Вы находитесь на странице: 1из 193

А Т д

А в

Р О М А Н ,

АШ ГАБАТ '
Т У Р К М Е Н И С Т А Н », 1У0?
Атажднов А.
А89 Теке г ызы Т а т ь я н а : ( Р о м а н ) . А.! Ашг аб ат ,
Ту рк ме н ис та н , 1987, 528 с. 1 м. 90 к.

Уч яшльща чагака уруш одуньщ ичинде эне-атасыш т


дан махрум болуп, узак Руссия душен, Бейик Октябрь
революциясындан озал Москвада улы окув щайыны гу*
тарып, Харьков гимназиясында мугаллымчылык эден,
революцион хьщувлы ишчилер билен таншып, студент-
лерин гизлин кружогына гатнашан, энче йылдан сокам
Ашгабада, ез ата ватанына доланып гелен, ез эзиз
кынын ан-билиминн, медени дережесини ёкары гетермск,
айдьщ ыкбалыны гермек, ецдебарыжы рус медениетини
туркмен нлине орнашдырмак угрунда гайдувсыз герешен
Татьяна Михайловна — Артыкгул Текинская илкинжи
туркмен магарыфчыларыныц биридир. «Теке гызы Татья­
на» атлы тэзе романда шол мердана магарыфчыньщ хем-
-де онун кэрдешлеринин ыкбалы, дурмуш ве гереш ёлы
беян эдилйэр.

4 7 0 254200 — 0 58
----------------------- 43 — 87 84. Тур?
М 551(14) — 87

(Е5 «Туркменистан» веширяты, ]987 й


* А ■*

*
СОЛДАТ ШИНЕЛЛИ ЭНЕКЕ

Ак елек я л ы г а й м а л а ш я н гар т о з г а л а р ы гек, оран-


ны, м эм иши, я ш ы л р ендли демир, кэ ерде-де гы’р мызы
чере пица билен усти е рт уле н ики- уч- дерт гат ж а й л а р ы ц
ге ршнне д ушй эр . Ел эк ид й эр м и- н эм е ми , т о з г а л а р бир-
ден-э ём-ёк б о л я р л а р , бирденем ене г а й м а л а ш ы п §аш«
л а я р л а р . Г а б а т г а р ш ы д а д ик ли ги не у за лы п гиднан да*
р а ж ы к ке чэни н чеп б урч ун д ак ы бейик б у т х а на н ын нан*
в а лы гуммези эййэм а га р ып ды р. Г у м ме з д е д ы р н а к л а -
р ы ны н х а ш а м л ы ы з л а р ы н ы м ех ур лэп, г ар шы учуи-
-гонян г ар а г арг аларын. чакыр сеслери эшидилмесе-де,
б а ш л ы - б а р а т г а г ы л д а ш я н д ы к л а р ы а цд ыр яр . Гар ола-
рын кейпини гетерйэн б о ла рл ы.
0 з о т а г ын ы н гин пе нжиресинден т еб иг а ты н йылчыр
е в уш г и н л е р и н е сын эдип д ур ан Т а т ь ян а а йнаны чала-ч^
Жа питиклэп, гар т о з г а л а р ы н ы с а н а м а г а дурды.
— Бир. Ики. Уч. Бэш. Еди. Он...
Х а с а бы тиз б у л а ш д ы . Пик и ре гитди.
Г а р ы га з а яг ын а мензетдн.
лап, Аделина институты» эти сункуне е л ме шип д у р ая ,
узын бойлы, ж и р а ф а боюнлы, гыныр г ыл ыкл ы началь*
ницасыыдан ыгтыяр алып, Т а ть ян а ны ирден ее гетир*
ди. &Ек, ёк, хокга ч ы к а р ж а к б олм а, Т а нь | Еке мен
дэл. О г л а н л а р ы н эхлиси чагыряр. М а м м а миа! Унн*
верситетин б а й р а м ч ы л ы г ы н ы сенем бирёла гермели
а х ы р ы Ь дийип, ол ёлбойы ж ор а с ы н ы игеледи. «А сен
н а ч аль ниц а нэме дийдин, Адель?» «Ол менин эз
сырым».
6 е геленсонлар, Н а т а л ь я Вл а д и м ир о в н а Татьяна*
ны б аг рына басып, е в ра н - е в р а н о гша ды- да , гыз ына
кэйинип уг ра ды: «Сен муны, Тенечир, нирэ алып гит*
ж е к б оля н ене? Бу гун Т а н я н доглан гуни ахыры!»
Аделина эже си нин чигнинден а с лы шд ы: «Эже, э же м
жан, 93ИЭИМ, Т а н ю ш а хич з а т эт ма н д и й й э р . — Айна>
к ы с ы ра п Т а т ь я н а гез гыпып гойберди. — Университета
гереси гелйэр. О г л а н л а р г а р а ш я р . Б и л й э н а хыр ы о ер*
де бу гун...» Ол сезуни с о ц л а м а н , ене-де э ж е с и н я
огшап б ашла ды. . .
12-нжи я н в а р ь — « Та тьян а гуни» — М о с кв а универ-
ситетиниц д уйбу н ин т утула н гуни. С т у де н т л е р и н бай-
р а мы. Университетин а к т л а р з а л ы н ы Т а т ь я н а шол гун
и л к и нж и ё л а герди. Хова шол гун ш а т л а м а а я з лы ды .
О л а р ы Улы Н ик и т а кечесинин б а ш л а н я н еринде, уни«
в ерситетин б а ш корпу с ынын е ну н де г р а ф Д а н д е в и л ь
билен чып ар Б од и ск о г а р ш ы л а д ы . Б од ис ко юмругы
д ув уле н с аг элини э н дик ли к ел ем енл еди п, д ушу н дир ип
б а ш л а д ы : « Д ий ме к шейле, д о ст л а р , хэзир з а л д а муг*
туна а кы л п а й л а я н д и л е в а р л а р д а н бизем 93 пайымы»
вы аляс. Онсон ине шу ду.ран с тратегии но ка ды м ы з-
д ан у лы а кы м а гошулып, ш ан л ы х у ж у м е уграяс. Яр а-
г ым ы з — « Г а у д е а м у с и гит ур »1.., Консерваторияныц
г а п д а л ы н д а н айдым айдып гечйэс. Н ик ит ск дервезе-
сине етип, Т в е рь б у л ь в а р ы н а совуляс. Пушкиниц,
Герценин, Д о с т о ев с ки ни н йврэн ё д а л а р ы н д а н гидйэс.
Ш о н д а н а м гени...
Г ул ум сир е йэн г р а ф онун сезуни белди: « Бе сд и?
инди, серкерде! Д у ш ене1 П е р и ш д е л е р и доцдурдын!»
Хава, шол гун университетин а к т л а р з а л ын ы Татья-

1 «Шейдип шатланьщ, достлар!» — (латынча,


студентлерин гадымы гимни).
*
Т ар ы й ыл дыз а мензетди.
Та ры медуза мензетди.
Ахы рд а- д а: хич з а д а - д а мензэнок, гар тара мейле*
бэр диен н ет и жэ гелди.
Умуман, ол гары говы г ерйзр. Г ев ну не б о л м а с а ,
хер гезек гар я г а н д а д у н йэ т эзе ле не н ялы б о ля р, шэ*
хер тазе, пэкизе л ы б а с геййэр. Он со н ам Т а т ь я н а гар
т о к г а л а п з ы н ы ш м а г ы х а л а я р . Д е к дуйнем Т ве рь буль-
в а р ы н д а Аделина икиси б эл чи решип , тас экип б а р ж г
л а н д о н ы н а ш а г ы н а д ушу пди. Хернэ, саг болсун, иное-
ден ди р бир ерден эд ил ш о л п у р са т да пепда б ола н
Д е н и с Б а т у р и н в а г ты н д а етишэ йд и, г о л л а р ы н д а н чекип
алды. Ики сине м т а г а ш ы к с ы з г а р б а п - г у ж а к л а п , ур-туг
гардан галдырды-да, хезил эдинип гулди: «Ах, сиз
ше й т а н а п ап а к тикен перишделер! А т ла р билен гуйя
сынанышжак болянызмы?» Зэхреси я р ы л а р а гелен
А делина : « М а м м а мпа!» — дийди-де, ез уни яцадан
г а р а гойберди. А д ел и на бир з а д а бегенсе-де, бир з а д а
г ына нс а- да , ез дуйг ус ыны шол ики сез билен беян
эдйэр. Хемише ш а д ы я н са з м у г а л л ы м а с ы н д а н е вр еннп
г а л а н йерг унли сези « м а м м а м и а! » 1. болды. Денис'
онун ере га ча н э л л и к л е р и н и а л ы п берди-де, д е рр е в
бир токга гар т о г а л а д ы , х а м а л а , Т а н я бил ен А д ел ина
икисииин арыны а л м а к ч ы б оля н я лы, г а й р а д а н гечип
б а р я н ясы рессорлы, гапылары г ер бл и к а р е т а н ь щ
ы з ы нд а н д а з л а д ы п зынд ы. «Ол- питнечи гай г е зл ейэр ,
г а йд а д ы н чл ы к б а р я л ы » диен г ы л а в л ы сеси янла«
ИЫГ гитди.
Б о л с а - д а , д ог ум л ы оглан! .
С ы р д а м бойлы, г ем -ге к г ез ли, гин м а н л а й л ы , чеп
я на г ы менли шол г а л д а в студент билен Т а т ь я н а с о ц к и
м а х а л л а р д а х а с- да е вр е нишд и. О л а р ы ет ен йыл б уз да
а ай ып йе рк э ле р А д ел и н а танышдырды. Герушмэге
влини у з а д а н йигидин: « Д е н и с Б а т у р и н - Д а в ы д о в . Дс*
к а б р ч ы н ы н човлугы, кешишин агтыгы, с а г а т с а з ы ц
оглы!» диен в з ш и р э к вхе нл и сесинде б ир х ил и текеп*
б и р л ик елгинини д уй са - да , Т а т ь я н а н ы н она писиндл
отурды.
Ш о н да н бир хеиде г еченсонам, ш ей ле в а к а б олды.
Шол гун э ж е с и н и н а гыр н э х о шл а н д ы г ы н ы баха на *

| Ах, эще йцан! (итальянча),


лап, Аделина инетитутьш эти сункуне е лме шип д у р ая ,
узын бойлы, ж и р а ф а боюнлы, гыныр г ы лы кл ы началь*
ницасыыдан ыгтыяр алып, Та т ья на ны ирден ее гетир-
ди, «Нк, ёк, хокга ч ы к а р ж а к б о лм а , Тань! Еке мен
дэл. О г л а н л а р ы н эхлиси чагыряр. М а м м а миа! Унн*
в ерситетин б а й р а м ч ы л ы г ы н ы сенем бирёла ге рме ли
ахыры!* дийип, ол ёлбойы ж ор а с ы н ы игеледи. «А сен
на ча ль н иц а нэме дийдиц, Адель?» «Ол менин еэ
сырым».
0 е геленсонлар, Н а т а л ь я В л а д и м ир о в н а Татьяна»
вы б аг рын а басып, е в ра н - е в р а н о г ша ды- да , гызына
кэйинип уг ра ды: «Сен муны, Тенечир, нирэ алып гит»
к е к б ол ян ене? Бу гун Т а н я н доглан гуни а хыры! *
Аделина э ж еси нин чигнинден а сл ышд ы: «Эже, э же м
к а н , эзизим, Т а н ю ш а хич з а т э т мэ н д и й й э р . — Айна-
к ы с ыр а п Т а т ь я н а гез гыпып гойберди. — Университета
гереси гелйэр. О г л а н л а р г а р а ш я р . Б и л й з н а хыр ы о ер*
де бу гун...» Ол сезуни с он ла м ан , ене-де э ж е с и н я
огшап башлады. ..
12-нжи я нв а р ь — « Та т ья н а гуни» — М о ск ва универ*
ситетинин д уйбун ин т ут ул а н гуни. С т у де н т л е р и н бай-
рамы. Университетин а к т л а р з а л ы н ы Т а т ь я н а шол гун
и л к ин ж и ё ла герди. Хова шол гун ш а т л а м а а я зл ы ды .
О л а р ы Улы Н ик и та кечесинин б а ш л а н я н еринде, уни«
верситетин б а ш к ор п ус ынын е ну нде г р а ф Д а н д е в и л ь
билен чыпар Б од ис ко г а р ш ы л а д ы . Б од ис ко юмругЫ
д у ву ле н саг элини э н дик ли кел еме нл еди п, д ушу ндир и п
б а ш л а д ы : « Д и йм е к шейле, д ос тл а р, хэзир з а л д а муг*
т уна а кы л п ай л а я н д и л е в а р л а р д а н бизем ез пайымы*
вы аляс. Онсон ине шу ду.ран с т ра те г ик нокадымыз*
д ан у лы а к ы м а гошулып, шан лы х у ж у м е уграяс. Яра*
г ым ыз — « Г а у д е а м у с и г ит у р» 1... Консерваториянын
г а п д а л ы н д а н айдым а йдып гечйэс. Ни к ит с к дервезе»
сине етип, Т ве рь б у л ь в а р ы н а совуляс. Пу шкин ич ,
Герценин, Д о с т о е вс к ин и н йерэн ё д а л а р ы н д а н гидйэс.
Ш о н д а н а м гени...
Г ул ум сир е йэн г р аф онун сезуни белди: «Бесдир
инди, серкерде! Д у ш ене! П ер и ш де л е р и дондурдын!»
Хава, шол гун униве рсите тин а к т л а р з а л ы ны Татья*

1 «Шейдип шатланын,. достлар!» — (латынча,


студентлерин гадымы гимни).
ра и л к и н ж и ёла герди. З а л х ы ры н- ды кы нд ы. Говур
бир гуйчленип, бир к и п а р л а я р д ы . З а л д а г э з е ж е мавун
м у нд и рл е ри н ин д ик я к а л а р ы а к ж а йупек и ш л и к лл ,
и л ик л е р и н е г ызы л сувы ч а й ы л а н б е г з а д а л а р а м аз дал-
ди. Эйс ем -де б олса, Т а т ь я н а г е в шу л л э н гейимли г а р ы л
сту де нт ле р о л а р д а н ха с а г д ы к л ы к эдйэн я л ы болуп ге-
рунди. О л а р г а л а п ы н ызкы х а т а р л а р билен г а л е р к а н ы
э е л эп д ил е р. Ы з л ы - ы з ы н а т р и б ун а чыкян гечгунли ди*
л е в а р л а р , Б о д и с к о н ы н а й д ы шы ялы, «акыл п а й л а я р -
д ы л а р . » Э м м а о л а р ы ц хич х а й с ы н д а н а м Т а т ь я н а «пай»
а л м а д ы . Асла о л а р ы н нэме х а к д а г ур ру н э д йэ нди кл е-
рине-де онлы д у шу н ме д и. Д у ш у н ж е г е м б ол ма д ы. Ичи
гысды.
Ш о л м а х а л а м з а л д а «Та цры, ш а м ы з ы гора» гимни
я н ла н д ы.
Б и р д е не м у лы гох турды. Б а р ы б ирден д а ш а р ы к
о к д у р ы л д ы . Т а т ь я н а д а г а м к еч э ч ык д ы л а р . й е н е Бо«
д и ск он ын а й д ыш ы ялы, «улы а к ы м а г ошулып, П ушкч -
нин, Герценин, Д о с т о е в с к и н и н йерэн ёдаларындан*
п ы я д а йе ре ме ли б о л м а д ы л а р . М ох о в а я ке че с инин бур-
чунда о л а р а г р а ф Д а н д е в и л и ц ики ат г о шул ан, безе-
л ен с а нясы г а р а ш я н экен...
« Э р м и т а ж а » етип б а р я р к а л а р ене бир улы уйшме-
л е н и н устунден б а р д ы л а р . Б о д ис к о бирден: « Ба ту рин !»
дийди-де, г а р л ы т у м ме г и н у ст унде нэмедир бир з а т л а р
г еплэп д у р ан г а р а п а л ь т ол ы д о ст у на бакан элини
<узатды...
О г л а н л а р Адел ина икисини е й л е р и н е г етире нле рин-
д е г а р а н к ы г а тл ы ш ы п , хованын шемаллы а я з ы ха с
гуйчленипди...
О н д а н бэри инди бир йыл гечди. Шу д е в р у н дов а-
мынд а Т а т ь ян а М о с к в а н ы н и м п е р а т о р л ы к т е хно л ог ик
у ч ил ищ ес инин студенти Д е н и с А р ка д ье в ич Б а т у р и н -
• Д а в ы д о в билен х а л ы с ев ре нишд и.
Б и р г ер эймэге, Д е н и с д ийс ен г а ра го л оглан, э м м а
у чу р сы з зехинли. Ш о н у н учинем и в а н о в а л ы йенекей
м е щ а н и н и н - с а г а т с а з ы н оглы шол у ч и л и щ э д у ш у п би«
липдир. Я т ке ш ли к д е - д е Т а т ь я н а е з у ни н о нд а н асгын-
д ыгын ы д уйяр. Догры, ол Т а т ь я н а д а н уч я ш улы.
И е н е геп я ш д а д эл. Б о д ис к о а й т м ы ш л а й ы н , Дениа
Б а т у р и н и н «келлеси дуры». Ёгса оны к ем с и т же к бо­
луп, гедемси б е г з а д а л а р аз с ы н а н ы ш ы к э т мэ н д и р л е р .
Э м м а Д е н и с д у б ял ы мэкэм. Хер хили и ир нм е х е т д е
гелипдир. И л ки ол у ч и л и щ э н и н я ш а й ы ш ж а й ы н д а дев«
лет х а с а б ы н а я ш а п д ы р ( « де вл ет ин я л я гысы болд ум» )«
Икинжи курсда гурплы е й л е р де с а п а к берип б а ш л а -
дым, б а я д ы м д иййэр. И нд и эсли в а г т д а н бэри С ив це в
В р а ж е к а т лы д а р а ж ы к , узын кеч еде бир г а р р ы кем-
пирин е йу н де к и ре йин е я ш а я р . Д е н и с гулйэр. «Ож
у чурсыз бай, г а р а с е й м е з ке мпир — д ий й эр . — Милли»
о нерша б о л а й м а г а м э х т им а л. Э м м а кесесинден сыи
этсец, б ар б а й лы гы — бойны медаллы балонкасы.
Х ев р и- х е м р а с а м шол. Ш о ц билен б у л ь в а р д а н б у л ь в а - 4
ра а й л а н ы п йер.» Эйс ем -де б о лс а , Д е н и с к е м п и р и ц
д ил ини т а п ы п д ы р . К и ри н и ювян, б а з а р ы н а гидйэн,
б иш -д уш уни эдйэн, ичерисине с е р е н ж а м бер йэн чору»
с ы н а- д а а ч а р ын ы х е м иш е ы на ны п д у р м а я н халына.
кемпир Д е н ис и т е р у н е а р к а й ы н г е чи р йэ рм иш . Э лб ет де ,
ол т е р е г ечирме з я л ы о г л а н а м д э л . А л ча к .
М а х л а с ы , инди бир й ы л д а н б эр и Т а т ь я н а Б а т у р и н и
е з у ни н ы г т ы б а р л ы дост ы х а с а п л а я р . Д е н и с оны кэт*
шинди г ег ел е г ы з ж а г а з х а с а п л а н д а - д а , г ат ы г ерйэр.
Б а й р а м ч ы л ы к я д ын ч гу нл ер и А д е л и н а н ы н оглан*
л а р ы ее у й шу р й э нд и ги ни Т а т ь я н а о н а т б и лйэ р. ©н ле р
ол ш ей ле у й ш м е л е н л е р д е н г е зг е р т е л е г а ч г а л а к л а я р д ы .
Д е н и с Б а т ур ин билен т а н ш а л ы б эр и вели, я г да й ы н ы
т а пс а, еэ и нс ти ту т ынын гыныр г ы л ы к л ы н ач аль ниц а*
с ынд ан ( п ыш ы р да п т у ту л я н йер гу нл и а д ы « ж и р а ф а » ) '
я л б а р - я к а р билен ыг ты яр а л м а г а ч а л ы ш я р . Пансио*
нын х ов л у с ын д а н ч ы к а н д а з ы н д а н д а н б о ш а н а д е н йэ р.
К эт е о на е з к л а с д а ш ы С в е т а н а м а л ы п ч ы к м а к ба*
шар дя р.
А д ел и на - да б ир нэч е б а б а т д а э дил Д е н и с я л ы : гал«
ж а н , гечгунли, бир е рде д е к о т у р м а г а сабры-такаты
е т ж е к т у ма ны ёк. Я л п ы л д а я н п а р к е т поллы, г ы з г ы л т
г ул ли обой е лм ене н д и в а р л а р ы д у р л и к а р т и н а л ы , гоц-
р ас ме бе л ли м ы х м а н х а н а н ы с тудент я ш л а р к э те ала*
■гох эд й эр л ер . К е п л е н ж е м о л а р и ле ри б у р ч д а д у р а н
г о ча к р о я л ы н т ев ер е ги н е у йш й э р л е р : айдым-сазсыз
м ейл ис ёк.
Б у о с о бн я к б и р м а х а л л а р г ел им -г иди мл иди . Онуя
д е р т г ы р а н х о в л у с ы н д а к ы р е ж е л и т а р а ш л а н а н , ортасы'
к и ч и ж и к ф о н т а н л ы г оша а л л е я н ы - д а , печек я л ы х ы т ай
г у л л е р и депесине ченли ч ы р м а ш а н т е ге л е к д а л б а р ы *
• да кэн м ы х м а н т а р ып эдипди. Б у о с о б н я к бир ма ха л»
л а р граф Милютинлериа машгаласыныцкыды. Эмма
с о к а б а к а , М и лю ти н ле р ин м а ш г а л а д а р а г т ы г о л -п уд ая
я йр а ды п, осдугиче, корпе Ми лю ти нл ер у чурым бол-и
д у к л а р ы ч а , к а ш а ц о со бн ягы ц м ы хм а ны а з а л ы п , даба-*
расы песелип, беземен о т а г л а р ы г а р ы п л а ш д ы , ч ола о*
ды гитди отурды. О с об н яг ыц а тын налы ш ек и л и н д э к и
даш басганчакларындан башлап, э д е п- эк р ам билен
с а л ы х а т л ы б аш эгйэн с а д ык ш в е й ц а р л а р , л и в р е йл и
л ак ей л е р , е тншикли а т т у т а р л а р , беземен горннчнилер,
г а ра з , кеп с анл ы ей х о ж а л ы к х ы з м а т к э р л е р и д ура-
•бара гайып б олд у ла р . О с о бн я к элден эле гечди. Онуц
ин соцкы эеси М о с к ва н ын гурплы к н я з л а р ы н ы н бири
В л а д и м и р Ль во в ич Ш а х о в с к и й болды. Кичи гызы Н а ­
талья Владимировна дурмуша ч ы к а нд а князь шу
особнягы шай-сеп х е к му н де гызына е м у р л и к пешгеш
берди. Э м м а ай-гун а й л а н ып - е в ру л ип , бу г ады м ы
особняга М ил ю т и н л е р и н м а ш г а л а с ы н ы н ене-де бяр'
в екили душди. 1881-нжи йылыц 29-нжы м ай ын д а, анна
гуни Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы ц офицер до га ны кн язь
Сергей В л а д и м ир о ви ч Ш а х ов с к и й шондан бир хепде
о з а л о тс та в ка ч ык ан х а р б ы министр Дмитрий Алек­
сеевич М и лю ти н ин улы гызы графиня Елизавета
Д м и т о и е в н а М ил ю ти н а эйленди. Т о й л а р ы шу ос обн як-
да болды...
Б у в а к а л а р ы ц энчемесинден инди он еди я ш ы н а
етен Т а т ь я н а н ы ц - д а , онун е з унд ен ики яш улы ж о р а -
сы А д ел ина ны ц- д а х а б а р ы ёк д з л ди . Д о гр у с ы, А д е л и ­
на онун ж о р а с ы дийсен, б эрде н гайдяц. Ол икиси
мэх ир л и а ял д о г а н л а р я лы я ш а я р . Ол икиси шу особ-
н як д а биле есди, биле у л ал ды . Ч а г а л ы к д а н с а йл а н ы п ,
ха т-с о в а т е в ре н м з г е б а ш л а н с о н л а р , хе рс ине бер л ен
е з б а ш д а к о та га м я п а ш ы к болды.
Князь Сергей В л а д и м и р о в ич Шаховский билен
княгиня Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а Ш а х о в с к а я бу о собняк-
да у з а к я ш а м а д ы . Д ог ру с ы, о л а р ы н шу в иде я ш а н ы 1
Т а т ь я н а н ы н я д ын а - д а душенок. О л а р М о с к в а д а нега-'
да бир гернуп г идйэрлер. О с о б н я к д а б ол са инди эн-
че й ы л л а р д а н бэри Сергей В л а д и м и ро в и ч ин у ясы Н а ­
талья Владимировна Шаховская-Корнакова 93 кичи-
ж и к м а ш г а л а с ы билен я ш а я р . й у п е к я лы меле сачыи-
да в а г ты н да н он ак гернуп б а ш л а н бу ак п о с а л а к
а я л ы н л ей б -г ва р ди яч ы офицер эри нир е де дир К а в к а з -
да бир ерде с е в е ш д е вепат б о лу пды р. Д у э л д е е л е н м и ш
диен м ы ш а м бар. Ким б и лйэр ? Н э д и п б а р л а ж а к ? Инди
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы н б ар г у в а н ж ы - д и д а р ы ял*
ныз гызы Аделина, Эй се м- де б олса, онун е зу ни- де
Н а т а л и д а й з а н ы н э з я л н ы э д и д а р ы н д а н кем гермейзн-
дигини Т а т ь я н а гаты говы билйор. Башга затлар-а
б ей ле де дурсун, е з г ы зы на у ж ы п с ы з ж а бир с ов г аг ал*
са-да, ол Т а т ь я н а н ы я т д а н ч ы к а ра но к. Хемише ж у б у т
а ля р. Ядына д ушй эр , б и р ёл а ол Н а т а л и д а й з а с ы н д а н
о л а р ы н Адель икнсинин хайсыны говы герйэндиги.ни
г а р а г о л л ы к билен сор а пд ы. Д а й з а с ы - д а х емишекнси
ялы, бир энайы йы л гы рды - да : « Б и р и ц и з — г а р а ж а гу*
лум, б ир ии из — а к ж а гулум» дийипди...
Шо л учусинден б а ш г а инди бу улы о с о б н я кд а хе­
мише х ыс ыр да п нерен П о л и н а И в а н о в н а М о м б ел л и
хем-де г ожа б а гб а н билен чеп а яг ы аг са к а т б а к а э
яшаяр. Эхли х о ж а л ы г ы Наталья Владимировнанын
пз хи мли ё л б а ш ч ы л ы г ы н д а шол учуси диен ял ы д о л ан -
д ыр яр . Ш е й ле -д е болса, князь Ш а х о в с к о й л а р ы н кене
т а н ы ш л а р ы н ы н б и р т о п а р ы н ы н а яг ы бу м ы х м а нс е ер
виден шиндизе м чекиленок...
Бу гун-э бу кене о собнягын м ы хм а ны х а с ам квп
болса герек. Бу гун «Т ат ь ян а гуни»! 1894-нжн й ыл ыц
12-нжи я нвары. Шу пэкизе а к г а р ы - да бу гун худай,
мегерем, йерите Т а т ь я н а н ы н он еди я ш ы н а серпай
эдип, я гдыр ян ялы б олуп дур. Бе л ки , ол Т а т ь я н а н ы н
тары говы герйэндигини бил йэндир .
Т а т ь я н а ене п ен ж и р э н и ц внуне б ар д ы. Инди гар
кэтебир г а й м а л а п д эл- де, л епб ен- ле пбе н болуп ягяр-
ды. Би р и оны а с м а н д а н пенжелэп-пенжелэп о к ла я н
ялыды. Ол п ен же ле р б у й р а- бу й ра ак б у л у т л а р а мен*
зеди. Т а т ь я н а гин м а н л а й ы н ы г ар о ву нт ыкл ы совук
айна диреди.
А ш а к да , гени ке чэни н иле рки т р о т у а р ы н д а усти ча«
г а л ы к и чи ж ик с а ня ны вне итеклэп, э л л и к ли г ол ла р ын ы
г а р ш ы г а лг ад ып, нэмедир бир з а т л а р дийип, гулуп
б а р я н т о к г а ж а гыза гези душди. С а н я д а о ту р ан ын гыз*
д ыгыны я о г ла нд ыг ы ны Т а т ь я н а с айг а ры п билмедч.
О л эдил г у нд а л а н г у р ж а к ялыды. Э м м а с а ня ны итек­
лэп б а р я н ш а д ы я н г ы з ж а г а з ы н вели а л м а ялы гыза*
ран, п ос с уж ак я н а к л а р ы н а ченли герди.
Вах! Ана, ол г ызын а яг ы тайды, йыкылды, тротуар*
дан кечэ т ог ал а ны п гитди. Япг ыт да н а ш а к инен самя*
•да г а п д а л а агды, И ы к ы л а и г ы з ж а г а з йузунин га рыны
су пуришдирип, с а ня да н гачан гундаглы чага бакая
окдурылды...
Т а т ь я н а н ы н йуреги д у р к - д у р к гурсулдеди. Хэзирин
е зумде д а ш а р ы к , гарлы кечэ ылгасы гелди. Арман,
х а йс ыд ыр бир гуйч аягыны д у з а к л а д ы . Узын б а р м а к -
л а р ы айнаны б н а л а ч тепрекледи.
Б и рд ен ем ез б ол шу на ези ген галды. Б у гун онун
доглан гуни. Бу гун оны г у т л а я р л а р , она у за к яш, а й ­
д ын ыкба л д ил е йэ рл е р. Ол болс а шейле д а б а р а л ы
гунде-де бирхили д у шн у к с и з гуссадан, б у л а ш ы к дуй-
г у л а р д а н чурт-кесик с а й л а н ы п биленок. Д ог ру сы, ол
сонкы йылда хас гуйчленен бу д у ш н у к с и з гуссаныц
ниреден, нэмучин д ер ей энл иг иниц -де себэбини бил им
биленок. Хий-де, б ай м а ш г а л а н ы н л эл иг и б олу п я ш а я н
он еди я ш лы о в а д а н гызын д ер д и- га мы , гуссасы бо-
л а р мы ?! Я-да бу гусса Д е н и с Б а т у р и н билен т а н ш а л ы
бэри д ер е ди ми ? Бе л ки , Т а т ь ян а е т ги н ж е к л и к чыгрып-
д а н с а йл а ны п йерендир? Бе лк и, ж у в а н л ы к хесери ге-
л ип етендир? Йу ре г ин и н т е р у н д е с ыр л ы м уха бб ет уч-
г ун л а р ы пейда б о ла н д ы р ? Сонкы в а г т л а р д а бирден
Д е н ис и гересинин гелйэндигини, ези боюн а лс а - а л ма -
са-да, ол д у й я р ахыры! Бе л ки , би и л к ин ж и сейгинии
хесеридир? Ене я р ы м йы л д ан ол институты гутаряр.
Онсон... Онсон...
А ш ак д а н гелен гечгунли сес Тагьянаны гисгин*
дирди:
— Т а ню ша !
Я к ым лы ч а к ы л ы к ене г ай т ал ан д ы. Т а м ы н икинжч
г атын а чыкян х а л ы д у ше к ли б а с г а н ч а к д а н а я к сеси
эшидилди. 0 з о т аг ын ын г а пы сы ны н а чы кды г ыны Т а т ь я ­
на шу ма ха л герди. О ня н ч а - д а Адел ина курсэп ичерик
гирди. Хениз п е н ж ир эн и ц енунден а йр ы л ы п етишме-
д ик ж о р а с ы н ы г ар с а г у ж а к л а д ы .
— Та н- юш- ша ! Ж, аным- жиг ериьл Ка т ю? ! 1 М а м м а
миа! Сен нэме бейдип д урсун? Гэмиц д е ц з е батды-
мы?.. М ы х м а н л а р гелип б а ш л а д ы л а р . Д э д е м гелди.
Г р а ф ин я Л а з о в с к а я э к из ле р и билен гелди. Ба й, безе-
нипдирлер-э! Эдил к е ш к б а л ы н а гелен ялы... Бары
сени сораяр. Ну фёзон о ж у р д у и юн фэ т авек фё дё гуа
а к лёнёир дё т уа ! 2 Э ж е м сени ч аг ыряр. — Х а м а л а , эн«
1 Сача нэм болды? (французча).
2 Бу гун эпет фейерверк гурарыс! Эпет1
Сенин шаньща.
чеме гун ге рме дик ялы. жо ра с ын ы ене б аг р ын а басды,
&вран-евран огшады. — Эши дй эмии? Моцарт1 Се ни а
с ейгули сонатан... Ж о р ж чаляр!
Кэте бирден ду йбу н де н г а р а ш ы л м а д ы к сези сонуна
с еретмэн, морта айдып гойбермек я-да осланмадык
хокга ч ы к а р м а к эндиги болан Т а т ь я н а н ы н дили гиже-
ди. Тасдан: «Эйнекми?» дийипди. Чунки гермегей
г ра ф Д а н д е в н л е о г л а н л а р ез а р а л а р ы н д а «Эйнекли
Ж о р ж » д ийй эр ди лер . ©зунем а г р а с с ы р а я н , х ов а ла сы
б е л е ш г ра фы н шона г ах а ры гелйэнини д у ян с о н л а р , бу
л а к а м ы о г л а н л а р б илг ешле йин хетжиклзп башлады-
лар. Э м м а хэзир с уй ж и д ил л и ж о р а с ы н ы н буйсанч
у чгу нл ар ы билен б а л к ы л д а я н ге г умт ил г е з л е ри не сере-
денде, Т а т ья на г а ра гол пэлинден эл чекди.
— Адель, гер, бу гулгун кейнек с а на нэхили ге-
л ишйэр! Се врэма н ш а р м а н ! 1 Хэзирин е з у нд е ника
г ый д ыр м аг г г идибермели! Тю э лрэнсэс. ля рэн д4
боть. о ж у р д ю и ! 5
Бу тарыпа гелель бэри г а р а шы п д ур ан ялы. Ад е­
лина д ир ин -дири ц ю в у с д ы :
— Ч ыньщ мы , Т а н ю ш а ? — Оны ене г у ж а к л а п , я на-
гындан огшады. — Сен учин без ен ди м- дэ'
Та т ья на ене-де: «Ким учин безененини зилйэн- ле»
д ий же к болды- да. в аг тын да дилини дишледи.
— Чыным, Ада, чыным! Гойбер йене! Гысма бейле!
Узын бойлы. д ол му ш геврели Аделина ж о р а с ы н ы н
сезуне гу л ага м асман, оны г у ж а к л а п , ерден гетерди,
ж ы к ы р - ж ы к ы р гулун, ез д а ш ы н д а пырлады.
— Сени бу гун гыс мал ы, г етермели, у я жы г ым ! Бу
гун сенин гунуц! — Би р де не м ол ж о р а с ы н ы пе нжира
т а р а п е в у р д и . — Серет! О ка р ет а серет! Би зе гелйэн»
дирлер! Т а н а д ы н м ы ?
Суйшуп б ар я н ак т а м а ч а л ы м д а ш пешенели каре*
таны я л л а р ы н а , жылавларына ченли тэсин безелен
дерт саны д ы з м а ч ябы д а б ы р д а д ы п - д а р т ы п гелйэрди.
О л а р ы к г о й н а к ла р ын ы н астындан гар с ыч ра я рд ы
— К а ре т ас ы ны ат г а й т а р ым да н т а н а м а с а л а р , граф
О р л о в л а р ы н а т б а к а р ы намыс эдмэмишин — диен Татвя*
на айнанын е нунде сачыны т и м а р л а м а г а дур ды Гезу*
нин гытагы билен болса уясыны мэхирли с ынл ады .

1 Гермэге гез герек! (французча),


1 Сеь бу гезеллиь шасы!
Бе йле -де о в а д а н гыз б о л а р огушя! Эйсем шу гезелли*
гн. шу а кы лы билен шол эйне кли г е хе рде гевун берэ«
е рмикэ? Ай, нзме, ген гереси з а т ёкд ур , белки. Г р а ф
хем бай, хем б иле окаяр...
А ш а к д а р о я л ын о ва зы б а т л а н д ы , )
— Э ш и дй э ми н? Ж о р ж чаляр!
<— Айтдын а хыры яны.
— Шопен. Полонез...
Ачык г апы ны н ич йузунде П о л и н а И в а н о в н а пей*,
дэ болды.
— Белли! Гевнумин, г у в ан жы , Белли! М а пётит!1 —
дийип. ш а т л ы к л ы сесленен А де ли на к е л т е ж и к бойлы,
д ы к ы з геврели, ясы я ц а к л ы г а р р ы н ы н бо йну нда н а о
л ышд ы.
Бу ики гызын эхли гыл ык- х эс ие тин е диен ял ы ола*;
рын е зл е ри нд е не м бел ет П о л и н а И в а н о в н а бэлчирейон
гыз ын ю м ш а к элини у с у л л ык билен б ойнунда н айыр д ы,
— Ир ден -э ма на гаргындын. И лиг им дийдин. йи*
лигим дийдин. Чекил! Ч еки л, Тенечир! Сен нэ т о в с а к '
л а я н ? Бу гун Т а т ь я н а - Н е с м е я н а н ы ц гуни а х ы р ы —■
диен энеке г ызын с а чы н да н с ы па л ад ы.
— М а м м а миа! Мен сени сеййэн, Бе лли! — А д е л и ­
на кенекси г ев р е ли а я л ы ц билинден г у ж а к л а п , пырла-
ж а к болды. Э м м а б а ш а р м а д ы , а г р а м л ы г ев р эн и ерин-
ден б утн ад ып билмеди.
Хэзир бу учусиниц б о л ш у н а кеседен сын эден — шу
о ра л аял ики х а н ы м ы н х ы з м а т ч ы с ы д ы р — д и й ж е к т у м а ­
ны ёк. Д о г р у д а н а м , о л а р м э хир ли М о м б е л л э эдил вз
энелери ялы е в р е н иш и пд и ле р . Би р и- б ир ин е хер хили
йуз т у тс а л а р а м . хер хили д ег и шс е ле р ем , о л а р гетер-
йэ рдил ер Б а р ы ш н я л а р бэл чи рэп, кэте г а р а г о л ч ы л ы к
эдэе нле ринде -де , М о м б е л л и княгиня д у й д ур м а з л ы г ы
б а ш а р ы п билйэрди. Шол ы за с ыз г а р а г о л ч ы л ы к учусн-
нин э з а р а сыры болуп г а л я рд ы . М у ц а - д а я ш ханым-
л а р хезил эдинй эр д ил ер .
— Княгиня-барышнялар ашак душсунлер дий-
дилер.
Бу се зл ер и П ол ина И в а н о в н а ез я н ы н д а д у р ан
Аделина дэл-де, п е н ж и р э н и ц е цу н де х о ш а м а т л ы йыл-
г ы р ж а к л а я н Т а т ья на йузленип айтды. Шол в аг ты ц
езунде- де е з элинде, ез г е з у ни н а л н ы н д а д ие н ялы
есуп, улалып, кемала гелен бу ики гызын гылык-хэ«
сиетлериниц бири-бирине мецземейэнлиги барадакыг
кене пикирине гитди. Била ийдилер. Биле гейдилер,
Р ус дилинденем, немец, француз д и ли нд е не м , са зда -
нам икисинем шол бир мугаллымлар о ка тд ы. Арман,
Таня докуз яшына етенде онун к ы я ы а т л ы к энеси
кня ги ня Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а ген ы к б а л л ы гаража
гызы, нэме учиндир, пансиона е рл е шд и рд и . Н э м е учин
бейле к а р а р а гелне нд иг ине М ом б е л л и , эл бе тд е, душу*
нип билмеди. Э м м а шу меселэни ч ез ме гин кн я зь Ша*
х о в с к о й л а р ы ц е йу н д е г а р ш ы л ы к л ы , якымсыз жедел-
ле р д ер е д е нл иг и н и , эс ли в аг та ч екенлигини, хызмат*
кэр а я л д а н хер нэче я ш ы р ж а к б о л с а л а р а м , М о м б е л л и
шо нд а а ч ык ацды. Эйс ем -де б олса, ол шо нд а е з дун-
гусыны м е рх е мет ли ^ а т у ш к а с ы Н а т а л ь я В л а д и м и р о в ­
на а ндып г алды. А с л ы нд а ш он д ан б и рн зч е йыл озпл
г ел инл ер и Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а я л б а р ы п , уч я ш л а -
р ы н д а к ы г а р а ж а гызы Н ик о л а й а д ы н д а к ы е тимл ер
е йунден шу особняга г етирдениием оз княгинясы бо-
л а н д ы г ы М о м б е л л и н и н я ды н д а д ы . А рм ан , шо нд а ола-
р ыц диени б о л ма д ы. Б а й е йу ц ики л эл и г и н и ц бнри
па нсиона гитди. О н д а н бэри т е ли м йыл гечди. Шол
довруц довамында мэхрибан Татьянасыны М о м б ел л и
д ице б е л л и- б ел л и сенелерде, кэте б а й р а м ч ы л ы к я дьшч
г унл ер и ге ру п бнлди. Татьянанын, хер с а п а р е йд е псй-
д а б ол ма г ы м а ш г а л а б а й р а м ч ы л ы г ы н а е в р ул ди . Д о г ­
русы, онуц А д е л и н а н ы ц к ы билен я н а ш ы к о т а гы -д а шол
д у р ш у н а дур.
Ш у н д а н маны а лс ац, икисиниц г ыл ык- хэс ие те м бир-
м ецзе ш б о л а й ж а к я лы . Э м м а б ей л е д эл. Д у й б у н д е л
б е й ле дэл.
Т а т ь я н а ш а г а л а ц л ы м э ре к э г а т ыш ы а г ы, бал лара-
- м а с к а р а д л а р а , у м у м а н , улы т у т ум л ы м ы х м а н ч ы л ы г а
гитмеги х а л а н о к . Г а л а п ы н к и т а б а я -д а б а ш г а бир
пишэ гуйменип, е йде еке о ту рм аг ы говы гврйэр. Аз
г еплейэр. Б ез ен ме ги -б ес ле нм ег и говы герйэн А д е л ш а
э ж е с и н е т эзе кейнек, тэзе к ев у ш дийип, а з а р берен-
де-де, Т а т ь я н а н ы н г евни бир ялы. А д ел и н а у йшм ел ец ,
ш а т л ы к , шовхун болса боляр. О н а йене е рден «Тене­
чир» д и е но к ла р . Ол д е рр е в р о я л ы ц я ны на гечип, Та т ья -
н а н а м ез я нына чекйэр. Я биле с а з чал яр, я б иле ай-
д ы м а йд а л ы диййэр. Г а р а з , у яс ыкы оз гунуне гоянок.
Э м м а бир мес еле де вели Татьяна инди ондан 9це
д ушй эр .
©тен йыл томус К р ы м а ' г ит же к болуп йе рк эл ер
А д ел и на эж ес ине т эз е а л а д а тапды. « Б и з е ат алыч
бер» днйди. Кня гин я ер - г екд ен гелди. Э м м а гызы ке-
ш ешм еди . Г о ц ш у л а р ы н ы н улы г ы з л а р ы н ы н учусинде-
-де а т ын б а рд ы гы ны , оларын. Мо ск ва ны н этегиндэки
т о к а й л а р а а тлы с е й л е - ши к ар а гидип, хезил эдинйэн-
д и кл е ри н и игенчли г а йт а л а д ы . Княгиня хич бир ме-
с еледе- де еке г ыз ын ын гевнуни й ы к м а яр д ы. Э мм а шо
гезек велин а р ка н га йышды. Ек, геп дине атын 5аха-
с ы н д а- да дэлди. Элбетде, ат, о нд а- да ики ат эдинмэге
э сли пулун герекдигини, ейун ыкдысады гурбунын
бо лс а инди ш ей ле бир е в е рл икл и дэлдигини Момбелли
бил йэр ди. Э м м а кн яги ня ны н гайгысы чыкдаж, ^
дэлдн. Ол б а ш ^ а - б а ш г а з а т л а р д а н ховатыр эдйэрди.
А д е л и н а д а ат а л м а к хевесини гоншы г ы з л ар ы н аерс*-
д енл иг ине -д е княгиня мункурди. Себэби г ызынын граф
Ж о р ж Д а н д е в и л и н меле атыны энче ёла т ар ып л ан ы
к н яг ин ян ын я дын да . Кня гиня- яг шы, а т л а р а ким се-
ретсин, агсак П а нт е л е й м о н гергули г а р р а п д ы р , хал-
дан д у шу пдир , енки я бы м ыз ы идетмэге-де зордан
ет ишйэр дипибем гердн. Э мм а , ген гермели, шол
а р а д а Адел ина ны бирден Т а т ь я н а - д а г олда ды (Тене-
чирин оны ыран б о л м а г а м э х т и м а л ) . Ол Н а т а л и дай-
з а с ы н д а н пулун пикирини этмезлиги х айыш этди, ечу-
нин-де а з- ов ла к м а я сы н ын б ар л ы г ы н ы я тл а тд ы. Сона-'
б а к а г ы з л а р ы н ислегини кн яги ня ны н а д а м с ы н ы н догаь*
о г л а н а м го лда ды, е зу ни не м г оша нт г ошм аг а тайярды*
гыны айтды.
Эйсем-де болса, а тлы меселе гуйзе чекди. Ахырда-
-да Аделина юка йурекли, ю м ш а к хэсиетли эж ес ин я
ырды. Ш онда н бэри гызларын' икисининем аты бэр.
Т а т ь я н а н ы н к ы « М и р а ж » атлы дор а ла ша . Аделина*
нынкы « Д и а н а » а тлы гыр а л а ш а
Д о гр ы , Москва этегинин т о к а й л а р ы н а — Сокольни-
кэ, М а р ъ и н а Р о ш а , Л е ф е р т о в а атлы сейле г а л а п ын Ад е­
л и н а гидйэр Меле атлы граф Ж о р ж Д а н д е в и л ь билен
гидйэр. Э мм а май тапып. ее гелэнсе. гыш болсун, я.э
болсун, т а па вуды ёк, Т а т ь я н а - д а « М и р а ж и н а з га ра п
Аделинадан вн ы лг я я р П о ли на И в а н ов н а муна-да
ген г аляр. 0 з ичиндеп — эдил ^окек оглан ялы, меге«
рем, бедеве ыхла с гызын г анында б а п д ы р - д а — дийип
ойланяр...
Ше йл е -д е болса, Т а т ь я н а Аделина мензеш дэл.
Ы л а й т а - д а сонкы й ы л л а о д а езгеоди. Ким билйэп.
белки, инди ч а г а л ы к д е в р у н де н с а й л а н а н д ы р , жуван*
л ы к хесери б а ш ы н а у р а нд ы р? Б е й л е дийсен, Аделина
ондан ики яш улы. Ш о н д а - д а бу д у н й э д е г а й г ы - г а м я
ёк ялы, х ем иш е ж а к г ы л д а п йер...
Т р юм о н ы ц е цун де бэл чир ейэн А д е л и н а н ы н я кы м лы
сеси М о м б е л л и н и н пикир ё рд ум ын ы белди.
— Тань, гел, мен сачымын. т и м а р ы н ы уйтгедс-
йин-ле.
— Н э м е учин?
— Инди нэ эг ле нйэ низ? К н я г и н я - б а р ы ш н я л а р гыс-
саглы гелсинлер д и ф д и л е р . — П о л и н а И в а н о в н а ы зи -
на е врулди.
— П а р д о н , 1 Бе лли! Хэзир етдик ызынд ан. Душе*
ли, Адель! Бу ики а р а д а са чына я н а д а н т и м а р бере*
ре вагт ёк...
Аделина билен Т а т ь я н а икиси м ы х м а н х а н а гиреи-
де, Ж о р ж д а б а р а л ы т ушь чалды. Р о я л ы н я ны нд а, а к
т юльден ишл икли, с а ры ренкли т а ф т а тутусы ики я я з
с ы р ы л а н гин п е н ж ир эн и ц е цунде у йш уп д у р а н б ез е ­
мен ж у в а п л а р ы н б а р ы бирден гыгырды.
— Урра! Гип-гип, урра! — Эл ч а р п ы ш д ы л а р . Ыз-
л ы- ы з ы н а ене чыкып р е ве р ан сь эдип, Т а т ь я н а н ы н эли*
ни епдулер.
— Че ки ли н а хы р ы , ж е н а п студентлер! Ат гойлан
г унунин то юнд а г е р к ун е г у в ан ма г а бизе-де м ай б ер ия
ахыры! — дийип, м ы х м а н х а н а н ы н бейлеки б ур чу нд акы
г онр ас ку рс у де я й р а п о тур ан г р а ф и н я Л а з о в с к а я лор*
нетини г езуне тутды.
— Гел, гызым, гел, бизиц я н ы м ы з а ! — диен На*
т а л ь я В л а д и м и р о в н а - д а кене ж о р а с ы н ы г о лда ды , ызын-
д а н а м Л а з о в с к а я н ы н г у л а гы н а б уйс анч лы пышырда*
ды. — Ко ма н тю ля т р у в ? 2
— Ш а р м а н ! Сюр ту а л ь э д ёв ен ю б эл ь д ерньер
анэ. Э лэзыо! Кэл ь бо зьё! Э силь!3

1 Багышла (французча).
2 Сен оны нэхили герйэн? (французча).
3 Дийсец ажайып! Ылайта-да сонкы йылда овадан-
яашыпдыр. Гезуне серетсене! Эй, тацрым, бейле де
шехлели гвз болар огушя! Кирпиклерине нэме дийж;ек1
Г р а ф и н я Л а з о п с к а я т а р ы п ы н ы т а м а м л а м а н к а , Татья«
па о л а р ы н я н ы на гелии етди. Э д а л ы р е в е р а нс да н сои
икиснниц-де элини о г ша д ы. Л а з о в с к а я а ш а к эглен
г ы зы н текиз д а р а л а н ш а р та ра с ачын ы усул билеи
с ы п а л а д ы . Шо л п у рс а тд а- д а ы зы на г а н р ыл ы п , бир чеч
эгнине, бир с аг эгнине г а р ад ы. Э же с и н и н херси бир
т а р а п ы н д а д ик дурам гейнувли э к из л е р с е д ас ы з б аш
егип, ©не э т ле ди ле р. Икис е м б ирден сеслендиз
— Г ут лая с. ш е х р а т л ы кн яжна !
— Мерси, ж е н а ил ар!
Т еве ре гини г у рша п а ла н гечгунли г ш Яигитлерз
е не-де х а й сы д ыр бир г ыз ы кл ы в а к а н ы а йдып берия
о т ур а н эгни погонсыз ф ре нчли, эпей г еврели, е сг ув чал
м у р тл ы, д епе с а чы д ушен я ш у лы б ирден з е н а н л а р а та»
р а п е в ру л ди :
— Т аня ж а н , г а р р ы ж а д ай ы ны о г ша с ын гелеаок*
мы? Я мен инди мо да д ан д у ш д у м м и ?
— Тихон! Утананокмы? Бу гун кимин аеришдеся-»
нин гуни?
— Д а й ы м а бей диймэн, ма т ант !1 — Т а т ь я н а Тихой
Д е м и д о в и ч е т а р а н йенелди.
Д а й ы с ы - д а йылгырып, еринден гур ды- да , г ужа гы-
ны гинден ачып, Т а т ь я н а б а к а н этледи, оны мэхирли
г у ж а к л а д ы , г езуне яш а йл а ды:
— Пардон! Па рдон! Н а т ал и ! Т анюша ! Эйжежия
г у мр ым , б а г ы ш л а сен хушы гачан г ожа солдаты!
Эпей геврели, есгун муртлы, депе сачы душен бу
я ш у л ы Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы н вепат б олан адам*
с ыны н д ог ан о гл а н ы Тихон Д ем ид ов и ч Бу с л ае в ди . Ол
л а т ы ш а г о ш у н л ар ы ны н К а в к а з йе р иш ле р ин и н кепуси*
не диен ялы г а т н а шы п, о т с та в ка чыкан полковникди.
С е в е ш ё л л а р ы б а р а д а с е хбе т этмек инди онун эсасы
г уй ме нж ес и, г у в а н ж ы д ы . Г а рр ы полковнигин кэте гул-
ку л и, кэте хасратлы хекаятларынын бирнэчесини
Т а т ь я н а н ы н е зе м д инлз пди. Онун че нде на ша геплем-
с еклигини х а л а м а с а - д а , шейле х а л а т л а р д а Т а т ья на
е нс а т туруп е т эг ит мей эр ди. Сетанда-сейранда гара
б ер й эи бу а д а м ы н «гоша г ум ру л ар ын ы* говы герйэн»
дигини Ад ел ина -да , Т а т ь я н а - д а онат билйэрди...
Тихон Д е м и д ов и ч гызын гызаран янакларындан
т а й л ы гезек о гша ды .
к у р с у д е от ура н ерипден о л а р а сын эд йэн Н а т а л ь я
В л а д и м и р о в н а б о лс а г р а фи н я Л а з о в с к а я б и л е к арасЫ*
несилен г у рр уцин и д о в а м этди:
— Менем оны ченсиз говы герйэн, Нин ель. © з у ч
бнлйэн, онун па нсиона б ер ил ме ги не - де мен б а ш д а и
г а ршы болдум. А р ма н, Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а , нэме
учиндир, бир диенини тутды д у рд ы. Сережа-да о п т
с езунде н чыкып бил меди... И н д е м шу йл о ку вын ы гу-
т а р я р . Ким б или эр, в ид е бизе нэме г а р а ш я р !
— Учурсыз м ен ик л и гыз.

— Сен а йт ма , ма шэри! Фий э н т е л и ж а н т ! 1 Х е и
а к ы л л ы , хем м эх ир л и. ©з уни не м е м у р я л а н с е зл е ме си
ёк. Э м м а вели о нд а ч а г а л ы к д а н б э р и б н рх ил и питне-
чилик рухы бар. Э ди л к а л б ы н д а а р в а х о р н а ш а н я лы.
Д а й ы с ы она — сен туне ч еченка — дийип д ег ишй эр .
Р:1уреги д ий се н юка ’— ш а т л ы г а - д а , г а йг а- да боланоч*
д ер р е в тэсир эдйэр она. Д а й ы с ы а й т м ы ш л а й ы н , ослаг*
сыз ерден « а з и я ч а хокг а ч ы к а р м а с ы » вели, к э те бизи'
ген галдыряр. ..
— С э х р а б ал ас ы- да. . .
Ш о л п у р са т да г а п ы д а н гирен А де л и н а г р а ф и н я
О р л о в а н ы н гелендигини х а б а р берди.
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а еринден енил гопды. Хеи-
мэнин н а з а р ы г а п а дики лди. Яны к ы р к а етенде д у л 4
г а л а н г р а ф и н я О р л о в а М о с к в а н ы н э н че ме с а л о н л а р ы -
ныц безегиди. Хер гезек м ы х м а н ч ы л ы г а геленде- де
е з у н и ц и л иц ки де н у йт ге шн к гейнми билен ж е м а г а т ы ,
ы л а й т а - д а з е н а н л а р ы а цк этмек онун эдэхедиди. Ек,
ол онун иц улы ш а т л ы г ы д ы . 0 з е м хер хили у й ш м е л г н
болс а- да , х е м иш е яш йигитлерин а р а с ы н д а н а й р ы л м а -
ярды. Я ш ы н а ян б е р м е ж е к бо ля н бу о в а д а н а я л а я ш
йигитлеринем хош с е зл е р а й д ас ы гелип д урды.
Б у гунем г р а фи н я е з ' эндигине эерип, гиц этеги по­
л а етип дур ан , а р к а н я та н Ай о ра г ы я лы я к а с ы н д а ч
а к м э м е л е ри ни н а р а с ы н д а к ы э най ы д и л к а в ы г уже нл оп
г е рке зйэ н, писсе р е нк ли м а х м а л кейнегини ш о в ур да -
дып, г ул у мс ир эп г а п ы д а н гирди. Д а ш к ы безеге кэ нбнр
унс берип йе р ме йэ н Т а т ь я н а - д а бу с а п а р о в а д а н а ял -
д а н гвзуни айр ып б й ш е д и . Ак б еде нли, с ерви к а м а т -
л ы г р а ф и н я д а н ичерик я йр ан а тыр ысы х о в а н ы бирден
тэзеледи. Мыхманханада, х а м а л а , е зг е хич кес ёк
а л н , г ра фи н я г ел шине Татьяняньт г у ж а к л а д ы , огшадыг
•— Б а г т ы н ачык болсун, ма шэри1
— Мерси, графиня!..
Отставкадакы полко вниг ин т ев ер е г ин и г у р ша п
и л а н яш йигитлере эййэм г ез ун ин г ыт аг ы ны а йл а ма г а'
ет ише н г р а ф и н я яэзли г улумсирэп, эйун эесине б а к а я
йенелди. З е н а н л а р билен гыс санма ч саламлашды,
Ш о л а р а д а - д а а с с ыр ы н л ык билен о л а р ы н г уалетини
г ез де н гечирди, е з гейими билен денешд ир ди. Беземен
г р а ф и н я н ы н : « Менин т эзе т у ал е т и м и ничик г ер йэниз? »
диен с о р аг лы н а з а р ы н ы н м а н ы с ы н а г а р ш ы с ы н д а к ы зе-
в а н л а р а м , эл бетде, шол б а д а д у шу н ди ле р . Э м м а грз*
ф и н я йу ре гиндэ кини ^ ' з е ч ы к а р м а д ы , д у й б у н д е н баш*
га з а т д а н с ез ачды
— Кня гин я Елизавета ДмиТрие вн* г ел ме дим н,
Натали?
' Э ж е с и н е д е р е к Аделина ж о г а п бердил
— О л а р К а р л с б а д а гидипдирлер...
З е н а н л а р ы н а р а с ы н д а э г ле нм эг е д аг ы г а к а т ы ет*
и е д и к г р а ф и н я О р л о в а яш йигитлерин ков ч умына та*
р ап умзукди.
— Мен она г ыг ыр ян: « Н а л и в а й к о , ат а р в а х оглы!»
диййэн. Ол кепей оглы б о лс а м аца: « Б а ш а р а м о к , си*
вин алы хез ретиниз — диййэр. — О л а нт их р и ст гап-га»
ра бир зат, с у ду ры ны а г а ч л а р д а н с а й л а п б о л ан о к» —
диййэр. Менем: «Телпегини н ыш а н а ал!» диййэн. Ол
ене: «Телпегини с а й г а р ы п б и лм е се м нэдейин» дийй&р.,.
Сон бизде шол с ез ё ц б олуп г ал ды, Хав-ва! Мени гер«
селер: «Телпегини н ыш а н а ал!» дийип д ег ишй эр л ер ,
Онсон, же н ап л а р . . .
О т с т а в к а д а к ы полковнигин со нк ы с е зл е ри ни гра«
финя О рл о в а г-’нитмеди. Э м м а онун д а ш ы н а уйшен яш
йигитлерин шов х у нл ы г у лку с ин де н г о ж а н ы н ене-де бир
г ы з ы к л ы з а т а й д я н д ыг ы н ы анды. Граф Дандевиль
еринден енил гопуп, ю м ш а к курс у с ини г р а ф и н я хедур*
ле ди Ш ол б а д а - д а есгун муртуны т и м а р л а п , ме кир ле ч
й ыл г ы р я н полковниге йузл енд и:
— Тихон Д емидович! Ханы инди д а г л ы л а р б и ле в
с вв еши ши н из и а йдып берсенизлэн!
Н э з - к е р еш ме л и с у лм у р е й э н О р л о в а я ш г р а ф ы н хач
й ы ш ы на г а р шы б олды, я ш у л ы н ы н б а д ы н ы алдыз
— Бу гунки дабаралы гунде уруш дан сеэ ачмач,
женаплар!
— П а р д о н , гра фи ня !. . Й е н е мен бир з а д ы а й д а й н н ,
ж е н а п л а р ! Д а г л ы л а р б и ча к б а т ы р хем м ер т а д а м л а р ,
б з л е р е м с а ца бир ы н а н с а л а р , г а й д ы п д е н у к л и к эде-^
н ок лар , е л и н ч эл е р вепалы. .. И н е бир ге зе к Че че нде
ш ей ле в а к а болды...
Эмма г р аф Д а н д е в и л и н сабырсызлыгы полкоз*
нигин а йд ып б е р ж е к б ол ян в а к а с ы н д а н ш ол пурсатда
е не д ушд и:
— А мец к а к а м б о л са х а т л а р ы н д а : « В а г ш ы ке л ле -
к е с е р л е р и ц хич х а й с ы н а ы н ам эдер я л ы д эл , э хлис и
д ен у к, башарсан,, б а р ы н ы г ы р м а л ы » дийи п я зя р.
Т а т ь я н а тисгинип гитди, й узу нин рецки ечуп, до«
д а к л а р ы т ибирде ди. Б у с ы р а т л ы , с а з а н д а йигитден ол.
б ей ле э лхе нч с езе г ' ар аш мая рд ы.
Ж о р ж ь щ к а к а с ы н ь щ энче ме с в ве шд е т а п а в у т л а н а н
м а йо р ды гы н ы, инди энчеме й ы л л а р д а н б эр и К а в к а з -
д а м ы я Т у р к у с т а н д а , бир е р ле р д ем и, с е в е ш й э нд и г ин а
о т у р а н л а р ь щ х емме си билйэрди.
П е н ж и р э н и ц е цу н д е эли к и т а п л ы д у р а н Бодиско
к у р с д а ш ы н ы н а лпе тинд ен алды:
— Эйсем о нда сеницче ш е х р а т л ы рус о ф и ц е р л е р н '
желлат-да, Ж орж ?
— Ш е х р а т л ы русь о ф и ц ер л ер и, женап Б од ис ко ,
в а т а н ь щ в е п а л ы о г ул ла р ы! О л а р х е к у м д а р ы ц буйру»'
гыны б е р ж а й этме ги улы баг т х а с а п л а я р л а р !
Хич ки мде н сес ч ык ма ды.
Тихон Д е м и д о в и ч а к с ка т е р тл и уз ын с толун яны*
на б ар ып , б уз л ы б е д р е д е д у р а н ш а м п а н ь чуйшесиннц
б о к у р д а г ы н а эл етирди:
— Ж е н а п л а р , т а к а л о к а л я н ер де п ол ко вник Бусла»
ев ёк. Мен пелсепе а д а м с ы д эл. Мен солдат... Сиз,
Женап студе нт ле р, т а к а л о к а м а г а екде. Т а к а л окама*
га, ж е д е л е екде!..
— Д у м л ы - д у ш у н с а нс ы з с ов а л б олу п д у р к а ненец
жеделлешмежек, женап Буслаев?
К и м д ир бири:
— Ай, инди б а р о н С ил ев ич иц ог лу ны с а к л а п бил*
гм ейэц из — дийди.
Б у сезуц, д о г р у д а н а м , ж а н ы б ар д ы. Б а р о н Силевп*
чиц оглы М с т и с л а в у ни ве рси те тин юридики ф а к у л ы е -
{■инин с тудентиди. в з е м к а к а с ы н ь щ кесбине эерин,
а д в о к а т б о л м а г н а рз ув эд йэр ди. Ж е д е л с и з гуни гече*
нокды. О ну н я тк е шл и ги , д у р л и д е в р у н а кы л д а р л а р ы *
ныц д а н а с е з ле р и ни б а д а - б а т г а й т а л а п бил ши Татья*
наны хер с а п а р х а й ра н г а л д ы р я р д ы . Хэзирем ол гаи*
д а л д а н а т ы л а н хенеге унсем б ермеди- де, полковниге
я к ы н л а ш д ы , г а з бойны х а с ам у з а л а н ял ы болды:
— Ненен ж е д е л л е ш м е ж е к , Тихон Демидо в и ч? ! Бу
нэлетли д у р му ш д у ршы билен гипотеза. Я л а нм ы эй-
сем? Хер г унд е бир тэзе меселани ене сурйэр, «Че зун
ш у н ы Ь диййэр. Ким чезсун? Нэдип, нэхили чезсун?
А^ен е з чезмели з а д ым ы, ж е д е ли ми г е л ж е г е гоюп
гидип б и л ж е к дэл. Ек, х ор м атл ы полковник, бизнн
ш ер ап сузуп, сигар кукедип, винт ойнап, е м р у м и з и ела
с о в р а с ы м ы з геленок. Ек! Биз я т а ш э р и к Об ло мо в ла *
рын д ушм аны ! Бизии, Тихон Де м ид ов и ч, меселе чезе-
симиз гелйзр. Е в р о п а д а н ыза г ал ан Ру сс ия ны взгеп»
десимиз, яцадан г у р а с ы мы з гелйэр. Сиз г а о ш ы м а
ш о на ? Биз...
— Д у р , з а л ы в а т ! Д у н йэ н и а г я а р - д у н д е р этдин! —
диен я цс ыл ы сес б ар он Силе в ич ин оглунын б ад ых о ва
сезуни кесди. — Р у с с и я м ы з ы н нэмесини х а л а н о к сен?
Номеснни, нэме учин, нэхили е з г ер де снц гелйэр, барон?
Янсылы с ов а л берен Д а н д е в и л и н б ирден г ыз ар а н
йылчыр йузуне хеммеси серетди. Яш г р а ф ы н г ар ачы-
ны б о ла р лы . Ег на с б ойну нын д а м а р л а р ы н а ченли гы*
з а р ы п гитди. Эйнегем йылчыр йылан ял ы й ы л п ыл д а ды .
Ма вы г е зл е рини н йити н а з а р ы б арон С ил ев ич ин оглу*
ны б у ра в л а д ы . Ж е д е л к е ш вели онун к и н а я лы хемле»
сине эхмиетем бермеди-де, оюнлуга са лды:
— Вах, мен о з а т л а р ы билйэн б ол са м, х удай бо-
лардым, Жорж. -1
— О нд а нэме..,
— Ене ким гелмели, Адель? — А ны рд ан аладалн
гелйэн Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы н я кы м лы сеси граф
Д а н д е в и л и н с езу ни с о нл а т м а д ы .
— Ба ту р ин, м ам ан! Би з ин к л а н ы м ы з ы н кумири! —
д «ен г а ра г ол гызын а йн ак ы н а з а р ы г р аф Д а н д е в и л д е
эгленди.
Шо л а р а д а - д а эсли с а л ы м ннрэдир бир ере йити«
рим б ола н г р а фи н я О р л о в а г езе ллиг ини г у же н л э п , сул«
мурэп гелди:
— Бу з а м а н ы н я ш л а р ы нэхили болайыпдырлар?!
А кл ым ч атанок, На т ал и! Б а р ы г а р р а п до га н ялы!., Мен
24
сустлугы х а л а м о к , я ш ж е н а п л а р ! С ы я с ы свхбети дев*
л е т э рл ер ин е, д н п л о м а т л а р а гоюц! С ейг уд ен с ез ачын!
С а з д а н с е з ачын. Ах, биз сиз ялы ж у Е а н к а к .. . — Г а ш ы -
•кирпиги т и м а р л а н а н г ез ле рини нэз билен сузуп, гра«
финя хош с езе — г о л д а в а г а р а ш д ы . О т а м а с а м чык*
мансон,, Т а т ь я н а н ы н э линде н т утд ы- да , роя ла т а р а п
чекди, гр аф Д а н д е в и л е — сенем б из ин ы з ы м ы з а д у ш
диен ы ш а р а т этди.
Шо л м а х а л а м г апы ны н ич й уз ун де пе йда б о л а я
а л ж ы р а ц н ы М о м б е л л и ж е н а п Д е н и с А р ка д ье в ич Ба*
т у р ини н гелендигини ыглан этди.
Б о д ис к о билен я н а ш ы и д у р а н Д андевиль яцсылы
йыршарды:
— Ана ене бир якобинчи гелди.
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а а р а г ошу л ды :
— И нд и -х э г е л ж е к гелди е йдйэн, Т а ня жан...
— Гызлар, мэх рибанларым , белки, сиз б из е с а з
ч ал ы п бер ер си низ? — диен г р а ф и н я О р л о в а ики тара*
п ын да д у р а н А д ел и на билен Т а т ь я н а н ы ч а л а г у жа к л з *
ды. — Н э х и л и г е р йэ к и з , ж е н а п л а р ?
Б и ри -б и р и н и н йуз уне с о р аг лы середен Аде тина
Т а т ь я н а н ы бу д у й д а н с ы з т е к л и п а л ж ы р а т д ы . Хэ*
з и р к и п у р са т да нэ ме а й т ж а к , нэ ме ч а л ж а к ? Шейле
у й ш м е л е ц л е р д е б ил е а йд ым а и т м а г а , с а з ч а л м а г а ол
икиси эн д ик эдипди. Б у гун а г ш а м а м а й д ы м - с а з с ы з ге*
^.чер е нт м эн д ил е р. Э м м а ха зир ки пурсатда...
Б э л ч и к А де л и н а а й н а к ы с ы р а д ы :
— Н э м е ч а л ы п бермэн! Г ер ег ици з с а з б о л с у н ! —*
Ол езу нд ен гевни хош ко нфе р ен сь е нин эх е нине геч-
ди. — Ча йк о вс ки й . « Г а д ы м ы ф р а н ц у з а йд ым ы » . Ер ин е
е т и р й э н л е р — д у н й э б е лл и сазандалар Таня билен'
Ада! — Ж е м а г а т а б а ш эгди.
Г у л у ш ди л е р . Эл чарпышдылар. Б и р де н е м д ым-
- д ыр с л ы к болды. И к и ж о р а р о я л ы ц б а ш ы н д а я н а ш ып
о р н аш ды . И нч еде н узын б а р м а к л а р с а д а п клавиш*
л е р е етди.
Ч а й к о в с к и н и н « Ч а г а л а р а л ь б о м ы н д а н » а й д ы л а н ай«
д ы м д а н ж о р а л а р эл у г у р л а р ы н а Ш о пе ни ц « Б а р к а р о л *
л а с ы н а » гечдилер. Д у р а - б а р а о л а р ы н б а р м а к л а р ы ге*
з е илмеди.
Р о я л ы ц э д ил а л к ы м ы н д а , у л у гы з я л ы с у лм у ре йэ ч ,
экизлерин ортасында дуран г р а ф и н я Л а з о в с к а я бир
о г у л л а р ы н а , бир с а з ч ал я н г ы з л а р а , б ир- де Н а т а л ь я
Владимировна г ув анч лы н а з ар с ал ды . Ол г ы з л а р ч
о г у л л а р ы н а , о г у л л а р ы н ы г ы з л а р а , хе мм е си не м Натальи
В л а д и м и р о в н а г у же н л е йэ н я лыды.
С онкы а к к о р д л а р ь щ о кг унлы о ва зы кесилди. Аклы-
• г ар а лы с а д а п клавишлерин устунде ч а ла с а нд ы рч ч
узын б а р м а к л ы э л л ер г а л к ы н я н л а ч ы н ы н герлен ганат-
л а р ы н а мензеди.
— Т а н ю ш а , сен — г удра т, ёк, Ада икиниз гудрлг!
— Мерси, Ж о р ж !
Д е н и с Б а т у р и н Т а т ь я н а н ы н х у з у р ы н д а т аг зы м этлиз
— Му нч а б о ла н ы н а герэ, ене бир айдым а йдыи
бер, Та ня!
— Хайсы айд ымы, Д е н и с Ар ка д ье в ич ?
— 0 з х а л а я н айд ымьщы.
Т а т ь я н а А д е л и н ан ын йузуне с о р а гл ы серетди. Ж о р з -
сы б а ш ы н ы я нк а д ы - д а , г р аф Д а н д е в и л е т а р а п умледп.
— Гой, Ж о р ж чалсын!
Бе й ле с ы л а г а гевни гетерилен г р аф р о я л ы ц башы«
на гечди. Т а т ь я н а онун г у л а гы н а нэ ме дир бир за т гш-
ш ы р да л ы. Я к ы м л ы г улумсирэп, б а ш а тан Д а н д е в и л и н
узын б а р м а к л а р ы с а д а п к л а в и ш л е р е дил а чд ыр ды.
Э й ж е ж и к б а ш ы н ы ч а л а а р к а н атып, а йд ы м а б а ш л а н
Татьянанын лабызлы меццо- сопраносы м ы х м а н л а р ы
я ц а д а н толг ун дыр д ы.
Т а т ь я н а м ы л а й ы м ховалы, нура на гунешли б а х а р
па с лы нд а я ш ыл д е р з гечи б а к м а г а б а р я н ш а ды я н оба
гызы х а к ы н д а к ы г а ды м ы ф р а н ц у з а йд ым ын ы хевей
билен ф р а н ц у з д и л и нд е айтды. В з ш н р э к эхенли айдым
х е м мэ ни н хошуна гелди. Ба р ы- ё гы б э ш - ал т ы саны ге-
чиси б о лс а- да , о л а р ы т у ке лл энд е, чопан гызын хер
с а п а р я л н ы ш я н д ы г ы н а г ул у шд и ле р . Се бэби хер гезек
ол гечилерннн с а на п б а ш л а н д а , х ем ише йыршары.ч
йерен шол гочак ш л я п а л ы , чыпар о г л а н ж ы к пейда
бо ля р- д а, ё лун о р т а с ы н д а с о м а л ып дур...
Б и р де п е м айдым т а п ба кесилди. Я н а к л а р ы н а ал
е вушгин ч аб ы р а н Т ат ь ян а :
— Ы з ы я д ы м д а н ч ык ы пд ы р — дийди- де, бир эн ай ы
йылгырды. Аш ак ы д о да г ын ы д ишле ди.
О нун оюн эдйэнинем б ил м ед ил е р, ч ын ы ды г ын ам ,
Г р а ф и н я Л а з о в с к а я с о р аг лы н а з а р ы н ы Н а т а л ь я Вла«
д и м и р ов на дикди. Т а т ь я н а н ы н д а й з а с ы йузуни муйи«
ли а ш а к с а л ды ;
— А й т м а д ы м м ы нэме, кэте ш е й ле хокга чыкарма*^
сы бар-да...
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а м ы х м а н л а р ы стол башына
ч агырды.
М е йл и с б а р х а г ызышды. Т а т ь я н а н ы н б аг т лы гел«
жеги учин б а д а гетерен г р а ф и ня Л а з о в с к а я гызыа
к ы я м а т л ы к энеси княгиня Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н
ш у л а р я лы г унде гелип б и л м э нд и г ин е гынанды...
О ну н сези Т а т ь я н а н ы г а м л ы пикире гидерди, узак»
да г а л а н ч а г а л ы к й ы л л а р ы н ы я д ы н а са лды.
Й и г р и м и й ы л л а п Империянын, х ар бы министри бо*
л а н г е н е р а л - ф е л ь д м а р ш а л Д м и т р и й Ал ексеевич Милю»
тинин улы гызы кня гиня Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а Ш а -
х о в с к а я н ы н ез э ж ес и д э лд и ги н и Т а т ь я н а , элб етд е, хаа
сон билди. Э м м а шейле -де б олса, е зу ни энче ё ла, ев-
р а н - е в р а н б а г р ы н а б ас а н шол о в а д а н а я л ы н б у л д у р а -
ян г е з я ш ы Т а т ь я н а н ы н хич х а ч а н гез ецунден гитмедп.
Сонкы й ы л л а р ы н д о в а м ы н д а Елизавета Дмитриевна
кэ а д а м с ы билен, кэте-де еке ези М о ск ва гаты кэн ге-
зек гелип гитди, Т а т ь я н а н ы т елим ё л а П е т е рб у рг а ,
Т а м б о в а , К р ы м а — к а к а с ы н ь щ м улкуне, П а р и ж е , Вена
экитди. Эх л и ерде- де г ы зл ы г ы н ы н гевнуни а в л а м а к
учин, эл ин д ен г еленини этди. Ш е й л е л и к билен Т а т ь я н а ­
нын к а л б ы н д а ю в а ш - ю в а ш д а н п ер зе нтл ик дуйгусы,
мэхирли а я л а м и н н е т д а р л ы к дуйгусы оянды. Ол б а р а -
д а а л а д а эдип, Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н институтыц
на ча ль н иг и н е -д е б ирнэче ёла хат иб ере нлиг инде ч
Татьяна хабарлы. Йене с о нк ы ики-уч йыл да вели
Т а т ь я н а н ы н г е вн ун е б о л м а с а , к ня ги ня о нд а н с о в а ш а н
ялы. Ким б и лйэ р, белки, г евнуне дир? .. О л а р инди г а ­
ты д а ш д а я ш а я р л а р ахыры...
— Н э м е б ир де н г айг а гитдин, рэн дё б о э тэ ?1 — ди«
ен ш а д ы я н сес Т а т ь я н а н ы я т л а м а л а р а к ы м ы н д а н че-
кип ч ы к ар ды . Енсесинден гелен А д е л и н а жорасыны
б э л ч и к л и к билен г у ж а к л а д ы .
Ш о л б а д а - д а пишик б а с ы ш ы н ы эдип, Н а т а л ь я В л а ­
д и м и р о в н а н ы н я н ы н а гелен М о м б е л л и б икесинин гу«г
л а г ы н а бир з а т л а р чав уш ч акды. Т а т ь я н а а л ж ы ра ц»
ны г а рр ы н ыц :
— Ш о л е цк и Родион, б ик э м — диен сонкы с е з лз -
рини эшитди. Б и р д е н бутин гевреси л е р з а н а гелди.
А д е л и н а н ы н м ы л а к а т л ы эл ле р ин и чигнинден айырды*
д а й з а с ы н ы н йузуне чикерилди.
ёк, хэзир б о лм а з, Бе лл и. Б о л м а з , г ег ерчи­
ним, г а р а ш с ы н я э рт нр гелэйсин...
Я н а к л а р ы б а д а - б а т л а п л а п я н а н Т а т ь я н а толгунып
еринден т урды. Хич кими г ормейэн н а з а р ы билен оту-
р а н л а р ы б и р л а й г езден гечирди. Бир де не м:
— д а й з а ! Хэзир! Хэзир! — дийди-де, эдил ав-
ч ыд ан у рке н кейик я л ы болуп, г апа т а р а п окдурылды. ..
— Ине, шейле-дэ! Хэки а йд а ны м- да ! — Н а т а л ь я
Владимировна языклы пышырдады, графиня Лазоз-
с к а я н ы н е цу н е т эм нз т а б а к с уйшурди. — Б и р де н хокга
ч ы к а р м а с ы б ар - да . Ч а г а л ы к д а - д а шейледи. Сезуце
г а йт ар г ы б ермез, д ие ниц е «ёк» д и йм е з вели, э т же г и
ичиндедир. Б и р герсен, бэгул я лы ю мш а к . Би р герсе-
цем, д а ш д а н а м гаты...
Ш а г а л а н л ы мейлисин г ыза н ч а г ыи д а той себэпко-
риниц хич киме хич з а т д иймэн, б ирден туруп зтэгит-
меги мыхманларын, б а ры н ы гаты ген г ал ды р ды . Хич'
ким хич з а д а д ушу нме д и. Яш йиги тл ер и н а р а с ы н д а
о т ур а н г р а ф и н я О р л о в а а н ы р д а н г ыгырды:
— Н э м болды, Н а т а л и ?
— Хич з ат, г р афи ня . К е не д о ст у мы з Р о д ио н ге-
л ипдир.
— Туйс б о ла й ы п д ы р , у я жы г ым ! — диен Тихон Д е ­
мидович б улг ур ы н ы я н а д а н д ол ду р д ы. — С о л д а т Р о ­
дион гелен б олса, по л ко вник Б у с л а е в — х э з и р и н езуп-
д е шу ерде д икилсин дийди — дийип айдьвд!
— Тихон!
— Эйсем о нда бир г о ж а с о л д а т Т а н я учин бизиц
б а р ы м ы з д а н а р т ы к б ол ду мы ? — диен г р а ф Д а н д е в и л ь
А д ел и на ны у т а н д ы р ж а к болды.
А де ли на вели а д а т к ы б эл чн к ли ги н е с а л ды :
— Ж о р ж ! Ро д ио н — Родион, биз ем — биз...
О ну н б ей ле т а р а п ы н д а с ед ас ыз о ту р а н Д е н и с Б а - '
т урин ч а л а йыл гыр ып, б а ш ы н ы а ш а к салды...

Мейлиси — м ы х м а н л а р ы у нуда н Т а т ь я н а болса б у 1,


м а х а л М о м б е л л и н и н и н ч е жи к к р ов а тл ы , у з ын п е н ж и - 1
рели, с а ры ш к а ф л ы , к и ч и ж и к о т а гы и да кебзеси куй-
керен, д а я в м ы х м а н ы н бо йну н да н а с л ы шы п , хем агла-
я р д ы, хем оны о г ш а я р д ы , С а ч ы - с а к г а л ы с ыр ыл ма ды к^
23
м ых ма н хениз г оч ак телпегини, гогон д ер и синд ен ти-«
килем к е л т е ж и к поссуныны ч ы к а р м а г а - д а етишмандир<
О н д а н т емм э кин ин, дерннин, г а р ы ц ысы гелйэр. Га*
г ы д а н гирен б а д ы н а б ойнунда н а с л ы ш а н к н я ж н я и ы
нэдип к е ш е шд и рж е ги н м бил мэн, ол улы б ас г а д у шд и ,
т а г а ш ы к с ы з хе ре ке тле р этди. Эмм а Татьяна ансав
а й р ы л м а д ы . О ну н бегенчден я г ын ан ч да н а глаянлыгы*
ны-да с а й г а р м а к кынды. Ше йл е -д е б олса, г о ж а мых-
ма нын езу ни н- де шол б ад а д а м а г ы д о лд ы , саг эл ина
а ла н телпеги ере гачды.
— Родион! Эзизим! Мэхриба ным! ..
— Худая шехрат! Худая шукур! Т а т ья на Михайлов*
на, тувелеме, гер, нэхили б а р ы ш н я болупсыныз! —
диййэн г о ж а - д а суннуни с а к л а п билмеди. — А с л ыш ан
гызы бойнундан а й ы р ж а г ы н а м , а й ы р м а ж а г ы н а м бил»
меди. Гоюн дерисинин, те ммэ кин ин а ж ы м т ы к ысы б и ­
лен духинин хошбой ысы г а ры шд ы .
Ахыры Т а т ья н а непесини д у р л а д ы . Узын кирпихле»
ринин у ж у н д а пейда б олан мержен хунжулериндея
ш а т л ы к у чгу н лар ы я йра ды.
— Ч ы к а р а хыр ы поссуныны, ч ык ар , Родион! Н э м е
д и к д урсуц? — Т а т ья н а б ев р ун е д ин с ал ды . Г а д ы р л ы
м ы хм а ны х эзирин е з у н д е мейлисе э л т м ек куйуне гел^
ди. Э м м а Н а т а л и д а й з а с ы н ы н а л а р а н ге зл ер и я д ы н а '
д ушди- де , бу мейл ин де н эл чекди. Д а й з а с ы билен а р а -
сыны б о з м а ж а к б олса, хэзир онун к еж и н е г а й т м а л ы 4
дэл дн . Б у р ч д а д у р а н с тула эл етирди. — Ине, отур!
Ханы, мен с а н а к е м е к л е ш е й и н — дийип, м ы хм а н ы н п о о '
суныны ч ык а ры шд ы .
Родион п е н ж ир эн и н г а б а д ы н д а дуран чакланжа
столун г а п д а л ы н д а о р на шд ы. Т а н я о нун г ас ын- га сыч
йузуне, б у й р а л ы чал с а к г а л ы н а , с а л п а р а н чигинлерине,
б огу н л а ры ны гыл б а с а н ёгнас б а р м а к л а р ы н а с ннниг лн
сын этди. Г а р р а п д ы р гергули. Гаррапдыр. йурегн
а ва п гитди. Шо л п у рс а тд а- д а м ы х м а н х а н а д а н д аб а ра *
л ы с а з ы н о в а зы э ш ид ил ди. Т а т ь я н а йурегини б ира
б аг ла ды .
— Тур! Гидели, Родион!
— Нирэ?
—■ М ы х м а н х а н а ! Мейлисе!
— А йд яны ны э нэме, б а р ы ш н я , м е ня я мэхр иб аным ? !
А й д ян ын ыэ нэме? — бу се зл ер н е т ер л икс из х а с а п л а н
я лы , Ро дио н ики эли биленем г а р ш ы л ы к ы ша ра т ла »
Я
рьтны шек ил л ен д ир д и. — Ме я агаларын мейлиснндв
о т у р ма га эн дик эден а д а м д эл. Т а к ы к шейле, кеГш-
гим, ол менин б а р м а л ы ерим д эл. Р о д ио н ез орнуны
бил йэн гаррыдыр... Сиз неме эдин, б арышня.. . Ба р ы-
бериц! Мен зера р л ы. . . Мен ынха ш у ж а г а з ерде... Б/
гун « Та т ья н а гуни». Г у т л а й ын дийип гелдим. Сонкы
уч йылда , белки, д е рт й ы л а м б о лс а б о л ан д ыр , е зу цн з
б ил йэн из, бир гезегем сизе гелип б ил ме дим. Яр ам о к,
кепдерим. Кене я р а л а р ы м гозгады. О н со ц ам инди яш
бир чене барды... Ш о н д а - д а йурегим т а к а т т а п м а ды .
Б и р геруп г айда йын, г утла йын дийдим. Егса а р м а н л ы
е ле рин дийдим... Хенизем я д ы м д а , д ен и зд е гай т урды.
Гэми х а л л а н а тян х ин нил лиг е денди.
— Он-а а йдып берипдин... Б и з шо нд а ниреден га­
ма мунупдик, Родион?
— К ра сно во дс кид ен. Ек, ёк, Ч е ки ш ле р де н. Герйэ-
низми, х у ш у м а м кутелипдир. Т а кы к , Чекишл ерд ен. . .
О вакалар, элбетде, сизин я ды н ыз а душйэн д э лд и р.
Т а т ь я н а М и ха й ло в на . Менин вели эхли гечен ёлумыэ
гез е ну н е гелип дур.
А г зы на -б ур нуна ченли а л а б е д е р ё л аг ч ы д а н долы
эпет гэми а г р а с л ы к билен ыра н атып гек дензин г ужа-
гына ч ык а нд а , ж а х а н яцы я гтылыпды. Менем сизи п а ­
л у б а а лы п чыкдым. Гун догды. Д е н и з д е бирден тюлен-
ле р герунди. З ом п- д а- зо м п болшуп, о м за шып , оймул-
д а ш ы п , бир чумуп, бир чыкып, сувда а гып-денуп баш-
л а д ы л а р . Сизем о л а р а б а р м а г ы н ы з ы ч о мм а лд ы п, нэме-
дир бир з а т л а р дийип а г л а б е р ди н из . Го р к ма , гызым,
г ор кма , о л а р бизе д ег ме з — дийип, гэмэ я к ы н л а ш я н
т ю л е н л ер е нан б ел е к л е р и н и о к ла д ым . О л а р наны га-
пып а л д ы л а р . Сен м у ка х а й р а н л а р галып, мени ха с
б ер к г у ж а к л а д ы н . Ш о н д а мен; «Тюлень. Тюлень.
Тюлень, Т аня ж а н . Т юлень » — дийд им Б ир де н сизем:5-
« Т у й - л е н ! » — дийип, ят сези ю в а ш ж а г а й т а л а д ы н ы з .
Д е н и з д е э в м е зл ик билен агып-денйэн ж а н а в а р л а р ы н
ойны, мегерем, сизи г аты г ы з ы к л а н д ы р а н болса герек.
Сиз о л а р а эсли с а л ым сесинизи ч ы к а р м а и , сын этди*
циз... Би р де не м ч ак ы р сесли ч а р л а к л а р учуп гечди-
лер. Кэси г анаты билен т о л к у н л а р ы ц ак гершини гыр*
д ы р ы п гитди. Мен ене е з д илимде: « Ч а й к а , 1 чайка,
Т а н я ж а н ! » — дийип, сизе шол э р к а н а ак г у шл а р ы га*

1 чарлак,
н а т ж а к болдум. Сиз шо нд а ене мени б ег ендирдиниз!
« Ч а йк а! » дийип, де-пэмизи г ыр ды ры п гечен гу шу ч
ы зынд ан гыг ырдыныз. Ш ей д и п шо гун ики с а ны т э з в
сез эврендиниз...
Т а т ь я н а бирден гисгинди. Г е вну не хэ д ийм эн , ы з ы н ­
д ан ч а к ы л ы к г е л з й ж е к я л ы б ол ды д у рд ы. Д о г р у д а н а м ,
шол пу р с ат да гапы а чылды.
— Ах, м а х р иб а ны м Мо мб ел л и! Н и р э йитэ йдин сен?
©йденчер а я л ы н э лин дэ к и г ыз ыл г улли, г ар а ме-
жиме Т а т ь я н а н ы н с о в а л ы н ы н ж о г а б ы болды. М е ж и м е -
де а р а к л ы графин, г ов рула н т о в у к , пейнир, д у з л ы
хыяр, чере к хем булгур герунди. М о м б е л л и м е жим э -
ни столуц устунде гойды-да, яш бике син иц у з а к д а н
гелен м ы хм а н ы н а б аш эгди:
— И ш д э н и з а чы к болсун!
— ©ран миннетдар! И е н е мен учин бейле а з а р а
г а л м а л ы д э л экениниз...
— А з а р ы б о л м а з он, Родион. Ал! Ий! Ич! — диен
Т а т ь я н а н ы н ези м ы х м а н а хевес билен хе ду р - хе з зе т
эдип б а ш л а д ы .
— Б и к э м, м ах р иб а ны м, г елсинлер дийдилер...
— Хзз ир , хэзир, Б ел ли. Хэзир гелйэр дий...
С е йг ул и бикесинин х аз ир ки г ал аг о пл ы х а л ы н а гаты
говы д ушу не н М о м б е л л и б а ш эгип, чыкып гитди.
Родион езуни о н ай сы з х а л д а дуйды, узур е т у н м эг е
дегерли д ел и ле м т а п м а д ы - д а , ене енки сезуни гай-
талады:
— Сиз а з а р а г а л ма н , кепдерим. Гидибериц... Мен
ынха ш у ж а г а з ерде е зу мжи к. .. Менден яна б и ы н ж а -
л ы к б олм ан . — Эй герйэн гызыны ха с а рк ай ынс ыр а г«
ма к ислэн ялы, Р одион г р а фи н е эл етирди. — Ы н х а
мен с изин с а г л ы г ы н ы з а а р а ж ы г а м ичерин. Шейле...
Ш ол вагт ене гапы ачыл ды. Янаклары пар ялы
г ы з а р а н Аделина б а д а - б а т еринден т у р а ь Р од ио на
ш а д ы я н с а л а м берди.
— О, м а м м а миа! Родион! Гайып б ола н г адыр д ан!
— Мен учурсыз м иннетдар, кн я жн я бикэм)
— Т а нь я , ма ма н, сё ф а ш . . . 1 Мых ма нл ар .. .
— Родион, кепдерим, сен д а р ы к м а , ховлукма.. . Бу
гун б из де ятарыс... Мен б ас ым гайдып гелерин... Ий,
ич, йылын! Д ы н ж ы н ы ал... Онсон гурлешерис...

1 Таня, гадарь гелйэр) (фр^дцузча),


Г оша гу мр ы пасырдагт, чыкьтп гитди. Хо вл у км я ч
э д и м л е р и н гунлеч д у р ку л ди с и ймтди. Д а ш а р д а г ар ац-
^ кы г а т л ыш ы п б а ш л а д ы . Га р я г м ас ы гуйчленди. Д а р а -
ф ж ы к , йылы от а га т у к а т у м с у м л н к а р а л а ш д ы . И л к и н ж и
г, б улг уры б а ш ы н а чекен Р о дион б у й р а л ы с а к г ал ы ны ыс-
гынсыз о в у ш ла д ы, э м м а х ур ш а эл етирмедн, пикире
^ гитди. Ч ил им чекеси гелди. А с а в а ч д а н а сы ла н поссу-
нын жу б ус ин д ен агзы б у з м е к л и ж е г а й ы ш да н чилим-
^ х а л т а с ы н ы а лды. Д а ш а р ы к ч ык м а г а - д а я лта нып, чн-
^ л им д о л а н м а г а б а ш л а д ы .
е Чил им г о ж а с о л д а т а ку в в а т берен ялы болды. О н а
I у з а к у л к э а лы п гиден я т л а м а л а р юм аг ы- да ч ил им ия
гезе ч а ла илйэн гегумтил туссеси ялы, а с са - юв а ш
ч ешл енип уграды...
Ш у н д а н он уч йыл о за л , 1881-нжн йылын я нв а рь
Н. а й ы н ы ц он ик инжи гуни т е к е ле р и н Ге кд епе г а лас ын ы
^ эелэн п а т ы ш а г о ш у н л а р ы н ы н хатарында Р о д и он ыц
^ е зем б арды. Ол шо нд а и н фа н т е р и я н ы н ка пит аны князь
п Сергеи В л ад и м и р о в и ч Ш а х о в с к о й ы н денщигиди. Дог-
ры, Р о д и о н ын онун гу ллу гын а геленине шонда б ары-
з -ёгы уч ай тевереги болупды. М о с к в а д а н ез яны билен
Г1 гелен денщигини Ч е к и ш л е р д е г иже бири д ен зе г а р к
л эденсоц, к а п ит а н Р о д и о нь щ б е р д а ш л ы д у р к у н а хыры-
л д а р б о лд у мы , х а т- сов ат б ил йэнлиг ини х а л а д ы м ы я-да
он.а бири салгы бердими, г ар а з, с а да с ол да ты е з у не
д
л д е н щ и к эдинди. Р о д и о н а м езунден он бэш яш кичи
к а п и т а н а ж ан ы -т е ни билен г уллук этди. С ы р д а м б о й ­
д
п лы, а г а ж е т л и , ченсиз тити ка пит а н г а л д а в хем ч ал а -
т сын ж а х ы л д ы . Ол ч а л т г еплейэрди, ч алт херекет эдйэо-
ди. Онун, терсине, Р одион х а я л д а н у суллы а да мд ы.
Э м м а оца б уйр у ла н ю м ш у н битмэн г а л ж а к т уманы
ёкды. К а п и т а н я т д а н ч ык ар г ычд ы. Ро дио н учурсыэ ят-
кешди. Г а р а з , яш ко ма нд ир билен г а р та ш ып б а ш л а н
с о л д а т ы н г ылык- хэсиети б ири- бирине а сла кыбаг, гел-
мейэрди. Ким билйэр, белки, шонун учинем князь б и­
л ен солдатын, сулхы а л ш а н д ы р . Д у р м у ш д а д ушун дир -
н меси кын з а т кэн б о ля р ахыры... О нс оц ам , Ро ди он ын
л я ды н а ду шй эр, к ап и т а н ы н чага хэсиети барды: ол
д ен щи г иц а га чд ан, д а ш д а н ё нуп-г ырда п я са ян д у рл и
гуржакдыр оюнжакларыны халаярды. Кэсини е з у не
ядьггэрлик а л я рд ы. Умуман, икиси бири- бир ин иц д и л и ­
не д ушу нди. М о с кв а гел енс онл ар , Ро дион оны е к е ж е
ёла шу о с о б к я к д а герупди. Х эз ир е м шол кн язь Черни*
32
г ов да мы я Э с т л я н д и я д а м и , бир ерде г убе р н ато рм ыш.
Гезси е ринде ж а н ы с аг болсун, а л л а е м р у ни у з а к этсин!
К н яз ь Ш ах о в с к о й З а к а с п и й о т р я д ы н д а Г ызыл хач
ж ем г ы е ти н и н б аш зе ки л и д н. Гекдепе г а лас ын ы эел<зн
гошун б е л у м л е р и н и ц х еммесинин м едицина хожа ль н ы
шонуц г а р а м а г ы н д а д ы . Ол л а г е р д е йуз э лли а д а м л ы к
л а з а р е т ачды. К ня з ь билен оцат гер у шй эн доктор
Щ е р б а к болса онун я кын я нында я ра д а ц ы л я н пункт
г урнады. В р а ч л а р ы ц кепуси кн я зы н ези ялы яшды.
Шол се бзп ле м болса б ола р, баш векил билен о л а р м н
а ра сы сазды. Я р а л ы л а р ы н дердине д э р и- д ер ма н эт>
мек, о л а ры Г екдепе г а л а с ы н ы н йуз он ики верст гун»
б а т а р ы н д а к ы Б а м ы о б ас ы н д а д ер е ди л е н х арбы госпи*
тала ашырмак, у му м а н, и л ат ы ц са глыг ыны г о р ам а к
б а б а т д а кня зь Ш а х о в с к о й ы н с е ришде г ысганман ге-
чирйэн чэрелерини в р а ч л а р г о л д а я р д ы л а р . й е н е князы
б аш к о м а н д у ю ш и н и ц е зу ни н онча кл ы х а л а м а я н д ы г ы -
ны, онун гечирйэн ч эре лер инин хеммесини г олдап дур-
м а я н л ы г ын ы вели Р о д ио н дуйярды. М у на - да е з янын-
д ан кемсинйэрди. Чунки генерал С к обе ле вин сези Ро ­
дион учин м ука дде с сезди. Д и ц е И м п е р а т о р ы н Алы
Хе зр е тле ринин ези дийаймесен, Родион учин «ак ге-
н е ра лд ан » белент шах с ые т ёкды. Эйсем-де болса, бир
ягдай Р о д ио на т еселли берйэрди. Б а ш кома ндующи -
нин Гызыл хач ж е м г ые ти н ин б аш в екилине г атырг а-
нап п у р с а т л а р ы н д а Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а Мил ют и н а
г а б а т гелэйсе, «ак г енеральш» г ах ар ы я тя рд ы я-да се-
сини ч ы к а р ма н, гыр атыны г ордурып, т ор сар ып гиа-
йурди. Бу я г д а я м Родион езуче ё ря р ды : генерал С к о ­
белев хер нэче а ды га н серке рд е б о лс а- да , г ра фи ня
Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а мешхур х арбы министрин гы-
зыды! Устесине-де г ра фи н я учурсыз о в а да н гыз. Гене"
рал ил кинжи аялы княгиня Г а г а ри на билен айрылы-
ш ап мы ш. ©зем яны отуз секиз яшында . Гермегей Д-э-
ши о р де н - м е д а л д а н долы. Ады Руссня беллн. Бе лк и,
инче т а м а эдйэндир. Г р а ф и ня л а к а та ны ны Р од ио ны н
езем энче ёла эшитди. Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н гэ-
з г ллиг инде н ховы б а с ы л я н б о л м аг а м эх т им ал . Г р а ф и н я
велнн шейле н у р с а т л а р д а князь Ш а х о в с к о й ы н чала
ч ыт ыл ан йузуне а йр ат ын бир м ы л а к а т л ы л ы к билен
н а з ар с ал яр д ы. З а н д ы н д а - д а г ра фи н я м ы л а к а т л ы , ал-
чак зенанды. Онун — мен министрин г ы зы ды ры н —
диенини Родион бирёла-да э шит мэнди. Е л из а в е та
Зик. 7728 — 2 33
Д м и т р и е в н а е зуне — мен ш е п а г ат у я л а р ын ы й жора*
сы — диймеги х а л а я р д ы . Ш е п а г ат ч ы у я л а р ы н бары
лиен я лы г р а фи н я н ы н т ев ерег индедилер.
Род ио нын шинде м я ды н да н чыканок, Са нк т- Пе т ер -
бургдан, гони п а т ы ш а н ы н кешгунден, Б а м ы н ы н , Арч-
м ан ын усти билен Г е кд епэ гелен о в а да н г р а фи н я ба-
р а да с о л д а т л а р ь щ а р а с ы н д а «мыш» кеки б ар д ы. Ели*
з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н энчеме йылла п им пе ра т риц а
М а ри я А л ек с а н д р о в н а н ы н сейгули кенизи б ола нлы гы -
иам б и лйэр дил ер . Шол «мышларын.» ха йс ыс ыныц нэ­
хили д е р е ж е д е х а к ы к а т а л а й ы к гелйэнлигини билме-
се-де, ез к ап ит а ны князь Ш ах о в с ко й билен г ра фи н я
Ел и з ав е та Д м и т р и е в н а н ы н бири- бирине б а р ха ыхлас-
лы ы с н ы ш я н д ы к л а р ы н ы гаты тиз аныпды...
Родион ахыры г ов рула н товуга эл етирди. Учурсыз
аж.ыгандыгыны шу ма х ал дуюп галды. С о цр а пейнир-
ден д а ды п герди. Бу д а р а ж ы к отаг гезуне б а р х а ыс-
сы г ернуп уграды. Хэзир кимдир бири билен гурлеше-
си гелди. Арман, от а гд а ез у нд ен езге а д а м ёкды. Ене-
-де оны я т л а м а л а р толкуны ез а кы мы билен а л ь т
гитди.
...Гекдепе г а л а с ы н а г ар шы алнып б а р л а н х арбы
йе р ишд е Р о д и о н ын г е рм едик з ад ы болма ды. Яманам
герди, я гшына м. Н э х а к д е к у л е н г ана -да ш а я т болды,
ел у мд ен х а л а с эдилен а я л ы н а л кы ш ын а - д а .
Г екдепе в а к а л а р ы онун г езунин а л ны нд а болуп
гечди. Д а ш ы г а б а л а н г а л ан ы бевусмегин, т а бы н эт-
мегин тэрини гезлэп, о ф иц ер л ер ин этмедик эмл ер и
г а л ма д ы. б в р у м л и д ип ло м ат и и пи римл ер е йуз уруп
гердулер. Б о л м а д ы . Харбы м е ки рли кл ер и у л а н ды ла р -
Б о л м а д ы . Г а л а миземеди. 0 з ка пит аны князь Ш а х о в ­
ской билен докт ор Щ е р б а г ы н а р а с ы нд а бир а гша м
ч а д ы р ы н г а п д а л ы н д а б ола н ген гурруни Р одион ез
гулагы билен эшитди...
— Мен-э, Ал е кс а нд р Васильевич, г еке ле рин гезсуэ
б ат ы рл ы гы на гаты ген галян. Х ыр л ыд ыр н а й з ад ан
гайры я ра гы ёк х а л л а р ы н а топлы, н ыз а м л ы гошуньщ
г а ршыс ына ч ык ма г а милт эд ишл ер и мени, догрымы
айтсам, ха йра н галдыр я р. . . Б е й л е гайрат, бейле г ыл ав
ниреден дерейар?..
— Ген г а л а р а з а т ёк бу ерде, х о р м а т л ы кн язь —
диен доктор « С к о р а я помощь» к ар е т а с ы н а сеенип
д ур шу н а чилим от ла нды. Чигинлек д окт ор ын этлек
34
йузи я гтыл ып гитди. Ол геверегине я л т а к л а д ы . Сеся
песелди. — Т у р км е н л е р е м , к ап ит ан, э д ил даглылар.
алы бир э р к а н а тайпа...
— Ол -а шейледир вели...
— Хич кесинем, капитан, эне т о п р а к д а н анс ат эл
чекеси гелйэн дэлдир. .. ©з мул ку н и мейлнн билеч
нле п ай ла д ийс еле р, с а н а - д а хош я к ас ы ёк... Онсонам...
Ёгнас д о кт о ры н сонкы с е зл ер ини ш ем ал Родиона
в шит дир ме ди. Шо л а р а д а - д а нэмедир бир з а т д а н ур*
куп, а ц ыр д а н гепн е з л е р и н е т а р а п д а б ы р д а п гелйэн
усти а д а м с ы з аты геруп, с е хб ет д е ш л е р и н икисем нэге*
хан б е л а д а н а м ан г у ту л ма г а а л ц асад ы . Родион ата
т а р а п ок д у р ы л ды . Б а р ш ы н а - д а онун ерден суйреннан
ж ы л а в ы н д а н ы к ж а м я пышды. Агзы к е п у р ж н к л э н а !
оны эсли ере ченли суйреди...
Г е кд епе г а л а с ы н ы н эеленен гунунин эртеси, шех*
ратлы е цшин ш а н ы н а г ушл ук чагы г у рл а н п а р а д дар*
гансон,, Родион гырасы гырымс ы й ыл гынл ы д а р а ж ы к
ябын боюны сырып, т е в е р е к - д а ш ы н а сын эдип, ябы«
сыны ез м а й д а л ы н а с уруп гелйэрди. Топдур мортир-*
л е р и н дуйнки т ус се - ял ы нл ы г у мм у р д и ле р и т а п б а ке-
силенсон, ы за нд а -ч ув а н б олан галалыларын дады-
- перяды, ат т о й н а к л а р ы н ы н уз нукс из т ап ыр ды сы я та я-
сон, Р од ио на д унйэ бирх ил и гинэн ял ы болуп гвруидч.
Я н в а р ь а йы ны н о рта гурпудигине шонда Ро ди он ын
ы н а н а са м гелмеди. хэзир г а л ы н г а р ын астын*
д а д ы р дийип о йл а нд ы. Р о д и он ын ез о б а л а р а м б и р ч а к
а к г ара б ас ы р н а н д ы р . Г а й - х а р а с а т гопяндыр. Бу ерде
болса я л пы л д а п , гун чыкып дур. Ыс г ын сы з ш е м а л ы ц
авусы чала д уюл яр . Д и н е бир я бы н г ы р а с ы н д а к ы йыл*
г ын ла р -а д эл, г а л а н ы н э т екл ер е м ге гумт ил евсуп дур.
Ас удалык. Д ы м - д ы р с л ы к . Г а л а н ы н «гунорта дер*
везеси» т а р а п д а н о рке ст рин сазы эшид н лй э р. Д е к дуй*
нун езу ид е ш , г а л а д а г аз а п лы , ган д е к у ш и к л и сезе-
шин б о л а н л ы г ы н а - д а Р од ио ны н ына на сы г е л е н ок д а .
Р одион а л а ц д а н я п а ш а к инди. Ш о л пурсатда-да>
«Эже! Эже! » дийип, гыгырян ч а г а н ы н чиркин сесини
эшитди. Ат ынын б а ш ы н ы чекди. Те в ер е ги не гаран*
ж а к л а д ы , хич кес г езу не илмеди. Р о дион а тд ан душ*
ди. Й у р е к э н ди р е д и ж и чага сеси ене гайт ала н дыа
«Эже! Эже!» Родион атыны ез \ т р у н а гойберди-де,
пе сс ежик па л чы к х а я та чыкды. Гур с елинли я пы да
г ул э ле к кимин г ыз а р а н нока да гези ду шд и. Г у л э л е к
я к ы н л а ш д ы г ы ч а , онун гызыл к е й н е к л и ж е ч аг а ды г ын ы
айдын сайг ар ды. «Эже1 Эже! » диен з ар ын сес за вы
я н л а н д ы р ы п гитди. Кэ дуруп, кэ ылгап, д а ш - т е в е р е п ь
не горкулы г а р а н ж а к л а п , узнуксиз а г л а я н чага Ро*
дио нын тени е зуне т а ра п я к ы н л а ш ы п г елйарди. Хама-
л а, х ова да н бир зады т у т ж а к б оля н ялы, п е нже ле рини
герип, э лле рини а с м а н а д Я л д а л а я н чага хас я кын а ге*
ленсон, онун га ра г у л п а к л ы ж а гыздыгыны Ро дион ха-
т а сы з т а кы к л а д ы . О на т а р а п йерэп уграды. Б ир де не м
са кг а аяк чекди. Чунки е з уне т а р а п йерэп угран эпех
со л да т ы герен чага лэгирип, ыза серпикди.
«Эже! Эже! Эже!»
Родион а л ж ы р а д ы . Ол г ыз ын нэме диййэнине, эл-
бетде, д у шу ке но кд ы. Э м м а о нун д а д ы н а етме ли диг ине
вели б а д а - б а т душунди. Ы з ы н д а н к о в а ла с а, чага ен«
куденем бетер г ор ка р ейдуп, этияч этди. Й е н е ч аг а^
нын горпа г а чм а гы на я гума сицип гитмегине-де ёл бе*
реси гел меди. Ол а л ан ы эт екл эп гидйэн нобура б ек уп
душди. Ду йб и м а й д а ж а ч аг ыл л ы нобурын ичи билен
г а чг аг ын енуни г а б а т л а п уграды. Родион эдил бурна»
га етенде-де т аз ыг ан гызын ези д а г кейиги ялы болуп,
керт япыдан нобура бекди. Р о д ио н оны г а р ба п голту»
гына гысып, г уж; гына гетерди.
«Эже! Эже!» — дийип, чыгырян чага я л а н а ч аяк«
л а р ы н ы д э бш ен ек ле д ип , бутин г уйж и билен д ы за ды ,
А л ж ы р а н Родион биринден д а л д а г езлейэн я лы, дег>
р е - д а ш ы н а у мы д ыг э р л и к билен г а р а н ж а к л а д ы . Эмма
т е в е р е к д е ч а л а евусйэн чыглы ш е м а л а ы г ш ы л д а я н се-
л ин д ир й ыл гынд ан г айры з а т гермеди. Д и н е а с м а н д а н
бир ерден с а й р а я н т о р га й ы н о в а з ы гелди. Родион усул
билен но бурда н чыкып, чэгесев а л а н а д ы р м а ш ы л уг*
рады. Д и л и н е гелен сези ы з л ы - ыз ы на с уншурып, гу-
жагында дэбшенеклэп-дызаян ч аганы кешешдиржек
б олды, онун п ай р а я н г е з я шы н ы г ата нсы аясы билен
супу рип- сылд ы. М ус у л м а н ч а геплэп б ил ме йэ нл и ги н е
екунди.
«Г ор к ма , гызым, горкма! Гой, инди а г л ам а ! Ияэ,
х эз и р ейунизи г апа рыс . Т а па р ы с , гызым, гапарыс...
Ах, менин у р к е ж и к кейижигим!»
А л а н ы н гершине чыкансон, гызы г у ж а г ы н д а к ере
душурди, езем ч оммалды. Шол ерден улы г а л а н ын
ичи элин а я сы нда ялы болуп герунди. Р одион о б а л а р а
б а к а н суем б а р м а г ы н ы уза дып; «Ниреде? Хайсы ха«
36
т а р д а сизин е йуниз? » дийип, г а ра чы ны билен сорады.
Т ан ыш е рле ре гези д уше нд енм и- нэм ем и, гызыл ке й­
н ек л и ж е гыз бирден сесини кесди. Хамсыгып, с о жа п-
- х ор ку л да ян ч а г а ны н г е з я шы н ы т е м мэ к и ыслы эляг-'
лыг ы билен супурйэн Ро ди он ын - да йукн ецлэн ялы
болды.
« А к ы л л ы ж а гызым! Ине г ердуцми, х е мм е з а т гул
ялы... Хэзир ейуцизи тапарыс... К а к а ц а м , э ж е не м та-
парыс... Ха лха, горйэмин? Мен я бым дур. Ш о ц а а тла-
налы. Хеммесини т а п а ры с . Сен пене хич з а т д а н г ор к­
ма! Лг ла ма! » Чаганын. чаи спцен б а ш ы н ы э ма й билен
евран-евран сыпалады, т ы р р ы ж а кейнегинин а л а ж а
б аг ж ы г ы и ы д ан д ы, этегине я пы ш ан б у рм ек л ер и ай-
р ы шды р д ы. Ене-де хопба этди. Т а иы нд ы гыз б а р а д а
хениз хич хили к а р а р а гелмесе-де, Р о д ио н оиы ецуне
алып, я бысыны ызына л а з а р е т а б а к а н сурди...
Инди х а с а п л а п отурса, шондан б эр и л а й ы к он уч
йыл гечипдир. Ш о н д а - д а шол п а ж ы г а л ы в а к а л а р , а д а м -
л ар, д а г л а р , с а р а л ы п я та н с э х р а л а р шу д а р а ж ы к , чола
от а гд а Р од ио ны н гезунин, е цунде ж а н л а н ы п гидип отыр.
Ек, х у ш уны ц кутеленлигинден ол нэ хак зейренйэр.
Т е в е р е к - д а ш ы н д а ф ургондыр к а р е т а л а р г а й м а л а ш -
ян у л л а к а и , а к ч а д ы р л а р ы н е цундэк и а йт ым да Р о д и о ­
на илки г а ба т г еленлер ез ка пит а ны билен г рафини
Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а болды. Д е н щ и г е г езлери ду-
шенден, о л а р ы н икисем ене умзукди.
Х ов лу кма н а тда н ду шу п, горкулы гара ге зл ер н
э ле к- че ле к о й н а к л а я н ч аг аны г у ж а г ы н а а л а н Р о д ио на
онуц пете-пет ецунден ч ык а н л а р со ва л бермэ ге етшн-
мэнкэлер, г а л а н ын д е м и р г а з ы к д ервез есинден гелйэн
гиц ё л да улы тозан герунди. О ня н ч а - д а ш е х р а т л ы гэ-
н е р ал ы ц а тлы не ке рле ри л а з а р е т д е н т а я к атым ар »-
л ы к д а ерлешен ш т а б ы н ж а й ы н а гелип етдитер. Га-
мышгулак бедевини сэпже ди п гелйэн г ен ер а лы н ези
болса а тын ыц б а шы ны гени л а з а р е т а б ак а н совдм.
Ге лшнпе -де г ра фи н я М ил ют ина билен князь Ша хо в -
ское а тын устунде отуран еринден с ораг лы н а з ар с а л ­
ды. О л а р г ул умсире диле р- де , ге не ра лы ге ре нден доц*^
ц а р а д а ш а домен Р о д и о н а б ак а н у м л е ди л е р
— Оныц нэме, ш е х р а т л ы солдат?
Родион нэтжегини билмеди. Я д ы на душсе, шиндем
гулкуси тутяр. Хава, г у ж а г ы н д а к ы гызы ерде гоюп,
г е н е р а л а честь б е р ж е к болды. Геп д ине бир х ар бы
Сорчда-да дэлди. Г е не р а л билен, о н д а -д а Ск о бе л ев
я лы ж а х а н а м ешхур с е р ке р д е билен ш е й л е йузбе- йуз
д у ш у ш м а к она г унд е- гун аша несип эдип д у р а н б аг т
дэлди! Э м м а г ыз онун б о йн ун д ан с а к ы р т г а я л ы япыш*
ды-да , ене-де а г л ад ы .
Гужагы Ро д ио н б и а л а ч честь берди;
— Д о к л а д э тм эг е ы гты яр берин, С и зи н Алы Хез*
д етлериниз! Яцы г а л а д а н тапдым. ..
— Б е р е к е л л а , солдат!
— Ата в а т а н а х ы з м а т э т м э г е х е м иш е х ош ал !
«Ак гене ра л» йы л гы рды . Ециллик билен а тд ан
д ушд и. Пессевеси А б а д з и е в а т ы н ж ы л а в ы н ы гапып
а лды. Узын бойлы, йити г езли, гин м а н л а й л ы , ики бе*
л е к болуп д у р а н пеше не ли м ур тлы, я й б а н с а к г а л л ы ,
чигинлери а л т ы н сечекли э п оле тл и, д е ш и д у р л и орден*
л и Ск об ел е в е з уне я к ы н л а ш а н д а , г у ж а г ы ч а г а л ы Ро*'
д и о н ы н бутин гевреси г а г ш а д ы , суеты б ас ыл д ы.
Погонсыз, ке не ле н о ф иц ер с юр т ук лы , б ед ене рецх-
л и п а п а к л ы д ен щи ги н б о йну н да н б е р к я п ы ш а н г ызыл
к е й н е к л и ж е гыза С к о бе л ев ене бир ё л а диканлап
серетди.
— Н эх и л и э й ж е ж и к чага! Т а п д ы м д ий д ин ми ?
— Т а к ы к шейле, ж е н а п генерал!
■— Т а п а н б олс ан , говы эдипсиц, ш е х р а т л ы сол»
д а т ! — Г ене ра л Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а т а р а п е вр ул -
ди. — Г р а ф и н я , ш еп а га тч ы у я л а р а б уйрун: серетсин-
л е р чага!.. С о н р а к ы с ы н ы с онра геруберерис. . .
Г е не ра л а я гын ы пешэп д у р а н а т ын а б а к а н этледи.
Б и р д е н е м ы з ына е в ру л ди .
— К а пи т а н, буйругы а л д ы ц ы з м ы ?
— Алдык, ж е н а п б а ш ко м а н ду ю щи й . — К н я з ь Ша*
ковской йузуне ч ан с ыр ан айнагонч э д и к л и а я кл ар ы*
вы жу п басып, честь берди.
— б р э н говы. Би р иг у н у г раяс. Инд ик и о б ъ е кт —•
А шг аб ат .
«Ак гене ра л» а тыны ч ац ытд ы. Ата муне нс он ам,
с е р к е рд е Р од и он а ене б и р ё л а м ы л а к а т л ы г ез а й л а н
я л ы болуп герунди.
Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а телим еринден ок гечен ча*
д ы р ы н я ны нд а д у р а н ак е кт айл ы, д а яв , г е в у с ле к а я л а
йузленди:
— М а д а м Д с к о р в а л ь , гызы ювундырмагын., гейин*
д ир м ег и н г ам ыны эдиц|
М а д а м Д е к о р в а л ь хенизем Р о д и о н ы н г у ж а г ы н д а н
д у ш м е д и к ч аг а эл у з а д а н д а , гызын чепик сиже э л л ер н
х о с с а ры ны н б ойнуна е нк уде не м бетер я пышды, лэги«
рип б а ш л а д ы . « ё к ! ё к ! ё к ! Э ж е | Эже!»...
Хич хайсы хич з а д а душу нме ди. Алжырадылаэ.
Чаганы, ин б о л м а н д а х эзирликче, Ро д ио нд а н айрып
б о л м а ж а к д ы г ы н а илки билен г ра фи н я М и л ю т и н а н м н
Г0зи етди. Ол д ен щи ги н я нына б ар д ы - д а : «Йер!» дийд-С
Ш е п а г а т ч ы у я л а р г ул шу п- бэ лч ир е шип, «ябаны теке
г ы з ын ы» у л л а к а н агач л егенде ю в у н д ы р а н л а р ы н д а - д а ,
г ейин ди р ен ле р ин д е - де Родион о л а р ы н я ны нд ан айри»
л ы п билмеди. Себап Родион сз хе лче ч ек и л ж е к б олса,
с а р ч гыз а г л а п - ч а б а л а н ы п б а ш л а я р д ы . Гыз ын гезуне
Ро дион бирден нирэдир бир ерик гайып б ола н э з н з '
а та сы болуп гер у нд и, бар бо лшуны шона мензетди,
а т а с ы я н а д а н г айдып гелендир ейтди. Ке шбини мсц»
аетди, а рм а н, д ил ине д ушунмеди.
Ш о л г иже сарч гыз Ро ди он ын гужагында ятд!*.
Г и ж е кэн б а сы р га нд ы . Д у й ш у н д е х ам сы кд ы. Оялы«
- укулы я та н Р одион узын г ижэни диен ялы дик оту»
р ып чыкды. Шо л гунун эртеси Р одион чаганы а т ыч
е ну не мундурип, галанын б и рт опа р куренине а й л а п
чыкды. Т а м д ы р а одун с алып д уран ак гына члы кем»
пире-де, га рры т удун а стын а чэкме нини язып, н а м а з
о ка н г а р р ы ж а а д а м а - д а геркезди. О л а р а м гызы тана»
м а д ы л а р . Х а с ра тл ы х а лда б а ш л а р ы н ы я й к а д ы л а р . Он»
сон г а л а н ы н мина билен п а р т л а д ы л а н гэдигинден ге»
чип, б и рт опа р г ара ейли Ав ч ыл а р г а л а с ы н а - д а барды.
Арма н, хич ерде- де гызы т а н а н я она хоссар чыклн
а д а м т а п ы л м а д ы . Родион ез янынд ан хэли-шинди ху»
д а й ы чагырып, а хыры ене ез к а п и т а н ы н ы н ч ад ы р ы н а
г айдып гелди. К а п и та н она г а р а ш я н экен. Родион
х а к ы к а т ы ондан гизлэп билмеди. До гр ус ы, гизлежо»
гем б олм ад ы. К ня з ь Ш ах о в с к о й ы н ерли миллете дз»
з у м с и з л и к э дйэн лиг ини ол телим ёл а герди. Ер л и мил»
л етден болан энчеме я р а л ы н ы докт ор Щ е р б а к билен
д и л л еш и п, Б а м ы г о сп ит а лы на е рл е шд и ре ни н ем билйзр.
Есир хем я р а л ы т е к е ле р е х е м а ят э т м е кл и к она йене
е рден т а б ш ы р ы л м а н д ы . Т а пынд ы г ызын х о с с а р л а р ы н ы
г ез л эни учин ка пит а н ден щи гине кэемеди, йене, гра*
финя д у й ду рм а дийип т а бш ы рд ы.
Ш о н да н ики-уч гун геченсонам, г а л а д а шейле в а к а
болды, Ск об ел е в е з я ш а я н ак е йу ниц ену не (ейуя
ц а ш ы н а ак кече о р а л г ы д ы ) эй герйэн о ф и ц ер л ер ин и
уйшу р д и. «Ак г ен ер а лы н » кейпи д ийсен кекди. Узын
бо йл ы С ы р а т л ы . Эгни бичувли к е л т е ж и к , ак
поссунлы, бойнундан а с ы л а н ак хач я л п ы л д а п дур.
О на п а т ы ш а н ы н г е не р а л - а д ы о т а н т , ягны д олы ге не ра л
а ды ны д а к а н л ы г ы б а р а д а к ы т е л е г р а м м а г овшупдыр,
К е п е т д а г ы н г е рши нд е бир хепде бэри гар герунйэр*
дм I ал ада велин гар шол гун и лк и н ж и ё л а с епе ле дя ,
Г а р а м . х а м а л а , «ак г е не р ал ь ш» гейми бил ен с азлаш*
учин яган я лы болды. О ф и ц е р л е р буйсанжыны
гезден гизлэп б ил ме йэн г е не р а л - а д ь ю т а н т ы г утл ад ы-
ля р. Ш е х р а т л ы еннш м ы на с ыб ет л и полк капельмейст*
ринпп а зунин язан «Г екд епе » м а р ш ы ч ал ын ды .
Генерал шо е рде г р а ф и н я М и л ю т и н а б ил ен шепа*
га тч ы уя С т р я к о в а «Эде рме нл иги учин» диен м е д а л ь
г овшурды. Би р де не м ол г р аф и н я д а н :
— Ханы ол з й ж е ж и к ч е ч е н к ам ы зы нэ тд ици з? —*
дийип сорады.
Г р а ф ин я гул ум си р эп , ызына г а н р ыл д ы . Барыньщ
н а з а р ы шол т а р а п а генелди. О ф и ц е р л е р и н уйшмела»
нинин ызында г у жа г ы ч аг а л ы д у р ан ден щи ги шо нд а
геруп г а л д ыл а р. Ге не ра л г а п д а л ы к д а д у р а н а ды о та и-
ты ш та б с р о тм и с т р е буюрды:
— Эр де ли, чагыр!
Ро д ио н муйпли гул умсирэп, вз к а п и т а н ы н а якып-*
л а ш д ы . Э м м а г енерал оны ез я ны на чагырды.
Гоюн дерисинден т икилен поссунлы (омы Р о д и о н ы ^
ез ун и н тикенлигини бу д у р а н л а р ы н кн яз ь Ша хо в с к ой -
дан езгеси б и л м е й э р д и ) , б а шы чал йун я г лы к лы , аягы
с а р ы ж а б от ин ка л ы г а р а ж а гыза хевес билен сын эт-
а илер. О ф и ц е р л е р ш онд ан ен чага г ер ме диг е д енду-
лер. Кэсинин ез ч аг асы я дын а душу и , йуреги ж и г ло п
гиден б о л м а г а м эхт им ал .
— Ери, ш е х р а т л ы энеке, нэдйэн?
— Д у р а - б а р а д ушу нишй эс , ж е н а н г ен ер а л- ад ыо - ,
гант!
— Эе чык ан болмадымы?.
женап...
Ады нэме?
— Адына г ра фи н я — Т а т ь я н а — дийди. Г а л а н ы эе-
лэн гу нумиз н н х а т ы р а с ы н а ! 12-нжи я н в а р ь « Т а т ья н а
г у н и » — дийип, кн яз ь Ш а х о в с к о й д е н щи г ин е дерек
жо г а п берди.
■— 0 р э н говы ат1 О н д а менем, ж е н а п о фице рл ер , бц
е й ж е ж и к гыза ез а ды мы пешгеш берйэн. Гой, оя
Т а т ь я н а М и х а й ло в на болсун! Н ич ик г ерйэниз, Е л и з а ­
вета Д м и т р и е в н а ?
— Т а р ы п а л а й ы к с ы л а г этдиниз, М и х а и л Д м и т р и и
вич! Мен оца а ж а п ф а м и л и я - д а т а п д ым : Те кинс ка я!
6 з г ер ку не гелшип дур. Т а т ья н а М и х а й л о в н а Текин«
ская! — Г р а ф и н я гыэы г у жа г ы н а а лды. I
Хич з а д а д у шу н м е й э н нерессе чага бир э н а й в
йылг ырды.
— Гой, ол ик им из и н г ыз ымыз болсун, Елизавета
Д м и т р и е в н а ! — дийип, Ск об ел е в хас гечгунли сеслен-
ди. — Сен к ы я м а т л ы к энеси бол, менем — к ы я м а т л ь ш
атасы!..
Шей ди п, г анл ы г а р п ы ш ы к д а эне-атасындан жыда
д уш ен теке гызы у з а к М о с к в а д а н чыкды. Оны Бамы«
д ан М ос кв а а лып геленем Р одион б олды. Д у е , а р а б а ,
гэми, отлы, к а р е т а билен гечилен бу у за к хем агыр
ёл да б а ш д а н гечирен з а т л а р ы н ы Р о д ио н бир г иж е- да
дэ л , бир а й д а - д а айдып т укедип б и л ж е к дэл. О ну н ид
улы горкусы а л д а ж ы а я з болды.
Г р а ф ин я Елизавета Дмитриевнанын жикме-жин
са лгы берен е тимлер ейуни т а п м а к Р о д ио на кын душ*
меди. П а т ы ш а н ы н ез ады д а к ы л а н ол е йде б а р л ы ба-
я р л а р ы н ника сыз г а т н а ш ы к л а р ы н д а н дунйэ инмп, таш«
л а н а н я-да етим г ал ан ч а г а л а р с а к л а н ы л я р д ы .
б з у н и н е м гапысы чем гелен адама ачылмаярдн,
Родион шонда улы гайга гитди. С эх ра гызы она
е л ме ше к ялыды. Бир т а р а п д а н , д е р т а йд а н г оврак ваг*
тын д ов ам ын д а экди эден э н а й ы ж а перзендинден ай*
р ы л а ш а с ы гелмесе, ик инжи бир т а р а п д а н , ят ерде
г а лм аг а чаганы нэдип гэвие тже г ини билмеди. Эмма
етимлер е йунин З а к а с п и й о т ря ды нд а Гыз ыл хач жем-
гыетинин баш векили князь Ш ах о вс к ой ын ресми ха*
ты билен т а н ша н э м е л д а р л а р ы г ожа с о л да т ы н нэме*
лер б а р а д а о и ла ня нд ы гы ны а н л а ж а к болуп, а з а р а - д а
г а л м а д ы л а р , а сл а ока унсем б ермедилер. Херна худай
г а р а ш ы к этди. Р о д и о ны н баг тына , суйтли шуле де н
доян чага йылы от а гд а меймиреди, эдил шол ерде,
и н си зж е о т у р г ы ж ы н устунде Р о д ио ны н д ы з ы н ы ясса»
нып суйнди, шол б а д а ука гитди.
Ро дион е з э рк ине зор салып. гобсунды. о т у р г ы ж ы н
е.нунде ики д ьмына чекди-де. чаг анын г ыз а р а н янак*
л а р ы н д а н т а й л ы гезек о г ша ды . Гезлеринден дамяа
яш гызын г ур са гы н а д ушд и. Эл ини г ы з ы н йузу н де уч
ёла а йл ап, онсон е з и ч а л т - ч а л т чокунды. Усуллык
билен еринден т ур ды - да , гоюн дерис инде н тики лен го­
ну р т елпегине эл етирди. Суем б а р м а г ы н ы д од а г ь ш а
етирен х ы з м а т к э р а я л а б а ш эгип, ичерден б а д а - б а т
чыкды...
1882-нжи й ы л ы н июнь а й ын ын а я г ы н д а - д а «ак ге*
н ер ал ыц» М о с к в а н ы н мыхманханаларынын б иринда
т а р п а - т а й ы н а р а д а н ч ы к а н л ы г ы б а р а д а к ы шу м х а б ар
бутин Руссия й ы л д ы р ы м ч а л т л ы г ы н д а я й р а д ы. Шо л
шум х аб ар Р о д и он ын гур т о к а й л ы г ы э т е кл э п от ура н
З а р е ч н а я о б а с ы н а - д а б а р ы п етди. Р о д и о н сейгули ге­
не ра лы билен ин сонкы гезек х о ш л а ш м а к , б елки, она*
-да несип эдер диен ниет билен х а й д а н - х а й ёл а душ*
ди. Э мм а ол ниетем б а ш а б а р м а д ы . Ет и шме д и. Асла
Миха ил Д м ит р и ч и н , я та н ери ягты болсун, ниреде
ж а й л а н а н л ы г ы н а м билип б илме ди. Ах ыр ы Москва
т р а к т и р л е р и н и н бир ин е б ар ып , ези ял ы г а р а м а я к би*
лен хемсехбет болды, д ер д ин и шд и , а р а к ичишди, ог-
ш а ш д ы , генерал С к о бе л ев билен е зу ни н хут йузбе-йуз
дуруп, энче ёла гу рл еше нд иг и х а к ы н д а , « ак генера*
л ыц» она со в г ат берен с а г а ды ны хенизем а яп иереи*
лиги х а кы н д а т э з е т а н ш ы н а кэн з а т л а р а йд ып берди.
Ш о л т р а к т и р д е Р од ио н ики гун я ш а д ы . Татьянанын
х а л ы н д а н х а б а р а л ж а к болуп, ет имл ер ейу не б ар ды .
Т ол гу на -то лг уна , д ем и р д е р ве з э н и ка кды. Ар ма н, ол
о ерде-де она — бизде б ей ле гыз ёк — диен ж о г а п д а я
г айры хич з а т а йт м ад ыл а р. . .
С э х р а н ы н етим г ал ан чаг ас ы а х ы р д а кня гиня Н а - -
т а л ь я В л а д и м и р о в н а Ш а х о в с к а я - К о р н а к о в а н ы н ейуне,
Ро ди он ын хэзирки о ту ра н о с обн яг ын а д ушд и. Эмма
Родион о з а т л а р д а н б и ха б а р . Б у ос об н яг а- д а ол сэв-
л и к билен с а т аш д ы. Ш о н д а Т аня эйГым секиз яшап*
ды. Ш о нд ан бэри й ыл да б о л м а с а - д а , йыл а ш а диен
ялы Родион бу ее гелип-гидйэр. Хер с а п а р геленде-де,
эгер Таня билен г е р у шм е к ш ат л ыг ы е з у не миессер
б олс а, ол я н а д а н йигделйэр. Г ыз ын г ев ну ни а в л а ж а к
болуп, д у нйэ нин гурр унин и берйэр. Т а н я н ь щ болса:
«Онсон нэм б олды, Ро дио н? » диййэн с о в а л ы н ь щ ызы
у зу л ме йэ р. Шейле душушыклара княгиня Н а т а л ь я
В л а д и м и р о в н а н ы н ези б ирне ме д а р ы к м а н а м д ур ан о к.
Д о г р ы , г а р а я г ы з г ы з ы ны н ниредеа, нэдип М о с к в а д у ^
шенини ол чаганын езунден хич хачанам гизлэйин длй«
меди. Эйсем-де болса, онун гечмиши б ар а д а азрак а о
валса, княгиня, нэмучиндир, кем геренок. Шу гункя
ялы дабаралы гунде езунин ослагсыз пейда боланлы-
гыны княгиня, мегерем, халан дэлди р диен туман хэ-
8ирем Родионын гевнуне гелди. Шол бир вагтын езуц -
д е -д е ол гулер йузли, гамлы гезли гызын гожа ховая-
дарыныц хекаятларындан доймаянлыгыны дуйяр. Инв
яцам — энтек ятаймагын — дийип гитди.
Хрусталь люстралы, дурли ныгмат дузул ен , узын
Столлы мыхманханада болса шовхунлы башланан
мейлисе ичгысдыргыч гукатлык аралашды.
Хениз кофе гетирилмэнкэ, графиня Орлова суйнуп«
■саркып, узур етунди. Москва вернисажа гелен итальич
художнигинден езунин Флоренциянын пейзажыны са-
тын аландыгы, художнигин шу гун шол картинаны
хекман гетирмелидиги графинянын бирден ядына душ-
ди. Алкыш барыны эдип, «эй герйэн Татусясыны» ена
тел им ёла огшады-да, графиня этеги паркети супурип
барян, писсе ренкли кейнегини шовурдадып, чыкыш
гитди. Графинянын айтмагына герэ, шекиллендириш
сунгатына говы душ унйэн, сатын алнан картина мах-
сус баха берип билж ек студент барон Силевичин ог«
лунам графиня е з яны билен алып гитди.
Илкинжи чашка кофе ичиленсон, эдепли экизлери*
ни ызына тиркзн графиня Л азовская хошлашды. Ола-
ры угратмага чыкан Наталья Владимировна эсли вагч-
лап доланып гелмеди. Шол пурсатдан пейдаланып,
Аделина билен Д андевиль икиси роялын башыиа геч-
ди. Бейлеки студентлер болса ала-гох болуп, ене-де
отставкадакы полковнигин дашына уйш дулер. Баш а
хумарлан Тихон Демидовиче Кавказ компаниясында
гатнашан севешлери барада мемуар язмагы ыаслахаи
берип уградылар.
Шол арада часлы чайыа овазыны яда салян еаа
янланды.
Бу гарма-гурмелиге Татьяна туйс йурекден беген-
ди. Ассырынлык билен ичерден чыкды...
б з у н и н дегшип айдышы ялы. «солдат шинеллв
внекесинин» (догруданам, шол шинели Родион энч«
йыллап эгнинден чыкарманды) ядавлыгыны Татьяна
онун сузулен гезунден, ысгынсыз херекетинден ан дч ,
Эмма _иыхманыв ядавлыгыны вазар а «лыак хззир
онун ку йунде- де ёкды. Од «с ол да т ш и не л ли энекеси»
ник» мэхирли сесиие, мэх ирл и с ез у не сувсапды,
Та ть ян а г а п ы да н гиренден, Р одион э лин дэ ки чилл*
мини сендурип, я з ык лы йылгырды. Т а т ь я н а н ы н эзи
болса, х а м а л а , хэлиден бэри онун г урруциии д инл эп
отуран ялы:
— Онсон? Онсон нам болды, Родион? — дийди.
Гожа с о л д а т а нк -та нк болды. Бирхаюкдан сон
дилленди:
— Нэме «онсон», м эх р и б а н ы м Т а т ь я н а Михайловна?.
Т а ть ян а нэме жо г ап б ер же гини билмеди. Дымы*
ш ы к л ы к уз а га чекди.
— Мениц, Т а т ья н а М их а й л о в н а , б а р г у в а н ж ы м —
сиз. Г а л ыбе рс е- де, чилим. Мени я зг а рм а н! ©лмэкэч,
ене бир горейин дийдим. — Г ожа эсгер йурегинде ды-
кын болан д уй гу л ар ы ны д а ш ы н а ч ы к ар ы п уграды. —
Нэме, сиз ене-де м ы х м а н л а р ы т а ш л а п г айд ыбе рд и-
низми?
— Ек, ёк, Родион, х а т ы р ж е м бол...
— Худая шукур, сиз инди у л а л д ы н ы з . Овадая
к н я ж н а ! Вах, Мих а ил Д м и т р и я сизи хэзир герен бол-
сады! Сизи г у ж а г ы м а алып, Аз ия да н у г р а ж а к болуп
ДУР к а м а м — Р одион, ш е х р а т л ы с олдат, г а р а ж а гыза
говы серетгин — дийип, онун хут ези м а на б уйрук бе-
рипди. Сизден етои мени гошун г ул лу г ын да н бошат-
ды. Н эхи ли а да мд ы! Н эх и ли а да мд ы! Бу тин Р а с е я н ы ц
г у в а н жы хем г ах ры ман ыды . . . Б и з и н о б а м ы з д а бир та­
т а р бар. Т а т а р а м болса, ези говы ада м. Мен она —
сен нэме учин, антихрист, ики т а н р ы л ы — диййэн. —
Хем на ма з о ка ян, хем а р ак ичйэн — диййэн. — Нэдип
сен, антихрист, бир в м р у цд е ики худая г уллук эдип
б ил йэ н — диййэн. О.пам мана, Т а т ья н а Ми ха й ло в на —
Родион лох-лох гулуп, б у йр а л ы с а к г а л ы н ы ов уш ла -
ды. — Хава, олам мана — хемме худай — бир худай-
дыр — дийип жогап берйзр, Т а к ы к шейле... А1ен хем
а з у м е хызмат эдйэн, хемем худая — диййэр. Ана, бир
гезек с е рх о шк а м, гунэми геч, к н я ж н а , мен шол т а т а р а
икимиз ин б а ш д а н г еч ир ен ле р им из и а йдып бердим. О л ам
м ана — сен б у ла р ын б а ры н ы яш к н я ж н а н ы н езуне-де
болшы ялы айдып бер — дийди, Онс онам мана — сгн
нэме учин, а цк асы а ша н г ожа , она д а х ы л л ы з а т л а р ы
©зунде аяп йерсун — дийди. — Белки... — дийди...
Т а ть ян а еринден силкинип турды. Г о жа со л да тын
голундан шапба япышды. Нэзик додаклары чала п и
бирдеди. Родион гызыа йузунмн-де бада -бат уйтгэа
гиденлигини герди.
— Нэме «белки», Родион? Н эм е ол мана дахы ллч
еатлар?
Родион дулда ятав гошхалтасына бакан этледа*
Алды. 0 н к и еринде орнашып, гошхалтасыны дызыи»
дг гойды.
— Догрусы, Татьяна Михайловна, мен шу сапар
сизе ш уларь говшурмак учин гелдим. Балам хэки бир
бахана, Ким билйэр, ене вэче гун яшажагьшы!..
Татьяна барха бетер толгунды. Ичи сырлы гошхал*
таны алнасамаян Родионын элиндев хэзир какып
алаясы гелди. Онам услып билмеди.
— Ынха, Татьяна Михайловна шол сизе саташав
гунумден бэри аяп, саклап йерун —• днйип, Родион
гошхалтасындан чыкаран гырмызы магасыны гыза
узатды.
Татьяна матаны герди: йенекейже кешдели якасы
ала багжыклы ж о т д а ж а , гырмызы кейнек.
— Гараганлы аланын устунде шу к«йнек мана гу«
лэлек болуп герунди! Шол гызыл гулэлегем сиз бо*
луп чыкдыныз. Татьяна Михайловна! Гунэмн гечик,
ядыныза душйэн болса, шу кейнеги эгнинизден езум
чыкардым...
Ядына душ ниреде! Шейле кейнек геендирин ейдуп,
Татьянанын., элбетде, гевнуне-де геленок. Асла бу кяй«
иегнн гызынкы я огланынкыдыгынам ол селжерип би«
ленок. Эмма шейле-де болса, ол гызыл сегин кейнеги
усуллык билен багрына басды. Гевнуне болмаса, бу
нэтаныш кейнекден хайсыдыр бир отун я хайсыдыз
бир гулун такыш ысы бурнуня уран ялы болды. Бир
дем де ганат ачан хыялы оны ерэн узак иллере, ядына
душмейэн сэхралара экитди.
— Родион! Родион! Менин мэхрибан Родионым! —
Узын кирпиклерин уж унда мержен дэнелери герундя,
Родионам бозулды. Сейгули перзендини бейле пе*
ришан хала саланына екунди. Эйсем-де болса, гош*
халтасына ене-де элини сокды.
— Л азаретдэки доктор Щ ербак ядыныздамы?
Татьянанын яшлы гезлеринде бегенч аламатлары
пе йда болды.
— Ниреден яды мда болсун, ээизим?!
— «Ак г е не ра л ык» т а рп а - т а й ы н влен йылы, ятан
ери ягты болсун, л а з а р е т д о кт о р ы м ы з Л е к с а н д р Ва-
силич нкимизиц бутин т а р ы х ы м ы з ы П е те рб у рг ь щ жур-
н а л ы н д а ч ы к а р ы пд ы р. Т а к ы к шейле. Мен сизе айт-
дым яды, к н я ж н а , бизин о б а м ы з д а бир т а т а р бар,
ёначы. Р1ене ези т а т а р а м б олса, эрбет а д а м дэл. Ачык
г евунли адам. Ана шол м аца шу ж у р н а л ы гетирип бер-
ди. 0 з е м — е л м э к э н элин говшур — дийди. — У л е р с з д ,
йитер гидер — дийди...
— Айд янын нэме, Родион?! — Т а т ь я н а е з у н е уза*
д ыл а н с ары с а х а пл ы , ю к а ж ы к ж у р н а л ы г а р ба п а л ­
ды. — «Родник». Е же м е с я ч н ы й ил люс т ри ро в ан н ый
ж у р н а л для детей. Том III. Июль, Август, Сент ябр ь.
С. Петербург. 1882.»
— Сиз шол телетин гыкындысы гойлан с а хы па ны
ачын,, Т а т ь я н а Мих а й ло в на ! Эдил ези. Такык.
— «Бир теке г ы з ж а г а з ы н ы ц ве онун энекеси —■
с о л да т Р о д и о ны н та рых ы. Очерк. Д - р ь А. В. Щ е р ­
б а к . » — Т а т ь я н а бирден с а х а п д а н б а шы ны галдыр*,
ды. — Н э м е а г л ая ц , мэхирли х а л а сг эр им ?
— Бе ге мжимде н, к н я ж н а , бегенжимден!
— Родион, нзме учин о г а л а д а бейле г анл ы чак-
ны шы к болды?
Гожа с ол да т нэме жо га п бер же гини билмеди. Кн-
миц ким билен, нэме учин у ру ш я н л ы г ы с о л д а т ы н иши
дэл ахыры. Оны г е н е р а л л а р б нлйэрле р. Шехратлы
с ер ке рд е Ми ха и л Д м и т р и ч б илйэрди, я та н ери ягты
болсун. Ге не ра л — сур — дийдими, с о л д а т сурмели.
Т а к ы к зат. Э м м а хэзир ол бу пикирини д а ш ы н а чы«
к а р м а д ы - д а , агзы б у з м е к л и ж е те ммэ ки х а л т а с ы н а зл
етирди, чилим д о л а н ы п гуйменди.
И л к и н ж и «энекесинден» жо г а п а л м а ж а г ы н а гезя
етен Т а т ь я н а е нк уде не м ю в а ш сесленди:
— Родион, неме... эйсем о нда сен шол г а л а д а олар«
дан... б изин кил ер де н хич кес г а л а н д э л ди р ейдйэцми?,
Э-хэ, ахыры ези б а р ды устунден! Р о д и о ны н ча-
кы угрунда б ар экени. Ч а г а йурегинин ез д о гд у к ме-
ка нына баглы хайсы- да болса, бир ган д а м а р ы хени*
зем у зу л ме ди к б о ла р лы . Родион улудан демини а л ь т ,
гызын г амлы г е зл ер ине д ы кг а т билен серетди.
— Мен-э шонда гезлэп т а п ма ды м , княжна. .. Онсо*
нам, алып герсек, ондан бэри, гер, нэче йыл ла р ге*
чипдир...
— Родион, о га йынын а д а м л а р в нэхили?
— Хайсы а д а м л а р ы , к н я ж на ?
— Шолар- да. .. азия лыл ар .. . т екелер?
— Гой а лл а гунэми гечсин, в аг шы га йпа ла р. . . Ба«’
ры бисоват... е зл ер е м гарып...
— Эрбетми олар, Родион?
— О л а р а м адам, мэхирли Т а т ья н а Мих а йл ов н а,
злбетде, эрбедем бар, онадам. Р а с е я д а н мысал гетерч*
ннн,... Айдан ялы, к н я ж н а , менин ясап берен з ы н ж ы р
баглы х а жы м ы йитирман с а к л а я н ы з м ы ?
— Элбетде) Элбетде!
— Ана, шонам д а г д а н а г а ж ы н д а н ёнупдым. Нохур
дийилйэн дереде битйэн экен. 0 з у м ялы бир к е м м а г а л
г еркезди Менем она, лдымда, г ал ай ы м ы т а р а бер*
аим... Адам немме ерде адам, к н я ж н а . Би р гезек мен...
Ыз л ы - ыз ы н а к а к ы л а н гапы б ат лы а чылды. Ич
я ш и кд е пейда б олан эли ак м е ж и м е л и Д е н и с Батури»
нин б эл чи гр э к сеси я нл а нд ы :
— Ол — питнечи гай г езлейэр, г а йд а д ы н чл ы к б ар
ялы... Пардон! Мен сизе чай гетирдим. М о м б е л л э кэ*
меклешйэн. — й и г и т й ы л ж ы р а к л а п б аш эгип, ичи
чэйнекли м е жи мэ н и столун устунде ч а л а с ы н л ы к билеч
е рлешдирди.
Т а т ь ян а пы н кы рд ы: йылжыраклаян Д е н и с хэзир
ре стора нын о фи ц и а н т ын а мензеди. Эйсем-де б олса, ол
угур т а п ы ж ы йигиде ез отуран с ту лын ы т еклип этди,
езем кро ва т да ж он к а р д ы .
— Т а ны ш бол, Денис! Мениа...
— Сенин, Т а т ья н а М и ха й ло в на , «солдат ш ине лл ь
энекэнз Родион — дийди-де, бэл чир ейэн яш йигит к е ­
не эндиги боюнча еринден т ар са туран г ожа со л да та
эл уза тды. — С а ла м !
Г а р а ш ы л м а д ы к х о ш а м а т д а в а л ж ы р а н н ы хала ду*
шея г ожа эсгер-де гермегей б ар и нин ю м ш а к ак элини
г атансы а я сы нда ч а л а ж а гысды
— Сизе с аг лы к днлейан, Алы х е з р е т и н и э ! — дийип.
чуй к а к а н ялы ченкледи.
— Обадан гелдинизми, Родион дэде?
— Хут шейле, Алы хезретиниэ! Отставкадакн сол»
дат. Байры харбысумак...
— Отурын! Чай ичелин! Сиз хакда Татьяна мана
кэв зат айдып берди... Геленинизи эшидип, г ер \п га*
лайын дийдим,., Сизе песгел береь болсам, багышлаи!
— А й д ян ын ыз нэме, барин? А й д я н ыц ыз нэме!..
— М ы х м а н л а р ы н б ар ы гитди, Та ня . Д и н е эйне кл я
Ж о р ж галды. Т а р а н т е л л а чаляр. .. — Д е н и с ке пм ан ы-
лы йылгырды. — Аделина билен...
— Бу гун бизин Р о д и о н д а н эзиз м ы х м а н ы м ы з ёк,
Денис. Ким нэме дийсе, шоны дийсин...
Студент билен г ожа с о л д а т ы н е з а р а сехбети бар«
ха а лышд ы.
— Сен, Родион дэде, ы к б а л ы н д а н р а з ы м ы ?
Г о жа солдат ю в а ш ж а гулди.
— Ы к б а л ы м д а н р а зы б о л м а г а я б о л м а з л ы г а мениц
нэ хакым бар, мэх ир ли б ар и н? Мен мужик. Мен ер
сурмели, экин экмели. Е р е м м а н а несип этмеди. Ху­
дай бермеди. М а ш г а л а - д а бермеди. © м р у ми солдат*
л ы кд а гечирдим... Б а р г у в а н ж ы м — Т а т ь я н а Михан*
ловна. Га лыбе рс е- де, ине, шу а ж ы теммэки...
— О б а д а д у р му ш нэхили?
Родион ене чала гулди.
— О б а д а д у р му ш нэхили болсун, м э хи рл и барин?
Гун догяр. Гун яшяр. Кимдир бири д унйэд ен етйэр.
К и мд и р бири д у н йэ гелйэр. Б а р ы — т а к р ы н с а д ы к гул-
лары... П ел еги н чархы шейдип, а йл а ны п дур. А т а -б а ба
шол бир т акд ыр . Д у р м у ш ы н гердиши шейле. Худайын,
буйругы шейле... — Сеси бирден ю в а ш а н Родион чи­
л им д о л а н м а г а дурды. — С а г болсун «ак г ене ра л», ятли
ери ягты болсун, Мих а ил Д м и т р и и меии э м р у м и н ахы-
р ында диен ял ы с о л д а т л ы к д а н д ы нд ар д ы.
Ре во люцио н р ом ант ик а билен ганатланып йерен
Д е н ис Б а т ур ин и м ужи ги ц бу пелсепеси ере пылчал
у р а н ялы болд ы Энеем оида Родион ез ы кб а лы ны
е з г ер тм ек б а р а д а никирем э депок-да? Асла шум ык-
б а л ы езг ере ре м ейденок. ©з г ер ме л и д ир е м ейденок.
О нд а нуме, оида нэме Д е н и с даты ез к р у ж о к л а р ы н ь щ
гизлин й ы г и а к л а р ы н д а — ке не дуннэни юм у р м а к , т эзе
д унйэ г ур м ак у гр у н д ак ы айг ыт лы х у ж у м д е ишчиле р
дайханлара даянмалы, д а й х а н л а р а бил б а г л а м а л ы ,
о б а л а р а а йла нып, д а й х а н л а р ы н гезуни а ч м а л ы — дни»
шин, б о г а з л а р ы н ы ныртып йерлер?..
Д енис чилим чекиэн г а р р ы н ы н г а м а ш а н йузуне ене
бир гезек синиитли сын этди. Б ей нис нн де п ы р л а н а н
шол с о в а л л а р ы она -д а а йд ас ы гелди. Э м м а ез сыры-
ныц ачылаймагындан чекинди. А с с ы р ы нл ы к билен
Т а ня гезунин гытагыны а йл ад ы. Гыз б у т н а м а н отыр-

ды. Я д а н б о ла р л ы . Д е н и с м у нд а н а р т ы к о т у р ма г ы азу»
не услып билмеди. Би рд ен т урды.
— С а г болуд, Р о д ио н дэде! Хезил бердиниз.
— Христос в з п ен ас ын да с а к л а с ы н сизи, асыллч
барин! — дийип, Ро д ио н оны э л ин и ц ы ш а р а т ы билен
ч окундырды. . .
Д е н ис и у г р а т м а г а ч ык ан Т а т ь я н а гечгунли х а л д а
д о л а н ы п гелди. Р о д ио н икисиниц гам г а т ы ш ы к л ы йу*
р е к д е ш сехбети ш о нд ан с ода м эс ли в а г т л а п д о з а м эх*
ди. Б и р де н е м Т а т ь я н а м ы х м а н а кын с о в а л берди:
— Родион, о е р л е р де ш инд ем у р у ш болямыка?.
Г о ж а с о л да т пи кир е гитди:
— Он ч ас ы ны б ил ем ок, Т а т ь я н а М и х а й л о в н а , биле»
мок, мэх р иб а ны м! Й е н е х у д ай г ер ке зме син , у р у ш д а н
а п а т л ы б е л а н ы д ё клуг ыны б ил йэ н мен...
Т а т ь я н а н ы н ез о т а гы н а гелип, к р о в а д ы н а с уйнелн
б эр и эсли вагт гечди. Хейхат, г е зу не укы геленок. Б и р
э йлесине ден йэр , бир бейлесине. П ик и р т о л к у н л а р ы
барха басмарлаяр. Гер, ол хэз и р н эме ле р х а к д а ой-
л а н м ая р !. . Н э м е учин ду нйэд е уруш б о ля р? Н э м е учин
ы н с а н л а р у р у ш м а л ы ? Ган д е к м е л и ? Уруш нэмэ герек?
’1 а ть ян а мун.а хич душу нип биленок. Аклы чатанох.
Яны Р о д и о на м у р у ш д а н а па т лы б е л а н ы н ё кл уг ынм
билйэн дийди. Ол бил йэр ахыры! Кепи герен г а рр ы
с о л д а т ол. Гер, нэче с е в е ш л е р е г атн ашыпд ыр! . . Д ог ру-
д а н а м , шол у л к е л е р д е шейле ж е в з а л ь ; ыссы б о л я м ы ­
ка?.. Родион, элб етд е, о е р л е рд е- д е а д а м л а р хил-хил
диййэр. Хер х илисннден бар днййэр... Вах, х емме з а д ы
ецунден билип б ола йс а! Хайп, г ел же г и е д ун д ен т а к ы к
ге ру п билйэн д а н а , мегерем, бутин д ун йэ д е- де ёк б о л ­
са герек...
Уклап биленок. Эйлесине бир д ен йэ р, бейлесине
бир денйэр.
Кэте- де я сс ыгын ын а ш а г ы н а д ы ка н г ыз ыл кейнеги-
ни у с у л л ы к билен чекнп алып, ч а л а ж а с ы п ал а яр . ..

АЙДЫН ЫКБАЛ Г03ЛЕГИНДЕ

Мо с кв а ны н а я з л ы гыш г ижеск ка лбы т а л а д а д у ­


шен Т ат ьян а, хайп, гележеги ецунден г еруп билйэн
д а н а , мегерем, бутин д у нйэд е- де ёк б о л са герек Д а ­
нии, а р м а ш ы пикир этди...
Хер бир а д а м ы н е мрунде, хер бир х а лкы н ыкба-
л ы н д а , тутуш юрдун а с ы р л а р а у л а ш я н ч ыл ш ы р ы м л м
т а р ы х ы н д а , элбетде, гирдап-гузер, ёл-ёда, чнелге-чы-
к а л г а , б еле нтлик- пе слик, ч а т р ык ла р , ш а ё л л а р кэа.
Ш о л а р ы н б а ры н ы енден гермек, айдып бермек «ум»
кин дэл. Э м м а хак ёл ы- ёд аны, дуз йерелгэни, чыкал-
ганы т ап ма г ыц , с ай ла п а л м а гы н а хы р да хер бир ада*
мыц, хер бир х алкын, гутуш юрдун эбеди ыкбалыны
ке сг ит ле йэнл иг и- де б елли зат.
И е н е шол хак ё лы- ёданы, дуз йерелгэни ким гез*
лесин, ким г апсын? Ким кесгитли к а р а р а гелсин? ©зу*
ниц бир бутеви д ев ле т и б о л м а д ы к , энчеме т ире-тайпа
б елунип, д а г ы н ык х а л да , а г з а л а я ш а я н милле тиц ык*
б а л ы б а р а д а ким а л а д а этсин? Ким она ягты ёл сал*
гы берсин? Шо ны б а ш а р ы п билйэн п ай хас лы д ан аны
ниреден тапжак?1
Г а ра г у м у н г у ж а г ы н а я йр ан г адымы туркмен гайпа-
л а р ы н ы н ы к б а л ы н ы н чезгуди а хыры шу в а ж ы п меселэ
д ире йэр. Х а з а р децзи билен А м ы де р ян ын а р а л ы г ы н д а -
кы у м ма с ы з г ини шл и к де б а л ы к тутян, м а л б ак я н, ян-
л ы к яйян, экин экйэн, гуйы газян, ха л ы д о к а я н , ат
ч апян, ав эдйэн д а г ы н ы к х а л к ы г т ы б а рл ы хем кувваг*
л ы а р к а д а г а — х о в а н д а р а . гез д икйэр.
Р у с л а р билен а р з ы л ы а р а г а т н а ш ы г ы ё л а гоймага
ч а л ш ы п , т ур км ен илинин па й ха сл ы к е т х у д а л а р ы д ур ли
й ы л л а р д а А с т р ах а н а , О ре нб у рг а , С а н к т- П е т е р б у р г а ,
Б а к у в а , Т иф л ис е гидип г елйэрлер.
...1821-нжи й ы лы н а я г ын д а шейле в а к а боляр.
Г а р а б о г а з д а н Че ле ке не гелйэн рус гэмиси г аз а пл ы
г а й д а х е лэ кч и ли г е у ч ра яр , елксн й ы р т ыл яр , гая ялы
г о м л а р гэмини к ен ар а зыня р, гэми ч аг ша я р. Шол ха*
л а т д а - д а Хыва х а нынын, х а м а л а , ерден чыкан ялы 5о*
луп, етип гелен я р а гл ы не ке рле ри хелэк б о л а н л а р ы н
д а ш ы н ы г а л л а я р л а р . Б э ш йузе голай г ар акч ы гэмиде
г а л а н эхли азыг ы т а ла п , м а тр о с л а р ы есир аляр,
Б у х а б а р Ч е л е ке н а д а с ы н ы н ке тхудас ы К ы я т хана
етйэр. Ол о р т а н ж ы оглы К а д ы р м э м м е т билен а л т м ы ш
са ны я р а г л ы йигиди я н ы на алып, д е р т к и р ж и м и н ел*
кенини д енизде ачяр. А б ай - с ы я с а т д ы р д и л е в а р л ы к бн«
л ен рус е сирлерини г а р а к ч ы л а р ы н элинден а лмлк,
е л у м д е н х а л а с этмек К ы я т хана б а ш а р д я р . Сон я ш у
лы о л а р ы а лты а й л а п диен ялы ез е йу н де с а к л а о , ий«
дирип-гейдирип, я р а л а р ы н а мелхем эдип, а л л а д а н а я
ёл д илэп, Б а к у в а атаряр. ..
Х а л а с эден рус есирлерини д у р л и от-чеп билен се-
й и к л эп -б е же р ип йерен г унл ер ин ин б ир ин де к е н ар да
г е к д ец зе сын эдип д у р а н Кы ят х аньщ я ны на А л а ж а
о б а с ы н ы н м о л л ас ы гелйэр.
— Нэдйэ, хан ага, о р у с л а р ы ц г у т у л ы ш я м ы ? — дийия,
д о к м э д е мо лл а э ли н д з к и г ар а м о н ж у к л ы тесбисини хо-
ш а л л ы к билен о й н а к л а я р . Онун соцкы в а г т л а р д а мол*
л а ч ы л ы г ы н ы унудып, с е в да ы шг ын а д у ше нл и ги н е белсг
К ы я т хан с ов а л беренин, йузуне с е да с ы з чицерилйэр.
« С а к а в ы н сонуна серет» диен н а к ы л а эерип, сев ха
у л а ш а н мо л ла вагты билен жо г а п г а й т а р м а я р . Онун
яцкы с ов ал ы нэхош р у с л а р а рехими инип я небси агы-
рып б ермэ нд иг ини я ш у лы м о л л а н ы н йылжыраклачн
я г ж ы м ы к гезунден а ня р. Хан а г а н ы н чак эдиши ял ы
б о л у б а м чыкяр.
— Мен-ки с а на хе йв ере х а й ра н г ал ян , хан ага...
К ы я т хан ене сесини ч ы к а р м а я р .
— Ягшы-ки, шунча х а р ж а - ч ы к д а ж а г ал ып , о туки
к а п ы р л а р а мисли-ки е з к о в у м д а ш л а р ы ц х а с а б ы н д а се-
р е н ж а м берйэц. А я л - э б т а т л а р ы н а м о л а р ы н к и рл ер ине
ченли ювушып йерлер... Эйсем, а й д а л ы , О р у с ъ е т д е сен
б а ш ы н а б ел а гелсе, а л л а д а ш этсин, о л а р шу ж у р е
г а м х о р л у к эд е рл ер ейдйэмин,?
Ак с еллели, д а я в геврели, чигинлек молланын
я ны нд а ха с- да м у ж и м е л болуп герунйэн К ы я т хан
д а ш л а ш а н ак е лке нл е рд е н гезуни айрып, ы зы на ез-
рулйэр, чагыл г а т ы ш ы к л ы чэгесев ё д а д а н оба б ак а н
э д и м л эп у г ра яр . М о л л й- д а г а п д а л л а ш ы п г а д а м уряо.
— Та гсыр, сен менден, мегерем, бир с ана ч уны
а р т ы к иен б о лс а ц герек?
Д ы л ы м с ы р а я н м ол ла жо г ап бермейэр.
— Шей л е д ир , чакл аян .. . Ш о н д а н е тр ем сен герди-
ши менден хас говы билмели... — Хан бирден а я к чек-
йэр-де, м о л л а н ы н йузуне чинерилйэр. — Соцкы айда
А ж д а р х а н а нэче к и р ж и м и н гитди?
Г а р а ш ы л м а д ы к с о в ал херпи белент м о л л ан ы бир
б а д а а л ж ы р а д я р . Ол б и р х а ю к д а н сон жо г а п берйэр.
— й и г р и м и чемеси болса герек...
— Н э м е ибердиц?
— Ай, ожук- бу жу к. . . Ягны-ки а л л а н ы н эмри б и ­
лен д уздур боя, б ирнеме ишбил,..
— Б а р ы а м а н бар ып гелдими?
— Ал л ах а шукур!
— А л л а х а - д а ш ук ур эт, г ур ба ны болайын, тагсыр]
ш у к у р зт, ынан вели, л эк ин ке не ле рин с а р г ы ды на м
я т д а н ч ы к а р м а : эше жи ги н и берк душа дийипдирлер...
Эгер-ки сенин кнржимлерини орус в ш н а л а р ы м ы з ы н
г эмилери п е н а л а м а д ы к б о л с а л а р , г ар а кч ы г а ж а р л а р
б а р ы н ы г а р а д еря гарк эдердилер... Я шона шиндем
г ез ун е тенокмы, тагс ыр?
Икиси эсли с а л ым сесини ч ык а р м а и йерейэр. Д и н е
а я к л а р ы н ы н а ст ын д а т о г а л а н я н м а й д а ж а ч аг ы л л а р ы н
ш ы гы р д ы с ы э шид ил йэ р. Эпгек билен ввусйэн ел мол»
л а н ы н а к с ел ле си нин у ж у н ы г а лг ад яр . К е н а р д а чарлак*
л а р ы н ч а к ы р г а гы лд ы сы эшидилйэр.
К ы я т хан ики элини б и линд эк и г ара г у ша гынын
а с ты н да н гечирйэр.
— Сен м а н а айт, та гс ыр: а р а м ы з д а о ру с да н яман*
л ы к герен ёмут б а р м ы ? — С о в а л ы н а хич хили жог ап
а лм а нс о н, х а н а м пикире гиден ял ы болды. Э м м а л о ­
май с е в да отугып у г р а н м о л л ан ы ы р м а г а - ы н а н д ы р м а г а
х а с т о м м а к л ы дел ил т а п а н д ы р ы н ейдуп, она ене йуз-
ленди. — Ч е л е к е н е деми р, ма та , полат, кендир, мис,
т а г т а ниреден гелйэр? Э й р а н д а н я Х ы в а д а н гелйэн-э
д э л болс а герек, тагс ыр?
К ы я т х а ны н е йу н е я к ы н л а ш я р л а р . Хан ме рх е ме тл я
м о л л а н ы м ы х м а н ч ы л ы г а чаг ыр я р. Э м м а Эс енг ул а гаг-
на ян рус с е в д а г э р и н и н х е м а ят ы билен т эз е д у к а н ачан
м о л л а г ыс с ан ма ч м ех у м ин и н б а р л ы г ы н а с а л г ыл а ны п ,
о р у с п а р а з х а на м и н н е т д а р л ы к б ил дирип, с аг а с овуляр.
— Я д ы н д а н ч ы к а р м а , тагсыр, - биз о р у с л а р а дэл-де,
о р у с л а р бизе герек. Б е т е р герек! Б и з е а г з ым ы зы би»
р ик ди рйэн х о в а н д а р л а з ы м , тагсыр... Т а з ы г а н довар*
л а р ы н нэ ж у р е ш у м л у г а г ир и ф т а р боляндыкларына
ез ун ем нэ бе л ет дэлсин...
Шейлип а гыр йукли й ы л л а р ы н к ер ве нле ри Га ра гу м
с э х р а с ы н д а н г а н лы г а р п ы ш ы к л а р ы н а х ы- н а л а с ы билен
т ирке шип гечипдир. Т у р км е н улкеси асуда гуне зао
б о лу пды р, т а л а н ч ы л а р ы н а т л а р ы н ы н т о й н а к л а р ы дине
бир ерин с а г р ы с ы н д а дэл, а р м а н л ы йу ре кл ер д е- де ыза«
л ы ы з л а р г а лд ыр ы п д ыр .
Т ар ы хы н чар.хы вели узнукс из вне а йл а ны п ды р .
К э эгрелип, к? генелип, кэ ёлунып, кэте йитип, кэте
еие-де т э з е ч а т р и к л а р я йр а ды п, йуз й ы л л а л диен
52
ял ы д ов ам эдип гелен рус-туркмен г а т н а ш ы к л а р ы н ы ц
а з а п л ы ё д а л а р ы а х ыр ы бир улы ё л а биригйэр. 1869-
«нжы йылын н о я б р ы н д а рус полко в ниг ин ин аз с а н л ы
о т ряд ы К ра с но в од скид е, г а ды м ы Ш а г а д а м г уйысыныц
б а ш ы н д а д у шл е йэ р. Бу х а б а р дице бир д еннз кенары-
на дэл, бутин у л к э й ы лд ы ры м ч а л т л ы г ы н д а я й р а я р ,
д а ш а р ы юрт д и п л о м а т л а р ы - д а х а йд а н - х а й г а л а м л а р ы -
на я п ы ш я р л а р . .
Туркме н илиниц Руссия мейлетин б и рл е ш м е с и шол
п у р с ат да н б а ш л ан я р .. .
Э м м а д у р м у ш д а хич бир т а р ых ы е в р у м хич х ача и
з о в а л с ы з гечмейэр.
Кеседен сын этсед, д у р м у ш х а к ы к а т ы , т а р ы х ы есу-
ш и н ези п а т ы ша Р у с с и я с ы н ы н бу а йг ыт лы эдимини
т а й я р л а н я лыды, хемме херекет д и а л е к т и к и ка н ун а
лайыклыкда яйбацланан я лыды. Иш й уз ун де велии
б ей ле б ол ма д ы. Д у р л и б э хби тл ер и а р а я н г а р ш ы л ы к -
л а р я н а д а н мевч а лды . Бу ерде-де, элбетде, ген герэ-
си з а т ёк. Д е р я ялы д о л у п - да ш ып б а р ян д у р м у ш а кы-
мыны бир н об ур а с а л ы п б о лм а я р . Д а г д а н д е м е н ужыл*
с ы з ж а ч ешм е ле р д у р а - б а р а биригип, бир д е р я е вру л-
йэнчэ, кэн ё л л а р ы , кэн к ул пет ле ри б а ш д а н г е чирйэрле р.
Р ус о т р я д ы н ы н Каспи д ен зин ин гундогар ке на р ын-
д а д у ш л эн ли г и б а р а д а к ы х а б а р ы эшидсн ицлис хекум-
д а р л а р ы н д а « Инди нэтмели?» диен х о в с а л а л ы с о в а л
дерейэр.
« Инди нэтмели?» диен ч ы л ш ы р ы м л ы с ов ал г уркмен
т а й п а л а р ы н ы н х а н- бе гле рииин арасында-да лилден*'
-диле гечнэр.
«Инди нэ тмели? Нэ хи ли эдим эт ме ли? » диен кын
совал Каспи д ензинин гундогар к е н а р ын д а н Г'арагум
гинншлнгнне б ак а н дур би тутан рус с ер ке р де ле р ин иц -
-де энчемссини улы а л а д а гойяр.
«Инди нэтмели?» диен совал шиндп дине т у р к а н а
г а р а м а я к х а л к ын к а л б ы н д а г о з га ла н тур за но к.
©ран у з а к й ы л л а р ы н д о в а м ы н д а э гр ем -буг ра м, ч аэ -
к а н д а к л ы , ч ы б ш ы л- ч ы бш ы л ё д а л а р билен эм ел е гелен
рус- туркмен а р а г а т н а ш ы к л а р ы н д а бир чемче г а р а я г ы ц
бир челек б ал ы з а я л а м а г ы мумкин диен д э в у р гелйэр.
Инд и б а р за т о б ъ е кт и в т ар ых ы з е р у р л ы г а дэл-де, бир
я б иртопар а д а м ы н пай хас ын а, эркине, г ара небсике
я ын са б ын а, ге де кли гнне я с ы п а й ыч ы лы г ын а , к еч ж а л -
л ыг ына я т о в ш а а г уйл ул иг ин е б а гл ы бол у и д у ряр .
Инли гуйч билен а д а л а т ы у л а ш д ы р ы п билен у т м ал ы .
Ы л а й т а - д а па т ыша г о ш у н л а р ы н ы н е ну н е душйэг*
х а р бы с е рк ер д е л е р е ч ен д е н аш а эгалик, э се рд енл ик,
г е р г у р л и к герек. Би р а к м а г ы н я к а к а б а ш ы н х а т а с ы а ы
д у зе тм е к кэте йуз а к ы л л а б а ш а р т м а я р .
Д у р м у ш х а к ы к а т ы шей ле -д е болса...
« Би зе Рус сия р а я т б о л м а к д а н а м а т л ы ч ы к а л г а Зк»
дийип, 1875-нжи йы л ын т о м су н да Г е к д е п е я ш у л у л а р ы
бутин а х ал - т е к е ж е м г ы е т и н и ц а д ы н д а н Этреге, руа
г е н е р а л ы н ы н х у зу р ы на а б р а й л ы адамлардан векил
и б ер йэр л ер . Э м м а л е л л и м г е не ра л А х а л в е ки лл е ри н а
б е л ли бир жо г ап бермейэр. Х а й ы ш л а р ы э с г ер ил ме ди к
к е т х у д а л а р ш а р п ы к иен я л ы б о л я р л а р . Х а т д а текеле*
р ин Н у р б ер д и хан я лы, о з а л д а н Р ус сия мейлетин бир-
л е шм е ги ундэп гелйэн кэ б ир х а н- бе гл ер и- де бевурле»
рини д ин ле м эг е м е жб у р б о л я р л а р . О л а р я р а г а япы«
ш а л ы н диййэн д ыз м ач ла рын. е ну н де бу с а п а р йузле*
рини б и а л а ч а ш а к с а л яр л а р. . .
Ш у т ете лл и с еб зп л е р з е р а р л ы , п а т ы ш а хэкимиети»
в ин ш о в а к е р с ы я с а т ч ы с у м а к л а р ы хе м- де г и р р ик х а р б ч
с е р к е р д е ле р и п а р а х а т ч ы л ы к л ы п ур с а т л ар ы , амаглы
м у мк и нч и л и к л е р и элден с ы п д ы р д ы л а р . А х а л д а паты»
ша г о ш у н л а р ы н а я р а г л ы г а й т а в у л б ер м ел и д иенлер
а г д ы к л ы к эдип б а ш л а д ы л а р .
Инди к е н а р д а д у ш л э н л е шг е р я умсум ызына гайг»
ы а л ы д ы я-да я р а г а д а я н м а л ы д ы ,
^ ч у н ж и ёл ёкды..,

Ч
ИКИ О Д У К О РТА СЫ НДА 1

А х а лд ыр М а р а эр к эден Н у р бе рд и ха нын а р а д а я
ч ы к а н ы н а он д е р т гун д ийленде, 1880-нжи й ы л ы н май
а й ыны н б а ш л а р ы н д а : «Ак г ене ра л» С к о б е л е в шу гуа
ез лешгери билен Х а з ар д ен зин ин к е н а р ы н д а — Че»
к и ш л е р д е г эмиден д у ш у п д и р — диен х о в с а л а л ы х а б а р
Г е к д е п е г а л а с ы н а - д а гелип етди. .
Г а л а довула душди. Эхли гурруа шол х а б а р з
сырыкды.
Ыскобыл дийлими я н а р а л ы н адына?
—* Скобелев. Шол Х ы в а да , Кокантда гез геркезеи
серкерде.
— Ба й -б ов , ол Б у л г а р д а т у р к л е р и ц е м кулуни чы»
к а р ы п г а й д ы п д ы р ахыры!
— Х а в а - д а , гози г а н л ы генерал- да. .. И ки а т депи>
шер, а р а с ы н д а э ш е к е л е р б о л а й м а с а ягшы.
— И ки ат ким, э ш е к ким, Г е н у б е к б аг шы ?
Д у т а р ы н ы эгнинден а са н м ешх у р сазанда чала
й ы л г ыр ы п, а я к чекди:
— А т л а р - а г е н е р а л л а р , х а н л а р бор. Эше ге м — ики»
м из ял ы г а р а м а я к д ы р - д а .
К и ч и ж и к ч ай ын г ы р ас ы билен б а р я н о б а д а ш л а р ы ц
херси бир я на со в у л ды. Э ди мини ч а л т л а н д ы р а н са*
в а н д а я цк ы с о в а л берен г о л а к д у ек е ши н :
— Элхепус, шу А м а нг е л д и б а г ш а Г е н у б е к адынш
б илип д а к ы п д ы р л а р - о в ! З а т д а н г о рк м а с ы ёк. Г ы пы н ! -
сы з г ену л эп го йб ерйэр з а л в а т — д ие н инче сесини пая»
д ы л д а н геченде э ш ид и п г ал ды . Ч а л а ж а йылг ырды.
Б и р и- б и р и н д е н х о в с а л а л ы х а б а р л а р э ш ид и л йэ р :
— Г е не р ал Ч а т а г елипдир.
— Г е не р а л Т е р с а к а н д а н гечипдир,
— Г е н е р а л Х о ж а г а л а гелипдир.
— Г е не р ал Бе нде с ен к ет е ли не етипдир...
С к о бе л е в и ц о т р я д л а р ы Г в к д е п э якынлашдыгыча,
х о в с а л а а р т ды гитди отурды. Галанын кетхудалар^
хв ли- шинд и у й ш у п - ч а ш д ы л а р : инди нэтмели?
« Инд и нэ тме ли? » диен с ов а л ягы я к ы н л а ш д ы г ы ч а
'■чтилешди.

— Г ене ра л А р ч м а н а г е липдир.
— Ге не ра л Д у р у н д а н б э р ик у г р ап д ыр ,
И н д и нэ тмели?
. .. Гицишлейин г у рн ^ п а н гоюн а г ыл ы ял ы болуп, те*
геленип о т ур ан Д и н л и г а л а н ы н г ун ор т а чет ин дэ ки го*
ш а т у д ун с а я с ы н д а я з ы л а н тэсин гу лли к еч ел ери ц ус*
т у н д е о р н а ш а н я ш у л у л а р хем шу кын ме се ле б ар ад а*
кы м ех у м м а с л а х а т а у йш уп д и л е р . Хэз ир бу ерде
А х а л ке тхудала рынын, эхлис и диен ял ы б а р д ы . О л а р
е н л е р и н е и л к и н ж и ч эйне кл ер и а л а н л а р ы н д а Гун яны
н а й з а бойы г а л ы п ды , х эз ир б о лс а г у шл у к чагы болуп
б а р я р , о т у р а н л а р к ы б л а д а х а т а р а я з ы л а н на ма з лы к*
л а р а йы г ы- йы гы дан ге з а й л а я р л а р .
Га нг а гиден гекдепелилерин, агыр а л а д а с ы н д а н би-
хабар гушлар гожаман тутларыц ш а х а л а р ы н д а ды*
нув сыз ж у р к у л д е ш й э р д и л е р . Гайрада гыкувлашып,
ч и л и к о йн а ш ы п йерен о г л а н л а р а - д а , т а м д ы р одун йук*
л эн т а й х а р ы н ы е ну н е с ал ып , я л а н а ч я п ы д а н д у шу п
гелйэн, б а ш ы ш ы р д а к л ы , аягы чепекли г о ж а - д а гала-ч
нын устуне а б а н ып гелйэн ховп д ег ишл и д э л я лыды.
Э мм а кын м а с л а х а т а ж ем л ен ен я ш у л у л а р а велин,
хэзир эхли зат, б улу тс ыз а с м а н а м , о г л а н л ы м ейд ана м,
т а м д ы р одун а лып гелйэн г о жа - да сус, д унл е , е йк ели
ялы болуп г ерунйэ рди. Се йр е клэ н я и р а к л а р ы с а р а л э н
пессежик у з у м л е р и и а ра сы билен илерки ё д а д а н д а ш
гуя б а к а н гечип б ар я н э л л ер и куйз едир ме ши кл и ге*
л и н - г ы з л а р ы н э д им л ер и- д е а г р а с д а н х а я лды . Оларыц>
хич х а й сы н ы н а м йузи ерден г ал ан окд ы.
Х а м а л а , хич хайсы хич ерик х о в л у к м а я н ялы, яшулу*
л а р ы н с ехбе ти- де е рэ н х ая л, а г ра с э хенде д о в ам зд-
йэрди. Бу е рде бу м а х а л бир сез аз, ики сез кеп я лы
болуп д урды. И л и н ы к ба л ы чез улйэн ш ей ле г алаг ои-
лы п у рс а тд а- д а о т у р а н л а р ы н хич ха йс ынын агзыны
к е п у р ж и к л е д и п , элини ке ле ме нл е ди п я б и рин ин сезу*
ни бел уп , с а б ы р с ы з с о к ж а р м а я н л ы г ы , н об атс ы з агыэ
а ч м а я н л ы г ы гаты геи г ер эйм ел и х а ды са д ы. Эйсем-да
б олс а, бу е рде ген гереси з а т ёкды. Т у р к м е н и и теби-
гаты шейледи. Б е й л е с ы п а й ы ч ы л ы к л ы с а б ы р л ы л ы к , па-л-
хаслы г иилик т у р км е не г а л а п ын а суда хем гин Гара«
гумун, ч ен д ен аш а ч ыд а мл ы, э вме зе к д у е л ер н н эбеди
т е би г а т ын ьщ т эсирннден гечен б о ла р л ы . Э м м а от у­
р а н л а р ы н гылык- хэс ие тле ри, м а т л а п л а р ы , эл бе тд е, дур-
л и- ду рл уди. 0 з шахсы бэхбидини г а л а н ы н ыкбальги-
дан, ил ат ын б зх би ди нде н ха с илери тутян кетхудалар»
-да ез муйнлерини сынчы гезл ер де н а нс а т гизлэп бил*
м ейэр дил ер Д и н е кесесинден о л а р ы н бары в а т ан ыч ,
хал кын гамыны иййэн я л ы д ы л ар.'
— Инди нэтмели? — дийип, хениз к а к а с ы н ы н кыр»
кыны б ер ме дик Ма г ты мг ул ы хан шол бир с овалыны
ысгынсыз г а й та ла д ы. Дьтмып о т у р а н л а р ы н с а л ы к йул-
л е рине ды кг а т билен гез гездирди. Ким а йб ог да шы ны
гурупдыр. Ким е ке дыз от урыпдыр. Ким тирсегиие
д ондур чэкменини яссык эдинипдир. Ким эдикли. Ким
месили. Ким чокайлы. Ким чепекли. Б а р ы диен я л а м
тел пекл и. Яш хина жо г ап бер мэ ге бу сапа рам хич
х айсы а л н а с а м а л ы
Онс онам. сораг берен Ма г ты мг ул ы хан б олс а -д з,
о т у р а н л а р ы н хеммеси онун гол айынд а о р н а ш а н Д ы к -
ма с е р д а р ы н йузуне серетди. Мунунам. элбетде, еэ
с ебэ би б арды. Х а н л ь п ы м к ра с а ла н Ма г ты м гу л ы яды
м ур ты т а б а н , йигрими я шлы йигитди. Устесине-де ол
м о л л а ч а р д ы . Д а в а - ж е ц д е н д а ш р а к д у р а н ы н ы кем гв«
ренокды. Шонун, учинем хэзир о т у р а н л а р ы ц хеммеси»
ниц гвзи б е р м е л и Д ы к м а с е р д а р д а д ы . Ш оц а у мыт баг-
л а я р д ы л а р . Д ы к м а с е р д а р ы ц б а т ы р л ы г ы б а р а д а к ы ро*
в а я т л а р а б ар ы белетди.
Э л ин д эк и с а да п с апл ы сечекли га мчыс ы билеч
эд иг ик и н г о н ж у на ч а л а ж а к а к ы п от у ра н Д ы к м а сер»
д а р е з уне д ики лен с ор аг лы н а з а р л а р ы , эл бе тд е, дуй*
ды. Э м м а энтек ©не д у ш м е к ислемеди. Бу отуранла*
р ын ичинде она ы на м этмейэн к е т х у д а л а р ы н а м ёк дэл«
дигини Д ы к м а с е р да р говы б илйэрди.
Ум ум ан, Д ы к м а с ер да р ( онун 03 ас лы ады — ©вез*
м ы р а т, хэзи р ол э лл и бэш я ш ы н д а ) д у ш ун ме с и кын
а д а м д ы . Д о гр у с ы , шунча я ша п, е з у н и н нэхили адаи*
д ы г ы н а онун ©зем хенизем онлы д у ш у н ип б иленокды.
Ол а лты я ш ы н д а а т а мунди, Ед и я ш ы н д а етим
г ал ды. Он уч я ш ы н д а а л а м а н ч ы л ы г а г ошулды. Он
бэш я ш ы н д а к у р т л е р е есир д ушд и. Гарындашлары
пул берип, с ат ын а л д ы л а р . Он еди я ш ы н д а озуне л еш-
гер эдинди. Эгри г ы л ы ж ы н ы сыр ып, бир М а ш а т д а н ,
бир Х а й д а р а б а т д а н , бир Хо р ас а нд ан , бир Т э х р а н д а ч
чыкды. Э м м а онун а л а м а н ч ы л ы г а м ил ицкэ мензеш
б о л м а д ы : а л а н о л ж а с ы н ы г а р ы п - п у к а р а п а й ла д ы.
Б о р м э н и ц ил ерс ин д эк и д а г ы н ин бел ен т гершине
А г а й л а в д ий й эр л ер . Г ы й ч ак -г ы йч а к д а ш л а р ы н а р а сы
билен гидйэн эг р ем - бу г ра м , и н ч е жи к ё д а д а н шол гер-
ш е ч ык ян о б а д а орэн сейрекди. Э м м а © в е з м ы р а т ш а т
г е рше а л ты я ш ы н д а н д ы р м а ш ы п уграды. Аягы д а ш д а н
т айып, нэче ёла т о г а л а н ы п гайтды, э н д а м ж а н ы перса*
л а болды. й о н е ене д ы р м а ш д ы . Д а г ы н д епе синд е оту-
рып, т у р шы з нрик, с у йж и б ев ур с л е н ийди. Б е л к и, шол
д ы р м а ш м а л а р ы н т эсирпнин, кемс ид ил ен, силт ер ле не н
е ти мл иг и н я - д а аслы г арып б ола нс он, асгерилмедиги*
ниц т э с ир ин иц етен б о л м а г а м мумкин, езуни билип уг«
ранындан «Гун г уйчлиницки, г о в у р г а — д иш лн н ин к и»
диен а т а л а р сози © в е з м ы р а д ы н б ейнис инде берк оэ*
на шды . Ол я ш л ы к д а н — гоз г©зе ягы, д ине г а р а гуй*
Же д а я н м а л ы — диен пикире уйды.
Мегерем, и:ол с ебэпден бо лс а герек, л а т ы ш а го-
ш у н ы н ы ц о т р я д л а р ы Х а з а р д ен зи н ин гундогар кена«
р ын а гелип у г р а н д а н , Д ы к м а с ер да р о р у с л а р билеи
я к ы н л а ш м а г ы н эбетейини г вз л эп у г р ад ы. Ол телим
с ы на ны ш ык эдйэр.
Ахыры ол улы оглы Акб ер ди ни я н ы на алып, Че«
ки шл е ре — г енерал Л а з а р е в и ч я н ын а гидйэр. в з у н и ц
д о с т л а ш м а к ме йлиниц туйс йу ре кде ндиг ини делиллен*
д ир ме кд ен етри Ч а т д а б о ла н ч а к н ы ш ы к д а есир а л н а н
нки саны рус с о л д а т ы н ы - д а элтип б ерйэр. С е р д а р вэ
одимини г е н е р ал а к у р х а н ы ц суреси билен д у ш ун д ир -
мэге ч а л ы ш я р : «Эгер д у ш м а н ь щ е зу цд ен рустем бол»
са, онун д инине г а р а м а з д а н , г у й ж у не герэ т аб ын бол»,
Шейдип, ол я ры м й ы л а г ол а й рус л а г е р и н д е я ш а я р .
М а р ы д а н гелен Н у р б е р д и хан шол х а б а р ы эшидип,
г а з а б а мунйэр. Се бэби Р у сс ия р а я т б о л м а к х а й ы ш «
билен Т иф л ис е — О л а р ы ц И м п е р а т о р Алы Х ез р е т ле рн
Бе й и к К н я з ь М и х а и л Н и к о л а е в и ч и н хут ез х у з у р ы на
барып, йузуни а л д ы р ы п г а й д ан Н у р б е р д и ха нын йу*
регинде о р у с л а р а китув д ерэ пд и. Ш о н д а н сон ол Эй-
р ан д ан д а л д а гвзлэп б а ш л а п д ы . Э йр а н ш ас ы билен
г уда болупды. Ш о н у ц учинем ол Д ы км а сердарыч
шол эд имин и д е н у к л и к х а с а п л а д ы . Денук сердарыч!'
о ба сы на т а л а н салды.
Ш ол а р а д а - д а р у с л а р ы ц л а г е р и н д е кимдир бири
Д ы к м а с е р д а р ы н гевнуне дегйэр. С е р д а р г ум а сицйэр.
Н у р б ер д и хан еленсоц, м а ш г а л а с ы билен ез о б а с ы н з
г айдып гелйэр. Ене гуйч т опл ап у г ра я р.
Ики т а р а п л ы е йк е а ц с а т я з ы л м а я р . Эйсем- де бол-
са, а па т лы яг ынын я к ы н л а ш м а г ы , М а г т ы м г у л ы х а н ы ч
г ов ушг ын сызл ыг ы г е кд е пе л ил е ри ене-де б е р м е л и се р­
д а р а йу з ле нм эг е м е ж б у р эдйэр.
Б е р м е д е улы м а с л а х а т боля р. Ы л ал аш ы к барада
ге пл ешме к учин Д ы к м а с е р да р билен Сопы ханы « а к
г ене ра льщ» я н ын а илчи эдип и бе рм ек м а ку л билик-
йэр. И л ч и л е р и н р ус л ар билен с улхы а л ы ш я р . Олар
рус л а г е р и н д е г а л я р л а р .
Шо л йы л ын август а й ын ыц а я г ы н д а б о л а н газаплыг
с е в е ш вагты, мен б ар ып , теке х а н л а р ы билен геплеше-
йин, белки, ы л а л а ш ы г а г е л ер л ер — дийип, Д ы к м а с е р ­
д а р ы н ези рус г е н е р а л ы н д а н х а йы ш эдйэр. Э м м а о ка
ы н а н м а я р л а р , г а й т ам г ы л ы ж ы н ы а лып, туссаг эдй.эр-
лер. Ха йс ыд ыр бир г е де к о ф ице р онун с а к г а л ы н д а н
чекйэр. С е р д а р ы н енсеси г ат ая р . Ту рк ме н ии с а к г а л ы
билен т елпегине эл г атдыг ын, гутардыгы.
Гуйз г ижеси оглы Ак бе р ди а тлы ы з ы н д а н бар н р
(ине ол х э з и ре м какасынын, ы з ы н д а к ы х а т а р д а седа»
сыз о т ы р ) . Ш ей ди п, ики ая г ол а й рус л а г е р и н д е б о л а н
Д ы к м а с е р да р ене Г а р а г у м д а н чыкяр.
Хэзир, « ак г е не р ал ь ш» л е ш г е р л е р и г а л а етип гел*
йэн м а х а л ы н д а ол т е ке л е р и ц б а ш сер ке рд еси б олуа,
вне ч ыкды. Э м м а а йг ыт лы м а с л а х а т а уйшен кетхуда»
л а р ы н бир нэч ес ини н она ы н а м э т ме йэ н д и к л е р и н е а чы к
гвзи етип дур. « К уп ур св зд ен а л л а д а ш этсин вели,
Б а м ы д а , Б е р м е д е я н а р а л Л о м а к и н и ц с е р б а з л а р ы н а ёл
с ал гы берип, с у й ж и сув т а п ы ш ы п йерен Д ы к м а с ер да р
б из е б а ш б о л ж а к б олс а , ишимиз ровачланармыка?!»
диен к и н а я л ы сези ол дуйн м е т ж и д и н я н ы н д а н гечия
б а р я р к а эшитди. Г а ц р ы л ы п середенде, эли т есбили
К е р им б е р д и и ш а ны т а н а ды . Ш о н у ц учинем онун севе-
ш и д бир четинде Д ы к м а с е р да р б олса, «ишин ровач*
л а н ж а к д ы г ы н ы » м у н к у р л е р е ш ек сиз су бу т эдеси гел*
йэр. Ш о н д а - д а , я ш х а ны н хэзир е з у не д ик и ле н сораг-
лы н а з а р ы н ы д у й с а- да , онун: « Инд и нэтмели?» диен
с о в а л ы н а Д ы к м а с е р д а р и л к и н ж и б олуп ж о г а п бермэ*
ге а л н а са но к .
Г о ж а м а н т у т л а р ы н ш а х а л а р ы н д а бо лс а п ы с ыр д аш -
ян г у ш л а р д ы ну в с ы з ж у р к у л д е ш й э р л е р .
И к и д ы з ы н а чекуп, т ог да ры я лы чугутдырып оту-
ран а к с ел ле ли, меле ч экменли, а к с ов у л т йыл чыр йу.?-
л и и ш а н ы н с а л ы х а т л ы сеси у мс ум л иг и а хыр ы бевусдн.
— О-туки, Т е ж е н д и р М а р а иберен ч ап а р л а р ы м ы з *
д а н а м - а д ер е к б о л м а д ы — дийип, ол чай лы кэсесине
эл етирди.
И ш а н а га йузуни ерден г а л д ы р м а с а - д а , бу игенчлн
с е з д е е з у не г ы ж а л а т б ер ил йэн диг ини М а г ты м г у л ы хан,
элб етд е, анды. Чу нк и Г у р б а н м ы р а т и ш а н ы н турувбаш*
д а н п а т ы ша г о ш у н л а р ы н а я р а г л ы г а р ш ы л ы к г еркез-
мегин б е л е н чи л е р ин д ен биридигини хан говы билйэо-
ди. Яш х а ны н я я л л ы г ы н ы ишан х эл и- шин ди я з г а р я р д ы .
— Ч а п а р л а р а м нэме, а л л а ёл берсе, дири болса*
л а р , ч ы к а р- д а бир ерден, иша н ага.
Гы сс а гл ы м ех у м билен г е нд ер ил ен ч а п а р л а р хэзи р
а ра а лн ып м а с л а х а т л а ш ы л я н меселе б оюнча Этек,
Т еже н, Мары кетхудаларынын п икир л ер ин и б илип
г ел ме л ид и ле р . Эмма, Гурбанмырат ишанын айдышы
я лы , о л а р д а н шу гуне ченли д ер е к ёкды. Ч а п а р ибер»
меги м акул б и л м е д и к и ш а ны н му ны- да е з у н и ц е ншй
х а с а п л а н д ы г ы н а х а н ы н а к л ы чатды,
— Ай, о нс оцам нэме, д а м у л л а , я з г ы тд а н с ыпа н ёк...
И ш а н йылчыр йузуие ч ык ан бег ен жин и г излэп бил-
меди, ез ичинден болса: «Ха ва , хан ага. Ах ыры мен
д ие ни ме ге лме ли борсуд. Хергиз мен с е зу мде н чыкы-
ж ы б о лм а гы н» дийип х е ш е л л е какды.
— Хан ага! Би р чемче г а н ы м д а н гечсениз, менем
е з э ш ид е ним и а йдып г а ла йы н. — А йб о гд аш ы ны гуруп,
е цун дэк и чэйнегин а л а б а г ж ы к л ы г ап аг ы ны ш ыр кы л-
д а д ы п о ту ра н ёгнас я ш у лы г о тр ак йузуни ерден гал-
д ырды. Б а р ы н ы н н а за р ы она т а р а п е врулди. М а г т ы м ­
гулы хан м а к у л л а й ж ы ы ш а р а т этди. — Ч а п а р л а р , хан
ига, б ир ча к г е липднрле р. Й е н е сизе г е ру нм эг е горкуп,
б укушып йерлер... М а р ы д а н кемег е гелей д э р т йуз
а т лы жи г ид ем етен а г ша м Б а г а ж а д а н ы зы на дола-
ныпдыр...
— Нэме?! — Х а н ын гези х а н а с ы н д а н ч ык айы н д и й ­
ди. — О нэтуйсли геп болды?
Д ы к м а с е р д а р а м вне о м з а ды ;
— Ким айтды оны са на ?
— Оглум. — Г о т ур а к йузли я шу л ы ене е ре серег-
ди. — Ж и г и т л е р вз с е р д а р ы н ы н т е в е л л а с ы н а м а л ма н-
д ы р л а р . « Ор ус да а р ы м ы з коенок» дийнпдирлер. ..
— Н а м а р т л а р ! — Д ы к м а с ер да р г ы л ы ж ы н ы н сапы-
ны берк г ысымлап, гыжынды.
— Н а м а р т м ы я мертми, онча сыны билжек дэл,
с ердар, йоне— у р у ш ж а к дэл, с е р д а р — д и енл ер- э чын...
— Вах, б а г ры м ы я к м а с а н ы з л а н ! Т у р км е ни и ейунч
йыкан шу а г з а л а л ы к дэл ми нэме?!
— Хер х а ны иа м ез аиры м а т л а б ы бар! — Б а р ы ба-
шыны бирдея га л дыр д ы. Д ы м - д ы р с л ы к болды. Хэзир
Д ы к м а с ер да р бир з а т а йд а р ейт ду л ер . Э м м а о н д а на м
седа ч ык ма ды . Чунки бу т о м м а к л ы сези а йд а н ил
ичинде т а н а л ян , с ыл а ня н, с ар па с ы с а к л а н ы л я н Гену-
бекдн. Н ур бер д и хан п а х ыр ы н я ш л ы к д а н биле сен,
б и ле тир ке ше н ж а н ялы х емсаясыды. Отуранлардан
йузуни д а л а н б о л м а с а - д а , е з у ни н б и рт опа р кетхуданыч,
г ев ну не дегеилигини дуян с а з а н д а морта сезуни ювмар-
л а м а г а ч а лы ш ды . — Хан ага, х а л ка с а л а с а л ын са , ия-
чик борка?
Г у р б а н м ы р а т ишан х а н д аи онуртди:
— Х а л к а м нэме, Генубек, а л л а т а г а л а н ы н эмр и б и­
л ен к е т х у д а л а р иэмэни о ц л а с а л а р , шоц билен болац-
•да. Су рин ы г ты я р ы чопанда б ол ян ды р. Би з ин ем ала«
д а м ы з , х удай ёл берсе, ил-гунун а л а да с ы .
— Элбет-ки, тагсыр, э л б е т - к и ! — дийип. г ол айда
х а ж а гидип гелен, шонун учинем херпуни хас беленч
тутян К е р и мб е рд и ишан се лле де ши ни г о л д а м а г а ал«
на са ды.
Э м ма А м а нг е лд и с а з а н д а Г енубек л а к а м ы н ы йене
ерден а л м а н д ы . Ол «йуз геруп, га пыр га с ы р я н л а р д а н »
я -да биринден сез а лы п г а л я н л а р д а н дэлди. Хэзирем
ол ж е н б а з л а р а йурег индэ кини айтды:
— И лин- г ун ун а л а д а с ы н ы э дйэниниз гаты говы,
иш ан а г а л а р . И ле м, и н ш а л л а с а , сизи унутмаз. — Ким«
дир бири узын н а й ы н ь ж ужу на кумуш ге йд ир ил ея
г а л ян ы с а з а н д а уза т ды. Ге ну бе к чилимден бирки ё л а
х езил эдинип с ор ды- да , ызына берди. — й е н е мен
б а ш г а бир з а т д и й ж е к болян, т а г с ы р л а р . Тарыхдай
м эл и м б о лш ы я лы , а т а - б а б а ган-хун а л г ыл ы н г ы л а р а м
я р а ш ы п гел ипд ир ле р. Б и з и н нэ о р у с л а р д а хун алгы«
мыз б ар м ы? .. Эбе динде , иша н ага, ынсан ганыны д ек -
мек пы га мбе р е в л а т л а р ы н а м а х с у с мы к а? А л ла оны еэ
б ен д ел е ри н е б у ю р д ы м ы к а ? Б ир де н т а нр ы н ы н газабы«
на г а л а й м а л ы н ?
Ки мд и р бири г айр а четден ч а л а ж а сесленди:
— Ки ми ц кимин г ан ын ы д е к ж е г и н и з нт е к алла’
билйэ. '
Д ы к м а с е р д а р ы н оглы геплэни х ыр с ыз д а л а д ы .
— К им ин г а ны д ек у ле нд е- д е, па р хы ёк. Б и з г а л а ­
ны горамалы1
— Б е р е к е л л а , оглум! К а п ы р ы е л д у р е н ш е х и т д и р —
дийшип, Г у р б а н м ы р а т иша н билен К е р и м б е р д и иша н
икиси б ил е сесленди.
— Пидасыз г орап болмазмыка галаны? — Чуря
т е лп екл и Х а нм эм м ет А т а л ы к д ике лд и- де, Д ы к м а с е р­
д а р ы н чытык йузуне серетди. — Би р ки саны г е де к
я н а р а л г е в н у ми зе дегди, р а й ы мы з ы йыкды дийип, ору-
сын б а ры н ы б и р а я к д а н с ур м ес ек нэдйэ? Ак п а т ы ш а я
д ил е душу ийэн я н а р а л л а р а м аз д э л д и р ахыры!
— Егса нэме? — дийип, О р а з м э м м е т х а на м х а лы аа*
сынын п а р а х а т ч ы л ы к л ы мейлини гол да ды.
Д ы к м а с ер да р ики х а ны н о й н а к л а я н г ез л ер ин е ичин«
ден гечип б ар я н н аз ар билен серетди. С е р д а р о л а р ы в
тилки ялы с ы п ж ы к д ы к л а р ы н а белетди. О л а р ы н хали»
уйтгэс д урян ш е м а л д а в угур а лып, аматлы*
пурсат ацтап, эзг ерип- евсуп б и л й э н д и кл е ри не гези
етикди. О л а р ы н йупуне одун гоймак х а т ар л ы д ы . Га-
р а ч ы н л а р ы м ы к а я ат о й н а д я р м ы к а л а р ? Ек, хэзир-э
г а р а ч ы н л а р ы ялы.
Гэн убе гин пессайдан а г р ас сеси Д ы к м а с ер да р ын
пикирини б ел ди:
— Мен-э, а д а м л а р , Х а н мэ м ме т А т а л ы к билен Ораз-
мэммет хан икисинин м а с л а х а т ы н ы м аку л билйэн. Ал«
л а угруна этсе, г ур ба нс ыз г ор а нм а гы н н е ж а ды ны
иймели.
— Ж, а ды ге йл ик б ил енм и? Я саэ биленми, Гену*
бек? — Д ы к м а с е р д а р ы н г ата нсы сесинде янсы дуюл-
ды. Г е нубе гин ы л а л а ш ы г ы ундейэн х а н л а р ы а ч- ача н
г о л да м аг ы сердарын г а х а р ын ы гетирди. — С а з а н д а
х а л к ы н ы н йуреги юка боля- да! Генубегем хемме кн-
шем ези ялы юка йурекдир ендйэр... Сув с енрикден
агды, же ма га т. . . Инди ы л а л а ш а р д а н гич. Инд и д у ш ­
мана г а йт ав ул берме гин гамыны этмели...
— Б е р е к е л л а , сердар! Аферин! Ал ла медет бер-
син! — диен Г у р б а н м ы р а т иш ан ын йузи х ас- да я г ты л д и .
Гунлеч говур эм ел е гелди.
— А-хов, о л а ты ш а гошу н ынын с а пы нд а ту ркме не м
б а м ы ш диййэлер-ле. Ч ы н м ы к а шол?
— Ай, тур кме нд ене м хер хайсы чыка р. „
— Ики ж а х а н о в а р р а с ы болдук.
— Ч а ш ы н гезуне середен ялы.
— Мен айдян, б о л ма с а, Э й р а н д а н ке ме к соралын!
Бу гунлеч говура э се рд енл ик билен д ин с а л я н Д ык -
ма с ер да р г ул агын ы ушертди. Г а л я н а гуйменйэн Маг*
т ымгу лы ханын йузуне серетди
— Х ав а -да , туйс ж а й м ас л ах а т. Гойны г урда таб«
ш ы р а л ы н . Ай, а к ма к , Хыва х а ны нд а н нэме ге рду н кэ-
мек сорап? Ке ме к бер ме де н- э ге^ен, г а йт ам Д а ш к е н т
я н а р а л ы н ы бизе га ршы е жу к д и р д и .
— Хак а йд я н иним — диен Генубек Д ы к м а с е р д а ­
ра на з ар ыны дикди — Бу р е в у шл е ри эдил енден гч-
рен ялы М а п ы м г у л ы шахыр бизе м а с л а х а т адм.]
гиднпдир:

Вир бидовлет билен бирге болынчац,


Дупле!линии гапысында гул болгул!,*
Ке рим бе рди ишанын инли г а шы ч ытылды. ^ а з а н *
да д икилен нэгиле н аз а ры ны М а г т ым г ул ы х а на т а р а п
евурди:
— Эйсем онда сен Энра ны б иде в ле т, О ру съ ^д ем
д е вл е тл и са йя н- д а, Генубек?
— Д е в л е т л и хем г уд ра т лы с а йя н, иш ан ага,
— Тоба дий, г а цр ы ны н бендеси! Сана, мегерем/
шейтан с а п а к берипдир. — И ш а н ы н а л ж ы р а н н ы наза«
ры м эрекеден д а л д а гезледи. '
Э м м а хич кесден сес ч ык ма ды.
Ч о ка й ы н а яма с ал ы п отуран йигит бирден:
— Ай, биз-э д е р я н о йузем бир, би й у з е м — диЯ-
ди-де, я к ым с ыз умсумлиг и бозды. — И ит ир й эн з а д ы м
ёк. Я ш а н н ы р д а п от ура н ш ай л ы гелним д ул г а л а р
диен гайгым ёк...
— Би на мыс ! Бн га йр а т!
— А я л - э б т а т л а р ы , о г л а н - у ш а к л а р ы х ая л э т м зн
л а д а н ч ы к а р м а л ы . Га йр а к, гума а т а р м а л ы !
— Б е й л е д э л, кешек! — К ер им б ер ди иша н алкм-
мынд а о туран ж а х ы л ы н сезуни а г з ы нд а н а лды . — Гой,
з е н а н л а р ез ичимиз де бо лс ун ла р . Э р л е ри ни н мертли*
гини я н а м а р т л ы г ы н ы ез г езлери билен герсунлер...
— Эй, тоба!
Г а р м а донуны я с г ы н ж а к а л а н Х а н м з м м е т А т а л ы к
К е рим бе рди и ш а ны н г ул а гы на нэ ме дир бир з а т чав уш
чакян М аг ты м гу л ы х а на йузленип, е н е о м з а ды :
— Хан ага, о з а л ы н д а бу г ер ди шл ер , эл бе тд е, а л л а
тлрпмындыр велин, е з ум - з пелек те рез ис инин хайсы
тарапынын аграмлажагына шинди о нлы гез етирип
билемок...
Говур к и п а р л а д ы . Хан душу нме ди,
■— О хайсы терези ол?
Э м ма Х а н мэ м ме т А т а лы г а май бер ил мед и. Гурбан*
м ы р а т ишан билен Ке рим б ер ди иша н икиси, х а м а л а ,
ен д и л л еш е н ялы, нэме учиндир, онун сез у ни н ёргу-
дышл хапа д у шу н лн р мо ге е рли-ерден ховлукды. Дог-
русы, хан мертсбелн ики и ш ан а бирден бейле х о в с а ла
е тишмсг инин себобине-де д ушу н ме ди. И е н е ол ики
иш ан ын ж ы н л а р ы н ы н а л ы ш м а я н д ы к л а р ы н ы , бири-би-
рине а с сы р ы нл ы к билен б а д а к с а л я н д ы к л а р ы н ы бил»
йорли. Бу ики р у х а н ы н ын у л а м а л ы к угр унд акы бас»
д я ш л ы г ы иле-де мэлимди. О л а р герер гезе сыпайычы*
л ы к л ы с а л а м л а ш с а л а р а м , ез я н л а р ы н д а н бири-бири-
ды. — Шу г ы л ы ж ы н йузуне я з ы л а н х ат ы герйэниз*
ми? — Ол г ы л ы ж ы ики э л и билен д а б а р а л ы г а л ды р -
ды. — «Зен т а л а к » язылгы! Д у ш у н й э н и з м и ? К им шу
г ы л ы ж ы и шл еди п билмесе, «з е на ны т а л а к » я з ы лг ы.
Ш у с а рг ы т г а л а н ы н эхли гыльтжына я зыл гы. — Д а г ы
бир сезем дийме ди- де , т у р шы я лы л а м п а о т урды. тел*
шегине эл етирди.
— Р а с айдян!
— Ту р км ен хич х а ч ан кесекинин ш а с ы н а я х а н ы к а
бил букен дэлдир!
— Б е р е к е л л а , жи гит ле р! — дийип, д ы з м а ч л а р а гы«
л а в берйэн К е р и мб е рд и иш ан ын ез унден гевни хош
болды.
— Б и з т ар х ан ! ©з г а л а м ы з е з у м и з е бес!
— А-хов, Бендесен пэлван! — дийип, г ыг ы ра н Хан*
м эм ме т А т ал ык ене-де отурып билмеди. — Агзын а йдя-
ныны г улагын эшидмэми? Ге кд епе г ал ас ы ны г ора ды-
гын т ур км е н улкесини х а л а с этдигин дол ахбетип!
— 0 з а р а б а н ы тигирле! 0 з гунуце ян!..
Д ы з м а ч л а р ы н ганы г ыз ды гы ча , Г у р б а н м ы р а т иша*
нын ам кехи гелди. Ке пч ул иг и ез с езу не г у л а к асды-
рып билендиги б а р а д а к ы гедемси дуйгы она г ы л а в
берди. Ш е х р а т п а р а з и ш а н ы н гушы учды. Догруса,
ол хэзир г анлы ч а к н ы ш ы к д а н е зуие нэ ме неп г е л ж е к -
диги б а р а д а , уму ма н, бу у р шу н киме, нэ ме учин ге-
р е клиг и б а р а д а - д а о йл а н ы п д у р м а д ы . Оны е з сепйэн
т о х у м ын ын су вда н г ана н шитил ялы, гегерйэндиги ка<
н а г а т л а н д ы р д ы . Ол е з я ны нд а н т а м д ы р инди м а з а л ы
г ызды, черек я п ы б е р м е к пу рс ат ы гелип етди диен не<
т и ж е ч ык ар ды.
— Хан ага, инди маслахаты ж э м л э й с е н нэдйо?
М и л л е т и н мейлин-э ге рду к — дийип, ишан а л н а с а д и .
— Бизе м кэн з ад ы г ердук , ишан а г а — диен Г е н у­
бек ене онун г а п д а л ы н д а н чыкды. — Гумда гана бу-
л а ш ы п ятан т е лп екд ир ш ы р д а г а м кэн г е рду к, хейхат,
ж е н д е е к еж е- д е г анлы се лле гермедик...
Хан ага д эл- де, Д ы к м а с е р да р а рдынып, еринден
турды. Г а п д а л ы н д а н а с ы л а н гыны г от аз л ы гылыч эди*
гине дегип, и кия на ыр анд ы. С а г элини г у ш а г ы н а г ы о
д ы р ы л а н с а п а н ч а н ы н г у нд а гы н а етирди.
М э р е к э сув с епилен я л ы болды.
— Генубек! Б е с эдин! Ил -г ун сени с ы л а я р . Сени-
нем динд ен я ил де н ч ы к ы а йерен ы к м а н д а д э л д и ги н и
б а р ы м ы з билйэс... Хэзир.., — Д ы к м а с е р д а р с аг э л и ч я
галдырды. А с с ы р ы н л ы к билен ыза чекилен Г е н у б ев
с а з а н д а с е р д а р ы н нэ ме д и йж е г и н е г а р а ш м а н , ясы ен«
сесини т у нне рд ип гитди. Шол махал а ны р д а н бир
то па р а тлы жи гит етип гелди. С е р д а р г ара е й л е р и ц
х а т а р ы н д а н босушып чык ан а я л л а р ы ц , эл ле р ин и дал»
л н л а ш ы п , ковчум-ковчум болуп, м эр е кэ т а р а п йенелеи»
д ик ле р ин и герди. Ш о л п у рс а тд а- д а е зу ни н с акг алыно
дин чекип, х а яс ыз й ы р ш а р я н , ябы д иш ли рус офица*
рнииц б ет н ыш ан кешби гез е нунде ж а н л а н д ы . Гевре*
си г аг ша п гитди. — А д а м л а р ! И ш а н ага г у л а к с а л ы ц |
Г у р б а н м ы р а т иша н Ма г ты м гу л ы хан билен Д ы к м а
с е р д а р ы н а р а с ы н д а д ур ан еринден ене с а йл а нд ы . О н уч
в а рпл ы сеси ая к устунде д ур ан агыр м эр е кэ нин депе*
синде я цл анд ы. И ш а н м у ка дде с топрагы к а п ы р л а р д а н
горамага чаг ыря н и л к ин ж и сезл ер инд ен б а ш л а п , га«
л а л ы л а р ы н ганыны г ы з д ы р м а г а ч ал ыш ды . А х ы р д а- д а
г а з а в а т а ч ак ы лы гы н ы ак пата берип с о нл ад ы:
— Ал ла сыгынын, а л л а н ы н бенделери! Ал ла б и з и я
тарапындыр! Аллатагаланын г уд ра т лы эмри б и л е я
М а г т ы м г у л ы х ан ын ве ене-ки Д ы к м а с е р д а р ы н пена»
лы п ер ма ны ны ы гл ан эдйэн: а л л а а м а н а д ы м ы з ы алыи*
ча, г а л а н ы горалын! К а п ы р ы н элинден е ле н шехиг*
дир. А лл а сизе медет берсин, г ерчеклер! Омын!
— Омын!
— Омын!
— Омын!
С е в е ш ж е ц к а с а м х е к м у н д е му ц ле р че а д а м тара*
пындан ы з л ы- ы зы на г а й т а л а н а н бу с е з ун га ра булуг*
лы а с м а н д а я н л а н а н гур ру л ди сн г у л- гу л ал ы галаны
с ар с ды р д ы .
Г а л а г о р ж а л а н ары кетегнне денди.,,

Б а ш ы б е л а л ы г а л а н ы н г у н б а т а р ы н д а болс а бу ма»
х а л л а р матыша г ошу и ыны н о т р я д л а р ы улы бас га цу«
шуп, севеш с епгитлерини пейлейэрдилер. . .
Г ыз ыл хач ж е м г ы ет и нн н ак ч а д ы р л а р ы е з б а ш д а н
к а т а р а дузулди. Ин к ич ижик ч адыры г ра фи ня Милю*
тинаньш еке ези эеледи. Хич кесе д у йд ур м а с а - д а , ол
бу гун эрбет ядады. Д а н билен ёл а д у ш уш л ер и. Ахы*
ры ол ё лдг атдан душуп, фургона мунди. Хэзирем Ро«
д и о ны ц я ц и ж а гетнрип берен шез лон гында ики а яг м-
3* 67
нам вне у з а д ы п , а р к а н ятып, гезлерини юмды. Эзунид
д ушу н йерен ерл ер ини гез ену н е гетирж.ек 5олды.,.
Ч а г а л ы к д а н б а ш л а п . б е г з а д а л а р ы н а р а с ы н д а эсен ~ра«
финя учин хэзирки я г да й ы я л а н я лыды. С а н к т - П е т е р ­
бург, Га тчина кешги, Мо с кв а , Л и в а д и я , Рим, Вена,
Фл ор енц ия , П а р и ж , Г а м б у р г , Симеиз... И м п е р а т о р л а р ,
ш а л а р , ш а з а д а л а р , к о р о л л а р , г е р цо г ла р билен душу-'
шыклар. .. Пе ше не лн бал-маскарадлар... И м п ер а то р
т е ат рл ары .. . Б и р д е н е м Г а р а г у м чели... Г а р а г у м челуни
Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а д у н ш у н де - д е г ермэндн. Д ун н
бопса шу ч влд е к н я з ь Ш а х о в с к о й она б ил е д у р му ш
гурмагы геклип этди. Гулки! Э р т е к э мензейэр. Э м м а
хакыкат...
Ч а д ы р ы н д а ш ы н д а н гелен з е на н с еслери графиня*
нын пикирини белди. О л д уй рл е ни п , д и н са лды.
К н яз ь Ш а х о в с к о й ы н йузи яны ене с а лы кд ы.
Мегерем, к о м а н д у ю щ и й ене бир я к м а з ы н ы диендир.
А хырд а икиси б ири- бирини д уэ л е ч а г ы р м а с а ягшы..,
— О нэме учин?
— 0 з у н гнренокмы нэме? К н я з ь г р а ф и п я н ы н ке-
йунде кенуп пер ахыры...
— Кеенле нэме?
— «Ак г е н е р ал ь ша м » гезел кеннзии геверегинден
а й р ы л а с ы геленок. Хер х а л д а х а рбы министрин гызы...
— Бейле дэл б о л а й м а с ы н ? Аял герсе, Ск о бе л ев ин
ж ы и ы а т л а н я р аиййэрлер-ле. .. — Ч а д ы р д а от ура н г р а ­
финя Пиалач йыл гыр ды. — О л а р ы н о н ш у к с ы з л ы г ы
О т ел ло н ын дерди дэл. К ня з ь Ш а х о в с к о й я р а л ы я нэ-
хош ерли мил л ег е д е л а л а т эдйэр. Ине, шу гунем шо«
д а р учин хол ч ад ыр ы гурдурды. С к о б е л е в б о л са шоны
х а ла нок. .. К ня з ь билен г р а ф и ня ны ыснышдырянам
э ж и з л е р е д у й г у д а ш л ы к д у й г у с ым ык а диййэн...
М ил юти на ене-де й ыл г ы р д ы ; гер, а д а м л а р нэхили
сынчы)

Арман, Москваньщ шол аязлы гнш гижеси к ал б а


галана душен Гатьяна-да, онун бир махалкы «солдач
шинелли энекеси* Родионам бу барада хич зат 5ил«
мейэрди, билмеклера мумкинем дэлди,
© з гызы ялы герйзв княжнасы Татьяна Михайлов»
на билен душушанына бичак бегенендигини Родион
вагтал-вагтал гураксы усгурип, дараж ык флигелде аде
еа
с а к а т б а к а р а у з а к г и ж е г ур р ун берди, ягты ж а х а н д а
е з у н и н я л н ы з гуванжынын, э й ж е ж и к г умрусы Т а т ь я н а -
д ы гы н ы е в р а н - е в р а н г а й т а л а д ы . « Бу т ин Р а с е я н ы н
в а н ж ы хем г а х р ы м а н ы » г е не ра л С к о б е л е в билен энче*
ме ё ла йузбе- йуз д у ш у ш м а к б а г т ы н ы н е з у н е миессср
б о л а н д ы г ы н ы буйсанч билен ятлады. ..
Т а т ь я н а - д а шол г и ж е о нлы у к л а п бил ме ди. Шоч
и п п а м ы н д е р е д е н т о л г у н м а л а р ы н ы н , г а р ш ы л ы к л ы дуй»
г у лир ы ны н, ч о л а ш ы к п и к и р л ер ин и н ке ре би оны сыи«
дырмады, уклатмады. П ик и р ы з ы н а пикир чогды!..
И я м е учин д у н й э д е у р уш б о л я р ? Н э м е учин ы н с а н л а р
(упушмллы? Га н д е к м е л и ? Ур у ш а с л а нэ мэ герач?
'Гптьина м у ца д у ш у н ип биленок. Акл ы ча та но к . Ро«
Аноним а й д я р а х ы р ы — у р у ш д а н а п а т л ы б е л а н ы н ёк«
дугымы бнлйэн — диййэр...
Котс-де ол я сс ыг ын ыц а ш а г ы н а д ы к а п г ы з ы л кой«
и щип и у с у л лы к билен чекип а лы п, га мгын с ы па л ад ы. . ,
Родном-а б ей ле - де дурсун, х ай- х айл ы ге не ра л Ско«
б(уи‘ ни е зем Г е к д е п е г а л а с ын ы эе ле ме ги н я-да соч«
ри тучуш т ур км е н у лке синин е з мейли билен Руссия'
бмрлошмс'гпнии нстижесимдс д е р е ж е к д уй пл и с ои и эл
о н ( ‘р ншлс рмн м а н ы ш н а - м а т л а б ы н а гез етирип бил*
жик л . " ли Л с л ы нд а «лк генерал» бу б а р а д а ч ь ш л а к а й
о й л а н а п о к д а м . Пк, о Пла иа нокды. Х а р бы с е р ке р д е учин
шонда «з к о м п а и и я с ы н ы н д н це бир м а н ы с ы - м а т л а б ы
б а рд ы : ол е з п а т ы ш а с ы н а т э з е ер а лы п берип, е з ша.ч*
•шехраIыиы артдырмалыды.,.

ЭЙСЕМ ИНДИ ОЛ ЭРКИНМ И?

Уз ак г и ж е о нлы у к л а п б и л м е д и к Т а т ь я н а д а ц ата«
р ы н а т а к а т с ы з г а р а ш д ы . Ахыры ж а х а н я г ты л ып баш*
л а л ы . Б а ш у ж у н д а к ы инсиз, узын ие н жи ре д ен махал»
• м а х а л д а ш а р ы к г е з а й л а н я та н гыз ш о г у р д а в у к а я
п ростынм уступлен серпин г ойберди-де, ю м ш а к крова»
т ы н д а д и к оту рды. И ы л м а н ч а к ч и гинл ер ин е я й ы л а в
ш а б р а м г а р а с а ч л а р ы н ы а р к а н а т ы ш д ы р д ы . Е ри н де и
г об су н ма га я л т а н я н я л ы , а я с ы н ы э н ай ы эц ег ине сэ*
йэп, т и рс е кл е р и н е м ики д ы з ы н а д ир эп, э с л и с а л ь ш
д о н а н я л ы болуп о ту рды , А х ы ры а я к л а р ы н ы кроват»
д а н с а л л а д ы . П о л а я з ы л а в г а п л а н д ер и си ни н ус ту ндв
я т а в ичи с у т у к л и м а х м а л ш ы п б ы г ы н а к еп де ри тоаук»
л ы а я к л а р ы н ы илдирди. Г и ж е геййэн а к а т л а с кейне-
гини ш ов у р д а д ы п , п е н ж и р э н и н е ну н е б а рд ы . Инчеден
узын п ен ж и р э н и н а ш а к ы г е з ле р и ни н а й н а л а р ы н а ни*
кап б ола н о р а я н ы тутусыны ики т а р а п а сырды. О н а - д а
кайыл б о л м а д ы - д а , г е к п ен ж и р э н и н бир г а п д а л ы / ш
усул билен а чды М а й с эх е ринин сергин ш е м а л ы йузу-
ни с ы п а л а д ы . Атыр ыслы пэкизе х ов а да н хезил эдп*
нип дем а лды.
Инс т ит ут ын яй ш ек и лл и, я ш ы л р е нк ли ж а й ы н ь щ
гин ховлусы л э л е з а р л ы к д ы . С эх ер ин сергин шемалы*
на нэз эдип, у л п у л д е ш и п о т ур ан р енб е- ре н гул ле р
Татьянанын г ев нуни гетерди. Г а п д а л л а р ы зе ре нд и р
л ип ал ы, го ша а л л е я л ы шу л э л е з а р л ы г ы н институтын
ызгытсыз н а ч а л ь н и ц а с ы н ь щ ин улы г у в а н ж ы д ы г ь п ш
с т у д е н т к а л а р ы н хеммеси билйэрди. Н а ч а л ь н и ц а гыз*
л а р а : « Сизем шу тэсин гул ле р я лы, т э м и з б о лм а л ы -
сыныз» дийип, х эл и- шин ди е ву т б ер м э г е эн д ик эдип*
ди. Хе мише диен я л ы этеги пола етип д у р а н гонур
кейнекли, ш и л л и ц бойлы, суйри йузли, б ир ке м си з ти*
мар бер л ен ч ал с ачл ы, эли э л м ы д а м а л о рне т ли на-
ч а л ь н и на н ын х о р т а н ке шб и гез е ну н е гелен Т а т ь я л а
б и а л а ч йылгырды.
Т а т ь я н а х э зи р институтда езунд ен е зг е а д а м о я н а я -
дыр ейтмеди. Э м м а я л н ы ш а н ы н а д ер р е в гез етирди.
Инс тит ут ын гин х ов л ус ы ны н тэ г а й р а к ы д емир дерве-
зесине ченли узалып гидйэн, ал-яшыл ке шд ел и
клумбаларда эли г а йч ыл ы куйки б а г б ан эййэм ыг-
ш ы л д а ш я н тер г у л ле р ин п у д а к л а р ы н ы гырпып-чыр*
пып, т и м а р берип йерди. Д а н ш а п а г ы н ы н е ринин гы-
за р а н д ы г ы г ул ле р е ч а й ы л а н с ым гы лт е в ушг инд ен мэ-
лим болды. А с м а н д а н а к г у вл ар я лы, г а йы ш ы п б а р я н
а к ж а булу т т о п б а ж ы к л а р ы - д а Татьянанын суннуни
енлетди.
Нэ хи ли а ж а п сэхер! М а й сэхери!
Т а т ь я н а н ы н ез он а лты я ш ы н ы н бел ле не н г унунин
эртеси «с ол да т ш ине л ли энекеси» Родион билен хес*
ретли х о ш л а ш а л ы б эр и инди бэш ая г ол а й вагт гечдл,
Бу гунем 18-нжи май. Б у гун онун ин с онкы э к з а ­
м е н у И н кын э к з а м е н — Т а нр ы кануны. И д кын э к ­
з амен, ин м ы л а й ы м му г ал лы м. М э ш б у р у н ч я й б а н сак-
г а л лы , ч а л ы м т ы к уз ын с ачлы, т о г а л а к г ев р е ли п ро ­
фессор И н ж и л и н с у ре ле рини о в а з л ы ока п билйэн га*
р а я г ы з гызы а й р а т ы н а м эй г е рйэ р. Оны д и не Татьяна*
ЕО
нын ези д эл, класдашларынынам хем меси б и л йэ р, ^
Ене -д е с а н л ы с а г а т д а н Т а т ь я н а гыз! ылп я на к л ы , га«
б а к м а н гоюн г ез ли к еш иш ин е ц у н д е д и к ел м ел и Дог*
ры, Т а т ь я н а сонкы г унл ер де о т аг ы н д а н ч ык ма н дней
я л ы а х ы р кы с ы на г а т а й я р л а н д ы .
Ек, д ине с онкы г унле р д эл , ол инди бэш айд ан бэ»
ри — берк я д ы н д а г а л а н шол г а р л ы гыш эр тир инде н
бари институтьщ д а ш ы х а я тл ы хо вл у сы нд ан чыкмаа
яшаяр.
Ш о л хесретли х о ш л а ш ы к хэзирем б ирден г ез у и иц
ецунде жанланды.
Т а т ь я н а эгни гоюн дерисинден тикилен, т е м мэ к и
ысы синен г онр ас поссунлы, б а ш ы я п б а ш ы к т ара тел»
пекли, аягы кече э д ик ли Родион билен о собнягын а т ыц
на лы ш е к и лл и с екисине ирден ч ык а н д а , гар ягып дур»
ды. Родион д а ш а р д а бир сезем диймеди-де, тары ар»
д ы л а н б а с г а н ч а к л а р д а н а ш а к д у шу б е р ди . Т а т ь я н а б ол ­
ея гоша сутуне свенип, а л ж ы р а н н ы н аз а р ы н ы о н д ал
а й ы р м а д ы . Д а я в г ев ре ли с о л да т ы н чигинлеринин ин»
ди б и р не м е чеке нлиг и шол м а х а л ге зуне илди. Ро дион
иидн, д о г р у д а и а м , с о л д а т а дэл-де, е з а сл ына — даД*
хина мсцзеГмрдп. Т а т ь я н а н ы н йуреги бирден х ов с эл а
душди. Годной озуидсн д а ш л а ш д ы г ы ч а , йурегиннц
хаЙсыдыр бир д а м а р ы у з у л э й ж е к ялы, нэмедир бир
гымматлы задыны емурлик й и т и рэ йж ек ялы болды.
Бу дуйгы пурегини гурсулдетди. Бир де н эхли задь*
упудып, мохрибан а д а м а т а р а п ылгады. Баршына-да
г о ж а с о л д а т ы н б ойнунда н а сл ышд ы. Сакгалы-мурты
с ы р ы л м а д ы к йузунден е в р а н - е в р а н о г ша д ы, с ед ас ыэ
х о рку л дл п, гозяш д ек д и. Гар билен г а р ы ш а н г е зя шы
взиз х ос с ар ыпы ц г а м а ш а н йузуне дамды.
— Поллы! Бо л ды , бесдир, э й ж е ж и к гумрым!.. Хапа
болмян! Мен ене гелер дурарын. .. Хава, хава, гелер
дур;||)ын...
Хана, шол хесретли х о ш л а ш ы к д а н бэри б ары- ёг ы
бэш ая гол а Л на гг гечди. Э м м а шу м е х л е ди н ичинде
ез к а л б ы н д а нохилндир улы бир е з г е р и ш л и г и н болан»
д ыгын ы Т а т ь я н а анды. Ол урч эдип о ка д ы, экзамен»
л е р е т а й я р л ы к герди, э к з а м е н берди, эйсем-де б олса,
б е в р у н д е х е ми ше б л ш г а бир с а н ж ы б а р я лы болд ы
д ур ды . Р о д и о ны н пе шг еш берен ж у р н а л ы н ы гунде-гу*
н а ш а эл ине а лды. Б и р е йй эм бутин м а зм у н ы н ы я т д а а
бил йэн очер к ин и д у ш н у к с и з гусса б ил ен г айт а ла п- га й«
г а л а п окады...
Хэзирем Т а т ь я н а эл и г ай ч ыл ы куйки б а г б а н ы унут*
ды-да , чепине евр ул ди . Х ашамланан туалет столжы-
гынын устунде ятан ю к а ж ы к ж у р н а л а гез гездирди,
Ер ин д е дур. Г иж е к и гоян еринде. Ж у р н а л а эл етирди,
П о с с у ж а к д о д а к л а р ы п ы ш ы р д а п уграды.
— « . .. Тевереклеринде с а н и т а р л а р п ел е са н уруп йе*
рен я р а л ы л а р ы н а р а с ы н а душен, а х ы - н а л а н ы н , найын»
ж а р и н н ил д ил е ри ц з а р ы н д а н гу ла гы к а м а т а гелен ча*
га гезуни эл ек -ч ел ек эдип, д е г р е - д а ш ы н а вехимли на*
з а р а йл а ды, онсон еринден т ур ды - да , сер ре лиши и
ятан м а с л ы к л а р д а н совла-совла аласармык халда
вне йереди, а ж ы г е з я шы н ы п ай рад ып, э ж еси ни гезле*
ыэге б а ш л а д ы .
...Генерал С к о б е л е в етим гызы г р а ф и н я М.-а бер-
меги, ондан х э з и рл ик ч е гыз б а р а д а а л а д а этмеги ха*
йыш этмеги буюрды, г е л ж е к д е ол бу гызы ези тербиц*
лемеги йурегине дувди.
Гр а фи ня у з а к д а дэлди, г а л ан ы г а ба н лагердеди. ,,
Ол гыза серетмеги ез денщиг и Р о д ио на г а б ш ыр д ы .
Х ы з м а тк э р эдип а л а р ялы аял м а ш г а л а б о лм а нсо к ,
Родион чем гелен иши эдйэрди: н а х ар б и шир иэр д и,
ичерэ с ередйэрди, кир ювярды...
Энекелик везипеси Ро д ио ны н гевнунден гурды. Тэ*
ее гуллугына монча болуп, гызын я ш а ж ы к беденине
синен чанлы киршени ю вм а к ниети билен, ол д еррев
сув г ыз дыр ып б а ш л а д ы . О ж а г а з гыз уч я ш л а р ы н д а д ы ,
0 з теверегини г а л ла п д у р а н л а р а о й н а к л а п д у р а н г ара
г ез л ер инин мункур н аз а р ы н ы а й ла я н, кир лэн узыа
кейнекли — эгнинде шондан б аш га за т ёкды — бу га*
р а я г ы з ж а гыз яп-яны т а б о рд а н алнып г а й д ыл а н эй же*
ж н к цыган гызына мензейэрди.
Э н д а м - ж а н ы н ы н юв у лм а г ы гыза хош я к м а д ы к бо*
л а р л ы , чунки ол эл ле рини к еле ме нле дип, д з б ш е н е к л з п ,
г ык ыл ык б ар ын ы турузды. Э м м а ш е п а г а т с ы з Родион
гызын г ык- ва гына сэхелче- де питива этмэн, оны гара*
чыны билен юв ундырды».
Ч а л а йыл гыр ан Т а т ь я н а шол я баны г ы з ж а г а з ы гез
е нун е г ет и р же к болды. Э м м а шол гызыл к е й н е к л и ж е
гыз гез е ну н де ш ек ил ле нм е ди. Ене-де окап б а ш л а д ы .
— «Ол йылы сувы гызын депесинден хер гезек1
п а г л а д ы п г уя нда: «Нэче лэгирсецем, пэкнз-э болар-.
сын.» — дийип г а й т а л а я р д ы . Ах ыр ы ол г ызы сува лу»
ш урип б олды, она йыр т ыл а н э р к е к квйнегинден тики»
лен а р а сс а ке йн ежи г и гейдир дил ер, ке лл ес ине г о ча ф
я глык д а н д ы л а р , она б о л а р л ы к а я к г а п т а п ы л м а н с о н ,
а яг ын а узын йун ж о р а п г ейд ирд ил ер . Гаража гыза
к р ов а д ы н орнуны тутян т а г т ы р о в а н д а шол х а л д а ер»
лешд ир ип, г ар а дере бат ан энек е а хыр ы она чай бе*
рип башл ады. . . »
«...Дузага д ушен сарч ж а н а в а р ж ы г ы я д а с а л я я
шол я баны г ы з ж а г а э Таня Т е ки н ск ая д ы. О л дине Ро<
аион билен г р а фи н я е в ре нишип ди , Родион оны ийин«
дирди, гейиндирди, гейимини ч ык а рд ы, юву ндыр д ы,
я ты р д ы, д а ш ы н д а н а м кэбир рус с е зл ерини а й т м а г ч
евретди. Р о д и о н д а н е зг е а д а м л а р ы н б а р ы н а Т а ня в о
хим хем м у н к у р л и к я -да халыс бипервайлык билеа
г а р ад ы. Ро ди он б о лс а онун г ев ну нд е б ар з а д ы н орнуч
ны тутды. Ол х а й с ы д ы р бир т ур км е н с е зл е ри ни хеч«
жи к л э п , Р о д и о н ын с ебугине д у ш д и йерди. Э м м а дин*
рус дилини билйэн Р о д и о н а м ш е й ле х а л а т л а р д а е з у н й
йитирип д у р м а д ы . Ол я гызы м а к у л л а п б а ш ы н ы а т д в
я-да бирден гыза в э ш и р э к чинерилип н а з а р с а лд ы. Б»
болса Т а н я н ы н хо шу на гелди. О л хер с а п а р жа кг ыл *
дап гулди...» I
Т а т ь я н а н ы н д а м а г ы хыкга д олд ы. Э ли н д е н стола
гачан ж у р н а л а м е р же н ялы г е з я ш ы д а м д ы . «Ах, Роч
лмон, Родион, м эх р иб ан х о в ан д ар ым ! Н и р е д е к э н сем
хэзир? Мен бу гун ин сонкы э к з а м е н и м и б ер м е ли» ,*
□Ло-п м а х а л а м т у а л е т с толунын ё к а р с ы н д а , сымгыл!
ренкли д и в а р а к а к ы л а н юмур тг а ш ек и лл и а й н а д а
с у р а ты н ы герди. Хэзир ол бир з а т д а н е йк е л э н ялы
болуп герунди. П е к г у ж е д о д а к л а р ы н ы ч а л а ачып, хэ-
з и р и н е з у нд е кимедир бирине бир з а т л а р дийэйжек,
и гс нэ йже к я л ы болуп дур. Те ге ле к а чы к я к а с ы н д а а
гируийэн а лтын з ы н ж ы р л ы а лтын хач а й н а д а ловур»
Д! лы. А йп ада ш ск ил ле не н с у ра ты н ейкели, нэгиле на»
ва ры Т а т ь я н а н ы н гвьнуиден т у р ма ды . Ол б ирден ва
ш ек и ли н е дил ини ч ык а р д ы : «Ери, г ырна к, сен нэме
т о р с а р я р с ы н ? Н э м э н и гайгы зд йэн ? Я бу гунем экза»
менден г о ркя мы н? » Ш е к ил ин д ен сес ч ык м ад ы. 0 з св»
сини Т а т ь я н а н ы н д ине ези эшитди. «Хич х а ч ан муз*
зе рме гин, Т а т ь я н а , хич хачан! Б а ш ы н ы х емише дин
тут!» дийди- де, ч а л а йыл гыр ды: алты- еди я шл арын»
д а к а , е йде о к а д ы л я н м а х а л ы н д а к ы немец дили мугал»
л ы м а с ы — а л ты н г у р ш а в л ы пенснели се миз ф р а у Гед-
тр уда я ды н а ду шд и. Хэзир ол а й н а д а к ы ш ек и ли ц шу
г амлы н а з а р ы н ы герен болса, пенснесини м а н л а й ы н а
г а лдыр ып: « Н и к а р а ш о . Н епр лишно . Пасор...» дие рдя .
Хе кма н кайинерди.
Д о г р у д а н а м , шол й ы л л а р Т а т ь я н а н ы о к а т м а к кын-
ды. Алты-еди я ш ын а чеили, иэмедир бир з а т д а н горк-
ян ялы, хер бир а д а м а г а р а ж а г езл е ри ни мелердип,
вехимли середен, бойнуиы ичинден ч ы к а р м а д ы к , сэс-
сиз-уннсуз, йыгра чага бир де н- би ре уйтгеди. Аягынын
а ша г ы н а от б а с ы л я н ялы, у зынл ы гун б а гд а ыл гашл д-
ды. Етим гызын мэхирли х о с с а р л а р ы н ы н йуре кле ри пе
теселли берен бу е з г е ри ш ли г е Т а т ь я н а н ы н ез-э дэл,
гамхор энекеси Мо мб ел ли- де , г у в е р на нт ка - да , Н а т а л и
д а й з а с а м душу н ме д и. Й е н е о л а р е к л е р х а йс ыд ыр бир
г у р жа г ы н ы элине алып, бир б урча д ы кы л ы п , г ал ап ын
с еда сы з отурян гызын бирден кеб ел ек ялы г айы п йе-
рен А д ел и на ны н ызына эерип у гр а нд ы гы н ы ге рду ле р,
бегендилер. Хава, Т а т ь я н а бир ерде дек о т у р м а я н га*
рагол гызды. Сы пы н са , к л а с д а н г ачя рды. Сон гачагы
гув е рна нт ка я Аделина бир е рлерден т апы п гетирйэр«
ди. Кэте б ирден м у г а л л ы м ы н с о ва л ын а хич хили жо*
гап бермэн, д ымы п о т у р м а г а м ол е з уне айып билме*
ди. Кэте-де б ирден ез унден ики яш улы А д е л и ка ны ц
б и лм едик с о в а л ы н а - д а ж о г а п берйэрди. Г а р а з , мугал*
л ы м л а р г а ра го л гыздан хер хили «хокга ч ы к а р а р ы н а »
г а р а ш я р д ы л а р . Д и н е бир алтын г у р ш а в л ы пенснели
семиз фра у Гер тр уда дэл, х емише пэкизе ак кейнек-
ли, г ара с юр ту кл ы, чала с а к а в л а п , еран юваш хем х аял
геплейэн, э линин а р ка с ын ы а гзына тутуп, хэли-шинди
п а л л а я н , гоша энекли, г а р ы н л а к инлис м уг а лл ым ы
сэр Доусон хем, ф р ан цу з дилини о ка дя н м у г а лл ы м —
к л а с о т а гы нда х а ж ж ы к ялы хекгерилйэн, яш, сырат-
лы, учурсыз ч ал ас ын херекетли. гара цили нд рл и де-
гишген мосье Анри хем, саз м у г а л л ы м а с ы — г а ра лы
гезли, а л м а я н а кл ы, хе мише гулер йузли с еньорина
И з а б е т т а хем г ар а г ыз ьщ к а к а б а ш л ы г ы н д а н зейрен-
йэрдилер. О л а р ы н б ар ы биригибем, бир з а д а гец гал-
яр ды: е з у н и ц к э а с л а мецземейэн хэсиетли Адел ина 4
билен Т а т ь я н а еке гезегем у рш ан ок. О н с оц ам Татьяна»
ныц г а р а г о л л у г ы н д а н зейренйэн м у г а л л ы м л а р , нэме
у чиндир, оны эр бедем г ер е но кд ыл а р. Ы л а й т а - д а узы№
д ы р н а к л а р ы гырмызы л а к л ы с аз м у г а л л ы м а с ы сеньо*
р и н а И з а б е т т а ( А д е л и н а н ы н « м а м м а миа!» с езу ни ев*
р енип г а л а н м у г а л л ы м а с ы ) Т а т ь я н а м эхирлиди. Хер
(такты, хер г а м м а н ы о н л а р ч а гезек г а й т а л а т с а - д а , Т а н я
ш а д ы я н с е нь о р и н а н ы н « з у л м у н а » ч ыд а я р д ы .
Ине, бу гунем 18-нжи май. Б у гун о нун ин с о н к я
э к з а м е н и . Т а т ь я н а к и ч и ж и к с т о л у н ын устуне ене бир
ге з а й л а д ы . Т ео ло г ия б оюнча б и р т о п а р китап чала ь >
• ча ш б олу п я тыр: Т е в р а т , И н ж и л , с а х а б а л а р ы н диван»
л а р ы , к е р а м а т л ы э н б и я л а р ы н е м у р бея нла ры. . .
П р о ф е с с о р хер гезек с а п а к д а н сон к л а с д а — диви
ыгтыкады Т а н я Т е к и н с к а я д а н говы б и лй э н и ц и з ёк
д и йй эр ди , Б у гун нэ ме диеркэ?,

Т а т ь я н а о ку в к о р п ус ы на етип б а р я р к а , гин басган»


ч а к д а «г амгын г е зл и С в е та » ы з ы н д а н етди.
Т.а н ь ’ ДУР. б иле гидели! Н э м е м ана айг«
ыан га йд ыбе рип син? .. Э р т и р и н х а й ы р л ы болсун, м<«»
р иба ным!
— Сенкем!
© ру л ен м ел е с а чл ы, суйт я л ы а к беденли, м а в а ;
г ез л и бу т ы ц к ы ж а гыз Т а т ь я н а н ы н с ы р д а ш жор а сы»
ды. Х а т да А д ел и н а ы н а н м а я н с ы р л а р ы н ы - д а Т а т ь я н а
С в е т л а н а ынанярды. . .
« Га м г ы н г е зл и С в е т а н ы » т ел им й ыл ы н д о в а м ы н д а
идэн б о л м а д ы . Б и р а г ш а м Т а т ь я н а бу я г д а й ы н себа«
биии ж о р а с ы н д а н с о р а нд а , С в е т л а н а ере середип, у з а к
в а г т л а п д ы мд ы . Ол у м у м а н е зи б а р а д а с е хбе т эдил*
мегини ис лэно кды. А с л а ол Т а т ь я н а д а н е зг е гыз ба*
л е н кэ нбир г е п л е ши б ем я тиркешибем йе ре но к ды.
Ш о л с а п а р а м берен с о в а л ы н д а н ж о р а с ы н ы ц унсунн
с о в ж а к болуп, С в е т л а н а с а п а л а к атды. А х ыр ы Татьл*
на — мен сенден сыр г и з л эм о к а х ы р ы — диенсон, улы
д е р д и н и н у ж у н ы ч а л а беян этди. О л е з у н и н бир а тлы
д в о р я н ы н - п о м е щ и г и н о й н а ш ы н д а н б о ла н г ыз ыды г ыны ,
эж е си н и г ер м энд иг ин и, х а йс ы ды р бир е тим л е р е йу нде
есендигини, э ш и т м и ш и н е герэ, а л д а н а н э ж е с и н и ц езу*
ни д е р я г а р к эденлигини, д у н й э д е хич ними гересиниц'
гелмейэндигини.. . х а м с ыг ы п диен ял ы г у р р у н берди.
Ш о л а г ш а м д а н сон ики етим, ики н а ч а р бири-би«
рине хас-да ыснышды.,.
С е к и д е а я к ч е кди ле р, И ки с ем й ы лг ы рд ы. Т а т ь я н а
суем б а р м а г ы б ил ен а к ж а ж о р а с ы н ь щ ж у й к бурнуны
р а л а ж а б а сд ы -д а, ю в а ш ж а г у ж а к л а д ы :
— Гитдикми, жу й к б у р у н ?
— Гитдик, принцесса! И ц соцкы а йг ы тл ы хужуме!. ,
Т а т ь ян а уч у нжи ми я д е р д у н ж и болуп, к л а с а гир«
ли. Гнрен б а д ы н а - д а суссы б а сы л ды . Ч а л ы м т ы л у з ы и
сачлы, м эшбу р у н ч я й б а ц с а к г а л л ы , я ш ге лниц ки я л ы
й ы л м а н а к г ыз г ыл т я ц а к л ы , г а р а жу п бе л и, м ы л а к а т л ы
про фе сс ор ын г а п д а л ы н д а гоцур ке й не кл и эли л о р не т ли
на ч а л ь н иц а - д а о т ырды. Т а т ь я н а н ы геренден, ол онсу-
зам гыцыр йузуни т у р ша т д ы . « Ж и р а ф а н ы ц » С в е т л а н а
икисини, нэме учиндир, х а л а м а я н д ы г ы н ы Т а т ь я н а бил-
йэрди. ^Онун шол ыз г ытсыз д уйг усыны хэзир э к з а м е н -
д е- де йузе ч ы к а р ж а к д ы г ы икучлы дэл ди . Эйсем де
болса, Т а т ь я н а хырчыны д и ш лэ п , д ог ум лы оке этледил
И к и н ж и п а р т а д а о р на ш д ы . С эх ел че с а л ы м гечмэнкэ-
»де, к е ши ше йузлендн:
— Мен т а й я р , сизин ф а з ы л а т ы н ы з !
П роф ес со р н а ч а л ь н и ц а н ы ц чытык йузуне г езу ниц
г ыт аг ыны а й л а д ы - д а , пенснесини д ак ы н д ы :
— Ш ей л е м и ? Эййэмми?! Онда нэме, т а ц р ы н ы ц
г ыр на гы, Т а т ь я н а М и х а й л о в н а , б э р и к гечиц-де, а л ц а -
с а м а н айдыбериц!..
М ы л а к а т л ы профе сс ор ын м ы л а й ы м сесинин м э х и р ­
л и эхецинден рух алан Т а т ь я н а на ч а л ь н и ца , х а м а л а : '
«Мен сенден г о р к м а я н » дийип х е м л е урян ялы, б а ш ы ­
ны дик тутуп, с и л к и н ж и р э п , еринден турды. Э д а б и ­
л ен ене гечди.
0 з эй герйэн с т у д е нт ка с ын ыц ж о г а п л а р ы н ы п ро ­
фессор б а ш ы н ы а ш а к с а лы п дицл ед и. О н ун хр ис тиа н
д ини ниц эсасы йо релг елерини, д у р л и а к ы м л а р ы н ы , Ин-
ж и л и ц с уре ле рини с а к ы н м а н , ы з л ы - ы з ы н а с уц шу р ы п
б а р ш ы н а бегенди. Сонкы с ын аг да н гечйэн с туденткл-
д ан гвзуни а й ы р м а я н н ач а ль н и ц а болс а а з и я л ы г ыз ыц
дик я к ал ы гек кейнег иниц уст унде л о в у р д а я н алтын
в ы н ж ы р л ы х а ж а середип, с а д а ц с а пл ы л о рне т ини га-
вуне бир тутды, бир а йы рд ы, бир тутды, бир айыр д ы.
Ш ол а р а д а - д а эли о в а д а н х ачл ы профе сс ор гулуы-
сирэп, еринден турды:
— Гаты говы, гызым! Гаты говы! Т а ц р ы с а ц а зе-
хин берип б и л и п д и р ! — дийип, м е р ж е н билен без еле н
х ачыны гызьщ йузуне уч ё л а а й л а н _ ч ыкды, — Амин!
Н а ч а л ь н и ц а у л е ши к д е н г а л ып б а р я н а д ен уп, езу*
вин, б а р л ы г ы н ы б и л д и р м е к иследи:
« - Менинем б ирнэч е совалыы б а р ;
— Б а ш устуне, мадам1 _ „
— Христиан дини нин т а г л ы м а т ы н ы н э с а с ы е зе нв
вэме?
— И н ж и л бизе, х р и с т и а н л а р а : г а р к б о л я н а г олуцы
бер-де, су вда н ч ык ар — диййа. Апостол Ио а нн весье*
е дипдир: « Би р и- б ир ин и зи сейун, до г ан ла р !»
Н а ч а л ь н и ц а ювдунды, Тэзе с о в а л гезледи.
— Ине, сен инди институты г ута ря ц. Инд и сен ат«
в а т а н ы ц м е х р а б ы н а нэ ме неп гетириц б и л е ри н ©йд«
йэрсин?
*— « Д а т л ы миве б ер ме йэ н хер бир д а р а г т ы чапып,
ода атярлар.» Апостол М а т ф ей д е н, у чу нж и суре,
он ун жы аят.
Г ыныр н а ч а л ь н и ц а а хыр ы к а н а г а т л а н а н ял ы бол*
лы: ч а ла й ыл г ыр ды . Э м м а б а р х а т олг унян Татьяна
оны голдамады. Ш о л м а х а л а м « Ж и р а ф а » о сл агс ыэ
с ов а л берди: .
— Т а ц р ы н ы н г ыр на г ы, Т а т ь я н а М и ха й л о в н а , с е в I
хайсы дини ин м у к а д д е с дин х а с а п л а и н ? I
Т а т ь ян а а л ж ы р а ж а к ялы этди. М а ц л а й ы чыгжар»
ды. Э м м а езуни йитирмеди. >’
— Ху д ай ын бендеси хайсы д ине ына нс а, хайся1
д ине г у л лу к этсе, шол дин онун учин ин му ка д де в
д индир. А ф и н а л ы Д е м о с ф е н : «Хер ким ис лэн а а«’
д ы н а ы н а н яр » д ийипдир.
Н а ч а л ь н и ц а бу ж о г а б ы ц м а н ы с ы н а д у шу н ме д и ,
Т а т ь я н а д ум ан ы г о ю л а ш д ы р м а г а ч а л ыш ды .
— «Хайсы е лч ег билен елчесен, е зу н е - д е шол ел«
чег билен б а х а б е ре рл ер .» Апостол М а р к д а н , дердун»
ж и суре, йигрими д е р д у н ж и аят. — Ч а л т - ч а л т чокунды,
Хэлиден бэри сесини ч ы к а р м а н , г у лу мси рэп дин
д у ра н кешиш ю в а ш ж а д а н ©не этледи:
— Хава, хава, И н ж и л д е — хич кес ики т а ц р а гул*
л ук эдип б и л ме з — дийлип айдыл ыпдыр. . . Мен ра зы,
гызым! Г а ты говы! Б е р е к е л л а ! Ё л у ц а к болсун! Т а н р ы
медет берсин! АминЬ, ,
— Мерси, с изин ф а з ы л а т ы н ы з !
К л а с д а н д а з л а п ч ык ан Т а т ь я н а н ы ил к и г у ж а к ла в ^
С в е т л а н а болды,

кг
— Бэш, С в е т а - э л ем г о ша р , бэш!
Огшашдылар.
— Гир сенем инди!
— Горкян.
Ки мд и р бири Т а т ь я н а н ы ч аг ырды.
— Гир дийдигим, гир! — Т а т ь я н а ене ж о р а с ы н ы н
я на г ынд ан епди. — Бон шанс, ма шэри1' Мен с а ка
баг да ез о т у р г ы ж ы м ы з д а г а р а ш а р ы н .
Т а ть ян а гоша а л л е я л ы , гур б аг ын же м е нд е с и з гай-
ра четинде, эпет г айы ц а г а ж ы н ы н а с ты н да к ы отур-
гычда о р н аш ды . Бу чола бурч С в е т л а н а икисинин ар-
зылы ме ка ныд ы. Г а н а т л а р ы н ы герен л а ч ы н ялы, икм
голуны нкм т а р а п а яйып, о т у р г ы ж ы н г е рши нд е гойди.
Иуре ги хенизем г урс улдэп дурды. Ке лл ес ини а рка н
атып, г езл ер ини юмды. Ичини чекип, ы зл ы -ы з ы на чун
дем алды. Яны гу ллэ н г ай ын ын я кы м л ы йити ысы б у ­
тин беденине я й р а ды . Э р к а н а г у ш л а р ы н ш а д ы я н жу р-
кулдиси г у л а гы н да я нл а нд ы . Г е з л ер ин и ачды. Ене-де
юмды... с
«Эй, худай! Ч ы н м ы к а ? Ш у от ура н м енм ик эм ? Яны-
ж а ин сонкы с ын аг да н гечен м енм ик эм ? Эй, танрым!..
Эйсем инди... Эйсем инди мен э рк и н м и к э м ? б з - е з у м е
х а н м ы к а м ? Ы г т ы я р ы м ез э ли мд е м и к э ? Эйсем шо ч ын ­
м ык а? Эйсем о ида инди менин нэме этсем, нирэ гит-
сем, х акым б а р - д а ? Инди мен е з б а ш д а к шахсыет-дэ?»..,
Бегенч билен гынанч г а т ы ш ы к л ы ш ей ле г ар ма -г а -
р ы ш ы к с о в а л л а р Т а т ь я н а н ы н ке лл ес инд е п ы р л а нд ы
ду рды. О ну ц я ш бедени энче ме д а р т г ы н л ы г у нл ерич
я да в л ы г ы н ы шу м а х а л сызды. К а л б ы н д а хем ш а т л ы к
дуйгусы, хем б ир х ил и гайгы гезеклешди, О л учурсыз
гин д ер я д а н йузуп гечен ялы болды. Н эм е ди р бир
з а т л а р ызда, о к е н а р д а г ал ды , нэмедир бир з а т л а р
бэрде, бу к е н а р д а она г а р а ш я р . Э м м а хэзир ол сил
ялы о в с уны п- лу мм ур да п гелен бу д у й г у л а р ы н ы н хич
х а й с ы нд а на м б а ш ч ы к а р ы п билмеди. Вах, хэзир янын«(
да Д енис Б а т у р и н болсады!..
Шу те те лли ой- пики рл ер е б а т ан Т а т ь я н а ж о р а с ы н а
кэн г а р а шд ы . Ахыры а л л е я н ы н б а ш л а н я н ериндэки
фо н т а н ын я ны нд а С в е т л а н а н ы н т ы н к ы ж а гевреси ге-
рунди. Т а т ь я н а она б а к а н ылг ады, Хениз она совал
б е рм э ге е т и ш мэ н кэ , С в е т л а н а с аг элини ё к а р ы к гал«
д ы р ып , бэш б а р м а г ы н ь щ а р а сы ны ачды.
— Б е р е к е л л а , ж у й к б у р у н ! — Т а т ь я н а оны г а р с а гу»
ж а к л а д ы . — И е р инди т изр эк гейнели! Г а ча л ы!
— Н и рэ к ?
— Д у й н а й т д ы м - а мен с а на . Б и з е б е г з а д а л а р г а *
р а ш я л а р , С ве т а - э л е мг о ш а р!
— Тань!..
— Нэме , ене к ес ир ли к э т ж е к боля мын? .. Й е р , йер!
Е л д а а йд а р ы н барыны. .. Инди икимиз эркин ахыры!
Ы г т ы я р ы м ы э еэ эл им и зд е, м э х р и б а н ы м Светик! „

Ш о н д а н ики с а г а т гечип-гечмэнкэ, ы х л а с л ы безенен


ж о р а л а р институтын х ов л ус ын д ан ог рынча чыкып,
Во зне с енс к ая ке че сине д у ш д у л е р , Во знесения бу тх а иа ^-
с ыны н д у ш у н д а н - д а г а й р а к совлуп, з ы м - з ы я т б о л д у л а р .
Инд и, д о г р у д а н а м , ики ж о р а к а п а с а д а н б о ша н эр«
кин г у ш л а р а мензеди. М а й ы л х о в а - да дийс ен якым-
л ыд ы. Мос кв а бу гун о л а р а е н к у д е н е м гезеллешса
я л ы болуп герунди.
С в е т л а н а б ирден инлис дилиндез
Вагты етип, дунйэде
Гелер шейле бир замаш
Ынсан аклы, ынсабы
Ин виде бор бигуман. —

дийип, гечгунли сесленди-де, ж о р а с ы н ы в чигнине элич


ни гойды. — Ким?
Т а т ь я н а - д а ж о г а б а мэхе тде л этмеди,
— Р о б е р т Бернс. « Л е б з и х а л а л г а р ы п л ы к » — дий*
ди-де, б а ш ы н ы ч а л а а р к а н атып, гин г у ж а г ы н д а бат*
б е р е к ялы б у л у т л а р г а йы ш ып йерен май а с м а н ы н а
сын этди. Ф р а н ц у з д ил ин д е гошгы айтдыз
Эзиз итим, ей, дуйгудаш дертдешим,
Гел яныма, ий бу галан сомсаны!
Ёгса мунам берерлер бир ачгезе,
Гел, гел, итим, бегендирме душманы!

— П ь е р Ж а н Б е р а н ж е . «Де вле ы с кр и пк а» .
• - Б е р е к е л л а , жу й кб у ру н!
О л а р б а т л ы гелйэн пайтунын е нуни кесигс, индики
к е ч э ы л г ап гечдилер. С в е т л а н а а йд ы шы г ы ене-де до*
вам этди)
— Бэш, Св е т а - э л ем г о ша р , б эш|
Огшашдылар.
— Гир сенем инди!
— Горкян.
Ки мд и р бири Т а т ь я н а н ы ч аг ырды.
— Гир дийдигим, гир! — Т а т ь я н а ене ж о р а с ы н ы н
я на г ы н д а н епди. — Бон шанс, ма шэриР Мен сана
баг да ез о т у р г ы ж ы м ы з д а г а р а ш а р ы н .
Т а т ь ян а гоша а л л е я л ы , гур б аг ы н ж ем е нд е си э гай-
ра четинде, эпет г айы ц а г а ж ы н ы н а с ты н да к ы отур-
гычда о рна шды . Бу чола бурч С ве т л а н а икисинин ар-
з ылы ме каныды. Г а н а т л а р ы н ы герен л ач ын ялы, икм
голуны ики т а р а п а яйып, отургыжын. гер ши нд е гойди.
Й ур ег и хенизем г урс улдэп д урды. Ке ллес ини а р к а н
атып, г озлерини юмды. Ичини чекип, ы зл ы- ыз ын а чун
дем а лды. Яны гу ллэ н г ай ын ын я кы м лы йити ысы б у ­
тин беденине я йр а ды . Э р к а н а г у ш л а р ы ц ш а д ы я н ж.ур-
ку л дис и г у л а гы н да я нл а нд ы . Г е зл е ри ни ачды. Епе-де
юмды... ;
«Эй, худай! Ч ы н м ы к а ? Ш у от ура н м енм ик эм ? Янм-
ж а ин сонкы с ын аг да н гечен м енм ик эм ? Эй, т а нр ы м ' ..
Эйсем инди... Эйсем инди мен э р к и н ми к эм ? 0 з - 0 з у м е
ханмыкам? Ыгтыярым э ли мд е м и к э ? Эйсем шо чып-
м ы ка ? Эйсем о нд а инди менин нэме этсем, нирэ гнт-
сем, х а кы м б ар - д а ? Инди мен в з б а ш д а к шахсыет-дэ?».. .
Бегенч билен гынанч г а т ы ш ы к л ы ш ей ле г ар м а -г а -
р ы ш ы к с о в а л л а р Т а т ь я н а н ы н ке лл ес инд е пырланды
д урды. О ну н яш бедени э н че м е д а р т г ы н л ы гу нл ер ин
я д а в лы г ы ны шу м а х а л сызды. К а л б ы н д а хем ш а т л ы к
дуйгусы, хем б и рхил и гайгы г езеклешди. Ол у чурсыз
гин д е р я д ан йузуп гечен ялы болды. Н эм ед ир бир
з а т л а р ызда, о к е н а р д а г а лд ы, нэмедир бир з а т л а р
бэрде, бу к е н ар да она г а р а ш я р . Э м м а хэзир ол сил
ялы о в с уны п- лу м му рд ап гелен бу д у й г у л а р ы н ы н хич
х а йс ы нд а н а м б а ш ч ы к а ры п билмеди. Вах, хэзир янын*'
да Д енис Б а т у р и н болсады!..
Шу тетелли о й- п ики рл ере б ат а н Т а т ь я н а ж о р а с ы н а
кэн г а р а шд ы . Ахыры а л л е я н ы н б а ш л а н я н ериндэкн
ф он т а н ы н я ны нд а С в е т л а н а н ы н т ы н к ы ж а гввреси гв-
рунди. Т а т ь я н а она б а к а н ылг ады. Хениэ она совал
б ер м эг е е т ишм э нк э , С в е т л а н а саг э лини ё к а р ы к гал«
д ы р ып , бэш б а р м а г ы н ь щ а р а с ын ы ачды.
— Б е р е к е л л а , ж у й к б у р у н ! — Т а т ь я н а оны г а р с а гу*
ж а к л а д ы . — И е р инди т и з р э к гейнели! Г а ча л ы!
— Н и р э к?
— Д у й н а й т д ы м - а мен с ан а, Б и з е б е г з а д а л а р г а *
р а ш я л а р , С в ет а - э л е м г о ш а р !
— Тань!..
— Н эм е, ене к ес ир ли к э т ж е к боля мын? . . Й е р, йер!
Е л д а а йд а р ы н барыны. . . Инди икимиз эркин ахыры!
Ы г т ы я р ы м ы з е з эл им и зд е, м а х р и б ан ым Светик! ,

Ш о н д а н ики с а г а т гечип-гечмэнкэ, н х л а с л ы б езенен


ж о р а л а р институтын х о в лу с ын д ан о гр ынч а чыкып,
Во зне с енс к ая кечесине д у ш д у л е р , Возне се ния б у т х а н а ^
с ыны и д у ш у н д а н - д а г а й р а к совлуп, з ы м - з ы я т б о л д у л а р .
Инд и, д о г р у д а н а м , ики ж о р а к а п а с а д а н б о ш а н эр*
кин г у ш л а р а мензеди. М а й ы л х о ва -да дийсен якым*
л ы ды . М о скв а бу гун о л а р а е н к у д е н е м гезеллешеа
я лы болуп герунди.
С в е т л а н а б ирден инлио дил инд е:
Вагты етип, дунйэде
Гелер шейле бир эамаш
Ынсан аклы, ынсабы
Ин виде бор бигуман. —

дийип, гечгунли с еслендн-де. ж о р а с ы н ы н чигнине элич


г о й д ы . — Ким?
Т а т ь я н а - д а ж о г а б а мэхе тде л этмеди.
— Р о б е р т Бернс. « Л е б з и х а л а л г а р ы п л ы к » — дий*
ди-де, б а ш ы н ы ч а л а а р к а н атып, гин г у ж а г ы н д а бат«-
б е р е к ялы б у л у т л а р г а йы шы п йерен май а с м а н ы н а
сын зтди. Ф р а н ц у з д ил инд е гошгы айтдыз
Ээиэ итим, ей, дуйгудаш дертдешим,
Гел яныма, ий бу галан сомсаны!
Ёгса мунам берерлер бир ачгвзе,
Гел, гел, итим, бегендирме душманы?

П ь е р Ж а н Б е р а н ж е . « Д е в л е н с кр и пка ».
• - Б е р е к е л л а , жу йкбурун?
О л а р б а т л ы гелйэн пайтунын е нуни кесип, и н ди к а
к е ч э ы лг ап гечдилер. С в е т л а н а а йд ы шы г ы ене-дц да«
вам этди!
— Гушларыц кетеги бар<
Тилкиниц ятагы бар.
Дине бичэре ынсан
Гайдан горанмага зар. Ким7

Т а т ь я н а пикире гидип, эсли йерэнсоц;


— Б и л м е д и м — д ийди.
— Б и лме рс ине м.
— О нэме учин?
— Авторы т а н а л я н ш а х ы р д эл,
— О нд а сен ниреден билйэн?.
— Авторы езум-дэ!
— Эй, тацрым!
Бу хевеслн а й д ы ш ы к ики ж о р а н ы н хэзир кейпинин
кекдугини а н л а д я н а л а м а т д ы . У м у м а н а м , ш ей ле айды«
ш ы к л а р ол икисинин е в р е н д е к л и эндиги дийс ене м бол-
к а к . Икисем поэзияны говы герйэр. Хе мме ш а х ы р б а ­
р ад а С в е т л а н а икисинин пикири, эл бе тд е, д ен гелип
д уранокды. Э м м а Б е р а н ж е билен Гейне велин икиси-'
нинем дилинд ен душмейэр. . .
В а д а л а ш а н ке ч ел ер и ни ц яй ш ек и лл и а й т ы м ы н д а к ы
к ич ижик ф о нт а н ы н я ны нд а г ур л ешип д у ра н г ейнувла
о г л а н л а р а илки билен Т а т ь я н а н ы н гези д ушд и. О г л а н - ’
л а р а м б у л а р ы г ердуле р. С а л а м л ы й ы лг ы ры шы п , элле- '
рини б у л а й л а д ы л а р . Т а т ь я н а ы л г а й ж а к б олды, Э мм а
С в е т л а н а ж о р а с ы н ы н элинде н чекди.
— Кече а хыры бу ери!
Ч а л а шил ди р ей эн ф о н т а н ы н я ны нд а д у р а н ковчум*
дан илки билен Адел ина ене с а й л а нд ы . Ол Светлана*
ны эл берип г ут ла д ы- да , Т а ня ны х е мише кис и ялы,
б а гр ы на бас ды, я н а к л а р ы н д а н епди, б ирде не м билин»
ден г у ж а к л а д ы - д а , пы р ла п б а ш л а д ы ,
— Ада, Ада, кече а х ыр ы бу ериI Гойбер!
— Бнз е -де гезек бер ахыры, к н я ж на ! — диен Де нио
Б ат ур ин бэл чик гызын тиреегинден тутуп, э м а й билен
с а к ла д ы. — Гу т ла ян , Таня!
— Мерси, Денис!
Де нис Т а т ь я н а н ы н э линде н епди. О н я н ч а огланла»
рын б ар ы ики ж о р а н ы н д а ш ын ы г у р ша п а л ды , ерли^
•ерден г у т л а д ы л а р . Т ат ь я н а :
— Инд и биз эркин, д ост ла р! — дийди.
Б од ис ко фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р , х а м а л а , мэ*
рекели митингде е не ч ык ан ялы, юмругы д ув ле н сав
элини ё к а р ы к г ал ды р ды :
*— Я ш а сы н э р к и и л и к , ж ен а п л а р ! . .
Ж о р ж Д а н д е в и л ь йыл гыр ды:
— Еди ё л ун о р т а с ы н д а митинг а чм а л ы н ! Па йт уа *
лар гарашяр.
Ш о л м а х а л э л е ш а н э шик ли , огланжмн
э лин и серип, б у л а р ы н у йш ме л е н и н е а р а л а ш д ы . Б а р о а
С ил е ви ч ин оглы оны ыза и т е к л е ж е к б олды. О н я н ч а
Т а т ь я н а ур-тут г а р а ж а г а п ж ы г ы н ы а чд ы -д а, о г л а н ы н
э л и н е ш ай ы т у тд ур ды . Г едай ч а г а р е х им л и х а н ы м а
а л к ы ш б а р ы н ы эдип, я л а н а ч б а ш ы н ы эге-эге, е з ур«
ру на гитди...

К е не о с об н яг ын м ы х м а н х а н а с ы ш а д ы я н ш о в х у н д а н
д олды. Я ш л а р е з л е р и учин э ййэм б ез е ле н с т о л у а ба*
ш ы н д а г ул шу п- де гши п о р н а ш д ы л а р . М о м б е л л и о л а р ы ц
т е в е ре г ин д е ик ял ы п ы рл а нд ы . А д ел и н а ме йлис е беем*
ч илик этди.
Д е н и с Б ат у р и н б ирден г ы э л а р а йузлендиг
— Ери, онсон, э р к а н а х а н ы м л а р , инди х айс ы га*
л а н ы а л м а к ч ы сиз?
« Га мг ын гезли С в е та» сесини ч ы к а р м а д ы .
— М а н а институтда х э з и р л и к ч е п еп и нь ёр к а б о л у п <
г а л м а г ы т еклип этд ил ер.
— О нэме дийдигин, Та ня ?
— Ш э г и р т дийд иг им, Бод ис ко . П е д п р а к т и к а геч»*
мек учин, к л а с беемчисинин ш э ги рд и болуп г а л дий*
дилер.
— Сен нзме д и й д и а ? — Б а р о н С ил е в и ч и н о гл ы же»
д е ле б а х а н а гезледи.
— Ш инд и бир к а р а р а гелип б ил е мо к,
— Сен дийсене, Татьяна. ..
Э м м а Б а т у р и н барон Сил ев ич и н ж е д е л к е ш оглу*
нын, сезуни а г з ы нд а н а лып, С в е т л а н а т а р а п е в ру л д и .
Му ны герен С в е т л а н а - д а с ез а к ы м ы н ы е з унд ен соа«;
м а г а х о влукды:
— Х а т ы р ж е м б ол ай ын , Т а н я н ы нирэ ибе р се ле р ем ,
е з б а ш ы н ы ч а ра р .
— Хер кесин еэ ёлы б а р — диен эй ие кл и Д а н д е в и л ь
в к ы л с ыр а ды .
— М а т л а б ы б ирин — ё лы бир, граф.
Г р а ф Д а н д е в и л и н ж ы н ы а т л а н д ы , ё к н а с ы э ч ып а ры
далап галасы гелди. Арман, Аделинанын йылжырак*
лаян гарагол назары она, онун бадына бевет болды,
— Говусы, айдым айдалын, Денис!
— Я сенем, Адель! Батурин айдым айдып, ен нэ*
ме герди?
— Б а т у р и н а й д ы м а йдып, д ем и р г езе не кл и к ап а сы
герди, Ж о р ж ! — дийип, Денис якымсыз йылг ырды.
Граф Дандевилин яцсысына д ине Д е н и с и н ези дэл,
б ей л е к и л е р е м д ушу н ди . Р е в ол юц и он а йд ым а йдып, к е ­
ча ч ык ан и ш ч и л ер е г о шу л а н ы учин, Б а т у р и н и н энче
гу нл эп г а з а м а т д а я тып ч ык а нл ы гы ё л д а ш л а р ы н а мэ-
л им ди. О н д а н д и не Т а т ь я н а билен С в е т л а н а б и х а ба р -
ды. й е н е х эз и рк и ме йл ис де оны ятлатмагын г р аф
Д а н д е в и л е нэме гереги б ар ?
Д е н ис и н д у л у к д а м а р л а р ы т ы р с ы л д а п угр а ды. Чо-
гуп гелен г а х а р ы н ы з о р а я к д а н б огя ндыг ы кесесиндз-
нем а цд ырды . Г р а ф Д а н д е в и л ь бу а х в а л ы д у й м а д ы к
б о ла н болуп, Д е н и с и н б у лг у р ы н а ш а м п а н гуйды. Г р а ф
дуймадык болан б олс а- да , мисилсиз атмосферанын
б и рде н- би ре уйтгэндигини б е й л е ки л е р д е рр е в с ы з д ы л а р .
— Э мм а , г а д ы р д а н дост ум, Ж о р ж , а й д ы м ы богуп
билен д ем и р г езенегиц х е ни з е ченли б о лм а н д ы г ы н ы
е з у н менден говы билйэнсин.
— Д и й м е к , шейле, д ос тл а р! Онда-да б изин ай*
д ы м мы з ы !
Граф Д андевилин йузи уйтгэп гитди. Бирхова оту*
ранларын хич хайсындан седа чыкмады. В азадан бир
гул алып, барон Силевичин оглунын меле сюртугы-
нын якасына етурен Аделина дегиш жек болды. Олам
ж у п у н е душмеди.
— Хайыш эдйэн, ж енаплар, бир зады унутманз
иши юмурмакдан башлаян «гахрыман» емруни дар
агажында тамамлаяр. Ынанайын, Руссияны менем
сизден аз сеемок. Юмурмалы дэл-де, достлар, биз са*
модержавийэнин сарсм аз сутунлерини енкуден-де бер*
китмели!
— Б изе дийдимзорлук дэл, Ж о р ж , демократия ге«
рек1 Бизе... |
— Отур, Бодиско! Аделин ейи театр сахнасы дэл.
Сен на бейле гызыберйэн? Арамызда керем ёк, гыгыр»
масацам, эш идйэс. Онсонам, умуман, янымызда гызлар
оты ркалар, гыгырып геплемек айып — диен Д андевиль
йигидин б а д ы н а б а д а к са лды. — «Бизе! Бизе!» Сиа
ким а с лы нда ?
— Виз, г а ды р д а н , Р у с с и я н ы н гелжеги! Г е л же г и хем
д а я н ж ы ! Виз Г ер ие нин ж а н ы н ы к а к я н р ы ца р л а р !
Д е н и с Б а т у р ин е м ч а ла йылг ырды. Ш у гун-э м у н з
бир зат б о лу п ды р дийип о йл анд ы. Эйсем- де б олс а,
сонкы м а х а л л а р д а б а н ки р ин о г лу ны н о на хас якын*
л а ш а н д ы г ы н ы ез я ны нд ан гуванч билен б ел ле ди.
— Мен Герцени х а л ам ок .
— Айбы ёк. Ж о р ж . — Б ат у р и н ене-де г у р ру не го*
шу лд ы. — Б о л м а н д а - д а , д у р м у ш д а х емме кишини ха*
л ап б о лм а з, х емме к ишэ -де е зу ни х а л а д ы п б о лм а з.
Герцен сенден гаты гермезди... Умума н, Ж о р ж , геи*
нуне а лма . — Д е н и с я ц а к л а р ы нар ялы г ы з а р а н Аде-
л и н а н ы н ы ш н а к л ы г ез л ер ин е м ы л а к а т л ы серетди. —
Би рини х а л а ж а к б олс ан , е зу ни а з р а к с ейме ли. О л а м
ге рйзн вели, с а к а х е мише б а ш а р д а н о к , дост ум. Сен
езуни эхли кишиден эй герйэн..
Г р а ф Д е нис ин шер еб ел и г ы ж а л а т ы н ы асла эшит*
медик а д а м а д ену п:
— Эйсем о нда сиз Ру сс ия ны я н а д а н г у р м а к ч ы - д а ? —
дийди. — С о р а м а г а ыгтыяр эдин, сизе м унд ан говы
нэхили Руссия герек, ж е н а п л а р ?
— Д е м о к р а т и к Рус сия герек, ж е н а п Д а н д е в и л ь ! —
диен М ст и с л а в пелтекледи.
— Ери онсон, эгер гизлин б о л м а с а , а й д ы н: сиз
б ей л е Ру сс ия ны нэдип г ур ма кч ы?
Д е н ис Б а т у р и н и н г а х а р ы гелди. Г а л ы н эйнегиии
я л п ы л д а д ы п , я нс ыл ы йвдлгырып, а р к а н г а йы ш ян г р аф
х эзир ё л д а ш л а р ы н ы пйтигинде п ы р л а м а г а чалышяр-
ды. Э м м а онун а лпетинден а л м а г а , о на ажысыны
п ур км эг е Д е н и с етишмеди. Т а т ь я н а н ы н м ы л а й ы м сеси
онун мейлинден ене душди:
— Менин пикиримче, гр а ф, Р у с с и я н ы н мертебеси*
ни хас бел ен де г е те р же к, юрды я н а д а н г у р ж а к бол-
сан, х а л ка билим б ерме ли. Х а л к ы н медениети есдугп*
че, д у р му ш г о ву л аша р .
— Адамларын калбына ягшылык т ох ум ыны сен-
сек, я г ш ы л ы к ке пе лип, я м а н л ы к а з а л а р — дийип, Свег-
л а н а - д а ж о р а с ы н ы ж а н ы билен г олдады.
Д е нис ики ж о р а н ы д ы кг а т билен с ы нл а ды . О л а р ы а
шинди д у р м у ш д а н ж у д а у зне дик л ер и б еп- бе лли болуп
дур, О л а р энтек т е ор ия билен я ш а я р л а р . О л а р дур-
муш х а к ы к а т ы билен д а л а ш я н ч а л а р , г ер, нэче в а п
герек!
— Ах, сиз, э й ж е ж н к г ум ру л ар ! Кене саманы м *
т а р ма ц ! С и зи н д и йй э ни н из гечилен ёл, о ы н а л а н те.**
рнбе. Х а л к ч ы л а р и л а т ь щ а р а с ы н а - д а синип гердулер,*
Ру сс ия ны л и н е м а г а р ы ф , е ву т -н ес их а т а р к а л ы езгерт»
мек я я н а д а н г у р м а к хич кесе б а ш а р т м а з . Бизе , е з г а к
ёл деркар. ..
— О нэхили ё л ? — диен Т а т ь я н а Д е н и с д е н гезуни
айрып билмеди. '
Д е н н с Д а н д е в и л е гез а й л а д ы .
— Оны д у р м у ш г ер ке з ер , Таня!
Д ы м - д ы р с л ы к . Хер ким е ц у н дэ к и т а г а м л ы табага
д умт уне н болды.
— Гуни б из е г а л а н б олс а, Р ус сия х а й п ы м гелйэр,
д ост ла р!
— б з г е л е р х а к ы н д а - х а а йд ып б и л ж е к д э л , Ж о р ж .
Ме ни н- э г а н ы м а д е к а б р ч ы б а б а м ы н р у х ун ын тэсири
с инипдир. — Б а т у р и н и ц бу с ез у н е с а ч а к д а ш л а р онач
д у шу н д и л е р .
А д ел нна -Т ене чи р р о я л ы н г а па г ын ы ачдыз
— Г у т ар ын, ж е н а п л а р , же де ли! С ы я с а т ы с а з а ча«
лышян!
Д а б а р а л ы с а з г ечг унли я ц л а нд ы .
Якымсыз янкалашыгын ула сапманлыгына бары
бегенди.
Гин п е н ж и рэ н ин е ну н де , Т а т ь я н а билен С в ет ла на * 1-
нын о р т а с ы н д а д у р а н Д е н и с я к ы м л ы с а з а г у л а к асса*
-да, пикири-куйи е з я н ы н д а к ы л а р болды. 0 з пикирле»
рине г умр а б о ла н г ы з л а р д а н а м сес ч ык м а д ы . У заг а че*
кен умсумлиг и а хыр ы Д е н и с и н сеси бевусди:
— Эйсем о нда шинди хич з а т б ел ли дэл- дэ, Таня?,
— Д и н е бир з а т б ел л и, Д е н и с Ар ка дье вич! — ди«
йип. «гамгын г е зл и С в е т а » у л у д а н демини а л д ы . —
Бизе ажы айралык гарашяр.
— А й р а л ы г а м д у р м у ш ы н эбеди ка ну ны, Св е та.
Г и ж е билен г ундиз я лы, айралык билен д у ш у ш ы к
е м у р т и р ке ш ип йер... А сен е з у н нирэ гидйэн, С в е т а?
С в е т л а н а н ы н ке л че ял ы г е зл е р и н д е е н к у де не м чуц
(гукатлык герунди.
— Ах, Д е н и с А р ка дь е вич , оны менден сораман!
М е н и н ж а н ы м е з г е в р э м де д эл. 0згэнин сандыгыи»
да... — С у с л а а а и гыз д а г ы хич з а т диймеды,
84
^Татьяна б о лс а ж о р а с ы н ы н эл ин д ен чекип, билгеш*
лейин бэлчиреди:
— Хер нэме дийсенем, ж у й к б у р у н , инди ик им изи н
езбаш дак дурмушымыз башланяр. Инди биз эркин,
Светик! Инд и б из ин нэме этсегем, нирэ гитсегем, ха*
к ы м ы з бар! — Б и р д е н е м д ы мд ы . Б е в р у н и д и цл ед и. ~
Х а к ы м ы з бар, Светик!
« Га м гы н г езли С в е та » б ирден о с л а г е ы з с о в а л б ер ди:
— Д е н и с А р к ад ь ев ич , ынс ан д у н й э д е нэ ме учил
яшаяр?
— Мен нэ С о л о м о н м ы я Ц и ц е р о н м ы ?
— Ек. сиз Б а т у р и н болуп айдьщ!
— Ы н са н х а к ы к а т ы б и л м е к учин я ш а я р .
С в е т л а н а пикире гитди. Г у р р у н е Т а т ь я н а г ошу лд ы:
— Ери онсоц, х а к ы к а т ы б илип б и л й эр м и ол?
— Х а к ы к а т ы хер ким е з у ч е а чяр. Д у н й э г е лй эя
хер т э з е несилиц х а к ы к а т а гез е т ир м ек, х а к ы к а т ы гв«
г ер тм ек у г р у н д а к ы э р ж е л г е ре ши ынсан е м р у н и н ма*
нысы болуп дуряр...
Ш о л м а х а л б э лч и ре йэ н А де л и н а С в е т л а н а н ы ез
я н ы н а чаг ыр д ы.
— Т а ня , сенден бир з а т с о р а с а м , г аты гермезмиц?.
— О сец с о в а л ы ц а б аг лы. Ек, Д ен ис , оюн эдйэн,
[сенден з а д ы г аты гермен.
— Сен, д о г р у д а н а м , к н я ж н а м ы , Т а н я ?
Т а т ь я н а н ы н йузи бирден г а м а ш д ы .
— Мени е тимл ер ейунден а л ы п г айдып, т е рб и е л э н
а д а м л а р а с ы л л ы а д а м л а р , Д енис . Е л и з а в е т а Д м и т р и й
ев на - да , к н я з ь Шаховс!койын езем, онун а ял д о га н ы
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а - д а у чурсыз м э хн рл и а д а м л а р .
О л а р мени ы н ж ы т м а ж а к , г ев ну ме д е г м е ж е к болуп, эл«
л ер ин д ен г ел енл ер ипи эдип г ел йэр ле р. Мен Натали
д а й з а м ы ц гызы А де ль билен б и л е е сду м , б ил е улал«
д ым. О л ме нин у я м х а с а б ы н д а . Б ел к и , мени о нд а н а л а
т у т м а ж а к болуп, м а ц а - д а « к н я ж н а » дийип б аш л а н д ы р *
л а р . Д и н е бир е й д э к и л е р е м д эл , е й у м и з е гелип-гидйэн
м ы х м а н л а р а м . Э м м а ол м а х а л л а р мен ки ч иж ик ди м . О
с е з у н м а ны с ы н а - д а , э лб ет де , д у ш у н м е й э р д и м , а с л а пи*
ки р ем б ер ме й эр ди м. С о н а м нэ ме й ы л л а р ы н д ов ам ыя *
д а е в ре ни ши п гидендирин-дэ. « К н я ж н а » д ийс е ле р , хэ
б ер и п йерун... Инд и, эл бе тд е, д у шу н йэ н. й е н е мен о н а
х а йс ы б ир ин из е а йд ып ч ы к а йы н? >
— А йт м а г ь щ г ерегем ёк, Т а н я , Княжналары нам
сенден а р т ы к ери ёкдур! Б ел к и , сен, догруданам, бир*
ч а к к н я ж н а б олу п гиденсиц.
— Д енис , менем сенден бир зат с ораж ак.
— Ики з а т сора.
— Сен гизлин к р у ж о г а г а т н а ш я м ь щ ?
— Сен д о с т л а р ы н с ы р ы н ы с а к л а п б и л й э м и д ?
•— Э лбе тде .
— О н д а мен сени бир е рик э кидейин. Ш о е р де сеч
х а к ы к а т ы е з г е з у д б ил ен герерсид... Т а н я , м а ц а о гл ан-
л а р — Л е р м о н т о в а м е д з е й э ! — д и й й з р л е р . Д о г р у м ы ш ол?
Т а т ь я н а нэ зли с у лм ур е ди.
— Д о г р ы д э л, Д е ни с. Сен д ине е з у д е медзейэц!
Ана, д а й з а м а м гелди. — О л я ш йи ги ди д е ц у н д е пируэт
этди-де, г а п а б а к а н ы л г ад ы ,

Х О Ш ГАЛ, М О С К В А !

Москванын алабедер мэрекели Курск вокзалындан


с-агат о н л а р д а угран отлы инди шэ хе р де н сайланыл
б а р я р . Август а й ы н ы н о р т а гурпи б о л с а - д а , хова ыо-
сы. Ики а д а м л ы к к уп э ни н ичи д а ш а р д а н а м ыссы. Дер»
чирэн йузуни я ш ы л гул ли х ы т ай е л п е в а ж ы б ил ен ел«
пап, в аг о ны н пе нжи ре с ин д е н м з х р и б а н ш э х е ри не с ер е­
дин от ура н Т а т ь я н а н ы н к а л б ы н д а о кг ун лы чалышян
г а р ж а ш ы к д у й г у л а р ы н т о л к у н л а р ы кэ б а т л ы овсунып,
кэ т е ыза серпигйэр. И н д и ш э х е р и д б ел е нт ы м а р а тл э *
ры, депеси г у м м е з л и ак б у т х а н а л а р ы а з а л ы п , демир*
ёлун, г ы р а с ын д а о в ну к лы -и р ил и р а р а й л а р , д а ш ы пессе*
ж и к та гт а т а ш а л ы д а ч а л а р , с о н а б а к а а н ыр с ы геруи*
мейэн с у мм е т о к а й л а р , э г р е м - бу г ра м болуп а к ян деря»
ж ы к л а р г ез е илип у г ра ды . Т а т ь я н а ы з л ы - ы з ы н а езге*
рип гидип о ту р а н п е й з а ж л а р а сын эдип б а р с а - д а , яп-
-яны в о к з а л д а болуп гечен х о ш л а ш ы к п ур с а ты гез
е ду н д е н гиденокды...
Оны у г р а т м а г а гел енл ер г ек в аг о ны н г а п д а л ы н д а
ковчум болуп д у р д ы л а р . Д и д е б а й р а м ч ы л ы к гунлерин»
д е геййэн т е мм э к и р е дк л н кейнегини, м ав у т чепчигини
геен, т о г а л а к г ев р ел и М о м б е л л и г аты бир я к ы н а - ц а
г е либи лм э н, улы б икесинин е дс есинде дуруп, г е зя шы -
ны а к ж а э л я г л ы г ы билен г а р шы супу р д и, н а з а р ы н а
« Т а т ь я н а - Н е с м е я н а с ы н д а н » а й ы р м а д ы , бир гулди. био
а г л а д ы , А де л и на - Т е н е ч и р и н у г р а т м а г а г елип билмаи*
еа
игине ол д у р а н л а р ы н б а р ы н д а н бетер г а й а н ц ы . Т а м ­
пы г ул у мс ир е йэ н Н а т а л и д а й з а с ы б олс а, х а м а л а , э х л а
яендини шу п у рс а та а я п с а к л а н я лы, Т а т ь я н а у зну кс из
е ву т -н ес их а т берди. Х а рь ко в М о с к в а д э л д и р — днем
сезуни, нэ ме учиндир, ики-уч ё л а г а й т а л а д ы . А д а м л а р -
д а н эгэ б о лм а гы , е з с а гл ыг ы ны г о р а ма гы , йыгы-йыгы»
д а н хат язып д у р м а г ы с а рг ы т этди. Хэл и- шинде м ал*
ц а с а к мэ ре к ел и пе рр он а гез а й л а д ы . А д е л и н а н ы н у г*
р а т м а г а г е лмэ нл иг ин е дайзасыныцам нэразыдыгыны
Т а т ь я н а х а т а с ы з анды.
Б о д ис к о фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р Т а т ь я н а н ы н
а л к ы м ы н а д ы к ы л ы п гелип, юм р уг ы д у в л е н с а г элини
ё к а р ы к г а лды рд ы.
— Э де пс из лиг им учин етунч с ор а ян , Н а т а л ь я Вла*'
д ими ро в на ! Б и зе - де гезек бер ин ах ыр ы! — Б а н к ч ы н ы ц
ч ып ар оглы г ов р у л ан леннеч я л ы г ы з а р ды . — Т а т ь я н а -
ны биз ем сизден а з с ы л а я н д ы р ы с ейтмэц!.. Д и й м е к ,
шейле, д ост ла р! Б и з и н мешхур к л а н ы м ы з д ы р - п ы т р а к
болды... Таня! Бу гунем сени у г ра дя с . Т э з е д у н й э ачм.т*
га у г радяс. И с л е ф р а н ц у з д и л и н д е ач, исле ицлис д а -
л инде , исле рус д и л и н д е ач, а х ы р ы н д а р е в ше н д у н йэ
а ч са н боляр!
Бе й ле б а д ы х о в а л ы с е з л е рд ен е л е р я л ы г оркян На*
т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы н к а л б ы н а д ов ул д ушд и. К н я ­
гиня Бо дис к оны е й л е р и н е гелйэн я ш л а р ы н э хл ис инд ен
о ц а т герйэрди. Хут шонун учинем б ей л е х а т а р л ы сез-
л е р ин онун а г з ы н д а н ч ык м аг ын ы ислемеди. Тевереги*
не вехимли г а р а н ж а к л а д ы .
— Бодиско, мэх р и б ан ым ! Ш ы г а р с ы з , й е н ек е йр эн
геплэп б о ла н о к м ы ? ’
Янып д у ра н ода небит г уйл ан ял ы б олды.
— Б о ла но к , Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а ! Т э з е з а т хе*
м ише з а р б а л ы г ы к ы л ы к - ч а к ы л ы к билен д у н йэ инйэр!--«
Б и рд ен ем ол Т а т ь я н а н ы н г у л а г ы н а ч а л т - ч а л т пышыр*
д а д ы . — Д е к а б р ч ы н ы ц човлугы, к е ш и ш иц агтыгы, са*
г а т с ы з ы ц оглы дири. Х а т а л ды м . С а л а м ё л л а п д ы р . —
К а л б ы н а улы а л ж ы р а ц ц ы л ы к а р а л а ш а н Татьянанын
нэме д и й ж е к б о л я н ы н а питив а -да этмэн, Б о д и с к о ене
сесини г а т а л т д ы . — Д и й м е к , шейле , д ос тл а р! Бизиц
кланымыз. ..
Арман, онун сези а гз ынд а г а лд ы. Т а т ь я н а н ы н теве*
регини г а л л а п д у р а н л а р ы н б а р ы н ы н н а з а р ы а н р ы к ев*
рулди. О л а р э ли н д э к и я ш ы л я г л ы г ы н ы г а л г а д ы п , ыл-
г а ш л а п гелйэн Тенечири, онун уч-дерт э д и м л и к ызын«
д а н а м с а л ы х а т л ы г ад ам урян г р аф Д а н д е в и л и герду*
лер. Яш ч а т ы н ж а л а р ы н икисем ак йупек гейимлиди,
Аделина а ц ы р д а н ге лшине уясыны г у ж а к л а п , епуп,
жеднрдзп башлады.
— Тань, ж а н а - ж а н ы м , б а ра н б а д ын а илки билен
т е л е г р а ф а ылга! Д у ш у н ди н ми ? . . Тань, Ж о р ж икимиз
сени элтип г а й д а я л ы ? Б и з и це м с ы ях ат эт диг имиз бо-
л а р . Чыным! Т ань, я ды н д а н ч ы к а р м а онда: хер гунде
бир хат! Д а к о р ? Ж ё т а т а н ! 1
Ахыры г р а ф Д а н д е в и л е нобат етди. Ол элиндэ ки
а ж а й ы п бзг ул чеменинп, хамала, хемме а л кы ш ы н ы
шол чемене с нцднре н я лы, Т а т ь я н а д а б а р а билен гов-
шур ды -д а , б и р т о па р я кы м л ы сез айтды, она улы баг'р-
а р з у в этди.
Ш о л а р а д а - д а у чу нжи ж а н к ак ыл ды .
От лы М о с к в а д а н д а ш л а ш д ы г ы ч а , Татьяна-да ез
э н ди к ли д унйэс инде н, езу нд ен, е з ж у в а н л ы г ы н д а н д аш-
л а ш ы п б ар я н дек болды. Ол езуни эзиз хевуртгесини
т а ш л а п , ят ил ле р е учуп б а р я н г уша мензетди. Гезуниц,
х е ве сини н е в ре ни ш ен эхли з а д ы бирден гайып болды.
Д и н е еке ези бел еи т ке рт иц дуйби г а р а н к ы горпунын.
г ы р а с ы н д а а с ыл -а с ыл болуп д у р а н а денди. Д ум йэд еи
иришде си узу ле н ялы болды. Элбе тде , ол бу д унйэ
ге лмэ не м билерди. Ол г елмзнде- де, дунйа, мегерем,
хич з а т йитнрмез ди. Э м м а ол ниредедир бир ерде
д у н й э инипдир ахыры! О л дири, я ш а п йер. О нун га«
р а н к ы г ор па -д а гачасы геленок. Эйсем онун д унйэ
инмеги билен д у пйэ нин утан за ды, о нд ан герен пей-
д а с ы б а р м ы ? Ким ол? Н э м е э линде н ге л йэр ? Нире*
ден нирэ б а р я р ?
Д ог р ы, ол институтын м у г а л л ы м а с ы , б а й е йу ц би*
веч л эл иг и б о л у б а м яшап билерди. Москвада-да,
С а н к т - П е т е р б у р г д а - д а , К р ы м д а , Г а р а д ец з ин гулшен»'
ли к е н а р ы н д а - д а я ша п билерди. Э м м а е з б а ш д а к я ша -
сы гелди. Р а с , ол бу д у н йэ инен б олс а, дурмушда
о ну на м е з орны б о л м а л ы ахыры!
Инст ит ут ы г ут ар а нс о н , Т а т ь я н а ики й ы л д ан г о вр а к
в а г т л а п ез т а м а м л а н п ан си опы нд а к л а с беемчисинин
ш эг ир ди болуп ишл еди , п р а к т и к а гечди. Шу деврун
д о в а м ы н д а ол д ине бир с т у д е н т к а л а р а д эл. д у рл н яш*

. 1 Болямы? Гарашян, мэхрибаным! (французча^


л ы м у г а л л ы м л а р а - д а е з у ни а л д ы р д ы . «Жирафаныч»
хут е зем Т а т ь я н а М и х а й л о в н а энче ё л а мехум юмуш«
л а р б уюрды. Хер с а п а р а м у кы п лы шэ гир т де н р а з ы
болды.
А де ли н а а х ыр ы м ы р а д ы н а етди: д у р м у ш а ч ык дн .
Г р а ф Д а н д е в и л ь инди С а н к т - П е т е р б у р г д а полиция де*
п ар т а м е н т и н д е г ул лу к эдйэр. Э м м а яш ч а т ы н ж а л а р ,
нэ ме учиндир, хэл и- шин ди д а ш а р ы ю р т л а р д а н чык яр -
л а р . А д ел и на э ж е с и ни н ейуне не га да бир ке вл енй эр .
Б е л к и , ш о л а м бир себэп болс а б о л ан д ыр , Т а т ь я н а н ы н
па нсио нд а я ш а м а г ы н а , Наталья Владимировна. кес»
-келлэм, р аз ы б о л м а д ы . Улы о с о б н я кд а еке е з у м га*
р а н т г а ялы болуп г а л са м , йурегим я р ы л а р — дийдн,
Т а т ь я н а н ы н х ы с ы р д ы л ы гунлери б и р с ы ды р г ы н хал*
д а гечди. Б а й е й у ц л элиг и. Кем з а д ы ёк. Институтда»
-да оны с ы л а м а н д у р а н о к л а р . Э м м а , нэ ме учиндир, она
х е м иш е бир з а т е тмейэн ялы, х а йс ы д ы р бир душнук*
сиз дунгы оны нирэдир бир е р ле р е ч а гы р ян я лы б о л ­
ды дурды. Х а с р а тл ы о й л а р ы н ке ре б ине ч ола шы п, о к ай
о ту ра н ки та б ын ы- д а унудып, кэте г и ж э н и ц бир вагты-
на ченли еке е зу ни н о т у ря нл ыг ын ы онуц е зе м дуйма»
ды. Д а р ы г я н йурек гинншлиги, гин герими куйседи,
Бу а х в а л ы н ы н себэбиме гез е т и р ж е к болуп, Т а т ь я ­
на кэн в а к а л а р ы е л че рип -де кди .
И л к и билен Д е н и с Б а т ур ин йитди. Сонкы хошла»
ш ы к л а р ы шу гунки ялы я дында . « Менден х а к ы к а т ы
э шид ес ин г елйэни г а р а ч ы н ы н м ы , Т а ня ? » « Г а р а ч ы н ы м ,
Денис». «Онда мен сени бир ерик экидейин. Ш о е р д е
сен х а к ы к а т ы ез ге зу н билен герерснн»... Ш о л экиди*
ши болды! Га й д ы п г ар а бермеди. Ахыры бир гун Бо-
д ис ко а ж ы х а б а р гетирди: Д енис и т утд у ла р . Ш о н д а н
сон г е рд ум - би л д и м б о л ма д ы. Д и н е яны в о к з а л д а Бо«
диско достунын. диридигини, хат а л а н д ы г ы н ы , Татьяна'
с а л а м ё л л а н д ы г ы н ы бушлады. . .
А ттестат а л а н г у нл е рин ин эртесем ж а н а - ж а н жора»
сы «гамгын гезли С в е та» г у ру м - ж у р у м болды. Онуя
билен х о ш л я ш ы б а м б илме ди. Ж о р а с ы н ы н нэме учин,
н ирэ йитирим б о л а н л ы г ы н Т а т ь ян а с о н- с о ц л а р а м ба»
лип билмеди. Д и н е бир гыз онун ы з ы нд а н д е р т а г а
г о шул ан, г а п д а л ы гербли, беземен к а р е т а н ы л гелени*
ни г еруп г а лып ды р . Т а т ь я н а учин бо лс а Светлана
яссыгынын а ш а г ы н д а ф р а н ц у з д ил ин д е х а т ж а г а з гоюп
гидипдир, « Ж а н ы м , м э х р иб а ны м , с ы р д а ш ы м , Т а н ю ш а !
(Хош гал! Ё л у ц ак, б а г т ы н а чы к болсун! Гаты гыссая«
ян. Мени эк ид й эл е р. Сон с а на я з ар ы н. Хэзир д ине
С о к р а т ы н сезуни г а й т а л а я н : «Мен д ине хич з а д ы бил*
ыейэнлигими билйэн*. Мени гайгы этме. С а н с ы з г е зе »
епйэн, ма х ри б ан ым ! Жуйкбурун». Бу хат гошгудан
долы г а л ын д еп де ри н ичинден чыкды. Догруданам,
С в е та гошгы язя н экени. Э м м а ол с ыр ыны хич киме
а йт ма н гезипдир. Д е п д е р д е Т а т ь я н а н ы н е з у н е б аг ыш -
я а н а н г о ш г у л а р а м б ар экени. Ах, сен С в е т и к - э л е м п >
шар! М е ни к л и м ах р и б ан ым ! Сени ы к б а л х а р а с а д ы ,
гер, нир еле рд ен ч ыкарды?. .
Д е н и с Б а т у р и н йитирим б о ла н д а н сон, б а н к ч ы н ы ч
чып ар оглы билен Т а т ь я н а н ы н а р а с ы хас-Да с а з л а ш -
ды. Б о д и с к о н ы н дост унь щ уг руна йыкгын эдйэнл иг ини
Татьяна дура-бара аншырып у грады. Ч ы п а р ы н ези
вели оны бир гезегем а ч- ач ан боюн а л м а ды .
Юрист д и п л о м ы н ы эл е а л ан с о н а м , онун хич ерде
г у лл уг а д у р ма н , о шэ хе р де н о шэх е ре гечуп-гонуп йе-
р е нлиг инин себэбини с о р а нд а , Б о д ис к о о юн л ыг а са-
л ып, е з у н и н б а н к ч ы н ы н о глудыг ыны, к а к а с ы н ы н капн-
т а л ы н ы с о в р а р а ер т а п м а я н д ы г ы н ы г а й та ла п , с а п а л а к
атды. Кня гин я Ш а х о в с к а я л а р а гелмегинем ол ерэн
с ейре кле т ди. М у н а - д а Т а т ь я н а ез я ны нд ан кемсинмэн
дурмады
Т а т ь я н а н ы н ы н ж а л ы к с ы з йурегинин б а р х а д ар ы к -
м аг ына , нирэдир бир е р л е ре х ыручлы д ы з а м а г ы н а , нэ-
белли г инишлиги куйсемегине, б елли бир д е р е ж е д е ,
ш ей л е - ш ей ле я г д а й л а р ы н себэп б ола н б о л м а г а м эхти-
м ал. Егса ол б ай е йу н бивеч л эл иг и б о л уб а м я ш а л
б и ле рди ахыры!..
Г а р а з , эйле б олды, б ей л е болды, Т а т ь я н а бир гун,
Н а т а л и д ай з а с ы а й т м ы ш л а й ы н , «хокга ч ык а рд ы» . Иш-
ден б о ш а т м а г ы н ы н а ч а л ы ш ц а д а н х айыш этди. « Ж и р а ­
ф а » ер- ге кд ен гелди. Д а р т г ы н л ы ч ек ел еш ик эсли ваг-
та чекди. А хырд а меселе институтын советине б ар ып
етди. Советин м еж ли си н де - де « Ж и р а ф а » терсине туг-
ды: к л а с б еемчисинин шэг ир д и Т а т ь ян а М и х ай ло в на
Т е к и н с к а я н ы н х а йы ш ын ы к а н а г а т л а н д ы р м а л ы дийип,
и л к и н ж и т еклип гиризен шол болды. Н а ч а л ь н и ц а н ы ч
гаты г а х а р ы н ы г етир енд иг ине Т а т ь я н а шонда гез ети*
рип галды. Эйс е м- де б олс а, советин а д ы н д а н она та*
рыплы х эс ие т на м а бердилер...
Ине, индем ол Х а р ь к о в а г и д и а б а р я р . Август айа!*
нын о р т а г урпи б о л са - д а, хова ыссы. К у п э ни н ичи да*
ш а р д а н а м ыссы. Т а т ь я н а я ш ы л г ул ли елпеважыны
п е н ж и р э н и н е ц у н д э к и и н с и з ж е т е к ж э о к л а п гойберди*
-де, А ф а н а с и й Фе т ин т о м лу г ын ы э ли н е а лды . Э м м а ки«
т ап о к а м а г а - д а хэзир хевеси г а ча н я лы , купеден
чыкды.
Ш о л м а х а л а м а ц ы р д а н йе рэп гелйэн м ел е шляпа*
л ы, с ы п а й ы д а н с ы р а т л ы йигит онун, д у ш у н а етип, а я я
чекди.
— Салам!
— С а л а м ! — Т а т ь я н а н э та н ш ы г ез ун иц гыта гы би»
л е н с ын ла ды .
— Б а г ы ш л а д , х а н ым , мен гечейин.
— Гечиберин!
Э м м а меле ш л я п а л ы йигит гечип гид иб ер ме ди. Ча«
л а г ул у мс ир е йэ н г ез е лде н гез уни а йр ып бил мэн, яй«
д а н д ы д урды.
Пенжирэ тарап гысмылжыран Татьяна ювашжа
гайталады:
— Гечиберин! Н э м е д ур су ны з?
—. С а г болун!
Гин м а ц л а й л ы , а кс ов ул т йузли, ы к ж а м йигиде
Т а т ь я н а ене б и р ёл а гез а йл а ды. Би р де не м х а й р а н гал*
ды: йигндиц йуз кешби, ы ш н а к л ы мавы гези Д енно
Б а т у р и н и я д а с а лд ы. Т а т ь я н а н ы н г евнуне б о л ма с а, нэ-
таншын йылгыршам ш он ка мензеди. Д и н е ы х л ас лы
т й м а р л а н а н г а р а ж а мурты, т еге ле к энегинин ч а ла мэ«
л им болуп д у р а н з е не хд аны йигидин йуз ке шб ини Де*
нисинкиден т а п а в у т л а н д ы р я р д ы .
Н э т а н ы ш г е з е л и н г а р ш ы с ы н д а м унда н а р т ы к эглен-
мегин эбетейини т а п м а д ы к йигит йереди. Ики-уч эдим
эд ен со на м, ы з ы на г а ц р ы л ы п , гызы ене с ы н л ад ы. Т а т ь я ­
на йы лг ыр а н ял ы этди.
С э х ел ч е с а л ы м д а н а м йигит ы з ы н а гечди. Г а р а я г ы з
г ыз ы ц д у шу н а етенде, ене а я к чекди,
— Б а г ы ш л а н , х а ны м, мен гечейин,
— Гечиберин.
Ва г он ын о т а р а п ы н а етибем, ол ызына г а н ры л ды .
К упе си не гирен Т а т ь я н а болс а Фе тин т ом лу г ын а чл
етирди.
А р а д а н коп с а л ы м г ечмэнкэ- де, к уп э н и н г апы сы
ю в а ш л ы к билен к а к ы л д ы ,
— Гир и бе ри ц.
Пекгерен габаклы гекже гвзлери г у л у мс и р ей эн ,
д в р т г ы р а ц г ев р ел и к он ду кто р г аны ны ачды.
— Б а г ы ш л а ц , б ар ы шня !. . Ине, шу х о р м а т л ы ж е н а п
сизи... г е р м е к ислейэр...
Д е р т г ы р а н к он д у к то р ы н я н ы н д а м уй н ур гэ п д у р а н
я кк ы меле ш л я п а л ы я ш йигитди. О л ш л я п а с ы н ы чы«
ка ры п, г ыза т а г з ы м этди.
— Неме... С из мени я з г а р м а ц ! Сиз билен тан-
шайжакдым...
. Т ат ьян а т а с д а н : « Нэ ме , менин сиз б ил е н таныш*
м а к м е йл и м н н б а р л ы г ы н а г е зу ци з е т й эр м и? » дийип-
ди. Э м м а сесини ч ы к а р м а д ы .
Т а т ь я н а н ы н г а р ш ы с ы н д а к ы и н с и з ж е д и в а н д а о рна -
ш а н ы н ж а л ы к с ы з йигит ш л я п а с ы н ы д ы з ы н д а гойды,
бир ол элине, бир бу э ли н е а лды , а х ы р ы г а п д а л ы н а
т а ш л а д ы . Т е к ж е д э к и бэгул чеме нли в а з а н ы ол эдил
шу м а х а л герен я лы болды.
— Гер, нэхили о в а д а н зат! — О л ч а л а эглип, гули
ысгады, в а з а ны ю в а ш ж а с ы п а л а д ы , — Вена!
— П а р д о н , нэме д ийд и ни з ?
— Вена ф а р ф о р ы д иййэн.
— Д а й з а м пешгеш берди.
— Гымматлы пешгеш! Э лбе тде , Хытайынкыдан
арзан...
— С из бу ф а р ф о р ы н ни рэнкидиг ини нэдип б и лди циз ?
Н э т а н ы ш йигит м ы л а к а т л ы йы лг ыр ды .
— Ме нин ч ерег им ф а р фо р да н. ..
Г ы зы н н а з а р ы н д а н ховы б а с ы л а н я лы, йигит сеси­
ни кесди. Т а т ь я н а е з я н ы н д а н — е з- э э д е п л и - э к р а м л ы
йигиле м е ц з е й э р — диен н е т и ж э гелци. К ил ч ик -к е лп ез
о г л а н л а р д а н д э л ялы. Г а р ш ы г ы з а р я р . Нэтаншын, бу
б о лш ы Т а т ь я н а я р а м а н а м д у р м а д ы .
— Ханы, сиз я ны — т а н ш а й ж а к д ы м — дийдин.из-ле?
Я эййэм х ы я л ы н ы з д а н д энэ й ди н из м и ?
— Ек... Хава... Неме... Т а н ы ш б о л а л ы н : С кв орцов .
П ё тр Сергеевич Скворцов... С и з е ким д и ер л ер ?
— Т а т ь я н а Миха й ло в н а .
— Н и р э б а р я н ы з ? Ш е й дийсениз-ле! М е не м Харь»
к о в а барян- да! .. Гоншы вагонда.,.
Ене д ы м д ы л а р , Н э т а н ы ш йигит еринден т урды.
— Неме... С и з мени я з г а р м а ц , Т а т ь я н а М и х а й л о в н а ?
Ме н бир никотин ювудып гелейин — дийип, ол ку пе де а
ю в а ш л ы к б ил е н ч ыкып гитди,
Д а раж ы к купании ховасы, хамала, енкуденем дым»
жыган ялы, Татьяна ене-де яшыл елпеважына эл етыр*
ди, «Череги фарфорданз ёлагчы бара да пикире гитди*
Догруданам , эдеп-экрамлы йигит боларлы... 0зе^
пулун-задын гадырыны билйэн адамя мензейэр. Фар*
форы деррев танады. Гымматлы вешгеш дийди. Б е л м ц
внтиквардыр? Войны гара кебелек галстуклы ак кей«
негине, гара костюмына серетсенем, яш йигит пеш*>
нели ресторанын гити официантыны яда саляр. Гец
ват: геле-гелмэне-де, чилим чекмэге чыкды... *
Пешенели ресторанын тити официантыны яда саляя
яш йиги болса бу махал вагонын дашкы дэлизиндя
дуруп, «никотин ювудярды* хемем гараягыз гвзел ба»
рада ойланярды. Нэтаныш гызы ол б а д а -б а т халадш*
Онун себэбине езем душуненок. Эмма гаралы ялы геа*
лсрин ышнаклы назары Пётрын ховуны басды. Бив*
бада шол назардан ол гвзуни айрыбам билмеди. День
русыны айтса, хэзирем ол взуни эле алмак, непесинв
дурсемек ниети билен чилиы чекмеги бахан алап,
пелен чыкды.
..03-а рус гыз-а болмалы дэл. Я одессалы ж е х т
Ай, ёк. Белки, Сицилия гунешинин перзендн*
лир? Болуг Рилмез Пал атып йерен цыгав гызы бо*
лнймасын? Ек, онда оны бу вагона м ундурмездилер,
О нэме учин? Пулун болса... Бар зады пул чезйэр.«
Гурплы машгаланын лэлигине мензейэр. Сыргасын*
даны гевхер гаш ики каратдан-а аз дэл... Хайсы мил»
летденем б о л с а — апатлы перизат. Гундогар миниат*
юраларыны я дына саляр. Фантастика! Кимка ол? Сту*
дент г ы з м ы к а ? Н э м е учин ондан яны сорамады? Асла
нэме учин ичгин танышмады? Суссы басылды. Алжя»
рады... Белки, ол гедек биэдеплик эдендир? Белка,
гыздан етунч с о р а м а л ы д ы р ?
Пётр чилиминин дуйбунн пенжиреден питиклэп
гойберди Купэ т а р а п йенелди. Шол махалам пекгереи
г а б а к л ы . м а в ы гези ж ег ул ик билен ойнаклаян, дер г*
гыран кондуктор внунден чыкды. Пётрын келлесине
бир пикир гелди. Эмма онун айтжак задыны внундеа
билйэн ялы, дертгыран кондукторыы ези она йузлендщ
—* ЛСвхыл женап, сизе хич пат герек дэл ми?
Ж вги гезли кондуктора измедир бир затлар дийиш-
дирди-де, Петр тэзе танышлы купа хаоац этледи.
йын,, хор м атлы женап! — Дертгы ран кондукторам то»
гарланы п гитди.
Ск во р ц ов к уп эни н а й н а л ы гапысынын эн ун де эгле*
нип, бо йп ун д ак ы г а р а ж а кебелегини дузетди, сачыны
ы хл ас лы т и м а р л а д ы , ш он д ан сон гапыны ч ал аж а
ды. «Гириберин!» сесини э ш ид е нс о ца м , гапыны бада
а чма ды. Я йд анд ы. А р д ы н ж ы р а д ы . Ах ыр ы ич ер ик этле-
ди. Г а р а л ы гезли г в зе л ин ж а д ы л ы назары оны ене-де
й ы г р ы л м аг а м е ж б у р этди. |
— О т ыр м ы с ы н ы з , Т а т ь я н а М и х а й л о в н а ? Мен сизи
ы н ж а д я н - а дэл дир ин? .. Б о л я - л а он я л ы б олс а, боля-ла...
Та ть ян а е з ичинден: бу ог ла н оюн э д й э м и к э я бар
болуп б ил ши ш у м у к э дийип о йл а нд ы. Ы к м а н д а к о м е ­
д и а н т б о л а й м а с ы н би?
— Сиз нэ кэрде, П е т р Сергеевич?
— Бу гун-эрте и н ж е н ер - м ех а ни к адьтны алмалы.
Москванын Имнераторлык техники училище си ни гу«
тарян... А сиз с т у д е н тк ам ы ?
— Ст уд ен т ли к чаг ым М о с к в а д а г а лд ы,
— Энеем онда...
— АДугаллымчылык э т мэ ге барян...
— Менем Х ар ь к о в ы н эт ег инд эк и Буды шэхерине
диплом ишими т а м а м л а м а г а б ар я н. Шо ерде фарфор
за в од ы бар...
— Э! Шей дийсенизлэн!. . 1
О л а р ене эсли д ы м д ы л а р .
Шол а р а д а - д а гапы а чыл ды. 0 н к у д е н - д е бетер ел-
ленен г а б а к л ы д е р т г ы р а н конду кто р эли м е жи ме л и'
а р р ы ж а к о фи ци а нт ы ичерик итерди. ©зи б о л са хашы«
л а п - с о ж а п , г а пы д а дурды. |
— Б а г ы ш л а н , бар ышня !. . Б а р ы б у й р у ш ы н ы з ялы.
ж а х ы л женап!
Т а ть ян а анк болды. С к в о р ц о в а м а л ж ы р а д ы . Э мм а
инди а л а ж ы ёкды Ч е ме нл и в а з ан ы бир чете суйшур»
ди-де, с е л а сы з о ф и ци а н т а м е жи м э н и гояра ер горкезди.
— И ш д э н и з ачык болсун!
О ф и ц и а н т билен кондуктор з ы м - з ы я т болды. Татья­
на т ай лы гезек бир йигиде, бир- де ичи д у рл и н ы г м а т
л ы м е ж и м э серетди. Г ыз ын сезсуз с ов а лы Скв о р цо в ы
г о з г а л а н а са лды. Д ы м м а йигит д и л е в а р л ы г а йуз урды.
— Неме... С из мени я зга р м а н , Таня!.. О туки не-
ме... эгер г ар шы б о л м а с а ц ы з , якымлы танышлыгымы-
зын х а тыр ас ын а. . . бел ки , гуш лук нахары н ы б и л е
игриг? Э л бг т дс , би на ха р б олу п н а х а р а м д э л. й е н е ,
Сир Хлйыш эдйэн...
Гпп.ими а х ыр ы йылгырлы.
< II I ;> т л п м а г а виде экенициз! Н э м е , хер тэ«
• с ш ш ш . щ и (л шейле х еду р- хе з з ет эд йэ ц из м и ?
1 ч ч'иоп м.мыц сезу ии н э хе ни не д у ш у н и п бил ме -
Н чмщщ I<•м пй дя рмы я г а р а ч ы н ы м ы . О н у н гезу»
Н' яг п т и ми г ерсдии б илме ди. .
II■ I- ( |н мгми язгармац, Таня!..
II мг у1■ы.и и и приПын? Мен с изин х о р м а т ы н ы э а
имипп >И! ■ ,| си.ни никотине д е р е к ш а м п а н бнлеи
И(р||р|> Пгр.м) МЖфЛ(’р до?..
11игидг'м Л ы л ж ы р л к л а д ы . П уки б ирден е нледи. Дог*
су11|)п мцжимцдс г онрула н т о в у к д а н б а ш л а я ,
кп|||,| ч*млм барды.
М и ш и нимом мина сап йу р ск лн х е д у р д е н йуэ
Лон/К'рмг м т н «нршли ..
Сиг б о 'Iун, Глин, саг болуп! — диен йигит бу,
(«ни м о <Iл Оолды.
— Мен о пда 9ЛИМИ юмуп гелейин...
I пр нУхпли сл да гыз экепи! Э н с к е л и - д а г ы л ы б о лс а
би, д о гр у дл на м , г урплы м а ш г а л а д а н б о л м а л ы . Т а т ь я н а Р
Пк, < ицилпн г у не шинн ц перзен-дэ д э л би гыз. Ц ы г а н
• члм лил. Эйсем о ида нэ м ил л ет ол? Я ш о к я л ы гаоа
| м ли, г ар а с а чл ы, г а р а я г ы з рус г ы з а м б а р м ы к а ? . . 6 з у «
ни нлып б а р ш а м мун гыза дегйэр! б з - э есер гыз. Мени
Пшит дир ем ейденок. 0 з у н е гаты г ев ни етйэн г ыз бо«
ллрлы...
Т а т ь я н а д о л а н ы п гелди.
О л а р ичи б э г у лл и в а з а л ы , ныгматлы межимели
т и п л т с к ж э п и н б а ш ы и д а нузбе-йуз о т у р д ы л а р . Бир»
соллом в аг онын т и г ир ле рин ин ш ак г ы д ы к , ш ак г ы д ы к ,
1ПЛК1ЫДЫК эдип, б и р сы ды р г ы н с есленйэн гуцлеч му-
нпмыим г у л а к с а л д ы л а р . А д а ж а с а н д ы р а я н в аг она м
чнлп х ллллн птян саллпичага д енди. Пенжиреден
ЛушП.-ш гун шо хлс гминц мпмиши з ол а гы Татьянанын
■II г гб ед нид г н ч ы к пр а н г ызыл а л м а л а р ы н а э най ы евуш»
гни борди. К и р д ш вагон силке ле нд и. М е ж и м е д е д у р а н
икп булг ур ч л к ы шд ы , о в а з лы ж ы н н ы р д а д ы Бу оваз
о л а р ы ц н а х ар э д ин мэ ге о т у р а н д ы к л а р ц н ы я д а с а л а ч
илы болды.
Бу с а и а р Т а т ь я н а илки гепледи:
— Н э м е бейдип, д ы м ш ы п отыр ыс, П е т р Сергеевич?,
И е л и ц - д а о нда несим эденинден!
С ы р л ы г е зе л ин бу х енег и- дег ишмеси С к в о р ц о в а гы*
л а в берди. Д о г р у д а н а м , ол я л ц ы ш м а н д ы р : с а д а гыз эке*
Ш а м п а н ч уйше синин ак ф о л ь г а л ы бокурдагына
влини етирди.
—■ Эгер сиз, г а р ш ы б о л м а с а н ы з , б ил ев
Таня!
— Мен, эл бетде, г а р ш ы дэл. й е н е мен ш а м п а н
дэл-де, чай ичесим гелйэр. Ха ва , чай...
М е ж и м е д е чай ёкды. С к в о рц ов нэ тжегини билмеди.
Ы н ж а л ы к с ы з гобсунды.
— Ек, ёк1 Т у р ж а к болмац! Хэзир чай гетирерлер.
Бу х а б а р йигиди е цк уде не м бетер гениргендирди.
Гер, б у ж а г а з г ызда ничикси о ю н л а р б ар экени! Му н уц
с а д а л ы г ы н а - д а гаты бир ы на ны б е р м е л и дэл...
Г а р а з , С к во р ц о в ы й сези гечмеди, ш а м п а н л ы бадэ*
вы еке ези г эт е рм е ли болды. Т а т ь я н а н ы н са глыг ына )
Т а т ь я н а е рэн миннетдар.
— Н ош болсун!
Ики ж у в а н ы н д у р л и б а б а т л а р д а к ы месайы гу р ру ни
ю в а ш - ю в а ш д а н с оз улып уграды. Янаклары гызарзн
йигиде ш а м п а н ы н х у м а р ы н ы н тэс ир эде нлиг и бил дир -
ди. О ну н ю в а ш д а н я к ы м л ы сеси в а г т а л - в а г т а л б а т л а н -
ды. Ол е зу нн н М о с к в а д а д о гл а н д ы г ы н ы, М ос к в а н ы ж а ­
ны ял ы говы г ерйэндигини буйсанч билен г а й т а л а д ы .
Б у с е хбе те м Т а т ь я н а хош якды. С к в ор цо в е з л е р и н и н
т ехники у ч ил иш ес инин а б р а й ы н ы н Р у с с и я н ын эхли
в уз ун ы н к ы д а н , х ат да М о с кв а, П е т е р б у р г университет-'
л е р и ни н ки д ен е м а р т ы к д ыг ы н ы м аг та ды . Д у й г у д а ш уно
бил ен д ицл ейэ н Т а т ь я н а бирден онун сезуни белди.
Ш о л у ч ил ищэни г у та ря н болса, П ет р Сергеевич Д е н ис
Б а т у р и н е м т а н а м а л ы ахыры! Ким ол? Шо л училища*
нин. м ешх у р студент». Соцкы к ур с у н д а к а т у т уп д ыр л ар .
С ур гу н эд ипд ир л ер . З а в о д и ш чи ле ринин г о з г а л а ц ы н а
г о ш у л а н ы с ебэ пл и д и йй эрл ер . Ек, С к в о рц ов бейле
студенти т а на но к. Умуман, битертип с т уде нт ле риц учи*
л и щ е д е н хали- шинди к о в у л я н л ы г ы н д а н , ха т да кэ с ин и я
т у с с а г а м э д ил йа нли г инд ен онун х а б а р ы бар. Э м м а Ба*
т урин а тлы студенти ол т а на но к. А с л ы н да - да ол баш*
б о з а р л а р д а н г а ч а р а к д у р ан ы ны говы герйэр, О н у н е з
а р з у в л а р ы бар.., Н эм е, ол о гл а н
р ы н д а ш ы м ы ? Ек...
ез
Шо л а р а д а б у й р у л а н чай гетирилди. Гьтзгын ч а й д а а
л ш д э билен о ву р тл ан Т а т ь я н а пикире гитди. П е н ж и р э -
пин д у ш у н д а н з ы р м ы л д а п гечйэн с ы р д а м бойлы нав
агачларына эсли с а л ы м сын этди. Ск во р цо в б о лс а
е з у не ене-де ш а м п а н гуюнды. Ичди. Б е в р у н и д и цл е д а.
— С из мени я з г а р м а ц , Т а н я | Е к е е з у м самр-ап оты«
рын... Сиз болса...
— Менин сизи д иц л а с им гелйэр...
Б о л с а - д а , с ы п а й ы ч ы л ы к л ы йигит. А й н а ка я гвтери*
ме мецзэнок. Эден билен етунч с ор ады . Т а т ь я н а й и п и
де а л м а уза тды.
— С а г болуц!.. Т а н я , сиз нирэни г у т ар д ыц ыз ?
Т а т ь я н а я ны нд а н а й ы р м а я н н а к ы с ж а гутусына эл
етирди. Ачды. Гу т уда н ч ы к а р а н а р з ы л ы д о ку ме нт ик и
с ех бе т де ши н е уза тды.
Ск во р цо в эл ине бер л ен м е хур ли к а г ы з а х о в лу км а ч
тез г ездирди-де, ч а ла пы шы рд ап , о к а п б а ш л а д ы . Бу
д оку м е нт А с ы л з а д а г ы з л а р ы н М о с к в а д а к ы Е л и з а в е т а
и нс ти т ут ыны г ута ра н Т а т ь я н а М и х а й л о в н а Т е к и н с к а я
1894-нжи й ыл ын 21- нжи м айы нд а берлен 741-нжи но-
м ерли аттестатды! Аттестат Т е к и н с к а я н ы а о кан йыл-
д а р ы езуни « а х л а к т а й д а н отлично а л ы п б а р м а г ы би«
лен б а р а б а р » институты эхли с а и а к л а р д а н я гшы из
ером ягшы б а х а л а р а лы п г у т а р а н л ы г ы н а гувэ гечнйр-
ди. А тте ст атд а институт ыц у ч у р ы м ы н ы ц с а х а б ы н а а л-
к ы ш я з ы л а н китап билен с ыл аг ла нм ' а га м ына сы п бо-
ланлыгы-да г е р к ез ил й эр ди . Бу ресми д о ку м е н т д е
С к в о р и о в ы н а йр а ты н унсуни чекен з а д а м : «гызын
к ы я м а т л ы к а т ас ы г е н е р а л - а д ы о т а н т М. Д . С к о б ел е в
к ы я м а т л ы к энеси княгиня Е. Д. Ш а х о в с к а я » диен со.ч-
л е р болды. М о с к в а д а С к в о р ц о в л а р ы н е з ейл ер и гене­
р а л С к о бе л е в и ц я ды г эр л и г ин ин эдил я кын я н ж а га з ьш *
д а ахыры!.. *
О л б а ш ы н ы у с у л л ы к билен г а л д ы р д ы . Г а р ш ы с ы а -
д а г ул у мс ир эп о ту р ан й е н е к е й ж е гыз г езуне дуйбу.ци
деи б а ш г а бир з е на н болуп г ерунди, Т е ки нс ка я!
К н я ж н а ! Гер, нэ хил и тэсин хем о в а з л ы ф а ми л и я ! Ык«
б ал оны, гер, нэ хил и г ыз билен с а т а ш д ы р ы п д ы р !
— Н э м е б ей л е сере дй эци з, П е т р Сергеевич?
— Мен сиз билен т а н ш а н ы м а б и ч ак бегенйз-я.
— Ел т а н ы ш л ы г ы ел писинтли бир з а т д ы р , в в с е з
гечер-гидер.
— Сизи у н у т м а к м ум ки н д э л |
— © з у ни з - э есер йигит экениниз* П е т р Сергеевич.
Э нл э к гечен б олд уцы з, б е й л э к гечен б олд уцы з, Ахыры..^
— Г а р ш ы н ы з д а гегердим...
Икисем д ымд ы. Б и р е к- б ир е кд е н м уид ан а р т ы к маг-
л у м а т с о р а м а к г е лшик сиз я л ы болуп г ерунди. Се хб ет
серхеде етене денди.
О т л ы н ы н т и гир ле ри гунлеч м у к а мы н ы д о в а м этди-
лер: ш ак г ы д ы к , ш ак г ы д ы к , ша кг ыд ык .
Ю м ш а к вагон ч а ла у в р е л йэ н с а л л а н ч а к кимин хал-
л а н атды.
Г а р ш ы с ы н д а к ы с е х б ет д еш и ни у нуда н ялы, Т а т ь я н а
а йи ё с ы н а чан синен п е н ж ир е де н гезуни а йы р м а дь к
П е н ж и р э н и н ену нде н б ол са у л п у л д е ш й э н гек м айеа-
лы, а л а н л ы - о й л ы , а к а р ч ай лы , к ен ар ы г а м ы ш л ы к е л л и
гйнишЛйклер окдурЫлып гечйэрди. Кате еэ пе йваг тыиа
о т л а ш ы п йерен с ы г ы р л а р я -да д э б ш е н е к л е ш и п бар-.ш
с аг ры сы я л а н а ч й ь м к ы л а р г езе илйэрдн. А ц ы р д а ( ас-
м ан а у л а ш я н г е з ъ е т и м д е б о л са йуц д а р а к л а р ы н а *м-
л ы м д а ш гур токайл-ар г а р а л я р д ы . О кг ун лы ч а л и т »
б а р я н тэсин п е й з а ж л а р - Т а т ь я н а н ы н х а л ы н ы теп э-тдт,
она М о с кв ан ы, инди е рэн у з а к д а г а ла н М о с к ва н ы ят-1
л а тд ы. Б ир дё нё м и н с т и т у т ы ^ г о л а н ж а г ы н д а к ы Л е ф о р ­
тово кепруси, П ет р Б и р и и ж и н и н эгин де шини ц с а л д ь ь
ран мешхур кеп рус и я д ы н а душди; « Г а м гы н г е з л »
С в е та» билен шол ке ир ин и н устунде ду р^п, о ла р , гер,'
наче гезек Я у з а н ы н су в у нын а кы ш ы н а , д е р я д а йузуп
йерен а к ж а ел'кенлере сын э днндилер. Д е р я н ы ц акы-'
мы бу а к ж а елкенлери-, г ер, нирелерден ч ы к а р а р к а —
д ийипдиле р. Инди- онун е зу не м чнип б а р я н о т лы шол
д е ря н ын а к ым ы я л ы , ' ене, нэ мэ л им м е н з и лл е ре а л ь т
б а р я р . Онун е зем хозир я л н ы з ел ке не мензейэр. Ы к -
б а л д е р я сы ны н а к ым ы оны, гер, нн ре ле рд ен а лый
ч ык ар ка ?. .
Ш а к г ы д ы к . Ш а к г ы д ы к , Ш ак г ы д ы к . Ша кг ыды к. . .

ДО С ТЛ У К ЫНАМДАН БАШ ЛАНЯР

Х а р ь к о в а гелип, Т а т ь я н а , д о гр у д а н а м , инди езу-


нин х акы кы е з б а ш д а к дурмушынын. б а ш л а н а н д ы г ы н а ,
индики ы к б а л ы н ы н эс ас а н е ауне б а г л ы д ы г ы н а гез ети-
рип уграды. З е н а н л а р г и м н а з и я с ы н д а м у г а л л ы м а бо­
луп, ише б а ш л а н ы н а . инди . бир ай болуп б а р я р , Ф р а н ­
ке
пуЭ дмлини о к а д я р . О к у в и р я е » г у н о р т а н а ченли до*
ммм эдйэр. Э м м а ' Т а т ь я н а с а п а г ы н д а н сон г им н а з и я д а
клибир эгленип д ур ан ок. Б и р и нж и де н- э, онун гимна-
пнида шинди с улхы а л ы ш я н к эр де ши ёк, ик инжид ене м,
ол г;>г?е е йу н е с е р е н ж а м бе рм эг е а л н а с а я р .
Хапа, инди ол е з б а ш д а к ейли. Г и м н а э и я д а н ончак*
л и ушгсда б о л м а д ы к уч гат ж а й ы н ик и нж и г а ты н да н
**ч т н п у н д е н т урян ики о та гл ы, д эл из л и, кух ня лы, ин*
гнпим; л о д ж и л и к в а р т и р а т атшнд ы. Ичи гомшак мебел*
ли кма р ти ра ны н музды, э лб ет де , а р з а н дал. Э м м а
■мне ш о л п ел иге эн дик эд ен гыз о н д а н чекинип ду р ма -
ли. Умумап, ол пул -ое ришд е б а р а д а шинл из е дени*
м.м‘.)|(лнк чекен а д а м дэл... ,■ .
Х.чпн, кирейине а л а н а м б олс а, инди ол е з б а ш д а к
« л чи Г и м п а з и я д а н гелдиги,. ичерисиниц х ыс ыр ды сы ц^
О*I• ы пггьнцяр. Гунун нздип я ш а н ы н а м д у й м а н г а ляр .
1>|фипж.п, гиц о т агы ны Т а т ь я н а м ы хм а н ж а я — нд;
я . >хмп,-| нпурди. Ялп я с а ян дуб к ро в ат л ы и к и и ж и от&*
гыпы оидяп М а рты к ыхлац билсн безеди. Гоша
я т р с е н м п п о р я ж ы п д а узын, икц га па тлы т р е л ь я ж го>(г
дм Ор.чпны рсцкли, Лупок я п ы п ж а л ы , п ес с ежи к кррг
п I м.нп.щ нпунс кчрмслпкдсн бори а й р ы л ы ш м а н гелй^и
■мм имлн д ернении о к л а д ы . Н с п ж и р е л е р е г а г у мз д л
у ди... ,
П п м . и ы к <и оилеп шкпфыи, с т о л ун, пиа нинонын
■Iп .м ■) (‘пгрып боЛап Т а т ь я н а г с рм ев ли л о д ж а чыкды.
Хина н Ш м г а р а ц к ы р а п б а ш л а п д ы р . Нне я г ы ш ягяо.
И мпи П МГ гуидогГ бори ч а л ы м т ы к у м у р л и хова х е ку м
гурГыр. I уйди дпон я л а м я ирден, я а г ш а м а р а л а р ич
. с/и, р п. ч яп,пи ягяр. Т а т ь я н а , вах, шу г унл ер яд*
пы лд а п гуи ч ыкыи д у р а н е рл ер ем б а р д ы р дийип, гуг
шчпни, м а н и л хопамы куйсейэр. Гараз, ичи гысяр,
п мч ер Пилен н н ж ли ев ре нишип биленок. Хэзирзм
и ы м< я г м ш л ы ш е м а л оны ичерик. итекледи.
1.Инина м а й д а ж а шел пе ли л ю с т р а н ы якды. Гыр-
мм п кургуло о р иа ш д ы. Ядмнлыгыны шу м а х а л ду'-ь
ды Гк, Оолкп, ол я д а и лы г а м дэлдир. . . Н а т а л и д ай з! *
сы она Ха р ьк ов а б а р а н б а д ы ц а х ы з м а т к э р тутунгын
дийпи са рг ыт эдпнди. Э м м а шу гупе ченли ол •хыл*
ма тк о рс из о цш ук эдип гелйэр. Д о г р ы , х а к ып а серетсе,
Она к у х а р к а - д а , горнични-де, э к он о м к а - д а герек. г е-
рекли! ине-герек. Э м м а о л а р ы нире де я шатжак?- Нздям
эклеж,ек? Б е й л е гин туту мы Т а т ь я н а ислапок. Ислаен-
4* 09
д е-ле о н а г у р б н ч а т ж а к м ы ? Ек. Йене, эгер а м а т л ы
а д а м г а б а т гелсе, ии б о л м а н д а , х э л и- х э з ир л ик ч е ол
к у х а р к а я е з у н е хевур т у т у н м а л ы б олж ак. . . Ине,
рем а г ш а м ш а м ы н ь щ у гру на ч ы к м а л ы , с толун устунде
б о л са д и к т а н т я з д ы р ы л а н д еп д ер л ер бир петде болуп
г а р а ш ы п ятыр. Айбы ёк, нрден иен б и т о ч к а с ы н д а н га«
л а п ы оилен о н ш у к эдер...
Гуйз гижеси, гер, нэхнли сус! Д ы м - л ы р с л ы к . Ас*
лында-да Т а т ь я н а А де ли на ялы, шагалаи-шовхуна
куйсэп йе ре но к вели, х эзи рки т у ка т л ы к , нэме у чинда р,
онуи ики чигненден басяр.
О л пи анин оныи б а ш ы н а гечди. Узын б а р м а к л а р я
а к л ы - г а р а л ы к л а в и ш л е р и н устунден а д а ж а т айып уг*
р ад ы. Б е р л и о з ы н х а йс ы д ы р бир ноктюрны чола эиде
з а р ы н я н л а нд ы . Б у о в а з онун, ой- пики рл ер и ни у за кд а
г а л а н э л е м е а лы п гитди. Б у ов аз з н ч е ме в а к а л а р ы ,
а д а м л а р ы я н а д а н онун г езу нин е нун де ж а н л а н д ы р д ы .
Т а т ь я н а б а р х а х ы ж у в л ы чалды. Бенин ф р а н цу з ын
д е р е д е н ж а д ы л ы е а з ы н а - д а дэл, она шейле с а з ь чал«
магы е в ре де н с еньо рина И з а б ет т а езунин нагадар
м ин ие тд ар хем б е р г и д а р д ы г ы н а Татьяна. гер. нэче
йдолдан сод, хэзир, шу ма х ал ил кинжи геяек айдын
д у шу н ди . С а з хэзир онун эз йурегине дерен гепледи.
Б а р м а к л а р к л а в и ш л е р и н устунде донды. Татьяна
пиа нин онын г ап аг ы ны усул билен япды-да, . говшурчн
г о л л а р ы н а м а ц л а й ы н ы гоюп, гапага ип ла нды, шол
р е в у шд е - д е эсли с а л ым г ы м ы л д а м а н отурды. Бирха*
ю к да н сон ериндем турды. Ысгыны гачан ялы, юваш*
ж.а йерэп, кухня йвнелди, А гша м ш амы г ушу нкг мгн,-
зеди. Ч а ш к а с ы н ы сован ч ай да н д ол ду р ды - и а . чзув
с т о лу н ыц б а ш ы н а д ол ан ы п гелди.
Д а ш а р д а ягшыц г у йч л ен енд иг и а чык форточка*
д а н эшид ил ди.

Ш о л гунун эртеси, а р а к е с м е чагы Т а т ь я н а динара


к а к ы л а н р а сп ис а ни я середип д урды, ге ог рафия мугал»
л ы м а с ы я ны на гелди. Бу а р р ы ж а к . г а р та н а ял а гим*
и а з и я н ы н м у г а л л ы м л а р ы н ы н «г з ра с ейм ез » днййэндик*
лерини, оны, нэ ме учиндир, х а л а м а я н д ы к л а р ы н ы Татья*
на ЭД ЙЭМ б илйэрди. О ны илки гезек г.еренле Т атьяна
м о с к в а л ы « Ж и р а ф а » билен ене-де д у ш у ш а я н д ы р ы в
й^тди. Д о г р у д а н а м . е ырык бо йл ы ге ог рафия . « у г а л . ш -
100
м.кчл йу л ме к ч ал с а ч ы н ы д у й рл эп , енс ес инде т огалап*
■чу г да мл ашына ченли шол г ыцыр н а ч а л ь н и ц а м енз эи
л урлы, й у з и ш а п б а т я л ы инчеди. М а в ы м о н ж у г а мек-
■ 'Пон г о з л е р ин и к этеги т ор лу ды. И е н е г е о г р а ф и я му-
гиллымасы г оз уне л о р н е т т у т а н о к д ы - д а , э йне к д а -
мыинрды.
Г н м п а з и я д а т э з е пейда болан яш мугаллыманьг
■ | I Iнндыгыны пани И в а ш к е в и ч хич кесден гизл еме ди .
* >и Т а т ь я н а н ы н е зе м д ер р е в д уйды. Ж, уда з е р у р л ы к
г»-|.'|,чимаса, кэрдешлеринин хич х а йс ы билен ичгии
п ч ш ч н м е й э н « г а р а с ой ме з » г ео г ра фи яч ы , с ыпынса, яш
м у г а л л ы м а н ы н я н ы н д а гогерди. Шейле алчак аялы
иммс учин х а л а м а я н д ы к л а р ы Т а т ь я н а н ы гаты ген гал*
лырир >
Ким дир б и рин иц ю в а ш л ы к билен я ны на г елениии |
д у ян Гптъяиа р ас пи са н ие де н йузуни е ву р ди . ‘
Епе-де с а п а г ы н ы з б ар мы , ко л л ег а ?
М.-ты мо пж уг а мензсйон г вз ле р м ы л а к а т л ы ныл*
м ы р а к л а л ы . Г а рт а н а ил ын этеги то рлы г е зл ерйнй ц'
ы ш н а к л ы шихлесиилс1 ж у п а и л ы к рухы у ч га и а к л а д ы .
Иь-’м . м к оли гмррап, гнзи ж у в а п л ы г ы н д а галыЛ
Ям/и'пммь.и1 Га п . я п а п и ц к а л б ы н д а м и и н е т д а р л ы к дуй-
I у> ы пннды: « к а б ы р к;»рленж шу гун инди ик ииж и ё л а
Онун у ’пш х а б а р а ляр. 1
I не нкп с,- па лым 8 а р , пани.
-■ Мы М гклр т а п л ы п ы з м ы ?
Р.к шинди. :
- ЛЬчи'М т н ш ы м а т а б ш ы р д ы м , м эхирлим. И ш и н е |
ур н-ннн гпбат голое, г взунде болсун дийдим.
- Мсрои, наии. Мен сизе оран миннетдар.
Мспдсш номе комек герек б олс а, чекинмэн. ай-
Лаймин, Ы.Н. М- дийди-де, пани И в а ш к е в и ч г а д ы р л ы
Х(шIл п Iишп, ч ал т - ч а л т г ы б ы р д ы к л а п гитди.
Оинпча ж а ц к а к ы л д ы .

Мне-, хм'ифИ.*, г лнпплшл г утарып, д а т д уше ле н Да -1


рпжык рс)г\'!!р б и л (41 гммнмяиидан гайлып гелйпрк;»-
-де, I - п ь я н а пани П п аш ке нн ч ин м ы л а к а т л ы а д а м к э р -
чилиги б а р а д а пикир йупурдиор. А л ч а к а я л а нэме учин
« г а ра с ой ме з» д и ни лй энд иг и б а р а д а к ы с о в а л ы н а жо г ап
гез л ейэр .
Т а т ь я н а оз ко че л ер ин и ц б ур чу на е тенде ене-де ягы»л
ч иснэп у г ра ды . Г а р а е а я в а н ы й ы д ей ес йн д е г у б ^ д й - д е /
зд им ин и ч а л т л а н д ы р д ы . С э х ё л ч е Йерэбем, а з ы к мага»
аинине совулды. © з- езу нё : йылгы'рды. бмрунде азыя
маГазинине гнрип, з а т с а т ын а лы п гырмедик х а л ы н а
инди б е л у мд е н б е л у м е гечйзр, этик, суйдун, Месгэнин,
соганыц, картошканьщ, к е л ем иц н ыр хы йы екэн-екэн
с о ра я р, е е в д а л а ш я р , а х ы р д а - д а г а ст р о н о м д а н я б ак а -
л е я д а н эли д ол ы с у м к а л ы ч ыкяр. Ч о л а ж а е йу не б а ры -
бам, ези, ха ва , хут ези эт ч ап м а г а , гезуни я ш а р д ы п ,
'еоган а р т м а г а , к а р т о ш к а д о г р а м а г а я -да юм ур т га чах-
Мага, г а ра сай , н а ха р б и ш и р мэ г е г иришйэ р. «Башына
душсе, б а ш м а к ч ы б о л а рс ы н» дийип, д ог ры айдан
■экёплер.
Хэзнрем ол ма га з и нд е н д олы с у м к а л ы чыкды. С а я -
в з н л ы саг эли ё к а р ы к г ал ды . Чеп т о л т у г ы н ы ц а ш а г а п -
д а- да бир т опа р китап. С у м к а с а м агыр. Ш е й л е т а г а -
п) ко и з х а ла , мегерем, ол хич х а ч а н а м д у ше н д э лдй р.
"Эмма тев ер ег ин е сыр б и л д и р м е ж е к болуп, хырчыны
дншлоп, е н е : этледи. И нд и е йл е ри д а ш дэлди.
Кечоиин е в ру м и н е е тенде б ирден о р ке с тр ин йурб-
гици э н д и р е д и ж и яс м у к а м ы э шидилди. Б а х ы н ма-
тамлы мукамыныц нал°сы Т ат ьяыа ны тисгиндирди.
- Ы з ы н а г а нр ыл ды . Ш ол м а х а л а м г ол ту г ынд ак ы китан-
л а р ере гачды. Т а т ь я н а б а д а - б а т а т а к эгилди. Э мм а
е л т р о т у а р а га ча н к и т а п л а р а о н д а н а м ёну рт и б а ш г а
б и рип нн эли етди, о л а р ы ерден г а р ба п а лды. Т а т ь я ч а
о л ч ал а сы н э л и н бурунч рецклидигмни, б ар м ак л 'а р ы-
ньщ иннэн у зы нд ы гы ны г еруп галды. Д и к е л д и . Китар»-
л а р ы .чеплэн н э т а н ш а м онун билен бир ва г тд а д и ­
келди. ,
Т а т ь я н а н ы н г а р ш ы с ы н д а гув б оюнлы, о в а д а н - ал-(
к ым л ы зе на н тзсин йы л гы р ы п д ур ды . О н у н боны
Т а т ь я н а д а н бир г ары ш чемеси узынды. Д е р т гез би-
р и- бирине ч ак н ыш ды . Т а т ь я н а доцуп г ал ды: ол хенизе
денич б ей ле гез гермэнди! Сых- сых к и р п и к ле р ин мах-
м ал с а я с ы н д а б а л к ы л д а я н о к а р а я л ы гоюн г е з л е р д е
нэ хилидир бир ж а д ы л ы гуйч д у ю л д ы . Ол гезлерич
ш е хл е ли н а з а р ы н ь щ хэзир нэме ма ны анладянынам
Т а т ь я н а онлы с а й г а р ы п билмеди: бир герсец, говуШ-
гынсыз н э т а н ыш г ыз а игенип, к и н а я л ы г ул умси ре йа н
ялы, бир герсен, она г ув а ня н я-да ондан бир з а д ы
муйнли х а йы ш эд й эн ялы. Г а р а з , д у шу н ме д и. Йе.ге
а н к болды, д онды дурДы. Г ез ун е г ерунйэ н с а л г ы м бо-
л аПм асын ? Ас м ан ы- зе м ин и яс м у к а м ы г а п л а п дур.кя, ~
б ир де н -б и ре бу ж а д ы л ы , ш а д ы я н г е з ле р ниреден ч ы к д ы ? '
Эмма балкылдаян гоюн г е з л е р и ц г ез ун е гернен
с а л г ы м д э л д и г и н е Т а т ь я н а гаты т из д у ш у н д и . Г аршы«
с ын д а д у р а н б урунч ренкли г е зе л ин о р та сы ч а л а э*
д нк ли , г ы р а де н д и ш л е р и а к ж а р д ы , ики ян.агында-да
г у р л е н н и ж и н к и ял ы ч у к у р ж ы к э м е л е гелди. Д е ш у н д е ^
д е м е н сес билен: (
— Гаршы болмасаныз, мен с из е к е м е к берейин,
б и к о м ? — дийди. Ш о л б ^ д а - д а б ир де н с а я в а н л ы гызф»
у иутды-да, ене э тледи, д а р а ж ы к кечэни д о л д у р ы п год­
ной. ге лег чил ер де н (в зуни а й ы р м а д ы . йузи уйтгэп гит«
ди, э лин дэ ки к и т а п л а р ы б а г р ы и а басып, найынж^Р
с ссленди. — Эй, т а нр ы м! Ш о л | Шол! Ене е з д иеннни
г ш ш д л р ! Мен баг ты ара!.. ,
Т а т ь я н а онуц кейнегини д е ши п б а р я н юмры маме*
л г р н п и ц т итрейэндигини, дыкыз. чигинлериниц, ту туч»
г енрсспнин с а н д ы р а я н д ы г ы н ы герди, Онун г а ды м ы
Р н м и ц м ер ме р м а д о н н а л а р ы н ы я д а сдлян с ы р а тл ы ка-
мптына с ы р л а ш ы п д у р а н м ел е кейнегине, шол рецк-
докн я глы гы на , а я г ы н д а к ы г ар а т уф ли еи н е шу иурсат* ,
д а . пнкир берди. ’ ,
— Г.пе д ие ними этмэндир! Мен петигара!.. ,
Г в л ег чи ле р иц х а т а р ы о л а р ы н д ен ине етдн. Ха у ар * 1
д а к ы л а р ы ц б а р ы диен ялы ишчилерди. И н е нд эк и йи*
г ид н ц эл ин д е гызыл б а й д а к б а рд ы . Бэш-алты, сан^
цц.|пцен атлар.ыны. гордурып, матамлы гелегчилерк^
Ом окуне, бир ы з у н а гечйэрди, б ирде не м ики г ап д а-
л ы н д а пгмдя б о ля рд ы. Гроблы фу.ргонын ы з ы н д а к ы
пшчм'Ц'рнн эл ин да кн т р а н с н а р а н т д а : « Н э х а к ган ерде
и г м а а Ь днем ш ы га р б арды. Г ро б ын б а ш у ж у н д а ор на -
шам ГИЩ гейнмли, чал с ачлы аял бо лс а д у н йэ азабын*
д ан дыпан и а х ы ры ц б нр ча к мума денен йузупчн уЬ-
тупс I Iр;I гаинан герип огырды... ,(1
Он х а щ р д а ^ л и б а и д а к л ы гелГрн га ра мапак,л$,
к псм/кгилн, аягы а днклн йигит Т а т ь я н а н ы н и ны и- 1
н и»рдн до, Г>прдси с а к г а аяк чекди Мер-
и г р мад&нна к а м а т л ы аепан-да она т а р а н умзук а.г«
ды. Э м м а Сипит йуаунц ню б ад а а ц ры к е в ур ди , бя4-
д а г ы хас с к а р ы г а л ды р ы п , ене атлелн. гезлен йнтдл.
— Ма... — дийип, б а й д а к ч а бир з а т л а р л и й ж е к :
л а п х о в с а л а л ы г е зе лин сети а гзыцд а га.эды. Б а д ^ л *
д а я н гоюн г е з л ер ин о васы я ш д а н , д и д д и . ,
Г е ле г чи л е р ин х а т а р ы дуранларьщ д у шу и д а н ге^
чип гитди.
Г е з я ш ы н ы я г л ы г ы н ы н човы билен с ы л а н зенаньп:
н а ч а р н а з а р ы ене Т а т ь я н а дикилди.
— Б а г ы ш л а н , бикзм! М а н а пикир б ер мз ц . Гиделиц!
Т а т ь я н а хич з а д а д ушу н ме ди.
— Н и р э гиделин?
— 0е... Г а р ш ы б о л м а с а н ы з , мен сизе к е м е к бере-*
йин. Хава. Хава... Менем с изин б ол ян е й у н и з д е я ш а я н ,
княжна. Хамы, с у м ка н ыз ы м а ца бериц! — Ол гызын
нэме д ий же гн н е- де г а р а ш м а д ы - д а , агыр с у м ка с ын ы
эма й билен эл нн де н а лып, ене душди.
Т а т ь я н а о нуц ы зы на эерДи. Шо л бир в а гт ыц еЗун -
де- де у н ж у л и о йл анд ы. Эйсем бу о в а д а н а ял кимкэ?
Т а т ь я н а н ы н хайсы виде я ш а я н л ы г ы н ы ха ча н геруп,
ха ча н билип й еркэ? Н э м е учин ол она « к н я ж н а » дий-
йэр? 6 з я ш а я н е йу нде Т а т ь я н а шинди хич ким билеи
т а и ш а н о к а хы ры ? Янкы эли б а й д а к л ы йигит мунун нз-
месикэ? Ене диеними э т м э н д и р — дийип н а л а ды . Яи-
ё л д а ш ы болай-масын? Ек, ол мундан- а хас яш геруп-
йэр. Эйсем бу гезел нэче я ш ы н д а к а ? Т а т ь я н а д а н - а х а с
улудыг ы гернуп дур. Эйс е м- де б олса, н ур ан а йузунде
е к е ж е йы г ыр д ам ёк. Б а л к ы л д а я н гоюн г е зл е р и н и н бир
в азар ы м уц г е з е ле дегйэр... К и м к э мунуц ези?

Шейле соваллары ызарлаян Татьяна инди езуни8\


нэ т аны ш з е на н билен г а п д а л л а ш ы п йерэп б а р я н д ы г ы
вы, ол з е н а н ы ц г ар шы она г езу ниц г ыта г ыны а йлап,
ч а ла г у л ум си ре йэн диг ини герди. Я п- яна м гези яшлы-
ды. Индем йыл гыр ып б а ря р . Гый'ма г а ш л а р ы учуп б а р ­
ян г а р л а в а ж ы н г а н а т л а р ы я л ы г ерилйэр. Му ца нэхй-
ли ду шу имели? Т а т ь я н а — ин б о л м а н д а мунун ким-
дигини бир с ора п г а л а й ы н — диен к а р а р а геленде, шол
енки я к ы м л ы сес ене я ц л а нд ы :
— Менем сизиц б оля н ж а й ы ц ы з д а я ш а я н , бикэм.
Й е не б и р ин ж и га тында . Е к е ж е о т а гл ы к в а р т и р а м ы з
бар... И не, х уд ая шукур, е й у ми з е- д е гелдик. И сл есе низ
б изде чай ичэелин!
— Мерси, мадам! Мен сизе ерэн миннетдар!
Т а т ь я н а с у мк а с ы н а элини узатды.
— Е к а р ы к мен ч ы к а ры п берэейин?
— Ек, ёк, эзум. Кеп с а г б олуц|
— Чекинип йермэн, бикэм, Гоншы гонша м ы д ам а
герекдир...
— Мерси!
— К н я ж л а , мен сизи х а ча н х а л а д ы м д нйс енизлэн.. .“ »
Ё к а р к ы б а с г а н ч а г а э т л е ж е к б ола н Т а т ь я н а а я к чекди,
с ор аг лы н а з а р ы о в а д а н а я л ы ц ж а д ы л ы г е з л ер ин д е сак-
л а нд ы . — Б н р ё л а г ас тр он о мын ишигинде сизин гедай
г ы з ж а г а з а б у л к а берип д у р а н ы н ы з ы гердум. Ики-уч
г унлукде. Г у н о р т а н л а р . Ш о н д а ез я н ы м д а н — етиме
йуреги а в а я н болса, бих а л а д а м б о л м а л ы д э л д и р —
дийдим. Я н ы н ы з а б а р ж а г а м б о лд у м шонда. Э м м а э ж а в
этднм. Б а х а н а - д а т апма дым. . . Мен сизе, к н я ж н а , гечуп
гелениниз бэри сын эдип йерун... Эгер е й д е ишиниа
бар болса, мени чагырайын,. Агшамларына галапиы
виде б оля н мен. А л т ы н ж ы кв арт ира . . .
— Б а г ы ш л а н , с изин а ды ц ы з ы нэхили т у т м а л ы ?
— О к с а н а д и йс ени зе м бор. К с а н а дийс енизе м. Пар»т
хы ёк. М е н и н а д ы м кэн. Ким а д ы м ы нэхили т утса,
«хэ» берйэн. Д о к у м е н т б оюнча О к с а н а Те ре нт ь ев на
На г пи б ед а. Хава, Оксана. . . Ягшы, мен сизи кач
эгледим... .
Гелип, е з е йу н е гиренсонам, овадан мадоннавын
я к ы м л ы сеси Т а т ь я н а н ы н г у л а гы н а гелди д урды. «Ме-
ниц а дым кэн. Ким а д ы м ы нэ хил и тутса, «хэ» берйэн»..,
Г аты ген зат. О л нэ ме езуни ш е й ле пес т у т я р м ы к а
я -да о л а м с а д а л ы г ы н бир а л а м а т ы м ы к а ? Бнрден. хэ-
з и р и ц е з у нд е а ш а к д ушу п, О к с а н а Те р ент ь ев на ны ча-
г ырасы, онун б ил е н гурлешеси гелди. Э м м а а я к л а р ы
Лион атмеди.
Б и р- бн р ин е м е цз е ш р э к у м ур л и, ы г а лл ы г унлер шей*/
дин ы з л ы - ыз ы на т ирке шип, гечди гитди отурды. Т а т ь я ­
на г им на зи я ке м- кемдеи е вр ен иш ди . Э м м а тэзе, еч»
б а ш д л к д у р м у ш ы н а е в р е н п ш м е к вели она а н са т ду«
икчюк. Ол бу я гд ай ын ы пани И в аш к е в и ч е - д е дуйдур*
м иж ик Гх).Iи|>. Эх.’ш к ы и ч ыл ы кд а н ези, л иц е ези б а ш
чыкирмпш чалмшир, , .
I уи н а и к л а р ы п д а хопа б ирден сов ады. Т ат ьян а»
ими пцкп Х1|.к'ырд|.1ларыпыц уступе гыш а л а д а л а р ы го*
ньулды, Гн;).рцмс»,>ш, т а пм нл ы , ге тир ме ли з ад ы кепелди.
1 ч(м> сини й ы л ы т м а г ы ц езем бир улы меселэ е в р у лд л.
Ш ол г унлерин бир ин де , а р а к е с м е вагты пани И в а ш к е ­
вич м у г а л л ы м л а р ы н к аб ин ет ин де о туран Т а т ья на нычг
я нына ю в а ш л ы к бил ен гелди-де, г у л а г ы н а чав уш чакды»
— К н я ж н а , с из е д а ш а р д а бир ж у в а н ж е н а я р а ра ш-
яр. Х ов лы ны н агзында...
Т а т ь я н а д еп де рд ен б а ш ы н ы г а л д ыр д ы. «Гарасей-
мез» г е о г р а фи я ч ы ны н ч а ву ш ын ы бейл еки м у г а л л ы м л т -
р а м эшиден б о л а р л ы . Б а р ы н ы н н а з а р ы Т а т ь я н а диг:
килди. Эгри б у рн у и ы ц чеп йузунден гэр гыл с.алланып
д у ра н, к у й к у ж е немец д и л н м у г а л л ы м а с ы ы з л ы - ы з ы и а ;
а рдынып, кул рецклн, м у ж и гэзуни сузуп, яцсылы
й ы р ш а р д ы , ики эрн'и' ичине чекен агзыны ж а х е к л э н гау-
с ыз д о д а к л а р ы а ц к у де не м бетер ке мперди, майдавд
т ор лы бу зу ми квиелди. ■
Э з у н е Жуван ж е н а б ы н г а р а ш м а г ы н ы ц му мки нд иг и
б а р а д а г ев ну не хИч з а т гелмесе-де, Т а т ь я н а , хамал,дк
бир муйни б а р я лы, Рыз а р д ы- бо за р ды . С а г а д ь ш а с ере ­
дин, еринден т ур ды -д а , каб ин ет де н с е д а с ы а чыкьш
гитди.
Г а р а ш я н ж е н а б ы Т а т ь я н а х о в лы ны н а г з ы на етмантг
Кэ т а н а ды . Г о н у р 1 ш л я п а л ы , гонур п л а щ л ы ж е н а п тер
чеМенли элини а р к а с ы н д э -тутуп, ховлынын,' х аша мл м,
г езе не кли д ер ве зе си нин э н у н де и к и я к а гезмелейэрдн*
Т р о т у а р ы н гыр йс ынд а д у р а н е н и л ж е к п ай т ун ам шо на
г а р а ш я н б о ла р л ы . Узын я л л ы я б ы с ы н ы н ж ы л а в ы ш л
ч а л а р а к чёкип,1 чилим ку ке дй эн ■ г о ж а па й ту н чы ны ч
гези гезмеЛэп йерен гейну вл и б а я р д а д ы . , ,ц .
■ 0:зуне т а р а п сенкии б а е ы п гелйэн гызы г еруп, эли,
чеменли йигит к а н а г а т л ы йырша рды,1 х о в л у к м а ч взд"
этл-еди.
О л а р а л ж ы р а ц ц ь г х а л д а с а л а мл а шд ыл ; а р.
— Нэдип т а п а й д ы н ы з ? I вц
— А г т а ра н т а п а р — д и йи нди рл ер , Т а т ь я н а М и х а й ­
л овна . Г э р ш у н и з ялы, мен с из ин «ёл т а н ы ш л ы г у е
писинтли бир з а т д ы р , ввсер гечео гидер» диен пелсе-
пэнизин. нэдбгруд-ыгыны е у б у т - а т д и м , .-княжна.
Э лине б ер л ен тер чемене сын эдйэн Т а т ь я н а бу сэ-
зи ж о г а п с ы з г ал дыр д ы.
— Д ог ру с ы, мён е н р э к гелмелидим,-., ■^ ел ж ек д и м . . .
Буды ерден шёйле бир д а ш дэл. Иане. л
— Мен сизден гевун эд е мо к ахыпы:..
— Б и ча к миннетдар!
— Сиз мени б а г ы ш л а щ П е т р Сергеевич, ене уч
ы ияутдан ж а н какыляр. ..
— Мен, к н я ж н а , иврите... Мен нэче д и й с е н и з , . га»
рашарын. |
— Онда. ., Онда.. . Зге р герушмек м е йл и н и з чын
Солса...
— А й д я н ы ны з яэме ?! .
— Е не д е р т саг атд ан. . . Успенский ы б ад а т х а н а с ы *
п(лК б а г ы н а б а р а й ы ц ! ,
Б а ш г а бир сезем д ийм эн , Т а т ь я н а г айтды.
Плбоям е з - е з ун е йы л гы р ды : Успенский ы б а д а т х а н а с ы
ннреден я д ы н а д у ш д и дийсене! Д а т ы нирэни д ийсин?
Х а р ьк ов д а и лк и н ж и гезек йигит б ил е н д у ш у ш ы к
р а д а в а д а л а ш я р . Би р де не м берен с ез уне п у ш ма н этди.
Д у ш у ш ы к нэмэ герек? А й т ж а к - д и й ж е к с е зл е ри б олс а,
Икы е рде а й д ы ш а й м а л ы экенлер-дэ... Ек, йигит Вери­
те геленсон, бейтсен ко в ан ялы б о лж а к. . .
Ш е й л е г а р ж а ш ы к о й - п и ки р ле р е улашан
ене м у г а л л ы м л а р ка би н ет и н е г айд ып гелди. Кэрдещ*
л ер и н н н кепуси эййом гидипдир. П а н и И в а ш к е в и ч о на
йлрите г а р а ш ы п о т у р а н я лы , д у й г у д а ш н а з а р билен
г я р ш ы л а д ы . Ич ер де и чыкып б а р я н голтугы г а л ы н сез»
л у к л и немец д ил и м у г а л л ы м а с ы б о л с а ы з ы н а г анр ы-
лЫп, ичякгыч э д эх е ди не эерди:
— Ж, уванлык! Ы ш к хесери!.. Догры,
г е р у ш м е к х е к м а н а м дэл... .
Т а т ь я н а о к а тас бир я к ы м с ы з ы н ы дийипди. Х ер нэ
а а п д ы н а г уйлан эдеп г а х а р ы н д а н устун ч ык айд ы. Он»
с о ка м кемпирин м а м л а б о л а й м а г а м а х тим ал . О к у в ч я
г ы з л а р ы н ы н г е з ле р ин и н а л н ы н д а м у г а л л ы м а йигитдеч
чгмен а я а н болуп дурса... Мег ерем, гули а л м а л ы д э л
вксни... Т а т ь я н а ч еме ни с толун у с ту нд э ки г у л л и в а з а -
д а р е ж е л э п гойды. -
П а н и И в а ш к е в и ч и н и н ч е ж и к э л л е р и ж у в а н кврде-
ш н п и к чигнини ю в а ш ж а с ы п а л а д ы .
— Ге рип кемпир!..
Ш ол м а х а л а м ж а ц к а к ы л д ы . А р а к е с м е г ута рд ы.

О р а я н ы - г ы з г ы л т я п р а к л а р ы н ы т р о т у а р а т е нне я л н
сечелейэн л ипа Дарагтына п ен жир е де н сын эдип д у р а н
Т а т ь я н а х ыя л б а р ы н ы йувуртди. В а д а л а ш а н душушы»
гына о ну н гидеси гелмеди. Х а й с ы д ы р бир д у шн у кс иэ
д уйгы а я к б а г ы болды. б з у н и а к л а р а б а х а н а гезледн.
Б а ш г а бир т а р а п д а н б о л са ма вы г езли йигидин дуры
н а з а р ы , э д е п л и с ы па й ы ч ы л ы г ы оны в з у н е чекли. Па ни
И в а ш к е в и ч д ийэйме с ен, Т а т ь я н а н ы н Х а р ь к о в д а шинди
г а т н а ш ы к эдйэн, пикир а л ы ш я н х ев ри ёк. О н с он ам
Т а т ь я н а хе низе ченли а д а м а л д а п геренок. Я л а н сез-
ле ме ги о г у р л ы к билен д е ц герйэр. С к в о р ц о в оны Ив­
рите г е з л з п т а п ы п д ы р ахыры! Диймек, о л с ез ун д е
дурупдыр...
Т а т ь ян а б ирден йурегини б ире б а г л а д ы . Т р е л ь я ж ы ц
енуне б а рд ы . Ч э р ъ е к с а г а т д а н а м г а пы сы ны г улнла п,
Успенский ы б а д а т х а н а с ы н а т а р а п й ен ел ди. ,

Г а р а ц к ы г а т л ы ш а н д а - д а ол и л к и н ж и душушыгындага
ез а су да е йу не г айд ып гелди. Ёк, еке ези д з л. С к в о р ­
цов оны т э г а п ы с ын а ченли у гр а тд ы. б з у н е м пайтун-
лы гетирди.
Г е лши не -де Т а т ь я н а е зу ни ю м ш а к к ур са о к ла д ы.
Чырасынам якмады-да, гечгунли халда о йл а н д ы
отурды.
Бу гунки д у ш у ш ы к оны у чурсыз т ол гу н ды р ды . Эш-
ретли к а ф е д е о л а р уч с а г а д а голай ме са йы г ур л еши п
о т у р ды л ар . К о ф е ичдилер. С а з д и цл е д и л е р . Татьяна
билен Х а р ь к о в в о к з а л ы н д а а н р ы л ы ш а н л а р ы н д а н сон
Москва г ыс с аг л ы юм уш билен гидип- г ел ме ли бо ла н-
дыгыны, ол е рде эгленендигини, з а в о д ы н хэз и р тэае
м ашы н ы е з ле шд и р й э н л и г и н и , бу ишде о н уц а м с о ц к ы
о р унд а д у р м а я н л ы г ы н ы , шол з е р а р л а м , Т а ть я н а н ы н '
янына ез диен в а г ты н д а гелип б ил мэнд иг ин и, шо на
а хмыр э дйэндигини С к в ор цо в ез м а й д а л ы н а г урруц
берди. С е з у н и н а р а с ы н д а - д а Т а т ь я н а д а н с ыпа йыч ы-
л ы к лы етунч с ор ады . А х ы р д а - д а ол е з у н и ц п р ак ти к а
гечйэн ф а р ф о р з а в о д ы н д а ише е рл ешй э нд н г ин и х а б ар
берли. Бу д у ш у ш ы к ё л д а - в а г о н д а б а ш л а н а н т а н ы ш-
лыгы ч у н л а ш д ы р д ы , б еркитди.
Ёк, дине бир б ер к ит ме г ем дэл, бу д у ш у ш ы к Та т ья -
я а н ы ц ж у в а н к а л б ы н д а б и рх ил и т э з е д у й г у л а р дерет-
^и 0 з и хэзир боюн а л с а - а л м а с а - д а , Т а т ь я н а шу г ун­
ки ялы ы с ны ш ык лы д у ш у ш ы к л а р ы н епе- де г а й т а л а н -
ыагыны хевсс этди... ;
М о с к в э д а н Ха р ьк ов а гелйэн о т л ын ы ц купесинде
д у ш у ш а н л а р ы н д а Т а т ь я н а д а б ей ле дуйгы ёкды. Гуш-
лук н а ха р ын ы б ил е эдинен т э з е т а н ы ш л а р а г ш а м ш а-
и ын а м шол купеде б иле ийипдилер. Т а т ь я н а н ь щ сы-
л а й ы ч ы л ы к л ы г а р ш ы л ы к г ер ке зм е ги не г а р а м а з д а н , шо
с а п а р а м б а р а л а д а н ы С к в о р ц о в ы ц е з и этди.
Тэзе т а н ш ы н а х ез зе т- хед ур эдип б и лйэ нли г ине яш
Лигидиц е зу ни ц ем аз бег енмейэнлиг ини Т а т ь я н а , эл*
бстде, дуйды. Э д а л ы баш атян г а р а я г ы з к н я ж н а н ы ц
с а д а а д а м к э р ч и л и г и н д е н г ы л ав а л а н йигит болс а тэ*‘
зе ден- тэ зе г ур р у ц т апды, хошуна гелен г е зе л и н гевну*
пи а в л а м а г а ж а н этди...
Шу гун к а ф е д е б о ла н д у ш у ш ы к д а - д а йигит ене ди*
л е в а р л ы г ы н ы г е рк е з мэ г е ч а л ы ш д ы . Д о гр у с ы , Т а т ь я н а
нэче х а йы ш этсе-Де, онун к аф е д е н г а й д а с ы гелмедн.
М о с кв а да н г е л й э р кэ л ер , ёлда, в аг о нд а бо лс а ол езуни
д уйбунде н б а шг а хили а лып б а р д ы А гша м шам ы н ы
И'ен б а т л а р ы н а ол, сен-мен ёк, б и р де н еринден гурды,
ш л я п ас ы ны гейди.
— С и з мени я з г а р м а н , Т а т ь я н а М и ха й ло в на ! Индй
д ы н ж ы н ы з ы алын! Г и ж э ц и з р а х а т болсун!
Ол Т а т ь я н а н ы н Жо га бы на - да , с о в а л ы н а - д а г а р аш -
ман; купеден у мс ум чыкып гитди. Эр те с и ирден ол ене
купэ гелди. « Сэх ер ициз хайыр, к н я ж н а ! Рахат д ы й
а л Дыц ыз м ы? Хэзир кофе г етирйэлер! » Татьянанын
м и н н е тд а р л ы к бил ди ре н назарындан йигит шондя
е р э к х о ш ал болды.
Ине, яны, па йт ун д ан д у ше нл е р и н д е - д е ТатьянаныЙ!
оны ичерик ч аг ыр а сы , г ур ле ше с и гелди. Э м м а х а йс й -
д ы р бир нэ б ел л и гуйч, мегерем, г ы зл ы й э ж а б ы о ну н
бу хевесине бе ве т болды. й и г и т йы гы - йы г ыд ан гелйй
д у р ж а к д ы г ы н ы айдып, д а ш а р д а , с а р а л а н я п р а к л а р ы -
ны сечелэп д у ра н л и п а н ы н а с ты н д а гадырлы хот*
л ашды. ..
Т а т ь ян а ч ы р а н ы якды. Д у н й э г инелип гиден ял ы
болды. Ш о в х у н л ы к аф е д е н сон е з а с уда ичерси гё-
вуне ып-ыссы г ерунди. Ск во р цо в яны оны Б у д а чагыр»
ды. Менинем я ш а я н е рими г е р у н дийди. А рм ан , чакы-
я ы г ы ж о г а п с ы з г а л ды . Т а т ь я н а не б а р а р ы н дийди, нё*
-Де ези чаг ыр ды. Й е н е пикир эдип о т ур сац , ол досг*
л а ш м а з ч а йигидем д э л ялы. С ы па й ы. Аграс. Гермеген.
ХУНЭРЛИ... : I
! Яны х о ш л а ш а н д а ол: «Сиз м енин д у й г ы м а ынаня*
н ыз м ы, Т а ня ? » дийип с ора ды. Т а т ь я н а йигидин нэхили
дуйг ус ыны н а з а р д а т у т а н л ы г ы н ы а ч ык биленок. Э м м а
ж о г а б ы на гт б олд ы. « 0 з и я л а н с е зл е м е й э н э хли ада*
ма ы н а н яр » дийди..;
Б и р д е н эгри б у р н у ны н чеп йуз унде н гэр гыл сал*
ланып дуран куйкуже не ме ц д и л и м у г а л л ы м а е ы н ы я
я н с ы л ы й ы л г ы ря н кё шб и ге з эц унде ж, анланды. Ш у
гун г ушл ук чагы элн чеменли Т а т ь я н а м у г а л л ы м л а р
к аб ин ет ин е гиренде, кемпир ез ичякгыч э д эх ьд ине эе«
рип: «Жуванлык! Ы ш к хесери!» дийип й ы р ш ар ды .
Г и м н а з и я эли чеменли гелен я ш м у г а й л ы м а н ы герн1^
тин я з г а р ды . Бе лк и, онун. к и н а я л ы сезу ни н ж а н ы бар-
д ы р? Бе л ки , Т а т ь я н а н ы н к а л б й н д а ышк хесери о я на к-
д ыр ? Оны шинди Т а т ь я н а биленок. Йене... эгер ышк
хесери к а л б ы н а аралашса, эгер с а н а гул дессесини
б ер селер, оны гизлемек, о нд ан у т а н м а к нэмэ гечек?!
С а п йурекден б ё р л е н чеме нли хайсы г а п ы д а н гирсенеад,
ка бинет е гирсенём, к л а с а гирсенем, а йы п д эл ! А, б е л ­
ки, пани И в а ш к е в и ч и н айцышьг я лы , ’ куйки ке мпир гэ-
рип ли к э дйэн дн р? б з у н д ё н втен жу&анлыг а гезй иД'?
йэндир?.. ■ ;
Т а т ь я н а т р е л ь я ж ы н ы н ё'нуиё б ар ып , е р у л е н ' сачла*
р ыны чезледи.

АГЛАМ А, ОКСАНА!
■:д" • .... ; ; • 41 ■ ■ . • •• •
Т а т ь я н а н ы н куйсейзи гунлери гелДи.1 Инд и тел им1
Гунден бари Х а р ь к о в д а г е г ум ги л е вуейэн гар япГр'.1
Г и м н а з и я д а н ч ыкансон, ол иврите е в р у м берип, ш^х’е-
риц ме рк ез и нд э ки у л л а к а н с ейил' баГЫнын йчйндё'н’
читг г айдяр. Н а б а т о в у н т ы к л а р ы ял ы йылчыр б у р ж ч
буренен д а р а г т л а р ы н жуйже ле оин, л е н ж е л е р и шекнл-
лн ш а х а л а р ы а к л ы н ы хай-ран эдйэр. Т а т ь я н а устун‘6-'
гар с ыр ан о т у р г ы ч л а р ы ц б ир ин де о р н а ш я р - д а , тевеое^
гиндэки Тасин т о р лы п е й з а ж а хевее билён сын эдйэр*
Кэте-де б ирден а к г а р да н пвкти ясап, кене кетеги ке-
секлэп б а ш л а я р . Ш е й л ё Пу р с атл ар д а ол бутин дунйэ-
ни, е зуни н г и м н а з и я н ы н м у г а л л ы м а с ы д ы г ы н а м унудяр.’
Гар, баг, а см ан, земин, бутин б а р л ы к ' д и не е з у н й н к ч 1-
дир ейдйэр.
Б п р х а ю к д а н сон о ту р г ыч д а я та н г а ба портфелИ-
я ды н а д ушй эр . С э х ел ч е с а л ы м д а н а м 1С к о б е л е в мейд^-
вына , гыр а т ын устунде г а й ш а р ы л а н С к о бе л е в и н грн-
нит я ды г эр л иг и н ин я н ы н а етйэр. Ш о н д а е з у н и н кня«(-
н ад ы гы на ене-де ы на на сы гелйэр. Д о г р ы , к ы я м а т л ы к
в та сы н ын о б р а з ы о нда сонкы м а х а л л а р д а г а пм а - г а р -
ш'ылыклы д у й г у л ар д е р е дй э р. Эйс ем -де б о лс а , Т а т ь я н а
а д ы н ы н шейл е ш е д р а т л ы сер ке рд е билен б аг л аны шы к»
л ы д ы г ы н а ез пнындан кэте бегенмэнем дуранок...
Г р а ни т г ен ер а ль ш чигнине гонан семиз г ар а гарга
сын эдип, Т а т ь я н а иикире гитди. Х ая с ыз га рг ан ы шех-
р а т л ы с ер ке р дэ ни н чигнннден к ов ас ы гелди. О н а- д а
я л т а н д ы - д а , ез ё луны д о в ам этди. Н э м е учин ковсун?
Б е л к и , г а р г а - д а дынч а лып о т у р а н д ы р ? Хич бир ын«
с а ны ц, х а й в а н ы н , г у шу н -г умр ын ын д ы н ч л ы г ы н а пэсгел
б е р м е к а д а м к э р ч и л и к д е н дал ахыры!
Бу гун Т а т ь я н а н ы н кейпи а й р а т ы н а м кек. Ол ызлы-
-ыз ына ики х а т а лды. Бири — Бо д ис к од ан , бнрем —
А д ел и на да н . А д е л и н а н ы н фр а нц уз ч а г а г ы ш ы к л ы , узын
х а т ы н д а н м ан ы ч ы к а р с а н , Т енечирин д у р м у ш д а хеии-
эем е нкус и ял ы ецле с я ш а я н д ы г ы дую-пяр. О л а р инди
Ж е н е в а г е чу п дир ле р. Б а н к ч ы н ы н чып ар о г лу ны н язан
х ^ т ы н д з н вели а йд ы н ма ны ч ы к а р а р ялы дэл Айт*
ж а к б ол ян з а д ы н ы а чы к а й д а й м а н , д а ш д а п аЛлап, ум-
- ы ш а р а т билен д у й д у р ж а к б оля р. Х ав а -да , ол о з а л а м ,
х е мише -де а й л а р л ы геплемеги х а л а я р д ы Онам- Денис-
д е н е вре нипдир. •
Т а т ь я н а -ене бир о т у р г ы ж а гоыды. Э ллнг ннн чыкар«
д ы -д а , г аба по рт фе лини усул билен ачды. Ш ол маха-
л р м ики саны гар т озг асы онун по рт фе пинп н ичинё
гайып д у шд и , шол б а д а - д а эреди, по р т фе ле сицди. Ол
м у на м я г ш ы л ы г а ё рды, бегепдн.
Ине, Бо д ис к оны н м а й д а ж а почерк билен язан ма«
т а л а мензеш г ы с г а ж ы к хаты. Ол д е к а б р ч ы н ы н ч о в л у
гы, к е ш иш и ц агтыгы, с а г а т с ы з ы н о г лы билен энче ё ла
душушандыгыны, инди онун М о с к в а д а н е рэн у з а к я а
ме ху м ю м у ш л а р ы б ит ирйэндиг ини хабар- берйэр. ©зу»
пин «г айд ув сыз м е р д а н л а р ы н к ла н ь ш а » ка бу л эдилен»
днгини б ушл ая р. . . Г а р а с а й , ч ы п а р ын хаты кеп нокат»
д ан долы. Хич бир ишин, хич бир шэхерин ады ёк.
Т а т ь я н а н ы н а др е си не м ол д а й з а с ы н д а н а л ыпд ыр . Би-
зин д у н й э м и з д е улы е з г е р и ш л и к л е р д е р э р , о л а р эле ме
аян б о л а р , ер асты мевч уруп чогуп гелйэр, б ас ым
эпет в ул ка н ярыл ар .. . дийип я зя р. Б у нэме дийдиги?
О нэхили е з г е р и ш л и к л е р ? Эйсем чып ар д аг ы эле ме
а я н б о л ж а к е з г е р и шл иг и а м а л а а ш ы р ы п б и лэ й ж е к м и -
к э лер ? О нэхили в ул ка н? Хачан, ннреде я р ы л м а л ы к а ?
О в у л к а н а б а н к ч ы н ы н чыпар о г лу нын нэме д а х ыл ы
бар^а? Я бу з а т л а р онун йене ховайы х ы я л ы м ы к а ?
Сы рл ы йигитлер! Т а т ь я н а вели Д е н и с хич х а ч а н а м
сырыны ынанмады. ..
Г а б а по рт фе лини ч а ла х а л л а н л а д ы п , ейуне т а р а п
г ад а м урды. А я гы ны ц а ш а г ы н д а гар ы к ы рд а ды .
...Денис она хич х а ч а н а м с ыр ыны б ермеди. Белки,
оца ынам эден д а л д и р ? Б о л д у ц ы з мен б а ш ы м а с ырлы
йигитлер!.. Ск во р цо в б ейле д эл. Бу йигит э л и ц аясьш-
да ялы гернуп дур. Ачык а да м. й у р е г и н д э к и дилинде.
Аслында е з у ц д е г а л п л ы к б о л м а с а , сыр г и зл е ме к номэ
герек? Т а т ь я н а я шы р - ю ш у р с ы з , а ч ык а д а м ы говы гер-
йэр. Д и н е бир ы ш н а к л ы м ав ы гези д ийэймесец, и н ж е ­
нер Ск во р ц ов ый студент Б а т у р и н е ме цзе йэ н ери ёк...
Г а п д а л д а к ы ч екетден чыкып, г у л ш у п - д а л а ш ы п , бэл-
чирещип гелйэн с а ня л ы г ы з л а р а Т а т ь я н а н ы ц гези д уш-
ди. Хеммесем а л м а я ц а к л ы , йун э лл и к л и . Т а к м ы н а к ,
г ы з л а р ы н е зл е ри билен я ш ы т д а ш г а р а па льт олы, гу-
л а к ж ы н л ы , кече э д ик ли о г л а ны о л а р с а н я д а кеселигя-
я е я тырып, бил инд ене м я г л ык бйлен мэк эм д а ц ы п д ы р -
лар. Б а р ы бйригибем, с а н я н ы бир эй лэ к, бир б ей ла к
т о г ал а яр . К.э аягы, кэ к ел ле си г а р а бат ып, с а и я д а ча-
б а л а н я н ог ла н б'олСа г а р а го л г ы з л а р а хем-э нэмедир
бир з а т л а р дийип г ыг ыряр, хемем и н ч е ж и к сеси билен
щыкыр- ж. ыкыр гулиэр.
Т а т ь я н а н ы н 93 ч а г а л ы к й ы л л а р ы яДына ду шд и. О л
й ы л л а р б и р ч а к М о с к в а н ы ц г а рл ы к е ч е л е ри н де г алды,
инди. о,чар ят болуп б а р я р л а р . Инд и Т а т ь я н а М и х а й ­
л ов на т ол ку нл ы- г ом л ы д у р м у ш д е ц з ин д е е з б а ш д а к гу-
л а ч л а п йер. Хэзир е з у ни н бу ш а д ы я н ч а а л а р а г о ш / -
дып б идм ей эн ли ги не а х м ыр э д йэ нл иг ини билдиржек
бол ян я л ы , Т а т ь я н а бир п ен ж е гары токгалады-да,
о л а р д а н а й л а п с ал ды . Г а р то кг ас ы ызкы г ыз ын кебзе-
синде ыз г а лд ыр д ы. Г а р а г о л г ы з л а р с ак га д у р д у л а р ,
дике лд ил ер . С а м ы р п ал ьт ол ы, беник екжел'и эдикли,
. о в а д а н х а н ы м ы ц бу о с л а гс ы з хе ре ке тине о л а р ДуШуя-
медилер. Т а т ь я н а м ы л а к а т л ы йылгырып, о л а р а эл бу-
лады. Ш а д ы я н г ы з л а р ж а г ы л д а - ж у г у я б олшу п, безе-
жен д а й з а н ы шол б а д а у н у т д ыл ар , шол ики а р а д а
с а н я д а н сыпып гачан о г л а н ы н ы зы нд ан к о в а л а д ы ла р . . .
Улы б а г д ан чык ан е ринде- де Т а т ь я н а м а х м а л ялы
-мылайым ч ак ы л ы г ы эшичди:
— Т а т ь я н а Миха й ло в н а ! •
Ол ыз ына е в ру лди . 0 з у н е т а р а п ч ал т- ча лт йэрэп
гел йэнл ер и г еруп, а я к чекди. О н я н ч а ёЗ г е н ш у с ы в к -
с ана билен узын б ойлы, г ар а г а й ы ш т у ж у р к а л ы , эдик«
ли яш йигит ы з ы н д а н етди. Т а т ь я н а йигиди б а д а - б а т
т а н а д ы . Ол я г ы ш л ы гуйз гуни д а р а ж ы к кечеде гелег-
чилерин, м а т а м л ы х а т а р ы н ы ц е ну н е д у ш у и б а р я н эли
б а й д а к л ы ишчиди. Т а т ь я н а оны инди эс ли ва гтд аи
бэри т а н а я р д ы .
Г е р у ш д и л е р . О к с а н а н ы н гезел ж е м а л ы , нэз- кереш-
мели й ы л г ы р ыш ы г а рл ы гышы я з а д е н де р ен ялы б о л ­
ды, О ну н ш а д ы я н н а з а р ы Т а т ь я н а я ш йигиди буйсннч-
лы г уже нл ед и: серет, к н я ж н а , менин. нэхили сейгулим
бар! Й иг ит у лу г ыз я л ы гыза рды.
— Говы б о л а й д ы д у ш а н ы н ы з , Т а т ь я н а Ми ха й л о в н а .
Болманда-да ызыныздан баржакдым. Б у гун а г ша м
бизин, к и ч и ж и к д а б а р а м ы з бар. — О к с а н а ене йигице
грз а й л а д ы . — Сиз х е к м а н г а т н а ш а й м а л ы ! в и д е н чык-
м ан оняныз... Ики болуп ч аг ыряс. Ёк, ёк, ят а д а м бол-
}цак дэл. © зл и- в зу м из . С и з о л а р ы т ана я цы з. . . Мен т у
г.ун сизе у йт г еши к б в ре к б ишир ип б е р ж ек . —• Бирдене**
о^;, йигиде йузленди. -— Сен нэ сесини ч ы к а р м а н дурсун?
. й и г и т ене гыза рды.
, Сен ч а г ы р д ы г ы н — меи ч аг ыр д ыг ым - да ! Сенём —>
мен-дэ!
— О нэхили д а б а р а ол?
— Хич, йене...
. — . Ёк, ёк! А й т м ас а ны з, б а р ж а к дэл.
. — Шу гун М а н ж у р а н ы н д о г л а н гуни!
— Гу тл ая н! — дийип, Т а т ь я н а йигиде яна даЙ з>л
берди. — С а г а т нэчеде у йшйэ низ?
— Едиде.
Т а т ь я н а нэ ме д и йж е г и н и б ил ме ди: бу гун а г ш а м
онун я ны на С к в о р ц о в м ы х ма н г е л ж е к дийипди...
О л а р е й л е р ин е етдилер. Т а т ь я н а ё к а р к ы г а та
б а р я р к а - д а , О к с а н а она нэмедир бир з а т л а р дийип
гыг ырды. Э м м а ез пикир юм а гыны ч е ш л э п б а р я н гыз
оны онлы эшитмеди. Т а т ь я н а н ы н О к с а н а Т ер е нт ь ев на
Н а г н и б е д а билен я г ы ш л ы гунз гуни, г ол ту г ынд ак ы ки-
т а п л а р ы н ы ол т р о т у а р а а т а н л ы к д а г а ч ы р а н д а а чылйн
т а н ы ш л ы г ы н ы н а р а с ы узу л ме ди, г а йт а м гун-гунден
. б еркешди. В а г та боюн эг ме ди к г эзе лл иг и, у чу р сыз мэ-
х и рл и м ы л а й ы м л ы г ы билен езуни х а й ра н эден бу Эв­
и а н а Т а т ь я н а б а р х а е в ре ниш ди. С о н а б а к а о л а р йыгы-
-Йыгыдан б о л м а с а - д а , б и р и- б ир ин инк э гелип, бири-бл-
р и щ щ к и д е чай эди'р б а ш л а д ы л а р , х а т д а икис инйц ба-
э а р а б и л е гнден с а п а р л а р а м б олды. О к с а н а Терентьев»
н а ц ын с э хе лче с ыпы нс а, х о ж а л ы к и ш л е р и н д е е з у не к е ­
мек б е р ж е к б о ля н д ы г ы н ы Т а т ь я н а тиз дуйды.
О к с а н а н ы н ч а п х а н а д а ха рп й ы г н а й ж ы б олу п ишле*
йэндигини, М а н ж у р а н ы ц - д а шол к э р х а н а д а ч апчыдн*
гыпы Т а т ь я н а инди билйэр. М а н ж у р а д а н х а й ы ш эдип,
ол ч а п х а н а - д а б а р ы п герди. Г а з е т ч ы к а р я н тэсин ма«
ш ы н л а р а е м р у н д е б и р и н ж и гезек сын этдн. Догры*.
н а т а н ы ш х а н ы м ы н ч а п х а н а б а р м а г ы н ы цех иш ч и л е р я
ген г ер ду л ер хем х а л а м а д ы л а р . Овадан ханыма-дз,
о с ы цехе элтеи М а и ж у р а - д а г ыя- гыя г а р а д ы л а р .
М а н ж у р а кепленч она ы на м этмэн, д ы м с а - д а , О к ­
с а на ж у в а н ж о р а с ы н д а н кэ н би р з а т г и з л е ж е к болу,п>
д у р а н ок . Ш ей л е - д е б олс а, о л а р ы н а р аг а тн аш ыг ы нд а.
ш ннд н ич гинлиг нц ёклугы д у й л у п дур. И чг ин л и ги ц бо-
л а й ж а г а м г ума на . Ч ун к и о л а р ы н херси е зг е бир дун*
йэниц векили. Т а т ь я н а д ине и н ж ен ер С к в о р ц о в билен
е з а р а с ы и ы н б а р х а ы с ны шя нд ыг ы ны сызяр... ‘
Т а т ь я н а геймнни ч а л ш ы р д ы . С а г а т еди де д ийд ил ер .
Д и й м е к , энтек вагт кзн. О л в анн а д ушу нмэ ге- де , дынч
а л м а г а - д а а р к а й ы н е т и шж е к. А г ш а м а р а П ет р Серге-
е вичин- де гелэймеги э х т им а л. О н д а ч а к ы л ы г а икисем
б и л е б а р м а л ы болар... Д у р ! Н эм е , эли бош б а р ж а к м ы ?
Ш ей ди п, о с л а гс ы з ерден д у р м у ш ене бир т э з е ме-
с ел е д ер ет ди. Т а т ь я н а я н а д а н гейинмели б олды.

Г а п ы д а н гирйэн деми б угл ы, чигни г а р л ы м ы х м э н -


л а р ы О к с а н а Те ре нт ь ев на билен М а н ж у р а икиси ич
и ш и к д е б ил е г а р ы ы л а д ы . Оларын хошаматлы « Х о т
г ел дин из и! » г р а м м о ф о н ы н о т а г д а н эшид и лй э н танго-
с ыны н ш а д ы я н са зы б ил ен г а ты ш ды . К э р д е ш д о с т л а -
р ы н ы н п а л ь т од ыр гупб ул ер и ни М а н ж у р а эд ил шол ду-'
р а н ерле ринд е, узынсов д э л и з д э к и с ар ы с а и д ы г ы ц ус-
т у н д е м ун д ер л эп гойды. •
Е не гапы к а к ы л д ы .
Е н и л ж е к па ль то сы ны я с г ы я ж а к в т ына н Татьян»
ич ер ик а л ж ы р а ц н ы х а л д а гирди.
— Неме... О к с а н а , м а н а м ы х ма н гелди... Мен...
— Е к, ёк, к н я ж н а , хич лили б а х а н а болуп билме з!
К и м о л м ы х м ан ? Ш ол яш и нже не рм и? Ханы, онда,
йеруц! —г дийди-де, ей эеси г оншус ынын эл ин д ел чекип,
ё к а р к ы г а т а г а л ы п у г р ад ы,
О к с а н а Те ре нт ь ев на
билен т а н ы ш д ы р д ы . Д о г р у с ы ,
вц ч а п х а н а д а - д а г ерупди.
— К с ю ш а ж а н , г а г а м л ы ы с л а р б у р н у м а уряр! Гэр*.
йэн вели, биз бу гун н а й б а ш ы х е р е к л е р д е н г ерк- гэба
д о я й ж а к ейдйэн! — дйййп, д еп е с а чы душен, келте*
ж.ик б ойлы, г а р ы н л а к усса э л л е р и н и иш дэ мё н овка ла дь! ,
— О р н а ш ы б е р , о р н а ш ы б е р , Ва с я дэде , сен дояр»
л ы к з а т т а п ы л а р бу гун! — О к с а н а - д а д ег ишг ен яшу»
л ы н ь щ е з эх ёнинд е ж о г а п берди.
Д о г р у д а н а м , ол бу гун б ишир йп б ил е н з а д ы н ы бич
шире н' экени, с а л а т б а р а н ы эдйпдир. Х у р у ш лы табак-*'
л а р ы мыхманларын, взя ер 'й! ер л й- ёр де н с т ол а ч ек д и л ё р . - '
-— О к с а н у ш к а ! СтбМун ямйн гарып герунйэ-Ле?,!'
АМен- э йен б ей л е гысгйнч д э л м и к э н диййэдям. ..
— Н а х а р кэн, В а с я Дэдё. Х а т ы р ж ё м болай...1
Г о ж а усса б о га з ы н ы арч'ады.1
— М а ц а -Душунмедин,, Ксюша.;,
■ К и м д и р бири: ^ ■’
— Вах, - г а р ы и л ы к ■*гурсун'1— дийдй. ' 1 •
Гулушдилер. • • ■■ ’ " '■ '
- Гысганчлыгынам гё зу йи «гыкараймалы д э л акырг-г^’
•«- Ине, Ва ся д э д е ! ^ ; Д и й й й , а н ы р д а н гелен
ж у р а г о ри лк од а н д о ; 1 ы - у л л а к а я ч уйшэ ни с толун уступ-'*
д е гутледип гойды.
— Ине, би б а ш г а гуррун! Инди уш ем ес е б о р ! —*
Г о ж а усса М а н ж у р а ’ -гвз гыпды. — Б а р ы м ы Шу,
Ксюша?. ’ II.;.
— Бо л ды- л- а, : Вася д э д е ! — дийип, О к с а н а ' куУняУ'*
д а н ш а д ы я н ж о г а п берди.
М ы х м а н л а р с толун башьгнДа о р н а ш а н б ат л а о ы н а ' ’
О к е а н а г а р а м т ы л ко м о д ыц устунде д у р а н армьгг с ши- г*
т у р б а л ы грам-мофонын: сесннй кеСди:
— Ач г ар ып а с аз б о л м а з ! — дийип, бар' маклари' &ы'
ш ы р к ы л д а д ы п гойберди.
■Татьяна жаЯчл.^Ы г е зл и г е зе ле ене-де х а й р э н г а л д и .
Б и - де эдил С к в ор цо в ялы, д у шу н ме с и кын а д а м. Б и з
герсен-э, у ч у р ш з оцг№'-тербие а л а н , б а р л ы е йд е я ш з н
с ыпа ны ’зенан ялы, бир г ерсенем, эд еп -э к ра м б а б а т д . -
-да; Дил б а б а т д а - д а шу о ту ра н ч а п х а н а ишчилериндем
т а п а в у т л а н я н ери ёк. ©з уне -де к э рд е ш л е р и е к д е х а р и 1
н ы г н а й ж ы м ы з д и й й эр л ер . м.*'-
— Д о г а н л а р ! — Ва с я д э д е ериндеи т урды. *“ Б э ш
кишиыин арасы.нда ики гозел бар. Гелии., шу гун шу*
л а р а б из ине м ж е н т л ь м е н д и г и м и з и г еркезелин!
— Мерси, Ва с я дэде1 — Т а т ь я н а м и н н е т д а р л ы к би«
лен б а ш эгди. — Бу гун биз х ы з м ат ы М а н ж у р а этме«
ли! Д а б а р а шонуцкы!
— Гелиц, о нда ю б и л я р ы г утла лын!
— Нэче я ш а д ы ц , М а н ж у р а ?
Ге йэ о гл уна мэ.хир э чил йз н эне ялы, О к с а н а Ман*
ж у р а н ы н б у й р а л ы г ар а с ачын ы мылайымяык билен
сыпалады:
— Ол х емише йигрими б эши и де '
— Гой, м ы д а м ш е й ле болсун, Кс юша !
М а н ж у р а еринден турды. Б у л г у р л а р ж ы н н ы р д а д ы .
Ш а п б а т ял ы инче йузли, ин^е бур уил ы, б а к ы р ж а -
гы т о п а з кнмин т уцце рип дуранГ Д р и г а й л о ю б и л я р ы ц
чигнине ка к ды . О л а гз ыны а ч а н д а н б а к ы р ж а г ы ики
я н а суйшу п у г ра ды . •
— Геп, ин ижи гим , д ушу н, я ш д а д эл, ишде! Аз яШь,
с а з я ша ! А д а м ы н д у р м у ш ы н д а кэте бутин е м р у н е дёг-
йэн е к е ж е гунем б оля р. Ш ол гуни т а п с а н , шол -гуй
миессер этсе, б а г т ы я р болдугын. Ш о л гун бутин ем-
РТВе дегйэр. Бутин емруни без эп б и л йэ р. Ынха,
меселем...
: — Ж а н - Ж а к Ру с со ене пелсепэ б а шл а ды . ..
А ла в а к ы р д а б ер ди ле р . Ж а н - Ж а к Ру сс о л а к а м ы
м е т р а н п а ж Д р и г а й л о онун, д а н а ф р а н ц у з философы*
нын: « А з а т лы к , д ец лик , д о га н лы к !» диен севешжеН1
ш ы г а р ы н ы х е ми ше г а й т а л а п йе рме гинде н г ал ып д ы.
Ш ов х ун а ртды. Фо р т о ч к а н ы а ч д ыл а р .
Хер ким е з г и ж эн е рини г а ш а р д и й л и ш и я лы , кэр*
д е ш л е р й н г у р р ун ле р ем э са с а н ч а п х а н а н ы н эесинич
д и й д им зо р лу г ы, а д а л а т с ы з л ы г ы , х ус ытл ыг ы, т э з е ой*
л а п т а п а н ж е р и м е л е р и б а р а д а болды.
Манл<ура с т олу н б а ш ы н д а о т у ра н и ш чи л е р и н ич
я шы д ы. Э м м а ону и с е з у н и б а р ы а й р а т ы н унс билен
д ин ле йэ р ди . Т а т ь я н а е з я ны нд а н, ме ге рем, би йене
ерден д э л д и р диен к а р а р а гелди.
Хэлнден бэри хич з а т иймэн, ч ил им чекип, с ед ас ыз
о ту ра н гок ишчи б л у з а л ы , т о г а л а к , ш ы р к ы йу зл и а д а м
б ирден б а ш ы н ы г а л д ы р д ы . О ну н б а р м а к л а р ы н ы н уч«
л а р ы н а ченли чйл имин Шыркы ёку ндыс ы с инип гидпп»
дир. О в з с ы н а чокуп гидей гозв т у к а т н а э а р л ы , Яси
м а н л а й ы н д а пе шм ек ялы г уберен г а р а с а ч ы н д а ак чыл*
г ы м л а р г еру нйэ р. Э т л е к я ц а г ы н д а пейда б оля н гыл*
г ыл т т е гм и л л е р кэ а з а л ы п , кэ ке пе лйэр .
— М а н ж у р а ! — дийип, т о г а л а к , ш ы рк ы йузли нш-
чи той эесине йузленди. — Сен нэ сесини ч ык ар м аи' !
отырсын.? Хич х или т э з е л и к ё кмы?
— Н э м е т э зе л ик , М и т р и ч ? — д ие н йигит ас сыр ып-
л ы к билен ят м ы х м а н а гез а й л а ды .
М а н ж у р а н ь щ бу херекети Т а т ь я н а н ы н н а з а р ы н д а н
с ы пм а ды : д ийм ек, о л а р С к в ор цо в а, белки, икисине-де
м у н к у р л и к э д й э рл е р. Б о ш а н т а б а г ы э к и т м ек б а х а н а с ы
билен Т а т ь я н а кухня чыкды. К э р д е ш л е р и ц сонкы диа -
л ог ы ны Т а т ь я н а к у х н я д а н эшитди.
— Д о с т у п нэ ме дийди?
— Д о с ту м , Митри'ч, б ил иц и зи б е р к г у ша н
— П а р о в о з з а в о д ы н ы н ишчи л ер и гечен с а п а р бизи
говы г о л д а д ы л а р . «Гельферих-Саде» вели бойнуны
ичине сокды. Г о р к д у л а р . Сен Д о с т у п а айт: мен шолл-*-
р ыц пр о фс оюзы билен ге пле шиг е гидейин. Эгер «Гель-,
ф е ри х- С а д е » - л и л е р бизи г о лда са ла р. . .
Т оп аз б а к ы р ж а к л ы Д р и г а й л о а р а д у шд и :
— Митрич! А й д ы л а н ы эт, агам! Чиг эти чейнедеек
болма!
К у х н я д а т а б а к юв ян Т а т ь я н а н ы н я н ын а гелен О к ­
с а н а — э р к е к л е р и ц в а р с а к ы с ы йуреге д у ш й э р — дигн
я л ы ы ш а р а т этди. Т а т ь я н а ж о р а с ы н ы н чигнинден че-
кип, ч а л а п ы ш ы р д а д ы :
— Митрич ким?
— Менин, х а л ы п а м . Х ар п й ыг н а й ж ы .
— Д р и г а й л о ким?
— И к и м и з и ц т а н ш а н я г ы шл ы г уну мнз я ды н а д у ш - ’
йэми? М а н ж у р а - д а г е ле гч ил ер ин е ну н де н эли байда,<-
л ы б ар я р д ы . Д р и г а й л о шол а т ы л а н ишчинин доган-
огланы... Гетир, мен супурейин...
— « I е л ь ф е р и х - С а д е » з а в о д ы н ы н ишчил ер и бу с а ­
п а р бизи г о л д а р л а р диен т а м а м б ар . Й е н е сен, М а н ­
жура, Д о с т у ц д а н шол ж а р н а м а н ы а лы п гел. — Вася
д э д э н и н ёгын сеси. —- Ч а п д а н ч ы к а р м а к Митрич и;ки-
м из и ц б о йну м ыз а .
И ч е р и к г айдып гелен О к с а н а билен Т а т ь я н а стола
я н а д а н с е р е н ж а м берип, ю в л а н т а б а к л а р ы д уз уп уг-
рады. Эркеклер ч ил им ч ек мэ г е кухня ч ык ды ла р .
Ш о н д а - д а о л а р ы н ич ер де в г ел йэн с ёслеои о н а т э т и »
д ил ди . Ва с я дэдэ ннц :
— Сиз ин з а в о д ь щ ы з д а я г д а й ничик, я г ш ы йигит?—«
диен с о в а лы ч е р е к кесип д у р а н Т а т ь я н а н ы д ицш ир г е» -
дир ди . Б у с о в а л ы н к им е г ён ук ди ри л ен д йг и н и анмак
кын д элди.
— Б и з и н з а в о д ы м ы з д а я г д а й я м а н д эл . — П р а к т и -
к а ч ы С к в о р ц о в ы й нэ ме у чиндир, т ол гу н ян д ыг ы еесин*
д е н д у юл ды . — Х о ж а й ы н ы м ы з э л и а ч ы к а д а м . И ш ч и * 1
л е р агзыбир... | Ь
Т о г а л а к йузли М и т ри ч ин сеси ки ту вл и ч ык д ы :
— Б и з - э х у д а й ш е й ле ж о м а р т х о ж а й ы н берэенок!
С т о лу н б а ш ы н а я н а д а н у й ш ду ле р . О к с а н а н ы н в а д а
эден у йт г еши к б ер е ги г а п д а л ы г ыз г ылт г улли, суйрм
ф а р ф о р г а п д а о рт а гелди. Онуйг у сс а тл ы гы ны е рлн-
-ерден т а р ы п л а д ы л а р . ^
М а н ж у р а н ы н с а л д а м л ы сеси говуры т а п б а кесдв.
— Б и з е х эз ир, ё л Д аш л а р , б а р з а т д а н бетер агзы*
б и р л и к герек. — Д ы м - д ы р с л ы к болды. М а н ж у р а сезу»
ни д о в а м этди. — М е н и н Д о с т у м Х а р ь к о в д а х эз и р бир
йуз отуз с е н а г а т к э р х а н а с ы б а р д иййэр. Ким
б и л й э р, белки, о н д а н а м кэ ндир. Эгер ш о л а р ы н б а р ы
а г ы з л а р ы н ы б и ри к д н р и п б и л с е ле р , х о ж а й ы н л а р ь щ эг«
ж е к а л а ж ы ёк. Э хл и т з л а б ы м ы з ы и к и р ж и н с и з б е р ж а й
эд ер лер . Ко мит ет хэзи р ж а р н а м а т а й я р л а я р . Бизиц
э е а е ы везипэмиз...
— Айдым а й д а я ы н , эзиз ле р! — О к с а н а е ил к и н и а ,
еринден турды. Кухня т а р а п ы л г ад ы - д а ; д е р р е в е м з л и
г и т а р а л ы г ай д ып гелди. Узын б а р м а к л а р ы тарлара
о в а з берди. Т е р м эм е ле р и титреди, г е зу нд ен х ы ж у в
о ды у ч г ан ак л ад ы. . .
— Нэме учин бу дидзмиц яшлыдыгын сорама,
Токая гачянымьщ
Сорама себэбини.
Тэ гарацкы душйэнчэ,
Токайда так еэуми,
Сорама хайсы дердин хасрата гойшун меяи.л

Б и р д е н е м о л а йд ы м ы н ы кесди-де, г и т а р а н ы ада м»
с ына у за тды .
— Т а не эдесим гелйэр! Ч а л , з з н з им , чал! ©а С8«
з ымызы!
— Б ере келла, Ксюша жан! — Вася дэде хейесЛИ
г о лд ад ы . — Ч а л , М а н ж у р а , ч а л | „
Ш о л а г ш а м к ы м ейл ис де н сои Т а т ь я н а б ил е н Окса*
на нь щ а р а с ы х а с- да ы с нышды. О к с а н а онун я н ы и а ,,'йц*
г ы- йы г ыда н г е л и п б а ш л а д ы . Э ди л т э з е й ы л ы ц в н янык«
д а - д а ол б а й р а м ы б и л е г а р ш ы л а м а г ы ж у в а н гоншу»
с ы н а т е кл ип этди, Т а т ь я н а г е в н е м е д и . , М а н ж у р а Ск^ор*
икисини е з е й у н е ч аг ыр д ы. хич х^йсы*
ньща м диени ; 4Адамсы, Ызагты б ил ен е е гел«
мэнсон, О к с а н а улы х цв с а л а д у щу п , М а н ж « р д и ы н гез*
л е гч не гитди. Т а т ь я н а н ь щ - д а еке о т ур а сы г е л м е д (,
Б и р д е н бир х ы я л а мунди-де, т э з е йыл а г ш а м с ы э[сдг
б ы р к э р де ш и И в а ш к е в и ч е хвв ур б о лм а г ы йуре^
п щ е дувди. . Т э з е , йыл б а й р а м ы шей д цп г е чд и' гитди.
Ш о л а г ш а м Т а т ь я н а н ы н к а л б ы н д а г,алдыран я л н ы з
ш а т л ы к дуйгусы пани И в а щ к е в и н и н л у к е н и к с и ? алк№?
щы ;болды. Я д ы н а д ушс е, Т а т ь я н а н ы н шинде.м гудк-усл
т утя р. Г а р р ы г ео г ра фи ян ы она — сен, г ызым. худай**
с ы л а я н . д и н ёлу,на беле т, .худая х ы з м а т эден бенд^ хич
х а ч а н х а р б о л м а з — дийди.,.,. .. ,
Ине, бу гун болс а о н у н догл.ан гуни! Д а ш а р д а - д д
ю м ш а к гар ягяр. Айн? я л ы а р а с с а о т а г л а р ы н ы , Татьи»
на йрден т ур а н б а д ы н а . ене-де б и р ё ла с у п у р и п - с у р ы 1!
чык ды. Г о ш а ;ган:атлы т р е л м ж щ н я н , ОНУЧ?:: барып, «йЧ
в з у н н гутл ад ы. . А й н а д а к ы ц г е к и ^ и н . . р г щ а д ц ^ й ч р д е н д а
п и а н ин о ны н г ап аг ы ны а чды- да, с е й г у л в ■п,релюдиясц-
ны х а я л л ы к бил ен ч алды. . .: , ■
Э р т и р л и к эдинди. А л м а ш е р бе т и нд е и „ др л ду ра р ба-.
д а с ы н ы ез л а г л ы т ы н а . гетерди. К е й п и чаг х ^лда ише
у г р а ды . Е л б о я м .хич .кесден ууа нма н, г ар т а а г а л а р ы ш ^
а г з ы билен г а пд ы гитди отурды, О ну н бу д у н й э гелеил
нэ хил и говы болупдыр!; Б у гун е з у н и н . д о г л а н гунуд!Кг
гини ол хич кесе а йд а но к. Н э м э герек? Ким е, .г ерек?
М о с к в а д а б олс а, А дел ина , элб етд е, д у м л ы - д у ш а ж,ар
чекерди, бир ай е ну нде н т о п а л а н т урзуп уг! арды, нз
в рк и не гойман, т э з е ке йне к тйкДирчерДй. т э з е т уфли
а л д ы р д а р д ы , ай, г а р а с а й , гергул.и М о м б е л л э ченли ая-
г а г а л д ы р а р д ы . Б у ер де вели о ну н д о г л а ш ’Гунуни бил-
й э н е У' ёк. Би л мй н ем говы! Н э м э Терек? Ха кы на серег-
Се., оны Т а т ь я н а н ы н е зе м а н ык биленок. Д о г л а н гун-э
д е й л е - д е дурсун, ол еЗ э н е- а т а с ы н ы н а д ы н а м биле'нок
ахыры,. Х а к ы к а т д а н а м , е з с ез ун д е ду ру п бйЛйэнднгипй
Т а т ь я н а шу гун е з у н е ене б й р ё л а субут этя,и ’ И у Л-к
ш а т л ы г ы йузуне ч ык ып д ур с а - д а , г и м н а з и я д а хич кесе
п: -г>•
3 19
сыр б ер мэ н, с а п а к л а р ы г у т а р а н б а д ы н а б а з а р а б а к а я
юмлу к ды.
Ол г а л ы н г а рл ы, ч а к ы р а я з л ы Х а р ь к о в а ниреден-
днр бир е р л ер де н г етирилен узын б а л д а к л ы , а кд ыр
м эм иши г а р г а д и л и н и с а й л а п д у р ка , чеп э л и н дэ к и сум*
к а с ы н ь щ б а г ы н д а н бири ч а л а ж а чекди. Л а б ы з л ы та-
ныш сес г у л а г ын ы н я н ы нд а я ц л а нд ы :
— А я з д а а л ы н я н з н а й ы гу лле р кими бегендир-
ме ликэ ?
Т а т ь я н а н ы н г а п д а л ы н д а г у лу мси рэп дуран зе н а а ’
О к с а н а д ы . Б у нэхили ген з а т : ол х е м иш е г а р а ш ы л м а -
д ы к чагы г а б а т гелйэр! Эйсем- де б олса, бу о сл аге ыэ
д у ш у ш ы г а Т а т ь я н а бег ен мэ не м д у р м а д ы .
— ©з уми, О к с а н а Т е ре нт ье в на , езуми! 0 е м и ?
— 6е.
■— Й е р у ц онда! Менем ее.
О л а р к о н к а и ы н — ат г о шу л ан т р а м в а й ы н дуралга*
сына т а р а п йе н ел дил ер .
А й т с а м м ы к а м , а й т м а с а м м ы к а м дийип, Т а т ь я н а ёл-
бойы о йл а пд ы. Ах ыр ы г оншус ына :
— М а н ж у р а а г ш а м г е л ж е к м и ? — дийди.
Г е йэ к он ка силтэн я лы, О к с а н а тисгинип гитди,
эсли в аг тл а п с о в а л а ж о г ап б ермеди. Й ы г ы р т с ы з йузн
г а м а ш д ы . Т а т ь я н а х а й р а н г алды. М анж ураны в ады
тутуланда, адатча, бу з е на н ы н йуз-гози г улйэрди,
я.ца к л а р ы г ы з а р я р д ы . Хэзир болс а онун г езу не яш ай«
л а н а н ялы болды. К е в с а р л а я н ш е м а л ы б а х а н а л а п , эл-'
я гл ыг ы иы г езу не етирди.
; — Я а г ша м и шл ейэ рм и?
— Х а в а ; бу гун ол а г ш а м к ы с ме на да .
Эйс ем- де б олс а, Т а т ь я н а н ы н гевнуне м у нк у рл ик
а р а л а ш д ы . Бу т у к а т л ы г ы н бир э м м а с ы н ы н б а р л ы г ы н ы
сызды. О л а р к о н к а д а н д ушу п, пыядалап ейлерине
ет енлеринде , Т ат ь я н а :
— О н д а а г ш а м б и з е гелэйин! Ч а й л а ш а р ы с ! — дий*
ди. — П и а н и но ч а л а р ы с . Г у м у р - я м ы р эдерис. . г-.
— Герейин, к н я ж н а . Б и р ч а п х а н а б а р ы п г а й т м а а
ишим бар. Ш о е рде эглемеселер...
Шей ди п, б е л л и бнр ж о г а п б ермэн, О к с а н а Т е р е нт ь ­
евна , х оилукмач х о ш л а ш д ы . Т а т ь я н а б а е г а н ч а к л а р д а н
ё к а р ы к г алып б а р ш ы н а — муна бнр з а д - а б о л у п д ы р —
дийип, у н ж э гитди...
Г а п ыс ы на е тенде Т а т ь я н а н ы с ейу нч ли т э з е л и к гар«
ш ы ла д ы : М о с к в а д а н ики т е л е г р а м м а б ир де н гелипдир,
Бир и — кня гиня Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а д а н , бирем
г а р а б а г ы р энекеси М о м б е л л и д е н . М э х и р л и а л к ы ш л а р »
д ан д олы г у т л а г л а р ы Т а т ь я н а п ал ь то с ы н ы - з а д ы н ы чы-г
к а р м а н , ы з л ы - ы з ы на о к а д ы , б а г р ы н а басды.
А д ел и н а д а н бу с а п а р гутла г н ы ш а н ы н ы н гелмэнди-
Т а т ь я н а ёкуш гормеди: ш а д ы я н Т ене чир иц вран
у з а к д а к ы д а ш а р ы ю р т л а р ы ц б и р и н де с ы я х а т эдип
ренлигини билйэр. Э м м а к ы я м а т л ы к энесинин. оны гут*
л а м а г ы бу с а п а р у п у д а нл ы гы ицкисе г идирйэр. Хёр
б олс а- да , Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а е з у н е «тацры*
нын пешгеш берен б а л а с ы н ы » х е к м а н г у т л а я р д ы ахыры!
К ы я м а т л ы к энесинин. бу х у ш с у з л ыг ы н ы я ны н д а н
а к л а ж а к болуп, Т а т ь я н а д е л и л б а р ы н ы г езле ди. Бел*
ки, ибёрен т е л е г р а м м а с ы шинди гелип етишен дал*
дир. Б е л к и, хэз и р ол т е л е г р а ф ы ц ё к Бел*
ки, нэхошдыр. .. Й е н е г е л е н си зл ик эдиб-э, Е л и з а в е т а 4
Дмитриевна Танясыны ятдан чыкараймаз!
й ы л л а р ы ц гечмеги, я г д а й л а р ы н е зг ер ме ги билен
княгиня Ш а х о в с к а я н ы н - д а г ыл ык- хэс ие тиниц, шол сан-'
да азиялы г ыз ына болам г а р а й ш ы н ы ц - д а уйтгемеги-
нин мумки нд иг и б а р а д а к ы пикир вели Татьянанын
я д ы н а - д а д у шм е д и . Ге кд епе де н б ил е г айдып гелип,
кн я з ь Сергей В л а д и м и ро в ич Ш а х о в с к о е д у р м у ш а чы-
к а н д а н соц, ы к б а л Елизавета Дмитриевна ш ар п ык '
ы з ы н а ш а р п ы к урды.
Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н йигрими й ы л л а п Импё-
р ия н ы ц ш е х р а т л ы х а р б ы министри б о ла н к а к а с ы г р аф
Д м и т р и й Але кс ее вич М и л ю ти н шол йы л ьщ м ай айы-
нын йигрими учунде, ш ен бе гуни ин сонкы гезек гызы
билен Га т чи н а гидип, о л а р ы н Ал ы Хе зр е тл ер и билеи
х о шл а ш д ы . Р е с ми с у р а т д а ыг лан эдилмесе- де, г ра ф
М й лю ти н ин м ин ис тр иц в езипесинден л и б е р а л л ы г ы ' зе-
р а р л ы ч ет ле шд и ри ле н ди ги н и кешк эмелдарларынь,ч
кепуси, шол с а нд а о ну ц ке шг е бе ле т г ызы- да билди.
Ш о н да н бир хепде сон, а нна гуни Е л и з а в е т а Д м и т р и ­
евна билен Се р ге й . ^Владимировичиц тойы болды. А р^ !
ман, той д а б а р й с ы н ы н соны яса е в р ул ди . Т о йд ан бир
хепде геченсон, х а р б ы мин ис тр л ик де н бошан г р аф
Мил юти н К р ы м д а с ат ын а л а н м у л к у н е — С и м е и зе гиг-
эр тир инин г ижес и Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а н ы н дай-
з ас ы, к а к а с ы н ы н е ке- тэк а я л д ога ны М а р и я АлеКсе**
евна ш о л а р ы н ейунде т а р п а - т а й ы в а в а д а н чыкды;
1882-нжи йылда, Елизавета Дмитриевнанын дурмуш
тоюна бир йыл болуп-болманка болса е з а я л д ога н р
М а р и я Д м и т р и е в н а е л ди , шол й ы лы н а я г ы н д а - д а ни
кичи у ясы Е л е на д у н й эд е н етди. Ы з л ы - ы з ы н а . Ы з л ^ -
- ызына . 1894-нжи йы лы н б а х а р ы н д а - д а , Т а т ь я н а н ы д
институты г у та р а н йылы Елизавета Дмитриевнаныч
а д а м с ы кн яз ь Сергей В л а д и м и р о в ич к ы р к ики яшын*
д а а р а д а н чыкды... .
Индем эсли в а г тд а н бэри кн я ги н ян ын е зи о н ч а к л ы
я р а в д э лм иш . О ну н д у р л н д о к т о р л а р а г а т н а я н л ы г ы н ы
Т а т ь я н а эшид йа р. А р а д а б о лс а Е л и з а в е т а Д м и т р и е в н а
С и м е и з е — к а к а с ы н ы н м у л ку н е г е л ж е к м и ш диен мыш
г у л а г ы н а дегдн. к •-•.<
Ы к б а л ы н ы з л ы - ыз ы на ч а л а н бу а в ул ы ш а р п ы к л я -
р ы д ы н Т а т ь я н а н ы н к ы я м а т л ы к . энесинин йу.репшде
е м ;ур»пик; губа р г а лды р а нл ыг ы, . элбетде. икучлы д эл ди .
Шо л х у н а б а л а р ы н княгиня Ш а х о в с к а я н ы н гылык*ха-
сиетине, шол с а н д а а з и ял ы г ы з л ыг ы н а б о л а н гарай*
шадна-да тэсир .этмеги м у м ки н . Э м м а хер хили я гда й
б ол са - да , Т а т ь я н а онд ан нагиле дэл. . Татьяна: о нд а н
кине эденок. С е б о ш п г е з и я шл ы к н я г и н я ны н Момбел*
л ини и я нында ики д ы з ы н а чекуп: «Таня! : Та ню ша ,
Мон а м у р ! 1; Мен Ел иза ве та . . . М е н — сенин э ж ен . Мз ч
сенин к ы я м а т л ы к эжен! Д у ш у н й э м и н ? » д иени Тат.ьа*
н ан ыц йурегине э м у р л и к язылды...
, Т а т ь я н а т е л е г р а м м а л а р а ене б и р ёл а гез ге здир дя -
-де, пианинонын устунде гойды. П а ль т о с ы н ы чыкар*
ды. Гейим-ге-жимини ч ал ш ы р а н с о ц , а л а ж а хинлении.,
биш-душ бцлен болды, Бу б а б а т д а езунин б а р х а тур*
генле шй энд иг ин е бегенди. Му нун учипем ол, озал^и
билен, д у р у м с ы з гоцшусы О кс а н а Т е ре нт ь ев на мич-
нетдар. «Элини кесерсин. Э л и н и яка рс ын. Г е з я ш дэ*
керсин. Ахыры е вренерсин, кн яжна !»
Т а т ь я н а - д а а с с а - ю в а ш евренди. Элинсм кесдирип
герди. Су йд уне м чогдурып герди. Г а з а н ы н ы н д уйбу не м
як ып герди. Ине, х эзирем ол кух ня да б о рш ын ы, , кот*
дет ини а г ша м х а л ы п а с ы н а т а р ы п л а т ж а к болуп, учу$*
с ыз ж а н эдйэр. . ». 5
Т а т ь я н а той с ач аг ы ны е з гевнуне ж а й эдип безедя.
Г а р г а д и л л и т о г а л а к ф а р ф о р в а з ан ы ( С кв о р ц о в ы й сое*
г а ды ) с толун о р т а с ы н д а гойды. Ш а м п а н . Хер д у р л н

I Мениц сейгулим! (французча)!


323
шербетТ Ветчина. Пемнир. Торт. Ш о к о л а д . Ай, г а р а з /
м ы х м а н гелэйсе, геЬни х о ш а л б о л а р я л ы этди.
Г а р а н к ы г а т л ы ш д ы гитди. Э м м а г а р а ш я н м ы х м а н и
^елер е рде гел мед и. С а б р ы г ач ан Т а т ь я н а а ш а к душ*
дн. А рм а н, г о цш ус ын ыц гапысы г у л пл ы экени.
©з ей у н е л а п ы к е ч х а л д а г а й д ы п гелип, Татьяна
китап ш к а ф ы н д а н Фе т ин т ом лу г ын ы а лды. Б у с апа р
ол ез б а й р а м ы н ы , мегерем, диие по ме щик Фет б ил е а
'Гйчирмели б о л а й ж а к яЛы;.. ‘' =■■
О л а хыр ы ку р с уд е ы м ыз г ан д ы. Ш о л пурсатда-да*1
га пые ы к а к ы л д ы . Т а т ь я н а тисг ини п' ги тд и. Г а п а ылгады. ‘
Я т ды ц ы з м ы , Т а т ь я н а М и х а й л о в н а ?
— Эййэм ж а д ы л ы д у й ш е м гердум... Сиз и ч а я ча«
гырып, хий,- мен я тып б ил е ри нм и?
О к с а н а Те ре нт ь ев на хер нэче г у л у м с и р е ж е к болса-
"да, хэзир онун х а л ы н ы ц тецдиги г е зу нд ен б ил дн р ип .
д урды. •
— Гечиц тизрук!
Б е зе л ен с т о ла гези д у ше н зе на н ики э л я ни ч ар п д ь » '
| — Ба! Бу неме?! Б у нэ мэ ниц а л а м а т ы , мэхирлйм?.
— Ш у Гун менин д о г ла н гунум. -
— Ч ы ны ц ы э м ы ?
— ©з у ми б е г ен д ир м ек и сл енэ нл иг им и б а з а р д а т у я
алып дуркам айтмадыммы? .. . и •
~ Вах, мен а к м а к хелей! Д у ш у н м е л н эк еним ахы­
ры хэли! — О к с а н а Те ре нт ь ев на б ирден бус-бутин ез-
герди, гызы б а г р ы н а б ас ды , о яцагындаН, бу я ца г ын-
д а н т а й л ы ге зе к еидн. — Г у т л ая н , г утл ая н! Гу тл ая й,
м ох риб аным! — Б и р д е н е м ы з ына ылгажак б о л д ы ,—
М е н хэзир... •
— Гойбермен! — Т а т ь я н а онун эл ин д ен я пышды.
©цки г а р а ш д ы р а н ы ц ы з ы а з г е р йэ н из ми ?

— Мен...
■— Отурыц! Мен ач ел уп б ар ян .
. .. Та ть ян анын г е внуне б о л м а с а , ол е зу ни бил ели
б эр и д о г ла н гунуни ш ей ле л е зз е т ли , ш ей л е р а х а т хем
с а п а л ы б ел л эп геренок. Ол эхли г а йг ы -у нж уд е н бир-
б а д а с а пл а н д ы . Д у н й э с и гицеди. М э х и р л и гоцшусына
М о ц а р т ы ч а л ы п берди. Ф р а н ц у з д и л и нд е а йд ым айт-
ды. Ол г о цшус ынь щ- да хэзи р ези я лы биг ам болма»
гыны иследи. Хич ким хич бир б а б а т д а онун эдениие
д э л д ийме ди я-да гейнишини селжерип-сынламады.
— Сен нэ ме учин бу г ун бейле, г и ж э г а л ды к , О к­
с а н а ? — Ш о л п у р с ат л а Т а т ь я н а б а л к ы л д а я н гоюн гез*
л е р д е г изленен г айг ыны г е р д и . —‘ Ал, чай ичели!
— А ра г ыи ё км ы , Т а ня ? — О к с а н а йу зу н и ашав
с а л д ы.
Т а т ь я н а н ы н г е зл ери те ге л енд и,
— Нэме?!
—- А р а гы ц ё км ы диййэн?
— Ким и ч же к оны?
<— Мен ич же к, Таня! Мен!..
Т о л г ун ян з е н а н ы ц сеси ч а л а э ши д и л д и , й уз у н и ч
гулгун ренки солды. К и ч и ж и к г р а ф и н д е е н у н д е гой-'
л а н мейден бир булг ур ичди-де, йузуни галдырман
отурды.
— Ы г т ы я р этсен, мен л о д ж а ч ы к ы п гелейин.
„ — С о в ук д ы р , у шэр с ин, О к с ан а! Лоджиде нэме
ишлежек?
— Ч и л им чекесим гелйэр...
•— Л о д ж а ч ык м а, О к с ан а] Ушэрсик... Ш у ер де чек^й!
— И че р д ем и?
— Хич з а т б о л а с ы ёк. Ф о рт о чк а ачык.
И ч е р и к д ы м - д ы р с л ы к а р а л а ш д ы . Ч а я гуйменен оол-
я н Т а т ь я н а м ы х м а н ы н ь щ чилим ч екишини гермедик
б олды. О к с а н а н ы н м а х м а л я л ы м ы л а й ы м сеси (чилим
ч ек й эн е м ен зе ш д э л ) б и р х а ю к д а н сон. а г ы р у м с у м л и г а
бевусди.
— Яны сен г и ж э г а лып г ел ен им ин с ебэ би ни сора-
д ьщ, Т а ня . Оны бир с ез б ил ен д у ш у н д и р е р я л ы дал.
О н у н узын т а р ы х ы б ар , к н я ж н а . М е ни н шум ыкбалы*
мын. т а р ых ы . Оны мен а й т м а с а м , сенем э ш и т ме с ен го*
вы, эзизим. — С ус т лу к билен а й д ы л а н бу я л ы н л ы сэч-
л « р Т а т ь я н а н ы т о л г ун д ыр д ы, шол бир в а г т ы н езунде*
•де б и л е с и г е л и ж и л и к х евесини е ж у к д и р д и - г о р ж а д ы . Ол-’
пикире гиден з е н а н а г а р а ч ы н ы билен я л б а р д ы . Ч'аы*
к а д а чай у за тды . А сл ынд а вели, ол я л б а р м а с а - д а , йу-
р е ги нд е д ы к ы н б о л а н д е р д ин и иэдип, ниреде, нэхили
г о в з а т ж а г ы н ы б и л м э н гелен О к с а н а Т е р ен т ье в на хэзир
д и л я р м ан , к и мди р бири б ил е н д ер д йн и п а й л а ш м а н ,
о т урып б и л ж е к дэл ди .
Гызг ын ч а й д а н бир-ики ё л а о в у р т л а н г е з е л и н хас*
р а т л ы х е ка я т ы г и ж э н и н б и р м а х а л ы н а ченли чекдн.
— Мен с а н а а ж ы х а к ы к а т ы а йдын берейин, Т а т ь я ­
на. 0 з а р - н а м ы с ы м ы я ш л ы к д а н йитирил, е л е с овруч,
б а р х а г езден д у ш у ш и м и , р ы с ва б о лш у м ы а й д ып бара»
1 24
Вин. Аслында оны ч й д з м д а - а й т м а н ы м д а - д а . б о л ж а к яш
болды. Э з - е з у м д е н гачып г и т ж е к ерим ёк. Я гечеки
ы з ы н а г а й т а р ж а к г у м а н ым ёк. Иене... б е л к и , мен бу
х а к ы к а т ы сана а й т м а л а м д э лди рин. Сен шинди, Т а т ья »1
на, чешме сувы ялы дуры, г а р д а н а м а р а с с а гыз. Мен*
оны геруп дурун. Эмма... Мен е з шу м т а к д ы р ы м ы и
б аш г а бир т а р а п ы б а р а д а - д а о й л а н д ы м . Сен шейле*
дуры, шейле пэкизе б ол ан ын учин, менин а ж ы х а к ь и
ка тымы билмели. Сен менин шол х а к ы к а т ы м д а н са*
пак а л м ал ы, Сен яш, о ва да н, бай гыз. Г е л же г ин енде.
Сенин сейгини ^ а з а н ж а к болуп, д а ш ы н д э п ел е с а н ур*
жа к йигитлер е м р у нд е кэн болар.
Мен сени х а л а ян , Т а нь Садалыгыны халаян. 6 з
мертебэни с а к л а п билшини х ал аян . Се нде н з а т гизлэ*
скм- геленок. Гуйчли дуйгы хемише а йг ыт лы х е ре ке т
в е ре дй эр . Мен сени пэкизе пер и шд е х а с а п л з п , с енин
х у з ур ы нд а бар гунэми боюн а л ж е к боля н, б а р гунэми
д е н ж е к , рух^мы т э м и з л е ж е к боля*)..,
Э е н а н л а р ы в икиси-де седасыг чай ичди...
— Мен я в и - се?, х уз ур ынд а б а^ гунэми б о ю я ал*
«мзр Зщ, гуняМК: д е к ж е к дийдим. —* О к с а н а Ж о к о н д а
( ..]ы сырль: гул умсир е ди. — Ким б и л йэ р, Т а н я жа н,
белки, менде гунэ-де ё кдур? Гунэ, белк и, мени шол
гуне с а л а н л а р д а д ы р ? Менин ку л е чекен т эл ей им де ди р? ..
— Ме нин э же м ж у в а н к а у чурсыз о в а д а н б о лу пды р.
Сона м о в а да н ды , - Инди, эл бе тд е, д ир и б олс а. г а р р а я -
дыр... Э ж е м билен к а к а м од ес с ал ы по ме шиг ин к о е- 1
постнойы зкени. Ме н э ж е м и н г у ж а г ы н д а к а м п о м е ш к е
з ж е м е эш ыв б олупдыр. К а к а м ы р е к ру т л ыг а иберип,
э же м билен яшр ын я ш а п б а ш л а п д ы р . Бир йыл гечии*'
*гечмэнкэ-де, э же м билен... г у ж а к л а ш ы п я т ыр к а, тар»
па-тайын ж а н берипдир. 0 з у м - э а з г ы на худай гез гер-
кезендир дийип ч ак эдйэн... П о м е щи г и н а я л ы э ж е м ч
м а с г а р а л а п о б ад ен к ов д ур ыпд ыр . Хернэ б ичэ ре С«-
бире с ург ув э д и л м е к д е н с ыпыпдыр. К а к а м д а н а м гед*
■^ли идэп- сорап д ер е к т а п ма нд ы р,
Кэн а в а р а - с е р г е з д а н ч ы л ы к д а н сон, эжем ахыри
Од ес с а портунда г а п - ч ан а к ювян болуп, нахархана
ише гирипдир. Ш о л ерде- де она бай кап ит ан а шыв
б олу п дыр . О л а р мени е т имл ер ейуне г а бш ыр ы п. оке*
андан а ш ы л д ы р л а р . Ш о н д а н бэри мен эж еми геремов,
э ж е м е м — мена,
Э м м а бу вакалары. Таня, мен сон, он йкп яшыйд'я!
е т им ле р е йу нде н а л ы п г а й д а н с о н л а р , м а н а хоссарл™к
э де н ж у р н а л и с т а я л ы н е й у н д е билдйм. Энче отагли',
б а г л ы о с о бн я кд а . Ш о л г а р т а ш а н дул х ан ым ы н ену&дё
у ч -д е рт с а ны х ы з м а т ч ы г ыз да н г айр ы хич кее ёк эк*-
ни. © з у не ол ж у р н а л и с т дийди. Догруданам, хэч'яя
г ерсец, м а ш и н к а с ы н ы т ы р к ы л д а д ы п отырды. ЭрнинДё
папирос. Т е к ж е с и н д е ш ам п ан .
М а н а е з е й у н д е м у г а л л ы м а тутды. С а з ч ал ма гй, '
н е ме ц дил ини е в ре тди. © з б а ш ы м а от аг берди. Мен ол
о с о б н я к д а гези б а г л ы гуш ялы я ш а д ы м Ханым я ты
я ш а д ы м . Ш э х е р д е а ды б ел ли х у д о ж н и к л е р зыбыр-зь1-
б ы р г атнап, ме нин по р т ре тими чекдилер. Хер те^енс'я
ме нин к э мил г е з ел ли г им и эз йу зуме евди. Ж у р н а л ^ г
б и к э м м ы х м а н л а р ы билен мени 93 егени х е к м у н д е гл-
нышдырды. Й е не , а л л а ш а я т д ы р , шол а я л ы н майа
нэ хил и г а р ы н д а ш л ы к и лт еши ги нин бзрлыгыны м :I
х ёни зе м бил емо к. Й е н е сон бир з а д ы б и лди м: о н \ ч,
е т им ле р ейу н де н т а п а н г а р ы н д а ш гызы еке мен д и
э ке ним . С о н а б а к а б икэ м мени говы гейиндирип, нз
яны билен б ай е й л е р е м ы х м а н ч ы л ы г а ’экидип б а ш л а д ч .
Ш е й л е ш а г а л а н л ы м ы х м а н ч ы л ы к л а р ы н бйринде-дё,
ш о нд а мен он а лты я ш ы м д а д ы м , д умлы- ду[ дум айна-
д ы р х р у с т а л ь б олуп д у р ан , бёземен от а гд а бирден
е к е ж е е з у м и н г а л а н л ы г ы м ы д у йм а н г алдым, й у р е г м ^
г у р су лдэп , х о в с ал а д у ш д ум . Га па б ак а н ылгадым'. Ти­
пы г улплы экени. Н э т ж е г и м и б илмэн, а л ж ы р а п дур-
к а м г а пы д а а ч а р ш ы к ы р д а д ы . Га пы а чылды. С ы р д а м
бойлы, ак ке йне кл и, г ар а с юр ту кл ы Гермегей : ж ен ап
усул билен ичерик гирди. Мён оны Деррев тайадычГ
М а н а хоссар ч ык ан ж у р н а л и с т а я л ы н ейуне Ол бир
Художник билен б йрнэче ё ла гелипди...
Г о р к ы м д а н я н а г ы г ы р ж а к болдум. Устуме абаны'п
гелйэн элхенч б е л а н ы с ыз а н я лы, бутин ге врэм г а л-
ш ад ы . Д о д а к л а р ы м кепеди. Д е м и м д е ми м е етмедч.
О н я н ч а ол я н ы м а гелди-де: « Г о р к ма менден, п ер и з а г 1,
г оркма! — дийди. — Мен сени сеийэй.' Мен сени б ашы-
ма тэч эдерин». О нс о н ол б ил им д ен ч а ла г у ж а к л а \
эл им и епди, суем б а р м а г ы м а гев х е р г а ш л ы йузук
дакды. . .
Менин сандан ч ы к м а г ы м шол вакадан, шол гиже-
ден б а ш л а н д ы . Ол м а н а — ене ики йылдан Сон СйНа
ресми суратда вйленжек — дийди, Мени Афина, Риме,
П с щ ю л а , Ф л о р ен ц ия с ы я х а т а э кит ди. И т а л ь я в
ии кл е рине по рт ре тими чекдирди. О л менДен уч эссе
дисп я л ы улы б о л са - д а, мен е зу м и д у н й э д е ин б а г т л ы
а я л х а с а п л а д ы м . Д о гр у с ы , ол м а ца е з у м , е з я г д а й ы м
х а к д а о й л а н м а г а май беренокды. Менден ол хич х а ­
чан з а т с о ра но к ды . М ен ем шейл едим. Й е н е ол нэ ме
дийсе, шубх ес из ы н а ня д ым . Мен, эл бе тд е, ол м а х а л 1
сейги диен з а д ы б и л е м ок д ы м. Э м м а о ну ц м э хи рл и сы«
па в ун а б а р х а е в ре н и щ й а д и м . Оны бир г и ж е г ермесем,
е л э й ж е к ялыдым. ..
Й е н е мени бир я гд ай гаты ген г а л д ы р я р д ы . Мени
м ы х м а н ч ы л ы г а экидип, х а йс ы ды р бир пирим билен
б ай е йд е еке т а ш л а п г а й д а н ж у р н а л и с т хо сс а ры м шол
г иж ед е н соц г айдып бир гезегем г а р а бермеди. О н у ч
я вы па гидели, х а л ы н д а н х а б а р а л а л ы дие.н . хайышы-.
мы-да я с е ы к д а ш ы м г е в у н ж е ц . г алда ма ды* • хер с а п а р
бир б а х а н а т алд ы. . . . ,
Ш е й л е л и к билен м&нин билен н и к а д а ш м а г а в ал а
б е р е н . ме хде ди етнп гелди Ме н. муна б е г е н ж и м д е н
г у ш болуп у ч ж а к б о л я д ы м . Бирден* м (,а нагл а рым
г ырылды. .. Шо л бивеч .гунлеримид бир. а г ш ам ы . гейц-,
мими ч ык ар ып, с а б ^ ф с ы з л ь ш билен душеце гечемде,
ел гейимли гелип^ п ес се жн к гиц к р е в а д ы ц г ы р а с ы н д а
е т ур ды . М е ни ц я л а ц а ч ..чигднлерими м ы л а к а т л ы сы-
палады, О н с е ц а м муйнли сеси бнлен менден е т у т
сорап башлады.
Хер нэче я л б а р с а г д а , б а ш г а . ш э х е р де я ш а я н ника-
л ы а я л ы п ы ц она т а л а к х ат ын ы б ер м ек де н чурт-кесин
б е юл г а ч ыр я нд ы гы иы айтды. Шу гунки ялы я д ы м д а ,
мен т а сд а н чиркни сесим билен г ыг ыр ын ды м.
а я л ы б а р д ы р дийи п- да гы менин г ев ну м е- де г еленокды
ахыры! Д ог ру сы, шол м а х а л онун а я л ы н ы н б а р л ы г ы н а
мен шиндизем ы па на мо к . Э м м а шол пу рс а тд а ынач-
дым. О н уц тоними с ы п а л а я н эли бирден йы л а н болуп
г ерунди. ] ' ы г ы р м а ж а к болуп, д о д а г ы м ы г а н ж а р ы н ч а
д нш ле д им . О зу ме м б я д а - б а т д о ц ц а р а д е н ду м . Г а й д ы т
о нуц йузуне , с ередин б илме дим. Ол с е д ас ы з ч ы к д и .
Мен г иж е т у млу г инс середип, д а н а т ын ч а п ен ж и р э н и н
е ну н де дик ду р ду м.
Е не бир чилим чекейин, Та ня , ы г ты я р эт!.. Шол г у
ну.ц эртесем па т ы- пу г ым ы ч ем е да на д ыкы п, м ых м ап -
гечдум. в и д е чоры ке мпнр де н г айры хич кес ёк-
ды. Хич кеси ге ре симе м геленокды. Т у а л е т столуныц
устунде, менин г а п ж ы г ы м ы ц ашагыпда г ои ла н бир
пе тде пу ла г взу м душди. Б ир гевиум не нжи ре д ен кэча
п а й р а д ы п гойбер дийди. Э м м а онам эдип б ил ме дим.
Се б эб и бу д у н й э д е м а н а г ара ке пук б е р ж е к а д а м ь щ
ё к д у г ын а г ез у м етйэрди. Дунйэдев е р ку м узулди,
Ж а н л ы - ж е м е н д е с и з а д а т а ш л а н а н а в а р а д ен ду м. ■
М ы х м а н х а н а гечуп, улы я л н ы ш л ы к э д е н л ш и м и б а ­
р а н гунум бил ди м. А л а ж ы м нэме? Д а г ы нира гидейин?
в н ъ е т е н мен билен т а н ы ш ж а к б олды, л а к атды. О та -
г ы м да н ч ык ма н диен я л ы о н ж а к б олдум. Олам бол­
ма ды. Б ир ё ла, нэ мучиндир, портда з ж е м и н ишя ун
к э р х а н а с ы н а - д а б а р ы п гайтдым. . .
Инд и нэ тме ли? Н э х и л и я ш а м а л ы ? Н и р э г итмели?
Бу с о в а л л а р мени а л ж ы р а т д ы . Би р ерик ише г ир ейия
дийс еме м, у гр у ны т а п а м о к . Вах. шо м а х а л л а р шу вагт-
кы т е ж р н б э м б о л а н болсады!
Б и р гун а г ш а м б ирден га пым к а к ы л д ы . 0 р - г е к д е н
ге лдим. Г о р к а - г о р к а га пыны ачсам, менин я л н ы з хос-
с а р ы м г а р ш ы м д а й ы р ш а р ы п дур. Хем эйме нди м, кем
б егендим. Б и р д е н е м мекир о г р а шы н с ачын ы утуп. йу-
з уни п ер е а л а эде сим гелди. Гараз, х а л ы м ие р иша н
б олд ы. Г е з у м и н я шы н ы с а к л а п б и лм едим . О г р а ш ба«
кэ м болс а бу б е л а л ы е в р у м л е р е , хамала, о ну н хич
х и л и д а х ы л ы ёк ялы, мени г а р са г у ж а к л а д ы . Мени
г а ты т е р е с и гелип, шол ее б а р а н д ы г ы н ы , о ер де чоры
ке м пи ри н менин я ш а я н е рим и салгы беоендигини айт-
дьг Онс он м а н а р е д а к ц и я д а н м а ш и н и с т к а л ы к ишини
т а п а н д ы г ы н ы х а б а р берди. Сенин ял ы о в а д а н гыза
м ы х м а н х а н а д а я ш а м а к четин б о л а р , мен е з ж о р а м м н
е йу н де н с а ца о н а т ж а о та г т а п д ы м дийди. ,
Ше йд и п мен, Т а т ь я н а , хем ишли. хем е з б а ш д а к
о т аг лы бо лду м. — О к с а н а ене-де я нс ы лы йылгырды.
Т а т ь я н а н ы н у з а д а н ч ай ыны м и н н е т д а р л ы к б ил ди р ип
а лды. — М а к а т а п ы л а н « о н а т ж а о т агь щ» н э ме диг ин е
мен гаты тиз д у ш ун д им . Р е д а к ц н я д а - д а оны д е рр е в
а н ы п д ы р л а р . Мени ишден ко в д у ла р . Ш е й д и п мен йа»
а л а ч т эзе кэре... ж ел е п ч и л и г е б а ш гойдум...
Ум су мл ик у з а г а чекди. Т а т ь я н а ики ё л а д а г ы кухня
ч ык ып гелди. Оксананын. йуз уне середип б илме ди.
— Гел, отур, Таня! Б е й л е т олг унма! О з а т л а р бир-
ч а к гечди гитди-.., М е ни н о г р а ш болуп ч ык ан журна»
л и с т х о сс а р ы м ы н ж о р а с ы т а л а б ы н ы б а р х а а р т д ы р д ы ,
б ил ме дим. Э л л е р и м с а н д ы р а д ы . Х а р п л а р ики-уч ёла
д вк ул ди . Д е р л е д и м . А л ж ы р а д ы м . М о в ч ун ык е вредишн
■лы, б а ш г а текст билен а р а л а ш д ы р ы п , еке сетирден
•ыгнадым. Ол м а ца кеседен сын эдии дуран экенн.
Т«ксти йыгнап г у т а р а н б ад ы м а т а ле ри алып гитди,
Мен онун дине: « Г о р к а ж ы к гезелим!» диен дегишме»
сини э шидип га лдым. Ш о нд ан ики гун геченсонам,
«■челерде шол текстли л и с т о в к а л а р ы г аз а п билен яя«
■■рларда_н г ода рып йерен полииейлери гердум. йуре*
гни а г з ы м а гелди.
Шггчдан- ебн... д унйэм д а р а л д ы , Та ня . .г^ц
п ы л д ыд а гечди. Мовчунь Нм' ' а й д ЬШд ЫМ) Та ня , ол бир
г ош ан д ыг ы ны билдим. инеы билемок. Ол шинди чага*
ди... Ч а п х а н а н ы н э е л е ик а нт ын щзына ду шу п, Канада'
дав: т ур са- да , йрим вне »^а рлы, езуни ичгэ а л д ы р ь ы ,
гыц ё л б а ш чы с ы д ыг ы н ы мен сои д о га н ы н ы н — дай*
са, о л а р с о н а б а к а менден кэнбир сыр . .
л уп д у р м а д ы л а р . М а н а ы на нд ыл а р. Мен олары,.-< т о .
л ив й ы г н а к л а р ы н а - д а г а тн ашы п гердум...
« М а на ы н а н д ы л а р » , О к с а н а н ы н бу с е зл ер и Татья»
в ан ын кене дердини гозгады. Ы н а м диен дуйгы, гер,
нэхили! М о с кв а да Д е н ис Ба ту р ин д аг ын ын к р у ж о гы на
а р а л а ш ж а к болуп, ол, гер, нэче гезек ымт ыл ды. Э м м а
студентлер ока, мегерем, ынам б ил ди р ме д и ле р . Инди
бу ерде-де Т а т ья н а М а н ж у р а д а г ы н ы н она о нч акл ы
ынам эт ме йэ н ди к ле р ин и дуйяр. М а н ж у р а н ы н Т е х н ол о ­
гии институтын студентлери билен гизлин а р а г а т н а ш ы к
с а к л а я н д ы г ы н ы , шол ерде онун кимем б олса, гудрат»
лы бир Д ос ту н ын, белки-де, ё л ба ш ч ы с ы н ы н бардыгы»
ны Т а т ья на инди о на т билйэр. Эмма шол гизлин ожа«
га энтек ол а р а л а ш ы п , шол ерде болян гу р р унл ер и аз
рулагы билен эшидип биленок. Шол с ебзплем хазчр
ол О к с а н а н ы н сонкы с езл ер ине япышды:
— О кс ан а жан, айтсана: олар ез гизлиь йыгнак-_
л а р ы н д а нэме гуррун эдйэрлер?
О кс ан а ахыры йылгырды.
•— Хемише шол бир хенлери, Таня. Д р и г а й л о айт<
и ы ш л а й ы н , а з а тл ык , ден лик, д о г а н л ы к дийшип гы»
г ы р ы ш я р л а р . Б ас ып билмейэн я г ы л а р а м х о ж а й ы н л а р ы .
Ч ы к я н нетиже-де ёк вели, шол д ы з а ш ы п йерлер. Хэ*
л и- шинд ем Од есса гелйэлер. Мовчун бизин
М а н ж у р а икимизи, ол м а х а л л а р А^анжура етгинжек
йигдекчеди, М ов чу ны н шэгирдиди, бирнэче гезек г иж эн
ичинде з а в о д л а р ы н к а я т л а р ы н а ясарнама елмемэге-дв
иберди... Хер нэме этселерем, нетижеси ёк. Гуры ез*
лерини хелэк эденлери г аляр. Хэли-шинди полиция
г а п ж а я р О нд а- да гоба эдэеноклар..,
Гыш гижел ерин ин б и ркк де мен гы зды ры п- ур нуп
я т ы рд ы м. Шол агыр х а л ы м д а - д р езумин дэл-де, ёл*
д а ш ы м ы н гайгысыны эдйэрдим. Херна э йгилик бол»
сун-да, хенизе ченли гелип ч ык м ад ы дийип, худайы
ч а г ы р я д ы м Ш ол а р а да - д а ж а р к ы л д а п , гапы ачыл ды.
Д о д а к л а р ы т ибирдейэн М а н ж у р а ичерик курсэп гирди,

Б и р гун а г ш а м б ирден ' нЫ


1СЛДШУ1. 1 ^ила-11*’ -
^он мен хачан эзуме геленими оилемок,
... аня. О нд ан бэри инди энче йыл гечди. Мовчундая*’
д ерек ёк. М а ц а - д а ш о л а р билен биле суд этдилер,
Ур д ул а р. Г ы н а д ы л а р . Ж е б и р барын ы б ер дил ер . Э м м а
менден «бил емо к» -д ан б а ш г а сез эши т ме ди ле р . Ахы»
ры б о ш а т д ы л а р . О л а р ы бо лс а Тоб о ль с ка сургун э тд и­
лер. Белки, б и чэ ре ле р б и р ч а к буза денендирлер.. .
О к с а н а еринден туруп, пе н жи рэ н ин енуне барды.
Х а м а л а , д а ш а р д а н бирини г езлейэн ялы, г а р а н к ы тум*
л у г е с ед ас ыз серетди. О ну н серви к а м а т ы н а сын эден
Т а т ь я н а болс а е з ичинден: мерт зенан э к е н и — дийди.
Н э м е учин ол эринин ы зы нд ан Си б ир е гитмедикэ?
Декабрчыларын аялларынынкычз г а й р а т т апып бил*
ме димикэ ?
О к с а н а ызына еврулип, а лм а шер б ет инд ен ичди.
— Кофе демлэейин?
— Кофеден гандым, с а г ж а бол| Хава, ондан бэри
инди дерт йыл гечди, Т а т ь ян а . Менем инди отуз уч
я ша дым .. . Ол болса йигрими алты яшында . Менден
еди яш кичи! Еди яш!.. 0 т е н йыл ики д ыз ына чекуп,
к в в ш ум и огша ды. Мен она — а кы л ын а а йлан, оглач,
е з у н е эрк эт, мен сенин т айын дэл — дийдим. Окы
е з у м д ен с о в а т ж а к болуп, бир т опа р тилсим гурдум.
Э м м а хич зат пейда этмеди. Ол менин ке ле г эм е денди.
— Ким ол, ким?
— Ким б ола р ейдйэц?! М а н ж у р а !
— Д у р 1 Мен с а на д у шу н ме д им , О к с ан а! Ханы, с е и>
оисуэ онуп б и л ж е к дал диййадин-ле?
— Инд и шейле, Т а ня , инди! Инди мен онун келе«
п т и н е д ен ду м. Хас догрусы, ол менин баг т йылдызьм
ыа е врулди. Эхли йылдыэ еченде-де, бир ези ё лу ма
ш гы с а лы п дур... Кэте она небсимем агыряр. Яш гыза
«Пленсин диййэн. Д и н е ез бэх би ди ми а р а м а й ы н дни»
й.ж. Э м м а ничикми, оны ба шг а бир з е н а н ы н гужагын»
ли гез ену не гетирсем, д э л и р э й ж е к болян... Бе л ки , мея
пив м ы на с ы б а м дэл ди рин. й е н е шо нд а- д а еэ б аг тым-
дин эл чекесим геленок.
Д ог р ус ы, оны кэте а д а м ы м дэл-де, ез перзендич
и л и герйзн. Мен с а на енем а й ды пд ым, Таня, ол бир
н и м оглан. Н и ре л нд и ги н ем билеыок. Ол шинди чага»
кв эжеси бир бай ф а б р и к а н т ы н ыз ына душу п, К а н а д а
гадеммиш. К а к а с а м шол з е р а р л ы , езуни ичгэ а л д ы р ь ы ,
хслэк б о л а н м ы ш . Ол э ж ес ин ин аял д о г а н ы н ы н — дай-
ннсынын е йу нде у лалыпдыр. . .
Мени ч а п х а н а д а х а л а н о к л а р . Би ве па диййэрлер,'
Сургун эдилен эринин шэг ирдине б ар д ы д и й й э р л е р
П у з у м е ге лме се ле ре м, д а ш г у ла к д а н эшидйэн. Эмма
мен нэдейин?! Нэд ейин мен, Т ан я? Ек! Хер ким нэме
днйсе-де. мен ондан эл чекип б и л ж е к дэл. Менин ди-
рилигим шон билен... Мен о з а л л а р ч аганы х ала мок*
дым. Инди болса г иже- гу ндиз перзент а рз ув эдйэ^
Грелки онам худай етирер... Вах, сенин д ог ла н г унуа-
днгнпм билен бо лс а м, мен оны шу гун с уйрэбе м а лы п
г и й д н р л ы м . . . — О к с а н а бир нока да середип, эсли с а ­
л и м л и м д ы. Б нр де не м ез- ези билен геплешйэн я лы,
ис г с а й ж а сесленлн. — Ёк, ш онд а- да ол гаРпмазды...
Мсчшн иг да йы ма д у ш у н м е к с а на кын, Т а тьян а. М'.'.а
гчркям.,, М а н ж у р а менин у чу нжи эрим д ийсемем бол-
м я к Менин ии соцкы умыдым. Инди онам элден ал*
дырпПсмм . О н д а м а ца д ице е лу м г а ляр . Мен она у з а к
у.’шг к | М л(*лп. дупй;>ле Ха рь ко в д а н б а ш г а - д а шэхер
к«Н лп-^ибсм ч ы к лы м ЭШар-эгер, эшит ме ге м ислэнок..,
Ч ам хм пл чы л ар ы п МЧШ х а л а м а я п д ы к л а р а м шон учия*
Мимчуп Попе Оахапп...
— Ханы, си*н о л а р ы н гизлпн к р у ж о г м н а - д а гатна<
шып г ердум диййыи-ле? Л ис т о в к а - д а елмешипсин...
О кс а н а улу да н демини алды.
— Инди горкян, Таня. 0 л е р ял ы горкян... Араая
бизе онуц Т е хнолог ий ин ст ит ут да кы Д о с т ы г елди,
М а н ж у р а н ы н ч а п х а н а д а к ы гизлин к р у ж о г ы н ё лба ш-
ч ысыдыг ыны шо ндан билип г а лды м. Сен ол икисинин
г у р ру нл ер ин и эшиден болсан.... О ну н бир б ел а н ы н ус*
тунден б а р ж а г ы н ы йурегим дуйяр. Д о ст ун ы у г р а т м а г а
г идибем, г и ж э н и н бир в аг ты гелди. Шо г иж е мен д а ч
втынча я л б а р д ы м . Эл чек бу кэ рив де н, а л ж а к гала«
ныз сенем бир гун Мовчун ялы г а п ж а р л а р — дий«’
дим. С ы я с а т д а н д а ш р а к дур — дийдим. Ислесен, иш»
денем чык. езум э к лэйин — д и й д и м . — О к с а н а а ж а й ы п
гу лумсиреди. Адат ча , а д а м ы н йузи г а м а ш я р я йузи
гу лйэр дийилйэр. О кс а н а б ей ле дэл. Онун о з ал ы би»
лен, йузи дэл-де, гези гу л йэр я г а м л а н я р . — Эгер-эгер,
а й д я м ы н а м диенок. Г а йт а м, гезумден, йузумден ог«
ш а л — сен менин ин ы н а м д а р ке ме кчим, гуванжым,
ж а н ы м — дийди. *
— Б а ш г а нэме герек?!
— Ек, сен душун, Т а ня , М а н ж у р а дине ез револю»
циясы б а р а д а о йл аня р. Ол б ол ма с а, менин учин дун»
йзнчн г а п ы ш ж а к д ы г ы б а р а д а вели пикирем эденок,
Мен с ну н реЕолюциясыны нэдейин?! М а н а онун ези
герек, ези! Он со н ам мен о л а р ы н р е во л юц и яс ын а ынан«
м ая н, Та ть яна ! ё к , ын ан ма я н. Гуры яш е м ур ле рини
к е й ду ре нл е ри галар... Менин болса я ш а с ы м гелйэр...
Ене он йыл да н сон мен хич киме герек д эл. М а ц а - д а
хич ким герек дэл...
Т а т ь я н а ж а к г ы л д а п гулди:
— Бу ке мп ир е серетсецизлэн! — Го ншу с ыны эма й
билен г у ж а к л а д ы , с а чы н д а н с ы п а л а д ы . — Сен _ менде«
ием яш г ер унйэ н ахыры!..
— Сен м а н а душу н, княжна, мэх ир ли гоцшым:
М а н ж у р а менин ин сонкы умыдым! Менин онд ан мах»
рум б о ла с ы м геленок! — Гезунден б оюр- боюр яш де*
к ул ди, д ы кы з чигинлери, тер мэме ле ри с а н д ы р а д ы .
Т а т ь ян а э к а б ы р ж о р а с ы н ы у с у л ж а г у ж а к л а д ы .
— А г л а ма , Ок са н а! А г л а ма ! Хеммеси дузелер... Гел,
говусы, б ир а э т а м ш а н а л ы , чай ичели, С а з ч ала лы, ..

Бу гун гуйзун ик инж и айынын, ик инж и гуни. Ирден


ч а к ы р а я з л ы ш ем ал евусди. я п р а к л а р ы н ы а д а т д а к ы -
д а н хас ир декен д а р а г т л а р ы н яланач шахаларыны
134
д а р а я н шол ш ем а л г а р г а л а р а м ы н ж а л ы к д а н г а ч ы р я а
боларлы: о л а р т о пб ак -т опба к болуп, г а г ыл д а ш ы и ,
■ г а ч д а н - а г а ж а гонуп-гечдулер.
К о н к а д а н душуп, г имназия етйэнчэ, Татьянанл*
п а л ь т о сы ны н чигинлери-де эдил ер ялы а к ж а р д ы .
Т а т ь я н а гары говы ге рйэр. Гар ягса хемише я г шы л ыг а
ёряр. Г е вну не б о лм а с а , хер гезек г ар яг анда лунйа/
гэзе ле не н ялы, шэхер тэзе, пэкизе л ы б а с геен я л а
боляр. Арман, бу гун г а р а м онун шэхдини ачып бил*
иеди. Ек, дине бир шу гунем дэл, инди эсли в а г г д а а
бэри Т а т ь я н а н ы н гевни ачыланок. Лапыкечлиге
ш унча ёл б е р м е ж е к боляр, а рм а н, б а ш а р а н о к , он/ц
г евун ислеги билен х а к ы к а т ч а п р аз душйэр.
Г а д ы р л ы гоншусы О кс а н а б и рв а г т л а р гезуне яш
■йлап, ез шум ы к б а л ы н д а н зейренди. Менин башым»
д а н гечен м у ш а к г а т л а р , белки, с ана с апа к б ола р ди«
йип, Т а т ь я н а ез йурегини декди. Д о г р у д а н а м , э к а б ы р
ж о р а с ы н ы н х а ср атл ы х е ка я ты ны н Т а т ь ян а кеп з а т л а ^
ра гэз етирмэге кемек берен б о л м а г а м мумкин. Э м м а
нэме д ур му шд а ики саны мензеш ыкба л б о ля р м ы ?
Бир м а ш г а л а д а енуп-есеы ч а г а л а р ы н - д а у л а л а н с о н л а р ,
херсинин ез ы кб ал ёлы боля р ахыры! Ы к б а л гайта*
л анм ая р. . .
Ш е й л е ой- пики рл ер е у л а ш а н Т а т ь я н а м у г а л л ы м л а р
ка бинет инин гапысыны ачаныны д уй ма н галды. Кабин
нете уйшен кэ р де шл е ри онун билен х о ш а м а т л ы са«<
ламлашдылар.
— Та ть ян а М их ай ло в н а, ж о р а н ы з ы гутлан!
— Хайсы жо р а м ы ?
— Сизин нэ пани И в а ш к а ачденем б а шг а ж о р а н ы з ’
б а р м ы ? — дийип, бурны гэр п ^ л л ы немец дили мугал»
л ы м ас ы вне душди. — П а ни И в а ш к е в и ч бир хепдедеь*
в лтм ыш я ша яр . Юбилей! О на м бизден г из л еж ек бо*
лупдыр...
« Ж о р а н ы з ы гутлан!» диен а р ^ ы ж а к м у г а л л ы м а ена
ж е дир д еди :
— Биз, Т а т ь я н а М и ха йло вн а, пани И в а ш к е в и ч и д
юбилейини д а б а р а л ы б ел л ем ел и диен к а р а р а гелдик.
Сиз нэхили г ерйэциз?
Х ов у л -х ала т ч ык а р а н пальтосыны бурчдан асан
Т а т ь я н а йыг ырлып от ура н пани И в а шк е ви ч и мэкам
г у ж а к л а д ы , е в р а н - е в р а н епди, уза к е мур диледи. Йы*
гырт б ас ан йузи и н ж и р и н к ишд ес ине ме нзе йэ н пани*
нин гезуне яш айланды.
— Онд а -д а улы б а й р а м эделин, к э рд еш л ер ! — диен"
Т а т ь я н а н ы н йузи ну р ла ны п гитди...
Оку в гутарды. Т а т ь я н а г и м на з и я н ын дер в е зе с инде н
чыкан еринде оны пани И в а ш к е в и ч г а р ш ы л а д ы . Га«
р а ш ы п дур экени.
— Хыя лым- а сенден г айры хич кесе дуйдуржак
д э л ди м Таня. Инди нэме... б ар ы биленсоц, бир з а т л а р
втмели болар-да. .
— Элбетде! Хекман! Н эх и л и к е м е к герек болса,
мен тайын.
— С а г ж а бол, гызым! Й е н е хич кими а з а р а гой«!
м а л ы 0 й у м д ар . Хол ик имизин х а л а я н к а ф е м и з б ар .
« В а р ш а в а » кафеси. Кич ижик. Ч ол а. Эесем гулер йуз*
ли Дна, шонда гечирерис. Мен д а тл ы н а х а р л а р буй*
р а р ы н...
О л а р ко нк ан ын д у р а л г а с ы н а етдилер. Ч епе совул*
Жак б олан пани И в а шк е в и ч бирден сэгинди. С ы л а ш я н 1
кэ р де ши ни н а сма н ялы тутук йузуне д и к а н л а п серег*
ди-де. ене й е р э б е р ж е к б олды. Эйсем- де б олс а, Т а т ь я н а
онун мейлини сызды.
— Н эм е д и й ж е к б олд уны з, пани?
— Неме... Ар а кы кумс ук шу гун ене г и мн аз и я гел*
ди. Д и р е к т р и с а билен икичэк г у р л еш ди ле р . Кэн отур-
д ы ла р . Онсон ол мени ч аг ыр ды . О н д а н - м у н д а н сеэ
а йл а п, ене-де сен х ак да сорады... И н ж е н е р б а р а д а - д а
б ир т оп ар сораг берди. Г а р а з , мен о сехбети х а л а м а -
дым, гызым. Эгэ бол!..
Т а т ь я н а н ы н д ер д ин и н уст уне д ер т гошулды. Па ни
И в а ш к е в и ч и н д у р а л г а д а а йд а н сези б а р а д а ол ёлбойы
у н ж у л и о йл анд ы. 0 е гелип, на ха р э дине нс она м, йуреги
ерине гелмеди. Л и й ме к, ки мди р бир нэкес ызына
ду шй эн б о ла р лы . Номе учин душсун? Н эм е учин?
Б е л к и . М а н ж у р а д а г ы н ын а р а с ы н д а п ол иц ия ны н жан*
сызы б а рд ы р? Болуп билер. Гаты мумкин зат. О н д а
х а я л этмэн, бу я гда йы М а н ж у р а д у й д у р м а к герек,
Х е к м а н д уйдурмалы. . .
Т а т ь я н а г а п - ч а н а к л а р ы юв у шд ы рд ы, йыгнады. Бир*
се лле м дынч а л м а к ниети билен душег ине гечди. Хей-
хат, дынч ниреде- зат ниреде?! Узнуксиз ы з а р л а я н ын*
ж а л ы к с ы з о й- пикир лер оны ене еринден т уруз ды. Ол
о т а гд а н о тага гечди. Ахыры язув сто лун ын башына
136
Вярдн. Яны ё лда а л а н г а з етл ер ин е гез гездирип угра*
ды. Хайсыны ачса: митинг, г оз г ала н, питне, т у т х а - т у н
лук. И шчил ер , студе нт ле р, дай ха нл ар. . . Х ал кын чыда«
мы с а ба я р . Х а л кы н г а х а р - г а з а п кэсеси долуп-дашяр*
Хнлк г а х а р ы ны н т олк уны на хич зат бев е т бо лу я
билмез...
Бн ри- биринде н х а т а р л ы х а б а р л а р . Бу нэхили бол-
яр? Б у л а р ы нэдип г о ркм а н ч ы к а р я р к а л а р ? Б у л а р М а т
ж у р а д а г ы н ы н гизлин я йр а дя н л и с т о в к а л а р ы н д а н эна»
йы дэл ахыры? Ек, Та ть ян а я л ны шя р . М а н ж у р а д агьи
нын л и с т о в к а л а р ы шол митинглери, гозгаланлары,
иитнелери хас говы г ур ма га , ке пе лт мэ г е ч аг ыряр. Ш о
л а р б а р а д а х а б а р берйэн г азе тл ер болс а д о в ам эдйэя
тертип- дуз гуни бозян шол г а б а х а т митинглери, гозга»
л а н л а р ы , питнелери... д ы р - п ы т р а к этмаге, мынжырат»
мага чагыряр.
Ха йсынын м а м л а д ы г ы н д а н , кимин нэме ислейэнли»
гинден баш ч ы к а р м а к четин. Э мм а эпет шэх ер ин гаш
с а т а ш а н гэми ялы ч а й к а н я н л ы г ы н а Т а т ья на душун»
йэр. С о ну н ыц нэхили б о л ж а г ы н ы худай билйэр. й е н е
Та ть ян а г а р п ы ш ы к - г ы р л ы ш ы к бир б о л а й м ас ы н дийив
дилег эдйэр. Шо л се бэ пл ем ол М а н ж у р а д а г ы д а н га»
л апын д а ш р а к д у р ж а к болуп ч ал ыш яр , Э мм а Сквор*
нов шона ын ан ма я р. Ол ен бейле д эл ди ахыры! Татья»
на нын сезуне ынанярды...
Т а т ь я н а ене-де е зу ни н в ав в ал ы дердини гозгады.
Ш е й л е х а л а т л а р д а агыр дердини п ай л а ш я н пианино»
нын б а ш ы н а гечди. Г апа гы ны усул билен ачды. Мо»
ц а р т ын г амлы прелгодиясы онун я т л а м а л а р юмагыны
ч ешле ди гитди отурды...
П р а к т и к а билен утга шд ыр ып, диплом ишини та-
м а м л а м а г а гелен Петр Сергеевич Скв орцов Б уд ыда
ярым йылдан г оврак гуйменди Шол д е в у р д е Т атьяна
икисинин ара сы ыснышды. С кв орцов Б уд ы д а н хэли-
-шинди Харь ко ва гелип-гидип дурды. Т ан ыш л ык дост-
луга е врулди, б ирек- бирег е мэхирли дуйгы дереди. Бу
дуйга г ел же кк и инже не р Скворцов: «Бизин и лк инж и
сейгимиз!» дийди Ким билйэр, белки, д ог ру д ан ам ,
шейледир. Хер ничигем болса, Т а т ь я н а д а н уза кл аша »
сы гелмеди Т а т ья н а - да а рка н гайшып д ур ма ды . Яды»
на душйэр, б и рё л а О кс ан а — яш ин же не р им из яман
йигит дэл. Таня — дийди. — Би ри- б ир ин и зе гелишйэ-
низ — дийди...
Г а р а с а й , эйле болды, б ей л е б олды, С к в о р ц о в фар*
ф о р - фа я нс з а в о д ы н д а п ра к т и к а с ы н ы т а м а м л а п , Моек*
ва, диплом ишини г о р а м а г а гитди. Э з е м институты гу*
г ар ып, х е к м а н Б уд а д о л а н ы п г ел мэ ге с ез берди.
Москва б а р ы б а м , Х а р ь ко в а х а т я г д ыр ы п у грады,
Хер х а г ы н д а - д а Татьянасыз я ша п б и л м е ж е кд и ги н й
езды.
Томус г унл ер инин биринде-де, окув йылыны гута»
рып, м у г а л л ы м л а р советиниц иц соцкы м е жл ис и не гат«
в а ш а н Та тьян а еэ к э рд е ш л е р и билен д е г ш ип - г у л ш уа ,
г и м н а з и я ны н дер в е зе си нде н чыкса, эли гу л ли Сквор*
цов эцунде йы р ша р ып дур. Х а р ь ко в д а я г ы шл ы гуй«
гуни и лк инж и гезек д у ш у ш а н ерлеринде. Ск во рцо вый
она и лк инж и гезек чемен берен еринде.
Т а т ь я н а н ы н к э рде шл ер и ке п ма ны л ы йы лг ыр ышы д,
г .ж ры л ыш ып - га нр ы лы ш ыг : , гечип гитдилер,

О л а р узын гунлэп, шэх е р де сейил эдип, а г ш а м а р а


Т а т ь я н а н ы н эйуне гелдилер. Ск во р ц ов Им пе р ия учи*
я ише сиии оцат б а х а л а р билен г у т ар а нд ыг ы ны , инже«
в ер - ме ха ник адына м ынасып б о л ан д ыг ы ны , Кузнецо»
вын Б у д ы д а к ы з а в о ды на ге лме к ниетиниц хэли-хэзир*
л ик че б аш а б ар м а н д ы г ы н ы , оны М о с кв а да н ончаклы
у з а к д а б о л м а д ы к Л е ж н ё в о об ас ын а пра к ти ка ибер-
йэ ндиклерини гуррун берди. Онун мундан б ейлэкки
ы к б а л ы Т а т ь я н а н ы н эркине баглы Инди хаял этмон,
о л а р ёла т а й я р л ы к герубермели.
К урс уде отуран Та ть ян а йылгырды. Нэме, эййэм
вхли меселе ч ез улэ йд им и? Д а г ы нэме?1 Ики йурек
бир к а р а р а геленсоц, меселэнин мэхетдели б ол ар м ы?
А г имна зия ? Гимназия кемме ерде-де т апы ла р . Сейги
тапылмчз...
Шейдип о л а р д ур му ш гурдулар. О кс а н а Т а т ь я н а ­
нын яны билен Москва гитди. 1898-нжи йылыц 23-
•нжи августында Т а т ь я н а н ы н окан институтынын бут-
х а на с ын д а о ла р н и к а л а ш д ы л а р . Бу д а б а р а эзиз дай-
васы княгиня Н а т а л ь я Вл ди мир о вна Ш а х о в с к а я би­
лен гезунин яшы кепемедик энекеси М ом б ел ли- де
гатнашды...
Скворцов а хыры а рз у в ы на етди: Ку зне цо вын Бу-
в ы д а к ы ф а р ф о р - ф а я н с з а в о ды на баш инженер болуп
гелди Т а ть я н а - д а ене ез евренишек г им на з и я сы н а до-
138
яа нд ы. Шейдип о л а р хем Х а р ь ко в д а , хем Будыдщ
я ша б е р ди л е р .
Я ш а б е р д и л е р . Э м м а достлук д а ра г ты ы л а й та -д а
сонкы м а х а л л а р д а чат ачып б аш л а д ы , Инди ярый
йы лд а н бэри болс а о л а р ы н а р а сы хасам совашды,
Се йр ек д у ш у ш я р л а р . ©з х о ж а й ы н ы н ы н янында б ар ха
■брайы а ртян и нже не рии ейде ы р с а р а м а с ы кепелди,
Икисинин а р а с ы на душен сов укл ыг ын себэби кэн«
ди. Ол с ов ук лы к д а ш ы н д а н г е рэйм эг е — ир гелдин-де,
гич гелдин — диен ялы, о в у н ж а к нэгил ел икл ер де н, би»
хепбе б а х а н а а р а м а к л а р д а н б а ш л а н д ы . Чай в аг тында
г а й н а м а д ы м ы — д ав а . Суйт чогдумы — дав а. Ж.а н.лы
с а г а д а тов бе рм ек ятдан ч ы к ы п м ы — дава... Дашын»
дан г ерэймэг е шейледи. й е н е а с л ын да вели, б у ла р ын
хеммеси ы р с а р а м а к д ы . Шол ё нс у з ж а н э ги ле ли кл ерич
кеки хас чуна гидйэрди...
Шопенин г амлы ноктюрны Т а т ь я н а н ы н гевнуни ха*
л ыс чекерен ялы, бирден онун бутин гевреси силкинип
гитди. Б а ш ы н ы а р ка н атды. й у р е к д е н чогун гелей
жошг ун билен Рос сининин Нео по лит ан сорентоллосы*
вы чалды. Б а р х а б а т л а н я н жадылы с а зы н ш а д ы я н'
овазы отагы д олд урд ы, арман, Т а ть я н а н ы н гуссасыны
а з а л д ы п билмеди. Ол пианинонын г апаг ыны г а х ар лы
я пды- да, к а п а са г а б а л а н г ап ла н ялы, ене-де отагдан-
•отага гезмеледи. Гевреси ичерик сыгмады, Б и р с а л ы м
б у л ь в а рд а гезим эдейин дийип гапа йенелди.
Шол пур са т да - да гапы а чылды. Эли бирт опа р ду-
вунчекли Петр Сергеевич чала с е р х о шр а к х а л д а иче­
рик гирди,
— Худая шу ку р, бу гун-э ейде экенин!
Бу киная Т а т ь я н а н ы н г а ха р ы ны г ам чы л ад ы.
— П о д п ол ь еч и ле р ин бу гунки йыгнагына мени элт»
медилер, Петр Сергеевич.
— Акыл эд ипд ир ле р. Онда угур х а н ж а к ?
— Гепем шо нда- да , Петр. Угрумы кесгитлэп би*
пемок. ‘
— Менем сени ш онд ан етри я з г а р я н - д а . „ Отур он*
да! Дуйн мана сылаг бердилер.
•— Н э ме учин?
— Л ейп циг де н тэзе усул евренип геленим учин..,
(Ганя1 Сулгун с у йж уми , банан?
— Хайсыны х а л а с а ц , шол суйжи,
Б и зде бу гуи икисем бар ш о л а р ы а .
— Белки, шэх е ре с е йл е ч ык а ры с ? Я т е а т р а гидерис?
— Ирг иним театр. Э й д е отур алы. И у з йыл б э р ^
г еремок сени... О н со н ам биз г у рл ешм ел и. '
— Ч ы н л а к а й г у р л е шм е л и . Пе тр , гиз л енп ече к ойна*
н а г ы н гереги ёк,
Д ы м - д ы р с л ы к болды. Ара тов д уше нл иг и икисине*
*де аян, Т а т ья на кухня гитди, Ск во р ц ов чилим от»
Ванды...
— Эйсем онда по дпольечилер бу гун сени йыгнак»'
ца р ы н а эл тм эн д ир - дэ ? — Ск во р цо в к и н а я л ы хенек би*
цен ш а м п а к чуйшесини ачды,
— Еке шу гунем дэл..
— О нл т нэме г а ды р ь щ ы га чыр я н? Сен..,
— Мен... Сен нэме учин, Петр, ишчил ер и х а ла но к?
6 з и н ж е не р ли к ишин р о в а ч л а н м а г а м ишчи ле ре баглы
■хыры! Эгер...
— И ш ч и л е р е д эл, е з вехиниме б аг л ы, Та ня , Онсо»
в а м гизлин у йш м е л ен эдйэн ишчилер дэл, биртопар'
б у л а г а й л а р . ©э х а к ын а к а й ы л ишчи ле рин булагайлы»
га, йыгнага эли дегенок.
И ш ч и л е р е д у й г у д а ш л ы к э дйэнлиг ини, о л а р а башар*'
д ы г ы н д а н кэте ке ме ге м б ер йэнл игини Т а т ь я н а адам»
сынд ан г излэнок. М а н ж у р а билен ол Т е хно л ог ик инс-
г нт у та - да гидип герди. Ш о л ерде ол М а н ж у р а н ы н хэ*
а и -ш и нд и а ды а г з а л я н Д о с т ы На ум билен танышды...
ё к , ол йурегини икэ б елуп билмейэр, Ск во р цо з
учин бирхили Т а т ь я н а , ишчи д о ст л а р ы учинем б аш га
хили Т а т ь я н а б ола с ы геленок. й у р е к дуйгусыны янёл-
д а ш ы н д а н гизлэс ем геленок. Он со н ам эгер онун ез
и к б а л ы е з э р к ин д е б олса, м а т л а б ы н а етмев угрунда*
вы г ер е шд е нэме учин ол ки мди р биринден горкмалы,
к и мди р бир ин иц э м р - ы г ты яр этмегине гарашмаль*?,,
О ну н йуреги чат ачды. А дам сы билен икисинин ара*
сында г езе г ер у нм ей эн горпун э м е л е гелендигй икуч«
лы дэл. О л а р ы н д у р м у ш а г а р а й ы ш л а р ы ч а п р аз гел<
бэр. Бе л ки , бу е з г е р и ш л и к инди дерэ нд ир ?. .
С к в о р ц о в ы й г ы ж а л а т л ы сеси Т а т ь я н а н ы н г у сс а ла
ой- п ики рл ер ини белтеди:
— Хер нэме дийсенем, Та ня , О кс а н а нкимизден
в к ы лл ы болуп чыкяр.
“ Онун икимизден (бу сези Т а т ь я н а а йр а т ы в ба«
сым билен ныг тады) а кы л л ы д ы г ы н ы я а кы л л ы дэлди»
гнни б и л ж е к д эл. й е н е О к с а н а н ы н е з сейгусине яии
ны-тени билен б ер ле н ди ги н е гувэ гечйэн.
Ск во р цо в г ов эа н ш а м п а н чуйше си нин б в в р ун е чв*
л а ж а питикледи-де, йузуни а ш а к с а л ды . ;
— П о д п ол ь еч и ле р билен а р а н б а р д ы г ы н ы г и м н а з и е й
да б и л е н о кл а р м ы ?
Пани И в а ш к е в и ч и н шу гун г и мн аз и я гелип-гидеа
кумс ук х а к ы н д а к ы хэки х а б а р ы Татьянанын гупб*
идына душди.
— Б и л ме д и м . О н с о н а м по д по лье чил ер б ил ен д э л
-де, ишчилер билен.
— П а р х ы ёк... Мен я д ы н а д у ш е м о к м ы ?
— О нэме дийдигиц, Петр?
— Нэме, сен по ли ц ия ц пе нже с ине д у шс е н, мен*
с ыл ап г о я р л а р е йд йэ ми н? >'
Ч а л а й ы р ш а р а н Т а т ь я н а чай д е м л ем эг е чыкдяЛ
Инди онун б эл чи гр эк сеси к у х н я да н э ш ид ил ди; |
— Эйсем онда сен мен д эл- де, еэ ж а н ы н гайгы«
сыны эдйэн-дэ?
С к во рцо в б и р х а ю к д а н сон тутук сес билен}
— Икимиэинем — дийди.
Т а ть ян а чай гетирди. Д у р м у ш ы н ынсанын ислеги»
не боюн эгмейэн, ичякгыч к а н ун л а р ы б ар дийилйэнн
чын экени. Инди икисинин а р а с ы нд а эпет х ая ты ц
емеле гелендиги, ы к б а л ы н о л а р ы н херсини шол хая»
тын бир т а р а п ы н а ок ла нд ыг ы икучлы дэлди. Эз ба*
шыны ч а р а м а к дилде ансат экени. Ол хэзир еэунн
а к а б а о к л а н а н бэбек х а са пл ады . Д а ш ялы, сувун дуй**
буне чекер гидер ейтди. Шол бир вагтын эзунде-де
ы м ы к л ы о йл а н м а к , э р ж е л г ер ешм ек, шу бх е ле р и ецмек
пу рс ат ынын гелендигини йуреги дуйды.
— Ча й ич, Петр!
у — Ч а й ичейин вели... Биз ч ын л а к а й г у рл е шм е лд ,
Т а т ь ян а .
•— Г ур ле шм ел и.
— Би з бу ерден гечмели б о л а р м ы к а к пиййэн.
— Нирэ?
— Москва. Бе лк и, в а г тл а йы н ча Г е р ма ни я - д а бо*
л а й м а г ы мумкин.
— Нэме учин гечмели?
— Ж е н а п Кузнецов з а в о д ыны гинелдйэр. Тутумы
улы Ене ф ил и а л ачяр, Шо на менем шарик эдйэр.,,
— И н ж е н е р за во дчы боляр дийсене!
— Ф ан та ст ика !
— Г е р м а ни яд а нэме ишим из бар бизин? Я Руссия
бизе д а р л ы к эдйэрми?
— Д а р л ы к эдэймегем эхтимал... Мени сонкы гун*
л е р де ики ела ж а н д а р м у пр ав л ени ес ине ч аг ырдылар. .,
Та ть ян а а д а м с ы н а д и к а н л а п серетди Ол болса
пианино а р ка с ын ы берди-де, ики элини г урс агында гоп*
шурып, ез х ы я л л а р ы н ы д у ш у н д и р м э г е дурды. Татьяна*
нын шинди кеп з а т л а р а д ушу нме йэнд иг ин и, гепин Рус-
с ия нын д а р л ы к э д йэ нл иг инд е дэл-де, о л а р ы н г ел же кк и
шахсы д у р му ш ы н ын улы п ер спе кти ва сын да ды гы ны ,
Евромада ягшы б ая н с о н л а р , мая гоплап, гайдып ге*
л енле ринде -де Р ус с ия ны ц я Х арь ко вы н гачып г итжек
еринин ёкдугыны, ене-де, ене-де бир з а т л а р ы жаны*
гып беян этди. Ол гепледикче-де, Т а т ь я н а н ы н кеже-
беси д а ры к ды
— Мен сенин б аг т ын д а н этри ж а н эдйэн, Таня.
И к и м из ин б а г т ы м ы з д а н етри! —
Т а т ь я н а а хыры б аш ын ы г а лд ыр д ы.
— Сен учурсыз у й. гэпс ин, Петр...
С к вор иов ын пе сс а йж а гулкуси га йна ян чэйнегиа
ысгынсыг л а с ы р д ы с ы н а мензеди
— Мен нэмэм уйтгэпдир, Таня?
— Билмедим. Белки, уйтгэнем дэлсин. О з а л а м шеЯ*'
лесин, й е н е мен оны билен цэлдирин..,
— Мен 93 карими сеййэн.

— О на ынанян.
— Мен сенин учин нирэ гитмели болса гитжек.
— Менин учин хич еригем гитмели дэл. Мен шу
ерде.
— Д у ш у н ах ыр ы, Т а ня . М а н ж у р а н ы н а р ак ы с ама -
х у л л а ш ы я ды н да н ч ык ды мы ? Аз а т лы к дийди. Ре*
волюиия дийди. С а м р а м а д ы к зады г а лма д ы. Аялы нэ-
как ере х овсала д ушенок он! Ол ахыры дилинден бела
г а л а р Гер-де дур!.. Мен сени, мен икимизи полиция*
нын пенжесинден х а л а с э т ж е к болян, Таня! Ме нин
тээе ма шын д ередесим гелйэр. Моделим тайяр.. .
Скв о р цо в г ызарды, ики яна гезмелэп у грады. Татья*
на инженерии сонкы се зл ер ине нэме жо г ап берже ги-
г е м билмеди. Бир герсен, онун айдян з а т л а р ы Татьл*
нанын ез ислеглери билен к ы б а п д а ш гелйэн ялы бо«
луп дур. Бир герсенем...
Шо л х а л а т д а гапы т а р к - т а р к к ак ыл ды . Икисем гис*
(142
гинип гитди. Га па т а р а п С к в ор цо в ый ези йенелди. О л '
гвпыны езуне т а р а п чекип е тишмэ нкэ , га пыны дашый»'
дан ичерик итдилер.
— Б а г ы ш л а ц ! Си зм ид и ни з, ж е н а п С к во рцо в? Татья»
на М их а й л о в н а е йд е ёкму ды?
Скв о р цо в а л ж ы р а д ы . ©з г а р ш ы с ы н д а пейда б олан
вйнекли йигдекчзни т а н а м а д ы . Ол муны ниреден т ана яр й
— Сиз ким?
Оня нч а Та ть ян а гапа гелди,
— Гирин ичерик!
Гирмек га да га н, Т а т ья на М их а йло вн а. — Нэта«
ныш оглан ич ишикде дуруп, элиндэки кене х а л т а д а н
бир д ан ы к аг ыз ч ык арды. — М а н ж у р а Одесса гыссар»
лы гитди. « Га йд ып гелйанчэм, ш у л а р ы ы на мл ы е р да 1
с акл ас ын» дийди
— Б у л а р нэме?
— Билемок, Саг болун! Мен гитдим — лийди-де,"
ж о т д а ж э пальтолы йигдекче з ым -з ыя т болды.
х айдан- хай гул пл ады,
— Бу л ар нэме, Та ня ?
— Билмедим
— Янкь> ким?
— Ч а пх а на ишчиси, '
— Ол мени ниреден т а н а я р к а ?
— Оны эзунден с о р а м а л ь экен-дэ. Мен-э б ил ме ­
дим... — диек Та ть ян а л и с т о в к а л а р даныс ыны эййэм
кухняда бир ерде гизлемэге етишди.
— Сен наме о л ар ы мана г е р к е з ж е к дэлми?
— Икимиз е нэмэ герек олар? Онс онам ез г эни н ка«
г ызл ар ыны а ек ме к говы дэл. О л а р м а на ы н а н ы п д ы р л а р .
— Шейле! Ол ар сана ы на ныпдырла р. .. Герйэн
ли, бизинки б о л ж а к аэл ейдйэн. На бизин е йу м из под*
польечилеоин конспиратив кетегими?
— Гоншы гонша ынанмаса...
С к вориовын аксовулт йузи бирден гегерди. Додак«
л а ры гитреди.
— Шол б о з г а к л а р д а в д а ш р а к дур, эл чек дийип,
мен с ана нэче ела айтдым, Т ат ьян а? ! Н эч е гезек айт*
дым?| Сен болса... ё к , э л чекмег-а б ейледе дурсун,
гайтам... Мен муна ч ыд ам а н, Т а н я | Ч ы д ам а н, Мен
инженер. Менин ез мертебэм, а д ы м - а б р а й ы м бар. Ж,е*
нап Кузнецов тэзе гурян за вод ыны менин билен яр»
п ы л а ш ж а к болуп дур, М а н а улы г е л же к гарашяр. . ,
Сенин с а м с ы к х е т ж е т л и г и ц з е р а р л н , мен е з репута*
в а я м ы еле совруп билмен! Ме н х а м - х ы я л л а р ы н муш*
дагы дэл. Э р те к и л е р и ч а г а л а р х ал аяр !. . А я лы м гай*
дып ишчи ле рин а р а с ы н д а г вр у нм ез дийип, мен жан*
д а р м у пр а вл е ни ес и не д и л х а т бердим... — Гепледигиче,
С к во рцо вы й г а з а бы гуйчленди, пи анинонын у стундэки
■кжа мермер пиллери э й л э к - б е й л э к с у йш ур ди , э л ин е
влды, гойды, к ит ап лы ш к а ф ы н г а пы сы ны а чды, я пды;
г у р с у д е сесини ч ы к а р м а н о ту р а н Т а т ь я н а н ы ге зл ер и
билен ий эй же к б олды. — Я мен. я о л а р , Таня1 Ики де н'
бирини сайла!
— Шоны а й т м а к учин гелдицми?.
— Шоны а й т м а к учин гелдим!
— Диймек. . . — Т а т ь я н а н ы н д о д а к л а р ы чала пы«
Шырдады. — И к и м и з и н ё л у м ы з а й ра душй эр .
— М а ц а з ы н д ан д эл, д у р м у ш герек, М е ни н арзу*
вымы д ец п а й л а ш я н я н ё л д а ш герек.
Т а т ь я н а н ы н яш бедени т ике не кл эп, с а н д ы р а п гит*
ди. Й у з у н и н ганы гачды. Н э з и к д о д а к л а р ы гуйз ял*
рагы ялы тибирдеди. К ур с уд ен силкинип т урды.
Т а т ь я н а сован ч ай ы нд ан дик д у р а н е ринде ики-уч
ёла о ву рт ла д ы. б з у н и э л е а л ж а к , чогуп гелен г а х ар ы -
ны б а с м а р л а ж а к болуп эхли г уйжу ни тижеди. Хэзир
онун а д а м с ы н а ж а б ж ы н а с ы , ким сени шу ерик чагыр*<
ды диеси, га пыны г еркезеси гелди. Г а р ш ы с ы н д а гай*
ш а р ы п д у р а н С к во р ц о в ы н йузуне- де середип билмэч,(
в л ж ы р а ц ц ы х а л д а ики я на гезмеледи. Эйс ем- де болса,
г в де кл иг е г е д ек ли к билен ж о г а п б ер ме зл иг и ол бу са*
парам башарды.
— Ахыры йурегици ачдыц, ичини д ек ду ц, Петр1
Мен с ана миннетдар. Мен хэзир эрбет толгунян. Б е л ­
ки, герек с е зл е ри т а п ы б а м билмен. Й е н е сен дыкгат*
л ы г у л а к ас. в з у н е герегини с а й л а п ал... Сенин уль*
т и м а т у м ы н ы ж е н ж е л с и э чезелн. Му нд ан б ей л эк бири*
• биримиз и г ы на м ал ы . Бу эдими этмек м а на инн-эч
а гыр ду шй эр . Э м м а кын меселе ч е з ул ен д е я я л л ы к от­
мели дэл ди ги ни билйэн. Б и р гезек, о н д а - да ч урт- кесик
ч ез ме ли. Ш о н ы эдип б илме се к, е м у р бо й ы бири-бирн*
мизи ы н ж ы д а р ы с , иг елэрис йерерис. — Т а т ь я н а ене-ле
чай о в ур тла ды . Ск во рцо в ку рс уд е о р н аш ы п, сигар от*
ланды. Й у зу ни г а л д ы р м а н , с еда сы з д ицле ди. — Инди
с а н а - д а, м а ц а - д а аян: ик им изи н хе римиз бир д у н й э н и а
а д ам с ы. Гел, инди х е рим из е з у м и з е д у ш у н ж е к , езуми*
144
вн о н а т т а н а ж а к б о ла л ы . Г е чм ишд е- де бир д а н а :
ии г езле , е з ун и т а п дийип, в есъет эденмиш... Сака
а ж а й ы п г е л же к, з а в о д ы н эеси б о л м а к баг ты г а р а ш я р .
М е ни н болса, сенин а й д ы ш ы н ялы, е з х а м - х ы я л л а р ы м
б ар , ез а л а д а м кэн. Сен г у н б а т а р ы куйсейэн, мен —
х а л к ы н б аг тыны. Ек, сен й ы л г ыр а н б олм а. М а н а теро
д у шу н ме . Г а р ы п л ы г ы менем х а л а м о к . Г ар ып я ш а с ы ч
геленок. Ке че де я б у т х а н а д а хер г е да йы г е р е м д е йу-
регим д и л и м -д и ли м гыйыляр. .. Д у р м у ш д а , гел, хери-
м из ез о рн ум ы зы т а п ж а к б о ла л ы . Мен б илйэн, се в1
в ж и з дэл. © зу м е м э ж и з д и р и н ейд емо к. Иене...
— Таня!
—■ Ек, ёк, мен б а д ы х о в а с ез де н дойгун. М а н а ду«
ш у н д и р ж е к б о лм а . Менем с а н а а к ы л б е р ж е к б о ла м о к ,
Х е м ме з а т д у ш н ук ли . И к и м и з ы к б а л ы н э мр ин д ен зжиз*'
И о н е ага — ак, г а р а — г а р а д и йм эг е и ким из е- де г а й р а *
герек. Свйги гвзуни га пя р, д ине н и к а д а н сон г е з у н
а ч ы л я р дийлип, мегерем, х ак а й д ы л а н болар лы. . .
Т а т ь я н а бошан чэйнеги а лы п, кухня йе нел дя .
С к во р цо в онун ызына э е р ж е к б о лд ы -д а, б ир де не м ди*
в а р а середип, с а к г а дурды. Пианинонын ёкарсында
Т а т ь я н а н ы н портрети б ар д ы. Оны П е т р Сер ге ев ич
Киевин ин е к де х уд о жн и ги н е ч екдирдип, с ов г ат берип-
ди. « Б а ш г а з а д ы н - а б и ле м ок вели, е з у н- э ме нзе дил-
д ир» диени хенизем я ды нд а. О л а р шол п ор тр ет е к э я
гезек гуванч билен сын эдипд ил ер . Б у гун б о л са о ну ч
ери бош дур. Э дил шу м а х а л герди. М а й д а ж а а к гул»
л и г ег умт ил обой елменен д и в а р д а х а т д а чуйун ы з а м
бил дир ено к. Бу езгеришлик Скворцова яцкы эш идеи1
т еенели с е зл е ри нд е н^ м бетер тэс ир этди.
— Ханы сенин п о р т р е т и ц ? — д и е нд е о ну н д и л и сач
кавлады. -
Т а т ь я н а к у х н я да н ж о г а п берди?
— Айырдым.
— Н э м е учин?
— О л — мен д эл. Менем — ол д э л . „
— Таня!.. .
Ч ы л ш ы р ы м л ы д ув ну н г а т а в чигини а х ы р ы ч е з у л д а /

Ш о л в а к а д а н сон Т а т ь я н а а н с а т е з у не гелип бил»


меди. 6 з дердини ол хич кесе, х а тд а О к с а н а б ил ен
пани И в а ш к е в и ч е - д е д у й ду р м а д ы . Муна гарам аздая,
141
пани И в а шк е в и ч шу гунлер онун ин якын рухы даян*
ж ы н а евр ул ди . Г и м н а з и я д а окув гу та рд ыг ы (онун вэ
е йу н е б а р а с ы г е лм е д и ) , гарры кэ р де ши ни н ызына
душйэр. Юбилей гунуне ченли онун ичерисини гул
п урк улен ялы этмек м а т л а б ы билен Т а т ь я н а хер гун-
де бир т э з е ли к тапяр. М а з а л ы г а р а н к ы душенсон, е й у ­
не гайдып гелйэр. й е н е шол х ы с ы р д ы л а р а му бт е ла б о ­
луп йеркэ-де, е з ейуне г айдып геленсонам, гам леш-
гери онун ы зы нд ан галанок...
О к са н а: «Гой, М а н ж у р а мени ит ялы енчсин, ур-
сун-сегсун, мен ч ыда рын, мен кайыл, йене мени таш*
л а м а с ы н . Ол менин ин сонкы у мыдым» диййэр. Бе й ле
се йг э Т а т ь я н а д у шун ме йэр . ©з ы нс анл ык мертебесини
пучеге ч ык ар ян, езуни эсгэ, субсэ д ен де рй эн сейги она»
герек дал. Ол ез мертебесини, ез с а рп ас ын ы с а к ла п
билмесе, дири е л э денер.
Ск во р ц ов оны ез шахсы б аг ты ны н г у р а л ы н а евур-
ж е к б оля р. Аялы.мын ез пикири, а рз ув ы б ол ма с ын, д и ­
не менин ш а т л ы г ым ы п ай ла шс ын диййэр. М у на Т а т ь я ­
на инди-инди душу нйэр . Айбы ёк, а з а ш а н ызыны тап-
са, айбы ёк. Хичден гич ягшы.
Т а т ь я н а э ж и з л е м е з , муззермез. Т а т ь я н а д у р м уш д а
е з ёлуны т а п ар . Б и р м а х а л л а р С в е т а - Э л е м г о ш а р мей-'
л и с д е о г л а н л а р а : « Х а т ыр ж е м болайын, Та ня ны нирэ
ибер се ле ре м, е з б аш ын ы ч ар а р» цийип, жо р а с ы н а нэ-'
х а к ы на м б ил ди р ме ди ахыры!
Я р ы м я л а ц а ч а г а ч л а р ы ц ш а х а л а р ы н д а азмлы шув-
л а я н ш е м а л ы ц соны ягыш г ат ыш ык лы гара сапды.
Э к а б ы р к э р де ш ин и н юбилейине г а б ат л ап , онун ичери»
сине г е в н е ж а й с е р е н ж а м бермегда г ута рн ыкл ы битир*
д и м дийип х а с а п л а н Т а т ь я н а а г ш а м а р а л а р ейуне гай-
д ы п гелди. Эр ти ре м д а б а р а л ы юбилей гойы. Догры,
юб ил ейи ни пани И в а ш к е в и ч «Варшава» кафесинде
бел ле ме кч и. Эхли з а т г еплешилди. Эйсем-де болса,
а л т м ы ш я ша н м у г а л л ы м а н ы ц ез еем шол гун байрам*
ч ы л ы к б ез ег инде б о лм а лы !
Э к а б ы р кэ р де ши эрте а г ша м шу ш а г а л а н ы б а ш д а н
совансон, Т а т ь я н а н ы н ез ы к б а л ы б а р а д а онун билен
ы м ы к л ы г у рл еше си, пикир а л ш а с ы гелйэр. Белки,
иани И в а ш к е в и ч онун в ех им ли г у м а н л а р ы н ы айдыд-
л а ш д ы р м а г а к е м е к эдер. Пани Ивашкевич о т- ялны
ичинден гечирен аял.
Р о ж д е с т в о к а н и к у л ы етио гелйэр. Ш о н а децич ах*
146
ли д увни чез ме ли. Ахмырлы п уш м ан д у йг ус ына
Т а т ь ян а ез эркини б е р м ел и дэл. Ек! Э ж и з л е м е л и дэл!
М у зз е р м е л и дэл!
А я к л а р ы с ы з л а я р . Инди я тм а л ы . Я т ма лы! Ирден
ол б а з а р а и л к ин ж и болуп б а р м а л ы . И л к и н ж и б олуа ,
ин о в а да н чемени алмалы!. .
Ерине гечип, Н е к р а с о в ы н т ом лу г ыны ача н Т а т ь я н а
б о й да н - б а ша ят билйэн поэмасыны ене окап б а ш л а д ч .
Айылганч а я з л ы С иб ир ь ё лунын г а р л ы гини шл иги нд е
внип бар я н т р о й к а д а т а п а н- т уп ан задына доланын
о т ура н княгиня Т р у б е ц к а я н ы н сургун эдилен д е к а б р ч ы
вринин янына етмэге х ов лу гышыны гез е ну н е гетирдн,
т р о й ка н ы н ж а ц л а р ы н ы н д а ш л а ш я н о в аз ы билен у ка
гитди...
Эли ки та плы у ка гиден Т а т ь я н а а л а с а р м ы к х а л д а
с илкинип еринден турды. Хенизе денич онун гапысы
б ей ле б ат лы к а к ы л м а н д ы . Ичи с ут укл и ш ы п б ы г ы н и
а я гы на илдирип, я шы л м а х м а л е кт а йы ны йу зунин уг-
руна гейип, гапа т а р а п йенелди. П е н ж и р е д е н даша*
рык серетди. Кэн я ты пды р. Б а з а р а - д а , мегерем, гиж.а
галыпдыр. ..
— Ким?
— Ач, Т аня ж ан ! Ач, г оркма!
О к с а н а н ы н ч а л а с а н д ы р а я н сесини т а н а н Т а т ь я н а
гапыны ш а р к - ш у р к ачды.
Ич ишикде ики зенан пейда болды. Кир п икм ен го­
юн гезли О кс а н а б и м а х а л чагы га пыны к а к ан ы учин,
ж о р а с ы н ы г о р к у з м а ж а к болды е йдйэн, ч а ла гулумси-
реди, х а н ы м л а р ы н эхйнинде дегишди:
— Ы н ж а м а н укын ызы а лып б ил ди низм и, княгини?
Э м м а Т а т ь ян а онун. дег ишме с ини ка бу л этмеди.
Б и м а х а л к а к ы л а н г апы ны н эйгилиге дэлдигини йуреги
сызды. Устесине-де г им на з и я ны н с а к а в г апычыс ыны
ол б ад а т а на ды . Г апы ча ю в а ш ж а йузленди:
— Н эм болды?
— Су... Су-дарын-я.. . Па ни Ивашкевич--ч
— Н эм е пани И в ашк е ви ч ?
— Па- ни И в а ш к е в и ч аг ша м елупдир. . . И м а ны хем<
ра болсун!..
— О нэме дийдигин? О нэме учин е лу пд ир ?
Э мм а гапычы а я л д а н эсли са лым сес чыкмады,
Ахыры гезунден бир дув ме яш т ога ла нд ы.
М а д а м д ир е кт р ис а шо ерде гар а шя р. , ,
Б а к а л е я б ар ы п - г е л м е к ниети билен ейунден ч ы к а в
Т а т ь я н а гек евусйэн б у л ь в а р а с о в ул м ан гечип билме»
ди. С э хе р ин т э м из ховасы е кж е с и н и ецлетди. Авусь*
чала дуюлян бахар шемалы онун м е ле мт ил плащы-1
нын. с ы н л а р ы н ы г а лга тд ы. А к а ц и я л а р ы н а ч ыл ы п баш*
л а н ак г у л ле р ин ин а тыр ы ч а р - т а р а п а я йр а я р . Клумба*
л а р д а эййэм а к д ы р м эм иш и л и л и я л а р ыран атяр,
Т а т ь я н а н ы н с ейг ули сирени етен й ы л д а к ы с ы н д а н а м ир
г у ллэ пд ир . Асуда а е м а н д а н инйэн гун шехлеси болса
б а х а р э р т ир и не т ы лл а нуруны декйэр.
Б а х а р эр т ири , гер, нэхили гезел! А г а ч л а р д а н агач«
л а р а гонян г у ш л а р ы н овазлы журкулдиси адамла».
р а — б а х а р а сын эдин, б а х а р д а н л е з зе т а л ын — дий-
йэн ялы.
Б а ш г а бир т а р а п д а н а м , те вере гини г у рш ап ала*
т е би г а т ы н б ипе р ва й э вм ез екл иг и Т а т ь я н а н ы ген гал»
д ы р я р . Гунун, б а х а р ы ц , гуллерин, г у ш л а р ы н думлы»
- ду ша х а й д а ш ы п б а р я н а д а м л а р я т л а р ы н а - д а душе*
нок, а д а м л а р ы н у н ж и - а л а д а л а р ы о л а р ы н а с л а пархы»
на дэл ялы. Бе лк и, а д а м л а р ы н е зл е ре м шей ле ди рл е р.
П а н и И в а ш к е в н ч и н а р а д а н ч ык а ны н а инди я рым йыл
болуп б ар я р. Ге р гу л и г ео г рафия м у г а л л ы м а с ы бу гун
хич кимин я ды н а - д а душенок. П а х ы р — я г ш ы д а н ат
г а л а р — диймег и х а л а я р д ы , Ат ниреде, з а т ниреде!
Я т д а н ч ыкды гитди... Эйсем онда Т а т ь я н а н ы н ези елен-
д е- де шейле б о л а р м ы к а ? Д е р р е в ятдан ч ык а я р м ы к а ? '
Б у д у н йэ д е а д а м д а н хайсы-да бблса, бир ныша н гал»
м а л ы ахыры!..
А лл е ян ы супурип йерен ёгнас а я л ы н узын саплы
с ы з а субсесине г а р шы т о в с а к л а я н ала пишик б ирдеи
ы з а г а лд ы- д а, пе нже си билен йузуни ю вм а га д у рд ы. 4
М у р т л а к пишигин ы х л а с л ы т э м и з к э рл иг и н е Татьяна
хе ве с билен сын этди. й ы л г ы р д ы ,

Хич х а ч а н а м у йшу п я та н бош в аг ты §к велин, ш у


г ун-э Т а т ь я н а х а с ам я да д ы. Д ерт сагат окадандаи
с о на м г и м н а з и я н ы н х о с са р чы л ык комитетинин жедел»
л и м ежл ис и болды. Ч е к е л е ш и к ики с а г а д а г олай до»
в а м этди. Ш о н д а н ч ык ы ба м , Т а т ь я н а По к ро в ск и й ыба*
д а т х а н а с ы н ы н г о на м ч ы л ы г ы н а гитди, П а н и Ивашкевц»
148
чин башуж,ы д емир хачлы гарып м а з а р ы н а бир дес се
бэгул гойды. Г а й д ы ш ы н эй герйэн к а фе с ин е с ов л уа ,
н а х ар эдинди.
©йуне гелип, в анн а кабул эденсон., ж а н ы а р а м та«
пан ялы болды. С у нни енледи. Ар ма н, гевни а чы л м а -
ды. ©йле болуп б а р я р . Столун устунде д у з м е я з ы л а н
бир петде депдер г а р а ш ы п дур. Э м м а ишл ас и геленок.
Ичи гысяр. Мег ерем, г о н а м ч ы л ы к она гаты тэс ир эден
б о ла р л ы . Хемише- де шейл е боля р. Ол яса б а р с а я го-
н а м ч ы л ы г а гитсе, а нс а т е зуне гелип биленок. Ы б а д а т -
х а н а н ы н эну ндэ ки э л е ш ан гейимли, а я к я л а н а ч гедай-
л а р ы н гезгыны к ешпл ер и- де хэзир гез е цу н де г а й м а -
л а ш ы п дур. Т а т ь я н а е з е ну н де кесерен еке а я к л ы кем-'
пире шайы у з а д а н бадына гедайлар дашыны габап
алдыл ар .. .
Т а т ь я н а ички о т а г ы н а гечди. А тла с йузли пер яс-
сыгыны у с ул лык билен г а л д ы р д ы - д а , а ш а г ы н д а н юка-
ж ы к к ита бы согруп а лды. Инди энче гунден бэри, ее'
гелсе, ол бу ки та бы элинден д ушу р е но к. Д р и г а й л о —
бу к ита бы м а ц а а в то р ын ези я д ы г э р л и к берди — д и й ­
ди. — О к а - д а , г айдып бер — дийди. Й е н е к и т а б ы н йу-‘
з у н д е т опа з б а к ы р ж а к л ы метранпажын свзуни тас-
с ы к л а я н хич хили язгы ёкды. Т а т ь я н а она, эл бе тд е,
ы на н м а д ы . Хер ничигем болса, бу ё н с у з ж а китап
Т а т ь я н а н ы н к а л б ы н ы т а л а н а с алды.
Ол инли к р о в а д ы н д а а р ка н суйнуп, п ы ш ы р д а п о к а п
башлады.
.
Туркмен с з х р а с ы н д ^ , ёвуэ г унл ер де с а д а теке гьп.м
билен б ат ы р к а з а к Оцадльконын а р а с ы и д а д е рэ н , дипи
дзп- дес су ры, шеригаты-адаты, х а т д а е л у м и - дё енин
гечйзн сейги х а к ы н д а к ы х а с р а т л ы поэма Т а т ь я н а н ы н
а кл ын ы х а йр ан этди. М е р д а н а с э х р а гызы у к р а и н а л ы
йигидин, ве па лы сейгуси учин дининден-иманындаа
гечйдо!
...Б у сэхралар гезуме дар герунйэр,
Мэхрибан топрагым мэ.чревсиз мпца.
йурен гелвас уруп, саца имринйэр,
Бу ерде нан аж ы .., Ялбарян сана)
Экит мени Украина илине,
Ачсын улщ елерн гэвнуми мениц.
Тэ душйэнчэм шум ажальщ элине;
Вепалы аялы н болайын сениц.^
Бу ерде аялыц ьшбалы агыр,
Б а к а л е я б а р ы п - г е л м е к ниети билен ейун ден ч ы к а я
Т а т ь я н а гек евусйэн б у л ь в а р а с о в у л м а н гечип билме»
ди. С э х е р и н т э м из х овасы е кж е с и н и ецлетди. Авусы1
чала дуюлян бахар шемалы онун м е ле мт ил плащи*1
нын с ы н л а р ы н ы г ал га тд ы. А к а ц и я л а р ы н а ч ыл ы п баш»
л а н ак г у л ле р ин ин а тыр ы ч а р - т а р а п а я й р а я р . Клумба*
л а р д а эййэм а к д ы р м эм иш и л и л и я л а р ыран ат яр ,
Т а т ь я н а н ы н сейг ул и сирени етен й ы л д а к ы с ы н д а н а м ир
г ул лэ пд ир . Асуда а с м а н д а н инйзн гун шехлеси б ол са
б а х а р эр ти ри н е т ы лл а нуруны двкйэр.
Б а х а р эр тир и, гер, нэхили гезел! А г а ч л а р д а н агач*
л а р а гонян г у ш л а р ь щ овазлы журкулдиси ада мл ач
р а — б а х а р а сын эдин, б а х а р д а н л е з зе т а лын — дий*-
йэн ялы. *■
Б а ш г а бир т а р а п д а н а м , те вер ег ини гуршап алав
т е б и га т ын б и пе р ва й эв ме з ек ли ги Т а т ь я н а н ы ген гал*
д ы р я р . Гунун, б а х а ры н , г улле рин, г у ш л а р ы н думлы*
- д у ша х а й д а ш ы п б а р я н а д а м л а р я т л а р ы н а - д а душе»
нок, а д а м л а р ы н у н ж и - а л а д а л а р ы о л а р ы н а с л а пархы*
на д э л ялы. Бе л ки , а д а м л а р ы н е зл е ре м шей ле ди рл е р.
П а н и И в а ш к е в и ч и н а р а д а н ч ы к а ны на инди я ры м йыл
б олу п б ар я р. Ге р гу л и г ео г рафия м у г а л л ы м а с ы бу гун
хич кимин я ды н а - д а душенок. П а х ы р — я г ш ы д а н ат
г а л а р — диймег и х а л а я р д ы , Ат ниреде, з а т ниреде!
Я т д а н ч ыкды гитди... Эйсем онда Т а т ь я н а н ы н ези елен-
д е- де ш ей ле б о л а р м ы к а ? Д е р р е в ятдан ч ы к а я р м ы к а ? 1
Б у д ун йэ д е а д а м д а н хайсы- да бблса, бир ныша н гал*
м а л ы ахыры!..
А лл е ян ы с упурип йерен ёгнас а я л ы н узын с а п л а
с ы з а субсесине г а р ш ы т о в с а к л а я н ала пишик б ирден
ы з а г ал ды - да, пе нже с и билен йузуни ю в м а г а дурды. '
М у р т л а к пишигин ы х л а с л ы т э м из к э р л и г и н е Т а т ь я н а
х е ве с билен сын этди. Й ыл г ыр ды ,

Хич х а ч а н а м уйшу п я та н бош в агты ёк велин, ш у


гун-э Т а т ь я н а х ас а м я да д ы. Д ерт сагат окадандаи
с она м г и м н а з и я н ы н х о с са р чы л ык комитетинин же де л-
л и м еж ли си болды. Ч е к е л е ш и к ики с а г а д а голай до«
в а м этди. Ш о н д а н ч ык ы ба м , Т а т ь я н а По кр о вс к ий ыба«
д а т х а н а с ы н ы ц г о на м ч ы л ы г ы н а гитди, П а н и Ивашкевн»
148
чин б а ш у ж ы демир хачлы гарып м а з а р ы н а бир дес с е
бегул гойды. Г а й д ы ш ы н эй герйэн к а ф е с ин е с ов л уа ,
н а ха р эдинди.
0 й у н е гелип, в а нн а ка бу л эденсон, ж а н ы а р а м та«
пан ялы болды. С унни енледи. Ар ма н, гевни ачылма«
ды. в й л е болуп б а ря р . Ст ол ун устунде д у з м е я з ы л а н
бир петде депдер г а р а ш ы п дур. Э м м а и ш лз с и геленок.
Ичи гысяр. Мегерем, г о на м ч ы л ы к она гаты тэс ир эден
б о ла р л ы . Хемише-де шейле б оля р. Ол яса б а р с а я го*
н а м ч ы л ы г а гитсе, анс ат е зуне гелип биленок. Ы б а д а т -
х а н а н ь щ энундэки э л е ш а н гейимли, а я к я л а ц а ч гедаи-
л а р ы н гезгыны ке шп л е р и- д е хэзир гез е ну н де гайма»
л а ш ы п дур. Т а т ь я н а ез е ну н де кесерен еке а я к л ы кем-
пире шайы у з а д а н бадына гедайлар дашыны габап
алдыл ар . ..
Т а т ь я н а ички о т а г ы н а гечди. Ат ла с йузли пер яс-
сыгыны у с ул л ык билен г а лд ы р д ы - д а , а ш а г ы н д а н юка-
ж ы к китабы согруп алды. Инди энче гунден бэри, ое'
гелсе, ол бу ки т а б ы элинден д ушу р е но к . Д р и г а й л о —■'
бу к и та б ы м а на а в то р ын ези я д ы г э р л и к берди — д и й ­
д и . — О к а - д а , г айдып бер — дийди. Й е н е к и т а б ы н йу-*
з у н д е т опа з б а к ы р ж а к л ы метранпажын с е зу ни тас-
с ы к л а я н хич хили язгы ёкды. Т а т ь я н а она, эл бе тд е,
ы н ан ма д ы. Хер ничигем болса, бу ё н с у з ж а ки та п
Т а т ь я н а н ы н к а лб ы ны т а л а н а с алды,
Ол инли к р о в а д ы н д а а р ка н суйнуп, п ы ш ы р д а п о к ап
башлады.

Туркме н с э х ра с ын д ^, ёвуэ г унл ер де с а д а теке г ьпы


билен б а ты р к а з а к О - ^ л ь к о н ы н а р а с ы н д а д е рэ н , дипи
дэп- дессуры, шеригаты-адаты, х а т д а е л у м и - д ё енни
гечйэн сейги х а к ы н д а к ы х а с р а тл ы поэма Т а т ь я н а н ы н
а к лы ны х а й ра н этди. М е р д ан а с э хр а гызы у к р а и н а л ы
йигидин вепалы сэйгуси учин д и н и н д е н - им а пы нд а н
гечйао!
,..Ву сэхралар гвзуме дар гврунйэр,
Махрибан топрагым мэхревсиз маца.
Иурек телвас уруп, с.аца имринйэр,
Бу ерде нан аж.ы.., Ялбарян сана)
Экит мени Украина илине,
Ачсын улщелери гввнуми мешщ.
Тэ душйэнчэм шум ащалыц элине,
Бепалы аялын болайын сенин,.^
Бу ерде аяльщ ыкбалы агыр,
Сизин иллер ганыматдыр, эхтимал,
Янды-ла йурегим, ннды-ла багыр,
Экит мени, екунмерин хич махал..*
й ер гидели, хазан урсун обаны!
Барып, эж.ед билен биле яшайын,
Украин гелини болайын, щаным,
Сизин, дининизе уймага тайын,
Сейгим кеенинден кейсун иманым..?

Эй, танры! Хакына серетсен,, о гыз онун ез илдешп,'


а ял доганы ахыры! Гер, онун т а к д ы р ы нэхили агыр!
Ге р г ул и У к р а и н а д а а я л ы н ы кб ал ы ы б а л ы р а к д ы р ей-1
дупдир! Оны О к с а и а д а н сора! Т а т ь я н а н ы н йитирич
б о л а н «гамгын гезли С ве тас ын да н» сора! Ыб ад ат ха *
н ан ын е н у н дэ к и хэки гедай а я л л а р д а н сора!
М ы р а д ы н а етип билмэн, а д а т ы н г урбаны б ола н
теке г ы з ы ны н т эле йине йуреги ене-де гыйылып-гыйы*
л ып гитди. Т а т ь я н а т у ркм е н сэх р а сыны гез енуне ге«
т и р ж е к болды. З а т я ды н а душме ди. Э мм а по эма ны1
о ка д ы г ы ч а , с о л д а т ш ине л ли энекеси Р о д и о н ы н (нире-
д ек а шинди гергули!) а я з л ы гыш г ижеси а йдып берен
х а с р а т л ы в а к а л а р ы у зл е м - с а п л а м я ды н а д ушд и. О на
бу к и т а п д а е зу ни н т а на п б и л э й ж е к а д а м л а р ы г а ба т
г е л э й ж е к я лы болд ы дурды.
...Парслар думлы-душда дикди чадыры,
Азиятлар гарпышдылар еч билен.
Ганлы щецде гылыч билен, гуйч билен,
Хер ким олща алщак, олща батыры,
Сурдулер зол бир-бириниц малыны.
Не гезел обалар денди вейрана.
Отладылар арпа, бугдай, шалыны,
Экинлер боялды гырмызы гана.
Каспи кенарына гелен христиан,
Ахыр аралады ачгеэ ханлары.
Кесилди дынувсыз анан гызыл ган,
Гулледи текелен жен мейданлары...
Асуда дем алды далжыган даглар...
Гол герди узумлер, гул ачды баглар.,-7

Д и й м ек , о ну н к ы я м а т л ы к а тасы Ско бе ле ви Родион


йене ерден т а р ы п л а м а я н экен-дэ? Генерал шол г анлы
г а р п ы ш ы к л а р ы н сонуна соган экен а ра чы серкерде,
х а л а с г э р болуп ч ы к я р -д а? Т а т ь я н а н ы н бири б ев р у н в
с ы мс ы к л а н я л ы б олды: сен о ну н бир эли билен гырып,4
бейл еки эл и б нленем х а л а с эденини н а э а р а а л м а ж а к
б о л я м ы н ? С о л д а т ш ине л ли рус д а й х а н л а р ы н ы ц эж,изв
1 50
р е х и м д а р л ы к , а д а м к э р ч и л н к д у й г у л ар ы н ы сен « ак ге-
■е ра лын » х ы з м а т ы д ы р ейтжек болямын? ё к , ёк, бу
•врумлер барада эн т е к ле р сен о н а т ойл ан, Т ат ь ян а !
Т а т ь я н а о й л а н я р , О л , д о г р у д а н а м , шинди кан з а д а ду-'
шуненок. Й е н е Р ус с ия нь щ ч ар в а т а й п а л а р а улы кэ*
мек э д енл иг ин е вели ол шексиз ы на ня р .
...Иыллар гелип-гечди. взгерди девур,
Башланды улкеде газе бир девран,
Азалды гарпышык, гырлышык хем ган,
Кипарлап давалар, кипарлап говур,
Сэхраньщ эдермен уругньщ бары
0вурди йузуни Москва сары.ч

«©вурди йузуни М о с к в а сары!»


Ж, ем л еже к б оля н п и кир ле рин ин ке лл ес инд ен чы*
кып, пытрап втэгитмегинден го рка н ялы, Т а т ья н а шол
я т ыш ы ны е згертмэн, китап билен йузуни япды.
Дийм ек . Руссия эл берен сэхра т а й п а л а р ы М о скв а
умыт б а г л а п д ы р л а р - д а ? О л а р ы н Руссия б ир ик д и рил -
меги ч а р в а л а р ы н е зл ер и учин б э хби тл и б о лу п ды р -д а ?
Вйсем онда бизин г а л а м ы з д а у р у ш м ак , шонча ган д э к-
мек нэмэ герек б олд у ка ? 0 з Тихон дай ыс ы, Ж о р ж Д а н ­
дев и ль , б ан кч ынын оглы Бодиско д а г ы н ы н М о с к в а д а -
кы бир вагткы ж.едели я ды на душди.
Шол кене ж ед ел Т а т ь я н а н ы н а нынд а я на д а н мввч
влды, Эгер б и р л е ш м е к ики т а р а п а - д а б эхбитли б олса,
нэме учин у р у ш м а л ы ? Н э м е учин ерли т а й п а л а р ы н , гой,
о л а р вагшы б о л а я н л а р ы н д а - д а , г е з л ер ин д е от я к м а л ы ?
Н э м е учин ган д экме ди? ..
Бирденем ке лл е синё башг а бир пикио гелди: «шол
с э х р а л а р инди нэхили б олд ука ? Вагшы тайпаларын
д ур му шы нэхиликэ? Н эх или кэ ? Менин,... б из ин г ал а-
мыз нэхиликэ?..»
«©вурди йузуни Мос кв а с ар ы» |
Гапысы к ак ыл ды . Та ть ян а тисгинип, еринден турды,
Оны бири эзге бнр дунйэден согруп а л ан ялы болды.
К и т а б ын ы ецки еринде гизледи. Га па йанелди.
Ол они билен О к с а н а н ы н инди х а с а м у л а л а н нурлы
гези билен губерен гарныны гэрди. Ус уллык билен
онук элинден чекип, ичерик с ал ды. Муйнли гулумса*
рейэн э к а б ы р ж о р а с ы н ы н г ар ныны ювашлык билен
с ыпа л ад ы
— Ене икв а йд а в, Таня.
—- ©зум энек е б ол ар ын . — Т а т ь я н а ж о р а с ы н ы н жз«
д н л ы гвзеллигине хэзир ене б и рё ла х а й ра н г а л д ы ^
а да т ч а , х а м ы л а л ы к а я л ы н йузуни я р сд ы р я р , Оксана»
нын кешби болс а енк уде не м а рт ык ш е хл е ле ни п ди р ,
Янып д ур ан гоюн г е зл ер инд е болса а р г ы н л ы к д а н ны»
ш а н а м ёк. .
— Мен сени экитмэге гелдим, Тань!
— Н и р э ене?
— Горкма. Мен уйтгешик б о р щ биширдим...
О л а р яны вне на ха р а л а н л а р ы н д а ш а д ы я н Манжу*
р а кейпи квк х а л д а ичерик гирди.
— Ба-хов! И ш д э н и з ачык болсун, гезе лле р! — ди-
йип, ол ч а к ы л ы г а гарашман, йузунин угруна элини
ю в м а г а гечди. Эли т а б а к л ы О кс а н а болса эййэм газа»
на т а р а п генукди. — Ш э х е р и н гохундан х а ба р ы н ы а
б а м ы сизин? Бай-бов! Бу тин полиция а я к устунде. —
О л элинн супурип, с толун б а ш ы н а гелди. — Бутин по­
л иц и я а я к устунде. Ш э х е р е довул д у шуп дир . Бирин-
ж и м а йд а ишчилер улы г о зг а л а н т у р у з ж а к м ы ш ы н д и ­
ен мыш д ил де н -д и ле гечйар. Хэк имие тл ер бэш йыл
ш у нд ан е цк и с е в е шл и М а й ене г а й т а л а н а я р ейдуп
г ор кя рл ар .. . Сиз ин с аг лы гьщ ыз а!
— Сенин бу гун я м а н кейпин кек-ле, Манжура?
Н э м е бейле ир гелдин?
— Эшитд ин ми, Т а т ь я н а ? Инд и ир геленим учив
игенйэр! Ир гелсем, ирем гитмели, Кс юша ! Сен Татья»
на г вркез динми?
— Ек, шинди г е рк е з м э г е етишемок.
Эр-хелей столун б а ш ы н д а н б ил е турды.
— Б э р и к гел, Таня!
Х ай сы д ыр бир бур чд ан ч ы к а р а н кене ч ем ед а ны ны
М а н ж у р а ко м од ын устунде гойды. Ачды.
— Серет! Т эз е же ! Г е р ма ни я д а н!
— М а на совгат б е р д и — диен О кс а н а а д а м с ы н а аи*
ш ик ялы г ы с м ы л ж ы р а д ы .
— Е ке мен дэл, Ц е х и м и з пул т опла ды
Ха т язя н ма ши нк а! Н эх и ли байлык?!
— Таня! Сенден х айы ш эдйэс: хэзир л икч е шу гуд-
р а ты е з е йунде с а кл а . Сен ейуне полициян гелжен
г у ма ны ёк. Хэзир бизе м а ши н к а учурсыз герек. Xэ*
в ир л ик ч е Кс ана г и ж ел е ри н е пе ча тла р, Онсон муны
у з а г р а к д а гизлэрис. Нэх или герйэн?
— С а к л а м а л ы болса, с а к л а р ы н , М а н ж у р а .
— Т а н р ы я л к а с ы н , уям! й е р , меи муны элтейин...
Эхли иш гез а ч ып - ю м а с ы с а л ы м д а битди. Ене-д«
столун, б а ш ы н д а ж е м л е н д и л е р . О р т а чай гелди.
— Эйсем онда г ы з ы кл ы китап дийсене? — Ма нжу *
ене-де хэки г у р ру ни н е д ола нды .
— Бизин илимизин д у р м у ш ы н д а н ол.
— Шейлеми?! О н д а менем о ка йы н оны.
— Д р и г а й л о — шол ки та бы а в т о р ын е зи м а на ядн*
г э р л ик берди — диййэр. Ч ы н м ы к а шол? Я оюн эдип
айдямыка?
— Чын, Т ат ь ян а , чын! Д р и г а й л о о ну н билен Харь*
ко в д а т а ншы пды р. Ол автор бизин е з е р лим из , Ха р ь­
ков г у бе рн ия сы нда н. ©зем сизин ил ин и зд е х а р бы гул*
л у к д а болупдыр... Инд и энче йы лд а н б эр е м Г р а бо в с кий
в ы н д а н д а н - з ы н д а н а з ы н ы л ы п йер. Д р и г а й л о — П а в е л
Арсеньевич а з а т л ы г ы н а йд ым чы с ы, халкын агысыня
а г ла я н ш а х ы р — диййэр. Б и з и н д о ст у м ы з онун билен
пиво-да ичипдир, Улпет бо лу пдыр икиси. Х э з и р еи
Грабовский Сиб и рд е бир е рде ми ш — т у с са г да м ыш .
Д р и г а й л о д а н с ор а с ан, б а р ы н ы айдар... Й е н е билип гой,
Т ат ь ян а , о к а ма г - а б ейле-де дурсун, Г р а б о в ск и ни н ки-
т а п л а р ы н ы е йунде с а к л а м а г а м х а т а р л ы д ы р .
— Д р и г а й л о айтды.
— Мен гитдим онда, Ксюша! — М а н ж у р а аялыньтн
й ы л м а н а к чигнинден о г ша ды . — ©зу не серет. Уз ак аре
гитме. Агыр з а т гетерме... Г иж е муны п е ч а т л а ж ч к
бол — дийип, ол эпленги ка гызы еринден т у р а н а ял ы-
нын элине берди. — Хэ зи рл ик че хош, Таня!
Ая лы оны гапа ченли угратды.

!905- нжи йылын 30-нжы апре лин де , шенбе гуни


Х ар ьк ов ы н Халк ейунин ени б а з а р а денди. Ш ов х у нл ы
мэреке Ат ме йд ана сыгмады. Бу ерде бу а г ша м ким
дипсен барды. Эйсем-де болса, м эх ел лэ ни н а г л а б а с ы
ишчидир ст уде нт ле рде н ыб ар а тд ы.
Халк ейунде бу гун М о н т е - К а р л о д а н я н р а к гастрол*
д а н гелен д унйэ мешхур айд ымчы Фе дор Ш а л я п и н и н
концерти б о л ж а к д ы . И м п е р а т о р т е а т р л а р ы н ы н шех*
р а т л ы арт ис тинин е з шу гунки концертини агыр мэ-
т э чл икд е, хор-хомсы я ша я н . гезгыны гун герйэн бет»1
б агт ишчи м а ш г а л а л а р ы н а б а г ы ш л а я н д ы г ы б а р а д а к ы
х а б а р бутин Х а р ь ко в а я йра ды. Бу х а ба р ишчил ер е га-
нат б екледи. Ко нц ер те б илет а л ж а к б о лу в д ы р ж а ш я н
« е в ес е кл е ри н цердинден гин а й т ы мд а инце ер>
г а л ма д ы. Мил ле т болс а шол энип д ур, энип Дои
р у д а н а м , концерт ишчи л ер ин рухы байрамчылыгына
в врулди. Шо ну н учинем Ха л к е йу н де т е рти п- ду з г ун #
серетмеги о л а р ез б о ю н л а р ы н а алдылар. Шоларыч
т о ва кг ас ы б оюнча шу гун онун концерти гидип д ур ка ,
Х а л к е йун де полиц ия нын г ер унм е зл иг ин и Ш а л я п и н и ч
ези ж е н а п полицмейстер Бес со но в д ан х а йы ш этдн,
Пол иц ме й ст е р атлы артистин. х а йы ш ын ы шекс из кана*
г а т л а н д ы р ж а к д ы г ы н а оны ы на нд ыр д ы. 0з ичинден
болса: «Ери, инди муцкы нэме? Му нс ыз мен а л а д а м
азмы? О з а л а м Ма й д ем о нс т р а ц и я с ы н ы н ену ни нэдип
а л ж а г ы м ы б ил мэ н отырын» дийип жибринди...
М а йы л ховалы б а х а р а г ша м ы г а р а ц к ы р а п
ды. Би л ет угрунда ики я на а л а к ж а я н л а р ы н а р а с ы н д а
г р а ж д а н гейимли полице йле ре м ( ж е н а п полицмейств*
р и н — Ха л к е йу нде бу гун о л а р ы н г а ра с ы г ер унм ез —
дийип, сез берен п о л и ц е й л е р и ) , элбетде, а з л ы к эдз*
нокды. Хэк им ие тл ер иц гевнуне шу гунки концерн
Х а рь ко в ы б а ш а ш а к д у ц д е р э й ж е к ялыды.
Хын берйэн мэрекэнин гайра четинден гелен бат«
л а р ы н а М а н ж у р а , х а м а л а , ч а г а л а р ы еке гоюп гидйэн1
э н ек е ялы, О к с а н а билен Т а т ь я н а н ы н эл ле рини бири*
- бирине т утдурды- да:
— Мен хэзир... Сиз шу ерден г ы м ы л д а й м а н — ди.
йип, гезден йитди. Сэх е лч е с а л ым гечмэнкэ-де, янак*
л а р ы г ыз а р а н йигит гечгунли х а л д а г айд ып гелди.
— Ы нх а сизе билет, гезеллер! Я ш ас ын профсоюз!
А рз ан б а х а д а н бердилер. Конце рте ики я ры м муне го-
л а й ишчи гелипдир. Бир мун ишчэ биледи мугт бериа*
дирлер... И е р у ц , йеруц, эгленмэлин! Концертден душ*
ж е к эхли пулы Ш а л я п и н ишчил ере эчилйэрмиш. . .
— И ш ч и л е р е дэл, ж е н ап М а н ж у р а , с оииал- демок-
р а т л а р ы н гизлин г у р а ма с ы на эчилйэрмиш. Больше*
виклере! — диен г ы ж а л а т л ы сесе учусем члта ганрыл*
ды. — Э м м а , г ер-де дурун, енлес артист бу жомарт*
л ы г ы н а бир гун пушман этмели болар...
Бу х а й б а т л ы с е зл е ри айд ан ци линдрли, ёгнас же*
н а б ы н йузуни геруп б ил мэн г а л д ы л а р . Ол б а д а - б а т
м э ре к э синип гитди. М а н ж у р а онун ызында н гуйку*
рип гойберди:
— Ш у л а р ял ы геп гездирйэн д е й ю сл а р б а р з ад ы
б у л а ш д ы р я р л а р . й е р э н ч ал т ра к! О к с а н а , а я гы н
г ын а серет! 1
« Ж е н а п Ш а л я п и н ре во л юцио н г у р а м а л а р ы ц пейда-
сына концерт г у р я р» дийип, о х р а нн о е б е л у м и г убе рна ^
т ор а эййэм гизлин м а г л у м а т б е ре нди р е йд у п- д аг ы
М а н ж у р а н ы н хэзир г евнуне -де геленокды...
Концерт Ха л к е йунде, и шчи ле риц я ш а я н З а в о д ра-
йонында гечсе-де, п ар т е р и ц енки х а т а р л а р ы н ы хэки-
миет веки лл ери , з а в о д - ф а б р и к эе ле ри, г опб ам с ев да -
г эрлер эел еди лер . Б у гун ж е н а п по лиц ме йс те р Бессо-
новый хут е зу ни не м а йд ым д ицл эс и гелди. О л бирин-
жи х а т а р д а о р н аш ды .
П е рд е ачыл ды. Яны отуз ики я шы н ы д о л д у р а н , сыр-
д а м бойлы, гермегей с ы р а т л ы , м ешх ур а ртисти гар-'
ш ы л а н ч а п а к л а р ы н ш а п ы р д ы с ы у з а к в а гт л а п кешеш*
меди. Бирденем з а л ы н гу в в у л ди си кесилди. М ы л а й ы м
сесиц л а б ы з л ы о ва зы бутин з а л ы н э рк ини э ле а лды.
Концерт б а р х а г ыз ышд ы. « П и т е рс ки й кечесиниц
угры билен...», «Уч а тлы пайтун», « Бу ре », «Техмет»...
Хер а йд ы м д а н сон эл ч а р п ы ш м а л а р ы ц д о в а м л ы тол-
к ун л ар ы гуйчленди гитди отурды.
Ш а л я п и н и е м р у н д е и л к ин ж и гезек д ин л е йэ н Т а т ь я ­
на бутин дунйэни унутды. Ге рэймэ ге, а рт ис ти ц хэзмр
айдян а й д ы м л а р ы ецем т а ны ш, т ел и м ё л а эшидилбн
я лыды. Х а к ы к а т д а н а м шейледи. Э м м а хэзир шол ай-
д ы м л а р Т а т ь я н а н ы н к а л б ы н д а и л к и н ж и ё л а я нл а нд ы !
йене бир я ц л а н м а г а м дэл, к а л б ы н ы т а л а н а с ал ды!
М а н ж у р а икисинин о р та с ы н д а о т у р а н О к с а н а н ы н хэ-
ли- шинди элини г ыс ян д ыг ы на м т о лг ун ян Татьяна
дуймады.
Концерт п р о г р а м м а с ы н ы н инди и к ин ж и б ел у м и - д е
сабаг. б ар я р. Ш ол х а л а т д а х а л к ы ц с ейг ули а й д ы м л а -
р ы н ы н ене бири я н л а н д ы :
...Эй, чекелиц1 Эй, чекелиц1
Ене, ене, ене бирёла1
Эй, чекелин!

Залда диварлары сарсдыран гудратлы оваздан


г айры седа эш ид и лм е ди . Бу а й д ы м з а л д а о т ур а н иш­
чил ер е — б а р ы н ы з бир гуйчсуниз, б а р ы ц ы з бирлешсе*
низ, биле д епренсециз, а лы п ч ы к а р с ы ц ы з — диен ялы
болды. Мегерем, т олг ун ан й у р е к ле р д е д е р э н шол дуй-
гынын тэсири а стын да б о л м а г а м мумкин, а й д ы м гута-'
/ .155
ран б а д ы н а з а л д а н , ыз кы х а т а р л а р ы н б ирин де н «Мар*
с ел ье за » я н л а н ы п уграды.
Бирбада ацк-танк болдулар. Эмма икинжи демде
а йд ымы з а л а м а л ы п гетерди, Хенизем с а х н а д а гулум*
сирэп д у р ан Ш а л я п и н е м б ирден т о м а ш а ч ы л а р а гошул*
ды-да , хем а йд ым айдып, хем д и р и ж ё р л ы к эдип баш*
л а ды . Айдым с а х па бил ен з а л ы х а с а м ж еб ис ле шд ир *
ди. М а н ж у р а - д а з а л билен б ил е ер туруп, б ар и то н се*
сине б а т берди. Т а т ь я н а е з я кы н я н ы н д а ене-де бир
т а н ыш сес э ш и д й э н ял ы болды.
Айдым д а б а р а л ы н от а д а г ута рд ы. Ене эл ч ар п ыш-
дылар. С а х н а гул о к л а д ы л а р . Т а т ь я н а Шаляпинин
д ер чир э н гин м а н л а й ы н ы а к ж а яг лыг ы билен супури*
шине сын эдип, О к с а н а н ь щ д ы з ы н ы ч а л а ж а б ас ды :
— Я д а д ы ейдйэн...
Ш ол пу р с а т д а - д а г а л е р к а д а н бири инче сеси билен
гаты гыгырды:
— « Д у би н уш ка » ! Фе до р Ив а но ви ч, «Дубинушка»!*
Ш а л я п и н йузуни а ш а к с ал ып , к уй к е р и б р э к отуран
пианиноча гез а й л а д ы - д а , пикире гитди. Д о гр у сы , шей­
л е х а й ы ш а ол ( ы л а й т а - д а ишчилер а уди т ор и яс ым да )
г а р а ш м а н а м д у р ан о кд ы . Э м м а И м п е р а т о р те ат рл ар ы*
нын артисти Ш а л я п и н э р к а н а - а в а р а а рт ис т д элди- де,
ресми а д а м д ы — чиновникди. Хут ш онд ан е трем ол
е зу ни н хер бир ч ык ы ш ы учин жо г а п б е р м ел ид и — ис-*
лэн еринде ислэн а й д ым ы ны а йдып й е р м з г е х а к й ёк*
ды. Со цк ы м а х а л л а р д а м а з м у н ы й а б и рт опа р т э з е л ик
гир из ил ен г а д ы м ы х а л к а й д ым ы « Д у б и н у ш к а н ы » бол*
са х э к им ие т ле р р ев ол юц ио н а йд ым хасаплаярдылар,
Д о г р у д а н а м , а й д ы м ы ц сонкы се ти рл ер и инди гес-гени
г о з г а л а н а ч а к ы л ы к ж а р ы ял ы болуп я н л а н я р д ы . Ш ол
се бэ пл ем бу а йд ы м ы , а й д а л ы , е з а р а ме йл ис де я рес*
т о р а н д а а й т м а к бир з ат, Х а л к е йу н де — ишч и ле р иц
а р а с ы н д а а й т м а г а м д у йбу н де н б а ш г а за тды. Гараз,
арт ис т йене е рде н пи кир е гитмеди. Б и р д е н е м ол — бу
о ту ра н б ен де ле р мениц б ей л е я г д а й ы м ы нэбилсинлер--^
д ие н н е т и ж э гелен я лы , б а ш ы н ы г а л д ы р д ы .
— «Ду - би -ну шка !»
— «Ду-би-нушкаЬ...
З а л гечере гелди. « М а р с е л ь е з а » а д а м л а р ы н севеш*
ж е н ру ху на голтгы берди. Т о м а ш а ч ы л а р ы ц гечгунли
х а л ы бейик а рт ис тин- де к а л б ы н ы г у р ш а п а л а н болар*
л ы. О л з л и н и г а л д ы р д ы ;
— З а н д ы м д а менем д е м о к р а т , ж е н а п л а р . Дайхаи
• г л ы . 0 з х а л к ы м ы сеййэн. Ш о н у ц учинем с изин хайы»
Шынызы мен, эл бе тд е, хевес бил ен канагатландырян.
Й е н е еиз ызы ны а лы п гетерин!
Д ы м - д ы р с л ы к б олд ы. Р1уреклерде ер а л а н ова»
ене-де ж а д ы л ы г у д р а т билен я н л а н д ы . А йд ым ы бу тия
$ал т э з е бир ж о ш г у н билен а л ы п гетерди. Шаляпия.
д и р и ж ё р л ы г ы н ы д о в а м этдирди...
С вйг ули а йд ым чы с а х н а д а н г иденсоцам, эл чар»
п ы ш м а л а р ы н т ол ку нл ы шовхуны я т м ад ы . Т а т ь я н а *
я кы н я ны нд а хэки т а н ы ш сеси ене-де эшитди. Ол се»
син эеси ызкы х а т а р д а н М анж ураныц гулагына п т
шырдады: "
— Хэзир чыкяр.
Ы з ы н а г а н р ы л а н Т а т ь я н а Н а у м ы т а н а ды . Наум
вели она б а р м ы с ы ц а м д ийме ди, а с л а она т а р а п се«
р е тме де м. Т а т ь я н а - д а йигиде сез г а т а р а май б о л ма д ы,
О р т а бойлы, кенекси г еврели, ясы м а н л а й л ы , г ара
е ди к ли яш йигит с а х н а д а д у й д а н с ы з пейда болды.1
Т а т ь я н а М а н ж у р а т а р а п эгилди:
— Ким ол?
— П а р и ж д е Л е н и нд ен сапак алая большевик/
Артем!
— Е л д а ш л а р ! Ш а н л ы хем ш в х р а т л ы гун, зэхмет*
к еш л е р и н д а б а р а л ы хем д о г а н л ы к гуни, пролетариа»
тын бейик б а й р а м ы Б и р и н ж и Ма й етип гелди...
Артем агзыны а ча н д а н , з а л а сув сепилен ялы бол»
ды. Ол аз, э мма саз гепледи. Ол п р о л е т а р л а р ы Бирин»
жи М а й гуни э хл ум ум ы иш т а ш л а й ы ш ыглан этмэге,
с е в е ш ж е н д р у ж и н а л а р г ур м а га хем-де с а м о д е рж ав и йэ »
нин г ара гуйчлерине г ар шы г е р е ш м е к учин яраглан»'-
мага чагырды...
Улы мэрекели зал г о р ж а л а н ары е й ж у г и н е денди.
Гы кы лы к, ч акылык. Ха тда г р а ж д а н гейимли полицей»
л ерине м кэбири езуни т ан ат ды . Н и к а б ы н ы йуз унде н
сыпырды.
Т а т ья н а Арт емин с а х н а д а н хачан, нэдип, нирэ су»
мат б о л а н ды г ы на м б илмэн галды. Д и н е с а х н а д а и к и 1
яна ыл гая н а л ж ы р а н н ы полице йле ре гези илди. Ва»'
г ыз- не сих а т чынын айд ан с ез л ер ин и н б а р ы н а Т а т ь я н а
д олы д ушунмеди. Й е не г ев шу л лэ н г ар а пе н же кл и , г еи
к ейне г инин ч э кя ка с ы х а т а р а иликли яш йигидин ялын»
лы х ы жу в ы , с а н д а л ы н устунде д е м и р с а й г ы л а я н чекя«
ж и н сеси я л ы я н л а н а н з а р п л ы сеси вели б ер к я д ы н д а
г ал ды . О н с он ам оны Ар т ем ин г ез суз б а т ы р л ы г ы хай»
р а н этди. Ш у нч а м эр е кэ ни н е ну н е чыкып, с а мо де р жа »
вийэ г а ршы я р а г л ы г о з г а л а н а ч а гы р ян а д а м д а , гер,
нэхили йурек болмалы! ..
Хер нэче сез берсе-де, ж е н а п Бессонов ынжалыш
б и лм энд ир. Конце ртд ен сон бирден д ы к н ы ш ы к - и т и ш и я
б о ла й м а с ы н , ишчиле р ке се нэ йме син диен эт ияч билен,
ол Х а л к ейунин м е йд а ны на а тлы н ек ер ле ри ни иберип»
дир. Муна ж а й д а н шовхун билен д а ш а р ы к босан то*
м а ш а ч ы л а р д ер р е в д у шу н д и л е р . Д у ш у н д и л е р , эмма,
нэ ме учиндир, а л а д а ч ы по лиц ме йс те ре мин не тд ар бол*
мадылар.
©ц я н л а р ы н д а н б а р я н б и рт опа р ишчинин в е х и м л »
г уррунини М а н ж у р а д а г а м эшитди.
— Янкы Артем д ие нл ер и ким-айт?
— Шо ны т а н а м а я н б олс ан, бизин а р а м ы э д а нэ кэ«
р ун б ар ? Артем — бизин ин у л ым ыз . Х а рь ко в больше*
в ик ле ри н ин б аштутаны. ..
— Ай, онда ин инди т а м а н ы узэй.
— О нэмучин?
— Эййэм г а п ж а н д ы р л а р .
— Артеми т а н а м а я н л ы г ы н а инди ынанян. Оны нэче
гезек г а п ж а п д ы р л а р ! Хер с а п а р а м ол полициянын гя*
з у н е чеп ат ыпдыр. А м а н сыпыпдыр... Ек, Артем эле
д уше си ёк. Оны билйэн. йене янкы а й д ым чы м ыз ы,
Фе до р Ив ан ов и чи х е л эк э тме се ле р ягшы...
— О на б а т ыр ы н ып б ил ме з ле р. Г а й р а т л а р ы чатмаз.
— О нэме учин?
— Ш а л я п и н д у н йэ ме шху р айдымчы. Онсон о н а
нэдип з ы н д а н а б а с ж а к ? Айдым а йт м аг ын а м г а д а г а я
эдип б и л ж е к г у м а н ы н ёк. Р у с с и я д а а й т ды р ма с а н . гне
д а ш а р ы юрда , И т а л и я , Ф р а н ц и я диер-де гидиберер.
О н а ниреде а й д а н д а нэме? Г а йт а м, д а ш а р ы юр т да кэп
г а з а н а р . Д а ш а р ы ю р т д а оны г у ж а к ачып г а р ш ы л а р -
л а р . Р ус сия с а м о д е р ж а в и е с и а з а т лы г ы б огянлыгыны
ене б и р ё л а г ер ке зд и дие рл ер . Нэ, шол г ы ж а л а т паты*
ш а я к а р е йдйэнизми?. .
Ки м д и р бири ене-де бир з а т дийди, Эмма онун
с е з и э ш ид ил ме ди . И ш ч ил е р с аг а с о в ул ды л ар . Гаран*
к ы л ы г а сицдилер.
Т а т ь я н а т э е йл е ри н е е тйэнч эл ер г е пл е мэ ь «-елдя,
У з и н г и ж е- д е д у й ш геруп, басырганып чыкды.
Бирден а йд ым а йд ып д у р а н Ш а л я п и н и герди. 0 з е м
• тс и а г ш ам к ы Х а л к е йу н де д эл- де, Х а р ь к о в ы н В а ш еч -
И Н м е йд аны нд а. Э л е ш а н гейимли. Гин м ейд аны дол*
ду рып д у р ан д и н л е й ж и л е р и ц б ол са б а р ы д о к м э д е же*
и нпл ар билен без еме н х а н ы м л а р . О л а р , нэме учнндир,
инсылы йы л г ыр ышы п, а й д ы м ч а г у л у н дер ег ине т ы л л а
тонне о кл а я р л а р . . .
Би рде не м д а р а ж ы к к еч ел ер де н А рт еми к о в а л а п бар»
ян эли г ыл ычл ы полицей герунди. П о ли це й бир ев«
р у м д е г а чг аг ын ы зы нд ан етип, о ну н депесинден гы*
л ы ж ы н ы и н д е р ж е к б о ла н д а , а р а г ы зы л ке йн ек ли , га*
р а я г ы з ге зе л д ушд и. Ол Арт емы пе на ла п, нолицейии
г ы л ы ж ы н ы ц дессесинден я пышды. Г ы л ы ж ы н ы элиндон
г ач ы р а н полицей бэр сине б а к а н д а , ол Г р а б о в с к и н ч д
по э м а с ы нд а к ы к а з а к О м е л ь ко б олу п чыкды. Т е к е гы«
зы онун б ойнунда н г у жа к ла д ы. . .
Успенский ы б а д а т х а н а с ы н ы ц е ци г ыз ыл гулэлек?
болуп дур. Ш о л г у л ле р и н ичинден б ирден гедай гыз-
ж а г а з чыкяр. ©зем ж о т д а ж а а к ке йне кл и. А я к я л а ц а ч .
Т а т ь я н а н ы н е з уне мензэп дур. Ч а г а Т а т ь я н а г орка -
■горка я к ы н л а ш я р - д а , к и ч и ж и к э л ин и серйэр. Б и р д е ­
нем кепдерэ д енйэр- де , а с м а н а у чяр. Асуда а с м а н д а
ол а к ж а б у лу д а ев ру л ип, г езден г айып боляр...
Т а т ь ян а тисгинип оянды. К р о в а т д а н товсуп д у ш ­
ди. Л о д ж а чыкды. Д а ш а р д а ш а б ы р д а п , яз я г шы яг-
ярды. Г у р с у лд ей э н йурегинин у ст унде чеп элини го-
юп, ене ерине гечди. Аз с а л ы м д а н иркилди. Э м м а ене
онлы уклап б ил ме ди. Булам-бужар дуйш ге ру п
башлады.

ТЕЛИМ ТУЙСЛИ 0ВУСЙЭН Г У ЙЗ

Т а т ь я н а н ы н к е с е л х а н а д а н ч ы к а н ы н а бир хепде б о ­
луп б аря р. Э м м а энтегем онлы а й н а л ы п биленок. Сэ-
хелче а рт ык херекет этсе, я д а я р , ысгыны г ачяр, део-
лейэр. Д ок то р она — сизи г а ршы гайталанып ду рян
ейкен кеселинден х а л а с эт дик — дийсе-де, межалсыз
усгулевиги а й р ы л ы п етэгиденок. И нд и энче ва гтд ан
бэри она 1[Оксана г а б а н с а - д а ) габат гаршысындакы
ж а й д а я ш а я н г арып нот ариу с ын кичи гызы х ы з м а т
вдйар. Ян.ы он бэш я ш а к , д о л м у ш г е вр е ли , юм ры го-
159
■уели, ёгнас б а л д ы р л ы , еке е р у м л и ёгнас с эр ы с а ч л а ,
г епле мс ек гызын ч а л а с ы н л ы г ы , г а л д а в л ы г ы Татьяна*
ны х а й р а н г а л д ы р я р . Ол г унун д о в а м ы н д а к а к а с ы н ы ц
к он то ра ишл ер ине -д е ке м ек берип гелмэге етишйэр,
Устесине-де онун ш ей ле бир д ил и суйжи! Шо я шы б и ­
лен ш ей ле ширин с е зл ер и ниреден т а п я р к а диййэрсин.
Х а ча н герсен, г э в у шз п йерен бу ы х л а сл ы « ло кг ажз *
нын» е з д ердини е нл ед йэнл иги не Т а т ь я н а ны н геза1
етип дур...
Эйс ем -де б олса, у за г а ч екмедик агыр нэ хо шл уи
Т а т ь я н а н ы н рухуны сы нд ыр ы п билмеди. Умуман, бэ*
ш и н ж и й ыл ы н б а х а р ш е м ал ы онун х ы ж у в л ы калбын*
д а т з з е е в у шг и нл е р, т эзе т о л к у н л а р деретди. Шол
т о л к у н л а р бир б а т л а н д ы , бир песелди. М о с кв а да , ез
г у т а р а н институтында к ла с беемчисинин шэгирди 6о>
луп ишл эн м а х а л ы н д а к ы д у йг у л а р ы к а л б ын д а, нзме
учиндир, я н а д а н г а н т ал ан д ы. Ш ол м а х а л к ы ялы, енэ«
■де гевни гин герими куйседи! Б э ш и н ж и йылын б ах ар
ш е м а л ы Т а т ь я н а н ы н а н - д уш ун ж ес ин д е, д у р му ш а га-
р а й ш ы н д а , г ез ъе ти ми нд е кэн е з г е р и ш л и к л е р д е р е т д я .
Ш ей л е - д е болса, шол ш е м а л оны Н а у м д ы р М а н ж у р а
д а г ы н ы н а к ы м ы н а гошуп билмеди. Ыр г а п а я п ы л д а н
гечмэге горкян к е р п е ялы, ол хер с а п а р га йр а теедп.
Бэшинжи йылын бахар ш е м а л ы шейдип шовла п
гечди. Инди б о л са белент д а р а г т л а р с а р а л а н япракла»
р ы ны сечелэп д у р ла р . Г а р а л я н б улут лы, гыныр гуйз
ш е м а л ы гунде т ел им туйсли евуейэр. Р у с си яд а ре-
в олюцион в у л к а н ы н д е м м е к ховпы а рт ян д ыг ы бара да »
кы х ыш ы- в ыш ы инди адатча дине ез овнук шахсы
б э х би тл ерин н а р а п, ж ем г ы е т и н д у р му ш ын д ан , жемгы*
е тчилик д у н й э г а р а й ш ы н д а н д а ш д а д ур ян а д а м л а р ы н
а р а с ы н д а - д а хэл и- шин ди г а й т а л а н я р . И ш т а ш л а ян ла *
рын, д ен и зч и ле р ин китувли питнелеринин, дайханла*
р ы н к е ш е шм е йэ н г о з г а л а н л а р ы н ы н ке пе лйэнд иг и ха*
к ы н д а к ы х а б а р л а р г азе т с а х ы п а л а р ы н д а н душенок. Г ез е
ге ру нм ей эн б е в е д и н б а р ха ч ишйэнд иг и дуюл яр . Ол бо*
в един нэ вагт, ниреде, нэхили б ев с у л ж е к д и г и н и Татья*1
на, э лб ет де , гез е ну н е гетирип биленок. й е н е М а н ж у
р а д а г ы н ы н сонкы м а х а л л а р д а о нд а н гача дуряндык»
л а р ы Т а т ь я н а н ы инкисе гидерйэр, Онун шейле говы
ё л д а ш л а р ы н ы н гезунден д уше си, ы н а м ы н д а н гача сы
геленок!
Со нк ы м а х а л л а р д а Т а т ь я н а н ы н ру хы дунйэс инд э
рме-де бир т т е . п и к Яузе чьткды. Г ра б ов ск и н и н г ара
глзли гахрыманынын, о бр аз ы Т а т ь я н а н ы н келегесине
енрулди. А д ат ы н г урбаны болан теке г ыз ынын эдер*
меплиги б а р а д а ол о ту р с а- ту рс а о йла нды. 0 з хэсис*
гинде шол ме р д ан а с э хр а гызына м е н з е ш л и к т а п ж а н
болды. Хер с а п а р а м ез гезлегине ези ндсылы йылгыр*
ды. Ол икисинин а р а с ы н д а ер билен тек ялы т апа ву ъ
бар ахыры! Эйсем- де болса, Ро ди он ын с овгат берен
гызыл кейнегинденем шол гызын ысы гелйэн ялы
болды дурды...
I Эли суйтли чуйшели Т а т ь я н а г а п ыд ан гирип-гир*
манкэ, О к с а н а н ы н т у ка ! сеси эшид ил ди:
— Н э ме гапыны к ак ан болул д урсун, Та нь ? Гири*
берI Гир ахыры!
О л гвк одеял е рт у ле н д емир к р о в а д ы ц устунде бэ*
бегини э мдир ип отырды.
— Г и ж з г а л а й ды м ейдйэн, Кс а н а ? Л о к г а ж а м эг«
ленэйди. Д у к а н яцы ачыл ыпд ыр . Отур! Отур! 0 з у м „ .
— Тань! — О к с а н а н ы н б а л к ы л д а я н г е з л е ри нд е хас*
р а тлы унжи ш ех л ел енд и. — Этен а г ш а м д а н бэри суй*
дум кесилди. Инди нэ де ркэм?
Суйт г а й н а т м а г а б а ш л а н Татьяна о с ла гс ыз б ел а
учран ж о р а с ы н а нэме д ийж ег ине м билмеди. Бу бела*
нын керу ги нин элхенч нерв с а рс г ы н л ы г ы н д а н д ы г ы н а
Т а т ь я н а с эхелче- де шу бхеленмеди. М а н ж у р а н ы н йитч-
рим б о ла н ы н а инди ики гун болды. Хич ким хич зат
биленок. О к с а н а д э л и л и к хетдине етди. Б а р м а д ы к , со*
р а м а д ы к гапысы г а л ма д ы. Яшы кепемейэн гоюн гел-
л е рини н елленен г а б а к л а р ы х эз ирем пекгерип дур.
О к с а н а ж о р а с ы н ы н с еда сыз с о ва л ы н а душундн.
— Ек, Тань, хич хили х а б ар ёк... Я н ы ж а Д р и г а й л о
а я к устунден гелип гитди. Г е ву нл ик берди. Вах, м^ца
г е вунл ик нэмэ герек?!
— Б и р и н ж и гезек йитенок ол, Ксана. Ене-де бир
ерден чыкар. Су йду це м дузелер... С а ш а ж ы г ы хор ^т-
мерис. 0 з у н и х о р л а м а . — Т а т ья н а ж о р а с ы н ы н блбеги-
ни усул билен г у ж а г ы н д а и алды. П о с с у ж а к я н а г ы н д . т
епди. — П э л в а н йигит болуп етипк р артс. Ш е й ле ге-
рек, С а ш а ? Ана, герйэмиц, йылгыряр...
— Д р и г а й л о с ана с а л а м аГпды. З с р ур юм шу мыэ
бар, е зум т а п а р ы н дийди... Вах, ол к с ч ж ал ыцдарма*
л а р тэ б ар ы туту лынч а, тоба Э ж е к д э лл ер . Сен бир
инди д а ш р а к дур о л а р д а н , Таня. Мен о в ар ра м. . . Гола'
д у ш м е д и к б олс а, ягшы...
— Д у шс е - д е , сыпар. Бе йдип ез уни х о р л а м а . Х а н а
йерI Л о к г а ж а м б о р щ биширйэр. . . Менем шу хепде ишв
ч ы к а йс а м эхтимал. . . _

Т а т ь я н а н ы н ч ак эдиши я л а м болды. б з и ише чык*"


Лы. Е р д ен д е м е н ялы болуп, етен а гша м М а н ж у р а - д а
бир ерден з о м па чыкды. А я л ы н ы н ш а т л ы к билен игенч
г а т ы ш ы к л ы с о в а л л а р ы н а ол ке ма л лы ж,огап бермеди.
Т о р с у ж а к оглуны г у ж а г ы н а алып,. а я л ы н а м с а дызы»
нз м ундурип, шол г у лу м си ре ди отурды. «Гойсана, гой*
с ана , К сюша , полиция мени б а ш ы н а япс ынмы? П о л и ­
ция билен биз б ир ча к д о с тл а шд ы к. Бу с а па р мен Г ар а
д ец зин к ен а р ы н а г е зе л е н ж е гидип гелдим...»
Д о в у л - х о в с а л а с ы гунбе-гунден артян х эз ирки дарт-
г ын лы я г д а й д а М а н ж у р а н ы н Г ар а ден зин к ен а ры на
г ит ме же гине Оксананыц-да, элбетде, а кы лы чатяр.
Асла ол о б а р а д а о й л а н ы б а м д у р м а д ы . А да мс ын ьщ
а м ан г айдып гелмеги она эхли элеми ятд ан чыкартды. . .
Т а т ья н а окув г ут ар а н б а д ы н а эгленмэн ее гайтды.
Хова бу гун гуйз гунуне мецзэнок: ма йыл , м ы л а ка т -
лы. Шей ле -д е болса, ё лда оны эрбет у с гулевук тутды.
Ск о бе л ев ме й д ан ын д а Т а т ь я н а к о н к ад а н душди. Бир-
селлем непесими ду рсз йин диен к а р а р а гелди.
Умуман, е йл ер ине гаты якын б о л ма с а- д а, ол С к о­
беле в м ейд аны нд а дынч а л ма гы х а л а я р д ы . Коплен*
же м атлы «ак г ене ра лыц» гранит я ды гз рл иг инин га»
бат г а р ш ы с ы н д а к ы узын отургычда о р н аш ы п, ез дур-
мушы б а р а д а о йл а н м а г ы говы герйэрди. Д ем - ды н ч
а л м а г а нэме учин онун г а л а п ы н шу ере гелйэнлиги*
нин себэбини с о р а с а л а р , Татьяна жогап тапжагам
дэл. И ен е вели шу гунем шол эндигине эерди. Узын
о тургычда о р н аш ы п, э л и н дэ к и газети бир эйлесине,
бир бейлесине а г да рд ы.
Шол м а х а л а л л е я д а н а д а ж а йерэп гелйэн инчедел
узын бойлы, з ы б р ым ак гейимли, с а р ы м т ы л цилиндр*
ли, эли х а салы же н аб ы герди. С а р ы м т ы л ц и л и н др л я
ж ен ап Т а ть я н а н ы н денинден гечип г ид и бе р же к ялы
этди-де, бирден эдил онун орнашан отургыжынын
янында аяк чекди Чокга с а к г а л л ы , гези пенснели,
эли х а са л ы ж е н а б ы Т а т ь я н а д о к т о ра мензетди, Ол,
М и ч м и л п , к ыр к я ш л а р ы н д а д ы . Д о к т о р а мензеш же*
и >и I м м чЛычылыклы д ы л ы м с ы р а п , ци линдрини ёка»
С '<( ы л д ы р д ы :
Ы г ты яр эдиц, м а д а м , менем шу от у рг ыч д а бирч
м дынч а л а й ы н |
— С ил ьв у пле1|
— Мсрси, мадам! — Отурып-отурманка-да, ол: —’
Г*|Ру||. бу гун хова нэхили мы ла йы м! — дийди.
Ж,апа я кы м л ы хова.
Шу х о в а д а н а м нэгиле б о л я н л а р б а р - д а |
• Ким ол ар ?
Пмптем а д а м л а р . Т у р к а н а г а р а м а я к л а р .
О л я р х ов ада н дэл -ае , а а д ы с ы з д у р м у ш д а н нэ*
гнлг Оолин б о л а й м а с ы н л а р ?
Д у р м у ш д а н нэме учин нэгиле о л а р ? Ексул га«
|И||П| Л|< я ш а я р , б а р л ы бай я ша я р. Хер кесин ез р ы т
бар. 111оца-да кэ й ыл б олма лы.
- Хер киминем нэме док я шасы гелйэр-дэ,
- О догры. И е н е с о и и а л - д е м о к р а т л а р т у р к а н а га<
| | » м я и к л а р а я м а н ёл с ал гы берйэлер. О л а р ишчи би«
лги .4.1 Пхаидан эзге г а т л а к л а р ы пислейэлер. Эхли за»
■и-'и нч-и ш о л а р б о л м а л ы диййэлер. Эйсем нэме 5ей«
Л1 III . л а к л а р ы н а д а м л а р ы на да н и ш чи -да йх ан ча ёк«'
ыы ' Мсселем, сиз, мен, а йд а лы, министрлер, а л ы м л а р ,
....... а рт ис тле р, э м е л да р ла р . . . Н эм е учин бизн
У »м*лы, г ыр ма лы , т а л а м а л ы ? Д и н е дон яшаянлыгы»
м ы учннми? Иш б а ш а р я н л ы г ы м ы з учинми? Я худа»
Пын Ли к* бореи рыс га лы учинми?
Г,к.
• Пила поме учин, Т а т ья н а М и ха й ло в н а ?
Г иг ыша ы н ж а л ы к с ы э гобсунды. Д о к т о р а мензеш'|
ж<м■I■ПIлн чили й ы р ш а р я н солгун йузуне чинерилди,
11 «рдоп, сиз менин а ды мы ниреден билйэнн»,
ГУЛ1|1Ы*
Диким» сыпи м м иотпиыш эл ин дэ ки ха с ас ыны Ско»
бвлгиин н и ш р. л ш мне т ира н уаатды. .Чокга сакгалы»
н и ц у ж а м шол Мрмил гомолли.
— Ру сг ия нын н ш х р щ ы хим гупанжы) Рус топра*
г ынл а «ак ге не ра лы к» хиты рисы на с е жд е эгмейэн ва«
ганчы б ар мы ?! Мснеы и ю л а р ы н бири! Элбетде, онуц

» I Баш устуне! (ф ранцуэча),


в*
«ебересине-де хор ма т г ойма к бизин борж,умыз, Татья*
на Мих а йл ов н а.
— Сиз ким б о ла р сь щ ыз ?
Д ок т о р с ы п а т л ы н э та ны ш г ур са к к у б у с и н д е н чыка-*
ран ш ахадатнамасы нын г атыны ачды- да, Татьяна1
узатды, й ы р ш ар ды .
— Мен сизи го ра ян перишде, к ня ги ня .'
— Ах, шей дийсенизлэн,! А мен сизи д о к т о р с ы н ы э '
ейтдум.
— Сизин учин, мен, д о г р у д а н а м , доктор. Т а т ь я н а
М и х ай ло в н а . Сизи х а л а с э т ж е к б о л я н , ,
— Кимден? Нэме де н?
— Е к а н чл ы б е л а д а н , княгиня.
Эсли в а гт л а п хич х а йс ы нд а н сес ч ы к м а дь ь Горкы
г а т ы ш ы к л ы г а ха р Т а т ь я н а н ы н к а л б ы н ы г у рш ап а лды.
— К э а д а м а с с ы р ы н л ы к билен эдйэн ишини кесе-
ден хич ким г ерм ей эн д и р ейд йз р. Бу ч а к ы д мен я л ы
йентем а д а м л а р б а р а д а д ог ра м б ол ма г ы мумкин,
Т а т ь я н а М их а й л о в н а . Э м м а п э х и м -п ай ха с лы а д а м л а р
вели сынчы б о л я р л а р , онун х емме херекетини кесе-
ден геруп ду рла р. . . С и зи ц д о с т л а ш а н я-да д о ст л аш ж , а к
б оля н а д а м л а р ы н ы з сизин, д у н йэ ц из и н а д а м л а р ы дэл,'
княгиня. Оны сизе ж е н а п С к в о р ц о в а м айдыпдыр. . . О л
а нха, инди е з б а ш ы н а з а в о д а ч ж а к болуп йер.
— О нун е з ёлы бар. О л м ая т о пл ая р.
— Ш о н д а н г овам ёл б ол ар мы ?! С из кимиц т а р аи н *
ны ч а л ж а к б оля ныз , кня гиня ? К им де н е три жа н ын ы*
вы я к ж а к б о л я н ы з ? Ш о л эмгенмэн, я л л а н ж а к , бол*
- тел кил ик де , мес я ш а ж а к б оля н ш е р р а й а р а к х о р иш*
чилерден э т ру ми? Я-да яны ерден г а л м а я н н а д а н му-
ж и к л е р д е н э тр у м и? Д у р м у ш ы нэдип г о в у л а н д ы р м а г ы ц
ёлуны о л а р ниреден билсинлер?! Эйсем ш о л а р с и з и д
я лы о в ад ан , яш, атлы кн яги ня ны н небсини а г ы р да ны -
на я-да ж а н ы н ы я к ан ын а д ег йэр ми? О л а р ы н шиндики
б у л а г а й л ы к л а р ы о нл у лы г а элтмез. Соны г анлы чакны«
шыга язар. — Д о к т о р с ыпа тл ы ж а н с ы з нэмедир бир
е а т л а р ы ятлап, пикире гитди. Т а т ь я н а б о л с а — ма на
а йдян с езл ер ини бу же н ап , мегерем, ен,унден ят бек*
лэп гелен б о л а р л ы — дийип о йл а нд ы. — Сиз, белки,
бил йэн дэл сициз , княгиня. Бирмахаллар Х а р ьк ов д а
х а л к ч ы л а р диенем бир б е ла д ереди. Ах ыр ы ©злери ез
я л н ы ш л а р ы н з д ушу н ди л е р , х эк им ие т ле р билен ыла-
л а шд ы л а р . . . Ана, г е н е р а л ы н чигнине гуш гонды. Б а г т
164
1 П н и нд атд ым ейдйэн, Т а т ь я н а М и ха й ло в на !
/| I у*'1-!, мои бу й ур ек де ш с ехбете чеме гезлэп, кэн
| | шдым... Сиз б а р а д а бизин е рэ н говы пикирим>»з
" Г Сизи б и ы н ж а л ы к этмегем ис лз м изо к. Й е н е . . . —
С?/' 'Но д ымды. Х а с а сы нь щ у ж ы билен ер д ыр м а л а *
Оз б эх б и ди н из учин, бизе кэбир б а б а т д а кемем
' • | " ■п и ш з и х а йы ш эдйэрис. — Т а т ь я н а сесини чык ар-
м I м — Нк, ёк, дине сизин б з х б и ди н из е м д эл, жеад-
н. н чн н бэхбиди учин, княгиня. — Т а т ь я н а д ы м м а г ы н ы
«ст. !м этди. Агент пенснеснни гезунден а йы р д ы -д а,
опхбстдсшине и л к и н ж и ё ла д и к а н л а п серетди. О ну д
кирииксиз г езунин ичинден гечип б а р я н н а за р ы Та ть я-
НШ ЫН инини ж у м ш у л д е т д и . — К е м е к эде рмис иниз?
— Мен ж е м г ы е т е б эх би тл и ише к е м е к эт ме кд е и
гачян а да м дэл.
— Ине, му нын ыз боля! С из ин м е рт еб э ни зе мына<
сын сез!.. С из ин М а н ж у р а билен гунде диен ялы ду*
ш у шя н ы н ы з ы билйэс...
— М а н ж у р а мен, гоншым...
— Ёк, хэзир бизи М а н ж у р а гызыкландыраногс. О н и
биз б и р ч а к к а п а с а с а л н ан бедене х ас а пл а яр ыс . . . Онсо-
нам бир з а д ы я д ы ц ы з д а н ч ы к а р ма н, Т а т ь ян а М и х а й ­
ло вна , сизин д у р м у ш ы ц ы з бизе оцат мэлим... Хэзчр
бизи М а н ж у р а н ы н улпети, г а чг ак студент Н а у м гызык*
л ан д ыр яр . .. Сиз оны о н ат т а н а я р с ы н ' . з ахыры?!
— Я д ы ма душенок.
— Б ей л е дэл б о ла й м ас ы н ?
Д о к т о р а мецзеш агент ене-де эсли гепледи. Сту-
ден тл ер и а з д ы р я н шол бихепбе Н а у м ы ц и кинж и май-
д а унив е рсите тин б а гы н да б ола н митингде полиция-
ньщ пенжесинден у ж ы з с ыпа нд ыг ыны, шол гиже- да
нирэдир бир ере с ум а т б о ла н ды г ын ы а йдып берди.
— Сиз нэ шейле э ме лс из ми? Б и р га чг ак студеитч
г ола с ал ы п б ил мэн йе рму син из? И к и н ж и м айд ан б э ­
ри я р ы м йыл болуп б а р я р ахыры!
— Эйсем онда оны т а на я н экениниз- дэ?
— Т а на м о к . Бе лк и, студент у й ш м е л е н л е р и п д е горе-
нем б о л м а г ы м мумкин. Э м м а езуни танамок. ..
С а б р ы г ача н ж а н с ы з ы н йузи уйтгеди. Ш о н да - д а ол
г а х а р ы н ы е з ичинде с а к л а м а г ы б а ш а р д ы . Ч а л а ж а йьц>-
ш а ры п , Т а т ь я н а н ы н кесирлиги, х а м а л а , она хич хили
хэсир эт ме йэн ял ы гепледи:
— С а г болун. о нд а, Т а т ь я н а М и х а й ло в на ! Мен гит*
дим. Ж,уда зерур б олс ац ыз , белки, ч аг ыр ар ыс . П е не
о н а т о й л а н м а г ы мен сизе м а с л а х а т берйэн. Сиз асыл*
лы м а ш г а л а д а тербие а л а н адам. Онс он ам охр а нн ое
от де ле ни ед е сизин с а д ык гу л уныз ын б а р д ы г ы н ы унут*
ыан. Мен сизи г ор ая н леришде. Адью1
Ол чала эпилип, цилиндрини ё к а р ы к г а лд ы р д ы - д а ,
ю в а ш л ы к билен йерэп гитди. Б ир нэ че эд им йе рэн со на м,
б ирден ызына г а н р ы л д ы, гуне я л п ы л д а я н ха с ас ыны
Ск о бе л ев ин я ды г э р л иг ине г ара п уз адып, Та ть ян а гез
а й л а д ы. Шол а д а м ы н с а р п а л ы х ат ыр а сы н ы унудайм.а*
гын. диен ялы ы ш а р а т этди...
Д окт ор с ып ат л ы ж а н с ы з езунден а раны ачан ба*
дына Т а т ь я н а н ы н ысгыны гачды. Бейле бела ол ем*
ру нд е и лк инж и гезек у чрады. Йе не Т атьяна бир ба*
б а т д а я л н ы ш я р д ы . «Сиз ин с ад ык гу лу нызын б а р ды г и-
ны унут ма н» диен н э та ны ш йенекей бир ж а н с ы з дэл*
ди, ол ж а н д а р м е р и я н ы н хас у лу ра к гыргысыды. Ол
а п а т лы д у з а к д а н сыпды. С ы п д ы м ы к а б е р и ? Хер х алда,
хазир'Э сыпды. « Ж у д а зе ру р бо лс ан ыз , белки, чагы*
ра,р.ыс» ...Эйсем йене гезип йерен а д а м ы ислэн м а х а л ы
чагырыбермэге о хра н б ел у м и н и н хукугы б а р м ы к а ?
Шу гуне ченли Татьяна хачан, нирэ ислесе,
г ез суз б а т ы р л ы к эдип, б ар ы б е р й э р д и . Бир и оны ызар-
л а я н д ы р ейдуп, г а л ап ы н гевнуне-де геленокды. Хэзир
вели б ейле д эл ди ги не душунди. Э з у н и н гез астына ал-
н а н ды г ын а аны етди. Эйсем-де болса, ол хэзир-э га*
па н а д ушмеди. Аман сыпды...
Мундан б ей лэ к езуни ж а н д а р м е р и я н ы н ы з а р л а ж а к -
д ыгын а вели Т а т ья на инди ш убх ел енм ейэ р. Б и р д е н е »
йылг ырды. Бу ачыш оны г ор ку зм а ды , га йт ам, бирхилн
гылавландырды. Эгер оны элинден иш гелйэн адам
х е к му н де ы з а р л а я н б о л с а л а р , диймек, ол герекли
а да м! К а л б ы н д а тэзе х ы ж у в г ал кы нд ы. Г о р к улы сех-
б ет де ши нин гиден тарапына ене б ир ё ла гез а йлап,
Т а т ь я н а гени е йл ер ин е б а к а н йенелди. 0 й у н е гелибем,
ьюгынсыз х а лда к р о в а д ы н д а суйндд. Сэх е лч е салым*
д а н а м у шудип б аш л а д ы .

Б у с а па р Т а т ь я н а н ы н нэхошлугы у за га чекди. Гыз*


®ырды. Ушутди. Хер г иже диен ялы б ир и- бир ин де н гец,
«■эсин д уйш геруп чыкды...
Д у й ш у н д е М а н ж у р а г а б а т гелйэр, Ол Т а ть ян а ны
«'■|>т г ая нын гыр а сын а влтйэр-де! «Бек шу «рдеи»»
днййэр. «Нирэ ?» « Г э р е а о к м ы , е нд е эпет д ениз чыр»
мынып ятыр. Д у р м у ш дензи шол. Б е к ичине ,горкма»
•ди|» «Горкян, М а н ж у р а » . « Нэм ед ен г оркя ц? » «Гар»
п и ш ы к - г ы р л ы ш ы к д а н горкян, Манжу р а .. . »
Та тьян а тисгинип о яняр Сон узак в а г тл а п у к л а п
билмэн, петиге середип, а рка н я ты шы на ез б у л а ш ы к
дуйшле ри ни ё р ж а к боляр. Арман, хич хили маны чы«
кирып билмэн, ахыры м е жа л с ы э х а л д а ене ир килйэ р.
Эртеси а г ш а м ене тэзе д уйшле р герйэр...
I Эг ре м- бу гр ам болуп, улы о б ан ын илерсинден акып
итан д е ря н ы н гузери гызыл г улэле к болуп дур. Ш о л
л. л е з а р л ы г ы н ичинден бирден гедай г ы з ж а г а з чыкяр.
Шол Успенский ы б а д а т х а н а с ы н ы н е нунде герен игл; «
же гызы! взем ж о т д а ж а ак кейнекли. Аякяланач,
Т а т ь ян а н ын езуне мензэп д уран э й ж е ж и к начар. Ча»
га с ырдам бойлы г а й ы н л а р д а н с а йл а ны п, Т а т ь я н а гор*
ка-горка я к ы н л а ш я р - д а , к и чи ж ик элини серйзр. Ге»
зунден яш па й ра яр . Б ирде не м ке пде рэ д ен уп, а с м а н а
учяр Асуда а с м а н д а а к ж а б у лу д а е в ру л ип, гездеи
гамып боляр...
Ене бир г и ж е Т а т ь я н а а ны р с ы н а гез етмейэн ым»
гыр ч ел ун ичинде ге м- ге к с а лг ым герйэр. С а л г ы м она
я к ы н л а ш д ы г ы ч а г ы за р я р . Б и рд ен ем ол т еке гызына
е вр ул йэр. Я б ан ы ч е лу н ичинде ол б а ты р к а з а к Омель»
конын д эл- де, Т а т ь я н а н ы н я к а с ы н д а н а с л ы ш я р : «Уям,
мэх р иб ан илд еши м, Т аня жа н! Х а л а с эт мени!..» Ш ол
п ур с ат да - да бир ерден Т а т ь я н а н ы н сейгули «Мир а-
жы » пейда б о ля р. Т а т ь я н а н ач а р илде шини а та мун-
ду р йэр. Ат г а на т а чяр. Я б аны чел Яу за д е р я с ы н ы н ке*
н а р ы н д а к ы Л е ф о р т о в о т о к а й л ы г ы н а денйэр...
Ш е й л е б у л а м - б у ж а р д у й ш л е р и н соны гелмеди. Хер
сапар басырганып оянанда-да, Татьяна ез башужунда
с ед ас ыз о туран О к с а н ан ы я-да нот ар иу сын ир к ил йэ я
т о к а р ж а г ызыны герйэр...
Т а т ь ян а о к т я б р ь а йынын а х ыр ы нд а а яг а галдм.
Ш о н д а н а м К р ы м а гитди. Г а р а д ен з ин ке на р ынд а бир
а й л а п г ым ыз ичди. Симеизден О к с а н а ызлы- ызыма
ха т язды, Э м м а ези шондан сон Х а р ь к ов а гайаыа
гелмеди,
ГЫЗЫЛ К0ЙНЕК

Т а т ь я н а хер бир д а б а н ы н а тени в в р е н и ы е н отагы-


нын гик пе нжиресинден д а ш а р ы к середип дур. Да -
ш а р д а гар ягяр, ч ак ыр ш ем а л ш у в ла я р. Асман герке-
нок. П е н ж и р э н и н г а б а т г а р ш ы с ы н д а у з а л ы п гидйэн
д а р а ж ы к ке чэни н чеп б у рч ун д ак ы б у т х а н а н ы н депеси
чишли гуммези эййэм а г ар ып ды р. Энче йыл шо ндаи
о з а л к ы с ы ялы, бу гунем г у мм ез ин г ершинде г а р г а л а р
гаймалашярлар.
Хава, д а ш а р д а гар ягяр. Т а т ь я н а гары говы гер-
йэр. Гевнуне б о лм а с а , хер гезек гар я г а н д а д унйэ тэ-
зеленйэн, ш эх е ре м тэзе, пэ кизе л ы б а с геййэн ялы бол-
яр. Э м м а бу гун гар о нда б ейле дуйгы д ере де нок. Гар
оны ш унд ан энче йыл о з ал , онун он алты я ш ын ы ц
д о л а н гунунде беге ндир иши ял ы бегендиренок. П е н ж и ­
рэнин айн ас ын ы д ы р н а ж а к л а я н ш е м а л ы н шу вв у л ды -
сы-да М о ц а р т ы н н ок тюр ны н а дэл-де, ач м е ж е г и н ув-
вул ды с ын а мецзейэр...
Т а т ь я н а н ы н М о ск ва г ай д ып гелели бэри инди ики
хепде болуп б а ря р . Ол е нк и М ос к в а с ын а , енки л э л и к
д у р м у ш ы н а г айдып г ел ендир ин ейтди. Э м м а гечен ики
хепде онун е з ч а к ы н ь щ г аты я л н ы ш д ы г ы н а гез етиртди.
Москва гелип, о т лу д ан д у ше н б а д ы н а оны б а г ры н а
б а са н г а р р ы ж а энекеси: «Вах, бикэм, эзиз б а л а м , б и­
м а х а л чагы, гаты б и м а х а л чагы гелдин» дийип хам»
сыкды. « Н э м е учин, Б ел ли? !» М о м б е л л и ж о г а п бео-
меди. Э к и п а ж а м у н е н с о н л а р а м Т а т ь я н а ез с о в а л ы н ы
э р ж е л л и к бнлен г а й т а л а д ы . Тэ е йл е ри н е етйэнчэлер,
у з а к д а н гелен бике синин чигнини, с ачын ы сыпалап
М о м б е л л и бир гулди, бир а г лад ы. К а р е т а н ы н узынсов
пе нжир е син ин ге гумт ил тутусыны сырып, г ы б ы р д ы л ы
к е ч ел ер е небсевур сын эдйэн Т а т ь я н а н ы н а х ыр ы саб-
ры гачды. « Мос кв а нэме б олды, энекэм?» « Мо с кв а он
ичинде, гызым! Мо скв а от ичинде. Т а н р ы н ы ц е з и го-
расын, к ы я м а т гопяр».
1 6 е г е л е я с о н л а р а м ы х л а с л ы кемпир « Т а тьян а- Нес *
ме я на с ын ын » т е вер ег ин де ик ялы п ыр ла нд ы. ©йд е ол
Т а т ь я н а кэн з а т л а р б а р а д а ез б ил ши че у з л е м - с а п л а м
г уррун берди. И шч ил е рин , а с ла , эхли г а р а м а я г ы н еэ1
х о ж а й ы н л а р ы н а , о л а р ы н А л ы Х е з ре т ле ри п а т ы ш а н ы ц
хут е зуне г ар шы г о з г а л а ц т у р у з я н д ы к л а р ы н ы , Кудрин»
ский м е й д а н ы нд а кы б а з а р а б а р а н д а пи тн ечил ер ин но-
линия билен ч ак н ы ш ы г ы н ы ез гези бнлен горендигини
гкэм екэн айдып берди. « Д ун йэ д у н д е р и л ж е к , бикэм.
Д у н й э д у н д е р и л ж е к . Не х удайын г а з а б ы н д а н горкяр*
ллр, не г уд ра т лы па т ыша н ы с ы л а я р л а р » .
М о с к в а д а к ы дыгысыэ башагайлыгы Татьянанын
езем инди ики хепдеден бэри герйэр. Герйэр, з м м а
хознрки ёвуэ я г д а й д а е зунин нэме этжегини, ниоэ
б аш у р ж а г ы н ы биленок. Шол се бэ пл ем йуреги ене
кюне д о ст л ар ы ны — Д е н и с Батурини, Бодисконы куй»
ссйэр. Ш о л а р б а р ын ы билйэндир дийип, чак эдйэр,'
Эмма о ла ры инди ниреден т апжа кР
Хава, инди Т а т ь я н а н ы н енки М ос кв а са м , енки дур»
м ушам, енки д о с т л а р а м ёк. До гр ус ы, инди онун езем
енки Та тьян а дэл. Бир вагткы шов ху нл ы осо бня к- д а
инди ичини гысдыряр. Гум-гуклук. Инди бу улы особ-
някда дине Н а т а л и д ай з ас ы, Мо мб ел л и, аг са к атба-
кар П ан т ел ей м он билен халыс куйкерен, с а к а в б аг ба н
Самсон я ш а я р . Бу е з г е р и шл ик ле р -э б ейледе дурсун,
х ат да хэзирки ягып д уран г а ра м Т а т ь я н а н ы н гезунв
г ег умт ил -а к дэл-де, г а р а мт ыл , тикенли болуп геруи*
йэр. Умуман, Т а т ь я н а н ы н гевнуне б о лм а с а , Москва
гайдып гелели б эр и гезе ге ру нме йэн бир ш у м л у к онуи
с ебугине д у шу п йерен ялы. Бу в ехимли дуйгы она гн»
же-де ы н ж а л ы к беренок.
«Москва от ичинде... Д у н й э д у н д е р и л ж е к , бикэм.
Д у н й а д у нде ри лже к. . . » Б ичэ ре ке мп ирин йуреги яры-
л а й ж а к боляр. Т а т ь я н а д а н д а л д а гезлейэр. Татьяна­
нын ези кимден д а л д а гезлесин?! Т а т ь я н а н ы н ез униц
хэзир хич з а т д а н б а ш ы ч ыка нок ахыры! Тютчевиц
гошгусы я ды н а душди. Д о д а к л а р ы ч ал а п ыш ыр да дь ц
Руссия акыл билен душунэймек кын,
Аршын билен 9лчен\ек болман бидерек,
Онун езуне махсус дуркы-айратын,
Руссия дице бир ына нма к герек...

— Эзизим, б икэм, кофей тайын!


Т а т ь я н а ызына евр у л ди . Ич ишикде пейда б ола и
ак е ц л у к л и П о л и н а И в а н о в н а Мо мб ел л ин и н, мэхрибан
внекеси Б е л л и н и н г у б а р л а ш а н мавы г е зл ер ине д ы к г а !
билен серетди. Гер, б ичэре сэхелче йы л д а нэхили еа»
герипдир! Бойы е нк ус инд ене м келтелен ялы, д ы к ы з ж д
гевреси гуран л и м он а д ен упд ир , чигинлери чекупдир.
Г асын б а са н гин м а н л а й ы хас-да тун.нерипдир, тегг»
лек йузи гавун ялы т ор ла п ды р . Д и н е мавы г е з л е р и ­
нин мэхирли н аз а р ы уйтгемэндир! Т а т ь я н а н ы н хэзир
б а р а г а д а , онун элинден, к е л т е ж и к б а р м а к л ы , ч аласын,
ише ву р элинден, г у лу мси ре йэн горлы йузунден огша-
сы, с ы п ал а сы гелди. Э м м а э ж и з л э п , а г л а р ы н эйдуи,
е зу ни з о рд а н с а к л а д ы .
— Мерси, мэх р и б ан ым ! Хэзир барян...
Ч а г а л ы к хем е т г и н ж е к л и к й ы л л а р ы н д а , сонра инс-
т ит у тд а окаярка-да Татьянанын гезлеги екеликди.
« Г а м г ы н гезли С в е т а н ы н а м » хэсиети шейледи. Ядына
д у шй э р, ол икиси институтын с а ял ы аллеясындакы
эпет га йынын а с т ы н д а к ы узын оту р гыч да энче вагтын
д о в а м ы н д а б ир и- бир ин е е к е ж е сезем а йтман, отурыл
бил йэр ди. Херси е з ой- пикирине гумра б о ля р ды . Д и н е
с онкы й ы л л а р д а Т а т ь я н а ке п чул иг е е в ренишди. Инди
е к е л и к онун ичини г ы сды ря р. Шу чола, т у ка т о с о б н я к ­
д а ене-де ге чг унл и я ш л а р ь щ шовхунлы ж е д е л и н и эшн-
д ес и гелйэр...

Т а т ь я н а н ы н д у йд а н с ы з г айдып гелмегини княгиня


Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а г а ты б ир генем г еруп дурма»
ды. Ч у нк и княгиня х е ч ж е т г ыз ын м а х а л - м а х а л хокга
ч ы к а р я н л ы г ы н а онун чагалыгындан бэри белетди.
Эйс ем -де б олса, е зу ни н г айд ып г еленине Н а т а л и дай-
з а с ы н ы н нэхили г а ра н д ы г ы н ы — бегенендигини я гы-
н а н а н д ы г ы н ы — Т а т ь я н а шу гуне ченли д о л ы а й ы к л а п
биленок. Белки, М о м б е л л и ялы, о ну на м « б и м а х а л
гелдин, гызым» д иййэн б о л м а г а м мумкин. Х а р ь к о ­
ва сейрек гелйэн х а т л а р ы н д а д а й з а с ы — сени г аты ге*
ресимиз г е л й э р — дийип г а д ы р с ы р а я р д ы . Й ене , Т а т ь я ­
на нын гввнуне б о л ма с а, д а й з а с ы оны шу с а п а р гевуи*
сиз г у ж а к л а н ял ы болды. Ким билйэр, белки- де, бей-
ле -де дэл дир . Бе лк и, Т а т ь я н а н ы н йурегине ш ей та н
м у нк у р л и к д уйг усыны а р а л а ш д ы р а н д ы р ?
М о м б е л л и н и н вели шол е нк и бо лшы. Гирс е- чыкс а,
ширин дили дур д екйэ р. « Менин та йс ыз, бикэм. Ме«
нин м эх р иб аны м! Гер, сен нэхили г е р к ачыпсын!-.*
Г а р а з , ол Т а т ь я н а - Н е с м е я н а с ы н ы ц д а ш ы н д а пелесащ
у ря р, сыпынс а, Т а т ь я н а н ы н я ны на гелйэр, геплейэр,
г е ву нл и к б ерйэр, чигнинден, с а ч ы н д а н с ы п а л а я р . Татья*
на бу мэх ир ли йуреге нэхили я г ш ы л ы к бил ен жог&Щ
б ер же г ин ем б ил мэ н, г ызаряр* а л ж ы р а я р .
а г ша м ла р Т а ть я н а н ы ез
хич яна гойбермеди. Гугарып г а ла н бу улы
особнякда д а й з а с ы ны н халыс екесирзндигини Т а т ь я н а
онун хер бир сезунден анды. О л а р пешенели безеги
к енелишен м ы х м а н х а н а д а , г ыр мыз ы м а х м а л ы г е вшу л -
лэн юм ша к курсуде о рна шы п, гиэкэнин бир м а х а л ы н а
ченли икичэк г урле шип о т у р д ы л а р . Ш е л п е л и люстра*
ны-да я к м а д ы л а р . Бурунч ш е м д а н д а янян ш ем л ер иц
ышыгы билен оцд ул ар .
Д а й з а с ы М о с к в а д а мевч урян « б у л а г а й л ы к л а р д а н »
вейренди.
— Мен хич з а д а д у шу н ем о к, Т а ня . Ш у м хабарлар
д у м л ы - д уш да н эши д ил ип дур. Г о р к ы м д а н г азе т ока-
м а м а м гойдум. Нэ хи ли д у шн у кс из з а м а н а болд ы би?|
Эй,, т анр ым! Ч ы к а н ерин гох, г ык ыл ы к, митинг, де*
монстрация. Гэби а за н г а р а м а я к гунде бир хокг а чы*
ка ря р. Бу нэме б олдугы? Бу н э мэ н ин а л а м а т ы ? Шэхе*
Ье ч ык ма га- да горкян, Т аня ж ан . Графиня Орлова
К ры ма гитди... Хол гун з ерур ишим чыкып, гел*
неж.емин янына гидип гелдим. Вуай в у1, энче кечеден
вврум берип гечмели болдук. Шей ле , гегерчиним! Пит*
чечилер хырын-дыкын. Б а ш ы м ы з д а н б ел а н ы х уд ай ын
эзи соваверсин! С ре т ен ка д а, Арбатда, Пл ющ их е де ,
Цветной б у ль в а р д а , эдил ез якын я ны м ы з д а — М а л а я
Бр он ныд а, г ара з, чар т а р а п д а д е м он с т р а ци я гуряр-
л а р . . . — Княгиня с езуне дынгы берди. Т а т ь я н а н ы н га*
шы ч ыт ыл ан йузуне д ы к г а т билен серетди. У з а к да н ге­
лей гызы ч ен д ен аш а г о рк уз а нд ыр ы н ейдуп, х овсала
душди. — Худай б а р ын ы д узедер, Таня. Бе лк и, ж.уда
мен вйд ышым я ла м д э лс е дэлдир. Бе лк и, мен — гор*
кана гоша г е р н е р — э дйэндирин. Ич чайыны, Сени
динлемегин дерегине е зу м янрап отырын.
Т а т ь я н а н ы н болса гурлэси теленок. Ол д а й з а с ы ны н
айдан з а т л а р ы н д а н ма ны ч ы к а р ж а к боляр. Хар ько вд а
г©рен в а к а л а р ы н ы н Москвада-да гайталанянлыгына
ген галяр.
Шейдип о л ар а г ш а м л а р кофедир чайын б а ш ы н д а
вкичэк г ур л ешд и ле р . Э м м а хич х ай са м бири-бирине йу*
регини ачмады. Бир а г ша м Т а т ья н а м ы х ма н х а н а гч*
рендё, да йз а сы оны еринден туруп г а р ш ы л а д ы . Элин-
дэки т е л е г р а м м а н ы узатды,

I Геэ ецуне гетирйэрмиц? (французча).


— Ик и ми зи П ет е р б у р г а м ых ма н ч аг ыр я рл а р. . . Лоя*
д он да н гелипдирлер...
К а г ыз ы г ербли т е л е г р а м м а А д е л и н а д а н д ы . Т а т ь я н а ­
нын йузи ягтылды. Ж а х а н к е ш д е ж о р а с ы н ы н ш ад ы ян
сеси г ул агы на гелди. _
• - Гидйэсми, э й ж е ж и к гумрым?
Ах, ол А д ел и на ны н д эл- де, э ж е с и н и к сеси экепи!
*— О, ма шер г ант Р А да ны гаты г ер е сим гелйэр.
О н с о н а м Э рм ит а жы . . . Айт са на , д а й з а, хий, А да ики-
мизин д о с т л а р ы м ы з д а н гелип-гидйэн ёкмы?
— Кэте шол китапхон г ер унйэ р. •
— Хайсы китапхон?
— Ч ы па р . Фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р и н оглы —•
Бодиско.
— Н и р е д е г ул лу к э д йэ р ол?
— Гу лл у к этсе, китап о к а р м ы д ы ? Д а г ы эд е ре иш
г а п м а нс о ц. к и та б ы эл ин д ен д у ш у р м э н , с е ве де нл э п йэр-
•дэ! 0 з у н бе ле т ахыр ы, ол б а д ы х о в а пелсепэ екде...
Й е н е мен шол йигидин с а д а л ы г ы н ы халаян. Д айы ц
а р а д а н ч ы к а н д а - д а х ы з м а т б а р ы н ы этди. Какасынам
а л ы п гелди. Эхли ерде еце д ушдулер. ..
Т а т ь я н а н ы н йузи ене г а м а ш д ы . Н а т а л и д а й з а с ы н ь щ
а д а м с ы н ы н д о г ан о гл а н ы , о т с т а в к а д а к ы по лк ов ник Т и ­
хон Д е м и д о в и ч Б у с л а е в оны дийсен говы г эр йэ рди .
Онун п ат а сы на гелип б и л м э нл иг и не Т а т ь я н а хени-
вем а хмыр эдйэр. Д а й ы с ы н ы н а р а д а н ч ы к а нл ы г ы ба-
радакы телеграмманы аланда онун е зе м думевлэп
ятырды... Мо скв а гелен гунунин эртеси ол дайзасо!
хем М о м б ел ли билен В а г ан ьк о в г о н а м чы л ыг ы на гидиа,
д ай ыс ыны н д аш ы д емир а й м а н ч а л ы м а з а р ы н а гул го-
юп гайтды
— Ах, м эх р и б ан ым , х емме за т ез ислегнн ял ы бо­
луп дурмы?! — К ня г ин ян ы н гоянсы сесинде чэксиз ту-
к а т л ы к д уюлды. — Я ш а с а н , эрте билерсин, гевун ис-
легии бир зат, х а кы к ы д у р м у ш б о лс а б а ш г а бир за т
боляр. Бендеси чак эдйэр, худай х ак э дйэ р д ийипдир-
лер. Ят а лы инди, мэхирлим. Эр ти ре м ёл ш ай ын ы ту-
'уп уг ра лы. Менинем Тенечири гаты г ересим гелйэр!
— Менем эртир Б о д и с к а н ы г е з ле же к.
— Хош онда! Г и ж э ц р а х а т болсун!
— Мерси, ма тант! Г и ж э н р а х а т болсун!
»..Ек, д а й з а с ы оны г а р ш ы л а н д а гевунсиз г ужа кла н»
Дыр ейдуп, Т а т ь я н а , мегерем, я л ц ы ш я р . Ол йене еа
гевнуне гелэен б о ла р л ы . Хич х а ч а н а м д а й з а с ы она
игенмез.
Бу м э хи рл и а д а м л а р д а н нэгиле б о л а р а Т а т ь я н а н ы н
ха кы ёк. Инд и ол муна х ас а м говы д у ш ун й эр . Хоо*
с а р л ы к эдип б и лди ле р. Д у н й э д е эне -а т а м зх р и н де н пэ*
кизе, г а р а з с ы з сейгинин ё кдуг ыны Т а т ь я н а инди онаи
билйэр. Эн е- а та перзенди ч е л ун — сувы, е с у м л и г и н —
Гуни с ейши я лы сеййэр. Б у р г у д и н ез г а н а т ы н д а н ки*
рей ислемейши ялы, эн е- ат а- да з у р я д ы н ы хич бир
м уздсуз сеййэр. А рм а н, ол сейги Т а т ь я н а несип этме*
ди. Т а т ь я н а эне- ат а с ейгусинин мэхрини г ерме ди. Эй*
сем-де болса, ол а с ы л л ы х о в а н д а р л а р ы н э л ин е д у шд я ,
О л а р с эхра г ызыны г айры с а й м а д ы л а р . Ким бил йэр ,
белки, шол ёвуз гунде, г а н л ы - г а р п ы ш ы к л ы г а л а д а
р е х им д а р с о л д а т Р о д и о н а д у ш м а д ы к б олса, г р а фи н ч
Елизавета Дмитриевна билен г е не ра л С к о б е л е в да*
дына е т ишм ед ик болса, етим г ыз ын ы к б а л ы нэх ил и
ларды? Ол ниреде, нэхили я ш а р д ы ? К им б о л а р д ы ?
Ал л а билсин!.. Н а т а л и д а й з а с ы н а г ы л да н агыр
д и йм эг е я о нд ан гевни г а л м а г а Т а т ь я н а н ы н бахана*
с ы- ха кы ёк.
Х эл и- хэ зир е ченлем е зу ни н к ы я м а т л ы к а та сы гене­
ра л С к о б ел е ви н е м у р л и к б а г ы ш л а н м и р а с ы н ы н хем-дв
к ы я м а т л ы к энелиги кня ги ня Елизавета Дмитриевна­
нын д о в а м л ы м а д д ы г о л да в ы н ы н х а с а б ы н а я ш а п йе*
ре ндигини Т а т ь я н а я д ы н д а н ч ы к а р а н о к ахыры! Ы к б а л
оны нирэ экитсе-де, бу ее, бу а д а м л а р а перзент мин*
н е т д а р л ы г ы н ы н дуйгусы Т а т ь я н а н ы н йурегинде хич ха*
чан ке ме лме з. Эйсем ы к б а л оны инди нирэ экид ив '
билер?..
Т а т ь я н а н ы н непис б а р м а к л а р ы к ла в и ш д е н к л а ви ш е
т о в с а к л а с а - д а , с а з онун хэзир рухуны гетермеди.
х а йс ы ды р бир но к тюр ны иргинсиз г а й т а л а п о ту ра нл н*
г ыны- да д у й м а д ы . Эг ер х емише ш а д ы я н м у г а л л ы м а с я
с инь о рина И з а б е т т а хэзир онун я ны нд а болс а: «Ал*
легро, г ар а г езлим, а ллегро!» дийип с а чы н д а н чекерди.*
Ол еринден т у р а н д а г а р ш ы с ы н д а сэгинип дурая
д а й з а с ы н ы н б а л к ы л д а я н г езл ер ини герди. Татьяна*
« Н э м е учин д а й з а м о б а р а д а менден хич з а т сорач
нокка — дийип о й ла нд ы . — Я д ер д ин и г о з г а ма йы н дий*
йэ рми кэ ?»
— Нэме, сен я т м а г а г итмединми?
— Укым теленок, дайз а .
— Хич з ад ы гайгы этме, э й ж е ж и к гумрым!..

Эр т и р л и к э д ине нс онл ар , Т а т ь я н а Б о д ис к о н ы н гезле*


гине ч ы к ж а к д ы г ы н ы м эл им эдип, еринден турды. Дай»
з а с ы н ы н — П а нт е л е й м о н билен гит — диен т еклибин-
ден ол ч урт- кесик боюн г ачы рд ы. М о м б е л л и оны дер*
везэниц агзына ченли уг ра тды. Д е р в е з э е тен лери нд е
Т а т ь я н а энекесиниц элинде н тутды:
— Б ел ли, эйсем о нда Ро дио н мен гиделим бэри
бир гезегем г ел ме дим и?
— Г е лме ди, бикэм.
•— Х ат ам я з м а д ы м ы ?
— Вах, менин м эх р и б а н гумрым, м у ж и к нэ хат
я зя мы ?! . Кэн эгленмегин! Ке че де у йш м е л е н герсен,
с овлуп гечгин!
Т р а м в а й д а н т р а м в а я гечип, Т а т ь я н а узын гунлэп
шов х у нл ы шэх е р и гезди. А х ы р д а - д а б ан к ч ы н ы н чыпар
оглуны т а п ма ды . О л а р ы н е й л е р и н д э к и х ы з м а т к э р ач-
л а д е р т сезден ы б а р а т ха т гоюп гайтды: «Мен сана
г а р а ш я н . Таня. »
Т а т ь ян а ез о т а г ы н а гелип, я ны нд ан а й ы р м а я н ха-
ш а м л ы г а п ы р ж а г ы н ы т уа ле т сто лу нын устунде гойд:л.
Усул билен ачды. Ак па рча д ола нгы гызыл кейнеги
ч ы к а рд ы Ро д ио ны н совгат берен кейнеги. Евуз гунде
э н е- а та с ын д ан ма хрум б ола н уч я ш л ы ж а теке г ы з ы ­
нын кейнеги. Бу кейнекден Та ть ян а сэхра о т ла р ы н ы н
ысы гелен ялы болды. Белки, гулэлегиц, б ен ев шэ нин
ысыдыр ? Белки-де, сезенин, а кб а шы н , гараганын. .. я
ё в ша ны н ысыдыр? Т а т ья н а ол ыслары с а йг а ры п б и л е ­
нок. Э м м а бу гызыл кейнекден ол сэхра о т л а р ы н ы н
ысыны аляр.
Та ть ян а г ызыл кеннегинин й ен ек ейже кешдели
якасынын. а л а ж а йун б а г ж ы г ы н ы б а ш а м б а р м а г ы 1и-
лен суем б а р м а г ы н ы н а р а с ы н д а пырла ды. Ким ишди-
кэ муны? Бе л ки , эжеси пахыр ишендир? Инди она
гыз ыл кейнекден э же си нин суйдунин ысы гелйэн ялы
болды... Ол б ичэ рэннн ы к б а л ы нэхнли б ол ду ка ? В е н­
ки, ол б аг ры ны п а р а л а п , энрэп-эленип, йитирен б ал а -
сыны идэп йерендир? Бей дийсенем, шол ёвуз гунле»
рем Ро дио н онун эне- ат ас ыны г а л а л а н гезлэп, д ер е я
т ап ып б ил м эн д и р ахыры...
Хэзир Т а т ь я н а Ро дион д у н й эд е онун еке-тэк, ич
якын хос са ры б олуп герунди. Оны е нк у де не м бетер
гереси гелди. К е н е г унде лиг инде онун о б а с ын ы н ады«
ны язып г оянлыгы я ды н а душди. гитмели, хек*
ман гитмели! Нире де -де болса, Ро дионы т а п м ал ы!
Б ел к и, П ан т ел ей м он она кемек эдер?.. Родион билсн
г ерушсе, е зунин эхли мушгил меселелери. х а м а л а , аа«
-$нсат ч е з у л э и ж е к ялы болды.
Бу гиже ол кейнегини ене-де я сс ыгын ын а ш а г ы н д а
грюп ятды. Уклан б ад ы н а - д а тэсин д уйш герди.

АЯЗЛЫ ГУНЛЕРИД ЯЛЫНЛАРЫ

Эодиско фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р шол гунуд


эртесем, б ириг уне м гелмеди. Т а т ь я н а н ы н сабр ы- та ка *
ды гачды. И ч ер д е е з у не ер т а п м а ды . Гирди, чыкды,
п е н ж ир е де н г а р л ы к еч э серетди... Я-да о л а м инди уйт*
гэп й е р м у к э — диен г ум ан оны инкисе гидерди...
в з у н и н Б о д и ск о д е р т сезден ы б а р а т ха т гоюп гай*
д а н ы н а д е р д у н ж и гун д ийл енд е а хыр ы Т а т ь я н а ирден
хич кесе д у й д ур м а н, П а н т е л е й м о н ы н х о в л ынын бурчуя*
д а к ы п ес се жи к т а м ы н а гелди. Д а ш ы н а чал кече какы*
л а н г ап ын ы а ч а н д а н т емм эки билен г а йы н шепбиги-
нин а ж ы м т ы к ысы бурну на урды. Д у л д а керпичден
е р у л е н печь ш ы т ы р - ш ы т ы р эдип янып дур. Э м м а агсак
а т б а к а р ь щ ези е йд е ёк. Т а т ь ян а , мегерем, ол ат я та г а
гиден болс а герек дийип ч а к зтди,
Т а т ь я н а у з а к г а р а ш м а л ы б о л ма д ы. Д о н а н г ар ын
а я к а ст ын д а ы к ы р д а я н сесиниц ызы билен кече эдик*
л и а г с а к а т б а к а р ичерик гирди. Ол я б ы л а р ы иймле*
мэге гиден экени. Яш кн яги ня ны н х а й ы ш ы н а Панте*
л е й м он д е рр е в д ушу н ди . Х эзи рин е з у нд е ё л а т а й я р л ы я
г ер уп б а ш л а ж а к д ы г ы н ы айтды.
Эдил шол п у р с а т д а - д а Т а т ь я н а г ы р а л а р ы н а пагта
д ы к ы л а н а йн ас ы д е р л э н пе н жи рэ н ин д ушу нд ан гечип
гиден узын бойлы, чигинлек йигиди герди. й у р е г и дыг«
л а п гитди. Бодиско! Ол ичерден ы лг ап чыкды. ,
— Э р т и р ин х а й ы р л ы болсун. б ан к чы ны н оглы!
С а м ы р д ер и си нд е н т икилен те лпе кл и, ишлиги есгув
с ут укли, г ар а п а л ь т ол ы Б о д и с к о с а к г а д у р д н , нзына'1
е врулди.
— Ба! Б и з и н г а р а ж а принцессэмиз! Х ат ын ы я ц ы ж а
б ердиле р. И л к и мен сенсинем е йт ме ди м! — О л я к ыя
гелди. Н эх и л и р е в у ш д е г е р у ш ж е г и н и б и л м эн я й д а нд ы.
Б и р д е н е м юм р уг ы д у в л е н с а г э лин и ё к а р ы к г а л д ы р ­
д ы . — С а л ю т , Таня!
Т а т ь я н а н ы н к и р п и к ле р ин и ц у ж у н д а а к ж а мержен*
л е р герунди. Ол ч ып а ры неден г у ж а к л а п д ы . Э м м а гар*
шысында гайшарып дуран салыхатлы б а р и н и н эпей
к е ш б и о ну н сустуны бас ды. Б о д и с к о ё г на пд ыр , чигии*
л е ри я й р а пд ы р. Ч ы п а р г а шы гурелипдир...
— Гирели ее, Бодиско! Ч а й ичели. Й ы л ы н . ^ О н с о *
Вам... гидели!
— Нир э?
— Мос кв а .
— Н э биз хэзир Л о н д о н д а м ы ? Я Л е ф о р т о в а сын
в тмэг е х о в л уг ям ын ? Б а р ери буз бу махал...
— Мен о ерик эййэм энче ё л а б а р д ы м . Института*
•да а й л а н д ы м , б у т ха на - да . Я у з а - д а донупдыр.. .
— Бэ! Таня! Сен нэхили д о гу м л а н ы п с ыц ?
— Н э б и л й э н оны?
— Дуркундан герйэн... Наталья Владимировна
вйдем и?
— Мун йыл бэри с а ц а гарашяр.

Кэт е т р а м в а я , кэте-де конка мунуп, кепленжем


пы я д а ла п , коне д о ст л ар шэхе ри кэн г ездилер, д у р д у
лар, йере д ил ер , я т л а д ы л а р . Э с а с а н а м х эли- шинди де-
гишйэн Б од ис ко гепледи. Ах ыр ы Тверь кечесинин га*
л ы н г арлы ч а тр ы гы нд а т р а м в а й д а н д у шд у л е р . Б ир нэ че
едим йврэбем, к и чи ж ик б е р е к х а н а г ирдилер.
Б е р е к х а н а н ы н бир б у рч у н д а к ы бош с т олу н башын*
да о р н а ш а н с о н л а р , янаклары г ы з а р а н чып ар язы*
я ып- я йр а ды .
— Бу ери ж е н н ет экени, Таня.
— Ери онсон., айдыбер! С о ны нэхили б олд ы?
— Онун с а м о д е р ж а в и й э н и н д у ш м а н ы х е к м у н д е ни*
р эд ир бир ере сургун э д ил енл иг и ни сон эшит дим. Ар­
ман, т а кы г ы н ы б илип б и лм е ди м. ©йунден г а д а г а н эди-
а ен к и т а п л а р ч ык а нм ы ш. Г ы з ы к л ы ери, Т а ня , охран*
жанын ы з ч ы л а р ы менем г е з л э п т а п д ы л а р , Гвни универ*
176
ситетден . экитдилер. 0 л и н с ор а гы ны бер ди лер..Г Сея
яко бинч и Д е н и с Батуринин, ш э г и р д и м и ш и н — дийди*
лер. Мен б ей л е студенти д у й ш у м д е - д е гер е мок, бейле
у ч ил и щ а н и ц б а р л ы г ы н а м б и л е м о к — дийдим. Самсык»
лыга с а л а н б о л м а , ч ып а р — дийд ил ер . М е не м — меч
д о га б ит ди е а м с ы к - д а — дийдим... Ун ив е рс ит ете г айд ып
ге лемс он ам, х о р м а т л ы ж е н а п ректор: « С т уд ен т ле р ин
башбозарчылыкларына гатнашаныныз себэпли, сиз
М о с к в а д а я ш а м а з л ы к шер ти бил ен унив е рсите тден ко*
в у л ды н ыз » диен г аты к аг ы з л ы буйругы манлайыма
елмеди. Хенизем я д ы м д а , эй не кл и ге зу ни йы л жы р ак *
л а д ы п , ж е н а п ректор м а н а а к ёл а р з у в этди.
Суйри т а б а к л а р д а гетирилен яны г а й м а к л ы б ер е ге
икисем ишдэмен я пышды.
— Херна к а к а м ы н б а н к ч е к л ер и ж е н а п р ект оры н
г аты к а г ы з л ы б уй ру г ын д ан е к д е ч ыкды. — Т а т ь я н а хэ*
вир ч ып а р юм р уг ы д у в ле н саг элини ё к а р ы к г а лд ы-
рар ейтди. Э м м а ч ы п а р ы н с аг э л и н д е чемче б а рд ы . —
Д а д ы м а етди. Д о с т у м ы н ы кб а л ы н ы д ен чекишмеля
б о л ма д ы м . Эйсем- де болса, мени ш о н д а уни ве рси те т­
ден к ов дул ар . Шу ч ак а ченли оны сенден гизлс-
дим, Таня...
— Онсон нам б олд ы, онсон? Айт а хы ры , нэме д ы м я ц ?
— Онсон хич зат, Таня. Ч и л им чекейинми?
— Чекибер! Ана, кофе- де гелйэр...
Хез ил эдинип, чилим сорян ч ы п а р а Т а т ь я н а шу м а ­
х а л ене-де д ы к г а т билен сын этди. Д о г р у д а н а м , гызма
йигит инди эпей а д а м а мензейэр. Гыраденже тараш-
л а н а н , тегелек, с а ры с а к г а л ы , л о к г а ж а мурты оны са-
л ы х а т л ы гер ке зйэ р.
Б о д ис к о эсли с а л ы м сесини ч ы к а р м а д ы . С о в а н «о-
фесини кэте бир о в у рт ла п , чун пи кире гитди.
— Мен, Т а ня ж а н , б ил ер б олс ан, о дунйэн ем геруп
гелдим. Гулен б о л м а , г а р а чы ны м . Ма н а ынанай. о
д ун йэ д е- де менки болсун диер я л ы з а т ёк экени. И я
б о л м а н д а , ш у л а р ялы берегем б ер е н о к л а р , кофе-де.
К е т е к велин, нэче д ийсен ийдим...
— Д у ш н у к л и р э к айтсана!
— Д у ш н у к л и с и - д э шол... О д ун йэ д ен я н ы - я к ы н д а
г ай д ы п гелдим. й е н е хэзи р бу д у н йэ -д е д о в з а х а д э л ­
ди. — Б о д ис к о т ев е ре г ин е г а р а н ж а к л а д ы . К а ф е д е ез-
л е р и н д ен е з г е а д а м ёк диен я л ыд ы. Эйс ем- де б олса.
ол гуррунини шу ерде д о в а м этмеги ез гевнуне жаЯ
б ил ме ди. — Й е р, инди б и р с а л ы м а я з а м иели, Таня.
О л а р кэте д у к а н а я к а ф е совлуп, Т верь ке че синич
угры билен гитдилер. Б о д ис к о н ы н «о д унйэсинин» ма«
н ыс ына Т а т ь я н а а хыр ы д ушу н ди .
— Сенем б о л ь ш е ви к ми ?
Б о д ис к о ж о г а п б ермеди.
— Эйсем о нд а сен нэ ме ишле йэн?
— Айтдым ахыры: полиция нын мусгунсокарлары*’
нын ‘
— Ханы сен б из де о т ы р к а к граф Д а н д е в и л е : «Бич,
г а д ы р д а н , Ру сс ия нын гелжеги. Биз Герценин ж а н ы к ы
р ы ца р л а р ! » дийипди нл е? М а н а- д а сон Харькова
иберен х ат ын д а — мени «г айдувсыз м е р д а н л а р ы н кла*
нына» кабул эт дил ер — дийип езыпдын, ч о г ж ак болян
в у л к а н л а р ы аг за пдын. Я д ы н д а м ы ?
— Бай-бов! Я ма н я тк е ш экенин! Хенизем я ды н да н
ч ык ар ма нс ын!
— Ят да н ч ы к а р м а л ы з а д а м б а р ; я т д а н ч ыкарма*
сыз з а д а м .
— Х а к айд ян, Таня... О н д а сен гаты герме, гарын*
д а ш ы н а м б олса, а йд айын: г р аф Д а н д е в и л ь пис а д а м,
А с л ы н д а б из ин к л а н ы м ы з ы н д ы р - п ы т р а к э д ил ме г ине
е еб э пк э р б о л а н а м шол. Ге зу ни м ел е рт ме , х а в а , шол...
Ме н э йне кл и г р а ф билен энче й ыл л ап бир п а р т а д а
о ту рдым . Ар ма н, шонда т а н а м а н д ы р ы н . Ким бил йэр ,
белки, сон уйтгэп йерен б о л м а г а м мумкин. Би р ерде
д у р я н з а т ёк. Э м м а ези пис а да м! Хайп, А д ел и на я лы
о в ад а н , ш а д ы я н гызын б а ш ы н ы а йл а ды. И нд е м пола*
ц и ян ы н д е п а р т а м е н т и н д е ишлейэр...
— Бил йэн. О л а р ы н экиз гызы бар.
— К а к а с ы н а бир менземесинлер! С а г а т с ы з ы н ог-
л у н ы с а т а н а м шол. Д е н и с и н ези билен т у сс аг д а оту-
р ан а д а м д а н эшитдим...
Эс ли в а г т л а п г а л ы н г а р ы н ы к ы р д ы с ы н д а н гайра
сес эш ид и лм е ди . О л а р А я л л а р м о на с т ы р ы н ы н ики га-
н а т л ы, б елент ж а й ы е рл ешй эн Ст ра стно й м е й д а н ын д а н
гечип, Т ве рь б у л ь в а р ы н ы н четине е тенлеринде, Пуш*
ки нин я ды г эр л и г и н и н г а п д а л ы н д а сомса с ат ып д у р а а
л о к г а ж а а я л гыгырды:
— О в а д а н бикэм! М ер х е ме тл и же нап ! С о м с а алын!
Со мс а алын! Ичи ю м ур т га л ы, ке ле мли сомса! Гызгын*
ж,а сомса! . ,. ,
Ж,агырт-ясугурт. ЯСагырт-жугурт... Г ардан сес чык«
яр, эмма ики достдан сес чыканок...
О л икиси хэзир д и ч е е з ой-пнкирлерине гумра.
в з у н и « Г е рце ниц ж а н ы н ы к а к я н р ы ц а р л а р ы н » бя<
ри х а с а п л а я н чып ар я н ы н д а н йе рэп б а р я н к ня ги ня йу*
регини д ол ы а чып б ил ме йз нл иг и не , х э зн р ем бутин Р у с ­
сия м еч бе р инд е я й б а ц л а н я н р ев о л юц ио н херекети о на
в шгэ р эдип б и л м е й эн л и г и не гына ня р.
Т а т ь я н а б о лс а д у й б у н д е н б а ш г а бир к у й ле ри н кв«
л ун д е йузйзр. М о м б е л л и — М о с к в а от ичинде — д и й а д .
Б од и ск о б о лс а — Р у с с и я д а а р з ы л ы а пы- тупа н голай«
л а ш я р — д ийй зр . Эйсем муна нэ хил и душунмели?
Д р и г а й л о н ы н досты е з п оэ ма с ын д а: с С э х р а л ы эдер«
мен т а й п а л а н б а р ы е в у р д и йузуни М о с к в а с а р ы » диЧ*
йэр ахыры! Д и й м е к , о л а р М о с кв а у м ыт б а г л а я р л а р ,
О л а р М о скв а ы н а н я р л а р . М о с к в а н ы ц б олс а, М о м б е л л и
а й т м ы ш л а й ы н , ези от ичинде. Б у нэ хил и б о л я р ? М у н а
нэхили д у ш у н м е л и ? Бу я г да й ы н д а М о с к в а киме, нэдил,
нэхили берип билер?..
Бу з а т л а р а д у ш у н ер д ен Т а т ь я н а э ж и з . С е й г ул и ша-
х ыр ын ын с а л д а м л ы с е ти рл ер и ене-де онун ядына
д ушйэр:
Руссия акыл билен душунэймек кын,
Аршын билен елчещек болмак бидерек*
Онуц езуне махсус дуркы-айратын,
Руссия дине бир ы н а н м а к герек*|

— Сен нзме геплэнок, Та ня ?


— з а д а д ушу н ем ок , Бо дис ко . Б и р ш а х ы р
ез по э ма с ын д а эхли э ж и з л е р М о с к в а бил б а г л а я р
диййэр. М ос к в а н ы н болс а ези б у л а м - б у ж а р л ы к . Ол
нэхили д е л а л а т этсин?
— сенин ш а х ы р ы н т эз е М о с кв а ны , т э з е
дунйэни т ута нды р, Таня...
Т а т ья н а ене уза к в а г т л а п д ымд ы. Ахыры о л а р кене
особняга етдилер.
— Инди хачан гелерсин?
— Д а н а тып -а тм анк а .

— Де гишг ен болупсЫн, мои ами! Б е л к и, чай ичнп,
йылынып гидерсин?
— Сагжа уям! А з а ж ы к а л а д а м бар. Бу гун-
-эрте Урала уграян...
- - Менем эртир Р о д и о ны н г ез л еги не г и т ж е к болян.
179
ол гуррунини шу ерде довам этмегн ез гевнуне ж ай
бил ме ди. — Й е р, инди б и р с а л ы м а я з а м иели, Таня.
О л а р кэте д у к а н а я к а ф е совлуп, Т верь ке че синич
угры билен гитдилер. Б о д ис к о н ы н «о д унйэсинин» ма«
н ыс ына Т а т ь я н а а хыр ы д ушу н ди .
— Сенем б о ль ш ев ик м и?
Б о д ис к о ж о г а п б ермеди.
— Эйсем о нд а сен нэ ме ишле йэн?
— Айтдым ахыры: полиция нын мусгунсокарлары*’
нын хушгарлигини укладян. . . *
— Ханы сен б из де о т ы р к а к граф Д а н д е в и л е : «Бич,
г а д ы р д а н , Ру сс ия нын гелжеги. Биз Герценин ж а н ы н ы
ка к ян р ы ца р л а р ! » д ийипдинле? М а н а - д а сон Харькова
иберен х а т ын д а — мени «г айдувсыз м е р д а н л а р ы н кла*
нына» кабул эт дил ер — дийип взыпдын., ч о г ж ак болян
в у л к а н л а р ы аг за пдын. Я д ы н д а м ы ?
— Бай-бов! Я ма н я тк е ш экенин! Хенизем я ды н да н
ч ык ар ма нс ын!
— Ят да н ч ы к а р м а л ы з а д а м бар* я т д а н ч ыкарма»
сыз з а д а м .
— Х а к айд ян, Таня... О н д а сен гаты герме, гарын*
д а ш ы н а м б олса, а йд айын: г р аф Д а н д е в и л ь пис а д а м,
А с л ы н д а б из ин к л а н ы м ы з ы н д ы р - п ы т р а к э д ил ме г ине
с еб э пк э р б о л а н а м шол. Ге зу ни м ел е рт ме , х а в а , шол...
Ме н э йне кл и г р а ф билен энче й ыл л ап бир п а р т а д а
о т урдым . Ар ма н, шонда т а н а м а н д ы р ы н . Ким бил йэр ,
белки, сон уйтгэп йерен б о л м а г а м мумкин. Би р ерде
д у р я н з а т ёк. Э м м а ези пис а да м! Хайп, А д ел и на я лы
о в ад а н , ш а д ы я н гызын б а ш ы н ы а йл а ды. И нд е м полич
ц и ян ы н д е п а р т а м е н т и н д е ишлейэр...
— Бил йэн. О л а р ы н экиз гызы бар.
— К а к а с ы н а бир м едз емесинлер! С а г а т с ы з ы н ог«
л у н ы с а т а н а м шол. Д е н и с и н ези билен т у сс аг д а оту»
р ан а д а м д а н эшитдим...
Эс ли в а г т л а п г а л ы н г а р ы ц ы к ы р д ы с ы н д а н гайра
сес эш ид и л м ед и . О л а р А я л л а р м о н а с т ыр ы нь щ ики га-
н а т л ы, б елент ж а й ы е р л е шй э н С т ра ст но й м е й д а н ын д а н
гечип, Т в ер ь б у л ь в а р ы н ы н четине е тенлеринде, Пуш*
ки нин ядыгэрлигинин, г а п д а л ы н д а сомса с ат ып д у р а а
л о к г а ж а а я л г ыгырды:
— О в а д а н бикэм! М е рх е ме тл и же нап ! С о м с а алын!
С ом са алыц! Ичи ю м ур т га л ы, ке ле мли сомса! Гызгыи*
ж,а сомса!
Ж,агырт-ясугурт. ЯСагырт-жугурт... Г ардан сес чык*
яр, э м м а ики д о с т д а н сес чыканок...
О л икиси хэзир дин,е е з о й- пи ки р ле ри н е гу мр а .
0 з у н и «Ге рце ниц ж а н ы н ы к а к я н р ы ц а р л а р ы н »
ри х а с а п л а я н чып ар я н ы н д а н йе рэп б а р я н к ня ги ня йу*
регини д ол ы а чып бил ме йэнл иги не , х э зи р ем бутин Рус»
сия м еч бе р инд е я й б а ц л а н я н р ев о л юц ио н херекети о к а
• ш г э р эдип б и л м е й эн л и г и не гына ня р.
Т а т ь я н а б о лс а д у йб у н д е н б а ш г а бир к у й ле ри н кв«
л ун д е йузйэр. М о м б е л л и — М о с к в а от ичинде — д и й а д .
Б од и ск о б о лс а — Р у с с и я д а а р з ы л ы а пы- тупа н голай«
л а ш я р — д иййэр. Эйсем м у ка нэ хил и душунмели?
Д р и г а й л о н ы н досты е з п оэ ма с ын д а: с С э х р а л ы эдер«
мен т а й п а л а н б а р ы е в у р д и йузуни М о с к в а с а р ы » диЧ*
йэр ахыры! Д и й м е к , ‘о л а р М о с кв а у м ыт б а г л а я р л а р ,
О л а р М о скв а ы н а н я р л а р . М о с к в а н ы ц б олс а, М о м б е л л я
а й т м ы ш л а й ы н , ези от ичинде. Б у нэ хил и б о л я р ? М у н а
нэхили д у ш у н м е л и ? Бу я г да й ы н д а М о с к в а киме, нэдил,
нэхили кемек берип билер?..
Бу з а т л а р а д у ш у н ер д ен Т а т ь я н а э ж и з . С е й г ул и ша-
х ыр ын ын с а л д а м л ы с е ти рл ер и ене-де онун ядына
д ушнэр:
Руссия акыл билея душунэймек кын,
Аршын билен елчещек болмак бидерек*
Онуц езуне махсус дуркы-айратын,
Руссия дине бир ы н а н м а к герек,,I

— Сен нэме геплэнок, Та ня ?


— бир з а д а д ушу н ем ок , Бо дис ко . Б и р ш а х ы р
е з по э ма с ын д а эхли э ж и з л е р М о с к в а бил б а г л а я р
диййэр. М ос к в а н ы н болс а ези б у л а м - б у ж а р л ы к . Ол
нэхили иле д е л а л а т этсин?
— сенин ш а х ы р ы н т эз е М о с кв а ны , т э з е
дунйэни на за р да т у та нды р, Таня...
Т а т ья н а ене уза к в а г т л а п д ымд ы. Ахыры о л а р кене
особняга етдилер.
— Инди хачан гелерсин?
— Д а н а тып -а тм анк а .

— Де гишг ен б олупсык, мон ами! Бе л ки , чай ичип,
йылынып гидерсин?
— С а г ж а бол, уям! А з а ж ы к а л а д а м бар. Бу гун-
-эрте Урала уграян...
— Менем эртир Р о д и о ны н г ез л еги не г ит ж е к б оля я.
179
•— Е к е е з у н ми ?
— Е к е езу м . П а н т е л е й м о н билен...
— Ху д ай оны у н а м а з , Т ат ьян а! © з у м сана элин
ё л д а ш б ол ар ы н. © зу не м а г с а к а т б а к а р ы н л а г ш а н саня-
с ы н д а д зл -д е, б ан кч ы фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р и н
к а ш а н к а р е т а с ы н д а гидерис! — Б о д и с к о юм руг ы дув-
л ен саг элини ё к а р ы к г а л д ы р д ы. — Адресини билйэ-
мин? Б о л а н ы шол!

М Е Р М Е Р Е -Д А Ш А Д Э Л , Й УРЕГЕ Я ЗМ АЛЫ ]

« Д а н а т ы п - а т м а н к а » г ел мэ ге сез берен йигит шол


г у ну н эртесем, б ириг уне м г а р а бермеди. Т а т ь я н а ахы­
ры йурегини б ир е б аг л а д ы . И^д ен чай б а ш ы н д а шу
гун Б од и с к о н ы н г езл еги не ч ы к ж а к д ы г ы н ы айтды. Н а ­
т а л ь я В л а д и м и р о в н а билен М о м б е л л и е р -г екд ен гел«
ди. « Акы лы ны йитирен г ызын» ене херси бир тара-
п ын да н я пышды. ©зи г ер е но км ы нэме? М о с кв а д а кыя«
м а т гопяр. Бу т ин шэхер б а р р и к а д а д а н д олы. Питие-
ч илер инди к еч э д ине б а й д а к л ы дэл, я р а г л ы ч ы к я р л а р ,
Х у д а й ы н ези говусыны этсин! Ек, ёк, ш э х е ре ч ы к м а г а
ме йле м этме! Цв е тной б у ль в а р ы н, С а д о в о - К а р е т н а я -
нын г о л а й ы нд а н гечер ялы д э л м и ш . П а н т е л е й м о н бу
гунем беде а лы п б и л м з н гелипдир. С м о л е нс к б а з а р ы я -
д а беде с а т а н л а р а ченли питнечилере г о шу л ы п д ы р -
л а р диййэр...
Д а ш к ы г апы ны н о в а з л ы ж а н ы ы зл ы - ы з ы н а ж ыц -
н ыр д а д ы . Т а т ь я н а л а н н а еринден г ал ды:
— Шодур!
О ну н чакы догры чыкды. А р а д а н салым гечмэнкэ,
ол я н а к л а р ы г ы з а р а н ш а д ы я н ч ып а ры н элинден чекип,
м ы х м а н х а н а гирди. Б од и ск о о ту р а н з е н а н л а р билев
б а ш эгип с а л а м л а ш д ы - д а , юмруг ы д ув ле н с аг элини
ё к а р ы к г ал ды р ды :
— Б а ш л а н д ы , Н а т а л ь я В л а д и ми ро в н а!
Княгиня э ли н дэ к и ч ай л ы ч а ш к а с ы н ы ш а р к ы л д а д ы п
с т о лд а гойды, чай ч а й к а ны п дек ул ди .
— Нэ-ме, б аш- ла н- ды ?!
— П р е с ня да , П л ю щ и х а д а а т ы ш ы к б а ш л а н д ы .
— Сен нэ шо на бегенйэмин?
— Бе ге нмэне м д у ра м о к , княгиня. Кене дунйэ ю т ' ,
р ул я р.
— Эй, тоба! Т а ц р ы м д а ш этсин!
— Сен а хыр ы шу д и л и цд е н б е ла г а л а р с ы н , б а р и н —
диен М о м б е л л и ене ч ая гитди.
Бо дис ко Т а т ь я н а н ы н у з а д а н чай ыны алды,
— Гидйэсми, Та ня ?
К н яг ин я г ы з ы н д а н ене д у шд и :
— Нирэ?
— Р о д и о н ы н я нына , ма ма н! — Т а т ь я н а г ат ы кэн
ва г тд ан бэри д а й з а с ы н а бей дийип й уз ле нм е йэ рди , ме«
герем, хэз и р онун г ев нуни т а п ж а к болуп, гарачыны
билен угур г е зл ейэн б о ла р л ы .
— Н э м е сиз ж а н ы н ы з д а н и рд ин из м и?
Ч ы п а р Т а т ь я н а н ы н д а й з а с ы н ы к е ш е ш д и р е р е д ел и л
гезледи. Б и п е р в а й л ы к билен йыл гыр ды.
— Г а й т а м биэ ж ^ н ы м ы з ы г о р а ж а к боляс, х о р ма т -
лы княгиня. Б и з о дун ичинден о ба г ачып гндйэс...
Т а н я , йене мен сени г ы н а н д ы р м а л ы болдум. Банкчы
фон дер Н у д е л ь м а н - К р а н к е р к а ш а н к а р е т а с ы н ы гыс-
..ганды...
Т а т ь я н а д ос ту ны н с е зу ни бвлди:

— Айбы ёк! Айбы ёк! П а н т е л е й м о н ы н с ан я с ы тайын.
— Эй, тоба! Хий, шу м а х а л а м ейден ч ыкып бор-
мы?!— Х о в а л а с ы б а с ы л а н княгиня йузуни а ш а к салды. . .
Га л аг о п л ы - г о х л ы М о с к в а б ир ча к ы з д а г а лд ы. И нд и
бу д у н й эд е ак е кт а йл ы т о ка й билен йылчыр гарда:!
г а йр ы хич з а т ёк я лы болуп герунди. Ч а л а а в у лы ча-
кыр ш е м а л кэте г ар т о з г а л а т д ы . Э л д е я с а л а н у з ы н а к
с анк и болса а д а ж а ш ог ур д ап , д о н а н г а р ын с урчек йу-
вунден шол т а йы п гидип отыр. С а н к и н и н е н т а р а п ы к -
д а к ы ке рпе че ли кесе т а г т а н ь щ у с т унде куйке рип о т у ­
р а н гонур поссунлы П а н т е л е й м о н ы з ы н а- д а гацрыла-
нок. Х а й сы д ыр бир а й д ы м а хннленип, е з м а й ц а л ы н а
с уруп отыр. А р а с ы н д а - д а есгун я л л ы , к ел т е ж и к , ё гнзо
а я к л ы , л о к г а ж а я б ы л а р ы билен г епле шйэр. Аг зына -
-б у рн ун а ченли йун ш а р ф о ра на н, г а л ы н гейимли
Т а т ь я н а билен Б о д ис к о болс а кэтебир сез а л шы п , гв-
ве ре гин тэсин п е й з а ж л а р ы н а сын эдйэр. О л а р ы н аг-
вынд ан ч ык ян буг ч ы п а р ы н ч ил иминин туссесине гары-
шып, эр эп гидйэр...
Г и ж е й л э н л е р ене бир о ба етдилер. Гур т о ка йы этек-
л э п о ту р ан о б а н ы н т у к а т ж а й л а р ы а к г а р а б ас ыр ы-
ныпдыр. Ак г е риш ли агач т а м л а р д а н э м е л е гелен эг-
р е м -б уг р ам к е ч е л е р е ё л а г ч ы л а р эс ли с а л ы м сын э т д и '
лер. О б а д а а д а м я ш а м а я н я лы ды : хич ерде жанлы»
• ж е м е н д е герненок. Гум-гуклук.
Т а т ь я н а н ы н ызы билен с а н я д а н душен Бодиско:
— 0 з и шу оба д эл ми, Та ня ? — дийип, вне этледи,
— Нэбилейин! О б а с ы н ы н ад-а З а р е ч н а я .
— Б о л а н ы ш ол| Хэзир...
Ш о л а р а д а ин б э рк и т а м д а н эли бед ре ли, башы
ч а л ы м т ы к йун я г лы к л ы , а яг ы кече э дикли, эгни кел*
текчели, а л я н а к л ы яш з ен ан д а ш а р ы к чыкды. Е л д а я '
с ов л ан а тлы с аня гези к а к л ы ш а н д а н , с ы р а тл ы зенан
с а к г а д урды. Г ы м м а т б а х а л ы гейимли, д а я в же н а б а ,
г а р а я г ы з х а н ы м а д ы к г а т билен сын этди, Бирденем
х о в л у д а к ы гуя б а к а н йенелди. Бо дис ко- да гени шона
т а р а п йереди. Т а г т а д а н эдилен т а ш а н ы н я нына етдл.
— Ге зе л гелин, бир дем чексенизлэн! С а ла м !
Бе др ес ини гуйынын г а р л ы г а па г ы н д а гоюп, гулпу»
ны яны з ы н ж ы р а и лд ир ек з ена н н э та ны ш б а я р а хор*
м а т билен б аш атды.
— А йт с ацы зл ац! Хайсы оба б о л м а л ы шу?.
■— З а р е ч н а я .
— Р о д и о н ы н ейи ниреде?
— Хайсы Р о д ио нын ?
— Д и й м е к , шейле, уям, эз-э усса болмалы.. . 5ир*
ч а к с о л д а т л ы к д а н гайдып гелен с а л л а х яшулы...
— Ээ! Усса болса... — Ал янаклы зенан йузуни
а ш а к с ал ды , г а ш л а р ы чыт ыл ды, ю в а ш ж а сесленди. —
Усса болса, хол г а й р а кы хатарын ё ка р ы башында
Б н к б у л а т т а т а р ы н у с с ах а на с ы б ардыр. .. Ш о н д а н со*
ран, б аяр.
— С а г ж а бол, уям!
С а б ы р с ы з г а р а ш я н ё л д а ш ы н ы н янына гайдып гелип,'
Б од и ск о юмругы дувлен саг элини цабаралы гал­
лы рды:
— Айтдым- а мен х е к ма н т а п а р ы с дийип!.. Дийме к,
шейле, Па нт е ле йм он , сур!..
Кэте бейгелип, кэте песелип, узап гидйэн кечелер*
ден е вр у м берип, о л а р о б а н ын ё ка р ы четине ч ык ды ла р,
Б у чола ерде кудэ мензеш ики саны узынсов, ак там
б ар д ы. Гезъетимде т ок ая се пле шйэн текиз, я ла з ы
м ейд ан ак гар болуп я тырды. й у з б е - й у з д у ра н ики
т а м ы н о р т а с ы н д а к ы г уйынын агач г а па г ы н д а жонка«
рып от ура н г у ш ж а г а з пысырдап, учуп гитди. Гум-гук*
лу к. Га р б ас ан а л м а а г а ж ы н ы н ш а х а л а р ы н ы шемад
пала ы р а л а я р . Бу ер де а д а м я ш а я н а мензэнок. Кем*
-кэсинден т а м л а р ы н д еп ес инд эк и гурбадан туссе-де
ч ыканок. Б е й ле к и е й л е р д э к и я лы, х о в л ы н ы н д а ш ы н ы *
т а г т а д а н эдилен т а ш а с ы - д а ёк.
О л а р с а н я ны гуйынын. я ны нд а с а к л а д ы л а р . Ат ая«
гыньщ сесине ейден, мегерем, ким- де б олса, бири чы*
ка р е йт дуле р. И к и се м с а н я д а н товсуп д ушд и. Эмма
енден чык ан б о л м а д ы . Ахыр ы Б о д и с к о ренки гопуп
гиден к е н е ж е га пыны у с у л л ы к б ил ен ачды. Терундв
г а р а л ы п г ер унйэ н у л л а к а н агач с а н д ы к д ийэй ме сен ,
д э л и з д е го ш- го ла м ёкды, ерде я т а н й ы р т ык д у ш е г и ц
нэмеденлиги б ел ли д эл. Ич ки т а м ы н г а п ы с ы ны н енун-
де кече эдик, г ал о ш, га мчы ятыр. С а н д ы г ы н б е в р ун в
уйшур ил ен г а п - г ач ла р ы киршен б ас ып д ыр .
Б од ис ко ызлы-ызь^на а р ды нды . Эмма сес б е р е а
б о лм ад ы. Ахыры б о са г а д а н этледи. И ч ки т а м ы н гапы*
сыны ч а л а ж а какды. Сес-уйн ёк. Ол хич з а д а душун»
мэн, гапыны е зуне т а р а п чекди. Г ап ы з а р ы н жы гы л»
д ад ы. Ичерден кече ыслы хова х а п б а б у р ну на у р д ч ,
Т а м ы н е к е ж е пе нжир е син де н д у ш й э н ы ш ык гин иче«
рини о нч акл ы я г ты л ды п б иленокды. Эйс е м- де б о лс а ,
о т аг ын гундогар б урчу нд а ики элини г у л а г ы н а тутуп,
д ик д у р а н г а р а г ев р эни Б од ис ко б а д а - б а т герди. Ол
а цр ы с ы н а б а к ы п д урды.
Г а пы а ч ы л а н д а , д ик д у р а н г ев ре я л т а ыз ына ден*
ди. Ёгнас, ч о р т м а ж ы к б а р м а к л ы эли билен — г апы ны
яп — диен ы ш а р а т эдип, ене-де ацырсына е в р ул ди .
Б о дис ко а л ж ы р а п , г апы ны япды. Д а ш чыкды.
— Н эм е? Ким б ар ? ези? — Т а т ь я н а онуч
вдил а л к ы м ы н а гелип, ы з л ы -ы зы на с ов ал ягдырд^а,
— Хэзир, Т а ня , хэзир! Д и йм е к, шейле, эгер мен
я л н ы ш м а я н бо лс ам, т а т а р досты ейде...
Ш о л а р а д а - д а гапы з а р ы н ж ы г ы л д а д ы . Холпук га-
л о ш ы н ы г о в а л л а н гейип, к е л т е ж и к поссуныны эгнине
я с г ы н ж а к а ла н, с у н к л е к ч екг елери ч ым -г ыз ыл я ш у л ы
д а ш чыкды. Ч о р т м а ж ы к б а р м а к л ы э л л е р и н и гин герип,
н э т а н ы ш л а р ы сине с ы нл а ды . Эрни г у л а г ы н а етди. Га-
б а к м а н г е з ле р и кесе чыз ыг а е в р ул ди . Ахыры олара
т а р а п б е р д а ш л ы этлеДи-де, г а д ы р билен с а л а м л а ш -
ды. Б о д и с к а эл берди.
— Н а м а з о к а г а н д а м и ш а ит итергэ я р а м и бит, ба-
ин. М а л и т в а м и ш а и т нельзя, б арин. Я г шы тегул,
лохо.
Ч а л т - ч а л т геплейэн т а т а р ы н га Оа кма н гези инди
с у в а л а н а д енди. Д а р а ж ы к м а ц л а й л ы к и чи ж и к келлеси
ики я на ч а й ка нд ы .
— Б и л м э н д и р и н , атам! Г унэ ми гечин! Сиз Бикбу*
л а т у ссамы?
— Мин Б и к б у л а т б ула м.
Я ш у лы г а р а я г ы з х а н ы м а ене бир гез аштады,
— Б и к мотор б ар ы ш н я! Ш и б к о к р а с и в а я б а р ыш н я !
К а р а л и мина, син бит рус х ат ын ы тегул?
Т а т ь ян а гул умси рэп, б а ш а тды- да, бир з а т л а р дий*
ж е к болды. Э м м а усса она гезек бермеди.
— Син бит, Т а т ь я н а М их а й л о в н а ? П р а в д а ?
Т а т ь я н а ене-де б а ш атды.
— Айда ейгз! З а й д е м домой.^ М ор о з ведь...
— Р одион ханы?
Ч ок га с а к г а л л ы у с са нын ин че жи к г а ш л а р ы ч ы ты л - 1
ды. Ол ч ак ы л ы г ы н ы ене г а й т а л а д ы - д а , я б ы с ы н ы н бой-
нуна аргталы торба ил дир ип д у р а н П а н т е л е й м о н а та«
р а п этледи.
Бу ч а к ы л ыг ы н езуне, х а м а л а , хич хили д а х ы л ы ёк
я лы , г ожа а т б а к а р ез я б ы л а р ы билен гуйменмегинн
д о в а м этдирди...
М ы х м а н л а р ей эесинин ызына душу п , ичерик гир-
дилер. О т а г ы н бурчуны тутуп д у р ан керпич пежии
гапдалындакы табуреткаларда орнашдылар. Бикбулат
усса а л ч а к хем геплемсек а д а м экени.
— Би шм ет и нн и с а л м а с а н - д а болур. Шуба м ожн о
не снимайть. Ку нд из мин — днём я — пичка не з а ж и ­
гай. Т олько мин т инд э ягам — ночью з а ж и г а ю . Мин
с ейчас чай гоям...
— А з а р а г а л ма н , усса. Б и зе хззир чай герек д э л ,
Ханы Род ио н? ->
Усса йузуни а ш а к с ал ды . Д у л д а д у ра н ренки нэ«
б е л л и ш к а ф ы н д а н говзан чуйше билен с т а к а н чыкар*
лы. С т а к а н л а р ы п е н ж и рэ н ин инсизже т е к ж е с и н д е гой*
д ы- да , л ы к ы р д а д ы п а р а к гуйды. Би рини Бодиска
у за тды :
— Ул кишинин я гшы лы гы н исгэ ал эли! Вспомним
б едня гу д об ры м словом. Ягшы киши иди пахыр...
Агыр д ы м ы ш ы к л ы к о тагы г у рша п алды. Т а т ь я н а ­
нын д а м а г ы долды. Д а л ж ы к д ы . К а л б ы эленди. Т и з р э а
а чы к хова, г а р л ы гицишлиге ч ы к м а гы н эбетейини гез«
леди. Е л д а ш ы н ы н х э зи р ки х а л ы н ы а на н Б од и с к о т у и
хабарын. тэсирини е нл ет мэ г е ёл гезледи.
— Сен нэме, Б и к б у л а т усса, хем н а м а з о к а я д , хем
а ра к ичйэн? Му нын ма на д ушн укс из .
— Д у н й э д е д у ш н у к с и з нэрсэ купдир, барин. Ы н х а
мин саг эгниме я тс ам , ягшы д уйш курэм, чеп э г ни ме
я тс ам, яма н д уйш курэм, а р ка н ятс ам вели, хич бир
д у й ш ем курмим. Ери, муна ничик д у ш у н м е л и ? Хаяч
айт, барин?.. И ч е ри м е ка ра : д у ше нс ем , я п ы н м а г а ё®,
я пынс ам , д у ш е н м э г е ёк. М у на ничик д у ш у н м е л и ? Р о-
дмон миндэн он яш кичиди. А р ма н, миндэн а л д а н е т д я
дунйэден. М у на ничик д у шу н ме л и ? Ах, барин! Д у н й э ­
де д у ш н у к с и з нэрсэ куп... — Ол т е к ж е д э к и ч у й ш э ене-
-де эл етирди. — Н а м а з н ы , мин, б ар и н, х у д ай
окым, а р а к н ы исэ, т а п с а м, е зу м учин ичэм... Яр а т ам. . .
Миним к ейпимиц к е к б о л ян чагы х а ч а н дийсене... л у л
бо лг а нд а . Н э му ч ин ? Ш о н д а мин хич нэрсэни б ил гэним
ёк. Хич нэрсэни т у й г а н ы м ёк. Я г ш ы л ы г а м , я м а н л ы г а м .
Бу тин д унйэ г у л а л а - г у л л у к болуп г ер унйэ р. Ас уда
и м и с а л а л ы к . Би к ягшы!..
Ах ыр ы Т а т ь я н а ч ы д а м а д ы :
— Гиделин! — дийди-де, еринден турды...
Г е з ъ е т и м д е г ерунйэ н т о ка я т а р а п о л а р г ар ы гатан,
д а р а ж ы к ёда билен п ы я д а л а п гитдилер. Бичэре Ро­
дион билен е з ун и н янкы т а м д а энче й ы л л а п б ил е яшан*
дыгыны, ип дэшинин оны еке т а ш л а п гиденине уч йыл
б ол ан д ыг ы ны , оны ез эли билен элин ж а й л а н д ы г ы н ы
Б и к б у л а т усса ё лбойы г ур р ун берди. О ну н с е хбе тин да
м о с к в а л ы м ы х м а н л а р а д у шн у кс из т а т а р ч а с е зл е р ха-
с ам кепелди.
Т о к а й ы н г а й р а себт индэ ки г о н а м ч ы л ы к ак бутха-
н а н ы н а л к ы м ы н д а экени. Р о д и о н ы н м а з а р ы н ы Б и к б у­
л а т у з а к г е зл е ме л и б ол ма д ы. Б а ш у ж у н а а г а ч д а н хач
д ики лен , д а ш ы а й м а н ч а с ы з м а з а р а учусем с ед ас ыз
б а ш эгди, чапгын ш е м а л гар т о з а ды п , з а р ы н ш у вл а-
ды. Б и к б у л а т ю в а ш ж а д ы з а чекуп, му с ул ма н дэби бо-
юн ч а а я т о ка ды . Х а м с ы г я н Т а т ь я н а эсли в а г т л а п ма-
в а р ы н г а р л ы г ер ши нд ен б аш ыны г а лд ыр м ад ы. . .
Г а й д ы ш ы н а м Б и к б у л а т усса д у м а н л ы пелсепесинн
д о в а м этди. О л х у д а й ы н лебз и х а л а л б ендесинин в
д у н й э д е эхли гунэсини гечйэндигини, Ро дио нын , шек-
сиз, б ех и шд е д уше нд и ги н и айтды. Р одион икиси пер*
вентсиз галды. Хер х а л д а Родион ы з ы н д а я нкы а л м а
а г а ч л а р ы н ы гоюп гитди. Б и к б у л а т б ет ба гт онам эаип
билмеди. С о п б а ш ези с о м а л ы п йер... Онсон ол ене-де
Ро дион п ах ы р ы н Т ат ь я н а н ы учурсыз говы геренаига*
ни, ы н са ны н е з х ос са рынын м а з а р ы н ы хич ха ча н унут*
м а л ы д элдигини, ягшы а д а м ь щ адыны ме р ме р е — да»
ш а дэл-ле, йуреге язып г о йм а лы ды г ын ы ныгтады.
— П а м я т ь нала. Ис ик де т ут ар г а керзк. В па мя ть
н а д а за рубит ь. Унутсан., ягшы тегул, Т а т ь я н а М и х а й ­
ловна... <Бик я гшы, ш и б ко хороший м ужи к иди Родион.,.
Д ы з м а ч м ы х м а н л а р ы н г ыссанмач мейлине Б и к б у ­
л а т усса чурт-кесик га ршы болд ы Икинди болуп бар-
яр. Бу а я з л ы г а р ы н ичинде йузуни г а р а н к а тутуп, ёла
ч ыкып б о л м а з Ек, бейле енл ес лиг е Б и к б у л а т ёл бер*
мез! Ирден ези о л а р ы гин ёла ч ы к а ры п гойберер.

Р о д и о н ы н е л у м и Т а т ь я н а агыр дегди. Х а т а р л ы чат*


р ы кд а ы г т ы б ар л ы идегчисини, к ал б ы н ы б а р х а толгуи*
д ы ря н, еран у з а к д а к ы н э та ны ш в аг а ны билен ин соц­
кы илтешигини йитирен я лы болды. Инди энче гунден
б эр и ол а й н а л ы п , е з уне гелип биленок. Егса онун чэк-
гун гевнуни г е т е р ж е к болуп, М о м б ел л и билен Н а т а л и
д а й з а с ы хер хили ёл а г та ря р.
Ш э х е р и ц б а р р и к а д а л ы к еч е ле р и нд е а т ы ш ы к хени-
зе м д о в ам эд й эр ми ш. И н эр б еде м Т а т ь я н а нэме этжг*
гини, нэ ме и шл еже гини биленок. Б ан к ч ы н ы н чыпар
о гл у ны на м шол гидиши. Ы з ы н а кевленмеди. Белки,
эййэм У р а л д а н чыкандыр...
Т а т ь я н а пе н жи рэ н ин енунден а йр ыл ды. Т у ал е т сто*
л у н ы н устунде д уран х а ш а м л ы г а п ы р ж а г ы н ы алды,
А п а л а п - а я п йерен гызыл ке йне жи ги ни элине а лып,
чун пикире гитди. Оны ене енкуси ялы р е ж е л э п , эплэ п
гойды. Б и р де н е м «гамгын г е зл и С в е т а д а н » я д ы г э р л и к
г а л а н деп де ри эл ине алды. Инди ол с а р а л ы п гидип»
дир. С а р а л а н д еп д ер и н с а х ы п а л а р ы н ы а г д а р д ы г ы ч а ,
Т а т ь я н а н ы н т ол гу н ма сы а ртды. Ахыры ол е з у н е багыш*
л а н а н сонкы гошгынын устунден бардыз
...Унутма сен мени, сэхраньщ гызы,
Элинчэм ядымдан чыкарман менем.
Галдырып гидели дунйэде ызы,
Жанна де Арк ялы болгуньщ сенем!
Лх, сен С в е т а - Э л е м г о ш а р ! нэмелеря
т ар ып- го йя н? Хайсы х ы я л л а р д а де
пире, икимиз нире?! Сен нэхили йентем г ы з ж а г а з ,
эзйз ж уй к бу р ун Жо ра м! « Г а л д ы р ы п гидели д у н й э д в
ы з ь Ы Н э м е ыз г а л д ы р ж а к ? Ро д ио н ы з ы н д а а л м а ага- и
л а р ы н ы гоюп гидипдир. Би з нэме ыз г а л д ы р а л ы , С в е ­
та, биз икимиз?! Сен ниреде, нэме иш лэ п й е р к э н инди?
Мен ынха нэме э т же г и м и бил мэн, алжырап
Света! Т е ве р е г и м д е е зу м де н езге хич кес ё к я лы .
тин ж у м л е - ж а х а н д а я л н ы з езум, Света...
Га пы ю в а ш ж а т ы р к ы л д а д ы . Т а т ь я н а г а п ы р ж а г ы н ы
Сада- бат япды. Онянча-да Наталья Владимировна
энелик н а з а р ы билен ичерик гирди. Г е г у м т и л с уйри
б у к ж а н ы Т а т ь я н а д а б а р а л ы узатды.
— Уяндан! Би-де т эзе т е л е г р а м м а . Д и ц л е ! — К н я ­
гиня ара май с а л м а н , т е л е г р а м м а н ы гечгунли эх е нд в
окады. Т е л е г р а м м а д а Аделина о л а р а с а б ы р с ы з г а р а ш -
я н д ы к л а р ы н ы , тэзе алан ж а й л а р ы н ы н т оюны т у т ж а х -
д ы к л а р ы н ы мэлим эдйэрди. Т а т ь я н а н ы н е з у не гелен
хаты ине-гана о к а м а г ы н а пэсгел б е р м е ж е к б о л а н ялы,
д ай за с ы оны чая ч аг ырып, дерревем ч ыкып гитди.
Бадыховалы сезлемлери сетираша « м а м м а миа!»
билен безелен энчеме к а г ы з д а н ы б а р а т х а т ы н д а бэл-
чик Адел ина я зы би л ен з а д ы н ы я з ы пд ы р, д у нй э н и н ха-
б а ры н ы берипдир, той учин П а р и ж д е т и кд и р е н кейне-
гинин у йтг ешик ф а со н ын а ченли а г з а п д ы р , э з и з уясы-
на с юр пр из дё л ю к с 1 г а р а ш я н д ы г ы н ы б у ш л а п д ы р . Хей-
хат, бу з а т л а р ы н хич х а йс а м хэзир о ну ц у я с ын ьщ ун-
суни чекмеди...
« Га мг ын гезли Св е т ан ьщ » а ды н ыц устунден б а р а н -
да, Т а т ь я н а н ы н йуреги ж и г лэ п гитди. Узын ки рпик ле -
ринин у ж у н д а а к ж а м е р ж е н л е р г ерунди. С в е т л а н а б а ­
р а да беян эдилен х а с р а т л ы х е к а я т д а н ол п а р т а д а ш
ж о р а с ы н ы н хайсы- да б олс а, бир з а л ы м а з о р л у к билен
берлендигини, онун э р инин аялынын усти билен е з
к а р ь е р а с ы н ы бейг елт мэг е йуз у ра нд ы гы ны , а х ы р д а - д а
бейле б и х а я л ы г а ч ы д а м а д ы к С в е т а н ы н гыш г ижеси
эрини елду рип, г ачып гиденлигини, э л е д ушу п, суд
эдилендигини, Т об ольс кид е- де оны бир жандармыц
т у с са г л ы к д а н а лы п г а ча нд ыг ыны , с онра о л а р ы ц ики-
сине-де е лум ж е з а с ы н ы н берл ен диг ини билди... Бу

» кашац сюрпризиа... (французча),


О н д а н - м у н д а н эд ил ен б э л е к- б уч ек с вхбет ене эгли
с а л ы м а чекди. Бу м а ш г а л а н ы н а з у в е эден х ормат- хез -
з е т ини хич ха ча н я т д а н чыкармажакдыгыны а й д ыа ,
д а ш а о ы ю р тд а н г айд ып геленсоц, ени билен П е т е р б у р ­
г а б а р м а г а в а д а берип, Б од и с к о а лыр ы мэх ир ли хош«
л а ш ы п гитди,
— Ма таит, менин сизден... сенден улы хайы*
ш ы м бар...
Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а толгунян гыза гез астын*
д а н га ра ды.
— Д и н ле йэ н , Тань!
— Ма н а ики гу нл ук ру гс ат бер!.. Ж о р а м ы н к а мых*
м а н ч ы л ы г а гидип-гелейин... Г е руп гайдайын...
— Шу г ы с с а г а р а д а м ы ? ! Б и л й э н а хы ры , биз...
— Мен а р т ы к э г л е н м е ж е к б оларын. .. Мен х е к м а я
гитмели...
Бу с а п а р у м с у мл и к у з а г а чекди. Н а т а л ь я Влади*
м ир о вн а йурегинде йы г шы р ып йерен в а в в а л ы совалы»
ны а *ыр ы с е ре с ап - с ы п а й ы ч ы л ы к билен о рт а атды:
— Эзизим, нэме учин сен м ана хич з а т айданок?,
Геленин, бэри г а р а ш ы п йерун...
— Н э м е а йд а йы н, ма тант?
Д а й з а с ы н ы н с о ва л ы н а Т а т ь я н а , эл бетде, д ер р е в
д ушу н ди . Эйсем- де б олса, е з у не я к ы м с ы з сехбети аг '
з а м а ж а к , кене д ер дин и г о з г а м а ж а к болуп, д ушу нме з-
л иг е с ал лы . Шол бир в а г т ы н эз ун д е- д е д а й з а с ы н а жо-
гап б ер ме зл игн е з уне анып билди, э д епс из ли к сайды.
Б а с ы к сеси е рэн т у ка т чыкды.
— Тувелей т ур ды, ма т ант, а йл а н д ы - к в в л е н д и ,
е з у н билйэн, гечди гитди. Б а ш г а нэме а й д а йы н мен?!
— Гызын нэхили б ол ды ?
— М а н а бермеди. Шунча багрымы параладым..,
Обада. Лежневода...
— Инди нэхили б о л а р к а , м э х р и ба ны м ?
— А к ыл ым чат ано к, д а й з а . Ф р а н ц у з л а р : си жё н го
саве, си виейес п ув е 1 дийипдирлер. . .
— Ха к а й д ы л а н сез, гызым! Б о л ж а т а ч эр е ёк, Буд*
р емейэн ё л а г ч а м ёк... Й е н е сен бойнуны б ур ма . С е ни н
г е л ж е г и н енде. — Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а Т а т ь я н а н ы н
енсесинден гелип, ч а л а г у ж а к л а д ы , онун ш а б р а м г а р а

Кэшгэ яшлык— билйэн, гаррылык— башаряв болса!


190
глпыны м ы л а к а т л ы с ы п а л а д ы . Т а т ь я н а н ы н ки рпикле ря»
нин у ж у н д а пейда б ола н а к ж а м е р ж е н л е р и ол, элбет*
де, хэзир геренок. — Ы нх а , а м ан - с а г п ай т а г т а а шалы. ..
Д а й з а с ы н ы улы г айга гоян Т а т ь я н а диен в аг ты г а й ­
дып гелмеди. Хо вс а ла д уше н к ня ги ня — гевун ислеги
бир зат, х а кы к ы д у р м у ш болс а б а ш г а бир з а т боля р,
бендеси чак эд йэр , худай хак э дйэр — диен коне пел»
сепесини г а й т а л а п , е зу не г ев у нл ик бе рм эг е м е ж б ур
болды. Т а т ь я н а н ы н хайсы « ж о р а с ы н ы г еруп гелмэге*
г иденлигини кн ягиня, элб етд е, чак эд йэр ди. Агыр дер-
диниц а вусыны дине ез йурегинде с а к л а п , герер гез-
ден, яцра г ы б а т д а н г излэп билйэн с э хр а г ы зы ны н чы-
д а м л ы ’ м ертлигине к ня ги ня ез я ны нд а н г уванды. Бу
б а б а т д а ол Н а т а л ь я В л а д и м и р о в н а н ы н е з у не мензе-
йэр. Э м м а щейле-де б олса, бу буйсанч к н я г и н я ны н уа-
жус'ини а з а л д ы п билмеди.
Т а т ья н а С а н к т - П е т е р б у р г а у г р а м а л ы г унл е ри н де ч
бир гун геченсоц, а в у лы а я з л ы г у шл у к чагы гайдып
гелди! Д а й з а с ы йузуни д а л а р ейтди. Эмма Н аталья
В л а д и м и р о в н а я з ы кл ы гызы билен х о ш а м ь г л ы салам»
л а ш д ы - ц а , « са г- ам ан г ел динмиден» б а ш г а хич з а т со-
р а м а д ы . Л а п ы к е ч н а ч а р ы н г а м а ш а н йузуне- де гену-
мел середин билмеди...
— Айбы ёк, бу гун б о л м а с а , э рт ир экен-дэ. Я р ы м
гуне я ры ш ёк, гызым.
— Мерси, ма тант!
— Сен онда чай ич, чере к ий-де, ёл ш а й ь щ ы ту-
тубер! Менем г р а фи н я Л а з о в с к а я н ы с ора п гелейин.
Агыр я ты р м ы ш бичэре.
Т ат ь ян а сесини ч ы к а р м а н кухня гечди. М о м б е л л и
оны гу рр у це гуймэп, м а з а л ы н а х а р л а д ы . Ш о н д а н сон
тэ ейлэне ченли диен я лы Т а т ь ян а ез о т аг ы н д а н
чыкма ды.
Д о г р у д а н а м , ол хэзир г айлы д ен из гомларыныц
гер ши нд е г айып йерен я л ц ыз елкене мензеди. Г а пм а -
- г а р ш ы л ы к л ы д у й г у л а р ы н т о л к у н л а р ы оны онд ан а лып,
она зыняр. Ол о т а гд а е з у не ер т а па но к . Аг ласы гелйэр.
Б и р д е н е м мэ ре к ел и к еч э чыкасы гелйэр. Жанына
я р а н ы п биленок. Б а с м а р л а я н т о л к у н л а р д а н с а й л а н а р а
я д ы ш а л г а г ез лейэр. Ханы я п ы ш а лг а ?! .
Д а й з а с ы хол гун — а ма н- са г п ай т а г т а а ш а л ы , га-
л а н ы н ы х удай д у з е д е р — дийди. Х уд ай нэмэни дузет-
— « Ие нэн » нэме, г ызым?
Княгиня ы н ж а л ы к с ы э гобсунды. Эл е к- че л ек
г е з л е р ин д е вехим учгу нл ар ы герунди.
— Сиз П е т ер бу рг а , менем — ез улкэме! Ене
з а д а м а йда йын, д ай за : йурегимин бир б елегинем Леж*
невода гоюн гидйэн,..

Вам также может понравиться