Вы находитесь на странице: 1из 158

ОМУХТОР

МИНГ БИР
КИЁФА

Роман

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА
КОНЦЕРНИНИНГ
БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 1994
«Минг бир киёфа» романи хаёлий олис замонлардан тортиб киёмат
койим буладиган, инсон кайта тириладиган даврни уз ичига олади.
Бу, албатта, ж уда катта давр, аммо биргина инсон кисматида у жам-
ланади ва замондошимиз булган одамнинг чигал хаётини акс этти-
ришга хизмат килади. Асар уз рухи билан Маркеснинг «Юз йил тан-
холикда», Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романларига якин ту-
ради.

ОМОН МУХТОР

МИНГ БИР КИЕФА


Роман
«Ш арк» нашриёт-матбаа концернининг
Бош тахририяти
Тошкент — 1994
М ухаррир 3. А. М ир за уа ки м о ва
Безакловчи рассом А з и з Умаров
Бадиий мухаррир М. М . А ъ л а м о в
Техник мухаррир Л . Ю. Хиж ова
. М усаххих Ю. Т. Бизаатова
Теришга рухсат бсрилди 01.11.93 й. Босишга рухсат этилди 26.01.94 й.
Формати 8 4 Х 1 0 8 '/ з2- Адабий гарнитура. Офсет босма. Шартли босма
л ист и 8,40. Нашриёт хисоб листи 8,26. Тиражи 50000. Буюртма № 2440.
Бахоси шартнома асосида.

«Ш арк» нашриёт-матбаа концернининг босмахонаси,


700083, Тошкент ш., Буюк Турон кучаси, 41-уй.

© «Ш арк» нашриёт-матбаа кон­


цернининг Бош тахририяти,
1994.
ИККИ ОГИЗ СУЗ
Ким уцисин-у^имасин, очигини айтиилим керак:
бу — хаёлийми, фалсафийми, ш унака бир асар!
Албатта, ёзувчи %ар к,андай асарда узи кузатган —
эшитган, курган %аёт уацицатларини акс эттиради.
Лекин барибир, бу асар купрок, хаёл маусули; мен
уаётдаги аник; вок,еалар, одамларни — буё$ бериб,
умумлаилтириб юборишга уаракат к^илганман.
Асардаги цикоятларда, •асосан, %ар хил одамлар
учраганидан, кимгадир улар бир-бирига деярли боглик,
эмасдек туюлииш мумкин. Аммо зийрак ук,увчи, нега уч
уикоят яхлит асар деб аталгани, маъно ва мазмун
нимадан иборат эканлигини узи илгаб олади, деб уй-
лайман.
Яна бир гап. Уилбу асарни барча — дунёда булган,
бор, тугилажак энг гузал инсонларга багиилладим...
Биринчи уикоят
Ту р тм а н з а р а
Остонангди тупрон, булд и м , в а л е
Д ем а д и н гки , хоксорим к,ани?..

( К уигицдан.)

БИРИНЧИ МАНЗАРА
ТУТКУН

I
Куча ойдин, ёруг, аммо бум-буш эди.
У машина тутишга анча уринди. Булмади. Уласи
ичган, оекда зурга турган одамга ярим тунда биров
машина тухтатмайди! Куркишадими, ким билсин...
Нихоят, бекатга етиб келиб, автобус ёки троллейбус
кутишга карор килди. Лекин хадеганда булардан хам
биронтасининг кораси куринмади. Машина сийраклаш-
ган бунаканги бемахалда автобус ёки троллейбус
юрармиди?! Хаммаси жуфтакни ростлаб колишган, ал­
батта!
Шахар — Катта шахар, уйгача йул беш чакиримдан
кам эмас.
Шундай булса хамки, пойи-пиёда кетавераман, де­
ган карорга келди.
Йук, шу пайт кутилмаганда кандайдир япаски ав­
тобус йулда пайдо булиб, бекатга якинлаша бошлади.
У бир умидланиб-бир умидсизланиб, шунинг
баробарида, шошганича, иккала кулини бар-баравар
кутарди.
4
Автобус унинг ёнгинасига келиб тухтади. Олд-орка
копкалар ланг очилди.
Шу аснода, у автобусда йуловчилар йуклигини пай-
каб, кандай яхши одам экан бу хайдовчи, менинг бир
узим учун тухтатди-я, деб уйлади. Бирок машинага
миниб, копкалари ёпилган машина йулга тушгач, ол-
динга утдИ'Ю, машинада хайдовчининг узи хам ку-
ринмаётганини сезиб, анграйиб колди.
Бошка одам бундай шароитда куркканидан узини
йукотиб, айюханнос солиши мумкин эди. У эса, табиа-
тан анча босик, дунёни сув босса тупугига чикавермай-
диган киши булгани, бунинг устига, яхшигина кайфи
борлигидан, пинагини хам бузмади. К,ани, курайлик-чи,
буёги кандок вокеа руй бераркин, деб уйлаб, юмшок
уриндикка узини ташлаганича, мудращга тушди.
Куп утмай, хайдовчиси йук машинада уйими, унга
дахли йук бир томонгами — кетаётганини хам унутиб,
ширин уйга толганича, бир пайтлар ёктириб колган
кизнинг исмини шивирлаб, ушанга багишлаб ёзган
шеърини баланд овозда, кироат килиб укий бошлади:

Сизга очик,
Менинг багрим,
М умкин унга
тиг санчиш.
Узимники аламларим,
Сиздан
туймайман ранжииг.
Сизга б у жон,
Ой юзлигим,
М умкин
тутмок,лик тупга.
Узимники бахтсизлигим,
Сиздан
к,илмайман упка.
Совурмок, %ам,
секин-аста
М умкин
М енинг кулимни.
Як,ин келиб
бир нафасга,
Тутсангиз бас,
Кулимни...
5
У качонлардир айрилиб колган уша — узининг «ой
юзлиги»ни эслаб, хозир беихтиёр х^нграб йиглаб юбор-
ди. Кейин, чунтагидан румолча чикариб кузларини
артганича, чукур хурсинди.
Киприкларига хали илинган, мудрок кетиб, кайфи
хам бу орада бир оз таркай бошлагандек эди. Акл
бовар килмайдиган жуда антика иш булди-ку, шу ке-
тишда узи каёкка караб кетяпмиз, урток, деб уйлаб.
энди у сал эс-хушини йигиб, бошини кутарганча ойна-
дан чор-атрофга разм солди.
Автобус шахарни оркада колдириб, аллакандай
ункир-чункир дала-дашт йулига чикиб олган, гох
кескин силтаниб. гох осойишталаниб, олдинга босар
эди.
У хамон куркув-вахимани хаёлига келтирмай, шун-
чаки, бу иш яхишликка олиб бормайдиганга ухшайди,
кандок вокеа руй беришини кутиб утирмасдан, маши-
надан тушиб куя колсаммикан, деб уйлади. Шунга
шахд этиб, урнидан сапчиб турганича, эшикни зарб
билан бир-икки тепди. Аммо бундан хеч кандай натижа
чикмади: копка мустахкам эди!
Умрида иши булмаганидан машина тилини тушун-
маганига карамай, хайдовчи урнига утиб утирганча
машинани тухтатиш, копкаларни очишга жазм этгиси
келди. Лекин бунга харакат килишга урингани захоти,
вулкон якинида турган одамдек, каттик силкиниб, ор-
кага учиб кетди. У, чамаси бошка бир жойдан бошка*
рилаётган япаски машинанинг телбалигидан ажабла-
ниб колаверди.
Автобус ахийри дала-дашт йулидан ногахон икки
томони куюк дарахтзор йулкага кирди. Яна бир оз
юрилгач, узокдан така шаклида курилган уч каватли
окиш-кизгиш иморат куринди. Ажабланарли жойи, ма­
шина нак мана шу иморатнинг ит ялагандек силлик,
тоза зинапоялари олдига келиб тухтади ва копкалари
шараклаб, кайтиб ланг очилди. Бундан хам ажабла-
нарлиси, айни шу сонияда кора костюм кийган туртта
сипо йигит зинапояда каёкдандир хозиру нозир булиб
колишди.
— Тушинг, ока. Тушавуринг. Кутиб утирибмиз! —
деди йигитлардан орик, ёши каттароги баланд товуш-
да.
Автобусдан у, илож-ноилож, шу билан бирга, баён-
сиз хайрат туйиб, пастга тушди. Йигитлар уни куршаб,
б
минг йиллик кадрдонлардек илжайишиб, кифтига ко-
киб, окиш-кизгиш бино ичкарисига бошлгашди.
Биринчи кават бурчагидаги куз камашадиган дара-
жада ёруг хонага киришди. Хона уртасидаги дабдаба-
ли чиройли столнинг ён томонидаги афтидан омонат
суриб куйилган юмшок курсида буй-ба(:ти лилипутдан
сал каттарок, каримсик-куса бир киши алланечук кибр-
лангандек, ялпайиб утирарди. Йигитшар куршовида
хонага кириб, юзма-юз келганида, хар калай, бу одам
тугрисида у, ун-ун икки ёшдаги болаларни эслатар
экан, деб уйлади.
Унга, йигитларга ухшаб, хонадаг^ киши хам мам-
нун илжайиб каради. Кейин, секин урнидан туриб, уз
кадди-комати, баходирона келбатинц намойиш этаёт-
гандек, оёкларини керганича, коксуя^ кукрагини кута-
риб, унга бошдан-оёк тунд куз ташлади.
— Арок текин, деб молдай ичибсиз-ку, таксир. Буг-
рикиб, шолгомдай кизариб кетганингизни каранг! —
деди нихоят оксоколларга хос салмрк билан. Сунг,
бирдан курсатма берди: — Куйин-чунтакда бор нарса-
ни манави стол устига олиб куйинг!
Унга бу одам бекорчиликдан хазиллашаётгандек
булиб туюлди. Олдиндан ортикча хавфсирамагани учун
хам, булар зерикиб утириб, уйин килишаяпти, деб
уйлади. Уйинни бузгиси келмаган киши охангида:
— Булса, яна ичаверамиз, таксир, ичимиз хум бу­
либ кетган! — деди кулиб. — Лекин миршабга айланиб,
чунтакни кокиштириш йук. Чунки узим хам кавлаб,
баъзан хеч вако тополмайман. Ахволимиз шунака!..
Бирок бехосдан шу сонияда унинг гарданига зарб
билан бир мушт тушди. Энкайган эди, корнига хам
кимдир мушт туширди. Нахотки, боя илжайиб турган
йигитлар энди хунар курсатишаётган булса?!
У хазил харом эканлигини хис этиб, ади-бадини
дархол тухтатганча, куйин чунтагида бор нарсаларни
стол устига олиб куйди. Бу — кечки пайт узи борган
зиёфатга ялтирок таклифнома когози, гувохнома, бир
ховуч сарик чака солинган эски копчик эди.
Каримсик-куса олифталик килиб атайин шундай
кийинганми, эгнидаги йигитларникига нисбатан одми-
рок костюм елкаларида кандайдир копга ухшаб шал-
вираб осилиб турар, тугмалари хам бетартиб кадалган-
дек эди. Шунга карамай, бу одам шахсан йигитлар
устидан хукмфармо булса керакки, хамон оёкларини
7
кериб тургауича, кани, бор нарсани бирма-бир куриб
чикинглар-чйу нима гап экан, дегандек стол устига имо
килди.
Йигитлар 1 аклифнома, гувохномани куздан кечири-
шиб, копчикдЬги сарик чакаларни хам эринмасдан
санаб чикишдя. С^нг, негадир узларича «копкок» деб
куйишди. \
Куса бир лахза чукур уйга толгандек булиб, хонада
нари-бери юрди] Ахийри, кайтиб юмшок курсига хор-
гин утириб, унта эзгин бир куйда:
— Ху-уш, Бмрхон Шариф узлари эканлар-да, так-
сир? Шуни айтир куйсалар булармиди?! — деди.
У анча ху ш ф тортган эди. Хозир, айникса, сергак-
ланиб, беихтиёр !журъатланди.
— Ха, мен БУрхон Шарифман. Менга бунака муо-
мала килишга х[ч кимнинг хакки йук. Мени минглаб
одам билади. Хамма хурмат килади! Кимки хисоблаш-
маса, узидан курсин. Узига кийин...— Бу сузларни
у хаяжондан бу^илиб, алам-надомат билан айтди.
Унинг кутганйга зид холда, бу сузлар хонадагилар-
ни чучитиб, дарров инсофга келтириб куяколмади. Ак-
синча, орик, ё[ни! каттарок йигит шу палла унга рупара
келиб, турри кулок-чаккасига уриб юборди. У ганди-
раклаб йикилгач, бу етмагандек, йигитлардан бири
оркаси, бошкаси корнига тепди.
Кайтиб урнидан тургудек холда эмасди. Бутун ичи
ардарилиб, кора; кони огзига келган, усти, афти-ангори
дабдала эди. Аммо бу одамларнинг узи киму ундан
муддаоси нима эканлигини билмаганидан, асабийла-
шиб-довдираб, яна оёкка калкиди.
— Келинг, сичкон-мушук уйнамайлик,— деди ка-
римсик бу гал киноясиз, дустона охангда. — Очигини
айтсангиз, кутулиб кетасиз. Сизга истаганча яхшилик
хам килишимиз мумкин. Ху-уш, кулингизда бизга те-
гишли кандай хужжатлар бор? Сизга ким берган?
Улар хозир каерда?!
Унга бирданига хамма нарса ойдинлашди-колди.
Булар бекорчи одамлар эмас, уни ичгани учун кулга
туширган миршаб хам эмас, булар — узларини давлат
кишисидан хам сипо тутиб, пайти келганида хар кан­
дай кабихликдан кайтмайдиган жиноятчи корчалон-
лар, холос. Уни Бурхон Шариф деб уйлашган! Бурхон
Шариф сунгги икки йилда бошига турган-битган ралва-
ни сотиб олиб, турли ташкилотлар, корхоналардаги
конунбузарликларни очишга уриниб юрибди. Бурхонни
куркитмокчи булиб, кунрирок килган, имзосиз хат ёз­
ган, машинаси ойналарини синдириб, гилдиракларини
тети б кетган холлар юз бериб турган эди! Лекин Бур­
хон учун бу нарсалар ахамиятсиз, хатто жонининг хам
кадри йукми, чекинадиганга ухшамас эди. Мана шу
журъат-жасорати туфайлидир, сунгги икки йилда номи
чикиб, одамлар орасида жуда катта обру-эътибор хам
козонган эди! Бурхон хакидаги бу гапларни у ях­
ши биларди. Узини Бурхон Шарифман, деб баттар
тутилишини эса хаёлига келтирмаган эди.
— Мен хеч нарсани билмайман,— деди туррисини у.
— Биласиз! Куп нарсаларни биласиз! Шу ерда ути-
риб, буйнингизга ип борлагандек сизни судраб келти-
рибмизми, биз хам биламиз! — буш келмади куса.—
Гапиринг! Бир бошдан...
— Менинг сизларга гапим йук, — деди у. Бирок
унинг оддий бу икрорини кайсарлик деб уйлашдими,
«оксокол»нинг имоси билан йигитлар уни яна уриб-
тепа бошлашди. Нихоят, юмшок курсида ялпайиб утир­
ган «оксокол» тунгиллаб: «Обборинглар. Пишсин!» деб
курсатма берди.
Бу хонага илжайишиб олиб киришган йигитлар, уни
энди уриб-суриб олиб чикишди.

Биринчи каватнинг нариги бурчагидаги коп-корон-


ри бир хонага уни туртиб киритганча, эшикни махкам-
лашди.
У хона уртасида анчагача чайкалиб, гангиб-пари-
шонланиб турди.
Кейин, сал узига келиб, кузи коронрига ургана
бошлади.
Хонада утириб-тургани курси, каравот дегандек на
бир жихоз, на бир палое бор. Бу хона супуриб куйилган,
туртта яланг девор ва биргина эшикдан иборат эди.
У турдаги бир бурчакка бориб, кунишиб утирди.
Албатта, дастлаб мен Бурхон Шарифман, дегач
у узини охиригача Бурхон Шарифдек тутиши шарт
эмасди. Сенлар адашдинглар, мен хам сенларни адаш-
тирдим, деб очигини айтиши, бошка одам эканлигини
исботлашга харакат килиб, кутулиб кетишга уриниши
мумкин эди. Аммо инсон дунёда азалдан дуст ва душ­
9
ман деган тушунча орасида юради. Аллакаердаги но-
мардлар иродасига буйсуниб, хиёнат килгандек иш
тутишга унинг виждони йул бермади!
Аслида, у билан каримсик-куса уртасида савол-
жавоб бундай булиши керак эди:
— Бурхон Шариф узлари эканлар-да, таксир?
— Йук, мен Бурхон Шариф эмасман...
— Булмаса, кимсиз?
— Мен Абдулла Хакимман. Бурхон Шариф биз-
нинг идорамизда мавке эгаллаган бир киши. Мен эсам,
хат, когоз ташиб юрадиган оддий хизматчиман, холос.
— Икковларинг тенгдошмисанлар?
— Йук. Бурхон Шариф мендан икки ёш катта.
Лекин афт-ангоримиз ухшайди. Одамлар ака-уками,
эгизакми, деб уйлашади. Хаётда шунакаси хам булар
экан.
— Бу, чунтагингиздан чиккан нарсаларга нима
дейсиз?
— Сарик чакалар билан эски копчик меники... Гу-
вохномани янгилаш учун Бурхон Шариф менга бериб
куйган эди. Мен оддий хизматчи эканлигимга карамай,
ёзиш-чизишга дурустман. Шу иш чузилмасин, деб хуж-
жатни чунтагимда олиб юрган эдим. Таклифномага
келсак... мен ёшликдан отасиз усганман. Ака-укала-
рим йук. Бир кари онам бор эди, у киши хам улиб
кетди. Бунинг устига, яхши куриб юрган севгилим-
дан айрилгач, дунёдан кунглим совиб, бола-чака хам
килмадим. Кискаси, ижара уйда яшайман; еб-ичишим-
нинг тайини йук. Бурхон Шариф бировнинг холига
тушунадиган одам. Купинча бир ерга боролмайдиган
булса, таклифномани менга беради. Кучада овкат ки-
дириб юрмасдан, зиёфатга бораколинг, дейди. Камба-
галнинг бир туйгани — бой булгани. Мен хам жон деб
кетавераман.
— Сиз нима, ичишга ружу куйганмисиз?
— Унчалик эмас. Узи тугри келиб колганида бир
ичмасам, ойлаб ичмай хам юравераман. Лекин б а ъ ­
зан каттик ичган пайтларим булади. Буниси, албат­
та, даврага боглик.
— Давра? Канака давра?
— Зиёфатни айтяпман... Мана, масалан, бугун бир
санъаткорнинг тугилган куни экан. Бутун шоирлар,
хонандаю созандалар тупланган. Олимлар, хар хил
арбоблар! Мени хам обрули бирон одам булса керак,
10
деб хаммаси илжайиб карайди. Кадах уриштиради.
Бунака пайтда яйраб кетиб, ичганингни билмай ко-
ласан.
— Нега зиёфатга Бурхон Шарифнинг узи бормади?
— Качон? Бугунми?
— Бугун.
— У бир ёкка махфий иш билан уч-турт кунга
кетаётган экан.
— Каерга? Кандай иш билан?
— Бурхон Шариф буни идорадагиларга айтиб
утирмайди. Хатто хотинига хам айтмаса керак. Зарур
иш бор, кетяпман, дейди, тамом.
— Бурхон Шарифнинг оркасида кимлар турибди?
Атрофида унга ёрдам берадиган кимлар бор?
— Мен униеини билмадим. У менга бир укасидек
муомала килади. Хизмат юзасидан иш буюради. Лекин
хамма нарсани дастурхон килиб ёзавермайди, албатта.
Мени канчалик уриб-тепманглар, шундан бошка гап
чикиши кийин!..
Йук! Улар уртасида бундай савол-жавоб булмади.
Бурхон Шариф деб уйлаб кулга туширган корчалонлар
билан унинг муносабати аввалдан кандайдир кулгили
ва бемаъни шаклланди...
Абдулла корон ги хона бурча гида кунгли озиб, хол-
сизланиб утирганича, буни лахза ичида факат шунчаки
тасаввур килди.
У калтак еб, жони орриётгани учун эмас, бировлар-
дан бекорга тахкирланганидан хурлиги келиб, узини
тутолмасдан алламахалгача аччик куз ёшлари тукди.
Нихоят, кузларини артганча, урнидан туриб, ка-
фасдаги шердек, хонада нари-бери юра бошлади.
«Бу ердаги одамлар миршабдан, бу хона хукумат
камокхонасидан хам баттар экан! Хеч булмаганда,
биронта панжарали дераза урнатмайдими? Еки, ка-
димги зиндонларга ухшаб, акалли тепадан биронта
туйнук очмайдими?! Эски бир челак билан бир идишга
сув солиб куйса, копми, буйрами, ерга бир нарса туша-
са, улар эканми?! Хайвонлар... Уриб-тепгани кам, бу
хонада хам азоб-укубатга гирифтор килмокчи! Курса-
таётган хунарингни кара-ю!.. Одамсиз юргизган маши-
нангдан ургилдим!..»
• Унинг мастлигидан энди ном-нишон колмаган эди.
Бирдан фикри тиниклашиб, кузлари чараклаб очилган-
дек булди.
«Тухта! Бу хаммаси хали холва...Сени Бурхон Ша­
риф, деб тутишдими, осонликча куйиб юборишмайди.
Кийнашади! Буларни алдаб, аллабир тупкадаги бу
кургондан кочиб хам кетолмайсан! Сен арзимайдиган
бирон сирни билмаганингдек, хиёнат килишни хам
истамайсан! Лемак... демак, бошга тушганни куз кура-
ди. Чидаш керак! Чидаш...»
Бир лахза бурун газаб-нафратга тулганидан
журъатланиб, дадиллик сезган Абдуллани кайтиб
алам-изтироб чулгади. У коронги бурчакка бориб, боя-
гидек чункайди.
«Буёги нима буларкин? Кисматида кандай сахифа-
лар ёзирлик? Эй, худо...»
Деворга сингиб кетгудек капишиб олган Абдулла
шу тугрида уйлаб, бутун юрагини баёнсиз вахм-хаво-
тир эгаллади.
Анча фурсат нотинчланиб, саросималаниб утирди.
Кейин, узига мададми, мадорми излаб, ёшликда
кунгил берган севгилисини яна эслаганича, качонлар-
дир ёзган шеърини мукаддас бир оятдек, кайта-кайта
шивирлаб укишга тушди:
У мени севади, деб,
У мени кутади,
деб,
У мени излайди,
деб
Уйлайсизми
Г оуида?!
Мен
Юрагим к,он булиб,
Кисматдан
цай-рон булиб,
Ётибман
сар с он булиб —
Кора
туннинг чоуида...

Бехосдан унинг хаёлига кизик бир фикр келди:


«Сени Бурхон Шариф, деб тутишдими, Бурхон Ша-
рифнинг изидан тушишмайди! Демак, сенга доим ях-
шилик килгани эвазига, хозирча тинч, эзгу бир ишни
бажараётган Бурхонни сен хам асрашинг керак! Сен-
дан хаёт умрингда бир марта фидоийлик, мардлик
12
курсатишни талаб киляпти! Тиззанг калтираб утириш-
га хаккинг йук! Гап шу... Келинглар, хунарларингни
курсатаверинглар — мен Бурхон Шарифман!..»
У томирларига утли бир кон куюлиб, урнидан сап-
чиб турганича, хонада нари-бери юра бошлади.

Бурчакда мук тушиб утирганича качон кузи илин-


ган экан — билмайди, эшик тараклаб очилганидан уй-
рониб кетди.
Остонада икки нотаниш йигит турарди. Аммо булар
хам олдингилардек кора костюм кийган, сипо эди.
— Яхши ётиб турдингизми, ока? Бардаммисиз? —
деди улардан кош-кузи кора, луппи юзли, чиройлиси,
хамма шароит яратиб берилган азиз мехмонни карши-
лаётган мезбон охангида.
Бурни пучук, рангпар иккинчи йигит хам рулдираб,
у билан шу мазмунда сурашган булди.
Чирок учирилмаган, бунинг устига, офтоб нури ту-
шаётганидан, йулак аввал курганига нисбатан ёрур
эди. У ётган хонанинг нак пинжида каттакон дераза
бор, лекин антика ойна урнатилган эканми, ташкарини
илгаб булмас эди.
Йигитлар уни шу каватдаги бошка бир хонага олиб
кириб, ювинтиришди. Эгнидаги уринган хаворанг
костюмини хам кокиб-чуткалаб, унинг устини узларича
сал тартибга келтиришди. Сунг, нима килишмасин,
курирчокдай индамай, буйсуниб турганидан мамнунла-
нишиб, кулиб, уни иккинчи каватга олиб чикишди.
Зинапоя каршисидаги энсиз хонага бошлаб киришди.
Бу хонани узун, катта бир стол эгаллаган эди. Стол
устига дастурхон ёзилганди.
У хонага киргани захоти, о р з и ланг очилиб колди.
Дастурхонда товук дейсизми, яхна гуштми, кази-кар:
та, иссик таом, мева-чева — бутун жаннат ноз-неъмат-
лари мухайё эди. Ичкиликни айтмайсизми? Биров но-
мини хам эшитиб-эшитмаган май шишалари тилла ко-
Розларга урорлик холда катор териб куйилганди.
Машхур санъаткор берган кечаги зиёфат бу дастурхон-
нинг олдида эслашга хам арзимасди!
Мени о р з и м н и мойлаб алдаб-аврашмокчи, деган
хаёлга бориб, шу палла унинг уз нафсини енгганча,
шарт бурилиб, эшикдан кайтиб чиккиси келди. Бирок
13
у хали хаётдан умидини узмаган эди! Бошга тушгани
энди мукаррар булган кулфатни енгиш учун дармон,
куч керак! Бурхон Шарифнинг душманлари "унга хадеб
бундай тукин дастурхон тушайвермасликлари аник!
Хозир очикиб, ичаклари кулдираб турган пайтда, ак-
синча, туяга ухшаб бир хафталик емни ичида жамга-
риб куйишига турри келади. Эрталабки насиба — о т ­
дан эмас, муштдан хам кайтмаган маъкул! Дарвоке,
муштга хам ана-мана навбат етишига шубхаланмаса
булади!..
Шуларни уйлаб, у узун стол ёнига енг шимариб
чукканича, кузига энг чиройли куринган шишани очиб,
катта бир кадахни тулдириб ичди. Танлаб-чертиб тот-
ли-таъмли таомлардан тановул кила бошлади.
Уни хонага олиб кирган йигитлар пойгакда, унга
беозор, мехрибон тикилиб, чурк этмай, уйчан жилма-
йиб утиришарди.
У, нихоят, таомдан кейин шошмасдан кахва ичиб,
урнидан турди.
Йигитлар уни бу гал шу кават этагидаги кироатхо-
наларни эслатадиган хайбатли бир хонага етаклашди.
Хона эшиги ёнида яна туртта нотаниш сипо йигит
саф чекиб туришарди. Аммо кечаги каримсик хам шу
ерда, дераза остидаги юмшок курсида оёкларини ча-
лиштириб утирарди. Турдаги ойнадек ялтираб турган
кон-кора япаски стол оркасида эса яна бир киши —
кош-киприги бор-йуклигини илгаш кийин булган, боши
устарада такир кирилган кимса утирар, афтидан, бу
каримсикдан юкорирок лавозимдаги шахе эди.
— Кайфиятлар калай? — суради уни бошлаб кел­
ган йигитлардек, мехрибонлик билан хона сохиби ундан.
— Кайфият жойида. Рахмат,— деди у хам мулози-
мат билан.
— Гап бундай,— дархол максадга кучди стол ор-
тидаги киши. — Биз сиздан хеч нарса сурамаймиз. Хо-
жати йук. Бундан ташкари, сиз давлат уйида турар
экансиз, биз сизга яхши бир бог-ховли олиб берамиз.
Уткинчи, ахмок гапларга учиб, ун йил жикка тер ту-
киб, бундай бир гтачок машинани хам кулга киритмаб-
сиз. Хаёлингизга келган машина номини айтинг, ку-
лингизга хозир калитини тутказмаган номард. Узингиз
эмас, невара-эварангизгача етадиган, огзингизга сик-
канча пул хам сизники!.. Лекин шарти... т^рт томонин-
гиз кибла, бу ердан чикиб, тугри уз йулингизга кегаве-
14
расиз. Минбаъд сиз бизни, биз сизни билмаймиз. Бир-
биримизга хеч качон ишимиз булмайди. Биз ут билан
уйнашган одаммиз. Сиз уйнашманг! Маъкулми?!
У бир л а х з а паришонланиб, довдираб колди.
Унинг — худо ёрлакаб,— каршисида кутуладиган
барча копкалар очилган эди. Узини анойиликка солиб,
имкониятдан фойдаланиб, корчалонларни бемалол ши-
либ кетиши мумкин. Бу — угрини карокчи урибди, ка-
билидаги иш буларди, холос! Кутулганига шукр килиб,
узини магрур тутиб, бирон нарса умармасдан чикиб
кетиши хам мумкин. Дунёда, яримта нон — рохати
жон, эмасми! Уйга бориб, уч-турт кун уйлаб курай,
дейиши хам мумкин... Мухими, Бурхон Шарифга нис-
батан хиёнат килмайди! Огзидан «маъкул» деган бир-
гина суз чикса, бас, уни куйиб юборишади!.. Хуп,
кейин-чи? Кейин... хаётда хар ким узининг яхши-ёмон
килмиши учун узи жавоб беради. Уз аравасини узи
тортади! Демак, хамма нарсй олдинги изга тушади.
Абдулла Хакимнинг Бурхон Шариф булишига эхтиёж
хам колмайди!.. Шундай. Лекин... лекин...
Шайтонга даре берган бу одамлар билан хазилла-
шиб булмайди.
Мабодо шилиб кетса-ю, буни билиб колишеа, хо-
нумони куйиши турган гап! Бирон нарса олмай чи­
киб кетса, шубхаланишади. Ваъдани бажаришига
ишонишмайди. Унинг изидан уйигача бориб,-барибир
сир очилади! Уч-турт кун уйлаб куришга эса, рухеат
беришмайди. Булар огзидагини олдириб куядиган ах ­
мок эмас!.. Хуп, бу ердагилар гурга... У кайси йулни
танласа, Бурхон Шариф, турри килибсан, дейишини
билиш кийин. Бурхон Шариф узини бало-казога уриб
юргани устига, улгудек кайсар. Хеч кандай шартга
кунмайди. Абдулла кай йусинда ён берган булмасин,
буни хиёнат деб кабул килади!.. Биродарини сотмаслик
учун бу ердагиларга у бошка одам эканлигини ай-
толмаганидек... айтган такдирда, унинг бошка одам
эканлигига энди бу ердагилар хам ишонишмайди!
Хуллас... хуллас, кисмат аввалдан у билан Бурхон
Шарифнинг киндигини боглаб куйган экан! Хозир
унинг Бурхон Шариф булишдан узга иложи йук!..
— Менга сизлардан хеч нарса керак эмас,— деди
у вазмин^аик билан. Сунг узини Бурхон Шариф хис
этиб, кушимча килди: — Мен бировдан садака олишга
хам, харом-харишга хам урганмаганман.
15
— Халолми, харомми, буни сендан сураб утирмай-
ди! — асабийлашди боши устарада кирилган киши. —
Сен саволга жавоб бер. Маъкулми, йукми?!
— Йук,— деди у бошини тебратиб. — Мен тутган
йулимдан кайтмайман!..
Хонадаги олти йигит шу пайт, бир туп мушукнинг
орасига тушиб колган сичкондек, уни папалай бош-
лашди. Бири урди, бири тепди, бири икки кураги остига
игнами, бигизми санчди.
У — боши айланиб, кузи тинган, хаммаёги кон эди.
Аммо дунёдаги бутун-бор нохаклик, номардликка кар-
ши беихтиёр тугёнга келганидан, ерда ётишни ор би-
либ, урнидан турганча, кад-комат тиклашга чогланди.
Шу асно унинг бошига тукмокдек бир нарса кескин
урилгандек булди.
У кайтиб ерга йикилиб, хушидан кетди.

Орадан канча ^тгани маълум эмасди. Кузларини


азоб билан очди.
Бутун бадани жизиллар, нимадан эканига тушун-
мас эди.
Хона кандиллар ёкилгандай ёрур, лекин дераза хам,
биронта чирок хам куринмасди.
Уни келтириб ташлашган бу хонада хам жихоз ёки
палое йук. Олдинги хонадагидан фарки: турдаги девор
руж ари уяси эди.
Сармаст арилар рунриллаб, учиб, навбат билан
унинг конли баданига чиппа ёпишишар, аёвсиз чаки-
шар эди.
«Хаммаси тушунарли,— деб уйлади у узича. — Ари
инига чуп сукишнинг окибати кандай булишини курса-
тиб куйишмокчи! Хайвонлар...»
Эгнини ечиб, бошини ураганна, бурчакка тикилиб
ётди. Бирок арилар хамон хамлани тухтатишмас эди.
Жонидан туйган, унга энди чекига тушган дахмаза,
кандай булмасин, тезрок битса, бас эди!
Шу дамгача канчалик алам-изтиробга чулганиб,
вахм-хавотирга берилмасин, бу кадар рухи суниб, эзи-
либ, уз-узини умидсизлик балосининг дасти-панжасига
топшириб куймаган эди. Кеча, коронги хонада, хар
калай, унинг кунгли ёруг эди. Бугун, ёрур хонада,
аксинча, кунглини зулмат коплади!
16
У турилиб-усган кишлогидан олис шахарда, биров-
нинг уйида, ёлризлик-рарибликда яшаб, узига хам, тур-
мушга нисбатан хам локайд-бепарво карашга $фган-
ган, хар нарсага бйгилиб-сапчимасдан, узини бегам-
бедард тутишга одатланган эди. Аммо, инсон булгани-
дан, хаётни барибир севар, ич-ичида осойишта, узок
умр куришни орзу килар эди. Бикини ёки бошига бир-
гина тепки еб, тил тортмай улган кишилар туррисида
каерлардадир укиган, эшитган эди. Шу боисдан, мен
анча бакувват, чидамли эканман-да, деб уйлаб, хозир
узининг бунча кийнокка бардош берганига ажабланар-
ди. У тишини-тишига босиб, хаёт учун курашиб, икки
кун ичида шунчалик толиккан ва шундай холга келган
эдики, унга бу холатдан улим яхширок булиб туюлар-
ди. Факат бу эмас, юрагида улимига мингдан-минг
рози эди!
Бундай пайтларда инсон кимгадир сириниб-суяниш,
ёлвориб-илтижо килишни истайди.
Эгни билан бошини ураб, бурчакда ётганича, у хам
шу аснода беихтиёр инграниб: «Халимжон! Халим!
Халима!» — деб юборди...
Манзиллар чекиниб, деворлар суриниб, эшиклар
кулаб, бехосдан Халима хонага кириб келганича, унинг
рупарасида тухтади.
У ерда эмаклаб-судралиб, Халиманинг оёкларини
кучиб, кизнинг этагига юзини босиб, бахт ва бахт-
сизликдан мает куйда елкалари титраб, туликиб, узок
хунгир-хунгир йиглади.
— Шунча йил каерда эдинг, Халимжон? Нега мени
йукламадинг?! Ахир, мен сенсиз яшолмайман-ку! —
Кизга, нихоят, дардларини баён кила бошлади у. —
Отам йук, ака-укаларим йук. Бошимда ёлгиз соябоним,
онам улиб кетганларига хам канча булди. Менинг энди
дунёда сендан булак хеч кимим колмади! Вактида узи
сени излаб шахарга келгандим! Корангни бир курсам,
кейин улсам хам майли, деб уйлагандим. Лекин хо-
зиргача корангни курмадим! Сен ёнимда булганингда,
бошимга бу кунлар тушмасмиди!..
Куп йиллар утганига карамай, Халима хамон уша-
уша... халкда кугирчокдек дейдими, попукдайми... жус-
саси кичиклиги устига, гавдаси хам хивичдек нозик.
Юзи оппок, мармардан йунгандек тиник, бодом кобок,
кузлари тубсиз,' коп-кора, киприклари худди най-
за... шу асно бу ерга пардек учиб келгану яна нардек
17
учиб кетиши гуёки мукаррар; шундандир, сал хуркиб-
ми, сал кисинибми турибди.
— Мен сени кидирганим билан тополмадим, Ха-
лимжон, — севгилисига разм солиб, сузида давом этди
у. — Минглаб ажойиб кизлар ичида сенга ухшашини
хам учратмадим. Умрим бу дунёда шундай утиб кетди!..
Халима бирдан киприклари намланиб, тиз чукиб,
уни буйнидан каттик кучди.
— Бунчалик узингизни кон килманг, илтимос. Хали
ёшсиз. Йигит киши учун уттиз ёш нима! Сиз учун
хаммаси хали олдинда. Хаммаси яхши булиб кетади!..
— Йук, улим шумшайиб атрофимда айланиб юриб-
ди. Булар мени улдирмай куймайди! — пичирлади Аб­
дулла. — Сезиб турибман, энди бу аник... Биламан,
сендан айрилган пайтимдаёк менга шу кисмат ёзилган
эди!.. Кел, жоним, буни куй, бошка нарсани гаплашай-
лик... Биласанми, аввалдан, уйлансам шу кизга уйла-
наман, булмаса уйланмайман, деб узимча касам ичга-
ним учун эмас, сен кони-жонимда бир дарддек, виждон
азобидек яшаганинг учун хам, мен кайтиб кимнидир
хаёлимга келтиролмадим. Биз бошдан кечирган вокеа
эса жуда оддий эди...
— Оддий... Биз илк дафъа кутубхона эшигида ку-
ришганмиз. Сиз мендан нималарнидир сурагансиз...
— Мен сиртдан укишга келган эдим,— деб руй бер­
ган бутун вокеани эслай бошлади Абдулла.— Сен би­
лан кутубхонада бир неча марта тасодифан учрашган-
миз. Бош силкиб саломлашар, узук-юлук сузлашардик,
холос. Кейин, мен кишлокка жунадим. Кишлокда се­
нинг ранги-руйинг негадир куз олдимдан кетмай, ши­
рин энтикиб,телбаланиб юрдим. Нихоят, яна шахарга
келдим. Кутубхонадан сени тополмадим. Лекин сару
сомонимни йукотиб, кидириб юрганимда, бир куни бе-
хосдан узим укиётган даргохда сен билан юзлашиб
колдик. Сени куриб, хаяжондан титраб кетдим. Сенинг
кузларингда хам севингандек бир холат акс этганди...
— Сиз ушанда мени учрашишга таклиф килгансиз.
Учрашганимизда кулимга хат топширгансиз...
— Мен сенга айтолмаган сузларимни хатга солган-
дим...
— Хатда сиз ёзган шеърлар хам бор эди...
— Шундай,— тасдиклади Абдулла. — Ёшликдан
шеърга кизикаман. Аммо булар бемаъни бакирик-ча-
кирикдан иборат эди. Нега уялмай уларни сенга берга-
18
чимга хайронман. Кишлоки эканлигимизга карамаи.
биз хам шоирмиз, демокчи булгандирман-да! Кейинча-
лик ёзганларим бир оз шеърга ухшайди. Аввалгилари
тентаклик, албатта... Кискаси, икки йил гох хат ёзи-
шиб, гох куришиб турдик. Мен бахтдан узимни ер-
кукка сигдиролмасдим... Кишлокда онам, уйлан, ку-
зинг остига олганинг булса, айт, деб мени кистарди.
Ахийри, бир гал онамни шахарга бошлаб келдим. Сиз-
ларни таништиришга шахд этдим. Мен, сизлар хам
бир-бирларингизни дархол ёктирасизлар, деб уйлаган
эдим...
— Мен сизга, шу тугрида огиз очганингизда, шош-
манг, демаганмидим? Мени камситиб, кучада таниш-
тирмай, эскидан келган удумга риоя килиб, ойингизни
вакти билан уйга юборсангиз булмасмиди? Сиз менинг
гапимни хатто эшитишни хам истамадингиз...
— Айб менда. Осийлик килдим,— деди Абдулла.—
Хаяжонга берилдим. Содда хаёл, девона бир ишонч
мени аклдан оздириб куйди! Уша кунги шошкалокли-
гим касрига кейин умр "буйи тутаб яшадим... Мен баг-
рида усган ёлриз угли булганимдан, онам мени сенга
рашк килдими, айтиш кийин. Онам сен билан кури-
шишга жон деб розилик берди. Шунинг баробарида,
кайдайдир чимирилиб, сергакланди хам. Мен бунинг
маъносига тушунмаган эдим...
— Машрулот тугаган пайтда, кучада куришган-
миз. Юзлашганимизда, ойингиз менга тешиб юбор-
гудек тикилганлар. Мен каттик уялиб, бозорга со-
лингандек холатга тушганман...
— Кечир, Халимжон. Сенинг куйлагинг сал кал-
та эканлиги ёки сочинг киркилгани кишлокда уз ха-
кикати билан яшаган онамга ёкмаслигини олдиндан
мен уйлашим керак эди! Хеч булмаганда, шахарнинг
яхши кизлари хам шундай юришади, деб огохланти-
ришим, тушунтиришимми, бирон чора куришим ке­
рак эди! Мен учун жондек азиз икки инсон орасида
жарлик пайдо булишига йул куймаслигим керак эди!..
— Уша куни ойингиз бор-йури икки о р и з суз айтди-
лар. Менга тикилиб туриб, кишлокка буни олиб борол-
майсан, мазмунида: «Бу кизим жуда нозик экан-ку!»
дедилар. Кейин, сизга караб: «Буйнингизни кисманг,
урлим. Йигит киши бошини кутариб юради!» дедилар...
— Шу билан мен тиклаган иморат кулади. Хамма­
си тугади! — чукур хурсинди Абдулла.— Синган ши-
19
шани пайвандлашга уринишдан натижа чикмади...
Мен икки ут уртасида колдим. Бир томондан, сен упка-
ланиб мендан юз угирдинг. Иккинчи томондан, онам
«бировнинг боласини овора килмаслик» учун сен билан
бошка куришмаслигимни талаб килди... Менга сенинг
кандай кийиниб, узингга кандай оро беришинг ахами-
ятсиз булиб туюларди. Бунинг устига, ишким тушгани-
дан, сенга сажда килиб, сендан факат курк излаб,
сенинг олдингда кул булишга тайёр эдим. Онам эса киз
боланинг тиззалари курнимаслиги, сочини хам кирк-
маслиги шарт, деб биларди. Узбек кизининг киёфаси
шу, деб тушунарди! Бу етмагандек, келин булиб туша-
диган киз эри, кайнонасига чуридек хизмат килишни
аввалдан буйнига олиши керак, шундагина келиндан
вафо кутиш мумкин, деб каттик ишонарди. Мен узим-
ники тугри, деб уйлаганимдан, онамнинг фикрига куп
хам кушилавермасдим. Шу боисдан, дадиллик килиб,
сизларни таништиргандим! Лекин хамма бало шунда-
ки, сендан кунгил узолмаганимдек, энди онамнинг
раъйига карамаслигим хам мушкул эди. Мени тишида
тишлаб вояга етказган биргина волидам эди у!.. Мен
бошка бировга уйланмадим, аммо сендан хам узоклаш-
май иложим колмади...
— Озор чекканимга карамай, ойингизни кундириб-
ми, раъйини синдирибми, сизнинг мухаббат йулида
катъият курсатишингизни мен анча кутдим. Нихоят,
сиздан умид йуклигини хис этиб, кулимни ювиб култи-
гимга уришга мажбур булдим. Сиз менга шафкат ки-
линг, мени айбламанг! Нима булганда хам, аёл муте,
киз бола бировнинг мулки эканлигини узингиз яхши
биласиз...
— Мен сени айбламайман. Айб менда.Мен осий-
лик килдим,— деб яна пичирлади Абдулла. — Онам
вафот этганларидан кейин, сени излаб шахарга келдим,
мана, шахарда колиб хам кетдим. Аммо сени топган
такдирда хам, мен энди онамнинг рухини чиркиратиб,
сен билан ковушолмасдим. Бундай холда инсон бари-
бир бахтли булолмайди! Мен сени факат узокдан бир
курмокчи, сунгги бор хуснингни томоша килмокчи
эдим... Минг шукр, ахийри бу менга насиб этди. Мен
энди улимдан куркмайман!..
Халима бехосдан кириб келгани сингари бехосдан
хонани тарк этди.
Хона бурчагида бошини эгни билан ураб ётган Аб-
20
дулла, суяклари зиркираб огриётгани, моматалок, х.а-
мон ари талаб ётган конталаш бадани тинимсиз жи-
зиллаётганига токат килолмай, улдирса тезрок улдир-
майдими, деб уйлаб, бутун иродасини жамлаганча.
урнидан турди. Разаб-нафрат билан эшикни тепмокчи,
норора килиб кокмокчи эди. Лекин бир кадам босиб-
босмай, оёклари чалишиб, бояги бурчакка учиб тушди.
У вактнинг хисобини йукотиб куйди. Ахён-ахён-
да азоб билан кузларини очар, сунг яна хушидан
кетар эди.

Эшикни очишган сипо йигитлар бу гал уни ювиб- *


тарашмади. Унга хатто бир култум сув хам беришмади.
Олдиларига еолиб, лом-мим демай, туппа-турри зи-
напоя томон бошлаб, иккинчи кавватдан энди учинчи
каватга олиб чикишди.
Бу кават этагидаги хона олдингиларга нисбатан хам
кенг-мул; эшик ёнида буй-басти бир хил унта йигит саф
чекиб турар, барчаси чиройли кийинган, хушруй эди.
Каримсик-куса билан кош-киприги рангсиз, боши
устарада кирилган кимса хашаматли стол ёнида утири-
шар, стол оркасидан бу сафар кандайдир чутир, рилай
киши жой олган эди.
Хонага кирганида, тупланганларни к>?риб, у беихти-
ёр кулумсиради. Дунёда таскара одамки бор, никобсиз
яшолмас экан! Бу ердаги хунукдан-хунук одамлар учун
хам келишган йигитлар шунчаки никоб вазифасини
уташса керак! Бошка никоблардан ташкари, албатта...
Олдинрок буни тушунганида, у хам чинакам Бурхон
Шариф булармиди? Аттанг...
Аммо унинг хаёли булинди.
Ч^тир-гилай унга тикилганча, бошини чайкади.
Кузлари аланечук мунгли туе олди.
— Э-э, болани жуда кийнаб юборибсизлар-ку! Узи
одам эмас экансизлар! — бурилган-асабийлашган ал-
фозда ёнидагиларни тергай бошлади хона сохиби.—
Мен сенларга неча марта айтдим, тил билан битадиган
ишни кул билан бажарманглар, хож^ти йук! Биров-
ларни келтириб, азобламанглар, инсонни куч билан
енгиб булмайди! Бундай уйламайсанларми? Сенлар-
нинг ахмокликларингдан качонгача мен жабр чека-
ман? Икки марта фалажга ухшаб ётдим. Уч марта
21
инфаркт булдим... Сенларга эс кирмади-кирмади!..—
Чутир-рилай унга яна махзун тикилди. — Сиз булардан
ранжиманг, урлим. Пул кутуртириб, булар вахший бу­
либ кетган. Бизнинг иложимиз канча, дунёда хали
вахшийлик етарли!.. Юзингиз шишганидан кийналсан-
гиз хам, кузларингизни катта очиб, менга тик каранг.
Мен сизга хакикатни айтаман... Хаётда хар ким бир
касби кор танлайди. Пул топиш, мол-мулкка эгалик
килиш хам хунар. Бунинг учун хозирги кунда бировни
биров айблаёлмайди. Албатта, эгри йулдан юриб, но-
мардлик килмаслик керак. Биз худонинг олдида хам,
банданинг олдида хам жавоб беришга мажбурмиз!
Кимки бу конунни бузса, жазосини тортмасдан колмай-
ди. Мен буни доим назорат килганман. Бундан кейин
яна каттикрок назорат киламан. Булар сизга нисбатан
вахшийлик курсатишгани учун хам, хали чиририкдан
утишади, углим. Хаммасининг терисини шиламан! Мен
сизга буни очик ваъда бераман... — Хона сохиби дав-
лат идорасидаги рахбарлардек столни чертиб, негадир
узок уйга толди. — Хуш, бизга айтадиган нима гапла-
рингиз бор? — суради нихоят ундан.
— Менинг сизларга айтадиган гапим йук,— деди у.
— Аникми?
— Аник...
— Яхши,— деди чутир-рилай. — Эхтимол, шундай
булгани маъкулдир...— Тортмани очиб, кутилмаганда
таклифнома к о р о з и , гувохнома, эски копчикни олгани-
ча, стол четига суриб куйди. — Булар сизники, ур­
лим...— Эшик ёнида турган йигитларга юзланди: —
Бу йигитни катта йулга чикариб куйинглар...
У хона сохибининг гаиини диккат килиб, ажабла-
ниб эшитганига карамай, бу одамнинг самимиятига
кунглида ишонмаган эди. Никоб такиб, хар кадамда
минг бир киёфага кирадиган корчалон кишилардан
шафкат ёки мархамат кутиш ортикча. Бундай одамлар
аксари факат манфаат юзасидан иш тутиб, керак бул­
са, туккан онасини хам алдаб кетади. Бунинг устига,
у бир улимни буйнига олган, хаммаси тугади, деган
карорга келган эди. Лекин хозир ялтирок таклифнома
к о р о з и , гувохнома, бир ховуч сарик чака солинган эски

копчик кулига тегиб, катта йул туррисидаги буйрукни


эшитгач, юрагида умид йилт этди. Эй худо, нахотки,
бутун кийноклар оркада колиб менга кайтиб озодлик
насиб киляпти, деб уйлади.
22
Сипо йигитлар учинчи каватга олиб чикишган пайт-
да, атрофга караб кун билан туннинг фаркига боради-
ган ахволда эмасди. Турт йигит етагида кенг-мул хона-
ни тарк этиб, зинадан пастга тушаётганида, барча
чироклар ёник, демакки, тун эканлигини пайкади. Ме­
ни бу ерга келтиришган кечадан буён неча тун утди
экан, тушунмаяпман, деган гап хаёлидан кечди.
Нихоят, о к и ш - к и з р и ш бинодан узоклашиб, йигит­
лар уни нимкоронги, эгри-бугри йулкадан олдинга
бошлаб кетишди. Шу аснода у эс-хушини йигиб, узи
нима булаётганини англашга уринди. Бурхон Шарифни
душман деб билган кишилар уни бекордан, осонликча
куйиб юборишлари аклга сигмайди! Еганича калтак
еди, энди хар-холда кадамини улчаб босади, деб тут-
кунликдан бушатишган булса, бунга чидаш мумкин.
Аммо кучада бир кур айлантириб, узини кандай тути-
шини томоша килиб, кайтиб ичкарига олиб кетишса-
чи? Еки унга ишонмай, шубхаланган, изидан тушиб
текшириш, кейин чора куришни уйлаган булишса-чи?
Мабодо, Бурхонни кулга туширишиб, уни куйиб юбо-
ришмадимикин? У «мехмон» булган бинодаги хоналар-
да кимлар бор, качон тутилган — билиш кийин!... Аф-
тидан, бинода унга юзлашганлар корчалонларнинг энг
катталари эмас. Ундайлар узиникиларга хам бемалол
куринавермайди, парда оркасида туриб иш тутади,
дейишади. Лекин улар хамма нарсадан хабардор,
унинг кисматига тегишли курсатмани хам ушалар бе-
ришган, албатта. Факат, курсатма нимадан иборат?!
У умидланганидан кучга кириб, дадил олдинга кетяп-
ти-ю, нега юраги оркага тортяпти? Хозир кунгли
бунчалик гаш булмаслиги керак эди-ку!..
Ярим соат чамаси юришгач, икки томони кукж да-
рахтзор йулка тугаб, рупарада ялтираб, тунда дарё-
га ухшаб ётган йул, маржондек тизилган чироклар
куринди.
— Ана, катта йул. Бу ёгига узингиз боравурасиз,
ока, — деди унинг худди пинжига сукилиб келаётган
йигит.
Хамрохлари узилиб колишиб, у хамон нима була­
ётганини англаёлмаган куйда секин илгарилади.
Беш-ун кадам босгач, беихтиёр тухтаб, оркага эхти-
ёткор угирилиб каради. Каради-ю...
Йигитлар гуж булиб, котиб туришганини, олдинга
чузик узун бир кулни курди.
23
Шу пайт туппонча карсиллаб отилди.
У оёри ердан узилиб, яна ерга теккандек холатни
туйди. Чайкалиб кетди. Бирок йикилмади. Энди узи
учун хеч нарсанинг ахамияти йуклигини хис этиб,
йигитлар томон магрур угирилди.
Туппонча кетма-кет карсиллади.
У узи истамаган, кутмаган холда тиз чукди. Сунг
ерга охиста чузилди.
Пичирлаб факат биргина суз — Халима, деди...

Ердан
Узин баланд кутариб,
Кайтиб
ерга ургандек шамол —
Ч ущ иларни бир к,атла куриб,
Ногох; к,улаб кетдим,
ойжамол.
К улаб кетдим —
Узилиб кундан,
Бошим билан
тун деган жарга.
Айтган каби, цисматинг менман,
Куз олдимга
тортилди парда...

ИККИНЧИ МАНЗАРА
ПАРВОЗ
6
Унга негадир узи коп-коронри, узун бир йулакда
кетаётгандек туюлди.
Анчадан кейин, йулак тугаб, офтоб чараклаб турган
ажиб бепоён зангор водий бошланди.
У узининг хавода илгар-илганмас заррадек енгил
парвоз килаётганини сезди. Водийни узок айланди ва
бирдан...
Зангор водий урнида катта йул этагидаги кимсасиз,
рариб дарахтзорга келиб колди...
куриган бир дарахт остидаги чукурликда шох-шаб-
бага кумилиб ётган кандайдир жасадни курди...
24
жасад унга жуда-жуда таниш эди...
эй, бу мен-ку, деб юборди тикилиб туриб.
У жасади кобик сингари ерда ётгани, узи эса тухум-
ни ёриб чиккан паррандага ухшаб учиб юрганига ни-
хоятда ажабланди.
Инсон дунёда факат бир марта яшаб, бир марта
уладиган ожиз банда эканлигидан, узининг кейинги
кисматини аник билмайди.
Одам улганида, одатда, жисмнинг хаёти тугайди,
жон, рух абадий колаверади, деган гап унинг ку-югига
чалинган, буни каердадир укиган хам эди. Аммо барча
одамлардек, худди шундай булишини тириклигида
у хам хаёлига келтирмаганди! Х,озир узича, сен кайси
эътикодга буйсунмагин, утганларни хотирлаб зиёрат
килиш, шам ёкишлар мукаддас саналиши бежиз эмас
экан-да, деб уйлади. Нечундир «арвох» сузини, сунг
арвох-капалакни эслади.
Боя айланиб чиккан бепоён зангор водий уни им-
лаб, кайтиб боришга чорлаётгандек эди. Бирок чу-
курликда ётган жасадга тикилиб турганича, шурлик,
жафокаш инсон, деган фикр хаёлидан кечиб, ачиниб
кетди ва бу жасаддан узилгани билан барибир узокла-
шолмаслиги, демакки, хали-бери зангор водийга бо-
ролмаслигини хис этди. Офтоб чараклаган ажиб водий
энди хозирча унинг учун шунчаки умид манзили булиб
колди!
Бу дарахтзорга у туйкусдан келиб, аввалида бего-
надек локайд-бепарво якинлашганига карамай, шох-
шаббага кумилиб, бузилиб-иркитланиб ёгган жасад
узиники эканлигини аста-секин бутун дахшати билан
англай бошлагач, изтиробга тулиб дам сайин чукурлик
устида нотинч парпираб-чарх уришга тушди. Жисми
токи ором топмагунича унга хам осойишталик насиб
этмайдигандек эди.
Шу алфозда озми-купми вакт утиб, ахийри алла-
кандай юк машинаси катта йулда кетаётганича, д а ­
рахтзорга етганида тухтаганини курди. Машинадан
бир неча харбийлар ерга сакрашди. Улар дарахтзорни
чангитиб кезишган куйи жасад олдидан чикиб колиш-
ди. Куриган дарахт остида, чукурлик атрофида тупла-
ниб, бир-бирларига суз бермай чурурлашишди.
Кейин, улар жасадни чукурликдан олиб чикишди.
Ч^’нтакларини кавлаштириб, бор нарсани куздан кечи-
ри шди.
25
Кейин, каёккадир ройиб булишди.
Кейин, яна пайдо булишди. Уларга эргашиб,
машиналарида миршаблар, тиб ходимлари хам келиш-
ди. Дарахтзорда катта бир оломон йигилди.
У хамон уз жасади теппасида маъюс учиб-парпи-
рар, жиемини тезрок ерга топширишларини интик ку-
тар эди. Лекин хозир бунта хеч ким шошмасди.
Миршаблар жасадни суратга туширишди. Буй-эни-
ни улчашди. Негадир жасаддан катта йулгача ва эгри-
бугри йулкагача масофани хам ип тортиб куришди.
Эгни-устини текширмокчи булиб, у ёк-бу ёкка агда-
ришаётганида, уларнинг бошлиги олдига харбийлар
бошлиги келди.
— Биласизми, бизнинг кисмимиздан биров кочган
эди. Шуни кидириб юриб, буни куриб колдик. Манови
чукурда экан. Афтини танимагандан, олиб чикдик.
Булмаса, тегмасдик,— харбийлар бошлиги уялгандек,
икки бети кизарди. — Чукурни хам балки текшириш
керакдир. Ундан ташкари, ёнидаги хужжатлар менда
эди, мархамат!..
Миршаблар бошлиги эски копчик, гувохнома, так-
лифнома к о р о з и н и аллакандай беписандлик билан к а ­
лига олди. Биринчи навбатда гувохномани очиб, куз
югуртирди.
— Ие, Бурхон Шариф-ку!— деди бехос илжайга-
нича. Хаяжонланиб, жасадга энгашиб каради. — Ха,
Бурхон Шариф экан! — деди узининг зийраклик килиб
таниганига хурсанд б^лгандек хо л а тд а .— Биз бу
одамни яхши биламиз! Телевизорга куп чикарди. Газе-
таларда канда килмай сурати босилиб турарди. Лекин
куча-куйда хам оддий одамдек юраверарди. Жуда зур
одам... эди! Энди хаммаси тушунарли. Душманлари
уни кийнаб, отиб ташлашган. Мен узи, бир куни шун­
дай булмасмикин, деб куркиб юрардим!..— Миршаб­
лар бошлиги сузини олижаноб кишиларга хос хурси-
ниб, гамгин охангда тугатди.
Икки бошлик уртасидаги бу сухбат уни эсанкира-
тиб куйди.
У, мен кимман узи, деб уйлай бошлади. Ва мана
энди сунгги кунларда руй берган бутун вокеалар бир-
ма-бир ёдига тушиб, баданини ук тешиб, к^кариб-
корайган, дабдала холда оёк остида ётган жасадига
олдингидан баттар ачиниб кетди.
Худди шу сонияда бошка бир нарса унинг диккати-
26
ни жалб этди: одам эмас, корозга караб иш тутишга
одатланган кишилар Бурхон Шариф билан уни яна
адаштиришяпти!
Албатта, Бурхон Шарифга ухшашни у хамон ор деб
билмайди. Лекин...
Тириклигида, корчалонлар хузурида Абдулла Бур-
хонга «айланган»идан иззат-нафси орримаган, норози-
лик туймаган эди. Дусти, биродарини сотмаслик, хиё-
натга йул куймаслик учун хаттоки атайин Бурхон Ша­
риф «булиб олган», бундан у^ича ифтихор хам
сезган эди! Улганидан кейин, хозир — бу ерда эса,
узини кандайдир камситилиб-тахкирланаётгандек хис
этди. Гап шундаки, яхшими, ёмонми — хар кимнинг уз
гури-кафани бор. Ахир, кандай булмасин, тупрокка
топширгунларича, одамлар Абдулла Хаким деган киши
хам дунёда яшаб утганини билишлари керак-ку! Дунё-
дан уз исми билан кетишдек оддий бир насибага, на­
хотки, у хакли эмас!
Сунгги кунларда, мен Бурхон Шарифман, деб туриб
олган Абдулла, хозир беихтиёр бурилиб, сизлар тирик
инсонсизлар, уз ишларингга жиддийрок каранглар,
биродарлар, ахир, мен бошкаман, деб бор овозда хай-
киргиси келди. Аммо жисм билан рух бир-биридан
узилганида, жисм хам, рух хам гапиролмас экан!
У узининг безабон эканлигини пайкаб, паришонланиб
колди. Абдулла улганидан кейин хам, Бурхон Шариф
билан унинг киндиги узилмаган экан! Демак... демак,
биргина чора — бу англашилмовчилик, бу дахмазалар-
дан нихоят кутулиб, осойишталик топиш учун, у фи-
доийларча иш тутгани хакки, Бурхон Шариф хам энди
унга кандайдир ёрдам бериши керак! Худди шундай:
Бурхон Шариф тезрок ёрдамга етиб келишини кутиш-
дан булак илож йук!..
7
Миршаблар котиллик юз берган жойни ахийри тек-
шириб булишиб, одамлар куршовида, ерда чузилиб
ётган жаеадни замбилга солишганча, тиб ходимлари
миниб келган машинага ортишди.
Жасади билан бирга, у хам машинага кунди.
Машина йулга тушди.
Бу — уч-турт кун бурун курган, унга таниш ункир-
чункир, дала-дашт йули эмас, афтидан, турри шахарга
борадиган катта йуллардан бири эди. У, кетганимда
27
нега мени бу йулдан олиб кетишмаган экан, деб ажаб-
ланди.
Куз куни, кечки пайт эди. Шахар олисдан ботаётган
куёш нурлари остида алвонланиб, буртиб кузга ташла-
нарди. Ажиб мискин, шунинг баробарида, улугвор,
жозиб эди!
Шахарга караб боришаётиб, у кизик холатни туйди.
Бутун хаётида шахар билан фикат бир марта сокин-
осойишта юзлашган эди. Кейин, кириб келганида, хар
гал — Халимани куришга шошган, айрилиб колгач, ба­
рибир эслаган, кумсаган, хаяжон бугзига тикилиб, яйра-
ган^азобланган эди! Унинг учун шахар — Халима эди!
Хозир хам, жасади ёнида кетаётганини унутганча,
Халима ёдига тушиб, совиган жисми билан коришиб-
бирлашгандек куйда хаяжондан титраб, тириклик пай-
тидаги сингари саросималаниб колди. Буниси майли,
севгилисига туликиб илтижо килаётгандек булди...

Сен йук,ладинг яна бехосдан,


Яна к^айтиб
нурланди хаёл.
Хам самимий, х,ам соуибжамол —
Дунёдаги ягона А Ё Л ! —
Ю ксалмо\фа рух,им
парвоздан.
Мен бир душман.
Яраланган к,уш.
Багримдадир
умид ва армон.
М енга берар к,айтадан дармон,
Берган каби гуёки фармон —
Уша дилкаш
илоуий товуш!
Мен
бу кунни кутгандим йиллар,
Сенга цилиб
фак,ат илтижо.
Мана,
Келди гузал бир дунё!
Бир кун
тошиб-о^к^андек дарё,
Кутганида
кургок, соуиллар.
М енинг
28
кукдан к,улаган рууим —
Кукда
бугун урар гирдибод.
Х,аёт — энди булгандек бунёд,
Бунёд булиб —
сендек паризод...
Менинг севинч,
менинг андууим!..
Шу аснода, у уз холатига узи ажабланди: жисм ва
рухга — иккига булиниб, икки одамга ухшаб тургани-
да, Халимага баришлаб качонлардир ёзган шеърлар
хамон унинг хаёлида айланмокдами?! Азалдан инсон
куркиб-вахимага тушган улим, аслида, хеч нарса —
шунчаки бошка намойишга киришдан иборат эканми?!
Абадиятга икрор булиб, габитдаги доимий шакл узга-
ришини яхши билганингга карамай, хаётнинг одатда-
гидек бундай давом этишига нечундир акл бовар кил-
майди! Бу аллакандай буюк бир телбаликка ухшайди!
У хозир Халиманинг уз ёдидан кутарилиб кетмага-
нига хам ажабланди. Мен энди бундан сунг, жасадим
дафн этилиб, зангор водийга борганимда хам — хеч
качон Халимани унутмасам керак, деб уйлади. Албат­
та, бу Халимага боглик. Халима мени эслаётган булса
керакки, мен хам эсладим! Рухлар орасида хабардор-
лик бор нарса, биз факат бунга купинча ахамият бер-
маймиз, дейишади-ку!
Йулда алам-изтиробга чулганиб кетаётган эди; ун­
га, севгилисини эслаб, бир оз таскин-тасалли насиб
этгандек туюлди.
Кеч коронгиси тушаётганида машина шахарга етиб
келди.
Муъжазгина касалхоналардан биридаги икки ён
томонида баланд сурилар булган, эски хаммомларни
эслатган бадбуй, ифлос бир хонада жаррохлар Абдул-
ланинг баданидаги укларни олиб ташлаб, яна нимадир
излагандек, жасадни бемалол тилкалаб чикишди. Ни-
хоят, хидни кеткизадиган суюк-бинафшаранг дори
билан ювиб, жасадни узун-юпка бир халтага солиб
куйишди. Буришиб-бужмайиб, пуст ташлаган кулла-
рини совун билан узок ишкалаб ювиб, жаррохлар шун-
дан сунг уша хонанинг узида, бир чеккада утирганча,
терговчилар учун улимнинг содир булиши сабаблари
туррисида шошмасдан хулоса ёзишди. Буларнинг хам­
маси огир, кунгилсиз, дахшатли эди.
29
Инсон дунёда барча кургиликларга чидаши мумкин,
бирок улигим хор булмасин, дейди. Халиманинг олди-
даги гунохини айтмаганда, одамлар, хаёт олдида хеч
кандай айби йуклигига карамай, вахшийлик, номард-
лик натижасида унинг улиги хор булган эди. Хаммадан
хам дахшатлиси — бу аёвсизлик яна канча давом эти-
шини билиб булмасди!
Кутилмаганда хонага идорада Абдуллага ухшаб
оддий вазифада ишлаган йигитлар, Хасан ва Очил
деган унинг тенгдош дустлари кириб келишди. Шу
паллагача нукул оворагарчилик курганидан, миршаб-
лар бунчалик тез харакат килиб, идорадагилар бундай
дарров — шу окшомнинг узидаёк, каёкдандир одам
топиб юборишади, деб уйламаган эди. Дунёда хар
калай инсоф йук эмас экан! Хайрият!
Хамкасблар хонадаги навбатчи усмир билан кизга
когоз курсатишиб, уларнинг кулига негадир пул хам
кистиришиб, жасадни кийналиб" кутаришганча, эшикка
йуналишди. У бир оз суюниб, ховликиб, уларнинг изи-
дан капалакдек учди.
Ховлидаги тор бир йулкада йигитларни енгил ма­
шина кутиб турарди.

Тун аллакачон бошланган, кучаларда одамлар сий-


рак тортишган эди. Лекин уммондаги кемалардек, ма-
шиналар хамон бир маромда юзишмокда. Шахар узи*
нинг тирикчилиги билан банд.
Дустлари минган машинага урнашганича, йулда
кетишаётиб, унинг хаёлига биринчи навбатда, энди
бизни каёкка олиб боришаркин, деган гап келди. Ж а ­
садни касалхонадан турри кабристонга олиб бориш-
майди, албатта. Сен кайси ахволда, Бурхон Шарифми,
Абдулла Хакимми — ким булмагин, узбекчилик — рас-
ми-русмга риоя килмай куйишмайди! Факат, буни ка-
ерда амалга оширишади? Бундан хам олдин, хозирги
турки-тароватига караб, хамкасблари Абдуллани та-
нишганмикин?! Улар танишган такдирда, бир-икки ку-
ришган, яхши билишганига карамай, барибир, ижара
уйда уни кутган хам, кузатадиган хам йук! Демак,
идорага олиб бориб уша ердан чикаришадими?!
Тухта! У олдинги уриндикда утириб кетишаётган
огайнилари келишгандек баббаравар хурсинишгани-
30
дан, сергакланди. Сен аввал булар нималар дейишини
эшитишинг керак!
— Эй, падарига лаьнат, дунё шу экан!— деди ма-
шинани хайдаб бораётган Хасан, куп утмай, паст то-
вушда.
— Бечора... Одам ишонгинг келмайди. Мен хабар
топганимда, бирдан тахтадай котиб колдим. Узимча,
биронтаси хазиллашаётгандир, деб хам ^йладим,—тун-
риллади дусти сингари овозини кутармасликка тири-
шиб, Очил.
— Вактида одамнинг кадрига етмаймиз. Кейин,
карасанг, пак этиб...
— Улим-ку, хамманинг бошида бор. Лекин буна-
каси... ёш, т о р д э й йигит! Шуниси ачинарли!
— Узи бу бошкача эди. Турри, самимий. Айникса,
хеч кимга ухшамаган чиройли, боладай содда куларди.
— Хотини, албатта кунини куриб кетади. Болала-
рига кийин! У р л и о л т и , кизчаси энди туртга кирган
экан...
— Биз майли, катталарни айтаман. Узи хеч качон
улмайдигандек муомала килишади. Биронтаси бундай
кушилиб келмади. Хаммасининг шу кеча онаси туриб
ётибди.
— Улардан хам ортикча хафа булмаслик керак.
Хозир идорада ярми одам йук. Учтаси сафарда, икки-
таси дам оляпти. Бизни имилламай уй-уйдан топтириб,
юборишганига хам шукр!
— Дарвоке халиги... Абдулла куринмайди? Уйига
кетмаганми, ишкилиб?
— Ичиб олиб, кайф устида к и ш л о р и эсига тушиб,
кетган булса, балки кетгандир. Ким билсин! Баъзан
шунака одати бор. Онасининг кабри устида ётиб, бир-
икки кун обидийда килиб, кайтиб келади. Лекин шу
зиёратни айтмаса, кишлокда унга кузи учиб турган
киши колмаган.
— Менимча, ишга келмаслик учун албатта унинг
кишлокка бориши шарт хам булмаса керак.
— Хеч шарт эмас! Умуман, бирон ерда санкиб
юрган ёки думалаб ётган булиши хам мумкин. Уз
дустимиз-ку, аммо каттик ичиши барибир ёмон! Биров
эшитмасин, икки ойча бурун хушёрхонага тушиб кол­
ган экан. Бурхон Шариф бориб, мирбашлардан илти-
мос килиб, олиб чиккан.
— Бурхон Шарифнинг багри кенглиги! Бу шундан
31
фойдаланиб юрарди. Энди унака химматли одамни
тополмайсан! Оркасига тепиб хайдашади.

— Мен хам уни бирон хунар курсатмадими, деб


хозир узимча куркиб утирибман. Мавриди эмас. Бу
ёкда Бурхон Шариф улмаганида хам, билинмаеди.
— Аввалдан бир камчи шоирлик хам бор шекилли,
бу болада?
— Бор. Шеър-пер ёзиб юради. Турт-бешта нарсаси
чиккан. Лекин бундай шеър ёзаман, деб кишлокдан
келадиган куп. Баъзиси уйланиб, баъзиси ичиб йук
булиб кетади. Хозирги замонда анча-мунча китоби чик­
кан одамларни хам биров менсиб, дарров шоир дея-
вермайди. Булар-ку, шеърга ишки тушган шунчаки
хаваскор...
Хасан билан Очил шундан сунг — бундай пайтлар-
да купинча булганидек,— отнинг пишкирганига ухшаб,
яна бир карра хурсиниб куйишди.
У Бурхон Шариф туррисидаю узи хакда орайнилар
кайси йусинда суз юритишлари мумкинлигини хеч ка-
чон хаёлига келтирмаган, бундай очик гапни илк дафъа
эшитиши эди! Одамлар одатда, юзингга караб эмас,
оркадан сенга туррирок бахо беришади, тириклигингда
сен буни билишинг керак эди, деб уйлаб, алланечук
укинди. Аммо шу дамда бу мухим эмасди... Хамкасб-
ларига кушилиб касалхонани тарк этишганида, у, би-
родарларим хархолда миршаблардек адашишмаган-
дир, дардисар бу жасадни, кандай турки-тароватда
булмасин, албатта танишгандир, деб умидланган эди.
Бундан ташкари, «Бурхон Шариф каерда юрибди
экан?! Сафари тугаб, идорага, уйига кайтганмикин?!»—
деган хаёлга борган, балки кайтгандир, деб хам умид
килган эди. Шу боисдан, энди бутун иш хамирдан кил
сугургандек осон кучади, ана-мана — жасадимни туп-
рокка элтиб топширишади, шу билан хаммаси тамом,
деб уйлаган, ишонган эди! Тенгдош-дустларининг гап-
сузларига диккат килиб, у бир лахза бурун сеза бошла-
ган осойишталик яна барбод булди. Дунёда когоздан
к о р о з турилиб, кейин иш чигаллашиб кетавериши кону-

ният эканлигини хис этди. Миршаблар тулдирган к о р о з -


лар хам аллакачон харакатга келиб, муайян бир таассу-
рот уйготишганига шак-шабха йук эди!
Бирок шу паллада у негадир узидан купрок яна
Бурхон Шариф туррисида уйлаб, ташвишлана бошла­
ди. Унинг изтироб чекаётгани майли, бу холда Бурхон
32
Шарифга жабр булмайдими?! Икки уртада Бурхон
Шариф куйиб колмайдими?!
Айни фурсатда пайкади: ха-а... унинг жасадини
машинада узининг гариб кулбаси ёки идорага эмас,
Бурхон Шарифнинг уйига олиб кетишяпти!..

Эскидан шахар хаётининг эзгу жихатлари билан


бирга, бемаъни томонлари хам куп.
Масалан, у шунча якинлик, кадрдонликка карамай,
Бурхон Шарифнинг уйини курмаган; тахминан билади,
холос. Факат у эмас, манови йигитлар хам олдин ишла-
ри тушмаган; ана, кулларида когоз, машинани хар
дамда тухтатиб, ундан-бундан суриштириб, кучадан-
кучага утиб юришибди.
Нихоят, машина беш каватли куримсиз бир уйнинг
олдига келиб, уч-турт киши куйманиб турган йулак
эшигида тухтади. Кейин, одамлар пичирлашиб, нима-
нидир шошмасдан, узок машварат кила бошлашди.
«Эй худойим, бахтикаро бандангга бундан булак
жазоинг йукмиди?!»
У хаттоки тириклигида хам хис этмаган чексиз-баён-
сиз гуссага чулганган эди! Энди хамма нарса хал булди.
Энди Бурхон Шарифдан, етиб келиб, бирон ёрдам кур-
сатишидан умид йук. Энди такдирга тан бериш керак...
Уни бировнинг номи билан, бировнинг уйидан чикари-
шади! Бировнинг бола-чакаси унинг бошида айтиб й и р -
лайди! Бировнинг кафани, бировнинг тобути!.. Уша,
бировнинг узи эса, бу гаплардан бехабар, каерларда-
дир юрибди! Кани, мен бошкаман, деб хайкира олсангу
сени кимдир эшитса!..
Энди у жасадини тезрок ювиб-кафанлаб, кумишла-
рини кутиши керак, вассалом! Канчалик уртаниб-азоб-
ланмасин, бу барибир натижа бермайди!..
Йулак эшигида тупланганлар ахийри машинадаги
«юк»ни кутаришиб, инкиллаб-синкиллаганча, бегиинчи
каватга олиб чикишди. Чирок порлаб турган, дераза-
лари ланг очик хона уртасига ёткизиб куйишди.
У хам жасадига эргашиб келганича, дераза токча-
сига беозор кунди.
Уйни й и р и - с и г и , нола-фарёд тутган э д и .
Аммо хонада хали биронта хам аёл куринмасди.
Эркаклар бир-бирлари билан хамон пичирлашиб, хона-
2 — 2440 33
да негадир чарх уришарди. Улар жасад атрофида анча
уймалашишди. Юзини очик колдириб, тоза бир матога
урашди. Хона уртасига янги бир калин курпача ту-
шашди.
Шундан кейин, эркаклар хонани тарк этишгач, уч-
туртта ёш-кари аёл кириб келди. Улар кариндош-урур-
лар булишса керак, бошларини чайкаб, кузёш тукиб,
номард дунёни астойдил каррашди.
Кейин, бушаган хонага кук кийиб, бошини хам кук
дурра билан тангиган, Бурхон Шарифнинг хотини бул-
са.керак — микти бир жувон юлкиниб, телбаланиб ки­
риб келди. Узини турри жасаднинг устига отди. Ингра-
ниб, ожиз йирлашдан муштлари билан куксига уриб,
аста-аста каттик надомат чекишга утаверди. Бошидаги
дурраси буйнига сиргалиб тушди. Сочларини, юзини
юлиб-тимдалай бошлади.
— Бегим!— нидо килди жувон.— Ургилай, бегим!
Сизнинг урнингизда мен улсам булмасмиди, бегим!
Мени, болаларингизни кимга ташлаб кетяпсиз, бегим!
Бизга озгина рахмингиз келмайдими, бегим?!
У жувоннинг ночор ахволини кузатиб туриб, беихти-
ёр кунгли бузилгандек булди. Бурхон Шариф, жилла
курганда, хозир остона кечса, нима киларди! Бу дахма-
за, бу дилсиёхликка чидаш мушкул! Лекин кейин иш
бундан хам огир кучади. Нахотки, Бурхон Шариф —
акалли юрагида, кандай савдолар юз бераётганини
сезмаётир?! Нахотки, иш деб, ташвиш деб, дунёни
унутиб куйган Бурхон Шариф?!
Куз кечалари хамиша салкин, нотинч, кунгилсиз
булади.
Ана, бу тун хам аёз туриб, тузон кутарилиб, ку-
тилмаганда шатир-шутирлаб, эзганича ёмрир ёга бош­
лади.
Унга хозирги холат билан бу ёмгирда табиий бир
уйрунлик бордек туюлди...

Ёмгир ёгар.
Ёгар ёмгир.
Булут йиглар.
Кук йиглар...
Бу —
балки, илк к,ушик,лардир,
Балки,
сунгги цуигицлар?!
34
Х,еч ким билмас!
Билмас шоир —
Г арчи
уислар илоуий.
Ёмгир ёгар.
Ёгар ёмгир.
Умид — к,албнинг пано^и.
Бу дунёда мангулик бир
Нарса йуц,
дер ошицлар.
Мен билмадим...
Ёгиб ёмгир,
Ёгмок,дадир
цушик^лар!..

У качонлардир узи Халимага багишлаб ёзган


шеърларни нега яна эслаётганига таажжубланди...
Уз мурдаси ёнида, мотамхонада эканлигини уйлаб,
хижолат чекиб, хамон йиглаб, чукур хасратга чумиб
утирган микти жувонга секин, курка-пуса каради. Жу-
воннинг ахволи чиндан аянчли эди.
Бирок бу гал у жувонни факат четдан шунчаки
кузатиб колмай, олдин курмагани учун хам, Бурхон
Шарифнинг рафикаси шу экан-да, деб кизиксиниб,
афти-ангорига эхтиёткорлик билан разм солди. Кейин...
Эси огиб, ногахон бака булиб колди.
Тавба! Ахир, бу... Халима-ку!
Хона уртасида бошидаги дурраси буйнига тушиб,
куйиб-адо булган бир куйда утирган жувон албатта
олдинги Халимага кам ухшарди. Йиллар утиб, жуссаси
хам, киёфаси хам узгарган. Лекин барибир бу — уша
Халима эди! Одам танимайдиган шу холатда хам,
у Халимани таниди!
Эслаб, кумсаб, кучаларда тентираб излаганида, Ха-
лиманинг шундай уз якинида, кадрдон бир уйда экан-
лиги унинг хаёлига келмаган эди. Такдирнинг уйинини
курмайсизми!
Шу кунлар — Бурхон Шариф унга, у Бурхон Ша-
рифга айланиб кетганида, икки инсон хаётининг гирди-
боди кизик бир нуктада нихоясига етади, деб хам
уйламаган эди. Такдирнинг уйинини курмайсизми!
Кандай бумасин, Халима ундан, у Халимадан кочиб
35
кутулолмаганди! Унинг жасади бошида Халиманинг
мотам тутиши конуният эди!
Кочиш мумкин
дарддан, балодан.
Кор-ёмгирдан.
Нохуш уаводан.
Балки, сукут.
Балки, садодан...
Мууаббатдан к,очиш
цийинрок,.
Бахтдан к,очиш мумкин.
Б емало л.
Бахтсизликдан?
Мумкин. Эутимол.
Сен
узингдан
к,очарсан як,к,ол...
Мууаббатдан крчиш
цийинрок,.
Бу не тушки,
сени уйготган —
Солиб бутун юракка титрок,.
М умкин к,очмок, уатто уаётдан...
Мууаббатдан к^очиш
к^ийинро^.
У узини овутиб-алдаб, узича йиллар буйи инониб
юрганига карамай, аслида, Халима уни унутган эди!
Халима унга.эмас, Бурхон Шарифга мехрини изхор
этиб, у эмас, Бурхон Шарифни уйлаб, куксини пора
килаётир!
Адашиб-улокиб, уйи эшигидан кирган бу жасад
Абдулланики эканлигини Халима билгани хам, кейин
сезгани хам йук!
Аммо буни хис этиб, хозир у Халимадан упкаланма-
ди. Халимани бевафо деб айбламади. Уз кисматидан
уксинмади хам!
Дунёда мард булиш керак! Айтиш кийин... Абдулла
билан икки томчи сувдек ухшаш келгани учун, Халима
Бурхон Шарифни ёктириб колгандир?! Еки, хаёт йули-
да учратиб, Бурхон Шарифни Абдулладан хам купрок
севгандир?! Еки, Бурхон Шарифга нисбатан одамлар-
36
нинг мехрини туйиб, Халиманинг юрагида хам чексиз
мехр уйгонгандир?!
Умуман,Бурхон Шарифни яхши курмай булмайди!
Ахир, яхши курганидан, Абдулланинг узи унга хаттоки
жонини топширди-ку!
Халима бекорга нидо килмаяпти:
— Бегим! Ургилай, бегим!..
У хозир яна бир нарсани хис этди: Халима тугриси-
да энди хадеб уйлайвермайди! Халимага багишлаб узи
бир пайтлар ёзган шеърларни хам энди хеч качон
эсламайди!..
10
«Аввалдан руй берган англашилмовчиликни охири-
гача тузатиб булмади. Бурхон Шариф етиб келмади;
хеч кандай ёрдам курсатолмади. Демак, бу иш уз рохи-
равишида тугайди!»
Шундай фикрда тухтаб, такдирга тан берган булса-
да, уша кечаси хам, эртаси куни хам у барибир, Бурхон
Шариф балки етиб келар, дахмазани бартараф килиш-
га уринар, деб кутди. Алланечук умидланди.
Тун утиб, тонг ёришиб-ёришмаедан уйга эркак-хо-
тин, одам ёпирилди.
Унинг жасадини ювиб-кафанлаб, омонатгина «ки-
йинтирган» булишди. Кейин, тобутга солиб, усти очик
машинада йиги-сиги билан узи ишлаган идорага олиб
келишди.
Идора биноси пешайвонидаги баланд бир тахта
устига тобутни урнитаб, ярим соат чамаси атрофидан
айланишди. Шундан сунг, мотам мажлиси утказилди.
У уз жасади пойида хуркибгина утирар, тирик
одамлар ёктирадиган керакли-кераксиз расми-руем-
лардан толиккан эди.
Видолашиш учун келганлар пешайвонга сигмай,
кучагача тошиб чиккан эди! Одамнинг бундай куплиги-
дан у бир томондан, хижолат чекиб, иккинчи томондан,
баттар сикилиб кетган эди. Одамлар албатта Бурхон
Шарифни хурмат килиб келишган, тупланганларнинг
аксарини у тириклигида узокдан хам курмаган эди!
Аммо шу палла акл бовар килмайдиган бир холат
уни, айникса, кийнаб, саросималантириб куйган эди.
Идоранинг энг катта рахбари — Бош бошкарма-
нинг бошлиги пинжида, бутун видолашув маросими
давомида бир кадам хам жилмай... у улими олдидан,
37
така шаклида курилган уч кавватли окиш-кизриш би-
нонинг учинчи каватида юзлашган чутир-рилай киши
турарди. Чутир-рилай худди уз фарзандидан айрилиб
колган отага ухшаб, афтидан, каттик изтироб чекар,
кулида румолча, кузларини хадеб ишкалаганча, артиб
куяр эди. Бу хам майли, бошкарма бошлиги, елкала-
рини сийпалаб, рилайга таскин-тасалли беришга ури-
нарди.
У, дала-дашт каъридаги бинода узи билан махзун
куйда, дустона-беозор гаплашган бу одам тугрисида
хозир беихтиёр, менинг улимимни иетамаган, кули
остидаги сипо йигитлар эса, бунга итоат килмай, бари-
бир улдиришганмикин, деган хаёлга борди. Лекин тез-
да, ундай булиши мумкин эмаслигини уйлаб, ушандаёк
бу одамга, умуман, корчалонлардан биронтасига ишон-
маганини эслади!
Мотам мажлиси тугагач, жасадни нихоят кабрис-
тонга олиб боришди.
Бу ерда яна кичик бир йигин булди.
Йигинда, ахийри узини кулга олгандек, чутир-гилай
хам уртага чикиб, кискагина нутк сузлади:
— Биродарлар! Номардлик юз берди. Бурхон Ша-
рифдек инсондан айрилиб колдик. Лекин инсон енгил-
майди! Бурхоннинг хар катра конидан унлаб, юзлаб
мардлар униб-усиб чикади!.. Гурингда тинч ёт, Бур­
хон, жигарим. Сенга вахшийлик килганлар жазоси-
ни тортмасдан колмайди. Биз бунга ваъда берамиз...
Мана, шу сунгги дамгача Бурхон Шариф етиб кел-
мади.
Бурхон Шариф номи билан Абдулла Хакимни туп-
рокка топширишди...

УЧИНЧИ МАНЗАРА
ГУР АЗОБИ
11
У жасади билан бирга кандай килиб кабрга кир-
ганини узи хам сезмай колди.
Парпираб, чарх уриб, кабрдаги дуч келган кавак-
дан жой олганича, энди буёги нима буларкин, деб
пойлай бошлади.
Кабр устида кимдир ширали товушда Куръон ти-
ловат килаётганини рира-шира эшитди.
38
Кейин, туп-т^п оёк шарпаларидан одамлар дафн
маросимини тугатиб, унинг жасадини ёлгиз ташлаб
кетишаётганини хис этди.
Ана, кабр устидаги охирги киши хам етти кадам
узоклашгандек булди.
Шу пайт кабр ичи бирдан ёришди. Ж ас ад ётган
тор жой уз-узидан негадир анча кенгайди.
Айни сонияда бехосдан лахад ичида икки хушруй
йигит жонланишди.
У узича оббо, корчалонлар энди шурлик жасадни
хам тинч куйишмайди шекилли, яна бурдалашмокчи-
ми, куйдириб ташлашмокчими, нимадир килишмокчи,
албатта, деб уйлади.
Йук, дархол хушёр тортди: булар хушруй йигитлар
киёфасида келган фаришталар булишлари керак!
Одамлар Мункар-Накир, деб гапириб юришарди!
Фаришталар жонланишгани захоти, жасади урни­
дан туриб утирганини куриб, у хайрон колди. Бирок
бошка бир нарса уни бундан хам купрок ажаблантир-
ди: фаришталар билан жасад эмас, жасад номидан
унинг узи тилга кириб, эшитилар-эшитилмас паст то-
вушда гаплаша бошлади.
— Исминг нима, осий банда?!— суради ундан икки
фариштадан бири.
— Менми? Мен Бурхон Шарифман,— деди у жаса-
дига ишора килиб.
— Уйиннинг хожати йук, осий банда! Барча уйин-
лар нариги дунёда колди. Тирик одамларга хос бемаъ-
ниликлар сен учун тугади. Туррисини гапир,— деди
фаришта.
— Турриси, мен Абдулла Х,акимман. Лекин Бурхон
Шариф деяверишиб, охирги пайтда бунга урганиб кет-
дим! Хафа булмайсизлар... Мен бу жасад билан жуда
куп оворагарчилик курдим. Шунчаси етади! Мени куй-
воринглар. Мен зангор водийга бормокчиман.
— Шошма, осий банда. Аввало, зангор водий сенга
узокдан бир курсатилди, холос. Сен у ерга кайтиб хеч
качон боролмаслигинг хам мумкин. Бундан ташкари,
шу жасад сеники; сен у билан бирга дунёда кандай
яшаганлигинг хакида хисоб беришингга турри келади.
Шунга караб, кнсматинг белгиланади. Демак, сен бу
жасадни ташлаб, хеч каёкка кетолмайсан.
— Онам рахматли хар кимнинг уз номаи аъмоли
бор, фаришталар ёзиб боришади, дердилар.
39
— Гапни купайтирма, осий банда. Сен яшаган
дунёда гунохкор одам хакамнинг олдида жавоб бе-
ришга мажбур, шундай эмасми?! Бу дунёда хам хар
ким узи килган ишларга уз тили билан узи икрор
булиши керак.
— Мен нимага икрор буламан?! Отасиз уедим;
отамни бекорга камаб, йук килиб юборишган. На
акам, на укам бор. Биргина волидамдан хам айрил-
дим. Кейин, еевгилим мени тарк этди... Бутун умрим
кун куриш учун кулдек ишлаб, очлик-юпунликда, га-
рибликда утди. Шунча кулфат етмагандек, мени кий-
наб, ёвузларча улдиришди. Улигим сарсон-саргар-
донликка учради...
— Сенга гунохларинг учун фоний дунёда жазо бе-
рилди. Бокий дунёда хали яна жазони тотиб куришинг
аник булиб турибди,— гапга аралашди иккинчи фа-
ришта.— Сен узингни бу кисматдан форигман, деб
уйлама.
— Мухаббатда бир оз бебурдлик килганимни айт-
маганда, менинг канака гунохим бор экан?!
— Билмайсанми?! Качондир акалли бирон марта
Оллохга сидкидилдан пбодат-илтижо килганмиеан?!
Сен умринг буйи хаттоки Оллохнинг борлигига хам гох
ишониб, гох ишонмай яшагансан... Хуп, умрингда кай-
сидир пайт бундай эс-хушингни йигиб, узингни пок
тутиш хакида хеч уйлаганмисан?! Йук, сен кун ора
букиб ичиб, булган-булмаган таомни еб, пок-нопок
жойларда ётиб-туриб, шуни хаёт деб тушунгансан. Сен
хайвондек яшадинг. Хайвондан хам баттар... ахир, ит
утирган урнини думи билан супуради; мушуклар юви-
нади; кушлар таранади. Сенга бир катла имтихон ола-
мида яшаш насиб этди. Сен булсанг, буни уйлама-
динг. „Ерда тирик мурдадек судралиб, умринг утиб
кетди.
— Менинг аввалдан омадим юришмади. Кейин,
дунёга кул силтадим... Майли, мен узимча виждонли
одам эдим, буйнимдаги гунохлар учун канча жазо
булса, чидашга тайёрман... Лекин мен бир нарсага
тушунмаяпман. Шунча чеккан укубатлардан сунг, мен-
гаки яна жазо берилар экан, дунёда уз манфаатини
уйлаб, бировларни топтаган, бировларнннг умрини ха-
зон этган, жиноятни узига касб килиб олган хар хил
корчалонлар, ёвузларнинг охиратда холи нима кеча-
ди?! Ха, дарвоке, пора бериб, улар баъзан худони хам
40
алдамокчи булишади. Иморатлар куришади, катта ху-
дойилар утказишади, кимларгадир хайр-садака бери-
шади...
— Сенинг бошкаларга ишинг булмасин, осий бан­
да. Хар ким узи учун узи жавоб беради. Оллох барча
нарсага гувохдир. У ошкор нарсаларни хам, пинхон
нарсаларни хам билади. У хамма нарсани эшитгувчи,
билгувчидир!..
Шу аснода фаришталардан бири кулини хавога
чузган эди, кулида вазмин-гарон гурзи пайдо булди.
Фаришта зарб билан гурзини Абдулланинг бошига
туширди. Жас ад тилка-тилка булиб кетди.
Ажабланарли жойи: жасад колиб, кавакда бикиниб
утирганича — у, шундай баёйсиз бир азобни туйдики,
хаста булган пайтларида хам, хаётида неча бор калтак
еганида хам, улимга рупара келганида хам бундай
азоб борлигини тасаввур килмаган эди.
Эс-хушидан айрилиб, кавак деворига капишиб
колди.

12

Кабр бошига гох болаларини етаклаб Халима, гох


Бурхон Шарифнинг кариндош-уруглари, гох идорада-
гилар келиб туришар, баъзан сахарлар ёки шомларда
кимдир мархумнинг гунохларини худодан тилаб, мунг-
ли охангда Куръон тиловат кил ар эди.
У кабр ичида, коронги, зах кавакда ётганига кара-
май, бунинг барини хис этар эди.
Унинг айрим кунлар кабрдан ташкарига чиккиси
келар, аммо кимирлашга мажоли йук эди.
У юз йиллик бемордан хам ёмонрок холатни сезар,
узининг бир оз мадорга киришини кутар эди.
Кунлар шу йусинда утаётиб, рутубатли кузнинг
кайсидир булутли окшоми ногох — унга нихоятда та-
ниш, кадрдон оёк шарпалари кабристонда эшитилган-
дек булди.
У сергакланиб-жонланди. Кабрдаги тешик-туйнук-
лардан уриниб-суриниб, ташкарига отилди.
Бу орада кабр бошига етиб келган, кузларида жик-
ка ёш — хушкомат, чиройли, магрур киши, — охиста
тиз чукди.
Кейин, кузларидан хамон ёш окканича, кафтига бир
ховуч тупрок олиб, рамгин пичирлади:
41
— Абдуллажон, укажон... Рафлатда колдим. Кечир
.мени...
«Бурхон Шариф... Дустим! Биродарим! Каерларда
эдинг?! Нега вактида етиб келмадинг?! Мен сени канча
кутдим... Тириклигимда бошимга кулфат тушганидан
бехабар эдинг — ёрдам беролмасдинг. Лекин дунёдан
куз юмгач, хеч булмаганда, мени изтиробдан, тахкир-
дан куткариб колишинг мумкин эди-ку! Сен мендан
хам купрок узингни англашилмовчиликлар, дахмаза-
лардан асрашинг керак эди!..»
Бурхон Шариф гуёки унинг бу хасратли нидосини
эшитиб жавоб килаётгандек, уйчан суз бошлади:
— Абдуллажон! Мени кечир... хаммаси учун! Мен
сенинг дунёда озгина бахтлирок булишингни истаган
эдим. Аксинча, мени деб бир куни улимга юзлашишинг-
ни кутмаган эдим... Бутун-бор гапни сенга батафсил
айтиб беришим керак. Биласанми, дунёда эзгуликнинг
миллати, ватани булиши мумкин. Аммо ёвузликнинг
ватани хам, миллати хам йук. У ер буйлаб гирдибод
урган кора бир тузондир. Замонлар буйи у одамларни
куз очиргани куймаган. Нимаики инсонда азиз булса,
юлкиган, топтаган. Хозир хам у бошимиз устида айла-
ниб турибди. Мен улкамизда жиноят тарихи, келиб
чикиш илдизларини урганмокчи булиб, олис шахарлар-
га кетган эдим. Бир неча кун кунглим гаш, алок-чалок
тушлар куриб юрдим. Бирок бундай дахшатли ходиса-
лар руй бераётгани хаёлимга келмаган эди. Ахийри
кайтаётиб, йулда бир даста эски-янгн рузномаларга
кузим тушди. Узимга багишлаб ёзилган таъзияномани
укиб, юрагим кинидан чикиб кетди. Лахза ичида гаи
нимада эканлигини хис этдим. Сени уйлаб, эзилиб, сен
билан акалли видолашай, хурматингни урнига куяй,
деб шошилдим. Афсуски, улгуролмадим, Абдуллажон...
Кайтганимдан сунг нималар булганини хам сенга ай­
тиб берай. Турри уйга боришга юрагим бетламай, идо-
рага караб югурдим. Идора биноси пешайвонига ме­
нинг кора хошия билан уралган каттакон суратим осиб
куйилган. Хуп, бу энди аник эди. Лекин узун йулакда
Хасан билан Очил гаплашиб туришган экан. Мени
куриб эсхоналари чикиб кетади, деб уйладим. Каёкда!
Кулларини шоп килиб, Абдулла, одам хам шунака
бегам буладими, ахир, биз Бурхон Шарифдан айрилиб
колдик-ку, дейишди. Уларга индамай, бошкарма бош-
лигииинг хонасига кирдим. Абдуллажон, узинг била-
42
сан, хозирги одамлар бировга диккат килиб к а р а т -
майди, кишининг корасини куришади, холос, узини
куришмайди. Бошлик хам менга, Абдулла, интизом-
ни бузганинг учун сенга хайфсан эълон килдик.
ишингни тузатмасанг, узингга ёмон булади, хозир
эса йигитлар билан Бурхон Шарифникига бориб,
бизнинг номимиздан яна бир карра таъзия билди-
ринглар, нима ёрдам кераклигини суранглар, деб
колди. Илож-ноилож, Хасан билан Очилни ёнимга
олиб, уйга бордим. Аслида, Халимани огохлантириб,
бошимизга кандай фалокат тушганини олдин тушун-
тириб, кейин бормокчи эдим. Аммо, хамма адашган-
да хам, Халима адашмайди, аёл киши эрини хиди-
дан билади, балки ишнинг шундай тезлашгани маъ-
кулдир, деган хаёл билан журъатланиб, остона
хатладим. Очигини айтсам, ишонмайсан! Бошкалар-
га ухшаб, суюкли хотиним хам менга диккат килиб
карамади! Хамрохларим шошиб мени Абдулла деб
таништиришгач, негадир юзини баттар четга бурди.
Нихоят, демак бирга ишлаган экансизлар, лекин сиз бу
уйга келмаслигингиз керак эди, деб куйди. Мен ту-
шунмаяпман, бирон пайт Халима сендан тасодиф озор
чекканмиди, Абдуллажон?! Хотинимга кушилиб, бола-
ларим хам хар качонгидек бундай кучогимга отилиш-
гани йук. Шуниси менга, айникса, огир ботди!.. Хуллас,
сен Бурхон Шариф булганинг сингари, мен хам энди
маълум муддат Абдулла Хаким булишимга тугри кел-
япти. Охирида яна бир гапни айтай... Евузлар Бурхон
Шарифни улдириш осон эмаслигини хисобга олишма-
ди. Бурхон Шариф шунчалик содда, гур одам эмасдир,
деб уйлаб утирмай, кулида хеч бир яроги йук сендек
химоясиз кишини улдириб, улар каттик алданишди!
Мен сенинг номингни олмокчи эмасдим. Улганингни
билганимдаёк сенга факат биргина ёрдам беришим
мумкинлигини — номингни тиклашим кераклигини хис
этгандим. Озгина сабр кил, Абдуллажон, сенга шараф
билан тез орада номингни албатта кайтараман! Узим
учун, узимдан хам купрок сен учун ёвузларнинг энаси-
ни кузига курсатаман. Худди шундай булишига ишон,
Абдуллажон!..
Бурхон Шариф шу сузларни айтиб, кафтида турган
тупрокни лабларига босди.
Сунг юзига фотиха тортиб, урнидан бургутдек куз-
голганича, темир дарвоза томон йуналди.
43
13

Тирикчилик ташвиши, деган гап бор.


Инсон — беномус, у хаёт гирдобида уралашиб, мар-
хум булган энг якин кишисини хам куп утмай унута
бошлайди.
Абдулланинг якин кишиси йук. Аммо Бурхон Ша-
рифга эътикод куйганлар хам энди кундан-кунга кат-
такон кабристоннинг овлок бир бурчида дуппайиб
турган кабр бошига кам келадиган, мархумга ба-
ришлаб ахён-ахёндагина дуойи фотиха киладиган бу-
лишди.
Ешликда, кишлокда у, арвохлар баъзан одамларни
йуклаб туришади, деб эшитган эди. Демак, одамлар
эсламай куйишгач, нотинчланиб-чиркираган арвохлар-
нинг узи уларни излашга тушишар экан-да!
Кабрда чинакам азобнинг нималигини бир катла
тотиб курганидан кейин, киёматгача шу етади, деб
фаришталар хам энди уни «йукламай» куйишган, аф-
тидан, булар хам одамлардек, уз вазифаларини адо
этиб булишган эди!
Дарвоке, Бурхон Шарифнинг якинлари ёки фариш­
талар колиб, унинг холидан негадир энди, асосан,
улимга уни махкум этган корчалонлар бот-бот хабар
олиб туришарди. Бурхон Шариф гурдан кайтиб тири-
либ чикмаса бас, биз бошка хамма нарсага тайёрмиз,
дегандек улар навбат билан хар гал даста-даста гул
кутариб келишар, кабрни тартибли тутишдан ташкари,
якин орада обод килиб ташлайдиганга ухшашар эди!
Буниси майли. Улар кабр бошида, жойинг жаннатда
булсин, биродаримиз, деб Куръон укиб, астойдил ибо-
дат-илтижо килишар эди!
Тириклигида корчалонларнинг уйинларини кургани­
дан, у хозир хам буларнинг самимиятига ишонмас ва
бир куни жасадимдан колган-кутган суякларни олиб
чикиб, ёкиб юборишмасмикин, деб хамон кандайдир
куркар эди! Шунинг баробарида, у бора-бора, тирик
пайти узи деярли уйламаган — жаннат ва дузах турри-
сида купрок хаёлга толганича, охир-окибатда мен бу-
лардан кайси бирига тушарканман, деб ташвишлана-
диган булиб колган эди. Гур азобики шунчалик орир
экан, мабодо дузахга тушса нима килади?! Дузахга
киёслаганда, масалан, корчалонларнинг улик бир тана-
44
га нисбатан бутун тазйиклари ахир хеч гап эмас-ку!
Бунга бемалол чидаш мумкин!!!
Жаннат деганда, факат бир бор заррадек енгил
парвоз этиб курган бепоён зангор водий унинг хаёлида
жонланарди. Йук, у Мункар-Накир билан юзлашгани-
даёк осий банда эканлигини билгани учун жаннатдан
каттик умидвор эмасди. Офтоб чараклаб турган зан­
гор водийга эса, бориш хаёлидан хеч качон кайтма-
ганди. Бу жаннатми, бошками, акалли яна бир кур
айланиб кургиси келарди! Бирок жасадини тилка-тил-
ка килиб юборган зарба уни хам буткул ганггитиб
куйганми, канча орзу килмасин, кандай боришни бил-
мас, зангор водийдан узи чикиб кетган йулни сира
эслаёлмас эди. Кидиргани билан хам энди топа олмас-
лигини хис этарди!
Унинг уз жасадини куриклаб, киёматни кутишдан
булак аник иши йук эди. Киёмат тез орада руй беради-
ганга ухшамаганидан азобланар, бу — кутиш азоби,
унга хар нарсадан хам огиррок туюлар эди!
У — кафасга урганиб колган, энди кафаснинг дар-
часи очик эканлигига карамай, якин атрофда шохдан-
шохга сакраб, узини кайтиб кафас ичига олган, кушни
эслатарди: истаган палла кабристонни тарк этиши
мумкин, аммо тириклик чоги куриб юрган, хаёти утган
жойлар буйлаб нотинч айланиб, уз жасади ётган кабр-
га келганича, яна посбонлик килиб туришга махкум
эди!
Бу дунёда унга таниш, кадрдон булган жой куп
эмасди!
Баъзан шахардаги катта-кичик кахвахоналар, зиё-
фат пайтларида курган турли-туман кошоналарга ху-
мор тутган бангидек, беихтиёр мураларди. Лекин ку-
ланса туюлган ичкилик хиди энди уни сескантирарди:
вактида нега букиб ичиб, таскара булиб юрганига
ажабланарди.
Баъзан узи ишлаган идора биносига кириб бориб,
хонама-хона чарх урарди. Идорада Бурхон Шарифнинг
урнини Хасан эгаллаганди. Эшигига «Абдулла Хаким»
деб ёзилган хонада эса Бурхон Шариф утирарди...
Умуман, бу ерда одамларнинг когозга кумилиб, к и т
яхширокми, ёзми кабилида бахслашиб, арзимаган эъти-
бор, такинчок, беш-ун сум пул устида бугилишиб,
югур-югур билан кун утказишаётгани уни зериктириб
45
юборарди. Хаёт деганда мен хам шу нарсаларни ту-
шунганмидим, водариг, деб уйлаб, каттик укинарди.
Баъзан неча йиллар яшаган ижара уйга караб йул
соларди. Рариб кулбага бошини этганича кириб-чикиб
юрган Бурхон Шарифни кузатиб, мен-ку, майли, уйи,
бола-чакасидан мосуво куйга тушиб, бекордан Бурхон
Шарифга жабр булди, дунёнинг ишлари кизик экан,
олижаноб бир инсон хеч кандай айбсиз холда азобла-
ниб, изтироб чекиб юрибди, деб уйлар, биродарига
алланечук ачинар эди.
Баъзан кабристонни тарк этиб, асосан, тириклигида
булганидек, турилиб усган кишлогига катнарди. К,иш-
локда олдинлар тирик юрганига парво килишмагани-
дек, энди унинг улганини хам биров эшитмаган, билмас
эди. Сирасини айгганда, бунга у упкаланмас эди. Айб
менинг узимда, аввалдан тентираб-дайдиб, кишлокдан,
ердан узилмаганимда балки хаётим бир оз бошкача
кечармиди, деб уйлар, энди хар кандай пушаймоннинг
фойдаси йуклигига узича икрор булар эди... Отаси бир
пайтлар бедарак кетганидек, кабри каерда эканлиги
хам маълум эмас. Аммо волидасининг кабри шу ерда —
кишлок этагидаги кабристонда: ярми кулаб тушган
эски масжид пинжидаги лойшувок килинган жунгина
сагана! Бу кабр бошига хар гал келганида, у яна киё-
мат, жаннат ва дузах хакида уйларди. Узининг кисма-
ти колиб, волидаси тугрисида хаёлга чумар, мен дузах-
га тушган такдирда хам, барибир, сизнинг жойингиз
жаннатда булсин, онажон, деб илтижо килар эди. Шу-
нинг баробарида, тирик одамлар дунёда куришиб юрга-
нидек, арвохлар нега бир-бирлари билан куришмас
экан, деб таажжубланарди. Волидасининг арвохи би­
лан хеч булмаганда бир карра учрашиб, хаёт не йусин-
да утгани-ю, охират нимадан иборат эканлиги бораси-
да бафуржа гаплашгиси келарди! Булардан ташкари,
унга бир нарса аён эди: инсон турилиб, химоясиз булга-
нида онага суянгани сингари, энг сунггида хам, у фа-
кат ОНАга с и р и н и ш и мумкин!

14

Она... Она!
Ягона
она!
46
Биз отликами ёки пиёда —
Чалгитмасин к,андай афсона,
Сигинамиз сенга
дунёда.

Ердан
инсон узилган билан
Колмагандек
М ангу ^авода —
Биз гох; билиб, го$о билмасдан
Сигинамиз сенга
дунёда.

Б у дунё %ам
битар бир куни,
Руцлар
у чар балки фазода —
Аммо шудир %аёт к,онуни:
Сигинамиз сенга
дунёда.

Кейин булар к^иёмат к,ойим,


Ер %ам булар
остин ва устун...
Бизни шафк,ат к,илгин, худойим,
Оналарга
сигинган учун!..

У Халимага багишлаб ёзган шеърларини эсла-


май куйганидан буён ёшликдаги бошк,а айрим шеър-
лари баъзан ёдига тушадиган булиб колганди. Ай-
никса, волидаси кабри бошига хар гал келганида,
Она, Ер, Ватан тугрисидаги шеърлар хаёлида айла­
ниб, кандайдир осойишталик сезар эди.
Кунлар шу йусинда утаётиб...
бир куни сайри-саёхатдан жасади ётган кабрис-
тонга кайтиб, уз кабрини таниёлмай эсанкиради.
Аввалига чиройли сагана, от шаклидаги ёдгор-
ликни куриб, бу корчалонларнинг хунари албатта,
деган хаёлга борди.Лекин кабрга якинлашиб, мар­
мар тошга:

«Абдулла Х,аким
Шоир в а Инсон» —
47
деб ёзилгани, гурилган-мархум булган йиллари
мухрланганига эътибор бергач, бу — шубхасиз, Бурхон
Шарифнинг иши эканлигини пайкади.
Унга энди, аслида, сагананинг хам, ёдгорликнинг
хам кераги йук! Аммо Бурхон Шариф берган ваъдаси-
ни нихоят бажарганига хурсанд булди. Бундан хам
купрок биродари уз исми-жисмига кайтиб, яна кад-
комат тиклаганига суюнди. Демак, Бурхон Шарифни
улдириш осон эмаслиги айни хакикат экан! Иродасини
букиб, уни енгиб хам булмас экан!..
К,абри ёнида куйманиб турган эди, бехосдан карим-
сик-куса, боши усгарада кирилган кимсаю дафн маро-
симида хам катнашиб, нутк сузлаган чутир-рилай ки­
ши — учовлон бир туп сипо йигитларпи эргаштириб,
кабристонга бостириб кириб келишди. Улар кабр тег-
расида .%алка булиб туришганча, тушуниш кийин тилда
алланималарни гаплашишди. Сунг кайтиб кабристон-
дан тез чикиб кетишди.
У, муттасил бу кишилар билан учакишиб юрган
Бурхон Шариф энди нима килар экан, кутилмаган янги
бир кулфатга йуликмасмикии, деб уйлаб, олдин хис
этмаган хавф-хавотирга чулганиб колди.

15

Емгирлар-корлардан кабр устидаги сагана ёрилиб-


чукканидан кийшайган, саганага туташ ёдгорликдаги
от шакли хам, ёзув хам хира тортган, атрофда говлаб
усган ёввойи ут буларни аста-секин ураб-чирмай бош-
лаган эди.
Хаммадан хам, каттакон кабристоннинг овлок бур-
чидаги кабр бошига энди хеч ким келмас, хаттоки
уткинчи биров тухтаб, жойинг жаннатда булсин, бечо­
ра инеон, деб дуо-илтижо кил мае эди.
Унинг узи — канчалик зерикмасин, кабристондан
деярли чикмай куйган эди.
Чиккан такдирда хам...
кахвахоналар, кошоналарда узи таниган биронта
одамни учратмас эди;
идорада Бурхон Шариф тугул, Хасан билан Очил,
Бош бошкарманинг бошлиги — хамкасбларидан бирон
зот куринмасди;
ижара уй бузилиб кетганми, бир пайтлар катор эски
ховлилар булган жойда ахлат кутилари турибди;
48
кишлок этаги — чексиз пахтазор: масжидни хам,
кабристонни хам теп-текис килиб, пахтазорга кушиб
юборган булишса керак;
илож колмаганидан, баъзан шахардан ташкарида-
ги така шаклида курилган уч каватли о к и ш - к и з р и ш
бинога боради; лекин бу ерда хам таниш корчалонлару
сипо йигитлар кузга ташланишмас эди...
Нахотки, дунё узгариб, узича янгиланиб бораётган
булса?!
Нахотки, у курган-билган одамлар хаммаси дунё-
дан утиб кетишган булса?!
Тавба!..
Афтидан, унинг мархум булганидан бери дунё
бир неча бора айланиб, орадан энди анча замонлар
утган эди.

ТУРТИНЧИ МАНЗАРА
СУ НГ ГИ КУН

16

Сен
Иимадан иборатсан,
Ер?
Сен
Нимадан иборат,
О смон?
Х,с?р ким
шошиб,
билганини дер,
Аммо
Билмок,
эмасдир осон!
Ерда
Асли яралган ёки
Осмоннингми фарзанди
Инсон?
Бунга
Унинг
етмас идроки —
Буни билмок, эмасдир
Осон!
49
Оддий каби
бу борлик,,
Аммо
Кайда боши,
цаерда поён?
Булганда %ам чинакам
дах;о —
Буни
Билмок,
эмасдир
осон!
* * *

Сен
Д унёда инсон бул,
Сен рух; булгин,
сен жон бул,
Тинч булгин,
Саргардон бул —
Ер
дардин
англаш муш ку л.
Уриб
Бу Ер
гирдибод,
Сирпаниб
у тар %аёт,
Сенга
М умкиндир нажот,
Ер дардин
англаш муш ку л.
Онам, деб
Минг ёлворгин,
Узни
х,ар ён
юборгин,
Йиглаб,
ёнига боргин —
Ер дардин
англаш муш ку л.
Бу — бир утми,
\о в у ч кул,
Б у — бир бахтми
ёки гам?
50
туюлар, вакт нега чузилиб кетди экан, деб баттар
изтиробга чулганар эди.
У жасади кабрга куйилган пайтдан киёматгача
булган фурсат Барзах даври аталишини хам, киёмат
куни кутилмаганда келиб колишини хам билмас эди.
18
Ер ёрилиб, кандайдир бадбашара бир хайвон ер
оетидан юзага калкди.
Олдин хеч ким узини хам, суратини хам курма*
ган хайбатли бу махлук хамма ёкда укириб юрга-
нича, бир кур кириб, кабристонни хам бир четдан
пайхон килиб чикди.
Махлук кабристонга кириб келганида, у кабри
бошида паришонланиб турган эди; хайикиб, баттар
саросималаниб, дархол кабр ичига шунгиди.
Шу пайт аерий ноладек сур овози эшитила
бошлади. Одамлар, киёматда Исрофил сур чалади,
дейишарди. Рост экан!
Куп утмай, яна — иккинчи бора сур овози янг-
ради.
Кейин, у — негалигини узи хам билмаган холда, —
кабрда тузиб бир ховучгина булиб ётган хоки ичига
кириб, кунгиздек думалаб, лойхурак ёки баргдан туйиб
уз-узини кобик ичига олган ипак куртидек хоки билан
яхлитлик касб эта бошлади. Ва нихоят, худди ерга
ташланган уругдан кукламда кукариб-униб, барг ёзиб
чиккан гиёхдек тирик одам шакли-шамойилига кирди.
Комат тиклаганидан сунггина, сагана аллакачон
тукилиб, хаммаёк очилиб ётганини курди.
Буниси майли. Теградаги осмонга буй чузиб турган
тоглар кумдек сочилиб кетган. Ер теп-текис, унда на
чукурлик, на дунглик бор.
Абдулла буларни сония ичида хис этди.
Энг мухими, ерни муру малахдек одам босган эди.
Улардан айримлари юз-кузлари порлаб, отлик бори-
шар эди. Айримлари эса, аксинча, юзлари кора, Кузла-
ри рангсиз, бунинг устига, гох туриб юришса, гох
юзтубан йикилиб, ерда судралиб бори шар ди.
Одамлар у з и каерга б о р и ш я п т и ? !
Хеч ким тушунтирмаса хамки, Абдулла тезда пай-
кади: махшаргохга, албатта!
У яна бир нарсани сезди: олдинги хаёт пайти бай-
рам кунларида кучани тулдирган миршабларга ухшаб,
53
тирилган одамлардан ташкари, махшаргохга чорловчи
фаришталар хам куп; одамларни йулга солиб, хайдаб
кетишяпти.
Буйнини эгиб, узинг кечиргин, холик, деганча секин
халойикка эргашди. Турри килган экан, чунки хамма
чалримай-бурилмай фаришталарга б^йсунган, узини
худога топширган эди. Кимлардир факат ахён-ахёнда-
гина уртаниб-надомат чекарди.
Купчилик катори ахийри Абдулла хам буйнини эт-
ган холда хисоб-китоб килинадиган жойга — махшар-
гохга етиб келди. Бу ердан бир томонда — жаннат,
иккинчи томонда — дузах эди.
Махшаргохда одамлар тупланиб, бир оз тизилиб
туришди.
Лекин хамманинг гунох-савоби худога маълум
эканлигидан, бир куйми, эчкиними сориб олишга егади-
ган, арзимаган фурсат ичида хисоб-китоб тугади.
Одамлар Ердаги хаётда узлари аник тасаввур хам
килолмаган бир канча имтихонлардан утишди.
Нихоят, жаннат фаришталари хар кандай гунохдан
пок-мумин кишиларни жаннатга томон бошлаб кетнш-
ди. Дузах фаришталари эса осийларни туда-туда ки­
либ, дузах-жаханнам томонга хайдашди.
Номаи аъмолида осий банда, деб ёзилган Абдулла
Хаким, аввалдан ишнинг шундай кучишини билгани,
гарданига олганига карамай, хозир алланечук норози-
ланган ва истамаган куйда... кизик жойи, шунинг баро-
барида, муто(ларча, кулларча итоаткорлик билан жа-
ханнамга кетаётганлар сафига кушилди. У вактида
узича виждонли одам булганидан, озми-купми, килган
барча гунохлари учун жавоб беришга тайёр эди!
Дузах дарвозалари узокдан куринганида, худди
тунда бирон фалокат руй берганида хайвонот богидан
эшитиладиганга ухшаш дахшатли, вахший бир укирик
ва букирик эшитилди. Осийлар бир-бирларининг пинж-
ларига сукилиб, аммо кисматга тан беришганича, яна
олдинга сурилаверишди.
Жаханнамга етиб келишганида, катор дарвозалар
ланг очилди. Дарвозалар олдида турган курикчилар
осийларни эшитган киши пуст ташлайдиган огир таъ-
на-карришлар билан каршилашди.
Дарвозадан кечиб-кечмай, уларнинг буйинлари,
кул-оёкларига кишан ва занжирлар солинди.
Бирок бу хали бошланиши экан!
54
Енидагилардан кандайдир узилиб колган Абдулла,
за н жи р билан ^ралган, кишанланган холда тор бир
жойга ташланганини сезди. Унинг ости ва уст томонида
олов урлар, баданини олов ял аб-ямлаётг анидан, гуёки
буй-энини улчаб, унга утдан кийим бичилаётганга ух-
шар эди. У, тирикликда инсон курадиган кийноклар хеч
нарса эмас экан, бу азобдан кура улгандаги пайтим
хам яхши эди, тезрок яна улиб к уя кол сам нима к и л а р ­
ди, деб уйлаб, беихтиёр д од- фарёд кутарди. Лекин шу
аснода каердандир гувиллаган овоз келди:
— Сен бугун узингга бир улимни эмас, куп улим-
ларни тилагин, осий банда. Сен купдан-куп улим-хало-
ка тла рг а махкумсан!
Йук, шундан сунг тор жойдан кенг бир майдонга
чикиб олгандек булди. Ут кетган урмонлар сингари
энди гох у-гох бу ерда олов тулкини кутарилиб-тушиб
турарди. Атрофга караб, гулхан булиб ловуллаётган
даста ут баг рида катт а-к атт а гуллари очилиб, яшнаб-
порлаган, шу билан бирга, мевадан шохлари ларзон
а жа бт ов ур д ар ах тг а унинг кузи тушди. Бирдан ни-
хоятда очикиб-чанкаганини хис этди. Оловга парво
килмай, д арахт ёнига бориб, мева узганича, кушкул-
л аб огзига сола бошлади. Аммо шу пайт бутун ичи
агдарилиб кетгандек булди: бу З а к к у м деган дарахт
экан; бадани ёниб-куяётгани устига, з ахри-заккум
пчак-чавокларини шилиб, куйдириб юборди.
Буларнинг барчаси етмагандек, ёнида кайтиб пайдо
булган осийларга кушиб Абдуллани майдондан, дош-
козонларда б ак ир л аб сув кайнаётган, хаммомни эс-
латган бир жой га судраб келишди. Кейин, унинг хам,
шерикларининг хам бошларидан кайнок сув куя бош-
лашди.
Улими олдидан, фоний дунёда, Бурхон Шарифнинг
д ушма нлари утказган жабр- зулмни курган Абдулла,
д уз ах да хам ка ндай ж а з о булса, тишни-тишга босиб
чидайман, шунга х а р а ка т киламан, деб катта кетган
экан! Кайнок сув билан ич-ташини эритиб, гуёки энди
куритмокчидек, уни олов куралари устига, тагин мана
бу утни тотиб кургин, дея кундаланг ёткизишгач,
Абдулла ортик чидаёлмаслигини хис этди. У узини
кийнаётган д уз ах ф а р и ш т а ла ри г а тикилиб, б аки ри шг а
тушди:
— Менинг гунохим нима? Гунохим нима, ахир?!
Ф а р и ш та л ар лом-мим дейишмади. Бирок кутилма-
55
ганда унинг уз кул-оёклари, кулоклари, кузлари —
бутун вужуди тилга кириб, унга карши гувохлик бе-
ришга шайланишди.
— Сенинг гунохинг к у п ! — дейишди улар шовкин
солиб.
— М ух аб батд а бебурдлик килганимни айтмаганда,
менинг бо шка хеч кандай, жиддий бир гунохим йук! —
бурилди Абдулла.
— Сени муха ббатда бебурдлик килди, деб булмай-
ди. Сен жу да садокатли эдинг. Кунглингда мухабба-
тингни бир умрга еакладинг!
— Булмаса, менинг гунохларим нимадан иборат
экан?
— Сенга неча бора айтиш керак! Сен ётиб-туриш,
еб-ичиб, кийинишдан булак нарсани уйламасдинг! Сен
окимга тушган хае эдинг, оким к а ё к к а олиб бореа,
кетаверардинг. Умрингда ма ъно -мак сад йук эди. Сен
узингга канча бино куймагин, устинг, тананг сингари
рухинг хам иок эмас эди. Шу боисдан, сени одам деб
аташ кийин эди...
— Бекорларни айтяпсанлар, — жон-жонидан азоб
утганидан, чинкириб юборди Абдулла. — Мен иложсиз
булганимдан, тирикчиликни ^йлаганман. Мен к а ёк к а
кетиб-кетмасликни билмайдиган анойи хам эмасдим.
Узимга к арашн и хам билардим. Бунинг устига, мен
о дамлар орасида ном чикариб, катта шухрат козонма-
ган булсам хамки, барибир, шоир эдим. Одамла рни
эзгуликка, ол ижан обл икк а д а ъ в а т килгим келарди.
Дема к, мени тан ёки рухнинг поклигидан б ехаб ар эди,
десанглар, адашасанлар!..
— Тугри, сен хаммани ка ё кл ар г ад ир чорлаб, хам-
мага гап ургатгинг келарди. Шоирман, деб бакириб-
чакиришни касб килгандинг. Аммо, мен узим аслида
кимман, инсон булиб нимага эришдиму нималарга
эришмадим, деган гап б а ъз а н хаёлингдан хам утмасди.
Холбуки, инсон учун уз-узини билиш, узининг ахволига
тушуниб етиш энг юксак д а р а ж а д и р . Лекин булар
сенинг катта гунохинг эмас, албатта... Сен Худога ишо-
нардинг. Шунинг бароб ари да , шохлар- арбоблар, де-
гандек дунёда хукмини утказиб яшаган, узини бутун
хаётнинг хужайини деб билган кайсидир кибор, ман-
ман кишиларга Худодан хам купрок ишонардинг! Улар
сенга хаётдан булак, табиатнинг устидан хам хукмрон
булиб туюлишарди! Сен, шу боисдан, Худо эмас, улар-
56
нинг шаънига тегадиган бир о р и з сузни хам айтишдан
куркардинг. Аксинча, идорадаги ишингда хам, би-
ровга курсатиб-курсатмай ёзган хаттоки шеърла-
рингда хам уларнинг номини тилга олмай туролмас-
динг! Хайкаллари, суратлари — ша кл лар иг а астой-
дил сиринардинг. Сен бамисоли бир бутпараст
эдинг!..
Абдулла донг котиб колди.
Б у — аслида, Абдулла билан бирга, унинг атрофи-
даги б арч а одамлар, замондошларининг хам гунохи
эди. Бирок, шоир булганидан, бу гунох, афтидан, унга
юкланган эди!
У норозиланиб, дузах дан кочгиси келган куйда саи-
чиб-юлкиниб, эшикка к а р а б югурди. Аммо уни эшик
орзида турган ф а р и ш т а л а р тутиб, орир темир гурзилар
билан урганча, шу онда ёк кайтиб к айн ок сув ва ут
олдига келтиришди:
— Сен чинакам азобни тотиб куришинг керак, осий
банда!..
19
Киёмат хам, кейинги в океа ла р хам шу к а да р тез руй
берганидан, Абдулла оддий бир нарсаларни ^й лашг а
улгурмаган эди.
Д у з а х д а азобланиб, неча бора улиб-тирилгач, олов-
да куяётиб хам, айрим нарсаларни уйла шг а одатланди.
Уни уйлантириб, т а а ж ж у б г а солган холатлардан
бири: о дамлар к а бр л ар д ан чикиб, ер-осмон ^згаргани-
дан буён, у хеч жойда, таниш хеч кимни учратмаган-
курмаган эди!
Албатта, киёмат уз номи билан киёмат. Тус-тупо-
лон...
Одам Атодан тортиб Ерд а хаёт битгунича дунёга
келиб-кетган бани б аша р, миллион-миллиардлаб ин-
сонлар бир йула тупрокдан бош кутарган бундай Кун-
да, табиийки, маъ*тум дав рда , сенинг ёнингда я ша б
утган кимларнидир куришни умид килиш ортикча эди.
Бунинг устига, у ша нд а отанинг болага, боланинг отага
иши йук, хамма уз-узи билан овора, к^рдек холда
махи!аргохга интилган эди. У Кун хар ким узи учун узи
жа во б бериши керак, бировга биров ш а ф к а т килиб,
энг якин кишисини хам химоясига ола билмас эди. Б у
шундай д ахша тли Кун эди!
Лекин д узахг а тушганидан' кейин хам шароит уз-
57
гармади: Абдулла узок-якин танишларидан хеч кимни
учратмади.
У бир пайтлар — фоний дунёда юриб, отасининг
бошидан кечган хаётни тас ав вур килишга уринган,
ка мокхо нал ар туррисида анча-мунча гапларни укиб-
урганган эди. М а м л а к а т деса буладиган жу да катта
камокхо нал ар бор! Булар одамни одам эмас, чикит деб
билишади. Инсоннинг акл- заковати, истеъдоди, фази-
латларини куйинг, хаттоки исми-шарифи хам бировни
кизиктирмайди. М а ш а к к а т л а р г а дучор килиниб, пода-
дек гох у ёк-гох бу ё к к а хайдалган, одам б а ж а р ол ма й -
диган ишларни б а ж а р и ш г а махкум этилган махбуслар-
дан хар бири шунчаки бир рак ам билан белгиланган.
Махбуснинг кийими хам, киёфаси хам, хаёти хам, ули-
ми хам — шу ракам! Махбусларни озодликда булган
якинлари, кариндошлариг а, умуман, четдаги одамлар-
га курсатишмайди. М а хб у сл ар узлари билан бир к у р а ­
га тушганларни айтмаганда, камокхонадаги бо шка ки-
шиларни хам куришолмайди; кимлар борлигини хам
яхши билишмайди! Камо к хо на ла р бир-биридан айри
к а т а л ак ла р га а ж ра ти б ташланган!..
Д у з а х , албатта, Ердаги камокхона эмас.
Аммо уларни киёслайдиган булса, д узахдаги азоб
олдида изтироблар, кузёшлари, ж а ро х а т л а р , улимлар-
га уралиб-кумилган уша б адба хт ка мокхо нал ар барча-
си бундай эслаб утиришга арзимас экан! Бундан таш-
кари, Ердаги бутун ка мокхоналарни ж а м л аг ан д а, д у ­
зах барибир улардан к а тг ар ок эканлиги аник. Ахир,
дунёда замонл ар давоми осийлик килган, хеч булма-
ганда Абдулладек узи билиб-билмай гунохга ботган
о дамл ар озми? Буларнинг хаммасини сигдирибдими,
д емак дузахни иоёнсиз-чексиз, деб тушунаверасиз!
Шунга ка рамай, д у за хд а Абдулла узи таниган ки-
шилардан а калли биронтасини учратиб, ахволи кан-
дайлигини сураб-суриштиргиси келарди.
Нахотки, Хасан ёки Очил дунёдан хеч бир гунох
килмай утишган булса? Бош бошка рман инг бошли-
ри-чи?!
Хуп, булар майли. Хар кандай жиноятдан тап торт-
маган корчалонларни олинг! Абдуллани, корни демай,
боши демай тепкилаган, унга к а р а т а ук, узган сипо
йигитлар... Нахотки, булардан хам кимнндир куриб,
гаплашишнинг иложи йук?
Абдулла канча кутмасин, бунга эришолмади.
58
Чамаси, д узах хам камо кхо нал ард ек ка т а л а кл а р г а
ажр ат и б ташла нг ан, хар ким б^йнидаги гунохига ка-
раб, хар жойга тушган эди!
Бирок, ён-веридаги осийлар билан Абдулла энди
гох-гохида узук-юлук с^ з ла ши б турарди.
— Сиз нега бу ё к к а тушиб колдингиз? — суради
у бир гал ёнидаги кишидан.
— Мен о да мл ар хак иг а хиёнат килганман. Уз наф-
симнинг курбони булиб яшаг ан ма н, — деди осий.
Б о ш к а гал эса ёнида утга бурканиб, инграниб ётган
кайсидир осийнинг узи Абдуллага дардини ёрди:
— Мен энг якин кишиларни алдаб, сотганман. Би-
ровларнинг улими, бировларнинг хор-зор булишига са-
бабчиман. Менга бу а зоб лар кам.
— Нима учун бунга йул ку'йдингиз?
— Акллиман, хеч ким сезмайди, деб уйладим. Ун-
л аб биродаримнинг руйхатини тузиб, узимнинг бошим-
ни куткаргим келди. Бал о -к аз од ан куркдим. Килган
ишим кузимга чиройли куринди.
Кейинги бир гал З а к к у м д арахтидан мева еб утир-
ган одамга, Абдулла беихтиёр кунглидан кечганини
айтди:
— Биласизми, мен вакт ид а Худога сидкидилдан
ибодат-илтижо килганимда эди, буйнимда балки кол-
ган б о ш ка гунохлар хам булмасди!
Азобланганидан, афтини буриштириб, б ужма йиб
утирган осий Абдуллага караб, кулумсиради:
— Мен етти ёшимдан етмиш ёшимгача Худога
узимча сидкидилдан ибодат-илтижо килганман!
— Бул мас а, сизни а да ши б д уз ах га ташла шд и-
ми? — кизиксинди Абдулла.
— Йук. Мен илмига амал килмайдиган мулла
эдим...

20

Бокий дунёда кеча ва кундуз деган т ушунчалар бул-


маганидан, канча вакт утганини билиш мушкул эди.
Лекин, орадан барибир анча вакт утганига шак-
шубха йук эди.
Абдулла азобланиб, яна бир к а тл а улиб-тирилгани-
дан кейин...
кутилмаганда дузах фа ри шт а ла ри уни устидаги
зил-замбил к иша н- з ан жи рла рда н озод килишди...
59
бу хам етмагандек, дузах д ар во за ла ри олдига
б ошлаб келишди.
Абдулла аввалига, мени дузахнинг бошка бир
курасига ташла шмо кчи дир, деб уйлаган эди. Аммо
дар воз ад ан чикиб, м ах шарг ох томон йул олишгач,
гангиб-саросималаниб, тухтади.
— Мени к а ёк к а олиб б оряпсанлар? — пичирлаб
суради, жур ъатси з бир куйда.
Фа р иш т а л а р унга илк д а ф ъ а мулойим куз таш-
лашди.
— Сен гунохлардан фориг булдинг, Худонинг
бандаси. Энди жойинг ж а н н а т д а булади!
— Ахир, мен хархолда осий банда эдим-ку...
— Тугри, сенинг гунохинг куп эди. Лекин эзгу
бир ишинг учун Оллох сени магфират килди!
— Кандай эзгу иш экан у?
— Сен учун дунёда мухаббат хар нарсадан юк-
сак эди. Лекин сен узинг учун шундай азиз булган
мухаббатни хам бутун умри ж а фо -г у рб ат билан ут-
ган онангнинг пойига нисор килдинг! Волидангнинг
хакки-хурматини тугал б а ж о келтирдинг!..
Абдулла алланечук изтиробга чулганиб, чукур
хаёлга толганича, илдам кета бошлади. Уч-турт ка-
дам юргач, яна тухтади:
— Мен, нима булганда хам, шоир эдим. Мен
учун эзгулик билан ёвузлик мухим эди. Мен билган
ёвуз кишилар хам ж а нн а т д а булишса, мен бормай-
ман...
— Бу сенинг в ази фан гг а кирмайди, Худонинг б а н ­
даси! — уни жеркишди фар ишта лар.
У бир оз илдам юриб, боз тухтади:
— Халима ж а н н а т д а булмаса, бормайман...
Ф а р и шт а ла р индашмади.
Абдулла бехосдан йулнинг уртасида утириб олди:
— Мабодо Бурхон Ша ри ф ж а нн а т д а булмаса, ба-
рибнр бормайман...
Фа р и ш т а л а р беозор кулиб юборишди:
— Мумин бандаларнинг барчаси ж а н н ат д а булади,
Худонинг бандаси!
Нихоят, ма хшарг охг а етиб келиб, д узах фа ри шт а ла -
ри Абдуллани ж а н н ат фаришта ларининг кулига топ-
ширишди.
Ж а н н а т г а к араб кетаётиб, Абдулла беихтиёр уйла-
ниб колди...
60
Дунёдаги хар хил ёвузлар, корчалонлар хам жан-
натга кириб олишмаганмикин?!
Халима жаннатдами?! Бурхон Шариф-чи?!
Бу ж а н н ат деганлари дунёдан утган пайтида унга
бир гал куринган бепоён зангор водиймикин ёки бош-
качамикин?!

Иккинчи х;икоят
Олисдаги одам
Ь ассалар тергин Стлан
томинг сира ёпилмасин,
Мен ёмон булсам агар,
%еч лойигинг топилмасин...

(Я на бир цуш ицдан)

21

Ерда хали хаёт одатдагидек давом этаётган эди...


Бир куни эрталаб кутилмаганда тузон кутарилиб,
шатир-шутирлаб ёмгир ёгди.
Емрирдан кейин, босилиш урнига — шамол кучай-
гандан-кучаяверди. Аста я нг рашда н б ал ан д пардага
юксала борган оханг сингари у дам сайин шиддатла-
ниб, а вж и г а чикди: куча буйидаги дарахтл арни илди-
зидан аёвсиз купориб, уйлар томини в ар р ак килиб
учира бошлади. Уйларнинг узи хам уммондаги кемага
ухшаб, шамолдан нари бориб-бери келарди.
Нихоят, Нух замонидаги тошкинни айтмаса, минг
йиллар дав оми да одамларнинг етти ухлаб тушига кир-
маган вокеа руй берди...
Кадимий обидалар, эски бинолар теграсида, боло-
хонали уйларни ор ал аб утган ингичка к ^ ч а ла рд а узок

61
увиллаб-тентираган шамол туйкусдан узини катта ку-
чага отди. Ш а х а р марказидаги уч-туртта куп каватли
янги иморат атрофида нотинч айланиб, булар орасида
а ж р ал иб турган — ма рмардан тикланган ту кк из к а ­
ватли кошона пойига бош уришга тушди... Беш-ун
хамладан сунг, эговлагандек кошонани таг-тубидан
кучириб, уни бирдан бургутдек ка нотлариг а юклагани-
ча, ша хар дан олисга — а л л а к а ё к л а р г а олиб кетди.

22

Ш а х а р нихоятда кичик, жимитгина эди.


Уни, аслида, ш а х ар хам деб булмасди. Д а б д а б а
билан номини Мулкобод деб куйишганига ка рама й,
бу — гариб ва хароб бир ша х ар ч а эди... Бояги катта
куча-ю, турт-бешта пасткучадан булак вако йук!
Бу ерда, шу боисдандир, яхши-ёмон хар кандай
вокеа халкнинг кузи олдида кечар, узок йилларгача
одамларнинг хотирасида с акл ан иб коларди.
Аммо, биз хикоя килаётган кунда, негадир ундай
булмади! М а р м а рд а н тикланган т уккиз ка ва тли кошо-
нанинг дабдурустдан йуколганига ша хардаг и о да мл ар
ах ами ят беришмади! Кизик жойи яна шундаки, Нух
замонидаги тошкин хамон дунёни л а р з а г а солаётган
бир пайтда, шу куни кошонанинг йуколганига хеч ким
хаттоки пинагини хам бузмади!.. Киёмат койим булган-
дек, барча уз-узи билан овора эканлигидан, одамлар
еезмай колишдими,.шунчаки бепарволик килишдими —
айтиш кийин...
Кискаси, кучалар этагини тулдириб о кк ан ёмгир
еуви куриб, шамол ша ха рд ан думини туткизмай чикиб
кетгач, арзирли бирон вокеа руй бермагандек, х а лк яна
уз тирикчилиги ташви ши га тушиб кетди. Биров кошо­
нани эслаб хам утирмади!
Ф а к а т уша куни ша х ар д а биргина кишини к ошона­
нинг йуколгани д ах ш а т г а еолди. Шамол ту кк из к а в а т ­
ли иморат билан бирга, унинг юрак-багрини хам юлки б
кетгандек эди...
Шу куни ша хард аг и ингичка кучалардан бирида
жо йл ашг а н шифохонага Садиржон хар качонгидек эр-
та с ахард ан ишга келган эди.
Шифохона биноеи эски, 4илк к а р а ш д а бир пайтлар
катта-кичик поезд б екатларига м у л ж а л л а б курилган
гарибгина маеканни эелатар эди. Кийшайган томдаги
62
тунука занглаб-чириб, чуккан деворлардаги к и з р и ш
риштлар о кариб-кукариб ётарди. Бинони, албатта, хар
хил с аналар, б а й р ам ла р олдидан тартибга келтириб,
тузатишг а уринишарди. Лекин бу иш доим шошгандан
кул учида б аж а ри ла рд и . Шифохона учун аслида, алла-
качон янги бино куриш мумкин эди-ку, о да мл ар кириб-
чикиб, иш дуппа-дуруст кетаётганидан, шахарнинг кат-
таконлари бу туррида бош котириб утиришни хаёлла-
рига келтиришмасди!
Бино курилган вактид а хам шифохонадан купрок
савдо растаси кузда тутилган булса керак... Сад иржо н
касал курадиган б улма чоккина дукон, каршидаги
йулак эса, аксинча, карвонсарой ёки... хали айтгани-
миз, бекатдаги о дамл ар поезд кутадиган хоналарга
ухшар эди! Умуман, С ад ирж онг а хайбатли булманинг
хожати хам йук; купчилик хакимлар сингари у бе-
морларни, одатда, биттадан кабул киларди. Булма
колиб, унга йулак хали хам тордек туюларди. Гап
шундаки, йулакда куни буйи одам тикилиб, ружгон
уйнаганидан, киши б улм ад ан чикиб б а ъ з а н ка ёк к а,
кандай юришингни билмай колардинг!
Кирк йил кирон келса, а ж а л и етган улади, деган
накл ф а к ат г ин а о да мл ар эмас, уйлар, д а р а х т л а р г а хам
тегишли экан.
Емгир ёгиб, шамол кутурганида, шифохона биноси
олдидаги биронта д ар ах т килт этгани й)?к. Буниси май*
ли. Ш а х ар д аг и к а н ч ад ан - ка н ча мустахкам бинолар
шамолдан тузиб кетганида, хилвираб турган шифохона
биносини жин хам урмади! О ф а т унга кандайдир кор
килмаганми, уни четлаб уттанм и эди! Шамол телбала-
ниб ингичка кучадан узини катта йулга отганида, бир
неча б ул ма ла р деразасидаги а вв ал дан синик ойналар
шувиллаб — тукилиб тушди, холос. Эрта бахор булиб,
айникса, кун анча са лкин эканлиги-ю, йулакда бемор-
л ар инкиллаб утиришганидан, шифохонада мана шу
оддий бир д а х м а з а хам барчани б есаранжом килиб,
шоштириб куйди. Бир томондан, касал куриб, иккинчи
томондан, д е р а з а л а р г а янги ойна солдиришга турри
келди!
Нихоят, вакт тушга як ин лашга ни да, Садиржон хар
кунгидек, кулини ювиб, эгнини алмаштирганча, тушлик
килгани ховликиб к^чага чикди.
К учада кетаётиб, шамол шахарни астойдил элаб
утганини у энди пайкади. Хар к а д а м д а ёвузлик асора-
63
ти кузга таш ла на р , х ам маёк д а б д а л а эди! Садиржон-
нинг алланечук юраги увишди.
Аммо барибир уни шу найтда, бундан чексиз изти-
роб чекди, деб б улмас эди.
Олдинлар хам б аъ зи - ба ъ зи да ша х ар зилзила, сел,
ёнрин дегандек, бало-офатлар, ф а л о к ат л ар г а йуликиб
турар, одамлар маълум д а р а ж а д а бунга куникиб ко-
лишган эди! Бундан т аш кари , мухими: Садиржон сунг-
ги пайтлар деярли хар куни Гулхумор деган киз билан
бирга тушлик килар, бу киз унинг кайлиги эди. Бугун
хам улар куришишга в а ъд ал аш и шг ан , шу палла Са-
диржоннинг бутун хаёлини Гулхумор банд этган эди.
У висол тугрисида уйлаб, ка тт ик хая жо нла нар ди!
Кат та- катта одимлаб, ингичка кучаларни ортда
колдирганича, ша хар марказига етиб келди. Ер чизиб
бораётган эди, ша х ар ма рказ иг а етгач, бошини к у т а ­
риб каради...
Унинг юзидаги мамнун табассум котиб колди. Оёк-
л арида н мадор кочиб, г андираклаб кетди...
Бир сония ичида оламни зулмат-зимистон коплаган-
дек булди...
С адиржоннинг хар куни кузи тушиб турган ша хар
марказидаги т укк из каватли кошона бугун негадир
урнида куринмас эди!..
Ж и л л а узига келгач, Садиржон, бу тушимми, ун-
гимми, деб бир неча марта кузларини юмиб очди. Б и ­
рок бундан н ат ижа чикмади: улурвор кошона йук,
к а ё к к ад ир йуколиб колгани аник эди!..
Кошона урнида энди, уруш пайтлари бомба тушга-
нида булганидек, каттакон чукурлик ястаниб ётар, чу-
курликнинг пастида тупланган ёмгир сувидан юзага
келган кулмак офтобда жи ми рл ар эди!..
Садиржон хайбатли урага у хша ш чукурлик этаги-
даги у юл иб ётган тупрок устида гамгин чункайди.
Л а ъ н а т и кошона билан бирга, Гулхуморимдан айрилиб
колмадиммикан, деб уйлаб, беихтиёр кузларига ёш
тулди...
Орадан канча вакт утгани маълум эмасди. Ахийри,
у хамон чукурлик этагида, юзини нам тупрокка суйкаб
утирганини пайкади. Урнидан кузралди.
Кандай вокеа руй берганини аниклаш, бирон чора
куриш керак!
Шу атрофдаги одамлар балки узи нима булганини
билншар, деган хаёлга бориб, Сад иржо н якин уртадаги
64
турт ка ватли бино пинжида жой лашг ан кахва хо на га
йул олди. Томогидан хеч нарса утмаса хамки, ёрли
бугирсок билан к а хва харид килиб, д е р аз а олдидаги
буш уринни эгаллади.
Лекин кулори динг, кимир этмай канча утирмасин,
кахва хо на да ги о дамлар мум тишлаб олишган, булар-
нинг о р з и н и пойлаш бефойда эди.
Одамлар, нари борганда, бозор-учар, турмуш кийин
булиб колгани хакида ахён-ахён тунриллаб куйишар-
ди, холос; хеч ким шамолнинг васвасаси туррисида
хам, йуколган кошона туррисида хам лом-мим демасди.
Садиржоннинг ка хва хона да н чикиб, худ-бехуд хо-
латд а узи хизмат килган шифохонага кайтиб келишдан
б улак иложи колмади.

23

Ш ах а р ма рказид а курган ма нза ра уни чинакамига


эсанкиратиб куйган эди.
Хаётда номардлик юз берган, у рафлатда кол-
ган эди!
Унга ф а к а т бир нарса: т уккиз каватли кошона-ю,
шу кошонада булган Гулхуморнинг дабдурустдан
йуколгани аён эди. Кошона билан севгилисининг кис-
матини хам, бундай пайтда инсон нима килиши керак-
лигини хам билмасди. Садиржон содда, турри, хаёт иш-
л ар ида укувсиз, уттиз йиллик умрини, асосан, китоб
укиб, одамларни му о ла жа килиб утказган йигит эди!
Шу йил кузда уларнинг туйи утиши керак эди.
Шунга карор килишганди! Кутилмаган д а х м а з а С а ­
диржоннинг орзу-умидларини энди бир йула кукка со-
вурган эди!
Бу дунёда йигит билан киз борки, хар бирининг
хеч кимга ух ша маг ан уз мухаббат тарихи булади.
Гулхумор билан Садиржон хам шу кунлар ажиб
бир мухаббат тарихини бошдан кечиришаётган эди!..
Улар бир-бирларини тасодифан ёктириб колишган
эди...
Бундан икки йилча бурун бир куни кечга томон
шифохонадаги С ад иржонг а тегишли булмаг а навбат-
даги бемор кирди. Бу — калта сочлари кулоклари усти-
га тушиб турган, илк к а р а ш д а усмирларга ухшаш,
аммо юзи рангсиз, кузлари эса мунгли ва чакнок —
йигирма беш ёшлардаги киз эди. Садиржон кизга разм
3 — 2440 65
солиб куйиб, шошмасдан ка саллик тарихини варак -
лади.
— Ху-уш? — деб суради нихоят.
— Бу ерда ёзилган нар са ла р шунчаки; менинг ка-
салим бошка, — пичирлади киз. — Икки йилдан б у ­
ен... агар кулмасангиз, айтаман.
— Кизик экансиз-ку! — кизнинг гапидан х а фа б у ­
либ кетди Садиржон. — Х,еч табиб хам бемордан кулар
эканми? Унака одам хакимлик килмай, бозорга бора-
вермайдими?!
— Рах ма т, — деди киз секин. — Демак, сизга хам-
масини айтаман... Ду нё да ка нч а умрим колган, бил-
майман. Кечалари ётганимда, муттасил хаво етишмай-
ди. Юрагим ка тт ик кисади! Ухласам, кайтиб уйгонмас-
миканман, деб кур кама н. Уйкумда узим билмасдан
улиб коладиганга ухшайман! Д о р г а янги чиккан дор-
воздек, юрагимни ховучлаб юрибман! Лекин карди-
ог раммада хеч нарса сезилмаяпти...
— Бунга кардиограмманинг алокаси йук, — руд-
ранди Садиржон.
— Ким билсин, д ухтирла рга катнаб хам чарчадим.
Энди бормайман, дегандим. О дамл арда н сиз хакингиз-
д а б о ш к а л а р г а ухшамайди, деган гапни эшитдим...
С адиржоннинг б о ш к а ла р да н «бир погона юкори»
кутарилишга ав вал дан хеч тоб-токати йук эди. Дунё да
не-не буюк зотлар утмаган! Камтарлик билан уз вази-
фасини б а жа р а ё т г а н одамни олкашнинг нима кераги
бор?! Лекин кизнинг унга айтган сузлари манзират,
лутф, айрим х а с та ла рд а учрайдиган эзм.а хушомад
эмасди! Киз эътикод килиб, унинг хузурига келган эди!
Умуман, бир неча йиллардан буён ш а х а р д а Садир-
жондан маънили гап чикишини од амл ар билиб колиш-
ган, унга айрича хурмат билан к а р а ш а р эди.Садиржон,
албатта, айрим хакимлардек, менинг ишим шундан
иборат, деб хеч качон б еморларга калласига келган
хапни ёзиб беравермасди. У, тиб дунёдаги энг гузал
санъатдир, деган гапни куп эслар, доим т у н г а амал
килишга уринар эди! Худонинг берган куни шифохона-
даги зах-дим йулакда одам кайнашига, аслида, са ба б
хам шу эди! Шон- шухрат деймизми, ихлосми, баъза н
Садиржонни кийнаб хам юборарди. Садиржон умумий
хас таликлар буйича мутахассис эканлигига ка рамай,
унинг хузурига купинча кулори орриган хам, тиши
орриган хам бостириб келаверарди. Хасталар-ку, май-
66
ли, Сад иржо н тугрисида эшитиб-билиб, г о \ о о дамлар
тибга хеч алокаси йук т а ш в и ш л а р билан хам унинг
булмасига кираверишарди. Асоссиз бир касални бахо-
на килиб, соа тлаб нав ба тда туришдан эринишмасди!
Садиржон эса самимий киши булганидан, хамма билан
бирдек о тамлашаверарди!
У бемор кизнинг хаёти кандай кечаётганига ки-
зиксинди.
Гулхумор болалигидан бир оз ёввойи усган экан.
Вши улгайиб, ота-онасидан хам у зо кл а ша бошлабди.
Ен-верида кунглини тушунадиган, д ард ла ша ди г ан
одам йук! Бунинг устига, кейинги йиллар негадир иши
юришмабди; олий маълумоти борлигига к а рама й, уч-
турт ой бир ерда котибалик килгач, ишсиз — кучада
колибди. Сарсон-саргардонлик куриб, бошдан аник
касб танлама гани, тор ихтисос эгаллаб, тарихчи булга-
нига укинибди. Хаётида маъно колмагандек туюлиб,
кундан-кунга рухини мунг коплабди...
Садиржон Гулхуморга касали борасида хеч нарса
демади. Мана, буни укийсиз, деб кизнинг кулига икки-
та китоб тутказди. Кейин, шахарнинг ш а р к томон эта-
гида авлиё макбараси, м а к б а р а бошида чашма бор,
хар куни нахорда бориб, шу чашма да н бир пиела
сув ичасиз, деб тайинлади. Гулхумор а ж а б л а н и б т ур ­
ган эди, тушунтирди:
— Сиз шундай даволанишингиз керак. Менга ишо-
нинг, хаммаси яхши булиб кетади!
Ора да н бирон ха фт а утиб, Гулхумор анча кута-
ринки ка йфиятда кириб келди. Садиржон кизнинг к у ­
лига бошка иккита китоб тутказди. Нихоят:
— Ч а ш м а г а хам боряпсизми? — деб суради.
— Боряпман, — бошини силкиди Гулхумор. Сунг,
беихтиёр кизиксинди: — У ердаги сув шифобахшми?!
— Ха, албатта, — деди Садиржон. — Шундай да-
вом этаверинг...
Навб ат даг и с а фа р келганида, Гулхуморнинг кайфи-
яти ян ад а кутаринки эди.
— Узимча тузалг анг а ухшаяпман. Р а х ма т сизга! —
миннатдорчилик билдирди к и з . — Бир ойлик са фа рг а
кетяпман, — деди у. — Кайтиб келгач, ахволим кандай
булишидан катъи назар, сизга учрайман... Биласизми,
сизга бир нарса демокчи эдим. Ф а к а т мени тугри тушу-
нинг, илтимос. Сизни биринчи курганимдаёк хис этган-
ман... Биз хар куни куриб юриб, урганиб колган оломон
67
мчида сиз чиндан б о ш к а ла р га ух ша маг ан одам э к ан ­
сиз! Узингиздан купрок атрофингиздаги кишиларнинг
севинчи, изтиробини уйлаб яшайсиз. Хаётда хеч нарса
сизни бузиб-узгартиролмаган. Бефарк, майда максад-
л ар сиздан йирок. Пок, берубор сакланганми, шунака!
Сиз билан куришиб, сузла шг ан кишининг калби-рухи
юксалади... Мен бундан кейин хам даволаниш, баъза н
сиздан м асл ахат олиб туришни истардим. Бир таниш-
ми, дуст сифатида. Агар мумкин булса...
— Мумкин, албатта, — рудранди Садиржон...

Аммо Гулхумор шу кетганича, бир ой эмас, икки ой


утиб хам корасини курсатмади.
Садиржон хар кандай беморни эслаб, у туррида
узок уйлаб юрмасди. Бунинг иложи хам йук эди! Лекин
Гулхумор йигитнинг хотирасида с акл ан иб колганди.
Шу кизга кейин нима булди экан, деб гохида хаёлидан
кечирар, узи билмаган холда юрагидаги ш а ф к а т му-
х аббатга айлана бошлаган эди!
Нихоят, бир куни кечга томон телефон жиринглаб,
кутилмаганда...
— Ассалому алайкум.
— Салом алайкум.
— Сизга в аъ да бериб, сузимнинг устидан чиколма-
дим. Сиз мени унутиб хам юборган булсангиз керак!..
— Гулхумор...
— Мен. Дема к, унутмаган экансиз...
— Каердан кунгирок киляпсиз?..
— Кучадан. Ш ах а р маркази...
— Мен хозир етиб бораман!
Сад иржо н эгнини алмаштириб, шошганича кучага
йуналди. Ш а х а р марказига етиб бориб, Гулхумор б и­
лан учрашди.
Аслида, бундай булмаслиги керак: улар хали бегона
кишилар эди. Бирок уз-узидан шундай мулокот руй
берди. Гуёки икки уртада маълум бир муносабат алла-
качон шаклланг ан эди!
Афтидан, бу кисмат эди!
Шунга ка рама й, улар куришган пайтда Гулхумор
Садиржонни огохлантирди:
— Сиздан ф а к а т илтимос, телефонингизни топиб,
кунгирок килганим учун мени енгилтак экан, деб уй ла ­
манг!
68
— Мен ундай деб уйламайман. Мен сиз хакингизда
хеч качон ёмон уйга бормайман. Ишонинг!
— Р ахмат, — деди Гулхумор. Лекин яна тушунтир-
ди: — Шунча вактдан кейин шифохонага бориш менга
нокулай булиб туюлди. Энди бутунлай тузалиб хам
кетдим.
— Мен буни биламан. Сизни курганимга эса жуда-
ям хурсандман.
— Сизнинг олдингизда ёлгончи булишдан куркдим.
Бунинг устига, сиз билан бир оз гаплашгим келди.
Аввал хам сизга айтганман, атрофимда д ар дл аша ди -
ган одам йук.
— Менга ишонганингиз, умуман, бутун муносаба-
тингиз учун рахмат! — деди бу гал Садиржон.
Улар шу куни а л л а м а х а л г а ч а куча чангитиб юриш-
ди. Нихоят, х ай р ла ша ё тг ан д а Гулхумор Садиржоннинг
кулига кандайдир д а ф т а р тутказди:
— Биласизми, бир йигит холамнинг уйида, ижара-
да турарди. Б о ш к а ша хар да. Уч-турт йил бурун нобуд
булиб кетган. Шоир экан, д афт ар и уйдан топилди. Сиз
менга китоб бергувчи эдингиз, мен хам шуни сизга
эсдаликка берсам...

Икки ёш калбни бу мулокот уйготиб, энди уларни


анча якинлашт ириб к^/йган эди.
Улар шундан сунг, х а ф т а д а б аъз а н бир, баъза н
икки куришиб, куча айланиш, с ухбатла шиб юришни
одат килишди.
Гулхумор чиройли, аклли, самимий эди.
Садиржон бир кунлар, Гулхуморни эслаб, кунглида
ёктирган булса хамки, уни яхши куриб коламан, деган
гапни хаёлига келтирмаганди. Энди кундан-кунга кизга
нисбатан мехри ошиб-тошиб, уз холатига узи хайрон
булиб колди. Гулхумор билан куришгани сайин, С а д и р ­
жон а лл ак а н д а й тел бал ан а бошлади.
Гох куришганларидан кейин, гох куришмаган кун­
л ар у, биринчи сахифа сиг а «Абдулла Хаким» деб ёзил-
ган катак д эфта рни кулига олиб в ар ак ла б , д афт ар даг и
шеърларни зав кл аниб -пич ирл аб к а йт а -к а йт а укир эди:

Сиздан г$зали йук


Сиздан яхшиси й^к, —
Сиз битта яралган
менинг бахтимга.
69
Сиздан нозиги йук,,
Сиздан нозлиги йук,, —
Сиз битта яралган
менинг бахтимга.
Сиз ёрк,ин бир к^С/шик,,
Сиз ойдин бир к,ушик —
Сингиб бормок,дасиз
менинг багримга...

Садиржон а жабла на рди. ..


Шоирлар шеърни бир кишига б а г иш ла б ёзади, а л ­
батта. Лекин кизик жойи, укиган одамки бор, шеърдан
уз дарди ифодаеини топади, уз юрагини ойнага сол-
гандек куради! Умуман, шоирлар к адим-кадимда н
шунинг учун шеър ёзишмасмикан?!
Дунёдан утиб кетган, исмини хам, узини хам то
хозир билмай келган Абдулла Хаким деган шоирнинг
кимгадир б аг и шл аб бир пайтлар ёзган шеърлари, ахир,
Садиржоннинг калбиг а куюлиб, унинг холатини шун-
чалик акс этдирса, буни — бошка кандай тушуниш
мумкин?

Сиз %ак,да
Уйлай к,ачон —
Эрталабми,
кечк,урун?
Кун ярмида '
Уйлайми,
Уйлайинми
ярми гун ?
Бирлаилтириб
барини,
Уйласам-чи,
Х,ар соат?
Ахир,
сиздек парини —
Уйламоцлик
Саодат.
Уйласам-чи,
х,ар лах,за,
Хар сония —
Куймасдан?..
70
К[албингга
тушгач ларза,
Булмас экан
Куймасдан...
Ёшликдан адабиётни яхши куриб, анча-мунча шеъ-
рий китоблар хам укиган Сад иржо н узини, гох тувак-
да, гох богда усган гулларни учратиб юриб, бехосдан
ёввойи да шт гулларига дуч келиб колгандек хис этар-
ди. Ф а к а т Гулхумор хадя этгани учун эмас, бу д аф та р
шу жихатд ан хам унга кадрли эди!
Д а ф т а р д а г и шеърларни к а йт а -к а йт а укиганидан,
уларнинг акс'ари энди С ад иржо нг а ёд булиб кетганди.
У ёлгиз колдими, бас, кучадами, уйдами, Абдулла Ха-
кимнинг шеърларини худди юракдан отилиб чиккан уз
сузлари сингари пичирлаб-кироат киларди:
Нималарни
Уйлаяпсиз уозир —
Шилдираган
сувга тикилиб?
Ут-уланлар энкайиб огир,
Сизнинг
пойингизга йи^илиб?
Нималарни
Уйлаяпсиз шу пайт —
Тегрангизда
боглар ш овуллаб?
Бок,майин, деб
Сиз томон ло^айд,
Осмонда х,ам
офтоб ловуллаб?
Нималарни
Уйлаяпсиз бу дам —
Учганида
бедард шамоллар?
Тегишлими
бир оз менга %ам —
Сизни й улга солган
Хаёллар?!
Садиржон Гулхуморни яхши курар, назарида, уни
Гулхумор хам ундан кам севмас эди.
Улар кечкурунлари учрашиб, купинча ярим тунгача
куча айланишар, бир-бирларини эркалаб, бир-бирлари-
71
. а суянишар эди. Севинчдан, бахтдан кузлари порлар,
уларга хаётда хали бундан хам тотли л а х з а л а р насиб
этадигандек эди. Хархолда, Садиржон шундай деб ^й-
ларди!
Аммо куришиб юриб, дабдурустдан ГУлхумор яна
бир ойча ройиб б^лди... )
Сад иржо н олдинги гал Гулхуморни канчалик эслаб-
уйламасин, унинг икки ойдан хам куп корасини курсат-
маганига ортикча парво килмаган, изтиробга тушма-
ган эди. Ушанда бу кизни а лл ак ачо н ёктира бошлага-
ни-ю, ишнинг бундай туе олишини хаёлига келтирма-
ганди... Мана энди васли-висол шомларидан кейин,
Сад иржо н чинакам айрилик азобини туйиб, буткул эс-
хушини йукотиб куйди! Гулхуморсиз хаётида маъно
колмагандек туюлиб, гангиб, жон-дили билан урганиб
колган севгилисини излаганча, куча-куйда тентирашни
одат килди...

А на
Чопмок,даман ёниб,
К учада —
Телба. Телба...
Ухшайман
Ю гурган оёк, учида —
Елга. Елга...
Мен
Ю злаш ган каби
к^аро кечада —
Селга. Селга...
Д ардим
Кандай айтай
бу дард ичида —
Элга. Э лга...
Фацат чопмоК'даман —
Ана, кучада:
Телба. Телба...

Ха мма бало шундаки, Сад ир жон дунёда ота-онасиз


колган, ёлгиз йигит эди!
Унинг бу борликда Гулхумордан була к суянадиган
хеч кими й^к эди!
У гох эрталаб, гох кеч тунларда ша ха рч а кучалари-
да тентираб, узининг юрак мулки — Гулхуморга кайта-
кайта, хаёлан илтижо киларди:
72
Нега жимсиз?
Хасталаниб к,олмадингизми?
Ё
Шупчаки
бизни эсга олмадингизми?
Нега жимсиз?
Р$й бердими
Бир дилсиёцлик?
Ковжиратиб к,уйдингиз-ку
мени гиёудек!
Сиз — уаётим!
М енинг билган —
К алб эутиёжим!
Н ега жимсиз?
Уйламасдан
йу^дир
Иложим!..
Гулхумор >'тган са фа рд аг и сингари кутилмаганда
бир окшом кунрирок килди:
— Ассалому алайкум.
— Салом алайкум.
— Мени й$’Котиб к^ймадингизми?
— Сизни кидирмаган жойим колмади, Гулхумор.
— Биламан. Мени кечиринг, Садир ака... Мен ата-
йин эмас. Узи шундай булиб колди. Ишонинг...
— Мен сизга ишонаман.
— Уйдагилар чикишга куйишмади, турриси. Лекин
энди шароит бир оз ^ зг ара ди ган га ухшаяпти.
— Каердан кунрирок киляпсиз?
— Хар качонги уша...
Улар к айта топишиб, шу окшом яна а л л а м а х а л г а ч а
куча айланишди.
— Мени табрикланг, — деди гап орасида Гулху­
мор. — Нихоят, узим хохлаган ишга кирдим... Ота-
онам таниш-билишлар орка ли ёрдам беришди. Энди
кундузи хам, кечкурунлари хам бемалол куришавера-
миз! — У ша ха р марказидаги ту кк из каватли кошона-
га мамнун имо килди. — Шу ерда ишлайман бундан
буёри. Ж у д а катта, обрули ташкилот...
С ад иржо нг а бу хабар ф ав кул од да б о ш ка ч а таъ-
сир этди.
Туккиз каватли кошонада жо йл ашг ан «Тарих ва
Маданият» деган ташкилот чиндан хам катта эди.
73
Аммо Садиржон бу ташкилотни обрули деб билмас-
ди.
Умуман, «Тарих ва Маданият» деб номланган
мухташам д аргохга ш а х а рч а да о дамл ар алланечук
шубха билан к а ра ша р , иложи булса якин йуламас-
л икка хара кат килишарди. Улар бу ташкилот дан
кандайдир куркишарди!
Ташкилот Тарих ва Маданиятни гуллатиш шиори
остида кадимий обид ал ар — ма сжи д ва ма др асал ар-
ни бузиш, минг йиллик куркам ховузларни кумиб
т аш ла ш , кабристонларни топташ, ота-боболардан
колган эски китобларни ёкиш билан шурулланарди.
Ташкилотдагилар, уларга эътироз билдирган хар
кандай кишига, ишчи билан дехконга бунинг алока-
си йук, ишчи билан дехкон буни тушунмайди, деб
гап уктиришарди. (Ма сал ан , шоирларга улар, шеъ-
рингни ишчи билан дехкон тушунмаса, шеър ёзиб
нима киласан, дейишни ёктиришарди. ) Утмишдаги
истаган шох, вазир, са рк ар д а, б а д ав л ат киши тарих-
д а из колдириб, ма да ниятг а канчалик хизмат килга-
нидан катъи на за р (ишчи ёки дехкон булмагани
учун) ташки лот да ги лар назарида, ёт — ашаддий
душман эди. Улар, бундай кишиларнинг номини эс-
лашнинг узи гузал хаётимизни остин-устин килиб,
бузиб ташлайди, эхтиёт булиш керак, деб уйлашарди.
Утмиш дегани тарих эмас, тарихни биз яратамиз, ш}ф-
лик х а лк маданиятсиз я ш а б келган, биз унга м а д а н и я т ­
ни ургатамиз, деган д а ъ в о т ашкилот да гилар бошида
кутариб юрган байрок, улар амал килган дастур эди!
«Тарих ва Мад ан ият» ташкилоти хар ой камида бир
марта укувчиларни билим даргохидан, хизматчиларни
ишлаган жойидан ш а х а р марказидаги майдонга хай-
д а б келиб, ашула б ай рамл ар и утказарди. Майдонда
тупланган ёш-кари аскардек с а ф чекарди. Тахтадан
омонат, аммо нихоятда б ал ан д еа хна тикланарди, К,оп-
кора бир киши са хна га кутарилиб, кулидаги таёкчани
силкитар, о ёк ка ка лк иб турган о да мл ар ташкилот ва-
килларидан узлари урганган ашулани б акириб ижро
этишарди:

Бизнинг шауримиз жаннат,


Б унда х,амма озод-уур.
Утиб %ар цандай зулмат,
К уксим изга тушди нур...
74
Ташкилотнинг асосий максад-муддаоси хам: барча-
ни шундай бир хил ашула айттириш эди!
Сад ир жо н тукк из каватли кошона томонга нохуш
к а ра б куйиб, жуда куп нарсаларни хаёлидан кечирди.
Беихтиёр кунгли раш тортди. Шунга ка рама й, у Гулху­
морга ташкилотни ёмонлаб лом-мим демади. Кизнинг
юз-кузидаги мамнуният, севинчни хуркитиб юбориш-
дан куркди. Бунинг устига, Садиржон, яхшими, ёмон-
ми — хар ким каердадир ишлайди, биров доя булса,
биров гурков, хаётнинг узи шундан иборат эмасми, деб
уйлади. Гулхумор тарихчи булганидан кейин бу катта
ташкилотда ишламай, ка е рд а ишласин?! Эхтимол,
унинг анча ов орагарчиликдан сунг шу ишга киргани
эзгулик нишонасидир: ташки ло тда уйли-мулохазали,
халол кишилар хам бордир; аклли, билимли, катъиятли
Гулхумор улар билан бирлашиб, ташкилотнинг фаоли-
ятини узгартириб т аш ла са, бунинг савобига нима ет-
син?! Ахир, хаётда б аъ за н шунакаси хам булади!
Сад иржо н илож-ноилож Гулхуморни табриклади.
Улар иш борасида кайтиб о р и з очишмади.
Энди кечки васли-висолдан т аш кар и, деярли хар
куни куришиб, бирга тушлик килишар, ширин энтикиб
шивирлашганча, шошмасдан бундан буён т урмушлари
кандай булиши режасини тузиша-р эди.
Яна уларнинг иккиси хам севинчдан, бахтдан сар-
маст эди!

Лекин кунлар шу йусинда давом этаётиб, бир гал


Гулхуморнинг иши сабабли севишганлар орасидан к о ­
ра мушук утди.
Эрта лаб да н шифохонадаги С ад иржо нг а тегишли
булмаг а одатдагидек биттадан эмас, бостириб, бошини
чанга лла ган беш-олти киши кирди. Беморларнинг ва-
жохатини куриб, бундай тартибсизлигу бу паришон
холатга илк д а ф ъ а дуч келган Садиржон, туйкус бирон
кулфат руй бердими, бошларингиз оррияптими, деб
суради. Хонага кирган беморлар к^лларини ёнларига
тушириб, бошларини чайкашди. Кейин, бир-бирларига
навбат бермасдан, нима булганини тушунтиришди.
Бу — шунчаки фал ок ат хам, хар кунги бош огрик
хам эмасди! Бу — Садиржон дунёда яш аб юриб, тасав-
вур хам килмаган д а х ш а т эди!
«Тарих ва Маданият» ташкилоти хизматчилари ша-
75
харнинг ш а р к томон этагидаги авлиё макбарасини бу-
зиб, м а к б а р а бошидаги чашмани кумиб, бир кечада
хаммаёкни теп-текис килганча, бу ерда олдин хеч н а р ­
са б^лмагандек, майдонга чим бостириб куйишибди!
Садиржон бурилиб, куксига нак х а н ж а р санчилган-
дек куйга тушди,
Шу куни куришганларида, у Гулхуморга захрини
тукди:
— Нега узингиз шифо топган ма кб ар ан и бузасиз?
Узингиз сув ичган чашмани нега кумасиз? Нега?!
Гулхумор бир л а х з а кизариб, буйнини кисди:
— Мен бундай килганим й^к. Ташкилотдаги бошка
одамлар...
— Хуп, уша б о ш ка од амл ар нима дейди? — суради
ти т р а б - к а к ш а б Садиржон.
— Ишчи билан дехкон, оддий х ал к манфаати...
— Бу улар учун никоб, албатта. Ж а х о л а т , савод-
сизликдан ма н ф а а т чикадими? Чинака м тарих, чина-
кам маданиятсиз ишчи-дехконнинг узи молга айлан-
майдими? Халкни кул килиб юборган ташкилотингиз...
— Бундай н а р са ла р бидъат, хурофот, эскилик сар-
кити, дейишади. Ш ула р булмаса, х ал к бахтли яшайди,
утмишни куйиб, ке лажакни уйлаш керак, дейишади...
— Утмиш инсоннинг т ар ж им а и холи! Унутиб булар
эканми?! Хуп, ма кб ар ас и бузилган авлиёнинг а калли
кимлигини эшитганми т ашкилот да гилар?
— Мен билмасам, — пичирлади Гулхумор.
— Б ошк ал ар ин ги з хам хаттоки хаёлига келтирма-
ган! Бу авлиё, масалан, Конфуцийга у хшаш буюк фай-
ласу ф булган. Атрофига шогирд туплаб, халол кул
мехнати билан кун куришга ургатган. Дунёда, хам
жисм, хам рухни пок с а кл а шг а чакирган. Бунинг ни-
маси саркит?! Ча шма ни олинг. У — ер ка ър и да н оти-
либ чиккан тоза сув эди-ку. Бир пиёла ичган одамнинг
баданидаги губорлар ювилиб кетарди. Шу — бидъат-
ми?! Йук, сиз б ун ак а ташкилот да ишламаслигингиз
керак...
Гулхумор Садиржоннинг гапига жа в об а н хеч нарса
демади. М а ъ ку л ла м ад и . Эътироз хам билдирмади. У,
афтидан, чукур хаёлга чумганми, бир оз инжиб, озор
чекканми кишига у хшар эди. Шунинг баробарида, ал-
ланечук маррур, бепарво эди.
— Мен узим сизга иш кидираман, — деди С а д и р ­
жон катъий.
76
Гулхумор негадир махзун кулумсиради:
— Майли, кейинчалик. Ихтиёрим сизда б^лгач...
Садиржон шундан сунг анча кун рашланиб юрди. У,
ав валдан хаким билан бемор орасидаги чегара — му-
каддасликни бузмаслигим керак эди, мана энди шунинг
жазосини тортаяпман, деб уйлади. Юраг ида хис этди:
Гулхумор уни ёктиради, лекин ишни ундан купрок
яхши куради!
Вакт хар кандай жа рохатни даволайди.
Улар аста-секин руй берган вокеадан хам, орада
утган дилсиёхликдан хам у з о кл а ша бошлашди.
Уларнинг фикри-хаёлини тезрок туй-томоша утка-
зиб, бир на фа с га хам бир-биридан а ж р ал м а с л и к истаги
банд этган эди.
Садиржоннинг назарида, хаёт уларни эркалаганча,
осмондек юксак бахт в аъ д а килмокда эди!
Йук... Сев ишг анлар орасига тагин айрилик тушди.
Шамол шахарнинг тус-туполонини чикарган кунда,
Гулхумор т укк из каватли кошона билан бирга, к а ё кк а -
дир гойиб булди...
24
Уша — шамол кутурган куни, кечга томон С а д ир ­
жон яна ш а х ар марказига бориб, кошона урнидаги
чукурлик этагида узок уйга чумиб утирди.
Эртаси куни хам...
с а х а р л а б борди.
Туш пайтида борди.
Кечкурун борди.
Хар куни шундай бораверди. Канда йдир чора ку-
риш керак! Аммо кандай?!
Ш а х а р ма ркази да йиллар буйи кункайиб турган
хайбатли бир иморат бехосдан й^колса-ю, хеч ким
пинагини бузмаса, кийин экан! Одамларнинг ёппасига
локайдлиги очик-ойдин куриниб турган бундай шаро-
итда кимдан гап сураб, кимга арзи-дод киласан? Ут-
ган-кетганларни тухтатиб, мана шу ерда мармар кошо­
на, кошонада менинг жондан азиз севгилим бор эди,
десанг сени жиннига чикаришади-куйишади! Хамма
узи билан узи овора булиб, кар ва курдек холга келиб
турган бир з амонда сенинг гапинг бировнинг кулогига
кирармиди?! К ал так кутариб, сени шу тупрок уюми
устидан х ай дашм аг ан иг а хам шукр кил!
Садиржон сурункасига бир хафта бошини кайси
77
деворга уришини билмай, ш а х а рд а девонадан баттар
куйда тентираб юрди. Ишининг хам унуми йук, о д а м ­
л ар уни баъза н соа тлаб п ойлашар эди.
Кейинги хафтанинг биринчи куни шифохонада туш-
га якин Садиржоннинг булмасига хамкасби — Абду-
рахмон кирди.
— Бугун бирга тушлик килишимиз керак!
— Нега? Мен бугун б о шк а ишлар... — рудранди
Садиржон.
— Б о шк а иш к е й и н ! — деди Абдурахмон катъий.
У сал юмшаб, кушиб куйди. — Сен билан гаплашади-
ган гап бор!
Б ул ар ёшликдан дуст, бирга укишган, энди бирга
и шлаша р, бунинг устига, Абдурахмон шухрат топган
хаким булмаса хамки, шифохонада мавке эгаллаган,
куз касалликлари буйича ша х ар д а ягона яхши мута-
хассис эди; Сад ир жон уни хурмат киларди. Хозир хам,
Абдурахмоннинг нима гапи борлигига унча кизикмага-
нига ка рама й, урнидан туриб, буйнига аркон солинган
кузичокдек, дустига эр га шма й иложи колмади.
Хамкасби Садиржонни негадир туппа-турри уз уйи-
га б ошлаб борди.
Уйда дастурхон тузалган, ов кат тайёр эди.
Садиржон, дустимга ёки бо ла -ч ака си га тегишли
бирон муносабат бормикан, олдиндан билмаганим чак-
ки булди, деб уйлаб, хижолат чекканича, орзига олган
бир бурда нонни сакичдек чайнай бошлади.
— О в ка т га ка ра, — деди Абдурахмон кескин. У, та-
нишми, бегонами, х ам м аг а д у к ургандек шун ак а кат-
т ик- кат ти к гапираверарди.
— К арая пм ан , — деди Садиржон секин.
— Хуш? Иш та ха нг йук?! — деди бир оздан сунг
яна Абдурахмон.
— Корним...
— Эрта лаб да н ишда юриб, корнинг каёкдан ту к
булади? Афтингдан, нонушта хам килган одамга ухша-
майсан! Ол...
Садиржон хафс а ла с из куйда кулидаги кошикни
бир-икки айлантиргач, Абдурахмон унга тик кадалиб,
дангал гапга кучди:
— Мен сени бугун бекордан уйга чакирганим йук,
орайни. Шу кунлар сенга бир нима булган. Куриб
юрибман. Гапир!
— Узим. Шунчаки... — рудранди Садиржон.
78
— О чирини айтавер!
Сад иржо н илож-ноилож дустига ша х ар марказида-
ги улурвор кошонанинг йуколиб колганини тушунтирди.
— Бундай булиши мумкин эмас! — деди Абдурах-
мон, бошини чайкаб. — Кузингга шу нак а куринган-
дир! — У узининг бу гапи билан ка ноа тла нмай, урни-
дан ирриб турганича, токчадан узун дастали ойнак
олиб, узок-якиндан Садиржоннинг к^зига разм солиб
каради. — Йук, кузинг ёмон эмас! — деди нихоят.
— Хеч ким ишонмайди, лекин мен борини айтяп-
ман, — х афа булди Садиржон.
— Хуп, бино йуколса, сенга нима? — суради кай-
тиб урнига утиб утирган Абдурахмон.
— У ерда Гулхумор бор эди.
— Э, шу н ак а демайсанми? — Абдурахмон С а д и р ­
жоннинг мухаббат тарихидан вокиф б улмаса-да, бу
йигит ёши уттизга етганда хам бировни яхши курмас-
лиги мумкин эмаслигини тушунарди. — Бошингга кул-
фат тушибди-да, орайни. Шунга озиб юрган экансан-
да! — тунриллади беихтиёр.
Узини зурра тутиб турган Садиржоннинг кузла-
рига ж и к к а ёш тулди.
— Майли, куп эзилаверма! — таскин берди унга
Абдурахмон. — Бу ж у д а кунгилсиз, аммо барибир ко-
нуний нарса...
— Нима конуний? — кизиксинди Садиржон.
— Мухаббатни айтяпман. Доим шу нак а тугаган.
Л а й л и ва Мажнунни эсла. Тохир ва Зухра. Ошик
Рариб ва Шохсанам. Колаверса, Ромео ва Жульет-
та. Хаммаси бир-бирини йукотиб, улиб кетган...
— Мен хам Гулхуморни топмасам, уламан!
— Бу шарт эмас! — деди Абдурахмон. — Мухаб-
батсиз хам бемалол яшайвериш мумкин.
— Яхши курганлар ковушиб, бахтли я ш аб кетишса
булмайдими? — дустига илтижоли тикилиб суради С а ­
диржон.
— Барибир фойдаси йук, — деди Абдурахмон. —
Иккаласи бирга улиб кетади! Мана, мен... Бир пайтлар
хотиним учун узимни томдан ташлардим... Кузларини
кургим келиб, уч кечалаб ухламай чикардим. Бахтли
булсак, биз бахтли булишимиз керак эди! Хуп, уй-
ландим, хотинни хозир хам яхши кураман. Лекин энди
хаммаси оддий, олдинги мух абб атг а ухшамайди. Хотин
кундузи ма за -б ема з а гапириб, кечалари ёнингда хир-
79
мон булиб ётгандан кейин, хеч кизиги колмас экан!
Кискаси, иккаламиз биргаликда кундан-кунга улиб
кетяпмиз! Сенга маслахатим, шунинг учун, колган
гапни унутиб, тезрок биронтаеига уйлан, кучогингга
олиб, бемалол кунингни утказиб юравер!..
— Мен ундай к и л о л м а й м а н ! — тунриллади норо-
зиланиб Садиржон. — Биз в аъд ал аш ган ми з. Бир-
биримизни яхши курамиз. Гулхумор йуколиб колди,
деб мен унга кандай хиёнат киламан?! Сен х а к эмас-
сан, мухаббатни бир умр ас раш хам мумкин! Биз
бир-биримизни хеч качон унутмаймиз...
Абдурахмон чукур хаёлга толди.
— Унда кидириб куриш керак, — деди ахийри.
— Каердан?
— К. ИЗНИНГ ота-онаси, дугоналари, дуетлари бор-
дир, бирон нима билишар, ахир! — бугилди Абду­
рахмон.
— Ота-онасини танимайман. Дуетл ар и йук. Хуп,
дугоналари... узок бир дугонасини айтмаеа...
— \ е ч булмаг ан да ушанг а учраш керак. Кул ко-
вуштириб, эзмаланиб утиргандан кура...
Абдурахмоннинг бу маелахатини Садиржон к а ­
бул килди.
Кечга томон шифохонадан чикиб, у турри Маи-
ший хизмат курсатиш уйига к а р аб кетди. Гулхумор-
нинг дугонаси — З е ва р тикувчилик билан шугулла-
нарди.
Садиржон Гулхумор билан куча чангитиб юришга-
нида, Зеварни икки-уч курган, холос. Бу кизнинг феъл-
атворини билмаганидек, афти-ангорини хам яхши эсла-
ёлмасди.
Озгин, дароз, куримеизгина бир киз экан Зевар!
Гапи борлигини айтиб, йулакка чакиртириб чиккан
Садиржоннинг юзига у нимадандир куркаётгандек
б акр айи б каради.
Садиржон кизга руй берган вокеани тушунтирди.
— Мен Гулхуморни уша сиз билан кучада курга-
ним охирги марта, акажон. Биз кайтиб учрашганимиз
йук, — куюниб деди Зевар. — Билмадим, мен сизга
кандай ёрдам берсам экан? — Шундан кейин, у бирдан
жонланди. — Юринг, уйларига карайлик. Мен кириб
чикаман, сиз пойлаб турасиз. Яхши гапми, ёмонми,
нимаики эшитсам, сизга айтаман...
Гулхуморлар уйи шу якин уртада, ингичка кучалар-
80
дан бирида жойлашганди. Садиржон узокдан курган,
лекин якин бормаган эди.
З ева р билан темир д ар воз ал и шу уйга хаш-паш
дегунча етиб келишди.
Уйга шошганича кириб кетган З е ва р анча х ая лла б
колди. Нихоят, бушашибми, рамгин холатдами, эшик-
дан кайтиб чикди.
— Булар хам хеч нареани билишмайди, акажон.
Афтидан, кизикишмайди хам...
— Тушунмадим, — рудранди Садиржон.
— Сиз уларни олдин курмагансиз-а?
— Йук.
— Уларнинг ахволи ж у д а хароб. Лекин димоглари
баланд. Киши хам ачинасан, хам жахлинг чикади...
Сурасам, бизнинг кизимиз катта идорада, маеъул ишда
ишлайди, дейишди. У сенларга ухшаб бекорчи эмас,
иши бошидан ошиб ётибди, дейишди. Улар идорада
ётиб хам колаверишади, хар куни уйга келолмайди
кизимиз, деб мактанишди...
— Сиз о ч и р и н и айтмадингизми? — хуркибгина су-
ради Садиржон.
— Кандай айтасан? Улар эшитса, гапирасан-да,
акажон. Од а м л а р минг йусин хабар келтириб, шу киз
минг йил уйга келмасин, булар барибир уз ашуласини
тухтадиган авзойи йук. Билганини кайтариб ётавера-
ди. Хархолда, менинг таассуротим шунака булди... Сиз­
ни х афа килиб куймадимми?!
— Йук . Рах ма т, — деди Садиржон.

25

У сару сомонини йукотиб, бу ердан яна кошона


у.рнидаги чукурлик этагига борди.
Эртаси куни хам...
с а х а р л аб борди.
Туш пайтида борди.
Кечкурун борди.
Хар куни шундай бораверди.
Аммо куп утмай, турт томондан девор тортиб, ку-
рувчилар эеки кошона урнида янги бино пойдеворини
т и кл ашг а киришишди. Энди Сад иржо н девор буйлаб
зир югуриб, тешик-туйнуклардан ичкарига муралар,
кузларидан вижир- вижир ёш окар эди.
Садиржоннинг бутун умиди кундан-кунга барбод
81
була бошлаган эди! Лекин у токатсиз куйда ша хар
ма ркази га боришдан хам узини тухтатолмасди!
Айникса, дам олиш кунлари у эртадан кечгача ш а ­
хар марказида чарх урар, тупрок кучада йуколган
игнани кидирган кишидек, чор атрофии каричлаб ул-
чаб чикар эди.
Нихоят, уйга кайтиб, хонада нари-бери вазмин
одимлаб юрар, Гулхумордан колган ягона ё д г о р л и к —
дафтарни токчадан олиб, хонтахта устига очиб куйга-
нича, шеър кироат килар эди.
Навб атд аг и я к ша н ба куни хам бутун иш шу тахлит-
да кучди.
Энди Гулхумор — д а фт а р д а г и бир ховуч шеър!
С а дир жонг а дафтарн ин г кераги хам йук; Абдулла
Хакимнинг бар ча ёзганлари унга сатрма-сатр ёд булиб
колган эди. Мухими: бу шеърларни гуёки Сад иржо н
ёзгану булар шахсан Гулхуморга баги шл ан ган эди!
У, одатдагидек, хонада нари-бери юриб, севгилиси
тугрисида уйлаганича, юрагидаги кечинмаларни баён
эта бошлади:

Согиниб кетдим
Сизни.
Сизни
курмадим
минг йил...
Дустим!
Бир келмайсизми,
Босганча
енгил-енгил?!

Айтинг,
Дустим,
Бу йулда
С изга купми
Тусицлар?!
Пойандоз тушаб гулдан,
Тушалсинми —
цуиш^лар?!

Шу кунлар Сад ир жон нихоятда толиккан, узини


Хар качонги хаким эмас, огир бемордек сезар эди!
Шеърларни укиб, беихтиёр нафаси бурзига тикил-
ганидан, сунгги кунларда куп булганидек, кузлари ёш-
82
ланди. Бир чеккага утиб, мунгайиб утирди. Бирок Гул­
хумор — шеър уни тинч утиришга — ором олиб, нафас
ростлашга куймади. Куз кунларидаги нотинч, аевсиз
уммон тулкинлари сингари бостириб келаверди... кела-
верди!
У урнидан сапчиб, нари-бери юрганича, шу аснода
киёфаси кузлари унгида аник жонланган Гулхуморга
узича м у р о ж аа т килаётгандек булди:

Насиб этадими
М енга
Н иуоят—
Янгроь 5 овозингни
Эшитиш?
Г уё
сверяй бир ширин ривоят —
Янгидан
Розингни эшитиш?
Насиб этадими
Ниуоят
М енга —
Чузилганда
минг йилга
кутиш,
Умримда
Вех ос дан
Ю злашиб
сенга —
Э рка бир
Нозингни
Эшитиш?
Сад ир жон Гулхумор туррисида хеч нарса билмага-
нидан, айникса, азобланарди...
Гулхумор узи тирикми; борми оламда?! Каерда у?!
Якинми, узок бир жойданми, юрибман, тинчман, деб
нега хабар бермайди?! Дунё да хар куни неча минглаб
киши йуколади; уларни одамлар кидиришади. Лекин
акл бовар килмайдиган шароитда йуколган кошона-ю,
Гулхуморни кандай кидириш мумкин?! Зи лз ил а пайти
да кошона ер к а ъ р и г а кириб кетса, халкни туплаб,
кавлаштириш кийин эмасди! Мабодо сел олиб кетса —
олиб кетган жойигача бориишинг хам иложи топилар-
ди! Аммо шамол учириб кетган иморат билан у ердаги
83
саргардон кишиларни кайси мамлакат, кайси минтака-
дан кидирасан?! Д а ш т д а н , тогларданми, абадий муз-
лик ларданми кидирасан уларни?! Сад ир жон мана шу
иложсизликдан — айриликдан хам купрок эзиларди...

Мени
Не куйларга солдингиз, дустим}—
Билмасданми? Касддан?!
Узингиз
цайларда к;олдингиз, дустим —
Касдданми? Билмасдан?!
Мен
\ е ч куймагандим
Б у цадар,
рости,
Тузиб кетдим
Буткул.
К айда булсангиз %ам,
Бор булинг, дустим,
Ардок,ли гулим, гул!
Неча юзлаб хонакохлар, гумбазлар, ма с жи д ва
м а д р а са ла р — буюк об идалар йуколиб кетган ер юзи-
дан! Ж а х о л а т г а ка рши курашиш туррисида хайкириб,
к ачонлардир азият чекиб, мехр ва илхом билан инсон
яратган куркам ёдгорликлар жо х ил л ар ча яксон килин-
ган; тупроги, риштлари турт томонга вахшийл арча та-
шилиб-совурилган! Улардан айримларининг китоблар-
да номи ёки сурати колиб, б ошк а ла р ид ан шу хам
колмаган!
Де ма к , гугурт кутига ухшаган ма рмар бир кошона-
нинг йуколиши — улар олдида, — эслаб, гапиришга
хам арзимайди! Кошонада «Тарих ва Маданият» таш-
килоти ка рор топганини инобатга олса, хаттоки, баттар
булсин, деявериш мумкин!
Бирок Гулхумор... Гулхумор!
С ад иржон севгилиси туфайли кошона кисматини
хам у йла шг а ма жбур эди.
Бундан бир л а х з а бурун Гулхуморнинг киёфаси
кузлари унгида жонлангани сингари энди кизнинг ово­
зи унга аник эшитилгандек булди:
— Мени кечиринг, Садир ака. Ишонинг...
С ад иржон саробни сув деб билган кишидек, хаёлга
берилиб, шу сонияда узини алланечук бахтли хис этди.
84
Кейин, Гулхумор билан яна с узл ашаёт га нд ек холатни
туйди.

К у л о н а чалиниб
А зиз сас,
Мени
боз чулгади
х,аяжон.
Ю ракда асранган
Мук^аддас —
Т уйгулар
тошдилар ногсщон.
Мен
Сени севаман!
Севаман! —
Зикр этдим
Кайтадан
минг бора.
Нима %ам циларди
Севмасдан
Тут^унинг —
бу юрак бечора...

С ад ир ж он га ф а к а т шу кунлар хона торлик кила-


ётгани йук — хонанинг узи тор эди.
Кичик бир ховлидаги мана шу биргина хона...
Б а ъ з а н ота-онадан ф а рз а нд га нималар мерос кол-
майди?! Кушку саройдек ховли, санд икка босилган
матохлар, кимма тба хо буюм ва жихозлар...
Садиржоннинг ота-онаси хасталаниб, бирин-кетин
оламдан у т и ш д и . Уларнинг касали нима эди — С а д и р ­
жон билмасди. Афтидан, ш а х а р хакимлари хам би-
лишмасди; улар берган хулоса киши каноатланадиган,
тушунарли эмасди. Тиб ходимларининг нодонлиги ва
бепарволиги туфайли хар соат, хар д а к и к а хаётдан
умидвор ка нч а кишилар руйи-рост х алокатг а учраша-
ди! Ок кийиб, фа ри шт а де к туришгани учун хеч ким
уларни ж а л л о д дея олмайди! Ушанда шундай холат
руй берди! Лекин «касофатнинг шарофати» кабилида,
ота-онасининг улими Садиржоннинг табобат йулини
тутишига сабаб булди.
Д унё да бировлар д ан г ил л ам а уй куради. Б о р - х о в л и
сотиб олади. Машин а харид килади. Хар ким курпаси-
га ка р аб оёк чузади; бунинг учун учраган одамни
85
айблаёлмайсан! Аммо куни аксар оч-нахор утадиган,
юпун, боласига уч йилда битта дуппи олиб беришга
к ийналадиган минг-минглаб к а м б а г а л - к а ш ш о к киши-
л ар хам бор дунёда! Бундайларни, одатда, бир суз
билан «халк» дейишади. Садиржон ана шу халкнинг
ф арза нди эди!
У ота-онасидан колган мерос билан кифояланиб,
ёши уттизга етгунча, асосан, иш туррисида, атрофдаги
о дамл ар туррисида уйлади; узи туррисида деярли уйла-
мади.
Мана, хозир хам кичик бир ховлидаги кулоч ёзиш
кийин булган тор хонада нари-бери уйчан одимлаб
юрибди.
Хонада палое, уч-турт курпача, хонтахта, бир тах-
т а- тушак ва иккита юмшок курсидан булак хеч вако
йук. Садиржон, уйлансам, хаммаси билан аста-секин
шурулланаман, деб умидланаётган эди!
Нихоят, у дам сайин холсизланаётганини сезиб, яна
бир чеккага утганича, мунгайиб утирди. Гулхумор
унинг хаёлидан кетмас эди!

К узларинг —
К узларим
унгида!
Мен
Сени севганча
янгидан —
Айландим
Й улларнинг чангига...

Кечалари ухламай, кундузлари куч ал ард а тентираб,


Садиржон чиндан бор куч-мадоридан айрила б ошлаг ан
эди. Бир махал — беихтиёр кузи илинган экан, —
ажа бт о ву р туш курди...
Беш-унта жин гуриллаб ёнаётган гулхан атрофида
д ав р а куриб, к ат тик ногора чалишмокда.
Д а в р а уртасида — Гулхумор. Тиржайиб утирган
т ас к а р а жи нла рг а муком килиб, гулхан ёнида раксга
тушаётир.
«Йук, жинга ухшаб утиришгани билан, булар асли-
да жин эмас! — деб уйлади тушида Садиржон. — Б у ­
л ар мулк-давлат йулида имонини сотган кишилар; б у ­
тун дунёда хаёт жиловини кулига олгиси келган узи-
мизнинг ростмана корчалонлар! Евузлар! Нимаики
86
эзгулик булса, улар топташади. Тарихми, бугунми —
ка р аб утиришмайди! Мендан, мана Гулхуморимни хам
тортиб олишмокчи энди!..»
С а д ир ж он тушида Гулхуморга юзланиб, бакирди:
— Кет у ердан. Кет! Сенга айтяпман, жоним...
Уз овозидан узи сесканиб, уйгонди.
Лекин негадир ногора хамон ка тт ик гумбурламок-
да эди.
Сад иржо н кузларини ишка ла б, атрофга аланглади.
Ахийри, хушёр тортиб, пайкади: бу — д а р в о з а такил-
лаябди!
У истар-истамас урнидан туриб, нохуш бир холатда
эшикка йуналганича, д а рв оз ан и бориб очди.
Остонада буйчан, гавдали, келишган йигит — кули-
да кандайдир тугун, — мамнун жилмайиб турарди.
Бурхон Шариф!
Тугунни ерга куйиб, Сад иржо н хали узига келишга
улгурмасдан, уни Бурхон Ш ар и ф баг риг а босди.
— Бормисиз, иним! Сориндим...
— Э, келинг, ака, ма рхамат, — деди Сад ир жон
хам, нихоят, жонланиб.
Улар ичкарига киришди.
— Мен сизни уйдамисиз, йукми, деб энди кетмокчи
булиб тургандим.
— Эшитмабман. Ухлаб колибман, — хи жо лат че-
киб, кулумсиради Садиржон. У юрак-юрагида Бурхон
Шарифнинг шу палла келганига хурсандми,
миннатдорми эди.
Унга Бурхон Ш ар и ф жу д а узок кариндош: отаси-
нинг тораваччасига ал лаб ир томондан дахли бор. Бу,
шурванинг шурваси, дегандек гап. Йи л ла р утиб, тора-
т ор ав ач чал ар унутилиб хам кетишган. Аммо Бурхон
С адиржоннинг ота-онаси хаётлик пайтларида хабарла-
шиб турганидек, хамон икки-уч ойда бир эшик кокади.
Уз идораси иши биланми, б ошка юмуш биланми Катта
ц]ахардан Мулкободга б а ъ з а н келиб-кетган бу йигит —
Садиржонни тугишганлардек яхши куради. Ф а к а т С а ­
диржон эмас, унинг кузларида, умуман, о д амл арг а
нисбатан мехр порлайди.
С ад иржон эслайди. Бурхон туррисида рахматли
отаси айтган эди:
— Худое тав ба, инсоннинг кузлари хам шунак а
чиройли буларкан! Кузларидан нурми, ша фкатм и ёри-
лади. Бу йигитдан бир куни, ё шоир, ё о да мл ар бахтини
87
уйлайдиган арбоб чикади! Бундай кишилар дунёга кам
келади...
Балки, т у гаплар, олдиндан як,ин муносабат са-
бабдандир, Сад иржо н хеч ким эмас, ф а к а т Бурхонни
курганида, ота-онасини эслар, унга бутун хонадон шун-
дай кунларда кайтиб ота-онасининг рухи билан тулган-
дек булиб туюлар эди.
Бугун хам Бурхон Ша ри ф уйга кириб, кузлари
мулойим порлаганча, девордаги Собирбек ва Назира-
хоннинг су ратларига тикилгани захоти, улар худди
девордан тушиб, уйни тулдиргандек булишди.
Садиржон, шунинг б аробарида, айни фурсатда, ота-
онасидан бевакт айрилгани устига, эндиликда севган
ёридан хам мосуво булиб утирганини эслаб, беихтиёр
уртаниб кетди.
Бирок у хазин, эзгин хаёлларни х а й д аш га уриниб,
юмшок курсиларни хонтахта ёнига олиб куйганича,
дархол дастурхон ту за шг а тушди. Кейин:
— Сиз зерикмасдан мана буни куриб утиринг,
ака, — дея шеърлар ёзилган дафт ар ни Бурхон Шариф-
нинг кулига тутказиб, козон осгани т а ш к а р и г а чикиб
кетди.
Сад иржо н ховлида гушт ковуриб кирганида, Б у р ­
хон Ша ри ф хона уртасида к а кк а й и б турар, афтидан,
шунчалик х ая жонла ниб, эхтиросга берилган эдики,
узини йукотиб куйганга ухшар эди.
Унга тикилиб, Садиржон аввалига, Бурхон Ш а р и ф ­
ни хам шу кунлар кимдир юракдан урган экан-да, деб
уйлади. Лекин тезда бу фикридан кайтди: Халимани
эслади. Бурхон Халимани бировга алмаштирмайди!
Дема к, бу ерда б ошка гап.
Дастурхон ёнига утирганларидан сунг, Бурхон Ша-
рифнинг узи уйчан суз бошлади:
— Севмай туриб, бундай шеър ёзиш кийин. Абдул­
л аж о н бировни каттик севган, албатта. Мен билмас-
дим... Булар кимга баги шл ан ган булмасин...
— Тухтанг. Сиз Абдулла Хакимни танирмидин-
гиз? — а ж аб л а н и б суради Садиржон.
— Биз бирга ишлардик. Сиздек у менинг якин би-
родарим эди. Кунглингизга олманг, илохим, умрингиз
хам ухшамасин, лекин у сиз билан икки томчи сув-
дек... йук, афт-ангори эмас, афт-ангори билан у менга
ухшарди; узи... Шундай химоясиз, беозор, самимий
эди. М ар д эди. Такдирини айтмайсизми? Шундай ёлгиз
\

колган... Бу дафтарнинг Катта ша хар дан айланиб бу


ерга келиб колгани-ю, сизнинг кулингизга тушганида
хам такдирнинг кандайдир борланиши...
— Абдулла Хакимнинг бундан т аш к ар и хам шеър-
лари бормиди? — кизиксинди Садиржон.
— Куп. Менга айримларини укитарди. Улар, асо-
сан, хаёт туррисидаги ф ал сафи й фикрлар эди. Мен уни
файлас уф дердим. Менга, айникса, Насриддин афанди
хакида ёзганлари ёкарди. Уларнинг нусхаси хам ку-
лимда бор, бир пайт сизга курсатарман... Лекин у та-
никли шоир эмасди; оддий бир хизматчи эди. Купол,
бетартиб кийиниб, очин-тукин юрганидан, хеч ким унга
ортикча ах ами ят бермасди. Иктидори куриниб, т у н г а
я р а ша обру козонолмайдиган бундай б ахт икар о ёш-
лар, афсуски, куп. Езганлари жуд а кам эълон килин-
ган. Гап шундаки, таникли шоирлар «Очик эшиклар»,
«Очик д ер а з а л а р » деб шеър ёзишса, у берк эшиклар,
п а н ж ар а тутилган д е р а з а л а р тугрисида ёзарди. Аксари
одамлар к ишл окд а хам менсимай, этикни киймай куй-
ган бир пайтда, масалан, этикка мехр куйиб, касида
баришлайди! Аслида, у хак. Лекин турри гап тукка-
нингга ёкмайди. Бунинг устига, хамма узини бир хил
тутиши, бир хилда гапиришини та ла б киладиган канча
т ашки лот ла р бор. Абдулла Хаким учун чиндан э т и к -
лар берк эди! Мен хам бу ишда унга хеч ка ндай ёрдам
беролмасдим... — Бурхон Ша ри ф чукур уйга толди.
Анчадан кейин, кизик гап килди. — Садиржон, ука-
жон, агар сизга малол келмаса, мен бу д афтарни кай-
тиб Катта ш а х а р г а олиб кетсам. Жиддий укишим ке­
рак!.. Х али ма укисин! У шундай шеърларни жу д а яхши
куради. Суюнади... Колаверса, Абдуллажоннинг хоти-
раси учун ёзганларини ж а м л а б , бир китоб тузилса. Мен
энди бу ишга ка тт ик киришсам...
С ад иржон бир оз паришонланиб, довдираб колди.
Ш е ъ р л а р ёд булиб кетганига ка рама й, Гулхумор-
дан ёдгор д аф т а р унга кадрли — жондан азиз эди. Бу
дафтарни у хеч кимга, хеч качон беришни истамасди.
Шу сонияда, ав валдан дафтарн и Бурхон Ша ри ф га кур-
сатмаслигим керак эди, хато килдим, деган х аёлга хам
борди. Би рок шу д а м д аё к унга узи х ак эмасдек туюла
бошлади. Мехмон — отангдан улур. Узбекнинг одати:
мехмоннинг куюшкондан чикмаган хар кандай хохи-
шини б ажа риш ! Мехмоннинг тилагини инобатга олмай
б^лмайди! Умуман, Бурхон Шариф бу уйга шунчаки
89
келган одам хам эмас. Минг йиллик кадрдон! Мухими:
Бурхон Шарифни хамма танийди. Ха лк ичида обру-
эътибор козонган. У Абдулла Хакимнинг шеърларидан
чиройли бир китоб тузиши мумкин! Худбинлик килмас-
лик керак!
С ад ир жон багридан жони узилаётгандек булса х а м ­
ки, к у ш к у л л а б д афтарни Бурхон Ш а р и ф г а топширди.
Улар яна ярим тунгача гаплашиб утиришди.
Бурхон Шари ф шу ерда ётиб хам колди.
Э рт ал аб бирга нонушта хам килишди.
С ад ир жон бу орада неча бора Бурхон Ша ри фг а уз
дардини ёришга ша хд этди. Улар севги хакида сузла-
шаётиб, энди менинг кисматимни эшитинг, деган гап
Садиржоннинг тили учида турди. Юраги бурдаланди.
Аммо бу туррида у о р и з очолмади. Бунга — унинг таби-
атан камсукумлигими, сухбат мавзуси, асосан, Абдул­
ла Хакимнинг хаёти-ю, ажойиб шеър лари булганлиги-
ми — нимадир халал берди!
Факат...
Бурхон Шари ф хайрлашиб уйдан чикиб кетганидан
кейингина, Сад ир жон узидан-узи норозиланиб, боши-
ни чангаллади. Сенинг Бурхон Ш а р и фд ан якин киминг
бор?! Не га унга бутун-бор гапни айтмадинг?! Ахир,
шундай килишинг кийин эмасди-ку! Б о ш к а л а р ёрдам
беролмаганда хам, бу — Бурхон Шарифнинг кулидан
келишини уйлашинг керак эди!..
Унинг энди тез кунларда Мулкободга йули тушмай-
ди. Бирдан-бир чора: Катт а ша х ар г а эринмасдан бо-
риб, у билан учрашиш...
Ушанд а балки... балки...

26

Бундан бир неча йил бурун «Тарих ва Маданият»


ташкилоти узи учун куриб, ичига кириб олган туккиз
ка ва тл и ма рмар кошона ша х ар ичида шахар, ма мл ака т
ичида ма мл ака т эди!
Ташкилот хизматчиларидан купчилигининг Мулк-
ободда ховли-жойи бор. Лекин улар б аъ з а н ойлаб-йил-
л аб уз уйларидан хаб ар олишмас, курси кулдан кетма-
син, шу ишдан узилиб колмайлик, деб кошонадан деяр-
ли чикишмас эди. Йук , улар бола-чакани унутишган
эмасди. Аксинча, биздан иш ургансин, кейинчалик шу
ерда урнашиб колсин, деб бола -ч ака ла рини хам ку-
90
'1

чиртириб келишганди. Утган йиллар ичида ка тт ик бор-


ланишганидан, хаётларини кошонасиз тасаввур кили-
шолмас эди.
Сирасини айтганда, ишдан хам кура купрок, кошо-
нада я ш а ш учун бутун шароит ма вж у д эди.
Ха ша ма т ли бинонинг пастки кисмидаги нимкоронри
ертулада шахсий ва ташкилотга тегишли ма шина ла р
саф чекиб турарди. Шу ердаги бир катор катта-кичик
хона узок йилларга м у л ж а л л а б сифатли озик-овкат,
сара кийимлар рамланган омбор вазифасини утарди.
Булардан т а ш ка ри , ертуланинг зах, ургимчак ин куй*
ган бурчагида темир эшикли икки-учта булма; булар-
нинг хизмати нималигини катта р ах ба рл ар д ан булак
хеч ким билмас, аммо булар хам ташкилотнинг бахти-
саодати учун керакли эканлиги аник эди.
Биринчи к а в а т — гулзор, бор. Бу ерда хар хил гул-
лар, буйга усиб чукур илдиз отмайдиган турфа мевали
ва мевасиз д а р ах тл а р кузни камаштириб, яшна б ётар-
ди. Буларнинг остида ма рма р ховузча ла р булиб, улар-
га турли хайвонлар шаклидаги чиройли ф ав во рал ар-
дан а л л а к а н д а й тиник зангор сув сепилиб-куйиларди...
Иккинчи к а в а т хизматчиларнинг бола лариг а а жр ат иб
берилган. Б о л ал ар бу ка ва тда ги тоза- озода хоналарда
ётиб-туриб, узларини от а-оналари сингари тутиш бора-
сида таъ ли м- тар бия олишарди. К,ордек ок кийиб, ку-
зойнак т а к к а н хушруй жув он ла р ул ар г а с а бо к бери-
шарди. Учинчи ва туртинчи каватни хизматчиларнинг
узлари эгаллашганди. Ха р кимга тутган мавкеига кура
бирми-икки, каттами-кичик хона а ж р ат и лг а н эди. Бе-
шинчи каватни ал ока булими-ю, шу булим кошидаги
телефон устахонаси б ан д этганди. Олтинчи к а ва тда
ошхона, кутубхона, шифохона жойлашганди. Колган
юкори уч к а в а т — идора. Еттинчи, саккизинчи кават-
л ар д а оддий лав ози мда гил ар ; сунгги туккизинчи к а ­
ватда эса ташкилотнинг бош рахбари х амда унинг икки
уринбосари утирадиган кенг-мул хоналар; мажлис ута-
диган сарой.
Бу ташки лот да жуд а кам холларда кучадан одам
ишга олинардй. Эшик огзида б а ъз а н учта, баъзан
туртта коровул турарди; идорадагилар бегона кишилар
хадеб кириб-чикишини хам ёктиришмасди. Лекин бир-
бирл ар иг а нисбатан улар одоб сакл аб , мехрибон-куюн-
чак муомалада б ули шг а х ар а к а т килишарди!
Шамол бехосдан кутуриб-телбаланган кунда ша хар
91
ма ркази даг и улурвор кошонада хаёт шундай давом
этаётган эди.

27

Гарчи «Тарих ва Маданият» ташилотида дам олиш


куни билан иш куни орасида ж у д а катта ф а р к булмаса-
да, умуман, хамма ердагидек, одатдаги иш куни эди.
Кизик жойи шундаки, ушанда кучли ёмгир, аёвсиз
шамолга кошонадаги оддий хизматчилардан бутун бир
деворни эга лла ган каттакон ойналар ортида когозга
кумилиб утирган масъул ходимларгача хаттоки бош
кутариб, бундай эътибор хам беришмади. Уз тирикчи-
ликлари билан ка ттик машгул булишганидан, килт
этишмади.
Бундан хам кизик жойи: кошона ша мо лда урнидан
кучиб, б о шк а узок бир манзилга бориб кунганига ка-
рамай, бу ерда хеч нарсага шикает етмаганди; столлар,
телефонлар, корозлар — барчаси урни-урнида колавер-
ган эди.
Ха, дарвоке, кошонани ш а х ар билан борлаб турган
симлар узилганидан, ф а к а т телефонлар ишламай куй-
ган эди.
«Тарих ва М ад ан ият» ташкилотининг бош рахбари
Ибодулла Шарипович Кабиров тушга якин иш юзаси-
дан Катта ша х ар г а кунгирок килмокчи булиб, буни
тасодифан пайкади... У котиба оркали устахонадаги
йигитларни чакиртириб, хуш, бу бизнинг телефон нега
ишламаяпти, деб суриштирди. Йигитлар индамай
пастки к а в а т г а тушиб кетиб, ярим соат чамаси куйма-
нишгач, Кабировнинг хузурига кайтиб келиб, кабелни
янгилашмокчи эди, шунга телефон и шламаётган були-
ши керак, дейишди.
Кабиров уч кунда етиб келадиган хат бир йилда
келиши, ойлаб чирок ёнмаслиги, иссик ёки совук сув-
нинг кутилмаганда куриб колиши — хаётдаги минг-
минглаб тартибсиз ликла рг а урганиб кетган. М аш а к -
катсиз хаёт йук, деб билар, буни к андайдир табиий
хол, деб тушунарди. Б ем а ън или кл ар га карши исён ку-
тариш эмас, чидаш керак, одамларимизнинг кахрамон-
лиги мана шунда, деб уйларди. У хозир хам бурилиб-
эзилиб утирмай, телефон ишл ама с экан, хат ёзиш ке­
рак, б ах он ад а х у ж ж а т булиб колади, деган ка рор га
келди. Котибага яна м у р о ж аа т килди:
92
— Менга хатлар булимидан Гулхумор Хамроевна-
ни чакиринг!
Чурдек гилам туша лг ан, хар хил расмлар, киммат-
бахо буюмлар билан безатилиб, идорадан купрок кур-
газмани эслатган хонага, орадан куп утмай, кулида
к ог оз -калам тутган Гулхумор кириб келди.
Урнидан туриб, хонада кибор бир куйда айланиб
юрган Кабиров Гулхуморга шунчаки к а р аб куйиб, стол
ёнидаги юмшок курсига имо килди. Аммо Гулхумор
нафас ютиб, утиб утирганидан кейин хам, анчагача
сузг а огиз очмади. У нихоятда жиддий киёфа га кирган,
чукур уйга толган эди.
Кабиров, бир суз билан айтганда, ф а к а т бош рах-
бар эмас, бу ташкилотда хеч кимга ухша маг ан букж
шахе эди! Барч а букж кишилар сингари у кимгадир
иши тушиб, нимадир илинжи булса, кузларидан нур
ёгилиб, жилмайиб, беозор-самимий муомала килар,
илинжи бу лмаг ан пайтда юз-кузларидаги тундлик хеч
аримай, узини хукмфармо намойишда тутишни ёкти-
рарди. Бундан т аш ка ри , Кабиров бирон нарсани ути-
риб ёзишг а токати йук, б арч а букж инсонларга ухшаб,
бировни утирризиб куйганича, айтиб ёздиришга хам
одатланган эди. Шундай пайтларда у олий фармон
ёздираётган м а мл ака т шохига айланиб кетарди.
— Бошлансин, — деди Гулхуморга юзланиб, нихо-
ят Кабиров.
Хамон нафас ютиб утирган Гулхумор когозга мук
тушди.

«Катъиян махфий
УРТОК КЕН Ж АЕВ А Б Д У Х А Л И Л Х УДОИ БЕР-
ДИ ЕВИ ЧГА
К адрли А бдухалил Худойбердиевич!
М ауаллий шароитдаги хгар хил цийинчиликларга
царамай, ташкилотимиз сунгги кунларда бир цатор м у-
уим тадбирларни амалга оширди. Бу йил шауримиз ва
унинг атрофидаги бирон ерда бауор байрами нишон-
ланмади. К узда %осил байрами утказиш мумкин, аммо
бауорнинг х,еч к^андай ауамиятли жойи йук,, деб одам ­
лар орасида кенг кулам да ташвицот ва таргибот ишла-
ри олиб борилди. Узбошимчалик к,илган, интизомни
б узган киш иларга царши кескин чоралар к$рилди. Ша-
%арнинг эски к^исмида жойлашган маежид билан унинг
93
пинжидаги м уаззин азон айтадиган пастак минора —
келиб обидийда к^илиб утирадиган чол-кампир худо-
ж уйлар уяси булиб к,олгани учун %ам бузиб ташланди.
Бу минг йиллик ёдгорлик, деб халал бериш га уриниб,
айю^аннос солган сиёсий жиуатдан к,олоц айрим киши-
л а р га уайфсан эълон к,илиниб, айримлари ишидан чет-
лаштирилди. Комиссия тузиб, текшириш натижасида
ш ауримиздаги марказий кутубхонанинг катта бир бу-
лими араб ва лотин имлосида ёзилган китоблар эканли-
ги ани^ланди. Китоблар ш ауар таш^арисидаги хандак,-
к,а чи^ариб ташланиб, булим вак,тинча м уурлаб к,уйил-
ди. Ш а^ардаги х;ар бир кучага биттадан янги уайкал
урнатиб, одам ларга дуконда сотиладиган бир хил бюст
ва суратлардан олиб, и доралардаги х;ар бир хона ва уз
уйларини безаш таклиф этилди. С изга мамнуният би­
лан айтиш мумкинки, бу ишда анча муваффа^иятга
эришилди. К елгусида кучалар, богларга янги ном б е­
риб, уларни тартибга келтириш. борасида х;ам баъзи
бир тадбирлар курмок^чимиз.
Ишимизда яна к,андайдир камчиликлар булса, шах-
сан Сиз ва бутун бош^арманинг гам хурлик курсатиш-
ларингизни сураймиз.
Салом ва С изга чексиз х,урмат билан
«Тарих ва Маданият»
ташкилотининг бош ра^бари: — И. КАБИ РОВ».

— Бугунок кучиртириб, менга кул куйдириб жу-


натилсин, — деди хонада уйчан, вазмин ва уз-узидан
мамнун куйда айланиб юрган бош рахбар. У жи лл а
сукут са кл аб , хоррин хурсингаича, таъкидлади: — Бу-
гундан колдирилмасин!
— Хуп булади, — деди Гулхумор одоб саклаганича.
У секин сирралиб, хонадан чикди.

28

Туш пайти булиб колган эди.


Кошонада катта-кичик, барча римирлашга тушган.
Бу ерда доим хам тамадди киладиган соа тл арда бошка
вактл ар сезилмайдиган бир жонланиш, а ж и б хушчак-
ч аклик кузга ташланарди.
Бош р ах бар чакиртирганида, Гулхумор, Садир
акам келса, излаб овора булмасин, деб хонани беркит-
май кетган эди. Хозир бир оз хаяжон ла ниб -оши кк ан и-
94
ча, еттинчи к а в а т г а тушиб, узига тегишли хона томон
янада штдамрок юрди.
Лекин хонада хеч ким йук эди.
Гулхумор кулидаги короз-каламни стол устига т а ш ­
лаб, девордаги суратга эркал анг анича -упк ал аниб к а ­
рали. Бу — якиндагина унинг Сад иржо н билан бирга
тушган сурати эди.
«Садир акам мени тополмай, турри ошхонага туш-
маганмикин?»
У эшикни яна очик колдирганича, бир к а ва т паст-
га — ошхонага к а р аб югурди.
Аммо ошхонада хам Сад иржо н куринмади.
Гулхумор тагин хонага кайтиб келиб, бир в а р а к
когозга: «Ошхонадаман. Кутаман!» — деб ёзди. Эшик­
ни беркитиб, к о р о з н и кистирганича, пастга тушди.
Икки кишига м у л ж а л л а б о в ка т олиб, Садиржонни
кута бошлади. Бирок хадеганда барибир Садиржондан
д а р а к б^лмади.
Томогидан о в кат утмай, ошхонани тарк этди.
«Бу ерда коровуллар б аъ з а н уз отасини хам тани-
майди. Садир акамни бугун ичкарига киритмаган бу-
лишса-чи?!»
Шундай хаёлга бориб, биринчи к а в а тг а тушганича,
куча эшикка якинлашди.
Бугун турт киши коровул; иккитаси утириб, иккита-
си тик тур ар эди.
— Мени хеч ким сурамадими?
— Йук, Гулхумор Хамроевна. Сурашмад и, — деди
тик турган коровуллардан бири хурмя.т билан.
— Келишмокчи эди.
— Хеч ким келгани йук, Гулхумор Хамроевна...
Ха фсал ас и пир булиб, асабийлашиб, узига тегишли
хонага кайтди.
Лекин хонага кирасолиб, телефонга ёпишди
ва... мана энди у хам телефон негадир ишламаётганини
пайкади.
Энди кеч киришини кутишдан булак илож колма-
ган эди.
Гулхумор в а ъ д а ла ш га н фурсатда - канот чикариб,
учиб-етиб келадиган С а д и рж о нг а бугун нима булгани-
га акли етмай, ажаб ла нг а н- п ар иш он ла нг ан куйда, ни-
хоят бошл аг ан ишини давом этдиришга уринди. Идора-
да у доим уз шаън иг а дог туширмасдан буйнига юклан-
ган вазифани тез-аник б а ж а р и ш г а х ар а к а т киларди.
95
Биринчи навбатда бош рахбар ёздирган хатни ма-
шинкада кучиртириб, кул куйдириб чикди. Кейин,
йулакдаги жимит дарчани очиб, хатни у ердаги урага
ташлади; хат шув этиб ура оркали бешинчи к а ва тда ги
ал ока булимига тушиб кетди. Гулхумор хатнинг иккин­
чи нусхасини ж и л дг а тикиб, хона пойгагида турган
темир кутига солиб куйди. Барч а махфий хатлар нусха-
си шу кутида, кулфланган холда сакланарди. Уларни
бош рах бар дан т а ш к а р и бировнинг шунчаки куриши
хам так и кл ан га н эди.
Бу ишни охирига етказгач, сунгги кунларда идорага
келган хатларни куздан кечира бошлади. Гулхумор-
нинг кули остида унтача жилд булиб, у хар бир хатни
мазмунига ка раб ж ил дг а жойл аштириши керак эди.
Ахийри, кеч кирди.
Аммо Гулхумор интик-интизорлик билан кутганига
ка рама й, шу куни С ад ирж он уни с урокла б келмади.

29

Д ея рл и хар куни Гулхумор билан бирга тушлик


килгани кошонага келган, кечкурунлари хам Гулху-
морни куча айлантиргани остонада комат тиклаган
Сад иржо н энди эртаси куни тушлик пайтида хам, кеч-
курун хам унга корасини курсатмади.
Индини хам йигитдан хабар булмади.
Бир хафта, ун кундан кейин хам...
Гулхумор кузлари тешилиб, канчалик йул пойлама-
еин, С ад ир жон уни кайтиб сурокламади.
Албатта, Гулхуморнинг узи к^ч аг а чикиб С а д и р ­
жонни кидириши, севган йигитидан нега дом-д ар ак
йуклигини аниклаши кийин эмасди. Лекин учрашиб
юрган икки йил д авомида у С ад ир ж он га ф а к а т б аъз а н
кунгирок килиш, йигитни ав вал иг а ш а х а р марказидаги
ч оррахада, кейин шу ко шонада кутиб олишга урганиб
колган эди. Бунинг устига, о дамлар хадеб кучага чика-
вермайдиган ушбу даргохни — улугвор кошонани як-
ка-ёлгиз т арк этиш Гулхуморга кандайдир хавфли б у ­
либ туюлар, у Сад ир жонд ан узилган бир пайтда кошо-
надан хам а ж ра ли б колишдан куркарди. Каттик
интизом т а ла б килинган ташкилотда хукм сурган аки-
да г а кура, асли кучадан келган киши кайтиб бемалол
кучадаги кишига айланиб кетиши мумкин эди! Булар-
нинг барчаси етмагандек, Гулхумор биринчи к а ва т га
96
тушиб, икки-уч маротаба эшикдан кучага муралаган,
шу кунлар унга негадир остонадан нари томон одатда-
ги ша хар эмас, ястанган-чексиз уммонми, сахроми бу-
либ куринган эди. У, ак лд ан озяпман шекилли, деб
уйлаган, ортик. т аш к а р и г а к а р а ш г а хам юраги бетла-
май куйган эди.
Агарда Гулхумор уйи, ота-онасига кузга куринмас
минглаб ришталар билан богланган булсайди, эхти-
молки, ав валдан ма рмар кошонага ка да м куймас, к а ­
дам куйганида х,ам, уйидан хеч качон бегоналар синга-
ри уз окл ашмас эди. У хозир боши котиб, кийналиб хам
утирмасди! Уйга зув югуриб бориб, б ахо над а Садир-
жонни хам суриштириб курарди; куча-куйми, бирон
ердан босим кунрирок киларди. Йук, хам ма бало шун-
даки, Гулхуморнинг ёшликдан ота-онаси билан курчи
чикмаганди. Болаликдан бошлаб, йилдан-йилга ёвво-
йилашиб борганди. Ота-онаси уни узларича яхши кури-
ши хам, шу ишга ж ой лаб куйишгани хам, у билан
фахрланиб юришлари хам — бир пул! Гулхумор уларга
нисбатан локайд, юраги муздек — совук эди.
Аслида, бу оила кисмати хакидаги гапни Гулху­
морнинг бобосидан бошл аш керак.
Болалик йиллари ота-онаси билан бирга каталак-
дек ховлига кириб-чикиб юрган бобосини Гулхумор
яхши эслайди. Кар ия гул ми, соддами; синиккина жил-
майиб юрар, ким кандай муо ма лад а булишидан катъи
назар, хаммаг а бсозорлик, мехрибонлик курсатар эди.
У тилидан бол томиб, кичкинтой Гулхуморни «онажон»,
дер, кизчага кучадан б аъз а н хурозканд, б аъз а н шир­
мой кулча кутариб келар эди. Гулхумор уша мургак
пайтида ота-онасидан кура купрок бобосига суянар,
э ркаланарди. Аммо ка рия га нисбатан ота-онасининг
мехрсизлигими, бутун хаёт таъсириданми, улгайган
сайин бу муносабат у зг ара бошлади. У хамон бобосини
кадрларди. Шунинг б аробарида , кариянинг о дамлар
олдида ку ^1 очиб дуо килиши, огиз очиб ал ланималарни
пичирлашидан уяларди. Умуман, о дамлар булган жой-
да бошига фута ураб, ма лл а чакмон кийган бобоси
билан куришмасликка тиришар, шунга турри келиб
колганида, кочиш найидан буларди.
Кария Хатиб деган исмига мос мулла киши эди.
Бир вокеа Гулхуморнинг бот-бот ёдига тушади.
Бобоси кучадан уйга хар хил эски китобларни таши-
гани-ташиган, у турган хона китобга тулиб кетган эди.
4 — 2 44 0 97
Уйда эр-хотин тинмай ж а вр а ш а р д и :
— Узингиз камалиб, йук булиб кетсангиз майли,
бизни хам кийнаб куясиз, отажон, тушунинг...
— Менга барибир, углингизни уйламайсизми?!
Кари я пинагини бузмасди:
— Куявур, урлим! Хамрокул!.. Келин! Офтобхон!
Куявур...
Лекин бир купи р и ш т колипдан кучди.
Офтобхон енг шимариб к ар ия э галлаган хонага
кирганича, китобларни бирма-бир д е ра за да н х,овлига
ота бошлади. Хамрокул руйирост китобларнимг устига
чикиб, уларни тепкилади, топтади. Бутун китоблар хов-
лида рарам булгач, уларни йиртиб-титиб, ёкиб юборди.
Хатиб бобо адолатсизликка дуч келиб ночор колган
ёш боладек, ховлида бошини чан га лла ган ча зир югу-
риб, ф а к а т биргина нидо берарди: «Хай-хай! Хай-хай!»
Шу вокеадан кейин, орадан куп утмай, к ар ия улди.
Кейин, куп утмай, Гулхуморнинг отаси кур, онаси
кар булиб колди.
Гулхумор бир пайтлар бобосининг хатти-харака-
тидан уялганидек, энди ота-онасининг туриш-турмуши,
т урки-тароватидан иокулайлик сезади. Бир пайтлар
од амл ар бор жойда бобосидан кочганидек, энди одам
булмаган жойда хам ота-онасини кургиси келмайди!
Бошдан темир к а ф а с г а солинган полапонни ке-
йинчалик ёввойиликни т а р к этиб, эркин кушла рде к пар-
воз килишга ургатолмайсан! Бирок бу ка нч ал ик дах-
шатли хикмат булмасин, бундан хам дахшатлиси: куш
инида курганини килади!
Гулхумор тарихчи булгани-ю, узини маданиятли
киши деб билганига ка рама й, бизнинг утмишимизда
тукилиб ётган туртта хароба, титилиб кетган саккизта
эски китобдан була к нарса йук, халкимиз коронрида
колган, маданиятсиз яшаган, деб уйларди. Унинг кузи
олдига негадир маданият д еганда бобоси, тарих де-
ганда ота-онаси келар, буларни ёктирмагани сингари
кунглида тарих билан маданият га нисбатан хам бего-
налик хис этар эди.
У ёшлигидан хаво етишмаётгандек юраги кисиб,
муттасил зерикарди. Шу боисдан, Катта ш а х а р д а я ш а ­
ган холасининг уйига бориб, б аъз а н ойлаб колиб ке-
тишни одат килганди. Холасининг уйида Гулхумор Аб ­
д улла Хаким деган йигитни учратган, юрагида бу
йигитга бир оз майл хам уйгонган эди. Лекин Абдулла
98
Хаким танишиш эмас^ хаттоки бундай эзилиб сузла-
шишга х,ам раг бат билдирмагач, Гулхумор уии ёмон
куриб колди. Абдуллани ёмон курганига зид холда,
кизик жойи: мана шунак а содда, турри, аклли бир
йигит учраса, тегардим, деб уйлади.
Такдир Гулхуморга кутилмаганда Садиржонни
йуликтирди. Хамма нарса табиий руй берди!
Инсоф билан айтганда, Садиржонни Гулхумор шун-
чаки ёктирмасдан, чин юракдан севган эди. Аммо, яна
гапнинг сирасиии айтса, уша кунлари узи билан
д устлашишг а мойил булган — биринчи курган бошка
хар кандай йигитни хам унинг шундай берилиб севиши-
га шак-шубха йук эди!
Гулхумор Садиржон укиш учун топширган китоб-
л ар г а ортикча кизикмаганидек, холасининг уйида к у ­
лига тушган Абдулла Хакимнинг шеърл ар иг а хам бе-
парво босиклик билан каради. У факат, Садир акам
жинниси чикиб мени олдингидан хам купрок яхши
курсин, деган хаёлга бориб, дафт ар ни С ад ир жонг а
келтириб берди.
Мана, энди Садиржон уни т а ш л а б кетгандск кора-
сини курсатмай куйганидан буен Гулхумор яна узининг
ёввойилигидан изтироб чекканича, юраги кисиб, ни-
хоятда зерика бошлади.

30

Шу кунларнинг бирида уни Кабиров одатдагидек


хузурига чакиртирди.
У кургазмани эслатган хонага кириб, юмшок курси-
га урнашгач, хар качонгига у хша б хонада сипо айла-
ниб юрган бош р ах бар хукмфармо намойишда:
— Бошлансин, — деди.
Гулхумор ёзишга тутинди.

«Катъиян махфий
Урток, КЕНЖАЕВ АБДУХАЛИЛ ХУДОЙБЕРДИЕВИЧГА
Кадрли А бдухалил Худойбердиевич!
Бизнинг мауаллий шароитимиздан келиб чик,к,ан
айрим мураккабликларни айтмаганда, умуман, ташки-
лот у з фаолиятини кундан-кунга яхш илаб бормок,да.
Шахсан Сизнинг оталарча гам хурлигингиз ва бутун
бошк,армининг ишонч-эътиборини х,ас этиб турибмиз.
99
Килинган ишлар тугрисида С изга як,инда цисобот
жунатган эдик4 Х,али жавоб олмадик. Лекин у энди
етиб боргандир, деб уйлаймиз. Янги курсатмалар ку-
тамиз.
Телефон ор^али ш а^ардаги х;овузлар ва баъзи бир
уовл и л а р да ги цуду^лар тугрисида суриигтирган эдин-
гиз. А ло^ачилар айби билан ташкилотда телефон иш-
ламаётгани учун хат орк,али ж авоб цайтармо^чиман.
Сиз суриштирган масалада ах,вол к^уйидагича:
1. Ш а^арда бир пайтлар ун га яцин катта-кичик
х;овуз булган. Б уларнинг асосий к,исми турли йиллар
давом ида тупрок, тортиб, кумиб ташланган. Х,озир жа-
ми иккита х,овуз долган. Атроф тошлари нураб, ичи
ботцо^^а айланиб ётгани, юк,умли касал тар^атиш
манбаи эканлигидан, буларни %ам я^ин орада йу^отиш
керак, деб уйлайман.
2. Ш а^арнинг эски к;исмидаги уовлиларда йигирма-
дан ортик, к,удук, бор. Б у сув танк^ислиги туфайли содир
булган уодисадир. ё з пайтлари водапроводлар баъзан
Ъуриб к,олганида, одамлар ^уду^дан фойдаланишади.
Лекин к,удук, суви, ичишдан купрок,, асосан уовлилар-
даги гулзорларни сугориш учун ишлатилади. С ув му-
аммоси узил-кесил %ал к^илинишини кутиб утирмай,
к,удук^ларни %ам кумиш керак, деб уисобласангиз, биз
д а р уо л баж ариш га киришамиз.
Тезда ж авоб к^айтаролмаганим учун м аъзур тутасиз.
Салом ва С изга чексиз х,урмат билан
«Тарих ва Маданият» ташкилотининг бош
рах;бари: — И. К АБИ РОВ».

Гулхумор хатни ёзиб булиб, курсидан кузгалган


эди, бош рах бар: «Бугунок кучиртирилсин! Жу нати л-
син!» деб рухсат бериш урнига, негадир илк д а ф ъ а
кураётгандек, унга бошдан-оёк разм солиб каради.
Х а ми ш аг и га у хша ма га н бу холатдан — олдин бирон
пайт б ошл ик бундай кузларини йириб тикилмаганидан,
Гулхумор саросималаниб, хонадан чикиб кетишини
хам, тураверишини хам билмай колди.
— Утиринг, — пичирлади Кабиров.
Гулхумор бушашиб, кайтиб курсига чукди.
Б иро вг а кунглида якинлик сезиб, яхши гаплашгиси
келганида Кабиров гулдираган маррур овози узгариб,
«билдингизми?» сузини ингичка товушда «билдийиз-
ми?» деб куп ишлатар, шу суз б ар об ари да унинг афти-
100
ангорида хам бир итоаткорликми, эзилишми акс этар
эди. Хозир хам худди шундай б^'лди.
— Мен сиз билан анчадан бери чин юракдан гап-
лашмокчи эдим, б и л д и й и з м и ? — деди Кабиров Гулху­
морнинг ру парасиг а келиб утирганича. — Мен сизни
жуд а хурмат киламан. Яхши кураман... Сиз бу ташки-
лотга ишга киролмасдингиз, билдийизми? Ташкилот
хайъати, т а ш к а р и д а н одам келтиришнинг кераги йук,
деганида мен сизни уз одамимиз, деб тушунтирдим.
Шахримиз учун отангизнинг бир вактл ар да ги хизмат-
ларини инобатга олдим... — Кабиров туйкусдан сура-
ди: — Сунгги кунларда нега кайфиятингиз йук?
— У з и м , — деди Гулхумор секин.
— Ишда н мамнун эмасмисиз?
— Йук, хаммаси жойида, — деди Гулхумор.
— Бундан кейин яна хам гузал булади... Мен сизга
энди хеч кимга айтмаган бир-икки дардимни айтмокчи-
ман, билдийизми? Сизлар ёшсизлар, билмайсизлар.
Мен ёшим олтмишдан ошди, умримда курмаган нарсам
колмади... Хуш, менга ша хар даг и мана шу бутун мас-
ж и д -м ад р ас а ла р бузилгани ёкади, деб уйлайсизми?!
Айникса, ховузлар билан к уд укл ар га кунглим ачийди.
Четдан етти ёт бегоналар, гайридинлар келиб, бизнинг
гарихимиз, маданиятимизга сиринишади. Биз шу туп-
рокнинг боласи, мусулмон ф а рз а н дл ар и — узимиз бор
нарсани бузамиз, кумамиз. Нега? Ил ож йук, билди­
йизми?! Бизга шундай курсатма берилган. Йуналиш
шу... Биздан юкорида ка тта-катта корчалонлар, девдай
о дамлар бор. Куг ирчокбозга ухшаб, ип ушларнинг
кулида, бизни ф а к а т уйнатишади... Хуш, улар ичлари-
да худога ишонишайдими, куркишмайдими?! Ишони-
шади, куркишади. Лекин нафс балоси уларнинг тинчи-
оромини угирлаган. Устунлик килади! Улар х а лк узи-
нинг тарихини, маданиятини билмасин, бунинг устига,
шароитдан кийналиб, куз очишга имкон топмасин, деб
халкни кулликда с а к л а ш учун шундай килишади! Б и з ­
нинг кулимиз билан шахарни вайронага айлантириб,
узлари эски шаклда нимадир куриб хам куйишади.
Улар хозирги энг хашама тли ма сжи д хам минг йиллик
обида булолмаслигини яхши билишади. Бизни ёмон
курган халк улардан норозиликкача бормасин, хамма
ишнинг бои!ида уларнинг туришганини тушунмай, чал-
рисин, деб шундай килишади! Халкни кул холига со-
либ, аслида, улар, масалан, юз минг сум топишган
101
булса, минг сумини са р фл аша ди , холос. Бу — битта
шахарни емириб, юзлаб одамни улдириб, т у р т Л киши-
га ёрлик, топширишдай гап! Лекин шурлик халк купин-
ча бунинг фахмиг а етмайди! Улар булса, о дамлардан
т аш кари , шу б ах он ад а худонинг хам кун гл и ни олгила-
рн келади... Ду нё да шу н ак а гаплар бор, билдийизми?!
Хуш, мен нима учун буларни сизга айтяпман?! Ту-
шунгандирсиз?!
— Йук, — деди Гулхумор секин. — Д а д а м учунми?
— Албатта, отангиз бир найтлар дустим б^лгани,
сизга ишонганим учун... Лекин ф а к а т шунинг учун, деб
уйламанг, билдийизми? Сизлар ёшсизлар, биз с изларга
хаёт хакида булган нарсани — туррисини яширмасдан,
б у яб -б ежа мас да н етказишимиз керак... Хаёт жуд а му-
раккаб. Унинг минг йиллик аёвсиз конунлари бор, бу-
йинсунмай булмайди. Биз узимизни онгли рав ишд а шу
ишга курбон килган одамлармиз. Лекин сизлар, косам
окарсин, десанглар, биздан хам утказиб, юзинг-кузинг
демай, фидоийлик курсатишга мажбурсизлар.. . Менинг
кулимда олдинги ой жунатилг ан бир хат турибди. Биз
хал и ж а в об кайтармадик. Аёлларни рахб арл икка тор-
тиш тугрисида! Мен куп уйладим. Нихоят, сизга келиб
тухталдим. Якинда х ай ъ ат мажлиси чакирамиз. Ботир
Оппоковнинг урнига сиз менинг биринчи уринбосарим
буласиз...
Гулхумор ишнинг бундай туе олишини кутмаган
эди. Бехос хая жо нл ан иб кетганидан, юраги кинидан
чикаёзди.
Аммо шу аснода нозик жуссали Ботир Оппоковнинг
хасталарники сингари рангпар, захил киёфаси унинг
куз олдига келди.
— Р ахмат, Ибодулла Шарипович, мен ишончингиз-
ни оклайман, — деди Гулхумор секин. — Ф а к а т Оппо-
ков... бир оз нокулай...
— Сиз буни уйламанг, билдийизми? — деди Каби-
ров. — Биз Оппоковни хайдаётганимиз йук, сизнинг
урнингизда хатлар булимини бошка рад и. Уринбосар-
ликни эплолмаяпти. С о р л и г и хам яхши эмас. Колавер-
са, унинг хар куни каёкдаг и ашула лар ни айтиб юриши
жонга тегди...
Гулхумор эслади: Ботир Оппоковнинг шунака одати
бор. Купинча бир о р и з хам гапирмайди. Нимадир де-
йиш урнига доим кайсидир ашу ла да н бир сатрими, ярим
сатриними айтиб юради. Мас ал ан, ошхонага овкатлан-
102
гани кирганида хам «Тухтанг, менга навбат!» дейди.
Бирон иш билан хонаси эшигини очсангиз, «Визга с а ­
лом айлаб келинг!» деб урнидан туради. Унинг узи иш
юзасидан бировга учраганида, албатта, «Хар дам сени
кургим келур!» деб куяди... Ким билсин, Оппоковнинг
бу иши х а м ма да н бир хил ашу ла айтишни т а ла б кил-
ган ташкилотнинг фаолиятиг а карши исёнми? Санъат-
га чинакам кизикишми? Шунчаки телбаликми? Тушу-
ниш кийин...
— Мен сизга яна бир нарсани тушунтиришим ке-
рак, — Гулхуморнинг хаёлини булиб, деди Кабиров.
У урнидан туриб, хонада айлана б о ш л а д и . — Абдуха-
лил Худойбердиевич менга у хша ган ла р учун ота! Ле-
кин ташил от даг ил ар учун ота менман! Эхтимол, ким-
дир сизни ёктириб, сиз кимнидир ёктирарсиз. Мен кар-
ши эмасман. Бундан катъи назар, сиз менинг уз ки-
зим булишингизга турри келади. Хохласам тиз замда
утиргизиб, эркалайман. Хохласам, оркангизга туши-
раман. Чидайсиз... — Кабиров Гулхуморга якинлашиб,
уни кучди. Елкасини сийпалади. Кейин, бетидан чулп
этиб упди. Нихоят, узо кл ашиб катъий буюрди: — Хат
бугунок жунатилсин! Бугундан колдирилмасин!..

31

Ташкилот хайъатининг мажлиси роппа-роса олти


соат давом этди. М а ж л и с л а р д а бир-бирини хуноб ки-
либ, бир-бирига калла т а ш л а ш бу ерда а вв ал дан одат
эди. Ха мма хаммомга тушгандек. ж и к к а терга ботма-
гунича арзимаган ма сал а устида хам тортишаверишар-
ди. Арзийдиган ма сал а чикканда, айникса, улар вах-
шийлашиб кети 1 иар, уларни тухтатиб булмас эди.
М а ж л и с д а аёлларни р ах б арл икка тортиш турриси-
даги б о ш ка р ма да н келган хат укиб-мухокама килинди.
Кабиров хукмфармо намойишда туппа-турри Гулху­
морнинг номини тилга олди. Бирок бу ташкилотда
у канчалик ота булмасин, хозир хеч ким унинг такли-
фини хаттоки эшитгиси хам келмади. Б о ш к а пайтлар-
да, албатта, од амл ар бош р а хб а рг а курка-пуса, бола-
дек муте куз т аш л а ш а р , тик к а р аш г а истихола кили-
шар эди. Бугун эса... уларнинг зан жи ри бушатилган;
бемалол гапиришлари мумкин... хай ъа т дегани шу эди!
Купчилик кучадан ташкилотга сукилиб кирган Гул­
хуморнинг шунисига шукр килмай, нега биринчи урин-
103
босар булиши кераклигига тушунолмаганидан асабий-
лашарди. Шундайлар Гулхуморни хам, Кабировни хам
буриб т а ш л а ш г а тайёр эканлигини яширолмай, баки-
риб, урнидан туриб кетарди. Одатда, аёллар э ркаклар-
га нисбатан д ардлари ичида, мурамбиррок булишади.
Мука мба р деган аёл Кабировнинг руиарасига бориб,
хадеб тиржайиб, уз фикрини уктиришга уринарди:
— Мен рахб арл икка кузим учаётгани йук. Бошим-
га ураманми?! М аж б у р килсанглар хам, утмайман.
Лекин нима учун Гулхумор?!
Ташкилотдаги хизматчилар орасида Ботир Оппо-
ков, умуман, ёмон одам эмас экан. Му хока ма килинаёт-
ган масаланинг бир томони узига тегишли эканлигини
хам унутгандек, у х аммад ан четда, туиолонга ара ла ш-
май, кайсидир а ш у л а ла рд ан бир сатри-ярим сатрини
мингирлаб айтиб утирарди:
— Жон кизлар, жонон кизлар. Кулда раъноси б и­
лан...
М о ж а р о кучайиб, одам шаънига х ак ор ат д а ра ж а с и -
га етганида, Гулхумор икки-уч ма рта «эй кутар ара-
вангни!» деб кул силтаганча, йиглаб хонадан чикиб
кетгиси келди. Аммо Кабировнинг осойишталиги унга
д ал д а берди. Бундан та!икари, нега орзимдаги нонимни
бировга т утка зар эканман, деб уйлади. Тишини-тишига
босиб, иш нима билан тугашини кутишга карор килди.
Роппа-роса олти соат ур-йикит булганидан кейин,
бутун мажлис д авомида турда кимир этмай утирган
Кабиров нихоят урнидан турди. Куксини маррур кутар-
ди. Бу унинг, сенларга а жра ти лг а н чулдираш мухлати
тугади, энди кайтиб жиловни кандай тортишимга ка-
раб туринглар, дегани эди. Хона сув куйгандек жи мжи т
булиб колди.
Бош р ахб ар ёш б олаг а хам куриниб турган ёлрон
в аж- карсон ишлатди.
— Биродарлар, — деди у. — Гулхумор Хамроевна-
ни сизларга мен айтдим, лекин бу таклиф Абдухалил
Худойбердиевичдан чикди! Гулхумор Хамроевна ар-
зийди. Т ашкар ид ан келган булса хам, бу киз умрини
шу ташилотга баришламокчи экан, суюниш керак.
Хаммамиз хам вактида т а ш к ар и да н келганмиз! Кола-
верса, бу кизимнинг куриниши бор. Аклли. Самимий.
Бундан яхши рахбарни каёкдан топасанлар?!
Д а в р а д а г и л а р битта колмай к арсак чалиб юбо-
ришди.
104
Кабировнинг котибаси олдиндан ма шинк ад а кучи-
риб куйилган карорни укиб берди.
Шу билан, ташкилот хайъатининг мажлиси тугади.
Ма жл ис тугагани захоти, гуёки бир л а х з а бурун хеч
ким норозиланиб, хеч ким бурилиб-бакирмагандек,
барча Гулхуморни ураб олишиб, навбат билан кулини
кисганча, уни та бри кл ашг а тушишди. Буниси майли.
Уни дарров х аммал ари Она деб атай бошлашди.
К атт ар ок ма нсабда и шл аш яхши экан. Еттинчи
ка ватдаги хонадан туккизинчи к ава тда ги хонага ку-
чиш куз очиб юмгунча хал булди. Беш-олтита хизмат-
чилар бировнинг буйрурини кутиб хам утирмай, Гулху-
морга тегишли нарсаларни кокиб, ювиб-артиб, у эгал-
лаган хонага келтириб жойлаштиришди. Оппоковга
тегишли нарсаларни эса Гулхуморнинг олдинги хонаси-
га элтиб т ашла шди. Биринчи уринбосарнинг котибаси
маллагина аёл эди. Янги рахбарнинг кириб келишига
у к а хва дамл аб , ликобчада ширинлик тайёрлаб куйган
экан. Бу етмагандек, т абриклаш учун пастки ка ватдан
бир кучок гул хам кутариб келибди. О р з и кулогида,
ишшайиб Гулхуморнинг кулига тутказди.
Бирок булар хали холва эди. Шу куниёк Гулхумор-
га ётиб-туриши учун туртинчи кава тда ги икки хонали
уйнинг калитини келтириб беришди. Уялибми, камтар-
лик килибми, Опа, олдин бир куринг-чи, сизга ёкарми-
кан, дейишди. Гулхумор хонани тушиб курди. Чурдай
гиламлар, янги жихозлар, девор билан б ирлашиб кст-
ган китоб жа вонлари, ойнаи жахон. Музлатгичда мева-
чева, хар хил ичимликлар хам тайёрлаб куйилган. Х,о-
зиргача ишлаб турган хонасидаги диванда ётиб юрган
Гулхуморга бу каср ёкмасмиди?! Улибдими?! У фа к ат
сир бой бермаслик учун, бизга булаверади, деб тунгил-
лади.
Бир неча кундан буён Садиржонни э сламаг ан эди.
Севинганидан терисига сирмай, узини чексиз бахтиёр
хис этган шу куннинг окшоми юмшок уринда — парку
ту ша кд а чузилиб ётиб, Садиржон негадир яна унинг
ёдига тушди. Алланечук зорикиб-эзилганидан, кузла-
рига ёш тулди. «Шунча кутдим, Садир акам барибир
келмади! Узим кунрирок килмасам, ав ва лд ан менга
иши йук экан-да! Севади, деб ишонган ахмок...»
Кейин, бу хозир булаётган ишларга Садир акам
кандай карарди, деб уйлади. «Бизнинг эркакл ар аёл
кишининг мансаб эгаллашини ёктиришмайди! Эркак —
105
эркак, аёл — аёл булиб колиши керак, дейишади.
Айникса, Садир ака кайсар, кет у ердан, деб туриб
оларди, албатта! Нега бировга ж а б р килиб, урнига
утдинг, деб тиргалиши хам мумкин эди! Эй, узи бун­
дай бир мард булиб, суро кла май куйгач, бошини
ч ангаллаб утиравермайдими?!»

32

Ора да н турт-беш кун утгач, бир окшом эшик се-


кин тикиллади.
Гулхумор ажаб ла ни б, эшикни очди. Остонада
кандайдир уйчанми, паришонми холатда Кабиров
турарди.
— Сиз билан бир оз сузлашмокчи эдим.
— М ар ха мат , Ибодулла Шарипович, — деди Гул­
хумор.
Кабиров ичкарига кириб, хонада фаромуш айланди.
Сунг, мехмон эмас, мезбонларга хос осойишталик б и­
лан музлатгичдан мева-чева, ичимлик олиб, стол устига
куйди. Узи дастурхон тузаган булди.
— Келинг, — т аклиф килди Гулхуморга.
Гулхумор нима булаётганини тушунолмай, кисиниб-
кимтинган, гангиган, хавотирланган эди. Аммо, шунга
ка рама й, одоб сакл аг ан ича , бош рахбарнинг рупараси-
га келиб утирди.
Шиша очилиб, к а д а х л а р г а ичимлик куйилди.
— Олинг, — деди Кабиров.
— Мен ичмайман, Ибодулла Шарипович. Ум-
римда...
— Куп эмас, билдийизми? Биз жиддий гаплашиши-
миз керак.
Гулхумор илож-ноилож бир култум-ярим култум
ичди.
— Шу кунлар жу д а чарчадим, — деди Кабиров. —
Сиз энди биринчи уринбосарсиз. Мен бушае ам ёки
мабодо менга бирон нима булиб колса, сиз уз-узидан
менинг урнимга утасиз...
— Унака деманг, Ибодулла Шарипович...
— Тартиб шу. Мен чарчадим... Бир кун келган одам
бир кун кетади...
— Унака деманг. Илтимос. Мен х афа буламан.
— Хуп. Р ахмат. Б о ш к а гап... Кандай булмасин,
узингизни эхтиёт килинг. Бу са лт анат деган нарса...
106
Хаёт мураккаб. Бизнинг ишимиз хам орир. Ахмок
одам куп. Д ушма н куп... Инсонни иш эмас, кураш
кемиради!
— Мен ишончингизни о клайман, Иб одулла Шари-
пович. Лекин бу туррида гаплашмайлик. Еш бола эмас-
ман. Узим хам бир н а р с а ла р га оз-моз тушунарман.
— Турри. Сиз чиндан аклли, самимийсиз. Мен сиз-
ни жу да хурмат киламан. Яхши кураман... Мен узи
бугун сиз билан бир оз дам олгани кирган эдим. Бо шк а
эзмаланмаймиз , майли, — деди Кабиров. У утирган
курсисини Гулхуморга якин сурди. Гулхуморни елкаси-
дан кучди. Бетидан, кейин л аблари, томоридан упа
бошлади. Саросима ла нг ан Гулхумор юлкиниб, урнидан
туриб кетди.
— Д а р во ке , чирок, — деди Кабиров, гуёки Гулху­
мор чирок ёниб тургани учунгина уялган, каршилик
курсатаётгандек.
Бориб, чирокни учирди.
Кайтиб, Гулхуморга якинлашиб, илгакдек куллари
билан белидан ка тт ик кучиб, уни т у ш а к ёнига судраб
келди.
«Мен отаман, сен кизимсан, деб юриб, нима хунар
курсатмокчи бу тунриз?! Отанинг уз кизига д а ф кили-
ши ёки одат булиб колганми буларда?! Имон йук,
албатта!.. Хеч булмаганда, Гулхуморнинг эр курмаган
киз бола эканлигини уйламайдими?! Ду нё да номус
деган нарса бор. Хар кандай киз бола узини биров
учун асраб, туй-томоша килиб, одамий бахтга эришги-
си келади! Нахотки, Гулхумор хаётда инсон учун арзи-
маган уткинчи манфаатни кузлаб, шу кари тунризнинг
куйнида ётса?! Бунга чидаш кийин... Лекин, иккинчи
томондан, бу ифлосни юзига тупуриб, уриб-суриб, хона-
дан хайдаб чикаришнинг хам иложи йук. Туполон
кутарилади. Од а м л а р олдида узинг ша рман да буласан!
Аввалдан эгриликни кабул килиб, биринчи бусаг а йул
куймаслик керак эди!.. Аслида, бу иблиснинг гапларига
ишониб, иш тутишнинг узи ахмокликдан б о шк а нарса
эмас эди! Иши битиб, эшаги лойдан утгач, у сени се-
кин-аста мансабдан кайтиб четлаштириши хам мумкин.
Хеч нарса килолмайсан!.. Каердасиз, Сад«ф ака?!. Са-
дир акажон... Бу нималар киляпти узи?! Иук... Йук...
Йук... вой... йук...»
Гулхумор нафаси бурзига тикилиб, бир л а х з а буша-
111 иб колди.
107
Кейин, Кабировни шахд билан итариб, тушакдан
улоктириб ташлади.
Урнидан бехол туриб, чирокни ёкди.
Кабиров ерда — гилам устида чузилиб ётарди.
Гулхумор Кабировга якинлашиб, унга туппа-тур-
ри, мен сизни одам десам, хайвонлик килдингиз, де-
гиси келди.
Якинлашди. Аммо Кабиров хамон кимир этмай
ётарди.
Гулхумор беихтиёр энгашди.
Бир д а х ш а т устига, иккинчи дахшат... Кабиров
зурикиб, узилиб колган эди!..

33

Уч киши...
Буй-басти лилипутдан сал каттарок, каримсик-
куса... кош-кипригини илгаш кийин булган, боши
уста рад а т ак ир кирилган кимса... Чутир-рилай
бир зот...
Булар б о ш к а р м а д а ишлашадими, ундан каттарок
жойдами... ёки, умуман, хеч ка е рд а хеч кандай вазифа-
ни б а ж а р и ш м а с а хамки, пуллари куплигидан узларини
хон, беклардек тутиб, бошка рманинг фаолият иг а ара-
л аши б юришадими... Кабировнинг оддий дустлари, хам-
товокларими... Нима б улганда хам...
Б а ъ з ан кошонага — бош рахбарнинг ёнига келиб
туришарди.
Бир нарса аён эди: булар Кабировдан хам ёвуз,
кучли кишилар! Истаган пайтда истаган одамни топтаб
ташлашади!. .
Эс-хуши бошидан учган холатда, мурда ёнида чун-
кайиб утирган Гулхуморнинг куз олдига негадир лон
этиб шу уч кишининг киёфаси келди ва, булар энди
мени тинч куйишмайди, деб уйлади.
Руй берган вокеанинг устига тезда парда тортиш,
узингни четга олиш керак! Сен акллисан. Самимийсан.
Узингни осойишта тутсанг, сенга хеч нима килмайди!
Эсинг борида этагингни ёп, кизгина!..
Гулхумор урнидан ша х д билан кузралиб, ювиниб-
таранди. Тоза-озода кийинди. Нихоят, эшикни кулф-
лаб, Ботир Оппоков турган хона эшигига борди.
Эшикни кокди.
Анчадан кейин остонада пайдо булган Оппоков
108
Гулхуморга уйкучан кузларини пирпиратиб, а ж а б л а -
ниб каради:
— Онам дерман...
«Опа булганим бир гур эди, мана энди буларга онл
хам булдим!» — деб уйлади Оппоковнинг ашулачили-
гидан бириичи марта рижиниб Гулхумор. Бирок, узини
босик тутди.
— Ашулангизни йигиштиринг! — деди у. — Менинг
уйим куйди. Менга сизнинг насихатингизми, маслаха-
тингизми керак...
— Мен сизга насихат айлай...
— Йигиштиринг, д е я п м а н ! — эзилиб жеркинди
Гулхумор. — Сиз хам одамдек бундай гапира оларсиз,
ахир?! Карнай эмасдирсиз?! Ичкарига кирайлик...
Оппоков йулни бушатди.
Гулхумор хонага кириб, яланг узун т ахта четига
утирди.
— Эртадан кайтиб олдинги уз ишингизга утасиз,
Ботир ака, — деди у. — Уйин эмас, бу йигитча гаи!
Менга ишонинг... Лекин хозир сизнинг менга ёрдамин-
гиз керак. Мен бу т ашкилот да сиздан булак биронта
одамга ишонмайман!
Ботир Оппоков индамади. Аммо кайсидир ашулани
хам эсламади.
Гулхумор унга бутун вокеани руйирост айтиб берди.
— Бу ерда м асл ах ат эмас, х а ра к ат керак. Чуз-
масдан... — деди Оппоков, Гулхумор уни таниганидан
бери илк д а ф ъ а тилга кириб. У сония ичида каер-
дандир эски бир чойшаб, икки жуфт кулкоп тогтди.—
Юринг!
Улар Гулхумор э галлаган уйга келишиб, ярим ялан-
р о ч Кабировни кийинтиришди. Ч ой ша бг а урашди.

Кейин жа сад ни бош рахбар хонасига олиб бориб,


диванга ёткизишди.
— Мен мана бу чойшаб билан кулкопларни уйда
ёкиб ташла йман , — деди Оппоков. — Сиз йулакдаги
оёк изларини ювиб чикасиз! Эртага вокеани билмаган
булиб тураверамиз! Анча-мунча текшириш булади, а л ­
батта. Лекин иккимиз гулдур-гуп булиб утирсак, бизни
Азроилдан була к одам кулга туширолмайди.

34

Айрилик азобидан куйиб, изтиробдан тутаб юрган


109
Садиржон ахийри дам олиш кунларидан бирида Катта
ша х ар г а — Бурхон Шарифнинг уйига борди.
Бурхон Ш ар и ф — я х ш и я м к и, уйда экан.
Сад иржо н бир тун мехмон булиб ётиб колди; Б у р ­
хон Ш ар и фг а узининг бошига тушган савдоларни гапи-
риб берди.
Бурхон Ша ри ф чукур уйга толди.
— Хаётда баъза н шунака, инсоннинг хаёлига кел-
маган гаройиботлар хам булиб туради, — деди Бурхон
Шариф, нихоят.— Менинг учувчи дустларим бор. Айта-
ман, улар тайёрами, парп арак да ми якин-узок, хамма-
ёкни айланиб-куриб чикишади. Кизикарли бир гап
топишса, мен алб атт а сизга хабар бераман...
Садиржон Катта ша хар дан боши осмонга етиб,
Мулкободга кайтди.
Бурхон Ш ар и ф сузида турадиган одам!
Ор ада н бир ой утдими, ярим ойми, кутилмаганда
коронги са ха р пайтида Садиржоннинг уйига у хар
качонгидек бостириб келиб колди.
— П а р п а р а к сизни ш а х а р четидаги майдончада
кутяпти. Йигитлар сиз айтган кошонага ухшаган бир
нарсани илгашибди...
Садиржон йулга хозирлик куриб, апил-тапил кийин-
ди. У х ая жо нла ниб -шошг ан ид ан гудранди:
— Шифохонада менга к а р а б утиришади...
— Шифохонангизга мен айтиб куяман. О д ам ла р
турри тушунади, — уни тинчлантирди Бурхон Шариф.
Кейин, с а лм о кл аб суради. — Бу, уша сиз айтган кошо-
на булса, нима килмокчисиз?
— Гулхуморни олиб кайтаман! — Бу ахир шусиз
хам маълум-ку, дегандек Бурхон Ш а р и фг а ажа бл ан -
ганча тикилди Садиржон. — Кулидан е т акл аб парпа-
ракка у тк а за ма ну учиб келаверамиз! Д у н ё д а бор б у л ­
са, бас, нарёри бир о р и з суз...
— Д ема к, хаммаси рисоладагидек... — каноатла-
ниб, бош силкиди Бурхон Шариф.
Улар п ар парак турган майдончага келипщи.
— Мен сизни уйда кутаман, — Са ди рж он га яна
м у р о ж а а т килди Бурхон Шариф. Садиржон хижолат
чекиб, кисинаётганини куриб, кушиб куйди. — Менинг
ишим куи, албатта. Лекин бугун барибир сизни уйин-
гизда кутаман...
П а р п а р а к осмонга кутарилди.
Мулкобод, унинг атрофидаги катта-кичик кишлок-

л ар секин-аста о р к а да кола бошлади. Д а л а - д а ш т г а
куёш нурлари остида симобдек яркираб ётган сахро
уланди.
П а р п а р а к дам сайин сахро ка ър иг а кириб борди.
Табиатнинг инсон англаши кийин булган сирла-
ри... Бу хам бир уммон! Мана, тордек юксак, мана
туя уркачидек майда тулкинлар! Шамол кумни ен-
гил тузитиб уйнаётир. Сувнинг ж ими рл аши га ух-
шайди.
Оламдаги барча буюк м у ъ ж и з а л а р орасида аж ра -
либ турган икки улур кудрат бор: уммон ва сахро...
«Инсон — кум зарраси!» Буни Садиржон укиган.
Эшитган. «Инсон бир томчи сувдан бунёд булган!»
Буни хам Садиржон билади. У хозир т аа жуб ла нд и:
икки улур кудрат олдида холати шу экан, инсон нега
узини хамма нарсадан кудратли, хамма нарсадан улур
деб уйлайди?! Б а ъ з а н Фи ръа вн га айланиб кетади!
Мен — худоман, деб хайкириб, бутун олам кисматини
хал этгиси келади! Холбуки, у купинча уз хаётидаги
кемтикни тулдиришга, узига якин бир одамни бахтли
килишга курби-кудрати етмайди! Минг йилдан буён
шундай! На дин, на ма ърифат , на Еру Осмон хикмати
уни тарбиялаб, узгартира олди!.. Узингга бундай бир
к а р ас а нг булмайдими, инсон?! К,ачонгача хаёт йулла-
рида адашиб-улокасан, шурлик банда?!
— Манави, куринаётган эмасми? — Садиржоннинг
хаёлини булди, йул буйи мик этмай келган учувчининг
овози.
С адиржон ойнадан каради: тукк из каватли уша
мармар кошона!
— Тухтатинг.
— Хар эхтимолга карши томга кунамиз, — деди
учувчи.
— Яхши.
П а р п а р а к гир айланиб, кумтепалар орасида ёлриз
кук кай иб турган х ашама тли кошонанинг томига бориб
кунди.
Садиржон учувчига тезда келишини айтиб, томдаги
кудук о р з и н и эслатган туйнук к о п к о р и н и кутарганча,
темир пиллапоядан чордокка, чордокдаги зинадан би-
но ичига тушди. Й ул ак да пилдираб кетаётган кандай-
дир нозик-нихол кизни куриб, унга юзланди:
— Кечирасиз, менга Гулхумор керак эдилар...
С адиржон кизнинг «Хатлар булимига тушинг. Ет-
ш
тинчн кават!» дейишини кутган эди, аммо киз негадир
чимирилди:
— К а н а к а Гулхумор?
Садиржон: «Бупти! Узим!» — деб пастга тушиб ке-
тавериши мумкин эди, кизнинг муомаласи беихтиёр
рашига тегди:
— Мингтами сенларда Гулхумор?!
Киз: « Ш у на к ая м одобсиз одам буладими?» — де-
гандек, С ад ир жонг а украйиб каради.
— Йук, Хеч качон! — деди у бошини маъноли теб-
ратиб. — Лекин Гулхумор Хамроевна, демайсизми?
Еки, урток Хатибова?! Нима, кучадан, олис бир жой-
дан келганмисиз?! Унака булса, бу ерга киришнинг узи
мумкин эмас!.. — Шунга ка рама й, киз йулак туридаги
эшикка имо килди.
Садиржон, Гулхомор хонасини узгартирибди-да, бу
яхшилик нишонасимикин, ёмонликми, деб уйлаб, сал
паришонланиб, йулак турига к а р аб юрди. Эшикни оч-
ди. Худди бояги кизнинг нусхаси к а булхонада ути-
рарди.
— Менга Гулхумор Хамроевна керак э д и л а р , —
деди бу гал одобли булиб Садиржон.
— Она жу д а бандлар, — чимирилди киз. — Ким
деб айтай?
— Садир ака денг.
— И д о р ад а унака деб булмайди-ку.
— Б а ъ з а н булади! — К ай сар ла нд и Садиржон.
Киз елкасини кисди. Товусдек юриб, ичкари хонага
кириб кетди. Бир оздан кейин кайтиб чикди.
— Киринг.
Садиржон остона хатлади.
Хона кишининг кузи тинадиган д а р а ж а д а катта эди.
Остонадан анча нарида, турдаги стол орка си да соч-
ларини кулоклари устига тушириб, кузойнак т ак к а н
бир аёл утирарди. Илк к а р а ш д а бу Гулхумор эканлиги-
ни билиб хам булмас эди.
Садиржон столга якинлашди.
Гулхумор негадир унга л окай д куз таш ла б, кули
билан юмшок курсига ишора килди.
Аммо Сад иржо н утиб утирмади. Стол ёнида шамдек
котиб, Гулхуморга тикилганича колди.
Бу т ашкилот да бир-бирининг баррига отилиш, эхти-
мол, раем эмасдир! Лекин севишганлар шундай — аза
тутгандек учрашадими? Гулхумор, мени тез йукламади,
1 12
деб упкаланаётганмикин?! Унга бошка бирон нима
булганмикин?!
— Гулхумор! Гулим! Гулжон!.. Мендан нимадир
айб утган булса, кечиринг. Мен сизни у йламаган бирон
кун, бирон тун йук. Юрак-багрим бурдаланиб кетди.
Хайрият, дунёда бор экансиз. Тирик экансиз! Ургилай
сиздан! — Садиржон калбидан бир к у ш ик окаётгандек
куйда илтижо килиб, турган ерида охиста тиз чукди. —
Гулжон! Гулим... Дунё да тенги йук фаришта м. Сизни
соринмай булар эканми? Сизни севмай булар эканми?!
Мен сизни хеч качон хеч кимга алмаштирмаслигимни
биласиз-ку!..
Гулхумор кузойнагини олиб куйиб, куллари оркаси-
ни кузига босганича, елка лари титраб, пик-пик йирлай
бошлади.
Сунг, Садиржоннинг ёнига келиб, уни урнидан тур-
разди. Баррига жойланиб олди. Сочларини бармокла-
рига уради.
— Мен сизни олиб кетгани келдим. Кетайлик шу
ердан! Одамдек бахтли яп 1 айлик...
— Кетамиз. Албатта, кетамиз! Па д а р и г а л а ъ н ат
хаммасининг! — деди Гулхумор. — Мен нафасимни
ростлаб олай. Бирпас утиринг. Кетамиз.
С ад иржон мана энди юмшок курсига утиб утирди.
Гулхумор хам уз урнига утди. Румолча чикариб,
кузларини артди. Кузойнагини такди.
С ад ир жо нг а разм солиб ка раг анича:
— Сиз мени энди олдингидек яхши курмайсиз! —
деди бехосдан.
— Мен сизни олдингидан хам купрок яхши ку-
раман!
— Мен хам энди б ошкаман! Лекин гап унда
эмас... — деди Гулхумор. — Ботир Оппоков дегани бор.
Ашула айтарди. Бир неча кун одамг а ухшаб гапириб
юрди. Кейин, яна ашуласини бошлади. Менинг
шаънимга тегадиган бир нималарг а ш а ъ ма килади-
ми-е! Мен уни пастдаги хонага каматиб куйдим. Бу
ердан кетсам, чикиб, булмаган нарсаларни бутун таш-
килотга ёяди!
— Сиз бу х а к д а уйламанг. Бировнинг орзига ка-
раб, яшаш кийин. Хар ким калл асиг а келганини гапи-
ради! — ас абийлашди Садиржон.
— Йук, буларни камчилаб, уйнатиб турмаса, хаёт
издан чикиб кетади. Хаёт ж у д а мураккаб. Атроф^ла
из
душман куп, билдийизми?! Мен бу ташкилотни бировга
ишониб, т а ш л а б кетолмайман!..
— Ташкилотингиз ав ва лд ан о д амл ар га кераксиз
эди. Хозир эса шахард ан хам, одамлардан х.ам буткул
узилиб колди. Д е р а з а д а н т а ш к а р и г а бундай бир ка-
ранг! Яланг сахрода утирибсиз!
— Унака деманг. Мен х а ф а буламан. Бу ташкилот
хеч качон ердан узилмайди! Уни хеч качон, хеч ким йук
хам килолмайди, билдийизми?! Мен йул куймайман!..
Юрагим яна кисадиган булиб колди. С о р л и г и м ёмон.
Лекин илож канча! Бир соатга хам бу ердан чиколмай-
ман. Кетсам, килинган ишлар устига чизик тортилади.
Одамлар, кузни байрам килмаймиз, бахор яхши, деб
туриб олишади. В а ъ да бериб, хали ховузлар, кудуклар
билан шугуллана олмадик. Хамон битта-яримта эски
ма сжид ла р юртнинг хуснини бузиб турибди! Кутилма-
ганда б о ш к а р ма да н комиссия келиб колса, нима дей-
миз?!
— К,искаси, мен билан кетмайсиз... — пичирлади
Садиржон.
— Кетолмайман!.. Турриси, мен хам сизни яхши
кураман, Садир ака. Куп кутдим. Хозир хам сиздан
а жрал гим келмаяпти... Лекин, иш...
С ад иржон уйчан, махзун холатда урнидан туриб,
эшикка йуналди.
Остонага етганида, кайрилиб каради.
Гулхумор стол га энгашиб, к о р о з титкилашга туш-
ган эди...
С ад иржон п арп арак ка миниб, изига кайтди.
Уйда — узи айтганидек, Бурхон Ш а ри ф уни кутиб
утирарди.
Сад иржо н кириб келиши билан хаттоки бошини
кутариб, унга кар ама сд ан :
— Иш битмади-а, йигит! — деди Бурхон Шариф.
— Сиз буни билганмидингиз? — эзилди Садиржон.
— Билгандим.
— Булмаса, нега менга ёрдам бериб... шунча ово-
рагарчилик?!
Бурхон Ша ри ф — унга хос, б олаларча берубор бир
куйда кулди:
— Мен сизнинг кунглингизда армон колмасин, де-
дим...

114
Учинчи цикоят
Афандининг болалиги

М енинг кунглим сен билан,


Сен кетасан ким билан!..

(Боинга бир к,ушик,дан)

35

Абдулла Хакимни эслашганида, Бурхон Ш ар и ф


С а д ир ж он га турри айтганди: у таникли шоир эмас-
ди; оддий бир хизматчи эди.
Аслида, бу фикр Бурхон Шар ифда н чиккани хам
йук; куичилик шундай деб биларди.
Абдулланинг хаёт хак ид аг и фалсафий фикрлар
ифодаланган атиги уч-туртта шеъри эълон килин-
ганди. Колганларини хеч кайси рузнома ёки ойнома
босиш эмас, жид дийро к куздан кечиришни хам иста-
маганди. Унинг уз ёзг анлариг а бепарволиги сабабли
уларнинг аксари энди йиртилиб, йук хам булиб кет-
ган эди. Бу гаплар хам купчиликка аён эди!
Му ха бб ат г а баришлаб ёзган шеърларини Абдул­
л а хеч кимга укиб бермаган, уларни битган-тугал
холда бирон пайт севгилисига хам курсатмаган эди.
Булар Бурхон Ша ри ф С ад ир жо нд ан олган д а ф т а р д а
колди.
Абдулла Хаким мухаббат тугрисидаги шеърларини,
булар асосан узим учун, деб ка нчалик к а д р л а б юрган
булмасин, Насриддин афанди х ак и да ёзганларини кунг-
лида б ула рда н кам а р д ок ла м ас эди. Шунчаки укиб
115
куриш учун топширилган бу д ас т х а т л а р хам энди Б у р ­
хон Шарифнинг кулида колган эди.
Сирасини айтганда, афанди х ак ид а ёзган шеърлар
хам, уларни ёзаётиб Абдулла Хаким когозга туширган
насрий узинди бир уйлар хам кор ала нг ан бошка нар*
сала рда н купрок бу йигитнинг чинакам истеъдодли
инсон булганидан д ал о л а т берарди.
Д а с т х а т куйидагилардан иборат эди...

Н А С Р И Д Д И Н А Ф А Н Д И Х А К И Д А ЕЗГ АН Ш Е Ъ Р Л А Р Д А Н

К аерда юрибсан, Н асриддин, шу он


Бирон ш ауардами,
Бирон цишлоцда?
Б у оцшом
ёзганча яна дастурхон,
Сени кутмо^даман.
Ов^ат пишмоцда.

Х удога шукрки,
Б угун иш д у р у ст.
Уйда нон бор. Пиёз.
Ш ишада бор май.
Иккимиз ултириб яна ю зма-ю з,
О згина сип^орсак б ул а р , индамай.

Биз учун
Б у дунё латифа, уйин,
Б изга керак эмас
х,еч бир тожу тахт.
Хаётда
Х,ар кимга эгмасдан буйин,
К улиб юрганимиз
Узи катта бахт.
К айда эканлигинг, Насриддин, гумон,
Кайси бир тогдами,
Кайси к,иргок,да.
Мен-чи,
ёзганимча яна дастурхон,
Сени кутмок,даман.
Овк,ат пишмок,да...

116
* * *

Мен учун сен — энг як,ин одам,


И ккаламиз купдан цамхона.
Биздан булак, ахир, кимга х,ам —
Ё^ар эди бундай вайрона?
Б из
Д унёни тепган одаммиз,
Билганимиз
фак,ат дарвеш лик.
Г арчи яш аб, х,аммадан каммиз,
Г арибларга
циламиз хешлик.
Б и зга ётдир бермок,лик озор,
Л екин бизда
зауарли ханда:
Инсон билмай, б у дунё бозор,
Уст-бошини
Ечиб чик,к,анда...
* * *

С у раб утирмасдан
М ендан бир огиз,
О дамлар гох; сизни, у улган, дейди.
Биров, дунёда у булм аган %аргиз,
Биров, келиб кетган, у булган, дейди.
Б аъзан
М уралаш са менинг кулбамга,
Мен кучадан цайтган ок,шом пайтлари:
Сизни учратишиб ул ар, албатта,
Битарди бемаъни
б а усу байтлари.
Нах,от,
Билмас %амон одамлар бари
Сиз — дунёда ю рган Тирик Кулгисиз.
Буюк обидалар, шу ер сингари
Кийналиб
асранган халк,нинг мулкисиз.
Аммо,
Мен у л а р га
юрмайман сайраб,
Билган — билиб к,олар,
) 17
Билмаган билмай.
Сиз-чи,
ултирасиз к^аршимда яйраб,
Телба б у дунёни
Н азарга илмай.
* * *
Гуппа-гуппа ёгаяпти к,ор,
Осмондаги булутлар элак.
Й ул олдингиз цаёкща такрор —
Остингизда к,ирчанги эшак?!
Бош ингизда кичик бир салла,
Э гнингизда оддий бир яктак —
Ьамисоли куйдиргая калла
Илж аясиз, кулгингиз яхдак!
Кетаяпсиз к^аёща, жура,
Шарт эканми доим шошмо^лик?
Мен %ам уй да ётгандан кура
Кетардим-ку, оё^-^ул боглик,...

* * *

Дустларим
Йук, эмас, афандим!
Ва лекин,
сиз бир оз бошк^ача.
Мен
С изга я^инда топиндим,
билмасдим
эс кирган ёшгача.
Мен
Энди к,андайдир уалакман,
Юз буриб, кетманг, деб
ёнимдан.
Бор були н г!—
Тилайман ф алакдан,—
Мен
кечган пайтда %ам жонимдан. .
Бизнингдир
Умримиз бир эпкин,
Аммо
сиз дунёда абадий.

118
Кимдаки,
к,алб эркин,
ру% эркин —
У
сизни, албатта,
Топади!

У ЗИН ДИ У Й Л А Р
Ш а м о лл ар кутуриб, кум кучган, ёввойи ут-уланлар
ровлаб усиб ётган бепоён бир сахро бор эди.
С ахр од а куп йиллардан буён хаёт хеч узгаришсиз
давом этар, жамики хайвонлардан тортиб курт-кумурс-
к а л а р г ач а уз тирикчилигини куриб юрар эди.
Кунлардан бир куни кутилмаганда уларнинг осо-
йишталиги бузилди: бу ерл ар да олдин куринмаган ок
бир эшак ка ёк да н ди р пайдо булиб колди.
Эшакнинг устида туким, буйнида аркон; якин киш-
локдан са хр ог а кочиб келганга ухшарди. Шунга ка-
рамай, у ётсираб-хадиксирашни уйлаб-нетмай, бема-
лол ут чимдир, ханграб, ш а т а л о к отмокда эди.
С ахродаг и бутун хайвонлару х а ш ар о тл ар кизикиб,
эшакни у раб олишди. Унга анграйиб разм солишди.
— Сен кимсан?— деб сурашди улар эшакдан.
— Мен э ш ш а к м а н , — деди эшак.
— Ахмок экансан-ку, — деди унга тулки.— Сенинг
э ш ш а к эканлигингни узимиз хам куриб турибмиз. Биз
сендан, масалан, олдинлар б ошка биров булганмисан,
кимнинг рухисан, деб сураяпмиз.
— К,анака рух?— а ж а б л а н д и эшак.
— Мана, дейлик, т ошб ак а бир пайтлар арбоб бул-
ган. Мен кози булганман. Илон вазир, арслон шох... Сен
хам шунака бировмидинг ёки авв ал дан э шшак мисан?
— Мен а в в а л да н ф а к а т э шша к ма н, — тан олди
эшак.
— Рирт ах мо к экансан!— норозиланиб тунгилладн
бир ерда тинч туролмаганидан лапанг лаётг ан ай ик. —
Ахмок булмасанг, доим э ш ш а к булармидинг! Мен о л ­
динлар миршаб эдим. Ха лиг ача уша кунларни эслаб
юраман.
— Хар кимнинг кисмати!— бу гаплардан зигирча
озор чекмай, деди э ш ак . — Мен а в ва лд ан шунак а яра-
тилганман. Одамнинг хизматини килиб келаман. Зода-
гонлар — ка т та кон ла рг а ишим тушмаган. Купинча од-
119
дий, факир, рариб кишиларнинг кунига ярайман. Нас-
риддин деган бола бор. Хозир ушанинг эшагиман.
— Хуп, буниси майли,— деди вишиллаб илон. — Биз
одамдан куркамиз. Бирга булишимиз кийин. Одам хеч
качон мени куйнига солиб асрамайди. Кулига тушган
хаттоки асрлонни хам к а ф а с г а тикиб куяди. Шу бо-
исдан, биз бу яйдо сахрода айланиб юрибмиз. Лекин
сен-чи?! Ахмок булмасанг, сен нега эгангни ташлаб, бу
е рларг а келдинг?!
Йук, э шак унчалик ахмо к хам эмас экан! У пишки-
риб-хурсиниб куйганча, кизик гап килди:
— Эгам, шохнинг олдига, Култепага бораман, шок
барчамизнинг отамиз, мен унга хизмат килмокчиман,
деб колди. Унинг ростдан бормокчи эканлигини куриб,
арконни узиб кочдим.
Хайвонлару хаи]аротларнинг н афаслари ичларига
тушди.
— Энди бу ёги ка ндок б у л а д и ? — кизиксинди ахий-
ри тулки.
— Четдан к а р аб турай-чи, бу иш нима билан тугар
экан,— деди бошини вазмин эгган эшак.
* * *

Култепа б а л ан д ерда жойлашг ан, кунгиралари най-


задек осмонга к а да лг ан к а л ъ а булиб, бир ш а х а р ва шу
ш а х а р г а тенг шохнинг косри-саройидан иборат эди.
Култепада куп шохлар яш аб утган ва нихоят, тахт-
ни Рахи мб ек деган шох эгаллаганди. У товок юзли,
катта сокол куйган киши эди.
Халкда, катта соколли одам а х м ок булади, де-
йишади.
Йук, Рахимбек ахмок эмас, кандайдир телбами, эси
бир оз кирди-чикдими, шунака эди. Унинг калласига
купинча алмойи-алжойи фикрлар келар, буларни у д а р -
хол амалг а ошириш керак, деб уйларди.
Рахимбек кундузлари ухлаб, кечалари хаёлидан
кечган гапларни эчки терисига ёзиб утирар, кейин кал-
лаи са ха рд ан фармойиш бериб, одамларни турт томонга ,
зир югуртирарди. Шунга одатланган эди! Мисол учун
айтиш мумкин... У бир гал, катта кишлокдаги о д а м ­
ларни кичик ки шл окк а, кичик кишл окл агил арни катта-
сига кучиртириб куринглар, деб буюрган, бутун халкни
овора килган эди. Б о шк а бир са фар, дехконларни сар-
120
бозликка чакириб, сарбозларни бурдойни хом уришга
олиб чикинглар, деб курсатма берган эди...
Шох, умуман, м а м л ак а т козонга ухшаган нарса, ов-
кат килиб ейман деган одам козонни кавлаштириб
турмаса булмайди, кабилида фикр юритар, буни хаётда
узининг шиорига айлантирган эди. Шунинг баробари-
да, хадеб фармон ёздирганиданми, фаромушлигидан-
ми, б аъ за н бугунги гапи эртага унинг хаёлидан хам
кутарилиб кетарди. У уз а ъён ла риг а хафтанинг боши-
да, менга ухшаш учун хамманг катта сокол куй, деса,
хафтанинг охирида, менга ухшамаслик учун соколла-
рингни олиб т аш ла , деб т а л а б киларди.
Рахимбекнинг якинлари орасида, барибир, катта
сокол л и одам куп эди.
Шохнинг фаромушлиг и эса шу д а р а ж а г а етган эди-
ки, бир йили уртанча угли турилиб, б ола г а исм куйгани
унга ма с ла ха т солишганида, у хаёл суриб утирганича,
Рахимбек, деб юборган... ахир, Рахимбек узингиз-ку,
шаханшохим, дейишса, Култепа тарихида хеч курилма-
ган ишни килиб, яна чукур уйга толганича, хуп, бу мен
булсам, у Рахим Иккинчи була колсин, деган эди.
Рахим Иккинчининг ак ал ари Салимбек ва Карим-
бек, укалари Хакимбек ва Наимбек — шох ж а м и беш
ф а р з а н д курган эди.
У к а нч ал ик далли-девона булмасин, дунёда беш
б а рм ок б аро б ар эмаслигини яхши биларди. Узини т а ш ­
ки муо мала-муносабатда барча ф ар за н д л а р и г а бир куз
билан к а р а г ан д ек тутар, лекин кунглида Рахим Иккин-
чини б о ш ка б ола ла ри га нисбатан купрок кадрларди.
Бу туррида Рахимбек хеч качон бировга о р и з очмаган
булса-да, унинг кунглини билиб, саройдаги аъёнлар
хам бар ча ша хзо да лар ни ошкор а рд о кл аш ар , ф а к а т
б о ш к а л а р д а н яширин холда Рахим Иккинчига айрича
мехр кургизиб туришар эди.
Р ахим Иккинчининг бундай эътибор козонгани бе-
жиз эмасди. У илк к а р а ш д а содда, мулойим, кунгил-
чан — хамма учун гуёки одамнинг жони эди.
Аммо Рахим Иккинчи болаликдан негадир отам-
• ни — акаларим, онамни — укаларим мендан тортиб
олишмасмикин, деб уйлаб, аслида, жур ъатсиз, худбин,
маккор б$7 шб усган эди. У, мен бу хонадонда авв ал дан
бир узим турилиб куяколсам нима киларди, деб изти-
роб чекиб, ак а- ук а ла ри г а нисбатан кунглида чексиз
инжиш, н аф ра т туяр эди.
121
Унинг ака-укаларини куришга кузи йуклигига яна
бир са ба б бор эди. Улар ёшликдан илмга, шеърга,
рубобни нозик чертиб, а шу ла айтишга, хунарга кизи-
кишган, улгайган сайин од амл ар орасида энди олим,
шоир, ашулачи, хунарма нд булиб танила б ошлашг ан
эди. Рахим Иккинчи эса бу нарсаларнинг хеч бирига
кизикмас, узида иктидор сезмас, мен ф а к а т о дамл ар га
гап ургатиш учун дунёга келган булсам керак, деган
хаё лг а бориб, кисматининг кемтиклигидан ка нчалик
эзилса, ич-ичида шунчалик узини б о шк а л а р д а н устун
тутишга раг бар сезар, ка ндай килиб булмасин, бунга
эришишни истар эди.
Рахим Иккинчи кунглидаги хиссиётларни никоблаш
учун зур бериб акалари олдида одоб са кл ар , укалариг а
озор етказ ма сликка тиришарди.
Бирок у отаси Рахимбек, онаси Маликаи Дилоромга
астойдил сигинарди.
Айникса, Рахимбек унга дунёдаги тенгсиз бир зот,
буюк м у ъ ж и з а булиб туюларди.
Рахим Иккинчи отасига бирон пайт бошини кута-
риб, тик ка ра ма с , эркаланиб уни буйнидан хам ку-
чокламас эди. Доим катта соколли отаси э ши кд а кури-
ниши билан, узини таппа ерга ташла б, унинг оёклари-
ни ка тт ик кучар, у л арг а бошини суйкар эди.
Шохнинг эчки терисига ёзган гапларини хам Рахим
Иккинчи туплаб, эътикод, х ая ж о н билан обидийда к и ­
либ, к а йт а -к а йт а укирди. У аксар эчки териси устига
мук тушиб олганча, бу кандай бедодлик, онхазрат
айтган галларнинг хали хеч ким якинига бориб, марзи-
ни чаколмабди-ку, деб фа рё д чекар эди.

* * *

Шу йусинда маълум д ав р утиб, бир куни отлик


аъёнлари куршовида, фойтунда уз музофотини айланга-
ни Култепадан чикиб кетган Рахимбек бехос йулда
ка зо килиб колди.
Шохнинг ёнидаги в аз ир- вузар ол ар купни курган
кишилар булиб, салтанатнинг нима эканлигига тушу-
нишарди. Ортикча са росималаниб-довдираб утирмай,
биринчи нав ба тда руй берган вокеани хозирча сир
с а к л а ш г а карор килишиб, аник чора-тадбир куришга
киришишди.
122
Улар Рахимбекнинг жа садини фойтунга тирик
одамдек утказиб куйиб, товус патидан яс алг ан катта
бир елпигич билан бсозор слпиганча, уни Култепага
олиб келишди.
Кейин, в азир-вузаролар: «На да ри бузрукворин-
гиз сизни йу кл ая пти лар! »— деб шахарнинг турли
д а х а л а р и д а н шохнинг урилларини бирма-бир саройга
чакиртириб, эшигида сокчилар турган сарой чекка-
сидаги бир ховлига жойлаштиришди.
Бу ишлар хамирдан кил суриргандек б ажа р ил -
гач, улар, нихоят, о н х аз р ат аввал сизни курмокчи-
лар, деб Рахим Иккинчини бояги ховлидан етаклаб
чикишди. Уни Саломхона деб аталган, одатда шох
одам кабул килиб сух батл ашадиг ан ховлига келти-
ришди. Бу ерда шохнинг урнида елгиз чункайиб
утирган Бош Вазир урнидан сапчиб туриб, Рахим
Иккинчига таъзим килди. Унга босиклик билан ота-
си оламдан утганини тушунтирди.
Рахим Иккинчи куйлаги ёкасини йиртиб-фарёд
чекмокчи эди, Бош вазир уни гухтатди.
— Энди бу хунарни та шла нг , сизга турри
келмайди!— Сунг унга яна босиклик билан тушун­
тирди:— П а д а ри бузрукворингиз бундай одамдек ва-
сият килишга хам улгурмадилар. Лекин васият килган
т ак ди рд а хам, у киши барибир тахтни сизга топшир-
ган булардилар. Биз биламиз! Дема к, отангизнинг
улганига кушиб, сизнинг тахтг а минганингизни эълон
килишимиз керак.
— Ака-укаларни хам чакириб гаплашиладими? —
кизиксинди Рахим Иккинчи.
— Ие, жиннимисиз?— деди Бош ваз ир, — Сиз шох
экансиз, улар энди умр буйи уша ховлидан чикмай
утираверишади. Девни хумдан бушатиб нима киласиз?!
— Волидамга хам хаб ар берилмайдими?— суради
Рахим Иккинчи.
— Йук. Волидангиз янгиликни куп катори эшита-
верадилар. З а и ф а л а р , бешта болам хам шох булиши
керак, деб уйлашади. Бунда чидаш кийин...
Шундай килиб, Рахим Иккинчи билан гам пиши-
тилгач, барча аъён ла р тупланиб, олдинги шохни дафн
этиш, янгисига тож кийдириш тараддудини куриша
бошлашди.
Эртаси купи нахорда шахарнинг икки томонидан
икки жа р чи от солди. Улардан бири Рахимбекнинг
123
улганини, бошкаси Рах,им Иккинчининг подшохликка
кутарилганини х а л к к а эълон килди.
Сарой чеккасидаги ховлида к а мал иб ётган ака-
укалар эшикдаги сокчилар, хизматкорлардан узи ни-
малар булаётганини ярим-ёрти эшитишди. Аммо отала-
ри билан видолашиш хам, ма ър ак а -ма р ос имл ар д а кат-
нашиш хам ул арг а насиб этмади.
Кирк кундан кейин, Рах им Иккинчи уз номига хут-
ба укитиб, х а л кк а ош таркатди. Бу хабарни эшитган
а ка -ук ал ар яна бир ка рра — олдингидан купрок мотам
тутишди.
Рахим Иккинчи тахтга минган кунидаёк ака-укала-
рига ховли ичида бемалол айланиб юриш, бирок эшик-
ка якин йуламаслик тугрисида фармон берган эди!
Уша кунлари у билан волидаси куришиб, биринчи
марта сузлашди.
Маликаи Дилором эрининг дунёдан утганига изти-
роб чекибми ёки урлининг б ошиг а бахт куши кунганига
севинибми, хархолда, ку зл ар иг а ёш олди. Сиз хамма-
миз учун офтоб-олампанохсиз, утинчим, менга ф а к а т
сизни олдингидек б а ъ за н куриб т уришга рухсат берсан-
гиз, деди. Рахим Иккинчи бунга ж а в об ан на ха, на йук
демай, кузларини пирпиратганча, онасига кушилиб хи-
киллади.
Кирк кун утиб, хутба укилгач, она-бола иккинчи
марта куришишди.
Маликаи Дилором энди бир оз э зилиб- тажанг ла-
ниб, мен б о шк а болаларимни хам куриб туришим ке­
рак, ахир мен онаман, деди. Рахим Иккинчи бу гал хам
нимадир дейишга шошмади. Волидасининг юзига ка-
раб куйиб, мулозимдан уч-туртта эчки терисини келти-
ришни суради.
— Мана, падари бузрукворимиз ёзиб куйибди-
л а р , — деди шундан кейин.— «Шамол пайти унга кар-
ши тупурманглар!» Майли, болаларингизни бир кириб
куринг. Лекин у чрашг анда, улар хам, сиз хам мум
тишлаб утираверинглар. Ким о р з и н и очса, осамиз ёки
суйиб ташлаймиз! Бундан буёги кандай яшаш, нима
килишни хамма од амл ар учун мен узим уйлайман!..
У волидасини — ёнига битта аскар, битта айрок-
чи кушиб, сарой чеккасидаги ховлига юборди.

124
* * *

Рахим Иккинчи ёшликдан бекорга эчки терисидаги


ёзу вл арг а ихлос куйиб, уларни мук тушганча х и ж жа -
л а ма г ан эди. У, мабодо бир куни шох булсам, падари
бузрукворим б а ж а р о л м а г а н ишларни узим а мал га
ошириб т ашла йм ан , диб уйлаган, шунга ша х д этганди.
Рахимбекдан мерос колган бутун ёзувларни туплаб
куздан кечирганда, хар хил майда-чуйда панд-наси-
хатл арда н т ашкар и, асосан, уларда икки фикр илгари
сурилганини сезиш мумкин эди:
1. Култепа ва бутун музофотдаги одамлар, ёш-кари,
хам ма бахтли булиши керак.
2 . Ол ижа но б бу м а кса д йулида кимки бизга карши
турса, унга ша фк ат с из муносабатда булиш, дорга осиш
ёки ша рт та бошини танасидан жудо килиш керак.
Рахим Иккинчи падари бузруквори билдирган му-
л о х а з а л а р бир-бирига хеч турри келмаслигини тезда
пайкаган, аммо унга худди шу зиддиятда буюк бир
донолик бордек булиб туюлган эди.
Дунё да ги мингта одамнинг бахтини уйлаб юргандан
ёнингдаги кимгадир бахт берган афз ал! Б ирок Рахим
Иккинчи азалий бу хикматга тескари: «Мингта одам
бахтли булиши учун битта одам улса хеч нарса кил-
майди!»— деган фикрга келган эди. «Мен одамларни
бахтли киламан, бу ишда кимки менга х ал ал берса,
узидан курсин! Ж а н г курбонсиз булмайди!» Падари
бузруквори унга болаликдан д ах ша т ли шу фикрни
юктирган эди!
Тахтга мингач, Рахим Иккинчи, шу боисдан, ака-
укаларининг сабабсиз, гунохсиз туткун булиб колиш-
ганига хам, ав ва лл ар и сигинган волидасининг кон как-
шаб юрганига хам пинагини бузмади. Юрт тинч, о д а м ­
л ар бахтли я ш а шл ар и учун мен шундай килишга
мажб ур ман, деб уйлади.
У Рахимбекка узок йиллар с а до к ат билан хизмат
килган Бош вазирнинг узига хамфикр, маслакдош
эканлигини сезиб, хар куни м а ш в ар ат га чакирганча
халкнинг бахтли булиши туррисида кайруришга тушди.
Рахим Иккинчи, куп утмай, ховуздек келадиган
катта козонда шахсан ош пишириб, ш а х а р ва музо­
фотдаги о д а м ла рг а бир ликобчадан таркатди. А й р о к ч и -
лари оркали у пиширган ошни егиси келмаган киши-
125
ларни аниклаб, битта-биттадан териб чикканча, зин-
донга таи!латди. Норозилаииб, ёмон суз айтган,
кочишга уринганларни суйдирди! Энди нима килсам
экан, деб яна уйлаб юриб, ш а х а рд а яшайдими, киш-
локдами, ёшми, кексами, барча э р ка кл ар ок яктак,
барча аёллар кизил ёки зангори камзул кийишларини
буюрди. Музофотни айланганида, каерд ад ир б о шка ча
кийинган о д ам л а р г а кузи тушса, дод-вой солишларига
ка рама й, уларни дархол йул устидаги д ар а х т л а р г а
остирди!
Унинг назарида, шох булганидан буен х а лк уз-
узидан икки тоифа — дуст ва ду шма нг а а ж р а л и б к о л ­
ган эди. Рахим Иккинчи кулдек итоат киладиган киши-
ларни купайтириб, бу йулда унга туранок булган киши-
лард ан тезрок кутулгиси келарди.
У ака-укаларини хам узининг ашаддий душмани
деб биларди.
Рахим Иккинчи хизматкорлари, айгокчиларидан
улар тугрисида муттасил суриштириб турарди. Лекин,
афтидан, ака-укаларнинг хар бири уз тирикчилиги б и ­
лан машгул, сарой чеккасидаги ховлида осойишталик
хукм сурар эди. Кутилмаганда шохнинг ороми бузилди:
жи га рл ар и мулозимлардан унга бир йула тургта хат
чикартиришди.
Хатларни чамаси улардан хар ким узича ёзган,
шунинг баробарида, а вв ал дан келишиб олгандек, маз-
мун-маъно бир хил эди.
«Мен шоирман, — деб ёзганди Рахим Иккинчига
акаси Салимбек. — Юртни, одамларни куришим керак.
Б о ш к а 1ноирлар билан сухбатда булишим керак. Сиз
мени к а ф ас да ги кушга айлантирдингиз!»
Кейинги акаси Каримбек эса бундай деб ёзган эди:
«Кулимдаги рубобни уриб синдирайми! Уни одамлар
учун сайратиб, од амл ар учун а шула айтмасам, менинг
рингиллаган п аш ш ад ан фар ким борми? Мени улдириб
куйдингиз-ку, иним!»
«Акажон! Шох ан шо х! — деб м ур о жа ат килган эди
тунрич укаси Х.акимбек Рахим Иккинчига.— Мен илм
оламида ахвол нималигини билмасам, илм олиб, илм
билан машгул булмасам, ортик бундай ншаёлмайман.
Сувдан олиб т ашла нг ан баликдек, типирчилаб ётиб-
ман. Бу ховлида на бир маънили китоб, на бир аклли
сухбатдош топилади. Ду нё да аза лда н олимларни суй-
ганлар, терисини шилганлар, утда ёк ка н ла р, дорга
126
осганлар. Менга хам шу турт чорадан бирини кулла-
сангиз, тирик юрганимдан яхшир ок эди!»
Кенжатой укаси Наимбекнинг хати хам биродарла-
ри ёзганидан деярли ф а р к килмасди. «Курт-кумурска-
га ухшаб яшайдиган о да мл ар да н н аф р а т л а н а м а н , —
деган эди уз хатида На имбек. — Менинг кулим гул,
биласиз. Мен накш солган офтоба-обдасталар, кумгон-
лар, л а ъ л и - л а г а н л а р касрингизда турибди. Сиз мени
дуконимдан, касби-коримдан айирдингиз! Тор бир хов-
лиг а камаб, оёк-кулимни борлагандек булдингиз! Зо-
лимлик хам эви билан-да, акам!»
Аламли-а ччик т а ъ на - на до ма тл ар д ан сунг, хатлар-
нинг барчасида, биз т ожу тахтг а хеч бир д аъв ог ар
эмасмиз, узингизга буюрсин, дейилган эди. Шунинг-
дек, бизни музофотдан т а ш к а р и г а чикариб юборсангиз,
мусофирликда булса хамки, эркин юриб, уз тирикчили-
гимизни килайлик, деб суралган эди.
Рахим Иккинчи хатларни укиб, уйланиб колди. Бош
вазирни чакиртириб, унга одатдагидек ма с л а х ат солди:
— Музофотдан чикиб кетишадиган булса, хайда-
ворсаммикин?!
— Ие, жиннимисиз?!— деди Бош вазир. — Булар-
дан хар бирининг конида шохлик бор. Биронтаси одам
туплаб, устимизга бостириб келмайди, деб айтиб була-
дими?! Музофот ичидаги д у шма нд ан т аш ка ри д аг и
душман ёмон.
— Бул мас а, биттасини, буйнига айб куйиб, шахар-
нинг ко к уртасидаги майдонда дорга осиш мумкин.
Бошкасини, к а л ъ а д а н кочмокчи экан, б ал ан д девордан
сирралаётиб, ёмон йикилиб тушибди; дегандек пастга
т а ш л а б юбориш мумкин...
Бош вазир умри саройда утиб, канч ал ик жа лл од га
айланиб кетган булмасин, Рахим Иккинчининг гапига
бу гал бош чайкади.
— Вактида падари бузрукворингиз хам бунчалик
куп одам у л д и рм а га нл ар , — деди Бош вазир .— Хаёлла-
рига келган хар нарсани гапириб юрардилар, а лб ат т а ^ -
Лекин одам улдиришга шошмасдилар. Биродарларин-
гизни улдирсангиз, о дамлар ичида ма ломатга коласиз.
Ха лк пода булгани билан учраган утни еявермайди!
— Унда нима килдик?— суради бугилиб Рахим И к ­
кинчи.
— Узингизни билма ганг а солиб юраверасиз. Биров
сизнинг гирибонингиздан тутибдими?!
127
Йук, Бош вазирнинг бу борадаги маслахати иш
бермади.
Турри, ак а- ук ал ар кайтиб шох,нинг оромини бузиш-
мади. Аммо тез орада Рахим Иккинчидан музофотдаги
шоирлар Салимбекни, хонандаю соз анд ал ар Каримбек-
ни, олимлар Хакимбекни, хун арма нд лар Наимбекни
туткунликда сакланмасликни, уларни тирик мурдага
айлантириб куймасликни тал аб кила бошлашди.
Рахим Иккинчи, тухта, шу билан кулогим тинчийди-
ми, деб...
Музофотдаги барча шоирларни дорга остирди.
Сунг, барча хонандаю созандаларни суйдирди.
Сунг, барча олимларни терисини шилиб, утда ёк-
дирди.
Сунг, б ар ча хунармандларни зиндонга ташлатди.
Шунча курбонлик келтириб, Рахим Иккинчининг
барибир кулоги тинчимади. Уша кунлари кимдир под-
шоликка карши тукиган бир шеър бутун музофот буй-
л аб таркалди:
Рауим деган ихох, чик^иб,
Узича олим булди.
Хамманинг сувин си^иб.
Д ун ёда золим булди.
Булиб дунёдан хафа,
К,анча к,онлар туланди.
Култепажон, Култепа
Баттар кулга беланди...

Бу шеърнинг нусхаси айгокчилари оркали кулига


етиб келган Рахим Иккинчи узи шубхали деб билган яна
- бир канча кишиларнинг бошини танасидан жудо килди.
Шу в океа ла рда н кейин, Рахим Иккинчи билан холи
колганда очик-бемалол гаплашиб, аъён ла р орасида
мулозаматга ка ттик риоя киладиган Бош вазир бир
куни катта д а в р а д а шохга, афтидан, беихтиёр:
— Ие, жиннимисиз?— деб юборди, Рахим Иккинчи
хам огзига талкон солиб утирмай, бакирди:
— Жаллод!. .
* * *

Музофотда, Бош вазир катл килингач, маълум муд-


дат тинчлик урнашгандек булди. Ш а х а р хам, атроф
ки шл окл ар хам сув куйгандек жи м жи т эди.
128
Б иро к Рахим Иккинчииинг ичини ит таталарди.
У, хамма одамларни бахтли киламан, деб узининг
купчиликни бахтсиз килганига яхши тушунарди. Бу
х ак ик атд ан кочиб кутулиб булмасди! Бундан хам му-
хими: Рахим Иккинчи «одил шох» деб ном чикаргиси
келиб, х алк орасида аллакачон «золим шох» деган
тавки л а ъ н а т буйнига осилиб колган эди. Бунга у,
айникса, чидаёлмасди.
Тахтга минганидан буён биринчи маслахатчиси,
маслакдоши — Бош вазирни йукотиб куйган шох, эчки
терисидаги ёзувларни кироат килишдан булак нарсага
узининг фахм-идроки етавермаслигини хис этарди. Шу
боисдан, у аъёнлардан ак лл и ро к бир кишини ёнига
олиб, янги Бош визирликни хам ушанг а топширишга
карор килди.
Рахим Иккинчи навбат билан аъёнларни ёнига ча-
киртириб, синаш учун уларнинг барчасига:
— Менга катта бир никоб керак. Топ!— деди.
Аъёнлардан айримлари шохга туппа-тугри хар хил
никоблар кутариб келишди. Яна айримлари, шох айт-
ган никоб шу булса керак, деб зар боф тунми, учкур
отми, са нд икч ад а к имма тба хо т ошларми келтиришди.
Узини зийрак деб билганлари, шохим, мана сизга ни­
коб, деганча битта-яримта чиройли канизакларини
бошл аб келишиб, шохга инъом килишга уринишди.
Рахим Иккинчининг энсаси котди.
У, буларнинг орасида акллироги уша — Бош вазир
экан, уни бекор улдирган эканмиз, деб уйлаб, бир оз
укинди.
Ночор колганидан, Рах им Иккинчи шундай эзилиб,
узини яккапес холида сезиб юрганида, бир окшом якин
мулозими — махрами унинг елкаларини у ка ла б ути-
риб, энгашганича, кулогига шипшиди:
— Бир кошик конимдан кечсангиз, бегим.
— Ху ш?— деди Рахим Иккинчи.
— Сизнинг каерингиз нимадан огришини мен била-
ман. Бунинг устига, кичиган жойингизни айтсангиз,
узим секин к а ш л а б хам куяман.
— Ч у з м а ! — деди Рахим Иккинчи.
— Руломжон деган одам бор. Сартарош. Мул ла
Рулом хам дейишади. Шу одамни чакиртириб, салта-
нат учун ишлатиш керак.
— Саройда са ртарош куриб колганми? Етишма-
яптими?— кулди Рахим Иккинчи.
5 — 2440 129
— Сиз олдин у билан г аплашиб куринг, бегим.
Кейин, айтасиз...
Рахим Иккинчи, бу улгур мулозим бирон кариндо-
шими, дустиними саройга тортаётган булиши керак,
мендан илтимос килаяпти, деб уйлади. Майли, вакти-
соати келиб, са ртар ош билан г ап лашс ак г аплашармиз,
хозир бунинг тикилинчлик жойи йук, деган ф^крга
борди. У ша хард аг и хар кандай са ртарошнинг бахоси-
ни са р ик ч а к а г а тенг, деб биларди!
Аммо ён-верида аклли бир одам тополмай, кундан-
кунга юраги з ардобг а тулаётганиданми, хар окшом
мулозим маъноли к а р аб куйиб эслатаётганиданми, с а р ­
тарош тугрисидаги гап унинг хаёлидан кутарилмади.
Узи истамаган холда, Руломжон деган ном унинг кал-
ласига михланиб колгандек эди.
Нихоят, Рахим Иккинчи, бупти, судраб юрмасдан
шу кунлар сартарошни чакиртириб гап лаша ман , мабо-
до барча х амкасбларидек бу хам олдига лунги борла-
ган бир ипириски булса, мулозимни кушиб иккаласини
ёнма-ён дорга осаман, деган карорга келди.
* * *

Руломжон — Мулла Рулом бу гаплардан хабари


йук, уз тирикчилигини куриб юрган эди.
Рахим Иккинчи олдин эшитмагани, билмаганига
ка рама й, бутун музофотда у номи чиккан — машхур
кишилардан саналарди.
Руломжон учун сарт ар ошл ик касб хам, сабаби ти-
рикчилик хам эмасди. Атрофдаг иларг а шунчаки узини
бир иш билан машрул килиб курсатиш ниятидагина
у ша х ар марказидаги бозор турида катта бир дукон
очиб куйган эди. Дуконда, асосан, унинг шогирдлари-
ми, каролларими ишлашарди. Руломжон эса уч-турт
кунда бир кириб, улардан хабар олиб турарди.
Руломжоннинг хеч ким мухим деб билмаган, лекин
узи учун мухим б о шк а бир касби бор эди. У купрок
вактини куча айланиб, ошна-орайни орттириш билан
утказар, бировлар оркали бировларнинг ишини битка-
риб, хожатини чикариб юрарди. Унинг узи хам ду-
кондаги оби-ёвронга етмайдиган д ар о м а д эмас, худди
мана шу иш билан кун курарди. Йук, у содда бозорчи
хам, даллол хам эмасди. Кулини совук сувга уриб,
жонини ортикча кийнашга токати булмаган аклли-
уйли воситачи деймизми, вакилми эди. Мас ал ан , биров
130
уй курмокчи, ёгоч кидириб, сарсон булиб юрибди. Б о ш ­
ка биров ёгочни кандай пуллашини билмай, боши кот-
ган. Руломжон буларнинг иккисини хам танийди. Юз-
лаштириб, мушкулларини осон килиб беради. Икков-
лари хам Руломжондан миннатдор; унинг уйига совга-
салом кутариб келишади. Илк к а р а ш д а бу одамнинг
дустликдан, хаммаг а яхшилик килишдан булак муроди
йукдек! Аммо унинг хунари — катта бир тегирмонни
айлантириш; тегирмон айлангани сайин коп-коп бурдой
ун булиб чикаверади!
Умуман, музофотда Руломжондан ранжиган, инжи-
ган, уни олдида ёки оркасидан суккан бирон ки!пи
топилмасди. Аксинча, барча унинг номини хурмат-мехр
билан, отасига рахмат, деб тилга оларди. (Руломжон-
нинг отаси Акбар тулки деган киши булиб, у хам вакти-
д а шун ак а касби-кор билан шурулланган эди!) Одам-
л а р орасида, яхши муносабатдан ташкар и, Руломжон
туррисида куплаб а фс о на -л ати фал ар хам тукилган эди.
Масалан, кайсидир бек бир карвонсарой олдига келиб,
шу ерда кузи тушган Руломжондан узига от-улов топиб
беришини сурабди. Руломжон ичкарига кириб-чикка-
нича, хозир ортикча от-улов йук экан, дебди. Разабла-
ниб-бугилган бек узи ичкарига бостириб кириб, сарой-
боннинг гирибонидан тутибди. Лекин саройбон иш-
шайиб, кизик одам экансиз, бегим, Руломжонга
топилмаган улов сизга каердан топиларди, дебди... Еки,
бир йили кушни музофотлардан келган элчилар, ша хар
д арв оз асидан кириб, касри-саройга боришдан олдин,
биз Руломжонни куришимиз керак, дейишган экан.
Бу афс она -л ат ифал арни ким тукиган? Бировларми,
Руломжоннинг узими — билиш кийин; чунки, Рулом­
жон чапдастлиги етмагандек, гапга тун кийдиришга
хам устаси фа ра нг эди.
Унинг уйида ортикча зеб-зийнат куринмасди. Аммо
дастурхони доим очик; туриш-турмуши билан, уртахол
яшаса -д а, т абиатан мехмондуст ва нихоятда саховат-
пеша одамларни эслатарди...
Кискаси, Руломжон бир куни кучадан одатдагидек
кеч, чарчаб кайтган, уринга чузилгани захоти тош
котган эди.
Д а р в о з а кескин такиллаётгани-ю, хотини бикинига
туртаётганини хам анчаг ача сезмади. Нихоят, уйрониб,
урнидан сапчиди. Юзини совук сув билан апил-тапил
чайди.
131
Купинча унинг уйига бундай б ем ахал да келадиган
кишиларнинг т ашвиши катта, демакки, улардан кури-
ладиган фойда хам накд булади. Нега мени биров
безовта килди, деб инкиллашга Руломжон у р г а н м а г а н .
Ишинг од амл арг а борлик булгач, чидайсан-да!
Шуларни хаёлидан кечириб, у эгнига яктагини ил-
ганча, дарвозани бориб л ан г очди.
Бирок д арв оз а очилиши билан, кул лар ида аркон —
туртта миршаб ховлига бостириб киришди. Улар ар-
конни шаппа Руломжоннинг устига т ашла шд и.
Руломжон л а х з а ичида, эвох, мендан кимдир под-
шохликка шикоят килибди-да, бу з ан рар ла р ярим кеча-
л а р д а изгиб одам тутишини эшитгандим, менинг кис-
матимда хам шу бор экан-да, деб уйлади. Мени зиндон-
га тикишадими ёки дорга осишармикин, деган хаёлга
бориб, жони х алкумига келганидан, буризланаётгандек
Холга тушди.
Йук, шу бир л а х за да н кейин, у узини унглаб олди.
Мен оддий сартарошман, холос, колганини буйнимга
куёлмайди, туппа-турри шохнинг олдига б ошлаб бор-
майдими, куз очиртирмай, ав р аб ташла йман , деган
фикрдан к а но ат хосил килиб, таскин топгандек булди.
Жур ъа т ла н иб , эшик орка си да титраб турган хотинига,
кайр ок билан устарани келтир, иш чикиб колди, деб
бакирди.
М и р ш аб л ар Руломжоннинг хотини келтириб тикиш-
тирган анжом-халтани иккиланиб, истар-истамас кута-
риб олишганча, кучага йуналишди. Буйнига аркон со-
линган Руломжон уларга эргашди.
Уни миршаблар, оёгини ерга теккизмай, зим-зиё
кучалардан худди бозор оркасидаги касрга, руйирост
шохнинг хузурига бошлаб келишди. Хамма нарсани
кутса хамки, чиндан шохга рупара булишини аклига
сирдиролмаган Руломжон, арконни ечиб, кандиллар
порлаган Саломхонаг а елкасидан туртганча, киритиб
юборишганида, кузлари камашиб, г андираклаб кетди.
— Са рт ар ош сенми?!
Тордаги гулдуракдек янграган бу овоздан Руло м­
жон сесканиб, бошини кутарди.
Куча-куйда у бир пайтлар катта соколли Рахимбек-
ни курган, лекин аксар ка срда бикиниб ётадиган Рахим
Иккинчининг афти-ангори канакалигини хам билмас
эди. Хозир кичик сокол куйган, чувак юзидаги уткир
кузлари ичга ботган шохни куриб, эй, Рахим Иккинчи
132
шу экан-да, бунинг унча салобати хам йук, аммо
овози кучли, дагдарали, тавба, деб уйлади. Ха, мен
сартарошман, деб Руломжон хам шу аснода гулдира-
тиб жа воб кайтармокчи булди; т о м о р и курикшаб, унинг
овози чикмади.
— Бери кел. Соколни киртишла, кейин иккалангни
хам осаман!
Рахим Иккинчининг бу гапига Руломжон а жаб ла н-
ди: хонада у билан шохдан була к хеч ким йук; нима
бало, шохнинг кузига у иккита булиб куриняптими?!
Б иро к энди тилининг тугуни ечила бошлаган эди.
— Хаммамизни оссангиз хам хаккингиз кетади.
Отамизсиз, шохим!— деди шохга тикилиб.
Бу лутфдан суюниш урнига, Рахим Иккинчининг
негадир жа хли чикди:
— Ахмок! Валдирашингни кара-ю!
— Ахмок одам узи сарт ар ош булади, шохим. АклЛи
одам бош олади, ахмок соч билан ки фо ял а на ди , — буш
келмай, барибир гапни давом эттираверди Руломжон.
— Сен менинг золимлигимга ш а ъ м а киляпсан.
Шундайми?!— олдингидан баттар разабланди Рахим
Иккинчи.— Мен бировнинг ёстирини куритиш эмас,
бахт бериш учун дунёга келганман. Сенлар булсанг,
хамманг мени золим деб ж а р солиб юрибсанлар.
— Од амл а р узи шунака, шохим. Ха фа булмай-
сиз,— шохни юпатган охангда деди Руло мжон. — Ким-
дир шохми, булар ал батта уни золим, деб уйлашади.
Одил шох хам булиши мумкинлигига тушунишмайди...
Ду нё да яна бир хикмат бор. Истасангиз, айтаман.
— Айт!— буюрди-сал юмшаб Рахим Иккинчи.
— Хунук нарса хеч качон, мана мен хунукман,
деб узини очик-ошкор курсатгиси келмайди. Юзига
хамиша парда тортишга уринади. Евузлик хам шундай.
У канчалик кучли булса, узини шунчалик п ар д ал ашг а
х ар а ка т килади...
— Бунинг менга нима дахли бор?— безрайди Р а ­
хим Иккинч^.
— Шохлик балки шудир. Сиз бировга ёкиб, биров-
га ёкмайдиган ишни куп килгансиз. Од амл ар ни кийна-
гансиз. К,он туккансиз. Од а м л а р сизни бекорга золим
демайди. Ха лк сиз тугрингизда а лл ак ачон шундай
фикрга келиб колган... Лекин хаётда хамма нарса узга-
риб туради.Улимдан булак бедаво д а рд йук... Сизга кат-
т а бир никоб керак, шохим...
133
Рахим Иккинчи Гуломжоннинг кисинмай-куркмай
айтган гапларидан саросималангандек, шунинг бароба-
рида, са ртарош хаёти, кунглидаги бутун сирни билиб,
дангал иш тутаётганидан каттик х айратга тушгандек
булди.
Шунга карамай, узини кандайдир гулликка солган
бир намойишда суради:
— Никоб? У нима деганинг?!
— Сизни бировлар золим деб гап таркатдими, ун-
дан купрок киши одил деб гап таркатсин! Шунинг
пайида булиш керак. Тарозининг иккинчи палласига
биринчисидан ориррок босадиган тош топмайсизми?!
Одамларни уз тегирмонингиз айланиши учун ишлат-
майсизми?! Ду нё да хар нарсанинг уз йуриги бор...
Рахим Иккинчи, ана гап ка ер да экан, деб кузлари
я рк этиб очилгандек, { уломжонга анграйиб-мамнунла-
ниб, тикилиб колди.
Руломжон эса сухбат д авомида анжом-халтаси ёни-
д а тургани ва каердандир о бда стад а илик сув хам
пайдо булиб колганини пайкади. Шошма сдан кулини
ювиб, устарани к а й ро к к а урганича, чархлай бошлади.
Нихоят, шохнинг олдига келиб, унинг соколини кузаш-
га тутинди.
Сарт ар ош соч-соколни тартибга солиб булгунича,
Рахим Иккинчи лом-мим демади. Кейин, девордаги
ойналарга ка раг ан куйи уз-узини томоша килиб, бутун
ранги-руйи алланечук узгарди.
— Сен менга ёкдинг!— деди у.— Биз сени с а лт ан ат
учун ишлатамиз.
— Мен бир ерда утиролмайман, шохим. Бу менга
турри келмайди.
— С ар та рош хона да кандай ишлаб юрибсан?
— Б а ъ з а н кириб-чикиб юр ам ан ,— туррисини айтди
Руломжон. — Мен купрок од амл ар билан гаплашишни
ёктираман.
— Сенинг эсинг бутун!— деди Рахим Иккинчи.—
Биз сени Бош вазир килиб тайинлаймиз.
— Бош вазирликка биронта эсипаст одамни к^йга-
нингиз маъкул. Бу к аёкд ан келди, деб аъёнларингиз
мени еб хам ташлайди... Хизмат керак булса, о дамлар
ичида юриб, сизга купрок ярайман, шохим. Сиз ф а к а т
фатво берсангиз...
— Ш а ф - ш а ф демай, шафтоли деб гапир!
— Иккита айгокчини бириктириб к уя си з, — деди
134
Руломжон. — Улар бор гапни кулоримга етказиб тури-
шади. Маош белгилаб, бемалол юришим учун хат к и ­
либ берасиз. Колганини узим эплайман.
— Б ул ар арзимаган нарса. Сен нима килмокчисан,
тушунтир!
— Нахотки, тушунмаган булсангиз, шохим?! Мен
сиз хакингизда а фс о на -л ат ифал ар тукиб юр аман, —
деди Р уломжон. — Менга етиб келган хар кандай во-
кеага янгича тун бичаман. Кейин, одамлар мана шу
тунни кийиб кетаверишади. Номингиз элда достон б у ­
лади, шохим.
— Сен бунга ишонасанми?
— Албатта.
— Маъкул. Ж а в о б сенга!— деди Рахим Иккинчи.
* * *

Сар таро ш билан сухбатдан кунгли ёришиб, узини


онадан янги турилгандек хис этган булса-да, Рахим
Иккинчи ишнинг бу ка да р тез амал га ошишини кутма-
ган эди.
Орадан беш-ун кун утиб-утмай, чиндан бутун музо-
фот буйлаб у х ак да хар хил раройиб афс она - ла ти фа ла р
т а р к а л а бошлади. Улар, албатта, касри-саройга хам
етиб келди...
Иккита сайёх Рахим Иккинчининг хузурига кириб,
уни алдамокчи э канликларидан, биз ойга са ёхат кил-
мокчимиз, дейишса, Рахим Иккинчи уларг а дархол
х азинадан минг танга олиб бериб, йигитлар, ой хира,
махзун бир нарса, мард булсанглар, куёшга к а р аб
учинглар, деган эмиш... Ноиложликдан урирлик килган
уч-туртта етимча^Рахим Иккинчининг хузурида киза-
риб утиришган экан. Шу пайт с а вд ог ар лар бир коп
шакар кутариб келишибди. Рахим Иккинчи етимчалар-
га караб, шу копни ку тара оласанларми, деб сурабди.
Улар бош силкитишгач, Рахим Иккинчи, кани, кутариб
коч, лекин минбаъд урирлик килганингни курмай, деб-
ди... Коронри кучада бола -ч ака си да н айрилган биров
йирлаб утирганмиш. Кимдир унинг ёнига келиб утир-
ганча, ундан утказиб йиглай бошлабди. ХаЛиги бирин-
чи киши тухтаб, сен нега йиглайсан, деб сураса, ик-
кинчиси, мен шох, сен гадо, лекин сен мени йирлатдинг,
мен рах м килсин. деб худони йирлатаяпман, деган
экан...
135
Цасри-саройдан тортиб бутун музофотгача афсона-
л а т и ф а л а р т а рк ал ган и сайин, Рахим Иккинчи >'з-узи-
дан кандайдир етти ухлаб тушига кирмаган катта об-
ру-эътибор козона бошлади. Саройдаги олдинлар
унинг кузига ташла нм ас ли к ка уриниб, бурчак-бурчак-
да пусиб юрадиган а ъёнла ру б арч а мулозимлар энди
унга узокдан кул ковуштириб, таъзим киладиган одат
чикаришди. Якин беклари, с а р к а р да ла ри куршовида
фойтунга миниб б аъ за н куча айланганида, ша хардаг и
бутун о да мл ар хам энди ёш боладек алланечук суюни-
шиб, унга гул отишадими-е, ка р са к чалиб юборишади-
ми-е...
Рахим Иккинчи бутун музофотда биронта олим,
шоир, хонандаю созанда, хунарманд колмаган, мен
барчасини суйиб-осиб йукотганман, деб уйлар эди.
Адашган экан! Афс она -л ати фал ар кундан-кунга кенг
тар кал гач , а лл ак а ё к д а н янги бир олимлар, шоирлар,
хонандаю с оз андала р, хунармандлар пайдо булишиб,
муру ма лахдек хаммаёкни босишди. Улар хеч ким
айтиб, т а ла б килмаганига ка рамай, афсона-латифа-
л а р г а суянган холда, шохни ма кт аб -у л уг л ашг а бел
боглашди.
Биринчи навбатда, ху нармандлар Рахим Иккинчи­
нинг номию унинг мактовини мухрлаб, узлари ясаган
энг чиройли буюмлар — кузами, гиламми, хонтахтами,
жимитгина ара ва ча ми — шохга ялто кла нг анч а келти­
риб совга килишди.
Олимлар итнинг о рка оёги булгилари келмади.
Тез ор ад а Рахим Иккинчининг хурмати учун «Эчки
терисидаги ё зувлар» номи билан Рахимбекнинг жамики
фи кр-мулохазалари китоб холига келтирилиб, х а л к о м -
маси орасида таркатилди.
Кейин, «Рахим шохлар тарихи», « Р ах и мл ар ш а ж а -
раси» деган китоблар яратилди.
Бу билан иш тухтаб колмади.
Тарихчи олимлар «Рахим Иккинчининг хаёти», «Ра-
химга рахмат», «Р ахимнома» кабилида китоблар ёзиб,
уларни узлари беш-олти нусхада кучириб, хаттотлар
оркали ян ад а купрок нусха кучиртириб, халкнинг к у ­
л иг а топширишди.
Х,аммага келган т^йни куриб, узларининг четда
туришганидан хижолат чеккан хонандаю соза нд ал ар
хам нихоят римирлашиб, узи шохга кандай куй, кандай
ашула ёк ар экан, деб кизика бошлашди.
136
Албатта, шоирлар б о шк а л а р д а н о р к а д а колишни
узларига ор деб билишади.
Улар бехосдан каттик ж а з а в а г а тушишди. Музо-
фотда Рахим Иккинчи шаъниг а тукилган катта-кичик
назмларни укиш расмга кирди:

Сиз — шох,сиз.
Энг буюк ш о у ,.
Халк, билмайди.
Афсус.
Сиз — сигиниш учун яратилган
хонацоу,
Олампанох;!
Биз сизга турибмиз юзма-юз...

Бу билан кифонланмай, шоирлар кутара савдога


утишиб, саройга — Рахим Иккинчининг олдига ёиири-
либ келганча, у х ак да тукиган назмларини унинг узига
бакириб укиб беришни одат килишди.
Ж и г и г а теккан кишиларни хамон дорга осиб, тери-
сини шилишдан кайтмаган Рахим Иккинчи хадеб сул-
лохлик килган шоирлардан уч-турттасини калтаклатиб,
саройдан кувиб хам юборди. Б ирок бундан н ат и жа
чикмади. У етмиш беш д а рр а урдириб, ялангоч хайдат-
гаи бир шоир куп утмай, «Бузрукворим, мени улдир-
санг майли» деган касида ёзиб, унинг шахсан кулига
келтириб берди.
Худо кечирсин, лекин б аъ з а н шоирлардан ахмок
халк булмайди. Улар хеч тап тортмай, ф а к а т худога
гегишли сифатларни хам Рахим Иккинчига т а к а ш г а
тушишди.
Бора- бора хаммаёкни назм босгач, ма за-б ема за
ашула хам купайиб кетди:

Сизга тенги бормикан,


к,ошу к,овогингиз булак,
Не дейин сизнинг бутун
бош дан-оёгингиз булак...

Рахим Иккинчи, айникса, с оз анд ал ар да н изтироб


чекарди. Гап шундаки, карнайчилар унинг касри-са-
ройи эшигига келиб, бир-бирларини туртишганча, хар
ким уз карнайининг овози купрок эшитилишига хара-
кат киларди.
137
Узининг шону шухрати энди Рахим Иккинчининг
жонига хам тега бошлаган эди. У маломат гирдобидан
кутулиб чикишида Руломжоннинг курсатган хизматини
унутолмасди. Шу билан бирга, Рахим Иккинчи, ка-
ёкдаги сартаро ш мендану бутун аркони д ав латд ан
а к лл ир ок экан, йук, биздан аклли одам булмаслиги
керак, пайтини топиб, уни барибир гумдон килишга
турри келади, деб уйлар эди.
* * *

Уша замо нл ар музофотнинг,— тупканинг таги, де-


гандек,— этак томонида гариб бир кишлок бор эди.
Бу кишлокнинг тарихи тугрисида о да мл ар кизик
нарсаларни гапиришарди.
Бир йили кандайдир сипохи кишлокдан утиб кетаё-
тиб, отини тухтатганча, арик буйида уйнаб утирган
болага:
— Уйингда ип-игна булса, олиб чик,— деган экан.
— Уйда йук, — дебди бола.
— Игна хам, ип хам йукми?— деб сурабди аж аб -
ланиб сипохи.
— Й у к , — дебди бола.
— Ип-игна булмаса, нима бор сенинг уйингда?
Бола буш келмай:
— Р а л та к, — дебди.
Од амл а р к и ш л о р и м и з шу боисдан Ра лт ак номини
олган, дейишарди.
К ишл ок ахли кеча-кундуз тер тукиб, косаси хеч
о ка рмаг ан ида н бечорахол хаёт кечирар, аммо улар-
нинг купчилиги содда ва акл- зако ват ли кишилар эди.
К ишл окд а Бадриддин деган, айникса, зукко бир
одам буларди. У хат танир, китоб укирди. Ешлигида
Култепага икки-уч борган, ша х ар д аю якин-узок тур-
ли к ишл о к л а р д а анча-мунча дуст орттирган эди. Одам-
ларнинг бошига бирон ташвишми, кулфатми тушса,
дунё курган киши, деб ундан келиб масл ахат олишар-
ди. Шунинг учун кишл окд аг ил ар уни Х у ж а деб хам
аташарди.
Бадриддин купчилик хамки шл окл ар и сингари аёл-
манд: унинг хонадонида турт киз, турт угил турилган
эди. У болаларининг барчаси эсли-фаросатли эканлиги-
дан гурурланар, бирок супракокди урлининг зийракли-
ги-донолигию афанди деб юборадиган д а р а ж а д а содда-
138
лигини куриб, хайратланарди. Хотинига гохида секин,
буни бизга худо бир берди, дейишдан узини тухта-
толмасди!
Насриддин уч-турт ёшидан са вод чикариб, отаси-
нинг кулидаги китобларни х и ж ж а л а г а н ч а , ёд олган
эди. Лекин уйинни, шухликни хам урнига куярди.
У аста-секин усиб, кадди тик була боргани сари
уларнинг уйи з а в к к а , кулгига тула бошлади... Бир
куни отаси Насриддинга, э ша к меники, мана бу ху-
тикни сизга бераман, деган эди. Кейин, уйда утира-
вёрмай, хутикни олиб чикинг, уртокларингиз хам кур-
син, урлим, деган гап килди. Насриддин, биров куради-
ган булса, яхширо к курсин, деб хутикни ма жб ур ла б
туппа-т^рри томга олиб чиккан эди... Б о ш к а бир куни
Насриддинга отаси, бутун дунё ернинг тагида, углим,
деб тушунтирганди. Уч-турт кундан сунг кузатса, утл и
ховли юзидаги к уд укк а энгашиб, нукул остига кара-
ётганмиш. «Нима гаи, урлим?» Насриддин, ернинг таги-
ни кураяпман, деб ж а в об килган эди.
* * *

Худди шу пайтлар бир окшом к и ш л ок к а Култепа-


дан сипо кийинган, хушруй, хушбичим киши мехмон
булиб келди. Бадриддиннинг таниши экан — уларники-
га тушди.
Бадриддин, бу киши амакинг, Му лл а Рулом, узлари
сартарош, деб б о ла лари га мехмонни таништирди. Бо-
л а л а р ичида Насриддин узок ша ха рд ан уйларига одам
келганига х ам ма да н куп суюниб, огзи кулогига етди.
У бо шка жойдаги одамларни хам куриб, сухбатини
эшитишга ишкибоз эди.
К ишл окд а тартиб шу: бировникига мехмон келса,
хамма топган-тутганини кутариб, остона хатлайди.
Катта д ав р а куриб, шомдан с а х а р г а ч а с ух бат ла шиб
утиришади.
Уларнинг уйига хам уша окшом т^йга ухшаб, хам-
Кишлоклар ёгилишди.
Т^рдан жой олган Мулла Рулом — Руломжон киш-
л ок ахлини орзига каратиб, туни буйи антика афсона-
^ а т и ф а ла р айтди.
Биз аксар уйламаймиз, хамма нарса шохга бор-
'2Ик-~7 дед и Руло мжо н. — Ишонмайсиз лар, якин турт-
йил орасида музофотимиз хакикий ж а н н а т булиб
139
кетади... Одамла рнинг айтишига Караганда, бир ку­
ни ШОХ. ИМИЗ Рахим Иккинчи жоме масжиди айвони-
да худога тиловат килиб утирган эканлар. Енларига
осмондан тугри хаз ра т Ж а б р о и л тушиб, эй худонинг
эркаси, айт, музофотингдан канча одамни жа нн ат га
ёзай, деб сурабдилар. Шохимиз, битта колдирмай
барчани ёз, дебдилар. Бошларини тебратиб, бунинг
иложи йук, дебдилар х азр ат Ж а бр о ил . Шох нихо-
ятда хафа булиб, осмондагини эплолмасанг, ак ал ли
ердагини менга куйиб бер, о дамл ар ерда озгина
жанн атд аг ид ек яшасин, дебдилар... Яна бир куни
м асжи д айвонида, од амл ар г а бахт бер, худойим, деб
шох илтижо килиб утирганларида, ёнларига кандай-
дир гариб келиб, тиз чукибди; худойим, уйимда бо-
л а - ч а к ам оч, иккитагина нон берсанг, нима киларди,
деб ёлворибди. Шох куйинларидан катта бир коп-
чикда тилла чикариб, халиги гарибнинг олдига таш-
лабдилар. Ма, ол, тентак, минбаъд иккита нон учун
худони, хаёлини чалгитиб, безовта килиб юрма, д е б­
дилар...
Содда кишл ок кишилари Руломжоннинг ганларини
туни буйи «У-у! О-о!» деб, огизлари карнай булиб
эшитишди.
Ф ак а т, мехмонни суюниб к а рши ла ган Бадриддин-
нинг негадир дам сайин феъли айнаб, авзойи узгара
борди.
Нихоят, субхи-содикда одамлар тар кал ишиб , ёлгиз
колишгач, у Руломжонга упкаланган кишидек, эзилиб
каради:
— Ашулангиз янгими, ж у р а ? Олдин эшитмаган
эканман...
— Эй, бу минг йиллик а ш у л а , — синик жилмайди
Р уломжон. — Хар з ам онд а кимдир чикиб, айтиб турар-
кан. Айтяпмиз!
— Бир куни кок уртасида узилиб колмайдими?
— Булиши мумкин,— деди Руломжон кузларининг
туб-туби кандайдир йилт этиб.— Аввалдан номаъкул-
нинг нонини еб, кулингга соз олдингми, узилгунича
айтаверасан-да!..
Насриддин хали бола эканлигидан, отаси нима де-
мокчи-ю, сартарош нима деди — тушунолмади. Узи
эшитиб колган бу гапларнинг магзини чаколмади.
Унга ажойиб бир инсон, азиз мехмонга отаси бекор-
дан тиргалиб, озор бергандек, охиригача иззатини ур-
140
нига куймасдан, уз кадрдонини хафа килгандек булиб
туюлди.
У, китобларда ёзилган айрим кишиларга ухшаб,
менинг д ад ам хам узидан кура аклли, зукко од амл ар га
кизганиб, рашлик билан ка рар, ичида куяр экан, да-
дамнинг бу иши яхши эмас, деб уйлади.
Хали бола эканлигидан, менинг д ад а м балки Ру-
ломжондан хам а к лл иро к инсондир, деган гап унинг
хаёлига келмади.
Насриддин умрида биринчи марта отасига нисбатан
к^нглида инжишми, ранжишми туйди.
* * *

Бунинг бари бежиз эмасди.


Насриддин уша окшом м и ж ж а кокмай отасининг
ёнида, пойгакда утирган, туни буйи, барча хамкиш-
л окларидан купрок мехмоннинг юз-кузига тикилиб,
сехрланиб колган эди.
Насриддинни гапдон, аклли, чиройли сартарош бе-
ихтиёр узига мафтун-махлиё килиб куйган, унинг кунг-
лида бир куни келиб, мана шу одам сингари х ал к ора-
сига кириб бориш орзуси турилган эди.
Насриддин чексиз бахтиёр эди!
Ушанда, айникса, Насриддин Руломжондан узи
эшитган бутун а фс она -л ати фал арн и эринмай кучирган-
дек, сузма-суз хотирасига жойлаб, махкам тугиб ол-
ганди.
Мана, энди...
Хар куни кишлокинг чанг-тузон кучасида у катта-
кичик бар ча болаларни атрофига туплаб, гох чордона
куриб утирганча, гох ирришлаб-сакраб, кузларини уй-
натиб, айтаётган гапига мос х ат ти -ха рака тла р килган-
ча, узи билган а фс она -л ати фал арн и ка йта риб ётарди.
— Биз куп нарсадан б еха ба рм из , — дерди Н аср ид ­
дин Руломжонга ^хшатиб, сиполик бил ан .— Бизнинг
бахтимиз, дунёда одил бир шох бор. Рахим Иккинчи...
Одамла рнинг айтишига Караганда, х ал к кандай яша-
япти, курай, деб уйлаб, шохимиз отда кетаётган экан-
лар. Йулда, икки киши дуппослашиб, учинчи ажнабий
киши четдан уларга караб, тир жайиб утирганмиш.
Бекларига, бу иккисини зиндонга ташла нг ла р, деб бую-
рибдилар шох разабланиб. Ахир, булар нега муштла-
шаяпти, х ак и ка т килмайсизми, деб сурашибди беклар.
141
Шохимиз кош-ковоклари солиниб, бегона одамнинг
олдида бир-бирини урган х ал к хеч качон бахтли бул-
майди, дебдилар... Яна бир куни шох кучада кетаётиб.
икки киши: «Мен олдин эшитганман!», «Йук, мен олдин
эшитганман!»— деб бахслашаётганини курибдилар.
Нимадан ж а н ж а л чикканига кизикибдилар. «Одам хом
урик еса, корни орришини, отдан йикилса, бели чики-
шини мен олдин эшитганман!»— дебди биринчи йулов-
чи. «Йук, мен олдин эшитганман, менинг ёшим катта,
купрок хикматни биламан!»— дебди иккинчиси. Шох
кулиб, биродарлар, бу ховуздаги сувдай гап, хамма
челаги билан келиб о лаверади, бундай н а р са ла р устида
тортишсанглар, хеч качон бахтли б улмайсанлар, д е б ­
дилар...
Насриддин уй-хаёлини урирлаб, кони-жонига чир-
мовикдай уралиб олган а ф с о на - ла ти ф ал ар г а берилиб
колганидан, Руломжондан хам купрок узи хеч качон
курмаган, кандайлигини тас ав вур хам килолмаган
шохга мафтун-махлиё эди.
Унинг юрагида Рахим Иккинчига нисбатан баёнсиз
бир мухаббат уйронганди.
У хар куни, хар соат, шох барчамизнинг отамиз,
мен бориб, оддий каролми, сарбозми, кандай булмасин,
барибир шохга ал батта хизмат килишим керак, деб
уйларди.
Насриддин шохни куриб, хизматимни а ни кл аб ол-
гандан кейингина, Руломжонга ухшаб, халкнинг ораси-
га кириб бора оламан, деб тушунарди.
Руломжон келиб-кетган уша окшомдан буён, режа-
сини качон, кайси йусинда а мал га ошириш туррисида
бош котирарди.
У узининг афс она -л атифал ар ни ёдлаб олиб, барал-
л а айтиб юрганини хам, Руломжонга, Рахим Иккинчи­
га нисбатан кунглидаги муносабатини хам имкон бори-
ча отасидан яширишга х а ра к ат киларди. Бу борада,
унинг назарида, а в ва л д а н о к отаси билан икки уртада
ж а рли к пайдо булгандек эди. Насриддин, отам килаёт-
ган ишимни ма ъкул лама йд и, менинг максадимни б ар и ­
бир англамайди, деб куркарди.
Лекин у хурмат-одобни бузиб, отасига терс бориш-
ни хам истамас, хамма чигаллик ана шунда эди...

142
* * *

Ахийри, Насриддин Култепага боришга шахд


этди.
У шунчаки, шахарни бир курмокчиман, деб отаси-
дан рухсат суради.
Отаси алб ат та норозиланди. Шунга к а рама й, май-
ли, энди катта йигит булиб колдинг, эшагингни миниб,
айланиб кел, дунёни кур, деб ок фотиха берди.
Она — она экан. Отасидан бекитиб, онаси Насрид-
динга уч-туртта кимматбахо такинчокларини халтача-
га тикиб тутказди. Емон кунингда ишлатасан, болам,
деб кузига ёш олди.
Насриддин, йулга чикаман, деганида эшаги аркон-
ни узиб, ка ёк к ад ир кочиб колганини пайкади.
У эшагидан жу д а хафа булди.
Кейин, эшакни топиб, уша ндай ш а х ар г а кетавера-
ман, деб уйлаб, йулга тушаверди.
Уз кишлоклари, якин бир-икки кишлокни курди.
Бепоён сахронинг этагига хам кирди. Аммо куни буйи
кидириб, эшагини тополмади.
Насриддин олдингидан хам купрок эшагидан х афа
булиб, сахро ё к а л а б бораётганида, кеч кириб, куёш
ботди.
К ае рд а тунасам экан, деб фикр килганича, кетаёт-
ган эди, узокдан лопиллаётган оловга кузи тушди.
Олов бор жойда одам бор. Одам бор жо й да сухбат,
утдан булак кандайдир харорат.
Насриддин оловга ка р аб юрди. ,
Нихоят, куриган каттакон бир саксовул пинжида,
гулхан ёнида икки киши ёнбошлаб утирганини курди.
Якинлашиб, салом берди.
— Келинг, йигит, — дейишди оловда исинаётган-
лар уринларидан ярим кузгалиб. — Утга мархамат!
Насриддин чук тушди. Хамма кул очиб, юзига ф о ­
тиха тортди.
Уйдан узи олиб чикиб, кутариб юрган тугундаги
яхна гушт, нон-узумни Насриддин уртага, дастурхон
Урнида т ушалган кимнингдир белбоги устига тукди.
Унинг янги танишлари анчайин чиройли, обрули
чакмонлар кийишган. Бо шла ридаг и с алл а хам оддий
Дока эмасди. Аммо уларнинг эгни негадир кишида
совун курмагандек таассурот колдирарди. Уларнинг
узи хам келишган йигитлар; шунинг б аробарида , икки-
143
сининг х,ам юзи бир оз кирми, кузларининг чети окариб
турибдими — кандайдир озодалик етишмас эди.
Насриддин узи сезган бу нарсага ортикча эътибор
бермади. Ду нё д а хар хил одам учрайди. Хаммадан
сенга ухшаб т оза юришни т а ла б килолмайсан!
Айникса, янги танишлари Насриддинга, биз сайёх
овчилармиз, деган галати гапни айтишди. Насриддин,
куринишлари бунакалигининг сабаби бор экан-да, деб
уйлади.
Йигитлардан бири узини Султон деб таништирди.
Иккинчиси, хазиллашибми, чинданми, меники Мултон,
деб куйди.
Улар нихоят Насриддинга юзланишди:
— Узлари ким б ула дилар? К аё к л а р д а н сураймиз?!
Насриддин кишлоги-ю, исмини айтди.
— Култепага бормокчи эдим, — деди у. — Эшагим-
ни йукотиб куйдим. Куни буйи шуни кидириб юрибман.
Йигитлар Насриддиннинг тугрилигидан завкланиб-
ми, кулишди.
— Эшагингиз бир жойга бориб, кози булмаганми-
кин? — хазиллашди узини Мултон деб таништирган
йигит.
— Эхтимол, шундайдир, Мултон ака, — кулди Н а с ­
риддин хам. — Од амл а р гап лаша ёт ган да, кулогини
диккайтириб, эшитиб турадиган одати бор эди.
Йигитлар ундан нима учун Култепага бормокчи
эканлигини сурашди.
Насриддин Руломжонни эслади. Шох га бориб хиз-
мат килмокчи эканлигини хам яширмади. Кейин, сую-
ниб, яйраб кетиб, йигитларга узи билган б ар ч а афсона-
л ати фал арн и гапириб берди.
Йигитлар яна кулишди. Бирок к ишл окд аг ил ар га
ухшаб, куп а нка йиб хам колишмади.
— Сиз ж у д ая м содда экансиз. Афанди! — деди бо­
шини ч ай каб Султон.
Вакт а л л а м а х а л г а борган эди. Йигитлар, энди ётиб
дам олайлик, дейишди. Эртага бизнинг ишимиз куп,
хали яхши ов хам килолмадик, деб тушунтиришди.
Насриддин х ас-хашакдан узига т у ша к ясаб, кулида
колган бояги буш тугунни хам ёзди. Чопонини устига
ёпмокчи булиб ечди. Чопон куйинидаги онаси кулига
тутказган халтачани олиб, боши остига куйди.
— Халтангизда нима у, носвойми? — кизиксиниб
суради Султон. — Олинг, чекайлик.
144
— Носни хам одам боши остига куядими?! — кулди
Насриддин.
— Пухта экансиз, йигит. Содда булсангиз хам, уз
ишингизга пиши к экансиз. Бу яхши хислат, — деди
Мултон.
Насриддин узи тайёрлаган уринга чузилганича, чо-
понини бошига тортди.
... У аёздан жунжикиб, сесканиб уйгонди.
С ахр од а сутдек окиш бир тонг отмокда эди.
Насриддин, биринчи навбатда, устида хам, ён-вери-
да хам чопони йуклигини сезди.Бошини кутариб, ат-
рофга о л а з а р а к каради.
Гулханда алл ак ачон ут сунган. Бу ерда кечаги
танишларининг кораси х а м , ч изи хам куринмас эди!
Насриддин узича, эй чопон гурга, деб уйлади ва
шошиб, хас-хашакни титкилай бошлади.
Чопон билан бирга, онаси шурлик ишониб кулига
топширган х алтача хам йуколган эди.
Насриддин игна кидираётгандек, хас -хашакдан хо-
вуч-ховуч кумгача тузитиб чикди. Йук!.. Энди йук!..
Нихоят, у тонгги са лкинда т ит ра б- ка кша г ан ич а,
боши оккан томонга к а р аб кета бошлади.
* * *

Шура, Кал-Бек, Конли, Коракозон...


Музофотдаги л ойшувок том, пахса деворли бир-
бирининг пинжига тикилган пастак уйлардан иборат бу
к ишл окл ар ор килмай т а к а г а н номларнинг узи нака-
дар гариб? Этни сескантиради!
Болаларни, одатда, гул, дейишади. Аммо болалар-
нинг чоллардан б аттар ранги захил; тик ка р аб булмай-
ди. Нима, буларнинг барчаси з а ъ ф ар о н гулми?
Уттиз ёшли аё лл ар кампирга ухшайди. Ичи пишиб,
тукилган. Белини ушлайди. Бу хали ёш жувон экан, деб
Хавас билан ит хам уларнинг юзига карамайди.
Са ха рд ан ярим кечагача этигини ечмай, лой кечиб
юрган эркакл ар Алпомиш булибдими?! Елкангни бунча
букасан! Кузингни олиб кочма, йигит булсанг! Бошинг-
ни эгма!... Уйда эшикка к а р а б утирган — сенинг хоти-
нинг! Ярим тунда бориб, уни туртасанми?! Ул!..
Хуп, чол-кампирлар-чи?! Ешлигида кандай булса,
бу ёги хам шу-да! Аксари ётса, туролмайди, турса,
юролмайди. Калайсиз, ота, ёки, эна, десанг, киличдай
145
дейди-ку, лекин б уна ка занг лаг ан килични кинидан
чикариб, бировга курсатмаган дуруст!..
Азалдан сенинг кисматинг шумиди, халк?! Кимлар,
бошман, деб сенинг бошингга чикмади! Жиловни к ул и­
га олган борки, сени суяди, осади, улдириш пайига
тушади! Зиндонга ташлайди! Бу етмаса, сени кийимсиз,
оч колдиради! Й у л л ар д а тентираб, сарсон-саргардон
булишга ма жб ур килади!.. Хукмдордан кутулдим, де-
ганингда минг хил т урала р, бекларга тутиласан. Пул-
дорлар, корчалонлар сени талайди. Булардан хам ку-
тулганингда, безорилар, урриларга йуликасан. Сени
булар хам уради, тунайди!.. Хаммаси сендан куркиш,
ожиз-нотавон, кул булиб яшашни т ал аб килади!.. Бе-
чора халк!..
Бечора халк! Тарих буйи курган кунингда йилт
этган офтоб йук! Тенг буламан, дединг, бахтли була-
ман, дединг, дунёда х а к ик а т бор, адо лат ал батта урна-
тилади, дединг... бирок шохмот тахтасидаги сингари,
барча от сурди, сен оёк остида колиб кетдинг, хамма-
дан олдин курбон булдинг!
Сен хамон ишонасан, бечора халк! Эртанги кунга
умидланасан! Одил шох излайсан. Бирон виждонли
хакам бордир-ку, дейсан! Яна алданасан... Бепоён,
ялангоч с а х р о ла р да дийдираб, тит ра б- ка к ша б, юра-
гинг кон эканлиги кам, оёкларингни тикан шилганича,
олдинга судраласан!...
М ан а шу гариб кишл окл ар билан бирга, тенг, ха-
шаматли касри-саройлар, кошоналар ерга тукилади-
ган, хамма б а р а в а р тупрокдан бош кутариб, бирдек
хисоб берадиган киёмат якинмикан?! Ушанда буюк
бир х а к ик а т та нт ан а килармикан ёки хеч качон...

...Насриддин эшагини хафа булиб кидирганича, ат-


рофдаги канча кишлокларни пойи-ниёда кезди.
У эгнига нимадир илиб олиши, кун куриши
керак эди.
Бировларнинг томоркасида ишлади. Бировларга
пахса уриб берди. Мол бокди. Хаммоллик килди.
Уз к и ш л о р и , уз уйида юрган пайтлари оддий одам-
ларнинг хаёти н а к а д а р ма ша к ка тл и , н а к а д а р аянчли
эканлигини билмас, бу х ак да уйламас хам эди. Отаси-
нинг эрка урли булганидан хали кулини совук сувга
урмагдн эди.
146
Сарсон-саргардонликда Насриддиннинг кузлари
очилди. У энди Руломжоннинг гапларига хам, шохнгинг
букжлигига хам шубхаланиб, уз-узидан кунглида икки-
л а н а бошлади.
Аммо Насриддин хали бола эди. У, халк«инг ахво-
лидан вокиф булгани учун хам шох бахт тугрисида
каттик уйлаётгандир, барчанинг бошини силашга б а л ­
ки кули кискалик килаётгандир, деган хаёлл ар га бор-
ди. Шу боисдин, йули тушган ки шл о кл а рд а хамон узи
билган афс она -л ати фал арн и айтиб, сочиб-экиб кета-
верди.
Кунлар шу з ай лд а ойларга алмашди.
Насриддин устини бутлаб олди. Беш-ун танга чой-
ч ака й и р д и .
У эшагини тополмади. Бир куни узича: «Эшагим
мендан олдин ш а ха рг а йуртиб колмаганмикин?! Эшак
булганидан кейин, ундан хар нарсани кутиш мум-
кин!» — деган фикрга келди.
Бу ор ад а к и ш л о к да н- к иш ло к ка утиб, Насриддин
ша х ар г а я к ин лашиб хам колган эди.
* * *

Узокдан, худди ердан кутариб булут ларга ураган-


дек, бал андикд а турган, кунгиралари осмонга ка да лг ан
Култепа ка лъ ас и куринди.
Насриддин гох тухтаб-тикилиб, гох иргишлаб-югу-
риб, к а л ъ а пойига етиб келди. Осма куприкка ухшаган
айланма тош йулдан юриб, олдида сокчилар шамдек
котган икки т а в а к а л и каттакон д а р во за да н ша харг а
кирди.
Бу, ша хар дегани гаройиб экан! Ришт ёткизилган
катта йуллару кишлокники сингари тупроги билкилла-
ган тори-танг, узун кучалар. Томи одамнинг буйидан
хам паст катал акд ек кулбал ар у олтин, кумуш куббали
гужум д а р в о з а л а р урнатилган болохонали уйлар.
Иу лл ар, кучалардаг и катор яшил-з ангор устунлар-
д а юлдуз шаклидаги беш киррали япаски фонуслар.
Хар ер-хар ерда боглар кузга т ашланади. Куча буйла-
рида хам мевали-мевасиз д арахт кун.
Ипдек а ри кч а л а р д а шилдираб сув окади.
Фойтунлар йулни т ара кл ат иб , бехос ёнингдан елдек
утади. От ли к сарбозлар. Катта-кичик а р а ва л ар . Эш ак
минган чоллар. Бошига тогора кундирган хотин-ха-
147
лаж... Одам. Одам... Бировнинг афти-ангорини илга-
майсан; жун чакмонлр, адрас ва буз яктаклар... ким-
хоб... банорас...
Б аъ з и бир т омларда елгжричдек патларини ёйиб,
товуслар юрибди. К а ф а с л а р д а тути, майна, бедана...
Ш ах ар — ф а к а т ша хар эмас, кишлок билан икки-
сининг коришмаси экан; юрган одамларнинг ярми ша-
харлик, ярми кишлокдан келганга ухшайди...
Насриддин бир ерда куним топиш, ма сл ах ат солиш
учун энг аввал Руломжонни излади.
У барча са ртарошхоналарни айланди. Куча-бозор-
да дуч келган одамдан сураб-суриштирди.
Б ирок унинг «амаки»си Руломжон — Мулла Рулом
деган зотни хеч ким курмаган, номини хам эшитмаган;
танимас ёки таниса хам, негадир узини танимаган-
б илмаганга олар эди.
Насриддин кийналиб-азобланиб бир х афта кечала-
ри ша хардаг и хаммомлар гулахида ётганича, кундуз-
л ари Руломжонни кидириб, ном-нинюнини топишга
хам эришолмади.
Шу х афта ичида турт-беш марта касри-сарой дар-
возаси олдига хам борди. Килич-калкон т а к ка н , афти-
дан, совуккон, б а д ж а х л сокчиларга нима деб, ичкарига
кандай киришни ч а м а л а ш г а фахми етмаганидан, орка-
сига кайтди.
Бир марта Рахим Иккинчи катта йулдан фойтунда
утди. Аммо одам ружрон уйнагани-ю, беклар, сарбоз-
л а р кучадаги кишиларни камчи суриб четга хайдашга-
нидан, Насриддин хатто узокдан шохнинг афти-а нг ори­
ни хам куролмади.
Йук, бир хафта да н кейин, хамма нарса урнига
тушди...
Насриддин кечаси бозор пинжидаги хаммом гулахи­
да утлн тарами ичига кириб, уралиб ётган эди. Сопол
куза, тугун кутарган кандайдир икки киши туйкусдан
келиб колди. Бировга озори тегмай, г ул ах лард а ётиб
юрадиган уйсиз-жойсиз, рариб о дамлар доим учраб
туришганидан, улар Насриддинга эътибор беришмади-
ми, уни пайкашмадими, хархолда, ут тафти уриб турган
илик ерга утиришганча, кузадан ниманидир култилла-
тиб куйиб ичишиб, ка вш ан иш га тушишди. Нихоят, ун-
дан-бундан очик-ошкор гурунг кила бошлашди.
— Итдек ишлайман, б а р а к а йук. Енимда хемири
колмади, — деди у лфа тл ард ан бири. — Эрта га яна
148
мардикорликка чикаман. Бир оз танга йигсам, етим-
есир бирон кизни барримга олмокчи эдим...
— Мен х,ам ёшликда, сенга ухшаб, каттик бир
ишлайман, кейин, колган умрим пар ёстикда ёнбошлаб
утади, деб уйлардим, — шикаста товушда дардини ёр-
ди иккинчиси. — Узимни канча у тг а- чу кк а урмадим.
Канча югурмадим. Барибир булмади...
— Нега булмади? Нега булмас экан?!— т ажан г-
ланди биринчиси.
— Узи биз ах мо к эканмиз. Кулингда пул турмаган-
дан кейин... Мана, хозир хам сен билан бугун топгани-
мизни бугун сочиб, кукка совуриб юрибмиз. Биздек
л ал л ай г ан одам...
— Мен энди ундай килмайман. Л ал л а й г а н и м етади,
турри айтдингиз.
— Л а л л а й м а с а н г хам, гап шу... Ноумид шайтон,
ал батт а одам умидсиз яшамайди. Кунглингга олма,
иним! Лекин халол мехнат билан бой булиш кийин!
Кайси б а д а в л а т одамни олмагин, я хширо к кун курай,
деб эгри ишлар килган. Хуп, бой булиш шарт эмас,
узингни бундай оддий эплашнинг хам иложи йук. Хам-
ма ёкд а зулм-ситам, урирлик, порахурлик. К,ултирингга
иккита товук кистириб бормасанг, мирза хат битиб
бермайди, кози арзингни эшитмайди. Хозир тирик юр-
ганингга шукр килиш керак. Евузлик расмга айланиб
кетди...
— Шохимиз бахт т^ррисида куп гапирар эканлар.
Мен ишонаман. Шохни одил, дейишади. Хали хаммаси
яхши булиб кетиши хам мумкин...
— Ешсан, пишарсан. Ишонгинг келса, ишонавер.
Лекин уттиз йилдан буён уз туришган биродарларини
бир ховлига камаб, остонадан уткармаган одам одил
буладими?! Шохинг бутун ёвузликнинг бошида туриб-
ди... Сен Руломжонни билармидинг?
— Сарт арошми?
— Уша.
— Ганга уста одам, деб эшитганман. Узини тани-
масдим.
— Биз кадрдон эдик. Х а к и ка т а н хам, гапга жу-
да уста эди. Узим курмадим, лекин музофотда хозир
куп шогирдлари чикиб, ундан хам утказиб юбориш-
ган, дейишади.
— Мендан нима учун уни сураяпсиз?
— Эшитмаган булсанг, айтаман... Утган курбон
149
ойи урталари ярим кечаси кора кийиб, никоб т ак к ан
унтача одам ховлисига бостириб кириб, Руломжонии
ч ав окл аб кетишибди. Биров, уррилар бу ишни кил-
ган, дейди, биров, безори, биров, подшохликка дахли
бор, дейди. Адашмаса м, шу охиргиси анча хакикат-
га якин.
— Бечора...
— Бечораликка бечора. Киши ачинасан... Шунга
ка рама й, сирасини айтганда, муттахам, товламачи
одам эди рахматли. Узи узининг бошига етди.
— Кадрдонингизни шу нак а дейсизми?
— Эй, ёлгонга йул очиб, х а л к к а хиёнат килган
бундай серкани б о шк а кандай б а х ол аш керак?! Б а ъ з ан
кадрдонлигингга хам х афа булиб кетасан...
Улфатлар кузадан ниманидир яна култиллатиб ку-
йиб ичи 1иди, кавшанишди.
Кейин, кандай туйкуе келишган булса, шундай гу-
лахни тарк этишди.
Насриддин саросималаниб, эс-хушини йукотиб куй-
ган эди.
У тишини-тишга босиб, гапга бехос а р а л а ши ш да н
зург а тийилиб турганди; мана, энди рузапоя орасидан
сирралиб чикиб, ерга мункайиб утирди.
Кулогига чалинган икки кимсанинг тасодиф бир
сухбати туфайли, Насриддин хозир узини болалик дав-
ри тугаб, бирданига улрайгандек хис этди!
Бу кеча уйку унга харом булган эди.
Руломжонни укинганча эслаб, аг ар инсон аклли,
истеъдодли булса, жунгина афс о на - ла ти фа ла р н ак а да р
катта куч-кудратга айланиб кетишига т а а ж ж у б л а н д и .
Шунинг баро бар ида , узи билган афс она -л ати фал ар ни
бу кунгача завкл аниб -б емал ол та рк а ти б юрганига кунг-
л ида алланечук рашлик туйди.
Насриддиннинг хаёлида [ну кеча к а йт а -к а йт а отаси-
нинг гамгин киёфаси жонланди. Сизни яхши билмага-
ним, ишонмаганим учун мени кечиринг, д ад ажо н , деб
уйлаб, беихтиёр кузлари ёшланди.
Унинг назарида, Култепадан шу д а м д а ё к кетиши
керак... аммо кетишдан олдин б а ж а р а д и г а н бир иш
колган эди... Шохнинг афти-ангорини куриш, биродар-
ларини чиндан хам тирик мурдага айлантирган булса...
, Бу — Насриддин учун мухим эди. Чунки, уз биро-
д а рл ар и га ж а б р килган одам дунёда хеч кимга биро-
дар булолмайди!...
150
* * *

Эртаси куни у касри-сарой д арвозаси олдига дадил


борди. Сокчиларг а узок кишлокдан келгани, шохни
куриши шарт эканлигини айтди.
Сокчилар ав ва ли да унинг гапига кулишди.
Сунг, кет бу ердан, ёш бола экансан, узингга ёмон
булади, бошингни сапчадек узиб т ашлаймиз, деб дук-
пуписа килишди.
Сунг, бу карвонсарой эмас, шохнинг саройи, бу ерга
хар ким киравермайди, деб тушунтиришди.
Бирок Насриддин шахдидан кайтмади.
Сокчилар Бош дарвозабонни чакиртиришди. Бош
дарвозабон кандайдир саркардани, с а р к ар д а кандай-
дир бекни чакиртирди.
Улар Насриддиндан шохни нега курмокчи э кан ли ­
гини суриштира бошлашди. Насриддин шумлик килди.
Аслида, шохни курмасам хам булаверади, лекин ака-
укаларини куриб, хар бирининг кулогига бир огиздан
гап айтишим керак, деб туриб олди.
Саройдаги аъёнларнинг жон-фигони чикди.
Улар, шохнинг биродарларини хеч ким куриши мум-
кин эмас, булар хам хеч кимни куришмайди, уттиз
йилдан буён тартиб шу, илож канча, дейишиб, Нас-
риддинга бутун-бор вокеани л аг ан га солиб курсатиш-
ди. Сиз, ундан кура, яхшиси, шохга кираколинг, деб
йиглагудек булиб, ялинишди.
Насриддин касри-саройга йуналди.
Сар ка р да - бе кл ар уни оркасидан секин туртиб, Са-
л о мхо наг а киритиб юборишди.
Рахим Иккинчи т ахтда бошини эгиб, пошнали этиги
билан негадир ер чизиб утирарди.
Насриддинни куриб, урнидан иргиб турганича, нима
учундир хонада югура бошлади.
Бу, узи — кузлари ичга ботган орик-озгин, питирак
бир одам... б а д б а ш а р а бир махлук экан.
Чаён чаккандек, бир оз югуриб-типирчилагач, Нас-
риддинга имо килиб, буни ким бу ё к к а киритди. йукот,
деб телбага ухша б б ак и ри шг а тушди. Кейин, Насрид-
динга тикилганича, бакирди:
— Нега кирдинг бу ё к ка? Йукол!..
Насриддин содда, осойишта кулди...
Насриддин номи билан минглаб л а т и ф а л а р яратил-

151
ган! Бирок уша куни унга тегишли ч аь ака м биринчи
л а т и фа ту килди.
— Куп б ак ир ав ер ма, шох,, — деди Насриддин. —
Менинг эшагим йуколган эди. Шу ерда эмасмикан, деб
кирган эдим...
Д арв оке, эшак!
Насриддин-ку, айтганини айтиб, касри-саройдан чи-
киб кетди. Унинг вакт ид а арконни узиб, кочиб колган
эшаги нима булди, дерсиз?!
Эш ак Култепа ка лъ ас и пойида ут чимдиб, ша та ло к
отиб, Насриддиннинг шахарни тарк этишини кутиб
турган экан.
Насриддин эшагини б^йнидан кучиб, суйиб-эрка-
лади.
Сунг, миниб, секин йулга тушди...

36

— У менга ишонарди. Еш боладек ишонарди, ахир!


Мен учун килт этмай хаттоки жонини берди. Мен бул-
сам...
Оппок т у ш а кд а окариб ётган Бурхон Ша ри ф кек-
сайиб колгани, огир хаста эканлигини хам унутиб,
урнидан туриб кетди.
Садиржон Бурхон Шарифни хеч качон бу холат-
да курмаган эди.
Бундан хам мухими: у бир куни яна Абдулла Ха-
кимнинг бундай номи эсланиб тилга олинишини ха-
ёлига келтирмаган эди.
Гап шундаки, энди куп сувлар окиб, орадан анча
йиллар утган эди!
Бурхон Ша ри ф бошда в аъ д а килиб, кейин Абдулла
Хакимнинг Насриддин афанди хакидаги ёзувларнни
С ад иржо нг а курсатмаган эди. Сад иржо н хам бунга
ортикча кизиккани йук.
У Гулхумордан кундан-кун узоклашиб, бир пайт-
л а р узи ёдлаб, куча-куйда укиб юрган Абдулла Х а ­
кимнинг шеърларини хам, у ша нда кандайдир азиз бул-
ган шоирнинг номини хам эсламай куйган, бора-бора
буткул унута бошлаган эди. Буларнинг бари Гулхумор­
га тегишли туюлганидан, унга малол келгандек эди!
С а дир жон З е в а р деган тикувчи кизга уйланган,
З е в а р — Гулхумор булмаса хамки, бир*бирларига ур-
ганиб, мехр куйиб, шу кунларда улар тинч-тотув, бахт-
152
ли хаёт кечиришмокда эди. Б а ъ з а н дунёда одамлар
шундай оила куриб, яхши я ш аб хам кетишар экан!
Бурхон Шарифни Садиржон сунгги икки-уч йил
ичида курмаган эди. Унинг каттик бетоблигини эшитиб,
Катта ша ха рг а хабар олгани хая жо нл ан иб келган эди.
Хозир Бурхон Шарифнинг чиндан ахволи танг, чи-
ройли, куч-кудратли, магрур Бурхон Ш ар и ф энди чу-
киб-куриб, чуп-устихонга айланган, рангида ранг ку-
ринмас эди.
Садиржон — хаким булганлигидан, шусиз хам куни
му о ла жа билан утаётган беморга узича дархол дори-
дармон килишга уринди. Лекин хаким эканлигидан,
у а ж а л г а чора йуклигини хам б о шк а ла р да н купрок
биларди.
Бурхон Ш а р и ф дори-дармондан бир оз енгил тор-
тиб, ав вал ида улар анчаг ача уйчан, босик-вазмин гап-
лаши б утиришди.
Кейин, беморнинг ахволи яна огирлашиб, у алахси-
рашг а тушди.
Ана шунда...
— Мен катта бир ёвузлик килдим. Бу жиноят, а л ­
б а тта, — деди Бурхон Ш а р и ф . — У менга ишонарди...
Сад иржо н гап нимада эканлигини тезда англаб ет-
маганидан, Бурхон Шарифни тинчитиб, таскин бериш-
га оишкди:
— Сиз фари шт аде к поксиз. Юрган йулингизда та-
ниш-нотаниш канча кишиларга ф а к а т яхшилик кил-
дингиз. Од амл ар ни эзгуликка чакирдингиз. Минглаб
о д амл ар бекорга сизнинг номингизни хурмат билан
тилга оЛмайди. Узингизни ундай камситманг!
Урнидан туриб кетган Бурхон Шар иф бошини чай-
кади:
— Бу хаммаси оддий. Бу хаммаси арзон...
—- Арзон эмас! — т аж ан г ла нд и Садиржон. — Ахир,
хар ким хам сиздек узини куркмай аждахонинг огзига
урибдими? Сиз умрингизда ёвузликка очик карши чик-
кан одамсиз! М ард лик килгансиз...
Бурхон Ша ри ф алланечук аламли, истехзоли кулди:
— Мардлик?! Мен од амл ар га оз-моз мехр билан
карадим. Эзгуликни истадим. Курашдим, албатта. Л е ­
кин бир каримсик-к^сани беш йил, бир рилайни ун йил
каматдириб юбориб, минг йиллик тарихи бор ёвузликни
йукотиб булар эканми?! Биз кимнидир бутга айланти-
риб, с а ж д а килишга урганиб колганмиз. Кулмиз! Хол-
153
буки, ёвузлик хамманинг кон ида купириб-тошиб ётиб-
ди. Хаммамизнинг... — У токчадан кандайдир д афт ар -
ларни олиб, Садиржоннинг олдига ташлади. — Мана,
х у жж ат . Менинг ёвузлигим, жиноят...
Садиржон паришонланиб каради: Бурхон Ш ар и фг а
бир пайтлар узи берган шеърлар дафтари. Яна бир
неча дафтар... Абдулла Хаким...
— Хуп, Абдуллажон сиз учун жонини берибди. Аб-
д у лл ажо н хам мард экан! Сиз буни кадрлайсиз. Хеч
качон унутмайсиз. Лекин ёвузликка карши инсон бари-
бир курашади. Унинг улимига сиз айбдор эмассиз-ку!
Нега умр буйи изтироб чекиб, узингизни бурдалашин-
гиз керак?!
— Сиз хеч нарсани билмайсиз, — деди Бурхон
Шариф. — Мен бу ишда барибир айбдорман... Мендан
Абдулла Хаким билан сиз эмас, мен хаётда сизлардан
купрок миннатдор булишим керак! Сизлар дунёдаги
эзгулик тимсоли!... Хуп, энди гапнинг индаллосини
эшитинг! Хаммасини айтаман... Мен Абдулла Хакимга,
унинг кабри бошида туриб, кузимда ёш билан, номинг-
ни тиклайман, деб суз берган эдим. Бу, ушанда, чина-
кам к асам ёд эди! Мен, албатта, тез о р ад а унинг кабри-
га ма рмар тош урнатдим.Исмини уйдириб ёздирдим.
Шу билан, хаётини менга баг ишл аг ан одам олдида
бурчимни адо этгандек, тинчиб куяколдим. Холбуки,
Абдулла Хаким учун мармар тош... чиройли са гана, от
шаклидаги ёдгорлик — буларнинг хеч бири мухим
эмасди. Унинг учун, тирик пайтида хам, кейин хам —
ёзганлари мухим эди! Мен буни тушунмасмидим?! Их-
чам бир китоб тузиб-чикариш мен учун энди жуд а осон
эди. Айникса, сизнинг кулингиздаги дафтарни олгач,
мен бир гал шундай хаёлга хам бордим... Ашаддий
ту ра ла р хам бу ишда менга халал беришмасди. Тирик
одам узи учун узи курашади; мархумларни кул лаш
керак. Бунинг устига, б аъз ан меросга у н ч а л и к д р ж и б
карашмайди... Йук, мен узим ёзганларини эълон к и­
либ, Абдулла Хакимнинг номини тиклашни истама-
дим!.. Нега?! Сизнинг кулингиздаги дафтарни олиб,
уйга кайтгач, укиш учун Ха ли ма га бердим. Шеърларни
укиб, Халима негадир бир неча кун кузлари кизариб
юрди. Кейин, кечалари туриб, йиглаётганини сездим.
Узимча, шеърдан таъсирланиб, Абдулла Хакимга ачи-
ниб шундай киляпти, майли, утиб кетади, деб уйладим.
Лекин бир куни тасодифан шеърлар хак ид а ган чикди.
154
Мен: «Булар кимга багишланган булса хам...» дейи-
шим билан, Халима шуни кутиб юрган эканми, бе-
ихтиёрми: «Менга багишланган...» деб юборди. Шун-
дан сунг, йиглаганича буйнимдан кучоклаб: «Мен с и з ­
ни купрок яхши курдим, сизга хиёнат килмаганман...
Абдуллажонг а эса ачинаман; мен юз буриб кетмасам,
у бундай бахтсиз яшаб, халок булиб кетмасмиди!»
деди. ...Мен биродаримга, мархум биродаримга рашк
килиш бемаънилик эканлигини биламан. Лекин мен
Халимани ота-онамдан, болаларимдан хам кизранар-
дим. Юрагимда аламми, адоватгами ухшаган бир \^т
ёнди. Мана, Халима дунёдан утганидан кейин хам... хо-
зиргача бу ут учгани йук! Мен Абдулла Хакимнинг
барча ёзганлари, хатто афанди туррисидагилар хам
Халима туфайли, Халима учун ёзилганини сезиб ту-
рибман. Шу боисдан, булар менинг суюкли аёлимга
багишланган нарсалар, куринг, деб уларни бировнинг
кулига тутишга ор килдим! Узимча тутган йулимни
тугри деб уйлаганимдан, мана, уттиз йилдан буён Аб ­
д улла Хакимни хаммадан «яшириб» юрибман! Лекин
хозир, улим ту ша гид а тулраниб, дунёда б о шк а бир
х ак и ка т хам борлигини хис этаяиман... О д а м л а р б а ъ ­
зан менга у х ш аб иш тутишганидан, канча гаройиб
китоблар йиртилиб-йуколиб кетади. Канча обидалар
ерга тукилад+г Кан ча ёдг орликлардан инсоният мах-
рум буладн... Бу жиноят, албатта! Менинг хар хил
ёвузлар, корчалонлардан фарким нима?! Инсон кайта
тирилиб, у дунёда куришадиган булса, мен Абдулла-
нинг юз-кузига кандай карайман?! Булган-бор ган
шу... Энди мени кайси йусинда тушунсангиз, шундай
тушунаверинг!...
Садиржон Бурхон Ша ри ф га гангиб-эсанкираб тики-
либ колган эди...
У хаётида ж у д а куп эзгу ишлар килган, табиатан
о лижаноб бу одамга нима дейишини билмас эди.
Бурхон Шари ф энди т уш а кк а чузилиб, юзини девор
томонга буриб олди...
Сад иржо н д афт ар л ар ни култиклаб, буйни, елкала-
рини букканича, уйчан, Р а м г и н бир холатда хонадан
чикиб кетди...

1988— 1991 йиллар


М А Х Л Л Л А Д А Г И М ОЖ А Р О

(Янги хикоялардан)

Узи бу бемаъни таклиф Ха йдар бободан чикди!


Маълумки, к а ри я л а р хеч в акт ош е б -а р ак ичиш учун
чойхонада тупланишмайди. Б а ъ з а н уларни кампирла-
рининг томдан нари томонни курмай бошлайдиган дий-
диёси, т а л а б - д аъ во л ар и безор килиб юборади. Бундай
пайтда беихтиёр тенгдошлари д а в р ас и да бир пиёла чой
ичиб, дунё тугрисида гаплашгилари келади. Секин уй-
дан кучага сиргалишади.
Уша куни хам, аслида, шундай булган эди.
Исхок Махсум билан Уста Мумин бир ёкдан чойхо-
нага энди кадам куйишганида, иккинчи ёкдан Ака
Муродни э ргаштирганча, негадир и лжайиб Хайдар бобо
келиб колди... Шу уринда б о ш к а ла р да н а ж рати б, нима
учун бу карияни «бобо» деяётганимизни ки ск ач а тушун-
тиришга тугри келади.
Тенгдошлари ёш йигитларга ухша б хамон костюм
кийиб, буйинбог т акиб юришганига к а рама й, бутун ма-
х а лл ад а мана шу биргина Ха йд ар бобо катта сокол
куйиб, тун кийганча, бошига фута у раб юради. Сира-
сини айтганда, бир д ав р аг а уюшган бу к а р ия л а р бар-
часи шу тахлит кийинишлари мумкин эди; лекин хеч
кимга сир эмаски, бизнинг ажойиб замондошларимиз
узок йиллар буйи бундок турки-тароватдаги кишини
мулла, муллани эса ма хлук ка ухшаган бир нарса, деб
билишган. Хозир одил хукумат т акводорларнинг пили-
гини кутариб, айникса, дуч келган к ария га мулла деб
зугум килманглар, кабилида янгича фикр юртишга
утаётган булса хамки, од амл ар учун орка га кайтиш ан-
ча кийин. Кайси оксоколга, бор, сокол куйиб,уйдан
тунингни кийиб чик, кексалигинг билиниб турсин, дей-
сан. Инсонга узига мос кийим хам файз багишлашини
хаммага бирдек тушунтириб булмайди!
Гапнинг индаллоси...
Чойхонада к а ри я л а р чой ичишиб, Исхок Махсум
156
билан Уста Мумин х ал ка р о ахволни бир сидра
угириб чикишганида, Хайдар бобо халиям негадир ил-
жайиб утирарди. Нихоят, дустлари диккатини тортиб,
Ака Мурод унинг бикинига туртди.
Хайдар бобо аста йуталиб куйди. Кейин:
— Менда бир т аклиф бор,— деди.— Узимиз ма-
халланинг олди булиб колдик, ж у ра ла р. Катта-кичикни,
бошини силаб, т еграмизга йигиш, йулга солиш биз-
нинг в ази фами зг а киради! Шу в а жг а кура, м а х а лл ад а
«Ойдин» деган янги бир мукофот таъсис килсак. Энг
яхши, х ал кп ар ва р, виждони пок одамга йилига бир м а р ­
та шу мукофот бериб борилса...
Исх ок Махсум билан Уста Мумин бу гапни эшитиб,
бир дам уйланиб колишди. Хайдар бобога кушилиб,
Ака Мурод хам улардан жа во б кутар эди.
Икки кулни кукракка куйиб х ак и к а т г а тик карайди-
ган булсак, хозирги замонда нима куп — мукофот! Ада-
шиб кайси кучага кирма, каршингдан фалон мукофот
олган киши чикади! Кичик бир махалланинг узича яна
мукофот таъсис килиши шарт эканми?! Лекин... лекин...
' Шу фу рсатда Хайдар бобонинг сокол куйиб, чина-
кам муйса фидларг а хос кийиниши кандайдир ахамият
касб этди. Б о шк а биров эмас, китобларда расми босил-
ган Мукимий, Ф ур к а т л а р г а ухшаш улурвор киёфадаги
бу одамнинг кутилмаганда уртага т аш л а г а н таклифига
жа вобан, Исхок Махсум билан Уста Муминнинг тер-
сайиб «йук» дейишга юзлари чидамади. Бундан т аш ка -
ри, умуман, хозирги кунда хар кандай т ак ли ф кишини
х а я жо н га солади. Од амл ар им из шунга урганиб колиш-
ган! Ис хо к Махсум билан Уста Мумин хам хом сут
эмган банда. Бир дам уйланиб тургач, хая жон ла ниб , бу
гапни каёкдан топдингиз, б ар ак а л л а , деб юборишди.
Д а р во ке , ма ха лл а кумитаси чойхонанинг узида эди.
Кар и ял ар уринларидан сапчишиб, одам куп йуламайди-
ган ичкаридаги хонага йуналишди; кул лар иг а когоз-
к алам олиб, дархол ишни р е ж а л а ш г а киришишди.
М ул о ха за га берилмай ма с ал аг а жу н ро к ёндашса,
тан олиш мумкин: ният эзгу эди! Одамийликни шараф-
лаб, к ат тал ар мисолида ёшла рг а таъсир килиш, у л а р ­
ни тарбиялап!га нима етсин! Инсоф юзасидан, яна бир
нарсани айтиш керак: кунгилдаги содда ниятни энди а л ­
батта ам ал г а оширмокчи булиб, кими рл ашг а тушган
турт ка риядан уша куни хеч ким, шу ишни ташкил
килсак, узимиз хам курук колмасмиз, деган шум хаёлга
бормаган эди. Удар бундай тубанликдан йирок кишилар
эди!
К а р и я л а р бутун м а хал лад аг и одамларни бирма-бир
куз олдиларига келтиришиб, шошмасдан якин беш йил-
га му л жа лл а нг а н бир руйхат тузишди. Беш кишининг
исми-шарифини бундай тартибда когозга тиркашди:
1. Мирхосил
2. Аб дужаббор
3. Кимсан ота
4. Каюмжон
5. Истам ака
Йук! Хамма иш хамирдан кил суриргандек кетавера-
ди, биз н азорат килиб турамиз, деб уйлаб, ка р ия л ар
каттик ад аш иш га н эди.
Улардан ким орзидан гуллагани маълум эмас,
уша куниёк, орадан икки соат хам утмай, бутун махал ла
мукофотнинг хидини билиб, а л л а н ^ д а Й римирлаб ко л ­
ди. Пичир-пичир, шивир-шивир... Т ш а кундан бошлаб,
м а ха л л а д а четдан куз илрамайдиган аж иб бир м ож ар о
кузралди. Ким экан энг яхши, хал ки ар ва р, виждони
пок одам, бир курайлик-чи!..
Шу хафтанинг охирги куни чойхонага Ж у р а к у л о в
деган олим кириб келди. У к а р и я л а р билан куюк сураш-
гач, бундай гап килди:
— Яхши бир ишни б ошлапсизлар, отахонлар. Менга
ёкди! — Кейин, х ай ъа тг а узини кушган алпозда дарди-
ни ё р д и : — Биринчи мукофотни Ботирхон акамга бер-
сак, о лармика нла р? Арзимаган нарсани бериб мени
камситибсизлар, дема смиканлар? Хафа булмасми-
канлар?!
Ботирхон ака катта бир идорада каттагина ма вке
эгаллаган, аммо бурнидан курт ёгадиган бетамиз бир
киши эди. Ж у р а к у л о в чойхонадан чикиб кетгач, к а р и я ­
л ар энсалари котиб, ташвишланиб, узок ма ш в а р ат ки-
лишди. Боягидек одамга бу мукофотни бериш — жи-
ноятга тенг! Бермасанг, киш уртасида ун кун иссик сув-
ни боглаб т а ш ла ш ёки туй килаётганингда уч кун
чирокни учириб куйиш — кулидан келади! Туртта
кариянинг касрига бегунох х а л кк а ж а б р булиши аник.
Кандай йул тутмок керак?!
К ар и я л а р гуссага чумиб, хаёлга толиб, илож-нои-
лож, биринчи мукофотни шу л аън ат и олса олеин, бун­
дан сунг хар кимга беравермаймиз, деган гапни маъкул
158
топишди. Бирок шу билан м ож ар о тинди, деб уйлай-
сизми?!
Бу дунёда мен ёмонман, мен виждонсизман, дейди-
ган одамни учратиш кундуз куни осмонда юлдузни
куришдан хам мушкул экан! Дунёда, мен олганимни
олганман, булди, дейдиган одамларни хам б а ъз а н кун-
дузи чирок ёкиб кидиришга турри келар экан!.. Олдин-
лар одам кам кирадиган чойхона кундан-кун арининг
инига айлана бошлади. Хали Ботирхон акага мукофотни
бериб-бермай, узи келиб ялтокланиб мукофот сурайди-
ганлар, т а л а б куйиб, д у к урадиг анла р пайдо булишди!
Икки ховлиси булатуриб, беш хонали уйни кулга кирит-
ган Ру зимат ака дейсизми... бир умр етим б ола ла р
нонини туя килган Комилбой дейсизми... хамма муко-
фотга д а ъв о г а р эди! Иш шу д а р а ж а г а бориб етдики,
хатто Ахмад дукондор кут ара савдога утиб, к а р и я л а рг а
оппа-очик, менга сенларнинг юз сум пулинг керак эмас,
обру учун б ерасанлар, б улм ас а эртадан дуконни оч-
майман, деди!..
Кунга тун уланиб, шу тахлит м у л ж а лл а нг а н беш йил
хам о р ка д а колди...
Бир куни бошдан*охир б ар ча м а ш в а р а т л а р д а огзига
сув олиб мик этмай утирган Ака Муродга бехосдан тил
битди.
— Хуш, энди янги руйхат тузамизми? Буёги муко­
фотни нима килдик?! — деди у м а з а х - а р а л а ш бир
охангда. Кейин, юмшаб, кушиб куйди. — Олдинги руй-
хатдан бир кишига берайлик, а калли. Уят булиб кетди...
Мулзам куйда утирган Ис хок Махсум билан Уста
Муминга, айникса, Ха йдар бобога жон кирди. Уларга
шарман дал ик да н кутулишнинг бирдан-бир йули шу б у ­
либ туюлди.
К а р и я л а р кучадан утиб кетаётган б оладан исми-
шарифи руйхатда биринчи турган оддий муаллим —
Мирхосилни чакиртиришди.
Куп кутдирмай, Мирхосил чойхонага кириб келди.
— Бизнинг кичик бир мукофотимиз бор, эшитган-
дирсиз, — деди Исхо к Махсум салмоклаб. — Шуни бу
йил сизга бермокчимиз!
Мирхосил катта бир ма кт абда д аре берса хамки,
хозиргача куп ак лл и гапларни эшитган к а р ия л а р г а
ута хашаки гапни айтди:
— Мен доим кунглим буюрган ишни киламан. Му-
кофот олиш учун хеч иш килганим йук.
159
— Шунинг учун хам сизга беряпмиз-да! — асабий-
л ашиб, тунгиллади Хайдар бобо.
— Б ун а к а л а р г а у берилмайди, шекилли... Мен олол-
майман!
Шундай деб, Мирхосил чойхонадан этак силкиганча,
кайтиб кучага чикиб кетди.
К а р и я л а р гангиб-паришонланиб колишди. Улар бу­
ни кутишмаган эди.
Энди нима килиш керак?! Ишни эски тартибда олиб
бораверган ма ъкулми ёки тухтатган маъкулмикан... хеч
ким хеч нарса деёлмасди!
(Сиз кандай ма с ла ха т берасиз, б иродарлар? Фик-
рингизни бизга ёки ка рия ларнинг узига ёзиб юборол-
майсизми?! Уларнинг адреси:
Конжут мауалла,
тупик Чорпоя,
уй ракшам 15. Л

Вам также может понравиться