Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
МИНГ БИР
КИЁФА
Роман
«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА
КОНЦЕРНИНИНГ
БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 1994
«Минг бир киёфа» романи хаёлий олис замонлардан тортиб киёмат
койим буладиган, инсон кайта тириладиган даврни уз ичига олади.
Бу, албатта, ж уда катта давр, аммо биргина инсон кисматида у жам-
ланади ва замондошимиз булган одамнинг чигал хаётини акс этти-
ришга хизмат килади. Асар уз рухи билан Маркеснинг «Юз йил тан-
холикда», Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романларига якин ту-
ради.
ОМОН МУХТОР
( К уигицдан.)
БИРИНЧИ МАНЗАРА
ТУТКУН
I
Куча ойдин, ёруг, аммо бум-буш эди.
У машина тутишга анча уринди. Булмади. Уласи
ичган, оекда зурга турган одамга ярим тунда биров
машина тухтатмайди! Куркишадими, ким билсин...
Нихоят, бекатга етиб келиб, автобус ёки троллейбус
кутишга карор килди. Лекин хадеганда булардан хам
биронтасининг кораси куринмади. Машина сийраклаш-
ган бунаканги бемахалда автобус ёки троллейбус
юрармиди?! Хаммаси жуфтакни ростлаб колишган, ал
батта!
Шахар — Катта шахар, уйгача йул беш чакиримдан
кам эмас.
Шундай булса хамки, пойи-пиёда кетавераман, де
ган карорга келди.
Йук, шу пайт кутилмаганда кандайдир япаски ав
тобус йулда пайдо булиб, бекатга якинлаша бошлади.
У бир умидланиб-бир умидсизланиб, шунинг
баробарида, шошганича, иккала кулини бар-баравар
кутарди.
4
Автобус унинг ёнгинасига келиб тухтади. Олд-орка
копкалар ланг очилди.
Шу аснода, у автобусда йуловчилар йуклигини пай-
каб, кандай яхши одам экан бу хайдовчи, менинг бир
узим учун тухтатди-я, деб уйлади. Бирок машинага
миниб, копкалари ёпилган машина йулга тушгач, ол-
динга утдИ'Ю, машинада хайдовчининг узи хам ку-
ринмаётганини сезиб, анграйиб колди.
Бошка одам бундай шароитда куркканидан узини
йукотиб, айюханнос солиши мумкин эди. У эса, табиа-
тан анча босик, дунёни сув босса тупугига чикавермай-
диган киши булгани, бунинг устига, яхшигина кайфи
борлигидан, пинагини хам бузмади. К,ани, курайлик-чи,
буёги кандок вокеа руй бераркин, деб уйлаб, юмшок
уриндикка узини ташлаганича, мудращга тушди.
Куп утмай, хайдовчиси йук машинада уйими, унга
дахли йук бир томонгами — кетаётганини хам унутиб,
ширин уйга толганича, бир пайтлар ёктириб колган
кизнинг исмини шивирлаб, ушанга багишлаб ёзган
шеърини баланд овозда, кироат килиб укий бошлади:
Сизга очик,
Менинг багрим,
М умкин унга
тиг санчиш.
Узимники аламларим,
Сиздан
туймайман ранжииг.
Сизга б у жон,
Ой юзлигим,
М умкин
тутмок,лик тупга.
Узимники бахтсизлигим,
Сиздан
к,илмайман упка.
Совурмок, %ам,
секин-аста
М умкин
М енинг кулимни.
Як,ин келиб
бир нафасга,
Тутсангиз бас,
Кулимни...
5
У качонлардир айрилиб колган уша — узининг «ой
юзлиги»ни эслаб, хозир беихтиёр х^нграб йиглаб юбор-
ди. Кейин, чунтагидан румолча чикариб кузларини
артганича, чукур хурсинди.
Киприкларига хали илинган, мудрок кетиб, кайфи
хам бу орада бир оз таркай бошлагандек эди. Акл
бовар килмайдиган жуда антика иш булди-ку, шу ке-
тишда узи каёкка караб кетяпмиз, урток, деб уйлаб.
энди у сал эс-хушини йигиб, бошини кутарганча ойна-
дан чор-атрофга разм солди.
Автобус шахарни оркада колдириб, аллакандай
ункир-чункир дала-дашт йулига чикиб олган, гох
кескин силтаниб. гох осойишталаниб, олдинга босар
эди.
У хамон куркув-вахимани хаёлига келтирмай, шун-
чаки, бу иш яхишликка олиб бормайдиганга ухшайди,
кандок вокеа руй беришини кутиб утирмасдан, маши-
надан тушиб куя колсаммикан, деб уйлади. Шунга
шахд этиб, урнидан сапчиб турганича, эшикни зарб
билан бир-икки тепди. Аммо бундан хеч кандай натижа
чикмади: копка мустахкам эди!
Умрида иши булмаганидан машина тилини тушун-
маганига карамай, хайдовчи урнига утиб утирганча
машинани тухтатиш, копкаларни очишга жазм этгиси
келди. Лекин бунга харакат килишга урингани захоти,
вулкон якинида турган одамдек, каттик силкиниб, ор-
кага учиб кетди. У, чамаси бошка бир жойдан бошка*
рилаётган япаски машинанинг телбалигидан ажабла-
ниб колаверди.
Автобус ахийри дала-дашт йулидан ногахон икки
томони куюк дарахтзор йулкага кирди. Яна бир оз
юрилгач, узокдан така шаклида курилган уч каватли
окиш-кизгиш иморат куринди. Ажабланарли жойи, ма
шина нак мана шу иморатнинг ит ялагандек силлик,
тоза зинапоялари олдига келиб тухтади ва копкалари
шараклаб, кайтиб ланг очилди. Бундан хам ажабла-
нарлиси, айни шу сонияда кора костюм кийган туртта
сипо йигит зинапояда каёкдандир хозиру нозир булиб
колишди.
— Тушинг, ока. Тушавуринг. Кутиб утирибмиз! —
деди йигитлардан орик, ёши каттароги баланд товуш-
да.
Автобусдан у, илож-ноилож, шу билан бирга, баён-
сиз хайрат туйиб, пастга тушди. Йигитлар уни куршаб,
б
минг йиллик кадрдонлардек илжайишиб, кифтига ко-
киб, окиш-кизгиш бино ичкарисига бошлгашди.
Биринчи кават бурчагидаги куз камашадиган дара-
жада ёруг хонага киришди. Хона уртасидаги дабдаба-
ли чиройли столнинг ён томонидаги афтидан омонат
суриб куйилган юмшок курсида буй-ба(:ти лилипутдан
сал каттарок, каримсик-куса бир киши алланечук кибр-
лангандек, ялпайиб утирарди. Йигитшар куршовида
хонага кириб, юзма-юз келганида, хар калай, бу одам
тугрисида у, ун-ун икки ёшдаги болаларни эслатар
экан, деб уйлади.
Унга, йигитларга ухшаб, хонадаг^ киши хам мам-
нун илжайиб каради. Кейин, секин урнидан туриб, уз
кадди-комати, баходирона келбатинц намойиш этаёт-
гандек, оёкларини керганича, коксуя^ кукрагини кута-
риб, унга бошдан-оёк тунд куз ташлади.
— Арок текин, деб молдай ичибсиз-ку, таксир. Буг-
рикиб, шолгомдай кизариб кетганингизни каранг! —
деди нихоят оксоколларга хос салмрк билан. Сунг,
бирдан курсатма берди: — Куйин-чунтакда бор нарса-
ни манави стол устига олиб куйинг!
Унга бу одам бекорчиликдан хазиллашаётгандек
булиб туюлди. Олдиндан ортикча хавфсирамагани учун
хам, булар зерикиб утириб, уйин килишаяпти, деб
уйлади. Уйинни бузгиси келмаган киши охангида:
— Булса, яна ичаверамиз, таксир, ичимиз хум бу
либ кетган! — деди кулиб. — Лекин миршабга айланиб,
чунтакни кокиштириш йук. Чунки узим хам кавлаб,
баъзан хеч вако тополмайман. Ахволимиз шунака!..
Бирок бехосдан шу сонияда унинг гарданига зарб
билан бир мушт тушди. Энкайган эди, корнига хам
кимдир мушт туширди. Нахотки, боя илжайиб турган
йигитлар энди хунар курсатишаётган булса?!
У хазил харом эканлигини хис этиб, ади-бадини
дархол тухтатганча, куйин чунтагида бор нарсаларни
стол устига олиб куйди. Бу — кечки пайт узи борган
зиёфатга ялтирок таклифнома когози, гувохнома, бир
ховуч сарик чака солинган эски копчик эди.
Каримсик-куса олифталик килиб атайин шундай
кийинганми, эгнидаги йигитларникига нисбатан одми-
рок костюм елкаларида кандайдир копга ухшаб шал-
вираб осилиб турар, тугмалари хам бетартиб кадалган-
дек эди. Шунга карамай, бу одам шахсан йигитлар
устидан хукмфармо булса керакки, хамон оёкларини
7
кериб тургауича, кани, бор нарсани бирма-бир куриб
чикинглар-чйу нима гап экан, дегандек стол устига имо
килди.
Йигитлар 1 аклифнома, гувохномани куздан кечири-
шиб, копчикдЬги сарик чакаларни хам эринмасдан
санаб чикишдя. С^нг, негадир узларича «копкок» деб
куйишди. \
Куса бир лахза чукур уйга толгандек булиб, хонада
нари-бери юрди] Ахийри, кайтиб юмшок курсига хор-
гин утириб, унта эзгин бир куйда:
— Ху-уш, Бмрхон Шариф узлари эканлар-да, так-
сир? Шуни айтир куйсалар булармиди?! — деди.
У анча ху ш ф тортган эди. Хозир, айникса, сергак-
ланиб, беихтиёр !журъатланди.
— Ха, мен БУрхон Шарифман. Менга бунака муо-
мала килишга х[ч кимнинг хакки йук. Мени минглаб
одам билади. Хамма хурмат килади! Кимки хисоблаш-
маса, узидан курсин. Узига кийин...— Бу сузларни
у хаяжондан бу^илиб, алам-надомат билан айтди.
Унинг кутганйга зид холда, бу сузлар хонадагилар-
ни чучитиб, дарров инсофга келтириб куяколмади. Ак-
синча, орик, ё[ни! каттарок йигит шу палла унга рупара
келиб, турри кулок-чаккасига уриб юборди. У ганди-
раклаб йикилгач, бу етмагандек, йигитлардан бири
оркаси, бошкаси корнига тепди.
Кайтиб урнидан тургудек холда эмасди. Бутун ичи
ардарилиб, кора; кони огзига келган, усти, афти-ангори
дабдала эди. Аммо бу одамларнинг узи киму ундан
муддаоси нима эканлигини билмаганидан, асабийла-
шиб-довдираб, яна оёкка калкиди.
— Келинг, сичкон-мушук уйнамайлик,— деди ка-
римсик бу гал киноясиз, дустона охангда. — Очигини
айтсангиз, кутулиб кетасиз. Сизга истаганча яхшилик
хам килишимиз мумкин. Ху-уш, кулингизда бизга те-
гишли кандай хужжатлар бор? Сизга ким берган?
Улар хозир каерда?!
Унга бирданига хамма нарса ойдинлашди-колди.
Булар бекорчи одамлар эмас, уни ичгани учун кулга
туширган миршаб хам эмас, булар — узларини давлат
кишисидан хам сипо тутиб, пайти келганида хар кан
дай кабихликдан кайтмайдиган жиноятчи корчалон-
лар, холос. Уни Бурхон Шариф деб уйлашган! Бурхон
Шариф сунгги икки йилда бошига турган-битган ралва-
ни сотиб олиб, турли ташкилотлар, корхоналардаги
конунбузарликларни очишга уриниб юрибди. Бурхонни
куркитмокчи булиб, кунрирок килган, имзосиз хат ёз
ган, машинаси ойналарини синдириб, гилдиракларини
тети б кетган холлар юз бериб турган эди! Лекин Бур
хон учун бу нарсалар ахамиятсиз, хатто жонининг хам
кадри йукми, чекинадиганга ухшамас эди. Мана шу
журъат-жасорати туфайлидир, сунгги икки йилда номи
чикиб, одамлар орасида жуда катта обру-эътибор хам
козонган эди! Бурхон хакидаги бу гапларни у ях
ши биларди. Узини Бурхон Шарифман, деб баттар
тутилишини эса хаёлига келтирмаган эди.
— Мен хеч нарсани билмайман,— деди туррисини у.
— Биласиз! Куп нарсаларни биласиз! Шу ерда ути-
риб, буйнингизга ип борлагандек сизни судраб келти-
рибмизми, биз хам биламиз! — буш келмади куса.—
Гапиринг! Бир бошдан...
— Менинг сизларга гапим йук, — деди у. Бирок
унинг оддий бу икрорини кайсарлик деб уйлашдими,
«оксокол»нинг имоси билан йигитлар уни яна уриб-
тепа бошлашди. Нихоят, юмшок курсида ялпайиб утир
ган «оксокол» тунгиллаб: «Обборинглар. Пишсин!» деб
курсатма берди.
Бу хонага илжайишиб олиб киришган йигитлар, уни
энди уриб-суриб олиб чикишди.
Ердан
Узин баланд кутариб,
Кайтиб
ерга ургандек шамол —
Ч ущ иларни бир к,атла куриб,
Ногох; к,улаб кетдим,
ойжамол.
К улаб кетдим —
Узилиб кундан,
Бошим билан
тун деган жарга.
Айтган каби, цисматинг менман,
Куз олдимга
тортилди парда...
ИККИНЧИ МАНЗАРА
ПАРВОЗ
6
Унга негадир узи коп-коронри, узун бир йулакда
кетаётгандек туюлди.
Анчадан кейин, йулак тугаб, офтоб чараклаб турган
ажиб бепоён зангор водий бошланди.
У узининг хавода илгар-илганмас заррадек енгил
парвоз килаётганини сезди. Водийни узок айланди ва
бирдан...
Зангор водий урнида катта йул этагидаги кимсасиз,
рариб дарахтзорга келиб колди...
куриган бир дарахт остидаги чукурликда шох-шаб-
бага кумилиб ётган кандайдир жасадни курди...
24
жасад унга жуда-жуда таниш эди...
эй, бу мен-ку, деб юборди тикилиб туриб.
У жасади кобик сингари ерда ётгани, узи эса тухум-
ни ёриб чиккан паррандага ухшаб учиб юрганига ни-
хоятда ажабланди.
Инсон дунёда факат бир марта яшаб, бир марта
уладиган ожиз банда эканлигидан, узининг кейинги
кисматини аник билмайди.
Одам улганида, одатда, жисмнинг хаёти тугайди,
жон, рух абадий колаверади, деган гап унинг ку-югига
чалинган, буни каердадир укиган хам эди. Аммо барча
одамлардек, худди шундай булишини тириклигида
у хам хаёлига келтирмаганди! Х,озир узича, сен кайси
эътикодга буйсунмагин, утганларни хотирлаб зиёрат
килиш, шам ёкишлар мукаддас саналиши бежиз эмас
экан-да, деб уйлади. Нечундир «арвох» сузини, сунг
арвох-капалакни эслади.
Боя айланиб чиккан бепоён зангор водий уни им-
лаб, кайтиб боришга чорлаётгандек эди. Бирок чу-
курликда ётган жасадга тикилиб турганича, шурлик,
жафокаш инсон, деган фикр хаёлидан кечиб, ачиниб
кетди ва бу жасаддан узилгани билан барибир узокла-
шолмаслиги, демакки, хали-бери зангор водийга бо-
ролмаслигини хис этди. Офтоб чараклаган ажиб водий
энди хозирча унинг учун шунчаки умид манзили булиб
колди!
Бу дарахтзорга у туйкусдан келиб, аввалида бего-
надек локайд-бепарво якинлашганига карамай, шох-
шаббага кумилиб, бузилиб-иркитланиб ёгган жасад
узиники эканлигини аста-секин бутун дахшати билан
англай бошлагач, изтиробга тулиб дам сайин чукурлик
устида нотинч парпираб-чарх уришга тушди. Жисми
токи ором топмагунича унга хам осойишталик насиб
этмайдигандек эди.
Шу алфозда озми-купми вакт утиб, ахийри алла-
кандай юк машинаси катта йулда кетаётганича, д а
рахтзорга етганида тухтаганини курди. Машинадан
бир неча харбийлар ерга сакрашди. Улар дарахтзорни
чангитиб кезишган куйи жасад олдидан чикиб колиш-
ди. Куриган дарахт остида, чукурлик атрофида тупла-
ниб, бир-бирларига суз бермай чурурлашишди.
Кейин, улар жасадни чукурликдан олиб чикишди.
Ч^’нтакларини кавлаштириб, бор нарсани куздан кечи-
ри шди.
25
Кейин, каёккадир ройиб булишди.
Кейин, яна пайдо булишди. Уларга эргашиб,
машиналарида миршаблар, тиб ходимлари хам келиш-
ди. Дарахтзорда катта бир оломон йигилди.
У хамон уз жасади теппасида маъюс учиб-парпи-
рар, жиемини тезрок ерга топширишларини интик ку-
тар эди. Лекин хозир бунта хеч ким шошмасди.
Миршаблар жасадни суратга туширишди. Буй-эни-
ни улчашди. Негадир жасаддан катта йулгача ва эгри-
бугри йулкагача масофани хам ип тортиб куришди.
Эгни-устини текширмокчи булиб, у ёк-бу ёкка агда-
ришаётганида, уларнинг бошлиги олдига харбийлар
бошлиги келди.
— Биласизми, бизнинг кисмимиздан биров кочган
эди. Шуни кидириб юриб, буни куриб колдик. Манови
чукурда экан. Афтини танимагандан, олиб чикдик.
Булмаса, тегмасдик,— харбийлар бошлиги уялгандек,
икки бети кизарди. — Чукурни хам балки текшириш
керакдир. Ундан ташкари, ёнидаги хужжатлар менда
эди, мархамат!..
Миршаблар бошлиги эски копчик, гувохнома, так-
лифнома к о р о з и н и аллакандай беписандлик билан к а
лига олди. Биринчи навбатда гувохномани очиб, куз
югуртирди.
— Ие, Бурхон Шариф-ку!— деди бехос илжайга-
нича. Хаяжонланиб, жасадга энгашиб каради. — Ха,
Бурхон Шариф экан! — деди узининг зийраклик килиб
таниганига хурсанд б^лгандек хо л а тд а .— Биз бу
одамни яхши биламиз! Телевизорга куп чикарди. Газе-
таларда канда килмай сурати босилиб турарди. Лекин
куча-куйда хам оддий одамдек юраверарди. Жуда зур
одам... эди! Энди хаммаси тушунарли. Душманлари
уни кийнаб, отиб ташлашган. Мен узи, бир куни шун
дай булмасмикин, деб куркиб юрардим!..— Миршаб
лар бошлиги сузини олижаноб кишиларга хос хурси-
ниб, гамгин охангда тугатди.
Икки бошлик уртасидаги бу сухбат уни эсанкира-
тиб куйди.
У, мен кимман узи, деб уйлай бошлади. Ва мана
энди сунгги кунларда руй берган бутун вокеалар бир-
ма-бир ёдига тушиб, баданини ук тешиб, к^кариб-
корайган, дабдала холда оёк остида ётган жасадига
олдингидан баттар ачиниб кетди.
Худди шу сонияда бошка бир нарса унинг диккати-
26
ни жалб этди: одам эмас, корозга караб иш тутишга
одатланган кишилар Бурхон Шариф билан уни яна
адаштиришяпти!
Албатта, Бурхон Шарифга ухшашни у хамон ор деб
билмайди. Лекин...
Тириклигида, корчалонлар хузурида Абдулла Бур-
хонга «айланган»идан иззат-нафси орримаган, норози-
лик туймаган эди. Дусти, биродарини сотмаслик, хиё-
натга йул куймаслик учун хаттоки атайин Бурхон Ша
риф «булиб олган», бундан у^ича ифтихор хам
сезган эди! Улганидан кейин, хозир — бу ерда эса,
узини кандайдир камситилиб-тахкирланаётгандек хис
этди. Гап шундаки, яхшими, ёмонми — хар кимнинг уз
гури-кафани бор. Ахир, кандай булмасин, тупрокка
топширгунларича, одамлар Абдулла Хаким деган киши
хам дунёда яшаб утганини билишлари керак-ку! Дунё-
дан уз исми билан кетишдек оддий бир насибага, на
хотки, у хакли эмас!
Сунгги кунларда, мен Бурхон Шарифман, деб туриб
олган Абдулла, хозир беихтиёр бурилиб, сизлар тирик
инсонсизлар, уз ишларингга жиддийрок каранглар,
биродарлар, ахир, мен бошкаман, деб бор овозда хай-
киргиси келди. Аммо жисм билан рух бир-биридан
узилганида, жисм хам, рух хам гапиролмас экан!
У узининг безабон эканлигини пайкаб, паришонланиб
колди. Абдулла улганидан кейин хам, Бурхон Шариф
билан унинг киндиги узилмаган экан! Демак... демак,
биргина чора — бу англашилмовчилик, бу дахмазалар-
дан нихоят кутулиб, осойишталик топиш учун, у фи-
доийларча иш тутгани хакки, Бурхон Шариф хам энди
унга кандайдир ёрдам бериши керак! Худди шундай:
Бурхон Шариф тезрок ёрдамга етиб келишини кутиш-
дан булак илож йук!..
7
Миршаблар котиллик юз берган жойни ахийри тек-
шириб булишиб, одамлар куршовида, ерда чузилиб
ётган жаеадни замбилга солишганча, тиб ходимлари
миниб келган машинага ортишди.
Жасади билан бирга, у хам машинага кунди.
Машина йулга тушди.
Бу — уч-турт кун бурун курган, унга таниш ункир-
чункир, дала-дашт йули эмас, афтидан, турри шахарга
борадиган катта йуллардан бири эди. У, кетганимда
27
нега мени бу йулдан олиб кетишмаган экан, деб ажаб-
ланди.
Куз куни, кечки пайт эди. Шахар олисдан ботаётган
куёш нурлари остида алвонланиб, буртиб кузга ташла-
нарди. Ажиб мискин, шунинг баробарида, улугвор,
жозиб эди!
Шахарга караб боришаётиб, у кизик холатни туйди.
Бутун хаётида шахар билан фикат бир марта сокин-
осойишта юзлашган эди. Кейин, кириб келганида, хар
гал — Халимани куришга шошган, айрилиб колгач, ба
рибир эслаган, кумсаган, хаяжон бугзига тикилиб, яйра-
ган^азобланган эди! Унинг учун шахар — Халима эди!
Хозир хам, жасади ёнида кетаётганини унутганча,
Халима ёдига тушиб, совиган жисми билан коришиб-
бирлашгандек куйда хаяжондан титраб, тириклик пай-
тидаги сингари саросималаниб колди. Буниси майли,
севгилисига туликиб илтижо килаётгандек булди...
Ёмгир ёгар.
Ёгар ёмгир.
Булут йиглар.
Кук йиглар...
Бу —
балки, илк к,ушик,лардир,
Балки,
сунгги цуигицлар?!
34
Х,еч ким билмас!
Билмас шоир —
Г арчи
уислар илоуий.
Ёмгир ёгар.
Ёгар ёмгир.
Умид — к,албнинг пано^и.
Бу дунёда мангулик бир
Нарса йуц,
дер ошицлар.
Мен билмадим...
Ёгиб ёмгир,
Ёгмок,дадир
цушик^лар!..
УЧИНЧИ МАНЗАРА
ГУР АЗОБИ
11
У жасади билан бирга кандай килиб кабрга кир-
ганини узи хам сезмай колди.
Парпираб, чарх уриб, кабрдаги дуч келган кавак-
дан жой олганича, энди буёги нима буларкин, деб
пойлай бошлади.
Кабр устида кимдир ширали товушда Куръон ти-
ловат килаётганини рира-шира эшитди.
38
Кейин, туп-т^п оёк шарпаларидан одамлар дафн
маросимини тугатиб, унинг жасадини ёлгиз ташлаб
кетишаётганини хис этди.
Ана, кабр устидаги охирги киши хам етти кадам
узоклашгандек булди.
Шу пайт кабр ичи бирдан ёришди. Ж ас ад ётган
тор жой уз-узидан негадир анча кенгайди.
Айни сонияда бехосдан лахад ичида икки хушруй
йигит жонланишди.
У узича оббо, корчалонлар энди шурлик жасадни
хам тинч куйишмайди шекилли, яна бурдалашмокчи-
ми, куйдириб ташлашмокчими, нимадир килишмокчи,
албатта, деб уйлади.
Йук, дархол хушёр тортди: булар хушруй йигитлар
киёфасида келган фаришталар булишлари керак!
Одамлар Мункар-Накир, деб гапириб юришарди!
Фаришталар жонланишгани захоти, жасади урни
дан туриб утирганини куриб, у хайрон колди. Бирок
бошка бир нарса уни бундан хам купрок ажаблантир-
ди: фаришталар билан жасад эмас, жасад номидан
унинг узи тилга кириб, эшитилар-эшитилмас паст то-
вушда гаплаша бошлади.
— Исминг нима, осий банда?!— суради ундан икки
фариштадан бири.
— Менми? Мен Бурхон Шарифман,— деди у жаса-
дига ишора килиб.
— Уйиннинг хожати йук, осий банда! Барча уйин-
лар нариги дунёда колди. Тирик одамларга хос бемаъ-
ниликлар сен учун тугади. Туррисини гапир,— деди
фаришта.
— Турриси, мен Абдулла Х,акимман. Лекин Бурхон
Шариф деяверишиб, охирги пайтда бунга урганиб кет-
дим! Хафа булмайсизлар... Мен бу жасад билан жуда
куп оворагарчилик курдим. Шунчаси етади! Мени куй-
воринглар. Мен зангор водийга бормокчиман.
— Шошма, осий банда. Аввало, зангор водий сенга
узокдан бир курсатилди, холос. Сен у ерга кайтиб хеч
качон боролмаслигинг хам мумкин. Бундан ташкари,
шу жасад сеники; сен у билан бирга дунёда кандай
яшаганлигинг хакида хисоб беришингга турри келади.
Шунга караб, кнсматинг белгиланади. Демак, сен бу
жасадни ташлаб, хеч каёкка кетолмайсан.
— Онам рахматли хар кимнинг уз номаи аъмоли
бор, фаришталар ёзиб боришади, дердилар.
39
— Гапни купайтирма, осий банда. Сен яшаган
дунёда гунохкор одам хакамнинг олдида жавоб бе-
ришга мажбур, шундай эмасми?! Бу дунёда хам хар
ким узи килган ишларга уз тили билан узи икрор
булиши керак.
— Мен нимага икрор буламан?! Отасиз уедим;
отамни бекорга камаб, йук килиб юборишган. На
акам, на укам бор. Биргина волидамдан хам айрил-
дим. Кейин, еевгилим мени тарк этди... Бутун умрим
кун куриш учун кулдек ишлаб, очлик-юпунликда, га-
рибликда утди. Шунча кулфат етмагандек, мени кий-
наб, ёвузларча улдиришди. Улигим сарсон-саргар-
донликка учради...
— Сенга гунохларинг учун фоний дунёда жазо бе-
рилди. Бокий дунёда хали яна жазони тотиб куришинг
аник булиб турибди,— гапга аралашди иккинчи фа-
ришта.— Сен узингни бу кисматдан форигман, деб
уйлама.
— Мухаббатда бир оз бебурдлик килганимни айт-
маганда, менинг канака гунохим бор экан?!
— Билмайсанми?! Качондир акалли бирон марта
Оллохга сидкидилдан пбодат-илтижо килганмиеан?!
Сен умринг буйи хаттоки Оллохнинг борлигига хам гох
ишониб, гох ишонмай яшагансан... Хуп, умрингда кай-
сидир пайт бундай эс-хушингни йигиб, узингни пок
тутиш хакида хеч уйлаганмисан?! Йук, сен кун ора
букиб ичиб, булган-булмаган таомни еб, пок-нопок
жойларда ётиб-туриб, шуни хаёт деб тушунгансан. Сен
хайвондек яшадинг. Хайвондан хам баттар... ахир, ит
утирган урнини думи билан супуради; мушуклар юви-
нади; кушлар таранади. Сенга бир катла имтихон ола-
мида яшаш насиб этди. Сен булсанг, буни уйлама-
динг. „Ерда тирик мурдадек судралиб, умринг утиб
кетди.
— Менинг аввалдан омадим юришмади. Кейин,
дунёга кул силтадим... Майли, мен узимча виждонли
одам эдим, буйнимдаги гунохлар учун канча жазо
булса, чидашга тайёрман... Лекин мен бир нарсага
тушунмаяпман. Шунча чеккан укубатлардан сунг, мен-
гаки яна жазо берилар экан, дунёда уз манфаатини
уйлаб, бировларни топтаган, бировларнннг умрини ха-
зон этган, жиноятни узига касб килиб олган хар хил
корчалонлар, ёвузларнинг охиратда холи нима кеча-
ди?! Ха, дарвоке, пора бериб, улар баъзан худони хам
40
алдамокчи булишади. Иморатлар куришади, катта ху-
дойилар утказишади, кимларгадир хайр-садака бери-
шади...
— Сенинг бошкаларга ишинг булмасин, осий бан
да. Хар ким узи учун узи жавоб беради. Оллох барча
нарсага гувохдир. У ошкор нарсаларни хам, пинхон
нарсаларни хам билади. У хамма нарсани эшитгувчи,
билгувчидир!..
Шу аснода фаришталардан бири кулини хавога
чузган эди, кулида вазмин-гарон гурзи пайдо булди.
Фаришта зарб билан гурзини Абдулланинг бошига
туширди. Жас ад тилка-тилка булиб кетди.
Ажабланарли жойи: жасад колиб, кавакда бикиниб
утирганича — у, шундай баёйсиз бир азобни туйдики,
хаста булган пайтларида хам, хаётида неча бор калтак
еганида хам, улимга рупара келганида хам бундай
азоб борлигини тасаввур килмаган эди.
Эс-хушидан айрилиб, кавак деворига капишиб
колди.
12
14
Она... Она!
Ягона
она!
46
Биз отликами ёки пиёда —
Чалгитмасин к,андай афсона,
Сигинамиз сенга
дунёда.
Ердан
инсон узилган билан
Колмагандек
М ангу ^авода —
Биз гох; билиб, го$о билмасдан
Сигинамиз сенга
дунёда.
Б у дунё %ам
битар бир куни,
Руцлар
у чар балки фазода —
Аммо шудир %аёт к,онуни:
Сигинамиз сенга
дунёда.
«Абдулла Х,аким
Шоир в а Инсон» —
47
деб ёзилгани, гурилган-мархум булган йиллари
мухрланганига эътибор бергач, бу — шубхасиз, Бурхон
Шарифнинг иши эканлигини пайкади.
Унга энди, аслида, сагананинг хам, ёдгорликнинг
хам кераги йук! Аммо Бурхон Шариф берган ваъдаси-
ни нихоят бажарганига хурсанд булди. Бундан хам
купрок биродари уз исми-жисмига кайтиб, яна кад-
комат тиклаганига суюнди. Демак, Бурхон Шарифни
улдириш осон эмаслиги айни хакикат экан! Иродасини
букиб, уни енгиб хам булмас экан!..
К,абри ёнида куйманиб турган эди, бехосдан карим-
сик-куса, боши усгарада кирилган кимсаю дафн маро-
симида хам катнашиб, нутк сузлаган чутир-рилай ки
ши — учовлон бир туп сипо йигитларпи эргаштириб,
кабристонга бостириб кириб келишди. Улар кабр тег-
расида .%алка булиб туришганча, тушуниш кийин тилда
алланималарни гаплашишди. Сунг кайтиб кабристон-
дан тез чикиб кетишди.
У, муттасил бу кишилар билан учакишиб юрган
Бурхон Шариф энди нима килар экан, кутилмаган янги
бир кулфатга йуликмасмикии, деб уйлаб, олдин хис
этмаган хавф-хавотирга чулганиб колди.
15
ТУРТИНЧИ МАНЗАРА
СУ НГ ГИ КУН
16
Сен
Иимадан иборатсан,
Ер?
Сен
Нимадан иборат,
О смон?
Х,с?р ким
шошиб,
билганини дер,
Аммо
Билмок,
эмасдир осон!
Ерда
Асли яралган ёки
Осмоннингми фарзанди
Инсон?
Бунга
Унинг
етмас идроки —
Буни билмок, эмасдир
Осон!
49
Оддий каби
бу борлик,,
Аммо
Кайда боши,
цаерда поён?
Булганда %ам чинакам
дах;о —
Буни
Билмок,
эмасдир
осон!
* * *
Сен
Д унёда инсон бул,
Сен рух; булгин,
сен жон бул,
Тинч булгин,
Саргардон бул —
Ер
дардин
англаш муш ку л.
Уриб
Бу Ер
гирдибод,
Сирпаниб
у тар %аёт,
Сенга
М умкиндир нажот,
Ер дардин
англаш муш ку л.
Онам, деб
Минг ёлворгин,
Узни
х,ар ён
юборгин,
Йиглаб,
ёнига боргин —
Ер дардин
англаш муш ку л.
Бу — бир утми,
\о в у ч кул,
Б у — бир бахтми
ёки гам?
50
туюлар, вакт нега чузилиб кетди экан, деб баттар
изтиробга чулганар эди.
У жасади кабрга куйилган пайтдан киёматгача
булган фурсат Барзах даври аталишини хам, киёмат
куни кутилмаганда келиб колишини хам билмас эди.
18
Ер ёрилиб, кандайдир бадбашара бир хайвон ер
оетидан юзага калкди.
Олдин хеч ким узини хам, суратини хам курма*
ган хайбатли бу махлук хамма ёкда укириб юрга-
нича, бир кур кириб, кабристонни хам бир четдан
пайхон килиб чикди.
Махлук кабристонга кириб келганида, у кабри
бошида паришонланиб турган эди; хайикиб, баттар
саросималаниб, дархол кабр ичига шунгиди.
Шу пайт аерий ноладек сур овози эшитила
бошлади. Одамлар, киёматда Исрофил сур чалади,
дейишарди. Рост экан!
Куп утмай, яна — иккинчи бора сур овози янг-
ради.
Кейин, у — негалигини узи хам билмаган холда, —
кабрда тузиб бир ховучгина булиб ётган хоки ичига
кириб, кунгиздек думалаб, лойхурак ёки баргдан туйиб
уз-узини кобик ичига олган ипак куртидек хоки билан
яхлитлик касб эта бошлади. Ва нихоят, худди ерга
ташланган уругдан кукламда кукариб-униб, барг ёзиб
чиккан гиёхдек тирик одам шакли-шамойилига кирди.
Комат тиклаганидан сунггина, сагана аллакачон
тукилиб, хаммаёк очилиб ётганини курди.
Буниси майли. Теградаги осмонга буй чузиб турган
тоглар кумдек сочилиб кетган. Ер теп-текис, унда на
чукурлик, на дунглик бор.
Абдулла буларни сония ичида хис этди.
Энг мухими, ерни муру малахдек одам босган эди.
Улардан айримлари юз-кузлари порлаб, отлик бори-
шар эди. Айримлари эса, аксинча, юзлари кора, Кузла-
ри рангсиз, бунинг устига, гох туриб юришса, гох
юзтубан йикилиб, ерда судралиб бори шар ди.
Одамлар у з и каерга б о р и ш я п т и ? !
Хеч ким тушунтирмаса хамки, Абдулла тезда пай-
кади: махшаргохга, албатта!
У яна бир нарсани сезди: олдинги хаёт пайти бай-
рам кунларида кучани тулдирган миршабларга ухшаб,
53
тирилган одамлардан ташкари, махшаргохга чорловчи
фаришталар хам куп; одамларни йулга солиб, хайдаб
кетишяпти.
Буйнини эгиб, узинг кечиргин, холик, деганча секин
халойикка эргашди. Турри килган экан, чунки хамма
чалримай-бурилмай фаришталарга б^йсунган, узини
худога топширган эди. Кимлардир факат ахён-ахёнда-
гина уртаниб-надомат чекарди.
Купчилик катори ахийри Абдулла хам буйнини эт-
ган холда хисоб-китоб килинадиган жойга — махшар-
гохга етиб келди. Бу ердан бир томонда — жаннат,
иккинчи томонда — дузах эди.
Махшаргохда одамлар тупланиб, бир оз тизилиб
туришди.
Лекин хамманинг гунох-савоби худога маълум
эканлигидан, бир куйми, эчкиними сориб олишга егади-
ган, арзимаган фурсат ичида хисоб-китоб тугади.
Одамлар Ердаги хаётда узлари аник тасаввур хам
килолмаган бир канча имтихонлардан утишди.
Нихоят, жаннат фаришталари хар кандай гунохдан
пок-мумин кишиларни жаннатга томон бошлаб кетнш-
ди. Дузах фаришталари эса осийларни туда-туда ки
либ, дузах-жаханнам томонга хайдашди.
Номаи аъмолида осий банда, деб ёзилган Абдулла
Хаким, аввалдан ишнинг шундай кучишини билгани,
гарданига олганига карамай, хозир алланечук норози-
ланган ва истамаган куйда... кизик жойи, шунинг баро-
барида, муто(ларча, кулларча итоаткорлик билан жа-
ханнамга кетаётганлар сафига кушилди. У вактида
узича виждонли одам булганидан, озми-купми, килган
барча гунохлари учун жавоб беришга тайёр эди!
Дузах дарвозалари узокдан куринганида, худди
тунда бирон фалокат руй берганида хайвонот богидан
эшитиладиганга ухшаш дахшатли, вахший бир укирик
ва букирик эшитилди. Осийлар бир-бирларининг пинж-
ларига сукилиб, аммо кисматга тан беришганича, яна
олдинга сурилаверишди.
Жаханнамга етиб келишганида, катор дарвозалар
ланг очилди. Дарвозалар олдида турган курикчилар
осийларни эшитган киши пуст ташлайдиган огир таъ-
на-карришлар билан каршилашди.
Дарвозадан кечиб-кечмай, уларнинг буйинлари,
кул-оёкларига кишан ва занжирлар солинди.
Бирок бу хали бошланиши экан!
54
Енидагилардан кандайдир узилиб колган Абдулла,
за н жи р билан ^ралган, кишанланган холда тор бир
жойга ташланганини сезди. Унинг ости ва уст томонида
олов урлар, баданини олов ял аб-ямлаётг анидан, гуёки
буй-энини улчаб, унга утдан кийим бичилаётганга ух-
шар эди. У, тирикликда инсон курадиган кийноклар хеч
нарса эмас экан, бу азобдан кура улгандаги пайтим
хам яхши эди, тезрок яна улиб к уя кол сам нима к и л а р
ди, деб уйлаб, беихтиёр д од- фарёд кутарди. Лекин шу
аснода каердандир гувиллаган овоз келди:
— Сен бугун узингга бир улимни эмас, куп улим-
ларни тилагин, осий банда. Сен купдан-куп улим-хало-
ка тла рг а махкумсан!
Йук, шундан сунг тор жойдан кенг бир майдонга
чикиб олгандек булди. Ут кетган урмонлар сингари
энди гох у-гох бу ерда олов тулкини кутарилиб-тушиб
турарди. Атрофга караб, гулхан булиб ловуллаётган
даста ут баг рида катт а-к атт а гуллари очилиб, яшнаб-
порлаган, шу билан бирга, мевадан шохлари ларзон
а жа бт ов ур д ар ах тг а унинг кузи тушди. Бирдан ни-
хоятда очикиб-чанкаганини хис этди. Оловга парво
килмай, д арахт ёнига бориб, мева узганича, кушкул-
л аб огзига сола бошлади. Аммо шу пайт бутун ичи
агдарилиб кетгандек булди: бу З а к к у м деган дарахт
экан; бадани ёниб-куяётгани устига, з ахри-заккум
пчак-чавокларини шилиб, куйдириб юборди.
Буларнинг барчаси етмагандек, ёнида кайтиб пайдо
булган осийларга кушиб Абдуллани майдондан, дош-
козонларда б ак ир л аб сув кайнаётган, хаммомни эс-
латган бир жой га судраб келишди. Кейин, унинг хам,
шерикларининг хам бошларидан кайнок сув куя бош-
лашди.
Улими олдидан, фоний дунёда, Бурхон Шарифнинг
д ушма нлари утказган жабр- зулмни курган Абдулла,
д уз ах да хам ка ндай ж а з о булса, тишни-тишга босиб
чидайман, шунга х а р а ка т киламан, деб катта кетган
экан! Кайнок сув билан ич-ташини эритиб, гуёки энди
куритмокчидек, уни олов куралари устига, тагин мана
бу утни тотиб кургин, дея кундаланг ёткизишгач,
Абдулла ортик чидаёлмаслигини хис этди. У узини
кийнаётган д уз ах ф а р и ш т а ла ри г а тикилиб, б аки ри шг а
тушди:
— Менинг гунохим нима? Гунохим нима, ахир?!
Ф а р и ш та л ар лом-мим дейишмади. Бирок кутилма-
55
ганда унинг уз кул-оёклари, кулоклари, кузлари —
бутун вужуди тилга кириб, унга карши гувохлик бе-
ришга шайланишди.
— Сенинг гунохинг к у п ! — дейишди улар шовкин
солиб.
— М ух аб батд а бебурдлик килганимни айтмаганда,
менинг бо шка хеч кандай, жиддий бир гунохим йук! —
бурилди Абдулла.
— Сени муха ббатда бебурдлик килди, деб булмай-
ди. Сен жу да садокатли эдинг. Кунглингда мухабба-
тингни бир умрга еакладинг!
— Булмаса, менинг гунохларим нимадан иборат
экан?
— Сенга неча бора айтиш керак! Сен ётиб-туриш,
еб-ичиб, кийинишдан булак нарсани уйламасдинг! Сен
окимга тушган хае эдинг, оким к а ё к к а олиб бореа,
кетаверардинг. Умрингда ма ъно -мак сад йук эди. Сен
узингга канча бино куймагин, устинг, тананг сингари
рухинг хам иок эмас эди. Шу боисдан, сени одам деб
аташ кийин эди...
— Бекорларни айтяпсанлар, — жон-жонидан азоб
утганидан, чинкириб юборди Абдулла. — Мен иложсиз
булганимдан, тирикчиликни ^йлаганман. Мен к а ёк к а
кетиб-кетмасликни билмайдиган анойи хам эмасдим.
Узимга к арашн и хам билардим. Бунинг устига, мен
о дамлар орасида ном чикариб, катта шухрат козонма-
ган булсам хамки, барибир, шоир эдим. Одамла рни
эзгуликка, ол ижан обл икк а д а ъ в а т килгим келарди.
Дема к, мени тан ёки рухнинг поклигидан б ехаб ар эди,
десанглар, адашасанлар!..
— Тугри, сен хаммани ка ё кл ар г ад ир чорлаб, хам-
мага гап ургатгинг келарди. Шоирман, деб бакириб-
чакиришни касб килгандинг. Аммо, мен узим аслида
кимман, инсон булиб нимага эришдиму нималарга
эришмадим, деган гап б а ъз а н хаёлингдан хам утмасди.
Холбуки, инсон учун уз-узини билиш, узининг ахволига
тушуниб етиш энг юксак д а р а ж а д и р . Лекин булар
сенинг катта гунохинг эмас, албатта... Сен Худога ишо-
нардинг. Шунинг бароб ари да , шохлар- арбоблар, де-
гандек дунёда хукмини утказиб яшаган, узини бутун
хаётнинг хужайини деб билган кайсидир кибор, ман-
ман кишиларга Худодан хам купрок ишонардинг! Улар
сенга хаётдан булак, табиатнинг устидан хам хукмрон
булиб туюлишарди! Сен, шу боисдан, Худо эмас, улар-
56
нинг шаънига тегадиган бир о р и з сузни хам айтишдан
куркардинг. Аксинча, идорадаги ишингда хам, би-
ровга курсатиб-курсатмай ёзган хаттоки шеърла-
рингда хам уларнинг номини тилга олмай туролмас-
динг! Хайкаллари, суратлари — ша кл лар иг а астой-
дил сиринардинг. Сен бамисоли бир бутпараст
эдинг!..
Абдулла донг котиб колди.
Б у — аслида, Абдулла билан бирга, унинг атрофи-
даги б арч а одамлар, замондошларининг хам гунохи
эди. Бирок, шоир булганидан, бу гунох, афтидан, унга
юкланган эди!
У норозиланиб, дузах дан кочгиси келган куйда саи-
чиб-юлкиниб, эшикка к а р а б югурди. Аммо уни эшик
орзида турган ф а р и ш т а л а р тутиб, орир темир гурзилар
билан урганча, шу онда ёк кайтиб к айн ок сув ва ут
олдига келтиришди:
— Сен чинакам азобни тотиб куришинг керак, осий
банда!..
19
Киёмат хам, кейинги в океа ла р хам шу к а да р тез руй
берганидан, Абдулла оддий бир нарсаларни ^й лашг а
улгурмаган эди.
Д у з а х д а азобланиб, неча бора улиб-тирилгач, олов-
да куяётиб хам, айрим нарсаларни уйла шг а одатланди.
Уни уйлантириб, т а а ж ж у б г а солган холатлардан
бири: о дамлар к а бр л ар д ан чикиб, ер-осмон ^згаргани-
дан буён, у хеч жойда, таниш хеч кимни учратмаган-
курмаган эди!
Албатта, киёмат уз номи билан киёмат. Тус-тупо-
лон...
Одам Атодан тортиб Ерд а хаёт битгунича дунёга
келиб-кетган бани б аша р, миллион-миллиардлаб ин-
сонлар бир йула тупрокдан бош кутарган бундай Кун-
да, табиийки, маъ*тум дав рда , сенинг ёнингда я ша б
утган кимларнидир куришни умид килиш ортикча эди.
Бунинг устига, у ша нд а отанинг болага, боланинг отага
иши йук, хамма уз-узи билан овора, к^рдек холда
махи!аргохга интилган эди. У Кун хар ким узи учун узи
жа во б бериши керак, бировга биров ш а ф к а т килиб,
энг якин кишисини хам химоясига ола билмас эди. Б у
шундай д ахша тли Кун эди!
Лекин д узахг а тушганидан' кейин хам шароит уз-
57
гармади: Абдулла узок-якин танишларидан хеч кимни
учратмади.
У бир пайтлар — фоний дунёда юриб, отасининг
бошидан кечган хаётни тас ав вур килишга уринган,
ка мокхо нал ар туррисида анча-мунча гапларни укиб-
урганган эди. М а м л а к а т деса буладиган жу да катта
камокхо нал ар бор! Булар одамни одам эмас, чикит деб
билишади. Инсоннинг акл- заковати, истеъдоди, фази-
латларини куйинг, хаттоки исми-шарифи хам бировни
кизиктирмайди. М а ш а к к а т л а р г а дучор килиниб, пода-
дек гох у ёк-гох бу ё к к а хайдалган, одам б а ж а р ол ма й -
диган ишларни б а ж а р и ш г а махкум этилган махбуслар-
дан хар бири шунчаки бир рак ам билан белгиланган.
Махбуснинг кийими хам, киёфаси хам, хаёти хам, ули-
ми хам — шу ракам! Махбусларни озодликда булган
якинлари, кариндошлариг а, умуман, четдаги одамлар-
га курсатишмайди. М а хб у сл ар узлари билан бир к у р а
га тушганларни айтмаганда, камокхонадаги бо шка ки-
шиларни хам куришолмайди; кимлар борлигини хам
яхши билишмайди! Камо к хо на ла р бир-биридан айри
к а т а л ак ла р га а ж ра ти б ташланган!..
Д у з а х , албатта, Ердаги камокхона эмас.
Аммо уларни киёслайдиган булса, д узахдаги азоб
олдида изтироблар, кузёшлари, ж а ро х а т л а р , улимлар-
га уралиб-кумилган уша б адба хт ка мокхо нал ар барча-
си бундай эслаб утиришга арзимас экан! Бундан таш-
кари, Ердаги бутун ка мокхоналарни ж а м л аг ан д а, д у
зах барибир улардан к а тг ар ок эканлиги аник. Ахир,
дунёда замонл ар давоми осийлик килган, хеч булма-
ганда Абдулладек узи билиб-билмай гунохга ботган
о дамл ар озми? Буларнинг хаммасини сигдирибдими,
д емак дузахни иоёнсиз-чексиз, деб тушунаверасиз!
Шунга ка рамай, д у за хд а Абдулла узи таниган ки-
шилардан а калли биронтасини учратиб, ахволи кан-
дайлигини сураб-суриштиргиси келарди.
Нахотки, Хасан ёки Очил дунёдан хеч бир гунох
килмай утишган булса? Бош бошка рман инг бошли-
ри-чи?!
Хуп, булар майли. Хар кандай жиноятдан тап торт-
маган корчалонларни олинг! Абдуллани, корни демай,
боши демай тепкилаган, унга к а р а т а ук, узган сипо
йигитлар... Нахотки, булардан хам кимнндир куриб,
гаплашишнинг иложи йук?
Абдулла канча кутмасин, бунга эришолмади.
58
Чамаси, д узах хам камо кхо нал ард ек ка т а л а кл а р г а
ажр ат и б ташла нг ан, хар ким б^йнидаги гунохига ка-
раб, хар жойга тушган эди!
Бирок, ён-веридаги осийлар билан Абдулла энди
гох-гохида узук-юлук с^ з ла ши б турарди.
— Сиз нега бу ё к к а тушиб колдингиз? — суради
у бир гал ёнидаги кишидан.
— Мен о да мл ар хак иг а хиёнат килганман. Уз наф-
симнинг курбони булиб яшаг ан ма н, — деди осий.
Б о ш к а гал эса ёнида утга бурканиб, инграниб ётган
кайсидир осийнинг узи Абдуллага дардини ёрди:
— Мен энг якин кишиларни алдаб, сотганман. Би-
ровларнинг улими, бировларнинг хор-зор булишига са-
бабчиман. Менга бу а зоб лар кам.
— Нима учун бунга йул ку'йдингиз?
— Акллиман, хеч ким сезмайди, деб уйладим. Ун-
л аб биродаримнинг руйхатини тузиб, узимнинг бошим-
ни куткаргим келди. Бал о -к аз од ан куркдим. Килган
ишим кузимга чиройли куринди.
Кейинги бир гал З а к к у м д арахтидан мева еб утир-
ган одамга, Абдулла беихтиёр кунглидан кечганини
айтди:
— Биласизми, мен вакт ид а Худога сидкидилдан
ибодат-илтижо килганимда эди, буйнимда балки кол-
ган б о ш ка гунохлар хам булмасди!
Азобланганидан, афтини буриштириб, б ужма йиб
утирган осий Абдуллага караб, кулумсиради:
— Мен етти ёшимдан етмиш ёшимгача Худога
узимча сидкидилдан ибодат-илтижо килганман!
— Бул мас а, сизни а да ши б д уз ах га ташла шд и-
ми? — кизиксинди Абдулла.
— Йук. Мен илмига амал килмайдиган мулла
эдим...
20
Иккинчи х;икоят
Олисдаги одам
Ь ассалар тергин Стлан
томинг сира ёпилмасин,
Мен ёмон булсам агар,
%еч лойигинг топилмасин...
21
61
увиллаб-тентираган шамол туйкусдан узини катта ку-
чага отди. Ш а х а р марказидаги уч-туртта куп каватли
янги иморат атрофида нотинч айланиб, булар орасида
а ж р ал иб турган — ма рмардан тикланган ту кк из к а
ватли кошона пойига бош уришга тушди... Беш-ун
хамладан сунг, эговлагандек кошонани таг-тубидан
кучириб, уни бирдан бургутдек ка нотлариг а юклагани-
ча, ша хар дан олисга — а л л а к а ё к л а р г а олиб кетди.
22
23
Сиз %ак,да
Уйлай к,ачон —
Эрталабми,
кечк,урун?
Кун ярмида '
Уйлайми,
Уйлайинми
ярми гун ?
Бирлаилтириб
барини,
Уйласам-чи,
Х,ар соат?
Ахир,
сиздек парини —
Уйламоцлик
Саодат.
Уйласам-чи,
х,ар лах,за,
Хар сония —
Куймасдан?..
70
К[албингга
тушгач ларза,
Булмас экан
Куймасдан...
Ёшликдан адабиётни яхши куриб, анча-мунча шеъ-
рий китоблар хам укиган Сад иржо н узини, гох тувак-
да, гох богда усган гулларни учратиб юриб, бехосдан
ёввойи да шт гулларига дуч келиб колгандек хис этар-
ди. Ф а к а т Гулхумор хадя этгани учун эмас, бу д аф та р
шу жихатд ан хам унга кадрли эди!
Д а ф т а р д а г и шеърларни к а йт а -к а йт а укиганидан,
уларнинг акс'ари энди С ад иржо нг а ёд булиб кетганди.
У ёлгиз колдими, бас, кучадами, уйдами, Абдулла Ха-
кимнинг шеърларини худди юракдан отилиб чиккан уз
сузлари сингари пичирлаб-кироат киларди:
Нималарни
Уйлаяпсиз уозир —
Шилдираган
сувга тикилиб?
Ут-уланлар энкайиб огир,
Сизнинг
пойингизга йи^илиб?
Нималарни
Уйлаяпсиз шу пайт —
Тегрангизда
боглар ш овуллаб?
Бок,майин, деб
Сиз томон ло^айд,
Осмонда х,ам
офтоб ловуллаб?
Нималарни
Уйлаяпсиз бу дам —
Учганида
бедард шамоллар?
Тегишлими
бир оз менга %ам —
Сизни й улга солган
Хаёллар?!
Садиржон Гулхуморни яхши курар, назарида, уни
Гулхумор хам ундан кам севмас эди.
Улар кечкурунлари учрашиб, купинча ярим тунгача
куча айланишар, бир-бирларини эркалаб, бир-бирлари-
71
. а суянишар эди. Севинчдан, бахтдан кузлари порлар,
уларга хаётда хали бундан хам тотли л а х з а л а р насиб
этадигандек эди. Хархолда, Садиржон шундай деб ^й-
ларди!
Аммо куришиб юриб, дабдурустдан ГУлхумор яна
бир ойча ройиб б^лди... )
Сад иржо н олдинги гал Гулхуморни канчалик эслаб-
уйламасин, унинг икки ойдан хам куп корасини курсат-
маганига ортикча парво килмаган, изтиробга тушма-
ган эди. Ушанда бу кизни а лл ак ачо н ёктира бошлага-
ни-ю, ишнинг бундай туе олишини хаёлига келтирма-
ганди... Мана энди васли-висол шомларидан кейин,
Сад иржо н чинакам айрилик азобини туйиб, буткул эс-
хушини йукотиб куйди! Гулхуморсиз хаётида маъно
колмагандек туюлиб, гангиб, жон-дили билан урганиб
колган севгилисини излаганча, куча-куйда тентирашни
одат килди...
А на
Чопмок,даман ёниб,
К учада —
Телба. Телба...
Ухшайман
Ю гурган оёк, учида —
Елга. Елга...
Мен
Ю злаш ган каби
к^аро кечада —
Селга. Селга...
Д ардим
Кандай айтай
бу дард ичида —
Элга. Э лга...
Фацат чопмоК'даман —
Ана, кучада:
Телба. Телба...
25
Согиниб кетдим
Сизни.
Сизни
курмадим
минг йил...
Дустим!
Бир келмайсизми,
Босганча
енгил-енгил?!
Айтинг,
Дустим,
Бу йулда
С изга купми
Тусицлар?!
Пойандоз тушаб гулдан,
Тушалсинми —
цуиш^лар?!
Насиб этадими
М енга
Н иуоят—
Янгроь 5 овозингни
Эшитиш?
Г уё
сверяй бир ширин ривоят —
Янгидан
Розингни эшитиш?
Насиб этадими
Ниуоят
М енга —
Чузилганда
минг йилга
кутиш,
Умримда
Вех ос дан
Ю злашиб
сенга —
Э рка бир
Нозингни
Эшитиш?
Сад ир жон Гулхумор туррисида хеч нарса билмага-
нидан, айникса, азобланарди...
Гулхумор узи тирикми; борми оламда?! Каерда у?!
Якинми, узок бир жойданми, юрибман, тинчман, деб
нега хабар бермайди?! Дунё да хар куни неча минглаб
киши йуколади; уларни одамлар кидиришади. Лекин
акл бовар килмайдиган шароитда йуколган кошона-ю,
Гулхуморни кандай кидириш мумкин?! Зи лз ил а пайти
да кошона ер к а ъ р и г а кириб кетса, халкни туплаб,
кавлаштириш кийин эмасди! Мабодо сел олиб кетса —
олиб кетган жойигача бориишинг хам иложи топилар-
ди! Аммо шамол учириб кетган иморат билан у ердаги
83
саргардон кишиларни кайси мамлакат, кайси минтака-
дан кидирасан?! Д а ш т д а н , тогларданми, абадий муз-
лик ларданми кидирасан уларни?! Сад ир жон мана шу
иложсизликдан — айриликдан хам купрок эзиларди...
Мени
Не куйларга солдингиз, дустим}—
Билмасданми? Касддан?!
Узингиз
цайларда к;олдингиз, дустим —
Касдданми? Билмасдан?!
Мен
\ е ч куймагандим
Б у цадар,
рости,
Тузиб кетдим
Буткул.
К айда булсангиз %ам,
Бор булинг, дустим,
Ардок,ли гулим, гул!
Неча юзлаб хонакохлар, гумбазлар, ма с жи д ва
м а д р а са ла р — буюк об идалар йуколиб кетган ер юзи-
дан! Ж а х о л а т г а ка рши курашиш туррисида хайкириб,
к ачонлардир азият чекиб, мехр ва илхом билан инсон
яратган куркам ёдгорликлар жо х ил л ар ча яксон килин-
ган; тупроги, риштлари турт томонга вахшийл арча та-
шилиб-совурилган! Улардан айримларининг китоблар-
да номи ёки сурати колиб, б ошк а ла р ид ан шу хам
колмаган!
Де ма к , гугурт кутига ухшаган ма рмар бир кошона-
нинг йуколиши — улар олдида, — эслаб, гапиришга
хам арзимайди! Кошонада «Тарих ва Маданият» таш-
килоти ка рор топганини инобатга олса, хаттоки, баттар
булсин, деявериш мумкин!
Бирок Гулхумор... Гулхумор!
С ад иржон севгилиси туфайли кошона кисматини
хам у йла шг а ма жбур эди.
Бундан бир л а х з а бурун Гулхуморнинг киёфаси
кузлари унгида жонлангани сингари энди кизнинг ово
зи унга аник эшитилгандек булди:
— Мени кечиринг, Садир ака. Ишонинг...
С ад иржон саробни сув деб билган кишидек, хаёлга
берилиб, шу сонияда узини алланечук бахтли хис этди.
84
Кейин, Гулхумор билан яна с узл ашаёт га нд ек холатни
туйди.
К у л о н а чалиниб
А зиз сас,
Мени
боз чулгади
х,аяжон.
Ю ракда асранган
Мук^аддас —
Т уйгулар
тошдилар ногсщон.
Мен
Сени севаман!
Севаман! —
Зикр этдим
Кайтадан
минг бора.
Нима %ам циларди
Севмасдан
Тут^унинг —
бу юрак бечора...
К узларинг —
К узларим
унгида!
Мен
Сени севганча
янгидан —
Айландим
Й улларнинг чангига...
26
27
«Катъиян махфий
УРТОК КЕН Ж АЕВ А Б Д У Х А Л И Л Х УДОИ БЕР-
ДИ ЕВИ ЧГА
К адрли А бдухалил Худойбердиевич!
М ауаллий шароитдаги хгар хил цийинчиликларга
царамай, ташкилотимиз сунгги кунларда бир цатор м у-
уим тадбирларни амалга оширди. Бу йил шауримиз ва
унинг атрофидаги бирон ерда бауор байрами нишон-
ланмади. К узда %осил байрами утказиш мумкин, аммо
бауорнинг х,еч к^андай ауамиятли жойи йук,, деб одам
лар орасида кенг кулам да ташвицот ва таргибот ишла-
ри олиб борилди. Узбошимчалик к,илган, интизомни
б узган киш иларга царши кескин чоралар к$рилди. Ша-
%арнинг эски к^исмида жойлашган маежид билан унинг
93
пинжидаги м уаззин азон айтадиган пастак минора —
келиб обидийда к^илиб утирадиган чол-кампир худо-
ж уйлар уяси булиб к,олгани учун %ам бузиб ташланди.
Бу минг йиллик ёдгорлик, деб халал бериш га уриниб,
айю^аннос солган сиёсий жиуатдан к,олоц айрим киши-
л а р га уайфсан эълон к,илиниб, айримлари ишидан чет-
лаштирилди. Комиссия тузиб, текшириш натижасида
ш ауримиздаги марказий кутубхонанинг катта бир бу-
лими араб ва лотин имлосида ёзилган китоблар эканли-
ги ани^ланди. Китоблар ш ауар таш^арисидаги хандак,-
к,а чи^ариб ташланиб, булим вак,тинча м уурлаб к,уйил-
ди. Ш а^ардаги х;ар бир кучага биттадан янги уайкал
урнатиб, одам ларга дуконда сотиладиган бир хил бюст
ва суратлардан олиб, и доралардаги х;ар бир хона ва уз
уйларини безаш таклиф этилди. С изга мамнуният би
лан айтиш мумкинки, бу ишда анча муваффа^иятга
эришилди. К елгусида кучалар, богларга янги ном б е
риб, уларни тартибга келтириш. борасида х;ам баъзи
бир тадбирлар курмок^чимиз.
Ишимизда яна к,андайдир камчиликлар булса, шах-
сан Сиз ва бутун бош^арманинг гам хурлик курсатиш-
ларингизни сураймиз.
Салом ва С изга чексиз х,урмат билан
«Тарих ва Маданият»
ташкилотининг бош ра^бари: — И. КАБИ РОВ».
28
29
30
«Катъиян махфий
Урток, КЕНЖАЕВ АБДУХАЛИЛ ХУДОЙБЕРДИЕВИЧГА
Кадрли А бдухалил Худойбердиевич!
Бизнинг мауаллий шароитимиздан келиб чик,к,ан
айрим мураккабликларни айтмаганда, умуман, ташки-
лот у з фаолиятини кундан-кунга яхш илаб бормок,да.
Шахсан Сизнинг оталарча гам хурлигингиз ва бутун
бошк,армининг ишонч-эътиборини х,ас этиб турибмиз.
99
Килинган ишлар тугрисида С изга як,инда цисобот
жунатган эдик4 Х,али жавоб олмадик. Лекин у энди
етиб боргандир, деб уйлаймиз. Янги курсатмалар ку-
тамиз.
Телефон ор^али ш а^ардаги х;овузлар ва баъзи бир
уовл и л а р да ги цуду^лар тугрисида суриигтирган эдин-
гиз. А ло^ачилар айби билан ташкилотда телефон иш-
ламаётгани учун хат орк,али ж авоб цайтармо^чиман.
Сиз суриштирган масалада ах,вол к^уйидагича:
1. Ш а^арда бир пайтлар ун га яцин катта-кичик
х;овуз булган. Б уларнинг асосий к,исми турли йиллар
давом ида тупрок, тортиб, кумиб ташланган. Х,озир жа-
ми иккита х,овуз долган. Атроф тошлари нураб, ичи
ботцо^^а айланиб ётгани, юк,умли касал тар^атиш
манбаи эканлигидан, буларни %ам я^ин орада йу^отиш
керак, деб уйлайман.
2. Ш а^арнинг эски к;исмидаги уовлиларда йигирма-
дан ортик, к,удук, бор. Б у сув танк^ислиги туфайли содир
булган уодисадир. ё з пайтлари водапроводлар баъзан
Ъуриб к,олганида, одамлар ^уду^дан фойдаланишади.
Лекин к,удук, суви, ичишдан купрок,, асосан уовлилар-
даги гулзорларни сугориш учун ишлатилади. С ув му-
аммоси узил-кесил %ал к^илинишини кутиб утирмай,
к,удук^ларни %ам кумиш керак, деб уисобласангиз, биз
д а р уо л баж ариш га киришамиз.
Тезда ж авоб к^айтаролмаганим учун м аъзур тутасиз.
Салом ва С изга чексиз х,урмат билан
«Тарих ва Маданият» ташкилотининг бош
рах;бари: — И. К АБИ РОВ».
31
32
33
Уч киши...
Буй-басти лилипутдан сал каттарок, каримсик-
куса... кош-кипригини илгаш кийин булган, боши
уста рад а т ак ир кирилган кимса... Чутир-рилай
бир зот...
Булар б о ш к а р м а д а ишлашадими, ундан каттарок
жойдами... ёки, умуман, хеч ка е рд а хеч кандай вазифа-
ни б а ж а р и ш м а с а хамки, пуллари куплигидан узларини
хон, беклардек тутиб, бошка рманинг фаолият иг а ара-
л аши б юришадими... Кабировнинг оддий дустлари, хам-
товокларими... Нима б улганда хам...
Б а ъ з ан кошонага — бош рахбарнинг ёнига келиб
туришарди.
Бир нарса аён эди: булар Кабировдан хам ёвуз,
кучли кишилар! Истаган пайтда истаган одамни топтаб
ташлашади!. .
Эс-хуши бошидан учган холатда, мурда ёнида чун-
кайиб утирган Гулхуморнинг куз олдига негадир лон
этиб шу уч кишининг киёфаси келди ва, булар энди
мени тинч куйишмайди, деб уйлади.
Руй берган вокеанинг устига тезда парда тортиш,
узингни четга олиш керак! Сен акллисан. Самимийсан.
Узингни осойишта тутсанг, сенга хеч нима килмайди!
Эсинг борида этагингни ёп, кизгина!..
Гулхумор урнидан ша х д билан кузралиб, ювиниб-
таранди. Тоза-озода кийинди. Нихоят, эшикни кулф-
лаб, Ботир Оппоков турган хона эшигига борди.
Эшикни кокди.
Анчадан кейин остонада пайдо булган Оппоков
108
Гулхуморга уйкучан кузларини пирпиратиб, а ж а б л а -
ниб каради:
— Онам дерман...
«Опа булганим бир гур эди, мана энди буларга онл
хам булдим!» — деб уйлади Оппоковнинг ашулачили-
гидан бириичи марта рижиниб Гулхумор. Бирок, узини
босик тутди.
— Ашулангизни йигиштиринг! — деди у. — Менинг
уйим куйди. Менга сизнинг насихатингизми, маслаха-
тингизми керак...
— Мен сизга насихат айлай...
— Йигиштиринг, д е я п м а н ! — эзилиб жеркинди
Гулхумор. — Сиз хам одамдек бундай гапира оларсиз,
ахир?! Карнай эмасдирсиз?! Ичкарига кирайлик...
Оппоков йулни бушатди.
Гулхумор хонага кириб, яланг узун т ахта четига
утирди.
— Эртадан кайтиб олдинги уз ишингизга утасиз,
Ботир ака, — деди у. — Уйин эмас, бу йигитча гаи!
Менга ишонинг... Лекин хозир сизнинг менга ёрдамин-
гиз керак. Мен бу т ашкилот да сиздан булак биронта
одамга ишонмайман!
Ботир Оппоков индамади. Аммо кайсидир ашулани
хам эсламади.
Гулхумор унга бутун вокеани руйирост айтиб берди.
— Бу ерда м асл ах ат эмас, х а ра к ат керак. Чуз-
масдан... — деди Оппоков, Гулхумор уни таниганидан
бери илк д а ф ъ а тилга кириб. У сония ичида каер-
дандир эски бир чойшаб, икки жуфт кулкоп тогтди.—
Юринг!
Улар Гулхумор э галлаган уйга келишиб, ярим ялан-
р о ч Кабировни кийинтиришди. Ч ой ша бг а урашди.
34
114
Учинчи цикоят
Афандининг болалиги
35
Н А С Р И Д Д И Н А Ф А Н Д И Х А К И Д А ЕЗГ АН Ш Е Ъ Р Л А Р Д А Н
Х удога шукрки,
Б угун иш д у р у ст.
Уйда нон бор. Пиёз.
Ш ишада бор май.
Иккимиз ултириб яна ю зма-ю з,
О згина сип^орсак б ул а р , индамай.
Биз учун
Б у дунё латифа, уйин,
Б изга керак эмас
х,еч бир тожу тахт.
Хаётда
Х,ар кимга эгмасдан буйин,
К улиб юрганимиз
Узи катта бахт.
К айда эканлигинг, Насриддин, гумон,
Кайси бир тогдами,
Кайси к,иргок,да.
Мен-чи,
ёзганимча яна дастурхон,
Сени кутмок,даман.
Овк,ат пишмок,да...
116
* * *
С у раб утирмасдан
М ендан бир огиз,
О дамлар гох; сизни, у улган, дейди.
Биров, дунёда у булм аган %аргиз,
Биров, келиб кетган, у булган, дейди.
Б аъзан
М уралаш са менинг кулбамга,
Мен кучадан цайтган ок,шом пайтлари:
Сизни учратишиб ул ар, албатта,
Битарди бемаъни
б а усу байтлари.
Нах,от,
Билмас %амон одамлар бари
Сиз — дунёда ю рган Тирик Кулгисиз.
Буюк обидалар, шу ер сингари
Кийналиб
асранган халк,нинг мулкисиз.
Аммо,
Мен у л а р га
юрмайман сайраб,
Билган — билиб к,олар,
) 17
Билмаган билмай.
Сиз-чи,
ултирасиз к^аршимда яйраб,
Телба б у дунёни
Н азарга илмай.
* * *
Гуппа-гуппа ёгаяпти к,ор,
Осмондаги булутлар элак.
Й ул олдингиз цаёкща такрор —
Остингизда к,ирчанги эшак?!
Бош ингизда кичик бир салла,
Э гнингизда оддий бир яктак —
Ьамисоли куйдиргая калла
Илж аясиз, кулгингиз яхдак!
Кетаяпсиз к^аёща, жура,
Шарт эканми доим шошмо^лик?
Мен %ам уй да ётгандан кура
Кетардим-ку, оё^-^ул боглик,...
* * *
Дустларим
Йук, эмас, афандим!
Ва лекин,
сиз бир оз бошк^ача.
Мен
С изга я^инда топиндим,
билмасдим
эс кирган ёшгача.
Мен
Энди к,андайдир уалакман,
Юз буриб, кетманг, деб
ёнимдан.
Бор були н г!—
Тилайман ф алакдан,—
Мен
кечган пайтда %ам жонимдан. .
Бизнингдир
Умримиз бир эпкин,
Аммо
сиз дунёда абадий.
118
Кимдаки,
к,алб эркин,
ру% эркин —
У
сизни, албатта,
Топади!
У ЗИН ДИ У Й Л А Р
Ш а м о лл ар кутуриб, кум кучган, ёввойи ут-уланлар
ровлаб усиб ётган бепоён бир сахро бор эди.
С ахр од а куп йиллардан буён хаёт хеч узгаришсиз
давом этар, жамики хайвонлардан тортиб курт-кумурс-
к а л а р г ач а уз тирикчилигини куриб юрар эди.
Кунлардан бир куни кутилмаганда уларнинг осо-
йишталиги бузилди: бу ерл ар да олдин куринмаган ок
бир эшак ка ёк да н ди р пайдо булиб колди.
Эшакнинг устида туким, буйнида аркон; якин киш-
локдан са хр ог а кочиб келганга ухшарди. Шунга ка-
рамай, у ётсираб-хадиксирашни уйлаб-нетмай, бема-
лол ут чимдир, ханграб, ш а т а л о к отмокда эди.
С ахродаг и бутун хайвонлару х а ш ар о тл ар кизикиб,
эшакни у раб олишди. Унга анграйиб разм солишди.
— Сен кимсан?— деб сурашди улар эшакдан.
— Мен э ш ш а к м а н , — деди эшак.
— Ахмок экансан-ку, — деди унга тулки.— Сенинг
э ш ш а к эканлигингни узимиз хам куриб турибмиз. Биз
сендан, масалан, олдинлар б ошка биров булганмисан,
кимнинг рухисан, деб сураяпмиз.
— К,анака рух?— а ж а б л а н д и эшак.
— Мана, дейлик, т ошб ак а бир пайтлар арбоб бул-
ган. Мен кози булганман. Илон вазир, арслон шох... Сен
хам шунака бировмидинг ёки авв ал дан э шшак мисан?
— Мен а в в а л да н ф а к а т э шша к ма н, — тан олди
эшак.
— Рирт ах мо к экансан!— норозиланиб тунгилладн
бир ерда тинч туролмаганидан лапанг лаётг ан ай ик. —
Ахмок булмасанг, доим э ш ш а к булармидинг! Мен о л
динлар миршаб эдим. Ха лиг ача уша кунларни эслаб
юраман.
— Хар кимнинг кисмати!— бу гаплардан зигирча
озор чекмай, деди э ш ак . — Мен а в ва лд ан шунак а яра-
тилганман. Одамнинг хизматини килиб келаман. Зода-
гонлар — ка т та кон ла рг а ишим тушмаган. Купинча од-
119
дий, факир, рариб кишиларнинг кунига ярайман. Нас-
риддин деган бола бор. Хозир ушанинг эшагиман.
— Хуп, буниси майли,— деди вишиллаб илон. — Биз
одамдан куркамиз. Бирга булишимиз кийин. Одам хеч
качон мени куйнига солиб асрамайди. Кулига тушган
хаттоки асрлонни хам к а ф а с г а тикиб куяди. Шу бо-
исдан, биз бу яйдо сахрода айланиб юрибмиз. Лекин
сен-чи?! Ахмок булмасанг, сен нега эгангни ташлаб, бу
е рларг а келдинг?!
Йук, э шак унчалик ахмо к хам эмас экан! У пишки-
риб-хурсиниб куйганча, кизик гап килди:
— Эгам, шохнинг олдига, Култепага бораман, шок
барчамизнинг отамиз, мен унга хизмат килмокчиман,
деб колди. Унинг ростдан бормокчи эканлигини куриб,
арконни узиб кочдим.
Хайвонлару хаи]аротларнинг н афаслари ичларига
тушди.
— Энди бу ёги ка ндок б у л а д и ? — кизиксинди ахий-
ри тулки.
— Четдан к а р аб турай-чи, бу иш нима билан тугар
экан,— деди бошини вазмин эгган эшак.
* * *
* * *
124
* * *
Сиз — шох,сиз.
Энг буюк ш о у ,.
Халк, билмайди.
Афсус.
Сиз — сигиниш учун яратилган
хонацоу,
Олампанох;!
Биз сизга турибмиз юзма-юз...
142
* * *
151
ган! Бирок уша куни унга тегишли ч аь ака м биринчи
л а т и фа ту килди.
— Куп б ак ир ав ер ма, шох,, — деди Насриддин. —
Менинг эшагим йуколган эди. Шу ерда эмасмикан, деб
кирган эдим...
Д арв оке, эшак!
Насриддин-ку, айтганини айтиб, касри-саройдан чи-
киб кетди. Унинг вакт ид а арконни узиб, кочиб колган
эшаги нима булди, дерсиз?!
Эш ак Култепа ка лъ ас и пойида ут чимдиб, ша та ло к
отиб, Насриддиннинг шахарни тарк этишини кутиб
турган экан.
Насриддин эшагини б^йнидан кучиб, суйиб-эрка-
лади.
Сунг, миниб, секин йулга тушди...
36
(Янги хикоялардан)