Вы находитесь на странице: 1из 328

Огтай ЯЩМЯДОВ

л л я н и н
м я щ я
ь ы
Аша шаглары
у
Мцхтялиф иллярдя чап
олунмуш щекайя вя
повестляримдян бязисини
бир йеря топлайыб редактя
етмядян сящифяляйяряк
ПДФ форматлы китаб
шяклиндя ихтийарыныза
верирям.
Китабда грамматик,
орфографик вя йа техники
хяталар тапсаныз гцсура
бахмайын, щяйат вяфа
ется эяляъякдя ирад вя
гейдляриниз нязяря алынар.

(мцяллиф)

рясмляр Ядалят Щясяниндир


КИТАБЫН ИЧИНДЯУКИЛЯР:

Щекайяляр

500 долларлыг гябир.................................4


Хребтовы кцчясиндя ашура.....................9
Марфуша..............................................33
Синдбадын наьылы..................................44
Даша дюнмцш.....................................59

Повестляр

Искяндярин буйнузу.............................84
Ашаьы мящяллянин ушаглары.................139
Наьара сяси.......................................200
Кющня щяйятин наьылы..........................260
500 ДОЛЛАРЛЫГ ГЯБИР

…Эеъянин бир алями гаранлыьын ичийля эедя-эедя


“эюрясян бурада ня итим азыб?” дейя хофлу-хофлу фикирля-
ширдим ки, торпаг топасы гаршысында дурмуш ики гаралты
эюзцмя дяйди.
Гаты зцлмятдя гаралтылардан бири эцъля сезилирди, о бирися
ащыл гадын силуетийди. Еля бир вахтда цстляриня чыхмышдым ки,
гадын йухары щиссясиня кубик дашы гойулмуш тяпяъийи
эюстяряряк яъаиб, кювряк сясля дейирди:
- Бала, сяни анд верирям мцгяддяс билдийин бу гябримя,
эял ананын сюзцнц йеря салма, йохса...
Йанларында лапдан пейда олмаьым арвады чашдырды-
ьындан сюзц аьзында галды. Мяня тяряф чеврилдиляр. Икинъи
гаралтыны бир анлыг сейр едя билдим: бу, яллярини бойнунун
ардында дарагламыш бир кишийди. Эеъя палтарындайды, эюзляри
дя йумулу. Еля бил йорьан-дюшякдя ращатъа йатмышын бирини
юзцнцн хябяри олмадан галдырыб дикиня гоймушдулар.
Бу кишини щардаса эюрмцшдцм. Дейясян чох йахын,
мярщям адам иди мяня.
Киши бирдян диксиниб яллярини бойнунун ардындан эютцрдц,
эюзлярини ачыб ващимя ичиндя бир мяня бахды, бир йанындакы
гадына, сонра зцлмятя гарышараг гаранлыгда ярийиб йох
олду. Арвад чубуг голларыны байаг онун дурдуьу йеря сары
узадараг “оьул, оьул” дейя щавада эяздирди, гаралтынын
гейбя чякилдийини там йягинляшдирдикдя зящмли сясля
дялиъясиня зарыды:
- Сян нейлядин?! Йолуну башга йердян сала билмяздин,
эяряк еля бурдан кечяйдин?! Инди ким оьлуму инандыраъаг
ки, о гядяр боръа эириб гырхынаъан ананын гябринин цстцнц

4
эютцрмяк истямяйи мянасыз, эяряксиз бир ишдир?! Бу эеъя
олан-галан сон эцъцмц сярф еляйиб, ня мцсибятля нящайят
ки, баламын йухусуна эирмиш, ону чякиб мязарым цстцня
эятирмишдим. Мцгяддяс билдийи гябримя анд веряъякдим
ки, боръ-хяръ еляйиб эоруму мярмярдян дцзялтдирмясин.
Истямирям мярмяр синядашыны! Гардашы дара дцшцб, иши
силисчидядир, гой ону гуртарсын бяладан, йалныз беляъя ана
боръуну гайтара биляр! Йох, яэяр юзцнц халха вяфалы
оьултяк эюстярмяк хятриня гябрими мярмяря бцрцся,
сцдцмц щалал етмяйяъям она, башдашым чатлайаъаг, ики
бюлцняъяк...
Сонра йаваш-йаваш цстцмя эялян гадынын силуети эет-
эедя бюйцмцш, ириляшмишди вя бу аьбирчяйин таныш сир-
сифятини апайдын эюрмяйя башламышдым. Яйниндя узун
гара палтар варды, аьаппаг сачлары калаьайысы алтындан
алнына даьылмышды. Дярин чухура дцшмцш эюзляри
йумулуйду, яллярини гойнунда чарпазламышды. Йалын
айагларыны эцъля архасынъа сцрцйяряк мяня доьру ирялиля-
йирди.
Арвады таныйыб: “Ааа, бу ки...” - дейя ващимя ичиндя юз-
юзцмя пычылдадыьым бир мягамда гяфил ешидилян дящшятли
сяся диксиндим.
Эюзцмц ачанда эюрдцм ки, йатагдайам, зянэли саатым
щай салыб.
Ягрябляр дцз йеддинин цзяриндяйди. Ялими узадыб кятилин
цстцндяки саатын дцймясини басдым, зящлятюкян щяйяъан
сигналы хырп кясилди.
Арвад-ушаьы дцнян гайынатамэиля йолламасайдым сааты
нейляйирдим, евин ханымы юзц еля зянэли саат иди: обашдан
галхыб мятбяхя кечяъяк, чайы дямя гойдугдан сонра
сяси еви башына эютцряъяк, ушаглары мяктябя, мяни ишя
тялясдиряъякди.
Дикялиб айагларымы йеря саллайараг чарпайыда отурдум.
Ща фикирляшдимся йухуму тяфяррцатыйла хатырлайа билмядим

5
ки, билмядим! Баш уъуна кубик дашы гойулмуш тяпяъик,
гаралтылар думан кими дя олса йадымдайды… амма голлары
охлов кими йуха арвад ня демишди, ня демяк истяйирди, бах
бунлары унутмушдум…
Чох кечмямиш гафамда йцнэцлвари аьрылар щисс елядим
вя бялкя дя еля о аьрыларын тясириндянди ки, йаддашымда
гырыг-гырыг фрагментляри галмыш йухум тамамиля хатиримдян
силиниб эетди…

***

...Телефон зянэи лап йериня дцшдц, сющбятъил Хейрул-


лайдыса щеч олмаса бир аз башымы гатаъагдым. Ондан
савайы сцбщ тездян кимди мяни йадына салан?! Бу щямин
Хейруллайды ки, бизимля цзбяцз бешмяртябядя йашайырды,
щяр сящяр Йасамала ишя эедяндя бинамызын тининдя
щяйятдян мянимля бирликдя дюрд таныш-билиши дя кющня
“Москвич”иня миндириб Азадлыг проспектиняъян апарыр,
адамбашы мин манат алыб йолуна дцзялирди. Дюрдцмцзцн
дя иш йери Азадлыг проспектинин щяндявяриндяйди. Беля
бизя дя сярф едирди, Хейруллайа да. Айда-илдя бир дяфя
арабасы “хода” дцшмяйяндя тялясик евиня галхыб бир-бир
мцштяриляриня зянэ вурур, онлары мясялядян щали едирди.
Сонунъу кяря ики щяфтя габаг зянэ чалыб тапшырмышды ки,
мяня бянд олма, машыным харабдыр. О чаьдан телефонум
беля ертядян “чыьырмамышды”.
Мятбяхя кечиб дястяйи галдыранда Хейрулланы сясиндян
таныдым.
- Сабащын хейр, ямоьлу!
- Агибятин хейир...
- Сясин кал-фасондур, ямоьлу...
- Йухуму гарышдырмышам...
- Йахшы йадыма дцшдц, йухуда сяни эюрмцшдцм. Эуйа
анамла гябирсанлыгда эедирдик, арвад да еля щей тякрар-

6
лайырды ки, ваъиб сюзцм вар сяня, оьул. Дцз гябринин
цстцняъян апармышды мяни. Мятлябя кечмяк истядийи
йердя бирдян сян о йаннан чыхдын, мян дя диксиниб
ойандым. Щейиф ки...
- Ейби йох, йухуда гябиристанлыг эюрмяк хейирядир, -
дилуъу дедим, амма щеч цряйимдян дейилди бу сющбят.
Сящярин эюзц инди ачылмышды, бисмиллащ елямямиш эордан,
мязарстандан сюз салмаьын йерийдими? Хасиййятиня бяляд
олдуьумдан билдим ки, мятляби узадаъаг, мцгяддимяси
хейли вахт апараъагды.
- Бу эцн-сабащ арвадын гябринин цстцнц эютцряъям ахы,
щялбят она эюря ниэаранды, эялиб эирмишди йухума. Гырхына
ня галыб ки! Щалал хошу олсун, беш йцз доллара гара
мярмярдян адына лайиг башдашы заказ вермишям.
Иншаллащ, арвадын гырхында юзцн эюряъяксян...
Хейрулланын “гара мярмяр” сюзцнц ловьа-ловьа хцсуси
вурьуламагла юзцнц эюстярмяси щеч ачмады мяни.
Бирдян еля бил кимся бюйрцмдян дцмсцкляди ки, ондан
гардашыны хябяр ал. Щачанса дилиндян гачыртмышды ки, иши
мящкямядядир.
- Гардашын нейняйир е, а Хейрулла? - эюзлянилмядян
сющбятин мязмунун кюкцндян дяйишдирдийим цчцн
Хейрулладан бир мцддят сяс чыхмады. Ешитмишдим ки,
аралары йох иди, йанында гардашы барядя сюз саланда ъинля-
нирди. Еля йахшы олду ки, юзцм дя истямядян бу суалы атдым
ортайа, зящляси эетдийи адам щаггында бир-ики аъы сюз дейиб
худащафизляшяр, бош-бошуна вахтымы алмазды. Эюзцм
дивардакы саата саташанда лап дарыхдым: сяккизя ишляйирди,
машыны харабдыса, еля беля дя дейиб ял чякяйди
йахамдан, мян да ишими биляйдим. Он беш-ийирми
дягигяйя йуйунуб, эейиниб, чай-чюряйими йейиб эяряк
чатдырайдым юзцмц автобус дайанаъаьына, йохса ишя
эеъикяъякдим.
Хейрулла щандан-щана:

7
- Щцлгуму пракурорун ялиндядир фярсизин, - кюнцлсцз-
кюнцлсцз диллянди. Сясиндяки ясяби нотлар айдынъа
дуйулурду. - Ишини хятм елямякдян ютрц беш йцз доллар
истяйирляр оннан. Беш-цч эцня чатдырмаса тутуб дамлайа-
ъаглар. Эяряк вахтында ганайды ки, шяр-хата ишлярин ахыры
годуглугдур. Мян бядбяхт нейняйим? Эеъя-эцндцз
ешшяк кими ган-тяр ичиндя чалышыб-вурушуб гяпийи гяпийя
ъалайараг беш-он доллар пул топламышам ки, гырхынаъан
анамын гябринин цстцнц эютцрцм, мяълисини адына лайиг
йола верим... Инди дейирсян юлцм-зцлцм газандыгларымы,
ушагларымын боьазыннан кясдиклярими апарыб судйалара,
пракурорлара йедиздирим, щя?!.
Ня сирри-худадыса, мяним онун юмрцмдя цзцнц беля
эюрмядийим “фярсиз” гардашына чох йазыьым эялирди вя ясла
истямирдим ки, Хейрулла бир мярмяр дашдан ютрц беш йцз
доллар хяръ чякиб гардашы бада веряйди. Ичимдяки бу щисс
еля эцълцйдц ки, бир-ики кяря щятта истямишдим Хейрулланын
сюзцнц кясиб цряйимдякиляри дейям она, амма сон анда
йеня дя сябрими басыр, дилимин уъундакылары истяр-истямяз
удмаг мяъбуриййятиндя галырдым. Санки шцуралты бир
инстинкля мяня яйан иди ки, бунун бир нятиъяси олмайаъаг,
Хейрулла мцтляг беш йцз доллары гардашына гыймайараг
ону газамат кцнъцня йоллайаъагды...
Бахышларым йенидян саатын ягрябляриндя диряниб галанда
бирдян аьлыма эялди ки, Хейрулладан гырылмагчцн эюзял
фцрсят дцшмцшдц ялимя: вахты хябяр алаъагдым, эяряк
зырраманын лап йекясиндян олайды ки, бу примитив ишаряни дя
ганмайайды.
Юзцмц тялясирмиш кими эюстяриб:
- Саат нечя олар эюрясян? - сорушдум. Бошбоьазын
ъянэиндян гуртулмагчцн ишлядилян Нущ яййамындан-
галма бу фянд бир о гядяр дя бюйцк аьыл, дярракя тяляб
етмирди. Хейрулла няйя ейщам вурдуьуму анлайараг,
щямсющбятини йубатдыьына эюря цзр истяйиб ялцстц мятлябя

8
кечди, деди ки, машыным насаздыр, мяня умуд олмайыб ишя
юзцнцз эедин. Вяссалам!

***

...Хейрулла анасынын гырхына мяни дя чаьырмышды. Машын


карваны гябиристанлыьа чатанда нарын-нарын йаьыш сяпирди.
Киши анасынын гябринин цстцнц доьрудан да адына лайиг
эютцрмцшдц. Синя дашына зярли рянэля, ири, нахышлы шрифтлярля
щякк едилмиш сюзляр эюзя эирирди: “Оьлу Хейрулладан ябяди
йадиэар”. Биръя ортадан чат вериб параланмыш башдашы
ъамааты бярк щейрятляндирмиш, щамы суал долу бахышларыны
дящшятдян эюзляри тяпясиня чыхмыш Хейруллайа зиллямишди.
Ян гярибяси дя о иди ки, бу гялябяликдя тякъя мян щеч ня
олмайыбмыш кими щалымы позмадан дайаныб мярщумянин
башдашындакы яксиня бахмыш, шяклин цстцйля цзцашаьы
сцзцлян йаьыш дамлаларыны эюз йашларына бянзятмиш вя
нядянся мяня еля эялмишди ки, эуйа еля беля дя
олмалыймыш, йяни гара мярмярли бу башдашы онсуз да эеъ-
тез мцтляг тян ортадан сыныб ики бюлцнмялиймиш...

P.S. Аз гала унудаъагдым... Хейрулланын гардашы


анасынын щцзр мяълисиндя цзцрлц сябябдян иштирак едя
билмямишди: бир эцн яввял мящкямядя цч ил иш кясиб
басмышдылар ону тцрмяйя...

9
ХРЕБТОВЫ КЦЧЯСИНДЯ АШУРА

Зцлфиййя диванда эюзляри йумулу узаныб ара-сыпа зарыйыр,


няняси Хатын гары узунсов отаьын гапысы аьзындакы сыныг-
салхаг чарпайыда яйляшиб дизляриня дюйцр, гардашы Сяид
щирсли-щирсли сигарет тцстцлядяряк евин онсуз да кясиф олан
щавасыны юз “Прима”сыйла даща да аьырлашдырырды. Гызынын
дярдиндян бир йердя дуруш эятиря билмяйиб гыздырмалы
адамлар кими бцзцшяряк отаг бойу щей аьыр-аьыр вар-эял
едян Щялимя аъы талейиндян, кор бахтындан инъик, аьлар
сясля тез-тез фярйад гопарырды:
- Ай Аллащ, ай Аллащ, бу лап Кярбяла мцсибятиндян дя
бетярмиш ки!..
Зцлфиййянин гяфил, нювбяти азарламасындан хябяр тутан
гощум-гардаш, гонум-гоншу евя долушуб хястяни
ящатяйя алмышдылар. Пийли гарныны гуъаглайыб дурмуш
Умханым Молла Мирумэцлсцмц чаьыртдырыб гызы “чилдаг”
елятдирмяйи мяслящят эюрцр, гоншу кишилярдян Бащадырла
Акиф нахошу пиря, Адил Ятаьанын гябри цстя апармаьы
тювсийя едирди. Гара дясмалла баьладыьы аьрыйан башыны
тутмуш Сона баъысынын хястялийини ъадуланмасыйла ялагя-
ляндирирди. Байаг гоншуда сяс-кцй ешидиб пулсуз тамаша
щявясиня бура тяшриф эятирмиш, илляр узуну бу евдя
ойнанылан бцтцн мязщякялярин ян фяал тамашачысы олан
Сева орижинал “ретсепт” деди:
- Надо йейо показат екстрасенсу!
Щеч кяс бу сюзя реаксийа вермяди, чцнки юмцрляриндя

10
илк дяфяйди ки, беля гялиз сюз ешидирдиляр. Бахышларыны
нахошдан айыра билмяйян Фаты арвадын щюкмц гятийди:
- Йох, балам, бунунку анъаг дуалыгдыр!
Сонанын яри Эюйцш “дуа” сюзцнц ешидян кими ялцстц
диллянди:
- Фаты няня, кишинин оьлу - гардашы Сяиди дейирям е, сраьа
эцн о бойдана йолу баса-баса дуруб эедиб Дярбяндя,
филан гядяр хяръ чякиб дуа йаздыртдырыб, эютцрцб эялиб
абратны, бу да, - Зцлфиййяни эюстярир, - бу ганмаз гызы
ганмаз да ъырыб атыб туалетин ганосуна...
Фаты арвад ялини о бири ялинин цстцня вуруб тялашла деди:
- А, а, а! Балам, беля дя иш олар?! Оду щеля дцшцб бу
эцня дя! Щяля йахшыдыр ки, аьыз-бурну яйилмяйиб!
- Яши, щеч ня йохдур, - Сяид диллянди. - Проста цряйи
эедиб, как будто биринъя кярямдир...
Умханым тяяъъцблянди:
- Йарым саатдыр гызын аьлы башындан чыхыб, беля дя
црякэетмяси олар?!
- Обашдан атасыйла бюйцк гардашы Пирвердииэиб дава-
далаш салмышдылар, гардашы бычаг чякмишди атасынын цстцня,
йягин бу да эюрцб бярк горхуб... - Эюйцш бу евдя бюйцк
нцфуз сащибийди. Аиля цзвляриндян щансынын башыны
кяссяйди, ганыны щалал едяъякдиляр, тякъя яййаш гыйыната-
сыйла баъара билмирди, бир дя йолдашынын нянясийля. Бу
эцнся гары лап зящяр тулуьуна дюнмцшдц, юз тиканлы
атмаъаларыйла тез-тез санъырды ону. Юзц демишкян, “чибин
тякин язярди бу кафтар ифритяни”, амма горхурду ки, ялиндян
хята чыха, зибиля дцшя, онсуз да гарынын бир айаьы бурдайды,
о бири айаьы эорда. Еля буна эюря дя сящяр баш вермиш,
бу щяйятдя чохунун азы мин дяфя шащиди олдуьундан
адиляшмиш бир щадисяни хатырламагла изи аздырмаьа чалышан
Эюйцш, Хатын гарыдан чякиндийиня эюря астадан данышырды,
чцнки гары Эюйцшцн наьылыны ешидян кими, бу гядяр
ъамаатын арасында нявясинин яринин цстцня дцшцб ону

11
сучландыра билярди ки, “дуаны ъырыб ганойа атдыьы цчцн”
балдызыны сян хурд-хяшил еляйиб йорьан-дюшяйя салмысан!
Щя, буйур инди чых бу зырылтынын алтындан! Эюйцш дахили
наращатлыгла оьрун-оьрун арвадынын нянясиня бахды.
Гарынын зящримар тюкцлян гырышыг сифятиндя гязяби, кини
эюръяк, сювг-тябии бахышларыны чюля ачылан гапынын
цстцндяки лах мыха санъылмыш нала йюнялтди вя бирдян
аьлына эялди ки, хаталы мбвзуну дяйишиб арайа сюз
гатмагдан ютрц ялверишли фцрсятдир. - Я, мин йол демишям
ки, о мыхы бяркидин, бир эцн о нал дцшцб наллайаъаг
тяпянизи!
- А балам, мящяррямилийдя бу ня пийанискяликдц беля?!
- Фаты арвады гязябляндирян башга мясяляйди. - Гирйетли
кишиляр бу дяйгя мясъиддя синя вурур, зянъир дюйцр, бу
кафяр ата-бала яййашлыгла мяшьулду!
Сева дягигляшдирди:
- Тем боле бу эян - гятл эцнц! Ужас!
- Щяля оду дя, оду дярд-бяла бу юйдян яскилмир дя!
- Сюзцня гцввят, ай Фаты няня, - Эюйцш аста сясля
юзцня щагг газандырмаьа чалышды, - бу эцн обашдан
Сяидля щазырлашырдыг ки, эедяк мясъидя, бу гыз щоппадан
тирлянди пастеля, савабдан еляди бизи!
“Гирйетли кишиляр мясъиддя синя вурур” сюзляриндян пярт
олмуш диэяр кишиляр дя Зцлфиййянин хястялийини бящаня эятир-
диляр, йохса юзлярини чохдан Аллащын евиня йетирмишдиляр!
Зцфиййя уъадан зарыды вя щамы бирдян: “Сакит, даныш-
майын!” дейиб сусду, додагларыны аралайыб няфяс беля
чякмядян эюзлямяйя башладылар: бялкя хястя аьзыны ачыб
ваъиб бир сюз дейя, юз сирли мярязинин ясл сябябиндян
онлары аэащ едя... Сона баъысынын цстцня яйилиб устуфъа-
цстуфъа ону силкяляйирди:
- Зцлфиййя, Зцлфиййя, ешидирсян мяни?
Щамы: “Зцлфиййя, ешидирсян!” тякрарлайыб хястяни
айылтмаьа чалышырды. Щялимя отаьын о башында дуруб сысга

12
голларыны тахта синясиндя чарпазлайараг, юзцнц аьыр-аьыр
йырьалайа-йырьалайа аьлар сясля зарыйырды:
- У-у-уйй! Бядбяхт балам, эялинлик палтары эюрмяйян
балам! Эюз йашыйла бюйцйян Зцлфиййям! - Сонра юз бяйаз
башыны гапазлайыб фярйад гопарды. - Имамлар кими йезидляр
ялиндя шящид олан балам! Йухусу чин олан балам вай! У-
ц-ц-йй!
- Яши, нолду бу “скоры помош” зараза?! - Сяид донгул-
данды, яслиндя юз репликасыйла, эцъля дя олса, Щялимянин
ясябиляшдириъи “улартысына” ъаваб вермякдян йайынырды.
Дейясян Фаты арвадын йанында анасыны “бейгуш” адлан-
дырмаьа даща ъцрят елямирди, чцнки байаг Щялимяйя
аъыгланан да ки, бейгуш кими улама, Фаты арвад йаман
тяпинмишди она.
Бу заман чюлдчн бир дястя оьлан ушаьынын “искоры эялди!”,
“искоры помыш эялди!” чыьырышлары ешидилди вя щеч бир дягигя
кечмямиш отаьа тибб лявазиматларыйла дахил олан аь халатлы,
кюк, гарабуьдайы шяфгят баъысы евдякиляри эюръяк йериндя
щейрятля донуб галды, няфясини дярмяйя маъал беля
тапмамыш, Сона шыьыды цстцня:
- Байагдан ялли дяня вызов вермишик, беля дя шей олар,
щарда итиб-батмысыз?!
Акифи тяяъъцбляндирян бу тибб ишчисинин кюмякчисиз, тяк
эялмясийди:
- Тавариш медсестра, бяс сянин медбратын щаны?
Инди Сяид щцъума кечди:
- Вот тибе на, бир сащатдыр эюзляйирик! Беля шейлярчцн
Урусйетдя адамын атасыны лишни далына сярийярдиляр!
Бащадыр йашлы шяфгят баъысыны йерсиз щцъумлардан хилас
еляди:
- Ай дохтур, прахадите пажалуста! Аьяз, щякимин алтына
бир устул гойун!
Шяфгят баъысы ири эювдясини Севанын ютцрдцйц стулун
цстцня йайараг, цз-эюзцнц туршудуб нящайят ки, диллянди:

13
- Фу, как душно, как в бани!
Аь халатлы гадынын бцтцн щярякятлярини диггятля изляйян
Фаты арвад астадан Умханымдан сорушду:
- Бу ня дейир, балам!
Умханым чийинлярини чякди:
- Ня билим, нейся щамамдан данышыр...
Фаты арвад шяфгят баъысыны мяналы-мяналы бир дя
сцздцкдян сонра аычылдады:
- Йох, балам, мяним бу духтурдан эюзцм щеч су
ичмир...
Шяфгят баъысы халатынын йахасынын бир дцймясни ачыб гара,
ятли синясини цфцрмяйя башлады:
- Фу, как душно! Откройте окна, кой воздых дайышсын,
нечем дышат. - Сонра тибб чантасыны ачыб цзцнц гадынлара
тутду. - На олуб буна! Кыз нийа хаста, ща?
Гадынларса Зцлфиййяни айылтмаьа чалышырдылар:
- Зцлфиййя, ай гыз, дохтур эялиб, ач эюзлярини!
Сона аьлар сясля шяфгят баъысына Зцлфиййянин хястялик
тарихини - севимли яринин рявайятини данышмаьа башлады:
- Горхуб, дохтур, горхуб. Атасыйла гардашы сящяр-сящяр
дава елямишдиляр, бу да горхуб, цряйи эедиб...
- Щеч атаюлмцшля гардаш дава еляйяндя Зцлфиййя
юйдяйди бяйям? - Хатын гары нявясиня етиразыны билдирди. -
Дуаны ъырыб заходун ганосуна атдыьына эюря Эюйцш ону...
Эюйцш баьырыб гарынын сюзцнц аьзында гойду:
- Ай ифритя гары, йеня бющтан?! Мян щеч она ял галдыр-
мышам? Она ял галдырмышамса яллярим гурусун!
Бу йердя щамы бир аьыздан: “Аллащ елямясин” деди. Хатын
гары ял чякян дейилди:
- Йаланчыны да эюрцм йыхылсын йорьан-дюшяйя Зцлфиййям
кими!
Сигаретин тцстцсцнц йениъя синясиня чякмиш Сяид йезня-
синин чятин вязиййятя дцшдцйцнц эюръяк, няся демяк
истяйян нянясиня аман вермядян гышгыра-гышгыра

14
аьзындан парча-парча боз думан бурахды:
- Бясдц дя, ай иманына ит баьладыьым!
Хатын гары бу гялябялийин ичиндя йеэаня мяняви дайаьы
олан Фаты арвада мцраъият еляйиб юзцня дястяк истяди:
- Ай Фаты, сян Аллащ шащидисян ки, бу юйдя мяним бир
итъян дя щюрмятим йохдур, цзцм дюнцб сюйцшгабыйа!
Сона юзцндян чыхды:
- Бу вахтаъан бу харабада щеч сяня эцлдян аьыр сюз
дейян олуб, ай сяни эюрцм щеч о раскладушконнан
дурмайасан! Йох, эяряк сачлайам бу бющтанчы ифритяни! -
Нянясинин цстцня щцъум елямяк истяйирди ки, гадынлар
тюкцлцшцб ону сахладылар. Сона арвадларын голлары арасында
чырпынырды: Йох, бурахын ъырым бу бющтанчы гурбаьанын
ъящянэини!
Алям бир-бириня гарышмышды. Сонаны щеч ъцря сакитляш-
дирмяк олмурду. Ня арвадларын йалварышларындан, ня
кишилярин миннятиндян, ня Сяидин щядяляриндян кар
ашмадыьыны эюрян Эюйцш гязябля бар-бар баьырды:
- Ди бясдирин!!!
Эюйцшцн баьыртысындан Зцлфиййя дя диксинди. Йалныз бу
щейвани баьыртыдан сонра сяс-кцй кясилди. Щятта, чюл
тяряфдян сифятлярини ири пянъярялярин шцшяляриня дайайыб щырыл-
дашан чолма-ъоъуглар да киридиляр. Щамыдан чох шяфгят
баъысы горхмушду. Щяр иш нювбясиндя шящярин мцхтялиф
йерляриндя мцхтялиф миллятлярдян олан онларъа хястяйя,
онларъа мядяни аиляйя баш чякян бу гадын щяля щеч бир
евдя беля гязябли, давакар адамларла растлашмамышды!
Кюмякчисиз, тяк-тянща бу чаьырыша эялдийиня эюря инди
цряйиндя юзцнц щей данлайырды. Залым сцрцъцнцн дя далыны
отураъагдан айырмагла щеч арасы йох иди, бир эялиб
марагланмырды ки, бялкя бу арвады йыхыб-сцрцйцрляр...
Эюйцш гязябдян фысылдайа-фысылдайа гашгабаглы цзцнц
шяфгят баъысына тутуб сорушду:
- Сян бу эцн бу гыза бахаъагсан, йа йох?!

15
Щяля дя юзцня эяля билмяйян шяфгят баъысы бу дяфя
бцркцдян йох, горхудан тярлямиш алныны силиб, ятрафдакылары
бярялмиш эюзляриля сцздцкдян сонра пычылдады:
- Енастватс, эижанотса... (ермяниъя: Аллащ щаггы, дялиха-
надыр)
Инди Умханым ъинлянмишди:
- Бура бах, аьяз, юз дилцндя ня мырылдайырсан, ня
салмысан “эиж”, “эиж”, эиъ дя варсан, беш дя артыг! Гыза
бахаъагсан, йа йох?!
Зарыйа-зарыйа отагда эязишян Щялимя шяфгят баъысына
йахынлашыб аьлар сясля йалвармасайды ки, ай дохтур,
яллярцвя гурбан олум, гызымы саьалт, йягин ки, аь халатлы
гадынын горхудан щягигятян дили тутулаъагды. Акифин
“тавариш медсестра, исматри девушкя пажалуста”
демясиндян бир аз тохдады, щяля дя титряйян ялляриля
хястянин билянэиндян тутуб “хехч ахчик, хехч ахчик” (йазыг
гыз, йазыг гыз) пычылдайа-пычылдайа нябзини йохламаьа
башлады:
- Ай гыз, Зулйа, матаьа, харан аьрыйыр, щай?
Фаты арвад тяяъъцбля донгулданды:
- Балам, бунун щарасы дохтурдур? Ики сащатдыр эялиб, щяля
щеч билмир гызын щарасы аьрыйыр. Тахсыр бунда дюйцл е, буна
духтурлуь каьызы веряндядцр!
Умханымын дярди ачылды:
- Щяри, Фаты хала, щяри, дцз дейирсян! Индики дохтурларын
щамысы белядц. Йазыг Сцлейманын башына ня ойунлар
ачмадылар? Саппасаь ушаьымын белиння мазэиной
сокуну чякиб, башыщавалы елямядиляр бяйям Сцлей-
манымы?
Фаты арвад щейрятлянди:
- Нейини, нейини чякдиляр?!
- Мазэиной сокуну дя, бейин ширясини...
- Пейин ширясини?!.
- Ящ...

16
Шяфгят баъысы Зцлфиййяни мцайиня едиб гуртарандан
сонра:
- Коркулу хеч на йок, - дейяндя, яслиндя ъамааты сакит-
ляшдирмяйя, бунунла да ишини битириб бу хаталы йердян
тезбазар якилмяйя чалышырды. - Кыздырма да йок, давлени да
в норме. Проста бир балаъа припадкайды, успакайителни
вуррам и всйо!
Фаты арвад чянясини щякимя тяряф узадыб щейрятля
сорушду:
- Ня вурарсан?
- Успакайителни говорйу! Корхма, коъа, ничего
страшного...
“Горхма” сюзцндян савайы щеч ня анламайан Фаты
арвад гязяблянди:
- Кафяр гызы, биз нядян горхаъаьыг?! Сян горх ки, гызын
башына бир иш эялся атову далува сярийярик!
“Мазэиной сок”у чякилиб щаваланмыш Сцлейманындан
ютрц газанъыны илляр узуну дава-дярмана, хястяханалара
сярф елямиш Умханым мящяллядя тибб мцтяхяссиси кими
танынырды, буна эюря дя инди о, гонум-гоншунун йцксяк
етимадыны доьрултмаг цчцн ялиня кечмиш бу эюзял фцрсяти
фювтя верян дейилди вя нашы шаэирдинин сящвиндян ясяби-
ляшмиш тяърцбяли щяким тяк шяфгят баъысына тяпинди:
- Успакайителни нюш вурурсан, еля билирсян бурдакылар
авамдылар, еля билирсян бизим башымыз чыхмыр?! Эцл кими
ушаьымын мазэиной сокуну чякдцз белиннян, башыщавалы
елядцз баламы, инди дя бу гыза ял атмаг истяйирсцз? Сянин-
ляйям, аьяз, бизи авам сайырсан? Припаткайа да успака-
йителни вурарлар?!
- Ня вурмаг истяйир? - кимся сорушду. “Мцтяхяссис”
айдынлашдырды:
- Ат ийняси! - Тцркячаря Фаты арвад йахшы баша дцшсцн
дейя ялиля дя эюстяриб: - Инди, - деди, - золлайаъаг гыза бу
бойдана ат ийнясини, олан-галан аьлыны да чыхараъаь

17
башыннан. Успакайителни дялиляри сакитляшдирмякчцн
вурурлар. Ай ермяни, о ийняни сянин юзцвя вурмаг
лазымдыр!
Шяфгят баъысына о бириляриня нисбятян даща щялим, даща
мцлайим адам тясири баьышлайан Акиф дя сясини уъалтды:
- Кансе кансов, сюзцн нядир?!
- Проста припадкадыр, йей богу...
- Биз дя билирик припадкадыр, сян бизя де эюряк нейляйяк?
Титряк ялиндяки бош шпрится бахан щяким башыны итирмишди:
- Успакайителни вурум, ща?..
Наращатлыгла эязишян Щялимя яввялъя гяфлятян щяр ики
ялиля гафасына кюк бир гапаз ендирди, сонра муьамат
охуйурмуш кими, аьлар сясля зцмзцмяляди:
- Дцнян ба-лам йу-ху-да эю-рцр ки, ди-ши-ни чя-кир-ляр...ц-
ц-ц...
Сяид анасына ганлы-ганлы бахыб “лянят шейтана!” дейяряк,
“Прима” гутусундакы сонунъу сигаретини алышдырды. Эюйцш
гайынанасына аъыгланды:
- Я, сус, дана, ня сеэащ эедирсян!
Шяфгят баъысы тяяъъцбля кишилярдян сорушду:
- Чево она войит “диш, диш”? У нейо што зубы болйат, ща?
Щялимя дурдуьу йердян эюзлянилмядян гол эютцрцб
сцзмяйя башлады вя Сона ьда она гошулуб сцздц, еля бил
тойдайдылар! Бирдян-биря, мусигисиз-филансыз гол эютцрцб
ойнайан гадынлары щейрятля изляйян шяфгят баъысынын рущи
хястяляр арасына дцшдцйцня даща щеч бир шякк-шцбщяси
галмады. Эюйцш репликасыны чох йубатмады:
- Я, мцтрцб гызлары, шябещ чыхармайын!
Ващимядян эюзляри дюрд олмуш шяфгят баъысы да
ермяниъями, русъамы няся деди вя ъамаатын сябр касасы
дашды! Щирслярини бу йекягарын, ирибурун, кифир, щырнан-зыры
ганмайан кей “дохтур”ун цстцня тюкмяк истяйирдиляр ки,
хястя гяфилдян “су!” дейиб зарыды. Щялимя “рягс”ини кясиб
чубуг голларыны гуру синясиня чырпды:

18
- Имамлар кими йанан ъийярлярцвя мямюн гурбан олсун,
ай Зцлфиййям!
- Бир истякан су, ъялд тярпянин! - Эюйцш ямр еляди.
- Ъяфтя суйу эятирин, - Фаты арвад Эюйцшцн сюзляриня
дцзялиш верди, - горхусу да кечяр!
Сона щамынын эюзц гаршысында ютядяки отаьын гапысынын
щисли-паслы ъяфтясини суйла долу стякана салыб, - шяфгят
баъысынын “да там же микробы!” фярйадына мящял гоймадан,
- цч дяфя “биссимиллащ” дедикдян сонра стяканы Фаты арвада
верди. Тцркячаря профессору да аьаппаг сейряк телинин
уъуну стяканын ичиня салыб гарышдырмаьа башлады, “бисси-
миллащир-рящманир-рящим!” Кишиляр, арвадлар, чюл тяряфдян
сифятлярини пянъяря шцшяляриня дайайан ушаглар, щятта
хястя дя бир эюзцнцн гапаьыны азаъыг аралайыб, бу
мящяллядя тарихин сынагларындан дяфялярля шяряфля чыхмыш
бир ямялиййата марагла тамаша едирдиляр. Тякъя, юмрцндя
илк дяфя беля бир “ямялиййат” эюрян авам шяфгят баъысы
адиъя бир суйун ъяфтяйля, гоъа арвадын аь телинин уъуйла
гарышдырылараг, ъандан горху чыхармаьа гадир шяфалы
дярмана чеврилмя просесиня тясвиредилмяз дящшят ичиндя
бахыр, юз-юзцня пычылдайырды:
- О боже, инч песжьоуртен! (Илащи, бунлар неъя
адамлардыр!)
Мюъцзя баша чатды!
- Пысаат еля айылсын ки... Горхусу да кечяъяк! - Фаты
арвад стяканы Зцлфиййянин додагларына апарыб, - Ич, бала,
ич! - деди. - Ич, горхун да кечсин! Йа Щцсейн ибн Яли
ялейщяссалам, сян юзцн галдыр бу гызы граватдан!
Щамы: “Ич, Зцлфиййя, ъяфтя суйудур, ич, горхун да кечсин!”
дейя хястяйя шяфалы ъяфтя суйундан дадыздырмаг истяйирди.
Бир сяс-кцй гопмушду ки, аьыз дейяни гулаг ешитмирди.
Боьулан адам тяк инляйян Зцлфиййяся додагларыны бир-
бириня кип сыхыб эюзлярини беля ачмадан щей чырпыныр, санки
зящяр ичмяйя мяъбур едилирмиш кими, башыны гадынларын

19
ялляри арасындан хилас едиб балышын алтына сохмаьа чалышырды.
Шяфгят баъысынын бир эюзц гапыдайды: мягам эюзляйирди
ки, алям гарышсын, якилиб, ня гядяр эеъ дейилди саь-саламат
арадан чыхаъагды. Умханым кими “мцтяхяссисляр”, Фаты
арвад кими “профессорлар” олан йердя адиъя бисавад шяфгят
баъысынын ня ити азмышды! Йарым саат габаг “тяъили йардым”
машынында бу мящяллянин дар кцчяляри, кяля-кютцр торпаг
йолларыйла кечдикъя, кобуд, яйри-цйрц тахта щасарлар
архасындан ешидилян “шахсей-вахсей” сясляри, ит щцрцшляри,
мал бюйцртцляри, тойуг-ъцъя гаггылтылары, бурну далайан
кясиф пейин гохусу, бирмяртябяли йастыдам кюнтюй евляр...
щямишя тязя, цъа биналара йолланыб гаршысында хиласкарытяк
ясим-ясим ясян хястялярля, мядяни инсанларла тямасда
олан, илк дяфя бу мящялляйя чаьырыша эялян шяфгят баъысынын
цряйиндя хошаэялмяз щиссляр ойатмышды. Бу мящялляйя
дяфялярля чаьырыша йолланмыш щямкарларындан, “тяъили
йардым” сцрцъцляриндян гярибя, эцъля инанылан щадисяляр,
щекайятляр ешитмишдися дя, инди о щадисялярдян, о щекайят-
лярдян бетярийля юзц растлашырды. Бу евдян чаьырыш алыб
унваны шоферя дедикдя, “Эюндярмяйя йер тапдылар дя!” -
ийирми беш илин сцрцъцсц щирсли-щирсли донгулданмыш, йолда
она хябярдарлыг етмишди, ишдир, Аллащ елямямишкян,
эеъиксяк, хястя кечинся, вай щалымыза, ян йахшы щалда
машыны даьыдаъаглар... оса бцтцн бунлары зарафат
санмышды!
Мюъцзяляр эюстярмяйя гадир ъяфтя суйундан хястяйя
дадыздыра билмядиляр. Зцлфиййя стяканы Фаты арвадын ялиндян
вуруб йеря салдыьындан гардашы Сяидин гязябиня эялди:
- Ящ, спикулйантын гызы, спикулйант!
Алты ай Урусйетдя “шабашка”да олмуш Сяид рус дилини, юзц
демишкян, “чисти” билирди, йягин ясябилийиндянди ки,
“симулйант”ла (юзцнц йаландан хястялийя вуран)
“спекулйант” (алверчи) сюзцнц сящв салмышды.
Щялимя отаьын ортасында дайаныб голларыны тавана доьру

20
ачараг фярйад гопарырды:
- Ай Аллащ, бяхтимизя бах ки, Молла Мирумэцлсцм дя
йоха чыхыб!
Па, Фаты арвадын йараларына дуз сяпдиляр:
- Ъяддиня гурбан олдуьум бир мюмцн арвадды ки, - деди,
- Аллащ билир, (бу йердя кюврялди, муьамат охуйурмуш кими
аьлар сясля давам еляди) дини-исламын йетмиш ики эцнащсыз
шцщядасыйчцн бу дяйгя мясъиддя синя ву-рур, сач йо-о-
о-лур. Йа Щцсейн, сянцн нащагдан тюкцлян о пак ганува
мян гурбан олум, йа имам Щцсейн!
Мат-мяяттял галмыш шяфгят баъысы цркяк пычылтыйла щейрят
ичиндя сорушду ки, а кто ето Гусейн? Амма она фикир
верян олмады, чцнки арвадлар йашармыш эюзлярини силмякля
мяшьул идиляр. Фаты арвад диэяр гадынларла бирэя ялини
ащястя-ащястя синясиня вура-вура мярсийя демяйя
башлады:
- Каш бу эцн, бу дямдя
Олейдим Кярбялада!
Кишиляр дя эюзлянилмядян арвадлара гошулуб яллярини
синяляриня чырпа-чырпа хорла охудулар:
- Кесейдим гурбанлары,
Верейдим ещсанлары!
Гяфлятян бу адамлара ня олду ки, бирдян-биря аьламаг,
аьыз-аьыза вериб синяляриня дюйя-дюйя охумаг гярарына
эялдиляр? - шяфгят баъысы буну щеч ъцря дярк едя билмяди!
Бу дяфя щеч эюзлянилмядян Сяидин йаныглы сясля
гопардыьы наля:
- Неъя ган аьламасын даш бу эцн?
Синяляря чырпылан яллярин ритмик сядалары алтында кишили-
арвадлы бир дястя адамын дам-дивары лярзяйя салан фярйады:
- Кясилир йетмиш ики баш бу эцн!
Чантасыны ири гарнына бярк-бярк сыхмыш шяфгят баъысынын
тир-тир титряйян ял-айаьы сюзцня бахмырды. Горхудан
гарабуьдайы сифяти дя аьаппаг аьармышды: бу йарымвящ-

21
шиляр даща ня ойун чыхараъагдылар?! “О боже, куда йа
попала!” (Илащи, мян щара дцшмцшям!) - цряйиндя фикирля-
ширди.
Зцлфиййя яввялъя диши пишик чыьыртысына бянзяр ъыр сяс
чыхартды, сонра эюзлярини ачыб ятрафдакылары сцздц, даща
сонра эюзлярини йенидян йумараг уъадан зарымаьа
башлады:
- Лазым дейил! Дохтур, дохтур, вай бейним! Бейним даьыл-
ды-ды! Дохтур, гойиа, бейним даьылды-ы-ы!..
Йеня щамы доктора щцъум чякди:
- Ай арвад, бир шей еля дя!
- Аьяз, тярпян дя, ишто исмотриш?!
Фаты арвад щяйяъанла:
- Балам, Молла Мирумэцлсцмчцн бир адам йоллайын, гыз
ялдян эетди ки! - дедикдян сонра, шок вязиййятиндя олан
шяфгят баъысынын габаьына эялиб голларыны юлчяряк чыьырды. -
Тярса гызы тярса, ушаг ялдян эедир, буз цстя чыхмыш дана
кими ня бахырсан бизя, бир дава-дярман еля дя! ! - Аь
халатлы мцгявванын щеч бир реаксийа вермяйяъяйини
анлайыб цзцнц гялябялийя тутду. - А балам, гурбан
олдугларымын гятл эцнцндя бу хачпярясти ким эюндяриб
цстцмцзя, сцздян хябяр алырам?! Балам, тутун бу юмяр
гызынын шяля-шцлясини туллайын байыра дя! Тез олун,
дурмайын” гыз ялдян эедир, ъяддиня гурбан олдуьумчцн
бир адам йоллайын!
Щамы:
- Тез, тез, Молла Мирумэцлсцмчцн бир адам!
Сяид:
- Бу дяйгя юзцм эедирям, - деди. Фаты арвад тялясик
гачан оьланын ардынъа сон эюстяришлярини верди:
- Яввялъя Мешяд Щясянэиля бах, орда олмаса Кябля
Оъаггулуэиля баш чяк, орда да тапа билмясян, Ъиндар
Фяряъулла… - ъцмлясини битиря билмяди, чцнки чапар артыг
йох иди. Щяйяъанла йериндя вурнухан Эюйцш аьлайан

22
арвадыйла гайынанасына аъыгланды:
- Вахтында сизя дейяндя ки, гызы чилдаг един, еля бил цряйи-
низин башына эцлля чахырдылар. Инди ня улайырсыз, щя? Гызы
Ятаьанын гябриня апарсайдыз, (Хатын гарынын атмаъасы:
“Ятаьанын гябри гяним олсун сяня!”) ъаныныз чыхарды?
Бигейрятляр! - Дурмадан зарыйан Зцлфиййяйя мураъиятля:
Эюрцрсян, ай бядбяхт, - деди, - дуаны ъырыб атмаьын ахыры
будур е! Пожалуста, вот тибе на! Тфу, авамлар!..
Гайынынын бу монологундан сонра хястя даща да
уъадан чыьырыб чырпынмаьа башлады:
- Бейним даьылды, вай бейним! Гоймайын, эялди!
Гоймайын, Эюйцш эялди! Эюйцш эялди, гоймайын! Дюймя,
Эюйцш, дюймя! Дюймя, бир дя дуаны ъырмарам!..
Хатын гары тянтяняйля сорушду:
- Щя, Эюйцш бяй, щинди сюзцн нядир?!.
Эюйцш юзцнц итирмишди:
- Она ял галдыранын лап лишни ялляри гурусун!
Бу дяфя щеч кяс “Аллащ елямясин” сюйлямяди. Хатын
гарынын галибаня сясля дедийи:
- Щя, Эюйцш бяй, тцлкцйя инанаг, йохса хорузун
гуйруьуна?! - аталар мясялися Эюйцшцн басылдыьындан
хябяр верирди. Бу евдя бюйцк нцфузуна хялял дяйдийини
дуйан Эюйцш юз аъы мяьлубиййятиля барышмайараг:
- Ъыраъам мцлщцдцн гызыны! - дейя гарыйа щцъум етди.
Кишиляр ону тутуб сахламасайдылар, бу дцнйада щяддиндян
зийада йубаныб галмыш дохсан йашлы гарыны о дцнйайа
йоллайаъагды!.. Зцлфиййя сайыгламаьындан даща чох, бялкя
дя нянясини мцдафия етмякчцн “Гоймайын, Эюйцш эялди!”
чыьырмасы гцввятли голлар арасындан йениъя чыхмыш Эюйцшц
ъин атына миндирди: гяфилдян хястянин цстцня ъумуб, онун
горхудан балышын алтында башыны йумругламаьа башлады!
Сона ъялд юзцнц диванын цстцня атыб баъысынын арыг
вцъудуну гуъаглайараг яринин йумруг зярбялярини
йемясяйди, “вай бейним даьылды!” гышгыран Зцлфиййянин

23
бейни доьрудан-доьруйа даьылаъагды. Яслиндя бядянийля
хястянин цстцнц юртян арвадыны кютякляйян Эюйцш
баьырырды:
- Мяня бющтан атырсан, кюпяйин гызы? Мян щеч юмрцмдя
сяня ял галдырмышам?!.
Зярбля бойнуну, кцряйини дюйяъляйян йумруг зярбя-
ляриня гящряманъасына таблашыб алтындакы баъысыны
гуъагламыш Сонанын баьыртылары хястянин чыьыртыларына; сыныг-
салхаг чарпайысында отуруб эцъцнц, тяпярини итирмиш
дизляриня дюйян Хатын гарынын фярйады Эюйшйн цстцня
тюкцлцшяряк ону дивандан айырмаьа чалышан кишилярин,
арвадларын гышгырыгларына, пянъяря шцшяляри ардындан бу
сящняйя тамаша едян ушагларын щай-кцйцня гарышды-
ьындан еля бир щяшир гопмушду ки, санки гийам-гийамят
иди!
Даща бурада йубанмаьын щяйат цчцн тящлцкяли
олдуьуну дярк еляйян шяфгят баъысы мцвяггяти унудул-
дуьуну, сивишиб якилмякчцн беля бир мягамын бир дя яля
дцшмяйяъяйини дуйуб, горхудан ясян ири ъямдяйини
стулдан галдырараг юз-юзцня пычылдады:
- Неь астватси! (Аллаща шцкцр!) - Яввялъя пянъяляри цстя
йаваш-йаваш, гапыйа чатдыгдаса, - Енастватс стеь март к
эижви! (Аллащ щаггы, бурда дяли олмаг олар!) - дейиб
дабанына тцпцряряк арадан чыхды. Тибб чантасыны ири
гарнына сыхараг дар даланла тювшцйя-тювшцйя кцчяйя
доьру тялясян бу аь халатлы кюк гадыны надинъ ушаглар
щойду-щоцдуйа эютцрмцшдцляр. Бу бир тагым дяъял ушаьын
“Дохтур гачды, дохтур гачды!” гышгырыьынын мцшайиятиля дили
дюшцндя юзцнц машина йетирян шяфгят баъысы эцъ-бяля
кабиняйя миняр-минмяз, донгулданан сцрцъцйя лящляйя-
лящляйя анъаг бир сюз дейя билди:
- Гону во всйу! (Тез сцр якиляк!)
Машын тозанаг галдырыб эцлля кими йериндян эютцрцлдц.
“Щуррей!” дейиб машынын архасынъа бир хейли гачан оьлан

24
ушаглары еля тязяъя дайаныб няфяслярини дярмишдиляр ки,
кцчянин о бири башында майакынын мави сигнал ишыьы
дурмадан сяйришян хач нишанлы даща бир “тяъили йардым”
эюрцндц…
Сона ъынгыры беля чыхмайан Зцлфиййяни гуъаглайыб
аьлайыр; цз-эюзцнц ъырмаглайыб золаг-золаг елямиш
Щялимя наращатъасына отагда эязишир; Фаты арвад,
Умханым, Сева яллярини ойнада-ойнада бир-бириляриня няся
сцбут етмяйя чалышыр; Хатын гарыса адяти цзря дизляриня
дюйцрдц. Кишиляр Эюйцшц эцъля сакитляшдириб стула
отуздурмаг истяйирдиляр ки, чюлдя щай-кцй гопду:
- Искоры эялди! Искори помыш эялди!
Аь халатлы пота оьланла щяйятя эирян икинъи шяфгят баъысы
ъидди гадына охшайырды: сир-сифятиндян ъин тюкцлцр,
дцйцнлянмиш чатма гашлары алтындан гырьы эюзляри од
сачырды. Чыьырыша-чыьырыша архасынъа дцшян хырда ушаглар
зящлясини апардыьындан, гяфилдян дайаныб бир аьыз гышгырды:
- Рядд олун бурдан, вялядцзналар! - Щятта яйилиб йердян
эуйа даш эютцрмяк истяди. - Ящ,копойоьлунун годуьлары!
Ушаглар щцркцб яввялъя пярян-пярян дцшдцляр, шяфгят
баъысы тибб чантасыны дашыйан пота оьланла евя эирдикдян
сонра йенидян щяйятя долушуб хырда сифятлярини пянъяря
шцшяляриня дайайараг, мараглы тамашанын давамыны
излямяйя башладылар.
Отагдакылар ермяни арвадынын йоха чыхдыьыны санки бу
заман эюрцб, тяяъъцбляриндян доьан щиддятлярини тязя
“дохтур”ун цстцня тюкмяк истядиляр. Щяр ики ялини белиня
гойдуьундан ири рус “Ф” щярфиня бянзяйян, давайа щазыр
далашган арвадлар кими дурмуш шяфгят баъысы о саат эцл
аьзыны ачыб:
- Бу ня гарьа базарыдыр бурда?! - чыьрараг, якилиб гачмыш
горхаг щямкарынын тайы олмадыьыны нцмайиш етдирди. -
Бошалдын отаьы!
Щя, дейясян даш гайайа раст эялмишди! Бир аз габаг

25
сясляри отаьы лярзяйя салмыш арвадлар, баьыран кишиляр тязя
щякимин гятиййятини, эярилмиш гартал ганадларыны андыран
чатма гашларыны, ичиндя шимшякляр чахан гырьы эюзлярини
эюръяк киридиляр. Тяшяббцсц яля алмыш шяфгят баъысы тяклиф-
филан эюзлямядян бош стулу алтына чякяряк, хястянин
йанында отуруб байагкы ямрини амираня сясля тякрарлады:
- Отаьы бошалдын! - Йериндя донуб галмыш кюмяксини
яркля сясляди. - Ядя, эютцр о сумкяни бура.
Щамы бир-бириня “эялин чыхаг, эялин чыхаг” дейиб кюнцлсцз
щалда отаьы тярк етди, тякъя гапы аьзында дуруб зарыйан
Щялимя ня ойанлыгды, ня буйанлыг, йяни айаьынын бирини чюля
гоймушду, о бирини ичяри. Эюйцш онун голундан тутуб
щирсля дартараг чюля чякди. Инди Хатын гарыдан савайы бцтцн
ъамаат щяйятдяйди, ушаглары сыхышдырыб юз сифятлярини
пянъяря шцшяляриня йапышдырараг ичяри бахырдылар. Сифятляр
дя ня сифятляр: кинли, дялисов, енли, дюрдкцнъ, узунсов… Аь
халатлы пота оьлан бялкя дя юмрцндя пянъяря архасындан
бойланан бу гядяр екзотик адам эюрмядийиндян бярк
щейрятлянмишди.
Зцлфиййя эюзлярини ачмадан инилдяйиб шяфгят баъысына
йалвармаьа башлады:
- Ай дохтур, бейним даьылды, ай дохтур, гурбан олум,
апар мяни балниссайа! - Бирдян чыьырды. - Бал-нис-са-а-а!
Щяйятдякиляр сигнал алыблармыш кими щуррейля отаьа
долушуб хястяни дювряйя алдылар. Сясляр бир-бириня гарышды.
Бу гармагарышыгда бязян “Молла Мирумэцлсцм”,
“балнисса”, “гоймарам”, “вай бейним”, “чилдаг”, “пир”,
“мазэиной сок”, “бядбяхт Зцлфиййям”, “ужас”, “Щязрят
Аббас” сюзляри ешидилирди. Тянэя эялмиш шяфгят баъысы
айаьа галхыб тибб чантасыны баьлайараг чыьырды:
- Гыз балниссайа апарылмалыдыр!
- Щара, щара?! - Фаты арвад щейрятлянди.
Умханым:
- Балнискейя, - деди вя юз сюзцндян диксинди. - Щара,

26
щара? (Хцсуси вурьуйла) Балнискейя?! - Ятрафдакыларын
нязярини юзцня ъялб етмяк мягсядиля: Бядбяхт Сцлейма-
нымын эцнцня самаь истяйирсцз бу гызы?! - деди.
- Балнисса! - хястя йеня уъадан зарымаьа башлайан кими
щамы ял-айаьа дцшдц. Артыг пота кюмякчисини хяряк
ардынъа эюндярмиш шяфгят баъысы дыь-дыьдан зинщара эялиб
чыьырды:
- Аллащу-якбяр! Нахош хястяханайа апарылмалыдыр, йек
кялмя!
Эюйцш цзцнц она тутуб:
- Сиз Аллащ, чыхын эедин, - деди, - инди эялиб чилдаг
еляйярляр, гуртарыб эедяр. Сизи эюрцр, щалы лап хараблашыр…
Эюйцшцн бу сюзляриня бянд имиш кими, хястянин
тцкцрпядиъи наляси яршя дирянди:
- Ай дохтур, мяни гойуб эетмяйин, ай дохтур! Гурбан
олум, апарын мяни балниссайа! Милисса чаьырын, ай дохтур,
милисса! Гой онлар мяни балниссайа апарсынлар!
“Милисса” сюзц Эюйцшц горхутду:
- Башына ат тяпиб-нядир, ай гыз?! Бу доьрудан да хараб
олуб ки! Ахмаьын бири ахмаг, инди апарарлар сяни
балниссана! - Пота оьланын хяряйи эятирдийини эюръяк
севинди. - Бу да насылка, эютцрцн гызы, эетдик!
Пота оьлан хяряйи ачыб диванын йанына гойдугдан сонра
гадынлара мцраъият етди:
- Ди кюмяк един!
Ян чох Эюйцш ъанфяшанлыг эюстярирди. Хястяни
гуъаглайыб аьлайан арвадыйла гайынанасынын цстцня
баьырды:
- Йапышын гыздан! Йапышын, мцлщцдцн гызлары, индиъя шящид
едярям сизи!
Кишиляр диэяр гадынлары да ишя ъялб елямяк истядиляр:
“Сева, кюмяк еля”, “Фаты хала, голларындан йапыш”,
“Умханым, тут эюряк…”
- Ня, бу ялляримля гызы гяссабханайа эюндяряъейям,

27
хей а! - Умханым кянара чякилди. - Бир дяфя Сцлейманымы
эюндярдим, бядбяхт елядиляр ушаьымы, дайи бясдцр, бу
ашура эцнц эцнаща батмаг истямирям. Сонра да Сцлей-
маным кими чяксинляр мазэиной сокуну белиннян…
Йериндян тярпяня билмяйян зялил Хатын гары нявяси
сарыдан ниэаран галмышды:
- Йаваш олун, бейни силкяляняр, картоф кисяси дюэцл!
- Я, Юмяр гызлары, ялли тярпянин! - Эюйцш йеня арвадыйла
гайынанасыны сюйдц. Ящалиси гаты мювщуматчы шия олан бу
мящяллядя ян пис сюйцшлярдян бири дя “Юмяр оьлу Юмяр”,
“Юмяр гызы Юмяр” иди. Хяряйин бир уъундан йапышмыш пота
оьлан мющкямъя тяяъъцблянди:
- Юмяр оланда ня олар?! Еля мяним адым да Юмярдир,
дана!
Бу елан бомба кими партлады! Фаты арвадла Умханым:
- Ня, Юмяр?!! - дейиб дящшят ичиндя эери чякилдиляр. Щятта
Сева да щейрятлянмишди:
- Юмяр - ето ужас!
Хошбяхтликдян шяфгят баъысы:
- Прйамой машина сцрцн, - ямрини вермишди вя кишиляр
Щялимяйля Сонанын дяли фярйадларынын мцшайиятиля хяряйи
артыг йердян галдырмышдылар, йохса юмцрляриндя илк дяфя,
(юзц дя ашура эцнц!) Юмяр адлы адамла растлашан Фаты
арвадла Умханым мин дюрд йцз илдян сонра нящайят ки,
имам Щцсейнин гисасыны алыб Юмяр тюрямясинин мурдар
ганыны ахыдаъагдылар. Бу ян пис вариант иди, ян йахшы щалда
пота оьланын Йезидя охшайан сир-сифятини ъырмаглайыб
юлцлярини гябирдян чыхараъагдылар…
- Йох, балам, бц ювя гурд пийи чякибляр, щяля оду ки,
хачпяряст гачды, Юмяр эялди!.. - дейян Фаты арвад
Умханым вя Севайла бирликдя гарагышгырыгла дястянин
ардынъа щяйятя йцйцрдц. Ушаьы бюйцйцня, бюйцйц
ушаьына гарышмыш дарысгал щяйятдя бир щай-щяшир
гопмушду ки, еля бил хярякдя хястя дейил, юлц апарырдылар…

28
…Цч ил габаг айаглары тутулуб йатаг дустаьына чеврилмиш
Хатын гары эцндя беш рцкят намазындан да олмушду. Инди
онун бцтцн дцнйасы бу кющня, сыныг-салхаг, ачылыб-
баьланан (яслиндя щямишя ачыла галан) чарпайыйды.
Гоъалыьы, зялиллийи, чарпайы дустаьына дюнмяси уъбатындан
бу евдя щеч бир щюрмяти галмайан Хатын гарынын йеэаня
кюмяйи, дайаьы хейирхащ, мязлум Зцлфиййяйди ки, о да
беля… Бундан сонра ким онунчцн бу митилин цстцня чай-
чюряк дашыйаъаг, ляйян эютцрцб ял=цзцнц йуйаъаг, сидикли
габыныатаъагды? Киминля дярдляшяъякди?.. Щяр эцн, щяр ан
арзуладыьы хиласкар юлцмц дя Аллащ-таала бу ъанлы мейитдян
ясирэяйирди… Инди бир саатдан да чох мцддят ярзиндя бу
кимсясиз, узунсов отагда дизляриня дюйцб зарыйан Хатын
гары, ким билир, бялкя дя фаьыр Зцлфиййядян даща чох юз
щалына аъыйырды…
- Нахошлуьуннан ики-ики дохтурун баш чыхара билмядийи
Зцлфиййям! - Гары яллярини эащ тавана доьру галдырыр, эащ
да дизляриня дюйцрдц. - Ай Аллащ, гурудейдин Эюйцшцн
гурумуш голларыны бядбяхт гыза ял галдырдыьы йердя! Белцн
сынсын, ай Эюйцш! Ай сяни эюрцм… - Чюлдя ойун щавасы
ешидилдийиндян Хатын гары гарьышыны битиря билмяди, сусуб
диггятля гулаг асды. Эет-эедя йахынлашан мусиги
сясиндян щирслянди. - Харх бу ашура эцнц мясъиддя синя
вурур, зянъир дюйцр, баш йарыр, булар той-байрам еляйирляр.
Сцзи эюрцм лянятя эялясцз, кафяр балалары, ня Аллащдан
горхулары вар бу имансызларын, ня пейьямбярдян! - Ойун
щавасы даща да йахындан ешидилдикдя гары щирсля тцпцрдц.
- Тфу сцзцн эямдяйивцзя, Йезид балалары!
Цст-башы тоз-торпаьа булашан, ялиндя транзистор тутмуш
Бяйбала сяндяляйя-сяндяляйя ичяри эириб гапы аьзында
дайанды. Хатын гары нуру юлязийян сулу эюзляриля
Бяйбалайа бир хейли бахдыгдан сонра кцрякянини таныйыб
чыьырды:
- Адя, Бяйбала?! Адя, ай имансыз кюпяк, щеч олмаса

29
бу ашура эцнц ичмяйяйдин! (Дизляриня дюйцр.) Биабыр
олдуг, биабыр олдуг! Ай Юмяр оьлу, сюндцр о андыра
галмышыву, сюндцр о шейтан гутусуну!
Бяйбала ялиндяки транзистору йелляйяряк лахлайа-лахлайа
отаьа эириб йыхылмагдан юзцнц эцъля сахлады, гырыг-гырыг
сюзлярля:
- Бу йаша эялиб чатмышам, - деди, - бу ялли беш илдя щяля
бир копойоьлу гайытмайыб мяня ки, эюзцн цстя гашын вар.
Сян юлясян, даьыдарам хараба… - Мцвазинятини итириб
дивара чырпылды, транзистор ялиндян дцшдцся дя ойун щавасы
кясилмяди. - Пирверди… мяним цстцмя бычаг?!. - Кимися
вурмаг истяйирмиш кими йумруьуну щавада йелляди. -
Валлащи… - Айаг цстя дуруш эятиря билмяйиб тиртап олду,
сонра дяфялярля йериндян галхмаьа ъящд эюстярдися дя,
баъармайыб гызыны чаьырды. - Зцлфиййя! Бу дягигя сайарам
габырьаларывы, эял галдыр мяни, ай гыз…
Хатын гары дизляриня дюйцрдц:
- Ай бычаьаэялмиш, ял чяк башыгапазлы Зцлфиййядян,
апардылар ону балнискейя!
Бяйбала дивары тута-тута бели бцкцлц щалда эцъля айаьа
галхды:
- Сянин башында бу радиону сындырмасам а… - Ня гядяр
чалышдыса да транзистору галдыра билмяди. - Бу радиону
башында… - Йырьалана-йырьалана эедиб гайынанасынын
цстцня йыхылды, сюкцлцб-даьылан чарпайы щяр икисини йеря
ашыртды.
- Ва-а-й! - гышгыран Хатын гары бу дяфя башына дюйцрдц.
- Сяни эюрцм ъямдяйцн ганлы палазларда эялсцн! -
Айагларыны овушдурараг зарыды. - Щардасан, йа ъянаб
Язрайыл, гуртар мяни бу биабырчылыгдан!..
Щяйятдян Молла Мирумэцлсцмля Сяидин сяси эялирди.
Молла Мирумэцлсцн:
- Аллащ-Аллащ, мясъиддя бир адам варды, бир адам варды
ки, ийня атсайдын, йеря дцшмязди! Гурбаны олдугларымчцн

30
синя вуран ким, зянъир дюйян ким, баш йаран ким, щушуну
итириб юзцннян эедян ким!
- Чесны слова, Мирумэцлсцм хала, биз дя Эюйцшля еля
тязяъя щазырлашырдыг ки, эедяк мечидя, бир дя эюрдцк вот
тибе на, гыз тиртап олду, аьы кюпцклянди. Дедик дайи фсйо,
гыз ъаныны тапшырды. Проста Аллащ цзцмцзя бахды, йей бог!
- Бяс сян ня билмишдцн, дуаны ъырыб атмаьын ахыры будур
е!
Хатын гары Молланын сясини ешитъяк тир-тир ясиб башыны
гапазлады:
- Вай, вай, хяъил олдуг ел ичиндя!
Голтуьунда кичик бохча олан Молла Мирумэцлсцмля Сяид
ичяри эириб щейрятля йерляриндя донуб галдылар.
- Биссимиллащир-рящманир-рящим!.. - Молла Мирумэцлсцм
цзцнц Сяидя тутуб нифрятля деди. - Ядя, годуг оьлу годуг,
кафяр оьлу кафяр, мяни яля салмысан, щаны баъыюлмцшцн?!
Бу мцгяддяс ашура эцнц бу ня радйо охутдурмагдыр,
бу ня пийанискяликдцр, бу ня вурчатласындыр?! Ай сцзи
эюрцм Аллащын гязябиня эялясцз, мяни чаьырмысыз ки,
эцнащларывызын шащиди олум? Ядя, ай урусбаблар, бир хач
тапыб тахын бойнувуза дя! Ядя, Йезид оьлу Йезид, ня
эюзлярцви дюйцрсян, щеч олмаса о андырагалмышы сюндцр!
Сяид яввялъя транзистора щирсля бир тяпик илишдирди, Бяйба-
ланын севимли “Алпинист”и отаьын о бири башына дцшцб хырылдады,
сонра нянясинин цстцня баьырды:
- Щаны Зцлфиййя?!
- А-а-апардылар ба-а-алнискяйя… - Йазыг гарынын дили
топуг чалырды. Тас тутуб фала бахан, рям атан, бяхт ачыб
бяхт баьлайан, дуа йазан, ъаду, чылдаь едян, ган алан,
дялляклик, щякимлик, мамачалыг… бязян мийанчалыг еляйян
бу пейьямбяр нявяси, мюмин, универсал арвадын эюзляри
гаршысында эцнаща батмышдылар! Тай бундан да бюйцк
рцсвайчылыг?!
- Ъяддцвя гурбан олум, Молла Мирумэцлсцм хала, -

31
ийирми беш йашлы Сяид дя эцнащкаръасына аьлайыр, эюзля-
риндян шырщашырла сцзцлян йашлар тцклц цзцнц исладырды, -
Мирумэцлсцм хала, чесны слова, йей бог, Щязрят Аббас
щаггы…
- Кяс сясцви, Юмяр баласы! - Молла Мирумэцлсцм чыьырды.
- Щязрят Аббасы о кясилмиш голлары гяним олсун сцзя ки, бу
мцгяддяс эцнлярдя хыртдяйяъян эцнащ ичиндя цзцрсцз!
Бундан сонра Худавянди-алямин бяласы бу ювдян яскик
олмаз! (Юзбашына ишя дцшмцш транзисторда йенидян ойун
щавасы давам етди.) Сизи эюрцм лянятя эялясцз, сизи эюрцм
ъящяннямдя йанасыз,
Хатын гарыйла Сяид “ва-а-ай” дейиб щюнкцрдцляр. Гязяб-
лянмиш Молла Мирумэцлсцм бохчасыны голтуьуна вуруб
эедян кими, гутусу сыныб-даьылмыш транзисторда мусиги
битди вя диктор гадынын хырылтылы сяси ешидилди: “Сиз ойун
щаваларыны динлядиниз. Кларнетдя чалырды Шямси Иманов.”
Сяид омбасында тяпик изи олан атасынын ъямдяйиня
дюшяди:
- Сян ки бу мцгяддяс эцндя донуз кими ичиб бизи
эцнаща батырдын, тай буннан сонра мяним сян адлы атам
йохдур! Бессовесни! Эуну сабащ тязядян чыхыб
эедяъяйям Урусйетя! Хачпярястлярин арасында эцн
кечирмяк сизин кими фиктивни мцсялманларла йашамагдан
мин дяфя йахшыдыр! Бир дя бу харабайа дюнсям, гой
башыма касынка баьласынлар, йей бог!.. - Вида
монологуну битирмиш оьлан хор-хор хорулдайан атасына
тяряф тцпцрцб, гапысыны вар эцъцйля чырпараг евдян чыхды
вя эцндя ян азы ялли дяфя чырпылан кющня гапынын цстцндян
няся гопуб дангылтыйла йеря дцшдц. Бу, Сяидин
“шабашка”дан гайыданда русйетдян эятирдийи нал иди…
Хатын гары иллярдян бяри гуруйуб тахтайа дюнмцш
щярякятсиз айагларыны овушдура-овушдура зарыйырды:
- Мясъиддя синя вурмаьа щясрят галан Зцлфиййям вай…
Йа Щцсейн, сянин о пак ганува мян гурбан олум, кеч

32
эцнащымыздан! - Сонра гялям голларыны батыг синясиня
ащястя-ащястя вуруб, аьы дейирмиш кими кювряк сясля
охуду. - Каш бу эцн, бу дямдя олейдим Кярбялада, цщ-
цщ-цщ…
Ширин-ширин йатыб хорулдайараг яъаиб сясляр чыхаран ящли-
кеф Бяйбаланын инди оьулдан хябяри варды, ня гыздан, ня
Кярбяла адлы мцгяддяс йердян. О, бцтцн дцнйада бир
мцгяддяс мякан твныйырды - Атабаланын “Гызыл эцл” кафеси!..
Бяйбаланын отаьын бир кцнъцндя даьылыб галмыш кющня
“Алпинист” транзистору сятядъям адамын ъийярляри ким
яввялъя бир аз хырылдады, сонра гяфилдян киши сясиля диняряк
Хатын гарыны диксиндирди: “Данышыр Бакы. Бакы вахтыйла саат
ийирмидир. Хябярляри веририк. “Сойуз Т-7” эямиси щейятинин
мцвяффягиййятли учушу Вятян космонавтикасынын йени
парлаг сящифясидир. Щейятин тяркибиндя илк дяфя олараг
космонавт гадын ишлямишдир. Бу учуш космосун юйрянил-
мясиндя вя Йерин мяншяйинин юйрянилмясиндя совет елм
вя техникасынын чох бюйцк имканларыны бир даща нцмайиш
етдирмишдир…”

33
МАРФУША

Щамынын Имран Ъяфярович чаьырдыьы кишини иш йериндян цч-


дюрд ил габаг хястялийиля ялагядар тянтяняйля тягацдя
эюндярмишдиляр. Бундан инди “Бекаровун заводунда”
чалышан али тящсилли Османын да хябяри варды. Осман Имран
Ъяфяровичин узаг гощумуйду, хястяйя баш чякмяк
адыйла онлара эяляндя яввялъя ясл мягсядини ачыгламады,
йалныз эетмяйя щазырлашанда, онда ки, гонаьын айагга-
быларыны ъцтлямишдиляр, айагцстц, утана-утана мызылданды:
- Имран Ъяфярович, бир иля йахындыр аварайам, бялкя бир
ишдян-заддан…
Осман эцман едирди ки, гощуму тягацдя чыхса да,
вахтыйла вязифядя олуб, нечя-нечя имкансыза, фаьыра ял
тутуб, дцздцр, инди ихтийар сащиби дейил, щеч бир сялащиййяти
йохдур, амма йягин ки, кечмиш ялагяляри дурур, кимя аьыз
ачса сюзцнц йеря салмазлар.
Хястя бармагларыны бойнунун архасында дараглайыб
йатагда узанмышды. Он-он беш эцн габаг кечирдийи икинъи
инфарктдан сонра инди-инди юзцня эялирди. Осман дедийиня
пешиман олмушду. “Щянанын йери дейилди”.
Имран Ъяфярович чухура дцшмцш эюзлярини евин таванына
зилляйиб бир хейли фикирляшди, сонра бахышларыны гонаьына
йюнялдиб:
- Марфа йадындадыр? - сорушду.
Осман чийинлярини чякиб йаддашынын “архивини” гурда-
ламаьа башлады. Ад таныш иди она, амма хатырлайа билмирди.

34
- Габаглар бир рус шоферим варды е, онун арвады, - Имран
Ъяфярович изащ еляди. - Биздя чох эюрмцсян ону…
- Щя, таныдым! - Османын йадына дцшдц. Марфаэил дохса-
нынъы илин йанвар гырьынындан сонра тюкцлцшцб эялмишдиляр
Имранэиля. Осман ону илк дяфя онда эюрмцшдц. 30-32
йашларында чопурсифят, кюкялмяйя мейилли кифир бир гадын иди
Марфа. Балаъа, мяктябли гызларыны баьрына басыб йолуг ъцъя
кими отурмушду столун архасында. Яри Васили горху, тялаш
долу мави эюзлярини Имрана зилляйиб кцчцк кими зинэилдя-
мишди:
- Мы бойимсйа, Имран Джафарович…
Имран да ялини ещмалъа онун чийниня гойуб кющня
танышына цряк-диряк вермишди:
- Фикир елямяйин, сизя эюзцнцз цстя гашыныз вар дейян
олмайаъаг. Миллятимиз гисасчы дейил, индийядяк неъя
йашамысызса еляъя дя йашайаъагсыз Бакыда.
Бу касыб рус аилясиня йазыьы эялдийиндян, дейясян щяля
Осман да сющбятя гарышыб инамла пафослу бир нитг ирад
елямишди:
- Совет гошунларынын вящшилийиня эюря сизин ня
эцнащыныз?! Щеч цряк-эюбяйинизи йемяйин. Эцлдян аьыр
сюз дейян олмайаъаг сизя… Халгымыз тцкц тцкдян сечян
хейирхащ, бюйцк халгдыр…
Сясиндяки архайанчылыг о вахт бир аз сакитляшдирмишди
онлары.
- Мы из за детей бойимсйа… - Марфа башыны галдырыб мызыл-
данмышды.
Османын о вахт назик сясли, уъуз, кясиф ятир гохусу
верян нимдаш либаслы ъаван гадына, онун титряк ялляриля
кюнцлсцз щалда чай ичян яриня, ики сары ъцъя кими аналарына
сыьынмыш эцнащсыз кюрпяляриня доьрудан-доьруйа йазыьы
эялмишди…
Сонра Имран Ъяфяровичдян ешитмишди ки, Василиэил евлярини
сатыб Русийайа кючмяк фикриня дцшмцшдцляр. Бу

35
мягсядля Васка Ставропол дийарына кяшфиййата йолланыб
эюздян-нязярдян узаг, балаъа кяндлярдян бириндя
щяйяти, баь-баьчасы олан худмани бир ев дя эюзалты
елямишди. Биръя галырды Бакыдакы мянзиллярини мцнасиб
гиймятя сатыб шяля-шцлялярини габлашдырмаг.
Васили тарихи вятянляриндяки хутору Имран Ъяфяровичя аьыз
долусу тярифляйиб демишди ки, йемяк-ичмяк сарыдан
ораларда бир аз гытлыг олса да чахыр, самагон болду, юзц
дя су гиймятиня. Тракторчу ишляйяъякди, арвадыны да донуз
фермасына дцзялдяъякди.
Беляъя щяфтяляр, айлар бири-бирини говаламыш, амма
Василиэил кючяси олмамышдылар. Йа евляриня еля гиймят
охумушдулар ки, мцштяриляр щцркцб гачырды, йа мянзилляри
тямирсиз, бярбад вязиййятдя олдуьундан алан тапылмырды,
йа да ки, тялатцмлц, гарышыг дюврцн тезликля дурулуб
дцзяляъяйи цмидиля бир аз да эюзлямяк гярарына эялмиш-
диляр, няйдися, илишиб галдмышдылар шящярдя. Бу арада Имран
Ъяфяровичин бир телефон зянэийля Марфаны щансыса завода
хидмятчи гябул елядиляр вя Осман ону бир дя дохсан
цчцнъц илин ахырларында эюрдц. Гызларыны эютцрцб йеня
Имран Ъяфяровичэиля эялмишди. Васили йох иди араларында.
Марфанын дедийиня эюря, щяля йай вахты Ставропол дийарына
цз тутуб эери гайытмамышды.
- Навернойе спилсйа и падох там как сабака…
(тяръцмяси: “Йягин яййашлыьа гуршаныб вя щарадаса ит кими
эябяриб”)
Буну Марфа демишди. Еля етинасызлыгла, биэаня-биэаня
демишди ки, эуйа сющбят онун доьмаъа яриндян дейил,
щягигятян дя щансыса авара бир кюпяк барясиндя эедирди
вя Осман о вахт анламышды ки, тай бу арвад о кишидян ялини
цзцб.
Марфанын о сяфярки эялишинин сябяби башгайды.
Щакимиййятдя ъябщячилярди. Дювлят дили щаггында ганун
имзаланмыш, президентин фярманыйла бцтцн мцяссися вя

36
идарялярдя йазышмалар латын графикасына кечирилмишди. Бу да
тябии ки, Марфаны бярк щиддятляндирмишди. Щеч ъцря эизляйя
билмядийи гязябля сорушмушду ки, Имран Джафарович, а что
будет с моими детми? Йяни сабащдан рус мяктяблярини
бир-бир баьламаьа башласалар фаьыр, мясум гызларым нейля-
йяъякляр?..
Османы онда йаман эцлмяк тутмушду. Эуйа Имран
Ъяфярович еля щцдусуз сялащиййят сащибийди ки, бир ямрля,
бир гярарла президентин, парламентин фярманыны ляьв етмяк
гцдрятиндяйди вя яэяр истясяйди, сабащлары, ишди-шайяд, рус
мяктяблярини бир-биринин ардынъа баьламаьа башласайдылар,
о бу просесин гаршысыны алмагда щеч бир чятинлик чякмя-
йяъякди!
Сон вахтлар, ялбяття, Марфанын дедийиня эюря, заводла-
рында да руслары сыхышдырмаьа башламышдылар, щамыны
азярбайъанъа данышмаьа мяъбур едирдиляр; бу дили
билмяйян, юйрянмяк истямяйян русларын, щятта русдилли
азярбайъанлыларын беля хорузларыны голтуьуна вуруб ишдян
говаъагларыйла щядяляйирдиляр вя с. вя и.а…
Марфанын эялишинин мягсяди мялум иди: Имран Ъяфярович
онун архасында даь кими дурдуьуну бир даща тясдиг-
лямяли, онун вя ушагларынын “тящлцкясизлийиня” бир нюв
тяминат вермялийди. Эуйа Имранын Ъяфяр дядясинин
Марфанын атасы Ивана боръу варды; эуйа рящмятлик Ъяфяр
киши оьлу щяля сцдямяр икян Иванла мцгавиля баьламышды
ки, Имран бюйцйцб яли чюряйя чатан кими гызыны, нявялярини
щамилийя эютцряъяк, онлара спонсорлуг едяъякди…
Имран гялят еляйиб бир дяфя Васйайа цз эюстярмишди!
Буйур, инди дя ящли-яйалы тюкцлцшцб кишидян астар истяйирди…
О эцн дя Имран Ъяфярович адятиня садиг галыб Марфаны
архайынлашдырмышды ки, эет башынын алтына бир балыш да гойуб
ращат йат, ня гядяр саьам, сизя юлцм йохдур! Осман
йанылмырдыса, Имран Ъяфяровичин йолдашынын да йуха гялби
риггятя эялмишди, шяхси яманятиндян йцз мин манат

37
эютцрцб басмышды Марфанын ъындыр пул кисясиня:
- Баханда адамын цряйи аьрыйыр, гызларына айаггабы
аларсан!
Марфа пул кисясини долу синясиня сыха-сыха аьламсын-
мышды:
- Ой, родненкийе вы мойи, как йа вам благодарна…
(тяръцмяси: “Ащ, мяним язизлярим, сизя неъя дя миннят-
дарам”)
О бу сюзляри сичан ъивилтисини хатырладан назик сясля бир
йазыг-йазыг сюйлямишди ки, Осман да кюврялмишди. Юзц дя
еля кюврялмишди ки, ъибиндяки беш-цч “ширванла” уф демядян
ялцстц видалашмаг хяйалына дцшмцшдц, амма сон анда
аьлы эялмишди йериня. Фикирляшмишди ки, щеч ямялли-башлы
танымадыьы йад гадын бу сяхавятини, ираг-ираг, тярсиня
йозар, йяни бирдян гайыдыб сорушар ки, Имран Ъяфярович
бизим бюйцйцмцздцр, аьсаггалымыздыр, яркимиз чатыр она,
бяс сян кимсян?! Йуйулмамыш гашыг кими ня дцшмцсян
орталыьа? Дилянчи-задам бяйямляри?!.
Ики-цч ил яввял Марфанын чалышдыьы заводу баьлайыб ишчиляри
чюля атмышдылар. Еля о эцндян Марфа башламышды Имран
Ъяфяровичэилин телефонларыны зянэляриля “бомбардман”
еляйиб имдад дилямяйя. Бяс юлмцшям, эютцрцн мяни
йердян…
Осман сонра ешитмишди ки, Имран Ъяфярович Марфаны
таныш-тунушларындан биринин кюмяклийиля щансы идаряйяся ишя
дцзялдиб. Щямин идарядя рящбяр ишчилярдян бириня катибя
лазым олмушду, шяхсян Имран Ъяфярович дя тянбяллик
елямядян Марфаны эятириб таныш елямишди онунла, тярифини
эюйляря галдырмышды. Эуйа бу гадынын бир чай дямлямяйи,
бир кофе щазырламаьы варды ки, эял эюрясян. Тямизлийиня,
сялигя-сащманынаса сюз ола билмязди…
Имран Ъяфярович Марфаны вясф еляйя-еляйя бир шейдян
ниэаран иди ки, Бакыда бойа-баша чатмыш бу гадын
азярбайъанъа щырнан-зыры ганмырды, йяни дилимиздя йазылмыш

38
сянядлярдян, яризялярдян неъя баш чыхараъагды, йалныз бу
сябябдян катибялийя йарамайа билярди. Амма нядянся
мцдир дил проблеминя тохунмадан еля о саат Марфанын
ямрини вериб ишя гябул елямишди ону…
Бу гадынын ня елми варды, ня щелми, сир-сифятдян дя кифирди,
амма яндамлыйды. Бялкя тязя мцдири Бещбуд Гасымов
ъянабларынын йоьун, ятли-ъанлы арвадлардан хошу эялирди-
няйдися, киши бир кюнцлдян мин кюнцля вурулмушду она.
Буну инди Имран Ъяфярович данышды Османа. Онун юз
тябиринъя десяк, Бещбуд Гасымов “сахлайырды” Марфаны,
йяни катибя-мяшугясинин йел вуруб йенэяляр ойнайан
мянзилини авростандартлара уйьун ясаслы тямир елятдирмиш,
гызларынын щяр икисини института дцзялтдирмишди. Марфанын
тякъя эейим-кеъиминин, “пудра-краскасынын” айлыг хяръи бир
фящлянин йарым иллик маашы гядярди. Бяхтявяри ишя, ишдян
евя апармаьа Бещбуд Гасымов хцсуси машын да
айырмышды… Хцлася, Бещбуд Гасымов ъянаблары - о бойда
вязифя сащиби даь кими дурмушду Марфанын архасында…
Осман эюрдц ки, Имран Ъяфярович йатаьында хястя йата-
йата йаман мялуматлыйды.
- Бещбуд Гасымов о идарядя икинъи адамдыса, Марфа
цчцнъцдцр… - Буну Имран Ъяфярович кинайяли сясля
архайын-архайын деди, щяля цстялик эцлцмсямяйя дя
чалышды. - Бяхти ачылыб Иванын гызынын… Эедярсян йанына,
адымы верярсян, бир шей фикирляшяр. Бялкя еля сяни дя
таныды…
Ертяси эцн Осман йолланмышды Марфанын ардынъа. Ону
идарянин эириш гапысы аьзында, дарысгал полис кюшкцнцн
йанында эюрмцшдц. Арвадын сир-сифятиндян од тюкцлцрдц.
Аьзы кюпцкляня-кюпцкляня чыьырыб, йашындан хейли гоъа
эюрцнян бир эялини кцряйиндян кобудъасына дцмсцкляйя-
дцмсцкляйя габаьына гатыб говурду.
- Вон отсйуда, беженка несчастнайа! Что б болше
твойей противной ноги здес не было! Иш ты, работу захотела,

39
йа покажу тебе работу, чушка уродливайа! (“Рядд ол
бурадан, гачгын бядбяхт гызы! Бир дя мурдар айаьын бура
дяймясин! Буна бах, иш ахтарыр, мян сяня эюстярярям иш
ня олан шейдир, идбар донуз!”)
Марфанын гачгын, “чушка” адландырдыьы гадынса цст-
башындан ъин щцркян беш-алты йашларында щис-паслы оьлан
ушаьынын ялиндян тутуб архасынъа сцрцйяряк йазыг-йазыг
зарыйырды:
- Ай Аллащ, эцнащымыз нядир, ай Аллащ?!. Сюз дя
сорушмаг олмур, кимя дейяк дярдимизи, ай Аллащ?!
Кюшкдян чыхан пязявянэ полис бу йердя юзцнц йетириб
анайла баланы чюля вызылдатмышды. Бу полис няфяри хырда кцчя
алвериля мяшьул олан гарылары, гыз-эялинляри ялиндяки гара
зопасыны щярляйя-щярляйя пярян-пярян салан сюйцшкян
ганун кешикчиляриня защирян неъя дя бянзяйирди!
Сонра Марфа полисин цстцня дцшцб абрыны ятяйиня
бцкмцшдц. “Сящярин эюзц ачылмамышдан бу гарачылар
неъя кечибляр идаряйя? Ким изн вериб? Сян щара бахырдын?
Йахшы ки, юзцмц йетирдим, йохса Бещбуд Гасымов ъянаб-
ларынын кабинетиня сохулаъагдылар...”
Горхудан сарысыны удмуш йекяпяр полис Марфушанын
гаршысында фараьат дуруб дили топуг чала-чала сыныг-салхаг
рус дилиндя цзрхащлыг елямишди:
- Баьышлайын, Марфа ханым (!), бир анлыг диггятим йайынды,
щеч билмядим неъя сохулдулар ичяри. О щяйасыз гадын цч
эцндц эялиб-эедирди идарянин габаьына, щяр дяфя гапынын
аьзындан говурдум эери. Рящбяр ишчилярля эюрцшмяк
истяйирди. Эуйа яри мцщарибя ялилийди, рящмятя эедиб, галыб
ушаьыйла тяк, аъындан юлмямякчцн иш ахтарыр...
Осман мат-мяяттял галмышды: сясинин йоьун йериня
салараг бар-бар баьыран бу гадын щяр дяфя Имранэилдя
башыны ашаьы дикиб сыхыла-сыхыла, фаьыр-фаьыр, сичантяк ъивил-
дяйян щямин о Марфайдымы?!
Бу щянэамядян сонра гадына йахынлашмаьа цряк

40
елямяди, гаш дцзялдян йердя вуруб эюз чыхара билярди.
Марфа орда полиси гачгына гатмышды, гачгыны полися, бу ъинли
вахтында бялкя щеч дядяси Иваны да танымазды, сян дя бу
йандан эял ки, бяс мяни филанкяс эюндяриб, иш ахтарырам.
Сонракы ики эцн истиращят эцнляриня дцшдц, базар ертяси
танышынын атасы рящмятя эетди, башы гарышды щцзцря. Бир дя
онда айылды ки, щяфтянин ахырыдыр. Ъцмя эцнц сящяр тездян
эялиб кясдирди Марфанын ишлядийи идарянин гапысынын аьзыны.
Кюшкдяки нювбятчи полис эялишинин мягсядини юйряниб дахили
телефонла Марфайа зянэ еляди.
- Марфа ханым, вас хочит видит один чилавек. Гто? -
Дястяйин микрофонуну ялийля гапайыб цзцнц Османа
тутду. - Адыныз ня олду?
- Осман.
- Гаварит Осман. Гакой Осман?
- Имран Ъяфярович эюндяриб, Имран Ъяфярович!
Полис телефонла “харашо, харашо” дейиб дястяйи йувасына
гойду.
- Беля адам танымыр.
Осман пярт олду. Залымын гызы ону танымырды-танымырды,
Имран Ъяфяровичи - хейирхащыны ки хатырламалыйды! Йяни беля
гудурмушду? Йох, бу бир анлашылмазлыг иди, йягин полис
кишинин адыны дцзэцн тяляффцз етмядийиндян Марфа “Имран”ы
“Камран” кими ешитмишди. Щя, бяс неъя, башга вариант
мцмкцн дейилди, дцнйанын ян алчаг адамы беля бирдян-
биря бу дяряъядя щарынлаша билмязди ахы. Щяр шейин бир
щядди-щцдуду олмалыйды, нанкорлуьун да щямчинин!
Дахили телефонла юзц зянэ елямяк истяди Марфайа.
Горхудан полисин рянэи гачды.
- Сян ня данышырсан, а киши! Бир тикя чюряк газанырыг
ушагларчцн, истяйирсян оннан да олаг? О арвадын бир
сюзцнц ики еляйянин бу идарядя атасыны далына… -
“сарыйырлар” сюзц аьзында галды, чцнки бу вахт Марфанын
пиллякянлярля ашаьы дцшдцйцнц эюрцб юзцнц йыьышдырмышды.

41
Осман яввялъя танымады гадыны. Бяхтявярин гызы ъаван-
лашмышды еля бил. Яйин-башы да абыра минмишди. Зяриф, бащалы
ятир ийи верирди.
- Здрасти, Марфа Ивановна, как дела?
Гадын бир анлыг айаг сахлайыб эюзлярини дюйдц.
- Не узнали? Ето же йа - Осман!
- ?!.
- Сколко раз в доме у Имрана Джафаровича…
- Какой Имран? - Марфа онун сюзцнц кясиб аьыз-
бурнуну бцзцшдцрдц.
Осман узун иллярдян сонра инди ону лап йахындан
эюрдцйцндян диггят йетирди ки, арвад юз сир-сифятиня
ямяллиъя майа гойуб, чцнки эюзляринин кянарларындакы
гырышлар хейли щамарланмыш, цзцнцн чопурлары да санки
силиниб эетмишди.
- Имран да, Имран Ъяфярович! - Осман онун йадына
салмаьа чалышды, щяля истяди “сяни ишя дцзялдян адам”
дейя айдынлашдырсын, амма кишинин адыны биъа йеря
чякдийиня эюря ялцстц пешман олду, чцнки Марфа онун
сюзлярини гулагардына вуруб полися тяпинмиш, дишинин
дибиндян чыханы демишди пагонлуйа.
Осман эери чеврилиб архасына беля бахмадан цз гойду
чюля тяряф. Полисля Марфа идарянин гапысы аьзында дуруб
ардынъа щядйанлар йаьдырырдылар. Бойнунун ардына
зиллянмиш гязябли, кинли бахышлар Османын пейсярини йанды-
рырды. Бирдян-биря она еля эялди ки, бойну йоха чыхды, башы
батды чийинляри арасына, бели дя донгарлашды…
Имран Ъяфяровичэиля эетсин, эетмясин? Бялкя цряйи хястя
кишийя зянэ вуруб Марфушасынын нанкорлуьу барядя
телефонда данышсын? Десин ки, сянин адам билиб бясляйиб
ярсяйя йетирдийин гадын гудурьан диши узунгулаьын
бириймиш, гоша тяпик атды мяня, ъанымы ялиндян эцъ-бяла
хилас елямишям… Дарысгал маршрут автобусун арха отура-
ъаьында яйляшмиш Осман бунлары фикирляширди. Машынын

42
радиосундан рус мцьянни гадынын инъя сяси ащястя-
ащястя салона йайылмагдайды:
“…Напилас йа пйана,
Не дойду до дома…”
“Ичмишям, сярхошам, евимя йетишя билмяйяъям” -
мусигинин сюзлярими, мащнынын мелодийасымы-няся
сцрцъцнцн сцмцйцня дцшмядийиндян радионун
дцймясини буруб башга каналы тутду. Орда “Хябярляр” иди:
“…Дцнян ахшамчаьы 30-35 йашларында бир гадын кюрпя
ушаьыйла бирликдя юзцнц Милли паркда дянизя атмышдыр.
(Машыны зяиф уьулту бцрцдц: сярнишинляр ичини чякмишди.) Бир
саатдан сонра дальыъларын кюмяйиля мейитляри сащиля
чыхармаг мцмкцн олмушдур. Район полис идарясиндян
алдыьымыз мялумата эюря, юлянляр 1969-ъу ил тявяллцдлц,
щеч йанда ишлямяйян Гарабаь гачгыны Филанкясова
Филанкяс Филанкяс гызы вя онун доггуз йашлы оьлу…”
…Осман автобусу йарыйолда сахладыб дцшмцшдц.
Евяъян цч-дюрд километрлик йолу пийада эедяъякди. Инди
цряйиндя йыхыб-сцрцдцйц Имран Ъяфяровичя ня баш
чякяъякди, ня дя телефон васитясиля буэцнкц олайлардан
ону мялуматландыраъагды. Бялкя щеч бу адда адам да
танымайаъагды индян беля. Она еля эялирди ки, (дцздцр, бу
бир ещтималды) дяниздя ушаьыйла юзцнц боьан гадын Имран
Ъяфяровичлярин язизляйиб щарынлашдырдыглары, бюйцк бир тяшки-
латда Гочу Ясэярин кечисиня дюндярдикляри Марфушанын
ютян щяфтя идаря гапысындан говаладыьы щямин о гачгын
эялин иди…
Евиня чатар-чатмаз хяйалында гяфлятян гярибя мянзяря
ъанланды: уъсуз-буъагсыз шахталы Русийанын уъгар яйалят-
ляриндян бири. Тямиря ещтийаъы олан кющня, учуг-сюкцк
донуз фермасы. Сонра ферманын тахта гапысы ъырылтыйла ачылыр
вя айагларына “валенкалар”, яйниня ъындыр “телогрейка”
эеймиш сярхош Марфуша ишдян чыхыб дизяъян гара бата-
бата ъыр, донуз ъивилтисини хатырладан сясиля уъадан

43
охуйараг лянэяр вура-вура “изба” адланан дахмасына сары
сямт алыр…
“…Напилас йа, пйана,
не дойду до дома…”

***
…Бирдян Османын йадына дцшдц ки, ушаглыгда киноре-
жиссор олмаг истяйирди вя бу мянзяря щеч вахт лентя
алынмайаъаг бир филмин сон кадрларыйды…

44
СИНДБАДЫН НАЬЫЛЫ

Гардашым Рафаилин хатирясиня

***
Кющня “Жигули”мдя гардашымы онколожи хястяханайа
апарырдым. Поликлиникадан тибби мцайинядян кечяндя
рентэен мцайиняси аь ъийяриндя шцбщяли гаралты эюстяр-
мишди. Щяким мяни хялвятя чякиб сорушмушду:
- Няйиндир?
- Гардашымдыр, - демишдим.
- Ъийярляриндя шиш вар… Амма юзц билмясин…
- Шиш?! - Еля бил щякимин йох, щакимин гардашыма
охудуьу юлцм щюкмцнц юз гулагларымла ешитмишдим.
Дящшятдян аьзым ачыла галмышды.
- Бялкя щеч бяд хассяли дейил. Тяъили онколожи хястя-
ханайа апарыб дягигляшдирин. - “Шиш” сюзцнцн “юлцм”цн
синоними олдуьуну щяким дя дярк елядийиндян, кефимин
позулдуьуну эюрцб дедийиня пешман олмушду. Еля она
эюряйди ки, юзцнцн дя инана билмядийим йаланчы цмидлярля
мяня тясялли вермяйя чалышмышды. - Горхмайын, щяр шиш рак
дейил. Ади, тящлцкясиз дцйцн дя ола биляр… Аллащ кяримдир,
ня йашы вар щяля!..
Бядбяхтин гырх йашы варды. “Ня йашы вар щяля!” Эуйа

45
ъянаб Язраилин анъаг гоъаларла арасы йох иди, эуйа яъял
эяляндя адамын паспортундакы доьум илиня бахырды,
ъавандыса, бу щяким кими “ня йашы вар щяля” дейиб узагла-
шырды.
- Ноолду? - гардашым чюлдя сорушмушду.
- Онколожи балниссада анализ вермялисян, онда
билиняъяк…
- Рак балниссасында?

***
Йол бойу щяр икимиз сусмушдуг. Поликлиникадан хястя-
ханайадяк беш-алты километрлик мясафяйди, икинъи сигарети
алышдырырды. Бялкя хястялийиня баис еля сигаретди? Мяндян
ки чох чякмирди. Юмрцндя никотин дадмайан гадынын да
ъийярляриндя шиш ямяля эялирдися, демяли, бунун сябяби
башгайды. Сон илляр чох ичирди, лап чох, бялкя… Онда
онколожи хястяханада йатанларын щамысы яййашлар
олмалыйды! Бу амансыз хястялийин тюрямя сябябляри щяля
щеч тибб елминя мялум дейилдися, мян ня арашдырырдым, ня
ахтарырдым? Йа вялвялядян, йа зялзялядян, гардашымын
ъийярляриндя шиш варды вя бу шишин ганы ганымдан, ъаны
ъанымдан олан бир адамын щяйаты цчцн тящлцкяли олуб-
олмадыьы хястяханадакы анализлярдян сонра билиняъякди.
Щяля ки гардашымын бу бяладан гуртулаъаьына бейнимин
шцуралты гатларынын ян дяринликляриндя ийнянин уъу бойда да
олса бир цмид гыьылъымы варды!

***
Машыны хястяхананын дарвазасы гаршысында сахлайыб
ясас бинайа галхдыг. Ня сирри-худайдыса нящянэ дямир
дарвазаны эюрян кими ичими анлашылмаз, дярк едя билмя-
дийим наголай щиссляр бцрцдц. Бу щиссляр гардашымы
щякимя тящвил вериб машынымын йанына эяляня гядяр мяни
тярк елямяди.

46
Щяким еля гардашым йашында бир кишийдт. Яввялъя
рентэен плйонкасыны эюздян кечирмиш, сонра рентэено-
логун йаздыьы каьызы охуйуб:
- Хястянин йарасындан анализчцн тохума эютцрмялийик. -
демишди. - Биопсийа бир саат чякяр, тямиз щавада бир аз
щярляниб гайыдарсыз.
Даща орда йубанмайыб вахт юлдцрмякчцн машынымын
йанына гайытдым. Бекарчылыгдан кцчядя вар-эял едя-едя
сигарет чякдим. “Тямиз щавада” да цряйим бярк сыхылырды.
Дарыхдыьымдан юзцмя йер тапа билмяйиб сцкан архасына
кечдим. Дедим радиойа гулаг асыб фикрими даьыдарам,
амма бяхтимдян бцтцн каналларда шит, байаьы мащнылар
сяслянирди. Хястяхананын щяйятиндя эюрдцйцм азарлылары
хатырлайыб тясялли тапмаьа чалышдым. Гардашым тяк дейилди,
онун кими ня гядяр хястя варды. Щамынын ичиндя бир шиш:
киминин ъийяриндя, киминин мядясиндя, киминин… Инди бу
заваллыларын щамысы мяня доьма эялирди, щамына цряйимдя
Аллащдан шяфа диляйирдим!
Хястяхананын дямир дарвазасына бахдыгда байагдан
ичими бцрцмцш анлашылмаз, наголай щиссляр бирдян-биря
бцтцн варлыьымы чульайыб дямир мянэяня кими мяни
аьушуна алараг еля сыхды ки, бцтцн дцнйа эюзляримдя
гаралды, нядянся гурд кими уламаьым эялди. Бу няйди
беля? Дялиъясиня дарыхманын кулминасийа нюгтясими?
Мяняви сыхынтынын Еверест зирвясими? Юмрцмдя беля щал
кечирмямишдим, Танры буну щеч дцшмяня дя эюстяр-
мясин! Яввялъя мяня еля эялди ки, бцтцн бунлар гарда-
шымын агибяти сарыдан йашадыьым ниэаранчылыьын нятиъясидир,
сонра хястяхананын зырпы, бядщейбят дарвазасына бир дя
бахдыгда гяфлятян йадыма дцшдц ки, дцз он йедди ил габаг
еля бурада, амма башга машында отуруб саатларла
щямян бу дямир дарвазайа тамаша етмишдим. Эюр а,
иллярля йадыма дцшмяйян, бейнимин сахланъ йериндя аьзыны
гападыб бярк-бярк эизлятдийими, унутдуьуну зянн етдийим

47
хошаэялмяз бир хатират он йедди ил сонра эюзлянилмядян
неъя мцдщиш шякилдя баш галдырармыш!

***
Он йедди ил яввял поликлиникада ишляйирдим. РАФ
сцрцрдцм. Мящялля ушаьы Расим тязяъя евлянмишди,
арвадынын нядяся эюзц галмышды, бу сябябдян она
йаман пул лазым иди, еля мяним юзцмя дя, ъибимиздяся
сичан ойнайырды. Сящяр тездян башымын цстцнц кясдириб
тякид елямишди ки, индиъя эедиб “халтура” елямялийик. Алтында
бу бойда РАФ ола-ола гяпийя эцлля атмаг аьылсызлыгдыр.
Амма “халтура”ны кцчяйя тюкмямишдиляр ки, эютцрясян.
Ону ахтармаг лазым иди, о да бяхтя-бяхт, гисмятиндя бу
эцн дашбаш вардыса, габаьына чыхаъагды, йохдуса, истяйир
лап чабала, башыны дивара вур, машынына ял галдыран бир
адам тапылмайаъагды. Мящялля ушаьы дил боьаза гойма-
мышды:
- Клийент тапмагчцн шящярдя бош-бошуна машын сцрцб
бензини щавайы йеря-эюйя совурмаг олмаз. Инди дцз йолла-
нырыг Йасамалдакы онколожи балниссайа. Орда щамысы рак
хястяляридир. Эцндя ян азы бир-ики няфяр ъаныны тапшырыр.
Онлар да район ящли, щамысы юз юлцсцнц вятяниндя
басдырмаг истяйир. Одур ки, галырлар ялимйандыда, машын
ахтарырлар. Юйрянмишям, района километри бир манатадыр.
Газаха юлц дцшся, эюр ня гядяр еляйир. Лап Салйана
эедиб-эяляк, йцз-йцз ийирми манат ъибимизя аьырлыг
еляйяъяк бяйям?
Расим саггызымы оьурлайа билмишди. Мяни неъя йолдан
чыхармышдыса, бир дя эюзцмц ачыб эюрмцшдцм ки, РАФ-
ымла бирликдя щямин бу хястяхананын щямин бу дарвазасы
гаршысындайыг. Машындан дцшяндя: “Фикир елямя, -
демишди, - узаг башы бир-ики саата районлардан бириня йола
дцшяъяйик”. Мяни машында гойуб хястяханайа йоллан-
мышды. Щардаса йарым саатдан сонра гайыдыб эялмишди ки,

48
бяс, балниссанын машыны Хачмаза аьыр хястя апарыб. Юзц
дя о бунлары эизляйя билмядийи щясяд щиссиля сюйлямишди,
щяля ахырда бир “бяхтявяр” сюзц дя ялавя елямишди. Мялум
мясяляйди ки, бу сюз хястяхана сцрцъцсцня цнванлан-
мышды. Ялцстц Бакыдан Хачмаза олан мясафяни бейнимдя
щесаблайыб о сцрцъцйя о вахт мян дя бир балаъа пахыллыг
елямишдим. Ахшам евиня йцз ялли манат апараъагды.
Амма Расим рущдан дцшмямишди, хястяханайа бир рейс
дя “щямля” еляйиб юйрянмишди ки, реанимасийа шюбясиндя
ямялиййат олунмуш аьыр хястя гадын йатыр, йахынларынын
дедийиня эюря, ахшама галмаз. Расим дя ишаря елямишди
ки, дцнйанын ишлярини ня билясян, машын лазым олса, дарва-
занын йанындайыг. Хятякар щяля ону да юйрянмишди ки,
цмидсиз хястя Шяки тяряфлярдяндир. Мяндян сорушанда ки,
Шякийя нечя километрдир, ъаваб вермишдим ки, тяхминян
380 км. Эюзляри парлайа-парлайа демишди ки, арвад юлян
кими йийяляриня 400 охуйаъам, 350-йя разылашарыг. Бир
эцня адама йцз ялли манат бир айлыг маашымыз иди! Няся,
щямин эцн реанимасийа шюбясиндяки щямин о аьыр хястя
юлмямишди. Сон дяфя хястяхананы “абход” еляйиб гайыдан
Расимин эеъя саат он бирдя щирсли-щирсли дедийиня эюря,
щятта щямин гадынын сящщятиндя йахшылыьа доьру нязяря
чарпаъаг ирялиляйиш дя варды. “Вабше, арвадларын ъаны ит
ъаныдыр!” - О бу сюзляри дишлярини гыъадараг еля аъыгла сюйля-
мишди ки, эуйа буну дяфялярля шяхсян юзц сынагдан чыхарыб
дягигляшдирмишди. Бойнума алым ки, защирян эизлятмяйя
чалышсам да, бу хябяря мян дя тяяссцфлянмишдим. Эеъя
йарысы аъ гарына кор-пешман евимизя гайыданда “Аллащ
билян мяслящятдир, Танры щамынын шяфасыны версин!” кими
сюзлярля тясялли тапмаьа чалышмышдыгса да, цряйимизин
дяринликляриндя щяр икимиз о эцн - бунун бюйцк эцнащ
олдуьуну биля-биля, Йараданын сынаг эцнц бир гарын
чюрякдян, беш-цч манат пулдан ютрц юзцмцздян асылы
олмадан - киминся юлцмцнц арзуламышдыг!

49
***
Щяр икимизин унутдуьу о щадисядян бир-нечя ил ютмцшдц.
Расимин наркотика тязя-тязя гуршанмыш кичик гардашы
Ъаваншащ ийня вуранда дозасы йцксяк олдуьундан
комайа дцшмцшдц. Мян онда артыг евляниб о мящяллядян
кючсям дя йеня щямин поликлиникада, щямин РАФ-да
ишляйирдим. Бу хябяри кющня мящялля адамларындан
бириндян ешидиб юзцмц Семашко хястяханасына чатдыр-
мышдым. Сян демя, Ъаваншащ бир щяфтяйди комадайды.
Расимля анасы реанимасийа шюбясинин гапысы аьзындай-
дылар. Йазыгларын бир щяфтяйди ня эеъяляри варды, ня
эцндцзц. Ъанлы мейитдиляр еля бил, юлцб сабаща галмышдылар.
Он эцн далбадал мян дя щяр эцн онлара баш чякдим.
Ъаваншащса щяля дя айылмамышды. Сонунъу дяфя пийада
эялмишдим, машыным тямирдяйди. Ъаваншащ о эцн айылды.
Расимля анасыны йанына бурахдылар. Щеч он дягигя
кечмяди ки, реанимасийа шюбясиндян гадынын тцкцрпядиъи
вавейласы ешидилди: “Балам вай!!!” Сонралар юйряндим ки,
Ъаваншащ комадан чыхыб юзцня эяляндя эюзлярини ачыб
ятрафына бахмыш, анасыйла гардашыны эюряндя таныйыб
эцлцмсямиш, онлара няся демяк истямишдися дя баъар-
мамышды. Сонра эюзляриндя ики дамла йаш эиляляниб
йанагларына сцзцлмцш, еля аьзы ачыла щалда да ъаван
ъаныны тапшырмышды. Мярщумун аиля цзвляри бу мцсибятдя
икян ъясядин тибби експертиза тяряфиндян йарылма тящлцкяси
йаранмышды. Эуйа бунсуз юлцм шящадятнамяси верилмя-
йяъякди. Ялбяття, бу бир пул тялясийди. Расимэил боръ-хяръ
еляйиб щякимляри разы салан кими икинъи проблем ортайа
чыхмышды: вахт ютцрдц, няши мясъидя чатдырмаг лазым иди.
Ня сирри-Худайдыса, хястяхананын тяъили йардым машынлары
да гейбя чякилмишди, бядбяхтликдян щеч шящярдя беля
цстц хач нишанлы бир машын эюзя дяймирди. Мейити мясъидя
самосвалда апармайаъагдылар ки. Щачандан-щачана,
эцъ-бяла УАЗ маркалы бир “скоры” тапылмышды…

50
***
Мювщумата инанан хурафатчы, фанатик адам олмасам
да, он йедди ил яввял бу хястяхананын дарвазасы гаршы-
сында, еля бу йердя, амма башга машында Расимля
отуруб щансыса хястянин юляъяйи аны эюзлядийимиз о эцнц
инди йада саланда, щямин о эцнля Ъащаншащын мцсибяти,
гардашымын мцдщиш мярязя тутулмасы арасында санки сирли-
сещрли бир ялагя эюрцрдцм. Инди мяня еля эялирди ки,
дцнйада щеч бир шей еля-беля баш вермир, щяр бир щадися
щачанса, лап он ил, йцз ил яввял йашанмыш олайын нятиъя-
сидир. Бу эцн атдыьын щяр бир аддым, дедийин щяр аъы сюз,
тящгир, бющтан, киминся юлцмцнц - юмрцндя илк вя сон
дяфя, лап биръя анлыьа беля - арзуламаьын… яввял-ахыр,
эеъ-тез бумеранг кими цстцня гайыдаъаг…
Илащи, Расимля мяним эцнащымын ъязасыны гардашларымыз
чякмялийди? Аллащ эеъ еляйяр, эцъ еляйяр - амма кимя
эцъ еляди? Йох, гардашларымызын эцнащы вардыса, онлар юз
ъязаларыны чякирдиляр. Бизим ъязамыз щяля ирялидяйди.
Расимин явязиня дейя билмярям, амма мян гардашым
торпаьа басдырылаъаг эцндян гардаш иткиси йцклянмиш
кядяр адлы мафяни ахыр няфясимядяк цряйимдя дашыйа-
ъагдым. Мяэяр бу, индидян мящкум олундуьум ян аьыр
ъяза дейилдими? Тез-тез эюрцшмясяк дя, пис-йахшы
гардашым варды, о олмайандан сонра йери эюрцняъякди.
Гардашымдан сонра мяняви тянщалыьа мящкум
олундуьуму лап сонралар - аьламагла арасы олмайан
мян, щяр дяфя тяк галанда щцзн долу бир мусиги ешидиб
эюзляримдян сел кими йашлар аханда, дахили тянщалыг
язабынын неъя аьыр ъяза олдуьуну дярк едяъякдим!

***
…Машынын гапысы ачыланда фикирдян айылдым. Эюрдцм ки,
гардашым гайыдыб. Ялийля синясини тутмушду. Цзцнцн

51
ифадяси еляйди ки, эуйа бир аз яввял она ишэянъя вермиш-
диляр.
- Дохтур сяни эюрмяк истяйир. - Отуранда зарыйа-зарыйа
деди. - Бир дя анализ верян дейилям, бурнумдан ъийяримя
шланг сохдулар, о дцнйаны эюрцб гайытдым…
Бядбяхт анламырды ки, онун чякдийи ишэянъяляри инди мян
чякирдим. Она дяйян чынгыл башыма чырпылан даш иди!

***
Щякимин кабинетиня эиряндя бахышларындан дуйдум ки,
ишляр шулугдур.
- Няйиндир? - сорушду.
- Гардашымдыр, - дедим.
Ани тяряддцддян сонра кюксцнц ютцрцб гямли-гямли
диллянди:
- Биапсийа еляйиб йарасындан щцъейря эютцрдцк. Инди ня
дейирямся икимизин арасында галсын… Хястя билмяся
йахшыдыр… Илкин нятиъя белядир ки, анализ бяд хассяли шиш
эюстярир…
Ня гядяр аъы да олса, бу щяким эцндя нечя хястянин
йахынларына бу сюзляри дейирди? Йалан-эерчяк, йягин кюкс
ютцрцб сясиня кядярли нотлар да гатырды. Бунун да пешяси
буйду: мцалиъя елямирди, йа цмид верирди, йа да гара
хябярля адамын белини сындырырды, неъя ки, мяним белими
сындырды. “…анализ бяд хассяли шиш эюстярир” - бу о демякди
ки, артыг сян юзцндян он йаш кичик гардашынын чийниндя
щачанса гябиристанлыьа йолланмаг сяадятиндян мящрум
олдун. Бу о демякди ки, иткилярин ян бюйцйц, аьрыларын ян
итиси олан гардаш иткиси йолуну эюзляйир; бу о демякди ки,
мафялярин ян аьыры олан гардаш мафясини ян дярин гябир
олан гардаш гябриня гядяр чийниндя апараъагсан,
сонраса гардаш иткиси йцклянмиш кядяр адлы табуту ъанын
аьзындан чыханадяк цряйиндя дашыйаъагсан… Няйди
гябиристанлыглар? Торпаьын синясиндя сайсыз-щесабсыз

52
габаръыглар. Цч айамы, беш айамы… узаг башы бир илями
вахтсыз юляъяк гардашым да щардаса торпаьын синясини
габардаъагды. Гардаш гябри… ора айда-илдя бир йол
эетсям дя, эетмясям дя даща бунун щеч бир ящямиййяти
олмайаъагды, чцнки… “…анализ бяд хассяли шиш эюстярир”
- бу сюзлярдян сонра гардашымын илкин, амма ясл гябри
артыг цряйимдя газылмышды…
Щяким саь ялиндя тутдуьу балаъа, гара селлофаны гарда-
шымын “гара каьыз”ы кими мяня узадыб сол ялини ещмалъа
чийнимя гойду. Дейясян бунун да мяня доьрудан-
доьруйа йазыьы эялмишди.
- Бу щяля биринъи анализдир. Апарарсан буну Нясими
базарынын йанындакы онколожи хястяханайа. Орда лабора-
торийада йохлайаъаглар. Цч эцня дягиг ъавабы билиняъяк.
Халатынын ъибиня пул басдым.
- Яши, ня хяъалятди е, - дейя мызылданды. Байагдан
мянимля йахын дост кими данышан щяким бу сюзляри
црякдян демяди, буну дуймагчцн ня гейри-ади фящм
лазымды, ня дя илащи интуисийа-филан, тякъя азярбайъанлы
олмаг кифайятди. Ялини пул гойдуьум ъибиня салыб барма-
гларында каьыз яскинасын хышылтысыны щисс етдикдя сяси юз
тябиилийиня гайытды. - Фикир елямя, ян дягиг диагнозу
дедийим хястяхананын лабораторийасында гойаъаглар. Бир
дя эюрдцн “ади, хошхассяли шишдир” дедиляр. О гядяр беля
олуб ки. Аллащ кяримдир…
Аллащ кяримдир… Йохласан, бялкя щансы палатадаса
бядхассяли шиш хястялийиня тутулмуш Кярим адлы хястя
йатырды, цмиди Аллаща галмышды. Аллащ да ки, Кяримди. Аллащ
Кяримдися, демяли, бу хястялийин гаршысында Аллащ юзц дя
аъизди…

***
Машына гайыдыб сцкан архасына кечдим. Гардашымын
цмид долу эюзляри цзцмя зиллянмишди.

53
- Дохтур ня деди?
- Аь ъийяриндя шиш вар.
- Буну билирям. Ракам?
- Йох, ади шишдир, эяряк мцалиъя олунасан. - Селлофаны
эюстярдим. - Бурда йаранын щцъейряляридир. Инди апарыб
Нясими базарынын йанындакы балниссанын лабораторийасына
веряъяйик. Ики-йч эцндян сонра ъавабы билиняъяк, йяни
неъя, щансы дава-дярманларла мцалиъя олунмалысан…
Щяким деди ки, горхулу бир шей йохдур, амма мцалиъя
олунмаса, йеня дя ичся, чякся, онда эяряк аперасийа
еляйяк...
Ичимдя виъдан язабы чякя-чякя йалан данышырдым.
Йаландан зящлям эется дя йалан данышмаьа мяъбур
идим. Юмрцм бойу цряйимдякиляр дилимин уъунда
олдуьундан щямишя даш-галаг олмушдум, башым
аьрымышды. Йалан данышан адам ялцстц эюзцмдян
дцшцрдц. Беляси сабащ мяни дя алдадаъагды. Бяс юзцм?
Инди гардашымы алдадырдым, сабащ йягин башгаларыны да
алдада билярдим…

***
Машыны Нясими базарынын йанындакы онколожи хястяханайа
тяряф сцрцрдцм. Йанымда хястя гардашым отурмушду,
мцвяггяти гардашым, чцнки бу ил ону итиряъякдим, буну
дягиг билирдим. Юмрцмцн сонунадяк гардашсыз
галаъагдым. Кимся щардаса йанымда “…бир дяфя
рящмятлик гардашым…” дейяндя мян дя ъаныйананлыгла
“Аллащ рящмят елясин” дейиб о адамын да гардаш итирмясиля
тясялли тапаъагдым.

***
Машын сцря-сцря бирдян-биря ушаглыьымызы хаиырладым.
Мяним он беш йашым варды, онун беш. Яэяр евдяйдимся,
о йатмамышдыса, мцтляг йанында узаныб “Синдбадын

54
наьылы”ны данышмалыйдым. О вахт бу наьылы “Мин бир эеъя”
китабындан йениъя охуйуб гуртармышдым. Дяниз сяййащы
Синдбадын язмкарлыьы, ъясурлуьу, маъярачылыьы мяни
йаман валещ етмишди. Охудугларымы шювгля, биринин цстцня
бешини дя гойуб она данышардым. Анъаг о йухуйа
эедяндян сонра цзцндян юпцб голуму ещмалъа башынын
алтындан чякяряк юз йеримя гайыдардым. Та мян ясэярлийя
эедяняъян беляъя давам елямишди. Ъямиси йедди дяфя
тяклцкяли дяниз сяйащятиня чыхмыш Синдбадын “наьыл”ыны щеч
ъцря битиря билмямишдим ки, билмямишдим. Чцнки чох
щиссясини юзцмдян уйдурдуьум о наьыл кюрпя гардашымын
йаман хошуна эялирди. Ордудан гайыдандан сонра бир
даща “Синдбадын наьылы”ны она данышмадым. Щеч юзц дя
бир дяфя олсун о мювзуйа гайытмады. Нийя гяфилдян
носталжийя гапылдым? О наьыл щардан йадыма дцшдц? Бялкя
бцтцн наьыллар хошбяхт сонлугла битдикляриня эюрями? Ахы
мян дя истяйирдим ки, гардашымын башына эялян бу
мцсибят, инди эюрдцклярим, ешитдиклярим сону уьурла битян
бир наьыл олайды, йяни ондакы шишин бядхассяли дейил,
хошхассяли олдуьу ашкарланайды!

***
Бир щяфтя сонра онколожи хястяхананын лабораторийа-
сындан анализлярин дягиг ъавабыны юйряндим: гардашымда
бядхассяли шиш иди. Ону тяъили хястяханайа йерляшдирдик.
Рентэен шцаларыйла “мцалиъя”йя башлады. Йахшы билирдим ки,
бц радикал тибби цсул хястянин изтирабларыны азалтмаг,
юмрцнц беш-цч эцн узатмагдан ютрцйдц. Ня етмяк
оларды, индики щалда юмцрдян беш-цч эцн дя бизимчцн
гянимятди. О саат мцалиъянин бцтцн хярълярини юз цзяриня
эютцрян гадын спонсор да тапылды, бу, ян йахын гощумла-
рымыз арасында нисбятян имканлысыйды. Бядбяхт гардашым,
сянин гяпийя эцлля атан эцнлярин дя олмушду, о заман
миннятсиз-сцннятсиз ким ъибиня пул басмышды? Бир-ики

55
манаты да сяня башына гахынъ кими чырпа-чырпа верирдиляр:
“…бах, ичмяйясян ща!…” Инди дава-дярманына минлярля
долларындан кечмяйя щазыр идиляр… Ня ися…

***
Ики ай рентэен терапийасы кечдикдян сонра евя бурахылды.
Сящщяти нисбятян йахшылашмышды, йяни даща яввялки шиддятли
аьрылардан язиййят чякмирди. Гулаьыма хябяр чатырды ки, щяр
эцн олмаса да, ара-сыра ичирди. Еля хястяханада да эилля-
дирди. Палатадакы гоншулары демишди. Бир тибб баъысы варды,
онун нювбясиндя эеъяляр бирликдя араг ичирдиляр. Йягин еля
араьын тясириндянмиш ки, хястяханадан чыхар-чыхмаз
щямин о гадын щягигяти ачыб демишди она: “Алдадырлар сяни.
Ъийярлярин ракдыр. Ня йашадын-йашадын…” Буна эюря дя
алты айдан сонра нювбяти лазер терапийасындан имтина еляди:
“Мянасыздыр. Пулунузу, вахтынызы бош шейляря сярф
елямяйин. Алнымда ня йазылыб о да олаъаг…”

***
Бир мцддят сонра ешитдик ки, щалы харабдыр. Эеъяйкян
щякими дя юзцмцзля эютцрцб евляриня йолландыг. Йатагда
тагятсиз вязиййятдя узанмышды. Эцъля няфяс алырды. Гарны
шишмишди. Эюзляринин алты гапгарайды. Щяким ону мцайиня
еляйиб эедяндя дящлиздя пычылдады: “Бир-ики эцн юмрц
галыб…”

***
Чарпайынын ашаьы щиссясиндя отуруб бялкя дя сон
саатларыны йашайан хястяйя бахырдым. Цряйимдян гара
ганлар ахырды. Бярк кюврялмишдим. Эянълийиндя шащмат
цзря усталыьа намизядди. Кющня щяйятдя галанда, онда
ки, 15-16 йашы варды, бцтцн гоншулары шащматда эюзцбаьлы
удурду. Щя, сюзцн ясл мянасында эюзцбаьлы. Ахы нийя
беля олду? Нийя ичкийя гуршаныб ъаван юмрцнц зай еляди?

56
Аиляси, эцл кими ушаглары, ев-ешийи… Щарада, щансы ил, щансы
ай, щансы эцн, щансы ан талейиндя учурума доьру дюнцш
нюгтяси олуб ону цзцашаьы сцрятля йуварландырмаьа
башламышды?!. Онун фаъиясиндя бялкя мяним дя эцнащым
варды? Бялкя вахтында, ян лазымлы мягамда она диггят
эюстярмямишдим, ян мцбщям дярдляриля марагланма-
мышдым?..
Гяфлятян бахышларымыз тоггушанда гардашымын чухура
дцшмцш гямэин эюзляриндя эцъля сезиляъяк ишарты, рянэи
авазымыш додагларында тябяссцмя бянзяр бир шей
эюрдцм. Аьыр-аьыр, тянэняфяс щалда диллянди:
- Йадына эялир, ушаглыгда мяня Синдбадын наьылыны
данышардын?
Аман Аллащ, бу наьыл щардан онун йадына дцшмцшдц?
Бялкя о да Синдбад кими нювбяти тящлцкяли сяйащятя чыхыб
щачанса йенидян евиня дюнмяк цмидиндяйди? Ахы артыг
Йящйа Камал Байатлынын сащиля йан алмыш “Сяссиз эями”си
- юлцм эямиси лювбярини галдырыб ону эюйяртясиня эютцряряк
эедяр-эялмяз сяйащятя апармаьа щазырлашырды…

“Артыг дямир алмаг эцнц чатмышса замандан,


Мяъщула эедян бир эями галхар бу лимандан…”

- Истяйирсян йеня данышым? - гящяр мяни боьа-боьа


чятинликля сорушдум.
- Йох… О наьылы Мурада данышарсан…
Кичик оьлуму нязярдя тутурду. Тай билмирди ки, няинки
Мурада, щеч йеткинлик йашына чатмыш бюйцк оьлума беля
юмрцмдя бир наьыл данышмамышдым.
Щачандан-щачана боьуг сясля деди:
- Бюйцйяндя тапыб охудум о наьылы. Чох йерини юзцндян
гурашдырмышдын. Амма эоп да олса мараглыйды…
Мяэяр бу йер, бу эюйцзц, бу улдузлар, бу Эцняш, Ай,
бу эеъя-эцндцз, бу дяряляр, тяпяляр, даьлар, баьлар,

57
дянизляр, каинат, заман-мякан, сонсузлуг… щяр шей
Танрынын эопу дейилми? Йохдан вар олдуг, йеня йох
олаъаьыгса, щяр шей эопдур, гардашым, эоп…
Амма она щеч ня демядим. О да даща данышмады,
йазыг эцъля няфяс алырды. Сонра алнындан юпцб эетдим.
Ертяси эцн ешитдим ки, бир анын ичиндя кечиниб…

***
Мярщуму Зыь гябиристанлыьында басдырдыг. Молла дашын
цстцндя отуруб Гуран охуйурду. Бизся - таныш-билиш,
гощум-ягряба гябир адланан тязя гум тяпяъийи - Йер
цзцнцн бядхассяли шиши ятрафында топлашмышдыг. Бурадан -
гайалыьын цстцндян йени аеропорт йолу, Щювсан тяряфдяки
чюл-бийабан овуъ ичи кими эюрцнцр, бу пейзаж сону билин-
мяйян цммана бянзяйирди. Щяр тяряфимиз гябирляр иди. Инди
онлар мяня гядим дцнйанын эямилярини хатырладырды. Бу
гябирляр балаъа эямиляр, баш дашларыса йелкянлярийди. Мяня
еля эялирди ки, бурада уйуйанларын щамысына - мян оьланлары
нязярдя тутурдум - ушаг оланда гардашлары, аталары онлара
Мяликмяммядин йох, мящз Синдбадын наьылыны даныш-
мышды. Бялкя биз мцвяггяти дирилярин эюря билмядийи
Синдбад инди юз эямисиндя юн сырадайды, бу юлц сяййащлары
ардынъа йыьыб сонунъу дяниз сяйащятиня апарырды? Йох, бу
гябирлярдякиляр щяря бир Синдбад иди. Юз балаъа эямиля-
риндя - гябирляриндя цзц Гибляйя тяряф сямт алыб ябяди
сяйащятя чыхмышдылар…

***
Гардашымын юлцмцндян сонра бир дяфя, йалныз биръя дяфя
балаъа Мурадымы - отуз беш ил яввял кюрпя гардашымы
баьрыма басдыьым кими эеъя баьрыма басыб она наьыл
данышмаг истямишдим:
- Мяним балам, бири варды, бири йохду, бу дцнйада Рафаел

58
адлы бир оьлан варды… Аллащ она щяр шей вермишди: бой-
бухун, истедад, саьламлыг… Амма о…
Гящяр мяни боьмушду, индиъя щюнкцр-щюнкцр аьлайа-
ъаьымы дуйдуьумдан наьылымы еля яввялиндяъя кясмяк
мяъбуриййятиндя галмыш, индян беля бир аъы щягигяти дярк
елямишдим ки, мяндян наьылбаз чыхмаз, чцнки щяр наьылын
ахырына бир хошбяхт сонлуг уйдурмаг лазым иди, мянся
артыг реалист идим, даща яфсаняляря - ня Мяликмяммядляря,
ня Синдбадлара… инанмырдым, дцнйада Аллащ-тааланын
йаратдыьы щяйат адлы бир наьыл таныйырдым ки, о да юлцмля
битирди. “Бири варды”, “бири йох”… йяни бир эцн вар олан бир эцн
йох олмалыйды, вяссалам…

59
ДАША ДЮНМЦШ

***
- Ай Аллащ, кимя мян нейлямишям? - Бирдян аьзындан
чыхды. Бош отагда пычылтыйла дедийи бу сюзляр диварларын
бащалы “обойуна” чырпылараг якс-сяда вериб цстцня гайытды:
“…мян нейлямишям… нейлямишям… ейлямишям…
ейлямишям... ейлямишям...”
Юз сясиндян еймянди. Зоггулдайан башыны пяргу йасты-
ьындан эцъ-бяла бир гарыш галдырыб, гырмызы эеъя лампасынын
ишыгландырдыьы йарыгаранлыг мянзилиня хофлу-хофлу бахды.

***
Артыг бычаг сцмцйя дирянмишди, бу дяфя эяряк гызыны
гоймайайды эетмяйя. “Гызым, гал” кялмяси дилинин
уъундайды, амма ня гядяр мещрибан, гайьыкеш эюрцнся
дя йад оьлу йад олан кцрякянинин гаршысында ъийярпа-
рясиня аьыз ачыб ону йанында сахламаьы шяниня сыьыш-
дырмады. Гызы да ушаг дейилди, ийирми ики йашы варды, мяэяр
эюрмцрдц ки, атасынын сящщяти наголайды, “нянка”йа
мющтаъды, кимся гуллуьунда дурмалыйды?!.
Оьлу дцнян баш чякмишди она. Арвадыны да йанына салыб
эялмишди. Бир-ики саат бош-бекар отуруб дарыхмыш,
“машаллащ, бу эцн топ кимисян” дейиб евиня йолланмышды.
Видалашаркян эялини мяналы-мяналы она бахмышды:
- Тярлан дайы, бир шей лазымса чякинмяйин.
“Бир шей лазымса...” Она бир мюъцзя эюстярян лазымды,

60
еля бир мюъцзя ки, цч ил яввял дящшятли аьрылар ичиндя рещлят
етмиш арвадыны дирилдиб эятиряйди йанына! Инди дярк елямишди
ки, дцнйада арвадын йерини щеч кяс вермяз! Оьулду, гызды,
эялинди... ня гядяр язиз олсалар да, щяря юзцйчцндц... Беля
эцндя адама анъаг арвад галыр... Отуз ил бир йасдыьа баш
гойдуьу ъан йолдашы инди гуллуьунда дурсайды, дярди
няйди!..

***
Доьрудан да, ахы онун дярди няйди, щансы мярязя
мцбтялайды, щарасы аьрыйырды?! Бир щяфтя габаг эеъя бош,
щянирсиз евдя бирдян-биря юзцнц щалсыз щисс еляйиб тирлян-
мишди чарпайыйа. Бир язасы беля аьрымырды. Яллярини,
айагларыны, бядянини эюрцр, амма бу ялляр, бу айаглар, бу
бядян санки онун дейилди, еля бил инсан макетини узатмыш-
дылар йатаьына; “макет”ин чийинляри цстцндяки баш онун
башыйды, амма бу башын ялляря, айаглара, бядяня тясир
эюстярмяк эцъц галмамышды. Ща чалышмышдыса ялляринин,
айагларынын бармагларыны беля тярпядя билмямишди. Юлц
бядяндя дири баш! Сцбщяъян йериндян дябяря билмяйиб юз
даша дюнмцш эювдяня тамаша елямяк мцсибяти! Кимин
гарьышы тутмушду ону?! Бу щал йалныз эеъяляр баш верирди.
Сящяр ачылар-ачылмаз, хорузларын илк банында “макет”
йаваш-йаваш ятя-гана долуб ъанланар, саьлам инсан
бядяниня чеврилярди. Сонра ону йуху апарар, бир дя
эцнорта, щеч ня олмайыбмыш кими, йериндян галхарды.
Эцндцзляр, оьлу демишкян, “топ” кимийди. Щяйят-баъайа
еняр, дцкан-базара йолланар, гонум-гоншуйла, таныш-
билишля, юзц кими тягацдчцлярля мырт вурар, эцнцнц
кечирярди, амма еля ки, эеъя дцшцрдц, йериня эириб
йатмаьа щазырлашдыьы бир мягамда щисс еляйирди ки, айаг
бармагларындан та цзцйухары - дцз боьазына гядяр
бядяни аста-аста кейляшмяйя башлайыр. Эюзцн эюря-эюря
арам-арам бцтцн вцъудун мцгяввайа дюнсцн вя щеч бир

61
шей едя билмяйясян - тай бундан да бюйцк дярд?! Дцнян
оьлу она баш чякмяйя эяляндя бир истямишди дярдини она
сюйлясин, амма сон анда фикриндян ваз кечмишди. Хейри
няйди, ушаг онунчцн нейляйя билярди? Узаг башы
дейяъякди ки, лазымса щяким чаьырым? Щякими еля юзц дя
чаьыра билярди, таныш профессорлара ня эялмишди?! Еля йахшы
еляйиб аьзындан сюз гачырмамышды, йохса бош йеря
оьлунун цряйини салаъаг, ниэаран гойаъагды ону. Амма
эялини няся дуйуг дцшмцшдц, гадын фящмийля дуймушду
ки, гайынатасы сыныхыб. Беля олмасайды, йягин ки, эедяндя
“...бир шей лазымса чякинмяйин” демязди.

***
...Башы щалсыз-щалсыз йастыьа дцшдц. Яввялъя диварлар
бойу ващимяли, боз-боз кюлэяляр ойнашмаьа башлады,
сонра кюлэяляр отаьын бир кцнъцндя ъямляшиб инсан
силуетиня чеврилди вя аьыр-аьыр она сары эяля-эяля бюйцйцб
ириляшди, йатаьынын ашаьы сямтиндя - айаглары тяряфдя дуруб
адам кими дил ачды: “Тярлан мцяллим…”
- Кимсян?!. - Йеня дя бош отагда якс-сяда верян
сясиндян диксинди. Аман Аллащ, бу сяс онун идими?
Синясиндя дящшятля чырпынан цряйи еля бил няфясликдян евя
эириб чюля йол тапа билмяйяряк дам-дивара чырпылан
сярчяйди, индиъя щялак олаъагды.
Кабус бу дяфя гапы аьзында дурмушду, сифятинин ъизэиляри
боз думан арасында эет-эедя айдынлашырды. Евинин
“авропа” стилли гапысы да бирдян-биря эюркямини дяйишиб ири,
мешин вурулмуш гапыйа чеврилди.

***
Бу ки онун кабинетийди! Ири, “Т” шяклиндя дцзцлмцш столун
архасында отурмушду. Мцхтялиф юлчцлц рянэбярянэ
телефонлар, мяхмяри стуллар, диван, креслолар, тавандан
асылмыш бащалы чил-чыраг, диварда сплит-кондисионер, башынын

62
цстцндя президентин чярчивяйя алынмыш нящянэ фото-
портрети... Хадимячи гадынлар гящвяйи лак чякилмиш мизини
еля ъилаламышдылар ки, цстцня якси дцшцрдц. Йайхандыьы
йумшаг креслода эювдясини йцнэцлъя йырьалайа-йырьалайа
амираня тярздя:
- Кимсян? - сорушду. Щюкмлц, аьайана сясиндя бир аз
да метал ъинэилтиси дуйулурду.
Мешин гапы гаршысындакы кирли, ъындыр камбинезонлу
мяхлуг даща да бцзцшцб фаьыр-фаьыр диллянди:
- Он икинъи сехин фящлясийям, Тярлан мцяллим. Сизи дейиб
эялмишям, эюйдя Аллащ, йердя...
- Юз мцдириня нийя мцраъият елямямисян? - Фящлянин
сюзцнц кясиб кирли цст-башына, овурдлары батыг тцклц сифятиня
икращла бахды. - Сехинин бригадири вар, ряиси вар. Онларын башы
цстцндян щоппаныб эялиб дцртмцсян юзцнц кабинетимя.
- Кечян щяфтя яввялъя онлара аьыз ачмышдым, - фящля
чухура дцшмцш йорьун, гара эюзлярини галдырыб цркяк-
цркяк она бахды, сонра йеня бахышларыны тоз-торпаьа
булашмыш йыртыг ботинкаларына зилляйиб сюзцня давам еляди.
- Эюндярмишдиляр мяни щямкарларын цстцня. Орда да
демишдиляр ки, ярзя йаз, мадди кюмяклик эюстяряк. Сраьа
эцн йцз мин манат (гейд. кющня пулла) алмышдым.
- Йцз мин манат! - Буну хцсуси вурьуйла демишди. -
Совет дюврц щеч назирин о гядяр пулу йох иди. Аз мябляьди
бяйям, даща ня истяйирсян?
Фящля ялляри арасында тутдуьу гара папаьыны титряк
бармагларыйла хейли язишдирдикдян сонра башыны галдырыб
онун цзцня бахды:
- Мяня ики йцз ялли доллар лазымдыр, Тярлан мцяллим!
Фящля тайфасындан зиндейи-зящляси эедирди. Онлардан
щийляэяр, фырылдагчы икинъи бир зцмря танымырды. Буну нечя ил
габаг завода баш директорун мцавини тяйин едилдикдян
сонра кяшф елямишди. Ишчиляри мащир артист кими неъя дя
ролдан-рола эирир, бойунларыны йазыг-йазыг буруб дурур,

63
сясляриня мязлум тон, сифятляриня йетимлик, эцнащсызлыг
ифадяси гатыб сцмсцк ит кими гуйруг булайыр, зяиф ирадяли
адамда рящм ойадан зинэилтийля улашырдылар. Еля ки, гуйру-
глары тяля арасындан чыхыр, па, онда ясл сималарыны эюрцрсян.
Дцнян чюряк вердийи, ял тутдуьу адамы уф демядян
басмарлайыб кечярляр. Ушаг дейилди, эюря-эюря эялмишди.
Кимляринся фитиня уйуб трестин инзибати бинасы гаршысындаъа
боьазлары йыртыланаъан “истефа, истефа” баьыран мяэяр щямин
бу фящляляр дейилди? Баш директорун о вахткы мцавини
Осман Сялимовичи - отуз илин “замыны”, гара фящляликдян
баш директорун биринъи мцавининядяк шяряфли ямяк йолу
кечмиш “шющрят орденли” бир мцтяхяссиси “партийачысан,
мангуртсан” дейя креслосундан ашыран да мяэяр фящляляр
олмады? Киши эюзцнцн йаьыны йедиздирярди гара фящляйя, бу
да онларын “чох саьол”у!
Мешин гапы аьзында, пар-пар парылдайан паркетин
цзяриндя бцзцшцб дурмуш камбинезонлу мяхлугу нифрятля
сцзцб:
- Эет, бала, - деди, - йцз мин манат аз пул дейил. Трест
рящбярлийи щуманистлик эюстяриб сяня бу гядяр мябляьи
баьышлайырса, Аллащына шцкцр еля. Ъамаат бу дягигя иш
тапа билмир. Али савадлы адам таныйырам, базарда
щамбаллыг еляйир. А киши, трестдя сянин кими ики мин ишчи вар.
Бяс маашла неъя доланырлар? Щеч билмирляр щямкарларын,
замдиректорларын кабинети щарда йерляшир.
- Тярлан мцяллим, сизи дейиб эялмишям. Аллащ балаларынызы
сахласын, сонбешийимин, оьлумун, щяля щеч ики йашы йохдур
е... - Фящля бир анлыг тутулду, сонра гяфилдян ялини пачалары
арасына апарыб: Баьышлайын, - деди, - бурасына кцфтя бойда
грижа чыхыб. Тяъили аперасийа лазымдыр. Ики йцз ялли доллар
истяйирляр. Индики заманда юзцнцз билирсиниз дя, пулун
олмады, балнитсада юлсян дя, щеч ади медсестра да йахын
эялян дейил, о ки ъярращ ола. Дейирляр горхулудур, щяр ан
партлайа биляр. Аллащ елямясин, бирдян...

64
Фящлянин щяйасызлыьындан од эютцрдц ону, амма юзцнц
яля алыб щирсини эцъля боьа билди. Анлады ки, камбинезонлу
сыртыг дилянчийя сюздян кар ашан дейилди, артыг сярщяди
кечмиш бу ишчийя йерини танытдырмагдан ютрц башга тясир
васитяси тапмалыйды. Оду ки, чаьырылмамыш “гонаьы” примитив,
лакин тарихин сынагларындан уьурла чыхмыш еффектли цсулла
дидярэин салмаг гярарына эялди. Бир дя гялят еляйиб онун
кабинети щяндявяриндя бир километрдян йахын мясафядя
эюрцнмяйя ъцряти чатмазды.
Гялями эютцрцб:
- Адын, фамилийан? - сорушду.
Фящлянин эюзляриндя цмид ишартысы парлады:
- Имангулийев Щясян Рамазан оьлу, мин доггуз йз
алтмыш биринъи илин отуз нойабрында Йевлах районунун Ашаьы
Сейидящмяд кяндиндя…
- Щансы сехдя ишляйирсян, вязифян?
- Он икинъи сех, фящля.
Блокнотунда няся гейд елядикдян сонра сол голуну
нцмайишкараня тярздя галдырыб саатына бахды.
- Демяли, ишин бу гызьын вахты обйекти атыб вязифяли
шяхслярин кабинетлярини...
Фящляйя инди чатды ки, юз ял-айаьыйла эялиб асланын
йувасына эирибмиш. Иш йерийля видалашмаг горхусу ювлад
иткиси тящлцкясини цстялядийиндян кишилик гцруруну унудуб
кими йалвармаьа башлады:
- Гурбаныныз олум, Тярлан мцяллим, баьышлайын мяни, бир
гялятдир елядим...
Вязифяйя кечяндян бяри беля уъуз “тамаша”лары чох
эюрдцйцндян, нювбяти “актйорун” эюз йашы долу
“монолог”уну динлямяйя сябри чатмады, юз гялябясиндян
мямнун щалда ялини дахили телефонун дястяйиня апарыб:
- Сяня беш дягигя вахт верирям, - деди, - яэяр бу вахт
ярзиндя юзцнц иш йериня чатдыра билмясян, ямяк интизамыны
поздуьуна эюря сянля баьланмыш мцгавиляни эцнц

65
буэцндян етибарсыз щесаб елямяк олар...
Фящля мцтиъясиня тязим едя-едя кабинетдян чыхыб мешин
гапыны архасынъа юртян кими щисс еляди ки, башы аьрыйыр. О
щисли-паслы адамъийяз беш дягигя ярзиндя мянфи енержийля
йцклямишди ону. Щяфтядя бир дяфя - гябул эцнляриндян
сонра гафасы даьылырды. Инди бирини йола саланаъаг бейниндя
ня гядяр ясяб щцъейряси мящв олмушду, гябул эцнляри
беляляри бир дейилди, ики дейилди, дястя-дястя дцзцлцрдцляр
нювбяйя, щамынын юз дярди, юз гайьысы. Амма о дярдлярин,
гайьыларын мювзусу ейнийди: “евим йохдур... ушаьым
хястядир... мадди вязиййятим аьырдыр... оьлум ишсиздир...
атам юлцр... анам ъан верир...” Эял инди бу садялющвляри
айры-айрылыгда бир-бир динляйиб баша сал ки, евин йохдурса
мян нейляйим; ушаьын хястядирся мяня ня, щяким-
задам; оьлун ишсиздирся мяним эцнащым нядир, Ящалинин
Сосиал Мцдафияси Комитяси вар; атан юлцрся моллайа
мцраъият еля, бура мясъид дейил, дювлят идарясидир... Бири
йалварыр, бири аьлайыр, диэяри щядяляйир, о бири гарьыш еляйир...
Директор мцавини оланда ноолар, мяэяр о, адам дейил?,
мяэяр онун дярди, гайьысы йохдур?, мяэяр онун арвад-
ушаьы хястяляня билмяз?.. Щяля бир дяфя дя олсун гябулда
эюрмямишди ки, щансыса фящля, йа гуллугчу дуруб юз ямяк
фяалиййятиля баьлы няся умайды, йахуд тяклиф-филан веряйди.
“Ъянаб баш директор мцавини, мян филан сехдя хадимячи
вязифясиндя чалышырам. Трестимизин Иран, Тцркийя истещсалы
олан сцпцрэяляринин тез-тез сырадан чыхдыьыны нязяря алыб,
трест хадимячиляринин яввялкиндян гат-гат сямяряли
ишлямяляри мягсядиля башга юлкялярдян даща кейфиййятли
сцпцрэяляр эятирмянизи хащиш едирям”, йахуд: “Тярлан
мцяллим, мян филан сехин адиъя фящлясийям. Айларла
нювбядя дуруб гябулунуза дцшмякдя мягсядим
сехимизин бцтцн ишчиляри адындан бир тювсийямизи нязяринизя
чатдырмагдыр. Щюрмятли Тярлан мцяллим, щяр ил бизя верилян
камбинезонларын кейфиййятиня сюз ола билмяз, - йери

66
эялмишкян, эюстярдийи гайьыйа эюря трест рящбярлийиня
коллективимиз адындан юз миннятдарлыьымы билдирирям, - лакин
о камбинезонларын гырмызы рянэи зящмяткешлярин щаглы
наразылыьына сябяб олур. Гырмызы рянэ кири, тоз-торпаьы, щис-
пасы юз цстцня тез эютцрцр вя беляликля, рящбярлийин язаб-
язиййятля, бюйцк мадди иткиляр щесабына ялдя етдийи фящля
эейими беш-алты айдан сонра защири эюркямини итириб гарачы
либасы тясири баьышлайыр. Олмазмы ки, трестя о камбинезон-
ларын гара рянэиндян эятириля? Гара рянэдя чирк, мазут чох
да эюзя дяймир, кирляндийи бир еля дя нязяря чарпмыр вя
яйинляриня гара камбинезон эеймиш фящлялярин защири
эюрцнцшц адамда хош емосийалар ойатмагла бярабяр,
тябии ки, дахили низам-интизамын мющкямлянмясиня,
мящсулдарлыьын артымына да юз мцсмят тясирини эюстяр-
мяйя билмяз...”

***
Йох, беля сящняляря анъаг фантастик филмлярдя раст
эялмяк оларды. Азярбайъан реаллыгларыса тамам башга шей
иди. Буна “кечид дюврц” дейирдиляр, яслиндя бу термин халгын
башынын алтына йастыг гоймагдан ютрц йухарыдакыларын гара
ъамаата йеритдикляри “наркотик”, “уйушдуруъу”йду. Халг
“кечид дюврц”нц “гябул” едиб сакитляшир, уйур, “пис эцнцн
юмрц аз олар”. “елнян эялян бяла той-байрамдыр”… тясял-
лисийля юзцнц овундурур, чар-начар гара бяхтийля барышмаг
зорунда галырды. Милляти Совет щюкумяти корлайыб тянбял,
ялябахым елямишди. Йетмиш ил ярзиндя малик олдуглары
имтийазларын тядриъян итирилиясиня щеч ъцря алыша билмяйян
халг щяля дя дярк етмирди ки, дювран башга дюврандыр,
онларын гатары чохдан эедиб... Пис эцнцн юмрц аз олмур,
пис эцнцн юмрц ябядидир: варлы щямишя йаь-бал ичиндя
йашайаъаг, касыбса юмрцнц бир тикя чюряк уьрунда
боьушмаларда яридяъякди... Бцтцн бунлары дцшцндцкъя
щисс еляди ки, ясябиляшир, чцнки эярэин иш режиминдя ишляди-

67
йиндян бош вахт гытлыьындан щямишя язиййят чякирди; будур,
бу эцн тясадцфян беш-он дягигя асудя вахт йаранмышды,
динъяля билярди, гязетляри эюздян кечирярди, гапыны ичяридян
баьлайыб диванда узанар, телевизорда хябярляри динляйярди,
амма мярдцмязары ахтармагла дейилди, щяйасыз,
гудурьан бир фящля юз постуну атыб, эялиб ганыны гаралт-
мышды, еля онун эялишинин тяяссцратынданды ки, гызылдан
гиймятли вахтыны бош фялсяфячилийя сярф едир, мялум
щягигятляри бир даща тясдиглямякля йенидян Америка “кяшф”
еляйирди. Цряйиндя “лянят шейтана” дейиб столун цстцндяки
йоьун говлуьу ачды вя ичиндяки сянядляри бир-бир эюздян
кечирмяйя башлады. Щяр сяняддя онун дяркянары, имзасы
варды. Щяр имза пул иди: цч йцз... беш йцз... мин... доллар.
Онун шящярдя обйектляри варды, о обйектляр дя пул
эятирирди. Ики ил яввял Мярдяканда баь йери эютцрмцшдц,
эютцрмцшдц дейяндя ки, о йер она щавайы баша эялмишди,
бир адамын ишини дцзцб-гошмушду, сянядиня гол чякмишди
вя гуру торпагдан ибарят щямин о баь йерини пешкяш
елямишдиляр она. Бир ил о гуру йердя, бош торпаг сащясиндя
сярасяр, эеъя-эцндцз иш эетмишди: яввялъя дюврялямя ики
метр щцндцрлцйцндя щасар тикилмишди, сонра о щасарын
ичиндя баь салынмышды, цчмяртябяли имарят уъалдылмышды, еля
индинин юзцндя дя о цчмяртябяли сарайда трестин ики устасы
чалышырды, косметик ишляр эюрцлцрдц, иншаллащ, бу йай гисмят
олса аилясини эютцрцб кючяъякдиляр ора. Бцтцн бунлар она
кечи гиймятиня баша эялмишди. Уста трестдян, фящля
трестдян, даш трестдян, семент трестдян, материал, машын-
техника, филан-бешмякан трестдян... Трестин бир баталйон
фящляси ъан гоймушду о баьда, бири дя билмямишди ки, о
имарят, ъащ-ъялал киминди. Щяля ийирми ил габаг, онда ки,
сех бригадирийди, йашадыьы цчотаглы мянзили о вахт алмышды.
Йеня дя ев нювбясиндяйди. Трестин вясаити щесабына тикилиб
бу ил тящвил вериляъяк он беш мяртябяли бинанын бешинъи
мяртябясиндя ейванларындан икиси дянизя бахан бешотаглы

68
мянзил, Аллащын кюмяклийиля, онункуйду. Гызыны
кючцрмцшдц, оьлуну тязя евляндирмишди, иншаллащ, о
мянзили баьышлайаъагды она... Бцтцн бунлара о юз баъары-
ьыйла, аьлыйла наил олмушду. Беш ил институтда охумушду,
йары аъ, йары тох тялябя щяйаты йашамышды, кирайя евлярля
галмышды, зцлм чякмишди, республиканын ян ири трестиндя
чалышдыьы отуз ил ярзиндя бригадирликдян баш директорун
мцавини вязифясинядяк юз зящмятиля уъалмышды. Индян беля
трести йейиб-таласа да, сюкцб-даьытса да щалал хошуйду,
чцнки щяйатда чякдийи язаб-язиййятляр мцгабилиндя о бу
щаггы газанмышды. Еля бу сябябдян дя, щяр щяфтя
гябулуна дцшцб юз фантастик истяклярини эерчякляшдир-
мякдян ютрц илан дили чыхаран фящлялярин доймаг билмяйян
иштащларына мат галырды. “...ушаьым хястядир... ев истяйирям...
мянзилимин дамы дамыр, тол верин... долана билмирям...
балам нахошдур...”

***
“Гарачы тайфасы, гарачы! - цряйиндя сюйлянди. - Бунлара
цз версян, астар да истяйяъякляр!” Сонра катибясини чаьырыб
йанына изнсиз адам бурахдыьына эюря данлады. Пярт олмуш
катибя кабинетдян чыхан кими дахили телефонла он икинъи
сехин ряисиня зянэ вуруб табелийиндя олан ишчиляря нязарят
етмядийиня эюря она да тяпинди.
- Щяйасызлыьа бах ки, иш йерини атыб эялиб дцртцлцб
кабинетимя ки, бяс, эуйа ушаьымын грижасы вар, ъярращ ики
йцз ялли доллар пул истяйир...
- Тярлан мцяллим, щеч наращат олмайын, юлчц эютцрярям!
Эцнц еля бу эцн яризясини йаздыррам...
- Яризя-зад лазым дейил, йцнэцлвари бир гулагбурмасы
вер... тющмятдян-филандан... гой йерини танысын.
О язазил адам дейилди, басдыьыны кясмязди. Байагкы
щейвяря бир гялятди ейлямишди, фящляйди дя, онда аьыл ня
эязирди, аьлы олсайды фящлялик елямязди ки; инди о да юзцня

69
эюря щанда бир кишийди, ян азы трестдя шюбя мцдири, юлцсц
сех ряисийди. Амма йаман йухарыдан эедирди ща! Ики йцз
ялли доллар! Трестдя щарадаса ики мин цч йцзя йахын ишчи
чалышырлы, онлардан цч йцзц рящбяр вя гуллугчулар, йердя
галан ики мини фящляйди, щяр ай щяряйя ики йцз ялли доллар...
мараг она эцъ эялдийиндян бу йердя тянбяллик елямяйиб
столцстц калкулйаторда щесаблама апарды: ики йцз яллини ики
миня вурду, алынан фантастик рягямдян щейрятлянди - беш
йцз мин, йяни беш йцз мин доллар!

***
Сонра гызы ял телефонуна зянэ елямишди. Сорушмушду ки,
деканымызын мясяляси ноолду? “Деканын мясяляси” парол
иди, буну анъаг о билирди, бир дя ъийярпаряси. Гызы юзял инсти-
тутда фярли охумурду, институт рящбярлийинин хцсуси щимайяси
олмасайды, атасынын чякдийи хяръ чохдан батыб эетмишди.
Деканын йеня дя “гарынаьры”сы варды. Инди кабинетини тямир
елятдирмяк истяйирди. Сонра гызына демишди ки, ахшам
эюзляйирям деканынызы, гой юзцйля “шйот” эятирсин. Кечян
ил дя “шйот”ла эялмишди йанына, дцз он беш милйон манатлыг
щесаб иди. Щансыса кянар, цчцнъц тяшкилатын щесабына
кечирмишди о пуллары. Йягин ки, декан о мябляьин дохсан
фаизини няьд пула чевирию гоймушду ъибишданына. Бу кяря
ялбят даща бюйцк мябляьля тяшриф буйураъагды…

***

Йеня диварлар бойу ващимяли, боз-боз кюлэяляр


ойнашмаьа башлады, сонра кюлэяляр отаьын бир кцнъцндя
ъямляшиб инсан силуетиня чеврилди вя аьыр-аьыр она сары
эяля-эяля бюйцйцб ириляшди, йатаьынын ашаьы сямтиндя -
айаглары тяряфдя дуруб адам кими йеня дил ачды:
- Тярлан мцяллим…
- Кимсян? - щалсыз-щалсыз сорушду.

70
- Икинъи сехин кечмиш ишчиси. - “Кюлэя” чякиня-чякиня
диллянди. - Гарабаь мцщарибяси ялили…
Йеня кабинетиндяйди. Йумшаг, ращат креслосуна
йайханмышды. Трестин мцщцм ишляриня гарышмыш башыны аьыр-
аьыр галдырыб габаьындакы адама ютяри нязяр салды.
Габаьында сыхыла-сыхыла дуран нимдаш эейимли оьланын -
мцщарибянин од-аловундан чыхмыш эянъин мцти эюрцнцшц,
сясиндяки утанъаглыг, титряйиш она (Тярлан мцяллимя)
ъямиййятдя ящямиййятли фигур олдуьуну бир даща хатырладыр,
ъаныны хош, ляззятли бир щисс бцрцйцрдц. О бу бюйцк трестдя
- бу балаъа “дювлят”дя кцлли-ихтийар сащибийди! Беля
олмасайды, мярми, эцлля йаьышы алтында амансыз, гяддар
ермянийя мярдии-мярданя синя эярян бир эянъ инди онун
гаршысында сыхыла-сыхыла, бцзцшя-бцзцшя дурардымы?
Юлцмдян чякинмяйян дюйцшчц ондан чякинярдими?
“Тярлан мцяллим, Аллащ балаларыны сахласын, дюрд ушаьым
вар… йашамаг чятиндир… чатдыра билмирям… гачгынам…
Вятян йолунда ъан гоймушам…” вя с. вя и.а… Бу да
басмагялиб, стандарт бящанялярля силащланмыш нювбяти
дилянчилярдян бирийди, цз эюстярсяйди астар истяйяъякди.
“Дюрд… беш… алты… ушаьым вар…” Эуйа евляняндя
онунла мцгавиля баьламышдылар: щейвани инстинктлярля
йашайан бу гарачы тайфасы ит сцрцсц, ат илхысы кими доьуб-
тюряйяъяк, о да бунларын кцчцклярини бясляйяъякди. Онун
юзцнцн ъями ики ишаьы варды, щяр ъцр язаб-язиййятя гатлашыб
щяр икисини йаь ичиндя бюйряк кими бюйцтмцшдц. Гызыны
охутдурмуш, неъя лазымдыр яр евиня йола салмышды. Оьлуна
да диплом алмыш, алтына хариъи машын гоймуш, эялирли ишя
дцзялтмиш, ялини чюряйя йетирмишди. Мяэяр о - кцлли-ихтийар
сащиби Тярлан мцяллим беш, алты, йедди… ушаг дцнйайа
эятиря билмяздими? Мяэяр о, беш-алты аиля сахламаг игтида-
рында дейилдими? Миллятин дя бядяхтлийи еля бундайды,
кейфиййяти йох, кямиййяти дцшцнцрдцляр. Трестин щесабына
планети ениня-узунуна эязмишди, амма щеч бир юлкядя

71
беля ахмаг миллятя раст эялмямишди. Мяэяр демографик
бющран кечирян сивил авропалылар онлардан ахмагдылар?
Дюрд, беш, йедди, доггуз… ушаг дцнйайа эятирмяк
мяэяр бюйцк бир гящряманлыг тяляб едирди? “Йашамаг
чятиндир, чатдыра билмирям…” Бяс тракан кими доьуб-
тюряйяндя бунлары фикирляшмирдиз? Билмирдиз ки, бу гядяр аъ
гарыны дойуздурмаг лазымдыр? Йох, беля шаблон, трафарет
бящанялярля гапысына эялян тцфейли, тянбял актйорлары, актри-
салары гапыдаъа говурду!
- Тярлан мцяллим, ев нювбясиндяйдим, иш йерими гойуб
ъябщяйя кюнцллц йолланмышдым. Абдал-Эцлаблы уьрунда
дюйцшлярдя саь голуму итирдим. Буна щеч щейфислянмирям
дя, тцркляр демишкян, Вятянин башы саь олсун, амма…
- Ня амма?! - ону од эютцрдц. Бу нида аьзындан гейри-
ихтийари чыхмышды. “Абдал-Эцлаблы”! Бу ад она доьмайды.
Йадына таныш даьлар, мешяляр дцшдц. Орада ушаглыьы,
эянълийи кечмишди. Чохдан унутдуьу бу ады йадына
салмагла санки ону тящгир елямишдиляр. Эуйа “Абдал-
Эцлаблы уьрунда” дюйцшляр онун (Тярлан мцяллимин)
уьрунда апарылан дюйцшлярди. Эуйа бу кечмиш яскяр онн
уьрунда, онун имканлы, ращат, асудя щяйаты уьрунда
дюйцшлярдя голуну гурбан вермишди. Ялли иля йахынды ки, о
кянддян чыхмышды. Инди о кяндля ня баьлылыьы варды, нийя
чохдан унутдуьу, ара-сыра йухутяк хатырладыьы о ады
йадына салмышдылар?! Мус-мус дейяняъян, бирдяфялик еля
Мустафа демяк олмаздымы? Абдал-Эцлаблы йох, цмуми
Вятян уьрунда итирдийин голунун гиймятини дейяйдин, биз
дя биляйдик! Нязярлярини стол цстцндяки сянядлярдян айырыб,
ясл мягсяди ондан ганпулу гопармаг олан щяйасыз
ъаванын эюзляринин ичиня бахмаг истяди.
- Бала, мяэяр Азярбайъанымызын щяр гарышы вятян
дейилми? Голуну Кялбяъяр, Ъябрайыл… уьрунда дюйцш-
лярдя дя итиря билярдин.
- Елядир, Тярлан мцяллим, мясяля щарада дюйцшдц-

72
йцмдян эетмир. Мясяля ондадыр ки, ев нювбясиндя ола-
ола давайа кюнцллц йолланмышдым, гайыданда юйряндим ки,
ялилям дейя няинки юз иш йеримдян кянарлашдырылмышам,
щятта ев нювбясиндян дя адымы силибляр. Ахы бу щансы
ганунда…
- Бизя ганун юйрядяъяксян?! - щиддятля ялилин сюзцнц
кясиб эюзлярини дцз онун эюзляриня зилляди. Ялбяття о, “биз”
дейяндя бюйцк бир ишляк механизми хатырладан дювлят
апаратынын хырдаъа, амма ваъиб винтляри олан юзцтяк
сайсыз-щесабсыз мямурлары нязярдя тутурду. Эюрясян
щямсющбяти киминля данышдыьынын фяргиндяйдими? -
“Ганун”, “ганун”… - мырылданды. Ганун да о иди, анайаса
да, о - Тярлан мцяллим, мямур, щюкумят адамы, дювлятин
айрылмаз тяркиб щиссяси. Истяся, саь ялинин каьыз цзяриндя
бир щярякятиля, бир имзайла евсизя ев дя веря билярди,
“ганун”ла ады сийащыда олан бирисини ев нювбясиндян кянар-
лашдырарды да. Бу да сяня “ганун”! Саь чийниндян асылмыш
пластмас голуйла, нимдаш либаса бцрцнмцш ъылыз
вцъудуйла, тялашла тятряйян сясиля… щяйатда сыфыр
олдуьуну нцмайиш етдирян ъылыз бир варлыг она “ганун
дярси” кечяъякди?! Бу вятян “фядаисини” беш дягигя
ярзиндя тяпядян-дырнаьадяк охумушду, биръя онун
эюзляриндян савайы. Эюзляриня зиллянмиш бир ъцт зил гара
эюзлярдя горхудан ясяр-яламят беля йох иди! Бу эюзляр ики
снайпер тцфянэинин лцляситяк онун дцз эюзляринин ичиня
тушланмышды. Щис еляди ки, о бу эюзляря баха билмир. О титряк,
горхаг сясля бу бир ъцт од йаьан эюз там тязад тяшкил
еляйирди. Ъцрятини сяфярбяр еляйиб (неъя олса нящянэ бир
тяшкилатын директор мцавинийди!) башдан-баша анамалийа
олан бу ялил эянъин сифятиня бахмаг истяди, амма
баъармады, юзцндян асылы олмадан башы мизин цстцндяки
вараглара тяряф яйилди.
- Дярдини сюйля, - мызылданды. Сясинин гейри-ихтийари кюврял-
мясиня юзц дя тяяъъцблянди.

73
- Ъябщядя вурушдуьум (сийасятя бах е, ики-цч эцн
ъябщя бюлэясиндя баш эирляйиб иллярля “ъябщядя олмушам”
баьыранлар щара, сакитъя, мярди-мярданя “вурушмушам”
дейян бу адам щара. “Вурушмушам” сюзцндя
юзцняинам, юзцняархайынчылыг, бир мярдлик варды. О,
доьрудан-доьруйа вурушмушду!) мцддят ярзиндя
ганунсуз олараг ев нювбясиндян чыхарылмышам. Мяэяр
президентин фярманындан трест рящбярлийи хябярсиздир?..
“Президент”! Президент юлкянин рящбярийди, оса нящянэ
трестин директор мцавинийди, бу бойда, яслиндя республи-
канын микро-суряти, юз ганунларыйла йашайан микро-
республиканын витсе-президнти! Юлкя президент узагдайды,
ялчатмазды, оса - дювлят ичиндя дювлятин “витсе-президенти”
бурдайды - юз кабинетиндя, игамятэащында, минлярля
“вятяндаш”ынын цмид, пянащ йери сандыьы “мябяд”дя!
- Ахы мяни нювбядян кянарлашдырмаьа щеч кясин ихтийары
йохдур.
Бу ади “вятяндаш” кимин щцзурунда дурдуьунун
фяргиндя дейилди. Дилиня бал гата билмяздими? “Ихтийар”!
бурда бир кцлли-ихтийар сащиби варды, ода йумшаг креслойа
йайханмыш директор мцавини!
- Дейясян иткин дцшмцшдцн…
Тярлан мцяллимин щяр шейдян хябяри варды. Бу ъаванын
сехлярдян бириндя чилинэяр ишлямясиндян дя, ъябщяйя
кюнцллц йолланмаьындан да, иткин дцшмясиндян дя…
- Йадыныздадырса, о вахтлар юлкядя ара гарышмышды,
йараланмышдым, щоспиталдайдым, сянядлярим дя итмишди…
Иткин дюйцшчцнцн ев нювбяси трест рящбярлийиля
Щямкарлар тяшкилатынын бирэя гярарына ясасян башгасына
(бу “башгасы” Тярлан мцяллимин трестдя чалышан узаг
гощумуйду) верилмишди, чцнки ордерляр пайлананда
дюйцшчцдян хябяр-ятяр йох иди. Мянзили бош сахлайыб иллярля
ону эюзлямяйяъякдиляр ки! Инди будур, щансы ъящян-
нямдян хортлайыб эялиб, нечя иллярдир трестин йолуну су

74
йолуна дюндяриб. Нювбядянкянар ев тяляб еляйир. Трест
бу ялиля - юз кечмиш ишчисиня айда ялли(!) манат тягацд
верир, цстялик бюйцк щуманистлик эюстяряряк ону йенидян
ев нювбясиня эютцрмяк истяйирляр, бяхтявяр оьлу бяхтявяр
наз еляйир, “йох, мяним юз евими верин”, эуйа ев тикмишди,
ялийля ев гойуб эетмишди. Ахыр ки, онун да кабинетиня йол
тапа билди. Ейби йох, гой бу шикяст демагогу башдан
елясин, идаря гапысында нювбя чякян полисин эюнцня
саман тяпяъякди. Командирляриля арасы саз иди. Пагон-
лунун гардашы оьлуну ишя эютцрмцшдц, гаршысында эюзцгы-
пыгды, ямриня амадайды, ня деся еляйяъякди. Оса, ким
билмяся дя юзц билирди ки, цряйийуха, щуманист адамды.
Ганырды ки, полисин дя аиляси вар. Амма бу бюйцклцйцндя
сящлянкарлыьа эюря йцнэцлвари дя олса ъязаланмалыйды,
командирин ялийля трестин узаг обйектляриндян бириня йоллат-
дыраъагды ону. Бялкя орда бяркдян-бошдан чыхыб аьыллайды!
Индися галырды биръя бу шикяст демагогу башдан елямяк.
Йаман зящлясини апарыб, тязйиги дя йягин галхмышды. Бу
гядяр ишля, язиййят чяк, гядирбилмяз ъамаатчцн ъан
йандыр, ялббяття ки, тязйиг галхар, лап о йана да кечяр.
Йахшы ки, ъаны мющкямди, йериня бир башгасы олсайды
чохдан кяллясини гоймушду йеря.
- Бура бах, бала, - чаьрылмамыш мцсафиринин эюзляриня
бахмаьа ъцряти чатмадыьы цчцн башыны галдырмадан
щювсялясизликля, баъардыьы гядяр сясиня амиранялик
гатмаьа чалышараг деди, - мян, йягин ешитмисян, конкрет
адамам. Сюзцм йа щя олур, йа да йох. Сяни нювбяйя
бярпа еляйибляр, бурда ялбяття, тявазюкарлыгдан узаг олса
да, бойнума алмалыйам ки, йолунда ялимдян эяляни
ясирэямядим. Бу мяним вятяндашлыг боръумдур. Мян -
Тярлан Ялибяйов рясм сурятдя сяня билдирирям ки, йенидян
нювбяйя эютцрцлмцсян, беш-цч иля ев алаъагсан. Индися
эет, иш адамыйам, башынын алтына бир балыш да гойуб ращат
йат…

75
- Юлмя ешшяйим, юлмя, йаз эяляр йонъа битяр. Буну
демяк истяйирсиз, Тярлан мцяллим? Мян кюнцллц ъябщяйя
йоллананда…
Бу, щяйасызлыьын сон щяддийди. Вятян гаршысында юз
елементар вятяндашлыг боръларыны юдямяйи йцксяк вязифяли
мямурларын тяпясиня зопа кими ендирмяйи ким ашыламышды
бу ъаванлара, Илащи?
- Кюнцллц, мяъбурян, давайа йолланмалыйдын, бу бир! -
Тярлан мцяллим бомба кими партлады, йийясини гапан
гудурьан кюпяйин дярси тяхирясалынмадан, йериндя верил-
мялийди. - Икинъиси дя ки, сяни бялкя мян давайа йолла-
мышдым, щя? Эетмяйяйдин, ев нювбясини дя итирмяйяйдин,
шикяст дя олмайайдын…
- Тярлан мцяллим! - ялилин сясиндяки метал ъинэилтиси айдын
дуйулурду. - Вятяни горумаг бир боръдуса, нийя бяс бу
оьлунуза, кцрякянляринизя дя шамил едилмир? Мяэяр
давайа эетмяк биръя касыб-кусуб балаларынын алнына
йазылыб?! Мян о вахт цряйимин сясиня гулаг асмышдым. Биз
орда юлцмля гачды-тутду ойнайанда сиз бурда юз ири
ганадларынызы эяриб оьлунузу, кцрякянляринизи щамилийя
эютцрмцшдцз…
- Онлар али мяктябдя тящсил алырдылар! - Тярлан мцяллим
кяскин шякилдя билдирдися дя, шикайятчинин гязябли, од
сачан бахышларыны эюръяк нязярлярини эцнащкаръасына
йайындырды. Яслиндя онун адына утанъ эятиряъяк бир ямяли,
иши йох иди. Оьлу да, кцрякянляри дя кялляли ушагларды, юз
аьылларына, - ялбяття, онунда пуллары, ялагяляри бурда аз рол
ойнамамышды, - института эирмишдиляр, неъя дейярляр, арха
ъябщядя дюйцшмцшдцляр. Икинъиси дя ки, Тярлан мцяллим
там ямин олсайды ки, интиллиэент, мцасир оьлу вя кцрякянляри
еля бу щяйасыз ялил кими дирибашдылар, дяйирмана юлц атсан
дири чыхарлар, мяэяр юзц онлары юз ялиля щярби комиссарлыьа
апармаздымы?
Дюйцшчцнцн сясиндяки метал ъинэилтиси ясла азалма-

76
мышды, яксиня, инди онун сяси автомат, пулемйот эурул-
тусуну хатырладырды. Дейясян бу ъаван онунла Тярлан
мцяллим арасында олан бцтцн кюрпцляри йандырмаг
гярарына эялмишди.
- Касыб олсаг да, юзцмцзя эюря билийимиз, савадымыз вар.
Еля санмайын ки, тякъя сизинкиляр елм дярйасыдырлар. Бизимля
ушаглар варды, танкын алтына атылырдылар, щамысы али мяктяб
тялябяляри. Институтда тящсил алмаг щяля мцщарибядян сыьор-
таланмаг дейил! - Вя голсуз фядаи юлцмя йолланан
камикадзелярин беля щясяд апараъаьы бир ъцрятля дил
боьаза гоймадан Тярлан мцяллимин габырьасына
дюшямяйя башлады. - Сиз чох йахшы таныйырам. Трестдя
ишлядийиниз отуз беш ил ярзиндя Юмрцндя бир йанан
бармаьа ишямямисиз! Анъаг юзцнцз вя йахынларынызчцн
йашамысыз. Бу трест сизинчцн саьмал иняк олуб, йелинля-
риндян сцд явязиня ган аханадяк саьмысыз трести, юзцнцз
вя йахынларынызчцн. Оьлунуза ев алдыз, кцрякянляринизя ев
алдыз, инди юзцнцзчцн ев нювбясиня дурмусуз.
Данышанда дейирсиниз ки, трестдя иш йохдур, кянардан
эялянлярин, щятта ямяк габилиййятли ишсиз ювладларына иш йери
истяйян стажлы трест фящляляринин дя аьзындан вуруб гайта-
рырсыз, бяс ушагларыныза, гощумларыныза, трест щесабына
тикдирдийиниз ъащ-ъялаллы баьынызын гаровулчусуна, онун
арвадына, гызына, сайсыз-щесабсыз вязифяли таныш-билишляри-
низин гощум-гардашларына - бу юлц ъанлар ордусуна неъя
иш тапылды?! Щяля индийядяк гапыныза пянащ эятирян щеч бир
нацмид адамын цзц эцлмяйиб, сизя гощумлуьу чатмайан
щеч кяся индийядяк ял тутмамысыз! Йаныныза эялян щамиля
гадынлары айаг цстя сахламагдан щязз алан сиз, гаршы-
нызда айаг цстя эцъля дайанан гоъалар етика хатириня беля
отурмаьа йер эюстярмяйян сиз… ъамаата яхлаг дярси
кечяъяксиз?!.
Дящшятдян Тярлан мцяллимин тцкляри биз-биз дурмушду.
Бу ня сярсямлямялярди беля? Мясул вязифядя чалышдыьы он

77
ил ярзиндя щяля щеч ким она бу ъцр нащаг иттищамлар
сцрмяйя ъцрят елямямишди. Бу ялил ъаван яйниня кяфян
эейиб онун кабинетиня эирмишдим? Щеч онун баьынын,
гощумларынын, таныш-билишляринин, щансыса щамиля гадынын,
гаршысында айаг цстя дурмагдан безмиш ащылын, баьдакы
гаровулчунун… йерийдими? О бу вязифяйя лцмпенлярин
мяишят проблемлярини щялл елямяйя дейил, дювлят
ящямиййятли бюйцк-бюйцк мясяляляри щялл елямякдян ютрц
гойулмушду. Бойлу гадыны о боьаз елямямишди ки, эялиб
ондан бекар ярийчцн иш истяйяйди. Мяэяр хястя
нявясийчцн дярманпулу истяйян гоъаны кабинетиня о
чаьырмышды ки, щяля бир отуруб динъини алмагчцн она йер дя
эюстяряйди? Хястя хястяханада олмалыйды, дяли - дялихана,
онун щяйат кредосу буйду! Бу бир. Икинъиси дя бура ямяк
биржасы дейилди! О ки галды оьлуну, кцрякянлярини трестдя ишля
тямин елямяйиня, биликли, кялляли ушагларды, дипломлары ъибля-
риндя, эедиб “гул базары”нда дурмайаъагдылар ки! Баьдакы
гаровулчусунун мясялясися… Ахы о кцтбаш чобаны трестя
юлц ъан йаздыранда дюня-дюня тапшырмышды ки, ещтийатлы ол,
бир даш алтда, бир даш цстдя, айда йцз манат ъибимдян
мян верирям, ики йцз ялли манат да трестдян мцфтя
алаъагсан, аьзыны Аллащ йолуна гойма. Цч-дюрд айдан
сонра дили дюшцндя эялмишди ки, бяс гыш вахты, баьда
олмадыьыныз вахтларда баьынызын йан-йюрясиндя оьруйа,
гачгына охшайан шцбщяли адамлар щярлянир. Баьынын
мцщафизясинин эцъляндирилмяси наминя гаровулчунун
арвадыны да трестдя “иш”ля тямин елямяк мяъбуриййятиндя
галмышды. Бир иллик фасилядян сонра йенидян баьынын
ятрафында шцбщяли ъинайяткар елементляр гейдя алынмышды
вя трестин штат ъядвялиня даща бир сойад ялавя едилмишди…
Дцздцр, инди онун “ъащ-ъялаллы” баьынын мцщафизяси етибарлы
яллярдяйди, амма юз тящлцкясизлийи, тохунулмазлыьы шцбщя
алтындайды. Кабинетиндяки бу мялуматлы демагог онун
йаралы йериня тохунмушду…

78
***
Сонра бющтанын бюйцклцйцндян, щяйасызлыьын щцдудсуз-
луьундан щалы хараблашды. Бядянинин бир йаны гыъ олду.
Шикяст мцсафир эцлля, мярми сясини андыран сясиля фасилясиз
щей цйцдцб тюкцрдц. Бирдян-биря она ня олдуса аьзы
кюпцклянмяйя башлады. Бахышларынын ня ифадя елядийини
Тярлан мцяллим эюря билмяди, чцнки щяля дя онун
эюзляриня бахмаьа щейвани бир инстинктля горхурду.
Оьлан няся баьыра-баьыра (Тярлан мцяллимин гулаглары
да тутулмушду, щеч ня ешитмирди) пенъяйини сойунуб йеря
атды, сол ялини кюйняйинин алтындан саь чийниня апарыб хейли
ялляшяряк саь ялиндян йапышыб вар эцъцйля дартды вя…
цстцндя дамарлары хатырладан назик кяндирли, гайышлы бцтюв
бир пластмас гол Тярлан мцяллимин цстцня вызылданды!
- Ал, бу да сянин торпаьын уьрунда итирдийим гол!
“Сянин торпаьын, мяним торпаьым, бизя дцшмян ня
лазым, Вятяни эюр неъя дя бюлдцляр…” Тярлан мцяллимин
аьлына эялян сон фикир бу олду вя бу вахт эен кабинети эет-
эедя даралмаьа башлады, о гядяр даралды ки, ахырда
мянэяня аьзы кими ону аьзына алыб сыхмаг истяди вя о,
гяфлятян щараданса назил олмуш илащи бир эцъцн кюмяйиля
бу мянэянянин дямир додаглары арасындан йашына йараш-
майан бир ъялдликля сивишиб чыхды. Кабинети инди даща да
эенишлянди. О гядяр эенишлянди ки, рящябяр вязифядя
чалышдыьы илляр ярзиндя бура айаг басмыш бцтцн шикайятчиляр
кимдянся, лап йухарылардан ямр алыблармыштяк сон
няфярядяк бир андаъа щцдудсуз кабинетя долушуб басырыг
салдылар. Санки щамынын саь голу йох иди, еля бил щамынын
саь яли шикяст оьланын яли кими пластмастданды вя бцтцн бу
йцзляръя сцни гол она тяряф узанмышды:
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим, эюйдя Аллащы, йердя сизи дейиб
эялмишям…

79
- Тярлан мцяллим, ушаьым хястядир, дярман пулум
йохдур…
- Тярлан мцяллим, оьлум ишсиздир, бялкя трестдя она бир
йер тапасыз…
- Тярлан мцяллим, йедди (!!!) ушаьым вар, сизя пянащ
эятирмишям…
- Тярлан мцяллим, щамиляйям, операсийайа имканым
йохдур…
- Тярлан мцяллим, кирайядя галырам, бялкя ев
нювбясиня…
- Тярлан мцяллим, иняйим гысырдыр, бялкя бир ялаъ едясиз…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан мцяллим…

***
- Ата…
- Папа…
- Папа…
- Тярлан мцяллим…
- Тярлан дайы…
Даша дюнмцш бядяниня тохундугъа таггылдайыб,
уьулдайан гулагларында якс-сяда верян бу йапма,
пластмас ялляр киминди? Аща, бу, эюзляри йашармыш
гызыйды… бу оьлуйду… буса кцрякяни… бу да эялини…
Ону силкяляйирдиляр…
- Даш кимидир… - буну оьлу гящярля пычылдады, еля о саат
эянъ гадынлар тцкцрпядиъи сясля шивян гопардылар…

***
Бейнини чульамыш боз думан арасында Абдал-Эцлаблыны
- доьма оъаьыны эюрдц. Анасынын ялиндян тутуб ятрафы кол-
косдан щюрцлмцш щяйятляринин гапысы аьзында дурмуш-
дулар. Гушбашы гар йаьырды. Щяр тяряф аь йорьана

80
бцрцнмцшдц. Онларын дурдуьу йердян кяндин ичийля илан
кими гыврыла-гыврыла узанан йол зирвяси гарлы даьларын
дюшцндя эюздян итирди.
- Бялкя эетмяйясян? Онсуз да чох щюрмят елямисян
она… Ахы кимди бу ермяни е? - Кюврялмиш арвад санки
йалварырды.
- Щяр кимдися, кирвямиздир, гадан алым… Дара дцшцб,
бя халх ня дейяр? - Атасы чулладыьы ешшяйи йениъя минирди.
- Ел-обадан ютрц щялак елямя юзцнц, ел цчцн аьлайан
кор олар…
- Йахшысы будур ушагдан муьайат ол, гадан алым. Ял
тутмаг Ялидян галыб…
Киши сон дяфя онлара бахды вя узунгулаьын нохтасыны
чякиб йола дцзялдии.
Атасынын сифятини хатырламырды. О, балаъа Тярланын
йаддашына эет-эедя дцмаь даьларын ятякляриндя ярийиб
йоха чыхан гара нюгтя кими юмцрлцк щякк олунмушду. О
вахтдан ня атасыны эюрдц, ня дя ешшяйи…
- Атам щара эетди, ай ана?
- Сяркис кирвямиз аьыр нахошдур, ону йолухмаьа эетди,
башына дюнцм…

***
Сяркис адыны ешитъяк Тярлан мцяллим яввялъя алтмыш беш
ил габаг гуъаьында эцъля отуздурулдуьу чахыр ийи верян
тцклц, шишман сифятли, йекябурун кишинин дямиртяк мющкям
голларындакы гцввяни бир даща щисс еляди, сонра гырмызы
мяляфяйя бцрцнмцш чылпаг айаглары гаршысында диз чюкян
кянд дялляйинин габа ялиндяки ити тийяли цлэцъ пар-пар парлады
вя Тярлан мцяллим лап ушаглыгда олдуьу кими дящшятли,
тясвиредилмяз, кяскин аьры дуйдуса да ъынгыры беля
чыхмады, чцнки буна щеч щейи дя галмамышды.
- Лянятя эялясян…
- Евин даьылсын…

81
- Сяни эюрцм даша дбнясян, даш адам…
Аьыз-аьыза вериб санки ейни анда чыьырышан адамларын -
иллярля кабинетиндян нацмид дюнян шикайятчилярин
йаьдырдыьы бу таныш нифринляр ъанында щяйат нуру сюнян
Тярлан мцяллимин фани дцнйада ешитдийи ян ахырынъы сясляр
иди. Щушу щямишялик лну тярк елямямишдян габаг аьлына
эялян сон фикирся бу олду: “Ай Аллащ, ахы мян кимя нейля-
мишдим?!.”

82
повестляр
ИСКЯНДЯРИН БУЙНУЗУ

Йерин мялум, Мирзя Ъялил!

- Искяндярин буyнузу вар, буyнузу! Искяндярин буyну-


зу вар, буyнузу!
Чялиyини голтуьуна вурмуш Искяндяр гызмар кюз долу
бапбалаъа мангалла еля йениъя евиня эирмишди ки, кцчядя
хорла чыьыран бир дястя хырда оьлан ушаьынын сясиня гапы
аьзында аyаг сахлаyараг чийни цзяриндян чюля тяряф бар-
бар баьырды:
- Даyанын, шеyтан балаьындан дцшянляр, атовузу далы-
вуза сарыyаъаьам! Ялимя кечсяз бюyцк тикявизи гулаьывыз
боyда... - кюзцн истиси сифятини гарсадыьындан сюзцнц битиря
билмяди. Ахсаyа-ахсаyа тялясик юзцнц евин ортасына yети-
риб, мангалы аyаглары торпаг дюшямяyя санъылмыш дямир
мизин цстцня чырпды. Йеря дцшмцш чялиyини галдырыб белини
дикялдяндя яввялъя истяди hямишякитяк кцчяyя чыхыб чол-
ма-чоъуглары сюyя-сюyя габаьына гатсын, амма дяли ня-
рясиндян сонра надинъ ушагларын чохдан гачыб эетдикля-
рини анлаyан кими фикриндян дашынды. Гапы иля цз-цзя гоyул-
муш сыныг-салхаг газ собасынын цстцндя галагланмыш hисли
чаyдан, язик-цзцк аллцминум бошгабларын арасындакы кирли
стяканлардан бирини эютцрцб мангалын yанына гоyду. Сту-
лу явяз едян кубик дашын цстцндя отуруб чялиyини аyаглары

84
арасына узатды, дирсякляри сцзцлмцш yамаглы палтосунун
голтуг ъибиндян долу чахыр шцшяси чыхарыб гапаьыны ачды,
стяканы шярабла долдурараг бирняфяся башына чякдикдян
сонра голуyла аьзыны силди вя яллярини мангалын цзяриндя ту-
туб бир-бириня сцртя-сцртя гыздырмаьа башлады.
- Ах, зяманя, зяманя, - гязябля сюyлянди, - ешшякляр
арпа yеyир, ат hясрятдир сяманя! Щаны, hаны о вахтлар ки,
грантымдан эеъя-эцндцз шырhашырла суyум ахар, печим
эурhаэурла эурулдар, ишыьым да ки... та юзцм кечирмяyин-
ъя сюнмяк билмязди. Тфу мурдар дюврана! Гардашы гар-
даша, оьлу атаyа аси еляyян доллар чыхарданын юлцсцня ляh-
нят! А кишиляр, буна ким инанар: цч быьыбырма ювлад бюyц-
дясян, юзцн авариyны дахмада бит-биряyя yем оласан,
мяhлянин yетимчяляринин оyунъаьына дюнясян! Ах, ах, ах!
- чяликдян йапышан яллярини чянясиня даyаг едяряк отаьа
эюз эяздирди. Диварларын суваьы нечя yердян гопуб тюкцл-
мцшдц. Пянъяряyя шцшя явязиня яски-цскц тыханмыш, кар-
тон парчалары вурулмушду. Евин yухары башында гядими дя-
мир чарпаyыда ъындыр yорьан-дюшяк, балыш yериня кюhня яс-
эяр шинели... Чарпаyынын сынмыш аyаьынын бирини кубик дашы
явяз едирди. Йатаьа йахын дивар юлдцрцлмцш тахтабитилярин
ганындан лякя-лякяyди. Торпаг дюшямянин hяр тяряфиня
бош чахыр шцшяляри, консерв гутулары, сигарет кютцкляри, гя-
зет парчалары атылмыш, отаьын тян ортасындакы чцрцк yоьун
диряк гарын вермиш таваны учмагдан сахлаyырды. Йарым яс-
рин шифонеринин ичиндя цч дяст костyум, цч мцхтялиф рянэли
кюhня плаш, цч галстук асылмыш, пянъяряалтына нюyцт лам-
пасы вя алтымышынъы иллярин ири радиогябуледиъиси гоyулмуш-
ду...
Искяндярин доьма еви яввялляр кцчянин якс тяряфиндяки
hяyятдяyди. Арвады вя цч оьлуyла орда yашаyырды. Иyирми ики
ил габаг бюyцк оьлу Ъанялинин евлянмясиyля hяyятин орта-
сындан hасар чякиб ата-анасындан, гардашларындан аyрыл-
масы бир олду. Сонра ортанъын оьлу Пирялинин башыны баьла-

85
маг вахты yетишди. Бу гочаг да hяyятин бир hиссясини га-
марлаyыб мцстягиллиyя говушду, галан hиссясини кичик гар-
дашы Эцляли чяпярляди ки, мян дя юзцмя эюря бир кишиyям.
Сонра гардашлар арасында yер давасы башлады: ниyя сяня
чох дцшцб, мяня аз? Бу вахт арвады ъаныны ювладларына
баьышлады вя Искяндяр дя он рубллуг гулаглы папаьыны га-
баьына гоyуб чох фикирляшди, чох эютцр-гоy еляди, гярара
эялди ки, еля гулаглы папаьыны да эютцрцб кцчянин якс тя-
ряфиня - илляр узуну тялябяляря кираyя вердиyи, пулуну арва-
ды алдыьындан индиyядяк бир гяпик хеyрини эюрмядиyи баба-
сындангалма дахмасына кючяряк ушагларынын ял-аyаьына
долашмаса yахшыдыр. Тязяъя тягацдя чыхмышды, дювлятин
вердиyи дохсан рублу хырым-хырым yесяyди юляняъян бясиy-
ди. Вя Горбачовун hакимиyyятя эялдиyи илин ахшамларындан
бириндя шяля-шцлясини - yорьан-дюшяк адланан митиллярини,
Хрушшов дюврцнцн радиогябуледиъисини, аллцмин габ-гашы-
ьыны, стякан-нялбякисини yыьышдырыб лювбярини атды hямян бу
дахмаyа. Бири-бириляриля ганлыбычаг олмуш гардашларын "yер
давасына" арвадлары да гошулдуьундан говьанын "сач да-
васына" чеврилдиyи мярhялядя хошбяхтликдян кцчя плана
дцшдц вя "дцшмянляр" дювлят тяряфиндян пярян-пярян са-
лындылар: Ъанялиyя цч отаглы мянзил вериб yолладылар Яhмяд-
лиyя, Пирялиyля Эцляли hяряyя ики отаг алыб бири Йени Йасама-
ла кючдц, диэяри Бадамдара. Мцбаhисяли hяyяти дя кцчя-
нин диэяр hяyятляритяк трактор аьзына вериб торпагла бир еля-
диляр. Инди hямян yердя "бюyцк" адамлардан ютрц онмяр-
тябяли монументал бина уъалырды...
...Искяндяр ъийилти сясляри ешидиб, ясасыны ясяби-ясяби дя-
мир мизя дюyяъляyяряк "бясдирин!" баьырды. Яфсаняйди ки,
эуйа инсан щяр шейя юйряшир. Узун иллярди ки, ахшамлар эюз-
дян-кюнцлдян узаг комасында хяyала далараг дцз гырх ил
бялядчи ишлядиyи гатарлары, гатарларын тякярляринин релсляр цзя-
риндя чыхардыьы монотон, лакин доьма сяслярини хатырлаyыр,
бу сясляр hязин ана лаyласытяк мцрэц, yуху эятирдиyи бир

86
мягамда эаh чарпаyысы алтында, евин саyсыз-hесабсыз
дялмя-дешикляри арасында ъийилдяшян, эаh да гудуруб сто-
ла, yатаьа дарашан сичовуллар ону кечмишини анмаг кими
севимли мяшьулиyyятиндян аyырараг бу эцнцн аъы реаллыгла-
рына гаyтарыб ясяблярини тарыма чякирди, амма yетмиш цч
yашлы гоъа хяyали дцнyасыны алт-цст едян бу ъийилти сясляри-
ня hяля дя алыша билмирди. Дямиря чырпылан ясанын эурулту-
сундан вя баьыртыдан сонра эямириъиляр юз ъивилдяшмяляри-
ни кясмясяyдиляр, Искяндяр ялиня кечянляри диварлардакы
оyуглара тяряф толазлаyаъагды. Йатаьы ятрафындакы бош кон-
серв гутулары, диварлара чырпылыб сынмыш чахыр шцшяляринин гы-
рынтылары еля сыртыг сичовулларла амансыз "савашынын" бариз yа-
диэарларыyды... Анъаг бу "савашда" hямишя боз гамчыгуy-
руглар цстцн эялирди. Онлар чюряyиня шярик чыхдыглары ялил го-
ъанын тякъя гапылмаг истядиyи хяyаллар алямини даьытмыр,
ъындыр yорьан-дюшяyини, оьулларынын баьышладыьы нимдаш
костyумлары, эеyилмякдян дабанлары сцртцлмцш кюhня
аyаггабылары да дидиб-дидишдирир, бязян эеъяляр hарынлашыб
онун гарны цстцня, синясиня дарашараг бурун-гулаьыны да
дишляyирдиляр. Бунлара алышмагмы оларды? О йандан да мя-
hяллянин чолма-чоъуглары кефляри дуранда hяйятин башына
топлашыб хорла чыьырараг ъырнадырдылар ону: "Искяндярин буй-
нузу вар, буйнузу!" Щяля бир дяфя дя олмамышды ки, ушаг-
ларын чыьыр-баьырыны гулаг ардына вуруб ъавабсыз гойайды
онлары. Мцтляг эяряк няря-баьыртыйла чялийини hавада ойна-
да-ойнада архаларынъа кцчяйя чыхыб сюйцш пайларыны ве-
ряйди. "Хынъым-хынъым доьрайыб, кичик тикясини гулаьы бой-
да етмяк" цчцн индийядяк "лявянд ушагларындан" бири дя
яля кечмямишди, бядбяхтчиликдян "шейтан балаьындан дц-
шянлярин" hяля hеч сир-сифятлярини, бой-бухунларыны да ямял-
лиъя эюрмямишди, чцнки баьырты ешидян ушаглар гоъанын ши-
кястлийиндян йарарланараг вахтында якилиб уъа биналарын
араларына сяпялянирдиляр. Искяндяря анъаг онларын сясляри-
ни ешидиб ясяби hалда саатларла юз-юзцня дейинмяк галыр-

87
ды. Бу сясляря юйряшя билмирди ки, билмирди. "Искяндярин буй-
нузу вар, буйнузу!" Йухуларында да "годугларын" чыьыр-ба-
ьырына диксиниб ойанар, эеъянин бир алями эюзлярини ачыб зцл-
мяти сейр едяр, дахмада гайнашан сичовулларын ъийилтиля-
риндян ъинляняряк чялийиля чарпайысынын йан-йюрясини дюйяъ-
лядикдян сонра башыны ясэяр шинели цстцня атыб уйуйарды...
Гяфлятян хатырлады ки, бу эцн оьланлары эялмялийди йаны-
на, hяря юзцйля бир яъняби мцштяри эятиряъякди; щяйят-ба-
ъайа бахыб гиймят охуйаъаг, сювдяляшяъякдиляр; горхду
ки, бирдян ахшама дцшярляр, ев дя гаранлыг. Дцздцр, мя-
щяллядяки тикинтилярин гаровулуну чякян гачгын Мамош ки-
шинин нявясиня ъибиндяки тягацддянгалма сонунъу ики мин
манатыны вериб ишыьыны дцзялтдирмяйи хащиш етмишди, о да бир
эюз гырпымында електрик диряйиня пишик кими дырмашараг гы-
рылмыш нагили бирляшдирмиш, "Искяндяр баба, гайырдым!" дейя
гоъаны архайынлашдырмышды, амма Искяндяр бумбуз дах-
масына эиряндя сойугдан ишыьынын йаныб-йанмадыьыны йох-
ламаьы унутмуш, пал-палтар долабынын сыныг-салхаг гапысы-
ны йериндян гопарыб щяйятдя хырда-хырда доьрайараг ман-
гала атыб тонгал галамыш, кюзцйля комасыны гыздырыб исин-
миш вя йалныз инди ишыьы йадына салмышды.
Ясасыны ялиня алыб айаьа галхды, ахсайа-ахсайа эедиб
гапынын йанындакы нагиллярин чылпаг уъларыны бирляшдирди вя
тавандан асылыб салланмыш електрик лампасынын ишыгландыьы-
ны эюръяк ушагтяк еля севинди ки!
- Ики "мяммядим" hалалын олсун, гачгын нявяси!
Бир айды ишыьы йанмырды. Демя мяhяллядяки електрик диря-
йиндян гырылыб гопмуш нагилляр ади мантйор ялляриня мюh-
таъмыш, оьланларыса аталарынын ишыьыны дцзялтдирмяк явязи-
ня "инди республикада енержийя гянаят режимидир" дейя ки-
шини башдан едирдиляр, эуйа эюрмцрдц ки, ахшамлар бцтцн
ятраф биналарын пянъяряляри чилчырагбан олурду. Щяля бу бир
йана, бир щяфтяйди ки, лампасынын нюйцтц дя гуртармышды,
ювладларына дюня-дюня тапшырмышды, эяляндя эюрян юзля-

88
рийля нюйцт эятиряъякдилярми?
Електрик лампасына севиня-севиня бир дя бахды. Таван-
дан асылмыш бу шцшя "армуд" ону гаранлыг дцнйадан ишыглы
дцнйайа чыхармышды. Мискин дахмасы инди она шащ сарайы
кими эюрцнцрдц. Дахмайды, комайды, щяр няйдися юзцнцн
иди! Ишыьы йанырды, мизин цстя "ъан дярманы" сандыьы йарыйа-
ъан долу чахыр шцшяси вя евин ортасындакы мангалда сцр-
сцмцклярини гыздыран кюзярян оъаг! Бу саат, бу дягигя
она даща щеч ня эяряк дейилди, кефи бирдян-биря кюкялмиш-
ди, щятта истяди кечмишдякитяк овурдларыны цфцрцб бир-ики аьыз
фит чала, лакин алт дамаьында саралмыш биръя чцрцк диши олан
аьзындан еля гярибя фышылты чыхды ки, бу сяся диксиняряк тез
фикриндян дашынды. Амма ъаванлыгда - ялялхцсус онда ки,
щяр дяфя узун, йоруъу, маъяралы "рейс"дян яли, ъиби долу
гайыдыб эялярди, - фит чалмаьы йаман хошларды. О вахт отуз
ики дишинин отуз икиси дя ъаьбаъаь йериндяйди, ятли, шишман
овурдлары да индики кими батыг дейилди вя "Гараэиля", "Сары
эялин"... кими мащнылар онун фыштырыьында еля щязин-щязин
сяслянярди ки! "Евдя фит чалма, ай кцлбаш, касадлыьа дцшя-
рик!" - пулгазанан, зящмяткеш яринин йахшылыьыны овсана-
дан чыхаран нанкор арвад щяр дяфя дейиниб кефиня соьан
доьрамасайды, о щязин "мелодийалар" бялкя дя саатларла
битмяйяъякди...
Чолаг айаьыны архасынъа сцрцйя-сцрцйя пянъяряйя
доьру эедяряк, Бакыдан савайы щеч йаны тутмайан радио-
нун дцймясини буруб ишя салды. Ефирдян ушаг сяси эялирди:
"Ясщабра чцн рясидям буй эцлям чяндан мяст кярди ки,
дамяням... дамяням яз дяст бярфят..." Сонра аъыглы ки-
ши сяси ешидилди: "Беряфт! Беряфт..." - "Яз дясти беряфт, ей
мцрьи сящяр..." дейя ушаг давам етди вя Искяндяр йалныз
бу заман ганды ки, хырылдайан ири йешикдя радиотамаша эе-
дирди, лакин актйорларын дилини анламадыьындан радиону ке-
чириб пянъярянин йанында дивара вурулмуш ял бойда айна-
йа бахды. Орда ятрафы щюрцмчяк тору кими дярин гырышлара

89
бцрцнян чухура дцшмцш бир ъцт гямэин, йорьун эюздян
вя сых, чал саггалдан савайы бир шей эюрмяди. Яввялъя
тцклц сифятини, боьазыны, бойнуну, сонра палтосу арасындан
ялини салыб голтугларыны бир хейли бярк-бярк гашыды. Щандан-
щана ращатланыб ялини йенидян цзцня апарараг эцзэцдя
яксиня баха-баха саггалыны тумарламаьа башлады. Ке-
чян сяфяр оьланларынын цчц дя айры-айрылыгда йанына эялиб:
"Филан эцн гонаьымыз олаъаг, мцтляг цзцнц гырхарсан"
демишдилярся дя, бири дя фикирляшмямишди ки, бялкя кишинин
ня цлэцъц варды, ня дя цлэцъ алмаьа пулу. "Цзцнц гырхар-
сан!" Еля ямр вермяйин устасыйдылар, няйля алайды? Цстя-
лик щяря атасыны беш-алты ил яввял баьышладыьы юз нимдаш кост-
йумунда эюрмяк истяйирди. Искяндяр щяля бир дяфя дя ол-
сун ушагларынын пал-палтарларыны эеймямишди. Биринъиси, эе-
дяси еля бир йери дя йох иди ки, бязяниб-дцзяниб костйум
эейяйди; икинъиси, оьланларынын бядянляринин юлчцляри онун-
куйла дцз эялмирди, щеч биринин костйуму яйниня цряйи ар-
зуладыьытяк отурмурду; цчцнъцсц дя ки, биринин костйуму-
ну эейинсяйди диэярляри гысгандыгларындан дава-далаш са-
лаъагдылар. Бир аз сонбешийи Эцляли бой-бухунда она чяк-
мишди, онун да пенъяйинин ъиблярини сичан-сичовул дидиб да-
ьытмышды. Пирялинин шалвары нисбятян абырлы олса да илляр узу-
ну йуйулмагдан о гядяр даралыб эюдялмишди ки, цзцлмцш
балаглары атасынын топуьундан азы бир гарыш гысайды, Ъаня-
линин пенъяйися... Ахырда эцнорта чаьы, оьланларынын эялиши
эюзлянилян эцн беля гярара эялмишди ки, щеч бири инъимясин
дейя щяр оьлундан яйниндя бир нишаня эяздирсин: йяни ки,
Пирялинин голларынын уъу биляйиндян беш бармаг эюдяк олан
кющня дябли дама-дама пенъяйини яйниня кечирмиш; Ъа-
нялинин дизляри сцртцлмцш сары, узун, енли шалварыны эеймиш,
Эцлялинин гырмызы рянэдя хал-хал галстукуну тахмышды. Тяк-
ъя гулаглы папаьы, ъындыры тюкцлян палтосу, иллярля су, сабун
цзцня щясрят боз рянэя чалан байрамлыг аь кюйняйи вя
бурну гопуб ачылдыьындан ъящянэини араламыш ики гязябли

90
кюпяк башына бянзяйян айаггабылар онункуйду. Щаваны
гыздырмыш мангалла ичкинин тясириндян палтосуну чыхарыб йа-
таьына тулладыьы заман аьлына эялди ки, защири эюркямини
корлайан еля бу чухаймыш, йягин оьланларынын либасында бир
аз "салидны" эюрцняр, ушагларыны юзлярийля эятиряъякляри яъ-
няби гонаглары гаршысында хяъил етмязди.
Оьланларынын бу сяфярки эялишинин дя мягсядли олдуьуну
йадына саланда ганы гаралды, эедиб кубик дашынын цстцн-
дя отурду, чялийини дя узатды айаглары арасына. Шцшядяки
чахырын галаныйла тулуьуну долдурдугдан сонра доллар иъад
едянин атабатасыны цряйиндя хейли гарьыдыса да, йеня дя
щирси сойумады ки, сойумады. Дядя вай, беля дя иш олармы
ки, мискин бир дахмадан, беш-цч сот гуру щяйятдян ютрц
цч доьмаъа гардаш боьушалар бир-бирийля; о дейя ев мя-
нимди, бу дейя ев мяним?
Щяр шей пуллу адамларын, имканлы фирмаларын кцчяйя айаг
ачдыглары вахтдан башланды. Эялиб эирирдиляр щяйятляря:
- Нечя адам йашайыр бурда?
- Цч аилядян ибарят он адам.
- Йа Ящмядлидя, Эцняшлидя цч-дюрд отаглы цч мянзил алы-
рыг сизя, йа да щяр аиляйя отуз мин доллар, юзцнцз сечин!
Бирмяртябяли йастыдам евлярин касыб сакинляри цчцн бу
гядяр пул бюйцк мябляь иди вя ялбяття ки, онлар ялцстц, тя-
ряддцдсцз отуз мин доллары сечир, шящярин уъгар йерлярин-
дя уъуз мянзилляр алыб филан гядяр габаьа дцшцрдцляр. Мир-
баьыр кишинин щяйятинин сащяси бюйцк олдуьуна эюря, йери-
ни алмаг истяйян фирмадан йцз мин доллар гопармышды. Мир-
баьыр кишинин бир оьлу варды, ики гызы, о гядяр пулу еля бю-
лцб-бюлцшдцрмцшдцляр ки, щеч ъынгырлары да чыхмамышды;
Байыл тяряфлярдя су гиймятиня цч щяйят еви алмышдылар, оьул
да чякиб апармышды атасыны йанына. Инди оьлунун, кцрякян-
ляринин алтында гяттязя машынлары, шящяр кянарында баьла-
ры, эейимляри-кеъимляри, дямдясэащ... Йохса Искяндярин
аъэюз быьыбурмалары кими... Щяля ня аталарыны разы салмыш-

91
дылар, ня дядя-баба йурдуну сатмышдылар, амма индидян
пул цстцндя дидиширдиляр...
Бу эцн щяр цчц тяшриф буйураъагды гонагларыйла бирэя.
Гонаг дейяндя ки, щяря юз йаьлы мцштярисини йанына са-
лыб, гызыл гиймятиня галхмыш дахманын, бош гуру торпаг-
дан ибарят олан щяйятин тамашасына эятиряъякди.
Тягацдя чыхмаг hеч дцшмяди она. Икиъя аy асудя оту-
руб дювлятин вердиyи пенсиyаны хымыр-хымыр yеyирди ки, ара
гарышды, мязhяб итди: тятилляр, митингляр, ган-гада, гытлыг,
баhалыг, талон системи... Совет hюкумятинин yыхылмасыyла
онун да еви yыхылды. Яввялъя кранында суyу гуруду. Мяъ-
бур олуб сяhярляр ял-цз yумаг, цз гырхмаг кими вярдишля-
риля видалашмаг мяъбуриyyятиндя галды. Пулун гиyмятдян
дцшмяси, тягацдлярин эеъикдирилмяси сябябиндян аyда-ил-
дя бир yол шяhяря ениб yахынлагдакы hамама yолланмаьы
да бирдяфялик унутду. Бунлар азмыш кими, сонра мави газы
да yаьлы яппяк олуб эюyя чякилди. Бу вахт мящяллянин щан-
сы кцллцйцндянся тапдыьы кющня, яйригыч мангалъыг карына
йетди. Биринъи гыш щяйятинин щасарынын йюндямсиз, яйиш-цйцш
тахталары сейрялди; икинъи гыш кющня, чцрцмцш дюшямяни
доьрайыб мангала атды; нювбяти ил шалбанлара эиришди вя
айаьынын алтында чылпаг, ням торпаг галды; бу гышса пян-
ъяряалты, сыныг-салхаг стуллар, кятилляр... нящайят, пал-палтар
шифонеринин гапысы сойуьун бадына эетмишди... Беляъя не-
чя ай, нечя ил давам едяъяйини бир Аллащ билирди. Искяндяр
талейиля барышмышды, дуйурду ки, сонуна - шяряфсиз сонуна
аз галыб. Айазлы гыш эеъяляринин бириндя зцлмят, бумбуз
дахмасында ъан веряъякди. Хястя, ялил гоъанын йохлуьу-
ну ян яввял мящяллянин дяъял ушаглары щисс едяъякдиляр,
чцнки цч-дюрд эцн далбадал адятляри цзря кишинин щасары ят-
рафына топлашараг "Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" чы-
ьырсалар да дахмадан юйряшдикляри сюйцш, баьырты ешитмя-
йиб шцбщялянъяк, щяр ещтимала гаршы команы даша тутдуг-
лары мягамда варлы адамларын кцчядяки щасарлара алынмыш

92
тикинти обйектляри арасындан чыхан гачгын Мамош киши ялин-
дяки зорба чомаьыны щавада йелляйя-йелляйя онлары габа-
ьына гатыб говаъаг, Искяндярин нядянся ушаглара щай
вермядийиня юзц дя тяяъъцбляняряк ярк едиб щяйятя эи-
ряъяк, чомаьыйла сыныг, дялмя-дешик тахта гапыны таггыл-
дада-таггылдада ев йийясини щайлайаъагды:
- Искяндяр, ай Искяндяр, Искяндяр уйй!
Мамош киши бир дяфя олмушду бурада. Варлы-карлы кишиляр-
дян бири ону Искяндярин йанына йоллайыб тапшырмышды ки, юй-
рян эюр о гоъа щяйятини сатырмы, сатырса нечяйя, щансы
шяртлярля разылашар? Мамош киши о заман биринъи вя сонун-
ъу кяря айаг басмышды бу дахмайа. Мизин йанындакы аь-
зы цстя чеврилмиш ведряни алтыны чякиб Искяндярля габаг-
гяншяр отурмушду вя мцгяддимя явязиня бир хейли тале-
йин эярдишиндян, фани дцнйанын тярсямязщяб ишляриндян,
эцн-эцзярандан эап етдикдян сонра мятлябя кечмиш,
щямсющбятинин еля бу дахмада - юз ата-баба оъаьында-
ъа юлмяк амаъында булундуьуну йягинляшдирдикдя тяля-
сик худащафизляшиб мцряххяс олмушду. Дахманын кясиф
гохусу, дивар бойу цзцйухары галхыб йары йолда кялляма-
йаллаг ашан йекягарын кцрян тараканлар, айаглары алтында
гачды-тутду ойнайан сыртыг сичовуллар, сющбятляри бойу яли-
ни голтуглары арасындан чякмядян харча-хурчла гашынан
ев йийясинин тез-тез щайхырараг торпаг дюшямяйя тцпцр-
мясиндян Мамош киши еля чийринмишди ки, фювгаладя бир ща-
дися баш вермяйинъя бура бир даща гядям гоймайаъа-
ьына там ямин иди.
Чыьырган, ясяби Искяндярин ня ушагларын, ня дя онун
щайына щай вермямясини Мамош киши ясл фювгяладя щади-
ся санараг гапыны итяляйиб ичяри кечяъяк, эюряъякди ки, пал-
толу Искяндяр - дцнян юлмцсян, сраьаэцн - эюзляри ачыг
щалда йатаьында тирляниб эябярмишдир...
Беля бир агибят эюзляйирди Искяндяри, еля Искяндяр дя бе-
ля бир агибяти эюзляйир, агибятинин мящз бу ъцр олаъаьыны

93
тяхмин едиб горхуйа дцшцрдц. Юмрцн бу шякилдя сонлу-
ьу ону зярряъя горхутмурду, яксиня, щадисялярин юлцмцн-
дян сонракы мялум давамынын хофуйду цряйиня хал салан.
Искяндяря Аллащ-таала тяряфиндян щеч бир юнъяэюрмя га-
билиййяти, екстрасенслик верэиси бяхш олунмаса да Мамош
кишинин онун гурумуш ъясядини эюрдцйц андан башлайа-
раг щадисялярин неъя инкишаф едяъяйини хяйалында дягиг-
ликля ъанландыра билярди: Мамош киши аталарынын юлцм хябя-
рини оьланларына чатдырмагчцн чапар йолладыгдан сонра
ушагларынын цчц дя юзлярини арвадаьаларыйла бирликдя мяр-
щума башыловлу йетиряряк дахманы яляк-вяляк едиб "вя-
сиййятнамя" ахтараъаг, тапмадыгда ясл мярякя гопа-
ъагды! Ъаняли сцбут етмяк истяйяъякди ки, бюйцк оьул ол-
дуьу цчцн ганунла щяйятин цчдя ики щиссяси она дцшцр;
Пиряли исбат етмяйя чалышаъагды ки, атадангалма мирас вя-
рясяляр арасында бюлцшдцрцляркян дювлят тяряфиндян цстцн-
лцк чохушаглы иддиачыйа, йяни она верилир; Эцлялися ики айа-
ьыны да бир башмаьа диряйиб дураъагды ки, еля шей йохдур,
евин сонбешийитяк ата варидатынын тян йарысына щамыдан чох
онун щаггы чатыр. "Йурист" арвадларын мцбащисяйя гошул-
масыса од цстцня бензин тюкяъяк вя сюзлярин ишя йара-
мадыьы йердя ити гадын дырнаглары "дюйцшя" щазыр вязиййятя
эятириляъякди. Мейитин щалына галан ким иди, дахма дюня-
ъякди ит боьушдурулан мейдана... Сонра щяря юз эюзял-
чясини далынъа салараг бири нотариат конторуна гачаъаг, о
бири сащя мцвяккилинин отурдуьу пункта цз тутаъаг, диэя-
рися профессионал вякил ахтарышларына йолланаъагды... Ким
билир, бялкя дя бу "ссенари" иллярля сцрян тякликдян вя чахы-
рын тясириндян илтищаба уьрамыш бейнин, хястя тяхяййцлцн
мящсулуйду, амма щяр щалда гядярини бу ъцр тясяввцр
едиб юлцмдян йох, юлмяйя горхурду...
Яъяб йашайырды юзцйчцн! Чох да ки, тягацдц айларла
эеъикдирилир, эцнлярля аъ-сусуз олур, газсыз, ишыгсыз галырды.
Баш-гулаьы ки динъ иди! Итириб-ахтаран ким иди ону. Нечя ил

94
яввял саь айаьы гяфлятян ифлиъ олуб тутуландан сонра да
щеч кясин йадына дцшмямишди. Ювладларыны гынамырды да,
нейлясинляр, щамынын бир чятян кцлфяти, чюрякляри дя дашдан
чыхырды. Доланышыьын бу аьыр вахтында тябии ки, щяря юз ща-
йындайды. Искяндярин онлардан умаъаьы да йох иди, бюйц-
йцб йетишмиш ушагларыны эцъля сахлайырдылар, щай-щайы эе-
диб вай-вайы галмыш ялил гоъаны неъя доландырайдылар? Ам-
ма еля ки, доллар сющбяти эирди арайа, еля ки, йцз илин гон-
шулары ев-ешиклярини йени пейда олмуш милйончулара сатыб
кючмяйя башладылар, кцчя дюндц ири бир тикинти мейданча-
сына, Искяндярин динълийи позулду. Бир йандан Мамош киши
кцчядя, тиндя щяр растлашанда ону йолундан яйлядиб чя-
няси алтына салыр, узун бир прологдан сонра мятлябя кечиб
щяйятиня тапдыьы "йаьлы" мцштяриляри аьыз долусу тярифляйя-
ряк "беш эцнлцк юмрц галмыш" ихтийары дахмасыны сатмаьа
бош йеря ширникляндирир; диэяр тяряфдян оьланлары чохдан
унутдуглары ата евиня айаг ачыб, юз вярясялик щцгугларыны
тяляб едирдиляр. Ъаняли дирянмишди ки, вясиййятнамя мяним
адыма йазылмалыдыр; Пиряли дахмайа вя щяйятин йарысына ид-
диалыйды; Эцлялися ата оъаьынын сатылыб пулун чох щиссясиня
йийялянмяк идейасындан инадкаръасына дюрдялли йапышмыш-
ды. Ъаняли щяйяти тцрк иш адамына, Пиряли иранлы достуна, Эц-
лялися инэилис, америка фирмаларындан бириня сатмаг истяйир-
ди. Искяндяр щяр бири йекя киши олан тярс оьланларына "беш-
цч эцн юмрцм галыб" дейя эюзлямяйи, иншаллащ, башыны йе-
ря гойан кими ата мирасыны ялверишли гиймятя сатыб араларын-
да ядалятля, йяни бярабяр бюлцшдцрмяйи мяслящят эюрцр,
та ъаны бядяниндян чыхмайынъа йанында алгы-сатгы мюв-
зусунда сющбятлярин апарылмасынын мянасызлыьына онлары
инандырмаьа ща ялляширдися дя, арвадлары тяряфиндян даща
да гызышдырылан гардашлар аталарынын сон истяйиня мящял
гоймур, кичиъик эцзяшти беля тясяввцрляриня эятирмирдиляр.
Щяр эцнцн бир щюкмц варды, тялясмялийдиляр! Сабащ йу-
харыдакылар бир ганун назил едиб имарят, вилла тикинтисиня га-

95
даьа гойсалар, йахуд сайсыз-щесабсыз хариъи фирмалар шя-
ля-кцлялярини йыьышдырыб мямлякятляриня даьылышсалар нолар-
ды? Бяс гяфлятян Ермянистанла мцщарибя йенидян гызыша
билмяздими? Бяс тябии фялакят, бядбяхт щадися? Ондан ки
щеч кяс сыьорталанмайыб! Юлцм-итим дцнйасыйды, сабаща
эцман ня эязирди. Юлцм демишкян, чох да аталары "гурд-
ла гийамятя галан дейилям" тякрарлайырды, Худавянди-аля-
мин сирриндян кимди баш ачан, бялкя сабащ о эюй чадыр
сащиби "беш-цч эцн юмрцм галыб" сюйляйян адамын кючц-
нц аъыьа дцшцб гясдян щяля бир он-он беш ил дя йубадай-
ды, онда неъя?..
"Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" - "Дайанын, шейтан
балаьындан дцшянляр! Дайанын Лявянд балалары!" - кечян
сяфяр йеня дя баьырараг ясасыны гапыб еля тязяъя чюля чых-
маг истямишди ки, сон вахтлар она тез-тез баш чякмяйя
эялян оьланларындан бюйцйц - Ъаняли атасыны долайан бир
дястя оьлан ушаьыны габаьына гатыб гачыртмыш, сонра ба-
шыловлу hалда юзцнц дахмайа тяпмишди:
- А киши, ейиб дюйцл сянинчцн, эян дя бурну фытрыглылары йыь-
мысан гапыва?!
- Буду сянин саламын?! - тяяъъцбдян Искяндярин сулу
эюзляри тяпясиня галхмышды. - Бяйям мян йыьмышам о шей-
тан балаьындан дцшянляри гапыма, мян демишям онлара
ки, эялин яля салын мяни?!
- Юзцнц сакит апарсан hеч ким сяни яля салмаз!
- Бярякаллаh, бала, бярякаллаh! - оьлунун "мянтигиня" Ис-
кяндяр йаныб-йахылмышды. - Йяни башдан беля грижа олму-
шам ки, эедиб халхын йетимчялярини йыьыб тюкцрям hяйятя,
йалварырам ки, долайын мяни?
- Пай сяни! - Ъаняли hирсля ялини ялинин ичиня чырпараг сил-
ля сяси чыхартмышды. - А киши, тцлкцйя инанаг, йа хорузун
гуйруьуна? Ъамаатын да сян синнидя аталары вар, эюр hеч
мяhлянин бир годуьу эялиб яля салыр онлары? Яля сала да бил-
мязляр ахы, чцнки онлар атадырлар, ясл ата, тцркляр демиш-

96
кян "ийи ата", - сонра хцсуси вурьуйла сюзцнц йекунлаш-
дырмышды - идеалны ата!
- Хейр, бала, - киши тяяссцфля башыны аьыр-аьыр йырьаламыш-
ды, - онларын оьуллары оьулдур, урус демишкян настойашши
оьул! Еля оьуллары олан кишилярин гапы-пянъярялярини ким даш-
галаг едя биляр?!
Бу дяфя Ъаняли тяяссцфля башыны буламышды:
- Нашцкцр адам буна дейибляр е! - сонра ловьа-ловьа
давам етмишди. - Башгалары юз шофер, рабочи оьулларыйла
фяхр еляйир, сян мяним кими оьлун - о бойда научны исле-
дователски институтун младшы лаборантынын адыны батырырсан...
Искяндяр мцбаhисянин мянасызлыьыны дярк едиб дяриня
эетмямишди, чцнки оьланларынын эюнцня йахшы бяляд олду-
ьундан билирди ки, бирини десяйди, Ъаняли бешини гайтараъаг,
ахырда онун юзцнц эцнаhкар чыхараъагды. Пирялийля Эцляли
дя hеч ондан эери галмаздылар. Хасиййятъя аналарына чяк-
миш бу тярса ушагларыйла сюз эцляшдирмяк карла hюъят еля-
мяк кими бир шейди. Искяндяр арвадыны хатырлайыб цряйиндя
эоруна сюйдцкдян сонра Ъанялинин йол азыб эялмядийини,
hямишякитяк бу кяря дя эялишинин мягсядли олдуьуну йа-
дына салараг оьлундан мятлябя кечмяйи тяляб етмишди. Бу
йердя Ъаняли иши хатириня сифятиня маска тахараг сясини
йумшалтмыш, атасынын мизин йанында стул явязиня аьзы цс-
тя гойдуьу чцрцк ведрянин цстцндя еhмалъа отуруб hыг-
гана-hыггана:
- Бир тцрк тапмышам, - демишди, - чим йаь. Щяйятя ня
гиймят охусаг веряъяк. Латарейадыр е, дцшцб бяхтимизя,
латарейа!
Ъанялидян бир эцн юнъя Пиряли эялмишди ки, бяс, а киши,
тязя бир иранлы достум вар, пулуну балта кясмяз, алмаьа
йер сащяси ахтарыр шящярдя, фцрсяти фювтя вермяк олмаз,
эятиряъяйям бахсын. Пирялидян сонра Эцляли эирмишди ата-
сынын гылыьына: "Филан эцн цзцнц гырхыб костйумуму эейяр-
сян, Американ фирмасынын нцмайяндясиля эяляъяйям!"

97
Ъаняли хябярдарлыг етмишди ки, мябада тцркя дейясян
атамсан, эуйа бу, гиймятя тясир эюстяря билярди; Пиряли
эюстяриш вермишди ки, юзцнц лаллыьа вуруб киримишъя отурар-
сан, галаны мяним бойнума; Эцлялининся тяляби о иди ки,
бурнуну дахмадан чюля чыхармасан йахшыдыр, еля щяйят-
дяъя фирма нцмайяндясийля сювдяляшиб эедяъяйик, яъня-
би разылашса - буна щеч онун шцбщяси йох иди - ертяси эцн
фирманын бащалы хариъи машынында нотариат конторунаъан
эязмяк сяадяти нясиб олаъагды гоъайа!..
Искяндяр оьулларынын дедиклярини адяти цзря бир гулаьын-
дан алыб, о бири гулаьындан ютцрмцшдц, чцнки гярарында
гятийди ки, та няфяси эедиб-эялир, ев, щяйят-филан сатан де-
йилди. Дцздцр, ушагларыны яъняби гонаглары йанында биабыр
етмямякчцн онларын йалныз бир хащишиня ямял едиб бязя-
ниб-дцзяняъякди, амма иш алгы-сатгы мясялясиня йетишян-
дя щеч атасы Кябля Исфяндийар да гябирдян хортлайыб чых-
сайды ону фикриндян дюндяря билмязди. "А бала, юзцвцзля
бир шцшя нюйцт эятирин" - щяр цч оьлундан биръя хащиши бу
олмушду вя цряйиндя Аллаща йалвармышды ки, каш цчц дя
гонагларыйла ейни вахтда йох, айры-айрылыгда эяляйди, йох-
са бир-бириляриля туташыб, яънябилярин йанында рцсвайи-ъащан
едяъякдиляр юзлярини.
Ъаняли йени тцрк достуну аьыз долусу щей тярифлямиш, Ис-
кяндярся сулу, мяст эюзляриля оьлуна баха-баха ушагла-
рын хорла чыьырдыглары атмаъанын мянасыны дцшцнмцшдц.
"Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" Нийя мящз буйну-
зу? Бялкя илляр бойу дарамадыьы аь, пырпыз сачлары гафасы-
нын янся щиссясиндя дик дурдуьуна эюря ушагларын нязя-
риндя буйнуза бянзяйирди? Яэяр беляйдися, бяс нийя ке-
чян йай Мамош кишинин щяр сяняти баъаран нявясиня ики
мин вериб башыны она даз гырхдырдандан сонра да "шейтан
балаьындан дцшянляр" йахасындан ял чякмяди? Уъундан-
гулаьындан ешитмишди ки, кцллц-алямдя бир мяшщур Искян-
дяр олмушду - Македонийалы Искяндяр, Искяндяри-Зцлгяр-

98
ней вя о тарихи шяхсиййят щаггында диллярдя чох рявайят,
ясатир долашырды. Буйнуз мясяляси яэяр о бюйцк фатещля,
нящянэ сяркярдяйля ялагядардыса, онун буна ня дяхли
варды? Бу суаллар цзяриндя чох баш сындырмыш, щяр дяфя юз
елмли, щелмли оьулларындан буйнуз "булмаъасынын" ъавабы-
ны юйрянмяк истямишдися дя буна ъцряти чатмамышды;
горхмушду ки, "бурнуфыртыглылары гапына йыьдыьын бяс дейил,
щяля бир онларын атмаъасынын сиррийля дя марагланырсан" ит-
тищамыйла цстцня дцшяряк йаш йуйуб гуру сярярдиляр ону.
"Соьан йемямисянся ичин нюш эюйняйир? Йягин туман-
чаг годугларын щойду-щойдусу ляззят верирмиш сяня. Бяс
биз дейяндя ки, юзцндя дя аз йохдур, щяшир салырдын!" Ис-
кяндяр еля буна эюря дя Ъанялидян щеч ня сорушмамыш,
дил боьаза гоймайараг бизнесмен тцрк щаггында цйц-
дцб тюкян оьлунун дарыхдырыъы наьылыны сонадяк - яэяр о
"наьылын" щягигятян дя сону вардыса - динлямядян бир-ики
аьыз ясняйиб щювсялясизликля:
- Йахшы дайи, эятириб эялярсян тцркцвц, бахарыг щансы йу-
ванын гушудур, - дейя сющбяти йекунлашдырмышды...

…Яввялъя кцчядян машын сяси эялди, сонра машынын


гапылары ачылыб шаппылтыйла юртцлдц вя щяйятинин ортасында ики
адамын уъадан данышыьы айдынъа ешидилди:
- Буйурун, буйурун, яфянди, утанмайын!
- Не эцзел мензере!
- Бяс мян сизя ня демишдим, Лявянд яфянди, вышши йер-
дир, бцтцн шящяр адамын айаьы алтында...
- Ийи, ийи, пек ийи. Шу щасарын аркасындакы не?
- Щя, бурда инэилислярин "Олрайд-сити" фирмасы офис тикийор
юзцня. Ойандаса бир "шышка"нын вилласыдыр, ичяридя балаъа
атделочны ишляри галыйор.
- "Шышка"?! О не шей, йащу?!
- "Шышка" да - зырпы адам, министр, сизин дилдя неъядир е...
зад, шей... тфу, шоьяриб, дилимин уъундайды е...

99
- Тцм шу щейет сизинми?
- Щялбяття, мянимдир! Бир дя... о евдяки гоъа кишидир, о
да прапискадыр бура, бир гол чякийор, имза атыйор, вясса-
лам-шцттамам, щяйят олуйор мяним. Бурда чятин бир шей
йохдуйор.
- Щемен ихтийар шу уфаъыг, енказлы комадамы калыйор?
- Яши, ихтийары нейняйирсиз е, щяля щяйятя тамаша един.
Бураны ахшамчаьы эюряйдиз: бцтцн шящяр чыл-чырагбан, еля
бил улдузлары сяпяляйибляр дянизин ятрафына, сянся онлардан
да йухарыдасан, бцтцн йер-эюй айагларын алтында!..
Искяндяр Ъанялини чохдан сясиндян таныйыб ял-айаьа
дцшмцшдц. Ички вя мангалын истиси тутмушду ону, яъяб
мцрэцляйирди юзцйчцн. Залым балалары бир беш дягигя дя
йубансайдылар гулаьына эялян гатар тякярляринин монотон
сядалары алтында ширин-ширин йатаъаг, бир дя отурдуьу кубик
дашын цзяриндян архасы цстя йеря чырпыланда айылаъагды.
Яввялъя айаьа дуруб, эялянляри саламламагдан ютрц
бир хейли эюзляди, сонра эюряндя ки, йох, гонаглар щяйят-
дя чяняляриня эцъ верибляр, эедиб йатаьында отурду; па-
паьынын саллаг "гулагларыны" галдырыб иплярини башы цзяриндя
дцйцнлямяк истяди вя бу вахт хатырлады ки, папаьынын баь-
лары чохдан дибиндян гопмушду; йыртыг-йолуг папаьындан
фикрини йайындырараг пенъяйинин чийинляриндяки, йахасында-
кы тцкляри ялийля тямизлямяйя башлады. Ъанялися дахманын
лап йахынлыьында "тцркъя" цйцдцб-тюкцрдц:
- Бяли, яфянди, мян дя сизинтяк дейийорум ки, о гоъайла
мцтляг эюрцшмяк лазымдырйор, амма буну сонрайа да
сахлайа билийоруз, лакин мян дя билдирийорыз ки, бу щяйят
мяним адымадырйор...
Совет щакимиййяти йыхыландан сонра, рус тящсили алмыш
Ъаняли бирдян-биря дюнцб олмушду тцркпяряст. Тцркийя сю-
зц дилиндян дцшмязди. Амма нядянся дялиъясиня севди-
йи Тцркийяйя щяля дя о йох, алверчи арвады эедиб-эялирди.
Истанбулу дюндярмишди су йолуна. Инсафян, арвадын еля зи-

100
ряклийи сайясиндя чулларыны судан чыхарырдылар. Ъанялинин
маашыны умудуна галсайдылар тцрк литсейиндя тящсил алан
йеэаня оьуллары инди бялкя дя ваьзалда щамбаллыг едирди.
Искяндяр бисавад да олса Ъанялинин гонагла эцъяня-
эцъяня данышмасындан дуйурду ки, оьлу тцркъя чятинлик
чякир. "Йорум", "йоруз"лары сюзлярин, ъцмлялярин ахырына
гайнаг етмякля щяфтябеъяр бир дил алынырды ки, бу тякъя Ис-
кяндярин гулаьыны дюйяняк етмяйиб, тцркцн дя зящлясини
апармышды:
- Ъанали аби, затен кенди дилинизде конушун, ийи анлыйо-
рум! - Гонаьын сяси инди гапынын ардындан эялирди. - Ихтийа-
ра бакалыммы?
Ъанялинин мызылтысы ешидилди:
- Ня дейирям, бакалым дя...
Левенд яфяндинин дахмайа эирмясийля щейрятдян гапы-
нын кандарындаъа гуруйуб галмасы бир олду. Бялкя щеч о
бойда мямлякятиндя беля мискин, тюр-тюкцнтцлц, цфунятли
дахма эюрмямишди. Яввялъя ялийля аьыз-бурнуну гапа-
йараг эюзлярини дюйя-дюйя дам-дивара бир хейли бахды,
сонра щандан-щана юзцня эялиб тяяссцфля башыны булады:
- Аллащ-Аллащ! Шуранын биръе кебабы чатмыйор...
Кефлянмиш Искяндяр дя йатаьында отуруб буланыг, ху-
мар эюзлярини гонаьа зиллямишди. Левенд яфянди шыг эейим-
ли, еля Ъаняли кими ъаван кишийди. Искяндяр онун дюйцкцб
дурмасынын фяргиня вармырды. Гоъаны инди йалныз бир мяся-
ля дцшцндцрцрдц вя бу ондан ютрц чох ваъиб иди: юзцнц
лаллыьа вурмаьы она Ъаняли тапшырмышды йохса Пиряли? Бяс
щансы оьлу эюстяриш вермишди ки, сорушсалар сюйлярсян гон-
шуйам? Ушагларындан биринин - дейясян Эцлялинин дахма-
дан чюля чыхмамаг тялябини йериня йетирмишди, эюрян Ъа-
нялинин ямри няйди? Чахырын думанландырдыьы бейниндя эю-
тцр-гой едиб беля гярара эялди ки, та оьлу диндирмяйинъя
аьзына су алыб отурса йахшыдыр.
Левенд яфянди Искяндяри йалныз инди эюрцб диксинди: "Ал-

101
лащ-Аллащ!" Чарпайыда отурмуш яъаиб мяхлуг чал, саллаг
гашлары алтындакы бир ъцт бярялмиш эюзлярини она зиллямишди.
Башындакы довшан дярисиндян тикилмиш цтцк папаьын "гу-
лаглары" довшан гулагларытяк шякляниб, санки гонаьын дин-
мясини эюзляйирди. Щяля аьаппаг ъод саггал; боьазына
сялигясиз щалда неъя эялди доланмыш эцллц, гырмызы галстук;
боз кюйняк; дама-дама нимдаш пенъяк; пенъяйин эю-
дяк голлары арасындан чыхмыш кюйняйин гапгара билякляри;
яйниня торба кими отурмуш енли сары шалвар; щяряси бир рян-
эя чалан йыртыг ъораблар вя айаггабыларынын сюкцлцб ачыл-
мыш "бурнунун" мыхлары арасындан эюрцнян ири, кирли айаг
бармаглары...
Левенд яфяндинин маты-гуту гурумушду. Онун архасын-
да дайанмыш Ъаняли атасына эюз-гашла ишаря еляйяряк, ки-
шийя айаьа галхыб гонаьы саламламаьы гандырмаг истяйир-
ди. Оьлунун пантомим щярякятляриндян аьлы бир шей кяс-
мяйян Искяндярся кей-кей эюзлярини дюйцрдц. Та Ъаняли
диллянмяйинъя аьзыны ачан дейилди.
Ахыр ки, Левенд яфянди юзцнц топлайыб дил тярпятди:
- Селамун-ялейкум, амъа!
Гонаьын мцраъияти Искяндяри - йумшаг десяк - ачма-
ды. Эялянин "бисмиллащы" буйдуса, эерисиндян Аллащ сахла-
сын!
- Исминиз не, хоъа?
- А киши, адывы сорушур е, дейир адын нядир? - Ъаняли тцр-
кцн суалыны атасына "тяръцмя" еляди. Оьлунун юзцнц таны-
мамазлыьа вурмасы кишийя тохунмушду. Щяр репликайа
реаксийа верян, юмрцндя сюз алтында галмайан Искяндяр
щяля ки, щирсини боьа билиб дюзцрдц.
- Адымы нейнийир, прокурур-заддыр?
Ъаняли онун атмаъасыны тцркъяйя "чевирди":
- Дийийор адым Искяндяр.
Ъансыхыъы дягигялярди. Гоъа йатаьындан галхыб радиону
гошду. Мялик Дадашовун сяси эютцрдц дахманы: "Пящ-

102
пящ-пящ! Искяндяр! Искяндяр! Искяндяри-Руми! Искяндяри-
Зцлгярнейн! Ня эюзял исмидир!.." Бу ня тамашайды беля,
ады няйди, ким йазмышды, - Искяндярин хябяри йох иди. Да-
рыхдыьы цчцн дцймясини буруб, бу ири гутуну ишя салмышды.
Бяхтиндян бурда да онун адыны чякирдиляр. Актйорун ся-
синдяки кинайя хошуна эялмямишди. Радиону сюндцрцб,
ахсайа-ахсайа эедиб мизин архасындакы дашын цстцндя
отурду, чялийини дя узатды айаглары арасына.
- Ня дайанмысыз башымын цстцндя урус кешиши кими, - йа-
нындакы ведряни эюстярди, - отурун дя.
Левенд яфянди ведряйя бахыб эцлцмсяди, миннятдарлыг
яламяти олараг саь ялини синясиня гойуб:
- Тешеккцр едийорум, - деди, - чок назиксиз!
- Назик олаъаьам дя, - Искяндярин дярди ачылды, - инсан
ня гядяр аъ-сусуз галар? Бир банкя кансервайла бир щяф-
тя доланан адам йоьунлашмайаъаг ки! А кишинин оьлу, цч
айдыр пенсийа цзц эюрмцрдцм, о эцн ахырда...
- Ай йолдаш, - Ъаняли сясини уъалдараг онун сюзцнц
кясди, - мющтярям гонаьымыз Лявянд яфяндинин щяр дяги-
гяси гызыла бярабярдир, сянин бош наьылларывы...
- Ня, Лявянд?! - инди Искяндяр оьлунун ъцмлясини йары-
да гырды. Та бинейи-гядимдян "лявянд" сюзцнц бу мящял-
лядя сюйцш йериня ишлядирдиляр, беля бир сюзцн адам ады ол-
масы кишини бярк щейрятляндирмишди. Башыны галдырыб гонаьы
алтдан-йухары диггятля сцзяряк бир дя тякрарлады: Левенд?!
- Евет, евет, - тцрк башынын щярякятиля тясдигляйиб юзцнц
тягдим етди: Левент! Левент Алкаш!
- Алкаш?!
- Евет, евет!
- Адя, мян буну абырлы адам билирдим!
- А киши, - Ъаняли эюзлярини аьартды, - Алкаш фамилийасыдыр.
Йяни "ал, гач". Щялбят бабасы, нясли гапыб гачанлардан
олуб, ялдян зиряк олуб, онунчцн дя бу фамилйаны верибляр
онлара. Арвадаьа данышыр ки, ахырынъы дяфя Истанбулда олан-

103
да гастиниссаларынын бир мцдири варды, фамилйасы...
- Ефендим, Алкаш... - боьазыны чыртмалайан Искяндярин
бу гярибя щярякятиндян бир шей ганмайан Левенд яфян-
ди бармаьыны гашынын цстцня гойараг юзц сойадынын мян-
шяйини изащ етмяйя башлады, - алкаш - йени ки, "ал каш", ка-
шы ал олан, кашы... - бахышларыны Искяндярин галстукуна зилля-
йяряк - хоъанын краваты ренэиндя олан.
Ата-оьул гейри-ихтийари чеврилиб чарпайыйа бахдылар. Ле-
венд яфяндися ялийля галстукундан йапышыб "крават", "кра-
ват" тякрарлайырды. Бу вахт Ъанялинин йадына дцшдц ки, тцрк-
ъя галстук крават иди. Буну арвады юйрятмишди она.
- Щя, грават! - Ъаняли щырылдады. - Бунлар галстука грават
дейирляр ахы!..
- Ай бярякаллащ! - гоъа да эцлцб алт дамаьындакы биръя
чцрцк дишини нцмайиш етдирди. Левенд яфянди йалныз бу за-
ман фикир вериб эюрдц ки, эцляркян кишилярин цзцнцн ифадя-
си, ъизэиляри ейнийди. Бир даща онлара диггятля бахдыгдан
сонра Ъанялидян сорушду:
- Шу ихтийар бабанызмы?
Ъаняли гяфил суалдан юзцнц итирмиш, еля бу сябябдян дя
баба сюзцнц мцстягим мянада гаврамыш вя мискин, ся-
фил эюркямли атасыны данмагдан савайы чаряси галмамыш-
ды. Амма вязиййятдян чыхмагчцн бу сюз дя лап эюйдян-
дцшмяйди, чцнки ата доьмайды, йахынды, бабаса бир аз
узаг. Атанын йашайышына, эцзяранына... эюря шяхсян оьул
мясулиййят дашыйырдыса, бабадан ютрц нявя бир о гядяр дя
ъавабдещ дейилди. Атасы ешитмямякчцн - ешитсяйди эцл аь-
зы ачылаъагды - бурнунда мызылдана-мызылдана:
- Бабамдыр, - деди вя о дягигя хатырлады ки, баба еля ата
анламындайды. Амма иш ишдян кечмишди. Инди гаршысында
бир вязифя дурурду - гонаьын фикрини бу мювзудан йайындыр-
маг. - Яфянди, эялин тямиз щавайа... - ъцмлясини битиря бил-
мяди, чцнки Левенд яфянди бармаьыны дахманын баш уъу-
на тушлайараг щейрят ичиндя: "Фаре! Фаре!" чыьырмышды. Ата-

104
оьул мат-мяяттял галыб бир-бириня бахдылар. "Фаре" ня олан
шейди эюрян?! "Йерин мялум, ай арвадаьа, - Ъаняли цря-
йиндя щейфслянди. - Кюпяйин гызы тцрк дилини семишкя кими
чыртлайыр!.."
- Аллащ-Аллащ! - Левенд яфянди башыны булайараг икращла
деди. - Щади чюле чыкалым, шуранын кютц кохусу йцрек бу-
ландырыйор. Бир кач дакка йубанырызса фарелере йем олуруз!
Биринъи гонаг якилди, архасынъа Ъаняли. Гапыдан чыхан-
да атасына "лал дили" ишаря едиб эюзлярини аьартмышды, йяни
йериндян галхмайасан а! Искяндярин щеч чюля чыхмаг фикри
дя йох иди. Щяля дя кюзярян мангал дахмасыйла бащям
сцр-сцмцйцнц дя гыздырмышды. Шикяст айаьы да санъмырды
даща. Ганына ишлямиш шяраб бядянинин эюмэюй дамарла-
рыйла бцтцн вцъудуна йайылараг кефини кюкялтмишди. Инди ня
лазымды она? "Астра" гутусундакы беш-цч эиля сигаретдян
бирини эютцрцб ляззятля ъийярляриня сцмцрмяк, сонра эедиб
чарпайыда тирлянмяк, хяйалян гатар тякярляринин сясини дин-
ляйя-динляйя мцрэцлямяк, уйумаг... Йягин беля дя едя-
ъякди, амма кцчядян, дцз щяйятинин гапысы аьзындан еши-
дилян машын сясиндян цряйи дцшдц. Щансы оьлуйду эялян?
Чялийини гапыб байыра тялясди.
Пиряли гара, узун плашлы эюдяк, кюк кишийля тязяъя эир-
мишди щяйятя. Щяр икиси ялиндя мобил телефон тутмушду. Оь-
лунун цзцня бахан кими Искяндяр анлады ки, Пиряли Ъаняли-
ни эюрцб, она эюря дя сир-сифятиндян зящримар йаьыр. Де-
йясян гардашыйла щеч саламлашмамышды да. Амма ада-
мын Аллащы вар, Пирялинин йанына салыб эятирдийи узун плашлы
эюдяк киши мядяни инсан иди. Цзцнц Ъанялийля тцркя тяряф
тутараг уъадан, ширин лящъяйля: "Сяла-а-ам!" деди.
Ъанялинин алт додаьы йер сцпцрцрдц, цст додаьы эюй. Еля
Левенд яфянди дя гаш-габаьыны салламышды. Тязя мцсафир-
лярин эялиши щеч цряйинъя дейилди.
- Шу уфаъык команын кач тане ортаьы вармыш, ефендим?
Гардашыны кинли-кинли сцзян Ъаняли "гялят еляйирляр" дейиб,

105
ещмалъа мцштярисинин голуна эирди, чякиб апарды ону кя-
нара вя орда башладылар хосунлашмаьа.
Искяндяр яввялъя учуг-сюкцк щасарын арасындан эюрц-
нян, кцчядя йан-йанашы дурмуш гяшянэ, бащалы машын-
лара бахды; цряйи атланды ки, оьуллары беля варлы-карлы яъня-
билярля достлуг едирляр; сонра онларын бу машынлы, имканлы
затларла нийя ъурлуг елядикляринин, эялишляринин мягсядини
хатырлайыб ганы гаралды. Амма башга чаряси галмамышды,
эяряк ушагларыны биртящяр йола веряйди ки, кянар адамла-
рын йанында далашмасынлар, йохса щям юзлярини абырдан са-
лаъаг, щям дя аталарынын ичдийи бир бутулка чахыры бурнун-
дан эятиряъякдиляр.
Узун плашлы эюдяк киши гярибя тярздя бахырды Искяндяря,
еля бил юмрцндя илк дяфяйди ки, бу либасда, бу эюркямдя
адамла растлашырды. Пиряли дя эюзлярини ъинли-ъинли атасына зил-
лямишди. Бир ялиля тясбещ чевирирди, о бири ялиля саггалыны ту-
марлайыр, арада бармагларыйла додагларыны гапайараг сус-
маг ишаряси верирди.
Искяндярся лап йахына эялди. Оьлуйла габаг-гяншяр ду-
руб мещрибанъасына бахды, щятта эцлцмсяди дя. Сюйляйя-
ъяйи сещрли, тилсимли сюзляр щаггында фикирляширди. Еля сюзляр
олмалыйды ки, Пирялинин цряйини риггятя эятириб кюврялдя би-
ляйди; о да еля бурадаъа, бу ан Ъанялинин айаьына эедиб
сямими-гялбдян гардашына ял узадайды, барышайдылар.
- Аьайи Пиряли, бу гоъа кимдц? - эюдяк киши Искяндяря
тяяъъцбля бахараг Пирялидян сорушду. Пиряли хейли тяряд-
дцддян сонра, юзц дя лап астадан ъаваб верди:
- Щямян о кишидир дя, аьа.
- Хош эялмисян, ай Пиряли, - Искяндяр деди, - гардашын да
бурдадыр е...
Плашлы щейрятля Пирялийя бахды. Пирялинин сифяти гаралды, бо-
зарды, рянэ алыб рянэ верди. Искяндяр оьлунун эюстяришиня
ямял етмяйяряк юзцнц лаллыьа вурмаьы унутмуш, бу ся-
бябдян дя Пиряли эюдяк кишинин йанында йаланчы чыхмышды.

106
Гоъа сящвини ганыб:
- Эеня нюйцт эятирмядин? - сорушду. Киши бир эцлляйля ики
довшан вурмаг истямишди: арайа нюйцт мясялясини атмаг-
ла щям оьлуну дцшдцйц наголай вязиййятдян гуртараъаг,
щям дя кечян сяфярки хащишини она хатырладаъагды; бялкя
Пиряли нюйцт эятириб, амма унудуб гонаьын машынында
гоймушду?
- Нюйцт нядир? - Пиряли тяяъъцбцнц эизляйя билмяди.
- Нюйцт дя, нюйцт. Щяр дяфя сизя тапшырырам е... Ъаняли-
нин дя йадындан чыхыб. Бир дя эюрцрсян бир щяфтя ишыьым ол-
мур, нюйцт эятирсяз лампа йандырардым. Аллащ гачгын Ма-
мошун нявясинин ъаныны саь елясин, ъиндир кюпяк ушаьы, ики
"мяммяд" вердим она, пишик кими дырмашды истолбайа. Де-
йир кабелин хараб иди, йаланбашдан баьламышам, тязядян
гырыла биляр. Одур ки...
- Бир дайан эюряк! - Пирялинин атасыны динлямяйя сябри
чатмады. - Эуйа биздя ишыг йаныр, щя? Бу дяйгя бцтцн рес-
публикада енержи гытлыьыдыр. О сяфяр - плашлыны эюстяряряк -
аьанын да дцз йарым саат офисинин ишыьыны кясмишдиляр, сян
дя башламысан ки, ня билим кабел беля эялди, нюйцт еля эет-
ди. Юзцн билирсян ки, сюзцмцн цстцндя дуран адамам.
Нюйцт сюз вермишям сяня, демяли эятиряъяйям, бир-ики
эцн дя дюз дя! Биз ахы бура нюйцт мясялясийчцн эялмя-
мишик. Щюрмятли аьайи Сийапур ъянаблары...
- Сийафур?! - Искяндяр тяяъъцблянди. Бу эцн гярибя ад-
ларла растлашырды.
- Сийафур йох е, Сийапур, - оьлу "п" щярфини вурьулайараг
дцзялиш етди, - аьайи Сийапур Бозерэиан ъянаблары!
Инди Искяндяр гонаьын сойадындакы "ан" шякилчисиня щей-
рятлянмишди:
- Адя, ярмяниди бу?
Атасынын сясиня Ъаняли дя юз тцрк мцштярисийля чеврилиб
гулагларыны шяклямишди. Пиряли тутулуб галмышды. Бу киши щеч
адам арасына чыхарыласы дейилди. Нащаг йеря она тапшыр-

107
мамышды ки, юзцнц лаллыьа вуруб киримишъя дурарсан.
- Хейр, аьа, Бозерэийан йох, Бозерэиан! - Сийапур аьа
чох мядяни кишийди, щирсини бирузя вермядян юзцнямях-
сус ъянуб лящъясийля аьыр-аьыр айдынлашдырмаьа башлады.
- Юзцм дя халис азярийям, ящли Тещраням, Ъцмщуриййяти
Иран тяябясийям. Бура ки, бу эцн варид олмушам, тявяг-
гем...
Иран сюзцнц ешидян Искяндярин эюзляриня ишыг эялди. Йа-
дына мязяли бир ящвалат дцшмцшдц, мцтляг данышайды эя-
ряк:
- Сян танымазсан, ашаьы мящяллядя бир Мейбулла дейян
варды, аьыр кишилярдян бирийди. Давадан сонра Иранда служит
елямишди. Данышырды ки, йолуг иран солдатларыны юз эюзцмля
эюрмцшдцм. Дейир дцзмцшдцляр онлары казармаларынын
габаьына, страйвой учени кечирдиляр. Афисерляри дя бир иран
азярбайъанлысыйды. Ялиндя, дейир, бу бойдана шаллаг, яфял
бир салдатын цстцня гышгырырды ки, "а эядя, Мямиш - домба-
ланйериш, дюш иряли, дцмбяк эери, йек, ду, йек, ду, йек,
ду!.."
Искяндярин чяняси еля гызышмышды ки, "йек, ду" дейя-де-
йя ясасыны синяси гаршысында тцфянэ кими тутуб ясэяртяк
айаг дюймяк истяди, амма ифлиъ олмуш гычы санъдыьындан
лянэяр вуруб аз галды аша. Пиряли ъялд атасынын чубуг го-
лундан тутуб сахлады. Дишлярини гыъайараг синирли-синирли цч
дяфя далбадал "а киши, а киши, а киши!" деди.
- Аьа, сойугдур, эедин ханявцзя, - иранлы мяслящят эюр-
дц.
Палтосуз олдуьуна бахмайараг Искяндяря щяля ки со-
йуг дейилди, сонра цшцйяъякди - ъанындан чахырын тясири
итяндя.
- Алмаг истяйирсян бураны? - Искяндяр айаьынын аьрысын-
дан уфулдайа-уфулдайа дцз мятлябя кечди.
- Щяля фикирляширух эюрах аьайи Пирялийля сювдямиз баш
тутаъагмы.

108
Сийапур аьа гоъанын аьыр ешитдийини зянн едиб уъадан
данышмыш, бу да Ъанялийля Левенд яфяндини бярк мараг-
ландырмышды. Она эюря дя иряли эялиб Пирялиэиля хейли йахын-
лашмышдылар. Пирялися бир щалдайды ки, ийня вурсайдын ганы
чыхмазды. Ясябиликля додагларыны эямирир, сцмцк тясбещи-
ни сцрятля чевиряряк арамсыз шаггылдадырды. Сяфещ мцштя-
риси адыны мцштяри гоймушду, лакин юз коммерсийа сирляри-
ни рягиб тцрк иш адамынын йанында ачыб тюкцрдц. Эуйа чох
ваъиб иди ъыр-ъындырлы бир гоъайа изащат вермяк. Юзц дя шюн-
эцйцб щяр сюзцня гулаг кясилмиш Ъанялинин щцзурунда.
Амма ня едя билярди? Атасы дейилди ки, аьзындан вуруб йе-
риндя отуздурайды. Мцштярийди, имканлы, калан мцштяри. Иши
ондан кечирди. Аъыласайды, "щеч алмырам" дейиб, тцпцрцб
эедя билярди. Сонра тап беля бир мцштярини, эюрцм щардан
тапырсан!
- Йахшы, сорушмаг ейиб олмасын, ня тикяъяксян бурда?
- гоъа тяърцбяли силисчитяк сорьу-суала тутмушду Сийапур
аьаны. О да ачды сандыьы, тюкдц памбыьы.
- Иншяаллащ, ханейи няшя инша етмяк гясдиндяйям. Йя-
ни ки, шадлыг еви. Гой хялгимиз евляняляр, эяляляр, той едя-
ляр, йейиб-ичиб ханяляриня даьылышалар. Биз дя сяваб сащиби
оларух.
- Авазын йахшы эялир, охудуьун Гуран олса! - Сийапур
аьанын романтик планлары Искяндярин истещза щядяфиня чев-
рилмишди. - Щеля бир дяня шадлыг евимиз чатмырды. Беля са-
ваб иш эюряндинся, о еви еля Тещранда тикяйдин дя. Няди,
йохса Иран йаса батыб? Бялкя орда тойлар гадаьандыр?..
Гызын ики адахлысы вармыш!.. Левенд яфянди ямялли-башлы
ъинляниб Ъанялини дивара гыснады:
- Ефендим, сен бана сюйлемедин ки, топрак сатыйорум?
Дедим пек ийи, эедиб бакалым. Сордум о топракын сащиби
ким, дедин бен - кендим сащибим. Еэер юйлесе, шу еркек-
лер нереден чыкыйор? Бенимле шакамы йапыйордун? Бен ки,
бедава истемийорум...

109
- Дава-дава няйя лазым, ким дава истяйир ахы, - Ъаняли
мызылдады. - Адам баласы кими щяр шейи щялл еляйяъяйик ин-
шаллащ.
Бир аз аралыда Сийапур аьа Пирялинин йахасындан йапы-
шыб, юз лящъясиндя дюшяйирди габырьасына:
- Аьайи Пиряли, тявягге едирям ки, мяни бура эятирмяк-
дя гясдиниз щеч дя адам алдатмаг олмуйуб. Мян сизин-
ля таныш оланда эюркяминизя, щейкялинизя инаныб беля зянн
етдим ки, бу эюркямдя, бу щейкялдя мцсялман щеч ола
билмяз ки, фырылдагчылыг елийя, адам долыйа. Ялгяряз, биляхя-
ря яслящями...
- А киши, ня дцшмцсян ушаьын цстцня! - Искяндяр оьлу-
на гящмар чыхды. Ушаг дейяндя ки, Пирвердинин аз йашы
йох иди, гырх цчц щагламышды, Сийапур аьа олса-олса беш-
алты йаз ондан синнийди, амма оьул щяля дя - ялялхцсус
йекягарын бир зат гаршысында йолуг ъцъятяк бцзцшцб дур-
дуьу мягамда - атанын нязяриндя ушагды. - Щяйяти мян
сатырам, мяним щяйятимдир!
Щеч кяс инанмады она.
- Шака йапма, ефенди.
- Шака нядир, адя?! Сяня дейирям ки, щяйят мянимдир,
истярям сатарам, истярям сатмарам, бунлар щамысы воз-
духдур, ясликар мяням!
Гардашларын гол-ганадлары сыныб йанларына дцшмцшдц.
Бу гоъа ясл симасыны эюстярмишди, йяни сойуб-сойуб эя-
либ гуйруьуна чатанда мурдарламышды. Инди ондан ня де-
сян эюзляйярдин: истясяйди тящгир едярди мцштяриляри, йа-
худ гяфлятян сясинин йоьун йериня салараг баьырыб щяйят-
дян гова билярди щамыны. Эюнцня йахшы бяляд идиляр. Эцн-
дя ики-цч шцшя чахыр эиллядян мясулиййятсиз яййашдан да-
ща ня эюзляйясян?! Одур ки, буйнузлары чыхмыш аталарынын
щярякятиндян гардашларын нитги тутулмушду, итирмишдиляр юз-
лярини.
Искяндяр яллярини чялийиня дайаг едиб шястля дурмушду.

110
Левенд яфяндийля Сийапур аьа тялхяк либаслы бу адамын яс-
линдя наьыллардакы лял-ъяващират сандыьы цстцндя отурмуш
щцряйян гоъа кюпяк олдуьуйла барышараг она йан алдылар.
- Пек ийи, ефенди, юйлесе сизинля иш бирлийи йапалым. Кач
пара истийорсуз? Беш-он фаиз индиримле разылашарыз зеннин-
дейим, дейилми?
Щеч ня анламайан Искяндярля Пиряли эюзлярини дюйцб
кей-кей Ъанялийя бахдылар, йяни тяръцмя еля. Ъанялися
пейсярини гашыйараг дцшцнцрдц...
Левенд яфянди суалыны бир дя тякрарлады:
- Беш-он фаиз индиримле разылашарыз зенниндейим, дейил-
ми?
Йеня дя бир шей ганмайан Искяндяр ъин атына минди:
- Мяним щяйятимдир бура, мяням хозейин, вяссалам!
- Гандых дя, баба! - Сийапур аьа дейинди. - Сян папах
еля, ишимизи билях дя... Гясдин нядир?
- Бир де эюряк ня тикяъяксян бурда? - Искяндяр тцркдян
сорушду. - Бялкя еля хошума эялди сяня сатдым.
- Шунун фаркы вармы? Туталым банйо!..
Бу йерядя Ъаняли арайа эириб "тяръцмячилик" мящарятини
нцмайиш етдирди:
- Бизим дилдя сауна!
- Бящ-бящ-бящ! - Искяндяр црякдян эцлцб, йеэаня чц-
рцк дишини сярэиляди. - Мян еля билирдим йетимхана-зад де-
йярсян. Банйа! Миллят чиммякчцн синов эедир, будей оч-
ретя дцзцлцбляр. Балам, беля щамамтикяндинся, еля Тцр-
кийядя тикяйдин дя, йохса сизинкилярин щамамланмагла
аралары йохдур? Дянизляр, даьлар ашмысан, о бойда йол ба-
са-баса дуруб эялмисян бура, няди-няди, банйа тикяъяк-
сян, бярякяллащ! Эялсяня еля икивцз дя аласыз бу щяйяти.
Йарысында банйа тикин, йарысында шадлыг еви. Тойа эялянляр
яввялъя щамама эириб йахшы-йахшы чимярляр, ордан да гал-
харлар шадлыг евиня, дойунъа йейиб-ичиб атылыб-дцшярляр,
оларлар тяр-су ичиндя, евя эетмямишдян габаг эеня эиряр-

111
ляр щамама, сонра да тяр-тямиз дцзялярляр йолларына. Щя,
неъяди сизинчцн?
Яввялъя Ъанялинин ъиб телефону зянэ чалды, сонра Пиря-
линин. Щяр икисиня евляриндян арвадларыйды зянэ вуран. Яр-
ляринин ата евиндя щансы мясялянин щяллийля мяшьул олдуг-
ларыны билирдиляр, амма бу талейцклц мясялянин мцсбят щял-
линин йубандыьыны эюрцб ниэаран галмышдылар. Пиряли арвадый-
ла аьыр-аьыр, бир аз амираня тярздя сющбятляшди вя онун
"гайыданда щяр шейи данышарам" сюзляриндян сонра евля
телефон баьлантысы битди. Ъанялинин арвадыса Ярябзянэинин
бирийди, гыр-саггыз кими кечмишди яринин боьазына, йазыг
Ъаняли дя сясиндяки ясяби, щяйяъанлы нотлары эизлямяйя
чалышараг, еля щей йанында кянар шяхслярин олдуьуну бя-
щаня едиб, эюрцнцр, чякиндийи юврятини сющбяти йекунлаш-
дырмагчцн аз гала йалвара-йалвара диля тутурду: "Аазз,
сян атовун эору эялмя; сян ушагларын ъаны, лазым дейил;
сян мяним юлмцшцм, сябр еля..." Ахырда Ярябзянэинин
тязйигляриня дюзя билмяди: "буйур, юзцн баша сал" дейя те-
лефону Левенд яфяндийя узатды:
- Яфянди, сянинля данышаъаглар.
- Ким конушмак истийор иште?
- Ишдян дюйцл, евимиздяндир... Йолдашым...
- Ешинми?
- Яши, арвадаьа дя...
Лявянд яфянди аьыз-бурнуну бцзяряк, бир сюз демядян
кобуд щярякятля Ъанялинин голуну эери итяляди. Ъаняли пярт
олду, еля бу пяртлик дя ону арвадыйла худащафизляшмядян
телефону кечирмяйя ъцрятляндирди.
Пиряли Ъанялини кинайяйля сцзяряк, башыны тяяссцфля йыр-
ьалайырды, йяни ки, ипи арвад ялиндя олан киши щей!
Искяндярся аьзыны Аллащ йолуна гойуб чянясиня эцъ
вермишди. Йары эеръяк, йары зарафат дейирди ки, бурада го-
ъалар еви тикмяк истяйян адама щяйятими баьышлайаъам,
пул-парасы дя эяряйим дейил, биръя билям ки, мянимчцн о

112
евдя исти бир отаг айырыб эцндя бир шцшя чахырымы веряъяк-
ляр. Бу сюзлярдян сонра оьланлары санки дярин летарэийа йу-
хусундан ойаныб юзляриня эялдиляр. Эюрдцляр ки, аталарынын
"кярамяти" сайясиндя бычаг сцмцйя диряниб, индиъя мцш-
тяриляр щцркцшцб якиляъякляр. Юзц дя бу абдал ата гоъалар
евини арзуламагла кишиляр арасында киши сайылан оьланларыны
йад адамларын йанында хяъил етмишди. Щейсиййятляри тящги-
ря мяруз галмыш оьуллар щяря бир йандан бющтанчы гоъа-
нын цстцня дцшцб, яллярини онун щейрятдян бярялмиш эюз-
ляри гаршысында ойнада-ойнада чыьыр-баьыр салдылар: "Сялли-
мисян, ай пийанискя?!" "Бяэям биз юлмцшцк ки, гоъалар
евиня эедясян?!" "Ъамаатын арасында нюш башымызы йеря
сохурсан?" "Бу гядяр бигейрятик ки, уруслар кими, доьма
атамызы гоъалар евиня атырыг, щя?"
Искяндяр ня деди, ня демядися, гардашларын арасында
мцбаhися дцшдц. Аьыз дейяни гулаг ешитмирди, бу hай-кц-
йцн ичиндя ара-сыра бязи ъцмляляри, атмаъалары, гырыг-гырыг
сюзляри айырд етмяк олурду:
- "Щяйят мянимдир!"
- "Ай сян юлясян!"
- "Юзцн юлясян, айагларын да баш дашын!"
- "Ефендиляр, шу не скандал? Сакин олун... бир дакка..."
- "Аьалар, битирин бу говьаны, иш-эцъ адамыйых... Сатырсыз,
сатмырсыз? Гярарынызы верин мцряххяс олуб йолумуза дц-
зялях..."
- "Ейибди сянинчцн..."
- "Ялля данышма..."
- "А лявянд ушаглары..."
- "Сийафур да варсан..."
- "Исмимля ня ишиниз вар..."
Сонра Левенд яфянди бу дартышмадан безяряк, Ъаняли-
йя ешитдирмяк мягсядиля уъадан:
- Иште бен эедийорум, - деди, - шу карамбойунузу сейр
етмяк бене имкансыз.

113
Бу йандан Сийапур аьа да гошулду она:
- Мян дя изал олум, даhа бурда йубаныб юмрц язизими
биhудя тяляф етмякдян чифайда...
Йалныз бу заман Ъанялийля Пиряли бир-биринин йахасындан
ял чякиб мцсафирляринин ардынъа гошдулар.
- Пажалуста, Лявянд яфянди, бир дяйгя дурун!
- Аьайи Сийапур, риъа едирям, дайанын!
Гонаглар hяйятин гапысы аьзынадяк эетмишдиляр, гярар-
ларында гятийдиляр, hеч яйлянмяк фикирляри дя йох иди. Щар-
данса бир "Ъип" пейда олду, эялиб дайанды онларын машын-
ларынын йанында. Чяпярин сейряк тахта-тухталары арасындан
эюрдцляр ки, "Ъип"ин гапылары ачылды вя яввялъя сцрцъцнцн
йанында яйляшмиш Эцляли hоппаныб дцшдц йеря, сонра ар-
ха отураъагдакы эянъ рус гызыйла орта йашларындакы базбу-
рутлу, ейнякли, аьбяниз киши кабинядян чыхдылар. Эцляли ата-
сынын яйиш-цйцш, сыныг-салhаг тахта гапысыны аралайыб го-
нагларыны ичяри дявят етди:
- Мистер, плиз, заходите пожалуйста!
Щяйятя биринъи гыз эирди. Уъабойлуйду, яйниня йахасы,
дцймяляри ачыг хяз кцрк эеймишди. Мини донунун балаьы
йупйумру дизляриндян азы бир гарыш йухарыйды. Гара тор ъо-
раблы узун, тюкмя айаглары бир анын ичиндя кишиляри еля тил-
симляди ки, сяслярини хырп кясяряк йерляриндя hейкялтяк до-
нуб галдылар. Сонра орта йашлы кишлийля Эцляли ачыг гапыдан
ичяри кечдиляр. Эцляли гардашларыны эюръяк мысмырыьыны сал-
лайараг архасыны нцмайишкараня тярздя онлара тяряф че-
вирди. Еля Ъанялийля Пиряли дя бу эюрцшя севинмядиляр, зяh-
ляляри эетдийи бир адамла растлашыблармыш кими сир-сифятлярини
туршудуб, додагалты няся донгулдандылар. Искяндяр гор-
ха-горха иряли чыхыб сонбешийини саламламаг истяди, амма
оьлу цз-эюзцнц бцзцшдцрцб бир hала салды ки, еля бил инди-
ъя кал алча чейнямишди. Яслиндя бу бир ишаряйди, йяни сян
бурда нейняйирсян, эет эир дахмана. Искяндяр Эцлялинин
фикрини эюйдя гапмышды, лакин эерийя йол йох иди, бир-бириляри-

114
нин ялиндян зянъир чейняйян оьулларыны башлы-башынамы бу-
рахаъагды? Ъанялийля Пиряли бир тяряфдян йениъя битирдикляри
саваша бюйцк енержи сярф етдикляриндян hялялик йорьун иди-
ляр, диэяр тяряфдян hеч эюзлямядикляри йердя Эцлялинин юз
мцштярисийля нагафил пейда олмасы да шок вязиййятиня сал-
мышды онлары, тябии ки, няфяслярини дяриб азаъыг юзляриня эя-
лян кими, hяля сойумамыш hирслярини, гязяблярини кичик гар-
дашларына гаршы йюнялдяъякдиляр. Бцтцн бунлары Эцляли дя
дярк едирди. Еля она эюря дя - ня гядяр ки, гардашлары
"тянэняфясдиляр" - вахт итирмядян мятлябя кечиб, мцштя-
рисийля мясялясини исти-исти hялл етмяйя чалышды. Цзцнц тут-
ду гысатуман гыза:
- Ну што, будем осматриват двор?
Гыз, демя, тяръцмячиймиш. Эцлялинин сюзлярини инэилисъя-
йя чевириб базбурутлу кишийя чатдырды. Киши гапы аьзында
дурмуш дястяйя шцбhяли-шцбhяли нязяр салараг юз дилиндя
няся деди, тяръцмячи дя Эцлялидян сорушду ки, а кто ето
лйуди? Эцляли еhтийатла, лап астадан ъаваб верди:
- Совершенно постороннийе лйуди... Навернойе соседи...
Базбурутлу киши Искяндяри башдан-айаьа сцзцб эцлцм-
сяди:
- Щаай!
- Немесдц бу? - Искяндяр яъняби дилдя бир "hай Эитлер"
билирди, бу сябябдян дя таныш "hай" сюзцнц ешидиб гонаьы
алмана бянзятмишди.
- Немес няди, - Эцляли hяля дя пычылтыйла данышырды, - инэи-
лисдир, юзц чистисиннян. "Рейнъерс Компани" фирмасынын ат-
ветственны нцмайяндясидир. Ады мистер Освалддыр.
- Асфалтдыр? - Искяндяр тяяъъцблянди. - Беля дя ад олар?
- Йаваш, а киши... Ады дейил е, фамилийасыдыр. Освалд, Ос-
валд... Билирсян ня калан фирмадыр? Эялибляр бахсынлар hя-
йятимизя, хошларына эялся ня гядяр истясяк веряъякляр.
Цзяъяйик пулун ичиндя!
- Ня тикмяк истяйирляр бурда? - Искяндяр марагланды. -

115
Шадлыг еви, йохса банйа? Бялкя кцтцбхана-зад...
- Китабхана няди, офис тикяъякляр...
- Вот из йор нейм, анкл? - Мистер Освалд hяля дя эюзля-
рини екзотик гоъадан айыра билмирди.
- Бу ня истяйир, адя?
- Дейир сян бурда нейняйирсян? - Эцляли фирма нцма-
йяндясинин сюзцнц доьма диля бу ъцр чевирди. Искяндяр
оьлунун яъняби дил билдийиня севинмяйя маъал тапмамыш,
гыз кишинин сюзлярини тамам башга ъцр тяръцмя еляди:
- Мистер спрашивайет как вас зовут?
- Искажи Искяндяр. - Искяндяр адыны дейиб, юзцндян асылы
олмайараг гызын айагларына бахды вя фикирляшди ки, зяма-
нянин зибили чыхыб, бу гысалыьында да дон олар? О сяфяр ня-
вяси - Эцлялинин мяктябли гызы ондан пул гопармаьа эя-
ляндя, о да эюдяк туман эеймишди. Сичан-сичовулун гор-
хусундан дахманын гапысы архасында дайаныб бабасыны
сяслямиш, гоъа да чюля чыхыб нявясинин синяси, балаьы ачыг
палтосунун арасындан гыса донуну эюрмцш, хейли данла-
мышды ушаьы. Гыз бабасынын тянгидиня сябрля дюзмцш,
"hаггыны" алан кими "ты отсталый человек, дедушка" дейиб
якилмишди. Гардашларыйла мцгайисядя Пирялинин бир ъяhяти
йахшыйды ки, аиля мясялясиндя ъиддийди; ики оьлу варды, Ал-
лаhсахламышларын икисини дя дини мяктябя гоймушду; дейир-
ди ки, иншаллаh, мяктяби битирян кими эюндяряъям онлары мц-
гяддяс Гум шяhяриня, гой али руhани тяhсили алыб адам ол-
сунлар, чцнки эяляъяк исламындыр. Юзц дяфялярля йолдашый-
ла Мяшhяддя олмуш, ъилд-ъилд дини китаблар охумуш, бир ара
hятта оруъ тутуб, намаз да гылмышды. Оруъу мядясиндяки
хорайла ялагядар эуйа hякимляр гадаьан етмишдиляр она,
намазыса ишиня гурбан вермишди, йяни hяр ики эцндян бир
эеъя нювбясиндян йорьун-арьын, йухусуз гайыдыб беш
рцкят намаз гылмаг hяр оьулун иши дейилди. Инди йалныз чал-
лашмыш саггалы кечмиш мюминлийиндян нишанятяк галмыш-
ды.

116
Искяндярин айагларында эязян аъыглы бахышларына таб эя-
тиря билмяйян гыз кцркцнц дцймяляйяряк дизлярини эизлятди.
Няhайят ки, Левенд яфянди hяйятин гапысыны аралайыб бир
айаьыны чюля гойду, чюнцб чийни цзяриндян Ъанялийя бах-
ды вя гязябли-гязябли деди:
- Иште шу кютц hерекетинизи унутамам. Бенимле шака йа-
пан сонда пешман олуйор. Бизим парамыз пара дейилми,
йаhу? Бен бедава истемийордум! Аласманлыг, ейвалла!
Левенд яфянди машынына тяряф эетди, Ъаняли дя йцйцрдц
далынъа. Сяси кцчядян эялирди: "Бир дакка, яфяндим, бир
дакка! Еля мян дя дава-дава истямийорам, дава няйя
лазымдыр е?! Инди hяр шейи баша саларам сизя, чесны сло-
ва..."
- Аьа, бурах мяни; аьа, кеч йолумнан! - Сийапур аьа
габаьыны кясмиш Пирялини итяляйиб hяйятдян чюля чыхды, цз
тутду машынына доьру вя Пиряли дя онун ардынъы гошду: "А-
ьайи мян, риъа едирям дурун!"
- Мистер Скандал! - Буну ейняйинин оптик шцшяляринин ар-
хасындан даhа да ири эюрцнян мави эюзлярини Искяндярдян
айырмайараг иронийа, сарказм долу бир сясля мистер Ос-
валд деди.
- А вообше кто етот странный старик? - тяръцмячи соруш-
ду.
- Охранник, - Эцлялинин аьзындан чыхды. - Йа поставил йе-
во охранйат мой двор.
Гыз онун сюзлярини инэилисъяйя чевирди, сонра гайыдыб де-
ди ки, hяйятя бахмаг истяйирик. Эцлялинин чичяйи чыртлады:
"Плиз, плиз, пожалуйста!"
- Нюйцт демишдим а... - Искяндяр сюзцнц битиря билмяди,
чцнки Эцляли hеч динлямяди дя ону, чийнийля атасыны кяна-
ра итяляйиб габаьа дцшдц вя музей бялядчиситяк гонаг-
лары архасынъа салараг hяйяти эяздирмяйя башлады. Искян-
дяр онун сясини ешитмирди, ялляринин hярякятиндян, жестин-
дян анлайырды ки, оьлу ата оъаьыны тярифляйиб гиймятя минди-

117
рирди. "Бу ики уъа даш hасары эюрцрсцнцзмц? Биринин арха-
сында "Олрайд Сити" фирмасынын офиси олаъаг, бу бири hасарса
филан назиримизиндир, дябдябяли имарят тикяъяк бурада. Бу
йери аласы олсаныз артыг ики hасарыныз hазырдыр, филан гядяр
вясаитя гянаят едяъяксиниз. Бир бахын, беля бир панорам-
ла hарада растлашмысыныз: дяниз, эямиляр... бцтцн шяhяр
овуъ ичи кими эюрцнцр! Бир аздан, еля ки, гаш гаралды, фан-
тастик мянзярядян аьлынызы итиряъяксиниз: шяhярин сайрышан
ишыглары еля еффект йарадаъаг ки, эуйа эюйцн йеддинъи га-
тындасыныз, улдузлар да айагларыныз алтында... Щяля шяфаве-
риъи, ъан дярманы hава! Дуйурсунузму? Беля сяфалы тямиз
hава hеч Исвечря даьларында да йохдур!.."
Цшцтмя тутмушду Искяндяри. Эяряк hяйятя чыханда пал-
тосуну атайды чийниня. Ня биляйди чюлдя бу гядяр йубана-
ъаг. Алайы вахт бир шцшя чахыр сяhяряъян гыздырарды ону,
бу эцнся ичдийини зяггума дюндярмишдиляр, она эюря дя
шярабын тясири тез кечиб эетмишди. Йягин мангалын кюзц
чохдан кцля дюнмцш, дахма да сойумушду. Шифонерин
доьранмыш гапысындан бир мангаллыг одун галмышды йер-
дя. Гыш hяля тязя-тязя сцрят эютцрцрдц, бунун габагда
гары, човьуну варды. Тутаг ки, шифонери бир hяфтя хырда-хыр-
да доьрайыб йандырды, бяс сонра? Гоъа, шикяст адам кц-
чя-кцчя, гапы-гапы дцшцб тахта-тухта йыьаъагды? Щасара
тохунмаьы ушаглары гяти гадаьан етмишдиляр она, горхур-
дулар ки, hяйят галарды чяпярсиз, гачгынлар эялиб зябт едяр-
диляр еви. Искяндяр дидярэин-филандан еhтийат етмирди, чцн-
ки юзцнц гачгындан да бетяр санырды, фикирляширди ки, гач-
гын-дидярэиня hеч олмаса дювлят вахташыры бир йардымдан-
заддан эюстярир, оса hюкумятдян hалалъа пенсийасыны
вахтлы-вахтында ала билмир, галыб Аллаh умудуна. Тяhлцкя-
ни мяhяллянин дяъял ушагларындан эюзляйирди. Дахманы
башлы-башына гойуб бир-ики саатлыьа hяйятдян узаглашсай-
ды, чяпярлярин дялмя-дешикляри арасындан эириб одлайа би-
лярдиляр евини. Бир дяфя эеъянин бир алями кцчядяки парта-

118
парт сясиня ойанмышды. "Искяндярин буйнузу вар, буйну-
зу! Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!" - сонра таныш чыьыр-
тылар ешидиб дяли олмушду, ахы эеъянин бу вядяси ушаг-му-
шаьын байыр-баъада ня юлцмц варды? Йяни беля гудурмуш-
дулар ки, индян беля йатмайыб, эялиб сяhяряъян яля сала-
ъагдылар ону? Ясасыны гапыб, сюйя-сюйя hяйятя тялясмиш,
евлярин пянъяряляриндян, ейванларындан эюйя атылан ал-ял-
ван фишянэляри, шяhярдяки атяшфяшанлыьы эюръяк hейрятдян
маты-гуту гурумушду. Сонра ушаглар чяпярин ардындан
цстцня няся туллайыб гачмышдылар вя бир-нечя санийя кеч-
миш айаглары алтында бир парта-парт дцшмцшдц ки, еля бил ят-
рафында онларъа гумбара партламышды. Искяндяр яввялъя
бярк горхмушду, hятта истямишди йеря узаныб ялляриля ба-
шыны гапайа, амма эюряндя ки, йох, бу партлайышлардан
она бир хятяр дяймир, анламышды ки, цряк-эюбяйини салан
ушаг ойунъаьыймыш. Йалныз ертяси эцн Мамош кишидян со-
рушанда ки, бяс дцнян эеъя о ня вурчатласын иди мяhялля-
дя, Мамош киши онун алямдян бихябярлийиня эцлцб демиш-
ди ки, "йени илди, дана, икимининъи ил эирирди - тязя яср!" Искян-
дярин ня йени илдян хябяри варды, ня тязя ясрдян. Чохдан,
лап чохданды ки, вахтын ахарыны, айын тарихини итирмишди. Ай-
да-илдя бир дяфя пачталйон пейда оландан-олана мараг-
ланарды: "Бу hансы айын пенсийасыдыр?" Пачталйон да ъа-
ваб верярди ки, мясялян, май айынын. "Бяс бу эцн айын не-
чясидир?" - "Августун отузу". Августун нечяси олдуьу
онунчцн бир яhямиййят кясб етмяся дя, дювлятин она hя-
ля борълу олдуьуну, тягацдцнцн нечя ай эеъикдирилдийини
юйрянирди.
Кцчядя сцрятля йериндян эютцрцлян машынын тякярляринин
ятцрпядиъи ъцйцлтцсцня диксиниб фикирдян айылды. "Аьайи
мян, аьайи мян" - машынын гапысындан тутуб бурахмайан
сяфеh Пиряли аз гала тякярлярин алтына дцшяъякди. Сийапур
аьанын ардынъа Левенд яфянди дя машыныны ишя салыб сцрцб
эетди. "Бир дайка, яфянди, гулаг асыйорун бяня, валлаh ди-

119
йийорим ки..." - сюзц йарыда гырылмыш Ъаняли галды йола ба-
ха-баха.
Инди гардашларын ялляри ятякляриндян узун иди. Бойнубц-
кцк вязиййятдя дуруб машынларын галдырдыьы тозанаьа кир-
пик беля гырпмадан эюзллярини зилляйяряк, санки бир мюъц-
зя - мцштярилярин эери дюняъяклярини эюзляйирдиляр. Еля ки,
кцчянин тоз-торпаьы йатды, Ъанялийля Пирялинин цмидляри са-
бун кюпцйцтяк партлады, гандылар ки, мцштяриляр йайдан
гопмуш ох кими ялляриндян чыхмышды.
- Динъялдин?! - Ъаняли hирсиндян фысылдайа-фысылдайа Пиря-
лидян сорушду. Аъыгла додагларыны эямирян Пиряли дя ейни
кинайяйля гардашынын суалына сулла ъаваб верди:
- Раhат олдун?!
Сонра бир аз донгулданыб юзлярини салдылар hяйятя вя дцз
аталарынын цстцня шыьыдылар, эуйа уьурсузлугларынын ясас
баиси бу кишийди.
- А гоъа, сяндян хябяр алырам, бу Иран аэентинин бур-
да ня ити азыб?! - Бу, Ъанялийди.
- Ахы тцрк нюкяринин сянин евиндя ня юлцмц вар, ъаваб
вер! - Буса Пирялийди.
- Щейвярянин бири hейвяря, мяня дейирсян тцрк нюкяри?
- Мяни Иран аэенти адландырырсан? Валлаhи, бу дяйгя еля
бир бяд дуа елярям ки...
О йанда ъиб телефонуйла йягин ки, арвадыйла данышан Эц-
лялинин бир эюзц гардашларындайды: "Потом, потом, мамул-
йа, потом йа сам позвонйу тебе... Да, да, кошечка мо-
йа, веду переговоры, не волнуйсйа... Всйо будет так как
мы хотим... Хорошо, курочка мойа, хорошо... Пока, пока...
Йа тоже тселуйу..."
Эцлялинин нцмайишкарана hяйасызлыьындан гардашларын
сябр касасы дашды, hядяфин йюнцнц дяйишиб ъумдулар цс-
тцня. Ъаняли ял-голуну юлчя-юлчя гышгырды:
- Адя, ай американ падмйоткасы, сян кимсян ахы, hя-
йятя аьалыг да едясян?!

120
Пиряли hейрятдян аьзы ачылы галмыш мистер Освалдын дцз
эюзляринин ичиня бахараг, сясини галдырды:
- Ъянаб амрикя, уходи отсуда, ето мой дом, йа дом
не прадавай!
Ъаняли дя синясини иряли вериб, шяhадят бармаьыны hяйя-
тин гапысына доьру тушлайараг кишилянди:
- Уходите! Ето мойа землйа, она не продайотсйа!
- Да не верте им, мистер Освалд, йа хозйайен етого
двора... - Эцляли аъиз-аъиз зинэилдяди, амма эеъ иди, тяръц-
мячини динляйиб гуртаран яъняби сойугганлыгла "екскйцз
ми" дейя гызы йанына салараг гапыйа доьру йюнялдиляр. Эц-
ляли бирдян юзцня эялди:
- Мистер Освалд, мистер Освалд!
Мистер Освалд дайанмаг нядир, hеч эери чеврилмяди, еля
бил ону чаьырмырдылар. Эедиб минди "Ъип"иня, тяръцмячи дя
яйляшди арха отураъагда вя сцрцъц мцhяррийи ишя салды.
Эцляли эцлля кими чыхды hяйятин гапысындан, амма машына
чата билмяди.
Искяндяр сойугдан пенъяйинин йахасыны галдырды, башы-
ны ашаьы салыб айаьыны архасынъа чякя-чякя аьыр-аьыр дах-
масына цз тутду.
Евин hавасы илыг иди. Мангалдакы кцл бязи йердян зяиф-зяиф
кюзяриб сюнцрдц. Киши йаман аъымышды. Чюля чыханда ми-
зин цстцндя бир дилим гуру чюряйи варды, ону да оьру сичо-
вуллар якишдирмишди. Щейиф! О гуру чюряк бир сутка бясийди,
суда исладыб иштаhла йейяъякди юзцйчцн. Эедиб диванда
отурду. Чянясини чялийинин дястясиндян тутмуш ялляри цзя-
риня гойуб еля йениъя фикря эетмишди ки, оьланлары гара-гыш-
гырыгла юзлярини ичярийя дцртдцляр. Яллярини бири-бириляринин эюз-
ляри гаршысында ойнада-ойнада бир hяшир салдылар ки, дил де-
йяни гулаг ешитмирди.
- "Ев мяним адыма кечяъяк!"
- "Йаваш йе, боьазында галар!"
- "Чяк мурдар ялини йахамдан!"

121
- "Отстанте от менйа, ничтожныйе вы лйуди!"
Искяндяр дидишян оьулларына тяяссцфля бахыб ъынгырыны бе-
ля чыхармады. Щачандан-hачана, арайа чюкмцш ани сц-
кутдан йарарланараг диллянди:
- Щеч мяни фикирляшмисиз?
- Ноолуб сяня бяйям? - hирсиндян сифяти пюртмцш Ъа-
няли аъы-аъы сорушду.
- Тутаг ки, хоруза йцклядиз мяни, сатыб совурдуз еви,
бяс мян hарда йашайаъаьам? Кцчядя?
Ъаняли тез дюшцнц иряли вериб ловьа-ловьа деди:
- Мян юлмцшям ки, сян кцчядя галасан?! О сяфяр да-
нышдым ки сяня, Эцняшлидя бир гачгын су гиймятиня полу-
падвалны бир отаг сатыр, алырыг ону мяним адыма, кючцрц-
рям сяни ора, сонра да...
- Полупадвалнойе помешшенийе, ужас! - Эцляли башыны
тутду. - О бойда кишини гачгынын падвалына сохмаг истя-
йирсян? Ето же афйорства! Сабаh о евин настойашши хозей-
ни эялиб атсын папашаны байыра ки, мяним йеримдир?! Го-
бустанда эцл кими бош евляр, всего пйатсот баксов (дол-
лар мянасында), агароду да вар. Гоъа кишидир, яксин, бе-
ъярсин, лап тойуг-ъцъя дя сахласын юзцйчцн...
Бу йердя Пиряли эирди арайа:
- Ня абырсыз адамларсыз! Адам да доьма атасыны пад-
вала салар, дцнйанын ахырына - Гобустана эюндяряр? Ал-
лаhдан горхмурсуз?! Байылда hяйят евляри вар, кечи гий-
мятиня. Щяр hяйятдя юлцсц он-он беш аиля. Щейиф дейил
цмуми hяйят евляри? Щамы бир-бириня ял тутур, хейир-шярдя...
Искяндяр оьлуна сюзцнц битирмяйя имкан вермяди:
- Адя, мяня обши hяйяти тярифляйирсян? Обши hяйят беля
йахшыйдыса, цч доьма гардаш бир hяйятдя нюш йола эет-
мирдиз? - Кюксцнц ютцрцб узун, йаныглы бир аh чякди. - Е-
е-е-h! Оьуллар эюрмцшям ки, аталарыны ялляри цстдя сахла-
йырлар!
- А киши, Аллаhын олсун, - Пиряли hирслянди, - бяйям мян

122
сяни яллярим цстя сахламырам?!
Искяндяр тяяссцфля башыны булайараг папаьынын "гулаг-
ларыны" йеллятди:
- Ай машаллаh, ай машаллаh! Мяним бу "имарятимя" ба-
хан о саат биляъяк ки, оьулларым мяни ялляри цстя сахлайыр-
лар... Гейрятвцз олсайды мян бу аварийны дахмада бит-би-
ряйя йем олмаздым! Бир эцн ахырда заря эяляъяйям, бир
тяпик илишдиряъяйям - евин ортасындакы диряйи эюстярир - бу
истолбайа, гой дам учулуб тюкцлсцн тяпямя. Беля йаша-
магданса тахта-шалбан алтында галыб хурд-хяшил олмаг
йахшыдыр...
Ъаняли адяти цзря ялини ялинин ичиня чырпараг:
- Ай ъамаат, бюhтана бахын! - деди. - А киши, сюзцндян
еля чыхыр ки, мяням тахсыркар ки, сян урус алкашы кими юмцр
сцрцрсян, эцндя тулуьува долдурурсан, hамам цзц эюр-
мцрсян, бит-биря басыб сяни? Бир ятяк пенсийа алырсан дюв-
лятдян, тяк адамсан, о гядяр пул-параны нейняйирсян?
- "О гядяр пулу нейняйирям"? - гоъа истеhза иля эцлцм-
сяди. - Верирям мебеля, яйин-баша, кефя, ресторанлара, ар-
вадбазлыьа... Адя, мяни доламысан, йа юзцвц? Алты "шир-
ван" пенсийа алырам, ону да айларла йубадырлар. Одей, ке-
чян сяфяр... hеля тязяъя пашталйонун каьызына гол чякиб
hалалъа пенсийамы алмышдым ки, еля бил бурунлары ий чякмиш-
ди. Яввялъя сянин оьлун Ялиъан эялди ки, ай баба, бир "шир-
ван" вер...
Ъаняли:
- Щя, ноолсун, баба дюйцлсян, бир "ширван" ня пулдур
ки... Ъаван, истудент ушагдыр, о да истяйир литсейдя башга
ушаглар кими...
Искяндяр она сюзцнц битирмяйя маъал вермядян:
- Щалал хошу олсун, - деди. - Сонра Пирялинин бюйцк уша-
ьы эялди, беш "мяммяд" дя она...
- Хырсыз эядя... - Ъаняли мызылданды.
Бабанын нявяляр арасында айры-сечкилик салыб тягацдц-

123
нц ядалятсиз бюлцшдцрмяси Пирялинин шястиня тохунмушду:
- Балам, мяним ушаьым кимдян яскикдир ки, она беш
"мяммяд", Ялиъана бир "ширван"?!
- Бяли! - Ъаняли фяхрля дюшцнц габартды. - она эюря ки,
мяним оьлум литсейдя охуйур, - хцсуси вурьуйла, - Тцрк
литсейиндя!
- Мяним ушагларым да руhани мяктябиндя тяhсил алырлар.
Иншаллаh битирян кими эюндяряъяйям онлары мцгяддяс Гу-
ма, гой...
- Яши, хватит кансе кансов! - Эцляли арайа эирди. - Мяним
Эцлочкам отличнитсадыр, англисски уклоннан охуйур, инэилис
дилиндя Лондонски аксентля данышыр, hеч мян сясими чыхар-
мырам, бунлар литсей ушагларыйла, молла ушагларыйла ловьа-
ланырлар! Отсталыйе вы лйуди, не стыдно вам? Далновидны ол-
маг лазымдыр, будушейе человечества за англисским йа-
зыком! Неужели вам не понйатно?!
- Еля бир "ширван" да гызын Эцлйа гопартды мяндян, - Ис-
кяндяр Эцлялийя деди. - Эуйа билмирям ня байрамыйды...
Эцляли чохбилмиштяк ъаваб верди ки, о эцн мцгяддяс Ва-
лентин эцнцйдц, ушаг она эюря дя эялиб сяня аьыз ачыб.
Искяндяр сорушанда ки, Валентин кимдир, Валентин эцнц ня
олан шейдир беля, Эцляли атасынын вя кей-кей бахан гар-
дашларынын мисилсиз авамлыьына дяриндян hейрятляниб истеh-
за иля деди ки, Валентин бцтцн сивил юлкялярдя севишянлярин
мцгяддясидир, онун доьум эцнцнц севишянляр эцнц ады
алтында Америкада, Авропада байрам кими гейд едирляр.
Па, Пирялийя еля бил фитил чякиб алышдырдылар! Гязябиндян аь-
зы кюпцкляня-кюпцкляня баьырды ки, бу ня ойундур ачырсыз
миллятин башына? Бу эцн Валентин эцнц, сабаh Иван эцнц,
бирисиэцн дя ня билим Андрей эцнц, ахырда бир дяня хач да
асаъагсыз бойнувуздан, олаъагсыз хачпяряст! Севишян-
ляр эцнц дедийин байрам яслиндя яхлагсызлыьы, ядябсизлийи
рясмиляшдирмяк ъяhдиндян савайы бир шей дейил, сянин о
Валентинин дя оьрашын йекяси олуб. Эцляли дя чыьырды ки, ай

124
авам, hансы зяманядя йашайырсан, бура сянинчцн Иран
дейил!..
Даваны йатыртмаг цчцн Искяндяр чялийини чарпайынын гы-
чына хейли дюйяълямяли олду. Еля ки, ара мцвяггяти сакит-
ляшди, тягацдцнцн галан hиссясинин няйя вя кимя хяръля-
дийи барядя вердийи изаhатыны давам етдирди:
- Беш йцз манат пашталйонун ъибиня басдым, дедим йа-
зыгдыр, hялбят бир чятян кцлфят сахлайыр.
Бу йердя Ъаняли дюзя билмяйиб юзцня ял гатды:
- Пашталйона беш йцз манат?! - "Беш йцз манат"ы хц-
суси вурьуйла, еля тярздя деди ки, эуйа бу фантастик бир
мябляь иди вя бу мябляьдя пулу онун юз ятиндян кясиб
вермишдиляр почталйона.
- Вай дядям вай, почта ишчисиня беш йцз манат! - Пиряли
дя атасынын йелин аьзына вердийи беш йцз манатына hейфис-
лянди. - Сонра да аьлайырсан ки, аъындан юлцрям, оду бу
эцня галмысан дя! Баба, йяни беля милйонер олмусан ки,
инди hарын почта гуллугчуларыны йедиздирирсян? Бир дювлят он-
лара мааш версин, бир дя сянин кимиляр... Щяр мцштяридян
беш йцз манат эюр hара вурур. - Ясяби-ясяби hырылдады. -
Сабаhдан эедиб мян дя почтачы ишляйяъяйям, бундан
эюзял сянят?!
- Ики "мяммяд" гачгын Мамошун нявясиня вердим ки,
чыхыб истолбада токумун мяфтиллярини гошсун...
Гардашлары од эютцрдц: бир гачгын нявясиня ади бир мяф-
тили йериня баьламагдан ютрц ики "мяммяд" - бу ямялли-
башлы бядхярълик иди! Еля она эюря дя Эцляли яллярини сачла-
рына апарыб дяриндян ичини чякди: "Ужас!"
Искяндяр онлара яhямиййят вермядян сюhбятинин гырыл-
мыш йериня гайыдыб, сюзцня давам етди:
- Щя, мяфтилляри гошсун... Саьолмуш од парчасыймыш,
ялиндян дай няляр эялмир! Истолбайа пишик кими дырмашыб он
дяйгяйя ишыьы дцзялтди. Ялиъана дедим, гайытды ки, мян еля
шейи баъармарам.

125
- А киши, hеч билирсян ня данышырсан?! - Ъаняли диксинди. -
О бир дамашни ушагдыр, евдя ади бир мыхы беля дивара вур-
маьы она гыймырам, фикирляширям ки, Аллаh елямямишкян
бармаьын-задын язяр, сян ону дама дырмашдырыб ток гур-
далатдырмаг истямисян? Аллаh-Аллаh!..

...Ял-гол ата-ата ев, hяйят, вярясялик hцгуглары барядя


мцбаhися едиб дава hяддиня чатмыш гардашлар гапынын
аьзына тыхнашыб дурмушдулар. Щеч бири ня кубик дашын, ня
аьзы цстя гойулмуш ведрянин цзяриндя, ня дя отаьын йу-
хары башына кечиб атасынын йанында отурмаьа цряк етмир-
ди. Санки гапынын кандарындан о йана эюзяэюрцнмяз, тил-
симли бир ъызыг чякилмишди. Эуйа о ъызыьы кечян, ашан адам
чарпайыда яйляшмиш мискин гоъатяк бир анын ичиндя hяйа-
тын цфунятли дибиня йуварланаъагды.
Искяндяр аъы тябяссцмля оьланларына бахырды. Эцляли
бой-бухунда, Пиряли - сясдя, Ъанялися бир аз сир-сифятдян
она чякмишди, хасиййятъя ейнян аналарыйдылар. Искяндярин
зярряъя шякк-шцбhяси йох иди ки, бир-бириня дцшмян кясил-
миш гардашларын ядавяти hямян о пулэир, шюhрятпяряст, аъ-
эюз, дейинэян... арвадын "ямяйинин" бяhрясийди. "Эорба-
эор ананыздыр сизи бу эцня салан!" - бу сюзляр дилинин лап
уъундайды, амма сюйлямяйя юзцндя ъцрят тапмады, чцн-
ки билирди ки, мярякя гопаъаг, оьулларынын цчц дя бир аьыз-
дан баьырыб: "Мямямля ишин олмасын! - дейяъякдиляр. - Би-
зя о тярбийя вериб, бизи о бюйцдцб, охудуб адам едиб!"
Бири дя фикирляшмяйяъякди ки, юмрц бойу ишлямяйян гадын
hансы пула, кимин пулуна онлары бюйцдцб охутмуш, "адам
етмишди". Аилясиндян ютрц гырх ил йолларда ъан гоймуш Ис-
кяндяр галмышды бир йанда, арвад мцгяддясляшмишди
ушагларын эюзцндя. Чохдан юлцб эетмиш ананын "тярбийя-
синин" нятиъясийди ки, бу эцн ушагларынын ушаглары да бир-би-
риляриня гаршы ядавят цстя кюклянмишдиляр...
Гардашларын мцбаhисяси гызышмышды. Ъаняли кюксцнц

126
ютцрцб йаныглы-йаныглы дейирди:
- О бойда Лявянд яфяндини гачыртдыз, hейвяряляр!
- Щейвяря дя варсан! - Пиряли бюйцк гардашынын цзцня
габарды. - Бизя онун hамамы лазым дейил!.. Эуйа билмирик
о сауналар ня олан шейдир. Пуллуларчцн зинякарлыг, яхлаг-
сызлыг йувасы! Аьайи Сийапур, о мюмцн кишися...
- Адя, hаранын мюмцнцдцр сянин о Сийафурун?! Беля
мюминдися, отурайды юз харабасында - Иранда, намазын
гылайды. Офисиндя он сяккиз йашлы гысатуман катибя сахла-
йан мюмцня бахын! Истямирик онун шадлыг евини, эедиб юз
юлкясиндя тиксин! - Сонра Сийапур аьанын сясини, ляhъясини
йамсыламаьа башлады. - "Эяляляр, йейяляр-ичяляр, ойнуйа-
лар, рягс едяляр"...
- Хватит вам кансе кансов! - Эцляли дя мцбаhисяйя го-
шулду. - о тяhяр чистакровны инэилиси, настойашши ъентлмени
бяйянмядиз, эюр кимляри тярифляйирсиз мянимчцн! Иран ня-
дир, Тцркийя нядир? О отсталый, эеридягалмыш юлкялярдян би-
зя ня хейир дяйяъяк? Анъаг Гярб - Западный модел бу
милляти хилас едя биляр. Еля о мистер Осфалд, чистакровны арис-
тократ эялиб бурда офис тикся дцнйа даьылар? Щеч олмаса
авам ъамаат култура, как вы говорите мядяниййят юйря-
няр ондан. Киши юлкямизя сивилизасийа эятирмяк истяйир, да-
hа hамам, ресторан йох...
- Лазым деэил онун зибилизасийасы бизя! - Ъаняли баьырды.
- Истямирик сянин Валентин эцнцвц! - Пиряли чыьырды.
- А причом тут Валентин эцнц?! - Эцляли тяяъъцбля башы-
ны чийинляри арасына гысды. - Мян сизя америка сивилизасийа-
сындан, инэилис културасындан данышырам, а вы...
- Баьла дедим сяня! - Пирялинин аьзындан од пцскцрцр-
дц. - Щиндлиляри топун аьзына гойуб атан сянин hямян о
инэилислярин дейилди? Бялкя Йапонйаны атома тутан Амрика
йох, Иран олуб, hя?! Буду Гярб мядяниййяти?!.
Пиряли гардашларынын ялиндян йыьмышды. Пул, ата hяйятинин
бюлцшдцрцлмяси, вярясялик... мясяляси юз йериндя, гардаш-

127
ларынын ялиндян зянъир чейнямясинин бир сябяби дя о иди ки,
Ъаняли ипини вермишди арвадынын ялиня, ит кими горхурду он-
дан. Щяйасыз, идбар арвадаьасы алвер адыйла щавахт истя-
ся тяййаряйя миниб учурду Истанбула. Эцлялися матишкя ки-
ми бир шейди. Гырх йашлы, енийля узуну бир олан ювряти йараш-
ды-йарашмады дар шалвары яйниня кечириб, Ъанялинин ханы-
мынын аъыьына, о, Истанбула сяфяр едяндя, бу - Дубайа
башмаг сейриня чыхырды. Щяля бу аз имиш кими, мяктябли,
йенийетмя гыз ушаьынын яйниня гыса туман эейиндириб се-
вишянляр байрамына йоллайырдылар. Мяэяр онлар Пирялинин на-
мусу дейилди? Тирин бир башы онун чийниня дцшцрдц ахы...
Еля буна эюря дя, Эцляли арсыз-арсыз сорушанда ки, а при-
чом тут Йапонийа, Пиряли ялиня эирявя кечдийини санараг,
йумруьуйла гардашынын синясиндян басыб итяляди. Эцляли
дал-далы эедиб мизя дяйди, мангал ашыб йеря дцшдц вя
ичиндяки кцл даьылды торпаьа. Бюйцк гардаш кими, Пирялинин
бу hярякяти hейсиййятиня тохундуьундан Ъаняли йапышды
онун йахасындан:
- Адя, мяним йанымда лотулуг еляйирсян?!
Пиряли дя ял атды Ъанялинин плашына:
- Бурах йахамы дейирям сяня!
Эцляли цст-башынын тоз-торпаьыны чырпыб, атылды Пирялинин цс-
тцня вя гардашлар башладылар гапы аьзында ялляшмяйя. Бири
итяляди, диэяри дцмсцкляди, бу онун йахасындан чякди, о
бунун галстукуну дартды.
- "Вяряся мяням, hяйяти сата билмяйяъяксян! Сабащ
обашдан йолланырам мящкямяйя. Лазым олса лап али мящ-
кямяйяъян эедяъям, судларын габаьында аълыг елан едя-
ъям, "Ич хябяря", айенеся ярзя йазаъам, биабыр еляйя-
ъям сизи йер цзцндя!"
- "Истяйир лап Аванеся ярзя йаз, мян дейян олмалыды!
Еля сатаъаьам ки! Мян дейян олмалыдыр, йек кялмя! Мян
дейян олмаса, Азярбайъан тяябялийиндян имтина едяъя-
йям, йыьаъаьам арвад-ушаьы, пайи-пийада да олса дцз

128
Ирана, мцгяддяс Гум шящяриня пянащ апараъаьыг! Сизин
кими фиктивни мцсялманларын, эавурларын, хачпярястлярин ара-
сында чцрцмякдянся ора йахшыдыр!"
- "Иди, иди, молла ты несчастный, сянин йерин еля орадыр! Ето
мой двор! Сабащдан эедирям канститусонны суда, йесли
не получитса Америка пасолствасына цз тутаъаьам, лап
"беемтейя", "оонаъан" йолланаъаьам! Они сивилизованны-
йе лйуди, менйа быстра поймут... Йа вам пакажу где раки
зимуйут, туземтсы вы несчастныйе! "
- "Сян мумла, инэилис падмйоткасы!.."
- "Отпусти менйа, молланын бири молла!"
- "Ящ, сянин мян, амрика нюкяри!.."
Оьланларынын индиъя боьушуб сцпцрляшяъяклярини эюрян
Искяндяр йериндян дик атылыб еля гышгырды ки, сяси отагда
якс-сяда верди.
- Гуртарын!!
Бу синнидя гоъадан беля няря эюзлямяйян гардашлар
диксиниб бир-бириляринин йахасыны бурахдылар. Эери чеврилиб цчц
дя йан-йанашы дурду. Сифятляри пюртмцш, синяляри ачыг иди.
Ъанялинин плашынын, Пирялинин палтосунун дцймяляри гырылыб
тюкцлмцш, Эцлялинин эюдякчясинин ъиби гопуб салланмышды.
Боьушуб йорулмуш итляр кими дил чыхарыб ляhляйирдиляр...
Искяндяр оьланларына гязябля бахыр, hирсиндян ялляри
ясим-ясим ясир, башы, башындакы папаьын "гулаглары" хяфиф-
хяфиф титряйирди. Байагдан фикря далыб hяля дя цмид едирди ки,
бу ахшам ушагларыны барышдыра биляр. Бундан ютрц о, hяйя-
тин сатылмасына да разылашаъагды, тяки ювладлары пулу тян
бюляйдиляр, араларында инъиклик-филан галмайайды. Оса оь-
ланларынын онун цчцн ахтарыб тапаъаглары уъуз бир йарызир-
зямийя дя шцкцр демяйя hазыр иди! Амма инди, hяйят са-
тылмамышдан пул давасы едян гардашларын бир-бириляриня гар-
шы сонсуз кинини, нифрятини эюрдцкдя бир даhа йягинляшдирди
ки, цряйиндяки арзулары hеч заман баш тутасы дейил!
- Гуртарын, ай щейвяряляр! Ай мяннян олуб мяня охша-

129
майанлар! - Искяндяр уъадан данышырды. Синирляндийиндян
сяси дя титряк чыхырды. - Ня боьушурсуз бир овуъ торпаг цс-
тцндя?! Бу торпаьы юзцмля эора апармайаъаьам. Бу тор-
паг мяня атамдан, атама атасыннан бир яманят иди. Бах,
мян бу дахмада доьулмушам, бурда бюйцмцшям, бур-
да атам да йашайыб, бабам да, улу бабаларыныз да! Йа-
дымдадыр, ушаглыгда бу тут аьаъына о гядяр дырмашардым
ки. Яввял-яввял йаман горхурдум. Бир дяфя атам - рящ-
мятлик бабаныз Исфяндийар киши алды мяни гуъаьына, галдыр-
ды бах о будаьа, мян дя салланыб галдым аьаъдан. Юзц
чякилди бир гыраьа, деди горхма, дырмаш, дырмаш дейирям
сяня! (гардашлар дарыхыр) Рящмятлик киши аьаъын бир шах бу-
даьыны кясиб тахта ат дцзялтмишди мянимчцн. Мян дя о
тахта аты миниб, щяйятин о баш-бу башына охарта чапардым
ки! Бир тахта гылынъым да варды, эуйа Чапайев идим! Бир дя-
фя...
Насталжийя гапылмыш гоъанын бошбоьазлыьыны динлямяйя
Ъанялинин сябри чатмады:
- Яши, наьыл ачма, мятлябя кеч! Адыма бир вясиййятна-
мя йаз, вяссалам-шцттамам, сонра мян юзцм билярям
щяйятля нейляйярям!
Бу йердя Эцляли атылды ортайа:
- Хейр, киши дарственност йазаъаг, юзц дя лишни мяним
адыма!
- Башыныздан бюйцк гялят елямяйин, - Пиряли юзцня ял
гатды, - атам щяйяти мяня баьышлайаъаг!
Искяндяр оьланларына бахараг тяяссцфля кюксцнц ютцр-
дц:
- Бурда о гядяр хатирялярим йатыб ки... ахы, неъя сата би-
лярям бу щяйяти?! Кишилярин - улу бабаларынызын айаг изляри
галыб бу торпагда, бу торпаьы неъя сатмаг олар?! Ахы си-
зя галаъаг бу яманят щяйят. Гой сиздян сонра нявя-ня-
тиъяляриниз йашасынлар бурада! Сатын дювлятин вердийи бетон
евляринизи, йыьышын бура, ял-яля вериб цчмяртябяли имарят тик-

130
дирин. Щяр аиляйя бир мяртябя - щамыныза эен-бол чатар. Мя-
ня бир тойуг щини дясдир. Даща ня истяйирсиз, Аллащ бир дя
сизя беля бир фцрсят вермяйяъяк. Гирйетли оьул олун, гой-
майын яънябиляря гисмят олсун дядя-баба йурдунуз, ай
гурбан олум сизя!
- Еля бир шейи дцз дедин ки, Аллащ бир дя беля гисмят йол-
ламайаъаг бизя, - Бу, Ъанялийди. - Беля фцрсят дцнйада
бир дяфя йа дцшя, йа дцшмяйя, оду ки, сатырыг щяйяти Ля-
вян яфяндийя, киши гырх мин доллар няьд верир, ийирми мини
мяним, ийирми минини дя аранызда...
Пиряли гардашынын сюзцнц аьзында гойду:
- О гырх мини Лявянд яфяндинля гатыг алыб йахарсыз башы-
ныза! Аьайи Сийапур, о мюмцн киши бу гуру торпаьа дцз
гырх беш мин доллар фяда етмяйя щазырдыр! Ийирми ики мини
мяним...
- Чушки вы безфкусныйе, йей бог! - Эцляли тяяссцфля ба-
шыны йырьалайырды. Юмрцндя беля ахмаг адамлара раст эял-
мямишди. - Мистер Освалд, чистакровны инэилис, юзц дя истин-
ны аристократ, ялли мин доллар сайыб габаьымыза атмаьа ща-
зырдыр. Ийирми беш мин доллар мяним, галаныны да...
...Искяндяри hеч динляйян дя йох иди. Пиряли атасына ба-
хыб кюhня пенъяйинин дярдини чякирди. Киши одун дашыйыб,
булашдырмышды онун hядиййясини. Беля эетсяйди он ил эей-
дийи пенъяйи гоъа он эцня митиля дюндяряъякди. Нолсун
ки, бир аз йахасы, дирсякляри парылдайырды, "талкучка"йа чыхар-
сайды, юлцсц бир "ширван" веряъякдиляр, беля фасонда да-
ма-дама пенъяк инди hарда тикирдиляр, hарда варды? Яши,
ъяhяннямя, hалал хошу олсун, амма hеч йарашмырды ата-
сына бу пенъяк. Ъанялининся гоъанын ахмаг, зювгсцз бир
пенъяк алтындан эейдийи шалвара hейфи эялирди. Вахтыйла йед-
ди-сяккиз ил гонаглыгдан-гонаглыьа, тойдан-тойа яйниндя
эяздирдийи бу шалвары пенъяйиля бирликдя атасына баьышла-
йанда hеч цтцсцнцн йери язилмямишди. Дюня-дюня тапшыр-
мышды ки, а киши, буну анъаг юз пенъяйиля эейярсян, hяр

131
пенъякля бу тутмур, няся... Ъаняли беля дцшцнцрдц. Эц-
лялинися йандыран о иди ки, бу "безфкусны старик" вахтийля он
совет рублуна ялдян алдыьы эцл кими галстукуну беля "чуш-
карски" пенъяйин алтындан тахмышды...
Искяндяр инди дярк етмишди ки, бош йеря чяня дюйцр. Оь-
ланлары hеч вахт hяйятиндя имарят тикдириб йыьышмайаъагды-
лар бир йеря - бу, фантастик бир арзуйду. Итля пишийин ня гон-
шулуьу? Монологунун давамы кими:
- Доллар чыхаранын атасына ляhнят! - деди. - Бу доллара эю-
ря няйинки ата-баба йурдувузу, лап вятянивизи, юзцвцзц
дя сатарсыз. - Сонраса: Ъяhянням олун эюзцмдян! - ба-
ьырды. Юмрцндя онларын цстцня сясини беляъя галдырмамыш-
ды. - Эюрмяк истямирям сизи! - Чялийини hавада йелляйирди. -
Яэяр сизин hаггывызда, бу hяйятин агибятиннян бир китаб
йазсайдылар... бир китаб йазсайдылар... - "бцтцн алям эцляр-
ди сизя" демяк истяйирди, гязябиндян боьулдуьу цчцн фик-
рини тамамлайа билмяди, ялини радионун сяс дцймясиня
апарыб сонадяк бурду, еля тязяъя "бир китаб йазсайдылар"
тякрарламышды ки, радионун ири динамикиндян йайылан эур,
язямятли сяс дахманы силкяляди: "Сиздян сонра эялянляр
бу китабы вярягляйиб бу сяhифяни эюряндя сизи йада салыб
дейяъякляр: тфу сизин цзцнцзя!" Гардашларын hяр цчц гу-
лагларыны ялляриля гапайараг аталарына hирсли-hирсли няся де-
диляр, амма гоъа онлары ешитмяди, - эюрдц ки, еляъя до-
даглары ачылыб-юртцлцр, - чцнки актйорун сяси отаьы башына
эютцрмцшдц: "Баьышлайын, кефли Искяндяр бир аз биядяблик
еляйир. Амма инди дя нювбят мянимдир..."
Оьланларынын неъя чыхыб эетдиклярини эюрмяди. Радионун
сясини азалдараг чюнцб чарпайысында яйляшди вя бир дя ба-
шыны галдыранда фикир верди ки, гапысы тайбатай ачылыб, дах-
мада да юзцндян савайы hеч кяс йох.
Диктор гадын радиода елан верди: "Сиз Ъялил Мяммядгу-
лузадянин "Юлцляр" тамашасыны динлядиниз."
Нядянся бирдян-биря ушагларына йазыьы эялди, цряклярини

132 132
сындырыб гачыртмышды онлары.
"Бакы вахтыйла саат ийирмидир, хябярляри веририк. Бу эцн
Азярбайъан республикасынын президенти..." - дикторун сяси-
ни йекнясяг бир уьулту кими ешидирди. Фикри узагдайды...
Беш-алты ил яввялки нисбятян говраг вахтлары олсайды, лап
эцнцн бу вядясиндя автобуса миниб йолланарды оьланла-
рынын архасынъа евляриня. Ушагларыэилдя сонунъу кяря ща-
чан олдуьу йадына эялмирди, бир ону хатырлайырды ки, йуба-
дырдылар тягацдцнц, сичанлар ойнайырды ъибиндя, бош мядя-
си дя аъындан гур-гур гурулдайараг яъаиб сясляр чыхарыр-
ды. Эуман едирди ки, щям оьланларына баш чякиб нявяляри-
ни эюряр, щям дя гарныны дойуздурарды. Лакин о эцн щеч
кяс бурахмады ону евиня. Ъанялинин мянзили дюрдцнцъц
мяртябядяйди. Пиллякянлярин мцщяъъяриндян тутуб лящля-
йя-лящляйя цчцнъц мяртябяйя гядяр эцъ-бяла галхмышды
ки, тай-тушларыйла ашаьы енян Ялиъанла растлашмышды.
- Салам, Ялиъан! - нявясинин бойуна севинян гоъанын
эюзляриня ишыг эялмишди. Бабасы диллянмясяйди, Ялиъан юзц-
нц эюрмямязлийя вуруб ютцб кечяъякди. Оьлан бир мяр-
тябя ениб кюнцлсцз щалда айаг сахламыш, "евдя щеч ким
йохдур" мызылданмышды. "Сян щара эедирсян?" - "Дярся".
Сонра эянълярин эет-эедя узаглашан айаг сяслярини, бир
дя Ялиъанын йолдашынын ъавабсыз галан "бу кимдир" суалыны
ешитмишди. Нявясинин бу кобуд, щейвяря щярякятиндян пярт
олса да инъимямишди, фикирляшмишди ки, юзцдцр эцнащкар,
ъындырындын ъин щцрякян гоъаны щансы дялиганлы "бабамдыр"
дейя достуна тягдим едяр?
Эцлялиэил бешинъи мяртябядя галырдылар. Ора галханаъан
о дцнйаны эюрцб гайытмышды. Тянэняфяс олмушду, еля бил
индиъя цряйи партлайыб аьзындан чыхаъагды. Мянзилин гапы-
сы гаршысында бир хейли дайаныб няфясини дярмиш, сонра га-
пынын зянэини басмышды. Ичяридян хариъи естрада мусигиси-
нин башапаран эур сядалары ешидилирди. Щачандан-щачана
гыз эюзлцкдян бахыб уъадан сорушмушду: "Кто там?" Ис-

133
кяндяр дя нявяси йахшы ешитсин дейя аз гала чыьыра-чыьыра
ъаваб вермишди ки, "твой дедушкя". - "Папа вечером прид-
йот". - "А ты ишто делайиш?" - "Мы с подрушками готовимсйа
к екзаменам. Вечером приходи, дедушка!" Искяндяр пил-
лякянляри еня-еня дцшцнмцшдц ки, еля йахшы олмушду ня-
вяси гапыны ачмамышды цзцня, йохса сач-саггаллы сир-си-
фятиля, ъыр-ъындыры тюкцлян яйин-башыйла йазыг гыз ушаьыны
мцасир ряфигяляринин йанында рцсвай едяъякди.
Пирялиэилин еви йахшы йердяйди - икинъи мяртябядя, амма
ора эцъля галхмышды, няфяси кясиля-кясиля. Эцн ярзиндя кц-
чяляри яляк-вяляк етмяк, шящярин бу башындан вуруб о бири
башындан чыхмаг щяр гоъанын иши дейилди. Гапы аьзында
дуруб тювшцйцнц алдыгдан сонра титряйян ялийля зянэин
дцймясини басмышды. Гапынын эюзлцйцнцн гапаьы ичяри-
дян галхыб-енмишдися дя евдян щеч бир сяс-сямир ешидил-
мямишди. Азаъыг эюзляйиб, оьлуну хябяр алмаг мягсяди-
ля гоншунун гапысынын зянэини чалмышды. 40-45 йашларын-
да бир киши ачмышды гапыны. Гоъанын сир-сифятиня, цст-башы-
на ютяри бахараг ъибиндян язик-цзцк бешйцзлцк чыхарыб
узатмышды она. Бу еля сцрятля баш вермишди ки, Искяндяр
"а бала, мян дилянчи дейилям" сюйлямяйя щеч маъал тап-
мамышды. "Яши, наз елямя дя" - киши пулу дцртмцшдц онун
палтосунун ъибиня вя гапыны юртцб евиня эирмишди. Сонра
мянзилдян гадын сяси ешидилмишди: "Ким иди?" Киши дя де-
мишди ки, йолчу! Искяндяр щейрятдян донуб галмышды йерин-
дя. Чохдан, лап чохдан ъямиси бир дяфя олмушду оьлан-
ларыэилдя, онда да мятбяхдян о йана бурахмамышдылар
ону. Щяр евдя бир лохма чюряк йейиб, ушагларыны тязя мян-
зилляря кючмякляри мцнасибятиля тябрик етмиш, хейир-дуасы-
ны вериб дцзялмишди йолуна. Инди икинъи кяряйди эялирди бу-
ра. Еля йахшы ки, танымырдылар ону, йохса Пиряли хябяр тут-
сайды бу щягарятя неъя дюзяъякди? Горхмушду ки, инди-
ъя оьлу эялиб йетишяр, беля рцсвайчылыьы эюрцб ял гатарды
юзцня, она эюря дя гоншунун сядягясини ъибиндян чыха-

134 134
рыб мянзилинин кандары аьзына туллайараг тялясик узаглаш-
мышды орадан. Ня гядяр аъы да олса дярк елямишди ки, бир
даща буралара айаг басмайаъаг...
"Сящиййя Назирлийи Эиэийена вя Епидемолоэийа Мяркя-
зиндян АзадИнформа верилян мялумата эюря, республика-
да йолухуъу хястяликляря гаршы мцбаризянин эцъляндирилди-
йи билдирилмишдир... Тцркийянин Бакыдакы сяфирлийинин Игтисади
ишляр цзря мцшавири мцхбиримизля сющбятиндя билдирмишдир
ки, Азярбайъан игтисадиййатынын бцтцн сащяляри инвестисийа-
йа ещтийаъ дуйур... Бюйцк Британийанын "Амоко" ширкятинин
Азярбайъандакы..." Радиону кечириб чюля тялясди. Щяйятин
гапысына йетишяндя тянэняфяс олмушду. Шикяст айаьы фа-
силясиз олараг йерля сцрцтляндийиндян бярк санъырды. Гапы-
ны ачыб кцчяйя чыхды. Эцн батмышды. Кцчянин уъа биналар
олан сямтиндя бири-бириндян хейли аралы дурмуш цч гаралты
эюзя дяйирди, якс тяряфиндяся биръя Искяндярин учуг-сю-
кцк тахта hасарлы hяyятиyди. Щяyятин hяр ики yаны боyунъа
узанан кцчядя hцндцр бетон hасарлара алынмыш бош тор-
паг саhяляри, лап узаглардаса тикинтиси yениъя баша чатмыш
язямятли, ики-цч мяртябяли модерн виллалар эюрцнцрдц. Су-
лу, зяиф эюзлярини ща гыйдыса да о гара кюлэялярин кимлийини
айырд едя билмяди. Шяhярдян эялян йекнясяг уьулту вя
hардаса узагларда кясик-кясик ит щцрцшмясиндян савайы
бир шей гулаьына дяймирди. Няhайят, hачандан-hачана
гаралтылар тяряфдян таныш, допдоьма сясляр ешитди: "Ало,
ало! Эюзял гыз, бурасы Лявянд Алкаш яфяндинин офисидирми
йа? Бизи бир-биримизя коша билярсинизми? Ялбяття, азярбай-
ъанлыйам. Конушум? Яши, гоншу дюйцлям е, достуйам.
Дейирям бизи ъалайа билярсизми? Данышмаг истяйорум
онунла, ай гыз, бир дяйгя, бир дяйгя..." "Ханым, аьайи Си-
йапару олармы? Дейин Пиряли аьадыр. Пирали йох, Пиряли. По
нашиму не монимайиш? Как ни пришол?.." "Екскйцзми,
мисс. Майн из Гйулали. Мистер Осфалд йес, но? Да канеш-
но азербайджанетс. На русском говорит? Очен хорошо.

135
Сойедените менйа пожалуйста с мистером Осфалдом. До-
ложите што Гйулали. Не Гулйали, а Гйулали, Гйул, Гйул, ало,а-
ло..."
- Ай Ъаняли! Ай Пиряли! Ай Эцляли! - Искяндяр ушагларыны
сясляди, цряйиня даммышды ки, узаглардакы кюлэяляр оьлан-
ларыдыр. Бу вахт эцъ-бяла эюрдц ки, гаралтылар hярякятя эял-
ди вя бири дюнцб цз тутду шярг сямтиня, о бири ъянуб-шярг
тяряфя йюн алды, диэяринин йолу гярбя доьруйду...

...Искяндяр кцчядя ня гядяр дурмушду, билмяди. Артыг


hава гаралмышды. Сойуг бир тяряфдян кясирди ону, айаьы-
нын аьрысы о бири йандан. Кцчя гапысыны ачыб hяйятя эирди.
Уъа биналардакы евлярин пянъяряляриндя йанан електрик
лампаларынын ишыьы гапынын аьзына, чяпярин йан-йюрясиня
дцшмцшдц. Ирялидя - алагаранлыг hяйятинин тян ортасында
гара кабус кими дурмуш зцлмят дахмасыны эюръяк анлады
ки, ишыьы йеня дя кясилиб. Мамошун нявяси хябярдарлыг ет-
мишди ахы: "Мяфтиллярин кюhнядир, hяр дягигя гырыла биляр".
Ялини сювги-тябии пенъяйинин ъибиня атанда йадына дцш-
дц ки, кибрит гутусуну унудуб чарпайысынын цстцндя гой-
мушду. Евин ортасында ашырылмыш мангал, ири кюнтюй дямир
миз, мизин ятрафында кубик дашы, ведря... кяля-кютцр торпаг
дюшямядя бош чахыр шцшяляри, бутулка гырыглары... гаты зцл-
мятя бцрцнмцш дахмасында бцтцн бу тящлцкяли манея-
ляри саь-саламат кечиб йатаьына чата биляъякдими? Ики щяф-
тя габаг эеъянин бир алями су башына чыхмаг цчцн йерин-
дян галхыб, кор адамлар кими чялийиня архаланараг айаьы-
нын алтыны йохлайа-йохлайа гапыйа доьру эетмяк истяйян-
дя неъя олмушдуса айаггабысынын уъу илишмишди йерин шиш
щиссясиня, цзцгойулу йыхылмышды, башы дяймишди кубик да-
шына. Йахшы ки, папагдайды. Бу, зярбянин эцъцнц азалтса
да алын-бурну сийрилиб партламышды. Сящяр эцзэцдя сир-сифя- 136
тиня баханда горхмушду юз-юзцндян: еля бил тяпик алтына
салымышдылар ону. Сонра оьланларыны щеч ъцря инандыра бил-

136
мямишди ки, ичиб кцчядя, тинлярдя йыхылмайыб, гаранлыг дах-
масында кялля-майаллаг олуб. Еля о вахтдан онлара йал-
варыб "нюйцт, нюйцт" дейя дад еляйирди. Кечян гыш эеъя-
нин зцлмятиндя бир дяфя дя чырпылмышды йеря, онда мангал
да ичиндяки кцлцйля бирликдя ашмышды тяпясиня. "Кцл олсун
башува!" - дейинэян арвадынын илляр бойу дилиндян дцшмя-
йян гарьышыны хатырлайыб цряйиндя гябриня сюймцшдц: "Эо-
рун чатласын, кюпяйин гызы, инди ращат йат, кцл олду башы-
ма..."
Искяндяр евиня доьру йеримяк истяйяндя эюрдц ки,
айаглары сюзцня бахмыр вя бу заман она еля эялди ки, ишы-
ьы щямишялик сюнцб... Тякъя инсанлар юлмцрляр ки.., дахма-
лар да гоъалыб юлцр. Онлары полад чанаглы аьыр тракторлар
дяфн едир... Искяндяря ня гырх веряъякдиляр, ня ъцмяах-
шамылары. Лешини гябиристанлыьын щансы кцнъцндяся гуйула-
йаъагдылар, беш-цч эцн сонра ябядилик унудулаъагды, щеч
еля бил бу адда адам олмамышды йер цзцндя. Ата-баба-
сындан галмыш комасыны да ейни агибят эюзляйирди. Ян эе-
ъи бир илдян сонра бу щяйятин гаршысындан кечян адам йа-
рашыглы, бащалы дарвазанын архасындакы язямятли, мону-
ментал - фярги йохдур, истяр "банйо" олсун, истяр шадлыг еви,
истярся дя офис - тикилийя щясяд долу бир щейранлыгла бахыб,
аьлына беля эятирмяйяъякди ки, бу йердя бир вахтлар гой-
нунда нясилляр йола салмыш дахма дурарды. Ей эиди-эиди
дцнйа ща!..
"Искяндяр бяй! - чялийиня сюйкяниб аъы-аъы эцлцмсяйя-
ряк цряйиндя сюйлянди. - Искяндяр яфянди... Аьайи Искян-
дяр... Мистер Скандал!.. Няслин кясилди сянин, торпаьывы тор-
байла дашыйаъаг яънябиляр. Тфу сизин цзцвцзя, дядя-ба-
ба йурдуну доллара сатан бигейрятляр! - Мялум мясяляйди
ки, оьланларыны сюйцрдц. Сонра радиодан ешитдийи актйорун
сюзлярини олдуьутяк додаглары арасында зцмзцмяляди: Ис-
кяндяр! Искяндяр! Искяндяри Руми! Искяндяри Зцлгярнейн!
Ня эюзял исимдир..."

137
Габаьында йеря дцшмцш боз кюлэясини гяфлятян эюрцб
диксинди: санки бу онун йох, щансыса буйнузлу яъаиб мях-
лугун гаралтысыйды. Мящялля тифилляринин мяшщур чыьырышларыны
йадына салыб юз-юзцня пычылдады:
- Искяндярин буйнузу вар, буйнузу...
Юзц юз сясиндян, папаьынын дик дурмуш "гулагларынын"
йердя ики буйнузу хатырладан кюлэясиндян хофланараг ба-
шыны галдырыб варлы-щаллы гоншуларынын уъа, язямятли щасарла-
рына бахды вя щисс етди ки, щямин о ики уъа, язямятли щасар
тякъя щяйятини дейил, онун юзцнц дя нящянэ бир мянэя-
нятяк аьзына алыб сыхыр. Дялиъясиня дарыхды бирдян-биря, ня-
фяси тынъыхды, горхду ки, индиъя аьлыны итиряъяк. Юмцр адлы
гатар сон дайанаъаьына йахынлашырды. Щярлянян башыны ийир-
ми беш ил яввял Совет ордусу сыраларындан гайыдан бюйцк
оьлунун баьышладыьы ясэяр шинелинин цстцня гойуб уйумаг
кечди кюнлцндян. Щарданса цряйиня дамды, дуйду ки, йа-
таьына йетишя билмяйяъяк. Комасына гядяр ийирми-отуз ад-
дымлыг мясафя варды, ъанында да вур-тут еля ийирми-отуз ад-
дымлыг тагят галмышды. Дизин-дизин, сцрцня-сцрцня дя олса
юзцнц чатдыраъагды дахмасына, садиг кюпяк кими доьма
гапысынын аьзындаъа бцзцшцб узанаъаг, нуру йаваш-йа-
ваш юлязийян йорьун эюзлярини йумаъагды...

...Вя эюзлянилмядян мящяллянин бцтцн биналарынын ишыг-


лары сюндц. Щеч бир дягигя кечмямиш гаты зцлмят ичиндя
вящши бир нярилти кцчяни лярзяйя салды:
- Искяндярин буйнузу вар, буйнузу!
Сонра бу кобуд, габа сяс боьуг бир хырылтыйа чеврилди,
ону да йалныз баьыран адамын юзц ешитди:
- Искяндярин... буйнузу вар, буйнузу...

138 138
АШАЬЫ МЯЩЯЛЛЯНИН
УШАГЛАРЫ

Инди юмрцн йеткинлик чаьыны йашайан


гейрятли Бакылы кишиляря щяср олунур

Ширбала тязя "Газел" маркалы автобусун ращат отураъа-


ьында яйляшиб сцрцъцнцн вердийи мцфтя консертя - авто-
магнитоланын динамикляриндян салона йайылараг гулаг ба-
тыран шит, яттюкян мащнылары мяъбурян динляйя-динляйя шя-
щяря тамаша едирди. Таксийя чеврилиб щяр тин-буъагда мцш-
тяри сораьыйла сыраланмыш сайсыз-щесабсыз шяхси миник ма-
шынлары; биналарын зирзямилярини, биринъи мяртябялярини зябт ет-
миш йарашыглы фирмаларын, маьазаларын, "супер маркетлярин"
сойуг, йад эюзялликляри; тойуг гычларытяк назик дямир бору-
лар цзяриндя дуран балконлар; эириши, чыхышы, ятрафы базара
дюнмцш метро стансийалары; сигарет, телефон, Америкайа
сяйащят... реклам едян ири лювщяляр; йолайрыъыларында бащалы
ялил арабаларында отурмуш дилянчиляр; ишыгфорларын гырмызы ишы-
ьында яйлянян машынлара ъумуб ялляриндяки кирли, ъындыр яс-
ки парчаларыйла шцшя силян йенийетмя оьлан ушаглары; кясил-
миш, балталанмыш йашыллыглар; кцчяляр бойу "дар аьаъларын-
дан" асылмыш мал-гара ъямдякляри... даща няляр, няляр!..
Йох, бу шящяр Ширбаланын он ики ил яввял гойуб эетдийи щя-
мин о шящяр дейилди...

***
Арвадынын дыьдыьы олмасайды, Мяммядаьа лап эцнор-
тайа гядяр йатаьындан галхмайаъагды. Залымын гызы сящя-

139
рин эюзц ачылмамышдан та эеъя йарысынадяк дейинирди. Ка-
сыбчылыьын цзц гара олсун, щамысы пулсузлугданды.
- Аьяз, дилоту йемисян, чянян йорулмады, бясди дя! -
Мяммядаьа шалварыны эейя-эейя сясини галдырды. - Бу эцн
Ямраьанын сименидир, ахшам эедиб баш чякяъяйям она.
Йа "щя", йа "йох" - тай аканчатилни ъавабыны демялиди, таб-
лаш дя! Бир йцнэцл, сачковы, маашлы, дашбашлы иш тапын мя-
нимчцн, ишлямяйян лап копойоьлунун баласыдыр, мян
юлцм!
Мяммядаьанын щяр эцн тякрарладыьы бу етирафындан
сонра арвадына еля бил фитил чякиб алышдырдылар вя Мяммяда-
ьа да ганды ки, даща евдя отурмаг мянасыз шейдир, эе-
ъядян чарпайысынын йанындакы стулун цстцня атдыьы пенъя-
йини тялям-тялясик яйниня кечириб арадан чыхды.
Щяйятинин гапысы аьзында дуруб ня едяъяйини фикирляш-
мякчцн башыны гашыйанда йадына дцшдц ки, папагсыздыр,
"аеродромуну" унудуб. "Тфу, сянин затува лянят!" - арва-
дынын гарасынъа дейинди. Евдян щяля дя гадынынын зящля-
тюкян сяси ешидилирди: "Сяни мяня ъалайанын атасынын эору-
на ит баьласынлар, ай тянбял оьлу тянбял! Халхын кишиляри дцн-
йаны чалыб-чапыр, щяр ахшам юйляриня бир ятяк пул дашыйыр-
лар, йатаьан еркяк он илдир бир ишин гулпуннан йапышмыр ки,
йапышмыр дя! Йазыг ушаглар сящяр-сящяр мяктябя аъ га-
рына йолландылар, бу дейир вер йейим, юрт йатым, эюзля ъа-
ным чыхмасын!".
Мящяллянин йухары щиссясиндяки анбарын биротаглы дарыс-
гал тахта гаровулханасында эеъяляр эюзятчилик едян атасы
йашында Ямраьа киши нювбяйя ахшамцстц эяляъякди. Ям-
раьа ня вахтданды она сюз вермишди ки, "сменшиким гач-
гын Топуш киши буэцн-сабащ рашшот алыр, дцзялярсян йаны-
ма, через ден дяйишярсян мяни, аварачылыгдан бир шей чых-
маз, айда он "ширван" алаъагсан, Аллащ бярякят версии!"
О чаьаъан эяряк бир йанда вахт юлдцряйди. Асудя, сала-
мат йер мящяллянин о бири башында йерляшян гядими, йеэа-

140
ня цчмяртябяли бинанын тинийди ки, ора да ян йахын, гыса йол
кющня, йастыдам евлярин арасыйла узанан енсиз кцчялярий-
ди. Амма бу кцчянин дя бир "яммасы" варды ки, сякиляр бо-
йу щяр ики тяряфдя йан-йанашы дцзцлмуш пиштахталар арха-
сындакы, дямир кюшкляр ичиндяки сатыъыларын щамысына боръ-
луйду, ады нисйя дяфтярчяляринин сийащыларында лап йухары
башдайды вя айыг вахты, йяни нисбятян абырлы дямляриндя бу
кцчяйля кечмяйя цзц эялмирди. Еля буна эюря дя гапылары
аьзындан сола бурулуб цзцашаьы - узаг, лакин хяфя марш-
рутла да олса, тининдя отуз беш иллик бир юмцр чцрцтдцйц цч-
мяртябяли бинайа сямт йол алды...
- Салам, Мамед ями!
Башыны галдырыб йухары бахды: Мирсейидин он ики йашлы оьлу
Пирверди дамларында гуш учурдурду. Ушаьын саламыны алан-
да Мяммядаьайа еля эялди ки, бу еля Мирсейидин юзцдцр,
чцнки щям оьлан атасына чох охшайырды, щям дя эюз ачан-
дан Мирсейиди бу дамда уъуна яски парчасы (мящяллядя
"шялпя" дейирдиляр) баьланмыш чубугла гушбазлыг едян эюр-
мцшдц. Бахмайараг Мирсейид йерини оьлуна вериб узун ил-
лярдян бяри даща дама чыхмырды, - киши щаггын йолуну тап-
мышды: аеропортдан уъуз мал эятиздириб арвадына сатдырыр,
биртящяр доланырдылар - амма нядянся дамдакы Нущ яй-
йамындангалма гушхана индийядяк "Мирсейидин гушхана-
сы" адланырды. Мящялляйя ня варды ки, мяэяр еля онун юзц-
ня дя бир айама гошмамышдылармы? Ня ися... Мяммяда-
ьа Пирвердинин саламыны алыб цзцня эцлцмсяди; йяни оьла-
на демяк истяйирди ки, ай гырышмал, атонла бу гушханада о
гядяр няшя чякиб, араг ичмишик ки!..
Бахышларыны Аьаъамалын дямир кюшкцнцн шцшяси арха-
сындакы чешид-чешид сигарет гутуларында щясрятля эяздириб,
йаныглы-йаныглы кюкс ютцрдц. Бу ащ, никотиндян ютрц алышан
ъийярляриндян гопмушду. Инди Аллащын ади "Прима"сыны - еля
"Прима" чякмякдян саралыб чцрцмцш дишляри арасына ала-
раг "Малборо" кими ня сцмцрярди! Кюшкцн адам башы юл-

141
чцсцндя олан дешийи архасында мысмырыьыны салламыш Аьа-
ъамалы эюръяк ганы лап гаралды, "аля, мян юлцм, Атяли мин
дяфя сиздян гирйетли ъайылды" дейя, истяди зящярлясин ону,
лакин фикирляшди ки, щяля мягамы йетишмяйиб; ейби йох, он-
суз да бир эцн - кефинин кюк чаьында, Гуран айяситяк яз-
бярляйиб цряйиндя эяздирдийи бу сюзляри сатыъынын порсуг си-
фятиня шилля кими чырпаъагды!
Гяфлятян саь ялинин ичи бярк гашынмаьа башлады. Севин-
ъяэ аьзында няся мырылданараг эиъишян овуъуну цч дяфя
далбадал юпя-юпя алнына доьру апардыгдан сонра йолун
аьына дцшдц. Хябяри олмады эи, кюшкцн ичиндян щярякят-
ляриня эюз гойан Аьаъамал кинайяйля эцлцмсяйяряк ба-
шыны булайырды...

***
...Ширбала кцчянин якс тяряфиндя дайаныб, бетон плитяляр-
ля ящатяйя алынмыш бош торпаг сащясиня он дягигяйдими...
йарым саатдымы бахырды, хябяри йох иди. Эцнцн эцнорта ча-
ьыйды вя кцчяйля арды-арасы кясилмядян шцтцйян сайсыз-
щесабсыз автомобиллярин сигналлары, ара-сыра йахынлыгдакы
дайанаъагда дуруб фышылтыйла гапыларыны ачан троллейбусла-
рын юзцнямяхсус сяси - щеч бир шей кядярли, ятрафы гырышлы
эюзлярини йахын кечмишдя ири щяйят олан бош сащяйя зилля-
миш Ширбаланы фикирдян айыра билмирди. Отуз дюрд ил яввял
дцнйайа эялдийи о щяйятдян ясяр-яламят беля галмамыш-
ды...
Цч тяряфдян дикдирдя гайалыьа дирянмиш щяйятляринин га-
баьыны икимяртябяли уъа бина кясдирярди. Кцчяйля пийада,
машынла, йахуд троллейбусла ютян адам анъаг о иэимяртя-
бяли бинанын фасадыны эюрярди вя бялкя дя щеч кясин аьлына
беля эялмязди ки, щямян бинанын архасында бирмяртябяли
йастыдам евляр да вармыш. О щяйятя эирмякдян ютрц эя-
ряэ икимяртябяли бинанын далыйла гайалыг арасындакы тахта
гапыдан кечяйдин. Ширбалаэилин щяйятляриндян йалныз аь

142
дашлы архасы эюрцнян икимяртябяли евин худмани дямир эи-
риш гапысы би-нанын йан тяряфиндя, тахта гапыдан беш-алты
аддым ирялидяйди. Ширбаланын имканы олсайды, гайаны баш-
га тяряфдян чапыб щяйятин йолуну дяйишярди...
- Ширбала?!
Йоьун киши сясиндян диксинди. Бу сяс гапылдыьы хяйалят
алямини ири шцшя витриня толазланмыш гямбяр дашытяк бир ан-
даъа чилик-чилик етмишди.
- Аля, Ширбала!
Бетон плитялярдян аралыгдакы цчмяртябяли бинанын тиниля
цзцашаьы енян йекягарын, "бястябой ъаван киши узагдан-
узаьа ял йелляйиб Ширбалайа доьру тялясди. Кцчяни кеч-
мякдян ютрц сякинин гыраьында гачыша щазырлашан спринтер
кими старт вязиййятиндя дурмушду, йяни диздян азаъыг гат-
ладыьы айагларындан бирини сякийя, диэярини шосе йола гойа-
раг сябирсизликля машынларын сейрялмясини эюзляйирди...
"Таныдылар!.." - Ширбала тяяссцфлянди. Бура эяляндя Ал-
лащына йалвармышды ки, каш бир таныш-билишля растлашмайайды.
Киши пянъяляри цстя галхараг йаш, ятли додагларыйла Шир-
баланын сольун бянизини ислатдыгдан сонра Ширбала да ону
таныйа билди:
- Мяммядаьа?!
- Щяри, гагаш, щяри! - Мяммядаьанын эюзляри парлады.
Щямян о ойнаг, гара ъин эюзляр иди ки, защири тамамиля дя-
йишилмиш бу адамын Мяммядаьа олмасындан хябяр верир-
ди. - Щямишя евцндя, ешийцндя, гядеш! Баьышла ки, еввц-
зи танымырам, йохса чохдан - щеля сян бурахылан эцнц
юзцмц чатдырардым сизя...
Ширбала Балавердини сорушду, чцнки Мяммядаьа ъа-
ванлыгда Балавердийля ъурлуг едирди, еля он ики ил яввял Шир-
бала онлары сонунъу дяфя эюряндя дя бир йердяйдиляр.
Мяммядаьанын дедикляриндян беля чыхды ки, Балаверди ща-
ра, о щара: Балаверди газ вуруб, газан долдурурду, йухары
проспектдя шяхси маьазасы, хариъи машыны, сораьы эащ Тцр-

143
кийядян эялирди, эащ Дубайдан... Беля кишинин йанында о
ким иди ки?.. - Мяммядаьанын дярди ачылмышды. Кцчянин
баш уъундакы йыьъам дямир кюшкц эюстяриб кюксцнц ютцр-
дц. - О буткя вар а, гядеш, цч "ширван" ора борълуйам. Бу
бири буткяни эюрцрсян, тралейбус астановкасынын йахынын-
дакыны дейирям. Фейзиэилин точкясидир, беш "ширван" да ора
веряъяйим вар. Фейзи йадува дцшмяди? Мящля ушаьы Зя-
кяриййянин гардеши дя. Аля, биздян бир синиф йухарыда оху-
йурду е, щямян о Зяки дя. Ъанлара дяйян оьланды. Онда
сян калонда йатырдын, беш-алты ил яввял рящмятя эетди. Йа-
ман отурмушду ийняйя. Голлары дешик-дешикди. Ахыр вахт-
лар венасыны тапа билмирди, морфу aжar бармагларынын арасы-
на вурурду бядбяхт. Щеля-щеля дя эетди... Сигаретцн йох-
ду эи?
- Чохдан атмышам.
- Яши, бу сигарет дя башымыза бяла олуб дя, ня гядяр
оннан-буннан стрилйат ейлярляр, мян юлцм!.. - Мяммяда-
ьа яллярини шалварынын бош ъибляриня салыб, дцймялядийи ним-
даш пенъяйи арасындан пыртлайыб чыхан йекя гарныны даща
да иряли веряряк Ширбаланын белиня йапышмыш гарнына дайа-
ды. - Ъийярим йаныр тцстцйчцн...
Ширбала онун зянъи додаглары арасындан эюрцнян са-
ралмыш, цст данга дишляриня сювги-тябии бахараг он ики ил га-
багэы Мяммядаьаны хатырлады. Онда ъаван ушаглардылар,
22-24 йашлары варды, иэиси дя нишанлыйдылар. Валидейнляри
Мяммядаьайчцн цч гызыл диш салдырмышдылар. Форсу йеря-
эюйя сыьмайан оьлан йери эялди-эялмяди, тез-тез щырылда-
йараг, эюз гамашдыран тязя, бащалы дишлярини нцмайиш ет-
дирярди. Балаверди дя о вахтлар ит ойнаданын бирийди, щяр дя-
фя Мяммядаьа аьзыны гулагларына чатдырыб, юзцнц эцлцр-
мцш кими эюстярмяйя чалышанда чыртма чалар, эениш йайыл-
мыш бир мейхананын мяшщур бейтини охуйарды:
...Ай ъаналан, ъаннан ишцн олмасын,
Гызылдиш оьланнан ишцн олмасын! -

144
Ширбала Мяммядаьадан гызыл дишлярини сорушмады, ъа-
ваб онсуз да мялум иди: "...касыбчылыгды, гядеш, яритдим
эетди..." Амма Мяммядаьанын эцн-эцзаран, ещтийаъ
ялиндян заь-заь "аьламаьыйла" чялляквари гарны арасында
бюйцк бир уйьунсузлуг варды вя Ширбала фикирляширди ки, йя-
гин йохсуллуг, дярд-гям дя адамы шиширдиб порсуьа дюн-
дяря билярмиш...
Ширбала ара-сыра йцнэцлъя юсэцрцб, Мяммядаьанын
басмагялиб, ящямиййятсиз суалларына башдансовду ъаваб
вердикъя, кцчя бойу цзцйухары шцтцйян машынларын мотор,
сигнал сясляриндян, йахуд аьыр ешитдийиндянми, нядянся,
Мяммядаьа гулаьыны аз гала онун аьзына дцртмяк истя-
йирди. Ширбала да нязяря чарпмадан, йаваш-йаваш о гя-
дяр эери чякилмишди ки, артыг енсиз кцряйи бинанын диварына
дирянмишди.
Мяммядаьа ня щагда данышырса-данышсын, сющбяти фыр-
лайыб доланышыьын цстцня эятирмялийди:
- Бу да бир жизнидц, мян юлцм?! Аллащ Гарбачовун еви-
ни йыхсын, эцл кими йашайырдыг юзцмцзчцн... - Мяммяда-
ьа, фикри башга йердя олан Ширбаланын щеч бир реаксийа вер-
мядийини эюрцб, гайнашан, щясядли эюзляриля ону башдан-
айаьа сцзярак тяхмини щесабламаларла бир анын ичиндяъя
Ширбаланын цст-башынын Америка долларыйла реал гиймятини тя-
йин етди вя алынан мябляьин ирилийиндян беля нятиъяйя эялди
ки, Ширбала юзцнц йахшы тутуб; Ширбала юзцнц йахшы тутуб-
са, демяли, имканлыдыр, юлцсц ики-цч "ширван" гулаьыны кяс-
мяк олар! Ахшамадяк мящяллядя вейил-вейил вейиллянян
Мяммядаьанын иши-пешяси няйди ахы - таныш-билишдян ял
боръу истямяэ, амма алдыгларыны гайтармамагда еля
мяшщурлашмышды ки, ала итдян дя мялум иди вя Мяммяда-
ьа адлы адамы цздян таныйан щеч кяс ондан ютрц Аллащын
бир "Низамисиндян" беля сядягя кими дя кечмязди...
Алям кялля-майаллаг ашмыш, зяманя дяйишмишдися дя,
Мяммядаьа щямян Мяммядаьайды: дцнйанын дцз вах-

145
ты да аварайды, инди дя... Еля буна эюря дя Ширбала йол азыб
кющня кцчяляриня эялиб чыханда кими-кими эюрмяся дя,
Мяммядаьайла цзляшяъяйини няьд елямишди...
Мяммядаьа ити бахышларыны Ширбаланын гыса вурулмуш
аьлы-гаралы сых сачларында, чухура дцшмцш шабалыды эюзля-
риндя, батыг овурдларында, сарымтыл бянизиндя эяздириб ъа-
ныйанантяк эюкс ютцрдц:
- Е-е-щ, гагаш, эуйа щеч еля бил о сцтцл ушаглар дюйцл-
дцк... Видди-фасонлу, здаровы бир оьландын е... - Сонра юз-
юзцня дейирмиш кими диллянди: Он ики ил! Мян юлцм, бир иэи-
дин юмрцдцр е, он ики ил! Щиндийяъян еля билирям ки, он ики ил
бундан габаг йох, лап дцнян айрылмышыг сянийнян... Йа-
дува эялир дя о эцн.. ляр?..
Ширбала баша дцшдц ки, Мяммядаьа "о эцн" демяк ис-
тяйирди, чцнки хатырланасы фювгяладя, гейри-ади бир шей йох
иди "о эцнлярдя", йалныз "о эцн" варды - юмрцнцн ян чох
йадында галдыьы биръя эцнц - азадлыьын сон эцнц! Он ики ил
ярзиндя щарда олур-олсун, йаддашына щямишялик щякк едил-
миш о эцнц тез-тез хатырлайырды. Еля инди дя, Мяммядаьа-
нын сейряк тцклц зырпы башы цзяриндян бахышларыны бетон пли-
тялярля дювряйя алынмыш торпаг сащясиня зилляйяндя дя,
юзцндян асылы олмадан эюзляри юнцндя "о эцн" ъанланыр
вя Ширбалайа еля эялирди ки, йеня дя щямян о йай ахша-
мыйды; сяс-кцйлц щяйятлярини нящянэ эювдясийля архасын-
да эизлятмиш икимяртябяли бина да саппасаь юз йериндя
дурмушду вя бинанын гайа цзяриндяки юзцлцндян ашаьы-
да, кцчяйядяк узанан узунсов ярзаг маьазасына бити-
шик пивяханада цч нювъаван мящялля ушаьы - о, Мяммя-
даьа, Балаверди бир кцнъя чякилиб бала-бала пивяляйирдиляр...
- Ганъыь ит гызы мящляни дюндяриб фашяханайа!.. - Мям-
мядаьа дайанаъагда дуруб эуйа троллейбус эюзляйян,
интизарлы бахышларыны оьрун-оьрун икимяртябяли евин ейваны-
на зиллямиш тялябя оьланлары пивяхананын ачыг гапысындан
башыйла эюстяряряк, сон вахтлар тез-тез сющбят салдыьы

146
ясас мевзуйа кечди. - Гоъа ифритя эяздирир бир чанаь ганы
башында, бил-мир кимин цстцня тюксцн... Эуйа ъамаат гир-
йетин кцчядян тапыб, мян юлцм. Ахыр мундарын дар-ении
верян бир оьул тапылаъей!..
Балаверди пивя парчынын додаг йерисини дузлайыб, ялини
нохуд долу габа апарды.
- Оьуллар варды дя, ноолдулар? Эцлялийди, кясмишди лячя-
рин габаьыны эи, аьяз, Роза, йыьышдыр юзцвц, бяйям биз бу
папаьы исти-сойугчцн эяздиририк? Щеъ цчъя эцн кечмяди
ки, ъибиня няшя атыб срока эюндярдиляр. Бяс Хейрулла оьул
дейилди бяйям? Кимдян яскик ъайылды? Эцнащы няйди ки,
машын оьурлуьуну бойнуна гойуб ики ил зырладылар эетди ча-
ла-чала? Нядц-нядц, биъбала Бяхтийарын гулаьынын дибиня
законну бир шилля илишдирмишди ки, аля, хош-гирйет эопойоь-
лу, бясдирин ана-бала мя'ланин адыны батырдыз! Щеле узаьа
эетмяйяк, бядбяхт Щцсейнгулу нюш цч илдир йатыр? Эуйам
участковыйла ялбяйаха олуб пагонларыны гырмаг истяйиб.
Амма сян, мян билирик ки, яслиндя "Мама" Розанын мцш-
тярилярини деймцшдц. Щинди о ики тялябя дайаныб а, щямин о
тиндя язишдирмяди бяэям олары?.. Проста дцз дейибляр ки,
архалы кюпяк гурд басар. Началник милисса дуруб е, лячя-
рин далында, началник милисса! Щяр ай долйа верир олара. Щя-
ля сцтцл шейляр дя ташкил еляйир оларчцн, бяс ня билмисцз! Ит
гызына батмаг олар? Аьзыву ачдын, прамой Байыл тцрмя-
синдясян, сроку наллайаъаглар белцвя!..
Балаверди пивяляря араг гатыздырыб эятиздирди, буну
Мяммядаьа хащиш елямишди, дедийиня эюря "прастой пи-
ванин кайфы йох иди". Бир мцддят сонра Ширбаланын цряйи бу-
ланырды, Мяммядаьанын "коктейли" тутмушду ону. Пивяха-
нанын йарыгаранлыг дарысгал салонунда щцндцр дяйирми
столлар архасында дайанмыш адамларын гаты сигарет дума-
ны арасындан эюрцнян силуетляри, йахынлыгдакыларын сифятляри -
онлардан бязиляри таныш ушагларды - эюзляри юнцндя насаз
телевизор екранындакытяк икиляширди.

147
Достларынын сащбятляринин мязмуну дяйишмямишди.
- Ала, арвад-ушаг вар, гыз-эялин вар харабада, яйибдцр
ахы! Эет гыраь йердя ня ойуннан чыхырсан чых, эяряк еля
шящярин вес чушкялярини, калхозниклярини йыьыб текясян
мящляйя, ай зараза гызы?! - Мяммядаьа еля бил Розанын
йахасындан тутуб габырьасына дюшяйирди. - Мящлянин эур-
эур эурулдайан вахтлары варды, вес Азярбайъанда извес-
нийди, гуш гушлуьуйнан бурдан учанда эяряк тцк салей-
ди... Щинди эюр ня эцня галмышыг ки, бир оьул тапылмыр боьа-
зын цзсцн кюпяйин...
- Сян дейян вахтлар кечди, гагаш! - Балаверди ялини ещ-
малъа Мяммядаьанын чийниня вурду. - Онда гочуларын,
лотуларын, ъайыл кишилярин дювраныйды, щинди оьряш зяманяси-
дир е, оьряш зяманяси! - Беш-алты айды ки, Мяммядаьа ба-
шында атасынын "аеродромуну" эяздирирди. Кишинин кялляси-
нин елчцсц онункундан щялялик азаъыг ири олдуьуйчцн,
Мяммядаьа сярт бир щярякят етдикдя папаьын эцнлцйц
енирди бурнунун цстуня. Бу сябябдян дя Мяммядаьа
инди пивя парчынын дибиндя галмыш севимли "коктейлини" сон
дамласынадяк башына чякяндя, дцшмясин дейя, сол ялий-
ля архадан "аеродромуну" тутду. Бошалтдыьы галын шцша
парчы сцни ясябиликля столун цзяриня чырпараг ятрафдакыла-
рын нязярини гыса бир мцддят ярзиндя езцня ъялб етдикдян
сонра нимчядяки гуру балыьын гуйруьуну аьзына апарыб
гызыл дишляри арасында дидишдиря-дидишдиря пычылдады:
- Аля, нячялник милисса оланда ноолар, эяряк папаьлары-
мызы гума басдырыб башымыза касынка баьлайаг? Нячял-
ник милиссанын гирйети йохду бяэям?
Ширбала даща эерисини ешитмяди. Башы уьулдайырды, санки
пивяханадакы мцштярилярин сяс-кцйцнцн йаратдыьы йекня-
сяг уьулту гафасынын ичиня кечмцшдц. "Далында дайананы
олмасейди, юз пайына, оьрашды йалан дейян, бу дяйгя эе-
диб о ифритянин бочкя гарнындакы баьырсагларыны тюкярдим
йеря!.." - позьун бир дястябашы гаршысындакы аъизликляриня

148
щагг газандырмагдан отрц Балавердинин эятирдийи бу дя-
лилин мянтигсизлийиня Ширбала айыг вахты балкя дя цряйиндя
эцлярди: шяхсян район милис ряиси архасында дурмасайды,
шящярин эюбяйиндя фащишяхана сахламаьа Розада ъцрят
ня эязирди; амма ичкинин тясириндян инди тяфяккцрцнц чул-
ьамыш думан басырыг пивяханадакы сигарет думанындан
да гатыйды, буна эюря дя аьлынын тящлилетмя баъарыьы мц-
вяггяти коршалдыьыйчцн, Ширбала юмцрляринин ян дяли-долу
чаьларыны йашайан Мяммядаьайла Балавердинин гоъа га-
рылартяк аъизаня-аъизаня дейинмялярини ъидди сющбят саныб
щяр сюзц юз цзяриня эютцрцрдц, еля билирди ки, Балавердийля
Мяммядаьаны гейрят боьдуьундан, - онларын гейрятли-
~олдугларына инди зярряъя дя шцбщя-си йох иди! - мящялля-
нин тяяссцбцнц чякян бу намуслу ъайыллар "...бир оьул та-
пылмыр ки, боьазын цзсцн кюпяйин" дедикдя она ишаря едир-
диляр, йяни ки, оьул - сян, тярпянсяня! Гейрятиня, ъцрятиня
ня эялиб? Ахы тирин бир уъу да сянин чийниня дцшцр: икимяр-
тябяли позьунлуг йувасы бизим йох, - мящлянин о бири ба-
шында галырыг - сянин евинин гулаьынын дибиндядир ки! Тязя
нишанланмысан, сабащ евляниб о щяйятя неъя эялин эяти-
ряъяксян?..
Еля байаг, евляриндяки бцркцдян няфяси дарыланда, бир
дяли шейтан ону дцмсцкляйяндя ки, дур чюлдя щаваны дя-
йиш, щяйятляринин тахта гапысыны ардынъа юртяркян, икимяртя-
бяли бинадан чыхыб кцчяйя тялясян юзцтяк ики ъаван район
ушаьы Ширбаланын архадан эялдийини эюрмядян, чякдикляри
кефин тяяссцратыйла эюзляри гаршысындаъа биядябъясиня шит-
шит щянякляшмядилярми? Байыр-баъайа чыхан ана-баъысы,
щяйятин гыз-эялини бу ъцр биабырчы сящнялярля мяэяр азмы
гаршылашмышдылар?!.
Щясрятля икимяртябяли бинанын ейванына бахан тялябя-
ляр щяйяъанла вурнухмаьа башладылар. Цзц пивяхананын
ачыг гапысындан кцчяйя тяряф олан Ширбала бязян о ики
эянъи дюрд эюрцрдцся дя, чохдан онлара эюз гоймушду

149
вя мцштярилярин щярякятляриндян анлады ки, Ро-за балкон-
дан ишаря едиб ичяри кечмиш, пянъярялярин тцнд пярдаляри-
ни юртмцшдц; бу, мцштяриляря сигнал иди, йяни "щазырыг", тяш-
риф буйура билярсиниз. Роза цч ил иди эи, евинин йухары мяртя-
бясини яхлагсызлыг йувасына дюндярмишди вя бу цч ил ярзин-
дя щяр эцн, сящярдян ахшамадяк хейли мцштяри гябул
едирди. Сящярин эюзц ачыландан еркякляр - ясасян шящярин
мцхтялиф йерляриндян эялян позьун эянъляр, тялябяляр вя
колхоз базарларында малларыны сатыб бир аз "тцклянмиш"
кяндчиляр - йахынлыгдакы троллейбус дайанаъаьында ики-бир,
цч-бир топлашараг дястябашынын ишарясини эюзляйирдиляр. Ро-
за евиндя щямишя ики, бязян бир ъаван гадын сахларды, щя-
ля ки, орда цч гадын эюрцнмямишди. Щярдян йанында чох
гыса мцддятя - бир-ики щяфтялийя - эянъ гызлар да пейда
олурдулар, бу вахтлар мцштярилярин эялщаэялийди. Идман ко-
мандаларында олдуьутяэ, Розанын да евиндя "нясиллярин"
дяйишмяси просеси баш верирди, йяни йорулуб ялдян дцш-
мцш, карйерасыны битирмиш "ойунчу" "мейданчаны" - икимяр-
тябяли еви щямишялик тярк едиб йенисийля явязлянирди. Тяъ-
рцбяли "мяшгчи" олан Роза бу заман онлары "ойуна" бу-
рахмаьа тялясмяз, беш-алты эцн далбадал кюзялчялярини
бязяндириб ейвана чыхарар, исти щаваларда чай ичя-ичя саат-
ларла эуйа кцчяйя тамаша едярдиляр; яслиндяся Роза бал-
кону тиъарят маьазасынын витрининя дюндяриб тязя, ъанлы
"малларыны" нцмайиш етдиряряк, онларчцн индидян мцштяри йы-
ьарды. "Малларын" - йашындан, эювдясиндян асылы олмайараг
- гиймяти беш манат иди. Йашы яллини щагласа да Роза ез
ъямдяйини баща гиймятляндирмишди (она да тамащ салан
тапылырды!): он манат. Бу да йягин ки, онун "...хана"да тут-
дуьу мювгейи, адыйла ялагядарды. Бязян Роза "мал" са-
рыдан бир-ики щяфтя гытлыг чякян вахтларында, пула алышдыьын-
данмы, Мяшяди Ибад демишкян, "бир нев адяткярдя олду-
ьунданмы" - нядянся бекар галмайараг, евиндя щям гул-
лугчу, щям дя кассачы вязифяляриндя чалышан йашлы ермяни

150
арвады Тамаранын идбар, гара сифятини янлик-киршанла "ма-
лалайыб", ону цч манатдан "круга" бурахырдыса да, цч эц-
ня бир мцштяри гармагларына кечяндя байрамларыйды!.. Ня-
щайят ки, кющня кишилярин "парахода" бянзятдикляри йоьун
Ро-за ейванда эорцнцр! Бу вахт дайанаъагдакы мцштя-
рилярин арасында ъанланма йараныр: щамы ойнадыьы троллей-
бус эюзляйян сярнишин образыны йаддан чыхарыб, нязярляри-
ни сябирсизликля ейвана сямт йюнялдир. Роза тялясмядян,
дюшляринин щяряси бир Сабирабад гарпызы бойда олан ири си-
нясини габардыб, евдяки ъанлы "малын" сайындан асылы ола-
раг бир, йахуд ики ялийля рянэли, сары сачларына йцнэцлъя сы-
ьал вердикдян сонра ичяри эиряряк пянъярялярин тцнд пяр-
дялярини ендирир: "Буйурун!.." Бойалы баша бир ялля сыьал ве-
рилмяси бир мцштяринин, ики ялля сыьал верилмясися ики мцштя-
ринин гябул едиляъяйиня ишаряйди. Ики ялли "сыьалдан" сонра
"базара" ейни вахтда цч мцштяри тялясирдися, демяли, цчцн-
ъц мцштяри шяхсян "базаркомун" - Роза ъянабларынын ар-
зусундайды! Мцштяриляр (йахуд мцштяри) пивяханайла цч-
мяртябяли гядим бинанын арасындакы эедиш-эялишли йолла ъялд
цзцйухары галхыб гяфилдян сола - Розанын игамятэащына
бурулурлар; бинанын бюйрцндяки худмани дямир гапыны тит-
ряк ялляриля устуфъа-устуфъа таггылдадараг юзлярини ичяри
дцртян кишиляр он-он беш дягигядян сонра сифятляри пюрт-
мцш, чох вахт шалварларынын габаг дцймяляри ачыг, арха-
дан пенъякляри алтындан кюйнякляринин ятякляри салланмыш...
щалда бинадан чыхыб, йейин аддымларла цзцашаьы ирялиляйир,
машынларын шцтцдцйц баш кцчяни кечян кими издищама га-
рышырлар... Щачандан-щачана икимяртябяли бинанын цст мяр-
тябясинин пянъяряляринин тцнд пярдяляри тамамиля араланыр
(яэяр ахшамдырса, пярдяляри аралы пянчяряляр архасындан
- ев сащибинин ямялляриня эюря санки хяъалят чякирмиштяк -
хяфиф гырмызы ишыьа бойанмыш отаглар эюрцнцр) вя будур,
"параход" гадын йеня ейванда дуруб, бахышларыны троллей-
бус дайанаъаьына йюнялтмишдир! Кичик фасилялярля бир саат...

151
цч саат... беш саатдыр ки, юзлцйцндя дцнйанын ян уъа зир-
вяси сандыьы ейванындадыр. Дайанаъагда щяля ки, троллей-
бус эюзляйян сярнишинлярдир. Aha, нящайят, ики (йахуд цч...
беш) оьлан (ики киши, ики тялябя, ики колхозчу, ики...) ъамаат-
дан араланыр, бир-нечя аддым ирялиляйир, йаньылы бахышларыны
балкона зилляйир! Гурд Розанын эюзляри гярибя ишартыйла па-
рылдайыр: "Онлардыр!" Онлардыр - мцштяриляр... гойунлар... ши-
карлар... беш манатлыглар... Сары рянэли бойалы телляриня "сы-
ьал" вердикдян сонра Роза евя тялясир, пянъяряляр тцнд
пярдялярля юртцлцр вя щяр шей йенидян тякрарланыр...
Мяммядаьа "аеродромлу" башыны чийни цзяриндян эери
чевириб, бахышларыны Ширбаланын гязябдян эюзярмиш эюзля-
ринин зилляндийи сямтя тушлайараг, арзуладыглары мянзиля йол-
ланмамышдан енъя ятрафына сон дяфя ещтийатла нязяр са-
лан тялабяляри эюръяк, Розайла мцштярилярин бу примитив
консперативлийиня эцлдц:
- Горхмайын, ишивцздя олун, дайи бу мящлядя габаьу-
вузу кясян бир оьул галмайыб!..
Бирдян еля бил Ширбаланын дахилиндя няся партлады. Бу, ил-
ляр узуну ичиндя боьдуьу гязябийди ки, вулкантяк пцскцр-
мцшдц. Пивяйля исланмыш додагларыны ялинин ардыйла силяряк,
йумругларыны дцйцнляйиб юзцнц чюля туллады.
- Бура эялин, аля!
Тялябяляр артыг цзцйухары бир нечя аддым атмышдылар.
Щоппадан пивяханадан чыхан щцндцр, бойлу-бухунлу дя-
лисов оьланын онлара цнванланмыш баьыртысындан дюйцкцб
галды-лар. Ширбала сювги-тябии, бу мящяллядя бялкя нясил-
дян-нясля ирсянкечмя бир инстинктля ялини бычагчцн шалва-
рынын дал ъибиня апарыб: "Бу дяйгя доьрарам сизи! - дейя,
няр-няр нярилдядикдян сонра оьланларын цстцня шыьыйыб он-
лары пярян-пярян салды. Щеч эерийя дя бахмадан якилян
тялябялярдян бирини аз гала машын вураъагды. Шоседя
арамсыз фитилляйян сайсыз-щесабсыз автомобилляр асфалтын ор-
тасына дцшмцш гящвяйи ъилдли галын цмуми дяфтярин цстцн-

152
дян кечяряк, Розанын язиз "гонаьынын" нишанясини биръя
дягигянин ярзиндя язик-цзцк едиб "макулатурайа" дюндяр-
диляр.
Ширбала йериндян эютцрцлцб цзцйухары миллянди. Няинки
Мяммядаьайла Балаверди, щеч пивяхананын гапысы аьзы-
на йыьылан таныш-билишдян бири дя ону сахламаьа ъящд эес-
тярмяди. "Инди бядбяхт олаъей е!" - киминся архадан ъаны-
йананлыгла атдыьы бу репликаны Ширбала ешитсяйди дя эери дю-
нян дейилди, чцнки артыг икимяртябяли бинанын гара дямир
гапысыны щагламышды. Ялини гапы дястяйиня узадаркян ан-
лашылмаз бир щиссля гейри-ихтийари юз щяйятляриня тяряф бах-
ды. Гаранлыг дцшдцйцндян щяйятин цч йцз ватлыг електрик
лампасыны йандырмышдылар. Чыьырышараг ойнайан дяъял кюр-
пялярин шаграг эцлцшляри, "Севирям сяни, инъитмя мяни" -
радиода боьазынын йоьун йериня салмыш киши мцьяннинин
охудуьу "халг" мащнысынын сядалары... - бутцн бу щай-кцй
пивяханадакы уьултудан фярглянмирди вя бу уьулту арасын-
да гяфлятян кющня патефон ийняси валын зяиф йериня илишиб
ейни ноту, ейни сяси тякрарладыьы кими, байаг евдян чыхан-
да анасынын ниэаранчылыгла архасынъа дедийи сюзляр дя сан-
ки щансыса дяркедилмяз сирли бир гцввянин дигтясиля гулаг-
ларында фасилясиз олараг сяслянмяйя башлады: "Бала, тез га-
йыт! Тез гайыт! Тез гайыт!.." Сонра бу фярйад Розанын еви-
нин галын диварларына дяйиб якс-сяда верди: "Га-йыт... Га-
йы-ы-ы-т...".
Роза евинин икинъи мяртябясини уъалданда Ширбала ор-
ду сыраларындайды. Ики ил яввял ясэярликдян гайыданда эер-
мцшдц ки, пащо, щяйятляринин гяншяри тутулуб. Гонум-
гоншудан бири туалетини (!) йарымъа метр эенишляндирмяк
истясяйди, сащя мцвяккили Язраилтяк башынын цстцнц кясди-
риб атасыны далына сярийярди, амма щеч йанда ишлямяйян
гадын шящярин мяркязиндя о бойдана зырылты тикирди, няинки
"участковы", щятта шящярин ялагядар тяшкилатлары юзлярини
корлуьа, карлыьа вурмушдулар... "Секада адамы вар..." - ши-

153
кайят-филандан кар ашмадыьыны эюрцб, архалы гадына бата
билмяйяъяклярини йягинляйян гоншуларын гисмятляриля барыш-
магдан савайы чаряляри галмады... Роза алт мяртябяни
дямдястэащла евляндирдийи оьлуна пешкяш едиб, йухары
мяртябядя лювбяр салды вя бир-нечя айдан сонра троллей-
бус дайанаъаьында цркяк-цркяк ятрафа бойланан илк тяля-
бяляр пейда олдулар... "Гощумларым гонаг эялмишдиляр" -
яввял-яввял Розанын наьылларындан бир балаъа шцбщялян-
мишдиляр, амма сонра эюрандя ки, йох, бир адамын бу гя-
дяр гонаьы олмаз, - юзц дя чоху тялябя, помидор-хийар
сатан... - тай иш-ишдян кечмишди... Мящяллянин Худайар...
Эцлялитяк "намус кешикчиляринин" агибяти диэяр гайнар ган-
лары, гызмыш башлары сыфыр дяряъяйя гядяр сойудан ки-ми Ро-
занын "ят комбинаты" там эцъцйля ишя дцшдц.
- А где второй?! - Алагаранлыг дящлизин тян ортасында
аьаътяк битиб галмыш гаралты - Ро-занын "хазинядары" Ширба-
ланы мцштяри саныб щярякятя эялди. - Дабро пожаловат! - яв-
вялъя саь ялинин баш бармаьыны шящадят бармаьына сур-
тяряк:
- Денги, денги! - деди, сонра оьланы таныйыб щейрятля бир-
нечя аддым эери чякилди: -Ара, Шурбала?!.
- Щаны о?!
Гара кютцйя бянзяйян йекябурун, пота ермяни арва-
ды чылпаг, эюдяк голларыны футбол гапычысытяк йанлара ачыб
мцгавимят эюстярмяк истяди:
- Коймарам! - Ширбала онун халатынын йахасындан ту-
туб вар эцъцйля дящлизин кандарына атды. Эупбултуйла йе-
ря чырпылан гадындан боьуг бир сяс чыхды - "щыгг".
Роза дящлиздя гопан эурултуйа диксиниб, ири эювдясини
еля йениъя дивандан араламышды ки, нюкяринин фядакаръа-
сына горумаьа чалышдыьы нахышлы тахта гапы гяфил тяпик зяр-
бясиндян тайбатай ачылды вя Ширбала щавалы-щавалы юзцнц
ичяри салды. Оьланын гязябдян пюртмцш сифяти эеъя лампа-
сынын гырмызы ишыьы алтында санки од тутуб йанырды. Журнал сто-

154
лу архасындакы йумшаг креслоларда отурмуш гызлар халат-
ларынын ачыг йахасы арасындан эерцнян чылпаг синялярини ял-
ляриля юртяряк горхудан бцзцшдцляр.
- Ядя, Ширбала?! - Роза гяддини дикялдиб яллярини пийли
йамбызларына гойду. - Беля гудурмусан, годуь?! - ба-
ьырмаг истяйирди ки, Ширбаланын эюзляринин дяринлийиндяки
вящши парылтыдан щцркцб, ишлярин шулуг олдуьуну анлады.
Зянэин щяйат тяърцбяси бу дяфя дя ону алдатмады, юзц-
нямяхсус фящмиля дуйду ки, мящяллядя анъаг кяфянини
бойнуна доламыш адам Худайардан, Щусейнгулудан,
Эцлялидян ибрят дярси алмайыб онун - архалы, дайаглы гады-
нын га-пысыны тяпикляйяряк юзцнц "гадаьан зонайа" дцрт-
мяйя ъцрят едя билярди! Гоншу оьланын эюзляринин ичиня бир
даща диггятля бахдыгда щеч бир шякк-шцбщяси галмады ки,
Ширбала бу эцн шир цряйи йейиб. Инди эеъя лампасынын гыр-
мызы шцалары тяпик зярбясиндян тайбатай ачылмыш гапы ара-
сындан кечяряк дящлизи дя ишыгландырырды. Гурд Роза бина-
нын аралы галан дямир эириш гапысыны эюрян кими ялцстц вя-
зиййяти гиймятляндириб, байагкы эупбулту сясинин сябябини
дярк етди вя гуллугчусунун гейбя чякилмясиня щейрятлян-
мяди, чцнки садиг "кюпяйинин" щара, нийя гачдыьы артыг она
яйан олмушду. Буна эюря дя ъыртгозлуг едиб ичкили, дяли-
сов оьланы аъыламагла сящвя йол вердийини баша дцшдц;
амма йахшы билирди ки, сящвини дузялтмяйя щяля эеъ дейил-
ди, ахы цзц цзляр эюрмцш Тамара онун ялиндян су ичмиш-
ди: дящлизин кандарына чырпылан кими йериндян дуруб, мцл-
кцн алт мяртябясиня - сащибясинин оьлу Бяхтийарэиля эютц-
рцляряк телефона ъуммушду вя Розанын тяхмини щесабла-
маларына эюря, ряисляриндян щяйяъан сигналы алмыш пагон-
лулар он, узаг башы он беш дягигядян сонра юзлярини ща-
райа йетирмялийдиляр! Розанын башындан бир сары тцк яскик
олсайды "камандир"ляри аталарыны йандырарды. Шяхсян "киши-
нин" мцавинляриндян бири Бяхтийарла дост иди, ара-сыра йаны-
на гонаг да эялирди. Гара ГАЗ-31"-ни сахлатдырырды мцл-

155
кцн алтында, Бяхтийар да чыхырды пишвазына: "Хош эялмисиз!
Щямишя сиз эялясиз!.." Бабалы дейянлярин бойнуна, мящял-
ля ъайыллары арасында сюз эязирди ки, Бяхтийарын отагларын-
дан бириндян йухарыйа - Розанын евиня пиллякан галхырды вя
чох кечмирди ки, Бяхтийар Мяммядаьанын "бомба шей"
адландырдыьы щалалъа арвадыны - эянъ ермяни гызы Сусанна-
ны язиз гонаьыйла евдя тякбятяк гойараг, о эизли пиллякан-
ла анасыэила дырманыб эюзляйирди. Бу сюз-сещбят дил-аьыза
дцшян кими "гонаьын" айаьы Бяхтийарын гапысындан кясил-
мишдися дя, сонралар шофер Балабяй анд ичирди ки, "ярмян-
кя" Сусаннаны щямян о гара ТАЗ-31"дя дяфялярля юз
эюзляриля эюрмцшдц...
- Ай гызлар, бахын ким эялиб! - Роза йаландан эцлцмся-
йяряк, назикляшдирмяйя чалышдыьы сясля эюзялчяляриня мц-
раъият етди. - Щеч билирсиз кимди бу оьлан? Гоншумузду
дя, юз ъан-ъийяримизди! - сонра дил боьаза гоймадан, ня-
щянэ эювдясини йырьалайа-йырьалайа Ширбаланын тярифини эюй-
ляря галдырды. "Ъанлара дяйян оьулду...", "хятрини дцнйалар-
ъан истяйирям...", "иншаллащ, тойунда бир гуллуг едяъяйям
ки...", "щеля эюзцмцн габаьында бюйцйцб...", "машаллащ,
щеч еля бил дцнян кцчядя туманчаг ойнайан о ъуггулу
ушаг дюйцл..."
Роза гялят едирди, Ширбала ня онун эюзляри габаьында
бюйцмцшдц, ня дя гаршысында ту-манчаг ойнамышды... Бу
арвад беш ил юнъя мящялляйя кючцб эяляндя Ширбаланын он
йедди йашы варды вя мящяллянин юзцйля щямйашыд бцтцн
йенийетмяляри кими о да юзцнц щанда бир ъайыл санырды, йя-
ни тай-тушларынын яксяриййятитяк ъибиндя бычаг эяздирир, ъа-
ванларла йахын кцчялярин тинляриня топлашараг саатларла мырт
вурур, йери эяляндя дястяйя гошулуб ятраф мящялляляря
"разборкалара" да йолланырды... Розаэил дя еля бу вахтлар
Солтан кишидян алдыглары евя - инди Бяхтийара мяхсус мян-
зиля тязя-тязя кючмцшдцляр. Солтан кишинин яркюйцн оьлу
гоншу кцчядя бирини бычаглайыб юлдцрмцш, он ил иш алмышды.

156
Щяр дяфя ган дцшмянляриля растлашдыгда Солтан киши тящ-
гиря мяруз галыр, щядялянирди. Щятта бир эеъя пянъяряляри-
ни дашлайыб шцшялярини чилик-чилик етмишдиляр. Бу йандан да
гызы бюйцйцб йетишмишди вя дцнйаэюрмцш киши рисг етмя-
йяряк, кюнцлсцз дя олса, доьма мящялляйля ябяди вида-
лашмышды...
Ширбаланын чюлдяки боьуъу бцркцдян сонра бирдян-биря
кондисионерли мянзиля эирмясиня бахмайараг, дямирчи кю-
рцйцтяк гызмыш бейни сойумады ки, сойумады, яксиня, тяр,
сигарет гохусу верян сярин, эениш залын щяр ики тяряфиндяки
цз-цзя отаглардан биринин аралы га-пысындан эюрцнян гыр-
мызы ишыьа бцрцнмцш йатаьын язик-цзцк йорьан-дяшяйи;
креслоларына гысылыб щяля дя ня баш вердийини там дярк ет-
мяйян яндамлы эянъ гызларын ишым-ишым ишылдайан йумру,
чылпаг дизляри; журнал столу цстцндяки бош гядящляр, йарысы
ичилмиш шампан шцшяси; сигарет кютцкляриля долу кцлгабы;
ендирилмиш тцнд пярдяляр; халы сярилмиш паркет дюшямяни,
дам-дивары, пудралы, пюртмцш сифятляри - санки бцтцн дцн-
йаны ган-гырмызы рянэя бойамыш эеъя лампасы; дишлярини
аьардыб, щиддятини эизляйя билмядийи хырдаъа эюзляринин ят-
рафыны гырышдырмыш (эуйа эцлцрдц!) Розанын сары, бойалы сач-
лары; янлик-киршанлы порсуг йанаглары; саллаг бухаьы; бармаг
йоьунлуьунда гызыл зянъир доладыьы гат баьламыш йоьун
бойну; бцзцшцк дярили синяси; кюк, гыса голлары; халатынын
дцймялярини тарыма чякмиш нящяннэ гарны... Ширбаланын
цряйини буландырараг, ичиндя баш галдырмыш дяли бир истяйи -
евинин беш аддымлыьындакы бу лотухананы алт-цст етмяк ис-
тяйини гаршысыалынмаз етди вя о, "Щачан базарывы баьлайа-
ъагсан?!!" баьырыб журнал столуну тяпик зярбясиля ашыртдыг-
дан сонра, щейрятдян аьзы ачыла галмыш Розанын цстцня
йериди. "Параход" гадын сювги-тябии олараг ялини йанындакы
телефон апаратына тяряф апардыса да, эюзцнцн алтындан ал-
дыьы гцввятли йумруг зярбяси дястяйи галдырмаьа маъал
вермяди. Розанын дивана цзцгойлу чырпылмасыйла гызларын

157
чыьырыб ютядяки отаьа гачмалары бир олду. Ширба-ланын гя-
зяби, нифряти, кини йумругларында дцйцнляниб Розанын тяпя-
синя енирди. "Еля билирдин бу мящлядя киши йохдур?! Ал эял-
ди, итин гызы!.." Айытяк баьыран гадынын башындан йапышараг
сцрцмяк истяйирди ки, сачлары ялляриндя галды. Ширбала бирдян
айылды. Она еля эялди ки, арвадын сачларыны дяригарышыг дар-
тыб гафасындан гопармышды. Бармаглары арасындакы бир то-
па сары тцкц ялляриндя илан тутубмуш кими йеря туллайыб эери
атылды. Роза диванын габаьына тирляниб зарыйырды. Ширбала
онун хыналы, гыса вурулмуш йолуг теллярини эюрдцкдя тохда-
ды, инди она чатды ки, халча цзяриня дцшцб галмыш сары рянэли
пырпыз тцк йыьыны, сян демя, адиъя парикмиш... Эюр а, буну
мящяллядя щеч кяс билмирди!..
Ширбала пивяханадан эцллятяк чыхыб дайанаъагдакы тя-
лябялярин цстцня шыьыйанда таныш-билишин "Гурд Атаяли" ад-
ландырдыглары сатыъы о саат дцканыны баьламаьа тялясмишди.
Илляр узуну бу пиштахта архасында ъан гоймуш, чох ма-
ъяралара туш эялмиш Атаяли пивяханадакы щяр дава-далаш-
дан сон-ра нечя йол милис шюбяляриндя "тярлямякдя" бю-
йцк тяърцбя топладыьындан, яввялъя мящял-ля ъайыллары,
сонра диэяр мцштяриляр Ширбаланын ардынъа чюля тюкцлцшян
кими щисс етмишди ки, ишляр шулугдур, дайандыьы йердя зиби-
ля дцшуб йеня дя пагонлулар тяряфиндян "йолунаъаг"; бу-
на эюря дя тезъяня бош пивяхананын гапысыны гыфыллайараг
дабанына тцпцрдц...
Бир дястя адам пивяхананын гяншяриндяки цчмяртябяли
бинанын алтына йыьышыб, сябирсизликля Розанын дямир гапысы-
на тяряф бахырды. Щамы няся февгяладя бир щадися щясря-
тиндяйди, йяни шцбщя етмирдиляр эи, бир аздан йа Розанын,
йахуд эюзялчяляринин фярйадлары яршя диряниб мящялляни ляр-
зяйя салаъаг, йа да Ширбала ял-голу ган ичиндя гайыдараг,
онлара гоъа фащишянин баьырсагларыны йеря тюкдцйц щаг-
гында рапорт веряъякди! Бир шейя там ямин идиляр ки, Ширба-
ла, ян юлцсц Розанын тцнд пярдяли пянъяряляринин шцшяля-

158
рини чилик-чилик етмяйя юзцндя ъясарят тапаъагды, чцнки ба-
йаг аьыз-бурну гана булашмыш Тамаранын юнъя Бяхтийар-
эиля, ордан да цзцашаьы - дейясян дуз йахынлыгдакы милис
шюбясиня доьру милляндийини юз эюзляриля эюрмцшдцляр.
Ширбала галын, пырпыз тцклц сары парикля гапыдан чыханда
гадынын баьыртылары артыг ешидилмирди. "Тамашайа" топлашан-
лар икимяртябяли евин алагаранлыг дивары дибиндя ялиндя ня-
ся ири, тцклц бир шей тутмуш Ширбаланын силуетини эюръяк, дц-
шцнъя, тяфяккцр тярзиня эюря бир-бириляриндян чох да фярг-
лянмяйян бу адамларын бейниндя ейни фикир ойанды: "Шир-
баланын ялиндя тутдуьу Розанын кясилмиш башыдыр!.." "Аля,
бу нейняди, аля?!!" - биринъи Мяммядаьа яллярини дящшят-
ля сачларына апарараг диллянди. Балавердися бир-ики аддым
дал-далы эедиб: "Щинди итляр басаъаг мящляни!" дейя якил-
мякля тящлцкядян совушду вя бу хябярдарлыг ятрафдакы-
ларын пярян-пярян дцшмясийчцн санки бир сигнал олду.
Парики юзцйля апарыб Бяхтийарын башына кечиртмяк фикри
лап сон анда - юмрцндя илк вя ахырынъы дяфя эирдийи еви тярк
едяндя Ширбаланын аьлына эялмишди. Бцркцлц, щавасы аьыр
чюля тязяъя гядям басмышды эи, бинанын ашаьысындан - алт
мяртябя тяряфдян яввялъя машын сяси вя автомагнитафон-
да чалынан ресторан мусигиси ешидилди, мцщяррик сюндцрц-
ляндян сонраса Боканын ермяниъя фярйады дюрд бир тяряфя
йайылараг, шоседя шцтцйян автомобиллярин, щятта Ширбала-
эилин щяйятляриндяки сяс-кцйц дя цстяляди. Ширбала анлады
ки, бу анъаг Бяхтийар ола билярди, чцнэи ондан савайы щеч
кяс щарынлыьына салыб ахшамчаьы, бязян лап эеъя йарысы
машынынын магнитафонуна "ход" вермязди. Щяр дяфя - эцн-
дя нечя кя-ря, гапыларына йетишяндя Бяхтийар машынындан
дцшцб евдя хейли йубананадяк магнитафонун сяс дцй-
мясини ахыраъан бурулмуш вязиййятда гойар, салонун ар-
ха отураъаьы ардындакы динамиклярдян гопан байаьы, бя-
сит мусиги сядалары машынын гясдян ачыг галмыш пянъяря-
ляриндян ятрафа дальаланараг ъамаатын баш-гулаьыны дян-

159
эясяр едярди. Амма бу дяфя Бяхтийар нядянся магнита-
фонуну тез кечиртди. Ширбала икинъи мяртябянин диварынын ди-
бийля - ашаьыда галан маьазаларын, пивяхананын дамынын
кянарыйла ирялиляйяряк бинанын тининя йеишди вя бурдан аша-
ьы - Бяхтийарын евинин габаьына - шоседян азаъыг аралыда-
кы ишыглы мейданчайа бойланыб эюрдц ки, Розанын биъбала-
сы (мящялля гадынларынын Бяхтийара гошдуглары ад) юз "ер-
мянкясийля" (Сусаннанын кишилярин арасындакы ады) "06"
маркалы гырмызы рянэли "Жигули"синдян еля йениъя енибляр. "А-
ля, хошгирйят копойоьлу!" Ширбаланын гышгырыьындан Сусан-
на башыны галдырыб бярк диксинди вя гейри-ихтийари ялляриля га-
барыг синясини юртдц: "О боже!" Танымайан адам ону бу
вязиййятдя эюрсяйди еля билярди ки, бу гарабуьдайы гыз до-
лу бядянини кип гуъмуш донунун ачыг йахасындан пыртла-
йыб чыхан ири дюшлярини дамдакы оьландан эизлятмяк истяйир-
ди. Гапыйа чатан кими, пянъяря архасында, юз еви-нин ичин-
дя анасынын эюзялчяляриндян биринин щяйяъанла онлара иша-
ря етдийини эюряндя онсуз да Бяхтийарла арвадынын далаьы
санъмышды. Еля буна эюря дя Бяхтийар адятиня хилаф чыха-
раг тез машынын магнитафонуну сюндцрцб евя тялясирди ки,
Ширбаланын нярясини ешитмиш, йухары баханда эюзляри гон-
шу оьланын ялиндяки парикя саташмыш, ичиндя - кюксцнцн сол
тяряфиндя няся гырылыб айаглары алтына дцшмцшдц.
- Дяййус баласы, буну сян тахмалысан! - Ширбала парики
ашаьы вызылдатды.
- Ужас, Бахтийар, маму зарезали! - Сусанна сичан эю-
рцбмцштяк йериндян эери атылыб, гыййа чякяряк евя гачды.
Бяхтийар щавалы кимийди, эюзляри санки индиъя щядягясин-
дян чыхаъагды. "Мяням-мяням" дейян кишиляри "он ики са-
ат ярзиндя ялли-айаглы Сибиря высылка елятдирян" (Розанын
сюзлярийди, Эцлялини тутдурандан сонра дюшцня дюйцб бе-
ляъя юйцнцрдц) анасынын - "параход" гадынын йапма сач-
ларыны инди асвалт цзяриндя, айаглар алтында эюрмяси мцд-
щиш бир йухуйду санки. Йердяки кясилмиш баша бянзяйян

160
парика бир дя эюзуъу бахдыгдан сонра, бялкя дя бцтцн бу
эюрдцкларинин щягигятян дя мцдщиш бир йуху олдуьуну йя-
гинлямякдян ютрц "мама!!" вавейласыйла мянзилиня фитилля-
ди.
"Кюпяйин гызы еля билирди ъамаат гирйетини кцчядян та-
пыб... Инди эюрсцн аналар нечя оьуллар доьуб... Халх бя-
йям папаьы исти-сойуьа эюря башына гойур?.." - Ширбала
бу дцшцнъялярля гайыдыб, баьлы пивяхананын гаршысында
щеч кяси эюрмяди. Папаг дейяндя Мяммядаьа йадына
дцшмцшдц. Амма "аеродромлу" оьлан гейбя чякилмишди.
Щеч Балаверди дя эюзя дяймирди. Горхаглар, аьъийярляр ики
тин йухарыда, алагаранлыг, тящлцкясиз йеря (о гядяр тящлц-
кясиз ки, милисляр тюкцлцшяндя щеч гачмаг да эяряк де-
йилди) йыьылмышдылар. Бурадан пивяхананын габаьы овуъ ичи
кими апайдын эюрцнцрдц. Цчмяртябяли бинанын алтында нис-
бятян црякли беш-цч оьлан пычылдашырды...
Цчмяртябяли бинанын алтындакылар Ширбаланы дювряйя алыб
ганлы яллярини юз эюзляриля эюрмяк, терятдийи ъинайятин гыса-
ъа мязмунуну онун дилиндян ешитмяк (йяни Розанын щя-
гигятян дя башыны кясдийиня ямин олмаг), сонра тялясик
даьылышмаг арзусундайдылар. Кюнлцня бир парч сярин пивя
дцшмцш Ширбала залым баласыса онлары интизарда гойараг
Атаялини сорушду. Оьланлар пивяхананын гапысы цстцндяки
електрик лампасынын ишыьында гырьы бахышларыны сябирсизликля
Ширбаланын ялляри, цст-башы цзяриндя эяздиряряк щеч олма-
са биръя дамла ган изи ахтарырдылар ки, Розанын ейванындан
Бяхтийарын баьыртылары ешидилди:
- Дайан, алчаьын бири, сяни тцрмялярдя чцрцтмясям
мяннян оьраш адам йохдур! Сусанна гайынанасынын эю-
зялчялярийля бирликдя ярини гамарлайыб, эцъ-бяла, дартышды-
ра-дартышдыра евя сала билди. Ширбала ъаваб гайтармаг ис-
тядися дя, сон анда фикриндян дашынды. Бяхтийарын анасы-
нын балконунда пейда олмасы ону бярк щейрятляндирмиш-
ди; бу адам икинъи мяртябядя эюрцнмякчцн эяряк мцт-

161
ляг юз евиндян чыхыб, пивяхананын гаршысындан кечяряк
цзцйухары галхмалыйды, ахы йеэаня йол буйду. Демяли,
доьру дейирдиляр ки, Бяхтийарын мянзилиндя йухары мяртябя-
йя дырманмагдан ютрц эизли пиллякан варды!.. Артыг Шир-ба-
ланын йанында дурмаьы ещтийатсызлыг сананлар (бу доьру-
дан-доьруйа хаталыйды: бир аздан Ширбаланы йахалайаъаг
милисляр сюзсцз ки, "ъинайаткарын" йанындакылара да аман
вермяйяъякдиляр) йавашъа тящлцкясиз йерляря даьылышды-
лар... Ширбала чох тяк галмады: щардаса ики-цч дягигядян
сонра дамы антеналы гара ГАЗ-31" (щямян о гара "ГАЗ-
31" ки, сащиби бир ара тез-тез Бяхтийарын "гонаьы" оларды...
Еля Сусаннаны да о машында эюрмцшдцляр...) шос-едян
бурулуб дцз пивяхананын гаршысында дайанды вя машынын
арха отураъаьында мцлки эейимли "ямялиййатчыларын" арасын-
да яйляшмиш Тамара шящадят бармаьыны тапанча лцляси-
тяк Ширбалайа сямт тушлайараг: "Вот он!" деди. Ширбала бу
вахт евиня эедирди. Гяфлятян цстцня тюкцлцшян дюрд зырпы
киши бир эюз гырпымында яллярини архадан бурараг машына
дцртдцляр. Мцхтялиф нюгтялярдян онларъа эюз щядсиз ма-
рагла бу сящняни сейр едирди. Мяммядаьайла Балаверди-
нин эюзляри дя о эюзлярин арасындайды. "Ъурлар" ики кцчя йу-
харыда ти-на сыьынараг, Ширбаланы апаран машын та йерин-
дян эютцрцлцб эюздян итянядяк ба-хышларыны пивяхананын
гаршысындакы ишыглы мейданчадан чякмядиляр. Биринъи Мям-
мядаьа диллянди:
- Ширбала да Эцлялиэилин далыйъан беля эетди...
- Бизи дя юзцйля гуйруг апармаса йахшыдыр...
Мяммядаьа диксинди. Бурасыны щеч фикирляшмямишди.
- Дейнян бунун зырылтысы щяля габагдаймыш эи...
- Так што, гагаш, башымыза индидян бир чаря гылмалыйыг!
Мяммядаьа билирди ки, Балаверди гурд ушагды, бош-бо-
шуна аьзына ня эялди данышмаз, амма Ширбаланын онлары
юз ардынъа дартыб апараъаьына, йяни милися Балавердиэилин
адыны вериб ону йолдан чыхартдыгларыны сюйляйяъяйиня инан-

162
маьа да чятинлик чякирди.
- Йох, аля, Ширбала тямиз оьланды!
- Инсан чий сцд ямиб, Мяммядаьа... Атдиленийайа дцш-
дцн ки, дайи фсйо, бармагларыву гапы арасына гойуб, истя-
дикляри паказанини алаъаглар сяннян... - Балаверди Мям-
мядаьайа бахды. Мястлийи тамамиля кечмиш достунун
эюзляри йол чякирди, дейясян инандыра билмишди ону. Амма
йеня дя щяр ещтимала гаршы, еля бир дялил эятирмяк гярары-
на эялди ки, Мяммядаьа даща щеч бир мыз гойа билмясин.
- Йахшы, аля, Ширбала бир гыраьа, бяс Атялийя ня сюзцн?
Ону тай йцз фаиз дартаъаглар атделя, о да ачаъаг санды-
ьы, тюкяъяк памбыьы...
Йазыг Атаялинин ады чыхмышды. Ардынъа Мяммядаьа ки-
миляр сюз йаймышдылар ки, "Атяли ишверяндир...". Буну да
онунла ялагяляндирирдиляр ки, мящяллянин бцтцн дялядузла-
ры, оьрулары, хулиганлары... ахшамлар тез-тез пивяханайа топ-
лашырдылар, ичяндян сонра йягин ки, аьызларындан сюз гачы-
рырдылар, эуйа Атаялинин дя гулаглары щямишя шяклянмиш вя-
зиййятдяйди вя и.а. Яслиндя Атаяли мярдимазар киши дейил-
ди, пивяйя су гатарды, амма юмрцндя адам сата билмяз-
ди. Дцканындакы дава-далашлардан сонра милис шюбясиндя
инъидилирди, лакин щяр дяфя эялиринин бир гисмийля видалашмаг
бащасына да олса йахасыны пагонлуларын ъайнаьындан бир-
тящяр гопарырды. Чаряси няйди, шюбядя "тярлямясяйди", "ц-
тцлмясяйди", эяряк онда Мяммядаьаэил демишкян "иш ве-
ряйди". Бир нечя ил яввял пивяхананын габаьында Абдуллай-
ла Ялиаьа мцбащися ейлямишдиляр, Абдулла бычаг чыхарыб
Ялиаьаны габаьына гатмышды. Атаялини шюбяйя илк дяфя о ща-
дисядян сонра чаьырмышдылар вя милис ишчиляри совет чекист-
ляриня хас примитивликля юнъя пишим-пишимля, бу вариант баш
тутмадыгда, шащид гисминдя диндирилян тяърцбясиз Атаялини
тязйиг, щядя-ropxy, шантаж йолуйла сындырыб, органларла
ямякдашлыьа ъялб етмяк истямишдиляр. Эюряндя ки, йох, бир
шей алынмыр, "йолуб" бурахмышдылар. Атаяли Мяммядаьа-

163
нын сайыгламасындан щяля ки, хябярсизди. Ноолсун ки, са-
тыъыйды, о да юзцня эюря бир кишийди ахы, Мяммядаьанын
щядйаныны ешитсяйди, бющтанчыны кянара чякиб бир-ики ъидди
сез демяйя йохса ъясаряти чатмайаъагды?!.
Розаэиля "Тяъили йардым" машыны эяляндя Бяхтийар гапы
аьзында юзцня ял гатмыш, сяси кцчяни башына эютцрмцш-
дц: "Мамайа бир шей олса, сяни тикя-тикя доьратдыраъа-
ьам!.. Бе-ля гудурмусан, дяййус?!. Сяни тцрмяляр кцн-
ъцндя чцрцтдцрмясям щеч атамын оьлу дейцлям!.."
Ясл атасы Бяхтийарын щеч йадына эялмирди. Дцнйайа эюз
ачандан кющня евляриндя мцхтялиф кишиляр эюрмцшдц. О ки-
шилярин бязиляри айларла онларда галырды вя кюрпя Бяхтийар би-
риня "папа" дейиб она алышанаъан, "папа" гейб олур, йери-
ни башга "ями" тутурду. "Папам щардады, ай мама?!" -
аьлы кясмяйя башлайанда анасындан сорушмушду. Роза
да гашларыны дцйцнляйиб, аъыглы-аъыглы еля сярт тярздя: "Ю-
лцб атон, параходда марйак иди, батды дяниздя" демишди
ки, оьлу горхусундан бир дя бу мювзуйа гайытмамышды...
Сонра Бяхтийар цзцнц Ширбалаэили щяйятляриня тутуб ва-
вейла гопармышды. Щачандан-щачана Ширбаланын ата-ана-
сы, гонум-гоншу кцчяйя чыханда бир дястя гадынын голлары
арасында чырпынан Бяхтийар Ширбаланын валидейнлярини эюр-
ъяк дяли олду: "Бурахын, бурахын мя-ни!" Ширбаланын вали-
дейнляри мясялядян хябяр тутан кими анасы сачларыны йо-
луб шивян гопарды, сонра яр-арвад башы ловлу щалда цзца-
шаьы, йягин ки, милис идарясиня тяряф гачдылар.
Балавердиэил "гурашдырдыглары" тамашаны узагдан-уза-
ьа сейр едиб, пивяхананын гаршысындакы гялябялийя (артыг
йахынлыгдакы кцчялярин сакинляри дя гара-гышгырыг сясиня йы-
ьылмышдылар) йахынлашмаьа цряк елямядиляр. Бахыб эердц-
ляр ки, будур, тибб ишчиляри, Бяхтийар, Сусанна, Тамара...
Розанын голларындан тутараг (неъя эялди, тялямтялясик го-
йулдуьу сябябдян аз гала индиъя башындан сурцшцб дц-
шяъяэ тоз-торпаглы парикин алтындан сцзцлян ган цзцндяки

164
янлик-киршана гарышдыьы учцн "зярярчякмишин" сифати алабя-
зяэ, яъаиб рянэя бойанмышды) "Тяъили йардым" машынына
миндириб апардылар. Ъамаат бир дя о вахт даьылышды ки, щар-
даса бир саатдан сонра Бяхтийар алны тянзифля сарынмыш
анасыны "Жигули"синдя эятириб, машыны ашаьыда - ез еви гар-
шысында сахлады вя Розанын ясабяляри ону сых-сых дювряйя
алараг мянзиля салдылар. Онсуз да хяфяликдян халх юз йас-
тыдам, боьанаг евляриня эеъ чякилирди (гадынлар, гоъалар
щяйятляриндя отуруб чай ичя-ичя гейбят гырыр, ъаванлар кц-
чяляря, тинляря топа-топа топлашараг эеъядян хейли кечя-
нядяк мырт вурурдулар), индися - бу аьласыьмаз олайдан
сонра сцбщяъян йатды няйди! "Дейирляр бяс Аьаширин оьлу
Ширбала Розаны вуруб!" хябяри ишыг сцрятиля мящяллянин
дюрд бир тяряфиня йайылаъаг (ар-тыг сящяря йахын Ширбала ады
дилляр язбяри олаъагды), бир мцддят - та ки, бу олайы юз фюв-
гяладялийиня эюря кюлэядя гойан йени бир олай баш вермя-
йинъя щяйятлярдя, тинлярдя, Атаялинин пивяханасында... сющ-
бятлярин майасына, гайясиня чеврилиб, сон вахтлар мювзу
гытлыьы кечирян чярянчилярин, бошбоьазларын дилляриндян дцш-
мяйяъякди.
- Бядябяд олду, мян ня дявя эюрмцшям, ня дя гыьы-
ны... - Балаверди Ширбаланын тутулмасына мцнасибятини бе-
ляъя билдирди, бу да о демякди ки, Худайарын, Эцлялинин...
сийащысына даща бир ад ялавя олунурду.
- Йох, гагаш, бу хямир щяля чох су апараъаг... - Мям-
мядаьанын фикри беляйди.
О эеъя Мяммядаьайла Балавердинин йухусу яршя чя-
килди, илан вуран йатды, онлар йох. "Инди эялярляр (йяни милис-
ляр), бу саат эялярляр!" - кцркляриня биря дцшмцшдц...
Амма бу "хямир" чох су апармады. Ширбала силисчийя
вердийи ифадядя щеч кясин адыны чякмяди, щеч пивяханада
олдуьуну да дилиня эятирмяди. "Евини фащишяханайа чевириб
мящялляни биабыр елядийиня эюря гоншу гадыны ъязаландыр-
мышам!" - бу мювгейиндян сона гядяр дюнмяди. Еля Ро-

165
за да ондан аз щиккяли дейилди, истяр шикайят яризясиндя,
истярся дя мцттящимля цзляшмя заманы ясл йазычытяк гу-
руб-гурашдырдыьы щекайятинин бир нюгтясини, бир верэцлцнц
дя ихтисара салмады. "Ичиб эирмишди евимя. Гызмышды... Кеф
чякмяйя гыз истяйирди. Дедим, ай бала, ахы бу гызлар мя-
ним гощумларымдыр, еля бил онлар да сянин юз баъыларын.
Беш-цч эцнлцйя йаныма гонаг эялибляр, тямиз, абырлы гыз
ушагларыдыр, щеч утанмырсан о фикря дцшмцсян? Гайытды ки,
билмирям, бунлардан бирини мянимчун бу эеъя тяшкил еля-
мялисян, вяссалам, йохса бычаьы чыхарыб тикя-тикя доьра-
рам сяни! Ахырда эюрдцм ки, ял атыр гызлара, галхдым мц-
дафия еляйим онлары, салды мяни тяпийинин алтына... (Бу йер-
дя щямишя яллярини йана доьру ачараг: "Бу бойдана финка
варды ялиндя!" дейирди) Тамараны да бычаглайаъагды, йах-
шы ки, арвад ъялд тярпяниб юзцнц шюбяйя чатдыра билмиш-
ди...".
Фаьыр Атаялини Шящяр Баш Милис Идарясиндя бу дяфя дя
йахшыъа "йолуб" бурахдылар. О йандан да "участковы" чы-
хыб "цтдц" ону: "Я, пивяйя араь гатыб эянъляри щаваланды-
рырсан, баьлатдыраъам буткейи!.." Сащя мцвяккилинин юзц-
нц дя ряиси "тярлятмишди": "Ишляйя билмирсян, нязарят етдийин
яразидя эцндя бир щадися тюряйир!" Юз нювбясиндя, щямян
о ряиси дя йухарыларда дивара гыснамышдылар ки, ялин ъибиндя
олсун. Еля Розанын "дайдайысы" да "долйасыны" галдырмаг
гясдиля "параход" гадыны кабинетиня чаьыртдырыб тяпинмиш-
ди она: "Ахы сяня хябярдарлыг етмишдим еля ишля ки, ня шиш
йансын, ня кабаб! Бу чепедян ютрц инди эяряк назирликдя
атчот верям..." Ня ися, бцтцн бу зянъирвари "тярлямялярин",
"цтцлмялярин", "йолунмаларын" тясирини Атаялинин мцштяриляри
ез гядящляриндя щисс етдиляр. Атаяли ня вахтданды ки, ма-
шын алмаг арзусундайды. Щяр дяфя, щяйатынын идеалы сан-
дыьы бу арзусу реаллашдыгъа ортадан бир гямбяргулу чыхыр-
ды. Инди да "Ширбала мясяляси" планларыны алт-цст етмишди. Бу-
на эюря дя ня гядяр ки, йай мювсцмц - юз дилийля десяк

166
"сезон" - битмямишди, бир-ики "йаьлы" мцштярисини мцвяггяти
итирмяк бащасына да олса, эяряк итирдикляринин явязини биря-
ики чыхайды вя бу да шяксиз ки, пивялярин кейфиййятиндя юзц-
нц эюстярмялийди: пивядя суйун фаизи чохалмышды...
Ширбаланын валидейнляри яскиклик щесаб етсяляр дя, оьул-
ларынын хятриня (ялбяття эи, ондан эизлиъя; Ширбала хябяр тут-
сайды алями даьыдарды!) Розанын гапысына миннятчи салды-
лар. Мцстянтиг ишаря етмишди ки, зярярчякмиши йола эятиря
билсяниз, оьлунузун ишини йцнэцлляшдирмяк мцмкцндцр.
Розанын ъавабы бу олду ки, мян кечярдим онунчцн, ам-
гиа щюкумят кечмяйяъяк, чцнки эцнащыны бойнуна ал-
маг, цзр истямяк, йалвар-йахар явязиня ифадяляриндя дя,
диндириляндя дя мяни щядялямякля мяшьулдур. Юз дилийля
дейиб ки, "чыхан кими юлдцряъяйям ону!" Мян нейляйя би-
лярям ки? Ширбаланын ата-анасы да чар-начар, гисмятляриля
барышмаг мяъбуриййяти гаршысында галдылар. Яслиндя Шир-
бала мцстянтигя дя, прокурора да "о арвад мундар ямял-
лярини тярэитмяся, чыхан кими юлдцряъяйям ону" демишди,
нядянся ъцмлясинин яввялини ихтисара салараг биръя "юлдц-
ряъяйям ону"ну ялдя байраг едирдиляр.
Роза дцшмяни сарыдан цряйини буз кими сахламышды, би-
лирди ки, бу оьланын тярслийи юз башына иш ачаъаг, ян азы беш-
алты ил шяляляйяъякдиляр белиня, эедяъякди чала-чала; ону
да билирди ки, архасында дурмуш вязифяли "дайдайысы" да Шир-
балайа даща аьыр ъяза верилмясиндян ютрц бцтцн каналла-
рыны ишя салмышды; беш-алты ил дя аз мцддят дейилди, цмид ет-
мяйя дяйярди: беш-алты иля йа хан елярди, йа ешшяк! "Пара-
ход" гадын тякъя Мяммядаьаэилдян ещтийатланырды: дяля-
дузлар алями бир-бириня гатыб (Роза мясялядян халийди,
"кяшвиййатчыларынын" ъанлары саь олсун) чякилмишдиляр хялвят-
лийя, бирдян олмады еля, олду беля (чох да ки, шяхсан "дай-
дай" юзц "участковы" васитясиля онлара кюлэядя галмаьа
мяслящят эермцшдц) - вай намярдин гейрятя эялмясин-
дян! - дуруб мящкямядя ифадя вермяк фикриня дцшдцляр,

167
бяс онда неъя?! Йох, та ки, юз ялийля бу эядялярин аьызла-
рыны гыфылламасайды, там архайынлашмайаъагды. Биринъи Ба-
лавердидян башламаг гярарына эяляндя гулаьына сяс чат-
ды ки, Балаверди "ня дявяни эюрмцшям, ня ляпирини" мюв-
гейиндян бир аддым да олсун эери aжar гоймадыьыны сцбу-
та йетирмякчцн бир щяфтя варды ки, дашбаш ардынъа Русйе-
тя йолланмышды. (Русийанын уъгарларына эюндярилян араг-
чахыр вагонларыны мцшайият едян гощуму Балавердинин ща-
лына йаныб, ону ганадынын алтына чякмишди: "Суд гуртара-
наъан эедиб-эялярик. Бялкя еля хошува эялди, мянимля
саправаждайушши ишлядин. Аллащ бярякят версии, пулу пул, кефи
кеф! Иншаллащ, цч-дюрд рейся тутарсан юзцвц!.." Бу сюзляр
Балаверди-нин аьлына батмышды. Щяр щалда ъящд етмяйя дя-
йярди. Мящкямягабаьы шящярдя авараланмаг йахшы щеч
бир шей вяд етмирди она. Сон заманлар еля "участковы" да
бош йеря щядялямирди: "Я, башын щаггы, Ширбала мящкя-
мядя адыны чякся, вай щалына, басаъахлар годухлуьа!.."
Дюрд-беш ил габаг аъындан эцнорта дуран еля бу гощуму
алтындакы машыны, эейим-эеъими араг-чахыр щесабына га-
занмамышдымы? Халх беля ишчцн синов эедирди, майа го-
йурду! Сонралар баъарыьы, фярасяти сайясиндя сяси Тцрки-
йядян, Дубайдан эяляъяк Балавердинин биз-несмен кар-
йерасы он ил яввял башы цзяриндя долашан мящкямя кабу-
су горхусундан "Аллащ, Мящяммяд, йа Яли" дейиб, шяраб
йешикляриля долу йцк гатарына илк дяфя мяъбурян миндийи
эцндян башланаъагды!..) Нювбя Мяммядаьайа чатанда
гуллугчусуна тапшырды ки, эюздя-гулагда ол, авара бура-
ларда сцлянян кими эюндяр щцзурума. Тамара да деди ки,
"йево давно не вид-но". Роза биъ-биъ кцлцмсяди: "Он
придйот..."
Роза мящяллянин о бири башында йашайан Мяммяда-
ьанын эеъ-тез йенидян пивяхананын гаршысында битяъяйини
эюзял билирди. Билирди ки, айларла шящяря чыхмайан аваранын
эедяси йери ня эязирди (Мяммядаьанын бош ъибля шящяр-

168
дя ня ити азмышды ахы? Щеч олмаса Атаялинин дцканы габа-
ьында hep эцн саатларла сцлянмясиндя бир цмид ишартысы
варды: йяни бу гядяр мцштяри арасында бир таныш копойоь-
лу тапылмайаъагды ки, ялиашаьы "ъайылы" ики-цч парч пивяйя
гонаг елясин?..) Мяммядаьаэил тяряфлярдя мараглы, ъял-
бедиъи бир шей йох иди. Щейиф дейилди Ширбалаэил тяряфляр! Шо-
се, шутцйян машынлар, мящяллянин бцтцн кишилярини магнит-
тяк чякян пивяхана, икимяртябяли евин ейваны... О сирли-се-
щирли евя бир эцн сянин дя дявят едиляъяйин цмидиля цчмяр-
тябяли бинанын тининдя дуруб саатларла щямян о ейвана
эюз зиллямяк ляззяти! Щяля ъанлар алан Сусанна! Щяр дя-
фя яринин машынындан дцшцб, йупйумуру, габарыг далыны
буръуда-буръуда евя эирмяси, щяфтядя бир дяфя - иллащ да
йай эцнляри (гуллугчулары хястяляниб-еляйяндя) голсуз, гы-
са, йахасыачыг назик халатда гапылары аьзындакы мейдан-
чайа чыхыб, эащ йердяки йаш пал-палтар долу ванна гаршы-
сында яйиляряк ири дюшлярини эиляляриняъян эюстярмяси, эащ
да пянъяляри цстя галхараг, зивяйя лифчийини, туманыны...
аса-аса, тяртямиз гырхылмыш голтугларыны, халатынын дцймя-
ляри арасындан сайрышан эюбяйини, чылпаг, йоьун, эюз га-
машдыран ширмайи будларыны... ийирми-отуз аддым аралы тиндя
тамашайа йыьылмыш "ъайыл"лара (бу хошбяхт дягигялярдя шо-
седя машынларын да сцряти азалыр, сцрцъцлярин, щятта трол-
лейбуслардакы еркяк сярнишинлярин дя башлары эери чеврилирди)
нцмайиш етдирмяси!.. Йох, ня варды, еля Ширбалаэил тяряфляр-
дя варды!..
Мяммядаьанын эюнцня йахшы бяляд олан Роза "он
придйот" дейяндя билирди ня дейирди.
Ширбала тутуландан сонра Мяммядаьа бир мцддят пи-
вяхана тяряфлярдя щярлянмяди. Щям Розадан чякинирди
(горхурду ки, вязифяли щамиляриня архаланан гадын гисас ал-
маг мягсядиля шярляйиб газамата салдырарды ону), щям
дя Ширбаланын валидейнляриля цз-цзя эялмяйя цряк елямир-
ди, ахы онларын эюзляринин ичиня неъя бахаъагды? (Дцздцр,

169
бир дяфя - Шямсяддинин зирзямисиндян чыхдыьы заман, кц-
чяйя дырманан даш пилляляри галхщагалхда сяки-нин кяна-
рыйла фикирли-фикирли она тяряф эялян Аьашир кишини - Ширбаланын
атасыны эюрцб йаман чаш-баш галмыш, юзцнц итирдийиндян
эюзлярини дюйяряк кякяляйя-кякяляйя гейри-ихтийары салам
вермиш, киши дя сойуг-сойуг "ялейк" дейиб узаглашмышды).
Амма беш эцн, он эцн, бир ай кечди вя Мяммядаьа эюр-
дц ки, щеч итириб-ахтаран да йохдур ону, башлады йаваш-йа-
ваш пивяханайа сямт айаг ачмаьа (йалныз биръя кяря са-
щя мцвяккили тясадцфян кцчяляриндя габаьына чыхыб, Шир-
бала барядя бир-ики суал вермишди она. Мяммядаьа да
даш атыб башыны тутмушду ки, нячянний, гуран щаггы, ме-
чит щаггы бу ишдян хябярсизям! Сащя мцвяккили фуражкасы-
ны чыхарыб кечялинин, пейсяринин тярини ъиб дясмалыйла силя-
силя Мяммядаьайа биъ-биъ бахараг ишаря етмишди ки, еля
ахыра гядяр "хябярсиз" галмаьын, Ширбалаэил тяряфлярдя
вейллянмямяйин мяслящятдир, йохса гуйруьун ялимдядир
- щеч йанда ишлямирсян, аваралыьа эюря ъинайят мяъялля-
синдя хцсуси маддя мювъуддур, - щяддини ашсан юзцнц
Байыл тцрмясиндя щисс едяъяксян. Мяммядаьа бахышла-
рыны "участковынын" ялиндя тутдуьу фуражэанын тян ортасын-
да тяр изинин гойдуьу щалгавари боз лякяйя зилляйяряк Ба-
лавердинин "дявя" мясялясини кякялямишди. "Я, Мирзяаьа-
йа де ахшам пунктда олаъам, бир эялиб дяйсин мяня!.." -
"Баш цстя, нячянник!" - Мяммядаьа ялини сол дюшц цстя
гойараг йалтагланмыш, "паравоз"тяк фысылдайа-фысылдайа
аьыр-аьыр эедян, кющня, дар милис формасы яйниня кип отур-
дуьундан далы, гарны пыртлайыб чыхмыш, енийля узуну бир
олан яъаиб эюрцнцшлц капитанын ардынъа бир хейли тамаша
едиб башыны гашымыш, сонра Мирзяаьайа ня ъаваб веряъя-
йи щагда фикирляшмишди. Мирзяаьа Мяммядаьанын бюйцк
гардашыйды. Мяммядаьанын щеч йанда ишлямядийиня эю-
ря щяр ай "участковынын" ъибиня беш-он манат дцртцр, сон-
ра да гайыдыб тцфейли гардашынын "абрыны" ятяйиня бцкцрдц.

170
Мяммядаьа да эуйа хяъалят чякирмиштяк "утана-утана"
"кишинин" (аталары Щясянаьанын) ъанына анд ичирди эи, щава-
лар сяринляшян кими эялирли, "сачковы" бир иш тапаъаг юзцня...
гышдаса щаваларын истиляшяъяйини эюзляйирди...
Вя эцнлярин бир эцнц эцнортадан сонра ядяб-ярканла
эялиб дурду цчмяртябяли бинанын алтында! Она эюря эцнор-
тадан сонра ки, щеч йанда ишлямядийиня эюря йорьунлуг
ня олдуьуну билмяйян Мяммядаьа щяр эцн эеъядян
хейли кечянядяк Шямсяддинэилдя, тинлярдя, орда-бур-да
вахт юлдцрцб сящяряйахын кяллясини атырды чарпайыйа, бир дя
эцнорта чаьы йатагдан галхырды. Бекарчылыгдан бу онда
вярдиш щалыны алмышды. Щятта бир кяря щякимя дя мцраъият
етмишди ки, "ай дохтур, йухусузлугдан язиййят чякирям,
мяня бир ялаъ!" Щяким дя еля онун тайыйды, эютцрцб узун
бир сийащы дава-дярман йазмышды ки, атарсан кечиб эедяр.
Бир марагланмамышды ки, а бала, щарда ишляйирсян, няйля
мяшьулсан? Тай эцнортайаъан хор-хор йатыб кюпяндян
сонра, ялбяття ки, эеъяляр йухун эялмяйяъяк... Тябии ки,
Мяммядаьанын аптека дяймяйя ики-цч манаты йох иди,
олсайды да о гядяр пулу дярмана йох, пивяйя, араьа хяръ-
лярди вя бу щекайятдян хябяр тутан мящялля наркоманла-
рындан бири - "Демидрол" Фейзи Мяммядаьаны ики парч пи-
вяйя гонаг едиб "рессепти" алмышды ондан, ахы о дярман-
лары наркоманлар ялдян баща гиймятя тапырдылар...
Аь халатлы Атаяли бу вахт йаш яскийля столларын цстцнц си-
лирди вя дцканынын йениъя ачдыьы гапысындан Мяммядаьа-
нын мцбаряк вцъудуну эюръяк щирсля тцпцрцб, додаглары
арасында сюйцшябянзяр няся мызылдады, чцнки щавалар ся-
ринляшяндян сыралары онсуз да сейрялмиш мцштяриляринин бир
щиссясини дя онун-бунун щесабына йейиб-ичмяк щявясиня
эюря "Габырьа" лягяби газанмыш бу авараэор щцркцдцб
гачыраъагды. Мяммядаьанын гара кюлэяси дцканын щян-
дявяриня дцшян кими, бязи мцштярилярин "Аля, Габырьа эя-
лир!" дейя, пивя парчларыны йарымчыг гойуб тялясик якилмяля-

171
ринин Атаяли азмы шащиди олмушду?
Бахышларыны пивяханадан чякмяйяряк уъадан, гондар-
ма юскцряклярля сатыъынын нязярини юзцня ъялб етмяк истя-
йян Мяммядаьанын эюзц Розанын дямир гапысы аьзында
дурмуш Тамарайа саташды. Ермяни арвады ялиля ону чаьы-
рырды. Мяммядаьа диварын дибиндя саллаьы отурмушду (яв-
вялляр беля отурушдан хошу эялярди, амма сонралар эет-
эедя кюкялдийиндян - гярибяйди ки, онун тякъя сифятийля
гарны шиширди - бу вязиййятдя юзцнц наголай щисс едирди вя
инди онун саллаьы отурмасы маъбуриййятдян дейил, вярдиш-
дянди). Ъялд эюдяк, назик айаглары цстя галхыб ятрафа бой-
ланды, бинанын алтында юзцндян савайы щеч кяси эюрмядик-
дя, йеня дя эюзляриня инанмады, ялини синясиня гойараг
сювги-тябии пычылдады: "Мя-я-н?" Тамара башыйла "щя" иша-
ряси верди. Щяйаъандан оьланы тяр басды, щатта йай-гыш бир
эцн беля айрыла билмядийи "аеродром"унун да ичи нямлий-
ди.
Ширбала цч айды ки, Байыл тцрмасиндя йатырды. Мяммя-
даьа кимдянся ешитмишди ки, "вот-вот суд олмалыдыр". Ган-
ды ки, Тамара ону сащибясинин эюстяришиля чаьырырды вя бу
да анъаг Ширбала мясялясиля ялагядарды. Бялкя ону евя
дявят едяъякдиляр? Щямян о евя ки, Мяммядаьа ора
йалныз йухуларында, хяйалларында гядям басыб мисилсиз ке-
фя бахырды...
- Ара, Мамед! - Тамара щювсялясизликля чыьырыб гоншу
щяйятя сары бойланды. Эюрцнцр тутдурдуглары оьланын вали-
дейнляриндян чякинирди. Мяммядаьа цряйи учуна-учуна
цзцйухары тялясди. Ширбалаэили щяйятляриндян хырда ушагла-
рын сяс-кцйц ешидилирди, ня йахшы ки, адам-мадам эюзя
дяймирди! Тамаранын ардынъа юзцнц ичяри салды.
- Хазйайка завйот, - ермяни арвад пычылдайараг, дямир
гапыны ичяридян баьладыгдан сон-ра, алагарынлыг дящлиздя
габаьа дцшцб оьланы архасынъа сясляди. - Кйал, кйал...
Мяммядаьа зала эиряндя Роза диванда отуруб, гу-

172
лаьына тутдуьу телефон дястяйиндя эуйа киминляся данышыр,
тез-тез "бяли", "баш цстя", "олду, Гейсяр Шащсултанович"
дейя, уъуна филтрли сигарет тахылмыш узун мцштцйц щярдян
о бири ялиля галын, рянэли додагларына апарараг хцсуси ядай-
ла фысгырдырды. Журнал столунун цстцндя йарысы ичилмиш бешул-
дузлу Бакы конйакы, аьзыаъыг шоколад гутусу вя ики бош
гядящ варды. Гаршвсындакы чини ваза гоз-фындыг ляпясиля
долуйду. Пярдяляри аралы пянъярялярдян дцшян эцняш шца-
лары Мяммядаьанын эюзлярини гамашдырыр, залы кцчядяки-
тяк ишыгландырырды. "Алвери" мцвяггяти юляндян, йяни Ширба-
ла щябс едиляндян Розанын тякъя юзц дейил, евинин дам-
дивары да, нящайят ки, эцн ишыьы эюрцрдц. "Дайдайысы"нын
эюстяриши беляйди: "Мящкямяйя гядяр "базарывы" баьла!
Сонра бахарыг..." Роза да о вахтдан эюзялчялярини йола
салыб, щеч ъцря алыша билмядийи ади бир инсан юмрц йашайыр-
ды... Щярдян ейвана чыхыб гуллугчусуйла отурур, сарынмыш
башыны эюръяк щцркцб якилян - ахы онлары да бу кюкя сала
билярдиляр - мцштяриляринин архасынъа цряк аьрысыйла бахыр,
"ишсизлийинин" баискары Ширбаланы гарьыйараг юлцлярини гябир-
дян чыхарырды. Тясяллиси буйду ки, тякъя ъансаьлыьы олсун,
мящкямядян сонра йени, сцтцл "маллар" эятиздириб, динълик
билмядян, горхусуз-щцркцсцз эиришяъякди "алверя", зийа-
нынын явязини биря-цч чыхаъагды, чцнки аьыр, узаг "сяфяря"
йоллатдырдыьы Ширбаланын талейи мящяллянин диэяр дяли-долу
ъаванларына йягин ки, щямишялик дярс олаъагды! Щяляликся
мящкямяйя гядяр дюзмяли, парикинин цстцндян алнына до-
ладыьы тянзифля байыр-баъада эюрцнцб гонум-гоншунун
эюзцня эирмялийди: бахын, гызмыш хулиганын бири мяни ня кю-
кя салыб ки, йараларым индийядяк саьалмайыб? Еля бу сар-
ьыларла да истинтага йолланыб силисчийя ифадя вериркян сцни
зарылтылар, гондарма байылмалар щесабына "зярярчякмиш"
гадын образыны эюзял йаратмышды, биръя мящкямядя дя ро-
луну усталыгла ифа етмяйи баъарсайды...
Мяммядаьа щяйяъандан щяля дя гуруйуб галмышды

173
гапы аьзында. Розанын зящми басмышды ону. Щяйяъаныны
ян чох бирузя верян хяфифъя титряйян яллярийди, билмирди он-
ларла ня гайырсын. Щям дя Розанын гялбиндя юзц щаггын-
да щансы тяяссцратлар ойадаъаьы ялляринин вязиййятиндян
дя асылыйды ахы. Буна эюря дя яввялъя яллярини адяти цзря
шалварынын ъибляриня салды, амма щяр дяфя растлашдыгда "у-
частковынын": "Яллярини ъибляриндян чыхарт, ядябсиз!" данла-
ьыны хатырлайан кими тез голларыны йанларына саллайыб дурду;
(юмрц бойу гана билмирди ки, нийя ялляри ъибдя эяздирмяк
ядябсизликди, ахы Ленинин юзцнцн киноларда, шякиллярдя щя-
мишя ялляри ъибиндяйди. Ахырда дюзя билмяйиб "участковы-
дан" бунун сябябини сорушдугда, капитан доьрудан-доь-
руйа ясябиляшмишди: "Я, башындан йекя гялят едиб дащи
рящбярин адыны щалландырма, эедярсян палитиски!..") лакин
алышмадыьындан бу вязиййятдя юзцну чох кюнтюй щисс ет-
ди, еля бил ъанлы мцгяввайды; сонра ня фикирляшдися гярара
эялди ки, "салидны" кишиляртяк яллярини архасында дцйцнляся
йахшыдыр. Па, бела лап ейбяъяр эюрцнцрдц ки! Йупйумру
гарны пенъяйинин арасындан пыртлайыб чыхмышды. Балаверди-
нин йери мялум, эюрян кими чыртмалайыб сорушаъагды "не-
чя айлыгдыр?" Нейлясин-нейлясин, бармагларыны гарнынын ал-
тында дараглайыб дайанды. Еля о андаъа щисс етди ки, эц-
лцнъ бир позададыр: эуйа бармагларыны бири-бириндян арала-
са гарны сцрцшцб дизляринин цстцня душяъякди. "Андыра га-
ласыз!.." - щирсиндян "аеродромуну" нямли башындан чыха-
рыб, щяр ики ялийля гарнынын алтында, шалварынын габаг щисся-
си гаршысында сахлады. Дцшцндц ки, беляъя бялкя "интлиэен-
тя" бянзяйя. Вай, вай, вай! Еля бил ялляри арасында папа-
ьыны дейил, йцк машынынын ири рулуну тутмушду. Даща сонра
"аеродромуну" таса охшатды: санки цмуми щамамда
гоншулары аьсаггал Бещбуд кишийля растлашыб, утандыьын-
дан тасла ейиб йерини юртмцшдц... Йахшы ки, байагдан теле-
фонла даныша-даныша оьрун-оьрун Мяммядаьаны сцзян
Роза эюзцйля ишаря едиб креслону эюстярмякля ону дцш-

174
дцйц бу чятин вязиййятдян гуртарды, йохса Мяммядаьа
башыны итирмишди, бир аз да ютсяйди биабыр олуб эедяъякди.
Креслойа йайханыб ращатланды. Бу зящримар да о гядяр
йумшагды ки, айаглары бир гарыш йердян цзцлмцш Мяммя-
даьа батмышды ичиндя. Бащалы, хариъи мал олан бу кресло
санки йумшаг бир тяляйди: азаъыг тярпянян, йырьаланан ки-
ми даща да дяриня батырдын. Мяммядаьа юйряшмишди Ба-
кы мебел фабрикинин истещсал етдийи юз кющня, уъуз кресло-
ларына: даш кимийдиляр, беш дягигя отурдунму, щисс едир-
дин ки, йанларын кейийиб.
Тамара дилсиз-аьызсыз гултяк сяссиз-сямирсиз эедиб пян-
ъярялярин тцнд пярдялярини ендирди, гырмызы ишыглы эеъя лам-
пасыны йандырдыгдан сонра эялиб гядящляря конйак сцздц
вя сакитъя, щисс едилмядян гейб олду. Мяммядаьа ар-
хадан, гапынын ещмалъа юртцлмясиндян анлады ки, евдя
Розайла тяк галыблар.
"Ой, сиз ня данышырсыз, Гейсяр Шащсултанович, бу оь-
лан щеч вахт еля шей ейлямяз! Ноолсун ки, щеч йанда иш-
лямир. А, а, а! Шапкясинин буна ня дяхли вар?! (Гулаглары-
ны шяклямиш Мяммядаьа "шапкя" сюзцнц ешидян кими тез
"аеродромуну" башындан чыхарыб дизляри цстя гойду. Ба-
ша дцшмцшдц ки, сющбят ондан эедир. Юзц дя бу "Гейсяр
Шащсултанович" щяр кимдися, чох зырпы адамды, Мяммя-
даьанын щеч йанда ишлямядийини, папагла эяздийини эюр ня
йахшы билирди. Йягин илишдирмяк истяйирди ону. Итди, гурдду -
щяр няйдися, эян дя Аллащ Ро-занын ъаныны саь елясин, мя-
щялля ушаьыны бада вермирди!) Йох, йох, Гейсяр Шащсулта-
нович, хащиш еляйирям сиздян, ону бу ишя гатмайын, еля
оьул дейил. Мян инанырам она, билирям ки, орда олмайыб, ол-
сайды да, мяним щаггымда жизнисиндя бир пис с.з демяз-
ди..." - айаьыны айаьы цстцня ашырмыш Роза телефонла даны-
ша-даныша Мяммядаьаны аптдан-алтдан сцзцр, оьланын
ойнаг, гырьы эюзляриндян хцсуси ляззят алырды. (Мяммяда-
ьа бахышларыны эащ гядящлярдя, эащ гадынын чылпаг, енли си-

175
нясиндя, нящянэ, пыртлаг дюшляриндя эяздирир, эащ йум-ру,
ири дизляриня, пийдян гат баьламыш будларына диряйир, эащ да
йан отаглардан биринин аралы гапысындан сцд рянэли мяля-
фяляри эюрцнян тахт-чарпайыйа йюнялдяряк, бялкя дя сону
уьурла битяъяк наьыллар аляминя дцшдцйцнц зянн едирди...)
Бу эюзлярдя щям тяряддцд варды, щям горху, щям ниэа-
ранчылыг, щям дя - ян ясасы - тяшня, ещтирас, гадын йаньы-
сы!.. (Пивяхананын гаршысындан кечян гыз-эялинин ардынъа
Мяммядаьанын неъя щясрятля бахдыьыны мяэяр азмы эюр-
мцшдц? Ону кцчянин якс тяряфиндя ялляри шалвары ъибиндя
дуруб, евляри гаршысындакы мейданчада пал-палтар асан
Сусаннаны йаньылы бахышларыйла неъя сойундурдуьуну
тцнд пярдяляр архасындан о гядяр мцшащидя етмишди ки!
"Мцшащидячилик" Розанын щям ганындайды, щям дя "сяня-
тинин" тялябийди... Юзцня мцштяри тапылмайанда ютядяки га-
пыларын ачар дешийиндян эюзялчялярини пусар, сонра - мцш-
тяриляр эедян кими онлары башына йыьыб устадтяк юз ирадлары-
ны, тянгиди фикирлярини тяърубясиз "шаэирдляриндян" ясирэя-
мязди: "Ай гыз, Наза, бу нядир юлц кими узанмышдын? Йох-
са клийентляримизи гачыртмаг истяйирсян? Адама ня гядяр
юйрядярляр... Бир аз живой олмаг лазымдыр... Маладес, То-
ма, йахшы "ишляйирдин"...") Бу йаньыйа эюря о, щяр шейи -
достлуьу, дуз-чюряйи... дя гурбан веря билярди вя чохдан-
ды шишман бядяни киши ялиня щясрят галан Роза баша дцш-
дц ки, Мяммядаьаны ял гузусуна чевирмяк щеч дя проб-
лем дейил...
Мяммядаьа Тамаранын араладыьы дямир гапыдан чюля
чыхаркян ъанында тясвиредилмяз хош бир йцнэцллцк варды.
Инстинктив щярякятля яллярини шалварынын ъибляриня йениъя сал-
мышды ки, бармаглары каьыз парчасына тохунуб хышылты щисс
етди. Ъибиня ъаь бир цчлцк дцртмцшдцляр. Икинъи гядящдян
сонра, гызмыш Роза езц ял атмышды она. Кюк йамбызларыны
йырьалайа-йырьалайа йан отаьа кечян Розанын архасынъа
шалварыны еля залдаъа сойунараг тялясмишди. Йягин сащи-

176
бясинин ямрини йериня йетирян Тамара да еля бу вахт цч-
лцйц басмышды ъибиня. Онун касыб оьлан олдуьуну йахшы
билян Розайа бу ганаъаьына эюря уряйиндя "бярякаллащ"
дейя-дейя Ширбалаэили щяйятляринин тахта гапысыны ютяркян,
анлашылмаз бир щиссин эцъцйля гейри-ихтийари чеврилиб йана
баханда Тцкязбан арвады эюрдц. Ширбаланын анасы сан-ки
Мяммядаьанын бурдан кечяъяйини габагъадан билирмиш-
тяк щяйят тяряфдян тахта гапынын йанында дуруб башыны
аьыр-аьыр, кинайяли тярздя йырьалайырды. Мяммядаьанын да-
хилиндя ани олараг хяъалятябянзяр няся ойанды вя инди бц-
тцн варлыьына щаким кясилмиш ляззят щиссинин ичиндя еля о
саат да ярийиб итди. "Яши, ноолсун ки, Розаэилдян чыхырам,
адам адамын евиннян чыхар дя!" - тясяллисиля ордан тез
узаглашды, амма дикдири ениб Ширбалаэил тяряфдян эюрцн-
мяз олана гядяр архасынъа зиллянмиш бир ъцт тяняли эюз
бойнунун ардыны кюсюв кими даламышды.
Пивяхананын йанына чатанда щамама эетмяк фикрини
тяхиря салды, чцнки дилиня ички дяймишдися далы эялмялийди.
Юзц дя бу эцн щеч кяся "габырьа" олмаг лазым дейилди,
пулу ъибиндяйди, аьлы башында. Ня ичмишди е, - щардаса йцз
ялли грам конйак. Бу эцн ян хошбяхт эцнцйдц онун,
ямялли кефлянмялийди!
Дцканын гапысыны црякля ачды. Танымадыьы орта йашла-
рында ики киши бир кцнъя чякилиб пивялянирдиляр. Атаялинин алт
додаьы йер сцпцрцрдц, цст додаьы эюй. Мяммядаьа ялцс-
тц ганды ки, бу онун эялишийля ялагядарды. Атаялинин онсуз
да ондан (цмумиййятля, "габырьалардан", нисйя ичянляр-
дян, сцмсцклярдян) зящляси эедирди, Ширбала мясялясин-
дян, йяни милис шюбясиндя хейли "тярлядикдян" сонра лап эю-
зцнцн дцшмянийди, ити эюряйди, гурду эюряйди, биръя бу
"аеродромлуну" эюрмяйяйди!
- Сянам! - Мяммядаьа бурнунда салам вериб шястля
пиштахтайа сары эетди. - Аля, Атяли, нятярсян, гядеш?
- Саь ол... - бош пивя парчларыны йуйан сатыъы щеч башыны

177
да галдырмадан мызылданды.
- Мяня сцфтя би дяня "кактел"!
- Нисйя мал йохдур, выручканы эцънян чатдырырам...
- Нисйя нядцр, аля, кимин оьлуннан яскийям?!. - Мям-
мядаьа "газандыьы" учлцйц ядайла пиштахтанын цстцня
чырпды. - Кечял щалва йейяр, пулуна миннят!
Араг гатылмыш пивя парчыны Мяммядаьа чохдан бошалт-
мышды, инди гаршысындакы халис пивяни тялясмядян, щяр гур-
тумуну хцсуси ляззятля ичирди. Пулун галыьына ири бир дузлу
балыг леши эютцрцб, иштащла йарысыны сюкмцшдц. Атаяли ялли гя-
пик гайтармалыйды она, алмайыб, явязиня бир гуту "Кос-
мос" эютцрмцшдц. "Космосун" йериня бир парч да пивя
ичя билярди, амма Розаэилдя чякдийи мцфтя "Морлборо"нун
дады щяля дя дамаьындайды вя "Морлборо"дан сонра, тц-
тцн ийиндян савайы ня гоху десян верян "Астра" фысгыртма-
ьын щеч йери дейилди. "Эяля издачуву!" - Атаяли цч манат-
дан галан сонунъу он гяпиклийи она узатмышдыса да Мям-
мядаьа алмамышды:
- Яйибду, аля!
- Яши, ал пулуву дя!
- Сян юл, эютцрмярям!
Атаяли горхмушду, чцнки бу он гяпийин она чох баща
баша эяляъяйини йахшыъа ганырды: Мяммядаьа дцкана бир
он эцн ъясарятля эириб, яркля щавайы пивя тяляб едяъякди.
Атаяли бу иши беля гойа билмязди, Мяммядаьанын мизинин
цстя бир гуту "Астра" атмагла чыхыш йолу тапды. Мяммяда-
ьа "Астраны" гайтараъагды, амма дюрд гяпик иряли дцшдц-
йцня эюря фикриндян дашынды. Ичкили олса да аьлына эюзял бир
идейа эялмишди: "Космосу" ики эцн ляззятля ъийярляриня сц-
мцряъяэ, юзцтяк аъ дост-ашна сигарет истядикдя "Астра"-
ны чыхараъагды. Кцнъдяки мизин архасында лаггырты вуран
кишиляр цч иля щяля дя "Жигули"сини дал-далы сцрмяйи баъарма-
йан щансыса танышларынын ардынъа эцлцрдцляр. Мяммяда-
ьа юзцнц сахлайа билмяди, мцштяриля-ря ешитдирмяэ мяг-

178
сядиля уъадан, ловьа-ловьа: "Аля, жугли нядц, оьуллар "па-
раход" сцрцр е!.." - дейиб, щыр-щыр щырылдадыса да щеч кясин
додаьы гачмады. Онун зарафатыны анламамышдылар, анла-
сайдылар да эцлян дейилдиляр, чцнки артыг сир-сифятиндян эю-
рцнцрдц ки, Мяммядаьа кефлийди вя бир ишаряйя бянд иди
ки, бу йад кишиляри чянясинин алтына алмагчцн йарымчыг пар-
чыны эютцруб юзцнц онларын йанына версии.
Мяммядаьа мяст эюзляриля Атаялийя бахды. Эерясян
"параход" сюзцндян бир шей баша дцшмямишди ки? Дцз-
дцр, Розанын ня веъиня, пулуну верян адам "параход"
сцря билярди, буну щяр аддымбашы лап реклам етмяк дя гя-
бащят дейилди, анъаг мясяля ондайды ки, Ширбаланын тутул-
масында бцтцн мящялля эцнащы Балавердидян чох - ялбят-
тя, еля Балавердинин сайясиндя - Мяммядаьада эюрцрдц
вя Мяммядаьанын инди "параход сцрмясийля" юйцнмяйи
ъамаатын арасында ян йекя алчаглыг сайыла билярди.
"Юззцм юлцм, Роза ханым, хятруви о гядяр истяйирям
эи! Аллаща анд олсун, мяним о мясяляден хябярим йох-
дур. Балавердийнян случайны эирмишдик пивнойа ки, бир аз
сяринляшяк. Эюрдук Ширбала уже лцл гамбярдц. "Доьрыйаъе-
йям, юлдцряъейям, йандыраъейям!.." Гейитдим она ки,
аля, Ширбала, йекя ъайылсан, нейшцн вар о арваднан, ней-
няйиб сяня? Башын салыб ашаьы, хырда-хырда чюряк пулусу-
ну газаныр, биримизин намусуна саташмайыб, биримизин
юйцня ки-ши салмайыб ки... Юз юйцдцр, балам, юзц биляр...
Сора чыхыб эетдик. Бир дя ешитдик ки, башывуза бу гязиййя
эялиб..." - Мяммядаьа Розайа горхусундан кякяляйя-
кякяляйя беля демишди. Щарда, ким о щадися барядя со-
рушурдуса, бу ъцр ъаваб верирди. Артыг юзцнц дя юз уйдур-
масына инандырмышды вя ня вахтданды - еля инди дя - щеч
тяряддцд дя етмядян санырды ки, о заман ящвалат щяги-
гятян дя беля олмушду. "Пахыллыьымы чякирляр дя, ай Ма-
мед, - Роза юзцнц боьа-боьа диллянмишди. - Икинъи мяр-
тябяни тикяннян Ширбалаэилин щяйятляри дцшмян кясилибляр

179
мяня. Няди-няди, евляринин габаьыны тутмушам, кцчяни,
тралейбуслары, машынлары эюря билмирляр. А балам, бяс ней-
ляйяйдим, о эцн олсун сяннян эюряк, оьул евляндирмиш-
дим, эялинимля бир евдя йашамайаъаьдым ки! Арада абыр-
щяйа вар, ейибдцр ахы. Бялэя эялин мяним габаьымда со-
йунмаьа утаныр... Бялкя еля мян дя щардаса оьулдан щя-
йа еляйирям... Мцсурман дейилик бяйям? Ювладла валидей-
нин арасында бир пярдя олмалыдыр, йа йох?.." - "Елядц, Ро-
за ханым, елядц!" - вя Мяммядаьа онунла там разылаш-
маьа мяъбур олмушду...

...Ширбаланын мящкямясиндя ня Балаверди варды, ня дя


Мяммядаьа. Мящяллядян беш-цч тяяссцбкеш эялмишди,
мящкямянин гапалы кечяъяйи бящанясиля онлары да зала
бурахмадылар. Ики ай ютдцйцня бахмайараг, Бяхтийарын
машынындан еняндя Розанын баш-эюзц щяля дя тянзифля
сарынмышды. Оьлуйла эялини голуна эириб ону халг мящкя-
мяси йерлешян бинайа салмышдылар, эуйа юзц йерийя билмир-
ди. Бу гадын чюлдя беля актрисалыг едирдиса, мящкямя са-
лонунда ня ойун чыхараъагды?!
Бир саатдан сонра "Аьаширин оьлу Ширбалайа йедди ил вер-
диляр!" хябяри дилдян-диля дцшяряк бутцн мящялляйя йайыл-
ды. Билян билирди Ширбала ня цстя эетди, амма дцнйаны юз
аршынларыйла юлчян бязи-бязи аьзыэюйчякляр кцнъ-буъагда,
байыр-баъада пычылдашырдылар ки, щеч ня цстя адам тутмаз-
лар, щалбят доьрудан да кефляниб, Розанын эюзялчялярини
зорламаг истямишди...
Хейли вахт Ширбаланын адыны щалландырмагдан чяняси йо-
рулмуш ъамаат "Аьаширин оьлу" мювзусуну чейнянмиш
саггызтяк аьзындан тцпцрцб атандан сонра Ширбала да
Худайар, Эцляли, Щцсейнгулу кими унудулуб эетмишди вя
"мал" сарыдан корлуг чякмяйян Розанын "ят комбинаты"
артыг эурщаэурла "ишлямяйиндяйди"...

180
...Ширбала Мяммядаьанын пычылтысына, даща доьрусу, фы-
сылтысына хяйалдан айылды.
· Амма низашто эетдин а... Щеч ня цстя...
Бу фысылтыйабанзяр пычылтыны машынларын сяс-куйц ичиндя
неъя ешитмишди, тяяъъцблцйдц. Мяммядаьанын сясиндя
тяяссцфдян чох щейрят долу бир истещза варды: "Щеч ня цс-
тя..."
Мяммядаьа "Щеч ня цстя эетдин" дейяркян, яслиндя
щаглыйды, буну Розаны юлдцрмядийиня эеря щяля дя тяяс-
сцфлянян Ширбала да анлайырды. Онсуз да Сибир калонийала-
рында он ил* (*Ъязасынын сонуна йахын калонда гийам галх-
мышды вя аьына-бозуна бахмадан, ону да гийамчыларын
арасына гатараг цч ил ялавя иш кясмишдиляр.) йатаъагдыса,
юмрцндян гопарылмыш бу он или щеч олмаса билярди нядян
ютрц йатыб! Амма Мяммядаьайа ъаваб вермяйя, уму-
миййятля, онунла кялмя кясмяйя щеч бир мяняви ещтийаъ
дуймурду, буна щеч щявяси дя йох иди. Байаг, щасара
алынмыш бош торпаг сащясиня бахыб, бойа-баша чатдыьы щя-
йятлярини, о щяйятля баьлы кювряк хатиряляри йада салырдыса,
кечмишин га-ра кюлэяси олан Мяммядаьаны эюряндян
сонра тякъя йерля-йексан едилмиш ата оъаьыны дейил, мя-
шум икимяртябяли бинаны, юлдцрмядийи цчцн индийядяк йа-
ныб-йахылдыьы Розаны, Атаялинин пивяханасыны, эянълийинин,
азадлыьынын пивяханада баша вурдуьу сон дягигялярини дя
истяр-истямяз хатырлайараг ганы гаралмышды.
- Ещ, гядеш, сяннян сонра щеч билирсан няляр олду?! -
Мяммядаьа башлады йенидян цйцдцб-тюкмяйя. Ширбала-
са ону динлямирди, чцнки мящбясдя олса да щяр шейдян
хябярдарды. Ширбала щятта ону да билирди ки, Мяммядаьа
Розаэилдя олмушду... Трактор кялиб щяйятлярини, пивяхана-
ны, маьазалары, Розанын кечмиш мцлкцнц йерля бир етмяз-
дян яввял Аьашир ки-ши варидатыны Ящмядлидяки тязя мян-
зилляриня дашымагчцн йцк машыны эятирмишди. Онда Аллащын
Атаялиси дя ев яшйаларыны машына йцклямякдя кишийя кю-

181
мяклик етмиш, бекар Мяммядаьаса бомбош пивяханай-
ла цзбяцз дуруб, ялини аьдан-гарайа вурмамагчцн юзц-
нц эюрмямязлийя гоймушду, - буну да Ширбалайа чатдыр-
мышдылар.
- Шящярдя ермяни гырьыны дцшяндя Миринин оьлу Аьаъа-
мал... - Мяммядаьа щяля дя янэя верирди - Аля, Мейбул-
ланын бюйцк гардешини дейирям е, кцчямиздян ики тин йу-
харыда "Хлебнынын" йанында олурлар. Щя, Аьаъамал эюзц-
ня дюндцйум ахы о вахтлар "ъябщячиляря" гошулмушду, еля
бир митинг йох иди ки, боьазы йыртыланаъан гышгырмасын, ми-
лиссалар да нечя дяфя дубинкаламышдылар ону. Ийирми Йан-
вардан сонра розыскдайды, соралар хябяри Гарабаьдан
эялди, кишинин оьлу фронтдайды, щинди эуйам инвалиддир, йери-
йяндя айаьыны чякир. Ашаьы кцчядя дямир буткяси дя вар.
Бир дяфя нисйя бир банка пивя истядим оннан, бир щяшир го-
партды ки! Дедим, аля, ня ял гатмысан юзувя, Атяли сяннян
гирйетли ъайылды, щеч кимя атказы йох иди! - Ширбаланын дарых-
дыьыны эюрцб мятлябя кечди. - Ня башыву аьрыдым, ермяни
гырьыны вахты эедиб шящярдян бир баталйон "йеразы" тюкмцш-
дц Бяхтийарэиля ки, бурда ермянкяляр йашайыр. Дцздцр, сюз
дцшяндя бойнуна алмырды, амма ушаглар анд ичирдиляр ки,
онун ишийди. Тиндя дайанмышдым юзцмчцн, бир дя эюрдцм
будур е, Ъинли Ъяфяр гошунлары ашаьы тяряфдян "щуррей" еля-
диляр "Биъбалаэиля". Бядбяхт щеля тязя эирмишди юйя. "Вай
мама!" - бир ангырырды ки, щеля бил пазлайырдылар ону. Гышгы-
рыьа Розаэилдян биринъи Тама-ра чыхды, ъан ширин шейдир,
прамой верди юзцнц сизин щяйятя, ордан да через дамлар
атданды дал кцчяйя, якилди. О йашда арвад дамларла бир га-
чырды ки, дейярдин ъаван гыздыр. Ъин иди кюпяйин гызы, ъин!
Сора юйдян Роза эюрцндц, бир ялийла парикини тутуб айаг-
йалын, лющцлдяйя-лющцлдяйя пивнойун габаьыйнан миллян-
ди оьлуэиля. "Мамед, ушаьы юлдцрцрляр!" Ъящяннямя юлдц-
рцрляр, беля гара эора юлдцрцрляр, чевирдим цзцмц о тяря-
фя, нейимя лазымдыр е!

182
Сяся ъамаат да, Атялинин клийентляри дя тиннян балет еля-
йирдиляр, бири йахын эялмирдися, мяня ня дцшмцшдц! Щя,
Ширбала, бир дя бахдым ки, ъан, ъан, Сусанна гайынанасы-
нын юйцннян пробка кими кцчяйя атылды. Дцз сизин щяйяти-
визин гапысы аьзында галды мяяттял, билмяди нейлясин. Ал-
лащ-аллащ, йазыь ня эцндяйди: халаты ъырыь-ъырыь, о сойугда
башачыг, айагйалын, эюзляри горхудан тарелка бойда! Ам-
ма Роза афирискайды, юйляриннян оьлуэиля чорны ход варды,
ордан дцшмяйиб, изи аздырмагчцн пивнойун габаьыйла
ъуммушду Бяхтийарын кюмяйиня. Эялинининся башга ча-
ряси йох иди, бандитлярин ялиннян гопуб, секретны пиллякан-
ла юзцнц вермишди икинъи мяртябяйя, атданмышды байыра.
Тез ъумдум гызын цстцня. Ялляримдян тутуб башлады йал-
вармаьа: "Мамед, испаси!" Ора-бура бахыб эюрдцм ки,
миллятин башы гарышыгдыр, ашаьыда ана-баланы мялядирдиляр,
ит йийясини танымырды. Дедим "аьяз, эял далымъа!" Хялвят,
хяфя кцчялярля...
Бу йердя Ширбала онун сюзцнц кясиб, щекайятин эери-
сини деди:
- Апардын Шямсяддинин падвалына... Юлцмдян гуртардын
ону...
- Сян щардан билирсян?!. - Мяммядаьа яввялъя щейрят-
лянди, амма доьмаъа ямиси Гурбангулуну йада салан
кими, авам суал вердийиня пешиман олду, чцнки Гурбан-
гулу цч йол беш ил-беш ил йатыб чыхмышды вя сонунъу дяфя
узаг "сяфярдян" гайыданда еля шейляр данышмышды ки, гар-
дашоьлу галмышды мат, щейран-щейран сорушмушду ки,
ями, сян тцрмядя ола-ола, байырда баш верянляри щардан
билирсян? Гурбангулу да юзцнц мялуматфцруш эюстярмяк-
чцн, сявиййясиня уйьун ядябсиз бир мясял чякмишди, мя-
насы ойду ки, чюлдя ня едирсян ет, эеъ-тез сяси (Гурбан-
гулу "ийи" дейирди) эялиб тцрмяйя чатаъаг...
Мяммядаьа баша дцшдц ки, "дастанынын" ардыны нягл
етмяйин ящямиййяти йохдур: Ширбала чох шейдян аэащды,

183
амма иллярдян бяри цряйини губара дюндярмиш бир нисэил бу
дяфя дя - щяр Сусаннадан сющбят дцшяндян сонра -
язаблы, дюзцлмяз мяняви аьры шяклиндя ойаныб бейниня,
тяфяккцрцня щаким кясилди вя Мяммядаьа щямишяки ки-
ми, санъыкясян дярмана чевирдийи биръя ъцмляйля о мя-
няви аьрыны мцвяггяти кейитди: "Дяййус Шямсяддин он
дяйгя эеъиксяйди, ермянкянин ишини битиряъейдим!.." (Беля
дейяндя тохдайырды, юзцнц "ярмянкянин" ишини битирмиш ки-
ми санырды...)

...Шямсяддин евляринин зирзямисини ала-бабат тямир елят-


дириб биротаглы худмани мянзиля чевирмиш, евдякиляря ма-
не олмасын дейя кцчя тяряфдян гапы гоймушду вя щяр-
дян мящялля ъаванлары, дост-таныш, цмумиййятля, бекар,
авара адамлар йыьылырды башына. Чай ичир, нярд атыр, карт, гу-
мар ойнайыр, йери дцшяндя анаша чякиб хумарланырдылар
да. Няшялянмиш "гонаглар" Шямсяддинин абыра салдыьы зир-
зямийя бахыб, юз фантазийасына, тяфяккцр сявиййясиня уй-
ьун мяслящятлярини ясирэямирдиляр. Бири бураны хашхана, бир
башгасы гушханатяк эюрмяк истяйирди. "Аля, Шямсяддин,
цч-дюрд квартирант бурахыб, йахшы пул гырмаг олар бурдан!"
- диэяринин фикри беляйди. "Ясл Сусаннанын йеридир! Саласан
кюпяйин гызыны падвала..." - наркотикдян "уймуш" Мяммя-
даьа щяр дяфя Шямсяддинин дарысгал отаьынын алчаг тава-
нына, пружинляри чырылдайан кющня диванына, йухарыда, адам
бойу щцндцрлцйцндя, газамат пянъярясини андыран дя-
мир торлу няфяслийя оьрун-оьрун эюз эяздирдикъя, ян ъя-
сарятли, романтик хяйаллара далыб цряйиндя беля дейирди вя
эцман едирди ки, дцнйа мюъцзядян хали дейил: ким билир,
бялкя ня вахтса тале, гисмят еля эятиряъякди ки, эцнлярин
бир эц-нц Шямсяддинин еля бу зирзямисиндяъя дярдиндян
синов эетдийи ермяни гызыны алтына ба-сыб, гядими диваны ся-
щяряъян ъыр-ъыр ъырылдадаъагды... (Бязян сащя мцвяккили дя
йолуну бура салыб криминоэен елементляря гаршы "профилак-

184
тик" тядбирляр кечирирди, йяни "нийя ишлямирсиз?", "бурда ня
гайырырсыз?" кими суаллардан сонра бу потенсиал ъинайят-
карлар мяълисини "бир даща эюзцмя дяйсяз шюбяйя апара-
ъам!" щядясиля даьыдырды...)
Шямсяддин яйниндяки пал-палтары чыхармадан дивана
узаныб мурэцлямяк истяйирди ки, зирзямисинин гапысы дюйцл-
мцшдц. Сящярки яййашлыьын стол цстцндя галмыш нишаняляри
- бош араг шцшяляри, колбаса, консерв галыглары, чюряк гы-
рынтылары, кирли стяканлар арасындакы зир-зибил долу кцлгабына
бахараг, "Казбек" кютцклярини эюрмядикдя цряклянмишди:
- Щя, эян дя кимдц орда?!
Инди истяйир "участковы" йох, лап "дайысы" эялсин, ким сц-
бут едя билярди ки, эцнорта мящялля ушагларыйла няшялан-
мишди? Наркоманлар думанлы башла да олса, "Казбек"ляри
газ собасына тулламагла ещтийатлы тярпяняряк вахтында изи
итирмишдиляр.
"Шямсяддин!" - Мяммядаьанын щяйяъанлы сясини ешит-
дикдя йцйцрцб гапыны ачмаьыйла Мяммядаьанын синясий-
ля ону итяляйяряк Сусаннаны ичяри салмаьы бир олмушду.
Шямсяддин ичкинин, няшянин тясириндян гызарыб шишмиш эюз-
лярини щейрятля овушдурмушду: эюрдцкляри йухуйду, йохса
эерчяк?! Розанын эялини, ялчатмаз, цнйетмяз Сусанна
айагйалын, биръя халатда Габырьа Мяммядаьайа гысылыб
сойугданмы, горхуданмы тир-тир ясирди...
· Аля, йатмысуз фил гулаьында, шящярдя гырьындыр, дцнйа-
дан хябяривиз йох! Эюр ня эцня галмысыз ки, "йераз"лар ба-
сыблар мящялляни, ермяни ахтарырлар... Щаны Ширбала кими ъа-
йыллар?! Пысаат шошканы чякиб щамыны гатмышды габаьына!..
- Мяммядаьа кей-кей бахан Шямсяддинин щеч бир реак-
сийа вермядийина тяяъъцблянмишди. (Эязляйирди ки, Шям-
сяддин "шошка" чякмяся дя, щеч олмаса башына бир дяс-
тя дялиганлы топлайараг таланчыларын габаьына чыхармагла
онлара щансы мящяллядя гочулуг етмяк истядиклярини эюс-
тяряъяк вя Шямсяддинэил мящяллянин адыны горудуьу

185
мцддят ярзиндя о да бу кясиф гохулу, тюр-тюкцнтцлц зирзя-
мидя илляр узуну щясрятиндян юлдуйц ермяни эюзялини Нущ
яййамындангалма дивана узадыб, она юз дяли мящяббя-
тини нцмайиш етдиряъякди!..) - Аля, сян щяля дя "уйсан" (йя-
ни няшялисян) ки! Сир-сифятцвя су вуруб ъум Бяхтийарэиля,
бялкя уже о дцнйалыг еляйибляр олары. Щяля бу йазыг гызы ти-
кя-тикя доьрайаъейдиляр, мян олмасайдым...
Сусаннайла тяк галмаьа тялясян Мяммядаьа Шям-
сяддини йола эятирмякдян ютрц хейли чяня дюймцшдц.
Шямсяддин таланчылары бящаня едиб зирзямидян эетмяк ис-
тямямишди: "Ня данышырсан, билсяляр ки, бурда ермянкя эиз-
лядирям, падвалымы йандырарлар!" Ода мящяллянин бцтцн ки-
шиляри кими Розанын эялининдян кясирди. Бейнини чульамыш
няшя думаны там даьылмаса да дярк едирди ки, беля бир
мюъцзя, йяни ъанлар алан Сусаннанын онун зирзямисиня
сыьынмасы щяйатда бир даща баш вермяйяъяк вя талейин
эюндярдийи бу хошбяхтликдян, бу фантастик мюъцзядян йе-
тяринъя бящрялянмямяэ - сонра юмцр бойу пешиманъа-
сына дизляриня дюймяк демякди. Амма Мяммядаьа да
ня щярифди, ня дя авам! Эцнлярин бир эцнц гармаьына эе-
чяъяйиня щеч хяйалларында беля эцманы чатмадыьы "шикар"
юз ял-айаьыйла эялиб онун торуна дцшмцшдц, щалалъа "о-
вуну" инди няшяхорун биринями веряйди, хейр а!
Диванда бцзцшцб отурмуш гыз ъанынын щайындайды: кц-
чядян ешидилян щяр сяся диксиняряк ващимяйля зирзяминин
балаъа пянъярясиня бахыр, горхудан дишляри бир-бириня дя-
йиб шаггылдайа-шаггылдайа щей аьлайыр, эюзляринин йашы кя-
силмирди ки, кясилмирди.
- Ребйата, умолйайу вас, не бросайте менйа, мне
страшно!..
- Не бойса, аьяз, йа издес!
Хейли дартышмадан сонра Мяммядаьа компромис ва-
риант тяклиф етмишди:
- Йарым сащат "Биъбалаэил" тяряфлярдя фырлан, эюр вязиййят

186
ораларда неъядир, сора гайыдыб эялярсян. Щеч цряк-эюбе-
йиви йемя, аля, мян евли адамам, "мал" сящяряъян ся-
нийняндир... Йарым саат полны бясимди!.. Мян юлцм, хятрц-
ви истядийимчцн ъананы эятирмишям йаныва, дедим юзэяси-
ня нюш гисмят олсун е? Йохса йеря ня эялмишди, йердян
чох йер, анашы апарыб Казымын качегаркасына... лап еля
Мирсейидин гушханасына да сала билярдим. Ким атказ еляр-
ди, вес мящля синов эедир бу ъанчцн!..
- Йахшы, чох узатма. Гапыны байырдан цзцвцзя баьла-
йаъейям, ишыглары сюндцрярсян. Йарым сащата гайыдырам
а...
Шямсяддин юзцнц пивяхананын габаьына йетиряндя ики-
мяртябяли бинанын алт мяртябяси тцстцлянирди. Таланчыларын
йандырыб эетдикляри мянзили ъамаат тязя-тязя сюндцрмцш-
дц. Миллят йыьылмышды кцчяйя, ийня атсайдын йеря дцшмяз-
ди. Шоседя машын тыхаъы йаранмышды. Аьзына гядяр адам-
ла долу троллейбус бири-бириня дирянмиш автомобиллярин ара-
сында илишиб галмышды. Щамынын эюзц Бяхтийарын евиндяйди.
Сяс-кцй, тцстц, машын сигналлары... тамашайа топланмыш
адамлар - щяр шей о эцн шящярин мцхтялиф йерляриндя чо-
хунун растлашдыьы ейни мянзярянин тякрарыйды...
Бир дястя мящялля ушаьы Шямсяддини эюръяк цстцня тю-
кцлцшмцшдцляр:
- Хябярин вар, аля, Мяммядаьа ярмянкяни гачыртды е?!.
Бейбуллайла Гочящмяд байагдан ах-тарырлар олары... Де-
йирляр биз дя дадына бахмалыйыг, "Габырьайа" олар, бизя
йох?!.
Шямсяддинин цряйи дцшмцшдц. Горхмушду ки, мящял-
ляни яляк-вяляк еляйян Бейбуллаэил онун зирзямисиня дя
баш чякя билярдиляр. Гапыны чюл тяряфдян ири гыфылла баьламыш-
ды-са да, Мяммядаьаэилин ичяридя ещтийатсызлыг едяряк
сяс салыб юзлярини яля веряъякляриндян ниэаран галмышды.
- Розайла биъбаласыны юлцнъя чырпмышдылар... сора искоры-
да апардылар балнискяйя. Тай чятин олардан адам ола...

187
Шямсяддинин фикри Бейбуллаэилин йанындайды. Зирзями ят-
рафында щай-кцй гопсайды сяся ата-анасы, гардашы да юз-
лярини кцчяйя атаъагдылар. Биабырчылыг! Дилхорчулугдан араг
алмаьы да унутмушду. Ахы эюзял планлары варды: йарым литр
эютцрцб Сусаннайла эиллядяъяк, сящяряъян кефя баха-
ъагды. Синирли-синирли еля тязяъя "казйоллар!" дейя мырылдан-
мышды ки, йухары тяряфдян, дар кцчялярин бириндян тцнд шц-
шяли, дамы антенналы гара "ГАЗ-31" пейда олуб онлара
сямт эялмяйя башламышды. Бу "ГАЗ-31"-и мящяллядя та-
нымайан йох иди. Щямян о машын иди ки, Сусаннаны эязди-
рирди; Ширбаланы да еля онун кабинясиня дцртцб апармышды-
лар тцрмяйя. Бязиляри еля билирдиляр ки, бу автомобил "горот-
делиндир", Балавердийя эюряся "совмин"ин машыныйды, Мям-
мядаьаса "аля, мяннян йахшы биляъейсцз, кекебенин
секретни отделинин замынындыр о "отуз бир" дейирди вя щамы
да она инанырды, чцнки киши "параход сцрмцшдц", бир нюв
Бяхтийарын аталыьыйды, неъя олмаса да Розаэиля щамыдан
чох о йахынды, няся... Мящяллянин аваралары, дялядузлары,
наркоманлары бу машындан чох ещтийатланырдылар. Еля инди
дя, тцнд шцшяли, дамы антенналы щямян ГАЗ-31 узагдан
эюрцнян кими байагдан дил-дил ютян оьланлар горхуларын-
дан тялясик даьылышараг юзлярини гялябялийин ичиня вурмуш-
дулар, "гуйруглуйдулар" ахы: араларында бычаг эяздиряни дя
варды, ъибиндя наркотики оланы да... Шямсяддин якилмяйя
маъал тапмамыш машын дцз онун йанында дайанмышды.
Сонра габаг вя арха гапыларын тцнд шцшяляри йарыйаъан
ендирилмишди. Ирялидя, йекяпяр сцрцъцнцн йанында отурмуш
дангабаш, кялбойун оьлан йоьун шящадят бармаьыйла
ону чаьырыб, бирдян-биря ямр етмишди:
- Мяммядаьаны тап бизимчцн!
Шямсяддин гапынын пянъяряси гаршысында кялбойун оь-
ланын башы бярабяриндя мцтиъясиня яйилиб дурмушду. Мям-
мядаьанын "ермянкяни гачыртмасы" хябяринин тякъя Бей-
буллаэиля дейил, ишыг сцрятиля "кекебенин секретны отделиня-

188
ъян" эедиб чыхмасындан бярк ващимялянмиш, йалан уйдур-
маьа ъясаряти чатмамышды, чцнки она еля эялмишди ки, ка-
бинядякиляр - онларын тящлцкясизлик органларындан олдуьу-
на зярряъя шцбщяси йох иди! - щяр шейдян аэащдылар, садя-
ъя олараг сынайырдылар ону. Яслиндя бу, даим наркотик гя-
бул етмякдян кцтляшиб ъылызлашмыш бейинин гарабасмала-
рыйды. Арха отураъаьа йайханмыш йашлы, базбурутлу киши о
гядяр ъцссялийди ки, эювдясийля аз гала отураъаьын йарысы-
ны зябт етмишди. Ки-ши бащалы костйумдайды, галстук тах-
мышды, плашыны атмышды дизляри цстцня. Йоьун, ятли бойнуну
кип сыхмыш кюйняйинин крахмаллы, аьаппаг йахалыьы алага-
ранлыг кабинядя пар-пар парылдайырды. Базбурутлу киши (шяк-
сиз йцксяк вязифяли шяхс иди) мусигили алышганыны ишя салыб,
бахышларыны машынынын пянъяряси гаршысында бцкцлцб дур-
муш оьландан айырмадан филтрли сигарет алышдырмышды вя алыш-
ганын ишыьында онун зящмли, нцфузедиъи, овсунлу эюзляри-
нин тясириндян Шямсяддинин ъанына цшцтмя дцшмцш, пян-
ъяря гаршысында даща да яйилиб дили топуь чала-чала демиш-
ди:
- Гы-гызы па-а-а-двалда эи-эизлятмишик... Юлцмнян гу-
гуртармышыг Су-су-саннаны, ня-чялний...
Сусаннанын адыны ешитъяк кишинин эюзляри гярибя ишартый-
ла парылдамыш, йаьлы сифятиндяки долу додаглары арасындан
сигарет тцстцсцнц чюля - дцз Шямсяддинин цзцня цфцрцб
ращатлыгла кюксцнц етцрмцшдц:
- Маладес!
Байагдан машынын салонундан эялян ятир ийи, бу йан-
дан да бащалы сигаретин хош гохусу ит ийи верян зирзяминин
боьуъу щавасына алышмыш Шямсяддинин бурнуну далайа-
раг башыны йцнэцлъя эиъяллятмишди.
Кялбойун оьланын амираня сясля вердийи "тярпян эюряк!"
ямриндян сонра Шямсяддин ГАЗ-31-ин габаьына дцшцб
сцрцъцнц язиййятя салмамагдан ютрц евляриня гядяр олан
100-150 метрлик мясафяни машынын фараларынын ишыгландырды-

189
ьы дар йолла (щяйяъандан юзцнц итирмиш Шямсяддиня еля
эялирди ки, йейин аддымларла йерися, машыны тысбаьатяк онун
ардынъа сцрцндцрмяк мяъбуриййятиндя галаъаг сцрцъц
дя, базбурутлу, вязифяли киши дя, кишинин ирялидя отурмуш кял-
бойун ъанэцдяни дя юзлярини наращат щисс едяъякдиляр ки,
буна да ясла йол вермяк олмазды; сурятля гачмаг да йах-
шы дейилди, еля билярдиляр ки, якилмяк истяйир...) юзцнцн иъад
етдийи цсулла - эцлцнъ бир тярздя йары йцйцря-йцйцря, йары
атдана-атдана, беъит-беъит йерийяряк зирзямийя доьру
сямт алмышды.
Шямсяддин гапыны цзляриня баьлайыб эедяндян сонра
Мяммядаьа еля тязяъя эялиб юзцнц дивана - Сусанна-
нын йанына вермишди ки, кцчядян таныш сясляр ешитмишди. "А-
ля, бу ща-ра апарыб анашы эюрясян?" - "Бялкя Йухары мя-
щялляйя эедиб Хосунун искладына салыб гызы?" - "Аля, Шям-
сяддинин дя падвалы баьлыду ки! Бяс онда щара гачырыб ъа-
наны бу дяййус?" Сющбятин онлардан эетдийини анлайан
Сусанна Мяммядаьайа даща да сых-сых гысылараг, тялаш-
ла пычылдамышды: "Йа бойус, Мамед..." Мяммядаьа да
ялини Сусаннанын йупйумру чийниня гойуб ону бярк-бярк
гуъагламыш, синясиня тохунан ири, йумшаг дюшлярин, бащалы
дезодорант гохусу верян яндамлы бядянин тямасындан
аз гала щушу башындан чыхмыш, аьзындан гейри-ихтийари сц-
зцлян суйу гызын шабалыды, ятирли сачларына ахыдараг астма
хястялийиня тутулуш нахош кими тянэняфяс сясля эцъ-бяла:
"Не бойс, азз, тибе никаму не дам..." дейя билмишди.
Зирзяминин габаьына топлашмыш Бейбуллаэил мяшвярят
кечириб Мяммядаьанын "ъаны" апардыьы йери мцяййянляш-
дирмяйя чалышмыш, мцхтялиф, ян аьласыьмаз вариантлар иряли
сцрдцкдян сонра Казымын "качегаргасына" баш чякмяк
гярарына эялмишдиляр. Щалал "гянимятиня" ортаг олмаг ис-
тяйян дяййус эядяляр изя душмцш тазылартяк "ов" ардынъа
гошан кими, Мяммядаьа пянъяляри цстя эедиб пянъяря-
нин алтында дайанмыш, тящлцкянин совушдуьуну там йя-

190
гинлядикдя юз-юзцня нифрятля дейинмишди:
- Гирйетли ъайылларымыз тцрмялярдя чцрцйур, эюр мящля
кимляря галды!
- Мамед, дорогой, йа бойус...
Мяммядаьа астаъа - еля астаъа ки, бялкя дя тяэъя
юзц ешитмишди - "ъа-а-а-н!" демиш, яввялъя сящяр-ахшам
башындан дцшмяйян, бу сябябдян дя ичи цфунят ийи верян
"аеродромуну" чыхарыб стол устцня тулламыш, сонра бюйцэ
гардашынын кющня "Тиклас" плашыны, дирсякляринин сапы цзцл-
мцш гядим пенъяйини сойунмушду... Диванын кцнъцня гы-
сылыб отурмуш Сусан-на - бу саат онунчцн дцнйанын ян
эюзял мяляйи аьлар сясля щансы бир телефон нюмрясинися
щей тякрарлайараг, Мяммядаьайа ора зянэ етмяйи йал-
вармышды. Мяммядаьа Сусаннанын ня дедийини ешитмя-
мишди, даща доьрусу, шящвят щиссийля говрулдуьуйчцн
онун дедикляринин фяргиня вармадан йалварыш долу аьлар
сясин мялащятиндян, бир аздан аьзына салыб ямяъяйи - бу-
ну няьд елямишди! - ятли, ал гырмызы додагларда неъя дя
еъазкаръасына сяслянян "Мамед, умолйайу..." сюзляри-
нин сещриндян олан-олмаз аьлыны да итирмиш, алагаранлыгда
эюзляри аъ гурд эюзляритяк парлайа-парлайа, суланмыш аь-
зы ачыла щалда щейвани бир инстинктля ермяни гызына доьру
йеримиш, сяадятиня говушмаьына ики-цч аддым галмыш кц-
чядян айаг, машын сяси ешидиб йериндя донмушду. Тяр
ичиндя цзян Шямсяддин байырдан гапыны ачыб юзцнц щювл-
нак ичяри салмыш, зирзяминин ишыьыны йандырыб тянтийя-тянтийя
демишди:
- Сусанна, балшой-балшой мужшина "газ тирытсат адин" пи-
ришол, тибе ишшит! Эюзлянилмяз хошбяхтликдян Сусанна аз
гала гяшш едяъякди:
- Енастватс!
Мяммядаьа юзцня эялиб бош диваны эюряндя гыз артыг
ичяридя йох иди, гяфясдян гуртулмуш гуш кими учуб эетмиш-
ди...

191
Зирзяминин гапысындан кцчяйя галхан пилляканларда
дурмуш оьланлар тини бурулуб ябяди гейб олан машынын ар-
дынъа баха-баха галмышдылар. Базбурутлу, иланэюз киши он-
ларын "гонимятини" ялляриндян алараг машына басыб апар-
мышды! Фаъиянин мигйасыны яввол-яввял щисс етмямишдиляр,
чцнки эюзляри илан эюзлярина бянзяйян базбурутлу кишинин
щяля дя нцфузедиъи, овсунлу бахышларынын тясири алтындайды-
лар, амма бир мцддятдян сонра айыланда неъя дя аьыр ит-
кийя мяруз галдыгларыны дуйуб дизляриня дюймцшдцляр. О
аьыр итки Мяммядаьанын дахилиндя бир бошлуг йаратмыш,
онунчцн дюрд ушаг доьмуш доьмаъа арвадына беля щят-
та нечя ай йахын дцшя билмямишди. Сусаннадан сонра
няинки арвады, дцнйа-алям юз ляззятини, ъазибясини итирмиш-
ди. Ах, "бу дяййус Шямсяддин бир он беш дягигя йубан-
сайды!.."

...Ширбала бир ахшамцстц автобусла евя гайыданда пян-


ъярядян Сусаннаны эюрмцшдц. Йашлашыб даща да тяравят-
лянмиш Сусанна "Рамсторе" маьазасы гаршысында бирдян
эюзцня дяймишди. Он ики ил ются дя, Ширбала йанылмадыьына
яминди: о, щямян ермяни гызыйды - Бяхтийарын арвады! (О
тясадуфдян бир нечя ай габаг, кечмиш мящялля ушагла-
рындан Ялисяфа да "ярмянкяни" шящярдя эюрдцйцнц Ширба-
лайа демишди.) Гадын бащалы, хариъи машына минирди. Арха-
сынъа мутиъясиня эялян ъаван, быьыбурма оьлан (бялкя дя
Сусаннанын сцрцъцсцйдц) ялиндяки долу селлофан торбаны
лимузинин багажына йцкляйирди. Ширбала буну Мяммядаьа-
йа демяди. Она эюря йох ки, кечмиш мящялля ушаьынын
гайсаг баьламыш йарасыны гашыйыб ганатмаг истямирди
(бялкя Мяммядаьа да хябярдар иди ки, Сусанна шящяр-
дядир), садяъя олараг Мяммядаьайла кялмя кясмяйя
ня щявяси варды, ня дя сябри. Евдян чохдан чыхмышды, йя-
гин цряйи галмышды анасынын. Тцрмядян сонра, беш дяги-
гялийя дя олса, гапыдан чюля айаг гойан эими гары ниэа-

192
ран-ниэаран чыьырырды ардынъа: "Башува дюнцм, а бала, тез
гайыт!"
- Йанварын ийирмиси гошун эирди шящяря, гырьын дцшдц...
- Мяммядаьа онсуз да чохданышанды, Ширбаланын аьзы-
на су алыб дурмасындан эирявя кечмишди ялиня, дойунъа
цйцдцб-тюкцрдц. - Сора ана-бала балнисэядян чыхдылар.
"Биъбала" ермянкясини эютцрцб кючдц Краснадара. Роза
яввял бир истяди евини ремонт елясин, сора дейясян эюрдц
ки, йох, тай бу мейдан о мейдан дюйцл, икимяртябяни "йе-
разын" бириня сатыб эетди шящярин алайы йериня. Ешитдийимя
эюря, бу кафтар вахтында Дубайа, Тцркийяйя "мал" апа-
рыр... сцтцл шейляр... Щялялик ход эедир иши... Бир ара ахы фащи-
шялярин арасында йаман мод дцшмцшдц: щяфтя сяккиз
мян доггуз, верирдиляр юзлярини Дубайа, Истанбула, доллар
газанырдылар. Дайи ад чякмирям, мящлядя дя бири вар, ады-
ны ъайыл гойуб, кцл олсун онун киши башына, айрапортдан
арвадыны юзц йола салырды... - Ширбаланын гямли бахышларынын
бетон плитяляря зилляндийини эюрцб сющбятин сямтини дяйиш-
ди. - Щя, гагаш, бурда да ресторанлы, казинолу гасниса ти-
кяъяйляр! Дол-лар гызлары дястя-дястя ахышаъейляр гаснися,
хариъиляр кефя бахаъейляр. Сиз тяряфляри тязя-тязя сюкяндя
сюз эязирди ки, "йекялярчцн" доггузмяртябяли ев тикяъей-
ляр, сора щюкумят даьылды, истройка галды башлыбашына. Щин-
ди дайи точны тцркляр эютцрубляр бу йери, гасниса тикяъей-
ляр. Бу цчмяртябяни дя инэилисляр алырлар, фирма еляйяъякляр
ораны. Уже эялиб гоншуларла данышыблар. Щяр айляйя адам-
башы беш мин доллар веряъейляр. Сюбят вар эуйа бизим кц-
чяни китайлара сатыблар. Ня билмяк олар, гагаш, сатдылар-сат-
дылар да, щинди сатасат дюйцл бяйям?! Йедди баш кцлфятик,
отуз беш мин верярляр, полны бясимиздир, сиз тяряфлярдя уъуз
бир цчотаглы ев алардыг, галаныны да бурахардыг абарота...
Машаллащ, ушаглар да бюйцйцр...
Зяиф кцляйин дивар бойу сцпцрцб эятирдийи кющня, язик-
цзцк бир гязет парчасы Мяммядаьанын айагларына долаш-

193
ды. Яввялъя истяди гязети тяпикля вуруб юзцндян узаглаш-
дырсын, амма сящифяляри "бязяйян" чылпаг гадын шякиллярини
эюръяк фикриндян дашынараг тез яйилиб гязети йердян гал-
дырды, мцхтялиф еротик позаларда дурмуш лут гыз шякиллярини
аъ, щярис бахышларыйла бир хейли "йедикдян" сонра щюъъяля-
йя-щюъъяляйя охумаьа башлады: "Ъинси актын физалоэийасы".
Бу ня демякдир, аля? "Эцн ярзиндя 5-6 оргазм хястялик
дейил". Аргазм няди, гагаш? (Ширбала она бахмырды, ня-
дянся сифяти гапгара гаралмышды.) "Орал сексин техникасы".
"Орал... Орал...". Гязетлярин дя инди зибили чыхыб, еля шейляр
йазырлар ки... "Орал"... О ня олан шейдир еля? Ъан, ъан, бу-
на бах е, лап Сусаннейя охшайыр!..
Ширбала ясяби тярздя гязети онун ялиндян гопарыб тул-
лады вя узцнц йана чевириб, йайлыгла аьзыны гапайараг хей-
ли юскцрдцкдян сонра, юзцйля эяздирдийи балаъа картон
дярман гутусундан чыхартдыьы бир ядяд йумру щяби аьзы-
на атды. Юскцрмякдян эюзляри йашармыш, рянэи цзцндян
эютцрцлмцшдц. Мяммядаьайа бу чох шцбщяли эюрцндц:
(Дюрд ил габаг рящмятя эетмиш ямиси дя сонунъу дяфя га-
заматдан гайыданда беляъя юскцрярди. "Туберкулйоз!" -
кишинин юзц-юзцня гойдуьу диагнозу рентэенин ъавабы да
тясдиглямишди. "Турмяляр чыхды бядбяхтин ъийярляринин ахы-
рына..." - Мяммядаьанын атасы гардашынын щалына аъымыш
вя оьланларына мяслящят эюрмцшдц ки, ямиляриндян бир аз
аралы дурсунлар. Гурбангулунун бяльяминдя ган пейда
оландан Мяммядаьа гейбя чякилмишди...).
- Бирдян нахош-зад оларсан а?!
Ширбала онун сясинин ащянэиндян, юзц юз суалындан
диксиниб бир аддым эери чякилмясиндян анлады ки, Мяммя-
даьа яслиндя "нахош" явязиня "чухоткя" демяэ истяйирди.
Калонларда чяэдийи зцлмдян, мящрумиййятлярдян... вяря-
мя тутулдуьуну ачыгламаьы лазым билмяди, гой кечмиш
мящялля ушаьы ня фикирляшир-фикирляшсин, онсуз да "саьла-
мам" десяйди дя Мяммядаьа инанан дейилди.

194
- Йахшы, тай мян эедим. - Ширбала видалашмаг арзусун-
да булундуьуну билдирмясяйди Мяммядаьа мярщум
ямисини мисал чякиб, она сящщятинин гейдиня галмаьы тюв-
сийя едяъяк, якс щалда Гурбангулу кишинин аъы талейини бю-
лцшяъяйиля Ширбаланы щядяляйяряк юзцнц ъаныйанантяк эю-
зя сохмаьа чалышаъагды.
Мяммядаьа ани тяряддцддян сонра Ширбаланын узалы
галмыш ялини йцнэцлъя сыхмаьа юзцндя эцъ тапды. Ширба-
ланын тцрмя "йадиэарына" йолухаъаьындан горхурду. Еля
бу сябябдянди ки, щеч юзц дя билмядян, гейри-ихтийари дал-
далы чякилиб "хястяйля" (Ширбаланын "чухоткя" олдуьуну ар-
тыг няьд елямишди) юзц арасында нисбятян тящлцкясиз сан-
дыьы мясафя сахлайараг, щямсющбятинин тезликля узагла-
шаъаьы аны сябирсизликля эюзляйир, байаглары Ширбаланы гу-
ъаглайыб юпдцйцня эюря цряйиндя юзцнц о ки вар данла-
йырды.
Ширбала ъямиси он-он беш дягигяйди наггал Мяммя-
даьанын чяняси алтына дцшмцшдц, амма бу он-он беш дя-
гигя она щябсдя кечирдийи мяшяггятли он илдян дя узун
эюрцндц.
- Эедярдик евя дя... - Мяммядаьа додаглары арасында
еля-беля, сямимиййят хатириня кюнцлсцз-кюнцлсцз мызылда-
ды вя артыг эетмяйя щазырлашан Ширбаланын aжar сахладыьыны
эюръяк, буну разылыг яламяти санараг тез цзрхащлыг етди:
"Сяннян ня эизлядим, гагаш, юзцмцзцнкцсян... Ев де-
йяндя ки, щеч шяраит дя йохдур... Ики-цч картоф тапылса ха-
рабада бюйцк шейдир... Ушагларын да мяктябпулусу бу
йаннан, арвадаьа да о бириси тяряфдян... адам щеч билмир
вабше щаранын кцлцнц...
Бу дяфя Мяммядаьа адятиня якс эедяряк щямсющ-
бятиня, йумшаг десяк, мадди йардым уммаг мягсядиля
дейил, аьзындан чыхмыш сюзцн "бяласына" дцшмямякчцн
эилей-эцзар едиб "аь-лайырды". Мящялля ушагларынын зящляси-
ни апармыш, дилянчилийин нювляриндян бири олан бу примитив

195
"тактика" щеч юзц дя эюзлямядян "бящря" верди: Ширбала
"бу ня хяъалятди?" мызылтысы нязяря алынмаса, щеч бир мц-
гавимятя раст эялмядян ики он минлик яскинасы онун пен-
ъяйинин дюш ъибиня дцртяряк: "Хяръля ушагларчцн" деди вя
йайьын бахышларла сонунъу кярям кечмиш щяйятинин йери-
ня бахдыгдан сонра чеврилиб цзцашаьы - бир тин ойандакы
эениш, издищамлы кцчяйя доьру йола дцзялди. Мяммяда-
ьанын онун адамлара гарышыб эюздян итмясиня сябри чат-
мады, щювсялясизликля ъибиндяки пуллары чыхарыб санады: ики
ядяд он минликди! Бирдян-биря кефи кялля-чарха вурдуьун-
дан Ширбаланын хястялийини дя унутду, йяни горхмады ки, бу
каьыз паралардан вярямя-зада йолуха биляр (еля бир йахшы
ъящяти дя ойду ки, юмрцндя пулдан чийринмямишди! Га-
баглар - щяля ССРИ дюврцндя ара-сыра кцчялярдян цчдян-
бешдян тапанда севинъяк: "Аллащ бярякят версии!" дейя-
ряк, йердян галдырдыьы тоз-торпаглы пулу юпцб эюзцнцн цс-
тцня гойарды).
Мяммядаьа орадан дцз Аьаъамалын кюшкцня йолла-
наъагды. Биръя она боръу йох иди, чцнки Аьаъамал, цму-
миййятля, щеч кяся нисйя мал верян дейилди. Бу хасиййяти-
ня эюря да зиндейи-зящ-ляси эетдийи сатыъыны яввялъя имта-
щана чякяъякди: (ким билир, бялкя тясадцфян диня-имана
эялиб щеч пара сющбяти елямяди, рус демишкян "чем чйорт
не шутит") - "Винзавод араьуннан бирин эюрцм бура!" - "Я-
лин ъибиндя олсун!" - Аьаъамал вярдишини тярэитмядийини нц-
майиш етдиряъякди. - "Кечял щалва йейяр, пулуна миннят!
Кимнян яский ъайылыь, аля?!" - Мяммядаьа он минлийин би-
рини кюшкцн дешийиндян ичяри атаъаг, цряйиндя Атаялинин
атасына рящмят охуйуб, Аьаъамалын порсуг сифятиня шилля
кими чырпмаг истядийи сюзляри бу дяфя дя дилиня эятирмяйя
ъцряти чатмайаъагды. (Аьаъамал дялинин бирийди, зарафат-
филан ганмырды. Бир атмаъанын цстцндя кечян ай Фяряъи тя-
пийинин алтына салыб йахшыъа язишдирмямишдими?..) - "Ъийяр-
лярим говрулур тцстцйчцн, би дяня "Пириздент" вер, би дяня

196
дя "Пирима". Аля, о кансервоннан бирин дя гатдала гой са-
лафана. Чюрейин дя балаъасыннан дабавка еля ора!" Аьа-
ъамал мцштярисинин ямр формасында вердийи сифариши йериня
йетириб кюшкцн дешийини ичяридян кюк сифятиля гапайараг,
эизлядя билмядийи тяяъъцбля сорушаъагды: "Сонра?" - "Со-
ра лишни сянин саьлыьун!" - Мяммядаьа пулун галыьына -
беш йцз маната балаларыйчцн саггыз алыб ъибиня тюкяъяк-
ди.
Ахшамтяряфи олсайды, тякъя араг эютцрцб Ямраьанын
гаровулханасына йолланаъагды. Бир шейи няьд биляъякди ки,
нювбяйя чыхан Ямраьанын чантасында йумуртадан, кар-
тофдан варыдыр. Амма щяля эцнортайды, ялиндяки селлофан
торбайла евя дюнсяйди, арвадаьа щяшир гопараъагды: "У-
шаглар аъыннан гырылыр, сян зящяря пул вермисян?!." Ялбят-
та, араьын башына щарда, киминля даш салмаг ондан ютрц
бюйцк бир проблем дя дейилди: мящяллядя о гядяр юзц ки-
ми аваракор сцлянирди ки! Тинлярин бириндя, бядябяд лап еля
кцчянин ортасында саллаьы отуруб, бир шцшя араьы тезбазар
"яридярдиляр" эедярди, мясяля бунда дейилди... Мяммяда-
ьаны йандыран ойду ки, арвад фярли арвад олсайды, кцчяляр-
дя ня ити азмышды; гахыларды харабасына, шяриксиз-филансыз
хырда-хырда эиллядярди юзцйчцн...

Ики саатдан да чох иди ки, йухары кцчядяки ири автомобил


дайанаъаьынын ян узаг кцнъцня, щасар дибиня атылыб гал-
мыш кющня, сыныг-салхаг ГАЗ-53-цн дарысгал, тоз-торпаглы
кабинясиня сыьынмыш цч ъаван киши - Габырьа Мяммяда-
ьа, Ангурт Гязянфяр, Тахтабаш Вяли дизляри цстя сцфря ача-
раг консервля араг ичирдиляр. Нювбяйля бири-бириня ютцрдцк-
ляри йеэаня стяканы кабинядян тапмышдылар. Кишиликдян, ъо-
мярдликдян... чох тостлар демиш, нечя дяфя гуъаглашыб
марча-мурчла юпцшмцшдцляр. Сонунъу саьлыьы Мяммя-
даьа сейлямишди:
- Дейирям буну да эиллядейцн лишни Ширбала кими гирйетли

197
ъайылларын саьлыьына, нешцн ки...
Мяммядаьа эеъяйяйахын дамаьында филтрли сигарет
("Приманын" сонунъу дянясинядяк ахырына чыхандан сон-
ра гядящдашлар йцк машынынын кабинясиндян йеря енмиш-
диляр. Бир хейли тиндя дуруб чяня дюймцш, йолдан ютян та-
ныш-билишдян сигарет дилянмишдилярся дя, биринин аьлына беля
эялмямишди ки, Мяммядаьа пенъяйинин голтуг ъибиндя
щяля аьзы ачылмамыш бир гуту "Президент" эизлядиб...) кефи
кюк щалда евя эиряндя арвады Ярябзянэитяк башынын цстц-
нц кясдиряъякди:
- Эян дя щарда аьуланмысан?!.
- Вар дя йахчи оьланлар!..
- Ноолду, ядя, Ямраьаны эюря билдин?! - гадынын сяси
йоьунлашаъагды.
- Эюрдцм, деди бир аз да таблаш, бу йай мцтляг тай ер-
мяниляр торпаьларымызы абратны веряъякляр, Топуш киши дя
эедяъяк юз йурд-йувасына, сян дя дцзялярсян онун йе-
риня. Бу йай точ-ны...
- Юлмя, ешшяйим, юлмя, йаз эяляр йонъа битяр! Ядя, ер-
мяни торпаь веряндир?! - яринин стол цстцня атдыьы он мин-
лийи эюръяк юврятин кюпц йатаъагды-. - Бялкя щеч вермя-
ди?..
Мяммядаьа пенъяйини чыхарыб стулун башына кечиря-
ъяк, сонра узагэюрмцштяк: "Аьзы нядир вермясин!.." де-
йиб, архасы цстя палтаргарышыг чарпайыйа сяряляняъякди. -
Аьяз, ъибимдян о саггызлары эютцр, сящяр пайларсан ушаг-
лара...
Ертяси эцн эцнортайа гядяр ращатъа йатаъагды, арвады
дыьдыьыйла зящлясини тюкмяйяъякди, чцнки ахшам киши евя
пулла гайытмышды...

***
...Ширбала тязя "Газел" маркалы автобусун ращат отура-
ъаьында яйляшиб сцрцъцнцн вердийи мцфтя консертя - авто-

198
магнитоланын динамикляриндян салона йайылараг гулаг ба-
тыран шит, яттюкян мащнылары мяъбурян динляйя-динляйя шя-
щяря тамаша едирди. Таксийя чеврилиб щяр тин-буъагда мцш-
тяри сораьыйла сыраланмыш сайсыз-щесабсыз шяхси миник ма-
шынлары; биналарын зирзямилярини, биринъи мяртябялярини зябт ет-
миш йарашыглы фирмаларын, маьазаларын, "супер маркетлярин"
сойуг, йад эюзялликляри; тойуг гычларытяк назик дямир бору-
лар цзяриндя дуран балконлар; эириши, чыхышы, ятрафы базара
дюнмцш метро стансийалары; яъаиб дилдя сигарет, телефон,
Америкайа сяйащят... реклам едян ири лювщяляр; йолайрыъы-
ларында бащалы ялил арабаларында отурмуш дилянчиляр; ишыгфор-
ларын гырмызы ишыьында яйлянан машынлара ъумуб ялляриндя-
ки кирли, ъындыр яски парчаларыйла шцшя силян йенийетмя оь-
лан ушаглары; кясилмиш, балталанмыш йашыллыглар; кцчяляр бо-
йу "дар аьаъларындан" асылмыш мал-гара ъямдякляри... да-
ща няляр, няляр!.. Йох, бу шящяр Ширбаланын он ики ил яввял
гойуб эетдийи щямин о шящяр дейилди...

199
НАЬАРА СЯСИ

ясэярлик достум Ифат Абасовун хатирясиня

***
Еля индинин юзцндя дя, цстцндян отуз ил кечмясиня бах-
майараг, ара-сыра кцчядя, автобусда… эюзляри йашына
уйьун олмайан тярздя парлайан гары эюряндя (Ядля саь-
дыса, йягин 70-75 йашларындайды) Оруъун йадына о ийрянъ
маъяра дцшцр вя гулаьына нашыъасына чалынан наьара ся-
си эялирди, башы аьрымаьа башлайырды...

...Шянбя эцнц Оруъ ишлямирди. Нащара йахын метронун


"Язизбяйов" стансийасы йанында Сейфяли тапды, самосвалы-
на миниб Сабунчу гясябясиня йолландылар. Беля шяртляш-
мишдиляр. Йолда Сейфял бир дя хатырлатды:
- Апаррыг ону хялвятлийя, йейиб-ичярик. Юзцн йахшы билир-
сян ки, ичяннян сора даш црякляр дя памбыглашыр. Дейя-
рям она ки, бяс бу достума думбул кими падругаларын-
нан бирини ъала, щеля ки ъалады, сора да о падруганын юзц-
нц хялвятликдя ичирдярик, о да мян бядбяхтчцн бирини дц-
зялдяр... Бир бу ишими дцзцб-гошсан, билярям ки, ясл дос-
тумсан, юмрцм бойу юзцмц габаьында борълу сайарам!

200
Сюзцмцз сюздцр: сора истярсян чякилярсян гыраьа, гямцн
кям... Иншаллащ, бу дайи эяляъяйин ишидир, инди ясас мяся-
ля...
Оруъ онун сюзцнц кясди:
- Карина бяс елямир сяня?
Сейфял адяти цзря йаландан ащ чякди:
- Каринаны эюрсян горхарсан...
- Йяни беля идбардыр?
Сейфял ъиддиляшди:
- Зарафат еляйирям, гядеш... - Бир анлыг фикирляшди, эюрц-
нцр Каринанын кифир сифятини хяйалында ъанландырмышды, икращ
щиссиля цз-эюзцнц туршудуб кал сясля: Билирсян, - деди, -
беля дя... бир шей дюйцл... Гарны пивя бочкасы бойда, мор-
дасы да ки... вобшим, юзцн эюряъяксян... Мцхтясяри, бо-
ьур халады...
Ил йарым оларды ки, Сейфял наьаранын дашыны атмышды. Га-
баглар бир ара, дедийиня эюря, мусигичиляря гошулуб тойла-
ра да эедярди, амма сонра эюряндя ки, йох, ондан икин-
ъи Чинэиз Мещдийев чыхмайаъаг, наьарасыны сялигяйля тор-
басына салыб шифанерин цстцня гоймушду, - бу онун рява-
йятийди, щягигятдяся наьарасынын башапаран сяси ялиндян
гоншулар нечя йол Сейфялля давайа чыхмыш, "управдома",
"участковыйа" шикайятлянмишдиляр. Щяйятдя чалмаг гада-
ьан едилмишди она. Инди атда-бутда - йа кефи кяллячарха ву-
ранда, йа да досту йанына гонаг эяляндя евдя дамбыл-
дадырды юзцйчцн. Еля дамбылдадырды ки, сонра цч эцн, цч
эеъя Оруъун башы аьрыйырды... Щяр дяфя наьарадан сюз дц-
шяндя ловьаланарды ки, хейрини эюрмясям дя, зато маныс
дилини чисти билирям! Маныс (йяни мусигичи) "дилини" достуна
да юйрятмишди, буна эюря дя Оруъ ялцстц ганмышды ки, "бо-
ьур" сюзц пис, хошаэялмяз демякдир вя бязян бу сюз йе-
тяр, бясдир, йохдур, аь елямя... мянасында да ишлянир...
Сейфял щямишяки кими, дил боьаза гоймадан юз "ешг
маъяраларындан" аьыздолусу данышараг узун йолу гыса

201
еляди. Сабунчуйа чатдылар. Машыны базардан йухары мей-
данда сахлайыб, бахышларыйла Каринаны ахтара-ахтара деди:
- Эцлмяйясян а, зибилимиз чыхар... - Узагдан кимися эю-
рцб диггятля бахды, севинъяк: Эялир, эялир, Карина эялир! -
дейя тез отураъагларын арасындакы кющня гязети эютцрцб
эюзляри гаршысында тярсиня тутду, - эуйа мцталияйля мяш-
ьулдур, - яслиндя гязетин ардындан Каринаны изляйирди.
Оруъ да бахды: гара сифятли йашлы ермяни гадыны машына
тяряф сямт алмышды. Гадынын гартал ъайнаьына охшайан
бурну узагдан нязяри ъялб едир, яйниня кип отурмуш ним-
даш палтосу ону аьырлыггалдыран пящляванлара бянзядирди.
О эащ машындакылары эизлиъя сцзцр, эащ да таныш-билишин ол-
мадыьыны йягинлямякдян ютрц башыны чевирмядян (!) ятра-
фына эюз эяздирирди.
Сейфял уъадан ащ чякди:
- Ах, цзц цзляр эюрмцш гоъа лячяр!

Оруъ ортайа кечди, гадын машынын гапысыны ачараг "е-


наствас" дейиб дырманды, ири ъямдяйини отураъаьа йайыб,
гапыны еля бяркдян чырпды ки, сяси кабинядя якс-сяда вер-
ди.
- Саламмалейкум! - назикляшдирмяйя чалышдыьы габа
сясля саламлашараг, яввял Сейфяли, сонра Оруъу диггятля
сцздц. Арвадын гайнашан эюзляриндя йашына уйьун олма-
йан ойнаглыг варды.
Сейфял гязети гатлайыб отураъагларын арасына басды, ону
эуйа инди эюрцрмцштяк гондарма фярящля:
- Па, Карина ханым! - деди, сясиндя азаъыг щирс дуйу-
лурду, йягин байаг Каринанын гапыны чырпмасыны щяля дя
она баьышлайа билмирди. Карина бахышларыны йенидян Оруъа
зилляйяряк, тямиз азярбайъан дилиндя Сейфялдян сорушду:
- Ай Сейфи, бу ъаван оьлан кимди, нийя таныш елямирсян?

202
- ъаваб эюзлямядян гырышмыш, кобуд ялини Оруъа узатды. -
Карина ханым!
Оруъ онун киши ялиня охшайан гцввятли ялини сыхараг юзц-
нц тягдим етди, "ханым" сюзцнц хатырлайыб эцлцмсяди. Ка-
рина да эцлдц, цзц даща да гырышланды, - о, беля лап кцпя-
эирян гарыйа бянзяйирди. Оруъ Сейфялин бу гарыны неъя гу-
ъагладыьыны, юпдцйцнц фикирляшдикъя цряйи буланырды...
Достлуг етдикляри бу беш-алты ай ярзиндя Сейфял щямишя
"хала, хала" дейиб дад еляйирди. Оруъ да "хала" дедикдя 30,
узаг башы 35 йашлы гадынлары нязярдя тутурду вя буна эю-
ря дя инди Каринаны эюрдцкдя эюзляри кяллясиня чыхмышды -
бу иди онун "халалары"?! Сейфял габаглар дюшцня дюйярди
ки, гаражларынын йахынлыьында йашайан Шура адлы "халайла"
ъурдур, еля Каринаны да о ъаламышды она. Бир дяфя Оруъун
саггызыны оьурлайыб Шурасыэиля гонаг апармышды ону. Гя-
дими, йарытахта бинанын икинъи мяртябясиндя галырды мяшу-
гяси. Шура ня Шура: гоъа арвад! Щеч билинмирди миллиййяти
нядир, эащ азярбайъанкайам дейирди, эащ лязэинка, икин-
ъи араг шцшясини бошалтдыгдан сонра татаркайа дюнмцш-
дц.
О эцн йаман чох ичмишдиляр. Оруъун башы щярлянирди.
Шуранын тякидийля ону йатаг отаьына салыб, чарпайыйа пал-
таргарышыг узатдылар ки, бир саат динъялсин, бялкя юзцня эя-
ля, эери дюнмялийди ахы, валидейнляри ниэаран галаъагды.
Сейфялэил гонаг отаьында даща бир араг шцшясинин гапа-
ьыны ачырдылар, дейясян кеф мяълисляри щяля чох чякяъяк-
ди...
Эеъянин бир алями Оруъ яъаиб фышылты, хышылты... сясляриня
ойанды. Отаьы гырмызы рянэли зяиф електрик лампасы ишыглан-
дырырды. Кефли Шура чарпайынын цч-дюрд аддымлыьында эцъля
айаг цстя дуруб тялям-тялясик... сойунурду!.. Потабой га-
рынын гат баьламыш пийли гарнынын цстя тулланыб-дцшян лырт,
саллаг дюшлярини эюръяк йериндян дик атылды: гары онун йа-
нына эирмяк истяйирди!

203
Дабанына тцпцрцб, ардынъа щцрцшян итлярин мцшайиятиля
гаранлыг, дар, кяля-кютцр кцчяйля гачаркян эеъя саат цч
оларды. Хялвят, кясмя йолларла щачандан-щачана, няща-
йят, Москва проспектиня чатанда щяля дя она еля эялирди
ки, "рядд ол!" дейя итяляйиб архасы цстя дюшямяйя сярдийи
сярхош Шуранын гышгырыьыны ешидир: "Качма, ай ахмак, са-
на отдых лазым!.."

...Дцнян еля тязяъя ишдян гайытмышды ки, евитикилмиш Сей-


фял дили дюшцндя салмышды юзцнц ичяри. Каринадан ютрц ща-
зырладыьы мякрли тамашанын мязмунуну достуна данышыб,
она айырдыьы ролу ачыгладыгда Оруъ мин бир бящаняйля ону
фикриндян дашындырмаьа чалышмышды. "Башым аьрыйыр..." - "Бу
дяйгя эедиб би дяня йарым эютцррям, пянъо-пянъо эилля-
дярик бала-бала, дцзяляр..." - "Юзцвя бир гыз тап". - "Бу
эцн-сабащ нишан апарырлар мянимчцн, гызы нейнирям, аля?!
Тутсун йахамдан ки, бяс ушаьа галмышам, ювлянмялисян
мянимля, сора да дцшцм зибиля, вес кяндистанда биабыр
олум? Щеля ня варса халаларда вар, мян юлцм! Ня ушаг
истяйирляр сяннян, ня яря эетмяк-филан..." Оруъ анламышды
ки, ики айаьыны да бир башмаьа дирямиш досту та ону разы
салмайынъа йахасыны бурахан дейилди...

...Сейфял машыны йахынлыгдакы гясябяйя доьру сцрцрдц.


Каринаса бюйцк бир иштащла гызындан, гызынын азярбайъанлы
кцрякяниндян, кцрякянинин гяттязя "Жигули"синдян данышыр,
йанындакылары дарыхдырырды.
Балаъа маьазалардан биринин гаршысында Сейфял машыны
сахладыб араг ардынъа эетди. Икили галан кими, арвад цзцнц
оьлана тутуб сорушду:

204
- Нечя йашын вар?
- Ийирми бир... олаъаг...
- Ийирми бир йашындасан, амма щяля дя субайсан. Бир
йандан еля йахшы еляйирсян ки, евлянмирсян. Сиздя йахшы
бир мисал вар: субайлыг султанлыгдыр! Ня гядяр ъавансан
эяз, ляззят ал! Евлянмяк истяйяндя елясийля евлян ки, юзц-
ня йарашаны олсун, канфет кими оьлансан, гызлар атдана-
атдана эялярляр сяня. Амма щяр йолдан ютяня бел баьла-
ма. - Сейфялин маьазадан чыхдыьыны эюрцб тялясди: Щя, оду
ки, субайлыьын гядрини бил, эяз, дойунъа кеф еля... Лазымды-
са мян сяня абырлы бир гыз тапарам…
Сейфял йериня дырманды. Каьыза бцкцлмцш араьы отура-
ъаьын арасына басды. Карина бцкцлцнц чяпяки сцзяряк, эу-
йа инъиди:
- Бу ня хяъалятдир, зящмят нийя чякирдин е?!
Сейфял дя ейни сахтакарлыгла ъаваб верди ки, хяъалятли
дцшмянин олсун, Карина ханым, сянин кими ъананларын йо-
лунда ня зящмят десян хошду! Сюзляр тягацд йашыны щаг-
ламыш "ъананын" див бядяниня йаь кими йайылды: там сяр-
бястликля отураъаьа йайханды, санки ялли илди бу машында
эязирди. Амма о да ойнашына борълу галмады, шишман яли-
ни енли синясиня гойараг деди:
- Карина ъаны, Сейфи ъаны, ня приказ елясяз мян щазыр!
Бир тяряфдян бцтцн бу мязщякя - бу сахтакарлыглар, бу
сцниликляр, бу йаланчы андичмяляр; диэяр тяряфдян дя юзц-
нц она сыхмыш Карина арвадын лах йумурта гохусу верян
ири эювдясинин тямасындан Оруъу икращ щисси бцрцйцр, ону
дарыхдыран бу гадынын машындан дцшцб изал олаъаьы аны ин-
тизарла эюзляйирди.
Щеч йцз метр эетмямишдиляр ки, Сейфял башга бир ярзаг
маьазасы гаршысында самосвалы яйляди, ани тяряддцддян
сонра Каринайа сары чевриляряк сахта тябяссцмля диллянди:
- Карина ханым, эяряк баьышлайасан, балаъа бир язиййят
вермяк истяйирик сяня... Бах, араьымыз щазыр... Неъя де-

205
йярляр, гадын хайлаьысан, щяр щалда алыш-вериш ишини биздян
йахшы билярсян. Дейирям зящмят олмаса, дцшцб бир бала-
ъа, неъя дейярляр, бир нюв... йцнэцлвары базарлыг еляйяр-
дин...
Оьлан сюзцнц битирмямиш, арвад машынын гапысыны ачды.
- А саггалыаьармыш, сян щяля мяни йахшы танымырсан,
мян ариф адамам, мяня бир намйок да бясдир... Дейнян
закуска лазымдыр, вот и вес разгавор!
Сейфялдян йаланчы бир эцлцш гопду:
- Щяр щалда, бир нюв, неъя дейярляр, йахшы дцшмяз...
язиййят-филан...
Карина артыг йердяйди.
- Лап язиййят олсун!
Сейфял бунунла кифайятлянмяди:
- Дейирям би дяня дя яраь олсайды, пис олмазды, мян
юлцм, бир нюв за кампани...
- Мяним бу перламутры эюзлярим цстя!
Сейфял эизляйя билмядийи фярящля деди:
- Эюзлярин вар олсун!
Вя Карина арвад цз тутду маьазайа.

Сейфял бахышларыйла гадыны изляйяряк юзцндян разы щалда


эцлцрдц:
- Мян юлцм, бир бу ярмянкейя бах. Йеришиня бах, ъям-
дяйиня бах! Яраь дейян кими эюрдцн сифяти неъя чеврилди?
Цряйини о сащат охудум! - Гадынын сясини йамсылады: "Мя-
ним бу перламутры эюзлярим цстя!" Еля билир мян онунчцн
щяриф-задам, яраь ал, бир закускасыны да ал, цстялик машын-
да да катаска еля ону, ай сян юлясян! Сир-сифятиннян ъин
щцркяр, юзц дя няням йашында, тцлкцлцйцня бах бунун,
бизи хяръя салмаг истяйирди. Сянин кимисинин йцзцнц чайа
сусуз апарыб сусуз эятиррям, гоъа кюпяк...

206
- Гоъа кюпякдися, нюш илишмисян она?
Сейфял йеня дя йаландан ащ чякиб, юзцня щагг газан-
дырмаьа чалышды:
- Мян она илишмяздим, мяъбур олдум. Ялиндя билирсян
неъя ъаь халалар вар, мяня онун халалары лазымды, халала-
ры! Еля она эюря дя Шураэилдя бир кяря олдум ойнан, о да
еля-беля... башдансовду... Аллащын кюмяклийиля инди сянин-
чцн би дяня думбул кими хала дцзялдяр, о хала да сора би
дяня янтигя халайа ъалайар мяни, вяссалам, бу гоъанын
далыннан бир тяпик гойарам, фышт, сцрцшяр дцз ъящяннямя!
- Бу дям базарлыгдан гайыдан Каринаны нифрятля сцзцрдц:
Мян юлцм, бир бунун гарнына бах, бурнуна бах, гашлары-
на бах... Ъумбулу кулокуну эюрцрсян? Алдыглары башына
дяйсин, афириска ит гызы юзцнц хяръя салмады дя... Эюрясян
яраь эютцрцб? Инди эялиб дейяр ки, йохду. Мян дя тярс оь-
лу тярсям а, та яраь алдырмасам она, ял чякян дюйцлям,
мян юлцм!

Оруъ машынын гапысыны ачыб баьламаны Каринадан алан-


да щисс етди ки, каьызын арасында шцшя дя вар. Гадын "е-
наствас" дейиб кабиняйя галхды. Сейфял сахта мцлайимлик-
ля аз гала йалвараъагды она:
- Карина ханым, зящмят олмаса гапыны йаваш юртцн,
кющня арабаду, сора ремонт...
Карина "пажалуста" деди, ялини дястяйя апармаьыйла га-
пынын зярбля чырпылыб "шарп" елямяйи бир олду. Сейфяля еля бил
шилля чякдиляр, щирсля фысылдады. Мцщяррийи ишя салан кими, "ма-
ныс дилиндя" ниэаранлыгла достундан сорушду: "Мяси (араг)
боьурдур?" Йяни араг йохду? Оруъ ъаваб верди ки, мяси
вар. Сейфялин ейни ачылды:
- Аллащ ъанывы саь елясин, Карина ханым, баьышла ки, язий-
йят вердик... - Сонра машын сцря-сцря арвады аьыздолусу

207
йаландан тярифлямяйя башлады: Мян юлцм, ганымызсан е,
ганымыз, неъя дейярляр, бир нюв бизим адамсан... Юзцнц
боьан, йаланчы, фырылдаг адамлардан зиндейи-зящлямиз эе-
дир. Сян прастойсан, прастой адам олмасайдын, неъя де-
йярляр, бир нюв бизим адам олмасайдын, щеч о эцн Шура-
йа дейярдим ки, аьяз, дур эедяк Карина ханымы тапаг? Иш-
эцъцмцзц атыб, йорта-йорта щеч о гядяр йолу сцрцб эяляр-
дим далынъа? Мян юлцм, щямишя гуллуьунда щазырыг!
Тярифдян Каринанын голтуглары гарпыз тутмурду. Щярдян
мямнун-мямнун эцлцмсяйяряк: "Гул сахиби оласыз!" де-
йирди. Бошбоьазлыг нювбяси она чатдыгда: "Мян бир прас-
той арвадам, пул десяз мяндя, таныш десяз мяндя,
адам десяз мяндя; юзцнц чякян ловьалар эюзцмцн би-
ринъи дцшмянляридир; еля сиз дя мян дейян прастой адам-
ларсыз, сизин кими оьланлара ъан гурбанды, йей бог!" - мо-
нологундан сонра юзцнц, гызыны, азярбайъанлы кцрякяни-
ни, кцрякянинин гяттязя "Жигули"сини вясф етмяйя башлады...

Оруъун юмрцндя айаьы дяймядийи бир гясябянин сакит


кцчясиндя Сейфял машыны сахлайыб мцщяррийи сюндцрдц. Ят-
рафда фин евлярийди. Щяйятлярдян ара-сыра итлярин щцрцшц еши-
дилирди.
Йемякляри гуъагларында, кабинянин бош йерляриндя йер-
бяйер етдикдян сонра Сейфял галын стяканы арагла долдур-
ду:
- Карина ханым, стяканымыз би дяняди, эяряк круга бу-
рахаг. Мян юлцм, би дяня ярмянски тост де!
Карина арвад аьзынаъан долу стяканы алыб бахды, пен-
дирдян бир тикя гопарыб о бири ялиндя сахлады, гырышыг цзцнц
даща да гырышдырды - эуйа ичкийля арасы йох иди... сонра:
- Дай бог, о эцн олсун ки, - деди, - отураьын ресторан-
да, баьда-задда, бундан да эюзял мяълис гураьын. Ам-

208
ма ня гядяр дя пис олса, азярбайъанлылар демишкян, еля
ян бяд эцнцмцз буэцнкц кими долансын!
Сейфял саьлыьы битмиш санараг бир-ики аьыз "саь ол, саь ол"
деди. Карина хялвят кцчяйя ютяри нязяр салараг давам ет-
ди:
- О эцн олсун ки, достлуьумуз даща да мющкямлянсин.
Мяним кими прастой адамларсыз, еля бир-биримизи йахшы тап-
мышыг, йей бог! Мяним дя юзцнц чякян ловьа... - Сейфя-
лин сябирсизликля вурнухдуьун эюрцб кцчяйя бир дя эюз
эяздирди, сонра стяканы галдырыб: Буну да ичирям лишни сизин
саьлыьыныза! - дейя араьы бирняфяся башына чякди, стякан
бошалан кими пендир тикясини бурнуна апарыб ийляди, "фу" еля-
йяряк аьзына гойду. Бу щярякятляриля сцбута йетирди ки, ич-
ки аляминдя нашы дейил.
Сейфял стяканы йахаламадан долдуруб достуна узатды.
Оруъ чийриндийини бирузя вермямякчцн лап ахырда ичяъяйи-
ни билдирди. Инди Сейфял колбасадан бир дилим гопарыб бар-
маглары арасында сахламышды. Сюйляйяъяйи саьлыьын мяз-
мунуну фикирляширди, сцкан архасында ичмяйя рисг етмирди-
нядянся лянэийирди. Оруъ онун тяряддцд эюстярдийини эю-
рцб ниэаранъасына мызылданды:
- Бялкя ичмяйясян, машындасан ахы?..
- Карина ханым кими яждаща отуруб йанымда, кимдян
горхмалыйам ки?!
Бу сюзляри ъидди гябул етмиш арвадын голтуглары шишди:
- Щяля юлмямишям а! Вес милиссалар ялимдяди нячярник-
ляриля! Щяля дейясян мяни йахшы танымырсыз... О эцнляри, кц-
рякянимин тязя машыныны "йуйурдуг". Араьына, конйакына
бол, ня десяз дцзмцшдцк столун цстцня! Эюрдцм ушаьын
мейли чякир, кцрякяними дейирям е... (Сейфял бярк дарыхды-
ьындан тез-тез бурнунда "щм, щм!" еляйиб наггалы тяляс-
дирирди.) Сорушдум, ара, вурмаг истяйирсян? Эюрдцм га-
лыб беля... Дедим вур! Деди гайишниклярдян горхурам. Де-
дим, ара, вур эетсин, мян олан йердя гайи нядир, майи ня-

209
дир, топ кими дурмушам далында, гайытды ки, машыны иштраф-
нойа...
- Карина ханым! - бу мянасыз наьылы сонадяк динлямя-
йя Сейфялин дюзцмц чатмады. - Буну да ичяйин достлуьу-
музун саьлыьына. Бир нюв сянин сюзцн олмасын, еля ян пис
эцнцмцз белянчийня долансын, мян юлцм! Арамыздакы
мещрибанчылыьын саьлыьына! - дейиб стяканы додагларына
апарды...
Нювбя Оруъа йетишди. Биръя сюз чыхды аьзындан: "Саь
олун" - бу онун тостуйду. Ийряня-ийряня ичдийиндян чяня-
си, боьазы араьа булашды.
- Бу оьлан ичяня охшамыр ахы. - Гурд Карина ону "оху-
мушду". Сейфял йаландан ащ чякиб мцгяддимясиз-филан-
сыз дцз мятлябя кечди:
- Достумуз дилхорду, Карина ханым. Падругаларындан
бирини дцзялтсяйдин онунчцн, кефи ялцстц ачыларды, мян
юлцм!
Арвад саь ялини шястля сол дюшцнцн цстцня гойду:
- Беля канфет кими оьлана няйинки падругаларым, лап лиш-
ни юз ъаным дя гурбанды! Эцнц лап бу эцн ону кукла ки-
ми, намуслу, абырлы, йемяли бир гызла таныш елярям!
- Гыз-мыз хаталы шейдц, - Сейфял говраг-говраг деди. -
Сян эял бу достумузчцн би дяня законну хала дцзялт,
падаркюн мяннян!
- Сизин ъаныныз еля мяним цчцн падаркадыр дя! - Гадын
ичкинин тясириндян ишым-ишым ишылдайан эюзлярини Оруъа зил-
ляди. - Сянин цчцн лишни юз падругамы - Аделйаны... сизляр-
дя неъядир о, Ядля ханымы дцзялдяъяйям! Ясл грават ма-
лы!..
Сейфял бяхтявяръясиня:
- Ай Аллащ ъанывы саь елясин, Карина ханым! - дейиб кц-
чянин хялвятлийиня ямин олдугдан сонра араг шцшясини
гапды. - Эялин бу мцнасибятля пянъо-пянъо эиллядяк!
Йенидян ичдиляр.

210
Оруъ яввял-яввял достунун, ъямиси бир саат юнъя таныш
олдуьу бу ащыл гадынын кцчя сюзляриндян, шит, ядябсиз за-
рафатларындан... дахилян сыхылыр, ъисмян бцзцшцб йумаьа
дюнцрдцся, икинъи араг шцшяси бошалдыгдан сонра артыг
дцнйа-алям веъиня дейилди вя о, Каринанын ири эювдясин-
дян эялян лах йумурта гохусуну инди щеч щисс етмирди
дя...
Каринаса Сейфяли чяняси алтына алмышды. Нечянъи дяфяй-
ди ки, аьзы кюпцкляня-кюпцкляня гызына, кцрякяниня, кц-
рякянинин тязя "Жигули"синя мядщиййяляр йаьдырырды. Ян ахыр-
да - юзц юз бошбоьазлыьындан дойдугда, йяни мювзу вя
сюз ещтийаты тцкяндикдя, Сейфялэилля "достлуьуну" даща да
мющкямлятмяк арзусунда олдуьуну билдирди. Сейфял дя
киши кими сюз верди ки, индян беля араларындан щеч су да
кечмяйяъяк... Сонра бош шцшяляри, гялйаналтынын галыгла-
рыны гязетя бцкцб аьаъ дибиня вызылдадараг мотору ишя сал-
ды.

Йолда Карина: "ай Сейфи" деди. Машыны шювгля сцрян Сей-


фялин кефи кюк иди, гурдуьу тамашанын биринъи пярдяси уьур-
ла баша чатырды, она эюря дя эцмращ сясля ъаваб верди ки,
"ъан!"
- Сабащ эюрцшярдик, ня дейирсян?
- Эял биринъи эцн эюрцшяк, сащат бирдя, онда Оруъ да
машынла олаъаг. Газ ялли бирдя ишляйир ахы. Ядля ханымы да
эятирярсян, щяря юз ъананыны миндиряр йанына, фитиллярик ща-
ра истясюз, мян юлцм!
- Лишни мяним баьымда кеф елярик!
- Хялвятликдир ора?
- Габирсанлыгдакы кими... - "Гябирсанлыг" сюзцндян хоф-
ланмыш Сейфяли сакитляшдирмяйя башлады. - Бу сойугда
баьда адам ня эязир! Кроме етова, кимин духусу чатар

211
ки, мяня десин эюзцн цстя гашын вар, щя?! Гырх сяккиз
саата высылка елятдиррям ону Азярбайъандан, йей бог! -
Йоьун, эюдяк бармагларыны синясиня дюйяъляди. - Мян дя
беля Каринайам ща! - Метро стансийасы йанында кабиня-
дян еняндя деди: После завтра еля бурда эюзлярсиз бизи!

ДАМ ишчиляри олмайан хялвят кцчялярля гаража гайытдылар.


Машыны ъярэяйя гойуб, автобус дайанаъаьына тяряф пийа-
да эетдиляр. Сейфял йолда "тамашанын" икинъи пярдясинин
планыны ъызырды: базар ертяси саат бирдя щяря юз арабасында
эюрцш йериня эялир, Каринаэилин машынлара миндириб сцрцрляр
баьларына; гайыдан баш Оруъ имкан тапыб Ядляйя эюрцш
тя'йин едир; эюрцш эцнц Сейфялля эедиб миндирирляр ону са-
мосвала, сцрцрляр хялвятлийя, йейиб-ичирляр, Ядля дя кефля-
нян кими ряфигяляриндян "думбул" кимисини Сейфялля таныш
етмяйя бойун олур, вяссалам... Садя вя дащийаня...

10

Базар ертяси нащар вахты машынла евя эедян Оруъ ишя


дюнмяйиб, ГАЗ-51-ини метронун "Язизбяйов" стансийасы-
на сцрдц. "Арха дахили тякяр дешилмишди, ахшамадяк онун-
ла ялляшдим" - сящяр мцдиря дейяъяйи бящаня щазыр иди.
Инанаъагдылар она, чцнки бу вахта гядяр рящбярлийи алдат-
мамышды, етибары варды йанларында. Дцнян башы бярк аьры-
йырды - оэцнкц яййашлыьын нишанясийди. Беш-алты айды ки, Сей-
фялля достлуьу она башаьрысындан савайы щеч ня вермирди,
бу достлуг инди она йаланчылыг юйрядирди...

11

ГАЗ-51-и Сейфялин метродан хейли аралы дайанмыш са-

212
мосвалы йанында сахлады. Сейфял кабинядя отуруб сигарет
чякирди, Оруъу эюръяк тез дцшцб йанына эялди.
- Халалар бурдадыр! - Бу онун саламыйды. - Юзцмц эюс-
тярмядим, гырагдан тамаша елядим олара. Кюпяк гызлары
еля отурублар ки, еля бил щеч бунлардан намуслусу йох-
дур... - Оруъ машындан енян кими, Сейфял доьручу бир ащ
чякиб ялини-ялинин ичиня сцртяряк деди: Амма ярмянкянин
йанындакы думбул кими халаду, мян юлцм! Белясинин пад-
ругалары да юзц кими олар!
- Баьларына сцряъяйик?
Сейфял:
- Чарямиз нядир, эетмялийик... - деди, сясиндяки щяйя-
ъандан щисс едилди ки, Каринанын хялвят баьындан ещтийат-
ланыр, амма онун юзцйля эятирдийи гадынын ряфигяляриндян
бирийля таныш олмаг истяйи ахырда горху щиссини цстяляди. -
Яши, ноолду-олду эетмялийик, белянчийня халаны ялдян бу-
рахмайаъаьыг ки!

12

Метро стансийасы ардында, автобус дайанаъаьы йанын-


дакы эюзлямя отаьында беш-цч адам варды, Карина да бур-
дайды, юзцндян нисбятян ъаван эюрцнян гырмызыпалтолу,
гарабуьдайы бир гадынла яйляшиб сющбятляширди. Оьланлар
гапы аьзында юзлярини эюстяриб машынларына сары дюндцляр.
- Щя, неъя шейдц, мал хошува эялир?
- Анамыз йашында арвадларды, адам утаныр...
Сейфял яввялъя бу сюздян тутулду, фысылдайараг билмяди
ня десин, сонра щирсини эцъля боьараг мырылданды:
- Гой биримъи падругасыны мянимчцн дцзялтсин, сора юз
ишиндир...
Гадынлар йахынлашыб саламлашдылар. Карина ряфигясини тяг-
дим етди:
- Пазнакомтес, Аделйа... Ядля ханым!

213
Сейфял аьзыны гулагларынаъан аралайыб гызыл дишлярини эюс-
тярди, эуйа эцлцрдц.
Ядля орта бойлу, долу бядянли гадын иди, Оруъун анасын-
дан бир-ики йаз бюйцк оларды, - бу, оьланын нязяриндян гач-
мамышды. Каринанын йанында бу арвад, щятта, гяшянэ эю-
рцнцрдц. Сейфял ещтираслы бахышларла дири-бцтюв йейирди ону...
Карина ещтийатла ятрафа бахараг щамыны тялясдирди:
- Тярпянмялийик, вахт ютцр, щоппадан таныш-билиш чыха би-
ляр. Давай баьа! - Титрятмяйя чалышдыьы йоьун сяси эцлцнъ
иди. - Ъамаат беля баь цчцн синов эедир: хялвятлик, ики дя-
ня зал отаг, йумшаг йорьан-дюшяк, мйагки граватлар... -
Сонра иъазя-филан эюзлямядян самосвалын кабинясиня дыр-
маныб гапыны чырпды. Сейфял суйу сцзцля-сцзцля машынына
тяряф эетди, Ядля ГАЗ-51-я минди.

13

Гыврыла-гыврыла Абшеронун N баьларына узанан шоседя


Сейфялин самосвалы саатда 90-100 километр сцрятля шцтц-
йцрдц. Оруъ самосвалы эюздян итирмямякчцн газын пе-
далыны ахырадяк басмышды. Ядляся оьрун-оьрун ъаван сц-
рцъцйя бахырды...

14

Гыш чаьы олдуьундан N баьлары кимсясизди. Машынлары


Каринанын баьы гаршысында йан-йанашы сахлайыб щяйятя
кечдиляр. Бирмяртябяли даш евин диварларынын суваьы бир-не-
чя йердян гопуб тюкцлмцш, о тяряфдя тахта щасар учмуш-
ду...
Оруъ евин чылпаг дашларыны Каринайа эюстярди:
- Дейясян бу евя киши яли дяймяйиб...
Карина гапыдакы бир аббасылыг паслы гыфылы ача-ача, ити ба-
хышларыны диварда эяздиряряк йаландан ащ чякди:

214
- Е-е-щ, бядбяхт ярим рящмятя эедяндян сонра бу ев
киши цзц эюрмяйиб. Кишим олсайды дярдим няйди, бураны
ъяннятя дюндярярдим, йей бог!

15

Евя эирдиляр. Ялли илин дямир чарпайысына сялигясиз щалда


ъындыр йорьан-дюшяк йыьылмышды. Сыныг-салхаг мангала сан-
ки тяпик илишдириб бюйрц цстя чевирмишдиляр. Кечмиш кеф мяъ-
лисинин нишаняляри тоз басмыш столун цстцндяйди: гуруйуб
даша дюнмцш чюряк парчасы, кабабын ийлянмиш галыглары,
ики бош араг шцшяси, сигарет кютцкляриля долу кцлгабы... Га-
пысы ипля баьланмын картон аракясмя отаглары бири-бириндян
айырырды.
Сейфял щейрятлянмишди:
- Дайи дейнян бурда вурчатласын олуб ки!
Карина ишаряни анладыса да, юзцнц о йеря гоймайыб со-
йугганлыгла диллянди:
- Цряйинизя башга шей салмайын, о эцнляри кцрякянимля
гызым эялмишди бура, мяни дя эютцрмцшдцляр юзлярийля. Си-
зя демишдим ахы, саьлыьыныза гисмят, кцрякяним "Жигули"
алыб, йериниз мя'лум, бу мцнасибятля машыны бир балаъа
"йудуг"...
Каринанын байаг "...бу ев киши цзц эюрмяйиб" демяси
Оруъун йадына дцшдц. Факт эюз габаьындайды: бурда ки-
шилярин иштиракыйла тез-тез кеф мяълисляри гурулурду. Сонун-
ъу кеф мяълисиня азы цч-дюрд киши йыьылмышды, буну кцлгабы-
дакы чешид-чешид сигарет кютцкляри дя сцбут едирди...
Гадынлар отаьы сащманламаьа башлайан кими Сейфял пы-
чылдады:
- Чяняйя бах, аля... Адам чянясидир, мян юлцм!
Чарпайы алтына чяня сцмцйц атылмышды.
- Щейван чянясидир, адамын бу бойда дишляри олмур...
Кяндчи Сейфял еля горхмушду ки, мал чянясини дя таны-

215
мамышды... Досту ону сакитляшдирдикдян сонра ращат ня-
фяс алды:
- Мян юлцм, гядеш, бу гоъа ифритянин баьыны газыб ямял-
ли-башлы ахтарсалар, лап адам кялляси дя тапарлар. Бу ъаду-
эар о гядяр евляр йыхыб, о гядяр кишинин башыны йейиб ки...
Тялям-тялясик йыр-йыьышдан сонра Карина Сейфяля йанаш-
ды, шящвятли бахышларла ону сцзцб ещтираслы сясля пычылдады:
- Эял о бири отаьа, ара, бунлара мишатлыг елямяйяк... -
Оьланын динмядийини эюрцб сябирсизликля деди: Юзцн дя ся-
щярдян машын сцрцрсян, йорулмусан ахы. Бир йарым саат
узан граватда, динъял... мян дя динъялим...
Карина ютядяки отаьа кечди. Сейфял щягиги ащ чякиб,
едам йериня апарылан мящкумтяк айагларыны архасынъа
эцъля сцрцйяряк онун ардынъа эетмяйя мяъбур олду...

16

Бир саатдан сонра баьдан дюрдцлц чыхырдылар. Оьланлар


машынларына доьру эедирдиляр, пычылдашараг йаваш-йаваш
эялян гадынлар архадайдылар. Ядля юзцндян разы щалда эц-
лцмсяйир, Каринанынса гырышлы сир-сифятиндян зящримар тюкц-
лцрдц.
- Арвадын бурну нюш йеря дяйир?
Сейфял кюнцлсцз-кюнцлсцз диллянди:
- Ня гядяр яйилди, дурду, узанды, бир шей чыхмады, щеч
йахын да дцшмядим она, дедим йорьунам. О бири отаг-
дан падругасынын ащ-уфларыны ешидиб лап дяли олурду, аз га-
лырды цстцмя дырмашсын. Яши, зящлям эетди оннан, гарны пи-
вя бочкяси бойдады. Сойунду, цряйим буланды, мян
юлцм... - луму йейирмиш кими аьзыны бцзцшдцрдц, щирсля тц-
пцрдцкдян сонра щявясля деди: Йадыннан чыхмасын а, Яд-
ляйя эюрцш вер! Цмидим анъаг сянядир, чцнки бу ярмян-
кяйля бир дя эюрцшмяйим эетди о дцнйайа. Щеч о дцнйа-
да да мцрдяширя охшайан мордасыны эюрмяк истямирям!

216
Гаш-габаьы йер сцпцрян Карина арвад самосвала ми-
няряк гапыны вар эцъцйля чырпды...

17

ГАЗ-51-ин кабинясиндя Ядля юзцнц тох пишиктяк отура-


ъаьа йаймышды. Ара-сыра, чала-чухурдан кечяндя машынын
атылыб-дцшмяси дя гадынын ящвалыны позмурду. Щярдян сц-
рцъцйя эюзалты бахараг эцлцмсяйирди. Бир-ики дяфя "янтигя
машын сцрмяйин вар а", "яллярин щеч шофер ялляриня охша-
мыр, бармагларын еля бил гыз бармагларыдыр" кими репликала-
рыйла оьланы данышдырмаг истяйирди. Оруъ бир мцддят динмя-
дикдян сонра сорушду:
- Йягин сянин дя ярин олуб?..
Она еля эялди ки, гадын индиъя кечмишини хатырлайыб кя-
дярляняъяк, даьылмыш бир аилянин гямли тарихчясини ъан йан-
ьысыйла данышаъагды. Амма беля олмады, Ядля сойуг-со-
йуг деди:
- Кцл гойум онун яр башына, о да бяйям кишийди?!.
- Йягин ушагларын мяндян бюйцк олар?
- Вахтында доьсайдым щя... Ушаьым ня эязир... Гысырам
мян, гысыр! - бунлары еля е'тинасызлыгла деди ки, эуйа сющбят
мянасыз шейлярдян эедирди. Гяфилдян няйися йадына салыб
тяяссцфлянди: Эяряк бу эцн шубамы эейяйдим! Ня биляй-
дим ки, щава беля сойуг олаъаг...

18

Гадынлар метро стансийасы йахынлыьында дцшцб эетдиляр.


Сейфял щяйяъанла Оруъдан сорушду ки, эюрцш тяйин етдин?
Досту: "Архайын ол, - деди, - алтынъы эцн сящяр саат онда
еля бурада эюзляйяъяк бизи, юзц дя тяк эяляъяк!"
Сейфял севинъяк яллярини овушдурду:
- Апаррыг ону кяндимизин баьларына. Ашаьы мящлядя Ян-

217
наьы йашайыр, тахтадан икимяртябяли, думбул кими еви вар
орда, йарым литр атарам габаьына, гапарам ачарлары... -
Фикриндя эютцр-гой етдикдян сонра деди: О вахтаъан он-
он беш манат дцзялтсяйдик, бясимизди, мян юлцм! Алтынъы
эцн сащат доггузда Сабунчунун кругунда эюзляйяъя-
йям сяни. Минярик ярябямя, ики дяня мяси аларыг, бир аз
закуска, эедиб эютцррцк Ядля ханымы, сцрярик дцз Янна-
ьы гядешин баьына!

19

Щяфтянин сонунадяк Оруъ он манат "халтура" еляди.


Шянбя эцнц Сабунчу даирясиндя ону самосвалында эюз-
ляйян Сейфяля мялум оланда ки, достунун гырмызы бир он-
луьу вар, кефи кюкялди, сонра: Дцнян эцъ-бяла гоншудан
боръа беш манат тапдым, - дейиб, тез юзцнц дилхор эюс-
тярмяйя чалышды. Оруъ билди ки, Сейфял йалан дейир, - онун
пулуна ня эялмишди - амма буна щямишяки кими ящямий-
йят вермяди.
Базарлыг едиб эюрцш йериня йолландылар. Сейфял машында
галды. Оруъ кабинядян йеря тязяъя енмишди ки, узагдан
Ядляни эюрдц. Яйниндя кечян сяфяр эеймядийиня тяяссцф-
ляндийи кющня хяз кцрк варды. Саламлашдылар. Ядлянин эюз-
ляри ятрафдайды: йягин таныш-билишин ону ъаван бир оьланла
эюряъяйиндян чякинирди...

20

Сейфял маэистрал йолла машыны бюйцк щявясля сцрцрдц,


чцнки щялялик щяр шей онун планы цзря эедирди. Ортада отур-
муш, уъуз ятир гохусу верян гадыны йорулмаг билмядян,
ейниля бир вахт Каринайа йаьдырдыьы мянасыз, басмагялиб,

218
яттюкян сюзлярля щей алгышлайырды. Сахта тярифдян хумарлан-
мыш Ядля сцни наз-гямзяйля он беш йашлы гызтяк язилиб-
бцзцлцрдц.
Машынын тоз-торпаглы йолла танымадыьы кяндин баьларына
дюндцйцнц эюрдцкдя Ядлянин ганы гаралды. Сейфял ялцстц
йаьлы дилини ишя салараг баьын там тящлцкясизлийиня тя'минат
верди:
- Архайын ол, Ядля ханым, беля вахтлар буралара адам
айаьы дяймир! Бир сащат отуруб достъасына, неъя дейяр-
ляр, бир нюв аьайана сющбят еляйяъяйик юзцмцзчцн, ким-
дя ня ишимиз вар е! Цряйиви лап буз кими сахла, лишни бизим
баьду, киши ветеран олдуьуйчцн дювлят баьышлайыб она. Ит-
гурдун аьзы нядир эялиб юз баьымызда артыг-яскик бир сюз
дейя? Бу баьларын аьасы сержант Шурулладыр, о да ки, бизим
кичийимиз, мяни щарда эюрдц габаьымда исмирна дурур!
Щцняри вар дурмасын, пагонларыны гырдыррам, Ядля ъаны!

21

Икимяртябяли балаъа тахта евин щяйяти гаршысында машыны


сахладылар. Щяйят дейяндя ки, ади мяфтилля дювряйя алынмыш
ени-узуну беш-он аддымлыг бош торпаг сащясийди. Ятраф-
да кобудъасына, санки тялям-тялясик, башдансовду гу-
рашдырылмыш, ады ев олан, яслиндя гаровулчу кюшкляриня бян-
зяйян тахта тикилилярдян савайы щеч ня эюзя дяймирди. Ири,
чцрцк картон парчасы йеря басдырылмыш дямир трубайа ипля
баьланмышды, эуйа гапыйды. Ипи ачмаьа таблашмайан Сей-
фял "гапыны" тяпикля вуруб ашырдыгдан сонра щяйятя эирди-
ляр. Ъырылдайыб лахлайан тахта пиллякян цч няфярин аьырлыьына
эцъля дюзцрдц. Сейфял кющня, паслы гыфылла хейли ялляшди.
- Ящ, сянин йессивцн лап лишни... Бир ударлыг ъанын вар е,
ачыл дя! - гыфыл санки щядяни ешидиб горхудан ачылды.

219
22

Бу да Яннаьынын "думбул" кими еви: нечя илин чцрцк ди-


ваны, яйри, сыныг стол, стуллары явяз едян помидор йешикляри,
кубик дашы, ялдягайырма одун печи... Тахта диварларын де-
шикляри арасындан сойуг кцляк еля бил чюлдя дейил, евин ичин-
дя ясирди. Ядля отаьа щейрятля эюз эяздириб, цстцня гязет
сярилмиш кубик даша тяряф ещтийатла аддымлады, санки тязя
айаггабы эеймиш адам палчыгдан кечирди.
Бир-нечя дягигядян сонра столун цстцндя сцфря ачмыш-
дылар. Сейфял тахта йешиклярин икисини даьыдыб собаны гала-
мышды. Диварларын дешикляриня кющня яски, гязет парчалары
тыхамышдылар. Сейфял стяканлара араг сцзцрдц, бу онун
дцнйада ян щявясля эюрдцйц иш иди. Оруъ бадясини гаршы-
сына чякиб достуна деди:
- Истяйирсян эюзляйяк сяни, апар машыны ат гаража?
Ядля дя эуйа наращатлыьыны эюстярди:
- Достун дцз дейир, Сейфи, апарыб туллайайдын машыны га-
ража, Аллащ елямямишкян, бирдян...
Сейфял стяканы эютцрцб ловьаланды:
- Беш йцз манат дюэцл праванын гиймяти, гой лишат еля-
синляр, тязясини аларам!
Ядля йаланчы ъаныйананлыг едирди:
- Щеч ня цстя нийя эедиб беш йцз манат дцшясян зиби-
ля?!
Форсундан Сейфялин бурну тавана дяйди:
- Пул нядир е, ял чирки! Ит-гурда охарта беш йцз манатлар
йедиздирмишик ки, щеч сайы-щесабы йохдур. Яши, щям дя пул
ня олан шейди ки, онун дярдин чякиб бу эюзял мяълисимизи
корлайаг, йахшысы будур эялин ичяк! - Бадясини галдырды,
пендирдян бир тикя гопарыб сол ялиндя щазыр сахлады, сонра
щясрятли эюзлярини Ядляйя зилляйяряк йаландан эцлцмсяди,
сясиня сцни щялимлик гатыб саьлыг деди: Буну ичяйин лишни
Ядля ханымын саьлыьына, нюшцн ки, бизи сайыб, зящмят чя-

220
киб бу дахмамыза гонаг эялиб! (Гадын гондарма ишвяй-
ля "Аллащ ъаныны саь елясин, Сейфи" дейирди.) Байаг Ядля ха-
ным юзц дя законну бир сюз ишлятди, гайытды ки, адамын эя-
ряк цряйи тямиз олсун, галан шейляр дцзяляр. Сюзцмцн ъа-
ны оду ки, биз бура еля-беля, бир сащатлыьа сющбят елямя-
йя эялмишик, вахт олаъаг ресторанларда бир йердя отураъа-
ьыг, амма онда эяряк бу эцнцмцзц дя йаддан чыхар-
майаг, нюшцн ки... (Оруъ тостун щяля узун чякяъяйини ан-
лайыб стяканыны столун цстцня гойду.) Неъя дейярляр... бир
нюв... Масква бир эцня тикилмяйиб ки! Бу эцн бурдайыг, бял-
кя еля сабащлары "Интурист"дя олдуг. Адамы чятиндя таны-
йарлар. Сюзцмцн ъаны оду ки, Ядля ханым еля бизим адам-
ды, неъя дейярляр, бир нюв... ганымызды! Бу зяманядя Яд-
ля ханым кими прастой, намуслу, чесны хала... е-е-е, га-
дын тапмаг мцшкцл мясяляди, буну ичяйин лишни Ядля хал…
ханымын саьлыьына!
Стяканларыны тоггушдуруб ичдиляр. Сейфял аьзына бир-ики
тикя апарыб, Ядляни эюстяряряк достуна эюз-гашла эизлиъя
ишаря етди, йяни бу арвад да ички аляминдя пярэардыр ща!
Сонра бадяляри икинъи дяфя долдурараг, арагдан вя сахта
мядщиййялярдян йаваш-йаваш хумарланан гадына деди:
- Ядля ханым, мян юлцм, бир тост!
Ядля наз-гямзяйля стяканыны габаьына чякди, доьран-
мыш дузлу хийардан сол ялийля бир дилим эютцрцб сындыра-сын-
дыра сюзя башлады:
- Байаглары Сейфи гайытды ки, индики зяманядя тямиз, на-
муслу гадын тапмаг чятин мясялядир, мян онунла шярик.
Еля узаьа нийя эедирик, эютцряк мяни! Мян бир ев арвады-
йам, кцчя-байыр билмярям! Пийанискя яримдян сонра не-
чя йердян истядиляр мяни, эетмядим, нечяси эязмяк истя-
ди мянимля, фырлатмаг, сахламаг истяди мяни, разылыг вер-
мядим. Сейфинин сюзцнцн цстцня эяляъяйям а! Индики зя-
манядя тямиз арвад тапмаг, ялбяття ки, чятиндир. Щяр йол-
дан ютяня бел баьларсан, бядбяхт елярляр сяни. О эцн

221
падругам Карина сизи тярифляди, деди янтигя оьланлардыр. Дц-
зц, яввял разы олмурдум, бир аз йахшы дцшмцрдц ахы, тай-
тушларымын сиздян дя бюйцк оьланлары вар, амма сонра
саггызымы оьурлады. Таныш олуб эюрдцм ки, лап ъанлара дя-
йян оьланларсыз! Щям дя айры арвадлар кими дейилям ки, рев-
нават-зад еляйям Оруъу. Щятта дейирям она ки, бир щалал
сцдяммишин гызыны тап, евлян юзцнчцн. Истяйирсян лап мян
гыз тапым сянинчцн, амма евлян, евляняндян сонра да
эязяъяйям сянинля!
Сейфял ялини ялинин ичиня чырпараг шювгля деди:
- Беля арвад латарейадыр дцшцб бяхтивя, мян юлцм!
Ядля хийар тикясини сцфряйя гойуб, чюрякдян балаъа бир
гырынты гопарды:
- Йалан дейирямся бу чюряк мяня гяним олсун! (Сей-
фялин репликасы: "Аллащ елямясин, Аллащ елямясин, инанмырыг
бяэямляри?!") Мян бир намуслу, цряйитямиз ев арвадыйам,
эюрцрям еля сиз дя гызыл оьланларсыныз. Ичяйин буну мещри-
банчылыьымызын саьлыьына, гой еля ян пис эцнцмцз беля
кечсин! Щяля о гядяр йейиб-ичяъяйик, о гядяр ресторанла-
ра эедяъяйик ки! Юз саьлыьымыза!

23

...Биринъи шцшя бошалыб гуртардыгдан сонра щяр цчц кеф-


лянмишди. Сейфялля Ядля бошбоьазлыг едир, щей юзлярини тя-
рифляйирдиляр.
Отаг щяля чох да гызмамышды, амма гадын ичкинин тя-
сириндян кцркцнц чыхарыб дивардакы мыхдан асмышды. Йум-
ру, чылпаг дизлярини Сейфялин гайнашан, щярис эюзляри йан-
дырырды. Бялкя еля буна эюря дя гяфилдян сорушду:
- Хейир ола, ай Сейфи, Каринанла дейилсян?
Йяни, демяк истяйирди ки, ашнан йанында олсайды, инди аъ
бахышларынла ора-бурамы ялляшдирмяздин.
Каринанын адыны ешитъяк, колбаса тикяси Сейфялин боьа-

222
зында галды. Биртящяр удгунуб йаландан ащ чякди, сонра
хумарланмыш эюзляриля достуна ишаря етди ки, кеч мятлябя.
Оруъ сигаретдян дярин гуллаб вуруб, синясиндян чыхан
тцстцнц щавайа цфцряряк тялясмядян сюзя башлады:
- Бах, мясяля белядир, чалыш мяни дцзэцн баша дцш.
Сейфяли эюрцрсян ки, ийирми ики йашында ъаван оьландыр. Ка-
рина она йарашмыр, щям цряйинъя дейил, щям дя ки, чох го-
ъады... Сейфяля еляси лазымдыр ки, сянин кими бир аз ъаван
олсун, еляси олсун ки, сабащ онунла лап шящяря дя чыха бил-
син, ресторана да эедя билсин... Ялгяряз, о арвад онун та-
йы дейил!
Ядля эюзлянилмядян деди:
- О эцнляри еля мян дя мяяттял галдым ки, неъя олуб ки,
Сейфял кими ъаван оьлан Карина кимисиня илишиб? О арвад
щеч йарашмыр она...
Сейфял утанырмыш кими башыны гашыды:
- Мян юлцм, Ядля ханым, йцз ил дя галсайды о ярмянкя-
йя йахын дурмаздым, амма нейняйим, ишимин хятриня бир
дяфя олдум онуйнан... о да еля-беля, хала хятрин галма-
сын...
- Истяйирсян сяни юз падругамла таныш еляйим! - Ядля гя-
филдян сорушду. Сейфялин шадлыьындан дили тутулмушду. Га-
дын онун сусмаьыны тявазюкарлыг яламяти санараг суалыны
тякрарлады: Юз ъанымчцн, Сейфи ъаны, истяйирсян таныш еля-
йим сяни падругамла? - Ъаваб эюзлямядян ряфигясини тя-
рифлямяйя башлады. - Падруга дейяндя ки, баъылыьымдыр, не-
ъя мяни таныйырсыз, ону да еля. Ялли йашы йа ола, йа олма-
йа!
Оруъун эюзляри тяпясиня галхды: йягин о арвадын нявя-
ляри дя вар иди!
Сейфялся юмрцнцн ян эюзял анларыны йашайырды!
- Ядля ханым, мясял вар, дейир достуну мяня эюстяр,
мян дя дейим кимсян. Бу бир нюв чох я'ладу ки, сянин
падруганла таныш олурам, йохса сянин сюзцн олмасын, щяр

223
йолдан ютяня бел баьларсан, бир нюв бядбяхт елярляр сяни!
Юзц дя сян дейян щеч йашы да чох дейил е!
"Ялбяття, тягацд йашыны щагламыш Каринанын йанында лап
ъаванъа гыз иди!.." - Оруъ фикирляшди.
- Сорушмаг айыб олмасын, "баъылыьын" ня миллятидир?
Ядля щявясля:
- Метискадыр, - деди, - йары биздян, йары татарка. Юзц дя
азярбайъан дилини чисти билир. - Вя даща да рущланараг ряфи-
гясинин тярифини эюйляря галдырды. - Филан заводда ишляйир.
(Оруъ диксинди, анасы да орда ишляйирди ахы!) Мяни эюр - ону
эюр, щеч фярги йохдур. Чох намуслу арваддыр. Он алты йа-
шында биръя оьлу вар. Яри чохдан рящмятя эедиб. (Сейфял
сидг-црякля "Аллащ рящмят елясин!" деди.) Мяним кими, не-
чя йердян истяйирдиляр ону, эетмяди. Ъаван, эцл кими эя-
линдир е, юзцн эюряъяксян дя! Ады да Емма ханымдыр!
Сейфял Ядлянин ряфигясиля чарпайыда мазаглашырмыштяк
бир-ики дяфя ещтирасла юз-юзцня "Емма ханым... Емма ха-
ным..." пычылдады.
- Йахшы, щачан эюрцшдцрцрсян онлары? - Оруъ сябирсиз-
ликля сорушду, чцнки достуну Емма ханыма ъалайан кими
Сейфялин гаршысында бойнуна эютцрдцйц "ющдялик" битмиш
щесаб олунаъагды вя онлары Аллаща тапшырыб юз йолуна дц-
зяляъякди...
- Ня вахт истяйирсиз! - Ядля фикирляшмядян ъаваб верди. -
Сабащ Емма ханым биринъи симендир... Саат икидя эяляр-
сиз заводун паваротундакы магазинин габаьына, мян дя
орда олаъаьам, эедиб ъананыйла таныш елярик Сейфини!
- Йох, сян ня дейирсян! - Оруъ горхду. Анасынын ишляди-
йи завода фащишя ардынъа эедян дейилди. - Саат цчдя эяти-
риб эялярсян ону Сямяд Вурьун баьына.
- Ордан прйамой ресторана,- эюзлянилмядян Сейфял дю-
шцня дюйдц, - мян дявят еляйирям!
Бадяляр йенидян долдурулду. Сейфял бир Ядляйя бахды,
бир ялиндяки стякана, сонра бахышларыны тавана зилляди. Чц-

224
рцк тахталары арасындан тутгун сяманын кичик-кичик парча-
лары эюрцнян таванда санки демяк истядийи саьлыьын мятни
йазылмышды... Эюзляриндя гыьылъымлар парлады. Бирдян гядя-
щини галдырыб хошбяхт адам сясиля деди:
- Буну да ичяйин лишни Емма ханымын саьлыьына!

24

...Икинъи араг шцшясини дя бошалтмышдылар. Саатларын бир-


бирини неъя явязлядийиндян хябярляри олмамышды. Сярхош
Сейфи эяляъяк кеф мяълисляриндян, ресторанлардан дям ву-
рурду. Ички Ядляни дя тутмушду. Бахышларыны Оруъдан чяк-
мир, столун алтындан айагларыны ещтирасла онун айагларына
сцртяряк астадан шящвятля инляйирди...
Сейфял щачандан-щачана мясялянин ня йердя олдуьу-
ну баша дцшцб айаьа галхды, онлары щясядля сцзяряк:
- Мян бир сащата гайыдырам, - дейиб чюля чыхды.

25

Сейфял эедян кими Ядля байыры эюздян кечириб гапыны ичя-


ридян баьлады.
- Няйин дярдин чякирсян беля?
Оруъ диванда яйляшиб фикирли-фикирли диллянди:
- Мин дяфя демишям она ки, машында ичмя. Бир эцн ахыр-
да башына бир ойун ачаъаг...
Ядля цст палтарларыны сойунуб дивардакы сайсыз-щесаб-
сыз мыхлардан асырды. Кюйняйинин йахасынын дцймялярини тит-
ряк ялляриля ача-ача пычылдады:
- Няйиня эярякдир е?

225
Оруъ истяди десин ки, достум дейил мяэяр, амма ачылы
галмыш додаглары арасындан бир сюз беля чыхмады, чцнки
Ядлянин чылпаг бядянини эюръяк нитги тутулмушду...

26

...Ядля эейиня-эейиня дейинирди:


- Яши, щарда галды бу авара Сейфи, гаш гаралды, щачан
эедиб чатаъаьам харабама?
Оруъ диванда узаныб цстцнц ъындыр адйалла юртмцшдц.
Голларыны аралайыб тянбялъясиня эярняширди.
- Ноолду, евин бир саата харабайа дюндц ки...
- Сян зарафат еля. Иш адамын башына еля бир саата эялир
дя. Будей ахшам дцшцр. Бяс гонум-гоншу ня фикирляшяр?
Бяс фикирляшмязляр ки, евдян байыра чыхмайан тямиз арва-
да бирдян-биря нолду ки, эеъя йарысы сяфярдян гайыдыр? Ся-
ня ня вар ки, субай оьлансан, цчдя алаъаьын йох, бешдя
веряъяйин, вай мяним щалыма! Дур тап достуву!
Оруъ яринъяк-яринъяк эейинмяйя башлады. Бирдян гадын
йадына няйися салыб диксинди:
- Мябада Карина билсин ки, Сейфялчцн арвад дцзялтми-
шям, йохса о бир щяйасыз итгызыдыр ки, дяримя саман тяпяр!
Оруъ яввял баша дцшя билмяди ки, нийя Ядля дя, еля Сей-
фял дя о ермяни гадынындан чякинирляр, сонра Каринанын су-
ряти эюзляри гаршысында ъанланды: чатылмыш гашлар, ойнаг,
ъин эюзляр, гартал димдийитяк гармагвары сиври бурун, гыры-
шыг гара сифят, пящляван бядяниня бянзяйян вцъуд... вя
щисс етди ки, о арвадын зящми йаваш-йаваш онун юзцнц дя
басыр...

27

Ашаьы енди. Самосвал щяйятдяйди, гапы-пянъяряляри дя


баьлы. Сейфял эюрцнмцрдц.

226
Машын сяси ешидилди. Бойланыб бахан кими еля бил айаглары
алтына эцлля атдылар, эери сычрады. Баьа тяряф ГАЗ-69 мар-
калы милис машыны эялирди. Гача-гача евя галхыб щяйяъан-
ла гышгырды:
- Милис эялир!

28

Гадын дящшят ичиндя йериндя гуруйуб галмышды. Оруъ


юзц бош араг шцшялярини столун цстцндян гамарлайыб чар-
даьа туллады. Бир суал кечди бейниндян: "Бу ишин ахыры нола-
ъаг?" Ъаваб щазыр иди - рцсвайчылыг!
Щяйятдян яввялъя машын сяси эялди, сонра мцщяррийи
сюндцрдцляр, даща сонра гапылар ачылыб шаппылтыйла юртцлдц
вя пиллякянлярля евя галхан милис няфярляринин санки Оруъ-
ла Ядлянин гулагларында якс-сяда верян аддым сясляри...
Гадын ятли эювдясини эцъля кубик дашын цстцня баса билди.
Шахтада цшцйян адамлартяк додаглары ясир, дишляри бир-би-
риня дяйиб шаггылдайыр, бцтцн вцъуду титряйирди. Гапы ачы-
ланда цряйи цзцлцб айаглары алтына дцшдц.
Отаьа ики милис ишчиси дахил олду. Бири ъаван, гарабуьда-
йы сырави, диэяри йашлы, кцрян сержант иди. Ядля йалтагъасына
эцлцмсямяйя чалышды:
- С-с-са-а-ла-ам...
Милисляр кинайяйля эцлцмсядиляр. Ъаван милис отаьы ах-
тармаьа башлады, сержантса стол цстцндяки йемяк галыгла-
рына бахыб щырылдады:
- Щя, неъя кеф етдиз?
Ядля горха-горха ъаваб верди:
- Кеф нядир, милисанер гардаш, бир саатлыьа сющбятляшмя-
йя эялмишдик бура...
Сержант она нифрятля бахараг:
- Сянин кимиляри чох эюрмцшям, - деди, - билирям оьлун

227
йериндя ушагла неъя "сющбятляшмисян"... Нечя йашын вар,
ай арвад?
- Гы-гырх…бир...
(Дядя вай, Ядля Оруъун анасыйла щямйашыдды!)
- Гырх бир йашын вар, щеч утаныб гызарырсан? Адам да оь-
лу йашында ъаван ушаьы йолдан чыхарыб баьлара апарар?!
Ядля йеня кякялямяйя башлады:
- А-а-аллащ елямясин, ми-ми-ли-санер гардаш, мян бир
абырлы ев арвадыйам, дейясян мяни башгаларыйла сящв сал-
мысан ахы...
Сержант ъин атына минди:
- Я, лячярин гызы, отуз илдир системдя ъан гоймушам, мя-
ня цчлцк эялирсян? - Цзцнц Оруъа тутду. - Айыб олсун, ъа-
ван оьлан, шящярдя гыз гящятди башына?!.
Евдя ъинайят тяркибли бир яшйайи-дялил тапа билмяйян ъа-
ван милис няфяри дя онлара йахынлашды.
- Яйя, видди-фасонлу оьлансан, айыб олсун... Йягин бу
арвадын сян йекяликдя оьлу вар...
Сержант онлары габаьына гатыб чюля чыхартды.

29

Ядляни аьламаг тутмушду:


- Гурбан олум, милиссанер гардаш, щара апарырсан би-
зи?!
- Яввялъя шюбяйя... Ордан сяни эюндяряъяйик Рама-
надакы зющряви хястяханайа, гой йохласынлар, бялкя эянъ-
ляр арасында гясдян хястялик-филан йайырсан, сифилися йолух-
дурурсан ъаванлары...
Сержант самосвала тяряф эетди. Кабиняйя бойланан ки-
ми, гапынын шцшясини дюйцб чыьырмаьа башлады:
- Ач дейирям сяня, ач, йохса шцшяни гыраъам!
Сейфял гапыны ачыб йеря дцшдц. Шишмиш сир-сифятиндян эю-

228
рцнцрдц ки, йатмышды. Йухулу эюзлярини овушдуруб гаршы-
сындакы аьсач пагонлуйа кей-кей бахды.
-Ай хош эюрдцк, гардаш оьлу, - кцрян биъ-биъ эцлцрдц, -
сяни эюйдя ахтарырдым, йердя ялимя кечдин!
Сейфял инди юзцня эялди:
- Шурулла дайы, нолуб ахы? - сорушду. Дейясян таныш иди-
ляр.
Шурулла "фу" еляйиб бурнуну тутду:
- Пийансан ки!
- Пийан нюш олурам?
- Я, мяня цчлцк эялирсян? Араг ийи йцз метрдян адамы
вурур, сцрцъцлцк вясигяни эюрцм!
Горхудан Сейфялин рянэи гачмышды. Шурулланын голуна
эириб ону кянара дартды, няся пычылдады. Сержант ону кяна-
ра итяляйяряк:
- Йох, олмаз, - деди, - шюбяйя эетмялийик, вясигяни вер!
Йалвар-йахардан кар ашмаса да Сейфял сержантдан ял
чякмирди. Оруъун да ону йола эятирмяк ъящди баш тутма-
ды, бу киши дининдян дюнярди, давасындан йох. Тез-тез гой-
нундакы хцсуси ъищазы ишя салыб, кюмяйя ялавя гцввя ча-
ьыраъаьыйла онлары щядяляйирди. Ъищаздан ъаваб явязиня
хырылты ешидилирди.

30

Шурулла Оруъла Ядляни ГАЗ-69-а миндириб гапыны чюл тя-


ряфдян цзляриня баьлады. Ъидди мцгавимят эюстярдийиндян
Сейфяли машына дцртя билмядиляр.
- Шурулла дайы, мян юлцм, бир дяйгя бу йана эял е, сю-
зцм вар!
- Сянин мяня щеч бир сюзцн ола билмяз, бу да о сяфяр-
ки дейил ща!
Сейфял Шурулланы эцъля самосвалын йанына чякя билди.
Ъаван милис няфяри сцкан архасында щейкялтяк отуруб Сей-

229
фялля Шурулланын дартышмасына тамаша едир, бармаглары ара-
сында тутдуьу сигарети щярдян додагларына тяряф апарараг
щейкял йох, ъанлы олдуьуну эюстярирди.

31

"Мящбуслар" машынын гапалы, дарысгал банына салынмыш-


дылар. Сцрцъцнц онлардан дямир тор айырырды. Ядля имдад
диляйян бахышларыны ъаван милисин пейсяриня зилляйяряк йал-
таг сясля щей мызылданыр, пагонлу эянъин гялбиндя мяр-
щямят щисси ойатмаг истяйирди:
- А милисанер, ай оьул, гурбанын олум, бурах чыхым эе-
дим евимя!
Нящайят ки, сырави милис диля эялди:
- Ай хала, баша дцш, мянлик бурда бир иш йохдур. Мян
бир шофер бабайам, аьа деди сцр дяряйя, сцр дяряйя дя...
Хейли чякишмядян сонра Сейфял самосвала миниб мц-
щяррийи ишя салан кими Шурулла гышгырды:
- Йарым саата эялмясян, даща юзцндян кцс!
Машын йериндян сычрайыб йолу тоз-торпаьа бцрцдц. Оруъ
фикирляшди ки, йягин Сейфял Шурулланы разы салыб, онлары бурах-
дырмагдан ютрц пул ардынъа кяндя эедиб, йарым саата га-
йытмалыдыр...

32

Щава гаралмышды. ГАЗ-69 шосейя чыхыб дайанды. Мц-


щяррийи, фаралары сюндцрдцляр. Милисляр тез-тез кабинянин ишы-
ьыны йандырыб сябирсизликля саатларына бахырдылар. Ядля йорул-
маг билмядян зарыйа-зарыйа йалварырды. О гядяр йалварды
ки, ахырда сержанты тянэя эятирди.
- Бясди баш-бейними дянэ етдин! Бу пагонларыма анд

230
олсун, бир дя уласан, еля о андаъа сцрдцряъям шюбяйя! -
Сонра цзцнц йанындакы сцрцъцйя тутду: Бу годух йеня
атасыны эятириб эялся, вай щалына, бир парча тцпцряъям цзц-
ня...
- Шурулла дайы, сиз мяэяр Асиф кишини таныйырсыз? - Оруъ
щейрятля сорушду.
- Кишийля кющня достуг, арамызда щюрмят вар, - Шурулла
ъаваб вериб, тяяссцфля башыны йырьалады. - Еля кишинин беля
оьлу, вай сяни щарамзада! Бир кяря бир гоъа шортуйла йа-
халамышдым ону бурда, эедиб атасыны эятирди, кишинин хятри-
ня кечдим онунчцн. Бу сяфяр тай алдада билмяз, сцрцъц-
лцк вясигяси мяндядир! Яввял истядим о гайыданадяк сизи
эиров сахлайам, анд ичди эуйа танымыр сизи. Дедим, я, мя-
ня цчлцк эялирсян, йашын гядяр стажым вар, сян эятирмисян
бунлары достун Яннаьынын баьына. Эюрдцм, йох, данмаг
истяйир, гапдым сянядини, йарым саата гайыдар - гайыдар,
гайытмаз - юзцндян кцссцн!
Оруъ инди анлады ки, Сейфял Шуруллайла тякъя юз "ишини" да-
нышыб, амма бу ону чох да мяйус етмяди. Бир шейя дил-
хорду ки, досту атасы Асиф кишини эятириб эялся, аьсаггалын
цзцня неъя бахаъаг? Киши цзя вурмаса да, фикирляшмяз
ки, бу дя тярифлядийим Оруъ, евляниб аиля гурмагданса, бу
эцн-сабащ нишанланаъаг оьлуму йолдан чыхарыр?!
Шурулла чеврилиб дямир тор архасындан гадына кинли-кинли
бахды:
- Ай арвад, бир еркяк бяс елямирди сяня? Цчцлц йейиб-
ичибсиз. Йягин биринъи Сейфялля олубсан... сяни бцтцн юлкя-
дя биабыр едяъям!
Ядля гяфилдян ялини цряйиня апарыб машынын дямир дюшя-
мясиня сяриляряк, сащиля атылмыш балыг кими чапаламаьа
башлады. Милислярин щеч тцкц дя тярпянмяди, йягин вязифя
боръларыны йериня йетиряркян беля примитив "тамашаларын" чох
шащиди олмуш, чох беля щявяскар "актрисаларла" растлашмыш-
дылар. Ядлянин сцни зарылтылары зящлялярини апаранда яввялъя

231
щярбя-зорба эялдиляр арвада, сонра эюряндя ки, йох, бу
гадын кирийяня охшамыр, кабинядян ениб машындан аралан-
дылар.

33

Оруъ еля билирди ки, Ядля ъан верир. Бярк горхмушду,


горхмушду ки, арвад еля бурадаъа кяллясини гойар йеря,
йяни ъаныны тапшырар она, сонра бу бойда зырылтынын алтындан
чыха билмяз: истинтаг, мящкямя, рцсвайчылыг! Бяс филанкя-
син оьлу анасы йашында позьун бир гадынла чюл-биабанда...
Сцрцъц банын гапысыны ачыб Оруъа деди:
- Йендир ону ашаьы, гой щавасыны дяйишсин.

34

Оруъ йеря атылыб Ядляни чятинликля машындан дцшцрдц.


Гадын саь ялиля цряйини тутмуш, сол голуну оьланын бойну-
на долайараг, архасыны машына сюйкяйиб зарыйырды.
- Горхма, горхма... - Оруъ ону сакитляшдирмяйя чалы-
шырды.
- Ахы мяним цряйим нахошду, инфаркт кечирмишям...
Сцрцъц ишаряйля Оруъу кянара чякиб пычылдады ки, гя-
мяндири разы салмаг лазымдыр, няйя эцъцн чатар? Оруъ де-
ди ки, эет соруш ня гядяр истяйир?
Милисляр машындан хейли араланыб хосунлашмаьа башла-
дылар. Сонра сцрцъц гайыдыб пычылдады ки, гямяндир ики гыр-
мызы онлуг истяйир, дейир шюбяйя апарсам газ кими йола-
ъаглар онлары, эянълярин яхлагыны корладыьындан ютрц арва-
ды дама басаъаглар, сян дя биабыр олаъагсан.
Оруъун ъибиндя кишиликдян вур-тут бир язик-цзцк цчлцйц
варды.

232
- О мябляья эцъцм чатмаз.
Сержантын ня дейяъяйини габагъадан билирди: "Я, мяня
цчлцк эялир?!"
Оруъун мянфи ъавабы Шурулланы дяли еляди:
- Тез минин машына! - узагдан гышгыран кими Ядля да-
ща да уъадан зарымаьа башлады. Гадын лап аьыны чыхарт-
мышды, щярякятляри о гядяр гейри-тябии иди ки, Шурулла онун
кяляйини чохдан дуймушду. - Я, афириска арвад, мяни ъин
атына миндирмя! - чыьыра-чыьыра онлара йахынлашды, аьзы кю-
пцкляня-кюпцкляня баьырды: Ушагбаз ит гызы, артискалыг еля-
мя, дырман кузайа!
"Артиска" ялини синясиня апарыб кцчцк кими зинэилдяди:
- Цряккечмям вар, машынын щавасы боьур мяни...
- Бя Яннаьынын комасынын цфуняти, бя самосвалын ща-
васы ляззятлидир, щя?.. Дырман!
- Ай Шурулла гардаш, цря...
- Кяс, ушагбаз гящбя! Бир даща мяня гардаш десян,
дилини дибиндян гопараъам!
Ядлянин эюзляри алаъаланды:
- Ня, мян - ушагбаз гящбя?!. - бу онун юз тябии, Тан-
рынын вердийи сясийди. Бирдян ойнадыьы "хястя гадын" ролу-
ну хатырлайыб ялини сол дюшцня апарды, юзцнц дили-аьзы гу-
румуш гарадинмяз Оруъун цстцня йыхараг, эуйа боьу-
лурмуш кими онун голлары арасында дялиъясиня чырпынды вя
яъаиб, гейри-инсани сяслярля гаранлыг шосенин щяр ики тяря-
финдяки кимсясиз, зцлмят чюллцйц лярзяйя салды: "Ып-уп-боу-
у-у! И-ю-ю-ц-ццц-а-у-ууу!!" Щардаса узагларда авара биа-
бан итляри аьыз-аьыза вериб хейли щцрцшдцляр. Шурулла щирсля
тцпцрцб пагон йолдашынын йанына эетди, онунла ня даныш-
ды, ня данышмады, ъаван милис няфяри Оруъа йахынлашараг
башыны гашыйа-гашыйа мызылданды:
- Гямяндир сон кяря хябяр алыр: разысан, йа йох? Инди-
ъя дцз шюбяйя сцрдцряъяк...
Шурулла о тяряфдян щямкарыны щайлады:

233
- Яйя, Муртуз, ди бясдир онларын назыйла ойнадыг, ъям-
дяклярини сцрцйцб ит юлцсцтяк ат кузойа! Йарым саат ютцб,
о бири дяййусдан хябяр йохдур... Башын щаггы, онун щай-
фыны бунлардан чыхаъам!
Ядля байаг Муртузун сюзлярини ешитмишди. Гялбиндя
цмид гыьылъымы парладыьындан Оруъа йахынлашыб ниэаранъа-
сына сорушду:
- Байагдан ня вурнухурлар, ня истяйирляр е?..
- Бизи бурахмагчцн Шурулла ийирми манат истяйир...
- Ня, ийирми манат?! - щейрятдян арвадын эюзляри кялля-
синя чыхды. Оруъ ъибиндяки йолуг цчлцйц бармагларыйла
язишдиряряк гямли-гямли пычылдады:
- Бяхтявяр еля билир пулкясян машынымыз вар...
Ядля щяйяъандан титряйян ялляриля чантасында гурдала-
на-гурдалана шадлыьындан аз гала чыьыраъагды:
- А рящмятлийин оьлу, буну байагдан де дя, бош йеря
цзцмц сюйцшгабыйа нийя дюндярирдин? Пулума ня эялиб!
- Чантасындакы балаъа пул кисясиндян хырчылдайан бир ийир-
мибешлик чыхарыб Оруъа верди: Оланым еля буду, вур башла-
рына, издачи лазым дейил...
Оруъ Муртузу чаьырыб пулу она узатды:
- Ал, щарам хошу олсун, амма биз изал олуб эедяк!
Муртуз уча-уча Шурулланын йанына тялясди. Ядля ону
эюзляйян рцсвайчылыгдан ийирми беш маната хилас олдуьу-
ну анлайыб, бу йарым саат ярзиндя илк дяфя ращат няфяс ал-
ды:
- Гада-баламы апарсынлар...

35

Яввялъя йахынлашмагда олан машынын фараларынын ишыьы


эюзлярини гамашдырды, сонра эюрдцляр ки, бу, Сейфялин са-
мосвалыдыр - дцз ГАЗ-69-ун йанында дайанды. Асиф киший-
ля оьлу машындан дцшцб милисляря йахынлашдылар...

234
Оруъла Ядля тялясик якилмишдиляр. Зцлмят йолун кянарый-
ла узагларда ишыглары сайрышан кяндя доьру эедирдиляр. Кян-
дин йахынлыьында автобус дайанаъаьы варды, Ядля орда,
юзц демишкян, "дизеля миниб харабасына йолланаъагды".

36

Хейли эетмишдиляр ки, самосвал щаглады онлары. Ядля эиз-


лянди машынын ардында. Сярнишин отуран тяряфдян гапы ачыл-
ды. Сцкан архасында Асиф кишийди. Сейфял атасына сямт чя-
киляряк достуна юз йанында йер эюстярди.
- Эял отур. ("Отурун" йох, "отур"!)- вя астадан ялавя ет-
ди ки, эедяк бизя, мяси тапарам...
- Саь ол. - Гапыны юртмяк истяйирди ки, Асиф кишинин сясини
ешитди:
- Мин эетдик!
Киши дейясян Ядляни эюрмямишди, бялкя дя тякъя ону
кабиняйя дявят етмякля гадынын артыг адам олдуьуна иша-
ря едирди...
- Асиф ями, мян тяк дейилям... - Оруъу хяъалят тяри бас-
мышды. - Йанымдакы адамы ютцрмялийям, бир аздан эяллям
сизя, - дейяряк гапыны юртдц, самосвал йаваш-йаваш сц-
рятини артырараг кяндя тяряф шцтцдц. Оруъ Ядляни евляриня
йола салыб Сейфялэиля гайытмаг гярары вердийиня эюря пеш-
ман дейилди, яксиня, хяъалятиндян Асиф кишинин габаьында
юлцб йеря эирся дя онлара эетмялийди; гой аьсаггал диши-
нин дибиндян чыханы габырьасына дюшясин, амма буэцн
мясяляни исти-исти чцрцтмялийди: йа Асиф кишинин тяня-гынаьы-
ны йейиб щямишялик гырылмалыйды ъцвяллаьы Сейфялдян, йа да
мцнасибятляринин характерини дяйишяряк, индян беля адам
балалары кими достлугларыны давам етдириб шяря-шцря ишляр-
дян, ямяллярдян узаглашмалыйдылар...

235
37

Ядля эедя-эедя арабир дайаныр, кцркцнцн ора-бурасыны


чырпа-чырпа дейинирди:
- Эцл кими шубам митил олду...
Инди ГАЗ-69 чатды онлара. Шурулла башыны пянъярядян чы-
харыб гондарма гайьыкешликля деди:
- Бу вахт бу чюллцкдя автобус ня эязир, яйляшин дайа-
наъаьатан апараг сизи!
Оруъ Ядляни машына эцъля миндирди. Шурулладан эюзц
горхмуш бу гадын онун кцрян цзцнц эюрмякдянся, лап
евиня гядяр йолу пайи-пийада эетмяйя разыйды.
Шурулланын кефи кялля-чарха вурурду, Оруъла тай-туш, йцз
илин досту кими данышырды:
- Индян беля мяним сименим олду ки, баь гурбанды ся-
ня! Истяйирсян юзцнля лап беш дяня гыз эятир, сящярятян
йейиб-ичин, бир копякоьлу сюз дейя билмяз сяня!
Милис машынынын банындан дцшяндя "мядяниляшмиш" Шу-
рулла Ядляйя нязакятля мцраъият етди:
- Ханым, ещтийатла енин... тялясмяйин, цряйиниз хястядир
ахы...

38

Гадын узаглашан ГАЗ-69-ун ардынъа баха-баха деди:


- Байагдан гапырды бизи...
Оруъ аъы-аъы эцлдц:
- Копойоьлунун ийирми беш манаты...
Эерисини Ядля деди:
- Ити дя адам еляр...

236
39

...Сейфялин эениш гонаг отаьына йениъя эирмишдиляр. Сей-


фял еля тязяъя "ютцрдцн халаны?" сорушмушду ки, Асиф киши
дя эялди (Сейфял голтуьу арасындан чыхартдыьы араг шцшя-
сини тез столун алтында эизлятди), ядяб-ярканла салам вер-
дикдян сонра мизин цстцнц бош эюрцб оьлуна аъыгланды:
- Бу нядир, байагдан щяля щеч ня эятирмяйибляр? Эет
тапшыр сцфря ачсынлар!
- Щяйятя эиряндя мямяйя тапшырдым, инди эятирярляр, -
Сейфял бурнунда мызылданды. Асиф киши амираня сясля:
- Эет тялясдир онлары! - дейя ямр едяряк стулу алтына чя-
киб яйляшди. Оруъ баша дцшдц ки, киши онунла тякбятяк гал-
маг истяйир, йягин цряйи долуйду. Сейфял кюнцлсцз щалда
сцфря ардынъа йолланды...
Отаьа чюкмцш дярин сцкуту Асиф киши позду:
- Щя, ишлярин неъяди, бала?
Оруъ онун цзцня бахмаьа ъцрят етмядян:
- Чох саь олун, - деди, - пис дейил...
Асиф киши сюзлц адама охшайырды:
- Ай пир олмуш...
Оруъ, кишинин няйя ишаря етдийини дуйуб, алнында пучур-
ланмыш хяъалят тярини ъиб дясмалыйла силяряк утана-утана
пычылдады:
- Асиф ями, буэцнкц мясяляйя эюря баьышлайын...
- Олан олду, кечян кечди... - Аьсаггал тямкинля даны-
шырды. - Мян дя сизин кими ъаван олмушам... Бир иши эюрмя-
мишдян яввял онун ахырыны фикирляшин... Ахы сян Сейфялля
достсан, билирсян ки, "щяри" алмышыг онунчцн, буэцн-сабащ,
иншаллащ, сяндян эюряк, нишанлайыб ял-айаьыны йыьышдыраъа-
ьыг байыр-баъадан... Дейя билмирдин она ки, ай гардаш, эю-
тцрцб эялдин мяни о арвадла баьа, чох саь ол, машында-
сан ахы, сцкан архасында ичмязляр, эюзлямя бизи, чых эет
евиня?..

237
Оруъ даща эерисини ешитмирди. Эюзляйирди ки, достунун
атасы цряйини тамам-камам бошалдыб гуртарсын, сонра сюз
алыб дейяъякди ки, Асиф ями, мян бу Сейфяля раст эялмя-
йинъя ади шофер бабайдым, сящяр эедирдим нахыра, ахшам
эялирдим ахура; анам синнидя бцтцн гадынлара ещтирамла
бахырдым вя йатсам, щеч йухума да эирмязди ки, оьлу йе-
риндя оьланларла ешгбазлыг еляйян йашлы арвадлар вар ки, он-
лара да "хала" дейирляр; бу эцн еля о баьа да юзцмя эюря
дейил...

40

Сейфял хюряк долу ири мяъмяйи иля ичяри эирян кими Асиф ки-
ши сусду, сонра йериндян галхыб башмагларыны эейди, ся-
мими сясля "истиращят един" дейяряк отагдан чыхды. Сейфял
мяъмяйидяки тяамлары стол цстцня дцзя-дцзя мараглан-
ды:
- Ня дейирди киши?
- Бяс сяня ня демишди?
- О барядя щеч динмяди... Яши, бяйям юзц ъаван олма-
йыб?..
- Шурулла ня гядяр гопартды сиздян?
- Ня аз, ня чох - ики йцз манат истяйирди, - Сейфял щявяс-
ля данышмаьа башлады, - йарым сащат да вахт вермишди. Евя
эирян кими киши о дяйгя "охуду" ки, дямям, минди ъин аты-
на, аьзындан чыханы дюшяди габырьама. Мцхтясяри алды ру-
лу ялимдян, деди юзцм сцряъяйям, кющня шофирди ахы, со-
ра гаража да машыны юзц апарды. Билирсян, гядеш, о Шурул-
ла бизим территорийайа бахыр, рузиси дя еля бизим кятдян чы-
хыр... О гядяр "атмышам" ки она... Бу сяфяр пис илишмишдим.
Киши кющня франтавик, юзц дя ветерандыр, еля буна эюря дя
Шурулла бир аз цйцдцр оннан. Чатан кими дяййусун абрыны
бцкдц ятяйиня, сора да гырмызы Лелин басды ъибиня. Шурулла

238
беля копойоьлуду дя: бир ломба тцпцр цзцня, амма пу-
луну вер...
- Ядлядян дя ийирми беш манат гопартды, - Оруъ тяяс-
сцфля билдирди.
Щейрятдян Сейфялин эюзляри дюрд олду:
- Ийирми беш манат?! Аля, о кцчцйцн гиймяти он манат-
дыр! - "Бир онлуг гиймяти" олан Шурулланын йарым саата отуз
беш манат газанмасы Сейфяли еля йандырмышды ки, тцстцсц
башындан чыхырды. - Аля, охарта кялвяни (пулу) вердиз идбар
оьлуна?!
Оруъ динмяди, - бялкя дя онун суалыны ешитмямишди, -
столун алтындан араг шцшясини эютцрцб гапаьыны ачмаьа
тялясди. Щирси йаваш-йаваш сойумуш Сейфял юзцндян разы
щалда достуну оьрун-оьрун сцзяряк быьалты эцлдц: вахтый-
ла йцз грам ичян кими башы щярлянян оьлан инди щювсяля-
сизликля арагла долу шцшяйя ял узадырды...

41

...Ертяси эцн Сейфял башынын цстцнц кясдирмишди. Оруъун


аьрыдан гафасы даьылырды. Юмрцндя бу гядяр ичмямишди.
Эейиниб-кеъинмиш Сейфялин кефися "думбул" кимийди, еля бил
дцнян мин бир ойундан чыхан щеч бу адам дейилди.
Сейфял дурмадан чярянляйирди. Оруъ достунун гайна-
шан эюзляринин ичиня бахдыгъа Каринанын, Шуранын, Ядля-
нин эюзлярини хяйалында ъанландырыр, мцхтялиф йашлы бу адам-
ларын эюзляринин ейни щейвани ещтирасла парламасыны санки
инди кяшф едирди.
Оьланлар евдян чыханда Оруъун валидейнляри Сейфялля
сойуг-сойуг саьоллашдылар. Еля байаг саламыны да кюнцл-
сцз алмышдылар. Сон заманлар Оруъун Сейфялля щараса
эетмяси, евя эеъ гайытмасы, сящяр ичкидян шишмиш сир-си-
фяти... ата-ананын нязяриндян йайынмамышды. Бу эцн обаш-
дан дуруб, мятбяхдя далбадал цч стякан суйу бирняфяся

239
гуртщагуртла ичяндя киши йарыйухулу сясля йан отагдан оь-
луну санъмышды: "Бу Сейфяля гошуланнан пийанискя олуб
эетмисян а!"
Чюля чыханда анасы донгулданмышды:
- Бир эцн выхаднойудур, ону да гахылыб отурмур хараба-
сында...
- Дейясян гоъаларын настрайениси йохдур? - Сейфял юзц-
нц о йеря гоймады.
- Ертядян сюзляри чяп дцшцб, фикир вермя... - Оруъ уйдур-
ду, валидейнлярини достунун "гоъа" адландырмасына эцл-
мяйи тутду: атасынын 49 йашы варды, анасынын 42! Юз анасы
Йасямян хала Каринадан бир-ики байрам кичик оларды, бу
адам она да "гоъа" дейирди...

42

Сейфял кцчядя сорушду:


- Бу эцн ресторана эедирик а, ня гядяр кялвюн вар?
- Икиъя манатым галыб...
- Биабыр олдуг! - Сейфялин ганы гаралды. - Сящяр гоншу-
дан ийирми манат боръ елямишям, ийирми ики манатла да рес-
торана "хала" апарарлар?!
Оруъ нифрятля деди:
- Онлар ресторана лайиг дейилляр!
- Ейби йох, гядеш, бу эцн биз апаррыг олары ресторана,
сабащ онлар бизи. Пулларына ня эялиб ит гызларынын, бяйям
ийирми беш манаты уф да елямядян вермядиляр ит-гурда?!
- Мян даща щеч йана эедян дейилям! - Оруъа еля эял-
ди ки, гярарында гятидир. - Ядлянин ряфигясийля таныш олмаг
истяйирдин, таныш олдун, инди мяни нейняйирсян?!
- Мян юлцм, гядеш, тяк щеч адамын цряйиннян дюйцл.
Эял бир йердя олаг дя! - Оруъу ширникляндирмяйя чалышды. -
Кампанийа фысгырыг шейди: ики ъан-ъийяр отурурсуз ресторан-
да, йанувузда да ъананлар, истолун цстцндя кабаб, мя-

240
си, бящ-бящ-бящ! - Йаландан ащ чякиб сахта инъикликля де-
ди: Демяли, достуву атырсан, щя? Йяни тяк эетмялийям?
Аля, башува эялсин, бир щяфтяйя-зада уже нишанлайырлар е,
мяни. Аллащ елямямишкян, бир таныш-билиш эюрцб еляся, со-
ра нейнярям? Юзц дя кяндистан йери... амма сян йаным-
да оланда...
Сейфял чянясинин алтына алмышды ону. Оруъун баш аьрысы
даща да шиддятлянди. Достунун сяси гулагларында нядян-
ся наьара дамбылтысы кими сяслянирди. Дцнян евляриндя икили
бир шцшя араьы бошалтдыгдан сонра Сейфял "маныслыьыны" ха-
тырлайыб ъушя эялмиш, долабын цстцндян наьарасыны эютц-
рцб йоьун, пота бармагларыйла йарым саата гядяр дамбыл-
датмышды. Бир йандан Асиф кишинин эилей-эцзарынын доьурду-
ьу пяртлик щисси, диэяр тяряфдян араьын тя'сири, бу йандан
да щявяскар мусигичинин наьарасы - гяфилдян башы аьрымыш-
ды Оруъун. Бцтцн йол бойу - автобусда евя чатанадяк
гулаглары логгулдайыр, гафасы даьылырды, санки Сейфял залым
баласы байагдан голтуьу алтына наьараны дейил, онун кял-
лясини вуруб дойунъа гапазламышды...
Оруъ ялляриля гулагларыны гапайараг:
- Йахшы, саат цчдя эюрцшярик баьын йанында, - деди. -
Амма о вахтаъан беш-он манат тапа билсям, папаьывы
эюйя тулларсан, тапа билмясям, нейняк, диливцн бяласыны
чякярсян... Онлары ресторана мян дя'вят елямямишям.
Сейфял "эюрцшярик" сюзцня севиндися дя, достуну гей-
ри-мцяййян ъавабы дилхор еляди ону. Хейли фикирляшдикдян
сонра щяйасызъасына сорушду:
- Аля, бир йаннан гырх-ялли манат тапа билмяйяъяксян
йяни?!
- Беш манат тапсам Аллащыва шцкр елярсян...
- Гырх-ялли манат ноолан шейди ки...
- Щеч бир шейдирся, еля юзцн тап дя!
- Ня данышырсан, аля! Бир юзцн фикирляш, сяннян эюряк,
буэцн-сабащ нишан апарырлар мянимчцн, башымы баьлайыр-

241
лар, гядеш... Юзц дя кяндистан йери... Эедим ювдян ялли
манат эютцрцм, бяс сорушмазлар ки, балам, бу пуллары ща-
ра апарырсан?!
Оруъун гярарынын гятилийи Сейфяли мяйус етди. Кеф мяъли-
си хяръинин аьырлыьыны илк дяфя щисс едяряк хястя адамлар ки-
ми зарыды:
- Белим сынды... - Амма айрыланда юз сюзцнц дейиб цми-
дини итирмядийини эюстярди: Саат цчяъян он-он беш манат
дцзялтсяйдин бяд олмазды, мян юлцм!..

43

...Эцнорта тязябяй кими бязяниб-дцзянмиш Сейфял баь-


да Сямяд Вурьунун щейкяли ятрафында наращат-наращат
эязишир, бахышларыйла кимися ахтарырды. Оруъу эюръяк цстц-
ня шыьыды, салам явязиня сябирсизликля сорушду:
- Ноолду, бир шей гапа билдин?!
"Гапмаг" сюзцндян Оруъун зиндейи-зящляси эедирди,
йадына сцмцк гапыб гачан ит дцшцрдц щямишя. Сейфял бу
сюзц индийядяк йалныз "халтура", "даш-баш", "чах-чух" мя-
насында ишлядирди, амма боръ алмаьа да "гапмаг" де-
мясини Оруъ бу эцн ешидирди.
- Гаражымызын гаровулчусу ермяни Беникдан ийирми беш
манат ялборъу алдым, - Оруъ мя'йус-мя'йус диллянди, чцн-
ки бу вахтаъан бир кяся аьыз ачмамышды, бир кяся биръя
гяпиг боръу йох иди, буна эюря инди юзцнц юмрцндя илк дя-
фя дилянмиш адам кими щисс едир, фикирляширди ки, боръ истя-
йянля дилянчинин фярги нядядир, бири аьыз ачыр, диэяри - ял...
- Аванс аланда эяряк мцтляг...
Оруъ ийирми беш манат "гапмышды" - Сейфяли даща щеч
ня марагландырмырды, буна эюря дя достунун сюзцнц йа-
рыда кясиб, фярящ щиссиля ялини онун кцряйиндя шаппылдада-
раг разылыьыны билдирди:

242
- Саь ол е, оьулсан, мян юлцм! - Ялини узадыб "эюрцм
бура!" дейяряк пуллары Оруъдан алды вя бармагларынын ъялд
щярякятиля каьыз яскинаслары санайараг щягигятян ийирми
беш манат олдуьуну йягинляшдирдикдян сонра бяхтявяр-
бяхтявяр эцлцмсяди: Кефдяйик, мян юлцм! - Бирдян йады-
на дцшдц: Йахшы, ресторандан сонра щара апараъаьыг ола-
ры? Кяндимиздян йухарыда, даьларда би дяня хялвят буткя
вар, бялкя...
- Сяни билмирям, мян евимя гайыдаъаьам.
- Аля, сизин юввцзц дя бир эцн бош эюрмядим дя! Яши, би
дяфя эюндярмирсян гоъалары эязмяйя-зада ки, юв ики-цч
сащатлыьа бошала, эютцрцб апарардыг халалары...
- Олмаз ки, бир эцн сян дя юз гоъаларыны...
- Йахшы, бир зарафатды елядим, нюш ъиннянирсян?! - Сяси-
ни йумшалтмаьа чалышараг арамла, кясмя-кясмя давам
етди: Билирсян, гядеш, бизимки кяндистан йеридир, бири эюр-
ся... сора фитя басарлар адамы... Сиздя шящяр бинасыдыр, щеч
гоншу гоншуну цздян танымыр...
- Бяйям фикир вермямисян, блокун габаьында бир машын
дайанан кими щяр балкондан нечя баш бойланыр? О гапы-
ларда дешикляр вар а - глазоклар, бяс нейчцндцр онлар?
Сейфял кинайя иля:
- Ня биляк, - деди, - кятчийик дя... - Йанларындан сындыра-
сындыра кечян, сон дябля эейинмиш яндамлы гадыны эюръяк
яввялъя удгунду, сонра щясрят долу эюзлярини гадынын да-
лына зилляйиб, ону гялябяликдя итяня гядяр щярис бахышларый-
ла ютцрдц, синясиндян йаньылы бир ащ чыхды. - Эюрясян бу
Ядля ханым ня мал эятириб эяляъяк мянимчцн, бялкя еля
идбар Каринанын тайы олду... Онда эяряк абмен еляйяк ола-
ры... Амма юз арамыздыр, сянин о Ядлян дя думбул кими
халадыр, мян юлцм! Бу вахтаъан ки, доьмайыб, бядяни щял-
бят гайыш кимидир, кясирям оннан! Онсуз да сянинчцн да-
йи фярги йохдур... Амма горхурам дцнянки зырылтыдан сора
бу хала гырыла биздян... Бирдян эялмяз а...

243
Еля Оруъ да беля дцшцнцрдц, "бир чимдик абыр-щяйасы га-
лыбса бир дя чюля чыхмаз" демяк истяйирди ки, узагдан Яд-
ляни бир гадынла эюрцб достуна эюстярди:
- Будей, арсыз-арсыз йеня эялир!

44

Сейфялин цзцндяки тялаш артыг силинмишди, шящвятля парла-


йан эюзлярини Ядлянин йанындакы гадындан чякмядян йе-
йин-йейин онлара сары эедирди. Бахышларыны йандан достуна
зиллямиш Оруъ онунла йанашы аддымлайырды вя бирдян эюр-
дц ки, Сейфялин эюзляри лап хоруз эюзляриня бянзяйир! Нийя
индийядяк фикир вермямишди? Щансы китабдаса охумушду
"хорузэюз оьлан" ифадясини, дейясян бу ифадяни биринъи кя-
ря самосвалын кабинясиндя Каринанын дилиндян ешитмишди:
"...бир атымлыг барыты олан кишилярля мянимки тутмаз, ъан гур-
бандыр хорузэюз оьланлара!"
Ряфигяляр пусулдугларындан шцбщялянян ъясуслартяк ещ-
тийатла, йан-йюряляриня эюзалты баха-баха эялирдиляр. Оьлан-
лара йахынлашыб еля бюйцк усталыгла юзлярини тяяъъцбляниб-
миш кими эюстярдиляр ки, кянардан бахан адам онларын
кющня таныш олдугларыны вя тясадцфян кцчядя растлашдыг-
ларыны зянн едярди.
Ядля Емманы оьланлара тягдим етди, юзцся Сейфяля щий-
ляэяръясиня эюз гойду: онун бахышларындан ряфигясини бя-
йяниб-бяйянмядийини юйрянмяк истяйирди. Емма кифир ар-
вад иди, сифяти гырыш-гырыш, бурну йекя, йоьун айагларынын да-
марлары эюмэюй, гарны да пыртлайыб чыхмышды нимдаш плашы-
нын арасындан. Сейфялся щярисликля йени мяшугясини баш-
дан-айаьа сцзцр, нязярлярини ондан айыра билмирди. Ядля
мямнун-мямнун эцлцмсяди, ряфигяси оьланын чох хошу-
на эялмишди. Оруъса мяяттял галмышды ки, досту бу гады-

244
нын няйини бяйянмишди эюрян? Йягин Сейфял бу гадыны хя-
йалында Каринайла мцгайися етмишди вя Каринайла мцга-
йисядя бцтцн гадынлар Сейфялин нязяриндя дцнйа эюзялля-
рийди!
Сейфял сонра хялвятлийя салыб, достуна пычылтыйла ашнасы-
нын защири эюркямини тящлил едяъякди: "Думбул кими шейдц,
мян юлцм! Амма кюпяк гызы бир аз щцндцрдц мяннян,
эяряк платформалы айаггабыларымы эейяйдим. Сифятдян дя
бяд дюйцл, анъаг дишляри бир аз зырпыдыр, бурну да няся
узунсовфасонду... щейиф ки, гарны йекядир... икимиз дя йе-
кягарын, щеч билмирям неъя олаъаг... Ейби йох, бир-ики дя-
фя проб еляйиб, сянин кюмяклийинля Ядляйя дяйишярям!"
- Байагдан Емма ханыма дцнянки щянэамяни даны-
шырдым е! - Ядля щырылдады. - Аллащ-аллащ, юлмцшцк эцлмяк-
дян!
Сейфял щяйяъандан сигарет алышдырды. Щяр гуллаб вурдуг-
да сигарет тутдуьу ялини додагларына тяряф еля тярздя апа-
рырды ки, еля бил чечяля бармаьындакы ири гызыл цзцйц гадын-
ларын эюзцня сохмаг истяйирди. Гыйым-гыйым гайнашырды
эюзляри.
- Неъясиз, Емма ханым, бир нюв, неъя дейярляр, лишни
кефиниз неъядир?
Ядля ряфигясини габаглайыб сахта сямимиййятля:
- Саь ол, ъан-ъийяр! - деди, оьланын шорэюз бахышларын-
дан ляззят алараг онун шыг эейиминя ишаря етди: Хейир ола,
а Сейфи, бязянмисян?
Сейфялин аьзыны гулагларына чатдырыб, эцн ишыьында парла-
йан гызыл дишляриля эюз гамашдырды:
- Сизин кими мал... е-е-е, ханымларын свиданисиня бязян-
мяйиб эялмяк, бир нюв, неъя дейярляр, эцнащдыр!
Емма ряфигясини эюзляриля йейян йени ойнашыны тярс-тярс
сцзцб сорушду:
- Щяля бурда чох дайаныб юзцмцзц ъамаата эюстяря-
ъяйик?

245
Сейфял тез юзцнц йыьышдырараг гадынын цзцня щырылдадыг-
дан сонра бармаьындакы юзцндян гиймятли цзцк олан яли-
ни йола узатды:
- Аля, такси!

45

...Балаъа, худмани ресторан бом-бош иди. (Сейфялин Ору-


ъа дедийиня эюря, "шящярин ян уъуз рестораныйды бура".)
Кцнъдяки стол архасында яйляшдиляр. Щяр дягигябашы бош-
бошуна шит-шит щырылдашан гадынлар евляриндяймиш кими юз-
лярини чох сярбяст апарырдылар.
Хидмятчи оьлан йахынлашыб онлары ядяб-ярканла салам-
ладыгдан сонра ня арзуладыгларыны сорушду. Прейскурант-
дан, менйудан башы чыхмайан Сейфял стол цстцндяки ки-
табчаны бир кянара итяляйиб сифариш верди:
- Гядеш, яввялъя ики дяня мяси эятир... Аля, яраь да, ха-
лодны закускасыйла-филаныйла, сора йемяйя дя ки, тойуг-
дан, тикядян, кабабдан-заддан, беля аьайана шейляр ол-
сун... Шящяр ушаьы дюйцлсян бяйям, вобшим бах эюр ней-
нирсян дя!..
Офисиант эедян кими Емма сахта тяяъъцбля сорушду:
- Бу гядяр араьы ким ичяъяк?
Сейфял йаландан эцлцмсяйиб узун бир монолог сюйля-
ди:
- Емма ханым, еля биз юзцмцз дя ичян дюйцлцк, ам-
ма цряйимиздя, неъя дейярляр, ящдимиз варды ки, сизинля бир
йердя ресторанда отураг. Аллаща шцкцр олсун ки, арзумуз
цряйимиздя галмады. Инди, неъя дейярляр, яйляшмишик юзц-
мцзчцн аьайана, за кампани бала-бала вураъаьыг. Тяки
пис эцнцмцз белянчийня кечсин, мян юлцм! Аллащ-таала,
неъя дейярляр, щяр кяся гялбиня эюря версин. Щялялик ар-

246
зуларымыз цряйимиздя галмыр, нюшцн ки, бир нюв, кюнцлляри-
миз тямиздир!
- Бу эцн сяня нолуб е? - Ядлянин сяси Оруъу фикирдян
айырды. - Еля бил эямилярин батыб...
- Аз фысгырт о сигарети дя, - инди Емма щырылдайырды, - сига-
рет чякмякдян сигаретя дюнмцсян! Ъаван оьлансан, йе,
ич, кеф еля! Бялкя бизим кампанийа ачмыр сяни?
Сейфял Оруъу габаглады:
- Сиз ня дейирсиз, Емма ханым, Аллащ елямясин! Биз лиш-
ни фяхр еляйирик ки, неъя дейярляр, бир нюв, сизин кими мал...
е-е-е, ъаниклярин мяълисиндяйик! Бу достумаса фикир вер-
мяйин, бунун хасиййяти белянчийняди, неъя дейярляр, бир
нюв, гарагабаг, аз данышан. Алты-йедди айдыр ъурлуг еди-
рик, эцъля бялкям алты-йедди сюз ешитмишям аьзындан...
Оруъ инди анлады ки, онунку бунларла - щеч Сейфялин
юзцйля дя - тутмурду. Мянявиййатъа, яхлагъа бир-бириня
тамам зидд адамлар идиляр. Еля буна эюря дя Сейфяля щя-
мишя азданышан, гарагабаг эюрцнмцшдц.
Хидмятчи сифаришляри мизин цстцня дцзцб "нуш олсун" де-
йяряк эетди. Сейфял ялцстц гядящляри арагла долдурду.
- Иъазя версяйдиз, за кампани, неъя дейярляр, бир нюв,
тостфасон дейярдим.
Сейфялин нитги дя наьара чалмаьы кими, "маныслар" де-
мишкян "хариъди", йяни пис иди, башапаранды, адамы дянэя-
сяр еляйянди. Билик, мядяниййят, эюзял нитг яламяти санды-
ьы вя йалныз ян "мютябяр" мяълислярдя сых-сых ишлятдийи "не-
ъя дейярляр", "лишни", "бир нюв" сюзлярини саьа-сола йерли-йер-
сиз дюшядикъя, Оруъун гулаьына онун наьарасынын йекня-
сяг, зящлятюкян сяси эялирди: "дамбадурум", "думбада-
рам"...
- Буну да ичяйин, неъя дейярляр... бир нюв... лишни... - Сей-
фялин "тостфасону" сыныг патефон кими еля бу сюзлярдя дя или-
шиб галды, эюзлярини гядящиндян чякмядян ща фикирляшдися
дя, бурнуна араг ийи дяйдийиндян фикрини топлайыб тостуну

247
давам етдиря билмяди, ичмяк щявяси еля эцъ эялди ки, тяля-
сик "саь олун" дейяряк гядящини щямсцфряляринин гядящ-
ляриня тоггушдуруб бирняфяся башына чякди.
Бадяляр бошалан кими чянэял-бычаглар сяслянди, габ-
гашыглар ъинэилдяди, аьызлар марчылдамаьа башлады. Оруъ-
дан савайы щамы иштащла йейирди. Йахшы ки, ляззятля кабаб
эямирян Ядля йекя бир тойуг будуну дидишдирян Емманы
голуйла дцмсцкляди, йохса ряфигяси бу "йолда" юз протез
дишлярини итиряъякди...
Сейфял йаьлы аьзыны ялийля силяряк йанындакы гадына мц-
раъият етди:
- Емма ханым, хайиш едярдик ки, инди сян дя бизим бу
эюзял мяълис мцнасибятиля, неъя дейярляр, бир нюв, бир-ики
кялмя саьлыг дейяйдиз!
Сейфял гядящляри арагла долдурмушду, бадясини ялиндя
тутуб, эет-эедя даща да аловланан эюзлярини гадынларын
боьазында, синясиндя эяздирирди. Емма йашына уйьун ол-
майан наз-гямзяйля язилиб-бцзцлдцкдян сонра бадясини
галдырды, сол ялиля бойалы, йолуг сачларына сыьал вериб сяси-
ня йаланчы титряйиш гатараг диллянди:
- Дейирям буну ичяйин бизи бир-биримизя баьлайан о гцв-
вятли мющяббят щиссинин саьлыьына ки, бизи бу эюзял компа-
нидя бирляшдириб (бу бир йыьын сюз ифразатындан Оруъун юдц
аьзына эялирди) ... вя арзум будур ки, каш бизи бирляшдирян
Танры тямиз (?) цряйимиздяки мющяббят щиссини даща да
эцъляндиряйди вя бизим ян пис эцнляримиз буэцнкц кими
весйолы кечяйди! Щеч заман бир-биримиздян айрылмайайдыг
вя...
Ички щявясиля говрулан Сейфял гадынын сюзцнц аьзында
гойуб йаланчы щейранлыгла:
- Аллащ ъанывы саь елясин, Емма ханым, лап мисибят тост
иди, мян юлцм! - дейяряк, тез гядящини яввял онун, сонра
Ядляйля Оруъун гядящляриля тоггушдуруб башына чякди...
Тост нювбяси Ядляйя чатмышды. Гадын ири эювдясини тит-

248
рядя-титрядя башдан-айаьа мянасыз, мянтигсиз, ахмаг
ъцмлялярля долу узун, дарыхдырыъы "саьлыг" нитг еляди. ("Мян
бир ев арвадыйам!" ъцмлясини тез-тез тякрарламаьы, ялбят-
тя ки, унутмамышды!) Йалныз Сейфялин далбадал цч дяфя яс-
нядийини эюрдцкдя гадын юз сайыгламасыны сона йетирди:
- ...дейирям щям дя бу бакалы ичяйин шяхсян бизим цря-
йимизин саьлыьына ки, тямиздиляр, (?) лякясиздиляр, (?) прас-
тойдулар (?). Аллащ каш щямишя цряйимизи бу сцфря кими эе-
ниш, кюнцлляримиз кими добры (?) елийяйди!
Сайы билинмяйян саьлыглардан сонра щамы кефлянмишди.
Бош-бош щырылдашараг шит-шит щянякляширдиляр. Оруъ да он-
лара гошулмаг истяди. Бир-ики дяфя йаландан эцлцмсядик-
дян сонра бу адамлара щеч ъцря йовуша билмяйяъяйини
анлайыб ганы гаралды, йенидян юз дахили аляминя гапылды...

46

Ресторандан чыханда гадынлар туалетдя йубандыглары


заман Сейфял хяфяликдя офисиантын гарасынъа дейинмишди:
- Афирист копойоьлу аллатды бизи, дюрд няфяря гырх цч ма-
нат да шот олар?! Щеч ейби йох, бир дяфя кянд ъайылларыйла
эялярик бура, йейиб-ичиб атарыг сяня, онда билярсян аналар
неъя оьуллар доьуб!.. - Чюля чыханда эилейлянди. - Амма
сян дя йахчы елямядин а, би дяня тост ня олан шейди ки,
ону да демяйиб сындырдын халаларын цряйини... Щя, сюзцн
няди, эедирсиз бизимля баьа? Эетмирсиз ки, юз гямивиз
кям! - Ялини ъибиня салыб пул чыхартды. - Аъэюз афисант йол-
ду бизи, кишиликдян он манатымыз галыб, эял ону да ата малы
кими бюляк. Ал бу цчлцйц. Йедди манат мяним. Инди би дя-
ня такси тутуб халагарышыг сцрдцрцрям баьа!.. - Еммайла
узанаъаглары сыныг-салщаг тахта чарпайынын ляззятли ъырылты-
сыны ешитмякдян ютрц дарыхдыьындан, баьда ня ойунлардан
чыхаъагларыны тяляся-тяляся ачыг-сачыг данышмаьа башла-
ды. Оруъ ону ешитмирди, гулагларына эет-эедя шиддятлянян

249
наьара сяси эялирди. Сон вахтлар бу ня дярд иди дцшмцш-
дц? Досту ня барядяся тез-тез, фасиля вермядян, узун-
узады чярянляйян кими Оруъ санки гафасынын ичиндя кобуд,
примитив, тяърцбясизъясиня чалынан наьара сяси ешидирди,
эиъэащлары башлайырды люккцлдямяйя!.. Йахшы ки, гадынлар
гайыдыб эялдиляр, йохса гулагларыны тутуб вар эцъцйля "бяс-
дир!!" дейя баьырмаг истяйирди...

47

Сейфял такси яйляйиб, Еммасыйла миниб эетди. Оруъла Яд-


ля автобус дайанаъаьы йахынлыьында дурмушдулар. Гадын
гол саатына бахараг сорушду:
- Йеддийяъян вахтым вар, инди щара апараъагсан мяни?
Оьлан йашда анасындан да бюйцк олан бу арвадла щеч
йана эетмяк истямирди. Ичкидян, Сейфялин бошбоьазлыьын-
дан башы думанланмышды, бу йандан да Ядлянин сяси...
юзцнц пянъяря шцшясиня чырпыб чюля йол ахтаран ири, эюй
милчяйин вызылтысы кими Оруъу тянэя эятирмишди. Йолдан ютян
эянъ гызларын кинайяли, тяняли, бир аз да гярибя бахышларын-
дан ясябиляширди... Байаг дюрдцлц стол архасындан галхыб
гапыдан чыханда кишили-арвадлы - ресторанын бцтцн ишчиляри та-
машайа йыьышмышдылар, ахы аналары йашында арвадларла рес-
торана эялян оьланлары бялкя дя юмцрляриндя илк дяфяйди
эюрцрдцляр. Аман Аллащ, щейрятдян бярялмиш о эюзлярдя-
ки кинайяни, ришхянди... Оруъ щеч вахт унутмайаъагды! Бял-
кя шящярин тарихиндя бу бойда рцсвайчылыг олмамышды! "Та-
машайа" топлашанларын масгаралы бахышларыны Сейфял щеч
веъиня дя алмамышды, еля билмишди ки, пахыллыг едирляр она;
юзцнц даща да боьуб синясини шястля иряли веряряк, нц-
майишкараня тярздя форслу-форслу йанларындан кечмишди!
Оруъ инди бу биабырчы сящняни хяйалында кино ленти кими фыр-
ладыгъа хяъалятдян тякрар-тякрар юлцб-дирилирди...
- Сянинляйям, щара апаръагсан мяни?..

250
Арабир ютян бош такси сцрцъцляри онлары эюрцб машынлары-
нын сцрятини азалдырдылар. Оруъ архасыны йола тяряф чевириб
дурду. Таксилярдян бирини сахладыб, щеч олмаса метронун
"Язизбяйов" стансийасына гядяр ютцря билярди Ядляни, ам-
ма ъибиндяки цчлцйя щейфи эялирди, билирди ки, сабащ башы аь-
рыйаъагды, бу цч маната эедиб щамамда чимяъяк, йахын-
лыгдакы гялйаналтыда йцз-йцз ялли грам ичиб "пахмелини" кя-
сяъяк вя бир даща дилиня араг вурмайаъагды...
- О достун ня затыгырыг адаммыш! Эюрмядин байаг рес-
торанда ня деди мяня? Пийансан, щардан йадына дцшсцн!
Икинъи румкадан сонра гайытды сяня ки, эял абмен еляйяк,
йяни Ядляни вер мяня, Емма сянин! Нийя орда аьзыннан
бир силля чякмядин?! Мян дедим, ялбят, баьырсагларыны тю-
кяъяксян йеря! Сюзлярими гулагларында сырьа еля: ондан
сяня ъур олмаз! Бир адамын ки, юз достунун ашнасына эю-
зц дцшя, беляси пис адамдыр, ня десян эюзлямяк олар он-
дан!..
Дядя вай, бу ня ойун иди дцшмцшдц: Ядля сюйляндикъя
Оруъун эюзляри юнцндя еркякли-дишили - бцтцн ресторан ишчи-
ляринин истещзалы бахышлары ъанланыр, гулагларына нашыъасына
дамбылданан наьара сяси эялирди!..
- Йахшы, дайы мян эедим, ня вахт ев тапсан Еммайла
хябяр елярсян - онун иш йерини таныйырсан ки - эюрцшярик. Чых
эет евиня, айаг цстя эцъля дурурсан, еля бил араг тутуб
сяни...
Оруъ Ядляни апаран автобусун архасынъа бахараг, бу
автобусун о гадыны эянълийиндян, юмрцндян ябяди узаг-
лашдырдыьыны апайдын эюрцрдц...

48

...Сящяр тездян йеня башы аьрыйыр, сцр-сцмцйц сызылда-


йырды, еля бил эеъя мющкям язишдириб хурд-хяшил елямишди-

251
ляр ону. Мятбяхдя отуруб тцнд чай ичир, ишя эедиб-эетмя-
мяси барядя фикирляширди ки, Сейфял эялди.
- Йахшы ки, чатдырдым юзцмц, ишя щазырлашырдын?
- Башым санъыр, бу эцн евдян байыра чыхды йохдур.
Сейфял онун бойнуну гуъаглайараг додагларыйла йа-
нагларыны ислатды. Оруъ ещмалаъа ону юзцндян аралайыб,
ийряндийини эизлятмядян деди:
- Сяндян арвад ийи эялир...
- Емма ханымын ийидир, гядеш! - Сейфял ловьаланды. Кю-
пяк гызы дцнян щеч билирсян ня ойунлар эюстярди?! - Кюй-
няйинин дцймялярини ачыб, шорту арвадын ямдийи йерляри нц-
майиш етдирмяк истяйирди, амма нядянся Оруъун ялляриля
гулагларыны тутдуьуну эюрцб фикриндян дашынды. - Няди, ба-
шын аьрыйыр?
- Наьара сяси эялир гулагларыма, - Оруъ ъидди деди.
Сейфял щейрятиндян аьзы ачылы щалда мат-мат она бахыб
галмышды, щандан-щана диллянди:
- Цряйимиз эюр неъя дя бирдир! Башува эялсин, гядеш,
башува эялсин, хябярин вар, бу эцн ахшам нишан апарыр-
лар е, мянимчцн, еля оду ки, наьара сяси ешидирсян дя!..
- Беля бирдян-биря?! - Оруъ юзц дя тяяъъцблянмишди.
- Дцнян эеъя сащат он икидя чатдым ювя, киши о дяйгя
дцшдц цстцмя, абрымы бцкдц ятяйимя. Ахырда деди ки, йох,
сян дцзялян зибил дейилсян, эцнц сабащ нишанлайыб башывы
баьлайырыг. Гыз ювцня дя хябяр йоллайыблар... - Сейфялин
цзцндя гярибя ифадя варды: ня гямлийди, ня шад. Сясиндян
дя айырд етмяк олмурду ки, севинир йохса дилхордур. - Ял-
гяряз, эялдим ки, гоъалара да билдирясян, гой ахшамцстц
буйурсунлар бизя! Няйся эюзцмя дяймядиляр, щардадылар?
- Анам ишдядир, атам да ки... ертядян дейиниб щараса
эетди... Ялимдян йаман йыьыб... - Яслиндя Сейфялин ялиндян
йыьмышды. "Бу Сейфи сяни алкаш еляйиб гойаъаг, беля дя
йолдашлыг олар?!" Оруъ бунлары Сейфяля демяди. - Щя, йа-
ман севиняъякляр! - Вя фикирляшди ки, бу хябяря валидейн-

252
ляри щягигятян дя чох севиняъякдяр, ахы Сейфялин "башынын
баьланмасы" оьулларынын асудялийи демякди; бялкя о да
достундан нцмуня эютцрцб тезликля евлянмяк фикриня дц-
шяъякди?!.
- Щя, гагаш, абеддян сонра сян дя биздя ол, еля тинин
дя дцзяляр. Киши гузу кясяъяк, кабаб, мяси, фысгырыг, мян
юлцм! О вахтаъан мяним юйдя бир аз ишим вар, сора ма-
шыны апарыб атмалыйам гаража, щяля щамама да эетмяли-
йям. Беля дя... амма...
Оруъ Сейфялин хцсуси тярздя узатдыьы "амма"сындан ан-
лады ки, иши дцшцб она. Бу эцн достунун щяйатында яламят-
дар эцн иди, кюнлцнц сындырмаг олмазды, онсуз да индян
беля айда-илдя бир дяфя, тясадцфдян-тясадцфя эюрцшяъяк-
диляр, чцнки Асиф киши ки, беля башламышды, йягин тезликля той
да чалдыраъагды оьлуна вя юзц демишкян, "ял-айаьыны йы-
ьаъагдылар байыр-баъадан". Каш беля олайды, еля Оруъун
да арзуладыьы буйду!
- Сюзлц адама охшайырсан?
Сейфял башыны гашыйыб, ани тяряддцддян сонра эуйа ута-
нырмыш кими додагарасы мызылдады:
- Дейирям бир эедиб завода Еммайа дяйярдик... Бу эцн
ахшам эюрцшцм варды онуйнан, ня биляйдим ки, бу йан-
дан белянчийня иш чыхаъаг... Чаьырардын ону заводун га-
баьына, дейярдин ки, Сейфи магазинин йанында эюзляйир ся-
ни. Ики дяня сюзцм вар она, мян юлцм! Кяндимизин ашаьы
мящлясиндяки ифритя Найля орда ишлямясийди мян юзцм эе-
дярдим заводун габаьына. Мяни арвадларла тутса, инан ки,
биабыр оллам ел ичиндя, кяндин баш шейтаныдыр е, о!
- Бяйям билмирсян анам да орда ишляйир? Юзц дя бу
эцн симендядир...
- Щя, мямюн дя ордадыр ахы... - Сейфял ани олараг тяяс-
сцфлянди, амма мющкям дирянмишди, ики дцнйа бир ола ща,
йеня дя достуну йолдан чыхармайынъа эери айаг гойан
дейилди (буну еля Оруъ да ганырды). - Гядеш, мямюн щар-

253
дан эюряъяк е? Гаровулчуйа дейярсян филанкяси чаьыр,
юзцн чякилярсян гыраьа. Щеч беш дягигя вахт итирмяйяъяк-
сян...

49

Сейфялин чяняси машында да йорулмаг билмирди: эащ


онун "башыны баьламаг" фикриня дцшмцш атасынын гятиййя-
тиндян данышыр, (аьзындан сюз дя гачыртды ки, "киши еля билир
сян мяни йолдан чыхарырсан") эащ ахшамцстц щяйятлярин-
дя веряъяйи зийафятдя йеэаня достуну дойунъа йедизди-
риб-ичиздиряъяйиндян дям вурур, эащ да Ядлядян кясдийи-
ня, Оруъла "маллары" дяйиш-дцйцш етмяк арзусунда олду-
ьуну билдирир, достуну ширникляндирмякчцн "йаныь" Емма-
нын баьда эюстярдийи "ойунлары" бцтцн чылпаглыьыйла тясвир
едирди... Оруъ Сейфялин хоруз эюзляриня йандан бахыб, бу
адамын щачанса щагг йолуна гайыдаъаьына шцбщялянир-
ди... Тезъя Сейфялдян айрылмаьа, ъибиндяки цч маната йцз
грам араг ичиб, аьрыйан башыны "дцзялтмяйя" тялясирди...
Машын заводун йахынлыьындакы маьазанын гаршысында
дайандыьы заман Оруъ яллярини гулагларындан чякиб, каби-
нядян тялясик йеря тулланды...

50

Бу заводун бир иши Оруъу ачмады ки, эириш дарвазасынын


дямир золаглары чох аралыйды. Буна эюря дя ещтийат едирди
ки, заводун щяйятиндя гайнашан гадынларын арасындан
анасы ону эюрцб хофлана билярди: ийирми илди бурда чалышырды,
оьлу щяля бир дяфя дя олсун габаьына чыхмамышды!
Оруъун чякиндийи шей дя баш верди: еля йениъя дарваза-
нын ардындан гаровулчуну сясляйиб "Емма ханымы" чаьыр-
масыны хащиш елямишди ки, аь халатлы анасынын йцйцря-йцйц-
ря она сары эялдийини эюрдц!..

254
Йериндяъя гуруйуб галмышды. Ня дейяъяйини фикирляшя-
няъян гадын башынын цстцнц алды:
- Хейир ола, бала, сяндян ня яъяб?! Бирдян эюзцмя
дяйдин! Саламатчылыгдыр?! - Оьлунун сусуб кцт-кцт бах-
масындан еймянди. - Сянинляйям е!
Оьлан аьыр-аьыр якс истигамятя - эялдийи сямтя тяряф ад-
дымламаьа башлады, санки айаглары гейри-ихтийари ону за-
водун габаьындан узаглашдырмаг истяйирди.
- А бала, цряйими салма дя! - анасы голундан йапышды. -
Биссимиллащ, пийан-зад дейилсян?!
- Эялдим ки... еля-беля... шей... нядир о... - Бирдян йадына
дцшдц: Бу эцн Сейфялчцн нишан апарырлар е! Сизи дя чаьы-
рыблар ахы. Дейирям бялкя кишини дя эютцрцб бир аз ертядян
эедяйдиз ора? Мян дя сонра эяляъяйям...
- О эцн олсун сяннян эюряк, сяннян эюряк! - шадлыьын-
дан оьлунун йанаьындан юпдц. - Шцкр Аллаща! - эерисини -
"даща бу дялядуздан ъанын гуртарды"ны ялавя етмядися
дя, няйя севиндийи мялум иди.
Еля бу вахт, бойнуна сарылмыш анасынын чийни цзяриндян
эюрдц ки, Емма дарвазанын йанында дайаныб, щейрятдян
бярялмиш эюзлярини онлара зилляйибдир!

51

Анасы эедян кими щисс етди ки, щалы наголайды. Ня йахшы


ки, Емма ня шит бир атмаъа атмыш, ня дя онлара йахынлаш-
мышды.
Сейфялин ашнасы ону истещзайла гаршылады:
- Бу нядир, помидор кими гызармысан?! Ядлянин эюзцн-
дян ираг, ай хатакар, беля-беля ишлярин дя вармыш ки сянин!..
О арвадын сянин бойда оьлу вар е, дейирляр! Биз ону бир
абырлы эялин билирдик, эюр а... Щардан илишмисян она?.. Ким
ъалайыб о шейи сяня?..

255
"Ъаламаг", "шей" кими сюзлярдян сонра мясялянин ня
йердя олдуьу оьлана чатды:
- Башува щава эялиб?!
- Горхма, Ядляйя демяйяъяйям! Бойнува ал, олму-
сан онунла?..
- ?!!
- Олмусан! Олмасайдын, гызмыш эцнцн эцнорта чаьы дыр-
манмазды сяня!..
Вя Оруъ щеч юзц дя билмяди ки, Емманын сифятиня шилля-
ни неъя илишдирди!
- Ахмаг арвад, анамдыр о!
Даща щеч ня демядян, еля о андаъа узаглашды ордан.
Зярбядян саь ялинин ичи алышмышды. Сол йанаьыны тутмуш Ем-
манын дящшятдян бяряли эюзляри вя ачылы галмыш аьзы ара-
сындакы ири, сарымтыл балта дишлярини хяйалына щякк едиб, щя-
мишялик апарырды юзцйля!..

52

Сейфял яллярини шалварынын ъибляриня салараг, йекя гарныны


иряли вериб самосвалын йанында вурнухур, бахышларыйла йол-
дан ютян гыз-эялинин ора-бурасыны ялляшдирирди. Щирсиндян ди-
ши баьырсагларыны кясян Оруъ, кюк хоруза бянзяйян, йа-
нагларындан ган даман бу оьланын гырмызы цзцня мющ-
кям бир йумруг илишдирмяк истяди, амма сон анда кясдик-
ляри чюряйи хатырлайараг "лянят шейтана!" дейиб кечди.
Щейрятлянмиш пота Сейфял узундраз Оруъун йаныйла ня-
фяси тынъыха-тынъыха, аз гала гача-гача эедир, бирдян-биря
еля бил щаваланмыш оьланы ара вермядян сорьу-суала ту-
туб, гяфил дялилийинин сябябини юйрянмяйя чалышырды. Оруъ
Сейфялин ялини сярт щярякятля голундан кянарлашдырыб бир ан-
лыг айаг сахлады вя гырагдан онлара тамаша едян адам-
ларын тяяъъцблц бахышларыны веъиня алмадан баьырды:
- Аля, эет думбулуву чал е!..

256
53

...Сейфял орда чох йубанмады, "ъананыны" беш-он дяги-


гя эюзляйиб йолуна дцзялди. Дцзц, яввялъя бир истямишди
шяхсян юзц эедиб мясялянин ня йердя олдуьуну Емма-
дан юйрянсин, амма "шипйон" Наилянин горхусундан фик-
риндян ваз кечмишди. Тясяллиси буйду ки, ахшам досту щар-
да олса онсуз да юзцнц онлара йетиряъякди, бир балаъа ъа-
маат сейрялян кими отуруб "пянъо-пянъо" эиллядяъякдиляр
вя Оруъ заводда ня баш вердийини ачыб тюкяъякди габаьы-
на, бялкя еля сящярки кобудлуьа эюря цзр дя истяйяъякди
ондан... Еммаса гачмырды. Оруъун ъаны саь олсун, ики-
цч эцня ара сакитляшяндян сонра веряъякди ону габаьа,
йоллатдыраъагды завода... ахы Сейфялин глобал планлары вар-
ды! Дцнян кефли ашнасы баьда аьзындан гачыртмышды ки, "на-
чалник сменим кясир мянннян..." О да ялцстц ъидди демиш-
ди ки, "Ядляни пишир мянимчцн, сора истяйирсян лап яря эет.
Неъя дейярляр, бир нюв, чох шад оларам, мян юлцм!" - "О
мяним ялимдя! - Емма ъаваб вермишди. - Амма яввялъя
бир ев тап..." - "Ев дцзялян шейди, тяки сян Ядляханымы ъа-
ла мяня! Ишаря еля ки, истяся ювляняннян сора да фырлада-
ъаьам ону, истямяся... - ардыны цряйиндя демишди: ...щеч
олмаса бир кярям оллам онуйнан, гурдуму юлдцррям!.."

54

О ахшам Сейфял Оруъу чох эюзляди, лап чох. Гапы аь-


зына чыхыб гонаг-гараны гаршылайанда да, кянд ъайылларый-
ла гузу кабабындан йейяряк "пянъо-пянъо" эиллядяндя
дя, наращатлыгла щяйятдя эязишяндя дя - щяр ан эюзляри
йолда, гулаглары сясдяйди. Бир дя ахшамдан хейли кечмиш,
онда ки, даща нишанланмышды, юпцш вя тябрик йаьышы йаьыр-
ды, йалныз бу заман цряйиня дамды ки, Оруъ эялмяйяъяк,
эялян олсайды биринъи эялярди - дост дейилдиляр?!. Вя адятя

257
эюря, щеч олмаса бу эцн юзцнц аьыр апармаьы унудараг,
дярддянми, кефдянми - нядянся, мяълисин ян эур чаьын-
да эюзлянилмядян ири пал-палтар долабынын цстцндяки наьа-
расыны эютцрцб голтуьу арасына вурду, еля щявясля, лакин
еля ясябиликля дамбылдатмаьа башлады ки, беш дягигя кеч-
мямиш гонаглар йаваш-йаваш даьылышды... Атасы да она тя-
пинмяди ки, а бала, бу ня йцнэцллцкдц беля! Асиф киши ювла-
дына тякликдя веряъяйи нясищятин мятнини дцшцнцрдц. "Щя,
оьул, дайи нишанланмысан, чох мцбаряк!.. Инди той щаггын-
да фикирляшмяк лазымдыр... - Сюз эялиб достлуьа, гардашлыьа
йетишяндя дейяъякди: Инди таныдын Оруъу? Бир дост ки, хе-
йир ишивя йарымайа, няйиня эярякдир! Баьда башыва эятир-
диклярини йадыва сал... Мян дя ону бир утанъаг, ганаъаглы
оьлан билирдим. Анасы йериндя арвады йанына салмаьы бяс
дейилди, щяля сяни дя рулун далында ичиртмишди... Дайи нишанлы
адамсан, буннан сонра юзцвя еля бир ъур тап ки..."

55

...Ахшамцстц башынын аьрысыны кясмякдян ютрц Оруъ гял-


йаналтыда йцз грам араг ичиб дювлят щамамына эетмишди.
Евдяки ваннайа етибары йох иди, бир дя эюрдцн щеч цч эцн
сулары эялмяди. Ики саата гядяр ляззятля чиммишди нюмря-
дя, эуйа бир айды йуйунмурду. О эцн йалныз защири дейил,
дахили паклыьа да ещтийаъ дуймушду...

56

Эюзял щава варды шящярдя, йахынлашмагда олан баща-


рын эялиши щисс едилирди. Оруъ тязя костйумдайды, цзц гырхыл-
мыш, сачлары сялигяйля даранмышды. Санки бяй дураъагды

258
бу ахшам. Щамама эирмямишдян юнъя Сейфялэиля эет-
мяйя тяряддцд эюстярмишди, щяля гяти гярара эялмямишди
ки, эетсин йа йох; амма инди - чюля чыхыб саф, ятирли щаваны
ъийярляриня чякиб, цз-цзя эялдийи юзцйля щямйашыд гызларын
эюзляриндяки мяналы, сещрли ишартылары эюрдцкдя там йягин-
ликля дярк етмишди ки, бир даща ня Сейфяли, ня дя онун на-
ьарасынын сясини ешитмяк истямир... Еля бил щамамдакы исти
су тякъя бядянинин йох, сон вахтлар кирлянмиш мянявий-
йатынын да чиркини йуйуб апармышды...

***
Еля индинин юзцндя дя, цстцндян отуз ил кечмясиня бах-
майараг, ара-сыра кцчядя, автобусда… эюзляри йашына
уйьун олмайан тярздя парлайан гары эюряндя (Ядля саь-
дыса, йягин 70-75 йашларындайды) Оруъун йадына о ийрянъ
маъяра дцшцр вя гулаьына нашыъасына чалынан наьара ся-
си эялирди, башы аьрымаьа башлайырды …

259
КЮЩНЯ ЩЯЙЯТИН НАЬЫЛЫ

...Бигям ялини ялинин ичиня вуруб Ясядя ешитдирмяк мяг-


сядиля:
- Ящ, сян юлмяйясян, беля дя шей олар, эюзлямякдян
эюзцмцзцн кюкц саралды ки! - дейяндя, кишинин нязяр-диг-
тятини ъялб етмяк, юзцнц она ъаныйанан кими эюстярмяк
истяйирди.
Арвады Зибейдя агыр хястяляниб йатаьа дцшян кцндян
бир йердя гярар тута билмяйян Ясяд - йетмиш беш йашлы,
пящляван ъцссяли гоъа яллярини архасында дцйцнляйяряк,
бирмяртябяли йастыдам кющня евлярля ящатяйя алынмыш зир-
зибилли щяйятдя наращатлыгла варэял едирди.
- Лап ойундур е, чесны слова, йей бог! - Ясядин оьлу,
йашы гархы беши щагламыш Ъащандар диллянди. - Юз йанында
"Скоры помош"дулар...
- Доьрудан а... "Скоры"... Щаны бунларын скорылары? Адлары
"Эеъ помош" олсайды, лап законну оларды! - Бигям щырыл-
дады, амма эюряндя ки, ондан савайы щеч кяс дишлярини
аьартмыр, тез ъиддиляшди: - Ящ, сян юлмяйясян, о вахт кя-
ляъякляр ки, тай иш ишдян кечяъяк...
Байагдан Бигями ганлы-ганлы сцзян ъантыраг Щятям
щирслянди:
- Адя, щятярян-пятярян данышма, аьзыву хейря ач! Йе-
йяндя чейня, диняндя фикирляш, билдин?

260
- Йox e, Щятям ями, мян ону дилимя эятирмяк истямир-
дим... Сюзцмцн ъаны оду ки, шяр демясян, хейир эялмяз...
- Йей бог, Бигям, вабше бу эцн сян эюзцмя биртящяр
дяйирсян: аьлыва ня эялди балтат еляйирсян! Эюрмцрсян бя-
йям арвадын щалы харабдыр? Проста йахшы дюйцл ахы... - Ин-
ди дя Ъащандар тяпинди она. Бигям баша дцшдц ки, алайы
вахт аьзындан кялбятинля сюз гопарылан Ъащандар бу кцн
да "иманына атыб", атмасайды, ишдян гайыдан кими далыны
телевизор гаршысындакы гядми дивана йайыб, эеъяйядяк фут-
болдан, хоккейдян бириня бахаъагды юзцйчцн.
Ахыр ки, Ясад щяйяти "юлчмясини" сахлайыб Щятямля Ъа-
щандардан сорушду:
-Тиня ушаг эюндярмисиз ки, "искоры" кяляндя хябяр еля-
син бизя?
Бигям Щятями габаглады:
- Бяли, Ясяд дайы, бяли, тиня бир дяня патсан гоймушам,
"скоры" эялян кими ютцряъяк щяйятя, сян лап архайын ол!
Щятям Бигями ганлы-ганлы сцздц: "Киш дейирсян кетмир,
щош дейирсян дайанмыр, щяр йеря бурнун сохур шцмр оь-
лу шцмр..."
Байагдан хястяйя баш чякмяйя кетмиш гадынлар - Щя-
тямин арвады ахсаг Тцкязбан гары, Ъащандарын йолдашы
Ъямиля, Бигямин Тювщяси бир-нечя гоншу арвадла бирликда
Ясядип евиндан чыхыб данышы-даныша кишиляря тяряф эялмя-
йя башладылар вя онлары эюръяк Щятямин ган тязйиги
галхды; чцнки яввяла, зянян хайлаьындан зиндейи-зящ-
ляси эедирди, юзц демишкян "бу шейтан балаьындан дцш-
мцшлярин щцлгуму йох иди", сонра да, овуъунун ичи кими
билирди ки, индиъя аьызларыны Аллащ йолуна гойуб щямишяки-
тяк миндиряъякдиляр ону ъин атына, о да дишинин дибиндяки-
ляри дюшяйяъякди габырьаларына.
- Йох, балам, дайи о галмаз... - буну Тцкязбан деди.
- Адамын лап аьламаьы эялир... - Тювщя кюксцнц ютцрцб
мызылданды.

261 261
Ъямиля да ah чякди:
- Аллah кяримдир, яши, eh...
Бигямин "арвад йеня еля-елядир?" суалына Тцказбан ъа-
ваб верди:
- Арвады тай демя, юлцб сабаща галыб. Эцман йохду ки,
саьала...
- Йох, ай досту, билмяк олмаз... Аллащ кяримдир, - Ъями-
ля разылашмады. - Бундан да аьыр нахошлар олуб, эян да о
Эюзякюрцнмязин кюмяклийиля саьалыблар.
Инди дя Тювщя эюзлярини галдырыб эюмэюй сямайа бдхды:
- Е-е-щ, мяслящят о Кишининдир: истяся юлдцряр, истяся сaь
гойар... Алнымыза ня йазыб, о да олаъаг, йазыйа позу йох-
дур...
- Анъаг эян дя... гулаглара гурьушун...- гоншу арвад
да сющбятя гарышды, - Ясад дайынын кюмяйийди... Ираг-ираг,
юлмясин, йохса... ещ, тай ня дейим е?..
Тцкязбан "фялсяфячилийя" башлады:
- Балам, юлмяйиб гурдла гийамятя галмайаъаг ки... Ин-
дийяъян Язраилин ялиндан ким гуртарыб, щамымыз юлцб эе-
дяъяйик дя!.. Юмрц бизя - шящадят бармаьыны башы цзярин-
дан фязайа тушлады - о Эюй чадыр сащиби вериб, о кюй чадыр
сащиби да алаъаг! Щярдан дейирляр ки, бяс филанкяс вахтсыз
юлдц. Яши, неъя йяни "вахтсыз юлдц?" Ялбят юлмялийди дя,
ялбят алнында беля йазылмышды дя. Ялбят онда няйся вар-
мыш ки...
Бу йердя Щятям юзцндян чыхыб арвадынын аьзындан вур-
масайды Щятям олмазды:
- А мцрдяширин гызы, hяp нахошлайан о дцнйалыг олса]ды,
гябирсанлыгда жep галмазды ки! Бядбяхт орда пастелдян
тярпяня билмир, о мурдар аьзыву бир дяфя xeжpя ачсон ноо-
лар? Жяни беля истяйирсян Зибейдя юлсцн?
Тцкязбан ялини ялинин цзцна вурараг:
- Ва, ва, ва! - деди. - Aж Аллащ беливи сындырсын, мян ит гы-
зы heч Зибейдянин адыны чякдим?! - Йаныб-тюкцлдцйцндян,

262
ян кясярли сандыьы гарьышына ял атды: Мяни сяня всрян тцн-
бятцн олсун! - Ялли беш ил габаг атасы Кябля Гурбангулу
ону Щятямя яря вермишди. Ялли беш илди ки, бу гарьыш Тц-
кязбанын дилиндан дцшмцрдц.
- Яh, тцнбятцн оьлунун гызы, еля ону истяйирсян ки, чы-
хардым юлцляриви гябирдян?!
- А сяни эюрцм юлцляримин жaнынa кедясян, юлцляримля ня
ншин вар?! - Бу щяйятдя бир мцбащися, дава дцшяндя сон
сюзц дейян адам галиб сайылырды - мящяллянин йазылмамыш
ганунлары беляйи! Мящяллянин йазылмамыш ганунларындан
савайы, сюз алтында галмамаг бу адамларын ганындайды;
еля буна эюря дя яри бирини дейяндя Тцкязбан бешини гай-
тармалыйды. - Ъяни эюрцм ъан веряндя дилин лаилащяилляллащ...
- Бурахын мяни, бу ит гызынын о бири aжaьыны да вурум ист-
ройдан чыхардым! - дейяндян сонра Щятям Тцкязбанын
цстцня ъуммаг истяди, - амма юзцндян ики жam бюжцк
гардашы Ясядин: "Яши, бясдирин дя, юлян мянимки, бунлар
щяшир салыблар!" баьыртысы ону фикриндян дашындырды. Яслиндя
бу эюйдяндцшмя бящаняйди, Щятям онсуз да Тцкязба-
ны дюйян дейилди, чцнки гырх беш жaшлы жeэаня оьлу Тапдыг-
дан чякинирди. Тцкязбаны ахырынъы дяфя отуз ил габаг кю-
тяклямишди. Онда яркюйцн, эцлмяшякяр Тапдыгларынын он
беш йашы варды. Ушаг арыг, тахта синясини габага вериб ата-
сынын цзцня габармышды: "Бир да мямямя ял галдырсан,
баш эютцрцб евдян эедяъяйям!" О-бу, Щятям даща йум-
ругларыны ишя сала билмяди, анъаг щярдянбир, адам арасын-
да арвады бир сюзцнц нки еляйяндя шыьыйырды цстцня, о да
"бурахын мяни..." хябярдарлыьындан сонра, жяни, ай ъамаат,
тутун мяни!.. Инди нювбяти "бурахын мяни"дян сонра арвад-
лар ялцстц, щяр ещтимала гаршы Тцкязбаны дювряйя алыб, щя-
йятин бир кцнъцндяки барсыз ийда аьаъынын алтына чядиляр:
"Тцкязбан хала, сян о Тапдыг баловун ъаны, баш гош-
ма!.."
Щятям гадынлары аъыгла сцзцб астадан, додаглары ара-

263 263
сында мырылданды: "Кюпяк гызларыны гошасан котана, хышща-
хыла сцрясян онлары мящяллядя о баш-бу баша..."
Ара тязя-тязя сакитляширди ки, Тювщя арвадларын арасын-
дан рсплика атды:
- Ай Щятям ями, Тцкязбан досту дцз дейир дя, биз да
нахошламышыг, тай беля йох дя: няфяси эедир, эялмир... эе-
дир, эялмир...
Бигям билирди ки, Щятям аьыздан йава адамдыр, бир аз
эеъикся, КИШИ эцл аьзыны ачыб онун йанында арвадыны "бя-
зяйяъяк", буна эюря дя тялясик Щятями габаглайараг
Тювщяйя тяпинди :
- Щeй, арвад ей, йум кцпцвцн аьзыны, сяндан айын та-
рихини сорушан йохдур, совулмамыш мача кими атма юзц-
нц орталыьа!
- А, а, бу лап мяни сясдан мящрум еляйиб ки! - Тювщя
аринин цзцня гайытды. - Гоймур бир кялмя сюз дейим!
- Кяс дейирям сяня, кяс, малчат еля! - Биьям кюзляринн
аьартды. - Мяня дя Бигями Дцгям дейярляр, валлащи, га-
парам балтаны, бюйцк тикяни гулаьын бойда елярям! - Гей-
ри-ихтийари ялини пенъяйинин алтындан белиня апарданда эюр-
дц ки, балта йсринде дейил, Онун сюзляриня ийдя аьаъы алты-
на топлашмыш гадынлар хысын-хысын эцлцшдцляр, щятта Щятя-
мин дя додаьы гачды. Биьям йаман пярт олду, амма ба-
ша дцшдц ки, юзцдцр эцнащкар; яэяр ики ай яввял балтаны
гапыб Тювщяни габаьына гатанда, чатан кими, севимли си-
лащынын щеч олмаса кцт тяряфийля арваданын тяпясиня бир
зярбя ендирсяйди, инди она эцлмяйя ъцрятми едордиляр?!.
Бигям лап чохдан - щяля давадан габаг, йенийетмяй-
кян райондан гачыб шящяря пянащ эятирмишди. Эюзцнцн
аьы-гарасы биръя гызы варды, ону да кечян ил мафи-гайдайла
эялин кючцрмцш, бир айдан сонра икиотаглы мянзилини гызына
баьышлайыб юзц Тювщяйля евлянмиш, бу щяйятя - биротаглы
арвад евиня эирмишди. Tязя щяйятдя - тязя щяйатда Бигя-
мин "хоббиси" ишдан эялян кими гапысы аьзындакы балаъа

264
мятбях столу архасында отуруб, ичиня памбыг дцртдцйц
"Казбек" попиросундан тцстцляйя-тцстцляйя пцррянэи чай
ичмякди. ("Казбек" фысгыртдыьына эюря мящяллянин няшяхор-
лары яввял-яввял еля билмишдиляр ки, Битям дя онлардандыр,
йяни юз адамларыдыр, няшяхордур, амма сонра ямин олан-
да ки, бу адам бар абырлы кишидир,юзикибашлы ишарялярини тяр-
эитсяляр дя, эеъяляр гапысыны дюйцб она динълик вермяди-
ляр: "Битям ями, ай Бигям ями, дайы маьазин баьлыдыр, ики-
цч дявя папрус вер, ломкамыз* (*ломка - наркотик гябу-
лунун дями чатанда наркоманын бядяниндяки аьры) баш-
лайыб!" Буна эюря дя Битям бцтцн ирадасини таплайараг ис-
тякли "Казбек"ийля видалашыб "Аврора"йа кечмишди. Щяйятин
йенийетмя, дялядуз ушагларында да ъаны гуртармышды: да-
ща гапысы аьзындакы стол архасындан беш-он дягигя-
лийя узаглашантяк "Казбек"инин тцтцнцнц бошалдыб, йериня
кибрит чюпляривин кцкцрдцнц долдурмайаъагдылар. Гяфил па-
пирос "партлайышларындан" цтцлмцш бяйаз быьлары инди-инди
галынлашырды...) щяр дяфя армуду стякан бошалдыгъа Бигя-
мин ямри ешидилирди: "щей, арвад ей, бир стякан пцррянки
чай!" Тювщя дя щяр беш дягигядян бир мцтиъясиня "арму-
ду"ну гапыб мятбяхя кечирди. Бюйцк чайник щямишя газ
плитясиндя щазыр вязиййятдяйди, йяни бир щиссяси даим од
цстцндя галдыьыйчцн чайник саатларла "охумаьындайды".
Вай Тювщянин щалына ки, чайникдян "сеэащ" сяси эялмя-
йяйди, йахуд да чай илыг, ачыг олайды! "Кюпяйин гызы, мян
чай истядим, йохса ешшяк сидийи?! Апар тюк атанын гябри-
ня!" Тювщя бурнунда донтулданан кими яринин яняняви
"нотасы" щазыр иди: "Мяня дя Бигями Дцгям дейярляр, вал-
лащи, гапарам балтаны, кичик тикяни гулагын бойда елярям!"
Бигямин худмани балтасы щяр заман ялинин, йа да пен-
ъяйинин алтындайды. Тязя-тязя "...валлащи, гапарам..." щя-
дясинин, мцщарибядя кантузийа алмасынын, цзцндяки ири ча-
пыьын* (*Бу чапыг Будапешт ятрафында алман снайперинин
атдыьы эцллянин йадиэарыйды. Дедийиня кюря, индийядяк

265 265
аьаълыт, мешялик олан йерлярдян йан кечирди, еля билирди ки,
аьаъда эизлянмиш снайперин силащы йеня ъиъэащына тушла-
ныб) вя балтанын щесабына бир аз ещтийатланардылар ондан.
щятта, кюнтюй, зящярдил Щятямин юзц беля, зящляси эетдийи
Бигямдян чякиняр, щеч нядян ону аъыламаьа цряк ет-
мязди. Амма бир йай ахшамы, онда ки, бцтцн щяйят га-
рышга йувасытяк гайнашырды, чай рянэи ачыг эялмишдими,
чайник од цстцндян кянарда олдуьуйчцн "зцмзцмяля-
мяйирди" - нядянся юзцндян чыхмыш Бигямин нювбяти тящ-
гириня дюзя билмяйян Тювщя ахыр ки, яриня биринъи дяфя сюз
гайтармышды вя бирдян-биря еля бил гурбаьа эюлцня даш ат-
мышдылар: щай-кцйлц щяйятин кишили-арвадлы, бюйцклц-кичикли
бцтцн сакинляри сяслярини хырп кясиб, щейрятдан аьызлары ачы-
ла щалда эюзлярини онлара зиллямишдиляр! Нящайят ки, балта
ишя дцшмяли, ган тюкцлмдлийди! "Кюпяйин газы, дейясян
яъял эирляйир сяни, - Биьям арвадыны бир аьыз да щядялямиш-
ди, -...валлащи, гапарам балтаны..." "Гапарам балтаны, га-
парам балтаны!.. - Тювщя яринин сясини йамсылайараг дилини
динъ гоймамышды. - Бейнимиз дянэясяр олду ки!" Киши ялини
атыб балтаны белиндян чыхаран кими Тювщя "вахсей!" дейя
йериндан эютцрцлмцшдц. Бигям ону ийда аьачынын алтында
йахаламышды. Архасы аьаъа дирянмиш Тювщя дящшятдян бц-
зцшцб йумаьа дюнмцш, яллярини башы цзяриндя гапайараг,
бялкя дя юлцмцнц эюзцнцн гаршысына эятирмишди, чцнки бу
гядяр гоншунун ичиндя биринин арайа эирмяк фикри йох иди;
щамы няфясини дяриб щяйяъанла сон зярбяни кюзляйирди...
Бигям "Ал эялди!" дейиб щеч тяряддцд беля эюстярмядян
балтаны вар эцъцйля арвадынын гафасы устцндян беш гарыш
йухарыйа - аьаъа саплады... Беля "зарафатлары" мящяллядя
баьышламырдылар: о эцундян етибарян Бигям анъаг эцлцш
ойада билян "...валлащи, гапарам балтаны..." щядясини тя-
кям-сейряк ишлядир, кинайяли тябяссцмляри, истещзалы бахыш-
лары кюръяк дедийиня пешиман олурду. Дяъял ушагларын па-
пиросларыны кцкцрдля долдурмалары да еля о щадисядан сон-

266
ракы эцнляря тясадцф едирди...
Бигям Тювщяни узагдан-узаьа кинли-кинли сцздц. Ганыр-
ды ки, арвадынын тез-тез гудуруб сюз гайтармасы да, Щятя-
мин ахыр вахтлар хорузланараг дягигябашы щеч нядян аь-
зынын зящярини даьытмасы да, Аллащын гарадинмяз Ъащан-
дарынын она тяпинмяси дя о балтанын зибилийди...
Байагдан кцчядя дуруб эуйа "Тяъили йардым" машыныны
эюзляйян Чопур Анйа да башмагларыны шаппылдада-шап-
пылдада гайыдыб эялди. Бцтцн щяйят билирди ки, машын бяща-
няйди, яслиндя тиндя дайаныб мящялля арвадларыйла гейбят
гырырды вя щяйятин сон хябярлярини артыг о бири щяйятляря чат-
дырдыьына щеч кясин шякк-шцбщяси галмамышды. Чопур Ан-
йанын гара, кюк диши пишийи дя мийолдайа- мийолдайа ардын-
ъа йерийиб, яввялъя белини каманвари галдырараг сащибинин
йоьун айагларына сцртцшмяк истяди, лакин Щятями кюръяк
гуйруьуну пачалары арасына гысыб, евляриня тяряф якилди.
Щейвана Щятямдян чох зцлм едян йох иди: щарда эюрдц,
ялиня кечяни толазлайаъагды ардынъа. Пишикдян она эюря
зящляси кедирди ки, биринъиси, кюмцртяк гапгарайды, сящяр-
сящяр кимин габаьына чыхды иши бяд кятиряъякди; икинъиси, кин
бяслядийи адамын пишийи иди; цчцнъцсц, диши пишикди, илдя ики
дяфя мящяллянин бцтцн еркяк пишиклярини йыьырды щяйятин
дамларына, сцбщяъян боьушма, мярякя, ятцрпядян чыьыр-
тылар... ъамаатын ширин йухусуна щарам гатырды... дюрдцн-
ъцсц... бешинъиси...
Чопур Анйа пишийини сясляди:
- Марфуша, девочка мойа, куда ты?! - Гапы аьзында бц-
зцшцб отурмуш Марфуша онун сясини ешитъяк гуйруьуну
саьа-сола йеллямяйя башлады. Чопур Анйа санки кюрпя гыз
ушаьыйла данышырды: - Не плач, куколка мойа, мама скоро
придйот...
Алтымыш йашлы, долу бядянли, чопур сифятли гадыны гоншулар
нифрятля сцзцрдц. Она ян чох ганлы-ганлы бахан Щятям иди.
Тювщяйля Анйа Щятямин кирянишинлярийди. Тювщядян фяргли

267 267
олараг, Анйа щямишя кирайя пулуну йубадырды. Кечян щяф-
тя еля буна эюря Щятям онунла савашмышды:
- Матишкя кюпяк гызы, ев пулуну ня вахт всряъяксян?
- Скора веррам, качмыр ки!
- Ня скора, ики айдыр е! Ит гызы, йяни он манатын йохдур?
Пийанискя оьлун ики эцн ичмяся гарнына шиш батмаз ки!
- Как будта дохурсан, терпи да!
"Доьурсан" сюзцндян сонра Щятям йумругларыны дц-
йцнляйяряк щцъума кечмиш, "Участковый!" дейя гышгырыб
гачан Анйанын ири, ятли далындан мющкям бир тяпик илишдир-
мишди. Пийли архасы гойун гуйруьутяк йырьаланан арвадла
мящяллянин яксяр кишиляри кими "участковынын" да арасы саз
иди... Щятямля кцчядя растлашыб, кирянишинийля мещрибан до-
ланмасыны хащиш етмиш, гадынын боръуну - он манаты юз ъи-
биндян чыхарыб вермишди...
Анйа гадынлардан:
- Как она? - сорушду, щеч кясин динмадийини эюрцб
Ясадин евинин пянъярясиндян ичяри бойланмаьа башлады.
Ясяд эязишмясиня ара веряриб аъыгланды:
- Ня итин азыб орда, ай арвад?!
Анйа чопур сифятини пянъяря шцшясиндян аралайыб эери
гайытды вя щяйятин дцз ортасында - арвадларла кишилярин ара-
сында дайаныб, щяр ики дастяйя тяряддцдля бахды: Щятям-
дян чякиндийи цчцн кишиляря тяряф эетмяйя цряк етмирди;
гадынлара йахынлашмаг да тящлцкялийди, артыг-яскик даныш-
са сачлайа билярдиляр ону. Щяр ики "ъябщядян" аралы олмаьы
ян оптимал вариант кими сечиб, дурдуьу йериндяъя галараг,
дилини динъ гоймады:
- "Скоры помош" харда калды, йазых арвадка уже юлйур...
- А мцртяд гызы, - Щятям баьырды, - цряйинняндир, щя?!
- Ой, ман буна найнадым? - Тяяъъцблянмиш Анйа бир
аддым эери чякилди. Азаъыг кюзляйиб, тящлцкянин совуш-
дуьуна ямин олдугдан сонра арвадлара мцраъиятля деди:
Беднайа сестра, ял чякмир баъыннан. Вовка ъаны, мне йе-

268
йо так жалко, лап ахламак калйир...
Щятям ону икращла сцзяряк юз-юзцня донгулданырды:
- Бир дяли шейтан дейир сал матишкяни тяпийивцн алтына, чых
гарнынын цстцндя шалако ойна. Бир буна дейян лазым: а
кюпяйин гызы, ким юлцр, ким галыр - няйиня эяряк, эет ишцвя
да. Йо-о-х, эяряк о чопур бурнуну щяр дешийя сохсун...
Анйа дилини дилчяйиня гойуб киримишъя дурсайды, бялкя
да щеч кясин онунла иши олмайаъагды, амма башына ня
кялирдися дилиндан эялирди, бешъя дягигя данышмаса баьры
чатларды; чох кечмяди ки, йеня арайа сюз атды:
- Она скоро умрйот...
Щятям бомбатяк партлады:
- Бясди да, ай извесни! Сцмсцй ит кими ня сцмсцнцрсян
гапыларда, итил харабана да!
- О боже, што ты ругайеш?! Буна бах, сойушка да сойур.
Хинди ман да сойачах, ачыхкасына калачах!..
- Сян гялят ейлярсян атабатонла, хахол кюпяк гызы, щяля
бир о галмышды!..
- Извенйайус, но йа не ха-хол-ка , ман рускайа, - фяхр-
ля: тем боле казачка!
- Ящ, газаь оьлунун гызы газаь, щяля бир тарих дярси дя
кечяъяксян бизя?! - Ъин вурду Щятямин бейниня. - Щяз-
рят Аббас щаггы, басарам алтыма сяни, нюйуг ийи веряня-
ъян вуррам...
- Яши, гойун бир щовур дайанаг да, даваныз еля мяним-
чцндцр?! - Ясяд тязяъя айаг сахламышды, тцпцрцб йени-
дан аъыглы-аъыглы эязишмяйя мяъбур олду. - Мян ня щай-
да, бунлар ня щайда!
Байагдан сусдурулмуш Анйа эюй, ойнаг эюзляриля гя-
лябялийи изляйирди. Онун аьзынын йумулмасында гадынларын
хябярдарлыьы бялкя да ян мцщцм рол ойнамышды: "Бах, ит
гызы, фараьат дайан йериндя, сясин чыхса сачларындан йа-
пышыб сцрцйяъяйик сяни!.."
Сющбят фырланыб Зибейдянин баъысы Пакизя чатанда, ички-

269 269
нин тясириндян кюврялмиш Ъащандар кюксцнц ютцрдц:
- Йазыг арвад лап ялдян дцшцб, йей бог...
- Баъыды да, фаьыр нейлясин, чаряси нядир? - Тювщя диллян-
ди. - Белянчийня дярдя щансы баъыюлмцш дюзяр?!
Ъямиля голларыны синяси гаршысында чарпазлайараг эюв-
дасини аьыр-аьыр йырьалайырды:
- Бядбяхт арвад - Пакизя достуну дейирям е; сящярин
эюзц ачыландан дилиня бир тикя чюряк да дяймяйиб. Баъы-
сындан ял чякмир ки, ял чякмир да...
Йаваш-йаваш гадынлара йахынлашмыш Анйа эуйа кядяр-
лийди, йаландан ащ чякди:
- Е-е-х! Онун йерина маным ахламак кялйир... Ой, бед-
найа Пакиза, как она страдайст...
Нифрят етдийи сяси ешитъяк Щятям одланды:
- Ай бедны ит гызы бедны, йаланса малаьан атовун эору-
на ит баьлайым, сянин аьламаьын эялир?!.
- Кйан да сойду! Што ты хочеш от менйа?! - Анйа щяги-
гятян баша дцшмцрдц ки, Щятям ондан ня истяйир. Цзцнц
гоншуларына тутуб юзцня мяняви дайаг ахтарды. - Вот ви-
дите, видите, опйат он сам прдирайетсйа?! Как будто ман
истайир Зубейда олсйун...
Щятям Анйайа ъумду, лакин Ъащандарла Бигям ону ту-
туб сахладылар, чцнки щцъумдан габаг, онда ки, щяля щеч
кяс она мане олмурду, Щятям "Бурахын (!), шаггалайым
шлйуха ит гызыны!" баьырмышды.
Анйа щяля дя дярк едя билмирди ки, нийя ону кюзцмчых-
дыйа салыблар. Дярк едя билмирди ки, сюзэяздирянди, араву-
ранды; истямирдиляр ки, аьсаггал сандыглары Ясяд кишинин сир-
рини - арвады Зибейданин саьалмаз мярязя тутулдугуну
бцтцн мящялля биляйди. Онсуз да ятрафа хябяр сызаъагды:
щяйятдякилярин юзляри да аьыздан бир аз йыртыгдылар, амма
Чопур Анйайа чатмаларына щяля чох варды, чцнки Чопур
Анйа милчякдян фил дцзялтмяйин устасыйды; ади хябяри хыр-
даъа деталларынаъан, бцтцн тяфяррцатыйла, бязяк-дцзяйиля,

270
шиширтмяляриля, юз фантастик уйдурмаларыйла, ялавяляриля бир-
ликда щяйятбящяйят йайыб, мящяллянин бир нюмряли гейбят
мювзусуна чевиря билярди...
Щятямя эцн кими айдын иди ки, ярийиб чюпя дюнмцш Зи-
бейдя бу дяфя йатагдан галхмайаъаг; инанырды ки, бир аз-
дан "Тяъили йардым" ишчиляри да эялиб онун эцманында йа-
нылмадыьыны тясдигляйяъякдиляр вя уъундан-гыраьындан
ешитмишди ки, гардашы арвадынын яманят кассасында кцллц
мигдарда пулу вар. Пуллар кимин адынайды? Яринин адына
вясиййятнамя йазыб гоймушдуму? Яэяр яманят Ясяда
галаъагдыса, наращат олмаьа дяймязди, анъаг иш бура-
сындайды ки, Ясяд, гардашындан фяргли олараг башдансов-
ду, ипигырыг адамды, йяни ъидди дейилди; бялкя арвады яма-
няти райондакы биринъи яриндян олан оьлуна вясиййят етмииш-
ди? Щятямин цряйиня даммышды ки, Ясяд щеч билмирди Зи-
бейдянин пуллары щансы яманят кассасындадыр, ня гядяр-
дир, кимин адынадыр... Бцтцн бунлары юйрянмяк, тяшкил ет-
мяк, низамламаг Щятямин цзяриня дцшцрдц вя о, беля
аьыр, мясул бир эцндя (ортада пул сющбяти варды!) щяйятда
Чопур Анйанын щеч кюлэясинин эюрцнмясини истямирди,
амма бядбяхтликдан Анйа дцняндан - Зибейднин вязий-
йяти аьырлашандан ишя чыхмайыб, (Анйа йахынлыгдакы ярзаг
маьазасында сцпцрэячийди вя кюк йамбызларына вурулмуш
"завмаьын" шорэюзлцйундян бящряляняряк цряйи щачан,
вя гядяр истяди евдя отурурду юзцйчцн) сящярдян-ахша-
маъан Ясядин гапысы аьзында сцлянир, онсуз да тябиятян
дялисов олан Щятямин ясяблярини тарыма чякирди. Буна эю-
ря дя байаг "бурахын, шаггалайым шлйуха ит гызыны!" дейя-
ряк эуйа Анйайа шыьыйанда, мягсяди ону горхутмаг, щя-
йятин баш аэентини щцркцдцб гачыртмагды...
Зибейда ъан цстяйди... Кечиняъякдими? галаъагдымы?
бяс тибб ишчиляри эялиб ня сюйляйяъякдиляр?.. Бяс сонра?
сонра? сонра?.. Ня гядяр адам йыьышмышды щяйятя, щеч
кяс евиня даьылышмайыб, сябирсизликля щадисялярин сонра-

271 271
кы инкишафыны изляйирди, Анйаса дахмасына эириб пишийиля
отурмалы, ахшам лянэяр вура-вура, бялкя дя мящялля ъа-
йылларынын голлары цстцндя ишдян гайыдаъаг сярхош оьлунун
йолуну эюзлямялийди? Хейир а! Она да Чопур Анйа дейяр-
диляр: адятян тямкинли, лянэярли Ясядин бир йерда гярар тут-
майараг дурмадан эязишмясиндян; Щятямин хцсуси, нц-
майишкараня наращатлыьындан; башга вахт бир-бириляриля дцз
эялмяйян гоншу гадынларын инди мещрибанъасына ийдя
аьаъы алтында хосунлашмаларындан шцбщялянмиш, гейри-ади
фящмийля дуймушду ки, бурда няся вар, няся йетишир, ня-
ся олмалыдыр вя о, щямян "нясянин" - яслинда артыг илк яла-
мятляри эюрцнян маъяралы бир тамашанын баш гящряманы-
на да олмаса, ян фяал иштиракчысына дюнмяйя ъан атма-
сайды, щягиги мянада щавалана билярди!..
- Што ты сказал, мана шлйуха дейирсан?! - Анйа ясас ря-
гибиндян эуйа чякинмядийини вя асанлыгла тяслим олмайа-
ъаьыны эюстярмяйя чалышды. - Чеснойе слова, Хатам, ты
вобше обнаглел! О дяфя бир тапик атдын мана, слава богу,
Вовка ешитмайыб, ни дай бог, ушакка ешитсайды...
Анйанын ону "ушаккайла"ла - ийирми сяккиз йашлы субай,
алкаш оьлуйла щядялямяси Щятями даща да ъошдурду:
- Матишкя гызы матишкя, Вовкейя эцвянирсян, мяни о
пийанискя биъбала оьлунла горхудурсан?! Тцкязбан яри-
нин мцдафиясиня галхды:
- А кюпяк гызы, бясдц дя! Бу бяд эцндя ня истяйирсян
биздян? Ай дилцвя тикан батсын, ня салмысан "Вовкя, Вов-
кя", итил гарову дя!
- О боже, ман на дедим?!
Инди арвадлар Анйанын цстцня дцшдцляр:
- Итил дя, ай чопур донуз!
- Рядд ол да, ай лявянд!
- А кюпяк гызы, йери эет дя!
Анйа вязиййятин эярэинляшдийини эюрцб, бир-нечя аддым
эери чякилмишдися дя, эетмяк фикриндян щяля узаг иди. Тц-

272
кязбан дцз тапмышды:
- Йох, балам, буна киши яли дяймяся… киши йумруьу йе-
мяся, рядд олан дюйцл! - "Киши" дедикдя, тябии ки, ярини ня-
зярдя тутурду, чцнки Анйа ян чох Щятямин ял-айаьына до-
лашырды...
Арвадынын "киши" кялмясиндян сонра нисбятян сакитляш-
миш Щятям сойуг аьылла фикирляшди ки, иланы Сейидящмяд
ялиля тутарлар, йяни Анйаны эюзцндан узаглашдырмаг цчцн
шаллаглайыб "участковыйла" цз-эюз олмагданса, еля гадын-
лары онун цстцня гысгыртмагла мягсядиня чата биляр.
- Итил дя, ай идбар гызы, давя налбяндя бахан кими ня ба-
хырсан... - сон анда "мяня" явязиня "бизя" деди.
- Спасибо, Хатам, спасибо, дай бог тебе здаровйе...
- Аллащу-якбяр!
- Ничево, вечером зайдйош к участковому, онда ман
сана дейар...
- Ястафрулла! А кюпяк гызы, хошлугла изал ол эет дя, щеля
ону истяйирсян ки, тутуб сачласынлар сяни?!
"Сачласынлар сяни!" - арвадлара верилмиш щцъум ямрийди,
Щятямин щяр сюзцнц сюйцш санан Анйа дцшмянинин "тя-
лясиндан" хябярсизди (йохса чохдан дабанына тцпцрмцш-
дц!) вя юз кинайяли чавабларыйла щяля дя авамъасына мц-
гавимят эюстярирди:
- Смейсйа, Хатам, смейсйа... Но запомни, у руских
бир йакшы пасловитса вар: хорошо смейотсйа тот, кто сме-
йотсйа последним...
Кодлу "сигнал" алмыш гадынлар щярякятя эялдиляр. Яввял-
ъя Тцкязбан чолаг айаьыны чякя-чякя йахынлашыб, яллярини
Анйанын бярялмиш кюзляри гаршысында юлчяряк гышгырды:
- Ит гызы ит, бясдир чахнашдырдын алями, ъящянням ол ха-
рабова дя!
Сонра Ъямиля дюшцнц иряли вериб мейдана атылды:
- Чопур ганъыг, тцлкц кими ня фырланырсан щяйятдя, бил-
мирсян мящялляйя тязя ня хябяр апарасан, щя?!

273 273
Анйа инди щисс етди ки, ишляр шулугдур. Дили топуь чалды:
- А, на-а-а-што мне хабар? Как будто Зубейда олдйу,
махла билмайачах, ha? Вовка джаны, мне проста...
Тцкязбан онунла няфяс-няфяся дайанмышды:
- А сяни кюрцм Вовкя оглунла бир йердя эябярясиз,
айагларывуз да баш дашывуз!
Анйа эцъля сачларыны арвадларын чайнагларындан гопа-
рыб, "Караул!!" дейя баьырараг щяйятин йухары башына гач-
ды, гадынлар ону говмаьа маъал тапмадылар, чцнки кцчя-
йяъян узанан дар, доланбаъ даланда "Скоры эялди,
скоры эялди!" чыьырышан ушагларын архасынъа ики тибб ишчиси эю-
рцнмцшдц вя щяйятдакиляр эери чеврилиб щяйяъанлы бахышла-
рыны онлара зиллямишдиляр. Аь халатлы тибб ишчиляри орта йашла-
рында кишилярди, бири ялиндя гядимдангалма rapа "саквойаж"
тутмушду вя Щятям бахан кими, нядянся "саквойаж"ы Ан-
йанын пишийиня бянзятди, санки тибб ишчиси Марфушанын бе-
линдан йапышыб апарырды. Онсуз да кюк олан Марфушанын бо-
ьаз вахты гарны йанлардан шиширди вя Щятям инди кяшф етди
ки, пишик гара "саквойаж"а охшайырмыш. Зиндейи-зящляси эет-
дийи щейваны йадына салдыьы цчцн юз-юзцня "лянят шейта-
на!" дейиб, щякимляри саламламаг истяйирди ки, Бигям шаф-
талы табаьытяк орталыьа эирди:
- Яши, эялин чыхын да, эялин чыхын да, арвад ялдян эетди
ки!..
Чантасыз тибб ишчиси - дейясян баш щяким ойду - голун-
дакы саатына бахыб инъик сясля:
- Нийя ясябляширсиз, - деди, - вызовдан щеч йарым саат
ксчмяйиб...
Бигям лап аь еляди:
- Йарым саат азды бяйям? Дава вахты йарым саата би-
зим полк Дунай бойда чайы фарсираватлайырды, сиз да баш-
ламысыз ки, баь беля, бостан беля...
- А киши... - баш щяким щирслднди, аъы-аъы няся демяк ис-
тяйирди ки, Щятям дирсяйиля Бигямин габырьасындан кобуд-

274
ъасына итяляйиб синясини иряли верди:
- Вахтында эялмисиз, ай дохтур, вахтында эялмисиз, бу-
йурун ичяри!
Гапысынын кандарында дайанмыш Ясяд да аь халатлылары
евиня дявят етди:
-Буйурун, буйурун!
Ъащандар да мещрибанъасына сол ялини баш щякимин кц-
ряйиня гойуб, саь голуну иряли узатды:
- Кечин, кечин!
Гадынлар да ял-айагдайдылар: "Буйурун, буйурун!" Ща-
мынын тибб ишчиляриня эюстярдайи севэи вя сайьылардан рущ-
ланмыш Анйа да щяйятин йухары башындан гача гача эяля-
ряк "саквайаж"ы кишинин ялиндян алмаг истяди:
- Дайте йа понесу! - амма Щятямин гязябли эюзлярини
эюръяк тез кянара чякилди вя юзцнц итирдийиндан ат кишняр-
тисиня бянзяр сясля кцлдц: - Не стеснйайтес, проходите по-
жалуйста!"
"Тяъили йардым"чылар евя эирян кими, архаларынъа Ясяд,
Щятям, Тцкязбан, Ъащандар вя башгалары бири-бириляринин
ардынъа ичяри кечдиляр.
Бигям еля билмишди ки, тибб ишчиляри щяйятя гядям басан-
да Ясядэил ялцстц ъумуб, йубандыгларыйчцн онлары данла-
йаъагдылар, буна эюря да, щюрмят яламяти олараг аьсаг-
галлары габагламыш, щякимлярин цстцня чямкирмишди, ам-
ма "эцнащкарлар" тямтярагла гаршыланмыш, оса габа Щя-
тямин дирсяйини дадмышды... "Йанан да мян, йаман да
мян! - юз-юзцня мырылданан Биьям сол габырьаларыны овуш-
дура-овушдара: Сян юлмяйясян, бу гоъа йыьыб мяни хырт-
дяйя. Валлащи... Дайи бахмайаъам щюрмятя-зада, бир дя-
фя, артыг йох, ики даня законну кялля атачаьам она, тюкя-
ъяйям пратезни дишлярини гарнына!" фикирляшяряк, дястянин
ардынъа отаьа дахил олду.
Анйа Ясядин гапысы аьзында хейли лянэийиб, нящайят,
хач вурдугдан сонра тяряддцдля евя эирди, бир аздан

275 275
отагдан чыьыртысы ешидилди: "Караул!" вя архадан алдыьы эцъ-
лц тяпик зярбясиля ешийя атылараг эурултуйла асвалта цзцго-
йулу сярилди.
Щятям башыны чюля чыхартды: "Пашолт атсуда!" дейиб, га-
пыны бяркдян юртдц. Анйа йекя омбасыны тутуб, зарыйа-за-
рыйа, щяйятя топланмыш ушагларын шаграг эцлцшляринин мц-
шайиятиля аьыр-аьыр йердян галхды:
- Ой, звер проклйатый, ишак оклу ишак! Штоб ты здох, штоб
ты провалилсйа, скотина, билмирам на истар маннан...
Асвалта чырпылдыьындан ялляринин ичи эизилдяйирди. Голларыны
йохлайанда севинди: ъaь дирсяйи бир аз сийрилмишди, вахт тап-
са, ахшам "участковынын" гярярэащына милляниб Щятямя
йахшыъа бир гулагбурмасы вердиряъякди!
Бир бюлцк хырда ушаг щяля да она бахыб дишлярини аьар-
дырды.
- Ай ушаккалар, на кулйур мана? Кач, кач бурдан, кет
ойна! - Балаъаларын йенидян эцлцшдцклярини кюрцб ъинлян-
ди, башмаьынын бир тайыны чыхарыб цстляриня ъумду. - Чйор-
товы дети, кому йа сказала вон отсйуда?! - Дяъял ушаглар
"щуррейля" гачдыгдан сонра тялясик Ясядин пянъярясиня
йахынлашыб алныны, бурнуну шцшяйя дайады, даща да йахшы
кюрсцн дейя, щяля дя эюйняйян ялляриля эюзляринин ятрафы-
ны йанлардан гапайараг евдякиляри пусмаьа башлады..

***
...Ахшам кишиляр Ъащандарын евиндяки бюйцк отагда
мяшвярятя топлашмышдылар. Тибб ишчиляри Зибейдяни мцайи-
нядян кечириб, хястянин хярчянэя тутулдуьундан шцбщя-
лянмиш, ону хястяхянайа гоймаьы мяслящят эюрмцшдц-
ляр. Щятям беля гярара эялмишди ки, артыг ойуна башлама-
ьын вахтыдыр. Гялябя чалаъаьына там архайын иди, лакин эю-
нцгалын, лянэ, астаэял гардашыны, онун кцт, тянбял оьлуну
юз мянафеляри уьрунда дябяртмякчцн щяля чох чяня дю-
йяъяйини дя йахшы ганырды...

276
Отаьын ортасындакы даиряви столун архасында сяккиз ядад
мухтялиф стуллар, кющня, йумшаг диван, ики уъуз кресло ол-
дуьуна бахмайараг Щятямля Ясяд евин йухары кцнъцн-
дя йеря сярилмиш дюшякчялярин цстцндя адятляри узря айа-
гарыны алтына йыьыб отурмушдулар. Ъащандар яввялъя диван-
дайды, цряйинин йарысы сюнмцш телевизорунун йанында
галмышды: ири, гара гутуну тезликля ишя салмагдан ютрц
атасыйла ямисинин эетмясини кюзляйирди, сонра эюряндя ки,
йох, гоъалар бурда чох лянкийяъякляр, эялиб онларын йанын-
да яйляшди.
Щятям еля йениъя бир сиъиллямя эетмишди ки, Бигям га-
пыны ачыб башыны ичяри сохараг салам-каламсыз сорушду:
- Билмирсиз арвадаьа щардадыр, Тювщяни хябяр алырам е?
- Аьыр бир сюйцш сюймяк истяйян Щятями габаглайараг
Ясяди куйа инди кюрцрмцштяк: - Па, Ясяд дайы, сян да
бурдасан ки! - дейя, галошларыны кандарда чыхарыб ичяри кеч-
ди. Габагъа ялини стуллардан бириня апарды, сонра ня фикир-
ляшдися, эедиб диванда яйляшди, алтындакы пружин сыныг олду-
ьуна кюря, (бу, Ъащандарын ишийди: ейни йердя нечя ил оту-
рарлар?!) далы дивана батыб айаглары дюшямядян цзцлдц;
беля наголай вязиййятда юзцнц наращат щисс етдийи цчцн
эцъля йериндан галхыб креслойа йайханды; бу поза да кюн-
лцнц ачмады, чцнки ев йийяси, щяйятин аьсагталлары йердяй-
диляр, оса чылыз эювдасини падшащтяк тахта йаймышды. Дц-
шцндц ки, балам, палаза бцрцн, елнян сцрцн, халх нечя -
сян да еля: эет юзцнц вер кишилярин ъярэясиня! Щятямин
она мязяммятли, гынайыъы эюрцнян, яслинда кин-кидурят
йаьан бахышлары да санки бунлары дейирди. Бир гычы лахлайан
шащ "тахтындвн" мяъбурян галхыб архасыны эцнащкаръасы-
на Ъащандарын йанындакы дюшякчяйя басды. Йерда отур-
маьа алышмадыгындан, инди айаглары она мане олурду! Ба-
шы дизляринин арасындайды вя о, беля отурушла кирил ялифбасын-
дакы ири "М" щярфиня бянзяйирди. Чох кечмяди ки, диздян
гатладыьы айагларыны йанлара яйяряк алтына йыьды, ики-цч дя-

277 277
гигядян сонра щисс етди ки, балдырлары кейийир, амма баш-
га чаряси йох иди, дюзмялийди, кющня "фронтовикди" ахы!..
Щятям сусуб бир хейли динмяди; она эюря йох ки, мятля-
бя кечмяк яряфясиндя Бигям бу йандан чыхмышды, аиля-
ви сирлярини йад адамын йанында ачмаг истямирди; Бигям
бир иля гонум-гоншуларла гайнайыб гарышмышды, доьмалаш-
мышды онлара, щамы билирди ки, сирр, гейбят-филан мараглан-
дырмырды ону, щяйятдан чюля чыхан да дейилди, бир сюзля,
Ъащандар демишкян "безвредны кишийди", амма бир чатыш-
майан ъящяти ойду ки, нагталды, бошбоьазды, дуруб онун-
ла беш дагигя данышмаьа щяр адамын сябри чатмырды вя
онунчцн да Щятям сусуб бир хейли динмяди, чцнки аьзыны
ачан кими Бигямин да чяняси ишя дцшяъякди, ясябиляшди-
ряъякди ону, ня щагда данышдыьы да йадындан чыхаъагды.
Щятям "мярдмазары ахтармагла дейил ки!" фикирляшдийи
мягамда Ясяд галхыб гапыйа доьру йюнялди.
Бигям Ъащандары габаглады:
- Хейир ола, Ясяд дайы, щара бела? - Гаш-габаьаны сал-
ламыш гоъа айаггабыларыны эейирди. Бигям ял чякмяди: - Зи-
бейдя халайа баш чякмяйя эедирсян? - Юз суалына юзц
да ъаваб верди. - Лап яъяб еляйирсян, лазымдыр, лазымдыр,
тай сян баш чякмяйяннян сонра ким баш чякяъяк!..
Ясяд отагдан чыхан кими Ъащандар кюксцнц ютцрдц:
- Йазыг папаша, лап башыны итириб, йей бог...
Нящайят ки, Щятям диллянди:
- Итиряъяк да, эял бир итирмясин... Арвад сарыдан бядбях-
тинки щеч эятирмир: рящмятлик анон (Гулатарыны шяклямиш Би-
гям азаъыг ьалхыб "Аллащ рящмят елэсин" дейяряк отурду),
бир цзц гыз, бир цзц эялинди, яъял тез алды ялимиздян. Икинъи-
си да бир эцн эюрмяди, бюйрякляри чцрцдц фаьырын, гойду
кяллясин йеря... Цчцнъцсц урус арвадыйды, о дайы щеч, пи-
йанискянин бирийди; дюрдцнъцсц дя бу - Зибейдя, бу йазыг
да ки, рак...
- Рака да ки, чаря йох... - Бигям щявясля сющбятя эи-

278
ришди. - Отуз алтынъы илдя, сиздян йахшы олмасын, бир достум
варды, Аллащ ъями юлянляринизя рящмят елясин, ъанлара де-
йян оьланды. Инди истямясин, хятрими йаман истяйирди. Бир
дяфя Парапетин йанында растлашдыг, кюрдцм ки, йаман сы-
ныхыб, гарны йапышыб белиня. Гайытды ки, Бигям, бурда ня га-
йырырсан? Щятям дайы, сюзцнцн цстцня эяляъяйям а, рак
дедин, йахшы олду, йадыма дцшдц. Щя, гайытды ки, бурда ня
гайырырсан? Гайытдым ки, щеч, еля-беля. Гайытды ки...
Щятям Ъащандара: "Атовун фикри алыб мяни, дярд ахырда
йыхаъаг ону" - дейяндя Бигям сцни бир ащ чякди:
- Е-е-щ... Дивары гям йыхар, тфу, шоьяриб... дивары ням йы-
хар, инсаны гям...
Щятям Бигямя ганлы-ганлы бахыб цзцнц Ъащандара сары
чевирди:
- Атову арвадынын дярди йандырырса, мяни дя атовун дяр-
ди одландырыр. Гардеш беля шейди дя: ъан верирсян гарде-
шя вер, мин ил кечся йад олмаз...
- Законну сюзлярдир, Щятям ями, лап тарихя йазылмалы
сюзлярдир! - Бигям йериндян дурду, байагдан гатланмыш
вязиййятда галдыьындан эизилдяйян айаглары белини дикялт-
мяйя имкан вермяди, йохса даща да мещрибанчылыг олсун
дейя, эедиб архасыны веряъякди Щятямин йанына - Ясядин
бош дюшякчясинин цстцня. Кор-пешман йенидян юз йерин-
дя отуруб гычларыны овушдура-овушдура уфулдайараг да-
вам етди: Дцз буйурурсан, Щятям ями, сян дя Ясяд да-
йынын щалына йанмасан, бяс ким йанаъаг? Бяс гардаш
гардаша ня эцнда лазымдыр? Бурда дейибляр е: йахшы эцн-
дя йад гардаш, ещей, зящримар... йахшы кцндя йад йахшы,
йаман эцнда вай гардаш! Щятям дайы, гардаш дедин, йа-
дыма дцшдц. Фронтда бизим взводда ики гардаш варды, юз-
бякдиляр, гырьыздылар, няйдиляр, амма дарэюзлярдяндиляр,
мцхтясяри якяйдиляр, еля бил бир алманы ики йеря бюлмцшдцн,
копийа бири-бириня охшайырдылар. Юзцн билирсян ки, мян да
давада разведчикдим, лишни Маздокдан Будапештяъян

279 279
эедиб чыхмышдым! Бир дяфя эеъя вахты тривогойла падйом
вердиляр бизя. Щя, ня башынызы аьрыдым, дцздцляр бизи стро-
йа. Камбат эялди ки, вй Бигям, бяс...
Щятям сюйцш сюймякдян юзцнц чятинликля сахлайараг
Бигями хейли тярс-тярс сцздцкдян сонра она ящямиййят
вермядян Ъащандара деди:
- Сящяр Пакизя гайыдыб мяня дейир ки, гурбаныныз олум,
башыныза дюнцм, апарын баъымы балнискейя. Гайытдым ки,
анам-баъым, яввялан, мян щеч мяслящят эюрмцрям;
икимъиси дя ки, Ясяд гардашым разы дейил. Истяр балнискя, ис-
тяр ев - ракчцн фярги йохдур. Эюрдцн дохтурлар ня дедиляр
дя: "цч-дюрд кцннян чох галмаз". Балнискядя щеля билир-
сян юмрцнц узадаъагдылар? Ора щеля йердир ки, Аллащ щеч
кафяря да гисмят елямясин, ираг-ираг, йарыб-тюкмясяляр,
адамын мейитиннян дя ял чякян дейилляр. Яши, нейлямяк
олар е, Худавянди-алямин ишидир дя, щялбят мющлят баша ча-
тыб... Беш эцнлцк дцнйада ким галаъаг, щамымыз юлцб эе-
даъяйик дя...
Щяля да дизлярини овхалайан Бигям йаланбашдан кюкс
ютцрдц:
- Е-е-щ, ей Сцлейман пейьямбяря галмайан дцн-
йа, кимя галаъагсан?!
-Яши, буну биз дя билирик! - Щятям цряйиндя "ястяьфрцл-
лащ" дейиб гардашы оьлуна бахды: Атон да ки, йатыб фил гула-
ьында, щеч нядян хябяри йох. Щяр заманын бир щюкмц вар,
бала. Арада избиргяссядяки пуллар батаъаг, сонра да эял
щюкцмятя сцбут еля ки... Бяйям юзц эюрмцр арвадын бир
айаьы бурдадыр, бир айаьы да... Ещ, демишдим а! Балам, Ал-
лащ-тааланын ишидир дя, вядя йетишиб... дайи нейлямяк олар?
Паралар щейифдир е, паралар! О гядяр именни нюш батсын
ахы?! Гяссядя яманят кимин адынадыр? Атовун?
Ъащандар башыны гашыды:
- Памойму папашанын адынадыр…
Щятям тяяъъцблянди:

280
- Адя, неъя йяни "помойму"? Бу сянинчцн дямдям
щалвасы дейил е, беля шейляри эяряк беш бармаьын кими яз-
бярдян билясян, йохса Яли ашыннан да оларсыз, Вяли ашын-
нан да...
Ъащандар йолдашыны сясляди:
- Е, ай арвад, Ъямиля, Ъямиля!
- Ъямиля баъы Ясяд ямиэилдадир, щяйятин вес арвадлары
ордадырлар. - Бигям юзц дя билмядян сцбут етди ки, бaйar
башыны гапыдан ичяри сохуб Тювщянин йерини сорушмасы
бящаняйди, яслиндя евдя бекарчылыгдан дарыхырды вя бура
эялмякдя мягсяди ойду ки, кишилярля отуруб бир аз янэиня
версин.
Щятям Ъащандары данлады:
- Балам, сиз неъя адамларсыз, дцнйанын щяр биълийини
билирсиз, бу ки, щамыннан ваъибдир, буннан хябяриниз йох-
дур, беля дя шей олар?
"Хябяриниз йохдур"... Бу сюз она да аидди. Ясяд Ъа-
щандарын атасыйдыса, онун да доьмаъа гардашыйды. Гырх
ил яввял аналары рящмятя эедандян сонра гардашларын ара-
сы сойумуш, даща мцнасибятляри габагкы кими щамар ол-
мамышды. Щярданбир сюзляри дя чяп дцшцрдц. Кечян ил Щя-
тям тойуг щинини ики метр иряли чякмиш, Ясяд буну юз "сяр-
щядляриня" тяъавцзтяк гиймятляндирмиш, бир балаъа атышмыш-
дылар. Аналары вяфат етдийи эцн Ясяд дяниздяйди, эямидя
лосман ишляйирди, Щяштярхана ики айлыг сяфяря чыхмышдылар.
Щятям неъя гуруб-гурашдырмышдыса, щяйятин дюрддя цч
щиссяси она - кичик гардаша галмышды, Ясяд анасынын гыр-
хына юзцнц йетиряндя эюрмцшдц ки, даща эеъдир, мцлк ка-
ьызы Щятямин ъибиндяйди вя о, абрына сыьыныб вярясялик-фи-
лан щаггында щеч бир иддиа галдырмамыш, буну щеч кичик
гардашын цзцня дя вурмамышды, амма цряйиндя бир инъик-
лик галмышды; о вахтдан Щятямин щяйятдя щяр-щансы бир ти-
кинти иши апармасы, мятбяхини, щинини... бир аддым иряли чяк-
мяси Ясяди гыъыгландырырды. Няися!..

281 281
Ъащандар бурнунда мызылданырды:
- Чорт йего знайет, бялкя еля папашанын адынадыр... бял-
кя...
- Яши, ня "бялкя-бялкя" салмысан? Бялкяни якибляр щяля
битмяйиб! - Щятям она тяпиндн. - Киши ъан гойуб, газаныб
вериб арвадына, о да гойуб юз адына... Истяйирсиз кишинин
зящмяти тяляф олсун, сонра да вурсун дизиня ки, ъяфасы-
ны мян чякдим, сяфасыны йад кюрдц?!
Яввялъя евин дящлизиндан Шящрябаны гарынын сяси еши-
дилди: "Ъямиля, Ъямиля!", сонра гапы ачылды вя яли ясалы гары
отаьа эирди. Йашы сяксяни щагламыш белибцкцк арвад Ъа-
щандарын гайынанасыйды, мящяллянин о бири башында олур-
ду, ара-сыра эялиб гызына дайирди. Хябяр тутанда Тцкязбан
да чолаг айаьыны дарта-дарта юзцнц чатдырырды Шящрябаны-
йа. Гарыларынкы бири-бириляриля йахшы тутурду, щярдян цч саат,
дюрд саат далбадал мырт вурурдулар. Тцкязбан индийядяк
юзцнц Шящрябаныйа борълу сайырды, ахы отуз ил габаг ах-
шамчаьы Ашаьы мящяллядя Мяшяди Миркцбрянин вердийи Яли
сцфрясиндян гайыдаркян мянзил истисмар ишчиляринин газдыг-
лары хяндяйя дцшцб айаьыны сындыранда ян яввял Шящряба-
ны щарайа йетишмиш, ъамааты йыьмыш, ону юз евиня апарыб
сыныгчы Хейранисяни чаьыртдырмышды. Хейранися эяляняъян
Шящрябаны вахт итирмядян Тцкязбана илк тибби йардым эюс-
тярмишди, йяни беш йашлы оьлуну - Ъямилянин кичик гардашы
Аллащгулуну хясарят алмыш айаьа ишятдирмиш, сонра тяпит-
мя гойуб сарымышды. Хейранися чох кеъ кялиб чыхмышды,
бялкя еля буна кюря дя Тцкязбан шикяст галмышды, амма
о юзц беля дцшцнмцрдц, сюз дцшяндя кечмиш гоншулары
рящмятлик Мялейкяни лянятляйирди: "Эорбакор сящяр-сящяр
бош ведряйля габаьыма чыхмасайды, щеч башыма бу гя-
зиййя дя эялмязди"...
Щятям Шящрябаныны эюрян кими далаьы санъмышды. Дц-
нян Ъащандардан ешитмишди ки, "гайнанашкам нахошдур."
Йяни беля тез саьалды? Йох, намазгылан, щиккяли, тярс ар-

282
вадын башга мягсяди варды: юз мющцрцну, дястямазыны
бир кянара гойуб, ясасыны таггылдадараг хястя-хястя, эюз-
лянилмядян мящяллянин о башындан бу башына тяшриф буйур-
мушдуса, демяли, дава Зибейда давасыйды, демяли, Щя-
тямин щазырладыьы "ойуна" пассив тамашачы йох, - буна щя-
ля биртящяр дюзмяк оларды, - ян фяал иштиракчы иддиасыйла яла-
вя бир няфяр дя гошулаъагды. "Сян юлясян, аьыллы бизи тап-
маз, дяли баъадан йаьар!" - мырылдандыгдан сонра гарыйа
тяряф чыьырды:
- Бурда арвад-марвад йохдур!...
Ъащандар кюнцлсцз да олса айаьа дуруб гайынанасы-
нын пишвазына чыхды. "Ай арвад, нахош-нахош йяни беля ва-
ъибдир? Проста йахшы дюйцл ахы, йей бог..."
- Щяр вахтын хейир, Шящрябаны няня, хош эялмисиз, кефи-
низ неъядир, вязиййят-зад? - Бигям бунлары бирняфяся де-
йиб, аьбирчяк даьлы гарысына щюрмят яламяти олараг ща йе-
риндан галхмаьа чалышдыса да баъармады, аьрыдан зоггул-
дайан айаглары сюзцня гулаг асмырды, бахмайараг ки, ба-
йагдан гычларыны узадыб хейли овушдурмушду. Йердя отур-
маьа щеч ъцря юйряшя билмирди: Маздокдан Будапештя-
ъян эедиб чыхан айагларыны узаданда да аьрыдырды, гатла-
йыб алтына йыьанда да!.. - Буйур, буйур, эял яйляш йаным-
да, йумшаг йерда...
- Йа Аллащын ады! - Шящрябаны кцрякянинин кюмяклийиля
Ясядин йериндя отуруб, ясасыны чубуг дизляри цстя гойду.
- Балам, йазыг Пакизя цзцлцб лап ялдян дцшдц ки. Чаьырыб
бир искян чай гуймусуз габаьына?
"Пакизя" адыны ешидян кими Щятям цряйиндя фикирляшди:
"Бир юлян эцнцмц билмирям е!" Зянниндя йанылмамышды:
Шящрябаныны да щяйятя чякиб эятирян Зибейдя "дярдийди".
- Шящрябаны хала, кефиниз неъядир? Ня гайырырсыз, ня га-
йырмырсыз? Бир аз йорьун кими кюрцнцрсцз...
Шящрябаны буланыг, сулу эюзляриля Бигямя диггятля ба-
хараг кцрякяниндян сорушду:

283 283
- Вай Ъащандар, кимдц бу? Бигямдц?
Биьям севинъяк щырылдады:
- Бяли, Шящрябаны няня, мянам, Бигямям, нюкяриниз
Бигям! - гарынын аьыр ешитдийиндян шцбщяляниб уъадан де-
ди: Тювщянин Бигями! Дейясян пис кюрцрсян...
- Е-е-щ, уьул, Аллащ бизя эцз вериб, ишыьыны алыб. - Гырышыг
сифятини Щятямля Ъащандара тутду: Йазыг арвад эцзцмц-
зцн габаьында ялдан эедир. Балам, щич улмаса эцндярей-
дцз бялнискяйя, бяля щич Аллаща да хуш кетмяз яхи.
- Яши, ня "балнискя-балнискя" салмысан? Рака ня бал-
нискя?! - Щятям щирслянди. - Ящ, сян юлясян!..
- Pax ки вар, у бир шуьяриб азарду ки, щич алямдя чаряси
йухдур. Чарясиз дярдя луьман да аъиздур.
Щятям эювдясини наращатлыгла йырьалайыб цзцнц йана
чевирди, санки диварла данышырды:
- Щя, эяля де, кафтар башлады дохтурлуьа...
- Янъаь бир вар ю, бир да вар бялнискя.
Бигям щеч ня анламады:
- "Ю" нядир, Шящрябаны биби?
- Ю дя, ю! - гары айдынлашдырмаьа башлады. - Сян щарда
йашайырсан? Ю-дя! Щинди щарда утурмусан? Ю-дя! ("Щя,
евдя!" - Бигям щырылдады.) - Щятямля Ъащандара: Балам,
бир вар цч эцн, бир да вар ун кцн. Бялнискядя щич улмаса
ун эцн...
- Ун эцн?! - Бигям йеня щейрятлянди. - Ун эцн нядир,
Шящрябаны няня?
- Ун эцн дя, ун билмирсдн нядур? - Бигямин бисавадлы-
ьына гары тяяъъцблянмишди. Ъaь ялинин узун, гялям бар-
магларыны ачыб эюстярди, санки мяктяб йашлы ушаьы баша
салырды. - Бу нечядцр? Ай саь ул, беш! - Сол ялинин бармаг-
ларыны эюстяряряк: - Бяс бу нечядцр? Ай бярякаллащ, бу да
беш! Улду ун! Щинди баша дцшдцн, улду ун кцн?! Щя дя,
ю-дя цч эцн саь галар, ямма бялнискядя щич улмаса да-
ва дарманла ун-ун беш эцн. Адамчун бир дяйгя дя

284
цмурдцр, балам!
"Ю", "ун" кими сезлярин мянасыны анладыгдан сонра Би-
гямин йадына ъябщяда башына эялян бир эцлмяли щадися
душду. Юзбякистанлы дюйцшчц сянэярда она йахынлашыб
"чякишин бармы?" сорушмушду, Бигямся еля билмишди ки, юз-
бяк ондан чякич хябяр алыр. Сонра юйрянмишди ки, яскяр
чякиъ йох, "чяккиш" - чякмяйя папирос истяйирмиш. Инди о
ящвалаты хатырлайараг юз-юзцня эцлдц, гярара алды ки, ону
гоншуларына данышыб мяълиси фейзийаб елясин. Еля тязяъя
аьзыны ачыб "дава вахты взводмузда бир юзбяк салдаты вар-
ды..." демишди ки, Шящрябанынын "адамчцн бир дяйгя дя "ц-
мцрдцр" фикрийля разылашмайан Щятям гяфил баьыртыйла гары-
йа юз етиразыны билдирди:
- Ким дейир ону?!
Шящрябаны сяксяниб ялини цч дяфя йеря вя башына апар-
ды:
- Биссимиллащ-рящманир-рящим! Аллащунмяссяллияла-
Мцщяммядцн-вя али Мцщяммяд!
Кишиляр да диксинмишдиляр. Ъащандарын кцнорта "Лаля" ка-
фесиндя ичдийи йцз ялли грам араг бурнундан эялмишди.
- Ями, бу нядир е, сян лап вабшс... йей бог...ящ! Прос-
та йахшы дюйцл ахы, чесны слов!
Щятям диз цстя отуруб голларыны гарынын бярялмиш сулу
эюзляри гаршысында юлчя-юлчя узун бир монолог сюйляди:
- "Балнискя-балнискя"! Ня дохтурлуг еляйирсян бурда?
Билирсян ки, мяним сюзцм закондур! Киши тцпцрдцйцнц
йаламаз, дедим йох, демяли йох, йек кялмя! Еля ону ис-
тяйирсян ки, нахошу гойасан балнискяйя, юлян кими дя
йарыб-тюксцнляр ичалатын, тулласынлар юлцханайа? Сонра ону
юлцханадан чыхартмагчцн бир ятяк пул лазымдыр е, бир ятяк
пул! Щяля бунун мцрдяшир пулусу, гябир пулусу, молла пу-
лусу, хцлася, дастэащ... Йазыйа позу йохдур, гязайа тяг-
дир. Дайи бу мялум мясялидир ки, Зибейде эедир, лап лоь-
ман оглу лоьман да эялся сахлайа билмяйяъяк. Индидян

285 285
сабащкы эцнц да фикирляшмяк лазымдыр. Бир маъал вермир-
сян сюзцмц дейим. Еля билирсян мяним цряйим йанмыр?
Щамыннан чох мяним тцстцм чыхыр. Щеля йапышмысан то-
йуг биргычлыдыр ки, биргычлы! Ня балнискябазлыгдыр? Билмирсян
щарда бишиб, дейирсян бир чюмчя да мяня вер. Узун сю-
зцн гысасы, демяйим одур ки, Зибейданин избиргяссяда о
гядяр варыдыр ки, юлцсцня дя бясдир, дирисиня да. Аь пулу
йыьарлар гара эцнчцн. Дейирям ня гядяр эеъ дейил, эедиб
чыхартсынлар яманяти гяссядян. Бирдян эетди няфяси, эял-
мяди, бяс онда ноолар?
Ъащандар тянэя эялмиш сясля:
- Канешня, - деди, - онсуз да арвад уже вот-вотдадыр...
Щяля да Щятямин баьыртысынын тясири алтында олан Шящря-
баны щейрятля сорушду:
- Нейдядц, нейдядц?
Биьям "тяръцмя" етди:
- Йяни атчыхымда....
Щятям дишлярини гыъайараг, даща анлашыглы дилдя айдын-
лашдырды:
- Йяни ки, ай лязэи… гулаьыннан - сянин кими - бозбаш
ийи эялир, гандун, ай мяндейян?!
Зибейдядян щал-ящвал тутмаьа эялмиш Шящрябаны бир
шейя ямин иди ки, нахошу хястяханайа гоймаг лазымдыр,
бунун явязиндя "гясся", "пул", "яманят", "перевод", "вот-
вот", "атчыхым" кими сюзляр ешидирди.
- Йух, балам, сянийнян дил тапмаг мцшкцл мясялядцр.
- Онунку Щятямля тутмайаъагды, биръя буну ганмышды. -
Арвад цлмямишдян фатищясини ухуйурсан. Мян гуъа арва-
дам, щайщайым кедиб, вайвайым галыб, сянийнян чяня-бу-
ьаз улмаьа мянда щал ня эязир. Эедим дяйим Пакизяйя,
эцряк башымыза ня чаря гылырыг. - Кцрякянинин кюмяклийиля
галхды. - Йа Аллащын ады!
Гязябля фысылдайан Щятям Шящрябаныйа ъинли-ъинли бахыр-
ды: "Алыб щясясини вурасан тяпясиня!"

286
Бигям олан-олмаз ирадясини топлайыб чох чятинликля айа-
ьа дурмушду, щяля да гачлары эизилдайирди, мцвазинятини
итирмямякдян ютрц далыны дивара диряйиб белибцкцк вязий-
йятда дайанмышды, щеч ъцря дикяля билмирди. Дяли Щятямин
гурдлары ойнайырды, киши ган-ган дейирди, арадан чыхмаг-
чцн яля душмуш бу фцрсяти Бигям фювтя верян дейилди:
- Шящрябаны няня, индиъя ютцррям сяни!
- Бирдан зящмят улар а.
- Хошду, Шящрябаны биби, хошду! Тяки сизин кими чесны
аьсаггал арвадларын йолунда зящмят чякяк! Сяня гуллуг
елямяк биз кичиклярин шяряфли боръудур, буйурун, буйурун!
- Гарыйа сары эедян Бигямин гядди яйилийди, о да Шящря-
баны кими суал ишарясинз бянзяйирди. Галошларыны эейиб Шящ-
рябанынын ардынъа чюля чыхды, гапыны архасынъа юртмямиш-
дян габаг башыны ичяри салыб деди: - Щятям дайы, юзцня бу
гядар зцлм елямя, ъанына щейфин эялсин, бир балаъа дин-
ъялсяйдин бяд олмазды! Срочны, щоппадан бир ишин дцшся
утаныб-зад елямя, машаллащ, щяля юлмямишям ки! Щями-
шя гуллугунда щазырам!
- Годуь оьлуну тутуб дилиннян асасан! - Бигям бир аз
да йубансайды, Щятям палаз цстцндяки сойумуш чайла
долу стяканыны толазлайаъагды она. - Адя, Ъащандар, бу
идбар Бигями дайи бурахма евцвя.
- Нейнийясян е, ями, гоншуду да... Проста йахшы дюйцл
ахы, йей бог...
- Яши, щяр адамын юз йери вар, щяр йерин да юз адамы.
Бигям кимдир ки, бир эялиб евивцн йухары башына да кечя,
щя? Ады щеч ит дяфтяриндя дя йохдур. Еля йахшы дейибляр ки,
киши цзлц арваддан, арвад цзлц кишидян ялщязяр! - Айаьа
дурду. - Йа аллащ! Дейир ишляйяни дювлят басар, ишлямяйяни
йуху. Щярякят елямяк лазымдыр, щярякят, отурмагдан бир
шей чыхмаз.
- Дцз дейирсян, ями, движенни, толко движенни, йей бог!
- Ъащандар севинди.

287 287
- Йарадан ня буйуруб: сяннян щярякят, мяннян бя-
рякят! Аллащ эюстярмясин, бирдян Зибейдянин оьлу хябяр
тутар ки, анасы ъан цстядир, фитилляйиб эяляр бура, далыйъан
да вес ъядди-ягрябасы…

***
Ертяси кцн ахшамтяряфи Щятям гардашыэилдяйди. Гапы-
дан эирян кими щям дящлизи, щям мятбяхи, щям дя гонаг
отаьыны явяз едян узунсов, енсиз отагдайдылар. Сон вахт-
лар Ясяд еля бурда да йатырды. Ютядяки отаьын юртцлц гапы-
сы ардындан ара-сыра Зибейдянин зарылтылары ешидилирди. Гоъа-
лар бу дяфя дя адятляриня садиг галараг йердя отурмуш-
дулар. Дюшямя цстя сярилмиш сцфрядя ики армуду стякан
чай варды. Ясяд чайыны йары етмишди, Щятямся стяканыны ин-
ди ялиня алырды. Гурумуш додагларыйла илыг чайдан ики гур-
тум ичиб:
- Щя, беля... - деди. - Байагдан бир Гуранлыг сюз даныш-
дым, инди папаьыву гой габаьува, ямялли-башлы фикирляш. Щяр
ишин яввяли чятиндир, чякиниб-зад елямя. Горхан эюзя чюп
дцшяр. Иши исти-исти эюрярляр. Биръя о Чопур Анйадан эюз-
гулаг олмалыйыг, шипйон ит гызы газдан айыгдыр, ишин ичиннян
бир гямбяргулу чыхартмаса йахшыдыр... - Мящяллянин ащыллары
эцндя ики дяфя - бир сящяр тездян, бир дя гаш гараланда
юз щяйят-баъаларындан чыхыб кцчянин бир тининя йыьышыр, олуб-
кечянлярдян, дцнйадан, зяманядян эап едирдиляр. Зибей-
дянин нахошлуьу уъбатындан щятям цч кцндц ки, чюля aжar
басмамышды. Сящяр бярк дарыхдыьындан, нящайят, щяйя-
тин дамир гапысыны еля тязяъя ачмышды ки, кцчянин йухары
башындакы тиндя, ири зибил йешикляриндян бир аз аралыда дайа-
ныб кишилярля лаггырты вуран Анйаны эюрмцшдц. Йашына бах-
майараг, Щятямин эюзляри щяля о гядяр зяифлямямишди ки,
кирянишинини хейли узагда да олса таныйа билмяйяйди. Ам-
ма йеня дя, щяр ещтимала гаршы, ейняйини тахыб бир дя бах-

288
мышды: бяли, бир саат яввял зыьлы ведрясини гапыб, куйа зибил
атмаьа эетмиш Чопур Анйайды!.. "Кюпяйин гызы, ганъыг ит
кими щарда олса башына бир сцрц еркяк йыьмалыдыр!" - Щя-
тям щирсляниб щяйятя эирмишди. Гардашыэиля эялмямишдян
бир-ики саат габаг йеня кцчяйя чыхмышды. Дямир гапыны ар-
хасынъа юртян кими сля бил цстцня бир ведря сойуг су тюк-
мцшдцляр: Чопур Анйа кцчянин якс тяряфиндяки даланда
беш-алты арвадла дуруб гейбят гырырды. Ити эюзляри о андаъа
Щятями алмыш, яллярини кюк йамбызларына гойуб чыьырмышды:
"Ей, Хатам, участковы саны ахтарыр, дейыб сабах кйалсын
пункта, кйалмасан пйатнадоат сутка верачах!" - "Лящнят
шейтана!" - Щятямин тцпцрцб эери дюнмякдян савайы ча-
ряси галмамышды... Инди бунлары хатырлайанда щисс етди ки,
ган тязйига галхыр. Юз гяти гярарыны гардашына билдирди: -
Йох, эяряк тапшырам арвадлара, бир цч-дюрд эцн Чопуру
дидяркин салсынлар щяйятдян, о вахтаъан биз да ишляримизи
сащманларыг! - Азаъыг фикирляшди. - Йахшы, бир мяня де эю-
рцм Зибейданин гяссядя ня гядяр варыдыр?
Ясяд башыны гашыды:
- Бир-ики мин олар да... Бялкя да дюрд-беш мин... Бир ону
билирям ки, щяля биринъи яринин вахтыннан йыьырды...
Щятям щейрятлянмишди:
- Адя, биринъи яри ийирми илдир ки, о дцнйададыр, ийирми иля
ийирми няслин варидатын йыьмаг олар! Адам сяня лап мящ-
тял галыр: ики илдир щалалъа арвадунла бир йастыьа баш гойур-
сан, щяля да билмирсян ки, дювляти ня гядярдир.
Ясяд эюзцйля йан отаьын гапысыны кястяриб:
- Будей, - деди, - баъысы гулагымызын дибиндадир, бу дяй-
гя чаьрыб соруша...
- Йаваш, адя, йаваш, - Щятям щяйяъанла онун сюзцнц
кясди, - щцркмцш гойун вес сцрцнц щцркцдяр!.. "Сян юля-
сян, билмирям маймаг эедиб кимя охшады дя. Ня юлцйя
щай верир, ня дирийя пай. Кял кими бир шейдир, аьлы ушаг аь-
лы. Йох, мян бармаг гоймасам, вар-дювлят чыхаъаг ава-

289 289
мын ялиннян, онда айылаъаг ки, бир щясирдир, бир да Мям-
мяднясир" - фикирляшди вя ата малыны - щяйяти мянэирляйиб,
гаршысында эюзцкюлкяли олдуьу гардашынын хяъалятиндян
чыхмаг цчцн Аллащ-тааланын йетирдийи эюзял фцрсятя эюря
цряйинда "ялщямдцллащ" деди; иншаллащ, Зибейданин пулла-
рыны яринин адына кечирдикдян сонра юмрцн галан иллярини виъ-
данла асудя ращат йашайа билярди: кющня щяйятин явязиня
зянэин щяйат всряъяйи Ясядля щеч-щечя олаъагды!
- Пакизядян чякиниб-зад елямяк лазым дюйцл, - Ясяд
деди, - фаьырын биридир, ня ийи вар, ня сяси. Сящярдан-ахша-
маъан зыр-зыр аьламагдан башга ялиндян бир шей эялмир.
- Адамын евинц еля фаьыр йыхар дя! - Щятям гардашынын
садялювщлцйцня мат галды вя бир даща йягин етди ки, бу ишя
шяхсян юзц бармаг гоймаса, Ясяд яманят йериня бой-
нунун ардыны эюряъяк. - Бяс ешитмямисян ки, суйун лал
аханы, адамын йеря баханы? "Фаьыр а!" Алямин тцлкцсцдцр
сянин Пакизян. Бир эюзц йатыр, бир эюзц бахыр. Сян горх ки,
районларына телеграм вуруб сабащ вес няслини тюкмясин
бура.
- Яши, о да мяним кими бисавадын биридир, ня билир телег-
рам-филан нядир. Бу эцн юзц йалварырды ки, района бир сроч-
ны телеграм вур, гой оьланларымыз юзлярини йетирсинляр.
- Щя-я-я, торбада пишик вармыш ки... Эюрцрсян, ял-айага
дцшцб, бизи габагламаг истяйир. Дейир ня вар ки, авам
адамлардылар дя, чаьыртдыррам эядяляри, Зибейдянин пара-
ларыны гамарлайыб якилярляр. Ай сян юлясян!
- Сян Аллащ, хорузун алтында йумурта ахтарма! Онун
щеч йатар йухусуна да еля шей эирмяз. Эечя-кцндцз эю-
зцнцн шорпасыны ахытмагдан алайы ня билир е?
- Ит улар, цстцня гурд эятиряр... О гядяр улайаъаг, ула-
йаъаг ки, бир дя эюряъяксян вес район тюкцлцшцб эялиб га-
пува. Мябадя телеграм-зад вурдурасан. Яши, ял бойда
бир мяктуб йаздырыб йолларыг эедяр. Цч-дюрд эцня анъаг
чатар района. Онларын ордаы йыьышыб эялмяляри бир хейли чя-

290
кяъяк. О вахтаъан да биз эяряк... - ещтийатла йан отагын
гапысына бахыр - яманяти гассадан... о сюз... Дуа оху-
магла донуз дарыдан чыхан дюэцл, щярякят лазымдыр, щя-
рякят! Бир мыхла ев тикярляр? Бурда баш сындырмаг лазымдыр
е, баш сындырмаг!
- Фикрин нядир? - Ясяд кцт бахышларыны она зилляди.
- Адам... адам лазымдыр...
- Адамы нейняйирсян?..
- Яши, ат олсун, йящяр тапылар! Бир гуллуг баъаран зирянэ
адам кечсяйди ялимизя, даьы даь цстя гойардыг... Эюн-
дярярдик ону гяссейя, юйряниб эюрярди ки... - йан гапыйа
бахыб сясини алчалтды - арвадывун ня гядяр парасы вар, ки-
мин адынадыр, яманяти неъя чыхардыб сянин адува пере-
вод елятдирмяк олар...
Ясяд няся тапыбмыш кими фярящля деди:
- Зирянэ адам - Анкя!
- Йох бир, Банкя! - Щятями од эютцрдц. - "Сян юлясян,
еля дцз дейибляр ки, гялп ешшяк гайанын гыраьыйла эедяр"
фикирляшди. - Адя, щеч билирсян ня данышырсан? О тцнбятцн
оьлунун гызыны пошта эюндармяк олар, о сюзэяздирян ма-
тишкяйя сирр ещтибар елямяк олар? Чопур Анйа билди - вес
есесери билди! Отуз ики дишдян чыхан отуз ики мящялляйя йа-
йылар...
- Гялят еляр атабатасыйла аьзынын зибилини даьыдар, имам
Щцсейн щаггы, гулаьынын дибиня...
- Юрдяйи суйла горхудурсан? Адя, о лячярин цзц о гя-
дяр цзляр эюрцб ки; онун чопур сифятиндя о гядар шилляляр
шаппылдайыб ки; омбасына о гядар тяпикляр дяйиб ки, - эюр
щеч шипйонлуьуну тярэизиб?! О бир кюпяк гызыдыр ки, топ аь-
зына гойуб атсан да елядийини еляйяъяк! Шипйонлуг шорту-
нун ганындадыр е, ганында. Гозбели гябир дцзялдар. Бир да
о матишкянин мундар адыны йанымда чякмя. - Юз-юзцня
дейирмиш кими - Сян юлясян, харабада бир дяня фярли адам
тапылмайаъаг дя...

291 291
Ясяд инди йени намизяд иряли сцрдц:
- Бигям!
- Ня Бигям?
- Эял бир мяни да таныма - бизим Бигям да, Тювщянин
Бигями!
- Йахшы, атам, алайы ялаъымыз йохдур, гой сян дейян ол-
сун. - Щятям мяъбуриййят гаршысында галыб разылашды. - Эц-
нц еля бу эцн кюндяррям о годугу пошта, эедиб гясся-
дян ялалты щяр шейи биръя-биръя юйряняр. Сонра да бир дяня
мяктуб йаздыррам она, йоллайар района...
- Бир адама о гядяр иш таншырарлар?
- Ейбийох, ешшяйи йцклядикъя тцнд эедяр...
Ичяри евдя Зибейдя уъадан зарыды, сонра Пакизянин ся-
си ешидилди: "Ъан баъы, ъан, гадан-бялан мяня эяляйди!.."
- Яши, бу да ня юлян кими юлцр, ня галан кими галыр, ящ! -
Ясяд галхыб дейиня-дейиня йан отаьа кечди. Бирдян пян-
ъяря архасында кюлэя эюрцндц. Щятямя еля эялди ки, Ан-
йадыр, эцдцр онлары. Щяйятдя бир яр-арвад далашсайды, бир
евдян сяс-кцй ешидилсяйди, Анйа гяфилдян пейда олуб
сифятини халхын пянъярясиня дайамалыйды!.. Юртцлц пярдя-
ляр ардындан эюзцня бир шей дяймяйяндя гапылар гаршы-
сында домбалыб, ачар дешикляриндян гоншулары пусан йер-
да азмы йахаланмышды?.. Еля дцнян ахшамчаьы, Щятям
гардашынын евинин йанындан кечиб щяйятдяки йеэаня тах-
та туалета йоллананда Анйаны Ясядин пянъярясиндян ичяри
бойландыьыны эюрмцшдц. Юнъя сащибинин айагларына сцр-
тцшян Марфуша якилмишди. Пишийинин гяфил гачышындан вя йал-
ныз инди архадан ешитдийи йейин айаг сясляриндян шцбщя-
лянмиш Анйа щеч эери ганрылмадан, фюврян дуймушду ки,
Щятямдир, щаглайыб ону, чатса йа йумруг атаъаг, йа тя-
пик, "Ой мамочки!!" чыьырыб йериндон эютцрцлмцшдц. Щя-
тямин вызылдатдыьы дядя-бабадангалма дямир афтава щя-
дяфя - эцдцкчцйя чатмаса да, дамбылтыйла гоншу дивары-
на, - дивар дибиндяки бош ведряляря дяйиб бир эурулту го-

292
пармышды ки, еля бил щяйятин тян ортасына гумбара атмышды-
лар...
Щятям эюзлярини гыйыб алагаранлыг пянъяряйя бир дя ба-
хараг, инди ямин олду ки, шцшяйя дирянян Биьямин сифяти-
дир. "Сян юлясян, адам истяйир гапсын лапаткяни, ъумсун
тящярсиз оьлу тящярсизин цстцня, буна бир лапаткя, ики ла-
паткя, цч лапаткя!.."
Бигям пянъяря гаршысындан чякилиб евя эирди. Йан ота-
ьын гапысы аьзында дайаныб бурнунда мызылданды:
- Йазыг арвад... е-е-ще-ще...
"Годуг сымсыьыны саллайыб... Дайи билмир ки, ишим дцшмя-
сяйди, ону евин кандарына бурахан кимди!" - Щятям фикир-
ляшди, сонра йумшалтмаьа чалышдыьы сясля: - Вай Бигям, -
деди. Бигям юзунц ешитмямязлийя вурду. Щятямин сящяр-
сящяр ону аъыламасыны щяля унутмамышды. Обашдан ойа-
ныб щяйятя чыханда биринъи Щятямля гаршылашмыш, инсан
баласы кими салам вермишди, Щятям мырылтыйа бянзяр
сясля кюнцлсцз дя олса "ялейк..." дейиб кечмишди. Щарда-
са, йарым саатдан сонра цмуми айагйолунун йанында
туалет нювбясиндя растлашмышдылар. Бигям гырмызы пластмас
афтавасыны туалет гаршысында сырайла дцзцлмцш чешид-чешид
афтаваларын ъяркясиня гойуб кишиляря йанашмыш* (*Гадын-
лар туалетин йахынлыьына топлашыр, кишилярся кцчяйя ачылан дя-
мир гапынын йанына йыьышырдылар. Нисбятян абырлылар нювбя
тутуб эери гайыдырдылар. Сящярляр йанашы дцзцлмцш афтава-
лар шящярдя ишин ахыры тыхаъа дцшмцш машынлары андырырды,
чцнки бу вахтлар айагйолуда "час пик" олурду), мафи гай-
дайла саламлашараг нювбядя кимдян сонра олдуьуну юй-
рянмиш, фикирли щалда бир кянарда дурмуш Щятями эюръяк
самими-гялбдян: "Саламмялейкцм, Щятям дайы!" демиш-
ди. Ейни адамын гыса мцддат ярзиндя ону ики дяфя салам-
ламасы Щятями ъинляндирмиш, "ялейк..." явязиня тапанча ки-
ми ачылмышды: "Адя! Адама нечя дяфя салам верярляр, бяс
байаг эюрмядин башымы тярпятдим? Ял чяк дя!.." - "Яввя-

293 293
ла, салам Аллащын адыдыр, - Бигям зарафата салмышды, - сон-
ра да ки, Щятям дайы, ялли килолуг башыны тярпядинъя ялли
грамлыг дилини тярпядяйдин, биз дя билярдик ня дейирсян..." -
"Кяс, адя! - Щятям баьырмышды. - Сящяр-сящяр нервинни
вахтымда щювсялядян чыхартма мяни, щязрят Аббас щаг-
ты, дюндяррям цзцвц сюйцшгабына!" Бигямин бяхти онда
эятирмишди ки, ермянистанлы Иси мцяллим айагйолудан чых-
мышды вя Щятям она баш гошмайыб ращатханайа тянтимиш-
ди (щяйятин "хозейини цчцн туалет нювбядянкянарды!)...
...Бигям йан отаьын гапысына бахыб Щятямя ешитдирмяк
гясдиля:
- Е-е-щ, эиди дцнйа... - деди. - Кимляр эялди... кимляр эет-
ди... he... ще-щей...
Щятям хейиря-шяря йарымаз Тапдыгла фярсиз Ъащандары
цряйиндя йыхыб-сцрцйцрдц. Онлар фярасятли оьул олсайдылар,
киши ит-гурда аьызмы ачарды? Йеня, бу дяфя аъыгла Бигями
сясляди :
- Вай Бигям!
Бигям цзцнц она чевириб йалтагланды:
- Щай бяли!
- Бялин ширин, Бигям гядеш! Бир йахын эял эюряк ня вар,
ня йох? Балам, бизим эцнащымыз нядир ки, Аллащын щеч гу-
ру саламыны да вермяйиб кечирсян, щя? (Бигямин эюзляри
дюрд олду, о иди "кантужны", йохса бу гоъа: сящяр еля са-
лама эюря дава дцшмямишдими?) Бяс пейьямбяр сяла-
ватуллащ (Бигям салават чевирир) буйурмайыб ки, ай мцсял-
манлар, салам - Аллащын адыдыр?!
Бигям:
- Пейгямбяр (инди Щятям салават чевирир) сяллащу-
ялейщц-вяалисяллямя мяним вес яъдадым гурбандыр, Щя-
тям дайы!"
- Щя, гардаш оьлу, инди де эюряк эцнащымыз нядир ки...
Бигям тез башмагларыны чыхарараг юзцнц Щятямин йа-
нына вериб йерини ращлады. Гоъанын сцни мещрибанчылыьындан

294
еля кюврялмишди ки, башыны онун чийниня гойуб щюнкцр-щюн-
кцр аьламаг истяйирди:
- Аллащ эюстярмясин, Щятям дайы, мян щеч о гяляти еля-
рям?! Сян бизим щяйятин бюйцйц, вес мящяллянин аьсаг-
галы, сянин кими нурани бир кишини саймайан адам, мян де-
йярдим ки, лап вес мирдя паследни адамдыр! Атамын эоруй-
чун, Щятям ями, проста бир балаъа фикирлийдим, арвадын чор-
туна эетмишдим, йохса мян Бигям щеч еля гяляти еля-
рям?!
- Е-е-щ, фикирсиз адам вар йяни? Щяр кясин дярди юзцня
бир ат йцкцдцр.
- Гызыл сюзлярдир, Щятям дайы, лап тарихя йазылмалы сюз-
лярдир! Дцз буйурурсан: дярддян оьраш шей йохдур! Ще-
ля аталар йахшы дейибляр ки, дярди дярд яйяр, тфу... дярди
мярд яйяр, мярди дярд...
Щятям тяяъъцбля она бахдыгдан сонра йапма тябяс-
сцмля деди
- Юз арамыздыр, ай Бигям, машаллащ, сян дя биликли
адамсан а!
Бигям юзцнц чякди:
- Киминин яввяли, киминин ахыры. Е-е-щ, Щятям дайы, Щя-
тям дайы, сян щяля мяни йахшы танымырсан, мяни дава бу
эцня салды, дава... Фронтдан габаг мян дя щанда бир
адамлардан бирийдим, бюйцк-бюйцк вязифялярдя ишляйирдим:
помбригадир, гардеробшик, учотчик, курйер (Щятям дары-
хырды), зампамошник снабжени, главны вахтйор, щяля не-
чя ил районда - вурьулайараг - амбар мцдири олмушам! -
деди. - Бяс сян ня билмишдин... щяяя... щансыны дейим, Щя-
тям ями? Е-е-щ, ещ-ещ, щамсы ноолду - фышт, воздух... Ит
оьлу ит Эитлер олмасайды, инди Аллащ билир щансы идарянинся
замдиректоруйдум!
- Мятлябдян узаглашма, ай Бигям, - Щятямин сяси бир
аз ясяби чыхды. - Юзцн йахшы билирсян ки, хятриви оьлум Тап-
дыг гядяр истяйирям. Сюзцмцн ъаны одур ки, беш эцнлцк

295 295
дцнйада нюш бири-биринин ятини йейяк, щя? Балам, сян мя-
ним бир цзцмц аьарт, мян сянин ики цзцвц аьардарам. Не-
ъя дейярляр, йан мяня, йаным сяня, гурбан едим ъаным
сяня! - Йаландан эцлдц, Бигям дя щырылдады. - Сян Бигям
- шящадят бармаьынын уъуну кюстяряряк: - мяня бу бой-
да йахшылыг еля, мян Щятям сяня бах - голларыны йана ача-
раг - бу бойданасыны елярям. А киши, эял мяня бир аддым,
эялим сяня ики аддым дя!
- Щятям дайы, йaлан дейирямся щеч сабаща чыхмайым,
- Бигями доьрудан-доьруйа аьламаг тутмушду - сянин
хятрини лишни рящмятлик атамдан да чох истяйирям!
- Аллащ атова... - аз гала "лянят" дейяъякди - рящмят еля-
син... - щирсля фысылдадыгдан сонра мятлябя кечмяк гярары-
на эялди. - Бир гуллугбаъаран иэид лазымды ки, эюндярям иш
далыйъан. Юзц дя еля ишдир ки, эяряк фяндэир адам олсун,
бишмиш адам олсун, кялляли адам олсун!
Па, бу сюзлярдян сонра Бигям юлцмя беля эетмяйя ща-
зырды!
- Щятям дайы, мянлик бир ишин варса утанма, де, юзцн
билирсян ки, гуллуьунда щямишя ъан-башла...
Щятямин ейни ачылды:
- Сяни мин йаша, ай Бигям! Епя билирдим ки, гоъа вах-
тымда ялимдян тутан сян олаъагсан! Мян дя байагдан
ещтибарлы адам эязирям. Щяр дялляйин ялиня саггал вер-
мязляр ахы... Мярщяба, бярякалла, маладес! - Ялини ещмал-
ъа онун чийниня вурду. - Сян гочаг оьул ол, гаранлыг эе-
ъяляр чохдур. Яши, сян эцлля атан ол, барыты мяннян!..
- Щятям ями, эцлля дедин, йадыма дцшдц, ахырынъы кцлля-
ми Будапештдя атмышдым, сонра да ки...
- Мясяля белядир, баласы, эедярсян инди гяссяйя...
- Шящярдя бир милйон касса вар, Щятям дайы, щансыны
дейирсян? Аерокассаны, желездорожны кассаны, йохса па-
раход кассасыны?
Щятям астадан:

296
- Пул гяссясини, - деди.
Бигям она сямт дикялди:
- Избиркасса?!.
- Ай атон рящмятлик, щеля орады ки вар. Амма бир даш алт-
да, бир даш цстдя, эяряк буну ня дил билсин, ня додаг.
Сюз Бигямя тохунду:
- Щятям дайы, дейясян щяля мяни йахшы танымырсан,
дашдан сяс чыхар, мяннян йох. - Дюшцня дюйдц: Бу си-
нядя о гядяр гасударственны тайналар йатыб ки! Щеч не-
мес немеслийиля мяннян сюз ала билмяди, о ки...
- Яши, танымырам сяни бяйям! Мцхтясяри, гачарсан инди
гяссяйя, бизим гяссяйя, юйрянярсян ки... - ичяри евдян
сяс-сямир эялмядийини кюрцб лап астадан деди: Зибейдя-
нин орда ня гядяр пулу вар, яманят кимин адынадыр, вясий-
йятнамя кимин фамилиня йазылыб? Буну да юйрянярсян ки,
закуннан яманяти Ясядин адына неъя перевод елятдир-
мяк олар? Ахырда гайыдарсан, бир дяня мяктуб йазыб йол-
ларыг района...
- Голсуз мяктуб?
- Ня голсуз мяктуб, адя? Мяктуб дя, беш кюпиклийдян,
района - Зибейдянин гощум-гардешиня. Йахшы, бу сонра-
нын ишидир, инди...
- Индинин ишини сонрайа нийя гойаг? Истяйирсян вахт итир-
мядян бир дяня законну ултиматум эюндярим онлара? Бир
дяня варагдыр, бир дяня дя прастой ручка, ъаны пак. Ла-
зымдыса лап сол ялнян йазым! Мяктуб дедин, йадыма дцш-
дц, дава вахты бир дяфя акопда отурмушдуг, хябяр эялди
ки, бяс Бигям Алмурадову камдив чаьырыр. Щятям дайы,
сюзцнцн цстцня кяляъяйям а! Ня башыны аьрыдым, гырх
цчцнъц илди, йа гырх дюрддц, бир о йадымдадыр ки, Полшанын
гранитсасыны кечмишдик... Мян дя о вахтлар немесъя чисти
билирдим, щя...
- Яши, дайан эюряк! - Щятям онун аьзындан вурмасай-
ды, Бигям гырх кцн, гырх эечя данышсайды да "ъябщя хати-

297 297
ряляри" битян дейилди. - Сяня дедим ки, мяктуб сонранын иши-
дир, ясликар гяссядир! Дур дайи, дур! - Бирдян эюрдц ки, наг-
таллыг етдикляри мцддят ярзиндя гядими, кяфкирли саатын ша-
гули вязиййятдя салланмыш зянъиринин уъундакы аьыр дямир
лап ашаьы енмишди вя беш-цч дягигядян сонра Бигямин
даз башына диряняъякди. Эюзляри зянъир бойу цзцйухары
"дырманыб" ягрябляря чатдыгда, баьырмагдан юзцнц эцч-
ля сахлады, ялини гяфилдян Бигямин дизиня чырпыб тялашла де-
ди :
- А эядя, саат алты олду ки, тярпян дя! Инди хараба баь-
ланар...
Бигям эюзлянилмяз зярбядян диксиниб йериндян дик атыл-
ды, зянъирин уъундан асылмыш дямиря зярбля дяйян башын-
дан кцт бир сяс чыхды, "ва-а-й!" дейиб инилдяйяряк кечялин-
дян тутду, сонра ялинин бирини тяпясиндян чякиб овуъуна
бахдыгда азъа тохдады - ган йох иди! Уфулдайа-уфулдайа
дазыны овушдурурду ки, Пакизянин йан отагдан чыхдыьыны
эюрцб, гардашы арвадына няся демяк истяйян Щятями га-
баглады: Ай саламмялейкцм, Пакизя хала, кефиниз-ящвалы-
ныз неъядир? Ня гайырырсыз, ня гайырмырсыз? Сиз лап сав-
сем ялдян дцшмцсцз ки... Юзц дя, ешитдийимя эюря, ся-
щярдян дилинизя бир тикя гара чюряк дя вурмамысыз. Юзцм
юлцм, Пакизя баъы, инъийярям сиздян, беля олмаз ахы...
Пакизя алтымыш йедди йашында арыг, узун гарыйды. Йуху-
сузлугдан, аьламагдан эюзляринин ичи кюзтяк гызармышды.
Кишиляря бахмадан:
- Ещ, гаьа, щеч йемяк йада дцшцр ки! - дейиб, байагкы
зярбядян зянъирин щяля дя сола-саьа йеллянян дямирини ту-
туб сахлады, о бири зянъири дартараг, килолуг чяки дашына
бянзяйян дямири ахыра гядяр йухары галдырды. Сонра шяща-
дят бармаьыйла кяфкири щярякятя эятириб сааты ишя салан ки-
ми "чак-чук" сяси сцкуту позду. Гоншу отагдан хястя-
нин зарылтысы ешидилди вя Пакизя йаныглы бир ащ чякди: - Ах,
йазыг баъы... Юмрцндя бир хош эцн эюрмяйян баъы. Ъява-

298
няз вахтында эцнляри аьлайыб сытгамагла кечди. Бир цзц
гыз, бир цзц эялин, биръя баласыйла дул галды. Ики илдир Ясяд
кишийя кябини кясилиб, бурда да бяхти эятирмяди… Бу ня бя-
ладыр, Илащи?!.
- Нейляйясян, гардеш арвады, Аллащын ишидир дя, - Щятям
она тясялли верди. - Дярд бир олсайды, чаряйя ня варды ки.
Азар батманнан эиряр, мисгалнан чыхар.
- Законну сюзлярдир! - Бигям йеня ялинин ичиня бахды -
ган йох иди.
- А эядя, щайды... - Щятям щим-ъимля гапыны она эюстя-
риб цзцнц Пакизяйя тутду. - Машаллащ, гардешимля бяд йа-
шамадылар, ъан дейиб ъан ешитдиляр. Ики ил азды бяйям, бир
иэидин юмрцдцр е, бир иэидин юмрц!
- Гызыл сюзлярдир, лап тарихя йазылмааы сюзлярдир!
- Марш... - Щятям Бигямя гаш-эюзля ишаря етдикдян сон-
ра Пакизяйя: Эян дя йахшыдыр ки, бир нишаняляри галыб. Яся-
динки Ъащандар, Зибейдя баъымызын да ки... кечян ил гонаг
эялмишди а, о иэидин ады нядир, оьлуну дейирям?..
- Елбрус.
- Адыйла йашасын! Щя...
Башмагларыны эейиб чюля чыхмаьа щазырлашан Бигям
айаг сахлады:
- Чай адыдыр дя, Щятям дайы, чай ады! Урусйет тяряфляр-
дя бир дяня чай ахыр, онун адыны гойублар. Дава вахты би-
зим дивизийа о чайы фарсирават елямишди.
- Чай ады дейил, даь адыдыр, - гары дцзялиш верди - оьлум
дейиб.
- Йох, Пакизя хала, гарх дюрдцнчц илдя бизим дивизийа о
чайы...
- Адя, истяйир даь ады олсун, истяйир дяря, адыйла йаша-
сын, йек кялмя! А киши, щяля бурдасан?.. - Щятям Бигямя
эюз аьардыб Пакизяйя сары чеврилди: Елбурус ушагъийяз еши-
дяндя ки, мямяси нахошдур, ким билир ня щала дцшячяк.
- Ня щала десян дцшяр, канешня дцшяр, эял бир дцшмя-

299 299
син, доьма оьулду дя! - Бигям артыг гапыны ачыб эетмяк
истяйирди, Пакизя йаныглы сясля "Доьмадан да ирялидир..." де-
мясяйди, бялкя дя эедяъякди.
Пакизя кишилярин щейрятли бахышларыны кюръяк ачыглады:
- Билирсянми, Щятям гаьа, баъымын ирящмятлик яриля ушаг-
лары олмурду. Ня гядяр дава-дярман, ня гядяр нязир, пир,
олмурду ки, олмурду. Гярара эялдиляр ки, ушаг евиндян бир
кюрпя эютцрсцнляр. Беля дя етдиляр... Е-е-щ, бядбяхт ба-
ъым о Елбрусу доьмаъа баласы тякин бюйцтдц. Юмрц бо-
йу цстцндя ясим-ясим ясиб, ъаныны онун йолунда гойуб...
Бигям гапыны юртцб эери дюндц:
- Доьма дейил?!.
- Детдом ушаьыдыр?!. - Щятямин эюзляри аз гала щядя-
гясиндян чыхаъагды.
- Еля демя, Щятям гаьа. Бир олан Аллащ шащиддир ки, ба-
ъым неъя истяйир о Елбрусу. Еля о да ону юзцня ана билир.
Танры цряйиъя версии, чох гейрятли оьулдур. Биликли, али савад-
лы, вязифя сащиби. Баъым юз ширин ъаныны еля онун йолунда
тяляф едиб, дана. Аллащым, беля ирящмли бир адамы да йор-
ьан-дюшяйя саларлармы, дярмансыз дярдя дцчар едярляр-
ми? - Зибейдя уъадан зарыды - Ъан баъы!
Пакизя эюзцнцн горасыны сыхараг йан отаьа эирян кими
Щятям саь ялини дизиня чырпды:
- Йандым-тюкцлдцм, Аллащ! Бир хырман пул-пара, имении
эюр кимя гала биляр - детдом йетиминя... Дювлят гушу бир
биъбаланын башына гонсун?.. - сон сюзляри эцъля деди, ся-
си еля бил гуйу дибиндян эялирди - А эядя, ъум гяссяйя...
Тцкязбан гапыны ачыб шикяст айаьыны чякя-чякя щай-ща-
райла ичяри эирди:
- Биабыр олдуг, биабыр олдуг!
Бигям Щятями габаглады:
- Ноолуб, ай Тцкязбан досту?
- Балам, тай буннан бетяр ноолаъаг: Чопур Анкя, о кю-
пяк ит газы бцтцн мящялляйя йайыб ки, эуйа Щятям Зибий-

300
дянин пулларына эюз дикиб!
- Ня-я-я?! - Щятям щиддятля айаьа галхды. - Хябяри ким
йайыб, ай ялянкя?!
Тцкязбан горхудан щясляди:
- Ч-ч-ч-опур Анкя! Лявянд Анкя! Ифтирачы Анкя....
Гейлц-гала Ясяд дя ичяри отагдан чыхды:
- Эян дя ня щяширдир?! Сясивцз алями башына эютцрцб ки,
ай юйц даьылмышлар! Мян ъящяннямя, нахоша йазыьывуз
эялсин!
Тцкязбан бирняфяся деди:
- Щяля бу бир йана, эедиб гяссядян юйряниб ки, пуллар
оьлунун адынадыр!
- Ня? - Ясяд бу гара хябяря инана билмяди - Пуллар оь-
лунун адынадыр?!.
- Щяри, щяри, Чопур эедиб гяссядян юйряниб! Арвадын вя-
сиййят каьызына да бахыб, эюрцб ки, оьлунун адынадыр! Ня
аз, ня чох - йетмиш мин!
- Йетмиш мин?! - Щятям цряйини тутду - Кющняйля, тязяй-
ля, а кюпяк?!
- Балам, пулун ня кющняси, ня тязяси? - Тцкязбан щя-
ля дя щяйяъанлыйды. - Йетмиш мин дя, йетмиш мин, йедди
мин!
Бигям саь ялини башына апарыб, кечяли цстцндяки нохуд
бойда шиши овушдура-овушдура щейрятля:
- Йедди мин?! - деди вя щеч хяйалы да йадында галмады-
ьы атасыны хатырлады. - Юлмядин, ай Бигям, буну да эюрдцн!
О гядяр пулу эютцр баьышла детдом йетиминя? Йохса пад-
лес атам кими, белиндян дцшян доьма балову, аиляни тул-
лайыб дцш бир матишкянин далыйъан, сонра Урусетдя гурд-
гуша йем ол? Халх детдомдан ушаь эютцрцб сахлайыр, бю-
йцдцр, вар-йохуну да баьышлайыр она, бинамус эедиб
иванлары, андрейляри йедиздирди...
Щятям чарясизликдян Бигямин цстцня дцшдц:
- Эюрцрсян, эюрцрсян, копойоьлу, сян тярпянинъя гырьы

301 301
Ширваны ашды!
Бигямин маты-гугу гуруду:
- Ня бичинини бичирям, ня айраныны ичирям, ня истяйирсян
мяннян, а киши? Сяня эцлдян аьыр бир сюз демишямся, бу
бойнум, бу да гылынъ, тай атама нийя сюйцрсян?!
- Йум, тцллаб оьлу тцллаб, сян далуву йердян галдырана-
ъан Чонур Анкя вес дцийаны алт-цст еляди!
Щяйятдян ятцрпядиъи чыьырты ешидилди: "Ой мамочки! Уби-
вайут! Кара-у-у-у-л!!" вя Анйа сачлары пыртлашмыш, сир-сифяти
ъырмагланмыш щалда гарагышгырыгла юзцнц ичяри салды.
- Асад, Асад, на помош, убивайут!
Онун ардынъа бир дястя арвад итяляшя-итяляшя евя долуш-
ду. "Юлдцрцн лявянди!", "Сцрцйцн шипйон ит гызыны!", "Ъырын
ифтирачы матишкяни!"
Сяся Пакизя дя кялди:
- Дамарларыныздан ъанавар ганы ахыр, нядир? Ня исляйир-
синиз биздян, ев-ешийиниз йохдурму? Хястянин баьры йарыл-
ды ки, ай инсафсызлар, бары она ирящм един!
Мцщасиряйя алынмыш Анйанын сон цмиди Ясяд иди:
- Ради христа, спаси, Асад!
Щятямин мотал далындан илишдирдийи тяпикдян сонра Анйа
йанчаьыны тутуб зарыды:
- Вовка джаны, Хатам, маны хабаркам йок...
- Кяс, кюпяк, - Ясяд баьырды, - тцлкцнцн мейданда ня
иши вар ки, дярисиня гиймят дя гойалар?!
Щятям:
- Сянин лап щяфтади-пцштцвя лящнят, ай ярясей матишкя-
си, мин биринин падушкяси! - дейиб, ямр верди: - Ъырын урус
лотусуну! - вя арвадлар бир эюз гырпымында Анйанын цстц-
ня атылыб ону сачладылар. Дюйцлянин чыьыртысы "мящяббят
мювсцмц" башлайанда мящяллянин бцгцн еркяк пишикля-
рини дамлара йыьан Марфушанын чыьыртысына бянзядийиндян,
Щятямин гялбиндя мярщямят щисси ойатмаг явязиня ону
даща да гязябляндирирди: "Юлдцрцн извеснини!"

302
Йан отаьын гапысы аьзына гысылараг щейрятля сцпцрляш-
мяни сейр едян Пакизянин йалварышларынын щеч бир тясир эц-
ъц йох иди:
- Ай щавар! Ай адамлар, ай ъамаат, ай мцсялманлар,
беля дя вящшилик олармы?! Ай башыныза дюнцм, хястяйя сяс
олмаз ахы! Ди кирийин, ай Аллащсызлар, ахы бу ев ит боьушду-
рулан мейдан дейил!..
Ня тящяр олдуса, Анйа арвадларын ялляриндян чыха билди
вя Пакизяни йана итяляйиб юзцнц ичяри евя дцртдц: "Участ-
ко-о-о-вый!!" Пакизя мцвазинятини итириб йыхыланда гейри-их-
тийари саатын зянъириндян йапышды, дямир гутуну дивардан
мыхгарышыг гопарыб йеря салды. Эюзцнц ган тутмуш дястя
"щуррейля" Чопурун ардынъа шыьыды. Йердян, эюйдян, Хрис-
тосундан яли цзцлмцш Анйа юзцнц чарпайыда щушсуз щал-
да узанмыш хястянин цзяриня атыб, (ийнянин уъу бойда
цмиди варды ки, бурда она тохунмазлар) Зибейдянин бир дя-
ри, бир сцмцк олан вцъудуну ири бядяниля гапайараг, бя-
дябяддя ондан ъанлы галхан кими истифадя етмяк мягся-
диля нахошу бярк-бярк гуъаглады...
Тялясик галхыб юзцнц баъысына йетирмяк истяйян Пакизя
гапы аьзындаъа гуруйуб галды: диванындан йорьан-дюшя-
йиля бирликдя дюшямяйя ашырылмыш Зибейдя Анйаны кю-
тякляйян арвадларын айаглары алтындайды... Пакизя дящшят
ичиндя "ва-а-а-й!!" чыьырыб, илдырым вурмуш аьаътяк архасы
цстя йеря сярялянди....

***
Ики эцн ютмцшдц. Ахшамчаьыйды. Гардашлар щяйятдя
сющбят едирдиляр. Щятям яйниня щяля дя тязя эюрцнян он
беш илин костйумуну эеймиш, башына аь щясир шлйапа гой-
муш, пенъяйинин дюшцня "Ямяк ветераны" медалы тахмыш-
ды. Ясяд дя сялигйля эейинмишди. Мяншяйи мялум олма-
йан гярибя, кющня папаьы ян чох нязяря чарпырды, билин-
мирди дянизчи папаьыдыр, такси шоферляринин кепкасыдыр, йох-

303 303
са метро гатары машинистляринин фурашкасы.
- Парада-зада эедирсян бяйям, - Ясяд сорушду - бу
медалы нюш асмысан?
- Сян медалын эцчцнц гяссядя эюрярсян. Бу дямир
дар айагда чох кара эялиб...
- Щятям, бах а, - Ясяд наращат сясля деди, - биздя ащыл
чаьымызда газамат чякмяйя щал ня эязир!.. Юзцн билир-
сян ки, Зибейдянин биъбаласы йуристдир, Пакизянин йетимчя-
си дя милиссада ишляйир, бирдян олмады еля...
- Бяд фал ачма, адя! Мян ки, бу иши юз ющдямя эютцр-
дцм, истяйир лап фирдовси-фаляк дя эяля, йолумнан дюнмя-
рям. Та ки, яманяти сянин адува кечиртмясям, айаг эери
гойан дюйцлям. Истяйир вес есесеринин йуристляри тюкцлцшцб
эялсин, дакумент ъибишданымызда оланнан сонра ня веъи-
мизя! - Сябирсизликля - Бир тез чапыг Бигям машын тутуб эя-
либ чыхайды, апарайдыг арвады гяссяйя, дакументляря гол
чякдиряйдик, бящ-бящ-бящ! Сонра да ки...
Ясяд щяля дя тяряддцд кечирирди:
- Ай Щятям, бирдян гассада Зибейдядян сорушдулар ки,
ай арвад, яманятиви кюнцллц чыхардырсан? Бу да гайыдыб
деди ки, йох, мян чыхартмырам, чыхартдырырлар... щя, бяс он-
да неъя?!.
- Ястяьфрцллащ! - Щятям щирслянди. - Адя, ня дилбилмяз
адамсан?! Эюрмцрсян бяйям о щеч юз адыны дейя бил-
мир, дуруб орда паказани веряъяк? Сорушаъаглар ки, ай
арвад, яманяти чыхартмаьа эялмисян? Мян дя - ялийля
эюстярир - далдан онун башыннан тутуб, гяссянин дешийи
габаьында ашаьы-йухары, ашаьы-йухары тярпядяъяйям, йя-
ни,ки, "щяри!". - Синясини ловьа-ловьа иряли вериб эцлдц. - Ба-
лам, бяс медалы йарашыгчцн тахмышам?! Бу бойдана щян-
эамяни дюшцмдя эюряннян сонра орда кимин аьзы нядир
ки, мянийнян артыг-яскик даныша, щя?!.
Гапысы аьзындакы ири су чялляйинин архасында эизляниб, ба-
йагдан бяри онлары пусан Чопур Анйанын алны тянзифля са-

304
рынмыш, сифяти ъырмаг изляриндян золаг-золаг иди. Щятямин
эцлцшцня эцлцмсяйиб, юз-юзцня: "Смейсйа, Хатам,
смейсйа, - деди, - ты йешшо у менйа плакат будеш". Йийя-
сини чялляк архасында гярибя позада эюрян пянъяря ардын-
дакы гара пишик дал айаглары цстя галхараг, габаг пянъя-
лярини шцшяйя дайайыб юзцнц щялак едирди. "Брыс, Марфуша,
брыс..." - Анйа астадан щейвана аъыгланды, пишийинин нц-
майишкарана ещтийатсызлыьы ону яля веря билярди...
- Йахшы йадыма дцшдц, адя - Щятям бирдян деди - ар-
вадлара тапшыр, гой эюз-гулагда олсунлар, Чопур Анкя - о
шипйон ит гызы щеч олмаса бу эцн щяйятин щяндявяриндя
доланмасын! (Анйанын щярякятляриндя щяйяъан йаранды.)
Мотала даданан кюпяк бир дя эяляр. Эюйкюз кюпяк газы
шейтандыр е, шейтан, ъящяннямя дя салсон ону, бир тцкц
йанмаз.
- Яши, сян дя бясди дя, бцгцн дцнйа эюзлярцвя Анкя
эюрцнцр. Кечян сяфяр еля дюйцлмяди ки, бир дя эцндцз
вахты буралара айаг баса! - Анйанын евини эюстярир - Бяс
гапысындакы о бойдана гыфыл нядир?
Анйа адятян сящярляр гапыны Марфушанын цзцня ачарла-
йыб ишя эедярди. Евдя тяк галан пишик Щятямин горхусун-
дан щеч вахт пянъярядя отурмазды. Буна эюря дя,
Марфушанын дурмадан мийолдайыб юзцнц пянъяря шцшя-
синя вурмасы кишини шцбщяляндирмишди:
- Ким билир, бялкя о итгызы эизляниб бочкясинин далынды, би-
зи эцдцр?..
Горхудан цряйи айагларынын алтына дцшмцш Анйа чялля-
йин ардында даща да бцзцшяряк, ики дяфя хач вурду: "О бо-
же, спаси, о боже, спаси..." Щятям чялляйя тяряф бир-нечя
аддым атан кими Марфуша пянъярядян эери - евя тулланыб
йоха чыхды.
Щятям артыг гяти гярара эялмишди: иншаллащ, Ясядин ишини
дцзцб-гошандан сонра бир-ики "аббасы" "тярляйиб", Марфу-
шаны щяйятин дяъял ушагларына оьурлатдыраъаг, гара пишийи

305 305
гара торбайа салаъагды вя хялвятъя Ганлыэюля апарараг,
торбанын боьазына аьыр бир даш баьлайыб толазлайаъагды су-
лара! Бясди дюздц! Эцнцн кцнорта чаьы сичовуллар щяйят-
дя гачды-тутду ойнайырдылар, щарын пишикся Анйанын щяр ах-
шам маьазадан дашыдыьы щавайы колбасалардан тыхыб, са-
щибитяк еня верирди. Кечян ил Марфушаны оьурлатдырыб Ъащан-
дарын оьлу Шофер Тофигин самосвалынын кабинясиня дцрт-
мцшдц: "Ями гурбан, ай Тофий, буну еля рядд еля ки, щеч
изи-тозу галмасын!" Тофиг дя, дедийиня эюря, Балаханы зи-
биллийиндя аздырмышды ону. Анйа цч-дюрд эцн зыр-зыр аьла-
мышды: "Где ты, Марфушинка, девочка мойа, мама ску-
чайет по тебе!.." Щяйят-щяйят дцшцб сораглашмышды да:
"Мани пишикканы кормадыз? Кара пишикка, кашанк пишикка,
гомбул пишикка?.." Марфушадан тамам-камал яли цзцлян-
дя гарьыша кечмишди, юзц дя щяр дяфя Щятями эюряндя
она ешитдирмяк мягсядиля ардынъа дейирди: "Мани пишикка-
ны ким окрады олсйун!" Бир ахшам гапысы ъырмагланмыш, зяиф
мийолту сясиня диксинмишди. Чюля чыханда арыгламыш, йор-
ьун, хястя пишийини танымыш, Марфушаны баьрына басыб дуз
кими йаламышды: "Вовка, наша девочка вернулас, Марфа
нашлас!.." Вовкаса бир саат яввял сяндирляйя-сяндирляйя,
диварлардан тута-тута, архасынъа дцшмцш хырда мящялля
ушагларынын гошдуглары "Вовкя пийандыр; шапкяси йандыр!"
айамасынын мцшайиятиля юзцнц евя чатдырыб тиртаб сярялян-
мишди чарпайысына...
- Сян юл, Ясяд, цряйимя дамыб: Ярясей матишкяси эиз-
ляниб бочкянин далында, бизи эцдцр. Йох, праверкя елямя-
сям сакит олмарам... - Чялляйя тяряф эедиркян Ъащандар
эялди. Байагдан тиндя дуруб Бигямин тутуб кятиряъяйи ма-
шынын йолуну кюзляйирди.
- Ями, йей бог, папашайа дедим ки, Бигями эюндярмя-
йин гуллуьа. Щя, ноолду машыны? Ону толка юлцмя йолла-
йасан...
Щятямин чяллякдян щеч эюзц су ичмирди :

306
- А бала, бир эет о бочкянин далыны йохла эюр...
Бигям тювшцйя-тювшцйя юзцнц щяйятя йетирди:
-Йа Аллащ, машын щазырдыр!
- Шоферя тапшырдын ки, эюзлясин? - Ясяд сорушду.
Бигям "эюзлясин"и эюзлямирди, чцнки сцрцъцйя демишди
ки, ики дягигяйя эялирик. Мяъбур олуб уйдурду:
- Ейиб дейил, Ясяд дайы, тапшырмышам, дейир истяйирсиз лап
сящяряъян эюзляйим.
- Адя, ня дайанмысыз диряк кими, - Щятям тялясди, - тез
дайи, инди щяр дяйгя гызылдыр!
Кишиляр Ясядин евиня эирдиляр. "Слава богу, пронеслос! -
Анйа севинъяк хач вурдугдан сонра ахсайа-ахсайа га-
чыб Ясядэилин пянъярясиндян ичяри бахмаьа башлады. - Ой,
ой, мат вашу... Боже мой, боже мой, йазых арвадка..."
Ясядля Ъащандар бищуш хястяни ящатяйя алмыш гадын-
лары аралайараг Зибейдянин чюп голларындан тутуб диван-
дан галдырдылар. Пакизя онларын гаршысыны кясиб йаныглы сяс-
ля йалварды:
- Гардашдарым, баъыларым, балаларым, гурбаныныз олум,
бинявайа ирящминиз эялсин! Аллащдан горхун, бядбяхт ъан
цстядир...
- Пакизя xaлa, кеч о йана, мишатлыг елямя бизя! - Ъа-
щандар деди. - Как-будта биз юлмяйяъяйик, щамымыз кан-
се кансов юляъяйик. Проста, йахшы дюйцл, йей бог...
- Балам, баъывы юлдцрмцрцк ки... Бир дяня гяссядян пул-
лары...
- Баьла кцпцвцн аьзыны, ялянкя! - Щятям арвадына аъыг-
ланды. - Сющбят пулдан эетмир, биз она йахшылыг елямяк ис-
тяйирик...
- Кцфр нийя данышырсыныз, ай мцсялманлар! Беля йахшылыг
едянсинизся ону почтайа апармагданса, бары хястяха-
найа апарын ки, Аллаща да хош эетсин, бяндяйя дя... - Ота-
ьын гапысы аьзында дуруб голларыны йана ачды. - Гойма-
рам, ики дцнйа бир ола гоймарам!

307 307
Щятям щирсини эцъля боьараг, баъардыгъа йумшаг сяс-
ля:
- Чякил. - деди.
Бигям дя ейни тярздя тякрарлады:
- Чякил.
- Мейидимин цстцндян кечиб ону апара билярсиниз! - бу,
Пакизянин гяти гярарыйды. Щятям онунла цзбяцз дуруб гя-
зябля:
- Чякил! - чыьырды.
Бигям дя архадан, Щятямин чийни цзяриндян сцни гя-
зябля гашгырды:
- Чякил дедиляр, чякил дя!..
Сябри тцкянмиш Щятям гяфилдян Пакизянин билянкиндян
йапышыб ону арвадларын цстцня фырлатды:
- Тутун бу йезид гызыны!
- Ай Аллащсызлар, адамын ятини йейиб чеъясиня уф демя-
дян ешийя атарлармы?! - Гадынларын голлары арасында чырпы-
нан Пакизя бирдян дяли бир вавейла гопарды: - Ай ъамаат,
ай дцнйа, щара-а-а-й!!
Анйа щцркцб якиляндя башмаьынын бир тайы айаьындан
чыхыб щяйятдя галды, эери дюнмяк истяркян кишиляр Зибейдя-
ни евдян чюля чыхартдылар вя Чопур дабанына тцпцряряк дар
даланла гачыб кетди.
Бигямин кефи кюк иди: эцнорта тякбашына бир шцшя севимли
"Кцрдямир" чахыры эиллятмишди. Яввял истямишди Ъащандары
да гонаг етсин, амма онун йалныз араг ичдийини хатырлайыб
фикрини дяйишмишди, нейлясин, уъузлуьуна эюря шярабын ады
бяднамды вя горхмушду ки, "Мян сянинчцн алкаш-за-
дам? - Ъащандар она кцля билярди. - Эедин Вовкейнян
вурун!" Еля "Кцрдямир"ин тясириндянди ки, байаг ъан-баш-
ла, кюнцллц сурятдя машын ардынъа гачмыш, инди дя дястя-
йя рящбярлик етмяк фикриня дцшмцшдц. Дал-далы эедя-эе-
дя, дирижортяк ял-голуну юлчя-юлчя эюстяриш верирди: "Саьа
эютцрцн, саьа галдырын, галдырын айаглары йерля сцрцнмя-

308
син; Ъащандар, йола йумурта дцзмяйибляр, бир аз зиряк ол;
ай маладес, бах беля..."
Ата-бала гуруйуб гахаъа дюнмцш хястяни гуш кими гал-
дырыб далана доьру апарырдылар. Зибейдянин ики йун чубу-
ьуну андыран айаглары йердян цзцлмцшдц вя тахта синя-
синя чюкмцш башы саьа-сола атылыб-дцшцрдц. Ня ичкинин до-
ьурдуьу сахта ъясарятя, ня дя Щятямин синясиндяки ар-
хайынчылыг, щяр шейин йахшы битяъяйи ильымы йарадан ме-
дала бахмайараг, мейитдян фярглянмяйян хястянин за-
щири эюрцнцшц бирдян-биря Бигями цркцтдц:
- Щятям дайы, горхурам щеч эедиб кассайа чатмаз...
Атамызы йандырарлар, Щятям ями...
- Сянин атову йандырарлар, адя! Данышыьыву да билмирсян,
эащ "дайы" дейирсян, эащ "ями"...
- Гоймарам, гоймарам! - Пакизя дартыныб арвадларын
ялиндян чыхды, гача-гача эялиб баъысынын айагларына сарын-
ды: - Гурбаныныз олум, ай гардашларым, ай баъыларым, Алла-
щын гязябиня эялярсиниз, апармайын! Мяэяр онун кими-
кимсяси, йийяси, адамы йохдурму?! Баъымын оьлу йурист-
дир, гырымыны эюрярсиниз... балам милиссада ишляйир, Аллащ
узаг елясин, щяширинизи гатар!..
Арвадлар да онун ардынча юзлярини щяйятя салмышдылар.
Ъямиля тяняйля кцлдц:
- Зырт пракурор, судйа сяннян бюйцкдцр!
- Хох, горхдуг оьлуннан! - Ъащандар айагларына дола-
шан Пакизянин йанына йцнкцлъя бир тяпик илишдирди: - Рядд
ол о тяряфя, ради бога...
Араларында классик поезийадан башы чыхан бир адам ол-
сайды эюрярди ки, яллярини белляриня гойуб щцъума щазыр вя-
зиййятдя дурмуш арвадлар щеч юзляри дя билмядян, яруз
вязнинин мцхтялиф бящрляриндя Пакизяйя тяпиндиляр:
- Кеч дейирям, шцмцр гызы!
- Мишатлыг ейлямя, балам, баклан ар инди гясся дя!
- Дейясян биз сяня ял гатмалыйыг!

309 309
- Кеч о йана, йезид гызы!
- Мянъя, йох, кечмяйяъякдир йемяся шилля-тяпик!
- Ай ит гызы, сцмцклярин хурд-хяшил олмаг истяйир?!
- Бу дяйгя гатлайыб сяни дизляйярям, лячяр гызы!
- Кеч дедиляр, кеч дя, ай идбар гоъа! - буну да Бигям
деди.
Пакизя анъаг онун ъавабыны гайтарды:
- Сян дя цзцмя габарырсан, а щяйят кишиси?!.
- Ня?! - Тювщя сясини уъалтды - Мяним Бигямимя дейир-
сян "щяйят кишиси"?! Имам Щцсейн щагты, чыррам...
Щятям Тювщянин сюзцнц кясиб Пакизянин цстцня гыш-
гырды:
- Аллаща анд олсун, йапышарам о аь бирчякляриннян, сц-
рцйярям сяни хараба щяйятдя хыш йериня, кеч йолумнан!
- Адя, дейясян арвадын няфяси аьырлашды! - Ясяд тялашла
билдирди.
- Вай баъы!! - Пакизя гыййа чякди.
- Неъя, ола билмяз! - горхудан Щятямин рянэи авазымыш-
ды. - Дайанын гулаг асаг! Пакизя, сян юлясян, арвад ял-
дян эется тутдураъаьам сяни!.. - Гадынлардан бири балаъа
айна чыхарыб хястянин аьзына йахынлашдырдыгдан сонра ба-
хыб севинди: - Эцзкц тярляди, щяля няфяси вар!..
Ясяд тяшвишля:
- Тез салаг арвады ичяри, - деди, - щалы харабдыр!
- Юлдцрдцнцз, баъымы эюз эюряти юлдцрдцнцз!
Ъащандар да горхду. Сювги-тябии хястяни бурахараг
яйилиб айаггабысыйла гурдаланды: эуйа баьы ачылмышды. Да-
йагларындан бирини итирмиш Зибейдя яринин гцввятли ялиндя сал-
ланыб галмышды. Тяшвишя дцшмцш Ясядин эюзц Бигямя са-
ташды:
- Йапыш!
- Ясяд дайы, мя... мя... мян...
Щятям кобудчасына Бигямин кцряйиндян итяляди:
- Адя, ай Совет Иттифагы Гящряманы, гойун кими ня мя-

310
ляйирсян, йапыш дя!
Бигям ня юлц, ня дири олан Зибейдянин голундан тутан
кими хястянин гейри-ади йцнэцллцйцндян, чякисизлийиндян
яти црпяшди, еля бил ялинин ичиндяки щансыса скелетин гол сц-
мцйцйдц.
- Ядя, щей, бурах, бизи хатайа салма! - яриня чямкирян
Тювщя бу ишлярин пис гуртара биляъяйини дуймушду. - Сяня
мин кярям демишям ки, юзцвц башгаларына нярдиван еля-
мя!
Бигям яввялъя горхду: "Дайанан йердя салдым юзцмц
ъянъяля, аьрымайан башымы аьрытдым. Еля дцз сюздцр ки,
ня шейтаны эюр, ня бисмиллащ де... - сонра щяля дя ганын-
да долашан "Кцрдямир" шярабынын тясир эцъц тябии горху
щиссини цстялядийиндян, юз-юзцня тясялли вериб тохдады -
Яши, франтавик адамам, бир ябам вар атарам, щарда олса
йатарам! Бядябяддя дейярям ки, ня дявяни кюрмцшям,
ня дя гыьыны!"
Щятям иряли дцшцб дястяйя команданлыг етмяк истяйир-
кян, айаьы Анйанын итирдийи башмаг тайына илишди.
- Ешшяк гачыб, паланы галыб! - ялцстц таныдыьы дцшмян
малыны фикирляшмядян тяпикля вуруб щяйятин о бири башына ат-
ды. - Сянин йессцвцн лап о чопур сифятини!.. Зибейдяни тяля-
сик евя салыб диванда узатдылар.
- Цзц гибляйя чевирин, цзц гибляйя! - Тцкязбан яллярини
ачыб китаб тутубмуш кими бахды вя "фатищя" сурясини оху-
маьа башлады: - ...Биссимиллащир-рящманил-рящим. ялрящма-
нил-ялрящим, ял...
- Баьла, ялянэя!
- Имдадсыз галан баъы вай! Ъанаварлар пянъясиндя ъан
верян баъым вай, у-у-йй...
Пакизянин аьлар сясиндян ясябиляшян Щятям:
- Зящяр, чор, аьу, бейгуш! Улайа-улайа йедцн баъывун
башыны! - дедикдян сонра цзцнц гардашына тутду: Адя, тез,
гялям-дяфтяр эятир! Тез, ай евидаьылмыш! - Биринъи вариант -

311 311
хястяни яманят кассасына апармаг баш тутмамышды вя
щеч кясин аьлына эялмирди ки, бу узагэюрян киши ещтийатда
сахладыьы икинъи варианты ишя салырды, йяни хястянин дилиндян
каьыз алмаг истяйирди ки, кассадакы йедди мин манатымы
сонунъу гяпийинядяк яримин адына кечирирям.
- Башыныза дюнцм, бары тезъяняк искоруйа зянэ чалын! -
Пакизя щяля дя онларын цряйиндя рящм щисси ойадаъаьына
цмид едирди.
- Бурда искорылыг бир иш галмайыб. Бир аздан бялкя молла
чаьырдыг... - Тцкязбан кинайясини эизлятмяди.
- Адя, щарда батыб галдын, харабада ял бойда каьыз да
йохдур? - Щятям еви ахтаран гардашыны сясляди. Ясяд ща-
чандан-щачана бош бир вараг тапыб эятирди. Инди гялям ча-
тышмырды.
- Гялям!
- Мяндя ручка вар. - Ъащандар ъибиндян дийиръякли ав-
томат гялями чыхарыб ямисиня узатды. Сон вахтлар "Идманп-
рогноз"а эиришдийиня эюря ъибиндя гялям эяздирирди. Футбол
турларындан габаг рягиблярин имканларыны бейниндя эютцр-
гой едир, каьыз цзяриндя хейли гаралама апардыгдан сон-
ра ойунун эцман етдийи нятиъясини йазыб эюндярирди мяр-
кязя. Бяхти эятирсяйди он мин уда билярди. Яввял-ахыр уд-
малыйды, ахы киши нечя илин азаркешийди, телевизийайла йайым-
ланан бир ойун йох иди ки, бахмайайды, кцълцляр дястясин-
дя чыхыш едян бцтцн клубларын кцъцня бяляд иди. Амма щя-
лялик онун прогнозлары щеч ялли фаиз юзцнц доьрултмурду,
буну да футболун гярибяликляриля баьлайырды (кцълц коман-
данын юз мейданчасында эюзлянилмядян юлцвай клуба
удузмасы, мцяммалы щеч-щечяляр вя и.а.)...
- Гялями вер Бигямя!
Бигям Щятямин зящмли сясиндян диксинян кими олду:
- Мяня нийя, балам? - аьлына эятирмяди ки, юзцйдц эц-
нащкар: ики эцн иди кишинин йан-йюрясиндя щярляниб зящляси-
ни апармышды: "щятям дайы, ня ишин олса утанма, де, щя-

312
мишя гуллуьунда щазырам!"
- Узунчулуг елямя, адя, бурда йазы-позу билян бир дя-
ня сянсян! (Дилим-дилим оласан, Бигямин дили: "...Давадан
габаг бюйцк-бюйцк вязифялярдя ишлямишям,.. истяйирсян бир
дяня голсуз мяктуб золлайым?.. лап сол ялнян дя йаза би-
лярям...") Эютцр бир дяня даверенност йаз!
- Йазма, а гангусмуш, - Тювщя юзцнц йолуб тюкцрдц,
- атамызы далымыза сярийярляр!
- Сян мумла, киши ишиня гарышма, валлащи...
- Онда йаз, иэидюлмцш, сабащ газамата дцшсян далун-
ъа эялян дюйцлям!
Щятям дигтя етмяйя башлады:
- Йаз: "филан нюмряли гяссянин нячялнийи..." Фамилйасы ня-
ди эюрясян?
- Ета йерунда, - Ъащандар деди, - фамилйасыны избиркас-
сада юйрянярик!
- Йазан ялцн гурусун, йыхачагсан юйцмцзц!
- Малчат еля, дедим сяня, валлащи, йапышдыррам шякливи
дивара! Щятям дайы, диктават ейля. - Дилинин бяласына дцш-
мцш Бигям артыг гисмятиля барышмышды. "Инди олдун дяйир-
манчы, чаьыр кялсин дян Короьлу!" Йаза-йаза: "...Филанкя-
сов йолдаша..."
- Йаз, зорува дюнцм, йаз! - Щятям "катиби" тялясдирирди.
- "...Филанкясов йолдаша Баьырова Зибейдя..." Аьяз, Паки-
зя, атовун ады няйди?
Пакизя баъысыны гуъаглайыб аьлайырды. Хястядян арала-
ныб айаьа галхды, голларыны йана ачараг, бахышларыны цзц-
ня зиллянмиш нечя-нечя амансыз, кинли эюзлярдя эяздириб
имдад диляди:
- Ай гардашларым, ай баъыларым, ня ойундур башымыза
эятирирсиниз? Кечи ъан щайында, гяссаб пий ахтарыр. Арвад
о щалында узаныб, сизся яризябазлыг едирсиниз... Ай мцсял-
манлар, ай гурбаныныз олум, бир ушаг эюндярин, тезчяняк
эедиб бир искоры щайласын. Валлащ, биллащ, Гуран щаггы, мяс-

313 313
ъид щаггы, мющлят верин бинява юзцня эялсин, гассойдакы
бцгцн аманаты сизя баьышлайаъаг!
- Ай сян юлясян, сцнни гызы сцнни, кечял суйа кетмяз! -
Щятямдян дяли бир эцлцш гопду. - Тез еля, эорбаэор ато-
вун адыны деэинян, Аллаща анд олсун, узадарам сяни ба-
ъывун йанына!
- Зибейдя Сакит газы! - Ясядин йадына дцшдц.
- Адя, бунлардыр сакит гызлары? Ай бунларын Сакит аталары-
нын лап... Йаз, Бигям, зорува дюнцм, йаз: "...Филан кцчя-
дя, филан евдя йашайан Баьырова Зибейдя Сакит газы тяря-
финдян..." Даверонноста тцркъя ня дейирляр? ,
- Тцркъя?!. - Бигямин аьзы ачыла галды.
- Мцсялманъа да, бизим дилдя!
"Доверонност" сюзцнц щяря бир ъцря тяръцмя етди. Ъа-
щандара эюря "доверонност" еля "даверенност" иди. Тц-
кязбан "балам, тялябнамя" дейяндя Ъямиля разылашма-
ды: "Йох, ай досту, изащатнамядир!". Бир башгасы "интизам-
намя" деди, диэяри "дягигляшдирди": "илтизамнамя, ил, ил!.."
Кцбря компромис вариант тапды: "Даверенностнамя!"
Щятям щювсялядян чыхды:
- Мян сиздян хябяр алырам, а шейтан балаьыннан дцшян-
ляр, даверонноста мцсялманъа ня дейирляр?!
- Чюлдясян, ай мешя айысы, ня баьырырсан?! - Пакизя тян-
кя эялди. - Доьмаъа дилинизи дя билмирсиниз, ай вящ-
шиляр, етибарнамя дейирляр, етибарнамя!
- Бигям, далыны дайи юзцн йаз. - Щятям йеня дигтя етди.
- Йаз ки, мян, Филанкясова Филанкяс Филанкяс газы, гяс-
сядя олан йедди мин пулуму, йедди мин - хцсуси вурьуй-
ла - йедди мин пулуму нахош олдуьума эюря кечирирям
ярим Филанкясов Филанкяс Филанкяс оьлунун адына, вясса-
лам.
Ясяд кепкасынын - бялкя дя фуражкайды - эюзцнцн цстя
дцшмцш эцнлцйцнц шящадят бармаьыйла галдырыб, щяйя-
ъандан тярлямиш алныны ялинин архасыйла силдикдян сонра тит-

314
ряк сясля деди :
- Йазан ялцвя гузу кясим, ай Бигям, алдян зиряк ол, ар-
вадын няфяси эяня агарлашды!
Щятям дя щяйяъанлыйды:
- Худавянди-алям, сян буна щеч олмаса бир тикя юмцр
вер, гой даверонности йазыб гуртараг, сонра эюндяр ъя-
наби Язрайылву эялсин!
Бигям йаза-йаза уъадан тякрар едирди:
- Кечирирям севимли ярим Асланов Ясяд... Ясяд дайы,
рящмятлик атанын ады няйди?
- Мяшяд Кябля Мирмяммядказымгулу.
Бигям астадан:
- Адын узунлуьуна бах е, бир километр - дейиб, йазмаьа
давам етди. - "...Мешяд Кябля... Кябля... Кяб..." Тфу! Руч-
ка йазмыр, Щятям ями...
Пакизя яллярини тавана доьру галдырды:
- Шцкцр сяня, худайа, шцкр!
- Кюпяк гызы, о гядяр уладын ки, ахырда гялям дя гуру-
ду... - Тцкязбан деди.
- Сян юлясян, фяляк дя бизя против кедир! Адя, Бигям,
йаз!
- Нейля йазым, Щятям дайы, ручка зараза йазмыр дя...
Щятям йухарыдан ашаьы - Бигямин кечял башындакы но-
худ бойда шишя нифрятля бахараг йумругларыны дцйцнляди:
- Нейнян истяйирсян йаз, лап ганынла йаз!..

***
Тайбашмаг Анйа йаныны чякя-чякя щяйятя эирмишди,
тез-тез эери чеврилиб ещтийатла кимися сясляйирди:
- Кйал, кйал, коджа, кйал!
Даланын аьзында Шящрябаны гары эюрцндц. Ялиндяки яса-
ны тагтылдадараг аьыр-аьыр аддымлайырды.
- Ай Анкя, чух саь ул ки, хябяр эятирдцн, Аллащ у бало-
ву сахласын.

315 315
- Давай, давай, шевелис! - Анйа ону тялясдирди. - Сахар-
дан душублар йазых арвадканын уста... Толко прошу тебйа,
маним ад олмасын! - Шящрябаныны евя салыб донгулдана-
донгулдана башмаьынын о бири тайыны ахтармаьа башлады.
- Твойу мат...

***
Гары ичяри отаьа эиряндя нуру юлязийян буланыг эюзляри-
ня инанмады: Щятям ялиндяки гялями, каьыз парчасыны хяс-
тянин саралмыш сифяти гаршысында ойнадараг "гол чяк, Зи-
бейдя баъы, гол чяк!" дейир, Зибейдянин йатдыьы диваны дюв-
ряйя алмыш ъамаат да "гол чяк, гол чяк" тякрарлайырды. Ону
биринъи Бигям кюрдц:
- Ай сяни хош эялмисян, Шящрябаны няня, кефиниз-
ящвшшныз нятярдир, ня гайырырсыз, ны гайырмырсыз?! Буйурун,
яйляшин!
Щятям эери бойланыб мырылданды:
- Аз иди арыг-уруг, бири дя эялди - бойнуйолуг!
Пакизя Шящрябаныны севинъяк гуъаглады:
- Шящрябану баъы, ай Шящрябану баъы, Аллащ юзц сяни
мяня йетирди! Гурбанын олаг, гуртар бизи бу яъиннялярин
ялиндян!
Анйа башмагынын тайыны тапыб эейдикдян сонра йцйцря-
йцйцря эяляряк сифятини евин пянъяря шцшясиня дайады. Ичя-
ри отаьын гапысы ачыг иди вя о, адамлары бири-бириндян йахшы-
ъа сечся дя, сяслярини ешитмядийиня тяяссцфлянди, чцнки
цряйи галмышды: гары ону яля вериб Щятями ъырнатмасайды,
лап сящяряъян пянъяря ардындан бахыб, тамашанын сон-
ракы эедишатыны ляззятля сейр едяъякди. Шящрябаны Бигямин
чякдийи стулда яйляшмяйиб, диванда - хястянин айаглары йа-
нын отуруб деди:
- Ики эцндцр нахушлуг йыхыб мяни йурьан-дцшяйя, эцр щич
бири эялиб гапымы ачыб? - гынайыъы бахышларыйла гызыны вя кц-
рякянини арады. Ъямиля арвадларын ардында эизлянмиш, Ъа-

316
щандарса, танымасын дейя архасыны она чевирмишди. - Йах-
шы ки, мяня дя у урус арвады Анкя хябяр эцтцрди, йухса
щардан биляъейдим...
- Эян дя о Ярясей матишкяси, эян дя о чопур шейтан?!
Анйа дцшмянинин нярясиндян ганды ки, гары ону яля вер-
ди, "тфу, старайа галоша!" дейиб якилди...
"Гол чяк! Гол чяк! Гол чяк!.." Гулаьынын дибиндя фасиля-
сиз олараг сяслянян ейни сюзлярин Зибейдяйя щеч бир тясири
йох иди: дярин чухура дцшмцш парылтысыз, шцшя эюзлярини та-
вандакы мяъщул бир нюгтяйя зилляйиб, эюзц ачыг галмыш юлц-
тяк узанмышды. Щятямин гялями онун щиссиз бармаглары
арасына дцртмяк ъящди дя баш тутмады, хястянин назикля-
шиб чюпляшмиш бармаглары гялямдян дя йухайды.
- Ай ма, мама, гол чяк! - ахырда Ъащандар да диля эял-
ди.
- Сян о Ъащандар дейилдин ки, ону юз адыйла чаьырардын?
- Пакизя тяяссцфля башыны булады. - Инди "мама" олду, щя?
- Ня балтат еляйирсян, ай арвад, мамамды дя, папаша-
мын арвадыдыр, значит мамашамдыр!
- Тутуб сачлайасан ифритяни - Ъямиля дейинди - мямяси-
дир дя, бяс няйидир?!
Ъащандар ялини ялинин ичиня вурду:
- Яши, интиресни адамлар вар дцнйада! Мян жизнисиндя бе-
ля афириска арвад эюрмямишям. Хватит дя, кансе кансов,
гол чяк гуртараг эедяк дя, ящ... Зибейдя, ай арвад, бу
гядяр ъамаат сяни эюзляйир, проста йахшы дюйцл, йей бог!
- Ай баъы, гурбанын олум, гол гой, гол гой! - Пакизя дя
Зибейдяйя йалварды. - Йаман диряшибляр, щеч кяс ял чяк-
мир. Гой гада-баланы апарсынлар, гол гой, баъы. Пул ъя-
щяннямя, тяки сяни иращат бурахсынлар... Щардасан, ай Елб-
рус, щардасан, ай бала, анан сяни эюрмядян эедир... Ахы
сян бу эцн эялмялийдин... Нийя бизи илан йувасынын аьзын-
да тяк гойдун, ай бала?!.
Шящрябаны да кюврялмишди:

317 317
- Аллащ гуйса эяляр. Цряйимизи хяряб елямя, аьлама дя,
Пакизя... Ай Щятям, ай Ясяд, динивцз вар, иманывуз вар,
нюш цзцвцзц эцнаща батырырсуз, ял чякцн нахушун йаха-
сыннан дя... Хябяр йайылар мящяллейя, биабыр уларсуз, кцл-
ли-алям кцляр сцзя. Апарын нахушу балниссейя...
- Баьла, ай имансыз, давленим галхыр! - Щятям тярс-тярс
она бахды. - Юлцнц балнискя эютцрмяз!
Пакизя ялини ещмалъа Шящрябанынын чийниня гойду:
- Сус, Шящрябану баъы, сус, индиъя сяни дя басмарла-
йыб дюйярляр! Бу залымларын цряйиндя ня юлцйя ирящм вар,
ня дирийя... - Сонра гара шалла баьладыьы башындан тутуб
наращатлыгла кязишмяйя башлады. - Ай Елбрус, еля дцнян
бу шейтанлара етибар етмяйиб урус арвады Анйайла сяня
тел вурдум, щарда галдын, гейрятли бала?! Йол-ирзми баьла-
ныб, машынмы гящятляниб? Ахы бу эцняъян эялиб чыхмалый-
дын... - щюккцлдяди - эял залымлар ялиндя йесир анана йийя
дур!..
- Ня-я-я?! - Щятям щейрятдян гялями ялиндян салмышды.
- Урус арвадыйла телеграм?!
Ясядин ящяди кясилди:
- Дайи декинян бу кцн вес район ат илхысы, кюпяк сцрцсц
кими тюкцлцшцб эялячяк ки бура. Сян юлясян, Чопур салды
бизи чянъяля...
- Адя, о ганъыг мяни бу синнимдя ийирми беш иллик елят-
дирмяк истяйир?! - Щятям айаьына гялям батмыш айытяк ба-
ьырырды. - Тфу сянцн тахта хачува, ай Чопур Анкя!
- Мешядясян, дяли-гудурмуш?! - сясдян Пакизянин бей-
ни люккцлдяйирди. - Бары дюшцндяки медалйонундан утан-
сана!..

***
Анйа инди архасынъа, эюзлмякдян сябри тцкяниб, бялкя
дя алдадылдыьыны зянн едян сцрцъцнц эятириб эялирди:
- Кйал, кйал, вот они здес! - Яввачъя Ясядин евини эюс-

318
тярди - Толко запомни, сан маны танымыр, ман саны... - сон-
ра пянъяряни бярк-бярк дюйцб гачараг, гарабыь, ъаван
сцрцъцнц щейрятляндирди...
Гяфил пянъяря дюйцлмясиндян сяксянмиш адамлар
чюля тюкцлцшдцляр. Щярянин аьлына бир ъцр фикир эялмишди. Шо-
фер ялцстц Бигями таныды:
- Дайдай, бяс ики дягигяйя гайыдаъагдын? Дцз йарым
саатдыр кцчядяйям!
Щятям Бигямя бахыб гашларыны чатды:
- Адя, а гырышмал, бяс сян дейирдин шофир сящяряъян эюз-
ляйяъяк?!
- Башымыз бир аз гарышыгды, йей бог, - Ъащандар язик-
цзцк бир цчлцйц оьланын ъибиня дцртяряк цзрхащлыг етди.
- Залымын баласы, цч маната эюря пянъяряни еля дюйдц
ки, аз гала шцшяляр чилик-чилик олаъагды... лап цряйимиз дцш-
дц...
- Пянчяряни мян йох, баш-эюзц сарыглы бир урус арвады
дюйдц. Еля щяйятинизи дя о мяня эюстярди ки! - шофер дала-
нын аьзында айаг сахлайыб, ардынъа дейинян Щятямин ъа-
вабыны вердикдян сонра йолуна дцзялди.
Щамы Щятямя бахырды. Киши дяйирман хорузутяк гыпгыр-
мызыйды. Од пцскцрян бахышларыны Анйанын евинин гапысына
зилляйиб бар-бар баьырды:
- Адя, бу чопур шейтан ня истяйир мяннян?! Кюпяйи юз
бочкясинин ичиндя боьарам, куфян-куф елярям донуз ийи
верян дахмасыны! Пишийини аьаъа дырмандыррам!.. - Бирдян
няйися хатырлайыб тялясди. - Эцъля дя олса гол чякдиряъя-
йям! - Бигямин голундан дартды. - А киши, эял далымъа! (Щя-
ля бир аз йазы иши варды: етибарнамядя шащидлярин ад-сойа-
дыны гейд етмяк, паспортларынын нюмрялярини эюстярмяк,
имза атдырмаг вя с.)
Бигям онун ардынъа гейри-ихтийари бир-ики аддым атыб да-
йанды: - Баьышла, Щятям ями, тай мяни бу ойуна гатма...
Мян бир фаьыр кишийям, ня баьым вар, ня дя чагталла да-

319 319
вам. - Пакизянин щядяси щяля дя гулагларындайды:
"...баъымын оьлу йуристдир... балам милиссада ишляйир, гары-
мыны эюрярсиз..." Байаг пянъяря дюйцляндя онсуз да гор-
худан эюбяйи дцшмцшдц, еля билмишди ки, "гырымлы" халаоь-
лулар юзлярини йетирибляр! - Атамызы далымыза еля сярийяр-
ляр ки, щеч сянин о медалын да кара эялмяз...
- Ня-я-я?!. А эядя, йары йолда гачмаг истяйирсян?!.
Бигям арвадынын тяняли бахышларындан юлцб йеря кирди.
Дярк етди ки, йеня дя Щятямин габаьындан йеся, "евдя
хорузсан, чюлдя тойуг!" дейя, Тювщя щакимиййяти там яля
алаъагды! Баъардыгъа мцлайим сясля, бир аз да эцлцмся-
йяряк деди:
- Щятям ями, хащиш еляйирям, индян беля мяни "эядя"
чаьырма, ялли дюрд йашым вар...
Бигям бялкя дя Щятямдян нювбяти сюйцш пайыны алмаг-
ла ъаныны гуртараъагды, амма яринин мцдафиясиня галхмыш
Тювщя юзцнц ортайа атыб гашынмайан йердян ган чыхарт-
ды:
- Балам, ня истяйирсян яримдян?! Йазыг кишим дцз дейир
дя... ъейран гован чичяйя батар, донуз гован палчыьа!..
Бизи шяр-хята ишляря гатма, аъ гарнымыз, динъ башымыз. Гой
йашайаг юзцмцзчцн дя!..
- Гудурасан, гурбаьа, эялди бизи вурмаьа! А шейтан
балаьыннан дцшянляр, ня шиллямсиз, ня шапалаьым, мяним
цзцмя габарырсыз?!
- Яъяб ишя дцшмцшцк, балам, щамыйа ит щцряр, бизя Ма-
зандаран чаггалы! А киши, ня вермисян бизя ала билмирсян,
щя?!
Инди дя Тцкязбан яриня гящмар чыхды:
- Мязандаран чаггалы сянин эорбаэор атондур, ифритя, ки-
шилярин ишиня гарышма!
- Чолаг ит гызы, атамла нейшцн вар?!
- Мяня чолаг дейирсян, ай лоту?!
- Лоту сизин кими олар, балам! Зибейдянин пулларындан бир

320
шей чыхмады, инди биздян йапышдыз?!.
- Ъыррам ъящянэцви, бющтанчы лявянд! - Щятям йумруг-
ларыны дцйцнляйиб Тювщянин цстцня йериди вя Бигям ганды
ки, йад киши еля индиъя арвадыны онун эюзц гаршысында кю-
тякляйяъяк - бу шяряфсизлийя щеч вахт дюзя билмязди, бу-
на эюря дя намящрями габаглайараг, щяйат йолдашынын
цзцнц яфсяри шилляйля алышдырды: "Кяс, ит гызы, аьсаггала сюз
гайтарма!.." Яриндян беля намярдлийи эюзлямяйян Тювщя
сяндирлядися дя йыхылмады, ялийля цзцнц тутуб гарагышгырыг
салды:
- Мяни вурурсан, бигейрят?!.
- Кяс, ит гызы, баьла, Щятям дайы атан йериндядир! - Би-
гям "юзцнцнкцляри дюй ки, гой юзэяляри горхсунлар" рус
зярб-мясялийля щярякят едирди. - Валлащи, гапарам балта-
ны... Сабащдан сяня развод вермясям а...
- Ай кцлбаш, горхурсан Щятямдян?!
Бигям арвадынын гулаьынын дибиня бир шилля дя илишдирди,
Тювщя лянэяр вурараг далы цстя асвалта дяйди вя эюзлянил-
мядян йердя отуруб ялини ритмик тярздя синясиня чырпа-чыр-
па, ъыр сясля: "Бигям юлцб, шахсей! Бигям Бигям юлцб,
вахсей!!" чыьырмаьа башлады.
Артыг арвад дюймяйин "ляззятини" дадмыш Бигям:
- Мянимчцн шахсей эедирсян, фашист газы фашист?! - де-
йиб, Тювщянин цзяриня атылмаг истяркян Ъащандар ону ту-
туб сахлады:
- Яши, хватит дя, кансе кансов! Йекя кишисян, проста
йахшы дюйцл, йей бог!..
Мярякяйя Шящрябаныйла Пакизя дя чюля чыхмышдылар.
Пулсуз тамашайа хейли адам йыьышмышды. Гоншу щяйятдя-
киляр дя евляринин дамларына дырманыб, ордан бу щяйятин
ортасыны - театр сящнясини хатырладан мейданчаны сейр едир-
диляр.
Ясасыны щирсли-щирсли йеря дюйяъляйян Шящрябанынын сяси
щай-кцй ичиндя итиб-батмышды:

321 321
- Сцзи эцрцм щяр ики дцнйада йанасуз, ай имансызлар!
Пакизянин дя йалварышларыны ешидян йох иди :
- Гара эцнцмцздя шахсей нийя тяпирсиниз, ай гансыз-
лар?! Бары, арвада йазыьыныз эялсин, хястяйя ирящм един,
завала вердиниз биняваны, ай вящшиляр!..
Гаш гаралырды. Ясядин фикри о эцн Бигямин тяпясини йар-
мыш Нущ яййамындангалма дивар саатынын йанындайды. Зи-
бейдянин голундан тугуб отагдан чыхаранда эюзцнцн
уъуйла бахмышды: дартыб тарыма чякмяйи унутдугларындан,
саатын зянъириндян асылмыш дямир аз гала дюшямяйя ди-
рянмишди вя онда ягрябляр бешин йарысыны эюстярирди, инди
Аллащ билир саат нечяйди; етибарнамяни хястяйя имзалатды-
рыб юзлярини яманят кассасына йетиря биляъякдиляр, йа йох?,
цмумиййятля, инди касса ачыгдымы?.. Ясядин цряйини еля бил
мянэяняйя салыб сыхдылар. Пязявянэ гоъа бирдян-биря еля
баьырды ки, хырда ушагларын бязиляри аьлайа-аьлайа кцчяйя
гачдылар.
- Гуртарын дя, ай бинамуслар! Ай тярбийясиз щейванлар,
даьыдарам вираняни!!
Ялинин ичийля щяля дя синясини шаппылдадан Тювщя эюзля-
нилмядян "щядяфи" дяйишди:
- Щятям юлцб, шахсей! Щятям юлцб, йасыдыр, шахсей; Ит
п...щалвасыдыр, вахсей!..
- Беля, юлсцн язизлярцн, лячяр! - йетмиш йашлы Тцкязбан
гары гызы йериндя олан Тювщянин сачларына ял атыб сцрцмяк
истяди, лакин давакар Тювщя аьъийяр яритяк горхмады, ъялд
тярпянди, гарынын назик билянэляриндян тутуб ону алтына
басды. Вур ки, вурасан! "Вай, вай, вай!" - инди Тцкязбанын
фярйады яршя бцлянд олмушду. Бир бюлцк арвад гарыны Тюв-
щянин ялиндян ала билмирди...
Щятямин араба топуна бянзяйян бойнуна бахдыгъа
горхудан Бигямин дизляри ясирди: щяйятин "хозейининин" ар-
вадыны дюйдцн - юзцнц дюйдцн, ня фярги варды?! Дцздцр,
онлар да Чопур Анйатяк, диэяр аиляви кирянишинляртяк чох-

322
дан щяйятдя ев гейдиййатындайдылар, кирякеш тялябя дейил-
диляр ки, Щятям онлары евляриндян гова биляйди, амма ин-
дян беля бу щяйятдя неъя йашайаъагдылар? Бигям юз ъа-
нынын щайындайды, бир шейи дягиг билирди ки, Щятям салаъаг-
ды ону эюзцмчыхдыйа, эяряк даща евдян чюля айаг гой-
майайды, чцнки дялисов гоъа щарда тутду... ян йахшы щал-
да сюйцб тящгир едяъякди.
Бигямин дя ясябляри дямирдян дейилди, бир кцн
ахырда йа "тирпенидян чыхыб балтаны гапаъагды", йа да "ики
дяня законну кялля атыб пратезни дишлярини тюкяъякди гар-
нына"...
Щятям чеврилиб Бигямин тяпясиня гапаз ендирди:
- Адя, ай оьряш, йыьышдыр ганъыьыву дя!
Гоъанын яли ня йаман аьырмыш! Дцнйа-алям щярлянди Би-
гямин башына. Эюзляри габаьында гырмызы-гармызы гыьылчым-
лар учушду, сонра гыьылъымлар эет-эедя бюйцйян сайсыз-
щесабсыз щялгяляря дюндцляр.
- Щятям дайы, билмирсян бяйям кантужны адамам?
Дохтурлар башымдан вурмаьы гадаьан еляйибляр ахы!..
- Бу саат о бири сифятиви дя мян чапыьларам, идбар оьлу
идбар! - Щятям онун йахасындан йапышды. Бигямя санки
фювгяладя ъясарят эялди: Щятямин пенъяйинин йахасындан
тутуб айаг бармаглары цстя raлxapar онунла бойабой дур-
ду, рягибини мющкямъя силкяляйя-силкяляйя, сигарет гоху-
су верян аьзындан тцпцръяк сычрада-сычрада:
- Немес оьлу немес, мян бу шрамы Вятян уьрунда,
Совет дювляти йолунда газанмышам! - гашгырды. - Сянин ки-
ми правакаторлары фронтда юз ялимля эцллялярдим, дизертир!
Бигям, ня йолласа давайа эетмяйиб арха ъябщядя "хо-
зейинлик етмиш бу дизертиря" щяр шейи баьышларды, щятта "оь-
раш" сюзцнц дя гулагардына вура билярди, биръя она "ча-
пыг" демяйяйди! Щятям кирякешинин гяфил гудурмасындан
бир анлыг дюйцкдц, тез юзцнц яля алыб вар эцъцйля Бигямин
тцксцз гафасына ики йумруг вурду. Мцщарибя ветераны "вай

323 323
башым!" дейиб бюйцрдцся дя, "дизертирин" йахасыны бурах-
мадан сяндирляйиб ону да юзцйля ашыртды вя йердя сцпцр-
ляшмяйя башладылар. Тцкязбан Тювщянин, Бигям Щятя-
мин алтындайды; гадынлар Тювщянин ити ъайнагларыны гары-
нын аь бирчякляриндян гопара билмядикляри кими, кишиляр дя
Бигями Щятямин пянъясиндян хилас етмякдя аъизлик эюс-
тярирдиляр. Шящрябаны икращ щиссиля тцпцрдц:
- Тфу сцзцн ъямдяйивцзя, имансызлар!
Баьырты, гарагышгырыг, шивян, фярйад сясляри, щяйятя, дам-
лара топлашмыш адамларын гядим Ромада гладиаторларын
дюйцшцнц изляйян тамашачылартяк "вур, вур!" чыьырышлары...
Пакизяни дящшятя эятирмишди вя о, узун мцддят аьламаг-
дан гызарыб шишмиш эюзляриля ятрафа, дамлара щейрятля ба-
хыб инди дярк едирди ки, демя бяхтсиз баъысы ики ил дялиляр,
вящшиляр арасында йашайыбмыш!..
- Иттяк ня боьушурсунуз, йалыныз артыгдцшцб, ай гансыз-
лар?!
Пакизяйя дялилик, вящшилик нцмуняси кими эюрцнян бу
яъаиб мянзяря ушагдан тутмуш бюйцйядяк - тамашайа
йыьылмыш адамларын щамысы цчцн хоруз, ит дюйцшляритяк ади
бир шей иди, чцнки бцтцн мящяллядя беля "тамашалар" тез-
тез ойнанылдыьындан, бир нюв, юйрянъялийдиляр. Кечян ил Па-
кизя илк дяфя баъысыэиля гонаг эяляндя гоншу щяйятдя щя-
шир гопмушду вя щяйятин сакинляри щяря юз дамына дырма-
ныб даваны марагла сейр етмишдиляр. "Ай балам, гойун
мян дя бахым!" - онда щятта Тцкязбан да шикяст айаьыны
сцрцйя-сцрцйя, яринин дивара сюйкядийи нярдиванла галх-
маг истямиш, лакин Щятямин дамдан: "Итил, ялянэя, йыхылыб
о бири айаьывы да чолаг ейлярсян!" гышгырыьы гарыйа мане ол-
мушду. Щяля о вахт Пакизя бу адамлара мат галмышды...

***
- Охру кйалды! Охру кйалды!! - Щарай-щяширля юзцнц щя-
йятя салан Анйанын эюрдцйц мянзярядян аьзы ачыла, эюз-

324
ляри бяряля галды: сифятляри ъырмагланмыш, палтарлары ъырылмыш
Тцкязбан, Тювщя, Ъямиля, Кцбря… йеря сярилмишдиляр; ас-
валт цзяриндя сцпцрляшмякдян Щятямин аь костйуму
гапгара гаралмыш, шялпяйя чеврилмиш щясир шлйапасыса еля
бил ит аьзындан чыхмышды; Щятями гуъаглайыб дурмуш Ясяд-
ля Ъащандар тювшцйцрдцляр; баш-эюзц партламыш Бигям ар-
хасы цстя тирлянмишди…
Ясяд гардашыны бурахыб бир аддым атды, няся демяк ис-
тяди, амма додаглары арасындан сюз явязиня анлашылмаз
фышылты чыхды, инди ганды ки, протез дишлярини салыб итирмишди. Тез
ялийля аьзыны гапайыб щяйяти ахтармаьа башлады.
- Оьру нядир, ай оьлувун вай хябярини ешидяк?! - Щя-
тям гышгырды. Анйа гачмаьа щазыр вязиййятдя дуруб гор-
ха-горха деди:
- Зубейданын охру кйалды, йанында милитсийанер!..
Бу вахт щяйятя ики няфяр дахил олду, бири сялигяли костйум-
дайды, диэяри милис майору формасында. "Бойевик" кинола-
рыны хатырладан сящнядян дюйцкцб, дярин щейрятля щяйят-
дякиляря бахдылар. Яллярини эюйя доьру ачмыш Пакизянин си-
нясиндян нида гопду:
- Шцкр сяня, пярвярдиэара! - йцйцрцб, эялянлярин бой-
нуна сарынды. - Елбрус? Сабир?! - костйумлу базбрутлу ки-
шийя - Елбрус, бала, бу адамйейянляр бядбяхт ананын ба-
шына олмазын ойунлар ачдылар!
- Бя юзц?!. - Елбрус щяйяъанлыйды. Пакизя еви кюстяриб:
- Ъан бала, ордадыр - деди - аьыр йатагдадыр анан! - Елб-
рус гача-гача евя эирди. Пакизя башыны майорун енли си-
нясиня гойуб щычгарды. - Сабир, оьул, каш юляйдим, беля
гара кцнляри кюрмяйяйдим, бала.
Анйа забитя йахынлашыб ялини мещрибанъасына онун го-
луна тохундурду:
- Не волнуйтес, товариш майор, потом ман сиза хар ше-
йи данышар!
- Яши, щардайсыз е, эюзлямякдян эюзцмцзцн кюкц са-

325 325
ралды ки! - Щятям дюшцнц иряли вериб габаьа чыхды ВЯ ИН-
ДИ кюрдц ки, йахасындакы медал йохдур. - Адя, медалым?!
Щаны мяним медалым?!
Бигям сол ялини асвалта дайайыб, уфулдайа-уфулдайа бе-
лини йердян айырды, саь ялини Сабиря тяряф узадараг зарыды:
- Йолдаш майор, Аллаща анд олсун, щеч нядян хябярим
йохдур... Мян бир кантужны, намуслу, фаьыр Совет вядян-
дашыйам, юзц дя кющня франтавик... хащиш еляйирям, мяни
бу фашистлярля бир тутмайын... Тем боли, личны Верховны Глав-
накамандушшидян пачотны грамотам вар. Ай Тювщя, сян
атанын эору, дур эет главкомун о пачотны...
Тювщя бир-нечя йердян чырылмыш донунун тоз-торпаьыны.
тямизляйирди:
- Беля йалагланарсан е! Бяс сяня демирдим ки, эомуш-
ла кязян дананы гурд йейяр?!.
- Ай арвад, ъырнатма мяни, валлащи, гапарам балтаны... -
зяиф, хырылтылы сясля гадыныны щядяляйян Бигямин йаралы, ке-
чял башында йениъя ямяля кялмиш икинъи шиш кющня шишля
йан-йанашы олдуьундан, узагдан баханлара еля кюрцнцр-
дц ки, киши эуйа бир ъцт буйнуз чыхарыб.
- Ядя, арсыз-арсыз щяля данышырсан да? Дур дцш габаьы-
ма, ев кишиси!..
Бигям асвалта дирсякляниб галхмаг истяйирди, арвадынын
сюзцндян сонра архасы цстя тиртаб олду. Бунунла да яр-
арвадын нцфуз уьрунда мцбаризясиня сон гойулду: Тюв-
щя Бигямин кцряйини йеря вурмушду!..
Шящрябаны яркля Сабири данлады:
- А саггалы аьырмыш, щардейдуз щиндийяъян? Бир сащат
да йубансейдуз, Зибейдя халан ъаныны тапшырачагды...
- Шящрябану баъым дцз дейир, оьул, - Пакизя тясдигляди
- биръя дягигя дя кеъиксяйдиниз, дилим-аьзым гурусун...
- Щяким!! - евдян Елбрусун щарайы ешидилди. Милис майо-
рунун пагонундан эуйа тцкц тямизляйян Анйа ялцстц дил-
лянди:

326
- Йа сама скоры чахырар! - вя "Тяъили йардым" ардынъа кц-
чяйя гачды. Шящрябаны, Пакизя, Сабир тез евя эирдиляр.
Тювщя йаралы ярини дюйцш мейданывдан сцрцйцб апарырды;
Ъащандар якилмишди, Ясяд тязяъя тапдыьы протез дишлярини
ял-цз йуйанын алтында йахалайараг гонагларынын йанына тя-
лясирди; язишдирилмиш Тцкязбан дизин-дизин сцрцндцкдян
сонра енсиз кцряйини ийдя аьачынын ири эювдясиня сюйкяйиб
зарыйа-зарыйа отурмушду; арвадлар ону тамам унутмуш-
дулар, чцнки Елбрусун "щяким" щарайындан сонра гарыны бу-
рахыб Ясядин пянъярясиня йцйцрмцшдцляр вя инди шцшя ар-
хасындан марагла евин ичиня бахырдылар; Щятям гяддини
яйиб аьзында няся донгулдана-донгулдана щяйятдя ме-
далыны ахтарырды; дава, сачйолду, боьушма битдийиндян
дамлардакы азаркешляр дя сейрялмишдиляр...
"О боже! О боже!" - Анйанын наляси даланы башына эютцр-
мцшдц. Мцхтялиф киши сясляри дя ешидилирди: "Йаваш, йу-
хары галдырын", "Ещтийатла, ещтийатла", "Аля, бир аз ашаьы са-
лын", "Саьа бахын, инди тяпяси дяйяр дивара", "Солдан эюз-
ляйин юзцвцзц", "Юкцздцр кюпяк ушаьы, няфясим кясилди",
"Ейби йох, аз галыб"... Яввялъя Анйа эюрцндц, гача-гача
эедиб мянзилинин гапысыны ачмаьа башлады, сонра мящял-
ля ъайыллары щяйятя эирдиляр: цзцгойулу йыхылдыьындан алны сий-
рилмиш, цст-башы, аьыз-бурну гана булашмыш сярхош Вова-
ны ял-айаьындан йапышыб сцрцйя-сцрцйя эятирирдиляр. "Што б
ты здох, што б ты провалилсйа, алкаш несчастный!" Сащибясин-
дян ютрц бярк дарыхмыш Марфуша оьлуну гарьыйан Анйанын
ясяби сясиндян ишлярин шулуг олдуьуну дуйуб якилмяк ис-
тяди, лакин Вованын ъямдяйини евя дцртян кишиляри эюръяк
гачыб шифанерин алтында кизлянди...

***
Инди Анйанын пянъярясинин габаьы басырыг иди. Щамы дар-
тыша-дартыша, итяляшя-итяляшя" сифятини шцшяйя дайайыб ичяри
бахмаг арзусундайды. Гялябяликдя бир Тцкязбан йох иди,

327 327
бир дя Щятям. Гырышыг сифяти ъырмагланмыш гары ийдя аьаъы-
нын алтында отуруб зарыйырды, щяйяти гарыш-гарыш эязян го-
ъаса щяля дя медалыны ахтарырды...

328

Вам также может понравиться