Вы находитесь на странице: 1из 190

УЗКЕК ХАЛЦ ФАНТАСТИКАСИ

СЕХ.РЛИ ЭРТАКЛАР

III к и т о б

Тошкент
Узбекистан ЛКСМ Марказий Комитета
«Ёш гвардия» нашриёти
1985

www.ziyouz.com kurubxonasi
РЕДКО ЛЛЕГИ Я:
Сарвар АЗИМОВ. Бури АЛЛАМ УРО ДО В. Матёцуб К.УЩЖОНОВ,
Хаким Н АЗИ Р, Нормурод Н А Р ЗУ Л Л А Е В , Тура М И Р ЗА Ё В , Юсуф
СУЛТОНОВ, Малик М УРОДОВ, Хожиакбар Ш АИХОВ, Абдумажид
, Ш ОМ ИРЗАЕВ, • . . , :
Еэиб олувчи: Малик МУРОДОВ :
Туплаб, нашрга тайёрловчилар: Малик М УРО ДО В,
Хожиакбар ШАИХОВ

Илон пари: Сезфли эртаклар. 3- китоб. (Редкол.:


И 41 С. Азимов ва бо1щ; Ёзиб олувчи: М. Муродов].—
Т. « ё ш гвардия», 1985.— 192 б,— (Узбек халд фан-
тастикаси).-
К^лингиэдаги китоб нашриСтимиэ «Узбек халк фантаетик эртаклари*
есриясида хар Йилн чоп этишни м^лжаллаган т^пламларнинг учинчи*
сидир. /«Оймомода аждархо* /1983/ ва «Кора дев» /1984/ номлн ки-
тобларии биэ мухтарам эртансеварларимнзга совга килган эдик/,
Навбатдаги мажмуада хам халкимизнинг хаёти, турмуш тажрибалари.
кураши, тарнхн ва фалсафий. эстстик карашларн хамда орэу-уыидлари
¥з ифодасинй тогггаи.
Царица амсй. Узбекские народные сказки.
ББК 82.ЭУЗ

www.ziyouz.com kurubxonasi
АН КО ЦУШ
и
у тган дадим замонда, олис кибла томонда, бир
подшо' подшолигини цилиб, эл-юртни сураб
утган экан. Бу подшонинг данчадан-данча ерлари,
ок;ар сувлари, т>'да-туда дую эчкилари, от-уловлари бор
экан, Борингки, подшодликда нима булса бор экан-ку,
фарзанддан худо камситган экан. Подшонинг бирдан-
бир орзуси ;урилми-дизми, бир фарзанд куриш экан,
Подшонинг бисотида яна бир душ — Андо души булиб,
хафа булган пайтларида, зериккан вадтларида душ би-
лан гаплашиб, судбатлашиб утарар экан. Куши з^ам
душмисан-душ булиб, з^амма нарсани тушунар, одам
билан одамчасига, дайвонлар билан дайвончасига, rçyui-
лар билан душчасига гаплашар экан. Подшо шу цуши
билан булса дечам зерикмас, ундан узодлашдими, ха­
фа булиб, юраклари си^илиб, дунё тор булиб кетаркан.
Нима булибдию подшо товда овга чидиб, икки-уч кун
ов-овлаб, сув-сувлаб долиб кетибди. Подшоликка rçaft-
тиб келса, Ан^о цуши йук, эмиш. «К,ушим ^ани?»— деб
сураган экан, вазири: «Шунча цаттид дурик;ласак з^ам
уррилар тунда утирлаб кетишди. Роса ахтартирдик, з^еч
цаердан топилмади»,— дебди, Подшо дарразаб булибди,
соцчиларининг калласини танасидан жудо дилишни бую-
рибди. К,°лганларини зиндонга ташлатибди. Вазирини
з^ам вазирликдан тушириб, отбок;ар цилиб дуйибди. Ке*
йин узи бир хонага кириб олиб, дайру-рамга ботиб ёта-
верибди. Шунда подшонинг иккинчи вазири олдига ки­
риб:
—.Ш^дим, бундай ётиш билан деч бир иш чи^майди,
Куши^гизни яна бир ахтариб курсак, зора изини топиб,
узкий цулга киритсак,— дебди. Подшо уйлаб-уйлаб}
«Вазирим турри айтади, бундай дамалиб ётаверишдан
фойда йуд, жар солдириб ¡^ушимни топтирай, топилса*
топилгани, топилмаса юртдан бошимни олиб чи^иб ке«
тай»,— дебди-да, вазирига rçapa6 :
— Майли, ^ушимни ахтартир. Кимда-ким уни топиб
келса ё турар жойини билиб хабар берса, буйи баравар
тилла бераман,— дебди. Жарчилар жар солишибдн,
душкач фолбинлар фол бо^ишибди, издуварлар изига
тушибдилар, овчилар овлашибди, ^ушбозлар даммаёдни
роса цидиришибди. Аммо з^еч ким тополмабди.
Шу мамлакатга душни бошца бир юртда бир камбал
рал утинчининг яккаю ёлриз ÿFAH 6ÿfln6 , оти Маъмур
мерган экан. Мерганликда уни олдига тушадиган деч
6

www.ziyouz.com kurubxonasi
ким йуц экан. К,ушни подшо утирлатган Ан^о ^ушини
излаётган эмиш, ким топса, буйи баравар олтин берар-
миш, деб эшитиб ^олиб: «Мен ^ам излаб курай, бахтим-
дан булса топиб, подшо ваъдасидаги тиллани олай»,—
деб отасига айтибди. Отаси: «Майли, углим, подшонинг
цушини изласанг-изла, зора подшо айтганини бериб, мен
^ам цариганда бундоц одамларга ухшаб яшасам. Кузим
очирида сени уйлантирсам»,— дебди.
Маъмур подшоликка бориб:
— Бир ^оши^ ^онимдан кечсангиз, бир ran айтсам,—
дебдн.
— Кечдим, айт,— дебди подшо.
— Ан^о цушингизни мен топиб бераман. Аммо кейин
цапингиздан цайтиб ^олмайсиз-да?-дебди Маъмур. Под­
шонинг жа^ли чи^иб газабланибди-ю, яна узини босиб-
ди.
— К,айтган номард,— дебди подшо.
Маъмур белига нон тугиб, камон-ёйини елкасига
осиб, ^илич урнига гавронини цулига олиб, Ан^о ^уши
цайдасан, деб йулга равона булибди. Пул юрибди, оз
эмас мул юрибди, юриб-юриб бир жойга бориб дам ол-
мо^чи булиб, б и р чинорнинг тагида тухтабди. Чинор ^ам
жуда ба^айбат, шохлари ^амма томонга тарвак,айлаб
к с г г а н и д а н е р г а иангадек офтоб тушмас э к а н . «Шу жой-
да дам олиб, кейин йулга тушаман-да», деб чинор та*
г и г а спбошлабдй. Ч а . 1 « \ <шча t i n o чинорниьг тепасига
цараса, унда бир илон шохга чирмашиб турган эмиш.
И л о и н и и г катталиги у и н и н г тусинидек эмиш, тилини
чицарган з к а н , б и р я р и м ц у л о ч к е л а р м и ш . И к к и т а тиши-
дан завари чак-чак оциб турган эмиш. Маъмур камонини
чи^ариб, илонни отмоцчи булиб, мулжалга олган экан:
— Х,ой, одамзод, отма! Мени улдирмасанг, сенга ёр-
дам бераман, нима максадинг булса етказаман!— деган
овоз келибди. Бу гапдан Маъмур ^айрон булибди-да,
камонидаги ук;ни олиб уцдонга солиб, елкасига осиб
олибди. Кейин: «Илон цандай цилиб гапирди-я, ё илон
булмай бирон-бир сеэфгар-жодугармикин?»— деб уйлаб
турган экан, илон яна овоз берибди:
— Эй, йигит, гапларимдан ^айрон булма. Мен ^ам
бир ва^тлар сенга ухшаган одамзоднинг вакили, бир
подшонинг угли эдим. Чангалзорда овда юриб чарчаб,
бир уйга кириб цолдим. Уйда бир туп ^излар уртага бир
йигитни олиб, базми-жамшид цилиб ултиришган экан.
Чан^аганимдан огзимга тилим сигмам долган эди, сув
cypáflHM. У лтир га н циэлардан бири косада су в берди,
б

www.ziyouz.com kurubxonasi
уни ичиб булар-бутшас, бирданига ^озирги а^волга ту-
шиб цолдим. «Асил х;олимга келтиринглар»,— деб тоза
ялиниб-ёлбордим. Кунишмади. Шу ерга олиб келиб, чи-
норга чицариб: «Утган-кетганларни биз томонга rçÿft-
майсан»,— деб тайинлаб кетишган. Келган киши тепага
царамайди-да, чинор тагида ухлайди. Мен за^аримни
томизиб, уни ^алок этаман. Шу ^илмишимни ÿ 3HMra эп
к^'рмай юрардим, яхшиямки, сен келиб, тепага rçapa6 ме-
ни куриб цолдинг, кел, истасанг дустлашайлик,— дебди.
Маъмуржон:
— Ха, майли, дустлашсанг-дустлаша ^олай, ошна.
Аммо, менга хиёнат ^илишни ÿf^aMa, хиёнат цилган
кишини ^ечам кечирмайман,— дебди. Илон хурсанд бу-
либ, вишиллаганича, чинордан сирралиб тушиб, Маъ-
муржоннинг ёнига кулча ÿpa 6 туриб олибди-даз
— Хуш, хизмат? ^аёкларга йул солдинг?— деб су-
рабди. Маъмур илонга булган воцеа, гап-сузларни айтиб
берибди. Шунда илон:
■— Жудаям мушкул ишга бел борлабсан, ошна. Анцо
^ушни топиш учун узо^-узоц йÿлни босиб утишинг, не-не
машацкатларни енгишинг, ва^ший махлуцлар билан
олишиб, улар устидан ролиб келишинг, ^аммасидан ^ам
Деви oAaMxÿpra бас келморинг керак. X¡a, майли, шу иш­
га бел боглабсанми, худо бахтингни очсин,— дебди. Ке-
йин: «Сен эртароц ñj^nra чицавер. Керак булиб ^олсам
чацирарсан»,— деб м\^йловидан битта тук юлиб олиб
берибди. Маъмур унга ра^мат айтиб, «худо хо^ласа,'ош­
на, албатта яна юз ^ришамиз», деб йÿлгa тушибди.
Иул юрибди, йул юрса ^ам мул юрибди, бир жойда кета-
ётиб бир уйнинг устидан чициб цолибди. «Чарчадим,
чан^аганимдан тилим осилиб кетди, шу уйга кирай, эга-
си бÿлca сув сурайин,— деб ичкарига ^араган экан, уй­
нинг уртасида бир туп цизлар бир йигитни уртага олиб,
базми жамшид цилиб у\лтиришган эмиш. Маъмуржон
бир пиёла сув cÿpaÔÂH. Шунда ÿлтиpгaнлapдaн бири бир
пиёла сув берибди. Маъмур сувни ичган булиб ичига
цуйиб юборибди-да, пиёлани узатибди. Ултирганлар:
«Хозир илонга айланиб цолади»,— деб туришган экан.
Маъмур уртада одамлигича типпа-тик тураверибди. Ур-
тада ÿлтиpгaн эркак келиб, ^алиги сув берган цизни бир
шапало^ уриб, бош^а ^изга rçapa6:
— Яна сура, анави келгинди сув ичадими-йу^ми,—
деб буйруц берибди. Бошца бир циз: «Сув ичасизми?»—
деб сурабди Маъмуржондан.
-— Берсангиз ичаман,— дебди бояа. Киз пиёлани ту'л-
7

www.ziyouz.com kurubxonasi
дириб, Маъмуржонга узатнбди. Маъмуржон уни ^ам
ичган б^либ ичига цуйиб юборибди, уртада цаедайиб
тураверибди. Халиги одам урнидан туриб келиб.,. сув
берган цизни бир тарсаки уриб, бошца бир цизга: «Сура-
чи, анави яна сув ичармикин?»— дебди. К,из сурабди.
— Берсанг ичаман,— дебди Маъмуржон. Яна бир циз
пиёлани тулдириб унга узатган экан, Маъмур бу пиёла-
даги сувни ^ам ичиб юборган булиб, ёцасидан ичига ^у-
йиб юборибди. Шунда ^ам у уртада ^еч нарса курмаган-
дай гудайиб тураверибди. К,излар уртасидаги йигит
урнидан туриб келиб, бир шапало>^ билан сув берган
^изнинг ^улогн тагида шсвла ^айнатибди. Кейин Маъ-
мурга цараб:
— Сен одамзод наслидансанми ё се^ргармисан?— деб
сурабди. Шунда Маъмур:
— Одамзод наслиданман х(ам, се^ргар ^амман. Иста-
сам э^озир сеед билан ^аммангни хачир-эшакка айлан-
тириб, бирингни, яъни сен эркакни миниб, анави мода-
ларингни олдимга солиб ^айдаб, истаган жойимга олиб
кетаман,— дебди. Маъмур шундай деб кузадаги сувдан
косага цуйиб унга цараб, бир нарсаларни «гудур-гудур,
будур-будур» цилиб у[\ий бошлабди. «Бу сехримни цай-
тарди, сувни ичиб ил он булмади, унинг сеэфи бизники-
даи экйн, унга ^изьр Су 11^ ииг) 1»1 б>13 билап
дуст бул, демасам тагин бизни хачир-эшакка айлантириб
^уйкас;;::-, - деб уйлаб, г^елпр срас^даги ?:нг"т Маъ­
муржонга цараб, шундай дебди:
•— Дол, икайни, ^улингда!и суьии даС1)рлиша 1\уй,
билдик, сен ^ам бнзга ухшаган сех,ргар экансан, Хатто
биздан ^ам зурроц куринасан. Тан бердик. Кел, дустла-
шайлик, нима ишинг булса, царашиб юборамиз, Хо^ла-
санг, биз билан цол, хо^ламасанг, цизларимдан бирини
ол-да, борадиган жойингга боравер,— дебди, Шунда
Маъмуржон! '
— Тугри айтдинг, се^рим сенларникидан з;ур, Иста*
сам, бир дуо билан эшак ё чуч^а, истасаТЯ ё тош, ё сувга
айлантира оламан. Дуст сузини айтдинг, шунинг ^ур-
мати, майли, сенларни дуо билан з^еч нарсага айлантир*
майман ^ам, цизларингдан бирини олмайман ^ам, улар
узингга буюрсин, Мен ^озир узоода жунаб кетаяпман,-«*
дебди, , ..
— Узогинг цаёц, умуман цаёвда сафар цилгансан,
билсак, балшщ сени бировимиз олиб бориб >$ярмиз,«
дебди йигит, Щунда Маъмуржон унга цаёэда кетаётга*
нини, нима 1маЦсадда йулга отланганини айтибди.
8

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Дустим, мен Анцо ^ушини излаб сафарга яиц^ан-
ман. LÍJy цушни топиб ушлаб олиб борсам, подшо^ менга
берадиганини беради. Ана унда ота-онам ^ам тузуяроц,
оДамларга ухшаб яшашади, булмаса жуда* цийна'либ
кетдик. Терган утинимиз тирикчиликка ^ам етмайди,—
дебди. Шунда йигит:
— Жуда мйшаццатли ишга ^ л урибсан, ошна. Ан^о
^ушини цулга киритиш осон иш эмас, унинг йулида
•минг-минг туси^лар, азоб-у^убатлар бор. Яхшиси, сенга
масла^ат: подшо айтган тилла-зарларни мен берай. M a­
na бу парилардан бирини ^ам ол-да, келган изйнгга
кайт, уйингга бориб маза ^илиб >;аёт кечирнб юравер.
Мен берган олтинлар сенга умрбод етади,— дебди. Маъ-
мур унга rçapa6 :
— Ра^мат, лекин менга сенинг тиллс-зарларинг ке-
рак эмйс, паризодинг ^ам. Ан^о ^ушни топиб, подшога
олиб бориб бермасам булмайди, ваъда бериб цуйганман.
«Ваъдадан к,айтган — номард», деган ran бор-ку,
ахир,— дебди.'
— Булмаса у,лтир, олдин ^орнингни туйдир, кейин
бир масла^атга келамиз,— дебди йигит.
У дастурхонга rçapa6 йималардир шивирлаган экан,
уша зазфтиёц дастурхон нозу неъматларга тулиб-тошиб
кетибди.
Маъмуржон: «Булардан есам ^андай буларкан? Яна
гапидан ^айтиб се^рлаб к;уйган булса, мен ^ам ё илон,
ё бош^а нарсага айланиб ^олсам-а?»— деб уйлаб емай
турган экан, паризодлардан бири:
— Х,ой, акажон, ов^атлардан тортинмасдан олиб ея-
веринг,— дебди. Йигит ^ам:
— Менинг дуоларим уларни ^айтара олармикан-йуц-
микан,— деб ÿ f ^ a 6 ^олдингми, ^ур^иб ^ам кетгандир-
сан,— деган экан, Маъмуржон:
— Нималар деб ала^лаяпсан. К^рцмадим л;ам, чувд-
мадим хам. Менинг дуом сенинг дуоингни цайтарибгина
цолмай, мени нимага айлантирмо^чи б^^лганнинг узини
ушанга айлантириб ^яди . Илон цилмоцчими — уэи илон
бÿлиб цолади, 4ÿ 4rçara айлантирмо^чими, бирпасда ÿan
4ÿ 4rça булиб ^олади. Ишонмасанг, мана х,озир KÿpcaTHÔ
к$яман, дебди.
— Йуц, йуц, ундай ^илманг,— дейишибди эсхоналари
чи^иб,— Шунчаки айтдик-к,уйдитс-да!
Маъмуржоннинг кунгли ÿpHnra тушиб, з^еч нарсадан
хавотирланмай боплаб цорнини тд^йдириб олибди. Кейин

www.ziyouz.com kurubxonasi
т:унамоцчи булиб, тараддудланганини куриб, ^алиги
i, лгит:
— Биз сен билан дуст тутиндик. Ана энди, мен сенга
ёрдам бериб, царашиб юбормо^чиман,— дебди.— Дуо
билан мен сени мушукка айлантираман, сен булсанг ме­
ли дуо билан ктга айлантирасан, ундан кейинги ишни
менга цуйиб берасан,— дебди. Шунда Маъмуржон: «Бу-
cfh ^изиц булди-ку, ^имматга тушадиган булди-ку. У-ку,
пени мушукка айлантириши мумкин, аммо мен уии кт
ёки мушукка айлантириб ^уядиган хеч цандай сир-пир-
ка билмасам»,— деб уйланиб турган экан, йигит:
— Нега бундай килмо^чи, деб уйланиб цолдингми?
Гап бундай: Ahi^o цушга борадиган йулдаги баланд тог­
да бир кампир яшайди. У се^ргарларнинг бошлиги. V
тоеда одам оёги етмаган, цуш учиб боролмаган. Ит би­
лан мушукка айланиб, биз уникига кира оламиз. Кам-
пнрнинг уйига остона ^атлаб утдингми, сени ме^мон
бнлиб, шикает етказмайди. Бундай цилмасак, унга ета
олмаймиз,— дебди. Маъмуржон, «^андай килсам бунн
итга айлантираман?»— деб бош к;отириб, а^ли цочиб
турган экан, паризодлардан бири:
— Ога, нега бунчалик мехмон дустингизни ташвишга
гплаенз. сич узингизнн кийикка айлантиринг-да,
V киши овчига айлана ^олсин. Сиз ук; еган булиб цоча-
еиз, у киши овчи булиб сизки кувадилар. Кочиб борнб.
кампирнинг уйига кириб кетасиз. Бу киши >^ам: «Кийик
г,о’1прд;:м, т у ергз хпрмадими, момо?»— деб остона >:зт-
-:аб ккрнб берадилар. Ана ундан кейин нима гап бул-
са — эшигаверасизлар, нима иш булса — куравераелз-
лар,— деб маслахат берибди. Бу маслахат ^аммага маъ-
¡^ул тушнбди. Маъмуржон: «Сен кийик булиб тур, мен
хозир зур овчи булиб келаман»,— деб ташцарига чи^нб,
илонннкг тукини олиб тутатибди-да, уни ча^ирибдм.
Илон стиб келнб: «Бошингга нима мушку.т иш тушди?—
дебди.
— Менга зур овчиларнинг кийим-боши, уц-камон
билан тулпор отни му^айё цилсанг.
Илон: «Хуп», деб, узининг тилида бир нималар деб
рулдураган экан, бир тулпор от билан маш^ур овчилар
княдиган кийим-бош, шопу шашпар пайдо булибди.
Маъмуржон уст-бошни кийиб, отни етаклаб, уй томон
:;етаётган экан, илон унга цараб:
— ^ой, ошна, сафарга отланишдан олдин паризодлар
билан анави ошнангга айтиб, мени уз холимга келтир-
са.нг, сенга ёрдамим янада купро^ тегарди,— дебди.
10

www.ziyouz.com kurubxonasi
Маъмур: «Айтиб кураман»,— деб ичкарига кириб кетиб-
ди, илон келган жойига ^айтиб кетибди.
Маъмуржонни овчи кнйим-бошида, ярор-аслаз^али
з^олда, яна тулпор от билан KÿpraH паризодлару калиги
йигит з^айратда цолишибди.
«Яхшиям у билан талашиб-тортишиб ÿлтиpмaй, дуст-
лаша цолдим. Б^^лмаса сехри меникидан кучли экан, ме-
ни эшакка айлантириб миниб юриши хеч ran эмас экан.
Бу от з^ам бирон-бир подшовачча ёки менга ухшаган
сезуэгар булса ажаб эмас», дея хаёлидан ÿTKa3raH йигит:
— Дустим, сен тайёр булган бу’лсанг, эндиги ran бун-
дай: йулга чицамиз, паризодлар бу ерда цолади, уларни
*$ри^ловчи илон бор. У й>'лдаги каттакон чинорда ин
цуриб, 6yërçrça з^еч кимни утказгани цуймайди,— деб-
ди. Маъмуржон:
— Дустим, сенга бир ran айтмо^чи эдим, ^андай бу-
ларкан деб, истиз^ола ^илиб тургандим. Узинг эслаб хол­
динг, энди айтмасам буммайди. Уша айтган илонинг
одаммиди?— деб с;урабди.
— Х,а, одам эди, подшовачча, бу ерга сув сураб кир-
ган эди. Мен уни илонга айлантириб, илон тилини урга-
тиб, уша айтган жойимга ^оровул ^илиб ^йганман, ни-
ма эди?— дебди йигит. Шунда Маъмуржон:
— Уша айтган одам — менинг дустим эди, у з^ам Ан^о
^ушини ахтариб чшдан эди, сен уни илонга айлантириб,
паризодларингга цоровул цилиб цуйибсан. Озод ^илиб,
уз з^олига келтиргайсан, десам, паризодларим цоровул-
сиз цолади, деб хафа буласан. Аммо мен з^ам дустимни
шу з^олда цолдириб з^еч rçaërçrça кета олмайман,— дебди.
Шунда з^алиги Âÿcra: «Мен илонни ÿ 3 з^олига келтирма-
сам, унинг узи дуо билан буни цилади-да, кейин ва^ти
келса, сен айтганимни цилмагансан, деб мени истаган
з^айвонга айлантириб цуяди»,— деб ÿйлaб, кейин, шоша-
пиша:
— Д^стингни уз ^олига келтирсам хурсанд буласан«
ми?— деб ердан бир си^им тупроцни олиб, дуо уциб,
цнбла томонга сочиб юборган экан, шундовдина олдила«
рида цадди-басти келишган, чиройли бир йигит пайдо
булиб, Маъмуржонга салом берибди.
«Кайтгунимизча одамзод келиб паризодларимни олиб
кетмасин»,— деб ^алиги йигит уларни Ку'з^щофга жÿнa-
тиб юборибди. Кейин: «Учолвон кетамизми ё бу AÿcTHHB
цоладими?»— деб сурабди. «Агар лозим курсанглар,
мени з^ам олинглар, сизлар билан бирга булай»,— дебди
з^алиги йигит. Маъмуржон} «Майли, бирга олиб кета
U)

www.ziyouz.com kurubxonasi
^олайлик»,— дебди. Се^ргар йигит кулига бир си^им
тупроц олиб, унга ниманидир шивирлаб, дуо ^циб, Маъ-
•мурнинг дустига ^араб пуфлаган экан, у уша за^отиё^
итга айланиб ^олибди, «Булмаса мен кийикка айланиб
олай, сен овчи тари^асида мени цувган бу'ласан, ёнингда
анави итинг ^ам булади. Мен сендан цочган бутшб, ка­
лиги айтганим кампирнинг уйига кираман, Сен, шу ерга
овда цочирган кийигим кирдими, деб изма-из кириб бо-
расан. Кампир мени курпа тагига яшириб цуяди. Сен
циличингнн ^инидан суруриб, кийик ^озиргина уйингга
кирди-ку, ^аерга бекитиб к;уйдинг, айтсанг-айтганинг,
булмаса чопиб ташлайман, дейсан. Шу пайт итинг кам­
пир олдида булади, уни ^имирлагани цуймасин, борди-ю,
бу ишни мен айтгандай тез ва зийраклик билан бажар-
масанг, кампир урнидан туриб, токчадаги алвасти ки-
тобини олиб, сени истаган ^айвон ^иёфасига киритади.
Мени суйиб, гуштимни хомталаш ^илади, итингни 6 o f -
лаб, узига содиц махлу^к;а айлантиради. Чунки унинг
алвасти китобида одамни дуо билан >;айвон, ^айвонни
дуо билан одам к;иёфасига келтирадиган, сувни олов,
оловни музлаган сув ^илиб цу’ядиган дуо-афсунлари
бор»,— дебди.
Хуллас, учозлон: Маъмуржон — овчи, илон одам —
ит, хдли.п — кг*ник булиб йулга тушиб, йул юри-
шибди, йул юришса з^ам мул юришибди, йулдаи баланд
тор ч«цл5д::. Мяъмуржон кийикка ^араган экан, у:
«Кампир шу тогда, энди мени ^увла»,— дсгаидай имо-
ишора цилиб, -lü^ira тугтибди. Маъмур уни ити билан
и;увлаб кгтибди.
Кийик шу к;очгандан-к;очиб, торНинг устида ^ам
тошдан-тошга сахраб, туппа-турри кампирнинг уйига
кириб борибди. У ига кириб t^apaca, ^еч ким йук; эмиш.
Уртага катта дастурхон ёзилган булиб, унда дунёдаги
жами нозу неъмат, мева-чева, ширинликлар бор эмиш,
хилма-хил таомлар тулиб-тошиб ётган эмиш. Шу пайт
орцасидан изма-из ^увиб келган Маъмуржон билан ити
^иди д и м о р н и к;ити^лаб, ишта^ани карнай цилувчи бун-
дай мазали овкатларни куриб чидаб туролмай, ундан
олиб емок;чи булган экан, ов^атдан еб, сувдан ичманг-
лар, биринг бургутга, бош^анг лочинга айланиб ^ола-
санлар»,— деб ба^ирибди. Шу пайт ^аё^дандир кампир
келиб ^олибди. Кийикнинг имо-ишораси билан Маъмур
итини олиб, кампирга билдирмай аста ташцарига чщ иб
олибди.
Кампир цандай дерсиз: афт-ангори буришган, пеша-

www.ziyouz.com kurubxonasi
наси тиришган, >^амма билан уришган, бели букчайган,
узи мукрайган, орзида уттиз икки тишидан бирови ^ам
^олмай тушиб кетган, соч урнида патак, цош урнида цот-
ган тук, жаги тушган, о р з и цийшайган, бадбашара одам
булиб одамга, жондор булиб жондорга ухшамайдиган
бир махлу^ экал; Ам-мо кампир тушмагурга бир нарса-
дан берган, ^ар ^андай з^идни узо^дан туриб ^ам билар,
ким нима ниятда юрганинн дарров англаб олар эдн.
Уйга кириб келиб: «Не, мен йу^лигимда одам, ит, хи­
мик келибди, ов^атларимдан егапми-йу^ми»,— деб з^ам-
маёцни ^араб чицаётган экан, кийик бекинган жойидан
чициб:
— Мен келдим, овчидан ^очиб келдим, агар кабул
цилиб олсангиз хизматингизда булсам,— дебди.
Кампир: « ё л р и з эдим, я х ш и булди»,— дебди ичида,
кейин:
— Х>а, майли, ^ола ^ол. Овчи билан ити келмадими,
уларнинг з^иди босиб кетибди-ку?— дебди. Кийик:
— Йу^, улар т о р н и н г тагида цолиб кетишди. Овчи
билан итнинг з^иди мендан келаётган булса керак. Чун-
ки овчи мени ушлаб олганда култиридан чициб цутул-
дим, ити ^увиб етиб олди, бари бир ундан з^ам цочиб
цолдим,— дебди. Шундай деб турган экан эшикдан,
ассалому алайкум, деб Маъмуржон билан ити кириб кс-
либди. То улар эшикдан киришгунча кампир кийикни
курпанинг тагига беркитиб \еч нима курмагандай утира-
верибди. Маъмуржон, момо эшитмади, деб ёнига келиб
яна, ассалому алайкум, дебди. Момо узига келгандай
булиб, ваалайкум ассалом, болам, кел, дебди. Шу пайт
Маъмуржоннинг имоси билан ит момонинг унг томони-
дан бориб шундоадина ёнида дамини чик^армай утириб
олибди. Момонинг уиг кузи курлигидан буни пайцамаб-
ди-ю, аммо з^идидан, бола билан ит келди, демак кийик­
ни ахтариб юрганлар шулар, деган уйда:
— Хизмат, болам?— деб сурабди.
—Момо, кийик цочирдим. Кийик чспганича сизникнга
кириб кетди, шу овимни ^айтариб берсангиз,— дебди
бола. Кампир:
— Йуц, болам, бу ерга кийик келмади,— дебди. lily
пайт бола курпа остини цараган экан, кийик мултираб
турган эмиш. Маъмур циличини ^инидан сугуриб, мо-
мора дуц ^ила кетибди: ■
— Бир оёгинг ерда, бир оёгинг гурда-ку, ёлгон F3 -
пирганингни цара-я,- з^озир чопиб ташлайман сени.
— Ражиб ташлайман,— дебди ит унга цушилиб.
13

www.ziyouz.com kurubxonasi
Кампир КУР^иб кетиб, титраб-ца^шабди. Тарин ул­
дириб цуймасин, деб ялнниб-ёлворибди, майли ки-
й и р и н г н и цайтариб бераман. Олдин овцат еб олинглар,
ултиринглар, дебди.
Ит ов^атдан олмо^чи булган экан, Маъмуржон ну-
ци-б цуйибди, Кейин кампирга цараб:
— Олдин ов^атдан узинг е, кейин биз еймиз,— деб­
ди. Кампир емабди.
— Сен бизни улдирмо^чи ё бирон-бир ^айвоига ай-
лантирмо^чи буддинг,— дея Маъмуржон циличини
суруриб, яна чопиб ташламо^чн булибди, кампир бат-
тар цурциб кетиб, улдирма, ^амма айтганингни 1\ила-
мам, дебди. Маъмур:
— Бизга подшонинг Анцо цушини ким урирлаганини
ва у з^озир каеРДа эканлигиии айтиб берасан, йу^са ул-
днраман!— дебди.
Кампир ^имирлай деса, уиг ёнидаги ит цимирлашга
куймасмиш, тепасида Маъмуржон циличини яланроч-
лаб турган эмиш. Кампир цурккандан-цурк;иб:
— Ха, майли, подшонинг Анко КУШИНИ ким угирла-
г::пи1!п айтиб бераман. Аммо бориш йулини тутинган
к;:зимдан бошка хеч ким бплмайди. К,изим булса, бу
орда и етмнш кунлик йулда туради,— дсбдп. Кампир
шундай дея подшонинг Ан^о ^ушини Темур царо^чи де-
ган утирлаганини, у ^ирь^ журасн билли Чули Маликда
• • '-чппни айтиб берибди.
— Унинг манзилго^ига бориш йулини х.еч к п м бнл-
■лапдп. Бир пайтлар мени чиройлн экан деб, урирлаб
о ;иб кетганди. Кейин мен чиройли бир к,изни сехр би­
лли каптарга айлантнриб, узим ^иррий булиб, ^очиб
колгаи эдим. Кизни >тлимга хотин цилиб бермо^чи
эдим. Темур кароь;чн билнб к;олиб, нзимга тушиб, кув-
лаб келиб, йуклигимда углимни улдириб кетган. Бориб
клсдимни олай десам, жуда узо1\да, узим булса анча
кариб долдпм. Кизим, вацти келса Темур каро^чини
улдириб, ота-онамнинг цасдини оламан, деб унинг йули-
га работ цурдириб, пойлаб юрибди,— дебди кампир.
Шунда Маъмур:
— Бизга яхшилик килиб, кизингнинг олдига бошлаб
Слрсанг, урлингни улдирган Темур ^ароцчини улдириб,
унинг касдини олиб бераман ё уни сенга цул ^илиб,
х:::шатингга топшираман,— дебди.
Кампир бу гапни эшитиб, жуда хурсанд булибди.
Маъмурга ^араб:
— Тилаб-тилаб олган ёлгизимнииг касДини олиб
14

www.ziyouz.com kurubxonasi
берсанг, шу кундан бошлаб барча ёмонликларимни
ташлайман. Рорга цамаб цуйилган одамлару жонзод-
ларни озод ^иламан, узингни углим деб хисоблайман,—
дебди.
— Урлингизни улдирганни топиб, албатта жазосини
бераман. Менга подшонннг Анцо ^ушига бориш йулини
курсатиб юборинг,— дебди Маъмуржон. Кампир бола-
ни, урлим, деб атаб, ор^асидан эргаштириб, тордаги
рорларга олиб борибди. Биринчи горнинг темир дарво-
заснни очса, бир-биридаи о з р и н , о ж и з одамлар: «Меп
орикман, анавн семиз, уни-енг!»— деб бир-бирини кур­
сатиб, горнинг турига караб цочармиш. Уларга: «Сиз-
лар энди озодснзлар. Келган томонларингга кетавс-
ринглар!»,— деб айтишса ^ам, ^еч ким ншонмасмиш.
Иккинчи горни очса, цую эчки, молу отлар маъраб,
кишнаб узларини ёрувда уришибди. Учинчи горда пар-
ранда-^ушлар эмиш, эшик «рийц» этиб очилгач, учиб
осмонга парвоз ^илишибди. Туртинчи эшикдан арслсп,
йулбарслар, бешинчи эшикдан бури, айиц, тулки, шо-
коллар чицишиб, дуч келган томонга цочиб к,олишибдп.
Кампири тушмагур уларни умрбод еб ётаман, деб к;;-
ыаб к;уйган экан-да! *
Хаммани сзод ^илиб булгач, бола:
— Онажон, цизингизникига цачон жунаймиз?— деб
сураган экан, кампир шундай дебди:
— Х|озир, болам, ^озир. Пул жуда узок, етмиш куп
юриш керак. Мен сени дуо билан кучцорга айлантирии,
анави кннигинг ва итинг билан сандшда солнб, ор^ам-
га ор^алаб учаман. Шундай килсак, цизимникига уч
кечаю уч кундузда етамиз,— дебди.
Маъмуржон рози булибди. Кампир уни дуо билам
цучцорга айлантириб, ит, кийик билан санди^ка камаС,
сафарга отланибди. Шунда кийик:
— Шум кампирнинг шум ниятинн тушунмай, биз1):1
унга тайёр емиш цилиб бердингиз-а, узингизни ^ам бур­
бон цилдингиз. Кампирнинг ^амма кнлмиши айёрлпк.
цаллоблик, алдамчилик. Шуни кура-била туриб, гапш а
учдингиз,— деб таъна цилибди. Маъмуржон булса:
— Иук, у мен билан она-бола тутинди. Боласинипг
цасосини Темур цароцчидан олиб беришимга ишонд,;,
^амма цилмиш-цидирмишларидан воз кечди, у энди сл-
рон йулга кирмайди,— дебди. Шу пайт ерга тарац этиб
ц^нишибди. Кампир сандиц эшигини очиб:
— Келинглар, чикинглар1— дебди. Кампир ^аммаш
^олига келтирибди-ю, ит цолибди. Шу пайт работ-
дан:
15

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Нима шов^ин, ким келди? Чи^иб rçapa-чи, ким-
нинг ажали етиб, буё^ларга оёц босдийкин?— деган
овоз келибди. Шунда кампир:
— Сизлар шу ерда туринглар. Мен кириб нима гап-
лигини билиб чи^ай, деб кулига бир си^им Tynporç олиб,
унга нималарнидир шивирлаб, ÿ 3 устига сочиб юборган
экан, сичк;онга айланибди-да, тешикдан работнинг ичи*
га кириб кетибди. Бир пайт темир дарвоза очилиб, кам­
пир билан кизи чи^иб келибди. К,изни кУриб, Маъмур-
исон ^ам, к о л г а н л а р ^ам ^ушидан кетиб, йик;илай деб
цолибди. Ой деса юзи, кун деса к^зи бормиш. Кукраги-
даги куш анори узига бирам ярашганмиш. К ИР^ коки-
ли га^имини Упиб, сабзи еса бицинидан, сув ичса томо-
ридан куринармиш. Юзи сутга чай^аб олингандай, кузи
Куралай, OF3H пистанинг огзидай, киприклари мисоли
камон ёии эмиш, юзидаги холи унинг чиройига чирой
цушиб, лаъл-лаъл ёниб турганмиш. «К,ани энди, шун-
дай ёринг булса эди, дунёдан беармон кетардинг», деб
кунглидан утказибди Маъмуржон.-
Работдан ч и ^ ан ^из ^аммани яхши кутиб олиб,
олдига дастурхонлар ёзиб, нозу неъматлардан тукиб-
сочибди. Кампир ^из цилиб олган санамнинг оти Гули-
ггали экан Гуликах.как пари кампир билан Маъ-
муржонни ^амда унинг ёнидаги кишини куриб хурсанд
булган булса, итни куриб: «Бу хам одам экан-ку, онам
уни дуо билан кучукка айлантириб ^уйган экан-да»,
ДЗЯ у !! Г 2 Д уо ,'*,r/Tí 6 ^ '''у ф - С ^ ф ^ ттсьгчч
экан, халиги ит бир-икки сесканиб, одам ^олига келиб­
ди. К аРашса чиройли, келишган йигит турган эмиш.
Шунда к;из: «Бу йигитларнинг rçap бирига ёр булган-
нинг армони булмаса керак»,— деб ^уйибди кчида. Ай-
ни^са, унга Маъмуржон ёк;иб ^олиб, ундан кузини
узолмасмиш. Бир пайт Гули^ах;к;а)$ пари Маъмуржонга
rçapa6 :
— Нима ма^садда олам кезиб юрибсизлар?— деб
сураган экан, Маъмуржон уага ^амма гапни айтиб бе-
риб, сузининг охирида:
— Подшо^нинг Ан^о ^ушини олиб келиб, ваъдамни
бажармасам булмайди,— дебди. Шунда Гули^аэда^
пари:
-*• Темур ^аро^чи турган жойга боришницг узи бул^
майди. Жуда х;ам йироц, бунинг устига йу^да сон-са-
ноцсиз и;ийинчиликлар мавжуд. Яхшиси бу ерда цолинг*
Давлат дейсизми, работ дейсизми, ^амма нарса му^айё.

16

www.ziyouz.com kurubxonasi
Темур царо^чи келаси йил келганда ^игоб-китобингиз-
ни ^иларсиз,— дебди. Маъмур унга ра^мат айтиб:
— Бормасам булмайди, ваъда бериб ^уйганман,
Ота-онам ^ам кутишяпти,— дебди. Кейин:— Яхшиси,
мепга Ан^о цушини топишга ёрдам к,илинг!— дея ^у-
шимча цилибди.
Шунда кампир тилга -кириб:
— Кизим, Гулицазда^, ме^мон гапидан ^айтмайди-
ган куринади. Мен-з^ам уни йулидан ^айтармо^чи бул-
дим. Йулкинг узо^лиги ^ам, ^ийинчиликлари ^ам уни
чучитолмади. Энди унга ёрдам к,илишдан бош^а иложи-
миз йук;,— дебди. Кейин Маъмуржонга ^араб:— Бун>-
дан у ёгига сен билан Гули^аада^ боради. Гули^а^к;а^
йулни билади, курган, унинг сенга ёрдами тегади. Аммо
биз борсак к^пчилик булиб кетиб, сенга ёрдамимиздан
к^ра х;ам зараримиз тегиши мумкин. Мен Гули^а^ца^-
га дуоларимдан ургатиб ^уйганман. Керак булса одам-
ни ит, итни одам ^илиб цуя оладиган сеадга эга. Ик-
ковингни се^рлаб, бирингни кийик, бирингни бурига ай-
лангираман. Икковинг бориб, Темур ^аро^чини нима
Киласанлар— улдириб терисини шилиб, Антони олиб
келасизларми ёки тириклайин ушлаб олдиларингга со-
либ ^айтасизларми— бу сизларнинг ишингиз. Мен бу
ерда ^оламан, мана бу ошналаринг цолишса-^олишар,
цолишмаса кетишар,— дебди.
Паризодларини Кухицофга юборган ошнаси жавоб
олиб жунашга i^apop ^илибди. Кетиши олдидан: «Бо-
шингга мушкул иш тушиб, керак булиб ^олсам, мана бу
ойнага к;араб чацирасан»,— деб Маъмуржонга бир ой-
наи жа^онни ташлаб, хайр-маъзурни цуюк; ^илиб жу-
наб кетибди.
— Мен ^оламан,— дебди кампир илонга айлантир-
ган ша*;зода.— Буёцларга келганимга куп ниллар бул-
ди. Отам к,арнб, куч-^увватдан кетиб долган эди, балки
Вафот этгандир. Бу ердан кетиб, подшоликда нима л;ам
цилардим, ^еч ким танимаса з^ам керак. Шу ерда сиз-
дарни кутаман, кейин бир ran булар. >
Бу гапдан кампир хурсанд булиб:
— Болам, яхши ran айтдинг. Колганинг соз будди,
Менинг фарзандим йу^. Кизим булса, мана, муносибини
топди, шекилли. Сен менга ^ и л бул. Момонг ^амма
ёмонликларини ташлаб, бундан буён кишиларга яхщи-
лик ^илишга азд ^илди. Сени яхши бир цизга уйлар?
Хириб, бахтли циламан. Болам урнига бола буласан,
болаларинг набираларим булади. К^а-ригашшда уларни
2— 19 IТ

www.ziyouz.com kurubxonasi
эркалаб, суюб катта цнламан,— дсб кузига ёш олибди.
Шунда Гулика^^а^:
— Онажон, хафа'булманг, к,арини ёш, касални сор,
чолни йигит циладиган оби-^аётдан олиб келамиз-да,
сизга берамиз. Мана курасиз, ёш ^олингизга ^айта-
сиз,— деб момосининг кунглини кутарибди. Кампир бир
дуо билан кулига бир сицим тупроц олиб: «Сен кийик-
ка айлан!»— деб Гули^аада^га сочиб юборибди. Гули-
цаада^ шу за^отиё^ жудаям чиройли кийикка айланиб-
ди. Кампир яна бир сицим тупрокк? канДайДиР дуони
^циб! «Сен бури бул!» дея Маъмуржоннинг юзига ^араб
сочибди. Маъмуржон шу захоти бурига айланиб колиб-
ди. Иккови бир-бирини кУвлашиб, жунаб кетищибди.
Кампир ша^зода билан колиб, уларни кутибди.
Эндиги гапни Чули Маликдаги Темур кароцчидан
суранг.
Темур царо^чи ^ар йили бир марта юртма-юрт юриб,
царо^чилик цилиб келар экан. Шу юришда мол-дунё-
дан ташцари яхшироц нарса-буюм булса, кимнинг чи­
ройли ь;изию кузга яцин угли булса, олиб цочиб, ^изни
узига ё хотин ё чури цплиб, болани эса угри щ либ
тарбиялар экан. Гулицаэда^ни ^ам утирлаб о л и б кел-
ганидан кейин. менгя хоттш б у л а с а п , д с б хсч кунмаган
э к а н . Кампирнинг боласини улдиргач, Гулицахка^ дуо
билан каптарга а й л а н и б . к о ч н б к р т г я н т и п : у ч у : : д с п м с
уни ушлаб келиш пайида юрар экан. Темур кароцчи-
нинг н п м н н и ч г у з ; ; :;а м м а : ; и д а . Ч ш а х х а сил аркан.
Бешикда йирлаётган б о л а г а : «Ана Темур ^ а р о ^ ч н кел-
япти»,— дейишса, бола дарров тухтаб, кула бошлар
экан. Не-не йигит-^излар унинг кулига .тушиб хароб
булган, ёш умри хазон булган экан-у, з^еч ким унга бас
келолмаган экан, Ана шуни билган кампир ша^зодага
цараб:
— Гулика^цак билан Маъмуржон, иищилиб, Темур
царо^чига бас келишсим-да, бекордан-бекорга ^алок
булиб кетишмасин-да,— деб куяр экан.
Эндиги гапни кийик билан бу'ридан эшитинг.
Улар Темур царо^чининг макони цайда, деб й^л
босишибди, озгина эмас, мул босишибди. Бир пайт
бир кишлок устидан чи^иб цолишибди. Хеч ким курма-
син деб, эски тегирмонга кириб бекиниб ётишган экан,
тунда киРКта дев цирк Киз билан келиб, базм бош лаб
юборишибди. Х,амма кайфу сафо цилиб, маст-аласт ;ул-
тирганда, Маъмуржон бир дуо билан буридан одам -
га — асл ^олига келибди-да, тегирмончининг сурнайини

www.ziyouz.com kurubxonasi
олиб чалиб юборибди. Девлар ^очаман деб, узларини
эшикка урпшибди. Гуликахкая; бир дуо билан кийикдан
ба^айбат бир илонга айланиб, эшик тагига кундаланг
булиб, оРзидан олов сачратиб, тегирмон ичини бостириб
юборибди.
— Ана, энди улдик. Бу ерга аждархо билан девхур
бало келиб колибди,— деб девлар к°чгани жон топол-
мa fi колибди. Шунда Маъмуржон уртага чициб:
— Хаммангни бирдан енми ёки битта-биттадап ей-
ми?— дебди. Девлар куркканидан титргб-какшаб:
— Бизии еманг, нима нпятингиз булса бажо келтира-
миз. Кухицофга олиб бор десангнз — олиб борамиз.
Утга десангиз утга, сувга десангнз сувга тушамиз, ос-
монга чик десангиз осмонга чикамиз, ер тагига туш
десангиз — тушамиз. Фа^ат улднрмасангнз булгани,—■
деб ялинишибди, ёлборишибдп.
Шу пайт ичкарига илондан аёл ^олига цайтган чи-
ройли кнз— Гуликахка^ ^ам кириб келибди. Шунда
девлардан бири: «Булар эр-хотин одамзод насллари-ку,
шу махлукваччалардан ^Р^иб-титраб )'лтирибмиз-а»,—■
деб шеригига шивирлаган экан, Гулик;а^ка^ эшитиб
Колиб, бир сщим тегирмон гардидан олиб, нимадир
шивирлаб, унинг башарасига сочиб юборибди. Дев шу
за^отиёк хачирга айланиб колибди. Хозиргина ёнида
турган девнинг кулоклари шалпайган, думи ^урпайгак
хачирга айланиб цолганини курган ошнаси дод солиб;
— Булар сехргар-алвастилар, уларга тенг келиб
булмайди. Х,озир хаммамизни хачирга айлантириб Kÿn-
ди,— деб эмгакланиб, Гуликахка^нинг оёкларига йики-
либ йиглайверибди. Хамма девлар кам Маъмуржон би­
лан Гуликахка^нинг oëFi-ira йи^илиб: «Бизни улдир-»
манглар, хачирга айлантирманглар»,— деб додлайве*
ришибди. Шунда Маъмуржон:
— BÿnTU, 6ÿnTH, турларинг! Айтганларимпи килсанг*
лар, coF-саломат коласизлар. Булмаса ярмиигни улди-
риб, i энуштамизда еб, ярмпнгни хачирга айлантира-
миз-да, миниб йулимизга . равона буламиз,— дебди.
Х.амма девлар:
— Майли, нима буюрсангиз киламиз. Хизматингизга
тайёрмиз!— дейишибди. Уларнинг бошлиги:
— Анави хачирни уз ^олига келтиринглар, илтимоо
Киламан, шу холида колиб кетмасин,— деб ялинган
экан, Гуликахца^ яна бир си^им тегирмон гардини
Кулига олиб, унга нималарнидир шивирлаб «куф-суф»
дея хачирнннг устидан сеппб юборган экан, у дев холн-
19

www.ziyouz.com kurubxonasi
га «елибди. Девлар Гулицаада\ билан Маъмуржоннинг
cerçprap эканликларига тула ишонч ^осил цилишгач,
*$роданларидан уларнинг оёцлари остига цайта-цайта
йицилишибди. Маъмуржон уларга царата:
— Анави к;изларни ÿ 3 юртларига жунатиб юбориб,
эртага сафарга отланишга таёрланинглар,— деб буйру^
берибди. «Бизга тегманглар, уйцумизни бузманглар,
ётиб дам оламиз, эрталаб тонг отганда уйготинглар»,—
деб икковлари икки жойда уйцуга ётишибди. Девлар
орасида баъзи бирлари: «Шу кичкинагина одамзодлар-
дан цурциб, чучиб утирибмиз-а. Х,ар иккови бир к;ули~
мизга жо бул-ади, мажацлаб, ун ^илиб ташласак була-
ди»,— дейишиб, кела бошлаганини пайцаган Гули^а^-
^еч кимга билдирмай бир си^им тегирмон гардидан
олиб, унга дуо уциб секин уларга сепиб юборибди. Бир
пайт девлар орасида ^ий-чув бошланиб кетибди. «Нима
ran? Нега шовцин кутариб уйготиб юбординглар?»,—
деб Маъмуржон билан Гули^аеда^ урнидан туришнбди.
К,арашса девлардан бири бадбашара чуч^ага, бош^аси
6ÿpnra, яна бири хачирга айланиб ^олибди. Девлар
келиб, хар икковининг oëFura йи^илиб:
■— Бизни кечиринг.пар, энди ниятимизни асло 6v3-
май, садо^ат билан хизматларингизни бажарамиз,—
деб букиришибди.
— Анави гунохкорларнинг гуно^идан утинг,— деб
:тлт’, г:сс ¡^"л^и^бдн бошкяляр1’ Г у т н к я у к я y : « F î v k ,
улар шукдай — бири тунгиз, бири хачир, бири 6 ÿpn
^олича к,олади, асли долига келтирмайман, кунгли бу-
зу^нинг жазоси шу»,— деб оёгини тираб олибди. Маъ­
муржон айтганидан кейингина, уларни яна девга ай-
лантирибди. Шундай цилиб девлардаги барча гумонлар
йуцолиб, ^аммалари Маъмуржон билан Гули^ахда^га
астойдил хизмат цилншга бел боглашибди, Эрталаб
девларнинг бошлиги:
— Биз Темур цароцчичинг девларимиз. У бизни узи-
га соди^ дуст билиб, хамма сирларини айтади. Чунки
биз ^ам унинг айтганларини ^илиб, ша^ар-цишлоц-
ларни талашда ёрдамлашамиз-да,— дебди.—Х^озир у
жуда ^ам узоцда яшайди. Олдинги жойини узгартирган.
— Хали шунацами, мана булмаса сизларга!— дея
Гулицаэдаз{ ц;улига тегирмон гардидан олиб, дуо у^ий
бошлаган экан, девлар уввос солиб, й и р и - с и р и цидиб,
тагин оёгига йицилишибди. Кейин Маъмуржон Гули-
цаэда^ни уларни се^рламасликка кундириб, девларга
^арата:
20

www.ziyouz.com kurubxonasi
Темур ^аро^чини топиб келиб, ^озир оёгимиз
остига ташлайсанлар ё бизни олиб бориб унга рубару
циласанлар!— дебди. Шунда девларнинг бошлири Япа-
ло^ дев Маъмуржонга ^араб:
— Сен Темур ^арсщчини билмас экансан, ошнам! У
шундай да^шатлики, казфидан ^иров, ^арашидан за^ар
ёради, тикилса т ор н и ^улатади, дарёни ^уритади, душ-
мани осмонда булса оёридан, ерга кирса ^улоридан
тортиб олади. К,улида биздан таш^ари ^анчадан-^анча
девлар, аждэхолар, ёсуманлар, жодугарлар, сон-санок; -
сиз лашкарлар бор. Уни бу ерга олиб келиш бизнинг
Кулимиздан келмайди, олиб бор десанг, бир иложиии
цилиб олиб борамиз,— дебди. Боища девлар ^ам бош^
лицларининг гапини маъцуллашиб: «Темурга бас кела>
дигани бу жа^онда йуц. Унинг узи цароцчи будсаям
бир подшоликча кучи бор»,— дейишибди.
— Жуда ва^ма ^илиб юбординглар-ку, курганмиз
уша Темур царо^чиларингни,— дебди Гули^азда^ эн-
саси ^отиб.
— Майли, б у ё ^ а олиб келолмасанглар, бизни уша
ёвда бошланглар, бир уша ^ароцчи билан олишиб, Ан-
цо кушни олиб ^айтайки, куриб кузларинг тешилсин,
эшитиб кулоцларинг кар булсин,— дебди МаъмуржО'Н.
Ана энди девлар паризодларга жавоб бериб юбо-
риб, Маъмуржон билан Гули^аедаз^ни елкасига мин-
дириб, осмону фалакка кутарилишибди. Осмонда учиб,
ерда юриб, сувда сузиб, оловдан сакраб бир жойга етиб
боришиб, дам олмо^чи б^лишибди. Маъмуржон:
— Оз цолдими?— деб сураган экан, девларнинг
бошлири:
— Иулнинг ярмини босиб утдик,— дебди.— Буёрида
энг ^ийини ^олди. Худди шу турган жойимиздан т о р
йули бошланади. Мана бу суцмоцдан бораверсанг, у
сени чудней осмон билан туташиб кетгаи ба^айбат
тоеда олиб чицади. У тордан одамзод тугул з^али ^уш
з^ам учиб утолмаган. Ана шу тогда гор бор, уни икки
бошли аждар^о билан бизга ухшаган девлар ^уршуш-
шади. Агар сен ажДарзуэни улдира олсанг, девлар йул
беришади. Лекин рорнинг ичи коронри, уни к;ирк; йилда
>^ам босиб утолмайсан. Унда куршапалаклар подшоси
яшайди, ушанинг олдига бориб салом бериб:
«Эй, цоронрулик подшоси, мен сенинг ёрдамингга
му^тожман. Сен — одилларнинг одили, ёрурликнинг
душмани»,— деб тозаям мацтасанг, у мен шуна^а улур
эканман-да, деб эриб кетиб, сени рордан чицариб цуяди.

21

www.ziyouz.com kurubxonasi
Рордан чи^анингдан кейин даре келади, ундан етмиш
йилдан зиёд сузсанг хам ^толмайсан. Шу дарё со,\или-
да бир чинор усади, уша чинорнииг тепасига Семург
деган ^уш ин цуйяб, >^ар йили бола очади. Аммо ^ар
гал сен у-вдирздиган гор пойло^чиси — аждархонинг
шериги — бир бошли, уч кузли аждархо сирралиб чи-
норга чициб, Семуррнинг боласини еб кетади. Агар сен
шу аждар^они ^ам улдира олсанг, йулинг очилиб, Се-
мурр сени устига миндириб, дарёдан утказиб цуяди.
Дарёдан эсон-омон утиб олганинингдан кейин ^алин
урмон бошланадн, ундан эса ^озиргача одам тугул, чи-
вин ^ам учиб утолмаган. Лекин ундан утишнинг иложи
бор. Бордию шу урмон подшоси Арслоннннг олдига
цурцмай, чучимай, титрамай бориб, аввал салом бериб,
кейин: «Х,ой, урмон Султони! Сени одилларнинг одили,
сахийларнннг сахмйси, деб эшнтганман. Сен дунёда энг
цудратли зотсан, ёрдамингга му^тожман, менга кара-
шиб юбор»,— дейсан. Шунда арслон хизматидаги тулки
айёрлигига бориб, бури ичи цоралигини ^илиб, ай щ
бефаросатлик курсатиб арслонни сенга ёрдам беришдан
цайтармоцчи булишади. Шунда сен буш келмай: «Вой,
шундай буюк султон, ба^одир Арслонга а^л ургатасиз-
ларми!?»— деб яна Арслонни мактанвер. Ар слот: ма’-;-
товларингдан эриб, ёш бола булиб цолади-да, устига
миндириб сени урмондан чикариб кл/яди. Урмонтяп хам
эсон-омон чицканингдан кейин, чул бошланади. Чулни
т у к с о н йилла х я м б о с и б утин.! амрнмахсл. Л с ду;:с-
да улимдап бошка .^амма нарсага чора бор. Чулни хам
босиб утнш мумкнн. Лекин буиинг учун сен чул сул­
тони Бургут бобога йуликиб, ёрдам сурашинг лознм,
Бургут бобо чулга кираверишдаги к;уриб-к;а^шаб кол-
ган чакалакзор уртасида жойлашган тепаликдаги цаср-
да яшайди. Куриниши ва^имали, тирноцлари пулатдан,
кузлари оловдан, тумшури темирдан булса ^ам, сен чу-
чима, у — ра^мдил! Шу Бургут бобога салом бериб,
ма^садингни айт-да, унга цараб: «Мен сен билан ошна
булмо^чиман, ошнолик ^урмати мендан ёрдамингни
аямассан», де. Бургут бобонинг кунглига хуш келсанг,
сендан ёрдамини аямайди, аммо ё^тирмаса сени уша
захоти тилка-пора цилиб, гуштларингни хомталаш ци-
лади. Бургут ёрдамини аямаса, Темур ^аро^чига етга-
нинг. Уёрининг з^исоб-китобини ^зинг ^иласан. Мен бо-
риш йулини айтдим, холос,— дебди девлар бошлири.
— Ра^мат, ошнам! Худо хо^ласа, сен айтган цийин-
чиликларни енгиб, Темур цароцчига етиб бораман,
22

www.ziyouz.com kurubxonasi
унинг жазосини бериб, Ан^о цушни олиб цайтам а. 1!—
дебди М аъмуржон. Кейин Гули^аэда^га цараб:
— Ж оним, сиз шу ерда цоласиз. Буёри жуда OFHp.
«ушкул йул экан, сиз ^ийналиб коласиз. Буёгига узим
оориб, Темур ^аро^чининг жазосини бериб, Ан^о цушни
олиб ^айтаман. Сизни девлар цури^лаб туради, хо^ла-
сакгиз кампир онамизнинг олдига олиб бориб ^уйиша-
дн,— деган экан, у з^ечам кунмабди. «Мен сизни ёлриз
хеч каёкка жунатмайман, хар кандай цийинчилик бул-
са биргаликда ба^ам курамиз»,— деганича оё^ тнраб
олибди. Кейин: «Мен уни биламан, унда ^асдим бор,
бирга булсам сизга ёрдамим тегиб цолади»,— деган
экан, девлар бошлиги:
— Синглим, сиз айтган эски толлар кесилиб, янги-
лари пайдо булди. Сиз Темур царо^чининг олдинги
жойида булгансиз. Янги маконига етиб боролмапсиз,
йулда халок буласиз. Сиз шу ерда ^олинг-да, бнзнинг
келишимизни пойланг. Девларим сизга цурицчи булиб
туради, хохласангиз Маъмур акам айтган жойга олиб
бориб цуйишади. Майли, Маъмур акам билан мен бо­
ра цолай, зараримдан кура фойдам тегиб ^олар,— дебди.
Гули^аздах.ни 3ypFa кундириб, девларни ихтиёрига
^олдириб, Яполоц дев билан Маъмуржон, «Темур i^a-*
ро^чи цайдасан», деб йулга тушишибди. Буларни ке-
тишда, Гулицахца^ни девлар билан ^олишда ^уйиб,
гапни кампир билан ша^зодадан суранг.
Каипирнкнг бир сйнаси бор, шу ойнага раб:
«Менга фалон кишини курсат, сузини англат»,— деса
уша захоти ойна айтилган киши ^аерда булмасин —
TOFy тошдами, чулу биёбондами, сою денгиздами —кур-
сатар, «сузини цулогимга эшиттир»,— деса эшиттирар
эди. Кампир, болаларим хаяллаб кетишди, деб хаво-
тирланиб, бекитиб куйган жойидан ойнагини олиб к^а-
раб: «Менга цизим билан урлимни курсат, сузларини
эшиттир»,— деган экан, ойнакда Гули^а^а^ пайдо бу*
либди. Узи эмиш, ёнида Маъмуржон йу^ эмиш. Атрофи-
да девлар уралашиб юришган эмиш. Буни куриб момоз
«Углимга бир ran булибди. Девлар уни улдирнб, Гули-
цах.цахга эга булиб, уни азобга цуйибдилар-да, х,а яра-
маслар»,— деб сафарга ^озирлик кура бошлабди. Шуи-.
да шахзода келиб ^олиб:
— Х а . эна, ц а ё ^ а отландннгиз?— деб сураган экан,
кампир;
— Болаларимга бир ran булганга. ухшайди, жпмиЗ
кетишди. Бориб хабар олиб, нима гапл.игинн билиб ксд-
мо^чиман,— дебди. Шунда шахзода.

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Мен бориб нима гаплигини-билиб келамаи. ^аер-
далигини айтиб берсангиз булгани,— дебди. вампир:
— Й;ук. узим бораман,— десаям, ша^зода ужарлик
билан уз сузида туриб олибди. Кампир охири рози бу-
либ, унга Гули^а^а^ турган жойни айтиб берибди-да:
— Тогнинг пастига тушсанг, гор бор,-горнинг ичига
кирсанг, уч отни курасан. Уртадаги ^ора отга ^араб:
«Х$, жонивор, ^ози^да боглицлик туравериб ди^ина-
фас булгандирсан, узо^-узоцларга учишни истайеан-
ми»,— дейсан-да^ уни силаб-сийпайсан. Кейин унг то-
мондаги санди^ни очиб, ундан олтин эгар-жабду^ни
олиб отни эгарлайсан-да, миниб, олдимга чик^асан. Гули-
цаэдаз^ни девлар асир ^илиб, Маъмуржонни улдирган
б^лса, цасдингни оласан, девлар билан олишганингда
1иу от ёрдамлашади, унинг узи дев, дуо билан отга
айлантириб ^уйганман. Рорга кирганингда, ёнидаги
саман от билан тури^ отга я^инлашма, улар сени тепиб
^лдириб куйишлари мумкин,— деб тайинлабди. Шаз^зо-
да тогдан иастга тушиб, кампирнинг айтганини )^илиб,
торга кирибди, горнинг ичида учта: саман, турик, цора
отни курибди. Кора отнй олдига бориб, к а м п и р ургат-
ган гапни айтган экан, от эркаланиб унга суйканибди.
Шахзода унг томонга цараб сандшуш 1\}рибдн, унга
калит солиб очган экан, ичида т и . п л а э г а р , асбоб-ан-
жомлар куринибдй. Уларн»* олиб, о т т ; : к ! ! > ; с з л г б м и -
нибди-да, гордан чщнб, кампирнинг олдига келибди.
К ям пи р уни курнб:
— Энди йулга чи^авер. От сени кизим турган жойга
олиб боради,— дебди. Шунг;' шахзода кампир билан
хайрлашиб, отнинг бошини цуйиб юборган зкан, у ос-
монда учиб, ерда чопиб, кампир шафтолини арчиб егун-
ча, чол нос цовогидан нос олиб отгунча, кукнори хаёли
тарцагунча ващт утмай, Гули^аэдаз^нинг ёнига олиб
борибди. К°ра отни куриб, девлар куринган томонга
^очиб цолиигибди. Шахзода Гули^авда^ билан салом-
лашиб, з^ол-аз^вол с;урашиб булгач:
— Акам цанилар?— деб сурабди. Гули^аэдаз^:
— Акангиз Темур цароцчининг олдига кетдилар.
Мсни, шу ерда кутинг, дедилар. Анови девлар з^ам
дустларимиз, уларнинг бошлиги акангизни миндириб
кетгЯн, з^али замон келиб цолишар, деб кутиб туриб-
миз,— деб жавоб берибди. Девлар з^ам шахзода билан
куришиб, зфл-ахвол сурашиб, Н,ора от билан з^ам дев-
часига муомИла цилиб, Маъмуржонни кутиб юриша-
всрпбди.
24

www.ziyouz.com kurubxonasi
Эндиги гапни Маъмуржондан эшитинг.
Маъмуржон Япалоц девни минганича йул юриб, й^л
юрса ^ам оэмас, мул юриб, ба^айбат товда етиб бориб-
ди-да, горни излаб топибди. Рорн., икки бошли илон
цурицлаб ётган экан. Аждар^о биров келганини сезиб,
аста урнидан цузгалиб, урмалаб кела бошлабди. Шунда
.Маъмуржен унинг кузига тик цараб туриб, момосидан
Урганган дуони уциб, бир си^им тупроцни устига сочиб
юборган экан, аждар^о шу за^отиёц тоцца айланиб
^олибди. «Аждар^они тощ а айлантириб куйди, юрти-
мизга се^ргар-жодугар келди!»— деб девлар цочиб
крлишибди. Рорнинг ичига кириб царашса, тангадек
.ёруглик тушмасмиш. Йулни сира куриб булмасмиш,
бир ^адам юриш мумкин эмасмиш. Бир пайт тимирски-
ланиб-тимирскиланиб кетишаётса, олдиларидан гала^
гала шерикларини бошлаб куршапалаклар подшоси
келиб цолибДи. Узи жуда ^айбатли эмиш. К,анотлари
чойшабдай-чойшабдай келармиш, ^анотининг цовур-
галари тол ходасидай-тол ходасидаймиш. Кузи учо^-
дай-учоцдай эмиш. У Маъмуржонга яцинлашиб:
— Ким бу тинчлигимни бузган? Бу жойга келишга
юраги бетлаган одамзодмисан ё ^айвон зотиданми-
сан?— деб ба^ирибди. Шунда Маъмуржон куршапа-
лаклар подшосига цараб:
— Ассалому алайкум, эй, зулмат ^укмдори, мен се-
нинг ёрдамингга му^тожман. Сени одилларнинг одили,
ёрурликнинг душмани деганларича бор,— дея уни то-
заям ма^табди. Шунда куршапалаклар подшоси Маъ-
муржоннинг ма^товидан эриб кетиб: «Ма^садингни
айт»,— дебди. Маъмуржон: «Мени шу гордан олиб чи-
^иб цуйсанг»,— дебди. Куршапалаклар подшоси: «Ор-
^амдан юринглар», дея эргаштириб кетибди. Юриб-
юриб уч кун деганда гордан чициладиган жойга етиб
келишибди. Маъмуржон ра^матлар айтиб, куршапалак­
лар подшоси билан хайрлашиб, яна йулга тушибди.
«Ёрдамим керак булиб цолса чак.ирарсан. Лекин кунда
эмас, тунда чацир. Биз кундан цур^иб, кундузи юрол-
маймиз»,— дея тукидан битта берибди куршапалак.
Япало^ дев билан Маъмуржон юриб-юриб, етти кун де­
ганда бир дарёнинг устидан чи^иб цолишибди. Дарёнинг
циргоги куринмасмиш. «Энди бу дарёдан ^андай утсам
экан?»— деб турган экан, кузига бир чинор куринибди.
Япало^ дев, мен айтган чинор шу, аммо боролмайман,
узинг борасан. Мен борсам, Семург цуш пай^аб цолиб,
икковимизни ^лдиради, дебди.
25

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Булмаса, мени кут,— деб Маъмуржон чинорниш
тагига борибди. Бир чукурга тушиб пойлаб ётса, бир-
дан оламни вишиллаш, чннцириш босиб кетибди. Бу
аждар^онинг товуши экан. Аждар^о яцинлашиб кел-
ганича, огзидан олов, бурунларидан тутун чицариб.
^аммаё^ни зимистон ^илиб, чинорга уралиб чица бош-
лабди. Маъмуржон билдирмасдан чап томОнидан бориО
шартта ^илич солибди унга. Бирок аждар^о ^лмабди,
думини цайириб, Маъмуржонни шундай урибдики, у
икки терак буйи жойга учиб тушибди. Кении узига ке-
либ, циличини ялангочлаганича аждар^ога цараб кела-
верибди, цилич тегиб боши яраланган аждар>;о шундай
Кутурибдики, оРзидан чицаётган олов чинорни куритиб-
Ди, тутуни булут булиб осмонга урлабди, ^аммаёцни
йимистоига айлантирибди. Маъмуржонга ташланиб га-
жиб ташламо^чи булган экан, бола ^илични кутарганп-.
ча тап тортмай яна унга юзма-юз булибди. Аждархо
Орзиии каппа-каппа очиб, Маъмуржонни ютиб юборибди,
аммо куп утмай йигит уни иккига булиб, цорнини ёриб
Чи^ибди. Аждар^одан о^цан конга арик тулнбди, жаеа-
ди падай гумбурлаб цулабди. Маъмуржон аждархонн
саранжом цилган захоти чинор яна яшнаб кетибди. Ll.lv
пайт Семуррнимг омон цолган боласи:
— Х,ой, халоскорим, тез буёц^а чик,-да, к,анотим та-
гша мширнниб ол. дализамон онам келиб, сени тани-
май улдириб ^уймасин,— дебдн. Маъмуржон чиноргя
бир плож килиб чи^иб, Семурр боласинпнг цанотн ос­
тита кириб беркиниб олибди. Шу пайт кучли шамол
туриб, туполон бошланибди. Маъмуржон: «Бу нима?»—
деб сураган экан, Семургнинг боласи:
— Онам келяптилар,— дебди,— сен кУРКма, кано*
тим тагида бекинганингча туравер. Онам учиб келгач,
мени куриб хурсанд булади. Шунда сенинг гуно^ингни
сураб оламан. Кейин к;андан ниятинг булса айтасан,
бажо келтиради,— дебди. Шу пайт туполон тобора я^ин-
лашиб, шундай авжига чицибдикй, чинорнинг учи ерга
тегай-тегай дебди. Кейин осмонни цора булут к°плаб,
зкала ёгибди. Бир пасда ^аммаёкни сел босиб, курин-
ган нарсани о^изиб кета бошлабди. Маъмуржон кур«
циб кетиб, цалтирай бошлаган экан, Семуррнинг бола-
«Курцма дедим-ку? Бу туполон онамнинг цанот
Цокишидан, жала унинг к^з ёшлари — онам мени ул-
Ган, деб йиглаб келяпти, з^озир тириклигимни куриб
Хурсанд булади-да, сени улдирмай, омон колДиРаДи».—'
¡^ебди. Семурр келиб* чинор остига цунибди-да, боласи-

www.ziyouz.com kurubxonasi
ни coF- омон куриб, жуда хурсанд булпб кетибди. Ер-
даги торни куриб ^айрон булибди. Кейин боласига rça-
раб: « 1^андай омон холдинг, оппорим. Мен сени ^ам
5'лган ^олда кураман деб йирлаб-си^таб келаётган
здим. Хайрийт, тирик экансан»,— дея унинг олдига
учиб чицибди. Азбаройи огирлигидан чинор силкиниб,
учи ерга тегай дебди. Кейин торни курсатиб:
— Анови ерда ётган нима?— деб сурабди. Шунда
боласи:
— Онажон, ерда ётган тор бир бошли, уч кузли аж-
дарнинг танаси. Мени ундан мана бу па^лавон цутцар-
ди. Уни тацдирлашингиз лознм,— дея Семурр Маъмур-
жонни цаноти остидан чицарибди. Семурр Маъмуржон-
га миннатдорчилик билан rçapa6 :
— Сен яхшилик цилиб, боламнн сацлаб цолибсан.
Мени умрбодлик душманим аждардан халос этибсан,
Яхшиликка мен ^ам яхшилик циламан. Нима ма^сад
билан буёцларга келдинг? Нима тилагинг бор?— дебди.
Шунда Маъмуржон Семуррга цараб:
— Мени дарёнинг уёрига утказиб цуйсанг,— дея
илтимос цилибдн.
— Бу жуда кийин иш. Яхшиси, мендан горда — ол-
тин, сойда — сув, цурада — rçÿfl сура,— дебди Семурр.
Маъмуржон:
— Менга горда — олтин, сойда — сув, цурада — цуй
керак эмас, дарёнинг уёрига утказиб куйсанг б а с ,^
дебди. Шунда Семуррнинг боласи хам:
— Жон, ойижон, унинг айтганипи цплиб, дарёдан
утказиб куйинг, ахир, у бизга яхшилик ^илди-ку,— дея
ялиниб-ёлворибди.
Семурр ноилож кунибди. «Битта узингми?»— деб
Маъмурдан cÿparaH экан, у: «Шеригнм бор»,— деб
Япало^ девни чацириб келибди. Семурр; «Икковинг
икки цанотимга ултириб, патларимдан маркам ушлаб
олинглар. КУзларингни юмиб, ^ачон мен очинглар де-
сам, очинглар»,— деб уцтирибди. Дев билан Маъмур-
жон Семуррга миниб, цанотидан маркам ушлаб оли-
шибди. Кейин Семурр осмону фалакка кутарилиб
кетибди. Бир пайт, кузларингни очинглар, дебди. К,а~
рашса, дарёнинг у ёгида туришганмиш. «Керак булиб
^олсам чацирарсан»,— деб Семурр ^анотидаги патидан
битта узиб, Маъмуржонга берибди-да, дарёнинг буёги-
га учиб кетибди. Дарёнинг бу томони шундай эмишки,
илонлар, чаёнлар тулиб-тошиб ётган, ^аммаё^ни ви-
шиллашлар, чийиллашлар босиб кетганмиш. Урмондан
27

www.ziyouz.com kurubxonasi
цар хил х;айвонларыинг букир^ши эшитилармиш. Маъ­
муржон: «Энди ^aéi^a борсам экан?»— деб боши ко-
тиб, ак;ли шошиб ^олибди. Шу пайт Япалок дев:
— Урмонга караб боравер, Айтганимни цилпб, шер-
га салом бериб, уни ма^таб, мацсадингни англат. Мен
Урмон ичига киролмайман, шу ерда сени кутиб тура-
ман,— дебдп.
Маъмуржон, нима б ул са— пешанамдан деб, ;урмон-
га караб юрибди.
• Энди Маъмуржонни шу ерда колДиРиб, кампирдан
хабар олайлик-чи, у нима килаётганикин.
Кампир кУлига яна ойнагини олнб, . унга к;араб:
«Менга к;изим Гули^а^ка^ билан угилларимни кур-
сат»,— деган экан, ойнакда аввал Маъмуржон билан
Япало^ дев куринибди. Уларнинг бири даре буйида
ултирган эмиш. Маъмуржон урмон ичига кириб бораёт-
ган эмиш. Ёнида Гуликахк,а^ билан Ша^зодани курма-
гач, «уларга нима булдийкин?»— деб турган экан, бир
пайт ойнада ^изи куриниб цолибди, Гули^а^ках; ша^зо-
да билан утирган эмиш. Атрофида девлар ■урмалашиб
юрган эмиш. Кампир: «Бу ерда бир ran бор. Тарин хиё-
нат аралашган булмасин?»— деб рорга кириб, саман оти-
ни абзаллаб миниб, уларнинг олдига жунабди. Кампир
отда учиб, ерда чопиб, тогдан ошиб, бордан у гиб, сой-
дан кечиб, Гуликаада,\нинг олдига етиб борибди. Улар
билаи куришиб, i du нимадалигт-иг билпб: xM.cu Мзъ-
муржоннинг олдига борайми, шунга нима дейсан?»—
деб сураган экан, Гули^а^к 3^1 «оориб нима ^ам цида-
сиз, Япало^ дев билан кегганлар, худо хо^ласа, ^алн
замон келиб колишади»,— дебди.
«Ундад булса, мен ^ам шу ерда ^оламан, Маъмур­
жон ^айтгач, бирга кетамиз»,— деб кампир ^ам шу
ерда цолибди.
Эндиги гапни Маъмуржондан эшитинг.
Маъмуржон Япалок девнинг айтганини цилиб, КУР^г
саям курцмагандай, чучиса з^ам ч^чимагандай булиб,
урмоннинг ичига кириб бораверибди. Бури курса з^ам,
чуч^а курса з^ам узини дадил тутибди. Бир пайт еру
k J ikhh ларзага келтириб, букириб з^айвонлар подшоси
Арслон куринибди. Уни писанд кидмай келаётган одам-
зодни курган з^айвон гажиб ташламо^чи булиб у^ини
унинг устига отибди. Шунда Маъмуржон:
• -— Хой, урмон султони1 Сени одилларнинг одили,
сахийларнинг сахийси деб эшитганман. Сен дунёда энг
Кудратли, энг чиройлисан. Мендек бандаи ожизнинг

28

www.ziyouz.com kurubxonasi
сенга иши тушиб цолди, ёрдамингни аямасанг, менга
Карашиб юборсанг,— дебди. Шу . пайт: «Нима ran, ^р-
мон тинчлигини ким бузди?»— дейишганича тулкию
бури, айи^полвому тунгиз туралар етиб келишибди.
Тулки: «Арслонбек, бу одамзоднинг гапига ишонма»,—
деса, бури: «У алдаяпти, сени лакиллатмо^чи»,— дебди.
Шунда Маъмур нима дейишини билмай цолибди. К,араб
турса, Арслон бури билан тулкининг гапига кириб, уни
мкжгиб ташлаш учун устига боетириб келаётган эмиш.
Бирдан унинг кУлорига «гапингни айт, булмаса сени
^•алок цилади», деган овоз зшитилгандай булибди,
Маъмуржон:
— Вой, шундай улур султон Арслонга ак,л УР"
гатишадими?— деган экан, Арслон:
Менга aiyi ургатувчи ким экан? Мен узимнинг
а^лнм билан иш циламан. Гапир, нима ёрдамга му^>
тожсан?— деб сурабди шартидап тушиб.
— Мени шеригим билан урмондан чикариб к,уйсанг
булгани, бош^а ёрдамнинг кераги йуц,— дебди Маъ­
муржон.
Арслон Япалок дев билан Маъмуржонни устига
миндириб, урмон ичига кириб кетибди. Урмон шундай
Калин ^ам коронри эмишки пашша ^ам учиб утолмас*
миш.
— Кузларингни юмиб олинглар, булмаса КУРЧИ6
устимдан тушиб кетасанлар,— дебди Арслон.— К,ачон
мен.очинглар десам, шундагина кузларингни очинглар.
Иккови кузларини чирт юмиб олишибди. Бир жойга
борганда, Арслон:
— Кузларингизни очинглар, келдик,— дебди.
Маъмуржон караса, урмоннинг чети эмиш. Шу жой-
да Арслон:
— Хайр, керак булиб 1^олсам, чациртирасан,— деб
юнпидан битта юлиб берибди-да, урмонга кириб кетиб­
ди.
Маъмур йулга тушибди, бир жойга борганда, Япа-
лок дев:
' — Мен шу ерда коламан. Бургут бобонинг уйига
келдик. У анави тепаликнинг энг баланд чуккисида
яшайди. Шу касрга кириб борасан-да, менинг айтган-
ларимни циласан,— дебди. Маъмуржон тепаликдан
ошиб тушиб, бош^а тепалик устидяги касрни курибди.
Касрга чи^иб борса, к^риниши жуда ^ам ва^имали,
тирноклари иулатдан; к^злари оловдан, тумшуги. те-
мирдан Бургут бобо утирган эмиш. Атрофида сон-са-

www.ziyouz.com kurubxonasi
ноксиз бургутлар эмыш. Маъмуржонни курпб, бургут-
лар безовталаниб, уни ураб олишибди. Бирови чанг
солиб, осмону фалакка олиб чик,иб, баланддан ташлаб
юбормо^чи экан, Бургут бобо:
— Олдин ran сура, буё^ларга нега келди, ме^мон-
ми ё душманми, бил. Яхши булса ме^мон цил, ёмон
пиятда келган булса, улдириш цочмас,— дебди.
Шунда Маъмуржон: «Ассалому-алайкум!»— дебди.
Бургут: «Ваалайкум ассалом!»— деб ^анотларини цо-
циб цуйган экан, шамол туриб болаки учириб кетибди.
Маъмур яна бир илож цнлиб, тирмашлб, Бургут бобога:
— Мен сизга утил, сиз менга ота булсангиз. Ота-
болалик, фарзандлик )\урмати, мендан ёрдамингизни
аямасангиз?— дебди. Боланинг, ота-бола булайлик,
дегани Бургут бобога маъкул тушиб, эриб кетибди.
«Нима хизматинг бор, айт, бажараман»,— дебди. Маъ­
муржон:
— Чул уртасидаги Темур каР°Кчининг КасРига олиб
бориб куйсанг. Уни куриб, ^иладиган ишимни к;илиб,
Ан^о кушни олиб кайтсам,— дебди. Шунда Бургут бо­
бо узок уйланиб ^олибди, кейпи:
— Авзало, у ерга борнш жуда цнйпп, етмиш йпллнк
йул. Етмиш йиллик йулда сувсиз, ов^атсиз учиб бориш
жуда сгпр, учнб бордик .^ам дейлик, унда Темур карок-
чининг c o f - o m o h чицмайсан. Унинг минг-мпнг-
лаб ^ароцчилари, ургатии олган ва.\ший ^айвонларп,
деву аждар^олари бор, ^асрининг узи бир подшолик,—
дебди.
Маъмуржон сузида туриб олиб:
— Сиз олиб бориб куйсангиз бас, уёгини узим ту F-
рнлайман,— дебди. Бургут бобо:
— Шундан шунга бир узинг келдингми ё ошна-гтощ-
нанг ^ам борми?— деб сурабди.
— Бор, бирга келган дустим бор,— деб бола Япалоц
девни чацириб келибди.
Бургут бобо унг томонга цараб кулибди, кулгисидан
еру осмонни гулдир-гулдир овоз цоплабди, чап томонга
караб йиглаган экан, ёмрир ёгиб, з^аммаёкни сув босиб
кетибди. Кейин:
— Сен шу ерда тур, мен бориб ота-онам билан хайр-
лашиб келай,— деб ичкарига кириб кетибди. ^адеганча
чи^авермабди. Шунда Маъмуржон: «Бургут бобо бизни
алдаб кетдн. йули узо^лигидан чучнди»,— деб уйлаб
турган экан, Бургут бобо келиб:
— Кетдик!— дебди.— Мен осмонда учаман, сенлар
30

www.ziyouz.com kurubxonasi
5^озир етиб келадиган учар тулпорга миниб жунайсиз-
лар. Кун циздириб, сенларни куйдириб ташламоцчи
булади. Мен ^анотларим билан тусиб, салцин-соя берз-
ман. Иулда чул илонлари ташланади, парво цилмай
иулда давом этаверинглар, чиябурилар ражиб ташлаш-
га уринади, ^еч каёмка каРамай кетаверинглар. Темур-
нинг касрига етиб борганда узим к ияла(5 пастга эна-
ман-да ерга к,униб, сизларни кутиб турамаи,— дебди.
Маъмуржон Япалок дев билан олдиларида пайдо
булган учар тулпорга мингашиб йулга равона булн-
шибди. Осмону фалакда Бургут бобо уларга соя бериб,
булар го^ ерда юриб, го^ осмонда учиб кетишаверибди.
Бир пайт илонлар тудасн ^ужум ^илпбди, чучиш-
мабди, кейин чиябурилар ражиб ташлашмок,чи були-
шибди, парво ^'лмабди. Бир пайт бургут ерга цараб
энибдн. Киялаб учиб келиб ерга куниб, буларни кутиб-
ди. Маъмуржон Япалоц дев билан етиб борибди. «Б)м
ёгига узларингиз бораверинглар, керак булсам чацир-
тирасан»,— дея Бургут бобо оркасига цайтиб кетибди.
Маъмуржон Япало^ девни ,шу ерда к°РовУлликка ^ол'
дириб, Темур каРок,чининг касрига кириб борибди.
Маъмуржонни куриб, Темур ^аро^чи пулбарсига: «Бос!»
дебди.
йулбарс букириб унга ташланган экан, Маъмуржон
хайвонга тик цараб бораверибдн, кейин: «Е Х,азратн
Али!»— дея йулбарсни белидан олиб, осмонга отиб юбо-
рнбди. Темур карокчи арслонпга караб: «Бос!» деган
экан, арслон дахшаг билан унга ташланибди, Маъмур
унга з^ам тик караганича бориб: «Е Баховиддин пп-
рнм!»— дея уни хам даст кутариб, отиб юборибди.
Арслон з^ам йулбарсга ухшаб осмонда йук; булиб кетиб­
ди. Темур каро^чи хамма ^айвонларию одамларини
Маъмуржон билан олишншга ташлабди. Маъмуржон
улар билан бирма-бир олишиб, биринн осмонга отибдл,
бошцасини ерга кутариб урибди. Навбат Темур царок,-
чининг узпга келибди. Темур каро^чи даргазаб булиб,
Маъмуржон билан олишиш учун устига бостириб келл
бошлабди. Х,ар ^адам босганда оёгининг зарбига ер
титрабди, тору тошлар цулабди. Маъмур з^еч цурцмаб-
ди, Темур каР0Цчи билан беллашиб, олиша кетибди.
Орадан етти кечаю етти кундуз утибди з^амки бир-бирм-
ни йи^итолмабди. Ерлар з^айдалган шудгорга айланиб-
ди, о^Кан терга арицлар тулибди, чи!дан ^овур осмом-
ни цоплаб, кун нурини тусиб куйибди. Бир пайт Маъ­
муржон: «Е парвардигор эгам!»,— деб бир чирангги

www.ziyouz.com kurubxonasi
экан, Темур каР°кчи узини унинг боши тепаскда куриб:
«Эк, бола, единг-ку!»— деб додлаб юборибди. Шунда
Маъмур уни кам отиб юбормо^чи б^лган экан, Темур
кар<>кчи ялинишга тушибди.
— Улдирма, сен билан дустлашиб айтганингни кила-
мам. Бундан буён кеч кимга ёмонлик раво курмай, кам-
ма билан яхши яшашга, дустликка хиёнат килмасликка
суз бераман. Нима десант — уша, сенинг айтганинг
Конун мен учун!— дея ялиниб-ёлворнбди.
— Гапинг чинми?— сурабди Маъмуржон уни ерга
К^йиб.
— Чин-чин! Елтон булса к а Р ° К ч и угрилар пири ур-
син I— дебди.
— Пиринг ургур, ёмонларнинг кам пири буларканми,
пир яхшиларда булади,— дебди Маъмуржон.
— Кечир, дустим. Шу ишларимнинг каммаси пирдан
деб юрардим, ундай булса мени яхшилардан санай-
вер,— дебди Темур карокчи.
Шуида Маъмуржон, калитларни бер, деб калитлар-
ни олиб, киРК КУж рани очиб, каммани бандиликдан
озод килиб, кУшлаРии учириб, жондорларни бушатиб
юборибди. '
— Агар монга ахшнликча хнзмат гуглит ннятчиг
б^лса, Анко КУШИ билан кишига каёт ато килаДигаи
сувш:, КС Г; tгii чулок—'-' б и п а н ш о л п и т\пята1иган_ кур
к^зни очадиган дори-гиёкни топиб берасан,— дебди.
Шунда Темур и,арокчи.
■— Э-э, талабинг жуда куп-ку. \ а , майли, чулда
яшаш узимнинг кам жонимга тегди, йултусарлик кам,
каллакесарлик кам.— Деб уч кун рухсат олиб, эски
кудукка тушпб, ернинг тагига кириб кетибди. Кейин
Анко куш билан кишига ка^т ато килаДиган сувни, чу-
локлик билан шолни тузагадиган, кур кузни очадиган
дори-гиёкларни олиб чикибди. Бир пайт Маъмуржонга,
кампирнинг улиб кетди, деб юрган угли пешвоз чикиб­
ди — шу пайтгача зиндонда экан. Тушида Маъмуржон-
нинг келиши аён булган экан, ундан:
— Ака, онамлар яхши юрибдиларми?— деб сурабди.
«— Онангиз coF-саломат. Темур к аР°Кчи сингари бар-
ча ёмонликларни ташлаб, менга она булганлар,— деб­
ди,
Шунда бола:
— Ра^мат, ака, мен сиз билан кетсам,— дебди. Те­
мур кзрокчи у боладан кам узр с^раб, ака-ука тутини-
шибди. Япалок девни чакириб келишибди.
32 v

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Шу ергача сен мени эсон-омон, шикает етказмай
олиб келдинг. Энди мен сизларни олиб кетаман,— деб
девларини чацирибди. Х,амма бктта-битта девга мипиб,
керакли нареалардан олиб, бола Анцо ^ушини, дори-
гиё^ларни цулида ушлаб, йулга чикишибди. - Чулдан
утиб, ^рмон устидан учиб, горда юриб, Гули^аэда^ тур-
ган жойга етиб боришибди. Моыога яшартирадиган
гиёедан беришган экан, яшарнб, кузлари очилиб кетиб-
ди.
— Шу ерда цолинглар,— деган экан:
— Йук,, бориб, подшога Антони бермасам булмай-
ди,— деб Маъмуржон йулга тушибди. Кампир билан
боласи ^олиб, шу ерга подшо булибди.
Маъмур юртига борса, подшо касал булиб, к^рпада
ётган экан. Ан^о кушни куриб тузалиб ^олабди-да,
Маъмуржонга:
— Болам йу^ эди. Сен — углим, анави хотининг —
^изим булдинглар. Подшолигимни олиб, юргни сура-
санг, мен ^ариб цолдим,— дебди. Маъмуржон кунмаса
з^ам уни подшо ^илиб кутаришибди. Маъмуржон —■
подшо, хотини вазир булиб, юргни адолат билан су-
раб утишган экан. Темур цароцчи ^амма одатларини
ташлаб, бир музофотда бек булиб, даври-даврон суриб-
ди.
Маъмуржон ва^ти-ва^ти билан кур га ни келганда
момоси билан унинг. ^глини, узига ёрдам берган дев-
лар билан Бургут бобони, Куршапал'аклар султонини,
Арслонни, Семургни ме^монга чак;ириб, зиёфат ^илиб
турар экан. «Мен билан юртимга боринглар!»— деса,
улар: «Й$ч^, биз подшоликка эмас, далага яратилганмиз,
бизнинг жойимиз уша дала-дашт,— деб кунишмас экан.
Шундай ^илиб, яхшилик етибди'муродига, сиз билай
биз ^ам етайлик муродга.

3-19

www.ziyouz.com kurubxonasi
З У М Р А Д ПОШ ША
j-ч ор экан-да,- йуц экан, оч экан-да, Tÿrç экан,
цадим ÿjraH замонда, Х,исор деган томонда
бир эшон ошини.ошаб, ёшмни яшаб, куп умр куриб ут-
ган экан. Эшон хотинининг исми Зумрад пошша экан.
Кунларнинг бирида пошшанинг сайлга чи^гиси келиб
цолибди. Зумрад пошша эрига:
— Эшоним, бир сайлга чн^сак, бир ерда туравер-
санг — зерикасан, киши,— дебди. Эшон хотинининг га-
пига рози булиб, сайлга чицадиган булишибди. Эртасига
эшон билан Зумрад пошша йулга узларига кийим-кечак,
озиц-ов^ат ва отларига хам см-хашак олиб, йулга райо­
на булишибди. Улар кетаверпшибди, кетаверишибди,
йул юришибди, й;ул юришсаям мул юришибди. Узлари
^ам, отлари хам чарчабди. Бир ерга келишгач, дам ол-
моцчи булиб тухташибди. Улар, атрофда ^еч ким йу^ми-
кин деб царашса, бир ерда алланиманинг милтиллаган
ëpyni тушиб турганмиш. Шунда Зумрад пошша эшонга:
— Анави ерда уй булса, зора эгаси бир кечалих жой
берса,— дебдн.
НруF милтиллаб турган ерга боришса, бир уй эмиш,
зшикнн та^мллатишса хеч ким чицмабди. Аста-секин
йуталиб, овоз беришса >^ам -\еч ким очмабди. Шунда
зтиик::;: тс п и б о íiío, а Султан
экан, Зумрад пошша:
— ïïÿi\, у н д ан цнлманг. ь а л к и биров бетобдир, бал-
кнм аёл-oèrç ечиниб утирганднр. Эркаги йуклигидан оч-
маётгандир. Эшикни очмасалар уни тепиб очиб, ичкари-
га кириш ёмон одатлигини биласиз-ку, эшоним,— дебди.
Эшон:
— Булмаса нима цилай, таш^арида цолиб кетамиз-
ку,— дебди. Зумрад пошша, цаттицроц тациллатинг, де­
ган экан, эшон rçarrnrçporç тациллатибди. Кейин: «Бу
уйда ким бор, ким?»— деб овоз цилган булибди. Гапни
уйнинг ичидаги кишилардан эшитинг.
Бу уйда бир чол билан бир кампир яшар экан, чол
жудаям яхши одам булиб, жудаям ме^мондуст ва одам-
ларни жудаям севар экан. Кймда-ким: «Х°й, бу том ичи-
да ким бор?»— деб эшик тациллатиб келса, яхши кутиб
олиб, ме^мон цилишга, ^ожатини чи^аришга ^аракат
цилар экан. Кампир булса, узидан боища ^еч кимни
яхши курмас, кимда-ким: «^ой, бу том ичида ким
бор?»— деб келиб-цолса, эшикни очмас экан. Эшон би­
лан Зумрад пошша ташцарида туриб эшикни та^ил-
34

www.ziyouz.com kurubxonasi
латишганда ^ам ичкарида чол билан кампнр миш-миш
цилишаётган экан. Чол: «Ме.\мон келди, эшикнн очай*
лик»,— деса, кампир: «Иу^, очма, келган жойига кета-«
версии»,— деб очтирмаётган экан. Чол туто^иб кетиб!
«Э, сени i^apa-ю, уйингга ме^мон келса-ю, эшикнн оч-«
масанг, бу ^андай ran?»— деб эшнкнн очиб, эшон би-.
лан Зумрад пошшани куриб:
— Э, келинглар, келинглар, цанн ичкарига мар^а-.
мат, мархамат!— дебди. Камппр чолининг келган ме^-
монларни уйнга таклиф ^илганндан аччири чи^иб,
ичида эрини тозаям ^аррабди. Ноиложликдан мехмон-
ларни ичкарига киритибди. Уларга ^араб ичи йиглаб*
усти кулиб турган ^олатда:
— Майлп, кира ^олинглар, бнр кечага жой бор,—
дебди. Кампир шундай дермишу ^оворндан ^ор ёрарч
миш. Кампир билан чолнинг биттаю битта ягона ^из-
лари бор экан. Унинг номи Айшакалак экан. Айшака­
лак орзинг кани деса, ^улорини, цулогинг цани деса,
орзини курсатадиган |^из экан. Бир йирлаб берса борми,
уни тухтатгунча чол билан кампирнинг эси ун мартаба
кириб, ун мартаба чпцар экан. Кампир Зумрад пошша­
ни узи билап ^изи ултирадиган жойга киргизиб, эшон-
ни эса чол билан бонща ж о й га— эри яшандиган томга
жойлабди. Орадан бнр оз ва^т утгач, Айшакалак уввос
солиб йирлай бошлабди. Зумрад пошша:
— ^ а, синглим, ннмага йирлаяпсан?— деб сурабди.
Шунда кампир:
— К,изим, келган опамнинг калласини куриб цуяй,
деб йирлаяпти,— дебди. Зумрад пошша:
— Майли,. агар цизингиз бошимни куриб ^уяман,
деб йирлаётган булса, жоним билан кургазаман,— деб­
ди. Айшакалак Зумрад потцшанинг сочини кураётиб
калласига ништар тщкб олибди. Шунда Зумрад пош-
ща:
— Вой-ей-ей, цнзингиз бошимга нина тициб олди-ку,
она,— дебди. Кампир:
— Кизим сенинг куйлагингга ощиц булибди,— деб
жавоб берибди.. Зумрад пошша шу за^отиё^ куйлагини
ечиб, Аншакалакка берибди. Айшакалак куйллкни ц;уй-
нига тициб, тарин Зумрад пошшанинг бошини isapaii
бошлабди. Сочини куриб-куриб, яна бощига нищтар
ти^иб олибди. Зумрад пошша «вой,ий,ий», дебди. Кам­
пир: «>^а цизим, нега вой-войлаб цолдинг?»-— деса,
Зумрад пошша яна: «Кизингиз бошимга яна нина тицШ5
олди»,— дебди. Кампир: «Кизим сенинг зеби-зийнат-
35

www.ziyouz.com kurubxonasi
ларикгга оши^ булиб цолибди»,— дебди. Зумрад пош­
ша кулори, буйпи, ^улидаги зеб-зийнатлариии ечиб
берибди. Айшакалак Зумрад пошшанинг сочини цараб,
бошига ништар санчиб олаверибди. Кампир: « К изим
бошингдаги румолннгга ошищ»— дебди, Зумрад пошШа
бошидаги румолипи ечиб берибди. Кейин кавуш-махси-
сини... Хуллас, ^амма нарсасидан айрилган Зумрад
пошша цнп-ялангоч булиб к,олибди. Кейин шум кампир,
Зумрад пошшани чириб улсин, деб бир зиндонга олиб
бориб, ор^асидан итариб юборибди. «Жир-жирлашинг,
ичар ошинг», деб муштдай цуйруц ташлабди. Кейин
зиндоп устига бир талай тошни ардариб: «Энди бу ер-
дан чи^иб бубсан ёрур дунёга»,—>деб уйнинг ичига
кириб кетибди. Энди гапни зиндон ичидаги Зумрад
пошшадан эшитамиз. .
Зумрад пошша, э^, аттанг, бу ишлардан эримнинг
хабари йуц, бу жойда ётганимни билмайди» билса ке-
ларди, бу жодугарнинг цизи билан адабини берарди,
деб йиглаб утирган экан, бир дайди пишак’ нинг мов-
мов дегани эшитилиб ^олибди, Зумрад пошша зиндонда
туриб:
— Эй, жонивор мовимчам, зиндон огэидаги ана шу
товатошпн олнб ташласапг, манави муштдай цуйруц
сеники,— дебди. Пишак бу сузни эшитиб, уткир панжа-
ляпм билам тирнаб-тирнаб товатошни, алкисса, арда­
риб ташлабди. Зумрад пошша;
— Зй, уК'онпБСр пиШиК, ма, ол, с е к т а бу лам-
лик килади, бош эгиб ра^мат )^ам айтай,— деб мушук-
ка цуллук; к,илиб, таъзим ^илиб тирмашиб, ^ийналиб-
^ийналиб знндондан ташцарига чицибди. Зумрад
пошша зиндондан эсон-омон чициб олиб, уёц-буёвда
цараса, кузига бир кишлоц куринибди. Шу цишлоэда
аста бориб, бир уйга кириб, бир аёлдан эски-туски
куйлак-иштон, бошк;а уйга кириб бопща аёлдан румол,
яна бош^а уйга кириб, унинг эгасидан махси-калиш
олиб, устини бут цилиб олибди. Зумрад пошша эрим
эшонни ^ам бу жодугар менга ухшаб зиндон цилган ё
булмаса улдирган, деб хаёл килиб, эгнини бут цилиб
.олиб йулга тушибди. У кетаверибди, кетаверибди, жуда
куп йул босйбди. Зумрад пошша ^еч кзерда тухтамай
кетаётган экан, олдидан бир бури чи^ибди.
Бури Зумрад пошшага цараб: «Мен сени ейман»,—*
дебди. Зумрад пошша: «Кошиц тула цоним* йуц, орзинг

1 ПиШЯК — \1VUJVK.

а»

www.ziyouz.com kurubxonasi
тула гуштим ftÿrç, мени еб нима o6pÿ топардинг. Менн
егунча цутондаги сурувни есанг-чи»,— дебди. Бурн, су-
рув-сурув куйларни [^аердан топаман, дебди. Зумрад
пошша: «Ху, анави фиило^да бир кампир бор, ушанипг
сурув-сурув ^уйлари бор. К,оши^ тула ^они бор, орзинг
«гула гушти бор»,— дебди. Зумрад пошша шундай деб.
бурини узини ^ийнаган кампирникига rçapaô йулга со-
либ юборибди. Яна кетаверибди, кетаверибди, шу пайт
яна олдидан би-р она бури чик;ибд,ч. Она бури Зумрад
пошшага цараб: «Сени ейман»,— дебди. Зумрад пошша:
«К,оши^ тула к;оним fiÿrç, орзинг тула гуштим fiÿrç, мени
егунча ^утондаги сурув-сурув ^уйларни есанг-чи. Мени
еб нима обру топардинг»,— дебди. Она бури: «йуц,
сени ейман»,— дебди. Зумрад пошша: «Х[а, майли, куй-
мадинг. Лекин менинг ^ам бир шартим бор. Мени есанг,
цонимни торма-TOF судраб егин,— дебди. Bÿpn Зумрад
пошшанинг айтганига рози булибди.
Она 6ÿpH Зумрад пошшани TOFMa-TOF, адирма-адир
судраб, ^онини ок;изиб ебди. TOFMa-TOF, адирма-адир
Зумрад пошшанинг ^онидан ^ип-цизил гуллар униб
чи^ибди.
Гапни энди эшон билан шум кампирдан эшитинг.
Эрталаб туриб, шум кампир цизи Айшакалакка
Зумрад пошшанинг «ийимларини- кийгизибди, зеби-
зийнатлйрини тацтирибди. Бир дуо билан Айшакалак-
ни Зумрад пошшанинг ÿ 3H килиб цуйибди. ЧЮл эшонни
етаклаб уйдан чи^иб келибди. Чой-нон ичишгач, эшон:
— Энди бизга жавоб берсанглар,— дебди. Шум
кампир:
— Кечаси билан хотинингиз иккимиз гаплашиб
утирдитс, зап яхши хотинингиз бор экан,— деб уларга
жавоб берибди. К,изи Айшакалакка аста: «Ер ютгур,
яна (%айтиб кела ку'рма, narç ÿлдиpиб ^ям ан-а. Шу
эрингпи rçaTTiirç ушла»,— деб тайинлабди. Шум кампир
- шу гапларнм тайинлаб, цизиии эшоннииг отига минди-
риб юборибди.
Эндн гапни Зумрад пошшадан эшитамиз. Иук;, яна
■эшон билан Зумрадга айланиб олган Айшакалакдан
эшитамиз.
Эшон билан Айшакалак отга мингашиб йулда кети-
шаётган экан, олдиларидаи rçap хил гуллар чицибди.
Айшакалак эшонга: «Эшоним, отдан тушиб менга анави
гуллардац олиб берипг, бирам очилибдики, чиройлили-
гини rçapaur-a»,— дебди. Эшон шу зах;отмё^ отдан ту­
шиб, нкки дона гулни узиб, Айшакалакка берибди,
37

www.ziyouz.com kurubxonasi
икки донасини узига олибди. Эшон Айшакалакка: «Зум-
рад пошша, икки гулни, икки цулогингга та^»,— дебди.
Эшон узига олган икки гулни икки цулорига тацибди.
Гулни эшон тацса, бирам ^ид берибдики... Икки дона
гул эшоннинг цулогида ^ар турда очилаверибди. Айша-
калак гулни цулига олиши биланоц гул ^урий бошлаб-
ди. У гулни мекай, деб бурнига олиб борса, бурнини
тишлаб олибди. Айшакалак эшонга: «Вой-и-и, вой-и-и-и,
гулингиз Чурсин, бурнимни тишлаб олди?!»—-дебди.
Эшон Айшакалакка: «Сенга шухлик ^илаётгандир-да!»—
дебди. Айшакалак гулларни кулогига тащ ан экан, шу
захоти: «Вой-и-и, гулингиз цулогимни тишлаб олди»,—
дебди дод солиб. Эшон Айшакалакка: «Хархашангни
цуйсангчи, булмаса ^улингга олнб юр»,— дебди разаб
билан ба^ириб. Кур^иб кетган Айшакалак гул тишласа
^ам ноилож чидаб уйигача борибди. Зумрад пошша би­
лан эшоннинг уйида бирам катта ховуз бор эканки, унинг
суви тип-тиниц булиб, одам ичган сайин ичгиси келар-
кан. Айшакалак уйга етиб келгач, шу ^овузга цулидаги
туртта гулни отиб юборибди. У гуллар турт томонга
ёйилиб, туртта терак булиб кукарибди. Кунлардан кун
утибди, ойлардан ой утибди. Эшон урилли булнбдп.
Айшакалак сувга борса, ^алиги терак соясини олиб rço-
чар, ^овуздаги сувлар эса лой^аланиб коларкан. Этой
б о р с а тсрикпир таьзим ^илаетгандай эгилиб соя берар,
э^овуздаги сувлар эса тип-тиник булиб Ку;;
лардан оир кун Айшакалак эри бÿлмиш эшонга:
— Эшоним, шу теракларни кесиб олиб, боламизга
бешик, сумак, узнмизга эса коса-^ошик цилдирайлик,—
дебди. Бу ran эшонга маъцул тушибди ва устани олиб
келиб, болага бешик, ^^зларига коса, цошиц, товоц цил-
дирибди. Бешикка Айшакалак боласини беласа, боласи
^отиб-^отиб йирлайверибди. Агар Айшакалак коса, rço-
umrç билан овцат еса, улар орзини тишлаб олибди, uiÿp-
васи эса бирам тахир, аччиц туюлибдики орзига. Эоион-
да эса унинг акси эмиш: эшон шурва ёки ош еса, бирам
мазали, ширин б]^лармиш. Koca-rçouinrç уни силаб-сий>
палармиш. Айшакалак эшонга:
— Эшоним, теракдан цилинган бешикка боламни
беласам, цотиб-цотиб йирлаяпти, ундан цилинган rço-
шицда ов^ат есам, о р з и м н и тишлаяпти. Бир ran борга
ухшайди. Шунинг учун уларни ёцайлик,— дебди.
Эшон;
— Нега теракдан булган ^ошицда шурва ичсам.мен-
га з^еч нима цилмайди, ундан ясалган косадаги inÿpea
38

www.ziyouz.com kurubxonasi
мазалитЮ, сени тишлайди, боламизни йиглатади,— деб-
ди. Шунда Айшакалак:
— Ецамиз, бÿлмaca бешик боламизни тишлаб, rço-
iimrç of 3hmhh йиртиб, з^еч з^ам тинчлик бермаяпти,—
дебди. Эшон:
— Дай, майли, узинг биласан энди,— дебди. Айша­
калак уларнинг з^аммасини тандирга ё^ибди. Шундай
цилиб, кунлардан кун утибди, ойлардан ой утибди,
эшон билан Айшакалак кунини куриб яшайверибди.
Кунлардан бир кун эшон одамлардан: «Эшоннинг хотина
бу Зумрад пошша эмас, бу — шум кампирнинг цизи
Айшакалак. У се^ри бшГан Зумрад пошша булиб ол-
ган»,— деган гапни эшитиб цолибди. Эшон олдинига
одамларнинг миш-миши, деб бу гапга з^ечам ишонмаб-
ди. ^амма гапиравергач, эшон Айшакалакни синамо^чи
булибди. Бир куни узини ухлаганга солиб, кузини юмиб
ётса, Айшакалак ташцарига чициб алламбало сузларни
айтибди. Шу пайт ойни булут цоплабди, .\амма томон
rçon-rçopoHFH булиб кетибди. Бир пайт К,ора девни ми-
ниб, шум кампир учиб келиб ^олибди. Айшакалак оиа-
си билан куришиб, сурашиб, уларни зиёфат ^илибдн.
Шум кампир эшоннинг устига келиб, уйгониб ^олса
чопаман, деб цилични буйни устида KÿTapn6 турибдм.
Айшакалак з^алиги К,ора дев билан айш-ишрат ^илиб-
ди. Шароб ичиб, маст-аласт булиб роса уйнаб-кулибди.
Эшон: «^ани, буёгини к;урай-чи, нима буларкин?»—
деб индамай ÿ 3HHH уй^уга солиб ётаверибди. Тонготар
пайтида шум кампир К,ора девга миниб, яна келган
томонига цараб учиб кетибди. Айшакалак аста келиб,
эшоннинг ёнига кириб, ухлаган булиб ётаверибди. Эшон
эрталаб з^еч нима ôÿviMaraHflaü ÿpHHÂaH турибди. Ке-
йин Айшакалакка rçapa6:
— Янги ёпилган тандирнон егим келяпти,— дебди.
Кейин Айшакалак нон ёпаётганда, уни ёнаётган тандир
ичига итариб юборибди. Угиллари:
• — Нима цнлиб ^уйдинг энамизни,— деб келиб эшок-
га осилишган экан, «К,ора девдан бÿлгaн з^аромилар
сенмисанлар»,— деб уларни з^ам тандирга тициб юбо-
рибди-да, каттакон харсангтошни уни oFsnra цуйибди.
Эртасига пишиб цолган Айшакалак ва унинг болалари-
ни тандирдан олиб, катта Toeorçrça солиб, тово^нинг бе-
- тига: «Улар TÿpT кунлик булиб келяпти»,— деб ёзиб
^уйибди. Айшакалак ва унинг болаларини аравага со-
либ, ÿHTa эшак билан юборибди. Бир пайт эшонникига
цушниси булган бир кампир кириб келибди.

39

www.ziyouz.com kurubxonasi
f - Vfлцы, Щу i^ofo3hh тандирларингда тутатиб олай,
деб келдим,*“ Дебди, Кампирга rçapa6 эшою
— Майли*майли, ена, мен розиман,— дебдн. Кампир
тандирда ^ороЗИНИ тутатаётиб, бир чиройли тошни Kÿs
риб ^олибди, J oiiihh олибди-ю, огзига ти^ибди, Эшон1
— Нимага ^лингизни огзингизга солдингиз, эна,-ч!
деган экан, камйир унга: ;
— Кулим куйди-да, утлим,— дебди. Кампир х;ациц
тошни огзига солганича, ц о р о з н и ёндириб олиб, уйига
жунабди. Кампир уйига келиб, калиги э^ацик; тошни
сапдирига солиб ^уйибди. Кампир цушнилариникига
- бориб гаплашиб ултириб келибди. Бир пайт уйига кел»
са, уйи топ-трза, саранжом-саришта эмиш. Кампир ^ай*
рои булибди. ЭртаСйгаям ^шнисиникига чициб, бир оз
з^аяллаб цолиб келса, уйидаги ;учовда ош пишиб турган
эмиш. Шундай цилиб кампир йуцлигида кири ювилиб,
но.ни ёпилиб цолаверибди. Кампир Цаерга бормасин, уйи­
га ^айтгач, ^амма ишлари ^илиб цуйилганидан ^айрон
буларкан. Узига узи: «Менинг бунчалик ишимни ким
цилиб цуяркин?»— деб дайрой бÿлaвepибди. Кунлардан
. кун утибдн, ойлардан ой утибди. Бир куни кампир бир
ërçrça кетганда ^алиги санди^дан ^ациц тош чи^ибди-да,
нозапип аёлга айлапиб, кампирнинг ишларини к,ила
бошлабд;:: уГшпп супурпбди, ьип ёниидн. Бир пайт кам­
пирнинг oërç товуши эшитилиб ^олибди. Нозап'ин жон-
хонятдя с?нди ^а :^араб югурибды. Сандиеда кирает-
ганида сочининг ярмини 'сандицнинг огзи тишлаб ко-
лзтбдп. Каш пир уйига кириб уец-буекда rçapaô, х.амма
иш и,илинганини куриб янада хурсанд булибди. «Ким
^илдийкин?»— деб ён-атрофга караган экан, кузи
сандицдан чициб турган сочга тушибди. Дарров сан-
ди^нинг олдига бориб:
— Ажинамисан, гукинамисан, одам боласимисан,
кимсан, нимасап? KŸPKMai агар инсон боласи булсанг,
мен ^ам инсон боласнман, к,урцмай чицавер!— дебди.
Номаълум нозанин, яъни сандивдан чи^^ан тошдан
одамга айланган хоти» тилга кириб шундай дебди:
— Эй, она, мен сиз эшонннкидан ут олгани бориб,
огзингизга солган j^arçurç тош бÿлaмaн,— жодугар кам­
пир бошига солган ^амма кулфатларни Зумрад пошша
кампир энасига бирма-бир айтиб берибди,— охири тан­
дирда ётганимда сиз олиб огзингизга солиб, уйингизга
олиб келдиигиз. Шундай буёи сиз уйдалигингизда сан-
ди^да, сиз бир ёк^ка чик^аниигизда санди^дан чи^иб,

40,

www.ziyouz.com kurubxonasi
www.ziyouz.com kurubxonasi
одамга айланиб, ишларингизни бажариб юрибмаи,—
дебди. Кампир хурсанд булиб, унга ра^матлар айтибди:
— Энди очицда юраверинг, мен сизга она, сиз менга
циз булдингиз. Менинг фарзандим flÿrç эди, турмушим-
нннг шериги, улигимнинг эгаси — ^изимсиз,— дебди.
Зумрад пошша энам деб, кампир ^изим деб, яшайверн-
шибди. Кунлардан кун утибди, ойлардан ой уткбкл. Кун-
лардан бир кун эшоннинг сигири келиб, кампирнинг
галласини еяётган экан, уни куриб цолган Зумрад
пошша: «Эй, жонивор, менга эганг нима вафо цилув-
ди-ю, сен нима вафо цилардинг!»— деб сигирнинг сони-
га бир шапалоц урган экан, унинг беш панжаси ÿ p H H -
дан i^oh отилиб чицаверибди. Сигир уйига бориб, эшон-
га дуч келибди... Эшон бир куни кампирни куриб:
— Эй, она нимага сигиримни уриб, цонатиб уйимга
юбординг?— деб сураса, кампир:
— Мен сигирингни курганим йу^, уриб цонатганим
^ам йук,— дебди. Эшон ^айрон булиб:
— Бу'лмаса сигиримни ким уриб, ким ^онатади?—
дебди. Кампир, билмасам, деганча уйига кириб кетиб-
ди. Эшон ^аад ^айрон булиб, уйига кетибди. Кунлардан
бир кун эшон кампириинг уйи олдидан йтаётиб кузи
t»ир цнзга тушиб цолибди. «Кампирнинг кизи йук эди,
Су ким булдийкин?»— деб хайрон булибди. Киз эшон-
iiurir кулига исси^ куринибди. Эшон кампирнинг олди-
га келиб:
— Эй, она, уйингдаги киз кимнинг цизи. Менинг ку-
зимга иссиц курннди. К,изинг йу^лигини биламам,—
дебди. Кампир эшонга rçapitàs
— Эй, эшоним, тандирингдан олиб келган rçarçnrç
тош шу 1$из булади,— деб бор гапни айтиб берибди.
Шундан сунг эшон кампирнинг уйига кириб, Зумрад
пошшанинг овозидан таниб, оёЕига йицилиб, минг бор
кечирим сУрабди. Бош эгиб таъзим цилибди. Зумрад
пошша кечирибди. Эшон Зумрад пошшани олиб, уйига
цайтиб, севинганидан цир^ кечаю rçnprç кундуз тую-та-
моша килиб, хал^нинг яна бир карра ол^ишига сазо-
вор бушбдн.
Энди гапни шум кампирдан эшитайлик.
Ш ум кампир цизимдан хабар üÿrç деб, уникига бор*,
мо^чи (Sÿ/шбди. Кора девни ча^иртириб:
— Мен и цизийникига олиб борасан,— дебди. Д ев:
т - К,изинг алла^ачон бола-ча^алари билан тандирда
куйиб ^лган, \ал и хабяоинг йу^ми,— дебди.— Эшон

А»

www.ziyouz.com kurubxonasi
аввалги сен хароб цилган хотинини топиб, у билан
тинч-омон яшаяпти,— дебди.
— Ёлгон айтасан,— деб кампир девни бнр тепган
экан, Кора девнинг жа^ли чициб:
— Бор-е, сенга хизмат цилгандан кура TOFy тошлар-
га хизмат ^илай,— деб осмонга кутарилиб, учиб кетиб-
ди. Шум кампир узига ^араб булиб хизмат циладиган
^айвонларга учраб, цизимга олиб борасанлар, дебди.
Х,айвонлар кунишмабди. Шум кампир ундай киламан,
бундай киламан, дуо билам хаммангни тошга, дарахтга,
ут-сувга айлацтнриб цуяман, деб и^ркнтибди, Шунда
она бури:
— Эй, шум кампир, мен сенга ойна, raporç, нина бе-
раман, агар сен шуларни ишлатсанг, ^изинг билан не-
вараларингга тез етасан,— дебди.
— Берсанг тезро^ бер, кейин мени миндириб, цизимга
олиб борасан,— дебди кампир. Она бури ойна билан
таро^ни кампирга бериб:
— Дарё келса ойнани, урмон келса таро^ни, чул кел-
са нинани ташлайсан. Улар сени манзилингга тез етка-
зади-цуяди,— дебди.
Кампир уриб-суриб бурининг боласипи цизининг
ёнига олиб боришга кундирибди. Уни миниб, цулогидан
ушлаб, йулга чи^ибди. Жамики ^айвонлар, илоё, йулда
манзилига етмай ÿлиб кетсин, деб цолишибдм. Шум
кампир бурига мингашганича йул юрнбди, йул юрса
^ам мул юрибди. Кетавериб, кетавериб, тулнб-тошиб
оцаётган дарёпинг устидан чициб цолибди. Кампирга
цараб она бурининг боласи, онам айтганидек, дарёга
ойнани ташла, дебди. Шум кампир ойнани дарёга таш-
лабди. Кейин бурини минганича жон^олатда узини
дарёга отибди. Дарё тошгандан тошиб, ер юзини сув
босибди. Кампир бурининг белини цучоцлаганича, ана
ÿлдим, мана улдим, деб дарёда оциб бораверибди. Бир
оциб-бир чукиб, охир« бир ердан чи^иб ^олибди:
— Онанг мени улдирмоцчи экан, ниятига етолмади.
Энди сен мени циэимга етказасан. Етказм асанг улдира-
ман. Улсам ^ам сени бирга олиб кетаман. Мендан цо-
чиб 6ÿncaH,«— деб она 6ÿpn боласииинг устига чициб,
сочй билан уни ураб боглаб олиб, йÿлгa тушибди.
Кетаётса, бирам ба^айбат катта урмонга дуч келибди,
шум кампир унга тароцни ташлабди, Бирпасда ^рмон
цалинлашиб, з^еч ким утолмайдиган чангалзорга айла*
нйбди. Кампир бйр тишини суруриб^’чап ^ л и г а олиб,
дарахтларни кесиб, арралайверибди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
Иик;илган дарахтларни б^рига уёц-буёеда ташит-
тириб, йул очаверибди. Бир пайт урмон тугаб, дашт
бошланибди. Шум кампир бурига ^араб:
— Онанг мени урмонда улиб кетади, деб хаёл цил-
ган экан. Иук, мен улмайман,— дебди. Бурининг жа^ли
чи^иб, уни еб куяй дебди-ю, олишса кучи етмаслигини
билиб, индамабди. Яна йулга чи^ишибди. Кетавери-
шибди-кетаверишибди, чулда кампир чан^аб тили оси-
либди. Бури ^ам у.ориб-чарчаганидан ^аллослаб юрол-
май цолибди. Юра-юра бир тиканзор устидан чициб цо-
лишибди, Шундай тиканзор эмишки, одам тугул ^зйвон
^ам ичига оралаб киролмасмиш. Бури: «Юролмайман,
оёцларим цонади»,— деса, унга: «Улдириб, гуштлари-
нгни ейман»,— дебди шум кампир удагайлаб. Бури
йирлаб-сикта,б, тиканзорни боси.б ута бошлабди. Шум
кампирни таппа босиб, еб цуяй дермиш-у, унга басма-
бас келолмаслигига а^ли етиб индамасмиш. Бури ^еч
^ам юролмай ^олгач, сочи билан уни боглаб олиб, шум
кампир ерга тушиб узи юра бошлабди. Оё^лари шили-
ниб, цонаб кетсаям юраверибди. Шунда бурининг бола-
си:
— Онам айтган нинани ташла, балким йул очилар,—
дебди. Кампир шум булсаям, жуда ла^ма экан. «)^а,
айтгандай-я», деб цуйнидаги нинанн ташлабди. Бир
паит тиканлар усиб шум кампирни ураб олибди. Шум
кампир: «Вой оёрим-, вой бикиним, вон кутим, вог-;»,
вой-й-й бошим!..»— деб бак;нраверибди. Бирпасда тикан
кирмаган жойи колмабдн. Чмдолмай ппкплган экал,
тиканлар баттар санчилнбди. Кампир курцканидан
юраги ёрилиб улибди. Бурининг боласи: «Хайрият, шум
балодан кутулдим-а»,— деб орцасига ка-чтибди. )^ай-
вонлар шум кампирдан кутулганларига хурсанд булиб
яйрашибди. Ахир, у куринган хайвонни куркитиб олиб,
«сени у циламан, сени бу ^иламан»,— деб итдек ишла-
тар, ишламайман, сенинг йулингга юрмайман, деса ул­
дириб, гуштини ^алигача ер экан-да. Буни чоли >*еч хам
билмас экан, аслида у э^ам кампир билан куРККаниДан
турар экан.
Шум кампирнипг тиканзорда улиб, гушти ^айвон-
ларга талаш-талаш ем булишда цуяйлик-да, энди гапни
эшон ва Зумрад пошшалардан эшитайлик.
Эшон билан Зумрад пошша угил куришиб, а^ил
яшайверибдилар. Эшон шум кампир улиб, ^айвонларга
ем булганини одамлардан эшитиб, ёнига икки-уч та-
ниш-билиш, ёр-дустини олиб, шум кампирнинг цуррони-
44

www.ziyouz.com kurubxonasi
га борибди. Унннг эри— чолни яхтиилик билан купди-
риб, уз унига олиб келиб, у билан ота-бола тутиниб
яшай бошлашибди. ^айвонлар кам уларникига борди-
келди цилишиб, з^амма ах^л-инок, шум кампирдан, Ай-
шакалакдан кутулганларига шукур ^илиб, эсон-омон,
сог-саломгт узок умр куришибди. Ана энди эртагим
^ам тамом,

www.ziyouz.com kurubxonasi
Г У Л У Я Л А Р БИ Л АН Ц А Л А Н Д А Р Б Е к

К ир бор экан, бир йук экан, цадим утмиш за-


монда бир подшо юрт cÿpa 6 ÿTran экан. Шу
г; : дшонинг ёши бир жойга бориб колсаям, бирон-бир
фарзанд курмабди. Табибга боктирибди, фолбинга фол
очдирибди, бари бир бола курмабди. Авлиёларга яли-
нибди, эшонларга суратибди, бари бир на урил, на киз
курибди. Кунлардан бир кун вазир-уламоларини, юрти-
даги барча цуръачини саройига ча^иртириб, уларга
царата шундай дебди:
— Менинг белимдан кучим, тиззамдан мадорим ке-
тиб, каР и6 цолдим. Шу ва^тгача бирон-бир фарзанд
курмадим. Узиигларга аёнки, оркамдан йиглаб колади-
ган на кизим бор, на урлим. Подшолигимни топшира-
диган кишим з^ам йук. Энди нима кил, деб масла^ат
берасизлар. Маслахат сураб сизларни чакирднм,—
дсбди. Хеч кимдан садо чицмабди. Подшо гапинн яна
кайтарибди. Яна з^еч кимдан садо чикмабди. Подшонинг
кузлари конга тулиб, тили кескир исфихон'га ай-
ланибди-да:
— Маслахат берсаларинг-берганларинг, булмаса
>:аммангнн гумдон к илама1'! — Де б бакирибди. Х,амма
утирганлар нима дейишини билмай, бошлари коти0
т'.пгян экян. Жнйпакапя леган кишлокдан келган бир
куръадоз урнидан турнб, одоб билан:
— ИЩаншо^им, бир кошиК коннмдан кечсангиз,
мен бир OFH3 ran айтсам,— дебди. Подшо:
— Кечдим, айт,— дебди. Жийдакапалик кУРъаД °3:
— Подшо^им, шу кунгача канча хотин олганлар?—
деб сурабди.
— К,иркта хотин олганман, аммо з^аммаси турмае
чикди,— дебди подшо. Куръадоз:
— Хотинларингизнинг з^аммаси подшо кизл аРи. яъни
мгликалар, бойвучч-алар, шундайми?— деб cÿp-абди.
Подшо:
— Шундай, шундай, нима ran эди?— дебди. К,уръа-
доз:
— Маслахатим шуки, узок бир кишл 0КДан бир сер-
фарзанд одамнинг кизига уйланиб куринг-чи, зора фар­
занд курсангиз. Кишлокилар бизга ÿxuia 6 сербола бу*
лишади.

1 И сфахон циличи.

46

www.ziyouz.com kurubxonasi
Подшо уйланиб доли бди. « T y F p n - д а , — дебди ичи-
да,— шу кунгача уйланганларимнинг з^аммаси узнмга
ухшаган подшозодалар, казо-казоларнинг цизлари.
Кани, цишлоци цуръадознинг айтганини з^ам цилиб ку-
рай-чи. Худога маъ^ул тушиб, мен з^ам бирон-бир
фарзанд куриб, эл-юртга туй берсам»,
Сунгра вазирига кф аб :
■— Сен нима дейсан?— деб сурабди.
— Подшо^им, маъцул ran. ^ани, бирон-бир серфар-
занд кишлоцининг цнзига. уйланиб куринг-чи, зора би­
рон-бир фарзанд тушб бериб, орзуларингиз ушалса,—
дебди у. Вазирнинг гапи маъцул тушнб, кишло^ларга
жарчию совчилар жунатибди. Совчилар эшикма-эшик
юришибди, жарчилар: «Кимда-ким серфарзанд булса,
гузарга й и р и л с и н . Подшоз^имиз улардан бирига куёв
булмо^чилар-р-р!»— деб жар солишибди. Бир кун утиб-
ди — гузарга з^еч ким келмабди, икки кун утибди — гу­
зарга з^еч ким келмабди. Совчилар з^ам з^еч ниманинг
уддасидан чидолмасдан ордоларига дойтишибди. Бун-
дан хабар топган подшонинг чаёндай ^азфи келибди,
илондай зазфи чи^ибди. Вазирга дораб:
— Ит кишлоКилар цизини мендай подшоз^ларига
бермаса, з^аммасини циличдан утказдириб, кузини очиб
Куяман! Вой итваччалар-ей, мендай подшоз^ цизларини
хотинликка олмоцчи булибди-ю, яна ноз цилишса-я!..—
деган экан, доно вазири:
— ЛЩаншоз^им, кишло^ликларнинг бирови кизини
бериб, сизни узига куёв цилуб олгунига додар тарии
бир оз сабр цилайлик,— дебди. Подшоз^ рози булибди.
Тарин совчилар туда-туда булиб цишлокма-цишлоц
подшога хотин излаб кетишибди, жарчилар жар соли­
шибди. Аммо з^еч ким, цизимни подшога бераман, деб
на совчиларга айтибди, на гузарга йирилибди. Бу гап-
дан хабар топган подшонинг газаби дошдозондаги ош
масаллиридай цайнаб, кузига ^т тулиб, тилидан заз^ар
томиб, вазирига дораб шундай дебди:
— Олдинги сафар сенинг ¿лпингга кириб уша итвач-
чаларга тегмаган эдим. Энди биронта цишлоцини дол-
дирмай, дотлиом циламан!— дебди.
Доно вазири:
— Шаз^аншоз^им, бир яхши бор, бир ёмон, деганлар.
Бирон-бир яхши одам чициб сиз билан цуда-анда 6 J-
лар. Шошилманг, сизнинг цаз^рингиздан цурцнб з{еч ким
цизини бермаётгандир. Андак сабр дилинг, агар дот-
лиом ^илсангиз, з^амма цирилиб кетиб, сизга хотин бу-

www.ziyouz.com kurubxonasi
ладиган ^еч ким цолмаслиги мумкин-да!?— дебди.
Подшо яна куниб, шаштидан тушибди. Тагин совчилар
тугун-тугунларини кутариб олиб, подшо^имизга ким
цизини беради, деб кишлокма-^ишлоц кезишибди, жар-
чилар жар солишибди. Аммо-лекин ^еч ким, мен цизим»
ни подшога бериб, уни куёв оламан, деб на сов-
чиларга айтибди, на жарчилар айтган гузарга йигилиб-
ди. Энди вазир ^ам хавотирга тушиб цолиб, чузи
кишло^ка — подшога хотин излаб кетибди.
Вазйр подшога хотин излаб-излаб, бир жойга бориб
долибди. Икки-уч де^дон цуш ^айдаб, экин экиб турган
экан, вазир уларнинг олдига бориб, бор гапни айтиб:
— Агар подшо^имизга тугиб берадиган хотин топ-
масак, у ^аммани тирдан утказиб, цатлиом ^илади,—
дебди. Де^к;онлардан бирови:
— Та^сир, жуда муаммо бир нарсани айтиб, боши-
мизни к°тириб куйдингиз-ку? ^аци^атан ким ^ам-под-
шо^га, мана кизимни хотинликка ол, дейди. Улса-ула-
дики, цизини бермайди,— дебди.
— Бизга ухшаган паст табак;адан подшонинг узи
^ам хотин олмас-ов,— дебди ёнида турган шериги,
Улэрдзн бири:
— Тацсирга ё-рдам бермасак, булмайдиганга ух-
шяйли. Менда бир фикр турилди: утган йил цазо цилган
ра^матлик Усмон машрабдан ун олшта иола цолд;;.
Шулардзп ун бетптаги киз. Бечора йуксилликдан улиб
кетди. Болалари куча-куйларда хору зор булиб юрнбдн.
Шунга совчи цуйилса ^андай буларкин? Опаларининг
цуйнига КУЛ солиб курилса, балким бирон-бир цизини
беришга рози булар,— дебди. Вазир хурсаид булпб:
— Туррн айтасиз, онаси кунса, яхшилаб ювиб-тараб
подшо^имизга рубару циламиз,— дебди. Улар шу ^а-
рорга келиб, Усмон машрабнинг заифасига учрашибди.
Олдинига кампир, кизимни шо^ингга бермайман, узим-
га ухшаган камбагалга бераман, деб оё^ тираб олибди,
кейин шаддод кенжа кизи Асилгул:
■— Опажон, мени подао^га беринг, уни ^ам йулга
солиб бахтли циламан, сизларни ^ам бир умр му^тож-
ликдап кУтКараман,— дебди. Онаси ноилож кунибди.
Совчи канвопплар цизпи ювиб-тараб, пардозу андоз
Килйб, подшога курсатишибди. Подшога куриниш бе-
рншдан олдин Асилгул юзидаги пардозу андозни ювиб
ташлаб, куя суртиб, сочини тузитиб, алвастига ухшаб
олибди. Подшо. царасаки, бир бадбашара, хунук; соч-
лари алвастиникига ухшаб тузгиган кампирсимон хотин
¡48,

www.ziyouz.com kurubxonasi
турган эмиш. «Э^, та^дирим КУРСИН, шундо^ сув нчса
томоридан, сабзи еса би^инидан куринадиган нозанин,
жонон хотинларим турса-ю, шу ис^ирт билан бир кур-
пада ётаманми?»— деб подшо ижирраниб турган экан,
Асилгул:
— ^а, .ша^аншох, гапиргингиз келмаяпти. ё к айтиб
кетаверайми? Кет десангиз, з^озирок кетаман,— дебди.
Ноумид шайтон, дейдилар, Фарзанд куриш умидида
булган шсц:
— йук. Цол!— дебди, Аммо никоз^ кечаси з^ам к;у-
шилмабди. Эртаснга з^ам кушилмабди. Уч кун деганда
подшо ноилож Асилгул билан кушилибди. Буни каРа'
нгки, асил аслига тортади-да, уша куни кечаси Асил-
гулнинг буйида булибди. Буни эшитган подшо кувон-
гандан-кувониб, Асилгулни з^еч кимга ишонмай, узи
пойло^чилик ^иладиган булибди. Унинг айтгани-айтган,
дегани-деган булибди. Кундан кун утибди, ойдан ой
;утибди. Тукциз ой, туадиз кун, тук^из да^ик;а утгач,
Асилгул бир эмас, учта тойло^дай урил турибди. Под-
шоз^ кУвонганиДан юраги ёрилиб ^либ колай дебди-ю,
аммо улмабди! Подшо^ цирк кечаю киРК кундуз юртга
ош бериб, урилларидан бировининг отини Искандар,
иккинчисиникини Самандар, учинчисиникини К аланДаР
деб куйибди. Ака-укалар кун сайин, ой сайин усиб-ул-
райиб, тез волга етишибди. Олтидан утиб еттига етиш-
гач, мактабга цатнаб уций бошлашибди. Катта акалари
У^ишга з^авас куйишмабди-ю, аммо К аландарбек у^иш-
га жуда ^ам катта з^авас цуйибди. Акалари болалар
билан уйнаб, вактларини уйин-кулгу билан утказишса,
Каландарбек нуцул китоб утибди, вацтини домласи
билан савол-жавоб цилиш, ундан сураб-урганиш билан
^тказибди. К аланДаРбекнинг узи ^ам бакувват, каДДи*
комати келпшган, буй-басти куркам бола булиб усиб-
ди-да. К ала-нДаРбек бощининг цок уртасида битта тил-
ла сочи булиб, унинг толаси киРК газ экан. Бола тилла
сочини салласи тагига бекитиб, з^еч кимга курсатмас
экан. Кунлардан бир куни домласи куриб цолиб; «Э-э,
бу бош^ача бола экан, хали ундан зур киши чицади»,—
деб янада астойдил мезф куйиб, у^итаверибди. Калан*
дарбск ун бешга етганда билмаган нарсаси, уцимаган
китоби цолмабди. Куч-цувватда унга ^еч ким тснг
келолмайдиган булибди. Каландарбекни домлада у^пш-
га куйиб, эндиги сузини отасидан эшитайлик.
Отаси борда вазиру уламолари билан айш-ишрат
цилиб ултирса, бир ^уш' учиб келиб дзрахтга ку[1ибди-
.4— 19 49

www.ziyouz.com kurubxonasi
да, бирам сайрабдики, ултирганларнинг ^аммаси з^уч
шидан кетибди. Бир пайт ^аммаси узига келиб дарахт-
га ^арашса, куш й^к эмиш. Подшо дарахтга я^инроц
бориб караса, куш кунган жойда битта тилла пат оси­
лив турган эмиш, Патни дарров олдириб тушибди.
Патнинг ялт-ялт ялтирашидан зимистон бор худди
кундуздагидай чаророн булиб кетибди! Х|амма: «Вой
худо, вой худо, .бу цандай сир булди?! Битта куш пати-
га бутун бор ёришиб кетса-я?! É кудратингдан!»— деб
ёкасини ушлаб, куксига тупуриб, .\айратда к°либди.
Подшо кулига патни олиб:
— Уч кун му^лат, шу кушни топасанлар, топсала-
ринг — тинч куяман, топмасаларинг — каммангни дорга
торттираман!— дебди. Вазир бошлик подшо аёнлари,
уламолари дарров фолбинларни ишга солишибди. Фол-
бинларнинг фолига бундай куш тушмабди.
^уръадозларга кУРъа гашлатишибди. ^уръадозлар
Курьасига бундай куш тушмабди. К,ушбозларни туп-
лаб: «Шундай пати булган кушни курганмисизлар?»—
дсб с$рашнбди. Улар: «Курмаганмиз»,— деб жавоб бе-
ришибди. Юртдаги барча овчиларни туплаб, шу савол-
ни беришган экан, улар ^ам куришмаганини айтишиб-
ли. Подшо вазирини чакириб, кушни топдингларми,
дсбди. Вазир, тополмадик, дебди. Подшо жаллод чаки»
рнб. унинг хамда бошкаларнинг калласини олдирмокчи
булган экан, вазир:
— Т П я х я н ш о х и м яня уч kvh мухлят бепинг. топамиэ.
Ушанда ^ам тополмасак, калламиз жаллодингиз болта-
си остида булаверсин,— деб ялннибдн. Подшога инсоф
бериб, рози булибди.
— Агар уч кунда Jiu a КУШНИ топсаларинг топганла-
ринг, тополмасанглар — аввал териларингни шилдира-
ман, кейин таналарингни дорга торттираман!— дебди.
Вазир худога шукурлар айтиб, унига келиб,. нима к и"
лишни, подшо айтгаы кушни кандай топишни уйлаб, тоза
боши коти бди. Аммо э^ечам уйига етолмабди.
Вазнрнинг бир киэи бор эди, уйда ^лтирса )^ам \ам -
ма ишдан хабардор булгич эди. Отасини хаф а ^олда
нуриб, нима гаплигини сурабди. Отасидан ran ннмада-
лигини бнлгач:
— Ота, бу кушни подшонинг кенжа урли топади. Бу
ишни сиз ^ам, бошкалар ^ам удда килолмайсизлар. Ш у
болани ишга солинглар,— дебди. Вазир ^изининг бу
гапидан ^айрон булган экан, кизи:
— Тушимда аён булди. Подшонинг кенжа ^ р л и н и н г
50

www.ziyouz.com kurubxonasi
бошида олтин сочи бор. Шу соч ким цаердалигипи, ол*
ти йилдан кейин нима б^ишини айтиб туради. Тушим*
да кенжавойнинг олтин кокилини куриб цолдим,— деб-
ди. Вазир цизининг сузларидан хурсанд булиб, ÿpAara
цайтибди. Подшо муддат тугади, деб хаммани урдага
йигдирибди.
— 1^ушни топдингларми? ^аерда яшашпни бнлдимг*
ларми?— деб сурабди. Вазир:
— Топдим, шохим,— дебди.— Агар бир rçomurç rço*
иимдан кечсангиз, айтай,— дебди. Подшо:
— Кечдим, айт,— дебди. Вазир:
— ^ушларни ÿFИллapингиздaн бошк;а ^еч бир зот
топа олмайди,— дебди. Подшо угилларини чацирти<
•риб келибди-да, вазирнинг гапини айтиб, унинг ÿ 3HAaH
яна бир бор эшитишларнни талаб к;илибди. Вазир
ша^зодаларга цараб:
— ^урматли ша^зодалар, оталарингиз излагая rçyui*
ни сизлардан бош^а киши тополмас экан. Райрат ка*
марини белга боглаб, ^иммат отига миииб, фарзандлик
бурчини англаб, сафарга отлансаларинг, цушии топиб
келиб, ша^аншо.^нп хурсанд ^илишларннг турган ran,—■
дебди. Бу гапни эшитиб катта акалар нима дейиш-
мабди. Кенжа утил: «Мен бораман десам одобдан бул*
мае. Олдин акаларимга навбат. Уларга rçapa6 иш ту*
тай»,— деб индамай турибди. Вазир гапни яна такрор*
лабди, подшонинг катта угилларидан яна ran чи^мабди.
Вазир учинчи маротаба цайтарганида, кенжа ^^гил:
— Отам истаган цушни мен топиб келаман!— дебди.
Шунда акалари, кичик укамиз, мен бораман, демагаи-
да 6oiurça ran эди. Энди биз ^ам цушни излашга борма*
сак булмас, отамизнинг кунгли ту'лмас, дейишиб, ва*
зирга ^арата:
— Отамиз бир цушни истаган эканлар, биз ундан
унтасини топиб келамиз,— дейишибди. Подшо угил-
ларининг жавобидан хурсанд булиб, катта угилларига
жавоб берибди. Кенжаси, мен ^ам бораман, деган экан,
шо^:
— Болам, сен з^али ёшеан, акаларинг бориб цушни
олнб келишеин, сенга ^ам бир юмуш чициб долар, сен
^ам кетсанг, мен елризланиб цоламан,— дебди. Кенжа
угил:
— Отажон, мени ёш дедингиз, ёш булсам ^ам ака-
ларимдан атиги икки-уч даци^а ёшман. Унинг устига
мен бормасам, акаларим, «укам цолиб, биз кетдик», деб

51

www.ziyouz.com kurubxonasi
хафа булишади. Яхшиси, менга жавоб беринг,— дсбди.
Подшо кунавермагач, вазир аралашиб:
— Майли шо^им, ша^зодага жавоб беринг,— дебди.
Подшо ноилож кенжа углига жавоб берибди.
К,аландарбек кирк кун му^лат олиб, исфихон зулфи-
Корини ёнига осиб, отхонадан бир отни танлаб миниб,
афт-башарасини танимайдиган циёфага солиб, отаси
истаган кушни излаб йулга тушибди. Отини ^уюндек
чоптириб, узо^ йул юрибди. Йул юрса ^ам мул юриб
бир жойга бориб к,олибди. Кграса икки киши бир-бнри
билан, «йуц, сен улдан, йук, мен бундан», деб ёца олн-
шиб, жанжаллашиб турган эмиш. Уларга як;инрок борса,
акалари эмиш. Каландар улар.ни танибди, аммо улар
К,ал.андарни афт-башарасини ^згартириб олганидан
танишмабди. К^аландарбек акаларига цараб:
— Х,ой, акалар, з^еч нима йук шундоц жойда нима-
ни талашиб, ёкалашяпсизлар?— дебди.
— Талашамизми, ё^алашамизми ё ярашамизми, бу
бизнинг ишимиз. Сенинг неча пуллик ишинг бор? Бор,
йулингдан цолма,— дебди катта акаси. К,аландарбек:
— Узинглар биласизлар, бупти аралашмасам ара-
лашмабман,— дебди-да, йулига равона булибдн. Сал
юрган экан, каршисидан уч йул чицибди. }^ар бир йул-
1111 иг -бошнда сзуь бор эмиш. Бирннчисида «Бсрсо ке-
лар» деган, кккинчисида «Борса хатар», учинчисида
«Борса келмас» деган ёзувлар бор эмнш. К,аландароек:
«Х,а, акаларим шу йулшшг ^айси бирига боришни бил-
май, жанжаллашиб туришган экан-да»,— деб уйлаб
орк.аснга ^айтибди.
— Х,ой, акалар,— дебди яна уларга якин келиб,—
агар -шу йулдан бирини танлай олмай жанжаллашаёт-
ган булсанглар, менга яхшилаб КУЛ0К солинглар. Мен
«Борса келмас»га кетаман. К,ай бирикгиз катта бул­
санглар, уша «Борса келар»га борсин. К,олган куча
учинчимизга.
Бу 1-ап акаларг.а маъ^ул булибди. Шунда катта
акаси:
— \ой бола, кимсан, исмингни айт, танишиб, ака-
ука тутинайлик,— дебди.
— Ишим зарур, акалар. Насиб килса, кайтишда шу
жойда куришармиз. Шунда нима ма^садда -отга мнн-
ганимиз, исми шарифимиз ким, билиб, ака-ука тутинар-
миз,— дебди-да, отига камчи босибди. Остидаги оти у^-
дай учиб, «Борса келмас» томонга караб кетибди.
Каландарбек кеча демай, кундуз демай, йул босиб-
52

www.ziyouz.com kurubxonasi
ди. Юриб-юриб бир жойга бориб долибди. Кираса, бир
6 of етти пахса деворга уралиб цуйилган эмиш. Х^ар
пахсалар эмишки, ^улоч етмасмиш. «Бу жой кимники
булди?»— деб уйланиб турган экан, rçÿpFOHHHiir дарво-
заси очилиб, пацир кутарган бир з^абаш чи^иб келибди.
Каландарбекни к;уриб,унга:
. — Бу ердан тез кет, булмаса з^озир бошинг тананг-
дан жудо этилиб, ^штларинг хомталаш бÿлaди)— деб*
ди. ^аландарбек:
— Ким экан бошимни танамдан жудо этиб, гуштимни
хомталаш циладиган, билсак буладими?— дебди.
— Кимлигини билишни истасанг, ултирган жойида
учнб кетаётган цушни тутиб олиб огзига соладиган,
бир сипкоришига дарё суви етмайдиган К,ора девнинг
макони бу жой,— дебди з^абаш.— Разаби келса, осмон-
ни ерга, ерни осмонга т)'цнаштира олади!..
■— К °Р а девинг шунчалик ба^айбат зур экан — узн
нима иш ^илади, бу ерда 6 of 6ohmh , доровулми, ё rça-
ролми?— сурабди Каландарбек.
— Кора дев шу 6 ofhhht богбони з^ам, доровули ^ам*
*ой, одамзод, гапимни з^азил билма. Яхшиси кузига
куринмай, жунаб дол. Сенга ухшаганларни тутиб олиб
еявериб, суякларидан tof пайдо ^илди! Сен дуруст
одамга ухшайсан, бунинг устига ёш экансан. йулинг-
дан долма-да, кун куриб, ер босиб юр,— дебди \абаш.
Каландарбек:
— Яхшиси, OFañHH, мени ичкарига олиб кириб, ов-
дотлантир. К°рним жуда оч, отим з^ам оч долди. M e v
мон цилиб, яхшилаб туйдир-да, кейин йÿлгa солиб
юбор,— дея илтимос цилибди. «Дев сезиб долса, сени
з$ам, мени хам ;улдиради»,— деб з^абаш кунмабди. Ка-
ландарбек \/з сузида туриб олиб, «мез^мон цил», деб
^истайвергач, ноилож борнинг ичига олиб кириб, ме^-
мон кила бошлабди, отини отхонага борлаб, олдига ха-
шак солибди. Бу пайт К°ра дев борда fiÿrç экан, узо^
сафарда экан. Каландарбек дорнини туйгазиб булиб,
«■OFañHH, бирпас ухлаб, дам олсам майлими, жуда
чарчадим, отим хам узо^ йул'босиб чарчаган»,— дебди.
}^абаш: «Кара дев келишига з^али вак;т бор-ку, майли,
бирпас дам ола долсин», деб уйлаб:
— Мгйлм, аммо тезроц кетганинг маъцул,— дебди.
Каландарбек ггар-жабдурини бошига купнб, супага чу-
зилибди. KÿsH уйк;уга кета бошлаган экан, оти отхона^
дан олдига чикиб, уни ухлагани куймабди. Нега отим
безавталаняпти, деб кайрон булиб турган экан, бирдан
53

www.ziyouz.com kurubxonasi
эилзила б^лгандай ер титраб кетнбди, цатти^ шамол
турганидан дарахтларнинг учи ерга тегибди. ^аландар-
бек курцнб, ранги оцариб: «Бу нима?»— деб сураган
экан, з^абаш:
— Сенинг ^лганинг, К,ора дев келяпти! Нега ва^ти-
дап олдинроц келди, билмайман. Кунгилчанлик цилиб
сенинг улимингга сабабчи булиб колДим- Энди нима
циламиз, 1^аландарбек?— дебди. Шундай дермиш-у,
дар-дар калтирармиш.
— Бир иложини кил, орэйни, яхшилигингга яхшилик
цайтараман,— дебди ^аландарбек. Шунда з^абаш:
— Мен К,ора девдан се^ргарлик борасида унча-мун-
ча даре олганман. Х,озир сени гулга, отингни каламуш-
га айлантириб цуяман. К,ора дев кетгач, уз долингга
келтираман,— дебди. К,аландарбек:
— Ишцилиб, ошначилигимизни унутиб цуймагмн.
да,— дебди. Хабаш бир нималарни укигаи булиб, К,а-
ландарбекка, кейин отига ^араб «куф, суф!» дебди.
К,аландар гузал бир атиргулга, оти каламушга айланиб
Колибди! Шу пайт даз^шат билан К,ора дев з^ам егиб
келиб:
— Одам иси келяпти!— дебди. ^абаш:
•, - ч .- п -т -1 г-, -т . г , 7 >1 . г т.- т т "Г п т м Л п ^ п ’ гг г/ • • ? ! ТТ

долган киши келмаса, яшашдан умиди б о р кимса кел-


ия о о
--- - - - - З У1П- Г‘ П^ 1
✓М.ТОГТЯТ*
^ ^ ^'О
Г» У '^ Я П \ °Г
'' ■
Л / П Л - Т Я Г * ----- П Р ^ П М П ТЧНМИГ р

кунгли урнига тушиб, унг куйнидан бир олма чицариб,


^ и ^ .......... . . ,1...................... 1- • ...................... ..
иАф ПИЛ1с1и1с1р11Н у ш и 1\араО Ч' * " ся\ст,
олма гузал бир цизга айланибди. Чап куйнидан бир
си^им тошчалар чидориб уларга цараб бир нарсалар
уциб, дам солган экан, ^ирц цизга айланибди. ^алиги
олмадан булган цизнинг з^уснини таърифлашга суз ет-
масмиш. Ой цоронруси булишига ^арамай, унинг юзидац
таралган нур з^аммаёцнн сутдай ойдин цилиб юборибди.
К,адам босишига ерлар з^авасда, нафас олишига бордан
эсаётган сабо пайваста эмиш. Жамолини куриб гуллар
хижолат бу'либ, очилгани ёпилиб, рунчаси очилмай тур-
ган эмиш. Кизлар уйин-кулгу билан К,ора девни мает
^илиб ухлатиб ц^йишибди. К,изнинг исми Гулуялар бу­
либ, у парнлар подшосининг цизи экан. Колганлари
Гулуяларнинг каниэлари булиб, Кора дев з^аммасининг
хизматкори экан. Парилар подшоси, цизимни айланти­
риб, томоша цилдириб кел, деб айтган экан. Шунинг
учун муддатидан олдинроц боэда келган экан. Дора дев
ухлаб цолиб, цизлар уз з^олига долгач, Гулуялар каниз-
ларига цараб:
64

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Borçrça кыриб, гул термаймизми?— дебди.
. . 1— Крронри-ку? Коронрнда гул териб буларканми?—
дейишибди .^излар. Гулуялар шунда:
— Мен юзимдаги пардамни еттинчисигача очаман,
кун чивдандай булади. Гул терасанми, ердан йудолган
нинангни излайсанми — истаганингнп цилаверасан,—
дебдп. Гулуялар шундай деб, юзидаги еттинчи пардапи
олибди. Худди rçyëiu чараклаб чивдандай б;улибди!
Гулуялар бплан канизлари гул оралаб юришган экан,
калиги атиргул унинг х,арир этагига ёпишиб, уралиб
олибди. Гулуялар дайрой булиб ён-атрофига rçapaca, х;еч
ким йук эмиш. Шунда гул:
— Мен Каландарбекман, канизларингнзни колдириб
чидонг, гапим бор,— деб шивирлабди. Гулуялар ^айрон
булиб, орка-олдинига к,арабдп. Яна ^еч кимни курмай,
дайрой булибди. Кираса, атиргул гапираётган эмиш.
Гулуялар курдоб, канизларнпн олиб, уйга кириб кетиб-
ди. Аммо бирпас утгач, таш^арига чивдиси келавериб-
ди. Чикмаиман десаям чицкиси, гулнинг олдига борги-
си келаверибди. Канизлари дам олгани ётиб, кузлари
уйцуга кетганини билиб, Гулуялар аста урнидан туриб,
гулзорга — атпргулнинг олдига борибди. Атиргул унга
rçapaô:
— Хабашга бориб айтсангиз, мени уз холимга кел-
тирса,— дебди. Гулуялар ^абашга бориб айтган экан,
у бир-икки дуо билан К,аландарбекни узига келтириб-
ди. Каландарбекни Kÿpnô, Гулуялар ошш;у бецарор
б;улиб колибди. «Ёринг булса т у йигитга ухшаш бул-
са»,—дея хаёлидан ÿTKa3H6flH-Aa, унга rçapaô:
— Менда нима ишингиз бор эди?— деб сурабди.
■— Жоним, биз сизга оши^миз, сиз-чи, сиз кимга
оинщсиз?— дебди йигит. Гулуялар шу гапни кутиб
турган экан:
— Сиз oiunrç булсангиз, биз ^ам сизга ошицмиз.
Аммо бизга етишингиз жуда цийин-да! Биз парилар
мамлакати подшосининг цизимиз. Ошиц б у лсан ги з,
излаб борарсиз, ошицлик машаццатини тортарсиз. Биз-
нинг юртимизгача бу ердан етмиш йиллик йул босиш
керак. У ерга ^али одам тугул, ц уш ^ам учиб боролган
эмас. Агар ÿma томонларга бора олсангиз, туцсон пах-
салн д е в о р -rçÿpFOH ичида бир олтин rçacp бор. Олтин
rçacp rçÿpFOH ичидаги 1флнинг ÿpTacHra прилган. Кул-
дан сузиб боришнинг з^еч бир иложи ftÿrç. Биз парилар
девлар ёрдамида учиб борамиз у жойпа. Агар к у л д а г и
сувдан ÿ m 6 борсангиз, олтин касонинг темии даовоза-
5i>

www.ziyouz.com kurubxonasi
ларини очиш ^ийин. Улар тилсимланган .булиб, ба^ай-
бат девлар цурицлашади. Шу девлардан. иложини ци-
либ ^толсангиз, бизни топганингиз,— дебди. Гулуялар
канизаклари билан бир думалаб каптарларга айла-
ниб, осмому фалакка кутарилиб учиб кетибди. К,алан-
дарбек ^еч нима деёлмай, >^еч нима . цилолмай, ан^ай-
ганича долаверибди.
Шу чоц Кора дев уйгоннб, цизларни йу^лабди.
К,излар жавоб беришмагач, «^аёцка йудолишди
экан-а», деб уё^-буё^а ^арабди. Кузи ^уриган ёгочдек
^аадайиб турган К,аланДарбекка тушибди. Одамзодни
куриб Кора девнинг жон-пони чи^иб кетибди.
— Одам боласи радами етолмаган, етолса ^ам урик
шохидай ^ирдолган бу жойларга цандай келиб хол­
динг, дой, одамзод?— деб бацирган экан, овозига етти
пахса девор ^улаб тушибди. К аланДарбек цараса,
ишлар чато^. Дев бир э^амла билано^ унинг масаласини
^ал цилиб цуядиган. К аланДаРбек уйлаб туриб, бир
яхши ran цилай-чи, дебди-да:
. — Сиз билан ака-ука тутингани кслдим, огажон,—
дебди. Умрида яхши ran эшитмаган, ду^-пуписадан
беши чик,маган К °Р а девга Кзландарбекнинг суэлари
таъспр к.илнб, йпгляб юбериб/т- Куз ёшларига хо-вуз-
лар тулиб-тошибди.
— Нега энли инингизни куриб йнглайсиз, менинг
>^ам кунглим буш. К,уйинг, йигламанг, булмаса мен ^ам
íiiirjja¡"i.viaii, сгажои,- - дсбдм КалспдарС-е::. К,ора дев
баттар йирлабди, куз ёголари жала ёцк,андек ариц-ари^
булиб о^ибди. Кейин йигидан зурга тухтабди:
: — Of3m дединг, мен ининг булай, сен менинг огам
бул. Мен ^али ёшман, энди олти ёшга тулдим/ Йигла-
ганймнинг боиси — шу «унгача бирон-бир киши менга
яхши суз айтмаган эди, мени «OFa» ёки «ини» демаган-
ди, бунаца ширин муомала цилмаганди. Шунга йигла-
дим,— дебди. У шундай деб, К аланДаРни кулига олиб,
цучо^лаб, яна ерга цуиибди. Икковн сга-инм булишиб,
шу купи турли-туман нози-неьматлардан ба^ам кури-
шиб, бирга тонг оттиришибди.
Эрталаб, К °Р а Дев:
■— Огажон, менга иш-пишингиз булмаса, Ку^идофга
бориб цизлардан хабар олай, етишдими-йу^ми, билай,
сунг цайтиб келай,— дебди. Шунда К аланДаРбек:
— Иним, сизга бир ишимиз бор. Сиз ухлаб, дам
олиб ётганингизда, Гулуяларни куриб, ошицу бецарор
булиб долдик. Бизни куриб, у ^ам оиищу бецарор
66

www.ziyouz.com kurubxonasi
булиб цолди. Шунга борсак, деймиз. Яна бир юмуши-
миз — отамиз булбулигуё деган кушга ошн^ булиб
долган, шуни >;ам топишимиз керак,— дебди. К;ора
дев:
— Огажон, Гулуяларга етиш цанчалик огир булса,
булбулигуёни ^улга киритиш шунчалик мушкул. ^а,
Гулуяларга етказармиз. Аммо булбулигуёга етказол-
масмиз. Унга Гулуяларнинг узи олиб бормаса, бош^а
одам олиб боролмайди. Чунки булбулигуё унинг опа-
синики,— дебди.
— Гулуяларга ^андай етамиз,— сурабди К,аландар.
■— Унга етиш учун етмиш йиллик йулни босиб ути-
шингиз, кейин етмиш пахса девордан ошиб, кулда су-
зиб, Олтин цасрга етиб боришингиз, у ердаги менинг
ба^айбат огаларимни йулга солишингиз керак булади.
Шундагина Гулуяларга етасиз. Гулуялар эса Гулидо^-
дога олиб борар,— дебди К>ора дев. Каландар:
— Биламиз сиз айтган нарсаларни, иним. Аммо
ушанга етиш йулини билмаймиз-да, шунга ёрдам цил-
сангиз, укажон,— дебди. Крра дев «иним», «ука» деган
сузлардан эригандан эриб кетиб, «шунга ёрдам 1\илмай
кимга ^ам ёрдам цилардим», деб хаёлидан утказиб-
ди-да:
— Бупти, огажон, Гулуяларга олиб борнб, у билан
учраштирганим булсин,—дебди, кейин:— От-потингиз
борми ё пиёдамисиз?— деб сурабди. К,аландар:
• — Отимиз бор. Уни ^абаш хизматкорингиз кала-
мушга айлантириб ^уйган эди,— дебди. Кора дев дар-
ров ^абаш хизматкорини чацириб, огамнинг отини уз
^олига келтир, дебди. ){абаш отни уз долита келтириб-
ди. Крра дев К,аланДаР билан от»ни олдига я^инро^
чацириб, уларга шундай дебди:
— Мен икковларингни олмага айлантириб, биров-
ларингни унг цуйнимга, боши;ангни чап к;уйнимга
солиб осмонга кутариламан. Р^нмирламэй, жим кета-
сизлар. Тагин цимирлаб, цуйнимдан- тушнб цолманг-
лар. Керак булса узим, пастни томоша цилинглар, деб
айтаман, томоша )\иласизлар. Етмиш йиллик йулимиз-
да куп муъжизаларни курасизлар. Ловиллаб ёниб тур-
ган тоглар дейсизларми, сув урнига цон о^аётган
дарёлар дейсизми — ^аммаси учрайди. Осмонда учиб
юрган девларга, ерда ерни кемириб ётган аждарларга,
тогда торлаб юрган одамхур махлу^ларга дуч келган-
да асло чучиманглар,— дебди. К,°Ра Дев шундай деб,

67

www.ziyouz.com kurubxonasi
^ларни икки олмага айлантириб, бирини унг ёнига,
Ьккипчисини чап ц^йнига солиб, осмонга кутарилибди.
Осмонда учиб, учганда ^ам.оз эм ас— кур учиб,
бир жойга борганда цуйнидаги олмаларга: «К,аранг-
лар!»— дебди. К,аландар цараса, осмонни ба^айбат,
j^ap бир доноти домла поччанинг шолчасидай-шолча-
сидай, ^уло^лари Х,амро дастурхончининг супрасидай-
супрасидай девлар тутиб кетганмиш. Улар шунчалик
куп эмишки, куннинг нурини ^ам тусиб ^уйишган-
миш — ер юзи доп-доронги зимистон эмиш.
— Булар нима?— деб сурабди К,аландарбек.
— Булар менга ухшаш девлар, таниш-билишларим.
Улар сизларга тегишмайди,— деб Кора дев учишда
давом этибди. Учиб-учиб бир жойга боргач, унг цуй-
нидаги олмани узига келтириб, OFa, пастга доранг,
дебди. К,аландарбек пастга дораса, бутун дунёни ут
доплагандай алан^а лов-лов ёниб ётгаи эмиш.
— Бу нима? ^аммаёцни олов олиб, ер юзи ёнмоц-
да-ку?— сурабди йигит. К,ора дев:
• — Бу — олов ер, доимо ловуллаб ёниб туради. Х,еч
ким олдига якинлаща олмайди,— дебди. К,ора девнинг
гапига: «Олов булса, узита-да! Олдига борса булади,
факат иулпни билиш ксрак. «Каловнпн топсанг— дор
ёнади, йулини топсанг— олов сунади» деган ran
úop»,— деб цуиибди ца^сшдарбск yjnna. x\upd дсй jiña
учишда давом этибди. Бир жойга борганда яна Калан*
дарбекни уз холига келтириб, nac í га к,ара, дебди. Ин­
ги г пастга цараса, дарё 1^ип-1^изил дон эмиш. Сув
урнига дон одоётганнни куриб, ^айрон булибди. «Бу
нима?»— деб сураган экан, тоцдо ишора цилибди. Тог­
да ?\ар бирл тусиндай-тусиндай аждардолар руж-руж
булиб, юмалоц-ёстиц уйнаб ётган эмиш. Аждардолар
бир-бирлари билан олишиб, бири иккинчисини гажи-
шармиш. «Дарёда одоётган ^изил дон ушаларнннг
дони»,— дебди. Кора дев уча-учаг охири бир жойга бо-
риб тушибди-да, етиб келдик, дебди. Каландар: «Ет-
миш йиллик йулни босиб утдикми?»— деб сураган
экан, К°Ра Дев: «Xa».— Деб жавоб берибди. Куйнидан
уларни тушириб, ;уз долларига келтириб, болага дораб
шундай дебди:
— Ху. анави торнинг ордосида сен айтган тудоон
цаватли пахса цуррон жойлашган. KypFOH ичидаги
кулнинг доц уртасида олтин доср бор. Уни девлар
цУрикл'чиади.-А1-'н сени цурронга олиб кирсам, уларга
^урматсизлик ки.пган буламан. Ш у н и н г учун буёрига
68

www.ziyouz.com kurubxonasi
узинг борасан. Керак булиб цолсам ча^иртирарсан,—
Кора дев шундай деб ^ултиги тагидаги цилидан узиб
берибди. Кейин уз жойига цараб учиб кетибди. К алан*
дар отига миниб, т о р н и н г устига утибди. Кетаётса,
каршисидан туцсон цаватли цуррон чидобди. Каландар
цурронни цирц марта айланиб чи^иб, ичига кирадиган
жойни тополмабди. Отини солибди. Жонивор оти цирц
пахсани олибди-ю, цолганини ололмабди. «Энди нима
цилсам экан?» деб боши цотиб турган экан, доршисида
бир оппоц нуроний чол пайдо булиб:
— Болам, бу иш сенга ^еч ran эмас. A mmo K;ypFOH-
дан бу отинг олиб утолмайди, i^ypFOH ичига кирадиган
эшик тугул, тешик йу^. Сен бундо^ цил: тилла кокилинг*
ни салланг тагидан бушат-да, ураб-ураб, l^ypFOHra
цараб иррит. Сочинг хосиятли, цирц газ узаяди. Агар
у цурроннинг бирор жойига илинса, уни ^айта-^айта
тортиб кур, илинган жойидан чи^иб кетмаса, унга оси­
лив ^ургонга чи^-да, ошиб туш. Кейин нима цилишни
узинг уйлаб топ,— дебди. К,аландарбек кокилини ураб,
туцсон пахса девор устига цараб отибди. Тилла кокили
узайгандан узайиб, цургоннинг энг баланд пахсаси ёри-
FHra илинибди. Кзландар тортиб курса чицмабди, унга
осилиб фургон устига чициб олибди. Курроннинг уёги-
да зинапоя бор экан, Кэландар зинапоядан пастга ту-
шиб, яширин дарвозани топиб, очиб, отини ичкарига
олибди. Сочини йириб, салласининг остига бостирибди-
да, цуррон ичи буйлаб йулга тушибди. Бир жойга борса
хаммаёц кул эмиш. Кул i^hpfofhhh етти марта айланиб
чициб, олтин цасрга борадиган бирон-бир нишон топол­
мабди. Яна боши дотиб, сувга цараб турган экан, узи-
нинг оти:
— Дарёга тушсанг булмайди, ундаги балицлар ютиб
юборишади. Улар билан тенг келадиган жонзот йу^ бу,
дунёда,— дебди.
— Булмаса нима ^ил, дейсан, дарёдан утиб, олтин
цасрга кириб, Гулуяларни к^рмасам, сунг отам айтган
цушни топмасам булмайди-ку, ахир,— дебди К,аландар-
бек.— Кора дев ёрдам беролмаслигини айтди.
Каландарбек билан оти шу гапларни айтиб, олтин
касрга бориш йулини билолмай турган экан, «ёрдам
беринг, сув беринг!»...— деган овоз эшитилиб к о л и б д и .
Каландарбек уёцдо царабди, буёода дорабди, ёрдам
сураганни курмабди. Шу пайт яна: «Уляпман, сув бе­
ринг, ёрдам беринг!»— деган овоз эшитилибди. Калан­
дарбек яна ён-атрофига цараб, ^еч кимни курмабди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
Учинчи марта яна уша овозни эшитиб, отига минибди-
да, сув буйлаб юра бошлабди. Кетаётса, кул .^иррорида
бир олтин балиц о р з и н и очиб: «Ёрдам беринг, уляп--
ман, сув беринг», деб ёрдам сураётганини куриб долиб-
ди. ^аландарбек тезда бориб, олтин бали^ни ётган
жойидан олиб, кулга цуйиб юборибди. Балиц сувда бир
сакраб йу^ булиб кетибди. Каландарбек олтин цасрга
утолмай боши цотиб, цкрро^да сувга тикилиб утирган
экан, сув бир тул^инланиб, ^алиги балиц куринибди-да,
унга:
— Хой, йигитча, сен мени улимдан сщлаб цолдинг.
Сенга яхшилик цилмо^чиман. Манави сандицчадаги
тиллалар сенга аталган,— дебди. К,аландарбекка жон
кириб:
— Э, менга олтинларинг керак эмас. Ердам бериш"
^улингда булса, олтин ^асрга олиб бориш йулини
айт,— дебди. Олтин бали^:
— Вой, нодон-ей, олтин ^асрга боришдан осони бор-
ми, мен дозир,— дебди-да, сувга бир шунгиб, йуц булиб
кетибди. К,аландарбек: «Бу мени алдаб кетди», деб уй-
лаб тур га н экан, з^алпги балиц цирго^а келиб:
—' Манави балицлар семи олиб боришади олтин ^аср-
га. Улар га бсмалол мшшб, ц£рцмасдан бора вер. Мон
сени доср дарвозаси олдида кутаман,— дебди. Бали^
[,-ц?цг|яп| ппгяуп-м?*! ЯР'Я ГУПГ3 1п у !, Г1!,б б ^ \п!!б ИСТпбДИ
К,аландарбек отини киррокда долдириб, олтин бали^
' а н п а .1 C d .n i iy .i d p i а л и ш н и , о . г ш а ц а с р ш м и н су^иб ке­
тибди. Сувда балшупар устида сузиб, сузса .\ам оз
эмас — жуда куп сузиб, олтин ^асрнинг олдига борибди.
Борса, олтин цаср цирц газ-темир фургон билан урал-
ган-эмиш. Хсч цаерда унинг ичига кираднган белги йу|^
эмиш. Темир ^уррониинг атрофида ^ар бири тепадай-
тепадай девлар цури^чилик 1^илиб, ухлаб ётган эмиш.
Уларнинг огзидан чи^аётган тутун хаммаёкни дора бу-
лутга тулдириб юборган эмиш. Хурракларига темир
деворлар ша^ир-шукурлаб, худди мингта темирчилик
устахоиасида иш кетаётгандай эмиш. К,аландарбек бу
манзарани куриб, аьщайиб, огзи очилиб турган экан,
олтии балиц пайдо булибди.
— Келдим,— дебди Калаидарбек.
— Келган булсанг, гапимга яхшилаб ^уло^ сол, КС-
рнб турганинг темир деворлг^;дан утишнинг х;еч иложи
йу^. Девлар уйгониб долса, улдим деявер. Х,еч
к,очиб к;утула олмайсан. Олтин цасрга кирадиган битта
йул бор. У з^ам булса, сув тагида. Уни биз баликларги-

www.ziyouz.com kurubxonasi
на биламиз. Мен дозир балм^лар подшоси На^ангнинг
х,узурига олиб тушаманда, у билан таништираман, У
менинг отам булади. Сен ундан ёрдам сурайсан,— деб-
ди балик,. Шундай деб, К,аландарни баликда ухшатиб
кийинтириб, сув тагнга олиб тушгач, Нахангга рубару
цилибди-да:
— Отажон, мен сенга айтган бола шу булади,— деб-
ди. На^анг:
•— Хой, болакай, сен .^изимни улимдаи олиб ^олиб,
савоб иш цилибсан. Тила тилагингни,— дебди. 1\алан-
дарбек:
— Таксирим, олтин досрга киришга ёрдамлашсан-
гиз,— дебди. На^анг:
Бу жуда цийин. Олтин i^acpra кириш йулини бил-
сам ^ам айтмаслигим керак. Аммо сенинг яхшилигинг
олдида цасамни бузсам бузибман-да,— деб олтин цаср-
га кириш йулини айтибди. К,аландарбек На^анг айтган
йулдан бориб, таищарига чицса, олтин ^асрнинг ичида
эмиш. Олтин ^асрнинг ичидаги >^амма нарса олтиндан
эмиш. Гулзорларда очилиб турган гуллар ^ам, дарахт-
лардаги мевалар ^ам олтиндан эмиш. Богнинг до-ц ур-
тасида, гуллар орасида бир шийпон булнб, шийпон ат-
рофига ;учо^лар цурилган, тилла к,озонларда ов^атлар
пишиб ётган эмиш. Шийпоига гилам-шолчалар солин-
ган, курпачалар тушалган эмиш. Шийпои атрофига -сув-
лар сепилган, тилла обдасталарга сувлар тулдирилган
эмиш. Бу ердаги гуллардан тортиб, идиш-товоцларгача
тилла эмиш-да! К,аландарвой обдан очикдан эмасми,
^алиги овцатлару меваларни куриб, ишта^аси бешбат-
тар карнай булибди. Олтин дарахтлардаги олтин олма-
лардан бирини узиб емо^чи булган экан, олманинг шо-
хи цулига шундай урибдики, К,аландарбек узилган
баргдек «пит» этиб учиб кетибди. Олтин дозон четидаги
тилла капкирда пишиб, иси билано^ ^амманинг иштаха-
сини ^узитиб, маст-аласт ^илувчи паловдан бир капгир
сузиб олмо^чи булган экан, капгир уриб бошини ёриб-
ди. Ёнбошлаб бирпас дам олай, деб курпачага утириб,
куйилган ёсти^ца бош ^упган захоти курпача уни бу-
гиб, ёстиц ча^иб олибди. «ё тавба! ё тавба, бу не ба-
ло?»— деб ^айрон булиб, тилло обдастада'н сув цуйиб,
цул ювмоцчи экан, цайно^ сув цулинн куйдирибди. Гул-
зордагр гулдан узиб .^идламо^чи булган экан, гул кули­
га санчилиб,' ^оп-дора конга белабди. Хуллас, сирли
аллаким К,аландарбек нимани оламан, деса олдирмас-

61

www.ziyouz.com kurubxonasi
миш. Нимани ушлайман, деса ушлатмас эмиш. «Энди
нима ^илсам экан?»— деб дайрой булиб турган экан,
кузи бир тилла довузга тушибди. Х,овуз четидаги бир
туп гул уни имлаб чацирибди.Борса, гул:
— Хой, бола, ажалинг етди. Х°зир Гулуялар келади-
да, сени куриб, }?лдирмай ^уймайди. Агар т^лишни иста-
масанг, менинг панамга ÿT,— дебди.
Бу шундай гул эканки, уиинг rçuprç огайниси б}глиб,
бир-бирларига чирмашиб кетганидан йугонлиги з^ам
rçwprç к,улоч булиб, ичига кирган одамни з^еч ким кур-
мае, аммо у одам таш^арида нима булаётганини бияиб
турар экан Гул багрига олган одамни совуцк;а олдир-
мас, ёмгир теккиздирмас экан. К,аландарбек, хуп, де-
ганича гулнинг орасига кириб яширинибди. Бир пайт
rçnprç канизаклари билан з^усн-жамолини Kÿ3-Kÿ3 цилиб
Гулуялар учиб келибди. Х 0ВУ3 олдига тушиб, каптар
либосини ташлаб, шийпонга чицишибди-да, з^ордиц 'м-
гани курпачаларга ёнбошлашибди. Канизаклардан бири:
— Х,ой, бувишим, Гулуяларии утн-кулгу цилмай-
мизми?— дебди. Гулуялар индамабди. Бош^а канизакз
■— Гулуялар бону, уйин-кулгу циламизми-йук;*
мм,--дебди. Гулуялар яна индамай, курпачанинг маги-
зини уныаб утираверибди, Шунда учинчи канизак ran
¿^иХпиДа.
— Х,ой, Гулуялар, опажоним, бу ерга уннаб-кулгани
келдикми е бир-бирнмизга тикилиб, дик^инафас булиб
ултиргапими?
Гулуялар гапга кириб, маъюс холда;
— Кунглим з^еч нимани кутармайди, келаман, деган
муддати утди, келмади. ё уни К °Р а Дев улдириб юбор-
ди, ё кул ютди, ё дарвоза олдига ^йилган цароцчи дев-
лар еб кунди,— дебди. Шу пайт Каландарбек: «Мана
мен келднм, жошинам!»— деб гулнинг тагидан от-ил-иб
чицмоцчи булгаи экан, гул маркам ^учоцлаб, чи^ишига
з^ам, гапиришига з^ам пул и^ймабди, ана уё^ка t^apa.
дегандай ишора щилибди. Худди шу асно^д осмоини
rçopa цуюн, ер юзини туполон босиб кетибди-. К,алан-
дарбек унг томонга rç a pa r aH экан, осмону фалакдан бир
лочин, бир бургут, бир калхат учиб келиб ерга тушиб-
дн-да, бир юмалаб бирови Orç девга, бирови Capurç дев-
га, бирови Кук девга айланибди.
. Куюн тухтаб, шамол босилиб, з^аво очллиб кетган-
д^й булибди. Щуяда:
— Гулуялар, менга тегасанми? Тегеанг сени бу-

62

www.ziyouz.com kurubxonasi
тун оламга малика ^иламан,— дебди Сариц дев. Гул-
уялар:
— Сенга тегмайман. Бутун оламга малика булмай-
ман,— дебди. Сарик; дев Гулуяларни бир урган экан, у
таоицдай-тарицдай булиб кетибди. 1^аландар яна оти-
либ чициб дев билан олишмо^чи экан, гул ^ймабди.
Кук дев уни йишб бир дам солган экан, Гулуялар уз
долита келибди.
— Акам семи уриб тарикдай-тарицдай цилиб юборди,
мен сени уз холингга келтирдим. Менга тегасанми-йуц-
ми? Тегсанг сени дунёдаги жаъми цуруцлигу сувларга
малика ^ила'ман,— дебди Кук дев. Гулуялар:
— Менга цуруцлигу cyßra малика булиш даркор
эмас. Сенга тегмайман,— дебди. Кук дев уни бир шапа-
лок урган экан, Гулуялар мошдай-мошдай булиб сочи-
либ кетибди. К,аландар гул тагидан чициб, дев билан
олишмоцчи экан, гул цуймабди. Orç дев уни йигиб, уз
долига келтирибди-да:
— Уртанча акам сени уриб, мошдай-мошдай долиб
юборибди. Мен сени уз холингга келтирдим. Уларнинг
}^ар иккаласига тегмадинг. Энди менга тегарсан,— деб­
ди. Шунда Гулуялар:
— Сенга жон деб тегар эдим-у, узимнинг яхши кур-
га'ним бор-да! Ушани кутяпман, акажон,— дебди.
Бу гапдан эриб кетган Orç дев Гулуяларни урмабди.
Шу пайт гул тагидан Каландарбек отилиб чициб:
— Мана, мен келдим',— дебди. Канизаклар rçÿprçrçaH-
ларидан «пирр» этиб, бари каптар булиб учиб кетишиб-
ди. Гулуялар билан девлар цолишибди. Девлардан Кук
дев билан Capnrç дев даргазабланиб, К аланДаРбекка
ташланибди. Шунда Orç дев:
— Акалар, тухтанглар, ахир бу бола якка экан. Биз
учтамиз. Учовлон унга ташлансак, инсофдан эмас. Ян-
кама-якка олишайлик. Енгсак енгдик, марра бизники,
енгилсак-енгилдик, марра уники!— дебди. Бу ran ака-
ларига маъцул тушиб:
— Булмаса, сен олиш у билан,— дейишибди. Оц дев:
— Сиз каттасиз, аввал сиздан булсин,— дебди. У р ­
танча ака — Сариц дев:
— Булмаса, мен олиша колай,— дебди.
— К ул биланми, цилвч биланми?— деб с5рабди
К,аландарбек.
— Сен нимани хохласанг, шу,— дебди Capurç дев.
, — Rÿrç, сиз айтинг,— дебди Каландарбек.
— Булмаса, цул билан,— дебди дев. Икковлон rçy-
63

www.ziyouz.com kurubxonasi
чоцлашиб олиша кетишибди. Орадан етти кечаю етти
кундуз утиб,.бир-бирини енга олмабди. Бир пайт Гул-
уялар:
— Жоним, мени деб жуда ^ийналиб кетдингиз.
Олишишни бас ^илинг-да, четга чицинг. Нима булса
тацдиримдан курай,— дебди. Худодан булибми, Гулуя-
ларнинг гапи таъсир цилибдими, орияти келибдими,
К,аландарбекнинг кучига куч цушилиб кетибди. Capurç
девни цучо^лаб туриб: «ё пири Бадовуддин», «Е Х,азра-
ти Али!»— деб даст кутариб отиб юборибди. Capurç дев
учиб бориб, темир rçÿpFOHra таппак ёпилгандай ёпилиб
долибди.
— Х,али сенми укамни улдирадиган,— деб Кук дев
уртага отилиб чи^ибди-да, иккови rçnprç кечаю цир^
кундуз олишиб, бир-бирини енга олмабди. Гулуяла^
гапга аралашиб:
— Жоним, буии енга олмайдиган куринасиз. Оли­
шишни тухтатинг. Та^диримнв шунга кушганга ÿxuiait-
ди,— дебди. Бу гапдан 1\аландарбекнинг орияти келиб:
«Ё парвардигор, мени шарманда цилма»,— деб девни
бор кучи билан ^учо^лаган экан, дев: «И-и, едииг,
единг»...— деганича эигашиб колибди. Шунда Калан*ар
эпчиллик билан Кук девни кутариб олиб, отиб юбориб­
ди. KÿK дев осмонга учиб чик,иб кетиб, кайтиб тушиб,
^урбацадай ерга цопланиб цолибди. Шунда Orç дев уй-
ланиб тургпïï эхан, К?> тандарбек:
»—Дой, дев, кел, эпди назбат сенга,— дебди. Шунда
Orç дев:
■— Огажои, акаларим узига килди, мен сиз билал
олишмаймап. Гулуялар сизники була цолсин. Истасаа-
гиз сизга ини бу'лай, сиз менга OFa булииг,— дебди.
Икковлон омон-омон деб цучо^лашиб, упишиб, OFa-
ини булишибдн. Хамма дастурхонга ^^тирибди. К030'1-
ларда пишаётган ов^атлар ÿ 3-ÿ3iiflaH сузилиб кела бош-
лабди. Зиёфат цуюк, булибди. Зиёфат тугагач, туй-томо-
ша бошланиб кетибди. Orç дев Каландарга цараб:
— Бир дустнм бор, OFa, туйингизга айтсам майли-
ми?— деб сурабди. 1\аландар:
— Майли, айта долинг,— дебди. Дев ^ибла томонга
цараб бир овоз цилган экан, еру KÿKHH титратиб, ша-
мол-туполон билан К,ора дев етиб келиб, энг аввал К,"1"
ландарбек билан: «Огажоиим, эсон-омонмисиз»,— деб
куришиб кетибди-да, ^амма гапии айтиб берибди. Ту Г
устига туй n уланибди. Купдан-кун утибди, ойдан-oi;

64'

www.ziyouz.com kurubxonasi
^тибди. К,аландарбек озиб-тузиб кета бошлабди. Бир ку-
ни 1^аландарбекни хафароц курган Гулуялар:
— Жоним, нега хафасиз?— деб сурабди. ^аландар-
бек:
— Дардим куп, жоним, дармоним йуц,— дебди.
— Дардингизни биламан. Ота-онангизни с о р и н д и п -
гиз, юртингизни куришни истайсиз, отангиз хохлатан
цушни олишни умид к;иласиз. Шундай эмасми, жи-
ним?— дебди Гулуялар.
— Топдингиз, жоним. Шунга ёрдамлашмасангиз з^с-
.чам булманди.
— Булмаса гапимга яхшилаб ^уло^ солинг. Отангиз
хо^лаган цуш булбулигуё булади. Шу булбулигуёни
цандо^ цулга киритаман деб з^адеб сицилаверманг, ^уш-
ни тониш осонмас. Лммо топиб бераман. Жуда мушкуд
ишга бош урибсиз. Мен шу цушни деб деву парилар бм-
лан уттиз марта уришиб-талашиб з^ам уни цулг§ кири-
толмаганман, Аммо-лекин сиз учун яна бир карра ^ара-
кат цилиб кураман. Энди ишга утайлик. Булбулигуё —
опам Гулхумор парининг ^уши. У бу ердан к,ир^ кунлик
йулда'туради. Гулхумор пари уни шундай ^ури^лайди-
ки, олдига кириш уё^да турсин, я^инлашиб булмайди.
Хозир девларимни чак;ираман,— дебди-да, девларинк
чацирибди, Девлари етиб келибди. Улар орасида К,аи;-
ца девни курмагач:
— ^ашца дев цани?— деб сурагаи экан, у уй^уга
кетган, дейишибди.
— Уйротинглар,— дебди Гулуялар. Девлар боркб
К,ашца девни уйготиб келишибди. К,аш^а дев уй^у ча.л i
булди, деб эснаб-эснаб етиб келиб, Гулуяларга дораО:
— Хизмат?— дебди. Гулуялар:
— Шу йигитни ор^ангга миндириб, опам Гулхумор-
нинг богига олиб борасан. Гулхуморнинг девлари ухлао
ётганда булбулигуёни олиб дочасанлар,— дебди.— Э
тиёт булмасанг, опам тутиб олиб, девларга нимта-ним-
та килдиради,— дея ^ушиб цуйибди.
— Мен уё^ца бормайман, ахир булбулигуёни акам
К,оравой цури^лайди. Уни хафа цилиб ^уяман. Яхшиси
боланинг дусти К,ора дев борсин,— дебди К,аища дев.
— сенпнг узинг борасан, ухлаганда олиб к;оча-
сан,— дебди Гулуялар. Дев ноилож рози булиб, К,алап-
дарбекни устига миндириб, осмонга кутарилибди. Учиб-
учиб, Гулхуморнинг 6oFnra бориб тушибди.
— Гавдам бесунацай, мен бу ерда турсам куриб к,о-
лади. Сен борда долиб, бирон жойда пойлаб ётасам.
5— 19

www.ziyouz.com kurubxonasi
К,оравой акам уй^уга кетган захоти фургон тепасига тез
чициб, менга хабар ^иласан. Дарров етиб келаман.
Аммо кук каптарни асло ушлай курма, у девнинг жони.
Булбулигуёни оламиз-да, бу ердан тез жунаб кетамиз,
йукса у бизни парчалаб ташлайди,— дебди дев. У шун-
дай деб ток^а чицнб кетибди. К,аландар пана бир жой-
даги дарахтга чидоб бекиниб турган экан, К,оравой дев
деган осмону фалакдан учиб келиб, Гулхуморнинг ар-
кининг остита ултирпб, уни цурицлай бошлабдп. Бир
пайт К,аландарбек дораб турса, К,оравой мудрай бош-
лабди. Кейин уйцуга кетибди. Ухлаётганида огзидаи
бнр кук каптар учиб чицнб, учиб кириб турган эмиш.
К,аш^а дев айтган Крра девнинг жони шу булса керак,
деб уйлабди-да, унга тегмайман десаям ушлагиси кела-
верибди. «Таваккал, уйгониб кетса, олишамиз-да, шун-
дап х;ам ^урциб утираманми?»— деб дарахтдан тушиб
кук каптарни шартта ушлаб олибди. Бир пайт К,оравой
дев уйгониб, кузлари олайиб, ерда уё^дан-буё^ца тул-
ганаверибди. К,аландарбек цурциб кетганидан деворга
чи^иб г\ашца девга хабар бериш урнига, яна дарахтга
чициб олибди. Девнинг аганашидан i^acp тебраниб дов-
дарахтлар силкинибди. Гулхумор пари уйгониб ташк;а-
рига чицса, 1\ираисн дсви т у л г а и п б , жони узилай-узи-
лан деб турган эмиш. Гап нимадалигини билиб, хамма-
ёада i\apao, ивоз ч.'И^арлб, магра топтгандай булибди.
Бирпасда лочин, ^иргий, каптарлар учиб.келиб цургон-
га тап-тап тушишио, юмалаи-юлы.таб ггарнлгргп, де«-
ларга айлапазерншпбдн.
Гулхумор пари уларга цараб, К,оравой девни курса-
тиб:
— Анавини курдннгларми? Бу одамзоднинг шин!—
дебди. Парилар .\ам:
— Пуф-пуф, богингизни одам иси босиб кетибди,—
дейишибди.
— Хаммаёцни царанглар, одам булса топиб улдир-
май олдимга олиб келинглар,—дебди Гулхумор пари.
Хаммаё^ни царашиб, одамзотни топиша олишмабди.
Гулхуморнинг олдига келишиб:
— Бу ^ургонга одамнинг оёки' етолмайди-ку, иси к;а-
ё^дан кслдинкии?— дейишибди.
— Топинглар, топиб бунда олиб келинглар,— дебди
Гулхумор. Яна ^амма жойни излашга тушишибди. Гул-
ларнинг остини бирма-бир цараб чицишибди. Кейин
гулларни бирма-бир юлиб ^арашибди. Пана-пана жой-
ларни текширишибди Одамзотдан нишон йу^ эмиш.
66

www.ziyouz.com kurubxonasi
Парилар орасида Пулпарн дегани бор экан, у жуда цув,
искаб efTH ^ават ер тагида нима бу’лаётганини билар
экан. К,аландарбекнинг дарахт устида беркипиб турга-
мини сезган экан-у, «дони менсиз топиша олармикик?/>
дсб индамай турган экан. Х,еч ким тополмагач, Гулху-
морнинг олдига бориб:
— Бу ерга келиб сизни безовта цилган одамзодни
мана биз топамиз,— деб дарахт остига бориб, уни сил-
китибди-да:— Одам иси купайдими?— деб сурабди.
— Х,а, rça жулаям купайди,— дейншибдн бошкалар.
Гулхумор дарахтни ^аттик;рок силкитган экан, 1\алан-
ларбек «шалоп» этиб ерга тушпбди. Х,амма хуркиб,
«дуов» зтиб, чор-тарафга дочибдн. Каландарбекни ку-
риб Гулхумор париларга жавоб берпб юборибди-да,
ундан сурабди:
— Буё^ларда нима ^илиб юрибсиз. Х,озир девларим-
га буюриб тилка-пора цилдириб юборсам нима дейсиз?
— Нима цилсангиз ихтиёрингиз, цулингизда банд.и-
ман. кложим îiÿrç. Аммо девингнз билан олишишга rçyp-
бим етади,— дебди. Пари:
— Майли бу гапларни йириштириб ^уйиб, асосий
гапга утайл-ик. {^ани, нима максадларда бу ерларда
сан?иб юрган эдингиз?— деб cÿpaÔAH. К^аландарбек;
— Meura булбулигуё керак!— дебди. Гулхумор:
— Бунинг иложи йуц. Борди-ю, иложи булганда з^ам
сизга бермаган булардим. Агар булбулигуё жуда керак
бÿлca, менга уйлансангиз, бераман,— дебди.
Цаландарбек, ftÿrç, сенга уйланмайман, десам, бул-
булшуёдан rçypyrç цоламан, уйланай десам, Гулуяларга
уйланганман, деб уйлаб турган экан, Гулхумор: «Бу
рози бÿлди»,— деб девларини чацирибди. ^оравой дев-
га rçapa6 :
— Б у одамзодни миндирнб Torçrça олиб чицасан. T of -
нинг уртасида яланглик бор. Уша ялангликдаги бощ а
олиб тушиб, булбулигуё яшайдиган дарахт олдига бош-
лаб борасан. Уни пойлаб ётган аждар кун тушдан orç-
цанда чан^аб, сув ичгани пастга— дарёга жунайди.
Дев бу'лса мудраб цолади. Мастон ухлагани рорга ки-
риб кетади. Хуллас, з^еч ким цолмай, ^аммасини рафлат
босади. Ана шунда цушни оласан-да, буёща чопасан,—
дебди.
Дев Каландарбекни кутариб учиб кетибди. Гулху-
морнинг айтганини ^илиб, Torçrça етиб бориб, яланглик-
дан 6orçrça тушибди. Аста борса, булбулигуё турган да­
рахт олдида бкр дев мудраб утирган эмиш. К,оравой
67

www.ziyouz.com kurubxonasi
дев панжасини узатса юлдузга етаркан. У 1$лини 4ÿ-
зчб булбулигуёни цафас-пафаси билан олиб, Р^айандар-
бекпи елкасига миндириб, яна осмонга кутарилибди.
Г-ир пайт осмонда кетаётиб, ба^ириц-чацириц овозлари-
in эшитишибди. К,аландарбек:
— Бу нима?— деб сураган экан, К,оравой дев:
— Аждар, дев, мастон узаро уришаяпти, курмаяп-
ганми?— дебди. К,аландарбек пастга царабди. Дев, сен
гувга кетмаганингда, булбулигуёни цулдан бой бермас-
дик, деса аждардо, сен гафлат уйцусига кетмаганингда
Гулбулигуёни одам тугул ажина-алвасти ^ам олиб кет-
' ‘ лсди, дермиш. Мастон булса, булбулигуёни цулдан бой
i'-.-ришга икковинг сабабчисан, дея икковига. ёпишар-
1 пт. Буларни бир-бири билан юлишишда цуйиб, гапни
оравой дев билан К,аландарбекдан эшитсак.
Улар эсон-омои учиб келиб, Гулхуморнинг олдига
:ушишибди. Гулхумор:
— Яхши келдингларми, ^ани булбулигуё,— деб çÿ-
рабди.
— Хаммаси жойида, булбулигуё одамзотнинг ь^йни-
дп,— дсб жавоб берибди дев. Гулхумор пари:
— Энди бизга уйланасиз. Шунда булбулигуё сизники
("•"лади. Б}'лмаса у хам, сиз х,ам бу ердан тирик чи^иб
i-■тмайсиз,— дебди. Кгландарбек кунмабди, Гулхумор
i ри ^оравой дсыа царьС:
— Уни зиндонга ташлаб, булбулигуёни хонамга ки-
рптиб rçÿft, ун карра ортнц ^ури^лайсан. ¡\очириб юбор-
санг, еттп пуштннггача ^уритиб юбораман,— дебди. К,о-
равой дев К,аландарбекка, булбулигуёни бер, деган
экан, у бермайман, дебди. К,оравой дев, берасан, дебди,
у, бермайман, дебди. К,оравой девнинг жа^ли чик;иб ке-
тнб, К,аландарбекнинг цулидан ушлаб, отиб юборибди.
Пигит осмону фалакка чщ иб кетибди. Гулхумор пари
уйдан чидоа, ^алиги одамзот билан булбулигуё ftÿrç
эмиш. Девдан:
“ 1\йни улар?— деб сураган экан, у осмонни K ÿ p - '
сатибди. Гулхумор осмонга rçapaca, осмондан тарицдай
бир нарса тушиб келаётган эмиш. Гулхумор пари:
— Уни ерга туширмай ушлаб ол-да, айтганларимни
бажар,— дебди.
Коравой дев осмонга учиб чициб, йулда К,аландар-
нп ушлаб олиб, аста ерга. олиб тушибди-да, узини зин­
донга ташлаб, цулидаги булбулигуёни уйга беркитибди.
Кундан-кун ;утаверибди, ойдан-ой ÿTaBepnôAH.- Эндиги
гапни Гулуялар паридан эшитинг.

68

www.ziyouz.com kurubxonasi
Каландардан хабар оулавермагаг, Г/луялар, шум
опам уни бирон бир балога йуликтирган булмаса, до-
зиргача етиб келарди, деб уй уйлаб, ^ашца девга ми-
пиб, Гулхуморнинг юртига етиб келибди. Келиб домма
гапдан хабардор булиб, зиндонга тушса, К,аландарбек
пафас олмай улиб ётган эмиш. «Вой шурим, вой TÿpaMl
деб HHFJiaö:
— Опа, бир бечорани шу долга солиб ^уйгани уял-
мадингизми? Ахир у—куёвингиз-а!—деб опасини ко-
йишга тушибди.
— Сенинг эринг эканлигини мен доёдодн билай,—
деб Гулхумор улганни тирилтирадиган гул додлатиб,
К,аландарбекни уз долита келтирибди. Гулуялар билан
- ^аландарбек бир-бирларими куриб, ^учо^лашиб, уии-
шпб, бир-бири билан додлашганинииг гуводо булган
Гулхумор к,увликни уйлаб, узича:
— Эр дегани яхши буларкан-да, мен дом унга тега-
ман,— дея хаёлидан утказибди-да, синглиеига:
— Х,ой, Гулуялар, бу эринг мента дом эр булади.
Иккаламизга дом етади,— дебди.
Гулхумор Kÿnporç парилар орасида булиб, одамзод
Сплан кам мулодот долган экам. Гулуялар эса купроц
одамзод орасида булганидан одамгарчплик, доё, ор-но-
мус нималигини биларкан. Бу гаппи эшитиб:
— Вой ÿлмacaм, бир эр опа-сипгилга раво буларкан-
мн?! У менга — эр, сизга — куёи,— дебди. Гулхумор
пари:
— Куёв-пуёв деганини тушунмайман. Менга дом эр
булади, дедимми, булади. Булмаса уни улдиртириб, се­
ни дом, узимни дом эрсиз долдираман!— дебди. Бу гап-
ни эшитиб Гулуялар:
— Булмаса эшон поччадан сурайлик, у киши нима
деса, шу булади,— дебди. Гулхумор К,оравой девга ми-
ннб, эшон ахтариб кетибди.
Гулхумор бир жойдан эшон дарагини эшитиб, з^узу-
рига етиб борибди-да:
— Мен Гулхумор пари буламан. Уз юртимга подшо-
ман. Сен бир масаланинг таъбирнки ечиб берсанг, :-: i-
зина-дафиналаримдан керагича оласан,— дебди.
— Айт, масалангни,— дебди эшон. Гулхумор:
— Бир эрни дом г - - “ ^
деб сурабди. Эшон
шухлиги долмаган, дориб 1\уйилмаган экан,
— Унт бетингдан бир упич берсанг, масалангнинг
таъбирини айтиб бераман,— дебди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
Гулхумор 5пич нима, билмас экан, шартга рози 6ÿ*
либди. Эшон уни маркам ^учок,лаб, шундай упибдики,
огзидаги уттиз икки тишидан бировининг изи Гул-
хуморнинг юзига тамга булиб босилиб к;олибди.
— Вой-бу, одамзоднинг кариб, мункиллаб цолгани
шу булса, синглимнинг эри цандай экан?— деганича
лабини тишлаб, узпнн ^ар ыуцомга солиб, иэига цай-
тибди.
— Эшон нима таъбир топди?— cÿpaôAH Гулуялар.
Гулхумор:
— Эшон, бир эр ^ам опага, ^ам укага раво булиши
мумкин, деб айтди,— дебди.
— Вой, худо-ей, нималар деяётганингни узинг била-
санми? Ахир, бу — гуно,\-ку,— дея Гулуялар опасининг
юзига цараган экан, унг бетидаги тишнинг урнини ку-
риб ^олибди.
— Сен эшонга упич бериб ма^садингга етибсан.
Эшоннинг олдига энди узим бориб ^ацик,атни аницлай-
ман. К,ани, юр-чи,— деб, Гулхуморни олиб, эшоннинг
^узурига жунабди. Эшоннинг олдига боришса, у rçÿprç-
цанидан ^очиб кетибди. Опа-сингил Цаландарбекнинг
ёнига цайтишган экан, у Гулуяларни хафа куриб, нега
хафасиз, деб cÿpaôflH. Гулуялар булган во^еани айтиб
бёриоди. Шуи да Г^аландароск:
— Бир мен иккалангга эр булолмайман-у, аммо
акам бор. 1< , а д д 1 м ; о м а т д 2 , с ф т и - а п г о р д а опаигга жуда-
ям мос,— дебди.
Бу гаини эшитиб Гулхумир ,\ам хурсанд б^.шб ке­
тибди. «Акаси мени ^ачон хотин 1^илиб оларкан?»— деб
сураган экан, «сен булбулигуёни цанча тез, бориб уйи-
га жунатсанг, шунча тез хотин ^илиб олади»,— деб
жавоб берибди. Гулхумор эрга тегарканман, деб бул­
булигуёни ^айтариб берибди.
К,аландарбек булбулигуени кулига олиб, Гулуяларга
юзланиб:
— Мен билан бирга кетасизми?— деган экан, у:
—Жоним, ^озир шундоц борсам, ота-онангга маъ^ул
тушмас. Сиз цушни олиб бориб, отангизни хурсанд
дилинг. Кейин ё келиб олиб кетарсиз, ё узим цир^ ка-
низим билан борарман,— дея хайр^ш лаш и б, уни ку-
затиб цуйибди. К,аландарбек цафасдаги булбули^ёни
отининг эгарига ÿHrapHÔ олиб, йÿлгa тушибди. Бир пайт
булбулигуё сайраб юборган экан, тору хршларни, чу\лу
биёбонларни ёцимли овоз босиб кетибди. К,ушнинг rçÿ-
ширига мает булиб ^аландарбек бошидан телпагини
70

www.ziyouz.com kurubxonasi
олган экан, тнлла кок I1.л и киронрп тун ни кундуздагидек
ёп-ёрур цилиб юборибди. К,аландарбек булбулигуёнинг
и;уширидан чарчашни билмай, тилла кокилини машъала
цилиб йул юрибди, йул юрганда з^ам унча-мунча эмас,
жуда з^ам мул юрибди, юриб-юриб акалари билан уч-
рашган уч йул бошига келиб цолибди.
«Акаларим цайтдимикан, бирон-бир белги цолдирди-
микан»,— деб уёвда ^арабди, буёада царабди, з^еч бир
нишон тополмабди. «Акаларим цайтмабди. Узимам чар-
чадим. Бир дам олиб, акаларимни кутай. Булбулигуёни
топдим, деб кетаверсам булмас, акаларимнинг эхволи
^има булдийкан, билай, кейин кетай, отамга берган
ваъдамдан яна икки-уч кун ва^т1ум бор-ку!»,— дея шу
ерга узала тушиб ётиб, азбаройи чарчаганидан бирпас-
да ухлаб ^олибди. Туш курибди, тушида бир оппо^ со-
цолли чол:
— Болам, тур урнингдан, акаларингни излаб топ-да,
холидан хабар ол. Акаларингнинг бири з^аммол, бири
гулохи булиб, фалон-фалон ша^арларда яшашади,—
дебди. Каландарбек сапчиб урнидан туриб, ён-верига
^араса, хеч ким йуц эмиш. «Акаларимни излаб топма-
сам булмас экан, бу тушимда з^ам аён булди»,—деб ол-
дин «Борса хатар» йулга тушибди. К,афасдаги булбули-
гуё эгар цошида, оёри узангида, й^л юрибди, йул юрса
з^ам озгина эмас, мул юриб, бир шаз^арнинг устидан
чициб цолибди. Булбулигуёни хуржунга беркитиб, ша-
з^ар оралаб юриб, бир карвонсаройнинг бир хоналик
мезсмонхонасига цунибди.
Шу ерда яшаб, деразадан келган-кетганларни томо­
ша 1^илиб турган экан, бир карвон .келиб, шу саройга
тушибднч Карвонбошннннг бир хизматкорп бор экан.
Цаландарбек тикилибро^ ^араса, катта акасига ухшар-
миш. Карвонбоши уни уриб-сукиб у ишни буюрармиш,
туртиб-суриб бу ишни буюрармиш. К,ирк; эшакдаги юк-
ни тушириб, ертулага ташиса з^ам, карвонбошининг: «Сен
ишёкмас аблаадан туйдим, бирон кимса олса сотар
эдим»,—деган сузини эшитиб ^олибди. К,аландарбекз
— Менга сотинг булмаса,— дебди.
— Сотганим булсин,— дебди карвонбоши.
Савдосини келишиб, Каландарбек з^аммолни ун бир
тангага сотиб олибди.
— Хаммомга тушиб, яхшилаб ювиниб-тараниб, ма-
нави кийим-бошларни кийиб, одамбашара булиб олинг.
Шу кундан бошлаб, менинг ноибим буласиз,— дебди
унга.
п

www.ziyouz.com kurubxonasi
Акаси кийим-бошни олиб, ^аммомга бориб, ювиниб-
тараниб келибди. Каландарбек акаси эканлигини би-
либди-ю, акаси уни таний олмабди. Эртасига эрталаб
карвонсаройга бир туда цаландарлар келиб:«Ё ^ац, ё
олло, ё ^ац, расулилло»сини бошлаб юборибди. Калан-
дар тикилибро^ цараса, улардан бирови уртанча акаси
эмиш. Унга я^инроц бориб:
— Каландар булиб, ша^арма-ша^ар тентираб юриш-
дан не фойда. Биз билан цолинг,— дебди. Уртанча ака
рози булиб, у х,ам цолибди. К аландарбек унга ^ам ки-
йим-кечак сотиб олиб, ювиб-тараб, одамбашара ^олга
келтирибди. Катта ака уртанча укани танибди. Учовлон
яшаб туришган экан, булбулигуё турган жойида сайраб
юборибди. Икки ака билибднлгрки, сайраган куш —
булбулигуё, хужайинлари — укалари. Хурсанд булиш
урнига, ич-ичларидан хафа булншибди. Каландарбек
бозор оралаб кетгач, катта ака укасига:
— Бу укамиз экан, булбулигуёни цулга киритган
экан, бизни шарманда цклган экан, шунга сен нима дей-
сан?— дебди.
Уртанча аканинг х^м нияти бузилган экан, каттаси-
Га ^араб:
— Ака, мен ^ам шуни уйлаб турган эдим. 1\андай
цилпи Оиз к.уруц кул иллан отами^ьинг олды а Сирамиз.
Яхшиси, бир йул тонииг,— дебди.
т/ ............................/ - “ . < ....< ....................и « . . , , ег _
--- СкИ/Л.С1 р Ь С 141111 * 1,а<1 ЬО , 0 ^ 0 у О Н “

н из олиб бормб ота мнзг а т о п шпр амнз . Отамиз улса, мо­


лу дунесига узимиз эга б у л а м и з , — дебди катта ака.
Акя-ука ыаслах.атки б;;р ;койга ку Г:;: б, пакт пойлай-
веришибди. Бир пакт Каландарбек акаларига ^араб:
— Мен сизларнинг укаларингиз К аланАарб,ек була-
ман,— деб узини танитибди. Кейин:— Энди йулга чи^-
сак ^ам булади. Отам.берган муддат хам тугаб ^олди.
Булбулигуёни олиб бориб отамизга, учовлон топиб кел-
дик, деймиз,— дебди. Акалари сиртдан хурсанддай
куринишса ^ам, аммо ичларида уни улдириб, булбули-
гуёни оталарига узлари олиб бориш ниятида булибди*
лар. Йулга чициб, анча-мунча йул босишгач, кеч кириб-
ди. Шунда катта -ака билан уртанча ака: «Дозир
укамизга, чарчадик, шу чолдеворда тухтаб, дам олиб
ётамиз-да, эртага эрталаб йулга тушамиз, деймизу уни
улдириб, ;узимиэ йулга тушамиз»,— деб масла^атни бир
жойга цуйишибди.
— Каландарбек, шу ерда цолиб, дам олайлик,— деб*
ди Искандар.
72

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Акам турри айтдилар, жуда чарчаднк,— дебди Сг-
мандар. Каландар рози булмабди. Булбулигуё ^ам сай-
рашдан тухтаб, бошини ичига тициб хурпаниб олибдч.
К^аландарбекнинг эътирозига царамай акалари цистаб
^уйишмабди. Охири рози булиб, шу ерда цолишибди.
Кеч булиб, ^оронри цую^лашгач, Искандар билан Са-
мандар ухламай, К,аландарбекнинг кузи уйкуга кетиши-
нн пойлашибдн.
Бир пайт Каландар ^еч гапдан хабари йуц ширин
уйкуга кетибди. Икки акари унинг устига ташланиб, ос-
тиларига босиб улдириб, шу ердаги эски ц у д у ^ а таш-
лашибди. Судраб кегишаётганида бир тола олтин кокг-
ли узилиб долган экан, булбулигуё уни цанотинииг
остига беркптиб олибди. Ака-ука эрталаб булбулигуёни
кутариб, Каландарнинг отини миниб, йулга тушишибди.
Йул юриб, йул юришсаям мул юришибди. Сайра, деб
булбулигуёга ду^ уришибди — цуш ми^ этмабди. Под-
шоликка етиб келиб, оталарига йулициб:
— Мана, уша сиз курган захоти учиб кетган антика
цушни олиб келдик,— дейишибди. Оталари хурсанд бу-
либди.
— Укангиз ^ани?— деб сурабди кейин.
— Укамиз «Борса келар» кучаснга кетган эди. Биз
«Борса келмас» билан «Борса хатар»га юрднк, булбули­
гуёни топиб уни олиб цайтдик. Олдинига укамиз нйма
_ булганинн билмадик. Аммо карзон саройда бир киши
йулда бир кокилли нигит улиб ётганиии айтди. Айтган
жойга борсак, ^еч ким йуц. Манави куйлак-иштони ту-
рибди, холос,— деб К,аландарбекнииг кийимларини кур-
сатишибди. Подшо билан хотини, К,аландарбек улган
экан-да, эснз-эсиз дейишиб, азасини очишиб, эл-юртга
марака-маросим беришибди. Орадан ^ир^ кун утибдп
хамки, булбулигуё сайрамасмиш. Х*амма ^айрон булиб-
ди. Халц подшонинг булбулигуёси сайрамаяптими, деб
бир-биридан сурашиб, подшолик арки остига тупла)п;-
шибди. Подшонинг . булбулигуёси сайрамаяпти, нима*
дандир хафа булган, булмаса сайрарди, дейишибди.
Подшо булбулигуёни сайрар деб, цафасдан бушатибди.
Бари бир сайрамабди. Подшонинг жа^ли чик,иб, жал-
лодини чацириб:
— Булбулигуё сайрамаяпти, сайрамайдиган ^ушнинг
менга нима кераги бор, унинг калласини узиб ташланг-
лар,— дебди.
Жаллодни булбулигуёни чопиб ташлаш учун п и ч о р и -

73

www.ziyouz.com kurubxonasi
ни цайрашда ^уйиб, икки ofh 3 гапни Гулуялар паридан
эшитинг.
К,аландарбекдан хабар келавермагач, Гулуяларнинг
кунгли Раш тортиб, бир жойда утиролмай цолибди. Бир
ойнаги бор эди. Ойнакка цараб, фалон жойни курсат,
деса дарров курсатарди. Гулуялар ойнакка ^араб:
« К э л а н д а р л а р юртини курсат»,— дебди. Ойнада балан­
да рлар подшолиги куринибди. Икки ака, подшо ва са-
рой ахли куринибди-ю, ¡{аланларбек куринмабди. Гулу­
ялар: «Менга буларнинг нима кераги бор. Менга К,а-
ландарбекни курсат»,— дебди. Ойнада эски бир цуду^
куринибди. Яхшироь; тикилиб i^apaca, ^удук;да Калан-
дарбек улиб ётган эмиш. Пари: «Вох!»— деб узидан
кетибди. Шу пайт мех.мон булиб келгап Гулхумор синг-
лисини ^ушидан кетиб ётган х.олда куриб, ^айрон булиб,
кулидаги ойнакка цараса, ^удувда узи ^ам тегаман де-
ган бола улиб ётган эмиш. Гулхумор пари дори хидла-
тиб, Гулуялар парини узига келтириб:
— Тез бул, бориб эрингни цутк,азайлик. Булмаса
улимтикхурларга ем булади,— дебди. Дарров бир дума-
лаб каптарга айланишиб, учиб цудукда бориб тушишиб-
ди, сунгра яна бир думалаб асл ^олларига келишиб,
Каландарбекка уликни тирилтирадиган доридан хид-
латишибди.
К,аландарбек узига келиб, ёнида ёрини куриб роса
^увонибди. Бошидан утганларини айтиб, тез булинглар,
ота-онамнинг олдига борайлик, дебди. Калапдарии x av ;
каптарга айлантириб, осмонга парвоз цилибдилар. Бу-
ларни учганда цуйиб, гапни подшоликдан эшитинг.
Жаллод п и ч о р и н и цайраб булбулигуёга як;инлашган
экан, ^уш тилга кириб:
—Менинг бошимни кесгунча подшо угилларининг
калласини танасидан жудо цилсанг булмайдими?— деб­
ди.
Жаллод ^айрон булиб, подшо ^узурига цараб чопиб-
ди. Подшонинг олдига кириб:
— Шо^им, бир цоши^ цбнимдан утинг,— деб булган
гапни айтиб берибди. Подшо:’
— К,ушни бунда келтир,— деб буюрибди. Булбули-
гуёни олиб келишибди. Подшо:
(— Нега ундай дединг?— деб сурабди. Шу пайт цуш
яна тилга кириб:
— Нега сайрамаётганимнинг сабабини сураб-суриш-
тирмай калламни кесишларини буюрдинг. Шу ипсоф-
данми?— дебди. Подшо хижолат чекиб:
74

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Нега сайрамадинг булмаса, сабаб'.жи айт? — дебди.
Булбулигуё энди гапирмо^чи булган экан, Искандар
циличини ^инидан суруриб, булбулигуёга ташланибди.
Подшонинг вазири уни ушлаб цолибди. Шу пайт цуш:
— Ана курдингми.? У рлинг мени чопиб ташламоцчи
булди. Х,озир ха КиКатни айтаман. Ленин мени анави
чопмо^чи булган урилларинг эмас, К,аландарбек деган
кенжа урлинг не-не машаадатлар ^исобига к,улга ки-
ритди. Шуни бир курсам, сунг сайрашдан тухтамай-
мам,— дебди.
— Каландарбек тверда?— сурабди подшо важо^ат
билан.— Ахир у улган-ку?
— Улгани тукри, мана унинг бир тола сочи. Аммо у
уз ажали билан улмади, акалари улдирди,—дебди булбу­
лигуё.
Подшо дарразаб булиб: «Жаллод!»— деб ча^ирибди.
Жаллод келгач: «Анави икки урлимнинг калласини та-
насидан жудо цил!»— деб буюрибди. Булбулигуё:
— Уларни улдиришга шошилма, шо^им. Олдин ^а-
^ицатни бил!— дебди. Подшо:
— Каландарбекнинг улиги ^аерда, мени тез уша
жойга олиб бор!— дебди. Булбулигуё: «Хуп!»— деб эн­
ди цузгалган экан ^амки, эшик очилиб, К,аландарбек
билан парилар кириб келишибди. Каландарбек олдин
кириб онаси билан куришиб, искашиб, сунг подшонинг
олдига чи^ибди. Подшо >;ам урлини куриб, хурсанд бу­
либ, элга цир^ кун туй-хомоша берибди. Подшоликдаги
булбулигуё ^ам сайраб, ^аммани хурсанд этибди. Под­
шо К,аландарбекка:
— Акаларинг сенга, менга хиёнат ^илишибди. Сени
мендан, мени сендан жудо цилмоцчи булишибди. Нима
жазога лойиц курсанг, узинг бер,— дебди.
Самандар билан Искандар Каландарбекнинг оёрига
йик;илиб: «Биз гуно^кормиз, ра^м ^ил, улдирма, гуно-
^имиздан ут!»— деб ялиннб-ёлворишибди. Кенжа ука
гуно^ларини кечирибди.
Гулуялар опаси Гулхумор билан дугонасини кунди-
риб, уларга олиб берибди. Узи Гулуяларни ^айтадан
нико^лаб, Кора дев бошлиц девлар хизмат цилиб, олтин
бали^лар келиб, К ашКа ДевУ Сари^ дев, СЦ дев були-
шиб, яна киРК кечаю киРК кундуз туй-томоша берибди.
Подшо К аланДарбекни урнига юртга подшо ^илиб к^-
тариб, узи булса истеъфога чи^иб, булбулигуёни сайра-
тиб, тинч-фаровон яшайверибди, ^амма мурод-мацса-
дига етибди.
75

www.ziyouz.com kurubxonasi
ТОЙ И З Л А Г А Я ЦИЗ

С ир бор экан, бир йуц экан, оч экан-да, туц


экан. Жуда цадим замонларда бир Мерган
бобо утган экан. -Мерган бобонинг оти Зиёд ботир бу^
либ, унинг учта кизи бор экан. К излаРи бир биридан
чиройли, гузал, куркам экан. Ким курса, яна бир кур­
сам, деркан. К излаР акл бобида ^ам бир-бирларидан
утар эканлар. Отаси уларни ёшликдан тирандозлик,
отда яхши чолиш, ёй тортиш, ^атто кураш тушишгача
ургатган экан. Аммо катта ^изи Гуласал уй-рузгор иш-
ларига купро^ цизицар, ну^ул эрга тегсам, яхши фар-
занд курсам, менга. шунинг узи етарли, деркан. Уртанча
г.изи Гулба^ор ^уй-сигир тутишни, мол боциб сигир со-
гишни яхши курар, у ^ам нуцул бир яхши йигитга тег­
сам, мол-цуйни купайтирсам, уйимни, бола-чакамни сут-
катища ботирсам, деркан. Кенжа цизи Гулбадан эса,
отни яхши курар, щачон бушади от минар, уни ювиб-
. арар экан. Гулбадан: «Отам менга бир яхши тулпор
сотиб олиб берса, мен уни боцпб, вояг а етказиб, узок-
>301\ с а ф а р г а отлапиб, юрт ошс ам, эл к ез с ам » ,— четами
деган экан.
Купдг.:: кун утт'б Млрг;»н бобо 'кяпмбли, кун и битнб
:;азоси етгач, кизларини ёнига чакириб, дебди:
— Кнз.шрнм, м с а сп зл ар;п ; с п а с : ;: у с т н р д ” ** Учим
смадим, сизларга едирдим, узим киймадим, ц излари м
кийсин, деднм. Хеч нарсадан камситмадим. Уц-ёй отиш,
отга миниш, хар ^андай киши билан муомала ^илиш,
гап-сузларингни утказиш бобида ок;ил ва довюрак к,и-
либ устирдим. Менинг ва^ти-соатим етганга ухшайди.
Мендан сизларга уй-рузгор буюмлгрию битта сигир,
икки 1^уй, анави я^инда олган хачир от билан бир цилич
колади. Улганимдан кейин талашиб-тортишмасдан уз-
;.ро келишиб, уларни булиб олинглар-да, ахил-ино1,;
яшанглар. Кенжаларинг ^али ёш, унга э\гиёт булиб,
вояга етишида кумаклашинглар.
Ота шундай деб, кузига ёш олибди. Сунгра, «упп
курмадим, катта булса ака, кичик булса ука булардн.
Афсус, афсус»,—дебди. Шунда кенжа ^мзи:
—Отажон, углим йук;, деб хафа булманг, мана мен
угкл урннни босиб, икки опамнинг кунига ярайман. Сиз
хавотирланманг,— дебди. К ИЗИ1ШНГ сузларидан отаси
хурсанд булибди. Шундай цилиб, оталари вафот этибди.
Уч опа-сингил етим ^олишибди.

76

www.ziyouz.com kurubxonasi
Катта rçH3 цишлоцдаги бир йигитга тегибди-да, уйда-
ги рузгор — идиш-товоц, курпа-ёстицни олибди. Уртанча
циз сигир, rçÿfl, эчкини олиб, у >^ам бир йигитга эрга чи-
«¡иб, уйини cyT-rçaTHrçrça ботириб ётаверибди. Шуни. ай-
тишади-да, rçap кимнинг нияги узига йулдош, деб. Икки
опани тинч-хотиржам яшашда цуйиб, эндиги гапни Гул-
бадандан эшитинг.
Гулбадан отасидан долган хачир, хариш отни утла-
тиб юрса, кулдан бир orç от кишнаганича чи^иб келиб,
Гулбаданнинг отига чопибди. «Жуда ^изи^ иш булди-
ку»,— деб циз отини бо^ишда давом этибди.
Кундан-кун, ойдан ой утиб байтал цулун турибди.
Турибдию от ^’лнб цолибди. Гулбадан тойчоцнн: «Вой
тойчорим, вой тойлорим-ей»,— деб артиб-суртнб, кута-
риб уйига олиб келибди-да, боца бошлабди. Той кун-
дан-кунга, соатдан-соатга усиб, вояга етаверибди.
Кунлардан бир куни Гулбадан кул буйида тойини-
;утлатиб юрса, кулдан бир айрир кишнаганича сувни
rçorç иккига ёриб чи^иб, сойга я^инлашиб уни иснабди.
Той бирдан кишнаб, чопциллаганича унга эргашиб, кУл-
га тушиб fiÿrç булиб кетибди. Гулбадан нима цилишини
билмай боши котиб, дайрой булиб ь^олибди. Кул ërça-
сида тойни чацириб yërçrça югурибди, 6yërçrça югурибди,
на тойни курибди, на тулпор сувдан чн^ибди. Гулбадан
йирлабди-си^табди. Чарчаб бир т о р н и н г тагида ухлаб
колибди. Тушига тойи кириб: «Мен отам билан бирга-
ман, изласанг Ку^икофдан топарсан. Аммо нули жуда
к(ийин, мушкул. Чидай олсанг, сабр-цаноатли булсанг,
топарсан»,— дебди. К,из уйгонса, ёнида ^еч ким йуц
эмиш. «Тойимни излаб топаман, ^а, цаерда булса з^ам
ахтариб топмай цуймайман»,— дебди-да, ^еч книга бил-
дирмасдан уйига келиб, уёц-буёгини йигиштириб «.\айё-
хайт», деб йулга равона булибди. Йул юрибди, й\гл юрса
>:ам мул юрибди, дармони кетиб, тиззалари букилибди
^амки, йулида’н ^олмабди. Охири бир урмоннинг усти-
дан чи^иб ^олибди. Шу ерда бир оз дам оламан деб
уйлабди-да, ту^айзорда бир дарахтнинг устига чициб,
яхшилаб жойлашиб олиб, yfirçyra кетибди. Ухлаб ётса,
pÿHFHp-pÿHFHp овоз.цулогига чалинибди. Гулбадан куэи-
ни очиб rçapaca, пастда ярми одам, бош^а жойи итга
ÿxiuaraH махлу^лар бир-бирлари билан тортишиб, ури-
шиб турган эмиш. «Буниси нима булдийкин?»— деб
Гулбадан цараб турган экан, улардан бирови дарахтга
караб уни куриб колибди. Бирпасда судрашиб ерга

77

www.ziyouz.com kurubxonasi
олиб туширишибди, пишириб еймиз, деб катта ут ёк,и-
шибди.
Гулбадан, ана энди улганим шу, эх, аттанг, такдн-
римда бор экан-да, деб тацдирга тан бериб турган зкам,
Халиги махлуцларнинг бошлири келиб ^олибди. Гулба-
данни куриб, авзал гап суранглар, ейиш ^очмас, дебди.
Махлуклардан бири ундан, бу ерларда нима цилиб
юрибсан, нима максадда келгансан, деб сурабди, Гул­
бадан жавоб бериб:
— Пу^отган тойимни ахтариб юрибман.>Сув отн
олиб кетган эдн,— дебди.
— Бу ерга дарахтларни цулатиб, кулбаларимизнн
бузгани келган экансан деб, душман билиб, биз сени
емоцчи эдик. Яхши ниятда экансан. Ниятинг йулдошинг
б^лсин, биз сени улдирыаймиз,—дейишибди ^алиги-
лар.— Куринишингдан, гапиришингдан ^из болага ух-
шайсан, аммо кийинишинг эркакча, айт, кимсан?— деб­
ди уларнннг бошлири.
— У рил боламан, ёшликдан нимжонроц усганман,
овозим ^ам иигичкаро^,— дебди Гулбадан.
—Ундай булса яхши, биз билан бул,—деб Гулбаданни
цуйрда-цуймай ураб олишиб, тонггача зиёфат цилишиб-
ди. Тонготар-отмас, биз одамзодга куринмаслигимпз
лозим, дейишиб куздан ройиб булишибди. Гулбадан ни­
ма цилишини билмай хайрон булиб боши цотиб турган
экан, каттакон бир дарахтнинг илдизи остидан бир ки­
ши имлабди. К,араса кечаги махлу^ларнинг бошлиги
эмиш. У Гулбаданга цараб:
— Мен Таркистон шахри подшоси Едгорбекнинг уг­
ли — шахзода буламан. Шу мамлакат подшосининг
цизи бор. Х,уснда тенгсиз. Ушанга ошиц булиб иелган
эдим, Шартини баж.аролмадим, мени шу ахволга солиб
цуйди,— дебди.
— Шарти нима эди?— сурабди Гулбадан ундан.
— Шарти,— жавоб берибди унга шахзода,— ер ости
мамлакати полшосининг хазинасидаги сехрли узукни
олиб келиш. «Балки ёрдамим тегиб цолар»,—деб Гулба­
дан халиги жонзодга айланган шахзодадан шартни ба-
жариш йулларини урганиб олибди-да, сафарини давом
эттирибди. У йул юриб, йул юрса хам мул юриб,- яна
бир ерга борибди. ^араса бир уй турганмиш. .. Уйга:
«Ассалому алайкум, хай, ким бор!»—деб кирган экан,
бир кампирнинг: «Саломинг булмаганда икки ямлаб
бир ютардим»,— деган овози келибди. Ичкарига кириб,
тирно^лари ^иличдай, тишлари умочдай, о р з и рордай,
78

www.ziyouz.com kurubxonasi
буйи теракдай кампирга кузи тушибди. Кампир ичида,
нонуштам келди-ку, хозиР буни бир ёцли ^иламан,
дея: «Кел, жиян, ^ачондан бери кутаман-а, йуллар-
ингга интизор булдим-ку»,— дебди. Гулбадан келиб
куришган экан, кампирнинг беллари цирсиллаб кетиб-
дн. Кампир:«К,озонга rçapaô юбор, болам»,—деган экан,
Гулбадан:«Онажон, бош^аларнинг цозонига царайди-
ган одатим йуц, аввал сиз царанг, кейин мен царайман»,—
дебди. Кампир цозонга ^арамоцчн булиб олдига бор­
там зкап, Гулбадан эпчиллик билан уни ^озоага тепиб
юборибди. Козонда ëF ^айнаб турган экан. Кампир ërçrça
"тушиб, тил тортмай улибди. Гулбадан кампирнинг 6 of -
лоцлик итини, эчкиси, rçÿto ^узисини, отини бойловдан
бушатиб юборибди?
Шунда оти билан ига, бизнинг борадиган жойимиз
i'iÿrç, узингга хамР°Х килиб ол, фойдамиз тегиб к,олар,
дебди*. Х>а, майли, ^амро^ цилиб олсам, олибман-да, деб
уларни узига ^амрох цилиб олибди. К,из яна йулга ра-
вона булибди. Гулбаданнинг чарчаб, юролмам ^олгани-
ни курган жодугар кампирнинг оти: «Кел, мени миниб
ол, чарчадинг»,— дебди. Гулбадан отга минган захоти
осмону фалакка кутарилиб, булутлар орасига кириб
кетибди. Гулбадан ^урщанидан кузини чирт юмиб
олибди. От айланиб-айланиб, бир жойга бориб тушиб­
ди. Бу жой девларнинг маскани экан. ^алиги от ^ам
девлар подшосининг угли бу’либ, жодугар томонидан
се^р цилиниб, отга айлантирилиб кишанга солинган
экан. Бирпасда девлар Гулбаданни ураб олиб:«Кизми,
эркакми»,— дейишибди. Бирови, сулувлиги, цадди-кома-
тидан ^изга ухшайди, деса, бош^аси: «Подшо^имизнинг
арзандасини миниб келибдию ^из булармиди, урил»,—
дебди. Шу пайт девлар подшоси билан девбачча келиб
к;олибди. Девлар х аР томонга тумтара^ай «¡очиб 1^олиб-!
ди. Девлар подшоси урлига rçapa6 :
— Бу нима цилиц?— дебди.
— Ота, мени мана бу одамзод жодугар кампирнинг
кулидан озод цилди. Кейин менга минган захоти олиб
цичдим,— дебди. Отаси:
— Яхшиликка яхшилик цилинади. Сенга яхшилик
цилиб, шум кампир цулидан озод ^илибдими, сен ^ам
унга ёмонлик ^илмай, яхшилик цилишинг лозим,—деб­
ди. Боласи отасининг гапига кириб:
— XjOñ, бол'а, тила тилагингни,— дебди. Гулбадан
узини Кухи^офга олиб бориб цуйишни илтимос цилибди.
Девбачча, «уёвда олиб боролмайман. У жой бу ердан
79

www.ziyouz.com kurubxonasi
цирк йиллик йул. Мен фа^ат йигирма йиллик йулга
олиб бороламан, холос. Уёрини бир нима киларсан»,
дебди. Гулбадан рози булибди. Дев устига миндириб
осмонга кутарилибди. Куз очиб-юмгунча Гулбаданни
йигирма йиллик йулга олиб бориб куйибди. «Керак
б^либ колсам йуцлатарсан»,— деб ^юнгидан битта бе-
рибди. Гулбадан рахмат айтиб йулида давом этибди.
Бир пайт олдидан бир бог чикибди. Бо 1д а кирай деса,
дарзозаси берк экан. Гулбадан курроннинг уёгига
^тибди, буёрига утибди, богнинг ичига киролмабди.
Бир пайт гулнинг тагида, энди нима филсам экан, деб
утирган экан, бирдан дарвоза очилиб, учта циз диркил-
лаб уйнаб, хандон суйлаб, бир-бирларининг цулини
ушлаб, кунгилларини хушлаб чициб ^олишибди.
— Хуш келибсиз, мархабо борнмизга,— деб Гулба-
даннинг оёрини ерга теккизмасдан боц^а олиб киришиб-
ди. Б ор дунёда йук жой эмиш. Шишаховузлар зилол
сувларга тула эмиш, сувда олтин балицлар цирк минг
ма^ом килиб сузиб юрган эмиш. Дарахтларда олма,
бехи, шафтоли, анжир рарк пишнб ётган эмиш. Х*ар
томонда юз алвон гуллар очилиб, чоратрофга х иДини
таркатиб ётган эмиш. Коркин кизлар гулгундай очилиб,
т^уу.тгту^ Т у р ГЛIIМII111. Ш у и д а ¡у1оДариИНГ СйрДОрИ
урнидаи туриб:
•— Хуш крлибг 1П| ЙТ!Г!!Т. М^р^абО, т£'рГа
утинг,— дебди. Гулбаданни бошлаб келган киз уни тор-
т ::6 С-тгс:::::и ¡\и,л ай шл-иОди. Гулбадан нима к»-
лишини бил мам, хаирон булиб, турга утиб утирибди.
Зиёфат, уйин-кулгу бошланиб кетибди. Гулбаданни
йигит деб билгап кирк кизлар унга цараб ноз-карашма
КИЛиб, баданларини цимирлатиб, кукракларини селкил-
латиб, хилма-хил килицлар, муцомлар щилишибди. К^-
зицчилик, уйин-кулгу авжига чикканда осмондан бир
ок от куйилиб учиб келиб, бокка тушибди-да: «Пуф
сассиц, одам иси келяпти»,— дебди. Гулбаданни курса-
тиб кизлар: «Ха, одамзод бизга мехмон булиб келди,
з^а, одамзод йигит бизга мехмон булиб турибди»,— деб
чурурлашибди. От Гулбаданни тепиб, тишлаб ташла-
мо^чи булган экан, цизлар йул куйишмабди. Бир паиг
Гулбаданга-караб:
— Х,ой, одамзод, бу ерларга нима мацеадда келдинг?
Одам юрса оёри, куш учеа каноти куяди бу ерларда.
Одамзод келдими—орамиз бузилади ё богимизни вайрон
Киладн, ё парилардан бирини олиб кочади. Умуман,
одамзоднинг кулидан яхшилик келмайди, яхшиси V
80

www.ziyouz.com kurubxonasi
билан д$с т бул мага ним из ыаъкул,— дебди. Гулбадан
укга караб:
— Хато к и л а сан, о д а м н и н г ях ш и си бор, ёмони х ам
бор. Сен ёмонига у ч р а г а н э к а н с а н -д а , я х ш и с и чулни
6 o f цилади, борни к у р к а м цилади, ким б у л м а с и н я х ш и -
лик ц н л с а — ях ш и л и к б и л ан ж а в о б ц а й т а р а д и ,— д еб д и .
— Эй, одамзод, сенинг кУли11ГДан кандай яхшилик
келади?—деб сураб колибДи от- Шунда Гулбаданз
— Нимч ишни кил десанг, киламан. B of кил дейсан-
ми, сув йулини туе дейсанми, менга бари бир, ц-андай
яхшилик булса, яхшиликка яхшилик кмлавераман,—
дебди.
— Агар гапинг рост булса, кэни бир вазифани ба-
жар-чи,— дебди ок от.
— Нима вазифа экан?— сурабди Гулбадан.
— Хар йили бордаги мевалар рарк пишганда, цаёк*
дан билмаймиз, бир аждахо келади-да, мевалар.ни еб,
шишаховуздаги сувни куритиб, боз устига париларнинг
бир-иккитасини улжа килиб олиб кетади. Ана шу ажда-
Хонинг келадиган вакти ’ яцинлашиб к0ЛДи. Кани, rçÿ-
лингдан келса уни ушлаб улднр-да, бизни хавфдан
халос эт-чи!— Гулбадан киз бола эмасми, аввалига
аждахонинг номини эшитиб кУрциб кетнбди. Кейии
ёнига такиб олган отасининг киличи эсига тушиб:
— Ажда^они йукотиш булса, йукотамиз-да, шунга
Хам ота гури-козихонами!— дебди. Гулбаданни таш^а-
рига чикариб, аждахонинг йулига к ° Р ° вУл килиб куйи-
шибди. Орадан бир кечаю бир кундуз утгач, осмонни
Кора булут коплабди. Шамол бошланиб, бора-бора
тус-туполонга айланибди. Бир пайт чакмок чакиб, жала
Куйиб берибдн. Шамолдан дарахтларнинг боши ерга
тегса, жаладан ариклар, дарёлар тулиб, ^аммаёкни
сув босибди. Гулбадан бир дарахтнинг панасида:«Бу ни­
ма экан?»—деб турса, тордан бир нарса вишиллаббог то-
монга келаётган эмиш. Аждахо бокка якинрок келиб of 3 h-
ни очиб бир сипкорган экан, öofhhht олдидаги дарахт-па-
- рахтлар билан Гулбадан хэм кушилиб унинг OF3ii га
кириб кетибди. Гулбаданнинг эсига отасидан колглн
Киличи тушиб, кинидан сутуриб, боши узра тик ушлаб
тураверибди. К,илич аждахони иккига ёриб юборибди.
Аждахо додлаганича узини уёкдан-буёкка урибди. Х,ар
аранаганида килич шарт-шурт кесаверибди. Бир пайт
аждахо булак-булак булиб кетибди. Ариклар, сойлар-
дан сув урнига кон шариллаб ока бошлабди. Гулбадтк
аждахонинг ичидан чикиб, кийим-бошини туррилаб, ri i-
6—19 81

www.ziyouz.com kurubxonasi
рилар турган бо(да равона булибди. Парилар далиям
бекинган жойида бекиниб ётган экан, Гулбадан: «^ой,
Хайдасиз, ким бор?»— деса хам Хеч ким чицишга ботин-
мабди. Бир пайт от шишаховузнинг ичидан чициб бир
кишнаган экан, дов-дарахту гуллар тагига бекинган па­
рилар бирин-кетин чи^иб кела бошлабди. Х,амма Гулба-
данга рахмат айтиб, «халоскоримиз», дебди, Шунда о^
от унга ^араб:
— Сен бизни доимий душманимиздан халос этдинг.
Богимизнинг пайкой, р;изларимизнинг чури булишига
пул куймадинг, бизга жуда катта яхшилик ^илдинг.
ьиз хам сенга яхшилик ^илишимиз керак... Айт, нима
билан яхшилик ^илайлик. Асл олтин берайликми ё дур-
гавхарми? Еки кунглинг цура-^ура ^уй истайдими? Бал­
ки менга ухшаган от истарсан,— дебди.
Шунда Гулбадан бирдан: «Топдннг, топдинг!»— деб
кнч^ириб юборибди: «Нимани топдим?»— дебди от.
Шунда Гулбадан:
— Мен отимни излаб юрибман, уни топишимга ёр-
даы берсанг, бошим осмонга етган булар эди,— дебди.
Гулбаданни эшитиб, от хайрон булиб «Ку^ицофга
боришни асло-асло уйлама. У кир^ йиллик йул. Йулни
• ' - к д а . \ о л а р у плоилар ^ури^лайди»,— дебди.
— Аммо боришнм керак. Отимни излаб топмасам
Г|С'.пм?1йди. Ердзм бсрсаларипг дам борами, исрмаса-
ларинг х,ам бораман,— дебди Гулбадан. Шу пайт пари-
. 1 р ¡¡¡¡НГ и и Ш Л ш и 1 (^1 111 с1 £1рй Л 3 ШИ б д и I
— Ер ю з и д а н боролмаслигинг аник, тусицлар куп.
Бунинг устига ажда^они улдириб 1^уйдинг. Унинг ака-
укалари, бола-ча^алари куп. Улар сени омон цуймайди.
Яхшиси сув ор^али борганинг маъ^ул. Сени мана мен
олкб бораман. Шишаховузга тушасан-да, ер остида
пул бор. Мен олдинда юраман, сен ореада юрасан.
Катта Тажанг дарёсига олиб чи^ади. Дарёга чищач,
отамнинг кемасига утиб оламиз,— дебди. Сунгра пари
Гулбаданга сехрли олма берибди. Бирпасда циз балий­
ца айланиб цолибди.
— Нахаиг ошнанг хам бор-ку, ушандан сурасанг
хам булади, кайта тез етказади,— париларнинг бошлигм
шундай деб, Гулбаданни бор уртасидаги шишаховузга
бошлаб борибди-да, сувга узингни от, дебди. Парининг
кетидан балиц булиб олган Гулбадан хам суза бошлаб­
ди. ^овузнинг тагидаги сув йулидан кетишибди. Йул
шишадан экан. Гулбадан томоша цилиб сузиб-суэпб,
Та жанг дарёга бориб ^олганини хам билмай ^олибди.
82

www.ziyouz.com kurubxonasi
На^анг ухлаб ётгак экан. Пари уни уйготиб, кокеани
англатибди. Олдинига нули узок Деб к^'нмабдн. Кейип
Гулбаданнинг ажда^они улдирганини эшитиб, кунибди.
Гулбаданни пари билан бирга лик этиб ютиб юборибди.
Орадан анча-мунча вакт утгандан кейин: «Кухикофгл
келдинглар, чикинглар»,— дебди. На^анг ютган сув би­
лан кушилиб, Гулбадан х;ам ташцарига чикибди. Пари
уни яна асл долита келтирибди. Кейин, олдин мен бо-
рлб нима гаплигини билиб келай. Тинчлик булса белги
Го ра ма и, б ; ; р а верасан. Тагин сени, о д а м з о д парилардан
олгани к е л н б д и , деб х а л о к этишмасин, дебди. Гулбадан
TOFHi i Hr тагида кутиб к о л п б д и . Бир пайт бошца бир
пари келиб Гулбаданга караб: «Юрар экансиз»,— деб­
ди. Гулбадан ;урнидан туриб унга эргашибди.
Ку^щоф дегани бир §fh ёниб, бир èfh совуб турган
TOF экан. Иулига парилар T ÿ n - T ÿ n булиб чикибди.
— Одамзод келди, одамзод келди. Ка1"1СИ биримиз
ёкаркинмиз. К айси биримизни олиб кетаркин?— деб
чувиллашибди улар. Бир пайт Гулбаданни бир бокка
олиб киришибди. Дунёдаги ^амма дарахт бор эмиш.
Нимаики мева бор, пишиб ётган змиш. Ярми КУШ> боши
одамга ухшаш паррандалар сайраб турганмиш. Бул-
булнинг овозига тути, тутининг овозига T ÿ p F a f i жур
бÿлapмиш. Гулбаданни олиб бориб туппа-турри парилар
подшосига рупара килишибди.
Бирга келган пари:
— Шо^им, мана бу одамзод аждархони ÿлдиpIl 5>
париларни хавфу хатардан озод килди. Унга яхшилнк
килиш керак. Отини излаб юрган экан, отн шу ерда —
Ку^икофда, унинг отини топиб бериш керак,—дебди.
Подшо: «Жамики тулпорлар шу ерга келтирилсин!»
деб буйрук б^рибди.
Гулбадан караб турса, отлар орасида буйига етиб
Колган оти ^ам келаётган эмиш. «Анови от меники!»
дебди Гулбадан шошиб-пишиб. Кейин: «Кур-е, кур-с!»
деб чакирибди.
— Бу от — сув оти Дулдулнинг боласи-ку. Дуллул
кунармикан,— дебди парилардан бири. Улсаям кунмас,
у аклли, гапга тушунади.
— От шу одамзодга тегишли,— дебди париларнинг
бошлири.
Х,алиги бирга келган паризод Гулбаданга:
— Энди сен билан урток булиб колдик. Керак булиб
Колсам чакиртирарсан,— деб бир тола сочидан, муш-
кулингга яраб колар деб, одам еса мева ёки жонивор-
83

www.ziyouz.com kurubxonasi
га айлантириб куядиган мевалардан бир-иккита бериб-
ди.
— Буни чап томонингга сол. Бошингга мушкул иш
тушса, балиада айланасан, • бунисини ÿHr ёнингга сол.
Олиб есанг, асл ^олингга келасан. Э^тиёт бул, адаш-
тириб юборма. Нимага айланган булсанг, шундай-
лигингча цолиб кетма тагин,— деб роса тайинлабди.
Париларнинг узларини китоблари буларкан. Уни ичида
дунёда нималар буляпти, ким каерда юрибди — билиш
мумкин экан. Шуни ^ам coBFa цилибди. Кейин кучоц-
лашиб хайрлашиб, ажралишибди.
Дулдул куниб, боласини Гулбаданга топширибди.
Гулбадан парилар подшосига рах;матлар айтиб, тойига
минибди. От цирк газ канотини чицариб, осмону фа-
лакка кутарилибди. Булутлар орасида учиб кетавериб-
ди. Бир ерга келганда Гулбаданга:«Пастга rçapa!»—
дебди оти. Гулбадан rçapaca, айкаш-уйцаш бÿлиб, бир-
бирига чирмашиб ётган илонларни ^рибди. Гулбадан:
«Бу нимади?».— деган экан, оти: «Ажда^они ÿлднpraн
одам шу ердан утади, деб илонлар пойлаб ётибди»,—
дебди. Яна бир жойдан утаётганда: «Пастга кара»,—■
дебди оти. Гулбадан караган экан, ер тепасида купдан-
Kÿn жодугарлар, сс.^ргарлар учиб юрган эмиш. «Булар
ким?»— деб сураган экан, оти: «Булар сен улдирган
жодугарнинг одамлари, сен утсанг, тутиб олио еймиз,
п о fi Л М 'ГСП Т П П ITT m i ^ ------ гтоппм .

Гулбадан каитиб келаётиб, Таркистон ша^зодаси-


нннг гапи эсига тушиб, пари бергап китобни очиб rça-
рабди. К.араса, ер ости подшоси уз жойида ухлаб ёт-
ганмиш. Огзидан бир каптар чи^иб, яна бирпасдан
кейин кирармиш. Гулбадан: «Кел, шу ер остига тушиб,
узукни олай-да, шах;зодага берай, савоб булар»,— деб­
ди. Пари берган нарсадан ебди. Илонга айланиб, отини
ташкарида цолдирибди-да, бир кавакдан вишиллаб ер
остига тушибди. К,араса, ер ости подшоси of3hhji очиб
ухлаб ётган эмиш. Бир каптар огзига кириб, чи^нб тур-
ган эмиш. Поилоцчилар >^ам мудраб, жой-жойида цотиб
турган эмиш.
Гулбадан аста-аста бориб, тезлик билан з^алиги кап-
тарни ушлаб олибди. Ер ости подшоси кузини шокоса-
дай-шокосадай очиб, алланима дебди. Гулбадан я!\ин-
porç келиб кулок солса, «жонимни бер, айтганингни
бажону дил бажараман», деяётганмиш. Гулбадан, «ал-
дамаяпсанми», дебди. «Hÿrç, алдасам душманга ем бу-
лй|Ъ. дебди подшо. Гулбадан каптарни куйиб юборган

www.ziyouz.com kurubxonasi
экан, у подшонинг ичига кирнбди. Подшо тирилиб: «Ти­
ла тилагингни»,—дебди. Гулбадан: «Узукни бер»,—деб-
ди. Подшо аввалига, йук. бермайман, дебди, кейин
ваъдаси эсига тушиб, нонлож берибди. Гулбадан у з у к ­
ни олиб, таш^арига чи^ибди. Пари берган мевани еб
уз ^олига келибди-да, оуига миниб йулда давом этибди.
Оти Гулбаданни барча хавф-хатардан кутцазиб, бир
жойга олиб бориб, ерга куиибди. Гулбадан ён-атрофига
цараса, чор-атрофни одамзод босиб ётганмиш. Туя мин-
ган, фил минган, от, эшак, ^укиз, хачир минганлар
тугт-туп булиб кимлар биландир урушиб ётганмиш. Г у л ­
бадан уларнинг биридан: «Ким ким билан урушяп-
ти?»— деб сураган экан, у: «Бос^инчилар юртимизни
босиб олмоцчи, биз уларга царши урушяпмиз»,— дебди.
Гулбадан юртига ёв босиб келганини англабди. У дар-
ров девнинг килини тутатган экан, дев етиб келиб:
«Бошингга нима мушкул тушди?»— деб сурабди.
— Юртимни ёв босибди. У билан басма-бас келишга
ёрдамлаш, д е в OFa, — д е б д и ^из. Дев иниларини чак,и-
рибди. Бир томондан Гулбадан от сурибди. Иккинчи
томондан девлар кий^ирганича душманга ташланишиб-
ди. Ш у пайт душман билан олишаётган ша^зода цара-
са, девларнинг унг томонида бир йигит з^ам жон о л и б ,
жоп бериб жанг килаётган эмиш. Ша^зода отини
суриб, Гулбаданга я^инлашибди-да: «Отангга ра^мат,
иним!»—дебди. Жанг булгандан булибди. Одам бошлари
куринган жойда тошдай думалайверибди. Кон дарё б у ­
л и б о^ибди. Гулбаданларнинг цули баланд келиб, душ-
манлар келган томонига тумтара^ай цочиб ^олишибди.
Гулбадан девларге цараб: «Керак булсанглар яна
йук,латаман»,— деб чин дилдан ра^матлар айтиб, жу-
натиб юборибди. Ша^зода Гулбаданни етаклаб отаси-
нннг олдига, саройга бошлаб борибди. Отаси: «Хайрият,
душманни кувлаб, cof-omoh колибсан. Юртингни сак;лаб
^олибсан. Бу ким, болам?»— дебди. Шунда Ша,\зода:
— Ота, бир мен эмас, манави ёнимдаги йигит х1ам
боплаб душманнинг жазосини берди. Сенинг душма-
нинг билан у мендан ^ам купрок шердай олишди. У
булмаганда мен душманни енга олмаган булардим. Ун-
га бошдан-оёк сарпо цилсанг арзийди,— дебди. Шунда
подшо:
— Менинг душманим билан олишиб, уни енгишда
сенга ёрдамлашган экан, бу йигитга бошдан-оёк сарпо
эмас, боши буйи олтин бераман!— дебди. Гулбадан:
— Шо^им, менга олтинларингиз керак эмас, ша.\зо-
85

www.ziyouz.com kurubxonasi
да айтганидек, бошдан-оёц кийим-бош берсангиз б^л-
гани,— дебди.
Подшо:
— Болам, каердансан, насл-насабинг ким?— деб
с^рабди.
Гулбадан: «Сурамасангиз айтмас эдим. Сурадингиз,
энди айтай»,— деб ота-онаси кимлигини, цаерда яшаш-
лигини билдириб, бошидан телпагини олибди. Гулба-
даннинг цирк кокили та^имига тушнбди. Унин.г ^усни-
жамолини курган ша^зода ^ушидан кетиб, йи^илибди.
Сув сепиб унн узига келтиришибди. Гулбаданга караб:
— Менга ёр булсангиз!— дебди. Подшо ^ам:
— Болам туири айтади, Унга суюкли ёр, менга ар-
до^ли киз булинг. Мен каридим, бирингиз подшо^,
бирингиз вазир булиб, юртни суранглар. Душман бос-
тириб келса, икковингиз икки ба^одирга айланиб, уни
олдиларингга солиб кувинглар,— дебди.
Ша^зоданинг ^адди-комати, ацл-фаросати, жангда
жасоратлар курсатганлигипи куриб, Гулбаданнинг ^ам
юрагидан урган экан.
Гулбадан бошини сал кимирлатиб, ша^зода билан
подшога жавоб килгандан булибди. Ша^зода билан
подшо > зл а р ида *"*уц булмшии, т} и-томош^ши
бошлаб юборишибди.
Ша.\зода билли Г^лбздзшптпг т^пп цпр 1\ исчлю
кундуз давом' этибди. Шахзода подшо, Гулбадан унинг
доно вазири булибди. Х,ар и к к о б и элгюртни адолат би­
лан сурашибдн.
Шу-шу Гулбадан отасига ра^мат келтирган к;из номи-
ни олибди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
ХУPCАНЖ ОНБИЛАН ЛАТИФАХОН
у-|-^ уда кадим утган замонда, кибла томонда бир
подшолик булган экан. Б у подшолик подшо-
сининп д о н р и Д о р и с т о н кетиб, шукрати Рустамхонни
йикнтса кам> фарзандсизлик дорида куйган экан. Нега-
ки, бир-биридан чиройлп учта хотини булсаям, улар
турмаган экан. Подшо хар доим: «Худо таоло угилми-
кизмн— бнр фарзанд берса, элга туй берсам, подшоли-
гимнн тонширсам», деб юраркан. Кунлардан кун утаве-
рибди, ойлардан ой утаверибдн. Подшо бёфарзандлик
догпда уртангандан уртанаверибдн.
Бир куни подшо подшоликка юрт сурагани кетибди.
Хотшшари уйда колишнбди. Бир пайт кучадан: «Ё как
дуст, ё олло!, ё х;ак дуст, ё олло!» деган овоз келиб-
ди. Подшонинг катта хотини хизматкорига,«бир нарса
чикариб бериб, гадойни хурсанд кил», дебдм.
Хизматкор бир чеккаси куйган нон- олиб чикиб бе-
рибди. «Нонингнинг нега бнр чеккаси куйган?» деб
сурабди каландар. «Уни бекамдан сура», дебди хизмат­
кор. Эшик оркасида турган подшонинг катта хотини,
«куйгандан», деб юборганнни узи сезмай к ° либди. К,3 '
ландар: «Нима талабинг бор?» деб суради. Хотина
«Фарзанд талабим бор», дебди. «Фарзанд топасан»,
дебди-да, каландар унга бир анор берибди.
Кеч кириб, тонг отибди. Подшонинг уртанча хотини
уйида ÿлтиpca, к>'чадан: É как ÂÿcT, ёолло!», Е как дуст, ё
олло!» деган овоз келибди. Уртанча хотин хизматкорини
чакириб,«гадойни хурсанд кил»,дебди. Хизматкор бир
чеккаси куйган нон олиб чикиб берган экан, каландар:
«Нега олиб чиккан нонингнинг бир чети куйган?» деб су­
рабди. «Сабабини бекамдан cÿpa», деб жавоб берибди хиз­
маткор. Ш у пайт эшик оркасида турган подшонинг уртан­
ча хотини, «куйгандан», деб юборибди. Каландар: «Нима
талабинг бор?» деб сУрабди. Хотин: «Фарзанд талабим
бор!» деб жавоб берибди. «Фарзанд курасан!» деб к а*
ландар унга бир олма берибди.
Кеч кириб, тонг отибди. Подшонинг энг кенжа хоти­
ни уйида ;ултирса, кучадан: «ё как дуст, ё олло, ё как
AÿcT, ё олло!» деган овоз эшитилибди. Кенжа хотин
хизматкорини чакириб, «гадойни хурсанд кил», дебди.
Хизматкор бир чеккаси куйган нон олиб чикиб берган
экан, каландар: «Нега нонингнинг бнр чети куюк?»
деб сурабди». Сабабини бекамдан cÿpa», деб жавоб бе­
рибди хизматкор. Эшпк оркасида турган кенжа хотин.
87

www.ziyouz.com kurubxonasi
«куйгандан,» дебди. Каландар: «Нимага талабгорсак?»
деб с;урабди. Хотин: «Фарзанд талабим бор» дебди. К,а-
ландар: «Фарзанд топасан!» деб унга бир бе^и берибди.
Ш у пайт подшо кириб цолибди. 1\аландарнинг хотинла-
рига биттадан анор, олма, бе^и бериб, фарзанд курнш-
ликларини айтганини эшитиб, узида йуц хурсаид булиб-
ди. Каландар:
— Шошма, подтопим, хурсанд булишга ва^т эрта,—
дебди.— Учта хотинингнинг фарзан'дларидан бировн
меники булади. Подшо: «Учаласи TyFca, иккитаси менга
булади-ку», деб уйлаб:
— Майли, бирови сеники була цолсин!— дебди. К,а-
ландар шундай деб: « ё ^а^ дуст, ё олло, ё ^ац дуст,
ё олло!» деганича куздан ройиб булибди. Подшо хотин-
ларининг ой-кунлари етиб, уч хотин уч кунда кетма-кет
$ рил тугибди. Катта хотин урлининг отини Одилжон
цуйибди. Уртанча хотин урлининг отини Олямжон ку-
йибди. Кенжа хотини урлининг отини Хурсанжон i^y-
йибдн. Кунлардан кун утибди, ойлардан ой утибди.
Бир куни кучадан: «ё з^ац дуст, ё олло, ё ^ai^ дуст, ё
олло!» деган овоз келибди. Хизматкорлар чщиб цараш-
са, эшик олдида уша цаландар турган эмиш. Подшо
цалапдарни уыига олиб кириб, росаям ме^мон цилибди.
Кении ^аландардан ran сураган экан, у:
— роа 11ДЛИpil ;Л да И unpUbWtlil и.аани И1;лдь:ч,—
дебди. Подшо цалакдарки кундирмоцчи булиб у дебди,
бу дебди. Подшолигимдан нима истасакг ол, дебди. Ьу-
йинг баравар олтнп берай, хо^ласанг, дебди. Каландар
кунмай, болаларингдан бировини олиб кетаман, деб уз
сузида туриб олибди.
Подшо цаландарни кундира олмаслигига а^ли етиб, .
катта хотинининг олдига кирибди-да, унга:
— Болангни ^аландарга бер,— дебди. Катта хотини
боласини ^аландарга асло-асло бермаслигини айтибди.
Подшо уртанча хотинининг олдига бориб, унга: «Бо-
ланг-ии ^аландарга берасан!» дебди. Уртанча хотини:
— Улсам уламанки, боламни' цаландаргз. бермай-
ман,— дебди. Шундай килиб десангиз, уртанча хотин
^ам боласини каландарга бермабди. Подшонинг боши
котиб, нима ^илишини билмай, кенжа хотинининг олди­
га кирибди. Унга:
— Болангни ц а л а н д а р г а берасан,— дебди. Кенжа
хотин йирлаб-йирлаб, угли Хурсанжонни цаландарга
беришга мажбур б.улибди. Каландар Хурсанжонни
етаклаб йулга равона булибди. Хурсанжон ёш бола
S8

www.ziyouz.com kurubxonasi
эмасми, йулда нима — тошми, суякми, ёгочми— тепиб
уйнаб кетаверибди. Бир пайт бир бош суякни тепиб
утиб кетган экан, суяк тилга кириб:
— Х,ой, Хурсанжон, мени тепма, мен эдим сенингдан,
сенам буларсан менингдай,— дебди. Шу пайт ^аландар
дам олгани бир тункага ултириб пинакка кетибди.
Хурсанжон аста суякнинг олдига бориб, унга rçapaG:
— Боя нима дединг?— дебди. Суяк яна тилга кириб:
-^М ени тепма, мен эдим сенингдай, сенам буларсан
менингдай, дедим. ^ай, бола, энди гапимга яхшилаб
цуло^ сол; сени анави цаландар уйига олиб боради-да,
rçnprç цулоцлик ^озоннинг атрофидан айлан, дейди.
Шунда сен, олдин сиз айланиб курсатиб беринг, кейин
мен айланаман, дейсан. К,аландар цозон атрофида ай-
лана бошлайди, шунда сен бор кучингни билагингга
йириб, уни ^озонга итариб юбор. Шуни бажаролсанг,
омон 1^олиб, ма^садингга етасан. Булмаса, rçnprç ^уло^-
лик цозонда ä o f булиб турга» ërçrça тушиб, цовурилиб,
менинг ах;волимга тушасан,— дебди. Хурсанжон бош
суякка ра^мат айтиб, уни кумиб, цаландарнинг олдига
бориб, з^еч нима булмагандай ултираверибди. К,аландар
уйгониб, Хурсанжонни етаклаб яна йулга равона б;?либ-
ди. Пул юриб, й;ул юрса з^ам оз эмас, мул юриб бир
жойга етиб боришибди. Бир уйда ^аватма-цават хона-
лар эмиш. Хурсанжон rçapaca, бир томонда rçnprç хона
эмиш. К,ир^ хонада rçnprç Киз эмиш. Иккинчи томонда
i^Hprç хона эмиш, уларда цирц бола эмиш. Х>аммаси узи-
га ухшаган эмиш. К,аландар Хурсанжонни етаклаган-
дан-етаклаб бир хона олдига келиб тухтабди. Эшикни
очиб: «Киринг, болам», дебди у. Хурсанжон ичкари
кирса, rçnprç кулоцлик цозонда ëF a o f булиб турган
эмиш. «Йулдаги бош суяк айтган ^озон шу. ^ уш ёр бул,
Хурсанжон», деб куйибди ичида бола. К,аландар:-
— Болам, к;озон атрофидан цушик; айтиб айланиб
утинг, ёр äof булдими-йу^ми, билинг,— дебди. Шунда
Хурсанжон:
— Отажон, уста курмаган шогирд з^ар му^омга йур-
галар, деган ran бор. Мен уста курмаган ёш бола бул-
сам. Олдин сиз кУрсатиб беринг, кейин мен сцзга эрга-
шиб, ёг яхши ä o f булган-булмаганини айтиб берап,—
дебди.
К,аландар, шу з^ам ^ийин булибдими, деганича кирц
цулоцлик ^озон атрофида, «цозонда ëF äof булдими,
унга тушган с о р цолдими», деганича rçÿuinrç айтиб айла-
на бошлабди. Хурсанжон бор кучини . билагига йигиб:
ео

www.ziyouz.com kurubxonasi
«Ё пирим!» деб цаландарни цозондаги ё ^ а итариб
юборибди. Я^инро^ бориб ^араса, цаландар ёрнинг
пчида тиржайиб кулиб ётган эмиш. «^али улмабди-
да», деб бешликда туртган экан: «Улганга тош отма,
.^урмаяпсанми, ёгнинг ичида ^овурилиб ётибди», деган
овоз келибди.
Хурсанжон ^аландарнинг улганига ишониб, ташк^а-
рига чи^ибди. Уё^-буёвда ^араган экан, кузи устунлар-
дан биридаги бир туп калитларга тушибди. Хоналарни
бирма-бир очаверибди. Хоналардан:х«Мен ори^, анави
семиз, мен ори^, анави семиз, олдин уни енг, олдин уни
снг!» деган овозлар келармиш. Одамлар бир-бирларини
итариб-суриб хонанинг турига ^очармиш.
Хурсанжон цирк уйдаги ^изларни, кирц уйдаги бо-
лаларни озод цилиб: «Энди озод булдинглар. }^еч ким
хеч кимни емайди, уй-уйларингга кетаверинглар», деб-
ди. Х,амма уй-уйига тар^аб кетибди. Хурсанжон хурсанд
иулиб, ^ирц биринчи хонани очибди. К,ир^ биринчи
:.онага кирса, бир тулпор, бир бургут, яна бир ола-
лар ит турган эмиш. Уларнинг ^аммаси кишанга со-
линган эмиш. Итнинг олдида беда, отнинг олдида
г^шт, бургутнинг олдида цуруц суяк ётган эмиш.
Хурсанжон хаммасини кишандан озод килнб. беда­
ми отнинг олдига, гуштни олапар итиннг олдига,
-.Зургутнинг олдига ^ам емиш 1^уйиб, уларни бокиб, пар-
заришлабди. Кейин уларга жа^ зб берибди. От, олапар
МТ. 6УГ)Г\П* рахматлпр 2 Й Т ! ! Ш ! ! б , ОТ С Л М Д 2 Н б!!р-ИКК11 1 * и л ,
пт жунидан бир-икки тола, бургут патидан бир-иккита
¡олиб бериб, керак булиб ^олсак ча^иртирарсиз, дея
жунаб кетишибди. Хурсанжон ^ а ё ^ а борарини билол-
май, боши оедан томонга кетаверибди. Иул юрибди,
йул горса з^ам озгина эмас, мулгина юрибди. Юриб-юриб
бир жойнинг устидан чициб цолибди. Б у жойни Эрам
бор дейишаркан. Эрам бор шундай жой эканки, ёз бу­
либ циш булмас, иссиц булиб сову^ булмас экан. Да-
рахтларида ^аммавацт мева-чевалар рарц пишган, ал-
вон-алвон гуллари очилган, булбуллари чах-чах отган,
ари^ларида шарбат овдан, тилла ^овузларида сутлар
тулган, киши курса ^айрон булиб, ё^асини ушлаган
жой экан. Одамлари ^ам ё^имли, бир-бири билан хечам
уришмаган, д еч нарсани талашмаган, бир-бирлари би­
лан а^ил булиб, бири иккинчисини сизлаган, олдингиз-
дан бесалом утмайдиган кишилар экан. Хурсанжон:
«К,аерга келиб цолдим, энди цаерга бораман», деб уй-
лаб уйига етолмай турган экан, кузи бир боцца тушиб-
90

www.ziyouz.com kurubxonasi
www.ziyouz.com kurubxonasi
а;;. «Ш у ерга борай, ъан'л кимнинг боги экан?» деб
аста-секин юриб бо^ца борибди. Борса олти цаватли
пахса девор билан уралган фургон эмиш. Дарвозалари
темирдан, пештоцлари ёк,утдан эмиш. Одам кирадиган
бирон-бир белги йуц эмиш. Хурсанжон дарвоза олдида
анцайиб турган экан, цибла томондап от-араваларда
бир туда кизлар ^и^ирлаб кулиб келиб, дарвоза олди­
да тухташибди. Хурсанжон узини дарахт панасига
олибди. Шунда цизлардан бири— еттига кирган,
кукраклари чапазак олмадай тош цотган, кузлари сузи-
либ ча^наган, огиз-лаби пистани уялтирган, ^ошлари
б'глан киприклари туташиб бир-бирини хижолатга ^уй-
ган, узим, деганича нозу карашма билан дарвозага
цэраб:
— Эй, дарвоза, очил, ахир, мен келдим-ку?!— дебди.
Бтфдан дарвоза шара^лаб очилиб кетибди. К,изларнинг
ортидан Хурсанжон ^ам сездирмай аста борнинг ичига
кириб олибди. Кизлар ^овуз буйидаги супаларга солин-
ган гиламу курпачаларга чициб, бирпасда уйин-кулги
бошлаб юборишибди. Богбон чол дастурхонларни мева-
човаларга бостириб ташлабди. Гулзордаги гуллар ости-
дан бекиниб олиб: «Энди нима буларкин?» деб.уйланиб
, ■,рган Хурсанжон ^нзлар аитган цушивдан маету
а ласт булиб, уйцуга кетибди, Шу ухлаганнча ухлаб
б^либ, тонг отганинн л*ам Салман цолиоди. Эрта-
лаб: «Энди нима кнлеам экан, цаё^ка борсам экан?
!\ирин ^ам очди?» деб боши котнб, акли шошпб турган
экац, бир ог^соч кампир келиб колибди-да, унга караб:
•— Болам, уйрондингизми?— дебдн. Хурсанжон:
•— Ассалому алайкум, онажон,— деб салом бернбдн.
— Туринг, болам, цорнингиз ^ам очгандир, уйга ки-
рнб чой ичиб олинг,— дебди кампир. Кейин:— Уйда
чолим бор. У — шу борнинг богбони. Б ор эса, подшохи-
мкзнинг цизларига тегишли. Бу боцца бегона одам >;е-
чам йуламайди. Мабодо йуласа, боши танасидан жудо
^клинади. Подшо^имизнинг хукмлари шундай. Хозирча
унга юринг-да, чой ичиб, тезда бу ердан чи^иб кетинг,
болам: бугун подшо.^имизнинг уртанча цизлари келади-
ган кун,— дебди. Хурсанжон:
— Эрингиз-чи? Эрингиз мени олдиларига солиб хай-
дамайдиларми?— деб сурабди.
— Х|айдаганда цандок. Хозирнинг узида олдиларига
солиб к;увадилар ё калтак билан савалаб, >^андаб чик;а-
радилар. Аммо у киши урсалар ,%ам, суксалар з^ам сиз
индамай, хеч нарса булмагандай бошингизни эгиб цу-
92

www.ziyouz.com kurubxonasi
лингизни цовуштириб тураверш:г,— кампнр шундай деб
уйнинг ичига кириб кетибди. Ор^асидан эргашиб Хур-
санжон ^ам кирибди. Уни курган 6of6oh чолнинг жони
^ал^умига келибди.
— Кимни эргаштириб келдинг? )^али замон малика
келиб, бу болани к^рса, унга цушиб иккаламизни ^ам
дорга торттиради-ку?— деб кампирини, кейин болани
сука кетибди. Богбоннинг хотини:
— Б у бола боцка адашиб кириб цолибди. )^адеб
уришиб-сукавермай, чой-нон ^илайлик-да, аста чицариб
юборсак ^еч ким билмас,— дебди. Кампирнинг гапи
чолига маък,ул булиб, Хурсанжоннинг олдига нон-чой
куйиб, ме^мон цилибди. Кейин:
— Каердан келдинг, кимнинг урлисан, буёцларда
нима цилиб юрибсан?— деб ran сурабди. Хурсанжон
бошидам утган-кетганларни ^еч цолдирмай айтиб бе-
рибди. Боланинг гапига берилиб кетиб, 6of6oh билан
кампир подшонинг уртанча цизи келадиган ва^тни эс-
дан чицариб куйишибди. Бир пайт шовцин-сурон кута-
риб цирк канизаги билан подшонинг уртанча ^изи ки­
риб цолибди. Bof6oh чол Хурсанжонни олнб чицибгул-
лар орасига яшириб цуйибди. Подшонинг уртанча цизи
канизлари билан борда цилмаган иши колмабди. Ашула
айтиб, уйинга тушишибди. «Ок; теракми-кук терак»уй-*.
нашиб — уйнамаган циз колмабдп. Бирови эркак булиб-
дн, бошкалари киз булнбди, эр-хотин -эр-хотнн були-
шиб, бир-бировига ^араб алёр айтишибди. Кеч булиб,
гира-шира i^opohfh тушгач, урдага жунаб кетишибди.
Хурсанжон цизларнинг ^амма уйин-кулгиларини гул
тагида ётган жойида тоза томоша килиб куриб олибди.
К.излар кетишгач, 6of6oh чол Хурсанжонни имлаб ча*
кпрнб:
— Энди, бо!да цандай кирган булсанг, шундай чи-
к;иб кет, Тагил подшоликдагилардан бирови куриб ко-
либ, ^аммамизнинг теримизга сомон тик;масин,— дебди.
Хурсанжон кетмоцчи булиб тараддудга тушган экан,
кампирнинг унга ра^ми келибди.
— Куйинг, ^айдаманг. Хознр каерга хам борарди.
Кеч булиб цолди. Бугун шу ерда ётсин-да, эрталаб
азонда богдан чикиб кетсин,— дебди. Кампирнинг гапи
чолга маъцул тушибди-да:
— Майли, бугун бу ерда тунай к°л. Лекин эрталаб
азонда чициб кет. йу^са ^аммамизнинг бошимизни
балога цуясан,— дебди. Кейин учовлон гаплашиб ^лти-
ришибди. Хулц-атворими, гап-сузлари булибми, Хурсан-
93

www.ziyouz.com kurubxonasi
жон чолга }^ам ё^иб колибди. Эрталаб азонда йулга
тушмоцчи булиб турган экан, 6of6oh чол:
— Болам, ^озир i^aepra ^ам борардинг, ота-онанг
узокда, юртинг олисда булса. Яхшиси цола цол, икки-уч
кун дам олиб, чарчорингни чи^ариб, кейин кетарсан,—
дебди. Хурсанжон:
— Сизларни ^ийнаб цуймайманми? TaFHH б о шл *-
рингга мушкул иш тушириб «¡уймайин. Яхшиси, к ем
.чолай, ота,— дебди. Чол билан кампир унга жавоб бе-
рншмабди. Хурсанжон к,олибди. Бир пайт икки опаси-.
дан ^ам каттицро^ шов^ин-сурон билан цирц канизини
эргаштириб, подшонинг кенжа цизи келиб колибди.
Кадди-цомат, ^усн-жамолда кенжа киз иккала опаси-
дан минг чандон ортиц эмиш. Х,уснини курган гул хижо-
латда эмиш, сарвцоматидан сарвнинг ^зи’ ^ам ^айратда
эмиш. Овозига булбуллар цойил ^олиб, жимгина цулоц
солишармиш. Кизни курган Хурсанжон унга оши^у
бецарор булиб, бекинган жойида хушпдан кетнбди. Киз
хам уни куриб, бирпасда ошиад бецарор булибди. Кун
ботиб, кеч киргач, малика ноилож урдага цайтиб ке-
тибди. Аммо-лекин ишк деган бало унга тинчлик бер-
май куйибди. Х,адеб Хурсапжонни кургиси келаверибди-
к^лаверибдп. Энди гапни буёцдан эшытипг.
Хурсаннинг гул тагида бе.^уш холда ётганини куриб,
■'"■of6oh чол унинг юзнго суп сгпиб узнгз кслтирибди-да,
уйига олиб кирибди. Хурсанжон эрталаб узига келиб,
•'тя ran сураса, сир бой Серчай; .. -
— Шундай, узим, бошим айланиб, кузим тиииб, ^у-
пимдан кетиб ^олганимни билмай цолибман. Ра^мат,
<тажон, узимга келтирибсиз,— деб колибди. Кейин
."/лларга цараб, чол-кампирнинг уй-юмушларини ^илиб
юраверибди. Хурсамжоннинг тутрилиги, хизматни жойи-
г \ куйишини куриб, чол билан кампир уни янаям ёцти-
\ул6 цолишибди. Кундан кун утибди, ойдан ой утибдк.
Бир куни богбон чол Хурсанжонга цараб:
— Болам, шу йил бир р^овун экиб, подшо^имизни
кизлари билан ^овун сайлига чацирсак,— дебди. Бу
гапдан Хурсанжон хурсанд булиб:
— Бупти, ота, айтганингиз булади. Менга бир кет-
мон, бир кумрон, беш-олтита нон берсаигиз. Мен Тош-
булоц тошига ковун экиб, парваришлаб, пиширсам-да,
кейин подшога хабар берсангиз,— дебди. Bof6oh чол:
— Бир узингга цийин булар. Мен ^ам бирга бориб
секта карашиб юборай,— дебди. Хурсанжон:
— йук, ота. Мен бир узим цовунни экаман, пишгач,
91

www.ziyouz.com kurubxonasi
сизга хабар юбораман, сиз булсангиз, подшоликка х а ­
бар циласиз,— дебди-да, кетмонни елкасига солиб, нон-
ни белига тугиб, йулга района булибди. Тошбулоц чу-
лига бориб, ^амёнидаги к ил» юнг, патни олиб тутатиб-
ди.- Шу пайт тулпор оту куппак иту бургут куш пайдо
булишиб:
— Хуш, бошингга не кулфат тушди, тез айт, бажо
келтирамиз!— дейишибди баб-бараварига. Шунда Хур-
санжон улар билан сурашнб, омои-эсонлик тилашиб,
кеиин:
— Ошналар, шу тошлоада копун униб, подшо киз*
лари билан ковун сайлига келишини истайман,— дебди.
Иту от, кийгир:
— Айтганинг булади, шу жойда ^озирнннг узида
Ковун пишиб, подшо кизлари билан ковун сайлига ке-
ладн,— дейишибди. Хурсанжон кзраб турса, тошлокда
бир ковун полиз па идо булибдики, уларда ёйилиб ёт­
ган палакларда ^ар бири болиш ёстикдай, угирдай
Ковун-тарвузлар пишиб, банд бериб ётган эмиш. Х ур­
санжон ошналарига жавоб бериб юбориб, чол билан
кампирга хабар етказгани жунабди. Бориб богбон ота-
спга:
— Ота, подшога хабар килаверинг. Ковун пишди,
Ковун сайлига келаверишсин,— дебди. Чол-кампир Хур-
санжоннинг сузига ишонмай, Тошбулок сойига кели-
шибди. К,арашса, Тошбулок сойида полиз пайдо булиб,
ковун гарк пишиб ётган эмиш. Чол билан кампир хур-
санд булишиб, Хурсанжонни багриларига босиб, упиб-
упнб олишибди. Богбон чол, подшога хабар берай, цнз-
лари билан келиб, ковун сайил килиб кетсин, деб под­
шоликка караб чопибди. Кампир ер супуриб, сув сепиб,
курпача солиб, жой >;озирлаб, овкатга уннаб кетибди.
Бир пайт подшо кизлари билан тилла соябонли ара-
валарга тушнб, шовкпн-суроя, кийкирик-чийкирнк би­
лан етиб келгач, цовуиларии куриб жудаям хурсанд
булиб кетишибди. Айникса, кенжа малика Хурсанжонни
куриб, шунакаям суюниб кетибдики, нукул кикирлар-
миш, узинм куярга жой тополмасмиш. Хурсанжонга ка_
раб богбон:
— Болам, пишган к°вунларингиздан олиб чикиб,
шо.химиз билам кизлаРини хурсанд килинг>— дебди.
Хурсанжон, хуп, ота, дегандай имо билан кулини кук-
сига куйиб, полиз оралаб кетибди. Подшо:
— Бу бегона бола ким? Нега бу ерда юрибди? Хай-
даб юбор,— деб буюрибди. Лекин богбон:
95

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Ахир, у каролим. Кеча бозордан сотиб олдим.
Узингиз курдингиз-ку, соков, -гаранг. Х,еч нима билан
иши йук,— дебди. Б у гапдан подшо таскин топиб, Хур-
санжонга эътибор бермай куйибди. Бир пайт бола учта
Ковун олиб чщиб, подшонинг олдига аста куйибди.
Подшо цовунлардан бирини олиб, катта кизига бериб:
— Кани, бппщ цизим, цовунни суй-чи, ширинми-
кин?— дебди. Подшонинг катта кизи суйган ковун ичи
тушган, пишнб утиб кетган эмиш. Подшо >^еч нима де-
масдан лабини тишлаб куйибди. Кейин уртанча кизини
олдига ча^ириб, ковундан бирини бериб:
— Кани, дундик кизим, ковунни суй-чи, ширинми-
кин?— дебди. Подшонинг уртанча кизи ковунни суйган
экан, урури кучган, сал утган эмиш. Подшо ^еч кимга
5^еч нима демасдан тишини-тишига босганча кенжа
Кизини ёнига чакирибди, колган ковунни бериб:
— Кани, ширмон кизим, мана бу ковунни суй-чи,
тобидамикин,— дебди. Кенжа киз кувоиа-кувона, ко-
вунни искаб-искаб, сунг пичок тортибди. Тортар-торт-
мас у «каре» этиб ёрилиб кетибди. Подшонинг цизя
суюнганидан «урра» деб' юборибди. Ни.^оят, подшонинг
че^раси ёришиб, мийирида кулиб куйибди.
Г у л з у и сайлшш утказнб, подшо цнзлариии е л п б ,
урдага кайтнбди. Кенжа малика оркага каран-карай
^ ту шподи.
Подшо урдага кайтгач, вазирини чак,иртириб, копун
сан л ид а о у л г а а ыикеаиа а ы а и СсриСдн-Да, сасаб; ;; ;; :
сурабди.
— Сабаби шуки, шо.\им, катта кизингиз балоратга
етиб утиб кетгани учун >^ам ковун келтирган соков:
«Шунчаликка боргунча эрга бермай ушлаб турибсан-
ми», деган гапни айтибди. Кизингизни эртадан колднр-
май куёвга узатинг,— дебди вазир.— Уртанча кизингиз
^ам буйга етиб, эрга тегадиган пайти сал утган. Шу-
нинг учун унпнг к0вунпнинг уруги кучнб, пича вактн
утиб колган. Уни з^ам тезрок куёвга узатмасангиз бул-
майди. Кенжа кизингизнинг ковуни пичок тегиши билан
тарсиллаб ёрилиб кетганининг боиси унинг ^озир авжи
етилганини курсатади. Б у кизингизни >^ам куёвга узат­
масангиз, у з^ам икки кизингиз сингари утиб колади,—
дебди. Подшо богбоннинг соков каролига ичида копил
Колибди. Вазирга караб:
— Турри айтдинг, кизларимни тезрок узатмасам
булмайди,— дебди. Кейин шундай деб фармон чикариб-
ди: «Подшо^имиз кизларини куёвга узатадиган булди-
06

www.ziyouz.com kurubxonasi
лар. Учала цизлари кулларига биТтадан олма олиб,
равок тагнда турадилар. Мамлакатнинг ун беш ёшидан
олтмиш ёшигача булган барча эркак ш у равок тагидан
бирма-бир утиши лозим. М ал и к ал ар . ё^тиргак йигит-
ларига'караб цулларидаги олмани отадилар. Ш у олма-
ни илиб олган киши маликанинг куёви деб эълон эти-
лади».
Эълонни ут^иган киши борки, ноумид шайтон, деб
равок тагидан ута б* лабди. Равоц остидан болалар,
>;атто узларига оро Ге,;иб ясан-тусан билан чоллар
утибди. Шу куннннг узидаёк подшонинг катта ва ур-
танча кизи олмасини отиб, узларяга эр танлаб олишиб-
ди, Лекнн подшонинг кенжа цизи цулидаги олмасини
^еч кимга отмабди. Етти кечаю етти кундуз равок ости­
дан одам утса >;ам, кенжа циз олмасини отмабди. Под­
шонинг жа^ли чи^иб, вазирга ёпиша кетибди:
— Сен бу цизимни з^ам буйга етганга чи^ардинг.
)^али у ёш эди. Мана, шунча кун утсаям ^улидаги ол­
масини ^еч кимга отмапти,— дебди. Шунда доно вазирю
— Шо^им, унчалик шошилмаиг. Мамлакатнинг чор
тарафига одам юбортиринг, балким янток-панток;нинг
тагида бирон-бир карми, соковми, калми сакланиб ¡^ол-
ганднр,— дебдн. Подшо:
— Шундай оймисан-ой, кунмисан-кун кенжамни кал,
кур ё сок,овга тенг куришга уялмадингми,— деб вазири-
ни янада ^аттицрок койиб берибди.
— Бир цоши^ цонимдан утдиигиз-ку, айтганимни
цилинг-чи, бирон-бир яхшилик ran булар',— деб вазир
уз иши билан булиб кетибди. Подшо уйлаб-уйлаб ту-
риб, жарчиларга:
— Мамлакатим буйлаб изланглар, кимирлаган эркак
зоти борки, paBOFHM остидан утсин,— деб фармони олий
берибди. Жарчплар хаммаёк^а: «Танасида жони бор
эркак зотп булса, подшохимиз раво^и остидан утсин,
утмай колгапнинг боши танасидан жудо этилади!» дея
жар солишибдн. Яна з^амма утибди: ун ёш боладан
саксонни урпб дунган бобпмларгача раво^ остидан
утибди. Лекин кенжа киз кулидаги олмасини хеч кимга
отмабди. Подшо даргазаб булгандан-булиб:
— Подшолигимда равок; остидан утмаган кнм бор?—
деб бакирнбдн.
— Хеч гим цолмади. Кимирлаган эркак зоти борки-
утдн, аммо хеч ким кенжа кизингизга ёкмади,— дейи-
шибди. Подшо вазирига еб цупгудск ^араш килган
экан, у жарчиляргя:
7—19 97

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Яна ахтариб куринглар, балким бирон-бир киши
бу гапдан бехабар Колиб кетгапдир,— дебди. Жарчилар
яна ахтарнб-ахтариб Хурсанжонни топишибди. Хурсан-
жон ичида жон-жон десаям олдинига кунмаганга солиб-
ди узини. Богбон отаси билан онаси:
— Бор, болам, сен ^ам бахтингни бир синаб кур,
зора малика ёк;тириб цолиб, олмасини сенга отса,—
дейишибди. Хурсанжон жон-жон деб подшолнкка цараб
жунабди.
Шундай цилиб десангиз, Хурсанжон ^ам подшо ра-
со^и остидан утадиган булибди: «К,ани, мени танирми-
кин, йуцмикин?» деб устига эски-туски тун кийиб, со-
Кол-муйловини устириб, сочини ^ам узайтириб, ^алан-
дар сифат булиб олибди. Хурсанжон равоц олдида ку-
риниши биланоц -малика цулидаги олмани унга отнб,
шодланганидан чапак чалиб юборибди. Маликани ^ам
Хурсапжоннннг иш^и юрагидан олган экан-да. Уша
купи подшо бир котик сув билан уларни никохлатиб
цуйибди. Нико^ кечасиёк малика Хурсанжонни куриб:
— Уша сиз-а!— дебди жудаям хурсанд булиб.
— Уша бизмиэ!— дебди Хурсанжон ^ам энтикиб.
Бирпасда иккови бир-бирига тармашпб, бир одамдай
булиб кетншибди. Кенжа цизнинг етти кечаю етти кун-
дуз тухтовсиз утган «ман-ман» деган бойваччаларни
с^офм ай, каё^даги зски-туски жанда кийган, со^ол-
муйлови усмб, одямгарчнлнкдан чнции цолган бир
каландарвэшни танлаб, унга тегишга рози булганини
курган подшо:
— Буларни икковнни бир ^ошп^ сув билан нико^ла-
дик. Энди эртадан отхона ёнидаги отбоцарлар ётади-
га жойга жойлаштиринглар. Анави ^аландар подшо^
кизи билан яшаш ^андайлигини, ^изим булса царол-
^аландар билан цандай турмуш кечиришни курнб цуйиш-
син,— деб буюрибди. Кенжа киз билан Хурсанжон бир
кошиц сув билан нико^ланиб, отхонага жойлаштирган-
ларидан ^ечам хафа- булишмабди. Буларнинг насибаси
шу, деб ювинди-пувинди бериб туришибди. Катта цизи
билан уртанча цизини подшо цирк кечаю цир^-кундуз
туй-томоша бериб ннко^лаб, иккита шошона цасркурди-
риб, уларга бутун умр еса адо булмайдиган нозу неъ-
мат, умр буйи кийса тугамайдиган кийим-бош ,цура-
к,ура цуй новвос, от улов, ярог асла^а бериб, тозаям
сийлабди. Подшонинг иккала куёви Хурсанжонни
одам ^аторида куришмас, камситишар, ^ар куни шошона
либосу тулпор отларда овга кетар, аммо ови бароридаи
98

www.ziyouz.com kurubxonasi
юрмай кеч^урун дарвозалари куппа-цурук суппайнб
кириб келармиш-да, тарин уялмай нетмай узларипи
базму айш-ишратга урармиш. Бора-бора з^ар иккалаеи
Хусанжонни калака цилиб, унинг устидан куладиган
булишибди. Кунлардан бир куни кенжа куёв Хурсан-
жон ^адеб камситншларига чидай олмай, хотииига:
— Хой, хотинжон, отангдан сураб менга з^ам овга
соладиган КУШМИ< ярор-марогми келтириб берсанг-чи,
мен з^ам поччаларинга ухшаб овга бориб, зора цуш-
пушми, сичцон-пичцонми овлаб келсам,—дебди. Малика
отасининг з^узурига бориб:
— Куёвингизга з^ам т^уш-пушми, от-потми, цурол
пуролми берар экансиз, овга бориб, ов отнб келар»
миш,—дебди. ПодШо:
— Менинг унда^а куёвим йук, сендай цизнм з^ам
йук. Мени шарманда ^илдинг,— дебди-да, хеч пима бер-
май цизини олдига солиб з^айдабди. Малика юм-юм
йирлаб отхолага кайтибди. Хурсанжон уни юпатиб:
— Жоним, хафа булманг, з^аммаси яхши булади,—
деб уни эркалаб цуйибдн. Бир пайт эр-хотин гаплашиб
^лтиришса, дарвоза та^иллаб цолибди. Чи^иб цараса,
подшо одамларидан бир иккитаси бир эшак, бир тас^,
бир ола карра олиб турган эмиш. Подшоликдан келган
киши Хурсанжонга ^араб:
— Манавиларни шаз^оншо^ сизга юбордилар,— деб
тагин бир хат берибди. Хатда: «Куёвимнз булмиш киши
мана шу эшакда овга бориб, таёц билан улжаларини
олиб ё карра солиб, овларини цилиб келсинлар. Овларн-
ни олдини берсин, оллоз^у акбар», деб ёзилган эмиш.
Хурсанжон хеч нима булмагандай эшакни ичкарига
борлабди, таёк;ни эшик ор^асига тираб, царрани ца-
фасга солиб цуйибди. Сунгра: «^айнотамиз булмиш
ша^аншо^га юборган бу совга-саломлари учун раз^мат-
лар деймиз. Иншооллоки, эшакларда овга бориб, цар-
галарни овга солиб, таёклари билан овни уриб, насиб
килган улжани олиб ^айтамиз. Насиб цилса, шаз^ан-
шоз^имизга з^ам отган овларимиздан юборамиз», деган
мазмунда хат ёзиб ^айнотасига бериб юборибди.
Кун кетиб, кеч кирибди. Хурсанжон хотинини ухла-
тиб куйиб, аста туриб эшакка миннб, царранн цулига
олиб, таё^ни халачуп цилиб шаз^ардан чи^иб кетибди.
Юриб-юриб бир жойга бориб, эшакдан тушиб, уни пана
бир жойга ^'тга куйиб, калтакни ерга отиб, цафасдаги
царгани дарахтга осиб, ёнидагн тутат^иларини олиб
тутатибди. Бирпасда устида кийим-бош ^УР0Л
99

www.ziyouz.com kurubxonasi
ярогп б 1лан тулпор от, олапар ит ^амда бургут пайдо
булиб:
— Бошййгга не toyunçyjj тушди?— дейишибди.
— Овга Чициб, ов бвласак,*— дебди'Хурсанжон.
От кишнабди, олапар з(урибди, бургут Канот докиб-
ди. Хурсанжон устидаги жандаларни ечиб ташлаб, от
эгаридаги кийим-бошни кийиб калига кУрол-ярорини ол*
гпм хам эканки, осмонда учиб кетаётган розуурдаклар
5з-узидан ерга таппа-таппа цулаб тушаверибди. Ола­
пар уни тишлаб, Хурсандонйинг олдига уяверибдй.
К.очмоцчи булганларини ic a бургут бир хамла билан
куэиб чангалига! олиб келаверибди. Бирйасда йигирма-
уттизта гозу ÿpAaK, тулкию какликлар Хурсанжоннинг
о.:дига уюм-уюм булиб к^тибди! Хурсанжон тулпор,
олапар ва бургутга жавоб берибди-да, эшакка овлари*
ни ортиб, таёцни халачуп килиб, ^аргани кутариб под-
шоликка кайтнбди, Подшо вазиру уламолари билан
турган экан, кенжа куёвини бир эшак ÿлжa билан ку-
pü6 хайрон булиб, ёкасини ушлабди. Катта куёвлари
эсп, шу куни хам кУппа-ЦУРУК, кулларини бурунларига
■тпкиб кайтишган экан-да.
Кенжа малика урдак билан роздан пишириб дим-
лабди-да, тогаранинг бир четига икки-учта от тезаги-*
дан солиб, подшога олиб чикибди. Подшо оилан одам-
п овкятии иштаха билан еб туришганда, тезак чик,иб
колибди. Подшо: «Буни куёвим атайлаб шундай кил-
гап», деб уйлаб, «Жаллод!» деб чакирибди, Шунда до-
но вазир:
— Шо^им, бир кошик конимдан утинг, бунинг маъ-
носини айтиб берай,— дебди.
— Утдим, айт,— дебди подшо. Вазир|
— Буни на куёвингиз, на кизингиз атайин килма-
ган. На^от куёв урил ёхуд уз кизингиз шундай килса?1
Ог>кат цилаётганда тезак тушиб кетган. Ахир, улар
огхонада яшашади-ку?— дебди. Вазирнинг сузлари под­
шога таъсир килиб, куёви билан цизининг гунохидан
>тибди. Подшонинг фармони билан кенжа киз билан
Хурсанжон хазон билан сомон сакланадиган х о н а г а —
казнокца кучирилибди. Кеч кириб, тонг отибди. Хур-
санжон маликага кириб:
— Отампзга аитсангиз, менга х ам от билан цурол-
грор берсалар, овга чи^иб, ов овлаб келсам,— дебди.
Кснжй малика:
— Жо пи м, отамдан от-улов, кУРо л- аслаха с ур а-
м.'нг. Кеча анавн э ш а к, е л а кар Fa ва к а . п а к б ил а н х а м

•О

www.ziyouz.com kurubxonasi
шунчалик Улжа олиб келдипгиз-ку. Бугун хам бир ило-
жини киларсиз,— дебди. Хурсанжон: «TyFpn айтасан,
отангдан бир иш чицмайди», дебди-да, эшакка миниб,
гавронни халачуп килиб ола^ареани кУлига .°л и б ,
овга жунаб кетибди.
Шу пайт подшонинг катта куёвлари хам шошона ки«
йимларда, «чу» деса шамолни куииб угадиган отларда
овга жунаб кетишибди.
Хурсанжон бир жойга борганида, эшагипи утлонга
Куйиб калтакни беркитиб, к^ргани дарахтга «.ундкриб,
тутатцини тутатибди. Бирпасда тулпор, олапар им бур-
гут етиб келнб:
— Бошынгга не иш тушди?— дсйишибди.
— Менга олдингидан хам к^прок улж а керак,—деб­
ди Хурсанжон. От: «Мин!» деб эгилибди. Хурсанжон
минибди. От уни кийик, тулки, цуён м^л-кул жойга
олиб борибди. Бу пайт Хурсанжон ук отар-отмасдан
турли-туман кушлар таппа-таппа ерга тушаверибди. Ола­
пар тишлаб келтираверибди, кочганини бургут КУВИ6,
тутиб келаверибди. Бирпасда бир дунё улжа й и г и ш и б *
ди. Хурсанжон улжаларни эшагига ортиб, подшоликка
ь;айтибди.
Подшо вазиру уламолари билан.турган экан, кенжа
куёви бир эшак улжа билан келиб колибди. Подшо ^ай-
рон булибди. Ш у пайт Хурсанжон подшожшг олдидан
салом бериб утиб кетибди. Бир пайт подшонинг катта
куёвлари куп-куруц — миркурук булиб етиб келиб, улар
хам салом бериб утиб кетишибди. Подшо баттар хи-
жолат булибди-ю, аммо уларга хеч нима демабди.
Кеч булгач, кенжа малика Хурсанжон овлаб келган ул-
жалардан солиб, ош дамлаб, ошнинг бир четига беш-
унта сомон парчасидан ташлаб куйибди. Подшо вааир-
уламолари бплан ошнн маза цилиб еб утирган экан,
бирдан олдидан беш-о.чтита сомон парчаси чи^иб к0-
либди. Подшо даргазаб булиб: «Жаллод!» дебди. Вазир
ran нимадалипшп англаб, подшога кизи билан куёви
с.омонхонада яшашини эслатиб к,уйибди. Подшо куёви
билан цизини сомонхонадан бош^а жойга кучириб КУ*
йишга фармон килибди.
Кунлар кстпдан куилар утибди. Бир купи Хурсанжон,
бир овга борпб келсам, дебдн-да, эшагини миниб, чупини
Кулига олиб, каргани эгар цошига кундириб ов озлагани
жунаб кетибди. Т а т н бир жойга борнб, тутаткиларипи
тутатиб, от, ит, бургутни чакирибди-да,. улар ёрдамида
жуда куп ов овлабди. Ш у пайт подшонинг куёвлари хеч
101

www.ziyouz.com kurubxonasi
нима отолмай цуп-цуруц — мирцуруц булиб, энди нима
цилдик, деб келишаётган зкан, шахзода кийимларда
тулпор от минган, ёнида олапар ит, цулида бургут, Хур<
санжонни куриб цолиб, олдига от чоптириб келишибди.
Улжаларни куриб огизлари очилиб, ково^лари осилиб
кетибди. Куёвлар Хурсанжоннинг олдига кела солиб>
«Улжаларингдан сот», дея ялиниб-ёлворишибди. Шунда
Хурсанжон:
— Сотсам сота колай> аммо мен пу’л га сотмайман,
Агар жуда зарур булса, мудрим бор, шуни думбаларинг*
га босаман, кейин кераклигича улжамдан олиб кетаве-
ринглар,— дебдп.— Шу шартимга кунган олдимга я^ин-
лашаверсин,— деб кушиб ^уйибди. Катта куёв:
— Хар гал овдан куруц к айтиб шарманда булаяпмиз,
Анави цаландар божамиз нуцул улжани куп олиб боряп-
ти. Балким уша хзм шу ша^зодадан орцасига мухр бос-
тириб улжа орттираётгандир. Ким билиб утирибди,
мухрни бостириб улжаларидан олиб кета цолайлик,—
дебди. Уртанча куёв унинг сузига цушилиб:
— Тугри айтасиэ, божа, хар сафар курук ^айтиб бизни
шарманда ^илдинглар, деб хотинларимиз х ам норози.
Б у гал хам хеч нима олиб бормай, КУРУК борсак, жуда
уят-ку!— дебди.
Икки божа маслахатни бир жойга щуйиб, Хурсаижон-
га розилик билдиришибди. Хурсанжон х аР иккаласининг
д у м и а ии а му хр и н и биснб, к у т а рг а н п ч а у л ж а д а и Сериб-
ди. Подшонинг катта куёвлари улжаларни отларига ор-
тиб, х у р с а н д булишиб подшоликка жунаб кетишибди.
Хурсанжон от, ит, бургутга жавоб бериб, эшагига долган
улжаларни ортиб, уйига цайтибди. Подшо катта куёвла-
рини улжалар билан куриб, жуда хурсанд булиб х амма"
га мацтабди. Кенжа куёвини тагин унутиб цуйибди. Бун-
дан жахли чш д ан кенжа малика Хурсанжон овидан
овцат тайёрлаб, ов^атдан отасига чицармабди.
Эрталаб тонг отибди, кун чи^ибди. КУШНИ мамлакат
подшоси туй киляпти, деган хабар келибди. Ш у подшо,
куёвларингизни хам туйга олиб келинг, деб хат юбориб-
ди. Шунда маликага цараб Хурсанжон:
— Отангизга айтсангиз, мени х ам туйга олиб кет-
син,— дебди.
Малика отасига айтган экан, подшо хо-холаб кулиб
юборибди. Кейин:
— Туйга борса-бораверсин. Аммо мен икки куёвим
билан бораман, у биз билан бормайди. Эшагини миниб,
калтагини халачуп цилиб бир чеккадан бориб, хеч ким
т

www.ziyouz.com kurubxonasi
курмайдиган жойдан уловим курса кура колсин,— дебди.
Кенжа малика уйнга хафа булиб цайтибди. Гап ним ада-
лпгини эшитган Хурсанжои уни юпатибди1
— Хафа булманг, жоиим, отапгиз шундай деган бул-
салар, биз хам эшакни минамизу калтакни халачуп ки-
либ, уловда бориб совринни олиб кайтамиз-да,
сизга coBFa циламиз,— дебди. Хурсанжон шундай део
эшагини миниб, калтакни халачуп килиб тунга жунабди.
Йул юриб, йул юрса з\ам мул юриб, Torçrça етиб борибдп.
Бир жилрага кириб, тутатциларни тутатибди. Бирпасда
тулпор от, олапар, бургут етиб келиб:
— Бошингга не мушкул иш тушди?— дейишибди.
— Менга шошона кийим-бош, тулпор от керак булиб
Колди,— дебди Хурсанжон. Шунда от:
— Устимга мин,— дебди. Хурсанжон отга минган
экан, отнинг кУлтигидан икки газ цанот кУринибди. Уст-
боши шахзодаларникидан з^ам узиб кетибди. Хурсанжон
хурсанд булганича туйга жунабди. Tÿftra кетаётиб уло^-
нинг устидан чи^иб цолибди. Улоц шундай катта й и р и н
эканки, минг от уёцдан, минг от буё^дан узаро айцаш-уй--
Каш булиб аралашибди, чор-атрофни ций-чув овозлар
босиб кетганмиш. Отларнинг ^овури осмонга чициб, бу­
дут булиб колаётган эмиш. Шунинг учун тупдан уло^ни
олиб чи^иш ^еч кимнинг кулидан келмаётганмиш.
Хурсанжон узини тупга урибди. Тулпор унг томонида-
ги отни ÿHrra, чап томонидаги отни чапга о т и б ,Tÿnra су*
зиб кириб борибди-да, унг оёги билан уло^ни босиб,
кутар, торт, дебди. Хурсанжон уло^ни олган захоти от
суриб кетибди. Х,аммаёцни «ол-^а, ол-rça!», «yp-rço, yp-rçol»
деган бакири^-чакирик ТуТИб кетибди. Хурсанжон улок-
ни шу олганидан то кечгача >^еч кимга бермабди, ÿ3ii
олиб юраверибди. Шу ерда подшонинг катта куёвлари
хам тудага киролмай, кирай деса юраклари ботинмай
туришган экан.
Хурсанжон бир кулида уло^, яна бир цУлида улжа-
соврин билан келиб, совриннцкатта куёвга отиб юбориб-<
дй. Буни куриб подшонинг жа^ли чициб, Хурсанжоннинг
Отини тухтатиб:
— Нега у л о ц н и куёвимга цараб итцитдинг?— дебди
дарразаб булиб. Хурсанжон:
— Шол;им, дарразаб булманг. Б у мёнинг цулим-ку,—
дебди.— Ишонмасангиз орцасини чаранг, ун да мудрим
босилган,— дебди-да, тагин киЙ^ириб тУда ичига кириб
кетибди. Подшо нима ^илшпини билмай^ хижолат чекиб,
«куёвимнинг оркасини очиб, музф бор-йуцлигини аниц-
103

www.ziyouz.com kurubxonasi
ласаммикан, лекин бу одобдан эмас-ку?» деб уйлаб
турган экан, Хурсанжон тудадан чициб, улоцда айириб
олган ;улжасини олиб келиб)
■ — Манавини ол,— деб ^ртанча куёвга цараб отибди,
ЧаванДбйнинг бу цилигидан подшонинг баттар жа^лй
чицибди. Жаллодини чацирцб, жазолай деса, бош^а
подшоликда эмиш. Подшо з^рга:
— Нега бу куёвимни э^ам ^ацорат циласан ^лжанГйй
отиб?!— деб с;урай олибди, холос.
— Нега энди уни ^ацорат цилар эканман. Улжамни
ушлаб тур, мен яна бориб улоцни $ртадан айириб олай,
дедим, холос, Ахир, бу уэимнинг цулим-ку!— дебди,—
Уларни йуцотиб, ахтариб юрган эдим...
Подшонинг баттар жа^ли чициб;
— Кандай сенинг цулинг булади, бу менинг ;уртанча
куёвим-ку?!— дебди.
Хурсанжон:
Шо^им, ишонмасангиз орцасини очиб, думбасини
куринг, мудрим бор,— дебди. Подшо баттар хижолат че«
киб, баттар даргазаб б^либди. Шунда Хурсанжон:
— Шо^им, хижолат чекманг, уйга боринг-да, к изла*
рингиз орцали шу ^уллар меникими, йуцми — билипг,
Мен эртя-тшдшт мпм'Лакаттшгизга борпчап. Сиз куёвла*
рим деган кишилар, борди-ю, ор^аларида нишонлари
булмай. кулим булишмаса. мени жазоляргиз.— дебпи-па.
;узини улоц чопаётган т^дага урибди. Подшо уз мамла*

дн.
— Эртагача мухлат,— дебди катта кизига>— эринг-
нинг бирон-бир жойида тамгаси булса, айтасан. Айтма-
санг, икковингнинг хам каллангни олдираман.
к Кейин уртанча цизига цараб:
/ — Сен з^ам эртага эрталаб эрингнинг бирон-б:;р жойя-
да белгиси булса билиб, менга айтасан. Булмаса, сени
э^ам опангга ухшаб жазолатаман,— дебди.
Кенжа цизи: «Менда з^ам ишингиз борми?»— деб су-«
раган экан, подшо:
— Сени худонинг узи каргаб, каландар дарвешга
так,дир этган. Сенда ишим йуи>,— дебди. Кенжа малика
уйига келса, Хурсанжон хеч ннма булмагандай кутиб
утирган эмиш.
Кеч кириб. эрта булибди. Хупсанжон хотинига бил-
дирмай аста уйдан чикибди-да, бир жойга бориб, куп-
рикнинг тагига кириб тутаткини тутатибди. Бирпасда,
от. олапар, бургут етиб келнб:
Ш-

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Бошингга не мушкул иш тушди?— дейишйбди.
Хурсанжон олапар билан бургутга, -сизлар подщоликка
бораверинглар, тозаям ¡\изик иш булди, дебди-да, тул-
порни узи билан цолдириб, шошона кийимларни кийиб,
унг цулига кам чин олиб, отини гижинглатганича са-
ройга кириб борибди. Худди шу пайтда подшонинг икки
Кизи бирин-кетин оталарининг олдига келиб: «Отажон,
эримнинг думбасида тамга бор экан», дебди.
Подшо, сенлар бир ша^зоданинг ярамас цулларига
теккан экансизлар, деб куиглидан кечирибди. «Вой ул-
масам, шармандайи-шармисор булдик», дейишиб цизлари
^ам ^ушларидан кетишибди. Подшо одамлари уларнинг
юзларига сув сепиб, узларига келтиришибди. Подшо
аркдан караб турса, тулпор отини жунатиб, ёнида кес-
кир исфихони, бошида тилла тожи билан бир ша^зодл
келиб, кенжа цизиникига кириб кетибди. «Бу цанда :-1
сир?» деб хайрон булибди. Энди гапни кенжа куёвдаи
эшитинг.
Хурсанжон уйига кирса, хотини танимай, кулига
исфихон зулфицор олиб:
— Кимсан, урнингдан тагин бир карич жилсанг, кал-
лангни сапчадай узаман,— дебди. Хурсанжон бошидан
тилла тожли калпогини олган экан, малика уни таниб
цолиб: --
— Вой, сизмисиз, жоним?— дебди кувонмб.
— Бизмиз, жоним,— дебди Хурсанжон. Иккови атир-
гулдай бир-бирларига ^йд таратишиб, кУч01^лаШ1!б
кетишибди. Бу гапдан хабар топган подшо кизариб-бу-
зариб, килган ишидан обдан хижолат чекибди, кенжа
куёвидан кечирим сураб, димордор куёвлари ^ам уялиб,
тозаям хижолатда колишибди. Подшо кенжа цизи би­
лан кенжа куёвига катта к аср КУРДиРиб, унга кучир!:б
олиб чи^иб, цирк кун тую томоша берибди. Туйда бог-
бон ота билан кампири, Хурсанжоннинг онаси, акалд-
ри — ^амма келиб хизматда булишибди. Подшо Уз у р -
нига Хурсанжонни подшо килиб кутарибди.
Хуп, эртагимни тугатдим, ичларимни бушатдим. Ях-
шилар етди муродга, уйламай сузловчилар цолди уятга.
Сиз билан биз ^ам уйлаб сузласак, етамиз муродга,
колмасмиз уятга. Эртагимнинг кети бор, етти к,ават эти
бор, яна келсангиз айтарман, сунг ишммга кайтарман.

www.ziyouz.com kurubxonasi
УЧ АКА-УКА БИЛАН БИР К,ИЗ
у зок Утган замонда дов-дарахтлар, цушлар,
^ курт-кумурс^алар ^ам гаплашар экан. Дарё-
ю тлар, тепа-дунгликлар ^ам одам гапига тушунар экан-
лар. Шуна^а замон булган экан-да. Ушандай бир з а ­
монда уч ака-ука булган экаи. Улар бир-бирлари билан
жуда а^ил, ино^ булишиб, умрларини тору т о т , сазфо-
ч^лда утказишаркан. Нсн ёпиш, ош питириш, кир
ювишни, утин териб, бозорга олиб бориб сотишни би-
лийшас экан. Дарахтларнинг мевасини териб, овцат
деб еб, дарё-сойларни узларига дуст тутиб, уларнинг
сувини ичнб, балирини овлаб еб юришаркан.
Ака-укалар шундай а^волда ёшларини яшаб, ошла-
рини ошаб юришаверибди. Аммо дунё-чархпалак деган-
ларидек, бу ака-укаларнинг бошига з^ам цуло^ эшитма-
ган, куз курмаган ишлар тушибди. Кунлардан бир куни
улар йулда кетишаётса, дарё циррорида бир со^ибжа-
мол цнз сувга цзраб йиглаб турган эмиш. Катта ака:
— Хой, 1^из, нега бу ерда йиглаб ултирибсан?— деб
сурабдн. Киз унга бир ^араб: «Бор, ишингни ^ил», де-
галдай тсскари ^гирклкбди-да, яна йиглайверибди.
Катта акадан кейин навбат уртанча акага келиб, у ^ам:
— Хой, к."?, нега бу срда йиглаб £ л 1 ирыисаи?— деб-
ди. К 113 унга бир ^араб олиб: «Бор, йулингдан цолма»,
дсгандай цплпбди-да, йирлашда давом этаверибди. Ур­
танча акадан кейин кенжа ука цнзга лкинро^ бориб:
— Хой, сннглим, бирон-бир киши хафа цилдими ё
нарса-парсангнзни йуцотдингизми, бунчалнк куйиб-пи-
шиб йирлаяпснз,— дебди. К^з цайрилиб царабди. Ии-
гитнинг з^усн-жамоли уни ром цилибди, цизнинг кадди-
коматию ойдай жамоли йигитни эсидан кеткизай дебди.
Киз:
— Сувга балдорим тушиб кетди, шунга йиглаб ути-
рибман.— дебди. Бу гапни эшитиб катта ака: «Уни олиб
чициб булмайди», дебди. Уртанча ака эса: «Олиб чи-
киш мумкин-у, аммо бунинг иложи йу^-Д3 ». дебдн.
Шунда кенжа ука: «Х,озир олиб чи^аман», деганича узн-
ни дарёга ташлабди. Болаии ана читали, мана чикади,
деб роса кутишибдн. Охиои чмцавермагач: «Энди дарё-
да окиб кетди, ундан айрилиб цолдик, бунга сен айб-
дорсан», деб ака-ука к,изга ташланмокчи булиб туриш-
ган экэн, сув ёрилиб, бола чикиб цолибди-да:
— Мана балдорингиз,— деб балдоцни цизга берибди.

406

www.ziyouz.com kurubxonasi
К,из: «Рах,мат!» дебди. Катта ака к;издан: «Киминг бор,
ота-онанг борми?» деб cÿparau экан: «Х,еч кимим ftÿrç,
етимчаман. Ота-онам бор эди. К>ишлогимизда бир етти
бошли аждар^о пайдо булиб, ^аммани ютиб юборди.
Мени ÿ3nra хотин ^илнб олмок,чи булиб, улдирмади.
Ш у ерга келганда: «Сен ÿлтиpиб тур, мен ^озир», де-
ганича дарёга тушнб шу кетганича кетди. Мен кутиб
ултирнбман», дебди.
— Ундай бÿлca биз бплан кетмайсизми?— дебди
кенжа ботир. Киз шупи кутиб турган экан, дарров рози
булибди. Ш у пайт осмонпп rçopa булут ^оплаб, еру кук-
IIII зулмат босибди. Шунда ^из:
— Беркининглар, аждар^о келяпти,— дебди.
— Келса келар, негаэнд и яширинар эканмиз. Аж-
дар^одан цурк;аднган жойимиз nÿrç,— дебди йигит. Кен-
жавойнинг бу гапидан ^из янада хурсанд булиб кетиб-
ди. Аждар^о сувдан чи^иб, унга цараб турган ба^одир-
ларни курибди-го: «Булар купчилик, олдиларига борсам
улдириб куйишади. Ва^ти келса уларни бирма-бир
ютиб, цизни ажратиб оларман», деб яна чиэдан жойи-
га — дарёга тушиб кетибди.
Ака-укалар ^изни олиб йулга тушишибди. Аждар^о
^ам уларни пойлаб сувда кетаверибди. Уч ака-ука цизни
олиб кетаверишибди, кетаверишибди. Охири бир жойга
бориб ^олишибди. Б у ер ециб: «Шу ерда ^оламиз!» дея
тухташибди. Кунлар кетидан кунлар, ойлар кетидан
ойлар утибди. К,из кенжа угилга хотин булган экан,
тойлоцдай бир утил тугиб берибди. Бола кундан-кун,
ойдан ой Усгандан усибди. Бир куни ака-укйлар овга
кетмо^чи булишиб, катта ака уйда цол.ибди.
Бир пайт бола йиглаган экан, онаси кагта акага rça-
раб:
— Сиз болага цараб турсангиз, мен далага чи^иб
асал териб келсам,— дебди. Хотин шундзй деб, далага
асал тергани чициб кетибди. Шу пайт шамол туриб, еру
кукни цоронри босибди. Катта ака курцнб, бурчакка
яшириниб олибди. Аждар^о болани ютиб, яна осмонга
учиб кетибди. Бир пайт хотин келиб: «Бола цанп», дебди.
— Ор^ангдан уйнаб кетганди,— жавоб берибди ака.
Хотин болани излаб-излаб тополмай нирлабдн-снктаб-
ди. Ака-укалар уни: «Хали ёшсиз, яна турарсмз», деб
юпатишибди.
Яна ойдан ой утиб, кундан кун утиб, хотин тоилр^-
дай бир урил турибди.
Ака-укалар овга жунашмокчи булиб, ÿpTan4a укани

107

www.ziyouz.com kurubxonasi
1'оровул цилиб кетишибди. Бир пайт бола йиглаган
&кан, хотин уртанча акага rçapaô:
— Сиз болага rçapa6 турсангиз. Мен далага чицкб
асал териб келсам,— дебди. Уртанча ака болага цоровул
булиб цолибди. Ш у пайт осмонда тузон ^тари ли б , еру
кукни цоронги-зулмат босибди. Уртанча ака rçapa6- тур-
са, осмондан етти бошли аждар^о учиб келаётган
эмиш. Уртанча ака rçÿprçuô кетиб, бурчакка яшириниб
олибди. Аждар^о туппа-турри келиб болани ютибди-да,
^андай келган булса, шундай учиб кетибди. Хотин дала-
дан асал териб уйига келса, бола йук эмиш.
■— Бола цани?— деб сураган-экан, ÿpTaH4a ака:
— Сем кетгандан кейнн, ftÿrç деб rçÿ-ймасам з^ам, меп
>;ам далага чикаман, деб туриб олди. Иулда курмадинг-
'ми?— деб жавоб берибди. Хотин далага чи^иб боласянч
ахтариб-ахтариб топа олмабди. Уйига келиб йиглабди.
Ака-укалар, з^али ёшсан, яна турарсан, деб уни юпати-
шибди.
Яна кунлар кетидан кунлар, сйлар кетидан ойлар
утибди. Туадиз ой, Tÿrçrçns кун, тукдиз даци^а деганда
хотинни тулгоц тутгандан-тутиб, охири бир бола тугиб-
ди. Бола боищаларга з^ечам ;ухшамасмиш. Кулларп
иешик сопидай, кузлари бургутникига ухшармиш. PIhf-
ласа й и р и с и етти тошга, кулса кулгиси саккиз тошгач;'
бор::5 стар эмиш. Ака-укалар овга чицио^чи булишиб,
уйда кенжа укаларини цолдириб унга:
— Болага э^тиёт бул, тагин олдингиларга ÿxmaô бу-
ни хам ё бури, ё алвасти олиб кетмасин,— деб тайинла-
шибдп. Буни эшитган бола:
— Отамниям бирга ола кетаверинглар, менга з^еч
бало булмайди. Bÿpn чанг сололмайди, жин-ажина олол-
ыайди. Мен улардан эмас, улар мендан вдфцишсин,—
деб цолибди. «Бари бнр, ёшсан», дейишибди ака-укалар.
Кенжа ука болага rçapaô уйда цолкбди. Икки ака овга
жунаб кетибди. Бир пайт бола: «Она, чан^адим, сув»,
дебди. Хотин rçapaca, кузада сув flÿrç эмиш. Сув тамом
булмб цолибди. «}^озир дарёга борнб олиб келаман»,
дебди-да, кузани олиб уйдан чи^иб кетйбди. Гапни аж-
дйрз^одан эиштинг: зждархо хоткннинг сувга келаётга-
нинн билиб, бскппиб ётган жойдан чициб унга ташла-
иибди-да. нкки ямлаб бир ютибди. Ота-бола хотиннн,
а.на келар-мана келар, деб роса кутишибди. Кенжа ука
хотинидач д?рак булмагач, охири болага: «Сен эхтиёт
булиб тур, х с ;г Kaërçrça чи^ма, мен бориб хабар олиб
келаман», деб дарёга rçapaè кетибди. Аждарз^о, «бу гал
т.,

www.ziyouz.com kurubxonasi
бола келади», деб кутиб ётган экан, кенжа укани з^ам
з^аш-паш дегунча ютиб юборибди. Уйда долган бола
кутибди-кутибди. На онасидан, на ака-укалардан хабар
келибди. Онаси билан отасини излаб йулга чицибди.
Кетаётса катта ака-укалар овдан келаётган эмиш.
— Х^й, бола, цаёада кетяпсан?— деб сгурабди катта
ака. Бола булган во^еани айтиб берибди. Шунда катта
ака:
— Бунда бир сир бор. Сен амакинг билан уйга кета-
г-ер, мен бориб нима сирлигини билиб кайтаман,— деб­
ди. Уртанча ака билан бола уйга кайтибди, катта ака
дарёга цараб кетибди. Аждар^о, бола келади, деб йули-
ни пойлаб ётган экан, катта акани бир зумда саранжом-
саришта килибди. Уртанча ака билан бола бу акани
хам кутиб-кутиб чарчашибди. Уртанча ака: «Сен з^еч
хае^ка чицмай бизни кут. Мен бориб уларни тирик-
уликлигидан хабар топиб келайин», дебди. ШундаН
Килиб, бола таш н уйда цолибди, уртанча ака дарёга
Караб. кетибди. Аждар^о уки з^ам ютиб юборибди. Бола
кута-кута чарчаб, охири узи дарёга «¡араб йулга тушиб-
ди. Бола дарёга цараб кетаётган экан, царшисидан аж-
дарз^о чикибди-да:
— Ха, ал щ а келдингми? Мен сени узок кутдим. Ана
энди кулимга тушдингми? Мен сени ютаман-да, ичим-
да улдирмай, юртимга олиб кетаман, хизматкорим бу-
ласан,— дебди.
— Бекорларнинг бештасини ебсан. Мени ейдигаи
з^али тугилгани йук. Аммо мен сени егани дунёга кел-
ганман,— дебди бола. Аждар^онинг жа^ли чи^иб, бола­
га ташланиб,. у билан олиша кетибди. Бола .\ам бор
кучи билан олиша бошлабди. Орадан етти кечаю етти
кундуз утса з^ам аждар болани, бола аждарни енга ол-
мабди. Бир пайт аждар^онинг к^ли баланд келай деб
Колибди, боланинг белидан кувват, оёридан дармон кета
бошлабди. «Мени шармапДа килма> э - ХУД0>>> Деб бир
чиранган экан, аждар^о тагига тушиб, бола унинг устп-
га чикиб колганини узи хам билмай колибди. Бола аж-
дархонинг буйнидан ушлаб бургандан-бураверибди.
Аждар^о караб турса, бола улдириб куядиган эмиш.
Кейин, буйнимни бушат, деб ялинишга тушцбди. Барп
бир бола уни куйиб юбормасдан бураверибди. Шунда
аждархо:
— )(ой бола, мени улдирма, разнамдаги барча ол-
тинларимни сенга бераман. Х>'п десанг, ютган кмшила-
рингни з^ам сор-саломат ташкарпга чи^араман,— деб-

www.ziyouz.com kurubxonasi
ди. Бола яна буш келмабди. Аждар^о, ундай циламаи,
бундай циламан, деб ялинавергач: «Агар алдасанг,
сени булакка булиб, цанорга осиб, э^ар куни бир
булагингни пиширмай хомлигича ютаман», дебди-да,
уни бушатибди. Аждар^о сал узига келиб:
— Бунча кучни ^аердан олгансан-а, сал цолди ул-
дириб куйишмнгга,— дебди-да, ютганларини бирин-ке-
тин чинара бошлабди. Бола з^аммани сог-саломаг
куриб, хурсанд булибди, улар з^ам болани к^риб шоду
хуррам булишибди. «Мендан олдин ютган акаларим
цани?»— деб сурабди бола. «Уларни цасримга олиб
бориб куйганман», дебди аждар^о. Бола бошли^ з^ам-
ма хафа булибди. Кейин бола: «Кани уйга кетдик. Уй-
да масла^ат цилармиз», дебди. Шунда катта ака:
«Шошмай тур, мен 'анави к илаР ишни цилиб, эндн
булса курц^знидан мултиллаб турган аждарз^одан
касдимни олай», дебди-да, унга ташланибди. Бола
унинг йулини тусиб: «Унга тегманг, улдирмай омой
цолдирсангиз газнамдаги олтинларимни бераман, деди.
Акаларим з^ам балки ушандадир, олиб келамиз», деб­
ди. Х^ммалари аждар^ога миниб уйга цайтишибди.
А м м о хот»«?, б о ла л а р и м ¡^ 'Р Д а акан, деб уйлайвериб-
ди. Катта ака эса, аждар^онпнг газнасидаги олтинлар­
ии кандай килип п>гсп бу ла рк п п, деб уйлаб-уйлаб,
з^аловати йуцолибди. Турсаям уйлармиш, ётсаям уй-
чяп>*!!ш, Х а т т о бола би.-шн укаларпни улднриб, олтш:-
ларга эга булишни хам хаёлига келтирибди. «Уин
цандай олишни аждарз^о болага айтган. Болани ул-
дириб куйсам, олтнннн олиш йулини бнлмай ^оламан»,
деб болани улдириш ниятидан цайтибдп. «Олдни ука-
ларимни улдираман-да, кейин болани цулга олиб, ол-
тинларга эга буламан», дебди. Кейин: «Иуц, бундай
^илиш булмайди. Укаларимни улдирсам, бола, «нега
укаларингни улдирдинг», деб мени омон цолдирмайди.
Яхшиси боладан сирни бнлиб олиб жунаб кетаман»,
деган каР°Рга келибди. Катта ака олтинларни уйлай-
верганидан кундан-кунга озиб-тузиб кетаверибди. Энди
гапни Уртанча акадан эшитинг.
У з^ам катта акасига ухшаб, аждарз^онинг газнаси-
даги олтинларга эга булиш пайига тушиб цолибдм.
Аммо нима цилишни билмабди. Кенжа ука эса, хоти-
ним билан акаларим кундан-кун озиб-тузиб кетишяп-
ти,. ётиш-туришларида, ейиш-ичишларида з^аловат йу^,
б^лмаса худога шукур, з^амма нарса бор ё бетоб б^-
лишпимикин. деган уйларга борибди.

1НК

www.ziyouz.com kurubxonasi
■— Хотин, нимага озиб-гузиб кетаяпсан ё бетобми-
сан?— cÿpaÔÂH у.
— Йук, coFMaH,— дебди хотини болаларининг дар-
дини ичига ютиб. Катта акасидан:'
— Ака, негадир кундан-кунга озиб-тузиб кетяпсиз.
Ннма, тобингиз йуцми?— деб сурабди. Шунда акасиз
— Йук ука, conna-coFMaH,— дебди. Уртанча акадан
сураган экан, у ^ам:
— Йук, ука, c o n n a - c o F M a H , — деб жавоб бернбдн,
Шунда зшпк тагида ётган аждархо:
— Буиииг сабабпнм мендан сура. Хотининг мен ао-
вал олиб цочган болаларини к;умсаб озиб-тузиб кетди.
Акаларинг булса газнамдаги олтинларни олнш касали-
ггл йуликишган. Уша гапни эшитишди-ю, з\узур-х,ало-
ватларини йуцотишди. Узн шунаца: олтин деганн
расвони олам. Отани боладан, болани отадан ажра-
■¡ишгача бориб етади. Разнамиздаги олтинларни
булолмай мени^г аждодларим цам цирилнб-бнтиб
кетди. Мен з^ам у н д ан ,. ажралолмай не-не кунларга
тушмадим. Уша куни з^ам сенинг онангни олиб щочиб
келаётиб, дарё лабнга кундим-да, унга: «Сен шу ерда
туриб тур, мен з^озир келаман», деб уша газнамга бо-
риб, уни кузим унимай, икки-уч кун ^олиб кетдим.
Кайтиб келсам, сенлар пайдо булибсанлар. Сенларни
купчилик деб билиб, ютишга ботмна олмадим. К,олгани
узингга аён: охири, сенга кулбачча булиб юрибман,—■
дебди. Бола з^ам аждар^онинг гапини эшитиб олибди-
да, кейин онасига айтибди. Шунда онаси:
— Нима килишни сура,— дебди. Бола аждар^онинг
олдига борибди-да, унга цараб:
— Мен билан дустмнсан ё душманмисан?— дебди.
Шунда аждархо:
— Биз сенларга ^хшаган зот эмасмиз. Гапимиз
бнтта булади. Сен мени улдирмай олиб цолдингми,
менда хиёнат булмайди, сен билан дустман. Тацдирга
тан бердим!— дебди.
— Ундай булда, энди нима цилайлик? Менга йу\л-
йуриц курсат. Сих з^ам куймасин, кавоб з^ам,— дебди
бола. Шунда аждархо:
— Амакиларинг энди тиниб-тинчишмайди. Шу
олтинларни деб сенларни гумдон цилиш пайига з^ам
тушиб колишган. Яхшиси, разнага бораман, деб айтиш-
са отангга, аждар^онинг газнаснга бориш жуда цийин,
пулда улиб кетасизлар, мен узим олиб бораман, дегин.
У ё т н и менинг узпмга куйиб берасан.
ill

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Тарин улдириб куйма уларни. Агар шундай ^ил-
санг, мен' сени сор цолдирмайман-а,— дебди бола.
— Куркма, уларни улдирмайман. Улгнлари келса
уларнинг узлари бир-бирларини улдираверадилар.
Айтдмм-ку, ran битта деб,— дебдн аждар^о. Бола аж-
дарз^онинг з^амма папнни отаси билан онасига айтиб
берибди. Гапни икки акадан эшитннг.
Улар бир-бирларининг сиру асрорларидан воциф
булишиб, масла^атни бнр жойга куйншибди. Пайтинм
топиб укаларини улдириб, аждархо билам олтинларга
эга чикмо^чи булишибдп. Кунлардан бпр купи к а п а
ака уртанча акага: «^озир бориб укамиздан аждар.\о-
Нинг газнаси к,аердалигини сураймиз. Айтса, кейии
шерик булади, айтмаса, бизга душманлик цилиб, ол-
тинларга бир узи эга булишга интилаётгани билннади.
Ана унда аждар^они минмб, газнаспга борамиз-да,
уни оламиз. К,арабсанкп, шо^лардай яшаймиз», дебди.
Уртанча ука бу гапга рози булибди. Ака-ука кенжа
укаларининг олдига келишибди. Катта ака унга цараГ>
— Ука, ажда^онпнг разнасига бориш йулпнн айг-
санг. Бориб олтинларни олиб кслсак-да, кеинн баз
з$ам бундо^ одамга ухшаб яшасак,— дебди. Укасн
ичида: «Аждарз^онинг сани ¡угри Цын:; буёгп
нима буларкин», дебди-да, акасига цараб:
— Меи, бнлмайман, дс'сам помардлпк б у . ’- а д н , ппт.ч-
ман. Аммо унга бориш жуда цийин-да,— дебди.
— Бизга айтавер, цшиш и>лсаим Сории или б каН-
тамиз,— дебди уртанча ака. Шунда кичик ука: «Ха,
акаларим гапни бир жойга цуйпб келишибди, аждархо
TyFpn айтган экан. К,ани, 6yeFii нима буларкин?» диб
уйлабди-да, бу акасига ^араб:
— Айтсам айтавераман разнага бориш йулнни. Мен-
дан нима кетардм. Аммо йулда ,\алок булиб кетасиз-
лар-да. Агар мен олиб борсам, айтилган жойга сог-
омон бориб, разнадаги барча олтинларга эга буламиз.
Борди-ю, аждархо ютган болаларнм омой юришган
булса, уларни з^ам олиб цайтамиз,— дебди.
— Иук, сен борма. Хотининг билан болангга ка Ра.
з^аммасини узимиз бажарамиз,— дейишнбди акалари.
Кичик ука:
— Узларннг бнласизлар. й ул д а з^ар хил ба^айбаг
махлукларга, илон-чаёнларга дуч келиб улиб кетсаиг-
лар мендан курманглар,— дебди. Бу ran акаларинп
уйлантириб куйибди. Уртанча ака:
—■Укамиз tyfdh айтади. Бунак;ада бекордан-бекор-

112

www.ziyouz.com kurubxonasi
га улиб кетишимнз мумкин. Уни ^ам олаверайлик-чи,
буёри бир ran булар,— деган экан; бу ran катта акага
маъ^ул тушибди.
^аммалари биргаликда йулга тушибдилар, «Бола-
ларим тирик булса к^ришарканман-да?» деб, айни^са.
хотин хурсанд булибди. Иул юришибди, йул юришса
^ам мул юришибди, бир жойга етиб боришибди, Шун-
дай ба^айбат ^айвонлар турган эмишки, уларни ака*
укалар етги ухлаб тушларида з^ам к^рмаганмишлар.
Туя булнб туя эмасмиш, шер булиб шермасмиш, Бир-
бирлари билан уришиб, талашиб, цулларига тош туш-
са ун цилиб, дарахт тушса к ипиЦКа айлантириб ётган-
миш. Овозлари оламни тутганмиш. Ака-укаларни ку-
риб: «Ана, емиш келди, мана емиш келди!»— деб цич-
киришибди. Улардан бирови: «Шуям емиш булди-ю,
тишимнмнг кавагида цолиб кетади», деса, бош^асиз
«Панжамнн орасида йук булиб' цолади», дермиш. Ака-
укалар кур^чб, коцгани жой тополмай цолишибди.
Турган жойларида титраб-кацшаб, бор овозларича ба-
кириб-чакнриб тураверишибди. Шунда бола з^алигн
махлукларга караб, олишамизми, савашамизми, оти-
шамизми, деб дук-пуписа к;илибди. Унга жавобан мах-
лу^лардан бири: «Бу шунчаки д^ингм и ё биз билан
чинданам олишмо^чимисан?» дебди. Шунда бола:
«Олишаман», дебди. «Булмаса майдонга ниц», дебди
^алиги махлуцлардан энг каттаси. Бола уртага чициб
олиша бошлабди. Бола буё^да олишиш билан овора
булнб колмб, ака-укалардан хабар ололмай цолибди.
Бир пайт караса, онасининг бир кули йук эмиш, ота-
сининг бир оёри, амакиларидан бирининг боши, иккинчи-
сининг ярми йук эмиш. «Э^. аттанг!» дебди-да, тезро^
бир ёцлнк килпш учун царшисидаги махлукнинг 6 y F 3 H -
га чанг солибдн. Икки КУЛ11 унинг бугзига турт энлик
ботибди. Махлукнинг 6 v f 3 h ти^илиб, кузи олайиб, на-
фас ололмай колпбдн. Бунн куриб цолган махлу^лар
курингаи томонга коча бошлашибди. М ахлук буйнини
бушатншни плтимос килибди. Бола уни бушатибди.
Бу — уша аждар^о айтган йулдаги мах-лукларнинг
подшосн экан. Болага тан бернб, «тила тнлагингнн»,
дебди. «Менга \еч нарса керак эмас. Хамро^ларим-
нинг оёк-кулларн билан бош-тапзлармпи бутун килнб,
бизни йулга солпб юборсапг булгаии», дебди бола.
Ш у пайт ^алиги махлук бир чинциргап экан, боладан
КУРКпб кочиб колган махлуцлар етиб келншибди.
Махлукларнинг б о ш л и т :

В— 19 на

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Мама бу бола биздан зур чи^ди. Мен олишганда
сенлар жуфтакнн ростлаб ^олганларингда, балким,
биз ютган булардик. Бунинг шериклари, курдинглар-
ми, кул-оёцдан ажралишсаям, навбатни бизга бер, биз
курашамиз, деб боланинг ёнидан жилишмади,— дебди.
Халиги махлу^ларнинг бошлири ака-укаларнинг rçÿp-
киб-титрашларини, курашишга зур иштиё^ туфайлп
део тушунган экан-да!
— Энди буларга хизмат к^пинглар, катта зиёфат
беринглар. Олдин унинг шерикларидан ^ар ким царзи-
ни узсин, цулини еган кУлини берсин, оёгини еган оёри-
нн берсин,— дебди.
— Буни мастонингиздан бошцамиз бажара олмай-
миз, орир юмуш,— дейишибди махлуцлар. М ахлук
узоцдаги мастонини йу^латибди. У олдин oërç-rçÿvi ют­
ган махлукларни ютибди, кейин бирма-бир ^алиги бо-
ланинг ^амро^ларини ютиб. Ла^за Утмай, ^амма бус-
бутун ерга тушибди. Бола олишаётганда ÿHr кули
узилиб кетганини билмай цолган экан. Мастон унга
цараб: «Сени ^ам ютайми?» деб сурабди. «Ют!» дебди
бола мастоннинг нияти бузуцлигини билиб. Онаси:
— Hÿrç, ютма, мен унг кулимни бераман,— дебди
Шунда ^алиги махлуц:
— Ютаверсин, мастон шум ниятини амалга оширол-
майди. Ёмон ннятда булса у менииг цулим, ёт десам
ётадп, тур десам турадп,— дебди. Мастон болани готнб-
ди. Чикаришни хаёлига ^ам келтирмай турган экан,
халнги махлуц бир олак,араш ^илган экан, мастон бар-
дош берол.май болани соппа-сор >^олда чи^арнбди.
«Мен айтган туси^дан эсон-омон утдик», дея ^аё^дан-
дир аждар^о келиб колибди. Хаммалари яна йулга ту-
шишибди. Йул юришибди, йул юришса ^ам мул юри-
шиб бир жойга бориб цолишибди. К,арашса, сувларн
кум-кук зумраддай бир пул турган эмиш. Аждарз^о
кулни курсатиб:
— Мен сизга айтган разиам шу "Кулнинг тагида,
кулнинг номи «Заркул». Унга тушиб истаган олтинии-
гизни олиб чикаверинглар,— дебди. Шунда катта ака
унга цараб: .
— Алдамаяпсанмн? Яна бизни кулнинг тагига ту-
ширнб, сув остида улиб кетишсин деяётган булмагин,—
дебди. Шунда аждар^о:
— Нега энди? Ишонмасаларинг мана мен тушиб,
олтинлардан олиб чицаман,— дебди-да, суп остига ту­
шиб кетибди. Х ам ма караб турса, аждар^о бир ^овуч

114 \

www.ziyouz.com kurubxonasi
тилла олиб чи^ибди. Тиллани куриб акаларининг куз-
лари олайиб, цинидан чицай дебди. Кенжа ука хотини,
урли билан бир четда цараб туришаверибди. Катта ака
узини кулга ташлабди, унинг кетидан уртанча ака кул-
га сакрабди. Ака-ука бирпасда ^овуч-^овуч олтинлар-
ни олиб чицишибди. Кейнн яна шунриб яна олиб чи^и-
шибди. К°лганлар: «К,ани, нима буларкин?» деб цараб
туришаверибди. Ака-ука булса ^утургандан-^утуришиб,
кул остидан тиллаларни олиб чИ^ишавернбди. Ана
шунда аждар^оминг яна нияти бузилибди. Тиллаларни
куриб ичида: «Булар биттасини ^олдирмай олиб кета-
диганга ухшайди. Э, хомкалла, вацтида ^аракатингни
цилиб цол», дебди. Кейин кенжа укага цараб: «Менга
жавоб берсанг. Кариндошларимни куриб келсам»,
дебди. У розилик берибди. Аждар^онинг кунгли бузпл-
гандан-бузилиб, олтини бор кулнинг нариги кнрр °рига
учиб ;утибди. Бу т о р н и н г ^нгорида Бурон бобо Узинмнг
тулпорлари Шамол, Туполон билан яшар экан. Аждар-
^о Бурой бобонинг олдига салом бериб кирибди-да, ун­
га арз-додини айтибди.
— Эй, кучлиларнинг кучлиси, зургвонларнинг зура-
вони, сенинг кучингга ^амма тан беради. Пуфласанг
торлар нураб, дарёлар цурийди, одамзод уё^да турсип,
биз аждар^олар ^ам ^а^ринг олдида ожизмиз. Я^инда
«ЗаркуЛ»га аллацандай очофат кишилар келиб, сенинг
тулпорларинг сув ичадиган кул сувинн ^уритншяпти.
Бнр иложини цилиб уларни бу ердан даф ^илмасанг,
^адемай кулнинг суви цуриб тамом булади,— дебди.
Бурон ташцарига чициб цараса, кишилар бири ^у-
йиб, иккккчиси кулга шунгиб чи^аётган эмиш.
— Х|ой, аждар^о, гапинг турри чи^ди. Узинг улар-
нинг адабларини бериб ^уя цолмадингми?— дебди у.
Шунда аждар^о:
— Хай, >;ай улардан айни^са бирини цилич кесмай-
ди, ол( ; олмайди, сув ютмайди. Тошни кемириб, дарё-
ни сипцора оларкан, мен уларга бас келолмадим.
Уларга фацат сен бас келоласан, холос,— дебди. Б у ­
рон к,араб турса, дулдулларига сув цолмаётгандан
туюлибди. Кейин цутургандан к,утурибди, ёнига Ш амол,
Туполон, Довулни ча^ириб, уларга буюрибди:
— Е р у кукни цоплаб, кул олдидаги одамларни даф
этинглар!
Аждар^о ака-укаларнинг олдига учиб келиб, ^еч
нарса булмагандай бошини эгиб караб туравеоибди.
Шу пайт осмонни ^ора булут цоплаб, булар томонга

www.ziyouz.com kurubxonasi
кела бошлабди. Шунда кенжа укалари акаларнга rça-
раб:
: — *ой, акалар, булди, бас цилинглар. К,иблага
царанглар, осмонни rçopa булут цоплаб олди — шамол-
туполон буладиганга Ухшайди, тезроц бу ердал кетай-
лик,— дебди. Акалари унинг гапига цулоц солмай,
кулга шунгиб, олтинларни олиб чи^ишда давом этиша-
верибди. Кенжа ука яна:
— Х,ой, акалар, булди, бас цилинглар. Осмонни rço-
ра булут цоплади. Бу яхшиликка олиб бормайди. Яна
бурон туриб, ж ал а цуйиб, биз з^ам кулнинг сувига rçÿ-
шилиб кетмайлик,— дебди. Унга хотини билан бола
)\ам цушилиб: «Тагин улиб кетмайлик!» дейишибди.
Шунда катта ака:
— Нафасни совуц ^илманглар. ё бизни улдириб
олтинларга эга булмо^чимисизлар,— дебди. Б у ran
уртанча аканинг ^улогига: «Бизни Улдириб олтинлар-
ни олмо^чи», булиб эшитилибди. У сурамай-нетмай:
«Нега бизни улдирар экансизлар. Олтинларни кулдан
биз олиб чи^дик-ку», деганича кенжа укасига ташла-
кмб, бура бошлабди. Бола, нега отамни бурасан, деб
унн я ж п а т м о к чи булган экан, катта ака уни улоктириб
тг.шлаб, укаларнга ёпишиб кетибди. Блрнасда ака-ука-
лао бнр-бирларини буришнб, улдириб куйишибдн. Шу
пайт Б у р о к юиорган Шам ил, Туии.юм стаб кслаб улар-
нм купгя кяпаб с Vои б кетибди. Ака-укалар кулга ту-
шпб йук бул и б кеткшибди. Фаь;ат кенжа утил бир д а ­
рахтнинг п лдиз ига уралиб колибдп. Кении буром тм-
миб, >;аво чараклаб очилиб кетибди. Шамол, туполонда
дарахтга чи^иб олган бола билан хотин ерга тушиб
rçapauica, кенжа ука дарахтнинг илдизларига ÿpaлиб
улиб ётганмиш. Дарров олиб уни ерга куммокчи були-
шибди. Ш у пайт кулнинг ичидан бир циз чициб келиб,
болага rçapa6:
— Вой, тентакво-ей, нима киласан уни ерга кумиб,
керак булмаса кулга ташла, биз тирилтириб оламиз,—
дебди.
— Кандай цилиб? Улган одам хам тмриларканми?!
Булмаган ran ?— дебди бола. Шунда ^из:
— Вой нодон-ей, ахир, Улган одам Уз-узидан тпрмл-
майди-ку?! Бирон-бир сабаб билан тирилади-да. Ол-
дингдлги дарахтнинг энг учида кушнинг уясм бор. Шу
ерда улган одамни тирилтнрадиган бир дона анор бор.
Семург куш тухумини аждарх/эдан сацлаб цолганим
учуй уни мемга колдирпб кетган. Мен аждархр олиб

11Ö

www.ziyouz.com kurubxonasi
кетган икки урлонпи з^ам ушандан тузатиб олганман.
Улар бнз билан яшаяпти. У ш а анорни олгин-да, эзиб,
шарбатини улган одамга ичир,— дебди-да, яна сувга
тушиб кетибди. Б у гапни эшитиб кенжа ука хоти ни-
нинг кукрагига сут келибди. Буни к^риб: «Вой улма-
сам, аждар^о олиб ^очган болаларим шулар булса-я,
з^а, улар тнрик экан!»— деб тозаям суюнибди. Бола
цизнинг айтганини цилиб, дарахтга чицса, энг учида
бир цушнинг уяси турган эмиш. К,араб ичидаги анорни
курибди, уни олиб тушиб, эзиб шарбатини отасига
ичирибдм. Отаси бир-икки акса уриб, узига келиб: -
— Менга ннма булди? Акаларим цани?— деб су-
рабди. Кейнн бола билан хотинидан вокеани эшитиб,
узини к^'лга отибди, унинг кетидан бола з^ам узини
кулга отибди. Иккови узо^ йу^ булиб кетибди, кейпн
катта ака билан уртанча акани олиб чицишибди. Бола
уларга з^ам анор сувидан ичирган экан, улар з^ам тири-
лишиб, укаларндан, боладан кечирим сурашибди.
Олтинларни кулга ташлаб, «шу ярамас нарсаларни
деб а^иллпгнмиз бузилнб, бир-биримизни улдиришга-
ча бориб етдик», дейишиб, орцага цайтмо^чи булишиб-
ди. Шунда хотин:
— Боя сувдан чивдан ^из айтди, болаларим тирик
экан. Аждардо ютиб, бу ерга олиб келиб ташлаган
экан, уларнн тнрилтириб олишибди. Болаларимнн
олиб кетмасдан, з^еч ^аёцка кетмайман,— дебди Ш ун­
да бола аждарз^ога цараб: «Урдангга бориб, акала-
римни олиб чи^», дебди. Аждарз^о олдинига кунма-
гандай булнбди. Кейнн кулга тушиб, бири биридан
яхши, тойлоцдай икки йигитни етаклаб чик;ибди. Она
болаларини искаб-таниб, багрига олибдн. Боища тур-
ганлардан бнрн уларнн, акаларим, цолганлари, жиян-
ларим, деб тозаям хурсанд булишибди. Икки йпгитча
з^ам шодликлариДан узларнни цуярга жой тополмай
цолишибдп. Кейнн биргалашиб йулга тушишнбдн. Аж-
дарз^о тукнлган-сочилган олтннлар билан булпб, улар>
пинг жунаб кетганнни з^ам билмай ^олибдн.
Ака-укалар йул юришиб, йул юришса хам мул
юришиб, яна бир жойнинг устидан чи^пб ^олишибди.
Тер тукиб, мехнат килнб, уй-жой цилишибди, цуррон
солишибдп. Айтишларича, боланинг юрагига з^алигн
сувдан чивдан ^изнинг рухи урнашиб долгам экан.
1\изни бо ла , боланп циз кургисн келаверибдн. Х.ар ку-
нн бола кпзпп у'йлабди, киз боланн уйлабди. Кунлар-
дап бир купи аждар.\о улиб колибдм. Бу цнзнн з^ам

117

www.ziyouz.com kurubxonasi
аслида аждар^о урирлаб келиб, цасрига беркитиб
Куйган экан. Аждар^онинг улганини циз уз кузи билан
куриб, ч^ли билан ушлаб ишонч ^осил цилгач, ёнига
уртоцларини олиб, аждар^онинг тилла-олтинларидан
кутарганларича к^тариб йулга тушишибди. Уша пайт-
да цизлар шуна^а шаддод, ^ур^мас, довюрак були-
шаркан-да1
Х,алиги ^излар й^лда куп цийинчиликларга дуч ке-
лишиб, уларни енгишиб, болэ яшаётган жойга: «Асса-
лому алайкум!» деб етиб келишибди. Бола бошли^
^амма уларни куриб хурсанд булиб кетишибди. Кенни
тун-томоша цилишиб, ^изнп бола олибдн. Туртта ур-
тори — каттароц ёшдагилари катта ака билан уртанча
акага, цолган иккита ёши ^алиги болаларга турмушга
чициб, узо!^ вацт эсон-омон яшаб, мурод-максадларига
етишибди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
МАЛИКАНИНГ УЧ ШАРТИ
адим-^адим замонларда Бувота торининг та-
К гида бир Девунрир деган жой б^ларкан. Дев-
унрирда купам эмас, озам эмас — ^ир^ минг дев яшар
экан. Улар >^ар девлар эканки, бирови туядек булса,
боцщаси филдай экан. Подшосининг рти Кора дев
экан. К °р а дев торни калига олиб отса, осмонга —
булутга етказаркан. Дарахтларни илдиз-пилдизи би-
лан юлиб олиб, дарёларга отса дарёлар бурилиб ко-
лар экан. К ° Р а девнинг Оц дев, К^к дев, К изил Дев>
деган уриллари бор экан. дев дегани канала экан
денг, калласи хумдай, танаси кук циянинг бир бели-
дай. О р з и э с к и унрирнинг орзидай, бир товуш килса>
оаози етти тошга утгудай экан. К^к дев эса, ундан
утар экан. Агар билгингиз келса, у шундай экан: ел-
калари яйловдай, бутлари чалпак еойдай, о р з и гордай,
кузи кирк газли ховуздай, овозини баралла КУЖ'а»
ун бир тошгача етгудай экаы. Ок девам, Кук девам К ,1_
зил дев олдида дев эканми. Вой-бу-у, у девни таъри-
финн бувам ра^матлик шундай келтирар эдиларки,
эшнтиб, орзимиз анцайиб, кузимиз канКа ииб цоларди.
Ана энди биз ^ам таърифини айтсак, Кизил дев дега­
ни шундай дев эди: калласи тепадай, муйлови илон
сойдай, хар бир туки узун теракдай, овоз килса борми,
етти и^лимга етгудай эди. Ана шу ака-ука девлар ;уй-
наб-кулиб, бир-бирига: «Мен сендан утаман, йуц, мен
ссидан утаман» деб чогщиллашиб, униб-уснб, вояга ети-
шибди. Кунлардан бир куни оталари К ° Р а Дев уларга
караб: ^
— Х,ои думбо^чаларим, сизлар вояга етиб, катта
булиб цолдиларинг. Энди баъзи бир бемаза цили^ла-
рингни ташлаб, яхши булинглар. Мен сизларни уйлан-
тириб ц у ямз п. К.ани айтииглар-чи, кимдан хотин олиб
берай?— деб сурабди. 0 ^ дев отасига цараб: «Кимни
олардим, уз наслимиздан оламан», деган экан, уни
девга уйлантириб цуйибди. Кук дев з^ам: «Ота, мени*
ям девга уйлантиринг», дсбди. К ° Р а Дев уни ^ам дев­
га уйлантирибди. К.ейин к изил девдан: «Сен кимга
уйланасан?» деб сураган экан, у: «Ота, иложи булса-,
мени одамзодга уйлантирсангиз», деб жавоб берибди.
J Шунда отаси: «Йуц, булмайди, ^а, ^ечам мумкин эмас.
Одамзод бизга душман, у билан ^ечам келишолмай-
мнз. Бизни эшак цилиб мингани-минган»,— дсбди.
Кизил дев с^зиаа туриб олиб: «Олиб берсангиз —
119

www.ziyouz.com kurubxonasi
одамзоддан олиб берасиз, булмаса дунёдан хотин сиг-
май, тоц утаман»,—дебди. Кора девнинг боши цотиб-
ди. Нима цилишини билмай ^айрон булиб турган экан,
катта унрирда яшайдиган, мастонликда шайтондан даре
олган я л м о р и з кампир келиб цолиб:
— Ха, нега бир-бирларинг билан ади-бади айтиб
утирибсанлар? — деб сураб цолибди. Кизил девнинг
сузларини эшитиб, ялмориз кампир:— Буни йули
осон, менга цирк хум тилла берсанг, урлингни ниятига
етказаман,— дебди. К,ора дев рози булибди. Шунда
кампир:
— Мен дуо билан У р л и н г н и бир сицим тупроцца
айлантириб, румолчага тугиб оламан-да, ша^арга бо-
раман. Ш ахар подшосининг бир к,изи бор, узи улгу-
дай лацма. Шу подшоникига совчи булиб бораман-да,
урлингни бир чиройли йигитга айлантириб курсатаман.
Подшо лацмаликдан ташцари олтин деса имонини
^ам сотадиган одам. Кундириб, цизни олиб цайта-
ман,— дебди. Кора дев я л м о р и з кампирнинг айтгани-
ни цилиб, унга цирц хум тилла берибди. Кампир тил-
лалардан олиб, болани бир «куф-суф» билан бир оп­
ции тупроцца айлантириб, ша^ар цайдасан, деб жунаб

паланг отм бор зкан, унга ултирдими, цаерга десант


^.тгтт^л
О * Ж.* ^ ~ . М
J 1
, .М .1 : . :.\
. .Л
. .М
. .?.1
. .J!rПS !. 1
. Г <О
.. П
.. 'ГРПТТТГ-'
. \------- - 1 П П П ^!Y1 О м Т ГТ-
.

ган /:ул, учолмайдиган осмон йуц экан. «Олиб бор!»


ДССс1, Uiii a U-'biU UL.'pci[j i '\i \ ii’-iOiyliirit i\y“
зидан хам утаркаи. Кампир кизил девни Сир емким
тупроцца айлантириб, румолчасига тугиб, куйнига со-
либ, паланг отига миииб, йулга тушибдп. Паланг от
уни бирпасда подшонинг цаери ёнига етказибди. Кам­
пир К изил девни бир дуо билан чиройли йигитга ай­
лантириб, карвснсаройга куйибди-да, подшонинг ол-
дига бормоцчи булиб, яна бир «куф-суф» билан иста-
раси иссиццина- кампирга айланиб, йулга тушибди.
Подшонинг соцчилари:
— Кимсан? К аеРАан келдингу цаерга борасан?—
деб суроада тутган экан, кампир:
— Подшойингга айт, совчиликка келдим,— деб
жавоб берибди. Бу гапни вазирга етказишибди. Вазир
^одшо хузурига борпб:
— Кизиигизга совчи келди, киритайликмн-йуцми?—
деган гкан, подшо:
— Э, дарров кирит, эшигммдан бирон-бир совчи ци-

120

www.ziyouz.com kurubxonasi
эимни сураб кириб келармит'ан деб кузларим туртли-
гини биласан-ку, ахир,— дебди.
Вазир чициб, совчи кампирни бошлаб кирибди.
Кампир икки букилиб подшог-а салом берибди-да:
— Подтопим, бир цошиц цонимдан кечсангиз, бир
ran айтсам,— дебди.
Подшо, кечдим, айт, дебди. Кампир гапни узоцдап
бошлабди:
— Подтопим, менинг биттаю битта углим бор, ху-
дога минг шукурки, язсши бола булиб етишди. Шуни
уйлантириб цуяй десам, з^еч циз ёцмайди. Нуцул, олиб
берсанг — подшо^имизнинг цизини олиб берасан,
дейди. Шунга совчиликка келдим. Сизда малика бир
циз бор экан, менда бир азамат урил бор, рози бул-
сангиз шуларни цовуштириб, туйида уйнаб-кулсам,—
дебди. Подшо:
— Подшоликка совчиликка келишга журъат ци-
либсан, ниманг бор, олтин-тиллаларинг тулиб-тошиб
ётибдими?— деб сурабди. Кампир:
— Бор, цанча олтин десангиз топиб бераман. Фа-
цат цизингизни урлимга берсангиз булгани,— дебди.
— Мол-дунёинг куп булса, цизимни урлингга бер-
ганим булсин,— дебди подшо. Ш у пайт ун беш кунлнк
ойдай, тошцин оцар сойдай, минг цуйли бойдай булиб
N подшоникг цизи кириб келибди. К ИЗНИ11г з^усн-жамоли-
ни, цадди-цоматини куриб ялмогиз кампир— истараси ис-
сиццина аёл х,ангу манг булиб, турган жойида цуриган
дарахтдай цотиб цолибди... Тили гапга з^ам келмабдп,
айтар сузини з^ам айтолмабди. К из отасига цараб:
— Отажон, нима ran?— деб сурабди. Прдшо:
- — К изим. бир ran айтсам, хафа булма. ё ш и н г хам
катта булиб цолди. Мен з^ам царидим. Сени турмушга
берай, деган царорга келдим. Жон цизим, йуц дема,—
дебди. Малика отасиникг вазирига: «Э, совчини дар-
ров кирит...», деган сузларини эшик орцаснда туриб
эшитган экан, «отам мендан зерикибди ё булмаса ца-
риганда кузи оч булиб цолнбди», деб уйлаб:
— Майли, .сиз нима десангиз — уша. Аммо шарт-
ларим бор. Шуларни кимда-ким бажарса, з^алоллих
билан иш тутиб, ушанга тегаман,— дебди. Кампир нк-
мадир демоцчи булиб, кийшиц орзини очган экан:
— Хой, она, агар совчиликка келган булсанг, шу га-
пим сенга з^ам тааллуцли. Боймисан, тилло-зарларинг
купми, у рлинг чиройли, келшнганми — ' бари бир
шартларимни бажарса булгапи, унга тегаман,— дебди.

121

www.ziyouz.com kurubxonasi
Подшо жарчнларили чацнртараб, цизшишг шартапа су-
рабди. Малика жарчиларига цараб:
«— *ой, Жарчилар, шартларимни эшит-да, оламга
л о р сол, уни бажарган курми, шолми, ботирми, ша^-
зодами, тегишга розиман, гадойми, шо^ми — менга
бари бир, шартимни бажарса булгани,— дебди. К,йзи-
нинг гани подшога ботибди-ю, уни ацллилигига тан
бериб) «Кейин курамиз, шартни камбарал гадой бажа-
радими ё подшоваччами, ушанда бир царорга келар-
ман. Камбаралга бериб бупман», дебдн-да, цизнга ца-
раб:
— Шартингни айтацол. Мана бу моманг хам эшитсин.
Унинг *ам зур азамат, куч-цувватдаю бойликда, ^усн-
даю ацл-идрокда тенги йуц угли бор. Зора шартлари-
лгни бажарса,— дебди. Малика, менга бари бир, де-
гандай бамайлихотир шартларини айтибди.
— Биринчи шартим шулки,— дебди у ,— Бувота
tofhhhht энг баланд чуццисида бир цаср булсин, дун-
еда тан>;о булсин. ^атто унга пашша ^ам учиб чицол-
масин. Иккинчи шартим шуки, дарёйи уммоннинг та-
гидаги з^ациц тошдан олиб чициб, бир тахтиравон яса-
синки, у кундузпи кундан, кечани ондай ёрптснн.
шартим, уч бошли яжтярхо бор, дсб энштаман.
Шу аждар^они жиловлаб олиб келиб, хизматимга цуй-
ини ШиJ шаптлапимнинг
г....... '' А *. кимда-кич уддасидан цикгя.
мен уники буламан. Борди-ю, уддасидан чицолмаса, ^еч
ivKivi ivicniiiir слдамга кирмасп^, '.'ала^а га}а,лаа дс^
ди-да, уз хонасига кириб кетибди. Ялмориз кампир Дев-
унрирдаги К,ора дев, Оц дев, Кук дев, К изил девларига
кшониб, подшога цараб шундай дебди:
— Э, подшо^и олам! Туй тараддудини цилавер,
шундай ошналарим борки, маликанинг айтган шарт­
ларини тупугинг ерда цуригунча, кампир шафтолини
артиб егунча, бойурли уйцусидан уйронгунча адо этади.
Кизинг меники булди, урлимга хотин булди, к^нглим
т^лди,— деб подшо билан хайр-маъзур цилиб, Кизил
девни цуйиб келган карвонсаройга борибди. К изил дев:
— Эна, нима ran булди?— деган экан, я л м о р и з
кампир:
— Ул б^лди, дард булди, ошпичоц, цалампирмун-
чоц булди, юр, отангни олдига учиб борайлик, масла-
^атни бир жойга цуйиб, ишии битказайлик,— дебди-
да, К изил Девни бир «куф-суф» билан fa ^олига кел-
тириб, устига миниб: «Кетдик», дебди. Я л м о р и з кам-
пирни Кизил девни миниб, осмону фалакка учиб ке>
ш

www.ziyouz.com kurubxonasi
тишда цуяйлик-да, гапни бир цишлоцдаги бошида кил
тугул туки flÿrç Маманазар калдан эшитайлик.
Маманазар кал ёшига етиб, куч-цувватга тулган
булса хам ^еч бир иш билан банд булмай, бутун ку-
нини куча-куйда сандироцлаб бекорга утказар экан.
Ким нима илтимос цилса, йуц деркан, ота-оыаси нам- '
багал бечора булиб, 3ÿpFa тирикчилик утказишсаям
уларга царашмас, ердаги чупни у ердан бу ерга олиб
rçÿfttaac экан. Устига устак у киши шунчалик нозик,
пирттаки эканларки, бунда хеч ким калвой билан бел-
лашолмас экан. Маманазар кал садакайрагоч тагида
оёкларини узатиб, кузларини юмиб хаёл сурнб утиргап
эканлар, подшонинг жарчилари келиб:
— Одамлару о д а м л ар ,. эшитмадим деманглар,
эшитганлар тайёргарлигингни куринглар, подшо^имиз-
нинг чиройда кукдаги оймома билан беллаша олади-
ган, оцила цизлари эрга чицадиган булиб, шартлари-
ни айтдилар. Кимда-ким маликамизнинг шартларини
бажарса, подшога куёв булади. Эшитмаганлар эшнт-
син, уйланмаганлар уйлансин, шошилмагалар шошил-
снн,— деб бацириб-чацириб утиб кетишибди. Одам
лар гузарга бирин-кетин йигилишиб, нима ran, дейи-
шиб бир-бирларидан сУраб-суриштира бошлашибдн.
Маманазар калнинг олдига келиб, ундан: «Подшолик-
дан келганлар нима дейишди?» деб сурашган экан,
кал: «Э, нима дерди уша бацироцларинг. ^алиги под-
шоимнз цизларининг ку'нгли эр истаб цолибди. Кимда-
ким унинг шартларини бажарса, ундай кишнга хотип
булармишлар, ran шу», деб жавоб берибди. Сураб-су-
риштирганлар Маманазарга: «Э, подшонинг цизи эр­
га тегаман, деб яхши ran айтибди. Сен ^ам курган-
кетгап жойда ёнбошлаб, огзингга пашша цундириб
юравермасдан, подшоликка бориб, маликани олишга
^аракат цилсанг-чи»,— дейишибди ^азиллашиб. М ам а­
назар одамларнинг х,азилини чин д е б ’ билиб:
— Маликани олсам олаверардим-у, цизигарнинг
шартлари бор экан-да,— дебдн. Одамлар ^азилларинп
|$йишмабди. Улардан бирови:
— Маликанинг цандай шарти буларди. Н бир уп
дейди, ё тахтимдан кутариб, ху фалон жойгача опи-
чиб бор, дейди-да,— деса, бошца бирови:
— Балким бекипмачок, уииаймиз дер,— дебдн.
Одамларнинг бу гапидан Маманазар: «Ия,' одам­
ларнинг айтишича, маликанинг шартлари жуда осой
экан-ку. Мен уларни бирпасда цойилмаком цилиб ба-

1 2 3

www.ziyouz.com kurubxonasi
жара оламан-ку!» деган ÿiira келибди-да, ота-онасининг
олдига бориб:
— Менга жавоб берсанглар, мен подшоликка бо­
риб маликанинг шартларини бажариб, уни олиб келиб,
сизларнинг хизматлариягга. rç-уйсам,— дебди.
Бу гапни эшитган ота-онаси: «Боламиз кал, бунинг
устига ута дангаса, содда, лацма эди, энди ацлдан
озиб жинни булиб ' цолибди-да, биратула», деб rçÿp-
циб кетишибди.
— Хеч rçaërçrça бормайсан. Бизга хизматкор ^ам ке-
рак эмас,— дейишибди. Калвой, сузим-суз, деб туриб
олибди.
Ота-онаси ноилож жавоб беришибди. Маманазар-
зой хуржунни елкасига солиб, кал цалпогини бошига
илиб, подшолик цайдасан, деб йулга тушибди, - йул
юрибди, йул юрса ^ам мул юрибди. Бир ерга борса,
бир чумоли арицда бир 6of бурдой устида оциб кела-
ётганини Kÿpn6 цолибди. Арицдан сув олиб' ичаман,
деб цулннп узатган экан-да. Чумолига ра^ми келиб.
арицдан аста бошоцни олиб, ерга цуйибди. Чумолига
караса, юрай дермнш-у, юролмасмиш, яхшилаб цараб,
унинг чулоцлигини билиб, цандай цилиб ёрдам' берсам
юриб кетаркин, деб турган экан, чумолининг узи тил-
га кириб шу пдай дебди:
Эй, OFa, ра^мат сенга, мени сувда оцпб-оциб бо­
риб, ЛПШПМДаЦ CuiyTaG ЦОЛДПИГ. C d ! бу.1МЛГа-
нингда, билмадим ^ о л и м н и м а кечарди. O ö f h m син-
ган, шунга юролмаяпман. Энди менннг аитганимии
циласан. Ота-онам етиб келиб, мени олиб кетадн.
>=< Олдин синган оёриигни дори-дармон билаи ту-
затай, узинг хам ^ориб-чарчаб, ^олдан тойибсан.. Сал-
гина ранг-руйингга кириб ол. Кейин уларни чацирсаиг,
чацирарсан,— деб Маманазар кал чумолини яхшилаб пар-
варишлабди, турли гиё^ларни эзиб оёгига суртибди.
Кунлардан бир куни чумоли боласи тузалиб, дармонга
киргач, Маманазарга:
—- Отам жами чумолиларни подишоси. Сени уларга
таништириб цУяман, нима десацг цилишади,— дебди.
Чумоли ёнидан тутатцини олиб Маманазар калга бе-
рибди, Маманазар кал уни тутатган экан, бирпасда
бутун оламни чумоли босиб кетибди. Чумолилар под-
шоси боласининг coF-саломатлигини к$фиб, хурсанд бу-
либди. Чулоц чумоли отасига караб:
■— Эй, ота, менипг халоскоримни таниб ол. Анави
йигит сувля окиб кетаётсам ушлаб олиб, цирроцца

. 124

www.ziyouz.com kurubxonasi
олиб чицди. Синган оёримни тузатди. Шунинг учун уни
нима истаги булса, бажо келтириш сендан,— дебди.
' — Э, одамзод, боламнинг аитишича, сен унга куп
яхшиликлар цилибсан. Сувдан цутцазиб олиб, 4ÿ^orç
oëFHHH тузатибсан. Тила тилагингни,— дебди отаси.
Маманазар, менга э^еч нарса керак эмас, керак бул­
са узим айтарман, деб чумолилар подшосининг бир
тунини олиб, йулга равона булибди. Й;ул юрибди, fiÿ-л
юрса хам мул юрибди, бир дарёнинг устидан чициб
цолибди. Дарё циррорида кетаётиб, кузи кулмакка ту-
шиб колибди. Кулмак сувда бир нарса патир-путирлаёт*
гаи эмиш. Яцинроц бориб rçapaca, бир балицча ^адеб кул*
мак сувдан отилиб чицай дермиш-у, ^ечам чицолмас-
миш. Маманазар яцинроц бориб rçapaca, бир илон бо-
ласи кичкинагина балицчани уёцдан-буёцца цувиб,
итцитиб уйнаётган эмиш. Маманазар бирпас томоша
цилибди-да, кейин балицчага ра^ми келиб, илонни ту-
тиб олиб чулга цараб отиб юборибди. Балицчани кУли*
га олиб, товланишига бирпас анцайиб турибди-да, дар-
ёга аста цуйиб юборибди. Балицча дарёга шунриб ке-
тибди. Бирпасдан кейин дарё шалоп-шулуп этиб, цир­
р о з а урилибди. Кейин каттакоп балиц курпниб, Мама-
назарга цараб шундай дебди:
— Хой, йигит, ра^мат сенга! Мен боламни циди-
риб хеч цаердан тополмай юрган эдим, уни илонлар
подшосининг урлига ем булишдан сацлаб цолибсан.
Сенга яхшилик цилмоцчиман. Айт, нима цилай, нима
истайсан. Мен балицлар шохи буламан. Дарёнинг та-
гидаги дуру гав^арлардан олиб чициб берайми ё ер
юзига з^еч цаерда булмаган бирон работ ё цуррон цур-
дириб берайми? Cÿpa сурайдигаиингни,— дебди.
Маманазар баликнинг гапига орзи 'очилиб, ^уши бо-
шидан учиб, «тавба, балицларнинг хам подшоси булар-
кан-да, у ^ам одамга ухшаб гапираркан-да», деб уй-
лабди. Кейин у5ига келиб:
— Менга ,^еч нарса" керак эмас,— дебди.
Шунда балицлар подшоси:
— Хозир керак булмаса, кейинчалик керак булиб
кол а p. Ma, мановини ол-да, керак булсам, дарё буйига
кел, уни цулингга олиб, мени эслагин-да: «Эй, балиц,
менга ёрдаминг керак», деб уч мартаба такрорл^гин.
Шунда мен дарёнинг цаерида булсам хам етиб кела-
ман»,— дебди. Балицлар. подшоси шундай деб, Мама-
назарга битта ^arçiirç тош берибди. Маманазар кал х;а-
rçnrç тошни олиб, цуйнпга солиб, йулга тушибдн. Йулда

123

www.ziyouz.com kurubxonasi
кетаётса, бир илон ётган эмиш, илон уни куриб урнидан
турнб, каддини ростлабди-да:
— Эй, одамзод, сен мени емишимдан бенасиб шил­
линг. Мендан энди яхшилик кутма. Мен цора девнинг
дусти, учбошли аждар^онинг кенжаси Илон султон бу-
ламан. Мен сенинг шу ёмонлигинг учун соянг булиб
эргашамап. Бари бир цасдимни олмай ц^ймайман,—
дебди. Маманазар: «Мен сен тирранчани ^озир ушлаб
олиб, бошингни мажацлаб, хачирларга емиш цила-
ман», деб илон боласига интилган экан, у чириллага-
нича осмону фалакка цараб учиб кетибди.
Маманазар бу цандай ran булди, тавба, дея, под-
пголик цайдасан, деб йулида давом этибди. Йул юриб-
дм, йул юрса з^ам мул юрибди, бир пайт узини катта-
к о к ша^арнинг дарвозаси остида курибди. K,ypFOH ат-
гофида тумонат одам эмиш. Фил минган, туя минган,
эшак минган, ^укиз минган одамлар лиц-лиц тулиб-
тэшиб ётган эмиш. «Маликанинг шартини мен бажараман,
мук, мана курасан, мен бажараман», деб одамлар бир-
бирлари билан тортишиб-талашиб ётган эмиш. М ам а­
назар кал буларнинг гапидан, «келиб цолган жойим
подшолик булиб, булар маликанинг шартини бажарга-
II[] келган одамлар экан, э, хомкалла, филли, айиц-
и, арслонли, бурили, отли, эшакли шундай одам-
..а(; ¿урганда маликанинг шартини бажариб, уни хотин
кнлиб олишни сенга ким цуйибди», деб пешанасига
уриб-уриб цуйибди. «Орцага цайтаман, булмади»,
лоб энди жунамокчи булган экан, бирдан карнай-сур-
най чалинибди. ^аммаёцни ватуват-ватуват босиб ке-
тнбди. «К,ани, шартни маликанинг орзидан эшитай-чи,
узини хам бир курай-чи, цанаца экан?» деб Мамана­
зар узига келибди. Шу пайт подшо одамлари билан
\’ аликаю мукаррамхон чицнб, тахтга ултирибдилар.
Жарчи бацириб, чацира бошлабди.
— Одамлару одамлар, богда битган бодом-
лар, маликанинг шартини бажармоц учун келганлар,
ана энди кулоц сол, маликамиз шартларини айтади-
лар, цулингдан келса килиб кол!
Шу пайт малика урнидан туриб биринчи шартини
антибди:
— Кирц кун мухлат. Бувота торининг энг баланд
ч у ц ^ си д а бир цаср бутгсин. Дунёда тан^о булсин.
)^атто унга пашша з^ам учиб чицолмасин.
Б у шартни эшитган оломон ^айратдан ёкасини
ушлабди, бошини цашлабди. К^пчилик цатори Мама-

120

www.ziyouz.com kurubxonasi
назар кал х.ам, Бувота t o f h цайдасан, деб жунаб ке-
тибдн. Бувота TOFur a бориб, цаср цайда-ю, мен цай-
да, дея бир F o p m i танлаб, маликага етмоц бизга на-
сиб зтармиди, кел цуй, бу f 3Bfohh узингга хамро^ цил-
ма, деб ётаверибди.
Иигитга анланиб цолган К,изил дев билан бошца
мамлакатлардан келган ша^зодалар цаср цуришии
бошлаб юборибдилар. Аммо хеч бир киши Бувота то-
f i i h h h t энг баланд чуццисига кутарила олмабди. Фа-
кат одамга айланиб цо'лган Кизил девгпна Бувота
топшинг энг баланд чукцпснга чикиб цаср цура бош-
•г;абди. Унга бутун дезляр отаси К °р а дев бошчилиги-
д а ёрдам беришпбди. Гапни Маманазарвойдан эшн-
т::нг.
Маманазар рорда ётпб-ётиб зерикибди, ташцарига
чикиб, кани бир томоша цилай-чи, маликапинг шарти-
ии ким бажараяпти экан, деб Бувота тогининг ч^цци-
сига карабди. Y^apaca т о р н и н г энг баланд чуедисида
бир к,аср битай деб колибди. «Тор чувдисига малика
айтган цаерни цурса булар экан-ку, мен булсам бекор-
дан-бекорга валацлаб юрибман», деб хафа булибди.
Шу пайт оёрииинг остидан:
— Эй, одамзод рам ема. Бувота тогининг энг ба­
ланд чуццисига Кора девнинг f л и Кизил дев одамзод-
дан хотин оламан деган мацеадда цаер цуряпти. Ам­
мо лакма дев билмайдики, у цаерни цуролмайди,
одамзоддан хотин ололмайди,— деган овоз келибди.
Маманазар цараса, оёрининг остида битта кичкинаги-
на митти чумоли унга цараб турган эмиш. Шунда Ма-
маназап:
— Вой-вой, митти хумпарвой-ей, бу гапларни сен
каёкдан биласан?— дебди.
Чумоли:
— Биламан-да!— дебди.
Маманазар:
— Каёкдан келдинг, кимсан, бу ерларда нима н;и-
либ юрибсан? Тсзда бу ердан кетмасанг, тош-пошнинг-
таи-па цолиб, бекорга улиб кетасан,— дегаи экаи,
чумоли:
— Мен чумолилар подшосини энг кичик утлимая.
Отам: «Б у акангни дарёдан окиб кетишдан куткааиб,
синган оёгини тузатган одамзод йуц булиб кетди,^уни
излаб топиб, хол-а^волидан хабар олинглар», деб
хаммаёкка чумолнлардан юборди. Мени буёцка жу-
натган эди, хайрнят, сени шу ерда топдим. Энди мен

Д27

www.ziyouz.com kurubxonasi
билан кетасанми ё шу ерд& цолиб, цаср цурилишини
томоша циласанми?— дебди.
— Мен з^еч цаёцца кетмайман, цаср цурилишини
.томоша цилмайман з^ам, цасрнп мен . цурмоцчи эдим,
цулимдан з^еч вацо келмади,— дсбди бола. Чумоли:
— Булмаса хайр, мен тезроц бориб отамга сени
курганимни айтай,— деб жунамокчп булган экан, Ма-
маназар: «Балки отаси — чумоли подшосининг ёрдами
тегиб цолар, ахир узи бошингга мушкул иш тушса,
чацир деган эди-ку!» деб уйлабдм-да, тутатцини ёциб-
ди чумолилар подшоси Маманазарга цараб:
— Чацириб яхши килдпнг. Жнмиб кетганннгдан
улиб-пулиб цолдими, деб хавотирда эдим. Хайрият ти-
рик экансан. Кичик утлнм олдингга кслмаганда, бал-
ким юз йилда з^ам куришмасдик. Хуш, хизмат?— деб­
ди. Шунда Маманазарвоп:
— Маликанинг шартиии бажаришда ёрдамлаш-
санг, цулингдан келадими?— деб сурабди. Чумолилар
подшоси:
— Бизншгг цулимиздан келмайднгаи иш нуц бу
дунёда. Дарёни бугамиз, десак бутамиз, tofhh кула-
тамиз десак цулатамиз. Чунки биз купчиликмиз, бу-
нинг устига жуда а.хил, биродармиз. Умуман а,\илл;.к,
биродарлик, дустликда бизга тенг келадигани йуц!—
дебди.
Маманазар бу гапни эшитиб, чумолилар подшосига
к,араб:
— Булмаса, маликанинг шартини бажаришда мен-
га ёрдамлашиб юбор,— дебди.
Чумолилар подшоси:
— Шарти нима экан?— деган экан, Маманазар:
— ^ у в анави баланд тогнинг энг баланд чукциси-
га бир цаср цуриш. Каср гузалликда дунёда тенгн
булмаслнги лозим,— деб жавоб берибди, Чумолилар
подшоси:
— Бу бизга з^еч ran эмас. Маликанинг муддати
цачон?— дебди.•
— Кирц КУН>— жавоб берибди Маманазар.
— Бупти, дунёда йуц цасрга эга буласан шу кпрк
кун ичида,— дебди чумолилар подшоси катъий.
У шунда и лея жунаб кетибди. Маманазар:
О^Аптди-кунди-да, шу йнтти чумолнларнинг цулндан
нима з^ам келарди. Псшонамга подшонниг цнзини олиш
ёзилмаганпдан кейин цулимдан нима з^ам келарди», деб
Fopra кнрнб кутиб ётаверибди. Маманазарвойни горда

www.ziyouz.com kurubxonasi
1$яйлик-да, гапни чумолилар подшосидан эшитайлик.
Чумолилар яодшоси уз юртига келиб, жамики чумо-
лиларки йигиб, мажлис цилиб:
— Бувота tofhhhht энг баланд чуццисига цаср цуриб,
малнканинг биринчи шартини бажаришида ошнам Мама-
назар деган одамзодга ёрдам беришимиз керак. Ахир,
одамзод бизнинг дустимиз-ку? Хрй, чумолилар, дунёда-
ги энг а\ил, бир-бирига оцибати зур бпродарлармиз.
Бизларни яна дунёдаги энг зур уста деб билишади.
А^иллигимиз, бпродарлигимиз, мо^ир усталигимизни
ишга солиб, цасрни бар кам цирц кун деганда битказиб,
Маманазарга: «Мана, цаср битди, ол!» дейишимиз керак.
Шунинг уддасидан чщг оламизми?— дебди. Хамма ба-
раварига:
— -Уддасидан чицамиз, уддасидан чициб, цасрни бир
кам цирц кунда битказиб, Маманазарга тацдим эта-
миз!— дейишибди.
Чумолилар шундай деб ишга тушиб кетишибди. Бу-
ларпи цаср цуришда цуяйлик-да, икки огиз гапни Мама-
назар калдан эшитайлик.
Тонг отиб, Маманазар ташцарига чициб иккита кун­
ий. курибди. Кечаси курган цасри эсида йуц: «Вой, тавба,
буёцларда иккита кун чицар экан-да», дебди. Бувота то-
рининг энг баланд чуццисига цасрни куриб: «Э, бу цаср-
ку, цуёшнинг биттаси», дебди. Х,ацицатдан цаср эмас,
TOFHHHr энг баланд чуццисида цуёш турган эмиш. К,аср
кечасндан х;ам куидузи мннг мартаба , ортиц товланар-
миш. Ш у пайт чумолилар подшоси пайдо булиб:
— Ол, ана, цасринг битди! Керак булсам чацирти-
рарсан,— дебди, Маманазар:
— Рахмат, дустим! Касринг малика айтганидан ^ам
зиёда,— деб унга жавоб берибди. Кейин, маликага бо-
риб айтай, цасрни курсин, ёцтирса-ёцтиргани, деб са-
ройга цараб жунабдн. Подшо саройига бориб, мали­
кага:
— Каср бнтиб, шартинг бажарилди. Бориб кур! —
дебйи. Малика подшо отаси ва цирц канизларинн олиб,
цасрни кургани борибди. К асР олдида уёцца юришиб-
ди-буёкца юришибди. Зннапояларнинг ярмисига чица
олишибдн, холос. К а срни куриб >;амма цойил цолибди,
«Малика айтганидан ^ам зиёд булибди», деб орцасига
цай.тншибди.
Гапни Кизил девдан эшитинг.
Кизил дев маликанинг: «Шу ^ам цаср булди-ю,

9—19

www.ziyouz.com kurubxonasi
отхона-ку, анавини цаср деб айтса арзийди», дея бола-
нинг цасрини мацтаганига жахли чициб, узи цурган
касрни бузиб ер билан яксон цилибдию юм-юм йиглаб,
бошини ушлаб ултираверибди. Кора дев бошлиц бош-
акалари етиб келиб, уни юпатиб, нега бундай цил-
дйнг, дейишган экан, фойдаси б^лмаган цасрнинг ким-
М йераги бор, дебди. Кора дев Маманазар цурдирган
цйсрни бузиб, кулини кукка совурмоцчи булган экан,
Кизил дев:
— Ота, бундай цилиш номардлик, сен билан биз-
дай девларнинг номига иснод,— деб кунмабди. Кора
дев:
— Энди нима циласан, акаларинга ;ухшаб уз нас-
лимиздан уйланасанми ё тагин одамзоддан оламан,
деб цайсарлигингча цоласанми?— деган экан, Кизил
Дев:
— Ота, одамзоддан оламан дедимми, оламан. М а­
лика булмаса бошцаси булар, аммо маликадан уми-
димни узганимча йуц. Яна шартлари бор-ку, улар бун-
дан >^ам огир булса керак. Одамзоддан ^еч бири улар-
ни бажара олмайди. мен бажараман-да, маликага эри-
шаман,— дебди.
Гапни Маманазар калвойдан эшитинг. Маманазар-
вой дарёйи уммоннинг циррогида ултирганича ултира­
верибди. Сувга тушай деса, даре цаърига ютии юбора-
ди, деб ^айицармиш, сувга тушмай деса, маликанинг
дарди цуймабди, нима цилишини билмай, боши цотган-
дан цотиб, фаромуш ултирган экан, сув тагидан бир
бглщ утиб цолибдн. Шунда балицца цилган яхшилиги
эсига тушиб, ёнидаги >^ациц тошни цулига олиб: «Эй,
балщ, менга ёрдаминг керак», деб уч марта гйтибди.
Шу пайт сув тулцинланиб-тулкинланиб, циррокка то-
шибдн. Маманазарвой цараб турса, балицлар подшоси
лак-лак балицлар билан етиб келиб:
— Эй, одамзод, нима гапинг бор?— дебди. Мамана-
•зарвой:
— Эй балицлар подшоси, менга ^ациц т о т керак
булиб цолди,— дебди. Шунда балицлар шо>;и:
— Хациц тошни берган эдим-ку? У озлик цил-
дими?— дебди. Маманазарвойнинг таъблари нозик
эмасми, балицнинг гапига жа^ллари чициб:
— Менга ^ациц тош керак эмас, маликанинг
шартига керак. Менга битта-иккита эмас, тахти равон
учун жуда куп ^ациц тош керак,— дебди.
— Айтганларинг бажо булади, тахти равонга етиб
130

www.ziyouz.com kurubxonasi
ортадиган хациц тошга эга буласан,— деганича ба-
лицлар подшоси дарёга шунриб кетибди. }^амма балиц-
ларга, ^ациц тошдан топасанлар, деб буйруц цилган
экан, бирпаснинг узида ^аммаёцни >^ациц тош босиб
кетибди. Уларни Маманазарга келтириб бериб, Салиц-
лар подшоси: «Яна керак булсам, чацлрарсан», деа
дарёнимг тагига тушиб кетибди.
Маманазарвой ёцглигида бир устага шогирд тушиб,
озми-купми тошга сайцал бериш, v-мдан идиш-товоц, ус-
тун-пустуи цилишни чала-чулпа i аниб олган экан. \а -
циц тошлардан тахти равон ясашга тушиб кетибди.
Чумолилар подшосини чацириб, ундан ёрдам беришни су-
рабди. Чумолилар подшоси унга бажонидкл ёрдам бериб
бир тахти равон ясашибдики, дунё дунё булиб бунацаси-
ни курмаган экан. Курган кузни олармиш. Кечаси тунни
худди оймомодек ёритармиш, кундузн куидек ёрптармиш.
Тахти равонни олиб, саройга жунабди. Малика тахти
равонни куриб, Маыаназар калвонга: «Ра.^мат, айт-
гани.мдай булибди», дебди. Кизил дев ич-ичидан куйиб,
нима цилишини билмай колибди. «^а майли, кейин бир
ran циларман. Е маликани олиб цочиб оларман, ё
шартларни бажарган анави йигитни улдириб, шарт-
ларни бажарган менман, деб айтарман», д е б бир то-
монда жим тураверибди. Малика учинчи шартнн эълон
цилибди. «Ким уч бошли аждар^они ж и ловлаб келиб,
хизматимга солса, у шартимнинг удД асидан чиццан
сан алади», дебди у.
Б у шартни эшитган борки, уни бажариб булмайди,
деб тарцай бошлабди. К изил дев одамдан девга айла-
ниб, отасининг олдига бориб ёрдам сурабди. К ° Р а Дев
ёрдам беролмаслигини айтиб, девларнинг биронтаси
з^ам уч бошли аждар^ога басма-бас келолмайди, унинг
кузи тошни тешса, огзидан чиццан ^арорат сувии
цайнатади, нафасига t o f цулаиди, дебди. К изил Дев
. додласаям, вой-войласаям отаси К ° Р а Дев: «Бу >;еч
биримизнинг цулимиздан, бошцаларнинг з^ам цулидан
келмайдиган, умуман бажарилиши мумкин булмаган
мушкул иш», деб кунмабди. Буларни шу ерда цолди-
риб, гапни Маманазардан эшитинг.
Маманазар кал маликанинг шартини эшитиб, уй-
ланиб цолибди. «Бир бошли аждарни эшитган эдим,
икки бошли аждар бор, деб ^ам эшитганман. Аммо уч
бошлисини >;ечам эшитмаган эдим-ку?» деб йулда кета-
ётса, цибла томонда бурон кутарилибди. Осмоини цо*
ра булут коплаб, ^аммасц зимистон булиб кетибди.
131

www.ziyouz.com kurubxonasi
«Бу нима ran экан?» деб Маманазарвой цараб турса,
кукда'чацмоц чацнабди, осмонни олов босиб кётибди.
Бир пайт цалиги олов яцинлашиб келиб, ерга тушиб-
ди, ер чайцалиб TOFy тошлар цулабди, дарахтнинг учи
ерга тегибди. Бу уч бошли аждар экан. Аждар тилга
кириб:
— Дой, одамзод, мен ниятингни билиб олдим. Сен
мени - жиловлаб, маликага хизматкор цилмоц мацСади-
да йулга чиццансан. Бу ниятингдан цайт, булмаса бир
тикилишдаёц эритиб, тупроц цилиб юбораман. Ёш жо-
■нингга цасд цилмасдан, келган изингга цайт. Мен-ку уч>
бошлиман, бир бошли аждар^они >^ам буйсундириб,
одамзод хизматига цуядиган хали онасидан турилма-
ган, кейин ^ам турилмайди,— дебди.
Маманазарвой аждар^они куриб, бошидан капалаги
учиб, цУрццанидан безгак тутган кишидай титраб-цац-
шасаям, сир бой бермабди. Уч бошли аждарга цараб:
— Эй, аждархо яхшиликча менга буйнингни эггин-
да, айтганимга юриб, маликани олдига бориб хизмати-
ни кил! Менинг ца^рим ёмон, сени бир ёцлик цилиш
мен учук пашшани улдиргандай бир ran, дебди. Уч
бошли аждархо бу гапдан цах-ка^ уриб кулган экан,
ч_у.ji ¿i, чул дарёга айланибди. Бари бир Мама-
назар буш келмабди. Уч бошли аждархо хам буш
кс. i ... с. 5д i:. i vla ivi ¿i наза р г а ц а р а о !
— Хрй, бола, ичингдаги ахлатни ёр д е б ю пи бг а н
шскилли, мен билан ади-бади айтиб ултнрибсан.
Сенга куч-к.уЕватимни курсашб цуяйми,— дебди-да, кат-
та т о р чукцисига' тикилибди. Уч бошли аждархо кузи-
ни нусига тор зриб, сув булиб оциб кетибди. Уч бошли
аждархо рупарада турган бир теракбуйн тепаликка
цараган экан, тепа чанг-тузонга айланибди. Унг томо-
нидаги чангалзорга цараб бир пуфлаган экан, огзидан
чицкан аланга ^аммаёцни куйдириб, жизганак цилиб
юборибдп.
— Курдингми куч-цувватимни, тикилиб царашим-
нинг узига тогнинг чУццисию анави тепалик бардош
беролмай, бири сув булиб оцди, бири чангга айланиб
кетдн, Унинг олдида сен тирранча нима б;улибсанки,
мени жиловлаб, маликанинг хизматига оласан,— деб­
ди.
— Эй ажда^о, бе^удадан-бедуда валдирайверма,
куп ran эшакка юк, яхшиси эртага тонг отсин, олиша-
миз-да, ким-кимни енгса, тан бериб, маликанинг хиз-

1 3 2

www.ziyouz.com kurubxonasi
www.ziyouz.com kurubxonasi
матини цилади,— дебди Маманазарвой. Уч бошли аж-
дар^о:
— Бупти, эртага олишамиз, тирранчавой,— дебди.
Маманазарвой яхши бир жойни танлаб ётиб, уйцуга
кетибди. Бир пайт торларнинг шацир-шуцуридан уйго-
ниб кетибди. Кираса аждар^о ётган жойида хуррак
отаётган эмиш. Аждар^онинг икки боши ухлаб, дам
олаётган эмиш, бир боши эса уйгоц эмиш. Кузинйнг
нурида етти тош ерда нимаики бор — куриш мумкин
эмиш. Огзидан чицаётган нафасга осмондаги булутлар
гоз$ уёцца, гоз^' буёвда бориб келиб турган эмиш. Ма-
маназарнинг ёдига чумолилар подшоси тушиб, уни
чацирибди—тутатцини тутатган экан, чумолилар под­
шоси етиб келиб:
— Хизмат? Бошингга не иш тушди?— деб сурабди.
Маманазар уч бошли аждар^они курсатиб, аиови яра-
масни жиловлаб, маликанинг хизматига солишда ёр-
дамлашиб юборолмайсаими,— дебди.
— Биз чумолиларга бу чут эмас. Айтмабмидим сен-
га, бизнинг цулимиздан келмайдиган иш йуц, бизга
буйсунмайдиган махлуц йуц,— дебди чумолилар под­
шоси.— Энди гапимга яхшилаб цулоц сол: _ у ч бошли
ажл.архпштнг цулпдап м ;«м а иш келади. Сенн з^алок
цилиши з^ам мумкин. Биз олишсак, унинг пуфлаган
шамолига учи б купчи.лик з;алои 5*.ш ши мумкин. Буи­
га бир з^ийла-найранг ишлатишимиз керак. ^ийла-най-
пячг билап уп;; буйсундириб, зшак цилиб миниб олма-
сак, шундай рупарама-рупара туриб уни енгиш мум­
кин эмас,— дебди.
— Кандай килиб з^ийла-найранг ишлатамиз, йули-
пи курсат,— дебди М ам ан азар ..
— Шошилма, мен чумолилариу билан маслахатла-
шай, кейин нима цилишни сенга айтаман,— дебди чу­
молилар подшоси. У шундай деб цайтиб кетибди. Эрта
азонда аждарз^о уйгонмасдан етиб келиб, Маманазар-
войнинг оёгини цитицлаб уйготиб, унга шундай дебди:
— Йулини топдик. Уч бошли аждар^онинг угли
бор экан. Илон султон деган ана шу кенжа удлини
ушлаб, бу ерга боглаб олиб келамиз-да, сенга рубару
циламиз. Сен уни ушлаб, циличингни цинидан чицариб,
уч бошли аждарз^ога, агар гапимга кирмасанг, олдин
болангни калласини танасидан жудо цилиб, бир цошиц
цонини ичаман-да, кейин сен билан олишаман, дейсан.
Уч бошли аждар з^амма болаларидан з^ам шу кенжаси-
ни яхши куриб, меросхурим деб юради. Шунинг учун

134

www.ziyouz.com kurubxonasi
сен уни*ушлаб турсанг, аждар оловини сочмайди з^ам,
сени ютиб юборишга журъат этолмайди цам. Боламни
омон цолдир, мен хизматингга тайёрман, дейди-да,
эшакдай буйин эгиб хизматингни цилаверади, кейин
нима килсанг цилаверасан,— дебди.
— Тезроц бул, булмаса аждар^о уйгониб цолиб,
ишимиз пачава булмасин,— Деб шошилтирибди Мамана-
зарвой чумолилар подшосини.
— Мен одамларимни юборганман, цализамон ух-
лаб ётганида султонга ёпишиб олиб, илон султонни
банди цилиб, буёцца олиб келишади,— дебди. Ш у
пайт лак-лак чумоли ёпишиб олган Илон султон туп-
па-турри келиб, Маманазарнинг оёгига йицилиб:
— Эй одамзод, мени манави одамхур чумолилар-
дан кутцаз, ула-улгунингча хизматингни циламан! —
дебди. Маманазарнинг бир имоси билан чумолилар
Илон султоннинг тишлаган жойларини бушатиб ерга
туширишибди. Шунда Илон султон Маманазар калга
цараб:
— Х|ой, одамзод, сен мени чумолиларга ем булиш-
дан сацлаб цолдинг. Энди гапимни эшит. Сен дарё бу-
йида менинг емишимни балицлар подшосининг бола-
сини чангалимдан цутцариб дарёга ташлаб юборга-
нингда: «Мен К,ора девнинг дусти уч бошли аждар^о-
нинг кенжаси Илон султон буламан. Мен сенинг шу
ёмонлигинг учун соянг булиб эргашаман, бари бир
цасдимни оламан», деган эдим. Сен мени улимдан
олиб цолдинг. Хизматингдаман, айт нима цнл десанг
бажонидил бажо келтираман,— дебди. Шу пайт аж-
дар^о уйгониб цолиб, боласини Маманазарнинг цули-
да куриб, жонп-пони чнцнб кетибди. У ни бу ахволда
куриб:
— Боламни нима цилмоцчисан? Уни цуйиб юбо-
риб, олишсанг мен билан олиш, боламга тегма!— деб­
ди. Шунда Маманазар кал ёнидан цилични олиб:
— Х,озир болангни калласини олиб, цонидан бир
туйиб ичаман-да, сунг сен билан олишаман,— дебди.
Бу гапни эшитиб, одамзод боламни улдириб цуяр
экан, дея цурциб аждархо ялинишга утибди:
— Майли, нима десанг циламан. Боламга тегма,—■
дебди. Маманазар: «Гапингдан цайтсанг-чи?» деган,
экан, аждархо: «Гапидан цайтган номард», дебди.
Маманазар аждарнинг боласини цулидан бушатибди,
Илон султон онасига караб:
— Она, энди суз бериб цуйдинг, уни бузмай бола-
’ 3 5

www.ziyouz.com kurubxonasi
нинг айтганини цил. Мен ^ам суз берган эдим,— дебди.
Аждар^о: «Бузмайман», деб яна цайтарибди. Булар-
ни шу ерда цуйиб, гапни К,изил девдан эшитинг.
Кизил дев, уч бошли аждар^они бола билмайди, у
отамнинг дусти, айтганимни цилади, деб рафлатда
цолибди. Отасини олиб, аждар^онинг горига борса,
болалари: «Одамзод юртига кетган», дейишибди. Кизил
дев додлаганича яна йулга тушибди. Йулда учиб кела-
ётиб, узоцда бир цора нуцтага кузм тушибди.
Тез учиб етнб борса, уч бошли аждар^ога миниб,
бола келаётган эмиш. К изил Дев буни куриб, ён-верини
чимдилаб уйиб-уйиб олибди. Гапни Маманазар калдан
эшитинг.
Маманазарвой уч бошли аждар.\они миниб сарон*
га борибдй. Саройдагилар аждар^они куриб, турт то-
монга цочишибди. Маманазар уч бошли аждар^они
дарвоза олдига цуйиб, маликанинг олдига келибди.
Малика:
I— Шартларимни бажардингиз, отамга' айтинг,
туйни бошлайверсин,—дебди. Подшо олдинига, цизим-
ни келиб-келиб шу калга бераманми,— деб кунмабди.
Кейин доно вазири билан цизининг гап-сузидан кейин
беришга мажбур булибди. Кизил лея cap'vV'» *-елпб:
— Мен сенга тан бердим. ^амма шартларни бажа-
риб, маликага эришдинг. Мен сени -улдирмокчи ёки
у*-ирлао цочмоцчи эдим, бу ниятимдан цайтиб, сен би<
лан дуст тутинмоцчиыан. тунга н ч м я ? :г?— дсгп::
экан, Маманазар:
— Мсп розиман, умрбод дуст тутпнайлик,— дебди
мамнун булиб. Икковлари цучоклашиб. уртага нон
цуйиб, дуст тутинишибди. Шунда Кизил дев:
■— Дустим, мен одамзоддан хотин оламан, деб of*
зимга суз олиб к(уйганман, сен рози булсанг, малика*
нинг бирон-бир канизак дугоналарига уйлансам,—*деб­
ди Маманазар, хуп дебди. Бу ran маликага ^ам маъ-
цул булиб, Гулбадан деган чурисини К изил девга олиб
берибди. ^аммалари уч бошли аждар^ога миниб, Бу-
вота тогидаги цасрга учиб боришиб, уша жойда катта
туйни бошлабди. Туйга Маманазарнинг ота-онаси ^ам
келишибди. Кирк кечаю цирц кундуз туй-томоша
булиб, малика билан Маманазарнинг бир ёнида Ки­
зил дев, уч бошли аждар^о хизматларида узоц яша-
шиб, мурод-мацсадларига етишибди,

136

www.ziyouz.com kurubxonasi
СЕЦРЛИ ПИЧОЦ
адим-цадим замонларда бир чол билан
К бир. кампир ошини ошаб, ёшини яшаб утган
экан. Чол билан кампирнинг уч урлн булиб, бирининг
оти Ваццос, иккинчисиники Таццос, кенжасининг оти
зса Паккос экан. Чол-кампир ёшлари бир жойга бор-
ганда ажаллари етиб, вацт-соати келпб оламдан куз
юмишибди. Отаси улими олдидан утплларини бирма-бир
чацириб, шупдай дебди:
— Ваццосбек, менинг куним битган куринади, топ-
ган-тутганим шу куриб турганинг — мол-дун'ё, цуй-цузи-
лар. Аммо улимим олдидан айтадигаи яна бир гапим
бор. Шулардаи бирппп таила: мол-дуиё билан цуй-цу-
знларнннг тенг ярмини оласанми ё гапимними?— дебди.
Ваццосбон уйлаб-уйлаб узича: «Гапни нима цнламан,
упи еб булмаса, кийиб булмаса, мол-дунё билан цуй-
эчкпларнинг тенг ярмннп оламанда, яхши бир цизга уй-
ланиб, маза килиб яшайман», дебди-да, отасига цараб:
— Майли, мол-дунёингиз билан цуй-эчкингизнин,п
ярмиспни оламан. Гап булса старлича бор,— дебди.
— Яхши, булмаса мол-дунёмнинг, цуй-эчкиларнинг
ярый семга,— дебди отаси. Ксйин Таццосни чацирибди.
Отаси Таккосвоига цараб:
— У р л и м мени куним яцпнлашиб, вацти казойим
етганга ухшайди. Тоиган-тутганим шу куриб турганла-
ринг — мол-дунёю цуй эчкилар. Аммо кузпмни юми-
]!!!!'' олдчдаи бир гапгм бор. Шу га п и м к н оласанми ё
мол-дунёю куй эчкиларни -ярмнсини оласанми?— деб­
ди. Такцосвой:
— Гапни нима киламан. Мол-дунё билан цуй-цузн-
ларнинг ярмисинп оламан-да, акамга ухшаб яшайве-
раман,— дебди.
— Яхши,— дебди отаси.— Мол-дунё билан цуй-эч-
киларнинг тенг ярми сенга булспн.
Ота кейин Паццосвойни чацириб:
— Болам, менинг ажалим етиб, у дунёга кетадигап
вацти-соатим яцпилашиб цолди. Узинг биласан, мен-
дан цолган оз-моз мол-дунё билан цуй-цузини акала-
ринга булиб бердим. - Бисотимда бир гапим цолдп.
Шу гапимга розимисан ё акаларингдан дунё билан
цуй-цузиларнинг бир цисмини олиб берайми?— дебди.
Шунда кенжа угил:
— Отажон, менга мол-дунёю цуй-цузиларнинг ке-
раги йуц, майли, уларни акаларим олиша цолишсин.
1 3 7

www.ziyouz.com kurubxonasi
Менга гапингизни айтсангиз булгани,— деган экан,
отаси: *
— Ундай булса яхшилаб эшитиб, цулорингга цур-
рошиндан цуйиб о л ! — дея гапни бошлабди. — B o 6o to f-
нинг кун чициш томонида бир Fop бор. Ш у горда бир
темиргар уста яшайди. Шунга бориб: «Ота, сизга шо-
гирдликка келдим», дейсан. Унга шогирд тушгач, айт-
ганларимни сузсиз бажар. Кейин устачиликка урганиб
булгач, сенга жавоб бераётиб: «Болам, сенга ним а бе-
рай», дейди. Шунда сен: «Отажон, менга ^еч нарса
керак эмас, устачиликни ургатдингиз, шунинг узи
етарли», дейсан. Уста галларингдан таъсирланиб яна су-
райди. Сен: «Х,а, майли, оловингизда битта пичоц
ясаб беринг», дейсан. Уста гапидан цайтмайдиганлар-
дан, сенга албатта пичоцни ясаб беради. Акаларингнинг
мол-дунёю цуй-цузилари соб булсаям, шу пичоц йуц
булмайди, аксинча, сенинг абадий ^амро^инг булиб,
мацсадингга эриштиради,— дебди отаси. Чол шундай
деб оламдан утибди. Икки акаси оталаридан цолган
мол-дунёни тснг иккига булиб, укаларини бизга ортнцча
да^маза булади, деб уйдан >;айдаб солншибди.
Паццос акаларининг номгрдлигидан хафа булиб, уй­
дан чикиб кетибли-ла. птам пйтгап E o 6 o to f, цайда-
санг1» деб йулга тушибдн. Иул юрибди, йул юрса цам
мул юрибди, озгина эмас куп юрибди Охири юр::б
юриб Boootof этагига етиб борибди. Торнинг кун чи-
циш томоннга утиб «гпп к.аерда экан», деб алангланиб
турган экан. бир тош орасндан учцун отилиб чицибди.
Бола уша жойга бориб, горнинг эшиги шу ерда бул­
са керак, деб уйланиб турган экан, яна бир учцун ке-
либ, мен бнлан юр, дегандай унинг ёцасига цунибди.
Шунда боланинг кузи тогдаги ёзувга тушибди. Унда:
«Шу ёзув ёзилган тошнинг унг томонига утиб: «Е
Али», деб бир тепган одамга рорнинг дарвозаси очила-
ди»,— деб ёзилган эмиш. Па^цосвой: «Е Али», деб ха-
лиги жойни тепган экан, t q f шацир-шуцурлаб ёрилиб-
ди-да, горнинг эшиги очилибди. Бола торга кириб, ич-
карилаб кетаверибди-кетаверибди. Кейин бир ерга
борганда. кузн слов ичида ишлаб утирган бобойга ту­
шибди. Бобой тацир-туцир цилиб ^аммаёвда олов сач-
ратиб ишлаётган эмиш. Бола яцинлашиб бориб салом
берибди. Бобой болгасини цуйган экан, олов учибди.
Кейин боланинг саломига алик олиб:
— Келинг, ме^мон, цани буёща юринг,— деб бир
хонага олиб кирибди-да, ме^мон цилиб, кейчн ундан:

138

www.ziyouz.com kurubxonasi
«Хизмат?» деб сурабди. Шунда бола:
— Ота сизга шогнрд тушсам деб келдим,— дебди.
Бобой уйланиб туриб:
— Бу мумкин эмас,— дебди. Бола ^ам буш келмаб-
ди: •
— Шогирдликка олсангиз \ам оласиз, олмасангиз
>^ам оласиз. Х^еч. кими нуц етнмчаман. Ота-онам ^либ
кетган, икки акам уйдан цувиб чицарди, цайга бориш-
га ацлим етмади,— деб туриб олибди. Бобой яна уй­
ланиб туриб яна: «Иук, булмайди», дебди. Бола яна
ялиниб-ёлворишга тушибди. Кейин бобойнинг болага
ра^ми келиб, уни узига шогирдликка олибди. Бола
хурсанд булиб, оёгини цулига олиб хизмат цилишга
киришибди. Орадан икки-уч йил утибди. Бобой бола-
нинг чаедонлиги, ациллилиги туфайли уни яхши куриб
цолибди, худди узининг утлидай муомалада була бош-
лабди. Бир пайт бобой болага цараб:
— Углим, сен менга шогирд тушиб ж уда куп нар-
саларни ;урганиб олдинг. Сени уз боламдай яхши ку­
риб цолдим. Бари бир сенга жавоб берадиган кун кел-
ди. Сенга жавоб бераман, ташцарига чициб,' устачи-
ликни давом эттириб, одамларга яхшилик цил,— деб­
ди. Бола:
— Сиз нима десангиз- ушандай булади. Ра^мат,
хам ота, хам устоз булдингиз,— дебди. Унинг жунаб
кетиши олдидан бобой озиц-овцат тайёрлаб бернбди-
да:
— Болам, сенга яна нима берай?— деб сурабди.
Шунда бола:
— Ота, менга ^еч нима керак эмас, менга устачи-
ликни ургатдингиз, шунинг узи етарли,— деган экан,
у яна:
— Нима берсам экан?— дебди. Шунда бола:
— Х,а, майли, оловингизда битта пичоц ясаб бера
цолинг,— дебди.
Бобой:
— Иуц, бунинг иложи йуц,— дебди. Бола:
— Иложи булмаса, ^а, майли, нима ^ам дердим.
Менга жавоб беринг, йулга чицай,— дебди. Бола уста-
га шундай дебди-ю, ичида, пичоц ясаб Оермасдан,
«бупти, кетавер», деб цолса-я, деб • чучибди. Шунда
бобой уйлаб-уйлаб:
— ^ а, майли, пичоц ясаб берсам, бера цолаи, узим
хам цариб цолдим, сиримни гурга олиб кетармидим,—
дебди болага ачинганидан, кейин унга тайинлабди:

139

www.ziyouz.com kurubxonasi
■<— Мен сенга чу^ бераман, шуни Боботогнинг кун-
ботар томонига олиб утиб, уша жойдаги рорга. кира-
сан-да, ундаги булоцца тщкб совутиб цайтасан. Аммо
шуни яхши билиб цуй: чурни очиц ц^лингда чангалла-
ганча ушла, чидамсизлик цилиб, уни ташлаб юборсанг,
уш а жойда у тошга айланиб цолади. Чур цулингни
цанчалик куйдирмасйн, чидайсан,— дебди. Бола:
— Мен розиман, чур куйдириб цулимни узиб таш-
ласаям чидайман,— дебди.
«— Курамиз бардошинг цанчалик экан,— деб бобой
болгасини цулига олган экан, яна ^аммаёцни олов бо-
сибди. Оловдан тухумдай-тухумдай иккита чутни узиб
олиб, болага цараб:
— Кулингни оч,— дебди. Бола цулини очибди. Уста
чурларни цулига тутцазиб:
— Махкам цисиб ол-да, тез йулга чиц!— дебди. Бо­
ла чурни цисганича рордан чициб Боботорнинг кунбо-
тар томонига цараб чопибди. Чур цулларини куйдир-
гандан куйдираверибди. Жони кийналиб, минг бир
азобга тушган-булсаям, тишини-тишига цуйиб чндаб-
ди. Бир пайт БоботоРнинг кунботяр томонига у^нб, бир
1-орга кирибди. ^орда битта зилол булок булиб, ким
курса, х;аваси келар экан. Бола борганичя булоккя
::ул 1;нп шкмбди. Бирдан чур вишиллаб совибди-цолиб-
ди. Бола совиган ч у р н и к у л и д я ки<та«ипа устаннпг
олдига кайтибди. Болани куриб, уста хурсанд булиб
кетнбдн:
— 1\улиигдаги совиган чурни бу ерга куй,— дебди.
Бола уни олиб бобой айтган жойга цуяй деса, совиган
чур цулидан ажралмасмиш. Шунча уринибди ^амки,
чур тушмасмиш. Охири:
— Ота, совиган чуг кулимдан тушмаяпти,— дебди
Бобо упга якин келнб, болга бплан цулинннг орцасига
бир урган экан, халиги совиган чур узилиб тушибди.
Бобой уни болта остига олиб, ишлов бера бошлабди.
Пичоц битгач, уни болага бераётиб шундаи дебди:
— Бупи эхтнёт цпл, жуда хосиятли пичоц. Олов
билан сувнинг угли бу.- Яхши гапириб, узингга дуст
деб билиб, ундаи мадад сурасанг, айтган нарсангни
бирпасда бажарадп. Одамларга курсатма, э.^тиёт цил,
булмаса ундан айрилиб коласан,— бобой шундай деб-
ди-да, бола билан хайрлашиб, унга оц йул тилаб цолиб-
ди. Бола пнчоцни олиб йулга тушибди. й у л юрибди,
йул юрса х4ам мул юрибди. Бир жойга бориб, чзрчаб
дам олишга ултмрибди. Шунда уйлаб туриб: «Отам

www.ziyouz.com kurubxonasi
айтган пичоцни уста созлаб берди. К,ани энди бир си-
наб курай-чи, унинг цандай хосияти бор экан», дебди-
да, пичоцца цараб: «К,орним очди, менга нон, сув
бер», деган экан, пичоц бир-икки цимирлабди. Бола
ён-атрофига цараб, юз хил нозу неъмат терилган
дастурхонни курибди. Бола туйиб овцатланиб, яна
йулга тушибдм. й у л юрибди, йул юрса ^ам мул юриб­
ди, бир пайт бир чангалзор-тиканзорнинг устидан чи-
циб цолибди. Инсон тугул «ман-ман» деган тулки ё
илон уёеда турсин, орасидан пашша ^ам учиб утол-
мас эмиш. Бола энди бундан цандай цилиб утаман,
деб турган экан, худди шуни кутгандек, ёнидаги пи-
ч о р и гимирлаб цолибди. «Да-я,—дебди узига-узи Пац-
цосвой, — ёнимда дустим пичоц бор-ку!» У шундай
деб ёнидаги пичоцни олиб: «К,адрдон ошнам, чангал-
зордан утишнинг иложини топ», дебди. Пичоц ерга ту-
шиб бирин-кетин тикои, чапгакларни ксса бошлабди.
Бирпасда ути(> булмас чангалзордан йул очибди. Бо ­
ла пичоцца рах,мат айтиб, йулга тушибди. Яна йул
юрибди, йул юрса ^ам мул юрибди. Бир пайт цущ цам
учиб утолмайдиган товда келиб цолибди. Олдинига:
ёнидаги п и ч о р и эсига тушибди. «)^а-я, пи юц ошнам
«Бу тордан дандай утаман»,, деб уйланибди. Кейин
бор-ку!» деб пичорини ёнидан олиб: «Ошна, тордан
олиб утишни уйла», дебди. Пичоц сакраб ерга ту-
шибди-да, т о р и и чуций бошлабди. Х,аР чуцнганда сан-
дицдай-сандицдай тошлар ^ар томонга сачрар эмиш.
Х,аш-пащ дегунча йул очибди. Бола пичоцни ёнига
солиб, йулга тушибди. йул юрибди, йул юрса хам
мул юрибди, бир жойга бориб цолибди. Кираса, бутун
жойни ёввойи тунрпз, бури, шоцоллар эгаллаб ётган
эмиш. Бир пайт болани ёввойи тунгизлар ураб олиб,
ёриб ташламоцчи булишибди, бурилар булса, улар
ишини бажаргач, болани ражиб ташлашга шайлани-
шибди. Бола цурцмай-нетмай ёнидан пнчогини олиб
асга: «Азиз ошнам, пичоцвой, боплаб буларнн жа-
зосини бер, мен бир томоша цилай», дебди. Пичоц
цувгаида 11-к,увиб ^алиги ва^ший ^айвонларнинг жа-
зосини бера бошлабди. Етиб борганининг бошини
шартта-шартта кесиб ташлайверибди. Пичоцца бардош
беролмагап жондорлар куринган томонга цочиб цоли-
шибди. Бола пичоцни ёнига солиб, йулга тушибди.
й у л юриб, йул юрса ^ам мул юриб бир ^ужрага бориб
цолибди. У ерда бир чол яшар экан. Бола чолга са-

141

www.ziyouz.com kurubxonasi
лом бериб, хужрага кириб борибди. Шунда чол бола>
нинг саломига алик олиб:
— Йул булсин, болам,— деб сурабди. Бола чол-
нинг гапига жавоб бериб:
— У р л и йуцца урил, цизи йуцца циз буламан,—
дебди. Чолга бу ran ёциб тушибди, чунки у бефар-
занд экан-да! Бир узи яшаб обдан, зериккан экан.
Чол азборойи хурсанд булганидан:
— Булмаса менга урил була цол! Менинг ^ам
з^еч кимим йуц, рарибман!— дебди. Бола:
«— Урил булсам булибман-да, менинг отамам, онамам
«икки рариб бир булса, топгани уртада булур» деган
ran бор,— дебди-да, чолга >тил булибди. Орадан куп
кунлар утибди. Чол бмлан бола бир-бирларига шун-
чалик урганиб цолишибди-ки, бирпас куришмаса
яшай олмайдиган булишибди. Кунлардан бир куни
осмону фалакдан учиб кетаётган тимцатор турналарни
¡фриб, бола хурсиниб юборибди.
*— Нега хурсиндинг, болам?— деб сурабд,и отаси.
— Хеч нимага, отажои, шундай, узим,— дебди бола.
Бир пайт турналарнинг бири булар томонга цараб
бурилган экан, бошцалариям унга эргашибди. Халиги
турна >*амма турналарни эргаштириб, чолник-ига ту­
шибди. Чолга салом берибди-да, болага «¡араб:
■— Х,°й бола, нега хурсиндинг? дебди.
■— Шундаи, узим,— дебди бола.
— Ундай булга боп-'ца ran,— дебди турналар бошли-
ри , Чол билан ^ рли уларни зиёфат цилишибди. Чол:
<;Оламда нима гап», деб сурабди. Шунда турналардан
бири:
Шундоадина сенинг ёиингда — to f орцасидаги
подшоликда цизиц гаплар булаяпти,— дебди.
— Канаца цизиц гаплар экан, билса б^ладими?—
деб сурабди бола.
— Подшонинг яккаю ягона цизи буйга етиб, отаси уни
куёвга узатишни уйлаб юрибди,— деб жавоб берибди
яурна. Кейин турналар, бизга жавоб, деб ота-болага ра^-
мат айтиб, учиб кетишибди. Шунда бола чолга цараб:
— Эй, ота, бир гапни айтсам хафа булиб, кунглингиз-
га олмайсизми?— дебди. Чол:
— Вой, болам-ей, нега энди кунглимга оларканман.
Нима гапинг булса тортинмай айтавер,— дебди. Бола
ерга цараб туриб-туриб:
— Уйлансам дейман. Борди-ю, хуп десангиз, турна
айтган подшонинг кизигя совчиликка борсангиз. Мен
142

www.ziyouz.com kurubxonasi
уни тушимда ^ам куриб яхши куриб цолдим!— дебди.
Шунда чол ичида: «Х,а, ran буёцда экан-да! Турналар
эшитиб, бу ерга тушгач, хурсингани шундан экан-да, вой
каллам цурсин, шунга ацлим етмабди-я», дебди-да,
болага цараб:
— Болам, мен бир бева-бечора камбарал чол булсам,
цулнмдан ^еч бир иш келмаса, подшога берадиган мол-
дунёйимиз булмаса, мени, подшоникига совчиликка бо-
ринг, деб цийнама, узимизга ухшаган камбаралроц оила-
дан тенгинг топилиб цолар,— дебди.
— Подшоликка совчи булиб бораверинг, хаммаси
жойида булади,— дебди бола.
— Йуц, мени цийнама, подшо мени остонасига ^ам й^-
латмайди. Балким, мени калака цилгани келгандирсан,
сассиц чол, деб зиндон цилдирар ё улдиртириб юборар.
Жон болам, цариганда мени ёт одамлар, айницса подшо
ц^лида улишимга сабабчи булиб цолма,— дебди отаси.
Аммо бола у тттт ^ол-жонига цуймабди:
— Бораверинг, ота, кейин хурсанд буласиз,— дебди.
Бола ялиниб-ёлворганидан кейин чол подшоникига сов­
чиликка борибди. Чолни подшога рубару цилишибди.
Подшо:
Мацсадинг не?!— деб сураган экан, чол:
— Эй, подшо^и олам, менинг ёлгиз урлимдан цизин-
гизни аямасангиз, икковимиз цуда-анда булсак,— дебди.
Бу гапдан подшонинг кузи цонга тулиб, бир разабига ун
разаб цушилиб:
— Эй, тентак, сассиц чол, узинг бир гадой булсанг,
мендай подшойи азимнинг олдига совчиликка келишга
цандай журъат этдинг? Сен узингни кимлар билан тенг
цилаётганингни тушунасанми?!— деб ушцирибдн, илон-
дай пишцирибди, айицдай укирибди. Подшо дарразаб
булгандан булиб, манави чолни боцувдаги итларим ол­
дига ташлаиглар, деб буюрибди. Чолни олиб чнциб ке-
тишибди. Лекин итлар тишлаш уёцда турсин, унга цай-
рилиб ^ам царамабди. Бола уйида туриб пичорига,
отамни омон сацла, деб цуйган экан-да! Буки куриб
подшонинг цахри орзидэн тутун булиб чикибдп, кузла-
ри олайибди:
— Буни бокувдаги итлар олдидан олиб, келига со-
либ туйинглар. Итларнинг булса калласини узиб таш-
ланглар,— деб буюрибди. Бирдан чолни итлар олдидан
олиб, келига солиб туя бошлабди. Бирок; бу гал >^ам чол
сор-омон цолибди, келида туйишолмабди. Подшо энди
^ечам чидаб туролмабди, огзидан тутун эмас, олов сач-
143

www.ziyouz.com kurubxonasi
ратибди, бацирганига етти ицлим титрагандай б^либ-
ди:
— Б у чолни исфи^он цилич билан циймаланглар,—
деб чинцирган экан, ер титраб, гуё зилзила бошланган-
дай булибди. Чолни цилни иккига ёрар цилич цам олол-
мабди. Нима цилишини билмай подшонинг боши цотиб-
ди. Шунда вазир унга ацл булиб:
— Шо^им, гапингиз тугри, бунга цеч нарса кор цил-
майдиганга ухшайди. Яхшиси чолга, мен розиман, денг-
да, туй харакатини оширгандан ошириб айтинг. Уларни
тополмай, сизга цуда булиш ниятидан воз кечади,—деб-
ди. Подшо чолни саройга олдириб келиб:
— Сен билан цуда булишга розиман. Аммо баланд
дорга осилдингми, доринг ^ам, арцонинг ^ам олтиндан
булмори лозим. Устида зар банот билан цирц туяда зар,
цирцта эгизак турадиган цуй, цирцта думбасини кута-
ролмайдиган цора цучцор, цирцта цорабайир от, цирцта
хачир, цирцта цора мол, цирц халта ун, цирц халта гу-
рунч, цирц аравада цимматба^о шошона кийим-кечак,
цирк; халта цанд-цурс цалин олиб келасан. Ана шулар
булса, цизимни олиб кетавер,— дебди.
Чол буларни эшитиб, хуши бошндан учиб, эсдан кс-
Аио ь^иласзйоди. оурга уиига келиб: <^Оч цорним, тинч
цулогим, деб осойишта яшаб келаётган эдик, подшони
1^x131!. 2. j OH.irilii M ‘..cniihf аДМ бОш11>'иГа
етадиган булдинг-да!» дебди. Бола:
— Ога.рози булдими?— деб сурабдм. Чол унга цараб:
— Бормаганимга цуймадннг, цачон, цасрда бнзга
^хшагаи камбагал бечора подшо билан тснг келибднки,
цуда-анда булсак,— дебди. Кейин:— Подшо цирц туяда
зар, цирцта эгизак турадиган цуй, цирцта думбасини ку-
таролмайдиган цора цучцор, цирцта цорабайр от, цирц-
та цора мол, цирц халта ун, цирк; халта гурунч, цирц
аравада цимматба>;о шошона кийим-кечак олиб келиб,
цизни олиб кетавер, деди. Подшонинг цизидан кунглинг-
ни уз, буларни цирц минг йилда ^ам топиб беролмай-
миз,— дебди.— Яхшиси бошца келин топиб бераман.
— Эй, ота, шунга цам FaM еб ^тирибсизми! Подшо
айтганларини цирц минг йилда эмас, цирц дацицада му-
^айё циламан. Уша катта ориз подшонинг цизини олиб
келиб хизматингизга солмасам, отимни бошца цуяман,—■
дебди. Бола шундай деб, ёнидан аста пичоции олиб:
— Дустим пичоцжон, подшонинг айтганларини бажо

144

www.ziyouz.com kurubxonasi
цилсанг,— деб пичо^часидан мадад сурабди. Бирпаснинг
^зида подшо айтгандан *ам зиёд молу дунё, цую цУ-
зи, оту арава пайдо булибди. Чол уларни санай деса,
санорига етолмабдн. Чол подшонинг айтганидан ^ам
зиёда цилиб туёна олнб борибди-да, подшога рупара
булибди. Подшо бу пайт анча-мунча шаштидан тушиб
цолган экан, чолни яхши кутиб олиб:
— Айтганларимни олиб келдингизми?— дебди. Шун-
да чол:
— Та^сир,. ташцарига одам чицарсинлар, курсинлар.
Айтганларидан зиёд келтирмаган булсам, майли, мени
нима ^илсалар килзверсинлар,— дебди. Подшонинг ^зи
ташцарига чициб, туёнани айтгандан ^ам зиёд эканлиги-
ни куриб, ^изини чолнинг урлига беришга мажбур булиб-
ди. Кирц кечаю к нРК кундуз туй-томоша ^илиб, йигит
Кизни нико^ига олибди. йигитнинг хотиии билан ота-
си ж уда иноц, аз^ил булишиб, шоду хуррам яшай бош-
лашибди. Хамманинг хаваси келибди, уларнинг овозаси
оламга ёйилгандан ёйилиб, ^атто акаларининг кулорига-
ча етиб борибди. Оталаридан цолган дунёлари тугаб,
бу икки ака-ука уша пайтда каландар либосипи кийнб,
куча-куйларда чор-ночор кун кечириб юрншган экан.
Х,ар иккала ака: «Уша бола укамиз булса керак», деб
учи излаб келишибди. Бу пайт Паккосвой овга чи^иб
кетган экан. Акалари келиб, унинг уйи олдида гапла-
шиб туришган экан, малика уларнинг овозини узининг
ёриникнга ухшатибди. Кейин:
— Хой, ота, анави цаландарларни ичкарига олиб кн-
риб, чой-нон килсангиз-чи,— дебди. Чол: «Хуп болам»,
деб каландарлармп ичкарига олиб, тозаям ме^моп кп-
либди. Кенжа у т л овдан цайтиб келгач, зиёфатга-знё-
фат уланиб кетпбди. Ака-ука бир-бнрларини топишпб,
цуй-цузпдай яйрашпб я ш а й бошлашибди. Айницса, Па^-
Косвойминг шодлпги, цувончи ошгандан, ошиб, хурсанд-
чиликдан бошн осмонга етай дебди. Узиям акаларшш
тоза сопшган экан-да! Тутинган отаси — чол з^ам, хотиии
Мархабо хам уларни «болам», «акам», деб ^урмату из-,
зат-икром кнлганларидан ултиргизгани ж ой топишол-
мас экан, Орадан кунлар ути бди, ойлар утибди. Бир ку-
ни катта ака Вацкосвой Па^косвойга караб:
— Укажон, мени яна бир мартаба кечир, уша кттлган
ахмокчилигимдан >;али-х.али хижолатдаман,. еганим
ичимга тушмаяпти, кийганим устимга ёпишмаяптп,
ушанда шайтоннинг гапига кирган зканман,— дебди уйи-

10— 19 145

www.ziyouz.com kurubxonasi
д а н у ка си ни з^айдаб ч и^а рг а ни н и эс л аб . Ш у н д а П а к к ос_
вой:
— А к а ж о н , у тга н ишга еаловот. М е н уни з^ечам ;уйла-
м а йм а н, сиз з^ам э с и н г из д ан чицаринг. Я х ш и о ш а б , я х ш и
кийиниб юр а в ер инг . Р у з г о р и м д а нима бор — сизники, —
дебди. Вов дос вой ку зиг а ёш олиб:
— Раз^мат, ука , у мр ин гд ан б а р а к а топ, б а х т и н г бун-
д а н з^ам з и ё д а б ул си н ,— дебди. Я н а к ун да н кун утибди,
о йд ан ой утибди, энди у р т ан ча ;угил Т а к к ° с в о й П а к к о с-
войни п а н а р о ц ж о й г а о либ бориб:
— У к а ж о н мен ^ и л г а н н о м а ъ к у лч и ли г и м учун ж у д а -
я м х и ж о л а т д а м а н . Ш а й т о н к и н г г а пи г а к и р г а н эк а н-
м ан, — д ебди. Ш у н д а П а к к осв°й:
— А к а ж о н , з^еч r a n эмас, ÿTraH ишг а е аловот. М е н
уни х аё л им га з^ам к е л т и р м а й м а н , сиз ц а м унутинг. Я х ­
ши ошаб, я х ши к ийиниб юраверинг. Д а в л а т и м д а н и м аи -
ки бор — с и з л а р н и ки . Т ут унг ан о там, с уюк ли хот иним в а
с и з л а р д а н б о ш ^ а ^е ч кимим йук-ку, а х и р ! — дебди.
— Раз^мат, у к а ж о н , бизнинг з^ам с енда н б о ш ^ а ^еч
кнмимиз йук. Ум р и н г узок, д а в л а т и н г б ундан з^ам з и ё д а
булсин,— д еб ди Т а к к ° с в о й ку зиг а ёш олиб. П а к к о с “
вой, а к я л а р и м х и ж о л я т д я ? ка п деб, пп п оц ж оп иг а айгнб,
у л ар нпн г .\ар б ир нг а алохнда-алоз^ида д а н г и л л а м а имо-
р а т с олдириб б ерибди. р узг орини б у т кил иб ди, х.еч нэр-
с а д а н кам к и л м а б д к , з^ар икковига п о д ш о в а з и р л а р и н и н г
кичляпини г о т п п л н к к с сл:;б берибди. О т а с и би л а и ё риг а:
— Менн х у р с а н д булсин д е с а н г и з ^ а р , а к а л а р и м г а
я хши м у о м а л а д а булиб, з^ечам х а ф а к и л м а н г л а р , — д е б ­
ди. Ш у н д а й к и л и б ку н да н- кун, ойд а н ой, й и л д а н йил
у т ав ер ибди. К у н л а р д а н бир куни Т а к к осв° й н ик и г а Вок -
Косвой ки риб ке либ ди- да, r a n б о ш л а б д и :
— Т а к к о с в о й , бир r a n чики б к° л ди . К а ч о н г а ч а
биз и к ко в и ми з а н а в и П а к к оснинг к у л и га муте бу либ
я ша й миз. Хотини б и л а н а н а в и и ск ир т чолни б ул са кур-
г ани кузим, о тга ни ÿKHM ftÿK,— д еб ди. Ху дди шу ни ку-
тиб ю р г а н д а й г а пг а Т а к к ° с в о й а р а л а ш и б д и :
— Тутрн а йт а си з, а к а, мен х а м а н ч а д а н бер и ш у ха -
ё л д а м а н , а м м о емзга а й т о л м а й юр а р д и м . Б у л а р н и бир
г к л и к килиб, бу мол-дунёни у зи м и з н и к и к и л иб о л м а с а к
б ÿ л м a й д и , — д ебди. Д а р и к к а л а а к а - у к а н и н г г а п л а р и г а
то мга чикиб олиб, м у р и д а н к у л о к с ол иб т у р г а н хо т инл а -
рй т омдан т а п п а - т а п п а т а ш л а б , у й г а к и ри ш иб д и - д а , з^еч
н а р са д ан - ^е ч н а р с а йук. уввос то р ти б й и г л а й в е р и ш и б д и .
— Хой н и м а r a n ? — д еб х от и ни д ан cÿpaôflH BaKK0CJ
в ой,— Н им а, бир о в х а ф а кил ди ми ?
140

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Дой, хотин, ни ма r a n, айтсанг-чи? Ким сени х а ф а
ц и л д и ? — деб с у р а б д и Т а к к осв°й. ^ а р и к к и овсин:
— Б и з )\ам т у й д и к бу ^а ёт да н. Б у е р д а н и м а л а р
б у л а ё т г а н и н и с и з л а р г а а и т м а й ич и ми з га ю т и б ю р а р д и к ,
эн ди пичок с у я к к а бориб етди. С и з л а р о вг а к е т д и н г л а р ,
а н а в и я ш а м а г у р у к а н г н з н и н г хотини уни кил> б уни кил.
д еб иш б у ю р г а н и б уюр га н, нима биз у н га КУЛ'У. У х у ж а -
й и н м и? — д еб д и В а в д о с н н н г хотини.
— А га р бир и л о ж и н и «¡илмасангиз бу е р д а н кета-
миз, — к а т т а а к а х от инининг г а п ш ш к и ч к и н а у ка н ин г
хотини илиб о л и б д и . — О п а м турри айтдилар. Сизлар
йу ^ ли г и нг и зд а биз КУЛ< у к а н г и зн и нг х от ини х у ж а й и н .
К о в о г и д а н кор ёради, юз и да н Ka >iP т о м а д и , иш б у юр г а-
ни -буюрга н. Н и м а , у к иши п о д ш о зо да б у лс а , биз паст
к иши нин г ф а р з а н д л а р и м и ? Иу к, биз ^ а м в а з и р з о д а л а р -
миз,— д ебди. Т а к к ° свойнинг хотини:
— А на в и т ут и нг а н о та си булса-ку, з о л и м л и к д а , з у л м
у т к а з и ш д а у к а н г и зн и нг хотини да н о ш и б т у ш с а о шиб ту-
ш ад ик и, а сл о к а м эмас. Б а ъ з а н х а т т о б у ю р г а н ишини
К и л м а с а к ^ а к о р а т л а б , к а л т а к к у т а р и ш г а ч а е тиб бор ад и.
Анови куни булса с ас с ик чоли т у ш м а г у р ме нин г КУЛим-
д а н у ш л а б , и ч к а р и г а т о р т к и л а д и , — д еб ди. Ш у н д а Гак-
Косвой:
— Во й п а д а р л а ъ н а т и - е й , соколинг о к а р м а й г уринг да
кукс инг га т укилг ур- ей, мен з^озир' б о р и б к а л л а с и н и т а н а -
с ид а н ж у д о киламан!— Деб КУзралиб у р н и д а н т ург ан
эк ан, В а к к о с в о й уни босибди:
— Ш о ш и л м а й тур, з^овликма. Б у ишни з и м д а н з^ий-
л а - н а й р а н г н и и ш г а солиб к и л м °К к е р а к , — д ебди. Ш у н д а
унинг х отини э р и г а ку шил иб :
— А к а н г и з турри а й т а д и л а р . М е н анови куни бир
с ир д ан х а б а р топиб колдим. С и з л а р н и овга ж у н а т и б ,
у к а н ги з и ч к а р и г а ки риб бир н а р с а н и о л и б ч и кд и -д а , унга
Караб бир н им а деди. Illy десангиз, б и р п а с д а у йд а нар-
с а л а р т у л и б - т о ш и б кетди. Ш у у к а н г и з д а бир а л о м а т сир
бор,— д ебди. Ш у н д а Т а к к осв°й'-
Ана, мен ^ а м туриб-туриб з^айрон б у л а м а н : П а к к ° °
о р а м и з д а з^еч ким б и л а н иши йук, и н д а м а с , л а н д о в у р
б о ла эди. О т а м и з д а н з^еч к а н да й ме р ос о л ма й, бир гапи-
ии о л г а н эди, холос. Ш у н ча бойлик, ш у нч а р у з г ор , уй
э л а тн и к а й д а н олди. Б и р гапи бор-да... Я н г ам турри а й ­
т а д и л а р . М а н а , уз ин гиз у й л а б куринг: биз о в д а н келгу"
ни м из ч а у й л а р па йд о б у ли б колибди! Х,а, б ун да бир сир
бор, — д ебди.

147

www.ziyouz.com kurubxonasi
Ш у н д а й килиб, а к а - у к а л а р х от иил апи б и л а к мае-
л а ^ а т н и бир ж о й г а цу й ишибд и, б ол аи и нг сир ини б илиб
о либ, уни г умдон килиб, мол- дунёсига э г а булишга
ж а з м этибди. B a r ç r ç o c :
— Б у ишни ким б а ж а р а д и ? — деб с у р а г а н эк ан,
х о т и н ла р :
— М а н а биз б а ж а р а м и з ! — д еб ж ав о б . б ер и ш и б д и .
К у н л а р д а н бир купи В а к к 0СНИ1|г хотини П а к к о с н и н г
х от инига к а р а б :
— Дой, ке л ин п ош ша , бир сирнн сурасам майлн*
ми?— дебди.
— М а й л и , о па жо н. С и з д а й я хши ку рг а н опамдап
Кандай сирни я ш и р а р к а н м а н . Суранг, а г а р у б ор б у л ­
са, о к и з м а й - т о м и з м а й а йт иб б е р а м а н , — дебди.
— Б и р эр-хотин ш у н ч а л и к молу д у нё ю o 6 pÿ-xyp-
ма тг а к а н д а й э р и ш д и н г л а р ? Анави чол о т а ла р и н г - к у ,
и ш л а м а с а , — д еб ди у.
— Б у н и э ри м бил ади, менинг ^еч н а р с а д а н х аб а-
рим fiÿK. Узим ^а м бир к е ч ад а шу ерга келиб к;олган-
ман. Л е к и н худога минг ц а т л а шу курки, у киши менга
муносиб ёр б у ли б чицд ил ар . Энди у л ар с и з менга бир
д а ц и ц а ^ а ё т йук, — д еб ди келин.
— ^ 2 , бир - бир .i i i ¡ ¡ a ív¡ y HucríGcHjjja р. кУ ^ а кариб
я ш а н г л а р , — д еб ди Т а ^к о с в о й н и н г хотини- гапга а р а л а -
шиб. Кейин- — Э^ул'гпг'.у.тг с;;р:; у mi сил бил-
м ай си зм и ? Б у «¡изик,-ку. Ахир эр- хо тин— ку ш >;укиз,
дсйнгиг.д:: ;<у. З ^ т - ш и си^га снринм а и т ма с а, с е вм ас
эк ан- да . Сирипи хотинига а й т м а г а п эркак зркакмиди.
Б и зн ин г э р л а р и м и з о вд ам п, куча куйдами, ннма r a n
булса, нима с и р л а р и булс а б изг а а йт м ай к у “ и ш м айди.
Бир эримг изни синанг. Ке ча си к;урпада ё т г а н д а r a n су-
ранг, с ирини а й т с а — с изни ич ид ан севади, а и т м а с а —■
яхши K ÿ p a M a H , д ег а ни т илини учида б у л а д и , — д еб ­
ди. Ш у н д а й килиб, о в си н ла р г апни бир ж о й г а куйиб,
т а р к а л и ш и б д и . П а к к о св° й уйига келса, хотини б о ш^ а -
ч ар о ц т ус да эмиш. «Да, мима r a n ? Б ир он ж ой и н г и з
о гр ия пт им и? » д еб с у ра бд и. «йук> ^еч нима б ул га ни
йук», д ебди хотини. Хотини ш ун д ай д е рм и ш- у , б ар и
бир х а ф а б улг ани с е зил иб т у р га н эмиш. К еч ас и : «Ме-
ни я хши ку ра с из м и- йу ц ми ? » д еб сурабди.
П а кк о с в о й : « Ж о н и м д а н ортик к ур а м а н , сизсиз
менга д унё тор», д ебди. « Я х ш и к ур с ан ги з нега сир-
л а р и н г и з н и а й т м а й с и з ? » д е б д и хотини. К а н а к а сирим
бор э к а н ки , мен с из д ан сир с а к л а й , д ебди П а к к о св°й.
« М а п а мени м а н - м а н д е г аи п о д ш о л а р о л о л м а д й , сиз

148

www.ziyouz.com kurubxonasi
олдингиз. А к а л а р и н г и з н и д у н ё д а й у ^ н а р с а л а р б и л а н
м е ^м о н цилдингиз, у й - ж о й л а р и н и з^ам б и р п а с д а б у н ё д
этдингиз. Ш у л а р н и бир у з ин гиз ^илдингизми? Ким-
нинг дир ё р д а м и б и л а н б а ж а р г а н и н г и з а н щ , у ша ким?
А г а р сир б у лм а с а , айт са нг из» , д е бд и хотини. « Ж о н и м ,
ни ма ии с у ра с а н г из с уранг , нима б у ю р с а н г и з , с у зс из
ж о н - ж о н деб б а ж а р а й , а м м о буни м е н д а н с у ра м а н г » ,
д еб д и Па ц^ ос .
М а л и к а н и ж а . у ш б а т т а р чи^иб, д и м о г - ф и р о п ! ку ч а-
йибди. Кейин й и г л а ш г а тушибди. П а а д о с в о й ^ а н ч а л и к
я л и ни б - ё лв о р ма с и н, у ю п а н м а б д и . Щ у н д а у:
— Деч кимга а й т м а с а н г и з а й т а м а н , — д е б хотини-
д а н суз о либ, — мени пичогим с ехрли, у нг а нима айт-
с а м б а ж а р а д и , — дебди.
— Дазиллашманг, мени алдаяпсиз,— дебДи хотини.
— И ш о н м а с а н г и з бирон- бир н а р с а н и буюринг, б а ­
ж а р а д и , пичоцнинг к а р о м а т и н и а н а ш у н д а к у р а с и з , —
дебди.
— Б у л м а с а , цани, айтинг-чи, о ш н а н г и з пичо^вой
з^озирнинг у зи д а шу т у р га н ж о й и м и з н и i^acpra а й л а н -
тириб, мени, с изни т и л л о т а хт га у т ^ а з и б ^у й син- чи, —
дебди. П а е д о с в о й пичок;ни к у л и г а ол иб : « О ш на , ё р д а м
ц^ линг ни бер», д еб м а л и к а а й т г а н л а р и н и т-акрорлабди.
М а л и к а ц а р а б турса, у й л а р и i^acpra а й л а н и б д и , унипг
у р т а с и д а т и лл о т а х т я л - я л ёниб т у р г а н эмиш... М а л и к а
уни ку риб, пичокнинг сех;рига- цойил ^о ли бд и. Ш у н д а
йигит: « Б у л а р ш у н д а й ^ о л а в е р с и н м и - й у ^ м и ? » д еб су-
р а г а н экан, м а л и к а : « Менг а а в в а л г и уй и ми з билан
у зи м и з н и н г к у р п а - т у ш а г и м и з яхши. О л т и н i^acpy о лтин
т а х т н и н г кераги йу^», дебди. П а ^ ц о с в о й м а л и к а н и н г
бу с у з л а р и д а н ж у д а я м х у р с а н д б ули б, уни, у зи мн и нг
а ^ л л и хотинг инам, д е б ^ у ч о к л а б у пи б д и - д а , пичоцца
ц а р а б : «Ду сти м, б изг а п о д ш о л и к к а хос ж о й л а р к е р а к
эма с, б у ла р ни й у ц о т с а н г » , . дебди. Б и р п а с д а уй ^ам,
б у ю м л а р з^ам уз д оли та келиб, м а л и к а б и л а н Па^к;ос-
вой э р т а л а б г а ч а б и р - б и р л а р и б и л а н и ло н д е к ч ир ма -
шиб, ж а н н а т д а г и д а н з^ам з иё д г а шт ни су риб чицишиб-
ди. Э р т а л а б :
— Кечаги сирни з;еч кимга а й т м а н г , — д еб т а йи н л а б ,
* П а ц ^ о с в о й овга ж у н а б кетибди. И к к и а к а н и н г хотин-
л а р и м а л и к а н и чойга ч ац и ри б чи^иб: « Н и м а r a n бул-
ди?» д еб с урабди. «Деч к им г а а й т м а й с и з л а р м и ? » су-
р а б д и м а л и к а . «Деч к им га а й т м а й м и з . Худо урсин,
а ж и н а чалсин, у с т и м из д а н ша йт он сийсин!» деб к;асам

1'.Э

www.ziyouz.com kurubxonasi
и ч и ш и б д и о в с ин ла ри . Ш у н д а малика т уррилиг иг а
бориб:
— Э р им ни бир п и ч о р и бор эк ан, у ш а н г а н и м а б а-
ж а р деса, б а ж а р а р э к а н , — д еб ди.
— Г Т и ч о р и ^ а е р д а т у р а р эк ан, биз с ир а к у р м а г а н -
м из - ку ? — д е бд и ул ар.
— У с и з ' к у р а д и г а н к а т т а пичоц ' эм ас , ёнларида
о л иб ю р а д и л а р , — д е б д и м а ли ка . Ш у н д а й ^ил иб, кун-
л а р утибди. А к а л а р н и н г х от инл ар и пичо^ни ^ у л г а ки-
р и т и ш йулини топиша о л м а бд и . Б а д о е в о й билан
Т а эд о с в о й неча м а р о т а б а т унда у к а л а р и н и у л ди ри б ,
пичо^ни цулга к и р ит м о ^ ч и б у ли ши бд ию , а м м о бунинг
у д д а с и д а н ч и ^и ш а о л м а б д и . П ич о ^н и ж а з о б е р и ш и д а н
чучишибди. Б и р куни П а ^ о с в о й одатдагидек овг а
чицибди. О в д а ов о в л а б юриб бир б а ^ а й б а т а йи к ни н г
у х л а б ётган ж о й и д а н ч и^иб ^о либди. Н и м а б у л и б д и ю
а й и ^ уйрониб кстибди. У ш а куни б ола п и ч о р и н и у йи га
беркит иб овга ч и ц^ а н эк ан. Айиц б о л а д а н я р а л а н и б ,
япа син инг орририга бир чинк;ириб-букирган э к а н , бир-
п а с д а бир ^ а н ч а а йи ц етиб ке либ б о л а г а т а ш л а н и б д и .
Б у я р а л а н г а н а йи цни нг б о л а л а р и экан. Б о л а а й и ц л а р
б ил а н о л и ш а - о л и ш а ^ о л д а н тойибди, хаммаёри тилкя-
¡¡ора булибди. Бир паит, болани улди, деб айи^лар
ур мо нн инг и ч ка р ис иг а ки р иб кетишибди. Б о л а \?зига
«т-лнб, с т е п и йу^лабда. От и у зо ц - у з о ц л а р д а у т л а б юр-
ган зк ан , б ола нинг й уц ла г ан и ни билиб. е т и б к е 'Н ’ бд?!.
¿гиб, ус ткг а м ин дир и б уйига олиб келибди.
М а л и к а ж у д а я м к у р ^ и б кетибди, кепин у зи н и ^у лг а
олиб, т у рл и- ту м ан г и ё ^ л а р д а н д о р и - д а р м о н л а п т айё р-
л аб, б о л а н ин г я р а л а р и н и д а в о л а й б о ш л а бд и . Э р та с и г а
б о ла х отинига ^ а р а б :
— От им т у р а д и г а н жо й н и н г шипига пичоримни
бер кит иб ц уй га нм ан, у ш а н и о либ келиб, у нг а цараб:
«Азиз д устимиз, д у н ё д а г и энг з ур т а би б н и топиб кел»,
д еб м а д а д сурапг. А г а р у ё р д а м б е р м а с а , а ж а л и м д а н
беш кун о л ди н у либ ц о л а м а н , — дебди. М а л и к а :
— Ун д ай д ем ан г, ' ^еч ни ма к у р м а г а н д а й бу либ
т у з а л и б ке т ас из ^ а л и , — д е б д и . — С и з га бир н а р с а бу-
л и ш и д а н о л ди н м енинг о м о н а т и м н и олеин! М е н сизсиз
бир д а ^ щ а я ш о л м а й м а н , у ш а за х от и у л и б ц о л а м а н , —
деб й и р ла ш га т ушибди. Б о л а :
— Ж о н и м , й и гл а м а н г , пичоцни ^ а н ч а те з о л и б к е ­
либ, т а биб ни йурутатсангиз, ш у нч а я х ш и , т у з а л и б цо-
л а м а н , булМаса у л и б ^ о л а м а н , — дебди. М а л и к а , ^о-
зир, дег ан ича о т хо на г а к а Р а б чопиб кетибди. А й т и л г а н

150

www.ziyouz.com kurubxonasi
ж о й д а н пичоцни о л и б к е л а ё т с а , ц у л о г и г а П а ^ о с в о й -
нинг, о^, о на жо н, д еб ц а т т и ^ и н г р а г а н и эшитилибди.
«Э р им ни н г жо н и у з и л д и ш ек и л л и » , деб ц у р ^ и б кетган
м а л и к а жо н и б о рича ч оп иш га т уши б ди . Б и р д а н йу лд а
цоцилиб йи ^ил иб т уши б, ц ул ид а н п ичо 1$ чициб к е т и б ­
ди. М а л и к а н и н г з р в л и у р т а с и д а зуушсиз ё т га н и н и узок;-
д а н к у р га н а к а - у к а н и н г х о т и н л а р и ю г у р г и л а б келиб,
пичоцни унинг ё ни да н о л иш и б д и - д а , - уй ла р иг а ^араб
чопишибди. В а ^ к р с в о й шу е р да э к а н , у р н и д а н туриб,
пичоцни цулыга олиб:
— К,ани, пичок;жон, П а ^ ц о с б и л а н хот ининн и к ки т а
^ у р и г а н д а р т х т г а , чолни б у л са у л а р о р а с и д а г н а рик -
ца, у йини б у з и л га н х а р о б а чордеворга а й л а н т и р,
у е р д а с он- са но^ сиз б о й у г л и л а р б у л с и н , — д еб ди. Б и р -
п а с д а Па мире б и л а н хотини цу р и га н д а р а х т г а , чол
у л а р у р т а с и да г и эски а р ий ц а а й л а н и б д и . Ч о р д е в о р г а
а й л а н г а н у й л а р и д а мин г - ми н гл аб б о й у г л и л а р ку з ла р и-
ни о л а й т и р и б «ки ки р- кик ир , к и к и р - к и к и р » л а б т ур га н
э миш. В о ^ о с в о й п и ч о к да ц а р а б яна: « Б и з н и о дам
оёги е т ма й д и г а н ж о й г а о либ б ориб, по д шо 1^ил, у к а м
Т а в д о с в о й н и в а з ир цил! О лти н т ахт, к у м у ш т ахт, з а р
д евор, п о д ш о л и к б а р п о цилиб, бизни у ш а ж о й г а х укм-
д о р цил!» д еб ог зиг а келганини валдпрайвери^ци.
П и ч о ц м и ^ э т м а й т у р га н ж о й и д а т у р а в е р и б д и . Т а н е е ­
вой з^ам: «Хрй, я р а ^ л а м а й з а н г босгур, а к а м а йт га ни-
ни ^ и л м а й с а н м и ! » д е б у ш ^ ир и б д и . П и ч о к я н а мик; эт­
м а й т у р г а н ж о й и д а т ур а в ер и бд и . Ш у н д а м а к к о р л а р г а
м а к к о р л и к д а н д а р е б ер ишг а ^ од и р б у лг а н В а к ц о с н и н г
хотини:

— Ба^ириб-чацирманглар, цани, меи айтай-чи,
б а ж а р а р м и к и н , — д е б пичо ц^а к а р а б , — >^ой. пичоиужон,
д устим, илтимос, бизни бу е р да н о либ кетиб, бир под-
ш о л и к к а олиб бориб, В а к ц о св о йн и подшо, Т а ^ к о с в о й н и
в а з нр , б и з л а р н и м а л и к а г а а й л а н т и р и б ^у й ,— д еб ди ёл-
в ор г ан о ^а иг да . П и ч о ц з^аракатга келиб д и к а н г л а й бош-
л а бд и . Б и р па йт ик ки а к а - у к а бир п о д ш о л и к д а т у р г а н
эмиш*. О л ти н тахт, к ум у ш тахт, з а р д е в о р л а р д а н ибо-
р а т п о д ш о л и к эмиш. А ка - у к а н н н г у ст н да з а р б о ф лнбос-
л а р эмиш. Кейин н им а б у л и бд п ю о р а л а р и г а з^асад ора-
л а бд и .
— А к а м пичоцнинг ё р д а м и б ил а н п о д ш о б у л и б ол*
ди. Сен б улс ан г а р а в а н и н г кейинги г и л д и р а г и бу либ
холдинг . Мен з^ам под шо нинг хотини — а к а н г н и н г хоти-
н иде к д а в р у д а в р о н сур пшии и с т а й м а п , — д е б д и уртан»
ча а к а н и н г хотини.

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Хотиним- т-угри а йт а ди . Н е г а э н ди а к а м п о д ш о
б ^ л а д и - ю , мен а н ц а й и б ц о л а в е р а м а н . Уни й уц о тс а м,
пичоц ме нг а цо л а ди , а н а у нда по д шо б у ли б о л иб , д а в р у
даврон с у р иш н и кур инг ,— деб уйлабди Тавдосвой.
У р т а н ч а а к а ш у н д а й д е б бир ил о жн ни топиб, пичоцни
у р и р л а б олиб, унга ц а р а б : «Дой, п п чо ^ жо н, а к а м В а к-
цосни ц а л а н д а р - д е в о н а г а , хотинини т н л а н ч и г а а й л а н -
тир!» дебди. П ич о ц б а ж а р и б д и . К а т т а а к а с и н н ц а л а п -
д а р - д е в о н а г а , хо тинини т и л а н ч и - га до йг а а й л а н т и р и б ,
ц ув иб юб ор иб д и. Кейин узи подшо, хотини эса' в а з ир
булиб, пичо^ни б ер к ит и б цуйибди- да, а й ш - и ш р а т суриб
ю ра в е р и ш и б д и . Б у л а р н и а й ш - и ш р а т д а , к а т т а а к а н п и;а-
л а н д а р ч и л и к , хотинини г а д о й л и к д а цуйиб, г апни уста-
д а н суранг.
Уста Па^кссЕойнинг бутуп хатти-^аракатидан ха-
бардор экан. Буни унга олов, сув, ойнак ошналари бил-
дириб туришар экан. Бир купи ойнага ^араса, П а ^ о с-
вой турган жойида чордевор пайдо булиб, у билан ма­
лика i^ypyi^ дарахтга . айланиб, ^ор-ёмгир остида куз-
ларидан ёшлари о^иб стган эмиш... «Емон кунга цо-
либди-ку», дебди-да, оловдан бир парча узиб олиб, бо-
риб хабар олиб кел, дебди. Олов бориб уларни куриб,
xa(fcp cz'.'.C ¡-^Г;; мСап-дгI, иуiyи воцеанн окизмай-томиз-
май айтиб берибди. Темирчи уста ойнакка цараса, бо-
ланинг л“-рт?«'га >мр . утказии, подшолик
даврини суриб ётган эмиш. Энди сувга т а й п н л а б л и :
— Сeh бирно сила билан хотинига сув бер, куруц
арик^а айлантирнлган чол бобо; а хам сув бер, улар­
ни цуритиб цуйма,— дебди. Булок, хуп булади, дея жил-
дираб оэданича Па^к;0СЕ0Йнинг олдига бориб, уларни
сурориб, ташналигини ^ондира бошлабди. Бир пайт
Пац^освой билан малика сувсизлик балосидан ^утулиб,
яшнаб уз ^олига кела бошлабди. Темирчи бобо олов-
дан:'
— Пичо^ни т о п и н г л а р , — деб илГимос ^илибди.
О л о в л а р п а р ч а - п а р ч а булиб, ^а ммаёк;^а учиб к ет ишиб-
ди. Б и р п ай т пичо ^ни олиб ц ай ти шиб ди. Уста п и ч о е д а
^араб:
— Сен мени олов ф а р з а н д и м д а н б ул га н пичо цжо н-
сан, сени П а э д о с в о й г а т а ц д и м цилдим, уни с а ^ л а -
д а , — дебди. Ш у н д а пи чо ^ т и л г а кириб:
— С а ^ л а б , а йт г ан ин и цилиб юр д им . Л е к и н менга
тун я са б узи б и л а н о либ ю р м ад и . Ким нима д е с а ишон-
ди. Кейин а к а л а р и н и к у л и г а т ушд им , узингиз б ил ас из -

152

www.ziyouz.com kurubxonasi
www.ziyouz.com kurubxonasi
ку, ки мн ин г к у л и г а т у ш с а м , х и з м а т ^ и л и ш б и з д а н — ях-
шиг а ям , ё м о к г а я м хизмат цилаверамиз. Яхшиликка
ишлатишса — яхшилик келтирамиз, ё м о н л и к к а и ш л а-
т и ш с а — ё м о н л и к ц и л а м и з , — дебди. Уста:
— Х оз ир н ин г узид а ш ог ир д урлим П а цц о с н и а сл холи-
га к ел т ир - да , а к а л а р и г а нима ж а з о б ер и шн и у ни н г узи-
г а цуй. Я н а айт, сенга тун битиб, д ои мо ё н и д а олиб,
э ^ ти ё т ц или б юрс ин, — д ебди. П и ч о ^ учиб б о риб, П а ^ -
цосвойнинг у з ^ ол иг а ке лт ириб, ш у нд о ^ о л д и д а ц а р а б
т у р а ве ри б ди . П а ^ ц о с в о й хуп у х л а б ^ ол ибм из , деб ён-
в ериг а ц а р а с а , на отаси, на а к а - у к а л а р и бор э ми ш .
— У л а р ^ а н и ? — деб с урабди.
— Уларнинг бири д а р а х т , б ошц ас и а р и ^ булиб
ё тибди, — д еб ди пичо^ т и л г а кириб.
— Ким у л а р н и шу ^ о л г а к е л т и р д и ? — с у р а б д и П а ^ -
цосвой. Ш у н д а пнчоцвой з^амвда б ул га н в о ^ е а н и а йт нб
берибди.
— А к а л а р и м б ил а н я н г а л а р и м з^озир ц а й д а ? — су ­
р а б д и П а ц ^ о с . Пич оцвой, ф а л о н юр т да п о д ш о л и к к и_
л ишя пт и, к у р с а т а й м и . — дебди.
— К у р с а т , — д ебди Па цц ос во й. П и ч о ^ у с т а д а н ол га н
ойнани б ер г а н э к а н , П а ^ к о с в о й а к а л а р и б и л а н я н г а л а -
рини курибди. К а т т а а ка си к а п а н н а п , янга г а д оп эмиш.
Кичпги п о д ш о л и к д а м а з а ки либ хотини б и л а н д а в р у
д ав р он суриб юрг ан эмиш. «Дустим, пи ч ок ж он мяттчкя
бил а н о т а мн и уз ^олига, а к а л а р и м н и н г бирини э ш а к к а ,
бировини х а ч и р г а я н г а л а р и м ч и н г кэттаснпл цурба^а-
га, кичигини т о ш б а ц а г а а йл а нт и р н б, мени о л д и м г а к е л ­
тириб ^уй!» дебди. Б и р п а с д а м а л и к а уз д оли та келиб:
— Вой, П а о д о с в о й а ка , с оглигингиз я х ши м и? Т у за -
либ цо лд ин ги з ми ? Ме н сизга пичоцвойни о л иб к е л а м а н
деб йи ^н ли б т ушиб, ^ у ш и м д а н кетиб ^ о л и б м а н . Анча
ва^т у зи мг а келмай ё т га н га у х ш а й м а н , — дебди.
О т а си ^ам:
— Мени а й т м а й с а н м и , кизим, мен )^ам н и м а булга-
нини б и л м а й к а в д и м , — дебди. П и ч о ^в о й в о це а ни оци.?-
м а й- т о м и з м а й а йт иб б ерибди. К,из э р и д а н к еч ир им с у ­
рабди. >
— Ха йр и ят , ^ а м м а м и з т ир нк эканмиз.,— д ей иш иб ,
цувнаб, ш о д л и к к а тули б- то шиб ди. Ч у л д а эс а хутик,
эшак, сойда б у л с а ц у р б а ^ а б и л а н т о ш б а ^ а р и з ^ - р у з л а -
рини т ериб ю р г а н м и ш . П и ч о ц П а в д о с в о й д а н ш и к о я т
цилиб ^ол ибди:
— Д у с ти м , бир н а р с а н и а й т с а м хафа булмайсан-

154

www.ziyouz.com kurubxonasi
м и? — д е б д и у.— М е и г а т ун к и й г и з м а д и н г , бу нин г усти-
га б е г а м л и к к а борнб, ёнинг да о л и б ю р м а д и н г . Х,аммага
сен ^ а м , м а л и к а ^ а м и ш о н а в е р а с а н л а р . А н а т у кун-
г и л ч а н л и к л а р и н г не-не к у н л а р г а с о л м а д и . Э нд и се нда н
илтимос, меига тун кийгизиб, д о и м о ё н и н гд а о л иб
юр, — дебди. П а в д о с в о й отаси, хотини б и л а н м а с л а ^ а т -
л а ш и б , пичок;войга к,уй т е р и с и д а н т ун т и кт и р и б кийги-
зибди. П и ч о к бир кириб ч и ^ к а н д а , у ш ир этиб й и рт или б
кетмбди. П а к к о с в о й ^у к из т е р и с и д а н п и чо ^ во йг а тун
т и кт и ри б кийг изибди. Б у тун ^ а м п и чо ^в ойг а ч идам
б ер м ай , шир этиб й и р ти л и б ке тиб ди . П а к к о с в о й арслон,
й ул ба рс , кийик, а й и ц т е р и л а р и д а н пи чо гиг а т у н т икт ир с а
^ а м , ч и д а м а й йи рти ли б к е т а в ер иб ди . Н и м а ^ и ли ш нп
б и лм ай , б оши цотиб цолибди... Ш у пайт: « Ас са ло му
а л а й к у м ! » деб уста бобо ке ли б ^ол н бд и . П а р о е в о й ;
«Ота!» д е б унииг цучорига о т и л и б д и . М а л и к а б ил а н
о та си г а т а ни шт и р и б д и . У ла р н и н г б ир и ота, б ир и ус т а
деб КУЮ1^ к ур и ши ши бд и.
— И ш б и л а н б у л и б о йн а г а ^ а р а й о л м а д и м . Тинч-
омон ю р г ан б улса, бир к у ри б к е л а й деб, о й н а к д а н
я ш а ё т г а н ж ой и нг н и билиб к е л а в е р д и м , — д еб д и у с т а.
— Келишингиздан б о ши м и з ос мо нг а ет ди, — д еб
П а в д о с в о й б о ш и д а н у т г а н л а р н и б и р м а - б и р э^икоя ци-
л и б б ерибди. С уз ин инг о х ир и да пичокнинг т а л а б и н и
а йт иб ди . Ш у н д а отаси:
— Т ут ри а йт ади, у ё м о н л а р г а к у р и н м а с л и г и , о ч и цд а
цол иб з а н г б ос ма с лиг и л оз им . Б о б о т о р д а бир кук то ш
бор, у нг а у ш а н д а н ке лт и р иб тун ц и ли б б е р и ш к е р а к ,
— д еб д и. П а в д о с в о й Б о б о т о г д а г и к у к т о ш д а и о л ди р и б
келиб, пичог иг а т ун цилиб, унга ки йг из иб , д о и м о ё ни д а
о л иб ю р а д и г а н булибди. Ус та беш-ун кун м е^м он бу либ,
кейин и ш л а р и м ^о л иб ке тмасин, д е б ж у н а б кетибди.
П а к к о с в о й отаси, хотини б ил а н п и ч о р и н и фак;ат оцкун-
гил, я х ш и к и ш и л а р г а г и н а ку рс а тиб , у л а р н и и г х из ма т и-
га сол иб , я н а я х ши т у р м у ш к е ч и р а б о ш л а б д и .
Ш у н д а й цилиб, П а ^ о с в о й о т а с я н и н г бир ориз гапв
б и л а н бою б а д а в л а т булиб, ф а р о р а т д а я ш а г а н б у лс а ,
к о р а ю р а к а к а л а р и эса, уз 1^ и л м и ш л а р и г а я р а ш а э ш а к
билан хачирга а й л а н и б, чулу б о тц о ц л и к д а бир- би ри
б и л а н у р и ши б , р а жи ш иб , сарсон-саргардон яшабди.
Я х ш и е т а р м ур одг а, ё мон ^ о л а р уя тг а , деб ш уни а йт а-
д и л а р - д а . С и з б и л а н биз ^ а м е т а й л и к м а ^ с а д г а .

www.ziyouz.com kurubxonasi
ГАВЪАРНИСО ЁКИ ЗУМ РА ДК УЗ
ИСИРГА
р ч ир бор эк ан, бир йу^ эк ан, оч э к а н у т у ц эк ан.
^адим-к;адим з а м о н л а р д а б ури б а к о в у л эк а н,
т у л к и я с ов ул эк ан, ^ а р г а ^ а ^ и м ч и экан, ч у м ч у ^ ч а ц им -
чи эк ан. З а м о н а н и н г з а м о н а с и д а бир чол б и л а н бир к а м-
пяр бор эк ан. У л а р ж у д а я м ц а ш ш о ^ э к а н л а р . Ч о л ут ин
т ериб келиб, уни б о зо рг а о либ б о риб сотар, пу ли г а ун-
пун х а р и д ^ и л и б к ел а р, к а м п и р уни нон ^ и л и б ё п а р эк а н.
Ч о л - к а м п и р н и н г бир у рл ию уч ^изи бор эк а н. Эр-
хотин б о л а л а р и н и ж у д а я хши к у р и ш а р экан. Ур и л- ^и зл а -
ри б ирин- ке тин усиб- улрайиб, в оя га е т и ша б о ш л а б д и .
Ч о л ^ а м , к а м п и р ^ ам : « Б о л а л а р и м бор, н и м а ра мим
бор, худо у л а р н и н г у м р л а р и н и бериб, в о я г а е т ка з с а ,
бу к у р г а п - к е ч и р г а н к у н л а р и м и з у ну т ул иб ке та р », д еб
у й л а р экан. К,излари в оя га етишибди. Б и р куни к а т т а
^изи З у л а й ^ о о та си б о зо рг а к е т а ё тг а н да :

— О т а ж о н , ме нг а а т л а с к у й л а к о либ ке л ин г ,— деб-
ди. Б о б о со т га н утини га ун о л м а с д а н , ^и з и З у л а й ^ о г а
а т л а с о л иб ке ли б берибди. Б о н щ а бир куни ^ р т а н ч а
^изи М а^ л н ё :
— О т а ж о н , менга м а х с и - к а л п ш олиб к ел иб берсан-
гиз,— д ебди. Ч о л к;изининг айт га нини б о з о р д а н готмб
олии келиб берибди. К у н л а р д а н бир куни к е н ж а цизи
Гав ха онис о:
— О т а ж о н , ме нг а з у м р а д к у з исирга о либ келинг,
— дебди. Ч ол н и н г т о з а я м боши ^отибди. «Т опг ани м
бир-икки э ш а к утиннинг пули булса- ю, з у м р а д к у з
исирранп ^ а е р д а н о л а м а н » , д еб у й л а б - у й л а б б о зо рг а
ет ганини ,\ам б и л м а й ^о ли бд и. У т и н л а р н и сотиб пул и
е т м а с л и г и н и - б и л и б т у рс а ^ а м к е н ж а цизининг а йт га нп-
ни а хт ар и б, бозорни к ез иб ч и^ и бд и ^ а м к и, з у м р а д к у з
исирга йуц эмиш. Ох ир и ч ар ч а б , к а р в о н с а р о й н н н г д а р-
возаси о л д и д а у л ти риб , м у д р а б ^о л ибд и. С а в д о г а р л а р -
дан бири уни куриб:
— Ота, нега бу е р да м у д р а б у тир иб с из ? — д еб
сурабди.
— Уч ц из им б о зо р айтди: иккисини а йт г ан ин и ба-
жа р ди м- у , к е н ж а м н и к и н и б а ж а р и ш г а кУРбим е т ма д и,
бо зо р да йу^ ^ а м э к а н , —^ д еб ж а в о б б ер и бд и чол.
— К и ч к и н а цизингиз н им а б у ю рг а н э д и ? — с у р а б д и
с ав до г ар у нда н.
— З у м р а д к у з ис ир га б у ю р г а н э ди, — ж а в о б б е р и б ­
ди чол.
156

www.ziyouz.com kurubxonasi
— К из и н г и з а й т г а н На Ки Ки й з у м р а д к у з ис и рг а бу
бо зо р да й у ^ . ' К у ^ и ц о ф н и н г й ул ид а З у м р а д т о р и бор.
У ш а т о гд а З у м р а д гори бор. Ш у з у м р а д г о р да бир дев
ци з ин г и з айт га н з^а^икий з у м р а д к у з и с и рр ан и тайёр-
лаб, ^ и м м а т б а ^ о г а сотади. А мм о уни э ш и т а м н з - у , кур-
м аг а н м и з . Б о р г а н к и ш и л а р д а н ?^ам ^ а л и г а ч а >^еч б и р и
омон и,гйтган эма с. Б о р г а н киши борки д е в н и н г цулнга
тушиб, э^алок б у л а д и , — дебди. Чол х а ф а булганич'а,
уйига келибди.
Кизи Гав^арнисо:
— Мен а йт га н ^а ц иц и й з у м р а д к у з исиррани олиб
ке лд инг изми, о т а ж о н ? — д еб с ур эб ди . О т а си х и ж о л а т -
д ан ер ё р и л м а б д и ю кириб ке тм абд и.
— й у ц , циз а ло ри м, сен а йтг ан на р с ан и т о п о л м а д н м .
З у м р а д к у з исиррани К у ^ иц оф йу ли д аг и т о гд а бир дев
^иларкан. У жойга б ор га н киши_ с о р - о м о н ^ а й т м а с
эк а н , — дебди. К,изи х а ф а б у лг ани нн к у р и б :— Хафа
б у лм а , бориб о л и б келиб б ер а ма н, о п п о р и м ! — д еб ди
отаси зург а.
— Й у^ , о т а ж о н , з у м р а д к у з исиррани узим о либ ке ла -
м ан, — д ебди ^нзи. Буни эш ит и б т у р га н ч олнинг угли
Ол им бе к:
— О т а ж о н , бу х из м а т га мени ю б о р с а н г и з , — деб цо-
либди. От аси бош ч ай ^ аб :
— Йуц, сен б о р ма й са н! Ха лп ё шс ан , д а л а д а н бир
бор утин т е р и ш г а я р о л м ай с а н - к у , К у ^ и цо ф г а бориб, дев
ц у л и д а н з у м р а д к у з исиррани олиб к е л а р м и д и н г ? Д е в с е­
ни б и р п а с д а ^ а л о к к и л а д и , — дебди отаси. О л и м б е к су-
з и д а т у ри б олибди. Ш у н д а Г а в ^а р ни со :
— О т а ж о н , м а й л и , у ка м га рухс а т бермнг. Х,сч на р с а-
д а н х а в о т н р л а н м а н г . Д а м м а с и яхшн б у л а д и , — дебди.
Ч о л н о и л о ж . у р л и г а ж а в о б берибдм. О л и м б е к ота-она-
сидан фо ти ^а олиб, о п а л а р н б ил а н х а й р - м а ъ з у р л а ш и б
йулга р ав о н а б у ли б ди . й у л юрибди, йул юрса ^ам мул
юр ибд и. О х и р и д а ^ о р и б - ч а р ч а б бир т е п а л и к к а етиб бо-
рибдм. Т е п а л и к н н н г ённда бпр туп с а д а ^ а й р а р о ч булиб,
о с т и да н б у л о ^ к а й н а б ётган эмиш. Х, ориб-чарчаган О л и м ­
б ек шу ж о й д а у х л а б ^олнбдн. Т у ш и д а бир к и ши : «Б о-
л а м , ^ а т т и ц юм у ш г а о тла ниб саи , м а н з и ли н г узо^. От сиз
пою пиёда етиб б о р о л м а п с а н , — деб ди- да , кейин: — Тур,
а н а в и отни мин!»— дебди.
Б о л а уйронса б и р о ^ д у л д у л к и ш н а б т у р г а н э миш.
М и н а й д ес а буйн е т ма б ди. Ж о н и в о р т улп ор ер б а г и р л а б
ётиб, ё нб оши ни т утибди. О л и м б е к миниб о л га ч юлд уз ни
к у з л а б п а р в о з к ил иб ди. Б и р п а с д а . к ам п и р ш а ф т о л н н и
157

www.ziyouz.com kurubxonasi
ср чи б е г у н ч а ф у р с а т у т м ай , д ев нинг м а к о н и г а о л и б бо-
р н б д а . Fop о л д и д а з у м р а д к у з и си р р а л а р т у ли б - т о ш и б
ё т га н м и ш . К у зн и ц а м а ш т и р и б , KÿpraH о д а м н и н г а ц л и н и
i. л ар миш.
О л и м б е к унг т о м о нг а ц а р а б , тордек о д ам су я гини
к / р и б ^ ур ц иб кетибди. Ч а п т ом ониг а r ç a p a 6 т о р б улиб
i е тган от к а л л а с и н и ку риб «дод» деб ю б о р и ш и г а о зг ина
i олибди. К а л л а л а р д а н бири: «Эй о д ам зо д , бу е р г а ч а к ки
кг либ са н. Би з ,\ам эд и к сендек, сен ^ а м б у л а с а н б издек»,
; , ; б т у р г а н эмиш. О л и м б е к з у м р а д к у з и с и р р а л а р д а н би-
рига цул чузган за хо ти б и р д а н ш ам о л- т уп ол о н б о шл а -
пнбди. Т ор ла р т о р ла р г а урмлиб, ер л а р з а г а к е либ ди.
Lily п а й т б а ^ а й б а г бнр дев о смону ф а л а к д а н ^ у ю л н б
к ел а б о ш л а б д и . О л и м б е к цурциб, нима ц и л и ши н и бил-
ма й т и т р а б - ^ а ц ш а й б о ш л а г а н эк ан, дул д ул оти т и л г а ки-
рнб:
— Эй, йигит, rçÿprçMa, д а д и л булиб, д ев г а дуц-п>гписа
кил. Д е в - и н с о н дук;идан ц у р ^ а д и ! — дебди. Д у л д у л н и н г
бу с у зид ан б о ла бир оз д а д и л л а н и б д и . О л и м б е к девнинг :
— Пуф- а! П у ф- а! Яна ки мди р кел иб ди. Эй, тиниб-
гннчимас о д ам з о д , бу ерга к а д а м и е тган о д а м б ола с и
TitpiiK к о л ма с л и г ин и б ил а т уриб к е л а с а н - а ? — д е г а н и ч а
<■*[■>г я т у шг а ни н н кургзч, унга :
— Э, дев, б ил ас ан -ку , мен о д а м з о д н а с л и д а н м а н .
С е нд а н к у р к м а й м а н ! — леб flvK-nÿnnca килмбпм. Олим-
(Згкнинг с у з и д а н дев ш о ш и б к;олибди.
- ■ П ч м ш и ш г,ам fiÿrç, сур::ш!!ш ?;ам. 4 a p ':a r a i i : ,: : . i r ,
ант, ни ма га ке лдинг ? Б а л к и ё р д а м п м тегар.
— Кнчик о п а м г а з у м р а д к у з нсирра к е р а к б у л и б 1^ол-
ди. О т а м г а а йт га н эди, б о з о р д а н т о по лм ади . Б и р савдо-
г ар сенда борлиг ини а йт ибди. Ш у н и о лг а ни к е л д и м ! —
д с б д и Ол им бе к. Д е в : «JÇo-rço-^o!» деб к у л г а н эк а н, t o f -
л а р i u a p a i ÿ i a 6 , з а м и н т и т р а б кетибди. Кейин:
— З у м р а д к у з исиррани ÿ 3 H б у л а д и м и ? Б о р д и ю ш ар -
т и м г а кунсанг, бир эма с, к ер а г и ч а о л ! — д еб д и . — Б и л а -
ман, сени б у ё кд а ж у н а т г а н о п а н г д а н б о и щ а я н а ик ки т а
о па н г бор. Э р г а г а эшиг инг о л д и д а бир rçopa от па йдо
б у л а д и , ка т та опа нгн и у н га ми нд ир иб ме нг а ю б о р а са н.
Р о з и м и с а н ! — дебди. О л и м б е к н и н г т о з а я м б оши цотибди.
Кс йин т а в а к к а л цилиб:
— М а й л и мен р о з и м а н , — дебди. Х у л л а с з у м р а д к у з
исиррани олиб келиб, ки чи к опасига берибди.
О па с и б н р а м х у р с а н д б у ли б кетибди-ки, аста
^у яве ринг . О л и м б е к снрнн >;еч кимга б и л д и р м а б д и . Опа -
сн ука сининг х а ф а у л т н р г а н и д а н бир на рс а нн сезиб, нима
1 ГчЧ

www.ziyouz.com kurubxonasi
га плиг ини с у р а б д и . О л и м б е к д ев б и л а н б у л г а н в о^ еа -
ни а йт иш га м а ж б у р булибди. Опа си:
— У к а ж о н , бу нин г нули осон, с из ш у н ин г учун х а ф а
б улиб у л т и р м а н г , — д ебди. Тун утиб, т о н г отибди. Ч о ш-
г ов да д е в а й т г а н цо ра от чолни д а р в о з а с и ол ди га кс-
либ бир к и ш н а г а н эк ан, еру кукни ч а н г - т у з о н ^ оп л а б д н .
Чол: « Н и м а га п? » д е г а н экан, урли О л и м б е к ^ а м м а ио-
Кеани унга ^ а м а йт иб ди . Ч о л у к а м п и р й и р л а ш и б д и - с ш у
т а ши б ди .
Ш у н д а Г а в ^ а р н и с о о та-онасига ^ а р а б :
— Сизлар х аф а булманглар. Бунинг йули осон.
О п а м т е з да б ою б а д а в л а т б улиб ц а й т а д и , — д ебди. Or;i-
онани г а м у к у л ф а т д а , Гав^арнисони режа т у з и ш да
цуйиб, эндиги г а п н и ц ор а от б и л а н З у л а й ^ о д а н эшитинг.
К о р а от к и зн и м индириб, ц и р к г а з к ан о т и н и ёзиб,
осмону ф а л а к к а к у т а р и ли б ди . Куз о ч и б- юм гу нч а, к а м ­
пир ш а ф т о л и н и а р чи б егунча д ев нинг ^ у з у р и г а о либ бо-
рибди. Д е в цизни З у м р а д рорга о л и б кириб, б о шд а и
оёц д у р у г а в ^ а р г а кумибди. Кейин:
— Б у г у н д а н б о ш л а б сен м е ник ис а н. С е н га ци мма г -
б а ^ о к у к т ошн и б е р а м а н . У т ошни а в в а л я ла йс а н- дп ,
. сунгра ют ас ан. А г а р айт га нимни ц и л м а с а н г , сени рор-
нинг т у р и да ги kopohfh тил симл и з и н д о н д а ч и р и т ам а н. У
ж о й д а н сени а й ёр я л м о р и з к ам п и р з^ам ц у т ^ а р о л м а й -
д и , — д е бд и дев. З у л а й ^ о кУРККа н и Дан:
— Хуп, а йт г ан ин гн и ^ и л а м а н , — д еб д и . Кейин ^ о ра
т ошни олиб, д е в чициб кетгач, р о рни нг б у рча г нд аг и
бир ^opoHFH ж о й г а бекитиб к,уйибди. Д е в к ел иш ид ап
олдин ^ а т т и к д о в у л к ут ар ил иб ди. Ч а к м о ц ч ациб, ж а л а
Куйибди. Б у л а р дев нинг ш а м о л и б и л а н т е р л а г а н тер it
экан. Д е в гор о л ди г а келиб т ушиб, у нн н г ичига к и р п ш
за х от и З у л а й ^ о г а :
— К и м м а т б а ^ о i^opa тошни з е в а л я л а б , сунгра ioi-
д и н г м и ? — д еб с а в о л бернбди. З у л а й ^ о :
— Х а , — д еб д и. Д е в и ш онм аб дп . Ш у п а й т б урча к-
дан: « О д а м з о д ёлгон г апирди, мени б у р ч а к к а бекитиб
Куйдн. М а н а , мен!» д еб ц и м м а т б а х о ц ор а то ш ю м а л а б
к е л пб девнинг к у ли г а чицибдн. Д е з к и м м а т б а х о цорп
тошни З у л а й х о г а я на бериб, о лд и н я л а , с унг ра ют,-
д ебди. З у л а й ^ о т о шн и олибди- да, юти б ю бо рнб ди. Д е в ­
нинг ж а ^ л и ч и^ иб З у л а й ^ о н н бир ш а п а л о ^ у р г а н эк ан,
у учиб б ориб ц о р о ч т з индоига т у ш и бд и . Зу ла й^ о ми
ко р а зин д он д а, «мен ориц, а н а в и с емиз», д еб ётглм
риж-риж б а н д и л а р о л ди д а ц ол д и р н б , г апни отас.".
с ин г и л л а р и ва у к а с и д а н суранг.

www.ziyouz.com kurubxonasi
О н а б и л а н ота: « З у л а й ^ о д а н д а р а к йук, н и м а б ^ л д и й -
кин», д е б х а ф а б у ли ш иб ди . К и й г а н л а р и у т й р и ш м а б д и ,
е г а н л а р и и ч л ар иг а т у ш м а б д и . Ш ун да ^ р т а н ч а кизи'
— От а , мен З у л а й ^ о о па м ни излаб й у л г а чи^а -
м а н , — дебди. От аси рози б у л м аб ди . К е н ж а кизн Г'а в-
^а р н ис о:
— М а й л и , ота, ж а в о б беринг, к еч ам х а в о т и р л а н -
манг. Ме ни а йт ди дерсиз: ^ а м м а с и я хши б у л а д и , — д е б ­
ди. О т а н о и л о ж рози були бд и. М а у ж ё э р к а к ч а кийим-
бош кийиб, пою пиёда: « З у л а й ^ о опам, к э й д а с а н ? » деб
к е т а ё т г а н экан, ос мону ф а л а к д а н бир цора от ц у ю н де к
учиб к ел н б йулини т ус ибди- да :
— Эй, б ар н о йигит, б и л и ш и м ч а о па нг Зулайз^они
и з л а б йу л га т у шг анс ан. У ст им г а мин, сени у ни н г к 0*
ш иг а о либ б о р а м а н , — д ебди. Маз^лиё х у р с а н д б улиб,
Кеч нима д е м а с д а н д а р р о в отга минибди. К ор а от ц и рк
г аз ^ ан оти ни ёйиб, о смону ф а л а к к а к ут а р и л и б д и - д а ,
к а м п ир ш а ф т о л и н и а р т иб егунча в а ^ т ичида д е вн и нг
цо шиг а олиб борибди. Д е в к изни куриб т о з а я м х у р ­
с а н д б у ли б кетибди:
— Сенниг к а т т а о па н г З у л а й х о к и м м а т бах,о к ° Р а
лл„, су ы е дсхам, е ма ди . У им ко ра ер к а ъ р н г а
т а ш л а д п м . Уша срда чириб кетади. Энди сен зсам а йт га -
ггимни кп г!сг*!!г, с ; и :: ¿скр Снлаы ш е р л а р о л д и га т а ш-
л а й м а н , на>рр ион ушт а си б у л а с а н , — дев ш у н д а й деб
шишм циз нннг кулига б ер ибд и- да ,
мен к е .1гаI:чл а п т г ан пм нн кил, деб буюрибди. М а у ш ё :
<Бу т о т л а бир сир бор. Б у л м а с а дев б е к о р д а н - б е к о р г а
я ла б, супг ют д см ас дп. Буни д ев а йт г а н д а й иш тутиб
а в з а л я л а б, сунг ютсам бал'ким у л д и р а р ё б у л м а с а
с с^рлп булса, пт ёкн кн й ик к а а йл а нт и ри б . куй са нима
киламан», деб уйлаб-уйлаб, тошни ташкарига
о либ чикиб к ат т а к о н ок т о шн и иг т агнга б ост ир иб куй-
мокчи булибди. Ш у па йт ок тош кизнинг оё гиг а бир
уриб дн ки , унпнг к уз и д а н ут ч а к н а б кетибди. К,нз . т о ш -
ин к а е р г а я ш и р а й деса, у ж о й д а г и тош: « К у з ип г га к а р а б
юр, эн, о да мз о д » , деб н и к т а б- с ик т аб д и. М а х л и ё цараО,
нд рок килса, з у м р а д рорнинг о л д и д а г и т о ш л а р сез^рла-
ннб, т о шг а а й л а н т и р и л г а н д е в л а р эмпш. У т ошн и о либ
яма г орнннг ичпга ки ри б ди - да , уни о стонага я ш и р и б КУ-
йибди. Д о в у л туриб, ж а л а ё рибди-да, д ев етиб ке либ:
— Т ош ни я л а б , ю т д и н г м и ? — деб сур абд и.
■— Х,а, ю т д и м ! — д е г ан з ах о т и о с то на нин г т а г и д а н
тош чикиб, «ёлгон а й т а д и » деб, д ев нинг о лди г а к е л и б ­
ди. М а х л и ё н и к г а л д а г а н и н и кур г ан дев, уни к а м

www.ziyouz.com kurubxonasi
i l — 10 www.ziyouz.com kurubxonasi
Слф ш а п а ти л аб д п. М а ^ л и ё учиб бориб, т^ора зиндон-
нииг энг тубига б о риб т ушибди. М а ^ л и ё н и ^ а м зиндон-
д а к;уйинг-да, бир ш инг ил гапни ^ и з л а р н и н г ота-онаси-
д а п эшитинг.
К и з л а р д а н д а р а к б у л м а г а н и д а н о т а - он а йирлаб-
си^таб, у з л а р ин и ц у яр г а ж о й тополмай цолибдилар.
Ш у н д а Гав ^а рн ис о:
— Ота, энди н а в б а т менга! Р у х с а т беринг, о п а л а -
римпи из л аб т оп ай !— дебди.
Ота-онаси н о и л о ж ж а в о б б ерибди Г а в , \ а рн и со эр- -
к а к ч а лпбос кийиб, ич ид ан х а н ж а р т а ^ и б й ул г а т ушиб-
дн. Чули биё бон да к ет а ё т с а осмону ф а л а к д а бир i^opa
от цуюндек учиб т ушиб, унинг йулини тусибди. Кейин
Г а в ^ ар н ис о га ^ а р а б :
— О п а л а р н н г З у л а й ^ о бил ан М а ^ л и ё н и и з л а б й у л ­
г а чицдинг, т у г р и м и ? — дебди.
— Тугри, сен у л а р н и к;аердан т ан ий са н, эй, жон и-
вор, — дебди Г а в ^ а р н и с о унга ширин с у з л а б . — Агар
о п а л а р и м н и топиб берсанг, сенга у л а - у л г у н ч а х из м а т
ц и ла м ан . Б о ш и м г а ^уйиб, туёгинг изини к у з и м г а сур-
т а м а н , о лт и нд а н охур ^илиб, е ми ши нг г а м а й и з б ил а н
к и шм и ш бераман-, ёлляриигш! сочим б и л а н гарай-
ы а н , — дебди.
— Мин ус т им г а ,— дебли кппя от. У Г а в ^ а р и н с и н и н г
ши ри н с у з л а р и д а н эриб, эркалатиш ларидан ро^атла-
ниб, осмону ф а л р к к а о либ ’шкпбди- ш, д ев н и к и г а эм ас,
б о ш к а ж о й г а олиб б орибди. П а н а р о ^ ж о й г а я ши риб ,
унга ц ар а б ш у н д а й дебди:
— Г а п л а р и м г а я х ш и л а б цу ло ^ сол: мен Ф а р а н -
г исгон гюдшосининг угли, и й ^ з о д а б у л а м а н . О в о в л а б
юриб, бир кийикни у чр ат иб , уни отдим. У ц и м д а н у л м а -
ди-ю, я р а л а н д и . Уни ц ув и ш г а т уши б кетдим, ^ а м р о ^ л а -
(>им о р е а д а ц ол иб ке т са ^ а м мен ки йик ни к у в л а ш д а м
т у х та м а д и м . К,увиб бориб, З у м р а д т о рид аг и З у м р а д р о -
рига бориб к ° л г а н и м н и б и л м а й ^ ол дим . К е йин девнинг
к у л и г а т уши б цолдим. Д е в , х и зм а ти мн и цил, деди. Мен
ку н ма ди м. Сеэф б ил а н мени отга а й л а н т и р д и - д а , жи ло -
вимни цулига о л ди -^у йд и. И хт и ё р и м б и л а н жс-ним д е в ­
нинг кУлида. К а е РДа г у з а л р о ц циз б ор ли г ин и эшит са ,
уни ^ у лг а т у ши риб , ^ у л цилиш п а й и д а бу ла ди. Киши-
л а р н и тош, д а р а х т , а р с л о н кийик, олов, цуш, сув, т с и да
а йл а н т и р и б , у л а р н и т у р л и я р а м а с и ш л а р н и б а ж а р и ш г а
м а ж б у р цила ди. Се ни ^ а м у ш а ж о й г а о либ б о р й ш и м ке-
п а к эди. А м м о сунгги ц и р ^ йил ичида б ир ин ч и м а р о т а б а
с е н д а н ширин суз эш ит ди м . Ш у с у з л а р и н г м"ени се эфла б

www.ziyouz.com kurubxonasi
Куйди. Ш у н и н г учун сенга я х ш и л и к ^ и л м о ^ ч и м а н , —■
дебди.
— К,андай ци ли б я х ш и л и к ц и л а с а н , т у л п о р и м ! —
д еб ди Г а в ^а р ни со .
— Ме н д е в н ин г жони ^ а е р д а т у р и ш и н и , унинг кучи
ц а н ч а л и к э к а н л и г и н и б и ла маи .
Д е в н и н г ж о н и у ш а к и м м а т б а ^ о к о р а т о шн и н г ичида.
Ш у н и н г учун уни ким я л а б ютса, д е в н и н г к°ни цонига
Кушилиб, унинг у з кишисига а й л а н и б цо л ад и. Кейин
уни ку ш ц и л а д и м и , олов ц и л а д и м и , ш е р ^ и л а д и ми , у з и
б ил ади. Т о шн и ^ а е р г а кумса, о чиб ч и ^ а д и , у т га солса
ё нма йд и, с ув г а т а ш л а с а ч ук ма йд и . А м м о уни эр ит и б
юбориб, д ев н и ж о н с и з -килиб ц у й иш м у м к и н , — дебди.
— К з н д а й к и л и б уни эритиб ю б о р с а б у л а д и ? — т а а ж -
ж у б л а н и б с у р а б д и Гав^арнисо.
— Б у н и н г йу л и осон. Д е в я ш а ё т г а н т орнинг о р к ас и -
д а г и о к т о г д а к а т т а бир д а р а х т у с а д и . Ун инг о стида м у ­
миё булори бор. А м м о бу б улоцни к а т т а а ж д а р ^ о КУРИК-
л а йд и. Ш у а ж д а р ^ о н и улдириб, м у м и ё н и о либ, д е вн и нг
Кулкдаги ц и м м а т б а ^ о кора т о ш н и у н г а к ум иб к у й ил с а ,
т о ш эр иб к ет ади . Т о ш бил ан б и р г а д е в н и н г жо н и }{ам
эриб, н у к б у лй б к ет ади ,— д ебди к ° Р а от.
— М е ни у ш а ё е д а б о ш л а , — д е б д и Г а в ^а р ни со .
— Б у л м а с а бир оз с абр кил, мен с енг а у т д а ё нм а й -
диган, с у в д а ч и р и м а й д и г а н к и й и м - б о ш б и л а н к иниДа н
чикса, КИРК га з ч у з и л ад и га н ци ли ч ии о л и б келиб бе-
р а й , — д е б д и к о р а от ва куз о ч иб - ю м г у н ч а у л а р н и му-
^ а й ё ки л иб ди . Кейин, устимга мин, д еб ди. Г а в ^ а р н и с о
мингач, о смону ф а л а к к а о тилибди. Б у л у т д а н б у л у тг а
утиб, З у м р а д торининг о р к а с и д а г и о к т о к к а б ориб ту-
шибди. Б и р д а н тордаги к а т т а - к и ч и к б у л а к л а р , ч у к к и '
л а р кУз р а либ, к а н Да йДир о в о з л а р ч ица р иб , к а т т а а ж -
д а р ^ о н и о г о^ ла нт и р и ши б ди . И к к и о р а д а о л и ш ув б о ш л а -
нибди. А ж д а р ^ о т урридан ^ у ж у м ци лс а , цо р а от Гав-
у,арнисони у нг г а о либ цочибди, у н г д а н к у ж у м г а т а ш л а н -
са, от Г а в ^ а р н и с о н и чапга о либ кочибди. П а й т п о й л а б
туриб, Г а в ^ а р н и с о а ж д а р н и н г б о ш и г а к и л ич солибди.
А ж д а р н и н г б о ши копто к да й ю м а л а б кетибди. Б о р и б бир
т о шг а у р и л г а н эк а н, п а р ч а л а н и б у н л а б , кейин ю з л а б
к а т т а - к и ч и к а ж д а р ^ о л а р г а а й л а н и б д и . Ш у н д а ко р а о т
ч о п га ни ч а бо риб, д а р а х т н и с и л к и т и б юб ор иб д и. Д а р а х т -
нинг ш о х л а р и п а р ч а - п а р ч а б у ли б, к а Р б ир и а ж д а р х о д а н
п ай д о б у л г а н а ж д а р ^ о ч а л а р н и у р и б с у л а й т и р а б о ш л а б -
ди. Б и р п а с д а д а р а х т н и н г ш о х л а р и ^ а м м а а ж д а р х о л а р -
ни у р и б - у р и б с у л ай т ир иб т а ш л а б д и . Г а в х а р н и с о б о о и б

163

www.ziyouz.com kurubxonasi
д а р а х т г а р а ^ м а т айтибди. Б и р па йт д а р а х т г у л л а б , ме-
ва туга б о шл абд и. К а т т а а ж д а р ^ о з а в а р и б и л а н да:-
р ах т ни з а ^ а р л а б т у р га н эка н- да !
К а т т а а ж д а р ^ о улг ач, у эркин н а ф а с о либ , м е в а га
кирибди. Г а в ^ а р н й с о м у м и ё д а н к ер а ги ч а ол иб ди. К о ­
ра от унга rçapa 6 ш у н д а й - д е б д и :
— Энди мен сени дев ^у зу р иг а о либ б о р ам а н . К ° Р а
д ев сенга к и м м а т л и к ор а тошни бериб: « А в в ал ял а,
сунгра ют!» деб б уюр а ди. Сен уни цулингга олиб, дев
с а ф а р г а кетгач, м умиё нинг ор а сиг а т и ц и б . к у я с а н , — rço-
ра от ш у нд ай дебди- да, Г а в ^ а рн и со ни олиб", д е в н ин г ол-
дига борибди. Д е в кизни к ур л б х ур с ан д булиб:
— Сен о п а л а р и н г З у л а й ^ о б ил а н М а х л и ё н и ку рг а-
ни ке л динг ми? У л а р мени а л д аб , м а н а в и ц и м м а т л и цо.ра
т ошни а в в а л я ла б, с унг ра ейи шма ди. У л а р н и у л д и р м а -
дим-у, а м м о ц ийна либ улсин, д еб коронги з индонга т а ш-
л а д и м. У ша ж о й д а чириб, fiÿrç б у л и б ке т иш ади . До-^о-
^о! Т о шни я ла б, кейин ют иш энди сенинг на в ба ти н г.
Аг ар сен ^ а м о п а л а р и н г г а у х ш а б а йт г ан им ни к и л м а с -
дан, мени а л да с ан г, ;узингдан ку р, — дебди. Г а в ^ а р н и с о
д а ди л:
— Хуп, гепинг айт га нингчя б у т н н ! . — дсбд:;. Д ^ а циы-
м а т ба х о rçopa тошни к,изга бериб: «Мен д унё а н л а н г а н и
кетднм. Ке л гу нимч а тошни я л аб . ютиб юбоп^, дсбдп-дп,
Ж уиай кегиоди.
Г а в ^ а р п и с о тошни парков ч у м н с г а :¡6,j,«í . О р а д а я
у нч ал ик Kÿn ваи;т у т м а с д а н т о г ла р шарак- шурук, к,илнб
цулай б о ш л а бд и . З у м р а д т о гн да г и З у м р а д г о р да цорон-
гил ик у р п н н и ё р у г л и к э г а л л а б д и . Киз нинг ц а р ш и с и д а г и
Кора от аста- секин б ар н о бир йигитга а йл а ни б ди .
— Энди б о ш к а л а р н и к у т ^ а р а й л и к . Б а л к и м , о па л а-
р ингиз хам у ш а л а р о р а с и д а д и р , — д ебди йигит. Г а в ^ а р -
нисо йигит б и л а н коронги з ин до н га т ушибди. У е рда ги
о з иб- туз иб кетг ан к и ш и л а р : «Mer. 0 3 f h : i , а н а в и семиз,
олдин уни е», д ер м и ш у л а р г а к а р а б Г а в^ ар н ис о :
— С и з л а р о зо дс изл ар . Э нд и К ° Р а Дев \ а м > унинг
а з о б - у ку б ат и хам й у^ ол ди ,— дебди.
О п а л а р и З у л а й х о б и л а н М а х л и ё н и ^ а м о з од кили-
шибдн. О п а - с и н г и л л а р т опишиб, шоду х у р р а м б ул и ши б -
ди. З у м р а д ис ир га л ар ни , д ев нинг т а л а б к е лг а н бойлик-
л а р и н и о д а м л а р г а у л а ши б , о па - синг ил нинг у з л а р и ^ а м
о лишибди. Г а в ^ а р н и с о б и л а н б у лг а н йигит ю р ти мг а бо-
риб, о т а - о н а м д а н х а б а р олиб к е л а й д еб ж у н а б кетибди.
Опа-сингиллар К ° Р а девнинг . омо н к ол га н у г и л л а р и
К и з и л дев. С а р а к девга:

1Ü4

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Энди биз ни у йи м из г а э л т а с а н л а р , — д еб буюри-
шибди. У л м а й к о л г а н и г а минг м а р т а б а ш у к у р к;илиб,
К а р ш и л а р и д а б е з г а к т утган к и ш и да й д а р - д а р т ит р аб
т ур га н д е в б а ч ч а л а р цизларни устиларига м ин дир иб
ж у н а б д и л а р . Д е в л а р учиб, куз о ч и б - ю м г у н ч а к и з л а Рни
уз у йл а р и г а о л иб б о ри бд н ла р . 1\ и з л а р н и н г ота-она-
л а р и гам-андуз^да' й и гл а й в ер и б б е т о б л а н и б , б и р ла р и
кур, б и р л а р и эс а шо л б улиб к ол га н э к а н , Гав^арнисо
у л а р г а м у м и ё д а п бер ибд к, От а -о н ас и conna-coF булиб
кетибди. Шу о р а д а ш а ^ з о д а икки ypTOFH ва синглиси
б и л а н етиб к ел иб ди. «Мени й ук л и г и м д а о т а - о н а м о л ам -
д а н у т ишибди. Ш у с инглим колибди. М е н и урил, синг-
л им н и циз к и л и б о л нш инг из ни у т и н а м а н » , д е б д и йигит
Г а в ^ а р н и с о н и н г о т ас иг а. Бу йигит з ^ ак и д а . к и з и д а н эшит-
г а н ота:
— Ме н р о з и м а н ! — д е б Гав.^арнисони унга ннкоу,лаб
берибди.
— Энди с и н г ли м >^ам сизники, уни урл инг изг а, ма-
на ви икки д у с т и м н и икки ци зинг изг а л о й и ц курсангиз ,
б оши м осмонга е т а р д и , — д ебди куёви. Ч о л уни антгани-
ни цилиб, ик ки к и зини куёвининг ик к и у рт о ги г а , синг-
лисини урлига н и к о ^ л а б берибди. К у п ч и л и к булиб,
а^ил-иноц, б ою б а д а в л а т с а л т а н а т д а б а х т л и з^аёт кечи^
р иш иб ди .

ТИЛЛА Б Е Щ

- и нди к ун гли нг х ушла йин, эртагимни бошла-


йин, ц у л о к со лс анг бир бошдан айтайин,
этагингга' си^канича о ласан, - ц о л г а н л а р и н и менга
Колдирасан. Т а р а ц а - т у р у ц , омочу б у йи н ту р ук , Соци
х ур о з КУРУК. Б о к и чорик ютар, И л ^ о м ч у л о к r an т ар -
Катар, Т ух т ар т а ж а н г , Ка рим ишиг а т е ж а м , ^айз^от,
орзингга новвот. У тг ан з а м о н л а р п и п г б и р ид а бир чол
бил а н к ам п и р я ш а б утган, х а м м а н и н г у л а р г а ^аваси
ке лг ан экан. Ч о л - к а м п и р н и н г б ис о ти д а бир т аноб бур­
дой -экадиган е р ию бири б пр ид ан х у ш с у р а т у хуин^омат
уч урли бор эк ан.
У ла р пи н г е р л а р и у р т а си д а битта х ов уз булиб, ^о-
вуз ни нг чор циррорида с ар ик гул, с а ф с а р гул, пушти
гул, киз ил гул очилга.н экан. Хр в уз ни н г цмбла т о мо нид а
бир туп бе.\и ц а д рос тла га н, б е^ ин инг энг б а л а н д шохи-
нинг у ч и д а х;ар йплн бир дона т и л л а бе^ и п и ш а р эк ан.
Б у т и л л а б е ^ и г а чол б и л а н ка м пи р з^ам, у л а р н и н г урил-

1G5

www.ziyouz.com kurubxonasi
л а р и ^а м ^еч ^ ач он е т и ш о л м а с э к а н л а р . ( Т и л л а бе>;и
п и ш и б етилиши о л д и д а н к а н о т л а р и т и д л а д а н , п а н ж а л а -
ри т еми рда н, к у з л а р и ё ^ у т д а н цуш учиб к е л и б еб ке-
т а р эк а н- да , ^ а м м а л а р и д о г д а ц о л а р э к а н . ) А к а - у к а -
л а р у ни б - у с и б в о я г а е т иши шг ач , к у н л а р д а н бир куни
м а с л а ^ а т л а ш и б , о т а л а р и о лди г а к е ли ш иб д и:
— Ота, рухсат бер с а нги з, олтин б е ^ им и зн и еб кета-
ё тга н ^ушни п ой ла б ту р иб , отиб т а ш л а с а к ёки тнрик-
л а й и н у ш л а б о л с а к , — д е й и ш и бд и улар. Чол б ил а н
к а м п и р рози були ши бд и. Биринч и куни ч о л - к а м п и р н и н г
б иринчи у г л и Т у р д и а л и цу л иг а бир неча у цн и ва ка-
м а л а к н и олиб ^ов уз б уйиг а чициб, бир хандак; ичида:
« К а н и , бе^ини ким у р ир л ар ки н ?» д еб п о й л а б ётибди.
Т у р д и а л и олтин бе^и уррисини п о й л а б - п о й л а б , ярим
к еч а г а е т ар - ет м ас ца т ти ц уйцуга кетибди. Э р т а л а б т у ­
р и б ц а р а с а , бе^ининг цо к у чида п и ш а й - п и ш а й д е б тур-
г а н олтин бе^и йук; эм иш. У ё т ^ а ц а ра б , б у ё ц ^ а ^ а р а б
^ еч кимни курдоабди. Уй иг а ке либ чол б и л а н к а м п и р г а
у з и н и н г у х л а б ^ о лг а ни н и айтибди. Ч о л б и л а н к ам п и р
у ни н г и ш иг а ку ли ши б ди . К е л а с и йили бехи нин г у ч ид а
я н а па йдо б у лг а н о лт ин бе^и п и ш а й - п и ш а й д е г а н д а
чол б ил ап к а м п ир нн н г иккинчи угли К у ш а л и ота-оня-
с и д а п / кз во б олиб, уни по йла га ни ^ ов у з н и и г ол ди га
ч и^ибдн. Б ир х а н д а в д а тушибд и. « Ка ни, о лт ин бехинм
ким урнпларк:т:г?х. д со Су ^ а м цулини ж а г и г а т и р а б,
п о й л а б ё тав ерибди. К у ш а л и ^ а м ка тт а я к я г и Ту р д ^а л ;; -
гз ил п ш оех.ини у ри рл а га нн и у ш л а б о л а м а н ,
деб п ой ла б -п ой ла б , я рим ке ча га б о р га н д а д о н г цотиб
у х л а б цолибди. Уйронса б ехининг уч ид аг и олтин бе^и
йуц э миш. У ^ а м у р н и д а н туриб, а фсус, афсус, д е я
чол б и л а н к а м п и р н и н г о л ди г а кириб, у зин инг у х л а б
цо лг а ни н и, олтин бе^ини ким о л га нини б и л о л м а г а н и н и
а йт ибди. Ч о л б ил а н к а м п и р унинг иш иг а ^ а м цотиб-^о-
т и б к у ли ш иб ди . К е л а с и йили бехининг у ч и д а я н а о лтин
б е^ и па й до були бд и. О л ти н бе^ и пишай-пи­
ш а й д е г а н д а чол б и л а н к а м п и р н и н г учинчи ;урли Э ш-
а л и о т а - о н а с и д а н д уо олиб, ц у р о л - а с л а х а с и н и с оз ла б,
бир сицим ^ а л а м п и р б и л а н бир с и^ и м т у з д а н олиб,
^ов уз буйига борибди. К е н ж а урли ^ ов у з нин г бир чети-
д а г и х а н д а ц ж о й н и р о с т л а б , ^з ини ч о гл а б: « Ол ти н бе-
^ини ким у р и р ла р ки н ? К и м б у л с а я м — д ев ми , о д ам м и,
ажинами, уш ламай цуймайман», деганича пойлаб ётаве­
рибди. К е н ж а урил у х л а й - у х л а й д е г а н д а ё ни д а н п и ч о р и -
ни ч ица риб , бир т а ё ^ н и йуниб ^ а р хил у й и н чо цл а р
я с а й б о ш л а б д и . Б и р п а й т к уз и яна у йц у га к е т а б о ш л а б -

АЫ>

www.ziyouz.com kurubxonasi
ди. Пичорини ^ и н и д а н чик;ариб, яна т а ё а д а н у йи н чо ^-
л а р я сай б о ш л а г а н э к а н , ^ у л и н и пичо^ ке сиб ке тибди.
Я х ш и булд и — у х л а т м а й д и , д еб к ес и л г а н ж о й г а туз
б и л а н ^ а л а м п и р н и цуйибди. Ш у па й т у й ^ у с и кочиб,
у з и г а келибдн. К° К я р и м кеча б у л г а н д а к и б л а т о м о н д а н
^анотлари тилладан, о ё ц- т ир н о ^ л а р и т е м и р д а н , куз -
л а р и ё цут да н бир цуш учиб келиб, б е^ и н и н г цо ц учи-
д а г и т и л л а ме ва ни ч у ^ и л а й б о ш л а б д и . К е н ж а т о й цуш-
ни м у л ж а л г а олиб, к а м а л а к д а н уц узиб ди. КУШНИНГ
б и р д она т и л л а па ти у з и л и б тушибди. К у ш ч и нц ир г ани-
ча олтин бе^ини шоз^ида цо лд ир иб , ос мо ну ф а л а к к а ку-
т а р и л и б , ку зда н ройиб б у ли бд и. К е н ж а т о й ц уш н и н г па-
тини ц у ли г а олиб, эЛ ат та нг , д ег а н и ча ^ о л б и л а н к а м -
п и рнин г олдига к е либ дн. О та -о н ас и б и л а н акаларига
т у н д а н им а б у лг а н б улс а, з^аммасини з^еч ^ о л д и р м а й ай-
т и б берибди. К е йин т и л л а патни к у р с а т и б д и - д а : « Ж а в о б
б е р с а н г л а р , у ш а т^ушни и з л а б т опсам. Д у н ё н и н г нарн-
г и б у р ч а г и д а ё ер т а г и д а м и , осмону ф а л а к д а м и — топиб,
у з и м б и л а н б и р г а о л и б ке л са м» , д еб д и. А к а л а р и , б н з
з^ам б о ра ми з , д е й и ш иб ди . Ч о л б и л а н к а м п и р у р и л л а р и -
нинг г а п и д а н х у р с а н д б у ли ши б ди . Чо л у р и л л а р и г а ц а ра б :
— Ф а р з а н д л а р и м , эн ди с изл ар ^ у ш н и н г па тиии
цулларингга оласизлар. Мен сизларга сафарбоп отлар-
ни, о з и ^ - о в ц а т л а р и н г , цу р ол- ас ла з^а ла ринг ни т а й ё р л а б
б е р а м а н . С и з л а р ^ а н д а й йул б ул са з^ам, ер юз ининг
ц а й с и ж о й и д а б у л са з^ам к а н о т л а р н т и л л а , т и р н о ^ л а -
р и те мир, к у з л а р и ёцут цушии а х т а р и б топиб, т утиб
б у н д а к е л т и р а с и з л а р , ш у н д а г и н а и шо н ч и м н и , б ер г ан
т у з - н а м а г и м н и о ц л а г а н б у л а с и з л а р , — д еб ди.
. У ч а л а а к а - у к а р о зи б улишиб, о т а л а р и ^озирлаган
цурол-аслаз^а, о з и ^ - о в ц а т л а р н и олиб, о т л а р и г а м ин и ши б -
ди. К и р к кеч.аю ци рц ку н ду з йул ю ри ш иб , о х и р и т ур т то-
мо ни к у р и н м а с бир я л а н г л и к д а г и у р м о н з о р г а етиб бо-
р иш и бд и . У ч а л а а к а - у к а к а т т а бир ч ино рнинг сояси ту-
ш и б т у р га н ж о й г а у л т и р и б д а м о л иш и б д и . О р а д а н а нч а
вак;т утиб, с у з ф а т л а р и ту га б, ч а р ч о ц л а р и ё з и л и б б ул-
г а н д а н сунг к а т т а а к а Т у р д ив ой суз о либ, ш у н д а й д еб ди:
— Эй, менинг бир т ур ишга н у к а л а р и м , эн ди г и йул
с а ф а р и м и з з^ар ки мнин г у зиг а борлиц б у л а д и г а н г а ух-
ш а б цолди. Д а р у ч а л а м и з з^ам бирга к е т м а с д а н уч томон-
г а ц а р а б кетсаг-у, м а ^ с а д и м и з бир б улиб, ц уш ни а х т а ­
р иб топсак. К уш н и т опиб шу ер да у ч р а ш с а к . Б у r a n у р-
т а н ч а а к а КУш а ли б и л а н к е н ж а у к а Э ш в о й г а з^ам м а ъ -
^ у л тушибди- Ш у н д а й цилиб, а к а - у к а л а р я к к а - я к к а з$ол-
д а й у л г а ч ицм о^ чи б ^ л иб , унг т ом он га ц а р а ш с а , « Б о р с а
167

www.ziyouz.com kurubxonasi
к е л а р » д ег а н ёэувг а к у з л а р и тушибди. К а т т а а к а Тур-
д и ал и, мен ш у й ^ л д а н к е т а м а н , д еб ди- да , й ^ л г а т у ши б ди ,
И к к и а к а - у к а ч ап т ом он га ^ а р а ш с а , « Б о р а д и - ю ,
ца йти ш гумон» д е г а ц ё эу в га к е л а р и т уши б ди . Уртан-
ча а к а К у ша л и , бор-ё, т а в а к к а л , деб йу л га чицибди.
К е н ж а ^рил Э шв ой о р ^ а т ом о нг а ц а р а г а н э к а н , «Бор*
са к ел ма с» д е г а н ёзувни к ^ ри б д и , У; « П е ш а н а м г а ё зил -
гани шу эк а н- да , б ош о мо н б у лс а — ^ а й т а р м а н , ажа>
л им етган б у л са •— у л а р м а н » , д еб ди- да , « Б о р с а к ел м а с »
га ^ а р а б ж у д а б кетибди, К е н ж а б о т и р н и й у л д а к е т и ш д а
^ у я й ли к - да , ик ки о р и з г апни а к а л а р и д а н эшитинг,
Т у р д и а л и б ил а н К у ш а л и ю р ав е ри б ди , ю р а в е р и б д и ,
т о р да н- т оэ д а б ор да н- б оэ д а, ч у лд ан- ч^л га , с ойд ан -с о йг а
у т ав ер и бд и . Д м м о т и л л а цанст, т еми р т ирнок, д у р
k j /зли ^ у ш н и . ' ^ о л и ш а о л м а бд и . Ул ар ни от да , й у л д а
юришда цу я йл и к- д а, г апни Кенжавойдан эшитайлик,
К е н ж а в о й ^ а м йул юриб, йул юр с а ^ а м мул юриб,
бир ч а н г а лз о рн и нг у с т и да н чициб цолибди, Ч а к а л а к з о р
ш у н ч а л и к к а т т а э миш ки, чети к у р и нм а см иш . К а ё цца
ц а р а с а н г т и к а н а к з о р э миш. К е н ж а в о й йулини йу^отиб,
нима ^ и л а ри пи б и л м а й роса боши к,отибди. Би р каттарон;
д а р а х т н и н г т аг иг а у л т и ри б у йл а йв е ри б ди . В а к т Tvmra
б о р гя и да куп о л с с д ««"1 ¡ у ^ д и ри б ди . И с си ц д а н сел булиб
К с пж а в о й н и уйцу босибди. Би р пайт оти к ншн аб юбо-
рибди. К е н ж я к о й ) *е;ссрга 1ш ш н а ы а й д н , оырор г а п ­
ни сезгаики, к и шн а га н , деб ён- ат ро фг а к а р а г я н акян
iiTynir™./..;;;; c;;uAj >ша р з ш а к д а и к е л а д и г а н бир кук
бури упга ц а р а б т у р га н эмиш. К у з л а р и ё на р м н ш , егзи-
ни очда, ичидаги т и ш л а р п уткир п ичо кда й я л т н р а р м и ш .
Б и р пайт бури б о л а г а ^ а р а б ке ла б о ш л а бд и . З ш в о й
ж у д а ^ а м цурк,иб: « З н д и умрим там-ом. Ш у е р да а ж а -
л им етган экан. Б у р и бир с а к р ай д и- д а, мени ч а и г а л и г а
олиб, б и р па с д а т и л к а - п о р а цилиб т а м л а й д и . Кейин еб,
с у я к л а р и м н и пу рк а йд и . К оч ай д ес а м ц оч о л м а й м а н , отим
^ а м йироцда. Ха йр ота, ха йр она, х а йр а к а л а р и м ! » д е я
ичида пичирлаб, ^ у р в д а н и д а н йнилаб юб орибди. Б у р и
б у л са ёниб т у р г а н к у з л а р и н и у нд а н у з м а й , т и ш л а р и н и
р иж и р л а тг а н и ч а , б и р м а - б и р босиб унга яцинлашаве-
рпбди. Эшвой ^ оч иш ни ха м у й ла б ди , а м м о б ури бир с ак-
р а б унга етиб о лиш ини сезиб бу н и я т и д а н цайтибди.
« ё ду ц цилс аммик ин ?! Б у ^ а м б улмас. Т и л и мн и ширин
1^илай-чи? Ш и р ин т ил ц ан д е ди ра ди , д е г ан r a n бор-ку»,
Э ш во й ш у н д а й д е я б у р иг а ц а р а б , к у з л а р и н и п и р п и р а т и б ,
з у р а к и к у л и м с и р а б т у р ав ер и бд и .
Б у ри б о л а г а я кин к е ли б ди -д а, унга ц а ра б :

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Эй, бола, ку р и ма ! Н и м а г а ц у р ц а с а н ? — б у р ин и нг
г а п и д а н Эшв ой нин г ори ке ли б уз ини т ут иб олиб-
ди.
— А с с а л о м у - а л а й к у м , б у рив ой ака! Э, н и м а д а н
' з^ам цу рц ама н, с и з д а нм и? С и зг а у х ш а г а н ж о н з о д л а р н и
к у р а в е р и б у.узларим п и ш и б кетган, о л и ш а в е р и б , буриз-
л а й в е р и б ц у л л а р и м т о л м а г а н . ' Сиз ни ма б упс из ки, сиз-
д а н ц у р^ с а м, — д ебди. Ш у н д а бури:
— Н ег а б у л м а с а цулларинг цалтйраб, кузларинг
о л а - к у л а .булиб, безгак т у тг а н одамдай талвасага
т у шя п с а н, шу ц у р ^ м а г а н и н г м и ? — д е бд и бури.
— Топдингиз. Б е з г а к к а с а л и м бор. Ш у ж о й д а т ут иб
цолиб, цуйиб юб ор гу нч а ку т иб у т и р и б м а н , — д е бд и кен-
ж а ботир.
. — Ха, м айл и б и р - б и р и м и з б и л а н т о р т и ш и б ;ултир-
ма йл и к . Б о ш ц а г а п г а у т а й л и к . Б у н д а й нотинч в а ц т д а
о д а м с и з чулу б иё бо н га н ег а ке либ х о л д и н г ? — с у р а б д и
бури. Ш у н д а к е н ж а в о й б у р иг а ж а в о б бериб, бор гап-
л а р н и айтиб берибди.
— А к а л а р и н г ^ а н и? Б у а т р о ф д а куринишмайди-
к у ? — с ур а бд и бури.
— У ла р ни н г бири « Б о р с а к ел а р » г а , у р т а н ч а с и «Бор*
са к ай т и ш и г умон»г а ц а р а б кетишг ан. Ме н б у л с а м , к у -
риб турибсиз — « Б о р с а к е л м а с » н и т а н л а д и м , — д еб ж а ­
воб берибди бола. Б у р и ; «Энди н им а цилмоь^чисан?»
д е г а н экан, бола: « Уш а цушни т о п иш и м к е р а к . О т а м
б уюр г ан . Айтганини ^ илиб, уни у ш л а б к е л м а с а м , отам-
х а ф а булиб огриниб цо ла д и. « Ота рози — х у до рози»
д ег а н r a n бор-ку!» д еб ди.
Ш у н д а бури:
— Ундай булса, м а йл и . К ^ р и н и ш д а н я х ш и о д а м г а
у х ш а й с а н . Ме ни к ур и б о ц орзйнг с а л ом га очилди.
« Б о с а л о м н и б ури о л м а с» , д ег ан r a n бор. Н о н и н г
б о р м и ? — деб с у р а б д и . Кенжавой к;уйнидаги бит та
нонини кулига о л иб ди -да , тенг ик ки га б у л и б я р м и н и
б ур иг а берибди. Б у р и в о й нонни м а з а ц или б е бд и. У нон-
ни еб булиб. Э ш в о й г а ^ а р а б ш у н д ай д еб ди:
— Ме н нон с у р а г а и д а , и к к и л а н м а й е миш инг мин г
я р м и н и бердинг. « Й у л д у ст — кел дуст, нон д уст —
бол дуст», деган м а ш о й и х л а р . Сенинг н он инг ни еб,
бол ду с тг а а й л а н д и м . Ме н сенга т и л л а 1<;анотли, т еми р
т и р н о ^ л и , ёцут ку з ли к у ш н и топиб о л и ш нн г учун ё р д а м
б е р а м а н . Мен у к,ушнинг ц а е р д а яшашипп биламан.
Сен а й т а д и г а п г а п л а р и м г а рози б у лс а н г бас.

168

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Мен ^ а м м а г ап ин г из г а розиман. Н и м а ^ил д ес а н-
гиз — ^ и л а м а н , Б у р и в о й а к а , — д ебди к е н ж а в о й я н а д а
шир ин т и л л и к б ил ан. Ш у н д а бури:
— Сен менинг у с т и мг а минасан. От инг га а йт иб , б и з
б и л а н из ма -из юр иши ни т а й и н ла й са н . М е ни м иниб ке та -
ёт га нинг да куз инг ни юмиб, ^е ча м оч ма йс ан. Уз им, оч,
д е г а н д а о ч ас а н, — д ебди. К е н ж а в о й ро зи б улиб, отига
и зма -и з боришини т а й и н л а б , бурининг устига мин ибд и.
Б у ри ш а м о л д а й т е з л и к д а югуриб кетибди. Ох ир и бир
сайрой к а б и р г а е т г а н д а к е н ж а т о й г а ц а р а б :
— Кузингни оч!— дебди. К е н ж а т о й кузини очса.
Б у р и во й уни бир т у л ц и н л а н и б о ^ а ё т г а н с е ршо вц ин д а р е
i^hpfofh б у й л а б о л иб к е т а ё тг а н экан. Чо р а т р о ф с а й ­
рой ка би р эмиш. Б у р и б о л а г а : «Кузингни те з юм!»
д ебди. К е н ж а т о й к уз ини юмибди. Б у р и я н а йул юриб-
ди, й^л юрса ^ а м м у л юрибди. Ох ир и бир б а л а н ч цилиб
у юл г ан т у пр о ^ я ци н иг а к ел и б тух та бди. Кейин Б у р и в о й
к е н ж а т о й г а ^ а р а б ш у н д а й дебди:
— Мё н м а н а в и б а л а н д т е па нин г о лд и га сени бе-
ко рг а олиб к е л г а ни м йуц. Б у т е па нин г т а г и д а « а т т а к о н
\'й бор. Ш у у йда у з а нг и с и т и л л а д а н бир 0 т бор.
У отни бир хотин к и ши — я л м о р м з б о^ иб т а р б и я л а й д и .
Мри шу тупрок:;;; уНпб т а ш л а й в е р а м а н , сен Оулсанг
мен уйг ан т упрокни олиб т а ш л а б , уйнинг томини оча-
с ан- ля отнинг агяс'Н!!' улд::р:;б, от;;;; i ^ j í i u киршаеан.
Ш у н д а ишим из у н ги д ан к е л а д и , — дебди. Ш у н д а й к;и-
" ” б 5jT'p;i ту п ри гн и ¿мде ра бдн. К е н ж а в о й б у л са Б у р и в о й
у йг а н т упрокни с е р шо в ^и н д а р ё г а т а ш л а й в е р и б д и . Б и р
яа цт тепа т упрокни олиб. ярим ншни т а м о м л а ш г а н д а , о т­
нинг к и ш н аг ан овози э ш нт и ли б д и . Б у р и в ой б и л а н к е н ж а ­
вой х у р с ан д б у л и б кет ишиб ди . У л а р т упр окн и я н а к?р.-
л а ш и б - к а в л а ш и б , т о мни б у т ун л а й т у п р о ^ д а н т о з а л а ш и б -
ди. Ш у па йт я н а от к и ш н а б юб орибди. О т нин г эг аси б у л ­
га н бир хотин к и ши чи^иб, отнинг ё л л з р и н и с ила б-с и-
л а б:
— Эй, ж о н и в о р , т у лп ор им ! Н е г а к и ш н а я п с а н , ^еч
ч и ш н а м а с эд ин г- к у? — д е б отнинг о ё г иг а сочини б о рла б
у х л а б колибди. Ш у н д а Бури во й:
— Хей, к е н ж а в о й . а н а э ч д и и ш им и з у н г ид а н келди.
Хозир от б изники б у л ад и . Т о м ни н г бир д о н а х од ас ини
оуруриб олиб о т э г а с ин и нг у с тиг а т а ш л а й м и з . Отнинг
эг аси ё у ла ди , ё ч у л о ^ б у ли б ц о л а д и , — дебди.
Б у р и в о й бир т о мо н и д а н , к е н ж а в о й иккинчи томо-
н и д а н томнинг к а т т а к о н х о д ас и ни у ш л а б , к у т ^ р и б ке-
л и б „ о т н и сочи б и л а н б б г л а б ' ё т г а н а ёл ни н г ус тиг а т а ш -
17U

www.ziyouz.com kurubxonasi
л абди. Ofhp х од ан н нг з а р б и д а н о т ии н г эгаси ринг деёл-
май улиб к ол и бд и . К е н ж а в о й б и л а н Б у р и в о н б у н да н
ж у д а * а м х у р с а н д б у ли ши бд н. Кейин. Б у р п в о й к е н ж а -
тойга ш у н д а й д ебди:
— Я л м о г и з у л дн , у нд ан к у т у л д и к . Э н д и сен пастга
тушиб, отнинг oëFumi эг а син инг с о чи да н б^'шатмб, ун-
га мин ас а н, с унг ку л ог ин и б у р а й с а н . Б у от о см он у фа-
л а к к а rçapa 6 па рв о з 1\ нл ад и. У куз и л г а м а с ^ о л а т д а '
учиб б о риб м а н з и л г а т у ша д и. У е р д а к а г т а к о н , иста-
г а н в а ц т и н г д а х о х л а г а н м ев а ю г у л л а р г а бой г У з а л ó o f -
ни к у ра с ан . К а н а л а 'ме ва ни к у н г л и н г т и л а с а , е я в е р а -
сам. От инг ни б о гд а н с а л н а р и р о ^ д а г и п а н а ж о й г а ут-
га ку яс ан, У з и н г аста б ов да к и р а с а н . B o fh hht у р т а с и д а
м у з д ай с у в л а р б ил а н т улг а н к у м - к у к бир ^о в уз бор.
^ о в у з н и н г а т р о ф и гулзор, г у л л а р н и н г о р а с и д а те нг сиз
г у з а л бир циз бор. Яна бир о л м а х о н бор. Г у л л а р о р а с и ­
д а у ш а сен а х т а р и б юр га н т и л л а ^ а н о т л и , т еми р тир-
но^ли, ё ^у т к у з л и цуш ^ а м бор. У бот- бо т с а й р а б т у ра -
ди. К,ушни, о л м а х о н н и у ш л а б о л н б ^ уй нин гга солгин.
К и зн и е т а к л а б ол. А м мо ж у д а э. \ т иё т лик б и л а н иш тут.
— К у ш н и , о л м а х о нн и к.андай цуйпимга соламану
^и зни ^ а н д а й е т а к л а б к е л а в е р а м а н ? Буни ш у н д а й осон
б а ж а р и ш м ум ки н э к а н м и ? — деб с у р а б д и б о л а . — Б^ла-
д и г а н гапни айт. Сен ё р д ам б е р и ш и н г ке ра к.
Ш у н д а Б у ри в ой :
— Б у ё г и у з ин г га богл и^. Б у н и н г о сонлиг и шу мда -
ки, к у ш с а й р а г а н д а унинг о во зиг а к^из б и л а н о л м а х о н
м а ^ л и ё .булиб ^ ол ад и. ^ е ч н а р с а н и с е з ма йд и . Асосий-
си, rçyiu сенинг ^уйнингга кириб >^ам с а й р а ш д а н т ухта-
майди. А н а шу нд а о лм ах о н б и л а н киз ,\ам сенга эрг а-
ш ад и. Уни д а р р о в цуйнингга сол иб , цизни е т а к л а б ке-
л а в е р а с а н . А м м о ^изни р у мо ли т у ш и б цолс а, о л ма ги н .
У p ÿ м o л ^ и з н и н г узиЛан jçaM ч ир о йл и. Р у м о л д а с и р бор,
у н д а н хушбу й ^ и д т а р а л и б т у р ад и. Е р г а т у ш г а н р умол-
ни к у т а р и б о л са нг , а на шу х у шбу й х иД т а р а л и б , 6 o f 6 o h
yfiFOHHö к ет ади . Сени куриб т у т а д и - д а , б о г л а б о ла ди ,
ма^садингга эришолмайсан. Хнж олат булиб коласан.
Ме н б у л с а м , бу и ш л ар ни б а ж а р г у н и н г ч а сени шу е рда
ку т иб т у р а м а н . Узингнинг отингни ^ о з ир ч а^ и рп б , уйин-
г а жу^натиб ю бо р, — дебди.
К е н ж а в о й бир овоз ц илг а н э к а н , оти етиб келибди,
уни: «Эй, ж он и во р , йулдошим, oFHp й у л д а к у л д о ш и м ,
эн ди сенга ж а в о б , уйга к ет а в е р . Менинг саломимни
ю б о р г а н к и ш и л а р и м г а е тка з. Cof-omoh б у л с а к , кури-
ш а р м и з » , д еб отининг юз -ку зин и силаб-сийпалабди,
171

www.ziyouz.com kurubxonasi
д у м - ё л ин и ц а ш л а б д и . Б у н и с езиб оти куз иг а и к к и том-
чи ё ш олибди, кейин бир к и ш н а б ер те пин ибд и- д а, изи-
га rçapa 6 Уедай учиб кетибди. v'
К е н ж а в о й уйнинг ичиг а кириб, отни х от инн инг соч-
л а р и д а н б уша тиб ди . О т о лди ниг а . й у л а т м а б д и . Кейин
буйни ни х а м цилибди. К е н ж а в о й унинг у с т иг а миниб,
унг цу ло г ин и б урабди. От к и ш и а г а н и ч а о смону ф а л а к -
к а к у т а р и л и б учиб кетибди. О т ш у нд ай ^ о л а т д а ж у д а
^ а м куп учнбди. Б у л у т л а р ^ а м ^ а й р а т д а н к у з ё ш и ту-
ки ши б ди . Кун б ил а н Ой ха м б ол ан и нг о р ц а с и д а н ца-
р а б ^ о л и ш и б д и . Ос мо ну ф а л а к д а учнб-учиб бир жо й -
г а б о р г а н д а к е н ж а в о й отнинг им о- ишо р ас и б и л а н чап
цулорини б ур аб ди. От ерг а т ушибди. О т т у ш г а н ер бе-
поен с а х р о экан. С а х ро ни н г у рт а с н да , уша Бурнвой
а й т г а н д а й , бир 6of бор эк аи. К е н ж а в о й миниб ке л га н
отини с а л к у з д а н н а р и р о к д а я ши риб , бир д а р а х т г а бог-
л а б ^ й и б д и . К е н ж а т о й а с та б огнпнг ич ид аги >;овуз
о л д и г а борибди. К а Р а с а . худ ди Б у р й в ой а йт г ан ид а й,
а т р о ф д а ч а м а н - ч а м а н б у ли б р а н г - б а р а н г г у л л а р очи-
л и б ё тган эмиш. ^ а л и г и т и л л а ^ анотли, т емир тирно:^-
ли, ё ^ у т кÿзлм цуш б и ра м м а е т б улиб с а й р а ё т г а п
э миш. О л м а х о н унга к у л о ц тутг анича , бир ж о й д а к а ­
р а xf. б у ли б цолнбди. К из ^ ам ж о й и д а ^от иб т ур га я -
миш.. Би р к о ш ик гув б и л а н юте а булармыш. К е н ж а т о й
о л д и г а я ^ и н л а ш г а н и н и rçyui с е з м а й цолнбди. Б и р паи
уни у ш л а б rçÿinirira солибди. К е н ж а т о й н и н г цуй иид а
^ а м rçyui с а й р а ш н и т у х т а т м а б д и . О л м а х о н .\ам, цпз
^ а м б о л а н и н г ке тид ан ке та ве р иш иб ди . Б и р п а й т б ола
о л ма х о н н и rçÿftHHra солиб, цизни е т а к л а б олибди. К из_
нинг цУлидан е т а к л а б ч и^ аё т са , р у мо л и т у ш и б ^олиб-
ди. Б о л а Б у р и в о й н и н г а й т г а н л а р и н и э с и д а н ч ица риб,
рУмолни о л а м а н , д еб цу л ин и у за тиб ди. Б и р п а й т ^ ам -
ма ё ^н и р о х а т б а х ш ^и д босиб кетибди. Э н д и . о л а м а п деб
т у р са богбон чициб цолиб, к е н ж а т о й н и у ш л а б олиб:
— Су ро цс и з нега келдинг, б у л а р и и rçaërçrça о либ
ке т япс ан? Н и м а г а к е р а к булд и б у л а р ? — д е я е уроц ци-
л а б о ш л аб ди . Ш у н д а • к е н ж а т о й богбонг а ц а ра б :
М а н а бу к а н о т л а р и т и л л а д а н , т и р н о к л а р и темир-
д ан, к у з л а р и ё ц у т да н ц ушин ги з х а р йилн б из нинг бс-
п ш и з д а г и б е х и д а е т н л а д и г а н т и л л а м е ва сини ппшай-
г.кшай д е г а н д а сб кочади. М е н унинг м а н а бу патини
у риб т у ш и р г а н м а н . Ш у н и н г учун мен цушни тутнб кет-
япмая, — деб п ат ин и ку ре а ти б ди , К е н ж а т о й н и н г г апиии
э шпт . 'г и богбон у нг а к а р а б - ш у н д а й дебди;-
—■ ovüMnca бйр ш а р т и м бор. Ш у ш а р т и м н и б а ж а р -

www.ziyouz.com kurubxonasi
санг, цуш хам, о л м а х о н ^ ам , ^изим Ч а м а н о й ^ а м се-
нинг ихтиёрингга у та ди. Ш а р т и м шуки, м а н а шу с а^ ро -
нинг кун чи^иш т о м о н д а г и ч е г а р ас ид а ж у д а ^ а м серсув
у ж а р д а р е бор. У д а р ё н и н г циррогида б а л а н д дунг-те-
п а л и к бор. Д у н г л и к н и н г т а г и д а бир уй бор. У у й д а
бир узангиси т и л л а д а н , к и ш а н л а р и д у р д а н бир от бор.
У отни бир я л м о р и з хотин к и ши п ой л а й д и . У ш а отни
ц а н д а й йул б и л а н б у лс а я е м о либ к е л и б берсанг, ци-
зим Ч а м а н о й ^ ам , о л м а х о н ^а м, ^ а н о т л а р и тилладан,
т ир но ц ла р и т е м и р д а н , к у з л а р и ё ^ у т д а н ^ уш х а м сепики
б у ла колсин!
К е йин цушни ^ ам , цизни ^ ам , о л м а х о н н и ^а м о л иб
цолиб, к е н ж а в о й н и н г цуруц узини ж у н а т и б юборибди.
К е н ж а т о й бури а й т г а н д а й х и ж о л а т бу либ, бордан чи-
циб, б ог ла б к у й га н отининг ол ди га к ел с а , бу рив ой ^ а м
шу е р да экан. « Н и м а гаи?» д е б с у р а б д и у. К е н ж а в о й
о тининг бошини с ил а б. -б о ши ни х а м ц и ли б ^ а м м а б у л г а н
в о^е ан и о ^ и з м а й - т о м и з м а й айтиб б ер иб ди. Ш у н д а Б у :
р ивойнинг ж а ^ л и ч и^иб кетиб:
— Э.\, нод'оы, а й т м а д и м м и циз нинг р у мо л и т у ш и б
цолс а олмагин, деб. Бо г б он сени т ут иб о л а ди , х иж о-
л а т д а ^ о л а с а н д е м о в м и д и м - а ? — К е й и н : — Ха, м а йл и бип
и л о ж и ни ^ и л а р м и з , — дебди. Б ур и в о й ш у н д а й д е б бир
четро^ жой г а б ориб у й л а н и б у т ир а в е р и б д и . «Эх. ат-
та нг -а тт анг », д еб к е н ж а в о й ^ а м н и м а цнлн ши ни бил-
м ай боши 1^стиб т у р а ве ри б ди . Бир п а й т бури: «Тепа-
лик!», «Топдим!» д еб ц ол иб д и. — Г а п и м н и цулогинггп
ц ур ро шин да й цуйиб ол. Энди уза нг ис и т и л л о д а и , юган-
л а р и к у м у ш д а н отинг х озирча ш у н д ай б о г л о ц л и к тура-
версин. Уни ч о лг а б е р м а г а н и м и з м а ъ ц у л . Мен ^озир
бир ю м а л а б худ ди шу отинг с ин га р и от б у л а м а н . Менм
миниб борбоннинг олдига- б о щ а ки р ас ан . Бо рб он отни
о либ к е л г а н и н г г а х у р с а н д булиб, сеига цушни, о л м а ­
хонни, цизини б ер а ди. Сен у л а р н и о либ шу ерга кела-
са н- да , т е з да отинпга миниб, ^ ш а д а р ё ^ и рр ог ид аг п
й ул г а б с р и б т у ра са н . Мен борбоннинг ^ у л и д а бир-
пас булиб, я н а бурига, я ъ н и ас л х,олпмга а й л а ни б ,
о р ц а н г д а н етиб б о р а м а н , — дебди. Б у р и в о й уз г а п л а -
рини айтиб булиб, к е н ж а в ой н ин г о т и д ан ^ а м чирой-
л и — узангиси т и л л о д а н , ю г а н л а р и к у м у ш отга а йл а-
нибдп. К е н ж а г о й уни миниб, б о 1у \ а етиб б о ри бд и -д а ,
и ч ка р и га кириб, богбонг а р у б а ру б у ли б ди . Б о г б о н су-
ю н г ан ид а н 1^изи Чаманойни, олмахонни, ^анотлари
т и л л о д а н , кузлари, ёцутдан, т и р н о ^ л а р и темирдан
Кушни совра цилиб бериб, отни ол иб цо либди. К е н ж а -

1 7 3

www.ziyouz.com kurubxonasi
вой о л м а х о н б и л а н ^ у ш н и цуйнига солиб, ци зни етак-
л а б , борбон б и л а н х а й р л а ш и б , бордан чициб ке тибди.
О т ин и нг о лд и га келиб, кизни отига мин дир иб, узи
^ а м о тиг а миниб, к уш б и л а н о л ма хо нни цуйнига солиб,
д а р ё б уйид аг и йул ^ а й д а с а н , деб ж у н а б ке тибди. Эн-
д иг и г апни Б у р и в о й д а н эшитинг.
Б у р и в о й богбоннинг ^ у л и д а бир оз б о р л о ^ л и к ту-
р иб ди -да , кейин бир а м а л л а б в а ^ ш и й ^ а й в он -б у ри га
а йл а н и б д и . Б у р и н и к ур и б борбон а ц л д а н озиб, эс-^у-
шини йу ^о ти б куйибди. Б у р и в ой б у лс а в а к т ни рани-
м а т б ил иб бордан чициб, к очиб к о л и бди. К е н ж а в о й -
нинг о л д и га бориб к о л г а нини узи .\ам с ез м ай цол иб ди.
Б у р и н и к ур га н к е н ж а в о й у з и д а йу к х у р с а н д б^-
л иб ке тибди, К е йи н Б у р и в о й к е н ж а в о й г а к а р а б :
•— Эй, о д а м з о т н и н г боласи, менинг й ^ л и м д а г и ту-
т р н г а н д^с тим. Э н д и м е н д а н н им а т и л а г и н г бор? Ме н
с | н и н г о рз уйи нг г а етишиб, а х т а р а ё т г а н ку шин гни топиб
о д щ и и н г г а ё р д а м бериб, к у л и м д а н ке л га н ишни б а ж а р -
д и й , Я н а ц а н д а й х и з м а т и н г бор? Й у цс а ме нг а ж а в о б
берсанг, уз й ^ л и м г а кетсам. Ка чо н ки б оши нг га бирор
орир кун тушса: « ё Илё с, ё Хизир!» деб а йтсанг, ол-
д и нг д а ^оз ир булиб, м уш ку л инг н и осон ц и ла м а н . Ке-
т и ш о л ди д а и с енда н бир н а п с з ч и г м о а . да,
у ш а > р м о*‘Даги к а т т а д а р а х т о л д и д а м к к а л а м и з учра-
шиб, мен очи^нб ту рга н п а й тд а бепгагт -япимто чо::::;;.
г г р о з : ; : . ; п с а и ? — д е б д и . с>швой:
•— Азиз дустим, бепгян нпииигл ;,„„и м а р т а
розимаи! Ь и з д у сг л а ш и б , 1^алин огайни б у ли б к о л Дик.
Мен к н л га п я х ши лиг инг ни хеч 1^ачон, у л с а м ^ а м унут-
м а йм а н. Шу ни ^ечам эс инг да н ч и ^ а р м а ! — дебди.
Ш у н д а н сунг Б у р и б ил а н к;УЧ0 К1л а ш нб х а й р л а ш и б д и .
«Хуп, хайр, а з и з огам!» д е я бури ^унг- ^унг й и г л а б куз-
д а н ройиб б улибди. К е н ж а в о й ^ а м д ус т и да н а ж р а б ^ол-
г а ниг а з^унг-^унг й и гл а б к ел а ве р и б д и . Кейин к изни от-
г а миндир иб, узи ^ а м миниб, уз юртн то мо н йу л га ту-
шибди. й у л юрибди, йул ю р с а ^ а м мул юрибди. Кун-
л а р д а н бир куни бир б о з о р л и к ш а ^ а р г а етиб келибди.
Отини бир т о л га б о гл а бд и . Ч а м а н д а й г и л а м л а р билан
б е з а т и л г а н с у р и г а улти риб , бир с омс а ё па ё т г а н сомса-
п а з г а с омс а б уюр иб ди. С о м с а п а з бир б о л а д а н унинг
о л д и га со мс а ю б о р т ир иб д и- д а, б о л а г а : « К а л л а н г н и тут-
ри тут, а ^м о^ ! Я н а бит -митинг т у ши б ш а р м а н д а бул-
м айл ик », дебди. Б о л а й и р т и к - я м о ^ и ш т о н л а р и н и яши-
рдб, с оч и мд ан б и т а м т у ш и б ц о лм а си н , д е я б о ш и ни бир
ё нГкилиб, з у р г а с ом с ан и о л и б к ел иб ди. К е н ж а в о й кир-

www.ziyouz.com kurubxonasi
www.ziyouz.com kurubxonasi
чир, йи рга мч ик , о ё ^ я л а н г , я л а н г б о ш б о л а г э к;араган
э к ан , ичидан бир н а р с а шув этиб у зи ли б к е т г а н д а й бу-
лйбди-. Б о л а ке тмо ^ч и б ^ л г а н экан, К е н ж а в о й :
— Б и р п а с ^ лт ир и нг , ме нг а т а н и ш д а й к ур иня пс из .
Сизни д а е р д а д и р к уо г а н д а й м а н . ^ К и м с и з , ^ а е р д а н -
с и з ? — д еб с у р а .6 ^ олибди. О л ди н и г а б о л а кимл иг мни
а й т м а б д и , кейиц б о ш и д а н к еч и рг а н л а р и н и с у з л а б бе-
р и б д и : — Би з о т а - о н а д а н уч угил эдик. У й и м и з д а бир
бе^и булиб, у ^ а р йили б и т т а д а н олтин бехи ^ и л а р эдн.
Б е ^ и п и ш а й - п и ш а й д е г а н д а т у н д а йуЦолиб ц о л а р эдч.
О т а м п ой л а ш н и буюрди, мен тунда п ой ла б у х л а б цол-
дим. Н а в б а т у к а м г а келди, у ^ а м т у н да у х л а б цолиб
о лтин бе^ини ^ у л д а н б е р д и р и б юборди. К е н ж а у к а м
п о й л а б олтин ^анот, т емир тирно^, ё ^у т к уз л и цушпи
отиб, бит та патнни ур иб туши рди . Уни' и з л а б йу л га чи^-
дик. Би р ж о й г а ке либ уч йулни б о ш и д а н ч и^ иб ^ол дик .
М е н улиб ке т иш ни ис т ам а й, « Б о р с а к е л а р » йу л га 1^ ара б
ке тдим. й у л д а ичи [^оралигим, оч о фа т ли г и м бошимга
етди. Бир ц а л а н д а р н и н г о м о н а т н г а хиё нат ^ и л г а н эдим,
, бир д уо б и л а н я рим о д а м - я р и м итга а й л а н г а н ж о н з о д
ц или б вджди. К ун д у з х и з м а т ^ илдим. Ке ча сп пт булиб
| $ р и ^ л а д и м . О хи ри бир и л о ж и н и топиб, кочнб ^ут ил дим.
И т л а р подшоси, о д ам с ан , деб уз а т р о ф п г а й у л а т ма п-
ди. О д а м бу либ о д а м м а с , ит б улиб итмас холла лун.-чч
к е з д и м Т о зз жазоГшмни топиб, у ни нг оёгига ш щ и л и б ,
б д а м г а а й л а н т и р , деб т а в б а - т а з а о р у к ' п д и м . Худода иы к,
к;алаидарнинг р а ^ ми келибми, яна бпр дуо бил'аи о дам-
г а а йл а н т и р и б : « К у з и м д а н йу^ол!» деб ^ а и д а б юборди.
К у р и г а н д а р а х т о ст ида с а р а ци л н шц м б и л а н т у н л а р и
бир оз у либ ч и ^и ш и м н и хисобга о л м а г а н д а о д с м м а н , —
д ебди. К е н ж а в о й н и н г а к а с п г а р а ^ м н келнб, у знни тани-
т ибди. Т у р д и а л и укаспнп таниб , йиклаб-си^таб- у зини
унга т а ш л а б д и . А к а - у к а т опишиб, бир- бирп б и л а н г^ай-
т а д а н ку рн ши б ди . Э шв ои а ка с п н и у ш а е р д а г и б о зо рг а
о либ бориб, янги к и н н м л а р х а р и д к и ли б я с а н т и р и б д и .
К ор ни ни тупгазпС), х а м м о м г а о либ т ушнб, ю в и б - т а р а б
а сл >;слига келтир иб дн. А к а с и г а ^ а м б а ^ у в в а т от
олиб берибдн. С о м с а п а з г а а ка с ин и сотиб о лг а н пулини
т ^ л а б , уни о зод цилиб, 1^из б и л а н узи отга мипиб, цуш
б и л а н о л м а х о п н и цуйниг а солиб, а ка с и н и ё ни га олиб,
йулга р а в о на б улибди. У л а р бир к еч аю б и р к у н д у з
йул ю р й ш г а н д а н сунг бир т и к а н з о р д а л а д а н утишиб,
я на бир б о з о р л и к ш а ^ а р у с т и д а н чи^иб к;олишибди. Б о ­
з о р г а киришиб , о т л а р и н и б о г л а б ^уйиб, у з л а р и соя-сал-

¡176

www.ziyouz.com kurubxonasi
цин сурига бориб у т ир иш иб ди . К е н ж а в о й о щ ^ и л и б со
таётган ошпазга ^араб:
— О л д и н г и з д а г и у т к а л а р й и г и т д а н б и зг а ош бер иб
юб ор инг ,— дебди. О ш п а з о л д и да г и ки р- чи р, ю в и ш щ с и з
б о л а ку зиг а и с ы щ ку ри н га н э к а н - да . Ш у н д а о ш па з :
— Ху, а к а л а р ! Б у а ^ мо ^ ни н г ^ у л л а р и кир, ор зи ма-
гар, узн ифл ос гулод. О ш ни узим о л и б б о р а м а и , — дебди.
Шунда Кенжавой:
— Й у^, б и з г а " у ш а йигитнинг узи о л и б келсин, кир-
чир б у л с а я м м а й л и , — д еб сузида т у р и б о л иб ди . И и ги т
уз а ^ в ол и г а у я ли б , о шни а к а л а р и о л д и г а о л иб бор иб
цуйибди. К е н ж а в о й :
— Ш у ерга улти ринг . Кимсиз, бу е р г а к а е р д а н ке-
л иб ц ол г а н с и з ? — д е б с ур аб цолибди. Б о л а у л ти риб ди .
Хеч ^ уй и ш м а г а ч , уз б о ши д аи кечиргап-нетгаыларшш
а йтиб бернбди. У ^ а м ка тт а а к а с и а й т г а н г а п л а р н и т ак-
р о р л а б , ш у н д ай д ебди:
— Ме н йул юриб, йул юр с ам ^ а м м у л ю р и б куп во-
ц е а л а р н и б о ш д а н кечирдим. Х а с а ДгУЙлигим с а б а б б уд- -
дими, б о ши м г а куп ц и й ин ч ил и кл а р т у ш д и. Б и р киши
ёмон н и я т л а р и м н и а н г л а б, т оза ж а з о л а д и . М ени дуо
билан эш акка айлантириб т о з а я м и ш л а т д и , куч-^ув-
в а т и м пи суриб олди. Бир’ ил о жи ни ц и л и б ^о ч иб кет-
дим. Кении у ша ки ши мени яна ас л ^ о л и м г а ке лт и р иб
т у р т томо нин г ц и бл а , д еб ^ а й д а б ю б о р д и . Ю р и б - ю р и б
шу е рга келиб, о ш п а з г а у т к а л а р б у л и б о л д и м . Ак а- у ка -
л а р и м н п н г ах,воли иима кечдийкии, — д е б к у з и г а ж и а д а
ёш олибди. Ка тта ' а к а с и б и л а н к е н ж а у к а с и у зини тани-
тиб, б и р - б и р л а р и б и л а н куришиб, с у р а ш и б , т о з а я м ху р- ,
с а н д б ули ши бд и. Кейин кенжавой уртанча а ка син и
ёнига олиб, б о зо р г а бориб, к и й и м - к е ч а к л а р о л и б бериб-
ди, корнини о б да н т упг аз иб ; ^ а м м о м г а о л и б т у ши б
юв инт ир иб - ки й ин т ир пб дн . У ч а л а а к а - у к а б и л а н к;из,
о л ма х о п, цан оти тмлл а, т и р н о к л а р и т еми р ";ушни о либ
ш о ду х у р р а м б у ли б йулга т ушибди. У л а р йул юришиб,
йул юрса .%ам мул юрпшибдн. Ш у к е т и ш л а р и д а ж у д а я м
у з о к й у л л а р н н б осиб утишнбди. О х и р и ч е к к а л а р и к у -
р и н м а й д и г а н у р м о н г а борпшса, э г ас и пуц Г ..) к у л б а
т у р г а н эм пш. У ч а л а а к а - у к а л а р о т л а р и н и б о гл а б, олди-
л а р и г а х а ш а к солиб, уйга кирнб у л т и р и ш и б д и . Яхшн-
л а б ж о й л а ш н б , ц а н о т л а р и т илла , к у з и г а в ^ а р , тирпори .
т емир цушни т о кч а га , о лм ах онни т о м г а ку й ишпб ди .
Ч а м а п о й а к а - у к а л а р г а х из м а т г^илгандай г^илаверибди.
Ш у н д а Э ш во й а к а л а р и г а ^араО ш у н д а й деб ди:
— А к а л а р и м , мен ^ирк; к еч а ю ^ирк; к у н д у з д а н буён

12—19 1 7 7

www.ziyouz.com kurubxonasi
yftrçy н и ма ли ги ни к у р г ан и м fiÿFq. Бир туйиб у х л а б о л а й .
Ч а м а н о й OBrçaï1 ц и л и шг а с и з л а р г а ё р д а м л а ш а д и . Б у r a n
Т у р д и а л и а ка с и г а ^а м, К у ш а л и а ка с и г а ^ а м маъцул
т ушибд и- ю, ц а н о т л а р и тилло, т и рн о к л а р и т е ми р , к у з л а -
р и дур ^у ш б е з о в т а л а н и б куйнбди. Ч а м а н о й н и н г ю р а г и
з^ам б ез о вт а л а н и б , г а ш л а н и б :
— Уйга б ор га ч у х л а р эдингиз- да, бу ер ёт ж о й
б у л с а ...— д ег ан эк ан, к е н ж а во й:
■— Ж о й ёт б у л с а я м акаларим узимизники-ку!1
О г а л а р и м б ил а н сен бор ж о й д а хеч н а р с а бу'лмайди.
Ш у н д а й м и ^ к а ? — д е б д и к а т т а акаси Т у р д и а л и г а rçapa 6 .
— Ш у н д а й , шу нд ай , у к а ж он . Х еч х а в о т и р л а н м а й
у х л ан ве р . М а н а биз б ормиз . Ч а р ч а г а н с а н . Д а м и н г н и ол.
Б и з г а ^ и л га н я х ши л иг и н г учун б о ш и м и з г а кутариб
ю р и шг а ар знй сан . Ш у н д а й м и , у к а ? — д еб КУш а л и г а rça-
р а бд и. К у ш а л и а к а с и н и и г юр а гн-ичида гиии сезиб:
— Ш у н д а й - ш у н д а й , ака! Эшвойнинг б и зг а ^илган
я х ш и л и г и учун б ош и ми з нн o ë n i r a ц уй сак а р з и й д и , —■
д е б д и . — У х л а б д ам и н г н и о л а ве р , биз т у р и ш и н г г а о шни
дамлаймиз.
— Эй а к а л а р и м , мен нима ^ и л и б ма н ки , бирингиз ,
б о шп н г и з г а к у т а р и б ю р а й л и к дейсиз. Би ринг из, оёгинг-
га бош Цуяйлик дейсиз. Ахир мен ёт эмас, у к а л а р и н г и з -
ман-ку. Б и р к о р и н д а н т а л а ш и б - т о р т и ш и б т у ш г а н м и з -
! Мен у кал и к б у рчим н и О ажа р д им , холос. Э н д и сиз-
л а р а к а л н к ц и л с а н г л а р б у лг а н и , — д ебди х а д е б у зини
у к а- ук а деб м а к т а й в е р и ш л а р и д а н юраги г а ш л а н и б . Эш-
в ойиниг кузи уй^уга кетган ,\ам эканки, т а ш ^ а р и д а 6 o f -
л о ^ л и к т ур га н оти к и ш н а бд и . Эшвой у х л а р - у х л а м а с оти-
нинг к и шн а ш и н и эшитиб, уйгоннб к ет иб ди -да , о т д а н бир
х а б а р ол-чн, деб Ч а м а н о й г а б уюрибди. Ч а м а н о й т а и щ а -
р иг а чи^иб, отга rçapaca, у н и ма ни д ир с е з г а н д а й безов-
т а эмиш. Уни ку риб и ч ка р и г а кириб:
— О т и нг и з б е з о в т а л а н и б на х а ш а к е япт и, на бир
ж о й д а т е к т ур иб ди. КУл о Кл а Р ини чимириб, ер т епин иб
б е з о в т а л а н я п т и , — дебди. Ш у н д а Эшв ой к а т т а а к а с и г а
цараб:
— Ака , сиз чициб ^ а р ан г- ч и. Отим ^ е ч а м б ез о вт а-
л а н м а с э ди- ку ? Н и м а r a n э к а н ? - ^ д е я и лт им ос цилибди.
Т у р д и а л и т а ш ц а р и г а чициб, ц а й т и б к и р иб ди - да :
— Хе ч^ис и fiÿrç- О л д и д а н м у ш у к ÿTraH эк а н. Ш у нг а
отинг б е з о в т а л а н и б к и шн а б, ер тепинибди. Я х ш и л а б у х ­
л а б , д а м и нг н и о л а в е р , — дебди. Э шв ой нин г куз и я нк уйцу-
га кета б о ш л а б д и . Оти б а т т а р к и шн а б , ер т е пиниб без ов-
т а л а н и б д и . Э ш в о й н и н г узи т а ш ^ а р и г а о т ил иб чициб:

178

www.ziyouz.com kurubxonasi
— Э, я р а м а с , тинч к у я с а н м и - й у ^ м и ? М и з к а б о л н ш г а
ñjui к у й м ая пс ан - ку , м у ш у к у т с а я м шунга ш у н ч а л и к м и ? —
д е б отига устма-уст ^ а м ч и т о р т и б юб орибди. О т ж и м и б ,
б оши н и х а м килибди. К у з и д а н ж а л а д е к ё ш ц уй и ли б ди .
Э ш в о й цайтиб уйга ки ри б ди - да , бошини ëcTHrçrça цуйиб
б и р п а с д а донг цотиб у х л а б цол иб ди. Э шв о й н и н г rçarrnrç
у х л а б цолг ани ни билиб, Т у р д и а л и Ч а м а н о й г а rçapa6:
— Синглим, сиз утин т е р и б келинг. Б и з у н г а ч а саб-
з и- пиё зни Tÿppaô' т у р а м и з , — дебди.. Ч а м а н о й утин тер-
г ани кетибди. Ш у н д а Т у р д и а л и К у ш а л и у ка с и г а ь;араб:
— У к а, бир r a n а й т а м а н , я х ш и л а б к ул о ц сол. Б у
у к а м и з Э шв о й каноти т и л л а , т ир но г и т еми р, к у з и д ур
Кушнй топди, бунинг учун о т а- о н а м и з , м а ^ а л л а - к у й , rçum-
л о ц - ш а ^ а р д а хар ц а н ч а з^урмат-иззат икром б у л с а уники
б у л а д и . Хотин ^ а м то пиб о л иб ди . Мени я н а б о ш ^ а нар-
с а у й л а н т и р и б к у й м о ^ д а . Уй г а бориб б из ^ а ц и м и з д а :
«Бирови ут^алар г у ло ^и э к а н , бирови сомсапазга
ш о г и р д экан, у л а р н и с а ^ л а б ^ о л д и м » , — д е б а й т а д и .
Ш у н д а б из ким б у л ам и з? ! М е н б у ^ а ^ о р а т г а ч и да й ол-
м а й м а н , — дебди. Ш у н д а К у ш а л и :
— У н д а й д ем а с ахир, у к а м и з - к у ? На мотки ш у н д а й
д е с а , — дебди.
— Айт ади ми- йу цми, м е н г а б а р и бир. Уни бир ё ц л и к
^ и либ , хотинини мен о л а м а н , оти, о л м а х о ни сеник и. ,
К у ш н и б у л с а , и кко ви ми з т о п д и к деймиз.
О л д и н и г а К у ш а л и к у н м а б д и , кейин а к а с и н и н г айт-
г а н л а р и г а рози б у л и ш г а м а ж б у р булибди.
— Х,а, нима ^и л и б б у л с а ^ а м к е н ж а в о й н и н о б у т rç»-
л а м и з - д а , кушни, о л м ах о н нн , кнзнн, о т ла р ни о л иб юрти-
мизга б орамиз . Шундай ц и л м а с а к б из г а одамлар
н а ф р а т б и л а н rçapa 6 , б из ни э р м а к л а б у ят к и л и ш а д и , —>
дебди.
— Э ш во й ни ни ма ^ и л а м и з ? к, ан да й г^илиб уни д а ф
этамиз?
Ш у н д а Т урдиа ли:
— К,илични уйнинг э ши г и г а б о г л а й м и з - д а : «Тур
ука, о т инг ^очиб кетди, отинг црчиб ке тди! »— д е б ба^и-
р а м и з . У Урнидан ту р иб , ш о ши б - пи ш иб ю г ур а ёт и б, ци-
л и ч н и к у р ма й ди -д а , )гзини ^ и л и ч г а уради. К е й и н кузи-
ни ÿÜH6 , узини у йнинг о р ц а с и г а т а ш л а й м и з - д а , з^амма
н а р с а н и о либ ц и ш л о ц ^ а к а й т а м и з . Ана з^урмату, м ана
^ у р м а т б ÿ л a д и , — д еб ди. Б у хр л и к к а л а с и г а маъ^ул
т у ши б ди . Т у р ди ал и у т к и р шамширни эш икка б оя ла б
1$ й и б , т а ш ^ а р и г а ч и ц и бд и -д а, отни миниб у ё ^ д а н - б у -
ërçrça rçapaô, «ол-rçe», « о л -rçe», «урхе-ур» дея, ч о пт и ра в е-

179

www.ziyouz.com kurubxonasi
рибди. Бир па йт Э шв ой шошиб у р ни д а н т у р и б « Н и м а
r a n ? НиЪла гап?» д е б т а ш ц а р и г а интилибди. «О ти нг к 0 4 '
ди!» дебди акаси. Юг у ри б ч и ц а ё т и б , ' цо ронги булгани*
д а н э ш и к к а б о рл о^ л ик ^илични к у р м а й ^ ол ибд и. К,и-
л ичг а узини у риб олибди, оёги т и з з а с и д а н ш а р т икки-
га булиниб кетибди. «Во^, единг!» д еб е рг а йи ^ил иб,
^ у ш и д а н кетибди. Т у р д и а л и -билан К у ш а л и ч о п ци л л а б
келиб, икки о ёг и д а н айр илиб, б е^уш ётган Э ш в ой н ин г
устига чициб, и к к а л а куэинй ;уйиб, ирритиб ю б ор иш и б-
ди. Узини бу лс а у йнил г о р ^ а с н г а о либ чициб т а ш л а -
шибди. Буни ку р г ан Ч а м а н о й ц у р к к а н д а н с о ^о в бу-
л и б ^олибди. И к к а л а ака-ука- Ч а ма н о й н и , о лм ах о нн и ,
Кушни олишиб, о т л а р и г а миниб, биТта отни е т а к л а б йул-
га чи^ишибди. йул юришибди, йул ю р и ш с а я м мул
юришибди. Бир па йт ^ и ш л о к к а етиб к ел и ш и б д и , Ака -
у к а л а р н и бутун м а ^ а л л а - к у й , к авм_Ка Р инД°ш л а Р ^ из*
f h h кутиб о лиш иб ди . Х а м м а жам булганда, ака-ука-
л а р н и отасн:
— Эшвой ц а п и ? — деб с ураб к ° л и бд и . Ш у н д а Тур-
д и а л п кузига ёш олпб:
— Ук амдам а й р и л и б колдик. Шу к у н л а р ич ид а бир-
га юриб, бирга стиб, нима т опс ак б у ли б едик. К,ушни,
о"''.гхс.'!!:н сл и б , а п а с л сс^ив iyio б я л а н ¡ ' ф и а чи^иб,
са.чроГш ка бмрда н к е ла ё тг ан
эднк. А ж д а р х о п л о н ла р
тупгк’нгя луп коппб k o i.i v k . Ула р :стпб ¡ибо-
р ишга ул гу рншдп, холос. Б и з зурга л^очиб ^ ол дик . Ука-
у / . с п iiм i i . - / w t i \ L . \ i iiu, iiiiiл а д и к . 1утримн,
у к а ? — деб К у ш а л и г я к,арабди.
— Ту Fpи , мехрнбоп, я хшп ку рг ан у к ам нз , ж и г а р -
б аи д и ми з д а п а йр и л и б к;олдик,— д еб К у ш а л и >^ам ку­
зига ёш олибди. О т а - о н а л а р , м а ^ а л л а - к у й , к а в м - ц а р и н -
д о ш хам б о л а г а а з а очишиб, й и гл а б с и ^ т а ш и б д и . Со-
КО& к из булса бир б у р ч а к д а о л ма х о н б ил ан т и л л а ца-
нот, темир тмрноц, ё ^у т кузли ЦУШНИ с и л а б - с и й п а б
ж и м у т ир ав ер иб ди . Ч о л б ил ан к а м п ур , отининг ^ з й т г а н и -
д а н у-лганини б ил ган эдик, худонинг иро да си, д е б так;-
д и р г а тан бериб, ки чи к у р ил л ар ин и нг и с с ш у с о в у ш н и
у т ка з и ши б д и . Сунг бутун эл -юр т ни ч а^ и р и б , у л а р ол-
диг а дас ту р х он ёзиб, т у й- то м оша б о щ л а ш и б д и . Ч а м а н -
-ойнп Т у р д и а л и г а н и к о ^ л а б б е рм о^ чи б у ли ш иб ди . Туй
б ошл ани бд и. Х а м м а д а с т у р ^ о н л а р г а т ук иб с очи лга н но-
зу н е ъ м а т л а р д а н м а з а ки либ ер миш- у а к а - у к а б и л а н
ке лг а п к 113, КУШ. о л м ах о й, о т л а р д а н бирови ^еч н а р с а
ема емп ш. Т у р т о в л а р и х а в о х о л бир б у р ч а к д а ж и м ту-

1S0

www.ziyouz.com kurubxonasi
р и ш а ве р иб ди . М а ^ а л л а о кс околи с а ф а р д а а к а - у к а г а ку-
шил иб к е л г а н л а р г а ц а р а б ш у н д ай д е б д и ;
— От, >^ой отвой, сиз ни маг а хеч н а р с а е м а йс нз ?
Ш у н д а от ж а в о б бериб:
— К,аыоти т и л л а , тирноги темир, к у з и ё к у т к уш д а н
cÿpaHr,— дебди.
— 1\ у ш , ,%ой, к у ш ж о н , t í i m a r á ^еч и а р с а е м а й с и з ? - ^ д е б
с у ра бд и о ^с ок ол к у ш д а н . К,уш:
— Д у с т и м о л м а х о н д а н с у р а нг , — д е б ж а в о б бернб-
ди. О л м ах о н :
— О п а м н з д а н с у р а н г , — дебди. Оксок;ол к и з г а к а р а б :
— Xoíi ки зпм , она ^изим, у зо к ю р и б ч ар ч а б , тали-
Киб к о л г а н с и з л а р . Н и м а г а о в к а т д а н е м а я п с а н . Сен есанг,
о л м а х о н е рка н, о л м а х о н еса КУШ . е р к а н . К у ш еса
от е р к а н , — дебди.. Ш у н д а киз ориз р о с т л а б бир нарса
демоцчи б у лг а н э к а н , Т у р д и а л и ш а п а л о к б и л а н уёги-бу-
ёрига KjiiHó ю б о р и б : '
— Б у со ^о з- ку , ахир. Хозир у р иб ю б о р м а г а н и м д а
с о ^ о з ч а л а б г апг а т уши б к е т ар ди - да , ^ еч а м т ^х т ат и б
б ÿ л м a c д и > туй б у з и л а р д и , — д ебди. Б у л а р н н бу е р да
цо лдириб, ик ки ориз гапни К е н ж а в о й д а н эшитинс.
И к к и oëFH кеснлган, к у з л а р и ÿfin 6 т а ш л а н г а н Эш-
вой а нч а в а ^ т д а н кейин у зиг а к е л и б , ё т г а н ж о й и д а :
«Ё Ил ёс , ё Хизир!» д еб уч м а р т а а й т и б д и . Бир.дан ша-
мол, т упо ло н туриб, унинг о л д и д а с а ф а р д а г и дусти —
э ш а к д а й к е л а д н г а н кук 6 ÿpn па йд о б у ли бд и. Э швой-
ни к у ри б а ч ш ш б т о з а я м улнбди, йир.лабди, т а ги н h h f -
л а б д и , ул иб ди. «Э>^ сиз, о д а м л а р , о д а м л а р ! Би з ни ё м он
K ÿ p n 6 , в а х ш и й цонхур деб кУринган ж о й д а к а л т а к л а б
;улдираснзлар- у, аммо... Б и з у й и ми з о л д и д а г и о т а рг а,
буни 6 ÿ pn ц и л га н дейдп, деб т е г м а й м и з . . . » — у либ- йнг -
л а б б о л а н н д а в о л а ш г а тушибдн. И к к и оёьини то пиб к е ­
л иб у л а б , у л а н г а н жой ннн я л а б - я л а б а с л ^ о л и г а келти-
рибди. К у з л а р п н и урннга куйнб п у ф л а б , нс ка б я л а б
у л а р н и х а м ас л ^олнга ке лт нр иб дн. К е й и п устига мип ди-
риб, к у ю н д с к учиб, ота-онаси я ш а ё т г а и к и ш л о ц к а о л и б
ке л иб дп. К и ш л о к к 3 ке лишс а х а м м а ё к и н к а р н а й - с у р н а н ,
H O F a p a i o д у м б и р а овозн боснб к ет г а и эмиш. О д а м л а р
к уч а -к уч а б у ли ш иб : «Турдиали хотнн о л я п г а н м и ш .
К а т т а о ш т ор та д тг а н ми ш. Т у й и д а к а н о т и т и л л а , т и р н о ш
т емир, кузп д у р куш с а йр а б , о л м а х о н ^ уп арини к ур с а -
тиб, бир от э ш и к устида минг хил х у н ар rç-илар э м иш » ,
д е б туй т о мо н к ет ас тг ан эмиш. Ш у н д а б ури Э ш в о й г а :
« Туйг а мсни миниб борсанг, о д а м л а р к ур инг ан т ом оп-
г а кочиб, т уй т а рк ай д и. ^ о з н р бир ю м а л а б . т у л п ор от

www.ziyouz.com kurubxonasi
б у л а м а н - д а , е т а к л а б кириб б о р а с а и » , — д еб д и. Б у r a n
б о л а г а м а ъ к у л б улибди. Бу рн в ой бир ю м а л а б , чирой-
л и т у л п ор г а айланР 1бди. К е н ж а в о й уни е т а к л а б , туйхо-
на г а а с та - ас т а кириб борибди. Ту йг а ки рс а , б а з м ав-
ж и д а эмиш. К а т т а а к а куёв л и б о си д а, Ч а м а н о й ке-
л ин л и б ос ид а у л т и р га н эмиш. К у ё з к ул са ке л ин йир-
л а р эмиш. Б и р т о мо нда ^ а л и г и к аноти т и л л а , т ир но ги
т е ми р кузи дур кушии, с а й р а й с а н , д е б т у р т и б - с у р т и ш а -
ё т га н ми ш. О л м а х о н н и ^ а м ^ о л - ж о н и г а к у й и ш м а ё т г а н -
миш. Б о л а отии е т а к л а б т уй г а ки риб к е л и ш и . б и л а н
Куш с а й р а б юборибди. Х а Р с а й р а г а н д а чор-атрофдан
г у л л а р униб ч и ка ёт ган э ми ш . От бир г и ш т н и н г устига
чициб, минг мущомда уйип б о ш л а б юб ор иб ди. О л м а х о н
с а к р а б д а р а х т г а чициб, у >;ам ра цс б о ш л а б д и . Ч а м а н -
о йнинг т и л и чициб, й и ги д ан тухтаб, ну цу л ц а ^ - ц а ^
у рнб к у л а р м и ш . Х а м м а ^ а й р о н эмиш. « Н и м а r a n , н им а
в о ^е а б у лд и? » деб б и р- би рл ар и да н* с у р а ш а р м и ш . Хеч ким
н и м а га пл иг ин и б и л м а с эмиш.
— А с с а л о м у а л а й к у м , я х ш и л а р ! Хеч Ка н а ^ а гап
б у лм а д и . М е н л ьс ти м б и л а н туйга етиб ке л ди м. Ч а ^ и -
р и л м а г а н ме.^монни к а б у л ь , и ла с и з л а р м и? — д ебди к с п ж а
угил. Д а м м а Эшвонпп тании, х у ш ч а ^ ч а ц б у ли ш иб ди .
М а х а л л а о к с о к о л л а р и икки а к а - у к а н и т у й д а н ь;усиб
ч и ^а р иб , о т л а рн и нг "у мпг а С о ,л а 6 ж а з о л а м о ц ч и були-
шаСди. А м м о Э ш в о й ч а к и р т и р и б келибли. И к к о в и ука-
л а р и н и н г oeFHr? А н г л и и , и т л и к килдик, д еб ке чир им
с у р а шп б д и . К е н ж а в о й у л а р н и н г г у но х ид аи у тибди. К,ай-
т а д а н туй б ошл а ни б , Ч а м а и о й н и Э шв о йг а н и к о х л а б бе-
р ишибди. Б у р и .^ам ас л ^ о л и г а — к у к бур иг а а й л а н н б ,
у л а р н и х и з м а т и д а цолибди. Х а л и я м КУШ с а й р а б , бутун
а т р о ф н и ч а м а н - ч а м а н . г у л л а р г а б е з а р эм иш. О л м а х о н
б улса, ^ у н а р и н и к у р с а т г а н д а н к у р с а т а р эмиш. Ту л по р
н ук у л ю л д у з г а у ч ам а н, д е р м и ш . Ч а м а н о й Эшв о й н и
с е вг ан да н- се в иб, б и рп ас ^ а м ё н и д а н к е т м а с м и ш . Шун-
д а й ки л иб , чол б и л а н к а м п и р х;амда к е н ж а в о н л а р ях-
ши я ш а б ш о д у х у р р а м булиб, ^ а м м а н и н г х а в а с и н и кел-
т ириб я ш а б ^ т иш иб ди.

www.ziyouz.com kurubxonasi
Дукопу уйингдан чицолмай бнр он,
Харгиз эй, хом одам, булмадииг инсои.
Чициб эндн сен ^ам кеэгил жа^оппн,
Бушаб цолмасндан сендак бу жацон.
Саъдий ШЕРОЗИИ

ЦАНОТЛИ САЁЦАТЛАР
и

збек халк эртаклари ва афсоналариннпг квиитэссеи*


цияси, яъни туб мо^нятин» лунда ифода килиш лознм
булса, куйидагини айтиш мумкнн: озодликка иптилган »неон олис
саё^атга отланади. Хар цандай гайриоддий шароитда >;ам м а \-
бубасииинг висолига етиш ёки узгаларга яхшнлик килиш йулнда
мардлик ва жаСорат курсатади. Кнсцаси, эртак ва афсопаларда
инсон дуч келадиган ажойиб ва Fapoñn6 вокеа->,одисалар, ушшг
куэатувчанлиги, топцирлиги, ёвуз кучларга карши кураши па ни-
ЛОят{ уз-узига ишончи ва эътнцоди ^амда барча одамларга хос
булган чин ннсонийлиги ^ацида >*икоя ^нлинади.
Бу фикрнмнз айни чогда фацат эртак ва афсоиаларгагина
эмас, балки цатъий реалликдан уйдирма, ^исснётларга писбатаи
мантикий мушо^ада, одднйликдан гайриоддийлик устунрок, тургаи
барча эпик достонлар, илмий-фантастик ва саргузашт кисса, ро-
ианлар \амда бадиий адабиётпинг бош^а жанрларига *ам таал-
луцлиднр.
Узбек халк эртак ва афсоналарида узининг турт девор opani-
дагн уйи — тор дунёсндан оламни билиш учуй озодлик ва кеиг-
ликларга ннтилган бола ёки ёш йигит ота-оиаспдан розилнк олиб
саё^атга отланадн. Унинг саё^атга жунашига аксарият ^оллардя
ё ота-онасинннг бирор илтимосини бажо келтириш, с помаълум
мамлакатда истнкомат ^илувчн гузал маликанинг висолига сти-
шиш, ё булмаса, узга юртга кетган ака, ука, опа ёки синглисинн
топиб, уларни ofhp а^волдан цут^ариш истаги сабаб булади. Ота-
оиасининг баррида вояга етган боланинг узи урганган куидалик,
бир хнл ва зерикарли ^аётдан воз кечиб, узок, сафарга отлаииши
у курсатажак жасоратларнинг дебочасидир. Хуллас, сае.\ат ва
саргузаштларга интнлнш эртакларнинг бош лейтмотившш ташкил
этади. Зотап ка^рамон дунёнинг чеккаси— олис улкаларга саё.^ат
цилмасдан, уларнинг турлн сир ва хавф-хатар булутлари билаи
чулганган хаёлий оламинн билмасдан туриб, уз ота кулбасиинмг
Кадрнга егиши амрима?(ол.
Узбек ва бошка халкларнинг эртак ва афсоналарида ни>;оятда
кеиг тарцалган саё^ат мотивииинг илдизи мифларга бориб тута-
шади. Бинобарнн, саё^ат узбек мифологиясида *ам етакчи мотив-
лардандир.
Маълумки, миф — ибтидоий оданнииг сипкрстик характердаги
эътикоди ва тасаввурларинпиг онгсиз-бадний инъикосиднр. Рус
фольклоршунослнгида мифлар эртак ва афсоналарнинг юзага ке-
лишига асос булибгина колмасдаи, бевосита афсоналарга айлан-
гани исбот килинган. Бунда у географии маънода жойларниаг
номи, оила ва утмиш замона билан борлиц ^аётий деталлар билан
бойитилган. Бу фикрни узбек мифлари учун ^ам -гула тааллу^ли
дейиш мумкнн. Масалан, «Сухроб ва Мизроб> эртагининг асосидл
цаднмий тотемистик миф ётади. Эртакда балицчи урли Мизроб-
нииг саё?;ати ^ацида ran юритилади. Мизроб овлаган балигини
озодликка куйиб юбогидн. Б унинг эвазига балик; болага катгг:

www.ziyouz.com kurubxonasi
врдам курсатади. Унинг дев у/ирлаб кетган сйнглисини -озодликка
чи^ариб, ййгитнинг ^иэга уйлйнишига ёрдамлашади. Мизроб Оах-
тини топади. Бу ердй биз.балиц тотеми ^ацидаги мифнинг кейинги.
даврга хос хусусият ва белгилар билан бойитилганини курамиз.
Аксарият лолларда эса, миф фольклор ёхуд у ёки бу бадиий
асар таркибига ало^ида новелла сифатида киритилади. «Хасан ва
Хурлико» эртаги таркибига кирган(«Сув ^изи», фантастнк эртак-
лар, Р. Рулом номли адабиёт ва санъат нашриёти, 1982 й.) мифо­
логии мотив фикримизнинг далили була олади. Эртакнинг асосий.
сюжети Зулай^о эрининг синглиси Хурлицоии уйдаи ^айдаб чн^а-
риши лаквдадир. Зулай^о ^або^ат йул.и билан Хурли^онинг цул-
ларини чоптириб ташлашга эришади. Хурлико подшонииг углига
1 ^рмушга чикади. Лекин аёлни икни боласи билап у ердаи ^ам-
».-■йдаб юборишади. Иулда у ухлаб колади ва тушида ХИЗРШ*
куради. У аёлга чопиб ташлаиган кулларипи келтиради ва ХУРЛИ"
ко яма аввалги горлом ^олига кайтади.
«Оймомода аждар^о» тупламига кирган «Сув бола» номли
эртакда *ам ка^рамон отасини излаб саё>\атга отланади. Бу ерда
биз деигиз таги, ер ости ва ер усти дунёлари билан боглик ^амда
фетишнстик1 мифлардан фойдаланилганини курамиз. Аёл киши-
ннпг кулда чумилиши о^ибатида ^омиладор булиб колишй узбек
мифларида кенг ^улланилувчи апимистик мотивлардандир. Эртак-
лардаги ялмогиз, ит, мушук, цумоюн, семурр образлари ^ам тотем
бглгилари тари^асида геистик жи>;атдан мифлар таркибндаи келиб
чицкап.
Р\с фольклоршуиосларидан Е. Мелстипскийпппг таъкидлашича.
архаик эпосларпипг ,\ам асосий манбан кяург'х;;.-..,., артаклари ва
купмклари билан бчрг:: у,)ф..|ар ва днстлабкн ажлодларимиз }^а-
..я афсоиалардир. Олимнинг фикрпча архаик эпосляр-г’ хос
булга н мифологмк фигуралар ва >л-;п ..^аи чнцарган демоно-
логик попсо"-"': :г.;; ...нфлар таъсприда пандо булишгап.
Саелат мотивн айни пайтда миф вя случаи п,:.оди ор^алн
классик ва хочирг:; замин узбек адабпётпга хам кснг тармоц
Г.»но кирган. Чунончи, буюк узбек мутафаккнрл Алишер Навоий-
пипг «Химсахсида ^ахрамонлар олис улкаларгагина эмас, балки
сув ости ва ер ости дупёларига ^ам сафар этишади.
Жахоп илмпй ф а т астикасипинг асосчиларидан Жюль Верн
ва Герберт Уэллслардан тортиб, то ^озирги замонда яшаб ижод
килаётган Александр Казанцев, Аркадии ва Борис Стругацкийлар,
Владимир Щербаков, Сергей Абрамов, узбек ёзувчиларидаи Ху-
дойберди Тухтабоев, То*ир Малик, Маркам -Махмудов, Абдуцаким
Фозилов'.сингари саргузашт ва фантастика адабиёти усталарининг
аксарият асарларн саё)\ат асосига курилганки, бу дастур мазкур
мотивнпиг инсон тафаккуришшг ноёб махсули булмиш бадИил
ижодда пацадар яшовчан эканипи курсатади.
Кулингиздаги «Илон пари» тупламига киргаи эртакларда }^ам
саё^ат ва саргузашт мотиви етакчи урин тутади. Уларда 'чол-кам-
пириипг ёлриз урли, уч ака-ука ёки гузал киз бошларидан ажойиб
ва гаройиб синовларни утказиш йулида узок сафарларга чикиша-
дн. Чунончи, «Ан^о куш» номли эртакда Маъмуржои нсмли йигит
подшонинг йуколган кушини излаб йулга отланади ва не-не ма-
шаккатларга дуч келади. «Се^рли пичок» эртагида отасининг васи-
ятига амал цилган кенжа урил Боботогда истицомат килувчи

1 Фетишизм — бпрор нарсага кур-курона ишониш, си рин иш .

184

www.ziyouz.com kurubxonasi
темиргар устани кидириб кетади. Ундан сс.чрли пичоцпи олгач,
яна к^пдан-куп саргузаштларнн бошидан кечириб, мурод ма^са-
дига эришади.
Саё^ат воситалари эртак ва афсоналарда ранг-баранг са тур-
ли-тумандир. Узбек халц огзаки ижоди асарларида саё^атга от-
ланишнинг энг яхши йули яёв юришдир: Аксарият лолларда цирк
ёки етмиш йиллик йулга тулпор отлар воситасида учиб борилади.
Баъзан эса, олис сафар машацкатларини демонологик образлар-
дан булмйш девлар ва жодугарлар енгиллаштиришади. Улар
эртак каэфамонларини елкаларига миндириб олишлари ё булмаса,
уларни олма, сокда ёки парга айлантириб, куйинларига солган
з^олда кузлаган манзилларига етказишлари мумкин. Эртак ка^ра-
мони тортажак йул аэобига одамзоднинг у ёки бу яхшилигига
яхшилик билан жавоб беришга карор килган бурилар, о^улар,
арслон, йулбарс, туя, филлар ^ам шсрик булишларн, урмонда ёкн
дашти-биёбонда адашган саргузашт мутасаддисини елкаларига
миндириб уз маконларининг чегарасигача кузатиб куйишлари мум­
кин.
Саё^атга чи^ишнииг яна бир йули сафарга кетаётгап ^а^рамои-
нинг бирор чукур ёки кудук^а тушиб кетиш мотивидир. Бунда у
тамомила боища дунё — ер ости оламига тушиб колади ва шу
ернинг уэидаёк купдан-куп антика саргузаштларнин'г гуво^и була-
ди. Масалан, «Минг бир кеча»да ка^рамон юриш гакмкламгап
жойдан утаётиб хазнна тула торга йикилнб тушади. ё к и «К,ора
дев» тупламига («Еш гвардия» нашриёти, 1983 й.) кирган «Кенжа
урил, снрли шамшир ва КУМУРСЦЭ» эртагида чолминг катта урли
^укизни кУшга кушиб, кечгача ер ^айдайди. «Бир пайт ерни -\ап-
даб, хаёлга ботиб, шудгордан чициб кетганини з;ам сезмай» цола-
ди. «Шудгорнииг четида бир эски кудук» булнб, кукпз омоч-помочи
билан унга тушиб кетадм. Уни ушлаб коламан дсгаи бола з^ам
цудукка кулайди. Шу тарифа у ер остидаги девлар макоинга ту-
шнб колади. Кечаси уйга кайтмаг'ан акасини кидирнб уртанча
урил шудгорга келадн. У ^ам коронгида цудукка агдарилиб туша­
ди ва девларнинг асирнга айлапади. Ака-укаларнинг ер остидагн
саргузаштлари кенжа ушлнипг кудувда тушуви ва акаларинн КУ)-
карлб, ер юзасига олнб чи^ишн билан якунлаиади.
Саё^атга отлапишиинг та п т бир каюр мифологик, се^рли ва
фантастик усуллари х.ам мавжуд. Бунда у ёки бу эртак ца^ра-
мопи олис йулларни гайриоддий буюм ёки се^р воситасида босиб
утади. Чунончи, юкорида номи зикр килииган «К,сра. дев» тупла-
мидаги «Хуриой» номли эртакда кизга бир дарвеш зумрад куэлн
тилла узук совра килади. Узук райриоддий хусусиятларга эга:
«Унн унг кулингга та^иб кузига карасанг, бутун жа^онпи курасан.
Кейин олнб бор деган жойингга олиб боради». Хуллас, узук се-
^рли ва унинг срдамида истаган жойга саё^атга бориш мумкин.
Бунда узук дастлаб думалаб йул курсатади, йулга чи^цач, эгар-
жабдуги тиллодан, тацалари кумушдан тулпор от пайдо килади-
да, унинг воситасида эгасини кузлаган манзилига элтади. Айпи
пайтда узук факат нак.лиёт вазифасинигина утаб колмасдан бош-
ка се^рли хусусиятга эга: «Кимда-ким ёмон ниятда уни тас­
кан кишига ёндошмо^чн булса, ёмонлик килм°К411 булса, у та1дои
кишини курсатмас эди».
Се^рли буюмлардан учар гилам, ёгоч от, супургн эртак ва
афсоналаримизда кенг тарцалган саё^ат воситалари эканлиги энг
сш эртаксеварларга ^ам яхши маълумдир.
Саёцатга чнкишга омил яратаднган яна бир муьжпзалн воси-

.185

www.ziyouz.com kurubxonasi
г« — се^рли телпакдир. («К,ора дев» тупламидаги «Се^рли тел-
П8К» эртагига каранг). Телпакнинг хосиятн шундан иборатки, уни
«Кийиб нимаики мацсадинг бор — айтсанг, бажаради». У аввало
бошига кийган одамни к^зга куринмайдиган килиб куйиши, бами-
соли очилдастурхондай овкат тайёрлаши, куринмас гавроига ай-
ланиб, душманнинг жазосини беришн, йук жойдан цуш з^укиз аа
омоч пайдо килиши билан бирга худди учар гиламга ухшаб
«узок-узокларга учириб олиб бориб. ^йнатиб» келиши з^ам мумкин.
Телпак уни кийган одамни к^з очиб юмгунча истаган манзилига
етказиб куя оладн. «Сезфли телпак» эртагида унинг се^рли хусу-
сиятлари ка^рамон ofhp аз^волда к°лганида намоён б^лади ва
Аксарият з^олларда уни улимдан цут^ариб цолади. Ленин шуни
алО^ида таъкидлашимиз керакки, каз^рамон обраэининг тулаконли
б^Лйшида сез^рлн телпак ёрдамчи мотив ролини уйнайди, холос.
Чунки бола жуда к^п ofhp снтуацияларда асосан ^зининг ме\-
натсеварлиги, акл-заковати ва зукколиги туфайли адолат тантана-
¿kra эришади ва энг фавкулодда ва цалтис цолатлардагина тел-
ЙЙкПинг цудратнга таянади.
Сецрли пичок, гаврон, калтак, ^уштак, шамшир ва ук-ёйлар
дом эртак ва афсоналарда баъзан ца^рамоннииг олис йул азоб-
ларнпн енгнллаштирувчи восита булиб хизмат килади. «Илон
пари» т^пламига кирган «Сез^рли пичок» эртагида Боботогдаги
рорларнинг бирида истикомат килувчи темирии бобога шогирд
тушган кенжа $тнл устадан ажойиб cobfb — раройиб услубда
тоблаб ясалган пичок олади. «Буни в^тиёт кил, жуда з^о-
сиятли пичок,— дейди бобо,— олов билан сувнинг угли бу. Унга
яхши гапирсанг, узингга д^ст деб билиб ундан мадад сура-
сапг, айтган иарсангнн бнрпасда бажарат"'1' .. Пi¡чо¡\ уз эгасини
истаган олпг 'г:о:’ га ¿.¡пО бориб куй олишпдан таш^ари яна бир
катор ^нкматларга эга: ца^рамон овкатлаиишни истаса, бип чу»,
да «юз хил H0 3 V неъмат терилгян '\',стур.Чии» иаидо цнлади. Унипг
й;""'дг. скн илон уёада турсин, орасидан пашша з(ам \гчиГ>
9толм'с чангалзор» учраса, пичок .^спб, онр ла^задл
М л пп»’ ». Тз:;н« 4 келишганда эса, у топш чукиб, «з(ар чуи;и-
ганда сандпкдай-санднкдай тошларии ?\ар томопга учириб», тор
багридан лахм ковлайди. Еввойи з^айвонлар чикса, пичок «кувгап-
дан-кувиб улариинг з<ам жазосини беради». Хуллас, пичок низ^о-
ятда «унииерсал» хусусиятларга эга булиб, седр воситасида у
бажара олмайдиган ишнинг узи йук.
Ленин бу ерда яна таъкидл.аб утишимиз лозимки, эртаклардаги
сез^рли пичок, гаврон, телпак ёки з^уштак сингари буюмлар билан
боглнк жами мотивлар, ^ар цандай фантастик мотив сингари,
эртак сюжетининг уэагини ташкил килмайди. Айни чорда мазкур
сезфли нарсалар ^кувчининг фантазиясини «китиклаш» ёки унга
купрок эрмак буладиган «олди-кочди». вокеаларни юзага келтнршц
воситалари *ам эмас. Иуц. Мазкур саё^ат воситалари билан бок-
лик фантастик мотивлар инсоннинг качрамонлик фаолиятинн,
эзгулик, адолат, чин муз^аббат тантанаси й^лидаги матонат в.а
жасоратини янада кучайтириб. худди микроскопдан утказгандай
Кабартириб курсатувчи адабий приёмдир. Бннобарин, бу ерда биз
фантастик ва реалнстик мотивларнинг узаро уйгунлашган 3tofl,ia
бир максадга — ннсон ва унинг акл-заковатию куч-кудратини
улурлашга каратилганнни курамиз.
Каз^рамонларнинг узок юртлар ёки олис сайёраларга сирли
саёз^атлари билан борлик з^озирги замон илмнй-фантастик ва сар-
гузашт асарларига назар солсак, уларда кам фантастик ва реа-

186

www.ziyouz.com kurubxonasi
листик мотивларнинг худди эртаклардагидай узаро уйкунлашгаи
:рлда юцорида зикр этилган максадга каратнлганиниыг гуво\и
буламиз. Албатта, бу уйгуилик энди бошкачарок шакл ва услуб-
ларда таллии цнлиниб, сифат нуктаи-наэаридан юкорирок бос-
Кичг а кутарилган буладн. Бнпобарнн. мазкур тоифадаги асарлар-
да ках.рамопларнииг олис улка ёки сайёраларга саёхатлари акса-
рият лолларда замонавий фан ва техника ютуклари асосида амал-
га оширнлади. Чунончи, Жюль Вершшнг купгина илмий-фантастик
ва с а р г у з а ш т асарларида саё^ат иоситалари сифатнда \аво шар-
лари, дирижабллар, сув ости батискафларит* ёки «Ыоутилус» сип-
гари сув ости кемалари хиэмат цилса, атокли рус фантасти Иван
Ефремознииг «Андромеда туманлнги» ромапнда, Александр Бе
ляевнлнг натор асгрларн, узбек фантаст ёзувчиларидан То^ир
Маликнинг «Сомом нули элчилари» киссаси ва Абду^аким Фози-
ловнинг айрим хикояларида асар персонажлари узга оламларга
кибернетик, электрон ва позитрон кУРилмалар билам жи^озланган
ни^оятда мураккаб космик кемаларда сафарга чицишади.
Илмий-фантастик асарларда саё^атга чикишиииг, худди эртак-
лардагндай, се.\рли усуллари ^ам оз эмас. Лекин уларда уша се-
з^рли усуллар чупчаклардагидай афсонавий тусда талкин цнлин-
маи, аксарият лолларда маптик нуктаи-назаридан укувчиии ишоп-
тирадлгаи даражада илмий асосланган булади. Масалан, То^ир
Маликнинг «Фалак» номли киссасида асар ца^рамонлари утмишга
сафар килиб, урта аерларнинг буюк алломалари билан «Элалло-
ма» номли мураккаб тузилишли электрон цурилма ёрдамида му-
локотга киришншадн. Еки ушбу макола муаллифларидан бирннипг
«Аждодлар хотираси» номли илмнй-фантастик киссасида асарнипг
бош ка^рамоми Камол генетнк хотира уйгоннши >;одисаси туфайлн
олис утмишга, узининг кадимги цбтидоий аждодлари орасига ту-
шиб цолади ва турли раройиб саргузаштлар туфонига дуч келади.
Умуман, ^озирги замон илмий-фантастик ва саргузашт асарларида
саё>;ат усуллари турли-туман ва бу усулларни асар муаллифлари
уз эвристик кобилиятлари имкон берган даражада турлича савиядч
асослашга интилишади. Бундай илмий ва мантикий асослашлар-
нинг ^аммаси ^ам бмр хилда муваффакиятли чицаверади, дебиш
з^акикатга якин ran эмас, албатта.
Маълумки, дозирги кунда инцироэга юз тутаётгап империализм
гегемонизм ва жа^онга мутлоц цоким буляш васвасасида з^ар кан_
дай чаби); ишлардан тоймаяпти. Биэ Улур Ватан уруши йилларн-
да фашизм малайларига айлаиган айрим олимларнинг одамларим
итоаткор кулларга айлантириш ниятнда ма^бусларда бевосита да.у
шатли тиббий тажрибалар утказганлигини *ам яхши биламиэ.
«Гав^арнисо» эртагидаги Кора дев эса худди ана шундай ёвуч
куч тарикасида тал^ин килинади. Эртакда з;икоя килинишнча, дев
кора тошни ютган одамнииг «жониии суруриб олиб, итоаткор мах-
лунка айлантиради-да, истаган ишини цилдираверади». Бу ерди
биз эртакларда кенг таркалган эврилиш мотивининг укувчилардп
кабоз(ат ва разолатга нисбатан нафрат уйротиш воситаси булиб
хизмат- килаётганининг гуво^и буламиз.
Бирмунча кучма маънодаги ана шундай замонавий ру^ни бия
юкорида эслатганимиэ «Се^рли пичок» эртагида ^ам куришимиз
мумкии. Маълумки, цар кандай улкан илмий кашфиёт икки мак-
сад, яъни яхшилик ёки ёмонлик йулида хизмат ^илиши мумкип.
Масалан, биргииа атом энергиясини олсак, у планетамизда би;>
томондан киррин ва ваиронагарчилик воситаси булиб хизмат цил-
са, иккннчи томондан башарият учуй ажойиб ёнилри, нур ва ък-

167

www.ziyouz.com kurubxonasi
сицлик мапбаи тарикасида бенидоя му^им а>;амият касб этади.
Сез^рли пичок з^ам ана шундай ноёб нарса. Бу — пнчоцпинг тилга
кнриб уста бобога айтган. сузларида аник билинади.
— Пацкосвойни сацлаб, .айтгашшн ки-либ юрдим,— дейди у,—
лекин менга тун. ясаб, узи билап олнб юрмадй. Ким нима деса
ищонди. Кеннн акаларининг кулига тушдим. Узипгиз биласиз-ку,
кнмнииг кулига тушсам, хнзмат килиш бнздан, яхшигаям, ёмон-
гаям хизмат килаверамиз. Яхшилшжа ишлатпшса — яхшилик ксл-
гпрамиз ёмонликка пшлатишса — ёмонлик киламиз.
Мазкур эртакнинг актуаллиги з;ам бизшшгча, фаитастик воси*
танинг яхшилик ва ёмонлнкка мумосабати оркалн намоён булади.
У ёки бу эртакдаги замонамнз бнлан з^амоз^аиглик. мотивлари
х.акида ran кетар экаи, кулингиздаги тупламга кирган «Тилла бе-
.\и» эртагн сюжетидаги анрим моментларни эслаш з^ам мацсадга
мувофнкдир. Маълумки, бнз з^озмр одамийлик ва эзгу кучлар би­
лан бирга ёвузлик- ва шафкатсизликларга тула бир оламда яша-
ыокдамиз. Планетамизнинг .цайсидир бурчида инсон з^укуки поймол
Килиниб, у билан кулларча мупосабат юритилаётган булса, бошка^
бурчида одамзод бир бурда нонга зор, оч-па^ор з^аёт кечирмокда.’
Сайёрамизнинг бошка бир нуктасида ваз^ший уруш алангаси 34а-
мон жавлон ураётгап булса, яна узга нуктасида жафокаш хал^
мустабнд хукмдорларнмпг зулми остида мнслсиз жабру жафолар
чекмокда. Апа шу нуктаи-назардан каралса, «Тилла без4и» эртаги
персонажларидан биринииг куйиниб айтган сузлари бупга яккол ми-
сол була олади...
Дусти — кепжа ушлни икки оёш кесилгаи, кузлари уйнб таш-
лангам холда курган кук бури «ачиниб тоэаям улибди, йшлабдп,
tqfhh йирлабди. у ’ ибдм.
— Эх;, сиз, одамлар, одамлар! Бизни ёмон куриб ваз(ший кон-
хур дёО нуринган жойда калтакляб улднрас^.ыр-у, аммо... Биз уйн-
миз олд!:дагп oia^ra буни бури кплган дейдн, деб тегмаймиз...»
Скзжети саё.цат мотиви асосига курилгя!! эрыкларпинг акса-
риятила кахрамэ;:лар илис сафарга отлапншаркан, дунёнинг нари-
ги чеккасида жойлашган Куз^икоф мамлакати, парилар, жинлар
ёки алвастилар юртн, я л м о р и з , мастон, аждар ёки девлар макони-
га боришнн уз олдиларнга максад кплмб купишадн. Чупки изла­
гай нарсаларшш факат уша фаитастик образлар истикомат цилув-
чи жойлардаи топишдари мумкин. Илднзлари каДимий мифларга
бориб такалувчи мазкур образлар демонологпк характерга эга
булиб, даврлар утиши билан уларнинг хусусиятлари >;ам узгара
борган. Чупончн, кулингиздаги тупламга кирган эртакларнннг
фаол персонажларидан бири булмиш парилар узбек мифларида
ннсонга гпсиатан яхшилик ёки ёмонлик келтирувчи кучлар сифати-
да талкии килипган булса, фольклор асарларида буларга кушимча
\олка бевоснта иасонни севиб колиши мумкин. Умуман, тадкицог-
чилар р пари ёки ипс-жпнс образлари бнлан 6of.i:;k примитив
тасаппурларпп уч гурухга булишади. Бнрнпчи гурухга инсонга
нисбатан ёмонлик тимсолигипа эмас, балки купрок з;омийлик ки-
лувчи рухлар ёки парилар киради. АГши пайтда улар уз истак-
ларига буйсундириш ёки бирор килмишларн учун жазога тортиш
максадида одамларни касалга чалинтирншлари >^ам мумкинки,
бундан кУтУЛ11Ш11Мчг бмрдан-бир йули париларнинг талабларнни
сузсиз бажо келтиришдир.
Табнатан инсонга душман булган руз;, пари ёки ипс-жинслар
иккйнчн гуруз;ми ташкил килишади. Одамларнинг яхши-ёмон му-
носабатларидан катъи назар, улар цулай вазият турилиши билан

168

www.ziyouz.com kurubxonasi
одамзодга бирор зарар етказнш ёкп улдирнш пайида булишади.
Уларнинг зараридан кутулиш учун одатда цурбонлик келтириш
ёки уларнннг бошца истакларинн бажариш шарт эмас, балки турли
йуллар бнлан уларми Гайдаш, кар хил магик маросимлар восита-
смда оёц-к;улларини «боглаш» лозим булади.
Учкмуи гуру^га эса, инсонни севиб ^олувчи парилар ёки алвас-
тилар киради. Бундай пари ёки алвастилар одатда уз ма^бублари-
нинг висолига етнш йулида ^еч нарсадан тап тортишмайди ва улар-
нинг барча илтимосларини сузснэ ижро цилишади. Характерлиси
шундакп, пари.~ар билан жннсий муло1улта кирган одамзод ^ам
у ёки бу вокеани олдиндан башорат ^ила олиш ёхуд турли доаро-
симлар воситасида ёвуз инс-жиислар, ру^ллрни х.аидай бмлиш цо-
билиятига эга булади.
Бундам гуру^лар, албатта, ибтидоий одамзод жамоаларипинг
дунёпм яхшнлар ва ёмонларга булиш боисндам келмб чивдан иж-
тимоий муносабатларн ма^сулидир. Тупламдаги «Ан^о 1^уш» эрта-
гининг мазмуми М1 у жи)(атдам характерлидмр. Эртак ца^рамоми
Маъмуржон подшоминг йу^олган Ан^о цушшш излаб хатарлн
сафарга мул олади. Бунда у даставвал Гулица^цах паринннг ома-,
си ялмогиз кампирга дуч келади. Кампир дастлаб ута. салбим
персонаж сифатида тал^ин ^илинади. У «афт-амгор!г- буришгам.
пешонасн тиришган, ^амма билан урншган, бели букчайган, узн
мукрайган, огзида уттиз икки тишидан бнрови ^ам ^олмай тушнб
кетган, соч урнида патак, цош урнида цотган тук, жаги тушган.
орзи цийшайган. бадбашара, одам булиб одамга, жопдор булиб
жондорга ухша.майдиган бир махлуц» эди. У узгаларга фа^аг
ёмонлик келтириш паймда булиб яшайди. «Кампирм тушмагур
умрбод еб ётаман деб» ^аичадан-цаича одамлар, кую эчки, молу
отлар, паррандаю даррандалар, арслом, йулбарс, бури, тулки, шо-
цолларнн рорга к;амаб куйган. Аш\о щушнм утрлаган Темур цн-
ро^чидан кампир )\ам аламзада. Чунки карок,|!1 уз каллакесар
шериклари бмлан ёшлмгида умм хам олмб ^очгам. Шунда кампир
упинг чуриларндап бири — гоят гузал маликанм \"тлмга плиб бериш
ниятида каптарга айламтириб, узи ^иргий булиб кочиб кетишга:;.
Бун» билнб долгам Темур цароцчи изига тушиб, каминриимг урлн-
ни улдирнб кетгам. Шу-шу упдам цаедипи олиш пайида. Маъмур-
жоннмиг жасурлигн ва Темур 1^арокчшги улдириб, кампирнииг г\асо-
динп олншга бел бомлагани ялмошзни буткул пжобмй образга
айлантипади. У торга, камаб куйгам грамма бапдилармни озод килиб.
барча ёмонликларинн ташландм. йигитми кизи Гулнца>дац пари-
нинг ^узурига бошлаб боради. Гуликах^ах онасидан фар^ли ула-
роц ижобим ^ахрамонлардап. У Маъмуржопни курган за.\оти яхши
курпб ^олади ва узининг бутун се.^рими йигнтнинг юмушларипм
бажаришга багишлайди. У фацат Маъмуржонгагина эмас, балки
уиииг дустлари — ^амро,^ларига ^ам рамхурлмк цилиб, турли V 1-
локатлардан саклаб ^олади.
Парилармипг инсонга нисбатап ана шупдай ижобпм муносабя-
тини биз тупламдаги «Гулуялар билам К,аландарбек» эртагида
хам куришимиз мумкин. Хавф-хатарларга тула саёхатлар билан
борли^ мазкур. эртакда отасииинг булбулигуёпи топиш ^а^идагм
катъий илтимосини бажаришга бел бойлагам уч ака-ука уч йул-
га — «Борса келмас»,«Борса хатар» ва «Борса келар»га отланиша-
ди. «Бо^са келмас»га караб юпган кенжл урнл — Калаидарбек
да^шатлм К,ора дев хизматнпи 1^илувчи парилар ^орлпц чи^арадн-
ган антика бир бок^а келиб услади. Парилар подмюсинмнг ^изм
Гулуялар шумдай гузал экамки, «таърифлащгн. с^'з етмасмиш. 01

189

www.ziyouz.com kurubxonasi
порочней булишига царамай, юзндан таралган нур ^аммаё^ни
сутдай ойдин ‘^нлиб юборибди. Кадам босишига ерлар *авасда,
пафас олишига богдан эсаётгап сабо панваста эмиш. Жамолини
курган гуллар цижолат булиб, очилгаии ёпилиб, гунчаси очилмай
турган эмиш».
Ана шу пари пайкарилк курганидаёк Каландарбекка оши^у
бек,арор булиб г^оладн. Йигит ^ам унинг севги домига илинади.
Шунда Гулуялар, агар иш^ипгиз чин булса, севги машаккатлари-
ии енгиб, отамизиинг юртидан бизни топарсиз, дея кирк канизаги
билан каптарга айланиб учиб кетади. К,аландарбек яна олис са-
фарга — париЛар юртига радона булади. Минг машаццатларни
еигнб, девлар билан еттн кечаю етти кундуз олишиб, охири Гул-
уяларн'йнг висолига етади. Гулуялар булбулигуёни олиш учун ун-
га К,аш^а девини ^5шиб, опаси Гулхумор парининг ^узурига юбо-
ради. Опаси йигитни дастлаб девларига айтиб тнлка-пора 1^ил-
дирмокчи булади. Кейин, менга уйлансангиз, булбулигуёни бера-
ман, дейди ва тезда сузининг устидан чик;ади. Лекин К,аландарбек
уД/инишга розилик бермаганидан кейин уни зиндонга ташлатади.
Буйдан хабар топган синглиси дарров опасиникига етиб келиб,
эрини озодликка чи^аради. Гулхумор пари яна уз гапида туриб, у
менга ^ам эр булади, иккаламизга ^ам етади, дешш. «Гулхумор
пари купро^ парилар орасида булиб, одамзод билан кам муло^ог
цилган экаи. Гулуялар эса, к^проц одамзод орасида булганидан
одамгарчилик ^аё, ор-номус нималигини биларкап», Гулхумор па-
рига куйиб-пишнб, бпр sp опа-сингилга оаэо булмаслигини уцдн-
ради, Лекнп опаси ба[»я бяр кунмайди, é »ринг иккядэмцзга -•*(>
булади, с уни улдиртириб. г1?!!!! >зимни Кам эрснз цолдира-
м»н. лр'";,::. Она-сиигнлни бу конфликтли вазиятдан К,аландарбек
цугцаради. Гулхумор парнга мос акаси борлигин» зптадн.
Курннадики, хап лргакдаги пари образлари acocan
s„a¿í.idpia ухшагаии цолда, айни пайтда, улаодзн ф г . > л а р о . ;
уз ^аксалларига эрпшиш йул:;да дар цакдаи яхшиликдан кам,
'■‘"оклпю.аи лам тойишмайди. Яхшилик ёки ёмопликни се>;р кучи
ёхуд ^ул остиларида хпзматда булгаи дсвлари ёрдамида амалга
оширишади.
Се^р кучи билан эса, парилар истаган жонзодларини хо^лаган
марсаларига айлантира оладилар. Масалан, пари бир сицпм туп-
рок олиб, унга аллапималарни «куф-суф»лаб узн ёки узгаларнннг
устига сочиб юборса, шу захоти илоига ёки бош^а бирор демоно­
логик ма^лукотга айлапншлари мумкин.
О. А. Сухареванинг ёзишича, одам циёфасидаги ру^лар ёки
парилардан фаркли уларо^ демонологик куринишдаги париларда
хеч кандай ннсопга хос фазилатлар мавжуд эмас1. Bv фикрнп Ур-
та Осиё халклари мифлари учунгина тааллуцли дейиш мумкин
булгани к°лДа> узбек халц эртак афсона ва достонлари персо-
па^сларига нисбатап мутла^о тадбик; этиб булмайди. Зотан, фо­
льклор асарларидаги демонологик циёфали парилар фацат таш^и
куринишлари билангина одамлардан фарц цилганлари цолда, аслн-
да, худди одамлардек гаплашишлари, фикр юритишлари, маълум
манфаатлардан келиб чи^иб, ^згаларга яхшилик ёки ёмонлик ци-
лишлари мумкин. Эртак, афсона ёки достопларда уларга одамга
хос у ёки бу сифатлар берилмас экан, мазкур персонажлар тинг-

1 Домусульманские верования и обряды в Средней Азии, «Нау­


ка», 1975, 29* бет.

190

www.ziyouz.com kurubxonasi
ловчи ёки китобхон учун кеч ^андай ижтимоий-гоявий акампмг
касб этмайди.
Инсоний фазилатларга эга демонологнк пари ёки махлуцотлар-
га эса, биз «Илон' пари» тупламига киргаи деярли кар бир эртак-
да дуч келишимиз мумкинки, улар юцоридаги фпкримизнинг т?гри-
лигини яна бир карра тасдшутайди.
Хулоса килиб айтганда, юкорида таъкидлаб утганимиздаП,
одамзоднинг ажойибот ва раройиботлар оламига-^анотли саёк.ат-
ларига багишланган анъанавий секрли-фантастик эртаклардан
иборат навбатдаги мажмуамиз кэм халкимизнинг каёти, турмуш
тажрибалари, кураши, тарихий, фалсафий эстетик 1^арашлари па
орзуушгдлари муболага ва метофора линзалари ор^али цабар-
тирилган бой ва ранг-баранг бадиий солномалдрдаи ташкил топ-
гандир.

Малик МУРОДОВ
Хожиакбар ШАИХОВ

www.ziyouz.com kurubxonasi
Л;УНДАРИЖА

Лико цуш. Айтувчи Муродилла Зиёдилла у г л и .................... 5


Зумрад пошша. Айтувчи Норхои Турди ц и з и ........................ 34
Гулуялар билан Каландарбек. Айтувчи Раззок Козоцбой
\f.ih . , ..................................................... 46
Той излаган кнз. Айтувчи Мирзаабдулла Риза Угли . . . 76
Хурсанжон билан Латйфахон. Айтувчи Рдззоц К03°Кбой угли 87
Уч ака-ука билан бир киз. Айтувчи Бибисора Худоберган цизн 106
Д\аликанинг уч шарти. Айтувчи, Раззок 1\озоцбой. Угли . . 119
Сехрли пичоц. Айтувчи Муродмлла Зиёдилла утли . . . . 137
Гав^арйисо ёки зумрадкуз исирра. Айтувчи Муродилла Зиё­
дилла у р л н ..................................................................... : »56
Тилла бе>;и. Айтувчи Бибисора Худойберган цизи . . . . 166
Е\анотли саёхатлар. М. Муродов, X- Ш а н х о в ......................... 183

На у з б е к с к о м яз ыке .

ЦАРИЦА ЗМЕИ

Узбекские народные фантастические сказки

Ташкент издательство «Еш гвардия», 1985 г.

Редактор М. Ракмоиов, Рассом А.* Руломов, Раем,чар редакторы X* Рацма-


тул.часн, Техн. редактор В. Демченко, Корректор М. Орти^ова

П К № 1095

Босмахонага бернлдк 13. II. 81. Боспшга рухеат чтчлди 19. 03. 85. Р 13000.
Формати В4Х ЮЗ'/з*. № 3. Босма лмпи 0.0, Шарт.'/ч |'о;м'1 лмстн 10.08. Шартли
кр.-отт. 10.ОС. Напзр листи Ю.98+0.19 об- обл. '! Г.'ООСО. «Литературная»
га'рннтурпда юкорп босма усулида боаг.ди. Буюртма К» 19. Бахосп 95 т.
Шартиома Лй 9и—Ь4
Узбекистои ЛКСМ Маркаэий Кл^.ич-тм «Сш пчрдин* нашриёти, Тошкемт,
703129. Накопи к^часи. 30. ^ ^
Нашриётлар. нолпгр^сЬия иа к;поб с.-пиосчг инипри бумича УзССР Даилаг
Комитет» Тошкент «Матбупт» полиграфия ич«лаб чнкариш бнплашмаеннинг
2-босмахонаенда босилди. Я н г и й у л . Самарканд к у ч з с и . 44.

www.ziyouz.com kurubxonasi

Вам также может понравиться