Вы находитесь на странице: 1из 328

Огтай ЯЩМЯДОВ

л л я н и н
м я щ я
ь ы
Аша шаглары
у
Мцхтялиф иллярдя чап
олунмуш щекайя вя
повестляримдян бязисини
бир йеря топлайыб редактя
етмядян сящифяляйяряк
ПДФ форматлы китаб
шяклиндя ихтийарыныза
верирям.
Китабда грамматик,
орфографик вя йа техники
хяталар тапсаныз гцсура
бахмайын, щяйат вяфа
ется эяляъякдя ирад вя
гейдляриниз нязяря алынар.

(мцяллиф)

рясмляр Ядалят Щясяниндир


КИТАБЫН ИЧИНДЯУКИЛЯР:

Щекайяляр

500 долларлыг гябир.................................4


Хребтовы кцчясиндя ашура.....................9
Марфуша..............................................33
Синдбадын наьылы..................................44
Даша дюнмцш.....................................59

Повестляр

Искяндярин буйнузу.............................84
Ашаьы мящяллянин ушаглары.................139
Наьара сяси.......................................200
Кющня щяйятин наьылы..........................260
500 ДОЛЛАРЛЫГ ГЯБИР

…Эеъянин бир алями гаранлыьын ичийля эедя-эедя


“эюрясян бурада ня итим азыб?” дейя хофлу-хофлу фикирля-
ширдим ки, торпаг топасы гаршысында дурмуш ики гаралты
эюзцмя дяйди.
Гаты зцлмятдя гаралтылардан бири эцъля сезилирди, о бирися
ащыл гадын силуетийди. Еля бир вахтда цстляриня чыхмышдым ки,
гадын йухары щиссясиня кубик дашы гойулмуш тяпяъийи
эюстяряряк яъаиб, кювряк сясля дейирди:
- Бала, сяни анд верирям мцгяддяс билдийин бу гябримя,
эял ананын сюзцнц йеря салма, йохса...
Йанларында лапдан пейда олмаьым арвады чашдырды-
ьындан сюзц аьзында галды. Мяня тяряф чеврилдиляр. Икинъи
гаралтыны бир анлыг сейр едя билдим: бу, яллярини бойнунун
ардында дарагламыш бир кишийди. Эеъя палтарындайды, эюзляри
дя йумулу. Еля бил йорьан-дюшякдя ращатъа йатмышын бирини
юзцнцн хябяри олмадан галдырыб дикиня гоймушдулар.
Бу кишини щардаса эюрмцшдцм. Дейясян чох йахын,
мярщям адам иди мяня.
Киши бирдян диксиниб яллярини бойнунун ардындан эютцрдц,
эюзлярини ачыб ващимя ичиндя бир мяня бахды, бир йанындакы
гадына, сонра зцлмятя гарышараг гаранлыгда ярийиб йох
олду. Арвад чубуг голларыны байаг онун дурдуьу йеря сары
узадараг “оьул, оьул” дейя щавада эяздирди, гаралтынын
гейбя чякилдийини там йягинляшдирдикдя зящмли сясля
дялиъясиня зарыды:
- Сян нейлядин?! Йолуну башга йердян сала билмяздин,
эяряк еля бурдан кечяйдин?! Инди ким оьлуму инандыраъаг
ки, о гядяр боръа эириб гырхынаъан ананын гябринин цстцнц

4
эютцрмяк истямяйи мянасыз, эяряксиз бир ишдир?! Бу эеъя
олан-галан сон эцъцмц сярф еляйиб, ня мцсибятля нящайят
ки, баламын йухусуна эирмиш, ону чякиб мязарым цстцня
эятирмишдим. Мцгяддяс билдийи гябримя анд веряъякдим
ки, боръ-хяръ еляйиб эоруму мярмярдян дцзялтдирмясин.
Истямирям мярмяр синядашыны! Гардашы дара дцшцб, иши
силисчидядир, гой ону гуртарсын бяладан, йалныз беляъя ана
боръуну гайтара биляр! Йох, яэяр юзцнц халха вяфалы
оьултяк эюстярмяк хятриня гябрими мярмяря бцрцся,
сцдцмц щалал етмяйяъям она, башдашым чатлайаъаг, ики
бюлцняъяк...
Сонра йаваш-йаваш цстцмя эялян гадынын силуети эет-
эедя бюйцмцш, ириляшмишди вя бу аьбирчяйин таныш сир-
сифятини апайдын эюрмяйя башламышдым. Яйниндя узун
гара палтар варды, аьаппаг сачлары калаьайысы алтындан
алнына даьылмышды. Дярин чухура дцшмцш эюзляри
йумулуйду, яллярини гойнунда чарпазламышды. Йалын
айагларыны эцъля архасынъа сцрцйяряк мяня доьру ирялиля-
йирди.
Арвады таныйыб: “Ааа, бу ки...” - дейя ващимя ичиндя юз-
юзцмя пычылдадыьым бир мягамда гяфил ешидилян дящшятли
сяся диксиндим.
Эюзцмц ачанда эюрдцм ки, йатагдайам, зянэли саатым
щай салыб.
Ягрябляр дцз йеддинин цзяриндяйди. Ялими узадыб кятилин
цстцндяки саатын дцймясини басдым, зящлятюкян щяйяъан
сигналы хырп кясилди.
Арвад-ушаьы дцнян гайынатамэиля йолламасайдым сааты
нейляйирдим, евин ханымы юзц еля зянэли саат иди: обашдан
галхыб мятбяхя кечяъяк, чайы дямя гойдугдан сонра
сяси еви башына эютцряъяк, ушаглары мяктябя, мяни ишя
тялясдиряъякди.
Дикялиб айагларымы йеря саллайараг чарпайыда отурдум.
Ща фикирляшдимся йухуму тяфяррцатыйла хатырлайа билмядим

5
ки, билмядим! Баш уъуна кубик дашы гойулмуш тяпяъик,
гаралтылар думан кими дя олса йадымдайды… амма голлары
охлов кими йуха арвад ня демишди, ня демяк истяйирди, бах
бунлары унутмушдум…
Чох кечмямиш гафамда йцнэцлвари аьрылар щисс елядим
вя бялкя дя еля о аьрыларын тясириндянди ки, йаддашымда
гырыг-гырыг фрагментляри галмыш йухум тамамиля хатиримдян
силиниб эетди…

***

...Телефон зянэи лап йериня дцшдц, сющбятъил Хейрул-


лайдыса щеч олмаса бир аз башымы гатаъагдым. Ондан
савайы сцбщ тездян кимди мяни йадына салан?! Бу щямин
Хейруллайды ки, бизимля цзбяцз бешмяртябядя йашайырды,
щяр сящяр Йасамала ишя эедяндя бинамызын тининдя
щяйятдян мянимля бирликдя дюрд таныш-билиши дя кющня
“Москвич”иня миндириб Азадлыг проспектиняъян апарыр,
адамбашы мин манат алыб йолуна дцзялирди. Дюрдцмцзцн
дя иш йери Азадлыг проспектинин щяндявяриндяйди. Беля
бизя дя сярф едирди, Хейруллайа да. Айда-илдя бир дяфя
арабасы “хода” дцшмяйяндя тялясик евиня галхыб бир-бир
мцштяриляриня зянэ вурур, онлары мясялядян щали едирди.
Сонунъу кяря ики щяфтя габаг зянэ чалыб тапшырмышды ки,
мяня бянд олма, машыным харабдыр. О чаьдан телефонум
беля ертядян “чыьырмамышды”.
Мятбяхя кечиб дястяйи галдыранда Хейрулланы сясиндян
таныдым.
- Сабащын хейр, ямоьлу!
- Агибятин хейир...
- Сясин кал-фасондур, ямоьлу...
- Йухуму гарышдырмышам...
- Йахшы йадыма дцшдц, йухуда сяни эюрмцшдцм. Эуйа
анамла гябирсанлыгда эедирдик, арвад да еля щей тякрар-

6
лайырды ки, ваъиб сюзцм вар сяня, оьул. Дцз гябринин
цстцняъян апармышды мяни. Мятлябя кечмяк истядийи
йердя бирдян сян о йаннан чыхдын, мян дя диксиниб
ойандым. Щейиф ки...
- Ейби йох, йухуда гябиристанлыг эюрмяк хейирядир, -
дилуъу дедим, амма щеч цряйимдян дейилди бу сющбят.
Сящярин эюзц инди ачылмышды, бисмиллащ елямямиш эордан,
мязарстандан сюз салмаьын йерийдими? Хасиййятиня бяляд
олдуьумдан билдим ки, мятляби узадаъаг, мцгяддимяси
хейли вахт апараъагды.
- Бу эцн-сабащ арвадын гябринин цстцнц эютцряъям ахы,
щялбят она эюря ниэаранды, эялиб эирмишди йухума. Гырхына
ня галыб ки! Щалал хошу олсун, беш йцз доллара гара
мярмярдян адына лайиг башдашы заказ вермишям.
Иншаллащ, арвадын гырхында юзцн эюряъяксян...
Хейрулланын “гара мярмяр” сюзцнц ловьа-ловьа хцсуси
вурьуламагла юзцнц эюстярмяси щеч ачмады мяни.
Бирдян еля бил кимся бюйрцмдян дцмсцкляди ки, ондан
гардашыны хябяр ал. Щачанса дилиндян гачыртмышды ки, иши
мящкямядядир.
- Гардашын нейняйир е, а Хейрулла? - эюзлянилмядян
сющбятин мязмунун кюкцндян дяйишдирдийим цчцн
Хейрулладан бир мцддят сяс чыхмады. Ешитмишдим ки,
аралары йох иди, йанында гардашы барядя сюз саланда ъинля-
нирди. Еля йахшы олду ки, юзцм дя истямядян бу суалы атдым
ортайа, зящляси эетдийи адам щаггында бир-ики аъы сюз дейиб
худащафизляшяр, бош-бошуна вахтымы алмазды. Эюзцм
дивардакы саата саташанда лап дарыхдым: сяккизя ишляйирди,
машыны харабдыса, еля беля дя дейиб ял чякяйди
йахамдан, мян да ишими биляйдим. Он беш-ийирми
дягигяйя йуйунуб, эейиниб, чай-чюряйими йейиб эяряк
чатдырайдым юзцмц автобус дайанаъаьына, йохса ишя
эеъикяъякдим.
Хейрулла щандан-щана:

7
- Щцлгуму пракурорун ялиндядир фярсизин, - кюнцлсцз-
кюнцлсцз диллянди. Сясиндяки ясяби нотлар айдынъа
дуйулурду. - Ишини хятм елямякдян ютрц беш йцз доллар
истяйирляр оннан. Беш-цч эцня чатдырмаса тутуб дамлайа-
ъаглар. Эяряк вахтында ганайды ки, шяр-хата ишлярин ахыры
годуглугдур. Мян бядбяхт нейняйим? Эеъя-эцндцз
ешшяк кими ган-тяр ичиндя чалышыб-вурушуб гяпийи гяпийя
ъалайараг беш-он доллар пул топламышам ки, гырхынаъан
анамын гябринин цстцнц эютцрцм, мяълисини адына лайиг
йола верим... Инди дейирсян юлцм-зцлцм газандыгларымы,
ушагларымын боьазыннан кясдиклярими апарыб судйалара,
пракурорлара йедиздирим, щя?!.
Ня сирри-худадыса, мяним онун юмрцмдя цзцнц беля
эюрмядийим “фярсиз” гардашына чох йазыьым эялирди вя ясла
истямирдим ки, Хейрулла бир мярмяр дашдан ютрц беш йцз
доллар хяръ чякиб гардашы бада веряйди. Ичимдяки бу щисс
еля эцълцйдц ки, бир-ики кяря щятта истямишдим Хейрулланын
сюзцнц кясиб цряйимдякиляри дейям она, амма сон анда
йеня дя сябрими басыр, дилимин уъундакылары истяр-истямяз
удмаг мяъбуриййятиндя галырдым. Санки шцуралты бир
инстинкля мяня яйан иди ки, бунун бир нятиъяси олмайаъаг,
Хейрулла мцтляг беш йцз доллары гардашына гыймайараг
ону газамат кцнъцня йоллайаъагды...
Бахышларым йенидян саатын ягрябляриндя диряниб галанда
бирдян аьлыма эялди ки, Хейрулладан гырылмагчцн эюзял
фцрсят дцшмцшдц ялимя: вахты хябяр алаъагдым, эяряк
зырраманын лап йекясиндян олайды ки, бу примитив ишаряни дя
ганмайайды.
Юзцмц тялясирмиш кими эюстяриб:
- Саат нечя олар эюрясян? - сорушдум. Бошбоьазын
ъянэиндян гуртулмагчцн ишлядилян Нущ яййамындан-
галма бу фянд бир о гядяр дя бюйцк аьыл, дярракя тяляб
етмирди. Хейрулла няйя ейщам вурдуьуму анлайараг,
щямсющбятини йубатдыьына эюря цзр истяйиб ялцстц мятлябя

8
кечди, деди ки, машыным насаздыр, мяня умуд олмайыб ишя
юзцнцз эедин. Вяссалам!

***

...Хейрулла анасынын гырхына мяни дя чаьырмышды. Машын


карваны гябиристанлыьа чатанда нарын-нарын йаьыш сяпирди.
Киши анасынын гябринин цстцнц доьрудан да адына лайиг
эютцрмцшдц. Синя дашына зярли рянэля, ири, нахышлы шрифтлярля
щякк едилмиш сюзляр эюзя эирирди: “Оьлу Хейрулладан ябяди
йадиэар”. Биръя ортадан чат вериб параланмыш башдашы
ъамааты бярк щейрятляндирмиш, щамы суал долу бахышларыны
дящшятдян эюзляри тяпясиня чыхмыш Хейруллайа зиллямишди.
Ян гярибяси дя о иди ки, бу гялябяликдя тякъя мян щеч ня
олмайыбмыш кими щалымы позмадан дайаныб мярщумянин
башдашындакы яксиня бахмыш, шяклин цстцйля цзцашаьы
сцзцлян йаьыш дамлаларыны эюз йашларына бянзятмиш вя
нядянся мяня еля эялмишди ки, эуйа еля беля дя
олмалыймыш, йяни гара мярмярли бу башдашы онсуз да эеъ-
тез мцтляг тян ортадан сыныб ики бюлцнмялиймиш...

P.S. Аз гала унудаъагдым... Хейрулланын гардашы


анасынын щцзр мяълисиндя цзцрлц сябябдян иштирак едя
билмямишди: бир эцн яввял мящкямядя цч ил иш кясиб
басмышдылар ону тцрмяйя...

9
ХРЕБТОВЫ КЦЧЯСИНДЯ АШУРА

Зцлфиййя диванда эюзляри йумулу узаныб ара-сыпа зарыйыр,


няняси Хатын гары узунсов отаьын гапысы аьзындакы сыныг-
салхаг чарпайыда яйляшиб дизляриня дюйцр, гардашы Сяид
щирсли-щирсли сигарет тцстцлядяряк евин онсуз да кясиф олан
щавасыны юз “Прима”сыйла даща да аьырлашдырырды. Гызынын
дярдиндян бир йердя дуруш эятиря билмяйиб гыздырмалы
адамлар кими бцзцшяряк отаг бойу щей аьыр-аьыр вар-эял
едян Щялимя аъы талейиндян, кор бахтындан инъик, аьлар
сясля тез-тез фярйад гопарырды:
- Ай Аллащ, ай Аллащ, бу лап Кярбяла мцсибятиндян дя
бетярмиш ки!..
Зцлфиййянин гяфил, нювбяти азарламасындан хябяр тутан
гощум-гардаш, гонум-гоншу евя долушуб хястяни
ящатяйя алмышдылар. Пийли гарныны гуъаглайыб дурмуш
Умханым Молла Мирумэцлсцмц чаьыртдырыб гызы “чилдаг”
елятдирмяйи мяслящят эюрцр, гоншу кишилярдян Бащадырла
Акиф нахошу пиря, Адил Ятаьанын гябри цстя апармаьы
тювсийя едирди. Гара дясмалла баьладыьы аьрыйан башыны
тутмуш Сона баъысынын хястялийини ъадуланмасыйла ялагя-
ляндирирди. Байаг гоншуда сяс-кцй ешидиб пулсуз тамаша
щявясиня бура тяшриф эятирмиш, илляр узуну бу евдя
ойнанылан бцтцн мязщякялярин ян фяал тамашачысы олан
Сева орижинал “ретсепт” деди:
- Надо йейо показат екстрасенсу!
Щеч кяс бу сюзя реаксийа вермяди, чцнки юмцрляриндя

10
илк дяфяйди ки, беля гялиз сюз ешидирдиляр. Бахышларыны
нахошдан айыра билмяйян Фаты арвадын щюкмц гятийди:
- Йох, балам, бунунку анъаг дуалыгдыр!
Сонанын яри Эюйцш “дуа” сюзцнц ешидян кими ялцстц
диллянди:
- Фаты няня, кишинин оьлу - гардашы Сяиди дейирям е, сраьа
эцн о бойдана йолу баса-баса дуруб эедиб Дярбяндя,
филан гядяр хяръ чякиб дуа йаздыртдырыб, эютцрцб эялиб
абратны, бу да, - Зцлфиййяни эюстярир, - бу ганмаз гызы
ганмаз да ъырыб атыб туалетин ганосуна...
Фаты арвад ялини о бири ялинин цстцня вуруб тялашла деди:
- А, а, а! Балам, беля дя иш олар?! Оду щеля дцшцб бу
эцня дя! Щяля йахшыдыр ки, аьыз-бурну яйилмяйиб!
- Яши, щеч ня йохдур, - Сяид диллянди. - Проста цряйи
эедиб, как будто биринъя кярямдир...
Умханым тяяъъцблянди:
- Йарым саатдыр гызын аьлы башындан чыхыб, беля дя
црякэетмяси олар?!
- Обашдан атасыйла бюйцк гардашы Пирвердииэиб дава-
далаш салмышдылар, гардашы бычаг чякмишди атасынын цстцня,
йягин бу да эюрцб бярк горхуб... - Эюйцш бу евдя бюйцк
нцфуз сащибийди. Аиля цзвляриндян щансынын башыны
кяссяйди, ганыны щалал едяъякдиляр, тякъя яййаш гыйыната-
сыйла баъара билмирди, бир дя йолдашынын нянясийля. Бу
эцнся гары лап зящяр тулуьуна дюнмцшдц, юз тиканлы
атмаъаларыйла тез-тез санъырды ону. Юзц демишкян, “чибин
тякин язярди бу кафтар ифритяни”, амма горхурду ки, ялиндян
хята чыха, зибиля дцшя, онсуз да гарынын бир айаьы бурдайды,
о бири айаьы эорда. Еля буна эюря дя сящяр баш вермиш,
бу щяйятдя чохунун азы мин дяфя шащиди олдуьундан
адиляшмиш бир щадисяни хатырламагла изи аздырмаьа чалышан
Эюйцш, Хатын гарыдан чякиндийиня эюря астадан данышырды,
чцнки гары Эюйцшцн наьылыны ешидян кими, бу гядяр
ъамаатын арасында нявясинин яринин цстцня дцшцб ону

11
сучландыра билярди ки, “дуаны ъырыб ганойа атдыьы цчцн”
балдызыны сян хурд-хяшил еляйиб йорьан-дюшяйя салмысан!
Щя, буйур инди чых бу зырылтынын алтындан! Эюйцш дахили
наращатлыгла оьрун-оьрун арвадынын нянясиня бахды.
Гарынын зящримар тюкцлян гырышыг сифятиндя гязяби, кини
эюръяк, сювг-тябии бахышларыны чюля ачылан гапынын
цстцндяки лах мыха санъылмыш нала йюнялтди вя бирдян
аьлына эялди ки, хаталы мбвзуну дяйишиб арайа сюз
гатмагдан ютрц ялверишли фцрсятдир. - Я, мин йол демишям
ки, о мыхы бяркидин, бир эцн о нал дцшцб наллайаъаг
тяпянизи!
- А балам, мящяррямилийдя бу ня пийанискяликдц беля?!
- Фаты арвады гязябляндирян башга мясяляйди. - Гирйетли
кишиляр бу дяйгя мясъиддя синя вурур, зянъир дюйцр, бу
кафяр ата-бала яййашлыгла мяшьулду!
Сева дягигляшдирди:
- Тем боле бу эян - гятл эцнц! Ужас!
- Щяля оду дя, оду дярд-бяла бу юйдян яскилмир дя!
- Сюзцня гцввят, ай Фаты няня, - Эюйцш аста сясля
юзцня щагг газандырмаьа чалышды, - бу эцн обашдан
Сяидля щазырлашырдыг ки, эедяк мясъидя, бу гыз щоппадан
тирлянди пастеля, савабдан еляди бизи!
“Гирйетли кишиляр мясъиддя синя вурур” сюзляриндян пярт
олмуш диэяр кишиляр дя Зцлфиййянин хястялийини бящаня эятир-
диляр, йохса юзлярини чохдан Аллащын евиня йетирмишдиляр!
Зцфиййя уъадан зарыды вя щамы бирдян: “Сакит, даныш-
майын!” дейиб сусду, додагларыны аралайыб няфяс беля
чякмядян эюзлямяйя башладылар: бялкя хястя аьзыны ачыб
ваъиб бир сюз дейя, юз сирли мярязинин ясл сябябиндян
онлары аэащ едя... Сона баъысынын цстцня яйилиб устуфъа-
цстуфъа ону силкяляйирди:
- Зцлфиййя, Зцлфиййя, ешидирсян мяни?
Щамы: “Зцлфиййя, ешидирсян!” тякрарлайыб хястяни
айылтмаьа чалышырды. Щялимя отаьын о башында дуруб сысга

12
голларыны тахта синясиндя чарпазлайараг, юзцнц аьыр-аьыр
йырьалайа-йырьалайа аьлар сясля зарыйырды:
- У-у-уйй! Бядбяхт балам, эялинлик палтары эюрмяйян
балам! Эюз йашыйла бюйцйян Зцлфиййям! - Сонра юз бяйаз
башыны гапазлайыб фярйад гопарды. - Имамлар кими йезидляр
ялиндя шящид олан балам! Йухусу чин олан балам вай! У-
ц-ц-йй!
- Яши, нолду бу “скоры помош” зараза?! - Сяид донгул-
данды, яслиндя юз репликасыйла, эцъля дя олса, Щялимянин
ясябиляшдириъи “улартысына” ъаваб вермякдян йайынырды.
Дейясян Фаты арвадын йанында анасыны “бейгуш” адлан-
дырмаьа даща ъцрят елямирди, чцнки байаг Щялимяйя
аъыгланан да ки, бейгуш кими улама, Фаты арвад йаман
тяпинмишди она.
Бу заман чюлдчн бир дястя оьлан ушаьынын “искоры эялди!”,
“искоры помыш эялди!” чыьырышлары ешидилди вя щеч бир дягигя
кечмямиш отаьа тибб лявазиматларыйла дахил олан аь халатлы,
кюк, гарабуьдайы шяфгят баъысы евдякиляри эюръяк йериндя
щейрятля донуб галды, няфясини дярмяйя маъал беля
тапмамыш, Сона шыьыды цстцня:
- Байагдан ялли дяня вызов вермишик, беля дя шей олар,
щарда итиб-батмысыз?!
Акифи тяяъъцбляндирян бу тибб ишчисинин кюмякчисиз, тяк
эялмясийди:
- Тавариш медсестра, бяс сянин медбратын щаны?
Инди Сяид щцъума кечди:
- Вот тибе на, бир сащатдыр эюзляйирик! Беля шейлярчцн
Урусйетдя адамын атасыны лишни далына сярийярдиляр!
Бащадыр йашлы шяфгят баъысыны йерсиз щцъумлардан хилас
еляди:
- Ай дохтур, прахадите пажалуста! Аьяз, щякимин алтына
бир устул гойун!
Шяфгят баъысы ири эювдясини Севанын ютцрдцйц стулун
цстцня йайараг, цз-эюзцнц туршудуб нящайят ки, диллянди:

13
- Фу, как душно, как в бани!
Аь халатлы гадынын бцтцн щярякятлярини диггятля изляйян
Фаты арвад астадан Умханымдан сорушду:
- Бу ня дейир, балам!
Умханым чийинлярини чякди:
- Ня билим, нейся щамамдан данышыр...
Фаты арвад шяфгят баъысыны мяналы-мяналы бир дя
сцздцкдян сонра аычылдады:
- Йох, балам, мяним бу духтурдан эюзцм щеч су
ичмир...
Шяфгят баъысы халатынын йахасынын бир дцймясни ачыб гара,
ятли синясини цфцрмяйя башлады:
- Фу, как душно! Откройте окна, кой воздых дайышсын,
нечем дышат. - Сонра тибб чантасыны ачыб цзцнц гадынлара
тутду. - На олуб буна! Кыз нийа хаста, ща?
Гадынларса Зцлфиййяни айылтмаьа чалышырдылар:
- Зцлфиййя, ай гыз, дохтур эялиб, ач эюзлярини!
Сона аьлар сясля шяфгят баъысына Зцлфиййянин хястялик
тарихини - севимли яринин рявайятини данышмаьа башлады:
- Горхуб, дохтур, горхуб. Атасыйла гардашы сящяр-сящяр
дава елямишдиляр, бу да горхуб, цряйи эедиб...
- Щеч атаюлмцшля гардаш дава еляйяндя Зцлфиййя
юйдяйди бяйям? - Хатын гары нявясиня етиразыны билдирди. -
Дуаны ъырыб заходун ганосуна атдыьына эюря Эюйцш ону...
Эюйцш баьырыб гарынын сюзцнц аьзында гойду:
- Ай ифритя гары, йеня бющтан?! Мян щеч она ял галдыр-
мышам? Она ял галдырмышамса яллярим гурусун!
Бу йердя щамы бир аьыздан: “Аллащ елямясин” деди. Хатын
гары ял чякян дейилди:
- Йаланчыны да эюрцм йыхылсын йорьан-дюшяйя Зцлфиййям
кими!
Сигаретин тцстцсцнц йениъя синясиня чякмиш Сяид йезня-
синин чятин вязиййятя дцшдцйцнц эюръяк, няся демяк
истяйян нянясиня аман вермядян гышгыра-гышгыра

14
аьзындан парча-парча боз думан бурахды:
- Бясдц дя, ай иманына ит баьладыьым!
Хатын гары бу гялябялийин ичиндя йеэаня мяняви дайаьы
олан Фаты арвада мцраъият еляйиб юзцня дястяк истяди:
- Ай Фаты, сян Аллащ шащидисян ки, бу юйдя мяним бир
итъян дя щюрмятим йохдур, цзцм дюнцб сюйцшгабыйа!
Сона юзцндян чыхды:
- Бу вахтаъан бу харабада щеч сяня эцлдян аьыр сюз
дейян олуб, ай сяни эюрцм щеч о раскладушконнан
дурмайасан! Йох, эяряк сачлайам бу бющтанчы ифритяни! -
Нянясинин цстцня щцъум елямяк истяйирди ки, гадынлар
тюкцлцшцб ону сахладылар. Сона арвадларын голлары арасында
чырпынырды: Йох, бурахын ъырым бу бющтанчы гурбаьанын
ъящянэини!
Алям бир-бириня гарышмышды. Сонаны щеч ъцря сакитляш-
дирмяк олмурду. Ня арвадларын йалварышларындан, ня
кишилярин миннятиндян, ня Сяидин щядяляриндян кар
ашмадыьыны эюрян Эюйцш гязябля бар-бар баьырды:
- Ди бясдирин!!!
Эюйцшцн баьыртысындан Зцлфиййя дя диксинди. Йалныз бу
щейвани баьыртыдан сонра сяс-кцй кясилди. Щятта, чюл
тяряфдян сифятлярини ири пянъярялярин шцшяляриня дайайыб щырыл-
дашан чолма-ъоъуглар да киридиляр. Щамыдан чох шяфгят
баъысы горхмушду. Щяр иш нювбясиндя шящярин мцхтялиф
йерляриндя мцхтялиф миллятлярдян олан онларъа хястяйя,
онларъа мядяни аиляйя баш чякян бу гадын щяля щеч бир
евдя беля гязябли, давакар адамларла растлашмамышды!
Кюмякчисиз, тяк-тянща бу чаьырыша эялдийиня эюря инди
цряйиндя юзцнц щей данлайырды. Залым сцрцъцнцн дя далыны
отураъагдан айырмагла щеч арасы йох иди, бир эялиб
марагланмырды ки, бялкя бу арвады йыхыб-сцрцйцрляр...
Эюйцш гязябдян фысылдайа-фысылдайа гашгабаглы цзцнц
шяфгят баъысына тутуб сорушду:
- Сян бу эцн бу гыза бахаъагсан, йа йох?!

15
Щяля дя юзцня эяля билмяйян шяфгят баъысы бу дяфя
бцркцдян йох, горхудан тярлямиш алныны силиб, ятрафдакылары
бярялмиш эюзляриля сцздцкдян сонра пычылдады:
- Енастватс, эижанотса... (ермяниъя: Аллащ щаггы, дялиха-
надыр)
Инди Умханым ъинлянмишди:
- Бура бах, аьяз, юз дилцндя ня мырылдайырсан, ня
салмысан “эиж”, “эиж”, эиъ дя варсан, беш дя артыг! Гыза
бахаъагсан, йа йох?!
Зарыйа-зарыйа отагда эязишян Щялимя шяфгят баъысына
йахынлашыб аьлар сясля йалвармасайды ки, ай дохтур,
яллярцвя гурбан олум, гызымы саьалт, йягин ки, аь халатлы
гадынын горхудан щягигятян дили тутулаъагды. Акифин
“тавариш медсестра, исматри девушкя пажалуста”
демясиндян бир аз тохдады, щяля дя титряйян ялляриля
хястянин билянэиндян тутуб “хехч ахчик, хехч ахчик” (йазыг
гыз, йазыг гыз) пычылдайа-пычылдайа нябзини йохламаьа
башлады:
- Ай гыз, Зулйа, матаьа, харан аьрыйыр, щай?
Фаты арвад тяяъъцбля донгулданды:
- Балам, бунун щарасы дохтурдур? Ики сащатдыр эялиб, щяля
щеч билмир гызын щарасы аьрыйыр. Тахсыр бунда дюйцл е, буна
духтурлуь каьызы веряндядцр!
Умханымын дярди ачылды:
- Щяри, Фаты хала, щяри, дцз дейирсян! Индики дохтурларын
щамысы белядц. Йазыг Сцлейманын башына ня ойунлар
ачмадылар? Саппасаь ушаьымын белиння мазэиной
сокуну чякиб, башыщавалы елямядиляр бяйям Сцлей-
манымы?
Фаты арвад щейрятлянди:
- Нейини, нейини чякдиляр?!
- Мазэиной сокуну дя, бейин ширясини...
- Пейин ширясини?!.
- Ящ...

16
Шяфгят баъысы Зцлфиййяни мцайиня едиб гуртарандан
сонра:
- Коркулу хеч на йок, - дейяндя, яслиндя ъамааты сакит-
ляшдирмяйя, бунунла да ишини битириб бу хаталы йердян
тезбазар якилмяйя чалышырды. - Кыздырма да йок, давлени да
в норме. Проста бир балаъа припадкайды, успакайителни
вуррам и всйо!
Фаты арвад чянясини щякимя тяряф узадыб щейрятля
сорушду:
- Ня вурарсан?
- Успакайителни говорйу! Корхма, коъа, ничего
страшного...
“Горхма” сюзцндян савайы щеч ня анламайан Фаты
арвад гязяблянди:
- Кафяр гызы, биз нядян горхаъаьыг?! Сян горх ки, гызын
башына бир иш эялся атову далува сярийярик!
“Мазэиной сок”у чякилиб щаваланмыш Сцлейманындан
ютрц газанъыны илляр узуну дава-дярмана, хястяханалара
сярф елямиш Умханым мящяллядя тибб мцтяхяссиси кими
танынырды, буна эюря дя инди о, гонум-гоншунун йцксяк
етимадыны доьрултмаг цчцн ялиня кечмиш бу эюзял фцрсяти
фювтя верян дейилди вя нашы шаэирдинин сящвиндян ясяби-
ляшмиш тяърцбяли щяким тяк шяфгят баъысына тяпинди:
- Успакайителни нюш вурурсан, еля билирсян бурдакылар
авамдылар, еля билирсян бизим башымыз чыхмыр?! Эцл кими
ушаьымын мазэиной сокуну чякдцз белиннян, башыщавалы
елядцз баламы, инди дя бу гыза ял атмаг истяйирсцз? Сянин-
ляйям, аьяз, бизи авам сайырсан? Припаткайа да успака-
йителни вурарлар?!
- Ня вурмаг истяйир? - кимся сорушду. “Мцтяхяссис”
айдынлашдырды:
- Ат ийняси! - Тцркячаря Фаты арвад йахшы баша дцшсцн
дейя ялиля дя эюстяриб: - Инди, - деди, - золлайаъаг гыза бу
бойдана ат ийнясини, олан-галан аьлыны да чыхараъаь

17
башыннан. Успакайителни дялиляри сакитляшдирмякчцн
вурурлар. Ай ермяни, о ийняни сянин юзцвя вурмаг
лазымдыр!
Шяфгят баъысына о бириляриня нисбятян даща щялим, даща
мцлайим адам тясири баьышлайан Акиф дя сясини уъалтды:
- Кансе кансов, сюзцн нядир?!
- Проста припадкадыр, йей богу...
- Биз дя билирик припадкадыр, сян бизя де эюряк нейляйяк?
Титряк ялиндяки бош шпрится бахан щяким башыны итирмишди:
- Успакайителни вурум, ща?..
Наращатлыгла эязишян Щялимя яввялъя гяфлятян щяр ики
ялиля гафасына кюк бир гапаз ендирди, сонра муьамат
охуйурмуш кими, аьлар сясля зцмзцмяляди:
- Дцнян ба-лам йу-ху-да эю-рцр ки, ди-ши-ни чя-кир-ляр...ц-
ц-ц...
Сяид анасына ганлы-ганлы бахыб “лянят шейтана!” дейяряк,
“Прима” гутусундакы сонунъу сигаретини алышдырды. Эюйцш
гайынанасына аъыгланды:
- Я, сус, дана, ня сеэащ эедирсян!
Шяфгят баъысы тяяъъцбля кишилярдян сорушду:
- Чево она войит “диш, диш”? У нейо што зубы болйат, ща?
Щялимя дурдуьу йердян эюзлянилмядян гол эютцрцб
сцзмяйя башлады вя Сона ьда она гошулуб сцздц, еля бил
тойдайдылар! Бирдян-биря, мусигисиз-филансыз гол эютцрцб
ойнайан гадынлары щейрятля изляйян шяфгят баъысынын рущи
хястяляр арасына дцшдцйцня даща щеч бир шякк-шцбщяси
галмады. Эюйцш репликасыны чох йубатмады:
- Я, мцтрцб гызлары, шябещ чыхармайын!
Ващимядян эюзляри дюрд олмуш шяфгят баъысы да
ермяниъями, русъамы няся деди вя ъамаатын сябр касасы
дашды! Щирслярини бу йекягарын, ирибурун, кифир, щырнан-зыры
ганмайан кей “дохтур”ун цстцня тюкмяк истяйирдиляр ки,
хястя гяфилдян “су!” дейиб зарыды. Щялимя “рягс”ини кясиб
чубуг голларыны гуру синясиня чырпды:

18
- Имамлар кими йанан ъийярлярцвя мямюн гурбан олсун,
ай Зцлфиййям!
- Бир истякан су, ъялд тярпянин! - Эюйцш ямр еляди.
- Ъяфтя суйу эятирин, - Фаты арвад Эюйцшцн сюзляриня
дцзялиш верди, - горхусу да кечяр!
Сона щамынын эюзц гаршысында ютядяки отаьын гапысынын
щисли-паслы ъяфтясини суйла долу стякана салыб, - шяфгят
баъысынын “да там же микробы!” фярйадына мящял гоймадан,
- цч дяфя “биссимиллащ” дедикдян сонра стяканы Фаты арвада
верди. Тцркячаря профессору да аьаппаг сейряк телинин
уъуну стяканын ичиня салыб гарышдырмаьа башлады, “бисси-
миллащир-рящманир-рящим!” Кишиляр, арвадлар, чюл тяряфдян
сифятлярини пянъяря шцшяляриня дайайан ушаглар, щятта
хястя дя бир эюзцнцн гапаьыны азаъыг аралайыб, бу
мящяллядя тарихин сынагларындан дяфялярля шяряфля чыхмыш
бир ямялиййата марагла тамаша едирдиляр. Тякъя, юмрцндя
илк дяфя беля бир “ямялиййат” эюрян авам шяфгят баъысы
адиъя бир суйун ъяфтяйля, гоъа арвадын аь телинин уъуйла
гарышдырылараг, ъандан горху чыхармаьа гадир шяфалы
дярмана чеврилмя просесиня тясвиредилмяз дящшят ичиндя
бахыр, юз-юзцня пычылдайырды:
- О боже, инч песжьоуртен! (Илащи, бунлар неъя
адамлардыр!)
Мюъцзя баша чатды!
- Пысаат еля айылсын ки... Горхусу да кечяъяк! - Фаты
арвад стяканы Зцлфиййянин додагларына апарыб, - Ич, бала,
ич! - деди. - Ич, горхун да кечсин! Йа Щцсейн ибн Яли
ялейщяссалам, сян юзцн галдыр бу гызы граватдан!
Щамы: “Ич, Зцлфиййя, ъяфтя суйудур, ич, горхун да кечсин!”
дейя хястяйя шяфалы ъяфтя суйундан дадыздырмаг истяйирди.
Бир сяс-кцй гопмушду ки, аьыз дейяни гулаг ешитмирди.
Боьулан адам тяк инляйян Зцлфиййяся додагларыны бир-
бириня кип сыхыб эюзлярини беля ачмадан щей чырпыныр, санки
зящяр ичмяйя мяъбур едилирмиш кими, башыны гадынларын

19
ялляри арасындан хилас едиб балышын алтына сохмаьа чалышырды.
Шяфгят баъысынын бир эюзц гапыдайды: мягам эюзляйирди
ки, алям гарышсын, якилиб, ня гядяр эеъ дейилди саь-саламат
арадан чыхаъагды. Умханым кими “мцтяхяссисляр”, Фаты
арвад кими “профессорлар” олан йердя адиъя бисавад шяфгят
баъысынын ня ити азмышды! Йарым саат габаг “тяъили йардым”
машынында бу мящяллянин дар кцчяляри, кяля-кютцр торпаг
йолларыйла кечдикъя, кобуд, яйри-цйрц тахта щасарлар
архасындан ешидилян “шахсей-вахсей” сясляри, ит щцрцшляри,
мал бюйцртцляри, тойуг-ъцъя гаггылтылары, бурну далайан
кясиф пейин гохусу, бирмяртябяли йастыдам кюнтюй евляр...
щямишя тязя, цъа биналара йолланыб гаршысында хиласкарытяк
ясим-ясим ясян хястялярля, мядяни инсанларла тямасда
олан, илк дяфя бу мящялляйя чаьырыша эялян шяфгят баъысынын
цряйиндя хошаэялмяз щиссляр ойатмышды. Бу мящялляйя
дяфялярля чаьырыша йолланмыш щямкарларындан, “тяъили
йардым” сцрцъцляриндян гярибя, эцъля инанылан щадисяляр,
щекайятляр ешитмишдися дя, инди о щадисялярдян, о щекайят-
лярдян бетярийля юзц растлашырды. Бу евдян чаьырыш алыб
унваны шоферя дедикдя, “Эюндярмяйя йер тапдылар дя!” -
ийирми беш илин сцрцъцсц щирсли-щирсли донгулданмыш, йолда
она хябярдарлыг етмишди, ишдир, Аллащ елямямишкян,
эеъиксяк, хястя кечинся, вай щалымыза, ян йахшы щалда
машыны даьыдаъаглар... оса бцтцн бунлары зарафат
санмышды!
Мюъцзяляр эюстярмяйя гадир ъяфтя суйундан хястяйя
дадыздыра билмядиляр. Зцлфиййя стяканы Фаты арвадын ялиндян
вуруб йеря салдыьындан гардашы Сяидин гязябиня эялди:
- Ящ, спикулйантын гызы, спикулйант!
Алты ай Урусйетдя “шабашка”да олмуш Сяид рус дилини, юзц
демишкян, “чисти” билирди, йягин ясябилийиндянди ки,
“симулйант”ла (юзцнц йаландан хястялийя вуран)
“спекулйант” (алверчи) сюзцнц сящв салмышды.
Щялимя отаьын ортасында дайаныб голларыны тавана доьру

20
ачараг фярйад гопарырды:
- Ай Аллащ, бяхтимизя бах ки, Молла Мирумэцлсцм дя
йоха чыхыб!
Па, Фаты арвадын йараларына дуз сяпдиляр:
- Ъяддиня гурбан олдуьум бир мюмцн арвадды ки, - деди,
- Аллащ билир, (бу йердя кюврялди, муьамат охуйурмуш кими
аьлар сясля давам еляди) дини-исламын йетмиш ики эцнащсыз
шцщядасыйчцн бу дяйгя мясъиддя синя ву-рур, сач йо-о-
о-лур. Йа Щцсейн, сянцн нащагдан тюкцлян о пак ганува
мян гурбан олум, йа имам Щцсейн!
Мат-мяяттял галмыш шяфгят баъысы цркяк пычылтыйла щейрят
ичиндя сорушду ки, а кто ето Гусейн? Амма она фикир
верян олмады, чцнки арвадлар йашармыш эюзлярини силмякля
мяшьул идиляр. Фаты арвад диэяр гадынларла бирэя ялини
ащястя-ащястя синясиня вура-вура мярсийя демяйя
башлады:
- Каш бу эцн, бу дямдя
Олейдим Кярбялада!
Кишиляр дя эюзлянилмядян арвадлара гошулуб яллярини
синяляриня чырпа-чырпа хорла охудулар:
- Кесейдим гурбанлары,
Верейдим ещсанлары!
Гяфлятян бу адамлара ня олду ки, бирдян-биря аьламаг,
аьыз-аьыза вериб синяляриня дюйя-дюйя охумаг гярарына
эялдиляр? - шяфгят баъысы буну щеч ъцря дярк едя билмяди!
Бу дяфя щеч эюзлянилмядян Сяидин йаныглы сясля
гопардыьы наля:
- Неъя ган аьламасын даш бу эцн?
Синяляря чырпылан яллярин ритмик сядалары алтында кишили-
арвадлы бир дястя адамын дам-дивары лярзяйя салан фярйады:
- Кясилир йетмиш ики баш бу эцн!
Чантасыны ири гарнына бярк-бярк сыхмыш шяфгят баъысынын
тир-тир титряйян ял-айаьы сюзцня бахмырды. Горхудан
гарабуьдайы сифяти дя аьаппаг аьармышды: бу йарымвящ-

21
шиляр даща ня ойун чыхараъагдылар?! “О боже, куда йа
попала!” (Илащи, мян щара дцшмцшям!) - цряйиндя фикирля-
ширди.
Зцлфиййя яввялъя диши пишик чыьыртысына бянзяр ъыр сяс
чыхартды, сонра эюзлярини ачыб ятрафдакылары сцздц, даща
сонра эюзлярини йенидян йумараг уъадан зарымаьа
башлады:
- Лазым дейил! Дохтур, дохтур, вай бейним! Бейним даьыл-
ды-ды! Дохтур, гойиа, бейним даьылды-ы-ы!..
Йеня щамы доктора щцъум чякди:
- Ай арвад, бир шей еля дя!
- Аьяз, тярпян дя, ишто исмотриш?!
Фаты арвад щяйяъанла:
- Балам, Молла Мирумэцлсцмчцн бир адам йоллайын, гыз
ялдян эетди ки! - дедикдян сонра, шок вязиййятиндя олан
шяфгят баъысынын габаьына эялиб голларыны юлчяряк чыьырды. -
Тярса гызы тярса, ушаг ялдян эедир, буз цстя чыхмыш дана
кими ня бахырсан бизя, бир дава-дярман еля дя! ! - Аь
халатлы мцгявванын щеч бир реаксийа вермяйяъяйини
анлайыб цзцнц гялябялийя тутду. - А балам, гурбан
олдугларымын гятл эцнцндя бу хачпярясти ким эюндяриб
цстцмцзя, сцздян хябяр алырам?! Балам, тутун бу юмяр
гызынын шяля-шцлясини туллайын байыра дя! Тез олун,
дурмайын” гыз ялдян эедир, ъяддиня гурбан олдуьумчцн
бир адам йоллайын!
Щамы:
- Тез, тез, Молла Мирумэцлсцмчцн бир адам!
Сяид:
- Бу дяйгя юзцм эедирям, - деди. Фаты арвад тялясик
гачан оьланын ардынъа сон эюстяришлярини верди:
- Яввялъя Мешяд Щясянэиля бах, орда олмаса Кябля
Оъаггулуэиля баш чяк, орда да тапа билмясян, Ъиндар
Фяряъулла… - ъцмлясини битиря билмяди, чцнки чапар артыг
йох иди. Щяйяъанла йериндя вурнухан Эюйцш аьлайан

22
арвадыйла гайынанасына аъыгланды:
- Вахтында сизя дейяндя ки, гызы чилдаг един, еля бил цряйи-
низин башына эцлля чахырдылар. Инди ня улайырсыз, щя? Гызы
Ятаьанын гябриня апарсайдыз, (Хатын гарынын атмаъасы:
“Ятаьанын гябри гяним олсун сяня!”) ъаныныз чыхарды?
Бигейрятляр! - Дурмадан зарыйан Зцлфиййяйя мураъиятля:
Эюрцрсян, ай бядбяхт, - деди, - дуаны ъырыб атмаьын ахыры
будур е! Пожалуста, вот тибе на! Тфу, авамлар!..
Гайынынын бу монологундан сонра хястя даща да
уъадан чыьырыб чырпынмаьа башлады:
- Бейним даьылды, вай бейним! Гоймайын, эялди!
Гоймайын, Эюйцш эялди! Эюйцш эялди, гоймайын! Дюймя,
Эюйцш, дюймя! Дюймя, бир дя дуаны ъырмарам!..
Хатын гары тянтяняйля сорушду:
- Щя, Эюйцш бяй, щинди сюзцн нядир?!.
Эюйцш юзцнц итирмишди:
- Она ял галдыранын лап лишни ялляри гурусун!
Бу дяфя щеч кяс “Аллащ елямясин” сюйлямяди. Хатын
гарынын галибаня сясля дедийи:
- Щя, Эюйцш бяй, тцлкцйя инанаг, йохса хорузун
гуйруьуна?! - аталар мясялися Эюйцшцн басылдыьындан
хябяр верирди. Бу евдя бюйцк нцфузуна хялял дяйдийини
дуйан Эюйцш юз аъы мяьлубиййятиля барышмайараг:
- Ъыраъам мцлщцдцн гызыны! - дейя гарыйа щцъум етди.
Кишиляр ону тутуб сахламасайдылар, бу дцнйада щяддиндян
зийада йубаныб галмыш дохсан йашлы гарыны о дцнйайа
йоллайаъагды!.. Зцлфиййя сайыгламаьындан даща чох, бялкя
дя нянясини мцдафия етмякчцн “Гоймайын, Эюйцш эялди!”
чыьырмасы гцввятли голлар арасындан йениъя чыхмыш Эюйцшц
ъин атына миндирди: гяфилдян хястянин цстцня ъумуб, онун
горхудан балышын алтында башыны йумругламаьа башлады!
Сона ъялд юзцнц диванын цстцня атыб баъысынын арыг
вцъудуну гуъаглайараг яринин йумруг зярбялярини
йемясяйди, “вай бейним даьылды!” гышгыран Зцлфиййянин

23
бейни доьрудан-доьруйа даьылаъагды. Яслиндя бядянийля
хястянин цстцнц юртян арвадыны кютякляйян Эюйцш
баьырырды:
- Мяня бющтан атырсан, кюпяйин гызы? Мян щеч юмрцмдя
сяня ял галдырмышам?!.
Зярбля бойнуну, кцряйини дюйяъляйян йумруг зярбя-
ляриня гящряманъасына таблашыб алтындакы баъысыны
гуъагламыш Сонанын баьыртылары хястянин чыьыртыларына; сыныг-
салхаг чарпайысында отуруб эцъцнц, тяпярини итирмиш
дизляриня дюйян Хатын гарынын фярйады Эюйшйн цстцня
тюкцлцшяряк ону дивандан айырмаьа чалышан кишилярин,
арвадларын гышгырыгларына, пянъяря шцшяляри ардындан бу
сящняйя тамаша едян ушагларын щай-кцйцня гарышды-
ьындан еля бир щяшир гопмушду ки, санки гийам-гийамят
иди!
Даща бурада йубанмаьын щяйат цчцн тящлцкяли
олдуьуну дярк еляйян шяфгят баъысы мцвяггяти унудул-
дуьуну, сивишиб якилмякчцн беля бир мягамын бир дя яля
дцшмяйяъяйини дуйуб, горхудан ясян ири ъямдяйини
стулдан галдырараг юз-юзцня пычылдады:
- Неь астватси! (Аллаща шцкцр!) - Яввялъя пянъяляри цстя
йаваш-йаваш, гапыйа чатдыгдаса, - Енастватс стеь март к
эижви! (Аллащ щаггы, бурда дяли олмаг олар!) - дейиб
дабанына тцпцряряк арадан чыхды. Тибб чантасыны ири
гарнына сыхараг дар даланла тювшцйя-тювшцйя кцчяйя
доьру тялясян бу аь халатлы кюк гадыны надинъ ушаглар
щойду-щоцдуйа эютцрмцшдцляр. Бу бир тагым дяъял ушаьын
“Дохтур гачды, дохтур гачды!” гышгырыьынын мцшайиятиля дили
дюшцндя юзцнц машина йетирян шяфгят баъысы эцъ-бяля
кабиняйя миняр-минмяз, донгулданан сцрцъцйя лящляйя-
лящляйя анъаг бир сюз дейя билди:
- Гону во всйу! (Тез сцр якиляк!)
Машын тозанаг галдырыб эцлля кими йериндян эютцрцлдц.
“Щуррей!” дейиб машынын архасынъа бир хейли гачан оьлан

24
ушаглары еля тязяъя дайаныб няфяслярини дярмишдиляр ки,
кцчянин о бири башында майакынын мави сигнал ишыьы
дурмадан сяйришян хач нишанлы даща бир “тяъили йардым”
эюрцндц…
Сона ъынгыры беля чыхмайан Зцлфиййяни гуъаглайыб
аьлайыр; цз-эюзцнц ъырмаглайыб золаг-золаг елямиш
Щялимя наращатъасына отагда эязишир; Фаты арвад,
Умханым, Сева яллярини ойнада-ойнада бир-бириляриня няся
сцбут етмяйя чалышыр; Хатын гарыса адяти цзря дизляриня
дюйцрдц. Кишиляр Эюйцшц эцъля сакитляшдириб стула
отуздурмаг истяйирдиляр ки, чюлдя щай-кцй гопду:
- Искоры эялди! Искори помыш эялди!
Аь халатлы пота оьланла щяйятя эирян икинъи шяфгят баъысы
ъидди гадына охшайырды: сир-сифятиндян ъин тюкцлцр,
дцйцнлянмиш чатма гашлары алтындан гырьы эюзляри од
сачырды. Чыьырыша-чыьырыша архасынъа дцшян хырда ушаглар
зящлясини апардыьындан, гяфилдян дайаныб бир аьыз гышгырды:
- Рядд олун бурдан, вялядцзналар! - Щятта яйилиб йердян
эуйа даш эютцрмяк истяди. - Ящ,копойоьлунун годуьлары!
Ушаглар щцркцб яввялъя пярян-пярян дцшдцляр, шяфгят
баъысы тибб чантасыны дашыйан пота оьланла евя эирдикдян
сонра йенидян щяйятя долушуб хырда сифятлярини пянъяря
шцшяляриня дайайараг, мараглы тамашанын давамыны
излямяйя башладылар.
Отагдакылар ермяни арвадынын йоха чыхдыьыны санки бу
заман эюрцб, тяяъъцбляриндян доьан щиддятлярини тязя
“дохтур”ун цстцня тюкмяк истядиляр. Щяр ики ялини белиня
гойдуьундан ири рус “Ф” щярфиня бянзяйян, давайа щазыр
далашган арвадлар кими дурмуш шяфгят баъысы о саат эцл
аьзыны ачыб:
- Бу ня гарьа базарыдыр бурда?! - чыьрараг, якилиб гачмыш
горхаг щямкарынын тайы олмадыьыны нцмайиш етдирди. -
Бошалдын отаьы!
Щя, дейясян даш гайайа раст эялмишди! Бир аз габаг

25
сясляри отаьы лярзяйя салмыш арвадлар, баьыран кишиляр тязя
щякимин гятиййятини, эярилмиш гартал ганадларыны андыран
чатма гашларыны, ичиндя шимшякляр чахан гырьы эюзлярини
эюръяк киридиляр. Тяшяббцсц яля алмыш шяфгят баъысы тяклиф-
филан эюзлямядян бош стулу алтына чякяряк, хястянин
йанында отуруб байагкы ямрини амираня сясля тякрарлады:
- Отаьы бошалдын! - Йериндя донуб галмыш кюмяксини
яркля сясляди. - Ядя, эютцр о сумкяни бура.
Щамы бир-бириня “эялин чыхаг, эялин чыхаг” дейиб кюнцлсцз
щалда отаьы тярк етди, тякъя гапы аьзында дуруб зарыйан
Щялимя ня ойанлыгды, ня буйанлыг, йяни айаьынын бирини чюля
гоймушду, о бирини ичяри. Эюйцш онун голундан тутуб
щирсля дартараг чюля чякди. Инди Хатын гарыдан савайы бцтцн
ъамаат щяйятдяйди, ушаглары сыхышдырыб юз сифятлярини
пянъяря шцшяляриня йапышдырараг ичяри бахырдылар. Сифятляр
дя ня сифятляр: кинли, дялисов, енли, дюрдкцнъ, узунсов… Аь
халатлы пота оьлан бялкя дя юмрцндя пянъяря архасындан
бойланан бу гядяр екзотик адам эюрмядийиндян бярк
щейрятлянмишди.
Зцлфиййя эюзлярини ачмадан инилдяйиб шяфгят баъысына
йалвармаьа башлады:
- Ай дохтур, бейним даьылды, ай дохтур, гурбан олум,
апар мяни балниссайа! - Бирдян чыьырды. - Бал-нис-са-а-а!
Щяйятдякиляр сигнал алыблармыш кими щуррейля отаьа
долушуб хястяни дювряйя алдылар. Сясляр бир-бириня гарышды.
Бу гармагарышыгда бязян “Молла Мирумэцлсцм”,
“балнисса”, “гоймарам”, “вай бейним”, “чилдаг”, “пир”,
“мазэиной сок”, “бядбяхт Зцлфиййям”, “ужас”, “Щязрят
Аббас” сюзляри ешидилирди. Тянэя эялмиш шяфгят баъысы
айаьа галхыб тибб чантасыны баьлайараг чыьырды:
- Гыз балниссайа апарылмалыдыр!
- Щара, щара?! - Фаты арвад щейрятлянди.
Умханым:
- Балнискейя, - деди вя юз сюзцндян диксинди. - Щара,

26
щара? (Хцсуси вурьуйла) Балнискейя?! - Ятрафдакыларын
нязярини юзцня ъялб етмяк мягсядиля: Бядбяхт Сцлейма-
нымын эцнцня самаь истяйирсцз бу гызы?! - деди.
- Балнисса! - хястя йеня уъадан зарымаьа башлайан кими
щамы ял-айаьа дцшдц. Артыг пота кюмякчисини хяряк
ардынъа эюндярмиш шяфгят баъысы дыь-дыьдан зинщара эялиб
чыьырды:
- Аллащу-якбяр! Нахош хястяханайа апарылмалыдыр, йек
кялмя!
Эюйцш цзцнц она тутуб:
- Сиз Аллащ, чыхын эедин, - деди, - инди эялиб чилдаг
еляйярляр, гуртарыб эедяр. Сизи эюрцр, щалы лап хараблашыр…
Эюйцшцн бу сюзляриня бянд имиш кими, хястянин
тцкцрпядиъи наляси яршя дирянди:
- Ай дохтур, мяни гойуб эетмяйин, ай дохтур! Гурбан
олум, апарын мяни балниссайа! Милисса чаьырын, ай дохтур,
милисса! Гой онлар мяни балниссайа апарсынлар!
“Милисса” сюзц Эюйцшц горхутду:
- Башына ат тяпиб-нядир, ай гыз?! Бу доьрудан да хараб
олуб ки! Ахмаьын бири ахмаг, инди апарарлар сяни
балниссана! - Пота оьланын хяряйи эятирдийини эюръяк
севинди. - Бу да насылка, эютцрцн гызы, эетдик!
Пота оьлан хяряйи ачыб диванын йанына гойдугдан сонра
гадынлара мцраъият етди:
- Ди кюмяк един!
Ян чох Эюйцш ъанфяшанлыг эюстярирди. Хястяни
гуъаглайыб аьлайан арвадыйла гайынанасынын цстцня
баьырды:
- Йапышын гыздан! Йапышын, мцлщцдцн гызлары, индиъя шящид
едярям сизи!
Кишиляр диэяр гадынлары да ишя ъялб елямяк истядиляр:
“Сева, кюмяк еля”, “Фаты хала, голларындан йапыш”,
“Умханым, тут эюряк…”
- Ня, бу ялляримля гызы гяссабханайа эюндяряъейям,

27
хей а! - Умханым кянара чякилди. - Бир дяфя Сцлейманымы
эюндярдим, бядбяхт елядиляр ушаьымы, дайи бясдцр, бу
ашура эцнц эцнаща батмаг истямирям. Сонра да Сцлей-
маным кими чяксинляр мазэиной сокуну белиннян…
Йериндян тярпяня билмяйян зялил Хатын гары нявяси
сарыдан ниэаран галмышды:
- Йаваш олун, бейни силкяляняр, картоф кисяси дюэцл!
- Я, Юмяр гызлары, ялли тярпянин! - Эюйцш йеня арвадыйла
гайынанасыны сюйдц. Ящалиси гаты мювщуматчы шия олан бу
мящяллядя ян пис сюйцшлярдян бири дя “Юмяр оьлу Юмяр”,
“Юмяр гызы Юмяр” иди. Хяряйин бир уъундан йапышмыш пота
оьлан мющкямъя тяяъъцблянди:
- Юмяр оланда ня олар?! Еля мяним адым да Юмярдир,
дана!
Бу елан бомба кими партлады! Фаты арвадла Умханым:
- Ня, Юмяр?!! - дейиб дящшят ичиндя эери чякилдиляр. Щятта
Сева да щейрятлянмишди:
- Юмяр - ето ужас!
Хошбяхтликдян шяфгят баъысы:
- Прйамой машина сцрцн, - ямрини вермишди вя кишиляр
Щялимяйля Сонанын дяли фярйадларынын мцшайиятиля хяряйи
артыг йердян галдырмышдылар, йохса юмцрляриндя илк дяфя,
(юзц дя ашура эцнц!) Юмяр адлы адамла растлашан Фаты
арвадла Умханым мин дюрд йцз илдян сонра нящайят ки,
имам Щцсейнин гисасыны алыб Юмяр тюрямясинин мурдар
ганыны ахыдаъагдылар. Бу ян пис вариант иди, ян йахшы щалда
пота оьланын Йезидя охшайан сир-сифятини ъырмаглайыб
юлцлярини гябирдян чыхараъагдылар…
- Йох, балам, бц ювя гурд пийи чякибляр, щяля оду ки,
хачпяряст гачды, Юмяр эялди!.. - дейян Фаты арвад
Умханым вя Севайла бирликдя гарагышгырыгла дястянин
ардынъа щяйятя йцйцрдц. Ушаьы бюйцйцня, бюйцйц
ушаьына гарышмыш дарысгал щяйятдя бир щай-щяшир
гопмушду ки, еля бил хярякдя хястя дейил, юлц апарырдылар…

28
…Цч ил габаг айаглары тутулуб йатаг дустаьына чеврилмиш
Хатын гары эцндя беш рцкят намазындан да олмушду. Инди
онун бцтцн дцнйасы бу кющня, сыныг-салхаг, ачылыб-
баьланан (яслиндя щямишя ачыла галан) чарпайыйды.
Гоъалыьы, зялиллийи, чарпайы дустаьына дюнмяси уъбатындан
бу евдя щеч бир щюрмяти галмайан Хатын гарынын йеэаня
кюмяйи, дайаьы хейирхащ, мязлум Зцлфиййяйди ки, о да
беля… Бундан сонра ким онунчцн бу митилин цстцня чай-
чюряк дашыйаъаг, ляйян эютцрцб ял=цзцнц йуйаъаг, сидикли
габыныатаъагды? Киминля дярдляшяъякди?.. Щяр эцн, щяр ан
арзуладыьы хиласкар юлцмц дя Аллащ-таала бу ъанлы мейитдян
ясирэяйирди… Инди бир саатдан да чох мцддят ярзиндя бу
кимсясиз, узунсов отагда дизляриня дюйцб зарыйан Хатын
гары, ким билир, бялкя дя фаьыр Зцлфиййядян даща чох юз
щалына аъыйырды…
- Нахошлуьуннан ики-ики дохтурун баш чыхара билмядийи
Зцлфиййям! - Гары яллярини эащ тавана доьру галдырыр, эащ
да дизляриня дюйцрдц. - Ай Аллащ, гурудейдин Эюйцшцн
гурумуш голларыны бядбяхт гыза ял галдырдыьы йердя! Белцн
сынсын, ай Эюйцш! Ай сяни эюрцм… - Чюлдя ойун щавасы
ешидилдийиндян Хатын гары гарьышыны битиря билмяди, сусуб
диггятля гулаг асды. Эет-эедя йахынлашан мусиги
сясиндян щирслянди. - Харх бу ашура эцнц мясъиддя синя
вурур, зянъир дюйцр, баш йарыр, булар той-байрам еляйирляр.
Сцзи эюрцм лянятя эялясцз, кафяр балалары, ня Аллащдан
горхулары вар бу имансызларын, ня пейьямбярдян! - Ойун
щавасы даща да йахындан ешидилдикдя гары щирсля тцпцрдц.
- Тфу сцзцн эямдяйивцзя, Йезид балалары!
Цст-башы тоз-торпаьа булашан, ялиндя транзистор тутмуш
Бяйбала сяндяляйя-сяндяляйя ичяри эириб гапы аьзында
дайанды. Хатын гары нуру юлязийян сулу эюзляриля
Бяйбалайа бир хейли бахдыгдан сонра кцрякянини таныйыб
чыьырды:
- Адя, Бяйбала?! Адя, ай имансыз кюпяк, щеч олмаса

29
бу ашура эцнц ичмяйяйдин! (Дизляриня дюйцр.) Биабыр
олдуг, биабыр олдуг! Ай Юмяр оьлу, сюндцр о андыра
галмышыву, сюндцр о шейтан гутусуну!
Бяйбала ялиндяки транзистору йелляйяряк лахлайа-лахлайа
отаьа эириб йыхылмагдан юзцнц эцъля сахлады, гырыг-гырыг
сюзлярля:
- Бу йаша эялиб чатмышам, - деди, - бу ялли беш илдя щяля
бир копойоьлу гайытмайыб мяня ки, эюзцн цстя гашын вар.
Сян юлясян, даьыдарам хараба… - Мцвазинятини итириб
дивара чырпылды, транзистор ялиндян дцшдцся дя ойун щавасы
кясилмяди. - Пирверди… мяним цстцмя бычаг?!. - Кимися
вурмаг истяйирмиш кими йумруьуну щавада йелляди. -
Валлащи… - Айаг цстя дуруш эятиря билмяйиб тиртап олду,
сонра дяфялярля йериндян галхмаьа ъящд эюстярдися дя,
баъармайыб гызыны чаьырды. - Зцлфиййя! Бу дягигя сайарам
габырьаларывы, эял галдыр мяни, ай гыз…
Хатын гары дизляриня дюйцрдц:
- Ай бычаьаэялмиш, ял чяк башыгапазлы Зцлфиййядян,
апардылар ону балнискейя!
Бяйбала дивары тута-тута бели бцкцлц щалда эцъля айаьа
галхды:
- Сянин башында бу радиону сындырмасам а… - Ня гядяр
чалышдыса да транзистору галдыра билмяди. - Бу радиону
башында… - Йырьалана-йырьалана эедиб гайынанасынын
цстцня йыхылды, сюкцлцб-даьылан чарпайы щяр икисини йеря
ашыртды.
- Ва-а-й! - гышгыран Хатын гары бу дяфя башына дюйцрдц.
- Сяни эюрцм ъямдяйцн ганлы палазларда эялсцн! -
Айагларыны овушдурараг зарыды. - Щардасан, йа ъянаб
Язрайыл, гуртар мяни бу биабырчылыгдан!..
Щяйятдян Молла Мирумэцлсцмля Сяидин сяси эялирди.
Молла Мирумэцлсцн:
- Аллащ-Аллащ, мясъиддя бир адам варды, бир адам варды
ки, ийня атсайдын, йеря дцшмязди! Гурбаны олдугларымчцн

30
синя вуран ким, зянъир дюйян ким, баш йаран ким, щушуну
итириб юзцннян эедян ким!
- Чесны слова, Мирумэцлсцм хала, биз дя Эюйцшля еля
тязяъя щазырлашырдыг ки, эедяк мечидя, бир дя эюрдцк вот
тибе на, гыз тиртап олду, аьы кюпцклянди. Дедик дайи фсйо,
гыз ъаныны тапшырды. Проста Аллащ цзцмцзя бахды, йей бог!
- Бяс сян ня билмишдцн, дуаны ъырыб атмаьын ахыры будур
е!
Хатын гары Молланын сясини ешитъяк тир-тир ясиб башыны
гапазлады:
- Вай, вай, хяъил олдуг ел ичиндя!
Голтуьунда кичик бохча олан Молла Мирумэцлсцмля Сяид
ичяри эириб щейрятля йерляриндя донуб галдылар.
- Биссимиллащир-рящманир-рящим!.. - Молла Мирумэцлсцм
цзцнц Сяидя тутуб нифрятля деди. - Ядя, годуг оьлу годуг,
кафяр оьлу кафяр, мяни яля салмысан, щаны баъыюлмцшцн?!
Бу мцгяддяс ашура эцнц бу ня радйо охутдурмагдыр,
бу ня пийанискяликдцр, бу ня вурчатласындыр?! Ай сцзи
эюрцм Аллащын гязябиня эялясцз, мяни чаьырмысыз ки,
эцнащларывызын шащиди олум? Ядя, ай урусбаблар, бир хач
тапыб тахын бойнувуза дя! Ядя, Йезид оьлу Йезид, ня
эюзлярцви дюйцрсян, щеч олмаса о андырагалмышы сюндцр!
Сяид яввялъя транзистора щирсля бир тяпик илишдирди, Бяйба-
ланын севимли “Алпинист”и отаьын о бири башына дцшцб хырылдады,
сонра нянясинин цстцня баьырды:
- Щаны Зцлфиййя?!
- А-а-апардылар ба-а-алнискяйя… - Йазыг гарынын дили
топуг чалырды. Тас тутуб фала бахан, рям атан, бяхт ачыб
бяхт баьлайан, дуа йазан, ъаду, чылдаь едян, ган алан,
дялляклик, щякимлик, мамачалыг… бязян мийанчалыг еляйян
бу пейьямбяр нявяси, мюмин, универсал арвадын эюзляри
гаршысында эцнаща батмышдылар! Тай бундан да бюйцк
рцсвайчылыг?!
- Ъяддцвя гурбан олум, Молла Мирумэцлсцм хала, -

31
ийирми беш йашлы Сяид дя эцнащкаръасына аьлайыр, эюзля-
риндян шырщашырла сцзцлян йашлар тцклц цзцнц исладырды, -
Мирумэцлсцм хала, чесны слова, йей бог, Щязрят Аббас
щаггы…
- Кяс сясцви, Юмяр баласы! - Молла Мирумэцлсцм чыьырды.
- Щязрят Аббасы о кясилмиш голлары гяним олсун сцзя ки, бу
мцгяддяс эцнлярдя хыртдяйяъян эцнащ ичиндя цзцрсцз!
Бундан сонра Худавянди-алямин бяласы бу ювдян яскик
олмаз! (Юзбашына ишя дцшмцш транзисторда йенидян ойун
щавасы давам етди.) Сизи эюрцм лянятя эялясцз, сизи эюрцм
ъящяннямдя йанасыз,
Хатын гарыйла Сяид “ва-а-ай” дейиб щюнкцрдцляр. Гязяб-
лянмиш Молла Мирумэцлсцм бохчасыны голтуьуна вуруб
эедян кими, гутусу сыныб-даьылмыш транзисторда мусиги
битди вя диктор гадынын хырылтылы сяси ешидилди: “Сиз ойун
щаваларыны динлядиниз. Кларнетдя чалырды Шямси Иманов.”
Сяид омбасында тяпик изи олан атасынын ъямдяйиня
дюшяди:
- Сян ки бу мцгяддяс эцндя донуз кими ичиб бизи
эцнаща батырдын, тай буннан сонра мяним сян адлы атам
йохдур! Бессовесни! Эуну сабащ тязядян чыхыб
эедяъяйям Урусйетя! Хачпярястлярин арасында эцн
кечирмяк сизин кими фиктивни мцсялманларла йашамагдан
мин дяфя йахшыдыр! Бир дя бу харабайа дюнсям, гой
башыма касынка баьласынлар, йей бог!.. - Вида
монологуну битирмиш оьлан хор-хор хорулдайан атасына
тяряф тцпцрцб, гапысыны вар эцъцйля чырпараг евдян чыхды
вя эцндя ян азы ялли дяфя чырпылан кющня гапынын цстцндян
няся гопуб дангылтыйла йеря дцшдц. Бу, Сяидин
“шабашка”дан гайыданда русйетдян эятирдийи нал иди…
Хатын гары иллярдян бяри гуруйуб тахтайа дюнмцш
щярякятсиз айагларыны овушдура-овушдура зарыйырды:
- Мясъиддя синя вурмаьа щясрят галан Зцлфиййям вай…
Йа Щцсейн, сянин о пак ганува мян гурбан олум, кеч

32
эцнащымыздан! - Сонра гялям голларыны батыг синясиня
ащястя-ащястя вуруб, аьы дейирмиш кими кювряк сясля
охуду. - Каш бу эцн, бу дямдя олейдим Кярбялада, цщ-
цщ-цщ…
Ширин-ширин йатыб хорулдайараг яъаиб сясляр чыхаран ящли-
кеф Бяйбаланын инди оьулдан хябяри варды, ня гыздан, ня
Кярбяла адлы мцгяддяс йердян. О, бцтцн дцнйада бир
мцгяддяс мякан твныйырды - Атабаланын “Гызыл эцл” кафеси!..
Бяйбаланын отаьын бир кцнъцндя даьылыб галмыш кющня
“Алпинист” транзистору сятядъям адамын ъийярляри ким
яввялъя бир аз хырылдады, сонра гяфилдян киши сясиля диняряк
Хатын гарыны диксиндирди: “Данышыр Бакы. Бакы вахтыйла саат
ийирмидир. Хябярляри веририк. “Сойуз Т-7” эямиси щейятинин
мцвяффягиййятли учушу Вятян космонавтикасынын йени
парлаг сящифясидир. Щейятин тяркибиндя илк дяфя олараг
космонавт гадын ишлямишдир. Бу учуш космосун юйрянил-
мясиндя вя Йерин мяншяйинин юйрянилмясиндя совет елм
вя техникасынын чох бюйцк имканларыны бир даща нцмайиш
етдирмишдир…”

33
МАРФУША

Щамынын Имран Ъяфярович чаьырдыьы кишини иш йериндян цч-


дюрд ил габаг хястялийиля ялагядар тянтяняйля тягацдя
эюндярмишдиляр. Бундан инди “Бекаровун заводунда”
чалышан али тящсилли Османын да хябяри варды. Осман Имран
Ъяфяровичин узаг гощумуйду, хястяйя баш чякмяк
адыйла онлара эяляндя яввялъя ясл мягсядини ачыгламады,
йалныз эетмяйя щазырлашанда, онда ки, гонаьын айагга-
быларыны ъцтлямишдиляр, айагцстц, утана-утана мызылданды:
- Имран Ъяфярович, бир иля йахындыр аварайам, бялкя бир
ишдян-заддан…
Осман эцман едирди ки, гощуму тягацдя чыхса да,
вахтыйла вязифядя олуб, нечя-нечя имкансыза, фаьыра ял
тутуб, дцздцр, инди ихтийар сащиби дейил, щеч бир сялащиййяти
йохдур, амма йягин ки, кечмиш ялагяляри дурур, кимя аьыз
ачса сюзцнц йеря салмазлар.
Хястя бармагларыны бойнунун архасында дараглайыб
йатагда узанмышды. Он-он беш эцн габаг кечирдийи икинъи
инфарктдан сонра инди-инди юзцня эялирди. Осман дедийиня
пешиман олмушду. “Щянанын йери дейилди”.
Имран Ъяфярович чухура дцшмцш эюзлярини евин таванына
зилляйиб бир хейли фикирляшди, сонра бахышларыны гонаьына
йюнялдиб:
- Марфа йадындадыр? - сорушду.
Осман чийинлярини чякиб йаддашынын “архивини” гурда-
ламаьа башлады. Ад таныш иди она, амма хатырлайа билмирди.

34
- Габаглар бир рус шоферим варды е, онун арвады, - Имран
Ъяфярович изащ еляди. - Биздя чох эюрмцсян ону…
- Щя, таныдым! - Османын йадына дцшдц. Марфаэил дохса-
нынъы илин йанвар гырьынындан сонра тюкцлцшцб эялмишдиляр
Имранэиля. Осман ону илк дяфя онда эюрмцшдц. 30-32
йашларында чопурсифят, кюкялмяйя мейилли кифир бир гадын иди
Марфа. Балаъа, мяктябли гызларыны баьрына басыб йолуг ъцъя
кими отурмушду столун архасында. Яри Васили горху, тялаш
долу мави эюзлярини Имрана зилляйиб кцчцк кими зинэилдя-
мишди:
- Мы бойимсйа, Имран Джафарович…
Имран да ялини ещмалъа онун чийниня гойуб кющня
танышына цряк-диряк вермишди:
- Фикир елямяйин, сизя эюзцнцз цстя гашыныз вар дейян
олмайаъаг. Миллятимиз гисасчы дейил, индийядяк неъя
йашамысызса еляъя дя йашайаъагсыз Бакыда.
Бу касыб рус аилясиня йазыьы эялдийиндян, дейясян щяля
Осман да сющбятя гарышыб инамла пафослу бир нитг ирад
елямишди:
- Совет гошунларынын вящшилийиня эюря сизин ня
эцнащыныз?! Щеч цряк-эюбяйинизи йемяйин. Эцлдян аьыр
сюз дейян олмайаъаг сизя… Халгымыз тцкц тцкдян сечян
хейирхащ, бюйцк халгдыр…
Сясиндяки архайанчылыг о вахт бир аз сакитляшдирмишди
онлары.
- Мы из за детей бойимсйа… - Марфа башыны галдырыб мызыл-
данмышды.
Османын о вахт назик сясли, уъуз, кясиф ятир гохусу
верян нимдаш либаслы ъаван гадына, онун титряк ялляриля
кюнцлсцз щалда чай ичян яриня, ики сары ъцъя кими аналарына
сыьынмыш эцнащсыз кюрпяляриня доьрудан-доьруйа йазыьы
эялмишди…
Сонра Имран Ъяфяровичдян ешитмишди ки, Василиэил евлярини
сатыб Русийайа кючмяк фикриня дцшмцшдцляр. Бу

35
мягсядля Васка Ставропол дийарына кяшфиййата йолланыб
эюздян-нязярдян узаг, балаъа кяндлярдян бириндя
щяйяти, баь-баьчасы олан худмани бир ев дя эюзалты
елямишди. Биръя галырды Бакыдакы мянзиллярини мцнасиб
гиймятя сатыб шяля-шцлялярини габлашдырмаг.
Васили тарихи вятянляриндяки хутору Имран Ъяфяровичя аьыз
долусу тярифляйиб демишди ки, йемяк-ичмяк сарыдан
ораларда бир аз гытлыг олса да чахыр, самагон болду, юзц
дя су гиймятиня. Тракторчу ишляйяъякди, арвадыны да донуз
фермасына дцзялдяъякди.
Беляъя щяфтяляр, айлар бири-бирини говаламыш, амма
Василиэил кючяси олмамышдылар. Йа евляриня еля гиймят
охумушдулар ки, мцштяриляр щцркцб гачырды, йа мянзилляри
тямирсиз, бярбад вязиййятдя олдуьундан алан тапылмырды,
йа да ки, тялатцмлц, гарышыг дюврцн тезликля дурулуб
дцзяляъяйи цмидиля бир аз да эюзлямяк гярарына эялмиш-
диляр, няйдися, илишиб галдмышдылар шящярдя. Бу арада Имран
Ъяфяровичин бир телефон зянэийля Марфаны щансыса завода
хидмятчи гябул елядиляр вя Осман ону бир дя дохсан
цчцнъц илин ахырларында эюрдц. Гызларыны эютцрцб йеня
Имран Ъяфяровичэиля эялмишди. Васили йох иди араларында.
Марфанын дедийиня эюря, щяля йай вахты Ставропол дийарына
цз тутуб эери гайытмамышды.
- Навернойе спилсйа и падох там как сабака…
(тяръцмяси: “Йягин яййашлыьа гуршаныб вя щарадаса ит кими
эябяриб”)
Буну Марфа демишди. Еля етинасызлыгла, биэаня-биэаня
демишди ки, эуйа сющбят онун доьмаъа яриндян дейил,
щягигятян дя щансыса авара бир кюпяк барясиндя эедирди
вя Осман о вахт анламышды ки, тай бу арвад о кишидян ялини
цзцб.
Марфанын о сяфярки эялишинин сябяби башгайды.
Щакимиййятдя ъябщячилярди. Дювлят дили щаггында ганун
имзаланмыш, президентин фярманыйла бцтцн мцяссися вя

36
идарялярдя йазышмалар латын графикасына кечирилмишди. Бу да
тябии ки, Марфаны бярк щиддятляндирмишди. Щеч ъцря эизляйя
билмядийи гязябля сорушмушду ки, Имран Джафарович, а что
будет с моими детми? Йяни сабащдан рус мяктяблярини
бир-бир баьламаьа башласалар фаьыр, мясум гызларым нейля-
йяъякляр?..
Османы онда йаман эцлмяк тутмушду. Эуйа Имран
Ъяфярович еля щцдусуз сялащиййят сащибийди ки, бир ямрля,
бир гярарла президентин, парламентин фярманыны ляьв етмяк
гцдрятиндяйди вя яэяр истясяйди, сабащлары, ишди-шайяд, рус
мяктяблярини бир-биринин ардынъа баьламаьа башласайдылар,
о бу просесин гаршысыны алмагда щеч бир чятинлик чякмя-
йяъякди!
Сон вахтлар, ялбяття, Марфанын дедийиня эюря, заводла-
рында да руслары сыхышдырмаьа башламышдылар, щамыны
азярбайъанъа данышмаьа мяъбур едирдиляр; бу дили
билмяйян, юйрянмяк истямяйян русларын, щятта русдилли
азярбайъанлыларын беля хорузларыны голтуьуна вуруб ишдян
говаъагларыйла щядяляйирдиляр вя с. вя и.а…
Марфанын эялишинин мягсяди мялум иди: Имран Ъяфярович
онун архасында даь кими дурдуьуну бир даща тясдиг-
лямяли, онун вя ушагларынын “тящлцкясизлийиня” бир нюв
тяминат вермялийди. Эуйа Имранын Ъяфяр дядясинин
Марфанын атасы Ивана боръу варды; эуйа рящмятлик Ъяфяр
киши оьлу щяля сцдямяр икян Иванла мцгавиля баьламышды
ки, Имран бюйцйцб яли чюряйя чатан кими гызыны, нявялярини
щамилийя эютцряъяк, онлара спонсорлуг едяъякди…
Имран гялят еляйиб бир дяфя Васйайа цз эюстярмишди!
Буйур, инди дя ящли-яйалы тюкцлцшцб кишидян астар истяйирди…
О эцн дя Имран Ъяфярович адятиня садиг галыб Марфаны
архайынлашдырмышды ки, эет башынын алтына бир балыш да гойуб
ращат йат, ня гядяр саьам, сизя юлцм йохдур! Осман
йанылмырдыса, Имран Ъяфяровичин йолдашынын да йуха гялби
риггятя эялмишди, шяхси яманятиндян йцз мин манат

37
эютцрцб басмышды Марфанын ъындыр пул кисясиня:
- Баханда адамын цряйи аьрыйыр, гызларына айаггабы
аларсан!
Марфа пул кисясини долу синясиня сыха-сыха аьламсын-
мышды:
- Ой, родненкийе вы мойи, как йа вам благодарна…
(тяръцмяси: “Ащ, мяним язизлярим, сизя неъя дя миннят-
дарам”)
О бу сюзляри сичан ъивилтисини хатырладан назик сясля бир
йазыг-йазыг сюйлямишди ки, Осман да кюврялмишди. Юзц дя
еля кюврялмишди ки, ъибиндяки беш-цч “ширванла” уф демядян
ялцстц видалашмаг хяйалына дцшмцшдц, амма сон анда
аьлы эялмишди йериня. Фикирляшмишди ки, щеч ямялли-башлы
танымадыьы йад гадын бу сяхавятини, ираг-ираг, тярсиня
йозар, йяни бирдян гайыдыб сорушар ки, Имран Ъяфярович
бизим бюйцйцмцздцр, аьсаггалымыздыр, яркимиз чатыр она,
бяс сян кимсян?! Йуйулмамыш гашыг кими ня дцшмцсян
орталыьа? Дилянчи-задам бяйямляри?!.
Ики-цч ил яввял Марфанын чалышдыьы заводу баьлайыб ишчиляри
чюля атмышдылар. Еля о эцндян Марфа башламышды Имран
Ъяфяровичэилин телефонларыны зянэляриля “бомбардман”
еляйиб имдад дилямяйя. Бяс юлмцшям, эютцрцн мяни
йердян…
Осман сонра ешитмишди ки, Имран Ъяфярович Марфаны
таныш-тунушларындан биринин кюмяклийиля щансы идаряйяся ишя
дцзялдиб. Щямин идарядя рящбяр ишчилярдян бириня катибя
лазым олмушду, шяхсян Имран Ъяфярович дя тянбяллик
елямядян Марфаны эятириб таныш елямишди онунла, тярифини
эюйляря галдырмышды. Эуйа бу гадынын бир чай дямлямяйи,
бир кофе щазырламаьы варды ки, эял эюрясян. Тямизлийиня,
сялигя-сащманынаса сюз ола билмязди…
Имран Ъяфярович Марфаны вясф еляйя-еляйя бир шейдян
ниэаран иди ки, Бакыда бойа-баша чатмыш бу гадын
азярбайъанъа щырнан-зыры ганмырды, йяни дилимиздя йазылмыш

38
сянядлярдян, яризялярдян неъя баш чыхараъагды, йалныз бу
сябябдян катибялийя йарамайа билярди. Амма нядянся
мцдир дил проблеминя тохунмадан еля о саат Марфанын
ямрини вериб ишя гябул елямишди ону…
Бу гадынын ня елми варды, ня щелми, сир-сифятдян дя кифирди,
амма яндамлыйды. Бялкя тязя мцдири Бещбуд Гасымов
ъянабларынын йоьун, ятли-ъанлы арвадлардан хошу эялирди-
няйдися, киши бир кюнцлдян мин кюнцля вурулмушду она.
Буну инди Имран Ъяфярович данышды Османа. Онун юз
тябиринъя десяк, Бещбуд Гасымов “сахлайырды” Марфаны,
йяни катибя-мяшугясинин йел вуруб йенэяляр ойнайан
мянзилини авростандартлара уйьун ясаслы тямир елятдирмиш,
гызларынын щяр икисини института дцзялтдирмишди. Марфанын
тякъя эейим-кеъиминин, “пудра-краскасынын” айлыг хяръи бир
фящлянин йарым иллик маашы гядярди. Бяхтявяри ишя, ишдян
евя апармаьа Бещбуд Гасымов хцсуси машын да
айырмышды… Хцлася, Бещбуд Гасымов ъянаблары - о бойда
вязифя сащиби даь кими дурмушду Марфанын архасында…
Осман эюрдц ки, Имран Ъяфярович йатаьында хястя йата-
йата йаман мялуматлыйды.
- Бещбуд Гасымов о идарядя икинъи адамдыса, Марфа
цчцнъцдцр… - Буну Имран Ъяфярович кинайяли сясля
архайын-архайын деди, щяля цстялик эцлцмсямяйя дя
чалышды. - Бяхти ачылыб Иванын гызынын… Эедярсян йанына,
адымы верярсян, бир шей фикирляшяр. Бялкя еля сяни дя
таныды…
Ертяси эцн Осман йолланмышды Марфанын ардынъа. Ону
идарянин эириш гапысы аьзында, дарысгал полис кюшкцнцн
йанында эюрмцшдц. Арвадын сир-сифятиндян од тюкцлцрдц.
Аьзы кюпцкляня-кюпцкляня чыьырыб, йашындан хейли гоъа
эюрцнян бир эялини кцряйиндян кобудъасына дцмсцкляйя-
дцмсцкляйя габаьына гатыб говурду.
- Вон отсйуда, беженка несчастнайа! Что б болше
твойей противной ноги здес не было! Иш ты, работу захотела,

39
йа покажу тебе работу, чушка уродливайа! (“Рядд ол
бурадан, гачгын бядбяхт гызы! Бир дя мурдар айаьын бура
дяймясин! Буна бах, иш ахтарыр, мян сяня эюстярярям иш
ня олан шейдир, идбар донуз!”)
Марфанын гачгын, “чушка” адландырдыьы гадынса цст-
башындан ъин щцркян беш-алты йашларында щис-паслы оьлан
ушаьынын ялиндян тутуб архасынъа сцрцйяряк йазыг-йазыг
зарыйырды:
- Ай Аллащ, эцнащымыз нядир, ай Аллащ?!. Сюз дя
сорушмаг олмур, кимя дейяк дярдимизи, ай Аллащ?!
Кюшкдян чыхан пязявянэ полис бу йердя юзцнц йетириб
анайла баланы чюля вызылдатмышды. Бу полис няфяри хырда кцчя
алвериля мяшьул олан гарылары, гыз-эялинляри ялиндяки гара
зопасыны щярляйя-щярляйя пярян-пярян салан сюйцшкян
ганун кешикчиляриня защирян неъя дя бянзяйирди!
Сонра Марфа полисин цстцня дцшцб абрыны ятяйиня
бцкмцшдц. “Сящярин эюзц ачылмамышдан бу гарачылар
неъя кечибляр идаряйя? Ким изн вериб? Сян щара бахырдын?
Йахшы ки, юзцмц йетирдим, йохса Бещбуд Гасымов ъянаб-
ларынын кабинетиня сохулаъагдылар...”
Горхудан сарысыны удмуш йекяпяр полис Марфушанын
гаршысында фараьат дуруб дили топуг чала-чала сыныг-салхаг
рус дилиндя цзрхащлыг елямишди:
- Баьышлайын, Марфа ханым (!), бир анлыг диггятим йайынды,
щеч билмядим неъя сохулдулар ичяри. О щяйасыз гадын цч
эцндц эялиб-эедирди идарянин габаьына, щяр дяфя гапынын
аьзындан говурдум эери. Рящбяр ишчилярля эюрцшмяк
истяйирди. Эуйа яри мцщарибя ялилийди, рящмятя эедиб, галыб
ушаьыйла тяк, аъындан юлмямякчцн иш ахтарыр...
Осман мат-мяяттял галмышды: сясинин йоьун йериня
салараг бар-бар баьыран бу гадын щяр дяфя Имранэилдя
башыны ашаьы дикиб сыхыла-сыхыла, фаьыр-фаьыр, сичантяк ъивил-
дяйян щямин о Марфайдымы?!
Бу щянэамядян сонра гадына йахынлашмаьа цряк

40
елямяди, гаш дцзялдян йердя вуруб эюз чыхара билярди.
Марфа орда полиси гачгына гатмышды, гачгыны полися, бу ъинли
вахтында бялкя щеч дядяси Иваны да танымазды, сян дя бу
йандан эял ки, бяс мяни филанкяс эюндяриб, иш ахтарырам.
Сонракы ики эцн истиращят эцнляриня дцшдц, базар ертяси
танышынын атасы рящмятя эетди, башы гарышды щцзцря. Бир дя
онда айылды ки, щяфтянин ахырыдыр. Ъцмя эцнц сящяр тездян
эялиб кясдирди Марфанын ишлядийи идарянин гапысынын аьзыны.
Кюшкдяки нювбятчи полис эялишинин мягсядини юйряниб дахили
телефонла Марфайа зянэ еляди.
- Марфа ханым, вас хочит видит один чилавек. Гто? -
Дястяйин микрофонуну ялийля гапайыб цзцнц Османа
тутду. - Адыныз ня олду?
- Осман.
- Гаварит Осман. Гакой Осман?
- Имран Ъяфярович эюндяриб, Имран Ъяфярович!
Полис телефонла “харашо, харашо” дейиб дястяйи йувасына
гойду.
- Беля адам танымыр.
Осман пярт олду. Залымын гызы ону танымырды-танымырды,
Имран Ъяфяровичи - хейирхащыны ки хатырламалыйды! Йяни беля
гудурмушду? Йох, бу бир анлашылмазлыг иди, йягин полис
кишинин адыны дцзэцн тяляффцз етмядийиндян Марфа “Имран”ы
“Камран” кими ешитмишди. Щя, бяс неъя, башга вариант
мцмкцн дейилди, дцнйанын ян алчаг адамы беля бирдян-
биря бу дяряъядя щарынлаша билмязди ахы. Щяр шейин бир
щядди-щцдуду олмалыйды, нанкорлуьун да щямчинин!
Дахили телефонла юзц зянэ елямяк истяди Марфайа.
Горхудан полисин рянэи гачды.
- Сян ня данышырсан, а киши! Бир тикя чюряк газанырыг
ушагларчцн, истяйирсян оннан да олаг? О арвадын бир
сюзцнц ики еляйянин бу идарядя атасыны далына… -
“сарыйырлар” сюзц аьзында галды, чцнки бу вахт Марфанын
пиллякянлярля ашаьы дцшдцйцнц эюрцб юзцнц йыьышдырмышды.

41
Осман яввялъя танымады гадыны. Бяхтявярин гызы ъаван-
лашмышды еля бил. Яйин-башы да абыра минмишди. Зяриф, бащалы
ятир ийи верирди.
- Здрасти, Марфа Ивановна, как дела?
Гадын бир анлыг айаг сахлайыб эюзлярини дюйдц.
- Не узнали? Ето же йа - Осман!
- ?!.
- Сколко раз в доме у Имрана Джафаровича…
- Какой Имран? - Марфа онун сюзцнц кясиб аьыз-
бурнуну бцзцшдцрдц.
Осман узун иллярдян сонра инди ону лап йахындан
эюрдцйцндян диггят йетирди ки, арвад юз сир-сифятиня
ямяллиъя майа гойуб, чцнки эюзляринин кянарларындакы
гырышлар хейли щамарланмыш, цзцнцн чопурлары да санки
силиниб эетмишди.
- Имран да, Имран Ъяфярович! - Осман онун йадына
салмаьа чалышды, щяля истяди “сяни ишя дцзялдян адам”
дейя айдынлашдырсын, амма кишинин адыны биъа йеря
чякдийиня эюря ялцстц пешман олду, чцнки Марфа онун
сюзлярини гулагардына вуруб полися тяпинмиш, дишинин
дибиндян чыханы демишди пагонлуйа.
Осман эери чеврилиб архасына беля бахмадан цз гойду
чюля тяряф. Полисля Марфа идарянин гапысы аьзында дуруб
ардынъа щядйанлар йаьдырырдылар. Бойнунун ардына
зиллянмиш гязябли, кинли бахышлар Османын пейсярини йанды-
рырды. Бирдян-биря она еля эялди ки, бойну йоха чыхды, башы
батды чийинляри арасына, бели дя донгарлашды…
Имран Ъяфяровичэиля эетсин, эетмясин? Бялкя цряйи хястя
кишийя зянэ вуруб Марфушасынын нанкорлуьу барядя
телефонда данышсын? Десин ки, сянин адам билиб бясляйиб
ярсяйя йетирдийин гадын гудурьан диши узунгулаьын
бириймиш, гоша тяпик атды мяня, ъанымы ялиндян эцъ-бяла
хилас елямишям… Дарысгал маршрут автобусун арха отура-
ъаьында яйляшмиш Осман бунлары фикирляширди. Машынын

42
радиосундан рус мцьянни гадынын инъя сяси ащястя-
ащястя салона йайылмагдайды:
“…Напилас йа пйана,
Не дойду до дома…”
“Ичмишям, сярхошам, евимя йетишя билмяйяъям” -
мусигинин сюзлярими, мащнынын мелодийасымы-няся
сцрцъцнцн сцмцйцня дцшмядийиндян радионун
дцймясини буруб башга каналы тутду. Орда “Хябярляр” иди:
“…Дцнян ахшамчаьы 30-35 йашларында бир гадын кюрпя
ушаьыйла бирликдя юзцнц Милли паркда дянизя атмышдыр.
(Машыны зяиф уьулту бцрцдц: сярнишинляр ичини чякмишди.) Бир
саатдан сонра дальыъларын кюмяйиля мейитляри сащиля
чыхармаг мцмкцн олмушдур. Район полис идарясиндян
алдыьымыз мялумата эюря, юлянляр 1969-ъу ил тявяллцдлц,
щеч йанда ишлямяйян Гарабаь гачгыны Филанкясова
Филанкяс Филанкяс гызы вя онун доггуз йашлы оьлу…”
…Осман автобусу йарыйолда сахладыб дцшмцшдц.
Евяъян цч-дюрд километрлик йолу пийада эедяъякди. Инди
цряйиндя йыхыб-сцрцдцйц Имран Ъяфяровичя ня баш
чякяъякди, ня дя телефон васитясиля буэцнкц олайлардан
ону мялуматландыраъагды. Бялкя щеч бу адда адам да
танымайаъагды индян беля. Она еля эялирди ки, (дцздцр, бу
бир ещтималды) дяниздя ушаьыйла юзцнц боьан гадын Имран
Ъяфяровичлярин язизляйиб щарынлашдырдыглары, бюйцк бир тяшки-
латда Гочу Ясэярин кечисиня дюндярдикляри Марфушанын
ютян щяфтя идаря гапысындан говаладыьы щямин о гачгын
эялин иди…
Евиня чатар-чатмаз хяйалында гяфлятян гярибя мянзяря
ъанланды: уъсуз-буъагсыз шахталы Русийанын уъгар яйалят-
ляриндян бири. Тямиря ещтийаъы олан кющня, учуг-сюкцк
донуз фермасы. Сонра ферманын тахта гапысы ъырылтыйла ачылыр
вя айагларына “валенкалар”, яйниня ъындыр “телогрейка”
эеймиш сярхош Марфуша ишдян чыхыб дизяъян гара бата-
бата ъыр, донуз ъивилтисини хатырладан сясиля уъадан

43
охуйараг лянэяр вура-вура “изба” адланан дахмасына сары
сямт алыр…
“…Напилас йа, пйана,
не дойду до дома…”

***
…Бирдян Османын йадына дцшдц ки, ушаглыгда киноре-
жиссор олмаг истяйирди вя бу мянзяря щеч вахт лентя
алынмайаъаг бир филмин сон кадрларыйды…

44
СИНДБАДЫН НАЬЫЛЫ

Гардашым Рафаилин хатирясиня

***
Кющня “Жигули”мдя гардашымы онколожи хястяханайа
апарырдым. Поликлиникадан тибби мцайинядян кечяндя
рентэен мцайиняси аь ъийяриндя шцбщяли гаралты эюстяр-
мишди. Щяким мяни хялвятя чякиб сорушмушду:
- Няйиндир?
- Гардашымдыр, - демишдим.
- Ъийярляриндя шиш вар… Амма юзц билмясин…
- Шиш?! - Еля бил щякимин йох, щакимин гардашыма
охудуьу юлцм щюкмцнц юз гулагларымла ешитмишдим.
Дящшятдян аьзым ачыла галмышды.
- Бялкя щеч бяд хассяли дейил. Тяъили онколожи хястя-
ханайа апарыб дягигляшдирин. - “Шиш” сюзцнцн “юлцм”цн
синоними олдуьуну щяким дя дярк елядийиндян, кефимин
позулдуьуну эюрцб дедийиня пешман олмушду. Еля она
эюряйди ки, юзцнцн дя инана билмядийим йаланчы цмидлярля
мяня тясялли вермяйя чалышмышды. - Горхмайын, щяр шиш рак
дейил. Ади, тящлцкясиз дцйцн дя ола биляр… Аллащ кяримдир,
ня йашы вар щяля!..
Бядбяхтин гырх йашы варды. “Ня йашы вар щяля!” Эуйа

45
ъянаб Язраилин анъаг гоъаларла арасы йох иди, эуйа яъял
эяляндя адамын паспортундакы доьум илиня бахырды,
ъавандыса, бу щяким кими “ня йашы вар щяля” дейиб узагла-
шырды.
- Ноолду? - гардашым чюлдя сорушмушду.
- Онколожи балниссада анализ вермялисян, онда
билиняъяк…
- Рак балниссасында?

***
Йол бойу щяр икимиз сусмушдуг. Поликлиникадан хястя-
ханайадяк беш-алты километрлик мясафяйди, икинъи сигарети
алышдырырды. Бялкя хястялийиня баис еля сигаретди? Мяндян
ки чох чякмирди. Юмрцндя никотин дадмайан гадынын да
ъийярляриндя шиш ямяля эялирдися, демяли, бунун сябяби
башгайды. Сон илляр чох ичирди, лап чох, бялкя… Онда
онколожи хястяханада йатанларын щамысы яййашлар
олмалыйды! Бу амансыз хястялийин тюрямя сябябляри щяля
щеч тибб елминя мялум дейилдися, мян ня арашдырырдым, ня
ахтарырдым? Йа вялвялядян, йа зялзялядян, гардашымын
ъийярляриндя шиш варды вя бу шишин ганы ганымдан, ъаны
ъанымдан олан бир адамын щяйаты цчцн тящлцкяли олуб-
олмадыьы хястяханадакы анализлярдян сонра билиняъякди.
Щяля ки гардашымын бу бяладан гуртулаъаьына бейнимин
шцуралты гатларынын ян дяринликляриндя ийнянин уъу бойда да
олса бир цмид гыьылъымы варды!

***
Машыны хястяхананын дарвазасы гаршысында сахлайыб
ясас бинайа галхдыг. Ня сирри-худайдыса нящянэ дямир
дарвазаны эюрян кими ичими анлашылмаз, дярк едя билмя-
дийим наголай щиссляр бцрцдц. Бу щиссляр гардашымы
щякимя тящвил вериб машынымын йанына эяляня гядяр мяни
тярк елямяди.

46
Щяким еля гардашым йашында бир кишийдт. Яввялъя
рентэен плйонкасыны эюздян кечирмиш, сонра рентэено-
логун йаздыьы каьызы охуйуб:
- Хястянин йарасындан анализчцн тохума эютцрмялийик. -
демишди. - Биопсийа бир саат чякяр, тямиз щавада бир аз
щярляниб гайыдарсыз.
Даща орда йубанмайыб вахт юлдцрмякчцн машынымын
йанына гайытдым. Бекарчылыгдан кцчядя вар-эял едя-едя
сигарет чякдим. “Тямиз щавада” да цряйим бярк сыхылырды.
Дарыхдыьымдан юзцмя йер тапа билмяйиб сцкан архасына
кечдим. Дедим радиойа гулаг асыб фикрими даьыдарам,
амма бяхтимдян бцтцн каналларда шит, байаьы мащнылар
сяслянирди. Хястяхананын щяйятиндя эюрдцйцм азарлылары
хатырлайыб тясялли тапмаьа чалышдым. Гардашым тяк дейилди,
онун кими ня гядяр хястя варды. Щамынын ичиндя бир шиш:
киминин ъийяриндя, киминин мядясиндя, киминин… Инди бу
заваллыларын щамысы мяня доьма эялирди, щамына цряйимдя
Аллащдан шяфа диляйирдим!
Хястяхананын дямир дарвазасына бахдыгда байагдан
ичими бцрцмцш анлашылмаз, наголай щиссляр бирдян-биря
бцтцн варлыьымы чульайыб дямир мянэяня кими мяни
аьушуна алараг еля сыхды ки, бцтцн дцнйа эюзляримдя
гаралды, нядянся гурд кими уламаьым эялди. Бу няйди
беля? Дялиъясиня дарыхманын кулминасийа нюгтясими?
Мяняви сыхынтынын Еверест зирвясими? Юмрцмдя беля щал
кечирмямишдим, Танры буну щеч дцшмяня дя эюстяр-
мясин! Яввялъя мяня еля эялди ки, бцтцн бунлар гарда-
шымын агибяти сарыдан йашадыьым ниэаранчылыьын нятиъясидир,
сонра хястяхананын зырпы, бядщейбят дарвазасына бир дя
бахдыгда гяфлятян йадыма дцшдц ки, дцз он йедди ил габаг
еля бурада, амма башга машында отуруб саатларла
щямян бу дямир дарвазайа тамаша етмишдим. Эюр а,
иллярля йадыма дцшмяйян, бейнимин сахланъ йериндя аьзыны
гападыб бярк-бярк эизлятдийими, унутдуьуну зянн етдийим

47
хошаэялмяз бир хатират он йедди ил сонра эюзлянилмядян
неъя мцдщиш шякилдя баш галдырармыш!

***
Он йедди ил яввял поликлиникада ишляйирдим. РАФ
сцрцрдцм. Мящялля ушаьы Расим тязяъя евлянмишди,
арвадынын нядяся эюзц галмышды, бу сябябдян она
йаман пул лазым иди, еля мяним юзцмя дя, ъибимиздяся
сичан ойнайырды. Сящяр тездян башымын цстцнц кясдириб
тякид елямишди ки, индиъя эедиб “халтура” елямялийик. Алтында
бу бойда РАФ ола-ола гяпийя эцлля атмаг аьылсызлыгдыр.
Амма “халтура”ны кцчяйя тюкмямишдиляр ки, эютцрясян.
Ону ахтармаг лазым иди, о да бяхтя-бяхт, гисмятиндя бу
эцн дашбаш вардыса, габаьына чыхаъагды, йохдуса, истяйир
лап чабала, башыны дивара вур, машынына ял галдыран бир
адам тапылмайаъагды. Мящялля ушаьы дил боьаза гойма-
мышды:
- Клийент тапмагчцн шящярдя бош-бошуна машын сцрцб
бензини щавайы йеря-эюйя совурмаг олмаз. Инди дцз йолла-
нырыг Йасамалдакы онколожи балниссайа. Орда щамысы рак
хястяляридир. Эцндя ян азы бир-ики няфяр ъаныны тапшырыр.
Онлар да район ящли, щамысы юз юлцсцнц вятяниндя
басдырмаг истяйир. Одур ки, галырлар ялимйандыда, машын
ахтарырлар. Юйрянмишям, района километри бир манатадыр.
Газаха юлц дцшся, эюр ня гядяр еляйир. Лап Салйана
эедиб-эяляк, йцз-йцз ийирми манат ъибимизя аьырлыг
еляйяъяк бяйям?
Расим саггызымы оьурлайа билмишди. Мяни неъя йолдан
чыхармышдыса, бир дя эюзцмц ачыб эюрмцшдцм ки, РАФ-
ымла бирликдя щямин бу хястяхананын щямин бу дарвазасы
гаршысындайыг. Машындан дцшяндя: “Фикир елямя, -
демишди, - узаг башы бир-ики саата районлардан бириня йола
дцшяъяйик”. Мяни машында гойуб хястяханайа йоллан-
мышды. Щардаса йарым саатдан сонра гайыдыб эялмишди ки,

48
бяс, балниссанын машыны Хачмаза аьыр хястя апарыб. Юзц
дя о бунлары эизляйя билмядийи щясяд щиссиля сюйлямишди,
щяля ахырда бир “бяхтявяр” сюзц дя ялавя елямишди. Мялум
мясяляйди ки, бу сюз хястяхана сцрцъцсцня цнванлан-
мышды. Ялцстц Бакыдан Хачмаза олан мясафяни бейнимдя
щесаблайыб о сцрцъцйя о вахт мян дя бир балаъа пахыллыг
елямишдим. Ахшам евиня йцз ялли манат апараъагды.
Амма Расим рущдан дцшмямишди, хястяханайа бир рейс
дя “щямля” еляйиб юйрянмишди ки, реанимасийа шюбясиндя
ямялиййат олунмуш аьыр хястя гадын йатыр, йахынларынын
дедийиня эюря, ахшама галмаз. Расим дя ишаря елямишди
ки, дцнйанын ишлярини ня билясян, машын лазым олса, дарва-
занын йанындайыг. Хятякар щяля ону да юйрянмишди ки,
цмидсиз хястя Шяки тяряфлярдяндир. Мяндян сорушанда ки,
Шякийя нечя километрдир, ъаваб вермишдим ки, тяхминян
380 км. Эюзляри парлайа-парлайа демишди ки, арвад юлян
кими йийяляриня 400 охуйаъам, 350-йя разылашарыг. Бир
эцня адама йцз ялли манат бир айлыг маашымыз иди! Няся,
щямин эцн реанимасийа шюбясиндяки щямин о аьыр хястя
юлмямишди. Сон дяфя хястяхананы “абход” еляйиб гайыдан
Расимин эеъя саат он бирдя щирсли-щирсли дедийиня эюря,
щятта щямин гадынын сящщятиндя йахшылыьа доьру нязяря
чарпаъаг ирялиляйиш дя варды. “Вабше, арвадларын ъаны ит
ъаныдыр!” - О бу сюзляри дишлярини гыъадараг еля аъыгла сюйля-
мишди ки, эуйа буну дяфялярля шяхсян юзц сынагдан чыхарыб
дягигляшдирмишди. Бойнума алым ки, защирян эизлятмяйя
чалышсам да, бу хябяря мян дя тяяссцфлянмишдим. Эеъя
йарысы аъ гарына кор-пешман евимизя гайыданда “Аллащ
билян мяслящятдир, Танры щамынын шяфасыны версин!” кими
сюзлярля тясялли тапмаьа чалышмышдыгса да, цряйимизин
дяринликляриндя щяр икимиз о эцн - бунун бюйцк эцнащ
олдуьуну биля-биля, Йараданын сынаг эцнц бир гарын
чюрякдян, беш-цч манат пулдан ютрц юзцмцздян асылы
олмадан - киминся юлцмцнц арзуламышдыг!

49
***
Щяр икимизин унутдуьу о щадисядян бир-нечя ил ютмцшдц.
Расимин наркотика тязя-тязя гуршанмыш кичик гардашы
Ъаваншащ ийня вуранда дозасы йцксяк олдуьундан
комайа дцшмцшдц. Мян онда артыг евляниб о мящяллядян
кючсям дя йеня щямин поликлиникада, щямин РАФ-да
ишляйирдим. Бу хябяри кющня мящялля адамларындан
бириндян ешидиб юзцмц Семашко хястяханасына чатдыр-
мышдым. Сян демя, Ъаваншащ бир щяфтяйди комадайды.
Расимля анасы реанимасийа шюбясинин гапысы аьзындай-
дылар. Йазыгларын бир щяфтяйди ня эеъяляри варды, ня
эцндцзц. Ъанлы мейитдиляр еля бил, юлцб сабаща галмышдылар.
Он эцн далбадал мян дя щяр эцн онлара баш чякдим.
Ъаваншащса щяля дя айылмамышды. Сонунъу дяфя пийада
эялмишдим, машыным тямирдяйди. Ъаваншащ о эцн айылды.
Расимля анасыны йанына бурахдылар. Щеч он дягигя
кечмяди ки, реанимасийа шюбясиндян гадынын тцкцрпядиъи
вавейласы ешидилди: “Балам вай!!!” Сонралар юйряндим ки,
Ъаваншащ комадан чыхыб юзцня эяляндя эюзлярини ачыб
ятрафына бахмыш, анасыйла гардашыны эюряндя таныйыб
эцлцмсямиш, онлара няся демяк истямишдися дя баъар-
мамышды. Сонра эюзляриндя ики дамла йаш эиляляниб
йанагларына сцзцлмцш, еля аьзы ачыла щалда да ъаван
ъаныны тапшырмышды. Мярщумун аиля цзвляри бу мцсибятдя
икян ъясядин тибби експертиза тяряфиндян йарылма тящлцкяси
йаранмышды. Эуйа бунсуз юлцм шящадятнамяси верилмя-
йяъякди. Ялбяття, бу бир пул тялясийди. Расимэил боръ-хяръ
еляйиб щякимляри разы салан кими икинъи проблем ортайа
чыхмышды: вахт ютцрдц, няши мясъидя чатдырмаг лазым иди.
Ня сирри-Худайдыса, хястяхананын тяъили йардым машынлары
да гейбя чякилмишди, бядбяхтликдян щеч шящярдя беля
цстц хач нишанлы бир машын эюзя дяймирди. Мейити мясъидя
самосвалда апармайаъагдылар ки. Щачандан-щачана,
эцъ-бяла УАЗ маркалы бир “скоры” тапылмышды…

50
***
Мювщумата инанан хурафатчы, фанатик адам олмасам
да, он йедди ил яввял бу хястяхананын дарвазасы гаршы-
сында, еля бу йердя, амма башга машында Расимля
отуруб щансыса хястянин юляъяйи аны эюзлядийимиз о эцнц
инди йада саланда, щямин о эцнля Ъащаншащын мцсибяти,
гардашымын мцдщиш мярязя тутулмасы арасында санки сирли-
сещрли бир ялагя эюрцрдцм. Инди мяня еля эялирди ки,
дцнйада щеч бир шей еля-беля баш вермир, щяр бир щадися
щачанса, лап он ил, йцз ил яввял йашанмыш олайын нятиъя-
сидир. Бу эцн атдыьын щяр бир аддым, дедийин щяр аъы сюз,
тящгир, бющтан, киминся юлцмцнц - юмрцндя илк вя сон
дяфя, лап биръя анлыьа беля - арзуламаьын… яввял-ахыр,
эеъ-тез бумеранг кими цстцня гайыдаъаг…
Илащи, Расимля мяним эцнащымын ъязасыны гардашларымыз
чякмялийди? Аллащ эеъ еляйяр, эцъ еляйяр - амма кимя
эцъ еляди? Йох, гардашларымызын эцнащы вардыса, онлар юз
ъязаларыны чякирдиляр. Бизим ъязамыз щяля ирялидяйди.
Расимин явязиня дейя билмярям, амма мян гардашым
торпаьа басдырылаъаг эцндян гардаш иткиси йцклянмиш
кядяр адлы мафяни ахыр няфясимядяк цряйимдя дашыйа-
ъагдым. Мяэяр бу, индидян мящкум олундуьум ян аьыр
ъяза дейилдими? Тез-тез эюрцшмясяк дя, пис-йахшы
гардашым варды, о олмайандан сонра йери эюрцняъякди.
Гардашымдан сонра мяняви тянщалыьа мящкум
олундуьуму лап сонралар - аьламагла арасы олмайан
мян, щяр дяфя тяк галанда щцзн долу бир мусиги ешидиб
эюзляримдян сел кими йашлар аханда, дахили тянщалыг
язабынын неъя аьыр ъяза олдуьуну дярк едяъякдим!

***
…Машынын гапысы ачыланда фикирдян айылдым. Эюрдцм ки,
гардашым гайыдыб. Ялийля синясини тутмушду. Цзцнцн

51
ифадяси еляйди ки, эуйа бир аз яввял она ишэянъя вермиш-
диляр.
- Дохтур сяни эюрмяк истяйир. - Отуранда зарыйа-зарыйа
деди. - Бир дя анализ верян дейилям, бурнумдан ъийяримя
шланг сохдулар, о дцнйаны эюрцб гайытдым…
Бядбяхт анламырды ки, онун чякдийи ишэянъяляри инди мян
чякирдим. Она дяйян чынгыл башыма чырпылан даш иди!

***
Щякимин кабинетиня эиряндя бахышларындан дуйдум ки,
ишляр шулугдур.
- Няйиндир? - сорушду.
- Гардашымдыр, - дедим.
Ани тяряддцддян сонра кюксцнц ютцрцб гямли-гямли
диллянди:
- Биапсийа еляйиб йарасындан щцъейря эютцрдцк. Инди ня
дейирямся икимизин арасында галсын… Хястя билмяся
йахшыдыр… Илкин нятиъя белядир ки, анализ бяд хассяли шиш
эюстярир…
Ня гядяр аъы да олса, бу щяким эцндя нечя хястянин
йахынларына бу сюзляри дейирди? Йалан-эерчяк, йягин кюкс
ютцрцб сясиня кядярли нотлар да гатырды. Бунун да пешяси
буйду: мцалиъя елямирди, йа цмид верирди, йа да гара
хябярля адамын белини сындырырды, неъя ки, мяним белими
сындырды. “…анализ бяд хассяли шиш эюстярир” - бу о демякди
ки, артыг сян юзцндян он йаш кичик гардашынын чийниндя
щачанса гябиристанлыьа йолланмаг сяадятиндян мящрум
олдун. Бу о демякди ки, иткилярин ян бюйцйц, аьрыларын ян
итиси олан гардаш иткиси йолуну эюзляйир; бу о демякди ки,
мафялярин ян аьыры олан гардаш мафясини ян дярин гябир
олан гардаш гябриня гядяр чийниндя апараъагсан,
сонраса гардаш иткиси йцклянмиш кядяр адлы табуту ъанын
аьзындан чыханадяк цряйиндя дашыйаъагсан… Няйди
гябиристанлыглар? Торпаьын синясиндя сайсыз-щесабсыз

52
габаръыглар. Цч айамы, беш айамы… узаг башы бир илями
вахтсыз юляъяк гардашым да щардаса торпаьын синясини
габардаъагды. Гардаш гябри… ора айда-илдя бир йол
эетсям дя, эетмясям дя даща бунун щеч бир ящямиййяти
олмайаъагды, чцнки… “…анализ бяд хассяли шиш эюстярир”
- бу сюзлярдян сонра гардашымын илкин, амма ясл гябри
артыг цряйимдя газылмышды…
Щяким саь ялиндя тутдуьу балаъа, гара селлофаны гарда-
шымын “гара каьыз”ы кими мяня узадыб сол ялини ещмалъа
чийнимя гойду. Дейясян бунун да мяня доьрудан-
доьруйа йазыьы эялмишди.
- Бу щяля биринъи анализдир. Апарарсан буну Нясими
базарынын йанындакы онколожи хястяханайа. Орда лабора-
торийада йохлайаъаглар. Цч эцня дягиг ъавабы билиняъяк.
Халатынын ъибиня пул басдым.
- Яши, ня хяъалятди е, - дейя мызылданды. Байагдан
мянимля йахын дост кими данышан щяким бу сюзляри
црякдян демяди, буну дуймагчцн ня гейри-ади фящм
лазымды, ня дя илащи интуисийа-филан, тякъя азярбайъанлы
олмаг кифайятди. Ялини пул гойдуьум ъибиня салыб барма-
гларында каьыз яскинасын хышылтысыны щисс етдикдя сяси юз
тябиилийиня гайытды. - Фикир елямя, ян дягиг диагнозу
дедийим хястяхананын лабораторийасында гойаъаглар. Бир
дя эюрдцн “ади, хошхассяли шишдир” дедиляр. О гядяр беля
олуб ки. Аллащ кяримдир…
Аллащ кяримдир… Йохласан, бялкя щансы палатадаса
бядхассяли шиш хястялийиня тутулмуш Кярим адлы хястя
йатырды, цмиди Аллаща галмышды. Аллащ да ки, Кяримди. Аллащ
Кяримдися, демяли, бу хястялийин гаршысында Аллащ юзц дя
аъизди…

***
Машына гайыдыб сцкан архасына кечдим. Гардашымын
цмид долу эюзляри цзцмя зиллянмишди.

53
- Дохтур ня деди?
- Аь ъийяриндя шиш вар.
- Буну билирям. Ракам?
- Йох, ади шишдир, эяряк мцалиъя олунасан. - Селлофаны
эюстярдим. - Бурда йаранын щцъейряляридир. Инди апарыб
Нясими базарынын йанындакы балниссанын лабораторийасына
веряъяйик. Ики-йч эцндян сонра ъавабы билиняъяк, йяни
неъя, щансы дава-дярманларла мцалиъя олунмалысан…
Щяким деди ки, горхулу бир шей йохдур, амма мцалиъя
олунмаса, йеня дя ичся, чякся, онда эяряк аперасийа
еляйяк...
Ичимдя виъдан язабы чякя-чякя йалан данышырдым.
Йаландан зящлям эется дя йалан данышмаьа мяъбур
идим. Юмрцм бойу цряйимдякиляр дилимин уъунда
олдуьундан щямишя даш-галаг олмушдум, башым
аьрымышды. Йалан данышан адам ялцстц эюзцмдян
дцшцрдц. Беляси сабащ мяни дя алдадаъагды. Бяс юзцм?
Инди гардашымы алдадырдым, сабащ йягин башгаларыны да
алдада билярдим…

***
Машыны Нясими базарынын йанындакы онколожи хястяханайа
тяряф сцрцрдцм. Йанымда хястя гардашым отурмушду,
мцвяггяти гардашым, чцнки бу ил ону итиряъякдим, буну
дягиг билирдим. Юмрцмцн сонунадяк гардашсыз
галаъагдым. Кимся щардаса йанымда “…бир дяфя
рящмятлик гардашым…” дейяндя мян дя ъаныйананлыгла
“Аллащ рящмят елясин” дейиб о адамын да гардаш итирмясиля
тясялли тапаъагдым.

***
Машын сцря-сцря бирдян-биря ушаглыьымызы хаиырладым.
Мяним он беш йашым варды, онун беш. Яэяр евдяйдимся,
о йатмамышдыса, мцтляг йанында узаныб “Синдбадын

54
наьылы”ны данышмалыйдым. О вахт бу наьылы “Мин бир эеъя”
китабындан йениъя охуйуб гуртармышдым. Дяниз сяййащы
Синдбадын язмкарлыьы, ъясурлуьу, маъярачылыьы мяни
йаман валещ етмишди. Охудугларымы шювгля, биринин цстцня
бешини дя гойуб она данышардым. Анъаг о йухуйа
эедяндян сонра цзцндян юпцб голуму ещмалъа башынын
алтындан чякяряк юз йеримя гайыдардым. Та мян ясэярлийя
эедяняъян беляъя давам елямишди. Ъямиси йедди дяфя
тяклцкяли дяниз сяйащятиня чыхмыш Синдбадын “наьыл”ыны щеч
ъцря битиря билмямишдим ки, билмямишдим. Чцнки чох
щиссясини юзцмдян уйдурдуьум о наьыл кюрпя гардашымын
йаман хошуна эялирди. Ордудан гайыдандан сонра бир
даща “Синдбадын наьылы”ны она данышмадым. Щеч юзц дя
бир дяфя олсун о мювзуйа гайытмады. Нийя гяфилдян
носталжийя гапылдым? О наьыл щардан йадыма дцшдц? Бялкя
бцтцн наьыллар хошбяхт сонлугла битдикляриня эюрями? Ахы
мян дя истяйирдим ки, гардашымын башына эялян бу
мцсибят, инди эюрдцклярим, ешитдиклярим сону уьурла битян
бир наьыл олайды, йяни ондакы шишин бядхассяли дейил,
хошхассяли олдуьу ашкарланайды!

***
Бир щяфтя сонра онколожи хястяхананын лабораторийа-
сындан анализлярин дягиг ъавабыны юйряндим: гардашымда
бядхассяли шиш иди. Ону тяъили хястяханайа йерляшдирдик.
Рентэен шцаларыйла “мцалиъя”йя башлады. Йахшы билирдим ки,
бц радикал тибби цсул хястянин изтирабларыны азалтмаг,
юмрцнц беш-цч эцн узатмагдан ютрцйдц. Ня етмяк
оларды, индики щалда юмцрдян беш-цч эцн дя бизимчцн
гянимятди. О саат мцалиъянин бцтцн хярълярини юз цзяриня
эютцрян гадын спонсор да тапылды, бу, ян йахын гощумла-
рымыз арасында нисбятян имканлысыйды. Бядбяхт гардашым,
сянин гяпийя эцлля атан эцнлярин дя олмушду, о заман
миннятсиз-сцннятсиз ким ъибиня пул басмышды? Бир-ики

55
манаты да сяня башына гахынъ кими чырпа-чырпа верирдиляр:
“…бах, ичмяйясян ща!…” Инди дава-дярманына минлярля
долларындан кечмяйя щазыр идиляр… Ня ися…

***
Ики ай рентэен терапийасы кечдикдян сонра евя бурахылды.
Сящщяти нисбятян йахшылашмышды, йяни даща яввялки шиддятли
аьрылардан язиййят чякмирди. Гулаьыма хябяр чатырды ки, щяр
эцн олмаса да, ара-сыра ичирди. Еля хястяханада да эилля-
дирди. Палатадакы гоншулары демишди. Бир тибб баъысы варды,
онун нювбясиндя эеъяляр бирликдя араг ичирдиляр. Йягин еля
араьын тясириндянмиш ки, хястяханадан чыхар-чыхмаз
щямин о гадын щягигяти ачыб демишди она: “Алдадырлар сяни.
Ъийярлярин ракдыр. Ня йашадын-йашадын…” Буна эюря дя
алты айдан сонра нювбяти лазер терапийасындан имтина еляди:
“Мянасыздыр. Пулунузу, вахтынызы бош шейляря сярф
елямяйин. Алнымда ня йазылыб о да олаъаг…”

***
Бир мцддят сонра ешитдик ки, щалы харабдыр. Эеъяйкян
щякими дя юзцмцзля эютцрцб евляриня йолландыг. Йатагда
тагятсиз вязиййятдя узанмышды. Эцъля няфяс алырды. Гарны
шишмишди. Эюзляринин алты гапгарайды. Щяким ону мцайиня
еляйиб эедяндя дящлиздя пычылдады: “Бир-ики эцн юмрц
галыб…”

***
Чарпайынын ашаьы щиссясиндя отуруб бялкя дя сон
саатларыны йашайан хястяйя бахырдым. Цряйимдян гара
ганлар ахырды. Бярк кюврялмишдим. Эянълийиндя шащмат
цзря усталыьа намизядди. Кющня щяйятдя галанда, онда
ки, 15-16 йашы варды, бцтцн гоншулары шащматда эюзцбаьлы
удурду. Щя, сюзцн ясл мянасында эюзцбаьлы. Ахы нийя
беля олду? Нийя ичкийя гуршаныб ъаван юмрцнц зай еляди?

56
Аиляси, эцл кими ушаглары, ев-ешийи… Щарада, щансы ил, щансы
ай, щансы эцн, щансы ан талейиндя учурума доьру дюнцш
нюгтяси олуб ону цзцашаьы сцрятля йуварландырмаьа
башламышды?!. Онун фаъиясиндя бялкя мяним дя эцнащым
варды? Бялкя вахтында, ян лазымлы мягамда она диггят
эюстярмямишдим, ян мцбщям дярдляриля марагланма-
мышдым?..
Гяфлятян бахышларымыз тоггушанда гардашымын чухура
дцшмцш гямэин эюзляриндя эцъля сезиляъяк ишарты, рянэи
авазымыш додагларында тябяссцмя бянзяр бир шей
эюрдцм. Аьыр-аьыр, тянэняфяс щалда диллянди:
- Йадына эялир, ушаглыгда мяня Синдбадын наьылыны
данышардын?
Аман Аллащ, бу наьыл щардан онун йадына дцшмцшдц?
Бялкя о да Синдбад кими нювбяти тящлцкяли сяйащятя чыхыб
щачанса йенидян евиня дюнмяк цмидиндяйди? Ахы артыг
Йящйа Камал Байатлынын сащиля йан алмыш “Сяссиз эями”си
- юлцм эямиси лювбярини галдырыб ону эюйяртясиня эютцряряк
эедяр-эялмяз сяйащятя апармаьа щазырлашырды…

“Артыг дямир алмаг эцнц чатмышса замандан,


Мяъщула эедян бир эями галхар бу лимандан…”

- Истяйирсян йеня данышым? - гящяр мяни боьа-боьа


чятинликля сорушдум.
- Йох… О наьылы Мурада данышарсан…
Кичик оьлуму нязярдя тутурду. Тай билмирди ки, няинки
Мурада, щеч йеткинлик йашына чатмыш бюйцк оьлума беля
юмрцмдя бир наьыл данышмамышдым.
Щачандан-щачана боьуг сясля деди:
- Бюйцйяндя тапыб охудум о наьылы. Чох йерини юзцндян
гурашдырмышдын. Амма эоп да олса мараглыйды…
Мяэяр бу йер, бу эюйцзц, бу улдузлар, бу Эцняш, Ай,
бу эеъя-эцндцз, бу дяряляр, тяпяляр, даьлар, баьлар,

57
дянизляр, каинат, заман-мякан, сонсузлуг… щяр шей
Танрынын эопу дейилми? Йохдан вар олдуг, йеня йох
олаъаьыгса, щяр шей эопдур, гардашым, эоп…
Амма она щеч ня демядим. О да даща данышмады,
йазыг эцъля няфяс алырды. Сонра алнындан юпцб эетдим.
Ертяси эцн ешитдим ки, бир анын ичиндя кечиниб…

***
Мярщуму Зыь гябиристанлыьында басдырдыг. Молла дашын
цстцндя отуруб Гуран охуйурду. Бизся - таныш-билиш,
гощум-ягряба гябир адланан тязя гум тяпяъийи - Йер
цзцнцн бядхассяли шиши ятрафында топлашмышдыг. Бурадан -
гайалыьын цстцндян йени аеропорт йолу, Щювсан тяряфдяки
чюл-бийабан овуъ ичи кими эюрцнцр, бу пейзаж сону билин-
мяйян цммана бянзяйирди. Щяр тяряфимиз гябирляр иди. Инди
онлар мяня гядим дцнйанын эямилярини хатырладырды. Бу
гябирляр балаъа эямиляр, баш дашларыса йелкянлярийди. Мяня
еля эялирди ки, бурада уйуйанларын щамысына - мян оьланлары
нязярдя тутурдум - ушаг оланда гардашлары, аталары онлара
Мяликмяммядин йох, мящз Синдбадын наьылыны даныш-
мышды. Бялкя биз мцвяггяти дирилярин эюря билмядийи
Синдбад инди юз эямисиндя юн сырадайды, бу юлц сяййащлары
ардынъа йыьыб сонунъу дяниз сяйащятиня апарырды? Йох, бу
гябирлярдякиляр щяря бир Синдбад иди. Юз балаъа эямиля-
риндя - гябирляриндя цзц Гибляйя тяряф сямт алыб ябяди
сяйащятя чыхмышдылар…

***
Гардашымын юлцмцндян сонра бир дяфя, йалныз биръя дяфя
балаъа Мурадымы - отуз беш ил яввял кюрпя гардашымы
баьрыма басдыьым кими эеъя баьрыма басыб она наьыл
данышмаг истямишдим:
- Мяним балам, бири варды, бири йохду, бу дцнйада Рафаел

58
адлы бир оьлан варды… Аллащ она щяр шей вермишди: бой-
бухун, истедад, саьламлыг… Амма о…
Гящяр мяни боьмушду, индиъя щюнкцр-щюнкцр аьлайа-
ъаьымы дуйдуьумдан наьылымы еля яввялиндяъя кясмяк
мяъбуриййятиндя галмыш, индян беля бир аъы щягигяти дярк
елямишдим ки, мяндян наьылбаз чыхмаз, чцнки щяр наьылын
ахырына бир хошбяхт сонлуг уйдурмаг лазым иди, мянся
артыг реалист идим, даща яфсаняляря - ня Мяликмяммядляря,
ня Синдбадлара… инанмырдым, дцнйада Аллащ-тааланын
йаратдыьы щяйат адлы бир наьыл таныйырдым ки, о да юлцмля
битирди. “Бири варды”, “бири йох”… йяни бир эцн вар олан бир эцн
йох олмалыйды, вяссалам…

59
ДАША ДЮНМЦШ

***
- Ай Аллащ, кимя мян нейлямишям? - Бирдян аьзындан
чыхды. Бош отагда пычылтыйла дедийи бу сюзляр диварларын
бащалы “обойуна” чырпылараг якс-сяда вериб цстцня гайытды:
“…мян нейлямишям… нейлямишям… ейлямишям…
ейлямишям... ейлямишям...”
Юз сясиндян еймянди. Зоггулдайан башыны пяргу йасты-
ьындан эцъ-бяла бир гарыш галдырыб, гырмызы эеъя лампасынын
ишыгландырдыьы йарыгаранлыг мянзилиня хофлу-хофлу бахды.

***
Артыг бычаг сцмцйя дирянмишди, бу дяфя эяряк гызыны
гоймайайды эетмяйя. “Гызым, гал” кялмяси дилинин
уъундайды, амма ня гядяр мещрибан, гайьыкеш эюрцнся
дя йад оьлу йад олан кцрякянинин гаршысында ъийярпа-
рясиня аьыз ачыб ону йанында сахламаьы шяниня сыьыш-
дырмады. Гызы да ушаг дейилди, ийирми ики йашы варды, мяэяр
эюрмцрдц ки, атасынын сящщяти наголайды, “нянка”йа
мющтаъды, кимся гуллуьунда дурмалыйды?!.
Оьлу дцнян баш чякмишди она. Арвадыны да йанына салыб
эялмишди. Бир-ики саат бош-бекар отуруб дарыхмыш,
“машаллащ, бу эцн топ кимисян” дейиб евиня йолланмышды.
Видалашаркян эялини мяналы-мяналы она бахмышды:
- Тярлан дайы, бир шей лазымса чякинмяйин.
“Бир шей лазымса...” Она бир мюъцзя эюстярян лазымды,

60
еля бир мюъцзя ки, цч ил яввял дящшятли аьрылар ичиндя рещлят
етмиш арвадыны дирилдиб эятиряйди йанына! Инди дярк елямишди
ки, дцнйада арвадын йерини щеч кяс вермяз! Оьулду, гызды,
эялинди... ня гядяр язиз олсалар да, щяря юзцйчцндц... Беля
эцндя адама анъаг арвад галыр... Отуз ил бир йасдыьа баш
гойдуьу ъан йолдашы инди гуллуьунда дурсайды, дярди
няйди!..

***
Доьрудан да, ахы онун дярди няйди, щансы мярязя
мцбтялайды, щарасы аьрыйырды?! Бир щяфтя габаг эеъя бош,
щянирсиз евдя бирдян-биря юзцнц щалсыз щисс еляйиб тирлян-
мишди чарпайыйа. Бир язасы беля аьрымырды. Яллярини,
айагларыны, бядянини эюрцр, амма бу ялляр, бу айаглар, бу
бядян санки онун дейилди, еля бил инсан макетини узатмыш-
дылар йатаьына; “макет”ин чийинляри цстцндяки баш онун
башыйды, амма бу башын ялляря, айаглара, бядяня тясир
эюстярмяк эцъц галмамышды. Ща чалышмышдыса ялляринин,
айагларынын бармагларыны беля тярпядя билмямишди. Юлц
бядяндя дири баш! Сцбщяъян йериндян дябяря билмяйиб юз
даша дюнмцш эювдяня тамаша елямяк мцсибяти! Кимин
гарьышы тутмушду ону?! Бу щал йалныз эеъяляр баш верирди.
Сящяр ачылар-ачылмаз, хорузларын илк банында “макет”
йаваш-йаваш ятя-гана долуб ъанланар, саьлам инсан
бядяниня чеврилярди. Сонра ону йуху апарар, бир дя
эцнорта, щеч ня олмайыбмыш кими, йериндян галхарды.
Эцндцзляр, оьлу демишкян, “топ” кимийди. Щяйят-баъайа
еняр, дцкан-базара йолланар, гонум-гоншуйла, таныш-
билишля, юзц кими тягацдчцлярля мырт вурар, эцнцнц
кечирярди, амма еля ки, эеъя дцшцрдц, йериня эириб
йатмаьа щазырлашдыьы бир мягамда щисс еляйирди ки, айаг
бармагларындан та цзцйухары - дцз боьазына гядяр
бядяни аста-аста кейляшмяйя башлайыр. Эюзцн эюря-эюря
арам-арам бцтцн вцъудун мцгяввайа дюнсцн вя щеч бир

61
шей едя билмяйясян - тай бундан да бюйцк дярд?! Дцнян
оьлу она баш чякмяйя эяляндя бир истямишди дярдини она
сюйлясин, амма сон анда фикриндян ваз кечмишди. Хейри
няйди, ушаг онунчцн нейляйя билярди? Узаг башы
дейяъякди ки, лазымса щяким чаьырым? Щякими еля юзц дя
чаьыра билярди, таныш профессорлара ня эялмишди?! Еля йахшы
еляйиб аьзындан сюз гачырмамышды, йохса бош йеря
оьлунун цряйини салаъаг, ниэаран гойаъагды ону. Амма
эялини няся дуйуг дцшмцшдц, гадын фящмийля дуймушду
ки, гайынатасы сыныхыб. Беля олмасайды, йягин ки, эедяндя
“...бир шей лазымса чякинмяйин” демязди.

***
...Башы щалсыз-щалсыз йастыьа дцшдц. Яввялъя диварлар
бойу ващимяли, боз-боз кюлэяляр ойнашмаьа башлады,
сонра кюлэяляр отаьын бир кцнъцндя ъямляшиб инсан
силуетиня чеврилди вя аьыр-аьыр она сары эяля-эяля бюйцйцб
ириляшди, йатаьынын ашаьы сямтиндя - айаглары тяряфдя дуруб
адам кими дил ачды: “Тярлан мцяллим…”
- Кимсян?!. - Йеня дя бош отагда якс-сяда верян
сясиндян диксинди. Аман Аллащ, бу сяс онун идими?
Синясиндя дящшятля чырпынан цряйи еля бил няфясликдян евя
эириб чюля йол тапа билмяйяряк дам-дивара чырпылан
сярчяйди, индиъя щялак олаъагды.
Кабус бу дяфя гапы аьзында дурмушду, сифятинин ъизэиляри
боз думан арасында эет-эедя айдынлашырды. Евинин
“авропа” стилли гапысы да бирдян-биря эюркямини дяйишиб ири,
мешин вурулмуш гапыйа чеврилди.

***
Бу ки онун кабинетийди! Ири, “Т” шяклиндя дцзцлмцш столун
архасында отурмушду. Мцхтялиф юлчцлц рянэбярянэ
телефонлар, мяхмяри стуллар, диван, креслолар, тавандан
асылмыш бащалы чил-чыраг, диварда сплит-кондисионер, башынын

62
цстцндя президентин чярчивяйя алынмыш нящянэ фото-
портрети... Хадимячи гадынлар гящвяйи лак чякилмиш мизини
еля ъилаламышдылар ки, цстцня якси дцшцрдц. Йайхандыьы
йумшаг креслода эювдясини йцнэцлъя йырьалайа-йырьалайа
амираня тярздя:
- Кимсян? - сорушду. Щюкмлц, аьайана сясиндя бир аз
да метал ъинэилтиси дуйулурду.
Мешин гапы гаршысындакы кирли, ъындыр камбинезонлу
мяхлуг даща да бцзцшцб фаьыр-фаьыр диллянди:
- Он икинъи сехин фящлясийям, Тярлан мцяллим. Сизи дейиб
эялмишям, эюйдя Аллащ, йердя...
- Юз мцдириня нийя мцраъият елямямисян? - Фящлянин
сюзцнц кясиб кирли цст-башына, овурдлары батыг тцклц сифятиня
икращла бахды. - Сехинин бригадири вар, ряиси вар. Онларын башы
цстцндян щоппаныб эялиб дцртмцсян юзцнц кабинетимя.
- Кечян щяфтя яввялъя онлара аьыз ачмышдым, - фящля
чухура дцшмцш йорьун, гара эюзлярини галдырыб цркяк-
цркяк она бахды, сонра йеня бахышларыны тоз-торпаьа
булашмыш йыртыг ботинкаларына зилляйиб сюзцня давам еляди.
- Эюндярмишдиляр мяни щямкарларын цстцня. Орда да
демишдиляр ки, ярзя йаз, мадди кюмяклик эюстяряк. Сраьа
эцн йцз мин манат (гейд. кющня пулла) алмышдым.
- Йцз мин манат! - Буну хцсуси вурьуйла демишди. -
Совет дюврц щеч назирин о гядяр пулу йох иди. Аз мябляьди
бяйям, даща ня истяйирсян?
Фящля ялляри арасында тутдуьу гара папаьыны титряк
бармагларыйла хейли язишдирдикдян сонра башыны галдырыб
онун цзцня бахды:
- Мяня ики йцз ялли доллар лазымдыр, Тярлан мцяллим!
Фящля тайфасындан зиндейи-зящляси эедирди. Онлардан
щийляэяр, фырылдагчы икинъи бир зцмря танымырды. Буну нечя ил
габаг завода баш директорун мцавини тяйин едилдикдян
сонра кяшф елямишди. Ишчиляри мащир артист кими неъя дя
ролдан-рола эирир, бойунларыны йазыг-йазыг буруб дурур,

63
сясляриня мязлум тон, сифятляриня йетимлик, эцнащсызлыг
ифадяси гатыб сцмсцк ит кими гуйруг булайыр, зяиф ирадяли
адамда рящм ойадан зинэилтийля улашырдылар. Еля ки, гуйру-
глары тяля арасындан чыхыр, па, онда ясл сималарыны эюрцрсян.
Дцнян чюряк вердийи, ял тутдуьу адамы уф демядян
басмарлайыб кечярляр. Ушаг дейилди, эюря-эюря эялмишди.
Кимляринся фитиня уйуб трестин инзибати бинасы гаршысындаъа
боьазлары йыртыланаъан “истефа, истефа” баьыран мяэяр щямин
бу фящляляр дейилди? Баш директорун о вахткы мцавини
Осман Сялимовичи - отуз илин “замыны”, гара фящляликдян
баш директорун биринъи мцавининядяк шяряфли ямяк йолу
кечмиш “шющрят орденли” бир мцтяхяссиси “партийачысан,
мангуртсан” дейя креслосундан ашыран да мяэяр фящляляр
олмады? Киши эюзцнцн йаьыны йедиздирярди гара фящляйя, бу
да онларын “чох саьол”у!
Мешин гапы аьзында, пар-пар парылдайан паркетин
цзяриндя бцзцшцб дурмуш камбинезонлу мяхлугу нифрятля
сцзцб:
- Эет, бала, - деди, - йцз мин манат аз пул дейил. Трест
рящбярлийи щуманистлик эюстяриб сяня бу гядяр мябляьи
баьышлайырса, Аллащына шцкцр еля. Ъамаат бу дягигя иш
тапа билмир. Али савадлы адам таныйырам, базарда
щамбаллыг еляйир. А киши, трестдя сянин кими ики мин ишчи вар.
Бяс маашла неъя доланырлар? Щеч билмирляр щямкарларын,
замдиректорларын кабинети щарда йерляшир.
- Тярлан мцяллим, сизи дейиб эялмишям. Аллащ балаларынызы
сахласын, сонбешийимин, оьлумун, щяля щеч ики йашы йохдур
е... - Фящля бир анлыг тутулду, сонра гяфилдян ялини пачалары
арасына апарыб: Баьышлайын, - деди, - бурасына кцфтя бойда
грижа чыхыб. Тяъили аперасийа лазымдыр. Ики йцз ялли доллар
истяйирляр. Индики заманда юзцнцз билирсиниз дя, пулун
олмады, балнитсада юлсян дя, щеч ади медсестра да йахын
эялян дейил, о ки ъярращ ола. Дейирляр горхулудур, щяр ан
партлайа биляр. Аллащ елямясин, бирдян...

64
Фящлянин щяйасызлыьындан од эютцрдц ону, амма юзцнц
яля алыб щирсини эцъля боьа билди. Анлады ки, камбинезонлу
сыртыг дилянчийя сюздян кар ашан дейилди, артыг сярщяди
кечмиш бу ишчийя йерини танытдырмагдан ютрц башга тясир
васитяси тапмалыйды. Оду ки, чаьырылмамыш “гонаьы” примитив,
лакин тарихин сынагларындан уьурла чыхмыш еффектли цсулла
дидярэин салмаг гярарына эялди. Бир дя гялят еляйиб онун
кабинети щяндявяриндя бир километрдян йахын мясафядя
эюрцнмяйя ъцряти чатмазды.
Гялями эютцрцб:
- Адын, фамилийан? - сорушду.
Фящлянин эюзляриндя цмид ишартысы парлады:
- Имангулийев Щясян Рамазан оьлу, мин доггуз йз
алтмыш биринъи илин отуз нойабрында Йевлах районунун Ашаьы
Сейидящмяд кяндиндя…
- Щансы сехдя ишляйирсян, вязифян?
- Он икинъи сех, фящля.
Блокнотунда няся гейд елядикдян сонра сол голуну
нцмайишкараня тярздя галдырыб саатына бахды.
- Демяли, ишин бу гызьын вахты обйекти атыб вязифяли
шяхслярин кабинетлярини...
Фящляйя инди чатды ки, юз ял-айаьыйла эялиб асланын
йувасына эирибмиш. Иш йерийля видалашмаг горхусу ювлад
иткиси тящлцкясини цстялядийиндян кишилик гцруруну унудуб
кими йалвармаьа башлады:
- Гурбаныныз олум, Тярлан мцяллим, баьышлайын мяни, бир
гялятдир елядим...
Вязифяйя кечяндян бяри беля уъуз “тамаша”лары чох
эюрдцйцндян, нювбяти “актйорун” эюз йашы долу
“монолог”уну динлямяйя сябри чатмады, юз гялябясиндян
мямнун щалда ялини дахили телефонун дястяйиня апарыб:
- Сяня беш дягигя вахт верирям, - деди, - яэяр бу вахт
ярзиндя юзцнц иш йериня чатдыра билмясян, ямяк интизамыны
поздуьуна эюря сянля баьланмыш мцгавиляни эцнц

65
буэцндян етибарсыз щесаб елямяк олар...
Фящля мцтиъясиня тязим едя-едя кабинетдян чыхыб мешин
гапыны архасынъа юртян кими щисс еляди ки, башы аьрыйыр. О
щисли-паслы адамъийяз беш дягигя ярзиндя мянфи енержийля
йцклямишди ону. Щяфтядя бир дяфя - гябул эцнляриндян
сонра гафасы даьылырды. Инди бирини йола саланаъаг бейниндя
ня гядяр ясяб щцъейряси мящв олмушду, гябул эцнляри
беляляри бир дейилди, ики дейилди, дястя-дястя дцзцлцрдцляр
нювбяйя, щамынын юз дярди, юз гайьысы. Амма о дярдлярин,
гайьыларын мювзусу ейнийди: “евим йохдур... ушаьым
хястядир... мадди вязиййятим аьырдыр... оьлум ишсиздир...
атам юлцр... анам ъан верир...” Эял инди бу садялющвляри
айры-айрылыгда бир-бир динляйиб баша сал ки, евин йохдурса
мян нейляйим; ушаьын хястядирся мяня ня, щяким-
задам; оьлун ишсиздирся мяним эцнащым нядир, Ящалинин
Сосиал Мцдафияси Комитяси вар; атан юлцрся моллайа
мцраъият еля, бура мясъид дейил, дювлят идарясидир... Бири
йалварыр, бири аьлайыр, диэяри щядяляйир, о бири гарьыш еляйир...
Директор мцавини оланда ноолар, мяэяр о, адам дейил?,
мяэяр онун дярди, гайьысы йохдур?, мяэяр онун арвад-
ушаьы хястяляня билмяз?.. Щяля бир дяфя дя олсун гябулда
эюрмямишди ки, щансыса фящля, йа гуллугчу дуруб юз ямяк
фяалиййятиля баьлы няся умайды, йахуд тяклиф-филан веряйди.
“Ъянаб баш директор мцавини, мян филан сехдя хадимячи
вязифясиндя чалышырам. Трестимизин Иран, Тцркийя истещсалы
олан сцпцрэяляринин тез-тез сырадан чыхдыьыны нязяря алыб,
трест хадимячиляринин яввялкиндян гат-гат сямяряли
ишлямяляри мягсядиля башга юлкялярдян даща кейфиййятли
сцпцрэяляр эятирмянизи хащиш едирям”, йахуд: “Тярлан
мцяллим, мян филан сехин адиъя фящлясийям. Айларла
нювбядя дуруб гябулунуза дцшмякдя мягсядим
сехимизин бцтцн ишчиляри адындан бир тювсийямизи нязяринизя
чатдырмагдыр. Щюрмятли Тярлан мцяллим, щяр ил бизя верилян
камбинезонларын кейфиййятиня сюз ола билмяз, - йери

66
эялмишкян, эюстярдийи гайьыйа эюря трест рящбярлийиня
коллективимиз адындан юз миннятдарлыьымы билдирирям, - лакин
о камбинезонларын гырмызы рянэи зящмяткешлярин щаглы
наразылыьына сябяб олур. Гырмызы рянэ кири, тоз-торпаьы, щис-
пасы юз цстцня тез эютцрцр вя беляликля, рящбярлийин язаб-
язиййятля, бюйцк мадди иткиляр щесабына ялдя етдийи фящля
эейими беш-алты айдан сонра защири эюркямини итириб гарачы
либасы тясири баьышлайыр. Олмазмы ки, трестя о камбинезон-
ларын гара рянэиндян эятириля? Гара рянэдя чирк, мазут чох
да эюзя дяймир, кирляндийи бир еля дя нязяря чарпмыр вя
яйинляриня гара камбинезон эеймиш фящлялярин защири
эюрцнцшц адамда хош емосийалар ойатмагла бярабяр,
тябии ки, дахили низам-интизамын мющкямлянмясиня,
мящсулдарлыьын артымына да юз мцсмят тясирини эюстяр-
мяйя билмяз...”

***
Йох, беля сящняляря анъаг фантастик филмлярдя раст
эялмяк оларды. Азярбайъан реаллыгларыса тамам башга шей
иди. Буна “кечид дюврц” дейирдиляр, яслиндя бу термин халгын
башынын алтына йастыг гоймагдан ютрц йухарыдакыларын гара
ъамаата йеритдикляри “наркотик”, “уйушдуруъу”йду. Халг
“кечид дюврц”нц “гябул” едиб сакитляшир, уйур, “пис эцнцн
юмрц аз олар”. “елнян эялян бяла той-байрамдыр”… тясял-
лисийля юзцнц овундурур, чар-начар гара бяхтийля барышмаг
зорунда галырды. Милляти Совет щюкумяти корлайыб тянбял,
ялябахым елямишди. Йетмиш ил ярзиндя малик олдуглары
имтийазларын тядриъян итирилиясиня щеч ъцря алыша билмяйян
халг щяля дя дярк етмирди ки, дювран башга дюврандыр,
онларын гатары чохдан эедиб... Пис эцнцн юмрц аз олмур,
пис эцнцн юмрц ябядидир: варлы щямишя йаь-бал ичиндя
йашайаъаг, касыбса юмрцнц бир тикя чюряк уьрунда
боьушмаларда яридяъякди... Бцтцн бунлары дцшцндцкъя
щисс еляди ки, ясябиляшир, чцнки эярэин иш режиминдя ишляди-

67
йиндян бош вахт гытлыьындан щямишя язиййят чякирди; будур,
бу эцн тясадцфян беш-он дягигя асудя вахт йаранмышды,
динъяля билярди, гязетляри эюздян кечирярди, гапыны ичяридян
баьлайыб диванда узанар, телевизорда хябярляри динляйярди,
амма мярдцмязары ахтармагла дейилди, щяйасыз,
гудурьан бир фящля юз постуну атыб, эялиб ганыны гаралт-
мышды, еля онун эялишинин тяяссцратынданды ки, гызылдан
гиймятли вахтыны бош фялсяфячилийя сярф едир, мялум
щягигятляри бир даща тясдиглямякля йенидян Америка “кяшф”
еляйирди. Цряйиндя “лянят шейтана” дейиб столун цстцндяки
йоьун говлуьу ачды вя ичиндяки сянядляри бир-бир эюздян
кечирмяйя башлады. Щяр сяняддя онун дяркянары, имзасы
варды. Щяр имза пул иди: цч йцз... беш йцз... мин... доллар.
Онун шящярдя обйектляри варды, о обйектляр дя пул
эятирирди. Ики ил яввял Мярдяканда баь йери эютцрмцшдц,
эютцрмцшдц дейяндя ки, о йер она щавайы баша эялмишди,
бир адамын ишини дцзцб-гошмушду, сянядиня гол чякмишди
вя гуру торпагдан ибарят щямин о баь йерини пешкяш
елямишдиляр она. Бир ил о гуру йердя, бош торпаг сащясиндя
сярасяр, эеъя-эцндцз иш эетмишди: яввялъя дюврялямя ики
метр щцндцрлцйцндя щасар тикилмишди, сонра о щасарын
ичиндя баь салынмышды, цчмяртябяли имарят уъалдылмышды, еля
индинин юзцндя дя о цчмяртябяли сарайда трестин ики устасы
чалышырды, косметик ишляр эюрцлцрдц, иншаллащ, бу йай гисмят
олса аилясини эютцрцб кючяъякдиляр ора. Бцтцн бунлар она
кечи гиймятиня баша эялмишди. Уста трестдян, фящля
трестдян, даш трестдян, семент трестдян, материал, машын-
техника, филан-бешмякан трестдян... Трестин бир баталйон
фящляси ъан гоймушду о баьда, бири дя билмямишди ки, о
имарят, ъащ-ъялал киминди. Щяля ийирми ил габаг, онда ки,
сех бригадирийди, йашадыьы цчотаглы мянзили о вахт алмышды.
Йеня дя ев нювбясиндяйди. Трестин вясаити щесабына тикилиб
бу ил тящвил вериляъяк он беш мяртябяли бинанын бешинъи
мяртябясиндя ейванларындан икиси дянизя бахан бешотаглы

68
мянзил, Аллащын кюмяклийиля, онункуйду. Гызыны
кючцрмцшдц, оьлуну тязя евляндирмишди, иншаллащ, о
мянзили баьышлайаъагды она... Бцтцн бунлара о юз баъары-
ьыйла, аьлыйла наил олмушду. Беш ил институтда охумушду,
йары аъ, йары тох тялябя щяйаты йашамышды, кирайя евлярля
галмышды, зцлм чякмишди, республиканын ян ири трестиндя
чалышдыьы отуз ил ярзиндя бригадирликдян баш директорун
мцавини вязифясинядяк юз зящмятиля уъалмышды. Индян беля
трести йейиб-таласа да, сюкцб-даьытса да щалал хошуйду,
чцнки щяйатда чякдийи язаб-язиййятляр мцгабилиндя о бу
щаггы газанмышды. Еля бу сябябдян дя, щяр щяфтя
гябулуна дцшцб юз фантастик истяклярини эерчякляшдир-
мякдян ютрц илан дили чыхаран фящлялярин доймаг билмяйян
иштащларына мат галырды. “...ушаьым хястядир... ев истяйирям...
мянзилимин дамы дамыр, тол верин... долана билмирям...
балам нахошдур...”

***
“Гарачы тайфасы, гарачы! - цряйиндя сюйлянди. - Бунлара
цз версян, астар да истяйяъякляр!” Сонра катибясини чаьырыб
йанына изнсиз адам бурахдыьына эюря данлады. Пярт олмуш
катибя кабинетдян чыхан кими дахили телефонла он икинъи
сехин ряисиня зянэ вуруб табелийиндя олан ишчиляря нязарят
етмядийиня эюря она да тяпинди.
- Щяйасызлыьа бах ки, иш йерини атыб эялиб дцртцлцб
кабинетимя ки, бяс, эуйа ушаьымын грижасы вар, ъярращ ики
йцз ялли доллар пул истяйир...
- Тярлан мцяллим, щеч наращат олмайын, юлчц эютцрярям!
Эцнц еля бу эцн яризясини йаздыррам...
- Яризя-зад лазым дейил, йцнэцлвари бир гулагбурмасы
вер... тющмятдян-филандан... гой йерини танысын.
О язазил адам дейилди, басдыьыны кясмязди. Байагкы
щейвяря бир гялятди ейлямишди, фящляйди дя, онда аьыл ня
эязирди, аьлы олсайды фящлялик елямязди ки; инди о да юзцня

69
эюря щанда бир кишийди, ян азы трестдя шюбя мцдири, юлцсц
сех ряисийди. Амма йаман йухарыдан эедирди ща! Ики йцз
ялли доллар! Трестдя щарадаса ики мин цч йцзя йахын ишчи
чалышырлы, онлардан цч йцзц рящбяр вя гуллугчулар, йердя
галан ики мини фящляйди, щяр ай щяряйя ики йцз ялли доллар...
мараг она эцъ эялдийиндян бу йердя тянбяллик елямяйиб
столцстц калкулйаторда щесаблама апарды: ики йцз яллини ики
миня вурду, алынан фантастик рягямдян щейрятлянди - беш
йцз мин, йяни беш йцз мин доллар!

***
Сонра гызы ял телефонуна зянэ елямишди. Сорушмушду ки,
деканымызын мясяляси ноолду? “Деканын мясяляси” парол
иди, буну анъаг о билирди, бир дя ъийярпаряси. Гызы юзял инсти-
тутда фярли охумурду, институт рящбярлийинин хцсуси щимайяси
олмасайды, атасынын чякдийи хяръ чохдан батыб эетмишди.
Деканын йеня дя “гарынаьры”сы варды. Инди кабинетини тямир
елятдирмяк истяйирди. Сонра гызына демишди ки, ахшам
эюзляйирям деканынызы, гой юзцйля “шйот” эятирсин. Кечян
ил дя “шйот”ла эялмишди йанына, дцз он беш милйон манатлыг
щесаб иди. Щансыса кянар, цчцнъц тяшкилатын щесабына
кечирмишди о пуллары. Йягин ки, декан о мябляьин дохсан
фаизини няьд пула чевирию гоймушду ъибишданына. Бу кяря
ялбят даща бюйцк мябляьля тяшриф буйураъагды…

***

Йеня диварлар бойу ващимяли, боз-боз кюлэяляр


ойнашмаьа башлады, сонра кюлэяляр отаьын бир кцнъцндя
ъямляшиб инсан силуетиня чеврилди вя аьыр-аьыр она сары
эяля-эяля бюйцйцб ириляшди, йатаьынын ашаьы сямтиндя -
айаглары тяряфдя дуруб адам кими йеня дил ачды:
- Тярлан мцяллим…
- Кимсян? - щалсыз-щалсыз сорушду.

70
- Икинъи сехин кечмиш ишчиси. - “Кюлэя” чякиня-чякиня
диллянди. - Гарабаь мцщарибяси ялили…
Йеня кабинетиндяйди. Йумшаг, ращат креслосуна
йайханмышды. Трестин мцщцм ишляриня гарышмыш башыны аьыр-
аьыр галдырыб габаьындакы адама ютяри нязяр салды.
Габаьында сыхыла-сыхыла дуран нимдаш эейимли оьланын -
мцщарибянин од-аловундан чыхмыш эянъин мцти эюрцнцшц,
сясиндяки утанъаглыг, титряйиш она (Тярлан мцяллимя)
ъямиййятдя ящямиййятли фигур олдуьуну бир даща хатырладыр,
ъаныны хош, ляззятли бир щисс бцрцйцрдц. О бу бюйцк трестдя
- бу балаъа “дювлят”дя кцлли-ихтийар сащибийди! Беля
олмасайды, мярми, эцлля йаьышы алтында амансыз, гяддар
ермянийя мярдии-мярданя синя эярян бир эянъ инди онун
гаршысында сыхыла-сыхыла, бцзцшя-бцзцшя дурардымы?
Юлцмдян чякинмяйян дюйцшчц ондан чякинярдими?
“Тярлан мцяллим, Аллащ балаларыны сахласын, дюрд ушаьым
вар… йашамаг чятиндир… чатдыра билмирям… гачгынам…
Вятян йолунда ъан гоймушам…” вя с. вя и.а… Бу да
басмагялиб, стандарт бящанялярля силащланмыш нювбяти
дилянчилярдян бирийди, цз эюстярсяйди астар истяйяъякди.
“Дюрд… беш… алты… ушаьым вар…” Эуйа евляняндя
онунла мцгавиля баьламышдылар: щейвани инстинктлярля
йашайан бу гарачы тайфасы ит сцрцсц, ат илхысы кими доьуб-
тюряйяъяк, о да бунларын кцчцклярини бясляйяъякди. Онун
юзцнцн ъями ики ишаьы варды, щяр ъцр язаб-язиййятя гатлашыб
щяр икисини йаь ичиндя бюйряк кими бюйцтмцшдц. Гызыны
охутдурмуш, неъя лазымдыр яр евиня йола салмышды. Оьлуна
да диплом алмыш, алтына хариъи машын гоймуш, эялирли ишя
дцзялтмиш, ялини чюряйя йетирмишди. Мяэяр о - кцлли-ихтийар
сащиби Тярлан мцяллим беш, алты, йедди… ушаг дцнйайа
эятиря билмяздими? Мяэяр о, беш-алты аиля сахламаг игтида-
рында дейилдими? Миллятин дя бядяхтлийи еля бундайды,
кейфиййяти йох, кямиййяти дцшцнцрдцляр. Трестин щесабына
планети ениня-узунуна эязмишди, амма щеч бир юлкядя

71
беля ахмаг миллятя раст эялмямишди. Мяэяр демографик
бющран кечирян сивил авропалылар онлардан ахмагдылар?
Дюрд, беш, йедди, доггуз… ушаг дцнйайа эятирмяк
мяэяр бюйцк бир гящряманлыг тяляб едирди? “Йашамаг
чятиндир, чатдыра билмирям…” Бяс тракан кими доьуб-
тюряйяндя бунлары фикирляшмирдиз? Билмирдиз ки, бу гядяр аъ
гарыны дойуздурмаг лазымдыр? Йох, беля шаблон, трафарет
бящанялярля гапысына эялян тцфейли, тянбял актйорлары, актри-
салары гапыдаъа говурду!
- Тярлан мцяллим, ев нювбясиндяйдим, иш йерими гойуб
ъябщяйя кюнцллц йолланмышдым. Абдал-Эцлаблы уьрунда
дюйцшлярдя саь голуму итирдим. Буна щеч щейфислянмирям
дя, тцркляр демишкян, Вятянин башы саь олсун, амма…
- Ня амма?! - ону од эютцрдц. Бу нида аьзындан гейри-
ихтийари чыхмышды. “Абдал-Эцлаблы”! Бу ад она доьмайды.
Йадына таныш даьлар, мешяляр дцшдц. Орада ушаглыьы,
эянълийи кечмишди. Чохдан унутдуьу бу ады йадына
салмагла санки ону тящгир елямишдиляр. Эуйа “Абдал-
Эцлаблы уьрунда” дюйцшляр онун (Тярлан мцяллимин)
уьрунда апарылан дюйцшлярди. Эуйа бу кечмиш яскяр онн
уьрунда, онун имканлы, ращат, асудя щяйаты уьрунда
дюйцшлярдя голуну гурбан вермишди. Ялли иля йахынды ки, о
кянддян чыхмышды. Инди о кяндля ня баьлылыьы варды, нийя
чохдан унутдуьу, ара-сыра йухутяк хатырладыьы о ады
йадына салмышдылар?! Мус-мус дейяняъян, бирдяфялик еля
Мустафа демяк олмаздымы? Абдал-Эцлаблы йох, цмуми
Вятян уьрунда итирдийин голунун гиймятини дейяйдин, биз
дя биляйдик! Нязярлярини стол цстцндяки сянядлярдян айырыб,
ясл мягсяди ондан ганпулу гопармаг олан щяйасыз
ъаванын эюзляринин ичиня бахмаг истяди.
- Бала, мяэяр Азярбайъанымызын щяр гарышы вятян
дейилми? Голуну Кялбяъяр, Ъябрайыл… уьрунда дюйцш-
лярдя дя итиря билярдин.
- Елядир, Тярлан мцяллим, мясяля щарада дюйцшдц-

72
йцмдян эетмир. Мясяля ондадыр ки, ев нювбясиндя ола-
ола давайа кюнцллц йолланмышдым, гайыданда юйряндим ки,
ялилям дейя няинки юз иш йеримдян кянарлашдырылмышам,
щятта ев нювбясиндян дя адымы силибляр. Ахы бу щансы
ганунда…
- Бизя ганун юйрядяъяксян?! - щиддятля ялилин сюзцнц
кясиб эюзлярини дцз онун эюзляриня зилляди. Ялбяття о, “биз”
дейяндя бюйцк бир ишляк механизми хатырладан дювлят
апаратынын хырдаъа, амма ваъиб винтляри олан юзцтяк
сайсыз-щесабсыз мямурлары нязярдя тутурду. Эюрясян
щямсющбяти киминля данышдыьынын фяргиндяйдими? -
“Ганун”, “ганун”… - мырылданды. Ганун да о иди, анайаса
да, о - Тярлан мцяллим, мямур, щюкумят адамы, дювлятин
айрылмаз тяркиб щиссяси. Истяся, саь ялинин каьыз цзяриндя
бир щярякятиля, бир имзайла евсизя ев дя веря билярди,
“ганун”ла ады сийащыда олан бирисини ев нювбясиндян кянар-
лашдырарды да. Бу да сяня “ганун”! Саь чийниндян асылмыш
пластмас голуйла, нимдаш либаса бцрцнмцш ъылыз
вцъудуйла, тялашла тятряйян сясиля… щяйатда сыфыр
олдуьуну нцмайиш етдирян ъылыз бир варлыг она “ганун
дярси” кечяъякди?! Бу вятян “фядаисини” беш дягигя
ярзиндя тяпядян-дырнаьадяк охумушду, биръя онун
эюзляриндян савайы. Эюзляриня зиллянмиш бир ъцт зил гара
эюзлярдя горхудан ясяр-яламят беля йох иди! Бу эюзляр ики
снайпер тцфянэинин лцляситяк онун дцз эюзляринин ичиня
тушланмышды. Щис еляди ки, о бу эюзляря баха билмир. О титряк,
горхаг сясля бу бир ъцт од йаьан эюз там тязад тяшкил
еляйирди. Ъцрятини сяфярбяр еляйиб (неъя олса нящянэ бир
тяшкилатын директор мцавинийди!) башдан-баша анамалийа
олан бу ялил эянъин сифятиня бахмаг истяди, амма
баъармады, юзцндян асылы олмадан башы мизин цстцндяки
вараглара тяряф яйилди.
- Дярдини сюйля, - мызылданды. Сясинин гейри-ихтийари кюврял-
мясиня юзц дя тяяъъцблянди.

73
- Ъябщядя вурушдуьум (сийасятя бах е, ики-цч эцн
ъябщя бюлэясиндя баш эирляйиб иллярля “ъябщядя олмушам”
баьыранлар щара, сакитъя, мярди-мярданя “вурушмушам”
дейян бу адам щара. “Вурушмушам” сюзцндя
юзцняинам, юзцняархайынчылыг, бир мярдлик варды. О,
доьрудан-доьруйа вурушмушду!) мцддят ярзиндя
ганунсуз олараг ев нювбясиндян чыхарылмышам. Мяэяр
президентин фярманындан трест рящбярлийи хябярсиздир?..
“Президент”! Президент юлкянин рящбярийди, оса нящянэ
трестин директор мцавинийди, бу бойда, яслиндя республи-
канын микро-суряти, юз ганунларыйла йашайан микро-
республиканын витсе-президнти! Юлкя президент узагдайды,
ялчатмазды, оса - дювлят ичиндя дювлятин “витсе-президенти”
бурдайды - юз кабинетиндя, игамятэащында, минлярля
“вятяндаш”ынын цмид, пянащ йери сандыьы “мябяд”дя!
- Ахы мяни нювбядян кянарлашдырмаьа щеч кясин ихтийары
йохдур.
Бу ади “вятяндаш” кимин щцзурунда дурдуьунун
фяргиндя дейилди. Дилиня бал гата билмяздими? “Ихтийар”!
бурда бир кцлли-ихтийар сащиби варды, ода йумшаг креслойа
йайханмыш директор мцавини!
- Дейясян иткин дцшмцшдцн…
Тярлан мцяллимин щяр шейдян хябяри варды. Бу ъаванын
сехлярдян бириндя чилинэяр ишлямясиндян дя, ъябщяйя
кюнцллц йолланмаьындан да, иткин дцшмясиндян дя…
- Йадыныздадырса, о вахтлар юлкядя ара гарышмышды,
йараланмышдым, щоспиталдайдым, сянядлярим дя итмишди…
Иткин дюйцшчцнцн ев нювбяси трест рящбярлийиля
Щямкарлар тяшкилатынын бирэя гярарына ясасян башгасына
(бу “башгасы” Тярлан мцяллимин трестдя чалышан узаг
гощумуйду) верилмишди, чцнки ордерляр пайлананда
дюйцшчцдян хябяр-ятяр йох иди. Мянзили бош сахлайыб иллярля
ону эюзлямяйяъякдиляр ки! Инди будур, щансы ъящян-
нямдян хортлайыб эялиб, нечя иллярдир трестин йолуну су

74
йолуна дюндяриб. Нювбядянкянар ев тяляб еляйир. Трест
бу ялиля - юз кечмиш ишчисиня айда ялли(!) манат тягацд
верир, цстялик бюйцк щуманистлик эюстяряряк ону йенидян
ев нювбясиня эютцрмяк истяйирляр, бяхтявяр оьлу бяхтявяр
наз еляйир, “йох, мяним юз евими верин”, эуйа ев тикмишди,
ялийля ев гойуб эетмишди. Ахыр ки, онун да кабинетиня йол
тапа билди. Ейби йох, гой бу шикяст демагогу башдан
елясин, идаря гапысында нювбя чякян полисин эюнцня
саман тяпяъякди. Командирляриля арасы саз иди. Пагон-
лунун гардашы оьлуну ишя эютцрмцшдц, гаршысында эюзцгы-
пыгды, ямриня амадайды, ня деся еляйяъякди. Оса, ким
билмяся дя юзц билирди ки, цряйийуха, щуманист адамды.
Ганырды ки, полисин дя аиляси вар. Амма бу бюйцклцйцндя
сящлянкарлыьа эюря йцнэцлвари дя олса ъязаланмалыйды,
командирин ялийля трестин узаг обйектляриндян бириня йоллат-
дыраъагды ону. Бялкя орда бяркдян-бошдан чыхыб аьыллайды!
Индися галырды биръя бу шикяст демагогу башдан елямяк.
Йаман зящлясини апарыб, тязйиги дя йягин галхмышды. Бу
гядяр ишля, язиййят чяк, гядирбилмяз ъамаатчцн ъан
йандыр, ялббяття ки, тязйиг галхар, лап о йана да кечяр.
Йахшы ки, ъаны мющкямди, йериня бир башгасы олсайды
чохдан кяллясини гоймушду йеря.
- Бура бах, бала, - чаьрылмамыш мцсафиринин эюзляриня
бахмаьа ъцряти чатмадыьы цчцн башыны галдырмадан
щювсялясизликля, баъардыьы гядяр сясиня амиранялик
гатмаьа чалышараг деди, - мян, йягин ешитмисян, конкрет
адамам. Сюзцм йа щя олур, йа да йох. Сяни нювбяйя
бярпа еляйибляр, бурда ялбяття, тявазюкарлыгдан узаг олса
да, бойнума алмалыйам ки, йолунда ялимдян эяляни
ясирэямядим. Бу мяним вятяндашлыг боръумдур. Мян -
Тярлан Ялибяйов рясм сурятдя сяня билдирирям ки, йенидян
нювбяйя эютцрцлмцсян, беш-цч иля ев алаъагсан. Индися
эет, иш адамыйам, башынын алтына бир балыш да гойуб ращат
йат…

75
- Юлмя ешшяйим, юлмя, йаз эяляр йонъа битяр. Буну
демяк истяйирсиз, Тярлан мцяллим? Мян кюнцллц ъябщяйя
йоллананда…
Бу, щяйасызлыьын сон щяддийди. Вятян гаршысында юз
елементар вятяндашлыг боръларыны юдямяйи йцксяк вязифяли
мямурларын тяпясиня зопа кими ендирмяйи ким ашыламышды
бу ъаванлара, Илащи?
- Кюнцллц, мяъбурян, давайа йолланмалыйдын, бу бир! -
Тярлан мцяллим бомба кими партлады, йийясини гапан
гудурьан кюпяйин дярси тяхирясалынмадан, йериндя верил-
мялийди. - Икинъиси дя ки, сяни бялкя мян давайа йолла-
мышдым, щя? Эетмяйяйдин, ев нювбясини дя итирмяйяйдин,
шикяст дя олмайайдын…
- Тярлан мцяллим! - ялилин сясиндяки метал ъинэилтиси айдын
дуйулурду. - Вятяни горумаг бир боръдуса, нийя бяс бу
оьлунуза, кцрякянляринизя дя шамил едилмир? Мяэяр
давайа эетмяк биръя касыб-кусуб балаларынын алнына
йазылыб?! Мян о вахт цряйимин сясиня гулаг асмышдым. Биз
орда юлцмля гачды-тутду ойнайанда сиз бурда юз ири
ганадларынызы эяриб оьлунузу, кцрякянляринизи щамилийя
эютцрмцшдцз…
- Онлар али мяктябдя тящсил алырдылар! - Тярлан мцяллим
кяскин шякилдя билдирдися дя, шикайятчинин гязябли, од
сачан бахышларыны эюръяк нязярлярини эцнащкаръасына
йайындырды. Яслиндя онун адына утанъ эятиряъяк бир ямяли,
иши йох иди. Оьлу да, кцрякянляри дя кялляли ушагларды, юз
аьылларына, - ялбяття, онунда пуллары, ялагяляри бурда аз рол
ойнамамышды, - института эирмишдиляр, неъя дейярляр, арха
ъябщядя дюйцшмцшдцляр. Икинъиси дя ки, Тярлан мцяллим
там ямин олсайды ки, интиллиэент, мцасир оьлу вя кцрякянляри
еля бу щяйасыз ялил кими дирибашдылар, дяйирмана юлц атсан
дири чыхарлар, мяэяр юзц онлары юз ялиля щярби комиссарлыьа
апармаздымы?
Дюйцшчцнцн сясиндяки метал ъинэилтиси ясла азалма-

76
мышды, яксиня, инди онун сяси автомат, пулемйот эурул-
тусуну хатырладырды. Дейясян бу ъаван онунла Тярлан
мцяллим арасында олан бцтцн кюрпцляри йандырмаг
гярарына эялмишди.
- Касыб олсаг да, юзцмцзя эюря билийимиз, савадымыз вар.
Еля санмайын ки, тякъя сизинкиляр елм дярйасыдырлар. Бизимля
ушаглар варды, танкын алтына атылырдылар, щамысы али мяктяб
тялябяляри. Институтда тящсил алмаг щяля мцщарибядян сыьор-
таланмаг дейил! - Вя голсуз фядаи юлцмя йолланан
камикадзелярин беля щясяд апараъаьы бир ъцрятля дил
боьаза гоймадан Тярлан мцяллимин габырьасына
дюшямяйя башлады. - Сиз чох йахшы таныйырам. Трестдя
ишлядийиниз отуз беш ил ярзиндя Юмрцндя бир йанан
бармаьа ишямямисиз! Анъаг юзцнцз вя йахынларынызчцн
йашамысыз. Бу трест сизинчцн саьмал иняк олуб, йелинля-
риндян сцд явязиня ган аханадяк саьмысыз трести, юзцнцз
вя йахынларынызчцн. Оьлунуза ев алдыз, кцрякянляринизя ев
алдыз, инди юзцнцзчцн ев нювбясиня дурмусуз.
Данышанда дейирсиниз ки, трестдя иш йохдур, кянардан
эялянлярин, щятта ямяк габилиййятли ишсиз ювладларына иш йери
истяйян стажлы трест фящляляринин дя аьзындан вуруб гайта-
рырсыз, бяс ушагларыныза, гощумларыныза, трест щесабына
тикдирдийиниз ъащ-ъялаллы баьынызын гаровулчусуна, онун
арвадына, гызына, сайсыз-щесабсыз вязифяли таныш-билишляри-
низин гощум-гардашларына - бу юлц ъанлар ордусуна неъя
иш тапылды?! Щяля индийядяк гапыныза пянащ эятирян щеч бир
нацмид адамын цзц эцлмяйиб, сизя гощумлуьу чатмайан
щеч кяся индийядяк ял тутмамысыз! Йаныныза эялян щамиля
гадынлары айаг цстя сахламагдан щязз алан сиз, гаршы-
нызда айаг цстя эцъля дайанан гоъалар етика хатириня беля
отурмаьа йер эюстярмяйян сиз… ъамаата яхлаг дярси
кечяъяксиз?!.
Дящшятдян Тярлан мцяллимин тцкляри биз-биз дурмушду.
Бу ня сярсямлямялярди беля? Мясул вязифядя чалышдыьы он

77
ил ярзиндя щяля щеч ким она бу ъцр нащаг иттищамлар
сцрмяйя ъцрят елямямишди. Бу ялил ъаван яйниня кяфян
эейиб онун кабинетиня эирмишдим? Щеч онун баьынын,
гощумларынын, таныш-билишляринин, щансыса щамиля гадынын,
гаршысында айаг цстя дурмагдан безмиш ащылын, баьдакы
гаровулчунун… йерийдими? О бу вязифяйя лцмпенлярин
мяишят проблемлярини щялл елямяйя дейил, дювлят
ящямиййятли бюйцк-бюйцк мясяляляри щялл елямякдян ютрц
гойулмушду. Бойлу гадыны о боьаз елямямишди ки, эялиб
ондан бекар ярийчцн иш истяйяйди. Мяэяр хястя
нявясийчцн дярманпулу истяйян гоъаны кабинетиня о
чаьырмышды ки, щяля бир отуруб динъини алмагчцн она йер дя
эюстяряйди? Хястя хястяханада олмалыйды, дяли - дялихана,
онун щяйат кредосу буйду! Бу бир. Икинъиси дя бура ямяк
биржасы дейилди! О ки галды оьлуну, кцрякянлярини трестдя ишля
тямин елямяйиня, биликли, кялляли ушагларды, дипломлары ъибля-
риндя, эедиб “гул базары”нда дурмайаъагдылар ки! Баьдакы
гаровулчусунун мясялясися… Ахы о кцтбаш чобаны трестя
юлц ъан йаздыранда дюня-дюня тапшырмышды ки, ещтийатлы ол,
бир даш алтда, бир даш цстдя, айда йцз манат ъибимдян
мян верирям, ики йцз ялли манат да трестдян мцфтя
алаъагсан, аьзыны Аллащ йолуна гойма. Цч-дюрд айдан
сонра дили дюшцндя эялмишди ки, бяс гыш вахты, баьда
олмадыьыныз вахтларда баьынызын йан-йюрясиндя оьруйа,
гачгына охшайан шцбщяли адамлар щярлянир. Баьынын
мцщафизясинин эцъляндирилмяси наминя гаровулчунун
арвадыны да трестдя “иш”ля тямин елямяк мяъбуриййятиндя
галмышды. Бир иллик фасилядян сонра йенидян баьынын
ятрафында шцбщяли ъинайяткар елементляр гейдя алынмышды
вя трестин штат ъядвялиня даща бир сойад ялавя едилмишди…
Дцздцр, инди онун “ъащ-ъялаллы” баьынын мцщафизяси етибарлы
яллярдяйди, амма юз тящлцкясизлийи, тохунулмазлыьы шцбщя
алтындайды. Кабинетиндяки бу мялуматлы демагог онун
йаралы йериня тохунмушду…

78
***
Сонра бющтанын бюйцклцйцндян, щяйасызлыьын щцдудсуз-
луьундан щалы хараблашды. Бядянинин бир йаны гыъ олду.
Шикяст мцсафир эцлля, мярми сясини андыран сясиля фасилясиз
щей цйцдцб тюкцрдц. Бирдян-биря она ня олдуса аьзы
кюпцклянмяйя башлады. Бахышларынын ня ифадя елядийини
Тярлан мцяллим эюря билмяди, чцнки щяля дя онун
эюзляриня бахмаьа щейвани бир инстинктля горхурду.
Оьлан няся баьыра-баьыра (Тярлан мцяллимин гулаглары
да тутулмушду, щеч ня ешитмирди) пенъяйини сойунуб йеря
атды, сол ялини кюйняйинин алтындан саь чийниня апарыб хейли
ялляшяряк саь ялиндян йапышыб вар эцъцйля дартды вя…
цстцндя дамарлары хатырладан назик кяндирли, гайышлы бцтюв
бир пластмас гол Тярлан мцяллимин цстцня вызылданды!
- Ал, бу да сянин торпаьын уьрунда итирдийим гол!
“Сянин торпаьын, мяним торпаьым, бизя дцшмян ня
лазым, Вятяни эюр неъя дя бюлдцляр…” Тярлан мцяллимин
аьлына эялян сон фикир бу олду вя бу вахт эен кабинети эет-
эедя даралмаьа башлады, о гядяр даралды ки, ахырда
мянэяня аьзы кими ону аьзына алыб сыхмаг истяди вя о,
гяфлятян щараданса назил олмуш илащи бир эцъцн кюмяйиля
бу мянэянянин дямир додаглары арасындан йашына йараш-
майан бир ъялдликля сивишиб чыхды. Кабинети инди даща да
эенишлянди. О гядяр эенишлянди ки, рящябяр вязифядя
чалышдыьы илляр ярзиндя бура айаг басмыш бцтцн шикайятчиляр
кимдянся, лап йухарылардан ямр алыблармыштяк сон
няфярядяк бир андаъа щцдудсуз кабинетя долушуб басырыг
салдылар. Санки щамынын саь голу йох иди, еля бил щамынын
саь яли шикяст оьланын яли кими пластмастданды вя бцтцн бу
йцзляръя сцни гол она тяряф узанмышды:
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим, эюйдя Аллащы, йердя сизи дейиб
эялмишям…

79
- Тярлан мцяллим, ушаьым хястядир, дярман пулум
йохдур…
- Тярлан мцяллим, оьлум ишсиздир, бялкя трестдя она бир
йер тапасыз…
- Тярлан мцяллим, йедди (!!!) ушаьым вар, сизя пянащ
эятирмишям…
- Тярлан мцяллим, щамиляйям, операсийайа имканым
йохдур…
- Тярлан мцяллим, кирайядя галырам, бялкя ев
нювбясиня…
- Тярлан мцяллим, иняйим гысырдыр, бялкя бир ялаъ едясиз…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим…

***
- Ата…
- Папа…
- Папа…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан дайы…
Даша дюнмцш бядяниня тохундугъа таггылдайыб,
уьулдайан гулагларында якс-сяда верян бу йапма,
пластмас ялляр киминди? Аща, бу, эюзляри йашармыш
гызыйды… бу оьлуйду… буса кцрякяни… бу да эялини…
Ону силкяляйирдиляр…
- Даш кимидир… - буну оьлу гящярля пычылдады, еля о саат
эянъ гадынлар тцкцрпядиъи сясля шивян гопардылар…

***
Бейнини чульамыш боз думан арасында Абдал-Эцлаблыны
- доьма оъаьыны эюрдц. Анасынын ялиндян тутуб ятрафы кол-
косдан щюрцлмцш щяйятляринин гапысы аьзында дурмуш-
дулар. Гушбашы гар йаьырды. Щяр тяряф аь йорьана

80
бцрцнмцшдц. Онларын дурдуьу йердян кяндин ичийля илан
кими гыврыла-гыврыла узанан йол зирвяси гарлы даьларын
дюшцндя эюздян итирди.
- Бялкя эетмяйясян? Онсуз да чох щюрмят елямисян
она… Ахы кимди бу ермяни е? - Кюврялмиш арвад санки
йалварырды.
- Щяр кимдися, кирвямиздир, гадан алым… Дара дцшцб,
бя халх ня дейяр? - Атасы чулладыьы ешшяйи йениъя минирди.
- Ел-обадан ютрц щялак елямя юзцнц, ел цчцн аьлайан
кор олар…
- Йахшысы будур ушагдан муьайат ол, гадан алым. Ял
тутмаг Ялидян галыб…
Киши сон дяфя онлара бахды вя узунгулаьын нохтасыны
чякиб йола дцзялдии.
Атасынын сифятини хатырламырды. О, балаъа Тярланын
йаддашына эет-эедя дцмаь даьларын ятякляриндя ярийиб
йоха чыхан гара нюгтя кими юмцрлцк щякк олунмушду. О
вахтдан ня атасыны эюрдц, ня дя ешшяйи…
- Атам щара эетди, ай ана?
- Сяркис кирвямиз аьыр нахошдур, ону йолухмаьа эетди,
башына дюнцм…

***
Сяркис адыны ешитъяк Тярлан мцяллим яввялъя алтмыш беш
ил габаг гуъаьында эцъля отуздурулдуьу чахыр ийи верян
тцклц, шишман сифятли, йекябурун кишинин дямиртяк мющкям
голларындакы гцввяни бир даща щисс еляди, сонра гырмызы
мяляфяйя бцрцнмцш чылпаг айаглары гаршысында диз чюкян
кянд дялляйинин габа ялиндяки ити тийяли цлэцъ пар-пар парлады
вя Тярлан мцяллим лап ушаглыгда олдуьу кими дящшятли,
тясвиредилмяз, кяскин аьры дуйдуса да ъынгыры беля
чыхмады, чцнки буна щеч щейи дя галмамышды.
- Лянятя эялясян…
- Евин даьылсын…

81
- Сяни эюрцм даша дбнясян, даш адам…
Аьыз-аьыза вериб санки ейни анда чыьырышан адамларын -
иллярля кабинетиндян нацмид дюнян шикайятчилярин
йаьдырдыьы бу таныш нифринляр ъанында щяйат нуру сюнян
Тярлан мцяллимин фани дцнйада ешитдийи ян ахырынъы сясляр
иди. Щушу щямишялик лну тярк елямямишдян габаг аьлына
эялян сон фикирся бу олду: “Ай Аллащ, ахы мян кимя нейля-
мишдим?!.”

82
повестляр
ИСКЯНДЯРИН БУЙНУЗУ

Йерин мялум, Мирзя Ъялил!

- Искяндярин буyнузу вар, буyнузу! Искяндярин буyну-


зу вар, буyнузу!
Чялиyини голтуьуна вурмуш Искяндяр гызмар кюз долу
бапбалаъа мангалла еля йениъя евиня эирмишди ки, кцчядя
хорла чыьыран бир дястя хырда оьлан ушаьынын сясиня гапы
аьзында аyаг сахлаyараг чийни цзяриндян чюля тяряф бар-
бар баьырды:
- Даyанын, шеyтан балаьындан дцшянляр, атовузу далы-
вуза сарыyаъаьам! Ялимя кечсяз бюyцк тикявизи гулаьывыз
боyда... - кюзцн истиси сифятини гарсадыьындан сюзцнц битиря
билмяди. Ахсаyа-ахсаyа тялясик юзцнц евин ортасына yети-
риб, мангалы аyаглары торпаг дюшямяyя санъылмыш дямир
мизин цстцня чырпды. Йеря дцшмцш чялиyини галдырыб белини
дикялдяндя яввялъя истяди hямишякитяк кцчяyя чыхыб чол-
ма-чоъуглары сюyя-сюyя габаьына гатсын, амма дяли ня-
рясиндян сонра надинъ ушагларын чохдан гачыб эетдикля-
рини анлаyан кими фикриндян дашынды. Гапы иля цз-цзя гоyул-
муш сыныг-салхаг газ собасынын цстцндя галагланмыш hисли
чаyдан, язик-цзцк аллцминум бошгабларын арасындакы кирли
стяканлардан бирини эютцрцб мангалын yанына гоyду. Сту-
лу явяз едян кубик дашын цстцндя отуруб чялиyини аyаглары

84
арасына узатды, дирсякляри сцзцлмцш yамаглы палтосунун
голтуг ъибиндян долу чахыр шцшяси чыхарыб гапаьыны ачды,
стяканы шярабла долдурараг бирняфяся башына чякдикдян
сонра голуyла аьзыны силди вя яллярини мангалын цзяриндя ту-
туб бир-бириня сцртя-сцртя гыздырмаьа башлады.
- Ах, зяманя, зяманя, - гязябля сюyлянди, - ешшякляр
арпа yеyир, ат hясрятдир сяманя! Щаны, hаны о вахтлар ки,
грантымдан эеъя-эцндцз шырhашырла суyум ахар, печим
эурhаэурла эурулдар, ишыьым да ки... та юзцм кечирмяyин-
ъя сюнмяк билмязди. Тфу мурдар дюврана! Гардашы гар-
даша, оьлу атаyа аси еляyян доллар чыхарданын юлцсцня ляh-
нят! А кишиляр, буна ким инанар: цч быьыбырма ювлад бюyц-
дясян, юзцн авариyны дахмада бит-биряyя yем оласан,
мяhлянин yетимчяляринин оyунъаьына дюнясян! Ах, ах, ах!
- чяликдян йапышан яллярини чянясиня даyаг едяряк отаьа
эюз эяздирди. Диварларын суваьы нечя yердян гопуб тюкцл-
мцшдц. Пянъяряyя шцшя явязиня яски-цскц тыханмыш, кар-
тон парчалары вурулмушду. Евин yухары башында гядими дя-
мир чарпаyыда ъындыр yорьан-дюшяк, балыш yериня кюhня яс-
эяр шинели... Чарпаyынын сынмыш аyаьынын бирини кубик дашы
явяз едирди. Йатаьа йахын дивар юлдцрцлмцш тахтабитилярин
ганындан лякя-лякяyди. Торпаг дюшямянин hяр тяряфиня
бош чахыр шцшяляри, консерв гутулары, сигарет кютцкляри, гя-
зет парчалары атылмыш, отаьын тян ортасындакы чцрцк yоьун
диряк гарын вермиш таваны учмагдан сахлаyырды. Йарым яс-
рин шифонеринин ичиндя цч дяст костyум, цч мцхтялиф рянэли
кюhня плаш, цч галстук асылмыш, пянъяряалтына нюyцт лам-
пасы вя алтымышынъы иллярин ири радиогябуледиъиси гоyулмуш-
ду...
Искяндярин доьма еви яввялляр кцчянин якс тяряфиндяки
hяyятдяyди. Арвады вя цч оьлуyла орда yашаyырды. Иyирми ики
ил габаг бюyцк оьлу Ъанялинин евлянмясиyля hяyятин орта-
сындан hасар чякиб ата-анасындан, гардашларындан аyрыл-
масы бир олду. Сонра ортанъын оьлу Пирялинин башыны баьла-

85
маг вахты yетишди. Бу гочаг да hяyятин бир hиссясини га-
марлаyыб мцстягиллиyя говушду, галан hиссясини кичик гар-
дашы Эцляли чяпярляди ки, мян дя юзцмя эюря бир кишиyям.
Сонра гардашлар арасында yер давасы башлады: ниyя сяня
чох дцшцб, мяня аз? Бу вахт арвады ъаныны ювладларына
баьышлады вя Искяндяр дя он рубллуг гулаглы папаьыны га-
баьына гоyуб чох фикирляшди, чох эютцр-гоy еляди, гярара
эялди ки, еля гулаглы папаьыны да эютцрцб кцчянин якс тя-
ряфиня - илляр узуну тялябяляря кираyя вердиyи, пулуну арва-
ды алдыьындан индиyядяк бир гяпик хеyрини эюрмядиyи баба-
сындангалма дахмасына кючяряк ушагларынын ял-аyаьына
долашмаса yахшыдыр. Тязяъя тягацдя чыхмышды, дювлятин
вердиyи дохсан рублу хырым-хырым yесяyди юляняъян бясиy-
ди. Вя Горбачовун hакимиyyятя эялдиyи илин ахшамларындан
бириндя шяля-шцлясини - yорьан-дюшяк адланан митиллярини,
Хрушшов дюврцнцн радиогябуледиъисини, аллцмин габ-гашы-
ьыны, стякан-нялбякисини yыьышдырыб лювбярини атды hямян бу
дахмаyа. Бири-бириляриля ганлыбычаг олмуш гардашларын "yер
давасына" арвадлары да гошулдуьундан говьанын "сач да-
васына" чеврилдиyи мярhялядя хошбяхтликдян кцчя плана
дцшдц вя "дцшмянляр" дювлят тяряфиндян пярян-пярян са-
лындылар: Ъанялиyя цч отаглы мянзил вериб yолладылар Яhмяд-
лиyя, Пирялиyля Эцляли hяряyя ики отаг алыб бири Йени Йасама-
ла кючдц, диэяри Бадамдара. Мцбаhисяли hяyяти дя кцчя-
нин диэяр hяyятляритяк трактор аьзына вериб торпагла бир еля-
диляр. Инди hямян yердя "бюyцк" адамлардан ютрц онмяр-
тябяли монументал бина уъалырды...
...Искяндяр ъийилти сясляри ешидиб, ясасыны ясяби-ясяби дя-
мир мизя дюyяъляyяряк "бясдирин!" баьырды. Яфсаняйди ки,
эуйа инсан щяр шейя юйряшир. Узун иллярди ки, ахшамлар эюз-
дян-кюнцлдян узаг комасында хяyала далараг дцз гырх ил
бялядчи ишлядиyи гатарлары, гатарларын тякярляринин релсляр цзя-
риндя чыхардыьы монотон, лакин доьма сяслярини хатырлаyыр,
бу сясляр hязин ана лаyласытяк мцрэц, yуху эятирдиyи бир

86
мягамда эаh чарпаyысы алтында, евин саyсыз-hесабсыз
дялмя-дешикляри арасында ъийилдяшян, эаh да гудуруб сто-
ла, yатаьа дарашан сичовуллар ону кечмишини анмаг кими
севимли мяшьулиyyятиндян аyырараг бу эцнцн аъы реаллыгла-
рына гаyтарыб ясяблярини тарыма чякирди, амма yетмиш цч
yашлы гоъа хяyали дцнyасыны алт-цст едян бу ъийилти сясляри-
ня hяля дя алыша билмирди. Дямиря чырпылан ясанын эурулту-
сундан вя баьыртыдан сонра эямириъиляр юз ъивилдяшмяляри-
ни кясмясяyдиляр, Искяндяр ялиня кечянляри диварлардакы
оyуглара тяряф толазлаyаъагды. Йатаьы ятрафындакы бош кон-
серв гутулары, диварлара чырпылыб сынмыш чахыр шцшяляринин гы-
рынтылары еля сыртыг сичовулларла амансыз "савашынын" бариз yа-
диэарларыyды... Анъаг бу "савашда" hямишя боз гамчыгуy-
руглар цстцн эялирди. Онлар чюряyиня шярик чыхдыглары ялил го-
ъанын тякъя гапылмаг истядиyи хяyаллар алямини даьытмыр,
ъындыр yорьан-дюшяyини, оьулларынын баьышладыьы нимдаш
костyумлары, эеyилмякдян дабанлары сцртцлмцш кюhня
аyаггабылары да дидиб-дидишдирир, бязян эеъяляр hарынлашыб
онун гарны цстцня, синясиня дарашараг бурун-гулаьыны да
дишляyирдиляр. Бунлара алышмагмы оларды? О йандан да мя-
hяллянин чолма-чоъуглары кефляри дуранда hяйятин башына
топлашыб хорла чыьырараг ъырнадырдылар ону: "Искяндярин буй-
нузу вар, буйнузу!" Щяля бир дяфя дя олмамышды ки, ушаг-
ларын чыьыр-баьырыны гулаг ардына вуруб ъавабсыз гойайды
онлары. Мцтляг эяряк няря-баьыртыйла чялийини hавада ойна-
да-ойнада архаларынъа кцчяйя чыхыб сюйцш пайларыны ве-
ряйди. "Хынъым-хынъым доьрайыб, кичик тикясини гулаьы бой-
да етмяк" цчцн индийядяк "лявянд ушагларындан" бири дя
яля кечмямишди, бядбяхтчиликдян "шейтан балаьындан дц-
шянлярин" hяля hеч сир-сифятлярини, бой-бухунларыны да ямял-
лиъя эюрмямишди, чцнки баьырты ешидян ушаглар гоъанын ши-
кястлийиндян йарарланараг вахтында якилиб уъа биналарын
араларына сяпялянирдиляр. Искяндяря анъаг онларын сясляри-
ни ешидиб ясяби hалда саатларла юз-юзцня дейинмяк галыр-

87
ды. Бу сясляря юйряшя билмирди ки, билмирди. "Искяндярин буй-
нузу вар, буйнузу!" Йухуларында да "годугларын" чыьыр-ба-
ьырына диксиниб ойанар, эеъянин бир алями эюзлярини ачыб зцл-
мяти сейр едяр, дахмада гайнашан сичовулларын ъийилтиля-
риндян ъинляняряк чялийиля чарпайысынын йан-йюрясини дюйяъ-
лядикдян сонра башыны ясэяр шинели цстцня атыб уйуйарды...
Гяфлятян хатырлады ки, бу эцн оьланлары эялмялийди йаны-
на, hяря юзцйля бир яъняби мцштяри эятиряъякди; щяйят-ба-
ъайа бахыб гиймят охуйаъаг, сювдяляшяъякдиляр; горхду
ки, бирдян ахшама дцшярляр, ев дя гаранлыг. Дцздцр, мя-
щяллядяки тикинтилярин гаровулуну чякян гачгын Мамош ки-
шинин нявясиня ъибиндяки тягацддянгалма сонунъу ики мин
манатыны вериб ишыьыны дцзялтдирмяйи хащиш етмишди, о да бир
эюз гырпымында електрик диряйиня пишик кими дырмашараг гы-
рылмыш нагили бирляшдирмиш, "Искяндяр баба, гайырдым!" дейя
гоъаны архайынлашдырмышды, амма Искяндяр бумбуз дах-
масына эиряндя сойугдан ишыьынын йаныб-йанмадыьыны йох-
ламаьы унутмуш, пал-палтар долабынын сыныг-салхаг гапысы-
ны йериндян гопарыб щяйятдя хырда-хырда доьрайараг ман-
гала атыб тонгал галамыш, кюзцйля комасыны гыздырыб исин-
миш вя йалныз инди ишыьы йадына салмышды.
Ясасыны ялиня алыб айаьа галхды, ахсайа-ахсайа эедиб
гапынын йанындакы нагиллярин чылпаг уъларыны бирляшдирди вя
тавандан асылыб салланмыш електрик лампасынын ишыгландыьы-
ны эюръяк ушагтяк еля севинди ки!
- Ики "мяммядим" hалалын олсун, гачгын нявяси!
Бир айды ишыьы йанмырды. Демя мяhяллядяки електрик диря-
йиндян гырылыб гопмуш нагилляр ади мантйор ялляриня мюh-
таъмыш, оьланларыса аталарынын ишыьыны дцзялтдирмяк явязи-
ня "инди республикада енержийя гянаят режимидир" дейя ки-
шини башдан едирдиляр, эуйа эюрмцрдц ки, ахшамлар бцтцн
ятраф биналарын пянъяряляри чилчырагбан олурду. Щяля бу бир
йана, бир щяфтяйди ки, лампасынын нюйцтц дя гуртармышды,
ювладларына дюня-дюня тапшырмышды, эяляндя эюрян юзля-

88
рийля нюйцт эятиряъякдилярми?
Електрик лампасына севиня-севиня бир дя бахды. Таван-
дан асылмыш бу шцшя "армуд" ону гаранлыг дцнйадан ишыглы
дцнйайа чыхармышды. Мискин дахмасы инди она шащ сарайы
кими эюрцнцрдц. Дахмайды, комайды, щяр няйдися юзцнцн
иди! Ишыьы йанырды, мизин цстя "ъан дярманы" сандыьы йарыйа-
ъан долу чахыр шцшяси вя евин ортасындакы мангалда сцр-
сцмцклярини гыздыран кюзярян оъаг! Бу саат, бу дягигя
она даща щеч ня эяряк дейилди, кефи бирдян-биря кюкялмиш-
ди, щятта истяди кечмишдякитяк овурдларыны цфцрцб бир-ики аьыз
фит чала, лакин алт дамаьында саралмыш биръя чцрцк диши олан
аьзындан еля гярибя фышылты чыхды ки, бу сяся диксиняряк тез
фикриндян дашынды. Амма ъаванлыгда - ялялхцсус онда ки,
щяр дяфя узун, йоруъу, маъяралы "рейс"дян яли, ъиби долу
гайыдыб эялярди, - фит чалмаьы йаман хошларды. О вахт отуз
ики дишинин отуз икиси дя ъаьбаъаь йериндяйди, ятли, шишман
овурдлары да индики кими батыг дейилди вя "Гараэиля", "Сары
эялин"... кими мащнылар онун фыштырыьында еля щязин-щязин
сяслянярди ки! "Евдя фит чалма, ай кцлбаш, касадлыьа дцшя-
рик!" - пулгазанан, зящмяткеш яринин йахшылыьыны овсана-
дан чыхаран нанкор арвад щяр дяфя дейиниб кефиня соьан
доьрамасайды, о щязин "мелодийалар" бялкя дя саатларла
битмяйяъякди...
Чолаг айаьыны архасынъа сцрцйя-сцрцйя пянъяряйя
доьру эедяряк, Бакыдан савайы щеч йаны тутмайан радио-
нун дцймясини буруб ишя салды. Ефирдян ушаг сяси эялирди:
"Ясщабра чцн рясидям буй эцлям чяндан мяст кярди ки,
дамяням... дамяням яз дяст бярфят..." Сонра аъыглы ки-
ши сяси ешидилди: "Беряфт! Беряфт..." - "Яз дясти беряфт, ей
мцрьи сящяр..." дейя ушаг давам етди вя Искяндяр йалныз
бу заман ганды ки, хырылдайан ири йешикдя радиотамаша эе-
дирди, лакин актйорларын дилини анламадыьындан радиону ке-
чириб пянъярянин йанында дивара вурулмуш ял бойда айна-
йа бахды. Орда ятрафы щюрцмчяк тору кими дярин гырышлара

89
бцрцнян чухура дцшмцш бир ъцт гямэин, йорьун эюздян
вя сых, чал саггалдан савайы бир шей эюрмяди. Яввялъя
тцклц сифятини, боьазыны, бойнуну, сонра палтосу арасындан
ялини салыб голтугларыны бир хейли бярк-бярк гашыды. Щандан-
щана ращатланыб ялини йенидян цзцня апарараг эцзэцдя
яксиня баха-баха саггалыны тумарламаьа башлады. Ке-
чян сяфяр оьланларынын цчц дя айры-айрылыгда йанына эялиб:
"Филан эцн гонаьымыз олаъаг, мцтляг цзцнц гырхарсан"
демишдилярся дя, бири дя фикирляшмямишди ки, бялкя кишинин
ня цлэцъц варды, ня дя цлэцъ алмаьа пулу. "Цзцнц гырхар-
сан!" Еля ямр вермяйин устасыйдылар, няйля алайды? Цстя-
лик щяря атасыны беш-алты ил яввял баьышладыьы юз нимдаш кост-
йумунда эюрмяк истяйирди. Искяндяр щяля бир дяфя дя ол-
сун ушагларынын пал-палтарларыны эеймямишди. Биринъиси, эе-
дяси еля бир йери дя йох иди ки, бязяниб-дцзяниб костйум
эейяйди; икинъиси, оьланларынын бядянляринин юлчцляри онун-
куйла дцз эялмирди, щеч биринин костйуму яйниня цряйи ар-
зуладыьытяк отурмурду; цчцнъцсц дя ки, биринин костйуму-
ну эейинсяйди диэярляри гысгандыгларындан дава-далаш са-
лаъагдылар. Бир аз сонбешийи Эцляли бой-бухунда она чяк-
мишди, онун да пенъяйинин ъиблярини сичан-сичовул дидиб да-
ьытмышды. Пирялинин шалвары нисбятян абырлы олса да илляр узу-
ну йуйулмагдан о гядяр даралыб эюдялмишди ки, цзцлмцш
балаглары атасынын топуьундан азы бир гарыш гысайды, Ъаня-
линин пенъяйися... Ахырда эцнорта чаьы, оьланларынын эялиши
эюзлянилян эцн беля гярара эялмишди ки, щеч бири инъимясин
дейя щяр оьлундан яйниндя бир нишаня эяздирсин: йяни ки,
Пирялинин голларынын уъу биляйиндян беш бармаг эюдяк олан
кющня дябли дама-дама пенъяйини яйниня кечирмиш; Ъа-
нялинин дизляри сцртцлмцш сары, узун, енли шалварыны эеймиш,
Эцлялинин гырмызы рянэдя хал-хал галстукуну тахмышды. Тяк-
ъя гулаглы папаьы, ъындыры тюкцлян палтосу, иллярля су, сабун
цзцня щясрят боз рянэя чалан байрамлыг аь кюйняйи вя
бурну гопуб ачылдыьындан ъящянэини араламыш ики гязябли

90
кюпяк башына бянзяйян айаггабылар онункуйду. Щаваны
гыздырмыш мангалла ичкинин тясириндян палтосуну чыхарыб йа-
таьына тулладыьы заман аьлына эялди ки, защири эюркямини
корлайан еля бу чухаймыш, йягин оьланларынын либасында бир
аз "салидны" эюрцняр, ушагларыны юзлярийля эятиряъякляри яъ-
няби гонаглары гаршысында хяъил етмязди.
Оьланларынын бу сяфярки эялишинин дя мягсядли олдуьуну
йадына саланда ганы гаралды, эедиб кубик дашынын цстцн-
дя отурду, чялийини дя узатды айаглары арасына. Шцшядяки
чахырын галаныйла тулуьуну долдурдугдан сонра доллар иъад
едянин атабатасыны цряйиндя хейли гарьыдыса да, йеня дя
щирси сойумады ки, сойумады. Дядя вай, беля дя иш олармы
ки, мискин бир дахмадан, беш-цч сот гуру щяйятдян ютрц
цч доьмаъа гардаш боьушалар бир-бирийля; о дейя ев мя-
нимди, бу дейя ев мяним?
Щяр шей пуллу адамларын, имканлы фирмаларын кцчяйя айаг
ачдыглары вахтдан башланды. Эялиб эирирдиляр щяйятляря:
- Нечя адам йашайыр бурда?
- Цч аилядян ибарят он адам.
- Йа Ящмядлидя, Эцняшлидя цч-дюрд отаглы цч мянзил алы-
рыг сизя, йа да щяр аиляйя отуз мин доллар, юзцнцз сечин!
Бирмяртябяли йастыдам евлярин касыб сакинляри цчцн бу
гядяр пул бюйцк мябляь иди вя ялбяття ки, онлар ялцстц, тя-
ряддцдсцз отуз мин доллары сечир, шящярин уъгар йерлярин-
дя уъуз мянзилляр алыб филан гядяр габаьа дцшцрдцляр. Мир-
баьыр кишинин щяйятинин сащяси бюйцк олдуьуна эюря, йери-
ни алмаг истяйян фирмадан йцз мин доллар гопармышды. Мир-
баьыр кишинин бир оьлу варды, ики гызы, о гядяр пулу еля бю-
лцб-бюлцшдцрмцшдцляр ки, щеч ъынгырлары да чыхмамышды;
Байыл тяряфлярдя су гиймятиня цч щяйят еви алмышдылар, оьул
да чякиб апармышды атасыны йанына. Инди оьлунун, кцрякян-
ляринин алтында гяттязя машынлары, шящяр кянарында баьла-
ры, эейимляри-кеъимляри, дямдясэащ... Йохса Искяндярин
аъэюз быьыбурмалары кими... Щяля ня аталарыны разы салмыш-

91
дылар, ня дядя-баба йурдуну сатмышдылар, амма индидян
пул цстцндя дидиширдиляр...
Бу эцн щяр цчц тяшриф буйураъагды гонагларыйла бирэя.
Гонаг дейяндя ки, щяря юз йаьлы мцштярисини йанына са-
лыб, гызыл гиймятиня галхмыш дахманын, бош гуру торпаг-
дан ибарят олан щяйятин тамашасына эятиряъякди.
Тягацдя чыхмаг hеч дцшмяди она. Икиъя аy асудя оту-
руб дювлятин вердиyи пенсиyаны хымыр-хымыр yеyирди ки, ара
гарышды, мязhяб итди: тятилляр, митингляр, ган-гада, гытлыг,
баhалыг, талон системи... Совет hюкумятинин yыхылмасыyла
онун да еви yыхылды. Яввялъя кранында суyу гуруду. Мяъ-
бур олуб сяhярляр ял-цз yумаг, цз гырхмаг кими вярдишля-
риля видалашмаг мяъбуриyyятиндя галды. Пулун гиyмятдян
дцшмяси, тягацдлярин эеъикдирилмяси сябябиндян аyда-ил-
дя бир yол шяhяря ениб yахынлагдакы hамама yолланмаьы
да бирдяфялик унутду. Бунлар азмыш кими, сонра мави газы
да yаьлы яппяк олуб эюyя чякилди. Бу вахт мящяллянин щан-
сы кцллцйцндянся тапдыьы кющня, яйригыч мангалъыг карына
йетди. Биринъи гыш щяйятинин щасарынын йюндямсиз, яйиш-цйцш
тахталары сейрялди; икинъи гыш кющня, чцрцмцш дюшямяни
доьрайыб мангала атды; нювбяти ил шалбанлара эиришди вя
айаьынын алтында чылпаг, ням торпаг галды; бу гышса пян-
ъяряалты, сыныг-салхаг стуллар, кятилляр... нящайят, пал-палтар
шифонеринин гапысы сойуьун бадына эетмишди... Беляъя не-
чя ай, нечя ил давам едяъяйини бир Аллащ билирди. Искяндяр
талейиля барышмышды, дуйурду ки, сонуна - шяряфсиз сонуна
аз галыб. Айазлы гыш эеъяляринин бириндя зцлмят, бумбуз
дахмасында ъан веряъякди. Хястя, ялил гоъанын йохлуьу-
ну ян яввял мящяллянин дяъял ушаглары щисс едяъякдиляр,
чцнки цч-дюрд эцн далбадал адятляри цзря кишинин щасары ят-
рафына топлашараг "Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" чы-
ьырсалар да дахмадан юйряшдикляри сюйцш, баьырты ешитмя-
йиб шцбщялянъяк, щяр ещтимала гаршы команы даша тутдуг-
лары мягамда варлы адамларын кцчядяки щасарлара алынмыш

92
тикинти обйектляри арасындан чыхан гачгын Мамош киши ялин-
дяки зорба чомаьыны щавада йелляйя-йелляйя онлары габа-
ьына гатыб говаъаг, Искяндярин нядянся ушаглара щай
вермядийиня юзц дя тяяъъцбляняряк ярк едиб щяйятя эи-
ряъяк, чомаьыйла сыныг, дялмя-дешик тахта гапыны таггыл-
дада-таггылдада ев йийясини щайлайаъагды:
- Искяндяр, ай Искяндяр, Искяндяр уйй!
Мамош киши бир дяфя олмушду бурада. Варлы-карлы кишиляр-
дян бири ону Искяндярин йанына йоллайыб тапшырмышды ки, юй-
рян эюр о гоъа щяйятини сатырмы, сатырса нечяйя, щансы
шяртлярля разылашар? Мамош киши о заман биринъи вя сонун-
ъу кяря айаг басмышды бу дахмайа. Мизин йанындакы аь-
зы цстя чеврилмиш ведряни алтыны чякиб Искяндярля габаг-
гяншяр отурмушду вя мцгяддимя явязиня бир хейли тале-
йин эярдишиндян, фани дцнйанын тярсямязщяб ишляриндян,
эцн-эцзярандан эап етдикдян сонра мятлябя кечмиш,
щямсющбятинин еля бу дахмада - юз ата-баба оъаьында-
ъа юлмяк амаъында булундуьуну йягинляшдирдикдя тяля-
сик худащафизляшиб мцряххяс олмушду. Дахманын кясиф
гохусу, дивар бойу цзцйухары галхыб йары йолда кялляма-
йаллаг ашан йекягарын кцрян тараканлар, айаглары алтында
гачды-тутду ойнайан сыртыг сичовуллар, сющбятляри бойу яли-
ни голтуглары арасындан чякмядян харча-хурчла гашынан
ев йийясинин тез-тез щайхырараг торпаг дюшямяйя тцпцр-
мясиндян Мамош киши еля чийринмишди ки, фювгаладя бир ща-
дися баш вермяйинъя бура бир даща гядям гоймайаъа-
ьына там ямин иди.
Чыьырган, ясяби Искяндярин ня ушагларын, ня дя онун
щайына щай вермямясини Мамош киши ясл фювгяладя щади-
ся санараг гапыны итяляйиб ичяри кечяъяк, эюряъякди ки, пал-
толу Искяндяр - дцнян юлмцсян, сраьаэцн - эюзляри ачыг
щалда йатаьында тирляниб эябярмишдир...
Беля бир агибят эюзляйирди Искяндяри, еля Искяндяр дя бе-
ля бир агибяти эюзляйир, агибятинин мящз бу ъцр олаъаьыны

93
тяхмин едиб горхуйа дцшцрдц. Юмрцн бу шякилдя сонлу-
ьу ону зярряъя горхутмурду, яксиня, щадисялярин юлцмцн-
дян сонракы мялум давамынын хофуйду цряйиня хал салан.
Искяндяря Аллащ-таала тяряфиндян щеч бир юнъяэюрмя га-
билиййяти, екстрасенслик верэиси бяхш олунмаса да Мамош
кишинин онун гурумуш ъясядини эюрдцйц андан башлайа-
раг щадисялярин неъя инкишаф едяъяйини хяйалында дягиг-
ликля ъанландыра билярди: Мамош киши аталарынын юлцм хябя-
рини оьланларына чатдырмагчцн чапар йолладыгдан сонра
ушагларынын цчц дя юзлярини арвадаьаларыйла бирликдя мяр-
щума башыловлу йетиряряк дахманы яляк-вяляк едиб "вя-
сиййятнамя" ахтараъаг, тапмадыгда ясл мярякя гопа-
ъагды! Ъаняли сцбут етмяк истяйяъякди ки, бюйцк оьул ол-
дуьу цчцн ганунла щяйятин цчдя ики щиссяси она дцшцр;
Пиряли исбат етмяйя чалышаъагды ки, атадангалма мирас вя-
рясяляр арасында бюлцшдцрцляркян дювлят тяряфиндян цстцн-
лцк чохушаглы иддиачыйа, йяни она верилир; Эцлялися ики айа-
ьыны да бир башмаьа диряйиб дураъагды ки, еля шей йохдур,
евин сонбешийитяк ата варидатынын тян йарысына щамыдан чох
онун щаггы чатыр. "Йурист" арвадларын мцбащисяйя гошул-
масыса од цстцня бензин тюкяъяк вя сюзлярин ишя йара-
мадыьы йердя ити гадын дырнаглары "дюйцшя" щазыр вязиййятя
эятириляъякди. Мейитин щалына галан ким иди, дахма дюня-
ъякди ит боьушдурулан мейдана... Сонра щяря юз эюзял-
чясини далынъа салараг бири нотариат конторуна гачаъаг, о
бири сащя мцвяккилинин отурдуьу пункта цз тутаъаг, диэя-
рися профессионал вякил ахтарышларына йолланаъагды... Ким
билир, бялкя дя бу "ссенари" иллярля сцрян тякликдян вя чахы-
рын тясириндян илтищаба уьрамыш бейнин, хястя тяхяййцлцн
мящсулуйду, амма щяр щалда гядярини бу ъцр тясяввцр
едиб юлцмдян йох, юлмяйя горхурду...
Яъяб йашайырды юзцйчцн! Чох да ки, тягацдц айларла
эеъикдирилир, эцнлярля аъ-сусуз олур, газсыз, ишыгсыз галырды.
Баш-гулаьы ки динъ иди! Итириб-ахтаран ким иди ону. Нечя ил

94
яввял саь айаьы гяфлятян ифлиъ олуб тутуландан сонра да
щеч кясин йадына дцшмямишди. Ювладларыны гынамырды да,
нейлясинляр, щамынын бир чятян кцлфяти, чюрякляри дя дашдан
чыхырды. Доланышыьын бу аьыр вахтында тябии ки, щяря юз ща-
йындайды. Искяндярин онлардан умаъаьы да йох иди, бюйц-
йцб йетишмиш ушагларыны эцъля сахлайырдылар, щай-щайы эе-
диб вай-вайы галмыш ялил гоъаны неъя доландырайдылар? Ам-
ма еля ки, доллар сющбяти эирди арайа, еля ки, йцз илин гон-
шулары ев-ешиклярини йени пейда олмуш милйончулара сатыб
кючмяйя башладылар, кцчя дюндц ири бир тикинти мейданча-
сына, Искяндярин динълийи позулду. Бир йандан Мамош киши
кцчядя, тиндя щяр растлашанда ону йолундан яйлядиб чя-
няси алтына салыр, узун бир прологдан сонра мятлябя кечиб
щяйятиня тапдыьы "йаьлы" мцштяриляри аьыз долусу тярифляйя-
ряк "беш эцнлцк юмрц галмыш" ихтийары дахмасыны сатмаьа
бош йеря ширникляндирир; диэяр тяряфдян оьланлары чохдан
унутдуглары ата евиня айаг ачыб, юз вярясялик щцгугларыны
тяляб едирдиляр. Ъаняли дирянмишди ки, вясиййятнамя мяним
адыма йазылмалыдыр; Пиряли дахмайа вя щяйятин йарысына ид-
диалыйды; Эцлялися ата оъаьынын сатылыб пулун чох щиссясиня
йийялянмяк идейасындан инадкаръасына дюрдялли йапышмыш-
ды. Ъаняли щяйяти тцрк иш адамына, Пиряли иранлы достуна, Эц-
лялися инэилис, америка фирмаларындан бириня сатмаг истяйир-
ди. Искяндяр щяр бири йекя киши олан тярс оьланларына "беш-
цч эцн юмрцм галыб" дейя эюзлямяйи, иншаллащ, башыны йе-
ря гойан кими ата мирасыны ялверишли гиймятя сатыб араларын-
да ядалятля, йяни бярабяр бюлцшдцрмяйи мяслящят эюрцр,
та ъаны бядяниндян чыхмайынъа йанында алгы-сатгы мюв-
зусунда сющбятлярин апарылмасынын мянасызлыьына онлары
инандырмаьа ща ялляширдися дя, арвадлары тяряфиндян даща
да гызышдырылан гардашлар аталарынын сон истяйиня мящял
гоймур, кичиъик эцзяшти беля тясяввцрляриня эятирмирдиляр.
Щяр эцнцн бир щюкмц варды, тялясмялийдиляр! Сабащ йу-
харыдакылар бир ганун назил едиб имарят, вилла тикинтисиня га-

95
даьа гойсалар, йахуд сайсыз-щесабсыз хариъи фирмалар шя-
ля-кцлялярини йыьышдырыб мямлякятляриня даьылышсалар нолар-
ды? Бяс гяфлятян Ермянистанла мцщарибя йенидян гызыша
билмяздими? Бяс тябии фялакят, бядбяхт щадися? Ондан ки
щеч кяс сыьорталанмайыб! Юлцм-итим дцнйасыйды, сабаща
эцман ня эязирди. Юлцм демишкян, чох да аталары "гурд-
ла гийамятя галан дейилям" тякрарлайырды, Худавянди-аля-
мин сирриндян кимди баш ачан, бялкя сабащ о эюй чадыр
сащиби "беш-цч эцн юмрцм галыб" сюйляйян адамын кючц-
нц аъыьа дцшцб гясдян щяля бир он-он беш ил дя йубадай-
ды, онда неъя?..
"Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" - "Дайанын, шейтан
балаьындан дцшянляр! Дайанын Лявянд балалары!" - кечян
сяфяр йеня дя баьырараг ясасыны гапыб еля тязяъя чюля чых-
маг истямишди ки, сон вахтлар она тез-тез баш чякмяйя
эялян оьланларындан бюйцйц - Ъаняли атасыны долайан бир
дястя оьлан ушаьыны габаьына гатыб гачыртмыш, сонра ба-
шыловлу hалда юзцнц дахмайа тяпмишди:
- А киши, ейиб дюйцл сянинчцн, эян дя бурну фытрыглылары йыь-
мысан гапыва?!
- Буду сянин саламын?! - тяяъъцбдян Искяндярин сулу
эюзляри тяпясиня галхмышды. - Бяйям мян йыьмышам о шей-
тан балаьындан дцшянляри гапыма, мян демишям онлара
ки, эялин яля салын мяни?!
- Юзцнц сакит апарсан hеч ким сяни яля салмаз!
- Бярякаллаh, бала, бярякаллаh! - оьлунун "мянтигиня" Ис-
кяндяр йаныб-йахылмышды. - Йяни башдан беля грижа олму-
шам ки, эедиб халхын йетимчялярини йыьыб тюкцрям hяйятя,
йалварырам ки, долайын мяни?
- Пай сяни! - Ъаняли hирсля ялини ялинин ичиня чырпараг сил-
ля сяси чыхартмышды. - А киши, тцлкцйя инанаг, йа хорузун
гуйруьуна? Ъамаатын да сян синнидя аталары вар, эюр hеч
мяhлянин бир годуьу эялиб яля салыр онлары? Яля сала да бил-
мязляр ахы, чцнки онлар атадырлар, ясл ата, тцркляр демиш-

96
кян "ийи ата", - сонра хцсуси вурьуйла сюзцнц йекунлаш-
дырмышды - идеалны ата!
- Хейр, бала, - киши тяяссцфля башыны аьыр-аьыр йырьаламыш-
ды, - онларын оьуллары оьулдур, урус демишкян настойашши
оьул! Еля оьуллары олан кишилярин гапы-пянъярялярини ким даш-
галаг едя биляр?!
Бу дяфя Ъаняли тяяссцфля башыны буламышды:
- Нашцкцр адам буна дейибляр е! - сонра ловьа-ловьа
давам етмишди. - Башгалары юз шофер, рабочи оьулларыйла
фяхр еляйир, сян мяним кими оьлун - о бойда научны исле-
дователски институтун младшы лаборантынын адыны батырырсан...
Искяндяр мцбаhисянин мянасызлыьыны дярк едиб дяриня
эетмямишди, чцнки оьланларынын эюнцня йахшы бяляд олду-
ьундан билирди ки, бирини десяйди, Ъаняли бешини гайтараъаг,
ахырда онун юзцнц эцнаhкар чыхараъагды. Пирялийля Эцляли
дя hеч ондан эери галмаздылар. Хасиййятъя аналарына чяк-
миш бу тярса ушагларыйла сюз эцляшдирмяк карла hюъят еля-
мяк кими бир шейди. Искяндяр арвадыны хатырлайыб цряйиндя
эоруна сюйдцкдян сонра Ъанялинин йол азыб эялмядийини,
hямишякитяк бу кяря дя эялишинин мягсядли олдуьуну йа-
дына салараг оьлундан мятлябя кечмяйи тяляб етмишди. Бу
йердя Ъаняли иши хатириня сифятиня маска тахараг сясини
йумшалтмыш, атасынын мизин йанында стул явязиня аьзы цс-
тя гойдуьу чцрцк ведрянин цстцндя еhмалъа отуруб hыг-
гана-hыггана:
- Бир тцрк тапмышам, - демишди, - чим йаь. Щяйятя ня
гиймят охусаг веряъяк. Латарейадыр е, дцшцб бяхтимизя,
латарейа!
Ъанялидян бир эцн юнъя Пиряли эялмишди ки, бяс, а киши,
тязя бир иранлы достум вар, пулуну балта кясмяз, алмаьа
йер сащяси ахтарыр шящярдя, фцрсяти фювтя вермяк олмаз,
эятиряъяйям бахсын. Пирялидян сонра Эцляли эирмишди ата-
сынын гылыьына: "Филан эцн цзцнц гырхыб костйумуму эейяр-
сян, Американ фирмасынын нцмайяндясиля эяляъяйям!"

97
Ъаняли хябярдарлыг етмишди ки, мябада тцркя дейясян
атамсан, эуйа бу, гиймятя тясир эюстяря билярди; Пиряли
эюстяриш вермишди ки, юзцнц лаллыьа вуруб киримишъя отурар-
сан, галаны мяним бойнума; Эцлялининся тяляби о иди ки,
бурнуну дахмадан чюля чыхармасан йахшыдыр, еля щяйят-
дяъя фирма нцмайяндясийля сювдяляшиб эедяъяйик, яъня-
би разылашса - буна щеч онун шцбщяси йох иди - ертяси эцн
фирманын бащалы хариъи машынында нотариат конторунаъан
эязмяк сяадяти нясиб олаъагды гоъайа!..
Искяндяр оьулларынын дедиклярини адяти цзря бир гулаьын-
дан алыб, о бири гулаьындан ютцрмцшдц, чцнки гярарында
гятийди ки, та няфяси эедиб-эялир, ев, щяйят-филан сатан де-
йилди. Дцздцр, ушагларыны яъняби гонаглары йанында биабыр
етмямякчцн онларын йалныз бир хащишиня ямял едиб бязя-
ниб-дцзяняъякди, амма иш алгы-сатгы мясялясиня йетишян-
дя щеч атасы Кябля Исфяндийар да гябирдян хортлайыб чых-
сайды ону фикриндян дюндяря билмязди. "А бала, юзцвцзля
бир шцшя нюйцт эятирин" - щяр цч оьлундан биръя хащиши бу
олмушду вя цряйиндя Аллаща йалвармышды ки, каш цчц дя
гонагларыйла ейни вахтда йох, айры-айрылыгда эяляйди, йох-
са бир-бириляриля туташыб, яънябилярин йанында рцсвайи-ъащан
едяъякдиляр юзлярини.
Ъаняли йени тцрк достуну аьыз долусу щей тярифлямиш, Ис-
кяндярся сулу, мяст эюзляриля оьлуна баха-баха ушагла-
рын хорла чыьырдыглары атмаъанын мянасыны дцшцнмцшдц.
"Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" Нийя мящз буйну-
зу? Бялкя илляр бойу дарамадыьы аь, пырпыз сачлары гафасы-
нын янся щиссясиндя дик дурдуьуна эюря ушагларын нязя-
риндя буйнуза бянзяйирди? Яэяр беляйдися, бяс нийя ке-
чян йай Мамош кишинин щяр сяняти баъаран нявясиня ики
мин вериб башыны она даз гырхдырдандан сонра да "шейтан
балаьындан дцшянляр" йахасындан ял чякмяди? Уъундан-
гулаьындан ешитмишди ки, кцллц-алямдя бир мяшщур Искян-
дяр олмушду - Македонийалы Искяндяр, Искяндяри-Зцлгяр-

98
ней вя о тарихи шяхсиййят щаггында диллярдя чох рявайят,
ясатир долашырды. Буйнуз мясяляси яэяр о бюйцк фатещля,
нящянэ сяркярдяйля ялагядардыса, онун буна ня дяхли
варды? Бу суаллар цзяриндя чох баш сындырмыш, щяр дяфя юз
елмли, щелмли оьулларындан буйнуз "булмаъасынын" ъавабы-
ны юйрянмяк истямишдися дя буна ъцряти чатмамышды;
горхмушду ки, "бурнуфыртыглылары гапына йыьдыьын бяс дейил,
щяля бир онларын атмаъасынын сиррийля дя марагланырсан" ит-
тищамыйла цстцня дцшяряк йаш йуйуб гуру сярярдиляр ону.
"Соьан йемямисянся ичин нюш эюйняйир? Йягин туман-
чаг годугларын щойду-щойдусу ляззят верирмиш сяня. Бяс
биз дейяндя ки, юзцндя дя аз йохдур, щяшир салырдын!" Ис-
кяндяр еля буна эюря дя Ъанялидян щеч ня сорушмамыш,
дил боьаза гоймайараг бизнесмен тцрк щаггында цйц-
дцб тюкян оьлунун дарыхдырыъы наьылыны сонадяк - яэяр о
"наьылын" щягигятян дя сону вардыса - динлямядян бир-ики
аьыз ясняйиб щювсялясизликля:
- Йахшы дайи, эятириб эялярсян тцркцвц, бахарыг щансы йу-
ванын гушудур, - дейя сющбяти йекунлашдырмышды...

…Яввялъя кцчядян машын сяси эялди, сонра машынын


гапылары ачылыб шаппылтыйла юртцлдц вя щяйятинин ортасында ики
адамын уъадан данышыьы айдынъа ешидилди:
- Буйурун, буйурун, яфянди, утанмайын!
- Не эцзел мензере!
- Бяс мян сизя ня демишдим, Лявянд яфянди, вышши йер-
дир, бцтцн шящяр адамын айаьы алтында...
- Ийи, ийи, пек ийи. Шу щасарын аркасындакы не?
- Щя, бурда инэилислярин "Олрайд-сити" фирмасы офис тикийор
юзцня. Ойандаса бир "шышка"нын вилласыдыр, ичяридя балаъа
атделочны ишляри галыйор.
- "Шышка"?! О не шей, йащу?!
- "Шышка" да - зырпы адам, министр, сизин дилдя неъядир е...
зад, шей... тфу, шоьяриб, дилимин уъундайды е...

99
- Тцм шу щейет сизинми?
- Щялбяття, мянимдир! Бир дя... о евдяки гоъа кишидир, о
да прапи