Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ЯГТЫЛЫГА
ЧЫКАНЛАР
П О В Е С Т Л Е Р ХЕМ Х ЕК А Я Л А Р
О ны е з о б а с ы н а е т и р м е зд и л е р . Б у гун бир о б а д а н
гелсе, эр т и р икинж,и бир о б а а л ы п г и д е р д и л ер . О ны я л а д
«бир гу н л у к » дийип, е з о б а с ы н ы д а д а м л а р ы н д а н со р а п
а л ы п г и д е р д и л е р . Й е н е велин ш ол «бир г ун л ук» ди й л и п
ал н ы п г ид ил ен с а з а н д а га й д ы п бир а й д а н -д а , ики ай д ан -
-да г е л м е зд и . Х ем иш е ш ей леди. О ны е з о б а с ы н д а н бир
ч ы к а р ы п б и л с е ле р, о н со д а д с а т л а р ы зы н а г а й т а р м а з д ы -
л а р . Гезеге д у р у п о б а д а н -о б а , ейд ен-ее, т о й д ан -то я ча-
гырардылар.
Узын, а г а ч этли, г а р а я г ы з , я д ы о т у зд а н а г а д я ш йигиг
с а з а н д а д ы д у л у м с ы л ы г ы , ж е г у л и г и , д ззи н и а р т д ы р м а с ы
б о л м а зд ы . Ш у н у д я л ы хем онуд я д а р ы ёкды.
А р з ы л а н ы п ч а г ы р ы л а д ере б а р а р д ы . О н у д б а р ы п д у
шен е й у н и д и ч и -д а ш ы д е р р е в а д а м д а н д о л а р д ы . О л д у
т а р ч а л м а г а б а ш л а р д ы ве ейи д о л д у р ы п о т у р а н йигит-
л ерден , у зу г и д этегини серпип, т э р и м и д б а ш ы н д а н се-
редй эд г е л и н - г ы з л а р д а н тизден ж о ш а гелерди.
О л дутар-ы эгл е д м э н , ку в в а т л ы эл л ери н и , узы н бар-
7
м а к л а р ы н ы ой н ад ы п , ш а б р а м ч а л а р д ы ве г а х р ы м а н ч ы -
л ы к л ы х ен л ер ч а л а р д ы . О ны д и н л э п о т у р а н йигитлер
б олс а , е зл е р и н и с е в е ш д е я л ы д у й я р д ы ве й у р е к л е р и б и
л ен бетер ж о ш а р д ы .
О л с а з а н д а д ы — д и н е са з ч а л а р д ы . С а з а н д а л ы г ы б и
лен б о л с а х а л к ы н а езун и а л д ы р ы п билипди. Й е н е велин
онун а д ы ил ичинде Ш у к у р с а з а н д а д и й л и п й е р е д и л м е з-
ди. М у н у н е з у н е етеси се б зб и б ар д ы .
О л е з у н и н бутин е м р у н д е ики с а п а р а й д ы м а й д ы пд ы .
Б у б о л с а х^низ е з у н и н у кы б ы н ы , хун эри н и с а й л а п ал ы п
б и л м а н й ер ен м а х а л л а р ы н д а б олуп ды . И н е ш у ики гезек
а й д ы м а й т м а г ы бил ен онун а д ы Ш у к у р б а г ш ы болуп, и л .
а р а с ы н д а я й р а п д ы . Й е н е -д е бир я й р а м а д ы , е р э н йергун-
л и л и к билен а г ы з д а н - а г з а д у ш у п я й р а д ы .
О л сон ай д ы м а й т м а д ы , е з у н и н а й д ы м а й т м а г ы н ы
д у й б у н д е н гойды. А йд ы м а й т м а к она' ч ы л ш ы р ы м с ы з,
йен ек ей за т я л ы б олуп гер унд и. О н у н б и л е н г ы з ы к л а н -
м а д ы . Д у т а р онун унсуни е з у н е ч ек й эр д и . Ш о н у н билен
ги д и ш й эр д и . Д у т а р ы н эр к и н и ез э л и н е а л д ы , е з йурегин-
д эки д у й г у л а р ы н ы он у н ичине с ы г д ы р м а г ы б а ш а р д ы .
Ш о н у н учин-де е з у н и н д ил и билен, сеси билён б ер ж е ги н и
д у т а р ы а р к а л ы б е р м э ге д ы р ы ш д ы . Ш ей л е хем этди. Хе-
м и ш е с а з ч ал д ы , йен е вели б а ш г а л а р а ей к у н и п д ал , езун-
ден т а з е -т а з е х е н л ер д е р е д и п ч а л д ы .
О н у н с а з ы н ы х а л к ы н нэхил и к а б у л э д й эн л и ги ха-
кынДа, ине ш уны а й т м а к б о л а р : У з а к гыш г й ж е л е р и н д е
та д а н а ты п , ж а х а н я г т ы л я н ч а , ол с а з ч а л а р д ы . Э м м а
илки а г ш а м д а н ейи д о л д у р ы п о т у р а н м эр е к ед е н бирж!иги
хем г о з г а н м а з д ы ве г е зл е р и н и н кирпиги к а к л ы ш м а з д ы ,
хер х е ни нин со н у н д а хем м еси бирден:
— Ч а л б агш ы , е л м э с и н , ики эл л и я ш а! — дийи п ай-
д а р д ы л а р . — Э л л е р и н е гу л л е р битсин!_
С а з а н д а ш ей л е д и й и л м е г и бесди. Ш у н у н б ил ен онун
г а р ы п гевни б и тй эр д и ве рухы геге г е те р и л й эр д и . Ч ун к и
ол г а з а н а г а р а н ж а к л а п о т у р а н , о р т а пул д у ш м е с е, д у р л и
б а х а н а л а р т а п ы п хезил б ер м ей эн , д у т а р ы н ы н кирш и ни
узйэн б а г ш ы л а р д а н д ал д и . О н у н гереги х а л к ы н езу н д ен
хезил т а п м а г ы д ы . Ш унун учин г а р ы п - п у к а р а л а р - д а оны
е й л е р и н е хем т о й л а р ы н а ч агы р ы п , с а з ч а л д ы р ы п бил-
йэрдилер.
П у л л ы хен б у ю р м а г а гурбы етм ей эн, ш у ну н учин
б о л с а са з ч ал ы н я н , айды м а й д ы л я н ер е гелип б илм ейэн,
г ел эй сел ер-де, гы р ак четде эгин лери ни гы сып " о т у р я н
8
г а р ы п л а р « Ш у к у р б а г ш ы гелипд ир, ол с а з ч а л я р » дийи п
э ш ид ен дестине, эд ип д у р а н и ш л е р и н и т а ш л а п , ерли-
-ерден г е л е р д и л е р ве онун с а зы н ы , с у й ж и с е зу н и у н ж у -
сиз, а р к а й ы н отур ы п д и н л э р д и л е р .
С а з а н д а х эзи р -д е о б а с ы н д а ёкды. О л нй реде б олса-
-да бир ерде, ичи а д а м д а н д о л у п д у р а н е й д е с а з ч ал ы п ,
х а л к а хезил берип о т у р а н д ы р .
У з а к бир о б а д а н гелии, ики сан ы а т л ы н ы н оны а л ь т
гиденине кэн в а г т гечипди. О н у н о б а д а н ч ы к а н д а н сонкы
гечен г у н л е р и н х а с а б ы йи тм ейэрди . Б а р м а к б ас ы п хасап -
л а п о т у р а н а д а м л а р кзнди. О л а р : « Б а г ш ы м ы з ы келте-
л е р и н о б а с ы н д а н гелен а т л ы л а р ы н а л ы п гиденине шу
гун ики ай он бир гун бо лд ы » д и е р д и л ер .
И н е шу гун ун а г ш а м с ы с а з а н д а о б а с ы н а гай д ы п
гелди.
О л й ы л л а р Д у ш а г ы н ш ы р -т а к ы р м е й д а н ы н д а е й л е р и н
хеммеси, бир е р де ку рен болуп о т у р ян о б а с ы с а з а н д а -
нын г е зу н е е р э н у з а к д а н с а л гы м а т ы п г ер унд и. О н ун е з
о б а л а р ы н ы гереси гелипди. Б у ге зе к ы зы н ы идзп, о б а с ы н
д ан а т л ы б а р м а д ы к б о л с а -д а , гезеге дуруп, езун и а л ы п
г а й т м а д ы к б о л с а л а р - д а , о б а д а ш л а р ы н ы н - д а езу н и г е р е
си ге л й эн л и ги н и ол б и л й зр д и . « Б у а г ш а м о б а н ы н улы-
-кичи хем м еси б и зи н е й м у зе у й ш ер л ер ».
О л ш ей л е п и кирл ени п, о л а р а т э д а н а т я н ч а с а з ч а
лы п б е р м э ге езу н и боюн эдип гел й эр д и . Х е м и ш е ш ей л е
б о л я р д ы . Е не-д е ш ей л е б о л а р дийип, ол е з я н ы н д ан
ы нанярды.
О б а г о л а й гел й эр. Гел ди гиче о б ас ы т у к а т , е й л е р и н
о т у р ш ы г а х а р л ы б олуп г еру н й эр. А й р а т ы н хгем о б а н ы н
бэри четинде о т у р а н е з г а р а ж а ей л е р и ч ы ты л ы п отыр.
О н а ге р й эн -ч ы кя н ёк. Б е й л е к и е й л е р и н г а п ы с ы н д а а к ке-
чели а т л а р а р к а л а н г ы д у р а н б о л с а л а р - д а , о л а р ы н ейле-
р ин ин ин говы безеги — а т л а р ы хем г а п ы л а р ы н д а герун-
м ейэр.
О л б у л а р ы н хем м еси ни ге зу н д ен гечирип гелди-де
а г ш а м ы н у м у ш -т а м ы ш л ы г ы н д а е й л е р и н е гирди. О н у н уч
я ш ы н ы д о л д у р ы п , яны д е р д у н е гиден с а р ы г у л п а к гыз-
ж а г а з ы , б а р д ы . О л ш оны г е р м э г е ве оны г у ж а г ы н а гетер-
м эге хевес эдип гелйэрди...
Г ы зы е й д е ёк. О л э ж е си билен гонш ы ей л е р и н е чы-
кыпды.
И ч е р д е еке еннеси б ар . О л к е н е д о н ы б а ш ы н а ч у м р е
буренип, эд и л д о н д у р ы л а н я л ы болуп отыр. Й у в у р ж и с и -
нин, гел ен ине бегенип, онун йузи а ч ы л м а д ы , г а й т а га-
м а ш д ы . Ш о л о т у р ы ш ы н а е зу н е б ер л е н с а л а м ы хем а л м а -
ды, х а т д а б а г ш ы н ы н йу зу н е хем серетм ед и. « М у н а наме
б о л д у к а ? » дийип, Ш у к у р о й л а н ы п , о н а г а р а д ы .
« Е а м л ы -г у с с а л ы , а г л а п -а г л а п , г а б а к л а р ы гуп я л ы чи-
шип гидипдир. Б у м енден хем е й к е л и ялы . Менин, нэме
этм иш им болсун?» О л ш ей л е дийип, ене-де пи кирленди.
«Н эм е -д е б олса, ы з ы м д а бир эр б е т ч и л и к б о л а н д ы р » .
О н ун болуп о т у р ы ш ы н д а н б а г ш ы ш уны д у ш у н д и ве
кейпи гачды . О н с о н ен н еси нин б е р ж е к ж о г а б ы н д а н чеки-
н и б р эк д у р д ы -д а он д а н со рады :
— Е нн е, нэме бейдип оты р сь щ ы з? Г у р гу н л ы км ы ?
Берди обадам ы ?
Е н н з н и н ш ол бир о т у р ы ш ы о т у р ы ш ы д ы . О л геплесе,
я -д а шу о т у р ш ы н д а н бир а з а ж ы к г о зг а н с а а г л а ж а к д ы .
М у н а гу м а н ёк. А г л а м а г а т а й я р б олу п оты р. О н у н ш у
нун учин д ы м ы п ве г о зга н ы п б и л м эн о т у р а н л ы г ы н ы б а г
шы а н л а н хем болса герек, сон оны г е п л е т ж е к ве ондан
з а т э ш и т ж е к б о лм а н , эгни нден д у т а р ы н ы к е й п с и зл и к б и
лен а й ы р д ы -д а д у л д а к ы я б а л ы а г а ж а т а р а п йенелди.
Ш у х а л а т д а еннеси хем с и л т е н ж и р э п ту р д ы ве ичини
хумледип, йузун и н у г р у н а д а ш а р ы к чы кы п гитди.
« Б у нэ болу ш ?» дийип, бир ези г а л а н Ш у к у р , е н н е с и
нин б о л ш у н д а н хич бир з а т а н л а п б и л м эн д у р д ы -д а , е з у
не т а н ы ш б о л а н е й - г о ш л а р ы н а с е р е д и ш д и р д и . Х ем м е за т
е н к и -е н к у л и г и н е дур. О л а р д а н ар т а н ы -к е м э н и ёк. Д и н е
бир хем иш е д у л д а , т э р и м и н б а ш ы н д а ас ы л гы д у р я н гы-
л ы ж ы — а г а с ы Б е р д и н и н эгри г ы л ы ж ы н ы г ерм еди . «Гы-
лыч ёк, га’п ы д а ат ёк, б у л а р ы н эеси а г а м Б е р д и -д е ёк.
М унун бир э м м а с ы б а р д ы р . Е н н е м б и д е р ек ере агл ап ,
г а ш - г а б а к л а р ы н ы ч и ш и рен д эл д и р » . С а з а н д а ш ей л е д и
йип, чун п и ки р е чумди.
Е нн е е й у н г а п д а л ы н а е в р у л е н ерде, е н у н д е н Бо ссан
диен о р т а я ш а н а я л чыкды . О л а я л е н н зн и н гезунден
д у в м е л эп акян яш ы геруп, а я к чекип д у р д ы -д а о н а ш е й
ле ге в у н л и к берди:
— Д о г а н Д у р с у и , сеп нэме а г л а п , е зу н и х о р л а п йер-
сун? О л е л м о н д н р йитмондир ах ы ры н. С а г л ы к б олса,
ам ам -саг гелер. Ч ы кы п гслйэп гы тмы нэме?
Ай доган , гс л ж е ги н е гезум етйэн б олс а , он д а мен,
хсй, а г л а р йырсрмндим? О н а инди ге л м е к ёкдур. М ен
шуны билйэрн и дийип, енне ол а я л ы н с е зу н и кесди.
О нуц ннди лили ачы л ы и гндииди. Й е н е бир а ч ы л м а г а м
10
дэл, ян,кы багшынын, я н ы н д а д ы м ы п о т у р а н л а р ы н ы хем
а р т ы к м а ж ы билен гепледи. О л д и н е бир б а г ш а эш итди р-
ж е к болуп, б и р -б и р и н и н ы зы н д а н с у г ш у р ы ш д ы р ы п , ши-
к а я т л ы с е зл е д и : — Ж - а н д о ган , Б о с с а н , инди он а гел-
мек ве гелип, м а ш г а л а с ы н ы н ичинде о т у р м а к ёкд у р. М ен
онун ш ей л е б о л ж а г ы н ы о з а л а м б и л й эр д и м . Ш о н у н учин-
-де о з а л ы н д а н а м а г л а п д ы м . И л л е р и н з ы н д а н а душ уп,
ене-де б о ш а п г е л й о н л е р и н и н д о ган ы , а л а д а с ы н ы эдйэни,
элини ни рэ у з а т с а етйэн х о с с а р л а р ы б а р д ы р . Х а н ы онда
ол з е й и л л и хоссар ? О л ерден еке ч ы к а н ы н бириди ахы-
рын. О н у н а л а д а с ы н ы эдер д и й ж е г и н еке бири д эл м и ?
О л онун а л а д а с ы н ы этм ез, илин ичинде с а з -с е х б е т эдип
йврсе, о н а ш о л бесдир. О н а д о г а н а м ш олдур...»
— Ек, б ей л е дэл. Д у р с у н , сен х эзи р хич з а д ы пикир
этм эн, е з б а ш ы н а я н р а я р с ы н . Б а г ш ы х е м м е си н и н хетде-
синден гел ер — Б о с с а н ш ей л е дийип, онун б а г ш а д ил
е т и р м е ги н е г а р ш ы ч ы к д ы . ■— Сен к е м а к ы л л ы к эд йэрси н.
О л е к е м и д и р , онун х о ссары ё км у д ы р ? О л еке д э л д и р , д о
ганы ве или-гун и б ар д ы р ...
— Сен хер з а т д и й се н дий. О л гелмез... мен...
— Гоюп отур, н а м а р т а й . О б а б а р ы н ы бер ер вели, оны
а л ы п гелер.
— Гой д ийсени з, менки а н с а т : гоярын.
— Гой, гойян болсан! НэМе х а й р ы б ар, бейдип а г л а п
йерм егин ?
— Гойдум — дийип, енне е й у н г а м ы ш ы н а я п л а н ы п
а ш а к о турды . О л а г л а м ж ы р а п , ге зл е р и н д е н я ш д ек м е -
гини д о в а м эд й эр д и .
О н у н хем е з д у ш у н и ш и б а р ахы р ы н. Ш е й л е эд ип Ш у-
кури г ы н а н д ы р м а к ч ы м ы ш ве онун га н ы н ы г ы з д ы р м а к -
ч ы м ы ш . О л ен н ес и н и н ин и р д и с и н е ч ы д а м а н , д о га н ы н ы н
угр уна ч ы к м а л ы м ы ш .
— Э гер Ш у к у р , Ш у к у р б о л я н б олс а , ш он суз хем гы-
з а р . О н у н ат м у н м е й э н л и ги н е ве а л а м а н а гитм ейэн ли ги-
не г а р а м а л ы д э л д и р . О н у н д у т а р ы н д а ч а л я н г а х р ы м а н -
ч ы л ы к л ы х ен л ер и йен е ерден гелип чы к я н з а т д эл д и р .
О н а д и н е бир « г а й р а т эт» д и й м е к етер. О н со н ол е з эт-
ж егин и ези билер... — ш ей л е дийип, Б о с с а н она га р а -
чыны билен кэйинди.
Б а г ш ы е й у н д у л у н д а к ы йуке я п л а н ы п д у р а н еринден
д а ш а р д а н гел й эн г у р р у н и н б а р ы н ы эш итди . Е н н эн и н
б у л а н м а г ы н а ве б а ш г а л а р ы н а б и р к е м с и з д у ш у н д и . «Хэ,
ол а л а м а н а гидип есир д у ш ен д и р , еннем ш у н у н учин бу-
11
л а н я н экен. М ени н бу и к а р а д а нэ м е гунэм б а р к а ? О л
йузун и -гезун и г ы ш а р т м а н , й е н е гени а й д а я н д а б о л м а я р -
д ы м ы к а ? » О л ш ей л е дийип, б и р а з о й л а н ы п д у р д ы . Х эзи р
о н ун я д ы н а у з а к г е ч м и ш л е р д у ш д и , езунин сазан да
б о л м а г ы н а б и рден -би р с е б э п к э р б о л а н а д а м — д о га н ы гез-
л е р и н и н е н у н е гелди. О л д о г а н ы н ы я т л а с а , бир яны саз-
ды. О з у н и н с а з а н д а б о л у п ети ш м е ги учин, б а г ш ы о н а
м и н н е тд а р д ы .
С а з а н д а д у т а р ы н ы ш гы н а яш о г л а н л ы г ы н д а н ду ш у п -
ди. 0 з д ен -душ о г л а н л а р ы ч ы б ы к д а н д,т эд инип ой н а са ,
ол а г а ч д а н д у т а р я са н ы п , у зы н л ы гуни ш оны г а з а п гечи-
рерди. Э ж е с и н и н йупегини а з а ж ы к - а з а ж ы к д а н о г у р л а п ,
е з я с а н д у т а р ы н а ки р и ш эдип г у т а р а р д ы . Г о н ш у л а р ы -
н ы н д у т а р ы н ы ч а л ы п -ч а л ы п б о з а р д ы . Э ж е с и оны эр т и р
б ил ен о та я - д а о д у н а иб эр д и . О л м е й д а н д а е з я с а н д у т а
ры билен м еш гу л болуп, а г ш а м л ы к бош д иен я л ы г айд ы п
гелерди. О л е з е й л е р и н д е н д у т а р л ы е й л е р д е кэн б о л а р -
ды. ©зи ч а л м а н , кесесинден середи п о т у р с а -д а , хезил
эд й эр д и . О н а бир иш б у ю р ж а к б о лу п я -д а н а х а р в а г ты
т а п м а с а л а р , и н илки билен б ар ы п , о б а н ы н д у т а р л ы ей л е -
рини б а р л а п ч ы к а р д ы л а р . О л х ерн э ш ол е р л е р д е н тапы -
ларды.
Э ж е с и : « С ен х е пб есиз огул б о л ж а к » дийсе, к а к а с ы
б о лса: «Сен эн ен о глы , а т д а н д у т а р ы говы г е рй эр с и н »
дийип, икиси-ики ерд е н о н а к э е й эр д и л е р .
О н а д и н е бир а г а с ы к э е м е з д и , г а й т а о л ш ол гу н л е р и н
би р и н д е он а бир в а р а к — т а ш л а н д ы д у т а р с а т ы н а л ы п
берди.
Б а г ш ы ш о нд а с е к и з-д о к у з я ш л ы о г л а н д ы . й е н е велин
а г а с ы н ы н ш ол я г ш ы л ы г ы зе х и н и н и н д у й б у н е чумуп, онун
я д ы н д а н а с ы л -х а ч ы к м а я р д ы .
Э не ве а т а с ы н д а н в н е д уш уп , е з у н и н эл и н е ин илки
гезек д у т а р бери п б еге н д и р е н а д а м х эзи р з ы н д а н д а
отыр. О н ы ол ерден а л ы п ч ы к м а к х а к ы н д а б а г ш ы нэм е
пикир э д й э р к э ? О л с а р с м а н д у р у п , бир з а т л а р о й л а н я р .
А гасы ш он д а а т а л ы п берен б о лс а, гылыч а л ы п берен
б олс а , онда онун хэзи р нэм эни о й л а я н ы н ы т а к м ы н а н ч а к
э т м ек б о л а р д ы . Э м м а а г а с ы она д у т а р а л ы п б ерд и ахы-
рын. О л д у т а р билен м еш гу л б олд ы , оны эл и н д е н д у ш у р -
м эн отуз д е р т я ш а д ы .
— Б а г ш ы ж а н , а м а н - с а г г ел дин м и? — дийип, е й у н
б ей л е г а п д а л ы н д а н бир г а р р ы а я л а-лдыраны б а р я л ы
болу п гелди-де, ичерик уруп гирди. — А м а н с а г гелен
12
е р и н б о л я р . Э л хепу с, б ей ле кзн эгл енд ин. Г е зу м и зи ёл да
гойдун, н и р е л е р д е б о лд у н? Б а г ш ы ж а н , дуйн ы зы н д ан
а т л а м и б е р и п д и л е р . Сен она, б елки, д у ш а н а м д эл с и н , ги-
ден — Х а л ы к д ы . Б а г ш ы ж а н , о б а н ы н й и ги тл ери сенин
ге л ер и н е г а р а ш ы п д у р а н д ы р л а р .
Б у г а р р ы гелип, с а з а н д а н ы н пи кирини б озды . О л
о з а л а м пикир эдип, ч ез у п б илйэн з а д ы ё к д ы .'И к и гу л а гы
е нн еси нд ед и. О н у н а й д ы п д у р а н з а т л а р ы н а г а х а р л а н ж а -
гы ны -д а, г у л ж е г и н и -д е б и л м ей эрд и .
Г а р р ы н ы н : « О б а н ы н йи ги тл ери се н и н ге л ер и н е г а р а
шып д у р а н д ы р л а р » дийм еги, онун пи кир и ни е з у н е чекди.
О н с о н ол:
Г е л д и м езун-э... — д ий д и -д е г а р р ы н ы н ч у гу т д ы р ы л ы п
о т у р ы ш ы н а серетди.
— Г ел е н б о лсан , ер эн говы эдипсин, б а г ш ы ж а н ! —
дийип, ол г а р р ы сезу н и д о в а м этди. — «Эр б а ш ы говга-
л ы герек» дийип, б и д е р е к е р е а й д ы л а н д э л д и р . Б у эр
б а ш ы н ы н говганы , кы н гу нл ер и чекип б и л ж е г и учин а й
д ы л а н з а т д ы р . А г а н есир д у ш е н и н е шу гун се ки з гундур,
биз гы н а н ы п о ты ры с. Г ы н а н м а к д а н , г ы й ы л м а к д а н не
пей да? Сен г ы н а н ы ж ы б о л м а гы н . О б а е з с а з а н д а с ы н ы
г о л д а ж а к д ы р . Сен инди билини пугта г у ш а б е р г и н . Д а г ы н
б о лм асы н...
Г а р р ы эн эн и н г у р р у н и кепди. О л о б а д а н х а б а р л ы д ы .
Й е н е велин онун эх л и а й д а с ы г е л й эн л е р и н и ж е м л э н и н -
де, э с а с ы м а к с а т с о н к ы а й д а н уч ж у м л е с и н д е д и . Ш оны
б а г ш а ил д ен е н у р т и а й т ж а к болуп, ол ш у гунки гун б и
л е н д у й н к и гуни ё л а с е р ед и п гечирипди. Д о г р ы , « О б а с а
з а н д а с ы н ы г о л д а ж а к д ы р » дийип, ол айтды . А й д а н дес-
сине хем б а г ш ы д а н м е р т л и к ж о г а б ы н ы ’а л д ы .
— Б и л пугта г у ш а л г ы д ы р , д у т а р хем е р э н гу р а тд ы р ,
К у м у ш э ж е — дийд и. С а з а н д а пи ки рл ен и п д и , о йл аны п -
ды. О н у н йу зу н д е н эй йэм б ел л и бир к а р а р а гелендиги ве
а й д ы н бир м а к с а т т у т а н д ы г ы герн у п б а ш л а д ы . Й у зи яг-
т ы л а н д ы , г е з л е р и йителди, а ш а к д у ш е н эгин л ер и гал д ы .
Е н и л л и к бил ен б ар ы п , д у т а р ы н ы я п -я н ы кей псизл ик
б илен асы п гоян ер ин ден ал д ы . О н с о н е й у н о р т а с ы н д а ,
кечэни н у с т у н д е а й б о г д а ш ы н ы гуруп о т у р а г а -д а :
— К у м у ш э ж е , ханы , о р н а ш ы к л ы отур. М ен сизе с а з
ч ал ы п б е р ж е к — дийип, д у т а р ы н ы н г а п а г ы н а г а х а р -га -
з а п б ил ен к а к ы п б а ш л а д ы .
— Х а н ы отурын!
М у н у н инди тэ д а н а т я н ч а гитдигидир...
13
О з а л л а р б ей ле б о л м а я р д ы . С а з а н д а с а з ч а л с а , о б а
нын улы -кичи хем м еси гелерди. Х а с а м бетер, а р а ш ейле
у з а к в а г т д у ш е н д е н сон. Х эзи р болса... Б у а й н а м ? Б у аг-
ш ам ш ей л е б о л м а д ы . Б а г ш ы б а ш ы н ы г а л д ы р м а н , отуры п
с а з ч а л я р . О н д а -д а о з а л к ы ч а л ы ш л а р ы н ы н ч акы д аг ы -
-да дэл . Э м м а ге л е н л е р и н а т л а р ы н ы с а н а п ч ы к а й м а л ы .
Н э м е учинкэ? Я бу а г ш а м б аг ш ы « д ер л е тм е » с а зы н ы
ч а л я р м ы к а ? Ш е й л е д и р е й д й э р л е р м и к э ? Г е л е н л е р и н аз-
л ы гы ш у нун у ч и н м и к э? Г е л м е д и к л е р ге л м е й ш и я л ы га-
л ы б е р с и н л е р . Г е л е н л е р ки м л ер о н д а? О л а р нэ м е учин
ге л и п д и р л е р ? Х е м иш екиси ял ы , д у т а р д и н л е м е к учинми
я г ы н а н ы ш м а к учинми, я -д а б а г ш ы л а р ы н ы н йурегини
к е ш е ш д и р м е к учинми?..
О л а р е з эден и ш л е р и н е екун й эн , ш ов уна д у ш м е д и к
з а д а г ы н а н я н а д а м л а р д эл. О б а н ы н «мен» диен га р р ы -
л а р ы ве йигитлери. Аз диер ял ы ш ей л е бир а з а м дэл .
Гелип-гелип, б а г ш ы л а р ы н г а р а ж а ей л е р и н и д о л д у р д ы -
л а р . О л а р ы н ичинде би р ден -и ки ден м ы х м а н йи ги тлерем
бар. О л а р б а г ш ы н ы н с а зы н ы о з а л л а р к е п -к е п эш идип
о т у р а н л а р ...
« Д е р л е т м е д е н » го р к м а н ге л ен л ер е з л е р и н и н с а зы н ы
ве с а з а н д а л а р ы н ы с е й й э р д и л е р . Б у йен ек ей ке л е г е сей-
гуси б о л м а н , х а к ы к ы се й г у л ер и н и ене-де бир гезе к гер-
ке зм э ге ге л и п д и р л е р . Д и н л э п м и я -д а ж у б у л е р и н и п у л д ан
д о л д у р ы п м ы ? И к и -е к е ж у б у с и н и п у л д ан д о л д у р ы п г е л е н
л е р хем б а р с а б ар д ы . (Б у а з а ж ы к с а н ы н ичине м ы х м ан
йигитлер д у й б у н д е н г и р м е й э р д и .) Э м м а велин кепуси
б ей л е ле й и н гел м энд и. Д о г р ы , о л а р б о ш а м г ел м э н д и л е р .
М а с л а х а т л ы гел и п д и л ер . « Б и з с а з ы м ы з ы ве с а з а н д а м ы -
зы нэхили с е й й э н л и г и м и зи у л ы иле г е р к е зе р и с » дийип,
етен а г ш а м б а г ш ы л а р ы н ы н а г а с ы н ы х а н ы н з ы н д а н ы н д а н
алып чыкмагын м аслахаты ны эд и п д и л е р . (М ы х м а н
йи ги тлер бу м а с л а х а т ы н ичинде б а р д ы л а р ) . О л а р ш он д а
эден м а с л а х а т л а р ы н ы б а г ш а х а б а р б ер м э ге гел ипд ил ер .
Б и зи н эт ж е г и м и з билен б а г ш ы р а з ы л а ш а р м ы , бу х а к д а
о л а р ы н а р а с ы н д а г у р р у н хем б о л м а н д ы . Б е л к и , е зл е р и -
нинкини догры дийип б и л й э н д и р л е р ве б а г ш ы ш у нд ан
боюн г а ч ы р м а з дийип ы н а н я н д ы р л а р .
С а з а н д а саз. ч ал я р .
О л а р ге л й э р л е р ве г е л и ш л е р н н е о т у р я р л а р , б а г ш ы л а -
14
ры на а й т ж а к л а р ы н ы б олса, д и л л е р и н и н у ж у н д а с а к л а п
чей нейэрлер .
С азан д а саз чаляр. Б аш ы ны галды рм ан чаляр. Д ута-
рын, г а п а г ы н а з а р п билен уруп, г а х р ы м а н ч ы л ы к л ы хен-
лер ч а л я р . Ш е й л е эдип б олс а , ол е з м а с л а х а т л а р ы н ы
а й т м а г а г е л ен л ер и у з а к г и ж е г а р а ш д ы р ы п о туртды .
Б а г ш ы е з у н и н гы зы п б а р ш ы н а йурегине ве д у т а р ы н а
с ы гд ы р ы п б и л м е д и к ял ы , ш ей л е бир бенди га ты сес б и
лен а й д ы п гойберди:
Б а б а Г ам м ар, бер ген сазы ц,
Аслы м ун ун агачдан ды р .
А гач ди й сем яман х ер м эн ,
Х ем м е гуллер агачдан ды р .
А х, хем м е гуллер, хем м е гуллер,
А гач дан ды р , агачдан ды р !..
III
Г ож а д а гд а н ёл л ар ашып,
Я з б о л а н д а , чайлар даш ы п,
28
Г ы раты м дан ай ра д уш уп ,
Б аш бир яна, л эш бир яна.
Г ероглы ди ер надели?
Б аш алып нирэ гидели,
б ь е з е кем ек эд ел и ,
Д в р т бир яна, баш бир яна.
А х, д е р т бир яна, баш бир яна.
«Хан х а л ы с б о л м а з л ы г ы н а ту та н б о л с а герек. Г у л ам
б агш ы ! М ен оны э ш и д й эр д и м . О н у н д а б а р а с ы д а г аш ы п,
би зи н о б а л а р ы м ы з а ченли б а р ы п етендир. Б а - а , оны
енип, д о г а н ы а л ы п е т э г и т м е к — эш е кд е н п а л а н а л а й м а г а
д эл ди р . Х а н ы н хем б а г ш ы с ы н а гевни етйар. О л д ине
бир ш она д а я н ы п у л ы ге п л эн д и р ве х о н д а н б эр си болуп
ж о ш а н д ы р : «М ен б а г ш ы м ы ен-де д о га н ы н ы а л - д а гиди-
бер...»
С а з а н д а х а н ы н я н ы н д а н туруп, м ы х м а н х а н а б а р я н ч а
ш ей л е пикир этди.
О ны бир к и ч и ж и к т а м а а л ы п б а р д ы л а р . Т а м ы н ич ин
де бир а д а м о т у р ы б е р м е л и д у ш е к б ар. Е к е ж е эпиш геси
болуп, ол хем ю м р у к с о к а й м а л ы — д а р а ж ы к . О н д а бу
г о л а й -г о л т у м д а а д а м хем я ш а м а д ы к б о л а р а чем ел и. Д и -
в а р ы н й у зу н е е л м е ш е н к е р е п л е р и б а г ш ы герди . О л хер
х а л д а м унун ичине е з у н и н пикири ве д у т а р ы бил ен ерле-
шип билди.
Я н ы н ы н бир чэйнек тек ч ай ы билен бир т а б а к пити
гетирип, она б ер д и л е р . О л н а х а р д а н ч а й д а н ийип-ичип
эгисмеди.
И ш д з с и ян ы п д ы р. Г о й б е р и л ж е к ат ялы , гал п ы л д й п
пикир эд й эр. »
«Мен нэм ед ен бей ле д а р ы г я р ы н ? Г у л а м б а г ш ы ял ы
б а г ш ы л а р ы ге р м е р и н дийип, бу ере г а й д ы п м ы д ы м ? ё к ,
хан кими б олса, е н у м е ч ы к а р ы б е р с и н . С а з ч а л ш ы п ал м а -
40
лы б о л с а м б о ля р . М а ц а асы л гереги ш ол ахы ры н! Г у л а м
б аг ш ы я л ы б аг ш ы билен са з ч а л ш ы п б и л м эг е г о р к ж а к
б олс а м , он д а сениц устуне б а ш г а хили б олу п гелердим .
О н д а гезеги Ч о л а к б а т ы р а ве о б а м ы ц йи ги тл ери н е берер-
д им ах ы р ы н. М ен оны этмедим . С а з ч а л ы ш м а г а м ейил
эдип гел дим . Ш у д у т а р ы м билен а г а м ы а з а т эдип бил-
месем, он д а онун нниси болуп б ил м е д и ги м дийип, к а с а м
эдип гелдим . Ш у к а с а м ы сениц Г у л а м б а г ш ы я л ы баг-
ш ы л а р ы ц кэнлигин и б илип этдим ах ы ры н . И е н е велин
хан с е зу н и ц ус т у н д е т а п ы л ы б и л с е я г ш ы д ы р . Н эх и л и ёл
билен б о л с а -д а , иц. илки билен онун ш у т а р а п ы н ы пуг-
т а л а м а л ы . Э гер ол с е зу н и ц уст у н д е д у р с а , о н д а туйс м е
нин д и ен и м гелйэр... А р м а н ы м г а л м а я р . Гетир Г у л а м ы -
цы!.. Г елсин ш ол Гулам!..'
Б а г ш ы н ы н йурегине ховул д уш у п , ерин ден з е в в е т у р
ды. Д а ш а р ы т у м - г а р а ц к ы болуп, д а р а ж ы к эп иш геден
гер ун й эр ди . С а з а н д а бу т а м а е з у н и н гун я ш м а н к а гелип
гиренини я д ы н а д у ш у р д и . И н д и б о л с а г и ж э н и ц бир вагт-
л а р ы болуп гиденини а ц л а д ы . О н у н я н ы н а гелип-гидйэн
ёк. Б и р а д а м ы ц м а з у т я глы ч ы р а н ы якы п, ш ол гидиш и.
Д а ш а р д а н а д а м сеси, а я к сеси хем эш и д и л м е й эр д и .
И ч ер д е г е зм е л ей эр , е л у гси ч ы р а середи п д у р я р . Б е й л е
екелик, м у н ч а в а г т ы бир е й д е бир ези .отуры п гечи рм ек
онун хайсы бир ерде, х а ч а н герен за д ы . Д а р а ж ы к там
онун ичини й ы р ты п б а р я р д ы . О нсон ол д а г ы эдерини
б и л м эн , я з ы л г ы д у р а н д у ш е г и н устуне е з у н и н я д а в гев-
ресини гойберди.
О л х а н ы н ю м ш а к д уш еги н и н устунде я т ж а к м ы д ы ?
О н ун хе зи р и н и г е р м е к и с л е й эрм и д и ? ё к . А с ы л ёк. О л
энтек пикир эт ж е к д и , эл ин е д у т а р ы н ы алы п, бирнэче
хецлери г а й т а - г а й т а д а н ч а л ы п ч ы к ж а к д ы .
Б у л а р ы ц хич хайсы б о л м а д ы . Б а ш ы н ы я ссы га гоян
дессине у к л а д ы .
Х эзи р он а хе м м е з а т д а н бетер укы герекди ахы ры н.
Б а г ш ы д а н билен оянды , йене вели т у р м ад ы . О л оя
ятды. ©тен а г ш а м к ы пи кир л ер и, е з-е з у н д е н гепл ем екл е-
ри ене-де онун б а ш ы н д а х эзи р болды . С уцц уне ене-де
г а л п ы л д ы душ ди.
«...Гулам багш ы... Х ан багш ы сы ... О н у н е зу н е гевни
етйэндир. А р к а л ы к е п ек гурт алар!.. Гой, ол хан б а г
шысы болсун!.. Ол т а р а п ы м енин учин хич. О л хан б а г
шысы б о лс а , мен-де бу х а н д а н а з а ж ы к - д а чекинмейэн
б а т ы р й и ги тл е р и н с а з а н д а с ы д ы р ы н . й е н е велин эл д е ба-
41
ры м ы этм ел и ди р и н . Г у л а м б а г ш ы э с г е р м е з л и к эд ер я л ы
б а г ш ы д эл д и р . О н у н д а б а р а с ы б и д е р е к е р е д а г аш ы п,
а л ы е ю р т л а р а етен д эл д и р . О н у н бил ен ене-де б и р а з
в а г т д а н сон с а з ч а л ы ш м а г а о т у р м а л ы болары с...»
С а з а н д а н ы н йурегин е хову л д у ш е н я л ы , т у р м а г а
х ы я л л а н д ы . Я с с ы к д а н б а ш ы н ы г а л д ы р ы п , эп и ш гэ серет-
ди. Э н тек ирди. Ю м р у к с о к а й м а л ы — д а р а ж ы к эпиш ге-
д ен д а н ы н а л а г а р а н к ы с ы ч а л а р ы п гер унд и. Д и н ш и р -
генди: сес-уйн эш и д и л м е й эр . М е н и н я т а н ер и м хан га-
л а с ы ахы ры н. Б е л к и , бу е р де гич т у р у л с а - д а т у р у л я н д ы р
дийип, ол ене-де б а ш ы н ы я с с ы га гойберип, ш о л е з -е зи
бил ен г епл еш м егин и д о в а м этди:
«...Эгер Г у л а м б а г ш ы енип ч ы к а й с а , о н д а нэ м е б о л а р ?
Бо-о-ов, о н д а к ы н ы я д а д у ш у р е р д а г ы эдер я л ы хем дэл .
О н д а мен и л им и н эл и н е д у т а р а л а н ы н ь щ х е м м еси н и н
йузуни ере с а л а р ы н . © з х а л ы п а м , м а н а с а з а н д а л ы к па-
т а сы н ы берен Г а р а Д э л и нэдер ? Ш ей л е бир м а с г а р а -
ч ы л ы к б олса, ол м у н а д е з гети рип билм ез... Н э д е р ? И н
илки бил ен д у т а р ы н ы о в р а м -о в р а м эд е р -д е о д а с а л а р .
О нсон... Д е в л е т д у р д ы б а г ш ы хем г а б р ы н д а р а х а т яты п
б ил м ез. Ш е й л е бир м а с г а р а ч ы л ы к б о лса, о н а хем етер,
о нун рухы д у яр.
О л а р с а з л а р ы н ы нэхили с е й д у л е р ве онун есмеги
у г р у н д а нэхили ж а н чек ди л ер?.. О л а р с а з л а р ы н ь щ мас-
г а р а л а н м а г ы н а хич бир ч ы д а п б и л м е з л е р ахы ры н».
П и к и р эдип, ш у ер е етенде, ол эд и л эл б ил ен гете р и л е н
я л ы ген г а л ы п д урды . « Н э м е учин б а ш ы м а ш ей л е пикир-
л ер, ш ей л е я т л а м а л а р ге л й эр ? Б у н э м е д е н к э я м енин шу
Г у л а м -багш ы дан с уссум ьщ б а с ы л ы п й е р д у г и м и к э ? О н д а
нэме учин езу м д у я м о к ? М енм и с а з ы м ы з а м а с г а р а ч ы л ы к
г ети р ж е к ? М е н ш у н а д е г и ш л и м и к э м ? ё к , бу б о луп б и л
мез... М ен Г а р а Д э л и ге к л е н д е н п а т а а л а н д ы р ы н . «Сен
с а з а н д а б о л д у н » дийип, ол е з д ил и б ил ен м а н а а й д ы п д ы
ах ы ры н. М у н д а н сон с а з ч а л ы ш м а к д а н г а й д а р ы н м ы ? ..
^ гер д о га н ы м ы с а з ч а л ш ы п а л м а л ы б о л с а м , м а н а д а г ы
нэм е герек? М е н и н диеним г ел й эр ах ы р ы н . Х ут ш онун
учин хем мен ш у ере гел дим ах ы ры н. М ен с а з ы м ы з а ыс-
н ат гетирм ерин! 0 з х а л ы п а л а р ы м ы н й узу н е ч и р к я л ж а к -
-да г а р а л ы к гетирм ерин!».
С а з а н д а сонкы с е зу н и е р э н -к е с г и т л и л и к б ил ен а йтды -
-да гейин м эге д у р д ы ве ни р э йер д ийилсе, г и д и б е р м э г е
т а й я р б о л д ы -д а, д у т а р ы н ы ениллик билен ч а л м а г а
о тур ды .
42
I
Х ан г а л а с ы турупды .
Б а г ш ы инди е з у н и н н и р эд и р ч а г ы р ы л м а г ы н а с аб ы р -
с ы зл ы к билен г а р а ш я р д ы . «Хан б аг ш ы с ы гети ри л ен д и р.
Х эзир мени хем онун я н ы н а а л ы п б а р а р л а р . Х ан б а г ш ы
сы. О л г а б а р ы л я н д ы р ... Х ан хем о н а ез* т а б ш ы р ы к л а р ы -
ны берендир...».
О л пикир эд й эр д и . Х эзи р бу к и ч и ж и к т а м хем онун
г езу н е етен а г ш а м к ы с ы н д а н хас д а р ве й у р е к гы сды ры -
ж ы б о л у п гер у н й э р д и . Н э м е этсин? Ч а г ы р ы л я н ч а онун
ичинде ичини гы с д ы р ы п о т у р м а л ы .
О л эп и ш гэ т а р а п б ак ы п , он д а н кеп з а т л а р ы ге р й эр д и .
У з а к д а н , б а г ш ы н ы н д уйнк и устуне ч ы к ы п о т у р а н ы ял ы
у л ы д а г ы н б а ш ы г е р у н й э р . О л д а г ы н енун и кесип, г а р а
г е зе л е к г е л и н -г ы зл а р ве й и ги тл ер г е чй эр л ер . Б а г ш ы с е
редип отыр. Х енизем он у н я н ы н а гелйэн, х а л ы н д а н х а б а р
а л я н ёк...
«Бу ханын зы нданы болайм асы н?» Узак гараш ып
о т у р а н д а н сон, б а г ш ы е з о т у р а н о т а г ы н д а н ш ей л е нети-
ж э гелди-де, т а м ы н ичине эп иш гэ, г а п а г а й т а д а н г а р а п
ч ы кды ве туруп, онун ичине ики т а р а п а г е зм е л е м э ге
дур ды . « Б е л к и ш ей л е д и р , ёгса хан а г ш а м мени езу н и н
я н ы н а ч агы р ы п , с а з ч а л д ы р м а з м ы д ы , г у р р у н эд и ш и п
о т у р м а з м ы д ы ? Я ол е з б аг ш ы с ы билен г и д и ш й эр м и к э?
О н ы м ен г а р ш ы м а ч ы к а р ж а к болуп т а й я р л а я р м ы к а ?
Н эм эн и чен этсен эдип о т у р м а л ы , О н а й с ы з я г д а я бир-
кем сиз д у ш у п д и р и н . М ени н не г е з е л й и ги тл е р и н ичин-
ден чы кы п, гелип о т у р а н ерими! О н д а - д а е з а я г ы м билен
гелиб-э... Д о г р ы , бу х а н ы н м ы х м а н х а н а с ы б о л м а н , з ы н
д а н ы д о л с а - д а болуп билер. Х ан мени ш у н у н ичинде
о т у р д а й ы н дийсе-де о т у р д ы п билер. М ен нэ м е эдип б и л е
р и н ? 'О б а м ы н а д а м л а р ы н ы н х а н д а н т а м а с ы ш у ды а х ы
рын. Ш е й л е болуп хем ч ы к а я н болм асы н... Гой, ш ей л е
болсун!.. М у н д а н х ан а нэм е п ей да ч ы к ж а к ? А к м а к хан,
бир «Я нд ы м Л е й л и н и » эш и д е н и н д ег м е й э р м и д у н й э ма-
л ы н а ? О н с о н ам о т у р т ж а г ы н ш унун ичи б о л с а б оля р .
Х айсы г и ж е дийсем , м унун ичини б о ш а д ы п ч ы к ы п гидип
билерин. Ек, сен мени з ы н д а н д а о т у р д я н дэлсин! С енин
ниетин б а ш г а д ы р . М ени Г у л а м б а г ш а д а л а д ы п , мас-
г а р а л а м а к ислейэнсин, сен м енин у ст у м д е н г у л ж е к с и н .
Х аны ге р эл и , ки м -ки м и н устунден г у л м ел и б о л а р к а ? »
С а з а н д а ене-де с а з ч а л м а г а о турды . О н ун ж о ш г у н л ы
йурегини, эдйэн пикирини с а з б и р а з к е ш е ш д и р и п бил-
йэрди.
44
О л ш у е р д е отуры п, « С а з а н д а н ы н е л у м и » диен бир
хен д у зм ег и х ы я л этди. Э д и л ери. Б у е л м е з-й и т м е з
бир хен, б о л а р . Д у т а р л а р д а к е п -к е п ч а л н а р . Э ш идип
о т у р а н л а р б о л с а х аны й и гр е н ер л е р ве она нэлет
окарлар.
Ш у х а л а т д а а н ы р д а н бир и н и н г ы с сан м а ч гелип га-
пыны а ч м а г ы с а з а н д а н ы н пи кири ни бозды .
— М ы х м а н , ту р д у н ы зм ы ? — дийип, ол гелен йигит
со рады . Б у б а г ш ы н ы д у йнк и г а р ш ы л а н л а р д а н д эл ди .
М ы л а й ы м йигит. Н ебс и а г ы р я н ш е к и л д е с а з а н д а н ы н
йузун е г а р а п д у рды . Б а г ш ы хем онун йузу н ден н эм ед и р
бир з а д ы а н л а ж а к б о л а н я л ы серетди-де:
— Г а р а ш ы п кэн о г у р д ы м — дийип йы л гы р ды .
— © зу н е г е в н у н етйэн б о л а й б и л с е я г ш ы д ы р , м ы хм ан ,
ха н ы н ту та н д есга с ы гаты у л у д ы р . «Ш у гун Г у л а м б агш ы
билен т у р к м е н д е н гелен б а г ш ы с а з ч а л ы ш ж а к » дийип, ол
ул'ы и л е х а б а р я й р а т д ы . © тен а г ш а м б о л с а хан езуни н
ийип б и л м е й эн з а т л а р ы н ы Г у л а м б а г ш а ийдирип, оны
б ак д ы .
— Г у л а м б а г ш ы гел дим и ? — дийип, с а з а н д а с о рады .
— Э н т е к ол геленок, ы нха гелер. А р к а й ы н бол, ол
гелер, о н д а -д а кукрэп... гелер!.
— О л нен ен с а з а н д а д ы р ?
— З о р д у р , га ты зор д ур . © зу не га ты гевни етйэн бо-
л а й м а с а , я н а ш а р я л ы б а г ш ы д эл д и р . О н д а н г ор ку с ы н а
б и зи н бу т е в е р е к л е р и м и з е б аг ш ы н , с а з а н д а н ы н аягы
секип б и л й эн д эд л и р . Сиз гелипсин из. Б е л к и , сиз хем
ш онча б а р б а г ш ы с ы н ы з. Ш ей л е м и ? Ч о л а ж а е р де м а н а
айд ай.
— Ёг-а. М ен хан б аг ш ы с ы д э л д и р и н — дийип, Ш у-
кур гулди.
О л йигит б а г ш а ене-де небси а г ы р м а к л ы к билен с»-
редип, с е зу н и д о в а м этди:
— © зу н гер-дэ, багш ы ... Я гы н м енки болсун диер
я л - а д э л д и р . Г у л а м д ен -та й ы ёк д и й и л й эн б агш ы ды р ...
— Н э х и л и б о л с а -д а , онун билен г е р м е л и болдук.
— О н д а гидели, мени «Тиз а л ы п гел» д ийи п иберип-
дилер.
— Г е р м е л и б олса, ха н ы н Г у л а м б а г ш ы с ы н а м г о р е
ли — дийип, с а з а н д а эл ин е д у т а р ы н ы алы п, сунни енил-
л и к бил ен турды .
45
VI
Г у й зу н о р т а к ы а й ы н ы н бу гунки гуни б а я к ы л а р ы н д а н
ыссы болд ы , эд и л т о м су н бир гуни я л ц ы ш ы п гелен ял ы .
Б у х а н а кем я к м а д ы . О л д ес га н ы х о в л ы н ы н о р т а с ы н д а к ы
ховзун б а ш ы н д а , б ел е н т с е к и н и н устунде, г о л л а р ы н ы
чар т а р а п а я й р а д ы п д у р а н у л л а к а н г у ж у м а г а ж ы н ы н
кел егесинд е гу р а д ы . С е ки н и н устуне х а л ы д у ш е к л е р
га т-га т эд и л и п д у ш е л д и . О л а р ы н ич ин де т у р к м е н ха л ы -
л а р ы хем б ар д ы .
Б а г ш ы г е зу н е гер у н й э н з а т л а р ь щ х ем м е си н е а ш а к -
л ы к бил ен середи п гелди. А на, о н у н г е з л е р и е з х а л ы л а -
ры на хем д уш д и. О л а р а ы с с ы л ы к билен с е р е тд и ве уст-
л е р и н д е н а н с а т л а р г е з л е р и н и а й р ы п б и л м эн , эп-эсли
с а л ы м д ур ды . Н э м е учин? О л а р ы ш у гун г е р м е л и м и н э
ме, я о л а р ы н г е л л е р и , н а г ы ш л а р ы у й т гэп м и ? Ек. 0 з ге-
л и н -г ы з л а р ы н ы н г а р а ейде, а я к у сте о ту ры п д о к а ш л а р ы .
Й е н е велин е з х а л ы л а р ы н ы н у сту нде о т у р м а г а б а г ш а
ер б о л м а д ы . О л а р ы н ус т у н д е х а н ы н а р з ы л а п ч а г ы р а н ин
я кы н а д а м л а р ы кути д о д а к л а р ы н д а н узы н ш ы б ы к л а р ы -
ны а й ы р м а н , йуп ек я л ы т у т у н и н я г я л ы туссесини а с м а н а
б у р у гс ад ы п , г а м с ы з -гу с с а с ы з г у р л е ш и п в е гул уш и п
отырлар.
С а з а н д а н ы б а ш г а бир х а л ы н ы н у с т у н д е о т у р т д ы л а р .
О н у н г е з л е р и ез х а л ы л а р ы н д а , о л а р а о т у р а н еринден
гез гы т а г ы билен се р е д й эр . © з х а л ы л а р ы б ей л еки хал ы -
л а р а г о ш у л м а н , о л а р ы н ичинден с а й л а н ы п ч ы к ы п дур-
л а р . С а з а н д а о л а р ы н го ву ды гы н а, ез а я л л а р ы н ь щ хунэр-
ли д и ги н е ш у е р д е ене-де бир ге зе к д у ш у н д и . « Б и зи н
а я л л а р ы м ы з ь щ е в у н м э г е х а к л а р ы бар. О л а р ы н г а р а ейд е
отуры п д о к а н х а л ы л а р ы , гер, н и р е л е р е д у ш у п д и р . Х а
н ы н а р з ы л ы а д а м л а р ы о л а р ы н ус т у н д е о т у р ы п б и л селер
а р м а н л а р ы ёк. Й е н е о л а р бу е р л е р е н э х и л и д у ш д у к э ?
Б е л к и , б и зи н х а л ы л а р ы м ы з П е р е н и с т а н а д а г а - д а д уш уп ,
ол е р л е р д е хем х е м м е л е р д е н с а й л а н ы п , х а л к ы н гезун и
е з у н е чекип би л й эн ди р ». О л ш ей л е пикир эдип, е зу н и н
ш у пи кири нд ен кеп з а т л а р ы я д ы н а д у ш у р д и .
С еки н и н ус т у н д е о т у р а н л а р б а ш д а н - а я к середип, с а
з а н д а н ы ге зд е н геч и р д и л е р . « Г у л а м б а г ш ы билен са з
ч ал ы ш ж а к ш умука? Н эдеркэ? О турш а-ха ерэн ынжа-
л ы к л ы . © зуне гевни етйэн б о л а р а чемели...» дийип, е з а р а
пыш ырдаш ярлар.
Х а н б а г ш ы с ы хениз г е л м э н д и . Э м м а х а н ь щ х а б а р
46
берен е р л е р и н д е н т о м а ш а ч ы л а р вел и н ы зы у зу л м э н , то-
и а р -т о п а р б о луп г е л й эр л е р . Г е л е н л е р и н г е з л е р и илки
билен м э р к э н и н ичинде о тур ан с а з а н д а д у ш й э р д и ве
о л а р оны е з я н л а р ы н д а н Г у л а м б аг ш ы б ил ен д ец еш д и-
рип г е р й э р д и л е р .
Бирденкэ:
—' Б а г ш ы гелйэр!..
— Г у л а м б аг ш ы гелйэр! — д иен сес а г ы з д а н - а г з а
гечип я н л а н д ы .
Г у л а г а м б а г ш ы гелйэр: б езел е н г а т ы р ь щ х а л ы д а н
эд и л ен п а л а н ы н ы ц усту нде ики а я г ы н ы бир я н л ы г ы н а
атып, с а п ы н ь щ у ж у н а к у м у ш гейд ирилен, й у п е к г о т а зл ы
д у т а р ы билен «Е л п ес е л ен д и » д иен хени ч а л ы п гелйэр.
О н у н гетери ги зор. Би ри г а т ы р ы ц б а ш ы н ы ид ип г е л
йэр, ики с а н ы с ы б о лс а , оны д у ш у р м э г е т а й я р б о луп г е л
йэр. Х о р м а т у ст у н е х ор м ат.
Ш у к у р геленде, бири хем г о з г а н м а д ы , йен е велин
он а е р э н ичгин ве пи кирл и с е р е д и ш д и л е р . И н д и е р л е р и н
ден зе в в е т у р д у л а р . О л а р е з б а г ш ы л а р ы н ь щ е н у н д е н ч ы
кып, он а х о р м а т г о й ж а к л а р ...
Х а н б а г ш ы с ы н ь щ болуп гелш ини гер енин ден, Ш у к у -
рин э н д а м ы д ы г л а д ы . А р зы с ы з, е з а я г ы билен суйренип
гелен, йен е велин е з и л и н д е а р з ы л ы б о л а н с а з а н д а сеси-
ни ч ы к а р м а н отыр, эл и н д э к и ч а й л ы кэсэни а г зы н ы н
я н ы н д а тутуп д у р у п с о ватд ы . О л нэм е пикир эд й эр к э?
К е м с и н м е й эр м и к э ? Х а н б а г ш ы с ы н ы н х а й б а т ы онун ру-
хуны эй й эм с ы н д ы р д ы м ы к а ? Ч о л а к б а т ы р ш о л м а с л а -
хаты н ы шу в а г т с а л а й с а , она инди нэм е ж о г а п берер-
дикэ? О л йен ек ей эш и к ичинде, г а п д а л ы н д а д у т а р ы н ы
гоюп, Г у л а м б а г ш ы н ы н гел ш ин е сын эд й эр д и ве ш у оту-
ры ш ы н д а е зу н д е н хич бир з а т а н л а т м а я р д ы . й е н е велин
эгни г ы с ы л м а я р , йузи б о з у л м а я р . Г е зл е р и б о л с а гулеси
гелйэн я л ы , б и р а з с ы кы л ы п д ы .
Г у л а м б а г ш ы н ы н г е зл е р и е з у н и н б эс л еш и п с а з ч а
л ы ш ж а к с а з а н д а с ы н а д уш д и . Ш о н д а онун рухы ен к у д е н -
-де бетер геге ге те р и л д и , с а зы н ы хем гаты б а т л ы чал ы п
б а ш л а д ы . © зу н и н шу я с а м а б о л у ш л а р ы н а ч а л ы ш ж а г ы -
н ы н гулеси гел ип о т у р а н л ы г ы н д а н онун б и р ж и к -д е х а
б а р ы ёкды.
О н ы г а т ы р ы н устунден г е те р г и л э п д у ш у р д и л е р . Эл-
л и -э л л и бэш т евер еги н де, гегуни г а р а п д у р а н багш ы .
С ем из. А л к ы м ы , пи ли н х ол тум ы я л ы , а ш а к с а л л а н ы п
гидипдир. Е н сеси н е пэки ч а л ы б е р м е л и . Г е к м а в у т чэк-
47
м енинин ичине з о р д а н с ы гяр . Ч ы р п у в с а к г а л ы н ы хына-
л а п д ы р ве б а р м а г ы н ы н б ирине г ы з ы л д а н й у зу к д ак ы -
ныпдыр.
С а з ч а л м а к д а бу т е в е р е к д е она т а й ёкды, ол ене-де
е зу н е тай б о л а р е й т м е й эр д и . М у н а бу ере г е л ен л ер -д е
ы н а н я р л а р . Х а с а м бетер хан ы н а н я р . Ё г с а м ол бейле
«улы» б а й р а г ы ч ы к а р а р м ы д ы ахыры!..
— С а л а в м а л е й к у м , м ы х м а н б аг ш ы — дийип, ол эл-
лерини у л у м с ы л ы к б ил ен с а з а н д а у за т д ы .
Ш у к у р хем туруп:
— С а л а в м а л е й к у м , Г у л а м б а г ш ы — дийди-де, онун
М ы лкылдап д у р а н я г л ы б а р м а к л а р ы н ы гысды.
— К им б о л а р с ы н ы з ? — дийип, Г у л а м с о рады .
— Б и зе Ш укур диерлер.
— Ш у к у р , Ш у к у р д и й д и н и зм и ? — дийип, ол м а н л а -
йыны тутд ы — бир эш ид ен а ды м , э м м а я д ы м а д уш м е д и .
А р к а ч д а н м ы ? Хэ, болд ы . Гелипсин, я гш ы эдипсин. Б и
зи н х а н ы м ы з с аз г а д ы р ы н ы бил йэн ханды р...
— Ш оны эш ид ип гел ш и м и з, б аг ш ы ага. Х а в а , « Б а г т -
лы иле б а г ш ы гелер, б агт с ы з иле ягы гелер» д ийи пди р-
лер — дийип, Ш у к у р м уны хан м а з а л ы эш и д ер я л ы эдип
айтды .
Х а н б аг ш ы с ы бир д и н ш и р г е н д и ве ичинден «Анырдс
о й л а н ы л ы п гелнен сез, ерин е с а л ы п ай тды » д ийди-де:
— М ени н хем бир т у р к м е н л е р е ги т м ек х ы я л ы м б а р -
дййип, а г з ы н а инип д у р а н ч ал м у р т у н ы г а л д ы р ы ш -
ды рды .
— Б а р ы н ! 0 р э н говы эд йэр си низ, барьщ ! С а з ы н ве
с а з а н д а н ы н г а д ы р ы н ы бизем гаты я гш ы б илйэн ди рис.
— Ек, гитсем, М а р ы , Т а г т а б а з а р т а р а п л а р ы н а б ар а -
рын. Б э р к и с а з а н д а л а р ы н ы з ы н угры ёк!..
— Х а в в а , ол е р л е р и м и зд е н хем с а з а н д а ч ы к я н д ы р .
О л а р г епл еш и п д у р к а л а р , эд и л Ш у к у р б а г ш а гез
э д и л и п .д и ен ял ы , г а р ш ы с ы н д а хан б а г ш ы с ы учин х а л ы н
устунде йупек д у ш е к ч е гу м б е р д и л и п язы л д ы .
— О тур, б агш ы ага, отур! И не, бу с изи н о т у р ж а к
ерин из т айяр!
Г у л а м б агш ы ичи елек, д а ш ы йуп ек — г а б а р ы л ы п
д у р а н д у ш е к ч э н и н ичине чумуп о т у р д ы -д а , сезуни д о в ам
этди:
—- Мен т у р к м е н л е р и н а р а с ы н д а н ине «шу с а з а н д а
зор» дийип хайсы бирини т у т ж а г ы м ы билем ок. М ы х м а н ,
Ш у к у р б агш ы , сен айт, с изи н е з у н и з и н ш у зор дийип
т у тя н ы ц ы з ким? М а н а ш о н ы а й д ы п бер.
— Б и з и н с а й л а п д у р м а г ы м ы з б о л м а з , б аг ш ы ага.
Ким эл ин е д у т а р а л с а, ш о н а зор б а г ш ы д иййэндирис!..
— Д о г р ы , догр ы , е р э н д о гр ы — дийип, Г у л а м ы зл ы -
- ы зы н д а н т а с с ы к л а п гулди. О нсон д а ш ы н ы г а л л а п оту-
р а н л а р а йузл ени п: — М ен гел ен ден -ги денд ен эш идип,
о л а р а га ты б ел е т болд ум . Д о г р ы , б у л а р эл и н е д у т а р
а л а н ы н а с а з а н д а д и й й эр л е р , гуне я т а н л а р ы н а хан дий-
йэрлер. О нсо н хем д ул г ы з л а р ы н ы бой г ы зд а н ягш ы
г е р й э р л е р — Г у л а м ш ей л е дийип, о т у р а н л а р ы н гулеси
гелйэнини я г ш ы ж а г ул дурд и .
— Д о г р у д ы р — дийип, Ш у к у р хем й ы л г ы р д ы -д а ш е й
ле дийди: — Ш о н у н учин б и зи н с а н а г о ш у л м а я н ы м ы з
б и р ж и к -д е ёкдур. Х е м м эм и з о р т а гурп б ар д ы р ы с . Гор-
к а г ы м ы з а хем « а т а м у ш д е , а р ы н ы а л м а г а я -д а с ев еш е
йер» д ийсен, гидер.
Гу л ки бирден ятды. Б а г ш ы н ы н с е зу н е д уш у н ипм и,
я -д а х а н ь щ г ы ш а р ы л ы п гиден йузуне ве у л ы б урн ун а се-
редипми, г а р а з , нэм е учин б о л с а -д а , гулки у стуне сув
гую лан я л ы болуп, т а п б а га л д ы .
Д ы м - д ы р с л ы к болды.
Ш у к у р и н геплэн гепини хан е з я н ы н д а н д егш и ри п
о т у р я р д ы . О н ун хер бир с е зу н и н а ш а г ы н д а бир з а т я тан -
дыр ей д й эр д и . Ш о н а ге р э ол, м ы х м а н ы н ы геплетмэниНи
говы ге р й эр д и . «М ен хан б аг ш ы с ы д эл д и р и н , е з ю р д у
м ы н с а з а н д а с ы д ы р ы н . Д о г а н ы м ы д и л эп с а й л а м а й и ги т
лер билен хем, с а й л а м а ат ве я р а г л а р билен хем гелип
б и л й эр д и м , эгер гелейин д ийсем » дийип, онун а й д а н
се зл е р и х ан ы н я д ы н д а н абыл ч ы к м а я р д ы . Ол ене-де ш у
нун я л ы с ы н ы орта а т а р дийип г а б а н ж ы р а д ы .
Х а н ы н бу б о л ш у н д а н Г у л а м б а г ш ы н ы н х а б а р ы ёкды.
Ш о н а г е р э ол с а з а н д а н ы н четине к а к я р д ы .
Х ан га б а н д ы . С а з а н д а н ы н сонкы берен ж о г а б ы н а
онун ичи тутеди. О нсон оту ры п б илм эн, б а г ш ы л а р ы н а ра-
сы на д у ш д и ве е з у н и н ш ол я п ы к ниетини д у р м у ш а аш ы р-
м а г ы н у г р у н а чы кды . М ы х м а н ы н ы ез б а г ш ы с ы н а д а л а т -
м а кч ы — о н д а -д а иле гез эдип... Ш о н у н учин кеп ере
х а б а р берипди. Г ел ен л ер хем га ты кепди...
Х ан ге п-гуррунин г а л м а л ы д ы г ы н ы айды п, ш ей л е
дийди:
— С а з а н д а л а р , х а л к сизе г а р а ш я р . Х аны , хезил бе-
49
рип б а ш л а ц . Ш е р т е м б о л с а ш у — дийип, ол эл и н е д ир е-
нип, еринден галды :.
— И к и н и з с а з ч а л ы ш м а л ы . Б и р и н и з г а ч ы н ве бири-
низ ковун. Ш у к у р б аг ш ы зор ч ы к с а , онун б а й р а г ы е з у
нин з ы н д а н д а э л и - а я г ы г а н д а л л ы о т у р а н э т м и ш л и д о
ганы ны ези б ил ен а л ы п гитм ели. О л ш у н у н учин хем
эл ин е с а зы н ы ал ы п , бу ере гелипд ир. Э гер Г у л а м б аг ш ы
з о р чы кса, онун б а й р а г ы бел л и: бир т у р к м е н гы зы ны
а л ы п б ер ж е к . О н д а - д а , о в а д а н ы н ы с ай л а п ! М ен оны хер
эд ерин-хесип эдерин, т а п а р ы н !..
— Х а н ага , онда гыз т а п ы б е р — дийип, Г у л а м б а г
ш ы н ы н я н ы н д а о т у р а н бир йигит айтды . — Хей, бизин
Г у л а м б а г ш ы м ы з ы с а з ч а л ш ы п енен б о л ар м ы ? ..
С а з э ш и т м э г е г е л ен л ер га ты кеп ди . О л а р ы н хем м еси
терти п бил ен о т у р д ы л ы п д ы . М э р е к е ханы н чагыран
б а й р а г ы н ы эш идип, илки он ун йузуне, онсон Ш у к у р и ц ,
онсон хем Г у л а м ы н йузу н е с е р е д и ш д и л е р ве « Б у нэхили
а д ы л л ы к ? Д о г а н ы н ы берип г о й б е р ж е к . Э гер ол б а с ы л с а ,
он д а н э т ж е к к э ? О ны ы зр ш а нэхили у г р а т ж а к к а ? И н е
шунсы...» дийип, о т у р а н е р л е р и н д е б и р -б и р и н и н гу л агы -
на ч а в у ш ч а к ы ш д ы л а р .
— Х а н о т у р а н л а р а середи п, сезун и д о в а м этди:
— « Б и з и н б а г ш ы м ы з енер» дийип, х эзи р д е н а й т м а л ы
д эл. Е н й эн б олс а , о н д а , гой, Г у л а м б а г ш ы е з у н и н зо р у н ы
г ер к е зи й енсин! О н ун б а й р а г ы н ы б ер м э ге мен хер х а ч а н
бар... М е н и н с е зу м сездур ... И е н е м ы х м а н б а г ш ы н ы н
гевнуне з а т г ел м ез я л ы этм ел и. М ы х м а н б агш ы , хайсы -
н ы зы н зо р л у г ы н ы зы а й д ы п берер ял ы , б и рн эч е а д а м д а н
в еки л б ел л эй и н м и ? — дийип, хан Ш у к у р е генеш с а л д ы .
— © з у н бил, хан а г а — дийип, ол саг элин и енинден
ч ы к а р ы п , я гл ы гы б ил ен й у зу н и н д ери ни с ы р д ы -д а —
м а н а б а р ы б и р , хан а г а — дийди.
— Ек, айт, м ы х м а н б агш ы . С он н э р а з ы ч ы л ы к бол-
м асы н. О н сон б и зи н а д ы м ы з а - а б р а й ы м ы з а я г ш ы б о лм а з...
М енден с о р а я н б олсан , х а н ага , в ек и л б е л л э п д у р м а к
г е р ек д эл . А р а н ы ине ш у х а л к ы н е зи ачсын. Ш у л а р ы н
а й д а н ы м а ц а болар...
Г у л а м б аг ш ы хем ге зл е р и н и тегел эп , х а н ьщ йузуне
серетди-де:
— М енем ш оны а й т ж а к б олуп д у р д у м — дийип, Ш у
кур б а г ш ы н диенин е го ш у л д ы .
— Б о л я р о нда, б аш л а н ! Г у л а м б а г ш ы ч ал сы н , Ш у к у р
б аг ш ы , сен ков! — О н с о н хем о т у р а н л а р а йузлени п: —-
50
Д и н л э н ве х а й с ы н ь щ зор с а з а н д а л ы г ы н ы е з у н и з айды п
берин,! Б а г ш ы л а р сизи в е к и л б е л л е й э р —- дийди.
И у п е к д у ш е к ч э н и н уст у н д е о т у р д ы л а н б а г ш ы е зу н и н
ин се й гу л и ве* т у р ге н л э н хенине « Н а р а г а ж ы н а - Е л п е с е -
л е н д э» тутды. 0 з г а р ш ы с ы н д а к ы д а н б и р ж и к -д е туйи
эм генм эн , д у т а р ы н г а п а г ы н а е р э н эсерд ен, б а т билен
к а к ы п б а ш л а д ы . О н ун к а к ы ш ы н а , б а р м а к л а р ы н ы басы -
ш ы н а, и н и п -ч ы кы ш ы н а гез илер д а г ы эд ер я л ы д эл д и .
Д е ш у н и г а й ш а р д ы п , б а ш ы н ы сил ки п ч а л я р . Г арш ы сы н -
д а о т у р а н й и ги ди н у ст у н е ш ей л е эдип, ок й ы л а н ялы,
овсун а тяр. О н у н с а з а н д а л ы г ы б ей л е-д е д урсун , ©зунин
ш у х а й б а т ы бил ен хем ©зи я л ы бир б а г ш ы н ы н эл -а я г ы н ы
йи ти рди п б илж ек!..
Ш у к у р онун х а й б а т ы н а унс б ерм эн , д у т а р ы к а к ы ш ы
н а ве б а р м а к л а р ы н ы б а с ы ш ы н а с е редй эрди . «А к перде-
■ден ё к а р д а г е зй эр » дийип ш уны б ек б ел л е д и -д е , п и к и р
ленди.
« Н а р а г а ж ы н ы » Ш у к у р -д е б и л й эн д и р и н ©йдйэрди.
Й е н е вел и н о н д а г а р ш ы с ы н д а к ы н у ст у н е г а б а р ы л м а к
ёкды , ёгсам он ун -да ойны б ар д ы р . Б е л к и , ери гел ер и не
г а р а ш я н д ы р . Э д и л д о н д у р ы л а н я л ы отуры п, оны кор яр.
Г у л а м б аш ы н ы , э л л е р и н и о н д а -м у н д а кэн у рды , са-
з а н д а н ы м а с г а р а л а ж а к болуп, г а р а ч ы н ы билен эл и н ден
геленини этди.
Ш у к у р ы зы н а д у ш у п б а р я р .
Г у л а м б а ш г а - д а б и р н эч е х ен л ер ч ал д ы .
Х а н б а г ш ы с ы н ы н ч а л а ^ х ен л ери а й гы т э д и ж и н ет и ж е
берм ед и. И е н е в ел и н ол Ш у к у р е г е р э а р т ы к д ерл е д и .
Я п -я н ы ичен ч ай ы , эд и л эр ей эн я л ы болуп, йузун ден
ш а б р а п д е к у л д и . О л й у п е к я г л ы г ы бил ен д ер и н и сырып,
у л у д а н д ем и н и а л д ы - д а отурды .
« С а г бол, б а г ш ы » дийип, о н а г ы г ы р м а г а е зу н и чеме-
л э п о т у р а н л а р кеп ди . Н э м е учиндир, о л а р ы н хич бири-
син ден сес-сеза ч ы к м а д ы . М э р е к е е з а р а п ы ш ы р д а ш д ы -
л а р . Ш у к у р и н й у зу н е с е р е д и ш д и л е р .
Б у б олуш Г у л а м а я к м а д ы . О л ш ей л е б о л а р дийи п га-
р а ш м а я р д ы . Ш о н у н учин йузун и г а л д ы р ы п б и л м эн , д ине
бир д ер и ни с ы р м а к бил ен болды . Б е л к и , ол Ш у к у р б а г
ш ы билен а я к д а ш гиденини е з у н е н а м ы с билендир...
Г е зе к Ш у к у р е гелди.
— С а з а н д а , инди сен б а ш л а , Г у л а м б а г ш ы хем сизин
* хен л е р и н и зи ковсун — дийип, хан б о зу к кейпи билен айт-
ды -да, о н со н е з б а г ш ы с ы н а йузл ени п:
51
— Г у л а м , х аны зо р у ц ы г е р к е з и п б а ш л а , сен турк-
м ен л ер и н х е н л е р и н е е з л е р и н д е н е к д е с и ц — дийди.
Ш у к у р и н хан б а г ш ы с ы н а сы ны отурды : « М ун ун са-
з а н д а л ы г ы у з а к д а н эш и д и л е н и ч е б ар экен. Х ан т а н а п
а л ы п д ы р » . Ш у к у р ичини гепледи п, о н у н й у зу н е г а й т а д а н
серетд и: « д у т а р ы гвни ч ал ш ы п , м уны е н м е к б о л м а з, до-
ганы хем з ы н д а н д а н ч ы к а р м а к б о л м а з. С а з а н д а с а за н -
д ан ы ш ей л е ч а л ш ы п ен м ез, а й р ы - а й р ы ч а л ы н с а билм е-
нэрин. Ш о н д а ки м и н говы ч а л я н ы б ел л и б о л а р , нэм е эт-
мек герек?» дийип, е з -ё з у н е с о р а г берди.
А на ол йузуни а ш а к с а л д ы , д у т а р ы н к и р ш и н е сынтгы
берди. О нун йузуни а ш а к с а л ы п п и к и р л е н м е г и н д ен гор-
к а й м а л ы д ы р . Х ан б аг ш ы с ы н ы н нэм ес и н и н б а р л ы г ы н ы ан-
л ап , онун г а р ш ы с ы н а бир з а т л а р о й л а с а -д а о й л а п оту ран-
д ы р. К и р и ш л е р и н г о ш у л ы п г а й д я н п ер д еси н е к у л е м б ар-
м а г ы н ы б ас ы п д у р д ы -д а , д у т а р ы н г а п а г ы н а к а к д ы . О л
д у т а р ы н ы н г у р а т л ы г ы н ы ш у ерден билип б а ш л а я р д ы .
Г у л а м б а г ш ы н ы н йу зу н ден хенизем дер а к ы п дур, сы-
рып етиш се б о л а н ы . О л н эхи л и -д е б олс а , кы н -гы с са г ге-
рен б о л а р а чем ели. Ш у к у р и н т а й я р л ы г ы оны пи кирлен-
дирди. «М уну н билен д е н са з ч а л ш ы п о т у р м а к м а н а
е л у м » дийип, ичинден а й д я р - д а , онун й у зу н е сер едй эр.
Х эзи р х ан ы н -д а , б е й л е к и л е р и н -д е г е зл е р и Ш у к у р д е д и .
М ы х м а н ы н э в м е з л и г е с а л ы п , к и р ш е сы нтгы берм еги,
д у т а р ы н д у зу л и ш и н и б а р л а м а г ы , Г у л а м ы н йурегине
д уш ди. О н с о н ол:
— Х а н ы с а з а н д а , бол — дийип, онун ус т ун е -д е сур-
нуп б а ш л а д ы .
О нда Ш укур:
— М ен б олун гы , ет — дийди. О н ун и л к и ч а л а н хени
«Н ар агажыды».
Б у хени онун е н у н д е н г у т у л а р ы н е й д у п ч а л я р м ы к а ?
« Н а р а г а ж ы » ч а л н а н д а , Г у л а м б а ш а ш а к инен я л ы болды .
О ны Ш у к у р я н ы ге р д и ахы ры н. Б е л к и , онун б а ш л а н
сри н д е н б а ш л а м а г ы и слэн ди р.
Г у л а м б а с м а р л а п гидип б а р я р . Ш у к у р б а г ш ы х енл ер е
тутды . О л ене ш ейле, б и л м е з диен хен л ер и н и билйэр.
« Н э м е этм ел и ?» Ш у к у р ене-де п и к и р л е н м э ге ве ез-
-езу н е с о р а г б ер м э ге д у р д ы . « Б у б о л у ш д а м у н ун билен
а й гы т эдип б о л м а з» . Ш у н а ене-де гези етди. О н у н устуне
хем эй йэм « С а г бол, Г у л а м б аг ш ы » дийип о н а б а т берип
б а ш л а н л а р - д а болды . Д е н ч а л ш ы п о т у р с а л а р - д а , «хан
б а г ш ы с ы енди» дийип г ы г ы р ж а к л а р ы н б а р д ы г ы н ы ол
52
о з а л а м а н л а я р д ы . О нсон ене-де ки рш е сы нтгы б е р ж е к
болд ы . Ш е й л е эдип, а р а в а г т с а л я р - д а , ол п и ки рл ен й эр .
Е л а г т а р я р . Е л ёк. Х а й с ы х ене ту тса, Г у л а м хем бир
я н д а бар.
С а з а н д а г ы с с а н м а я н я л ы б олуп о т у р с а -д а , «нэтсем-
кэ м ? » дийип, е з у н е с о р а гы й ы гы -й ы гы д ан б ерй эр. «Бу-
л а р а д а р а - д и р е л и к д е нэ м е эдип б ил ерсин? М ун ун ч а
л ы п б и л м е ж е к хени ёк. А л л а ж а н л а р ы м , мен пэ л и м е г е р э
т а п а я н б о л м а й ы н ? Ш ей л е б о л а й м асы н ?» .
С а з а н д а ш ей л е дийип, г а й г ы л а н ж а к я л ы б оля р . Э м м а
велин онун я д ы н а хэзи р Г а р а Д э л и ге кл е н , Д е в л е т д у р д ы
ве енел ер д у ш м е й э р д и . О н у н пикири е зу н е етикди. Д и н е
ез г а р ш ы с ы н д а к ы н ы е н м е к х а к ы н д а о й л а н я р . Г у л а м б а г
ш ы ш о н д а н б а ш г а з а д а онун элинй ет и р м ей эр д и . О л ин
ч ы л ш ы р ы м л ы х ен л е р д ен бири дийип, х а й с ы бир хене
тутса, м у н д а -д а б о л м а я р , хан б аг ш ы с ы а н р ы я н ы н д а н
ду ш й эр . « И н д и нэ м е ч а л м а л ы ? О н у н е н у н ден г у т у л ж а к
хен ёк. О н у н б и л м ей эн хенини нэхили т а й м а л ы , я тэзеден
хен д у зс е м б о л м а з м ы к а ? » О л о й л а н д ы -д а , ене д у та р ы -
нын к и р ш и н е сы нтгы б ер м э ге д ур ды . Ш у н д а н п е й д а л а -
нып, с а з а н д а ене-де п и ки рл ен й эр. Ана ол йузун и г а л д ы р -
ды. О н у н йуки е н л эн я л ы болуп гер унд и. Й у зи ачы л д ы ,
г е зл е р и хем гу л у п д у р а н я л ы болды .
Б у й ен ек ей ерден д эл д ц р . Б е л к и , ол е зу н и н нэм е эт-
мелидигини эй йэм билип г оянд ы р ве хан б аг ш ы с ы н ы
м а с г а р а л а м а г ы н с ы р ы ны т а п а н д ы р .
— Ч а л , б агш ы , бу инди а х ы р к ы х ени м и з б о л м а л ы -
д ы р — дийди. Б у ге зе к д у т а р ы н сеси б а ш д а н у й тгеш и к
чы кды . С а з а н д а н ы н э л л е р и г е зе ил ерд ен ч а л т й е р эп
баш лады.
М уны Г у л а м хем а н л а д ы ве гезл е р и н и с у й р ел й эн ге-
л э н и н гези я л ы эдип, с а з а н д а н ы н йузуне, онсон хан ы н
йузун е серетди-де:
— «С о нк ы » д ийд инм и , он д а эл д е б а р ы н ы эт — дий-
д'и. О н с о н «я, А лы » дийип, езун и я гш ы р а с л а д ы .
Х эзи р к и ч а л ы н я н хен хениз г е р л у п -эш и д и л е н хен
д эл ди . О л ш у е р д е — хан б а г ш ы с ы н ы н овсуны а ш а г ы н д а
д ер э п д и . С а з а н д а она ат д а к м а г а ховлугып, шу ж е д е л л и
я р ы ш д а , е зу н и н бир е рде с а з ч ал ы п билш и б а р болса,
ш о л а р ы н хем м еси нд ен п е й д а л а н ы п ч ал д ы . Э л л е р и н и ба-
ш ы ны н устунден а й л а п - а й л а п ч а л я р . Ш у н у н ял ы эдип,
Г у л а м б а г ш ы н ы эерд ип б а р я р к а , бирден элини йене д у
т а р ы н й у зу н де а й л а п - а й л а п гойберди-де, ч ал ы п б ар я н
53
хецинин, сонуны п е р д е л ер и н д е н ч ы к я н сес билен дол-
л ур ды . Б у Ш у к у р и н бир эл и бил ен ч а л ш ы д ы .
Ана х а н ы н а п а л ы б аг ш ы с ы с а л л а н ч а к д а н й ы к ы л а н
я л ы болуп, хе н и н ни р еден ч ы к я н ы н ы б и л м э н г а л д ы . О н
сон х ы рчы н ы д и ш л э п , ба,шыны я й к а д ы - д а :
— А х-ах м ы х м а н ы н п ы л л ы -п ы л л ы с ы ч охды — д и
йип, г ы з а р а н йузун и а ш а к с а л д ы .
©з б а г ш ы л а р ы н а у м ы т б а г л а п о т у р а н л а р ь щ а ш а г ы н а
те л п е к о к л а н а н я л ы б олд ы . 0 з э т ж е к х а й ы н л ы к л а р ы
угур а л м а д ы к х а н б о л с а е ри н ден з е в в е г а л д ы . Б а г ш ы с ы -
на ге зл е р и н и а л а р д ы п серетди. О н у н середи п д у р ш ы
эд ил: «С ен и н эт и н кеси лси н, мени м а с г а р а этд и н » дийип
гар гаян ялыды.
Гулам доланы п баш ы ны г а л д ы р м а д ы . С егул се-д е,
у р у л с а -д а к а й ы л я л ы б о л у п о тур ды . И у п е к д у ш е к ч е де-
м и р т и к е н е д ен д и — я г д а й ы н ы т а п с а , о н у н у стун ден тур-
ж а к ве н и р э-де б о л с а б а ш с а л ы г ы н а г и т ж е к . й е н е велин
ы зы н д а н хер к и м и н бир з а т д ие ри н д е н горкуп, го зг а н а -
-да б и л м е й эр . О л ш ей л е бир у т а н ы п о т ы р д ы — ер я р ы л с а
ги р ж е к д и . Х а н д а н б а ш л а п , ол х е м м э н и н г езу н д е н д уш д и .
О к а д и н е бир с а з а д а м с ы Ш у к у р и н йуреги а в а п серетд и-
-де, н эм ед и р г а х а р эден я л ы , я н к ы хенин я н г ы д ы н ы ж а н
а г ы р ы л ы л ы к билен берди. Д у т а р г е п л э й ж е к б о л я р д ы .
Й е н е вел и н е з ю р д у н д а к ы с ы ял ы , с а з а н д а « саг бол» диен
сеси эш и т м е й эр д и . Б е л к и , д и н л е й ж и л е р е з б а г ш ы л а р ы н ы
с ы л а я н д ы р л а р я-да х а н л а р ы н ь щ б у р н ы - з а д ы б ил ен гы-
ш а р ы п гиден йу зу н д е н ч е к и н й эн д и р л е р , ёгсам о л а р «саг
бол, б аг ш ы » д и е р д и л е р . Б и р и н и н -д е т у р м а н , с а зы д и н л э п
о т у р ы ш л а р ы ш у ны чен э т д и р й эр д и . «Хан а г а , сизе ш у ва-
р а к д у т а р билен хен ч а л ы п б е р м э ге г е л д и м » дийип, Ш у к у р
а й д а н ы н д а , гевни етмэн гу л ен х а н -д а , с а з а н д а н ы н хэзир-
ки ч а л я н с а з ы н а г у л а к с а л ы п д у р м а г а м е ж б у р болды.
Т о м а ш а ч ы л а р ы н г ы л л а я р ы с ы д иен я л ы гелин-гы з-
л а р д ы . О л а р м э р е к э н и н бир т а р а п ы н ы т у туп о т ы р д ы л а р .
Э р к е к а д а м л а р хем о т ы р л а р . Б у х а н ы н гоян терти би д и р.
О т у р м а к т е рти би н и бир я ш а я л б озды . О л б и рден -и кэ
эл билен г а л д ы р ы л а н я л ы болуп, о т у р а н ерин ден зе в в е
г а л д ы -д а , х е м м э н и н г е з у н и н е н у н д е с е м е л и п д у рд ы . Онун
г езл е р и н д ен яш б о ю р д а п д е к у л й э р д и .
«К им бу, Г у л а м б а г ш ы н ы н х о с с а р ы м ы к а ? О н у н енле-
нине, инди хем у т а н ы п о т у р а н ы н а а г л а я р м ы к а ? » О н а с е
редип о т у р а н л а р ы н а р а с ы н д а ш ей л е ч а к эд е н л е р и хем
б о лд ы .
54
О н а ха н хем середип, онун Г у л а м б а г ш ы н ы н х о ссары
д эл д и ги н и , о н а гы н а н ы п а г л а м а я н д ь п ыны б и л й эрд и . О л
гы з а л ы п г а ч ы л ы п гети рилен гы зды . О н у н х а н ы н гы рна-
гы б о луп й е р е н и н е еди йы л б о луп ды р . Ш у н ч а ва гтьщ
ичинде онун ы зы н д а н гелен б о л м а н д ы р . О з а л а м г а х а р ы
гелип д у р а н х а н о н а г а х а р билен:
— Н э м е бейдип д ур су н , д эл и р е д и н м и . отур! — дийди.
— О т у р ы п б и л м е й эр и н , х а н а г а — дийип, ол сесли
а г л а м а г а д у рд ы .
— О тур д ийд им , отур! — дийип, хан г ы з а р ы л д ы .
О н у н йузун и гер е н и н д е , б а р ы п ч а л ы б е р м е к д е н хем гайт-
м а ж а г ы гор у н й э р д и . Хер х а л - д а о н д а н ж о г а б а г а р а ш ы п ,
б и р а з д ур ды .
— О т у р м а г а ы г т ы я р ы м е т м е й эр — дийип, ол а я л ж о -
гап берди. — М ен о т у р а й ы н д и е н и м д е о т у р а р я л ы , хан
ага , е з ы г т ы я р м а т у р м а д ы м . М ени ш у д у т а р ы н з а р ы н
сеси т у р у зд ы . Х эзи р хем мени а г л а д ы п д у р а н шол. М ен
м ун ун сесинден е з а т а -э н е л е р и м и , е н у п -е се н е р л е р и м и
ве бутин и л и м и герй эр и н . Ш ей л е б олан сон, мен нен ен аг-
л а м а й ы н , н ен ен г е з л е р и м д е н я ш д ек м эй и н ? ..
Х а н бу б о л ш а нэ м е а й д а р ы н ы б ил м эн, м эх е т д ё л
га л д ы .
О р т а д ы м -д ы р с л ы к д у ш д и. С а з а н д а хем с а з ч а л м а -
гыны гоюпды.
Б у ды м м аклы гы н баш ы хандан баш лады . О л бевруне
д о н у з д инини с а л я р , б аг ш ы с ы н а ге зл е р и н и а л а р д ы п с е
ре д й эр . О л ш у е р д е а зд а н - к е п д е н ве я г ш ы д а н - я м а н д а н
нэм е-д е б о л с а б ир з а т а й т м а л ы д ы г ы н ы х е м м эн и н е з у н е
г а р а п о т у р м а г ы н д а н д уш у н д и .
« Н э м е д и е р к э , х эл к и а й д а н с е зу н и н у с т у н д е т а п ы л а р -
м ы к а , э л и н е д у ш е н эт м и ш л и н и ш ей л е б ер е р гойберерми-
кэ? О н у н т а р а п ы н д а н б ей л е д е з у м с и з л и к г е р л у п -эш и д и -
л е н з а т м ы д ы р ? » М э р е к е ш ей л е чен билен онун йузуне
с е р е д й э р ве с у л л е р е н ч а л м у р т у н а ш а г ы н д а н ч ы к ж а к се-
зе с а б ы р с ы з л ы к билен г а р а ш я р . Ш у к у р хем м е си н д е н бё-
тер г а р а ш я р д ы . й е н е велин х а н ы н с е зу н д е т а п ы л а р ы н -
д а н т а п ы л м а з гор ку сы кэнди. Х а н ы н йузун и г ы ш а р д ы п
д р у м а г ы н д а н я г ш ы л ы г а г а р а ш м а к м у м ки н д э л ахы ры .
Х а н б а г ш ы с ы н а ене-де г е зл е р и н и а л а р д ы п серееди.
Ш у н д а н б а р гунэсини б а г ш ы с ы н ы н у стуне а т ж а г ы ге-
ру н й эрд и . А на ол ш ей л е хем этди:
— Г у л а м (онун а д ы н ь щ б а г ш ы го ш а н д ы н ы т а ш л а п ) ,
сенин м а н а герегин ёк. М ени н с о р а я н ер и м д е сенин г а р а н
55
герунм есин. С ен мени м а с г а р а эт д и н би зи н с а з ы м ы з ы
м а с г а р а этдин,. — Х а н Ш у к у р е йузлени п, с е зу н и д о в а м
этди. — М ы х м а н б агш ы , м енин б а г ш ы м б о л -д а гал , д у н
йэде кем з а д ы ц ы г о й м а й ы н — дийди.
С а з а н д а йене б аш ы н ы ч а й к а м а к билен е з у н и н г а л м а -
ж а г ы н ы а й т д ы -д а , ш ей л е дийди:
— Х ан а га, б а г ш ы н д а н г е в н у н г а л м а с ы н , Г у л а м с а
з а н д а н ы н с а з а н д а кеми ёк. О л хан с а з а н д а с ы - д а , ил са-
з а н д а с ы - д а б олуп б и л ж е к .
— О н у н б а г ш ы л ы г ы м а н а г е р е к д э л — дийип, хан
г ы гы р д ы -д а, е з у н и н г а х а р - г а з а б ы н а ч ы д а п б илм эн, м еж -
б у р л ы к д а н е з у н и н «д и й с е м м и к эм , я д и й м е с е м м и к э м »
дийип и к и р ж и н л э п д у р а н л а р ы н ы айд ы п гойберди.
— И н д и , с а з а н д а д о га н ы н ы а л ы п гидип билерсин,
я н к ы Г у л а м ы енен хенини б о л с а ене бир ч а л ы п бер-де,
бу гы зьщ ы зы хем а л ы п гит — дийип, с е зу н и г у т а р д ы -д а ,
хан ичини тугуп, г а р к уруп а ш а к отурды .
— Х ан ага, мен Г у л а м б а г ш ы н ы н е н у н д е еке е зу м
с а з ч а л ы п б илм ерин. Ш о н а г е р э онун билен б и л е чал-
м а г а р у г с а т эд и н — дийип, Ш у к у р с ор ады .
— Н э х и л и ч а л с а н - д а ч ал — дийди.
— Б о л , б а г ш ы а г а — дийип, Ш у к у р б а ш л а д ы .
— И н д и г у т у л м а р с ы н — дийип, Г у л а м хем эл ин е д у
т а р ы н ы алды .
С а з ч а л д ы л а р , эр т и р д е н о т у р ы ш л а р ы н а тэ а г ш а м а
ченли ч а л д ы л а р . И нд и о л а р ы н а р а с ы н д а ж е т л и к , бир-
-бирини м а с г а р а л а ж а к б о л м а к л ы к ёкды.
И ки с и -д е ак й у рек билен х а л к а хезил б е р ж е к болуп
ч ал д ы . Ш ей л е хем этд илер.
С а з ч ал ы п г у т а р ы л а н д а н сон, д и н л е й ж и л е р ха н д а н -
-да, б ей л е к и л е р д е н -д е чекин м эн, б а г ш ы л а р а д о л ы сес
билен «саг б олун » д ий д и л е р .
И н со н у н д а Ш у к у р Г у л а м ы н г у л а г ы н а ч ав у ш чак-
ды -да:
— Б а г ш ы , гунэм и ет, и ким изи е ж у к д и р и п гойберен
хан болды . М ени йуз д у р л и сап а т м а г а м е ж б у р эден хан
болды . Х ан г у н эк эр, хан — дийди. Г у л ам й ы л гы р д ы -д а ,
йу зу н ин д ери ни е н и л л и к бил ен сы рды , ол йенекей йыл-
г ы р м а к д эл д и . Ш у к у р и н «х ан гу нэк эр , хан» диенине
гош ул м агы н. й ы л г ы р м а с ы д ы . Х ан м ы х м а н ы н ы шу гунун
е з у н д е у г р а т д ы ве онун ы зы н д а н йуреги а в ы л ы г а р ад ы .
Бу в а к а , инди х а с а п эдип герсем , 1871-нжи й ы л д а
б о л ан экен.
56
Г ЫЗ ГЫН Г УН ЛЕ Р
Гу м
« Ду р ! Ким бу г ел й эн ?»
Г о р к у л ы гу н л ер. М а к с а т л а р ы б и р-би ри н е г а р ш ы
а д а м л а р г у м ун ичинде й узй эр . Г а р а ш ы л м а д ы к е р л е р д е
уруш болуп д у р я р . Б и з и н б ил л ер и н и к ем ер г у ш а к билен
пугта гуш ан , к е й н е к л е р и н и н а р к а с ы н ы гун а г а р д а н бэш
ё л д а ш ы м ы з ту п е н л е р и н и пугта тутуп, д а ш -т е в е р е г и м и зе
йити гезл е р и н и гезди р и п , д а ш ы м ы з ы с а к л а п д у р я р д ы .
58
Б у л а р д а н бири д у р а н ерин ден т у пени нин з а т в о р ы н ы
ш а к ы р д а д ы п б ас д ы , затворын, ш а к ы р д ы с ы н а го ш у б а м :
— Д у р ! К им бу г ел йэн? — дийи п гы гы рды .
М э т и н и н г ези г а р а в у л а д у ш е н д е н сон, онун я ны на
тиз е тм эге х о в л у г я р д ы . О л о н д а н х а р а й ге зл е м е к ч и д и .
Я к ы н л а ш ы п д а м . О л б и р д е н к э е з у н и н ге л ш и н е сын эдип
д у р а н а д а м ы н : «Д у р! К и м бу гел йэн?» д ийи п гезэн тупе-
нинин г а р а л ы п гер у н й э н а г зы н а гези д у ш е н д е , з о р д а н
б и р -б и р и н и н е н у н е гечйэн а я г ы н ы с а к г а с а к л а п , ези хем
й ы к ы л ы п гитди. Сон е к ж е с и н и г а л д ы р ы п , « Д у р » дийип,
е зу н е тупени ни гезэп д у р а н г а р а в у л а бойнун ы у за д ы п
серетди. И н д и г е зу н е герн уп д у р а н а д а м о нун гевнуне
д у ву п гелйэн п л а н ы н ы ч ы м -п ы т р а к этди. О л бир д у р а н
еринде, эд и л д о н а н я л ы болуп, ичини гу рл едип , гайгы
д е р я с ы н а г а р к б оля р. Б у в а г т г а р а в у л л а р ы н б аш л ы г ы
Б е р д и д о с т л а р ы н ь щ а р а с ы н д а д и к д уруп, я с а н а н ёгын
м а х о р к а с ы н ы б у р у г с а д ы п ч екйэр. О л г а р а в у л ы н сесини
эш итди ве М эт и н и н й ы г р ы л ы п д у р ш у н а - д а гези д уш ди:
Г а р а в у л а « б эр и к гел» диен ы ш а р а т билен ч а л т гечип,
М эт и н и н йу зун е йити-йити середип:
,— Сен ким? Н э м е учин бу ере гелдин? Я о б а н ы з шу
ер дем и ? — дийип, онун я н ы н а я к ы н б а р ы п со р ад ы .
М эти г а б а г ы еллен ен, к и р п и к л е р и б у л а ш а н , я ш д а н - д а
д олуп , б а л к ы л д а п д у р а н г а р а ж а ге зу н и Б е р д э д о гр у л а п ,
д у р л и -д у р л и о й л а р ы х ы я л ы н д а гечирйэр, ол ш ол бир
д у р а н ерин ден хем г о з г а н м а я р .
Т е з ж е йуреги б о л с а б екуп, а г з ы н д а н ч ы к а й ж а к бол-
я р ды .
Б е р д и М эт и н и н д а ш - т е в е р е г и н д з к и м е й д а н л а р а г е з у
ни гезди рип:
— Н эм е . учин ж о г а п б ер м е й эр си н ? М ен с а н а : «Ни-
реден гелип, бу е р л е р е д у ш д у н ? » дийй эр ин. Х аны , н и ре
ден гелй эн л и ги н и айт! — дийип, ене-де онуН йу зун е г е з у
ни а й л а д ы .
М эти эл и н и -а г ы н ы йитирип, х а м с ы г ж ы р а п :
— М е н и н бир гелйэн, б ел л и бир б а р я н ерим ёк. Мен
йене е к е й е р э п б а р я р ы н — д ийд и ве б у р н у н ы н ики т а р а -
п ы н дан д у в м е -д у в м е б о луп д е к у л й э н гез я ш л а р ы н ы эли
бил ен с ы р ы ш д ы р д ы .
М у н у н а г л а п , гезуни сы к ы п д у р ш ы Б е р д и н и н йуреги-
ни гы йяр. О н ун я д ы н а е з о г л а н л ы к в а г т л а р ы н ы с а л я р .
— Х аны айт, х аны м , о н д а сенин ё л д а ш л а р ы н ниреде
г а л д ы ? — дийип, м ы л а й ы м со р а д ы .
59
О л б а ш ы н ы а ш а к сал ы п , с а г а я г ы н ы н б а ш а м б а р м а -
гыны г ы м ы л д а д я р , гези хем б а р м а г ы н ы ц г ы м ы л д а й ш ы н а
зор билен г евунсиз г а р а я р д ы .
Б е р д и н и н « х аны м » диен м ы л а й ы м сеси онун г а р а ш я н
горкулары ны ениллеш дирди.
— М е н и н ё л д а ш ы м ёк! — дийди ве б о йну н ы н инче-
ж и к д а м а р л а р ц н а гуйч берип, йузуни ё к а р ы к га л д ы р ы п ,
бир д у р а н ер ин ден го зг а н м а н :
— Мен шу в а г т ни ра ге л д и м ? — дийип, Б е р д и д е н че-
ки н и б р эк со р а д ы .
Б е р д и онун нэм е ди ен и н е д у ш у н и п б и л м е д и хем ол бу
ду ш у н и п б и л м е д и к с е зу н и г а й т а д а н а й т д ы р ы п эш и т м эге
I ызы кд ы .
— Н э м е дийд ин? — дийип с о р а д ы -д а , б а р м а г ы билен
хем чекип д у р а н м а х о р к а с ы н ы н у ж у н д а к ы ку л у н и питик-
л эп а ш а к г ачы р д ы .
М эти я н к ы а й д а н ы н ы ене г а й т а л а ж а к болуп, д о д а к -
л а р ы н ы ке м ш е р тд и . О л бу в а г т д о г у м л ы д уруп, сагды н
геплэп б и л м е й эр д и . Г е п л е ж е к б о л а н ы н д а , г а б а г ы ичине
гиден г а р а ж а гези ы г т ы я р с ы з я ш д а н д о л я р . У л у д а н д е
мини а л я р , а р а с ы н д а х ы н ч гы р яр . Бу в а г т м у н ун ичи га-
х а р д а н д олы . У зы н л ы гунки а ч л ы гы с у в су зл ы гы беде-
нинин ы сгы ны ны га ч ы р ы п д ы .
Б е р д и онун читден е к т а й ы н а , е ни нде г а л г а ш ы п д у р ан
биз я м а л а р ы н а , б а ш ы н д а к ы г ун ун а ш а г ы н д а а г а р а н тах-
я сы на, б а г л а р ы го вш а н чеп екли а я г ы н ы н к е с м ек-к есм ек
ч о р л а р ы н а сине серетди.
М эт и д эк и шу ы ш а р а т л а р онун ки м ди ги ни е з-е зу н д е н
д у ш н у к л и эдип, Б е р д э х а б а р б ерй эрд и . Б е р д и мунун
я н ы н д а д у р а н еринден: «М уны инди ни рэ а л ы п гиде-
л ин?» диен г е р н у ш д е г а р а в у л ы н йузу н е г а р а д ы .
Г а р а в у л душ ун ип:
— К о м и с с а р ы н ян ы н а, элбетде... — дийип гепледи.
Б е р д и М эт и н и н эл и н д е н тутуп:
— Хоп, йер онда, иним, б изе гидели — дийип, оны
е зу н е т а р а п чекди.
М эти б и р д е н к э гитм эге г е в н е м е й эн я л ы болды . И л к и
элини, с о нун дан хем гевреси ни г а й р а чекди ве а я г ы н ы -д а
пугта ере диреди.
— Х ум м — дийип, д у р а н еринден кибитини гысып,
эгнини силкди.
О н д а Б ер д и онун й узу н е гул уп б ак ы п :
— Ш епе, нэме ч екин йэрсин , б и л й эр с и н м и , биз ким?
60
Б и л й э р м и н , сени мен ни рэ ал ы п г и т ж е к б о л я р ы н ? Эгер
б илйэн б олсац , онда йер, б и зи н го ш у м ы за гидели. Б и з
Г ы зы л Гош ун. Сен ё гс а м -д а , хей, Г ы зы л Г ош ун дийип
эш и д и п м и ди н ? Б и зд е ий м эге ве ичм эге нэм е д и й с е н бар,
белки, б и зи н а р а м ы з д а сенин т а н ш ы ц хем б а р д ы р . й е р ,
ёгсам сен шу в а г т д а н сон, инди бу т а й д а н нирэ б а р ы п
е т ж е к ? Э й л е б олса, ханы г и т ж е к ерини айт?
Б е р д и н и н бу свзи о н а гаты тэсир. этди. О л д о гу м л а -
нан я л ы болуп, Б е р д э:
— Сиз Г ы зы л Г ош унм ы ? — дийди-де, о й л а н м а г а
дурды .
К а к а с ы н ы н э ж е с и н е гошун х а к ы н д а эдип берен гур-
руцл ерин ден : « О л а р биз я л ы а д а м л а р а га ты р е х и м д ар ,
сэхелче иш б у ю р с а л а р , б изе пул б ер й эр л е р » . О л а р :
«А м ан ага, ч е л у н эеси сизсициз» д и й й эр л е р . « Б и з с изи н
ве сизин я л ы г а р ы п л а р ы н э х л и с и н и ц д у р м у ш л а р ы н ы яг-
ш ы л а н д ы р а р я л ы я г д а й д ер е д е р и с, м у г т х о р л а р ы ёк эде-
рис!» д и й й эр л е р . О л а р ы н б а р ы з э х м е т к е ш л е р и н огул-
л а р ы — дийип, эдип берен гу р р у н л е р и н и , к а к а с ы н ы ге-
зу н и н е н у н е гетирди.
Б е р д и б о л с а М эт и н и н н э м е л е р д и р г е зу н и н енун ден
гечирип д у р а н ы н ы билип, она хич л а к а т м а н , м и н у т л а р ч а
вагт г а р а ш ы п дурды .
— Х а в а , биз Г ы зы л Гошун! Б и з и н а д ы м ы з ы эш идип-
д и н герек? й е р — дийип, ене элин ден чекди.
БерД ин ин « Б и з Г ы зы л Г о ш ун д ы р ы с» дийм еси М э т и
нин г е в н у н е б а г л а н ы ш ы к л ы э л л е р и н и г а в ш а д ы п д ы . О л
инди чекин меди-де, г о р к м а д ы -д а Б е р д и н и н ы зы н д а н
йерэп, к о м и с с а р ы н я н ы н а гайтды .
Комиссарын енунде
Б у л а р га й д ы п го ш а г ел ен л ер и нд е, гы зы л эс ге р л е р и н
хер х а й с ы ез и ш л е р и биленди. Б е р д и М э т э г а й н а д ы л ы п
с о в а д ы л а н бир к р у ж к а сув берди. О л сувы ичип гу та р а н -
дан сон онун эл ин е бир д е в у м ч ер е к -д е берди. М этин ин
инди гези й и телйэр. Э с гер л ер и ш л эп д у р а н и ш л ер и н д ен
э л л е р и н д е н э л л е р и н и айры п, д и к д у р д у л а р -д а :
— Б е р д и , огул т а п д ь щ м ы , ниреден т а п д ы ц ? Сен она
сув ве ч ер е к б ер й эр си н -ай т, ол з э х м е т к е ш л е р и н ганы ны
ичип йерен б а й ы н ч а г а с ы б о л а й м а с ы н ? — дийип, гыгы-
ры ш ы п г у л у ш д и л е р .
М эти б о л с а Б е р д и н и н г а п д а л ы н д а , ч ел д е н тутул ы п
61
гетирилен х а й в а н ч а г а с ы я л ы , й ы гры л ы п, йузун и хем
а ш а к с а л л а п , а с с ы р ы н л ы к бил ен г ы зы л эс г е р л е р е бир-
хили х ы р ы д а р с е ре дй эрди .
Берди:
— Б у -я бир я г ш ы огул велин, ш инди ки м ди ги б ел л и
д зл , к о м и с са р о л а р ь щ а р а с ы н д а м ы ? — дийип, с о р а д ы -д а ,
М этин ин эл и н ден тутуп, ш ол т а р а п а у гр а д ы .
Б е р д и к о м и с с а р ы н я н ы н а б ар ы п , М зт и н и нэхил и та-
п а н д ы к л а р ы н ы айтды , М эти б о л с а комиссарын, йузун е
середип, Б е р д и н и н э д и ги н и н г о н ж у н а сеенип отурды .
К о м и с с а р:
— Б е р д и говы, а к ы л л ы огул т а п ы п с ы н — д и й д и .,
— Яны м у н а сув-да, ч ер е к -д е бердик.
М эт и э л и н д э к и ч ер е ги ю в а ш ж а д а н а г зы н ы к у м ш у л -
д ед и п иййэр хем к о м и с с а р ы н й у зу н е йиги-йити сер едй эр .
К о м и с с а р:
— Х аны , огул, тур, б ою ны гер е й и н — дийди.
М эти илки билен Б е р д и д е н т у р м а г а р у г с ат с о р а я н
я л ы г е р н у ш д е онун йу зун е г а р а н д ы - д а , б и р д е н к э ерин-
ден турды .
Комиссар:
— Бо-ов, сен-э у л ы йигит экенин, биз с а н а а т ве я р а г
б е р ж е к , сен г ы зы л эсгер б о л а р м ы н ве б а с м а ч ы л а р а гар-
шы о к атып, у р ш а р м ы н ? — дийди.
— С из к а к а м ы н м а н а а й д а н Г ы зы л Го ш у ны б олса-
ныз, бо лар ы н !
К а к а н Г ы зы л Гош ун х а к ы н д а н эм е а й д я р д ы ?
— О л: « Г ы зы л Г ош ун г а т ы говы» д и йй эр ди . К а к а м
м а н а : «Сени у л а л а й с а н , г ы зы л эсгер эд ер ин» д ийй эрди .
— Сен нэче я ш ы н д а ?
М эти йузун и ё к а р ы к г а л д ы р ы п , пикир эдип дур-
ды^да:
— Э ж е м -э : «Сен к а к а н Х а й д а р б а й л а р а ч о пан д у р а н
йы л ы б о лд у н » дийип, б а р м а к б ас ы п х а с а п л а п , «он я ш ы н
д а » д и й й эр д и — дийди.
К о м и с с а р М эт и н и н й узун е г а р а п д у рды . О л м унун бу
е р л е р е д у ш м е ги н и н себэби н и б и л м е к учин, й у зл е й сораг-
лары ойланярды.
К о м и с с а р ы н я н ы н д а бир к о м а н д и р оты р. О л гы зы л
г а л а м ы билен к а р т а н ы н й у зу н е б е л л и к эд й эр д и . О л кел-
лесини к а р т а н ы н усту н ден гвтерип:
— Он я ш ы м д а д и й д и н м и ? — дийип, М эт и н и н йузуне,
у ст и -б а ш ы н а гвзуни г е зд и р и п чы кды ,
62
— Хэ, э ж е м : «Он я ш ы ц д а с ы н » д ийй эрди .
Берди:
— Бэ, он я ш л ы о г л а н д у н й эд е н х а б а р л ы , ж е д и р д э п
д у р а н б о л я н д э л м и д и р - а й т ? — дийип, к о м и с с а р ы н йу зун е
б ак ы п й ы л гы р ды .
К о м и с с а р:
— А д а м ы я ш ы билен е л ч е м е л и д эл , а д а м ы г еру м -ге-
релдеси ве д у р м у ш ы билен е л ч е м е л и . О г л а н л а р ь щ хем-
меси энеден д о г у м л ы болуп д о г м а я р . С он о нун д у р м у ш -
•ягдайы н ы н тэсири билен д о г у м л ы ве э д е р м е н б о луп гит-
меги мум ки н. Сен е з Г у р б а н а т л ы эсгерин и ге зу н и н
е н у н е гети рип гер. О л и л к и Г ы зы л Гош ун х а т а р ы н а геле-
нинде нэхили?
О л к о м и с с а р ы н а й д а н ы билен ы л а л а ш ы п :
— Д о г р ы , онун учин т е р б и е г е р е к — дийди.
К ом и с с а р :
— Э л б е т д е — дийди.
Б е р д и к о м и с с а р ы н йу зу н е д о гр ы середип:
— Ш уны пол к а а л ы п гитсек, о р т а б а р м а к я л ы к о м а н
дир эдип б о л са ге ре к — дийди.
— Э л б е т д е , б о л а р — дийип, М эт и н и н беден гурлу-
ш ы на б а к ы п й ы л г ы р ы ш д ы л а р .
М э т э с а р с м а н д у р а н гези б ил ен ген г а л ы п середйэн
эсгер-де.
— М уны п о л к а а л ы п гиделин, бу б изе ш у чел-гум -
д а н е р э н я г ш ы я д ы г э р л и к б о л а р — дийди.
К ом и с с а р :
— К а к а н Г ы зы л Г о ш у н ы н г ов уды гы н ы х а ч а н айды п-
ды? — дийди.
— Д у й н д и -д э , е й м у з д е а й д ы п д ы -да!
— в й у н и з ниреде?
М эти «б и л м е й эр и н » дийип г у м а н л а с а - д а , « Ш у т а р а п -
л а б о л с а герек» д ийд и-д е, б а р м а г ы н ы ч о м м а л д ы п , гелен
тарапы на узатды.
— О баныз даш дамы?
— Билмейэрин.
— Билмейэрин дийдинми?
— Х ум м — дийип, г а п д а л ы н д а я т а н бош п а п и ро с г а :
бы ны эл и н е алы п, эй леси н е-бей л еси н е а г д а р ы п середип
герди.
— Н э м е учин сен б и л м е й эр с и н , сен онда бу е р л е р е
н э х и л и л и к бил ен гелип д у ш д у н ?
М эти у л у д а н д ем и н и ал д ы , ер ин ден го зган д ы :
64
— Гечен г и ж е э ж е м билен мени б а с м а ч ы л а р а т л а р ы -
ны н с ы р ты н а б ас ы п а л ы п г а ч ы п д ы л а р . Ш у гун гун догуп
ё к а р ы г а л а н ы н д а , о л а р мени ёл у ц у г р у н д а т а ш л а п гит-
д и л ер . М ен ш о н д ан бэр ик , ш у-ер и к гелдим.
— А,., он д а к а к а н ниреде?
М эти усту н ден совук сув г у й л а н ял ы болды . Е к т а -
йынын, ичине й ы гр ы л ды , йу зу н и -д е а ш а к с а л д ы , гайгы сы -
-да гу й ж ед и . Г ы н а н ж ы д а ар ты п , н э з и ж е к д о д а г ы титрэп,
х ам с ы гы п ве г е з у н и н ичине я ш -д а ч ай ы л ды .
К о м и с са р :
— Вей, нэ м е а г л а я р с ь щ , у лы йигиде а г л а м а к айып
д э л м и д и р а х ы р ы ? — дийди.
Б е р д и хем:
— М эти, а г л а м а - д а , м е рт бол, б а ш л ы г ы м ы з сенден
з а т с о р а я р , сен нэм е с о р а л с а айт, онсон и к и м и з н а х а р
и й м эге гид ер ис — дийип, о н ун э л и н д э к и г а т ы п а п и р о с
г а б ы н й у зу н е «М эти» дийип, ири-ири х а р п л а р билен
я зды .
Комиссар:
— И нд и нэм е а г л а я р с ы н , сен б а г т л ы огул экенин, би-
зе д у ш д у н — дийди.
О н д а ол:
— А г л а сы м г е л й эр — дийип, б а р м а г ы н ы г у м а чум-
д урип гуйм енди ве е ни нде а ш ы к л ы н ы н эти я л ы с а л л а н ы п
д у р а н я м а й ы р т ы гы н ы чекип ёл ды -д а , э л и н и н терси б и
л е н зы н ы п гойберди.
К о м иссар :
— Х аны инди айт, сенин к а к а н б а р м ы ? — дийди.
— К а к а м м ы ? — диенде, йузи а п -а к б олд ы . — К а к а -
мы б а с м а ч ы л а р е л д у р д и л е р , э ж е м и -д е е з л е р и билен
а л ы п гитди лер.
О н у н г а р а ж а г е з л е р и хен и зем и г т ы я р сы з я ш д ек й э р -
ди. К о м и с с а р и ш и н у гр у н а , М эт и н и н нэх ил и я г д а я душ е-
нине д у ш у н д и .
— Сен м уны йукчи б е л у м и н ё а л ы п б а р -д а , М ы р а д а
т а б ш ы р , гой, ол м уны я н ы н д а с а к л а п н а х а р л а с ы н , менин
е з у м ене ики с а г а т д а н М ы р а д ы н я н ы н а б а р а р ы н — д и
йип, ол Б е р д э бую рды .
И ки си г е л й эр к э, Б е р д и она:
— Н эм е, яны а г л а п о ты р сы н -ай т, у т а н м а я р м ы н ? —
дийди.
— Н эм е?! А г л а д ы м м ы нэме?
— Х а в а , а г л а д ы н , а г л а м а к он д ан б етер б о л а р м ы ?
3 Н. Сарыханов 35
к у л д и л е р ве о л а р сенин к а к а н й нэме д и й д и л е р , « 0 з
а р а л а р ы н д а нэхили г у р р у н эт д и л е р ?» д и й д и н яны , яды -
к а д у ш й з р герек, о л а р б и р -б и р л ер и билен н эм ед и р г у р
рун. э д е н д и р л е р ? — дийди.
— Х а в а - л а , о л а р г е п л е ш й эр д и л е р , е р э н кеп геплеш -
дилер,
— Х аны о н д а айт, н з м е л е р д и йд ил ер ?
— Х ум м — дийип, М эти д ем и н и т у тд ы ве йузуни
г а л д ы р ы п , й ы л д ы з л а р а г а р а д ы . Э л ж а г а з л а р ы н ы о вка -
лашдырды.
К о м и с с а р - д а эс ге р л е р бил ен эд ип о т у р а н г у рр ун л е -
рини кесди ве б у л а р а т а р а п е в р у л д и .
— Хэ, М эти, хэли сен м а н а н э м е л е р х а к ы н д а гуррун
б ерд и н , х а н ы ене-де а й т -л а. « К а к а м ы б а с м а ч ы л а р е л д у р -
д и л е р » д ийдин, « Э ж е м и б а с м а ч ы л а р а л ы п гитди лер»
д и й д и н ве « в з у м и б а с м а ч ы л а р ё л у н у г р у н д а т а ш л а д ы -
л а р » д и й д и н . Б у а й д а н л а р ы н нэхили б о л у п д ы ? Хоп, айт,
биз эш ид йэр и с.
О т у р а н л а р ы н б а р ы е з а р а гу р р у н л е р и н и гоюп, М эт э
т а р а п д о л а н д ы . . ............
У нутм аж ак гижэм
Х уж ум
Г ош ун ин сонкы г е р е ш е у г р а д ы . М ы р а т ве М эти д а г ы -
-да у г р а д ы . Б у л а р го ш у н д а н г а р а г е р н у м ы зд а н б ар -
ярдылар.
Гун н а й за боны ё к а р ы к га л д ы . А т л а р ы н а я к л а р ы н ы н
а ш а г ы н д а н ё к а р ы г ете р и л й эн т о зан гунун йузуни губар-
ландырярды.
Б а с м а ч ы л а р ы го л ту гы н д а гизл ейэн а л а н е з у н и н яй-
б а н л ы г ы билен г о ш у н л а р ы н енун и кесип, я зы л ы п
яты рды ,
78
Г о ш у н л а р а л а н ы н этегине я к ы н л а ш ы п б а р я р д ы л а р .
Б и р д е н к э : «Ту-в-в» болды . Е не-д е «Тув-в» болуп, сей-
ре к-с е й р е к а т ы л я н ту п е н сеси й ы г ж а м л а п б а ш л а д ы . То-
пар б олу п б а р я н гошун уче б ел у н и п , енун и тутуп д у р а н
а л а н а й у зл е р и н и берип у г р а д ы л а р .
У мзуги, е н е х е р е к ет эд й эн гы зы л э с г е р л е р и н ара с ы н -
д а н ч а л а ж а г е п л е ш й эн л е р и эш и д и л й э р .
— А ц ы р р а к д а н бар!
' — О л у р п а г ь щ дуйбуне!
— Гуйчлери ни р р экд е ? Т уп е н и н коп а т ы л я н ерини
беллэн !
— Т уссе ни реден ч ы к я р?
— И не, ш у тайдан ...
— Геруп атярмы н?
— Н э ч е д е гой м ал ы ? ..
— вне-ене!
П у л е м ё т ч ы к о м а н д и р а ш а к л ы к билен:
— О й д а к ы л а р ы г ер й эр м и н , прицели дертд е... — д и
йип, п у л е м ё т ы н с ы р т ы н д а д а р а к л ы г ы н а г а л ы п о т у р а н
эсгерин е гы гы рды .
— Т а -т а -т а -р -р -р р р р !..
— Ту-в-в-в-ввв!..
— Т а-та -т р -р р р !..
Э д и л бу з а т эш и т д и р м ей эн , уйн а л ы ш д ы р м а я н сес
бирден т а п б а кесилди. С е к у н т л а р ч а гум -гукл у к х е к у м
сурди.
Х е р д а й ы м д у ш м а н ы н «Тув» эд йэн тупен сеси гум-
_ -гуклугы б о зя р д ы . Ш у в а г т г а р ш ы е н у м и з д е н , горпун
эрн еги нд ен ч ал к е л л е гернуп, ене ы зы н а ч ек и л й эр ди . Б у
чал туп е н с есини н (б и зи н т у п е н л е р и м и з и н сесинин) гал -
м агы н а г а т ы гуваны п:
— Г а й р а т эдин, худай б и зи н ки д и р , биз енип ч ы к а р ы с ,
гарун, о л а р ы н динден ч ы к а н л а р ы н эл л ер и н и а л л а т а г а л а -
ны н ези д а н ы п гойды. Х у д а й ь щ ёл у н д а н йуз д ен дерен -
лере, д у н й эн и й ы к ы ж ы л а р а х уд ай е зу н и н г а з а б ы н ы гер-
кезйэр! — д ийи п гы гы ряр .
О н у н б ей л е я н ы н д ан ч у к у р ы н ичинден: « О г л а н л а р ,
н эм е ач-сувсуз гы н а л ы п й ер су н и з, я р а г ы н ы з ы г а л д ы р ы н -
-да, гел эй и н б олм аса!..» дийип, бизе йуз тутуп г ы г ы р л а н
сеси-де эш и д и л й э р д и .
Г ы зы л эсгерлер:
— К и м и н кел л еси я л ы н я н ы н ы ине г е р е р с и н и з — д и
йип ж о г а п г а й т а р я р л а р .
79
Б а с м а ч ы л а р ы н бу ж о г а б а ж а н л а р ы яны п, ене зор
аты п б а ш л а д ы л а р .
Х у ж у м . Д у ш м а п ы н о с л а м а д ы к т а р а п ы н д а н гереш
б а ш г а ч а болуп гелйэрд и. И к и т а й ы н г уй ж и д ен д э л го-
т у н чакныш ды. Г ы лы члар айланяр.
Г у н у н ш ех л е с и гу.йчли, к у в в а т л ы г о л л а р д а к ы я л п ы л -
д а п а й л а н я н г ы л ы ч л а р ы н йу зу н е д у ш уп , д у н й эн и н йузу-
ни ики т а р а п л а й ы н я г т ы л а н д ы р я р .
— Ур! Кес! — диен сеслер г ы л ы ж ы н г ы р ч ы л д ы сы н а
I 0111 ул ярды .
З а р б а гуйчли, з а р б а га й д у в с ы з , х у ж у м зор. К е п л е р
гум ун а н ы р с ы н д а н б а ш ы н а а к эсги, ак к е й н е к ве а к гы.-
нач д а н л а н т а я к л а р ы с о м а л д ы п г е тер й эр . З э х м е т к е ш л е -
рин те н л е ри н е зу л у м эден г а р а кесеви я л ы э л л е р и н и тит-
редип, э л - а м а н с о р а ш ы п , г о л л а р ы н ы ё кар ы г а л д ы р я р д ы .
Г о р п л а р ы н ичинден: «М ен б а т р а к д ы р ы н » , «М ен га-
р ы п д ы р ы н » диен с е с л ер эш и д и л й э р д и .
С а к г а л ы т о р б а ялы г а р р ы д у ш м а н эли т у п е н л и ду-
руп, «Мен к о м с о м о л д ы р ы н » дийип б а г ы р я р .
Д у ш м а н а л ы н д ы . Д у ш м а н д и н е я р а г ь щ зо ры билен
ал ы н д ы . Д у ш м а н д ине д еш герип, г у р б а н д а н го р к м а н
ал ы н д ы .
Б у г е р е ш д е бэш са н ы ё л д а ш ы м ы з д у ш м а н ы н о ку н дан
ел ди . Б у ё л д а ш л а р ы м ы з гарагум лы зэхметкеш лерин
а з а т л ы г ы учин у р ш у д а г у р б ан б о л д у л а р .
Г ы зы л Гош ун з э х м е т к е ш л е р е ш ей л е ке м е к б ер й эр ве
Гы зы л Г ош ун д у ш м а н ы ш ей л е енйэр.
Б а с м а ч ы л а р , о л а р ы н м а ш г а л а л а р ы , е с и р л е р и ак бай-
д а к л а р ы н а ш а г ы н а й ы г н а н д ы л а р . О л а р ы н кэ б и р л е р и
а.гызларыны ачып д ур уп , болуп гечен в а к а н ы н г а л д ы р а н
ы зы на х а й р а н г а л ы п г а р а я р , кэ б и р л е р и гуйчсуз гезлери-
ни ере х о в а й ы г а р а д ы п , и ч л е р и н и .г у р л е д й э р , кэ б и р л е р и
го.шларыд а р а с ы н д а , а д а м л а р ы н ан ы р с ы н д а гизл енй эр -
кэ, к э б и р л е р и г о ш л а р ы н а р а с ы н д а , а д а м л а р ы н а н ы р с ы н
д а г и зл е н й а р к э, к э б и р л е р и ж а н х о в л у н а г а й р а к гачя рам ...
Бу ере М эти билен М ы р а т геленинде, б а с м а ч ы л а р ы н
т е в е р е к - д а щ д а р ы г а р а в у л л ы д ы . О л а р бир кертин . гыра-
с ы н д а й ы гн а л ы п , б о ю н л а р ы н ы с а л л а п д у р д у л а р .
М ети т у с с а г л а р ы н а р а с ы н а ге зу н и а й л а я р . О л эжеси-
нн ге зл е й эр .
Т у с с а г л а р ы н а р а с ы н д а н бир а я л е н е чыкды. М эте
ичгинрэк с е р едй эр. О л а я л езу н и н боюн сунуп д у р а н тер-
т и б и н е г а р а м а н , г а р а в у л л а р д а н хедер этм эн, а н ы г а ч а н
81
ял ы , е зу н и н я н ы н д а д у р а н а я л л а р ы н а р а с ы н д а н с а й л а-
нып вне ч ы к д ы -д а:
— В ай, б а л а м , сенми?! — дийип, а г л а м ж ы к сеси б и
лен М эт э т а р а п ы л гад ы .
Б у а я л ы н б о л ш ы г а р а в у л л а р ы ген г а л д ы р д ы . О л а р
о н а хич бир з а т д и й м е д и л е р -д е, гай ты п , о н а середин
дурдулар.
Б у а я л М эт и н и н эж еси ди .
М эти:
— Б у м ен и н э ж е м — дийи п б озул д ы . О л : «И н д и аг-
л а м а , эж е » д ийди-де, ези б ег е н ж и н е а г л а п , эж е си н и н
ачы п гел й эн г у ж а г ы н а д о л д ы .
Ж ,ем ал э ж е М этин и й у р е ги н и н усту не д а р т ы п , о гш ап ,
гы зы л эс г е р л е р е м и н н е т д а р л ы к гези билен г а р а я р , оглы
билен хем с в зл е ш й эр . М эти э ж е с и н и н е н у н е д у ш у п йёрэп,
е з у н и н я кы н ё л д а ш ы М ы р а д ы ве Б е р д и н и г е р к езд и , сон
элини п у л ем ё т а у за д ы п , о н у к а т ы л ы ш ы н д а н - д а г у р р у н
бер й эрд и.
К о м и с с а р б у л а р ы н я н ы н а гелип:
— Б и з ин ди у г р а м а к ч ы , сиз нирэ г и ш е г и м а с л а х а т
эд й эрс и н и з? — дийип со р а д ы .
М эти эж е си н д е н в н е д у ш уп :
— Б и з сизден г а л м а р ы с — дийди.
Э ж е с и М эти н и н д и л и н е гу ваны п:
— М енин о гл у м ы си з-э а д а м эд ипси низ, би зи н ин
як ы н х о с с а р ы м ы з сиз б о л д у н ы з. Б и з е м а с л а х а т ы сиз бе-
рин? Б и з е нирэ ги т м е к ягш ы ? Б и з и н б о л ш у м ы з янкы
а й д ы ш ы м -д а ... — дийди.
— О н д а х е м м эм и з б и р л и к д е ш э х е р е гидели н. Сиз
ф а б р и к д е и ш л эр с и н и з, о к а р с ь щ ы з, М этин и-де окув а бе-
рерис.
М эти М ы р а д ы н я н ы н а ы л г ад ы .
— Б и зе м гидйэрис, б и зе м гидйэрис. С из билен бнле
гидйэрис. М ы р а т , мен п ы я д а й е р эп -д е гидерин. Э ж е м и
ш ол усти ю м ш а к и н е р и м и зе м ун д у р ел и — дийип, элини
чарп ы п, ики я на б е к ж е к л е д и .
Ж е м а л э ж е ф а б р и г е иш е гирди, М эти б о л с а ин тер
ната ерлешдирилди.
ГЫРНАК
Гурбаныц кесели
Н еш еханадакы гопгун
Кирли дувунчек
Д айы сы
* * *
Э н к а м ы г а ч а н ат г у м а к ё л а д уш е н и н д е н сон, а я к л а -
ры ны бир а з а ж ы к б а т ы р г а й б ас ы п й е р е м эг е б а ш л а д ы .
Э м м а ёл у з а г а гитмэн, Б — М. о б а с ы н ы н ё к а р ы б а ш ы н д а н :
ики ян гы расы гур а г а ч л ы к болуп, г а р а н к ы р а п д у р ан
д а р а ж ы к кеч э ч ы кды . О б а у к у д а — у м с у м л и к д и . Хер да-
йым хер ерден б и р л э н -и к и л э н т о в у к сеси эш и д и л и п , да-
н ы н я к ы н л а ш а н д ы г ы н ы я д а с а л я р д ы , итлер г а р а герм эн,
а г ы з л а р ы н ы н у г р у н а у й р й эр д и л е р .
М а р а л д а н сес-уйн ч ы к а н о к д ы . О нун ш ол д ай ы сы
«©чуп отур!» д и е н и н д э к и ечуп ве й ы гр ы л ы п , гезуни сы-
116
кып отурышыды. Ол ичи билен йузулип бары лян обаны
гермек ислемэн, икн гезуни-де пугта ю мярды хем гоцшы
обалары ндан ики аял ы н устуне сатылан еринден гачып
баран аялын баш ы ндан гечиренлери хакында айданла-
рыны бир-биринин ызында яды на душурип, гезунин
енунден гечирйэрди. Ремезан болса оба гиренлеринден
сон атыны гымчысы билен сайгыламасыны, ая кл ары би
лен бевруне дебсилемесини гоюпды. Эмма атын алнаса-
гы ези билен — чалт йерейэрди. Ш ейлелик билен, бу ке-
чеден эп-эсли салым йередилер. Ат бирденкэ кечэнин саг
тарапы ндан чыкан гэдик билен ш арпа совлага-да, ховлы-
ньщ ичине уруп гирди. Бу ховлынынн ичинде гапысы там-
лы бир ей барды. Ат ез угры билен гидип, бу ейун иши-
гине ченли аяк чекмэн барды. 0 й у ц гарш ысында мес ала-
ша данылгы дурды. Гапыда баггоюн, агылынын агзына
го л ай ж ак ш ы р ж а ерде, болса гара кече язылгы ятырды.
Онун устунде бир кене-сана дуйрмеги бар. Ат аяклары -
нын гупурдисине бу кечэнин устундэки дуйрмегин ичин
ден бир титревук чал келле «хим» эдип, ёкары согрулып
чыкды.
Р ем езан бу чал келлэни герди-де, атыньщ устунде
отуран еринден ясам а сес билен:
— С алавм алейким , Аманлы ага — дийди.
Онун Аманлы ага диени хыкгы-чокгы эдип, ысгыны
гачан аякл ары н ы н дызына г а л ж а к болуп урунмак билен:
— Хах, эхем, алейким салам! Бэ, яткешлигим гачай-
дымыка? Эгер гарры лы к хушумы гачы райм ады к болса,
сесин эдил Р ем езан достумызын сесине мензэп дуран
ялы болайды. Хим, йигит, чакым, хей, бир ян чемесинден
голайлаш ярмы? — дийип, хасасына сеенди-де, еринден
галды.
— Танадин, атам. Гарры лык сенин яткешлигине чи-
гидин габыгы я л ы ж ак -д а зыян этмэндир. Мен Ремезан
достунызын эдил езудирин...
Гарры хасасына сеенип, онун янына йенелип угра-
магы билен:
— Эх, шей дий-э, Ремезан дост, мен дийсене, эгер сен
б атм а-бат Аманлы аса диймэн, атам диен болсандын, он
да сендигини, хей-де, мен тан ам азм ы ды м ? Кеп ягшы. Р е
мезан дост, ад ам ы н гаррады гы ча, укусы гачармыш дий-
селер-де, менин укым, гайта яш йигитлеринки ялы гун-
-гунден кепелйэр. Гердунми, дунйэни билмэн ятып-
дырын.
118
М арал хениз атдан душ урилмэнкз, аш аклы к билен
середип, чалы м азал ы герупди. Шол вагт М аралы н нэхи
ли болаилыгыны ве нэмелер пикир эденлигини язып ду-
шундирип билмейэрин, чунки кагызыц йузуне сыгман,
тутушлыгына чогуп декулип баряр. Й ене ол атдан душе-
нинден сон, шол бир дуран еринде, эдил ере какы лан га-
зык ялы болуп дурды.
Аманлы ага М ар алы герди, она йити-йити середип:
— Асыл ёлдаш ы м-да бар дийсене, ерэн говы. Душ у-
берин — дийип, элини узадага-да, Ремезан билен чарша-
гыны гары ш ды рандан сон, хасасынын устуне эхли лабы-
рыны атып, эгрелди-де дурды.
Ремезан ат танапыны чезлэп дуран еринден Аманлы
агадан оглы М ы радын ейдедигини сорады.
Онда Аманлы ага:
— М ы ратмы? Пэхей, хер нэме дийсен-де, гаррылык
менде хуш галды рм анды р-ла — дийип, агзыны ее тарап
евруп: — Мырат, тур, хав, дунйэден бихабар болуп ятма.
Ынха, Ремезан дост гелди. Ремезан дост, ай, боляр-да,
М ы рада дага-да яш йигит дийжекдирлер. Бу, хов, эне-
синден гаррап доган ялы-ла. Ремезан, ынанар болсан,
мен гезум сени" геренинде бир докуняр. Мен сени гере-
нимде, ез зам ан д а ш йигитлерим ядыма душйэр. Ол вагт-
лар йигитлер шейледи. Гижелери ятман гечирердик. Ин-
дикилер... Б у л ар ы н ики шайыны чалшырып, йермекден
езге билйэн-битирйэн гошларыны мен-э геремок. Мырат,
ханы турмадынмы? — дийип, М а р а л а тарап хасасыны
узатды-да:
— Бу шол М ырат билен гуррунини эдйэнинми? Хэ.
Ег-а, ерэн говы, болуп билйэр...
Онда Ремезан:
— Ох-ов, атам, «Г арры лы к сана кэр этмэндир» ди
йип, мен ерэн догры айдыпдырын-да — дийди.
М ы рат эгнине доны ясгынжак атылгы, суннуениллик
билен д а ш а р ы к чыкды. Ол: «Бай, Ремезан, сенем ахы
рын гелер огушясын» дийип, Р ем езаны н янына гелди-де,
она ики элини узатды. Онун кичижик мор гезлери эййэм
М аралы ерлеш дирмегин аладасы билен она серетди.
Онсон Р ем езан а гелмели вагтда гелмэнлигини ве е з у
нин бирнэче вагтдан бэри гараш анлыгы ны айтды. Онда
Р емезан езунин гелерин диен вагтында гелип билмэнли-
ги хакында нэмелердир айдып, езуни а к л а ж а к болуп
урнуп дурмаздан:
119
— Мырат, нэче гараш ды ран болсам-да, ахыры ха-
йырдыр — дийип, хоржуныны онун, элине тутдурды. -
©йден М ы рады н ызысуре ики саны аял-да чыкыпды.
О лары ц бири бейлекисине:
— Гер, гыз, ханха ене-де ол гырнак алып гелипдир—
дийип пышырдады.
Булар челден тутулып гетирилен хайван чагасы ялы,
йыгрылып дуран Маралын, янына первайсыз гелдилер ве
он ун.п ери ш ан халдады гы ны гердулер. Эмма хич бири-
нин йуреги авам ады . Мундан: « Б ул ары н йуреги ёкдур,
эгер болса-да д аш данды р» дийип билмели дэл. М аралы н
шу душен ягдайы олары н гезлеринин енунде йенекей бир
зат герунмегини, булары н шунун ялы мы хманлары хэли-
-шинди кабул этмеклеринден, ене-де нирелередир атарып
гойбермеклеринден дийип билмели.
Бул ар Р ем езан ьщ аты д ан лан дан сон, бир-биринин
ызындан йерэп, ее гиришдилер. М ар ал-да ор таракд ан бу
л ары н бири хасабында ичерик гирди. Эмма ол бейлеки-
лер ялы ож агы н башына гечэге-де яйрап отурмады-да,
дайысынын сыртында гаранкы дула гечип йыгрылып
отурды. Атын лонк-лонкы эндам-ж аны ны сока салнан
ялы эдип овупды. Г елж екдзки езуне гараш ян затлары н
гуссасы болса..., Ол отуранындан сон, келлесини дызы-
нын устуне гоюп, ейлеринден чы канлары ндан бзрки ге-
чен вагты хасапланы нда-да, дине бир гижэнин геченли-
гини гаты аз герди: ол у зак да галан ейлерини гез енуне
гетирйэр. Ичинден: «Менин буларда габалы п отураным-
дан ейумизин хабары ёкдур. Эжем-де, ©вез ж а н -д а мени
д ай зам ы н янында отурандыр ейдйэндир. Вах, какам
ейумизде болан болса болмаярмы, мени бу мелгунын
элине душурермиди? К акам жан мен хакда ойланян-да
дэлдир. Мен герж ек гунлерим ахбетин нэмелер билен гу-
тарарка?» дийип, гайгы-гама чумуп отуран еринде бой-
нуны дызынын арасы билен аш ак гойберди, мыр эдип
у ка гитди.
О ж агы н башында гек чай ичип отуранлар он уклан-
лыгыны, дуйшургэп: «Эже дийэге-де, бир янлыгына гы-
шаранлыгыны дуйдулар. Онсон олар эдип отуран умумы
гуррунлерини сакга сакл ад ы л ар-д а, М ар а л а ба-кан г а
ранкы дула середишдилер. М аралд ан дине бир «эже»
диймегинден баш га сес-уйн чыкмады.
Р емезан-сы рты на еврулип:
— Хим, М арал, нэме? — дийди.
120
Ж о г а п ёк.
— Тур ханы, чай ичэли!
Ж о г а п ёк.
Р ем езан тирсегине сеенэге-де, М аралы н устуне абан-
ды-да, онун дем алш ы на дин салды. Герсе, М арал йуке
гапдалыны сейэп, дунйэни билмэн уклап ятырды.
Мундан сон Р ем езан ы н йуреги бир арам тапды. Ол
йырш арылып, М ы рад а тарап еврулэге-де:
— Мен мунун хакында озал сана гуррун бермедим-
микэм? Шейлеми? Бу езумизден, мен ая л доганым ын гы-
зы боляр. Мен мунун ызында геп гуррунин болуп билме-
Жегини ай тж ак болярын. Бу менин аял доганымын гызы.
Атасы тиръеккеш. Мен мун атасы билен алыш-чалшым
барды. Ол гызы шу ере гетирип сатмагы ма разы лы к бер
ди. Энеси болса ез доганым ве оны разы этмек мен учин
кын болуп билмез. Йене, ез билйэнин, муны нэме болса,
шол болсун эдип, озал к ы л ар ялы ким болса тутдурайма-
лы дэлдирис. Мунун ерини, хор-хомсы б о л м аж а к ерини
т ап ж а к болмагы мы з герек...
М ы рат элини манлайы на гоюп, нэмэнидир пикирлен-
йэрди: «Муна я р а й ж а к ким бар? А ларм анын-а анырсы-
-да ёк вели... Ким шуна б о л ж ак адам?»
— Эдил болайды — дийди-де, гезуни гинден ачып,
М ар а л а ям аш гандан серетди.
— Шей дийсене асыл, езумизинки дийсене, болды-
-болды!
Ремезан:
— Мен, хав, херки зады гезден салм аян — диенин-
ден сон, Мырат:
— Вий, халыпа, Ремезан, мен муна ол баякы дий-
йэнинмикэ ейдуп, асла пикирем бермэн отурыпдырын.
Бу асыл езумизинкидир дийсене. Болуп билйэр. Ш ейле
боланы ерэн говы, ёк, халыпа, муны м азалы ере ерлеш-
дирмек диенин ези, о залы билен ал л ан ы н ишидир, ондан
ене гечип болмаз. Хер кимин дуз-черек несибееи нирэ
чексе, шона, несибели ерине гидер. Иене, биз, алланы н
ези ёл берсе, мунун багтынын ачы лмагы на себэпкэр бо
луп билерис — дийип, агзыны тамш андырды .
Р емезан ичип отуран чайлы кэсесини ерде гойды-да:
— ©з-э шол ерден шу ере сен дийлип гелнендир —
дийип, ейун туйнугине гезуни гездирип чыкды.
— ©рэн ягшы. Сен Атабай диенлерини танаян-а дэл-
син? Ш ейлеми, шу ерлерин-э улудан-кичиси оны тана-
121
яндыр. Янкы ядыма душйэр, ол ецрэк мени гвренинде
«Шунун ялы зат гезунде болаверсин» дийип саргапды.
Бу ерэн говы ерде яды ма душди. ё к , сен мунун м азалы
ерлешдирилмегиниц хич бир аладасы ны этме, халыпа!
Р емезаны н укусы гелип бурулйэн гезлери ачылды. Ол
Мырада:
— Сенин ол диййэн адамыны менин танам агы м шей
ле гереклими нэме? Сен езун танаян болсан боляр —
дийип, илерн-илери омзуклады.
Онун езуни аркайынлыга салм агы М аралы ерлешдир-
мек аладасыны эййэм бир янлыгына атанлыгыны бил-
дирйэрди. Мундан сон ол М ы рада езунин гынанжыны
айтман отурып билмеди.
— Билйэрмин, мен мундан он-йигрими гун озал гел-
мелидим. Эмма бир багтсызлыга учрадым. Ш ейле болды:
енрэк бир пута якын тиръек алып ёла чыкыпды'м. Ёлда-
шым гурсун! Сен оны танаян дэлсин, она Мэммет дий-
йэрлер. Ёлы яны орталапды к. Бирден арачэк саклаян-
л ары н устунден душдук. Нэдерсин, гач ар а-гутал ара май
болман галды. О лар гайгырман атм ага дурдулар. Мен
болса «Нэме болсам, шол болайын, гачан гутулар, б у л а
рын эллерине дири бери душмэйин» дийип, йукуми таш-
ладым-да, атымы ызына тарап гамча басдым. Ш ейлелик
билен, ецунден зордан гутулдым. Ёлдаш ы мдан хабар-ха-
тыр болман гелйэр. Ол эле душендир. Хэй, болмадык 0ир
иш болды. Ёлун угруны бэш бармагы м ялы билип дуран
халыма, езгэнин диенине гидйэн-де, ялны ш лык эдйэн
отурыберйэн. Боляр-да, ол дейюсыц баласы менин ба-
шымы элимден алды. Н эме эдейин! Ине шондан сон...
Мун яшы он икисине гидемдир. Мунун дине гезе гернуп
дуран айбы: гарыбын маш галасы болмагыдыр.
М ы рат шу вагт езуни хемме зады н хетдесинден гел-
йэн адам ялы тутуп гомпарды-да:
— Ремезан, мен эййэм сенин болян затларын, дуй-п-
-тейкарына ченли душундим. Биз, билйэрмин, янкы Ата-
бай диенимизи сыпды рмалы дэл. Ах, йене янкы диенине
менем гынандым. Билйэнми, халыпа, шу гунлер тиръегин
йергунли гунлериди-дэ. П архы ёк. Б аш саглыгы болсун.
Сен. инди онун зыяныны ядьщ а салы п-да отурма. Онун
зыяныны ынха, саглы к болуп, иши ёла салсак, анры яны
билен гайтарып алары с — дийди-де, гелнине:
— Хэй, ханы тур-да, ене бир чай демле. Туцче гайнап
гутарды, тур-ла, ханы тур-ла! — дийди.
122
Мырадын, какасы шол бир кене хеци билен хунурдэп,
ичерик гирди. Ол буларьщ нэме хакында гуррун эдип
отуранлары ны ан ш ы рж ак-д а болман, ез угруна: « Р ем е
зан, дост, яш лык эйлэн,и-бейлэци бакянчан гечип гутар-
яр. Ы нхалыкга, иш алла, бизин ялы боланьщызы бир гун
билмэн галарсыны з. Онсон бу затл арьщ хеммеси эдейин
дийсениз-де, йене ахмыр болуп галар» дийип, буларын
яны гызышып баш лан гуррунлерини шол ерде саклады.
Ремезан Аманлы аганын гуррунине гевунли-гевунсиз
«хэ» берип, бир чэйнек чайыны бошатды. Онсон ол аяк
ёлуна гитмек учин телпегини баш ы на илдирди-де, даша-
рык чыкды. М ырат-да мунун ызы билен д аш а р ы к чыкды.
М ы рат гурруни янкы гоян ерлеринден алып баш лады:
•— Ремезан, сен бир зад а ягшы душун. Мен Атабай
диеним хер бир енъетени алы берж ек адам дэл. Ол сай-
лап-сечип алманы -да онарян адам. Ол мана: «Шунун
ялы адам гезунде болаверсин» дийип табш ы ранда, ин
улы саргыды «Сонуньщ гачар-тезер горкусы болж акл ар-
дан болмасын» дийж ек болды. Билйэрмин, онун билен
бир гары ндаш лы к ачып болса, шол онсон боланы, хазна-
чыны елдурдигин. Ол туч ж ар бай. Догрусыны айданын-
да, онун адам дан гизлэп йереси айбыда ёк. Йене ол яшы
орталаш ан адам, ол хич, ики саны аялы бар. Менинче,
олар-да хич. Бул ары сенин-де йузе алып дурмаж агыны '
билйэн. Онун баш га тар а п л а р ы болса янкы айдышым
ялы, хут бизин диен адамымыз. Бизе дагы онун нэмеси
герек-айт, халыпа?
М ы рат ш улары айдярка, Р ем езан наедан долдуран
агзыны гупбердип, гезлерини сузуп дурды. Ол: «Хут би
зин гезлэп йерен адам ымы з» диенинде, агзындакы на-
сыны ховул-харсаллы к билен ере мачы лад ага-д а дек-
ди-де:
— Хим, сенин эденин мана боляр. Йене езун билйэр-
син, мунун атасы хем энеси шундан нэден-нэ боларка
дийип, бэрилерине середип отурандырлар. М ан а дий-
сен-э, онун йигит болмагынын я-да гаррылыгынын пар-
хыны-да билип бармаяры н, сен бейлеки тарапы ны айт.
— Мени езун билмэн дурмун? Булар ялы ишлери
мен шу гун гермели дэл. Йене сени бу ерде бекдэп гой-
ман, ишин б олж ак угруна хаял этмэн чыкмагымызы айт,
сен нэхили герйэрсин?
— Сен ез билшин яли тизлешдирибер...
М ырат бевруне динширгенип дурды-да:
123 '
— Шу ерде мени аз а ж ы к икиржинлендирйэн бир зат
бар. Мен сана шуны а й тж а к болян: Атабай диеним ил
арасы нда абрайлы, девлетли адамдыр. Д ур, энтек, мен
айтжагымы бери айдышдырып гутарайын-ла, хэзир гу-
тарян. Билер болсан, ол йене бир эллешип етэгитмели
адам дэл. Она «Аялы гачыпдыр-тезипдир» диен я-да ене
бир шуна мензешлер гелишжек зат дэл. Шу тарапы на
икимизин-де пугта душунмегимиз герек. Билйэнми, мен
муны нэме учин диййэн, сон бир гун шейле бир иш болуп
галайса, онда менин онун янында йузум-ютум б олж ак
дэл. Ш ейле й узугарачы лы к болса, менин манлайы мда
хемишелик тагм а болуп г ал ж акд ы р — дийип, Ремезана
ерэн чыны билен айтды.
Онда Ремезан:
— Мырат, сен менин шу айдан сезлериме питива эт-
мейэн ял ак болм асана — дийип, алкымыны аш ак салла-
ды, йузуни бир янлыгына кесертди-де, езунин ейкелейэн-
лигини анлатды.
— Ег-а, ёг-а. Сен мундан гевнуне хич бир зат гети-
рижи болма! Мен сен сезуне ынанман, кимин сезуне
ынанайын? Мен йене месайыкыны айдян.
Ремезан йузуни чыныргадып:
— Мундан шейле за т л а р чыкар дийип, гуман этмек
болмаз. Бу озалкы дан баш га дийип айтдым ахыры. Бу
хениз дунйэде хич бир зады геруп-эшиден м аш гал а д э л
дир. Шунун ялы хем бу кимин элинде болса, шонункы
болж акды р. Сен ол тарапы ндан аркайын брл, нэме этжек
болсан, ёлундан галма-да эдишдирибер.
Бул ар гундогар ягшы чаларып, д ан атаны месе-мэлим
болянча: д аш а р д а гуррунлешип дурдулар.
М ы рат гундогара гезуни айлады-да:
— Бов, Ремезан, герйэнми, эййэм д ан атып гидипдир.
Ханы инди шу ерде гурруни гысгалдалы. Мен янкы А та
бай диеними сен нэхили билйэрсин? Эгер сен: «Ол бо-
лар» дийсен, онда менин хаял этмэн, шу вагтдан онун
устуне атланмагым герек. О лары нкы голай-голтум ерде
дэлдир, ерэн узакда.
Ремезан:
— Боляр, сенин эденин боляр. Муны инди ызына
гайтарып алып гитжек гуманым ёк ахыры — дийип, ялан
гулкусини этди.
М ырат суннуениллик билен ее курсэп гирди-де, аты-
124
нын, аягындакы зы нж ырьщ ачарыны алып, ене атынын
дады лгы ерине чыкды.
М ы рат атыны эерлейэркэ, Ремезан-да: «Менем инди-
ден сон ятып д у р ж а к дэл» дийип, онун бейле янында
кибтини гысып отурды-да, М ы рат тэ атыны эерлэп бол-
янча, М ар алы магтап сакырдады.
М ы рат ишинин онж агы на ынанч билен атына мунди-
-де: «Агшамлык гелип билсем гелерин» дийип, Ремеза-
нын М ар алы алып гелен кене кечесине душуп гитди,
Гырнак севдасы
(
|
Ремезан телпегинин зтегинден бармагыны сокуп:
— «Горкяр» дийдинми? Сен муны гачар горкусындан
аркайын этсен болм аярм ы? Онсон-да сен муны бэш йуз-
| ден-де ёкаррак нэче суйшурмек б олж ак дийдин? — ди-
I йип сорады-да, М ы радын ж огабы ны эш итжек болуп, гу-
[ лагыны габарды п дурды.
I — Халыпа, сен аркайын бол. Мец' муна диер ялысы-
ны дийме' кемини гоян дэлдирин. Ол мана худая уйшы
ялы уйяр. й е н е сенин хемме болуш лары н мен айдан-
лары м ы хакы кат геркезип дурсун. Ягшымы? Сен гепле-
месеклигини этме-де отурьТбер!
— Боля-боля. Й ене ерэн гаты гожалыпдыр... Бэш
| йуз... '
. — Я в алла, халыпа, Ремезан, сенин пул тарапы ндан
ясы янын ерде болсун-да. Бэш йузунем санап, анырсына
чыкып болармы? Сен йене сесини чы карма-да дурубер.
, Элимизе душенидир — дийип, М ы рат Р емезаны н бевру-
не гамчысыньщ сапы билен дургекледи-де; мыхманла-
* рына бакан серетди.
^ Р ем езан ичинден: «Бэш йуз... Бэш йуз, бар, шол алты
йуз болсунда, шонда-да ужундан она-муна беришдире-
ннмде, хут ез ж убимде гал ж агы нэче болж аг-а?» дийип,
микнрипден гечиренинде, келлеси аш ак салланыпды.
М ы рат мы хманлары нын атларыны даныш дырып бол-
апларыны герди. Эм ма Р ем езана: «Пугта танап гой» ди-
. нип, геркезен янкы ч а л ж а мыхманыны гермеди. Атларын
янында атасы билен бейлеки мыхманы гуймен-суймен
эдип дурды.
Ол булара;
— Инди нэме д у р с у ц й з , атлары даныш дырып болан
болсаныз, гелишиберин — дийди-де, сон атасындан «Ха
ны Атабай ага» дийип, сесини аш аклады п сорады.
' Атасы оглунын сорагына ж огап бермек орнуна гайра-
лыгына гезуни умледи.
127
М ырат атасынын середен тарапы н а гар а н ж акл ан д а,
мыхманынын кене хаятын дуйбунде арканлы гы на гай-
шарылып отураныны герди. Ол шу вагтдан хем пейда-
ланып, Р ем езан а ене нэмедир бир за тл а р диймекчи бо
луп еврулди. Эмма Ремезан ондан енуртиледи. Ол янкы
бэш йуз дэл, алты йузи дегишли ерлере пейлаш дыранда,
хут ез жубусине душйэни гаты аз герупди ахырын. Ол
шонун гы нанж ына болса герек:
— Мырат, чен-э билмейэн вели, ханы езунем бир се
редип гер. 03-э... — дийип, дилини дишледи-де, М ырадын
йузуне ене-де чиннерилип серетди.
Мунун дийжек болянына М ы рат езуче душунди. Ол
байын гарры лык айбыны басырып билмезлигине дарыг-
ярды. Шона герэ-де Ремезанын: «©зунем бир середип
гер» диймегини байын гарры лыгы ндан нэразычылык
билдирип диййэндир ейтди. Ш онун учин-де ол гатырга-
нып баш лады :
— Халыпа, Ремезан, мен сени бейлесин ейтмейэр-
дим. Сен-э туйс... монжук гезлейэнин бири экенин. ©зун
айтдын ахыры, «Н эме болса, шол болсун, эмма пул бол-
сун» дийип. Шей диймединми нэме? Мен сенин диенин
билен йерйэн. Сен шунун ялы адамы ниреден тапж ак?
Нэме, геп ад ам ы н бир санач уны кеп я-да аз иймегинде-
ми нэме? Г'еп онда дэл. Мен, валла, бу болшуна нэме
дийжегими билемок, бир эй диййэрсин, бир-де бей дий-
йэрсин. Бар, сен диенин болсун: хам ала, ол 15 яшында-
мыш. Ахыры зады болм аса ол бэбек боланында нэме,
ондан нэме б олж ак? Онун пулы кеп. Сенем бир ез диен
сезун устунде д у р ж а к бол ахырын. «Бир элде ики гар-
пыз тутдурмаз» дийипдирлер, халыпа...
Ремезан янкы аз гернуп дуран пуллары элинден ги
дип барян ялы болуп гыссанды:
— Мырат, сен мен дийжек боляныма баш га хили ду-
шундин. Мен онун гаррылыгыны мызайык эдемок. Асыл
менин онун гарры лыгы билен ишим ёк. Сен мен диенле-
рим билен болма-да, ез биленини эдиберсене. Д о г р ы , мен
озал айдан экеним...
— Менки сана ягшылык.
— Билйэн, боля-боля...
М ы хм анлары н голая гелмеги булары н гуррунини гыс-
галтды. М ы рат она гыссанмач: «©зум хеммесини онара-
рын» дийди. Онсон хем «Хэ, .гелшиберин» дийди-де, мых-
манларыны Ремезан билен танышдырды. «Там да отуры-
128
берсек нэдеркэ?» дийип, ол булары ейлеринин ишигин-
дэки там а алып уграды.
М ы хм анлары н чалы ези билен дэл. Ол нэмелердир
герж ек болуп, даш -теверегине ялтакларды . Ол ейун га-
пысыны гы ялап серетди, шонда габсанын ярпы ачыклы-
гындан езуне бирнэче г е з л е р и н . середйэндигини герди,
аял сесинин пышырдысыны эшитди. Онсон шол тарапа
ичи ак гылдан долуп дуран гулагыны тутды, эмма нэме
дийилйэнини эшидип билмеди. Йене ол гезлер байын
келлесине хер хили пикирлери ызлы-ызына гетирип ге-
чирди. Ол илки бада бу гезлери геренинде, езуни сындан
гечйэн яш йигит дэлдирин ейтмэнди. Ш онун учин хем
ол гурбы гачан дызына бар гуйжуни йыгнады, салларыи
дуран гарныны болса чекишдирди. Шейлеликлейин, ол
бирки эдимини дикгерип этлэп-де билипди. Эмма онун
бу ясам алы гы узага чекмеди: бирденкэ езунин сындан ге
чип, ейленмек гезегини мундан элли йыл озал гечирен-
диги ядына душди. Ш онда гелин-гызларын езуне сын
эдип середендиклерини, шонда езунин гыз гезунден
суссы басы лм аян йигрими яшын дэлижесидигини ве ин
ди болса езунден ол вагтл ард акы д ан биржик-де дерек
галмандыгыны сонкы элли йыльщ ичинде бирденкэ гез
енуне гетирип геренинде, эсси айылып гитди, йузи ага-
рып баш лады . Ичинден хем: «Б у л ар мен устумден гул-
йэн ялылар-Ла. Индиден сон мен нэме болуп йердугим-э!
Мен дунйэде кем зады м бармы? Худай мана берип биле-
нини берипдир. М ана индиден сон нэме этмек герек? Ме-
кин инди дине бир «худайын» эденине шукур эдип, онун
ёлуна гиже-гундиз дога окап отурмагым герек. Мен бир
гырнак алып, онун гуйжунден п ейдаланманым да, хар-
ж.ымы тапман дурунмы нэме? — дийип, акылына геле-
нинде, гарнына елмешип дуран гысгажык ая к л ар ы тит-
реди. Э м м а чал бу душен онайсыз ягдайындан бирденкэ
чыкды-да, деррев езуни дурседи: — Бе, мен хэзир бу зат-
лары нэ акыл билен баш ыма гетирйэрин? Худайым, эде-
нице шукур. Мен яны нэмеден суссум басылып гитдикэ?
Ил гулер ялы, мен илденчыкма нэхили болшум бар? Мен
гулнср ялы кер, гышык дэл, йыртык-йирик дэл. Он ики '
сынпмда чигит ялы-да кемим ёк, онсон-да, мен бу тая
сындан гечип, езуми халадып, бирегин дуйпде отуран гы-
зы пы а л м а г а гелмедим ахыры. Муны буларын езлери-де
билйэмдирлер. Бар ал ж агы м бир гырнак. Текэ миннетим
номе, мана бержегини пулума берсин, малы ма берсин —
5 Н, Сярыхаиоп 129
дийип, гапа етди-де, ени билен тамын, ичине уруп гирди.
Мунун ызы билен бейлекилер-де гирдилер. Ч ал, итден
гачып саман кумэ уруп гирен пишик ялы, тамьщ анры
бурчунда бзрисини бакып отурды-да, гезуни гегердип
гапа серетди, телпегиниц ичинден болса ул л ака н кирли
яглык чыкарып, манлайыньщ дерини сырышдырды...
Ремезан билен чальщ ёлдашы хем езлеринин отурыш-
лары ны онун отурышына мензедип билишлериче мензет-
жек болуп, онун янына гечип отурды.
М ы рат ич ишикде михманлары нын ерлешишлерине
середип дурды. М ы хманлары орнашансон, ол ишикде д у
ран еринден ызына еврулип, гапыдан д аш а р ы к бойнуны
узатды-да:
— Ханы, бу тая чай гетирип башлан! — дийип, гы
гырды.
Онсон ези-де буларын янына гечип отурды.
Гуррун кэбир х ары тлары н гытлашмагы, кэбир харыт-
л ары н нырхынын гы м м атлаш м агы ве пулун гуйжунин
гачып бармагы догруларында яны баш ланы п угранын-
да, биринжи тапгыр дерт чэйнек чай гелди.
Бай жонтук б ар м а к л ар ы билен чайыны агдарышдыр-
мага отурды. Ол:
— Ёгсам-да, Мырат,, буларда чай нэден алшылып-
бершилйэр? — дийип, гезуни гырпылдадып сорады.
— Чаймы, Атабай ага? Хемме ерде бир мензешлик —
дийип, М ы рат сонкы гунлерде дэнэнин белли бир нырх-
да дурмаяныны, гунсайын гы мматлаяныны айтды.
Онда бай:
— Шей дий-э — дийип гениргенди-де, кэсесинин дуй-
бундзки чай галындысыны там ын дуйбуне серпип гой
берди. Онсон дунйэнин хер бир тарап л ары н д ан хабардар
ад ам ла р д а н болуп, бу йылын (1916-нжы йылын)» реже-
синин эрбетлигини, хемме ерлерде гуракчылыгьщ б а р
лыгыны, дэнэнин гаты гыт хем гыммат болжакдыгыны,
эмма езунин бу ховпдан халасдыгыны — дунйэсинин
дары кмаянды гы ны вагтыхошлук билен гуррун этди. Ол
гурлейэрди, болмасы затл ар ы -д а айдышдырып отырды.
Эмма она гаршы чыкып, онун билен энеклешйэн ёкды.
Ол гуррунани ерэн хилебазлы к билен эдйэрди, хер бир
сезлемини езунин шу ере гелмекдэки максады ньщ пейда-
сына баглап дузйэрди. М ы радын «Пулун гуйжи гачан-
кы рлаш яр» диенини болса ол пугта дуруп инкэр этди.
Ол: «А далатлы ак паты ш а хекуметинин сарсман дуран-
130
бу вагтында, онун пулы говшаяр, гуйжи гачяр диймек
хемукете гарш ы вагыз этмек ве кулли женаятды р»
дийди.
Ян,ы бошап гиден чэйнеклер ене-де долуп гелди. Чэй-
неклерин ызысуре М ы радьщ гарры энеси-де бу тамын
ичине суйренип гелип гирди. Бу гарры Атабай диййэнле-
ринин адыны-соруны емрунде бир гезек-де эшитмедик-
ди. Атабайы н езлерине бир сов билен мыхман болуп ге-
ленини, онун кимлигини ве нэме иш билен геленлигини
болса хэзирин езунде болян гуррунлерден эшидипди.
Э м ма Атабай дийилйэнин нэхили сыпатдакы, нэче яш
чемесиндэки адам лы гы она айдылманды. Ол «Гези ёгун
йузи ёк» эдип, буларын устуне — ичерик хыклап суйре
нип гирди-де, отуран л ар а тарап йузленип самрады.
— Худайын взи гереклемесе нэдерсин, гвргини геруп
йормели болян, гарры лы к гурсун, балал ар ы м , бу адам да
гезем гоймаяр, гврмегем. Огуллары м, биринизи-де гор-
йэн дэлдирин. Аман-саг гезип йеренмисиниз? Атабай
ханым, худайымыц езунин сана-да бердиги болсун... —
дненинде, М ы рат йузуни гамашдырып: «Эже, сенин ялы
гарры ейде худай диер отурар-ла» дийип, онун сезуни
кесди. Бай бу гарры энэ нэме дийжегини билмэн середип
дурды-да, ахырым батлы: «Шукур, гургундырыс» дийди,
эмма эндик эден эллери сакгалы на барып дегди.
Гарры динширгэп отуран еринден байын берен гай-
о р г ы с ы н ы эшитди-де, оглунын «тур» дийип гыссамасы-
на бакман, анырдан йурегине дувупжик геленлерини ыз-
лы-ызына суншурышдырды:
— Оглум, Атабай, худайын езунин сана-да душур-
дыгы болсун. Мунун ялы зат сетанда-сейранда бирегин
багтындан чыкяр. Ремезанын гетирен бу гырнагы хут
сенин багтындан чыкаян бир зат. Худайьщ взи бендеси-
нин багтыны ачык эденинде, шейле боляр. Инди менде
гиз галмады, балам, яш -вагтымда мен гезумден гечир-
мэн, гелии эдинмездилер. М азалы , гелинлерим мен тер-
бнйоми алы пды рлар. Олар гыз тан ая р л ар . Гелинлери-
мнн М арала сыны отурыпдыр. Гырнагын адына М арал
д нйй эр л ер , сен пугта яды нда сакла. Гелинлерим она:
« Г ы р н а к дагы диер ялы дэл, багтлынын багтындан чы-
к п й ж а к бир м аш гала» диййэрлер, Хава, инди оглум Ата-
бой, курт-кевшел, гыз-гырнак дийип, ол тарапы ны сел-
жерим дурмак герекми? Мен гереги ёк дийип билйэн,
огланлары ц аягы душуп, перзенди болуп дурса, хер ки-
Л— 131
мин, ислеги шол, шона етеси зат ёк — дийип, ол буларын
д аш дан айлап эдип отуран гуррунлерини бозды.
Гарры нын сезлери бая хош якды. Онун, мекир гезлери
енкусинден-де бетер йитилешди, ол отурышыны тижеди-
-де, петекесини вне чыкарып:
— Мырат, азар берме, отурсын-да, гарры адам гур-
рунчи боляр — дийди.
Бу гарры ене: «Оглум Атабай» диенинде, Р ем езан бир
отурышына отурып билмэн, йузуни кесе-кесе совярды.
Шунун ялы хем ол А табайы н «Гарры адам гуррунчи бол
яр» диймегине ген галып, А табайы н йузуне гезлерини
аларды п серетди.
М ы рат энесини бу ерде отуртман кован болса-да,
онун гедеклигинден пейдаланып билди. Ол энеси чы-
кансон:
— Д огруданам, иру-гич шу хакда геплешмели бола-
рыс, бай ага — дийип, ол инди езунин баш га затл а р ха-
кында гуррун эдишип отурмага гы зыкмаянлыгыны бил-
дирди.
Бир салым дымыш ыклык болды. Бу дымышклыгы
байын яны билен гелей йигит бозды. Ол чай ичип отуран
кэсесини йузуне тутуп:
— Атабай ага, биз шу агш ам гайдярысмы? — дийип,
бирден дилленди.
— Хава, биз шу агш ам гайтмалыдырыс... — дийип,
бай аркан гайышды-да, Р ем езаны н йузуне пикирли се
ретди.
Мырат ене-де:
— Менем шонун учин-дэ, шу хакда геплешип отура-
лын диййэн — дийип, ол Р ем езаны н йузуне гезуни
айлады.
Шу вагт Ремезан М аралы эсли салым гезден салан-
дыгыны ятлады. Ол мундан сон ы нж алы клы отурып б ил
мэн, М ар а лы н барлыгыны барл ап гелмек учин болса ге
рек, д аш а р ы к чыкды. Бу чыкып б арярка, бай онун арка-
сындан йити-йити середип дурды-да, М ырада:
— Куртлер ш ара-вура эдип, бичак геплеген боляр-
мыка диййэрдим велин, бу бейле дэл-айт, Мырат. Мен
ол.диен ченим мундан чыкмады. Гулун-да шейле садасы
болар огушян. Д ымы п отурышыны герйэнми, ичинден
гаты кеп ялын гечиренлигини хабар берйэр. Сен муны
озал ракд ан бэри танаярмы н? ©з иш салшып йерен ада-
мын герек? Онда болса ягшы, «Юрды белет чапар» ди-
132
пипдирлер. Ханы онда сен мунун билен мени ягш ыж а
танышдырып отур. Сен 'мунун хэсиетлерине белетсин.
Мунун хайсы тарап ы н дан бараны мы зда, ягшы болар? —
дийип, илери-илери гобсунды.
М ы рат жубусинин агзыны ики янлыгына ачан бир
адамды. Бу дине ики тараплайы н урманы н гамыны ий-
йэр, севданын болмагыны ислейэр. Б у -с е в д а д а кимин
утаны, кимин утуланы онун учин атын гулагы ялыды.
Ш унун учин-де ол байын сорагына шейле жогап берди:
— Атабай ага, сен мен диеним билен бол. Бу иш мен
элимдзки иш. Хэзир ол гелер велин сен деррев хабарыны
бер, «Мени угратм ак билен болун» дий, онсон отурыбе-
рин. Мундан сонкусыны езум онарарын. Бу овнук-ушак
зад ы н устунде чекелешип отурж ак адам дэл. й е н е бир
зады бар, муны сана енрэк айтмакчыдым, эмма ягдайы-
ны тапып билмедим. Шиндизем гичлик эдип дуран зат
дэл: ол бэш йузи гаты аз герйэр. Середип отурсан, шейле
хем, йене нэхили болса-да, онушмагын'ыз герек. Д ур
энтек, Атабай, бу мундан ики ай озал бир тиръеккеш
гырнагы бэш йузе сатып гитди...
— Орэн говы эдипдир. Гырнакдыр-да, гой, мунам шон
ялы бэш йузе берсин. Нэме, дереги чыкман дуряр--
мышмы?
— Б эш йузун, Атабай ага, гаты аз болар...
— Мени гырнагьщ алшылып-бершилйэн ерини бил-
мейондир ейдйэрмин? Муне барсан, хер кимин дулда
отураныны ал м ак боляр ахыры.
— Онда-да, Атабай ага, чака бармалы , бираз ёкар-
рак чыкмалы боларсьщ.
— Вей, оглан, Мырат, сен диййэнин нэме? Сен оюн-
•оюндан чыныргадып барярсын-ла! Муньщ-а болмады.
Мундан ёкарл ам ак, чакдан чыкма болар. Сен бейле ди-
срсин ейдуп, ятам д а-тур ам д а яды ма душмейэрди — ди
йип, ол М ырады х ая л ч ы р атж а к болды.
Онда Мырат:
— Ш онда-да, бай ага, сен утярсын — дийип йыл-
ш рды.
— Утмакда я-да утулмакда геп ёк. Менин: «Не чиш
койсун, не-де кебап» эдесим гелйэр. Йене сен мен тара-
пим дан айрылма. Сен гадырыны болса езум...
— Атабай ага, мен сен тарапы ндан айрылып, хич
миа гитм еди м , гитмегем ислемейэн. Шу эдип йерен хыз-
м о т л а р ы м ы н хеммеск сен учин. Йене чака гаралаш са,
133
ягшы болж ак. Ол-да алары ны биленинде, аллаеыны г а
рам ан д у ран лар дан дэл.
Б ай тез ач ы п-ю м асы 'салы м бевруни динширгэп дур-
ды-да:
— Сен онда ене нэче ёкары чыкмалы болар ейдйэн?—
дийди.
Бул ар хениз дил дувшуп гутарм ан кал ар , Ремезан
ичерик курсэп гирди-де, енки ерине гечип отурды. Щун-
дан сон гуррун догруланды. Б ай мавы гезуни депесине
дикди-де:
— «Мыхманы атар, башыны гутар» дийипдирлер.
Шонун ялы -да бизи шу агш ам угратм алы боларсьщыз,
кын гермесециз — дийди.
М ы рат билен Ремезан бир-бирлерине середишди.
Бай:
— Х абарымы з болса сизе нэбелли хабар дэл, ханы
инди сиз бизе нэме ай тж а к болсаныз, айдып отурын. Биз
эшидип отурярыс — дийип, гайра суйшуп, сакгалыны
эли билен сыпалаш ды рды -да, янкы сезлеринин устуни
биркемсиз долдурдым этди.
— Бай ага, бирденкэ гыссанмачлык тапыбермэнизи
гойсаныз-ла — дийип, М ырат Р ем езан ы н йузуне йыл-
гырып серетди-де:
— Хэ, халыпа Ремезан, Атабай аганы н хабарыны
алып, инди муна нэме ай тж а к болсак, айдып отурмагы-
мыз герек — дийди.
Р ем езан ы н ичини ит йыртян болса-да, М ы радын таб-
шырыгына герэ, гезуни сузуп отырды. Ол еринден гоз-
ганжы рады -да:
— Мырат, езун нэме дий ж ек болсан, дийишдирибер-
сене — дийип, нас кэдисини элине алып, ойнамага
отурды.
Р ем езан ы н бейле диймегинден бай ишиц ансат ёла
душжегини анлан болара чемели. Ол М ы радын йузуне
шэхдачык бакды-да:
— Хайсыныз-да болсаныз, мана инди нэме дийжек
болсаныз, айдып отурын — дийип, буларын устуне г е зу
ни чинердип, хас хайбатлы сурунмэге баш лады . Мырат
[епледи. Онун янында бу севданы н товук севдасындан
арты к кынлыгынын ёклугыны айдыпдык. Ол езуни пер-
вайсыз, ики тарапы н ы да ден тутан л ард ан болды-да,
илки билен бай: «Р ем езаны н секиз йуз м анат диййэнини,
134
ондан сон Р ем езан а: байьщ бэш йуз манат бермекчи бо-
лянлыгыны айтды.
Бай ичини чекди-де гениргенди, гезлерини гырпыл-
дадып, отуран еринден гайралы гы на суйшди. Эм ма Мы-
радын сезуне сез гатмады. Р ем езан болса М ы радын
езунден билип, оз иследигинден ёкары айданына хошал
болуп, аш акл ы к биленлш лгы рды .
Мырат:
— Герун вели, шиндиз-э гараны з гатлы ш ар ялы дэл.
«Чекишмэн бекишмез» дийипдирлер, Ханы чекишип
отурын — дийди ве ез айдан сезлеринин бая нэхили тэ-
сир эдендигини билмек учин, онун йузуне серетди.
Бай агзыны тебсиредип:
— Чекишерден-бекишерден ара ерэн даш — дийди-
-де, агзыны пугта юмды.
М ы рады н атасы ичерик гирип, я н ы дызынЫ эпипди.
Ол:
— Хим, хайыр иши онуш дырм ак ялы согап з а т бол
маз. А р алы кд ак ы н ези уч йуз дэлми? Пэхей, гайшары-
шып отурасы хич.зат ёгам экен-ле. Мунун ялы болансон,
мундан ансат нэме бар? Икиниз-де ез достумыз. М унда
не кемур кейсун, не-де демир. Огланлар, Атабай — бу
кене текедир. М уна йуки нэче урсан, гетерер. Хэ, ёгсам-
-да, биз ал ы ж ы тарапы н да дурмалыдырыс. Ремезан,
дост, сенинде бир гырнагьщ пулундан до йж ак болуп,
асмандан асылып отурмагын ези сана гелишйэн зат д э л
дир. Сенин яны нда гырнак диенин ези нэме, эртир ене
бири. Ы нхалы кга бу болды, хер хайсьщыз бу ортада д у
ран пулун ярысыны ез устунизе аларсыныз, пайлашын-
-да гутарын — дийип, гарры тевекгеллик этди.
Эдил озалы ндан дил дувшулен ялы, М ы рат булары
атасынын айдан ерине гетиржек болды.
— Алты йуз элли боляр. Ш ундан а ц р ы к я-да бэрик
чекип отурасы хич бир зат ёк. Атабай ага, болды герек?
Хей, кемин-дагьщ галдымы? — дийип, М ы рат бая гезуни
• ЬфПДЫ.
Бай минутларча келлесини тутуп дурды-да, ахырып
орталыга геленинде, алты йуз, ене бир элли манат болян-
•дыгыны хасабыны чыкарып билди. Эмма хрниз: «Бу мен
чакымдан ёкары» диймэнди. Ш онянча онун устуни Ре-
м п н н д а п езгелери: «Элбетде, болды», «болабилди» ве
«бай ага, кэн хем болса, сизе кэн дэл» диен сезлер гем-
135
ди. Ремезан галпы лдаяр. Она тевелла герек болмайшы
ялы, хич бир тев ел л а эден-де болмады.
Б ай бираз салым бевруни дицширгэп дурды-да:
— Б о л я р , б о л м а с а — дийип, Дунйэни гин т у та н ял ы
болуп, йузун и ё к а р ы к г а л д ы р д ы ве узын э з я к а кеййеги-
нин ян ж у б у с и н е элин и сокуп, бир петде к а г ы з пул ы чы-
к а р д ы - д а , онун бир ян у ж у н д а н с а н а м а г а о ту рды .
Ш у вагт бир салым дым ыш клык болды.
— Ине, дийип, Атабай янкы санан пулуны орта суй-
шурмеги билен, бу дымышып отурмаклыгы вагырда
евурди.
Мундан сон Мырат:
— Атабай ага, биз инди сизи угратм алы болдук ейд-
йэн — дийип, еринден ециллик билен турды. Мунун ызы
билен бай хем пулы йыгнаманын ягдайыны тапман, юв-
дунып середип отуран Р емезаны н йузуне серетди-де: —
Инди турушыберсек болярмы? — дийип, еринден галды.
Д а ш а р ы к чыкмакчы боланларында, М ы рат Р е м е
зана:
— Инди нэме бейдип отырсын, халыпа, йыгна-да! Д а
ш арык чыкалын — дийди.
М ундан сон Р ем езан уйшуп дуран бу кагыз пулы ке-
чэнин устунден гачак бир зады ту тж а к болян ялы гарбап
алды.
■ТамДа дине М ы радын гарры атасы галды.
* * *
* * *
*
мезлигинденми, гараз, нэмеден болса-да, ези ялы бир-
нэче ишчилере гуррун берипдир.
Онун социализми агитирлемекчи болман, йене сак-
ланып билмэн берен гурруни гунубирин гестапо эдарасы-
на барып етйэр. Ол шол гунден баш лап, гез астына
алынды ве ызына адам салынды. Онун хакында отуршян-
-турушян ад ам лары н д ан сораг эдилди. Д еррев она бил-
дирмэн гечирилйэрди. Хер хал д а онун аягындан кон ц ла
гере иберер ялы м атериал топлап билмедилер. й е н е ве-
лин «гуманлы» дийлип, заводдан чыкарылды. Заводын
хож айы н лары нэме гаралы к япып чы каряндыкларыны
она айтмады лар. Айтсалар, говы б о лж ак дэл. Ол: «Еке
менми шунун ялы гурруни эдйзн» дийип, гыгыржак,
«шейле диеним учин мени ишден чыкарцылар» дийип,
йузлерче ишчилерин янына барып зейренжек. Нэме учин
ишден чыкарыланлыгыны ол билмеди. Бу ерден чыка-
рыландан сон, башга бир ере ерлешип билмеди. Бэш ай
ишсиз ятды. Шу айлары ц ичинде онун гарып дурмушы
йыкылды. Ише гирип билмейэр. Она, нэме-де болса,
яш ам ак герек. Э зуниц ики чагасыны ве кесел аялыны
ач елдурэймели дэл.
Клаус гайгыланяр, ойланяр... Угур ёк. Н эме этмели?
Ол ахыры, дагы нэме.эдерини билмэн, кечэ чыкды. Ге-
дейчылык этмэге дэл. Эмма велин ондан говы хем дэл.
Иц пес иш болса-да этмэге, гош гетермэге, гапы супур-
мэге, шейлелик билен, гун-гузераныны д о лан д ы рж ак
болмага чыкды. Онун шейле эдип йеренине бир йыл гов-
рак болды. Шу вагтын ичинде йук гетерер ялы еке тигир-
ли, кене гал так эдинди.
Бу кэр дэл, ким маца иш бую рарка дийип йермели.
«Ханы, ненен-ничик боляр?» дийип, ол оннут эдйэр. Хер
зат-да болса, концлагерде йеренден ягшы, елмез-еди га-
занса боляр. Ш она герэ Клаус езунин шу гунуне гоюлса
хем кайыл болды.
Онун шу гарацкы кече билен ыргын атып, нэгиле бо
луп гелши, шол полицияларыц эллеринден сыпып гел-
ши. Ол газанчсыз гелйэр ве еген агш ам-да иере зат тап-
ман, ач ятан чагал ар ы ядына душйэр. О л ары н езунин
гелерине гарашып, чага гуш ялы агы злары ны ачышып
отурандыклары гезлеринин енуне гелип гечйэр ве...
О лар ачдылар. Клаус олар ийип-ичер ялы нэме-де
болса, езунин тапан-тупанлары ны алып гелмелидир. Шу-
146
нуц учин-де онун, гара д андандан галтагыны суйрап чы
кып гидишидир.
Ол бош. Е ц и л арабасы ны сурмэге яранок. Полиция-
л ар онун эймежини етирен болара чемели...
К лаус шу хал д а эртир ене-де аркасыны агыр йуке ту
туп билермикэ? Кечелерин угрунда ики тар а п а ылгап,
иш гезлэп билермикэ? Онун халы харап. О залл ар , аг-
ш амлык ейуне гайдып гелйэркэ, эртиркп гунунин ала-
дасыны эдйэрди. Бу гун болса эртиркэ эли етмэн, шу
гунки гунунин аладасы ны эдйэр. Хэзир енунден чагала-
ры «черек» дийип чыкж ак. « О лары н элине черек тутду-
раймасад, суйжи сез билен алдап билмерсин. Ягдайын
эрбетлигини, череги тапып болмаянлыгыны айдып хем
ынандырып билмерсиц. О лар сенин полициякам билмез-
лер. Ш унун учин агларлар. О л ар ы н зарын агысыны эши-
дип дуруп билмерсин ве олары нэдип диндирерсиц? О л а
ра бир девум черек алып барар ялы пулы ниреден та-
парсьщ? Хэзир б азар багл ан м ад ы к болса-да, иш гезлэре
гурп ёк. Киме йуз тутмалы. Барып, пул дилэп билжек
ад ам л а р ы н халы езункиден говумы? Ф аб р и кан т Гегелеце
барып дилег этмелими? ё к , о л гара ишини сорап бара-
нында берйэрми нэме, пул дилэп б аран ы нд а берер
ялы».
Ол шейле дийип, гайгы-гуссанын аш агы нда пикир де-
рясына гарк болуп гелйэр. Хэзир а я к л ар ы белли-бетер
ысгындан гачып, бир-бириниц енуне гечмэслери гелйэр.
— Хей, мунданам бир мыдар болармы? — Ол шейле
дийип, езунин эдип гелйэн пикирлерини баш ы ндан айлап
зынан ялы, йузуни ёкары к галдырды. — Мени шу гуну-
ме-де гоймаярлар... Мунун себэби нэме болуп билер?
Менин гунэм нэме? ©зумин ишден чы кары лм агым ын
анырсына-да етип билмедим. Мен бейле м асгара хорла-
нып йерер ялы евреем-э дэл. Менин гулагымьщ эшидйэни
ве газетлерин йузунде гезумин герйэни: «Адам дине
иемецдир. Немецден б аш га адам болмаз. Немецден б а ш
га адам дийлип йерленлер адам дэлдир. О л ар немецле-
рин гулы, гырнагы болм алы ды р — иш м алы н а еврулме-
лидир...» диен сезлер. Эгер шу шейле болян болса, онда
мен шейдип йермелими? Мен немец дэлми нэме? Немец-
дирин! Онда-да чигидиц габыгы ялы гарнувсыз немец-
днрин. Я полициялар менин немецлигими билмейэрлер-
мнко? О лар менин миллетими тан ам ан йерен болмасын-
лар? Белки, шейлесе-де шейледир. Белки, олар мени
147
еврейдир ейдуп хорлап йерендирлер. Менин. еврее чалым
эдйэн ерим бармы ка? Элбетде, йузумде, гезумде мецзеш
ерим бардыр. Ш уны кимден-де болса биринден сорап
гермегим герек. ё к , бейле хем дэлдир. Т ан ал м а ян бол-
сам, бир мен болайын. Немецлиги гарасыны гереницде
таналып дуран немецлериц менден бэш бетер .хорланып
йеренлери гытмы? Миллер, М акс ве Эфнер дагы лар
немец дэлми нэме? К онцлагере иберилйэнлерин, ичинде
немецлер азмы нэме? Д огры, олар немецдиклерине не-
мецлердир, йене велин этмишли болсалар герек. Олар
«хайль Гитлер» диенлеринден еленлерини говы герейэн-
дирлер. А мен? Мен езум ин шу гунуме гоюлсам боляр.
Мен этмиш ли-дэл. Н эме мен «хайль Гитлер» диймэге
гарш ы .болдуммы нэме? О нда дагы себэп нэме? Онда
нэме?.. Белки, Гитлериц шу «ёкары жынс» диени йене
гувдурама болуп чыкаймасын. Нэхили болса-да, маца
езумин немецлигими беян этмек герек. Нэдип, кечэ чы-
кып гыгырыпмы, я ар к ам а хат языпмы? ё к . Бейле эдип
дэл. «Мун бендесине тутунандан бир худайын езуне ту-
тун» диенлерини эдейин. «Немец ёкары жынсдыр, башга
ж ы н слар болса аш ак жынсдыр» дийип, шуны иц илки
чы карана, шейле дийип ы нанды рана ве езунин шу сезу-
нин дурмуша гечйэнине-гечмейэнине гзр ам ан , богазына
сыгдыгындан гыгырып дур ан а — Гитлере езумин хакыкы
немецдигими айдып, хат язайын. Ш ундан сонам мана иш
тапы лмаса, чагалары м гы р ы л ж а к болуп отурса, полй-
циялар депэмде гамчы лары ны булап дурса, онда Гитле-
рин «жынсыныц» угры болмадыгы. Соны нирэ барып
дегсе-де, бир сынап герейин. «Ятып галандан, атып
гал»...
К лаус бу пикирини догры тапды. Ойуне барып билди-
ги, Гитлере хат язм ага отуржак. Йузуни аш ак салып,
хатда язж ак л а р ы н ы ойланып баряр. Онун хэзир ганы
гызып, йермеги-де бираз чалтлашыпды.
— Дур! — дийип, онун гапдалындан, улы агаж ы н
аш агы ндан бир харбы эшикли ад ам чыкды.
Ал, немец болсац! б з у н и н немецлигици билдирмек
герекми сана?
■ Харбы эшикли она:
— Шу дуран ерицден бутнаман, эшиклерици баш-
дан -аяк чыкар-да, орта ат! 0 з у н хем тиз бол! — дийип,
элиндэки сапанчаны догрулап тутды.
Клаус езун е догруланып тутулан ярагы н гаралы п д у
148
ран нилине йигренмеклик билен серетди. в з у н и н таныш
сапанчасы. К лаус онун ниреде, нэхи ли ' ишленип чыка-
ры лянына ченли билйэр.. Онун демрини эреденин мунун
взи болмагы-да мумкин. Ол шунун чыкары лан заводын-
да он бир йыл ишчи болуп ишлэпди ахырын. Гер, ол
я р а г инди эхли гергусини герене узады ляр. Ол езунин
эгниндэки ин сонкы кене эшигини бермэге азаж ы к-д а
болса гарш ы чыкса, онда шол сапанча билен атылып
гойберилжек. М уна гуман ёк. Чунки бу яраг билен Гер-
манияньщ ин ягшы огуллары атылып, аз елдурилен дэл-
дир. Муны К лаус хем билсе билйэндир, билмейэн болса-
-да, индиден бейлэк билсе герек...
К лаус узак вагт ичнни тутуп дуранындан сон гахар
билен улудан демини алды-да, арзы ланы п дуран кене
сойкаларыны чы карм ага баш лады . «Менин кене эшик-
лерим муна нэме учин герек болдука? А ларсы нам -а ве-
лин, сатып-гейиб-э хезил эдинмерсин...»
Ол аркасы гара дер кейнегини илки билен орта ат-
ды-да:
— Алын, герегиниз шу болса! — дийди.
— Бары ны чы кар-да орта ат! — дийип, харбы эшикли
езунин еке кейнек билен эл чекмежегини ене-де айтды.
Ока К лаусы н хемме эшиги герек.
— Хеммеси дийсене — дийип, К лаус сыпырынды-да,
ички б алагы ндан баш га барыны орта атды ве:
— Мени соймага сизин хакыныз бармы? — дийди.
— Хакыммы?
— Хава, хакыныз... *
— Х аклаш ары н, йене болдунызмы? — дийип, харбы
•шикли сорады.
— Болдум — дийип, чув-яланач галан ж аны н ы н ян-
гынына чыдап билмэн, .эшиклеринин устуне гапдалында
дуран галтагыны хем итиберип гойберди. — Алын, муны
хем алын, гараз, мени сой ж ак болсаныз...
Клаусы н ондан эден там асы чыкмады. Эшиклерини
Голтугына гысар-да, алып гидер дийип чак эдипди. Х а р
бы эшикли бейле этмеди, гайта «болан болсан» дийип,
•3 эгниндэки йун гейимлерини ишчинин чыкарышындан
ОН эссе чалт чыкарды-да орта, Клаусын эшиклеринин
Рвпдалына атды. Онсон кенелери гейинмэге дурды. Онун
гейнишинин чалтлыгы на Клаусы н гози гитди.
Харбы эшикли бир кемсиз гара ишчи гернушине ги-
рендсн сон, Клауса йузленип:
149
— Сен нэме гараш ярсы ц? Ал, гейнибер!.. — дийди.
К лаус онун болуш лары на тан галып, езунин шол бир
дуран еринден гозганман дурды. Д огрудан-да, онун бол-
шы ген. Ким шейле б аш а-баш алш ы к эдер? Клаусьщ
кене эшиклери киме герек? Мунун болшы ынанар дагы
эдер ялы дэл. «Муна менин кене эшиклеримин ичинде
езуни гизлемек герек болдумыка? Онун ялы болса, яра-
гыны чоммалдып дурман, йене «гел, алш алы » дийэйсе
болмаярмы? Ш ейле диен болса менин гарш ы б олж ак
гуманым бармы? Хер хал д а м.унун бир эммасы бардыр.
Белки, мени д узага д уш у рж ек болса-да боляндыр...
Ол пикир эдйэр. Бу эш иклерин ирилип енуне атылян-
лыгындан хабары ёк, гайта олары н хедурленмегинден
езунин чы кмаз бир гуне душерин горкусыны эдйэр. Хар-
бы эшиклэ бетгуманчылык билен гараяр. Чунки ол бу
хили эшиги геенин ад ам а рехими иненини ве ягш ылык
эденини хенизе-бу гуне чёнли гермэнди. Ш онун учин-де
олары гермек ислемейэрди, енунден душ гелсе-де, ягда-
йыны тапса, совлуп гечмек ислейэрди.
«Бу эшиклери-де ме, сен алып гей, горкма» дийип,
харбы эшиклинин у зак тев ел л а эдип дур м ага вагты ёк-
ды. Ол сезлешип дурмакчы хем дэл. Гыссанмач, гидер-
мен. Она дине бир гейимлерини ч ал ш ы рм ак герекди.
Шейле этмесе, езунин т ан ал а р горкусы барды. Эгер та-
налып тутулайса, онда ж езасы н ьщ елумдигини я-да кон-
пентрацион лагерлерде чуйремелидигини ол билйэрди.
Ш уна ачык гези етйэр. Ш ейле хем болса, ол бу ёла ду-
шупдир. Улы ж е н а ят эдип гелйэр.
Ол овнук б у р ж у аз гатлагы ндан чыкан — севдасы
улы болм адык немецин оглы. С ары ягы з, гуш бурун, мур-
туны яны гойберипдир. Й уз гернуши отуз-отуз бэш яш-
лардадыгы ны айдяр. Ол фаш истлерин гошунында еди
йылдан бэри гуллук эдйэр. Лётчик. С олдатлы кдан офи-
церлик дережесине етипдир. Хэзир харбы эшигини йиг-
ренмеклик билен ериц йузуне булап уруп, гара ишчинин
кене гейимине гирен болса, озал «Немецлер дунйэнин
йузуне ага болмалы ды р» дийип, Гитлерин айданлары на
ынананын бири. Ш унун учин-де Гитлерин бандалары ны н
хатары нда дуруп уршупдыр. Гул этмек, ф аш изм ин демир
пенжеси аш агы нда эзмек максады ол Испаниянын, Поль-
шанын, Норвегиянын, Ф ранциянын, Англияньщ ве башга
хал кл а р ы н депесинден бомба устуне бомба ягдырыпдыр.
Онун асмандан гойберен бом балары ндан энчеме гезел
150
ж а й л ар йыкылыпдыр, кап адам елупдир ве майып-муж-
руп болупдыр...
Ш ейле эдип, ол Гитлере юрт устуне юрт алып беренин.
ве онун гулчулык зулумы аш агы на бирнэче азат отуран
хал кл ары саланын, бири.
Гитлерин гара максады учин езуни одун ичине ура-
•ура, ахыры ези хем агыр яр а л ы болансои, еке ил елуп
йермэн, езунин елдурилж егине хем душунипдир. «Нэме
учин мен ез мейлетинлигим билен урш а чыкдым. Акмак-
лык эдипдирин. Барыбир, уруш гу тар ж ак дэл. Бары бы р
арилер дунйэнин йузундэки ад ам л а р ы езуне гул эдип
б илж ек дэл. Бу бош хыял. Уршуп алдым диен еринде
уруш дерейэр. Хич ким гул болм ак ислемейэр. Онсонам
мен бу гун елмесем, эртир елж ек. Гитлерин «хайсы-да
болса бир юрды сорап отурарсын» дийип берен вадасы-
ньщ ызындан етип билжек гуманыц ёк» дийип, ол ез-езу-
не айдяр.
Онун бу акы ла гелмеси гичди.. Уч ай харбы кеселха-
нада ятып, агыр яраньщ елум азасы ны чекйэр. Гутула-
нындан соц, ене-де Б ал к ан т ар ап д ак ы фронта ёлланяр!
Уруш! Уруш! Сонсуз уруш!
Гитлери к а н а г а т л а н д ы р ж а к болсан, онуц енунде д у н
йэнин адам лары н ы гул эдип кекерж ек .болсан, урушдан
гезуц ач ы лж ак туманы ёк. Бу гун елмэн, бирини енсен,
эртир анры янындакы бир юрды хем ецмек учин, одун
ичине б армалы . Ол Исгендер Зул карнайы н ы н хем нес-
лини енип хем Гитлерин демир пенжесиниц аш агына
сокды. Онсон «Инди болм ады м ы ка?» дийип, Гитлерин
нэме ай тж агы н а гулак салып дуряр.
Болмандыр!..
Греклери енмеклери дине бир Гитлерин уруш ёлуны
арчапдыр. Онсон ол Гитлерин: «Гунбатар фронты хэли-
•хэзире ченли дурсун» дийип, гэзлерини С С С Р -е айла-
ныны эшидипдир.
«Гитлер инди С СС Р-ин устуне чозмалы диййэрмиш.
Гитлерин хыялы шейле. Догры, онун гошуны ач. Она
Совет Украинасыныц череги герек. Эмма С ССР-ин че-
реги ялы, оды-да бардыр. О л еринин чореги бизин диши-
мизи довер. Муна Гитлер душунмесе-де, мен душунйэр-
ин*. Ол шейле пикир эдип, езунин хайп елуп гитжек
•м руни н аладасы ны эдйэр. «Бейле эдилип й ерулж ек бол
са, бизин туйс елуме тарап сурлуп йерулдигимиз, дуйн
яраланып, елум пеллесинден гайдан болсам, эртир еле--
151
рин. Н эме этмели? Я бирини е л д у р ж ек болуп йермелими,
я-да езуни ел д у р тж ек болуп, дешуни ода тутуп йерме
лими. Ман.а-да яш ам ак герек ахырын. Ниреде яш ам алы ?
Д урмуш ниреде бар? Гошуныц ичинде-хэ дурмуш ёк.
Мунда дине бир ел д у рм ек ве елмек бар, баш га хич зат.
Д унйэнин йузуни Гитлере басып алып берйэнчэм, мен
бир агаж ь щ кекуни ягл ам ал ы болжак! Онсон менин учин
Гитлер енди нэ... енмеди нэ? Мен бу сонсуз урушдан ха-
лыс ирдим. Гачайын-да бир челде отурян оба чыкайын.
Сакгалымы, муртумы есдурип, атам геренинде-де, та-
намаз ялы болайын. Мундан шейле болуш хем ганымат.
Барыбир, М оскванын устуне бомба таш лап, шехрат га-
занып билмерин» дийип, онун шу гачып баршыды.
К лаусьщ мундан хабары ёк. Шунун учин-де езуне ду-
шаны ве онун хедурлэп дуран эшиклерини йигренйэрди.
Гезунде окы болса, оны уржакды.
Харбы эшикли о р тара д а ятан пенжегинин жубусин-
ден бир гап папирос чыкарды. Онун ичинден ики саны
папирос чыкды. О л ар ы н бирини ез агзына гысдырды-да,
бейлекисини Клауса-узатды.
— Алын, чекиц! — Онсон отлучепуни чакып отлады
ве ягтыдан пейдаланып, онун йузуне сине серетди. Клаус
хем езунин серетмек хакыны гидермеди. Таныш дэллер.
Йене велин икиси хем немец...
— Мен гитдим, б ер '^л и ц и — дийип, езунин харбы
йуц гейимлеринден чыкып, кене эшиге гирен офицер хе-
низ-де яланач ве йузуни чытып дуран Клаусьщ гевнусиз-
лик билен берен элини пугта гысды. — Менин эшикле-
рим сана галяр. Сен булары ха гей, ха сат; нэме этсен,
шоны эт! Мен булардан халыс ирдим. Ш улары гейип,
гунэсиз ад ам л а р ы ц ганыны декуп йерениме бирнэче
йыл болды. Шонун ялы хем ез ганым-да декулди. Шу-
лард ан мени гутараны на ве ез эшиклерини беренине
саг бол!..
Ол шейле дийди-де, кечэниц гаранкы бой билен ызы-
на гараман, ылгап диен ялы гитди.
Гидип баряр. Ол дине бир элиндэки сапанчасыны
К лаусы н галтагы билен чалыш мады.
Ишчинин яны йузи ачылыпды ве онун билен сезле-
шеси гелипди. Арман, сонуна галды. Ш она герэ онуц
ызындан:
— Ахов, нэтдин? Д ур, гурруним бар! Нирэ гитдиц?—
дийип гыгырды.
152
Ол ж огап бермеди. Г аранкы ны н ичине чумуп, деррев
гезден йитди.
...«Бу нэхили болуш болды? Бу менин гезуме герунйэн
болаймасын? Мен ейуме гайдып б арм аярм ы ды м ? Догры,
гайдып б ар яр д ы м —езумиц немецлигими айдып, Гитлере
хат язмахы пикир эдип барярдым»...
К лаус шейле дийип, бэш минутыц ичинде болуп гечен
ваканы гайтадан гез енунден гечирди.
Хеммеси хакыкат. Й ун кейнек-балак, хром эдик, ичи
затлы сум ка аягынын аш агы нда гума булашып яты рлар.
Ишчи учин гы нанара ер ёк. О л ар ы н бири хем онун эхли
зады на дегйэр.'Х ем меси чола кечеде ез ыгтыярына ча-
шып галды, алып гидибермели...
Ол инди бираз ынананкырлапды. Бу за тл а р яп-яны
черек пулы дийип киме йуз саралды п б арж агы н ы бил
мэн, яйданып гелйэни бегендирсе-де бегендирендир. Йене
велин олары геймэге ве ар абасы н а басып алып гидибер-
мэге ол энтек баты рлы к эдип билмэн дур. «Бу эшиклер
мени халыс иризди», «ган декдум» ве «ганым декулди»
дийип, харбы эшиклинин гитжек боландакы айдан сезле-
рини Клаус текрарлад ы -да, онун ызындан ене-де серет
ди. «Урушда болупдыр, оны бу эшиклер яд ад ан дэлдир.
Гитлерин уршы ядаданды р. Вах, онун билен сезлеше-де
1 билмедим-дэ. Ол гыссанмач экени. Гачгак б олара чеме-
ли. Гачып баряндыр. Гидиши доланып задыны идежегин
гидиши дэл»...
Ишчи шейле дийди-де, небсевурлик билен ол эшикле-
ре элини урды.
— в й у м е алып барып бил.сем боляр, онсон буларын
ерини тапары н — дийип, ол чалт гейинди. Кейнегин эг-
ниндзкилери ве ениндэкилери гахар билен тутуп гырыш-
дырды. И н сонундан хем сумканы галтагы на басды-да,
озалкы барян угруна тарап юмлукды.
III. Сораг
V. М ен га й д ы п гелери н
VI. Л и с т о в к а
Р е з е р в ч и л е р д е н д у з у л е н п ы я д а д и в и зи я б ел л е н ен е р и
не ет м ек учин я д а в л ы к билен х е р е к е т эд й эр . О л у з а к д а н
гел й эрд и . М у н д а н б и рн эч е гун о з а л Б е р л и н ш эх е р и н д е ’н
Г и т л е р и н берен п а т а с ы н ы а л ы п д ы . О н а б ер л е н везип е
агырды. Г ы зы л Г о ш у н ы н г а з а п л ы з а р б ы н а д у ш гелип,
д е р б и -д а г ы н б о л а н д и в и з и я л а р ы н д а н б и р и н и н ерини тут-
Малы ве...
Г елиберси н! . Б у ' и н ил ки дэл , .э н т е к ин с о нк ы хем
д эл д и р . Э м м а е з ат а В а т а н ы н ы г о р а я н Г ы зы л Гошун
мунун хем ном е р и н д е н б а ш г а д ер еги ни г а л д ы р м а з !
Д и в и з и я с а л л а м - с а ж а к болуп ве ы ргы н ат ы п гелйэр.
Ана, ол е в е зи н е гелйэн д и в и з й я л а р ы н ы н е з м ейитлерини ,
к у л -о в р а м эд и л е н т а н к л а р ы н ы , а с м а н д а н у р л у п гачы ры -
лан с а м о л ё т л а р ы н ы б а с а л а п гечип а л а н е р л е р и н е гелип
гирди.
« Б а с ы п а л а н » ерлери! Х а с ы л л ы — к у п у р сэп я та н га р а
Топрак. А д а м з а д ы н х а к ы к ы а з а т л ы г ы н ы ин б и р и н ж и ге-
•ек т а п а н ери. З у л у м ы н , д ен с и зл и г и н а ч - я л а н а ч л ы г ь щ ве
н а д а н л ы г ы н ёк эд и л ен ери. Б у ери е з х а п а а я к л а р ы би-
л с п ' б а с а л а м а к , т а л а м а к гудуз ачан ф а ш и с т л е р и н ин
б и р и н ж и а рзу в ы д ы ...
О н д а д и в и з и я н ы н я д а в л ы г ы а й р ы л с ы н -д а , ру хы геге
Г79
гетер и лси н-д э; б а ш ы н ы а ш а к с а л ы п , пи кире бу ру ли п
гел й эн л ер и й у зл е р и н и ё к а р ы т у тс у н л а р -д а ! А с ы л -х а го-
шун ©зунин б а с ы п а л а н е р л е р и н д е н й ерэн и н д е, ру хы бе-
л ен т ве йуз ё к а р ы б о л м а л ы д ы р . О з а л л а р ш ей л е б оляр-
м ы к а диердик...
Д и в и з и я н ы н гош ун ы бу ери б а с а л а п , б и р н эч е к и л о
метр йереди. Й е н е вел и н о н д а хич бир у й т г е ш и к л и к ге-
рунм ейэр. О з а л нэхил и б олс а , хэзи р хем ш о н у н я л ы . Кэ-
те д а б а р а л ы м а р ш ч а л ы н я р . Э м м а велин го ш ун ы н руху-
ны г етер и п б и л м ей эр .
Б у нэ м е учин б ей л е б о л я р к а ? М у н у н с е бэби нэм екэ?
Б е л к и , бу гош ун е з л е р и н и н б ас ы п а л а н е р л е р и н и а з гер-
йэндир ве м уны у с т у н л и г и м и з дийи п х а с а п этм эси гел-
йэнди р ? Ёк, б ей л е д э л д и р . О н у н себэби ни, нэхили б о л
с а -д а, б а ш г а ерд е н г е зл е м е л и . Ч у н к и ф а ш и с т л е р е з л е р и 1
нин а з а ж ы к у с т у н л и к л е р и б о л с а -д а , ш о н у н у с т у н д е га-
б а р ы л м а г ы говы ге р й э н д и р л е р . О л а р П о л ь ш а н ы басы п
а л а н л а р ы н д а , с о л д а т л а р ы н а ченли В а р ш а в а н ы н гин ке-
чел е р и н е с ы г м а д ы к б о л я р д ы л а р . Б э ш г а т ж а й ы н ин ё кар -
кы о т а г ы н а чыкы п, ш ол ерд е н к е ч е билен гечип б а р я н
а д а м л а р ы н устуне ичип б о ш а д а н а р а к ч у й ш ел ер и н и зын-
я р д ы л а р . А, хэзи р? Х эзи р о л а р ь щ ш ей л е г у в д у р а с ы т е л е
нок, ёгсам б а р я н е р л е р и н и н хер бир эд и м и н д е т а н е этме-
ли я л ы л а р а м вели. Н э м е учин б ей л е к э? О л а р бу ерин
е з л е р и н е га ты г ы м м а т д у ш м е г и н е д у ш у н й э н б олм а с ы н -
л а р ? Б е л к и , ш ей л е б о л с а -д а ш ей л ед и р . Я -д а е зл е р и н и н
бу е р д е у з а к й е р м е ж е к л е р и н е , бу ере г а р а ниет, я м а н
пэл билен г е л е н л е р и н д о л а н ы п ы з л а р ы н ы т а п м а я н д ы к л а -
ры на г е зл е р и е т й эр м и к э? Гени а ж а л л а р ы н ы н устуне гел-
йэ н л е р и н е д у ш у н й э н б о л м а с ы н л а р ? Б е л к и , о л а р е зл е ри -
ни Г ы зы л Г ош ун а е ти рм эн , п а р т и з а н о т р я д л а р ы ёк эдер
го рку сы ны эд й э н д и р л е р я - д а ач гурт я л ы чозуп гелип,
инди т а л а р а з а т т а п м а н л а р ы н а к е й п л е р и б о з у л я р м ы к а ?
Н эхи ли б о л с а -д а , о л а р ы н у н ж у л е р и е з л е р и н е етик, пи-
к и р л ер и б а ш л а р ы н д а н агды к , С о л д а т л а р ы н п ы я д а йерэп
гелйэни-де, т а н к ь щ р у л у н ы тутуп о т у р а н й - д а , а с м а н а
а т я н топ ун г у л а г ы н а я п ы ш ы п я т а н ы - д а пикир эдйэр...
О ф и ц е р л е р с о л д а т л а р ы н ы ж а н л а н д ы р ж а к болуп, эл-
л е ринд ен гелен н а д а р л ы к л а р ы н ы эд й эр л е р , а г ы з л а р ы н а
гел д и к л е р и н д е н о л а р а сегйэр л ер...
С о л д а т л а р ненен пикир эт м еси н л ер? О л а р ©луме та-
рап с у р л у п б а р ы л я р ах ы р ы н . © л у м е ги тм ек а н с а т м ы н э
ме, о н д а -д а ©з х а л к ы н а з а т л ы г ы б о л м а д ы к , ©з в а т а н ы н
180
н а м ы с ы учин б о л м а д ы к , б у л а р ы ц х ем м еси н и н терсине:
езуц и а ч - я л а ц а ч гоян учин, е з в а т а н ы д ы й ы к а н -ю м р а н -
л ы г а с а л а н Г и т л е р учин е л у м е б а р м а к кын.
С о л д а т л а р е з л е р и н и д хайп, ш е х р а т с ы з, м а с г а р а б о
луп е л ж е к л е р и х а к ы н д а , ы злары н да ач-яладач галан
м а ш г а л а л а р ы х а к ы н д а , е з л е р и е л е н с о д л а р , о л а р ы д нэме
б о л ж а к л а р ы х а к ы н д а пикир эд й эр л е р . О л а р ы д чекйэн бу
г а й г ы - г у с с а л а р ы э л л е р и н д э к и я р а г л а р д а н - д а ве г а з а п л ы
т ё р ти п д е н -д е пес о т у р м а ж а к б олу п т а л а ш эдйэр.
С о л д а т ики хили б о лу п гел йэр : онуд бир б о л ш ы д а ш -
кы ге р н у ш и — б у й р у г а г а р ш ы ч ы к ы п б и л м эн , бойнуны
саллап гел ш и; б ей л еки б о л ш ы — йу р е ги н д е с а к л а я н пи-
кири. О л г е с т а п о д а н ве в л у м д е н горкуп, пикирини
гизле йэ р; а г зы н ы пу гт а ю м я р . Ш е й л е эт с ел ер -д е, нэ-
че г и зл е с е л ер -д е , о л а р ы д пи кири а я г ы н а , й у з-гвзу н е
ч ы кяр .
Д иви зия хер халда еде херекет эдйэр, солдатлар
•злерин и д йурегиндэки пикирлери билен гызыгып гел-
Йэрлер. М арш хеди болса олары д гулагына ефрейторыд
Свгунжинден якым лы эшдиленок.
Б у б а д ы я т ы к л ы к д и в и з и я к о м а н д а берип гелйэн г е
н е р а л Ш в а р ц ы р а х а т с ы з л а н д ы р я р . Э м м а велин ол чэре-
сини т а п м а я р .
О л евунж едди, ш ехратпаразды . в з у н и солдатлары д
угруны т а п ы ж ы ве о л а р ы у р ш а г а й д у в с ы з л ы к билен
йлып б а р ы ж ы д ийи п х а с а п эд й эр д и . «© зум и с о л д а т л а р а
тизден а л д ы р ы п б и л й эн д и ри н », дийип, ол гу п у л е й эр д и .
Д огры , он уд « д ем и р хаж а'м » бар. Б е л к и , о з а л л а р ш ей л е
б о л с а - д а б о луп й ер ен д и р . Б а ш г а бир б а р м а с ы а д сат,
г аЙ тавул г а й т а р ы п б и л м е д и к , ичини и ч а л ы а л а н ю р д у д
устуне с о л д а т л а р он у д ы зы н а г е в у н ж е д л и к билен д уш уп
б а р с а л а р - д а б а р а н д ы р л а р ве б а ш л а р ы н ы «гоюп» уруш -
сал ар -да у р ш а н д ы р л а р . Б е л к и , бу г е н е р а л ф р а н ц у з л а -
рыц М а ж и н о с ы н ы д ус т у н д е н эр н и н е ёгын с и г а р гысды-
рып, он уд туссесини б у р у гс а д ы п геч е н л е р и д б ирид ир.
Хэзир в ел и н о н у д х е к у м и с о л д а т л а р ы н а е р э н к ы н л ы к
б ил ен йерейэр.
О л е д и л а в т о м а ш ы н ы га ты с у рду ри п , гош ун ы ц бир
•Нуне гечйэр, бир ы зы н а г а л я р . Т уп ед и н е ч о л а ш ы п гар-
г ы н ж ы р а я н , пикир эдип м у зз е р и л й э н с о л д а т герсе, онун
анына г а х а р б ил ен гелйэр-д е:
. — Ж д н ы ц б а р м ы я-д а у к л а п г ел й эр м и д ? Х ай, на-
ц и о н а л -с о ц и а л и с т и к с о л д а т ы ц а д ы н а н а м ы с гетирен, до-
181
гум л ан ! — дийип, а к эл л и ги н и ч ы к а р я р - д а , ол с о л д а т ы ц
я к а с ы н д а н т о в л а п т утя р ве йу зун е ш а п б а т ч а л я р .
С о л д а т ы ц гв зун д ен от л о в л а п ч ыкяр.
К л а у с хем ш у д и в и з и я н ы ц с о л д а т ы . О л пикире бурул-
м ейэр. Ш у н у ц я л ы хем г е н е р а л ь ш ш а п б а д ы н ы - д а д ат м а -
яр. О л д и в и з и я н ы ц д у р м у ш ы н ы е в р е н й э р . Г ен е р а л ьш ,
о ф и ц е р л е р и ц ы зы н д а н гез с а л я р ве о л а р ы н с о л д а т л а р ы н -
д ан кэйин ип ж и б р и н и ш л е р и н е ичин ден гу л йэр. О н ун эт-
ж е г и ичинде. О н у н й у регин е пугта д у в ен м а к с а д ы бар.
О л а м а т л ы в а г т ы ц ге л ер и н е х ов л у гяр . « Есир д у ш м е л и
д эл , чунки С овет Р у с с и я с ы н д а есир д у ш е н с о л д а т ы гы на-
я р л а р , х о р л а я р л а р , г е зг ы н ы эд й э р л е р » дийип, ф а ш и с т -
лерин солдатлары ны ц гулагы на окаян та к а л л ар ы н а га р
шы а ш а к л ы к б ил ен иш а л ы п б а р я р . © з ё л д а ш л а р ы н а :
« Ы н а н м а н , б а р ы я л а н д ы р . Б у г е с тап о н ы ц т а п ы п йерен
з а т л а р ы д ы р . Б и з ш у ер де г езгы н ы эд и л й э р и с » дийип
ай д я р.
Д и в и з и я н ы ц е ц у н д е н гур, у рсац , ок г е ч м е ж е к ж е н н е л
чы кды . Г о рк у лы , т а р ы п л ы ж е ц ц е л . Б у е з у н и н говсунде
эн чем е п а р т и з а н о т р я д ы н ы ги зл эп д у р я р д ы . Ш в а р ц ж ец -
целе ге зл е р и н и те ге л эп с ер етд и ве «м у ну н ичине гирсен,
а м а н - с а г ч ы к м а р с ы ц » д иен н е т и ж э гелди. Е л ж е н н е л и
я к а л а п гид йэр д и.
Д и в и з и я гел й эр д и . Г а п д а л л а р ы н д а гизл ени п д у р ан
йуз эл л и а т л ы п а р т и з а н о т р я д ы н д а н о л а р ы н х а б а р ы
ёкды .
П ар ти зан отряды дивизияны ц ярысыны душундан
гечирди, ене-де ики с а н ы б е л у м и н и гечирди: онун устуне
т о в у с м а г а ч ем ел иси ни г е зл е й э р д и . Д и в и з и я н ы ц бир бе-
л у м и ёл а с ы г м а д ы к болуп, ж е ц ц е л е суйкенип д иен ялы
гечип б а р я р д ы . О т р я д онун уст у н е бекди. Г ез а чы п юма-
сы с а л ы м ы н ичинде го йна гурт д а р а н я л ы эдип, о т р я д
ене ж е н н е л и н ичине гирди. Ш в а р ц ы ц р енки солды . Ол
п а р т и з а н л а р ы ц гирип гиден е рин е середи п, б и р а з дур-
ды -д а:
— Атыц! — дийи п б у й р у к берди.
Д ивизияны н топлары агы злары ны жеццеле тарап
ев у р д и . Т о п у ц о к л а р ы а г а ч л а р ы йы к ы п -ю м у р я р , эм м а
велин о т р я д ы та п ьщ б ил м е й эр д и .
Ш в а р ц ш у н д а н сон е зу н и т и ж ед и . О л ец у н д е н ж е ц ц е л
чыкса, оны илки билен топ о ку н а т у т м а г ы йурегине
дувди.
182
Д и в и з и я д ы нч а л м а к учин д у ш д и . Ш в а р ц о ф и ц е р л е -
рини я н ы н а йы гнап, о л а р а эгэ болуп б а р м а к л ы г ы ене-де
т а б ш ы р д ы ве « Б у ере Р у с с и я д и й й э р л е р » дийип, сезуни
пугталады.
. Б и р д е н к э а с м а н д а н н э тан ы ш м о торы ц сеси эш иди-
л и п б а ш л а д ы . О л сес у з а к д а н гелйэр, йене велин гаты ,
эд и л г у л а г ы н ы я р ы й б а р я р . Е к а р ы к се р е д и л и п б аш -
ланд ы .
И к и са н ы с а м о л ё т д и в и з и я н ы н суйр д еп еси н д е а й л а н -
яр . О л а р у з а к д а н н о к а т я л ы ж а к болуп г е р у н й э р л е р .
Г е н е р а л ы н зэх р е с и я р ы л д ы . Ол д ур б у с и н и тутуп, ых-
л а с билен а с м а н а с ер едй эрди . О н ун г е зл е р и г ы зы л йыл-
д ы з а д у ш д и .Д у р б у с и н и элин ден га ч ы р д ы . О н со н ол:
— Г ы з ы л л а р ы ц к ы , от ачын! Гизлениц! Т из-ти зд ен
атыц! — дийип, а гзы н ы х а т а п я л ы ачд ы -да , д у м л ы -д у ш у -
на ул ил и билен г ы г ы р м а г а дурды .
О н у н а г зы н а г а р а п д ур ан ^о ф и ц ер л ер хем бу гы ссагл ы
б ер л е н буйру гы т е к р а р л а п г ы г ы р ы ш д ы л а р .
С а м о л ё т л а р а г а р ш ы топ ве пул ем ёт а т ы л м а г а б аш -
л а н д ы . Й е н е велин д у е л э ит уйрен я л ы д ы . С а м о л ё т л а р
ез и ш л ери билен...
С о л д а т л а р ё л у н ики т а р а п ы н а чыкы п, ч е п у н ичине
с и н ди л ер . Г е н е р а л хем езун и бир эт и я ч сы з ере а т ан б о л
са герек.
С а м о л ё т л а р д у ш м а н ы н окы ен у н д е у з а к д у р м а д ы л а р .
О л а р б о м б а т а ш л а м а г а г е л м э в д и л е р , йене зо р а я г ы н д а н
е л у м е т а р а п с у р л у п гелйэн с о л д а т л а р а е л у м д е н б а ш л а -
V II. Гой, г е н е р а л г а р а ш ы б е р си н !
Д и в и з и я а х ы р к ы е т ж е к ерине етди. Г е н е р а л Ш в а р ц
ф р о н т у н к о м а н д о в а н и е с и н д е н б у йр ук ал д ы . О н а буйру-
гыц д а ш ы н д а н хем «йитгэ г а р а м а , а л а н ерини бил» диен
т а б ш ы р ы к б ери лди . С о л д а т л а р ы н ы ёл бойы уру п ве сегуп
гелен г е н е р а л учин бу т а б ш ы р ы г ы ц б ер и л м еги н э м э герек
б о л д у к а ? О л о з а л а м с о л д а т ы а д а м х а с а п эдйэн ве онун
е л у м и н е г ы н а н я н з а т д эл ахы ры н...
Д и в и з и я х у ж у м этм ели. Э м м а в ел и н х у ж у м и нэбелет,
е м р у н д е ая г ы н ы б асы п г е р м е д и к ерин де этм ел и. О нун
188
учин даш -теве.реги г а р а н к ы хем г о ркул ы . Д у ш м а н ы
ену н де-д е' б ар, ы з ы н д а - д а б ар. О л д а ш ы г а б а л а н донуз
с у р у с и я л ы б олуп га л д ы . П а р т и з а н о т р я д л а р ы чемесини
тапы п, онун у стуне эй йэм ики с а п а р д а р а п д ы . Б и р и н ж и
г езеги н д е д е р т с а н ы й ук л и а в т о м а ш ы н ы н ы о т л а д ы л а р ,
и к и н ж и г езеги н д е б о л с а п о л к л а р ы н д а н б и р и н и н ш таб ы -
на чозуп, оны в е с -в е й р а н этд ил ер.
0 з а я г ы б ил ен гел ип д у ш е н ери Ш в а р ц ь щ о з а л - д а
д а р ы г а н йу регин и х а с д а р ы к д ы р я р . О л х эзи р ичинден
й у зу н и н у г р у н а йу зу п е т эг и т м ел и Д а н и я д а й е р м е й э н л и -
гине х а с я г ш ы д у ш у н и п б а ш л а д ы . « Г о р к у л ы юрт. Б а с ы п
а л н а н е р и н и л а т ы ус,туне х у ж у м эдип д у р а н ерде, о л а
рын гош ун ы билен нэхили у р у ш эдип б ил ерсин? О дун
ичине гелип д у ш д у м . У з а к т ы л ы н д а -д а г о й м а с а л а р нэ-
д ер си н ? « О л ш ей л е дийип, бу ер де ики а й д а н бэри ур ш уп
Верен о ф и ц е р л е р и н е зу н е эд ип берен г у р р у н л ер и н и
я д ы н а с а л д ы . О л а р ы н бу е р и н я г д а й ы х а к ы н д а ай д ан -
л а р ы Б е р л и н д э к и г а з е т л е р и н ве р а д и о л а р ы н а й д я н л а р ы
билен д о гр ы ч ы к м а я р д ы . А р а с ы н ь щ т а п а в у д ы эд и л ер
билен г е к ял ы . Г е н е р а л ш у л а р ы д ег ш и р и п герди -де, гай-
г ы л ан д ы . О л д и н е бир е з у н и н а л а д а с ы н ы эдйэр. © зун и н
ек еж е ж а н ы н ы , ж ы з л а н ы н ем ри^ял ы е м р у н и д и в и зи я н ы н
х айсы бир ери н д е с а к л а н ы н д а эт и я ч сы з б о л ж а г ы н ы и ч и н
ден о й л а н я р .
Д и в и з и я хер х а л д а х у ж у м этм ели: б у й р у к ш ейле. Он-
д а - д а х а я л этм е зде н , чунки Г и т л е р и н Р у с с и я н ы б асы н
а л а р ы н дийип б е л л э н в а г т ы гун-гунден а н р ы к чекилип
баряр. Г ы ш а б ар я р ...
Е л ы ч а л г а п б а р а р ял ы , ен е а л т ы - а л т ы д а н р а зв е д к а -
ч ы л а р ч ы к а р ы л м а г а д у рд ы . Ш у н а К л а у с хем б ел л е н и л-
ди. К им б и л й эр , он ун йурёгин де нэм е б а р л ы г ы н ы ве
жубусинде дуйнки ли стовкалардан бир и н и н я т а н л ы -
гыны?..
Р а з в е д к а ч ы л ы к — бу гош ун г у л л у г ы н ы н ин а г ы р л а р ы н -
дан бири. Х ер бир э т ж э к эд и м и н ховплы . © ну нд ен чы кян
агачларын, ч е п л е р и н а н ы р с ы н д а н устуне д у й д а н с ы з л ы к -
да от с о в р у л м а г ы м ум ки н. © л ум и н и б ойнун а я гш ы ал-
дырян ер бил ен гидип, Г ы зы л Г о ш у н ьщ ни реде б а р л ы
гы ны , г у й ж у н и б и л м е л и ве шу х а к д а ы зы н а х а б а р бер-
м ели. М у н д а н йуз д е н д е р е н и н б о л с а ж е з а с ы ел у м .
Р а з в е д к а ч ы болуп г и т ж е к л е р и н йу зу н д е ган -п ет гал-
м ады . Г е зл е р и ичине чекди , ы с г ы н л а р ы гачды . Д и н е бир
К л а у с сы р с а к л а я р . О н у н кы йен е бир сы р с а к л а м а г а м
189
д эл , йу з-гези а ч ы л д ы . Г е зл е г и шу б олс а , н этж ек?! О л
е з у н и н ичинде с а к л а п б и л м ей эн бу ш а т л ы г ы н д а н б а ш г а
бир за т о й л а н ы л а р г о рку сы н ы этди. С о л д а т ы н эдйэн
эдим и, бутин б о л ш ы гез а с ты н а а л н ы п дур ахы ры н.
А й р а т ы н -д а дуйнки л и с т о в к а д а н сон ш ей л е болды . М уны
К л а у с а н л а я р . Ш о н у н учин-де е з у н и г е з е т л э п йеренле-
рин г е з л е р и н е гум гуйды. Ол:
— М ен р а з в е д к а ж е н а п г е н е р а л ы н Г и т л е р и н е н у н д е
ш е х р а т ы н ы н г е те р и л м е г и учин гидйэрин. О л «гидип, Гы-
зы л Г о ш у н ы н ичине гир д ийсе-д е гирерин!» — дийип, ики
м а н ы л ы эд ип айтды .
О н у н бу с е зи д е р р е в г е н е р а л а б а р ы п етди. О л м уна
бегенди. « Н е м е ц с о л д а т ы ш ей л е б о л м а л ы д ы р » дийди.
О н с о н ол р а з в е д к а г и т ж е к л е р и ц я н ы н а гелип:
— Г е р е л д э н и с о л д а т К л а у с д а н а л ы ц — дийди.
К л а у с д а г ы е ц е ч ы к ы п у г р а д ы л а р . Гур ч е п л у ги н ичи
не гирип гитди лер. Д и в и з и я д а н а р а л а р ы ачы л д ы .
К л а у с д а г ы ц т о п а р ы н а б аш эдилип, Г а д сы н а я г ы н д а н
а р з эден ве оны г е н е р а л а а т д ы р а н е ф р ей то р беллени пд и.
О л К л а у с д а г ы билен бир ерден йерем еги е зу н е ки чи ли к
б и л й эн ял ы , ецд ен, с у ц к ю в д а н я л ы , ецсесини т у н н е р д и п
барярды .
К л а у с оны о з а л а м йи грен йэрди. Г а д сы а т д ы р а л ы
бэри б олс а , г е зу н д е окы болса у р ж а к д ы . Х эзи р онун б и
лен х а к л а ш м а л ы а м а т л ы в а г т етип гелйэр. Ш о н а г е р э
К л а у с : «Сени инди ы з ы н а г а й т а р м а р ы н » дийип, онун
а р к а с ы н д а н ге зл е р и н и а л а р д ы п сер едй эр .
Д о г р ы , К л а у с ь щ ези билен б и р л и к д е е ф р е й т о р ы хем
а л ы п гечмекчи. Д и н е бир онун б ил ен-де к а н а г а т этмекчи
дэл, я н ы н д а к ы с о л д а т л а р ы -д а а л ы п гечеси гелйэр. «Д о-
ц у зд а н бир туй ё л м а к - ё л м а к д ы р » ...
К л а у с е ф р е й т о р ы н е н д е йер е м е ги н д е н п е й д а л а н ы п ,
е зи билен бир ерден б а р я н ики с а н ы н э т а н ы ш с о л д а т д а н :
— О л гун б о л ы н е в и к л е р и н с а м о л ё т л а р ы б и зи н усту-
мизден б о м б а т а ш л а м а н , йене л и с т о в к а т а ш л а д ы л а р .
О л а р н эм е учин б е й т д и л е р к э? — дийип, о л а р ь щ р а й ы н ы
а н л а м а к учин, ези б и л м е д и к с и р э н болуп с о рады .
С о л д а т л а р онун йузу н е сер е тд и л е р .
— Ш ун ы , д о гр ы ц д а н , д у ш у н м э н с о р а я р м ь щ ?
— Д о г р ы м . М ен д у ш у н м е д и м . Э гер в а л л а ...
— Ген ге р м е л и б о л ш у н б ар . Ш о н а шу в а г т а ченли
д у ш у н м е д и к б о лсац , биз инди нэхили д у ш у н д и р э л и ?
— Сиз д у ш у н д и н и з герек?
190
— Б и з д у ш у н д и к . О н д а - д а а н р ы яны билен душ ун -
д и к — дийип, ол с о л д а т л а р ь щ гы сга б о й л у сы К л а у с ы н
а л к ы м ы н а д ы к ы л ы п гелди. — Б е л к и , сен ол гунки сол-
д а т ы к нэ м е учин а т ы л а н ы н а хем д у ш у н ен дэлсин.? Ш ей-
леми?
К л а у с сесини ч ы к а р м а н д урды .
Ол солдатлар она душ ундирж ек болдулар.
— Д у ш у н м е д и к б о л с а н , ш ей ле: Г ы зы л Гош ун бизи
63 т а р а п ы н а ч а г ы р я р . « Б и з и н т а р а п ы м ы з а гечин» д и
йип, «ш о нд а ©лумден г у т у л а р с ы н ы з » дийип, л и с т о в к а л а -
рын й у зл е р и н е я з ы п д ы р л а р .
К л а у с г еди р ген си р еди .
— Б и д е р е к за т , ким го р к м а н гечип б илер?
О н д а е ф рей то р:
— Е ф р е й т о р гечер. Г е р й э р м и н , ол, ы нха, йузун и н
угруна гидип хем бил ер . Ш у в а г т онун е н я н ы н д а н бир
рызыл эсгер чы кы п: « Г а л д ы р голуны !» дийсе, о л гал-
д ы р а р . « Д у ш е н у м е » дийсе, ол д у ш е р -д е гидер — дий-
д и л е р д е г у л у ш д и л е р . К л а у с хем е ф р е й т о р ы н б у к д а к л а п
барш ы на г а й т а д а н с ереди п й ы л г ы р д ы ве:
— О л гитм ез. О л г е н е р а л ы н ин б и р и н ж и а д а м с ы -
д ы р — дийди.
— Гидер. Гитм есе, в з у м и з элини с ы р т ы н а д а н а р - д а ,
алып е т эг и д е р и с — дийип, о л а р ене-де й у зл е р и н и а ш а к
салы п гулушдилер.
— Гелин, онда х эзи р а л а л ы н - д а втэгид ели н!
К л а у с хем о ю н л ы га с а л а н болуп, ш ей л е дийди.
— О н у н э т ж е г и нэм е? А л ы п гитсек, а л а р гидерис.
О нун д а д ы н а хэзи р е т ж е к б а р м ы нэме?..
О л с о л д а т л а р К л а у с ы н йу зу н е м а н ы л ы середи п гой-
д у л а р . Ч у н к и о л а р бир-би рини т а н а м а я р д ы л а р . Хер хай-
сы б ир р о т а д а н а л н ы п д ы . Ким б и л й эр, ол ким?
К л а у с ене-де е зу н и д у ш у н м е з л и г е с а л д ы .
— Б и з и н с а м о л ё т л а р ы м ы з хем б о л ь ш е в и к л е р и е з т а
р а п ы м ы з а ч агы ры п , о л а р ы н устнуден. л и с т о в к а т а ш л а я р -
мыка? — дийип, гу рру н и б а ш г а я н а совуп с о р а д ы .
— Сен ген а д а м , сенин с о р а г л а р ы н хем ген — дийип,
о л а р ене-де К л а у с билен г ы зы ш ы п г итди л ер. — Сен шу-
л а р ы ч ы н ы н билен с о р а я р м ы н ? О л а р ы е з т а р а п ы н а нэ
йузун е ч а г ы р ы п б ил ер син? Л и с т о в к а л а р ы н й у зу н е нэме
язып ч а г ы р ж а к ? « Б и з с изи н у ст у н и зе чозуп гел дик, бай-
л ы гы н ы зы т а л а м а г а г ел ди к » дийи п я з ж а к м ы ? Ю рд у-
нызы басы п а л м а г а гелдик, сиз б изе ок а т м а н , ю рд ун ы зы
191
го р а м а н » дийи п я з ж а к м ы ? Х аны айт, е з у н и з е я з дий-
ленде, ш у н д а н б а ш г а нэ м е я з ж а к ? ё к . Б и з о л а р ы н усту не
л и с т о в к а т а ш л а п бил йэн д э л б о л с а к герек. Ч а г ы р ж а к
б о л са н , н эх и л и -д е б олса, ы н а н а р я л ы з а т л а р ы айды п
ч а г ы р м а л ы б о л а р а х ы ры н . Б и з и н ч а к ы л ы г ы м ы з о л а р
учин г у л ки болар...
— Д и й м е к , он д а б о л ь ш е в и к л е р и н л и с т о в к а л а р ы х а
к ы к а т ы а й д я р -д а !
— Ё г с а м нэме? Б и з и н е л у м е б а р я н л ы г ы м ы з я л а н м ы
нэм е? Ы н х а ; гидип б ар я р ы с . Н э х а к ы м ы з б ар? Ш ей л е
эдип, у з а г а гидип б а р а р ы н е й д й э р м и н ? Ш у в а г т хол ага-
ж ы н д у й б у н д е бири я т а н б олса, сен нэ би л й эн ? Атып
гойберсе, а н а , елдун ... Й е н е бу г у р р у н ш у е рде галсы н.
Б и з б етб агт. Б и з т а к д ы р ы м ы з ы н эеси б о луп бил м ейэр ис.
Й е н е сен б и зи н бу д и е н л е р и м и з и г е н е р а л а айд ы п, бизин
иш им изи г а й т а р ы п о т у р ы б е р м е ? Б и з е м ш у ере е з у н ялы
б о л у п д уш енлер...
К л а у с о л а р ы н ч а к ы н ы анды . Л и с т о в к а л а р о л а р а тэ-
сир эд и п д и р . О л а р ы е з т а р а п ы н а а л с а б о л ж а к . О нун
ш у н а гези етип, ж у б у с и н д е н л и с т о в к а н ы н г ы р а с ы н ы чы-
к а р д ы -д а :
— И не, ш у н а л и с т о в к а д и й й эр л е р ! — дийди.
О л а р ген г а л д ы л а р - д а , ге зл е р и н и гинден а чы п дур-
дулар.
— Сен а л д ь щ м ы ?
— Н э м е а л м а н , эй й эм о к а б а м гер дум .
— Горкман?
— Н э м е д е н г о р к а й ы н ? Б и р е з у м о к а п герду м .
— © л м у н д е н г о р к м а д ы н м ы ? Я н ы н д а н л и с т о в к а чык-
са, нэме, г е н е р а л сени га й г ы р ы п гояр е й тдун м и ?
— Ёк, г а й т а , ш у л и с т о в к а м ени е л у м д е н г у т а р а р . М у
ны ш у н у н учин я н ы м д а с а к л а я р ы н .
— Н эд и п ? — дийип, о л а р с о р а д ы л а р .
— А й д а й ы н , э м м а ш у е р д е г а л сы н — дийип, К л а у с
хем о л а р ы н е з л е р и н и н гоян ш ер т л е р и н и е н л е р и н д е
гойды.
О л с о л д а т л а р хич е р д е а й т м а ж а к д ы к л а р ы н д а н ант
ичдилер.
Ш у н д а н сон К л а у с :
— Б у л и с т о в к а б изе Г ы зы л Гош ун т а р а п ы н а гечм эге
п р оп у ска б о л а р — дийди.
« Ш ей л е м и » д иййэн я л ы болуп, о л а р К л а у с ы н йузуне
середи п д у р д у л а р ,
192
Клаус сезуни чалтландырып, довам этди.
— С и зе м а н а айд ы ц: биз ш у на д а н , а д а м ы згы ты бол-
мадык е ф р е й т о р ы н ы зы н а д у ш у п , е л у м е ги тм е ли м и ? Биз
Гитлер учин е л м е л и м и ? О л ким? Ш у у р у ш д а н бизин
ллум ден б а ш г а г е р ж е г и м и з нэме? Н э м е учин биз е з аза т -
лыгыны г о р а я н х а л к ы н о к у н д а н е л м е л и ? Н э м е учин ил-
лерин ю р д у н ы б ас ы п а л м а л ы ? Н э м е учин, ким учин? Г е
л и и , ё л д а ш л а р , шу т а р а п ы н ы о й л а н ы п г е р эл и н ? Г и т л е
рин д у н й эн и н йу зу н е а г а л ы к с а т а с ы гел й эр . Б и з онун
шу гара м а к с а д ы учин е л м е л и м и ? Б и зе я ш а м а к ве д у р
муш г у р м а к ге р ек д эл м и ? М е н и н ш у а й д а н л а р ы м ы хак
дийип б й л сениз, бизе г а й д ы п д и в и зи я б а р м а з л ы к герек.
Ш ундан гени Г ы зы л Г'ошунын т а р а п ы н а гечэлин. Х эзир
ви зе эт м е л и с и шу. Ш у н д а н а м а т л ы в а г ты т а п ы п бил-
мерис!
— А, е ф р ей то р ? — дийип, ол с о л д а т л а р ы н икиси-де
би р д е н со р а д ы .
— О н ы хем а л ы п гидерис!
— О л гитмез! Н э д и п а л ы п гидерсин?
— Ол гайта енумизе душуп гидер. Оны гидерине-гит-
мезине гоймарыс. Ики элини сыртында дан ар -д а алар
ГИДибирис. Оны мен онарайын, сиз онун янындакы ики
солдаты алып гитмэни онарсаныз. Сиз ол солдатлары
танаярсьщ ы змы ?
— Т а н а м з о к , йен е о л а р ы а л ы п гитм эни б а ш а р а р ы с .
О л а р ш ей л е дийип, К л а у с ь щ а й д а н л а р ы бил ен р азы -
лаш ды лар.
К л а у с эрсди. О н ун инди г о р к я н з а д ы ёк — е ф рей тор
билен болса гу йж и дес-ден. Ш у ики с о л д а т а р к а с ы н д а
пугта д у р с а , ол е ф р е й т о р ы йен е ге зл е р и н и а л а р д ы п се-
ретмеги б илен-де г о р к у зы п б и л ж е к .
Гун гиж и ги п д и . Тиз гун яш ы п, г а р а н к ы хем д у ш ж е к .
К л а у с ь щ ичи гы сяр.
Е ф р е й т о р д у р б у с и н и тутуп, е н л е р и н е ве г а п д а л л а р ы -
на середи п б а р я р . О н у н гези га ты у з а к д а б о л м а д ы к гы-
ЗЫл э с г е р л е р е д у ш д и . Ш о н д а н а н р ы к онун а я г ы эд и л м е-
ди. А ш а к я п ы р ы л ы п о тур ды ве К л а у с д а г а «М енин яны-
ма эм е д е к л эп , б а с ы м ж а к гелин!» дийип, а г зы н а гелдигин-
■ден с егу п ч аг ы р д ы .
С о л д а т л а р ы н бэш иси хем онун я н ы н а гелип дур-
Дулар.
О л с о л д а т л а р а д ур бусин и берип, е з у н и н герен а дам -
л а р ы н ы г е р к е зд и . О нсон «икини з ы за х а б а р б ер м э ге
7 Н. Сарыханов 193
гитмели б о л а р с ы н ы з. Г а л а н л а р ы м ы з болса ене-де б и р а з
перем ел и» дийди.
К л а у с ы н хэзи р е ф р е й т о р ы н а й д а н ы н а нэхили б олса-
-да, г а р ш ы чы к а с ы , ы р с а р а с ы гелии, дили г и ж эп бар-
ярды . Ол:
— ё к , м у нд ан б е й л эк э м е д е к л э п гитмерис, д е ш у м и зи
ачы п гидерис. Й е н е шу е р де отурып, б и р а з ды нч а л а -
льщ! — дийди.
Е ф р е й т о р К л а у с ы н ганы гачы п а г а р а н йу зу н е серет-
ди, йене велин, онун т е к л и б и н е г а р ш ы гитмели. О н у н ези
хем б у к д а к л а п г е л м ек ден х а л ы с я д а н б о л а р а чемели.
Д ы н ч а л м а г а р у г с а т берип, ези хем а ш а к отурды.
Ч и л и м ч ек м эге о т у р д ы л а р .
— О л гунки л и с т о в к а д а н ки м ин я н ы н д а б ар ? — д и
йип, К л а у с о с л а н м а д ы к с о р а гы ор та атды . Б у с о р а г ола-
р ы н йузл ер и н и а ш а к с а л ы п о т у р м а к л а р ы н ы бозды.
— Б у нэхили сораг? — Е ф р е й т о р ичинден ш ей л е д и
йип, а г зы н а д ы к а н га ты черегини з о р д а н б о га зы н д а н
гечирди ве терси не б а к ы п о т у р а н ер ин ден К л а у с а т а р а п
е в р у л д и ве:
— С о р а г ь щ нэхили я д э л и р е д и н м и ? — дийип, она
г езл ер ини а л а р д ы п серетди.
— С е н д е н .м е н сор а м о к. Сен отур энтек. С ени н янын-
дан л и с т о в к а н ы н ч ы к м а ж а г ы н ы билйэри н. Л и с т о в к а б и
лен — х а к ы к а т билен сенин а р а н ёкдур. Мен сени тана-
ярын...
К л а у с онун ж о г а б ы н ы е р эн д е з у м л и л и к билен берди-
-де, ене-де с о л д а т л а р д а н со рады .
— Н э м е учин д ы м ы ш ы п о т ы рсы н ы з, ё л д а ш л а р ? Хай-
с ь щ ы зд а б о л са чы кары ц! Мен чыным билен соряры н.
Хениз гу р л е ш и п г е р м е д и к с о л д а т л а р ы сеслерини чы-
к а р м а н о т ы р л а р . И е н е велин о л а р К л а у с ы н со р а гы н а
ген гал ы п , онун йузун е сере д й эр л е р .
Е ф р ей то р ене-де о ту ры п б ил м еди, ол:
— Сен оны нэм е э т ж е к , эгер л и с т о в к а б о л я н д а ? —
дийди.
К л а у с она я н к ы с ы н д а н -д а гаты д а з а р ы л ы п ж о га п
берди.
— О к а п г е р ж е к ! О н у н йу зу н д е нэм е я з ы л а н ы н ы бил-
жек! М енин х а к ы к а т ы гереси м гелйэр. Мен о к а ж а к , сен
арз эдерин дийсен, г е н е р а л а б а р -д а , а р зы н ы эт! Онсон
элинден гелйэн б олса, мени хем Г ад е я л ы эдип атсын!..
Е ф рей то р:
194
— И е н е о ка п г е р ж е к д и н м и ? — дийип, езу н и гарны
гик ли ге с а л ж а к болды.
— Х а в а , йене о к а п г е р ж е к , онсон хем... С ени н эшит-
мэсин гелйэн б олса, г у л а г ы н а г а р а кече ды кай!..
К л а у с ш ей л е дийип, л и с т о в к а н ы ж у б у с и н д е н чы-
карды.
— И не, м уна л и с г о в к а дийй эр л ер! — О н сон онун га-
Ты н ы я з м а г а д урды . — Ш у н ы о к а ж а к .
Л и с т о в к а н ы геруп, е ф р ей то р ьщ зэх р е с и я р ы л д ы . Он-
сон ол г а х а р бнлен еринден т а с а н ж ы р а п гал ды .
— Ал, бэрик!
Шу х ал атд а К лаусы н диллеш ен солдатлары :
— Г о зг а н м а , отур а ш а к , ёгсам гитдин! — д ийд ил ер-
•де, а в т о м а т л а р ы н ы она т у тд у л а р .
Е ф р е й т о р ге зл е р и н и т е ге л зп отурды . О л ези билен
оюн эд и л м ей эн л и ги н и , с о л д а т л а р ы н д ил д у в ш е н л и ги н е
душ ун ди. О нсон:
— Б у б о л ш у н ы з б о л м а я р — дийип, йузуни с а л л а д ы -
•да а ш а к отурды .
— Б о л м а я н б о л с а -д а, б о л ш у м ы з шу — дийди-де, К л а
ус онун г е зу н д е л и с т о в к а н ы гаты сес билен о ка д ы .
— Э ш и тд и н и зм и ?
— Э ш и т д и к — дийип, с о л д а т л а р ж о г а п бердилеГр.
— Ш у х а к м ы о нда?
— Х ак.
— в в р у л и п ю р д у м ы зы ве м а ш г а л а м ы з ы г е р ж е к бол-
сак, онда Г ы зы л Г о ш у ны н т а р а п ы н а гечмели. Ш ей л ем и ?
— Ш ей л е. Гелин, гечэелин. Б и зе шу у р у ш д а н баш ы-
мы зы г у т а р м а к герек.
М уна с о л д а т л а р хем р а з ы л а ш д ы л а р .
— А, ж е н а п , е ф рей то р, сиз? — дийип, К л а у с онун
Йузуне середи п гулди. — Я сен е з г е н е р а л ы н я н ы н а гайт-
мак н сл ей эрм и н ? О н ун я ны на б ары п , б и зи н гиденим изи
а й т с а н , б а й р а г ы н - а етирерди .
Е ф р ей то р еринден эгнини с е л л е р д и п ве д о д а к л а р ы н ы
й ем и ш -кем и ш этд и р и п т у рды -д а:
— Мени м а с г а р а л а я р с ь щ ы з — дийип, ялбармага
дурды . — Б у б о л ш у н ы з д а н а м , хей, б олуш б о л а р м ы ? Б и з
Герм а н и я н ы н е н и л м е з гошуны д э л м и д и р и с а хы ры н ? Сиз
онун а д ы н а н а м ы с г е гирйэрси низ. Мен м унд ан сон ненен
д и визи я б а р ы п б илерин?
— Д и в и з и я б а р м а н ы н д а б о л м а зм ы ?
7* 195
— О н ьщ ы з б о л м а з . М у н д а н б е й л эк ги тм ек ислемесе-
низ, йерун, он д а ы з ы м ы з а г а й д а л ь щ ,
— Сен мени га й д ы п г е н е р а л ы н эл ин е с а л ы п бил м ер -
с ин — дийип, К л а у с онун б о л ш у н а гулди.
— Сиз гитсениз, гидин онда, мен р у г с а т берй эр ин .
Сиз гидин. М ен р у г с а т берйэрин... Э м м а мен ызы м а...
К л а у с онун билен м у н д а н а р т ы к с е з л е ш и п д у р м а г ы
ислем еди.
— Б и з сенин р у г с а д ь щ билен гитм ейэрис. Б у бир.
И к и н ж и д е н хем, сенем гидерсин,, о н д а - д а би зи н е н у м и з е
д у ш у п гидерсин. А л б э р и к ре в ол ьве р и , онсо н ам душ
е нум изе!
Е ф р е й т о р эл л е р и н и с а н д ы р а к л а д ы п , с а п а н ч а с ы н ы
у за т д ы -д а , ене д у ш д и. О н у н эгин л ер и хас а ш а к с а л л а н ы п
гитди.
Оны е н л е р и н е с а л ы п у г р а н л а р ы н д а н сон, с о л д а т л а р -
д а н бири:
— Г е н е р а л н э д е р к э? — дийди.
— Г е н е р а л б и зи н э л т ж е к м а г л у м а т ы м ы з а г а р а ш а р —
дийип, и к и н ж и с о л д а т она ж о г а п берди.
О н д а н сон о л а р :
— Гой, ге н е р а л г а р а ш ы б е р си н !.. — д и й д и л е р -д е гул-
д улер.
V I I I. А чы к х а т
К л а у с д а г ы н е ф р е й то р ы е н л е р и н е с а л ы п г а й д а н гуни
б елли бир гуне д уш д и . Б у гун Г е р м а н и я н ы н г азетл ер и
ж а х а н у р ш у н ы н ики й ы л л ы г ы н ы б е л л е й э р д и л е р . О л а р ы н
с а х ы п а л а р ы ч ы п д ы р м а м а к а л а л а р билен д олуд ы . Гит-
л е р ч и л е р б асы п а л а н ю р т л а р ы н ы т ззе д е н гезден гечир-
йэр дил ер . Р а д и о н ь щ д и к г о р л а р ы б о лса: «Устунлик».
«Ене-де бир устунлик». « Б и зи н к и хем иш е устунлик!» д и
йип, б о г а з л а р ы н а с ы г д ы к л а р ы н д а н г ы г ы р я р д ы л а р . Э м
м а в о к з а л л а р ы н а ичи я р а л ы л а р д а н хы ры н -д ы кы н долы,
узы н о т л у л а р ы зы у з у л м э н гелип д у р я р д ы . Э р л е р и н и н
е л д и х а б а р ы н ы эш ид ен а я л л а р б о л с а е й л е р и н д е отуры п,
у л и л л е р и билен сес э д й эр д и л е р . «Сиз э р л е р и н и з и н еле-
нине г ы н а н м а н , биз о л а р ы н ерин е Р у с с и я д а н бирнэче
ш эх е р л ер и а л д ы к » дийип, хайсы бир гебб ел ьсчи о л а р ы
ке ш е ш д и р и п билер. Э р л е р и энтек е л м е д и к л е р болса:
«...Менин з а т и б е р м еги м е г а р а ш м а . Б у ери Ф р а н ц и я
дэл, элхенч, го ркул ы ве бош я та н Р усси я . Б у ерде
196
ж а ны ц ы с а к л а п билсец, а р м а н ы ц ёк. Кичиж ик обаж ы -
гын уст у н д е хем р у с л а р улы уруш эд й эр л е р . Б и з нэче
Х ужум этсек, ш о н ч а -д а кеп г ы р ы л я р ы с. И н д и м у н а
•ран я г ш ы д уш у н й эр и с . Й е н е х у д а й ы ц е зи с а к л а п ,
Мен э н те к дири, сен ш у ц а ш у к у р эт!» дийип, эр л е р и н и н
ф р о н т д а н я з а н х а т л а р ы н ы о к а п г е р й эр л е р -д е, г а й гы л а н -
ярлар ве е зл е р и н и а г л а м а г а т а й я р х а л д а с а к л а я р л а р .
У р ш у н бир й ы л л ы к б а й р а м ы н ы Ф р а н ц и я н ь щ ч ак ы р ы -
ны ичип ве Г о л л а н д и я н ы ц пейнирини ийип гечирен не-
Мвцлер бу гун у р ш у д ики й ы л л ы г ы н ы б о м б а д а н гачыб-
Я Т а л гал а ры н д а м о то рьщ сесине г у л а к с а л ы п гечирйэр-
лер. Г и т л е р д ен п а т а а л ы п г а й д а н г е н е р а л Ш в а р ц бо лса
•3 р а з в е д к а ч ы л а р ы н ы ц а л ы п б и л ж е к м а г л у м а т л а р ы н а
« а р а ш ы п дур...
4 О н у н р а з в е д к а ч ы л а р ы нирэ, нэхили м а г л у м а т берме-
,х и д и к л е р и н и б и л ди лер. О л а р а г ш а м ы ц г а р а ц к ы с ы душ-
Манкэ, Г ы зы л Г о ш у н а г о в у ш д ы л а р .
— « Е н и л м е з» г е р м а н г о ш у н ы ны ц ефрейторысыц
Сен! — дийип, К л а у с эл и н д эки с а п а н ч а билен еф рейто-
рын ецсесин ден с у д у р л э п гойберди-де, е з л е р и н и н ецле-
ринден чы кы п, г а р ш ы а л а н гы зы л эсгер л ер билен геруш -
ДИ. « Ы х л а с а - м ы р а т ! Мен ах ы ры гелип, сизе говуш ды м .
И нди м енин а р м а н ы м ёк». Ол ш ейле дийди-де, у л у д а н
демини д урсед и. О нсон еф р ей то р ы геркезип :
— « Б о ш г е л м э л и н » дийип, ш уны а л ы п гайтды к . Эм-
МЯ велин бу д о ц у з г е л м е ж е к болуп, бизе а з а р - я м а н ы н ы
б ер д и . «Мени е л м у м е а л ы п б а р я р с ы ц ы з » дийип, элинден
Гвленини эдип ч а б а л а н д ы . З о р д а н а л ы п гайтдык... —
ДИЙДИ.
— Б у ким б о л я р ? — дийип, гы зы л эсгерл ер онуц
•глип д у р а н эгнине, ели р е ц к и ч ы к а н йузуне, ичине че-
дуп, ч а к г ы н чуйи я л ы болуп геру н й эн г е зу н е г а й т а д а н
[ретдилер.
— Б у м и ? — дийди-де, К л а у с онун ким лигини айт-
ды . — Б у Г и т л е р и н гулуды р. М унун бу ва гтк ы бурны
д аш и л е н я л ы б о л у п -д у р ш у н а г а р а м а . Б у зор д у р — агзы-
■а а д а м ган ы н ы яцы уруп у гран м е ж е к д и р . Б ерл и н ден
•ДЫкалымыз бэри, мунун ш ан н ы сесинден, хем иш е бир
дменини дийип, гы гы рян х ап а с е г у н ж и н д ен г у л а гы м ы з
-дамата гелди.
Е ф р е й т о р ы ц хор-хоры хенизем я т м а д ы к б о л а р а че-
Мели. О л К л а у с а ге зл е ри н и а л а р д ы п сер едй эр. Б е л к и , ези
хакында а й д ы л а н с е зл е р онун ж а н ы н а я кя н д эл ди р .
197
Й е н е велин онун, индиден сон гезл е р и н и а л а р д а н б о лм а-
гы гулкунчди.
Е ф р е й т о р ы К л а у с д а г ы д а н а й ы р д ы л а р . О н у н гепи-
-сези а л ы ш ж а к е з д ер е ж е с и н д э к и , белки, езу н д е н -д е ё к а
ры д е р е ж е д е б о л а н е сирл ер гыт дэл . О ны ш о л а р ы н янын-
да е р л е ш д и р д и л е р . Гой, ол ш о л а р билен б и л е отурсын-
-да ез а г а с ы Г и т л е р и н х а л ы н а а г л асы н , г е н е р а л ы г а р а ш -
д ы ры п г а л а н ы н а гы нансын! Г езл е ри н д е н акя н яш ы н ы
б о л са я н д а к билен супурсин!..
К л а у с д а т а Б е р л и н д е кы рк с о л д а т д а н г а л а н кене ге-
й и м лер гейдирилип ди . О л а р ы н д ы з л а р ы ч ы к ы п дур, енле-
ри ш а л х а м - ш а л х а м ...
О л а р а эш и к б ери л ди , ач г а р ы н л а р ы д о ю р ы л д ы . Аг-
ш ам а р к а й ы н ятып, эртир д ы н ч л а р ы н ы а л ы п т у р а н л а -
р ы н д а н сон, о л а р е з л е р и н и н б еген члерини а й д ы ш д ы л а р .
— ...Биз совет Р у с с и я с ы н д а — т эзе дунйэде! Б и з бу
дунйэни, о з а л к ы л а р я л ы йене д у й ш у м и з д е гер м ейэр ис,
г е зл е р и м и зи гинден ачып, х а к ы к ы с у р а т д а герйэри с. Биз
б агт л ы . Г и т л е р и н й и гр ен ж и ду н й эси н д ен ч ы кды к. И нд и
бизе, х а ч а н -д а б олса, ю р д у м ы за ве м а ш г а л а м Ы зы н ара-
с ы н а б а р м а к барды р...
К л а у с ез у с тлер и н д ен г а р а я н л е й т е н а н т а ез б а ш ы н
д а н гечирен г а р а гунлерин и, ки м и ц м а с л а х а т ы билен г е
ленини ве Ш в а р ц ы н д и в и зи я с ы н д а ге р уп -эш и д е н л е ри н и
б а ш д а н - а я к г у р р у н берди.
О н ун билен биле гелен с о л д а т л а р д а н бири:
— Б и з уруш х а к ы н д а х а к ы к а т ы с изи н устуми зден
ю й б е р е н л и с т о в к а л а р ы н ы з д а гер дук . Ш у уруш х а к ы н д а
бизем е з би л й эн и м и зи энтек б и л м е й э н л е р е а й д а с ы м ы з
гелйэр. Ш о н а г е р э б изем х ат я зс а к , ы з ы м ы зд а га л ан
с о л д а т л а р ь щ у стлер и н д ен гойберип б ер е р м и си н и з? —
дийип, л е й т е н а н т д а н со р а д ы .
Л е й т е н а н т е зу н е с о р а г берен с о л д а т ы н йузу н е середип
й ы л гы р д ы -д а :
— С о л д а т л а р о к а р л а р м ы ? — дийди.
— О к а р л а р . О к а ж а к кеп дур . О н а е зу м е м м ы с а л. Биз
о й а д ы к ве о к а н д а н эш ид ип ге л д и к — дийип, ез м ейлетин-
л и к л е р и билен г е л ен л ер и н хеммеси бирден ж о г а п бер-
дилер.
Онда лейтенант К лауса какдырып:
— О к а ж а к л а р ы н ичинде е ф р ей то р а л ы п г е л ж е к л е р
хем к е п м у д и р ? — дийди.
198
К л а у с й ы л г ы р д ы ве:
— Д и н е бир е ф р ей то р дэл , с о л д а т л а р ы н ичинде гене
рал Ш в а р ц ы а л ы п гелж,еклер хем ёк д эл д и р . С о л д а т л а р
ам атлы в а г т а г а р а ш я р — дийди.
— Я з ы н онда! Д и н е бир с о л д а т л а р ы н устунден гой-
берм ек д эл , е з я ш а я н ш эх е р и ц и зи ц ве о б а н ы з ы н у с т у н
ден хем гойберип билерис...
О л а р ш ей л е ж о г а б ы а л а н л а р ы н д а н сон, бэш иси би-
ригип, шу х а т ы я з д ы л а р .
Ач ы к хат
* * *
* * *
224
Ш иринлерин, ховлусы о б а н ы н илери б а ш ы н д а , ч о ла
врдеди. Кеседен дуруп сер едени нд е, у л ы -у л ы зр ик , ве иг-
де а г а ч л а р ы н ы н а р а с ы н д а н ч а л а г е р у н й э р д и . Х ов л ы н ы н
д ер в е зе с и н и кесип, ики т а р а п ы гур тутлы , г а т н а в ы кэн
б о л м а д ы к к е ч е гечй эрди . Ш и р и н етен г и ж е ине шу кече
би л е н м а ш ы н ы н устуне, н э та н ы ш ве г е п л е м с ек а я л л а р ы н
яны на б у р е н ж е к бурен ип, д а н ь щ е н я н л а р ы н д а м у нд ур и-
л и п гой б ери л и п д и .
Б и к е енне бу гун гы зы н ы ч ы к а р а н г и ж е с и н и н эртири
ише ч ы к м а д ы . О л инди ей и ш л ерини х е в е с л е н м е к л и к би-
лен е з эл и н е а л д ы : ир билен ичери г о ш л а р ы н ы е зу ч е
д у зе д и ш д и р д и , д у л л а р ы н д а к ы у л ы с а н д ы г ы н а гзы ны
(у с ту н е д е м у н д е р -м у н д е р б олу п д у р а н ё р г а н -д у ш е к л е р и
д у ш у р м э г е , ене-де г а л д ы р м а г а я л т а н м а н ) ики-уч гезек
дчып япд ы . О н д а н сон б о л с а «гыз гачд ы » д иен х а б а р ы
обаны н ичине я я й р а т м а к ч ы болуп, гонш ы х о в л у л а р ы н а
тарап а л а к ж а п гитди. О л х о в л у л а р а б ар ы п , и к и -е к е иш-
ден г а л а н а я л л а р а « Д о г а н л а р , ш у э й й эм и н м а ш г а л а с ы н а
нэме дийип, н эм е а й д а р с ы н , м енин -э ил и н ичине ч ы к а р а
й у з у м -ю р т а м г а л м а д ы . 0 т е н а г ш а м ол йузи т а р а Ш ирин
бизин й у зу м и зе е ре ч а л ы п д ы р -д а , ч ы к ы п гидипдир. Мен
й урегим гысып, е й д е о т у р м а г а г о й м а н с о ц ч ы к а й д ы м . Б и з
инди н а д ел и ?» дийип, г ы зы н д а н т а р а п зе йр ен ди. О нун
х о в л у м а -х о в л ы а л а к ж а п , а я л л а р ы н я н ы н д а г ы зы н д а н
к э й и н ж и р э п , е й у н е гелип д у р ш ы хем ш о лд ы , м у г а л л ы м а
М эхри билен к о м с о м о л к о м и тет и н и н с е к р е т а р ы А ш ы рьщ
х о в л ы н ы н а г з ы н д а н гирип г е л й эн л ер и н и ол герди.
М у г а л л ы м а н ы н Ш и р и н и со р а п г е л ж е г и н и ол о з а л а м
•билйэрди. Ш и р и н и н нирэ, нэхили г ид енин ин а н ы р с ы н а
етж ек б о л ж а г ы н ы б и л й эр д и . Ш о н у н учин б олса, ол шу
Гун эр т и р С о л т а н ж ы к о к у в а гиденинде, она Ш ир ин ха-
кында т а б ш ы р ы к л а р берипди. « Ш и р и н х а н ы дийип со-
р а л с а - с о р а л м а с а , Ш и р и н а г ш а м бири билен гачы п г и д и п
дир» дийгин. Э ж е м а г л а п о ты р» дийгин дийи п т а б ш ы р ы п -
ды. Ш е й л е б о лса хем, ол ы н ж а л ы п б и л м е й эр д и . Эгер
м у г а л л ы м а ене-де бир а з а ж ы к с а л ы м г е л м е д и к болса,
онда Б и к е ен н эн и н е зи онун устуне б ары п : «Ш и р и н ги
дипд ир, хей, сизден г е р ен -эш и д ен ?» дийип с о р а ж а к д ы
хем -де гы зы н д ан , он ун ге р у м -ге р е л д е с и н д е н к э й и н ж е к д и .
Ол е з у н и н д и й ж е к з а т л а р ы н ы Ш и р и н и н к а к а с ы П о л ты
билен ве Ш и р и н и н г е л н е ж е л е р и билен ге п л е ш и п д и . Эм-
8 Н. Сарыханов ' 225
ма велин, иш ж ы г б а - ж ы г а геленинде, езу н и йитирип, ча-
л а м - ч а ш болды . « Б у л а р Ш ир ин и ы з а р л а п г е л й эн д и р л е р .
Б а г т ы м а к а к а с ы н ь щ -д а ви д е ёк м а х а л ы н а д уш гел дил ер.
Б у л а р а менден Ш ирин и с о р а р л а р . М ен о л а р а нэме ж о г а п
б е р е р к эм ? Б у л а р чинтгэп д у р а р л а р , с о р а г ы иргин сиз со-
рар д у р а р л а р . С о р а с ы н л а р , ш ол бир д и й ж е г и м и диерин
д ур ар ы н . « Ш и р и н и сиз б и л м есен и з, мен ниреден биле-
йин?» диерин. « О л н и рэ-де б о лса, етен а г ш а м , биз ята-
н ы м ы зд а н сон гидипдир» д иерин. «Э р ти р т у р с ак , ёк э к е
ни» диерин. Б и к е енне ш ей ди п ичини г еп л еден ден сон,
е з-е зу н е : «М ен е з у м д е н енен м а ш г а л а м учин гу н эк эр м и ?
Мен ш онун учин те к эн и н е н у н д е я л а н с е з л э п д у р м а л ы -
мы? М ен м е н и н иш им д э л д и р . М ен д о г р у ч ы л д ы р ы н ве
е з у м и н шу д о г р у ч ы л л ы г ы м билен-де, нэм е б о л с а м шол
б о л а й ы н » д ийди-де, е зу н е я к ы н л а ш ы п ге л е н л ер е с е р е т
ди. О л а р ы н я н ы н а г е л м е к л е р и ене-де оны б а с м а р л а д ы .
О н сон ол е зу н и н я н к ы д и е н л е р и н е г а р ш ы чы кы п, гаты-
-гаты ге п л е м эг е б а ш л а д ы .
— О л й у з у г а р а м енден д о га н м а ш г а л а м ен зеш б о л
м ады . Б и зи н т о х у м ы м ы з д а - т и ж и м и з д е ш ей л е иле г у р р у н
б о л а н ы м ы з , ш ей л е а д а эе б о л а н ы м ы з а с л а ёкды. Н э м е
диерсин, нэ м е а й д а р с ы н ? Ы г т ы я р ы ез эл и н д е д эл , ол ез
герен ге р е л д е с и н е гитди. М ен ш ей л е м а ш г а л а е зу м д е н
енер дийип, я т а м д а - т у р а м д а , ге в н у м е чигит я л ж а к - д а ге-
т и рм эн д и м . И л л е р и н гы зы н ы ген г е р м е л и д эл экеним!
О л бу хили с е зл е р и н и д а ш иш ик де б а ш ы н ы г а л д ы р -
м ан га п ы супур и п йерен ер и н д е т э м у г а л л ы м а я н ы н а г е
лип д у р я н ч а , б и л г еш л е й и н д е н д о в а м этди.
— Ери, енне, нэм болд ы , нэм ед ен б ей ле зей рен й эр -
син? — д ийди-де, А ш ы р онун я н ы н а гелип с о рады .
— М енден с о р а с а н , ж а н ы м — дийип, ол б а ш ы н ы гал-
д ы рды . — М енд ен с о р а л я н з а д а м ёк, м енин бил йэн за-
д ы м а м ёк. О л й у з у г а р а Ш и р и н етен а г ш а м ги ж эн и н бир
в а г т л а р ы бизден гечип, ки м б и л е н д и р ве н и рэд и р чыкып
гидипдир. О л бизи е з у н и н бу этм и ш и билен иле-гуне ч ы
ка р я л ы этмеди, х а н ы м . И не, мен о н д а н т а р а п эртирд ен
б эри к э й и н ж и р э п отырын...
— К им билен гид ипд ир ? — дийип, м у г а л л ы м а Ашы-
ры н ы зы бил ен он д а н сор а д ы . '
— О н ун ким б и л ен л и ги н и биз нэ б и л ел и , ол з а т л а р
бизден с о р а л ы п ид елйэн за т м ы , биз б и л ер ял ы ? О нун
ни рэ ве ким бил ен гидендигини эгер б ил ип б о л я н б олса,
он д а сиз б и л м е л и ах ы ры . И н д и э н е - а т а д а нэ ы гты я р гал-
226
Ды? М ен ол х а к д а сизден с о р а м а г а г и т ж е к болуп д у рдум .
М а з а л ы , е з у ц и з гелдин из. О л ким билен гидипдир? М а н а
дем м е з а т д а н е н у р т и онун ким билен гидени герек —
ДНЙДИ.
— Б и к е эж е, Ш и р и н е з ы г ты я р ы билен гиден б о л с а д ы
•Гер ол б и р еге х а л а ш ы п б а р а н б о л с а д ы , о нд а, догры ,
Оиз оны б ил е р д и к. О н д а н б и зи н хич бир х а б а р ы м ы з ёк.
Ш онун учин б о л с а онун бу гид и ш и н и н бир « эм м а с ы » б ар
б о л а р а чемели...
Б и к э н и н йузи гы зды . О л м у г а л л ы м а н ь щ йу зун е нэ-
м эн и ди р бир з а д ы б и л ж е к б о л я н я л ы ч и н е ри л и п серег-
ДИ-де:
— М зх р и гыз, с и зи н « эм м а с ы б о л а р а ч ем е л и н и з» н э
ме? О н у н нэхил и э м м а с ы болуп билсин? Г идипдир, гута-
рыпдыр. Ах, м енин б аг т ы м г а р а д ы р - л а , ол йузи г а р а е з у
нин бу эден кем а к ы л л ы л ы г ы н д а н « Э н е м - а т а м а сез етер,
илин и чинде о л а р ы н д ил и гысга б о л а р » д и й и бем о й л ан а н
д эл ди р...
— М ен эш итди м , мен б ар ы н ы эш итди м , сиз м а н а дий-
сениз хем б о л я р , д и й м е с ен и з хем б о ля р , Ш и р и н и н эж е-
си — дийип, м у г а л л ы м а ю в а ш ж а йы лгы рды .
— Н э м э н и э ш и т д и н и з, нэм эни б и л й эрс и н и з? Д о г р ы ,
М эх р и гыз, сиз эл б е т д е эш и д е н с и н и з хем сиз б илйэн сини з.
Бу гун б о л м а с а , эр т и р бизем б илерис, б изем эш ндерис.
Ах, онун геруп- эш и д й эн л е р и Б и б и н у р , Г е зе л д а г ы б о лд ы
• е ене ш о л а р я л ы л а р болды... Ш е й л е б о л а н д а н сон онун
хем, хий, бир э м м а с ы б олу п б ил ерм и? Г идипдир. О н а не
б из з а т дийип б илерис, не б а ш г а бири... Ш е й л е д эл м и ?
Х ем меси онун е зу н д е д и р .
Б и к е я л а н с е з л э п д у р м а н ы га ты кы н гер й эн б о л с а -д а ,
ялан с е зл е м е г и е зу н е услы п б и л м е й эн б о л с а -д а , хэзир
ялан с е з л е й э р д и . й е н е велин ол е з гы зы б а р а с ы н д а я л а н
Свзлемек а й ы п д ы р д ийи п б и л м е й эр д и . О н у н с е зл е р и н е
Ашыр ы н а н а н к ы р л а д ы . О н у н я л а н с е зл э п йерен а я л д эл -
дигини б и л й эр д и . М у г а л л ы м а велин, Б и к е е н н эн и н ай-
д а н л а р ы н ы н бирин е хем питива этм еди. О л ш унун ялы
м еселед е о з а л а м б и р н эч е гезек а л д а н ы п д ы . « Г ы з гачды »
диен б а х а н а билен ики саны окувчы гы зы ны я ны я к ы н д а
Ялинден гидерипди. О л инди ы н а н ж а к дэл. М у н у н устуне
хем С о л т а н ж ы г ь щ а й д а н л а р ы я гш ы ур на бо луп ды . Шо-
иуи учин-де, ол х а ч а н Б и к е е н н эн и н я н ы н д а н гитмекчи
боланларында:
— М е н эш и д и ш и м е герэ, Ш и р и н и н нирэ ве ким е ги-
$• 22 7
д ен л игине д ине бир сиз б и л й эрси ди з! б з у н и д ни рэ ве нэ-
хили гидендигини б и л м е й эн б олса, д и д е бир Ш ирин дир .
С из оды ез эл и д и з б и л е д р а з ы ч ы л ы г ы н а ве о кувы н ы
т а ш л а м а г ы н а г а р а м а н , ез диен а д а м ы д ы з а е з у д и з берип
гойберипси диз. Б и з х а б а р ы Ш и р и н и д е зу н д е н тутары с.
С из эн елер... — дийип, ы з ы н а г а х а р л ы е в р у л д и .
— И н д и е з у д д е н еден ч а г а н а - д а эр к эдип б ал м а с а ...
дийип, Ш и р и н и д э ж е си м у г а л л ы м а н ы н ы зы н д а н га ш ы н ы
чытып, середи п г а л д ы - д а , е з-е з у н д е н гепл еди . — Т е кед е
гыз с а т я н гы тм ы , х а н ы о л а р ы д х айсы б и р и н и д ы зы иде-
лип йер й эр ? Б и з бир з а т этсек онуд ы зы г у р р у д л и бол-
м а л ы , бу би зи н б а г т ы м ы з д а н д ы р . А с л ы н д а, г ы з л ы л ы к
гурсун: м е кд е б е берсед, о г л а н л а р ы д а р а с ы н д а гездирип
йерсед , бир г у р р у д ичерден ч ы к а р м а н о ту р с ад , икинж и
гу р р у д , г а р а м а т ы н д а н д ы н а й ы н дийип ч ы к а р ы п гойбер-
сед, ине бу у ч у н ж и гу р р у д . Сен нэде рс и д ? Б у барсы н,
Ш и р и н и н я н ы н а б а р я н б о л с а , о д а н эм е дийип, нэ м е айт-
м а л ы д ы г ы аз а й д ы л а н д эл д и р . Ш о н а м этм эн, ата-энесин-
ден г е ч ж е к б о л са онд а о н уд бизден енен м а ш г а л а бол-
м ады гы д ы р...
О л а р гэни оба С о ве т и н и д ж а й ы н а т а р а п у г р а п д ы л а р .
Гидип б а р ы ш л а р ы н а у зу м йы гы п йерен а я л л а р ы н устун-
ден б а р д ы л а р . О л а р ы д я н ы н д а б и р а з а я к чекип дур-
дулар.
— М эхри гыз, етен а г ш а м гыз ч ы к а р ы л ы п м ы ш ? Биз
«Ш ирин ч ы к а р ы л ы п м ы ш » дийи п эш итди к, а сиз? — д и
йип, Ш и р и н и н я к ы н р а к г е л н е ж е с и А р зы г у л гепл еш м ек
хы я л ы билен М э х р э се з гатды .
— Х а в а, гы з ч ы к а р ы л ы п д ы р , а сиз тоя б а р м а д ы -
д ы зм ы ?
— К и м и м -д е б о л с а болсун, ч а г ы р ы л м а д ы к е ри м е бар-
м ары н. Б и к е -д е инди г о р к а к ве к е п б и л м и ш б олуп ды р.
Х а м а л а диерсид, мен б а р а н ы м д а , х ем м е гизлиги н с ы р л а-
ры ны б и л м эге б а р а й ж а к ял ы , эртир хем м еси ни илин
ичинде п а ш э д э й ж е к я л ы . О л е з у н и н гы з ч ы к а р а н ы н ы
м а д а а й т м а д ы к болды... А йтм асы н!
— Вий, с а д а - д а а й т м а д ы м ы , гыз? — д ийди-де, онуд
я н ы н д а у зу м йы гы п йе р е н г а р р ы а я л гедиргенди.
— А й т м а с ы н а й т м а с а, М е д л и эж е. О л е зу н и н ичгин
ге р й эн лер и н и ч агы р ы б е р си н . Б и зи ч а г ы р м а н д а -д а онуд
гы зы ны с а т а н д ы г ы н ы х ем м е киши б и л й эр, инди онуд
« а г ш а м г ы зы м гачы п гидипдир» дийип й е р м е ги н е хем м е
киш и гулйэр... — дийип, А р зы г у л гы зы п гепледи.
228
О л Б и к э н и н д а ш г ы н р а к элтисид и. О л а р т ерс б о л м а -
Салар хем, б а с д а ш л ы к л а р ы , б и р и -б и р и н и н я г ш ы гунле-
рини г е р у б и л м е з л и к л е р и б ар д ы . Мунун, уст у н е хем ол
Вике гы зы н ы ч ы к а р а н д а , б ей л еки эл т и л е р и н и чагы ры п -
•да, е зу н и ч а г ы р м а н л ы г ы н а га ты кем синипди. Ш у н у н
учин-де Б и к э н и н гы зы н ы ч ы к а р ы ш ы х а к ы н д а ол гепле-
нэрди. О н у н гы зы н ы с а т а н л ы г ы й у зе ч ы к а й с а , А р зы г у л
• зу н и н а з б е г е н ж е к д эл д и ги н и б и л д и р й эр д и . О л Ш и р и
нин ч ы к а р ы л ы ш ы х а к ы н д а е з б и л й э н л е р и н и н усту не бир-
Нвче эш и д е н л е р и н и -д е го ш у ш д ы р ы п , м у г а л л ы м а айды п
берди. М у н у н а й д а н л а р ы е р э н ы н а н а р л ы к д ы .
М у г а л л ы м а о н ун я н ы н д а н йурегини чиш и рип, е з ёлу-
на д у ш д и . О л о б а С о ве т и н и н б а ш л ы г ы н ы н я н ы н а А ш ы р
билен т и р к е ш и п гел ш ин е б олс а , сен-мен ёк, ш ей л е дийди.
— Ё л д а ш б а ш л ы к , с и зи н я н ы н ы з а ш у н у н я л ы м еселе
билен у ч у н ж и ге зе к гелш им . Ч э р е г е р м е к герек. Б у гун
Бикэнин гы зы Ш и р и н хем оку в а гел м ед и. С и зи н ондан,
хей, х а б а р ы н ы з б а р м ы ?
— Х а в а , бар.
— Б а р б олс а , ол е р э н говы. О н ы ч ы к а р ы п д ы р л а р .
Н и р э д и г и б ел л и — о л етен ги ж е « Я л к ы м » ко л х о зы н ы н
м а ш ы н ы н а м у н д у р и л и п а л н ы п гид илип дир. А г л а п гидип-
ыишин. М е н и н бу гел ш им о нун э ж е с и н и н я н ы н д ан . Э ж е
си м а н а «гы зы м г а ч ы п д ы р » дийди. «О ну н ким бил ен ги-
гДенини ве ни рэ гиденини сиз б и л м е л и » дийди. М ен онд ан
б а ш ы м ы з о р д а н г у т а р д ы м . Й е н е велин Ш и р и н и н нэхили
ч ы к а р ы л ы ш ы х а к ы н д а м а н а х а к ы к а т ы а й д а н л а р болды .
О нун с а т ы л ы п г о й б е р и л м е кем и д аг ы с ы г а л м а н д ы р . О ны
идэп с о р а п д у р а с ы иш хем ёк. О л е з у н и н ге р м е д и ги н е
■е б и л м ед и г и н е б е р л и п го й б ери л и п д и р. О л а г л а п - э н р э п
гидипдир. М уны м а н а онун ин якы н г е л н е ж е л е р и н д е н б и
ри г у р р у н эдип берди. Б о л у ш -а ине шу.
О б а С о ветини н б а ш л ы г ы ст о лу н с ы р ты н д а н т у р д ы -д а
впи ш геден эд и л я н ы н д а я л ы болуп гернуп д у р а н К епет-
дагын б а ш л а р ы н а серетди. О н ун хэзи р ч ы ты л ы п д у р а н
йу зу н д е р е х и м - ш е п а г а т ёкды . О л:
— М эх р и гыз, д о гр ы а й д я р сы н ы з, гы з с а ты л ы п д ы р .
М ана бу х а к д а гелип а й д а н л а р хем б олд ы . Й е н е велин
шу м ес е л е д е г ы з л а р ы н е зл е р и хем гунэли, нэме учин
олар езл е р и н и с а т д ы р д я р л а р ? Н э м е учин о л а р бу х а к д а
сана а й т м а я р л а р ? Ш е й л е б о л м а л ы д эл а х ы р ы — дийди.
— Б у с о р а г ы н шу в а гт ери дэл.
О б а С о в е т и н и н б а ш л ы г ы н ы н а й д а н л а р ы н а ком сом ол
к о м и те ти н и н секр етарь! А ш ы р хем гош у л д ы . О л м у г а л
лыма: '
— И р у-гич ж о г а п б е р м е л э -х э б о л а р ы с . Б и з о л а р ы
шунун, я л ы м е с е л е л е р д е хем т е р б и е л е м е л и д и р и с . Б а ш л ы к
д о гр ы а й д я р . Й е н е велин Ш и р и н и н с а т ы л ы ш ы н ы к нэхи-
лидигини б и л м е к герек, •— дийди.
— О н д а нэме эт м е к герек? Х аны пи кири низи ай-
д ы н — дийип, б а ш л ы к о л а р д а н ене-де с ор ады .
О н д а М эхри ган ы н ы г ы зд ы р ы п с е з л е м э г е б а ш л а д ы .
— Б и з и н Ш и ри н и х а я л этм эн г е р м е ги м и з герек. М е
нин оны ге р е с и м гелйэр. О н у н билен ики а г ы з ж ы к сезл е-
ш есим гелйэр. О н д а н сон мен сизин с о р а г л а р ы н ы з бары -
на ж о г а п берип б ил ерин. « Я л к ы м » ко л х озы , К эр и з оба-
сы у з а к е р д е д эл , биз Ш и р и н и н я н ы н а б а р а л ь щ . Ш о н д а н
сон м е с е л э н и н усти ай я л ы а ч ы л а р . М е н и н она б е р ж е к
с о в а л л а р ы м б ар. У чум изем б и л е г ид эел ин. И н е, менден
сорасаны з айтжагым!
— « Я л к ы м » к о л х о зы н а гнтм егем б о л а р , г ы зы н ези
б илен г епл еш и п г ерм егем б о л а р , эгер П о л т ы гы зы ны
с а ты п гойберен б олс а , он д а онун гевн ун е д егм е ге м б олар .
Мен сиз н эм е эдели д и йсени з бар. Эгер гид эели дийсениз,
ги д эел и н -д е геп л е ш эе ли н . — Б а ш л ы к ш ей л е дийип, о л а
ры н а й д а н л а р ы н а е зу н и н г о ш у л я н д ы г ы н ы а й т д ы -д а : —
О н д а хэзи р г и д эе л и н — дийди.
* * *
1939-нжы йыл.
АРЗУВ
А ма н бил ен Ж, е ма л а г ш а м а р а л а р е й л е р и н е гайдып
гелдилер. О л а р хезир- де и ш и к л е р и н д е я ны с а л д ы р а н
г а м л а р ы н а гирмэн, а н ы р д а н г ел ишл ер и не , б а ш ы чурре-
л ип гиден г а р а ж а е й л е р и н е гирдилер.
А м а н е й у н с у р у л и п гиден ишиг инде н а я г ы н ы этлэл
ичерик гиренсон, элини т у м ме р и п д у р а н г ол ту гына са-
лып, ш е й ле дийди.
— Энеси, эй, энеси, х а н ы ени бил ен с ан ны г ын -с а нн ы-
ж а г ь щ а гз ы н ы ач, онд ан сон б о лс а чай г а й н а т м а г ы н а л а -
д а с ы билен бол! И нд и г е к ч а й ы а р к а й ы н о ту р ып ичэли. —
О л элини г о л т уг ы нд а н ч ы к а р м а н , ш е й ле диенсон, ейун
о р т ас ы н а, ке чэни н устуне гечди.
— С а н н ы г ы ц а г зы а ч ы л м а с ы н а а ч ы л а р вели... —
дийди-де, Ж, е ма л б а ш ы н а а т а н ул ы йун я г л ы г ы н у жун-
д ан а ч а р т а п м а к учин с е р м е л е ш д и р е - с е р м е л е ш д и р е сан-
ныга т а р а п у г р ад ы. — Ч а й ы к и м и н г а й н а т м а л ы б о л ж а -
гыны б и л ме йэ рин . Ш у гун э р т и р и ц е зу нд е, шу о ж а г ы н
б а ш ы н д а д э л м и д и нэме: « К и м и н з эх м е т х а к ы аз болса,
шол ч а я м г а й н а т м а л ы , ш о л н а х а р а м б и ш и р м е л и » дийше-
нимиз. М е н и н я д ы м д а н ч ы к а н д ы р - а ейт ме , сени с езун
уст унде т а п ы л д ы р а р ы н !
А ма н г о л ту г ын д ан т аз е г ек й и гр и м и л и к л е р и ы зл ы-
- ыз ын д ан дессе-дессе эдип ч ы к а р ы ш д ы р ы п , д у ш е г и н у с
т унде уй шу р ен д ен сон:
— Ери, ери, энеси, ш у в а г т оюн э т мэ ни бес этсене, на-
кыл а й т м а г ь щ ы гой-ла! Б и л й э р м и н , « г а р р ы о й н а с а гай
бор» дийип а й д ы л а н ы н ы — д ийэг е- де йы л гы рды .
— Е к е ж е - д е ойнум д эл, к а к ас ы ! Мен нэ ме а й д я н бол-
сам, ш оны ч ы н л а к а й - ч ы н ы м б ил ен а йд я н: ч а й ы инди с е
нин е з у н г а й н а т м а л ы б о ла нс ын . Г а х а р ы н гелсе-де, менем
бир сен г а й н а д а н ч а й ы н ы ичип герейин. О н д а н сон сенин
м а н а г а р р ы д и йм эг е ненен д и л и н б а р я р ? Хей, г а р р ы сен-
ден б е й л э к гечерми? Гел, х а с а п л а ш ы п г е рэл и, мен сен-
ден т еге ле к он бэш я ш кичи б о л м а с а м , х а с а б а м д эл. М е
нин шу г а п ы д а н гелен гунум-де, м у нд а н отуз йыл озал-
-да, сенин шу б о лш у н д ы ; с а к г а л ы ц шу а кл ы г ы д ы , д ишин
шу ёклугыды... Хей, ш е й л е д э л д и р д ие р е ч а к ь щ б а р мы ?
238
Ш унун учинем мен е з у м е а с л а г а р р ы д и йд и р м ер ин —
ДИЙип, Ж е м а л б ир и- би ри н иц ы з ы н д а н с у н ш у р ы ш д ы р ы п
■Йдан сон с а н н ы г ы н устуне г а л д ы р ы л г ы йук лер и душу-
ришдирди. О н д а н сон с а н д ы г ы н а гз ыны з а р н н ы л д а д ы п
* 4 д ы- да , о нун а гыз я пы с ыны ю в а ш л ы к билен ё к а р ы к гал-
д ы р д ы . А м а н ке чэни н уст унде гоян п у л л а р ы н д а н бир
иэче буку сини эл ине а лып, б и р а з с а л ы м эл ин д е с а к л а п
д у р а н д а н сон, о л а р ы с а н д ы г ы н д у й б у н д е х о р м а т билен
гойберди.
Ж е м а л о л а р ы н йуз уне й ы л г ы ры п — серетди-де, ш е й
ле дийди.
— Гел, к а к а с ы , п у л л а р ы м ы з ы М э м м е т ж а н гелйэнчэ,
гошман айры ж а саклаялы-ла.
Ж е м а л ы н б ейле дийме гин е г а р р ы н ы н г а х а р ы гелди.
— Энеси, сен ез з эх м е т гун г а з а н м а г ы н м е нк иде н он
»ссе енил б о л м а г ы н ы х а с а б а а л м а д ы к б о л а н болуп, мен
б а ш ы м а е в уне н б олу п д у р м а г ы н ы бес эт! Сен м ен билен
оюн эден б олма! Сен б о л с а н зэхмет гунуни до ну з б а к ы п
а л я р с ы н , мен б о лс а м пилин г у л а г ы н а д епип а ля рын ! Гер,
а р а м ы з д а нэхили т а п а в у т б ар экен. Эг ер до гр ус ын ы
а й д ы ш м а л ы болса, эгер мен с е нин я л ы до ну з б а ю к а н
бо лс а м, онда мен л а п этдигим дэл, пул диен з а д ь щ ы сен-
киден он эссе а р т ы к гетнрип бил ер ди м.
— Б о л д у н мен б а ш ы м а хер бир з а д ы с е л ж е р й э н —
дийип, Ж е м а л хем г ат ыр г ан д ы. — Мен хе мм еси не м онар-
яр ын. Сен мени донуз б а к я р с ы н дийип е н ж е к б о л м а , д о
нуз б а к я н бо лс а м, ез д о н з у м ы з ы — к о л х о з ы н д онзуны
Оакярын. Д о н у з к ол х о з ы м ы з учин пе йда лы . П у л ы болса
менем ез чекйэн з э х м е т и м е герэ а л я ры н.
— К о л х оз говы з ат: шу д е р т г а н а т ь щ ичинде отурып,
б у л а м а к б и ш и р м е к л и к д е н б а ш г а з а д ы о н а р м а я н сенем
мен билен б э с л е ш м э г е етирди!
— А р т д ы р д ы дий, д и й ж е к болсан!
— Ери, инди болды, болды! Д а ш а гидиберме- де, х а
ны с а н н ы г ы н а г зы ны пугта я п ан б олс ан, инди с а м а х у л л а п
д у р м а г ы ц ы гой-да, ч а й ы т и з р э к г а й н а т м а к билен бол!
д а н ы , инди а ж ы г ек ч ай ы д ер л э п ичэли — дийди-де,
Ам а н ич ер де г езмелэп, г а р а телпегини ч ык а ры п, а г а ж ь щ
я б а с ы н д а н илд ир д и, у зы н г у ша г ын ы чезди, ч ар ыг ын ы
ч и к а р д ы , о нд ан сон б а г а н а ичмегини эгнине атды. Ж е
ма л э ж е б о лс а б а ш ы н д а к ы я г лы г ы н ы б а ш г а бир я г лы к
б нл ен ч а л ш ы р ы п , сунни е н и л л и к билен о ж а к д а от я к м а г а
г иришди.
239
И че ри б и р б а д а й ы л а д ы . А р а д а н я р ы м с а г а т в аг т геч-
монкэ б олса, о д у н б а ш ы н д а о т у р д ы л а н г а р а к у н ду к ла-
к ы р д а п г а йн ад ы . Г а р р ы л а р о ж а г ы н б а ш ы н д а , кечэнин
\ с т у н д е д ы з д е г ш и р , о р н а ш ы к л ы о т у р д ы л а р . Оларын, хэ-
з ир к и о т у р ы ш л а р ы н ы г ере нинде , хич бир з а д ы н а л а д а -
с ыны э г м е й э н л и к л е р и н и г ерйэрсин. О ж а г ы н б а ш ы йылы-
ж а к ве ичери и м и с а л а л ы к . Д а ш а р д а я н в а р ь а й ы н ы н ая з-
л ы а г ш а м ы б о л са хз л и д ушу п ди .
О б а н ы н а д а м л а р ы к о л хо з ь щ п ра в ле н и е с и н д е А ма н
билен г а д ы р л ы с а л а м л а ш ы п д ы л а р ве о ну н б ил ен а к
йу ре кде н г еп л е ши п ди ле р . А д а м л а р ы н бу говы г а т н а ш ы к -
л а р ы о н а д и не бир шу гунден б а ш л а я н я л ы болуп г е р у н
ди. Ш о н у н учин б о лс а герек, ол, я к ы г е л й э рк э ле р , а я лы -
на шу х а к д а , а д а м л а р ы н б и ри -б и рл е ри билен о н ш у к л а -
р ын ын г о в у л а н ы п б а р я н д ы к л а р ы х а к ы н д а е з у н и н герен-
л ер ини а й д ып берди. О л шу в аг т й ы л ы ж а к о ж а г ы н б а
шы н да о т ы р к а хем, о ба а р а с ы н д а у р у ш - с е г у ш л е р и н , би-
рн-бирини я м а н л а п й э рме к л е р и н , г ы б а т к е ш л и к л е р и н
гунсайын ёк болуп б а р я н л ы к л а р ы н ы ве а д а м л а р ы н би-
ри-бири билен б а р ш ы п г е л ш и ш л е р и н и н о н а т л а н ы п б а р
я н л ы к л а р ы н ы пикиринде н гечирди. Ш о н д а Н у р ы билен
П о л а д ы н э н че ме й ы л л а п те рс болуп г е л ен л ик ле р и, е з у
нин хем шу ва гт дост б о лу п йерен а д а м л а р ы н д а н бирнэ-
челерини бир в а г т л а р г аты э рб ет гер енл иг и я д ы н а д уш-
ди. Гек чай г а р р ы л а р ы н пикирини д у р л а д ы ве о л а р ы н
е з а р а г у р р у нл е ри н и г ы з ы к л а н д ы р д ы . Б у л а р ы н етип бил-
ман гелйэн бир а р з у в ы б а р д ы . С он к ы й ы л л а р д а болс а
е з л е р и н и н шол а р з у в л а р ы х а к ы н д а г у рр у ни кеп этмэге,
шо ну н а л а д а с ы н ы ий мэг е б а ш л а п д ы л а р . М у н у н е з уне
етеси себэби б ар д ыр . Б у л а р е з л е р и н и н ш о л а р з у в л а р ы
х а к ы н д а о з а л л а р эк иш б а ш л а н ы н д а н х а с ы л й ы г н а л а р ы -
на ченли, й ы л ы н б а ш ы н д а н а я г ы н а ченли о й л а н а р д ы л а р .
К эб ир в а г т л а р д а б олса, икиси шу в а г т д а к ы л а р ы я л ы чай
б а ш ы н д а отурып, шол х а к д а пикир а л ы ш я р д ы л а р . Ма х -
л ас ы, б у л а р д а е з г а р р ы л ы к л а р ы билен бир д е н б а ш л а н
шол а рз ув ы з ы н д а н е тдир м ан , бу й ы л д а н т э з е й ы л а гечер
гелерди. Б у л а р шу й ы л ы н б а ш ы н д а , шу о ж а г ы н б а ш ы н
да, г ек чай ичип о т у р а н е р л е р и н д е е з л е р и н и н шол етип
б ил мэ н гелен а р з у в л а р ы х а к ы н д а ине ене-де г у р р у н гоз-
г а д ы л а р . О з а л к ы л а р ы н а герэ, х эзи рки г е п л е ш и шл е ри
е р э н ы н а м л ы хем-де а й г ы т л ы б олды. Ж е м а л х е ми ше
ез ун и н чай ичйэн г ы р м ы з ы чэйнегини я р п ы д а н а ш ы р а н -
сон, йыг ыр т а т а н . ма нл а йы нд а н чыг герунди. О л шу оту-
24 0
ры ш ы на Аманын. п у л л а р ы н ы а м а н а т к а с с а д а г о йм а к х а
кында а й д а н ы билен р а з ы л а ш а н я л ы этди-де, б и р де н кэ
ока г а р ш ы д ур ды .
— К а к а с ы э ш и д й э р м и н ? П у л инди с а н д ы г ы н ичинден
чы км а з — дийди-де, йу з у н ин д ерини с ы р ды ве б и р а з са-
Лым д ы м ы п д у ра нс он, с е з ун и н ы зы ны д о в а м э г д и. — К а
к а сы , хер й ы л д а мени т аз е йыл дийип, т эз е д ен т эзе йыла
г а р а ш д ы р ы п гелдин. И н е с а н а ене-де т з з е йыл! Сен мени
мундан а р т ы к т эзе й ы л а г а р а ш д ы р ы ж ы б о л м а . Ери, сен
менин бу д и ен им е нэме д и й ж е к б о л с а н дийи п отур. Пу-
л у н к а с с а д а о з а л а м гыт д эл, и ши ги ми з де б о лс а ине тэзе
там с а л ы н д ы к . О ны безэп ве а я п с а к л а я р ы с .
А м а н хэзир д ы м ы п отурып, о нун а й д а н л а р ы н а яг шы-
д а н - я м а н д а н ж о г а п б ер ме й эр ди . А я л ы о нун ге пл емэн
о т у р ы ш ы н а с ередип, ене-де геплейэр.
— Т а м ы н ичине герек б о л а н з а т л а р ы н б о лс а б а ры н ы
а л ы ш д ы р ы п гойдук. Д и н е бир у л л а к а н ш к а ф а лы п, оны
г а п ы н ы н г а р ш ы с ы н д а г ояйсак, ине шо нд а онун ке ми га-
л а н о к . Ха ны , сен мени еке гепледип, е з у н д ы м ы п от урма-
•да, сенем гепле. Н э м е пикир эдйэрсин, дийип отур, м а н а
нэме д и й ж е к б ол са н ?
А м а н ч а й д а н пуре-пур д олу п д у р а н кэсесини элине
алып, е й у н д у лу н а г езл е ри ни а й л а д ы . О л д у л д а б елли
бир з а д а серетмэн, кэсесини эл ин д е б и р а з ва гт с а к л а п
дурансон, ч а й ы н д а н бир о в у р т -д а о в у р т л а м а н , оны енки
еринде гойды. О л а я л ы н ы н й уз ун е середип, ш ей л е дийди.
— С е н дийип д у р а н л а р ы н д огры, ене-де т э з е йыл
гелди. М е ни н инди г ы с ы л ж а к ерим ёк. С а г л ы к б олса, сен
нэме д ийсен, ш он ун билен б о ла р ыс .
— О н у н я л ы б олса, к а к а с ы , гел, и к им из б елли бир
карара гелели. Сен М э м м е т ж а н а а л ы п б ер ер я лы, оба-
да к им ин г ы з ы ны х а л а я р с ы н ? Б и л е р болсан, биз барып,
гы зла р ы н ы гел инл иг е дилесек, А н н а г у л ы л а р - д а , Ат алы -
дар-да б егене- бегене г е л и бе р ин д и й ж е к л е р — дийип, Ж е -
мал э р и н и н пикирини с ора ды.
Ама н а я л ы н ы н й у зу н е середип о т у р ы ш ы н а ичинден
н э м э ни д ир е в ру п- ч е в у р й э р д и . О л гепин г е рд и ши н е герэ
б о л са герек:
— Хим, сен нэ ме дийсен, ш он ун я л ы хем э де рис —
дийип, а р т ы к г ы з ы к л а н м а н , ене-де дымЛы.
— Эгер мен диеним гечйэн б олс а- ха , к а к ас ы , онда
сен-мен ёк, мен А йс о л т а н ы н гызы О г у л х а л л ы н ы ур-тут
гелин э д и н ж е к - д е о т у р ы бе р ж е к . К а к а с ы , онун г ызы душ-
241
би, онун гепи-сези, о т у р ы ш ы - т у р ш ы гевне ж а й б а - ж а й .
Менин. она с ын ым о т ур я р. « Г ы р а с ы н ы гер-де, бизини ал,
энесинп гер-де г ызыны а л» динлени. А й с о л т а н ы н ези,
б и ча к а р т ы к м а ш г а л а , М э м м е т ж а н а говы гыз а лы п бер-
ж е к б олсак, о нд а о ну н г ы з ы н д а н говы гызы а н с а т л а р та-
пып болмаз...
— А оглун? — дийип, А м а н а га а я л ы н ы н а й д ы л оту-
р а н л а р ы билен ине шу е р де г ы з ы г ы ш ы п гитди.
— Н э м е оглун?
— Д у р энтек д и йд и м мен с ан а, б и р а з с ал ым! — ди-
йэгеде, ол г аты гепледи. — О г л у н М э м м е т г у нд аг да , с е
нин этегинде о т ур а н о к ах ыры, сен о на нэ мэ ни а лы п бе-
рейин дийсен, а л ы п б е р и б е р е р и н я лы. Сен к е л л э н д е ту-
ве ле й ту ру п д у р а н я л ы г ерйэрин. О г л у н гези шу с а на п
гечен г ы з л а р ы н б и р ж и г и н и н ус тунде -де эг ле нм еже г ин и
сен-де д у ш у н ип геплэн б олс ан , о нд а е р э н я г ш ы б о л ар д ы.
Гевни ё к а р ы л ы к диен з а д ы н е зи яш йиги тл ер ин хемме-
синде б о лш ы ялы, сен о г лу н д а хем б а р д ы р . Бе лк и, онда
а р т ыг ы билен хем б а р д ы р . О г л у н о кувлы, ол Г ы з ы л Го-
шу н д а г ул лу к эдйэр. Ол г ызыл эсг ер л ер и окудяр... Гер,
о нд а гевни ё к а р ы л ы г ы н б о л ж а г ы е з - е зу нд е н г ернуп
д ур яр .
А м а н а я л ы и а ш у л а р ы а йт ды- да , йузуни а г р а с л а н д ы -
рып д урды . О нс о н нэ ме д ир бир з а д ы пикир этди. Шу
ппкире гидип о ту р ан еринде, Ж , е м а л ы н у с т а ш ы р ы т эрим-
л е р и н б а ш л а р ы н д а а с л ы ш ы п д у р а н з а т л а р а , телпегине,
я н к ы пул гоян с а н д ы г ы н у ст уне г а л д ы р ы л г ы ё рг ан- ду-
ш е к л е р е с е р е ди ш д и р и п ч ыкды. Ш у ва гт Ж, ема л хем оглу-
ны гез е ну н е гетирип, о нун пикирини б о з м а я р д ы .
— И л д е гыз к еп д у р — дийип, А м а н с езу ни д о в а м э т
ди. — Ме н М э м м е д е говы гыз а л ы п бер ме ги ислейэн.
й е н е велин, иц илки о ну н е з ун и ч а г ыр ы п гитерсек, шон-
д а иш е рэн я г ш ы угур а л а р д ы . Гой, о нун ези гелсин-де
о б а л а р ы гезип герсун. © з у ни н х а л а я н г ыз ын ы тапып,
« шу ны а лы п б ер ин» дийсин. О н д а н с о н к у с ын ын хетде-
синден е з у м гелерин. — О л шу ерде б и р а з с а л ы м сезуни
кесип д ур ды - да , хэлки с о в а д ы п гоян бир кэсе ч ай ыны
бир д ем д е б а ш ы н а чекди. О н д а н сон ене-де сезуни шол
бир гоян еринден а л ы п б а ш л а д ы . — М е н г урбум шу вагт
х е м м е з а д а ч ат яр, д и йм е к б о л а р . И ш и г и м д е з а р н ы л л а п
д у р а н т а м ы ики т ом су н ичинде хут ез г у й ж у м билен сал-
д ы р ды м . Эгер г е линл ик г ез л эп болс а ха йс ы г а п ы д а н б а р
сам, к а б у л э д и л ж е к д и р и н . Т е к э н и н мен днени х а б а р ы м ы
242
*лм ан г о йб е р ж е к т ум ан ы ёк. Ге рд унм и, о ба а д а м л а р ы -
КЫН мен б ил ен с е з л е ш и ш л е р и н и ? Н э м е учин дийсен, инди
Менин элим у з а д а н е р и ме етйэр... Й е н е ин ил ки онун
• э у н и ч а г ы р ы п г ет и рм ек герек. Онсон, хелей, сен е з дие-
ИИН б ил ен б о лу п б и л е р с и н —
— О н ь щ а менем го шу л ян, М э м м е т ж а н ы ч а г ы р ж а к
дийсен — дийип, Ж, ема л бегенди. — Эгер ол сен ч аг ыр -
м а г ы н бил ен гелэйседи, э нес инин гереси г ел йэнини езун-
ден б и лип г а йд ыбе рс е ди . Бу нэхили г ов у л ык б ол ар д ы!
Ме н о на — е з у м и н еке о г л ум а е з у н и н х а л а н г ызыны
алып б е р ж е к д и р и н . Й е н е сен айт, сен оны нэхили эдип
чагыржак б о л яр с ын ?
— Хат язарын.
— Хат я з а р ы н д ийд инм и? О л сен х а т ы н билен гелмез.
Хаты о з а л а м кэн я з ыпд ын. И б е р е н х а т л а р ы н ч а к д а н ч ы
кып гидендир, эгер ол х а т билен г е л ж е к б олса. О л сенин
я з ж а к х а т ы ц а ене-де о з а л к ы л а р ялы, бизин е з у м из и ез
янына ч а г ы р ы п г а й т а р г ы я з а р . О л д ине бир ш оны бил-
йэр. О л нэ ме учин бизи ч а г ы р ы п хат я з ып д у р я р - а ёг-
сам-да?
А м а н сесини ч ы к а р м а н , д а ш ч ык ы п геленден сон, ш е й
ле дийди.
— Ай, энеси, сен м ы д а м а м у ш а к г а т индерип отыр-
сын! Сен « ог лум ха т я з м а к бил ен г ел ме з » д иййэрсин. Ин-
дики я з ж а к х а т ы м ы з е н к у л е р и м и з я л ы б о л м а з а хыр ын.
Инди х а т ы е р э н а й г ы т л ы я за р ыс . й е н е сен э рт ир ирден
т у р у з м а н ы бил. Ме н м у г а л л ы м л а р ы м ы з д а н х а т а екде-
синин б ир ин ин я н ы н а б а р а р ы н - д а , х е ммесини болшы-
•болшы я л ы э д и ш д и р и п я з д ы р а й ы н . Б о л я р м ы ? Ханы
шондан с она м бир о гл у н г ел мэ н д ур у п б ил ши н и герели.
Ханы ене-де бир ч ай д ем ле , а ж ы бор я л ы ч а й ын ы кеп-
рок ат!
— Х а т я з с а н - я з м а с а н , б а р ыб и р, ол сенин х а т ыц а гу-
Лак а с м аз . Мен шоны эдил а й н а д а герен я л ы билйэрин.
О н и г ет н рм е кд е говусыны э т ж е к б олс ан, ин говусы м а н а
я л т а н м а з л ы к герек. М е н и н о нун я н ы н а от ла мунуп, гуну-
бирин б а р ы п г а й д ы б е р м е г и м герек. Ме нин шу м а с л а х а -
тымы нэхили г ер йэр си н? О ну н я ны на б а р с а м ве хеммеси-
НИ б о л ш ы - б о л ш ы я л ы эд ип а й д ы ш д ы р с а м , ол мен д ие ним
билен б о л а р — дийип, Ж, емал е з у н и н бир а й д а н бэри
»дип, э м м а в елин М э м м е д и н к а к а с ы н а а й т м а г ы н ерини
тапып б ил мэ н гелйэн х ы я л ы н ы а х ы р ы шу е р де айтды.
— Г ид и л м э н и н д е б о л м а з м ы к а ? — дийип, А м ан а я лы -
243
нын а й д а н ы н а г о ш у л м а н ш ей ле дийди. — Би з инди она
йене « ке п де н- к еп д о г ай с а л а м » х ат ын ы я з ж а к д э л. О н а
е йл енме г ин, м а ш г а л а л ы б о л м а г ь щ пи кирини эт м ег и к
инди в а г т ы б о л а н л ы г ы х а к ы н д а , е з у м и з и н шу з а т л а р ы ц
х е тд ес ин д е н гелип б и лй эн л и г и м и з х а к л а р ы н д а я за р ыс .
Ай, хайп м е н гечен я ш л ы г ы м . М е н и н я ш л ы г ы м , е ку нип
ы з ы н д а н етип б о л м а з л а р а гитди. Ту ф, хелей, б ил йэ рм и н .
Х а ны бир я д ы ц а д у ш у р и п гер: мен сени нэхили о да - к е з е
д у ш у п а л ы п д ы м . Сени а л ж а к б о л а н ы м д а , б ер ги нин а ша -
г ынд а г е м л у п г а л ы п д ы м . Б и р н э ч е й ы л л а п о л а р ы н а ш а -
г ын д ан ч ык ы п б и лм е ди м. Я ш л ы г ы м , с а г л ы г ы м ш ол угур-
д а гачды. О л г у нл ер и бу г унле р я д а д у ш у р м е к - д е элхенч
б олу п г а л д ы — дийип, е з у н и н г е чм иш г а р а гунл ер ин и ят-
л а м а г а о т урды. Ж е м а л х э зи р ол гунл ер и я д ы н а д у шу р ес и
хем г ел ме й эр ди. Ш о н у н учин ол э р и н ин шо л х а к л а р д а
г е пл ем еги ни хем ис л е ме йэ рд и . О ны б а ш г а г ы з ы к д ы р я н
з а т л а р бар. О н у н х э зи р о г лы ве оны е е р м е к х а к л а р ы н д а
г у р р у н л е ш и п о т у р а с ы гелйэр. Г а р р ы эне ш о л а р ы н гурру-
нини эдип о т ыр са хем х е з ил т а п я р . Э м м а велин, А ма н
а я л ы н ь щ а й д а н л а р ы билен б олм а н, е з у н и н г е чм иш ин де
ге ре н ве д е з ен к ы н ч ы л ы к л а р ы н ы а я л ы д инл ес е -ди нл е-
месе с а н а ш д ы р я р д ы .
— К а к а с ы , ай, к а к а с ы , гел, е з у м из и г ы з ы к д ы р я н з а т
л а р х а к ы н д а г е п л е шэ е ли - л е — дие нин е А м а н г у л а к а с ма -
н ын да н сон, Ж е м а л сесини ха с г а т ы л а н д ы р ы п , шейле
дийди. — Бе с инди с а н а - д а к ен е с а м а н с ов р уп о т у рм ак .
— Гел, гелин э д и н м е к х а к ы н д а г е пл е ш э л и онда! Мен
бу иш билен сенден бетер г ы з ы г яр ы н . О г л ы инди е е р ме к
герек.
— О н д а М э м м е т ж а н ы ч а г ы р м а г а мен гидейин, хем
о ны герейин, хем оны е з у м б ил е н а л ы п гелерин. Бол-
ярмы?
— Сен шу гун е з у н и н « г и т ж е к -г и тж е ги н » билен мени
х а л ы с ириздин. Сен бир у г р а энсен, ш ол бир энен у гр у н а
ч е к д и р м е з е к а т я л ы ч а п ы п о т ырсын. Сен-э К е м и н э н хе-
л е йин е д е н ж е к . О з а л а м слёт дийип, ене бир з а т дийип,
я ны е йу не г а йд ы п гелдин. Ене -д е сенин бир е з у н гидер-
мен. А я л ы н гезегени г о в ы . б о л м а з . — Ж е м а л о нун бейле
д и й ме к билен нэ ме диесй ге лйэнл иги ни а ч л а п билмеди.
Ш о н у н учин о нун а х ы р к ы с ез ун е г а р а ш я р д ы . Э м м а в е
лин, ол д а р ы к м а н с ез л ей эр . О л а я л ы н ы е з у н и н сези б и
лен к е ш е ш д п р ж е к болуп, х а т д а я з д ы р ж а к з а т л а р ы н ы н
хе ммесини а й т м а к х ы я л ы н а д ушд и. О л ш е й л е хем этди.
244
у н и н э рт ир я з д ы р м а к ч ы з а т л а р ы н ы , эдил к а г ы з ы н
у н д е о к а я н я л ы эдип, а я л ы н а ж и к м е - ж и г и билен
ып берди. О л г а р р ы л ы г а йуз б ер ен л ер и нд е н сонкы
е р ин д е а р т ы п б а ш л а н а р з у в л а р ы н ы : г елинли, агтык-
Ы б о л м а к л а р ы н ы , шу х а к д а е з л е р и н и н а л а д а э дйэндик-
рини я з д ы р ж а к экен. Б и з е ш о л а р ы г е р м э г е ваг т етди
йип а й т ж а к экен. О г л у н ь щ Г ы з ы л Г о ш у н д а к о ма н ди р
~уп и ш л е й э н и н е ве о нун г у л л ук д а, д у р м у ш д а е ндели-
не е з л е р и н и н г у в а н я н д ы г ы н ы а й т ж а к экени. С ы л а г л ы
рры к о л хо з ч ы А м а н о гл ы М э м м е д и н Г ы з ы л Г ошун ха-
арында г у л лу к э т ме г ини н ю р д у м ы з учин з е р у р л ы г ы н а
гш ы д у ш у н й э р экен. Ш у н у н учин-де, хут шу ну н учин-
де, ол о г л у н ы н Г ы з ы л Г о ш у н ы н г у л л у г ы н д а н ч ы к м аг ы-
ЫН т а р а п д а р ы д э л экен. О л ог лу ны ч а г ы р я н болс а- д а,
ОНа Г ы з ы л Г о ш у н д а н ч ы к ы п гел диймэн, е йне о нун б ир а з
агтлык р уг с а т а л ы п г елмегини, бир говы г ыза е йл е нм е -
Ги н и , онсон б о л са гелнини е з я ны билен а л ы п гидип, онун
■“цл ен э ш ре тл и я ш а м а г ы н ы ислейэр экен. Г а р р ы а т а Гы-
Ыл Го шу н к ом а н д и р и М э м м е д и н д у р м у ш ы ш о н д а хас
у р с е л й э р д ийи п б ил йэ р экен. О л х а т ь щ ичинде я з д ы р
жак ш у з а т л а р ы н ы а я л ы н а ж и к м е - ж и г и билен а й д ы п гу-
ардым эдип б а ш ы н ы г а л д ы р а н д а , а я л ы хем я ды н а
уш ди.
— Ер и, энеси, сен е з т а р а п ы н д а н х а т а нэ ме г о шм а к
с л ей эр с ин ? — дийип, М э м м е д и н э ж е сн н де н с ора ды.
А м а н х а т д а н э м е ле р я з д ы р ж а г ы н ы а й д я р к а , Ж,емал
Лирде г а р ш ы л ы к г ер ке з м эн , а н к б олуп г а л а н е рде ш ей ле
ф г а п берди.
— М е н т а р а п ы м д а н я з ды р : « г ы м м а т л ы огул, энен се-
И г ере си гелйэр. И к и г езу м сенин ё л ун д а, с а н а х а л ы
уш елен, а р а с с а , хич бир з а т д а н кеми- кесси б о л м а д ы к
•мы б ез э п гойдук, онун ичине биз а я г ы м ы з ы секемзок,
ки бил ен сенин е з у н гелип г ир ме гини ислейэрис, сен
Хекман гел, биз гелин э д и н ж е к » дийип...
И не ш е й л е дийип, с ак га с а гы ны п д у р д ы - д а , нэ ме дир
ир зады п и кирн нд ен гечирди. О н д а н сон б а ш ы н ы яйкап,
б ус -б у ти нл е й б а ш г а т а р а п д а н гепледи. Х а м а н а диерсин
Н кы а й д ы л а н з а т л а р э ййэм к а г ы з ы н й узу н е я зы л ып
Ц>Йберилип б а р я н я лы, ол э ри не йузленип, х о в лу км а ч ве
Гаты гепледи.
— М е н т а р а п ы м д а н о н а хич бир з а т я з д ы р ы ж ы бол-
на! И не мен ха т а г о ш ж а к з а д ы м . Сен я з д ы р ж а к х ат ын а
Менин писиндим о т у р м а я р . Хич бир з а д ы е ну нде н пикир
245
эдип г е рм е зде н, г арры, сен е з ичери г из л ин л иг им из и м у
г а л л ы м а , м у ну н устине хем, ме нин ж а н ы м ы я к м а , ики
б а р м а к к а г ы з а ы н а н ж а к б о л я р с ь щ м ы ? Ва й, т а к р ы м , мен
му на н а л а ч эдейин? Сен о нс о на м мен о г л у м а — Г ыз ыл
Г о ш у н ы н к о м а н д и р и н е « г а ль щ» берип е е р ж е к боляны-
мы з х а к ы н д а - д а я з д ы р м а к ч ы !
Г а л ы н х а к ы н д а я з м а к А м а н ы н пикир ине хем гелмэн-
ди. Ш е й л е б о л са хем, аялынын, а х ы р к ы с е зи оны х а т яз-
д ы р м а к х а к ы н д а п и ки рл енд ир д и. О н у н инди ези хем ха-
тын г у й ж у н е му нк у рл ен и п, кейпи боз у л ды. Ш о н а герэ
ол г а х а р л ы ве а й г ы т л ы с у р а т д а а я л ы н а е чуп о ту рм аг ы
б уюрды.
— Б и з и н б а р се ре ди п о т у р а н ы м ы з еке о г л у м ыз б а р —
дийип, о л ил ки ю в а ш ж а г е пл эни нд е сон б и р д е н к э юмру-
гыны кеч эни н стуне г ут ул е ди п ур ды-д а:
— Ш е й л е б о л ж а к б олса, ене онун я н ы н а мен езум
гитжек! — дийди.
— А мен? — дийип, г а р р ы онун йузуне у йш е н м е кл и к
билен с ере тди- де с ора ды.
— Сени хем а л ы п гидерин!
* * *
Н о б атчы к о н м а н д и р г а р р ы л а р а о г у л л а р ы н ы ч а г ы р ы п
бсрмеги в а д а эдип, М э м м е д и ц к о м а н д и р л и к эдйэн взво-
ДЫна т а р а п ч а л т - ч а л т й е р з п гитди. Н о б а т ч ы к о м а н ди р и н
д й д я н л а р ы н ы о г у л л а р ы н ь щ е з л е р и н е т а р а п ш а р п а евру-
ДИП эшид й эн и ни г а р р ы л а р г е зл ер и билен г е р ду л ер . Мэм-
Мет а т ы н ь щ у я н ы н ы чекэге- де б у л а р а т а р а п г а й т ж а к
б о л д ы . Э м м а о л нэме учиндир эгленди.
Ш о л в аг т м а н е ж д е т э з е бир хер еке т б а ш л а н д ы . Г а р
рылар к а з а р м а л а р ь щ е д у н д е ч а л н а н т р у б а н ь щ т а й я р л ы к
О кувы ны г у т а р м а к учин ч а л н а н д ы г ы н а д у шу н д и л е р . Ш о л
ва гт б у л а р ы н г е з л е р и н е эс г ер л ер ин хеммеси г а р ы ш а н
ялы б олды.
Г а р р ы л а р б о лс а о г у л л а р ы н ы — М э м м е д и б и р б а д а
Г язлеринин е ну н де н йигитдилер. А т л ы л а р т о п а р - то п ар
ЯС х а т а р - х а т а р болуп г ит ме кл ер и билен м е йд а н ы боша-
дып б а ш л а д ы л а р .
М э м м е т б у л а р ы н е н л е р и н д е н д у й м а н д у р к а л а р чык-
ДЫ. О л а р М э м м е д и э д ил е н я н л а р ы н а г ел енинд ен сон
Гирдулер. О л пугта г у ш а н а н с н а р я ж е н и е с и н д е с ыр а тл ы,
Г в п д ал ы нд а а с ы л г ы г ы л ы ж ы н ы ц г ын ын д ан тутуп, т изден
атасы а л ж ы р а п , г ез л ер ин д ен а к а н я ш л а р ы н ы э л ин ин
аясы б ил ен с ы р ы ш д ы р д ы - д а , о гл у ны ц а л к ы м ы н а д ы к ы -
д ы п б а р д ы , онун енине т и к и л е н г ы з ы л бел гин и э л л э п ве
Гяруп д у р а н еринде:
— Сени, М э м м е т ж а н , биз х эл и г е рду к, сен шу т а йда
■тлы й е р д у н ах ыр ы. К а к а н сенин ч а л т л ы г ы ц ы ве а т ыц
уст унде я р а ш ы к л ы о т у р ш ы н ы г э ру п е вд и — дийди-де,
аталы о гл ы с а л а м л а ш а р а - д а го йма н, с е зу ни д о в ам
атди. О г л у н ы н о б а д а к ы д о с т л а р ы х а к ы н д а н э ме ле рд ир
дийди, о нун о б а д а н г а й д а н ы н д а н сонкы болуп гечен ва-
к а л а р д а н б ир нэ ч ел е рини а й д ы ш д ы р д ы ве б ир нэч е атла-
ры тутуп, о л а р ы н т а р а п ы н д а н кэн-кэн с а л а м л а р ы гов-
Мурды.
А м а н а ш а к л ы к билен середип, о г л ун а сын эдйэрди.
251
О л а я л ы н ы н ж а н ы г ы п с е з л е й э н с е з л е р и н и э ш ид и п д у ра н
еринде, ез а й т м а к ч ы з а т л а р ы н ы пикир эдйэрди. Б и р д е н
кэ онун пикири т э зе - тэ зе з а т л а р а д у ш у п гитди.
О л а р ы н е н л е р и н д е ине д а я в хем м е р д а н а о г у л л а р ы
дур. А м а н а г а б и р в а г т о г л а з а р д ы , сон оглы М э м м е т б о л
ды, о л бо юны о б а д а , а т а с ы н ь щ те рбие си а ш а г ы н д а а лды,
м ек де пд е о ка д ы, а т а с ы н ы н эркеги билен ш э х е ре узум
д а ш а д ы . М а х л а с ы , онун о г л а н л ы к в а г т л а р ы узын кервен
я л ы б олу п гечипди. Б у гун болс а ол Г ы з ы л Го шу нын
ко ма ндири . О н у н п е т л и ц а л а р ы н д а г у лл ук д е р е ж е си ни н
б ел лиг и б ер к д ак ы лг ы. . О л й ы г р ы к м а н , к а к а с ы н ь щ й у з у
не д ог ры с ере дйэр. М у н д а н я р ы м с а г а т е н А ма н е зуне
« г у л а к с а л м а я н » о г л у н а кэе мек чи ди , а к ы л б ермекчиди.
Ш у н у н учин-де, ол бу т ая гелипди. О н а к э й э р л и к баха-
на сы б о лс а - д а б и лм е й э р и с вели, ол инди о гл уна кэемеги,
а к ы л б ермеги ге вну нд ен ч ы к а р а н б о л са герек...
— Вай, т а н р ы м , я д ы м д а н б утинле й ч ык а р ы п д ы р ы н ,
ханы, г ар ры , х о р ж у н ы а ш а к д у ш у р — дийип, Ж, е м а л эри
билен г епл еше нде н сон, о г л ун а йуз ленди. — Огл ум, к а
к а н билен е й н у з и н г езенег инде экен у з у м и н я д ь щ а душ-
йэрми? Ш о л у з у м л е р инди х а с ы л гетирйэр. Ине, шу хор-
ж у н д а к и шм и ш бар. Ш о л у з у м и м и з и н у з у м и н де н эден
к ишм ишл ер им и з. . .
— Хим — эдип, А м а н п и кир ле ни п д у р а н е рде оглу-
ньщ йузуне серетди. А я л ы билен о гл ы бу нэ ме д ие р кэ
дийип, она се ре ди п д у р д у л а р .
— Узум х а сы л берди, оглум. Б и з сенин билен бол-
сак... — дийип, ол шу е р де с взу ни а х ы р л а м а н кесди.
О гу л а т а с ы н ы н нэме д ие с ин и н г ел йэнине д ушун ди.
Ш у в а гт М э м м е д и н я н ы н а бир г ыз ы л эсгер гелди ве
о нун е н у н д е элини п а п а г ы н ы н этегине етирип, она нирэ-
дир б а р м а л ы д ы г ы н ы айтды.
М э м м е т она:
— Б ол я, б о ля — дийди-де, бир х о в л у к м а ч л ы к та пды.
О нс о н ол б и р а з пикир этди-де, е нк и й ы л г ы р ы п д у р ш ы
я л ы йы лг ыр ып:
— К а к а , эже , мен шу т а й д а г у л лу к иши билен а за -
ж ы к э г л е нм е ли б о ля р ы н . Сиз хол ж а я гвни б ар ы б е р и н .
Серет, к а к а , хол ак д и в а р л ы ж а я . Г е р й э р ми н ? Ха нх а ,
а р а л ы к д а н гврунйэр. Ш о л г ыз ыл г а б е а л ы у л ы ж а й ы гер-
йэ н герек? Сиз шол т а р а п а ю в а ш - ю в а ш д а н б ар ы б е ри н .
Ы н х а , менем ы з ы н ы з д а н етерин.
— Ге рм е си не г ер йэн вели... — дийип, к а к а с ы гевун-
252
1ЛИК бил ен ж о г а п берди-де: — М э мм е т, х аны бир аза-
к дур. Б и з шу т а й д а сен дур д ийсен д у р ар ы с . Й е н е
н ни рэ г и т ж е к б олс ан, гит-де б а х ы м р а ж ы к гел. Онсон,
ндан ш э х е р е гиделин. Ш э х е р д е н бир я г ш ы ч а й х а н а
■рып о т ур а л ь щ . Б и з г а т ы г а й д а р м а н д ы р ы с , онсонам...
— Ш ей тс ен , оглум, г аты говы б о л а р — дийип, эне хем
нун к а к а с ы н ы н а й д а н ы н а г ошу лд ы. — Б и з сенин янына
и з р э к е тме г ин хевеси билен етен г иж э ни у к л а м а н ве
йи п- ич мэн гечирдик. — О л шу в а г т н а м э д и й и п д ур а-
В ы ны - д а унудып: — Сен, оглум, гит, нирэ ч а г ы р ы л я н
болсан , с ен г е р к е з и н и н хол а к т а м л а р ы н а р а с ы билен
ГОрунйэн г ы з ы л г а п ы м ы ? Мен г ерйэрин. Ы н х а , б ар ыб е -
ре рис — дийди. 1
— Д о г р ы , эже , ш он ун хуг ези, шу т а й д а н догры гиди-
берин! Ме н шу в а гт ы з ы н ы з д а н етерин — дийди-де, ол
ГИТДИ.
А м а н а га ичи с о в г а тл ы х о р ж у н ы ене-де чеп о м з у н а
■тды. Г а р р ы л а р а гыр э д и м л е р билен ю в а ш йерэп, мей-
д а н д а н ч ы к д ы л а р . Б у л а р г еп ле шм эн кэн йе р ед и ле р . Ке чэ
д у ш е н с о н л а р болса, Ж, емал:
— Аюв, к а к а с ы , о нун бизи нирэ у г р а т д ы г ы б о л д ы ? —
дийип, М э м м е д и н к а к а с ы н ы н йузуне серетди.
О н д а ол:
— Ме н нэбил ей ин нирэ? — дийип, ене-де е нк у си ял ы
ДЫМДЫ.
— П а р х ы ёк, к а к ас ы , эгер ни рэдиг ини б ил ме йэ н бол-
. В а с а г а м , о г л у м ы з нирэ дийсе, б из ин ш ол т а р а п а гиди-
б е р м е г и м и з герек. О з а л а й д ы л ы п д ы р а хы ры : « Д у е гар-
раса, ке ше г ин и эйэр» д ийи ли п ди р — дийди.
_ Бу н а к ы л б а р ы п г а р р ы а т а н ь щ йурегине ж у н к болды.
Э м м а в елин о л бу н а к ы л ь щ т эс ирини а я л ы н д а н гизле-
К е к болуп, йузуни а ш а к с а л ды - да , она ж о г а п бермеди.
* * *
М э м м е т б у л а р ы н ы з ы н д а н с а л г ы берен ж а й ы н а ет-
е к л е р и н е ене-де отуз- отуз бэш э д им г а л а н ы н д а етди.
Л бу в а г т г а л аг о пд ы. О ну н я н ы н д а к ы ё л д а ш ы болс а
Ю п ле ш иш и не ве й ер и ш и н е г ер э рус йигидиди. О л йигит
д о л х о з ч ы л а р билен о л а р ь щ е з д и л л е р и н д е г а д ы р л ы л ы к
бил ен с а л а м л а ш д ы ве е й у н ишиг ин е — д а л а н а е ни билен
ЧЫ КД Ы .
Г а п ы н ы а к йузли, й ы л г ы р ы п д у р ан , с а р ы с ачы а р ка н -
лыгына д а р а л а н гелин ачды. О л г а р р ы л а р а с ул му р эп ,
253
а ш сесде с а л а м берди-де, г а п ы н ы н бир т а р а п ы н а че-
л и п , о л а р ь щ ичерик г и р м е кл е р и н е х о р м а т этди. Онун
редиши м эх и р л и хем йузи а чы к ды . О ну н о в а д а н йузуне
редип, ил ки билен М э м м е д и н к а к а с ы , о ну н ы з ы билен
са э же си г е рк е з и л е н г а п ы д а н ич е ри к г ирдилер.
Аман иши к де н гирен ер де а я л ы н ы н ве б ей л е к и л е р и н
ЭЫ бил ен ич ер ик г и р ж е к л е р и н и я д ы н д а н ч ык а р ы п , га-
ЫНЫ г а б а л а п д у р д ы - д а , е йу н б ез ег ине ген г ал ып , гезле-
ИНИ г ез дирди. Бу е й у ц с а к л а н ы л ы ш ы о ну н г е р й эн ейле-
ИНДен бус-бутин б а ш г а д ы . Г а р р ы хениз рус а д а м л а р ы -
ИЫНка м ы х м а н б о л а н ы н д а нэхили б о л м а к герекдигини
билмзн, я й д а н ы п д урды. М э м м е д и н ё л д а ш ы гелди-де,
ОИЫ д у л д а к ы д и в а н а ченли а л ы п б ар ып , ону н устуне
ОТуртды. Ж, е ма л хем г а р р ы н ы н ызы билен б ар ы п , о нун
' Г в п д а л ы н д а отурды. М э м м е т с н а р я ж е н и е с и н и а й ыр м а н,
бир с а л ы м д у р а н с о н ни рэ ди р ч ык ып гитди. О ну н геле-
рине г а р а ш ы п о т у р а н к а к а с ы г езл е ри ни т а м ы н д и в а р л а -
рыиын й у зу н де г е зди рйэр д и. Д и в а н ы н с ы р т ы н д а г ерилип
Гоюлан х а л ы ч а н ы н уст унде г е з л ер ин и б ирнэче м ин у т л а п
сякла д ы , шол т а р а п а буру лып, оны эли билен с ы п а л а ш -
дмрып хем герди. О н у н и шл енип ч ы к а р ы л ы ш ы н а сыны
отурды.
О г л у н ы н ё л д а ш ы ондан:
— А т ам , х а л ы я гшы эд ил е н х а л ы м ы ? — дийип со-
р а ды .
— Я г шы , е р э н я г ш ы эдилен! Хер хили чепер м ашг а -
а а л а р бар. Т у р к м е н а я л л а р ы х ем иш е х а л ы д о к а м а к д а
О а р х л ы д ы р л а р — дийди.
А я л ы хем х а л ы х а к ы н д а н э м е л е р д и р д и й м е к ислейэр-
ДИ. Э м м а вели ол е зл е ри ни м ы х м а н а л а н а к йу зл и гелин-
ден г езл ер ини а йр ы п б и л м е йэ рд и . Гелин н а х а р т айя р -
даяр, с т ол ун ус туне т а р е л к а , ене ш ун ун я л ы з а т л а р ы
Ю т ир иш дир йэ р. И к и н ж и т а м д а , г а п ы н ы н туту с ынь щ
ДНЫрсында о г л а н а г лап , е з у н и н б а р л ы г ы н ы билдирди.
Га лин о г л а н ы д и н д и р м э г е о л т а м а гирди.
Аман о ту р ан д и в а н ы н ы н у с ту нде е н и л л и к билен гоз-
ганды-да аялына:
— Б у о т у ра н о т у р г ы ж ы м ы з не говы зат! И е р и т е гар-
^Ыл ар о т у р м а к учин я с а л а н я лы. 0 е б а р с а к б о ля р , шун-
ддм бнринн а л д ы г ы м х а с а п эдэй — дийди.
Ж с м ал у л у д а н д ем ини а л ды - да , д и в а н с а т ын а л м а к
б ил е н р а з ы л а ш ы п , д у л д а к ы а й н а л ы ш к а ф а серетди.
255
— К а к а с ы , с е редип о турс ак, бизин. а л м а л ы з а д ы м ы з
гаты кеп. И н б и р и н ж и г езе кд е б олса, ы н х а л ы к г а , шунун
ял ы а й н а л ы ш к а ф ы н бирини а л м а л ы .
М ы х м а н л а р с т олу н б а ш ы н а гечдилер. Г а р р ы л а р ы ц
я ны н д а к о м а н д и р л е р — М э м м е т ве о ну н ё л д а ш ы отурды.
С а л ы х а т л ы гелин б о л са м ы х м а н л а р а х ы з м а т эдйэр. Ж е -
м а л хениз хем е й у н говы д уз г ун ин е ве м ы х м а н а л м а г ы
б а ш а р я н ге лне с е р ед й эр ди . О л о б а н ы н о в а д а н г ы зл а ры -
нын б иринин- де ойи ш у н у н я л ы г орнукли с а к л а п билме-
же г ин и шу в а г т п и кир и нд ен гечирйэрди.
М э м м е т ©нуне а л а н уч са ны р ю м к а ж ы г ы н а коньяк
гуйды. Б у ген г е р н у ш л и р ю м к а ж ы к л а р г а р р ы колхозчы-
нын г озуне г улки з а т болуп г орунйэ рди. Д о г р у д а н хем,
бу к и ч и ж и к р ю м к а л а р с т олу н б а ш ы н д а о т у р а н ь щ гезуне
о й м а к д а н у лы б олуп г е ру н ме з л и г и му мкинд и.
М у с у л м а н ч ы л ы к а д а т ы ичинде ену п-э се н г а р р ы кол-
хозчы с пи ртл и ичгини е м р у н д е а г з ы н а а л м а н д ы . Оглы
муны б ил йэ рд и. О л ичинден: « к о м а н д и р л е р ичиберсин-
л ер » дийип, ч а л а ж а - д а йузуни ч ыт ма н, н а х а р б а ш ы н д а
от ур ды- да , а я л ы икисини т о л г у н д ы р я н ве г иж е л е р и ят-
ман ге лендэ ки о г у л л а р ы н а а й т м а к ч ы с оз л ер ини я дына
ду шу р ди .
М э м м е т к а к а с ы н ь щ - д а шу р ю м к а л а р д а н бирини ичме-
гини с о ра ды . Г а р а ч ы н ы билен ич мэни и нкэр этди. Ол
е м р у н д е ичгэ дил ини д ег и рм эн д иг и н и айтды. Э м м а велин
м уну н ичмегини Ж е м а л т а р а п д а р болды. Ол: « А р а к ич-
сен, ичин д а м а р ы н а пейда б е р й э р м и ш » дийип, онун бир
ва гт а й д а н ы н ы я д ы н а с а л ды .
— Ш у ж а г а з ы ич, к а к ас ы ! — дийип, к о м а н д и р л е р е кв-
мекчи болды.
О н д а А м а н а я л ы н а г а х а р эден я лы:
— Ичерин! — д ийи п разылашды-да, рюмкажыгы
уз ын б а р м а к л ы э л ин и н ичинде гизледи. К о м а н д и р л е р е
с ер е ди п болс а:
— С и з и н эден х о р м а т ы н ы з ы ы з ы на г а й т а р ы п б о л
маз . ©з ум г а р р а н хем б ол са м, г ев нум г а р р а р я л ы д э л
дир — дийип й ы л г ы р д ы - д а , т елпе гини п о л у н у ст уне атды.
С т о л у н б а ш ы н д а г у р р у н г ыз ыг ып гитди. М э м м е д и н
ё л д а ш ы н ы н г а р р ы д а н гечен г уйзде а л а н п а г т а л а р ы н ы н
хил ве сан т а р а п л а р ы н ы с ор ап б и л ж е к б о л м а г ы н д а н бу
йигидин Г ы з ы л Г о ш у на г ел ме зи нд ен оз а л, В о л г а теве-
р е к л е ри н е д о к м а ч ы б о л а н ы н ы а н л а д я р д ы . Ама н к о м а н
д и р е ©з к о л х о з л а р ы ве г оншы к о л х о з л а р ы х а к ы н д а гур-
256
б е ре нинд ен сон, оглуна йузленип, со нк ы й ы л л а р д а
а л а р ы н д а б о ла н хер хили т э зе л п к л е р и с е з л э п берди.
е -де а д а м а я н к ы р ю м к а ж ы к д а н бирини ичдилер. Гар-
инди а чы лы п, йу з у н ин дерини т е лп ег ипин ичинден
Каран г ы з ы л я глы гы билен с ы р ы п г еплейэр. Д о г р ы ,
хениз г у р р у ни н ин э са сы ерине с а д а л ы к билен бар-
р д ы. Э м м а М э м м е т о ну н с е з л е р и н д е н е з у н и н б иле он-
ИП-есен гызы Ж, е ре нин эййэм ики ч а г а с ы н ы н б ар л ы г ы -
*, е з у н и н досты, ко м со мол г у р а м а с ы н ы н секретарь!
у р д ы н ы н е з б р и г а д а с ы н д а н Р е ж е п а г а н ы н гызы Аман-
. л т а н а е йл ене нд и ги н и билли. Ат а сы ене-де кеп з а т л а р
йтды,
М э м м е д и н ё л д а ш ы е з у н е т а ны ш болмадьгк а д а м л а р
■кында гидйэн г у р р у н билен г ы з ы км а н, д а ш а р ы к чык-
Ы. Гелин хем ик и нж и о т а га — ч а г а с ы н ы н я ны на гирип
ГИ ТД И .
А ма н йигидин чьгкан г а п ы с ыи а т а р а п б а ш ы н ы силкип:
— Б у — ей эесими? Я г шы йигит экен, кеп з а т л а р ы ге-
р у пд ир . Г е п л е ш м э н и - с е з л е ш м э н и билйэр экен — дийди.
Э ж е с и Мэммедин, ж о г а п б ер е ри не г а р а ш м а н :
— О н у н гелни хем о в ад ан , хем а р а с с а — дийип, зри-
ИИН йузуне серетди.
— Хава, огул, уч й ы л д ан бэри д ун йэ д е кеп з а т л а р
болуп гечди — дийип, ол а я л ы н ы н а й д а н л а р ы н а г ула к
всман, е цк у си нд е н а ш а к я п ы р ы л ы п д о в а м этди. — Айдып
>ОТуржак б ол са м, огул, с а на кеп з а т л а р ы а й т м а л ы . Э м м а
б и зи н в а г т ы м ы з аз. Ко лх о з бизе дине бир уч г у н л у к вагт
берди. Сен шу гун а г ш а м а т а -э н ел е ри ни у г р а т м а л ы бол-
СМН герек. Э н е н с а н а б ирнэче а й т ж а к с е зл е ри болуп ге-
Лендир. О л хеммеенни, ынха, б о л ш ы - б о л ш ы я л ы эдип
айдар. С е ни ц хем инди г у л а к а с а й м а г ь щ герек. Биз
ИНДИ г а р р а д ы к , х а ны м, эш ид е р б о л с а н — дийип, ол сак-
Галыны с ы п а л а п , б и р а з д ур ды - да , ене с езу ни ж а н ы н д а н
СЫЗДырып а й т м а г а д урды. Ог лы б ол са па пир о с ыны бу-
р у г са ды п, а т а с ы н ы н айд ан с е зл е ри ни б ир сых л ы й ы л г ы
рып о ту ра н ерин де н д и нл ейэ рди.
— Г а р р ы х а л ы м ы з а колхоз м а з а л ы м а н л а й ы м ы з д а н
ЙИрсди. Л а п эдип а йт ды г ым дэл. Ко лх оз биз г а р р ы л а р ы
ГОВЫ д у р м у ш а а л ы п ч ыкды. Н э м е дийсем т а п а р ы н , хем
•й у м де н , хем д аш - те в е р е г и м д е н , — Г а р р ы сесини хас
ПССелднп: — С а н а - д а бир г озы гелин а лы п берсем, онсон
Менин а р м а н ы м г а л м а я р ж а н ы м р а х а т л а н я р . Мен о б ад а
ХвЛсы г а п ы да н б а р с а м , г а р ш ы л ы к с ы з г а р ы н д а ш б ола р -
§ I! Сярычапов 257
л а р дийип б илйэрин. Мен гечен й ы л ы н г у йз ун де с а н а шу
х а к д а х а б а р бер ипд им. Сен болср ж о г а б ы н ы д а . . . Сен
огул, мени б и р а з кэйид йэ рси н. Д у ш у н , мен с а н а гошун
г у л лу г ын ы т а ш л а дийме йэ рин, ас ыл д и й ж е к хем дэлди-
рин, шу в а гт мен сен а д ы ц билен е в ун и п билйэрин. Шу
гун х еммесини е з г е з л е р и м билен хем х а к ы к а т г ердум.
М е нин с а н а а х ы р к ы а й т ж а к з а т л а р ы м шу: оба бар, ейлен
а, о нд ан сон болс а ене-де шу т ая — г у л л у г ы ц а гайт-да
гелнин билен гелэй. — Г а р р ы шу ере егенде, б и р а з са-
л ым д ы м ы п д у р ды ве о г л у н ы н йузуне серетди. — М а н а
душун, биз эййэм г а р р а д ы к . И н е с а к г а л чув-ак болуп
гитди. В а г т ы н д а агтык, ч ов лу к г е р м е к герек. Д и р и ада-
мын мивеси б о л м а л ы д ы р , ш а т л ы г ы б о л м а л ы д ы р . Мен
сенин еке б о л а н ы н а о з а л а м нэ ме э т же г и м и б нл мэ н гел-
йэндирин — диени хем ш олд ы, о г лу ны н ё л д а ш ы — к о
м анд ир ичерик гирди. О н с о н А м а н б а ш ы н ы г а л д ыр д ы- да ,
с т олд ан б и р а з г а й р а с у йш ди ве у с тле ри не б а ш г а н ы н гел-
меги билен созуни ж е м л э п : — Ине, огул, энец с а на айт-
м а к исл эн ле ри — дийип, сезуни г ут ар д ым этди.
М э м м е д и н ё л д а ш ы ичерик гиришине с на р я ж е н и е с и н и
д а к ы н м а г а д урды. И ч ер и м ин у т л а р ч а сессис- седасыз
г алды. Бу д ы м ы ш м а к л ы г ы д и не бир к о м а н д и р и н гылы-
ж ы н ы н у ж ы по ла д ег ен инд е ч ык ян сес б оз ярд ы.
— Н и р э г ит ж е к болуп х о в лу г яр с ын ? — дийип, Мэм-
мет ё л д а ш ы н д а н с ор ады . О н д а ол:
— Гидер ва г т хем болуп б а р я р . М е н и н ое-де бир бар-
ма ишим бар. О л е рден б о лс а полка б а р а р ы н — дийип
ж о г ап берди.
М э м м е т с т ол ун б а ш ы н д а н т ур ды -д а, ё л д а ш ы н а элини
берди. Ш у е рде к о м а н д и р л е р б ир и- би ри н иц йузуне сере-
д ишип й ы л г ы р ы ш д ы л а р . М э м м е д и н ё л д а ш ы инди гар-
р ы л а р бил ен- де х о ш л а ш м а к ислэп, о л а р ы н я н ы на б арды.
Э м м а о л а р бу в а г т е з л е р и н и н х элден бэри эдип от ура н
ченлерини йитир ипд ил ер . Хэз ир г а р р ы л а р учин х емме
зат: бу е е гелип о т у р ы ш л а р ы , герен ве э шид енл ери, эден
пикирлери, а йд а н с е зл ер и — б а р ы с ы д у й ш д е я л ы болуп
герунди. © й у н эе синин ким б о л я н л ы г ы н ы б илип б илмэн
г а л д ы л а р . К о м а н д и р л е р и н йу з л е ри н е с ередип болса, шу
ваканы а н л аж а к болярлар.
— А ма н ага, Ж, емал эже, сенем элини бер — дийип,
М э м м е д и н ё л д а ш ы г елди-де А м а н а элини у за тды . Инди
х емме с ы р л а р ы н устуни а ч м а л ы вагт етди. Ол о за л - д а
г а р р ы л а р билен е з д и л л е р и н д е г еп ле шй э рд и . М у н ун сези
258
• ч ы к хем д у ш н у к л и д и . . — Мен г а й т м а з ы м д а н о за л, с й з и Н
Гвлнинизи ве а г ты г ьщ ы з К а р л е н и г у т л а я р ы н — дийди.
А ма н а га г а р а ш ы л м а д ы к в а гта йузе ч ы к ан бу в а ка
:Рек г ал ып , о т у ра н еринден з е в в е т ур ды -д а , к о м а н д и р и н
• й д а н л а р ы н а бир а г ы з - да ж о г а п бермэн, онун э лини
• Линин ичинде — эп-эсли с а л ы м тутуп д ур ды . Ш у х а л а т-
Д« М эм м е т :
— Соня, сенин б э р и к ч ы к м а г ь щ с ор а л яр ! — дийип,
• ч к и о т а г ь щ тутус ыны ачды. — К а р л е н и хем е з у н билен
, в л ы п чык. Д у р энтек, оны мен е з у м а л ы п ч ы к а й ы н - л а —
Дийип, М э м м е т хем оглы К а р л ен и а л ы п гелди. Ч а г а н ь щ
• а р ы б о л а н Ж е м а л о г л у н ы н э лин де н а г ты г ын ы ка к ып
• л д ы - д а , о ну н йузуни ачып, илки с аг я н а г ы н д а н , онсон
Ч е пи нд е н , ене-де с а г ы н д а н о г ша д ы. Ол д е рр е в а г ты гы ны н
• д ы н ы с о р а п б илди ве онун а р а с с а с а к л а н ы л ы ш ы н ы маг-
Тады. О н со н М э м м е д и н к а к а с ы н ы н енунде:
— К а р л е н ж а н , ж а н а н ы м . . . — дийип, б е к д у р м э г е
д ур ды . Б у в а гт г а р р ы к ол хо зч ы с т олу н б а ш ы н д а д а ш я л ы
Донуп о т ур ыпд ы. О л шу о т у р ы ш ы н а элини м а н л а й ы н а
ДИрэп, йузуни а ш а к са лды. Эне онун нэ ме учин тукат
болуп г а л м а г ы н ы н себэбини бил йэр ди. Ш о н а г е р э ол.
— К а к а с ы , ай, к а к ас ы , с ен бу нэм болуп д ур ду гы н?
Д е к этнгинден д а ш ы - д а , ынха, гулуп д у р а н К а р л е н ж а -
ИЫна серет! — дийип, онун г у л а г ы н ы н д у ш у н а б а р ы п га-
ТЫ генледи.
— Мэммет ж ан озал хатларында-да сыздырярды
• Х Ы р и . О л бизи бир й ы л д а н бэри «гелин» дийип ч аг ыр ып
Дурмадымы нэме? Ах, сенин д у ш у н йэ н з а д ы н ёкдур-ла...
А ма н бир з а т я д ы н а гупбе д уше н я л ы болуп, б а ш ы н ы
МЛДырды-да аялына:
— Мен х е м м е з а д а д ушу нйэн, о нд а -д а сенден он эссе
■ртык д ушу н йэ нд и ри н . Ханы, мен а г ты г ым ы б э р и к а л —
ДИЙнп, К а р л е н и эл ине а лды -д а:
— Охов, м у н г езл е ри -д е г а р а ж а , эд ил бизе мензэп
дур. А ды на К а р л е н д и йд ини зм и? Агын болды, а с ыл бол-
Ц * л ы сы - да ш ей ле ахыры! — дийип, ол йы л гы р ып д у ра н
ДМу нын, г елнинин йуз уне б ак ды. — Б и з инди эртир гайт-
Марыс. Мен эртир б а з а р д а н ге лниме ин г ы м м а т б ах а
бупек к е й н е кл ик а л ы п берерин. Онс он х ем м эм из оба
б и л е гидерис. Мен о б а д а улы той б е р ж е к — дийип, болса
••уинн т а г а ш а к с ы з у лы гевресини а ш а к эгип, мэхри ыс-
ПМЫК билеи у з ын хем чал м урт уны а г ты г ын ын нэзик
• «• гы н а б а т ы р д ы . 1938-нжи йыл.
р» 259
ХЕКАЯЛАР ТОПАРЫ
I. Сонкы ей
*$* ^
269
К в м ек эзилип, э м м а вели ш э х д а ч ы к л ы к билен г айдып
гелди. И ч е р д е хениз хем туссе б а р д ы . О г у л г ер е к о ж а г ы
ел йылг ын т е н де л ер и билен ене-де д о лд у р ы п д ы . К в ме к
а н ы р д а н гелшине, ве курсэп гирди.
— Хелей, сен ниредесин? ©йд е бери б а р м ы н ? Гаран,
гвру нме йэ р-л е, сесин ч ы к м а я р - л а ? — О н ун гези О г у л г е
реге д у ше нд е н сон болс а: — И ч е ри н и тусседен д ол ду р ып -
сьщ, увф, я г ш ы н д и не нл иг инд ен сен х а б а р ы н ёкмы?
Н з м е дийип серпиги г инр э к а ч а й м а д ы н ? Эй, Д у р с у н ж е -
м а л ы н эже си , ханы, сесленсене — дийип, е з у н и н ш ол бир
д а б а р а л ы л ы г ы билен гепледи.
О г ул г е р е к т ус сэ нин а р а с ы н д а д у л д а герилги д у ра н
г а рч ын ч у в а л ы н ичини д в к у ш д и р й э р д и . О н у н ичине нэме-
дир с а л ы ш д ы р я р д ы . Ол эдип о т у ра н ишини гойды-да,
о ж а г ы н б а ш ы н а , эр ине т а р а п йузленди.
— Мен шу ичерде б олм а н, д а г ы нирде, бор в йд йзр си н?
Ери, г ел дин ми? Мен сен шол гид ели н бэри, е т иши п бил-
мэн г ум р а болуп йвр шу м.
К в м ек о ж а г ы н б а ш ы н д а элини чоюп о ту р а н ерде
О г у л г ер е ги н м а н л а й ы н д а к ы о йл у ш ы п гиден й ы г ы р т л а р а
г ел зе р ин и г у л д у ри п серетди.
— Хелей, йырт инди, йырт ян б о л с а н г ына жы ны .. .
— Гынажыны?..
— Ха ва , г ы н а ж ы н ы , сен инди ш а т л а н ы б е р м е л и
б олдун?
— Н э м е дийип?
— Ене -д е нэ ме дийип диййэр!
— Айт, онда!
— Му нд а н б етерем бир с а на а й т м а к б о л а р м ы ?
О г ул ге р ек онун ш э х д а ч ы к л ы г ы н д а н ве о нун геп сал-
г ындан шу ва гт нэ ме а й д а с ы г елйэндиг ини а ны рс ы- бэ -
риси билен а н л а я р д ы . Э м м а ол шу в а г т б ег ен жин де н
нэхили б и лм е йэ рд и.
— Н э м э ш а т л а н а й ы н , нэ ме сенин шу э з ил ип г е лшин е
ш а т л а н а й ы н м ы ? — О г у л г е р е к о нун г е з л е р и н и н ичине ве
а к с а к г а л ы н а серетди. Ш у в а гт о нун эр ти рд е н б эр и эден
п ик ир л ер и хем я д ы н а д у шд и . «Ахбетин, ак та мы мы з. . . а,
т ара ейумиз?.. Муны инди нэтмели б о л а р к а к ? » дийип
п икирленди- де, б а ш ы н ы а ш а к с алды.
О н д а Кв ме к:
— Ш а т л а н д и йй эр ин мен сана! Н э м е д и йй э р с и н бу
270
ГЯра ей билен е м у р л и к х о ш л а ш ж а г ы н а ? Сен ене-де бир-
КИ с а г а т д а н бу г ар а е й у н бутин ге рг усинд ен г утулясын,
Ю з а н ы н ичинден чыкя сыц! Ак т а м ы м ы з б ир ке мс из т а й я р
“д и л ип д ир , ичи ш а р н ы л л а п дур — дийип, с ез уни б ат лы
ЯЙталады-да, у л у д а н демини а л д ы ве чал муртуны эли
бил е н т о в л а ш д ы р д ы .
— Т а м ы м ы з т а й я р д ий й эр м ин ? Д о г р ы ц ы а й д я р м ы н ?
Юйэм? А н н а г у л л е р и н к и я л ы эдилип, ичини т а г т а л а п д ы р -
ЛЯраммы, шол н а х а р б и ш и р и л ж е к ери хем о н а ры л ып -
Ырмы? Инд и г еч уб е рм е ли м и?
О г у л г е р е к шу с о р а г л а р ы ы з л а - ы з ы н а сорады.
— Х а - в а- ла , хеммеси т айя р , дине бир сенин гечуп ба-
р а й м а г ы ц г а л ып д ы р . Сен нире де гезип йерсун, т а м ы м ы з
дуйн т а й я р болу п дыр . Мен б а р м а д ы к б о л с а м а м б о л ж а к
акени, шу гун п р о р а б ы н е зе м х а б а р берже кмишин .. .
О г у л г е р е к онун а йд ып д у р ан с е з л е р и н и н х а к ы к а т д ы -
рыны б ил йэ рд и, шейле хем болса, о нун с е з ле р ин и тассык-
л а т ж а к б о ля р д ы .
— Т а й я р б о л а н болса, она етеси з а т ёк, йене велин
ОЗал кеп г а р а ш д ы р ы л а н ы учин, сенин барып- гелип, «эй-
Й9М т а й я р б олу п ды р» д ие нине мен бирх ил и ынанмас-
ларым гелйэр.
О н д а Кемек:
— Сен энтек ы на нм а , ынха, мен шу с а р ы г а р ы н ж а
ЯЛап г у та р а н г а р а ей билен я г ш ы ж а х а с а п л а ш а р ы н ве-
ЛИН, сен б а р ы н а м а з а л ы ы н а н а р с ы н — дийэгеде, л а х - л а х
»днп гулди.
— Сен « х а с а п л а ш а р ы н ы н » нэме?
— Ге р ени нд ен сон билерсин?..
— « Ге р ени нд ен сон» дийд инми ?
— Ха в а, г еренинден сон.
— К а к а с ы , сен гаты а ш а геплейэрсин, сен хернэ бол-
Ц|ун. шейле. Сен ей билен « х а к л а ш а р ы н , х а с а п л а ш а р ы н »
ДМЙМЭН нэме? Бу ейи нэме э тм ек ис лейэ рсин? — дийип,
Огулгерек г ы з а р ы л д ы . К е м е к велин э т же г и е з ичинде
ЯЛЫ б олу п д урды . А я л ы билен г ы з а р ы л ы ш м а к ислеме-
кордп. О л е зу ни а р к а й ы н л ы к д а тутуп д у р а н ерде, г ар а-
ЧЫНЫ билен:
— Хелей, мен д а г ы н ы б ил м ей эр ин , ханы, сен, е йу н
Ю ШЛ а р ы н ы й ы г н а ш д ы р м а к билен бол. Й е у н меселесини
болса сон чезерис. Б а р ы б и р , бу ейи индиден сон е зу н
билен с уйрэп й е р ме к болмаз. .. — дийип, г о ш л а р ы гечере
? § й я р л а м а г а г иришди.
271
О г у л г е р е к К е м е г и н а йд ы п д у р а н с е з л е р и н и н чынды-
гыны шу е рде х а к ы к а т бнлди.
— Гвчйэрис ми? О н д а г о ш л а р ы й ы г н а ш ды ры б ер м е -
лимн!..
— Ха ва , е ти шн б ил ди г и н де н болубер, хэзир колхозын
м а ш ы н ы гелер, М у х а м м е д ш о ф ё р ы ц я н ы на гитди.
— А, вин нэдерис-э?..
— Яны а йт ды м ахыры.
— Ек, я нк ы а й д а н ы н билен мен хич р а з ы л а ш ы п бил-
мерин.
— Е не шу в а р а к ой х а к ы н д а геплейэр. Ак т а м а гечуп
б а р ж а к болуп д у р а п в а гт ын д а, бу ч аг ш а п я та н г ар а ейун
х а к ы н д а г у р р у н э тм е к н э мэ гереккэ? Мен сен. б ол уш ла -
р ы на хич бир д ушу нме йэрин. . .
— Хэ, инди сен шу ее ч а г ш а п д ы р диерсин, мунун
ичинде д у р а р я л ы д э л диерсин. Сен, белки, илки с а т а ш а н
в а г т л а р ы м ы з д а , ч а т м а - д а з а р б олуп йе ре ни м из и хем
я д ы н д а н ч ы к а р а н с ы ц ? Я д ы н а д у ш й э р м н , сен шол й ы л л а р
Аман б а й ы ц г а п ы сы нд а б а т р а к ч ы л ы к эдйэр д ин . Шол
й ы л л а р ы я д ы ц д а н ч ы к а р д ы ц м ы ? Ш о л й ы л л а р б из сумерс
г апы т а п м а я р д ы к . Инди г а р ы п л ы к г ута рд ы, гурплан-
дын. Инди бу ей с а на кене болуп г ернуп б а ш л а д ы м ы ?
Ш у д э л м и д и нэ ме бпзи и лин устунден йыгнан? Б и з дев-
летн шу е йу н ичинден т а пы п б а ш л а м а д ы к м ы ? Сенин
е з у н хем о з а л л а р шей дийип а йд я р д ы ц .
К е м е к о р т а д а я та н ке челери д у й р л е ш д и р м е г и н и гоюп,
бир д у р а н еринден г о зг анм ан, а я л ы н ы н г е зл е р и н и н ич и
не серетди. Ол бу в а гт а я л ы н ы н бу з а т л а р ы а й т м а к билеп
нэме д иймекчи б о л я н л ы г ы н а д у ш у н и п бил ме йэр д и. О г у л
герек бо лс а е з у гр уна геплейэрди, д о г р уд а н хем, онун
хэзирки а йд ып д у р а н з а т л а р ы н а д у ш у н м е к кынды. Ол
е з у ни н шу б и р- би рини н ы з ы н д а н с у гш ур ы п геплэп бар-
шына, К е м е г ин г а р ып г унунде б ола н а й ы п л а р ы н а ченли
б ар ы п етди. Хут шуну н учин-де, онун х эзирки а йд ып д у
ран з а т л а р ы К е м ег и н четине г аты дегди. О н д а н сон ол
а я л ы н ы н а йд ып д у р а н з а т л а р ы н ы а х ы р ы н а ченли эшид ип
дуруп билмэн:
— Г у р п лэ н ды м ! — дийип, а я л ы н ы н я н ын а д ы к ы л ы п
б а р д ы - д а , шейле дийди. — в з у м и н г у р п л а н м а г ы м а , дун-
йэде кем з а д ы м ы н ё кд у гы на дине бир к ол х о з ы м д а н мин-
нет чекйэрин. Ш о н у н учин мен е внуп б и л же к, шо ну н учин
кене ч а р ы г ы м а б а к ж а к дэл, м а на тэзеси герек. Нэме
учин дийсен, т ап яр ын . М а н а индн бу г а р а е йу н нэмэ ге-
272
реги бар? Б у тапмазын. м ы д а р ы д ы р . Ене -д е а йд я ры н, мен
г у р пл а нд ы м! Хич бир кесиц х а к ы н ы иймэн, хич бир кими
а л д а м а н , д ине бир е з у м и ц сап з э хм е ти м билен г у р п л а н
дым. Ш у г ур пл ы д у р м у ш ы м ы н б о лс а Ама н б а й ы ц к ы ялы
бир гун т озуп г ит ме же г иие г езум х а к ы т етип д у ряр . Ха,
дий, ене-де нэ ме д и й ж е к болс а н? Мен а с л а сенин б о л т у
на ду шу нме йз рин. . .
О гу л г е р е к хем еринден турды. О л д и ц е бир е йл е ри
х а к ы н д а е з д иенини этдиреси гелйэрди.
— Г ур п л а н д ы к , говы э т дик — дийип, ол ене-де К е м е к
б и л е н э к е к л е ш м э г е д урды. — Р1 е не т эзэни т а п а н гунун,
к е н э нд е н г ечаймели д эл ди р. Т эз е т а м с а л д ы р д ы м дийип,
б у б изи т а ш л а м а д ы к , г а й т а м бизи илин устунден йыгнан,
ил х а т а р ы н а гошан, э ж е м и н а к гевни б ил ен гоюп гиден
в й у н и м е й д а н а т а ш л а й м а л ы д эл дн рис . И н д и с а н а кене
з а т л а р ы н гереги ё кмы? О н д а сен кене дийип эрт ир менем
ташлажакмы?
К е м е г и н йузи ч ыт ы лы п д у р а н болс а- д а, а я л ы н ы н с он
кы с е з л е р и н е й ы л г ы р д ы ве:
— Д у р , дур, инди болды! Сен мен нэ ме д и й ж е г и м и
»шит... Д у р а х ы р ы — дийип, е з у ни н ме ху м бир з а т айт-
Ма кч ы б о л я н ын ы б ил дирди.
— Ек, к а к ас ы , энтек сей эшит, мен ене-де бир з а д ы
Сана а й д а й ы н — диймегн билен О гу л г е р е к ене-де она
Г в п л е м э г е гезек бермеди.
— Айт о нда, нэме а й т ж а к б олс ан. — О л а я л ы н ы н геп-
л ем ег ин е ёл берип д ур ды . — Сен е з у н и н шу тутян т а р а -
ПЫН. билен, о н л ы бир з а т а й д а р с ы н е йд ем ок. — Шу е рде
Онун г а х а р ы хем гелип, йузуни бир я н л ы г ы н а со вды- да ,
туФ эдип туй кур ди.
— Мен с а н а бир з а т а й т ж а к , сен о ны ха тут, ха тут-
ма, о л сен ез ишин. — О л сесини г аты а ш а к л а д ы п , ш е й ле
днйди. — Сен бу е йу н бизе ду ше ни ни бир я д ы н а д у шу р и п
Гнр, э ж е м бизе бу ейи гоюп гиденинде, нэхили ал-
кышлар о ка пды . Он со н ам бизин, эхли герен а ж ы ве суй-
Ж у л е р и м и з шу е йде с а к л а н я р . Би з ин гез г у в а н ж ы м ы з
б о л а н м а ш г а л а л а р ы м ы з шу е й у н ичинде б о лд у л а р . Гун-
• г у з е р а н ы м ы з шу е е гир е ни мизд ен сон я г ш ы л а н ы п б а ш
лады.
— Сен, хелей, х а к ы к а т а ду йбу н де н д ушун ме с ен, мен
номе эдейин, сен шо л бир ерини депип д у р су н — дийэге-
де, К е ме к онун сезуни кесди. — ©йн яка рыс ! — О л шей
дийип, с е з у н и н устуни д о л д у р д ы м этди.
273
О г у л г ер е к онун йуз уне хырс ыз ве г ы м ы ш а м а н дуруп
серетди. К е м е к б о лс а бу гезек е р з н к ес г ит лил ик билен
с взледи. Ш у н у н учин-де О г у л ге р ег и н е йу нде н т а м а с ы
ё лна н я л ы болды. О л инди с е з л э р е с ез т а п м а н « я ка р ыс »
дийип, э ри ниц а й д а н ы н ы ю в а ш ж а г а й т а л а д ы .
О г у л г е р е к г а р а е й у н т а р а п ы н ы тутуп, эри билеи
шунча э н е к л еш ен б олс а- да , ак т а м а г а р ш ы л ы к л ы бир аг-
з а м сез а йт м а н д ы . Г ай т а ол эрини шу йыл а р л ы томус
ж а й л а р ы н ь щ тиз с а л н ы п г у т а р м а г ы учин к о лх о з ын прав-
л ениесине ве п р о р а б ы н я ны на иберип гелипди. О н ун ак
т а м д а я ш а е ы гелйэрди. О з а л к ы г оншы а я л л а р ы н бу гун
по сёлокда, а к т а м д а эшре тде , я ш а й ы ш л а р ы н ы геруп,
онуц гези гидйэрди. © з л е р и н и н кене юр тд а, г а р а ейде
о т у р а н л а р ы н а кемсинйэрди. Ш у н у н билен б и р л и к д е хем
о нун шу г а р а е й л е р ин и е з л е р и н д е н г а л д ы р м а з л ы к хы ял ы
б ар д ы. О л е й л е р и н и н суннуни д а р г ы т м а к ис лемейэрди,
оны а к т а м ы н ишиг инде т у т ма к чы д ы. Эр ин ем ш ун а ра зы
э т ж е к б олуп д ы р ы ш я р д ы . Бу е йд е е ну п-е се н г а р р ы з н а
нии а н ы н д а шу д у ш у н ж е берк с а к л а н я р д ы . Ине, онун
э рт ирде н б эрки эден пикири, эри билен э н е к ле шм е ги н ин
е ни -с о ца м шуды. Ол шу х а к д а н л к и б а ш д а г ызып ве йуре-
ги уруп а йд я рд ы. Х эз ир б о лс а онун энеги г ов ша ды , с е з л е
ри м ы л а й ы м л а ш д ы .
— К а к а с ы , бу х а йы р т а п а н е й ум из и ха р этмэн, ол
е рде я н ы м ы з д а йыг на п г о я ял ы ? — дийди.
О гу л ге р ек шу с е зл ери билен е й л е р и х а к ы н д а а х ы р кы
а й т ж а г ы н ы а йд ып г у та р д ы м этди.
Г е пл е ме к гезеги инди Ке ме г е гелди. О л х а йд а н- х ай
а й т ж а г ы н ы а й д ы ш д ы р ы б е р м э н , а я л ы н ы н м а н ы л ы р а к бир
з а т а й д а р ы н а г а р а ш д ы . Э м м а О г у л г е р е к я н к ы а йд аны н-
д ан б а ш г а м а н ы л ы я-да м а н ы с ы з бир а гы з - да геплемеди.
Бу ваг т К е м е к е й у н о р т а с ы н а чекен г о ш л а р ы н ы н устун-
де, О г у л ге р е к б о лс а о ж а г ы н б а ш ы н д а о тыр ды. О ж а к д а -
кы от сенйэрди, туссе а з а л я р д ы ве с о ва я рд ы.
К е м е к шол г ев р у ми ни гин тутуп д у р шу н а , а я л ы н а
д у ш у н д ир и ши н и д о в а м этди.
— Г а р а е й у н т э з е т а м ы н я ны на эк ид и лм ег и герек
д эл, муны я к м а к герек. Мен бу х ы я л а бу гунде я-да дуйн-
ки гунде му нм ед им . Мен бу ейи я к м а к х ы я л ы н а б ар ып - ха
гечен гуйзде, етен йыл кы з э хм е т г и р д е ж и м и з д е н йигрими
мун м а н а т а лы п гелен а г ш а м ы м му ну п дим. Ш о л йигрими
м ун м а н а т а р а с с а пу лу н е з у ни а л ы п г еленим я д ы н а душ-
йэрми?
274
— Н ам б о лу п ды р д у ш м а н ? — О г у л г е р е к йузуни ёка-
ры г а л д ы р д ы - д а : — О л а р ы н хеммеси гек йигримнлик-
деиди — дийди.
— Д о г р ы - д о г р ы — дийди-де, К е м е к сезуни д о в а м эт-
ди. — Б и л е р б олс ац, хелей, шол а г ш а м к ы , сен га йда нын-
д ан сон б ола н й ы г н а к д а посёлок, х а м м а м , клуб, ча га дог-
р у л я н ей с а л м а г ы к а р а р а а л ы пд ы к . Мен шол йы гн аг ын
с онунда н «по сё л ок да т а м ы м ы з ха ча н с а л н ы п г ута рыл са ,
х а я л этмэн, шу ичинде я ш а м а г ы ц хезири б о л м а д ы к гара
ейи о т л а р ы н » дийип, пугта с ез бер ипд им, «дуйп- те йкары
билен о т л а р ы н » дийи пди м. Бу х а к д а с а н а - д а а йдасым
гелйэрди, э м м а сенин хэсиетици ве ш ей л е б олуп отур-
ж а г ы н ы -мен о з а л д а н б ил йэ рд и м, шо ну н учин с а н а айт-
м а н д ы м . Сен я л а н г еп лэ нд е «шу ей... шу ей...» дийип эне-
гини б ерм эн гелйэрсин. Х а к ы н а б а к а н д а , бейле дэл. Сен
м унун ичинде я ша п, нэ ме р а х а т гердун, гайта, г а з а н ж ы н
б а р ы диен я л ы шу ее синип гелди. Ш у н у н ичинде я ша м а -
г ам бир я ш а м а к м ы ? Ене -д е сенин муна х о р м а т г оймак
я д ы н а д ушй эр . Н э м е учин? Ай, хелей, бизе г ы з а р ы ш м а к ,
б ир и- б нр им и з е г а ты - г а й р ы м с ез д и й и ш м е к герек дэл.
Б и з е пикир этмек ве б о л ж а к иши э тм ек герек. Д у шу н -
йэрмин?
— Мен т эз е т а м ы м ы з а г а р ш ы л ы к г е рк ез м е й э р и н ахы-
рын — дийип, О г ул ге р ек е зу ни г у н э си з ле нд и рм эг е сына-
нышды. Э м м а К в м е к онун а й д а н л а р ы н ы эш ит м ед и ве
э ш и т ж е к болуп а з а р а хем г а л м а д ы . О л е з сезуни довам
этди.
— Я д ы н а д у шй э р м и , бир ч а г а ц шу е й у н ичинде со
в у к л а п ёг алд ы. Хей, м а ш г а л а л а р ы н д а н ш у н у н ичинде ке-
с е лле ме диг и б о л д ум ы ? Я сен я д ы н д а н ч ы к а р д ы н м ы , кичи
о г лу н шу е йу н нчиндэки а ж ы тусседен яна, ё ка р ы н д а л
д ек у л и п д у р а н г а р а г у р у м д а н я н а г е з л е р и н и н а гыр ылы
б о л а н ын ы? М а з а л ы , совет х е к у м е т и м и з болды, о ба д ою
т о р л а р гелип д ур ды . Е г с а м б олса, онун гези ш у л л ы б о
луп, окува, Г ыз ыл Г о ш у на г е т е р и л ж е к г ум ан и ёк экенн.
Сен е з у н и н ян а г ы р ы л ы б о л м а г ы н ы н шу е й у н ызгарып-
д а н д ы г ы н ы б ил е но км ы? Ш у л а р ы н хеммесини билип д у
ран в а г т ын д а, сенин гепиц нэме? — дийип, ол а я лы ны н
устунден г а х а р л ы д е к у л д и . А я л ы б о лс а « б аг т л ы ей» ди
йип, е зу н и н дине бир шу гун э рт ир д ен б эрки эден пикир
ве х ы я л л а р ы н ы а йд я рд ы. К в м е к б о лс а е зу ни н шу вагткы
а йд ып д у ра н с е зл ер ипн х емише « а х ы р ы бир гун айда-
р ын» дийип пи кирле нип йе рй эр ди . О н у н бу г а р а ейун
2 76
ичинден б прпэче в а г т л а р д а н бэри ч ык а сы гелйэрди. Ине,
бу гун пагтанын. у с с ады К е м е к хем ез к ол х о з л а р ы -
ныц к о л х о з ч ы л а р ы я л ы е з у н и н шол эдип гелйэн ар-
з у в ы н а етйэр. О л хэзир, ене-де б ирки с а г а т д а н сон,
Гергуден б а ш г а я ш а й ы ш р а х а т ы б о лм а д ы к : г ыш ын а
совук, ел, т ом су на ыссы, гум, х а р ж ы кеп г а р а ей билен ин
.сонкы ге зе к х о ш л а ш ж а к . Ол хэзир бу г а р а е й у н ичинде
; н, с о нк ы с а г а т отыр. О гу л г е р е к онун а й д я н л а р ы н а ан-
к а р ы п гелди. О л хэли «ейи я к а р ы с » дийип, К е м е к ж о г а п
б ер е нинд е, г ат ы герен б о лс а- да , ичини чекен ве я к а с ы н а
^ л и н и етирен б олс а- да , хэзир ю в а ш а п д ы . О л у з а к вагт-
л а п ерин де н г о з г а н ма н д ы м ы п отырды.
— П о с ё л о г ь щ я н ы на г а р а е й у н г а р а с ы н ы хем с а л ды р -
. Маярлар! Д о г р ы эд й эр л ер , г а р а е й у н ол е рде нэ ме иши
б а р ? — дийип, К е м е к а я л ы н а ене-де бир гезек ы н а на р -
■лык эдип а й д а н ы н д а н сон, т э р и м и н б а ш ы н д а н ас ыл ып
д у р а н т о р б а л а р ы д у шу р и ш д и р д и .
— « П о с ё л о г а ей э к и т д и р м е й э р л е р » д ий д ин ми ? Д о г
ры, б о ля р, онда бу е й у н а р м а н ы г а л а р я л ы- да б о л ма д ы ,
бизи ики о т а г л ы ак т а м а етирди, д о г р у д а н а м , г а р а е йде
инди о т у ря н - да б о л ж а к дэл... — дийип, О г у л г е р е к хем
еринден т у рды ве у нл ы ч у в а л ы н у ст ундэ ки г о ш л а р ы ду-
Шурмек билен болды.
— Ине, м у н ын болды!
1938-ижи йыл.
II. Ак гам
Н* И»
# *
Б у о та гд а, х а л ы н ы н у с тунде ики г а р р ы г ал ды . О л а -
р ы н у ст уне пэ кизе ле не н ч э йн ек л ер билен чай чекилди.
Г а р р ы л а р т ир с е кл е ри н и я сс ыга г о й д у л а р ве я п б ы л д а н
г у рр уне б а ш л а д ы л а р . О л а р ы н ичип б о ш а д а н ч эйнеклери
г а й т а д а н ч а й д а н д о л д у р ы л ы п гетирилди. Гун г иж ик ди ве
э п ишге де н гелйэн ягты ме с е- мэ лим б олды. Хэзир К е м е
гин я д ы н д а н е й у н т оюны э т же к л е р и , эдил ш у н у н ялы
хем М у х а д ы н я д ы н д а н икинди н а м а з ы о к а м а к л ы г ы чы-
кыпды. Г а р р ы л а р г у р ру не г ы з ы ш ы п д ы л а р . М у х а т Ахал-
да о т у р я р к а л а р , бир б а й ы н ог лу ны б е в е д е б ас ан ыны ,
б о й д а н - б а ш а л а я б ул ан ын ы, сон мунун о ба а р а с ы н д а улы
г у рр у н б о л а н ы н ы айтды. К е м е к ы з ы н ы гетерип, а ял ы
2 90
О гу л ге р е ги нэхили а л а н л ы г ы н ы о н а ж и к м е - ж и к г ур ру н
берд и. О н д а н сон б о л с а ол:
— М ен с а н а М э м м е т д и л м а ж ы н т а м ы н а б а р ы п гер-
ш ум и а й т ж а к д ы м - л а . М ен о н у н к а б и р и н ж и б а р а н ы м д а ,
гоюн суруп б ар ы п д ы м . М ен ол в а г т л а р ч о л а н ч ы л ы к эд-
йэрдим . Б а р ш ы м ш ей л е б олуп ды , с а к г а л д а ш , эш ид ер
б о л с а н — дийип, е зу н и н сонкы кэсе ч ай ы н ы элине гете-
р е н и хем ш о л д ы , о л а р ы н уст л е р и н е ас ы л ы п д у р а н э л е к т
р и к ч ы р а с ы л а п б а янд ы -д а , онун сезуни кесди. Ч ы р а н ы н
ягты сы ей г о ш л а р ы н ы е ц к у д е н -д е ге зе л л е н д и р д и ве та-
м ы н ичини гинелен я л ы этди.
— Б э й , айт, с а к г а л д а ш — дийип, К е м е к г е зл е р и н и н
д а ш ы н д а к ы й ы гы р т -й ы гы р т б о л а н х а м л а р ы н ы бир ере
уйш урип , ё к а р ы к — ч ы р а т а р а п серетди. — Б у -д а инди
би и зн ч ы р а м ы з б о л м а л ы м ы ? Э те н е д и н оглы М ер етд ур -
ды, ол м а н а : « К е м е к а г а , т а м ы н етиш се, б о ля р , ичерини
а г ш а м л а р ы хем эдил гу н д и зл и к ял ы эдип я гты л а н д ы -
р а р ы н » дийип, а й т м а с ы б а р д ы вели, ол-а эд и л дийш ин-
д е н хем а р т ы к эд ипд ир. О н а етеси йигит б о л м а з. М е н и н
я л ы хуш суз ёк; ш о на а н хем с а л м а н д ы р ы н , ё к а р ы к сере-
д и п хем ге рм а н д и р и н . С а к г а л д а ш , бизин т а м ы м ы з М э м
м е т д и л м а ж ы н т а м ы н д а н а р т ы к м а ч болды , онун т а м ы н д а
м унун ял ы ч ы р а ёкды. 0 з и ян я р , ези с е н й эр герек? Эл,
м унун тэсин г а л д ы р ы ж ы за т д ы гы н ы ! — дийип, хэлки
э л и н е гетерен бир кэсе ч ай ы н ы ичмэн, ен к и еринде
гойды.
К е м е к э л е к т р и к ч ы р а с ы н ы о з а л л а р хем ге рй эр д и ве
онун с т а н ц и я с ы о б а л а р ы н д а г у р а л ы п б а ш л а н а л ы бэри
шу х а к д а оба а д а м л а р ы н ы ц : « К е ч е л е р ягты б о л ж а к ,
•к и н л е р е сув хем г и ж е л е р я г т ы л ы к д а т у т у л ж а к » дийип,
э д й э н г у р р у н л е р и н и эш ид йэрд и. Шу хакда душунжек
болуп ж е д е л л е ш й э р д и . Ш э х е р е б ар а н в а г т л а р ы н д а ,
Э л е к т р и к ч ы р а с ы н ы н я г ты сы ны у з а к д а н середи п дуруп,
томаша эд й эр д и . С онкы г у н л ерде она эл е к т р и к ч ы ра с ы
хас я к ы н л а ш ы п д ы . О н енки а г ш а м к л у б л а р ы н а бары п,
• л е к т р и г и н я г ты с ы н д а отурып, а р а с с а ч ы л ы к хакында
ле кц и я эш ид ипд и. Э л е к т р и г и ц я н ы ш ы ве сенуш и х а к ы н
да ол пикир эд й эрд и : «Н эх и л и б ей ле б о л у б и л й э р к э ? » ди-
йнп, е з-е зу н д е н с о р а я р д ы . Э м м а пикир эдип, ан ы р с ы н а
•тип б ил м е й эр д и . Х эзи р б о лса э л е к т р и к ч ы р ас ы онун
Ш ейле я к ы н ж а г ы н д а янд ы , е з у н и н эхли я гты сы ны бо лса
омун устуне д е к у п дур ды . И не ш онун учин-де, ол она
р й р а т ы н гэсин гал ды .
Ю* 291
О г у л ге р е к д а ш к ы т а м д а н , г ы з л а р ы н я н ы н д а н гарры -
л а р ы ц устуне у р у к д ы р ы п гирмеги билен:
— Г е р й э р м и н , к а к а с ы , ак т а м а гечуп ге л ел и м и з яны,
эййэм мунун эш рети н д ен бирини г е р д у к — дийип, чыра
середип, а л н а с а к л ы к билен гепледи.
— Хелей, ш у ц а -^ а , б изем б егениш ип оты ры с. — Ол
аялынын, ш а т л ы к л ы йу зу н е д огры середи п, с езу н и д ов ам
этди. — Сиз, х ел ей л ер , о зд у р д ьщ ы з! С а к г а л д а ш , бу сиз-
де-де б ар м ы ? — дийип, онд ан с о рады .
— Б а р , бар! — дийип, с а к г а л д а ш ы б аш ат д ы ве: —
Я н ы д а н бэри б и зи н ч ай ы м ы зы г а й н а д я н а м шу, н а х а р ы -
мы зы б и ш и р й эн е м шу. М унун б ел л и б а х а с ы ёкдур. М у
нун гуйж и билен х а й ва н - ынсан агы р зэх м е т д е н гуту-
л а р — дийип, Л е н и н а й д ы п м ы ш . «Ш у ны ке п е л д и н » д и
йип, ол кэн-кэн вес ъ е т эдипм иш ... И не, ш онун учин бу
б и зи н е й л е р и м и з е - д е гелип гирди.
— Д о г р ы — дийип, К е м е к пи ки р л ен и п д у р д ы -д а ,
онун сезун и м а к у л л а д ы .
О г у л ге р е к б олса:
— Г ы з л а р эй йэм д а ш к ы т а м д а А н н а л а р ы н чэйнегини
ал ы п гелип, м уца чай хем о т у р т д ы л а р . О л а р « ез-езу н д ен
г а й н а я р » д и й й э р л е р — дийип, б еген ж и н д е н я н а б е к ж е к
лэбереси гелип гу рл еди.
К е м е к ге зл е р и н и гинден ачы п отыр. О л ш у оту р ы ш ы н а
я н ы н д а к л а р ы н б ирине хем й узл е н м эн : « А к ы л а с ы г м а ж а к
бир зат, тэсин г а л а р л ы к бир зат. М уну н нэх ил и тилсим-
лер билен ш ей л е б о л я н ы н ы б и л е с л ер и м гелйэр. Би лсем -
дим. М уны п е й д а л а н м а г ы н угруна пугта д у ш у н се м д и м »
дийип, е з-е з у н д е н геплэп о тур ан с е зл е р и б ей л е к и л ер е
эш и д и л й эрди .
Ш о н а г е р э онун с а к г а л д а ш ы :
— Х а л ы п а , м у н а орус иши д и е р л е р , и к и м и зе индиден
сон бу з а т л а р а н с а т л а р д уш у н д и р т м е з!.. — дийди.
О н д а К е м е к йузун и га л д ы р ы п , с а к г а л д а ш ы н ы н айда-
нына у зу л -к е с и л г а р ш ы чыкды .
— Н э м е б о лу п д ы р д у ш у н д и р м э н , М е р е т д у р д ы д элм и
нэме, муны гетирип йерен, я н д ы р ы п йерен, сенд ур ип
йерен? О н а «бир гун о т у р а г а д а д у ш у н д и р и п бер» диерис.
О л д уш у н дирер...
О г у л ге р е к б у л а р ы н г у р р у н и н и н а р а с ы н а душ ди.
— Вий, а н к а м а м аш ы п д ы р . Мен с а н а б а ш г а бир з а г
а й т ж а к болуп, г ы ссан ы п гел и п д и м -л е — дийип, ол езу н и н
яны а й т ж а к д о луп гелен з а д ы н ы а й т м а н л ы г ы н а ах чек-
292
и. — Х аны , сен бу гун а г ш а м е й у н тою ны эт ж е к д и н -л е ?
Г у р б а н эй йэм ч еб и ш л е р и а л ы п гелди; ол м а з а л ы е зунд ен
'и л и п , о д у н л а р ы м ы з й хем м а ш ы н ы н а аты п гайд ы берип -
дир. Н эм е , сен инди гун ирдир е й д у п о ты рм ы ц ? Б у в а гт
'болуп, М у х а м м е д е м гелмеди.
— Ч е б и ш л е р и а л ы п гелди д и й д и н м и ? — К е м е к эд и л
Элинден ч ек и л е н я л ы б олу п ер ин ден турды . О н у н телпеги
б о л с а я ны п д у р а н л а м п о ч к а н ы н я н ы н а етди. — О д у н а м
•алып гелен б олса, говы б олуп ды р. Й е н е вели сен бир-
д е н к э йурегини эл и н е а л ы б е р м э н и этме. Х эзи р ч ы к я ры с.
С а к г а л д а ш , кеп отур ы п д ы р ы с , ханы , инди т у р а л ы - д а .
« С е в у ш ийсен, чебиш ий, м а з а б ерер диш ине» ди й и п ди р-
л ер — дийип турды .
И ки г а р р ы тою н т а й я р л ы г ы н ы г е р м э г е д а ш а р ы к чык-
м а кч ы болуп, яны к о р и д о р а е тен л ери н д е, о л а р ы н енле-
ринден г а р р ы н ы н оглы М у х а м м е т ве ко л х о зы н б а ш л ы г ы
б ил ен а гр он о м чыкды.
К ем ек:
— Г ел и б ер и н , и ч ерик гириберин! И н д и м ы х м а н д а н -
- м е д и в а н д а н г ы с ы л а р д а т ы эдер я л ы б о л а н д эл д и р и с —■
диен ш а т л ы к л ы с е зл е р и билен о л а р ы г а р ш ы алы п, би-
ринжи о т а г д а , с то лун б а ш ы н д а е р л е ш д и р д и . О н д а н сон
ол о глы М у х а м м е д е гез ум л эп , д а ш а р ы к чы кды . О л хэзи р
о г л ы -гы зы ве а я л ы билен е й у н тою ны нэхили г е ч и р ж ек -
Лери х а к ы н д а м а с л а х а т л а ш я р . О нун: «Сиз е й у н тоюны
артире гояйы н, мен эртир ирден гидерин-де с у ру ден с и
зин учин бир иш еги гетирерин. Гы зы м , эр тир ж о р а л а р ы н
хсмм есини ч агы р, хелей, сен о б а н ы н г а р р ы л а р ы н ы н ба-
рыны йы гна — дийип, а й д а н с е зл е р и эш и д и л и п д у р я р д ы .
К е н е чопан К е м е к е з с а к г а л д а ш ы М у х а т билен бир-
ликде ч еб и ш л е р и д е р р е в к а к л а ш д ы р ы п , О г у л ге р е к э ж э
т а б ш ы р д ы - д а , ене ее — м ы х м а н л а р ы н ы н я н ы н а гирди.
— С и зе М у х а м м е т а й д а н д ы р . Б и з бу гун ей у м и з и н
тоюны эдйэри с, йигитлер. Сиз р а х а т чай ичин-де отуры п.
М ух а м м е т, сен ханы, ки м л ер и ч а г ы р ж а к б о л с а н айт, мен
• 3 ч а г ы р м а к ч ы а д а м л а р ы м ы ч а г ы р м а г а гидйарин. Хер
Хайсынын е з я н ы н а е з а я г ы м билен б а р ы п г а й т м а са м ,
Онда м ен й урегим ы н ж а л ы к б ер м е з. А н н а д у р д ы н ы ? Б о л -
яр. Сен с т а х а н о в ч ы л а р д а н б а ш л а д ы н -о в . Б о л я р - б о л я р ,
Онсон ким? Б а ш л ы к , менин е зу м м и ? Мен ин илки билен
барып, п р о р а б ы ч а г ы р ж а к . О н д а н сон хем м антю ры , шу
чыралары гети рйэн е « м а н т ю р » д и йи лй эр м и? Х а в а -л а ,
оиун М е р е тд у р д ы гы н ы а й т м а с а н ы з а м бил йэр и н-л е, йене
293
сизин, т у тя н а д ь щ ы з ы т у т ж а к б о л я р ы н . Хэ, м онтёр, оцл ы
дил им ем е в р у л е н о к . Х а в а , м а н отор М е р е т д у р д ы н ы ча-
г ы р ж а к , о н а етеси йигит б о л м а з , о нсо н хем...
К е м е к б а ш ы н д а н телп еги ни с ы п ы р ы п а л д ы -д а , онун
ичине элини тирсегине б а р я н ч а сокуп, и ш л и ги н и н ичин-
ден д е р т сан ы г ы р м ы зы о т у зл ы гы а л ы п чы кды . О л хеми-
ше е з у н и н с о в а л г а п улуны ез я н ы н д а те лп е ги н и н ишле-
гинде с а к л а я р д ы . О л бу о т у з л ы к л а р ы с т о л у н б а ш ы н д а
чай ичип о т у р а н ш о ф ё р а ш у с е зл е р и билен у за т д ы .
— Г у р б а н , ме, иним, бу пулы а л д а , ч ай ы н ы ичип бол-
дугын, к а п и р а т и в е б а р ы п тел. Ш у пул у н б а р ы с ы н а ез
а л я н з а д ы н ы з д а н ал! Ш у а г ш а м а г р о н о м а , п р о р а б а , м ан-
т ё р а хем с и зи н е з у н и з т э б о л д у м д и й й зн ч эн и з и ч и р ж ек .
К е м е к ички т а м а а л н а с а к л ы к билен гирип чы кды .
— А хав, йигитлер, а д а м л а р м а н а « ге п л е м с ек б ола-
йы п ды р» д и й й эр л е р . Ш у гун М у х а м м е д и н г а р р ы энеси
хем «эцегине ж а н к а к ы л а н я л ы б о л у п д ы р » дийди. Бу
д у й б у н д е н д о гр ы д э л д и р . М ен хер хили д и л д е се зл е м еги ,
б и д е р е к с е зл е р и с е зл е м е г и б а ш а р я н а д а м д эл д и р и н .
И е н е ш у гун д о к у зы м д о л ы б о л а н учин с е з л е ж е к . Д ы м ы п
гезен г у н л ер и м е м аз б о л м а н д ы . Д и л с и з - а г ы з с ы з я л ы б о
луп гездим. А м а н б а й ы н ч ел д е гойнуны б а к я р к а м , Хум-
мет б а й ы н д у ек е ш л и ги н и э д й эр к эм , мен ге п л е м эге -д е
г о ю л м а я р д ы м . Ш о л в а г т л а р м енин б а ш ы м а эд и л элим-
ден гелсе, д у н й эн и топа д у зм е к , ер билен егсан этм ек
диен я л ы г а з а п л ы х ы я л л а р ы ц гелии гечен в а г т л а р ы хем
б олуп ды . М и л л и о н е р к о л х о зы м б ар , м е л л е к ерим , у зу -
мим, сы гры м , гойнум б ар. И не, инди бу гун г а р а ейден
чыкып, ш а р н ы л д а п д у р а н а к т а м а гирдик. М ен бу зат-
л а р ы н эеси болуп д у р а н в а г т ы м д а , ё л д а ш ы м ы з а г р о
ном!.. — дийип, ол д а ш а р ы к й у зу н и н у гру н а чыкып
гитди.
1939-нж.ы йыл.
III. Сейги
* * *
309
Б у л а р д а н сон а р а д а н т е ге л е к бир ай гечди. К е м е ги н
г а х а р ы с ы н ы ш ы п б а ш л а д ы . О г у л г е р е к б о л с а М еретд у р-
д ы н ь щ эн еси нин е зу н е йуз б е р л и п -б е р и л м е зл и г и н е г ар а-
ман, у ч у н ж и ге зе кк и геленинде, оны г а д ы р л ы р а к га рш ы
ал д ы . С онкы г у н л е р и н б и р и н д е б о л с а о н ун ези хем гуда-
л а р ы н а б ар д ы , гы зы ны гер ди ве г ы зы н ьщ гейим л ерин и
элтип б ер д и . О л эй йэм г ы зы н ьщ ей у н е г е л и п -ги д и п дур-
м а г ы н ы хем и сл е й эр д и . Э м м а м у н а К е м е г и н р а з ы л ы г ы
герекди. И н д и г а р р ы эне К ем е ги ы р ж а к б о л м а г а сына-
н ы ш я р д ы . О л ш о л г у н л е р и н б и ри н д е К е м е к б и л е н ики-
чэк о т ы р к а , она:
— С енем инди бейдип йерм е. С енин ин ди ден сон г ы
зы н а г а л а н ы п й е р м е г и н н э м э гереги б ар? « И л билен г е
лен то й д а б а й р а м » д и й и п д и р л е р . И н д и т е ке гулуны -игини
с а й л а п д у р ан о к . Г у д а м ы з б о л с а о з а л а м е з у м и з и н гатн а-
ш ы к л ы а д а м л а р ы м ы з ... — дийди.
К е м е к а я л ы н ы н ш у н у н я л ы с е зл е р и е зу н е а й т м а г ы н а
бир а г ы з д а г а р ш ы л ы к г е р к е зм е й э р д и , г а й т а , ол а я л ы н ы н
г у д а л а р ы билен г а т н а ш ы к этм еги н е ичинден б егенйэрди,
шу г а т н а ш ы г ь щ хас й ы г ы л а н ы п , е зу н и хем ичине алып
гитмегини а р зу в эд й эрд и . О н у н хем е к е ж е гы зы н ы гереси
гелйэр, гы зы н ьщ д у р м у ш ы н а г у в а н а с ы гел йэр ахы ры !
М е р е т д у р д ы б о л с а сонкы г у н л е р д е онун г е зу н е ене-де
е н к уси я л ы говы г е р н у п б а ш л а д ы . О й к е л и -к и н е л и болуп
й е р м е к он у н йи грен й эн з а д ы н ь щ бириди, Ш е й л е болса-
-да, о нун г а х а р - г а з а б ы н д а н я н а а г з ы н д а н с ы п д ы р а н сези
б а р д ы : « Г ы зы м шу г а п ы д а н д а г ы - д у в а р а гелмесин, менин
г е з у м е г еру н м еси н , м ен о л а р билен г а т н а ш ы г ы м ёк» ди-
йипди. О л е з у н и н ш у с е зу н и тутуп, бир й ы л д а н бэри мэх-
р и б а н гы зы ны г е р м эн гел й эр. А я л ы н а б о л с а : «Сен аял
а д а м с ь щ , г а т н а ш ы б е р » д ийй эрди . Г а р р ы е зу н и н бу с е
зуни эн те к л ер ту та р . О н ун сезун и ы зы н а га й д ы п а л м а гы -
на, а я л ы ял ы , г у д а л а р ы билен д е р р е в э б е -д е - ж у й ж е б о
луп е т эг и т м ег и н е бирнэч е в а г т герекди.
Б е й л е к и а т а л а р ь щ ш у н у н я л ы иш д е эден б о л я н ейке
ве ки н е л е р и н и н у з а г а ч ек м ейш и ялы , К е м е г и н хем ол
сези у з а г а чекм еди . Г у н л е р и н бир гуни онун а й д а н сез-
л ери н и д у й б у н д е н я д ы н д а н ч ы к а р м а г ы н а ве г у д а л а р ы
билен г а д ы р л ы г а т н а ш ы к а ч м а г ы н а бир себэп т а п ы л д ы .
Б у ш е й л е б о л а р дийип, г а р р ы л а р ь щ я т а н л а р ы н д а - т у р а н -
л а р ы н д а , я т л а р ы н а хем д у ш м е й э р д и .
310
Г арр ы л ар ы н. оглы М у х а м м е т а я л д о га н ы н ы н м о н
тёр М е р е тд у р д ы билен гиден аг ш а м ы ; « Д у р с у н ж е м а л
гелмед и. Оны хол т а й д а бири билен д у р к а , к а к а н ге-
рупдир. О нсон ол ш ол я н ы н д а д у р ан билен чы кы п ги-
д и п д и р » дийип, э ж е с и а г л а м ж ы р а п х а б а р б еренинде,
«М ен б ей ле этм ерин» дийипди. Г а р р ы эне ш ол в а гт
о г л у н ы н н эм е учин б ей л е ж о г а п берен ине д у ш у н м э н д и .
Ш ол махал душ унжек болмага эли хем етме-
йэрди.
М у х а м м е т бир а й д а н сон, ине шу гун эртир ир билен
энесине а й д а н ш ол с е зу н и хас гинелдип, е з у н и н нэхили
е й л е н ж е ги н и , эне ве а т а с ы н а б а ш д а н - а я к а й т д ы хем -де
о л а р ы н р а з ы л ы к л а р ы н ы сор а д ы . О л Х а л ы гь щ г ы зы Ж,е-
рен билен сей у ш й эн л и г и н и ве ш о н а е й л е н ж е ги н и , Ж е р е -
нин хем эй йэм ата-энесини , д о г а н л а р ы н ы р а з ы эденли-
гини, инди була'р р а з ы б о л а й с а, он д а той а л а д а с ы билен
б о л м а к л а р ы н ы айтды , ш онун учин хем б у л а р ы н р а зы ч ы -
л ы г ы н ы с ор ады .
Ж е р е н г а р р ы л а р х а л а м а з ялы , е з р а з ы л ы к л а р ы н ы
б е р м е з я л ы гыз д эл ди . Г ы з л а р ы н ь щ монтёр билен чыкып
гиден гиж еси, е з оба й и ги тл ери н и н ичинден г ы зл а р ы н а
ё л д а ш л ы г а ве е з л е р и н е гиевил и ге л а й ы к йигит т а п ы п
б ил м эн, е зл е р и н и гы нан г а р р ы л а р о г у л л а р ы н ы н бирин-
ж.и гезек г е р к е зе н оба г ы з л а р ы н д а н Ж е р е н и х а л а д ы л а р .
И н б и р и н ж и д е н , оны ез г ы з л а р ы н ь щ с ы р д а ш ж о р а с ы б о
д а н ы учин, шу ж о р а л ы к а р к а л ы онун бутин хэсиетлерини
б и л й э н л и к л е р и учин, онун о к у в л ы л ы г ы учин, Ж е р е н и
а к ы л л ы ве ге зе л ли ги учин х а л а д ы л а р . О л а р ы н икиси ики
ерден о г у л л а р ы н а :
— Ж е р е н ге л н и м и з б олса, Х а л ы к , А н н а б и к е гу-
д а м ы з б о лс а , д у н й эд е а р м а н ы м ы з ёк. О гул, э т ж е г и н той
б о лс ун , биз сенин т о ю н а е з у м и з и н б ар з а д ы м ы з ы де-
керис — дийип, е з л е р и н и н б еге н й эн д и к л ер и н и б илдир-
д иле р .
Г а р р ы л а р ш ей л е хем этд и л ер . О л а р шол гунун эртири
а г ш а м той этм егин т а й я р л ы г ы н ы геруп б а ш л а д ы л а р .
К еп пул х арч эдип, иер-ичер ял ы за т а л д ы л а р . Д у р с у н
ж е м а л гиденин ден сон, б у л а ш ы п б а ш л а н ей г о ш л а р ы н ы
д у зе д и ш д и р д и л е р . И ч к и о т а гд а хем н а х а р ийилйэн стол
Г о ю л д ы . О л о таг а я л -г ы з л а р учин д у р се л й эр д и . Гун яш -
д ы , г а р а н к ы д у ш д и , тоя ч а г ы р ы л а н а д а м л а р гелип б а ш
л а д ы л а р . Ж е р е н хем гелди. Ж е р е н М у х а м м е т, об а Сове-
тннин члени Ж а х а н ве ез ж о р а с ы А йсолтан д а г ы билен
311
бил е гелди. О л д а ш и ш и к д е н а х а р б и ш и р й эн адамларын,
ян ы н д а д у р а н К е м е г и н г а п д а л ы н д а н элини йу зун е тутуп
гечди.
О т а г л а р ы н икиси а я л -э р к е к л е р д е н д олд ы . Н а х а р т а й
яр б олды ве с т о л л а р ы н устуне ч е к и л м э г е б а ш л а н д ы .
С т о л л а р ы н у ст у н е гы зы л л ы , а к л ы ч у й ш ел е р хем ду-
зул д и.
К е м е к е зу н и н кеп в а г т ы н ы н а х а р б и ш и р й эн л ер и ц
я н ы н д а гечирипди. О л ичерик гирди ве илки йигитлерин
а р а с ы н а , он д а н сОн ички т а м а гечип, а я л - г ы з л а р ы н ара-
сы на ге зл е ри н и а й л а д ы . Ш о н д а ол Ж ,еренин д о ган ы Бэ-
ш ими ве д о г а н о г л а н ы А н н а б е р д и н и герди. Й е н е вели
онун ге р ж е г и б у л а р д эл ды .
О н у н м ы х м а н л а р ы н ь щ а р а с ы н а с е р етм е ги н и н себэби
д ер р е в б ел л и б олд ы . О л бу тоя Д у р с у н ж е м а л бил ен Ме-
р е т д у р д ы н ы н геленини я-да гелм энин и б и л м е кч и д и . Ол
е з ян ы н д ан : « М а н а а й т м а с а л а р хем огл у м ве а я л ы м Д у р -
с у н ж е м а л ы ч а г ы р а н д ы р л а р » дийип ч а к эдйэр д и.
Н а х а р б а ш ы н а эгрилен, хэзи р б о л с а К е м е г и н тоюны
гу т л а м а к ч ы болуп д у р а н йи ги тл ер оны е з я н л а р ы н а ча-
г ы р д ы л а р , онун е зл е р и билен бил е о т у р м а г ы н ы сора-
д ы л а р . К е м е к й и ги тл е р и н я н ы н а б а р ы п о т у р м ан , «алы-
берин» диййэн б о л с а -д а , о л а р ы н я н ы н д а н хем гитмэн
дурды .
Й и ги тл е р ене-де оны:
— Геч, бизин я н ы м ы за , К е м ек ага — дийип гысса-
дылар.
— Д у р у н онд а б олса, йигитлер. Мен хэзир с изи н яны-
н ы за гечейин — дийип, К е м е к оглы М у х а м м е д и н йузуне
серетди. С уем б а р м а г ы н ы о йн ады п:
— Гел, м у нд а — дийди.
М у х а м м е т ч а л а с ы н л ы к билен а т а с ы н ы н я н ы н а б а
рып, я з ы к л ы ч а г а ялы , онун йузун е середи п дур ды . К е
м ек а г а о г л у н ы н йу зун е бир серетди-де:
— Б а р , д о г а н ы н а м чагыр... О нсон ол м а н т ё р а м ... —
дийди.
И не, ге р ек б о лса , гарр ы ! А ж а й ы п гарры !
О т у р а н л а р а н к -т а н к б о л д у л а р .
Д у р с у н ж е м а л б ил ен М е р е тд у р д ы тоя ч а г ы р ы л м а н д ы .
Муны о т у р а н л а р ы н хем м еси б и л й эр д и , ш унун я л ы хем
онун нэм е учин ч а г ы р ы л м а я н ы н ы - д а чен билен билйэр-
дилер. Ш о н у н учин-де о л а р ы ё к л а п б и л м е й эр д и л е р .
Эне билен огул Д у р с у н ж е м а л ы ч а г ы р ж а к д ы л а р . О л а р
312
шу х а к д а е з а р а м а с л а х а т хем этд ил ер. Э м м а г а р р ы а т а
м а с л а х а т с а л м а г а ч ек и н д и л е р , е з-е з л е р и н д е н б о л са чагы -
р ы п б и л м е д и л е р . О л а р ез я н л а р ы н д а н : « Д у р с у н ж е м а л ы
ч а г ы р а л ы д и й эй с е к я -д а ч а г ы р а й с а к , онда мунун, га х а -
ры ны гети рерис ве тойы б о зд у р а р ы с » дийи п б и л ди лер .
М ы х м а н л а р о л а р гел йэнч э, н а х а р а эл у р м а н г а р а ш -
м а л ы эт д и л е р эл ч а р п ы ш д ы л а р .
Э м м а у з а к г а р а ш м а л ы б о л м а д ы . М у х а м м е т га р р ы н ы ц
гы зы ны ве онун гиевисини д е р р е в а л ы п гелди.
Г а р р ы о л а р а е з у н и н м а х р и б а н л ы к гези бил ен серетди-
■де, д и н е бир «гел ибери н, гечи берин » д и й м е кд е н б а ш г а
зат айтмады.
Д у р с у н ж е м а л г а п ы д а с агы н ы п д у р д ы -д а , бир з а т
.д и й ж ек ял ы болуп, а т а с ы н ы н йу зун е серетди ве хич з а т
дийип б и л м эн , ол о т а га , Ж ,еренин я н ы н а гечип гитди.
М е р е тд у р д ы б о л с а й ы г р а р а г а - д а гирип, й и ги тл ери н
я н ы н д а отурды . О н со н К е м е к хем е зу н и я н ы н а ч а г ы р я н
Йигитлерин я н ы н а гечди. О ны ез я н ы н а ч а г ы р я н йигит-
л е р д е н бири, онун е н у н е ч а к ы р д а н д о л ы кэсэни су йш ур-
ди ве ези хем элине бир кэсэни гетерип:
— К е м е к а г а н ы н тою ны г у т л а м а г а р у г с а т эдин!.. —
дийип, ер ин ден турды .
О н д а К е м е к онун эгнинден а ш а к басып:
— Г у р б а н , сен отур, шу тойы, шу с изи н ш ат л ы г ы н ы -
З Ы мен г у тл а й ы н — д и й м ек билен, ч а к ы р л ы кэсэни элин-
д е гетери п, еринден ту р д ы -д а , тойы ш у с е зл е р и билен
гу тл а д ы .
— И и г и т л е р , мен шу кэсед эк и ч ак ы р ы , с а к г а л ы м гун-
д уз я л ы а г а р а н б о л с а -д а а з а т сейгини, а з а т б о л а н сейги-
нин д ийй эн, иигитлер, с а г л ы г ы н а ичж ек! С е й г э етеси за т
б о л м а з . Б у а д а м ы н гунуни, е м р у н и с у й ж у л е н д и р й э н д и р
ве он ун д у р м у ш ы н ы х е р е к е т л е н д и р й эн д и р . С ейги бар-
дыр, сейги е л м е з-й и т м е зд и р . С ейги е зу н и н б о гу л м а г ы н а ,
а т ы л ы п -к е с и л м е г и н е г а р а м а н , м у н д а н к ы р к йы л о з а л а м
б а р д ы . С е й ш у п -х а л а ш ы п е й л е н ен а д а м ы н ин гы зы гы п
'• д и п б ерй эн г у р р у н и н и н е з у н и н ей л е н и ш и х а к ы н д а бол-
шы ял ы , мен хем шу т а й д а е з у м и н е й л е н и ш и м х а к ы н д а
СИзе ики а г ы з ж ы к а й т ж а к . М у н д а н к ы р к йыл о за л , биз
О г л а н л а р ы н энеси билен е л у м х ов п у н дан го р км а н , сейуш -
А и к -х а л а ш д ы к , сон б о л с а шу сейгу л и о б а м ы з ы т а ш л а п
•Гачып чы кды к. О з а л ш ейледи. О вуни п а й т д ы гы м дэл,
Шол й ы л л а р д а хем с е й у ш м е г и - х а л а ш м а г ы о н а р я н л а р
С вйш у п-хал аш ы п б и л й эр д и л е р . Г ы з л а р ы м а л я л ы саты н
313
алым а я л эдинмеги болса се й м эге ве езуни сей д у р м эге
у к ы б ы б о л м а д ы к , эл и н ден з а т гел м ей эн эм е л си з, эм м а
п у л ы б о лан н а д а н л а р б а ш л а д ы л а р ве о л а р с ей гэ гарш ы
б о л д у л а р . С е й ш у п - х а л а ш ы п б а р ы ш я н л а р ы ве о л а р ы н
ге зс л д у р м у ш л а р ы н ы о л а р горуп б и л м е д и л е р . С ейги д и
не бнр инди а з а т болд ы . А я л - г ы з л а р д и н е бир инди ичер-
деи д а ш а р ы к ч ы к м а г а х а к л ы б о л д у л а р . М а н а «оглуны
н с р * д н е н л е р болды . М ен « е е р ж е к д эл » д ийд им , «гы зы ны
ч м к а р » д ие н л е р болды , « ч ы к а р ж а к д э л » д ийдим . Н эм е
у ч и н о г л у м ы мен е е р м е л и м и ш и м ? О н у н ези х а л а я н ы н а
е й лс н м е ли д эл м и ш и н . Э ге р-д е о г л у м а гелни, Г урб ан д у р-
д ы н ы н о г л у н а гелин а л ы п берш и ялы, мен а л ы п б е р ж е к
болсам, эгер -д е гы зы м ы , А н н а м э м м е т ял ы , биреге саты л
г о й б е р ж е к б о л с а м , ханы он д а сейги? И не, сораг! Э гер-де
сейгэ ёл б е р и л м е й эн б о л с а д ы , эгер-д е г ы з л а р ичерден
ч ы к а р ы л м а н с а к л а н я н б о л с а д ы , г ы з л а р ы н ат а-э н е л е р и
г ы з л а р ы н ы с а т ж а к болуп, онун г а л ы н ы н а гез гы зды ры п
о т у р я н б о л с а л а р д ы , о н д а б и зи н я л ы г а р р ы л а р ы н бу ики
ара г о ш у л м а г ы герек б о л а р д ы . И н д и бей ле з а т ёк, ек-тук
б о л а н л а р ы хем эр т е -б и р и гу н ёк б о л ж а к л а р . С е й ш у п - х а
л а ш ы п е й л е н м е л и д и р л е р . М ен е з у м и н м а ш г а л а м ы н ге-
рслдесине г у в а н я р ы н . Г етерин, йигитлер, сей ги н и н азат-
л ы гы н а !
Й игитл ер илки эл ч а р п д ы л а р , онсон ге тер д и л е р . Ке
мек а г а -д а гетерди.
1939-нжы йыл.
I, ГИ ЕВ
(Х е к а я л а р топары)'
Т о м с у н ж е в з а ыссы гунлеринин, б и р и н д е г у н д и зл ер и н е
о б а д а ге ру н м е й эн , е зу н и н ш у г е р у н м е зл и г и билен б о л са
кэби р а д а м л а р ь щ я т л а р ы н д а н ч ы к а н к ы р л а н Х ан гу л ы
гич е й л э н л е р б и р д е н к э эгни т эзе д онлы , а л а д а с ы з гер-
нуш де, эд и л гу р р у ц ч и л и к г е зл э п ч ы к а н ял ы , е й л е р и н
а р к а с ы н д а г ер унд и. Б и з т е л э р и н к е л е г е с и н д е уйш уп
от ы р д ы к . О н у н болуп гел ш ин е г е н и р г е н м е к л и к билен
с е р е д и ш й э р и с хем -де ез я н ы м ы з д а н : « Б у Х у м м е т б ай б и
лен а р а н ы а ч а н д ы р , гоюн т а я г ы н ы а й л а п е р и н йу зу н е ча-
л а н д ы р , ине ш о ну н учин-де онун а р к а с ы н а ел ч а л д ы р ы п
йе р ш у д и р » дийй эрис. О н а с ереди п д у р а н в а г т ь щ д а , ш у н
д ан б а ш г а ч а к э т ж е к з а д ы н хем ёк. О л е з у н и н ш ол сал-
д а м л ы й ер и ш и билен гени б изе т а р а п гел й эр. О н д а бизи
ген г а л д ы р а н з а т онун гун я ш ы п , г а р а н к ы душ уп , гез
б а г л а н м а н к а г е з е л е н ж е ч ы к м а г ы н д а н бетер, нэхили-де
бо л с а е з у н и н бир х ы я л а м уненли ги ни ач ы к гер кези п
д у р я н а р к а й ы н л ы г ы , ш эх д и н и н а ч ы к л ы гы , б и р н эч е вагт-
д а н б эр и а я п гелйэн хы ва н а х донуны , г а р а к е л и телпеги-
ни геймеги хем-де йу зу н д е с а к г а л - м у р т гойм ан сы ры п
гы зы л эн ек л и ги болды . 0 й у н ге зе н е ги н д е г ы б а т эдип оту-
ан а я л л а р хем оны геру п, х е кге р и ш и п с е р е д и ш д и л е р .
Ь 1у н д ан сон о л а р ы н г у р р у н и н и н м овзугы хем б а ш г а л а -
нып гитди.
— Б а т р а к л а р б а ш б о л ж а к дийип а й д ы л м а г ы н ы н у г
ры б а р б о р а чем ел и, б о л д ы -л а , д о г а н л а р ! — дийип, Хан-
гу л а ил к и гези д у ш е н а я л эгрип о т у р а н игини с а к г а сак-
ла п, ш ей л е дийди:
— С е ре д и н , д о г а н л а р , Х у м м е т б а й ы н чопаны Хангу-
лы ны н б олуп гелш ини, ол с а л л а н ж ы р а п , езун и Д э в л е т -
мырат б а й ы н оглы д эл д и р и н ейд енок, д о ну ны эгнине яс-
гы н ж а к а ты п, д е ш у н и е л э тутуп... Б а й - б а ё в , чи ш м эн э-хэ
о нарж а к экен. О л Х у м м е т б а й ы н г о ю н л а р ы н ы н т о за н ы -
нын а ш а г ы н д а н нэхили эдип чыкы п б и л ди кэ?
— Б и р г а р ы п й и ги ди н хош гунуне сенин нэме геру-
315
б и л м е зч и л и ги н б ар , гыз! — дийип, ол а я л ы н г а р ш ы с ы н д а
о т у р а н М а р а л оца г а р ш ы чыкы п гепледи.
Ш у н д а н сон ол аяллары н. а р а с ы н д а о б ан ы н ичинде
яны а д ы гирип б а ш л а н б а т р а ч н о м х а к ы н д а г у р р у н бер-
ди. « К и ш и г а п ы с ы н д а и ш л е й з н л е р и н нэче в а г т д а н бэри
и ш л е й эн л е р и , х ем м еси я з ы л ж а к м ы ш ы н , ш ейдип б олс а ,
г у н л у к ч и л е р е з л е р и н и н х о ж а й ы н л а р ы билен х а к л а ш д ы -
р ы л ж а к м ы ш ы н » дийип, б и р -б и р л ер и н е хер хайсы ез
э ш ид ени, х а т д а у стуне хем го ю ш ды ры п а й т м а г а отур-
дылар.
— Э гер Х ангу л ы Х у м м ет б ай билен х а к л а ш д ы р ы л с а ,
о н д а ол гелнини ш ол гу н ун э з у н д е йы гнап билер ве... —■
дийип, Т э з е э ж е т а с с ы к л а д ы .
Х а н г у л ы ези х а к д а ге п л еш и л й эн и н и билип ве нэмэ-
нидир а н л а ж а к болуп, е з у н е середи лй эн и н и геруп, йери-
ш ини б озды -д а , йузуни с а п а ж а к л а д ы п , би зи н я н ы м ы з а
гелди.
О л кеч эни н устуне гечип, а я г ы н ы эп и п -эп м эн к э, биз
о нд ан:
— Бе»ей, Х ангу л ы , сенем г у н д и зл е р и н е ге зм эге ч ы к я р
экенин! Говы эд й эр си н . Ш ей т-де, сенем кэбир в а г т л а р
■гуррунчилиге ч ы к ы п дур. Д у н й з д е эш и д и л м е д и к т эзе л и к -
л ер эш и д и л и п д у р я р . А й р а т ы н -д а, сенин я л ы л а р а пей-
далысы коп. Х а н ы гойны ким е т а б ш ы р д ы н ? — дийип со-
радык.
Г у р б а н бо лса о н д а н е з у н и н эдип отуран ченини хас
г е н у л и к билен с ор ады .
— Х а н гу л ы , сенин е н к у л и г и к -э д эл, нэхили б о л с а -д а ,
с енин б а ш ы н а бир х ы я л -а гелендир. Сен йене Х ум м ет
бай билен а р а н ы чеп д ев е н я л ы эд эе н э -х э б о л м а . Мен
’Чакым, хей, бир я н д а н б а р я м ы , э?..
Б и з е з у м и з и н й ы л г ы р ы ш ы п се р е д и ш м е г и м и з билен
Г у р б а н ы н к ы ял ы с о р а г л а р ы н е з у м и з д е хем б ар л ы г ы н ы
она б и л д и р й эр и с.
Б и з и н ш ей л е к а б у л эд и ш и м и з и л к и б а д а оны йыгрык-
д ы р а н б о л с а -д а , сон д ер р е в йузи а чы л д ы .
— Б а , с изи н к е л е г е д е отурып, а г т а р ы п о т у р а н палы -
Нызы — дийип, ол о т у р а н л а р ы н йу зу н е ш а т л ы к л ы бир
з а т а й т ж а к б о л я н ял ы й ы л ж ы р а к л а п середи п чыкды .
Б и з о н а ене-де:
— Е ри, д о г р у ж а н д а н гел? Биз хэзи р сенин х а к ы н д а
Жедел эд иш ип о т ы р ы с — дийип, чы н ы м ы з бнлен сора-
ды к. Ш о н д а :
317
— Ал элини, сени Х у м м ет б ай к о в м а д ы к болса —
дийип, она элини у з а д ы п я т а н л а р хем болды.
О л б и зи н с о р а г ы м ы з а г а т ы г ениргенд и в е чы ны рганы п:
— Н э м е учин м а н а б ей ле с о р а г б ер й эр с и н и з, мунун
себэби ни е н у р т и м а н а д у ш у н д и р и н ? — И нд и онун дили
хем а ч ы л ы п гитди. — М ен « х о ж а й ы н ы м билен яны ара-
мы с а з л а д ы м » д ийсем , сиз... М ени н онд ан б и р ж и к -д е нэ-
гиле ерим ёк. О н у н е з у н и н хем менден гевни хош. Ол
дуйн мени ез я н ы н а ч а г ы р д ы ве! «Гою н б а к м а к сени инди
я д а д а р ч а б олд ы , г о ю н л а р ы инди Г у р т л ы б ак сы н , сен
энтек д ы н ж ь щ ы ал, сон б о л с а д а й х а н ч ы л ы к иши билен
б о л а р с ы н » дийди. С а г л ы к б олса, инди мени хер гунде
о б а д а г у р р у н ч и л и к д е герерсиниз! — дийип, ол ы нам б и
лен гепледи.
Б и з б и р -б и р и м и зи н й у зу м и зе с ы р л ы с ереди ш и п гой-
дук. Д у р д у л ы п э л в а н бо лса онун «б ай билен а р а м саз-
л а ш я р » д и енин е г а х а р ы гелен ял ы , я р ы м б э л ч и к л и к б и
лен Х а н г у л а ш ей л е дийди.
— Б а , бу б а й л а р ы н есердигини. Г е р у н инди Х ум м ет
б а й ы н нэме эдеси гелйэндигини. Ол н э м э н и н б о л ж а гы н ы
б ил ип г о янд ы р . С а н а « д ы н ж ьщ ы а л ы б е р » дийди-хэ?.. Х э
зир она ш ейле м ы л а й ы м с ы р а м а к х е к м а н герек б о л а н д ы р .
О л оны б ил ипд ир. О л ш ей л е эдип а д а м ы н б о га зы н ы паг-
та билен ч а л ж а к б о ля н д ы р . М ун ун м е к и р л и к л е р и душ -
нукли зат, иним Х ан гул ы . Сенинем , инди шу д ы н ж ь щ ы
ал ы п й е р д у ги н м и ?. © р эн говы... Э м м а велин ики м и зи н
ч о л а ж а е рде ене-де бир м а з а л ы ге п л е ш м е г и м и з герек.
Мен сана...
Х а н гу л ы Д у р д у л ы п э л в а н ы н й узу н е ичинден: «Мен
ч ола ер д е сен билен г е п л е ш м е р и н » диен я л ы серетди-де,
а ш а к ы н ж а л ы к л ы о тур ды ве:
— М ени н а д а м билен ч ола е р л и к гу р р у н и м ёк. Мен
бир ч опан а д а м — дийди.
— С ен ч о п а н л ы г ы н ы б илем сон , сен билен г ур ру н л еш -
ж е к дийэн. Ч о п а н ч ы л ы г ь щ х а к ы н д а геплеш ери с. М а л ба-
кышьщ, х а к а л ш ы н х а к л а р ы н д а . Мен с а н а я гш ы л ы г ы м ы
ай т ж а к !..
Х а н г у л ы ез йигдим из. И н е ш у о т у р а н л а р ы н г а л ап ы н ы
в зл е р и н и н о г л а н л ы к л а р ы н ы онун билен б и л е ойнап ге-
ч и ренд ирл ер. М у н у н е зи т у р к - с а д а , я к ы м л ы ё л д а ш . М у
нун э н е-а т а с ы говы а д а м л а р д ы . О л й ы л л а р о б а о г л а н л а -
р ы ны н а г ш а м л а р ы н а о к у в а . т а й я р л ы к г е р м е к иши бол-
м а зд ы . Ш у н у н учин б о л с а биз гун яш ы б и л д и ги , Х ангулу-
318
ларын. е й л е р и н е у йш ер ди к, в а р с а к ы у р ш а р д ы к , эртеки
а й д ы ш а р д ы к , м а т а л а т а р ы ш а р д ы к , а ш ы к о й н а р д ы к . Хан-
гулынын. к а к а с ы н ы н су вл ы чилим ин ден чилим чекмэни
е в р е н е р д и к . О г у л б о с с а н э ж е б и зи н уй ш м е ги м и зд е н , ве
я к я н я н д а к од уна д е н отуры п ч о ю н м а г ы м ы зд а н б и р ж и к -
•де д а р ы к м а з д ы , г а й т а ол: «Гелин, энеси я л а м а д ы к л а р ,
кен е б а л а к д а н д е к у л е н я л ы болуп» д иер ди -де, бизи е з у
нин б эл ч и р еш м е к л и г и билен г а р ш ы а л а р д ы . Б и з онун
бил ен эд и л е з эн ем и з я л ы е в р е н ш и п г а л ы п д ы к . О л узын
г иж еси билен ик эгр ер д и я-д а гулач д о к а р д ы . Я д а н ма-
х а л л а р ы н д а б олс а , б изе гош ул ы п , би р ден -и ки ден д ев л и
э р т е к и л е р айды п б ер ер д и. К а к а с ы т а л а п г е зл э п нире-
л е р е д и р а й л а п -й ы л л а п ч ы к а р гидерди.
Г у н л е р д е бир гун би зи н учин Х а н г у л у л а р ы н е йл ерин -
де т э з е бир х е зи л л и к болды . Х а н г у л у л а р а бойы гы сга-
ж ы к , с а к г а л ы г у ш а к л ы г ы н а д у ш у п д у р ан , бир а я г ы а г с а к
а д а м ж ы к м ы х м а н болуп гелди. О н у н ады н ы «Х ыдыр бэ-
б ек» я - д а «Х ы ды р с е р г е зд а н » дийип т у т а р д ы л а р . О л о за л
б а г ш ы ч ы л ы к эд ипд ир, о н д а н ш е х р а т т а п м а н с о н , с е в д а г э р
б олуп ды р, с е в д а с ы н ы б а т ы р ы п б олса, г е д а й гезипдир,
м а х л а с ы , ол б а ш ы н д а н кеп з а т л а р гечи рипдир. О л ш у
нун я л ы хем эртеки чи ве е й к у н ж е н экен. О л е з у н и н м ы х
м ан б о л а н ики гуни' ичинде б и зе гаты кеп э р т е к и л е р ,
б о л а н ве б о л м а д ы к з а т л а р ы айд ы п х е зи л л е р берди. Биз
е з б ед е л е р и м и зд е н о г у р л а п гетирйэрис-де, о нун эш еги-
нин е н у н е д ек й э р и с , о н а чилим о т л а п б ерй эрис. О г у л б о с
сан э ж е б о лса онун ч а й д а н -ч е р е к д е н кемини гоянок.
И к и н ж и а г ш а м Х а н г у л у л а р а ол эр т е ки ч и н и н эртеки-
сини эш и т м э г е е з у м и з билен д ен -ду ш , э м м а вели а т асы -
нын за т д а н д еп е л ен и п д о л д у р ы л а н ялы д у к а н ы н д а н ч ы
кып, хон ял ы ери г е р м е д и к , т о ш а п л ы кем п у т ийип есен,
йузи попуш д у к а н л а р ы н а гелен а д а м л а р билен оюн эдип
б а с а л а ш ы п , сон б о л с а у гур с ы з бир з а д а г а х а р ы гелип,
м и н е илен з а т л а р ы г а й г ы р м а н с а л ы п -у р у п б а р я н бай
оглы М о м м а т хем гелди. О г у л б о с с а н э ж е она э р т е к и ч и
нин я н ы н д а н ер берип о тур тд ы . О н а й ер и те бир чэйнеге
чай д е м л э п хем берди. Б и зи н кей пим и з гачд ы ве О г у л
боссан эж е д е н г е вн у м и з га л д ы . Б и з М о м м а д ы х а л а м а я р -
дык ах ы р ы , ол езун и бизден ё к а р ы т у т я р д ы ахы р ы .
Х ы д ы р б эб е к илки билен енини д и ш лэп , ч а г а н ы н аг-
л а й ш ы н а е йк у нип берди. О н д а н сон гечи ялы чекреди.
о в л а к ялы м эледи , ах ы р сонун дан болса х о р а з ы н гыгы-
рышыны эдип гы гы рды .
319
О л бу н о м е р л е р и н д е н сон: « Бу хут б а ш ы м д а н гечен
з а т » дийип, гур р у ц и н е а й р а т ы н г ы зы к берип б а ш л а д ы .
Б а й оглы эртекичинин. а г зы н а бизден бетер а ц к ар ы п
оты рды .
Э ртек и ч и е з у н и ц бир в а г т г е зе д у р т м е г а р а и к ы бир
г и ж ед е ики н ж и бир о б а гидип б а р я р к а , Печ г а л а диен
т е в е р е к -д а ш ы м а з а р ч ы л ы к г а д ы м ы г а л а н ы н устунден
ёл у н ы н д уш е н л и ги н и а й д а н ы н д а , бай оглы г а л п ы л д а
душ ди, д еп е сачы сы х-сы х болды , е й л е р и н е г а й т м а к , ара-
л ы к д а к ы н об ур ы н ичинден ге чм ек я д ы н а ду ш уп , гор-
ку с ы н д а н ре д к и д у в - а к болды , гозл ери м олерди . Гай-
д а н д а е зу н е ё л д а ш бор я л ы огл ан' г е зл эп , гезлерини
эл е к -ч е л е к этди.
Э ртекичи:
— Г а л а н ы н ичи билен « к у л х у л а л л а н ы » а г зы м ы н
ет иш д иги нден о к а п б а р я р к а м , б и р д ен к э м а з а р л ы к д а н ,
г а л а н ы н й ы к ы л ы ш ы п я та н ке с е к л е р и н д ен ж ы н с с ы з сес-
л ер ч ы к ы ш ы п б а ш л а д ы , бир герсем, д у м л ы - д у ш у м д а н ак
к е п у н л и м а х л у к л а р уст у м е чозуп ге л й эр л е р , М ен ола-
р ы н а р а с ы н д а — диенин де, яны б ай оглы:
— Б э б е к , а т л ы м ы д ы н я п ы я д а ? — дийип, е з у н и н гор
к а д у ш м еги билен с о рады .
Б а б е к онун йу зу н е ге зл ер и н и элхенч ч ер ре л д и п с е
редин:
— Вах, х ан ы м , п ы я д а д ы м -л а ! О л м а х л у к л а р д а н бири
гелип а р к а м а ... — диени хем ш ол б о лд ы велин, бай оглы:
— Вэ-э-э! — дийип, эдил зэхреси я р ы л а н ялы , отуран
ер инден а р к а п л ы г ы н а се р р е л и п гитди.
Х ы д ы р б эб е к а й д а н ы н а п у ш м а н этди. Э м м а гичди.
Он ики я ш л ы о г л а н ы н бу м а с г а р а ч ы л ы г ы д е р р е в оба-
нын б ай ы н а б а р ы п етиш ди. Б а й а г зы н а геленини дийип,
эрн инд ен а к к е п у р ж и к с ы ч р а д ы п гелди-де, би зи н эртеки-
чимизи ш у г и ж э н и н е з у н д е ы зы н а ит с а л ы п , о б а д а н чы-
ка р ы п ковды.
# * *
* * *
Х а н гу л ы хэзи р г у р р у н е г о ш у л м а н , чай ы ны ю в а ш ж а -
дан о в у р т л а п , ичип оты р. Мен онун болуп о т у р ы ш ы н д а н
Ивхили-де б о лса , бир х а б а р ы н ы н б ар д ы г ы н ы герйэрин.
Ол а ш а к л ы к билен м а н а середип отыр. Г у м л у л а р ы н шу-
иун я л ы о т у р л ы ш ы к д а бири т у р а н д а н сон, хемм есинин
I I н . Сарыханов 321
тур уп ги д и б е р и ш л е р и ял ы , гу р л е ш и п о т у р а н л а р ы н бирси-
нин т у р м а г ы бил ен хем м еси хем т ур ды . Т е л э р и н а ш а гы н -
да д и н е бир Х а н гу л ы иким из г а л д ы к . О л середи п отуран
ер ин ден а д а м л а р ы у г р а д а н сон:
— Ахбети т у р д у л а р - а й т — д ийм еги б ил ен м ен и н якын-
Ж агы м а с уй ш уп гелди-де, я р ы м ч ы к сес б ил ен ш ейле
дийди.
— Х а л ы п а , сен я н ы н а бу гелш им , сен х е к м а н битир-
син дийип, бир иш ли гелдим . И ч ер ялы , с овук сувуны з
ёкм ы -ай т? (}0 а д а н м ейд ан он эссе с а л к ы н . Д у р д у л ы пэл-
в а н ы н янкы : « С ен билен е н е:де бир ч о ла е р д е геплеш -
ж е к » д и й м е ги н е д у ш у н д и н м и ? Ё г с а м -д а « б а г р а ч к у м »
диййэн з а т нэме? П э л в а н мен билен е н р э к геплеш и п ду-
р а н ы н д а « б а т р а ч к у м » д и й и п н э м е л е р д и р айтды . Мен
х о ж а й ы н ы м билен он д у ш м а н л ы г ы ас ы л а й р ы л ж а к д эл
Мен онун бил ен г е п л е ш м е р и н , о н у н нэ м е д ийж еги ни
б ил йэри н. О л мени Х у м м е т а г а д у ш м а н эдип ч ы к а р ж а к
б о л я н д ы р . Герен еринде: «Сен бейдип й е р м е -д е х акьщ ы
т а л а п эт» д ийй эр. «бизе а р з а бер» д ийй эр . О н а менин
нэм э а з а р ы м д у ш й э р к э ? М ен х а к л а ш а й ы н д ийсем , а р за -
сыз хем х а к л а ш ы п билерин. Н э м е учин а р з а бер м ел и-
миш? Х о ж а й ы н ы м ы н ези б и л й эр а хы ры . Ё г с а м -д а , сени
о ку ва г и т ж е к м и ш дийип эш итди м . Ш у о к у в а м ен диени-
ми этсен гитме. М у н а терс оку в д и й й эр л е р . — О л б и раз
д и н ш и р гэп д у р д ы -д а . — Ё г с а м -д а — дийип, сезуни до-
в а м этд и р ди . — « Х е к у м е т ерс и з-с ув с уз а д а м л а р а ер-сув
б е р ж е к м и ш и н » д и й й э р л е р . Б у - д а д о гр у м ы ? « Б а й л а р ы н
ерини ал ы п б е р ж е к м и ш » д и й й эр л е р . Ш ей л е б о л с а оба
нэхили б о л а р ? Г у р б а н «ш у чын б о л ж а к » дийип, дуйн
эн ек б ерм ед и . Хей-де, бир и н и н з а д ы н ы ез ен у н д е н а л м а к
б о л а р м ы ? Ш у з а т л а р д о гр у м ы ? — О л ене-де бир ку руш -
ге сув ичип, ш ей л е дийди. — Е не-д е бир за т : «Гы з с а т м а к
хем г а л ж а к м ы ш » дийип, Г у р б а н айтды . Сен е з я н ы нд ан
шу з а т л а р б о л а р е й д й эр м и н ?
Мен онун нэм е иш б ил ен геленини б и л ж е к болуп гы-
зы гя р ы н . С о р а м а н б и л ж е к б о л я р ы н . й у з у н е сын эдип
с ередй эрин . О л м а н а е з б о л у ш л а р ы н д а н хич з а т ан л ат-
м ады , б ел л и бир у г у р д а н г епл ем ейэр. О л о б а д а чыкып
б а ш л а н т э зе -т э зе г у р р у н л е р е гы зы гян ял ы , о л а р гулагы-
на хош я кя н ял ы , е з у н и н д о гр у д а н -д о г р ы иш билен ге л е
нини сона гоюп, б а ш г а т а р а п л а р д а н геплейэр...
— Х ем м еси д огры — дийип, мен он д а н с о р а д ы м . —
Ханы, сенем м а н а е з у н и н нэхили иш билен геленини
322
а й т с а н а ! Э гер менден битйэн б о л с а битирин, нэм болуп-
ды р, д о гр ы м б о лм а н , в а л л а догрым!..
— А йтсам — дийип, ол у л у д а н дем и ни алы п, геге се-
ретди.
— А йт-айт! — д ийдим .
О л е з у н и ц а й т ж а к болян з а д ы н ы инди о й л а п т а п м а л ы
я л ы я -д а оны а й т ж а г ы н ы - а й т м а ж а г ы н ы инди пикир эт-
мели я л ы б о луп д у рды -д а-
— Д у р , эн тек — дийип, ене-де сув ичди.
— О р а з, сен м а н а ш у ги ж ел и к, д и н е бир ш у г й ж ел и к
ё л д а ш бол.
« Б и р г и ж ел и к . М у н а бир г и ж е л и к ё л д а ш нэм э герек
б о л д у к а ? » дийип, е з я н ы м д а н пикир эдип д у р д у м .
О л м а н а д о гр ы г а р а п , сезун и д о в а м этдирди.
— К им е д и е р к э м дийип, д уйнд ен бэри о й л а н ы п -о й л а -
нып, ах ы р ы сени т а п д ы м . Ш у гун а г ш а м ик и м и з к эри зл и -
л е р и н о б а с ы н а гидели, менин К эр и зл и н и бир г е р у п гай-
д а с ы м гелйэр. Гидели, г е р м э л и м бэри коп в а г т гечди.
М ен онун нэм е иш билен гел ен л игини эй йэм аны рсы -
-бэриси билен а н л а д ы м . М ен онун К эр и з о б а с ы н д а нэме-
си б а р л ы г ы н ы б ил йэри н. О нсон йене д ег и ш м е к учин:
— К э р и з о б а с ы н д а г и ж э н и н йчинде нэм е б а р ? — д и
йип со р а д ы м .
— О ю н этмесене, в а л л а . Д у з урсун, мен с а н а догры-
мы а й д я р ы н — дийип, Х а н гу л ы г у р р у н й н и н ы зы н ы айт-
м а г а д у р д ы . — И нд и м енин К э р и зл и н и г е р м эн и м е , теге-
л е к еди йыл хем бэш ай болды... О н у н нэх илидиги менин
я д ы м д а н а м чыкы п гитди. © зу н бил йэрси н, в а г т кеп геч
ди. О н у н йуз кеш б и ве гепи-сези кеп в а г т л а р я д ы м д а н
ч ы к м а н д у р у п д ы . Ш о л й ы л л а р онун ысы хем б у р н у м а
гслип д у р я н я л ы д ы . И нд и онун йуз кеш б и г е зл е р и м и ц
в н ун ден б уту н ле й а й р ы л ы п гидипдир. К эб и р в а г т л а р оны
Гвз е н у м е г е т и р ж е к болуп, ики гезу м и пугта ю м уп дур-
с а м - д а , г е р у п б и л м е й эр и н . К э р и зл и уйтгэп гиден болса
горек. Н эх и л и б о л д ы к а р - а й т ? Й е н е вели менин х а к ы д а м -
дан бир з а т ас ы л ч ы к анок . О л м а н а « ы з ы м д а н б а р а й ы ж ы
б о л м а г ы н » дийип а й д ы пд ы . М ен ш он д а « б а р а р ы н , онда-
•да а р а д а н ики ай ге ч м эн к э б а р а р ы н » дийип, гаты б аты р-
гай ай д ы п д ы м . Э м м а вели онун ы зы н д а н бир гезе к хем
й а р м а н д ы р ы н . Б у м а н а г ы е г а л ы к болды . Н э м е учин шун-
ча й ы л л а р ы н ичинде мен онун ы зы н д а н б а р м а к х ы я л ы н а
шу гунким я л ы д у ш м е д и м к э м ? Вах, мен с а н а б а ш г а бир
Исзил з а т а й т ж а к д ы м - л а . Б и л ер б олсан , етен а г ш а м мени
II* 323
Х ум м ет ага ез я н ы н а ч агы рд ы . «С ен билен еди йы л л ап
д у з-эм е к болдук, инди сен менин иним болдуц, мен сени
е зг е дийип б и л м е ди м , б и л ж е к хем д эл д и р и н . Мен сан а
нэхили берен б о л с а м , шол с е з у м и н у стунде, эд и л шол
гунким ял ы , шу гунем д у р я н д ы р ы н . С е н гелнини М о м м а т
Х ы в а д а н гелен сон, д р е р е в й ы г н а ж а к . О нсон е з гапда-
л ы м д а н ей хем тутуп б е р ж е к , ене-де илерки у зу м л и ха-
я ты м ы ве А н н а д у р д ы н ы н йе р е д й эн пулуны сенин а ды н а
хэли ненен-ничик б о л я н ч а ге ч и р ж е к » дийди. О н ун бу
с е зл е р и м а н а г а н а т б екледи . Ол «Э нтек д ы н ж ы н ы алы-
бер» дийди. Э гер ол е з у н и н ш у ди ен л ери н и эд эйседи, дог-
ры, ол б у л а р ы чыны билен хем айтды . Ш о н да менин
иш им о н а р д ы . О л ш у л а р ы этсе, мен онун я гш ы л ы гы н ы ,
элб етд е, билерин, онун х ы зм а т ы н ы е м р у м и н а хы ры н а
ченли эд ерин. Щ у г и ж е к э р и з л и л е р и н о б а с ы н а гидэли,
б о л я р м ы ? Мен К э р и з л э е з у м и н шу б ег е н ж и м и д еррев
етирип, оны хем б еген ди р еси м гелйэр. Оны...
— О н д а х о ж а й ы н ы н г о в у л а н ы п д ы р - д а — дийип, мен
я н с ы л а п ай тды м . Ол:
— Х а в а , х а в а — дийип, й у зу м е се р е тм э н ж о г а п берди.
Мен онун г а й ы н л а р ы н ы д а ш р а к д а н т а н а я р ы н . О л а р
менин К эр и з о б а с ы н д а м ы х м а н б о луп б а р я н е р и м и н го-
л а й г о н ш у л ар ы . О н у н гайы н а т а с ы н а Алть; мерген дийил-
йэр. К эб и р а д а м л а р о н ун а д ы н ы А л ты п э л в а н хем дийип
т у т я р л а р . О н у н х а к ы н д а мен д а ш г у л а к д а н кэн эш итдим.
О л езу н и н ж а х ы л л ы г ы н ы а л ты д о г а н ы н бири болуп, э л и
ни ыссы с у вд а н со ву к с у в а у р м а н , ж а л а й л ы к эдип гечи-
рипдир, д е н н е н е б а ш ы б о л у п д ы р , итлери н а б а т билен
ке с е к лэп д и р . Ак телпегини г ы р м ы зы б о я г а бояп гейип-
дир. Х а н г у л ы н ь щ г ел нин ин эж е си н и гую д ан сув алып
д у р к а , ат ьщ с ы р ты н а б асы п, а л ы п га чы п ды р . Ш о л й ы л
л а р о б а н г а р р ы а д а м л а р ы он а «оба к а р т ойны ве а р а к
ичмэни г е щ р е н » дийип, оны говы ге р м эн , гуррунини эд-
йэн эк енл ер .
О н а к ы рк я ш ы н д а н сон небис гел ипд ир ве е зу н и н жа-
хыл в а г т л а р ы н д а к ы б и ху да гезе н л е р и н и н ерини долдур-
ж а к б о л я н ял ы , е з у н и н ей х о ж а л ы г ы н ь щ д ер д ес е р и билен
гу м ра болуп г ал ы п д ы р . О л инди гунде бэш вагт н а м а зы
ы р м ан о к а я р м ы ш ве а р а к ичйэни, к а р т ойн аны , в е л о с и
пед мунени, д а р б а л а к геенн х а л а м а я р м ы ш . Э м м а вели
« г а х а р ж а н л ы г ы ве г а б а н ж а н л ы г ы ен к уси н д ен он эссе ар-
гыпдыр» д и й й эр л е р . Э й у н и н я к ы н ы н д а н о д у н а -с у ва ге-
чип б а р я н ж а х ы л - ж е л е н л е р айды м айды п хем гечип бил-
3 24
м ей эрм и ш . О л гы зл а к : учуси ч увал гыз, бири хем бой,
ж е м и д е р т гы зы бар. М енин я д ы м а ш у л а р д у ш ени нд е,
су нн у м эл енйан б о л с а -д а , е з у м и н б а ш д а к ы берен сезу-
м и н у стунде т а п ы л ж а к болуп:
— Б о л я р , гидели, эм м а вели ик и м и з д эл , уч болуп
гид ели . А м а н ы хем ё л д а ш эдип г етерел и , он ун ш унун
ялы ишлерден б а ш ы ч ы к я р — дийип, она м а с л а х а т
салдым.
Х а н г у л ы йузуни а ш а к с а л ы п , эли билен бойнунын
й узу н и с ы п а л а д ы .
— Хим, нэм е д и йй эр син? — дийип, мен о н д а н ене-де
с о р д д ы м . — А м а н ы н гелни а т а с ы е й л е р и н д е к э, онун
ы зы н д а н ол телим с а п а р д а г ы б ары п ды р!..
— О л м ы ? — дийип, ол у л у д а н д ем и ни ал ы п , ене-де
б ир с а л ы м д у р ан со н : — Д о г р ы м , мен оны б и ч а к бэлчик
гер йэр и н. О н у н б а р г е зл е р и гулки, б ар иш и б о л м а д ы к
з а т л а р ы хем я б ш ы р ы ш д ы р ы л , геренин е г у р р у н эдип б е
рип г у л у ш д и р и п йерм ек. « Д у р д ы к е л ж э н и П а т д ы н ы н
д э л и у ясы билен тутд у м » дийип, иле гулки эдени я д ь щ а -
душйэрми?
— Сен онун о г л а н к ы с ы н ы айтм а! — дийип, мен оны
а р к а й ы н этдим . — О г л а н к а к е з у м и з о н д а н го вы м ы ды к?
— Б о л я р о нд а, к е п л у г и н нэм е зы я н ы б ар? — дийип,
о л 'м а н а а р к а й ы н л а н ы п р а з ы л ы к берди.
* * *
1940-нжы йыл
* * *
Х у м м е т б ай хов л усы н д ан г а р а н к ы г а т л ы ш а н д а ч ы к
ды. Д е р в е з э н и кесип гечйэн д а р а ж ы к ве эг р е м -б у г р а м
к е ч е ж и г е д у ш д и. Н и р э д и р д ер р е в етмекчи б о л я н ялы,
338
гаты гы с с ан м а ч й ер ей эр . Ол, эл б етд е, х ззи р у зу м л и х а я т-
л а р ы н а , д а й х а н л а р ы н ы н и ш л е й и ш л ер и н е с е р е н ж а м эт-
м зге б а р я н д эл д и р . Онун. болуп б а р ш ы е р эн б а ш а г а й :
ец у н д е н ч ы к ы п с а л а м б е р й зн л е р билен о з а л к ы л а р ы ялы
бир с а г а т л а п г у р р у ц эдип д у р м а я р д ы . О л а р ы н с а л а м л а -
ры ны геву нл и а л м а я р д ы хем.
О л ш ол б а р ш ы н а ен у н д е н ч ы к ы п б а р я н х о в л у л а р ы н
бирисин е су м у л и п гитди. О н у н гирен ховлусы Н у р ы ба-
йьщ кы ды . Н у р ы бай е й у н д е т е м п а т елп екл и , били тирм е
гу ш а к л ы , ая гы г а р а эд и к л и йигит билен г у р р у н л е ш и п
о т ы р к а , Х у м м е т у с т л ер и н е курсэп гирди.
О л Н у р ы б а й ы н г у р л еш и п о т у р а н йигидине нэче сине
середен б о л с а д а т а н а м а д ы . Х а ч а н Н у р ы бай м ы х м а н ы н ы
т а н а д а н сон, ол:
— Б е р д и м и с и н ? — дийип, о н а икинж и ге зе к элини
у за т д ы .
— Сени егрелерин, тою нд а, Б е г н а з а р ы н а т ы н ы н
устунде гер у п д и м , к а к а н — А н н а л ы гургунм ы , г е р у ш м э-
л и м и з бзри кеп в а г т гечди. О л инди г а р т а ш а н д ы р а м . —
О л А н н а л ы н ы н г а р р а н л ы г ы н ы , сонкы г у н л е р д е онун оту-
ра б о л а н л ы г ы н ы биленин ден сон, ези -е зи гу нунден дер-
д и н м эге отурды . Х а н г у л ы д а н д а т этди, онун « х а к л а ш а -
рын» д иййэнини, а я г ы н д а н а р з а я з д ы р а н ы н ы эш идип, шу
гун эр т и р д е н б эр и йур егин ин гы с ан л ы гы н ы , е зу н и н хер
хили г а з а п л ы х ы я л л а р а гиренлигини айтды . О н сон езу-
нин нэм е эт м е л и д и ги х а к ы н д а о л а р д а н м а с л а х а т сора-
м агы билен сезу н и г у т а р д ы м этди.
О н у н м а с л а х а т д а р л а р ы н ь щ икиси ики ерден она:
— Сен б и р а з с а л ы м б а ш ь щ ы б ас ы р ы н -д а ят. Х аны ,
н е н е ц - н и ч и к б о л я р , г е р э л и ц — д иен м а с л а х а т ы б ер д и л ер .
О н д ан сон ш ем п а те л п е кл и м ы х м а н йигит она Х ангу-
л ы н ы н а р з а с ы н ы н а х ы р соны б а р ж а к ерини бил йэн ди ги -
ни хем е з у н и н ш ол а р з а н ы ким а р к а л ы д ы р йи ти рим эдип
б и л ж е к д и г и н и ы н а н а р л ы к эдип айтды.
— Й е н е вели бу иши битирип б и л ж е г и н гевнуни тап-
м а к герек б о л ж а к д ы р — дийип, ол с езу н и н устуни дол-
д у р д ы м этди.
— « Б е р и м ге к д е н ёл я с а р » д и й и п д и р л е р — дийип, Н у
ры б ай м ы х м а н ь щ а й д а н ы н ы к у в в а т л а н д ы р д ы .
— в з у н и н ы нсаб ы т у та н ы н ы ал сы н — дийип, Х ум м ет
ге зл е ри н и г ы р п ы л д а д ы п , бу с е зу н и н ы зы н д а д у р м а г ы
пикир этди.
Х у м м е т бай о л а р ы н берен ввуд ини ал д ы . Ш у вагт
12* 339
онун, йузи хем ачы л д ы . О н с о н ичинден: « Ш у а р к а й ы н л а -
ш а н в а г т ы м д а , в й у м е б а р ы п егейин» дийип, пи кирленд и-
-де турды .
Б а й н эх и л и -д е б о л с а бир б е г б а г т л ы г а с а г а т сайы н
г а р а ш ы п , бир гуни, ики гуни, он д а н сон бир айы гечирди.
Ш е й л ел и к д е , ене-де а л т ы гуни гечирипди. О л ш у в а г ты н
ичинде хич бир я к ы м с ы з х а б а р эш итм еди . О ны хич ким
хич бир е р и к ч а г ы р м а д ы , хич ким е й у н е гел ип а з а р бер-
меди. Х а т д а Х а н г у л а м ге зу н е г ерну п, г а х а р ы н ы гетирип
д у р м а д ы . Ш ей л е б о л с а -д а , о нун г а р н ы ч ек ил д и, эти де-
кулди, у ку сы гачды...
О л г у н л е р д е бир ез д у р м у ш ы н а гез е в р ен д е , х ем м е
з а т л а р ы н е н к и -е н к у л и г и н е б о л у п б а р я н л ы г ы н ы герди.
Гун е нк и д о гя н ер ин ден д о гя р , енки я ш я н ер ин ден я ш я р .
Ш ей л е б о луп гидер хем дийи п билди. « Х у м м е т б ай » ады
е н к уси я л ы й е р е й э р . Б е р г и л и л е р берги сини гетирип бер-
й эрлер . С ы г ы р л а р ы н д а н бири г у з л а д ы , о н а бегенди ве
« З е н н и б а б а н ь щ о г ш а н ери» дийип, гелэнин, б ур н ун д а н
о гш а д ы . О н у н е йу н е х е м и ш е к и л е р и ялы, Э й р а н д а н т и р ъ е к
й укли г а ч а к ч ы л а р гелди. О л а р ы н т и р ъ е к л е р и н и е рл е ш -
д ирди -де, ы з л а р ы н а с а г - а м а н г а й т а р ы п гойберди. О л ш ол
гунден Г у л ж а н Х а н г у л ы н х а б а р ы н ы гетирен гунунден
бир ай, ене-де ал ты гун геченсон, ш э х е р е гитди. Гич ей-
л э н л е р х о р ж у н ы н ы з а т д а н д о л д у р ы п гелди. Е г герйэн
а я л ы онун б а з а р д а н гетирен з а т л а р ы н ы б ей л еки а я л л а -
р ы н а етир м эн, ези й ы г н а ш д ы р д ы - д а , ш ол тут а г а ж ы н ы н
а ш а г ы н а д у ш е к я зд ы . Ч э й н е к л э п гек ч ай гетирди. Б а й
к е й п и к е к л у к билен тирсегини е л е к я с с ы га ч у м д у р д и . Ш э-
херден т э з е л и к л е р эш и т м е к учин х эли гелип, е зу н е г а р а
ш ып о т у р а н а д а м л а р а ол ш ей л е г у р р у н берди.
— Ш э х е р говулы к, а д а м - а д а м б ил ен иши ёк, а л а н
а л я р , с а т а н с а т я р . Н а х и л и э р б е т л и к б олс а , о б а д а бар.
О б а н ы б у л а я н л а р о б а н ы н е з ичинден, баш сан ы б о зг ак
а да м .
— Ш ейле, ш ей л е — дийип, П ы г ы м о нун с е зу н и ма-
к у л л а д ы . — Б и з и н о б а м ы з д а н эр б е д и ёк. М ен дуйн Б а б а -
л ы л а р ь щ о б а с ы н а б а р ы п гелдим . О ер д е бей ле г ы зза -г ы з-
з а л ы к ёк. О б а н ы н а г зы н ы а л а р т ж а к болян , ер-сув пай-
л а н ы ш ы г ы г е ч и р ж е к б оля н С е р д а р кери об а ит пислэн
я л ы пислейэр.
Б и з и н хем а я к я л а н а ч л а р ы н уйш м егини , нэхили б о л
с а -д а , д а р г а т м а г ы м ы з г ерек — дийип, б ай айтды . О нд ан
сон ол Г у л ж а н ь щ Х а н г у л ы х а к ы н д а эр б е т х а б а р ы гетирен
340
гуни, ат ы н ы м унуп, об ан ы т е р к эдип гитм эни не бегенди.
« Ш ей ди п гиден б о л с а м , он д а о б а с ы н д а н г а ч ы п д ы р а д ы н а
гидерди м , ы з ы м д а н д е к у л и п г а л а н з а д ы м а б о л с а а я к
я л а ц а ч л а р эй й эм т а л а н с а л а р д ы л а р » дийип билди.
- — Х у м м е т а га, а, Х у м м е т а г а хав! Ш у х э зи р и н езу н д е
сени о б а Ш у р а с ы н ы н ж а й ы н а ч а г ы р я р л а р ! Б а с ы м ж а к
б ар ! — д ий эге -д е я с а в у л ы н итден го р ку с ы н а д ер ве зе д е н
бойнун ы у з а д ы п г ы г ы р м а г ы б а й ь щ кейпини б о зды ве
; .онун ду нйэси ни ене-де ш о л гункуси ял ы г а п ы ш д ы р д ы .
Б а й кесерип я т а н ерин ден з е в в е га л д ы .
— М ен б а р м а л ы м ы ?
— Д еррев бармалы!
— Ы н х а б а р я р ы н — дийип, б ай бейле я н ы н д а сузу-
< л ип о т у р а н О г у л с о л т а н а :
— Б а р , ол гунки М ы р а д а я з д ы р а н гок д еп дер и м и
а л ы п гел. О л а н ы р к ы с а н д ы гь щ д у й б у н д е д и р . М ен нэме
* учин ч а г ы р ы л я н д ы г ы м ы б ил йэри н. Х ем м еси Х а н гу л ы
х а к д а д ы р . О л м е н бил ен « х а к л а ш ж а к м ы ш ы н » . «Е тим ог-
лан с а к л а с а н , а г зы н -б у р н у н ган б о л а р , етим о в л а к с а к л а -
сан, а г з ы н -б у р н у н я г болар».. Э д и л ш ол болд ы . О л инди
мен а я г ы м д а н а р з а берип й ерй эр . О н ун а л а н л а р ы н ы н
, б а р ы м енд е я з ы л г ы д у р а н д ы р . М ен о нун билен деп дер
, й у зу н д е х а с а п л а ш а р ы н . Х а н ы гер эл и , ким бергили, ким
^ а л г ы л ы болуп ч ы к а р к а ? О л хени зе бу гуне ч енли а т асы -
нын бергисини хем узенок. А т а с ы н ы н б ергиси ол депде-
рин г ы л л а я р ы с ы н ы тутуп д у р я р . — О л я н ы н д а оту ран-
лара ш у л а р ы а й д а н д а н сон, ичинден ш ей л е пикир этди.
« Г а й р а к я р а г и б е р е н и м и з х а к ы н д а б о л с а нэдерин ? О нун
й д ан лары н а ынанып д у р ар л ар м ы ка? Хангулы мана
, д у ш м а н ч ы л ы к д а н хер хили г а р а л ы к л а р й у к л е ж е к б о л я р
^'дийип а й д а р ы н » .
7 Х у м м е т б ай кене, гек д еп д е р и гол тугы н а гысып, е з у
нин ч а г ы р ы л я н ерин е у г р а д ы . О л шу б а р ш ы н а ким «Хан-
,-улыныц еди й ы л л а п и ш л эн х а к ы н ы бер» дийсе, шу деп-
а е р и и н ил к и б и л е н ш онун эл и н е т у т д у р ж а к д ы . Ш онун
Ы зы билен б олса: «М ен оны ю м р у к я л ы л ы г ы н д а н — етим
Г в л ан ы н д а н сон, эхли кеш игини чекип, е зу м а д а м этдим »
й ж е к д и . « Б у д е п д е р и н г ы л л л а - я р ы с ы н ы онун ка к а с ы -
Н бергиси д о л д у р ы п д у р я р . О н у н у ж у н д а н хени з бир
пуги хем у зл е н о к » д и й ж е к д и . О н д ан сон б о лса: «Хан-
лы н ы н менден ийип-ичен хем гейип йы ртан з а т л а р ы -
’К х е т д и -х а с а б ы ёкдур. А р а с с а п у л у н езун и алы п, к а р т
нап у т д у р а н л а р ы хем аз б а л м а д ы . Б у л а р ы н хеммеси
341
шу депдерин. йу зу н д е я з ы л г ы д ы р » дийип ш и к а я т эт ж е к -
ди. О л ш ей л е п и ки р л ен и п б а р ш ы н а , Х а н г у л ы н ь щ устун-
ден д у ш е р я л ы ене бир з а т т а п д ы . «Онун, эли хем эгри
диерин. в т е н й ы л к ы о г у р л а н д ы дийип й е р е н гыр б ай та -
л ы м ы ол вз эли билен бир ку р т е с а ты п гойб ерипд ир
диерин».
О л ш у л а р ы о л т а р ы ш д ы р ы п гелш ин е, эй йэм о б ан ьщ
а я к у ж у н а ч ы к а н л ы г ы н ы — о б а С о ветини н ж а й ы н а етен-
лигини хем б и л м эн гал д ы . Ш у ерден онун эсси айы л ы п-
гитди. О л ене-де бир нэч е з а т л а р ь щ е н у н ден пикирини
эт ж е к д и . Ш о н а е т и ш м э н и н е ичи янды . О л х эзи р кан це-
л я р и я н ы н иш игин е г о л а й б ар ы п д ы . Ш у т а й д а дуруп,
е зу н и б и р а з р а с л а м а г а х ы я л этди. Э м м а ичерден гепле-
ш игин эш и д и л и п д у р м а г ы оны е н к у с и н д ен бетер ч аш ы р -
ды. О л хер х а л д а ичерик гирди, б урча гы сы лы п , а ш а к
отурды .
К а н ц е л я р и я д а б о ш -а л т ы а д а м б ар д ы . Б а й Х ангулы -
ньщ й у зу н е бир ге зек ге зл е р и н и а л а р д ы п серетди. Д у р д у -
л ы п э л в а н а хем ш ей л е серетди. Р а й о н д а н гелен йигиде
велин, е зу н и п а хы р а д а м эдип г е р к е з ж е к болуп, йыгры-
лы п б а к я р д ы .
О н д а н с о р а г у з а к эд и л м е д и . Й е н е с о р а г о нун о с л а м а -
ды к з а т л а р ы н д а н б олд ы . Х а н гу л ы билен х а к л а ш д ь г р м а к
х а к ы н д а бо лса бир а г ы з-д а г у р р у н г о з г а л м а д ы .
О н а «инди гай д ы п б и л ерси н » д ий д и л е р .
О л ези билен бил е а л ы п гелен гек д еп дери ни о р т а ат-
м а г а себэп т а п м а н , шол го л ту гы н а пугта г ы с ы л г ы л ы г ы н а
турды . О зу н и н г а р а д е р е б а т а н л ы г ы н ы болса д а ш а р ы н
ш е м а л ы деген и н д ен сон билди.
О л езуне: « Х а н г у л ы н ьщ х ак ы н ы бер» д ийлип , устуне
а гы р й у к у н й у к л е н и л м э н л и ги н е бегенчли, ш уну н билен
б и р л и к д е е з у н и н гизл и ги н ди р , а д а м о глы билйэн д э л д и р
е й д у п й е р э н с ы р л а р ы н д а н б и р н эч е с и н и н э ш г э р е с у р а т д а
й у зун е б а с ы л м а г ы н а ве о л а р ы н хер х ай сы н ы н ж и к м е -
-ж и ги билен с о р а л м а г ы н а , к з б и р с о р а л а н з а д ы ин кэр эдип
б и л м эн и н е гы н а н ы п , ы зы н а гайтды .
О л е зу н и н ш ей л е гизлин т у тян с ы р л а р ы н ы н бу ере
етен л игине х а й р а н г а л д ы . К и м и н усти билен етенлигини
б и л ж е к б о л а - б о л а ёл бойы пикир этди, к ел л есини д евд и.
« Х а н г у л ы д ы р д ийсем , ол м е й д а н д а н бэри г е л м е д и к чо-
пан, ол д и н е бир е з б и л йэн ини а й д ы п д ы р . А я л л а р ы м д а н
етен ди р дийсем , о л а р ы хич бир з а д ы н г ы р а с ы н д а н гетир-
м ейэри н а хы ры » . О л ш ей л е дийип, е й у н е б а р я н ч а , пикир
342
эд е-эд е ах ы р сон, е н р э к е и у н д е ер-сув п а и л а ш ы г ы н ь щ
г а р ш ы с ы н а г е р е ш м е к х а к ы н д а ч а г ы р ы л а н й ы гн а гы к и
м и н а й д а н д ы гы н ы х а к ы к а т б ил ди м этди. « Б у © везин
иш ид ир. М ен ол г ер ек д э л дийип, кеп ай тды м . Ш о л д у р ,
ш о н д ан б а ш г а хич ким д эл д и р . О л инди бир г а п ы м д а н
гелсе боля. Й у з у н е т уй ку ри п гойберерин. Б е р г и н и шу
г ун у н е з у н д е уз диерин».
Б а й ш ей л е п и к и р л е р билен х о вл усы н ы н а г з ы н д а н г и р
ди. Х ениз г а р а н к ы д у ш м эн д и . Х эл к и а д а м л а р т у р м ан ,
о н у н нэхили г у р р у н билен г ел ер и н е г а р а ш я р д ы л а р . Б а й
е зу н д е н с о р а л а н з а т л а р ы н б ирнэчесини « о л а р а а й т м а н
г и зл эй и н » дийди. Ш е й л е хем этди. Х ан г у л ы х а к ы н д а
гепледи. О н ун х а к л а ш ы п б и л м эн л и ги н и , диен а й д а н за т -
л а р ы н ы н бо лса д у р ш у н а т е х м е т д и ги н и айтды.
— Я гш ы д и л е гд е болун, иш ан ага...
Х у м м е т б ай ш ей л е дийип, е з у н и н х а л -а х в а л ы н ы со ра-
м а г а гонш ы о б а л а р ы н д а н гелен С у х а н и ш а н ы у гр атд ы .
Гун о р т а д а н агы п б а р я р д ы . Д а р а ж ы к к е ч эн и н ичине д у
шен т о м су н от я л ы хо вры б а й ы н н э зи к йузун и я н д ы р я р -
ды. И ш а н она: « Н э вагт, нэ з а м а н а , сени бир г е р у п гайт-
мага г ел ди м » дийип, е з у н и н онун х а к ы н д а д а ш д а н -и ч д е н
Г эш и д е н л е р и н и ай д ы п д ы . О н с о н б о л с а езу н и о т у р ян об а-
сыньщ с ы л а м а я н д ы г ы н д а н , м а ш г а л а с ы н ы н иймеги учин
бир пел у зу м -д е б ер и л м эн л и г и н д е н , м е т ж и д е гелип, н а
маз о к а я н а д а м л а р ы н бир-ики с а н ы б олу п га л а н л ы гы н -
дан зейр ен ипд и. Б а й и ш а н ы н а й д а н л а р ы н ы г а й т а д а н
пи кири нден гечирип, х о в л у сы н а гирди. Ш у н д а н сон о нун
ичи хем гысып б а ш л а д ы . О н ун ичинин гы с м агы д и н е бир
и ш а н ы н г а й т м а г ы н д а н д эл д и , б а ш г а - д а бир с е бэби б а р
ды. О л - д а б о л с а шу в а г т ы н е зу н д е , х о в л ы н ы н ичинде е з у
нин гепи-сези а л ы ш я н а д а м ы н ы н ё кл угы д ы . О л бир иш
•д и п д и , е з у н и н бегененине бегенйэн, г ы н а н а н ы н а гы нан-
' ЯН а я л ы О г у л с о л т а н ы эр т и р д е н бэри б а ш ы н ы ё р г а н д ан
Ч ы карм ан, д у н д е р и л и п я ты р д ы . Э м м а х а с с а бир х а л а ет-
!«е-де етен ди р. Г е в н у н е с э х е л ч е ж и к дегилсе, о л ш ейле-
►дир. Ш е й л е эдип б олс а , ол устун ч ы кяр. й е н е велин бу
Гезек о нун гевни эри н ден г а т ы га л ы п д ы . Э гер б ай онун
ДНенини эд эйм есе, он д а ол шу я ты ш ы н а бирнэч е гунлэп,
1б елки, х еп д е л эп хем я тс а я тар.
Б у ш ей л е б о луп ды : О г у л с о л т а н ш у гун, эр т и р д е н сон,
343
ким ин усти б и л енд ир , М а р а л ы н дуйн А т а л ы л а р а г и т ж е к
б а х а н а с ы билен б ар ы п , Х а н г у л ы н ь щ гелнини гу тл а н ы н ы
хем -де онун, гелнине бир кегени к е й н е к л и к элтип бере-
нини билипди. М а р а л ы н ш ей л е бир « этм иш ини » ж и к м е -
-ж иги бил ен б ил енин е ол бегенди. О н с о н М а р а л ы йен е
г ы н а м а к ислэп, «Сен, г ы р н а к , д у йн н и р э к б а р д ы н ? Н э м е
г ерду н ?» дийип, онун я н ы н д а н э с г е р м е з л и к билен гулум -
с ирэп гечди. М а р а л бу с о р а г д а н е з у н и н дуйнки б а р а н
ер ин ин эй й эм м у н а етен лигини , х эзи р и н е з у н д е б а я хем
б а р ы п е т ж е г и н и а н л а д ы . Ш у н у н учин ол езун и нэ м е бол-
сам , ш ол б о л а й ы н а с а л ы п , ол:
— Д у й н е н сенин а т а й ы н г а б р ы н а б а р д ы м , о р а д а с е
нин э ж е й и н йы гл ы п о т у р а н ы н ы г е р д у м — дийип, ж а н ы
а г ы р л ы л ы к билен ж о г а п берди.
О г у л с о л т а н она ж о г а п б ер м е к ер и н е г Ш а р ы л д ы - д а ,
б а й ы н я н ы н а б ар д ы . Э з у н и н б и л е н л е р и н и ц хемм есини
она а й т д ы -д а : « Б у дини б а ш г а г ы р н а г ы н ы ковуп гойбер!
С ен х ем м е с ы р ы н ы а ч я н шу» дийип, с е зу н и н устуни дол-
д у р д ы м х а с а п этди.
Ген бир за т , б ай О г у л с о л т а н ь щ а й д а н л а р ы н ы гу л а к
гоюп эш итди , э м м а велин М а р а л ы бу с а п а р т а я г ы н асты-
на а л д ы р ы б е р м е д и . О л йене М а р а л ы я н ы н а ч а г ы р д ы ве
О г у л с о л т а н ь щ а й д а н л а р ы н ы н д о гр ы л ы г ы н ы я -д а догры
д эл д и ги н и о н д а н с о рады .
М а р а л ы н ган ы с о в а м а н д ы . О л б а й ы н а ж а п д у р ан
йузун е д о гр ы середи п: «М ен ж о г а п б е р ж е к д эл, сен бу
с о р а г л а р ы н а ! Сен мени а р т ы к х о р л а с а н , онда мен бар-
м а л ы г а п ы м ы билйэн!» дийип, м е рт д у р у п айтды .
Б а й о н ун х эзи р к и ай д ы п д у р а н л а р ы н ы н йене езу н и н
г о р к у з ж а к б олнуп д и й и л м е й э н л и л и г и н е д уш ун д и . Эгер
ол г и т ж е к б о лса, онда онун е з у н и н е н у н е б ев е т болуп
б и л м е ж е г и н е хем гези етди. Ш о н у н я л ы хем устунден
а р з а ч ы н к е п е л и п б а р м а г ы н д а н х едер этди. О н сон она
нэ м е дийип, нэ м е а й т ж а г ы н ы б ил м эн, ичини хум леди п,
е з у н и н б о л я н т а м ы н а гирип гитди.
О г у л с о л т а н е з у н и н с ы р д а ш эри н ден ине ш у н у н учин
ейкелэпди.
Б а й й ур еги н и н г ы с м а г ы н а ч ы д а п б ил м эн, ич гирйэр,
д а ш ч ы к я р . Г ы р н а к а я л ы н ы яны у р м а н л ы г ы н а , ш унун
учин б о л с а ез м э х р и б а н а я л ы н ы н гевнуни г а л д ы р а н ы н а
гы наняр...
«М ен нэм е учин бу г ы р н а г ы н Х а н гу л ы билен арары -
нын б а р л ы г ы н ы хем онун -гел ни не б ар ы п , х а л а т с а л а н л ы -
344
ГЫны э ш г э р е с у р а т д а б илем соц , онун к ел л есини кул-ой-
р а м эд эй м е д и м ? Мен яцы нэ а к ы л билен д е з м е з л и к гер-
к е зд и м -э? Бу м ен б о л ш у м д эл . 0 з а я л ы м ы у р а н ы м билен,
с е г е н и м билен ил и ц нэ иши б ар? О н у н ези д у з гезсин.
Э гер д уз гезм есе, мен оны е л д у р м э г е хем х а к ы м б а р д ы р .
О н у н ган ы н ы с о р а ж а к б ар м ы ? М ен з а д ы м ы Х а н г у л а
эл ти п берерче, ол ким б о л у п д ы р ? Х а н г у л ы н о з а л менден
а л а н з а д ы гы тм ы нэме? Б у г ы р н а к еке бир она кетени эл-
тип берен д эл д и р , б и рн эч е г е п -гу р р у н л е р хем элтип бе-
рендир. М ен онун гв зу н д е от я к а р ы н . О т у р я н т а м ы н д а н
ч ы к а р ы п , оны сы гы р д е д э с а л а р ы н . И й м э г е б о л с а гаты
т е т е к д е н б а ш г а з а к г у н а м б ер м ери н. Мен Х а н г у л а ягш ы -
л ы к эдип н эм е гер дум » .
Ш е й л е п и ки р л ер онун г а х а р ы н ы ж о ш д у р я р д ы . О л гы-
зы п б а р ш ы н а , ене янкы со ран з а т л а р ы н ы с о р а м а к ч ы д ы .
Э ге р-д е М а р а л ян к ы сы ялы ж о г а п берэйсе, о н д а онун
устунде т а я к д е в у л с е -д е д е в у л е р д и .
Б а й ы ц г а х а р л ы г езл ер и М а р а л д а н е н у р т и д ерв езед ен
гирип гелйэн о б а С оветинин члени Г а р а хем -де онун яны
б и л е н гелйэн ики саны м и л и ц и он ере д у ш д и . Ш у д уран
е р д е онун эсси а й ы л д ы , с у ц ц и г аг ш а д ы . О л а р ы н е з у с т у
не б а г т ы р г а й г е л и ш л е р и н и геруп б о лса: « Н э м е дийип
г е л й э р к э л е р ? Э й ги л и к болсун? Эх, мен б ил йэри н, онда-
-да х ем м есини билйэри н. Х а н г у л ы н ы н х акы дийип гел-
й э н д и р л е р . Б у л а р ы гойм ан д у р т е к л э п йерен ш олдур.
О н д а н б а ш г а хич ким д эл д и р . Г елселер гелиберси нлер,
ханы , нэхили б о л я р , гврэли. Ш о л ичини Х ангулы ны н
хем онун к а к а с ы н ы ц берги синд ен язы п д о л д у р ы п гоян
д еп д е р и м и ине инди б у л а р ы ц е ц л е р и н е а т ы п билерин.
Ш о л д е п д е р и ц йузи билен суйде б а р ы ш с а м хем гутуля-
рын. Г е л и б е р си н л е р » дийип, о л а р ы н учусине-де бир ден
с е р е д и п д урды .
— Гелиц, д у ш е к устуне гечиц, отуры ц, чай ичиц! —
дийип, ол о л а р я н ы н а геленсон, эхени д уйбу н ден уйтге-
шен, м ы л а й ы м сес билен ш ол тут а г а ж ы н ы ц а ш а г ы н д а
'■зы лгы я та н кечэни ге р ке зд и .
Г а р а е з у н и н гечип о т у р м а ж а г ы н ы а й д а н д а н сон:
— Х уммет! — дийип, е з л е р и н и ц нэме учин гелендик-
л ер и н и она айтды . — Ш у а д а м л а р сен учин гел дил ер.
Б а й Г а р а н ы ц йузуне ге зл е ри н и г ы р п ы л д а д ы п середип
Лурды ве онун е з ады н ы « Х ум м ег» дийип, ч у р т-ё л у к тут-
Магына гениргенди. О л е з а д ы н ы ц «Х ум м ет б ай » я-да
« Х ум м е т а г а » го ш а н т с ы з т у т у л а н ы н ы сонкы к ы р к й ы л ы ц
345
ичинде ине ш у е р д е б и р и н ж и гезек эш итди. «Д илин и»
«Х ум м ет а г а » дийип ачан, хенизе-бу гуне ченли мен б и
лен й узб е-йу з д у р у п геплеш и п б и л м е д и к , а г з ы н д а н суйт
ысы ги т м е д и к об а о г л а н ы н ь щ бу б о л у ш -а й ен ел и ге дэл-
дир. М у н у н бир э м м а с ы б ар д ы р . А д а м ы н инди эсгерил-
мэн й е р у л д и г и м и к э ? »
Б а й г е з ач ы п -ю м а с ы с а л ы м ш ей л е пи кир эденсон:
— И ни м Г а р а , я н ы н эм е дийип г е л д и к д ийдин? —
дийип, онд ан с о р а н ы н д а н сон, б ей л е ки йи ги тл ери н хем
х а б а р ы н ы а л м а г ы х ы я л этди.
О н я н ч а Г а р а н э м е д и р г а х а р ы гелен ял ы , б а я ш ейле
дийди.
— Сен йен е гезм едиц! С ен е й у н ер-сув п а й л а ш ы г ы н а
г а р ш ы г и д й э н л е р и н хем г а ч а к ч ы л а р ы н хе в ур тге с и болуп
гелди. С ен ш ей л ели ги н и буги н оба б и л й эр. М енем б и л
йэрин! С ени н е з у н хем б илйэрсин! Ш о н у н учин б у л а р
сени т у т м а г а г ел ди л ер . М ени бо лса о б а Совети иберди.
Х эзир а р а б а - д а гелйэр.
М у н у н бей ле д ийм егин е б а й ы н ч а к а н г е зл е р и петрэп
х а н а с ы н д а н ч ы к а й ж а к болды . О л шу д у р ш у н д а Г а р а н ы н
устуне гы гы рды .
— С е н м а н а дийип д у р а н ь щ нэме? Сана галдымы,
м а н а ш у з а т л а р ы а й т м а к ? К им сен? Сен асы л е зу н
ки м ин оглы? — Б а й ы н б о г а зы д ы к ы л ы п , гек д а ш болуп
б и р а з д у р а н д а н сон, ене-де н э м е л е р д и р д и й ж е к бола-
ны нда, Г а р а н ы н ё л д а ш л а р ы н ы н бири она:
— Сиз инди бу т а й ы к гечин! Г е п л е м эн дурун! Сиз
хэзи рден т у с са г — дийди.
Б а й онун б а р ы п дур диен ерин е б а р ы п д у р д ы -д а , ка-
паса с а л н а н м е ж е к ял ы , х ы н за п д у рды . О л эй йэм езуни н
б у л а р билен г у й ж у н и н д е н д эл д и ги н е , д ил д у вш е н а д а м -
л а р ы н гелии, е зу н и бу гунден г у т а р ы п б и л м е ж е г и н е ду-
ш унди. Д и н е бир ег г е р й эн а я л ы О г у л с о л т а н ь щ х а л ы н а
а г л а п дуранлы гы ньг, М а р а л бил ен С а д а б ы н б о л с а ш ат-
д ы к л а р ы н ы хем -де г е л е н л е р и н е н л е р и н е ду ш у п , д уш ек
а ш а г ы н д а , ат я т а г ы н д а г е м л е н з а т л а р ы тапы п берйэн-
д и кл е р и н и герди .
Б у л а р ы н усту не Х а н г у л ы бил ен Д у р д у л ы п э л в а н хем
гел дил ер. А м а н кел б о л с а сем из ат го ш у л а н а р а б а н ы
ш а к ы р д а д ы п , х эли гелипди. Б а й а р а б а — А м ан кел ин
я н ы н а м у н д у р и л д и . О н у н я н ы н д а ег г е р й э н а я л ы н ы хем
от у р т д ы л а р .
Б а й а р а б а м у н д у р и л й э н ч э , сесини ч ы к а р м а н , д ил сиз-
346
-а г ы зс ы з я л ы болуп д урды . Х о вл ы н ы ц ичиндэки болуп
д у р ан з а т л а р ь щ хем м еси не ге зл е р и н и а л а р д ы п середйэр-
ди, э м м а велин ш ей л е б о луп гидер дийип ы н а н м а я р д ы .
А р а б а м у н д у р и л е н д е н сон, вели, езун и питиге м у н д у р и л е н
я л ы дуйды . И нд и А м а н кел е з у н и н ч а л а с ы н л ы г ы н ы эдип,
а т ы н с ы р ты н а бир га м ч ы ч а л а й с а , ол е з у н и н б утин бай-
л ы г ы н ы н ичинден с о к г а согр у л ы п е т э г и т ж е г и н е г е зи етдп.
К ел хэзи р ш ей л е хем этсе эдер. О л г а м ч ы с ы н ы о й н а к л а -
д ы п хем дур.
Б а й е з у н и н б е т б а г т я г д а я д у ш м е г и н и Х а н г у л ы д а н хем
С а д а п д а н , М а р а л д а н геруп, о л а р а ге зл е р и н и а л а р д ы п
с е р е дй эр ди .
О н у н я н ы н а е зу н и т у с саг эден йи ги тл ер д ен хем бири
м унди. О н с о н А м а н кел а л а ш а н ь щ с а г р ы с ы н а га м ч ы ч ал -
ды. А р а б а н ы н т и гр и н и н ти г и р л е н м эг е б а ш л а м а г ы билен
б о л с а б ай б а р м а г ы н ы ч о м м а л д ы п , е з е ч л у л е р и н е ш ей л е
дийди.
— М ен х э зи р л и к ч е е р и н ол у ж а м б о л с а гидерин. Э м
ма иру-гич г а й д ы п гелерин. М ени о н с о н ам бир герун!
С и зи н г е з у н и з д е от я к ы ш ы м ы герун! Х ан гул ы , мен сенин
бу эд енин и инине с и н дир и п гойбермерин! Г ы р н а к , сенин
г е зу н д е от я к а р ы н ! С а д ап , сени йитирим эдерин. Б у ш ей
л е болуп гидер ейтм эн! б в р у л и ш и к б олар! А й л а н ы ш ы к
б олар ! М у н у н ш ей л е болуп г и т ж е к т у м ан ы ёкдур! — Б а й
гы зы п б а р ш ы н а , б е й л е к и л е р и н хем устуне гы гы рды . —
М ени б и гу н э е ри м е т у т м а к х е к у м е т и н иши д эл д и р . Б у
с и зи н иш и н и зд и р . Э ди бер и н , зо р д а н - з о р ы б ар д ы р . Х аны
а й д ы н м ен ш у з а т л а р ы м гелйэнчэм , к и м д е д у р а р ? Ким
с е редер? М ен з а т л а р ы м ы н г ы р а с ы н д а н Х а н г у л ы гел-
месин!
— С енин з а д ь щ б о л м а з, з а т б и зи н ки д и р — дийип,
Х ангул ы айтды . О н сон о л а р б а й ы н б о л ш у н а г у л у ш д и л е р.
Б а й эй йэм д е р в е зе д е н чыкы п б а р я р . О л ы зы н д а га л а н
а я л л а р ы н а серетди. Ш о н д а о л а р ы н ы зы н д а н с о в у р а н л а -
ры ны геруп:
— Сиз менден т а л а к ! Т а л а к ! С из менден т а л а к ! —
дийип, уч ге зе к гы гы р ы п а й д а -а й д а гитди.
1940-нжы йыл.
ТЭЛЕЙ
Г е н е р а л Ш в а р ц е з у н и н д е р б и -д а г ы н эд и л ен див и зи я-
сы билен гелен ы зы н а т а р а п гачы п б а р я р д ы . О л ы зы на
г а ч м а к л ы г ы е з у н е х о р л у к б ил ен б о л а р а ч ем ели: эййэм
га р н ы ч ек ил ип , х е п б и к я л ы б олу п ды р, м у р т у н ы ц товы
се к у л и п , а ш а к с а л л а н ы п д ы р , г е з л е р и ичине ч ек у п чыл-
п ы к л ап д ы р . Д о г р ы , г е н е р а л ы за г а ч м а к л ы г ы е р э н ёкуш
г ерен д и р, се б у ги н и с ы п ж ы р д ы п , а я к а л д ы г ы н а гачып
о т у р м а к л ы к о н у н х а ч а н в е х а й с ы бир е р д е герен зад ы .
О л е з у н и н д и в и зи я с ы бил ен П а р и ж ш эх е р и н е у р у п ги-
ренде, е н у н д е е з и учин й е р и те т а й я р л а н ы п г о й л а н эртир-
л и к н а х а р ы б у г а р ы п д у р д ы . Д у ш л е ж е к ж а й ы н ы болса
Ф р а н ц и я н ы н г е н е р а л л а р ы е ц л е р и н е а к м а т а тутуп, безэп
йердулер...
Ш е й л е х о р м а т л а р , ш е й л е х е ззе т л е р о нун пэлини аз-
д ы р ы п д ы , ге зл е р и н и г ы з а р д ы п д ы . Ш у н у ц я л ы хеззети
хер бир б а р а н е ри н де г е р ж е г и н е ол е з я н ы н д а н гаты
ы наны п ды . Ш о н у н учин-де Г у н д о г а р ф р о н т а е р эн гевун-
ж е ц л и к билен гай д ы п ды . Г и т л е р и н буй ру гы н ы ерин е ети-
рип, о н д а н ене-де бир д ем и р к рест с ы л а г а л м а г ы умыт
эдйэрди.
Й е н е в ел и ер а л а , ю р т а л а . Хер ю р д у ц бир е з к а б у л
эдиш д ес с у р ы бар... Г е н е р а л Ш в а р ц инди д у ш у н д и ве
е з у н и н эдйэн у м ы т л а р ы н д а н эй йэм э л л и -б и з а р болуп
гечди. О л у к ы н ы ц г е д а й ы болуп га л д ы . Г е з л е р и гиже-
-гундиз б у р л у п дур , н и р еде-д е б о лс а , бир ер д е е к е ж е ги-
ж е ж и к я ты п у ку сы н ы а л ы п билсе, д а г ы а р м а н ы ёк. Й ен е
вели н и р е д е я т м а л ы ? О н у н учин инди х а й с ы бир ерде
а р к а й ы н л ы к б а р ? Д и в и з и я н ы ц ичинде я та й ы н дийсе,
устунден от с о в р у л ы п дур , онсон хем ковлуп, а я г ы н а ер
тутдурылмаяр.
— Н э т с е м к э м ? — дийип, ол о й л а н я р . — М а ш ы н ы м ы
гаты с ур дур и п , бир м ен зи л е ц е гитсем , бир о б а б а р с а м ,
онсон тэ д и в и з и я м ы з ы м д а н етйэнчэ, ш о л о б а д а ятып
у кы м ы а л с а м б о л м а з м ы к а ? И не, ш у б о л ж а к . Ек, бу-да
б о л м а я р . Б и р д е н п а р т и з а н л а р ы ц о т р я д ы д у ш а й с а нэде-
рин? О н д а б о л са нэм е этм ел и. Б'у я д а в л ы к ве бу укусы
т у т м а к л ы к б ил ен б а р ш ы м а -х а а х ы р с о н ы бир е р де яты п
348
га л а р ы н , в а г т ы билен о я н м а н , больш евиклер- хем устум -
ден г е л ер л е р ве мени а я к л а р ы н ь щ бурны билен депип
т у р з а р л а р ... М ен онсон нэдерин?
Г е н е р а л ш ей л е пикир эдип, ге зл е р и н и ики эл и билен
о в к а л а м а г а д у р я р , эд и л у кусы н ы о в к а л а п е л д у р ж е к бол-
ян ял ы . Ш о н д а ол у к у с ы н д а н б и р а з а ч ы л а н я л ы , я д а в-
л ы гы а й р ы л а н я л ы ве эли билен эд е н л е р и н и эгни билен
ч ек м эге к а й ы л б о л а н я л ы б о ля р . Э м м а вели онун ж а н ы н а
дезж,ек б о л м а г ы у з а г а ч ек м ейэр . Е не-д е у ку с ы тутуп,
ене-де а я к л а р ы у ш э п ве ене-де гай гы -гуссасы а р т ы п баш -
л а я р . О н с о н ене-де ичи буз я л ы ер д е л э н и н ичинде ики
я н а а й л а н м а г а хем -де о й л а н м а г а б а ш л а я р .
О л ах ы р с о н ы пикирини б и р е д увди: я н ы н а д ен щ и гини
ал ы п, е н и л а в т о м а ш ы н ы га ты еур дур и п, д и в и зи я с ы н д а н
бир м е н зи л а р а н ы а ч д ы -д а , « Н » о б а с ы н а гелип д уш ди.
О л бу оба нэ йу зу н е гел дик э? Б и л м е й э р и с велин, эйги-
л и к г е р ж е к б о л у б -а гелен д э л б олса герек. О н у н бу об а-
ны в ес-в ей р ан эдип гиденине хениз д е р т ай хем б о л а н о к
а хы ры н . О б а н ы н г а р р ы л а р ы и д а н ве нерессе ч а г а л а р ы н -
д а н а к д ы р а н г а н ы н ь щ хениз йузи хем к е п эн о к ахы ры н.
Ш у н д а н сон е зи хем ш у гачы п б а р я н я г д а й ы н д а г е н е р а л
бу о б а г е л м е л и д э л д и р ахы ры н. Я о л е з у н и н а ж а л ы н а
ховл угы п йер м у к э? ..
Г е н е р а л ы н «Н » о б а с ы н а ге л м е ги н и н б а ш г а бир е зу н е
етеси э с а с ы б а р д ы . О н у н бу о б а д а ж а н ы н ы ы н а н я н е к е ж е
а д а м ы б ар д ы . О л а д а м б о л с а йен ек ей а д а м д эл д и . О з а л ы
б ил ен к у л а к д ы , онсон хем г е н е р а л бу о б а н ы б ас ы п а л а н
гуну ни н эртири, оны о б а н ы н а рчы н ы эдип б е л л э п г и
дипди.
А рчын К о т л я р о в е зу н и н а г а с ы н ы ене-де г а д ы р л ы л ы к
б ил ен г а р ш ы л а д ы . О н у н е н у н д е ики б у ку л ип , х ы з м а т
э т м эг е д ур ды .
О б а н ы н и л а т ы б о л с а г е н е р а л а е р э н у з а к д а н , ей л ери -
нин. и ш и к л е р и н е ч ы к ы ш ы п д у р а н е р л е р и н д е н сер едй эр -
д и л е р. О л а р ы н се р е д и ш л е р и н д е н и ч л е р и н и н от болуп
''янып д у р я н л ы г ы , г е н е р а л о б а д а шу г и ж е г а л а й с а , она
е з л е р и н и н хе зи л б е р м е ж е к л е р и г эр н у п д у р я р д ы .
Э т м и ш л и х ем -де м а с г а р а б олу п гачы п гелйэн ге н е р а л
б а ш ы н ы г а л д ы р ы п б и л м эн , а р ч ы н ы н е й у н е с у м ул ди .
О н у н йузунден, гы с ы л а н эги н л ери н д ен х а л ы н ь щ ха-
р а п д ы г ы а ч -а ч а н ге р н у п д у р я р д ы .
Г е н е р а л о н д а н о б а н ы н я г д а й ы н ы со рады . А рчы н и л а -
ты н ы э н те к н е м е ц л е ш д и р и п б и л м ей эн л и ги н и , э м м а вели
349
б и р н эч е а д а м л а р ы п о л и ц и я н ы ц эл ин е тутуп берендигини
айтды.
Г е н е р а л езунин, ш у о б а д а е р л еш и п, шу т а й д а н диви-
зи я с ы н а к о м а н д а бер и п о т у р м а к ч ы б о л я н л ы г ы н ы г у р р у н
берди.
« Г е н е р а л б о л а р ялы, о б а д а ки м иц говы ж а й ы б ар ? »
дийип, а рчы н ез ичинден о й л а н д ы ве о з а л к ы с т ах а н о в ч ы
С а в ч е н к о н ы н ж а й ы н ы с а й л а п ал ды .
С а в ч е н к о н ы н ж а й ы б о ш а д ы л д ы : онун яш ч а г а л а р ы
ве нем ец с о л д а т л а р ы н ы ц - д а а л м а н т а ш л а н к ен е г о ш л а р ы
д а ш а р ы к , г а р ы н устуне з ы н ы л д ы . О нсон ол ж а й б езел д и,
ичинде от як ы л д ы .
А рчын ол ж а я г е н е р а л ы а л ы п гелди-де:
— И не, а л ы ж е н а п л а р ы ц ы з , бу ж а й д а с и зи н ш таб ы -
цыз б о л а р — дийди.
Б у ж а й д а бир гунден а р т ы к болуп б и л м е ж е г и н е гене-
р а л ы н гези т а к ы к етип д у р а н б о л с а -д а , он у ц д аш к ы -и ч к и
о т а г л а р ы н а с е р е д и ш д и р и п чыкды . О н с о н е з у н и н ж а й д а н
гевни нэги ле д эл д и ги н и айдып, д и в а н ы ц устуне э н к а м ы
г ач а н гевреси ни гойберди. Г ы згы н ичери оны секд и, гез-
л ер н е ц к у с и н д е н -д е бегер б у р л у п б а р я р . А на ол а р чы н ы н
ай д ы п д у р а н л а р ы н а «хэ» б ерм еги н ем гойды. Хор чекип
баш лады .
К о т л я р о в онуц у ку сы н ы г а р ы ш д ы р м а ж а к болуп,
гуррунини гойд ы -да, .а я к л а р ы н ы а с с ы р ы н л ы к билен ба-
сып, д а ш а р ы к ч ы кы п гитди.
Гун я ш ы п д ы , г а р а ц к ы г а т л ы ш ы п б а р я р д ы .
К о т л я р о в е з у н и н се й гу л и м ы х м а н ы н ы у к л а д ы п г ай д а -
ны на а р к а й ы н болуп, е й у и е гелди. О л а я л ы н а г е н е р а л ы ц
кейпсизлигини, э м м а е зу н и н онун билен а р а с ы н ы хас
с а з л а н л ы г ы н ы а й т ж а к д ы . О н у ц ол диени б о л м а д ы , а я л ы
о н д а н е ц у р т д и . « Э ш и тд и н м и ? К онон енко г е н е р а л ы ц геле-
кини геруп ве онун шу г и ж е бу о б а д а б а л ж а г ы н ы эши-
дип, о б а д а н а я к а л д ы г ы н а ы л г ап чы кы п гидипдир. Би л-
йэрмиц, ол нирэ гидендир, гени п а р т и з а н л а р а х а б а р бер-
м эге гидендир» дийип, а я л ы он а айтды .
А рчын б и р а з пи ки рл ен и п д у р а н ы н д а н сон, бу х а б а р ы ц
т а к ы г ы н а е т м э ге гитди.
К онон енко о б а д а ёк. Д о г р ы , ол нирэ-де б о л с а ере ч ы
кып гидипдир. Г у н д о г а р л ы г ы н а т а р а п чыкып гиденини
г е р е н л е р б ар, э м м а вели он у н нирэ, н эм е учин гиденли-
гини б елй эн ёк.
Арчын а зм уруп, ол х а к д а б и р н эч е а д а м д а н сораны н-
350
д ан сон,, ш ей л е пикир этди. «О л х е к м а н п а р т и з а н л а р а
х а б а р б ер м э ге гидендир. Д а ш а гитди м икэ? Ы з ы н д а н ков-
са м , етип б и л м е з м и к э м ? В ах, оны о б а д а н биреййэм ёк
эт м е л и экеним. Д о л а н ы п гел эйсе б оляр». К о т л я р о в ш е й
ле дийип, е з - е з у н е кэйинди ве онун ы зы н д а н ы л г а н ги-
дибереси гелди. й е н е велин с а к л а н д ы . « Б у иш билен
илки г е н е р а л ы х а б а р д а р эдип гояйын, онун ы зы н д а н ко-
вуп гитм ек учин, б елки, г е н е р а л м а ш ы н ы б ерер » дийип,
ол а г а с ы н ы н я н ы н а х а с а н а к л а п гелди.
Г е н е р а л эрн инд ен г а р а сув акд ы ры п , ду нйэн и бил-
мэн, хор чекип я ты р д ы . «М уны т у р у з м а г ы н инди иши
б а р д ы р » . А рч ы н ш ей л е дийип, онун б аш у ж у н а б и р а з
с а л ы м д и к и л и п дур ды .
Г е н е р а л яты р. О н ун я ты ш ы н ы геренин де, устунден
дуе б ас ы п гечсе-де, о я н а р а чем ел и дэл.
К о т л я р о в онун ч ал к е л л е с и н е элини эм а й билен ети-
рип, ю в а ш ж д ы р а л а м а г а б а ш л а д ы .
Г е н е р а л нэче агы р я та н б о л с а -д а , а р ч ы н ы н эден че-
нинден ир оянды .
— Хим-м — эдип, ол ге зл е ри н и эл е к -ч е л е к этди-де,
б а ш ы н ы г а л д ы р д ы . — М ен ниреде, ким сен? — дийип,
К о т л я р о в ы н йу зу н е эр б е т серетди. О н д а К о т л яр о в :
— Ж е н а п ге н е р ал , ханы у к ы н ы з д а н ачы л ы н . Б у мен,
К о т л я р о в — дийди.
Г е н е р а л а н с а т е зу н е гелип билм еди. О л К о т л я р о в а
ене-де г е зл ер и н и ч ер р е л д и п серетди.
— « К о т л я р о в » д ийд инм и ? С енин а д ы н нэхили, эши-
гинем рус эшиги-ле! Сен менин я н ы м д а нэм е иш л ейэр -
син? Сен п а р т и з а н м ы ? М ени есир а л д ы н м ы ? Ш ей леми ,
мен езуми...
Г е н е р а л ш ей л е дийип, ге зл ер и н и д э л ж и р е т д и -д е , ерин-
ден з е в в е гал ды .
О н у н х а л ы н а а р ч ы н ы н небси агы р д ы -д а :
— Ж е н а п , сиз ханы у к ы н ы з д а н м а з а л ы ачы л ы н. Сиз
би зи н сейгули м ы х м а н ы м ы з ах ы ры н. Х аны , е зу н и зе
гелин.
Г е н е р а л ь щ г е зл е р и ерин е гелди, белки, ол хуш уна гел-
йэндир.
— Х овуф -ф , г а т ы яты п ды р ы н , бир ай — отуз гунун
укусы... — дийди.
— Д о г р у д ы р — дийип, арчы н айтды . — И ш говы дэл ,
с изи н ж е н а п л а р ы н ы з . Яны...
351
— Д о г р ы иш говы д э л — дийип, г е н е р а л арчынын^
ай тж ак болянына душунмэн тассыклады.
— Х а в а , оба и л а т ы н ы ц бейик Г е р м а н и я н м п ери я сы н а
боюн б о л м а к и с л ем ейэн ини ян,ы гелен д есси низе хем
а й д ы п д ы м . « Х а й л ь Г итл ер» диен се зи мен о л а р ы н бири-
нин а г з ы н д а н хем эш и д и п билем ок. М е н и н е зу м билен
пап аклары ны чы карм ан сал ам л аш я р л ар . Яны олардан
бириси с изи н гелен ини зи геруп, о б а д а н б аш а л ы п ч ы
кып гидипдир. А й д ы ш л а р ы н а герэ, ол с изи н оба г е л ен и
н изи п а р т и з а н о т р я д л а р ы н а х а б а р б ер м э ге гиден б о л а р а
чемели. Ш ей л е д и р , мен бу об ан ы т а наян...
— « П а р т и з а н л а р а х а б а р б ерм эге» д и й д и н м и ? — д и
йип, г е н е р а л д и в а н ы н устунден эдил эл билен гетерилип
о к л а н а н ял ы , а ш а к гутл эп д у ш д и. — К им ол гиден? Ёк,
мен бу о б а д а н ге т е р и л м е с е м б о л м аз. Б а р ш о ф ё р ы м ы ча-
гыр — дийди-де, г ы с с а н м а ч л ы к билен я к а с ы н ы н илик-
л ерини и л д и р м эг е дурды .
Ш о ф ё р г е н е р а л ы н я н ы н а г о р к а -г о р к а гелди. Ш в а р ц
о н а гези к а к л ы ш а н д а н :
— Тиз бол! М а ш ы н ы н ходуны бер. Тиз бол, хэзирин
е зу н д е угр а я р ы с !.. — дийди.
Э м м а ш о ф ёр бир д у р ан ерин де эд и л д о н а н ялы б о
луп дур.
— И н д и нэме д урсун , х а р а м з а д а ? ! — дийип, ге н ер а л
онун устуне г а й т а д а н гы гы рды .^
Ш о ф ё р к ы н л ы к билен ю вд ун д ы -да:
— Тов б ери л й эн а ч а р ы м ы о г у р л а п д ы р л а р ... — дийди.
— К им о г у р л а п д ы р оны?
— О б а о г л а н л а р ы б олм аса...
— П и о н е р л е р дийсене. Ш о л а р о г у р л а н д ы р . Б у о б а д а
хенизем пи онерлер б ар м ы ? — дийип, г е н е р а л а р ч ы н ы н
йузуне ге зл е р и н и а л а р д ы п серетди. — О л а р ы эй й эм ке-
к и -д а м а р ы б ил ен ёк этсен б о л м а я р м ы ? Ах, сенден эден
там ам чыкмады.
А рчын хем езу н и я з ы к л ы билип, эд и л ш оф ёр ялы , ге
н е р а л ы н е н у н д е д о ц у п га л д ы . О н у н ден щ и ги болса би-
реййэм д а ш а р д а д онуп гал ы п ды .
Г е н е р а л езун и эй йэм п а р т и з а н л а р ы н эл ин де х а с а п
этди. О зуни а т а н -с а т а н эдилип , г а р ы н усти билен суйре-
лип, туп е н и н тейи билен у р у л я н д ы р ы н ейдуп, кел л есине
яп ы ш д ы , ге зл е р и н д е н от с ы ч р а п чыкды. Ж ,о гап к эр ч и л и ге
ч екил йэр. О зу н и н ж е н а я т л а р ы йузуне б ас ы л ы п , ш она
ж о г а п б ер м э ге м е ж б у р эдилйэр...
352
• Г е н е р а л е зу н и шу х а л д а гер енин ден соц, с а м р а м а г а
Г д у рды .
[ — М енин т эл е й и м тер с гелипдир. М ен Б е р л н н д е
: доглуп, Ф р а н ц и я н ы д ы з ы н а ч екер ип, Ч е х о с л о в а к и я ,
; П о л ь ш а ве Н о р в е г и я х а л к л а р ы н ы гул эдип, ахы рсон ы
Р о с с и я н ь щ шу кичиж,ик бир о б а ж ы г ы н д а е л м е л и ве с о
вук г а р ы ц а ш а г ы н д а ч у й р ем е л и бо лд у м : А рчын, сен нэм е
учин а н к а р ы п д ур сун ? М ен сен дийи п гелдим . С а н а ар-
; к а л а н ы п гел дим . Ханы, ёл т а п с а н а . Х ум ёкмьц ичинде
г изл енер я л ы ? Г еп л ес е н е ханы , дилини а л а л м а д ы к б о л
са. Ё г с а м -д а , бир г а р р ы а я л ы н эш и к ле ри н и а л ы п гел-де,
м а ц а гейдир. Б а р дийй эн б ас ы м , м у р т у м ы б о л с а гел-де
д у й б у н д е н гырк!
А р ч ы н К о т л я р о в г е н е р а л ы ц о й л а п т а п а н ёлы билен
разы лаш ды . Ол гарры аялыны сыпырмага ылгамакчы
болуп, ич и ш иге етен еринде, э п и ш гэ н и ц а й н ас ы н ы кул-
-пагы ш эдип, и ч ер и к д уш ен г р а н а т я р ы л д ы .
? Ж а й ю м р у л д ы ве нем ец г е н е р а л ы н ы н ягы билен дер-
у рев т у т а ш д ы - д а л о в л а п янды.
< Й е н е вели С а в ч е н к о ж а й ы н ы ц я н м а г ы н а о н ч а к л ы гы-
*'• н а н м а д ы . О л е з м а ш г а л а с ы ве г о ц ш у л а р ы билен д а ш а -
р ы к ч ы кы п д у р а н ер ин ден я н гы н а т о м а ш а эд йэр д и.
— А та, ай, а та, ж а й ы м ы з янды , инди биз н эдерис? —
дийип, онуц агты гы а г л а м ж ы р а п , г а р ы ц у стунде дигди к-
леди .
О н д а С авчен ко:
— Гой янсын, оглум , ж а й ы м ы з я л ы ж а й с а л ы п бер-
) м эге ф а ш и с т х а р а м з а д а л а р ы эр т и р и н е з у н д е м е ж б у р эде-
рис — дийип, е з у н и н ы н а м л ы а й т м а г ы а гты гы ны кеш еш -
дирди.
1942-нжи йыл,
Бу х а л н е м е ц л е р и Т... о б а с ы н д а н ковуп ч ы к а р а н ы м ы з -
д ан сон, й ы к ы л а н х о в л а н ы н ичинде, ю м р у л а н е й у н янын-
д а а я к чекип д у р а н ы м ы з д а , д а н атып, гы зы л ш а п а к ге-
гун йу зу н е ч а й ы л а н д а болды .
Б и з сувугсы з, йене усти-устун е гой л ан д а ш д и в а р а
й у зум и зи берип, а я к а л д ы к л а р ы н а з у т га ч ы п б а р я н фриц-
л е р и н а р к а с ы н д а н бир а в т о м а т м а г а зи н и н и б о ш ат д ы к .
О н д а н сон т о м а ш а эдип г в р м е к учин, я н ы г е л й зр к э к ,
И в а н ь щ бир е л у п я т а н ф р и ц и ц а р к а с ы н д а н а л а н гош хал-
т а с ы н ы н ич и н д эк и л е р и о р т а д е к д у к .
— Бэ-э-э! — эдин, И в а н илки билен ичини чекип
д у р д ы -д а, о н д а н сон гы гы ры п: — М у н у н ичинде д и н е бир
а р в а х ы н е зи ёк, онун гош ы велин, нэче д и йсен бар! —
дийип, ол г о ш л а р ы г ы с с а н м а ч л ы к билен д ер у ш д и р д и -
-де: — К им е инне-тем ен герек, ким е а й н а - б а ш д а р а к ге-
рек! — дийди.
И в а н ь щ б ей ле д ийм егин ден м енин я д ы м а , догрусы ,
ч а м а н эш и к ли , с а к г а л ы н ы х ы на билен боян Сейит ага
дийлип а т л а н д ы р ы л я н ж е р ч и д у ш д и. Б о г д а н о в болса:
— Ф р и ц е л ди , д а р а ж ы г ы м а н а галды ! — дийип, И в а -
ны н элин ден ол д а р а г ы к а к ы п ал ды .
И в а н вц у н д е у й ш у п я та н гош ы ене-де д е р у ш д и р д и .
Б у гезек ол ф р и ц е и й м ек несип этм еди к, э л и ц а я с ы ялы
д оцуз ягы н ы тап ды . И в а н оны б а р м а к л а р ы н ы ц у ж ы б и
лен тутуп, ё к а р ы к г а л д ы р д ы - д а :
— Н е м е ц ягы, м уны ки м и ц иш дэси а л ж а к ? — дийди.
Б и з и н гу р р у ц и м и з я кы н я н ы м ы з д а , усти ер билен дес-
-ден болуп д у р а н е р к у м э н и ц ичинден бир г а р р ы аял ы
эдил ики элин ден чекип диен ял ы ё к а р ы к ч ы к а р д ы . Ол
га р р ы к у м э н и н ч ы к а л г а с ы н ы ц иц сонкы б ас г а н ч а г ы н д а
х а с а с ы н а сеенип дуруп, т е в ер е г и н е гези етдигинден с е
ретди хем керлеч д и н с а л д ы . О л е з у н и н ш ол болуп дур-
шы билен б и зи н я д ы м ы з а д е в л и эр т е к и л е р д э к и «Э нэни»
д у ш у р й эр д и . Б и з гуйз ги ж ес и н и ц чыгы д уш ен гек о тла-
ры н усту не онун м е к г е ж е в е н л е р и н и г о п а р ы п атып, устун-
де о турды к. Ш он у н учин о н д а н м у й н у р гэ п д ы м д ы к хем-
-де е р л и -е р и м и з е гечип отурды к.
354
Г а р р ы хер х а л д а би зи н сесим изи, г у р р у н и м и зи хем -де
ф р и ц г ош ун а г у л е н и м и зи е зу н е ят бо лан , й и гр ен ж и б о
л ан , д у ш н у к с и з б о ла н , хас хем бетери горку нч б о л а н немец
сеси д эл д и ги н и , н ем ец гепл еш и ги д эл ди ги н и , нем ец гул-
куси д эл д и ги н и а ц л а н б о л а р а чем ели. О л ш ол бир д у р ан
ер н д е н г о зг а н м а н , йузун и ё к а р ы г а л д ы р д ы , он д а н сон
д и кел д и -д е:
— О г у л л а р ы м , б а л а л а р ы м , бу сизми? — дийип, б елли
бир т а р а п а й у зл е н м э н сеслен ди .
Б и з сес б ерм ед и к .
О л ене-де е з у н и н м э х и р л и сеси билен:
— О г у л л а р ы м , м ен и н д а д ы м а е т и ж и г ы зы л эсгер л е-
рим... — дийди.
— Б у г а р р ы би зи н билен, ол б изе гы г ы р яр — дийип,
Б о г д а н о в ер ин ден з е в в е турды .
— Х а в а , эне, биз сенин эсгерл ер и ц . Б и з ы нх а гелдик...
Г а р р ы Б о г д а н о в ы н сесини ы з а р л а п серетди-де, онун
м е к г е ж е в е н л е р и ц ичинден с а й л а н ы п ч ы к ы п д у р а н боюны
герди . О н со н ол е ц к и д у р а н еринден ики г у ж а г ы н ы гиц-
ден ачып, б и зе т а р а п а я к а л д ы г ы н а ы л г ад ы . О л гел-
йэркэ:
— Г ел д и н и зм и , о г у л л а р ы м , г ел диги циз болсун, о г у л
л а р ы м , инди г е л д и г и ц и зд и р хем, огу л л а р ы м !.. — дийип,
ил к и билен Б о г д а н о в ы , онсон А м аны , о н д а н соц И в а н ы
огш а д ы . — М ен с изи н гел ен ици зи г е р м эн е л е р м и к э м д и
йип г о р к я р д ы м , м а з а л ы гелдициз, инди м енин е л с ем е м
а р м а н ы м ёк, ах, о г у л л а р ы м , е л е н л е р е м аз б олм ад ы ...
Г а р р ы ш ей л е дийип, е з у н и н хем о б а с ы н ы ц сонкы ики
йыл цчинде чекен г а й г ы -г у с с а л а р ы н ы а й т м а к ч ы б ола-
ны н да, б о га зы д ы к ы л д ы , г е зл е р и я ш д а н д о лд ы . О нсон ол:
— Гелен ер и ц н з б оляр! — дийип ха м с ы кд ы .
Онда Богданов:
— Г елдик, эне, о н д а - д а д у ш м а н д а н а р ы м ы з ы ал ы п
г ел д и к — дийди.
— Ар а л ы н м а л ы д ы р , о г у л л а р ы м — дийип, г а р р ы гез
я ш ы н ы эли бил ен су п ур д и -д е: — А р а ц ы з д а С а ш а диен
б а р м ы ? О н у н ф а м и л и я с ы Ш а п о в а л о в б о л м а л ы д ы р , ези
хем эд и л с изи н я л ы йигитдир. О нсон онун, Л ю б а диен
д октор гелни хем б о л м а л ы д ы р — дийип со р а д ы .
Ш у в а г т ы ц е з у н д е о нун йы кы к е й у н и ц г а п д а л ы н а
ики саны х а р б ы эш и к ли а д а м гелип дур ды .
Г а р ш ы о л а р ы гер ди -де:
— О л а р хем с изи н ё л д а ш л а р ы ц ы з м ы ? — дийип, со-
355
р ап , йен е вели с о р а г л а р ы н ы ц ж о г а б ы н а г а р а ш м а н , ол а-
р ы - д а езунин. ш а т л ы г ы билен г а р ш ы а л м а к учин, гу-
ж а к л а м а к учин, о л а р а т а р а п х а с а с ы н а а г р а м с а л м а н уг-
рады.
Г а р р ы б а р ы п я н л а р ы н а ет м э н к э , о л а р ы н бири а я к
ус т у н д е д у р м а г а х а л ы б о л м а н , е зу н и а ш а к гойберип, ар-
к а с ы н ы д и в а р а б ерд и-д е о турды . О н у н эгнинден нэме-де
б о л с а бир агы р з а т б а с я р д ы .
Г а р р ы онун б олу п о т у р ы ш ы н ы геруп, о н а небси агы р-
ды хем рехим и гелди.
— Вах, б ал ам , ядады нм ы . яралан ды н м ы ? Н емец-
л е р гурсун, б а л а м , о л а р ы н а в у н д ы р м а д ы к а д а м с ы гал-
д ы м ы нэме? М ен сени х э зи р и н е з у н д е е й у м е а л ы п б а
рып, я р а л а н а н б олсан , я р а ц ы д а ц а р ы н , ч ай -ч е р е к бере-
рин.
О л ш ей л е дийип с е з л э п гелм еги билен, ол о т у р а н ы ц
я н ы н а , эд и л г е зу н е у р л а н я л ы болуп б ар д ы , г у ж а г ы н ы
хем ачды , онсон о н а ики элин и хем у за т д ы , йене эли е т
мэнкэ, ге р е н д е э н д а м - ж а н ы ц д ы г л а п гидйэн ге гу м т и л
ш инеле, ол о т у р а н ы ц ичинде боглуп д у р а н ш инелине, йиг-
р е н ж и п и л о т к а с ы н а , г о н ж ы д ы зы н ы н устуни б у р эп д у р а н
б е т г е л ш и к эд и ги н е гези д уш д и. О н с о н ол: « В ай!» дийип,
элини бутин гевреси б ил ен б и р л и к д е ы зы н а д а р т ы п ал-
д ы -д а, ш ол е р и ц е зу н д е д а ш б олуп донуп д ур д ы . Г а р р ы
я г ш ы этди, о н а элини у р м а д ы , эгер ол оны И в а н ы г у ж а к -
л а й ш ы я л ы « б а л а м » дийип о г ш а н б о л с ад ы , гезу н д ен яш
д е к у п о г ш а й ш ы я л ы о г ш а н б о лса д ы , он д а ол бутин г а л а н
е м р у н д е е з у н и н г е д е к л и г и н е кэйин ип й е р м е л и б о л а р д ы .
О л, хер х а л д а , е з у н и н ки м и н я н ы н а б а р а н л ы г ы н ы а ц л а -
ды, г у ж а к л а м а к ч ы б о л а н ы н ы ц е з г ы зы л эсгерим из б о л
м ан, е зу н и н га н ы м д у ш м а н ы д ы г ы н ы , он у н о б а с ы н д а до-
н у з суруси я л ы б олуп йе ре н н е м е ц л е р и ц биридигини
а ч ы к герди.
О л ы зы н а чекилип, б и р а з д у р а н д а н сон, оны ф р и ц
'"ийип, е з я н ы н д а н б е р к т а с с ы к л а д ы -д а , йузун и га л ды -
рып, о нун я н ы н д а к а серетди. О л г а р р ы н ы ц « б а л а м , ог-
’лу м » дийй эн э с г ер л е р и н д е н бириди. Э ли а в т о м а т л ы
йигит г а р р ы н ы н б о л ш у н а середип, й ы л гы р ы п дур ды .
Г а р р ы о нуц е з у м и зи ц к и д и г и н и геруп, о нсон она а р к а -
л ан ы п , ол о т у р а н а г а й т а д а н а р к а й ы н с е р е тм э ге б а ш л а -
ды. « Й у зу н и г а л д ы р !» дийип, о нун б е в р у н е х ас а с ы билен
с а м с ы к л а д ы . О н д а ол немец йузуни ики д ы з ы н ы н а р а -
с ы н д а н ч ы к а р ы п , г а р р а гезун и а л а р д ы п сертед и-д е, ене
357
ен к у с и я л ы отурды . М у р р е л д и . Й е н е е зу н и н немецли-
гинден уйтгэп б и л м ей эр д и .
Г а р р ы оны а ч ы к т а н а ж а к бо лд ы , онун, товы ч езу лен
м у р т у н ы кеп гер е н е м е н з е г ж е к бо лд ы . О л ичерсини де-
куп, д е р д е я р а р л ы гош ун ы а л ы п гидене-де, сон бир гун
с ы г р ы н ы а л ы п гидене-де м е нзейэр, гон ш у сы Б о н д а р е н к о -
нын гы зы н ы з о р л а н а - д а м ен зе й э р , м у н д а н б э ш -а л т ы гун
о з а л о б а н ы н ичинде т о в у к л а р ы т у п е н л эп тутуп йерене-де
м ензейэр...
Г а р р ы оны к ы р к -э л л и эт м и ш л и нем еце м ензетди , йене
вели б ел л и бири н и н ус т у н д е д у р у п б и л м еди . Ш о н а ге-
рэ ол:
— М ен б у л а р ы н он л ус ы н ы ге р м е д и м , б а р ы бир, хем-
меси этм иш л и, хем м еси а за н , хем м еси т а л а й ж ы / з о р л а й -
жы ! — дийип, онун у ст у н е г ар г ы ш кесегини я гд ы р ы п
б а ш л а д ы . — Хай, эт м и ш л и донуз! Э л е д у ш м е ж е к ялы-
д ы н-л а! Сени эл и н билен эден э т м и ш л е р и н тутупды р!
Сени менин г е з я ш ы м , бутин о б а м ы н г е з я ш ы ту та н д ы р .
Ек, сени м енин г а р г ы ш ы м , у л ы и л и н г е з я ш ы т у та н д ы р ,
ёк, сени м енин гы зы л эс ге р л е р и м тутды . М ени н эсгерле-
рим!.. М енин огу л л а р ы м !..
Г а р р ы ш у с е зл е р и а й д ы п д у р к а , э л и н д э к и ха с а с ы
с а н д ы р а я р д ы , сунни г а л п ы л д а я р д ы , м а н л а й ы н д а к ы да-
м а р л а р ы б о л са эд и л г а м ч ы д еген я л ы ге гери п га л ы п д ы .
О л ш у х а л д а а в т о м а т л ы эс гер е ене-де г а р а д ы ве:
— Ат, ж а н ы м , муны, елсун! — дийди. О л эсгер гар-
р ы ны н б о л ш у н а т о м а ш а эдип, ш она г е р э-д е он а пэсгел
берм эн, ш ол бир й ы л г ы р ы п д у р ш у н а дур ды .
« Я н гы н л ы г а р р ы д ы р , сэгер, ичини с о в а д а р , гидер»
дийип б и л й эр д и . Ш о н у н учин-де:
— Эне, бу б изе ге р е кл и — дийип, е з у н и н йы лгы ры п
д у р м а г ы билен ж о г а п берди.
О н д а гарры :
— М унун н э м э гереги б а р ? М ун у н н эм э гереги бол-
сун? А т-да е л д у р муны, м енин г е зу м и н е н у н д е ел ду р!
О гл ум , ф а ш и с т а е л д у р м е к л и к д ен и -т а й ы б о л м а ж а к иш-
дир. Ф а ш и с т а е л д у р е н и н е м р и у за к , б о л а р , кесевуси ге-
гэр — дийип, ол х а с а с ы н ы г етер и п т о п у л а н д а :
— Эне! — дийип, а в т о м а т л ы эсгер г а р р ы н ы с а к л а д ы .
— О лсун! — дийип, г а р р ы ене-де д ы за д ы .
— М унун учин мен я з г а р ы л а р ы н .
— ё к , я з г а р ы л м а р с ы н , сен м унун учин сейлерсин!..
Б у в а к а н ы н у стуне к а п и т а н гелди. А в т о м а т л ы эсгер
358
она бу х а к д а а й д а н ы н д а н сон, ол Йемене г а р а п : « Б у бизе
герек б о л а р » дийди-де, г а р р а т а р а п йузленди.
Б у в а г т ф р и ц д е н ичини с о в а т м а д ы к , г а й т а нем ецл ер
т а р а п ы н д а н г ер ен бутин с утем л е ри : нем ец м и н а с ы дегип
е л е н секиз я ш л ы агтыгы , е з у н и н а й р ы д уш ен оглы, гелни
я д ы н а д у ш ен г а р р ы н ем е ц т о п у н ы ц окы дегип ю м р у л ан
уч о т а гл ы е й у н е хэзи р х а с небси а г ы р м а к л ы к билен с е
редип, е з у н и н б о л я н е р к у м е с и н е а г л а м ж ы р а п у грап д ы .
Х эзи р оны к е ш е т м е г и н м у м ки н д эл ди ги н и к а п и т а н б и л
йэрди, с а г а д ы н а серетд и ве г а р р ы н ы ц д ер д и н и п а й л а ш -
м а г а е з в а г т ы н ы н ё кл у гы н ы герди . Ш о н а герэ-д е, ол г а р
р ы н ы ц ы зы н д а н б и р а з середи п д у р д ы -д а , онсон бир эсге-
ри яны билен алы п, й у зу н и ц у г р у н а ы л г ап диен я л ы г и т
ди. Г а р р ы бо лса е з у н и н ер ку м е с и н е гирип, о р т а р а д а
т укге д у ш у п а г л а д ы ве б и рде н кэ, бир з а т я д ы н а душ ен
я лы , сесини гойды, б а ш ы н ы г а л д ы р д ы , онсон п е ж и н б а
ш ы н а гечип, от я кд ы , у л л а к а н к о р з и н к а н ы я н ы н а суй-
ш урди. «Э с г ер л ер и м , н а х а р л а н ы ц » дийип, онун ичинден
к а р т о ш к а а л ы п а р т м а г а о тур ды хем -де с е зс у з а гы л ы
х и ц л е н м эге б а ш л а д ы .
А р а д а н с а г а т с а л ы м геченден сон, к а п и т а н м а ш ы н л ы
гелип, эс г е р л е р и н я н ы н д а д у ш д и . О л ш ол в а г т ериц
а с т ы н д а н ч ы к я н я л ы сес эш итди.
— Б у нэхили сес? Н и р е д е н гелйэр? — дийип, тевере-
гине г а р а н ж а к л а п серетди.
О н д а эсгерл ер :
— А цры я н ы ц ы з д а н гелйэр, ё л д а ш к а п и т а н , хэл ки
г а р р ы н ы ц сеси — д и йд ил ер.
— Ш о л г а р р ы д и й с е ц и зл э ц — дийип, к а п и т а н ая гы н ы
сессиз б асы п , к у м э н и ц а г з ы н д а н б а р а г а д а б и р а з д и н с а
л ы п д у р а н ы н д а н сон:
— Эне, с а л а м , сенин ин диден сон г а р а н к ы ку м эн и ц
ичинде н эм е болуп о тур ды гы ц? Д а ш а р ы к чык, эс г е р л е
рин гелди, хова я гты л д ы . И н д и к и а гы н нэме, чык —■
дийди.
— М ени н агы м ы г о й д у р м а к учин б у ж а г а з ягты етер-
л и к д эл , х е м м е о б а л а ц ягты б о л м а г ы герек.
К а п и т а н г а р р ы н ы ц бей ле д ийм егин е б е р ж е к ж о г а б ы -
ны б и р а з пикир эдип д у р д ы -д а , ш о ф ё р ы н а :
— М а ш ы н ы ц ходуны бер, эне, х аны д а ш а р ы к чык,
гевнун а ч ы л а р ялы, м ен сени м а ш ы н бил ен г е зд и р е й и н —
дийди.
Г а р р ы д ине бир « д а ш а р ы к чык» д ийленини эш идип-
359
ди. О л шонун. учин-де гы с с ан м а ч , к а р т о ш к а а р д ы н о-гу
ран гезлиги билен чы кды .
— И н е ч ы к ды м , оглум . М ен х эзи р о гу л л а р ы м а ...’ —
дийип, е зу н е г а р а ш ы п д у р а н м а ш ы н ы ц я н ы н а б ард ы .
К а п и та н :
— Гел, эне, ине шу ере, м енин я н ы м а мун — дийди-
-де, ез я н ы н д а н ер ге р кезд и .
Г а р р ы м а ш ы н а м у ненд ен сон: « С а ш а , С а ш а ж а н » д и
йип, е з я н ы н д а н г у р л э п у г р а н д а , к а п и т а н она:
— С а ш а Ш а п о в а л о в м ы ? Сен С а ш а н ы н эж е си д и р и н
дийсене, б олд ы , бер элин и онда, эне, я м а ш г а н д а н герш е-
ли? Н э м е т а н а м а н ? М ен о нун б ил ен б и л е о к а д ы м . О л
м а н а « н е м е ц л е р и н эл и н д е энем г а л д ы » дийип, сени гайгы
эд ип г у р р у н берипди. О г л у н л е й т е н а н т б о л а н д ы р , ези хем
ш у У к р а и н а д а б о л м а л ы д ы р ...
— Л е й т е н а н т б о л а н д а , к о м а н д и р б о л я р м ы ? Е гс а-д а ,
Л ю б а н а м г е р д у н и зм и ? М ени н ге л н и м е м г е р д у н и зм и ?
К а п и та н :
— Гелнин изи г е р м е д и м , ол бир г о с п и г а л д а доктор
болуп и ш л е й э р м и ш и н — дийип, ж о г а п берен инд е, м аш ы н
о л а р ы о б а н ы н д а ш ы н а а л ы п чыкды . Ш о л гунун д а н д а н -
л а р ы н е м е ц л е р и н б ер к и тм еси н и б евсуп гечен ер и м и зе
гетирип д у ш у р д и .
К а п и т а н г а р р ы н ы н е ц у н е д уш уп , ичи е л у п я т а н ф риц-
л е р д е н д о л ы о к о п л а р ы , г а т н а в ё л л а р ы н ы ц боюны сы ры п
йереди.
— Гер, эне, ар а л ы н я н д ы р ! — дийди.
Г а р р ы а г л а п - а г л а п е л л ен е н гезл е р и н и б а ш ы н д а к ы
я г л ы г ы н ы ц у ж ы билен супурип:
— Г е р й э р и н — дийип, ол эд и л хем м е з а д ы билеси-
-гереси гелйэн огл ан ял ы болуп, к а п и т а н ы ц ен у н е гечди.
Ш ол х а л а т д а онун е н у н д е ики д ы з ы н ы н устуне галып,
а в т о м а т ы н ы гы зы л э с г е р л е р и ц чозуп гелен т а р а п ы н а ту-
туп д у р ш у н а г а т а п г а л а н нем ец чы кды . Г езу н и н оды ал-
нан г а р р ы оны геруп, бирден к у р т д у р и п д у р д ы -д а , капи-
т а н ы ц йу зу н е гацрылыгг серетди.
К а п и та н :
— М у н а я з ы л ы п е л м э г е -д е м ай б е р и л м э н д и р —
дийди.
— Д о г р ы , я з ы л ы п е л м э г е -д е м ай б е р и л м э н д и р •— д и
йип, г а р р ы эне к а п и т а н ы ц сезун и г а й т а л а д ы - д а , ене еце
су йш ди ве бирден эл и н д э к и гезлигине гези д уш ди. О н
сон ол: — Вий, я д ы м д а н ч ы к ы п гид ипд ир — дийип, ш а р
360
па ы зы н а е в р у л и п , к а п и т а н ы н й узу н е серетди. — Мен
гы зы л эсгер о г у л л а р ы м ы н а х а р л а ж а к д ы м - л а . О д ы якы п ,
г а з а н ы хем к а р т о ш к а д а н д олд у ры п , п е ж и н усту нде отур-
ды пды м . Г а й д а л ы ... — дийди.
К а п и т а н г а р р ы н ы н а й д а н ы билен р а з ы л а ш д ы ,
САДАП
О л а р ы н к е р п е г ы зы п а й г а г т д а т е а т р м е к д е б и н д е ока-
яр. Ол етен т о м уск ы р у г с а д ы н д а Сочэ к у р о р д а гидип,
е й л е р и н е г е р м е -г е р ш е гелип б и л м эн д и . Й е н е а р а у з а к
вагт с а л м а н , х ат я зы п д у р я р д ы .
О л а р ы н гы зы А л ты н х а т ы хер ки м и н о к а с ы гелип д у
ран эдип я зя р . Ш о н а г е р э он д а н гелен х а т эл д е н -эл е ге-
чип о к а л я р . Д о г а н ы Н у р ы о к а я р , онсон онун б о й д а ш гыз-
лары окаярлар.
А л ты н ьщ х а т л а р ы билен а й р а т ы н - д а эл л и я ш л ы ка-
касы г ы зы г я р д ы . О л г ы зы н д а н гелен ха т ы б а ш г а о к а ж а к -
л а р о к а п г у т а р а н д а н сон, е з эл и н е а л я р . О нсон те л э р и н
кел егесине д у ш е к я з я р - д а , ен у н е бир ч эй н ек г е к чайы
алы п, эйнегини д а к ы н я р - д а , и н е -г а н а о к а м а г а о ту р яр .
М е р е т ке н ед е н с о в а т л ы д ы . Х а т о к а м а н ы к е н е м екдеп-
де ебр ен и п д и , я з м а н ы б о л с а Г утл ы б ай ь щ д у к а н ы н ы
йеред ен й ы л л а р ы н д а ев ре н и п ди . О л й ы л л а р д о г а д а н
б а ш г а з а д ы я зы п б и л м е й эн о б а н ы н м о л л а с ы М е л е и ш а
ны х а с а п э т м е се н о б а д а х а т о к а п бил йэн ве я зы п билйэн
е ке М еретди. Б у кэн а д а м л а р а кеп с а л а м х а т ы я зы п бе-
рерди ве кеп е р л е р д ен гелен х а т л а р ы о к а п бер ер д и. Э м м а
гы зы н д а н гелйэн х а т я л ы ха т ы е зи хем я зы п б и л м эн д и
ве б а ш г а н ы н я з а н ы н а хем душ гелмэнд и. О зу н и н я зан
х а т л а р ы - д а ве б а ш г а ерден гелен х а т л а р - д а бир м ензеш -
ди: « К е п д е н -к е п д о га й с а л а м д а н ве м енден с а л а м бол-
гай» д ийл ип , б и р н эч е ат с а н а л ы п д у зу л е н списокдан
ы баратды.
Г ы зы н ы н я з а н х а т л а р ы ол х а т л а р а м ензеш д эл . Ол
х аты ш ей л е я з я р . Б и ри н д е : «Мен х эзи р В о л г а н ы н кена-
ры нда. Г е з у м и н ен у н д е н гек чуйш е я л ы су вун йузунден
йузуп б а р я н п а р о х о д л а р гечип д у р л а р . М ен о л а р а то м а-
ш а эдип д у р а н е р и м д е сизе шу о к а п о т у р ан ха ты н ы зы
я з м а г а ду рду м ...» дийип, е з у н и н В о л г а б ою н д а экскур-
с и я д а гезип йерени ни ве ш о н д а н а л а н тэсирини, г ерен ве
эш и д ен л е р и н и с у р а т л а н д ы р ы п я зя р . Б а ш г а бир х а т ы н д а
б олса: «Ш у гун ха р б ы окув д ер си н д ен «отлично» зач ёт
бердим...» дийип, е зу н и н в а т а н ы г о р а м а к иш лерини н э
хили о к а п ев р е н й э н л и г и н и я з я р . О н у н хер бир хаты говы
х е к а я о к а н ял ы , я д ы н д а б ел л и бир з а т г а л д ы р я р . Онсон
хем с езл е р и н д е н , ж у м л е д у з у ш л е р и н д е н ези гез ен у н е
362
гелип д у ряр... И н е ш у н у н учин г а р р ы е зу н и н к ен ели ш еп
ге зу н и н кек уни г ы р а р а гетирип, гы зы н ьщ х а ты н ы бэш-
-алты ге зе к о к а я р д ы вё онд ан л е з з е т т а п яр ды ...
А л ты н ьщ я з я н х а т л а р ы билен г ы з ы к л а н м а я н д и н е бир
эж еси ди . О л с о в а тс ы зд ы . С о в а т с ы з ы н а м с о р а н ж а н ы ве
г ы зы ньщ х а т л а р ы н д а н э м е л е р я з я н л ы г ы н ы билери гелип,
г у л агы н ы тутуп о т у р а н ы д эл ди . О н у н ад ы о б а н ы ц соват-
сы злары ньщ с пи со гы н дан б и рн эч е й ы л л а р д а н б зри
д у ш м а н гел й эр д и , йене бир д у ш м а н г е л м егем д эл, сонкы
й ы л д а ол списогьщ й у зу н д е о нун еке ези б о луп хем га-
лы пд ы .
Б у с о в а т с ы з л ы г ы ёк эдйэн м е к д е б е ил д ен и н д е га тн а -
м а з л ы г ы н д а н д эл д и . Хер й ы л д а а з д а -к е п д е , г а р а з , сов аг-
л ы б о л а р ч а г а т н а я р д ы . Э м м а е з у н и н ха т е в р е н и п бил-
ж е г и н е ы н а м с ы з, ш у н у н учин-де ы х л а с с ы з ве « К ы р к д а н
сон пы р к » дийип, « Ш у к у р , х а т б и л й эн е бир з а т б е р и л ж е к
б о лс а , е й у м и з д е х а т б и л й эн гы т д эл » дийип, е з у н и н ш е й
л е с е зл е р и бил ен о н я р д ы .
Ш о н у н учин о н у н й ы л б ой ы о к а п еврен ен и н и ж е м л э -
нинде, бир «А »-дан, бир «Т»-дан, ене-де бир «Х »-дан ыба-
р а т б о л я р д ы . О л ш у х а р п л а р ы ж е м л э п : «А та», я-д а «Атх»
д иерди. Ш у л а р д а н а р т ы к евр е н е н л е р и н и б о л са гунуби-
рин я -д а г у н а ш а б а д а - б а т я д ы н д а н ч ы к а р я р д ы .
Ш е й л е б о л а н ы н д а н сон, ол гы зы н ьщ я з я н х а т л а р ы б и
лен нэхили г ы з ы к л а н ы п билер! Ш о н а г е р э г ы зы н д а н
а р а с ы у з у л м э н х а т гелип д у р с а ве оны о к а н л а р : «А лтын
с а г - а м а н о к а п йер» дийсе, она б о л я р д ы . « Г ы зы м х а т л а
р ы н д а нэме я з я р , о кап , нэ м е л ер ев р е н й э р ве ол мекде-
бини гу та р ы п , ким болуп ч ы к ж а к ? » ... Ш у л а р ы бил м ек
онун а з а р ы н а д эл я л ы д ы . О н у н г ы зы х а к ы н д а эш идип,
б е к б ел л эн з а д ы : — А л ты н ене-де бир йыл о к а й с а , онсон
м екд еби г у т а р ж а к д ы . Ш о л бир й ы л ы н т и з р э к гечип, гы-
зы н ы н м екд еби г у т а р м а г ы н а с а б ы р с ы з г а р а ш я р д ы ве
гы зы н д а н гелен х а т л а р ы о к а ж а к л а р о к а п г у т а р а н д а н
сон, о л а р ы н хем м еси ни бир д у в у н ч е г е д у ву п , е з у н и н кен е
б у к ж а с ы н а с а л ы п г о йяр д ы .
С а д а б ы н г ы зы х а к ы н д а эдйэн пикири ве п л а н ы баш -
гады . А л ты н м екд еби н и г у та р ы п гелайсе, оны е з эли б и
л ен н и рэ-де б о л са бир е р е е р л е ш д и р м е к ч и д и . Ш ей л е
эдип б олса, гы зы т а р а п ы н д а н е з ж а н ы н ы а р к а й ы н л а ш -
д ы р м ак ч ы д ы ... О н у н б а ш ы н д а к ы бу пикир сонкы ики
й ы л ы н ичинде д ер эп , оны ар к а й ы н о т у р ы п -т у р м а г а гоп-
ман, ы н ж а л ы к д а н га ч ы р ы п д ы .
гоз
Гы зы он д е р т я ш л ы ч а г а к а , онун, м екд еби г у т а р я н ч а ,
улы гыз б о л ж а г ы н ы о й л а н ы п ге р м эн , онуц у з а к бир шэ-
кере, бирнэч е й ы л л ы к м е кд еб е гитм еги не е з у н и н р а з ы л ы к
берен ине инди екун ип, а н ы р с ы н а етип б и л м е й эр д и . й е н е
ол бу х а к д а езу н и г у н эк эр этм эн, А л ты н ы ц к а к а с ы н ы
гу н эк эр эд й эрд и .
О н у н билен и к и ч эк о т у р а н в а г т л а р ы н д а , «А лты н ж а н
улы гыз б о л а н д ы р . О н у н ез г е з у м и з и н ен у н д е н гидип,
а л ы е бир ю р т д а й ер м еги мени р а х а т д а н ай ы р д ы . О нун
ерин е Н у р ы о к а п йерен б о л с а д ы , о н д а м ен и н п а р х ы м а -
-да б о л м а з д ы . А я л м а ш г а л а ... Е не бир йыл... М у н у н х е м
меси сонуны о й л а п г е р м е з сенден бо лд ы , ёгсам он д е р т
я ш а н гы зы о к у в а и б е р м е к герекм иди?! М е н и н б а ш ы м ы
а й л а н хем сенин... с е з л е р и н б олд ы » дийип, сонк ы гунлер-
д е игенм егини х ас ке п е лд и п д и .
С а д а п ш ей л е дийип б а ш л а н ы н д а , М е р е т е з у н и н гин
г е в р у м л и г и билен он а « П у ш м а н ы н нэме! Г ы зы н о к у в а
гидипдир, говы эд ипд ир, с а г л ы к б о л с а , ене-де бир йыл-
д а н о к у в л ы гыз б олу п г е л ер » д и ерди . « М а н а онун оку вл ы
б о л м а г ы г ерек д эл, м ана...» дийип, С а д а п г ы за р ы п , э р и
нии усту не г ы г ы р м а г а о ты р ды . « С а н а г ерек б о л м а с а —
г ы зы н а герек» дийип, М е р е т а я л ы н ы н б о л ш у н а гулерди.
О л а р хер д а й ы м ш ей л е г ы г ы р ы ш ы п г о я р д ы л а р . Ахы-
р ы н д а С а д а п б а с ы л я р д ы . « Х а м а н а , г ы зы м ики б олан
эк ен-дэ» ( о л а р ы н А л ты н д а н б а ш г а ики сан ы ч ы к а р а н
гы зы б а р д ы ) дийип, чай ичип о ту ран б о л с а -д а , на х ар
ийип о ту ра н б о л с а -д а , т а ш л а п , э р и н и н я н ы н д а н туруп
гидерди. О нсон о л а р ы н а р а с ы н д а А лты н х а к ы н д а бир
а й л а п , ики а й л а п хич хили геп -гу рр ун б ол м а зд ы ...
О л а р г у й зу н бир м а й ы л ж а к гуни и к и ч эк чай ичм эге
отурды . Хич бир а л а д а л а р ы ёкды . П а г т а й ы гы м ы ны дуйн
у с т у н л и к билен г у т а р ы п д ы л а р . Г е к ч а й ы н б а ш ы н д а й ы л
л ы к зэ х м е т гу н л е р и н е нэче пул ун д у ш ж ег и н и т а к м ы н а н
х а с а п л а п г е р д у л е р . С а д а п эр т и р к о о п е р а т и в е говы м а т а -
л а р ы н г е л ж е ги н и эш ид енин и айтды , М ер е т е з у н и н А нна-
с эх ет билен б ирки гу н л у к а в а гитмеги м а с л а х а т эденле-
рини г у р р у н берди.
О л а р ы н гур ру н и б а я к ы л а р ы я л ы ене-де а й л ан ы п -д о -
л а н ы п , А л т ы н ы н устунден б ар д ы . « А н н а ж е м а л д е в т а л а п
а я л , гы зы ны м а з а л ы е з диен ерин е г е п с и з-гурр ун с и з ер-
л е ш д и р д и -д е о туры берди...» дийип, С а д а п у л у д а н д ем ини
а л а н д а н сон, а г зы н ы эл и б ил ен тутуп, е з у н и н берен гу рру-
ни нин эр и не нэхили тэсир эденини б и л ж е к б о ля н ялы,
364
онун, йузуне серетд и-д е: «А биз б о л с а к , ка к а с ы !..» дийди.
М ер ет: « А н н а ж е м а л о ц а р а й д ы я -д а о н а р м а д ы » д ийи а,
онун г ы зы ны ч ы к а р ы ш ы х а к ы н д а е з у н и н пикирини айт-
м а н к а , г а п ы д а н к о л х о з ы н п о ч т ал ьо н ы вел осипедини идип
гелди. ■
— Х а т ь щ ы зы альщ! — дийип, ол с у м к а с ы н д а н гек
б у к ж а н ы ч ы к а рд ы .
— А л ты н д а н д ы р ! — дийип, г а р р ы л а р о т у р а н ерле-
ринден е н и л л и к билен т у р д у л а р .
М е р ет б у к ж а у л ы х о р м а т гоюп, оны о ж а г ы н б а ш ы н а
гечип о т у р а н д а н сон ачды .
Б у ге зе к б у к ж а н ы н ичинден ики т а г т а л а п , уч т а г т а л а п
я з ы л а н у л ы х а т ч ы к м а д ы . Е к е ж е т а г т а к агы з. О л б о л т у
на у л ы хем д эл — с ы г р ы ц дили ялы . О н у н йу зун е б о л с а
б а р я з ы л а н ы ики агы з сез. О н ы хем гы зьщ д и н е э ж е с и н е
я зы п д ы р .
М е р е т ол к а г ы з ы н й у зу н д е я з ы л а н л а р ы ичинден о ка п
ч ы к ды -д а, йузун и а г р а с ё к а р ы к г а д д ы р д ы :
— Эй, ме хатьщ ы ! Г ы зы н с а н а язы пды р!..
— М а н а язы пд ы р !.. Н э м е язы п д ы р ? .. Гой-а!..
— Ал, е з у н о к а - д а гер убер.
— М ени о й н а ж а к б о л м а с а н а . Н э м е « Э ж е м е с а л а м
болсун» дий и п ди р м и ?
— Ал, е з у н о к а п гер, нэме д иен болса.
— О к а б е р -д э , инди, бир з а т дийленд е. М ен о н у н х а й
сы бир х а ты н ы о к а п гер упд ир ин ! Х аны ока, мен ынха
эш ид ип дурун.
— Ы н а н м а р с ы н , мен о к а р ы н вели!..
— О к а , х а н ы ы н а н м а з я л ы б олса, онсон ы н а н м а н .
О к а - д а инди!..
М ер е т йузун и ч ы н л а к а й тутуп, о к а м а г а о турды . «Э ж е,
с а л а м ! С ени н х а т б и л м е з л и г и н мени якяр!.. Э гер х а т б и л
йэн б о л с а н д ы н , э ж е он д а мен сана... Сен м а н а е з эн ел и к
м эхр и н и берердин... Г а й р а т эдип, х а т е в р е н э й с ен б о л м а -
;• ды мы ! О н д а мен сенден м а с л а х а т с ы з... С ы р гизлин...
© 3 К 0 Р П Е Г Ы З Ы Н А Л Т Ы Н Ж .Е М А Л » .
Ю /ХП-1940 йыл.
С адап баш ам барм агы ны дишлэп, а х ы р ы н а ченли
( д инл эп , ине шу е р д е б и р и н ж и гезек д и л л ен д и .
’ — Н э м е дийипдир! Сыр гизлин! С енден м а с л а х а т -
сыз... Х аны , а л бэрик. © зу н д ен то с л а н болсан!.. — Ме-
> рет онун элине хаты г е в у н ж е н тутд ур ды .
5 365
— ё к , эй ле дийип я з м а , мен х а т ы нэхили еврене-
йин! — дийип, е р -г е к д е н гелди.
— О ка! — дийип, М е р е т она айтды.
— К ы р к я ш ы м д а н сон м енден окап, х ат билен б о л а р -
мы? К в п у м гечип с а ч ы м д а н ак герунди. И н д и мен х а
чан х а т е в р е н е р и н ве х а ч а н А лты н билен х ат я зы ш ы п
билерин?!
— О к а с а н , а н ы р с ы бир а й д а н х а т ев р е д е й и н — дийип,
М ерет С а д а б ы н йу зун е г у л м эн середи п д урды .
— С енд ен х а т е вр е н и п билм ерин!..
— О н д а , эж е , сени мен о к а д а я й ы н ? — дийип, Н у р ы
е зу н и г е р к е зд и . — П и к и р берип о к а с а н , эд и л 15 гунун
ичинде А л т ы н ы н х а т ы н ы о к а п ве она ж о г а п я зы п о ту ран
эдейин. Д о г р ы м , эж е , гел, мен с а н а х а т е в редей и н , о б а д а
ха т б и л м е й эн д ине бир сен болдун...
— Д у й н к и о ж а г ы н б а ш ы н д а т а ш л а п гиденим, сен-
ден-э а с ы л х а т е в р е н м е р и н — дийип, С а д а п о гл у н а а й т
ды. — Б у гун сенден ха т е в р е н и п о т у р м а н ы е з у м е кичи-
л и к билерин. Н у р ы , х аны сен м а н а айт, А л ты н ж а н ы н
том у с ру гсат а л ы п г ел м еги н е ене-де нэче в а г т б ар?
— Т о м у с к ы р у г с а д ы н д а э к ск у р с и я дийип, бир ере
гитмесе...
— Хич бир ер е ги т м эн д эк и н и айт, огл ан, сен
мана?
— О н д а б э ш - а л т ы а й д а н гелер.
— Бэш -алты айдан дийдинми?
— Х ава.
— В а г т кеп. А й д ы н он д а сиз м а н а . Х эзи р м енин ба-
ш ым ч аш ы п д ы р . М а н а онун я н ы н а гитм ек герекм и, б а
рып, онун бил ен м а з а л ы ге п л е ш м е ги м герекм и? О нун
би зд ен гизлин сы ры б о л м а л ы д э л д и р . Э гер мен о н у н я н ы
на б а р ы п билсем , он д а м а с л а х а т ы н ы б ер е рд и м . Онун
д е р т й ы л д а н бэри г а п ы л а р ы н ы т а н а м а н о к а п йерени хем
аз д эл. О л ене... х ан ы нэмэни м а с л а х а т билйэн б о л с а н ы з
ай д ы н ? — дийип, С а д а п о л а р ы н и к и си н ден -д е с ор ады .
— М а с л а х а т ы м ы з х а т е в р е н м е г и н ве А лты н а « Н э м е
м а с л а х а т ы н б а р ? » дийип, е з эл и н билен х а т я зы п сора-
м агы н. В а г т ы н б ар . С о в а д ы н ы ч ы к -да, «с о в а тл ы » диен
ш а х а д а т н а м а н ы а л - д а , г ы зы н а ибер ве онд ан «И нди
м а с л а х а т ы н нэ м е б о л с а с о р а б е р » д ийи п яз! — дийип, ата-
лы -о гул С а д а б а ш ей л е м а с л а х а т берди.
— Мен хаты ненен е в р е н и п билерин? — С а д а п гайгы-
л а н м а г а д ур д ы . — А н с а т м ы ш ы н м ы ? ..
366
— О з а л а м а з - о в л а к б и л й эр си н , ене-де ока! — дийип,
о л а р она я н а д а н ш ол в ву т л е р и н и б ерд и л ер.
С а д а п ер туруп, ене-де л а п б а а ш а к отурды.
— О к а с а м м ы к а м , окап, хат е в р е н и п билермикам?
И л л е р нен ен б и л й эр к э? М ен нэм е эдейин? А л ты н ж а н :
«Э ж е, г а й р а т эдип, х ат е в р е н с е н б о л м а я м ы ? » дийи пди р.
Гел, мен г а й р а т эдейин, ш о н д а билип б и л й эн б олс а м .
Мен с о в а д ы м ы ч ы к ы п билерин, мен ки м ден пес!? Сона-
нын е вр е н и п билен х аты н ы нэ м е учин мен е в р е н и п бил-
мерин?..
С а д а п йузун и а ш а к с а л ы п , бир ов у рт сув ичеси с а л ы м
ш ей л е пикир эдип д у р а н д а н сон, б и р д е н к э б а ш ы н ы сил-
кип, йузуни г а л д ы р д ы - д а :
— М ен онда г и ж э м и гундиз эдип ев ре н е й и н — дийип,
с е з л е м э г е б а ш л а д ы . — А л т ы н ж е м а л а ез эл и м билен хат
я з м а с а м , а с ы л с изи н я з а н л а р ь щ ы з г е в н у м е ж а й б о л м а н
гелди. М ен бир а й д а н -д а б олс а , ики а й д а н - д а болса, уч
а й д а н -д а б олса, инди хат е в р е н м е с е м б о л м а д ы . Й е н е
сизд ен д эл, ин говы о к а д я р д и й и лй эн м у г а л л ы м А м ан -
д у р д ы д а н ев ре н е р и н . О л м а н а о з а л а м х а т е в р е т ж е к б о
л у п гелди. Х а т билерин, онсон б о л с а А л т ы н ж е м а л а хаты
е з у м я з а р ы н . Сен, Н у р ы , А л т ы н ж е м а л а яз! « Э ж е н х а т ы
ны ал ы п, х а т е в р е н м э г е г а р а чыны билен б а ш л а д ы » д и
йип. Мен х а т е в р е н й э н ч эм , ол е з у н и н гизлин сы ры ны
саклаберсин.
С а д а п э ж е ш ей л е дийип, б ел л и бир к а р а р а гелди-де,
ер инден е ц и л л и к билен турды .
— М ен А м а н д у р д ы м у г а л л ы м ы ц я н ы н а гитдим. Х аны
инди хем бир герейин, С о н а н ы н билен ха ты н ы м енин б и
л ип б и л м еш и м и . М ен ев ре н е р и н . О н сон А л т ы н а е зу м
элим билен ха т я з а р ы н ве она е з у м и н б е р ж е к э н ел и к мас-
л а х а т ы м ы берерин...
С а д а б а х а т -с о в а т е в р е т м е г и о б а д а к ы о н й ы л л ы к мек-
д еб и н м у г а л л ы м ы А м а н д у р д ы е з устуне ал ды . О л инди
у м ы т с ы з л ы к этм эн, е зу н и н с о в а т л ы б о л ж а г ы н а ы н а м л ы
ве ы х л а с л ы б а ш л а д ы . О н у н с о в а т л ы б о л м а г ы н а ен ъетен
к е м е к б ерй эр, хер ким б иленини ай д яр .
А р а д а н ай гечи п-гечм эн кэ, ол х ат евре н д и . Г ы зы н ы н
д е р т й ы л д а н б эр и я за н х а т л а р ы н ы е з у н и н терти п билен
й ы гн а п гоян б у к ж а с ы н д а н ч ы к а р д ы ве о л а р ы бирян
у ж у н д а н о к а п б а ш л а д ы . О л инди г а зе тл е р и хем о ка п
бил йэр . в з у н и н кы рк я ш а м а г ы онун х ат б и л м е ги н е зы я н
бер м е й эр . Г а й т а , ге п и н -с взу н м а н ы сы н а тизден душ ун ип,
367
гун-гунден с о в а д ы н ы а р т д ы р ы п б а р я р . Д у н й э д е тай бол-
м а д ы к чепер х а л ы н ы д о к а я н х у н э р л и э л л е р и х а т я з м а н ы
хем о н а р я р .
О л ы х л а с билен уч ай... гун о к а н д а н сон г ы зы А л ты н а
е з се зи билен ве е з эли бил ен ш ей л е х а т я з я р : «Г ы зы м
А л т ы н ж е м а л ж а н , кеп с а л а м болсун менин т а р а п ы м д а н .
Мен х а т -с о в а т ев р е н д и м , А л т ы н ж е м а л ж а н , А м а н д у р д ы
м у г а л л ы м д а н , к а к а н д а н , Н у р ы д а н , А м а н д у р с у н д а н ш ол
сен и н я з а н х а т ы н д а н сон, с о в а т л ы б о л с а н б о л м а я р м ы
дийип. И н е ш у х а т ы е з у м я зд ы м , м енин с о в а т с ы з л ы г ы м а
сен и н г ы н а н я н д ы г ь щ ы билип, к а к а н ы ц ве Н у р ы н ы ц гы-
ж а л т ы н а ч ы д а м а н . Г ы зы м , инди нэм е м а с л а х а т ы н б ар
б о л с а я зы б е р . М ен о к а п - д а б и л ж е к , ж о г а п я з ы п -д а б и л
жек! Э ж е н С а д ап » .
С а д а п е з у н и н с о в а д ы н ь щ ч ы к а н ы х а к ы н д а б ер л е н
ш а х а д а т н а м а н ы хем иберди.
О л ез г ы зы А л ты н а б и р и н ж и ге зе к я за н х а т ы н а тиз-
д ен ш ей л е ж о г а п ал д ы :
«Э ж е , с а л а м !
Б и р и н ж и ге зе к я з а н ве э н ел и к м э х р и н д е к у л и п д у р ан
х а т ы н ы З /Ш -1 9 4 1 - н ж и й ы л д а а л д ы м . © зу м и гетерип
у л а л д а н чепер э л л е р и н билен я з а н х а т ы н ы г е зл е р и м е
с уртуп, у л ы бегенч билен о к а д ы м . Э ж е, х а т ы н д а н сени
я н ы м д а я л ы г е р д у м ве с е зл е р и н и эш и д и п д у р д у м . Б у н э
хили б агтл ы л ы к !..
Э ж е , сен « И н д и нэх ил и м а с л а х а т ы н б о л с а с о р а » д и
йип, е з е л е н и п я зы псьщ . Сени а л а д а д у ш у р е р я л ы э т ж е к
б о л я н з а д ы м ёк. Гизли н сы р д и ен и м и н инди устуни ачсам
б о л ж а к . С а н а ш ей л е дийи п ха т я з м а г ы м а н а к а к а м м а с
л а х а т берди. О л э ж е н х а т б и л м е й эр ве сенин я за н х а т л а-
ры ц билен г ы з ы к м а я р дийди. М енин бу «этм иш им и» ба-
г ы ш л а м а г ь щ ы с о р а я р ы н . Я гш ы хош. 0 з гы зы н А л т ы н
жемал».
А л ты н ьщ х а т ы н ы хэзи р С а д а б ы н е зи о к а я р д ы .
С а д а п ха т ы д а б а р а л ы о к а п г у т а р а н д а н сон, эри Ме-
реди н йу зу н е гезуни гу л д у р и п серетди:
— Ах, сен а к с а к г а л , сенин бир э в м е з л и г и н б а р д ы -л а .
Сен а с ы л мени ойн ап йерен б о л с а н н э т ж е к ? И нди душун-
дим, б а р ы н а д у ш у н д и м . й е н е е з п е й д а м а а л д а н ы н ы з ы
б а г ы ш л а я р ы н . И нд и а л д а н м а н !
С а д а п ш ей л е дийип, е з у н и н чы на б ери м си з а л д а н а -
ны н а е зи хем гулди.
368
УМ Ы Д Ы УЗУЛЕНСОН,
372
Г е к б и л и н илери я н ы н д а Г а р а ж а д а г диен ки чи ж ик
д а г б ар д ы . Б у д а г ь щ гунеш ине бирнэч е ейли о б а я зл а -
м а га гечуп гелипди. О б а н ь щ г у н б а т а р б а ш ы н д а хор
э ш икли , он ч евш и билен б ек л ен ен га р ы п ейи б ард ы . Ел
ейи г а й р а л ы г ы н а гы ш ард ы пд ьы Й ы к ы л а й м а с ы н дийип,
ичинден б э ш д и р е к у рл у п д ы . Э й у н ичинде уч а д а м о ж а -'
гы н д а ш ы н д а оты рды . А д а м л а р ы н бири я ш ы а л т м ы ш д а н
ага н , с а к г а л ы г у ш а к л ы г ы н а д у ш у н д у р ан га р р ы д ы . Б и р и
я ш ы э л л и д е н ага н , ке с е с а к г а л , д а я в а д а м д ы . Би риси
б о л с а йи гри м и б эш -й и гри м и секи з я ш л ы ж а х ы л йигит-
ди. А д а м л а р с у й ж у с и з гек ч ай ы ичип, г у р р у н л е ш и п отыр-
д ы л а р . Г а п ы д а б и рн эч е о г л а н ой н а ш ы п йереди. Ш олл-
ры н бирим и я - д а б а ш г а бирими, х о р а ш а ж а гейим ли, я ш а -
ж ы к гыз г а п ы к и л и м и н и г а л д ы р ы п ичери гирди, о нсон ам
а д а м л а р ы н й у зу н е га р а п :
— А т а м ы р а т к а к а , я ц ы ж а ... я н ы ж а ... о б ан ь щ гундо-
га р б а ш ы н д а о й н а п й е р д у к вели...
— Ай, с а ч ы к е с и л м и ш , а я л м а ш г а л а гуррунчи б о л
маз, а д а м л а р ы н я н ы н д а нэ м е к е р у н б ар , е й у н и зд е ишини
эдип о т у р с а н б о л м а я р м ы ? ! — дийип, А т а м ы р а т а г а гыз-
ж а г а з а г а ты р г а н д ы .
О н д а - д а о ж а г а з гыз ейден чы кы п е т эг и т м эн , горку-
с ы н д а н б и р н эч е ёл а ке к е чл эп , ш ей л е дийди:
— А т а м ы р а т к а к а , о -о-обан ы н гу -гу-гун до гар б а-б а-
ш ы н д а к ы а к ы н ы н ичинде бир д о р ж а тай е -е - е л у п я та н
экени. « Ж ,а н ав а р к и м и н т а й ы к а ? » дийип, я н ы н а б а р с а к ,
с-си-сизин т а й ы н ы з экени.
А д а м л а р ы н учусем эш и т с е л е р е м , э ш и т м е д и к б о л а н
болуп, д у ш у н с е л е р е м , д у ш у н м е д и к б о л а н болуп, «Н эм е ?
Нэме?» дийи п бирден гы за с о в а л берди.
Гыз гел ен ине п у ш м а н эдип, н а р я л ы г ы за р ы п , горку-
сына е н к у д е н е м бетер кекечлэп , г е р е н ж е з а д ы н ы х а б а р
берди. О н с о н ам ейд ен чыкды. О н д а А т а м ы р а т а г а янын-
д ак ы чай ичип о тура н о г л а н а га р а п :
— О г л а н , ол-а б о л м а н д ы р , сен бар, гер, ж а н а в а р а
нэме б о л у п д ы р ? Н эм е д е н е л д у к э ? Ч а й ь щ а м гелип ичер-
СИН — дийип, оглуны т а й ы н я н ы н а угр а тд ы .
373
А ш ы р б а р с а , бир в а г т сил а к а н гуры ч а й ы н ичинде
тай а р т к ы а я гы н ы ё к а р ы к г а л д ы р ы п , е л д у р и л е н е -д е мен-
зе м эн я ты р. © зу н и ц хем б о к у р д а г ы д еш и л и п , ганы ичи-
л и п д и р . Ж д н а в а р ы нэме е л д у р е н б о л с а -д а , е зу н и е л д у р т -
м е ж е к болуп, кэн х о р л а н ы п д ы р . О н-й игр им и эд им б ей ле
я н л а р а м пил билен д еп ил ен ял ы ассы н-у сту н а г д а р ы л ы п -
ды р. А ш ы р муны г е р у п / ей л е р и н е гелди-де, г е р е н ж е зат-
л а р ы н ы б о л ш ы я л ы х а б а р берди.
О н д а А т а м ы р а т ага:
— Б о л д ы -б о л д ы , х ем м е си н е д у ш у н д и м , оны г а п л з н
ат ы п д ы р . Г а п л а ц ы н хе м и ш е эдйэн хэсиетид ир, б ирки
гунден т а й ы ц эти п о р с а м а г а б а ш л а н сон, гелип, этинем
иер — дийди.
О н с о н а м э л и н д э к и чай ичип о т у р ан кэсесини ерде
гоюп, я н ы н д а к ы кесе с а к г а л л а :
— В ах, сени, А т а гу л ы , ол-а б о л м а н д ы р , Н а р а г ы з ы н
д ел и , инче бил, у зы н а я к , д еп ел , а я к л а р ы секи лл и , шу
в а г т д а н А т а м ы р а т а г а н ы н г о в у ж а а ты б ар » дийип, илин
д и л и н е д у ш е н ж е я п а г ы д ы . © зе м е к е ж е д и . Х а ч а н у л ы м а л
б о л а р к а дийип, г уваны п йе р д у к. А г ш а м а м ж а н а в а р я та -
гы на гелмед и, о н д а - д а хич б ей л е з а т л а р я д ы м а д у ш м эн
м ейд ан о т л у к б олан сон, «О т о т л а п й ер е н д и р » дийдим.
К е н е л е р и м и з : «Т айы ат эдйэнче, эеси ит б о л а р » дийип-
д и р л е р , ш о н у н е зи д о г р у ж а гу рр ун. Хич б о л м а ж а к б о л
са, б о л м а з экени, етен й ы л а м е нк и т а й ж а г а з ы м ы з ы ма-
ж е к ийипди. Г а п л а н а м гуйж и асгы ны х о р л а п , екел л ин и-
-ик елл и ни т а п я р -д а ! Б а р ы п , б а р л ы л а р ь щ м а л ы н а -х а дег-
м эн д и р . С е з у н д огрусы , би зи н м а л у л а л д ы п , оны тойда
ч ап ы п, б а й р а к а л ж а к я-д а « П ы л а н ага , а т ь щ чы кды , ге-
з у н а й д ы н » д и й и л ж е к г у м а н ы м ы з ёк — дийи п сезуни
г у т а р м а н к а , я н ы н д а к ы чай ичип о т у р а н а д а м :
— А т а м ы р а т ага, сен-э гур рун и н и а г з ы н д а н суйт ысы
гелйэн о г л а н ы н к ы я л ы эдип, езу н и д а г а - д а ш а уруп б ар -
ярсы н. Г урруни эдип о т у р м а л ы - д а , г а п л а н ы т у т м а н ы н
я г д а й ы н д а б о л а л ы . Ё гс ам ол м а л ийм эге д уш у н ен б олса,
о б а д а хич м а л гойм аз. О ны е л д у р и п , дери сине с а м а н
д ы к м а л ы б о л а н д ы р ы с — дийди.
О н д а А т а м ы р а т аг а А т а г у л а т а р а п :
— М ени к-э, А т а гу л ы , е з у н би л й эрси н , я ш ы м о р т а д а н
а гы п д ы р . Б и л и м д е ы сгы ны м ёк, е ри н ден т у р м а м а з а р ,
с у е к л е р и м дийсен, ш а к ы р д а ш ы п дур. Г е зу м дийсен, хич
за т геренок, э л л е р и м - а я к л а р ы м дийсен, с а н д ы р а п дур.
374
А ш ы р ж а н а м еке, е зе м эн тек я ш р а к , нэм е э т ж е ги н и биле-
нок — дийди.
О н д а А т а гу л ы :
— П э х а й сени, А т а м ы р а т , сен хич з а д ы гайгы этм е, -
г а п л а н ы т у т м а к бир сенин учин я -д а м ен и ц учин п ей дал ы
з а т д эл , оны тутуп б о л а й с а , у л ы и л и н пей д а с ы , оны тут-
м а г а о б а а д а м л а р ы н ы н хем м еси к е м е к б ерер. Ы н х а мен
о б а д а к ы эли бош а д а м л а р а х а б а р б ерей ин хем А ш ы р
Жан билен о б а д а к ы г а п а н л а р ы йы гнап, т а й ы н д а ш ы н д а
г у р а л ы — дийип, А т а гу л ы А ш ы р билен е й д е н чыкды .
Я кы н дакы ейлере болан иш лери хабар бердилер, о б а
д а к ы ®ли бош а д а м л а р ы н х ем м еси « к е м е к ч и б о л а р ы с »
дийди. А т а гу л ы ве А ш ы р б и р н эч е г а п а н та п ы п , я н л а р ы -
на-да ики с а н ы а д а м ал ы п , А т а м ы р а т а г а н ы н е й у н е гел-
ди. О нсон А т а гу л ы е нк и о т у р а н ери н е гечип:
— А т а м ы р а т , о б а д а н э л л е р и бош д е р т а д а м т а п д ы м ,
м енин бил ен хем А ш ы р бил ен а л г ы б о л я р ы с . Б и р г а л л а -
кы т у т м а г а а л т ы а д а м бесдир. О н с о н а м А ш ы р ж а н билен
он-й игрим и с а н ы г а п а н т а п д ы к , х а зи р с л а р ы г а п л а н эт-
ден и й м эге гелсе. х е к м а н д у ш е р я л ы эд ип г у р а р ы с —
дийип, я н ы н д а к ы а д а м л а р билен ейден чыкы п, т а й ы н
янына уградылар.
Бары п, тайы н теверек-даш ы на гап ан лары гурдулар.
Г а п а н л а р г у р л а н д а , я н ы ж а я н ы н д а б о л м а д ы к а д а м бу
е р д е г а п а н гу р л у п д ы р дийип, хич а й д ы п б и л м е зд и . Г е зу н
эй н е кл и б о л а н д а хем, г а п а н л а р ы г е р у п б о л м а з д ы . О л а р ы
гуруп б о л а н л а р ы н д а н сон,, я н ы н д а к ы а д а м л а р ы н бирине:
«Сен ш у ер д е г а р а в у л бол, б ир а а т д у ш а й с а , х а б а р берер-
син» дийип, оны т а й ы н б эр и я н ы н д а гоюп, гун я ш ы п , га-
р а н к ы г а т л ы ш а н д а , об а г ел ди л ер.
А т а м ы р а т а г а л а р ы н е й у н д е чай -су в ичип, ги ж е яры м
б о луб ерен д е, е й л и -е й у н е я т м а г а д а р г а д ы л а р . А д а м л а р
и ш л е р и н и гу тар ы п , т а й ы н ы з ы н д а н г а й д а н л а р ы н д а н сон,
гун я ш ы п , д а г ы н а р а с ы н д а тиз г а р а н к ы д у ш м э г е баш -
л а п д ы . Б и р и н ж и г и ж е у й т г е ш и к л и к б о л м ан , д а н атды .
Д а н а т а н д а н , хова ыссы болуп, т а й ы н эти б а й г у ш у н к ы
ял ы , тиз п о р с а м а г а б а ш л а д ы . Г а р а г у ш л а р персы ны н
ы сы ны ал ы п , т а й ы н у стунде г а й ы ш я р д ы л а р . Гун яш ы п,
г а р а н к ы д уш д и. Г и ж е я р ы м д а н а г ы б ер е н д е , г а п л а н а м
е з у н е кэн с е р е тд и р м эн , пор сы н ы н ысыны а н л а п , асса
б асы п , ю в а ш йерэп, хич з а т д а н горкы этмэн, йузуни ал-
- а с м а н а тутуп, е зу н д е н б а ш г а ж а н л ы ж а н а в а р б а р д ы р
ей тм эн , д а л м ы р а п , а гзы ны дийсен х а т ап ялы ачып, б ар-
376
м а к ял ы д и ш л е р и н и ч а р х л а п , а р л а п , т а й ы н я н ы н а гелди.
Г а п л а н ы н а р р ы л д ы с ы н а ерл е р , ю р т л а р т и трей эр д и .
Гаплан,ы герен адамын, э н д а м ы д ы г л а ш ы п , деп е туйа
уй ш йэрди. О л г е л м э ш е , т а й ы ц устуне б ек д и , б екенд ен,
д е р т а я г а м тайын, у ст у н е д у ш д и . О н сон ж а й л а ш ы п , этден
ий м эге огу рды . Э тд ен ийип, г а р н ы н ы гэб ердип , йерэй ин-
м и -й ер е м е й з н м и дийип, ю в а ш л ы к бил ен т а й ы н устунден
д уш д и . © нки а я к л а р ы н ы г а п а н а д у ш у р м э н гечирди ве-
лин, ар т к ы а я г ы н ы н бири г а п а н а д у ш д и . М у н а г а п л а н ы н
ичи яны п, т а й ы н д а ш ы н д а г а р а в у л ы б а р д ы г ы н ы а н л а п ,
г а п а н д а н б о ш а ж а к б олуп , а р л а п то п у л ды . М у н у н а р р ы л
дысына д агл ар -д аш л ар чайканды. Гапан ам гаты улы
б олм а н со н , г а р ш ы л ы к г е р к ё зм э н , д ер р е в ерин ден гопды.
Э м м а г а п а н ы н ези хер нече кичи б о л с а -д а , г а п л а н ы н з а р -
б ы н а а я г ы н д а н б о ш а м а н , г а й т а м , б а р х а б ерк еди . Г ап-
л а н н а л а ч г а п а н л ы ё л а д у ш м е к ч и болды . Г а п а н а м ш а-
к ы р д а п , о н у н ы зы н а д у ш у б е р д и . А н н а м ы р а т а г а н ы н
я с а н ж а ай н а я л ы б э ш б а р м а к л ы а р а н ы бу г а п а н ы н аг-
з ы н д а з ы н ж ы р ы н а бекленгиди. О л д а г а - д а ш а , ч еп е-чер е
ч о ла ш ы п , г а п л а н ы н й ерм еги н е га ты пэсгел берй эр д и. Ол
а р а н ы гетери п, а г з ы н а а л а й ы н дийсе, онун пэкиден йити
б а р м а к л а р ы г а п л а н ы н а гзы н ы -б у р н у н ы г а н - г а б а р ч а к
эд й эр д и . Г а п л а н ы з ы н д а н ковгы гелер этий эч эдип хов-
л у к с а - д а , а р а н ы г а р ш ы л ы к ге р к е зй э р д и . Г а п л а н а р а н а
а л а ч эдип б и л м эн , ы зы н а бэш э д и м д е н г а н р ы л ы п , г ах а-
р ы н а х ы зг а р ы п , ю в а ш л ы к д а н гун г у н ор та б о л а н д а , зор-
д а н д а г ы н б а ш ы н а чыкды . О н д а н а м ж у л г э ин м екчи б о
л а н д а , а р а н бир у л ы а р ч а ч олаш ы п, оны а р ч а д ан -
ды. И н д и г а п а н д а н ве а р а н д а н б о ш м а с а , ы зы н д а н к о в
гы гелип, а ч ы к э л е д у ш ж е г и н е гези етди. Ш о б а р м а н а
г а п а н д а н а я г ы н ы д е в у п б о ш а м а н ы йурегине ду вуп, диши
билен г а п а н д а к ы а я г ы н ы чейн'емэге оты рды . Д е в у л м е -
д и к су н к л е р и н и д еву п , еринден гобсунып бекди. Б е к е н д е,
г а п а н а д у ш е н а я г ы н ы н я р ы с ы г а п а н д а гал ы п , я р п ы а я к
г а п а н д а н б о ш а д ы . О н со н г а п л а н уч а я к ган ы н ы с а р к д ы -
рып, ж у л г э инди. Ж у л г е д е д а г ы н бир у л ы го в а г ы н а гир-
ди-де, а я г ы н ы н ганы а к ы п д у р с а - д а , а я г ы гаты агы р с а-
-да, д у ш м а н л а р ы н ( а в ч ы л а р ы н ) гол уна д у ш м э н и н е беге-
нип я ты б е р д и .
Г а п л а н ы н г а п а н а д у ш ен ги ж ес и н и н эртеси А т а м ы р а т
а г а « Г а р а в у л гел м ед и » дийип, б и т а к а т болуп, оглуны
г а п а н л а р ы б а р л а м а г а иберди. А ш ы р б а р с а , г а р а в у л гоюп
г а й д а н а д а м л а р ы ё в ш а н д а н яс с ы к эдинип, донуны устуне
377
япы п, ю м ш а к д у ш е г и н у с т у н д е я л ы х о р л а п я ты р д ы . Га-
п а н л а р ы н бири б о л с а ёк, тайын, эти д и йсен ий ли пд ир.
М уны ге р у п , А ш ы р ы н г а х а р ы гелип, я т а н а д а м ы н бев-
руне д епди.
— Х аны , Д у р д ы , м а с л ы к я л ы б о луп я т м а - д а , б о л а н
з а т л а р д а н х а б а р бер — дийди.
О н д а Д у р д ы , хэ д и й м эн ер и н д е н га л д ы , о нс о н ам ге-
зуни о в к а л а п :
— А ш ы р, б и л м е д и м , н эм е б ол а н д ы г ы н ы , укы м гел-
д им и я - д а б а ш г а бир з а т б о л д у м ы , о б а -д а ги т м эге я л т а -
нып, г а п а н а бир з а т д у ш с е , о я н а р ы н е й д у п я т ы б е р д и м —
дийди.
О н сон А ш ы р ы н г а х а р ы гелип, б о л а н и ш л ер и Д у р д а
х а б а р берди. О л а р м а с л а х а т л а ш ы п , а р а н ы н ы зы н ы алы й,
н э м е б о л а н ы н ы х е к м а н б ил м еги й у р е к л е р и н е д у ву п , илер-
л игин е г и д и б е р д и л е р . О г л ы хем гелер в а г т ы н д а гел м ед и
велин, А т а м ы р а т а г а н ы н йу регин е х о в с а л а д уш у п , ене бир
а д а м ы г а п а н л а р ы б а р л а м а г а иберди. О л а д а м б о л а н и ш
л ер и геруп, ы зы н а ы л г а п гелди-де, г ерен з а т л а р ы н ы А т а
м ы р а т а г а х а б а р берди. А т а м ы р а т а г а А т а гу л ы н ы ч агы -
р ы п м а с л а х а т л а ш д ы , В а г т гечм эн кэ, о б а н ы н хем м е
а д а м л а р ы н а х а б а р б е р д и л е р . О б а н ы н т а я к ту тан ы , яшу-
лы , я ш к и ч и а д а м л а р ы э л л е р и н е д уш ен з а т л а р ы н ы , бер-
д е н к е д ийм эн, п ы ч а к д и й м эн алы п, а р а н ы н ы зы н ы ы зар -
л а п г и д и б ер д и л е р . О б а д а н ч ы к а н л а р ы н д а н , д а г ы н дуй-
буне е т м э н к э л е р , а д а м л а р Ы н кеп уси я д а п , ы з л а р ы н а
гайтды . Б у л а р д а н г а л а н д е р т а д а м А т а гу л ы а г а н ы н ёл-
б аш ч ы л ы г ы билен ыз ы з а р л а п ги д и б ер д и л е р . Б а р я р к а -
лар, дагьщ баш ы на чыкдылар.
А ш ы р Д у р д ы билен д а г ы н у ст у н д е н б а р я р к а , бирден-
кэ а р а н ы н ы зы ны йитирип, о я н а , бу я н а « Н э м е бо лд ы »
дийип серетсе, г а н а д у ч а р б о л д у л а р . Г а н ы н ы зы н ы ы з а р
лап барм ан а, арча саташ ы п, гапаны тапды лар. Гапла-
ньщ г а п а н д а к ы а я г ы н ы г е р д у л е р . О нсон г а п а н ы э л л е р и
не а л ы п , г а н ы н ы зы н а ы з а р л а п ж у л г э ин ди лер. Г ан ызы
б у л а р ы у лы г о в а г а эл тди . И нд и г о в а к д а г а п л а н ь щ б ар-
ды гы н а г е зл е р и етип,' нэме э т ж е к л е р и н и б и л м эн д у р к а -
л а р , д а г ы н б а ш ы н д а н гелйэн д е р т а д а м а г е зл е р и душ уп ,
о л а р а эл б у л а д ы л а р . А д а м л а р хем б у л а р ы гер уп, я р ы м
с а г а т гечип-гечмэнкэ, я н л а р ы н а г ел д и л е р . Г е л е -ге л м эш е
гуры а р ч а йы гнап , г о в а г ы н а г з ы н д а от я к д ы л а р . От
я к а н л а р ы н д а н , г а п л а н ту с сэ ч ы д а п б ил м эн, г о в а к д а н ч ы
кып х а р л а п , А т а г у л ы а г а то п у л д ы . М у н у н х а р р ы л д ы с ы н а
378
д а г л а р д а н хем туйс шонун. ял ы сес чыкды . Д а г л а р кеме-
ги билен г а п л а н ы га ты кэн ял ы этди. Б у х а р р ы л д а а д а м
л а р ы н э н д а м л а р ы т и к е н е к л эп , д еп е с а ч л а р ы уйш ди. А д а м
л а р ы н у й ш е н и н е г а п л а н ы н гези етип, е ц к у д е н е м бетер
х а р л а п , А т а гу л ы а г а н ы н к е л л еси н е а г ы з урды . М уны ге-
руп д у р а н а д а м л а р ы н бири б а р м а к я л ы гу л л е билен дол-
д у р ы л а н б ер д е н к эн и а т д ы .. Г а п л а н я р а л а н д ы . О н д а -д а
я р а л а н м а д ы к ял ы , А т а гу л ы н ы н ке л л е с и н и а г з ы н д а н бо-
ш ад ы п , тупени а т ан а д а м а т опулды . О л а д а м а г а п л а н ы н
т о п у л а н ы н ы геруп, гевреейни г а й р а к чекип, чеп голуны
о нун а г зы н а т утд ур ды . Г а п л а н голы ч ей н ем эге д у р м а н к а ,
с аг э л и н д э к и ж е в х е р п ы ч агы бил ен г а п л а н ы н голтугын-
д а н урды. Ж,ввхер п ы ч а к онун а ш а г ы н д а н б о й л а с а - д а ,
хич з а т б о л м а д ы к ял ы , а вч ы н ьщ голуны чей нем эге д у рд ы .
М ун а а д а м л а р х а й р а н гал ы п , о л а р ы н бири г ы с г а ж ы к он-
б и р а т а р билен д у р а н еринден т уп ен л ед и . О к г а п л а н ы н
ж а й л ы ерин ден дегип, г а п л а н ж а н с ы з й ы к ы л д ы .
А т а гу л ы а г а - д а ке л л е си г а п л а н ы н а г з ы н д а н б ош ан-
дан , ы сгыны гачы п, эсси айы лы п, д у р а н ер и н де отуры-
берди. М ун ун кел л е с и н д е н ган а к м а г а д у р д ы . Е л д а ш л а -
ры ны н бири кей негини йыртып, о нун к ел л есини с а р а д ы .
О л б ей л еки ав чы н ьщ хем го л у н ы н эт л е р и м а з а л ы ж а чей-
нелипдир. О н д а н хем ган а к ы б е р д и . О л а м ё л д а ш л а р ы -
нын бирин е элини с а р а т д ы . Ш у х а л д а ики я р а л ы , д е р т
а д а м , г а р а н к ы г а т л ы ш а н д а , г а п л а н ы н дерисини гетерип,
А т а м ы р а т а г а н ы н г а п ы с ы н а гелди.
— Ав Ж ан лы -д а? — дийип с о р а н л а р а :
— Ав ганлы ! — дийип, а в ч ы л а р ы н х ем м еси б ирден
ж о г а п берди.
БАТЫР
О л етен а г ш а м е й л е р и н е ай сы з г а р а н т ы г и ж э н и н са-
гат б и р л е р и н д е гелди ве езунин, ш ей л е гич гелм еги нден
б и р ж и к -д е й ы г р ы к м а н , г а п ы л а р ы н ы га т ы -г а т ы как ды .
— Ачьщ!
Б у я д ы йи гд екч е ч ы кан, узы н бойлы , г ы р м ы зы д онун
устунден па л ьт о , а к г а й м а т а х я н ы н у стун ден п а п а к гей-
йэн, к л у б ы н оюн к р у ж о г ы н а г а т н а ш я н , ё л д а ш л а р ы билен
о т у р ы ш м а г ы , ш о н д а ичм еги х а л а я н к о л х озч ы Н у р ы д ы .
О л г а п ы л а р ы н ы ене-де к а к д ы .
Б у в а г т онун гиден ерини, гезип гелен ерини ид ем ейэн
«ир ги т д и н я - д а гич гелдин » д ийм ейэн г а р р ы а т а с ы хор
чекип, у к л а п я т а н б о л с а -д а , г а й г ы ч ы л г а р р ы энесинин
г е зл е р и н е укы ге л м е й эр д и . О г л у н ы н ш у в а г т болуп гел-
м езлиги оны ы н ж а л ы к с ы з л а н д ы р ы п д ы . О л о я л ы -у к у л ы
я та н ерде, о г л у н ы н т и р к е ш й э н йи ги тлери ни, б а р я н ерле-
рини б ир ин -бири н г е зл е р и н и н ен у н д е н гечирди. © н р эк
г и ж э н и н ш у в а г т л а р ы о гл у н ы н серхош б олуп гелени онун
я д ы н а д у ш д и . Е н е -д е с е рх ош б о луп гел ер г о ркусы н ы эд-
йэрди. Геп г е л ш и р и ж и ве геп г е зд и р и ж и а я л л а р ы н : «Ог-
лун А н н а л а р а кеп б а р я р , онун эр и н д е н а й р ы л ы п гелен
г ы зы н а йуп ек г ы н а ч л ы к а л ы п б ер ен м иш ин» х ем -де Ме-
ре т л и н и н д о г а н л а р ы : « Б и з и н е й у м и з и н я н ы н д а н гечме»
дийип, Н у р а а й д ы п м ы ш л а р ы н » дийип, а й д а н л а р ы н ы ол
шу в а г т е з д и л и н д е ези хем т е к р а р л а д ы . Ш о н д а г а р р ы
эн эн и н й ур егин е х о в с а л а , су н н у н е г а л п ы л д ы д уш д и . «О л
бир з а д ь щ у ст у н д е н б а р а й м а с а б о ля р , м а н а ил я л ы а р к а -
й ы н л ы к ёк дийй ар . «М уны еерсек, х а к ы н д а н ч ы к д ы г ы м ы з
б о л а р . Н у р б ер д и ж а н хем ш унун я л ы болуп етиш ипди.
О л к а р т ойнуна хем б аш урупды . О ны е ер д и к, ейли-и ш и к-
ли этдик. О н а ш о н д ан сон а к ы л гелди.' О л инди гелнинден
бидин бэш кеп уги хем сов ано к . М у н а м инди х е к м а н еер-
м егим из гер ек» дийип, г а р р ы эне г а х а р билен ёрганы
б а ш ы н а чекди. О л инди оглы геленде, она а й т ж а к з а т л а
ры ны пикир эд й эрд и , га п ы шол в а г т к а к ы л ы п д ы . Г апы
б и р и н ж и гезе к к а к ы л а н д а , огл уды гы н ы билди. О нсон
е зу н и н й ы л ж а к , э м м а у к л а п б и л м эн я та н еринден о гл у н а
дийм екч и болуп я н к ы пи ки рл ен ен з а т л а р ы н ы хем уну-
391
етен й ы л к ы я р ы ш д а б и р и н ж и ор ны а л д ы л а р ...» Ш у л а р ы
яд ы н а с а л ы п , ичини гур л е д и п я т ы р к а , д и в а р ы н й у зун де
а с ы л гы д у р а н кичи к а л и б р л и тупеци не гези д уш ди.
Б у в а г т т а м л а р ы н ы н ичинде сес-уйн ёкды. Э ж е с и ир-
килипди, к а к а с ы н ы н ш ол у к л а п я ты ш ы д ы . О л шу дым-
д ы р с л ы к д а д и н е бир е з й у регин ин г у р с у л д зп урянлыгы -
ны эш и д й эр д и .
О л йу р е ги н е н э м е д и р д уш у п , б и р д е н к а ер инден турды .
К е р е к с и янып д у р а н он б эш л и к ч ы р а н ы н пелтесини г а л
д ы р ды . О н со н тупенини эл ин е ал ы п , о нун о т а й ы н а бу
т а й ы л а р ы н а с е р е д и ш д и р и п чыкды . « Т у п е н ж и ги м , атгыр-
ж а т у п е н ж и г и м » дийип, оны эл и н д е о й н а к л а д я р . «Сен
догры атян б о л с а н -д а , а р м а н , сен ч е п и к с и зж е б о л я н -д а ,
ш у й ы л ы н а я г ы гелай се б о л я р , вееннэ а л ы н ж а к д ы р ы н ,
сени ш о н д а б э ш а т а р а ч а л ш а р ы н » дийди-де, оны крова-
ты н а сей эп гойды. О н д а н сон д и в а р ы н й узун е г а р а гулли
к а г ы з н ы ш а н ы к а к д ы . Ш о н а т а р а п б о л с а тупенини ченэп,
м а ш к эт м эге д у рд ы .
О л к а г ы з ы н г а р а гулуни н а з а р алы п, ту п е н и н и н чак-
м агы н ы б и р н эч е е в р а н у р д у р д ы . Ч а к м а г ы н ж а р к ы л д ы с ы
ичерде х е к у м сур йэн д ы м -д ы р с л ы гы б о зя р д ы . О н у н сеси-
не о я л ы -у к у л ы я т а н г а р р ы энеси турды . И л к и б а д а ч а к
м а г ы н с есини н н э м э н и н сесидигини ве онун ни реден чы-
к а н л ы г ы н ы а н ш ы р м а н , тирсегине г а л ы п л а р д и н с а л д ы .
Т уруп, о г л у н ы н б о л я н т а м ы н ы н г а п ы с ы н д а н б а р д ы ве
онун ту п е н и н и н ч а к м а г ы н ы у р д у р я н д ы г ы н ы билди. О г л у
ны н бу в а г т тупени билен м еш гу л б олу п й е рм е ги г ар ры
эн эн и н й ур егин е ене-де х о в с а л а с а л д ы . О л: « В ай, тан -
рым, е з у н б етер и н ден с а к л а в е р и , мунун г и ж э н и н ичинде
нэм е эд ип й е р д у г и к э ? Б у бир э р б е тч и л и ги н устунден б а
ры п г е л э й м е д и к б о л с а ягш ы . М ен мунун я н ы б олуп гел-
шини х а л а м а н д ы м » дийэгед е, элин и я к а с ы н ы етирип,
онун к а к а с ы н ы н б а ш у ж у н д а а я к у стунде о т у р д ы ве
я р ы м ч ы к сес билен:
— К а к а с ы , ай, ка к а с ы ! Э ш и д й эр м и н ? Х аны , б аш ы н ы
г а л д ы р ? — дийди.
— Хим — эдип, Н у р ы н ы н к а к а с ы укы а р а л а ш а н ял-
т а л ы к билен б ей л еки к е б зесини н устуне а г д а р ы л ы п
ятды.
— У к ы н д а н а чы л д иййэн мен с а н а — дийип, ол онун
б аш ы н ы ене-де ы р а л а д ы .
Н у р ы н ы н к а к а с ы б аш ы н а ёрганы чекип гепледи.
395
— Я т а с а н а - а й т , хелей, сен бу г и ж э н и н бир в а г т л а р ы
нэхили б с л а й д ы ц ? Я т -л а , ене бир гун!..
— Б у н и е т и к а з а н ь щ г ав н у н е гел й эн з а д а серет!.. Ха-
чан мен сенин уст у п е с уру нд им ?..
— Я т -л а -а й т , хелей!
— О я н диенд е, инди о я н а ш д а ! ..
Н у р ы н ы д к а к а с ы ене-де я н к ы с ы ялы:
— Хим — эд ип б ей л еси н е а г д а р ы л д ы .
Э н эн и н болса инди г а х а р ы гелди, ол:
— Т у р м а , т у р м а с а н с а н а з а т д ийсен, д и е-ди е х е к м а н
д и л и н с ы р ы л м а л ы д ы р — дийип, эд и л а г л а м ж ы р а я н
я л ы геплэп, ер инден ту рды .
Н у р ы н ь щ к а к а с ы ш у н д ан сон бирден б а ш ы н ы гал-
ды ры п :
— И н е тур дум , ери, нэ м е сен бу гун нэх ил и б олай -
ды н? Н у р ы хен и зем ге л м е д и м и ? — диенсон, я р ы м г а р а н
кы и ч е р и к ге зл е р и н и а й л а д ы .
— О л гелди, ни р е д е н д и р я ц ы гелди — дийип, С она
ч ав у ш ч а к я н я л ы гепледи. — И н д и б о л с а ол тупенини
ш а к ы р д а д ы п йер. Б у бир з а д ы н устунден б а р ы п гелэй-
д и м и к э дийип, мен г о р к я р ы н . О л й е н ел и ге ш ей ди п йерен
д эл ди р . О н ун б о л ш у н ы х а л а м о к . Т а м ы н гапысындан
б а р -д а , г у л а к с а л ы п гер. О л я н ы гел ен инд ен хем, менин
билен геп л еш м эн , и й ж е к -и ч ж е к д ийм эн , д о гр ы ез т а м ы н а
гирип гитди... О л г ел ен и н д е йузи с а л ы к д ы .
М е л е б и р с а л ы м о т у р а н д а н сон, о г л у н а э ш и т д и р ж е к
б о л я н б о л с а герек, б а г а з ы н а с ы г д ы г ы н д а н г а т ы ар ды п -
ж ы р а д ы - д а , ё р г а н ы н ичинден чыкды ... Д е ш л и ч а л п ы я д а
ичм егини ясы эгнине атып, Н у р ы н ы н б о л я н т а м ы н ь щ г а
пы сы н д ан б а р д ы - д а , г а п ы н ы э м а й билен я р ы м ч ы к ачды.
— Н у р ы , сен хениз я т а н о к м ы ? Сен ги ж эн и яры м
эдип, нэм е учин я т м а н йер с у ц ? Х аны м , ил д ен и н д е гелер-
лер, ил д ен и н д е я т а р л а р , ш о н у н я л ы хем ил д ен и н д е ту-
р а р л а р ...
Н у р ы э р т и р и н а л а д а с ы н ы эдип, ©з иши билен гу м р а
болуп йврени учин, о л а р ы н д а ш ы н д а х о в с а л а д у ш у п
й е р м е к л е р и н д е н д уй бу н ден х а б а р ы ёкды. О л ш о н а гврэ:
— Я т а с ы м г е л м е й эр, к а к а — дийип, к а к а с ы н ы н сора-
гы на п е р в а й с ы зл ы к билен ж о г а п берди. О н д а н сон болса
х и н л е н ж и р э п я й д а н д ы - д а , элине «Яш ком м ун ист» газе-
тини ал ды . С то л у н б а ш ы н а гечип, оны сесли о к а м а г а
отурды .
К а к а с ы ич иш иге гирип, г а б а р ы л ы п д у рд ы . О н у н ызы
396
билен С о н а -д а гирди. Н у р ы г а зе т и н йузун ден Ф и н л я н д и я
м е с елел ери н и о к а я р д ы . К а к а с ы бу м еселе бил ен нэче гы-
зы гя н б о л с а -д а , о з а л л а р оглы ш у н у н я л ы г а з е т о к а н д а ,
о н а г у л а к с а л я н ве с о р а г л а р б ер й эн б о л с а -д а, х эзи р онун
га зе т бил ен иш и б о л м а н :
— О г л у м , я н ы т у пени ни н эм е ж а р к ы л д а д ы п йер д у н ?
О н у н г и ж э н и н ичинде н эм э гереги болд ы ? — дийип, о г
л у н ы н х эл к и « я т а с ы м ге л м е й эр » дийип, берен ж о г а б ы н з
к а н а г а т л а н м а н , д у р а н ер д е н с ор ады .
— К а к а н с о р а н ы н д а бери, д огру с ы н ы айт, ж а н ы м .
Биз с енин б о луп й е р ш у н х а к ы н д а , хер хили з а т л а р эш ид-
йэрис! — дийип, э ж е с и хем е з у н и н ы н ж а л ы к с ы з л ы г ы н ы
о гл ун а б и л д и р ж е к болды .
Н у р ы а т а-э н е с и н и н а й д а н л а р ы н а ш э х д а ч ы к л ы к б и
лен гулуп, е р и н ден турды .
— К а к а , мен тупени гени а т м а г а т у р г е н л е ш ж е к бол-
ярын.
М еле ез ы гты яры ндан даш гары :
— Н э м е учин? — дийип, онд ан у з у л -к е с и л л и к билен
ене-де с о р а д ы .— Гени ат м а г ы ?
Э ж е с и хем эри н и н со р а г ы н ы х ас г у й ч л е н д и р ж е к бол-
ян ял ы :
— Н э м е учин? Сен гени а т м а г ы шу г и ж э н и н яры м ы н -
д а е в р е н м е л и б о л д у н м ы ? Б и зе шоны айт? — д ийи п геп-
леди.
— К а к а , сен нэ м е б и л м эн д у р м ун ? — дийип, Н ур ы
к а к а с ы й узу н и а г р а с л а н д ы р ы п , сесини хем кесип д у р ан -
дан сон, е зу н и н бу в а г т тупени билен м еш гу л б о л м а гы -
ньщ с е бэби н и ай тды . — Б и з к о м с о м о л л а р ю р д у м ы зы н
г о р а н м а к и ш и н е хем и ш е т а й я р болуп д у р м а г а б орчлу-
дырыс. Ш у н у н учин биз уруш и ш л ерини ев р е н й э р и с . Эр-
тир р а й о н ы м ы з ы н к о л х о з л а р ы н д а к ы о с а в и а х и м ч и я ш л а -
рын я р ы ш ы б о л ж а к . Ш о л я р ы ш д а б и зи н г о р а н м а к ишин-
де б о л а н т а й я р л ы к л а р ы м ы з с е л ж е р и л ж е к . М ен я н ы езу-
мизиц шу х а к д а б о л а н й ы г н а г ы м ы зд а н гелдим . Я ны эж е-
ме: « И ы г н а к д а н г е л ди м » дийсем , ол ы н а н м а н , г а й т а м м е
нин усту м е г ы г ы р я р , й ы г н а к д а м а н а агы р иш т а б ш ы р ы л -
ды. Э р ти р к и а т ы ш ы к я р ы ш ы н д а мен б и р и н ж и л и г и ал-
м алы . И не, ш онун учин а л а д а эдйэрин...
— Ах, ш ей л е д ийд ин вели б о лай ды ! И не, оглум , му-
нын х а к ы г бо лд ы . И нд и хуш г а л м а н д ы р , ёгсам ш ейле
бир з а т б о л ж а к м ы ш ы н дийип, дуйн м енинем г у л а гы м а
дегипди — дийип, М е л е у л у д а н дем и ни а л д ы -д а , билини
397
йзды. О н д а н сон, б о л с а ол нэ м е д и й ж е г и н и б и л м эн , йузи
гызып д у р а н С о н ан ьщ йу зу н е й ы л гы р ы п серетди.
— Е ри, энеси, оглун нэм е д иенин и сенем зш и т д и н м и ?
Э ш и д е н б о л с а н б оля р. Й е н е сен е з у н и н х о в с а л а ч ы л ы г ы н
билен м енин хем г а н ы м ы т а с гы зд ы р ы п д ы н . И н д и болды.
Сен я ты п б и л м е д и к б о л с ан , б а р ы п я т-д а , а р к а й ы н укы-
ны ал.
— М е н и н я т а н ы м - я т а м а н ы м билен сенин иш ин бол-
масын, к а к а с ы — дийип, С она элин и ё р г а н д а н айы рды -
-да, о г л у н ы н я н ы н а д ы к ы л ы п б ар д ы .
— Н у р ы ж а н , о з а л ы н д а н ш ей л е дийип а й д а й с а н бол-
м а д ы м ы ? Сен мени г о ркузд ы н . М ен а с ы л сен бири билен
г е р сл е ш и п -б е й л е к и эд ип г е л э й д и ц м и к э н дийип, г а р а ж а -
ны м г а л м а д ы . Сен х а н ы инди ш уны хем айт. М е р е т л и н и н
д о г а н л а р ы с а н а : « Б и з и н е й у м и з и н я н ы н д а н гечм е» дий-
д ил е р м и ? Ш у чы н м ы ? Н э м е учин? Г у л м е, оглум, мен чы-
ным б ил ен с о р а я р ы н . Ш е й л е г у р р у н г у л а г ы м а дегди. К а
касы, сен н э м э й ы л г ы р я р с ы н ? Б у чын, о б а н ы н ичине. ш е й
ле г у р р у н я й р а п д ы р . И н д и б ар х а л а п т у т а н ы н М е р е т л и
нин д о га н ы Ш е к е р б о л д у м ы ? О г л а н л ы к этм егин. Анна-
л ы ны н еди г а п ы д а е р л е м е д и х г ы зы н а -х а г а б а г ы н ы гал-
д ы р ы б а м с е р е д и ж и б о л м а г ы н , о глум . Б и з сени ш ей л е
б о л с а н х а л а м а р ы с , М ен А н н а г у л д а й з а н ы ц гы зы Я зж е -
м а л ы гелин э д и н ж е к д и р и н . О н а се з хем а й д ы п гоян-
дырын.
М е л е сесини ч ы к а р м а н , с а к г а л ы н ы с ы п а л а п дурды .
О л а я л ы н ы н йу зу н е с ер едй эр. О н у н о г л у н д а н с о р а я н ве
д у ш у н д и р ж е к б о л я н з а т л а р ы н а г е в н у е т м е з л и к билен
й ы л г ы р я р . С о н а о гл у н а : «Сен, Н у р ы ж а н , у м с у м ж е гези-
бер» д иенин ден сон, М е л е а я л ы н а :
. — Ай, хелей, д о гр у с ы н ы а й г с а м , сенин д у ш у н й эн за-
д ьщ ёк — дийип, онун кэ б и р б о л у ш л а р ы н д а н , ай раты н -
•да х эзи р онун о г л у н а ай д я н з а т л а р ы н д а н кэйин ди . — С е
нин бу х о в с а л а д у ш у п й е р м е г и н нэм е? Х а н ы , о н д а болса
айт, о г л у н ким билен сегуш син , ким билен у ру ш сы н ? Н э
ме учин? М е с ел ем ? Энеси, и н ди ки-д е сен ш ей л е болуш -
л а р ы н ы д у й б у н д е н гой! О г л у н инди о г л а н - о г л а н ж ы к дэл
ах ы р ы . О л ене-де б и рн эч е а й д а н сон, Г ы зы л Г ош ун гул-
л у гы н а гитж ек. «Г елин э д и н ж е к » д и е н и н е хем мен го-
ш у л м а я р ы н . С ени н б а р бил йэн з а д ы н оглуны еерм ек...
О г л у н Г ы зы л Г ош ун а бу б ойлугы билен гидер. — Г а р р ы
а т а о гл ун а й у зл ени п хем ш ей л е дийди. — О гл у м , муззе-
рип, д у р а й ы ж ы б о л м а г ы н , м ерген чи л и к б о л с а -д а , илин
398
е нун е ч ы к ы п г епл ем ели б о л с а -д а , ене нэ м е л е р б о л с а -д а ,
г а й р а д у р м а н , б а р ы н а г о ш у л ы б е р ги н . Й и г р е н д и г и м эне-
синин ку л б е с и н е б укуп я та н огул ды р . Й е н е вели иле йиг-
рен и ж и б о л м а л ы д эл д и р . Э рти р ки я р ы ш ь щ ы з Гонур оба-
сы ньщ е н я н ы н д а к ы а к м е й д а н д а б о л ж а к д и й д и н м и ? Ол
ере эр т и р м енем с а к г а л д а ш ы м бил ен б а р а р ы н .
О л д а ш ч ы к м а к ч ы б о л а н ы н д а , С она онун ич м егинин
енинден а с ы л д ы -д а с а к л а н д ы . О н а инди о г л у н ы н ниреден
гелен лиги б елли б о луп ды ве б а ш ы н д а гор кы -урк и ёкды.
О л эр и н и д а ш а р ы к гойб ерм эн с а к л а п д у р а н е ри н де ог-
л уна:
— Н у р ы ж а н , онда эр т и р тупени говы атгы н, сенин
д а й ы л а р ы н хем м еси а т л ы м е р ген д и л ер . Сен б о л с а н д ай ы -
л а р ы н а м ен зе м е й э р си н . О л а р б и зи н и й м итим изи кейик
эти эд й э р д и л е р . И ч ери н дийсен, д е р р е в ч а я м га й н а д ы п
берейин. Я т ж а к д и й й эр м и н ? Я т онда, ж а н оглум, эртир
ирден т у р а н ы н д а ч ай -чер еги т а й я р эд е р и н — диенсон,
эри не йу зл ен д и . — К а к а с ы , сен нэме учин ян’ы м а н а хич
бир з а д ы д у ш у н м е й э р с и н д ийд ин? М ен д у ш у н м е л и з а т
б о л с а га ты д у ш у н й эр и н . Г а р а з , д у ш у н д и р дийип сенден
с о р а м а я р ы н — дийип, М е л эн и н х эл к и е з у н е а й д а н л а -
ры ны и н кэр этди.
— Кеп я гш ы — дийэгед е, М еле д а ш к ы т а м а ч ы к д ы .—
К е р п е о г у л д а сенин илтеш и ги н ёкдур. М у н д а мен езу-
мин яш йигитлигим и герйэрин.
С она хем М е л эн и н ызы билен б а р ш ы н а :
— Н у р ы ж а н ы м ы н киме мензэн лигини о нун мерген-
лиги а й гы т эдер — дийй эр.
Г а р р ы л а р ч ы к а н ы н д а н сон, Н у р ы хем кэн о т у р м ан
ятды . О н у н я д ы н а ене-де Ш е к е р ве онун эр тир к и чыкар-
ж а к д и в а р газети д у ш й эр . О л эртир ир билен Ш ек ери
ге р ж е к . О н у н билен к о л х о з л а р ы н ы н м а ш ы н ы н а мунуп,
г о р а н м а к иш инде б о л а н т а й я р л ы к л а р ы н ы н гезден гечи-
р и л ж е к я р ы ш мейданьгна гитж ек. О л эртир Ш ек е р е дий-
ж е к з а т л а р ы н ы пикир этди.
'1938— 1939-нжы й ы л л а р .
МАЗМУНЫ
П О В ЕСТЛ ЕР
Шукур б а г ш ы .......................................................................................................7
Гызгын гу н л е р .................................................................................................... 57
Гырнак с е в д а с ы .............................................................................................. 83
Ягтылыга ч ы к а н л а р ..................................................................................... 145
Х ЕКАЯЛАР
К и т а п ..................................................................................................................203
Ширин ...........................................................................................220
А р з у в .................................................................................................................. 238
Сонкы е й .......................................................................................................... 260
Ак т а м ................................................................................................................277
С е й г и .................................................................................................................. 294
Г и е в .................................................................................................................. 315
Байын г а х а р ы .................................................................................................. 333
Тэлей . 348
Э н е ..................................................................................................................354
С адап . 362
Умыды узуленсоц.............................................. 369
А в .........................................................................................................................373
Б а т ы р ........................................................... 380
М е р г е н ................................................................................................................391
САРЫХАНОВ НУРМУРАД
К СВЕТУ
(П ов ест и и р асск азы )
На туркменском я з ыке
И зд а т ел ь ств о «Т ур к м ен и стан»
Р ед а к т о р Н. Р е ж е б о в
Суратчы Ж - О р а з б е р д и е в
С у р а т р ед ак тор ы Д . М э м и ж и к о в •
Техник р едактор ы Э. И г н а т ь е в а
К орр ек тор Г. А р а п о в
И Б 149
й ы гн а м ага бер и л ди 19/У 1-78 й. Ч ап эт м зге ругсат эд и л ди 5 /Ш -7 9 й.
Ф орм аты 84Х 108У з2- Ф и з . чап листи 12,5. Ч ап листи 21,0.
У чёт-неш ир л исти 2 1 ,5 6 . Т и р аж ы 50 000. Т Н № 12736.
З а к а з 121. Б ахасы 1 м. 50 к. И — 044 1 6 .
«Т ур к м ен и стан» неш иряты , А ш габат , Гоголь к ечеси, 17а.
У краина К П Крым обком ы ны н «Т ав р и да» неш ирятынын тип ограф и я-
сы ида йы гналды хем чап эди л ди .
С и м ф ер оп оль, К иров адьш дакы проспект, 32/1.