Вы находитесь на странице: 1из 146

АМИНА

ШЕНЛИКУГЛИ

ДОР
ОСТИДАГИ
ОДАМ

ЯНГИАСРАВЛОДИ
ТОШКЕНТ
2021
УУК: 821.512.133-3
КБК: 84(5Турк)
Ш - 22
Шенликугли, Амина
Дор остидаги одам: роман / Амина Шенликугли. Тар-
жимон: Аброр Адаам угли. - Тошкент: Янги аср авлоди,
2021.- 144 6.

ISBN 978-9943-20-802-5

Таржимон:
Аброр А/ЩАМ угли

Кит об «Misbah» таржимонлар гуру^и томонидан


нашрга тайёрланди

ISBN 978-9943-20-802-5
© Амина Шенликугли, «Дор остидаги одам». «Янги аср
авлоди», 2021 йил.
Бу во^еа 1949 йилда бош^а бир
мамлакатда булиб уптан. Менга
уни турмада пайтимда Абузарнинг
г^изи айтиб берган эди. Менга цат-
тиъ таъсир г^илди ва сизлар билан
булишгим келди. Агар %аёти х/лг^и-
да китоб ёзилишини билганида эди,
ишончим комилки, Вадот сизларга
салом айтган буларди.
А.Ш,ч
Уьибу во^еани ёзаётганимда аввали-
га роса кулдим. Бир куни ярим кечаси
шунчалик ъаттиъ кулибманки, овозим
турмуш уртогимни чучитиб юборибди.
К,арасам, эшикдан муралаганча мени ку-
затяпти. Нима булганини сурадим.
- Нима буларди, овозингни эшитиб, бу
хотин аг^лдан оздими, деб уйладим. Бу
китобнинг ёзувчиси шунчалик кулаётган
экан, уъувчиси нима гщпади? - деди.
Орадан кунлар утиб, айни китобни
ёзар эканман, куз ёшларим шашг^атор
о^аёттан эди. Эрим мени бу сафар йигла-
ётган %олимда курди.
- Аллох;, Аллох;! Бу ъандай китоб узи?
Жуда г^изиг^иб кетяпман. Валло^и, ёзиш-
ни тугатишинг билан уг^лб чи^аман, -
деди г&хзиъсиниб.
Них;оят, тугади.
Йиллар давомида унлаб марта, г^ай-
та-^айта босилди. Юртимизда, Fap6da,
айрим мусулмон мамлакатларда бу асар
асосида спектакллар са^налаштирилди.
Энди бир нарсани билгим келяпти: ки­
тобни ъулингизга олиб уг^ишни бошладин-
гиз. Сиз х(ам мен кулган жойда кулиб, мен
йиглаган жойда йиглармикинсиз?..
Амина Шенликугли,
2005 йил, Истанбул
С у збо ш и у р н и д а

Бошк;а мавжудотлардан фаркди уларок;,


инсон бу дунёда доимо юксакликка инти-
либ, яхши х;аётга куз тикиб яшайди. Аекин
х;ар ким х,ам «яхши ^аёт» тушунчасини тугри
англайвермайди. Балки кимлардир юк-
сакликни фак,ат моддий ^аётдаги э^тиёж-
ларини к;ондириш, деб уйлаб, унга эришиш
учун ^атто жиноятлардан х,ам тап тортмай
х;аракат к^лишса, яна кимдир мутлак;о
бошк;а йулни танлайди. Моддият, нафснинг
хох^шлари ^акдаий юксаклик кафолати
эмаслигини, асл юксаклик ва яхши ^аёт
ру^ан кучли, маънавий жи^атдан мукам-
мал булиш эканлигини жуда яхши англаб,
шу йулда бор-будини беради. Ахлокрий iy-
заллик х;ам аслида мана шу маънавий му-
каммалликдан келиб чик^шини эрюобга ол-
сак, бу йулнинг к;анчалик тутри ва мух^им
эканини англаб етамиз. Моддият биринчи
Зфинга чикриб, жамият моддапараст булиб
кетаётган бир пайтда, маънавиятни, уму-
минсоний к,адриятларни ва ^ак, йулни ту­
тиб туриш жуда к^ийинлашади. Лекин х;ар
к;андай ^олатда х;ам инсон аслиятини c o f h -
ниб, унга талпиниб яшайверади. Етарки,
уни уз аслиятига ундовчи, унга кимлигини
тушунтириб берувчи фидойилар булсин.
Кулингиздаги ушбу рисолада муаллиф
шундай фидойи инсонлардан бирининг
х^аётидан к?иск;а бир лавх;асини хркоя кал­
ган. Бу х;аётий вок;еа гарчи бизнинг диёр-
ларда булмаган, бир неча ун йиллар олдин
содир булган булса-да, унда биз учун х,ам
жуда куп ибратлар, тарбиявий нук;талар
мавжуд. «Misbah» таржимонлар гурух^и сиз
азизларга бу кичик рисолани такдим этар-
кан, аввало, бу хизматнинг сизга манзур
булишини Яратгандан сурайди. Крлавер-
са, бу рисолани 5^иб, ундан тугри ва ке-
ракли хулосалар х,амда маънавий фордик;
чик;аришингизни умид к^лади.
вMisbah» таржимонлар гурух^и
БИРИНЧИ БОБ

БУЛМАДА

Ун беш йилдирки, к;амок^оналарда ётиб юрган


одам ман, лекин шунча йилдан бери янги келган
манави махркумга ухшаганини курмадим.
Бу турмага мени тонготарда олиб келишди. Бул­
мада бир узим эдим. Бу одам келганида энди ёлгиз
крлмайман, деб хурсанд булгандим, лекин унинг
эс-хуши жойида эмас, шекилли. Келган захоти
булманинг майдонини здюобламок^и булди.
- Булма неча к;адам эканини санадимми? Йу-
ук;, санам ад им. Ун йилдан бери к;айси турмага
тушсам, булмаларини к;адамлаб, халожойларини
к;аричлаб з^исоблайман. Бу ерни эса бир соатдан
бери з^исоблай олмаяпман.
Кичик жуссали, дагал сок;олли, нигохдари маъ-
нодор йигит эди у. Мен х;ам шу ерда эканлигимга
парво к?*лмас, афтидан узига узи гапирарди.
Мени х;айрон к;олдирган бу одамга савол бермай
туролмадим:
- Xой, биродар! Узингга узинг гапиряпсанми
ёки менга гапиряпсанми?
- Узим билан гаплашяпман. Нима фа.ркр
бор? Ахир мен х;ам одам эмасманми? Одамман.
Шундай экан, узим билан узим гаплашишим
мумкин.
Ие, жавоби узидан-да антик;а булди-ку. Шун-
док; цам к^ийнокдару уйкусизликдан аярволим танг
булиб турибди, унга эътироз билдирдим:
А___8 Амина Шенликугли

- Ундай булса, узинг билан овозингни чик;ар-


май гаплаш, узингни узинг бемалол эшитасан.
Мени эрталабгача к;ийнокда солишган, ухламок;-
чиман.
У яна Балати жавоб к;айтарди:
- Бупти, тушундик. Овозингни учиргин-да,
ухлайвер.
Кейин жаврашга тушди:
- Оббо! Бу к;андай мантик;сизлик булди? Бу
ерда 2$ам огзимизга толк;он солиб оламизми?.. Бир
к,адам, икки к,адам, уч, турт, беш, олти, етти. Бу
булма узунасига етти кладам. Х,ам х^исоблайман,
х;ам гапираман. Х,еч ким аралаша олмайди, ту-
шунарлими?!
Асабийлаша бошладим. Купол гапларини
эшитмаганга олди м.
- Овозингни чик,армай гаплаш, дедим-ку! Нега
тушунмайсан?
- Бупти-ей! Купам бошимни к;отирма! Энди
энини хрисоблаб чик;аман. Бир, икки, уч, турт.
Вой-бу, бунчалар кенг, уч к;аватли каравот ку-
йишибди! Ун йил деганда биринчи марта бундай
кенг булмада ётар эканман-да. Бу ерда от чоп-
тиришим х,ам мумкин. Э^, одамлар к,андай кенг
жойларда яшайди-я!
Бир дан мен томонга угирилди:
- К,айси жиноят учун к,амалгансан?
Неча йиллардан бери шу саволга жавоб бериш-
дан узимни олиб к,очаман. Айтсам уяламан, айт-
масам барибир кимдандир эшитишади. Жимиб
к,олганимни куриб, у мени гапиришга ундади:
- Крвок, уймай, кдлмишингни айт. Ит билан
ётибманми, бит билан ётибманми, билиб олай-да.
Аранг жавоб к;айтардим:
<Дор остидаги одам»_______ ______________ 9 ^

- Номусга тажовуз к^илиш. Мени тузок^а туши-


ришган.
-Х м !..
Тентакка ухшаб тентираётган махркум кук,-
к;исдан тухтаб, менга нафрат билан к;аради.
Юзини буриштирганча ярамга туз сепа бошлади:
- Номусга тажовуз, дегин! Улай агар, унак;а но-
муссизга ухшамайсан умуман. Кечаси крийнок^а
солишди, дединг-а? Тушунарли. Мах^сумлар сени
силаб-сийпалаб куйишибди-да. Бизнинг подшох;
давлатга к,арши жиноят крялганлардан бошк;а х,сч
кимнинг к^шновда солинишига рухсат бермай-
ди, демок^чийдим, лекин...
- Мен бу ерга кеча келдим. Бундан аввал
пойтахтдаги турмада эдим. Мадкумлар жино-
ятимдан хабар топишибди, устига-устак, мен
зурлаган к;изнинг ёши кичик эди. У к;изни уз к;из-
ларидай куришди, шекилли, эрталабгача азоблаб
чик^шди.
- Ажаб бупти, куллари дард курмасин. Уял-
мадингми х;еч? Ёш к;изга ачинмадингми? Бола-
ларга сулагинг оладиган булса, узингни духтирга
курсатсанг булмасмиди? Энди узимни уйлаб к;ол-
дим: сендек бузук; билан битта булмада к,андай
к;оламан?..
Яна бирпас у ёвдан бу ёк^а бориб-келгач, ру-
парамда тухтади-да, кутилмаганда юзимга тупу-
риб юборди. Урнимдан туриб уришни истадим,
лекин кулимни кутаришга х;ам мажолим йук;. Шу-
нинг учун ялинишга тушдим:
- Менга к;ара, биродар. Уша пасткашликка кул
урганимда ун беш ёшда эдим, ичкиликка аллам-
балоларни кушиб ичиришган менга. К^из эса ун
бир ёки ун икки ёшда эди. Жудаям калта куй-
лак кийиб олган, ич кийими к^финиб турарди. У
Jh__ 1° Амина Шенликугли

мен билан уйнаша бошлади. Уйнинг олдида эдик,


мен билан бирга ичкарига кирди. Уш а х;аракат-
ларини давом эттирди. Кдликдарини элас-элас
эслайман. Менимча, унга шундай кролик; нелиш­
ни ургатиб куй и ш ганди. Ургатилмаган х;ам дей-
лик, лекин а^мок, оналар кризларига ут л болалар
билан к,андай муомала к^лиш кераклигини айт-
майдими?.. Узимни йук;отиб куйган эдим. Ёш йи-
гитнинг хрирси кузгатиб куйилса, ундан нима х;ам
кутиш мумкин?.. Хуллас, уша аблахдикни крилиб
куйди м.
- Шундан дегин. Узингни аблах; деб атаяпсан.
Менга дори ичириб куйишганди, деяпсан, к;ола-
верса, пушаймонсан, уяляпсан. Одам булишинг
мумкин. Исминг нима?
- Абдуллох, ал-Рориб. Сеники-чи?
- Х^ароми Вадот.
Анграйиб к;олдим. Умрим бино булиб, биринчи
марта узини х;ароми деб атаётган одамни куриб
туришим.
- Нима?! ^аромими?
-* а .
- Нега сени х;ароми дейишларини истайсан?
- Гап бундок,, мен яхши курадиган одамлар айт-
са, парвойимга келмайди. Лекин мен ёк,тирмай-
диган нусхалар айтса, улай агар, деворга михлаб
куяман.
- Тушуниб булмас экан сени. Модомики, лак,а-
бинг х;ароми, буни ким айтишининг нима фарк;и
бор?
У так;атак, тухтади-да, тезгина мен томонга
5пгирилди.
- Шуни х,ам тушунмайсанми? Мени яхши
курадиганлар айтса булав ер ад и, чунки уларнинг
ёмон нияти йук,. Мен ёмон курадиганлар айтса,
« Дор остидаги одам»

х;ар сафар х;ароми деганида мени масхара к&л-


мок^и булади. Шу йул билан к;асос олищни уй-
лайди. Бунга йул куёлмайман. Душманим мени
жаноб Вадот деб чакдоишга мажбур.
Мен каравотнинг учинчи к;аватидаман. Унинг
тинмай юр иш идан бошим айланиб кетяпти.
Ухламок^шман, лекин бу одам ухлагани куима-
япти. Бошимга бало булди. Энди илтимос ох;ан-
гида гапириб курдим:
- Шу ерга утирсанг, бироз сух;батлашамиз.
Ишон, бошим айланиб кетди. Келак;ол, биродар им.
- Мен юрмасдан туролмайман. Шарафим ур-
син, портлаб кетаман. Кейин булакларимни
йигиштириб олишингга тутри келади.
- Бу к;андай к,асам булди?
- Нима, ёк^мадими?
- Албатта, ёк^ади. Шунак;а х;ам кдсам буладими?
- Бу к;асамни мен уйлаб топдим.
- Аллох;, Аллох;! Квасам уйлаб топиш деган нарса­
ни эшитмаган эканман. Янги чивдан одатми бу?
- Нега х;айрон буляпсан, тушунмадим. Нон ур-
син, Куръон урсин, деган одамнинг расами чи-
ройлирок^ш? Умуман, к;асамми булар? Нон ёки
Куръон урадими? Номуссизларнинг к;асамига
нима дейсан? Узида ор-номус йук,, шараф йук;, к;а-
сам ичаётганида «шарафим билан» дейди. Бундай
к;асамлар менга ёкдоайди, шунинг учун янгисини
уйлаб топдим. Шарафим урсин, деган к;асамим
олдинги турмадагиларга х;ам ёк^б к;олди, улар
х>ам шундай к,асам ичишни бошлашди. Лекин сен
хохдасанг х;ам бундай к;асам ичолмайсан.
- Нега энди?
- Нега деганинг нимаси? Сенда урадиган ша-
рафнинг узи йук;-ку. Бир кризалокрдинг номусини
булгабсан, энг шарафсиз одамнинг иши бу. К^и-
J h ___ 12 Амина Шенликугли

залосни куятур, катта ёшдагиларнинг номусига


текканларга ^атто салом х;ам бермайман.
Хафа булдим.
- Менга к;ара, биродар. Сенга бошимдан утган-
ларни гапириб бердим. Мен шарафли бир оила-
нинг шарафсизлик к^либ куйган фарзандиман.
Канчалик пушаймонлигимни тасаввур к;ила ол-
майсан. Номусли одамлар хато крилмайди, деган
ran йук;. Илтимос келаман, менга шарафсизсан
дема. Буни ^азм крилолмайман. Сенга айтдим-ку,
менга тузок; куйишганди, агар эс-хушим узимда
булганида...
Гапимни тугатиб улгурмасимдан у важох;ат би­
лан бакрирди:
- Нима?! Менга тавдид кряляпсанми? Ш ара-
фим урсин, сени тук;сон булакка булиб таптлай-
ман! К,айтиб х,еч к;ачон менга тахдид к^илма! Шу
каравотга осиб куяман сени.
Чиндан х;ам бошимга битган бало булди бу
одам. Аллохдан узимга сабр сурашдан бошк;а по­
рам йук,.
Гапирмасликни маъкул курдим. Унинг х;ам
уни учди. Лекин яна узига узи гапирганча у ёк;-
дан бу ёкрк;а бориб кела бошлади. Бу орада ухлаб
к;олибман.
Уйгонганимда бироз узимга келган эдим. У би­
лан анчагача сух;батлашдим. Аслида тентакдек
куринса-да, яхши одамга ухшайди. Орадан х;еч
к;анча утмай, шикоят к;илишга тушди:
- Уф! Зерикиб кетдим! >^айх;отдек булмада
сену мендан бошк;а з;еч ким йук;. Бунак,ада сик,и-
либ кетаман. Кдзик;, яна кимнидир олиб келиш-
масмикин?
Вадотнинг гапи тугамасидан назоратчининг
овози эшитилди:
« Дор остидаги одам 13 _гР
у

- Сизларга шерик олиб келдим. Мана, олинг-


лар.
Ичкарига кирган мах^ум турган жойида к;отиб
к;олган, иккаламизга анграйганча тикилар эди.
Антик;а нусха экан: Вадотнинг мутлак;о тескари-
си - камида икки юз кило вазни бор.
Вадот салом-аликни унутиб, томдан тушдан
тарашадек гапира бошлади:
- Бу ах;волинг нимаси? Ё Алло^! Умримда сен-
дек семизни курмаганман. Сени тортиш мумкин
булган тарози бормикин бу юртда?
Вадотнинг бу гапларидан уялиб кетдим. Шур-
лик йигит турмага киргани учун шундок; х;ам
хуши учиб кетган эди, бундай ах^лок;она савол-
ни эшитиб, умуман х;айрон булиб к;олди. Бизни
турма назоратчиси, деб уйлаб, йиглагудек булиб
суради:
- Бу ер к,андай жой узи, жаноб назоратчи?
Валлох;и, бу ерда к;ололмайман. Илтимос, мени
тезрок; чик;ариб юборинг.
Калака к,илиш учун Вадот бундай одамни кри-
дириб х;ам тополмаган буларди. Унга дарх;ол ж а­
воб к;айтарди:
- Албатта, жаноб, сиз бу ерда к;ололмайсиз.
Сизни зудлик билан чик;ариб юборамиз.
Янги келган махркумни эмас, купрок; Вадотни
кузатаётган эдим. Унинг юз ифодаси, гапириши,
^аракатлари кулгимни крястаётганди.
Учинчи махркум х;али х;ам жойидан к^мирла-
май турарди. Ёши х;али уттизга етмаган, шекил-
ли. У х;ам йиБлар, ^ам алмойи-алжойи гапларни
гапирар эди:
- Box;! Валлох^и, мен бу ерда чидолмайман,
бундай жойларга урганмаганман. Ишонинг, мен
умуман чидамли одам эмасман...
А 14 Амина Шенликугли

Бу ran Вадотнинг разабини кузгаб юборди.


Янги мазрсумнинг олдига борди-да, укиргудай бу­
либ гапирди:
- Нима деганинг бу, итдан тарбаган? Роса чи-
дамли булганимиз учун бизни бу ерга тик^шган-
ми? Чидолмас эмиш... Бу бизга х;ак;орат-ку! Бун-
дан кейин гапингни уйлаб гапир. Тантикдигинг
бизга утмайди. Нак; терингни шилиб оламан.
Бак;алок; к;аттик, курк,иб кетди:
- Илтимос, теримни шилманг. Мик; этмайман
энди.
Учинчи махрум бироз гул эканлигини Вадот
тушуниб етган эди.
- Бупти, бупти, шилмайман. Бор, каравотнинг
иккинчи к;аватига чик^б, эс-хушингни йигиб ол.
Исминг нима?
- Мухлис.
- Me ники Вадот. Биласанми, йургакдалик пай-
тимда мен х;ам онамнинг эркатойи эдим. К,ани,
к;андай чик;санг чик; иккинчи к;аватга.
Юзи буришиб кетган Мухлис йирлаган куйи
эътироз билдирди:
- Худо сакдасин. Бу дунёда чик,олмайман у
ерга.
- У з^олда нариги дунёга жунатиб юбораман
сени, уша ерда чик;асан.
-Х у д о сакдасин. Илтимос, мени бу ердан чик,а-
риб юборинг. Мен бу ерда чидолмайман. Нима
к^лай ахир?
Мухлиснинг кузлари к^нидан чик^удек бул­
ган, дам йотлаб, дам тухтаб к;оларди. Х;али х;ам
бизнинг мах^кум эканлигимизни тушуниб етма-
ганди. Жудаям ачинарли ах;волда эди бечора.
Вадот эса унинг гапларидан асабийлашган, яна
узига узи гапиришга тушганди.
>Дор остидаги одам»

- Буни к;аранглар-а! Чидолмас эмиш. Балки


биз турма тошбак;аси булиб турилгандирмиз?..
Мухлис каравотга як^нлашгач, Вадотга к;араб
ялина бошлади:
- Илтимос, жаноб назоратчи, мени бу ердан
чик;ариб юборинг.
Вадот овозининг борича бак^рди:
- Учир овозингни, учир! Акс х;олда бир нима
крилиб куяман! Биринчидан, назоратчи эмасман,
мен х;ам мах,кумман бу ерда. Иккинчидан, биз
сени чик;ара олмаймиз.
Куз ёшлари тухтамаётган Мухлис яна савол
берди:
- Бу ердан кенгрок;, ташк;ари куриниб туради-
ган, деворлари тоза, уриндикдар жойлаштирил-
ган булма борми?
Вадот узини тутолмай кули б юборди.
- Албатта, бор, жаноб! Ичида х;овузи х;ам бор,
атрофига гуллар экилган, хизматкорлар анвойи
ичимликлар олиб келади. Уша жойга боришни
хоядайсизми?
Мухлис чиппа-чин ишонди.
- Ростданми? Худойим сизни асрасин. Утина-
ман, мени зозирок; уша жойга жунатсангиз.
Вадот сукиниб юборди. Мен эса Мухлисга
^акдоатни тушунтиришга уриндим:
- Менга к;ара, биродар. Бу ер янги очилган
булма. Авваллари бу ерда егуликларни сакдашар
экан. Юртимизда исён кутарилиб, турма махркум-
лар билан тулиб кетибди. Бу ер турманинг энг
кенг ва мах^кумлар сони энг кам булмаси ^исоб-
ланади. Алло^га шукр к^илиб, каравотга чик; ва бу
ерга мослашишга ^аракат крил. Инсон зоти з;амма
нарсага куникади, сен х,ам куникасан.
Jb._!£ Амина Шенликугли

- Худо сакдасин, нега куникар эканман? Ахир


мен бу ерда крлмок^чи эмасман.
Вадот чидолмай яна бак^ирди:
- У х;олда нега жиноят крнлдинг? Турмадан шун­
чалик курк;ар экан сан, к;адамингни туври ташла-
санг булмасмиди? Уст-бошингга, гапларингга Ка­
раганда у^иган одамга ухшайсан-ку.
- Мен жиноят к^илмадим.
- Шундай дегин. Масжидга кетаётган пай-
тингда ушлаб олиб келишдими бу ерга?
Бу гал Вадотга мен савол бердим:
- Вадот, масжидга кетаётган пайтида кулга
оли ни б, турмага ташланганларни х;еч учратган-
мисан?
Лекин у мени эшитмади, чунки Мухлис билан
овора эди.
- Х уш , нега тушдинг турмага?
- Отамнинг дастидан. Заводларидан бири-
ни менинг номимга утказган эди. Лекин солик;
тулашдан буйин товлаптими-ей, окрибатда мени
ушлашди. Отамнинг курбони булдим, лекин у
мени кутк;аради. Бу ер к;анчалик дик?к;атни оши-
радиган жойлигини билганида эди, аллак,ачон
етиб келган буларди.
Вадот бу сафар менга к;араб гапирди:
- Куряпсанми, кимдир келсин деган эдик, бит-
та эси паст келди. Бу билан нима к^ламиз, х;ай-
ронман.
Мухлисни олиб келган назоратчининг овози
яна эшитилди.
- Овк;ат олиб келган булиши мумкин, - дедим
мен.
- Йук;, бу соатда овк;ат булмайди, - дея эътироз
билдирди Вадот. - Турмага янги келган одамдек
гапирма.
« Дор остидаги одам»
IZ— А.
Чиндан х;ам овк;ат эмас экан, туртинчи мах^кум
келибди. Назоратчи бизга к;араганча ма^кумни
ичарига итариб юборди:
- Бу х;ам сизлар билан булади.
Вадот к;арши чикди:
- Ахир, жой йук;-ку, OFa! Бостирмага1 айланиб
к;оламиз-ку! Икки киши зерикиб к;оламиз, деган-
дим, кушин жунатинглар, демагандим.
Назоратчи х;ам асабийлашди:
- Мен нима крилай? Сизларни бу ерга мен
таклиф к^лганмидим? Битта ётокда икки киши
ётасизлар, бошк,а чорангиз йук;.
Мухлис йиглагудек булиб гапирди:
- Жаноб назоратчи, лекин бунинг иложи йук;.
О^, узимни ёмон х^с криляпман, ^озир хушимдан
кетиб к,оламан. Икки киши битта ётовда к,андай
сигади?
Вадот аламини Мухлисдан олди:
- Сен узи икки кишининг урнига утасан-ку,
туррими? Шарафим урсин, сени уч киши деб хр.-
соблаш х;ам мумкин. Мана, менга к;ара, вазним
бор-йури эллик турт кило. Уч карра эллик турт
неча булади? Юз олтмиш икки. Сенинг огирли-
гинг эса камида икки юз эллик кило.
Мухлис х,еч нарса эшитмагандек назоратчига
ялинишни давом эттирди:
- Жаноб назоратчи, илтимос, мени бу ердан
чик;ариб юборсангиз. Жинни булиб к;олай, деяп­
ман.
Х^аммамиз кулиб юбордик. Назоратчи эшикни
кулфлаб кетди. Вадот туртинчи мах^умдан суради:
- Нима жиноят крилдинг?

1 Хом г^штга туз ва зираворлар аралаштириб, устига огар-


рок; нарса бостириб куйиб тайёрланган егулик.
J h ___ is Амина Шенликугли

- Кртиллик.
- Жазо тайинлашдими?
- Йук;, эртага охирги суди булади, шунинг учун
катта турмадан бу ерга олиб келишди.
- Демак, сени дорга осишади.
- Ха.
Вадот х;айрон булиб к;олди.
- Лекин хафалигинг з;ечам билинмаяпти. Д ор­
га осиладиган одамга ухшамайсан.
- Я шашни хохлам аяпман-ку, нега хаф а булай?
Буйнимдан арк;он утказишади, рийк; этган овоз
чик;ади, шу билан тамом. Бу дунёдан зерикиб
кетдим. Улимни согиндим, OFa, улимни. Жах,ан-
намнинг оташи бу дунёнинг оловидек куйдирма-
са керак. Ёки менга шундай туйиляптими, билол-
мадим.
- Ичинг тула дардга ухшайди. Дунёнинг нима-
си ёк^маяпти сенга?
- Х,еч нарсаси. Айник;са к;ашшок^икдан к;аттик;
хаф а буламан. Фарзандларим бойларнинг боласи
еган таомни, кийган кийимни сурайди. Бола-да,
йук^иликни тушунмайди. Шунак;а пайтда бундай
подшох/шк тузумини болохонадор крилиб сукасан,
урриликка кул урасан. Турмага тушгандан кейин
эса улимни орзу к^иласан, х;атто жах;аннамга х,ам
рози булиб к;оласан.
Вадот к;ах;-к;ах; отиб кулди.
- Жах,аннамни курмай туриб ганириш осон-да.
Дузахни уз кузларинг билан курганингда к,андай
ах^олга тушишингни томоша к,илгим келяпти!
- Жа^аннамга тушишимни к;аердан билак;ол-
динг?
- Бир одамни улдирибсан-ку. Дузахга тушиш
учун бу камлик к^ладими?
- У одам улимга лойик; эди.
Дор остидаги одам»

- Улимга лойик, булса х;ам, сен улдира олмайсан.


- Бу гапларни куятур. Хрзирок; ухлагим кел-
япти. Менга жой борми?
Вадот яна х;айрон булди:
- Шарафим урсин, сендай одам ни к^фмаган-
ман. Эртага улим жазоси оладиган одам бугун
ухлайдими? К^андай бокрибегам одамлар бор-а!
Кошки, мен ^ам шундай булолсам.
- Ухлайди, oFa, ухлайди. Сархуш булдингми,
бу дунёни парвойингга х;ам келтирмайсан. Ке­
йин дорга осилмасанг-да, куп яшамайсан, чунки
гиёхранд модда улдиради сени. Тушуняпсанми,
мен гиёх;ванд модда истеъмол к^лдим. Менга би-
рорта жой курсатинглар, згслайман.
Бак;алок; Мухлис гап-сузларни энди тушуниб
етган hofh, кузлари шокосадек булиб кетди.
- Нима?! Сени дорга осишадими?
“ ^а.
- Ё Худойим! Эсим ofh6 к;о л д и , шекилли, одам-
лардан х;ар хил нарсаларни эшита бошладим.
Демак, сени дорга осишади. Онажон! Мен дорга
осиладиган одамларнинг ёнида ётолмайман, бу
ердан зудлик билан чик^ишим керак.
Мухлис деворнинг тагида туриб к;олган, кара-
вотнинг иккинчи к;аватига чик;а олмагани учун
нима Ьунлишни билмаётган эди. Афтидан, Вадот­
нинг унга рах;ми келиб, биринчи к;аватни бер­
ди. Мухлиснинг окзи далиям очик; эди. Сархутн
ма^кумни мен ёнимга оладиган булдим, у х;ам
менга ухшаб крилтирикдина экан.
- Мен бу ердан дарх;ол чш^ишим керак, - деди
яна Мухлис.
Вадот аччикданди:
- Менга к;ара! Чик;а олсанг чик;, лекин овозинг-
ни учир. Ун йилдан бери «мен бу. ерда к;ололмай-
А — Амина Шенликугли

ман» деган гапни ун минг марталаб эшитавериб


кунглим озиб кетган. Шу гапни эшитсам, к;оним
к;айнаб кетади.
Туртинчи ма^кум менинг ёнимга урнашади-
ган булганидан Вадот багоят мамнун эди.
- Кдни, осиладиган одам, сен юк;орига чик;.
Кейин мен х;ам келаман.
Мухлис кризик;синиб с}фади:
- К^аерга кетяпсиз, жаноб Вадот?
- Чойхонага бориб келаман.
- Мен х,ам сиз билан бирга борсам майлими?
Мухлиснинг гуллигидан Вадотнинг тепа сочи
тикка булиб кетди:
- Сен узи к;аерда яшар эдинг? Х^али х,ам тушун-
мадингми? Бу ер турма, вак;ти келмагунча х;еч
ким бу ердан чик;а олмайди.
Вадотни томоша к,илиш менга тин бераётган
эди. Зеро, калган к,илмишим туфайли ун беш йил
ичида кулишни унутиб юборгандим. Энди куляп-
ман. Бу дунёда аламимдан улиб булган булсам-да,
энди куляпман... Менга нега гиёхрванд модда бе-
ришган экан, деб у&лайвериб адо булган ман.
Буни кейинрок, тушундим: отам ша^ар з^окимли-
гига номзод эди, менинг дастимдан номзодлик-
дан воз кечиши керак эди, воз кечди х;ам...
Энди булмада турт кишимиз. Вадотнинг фото-
ни фалакда, турма бошк;арувчиларини огзига
келганини к;айтармай сукаётган эди. Бир мах;ал
яна назоратчининг овози эшитилди.
Вадот кулокдарини бекитиб олганча гапирди:
- Нима десангиз денг-у, сизларга яна бир
мах^кум олиб келдим, деманг. Агар шунак;а булса,
акддан озаман... Булманинг шифтига чикриб ке­
там ан... Кутураман...
Назоратчи Вадотни х;атто эшитмаётган эди.
«Д ор остидаги одам» 21

- Сизларга янги мах;кум олиб келдим. Тил-за-


бони йук;. Исми Ах^гад. Янги булма очилгунча чи-
дайсизлар.
Вадот асабийлашганидан кулларини мушт к,и-
либ олган, кузларидан олов пуркаётган эди.
- Жаноб назоратчи, бу ерда одамлардан туз-
лама тайёрламок^имисизлар? К,андай крилиб ёта-
ди бунча мах^кум? Х,еч уйламадиларингми? Худо
х;ак#и, манави бак;алок^инг узи уч кишининг ур-
нига утади. Сиз эса яна бир мах^сум олиб келдим,
деяпсиз. Одамлар турмага югуряптими, нима
бало?
Назоратчи яхши ran билан тушунтиришга х;а-
ракат к^лди:
- Мен нима крялай? Бугун мах^сум ёгилиб кетди
турмага. Сизлар жиноят к^лманглар, бизга х;ам
ташвиш булмайди, узингизга х,ам. Kjiafhahkhh
криласизлар-да, кейин турмани ёк;тирмайсизлар.
Шу ах^олингизга шукр к^илинглар, исёнчилар-
нинг дастидан бошк;а турмаларда бир 5финда уч
киши ётибди.
Вадот ^айрон булганча аввал каравотга к,араб
куйди-да, кейин с^фади:
- OFa, к;андай кгилиб ётишибди? Икки букилиб
ётишибдими? Ёки биз билмайдиган бирор йули
борми? Бор булса, айтинг.
- Билмайман. Олинглар, сизларга бешинчи
мах,кум. Нима крялсаларинг к^линглар. Бу мах;-
кумларни мен олиб келмаяпман турмага.
- Илтимос, OFa, бу ерга энди мах^сум олиб кел-
манг.
Назоратчи кетди. Ёнимдаги мах^ум хуррак
отаётган эди. Вадот кулида тасбех; билан у ёкдан
бу ёкрк;а бориб келар, тагин узига узи гапирарди.
А. 21 Амина Шенликугли

- Битта булмада беш - ун киши. Тузлама бан-


касининг ичи х;ам бу ерчалик тик^линч эмас.

* * *

Тинмасдан сигарета чекяпмиз.


Мухлис уринга сигмаган, баданининг бир
крисми осилиб к;олганди. У яна йиглашга тушди.
- Мен бу ерда ётолмайман. Умрим бино булиб
бунчалик тор жойда ётмаганман. Нега бундай
к^лдингиз-а, ота?!
Вадот тишларини гижирлатиб жавоб к;айтарди:
- О, шундайми? Сирмадингми? Биз яйраб
ётамиз-да бу ерда, бизга жуда ёк;ади. Турмасиз
яшолмайман, турманинг боласиман мен.
Шу тобда бошк;а назоратчининг овози эши-
тилди:
- Х,ой, ичкаридагилар! Булмада жой борми?
Бу гал Вадот чиндан х,ам жинни булиб к;олди.
Эшикни очаётган назоратчига огзига келганини
к,айтармай жаврар эди:
- Х,ойнах;ой, бизни сичк;он деб уйлаяпсизлар.
Бу ерга истаганча махркум олиб келишингиз мум­
кин.
Назоратчи k;obofhhh солганча бакдоди:
- Учир овозингни! Бошк;а чорам борми? Жой
борми, деб сурадим, сендан рухсат олайми, деб
эмас. Бир уринда уч киши ётинглар, менга нима.
- Каравотда фак;атгина бошимнинг устида
жой бор, хохдасангиз, ма^кумни бошимнинг ус-
тига утирризиб кетинг. Менга барибир, эртага
жавобимни беришади. Бу кеча ухламасам х;ам
булади. Лекин к;олган мах^кумларнинг ах;воли
нима булади?
« Дор остидаги одам» 23__&

- Демак, эртага озодликка чик;асанми?


- Х,а. Бу ердан кутуламан.
- Жуда соз. У х;олда манави махркум билан тонг
оттир. Эртага осилади.
- К^андаи к^либ тонг оттираман? Каравотнинг
кенглиги етмиш сантиметр. Бизни мушук деб уи-
лашганми, бир уринга икки киши жойлашти-
ришяпти. Мен х;атто саксон сантиметрлик жойда
сикрилиб кетаман, икки-уч кишилаб к;андай ётамиз?
Вадот кук^исдан тухтаб к;олди.
- Нима? Эртага осиладими?
У энди ялинишга тушди:
- Илтимос, OFa, эртага улар экан, бирор жой-
га тик;иб куйинглар. Шундок; ^ам бу ерда телба
бацалок; бор, анави ма^кум эса хуррак отяпти.
Шу кечани ухлаб утказай, ташк;арига дам олган
эфлда чик,ай. Эртага уладиган одам кечаси билан
ох;-во^ к^либ чик;ади, дод-войига ток,атим йук;.
Шу ма^ал Мухлиснинг овози эшитилди:
- Жаноб Вадот, сигаретамни тутатиб юбор-
сангиз.
- Нима? Нега сенинг сигаретангни тутатар
эканман? Алло^, Аллох;! Бизни отангнинг хизмат-
кори деб уилаяпсанми? Бойнинг боласисан-да,
бой булмаган х;аммани хизматкор, деб уйлайсан.
Мухлис энди назорачи томонга угирилди.
- Жаноб назоратчи, сигаретамни сиз тутата
оласизми?
Назоратчи кузларини ола-кула к^лаганча су-
кинди:
- Жахдимни чик;арма! Тепкилаб ташлайман!
Вадот маънодор к;араб турарди назоратчига.
- Мана, узингиз куриб турибсиз, шундай тен-
таклар билан биргамиз. Илтимос, бошк;а одам
олиб келманг.
А > .___ 24 Амина Шенликугли

- Иложим йук;, ^амма жойда ма^кумлар тулиб


кетган.
Назоратчи махркумни ичкарига киргазиб, узи
булмадан узоь^лашди. Янги мах^сум кираётиб са­
лом берди. Вадот асабийлашгани учун алик олма-
ди, унинг урнига мен олдим. Вадот з^нинг юзига
х;ам к;араб утирмай гапирди:
- Демак, сени эртага осишар экан-да?
Мухлис адёлга 5фаниб олганча бакдоди:
- Онажон! Ахир мен уликларнинг ичида к;олол-
майман!
Янги мах^сум каравотни куздан кечиргач, деди:
- Бу ерда жой йук;-ку. Мени нега олиб келишди?
- Сенга нима фарк^ бор, огайни? - дея жавоб
к;айтарди Вадот. - Эртага нариги дунёга равона
буласан. Шундай экан, бу кеча бетоннинг устида
ётсанг х;ам булаверади. Эртага х;ам к;орнинг таги-
да, ^ам тупрок^шнг тагида буласан.
Янги махркум Вадотга бир кур назар ташлаб,
кулимсираганча гапирди:
- Йук;, Аллохрнинг изни билан тупрокда ётмай-
ман.
- Буни к;ара-я. ^аерда ётасан унда? Сенга ух-
шаганлар улса, алоздзда жой беришадими?
-*а .
- К,андай жой?
- Гулларнинг орасида, парку тушакларнинг
устида ётаман.
- Ол-а. Кумилган жойингни х;еч ким билмайди
х;ам. Сени дорга осиб, жасадингни бирор чукурга
таш лаб юборишади. Ортингдан з^еч ким гул х,ам
олиб келолмайди, парку тушак х;ам.
- Кимни айтяпсан?
- Кимни буларди, к;ариндошларингни-да.
« Дор остидаги одам»
«А
- К^ариндошларим к;абримни топа олмасликла-
ри аник;.
- У х;олда гуллару парку тушакни ким олиб ке-
лади сенга? Кдерга кумилганингни фак;ат турма
мудири билиши мумкин, холос. У эса сенинг к;аб-
рингга гул олиб келадиган одам эмас.
Дорга осиладиган йигит вик;орли экан. У рта
буйли, к;орачадан келган, кулганида оппок; тиш-
лари куриниб, юзи янада ёришиб кетяпти. Вадот
^ам жиккакина одам. Иккаласининг х;ам сок;оли
бор. -*
Кош к;ораяй деб долган эди.
Вадот янги ма^кумнинг теграсида тинмай ай-
ланар, у айтган гапларни тушунишга тиришарди.
- Сен тушунтириброк; гапир: эртага к,андай
к^либ гулларнинг ичида ётасан? Сенга ким 1у л
олиб келади?
- Алло^!
- Аллохдои? Аллох; улганларга гул берарканми?
Вох,-вох,\ Эсинг ofh6 к;олибди-ку! Сени акдли деб
уйлаб гапириб ётибман-а.
- Эс-хушим жойида. Эсим ofhihh учун х;еч бир
сабаб йук,.
- Эртага уласан, бундан каттарок; сабаб були-
ши мумкинми? Эсинг органи аник;, гул-пул дей-
санми-ей, х;атто к;абрда ётишингга х;ам ишонма-
япсан.
- Х,а, ишонмайман. Чунки Аллох; менинг рух^м-
ни жаннат богига равона крялади.
- К^ачон?
- Улган заботим.
- Алло^ билан келишиб олганмисан? К,аердан
биласан?
- Куръондан биламан. Алло^ йулида улганлар
жаннатга туш ад и, дейилган. Мен х;ам Алло^нинг
Амина Шенликугли
А » 2 6

йулидаман. Бу йулга кирганимдан бери унга х;еч


хиёнат Ьуилмадим. Мен Аллох^и яхши кураман,
биламанки, у х;ам мени яхши куради. Аллох; уни
севганларга хушхабар берган.
- Сен Аллох; яхши курган бандаларданмисан?
- Алло^ ваъдасидан к;айтмайди. Мен унинг ди-
нига зид яшамайман. Тавба к^лганимдан кейин
к;айтиб гунохрн кабираларга кул урмадим. Кичик
гунохдарим учун эса беш вак;т намозда тавба
келаман. Шу сабабли Аллох^нинг марх,аматидан
умидворман.
Вадот унинг ртиришига х;ам фурсат бермай
саволга тутар эди:
- Сенга нега улим жазоси беришди? Хотинлар-
нинг к;орнига тумор ёздингми, нима крилдинг?
- Мен ушан дай сохтакорларга ухшайманми?
- Унда нега улим жазоси олдинг? ;v
Дорга осиладиган йигит жуда закийга $х-
шайди. Сумкасини очганида ичидаги китоблар
куриниб к;олди. У саволга савол билан жавоб
к;айтарди:
- Сен бирор кинначи ёки азайимхонга улим
жазоси берилганини курдингми?
Вадот жавоб к;айтаришга улгурмасидан назо­
ратчининг овози келди.
- Янги мах^сум, ол, манави стул сенга. Бу кеча
ётмасанг х;ам булаверади. Шундок; х;ам эртага
абадулабад ётадиган буласан, ушанда истаганча
дам олаверасан. Айтиб куяй, бошк;а турмаларда
стул беришмайди. Улмасдан олдин буни билиб ол.
Мах^сумнинг жавоби назоратчини ^айратга
солди:
- Мен улмайман.
- Мен уламанми унда? Телба булиб к;олган-
мисан? Мана, хужжатларинг кулимда турибди.
« Дор остидаги одам»________________________ 27 ^

Сенга аталган дор турманинг орк;а томонида ур-


натилди. Чинор ёгочидан! Хуллас, уласан. Нега
эътироз билдиряпсан?
- Шах;идлар улмайди. Мен шах;ид буламан.
Назоратчи гапни давом эттиришдан воз кечди:
- Тушунарли, акддан озибсан.
Бундай пайтда Вадот жим тур ар миди, дарров
орага сук;илди:
- Эртага осиладиган одам акддан озади-да,
тугрими, OFa? Куяверинг, чаманзорга бораман,
деб уйлайверсин.
У энди назоратчига жахд крилмай гапираётган
эди:
- Сиз бораверинг, яна икки-уч ма^кум олиб
келсангиз х;ам майли. Уларни ^ам мех^юн к^ла-
миз.,
Хаммамизнинг кузимиз янги келган ма^кумда
эди. Мухлис унга к;андай к;араётганини курит
учун атайин пастга тушдим. К^арасам, адёлини
кузигача тортиб олибди, дорга осиладиган йи-
гитга тикилиб к,олган. Худди нафас олишга х,ам
курк;аётгандек.
Вадот у ёкдан бу ёк^а бориб келяпти. Мухлис
адёлига к у м и л и б к;олгудек булиб ётибди. Шери-
гим хуррак отяпти. Янги махркум стулда утириб-
ди. Мен эса буларнинг барини кузатяпман.
Тугрисини айтсам, дорга осиладиган^ йигит-
га х;авасим келяпти. К,анчалар бахтли. Улса-да,
яшайверади. Мен эса тирик була туриб ^ар куни
уламан. К>1лмишимдан к;анчалик уялишимни
ким ^ам биларди...
Вадот х;ам менга ухшаб янги ма^кумни кузат-
япти. Мен каби унинг х;ам ^аваси келяптими ёки
унга телбага к;арагандек к;араяптими, билолма-
дим.
А 28 Амина Шенликугли

* **

Ташк;аридан хабар ололмаяпмиз, лекин ик-


кита нарсани жуда яхши биламиз. Биринчиси,
тапщарида к;ор ётяити ва биз булмада совк;от-
япмиз. Иккинчиси, исёнда минглаб инсон улди-
рилган. Умуман олганда, араблар яхши одамлар,
бирок; бу турмани бошк;ариш учун атайин ёмон-
лари танлаб олинган, шекилли. Бунак;ангилар те-
падагиларга яхши куриниш учун х;атто оналари-
ни х;ам сотишга тайёр. Дарвок;е, х;амма арабнинг
х,ам палаги тоза эмас-ку, Абу Жахднинг авлодла-
ри х;ам бор.
Бизга к;арайдиган назоратчилар уч сменада
ишлар экан. Назоратчилардан биттаси булматур-
гина экан, иккитаси к;андай одамлигини тушуна
олмадим.
Айтишга осон, нак, ун беш йилдан бери к;а-
моьуцаман. Мени уша хатога ундаган ошнамнинг
дастидан. Ошнанг шайтон чик,иб к;олса, ок;иба-
тинг шунак;а булади. Юзимга кулиб туриб х;а-
ётимни барбод к;илди. Давлатлар шунча к;отил-
лик, жинсий тажовуз, оилаларнинг бузилиши,
жанжалларга сабаб буладиган ичкиликни нега
так^кдамайди, х,айронман.
Мухлис анчагина сик^илган кур инад и. Яна
йиглашга тушди.
- Жаноб Вадот, утинаман, мени бу ердан чик;а-
ринг. Уликлар... уликлар...
- Шундай кудратим булганида энг биринчи
навбатда узимни чик;арган булардим. Бу тор-
танк^с жойлар сенга умуман тутри келмайди.
Отангга айт, сени кутк;арсин, ^ашаматли ме^-
монхонага олиб борсин. Менга к;ара, бойвачча,
ун йилдан бери турмадаман, бирорта бойвачча-
<Дор остидаги одам»
29 -А.
нинг к;амалганини курмагандим. Демак, сенга
ухшаганлар чидолмагани учун турмага келмай-
ди, биз эса ута чидамли булганимиз учун турма-
дан чик;олмаймиз. Купам асабимни бузаверма,
бир бало крилиб куймайин сени!
Мухлис мултириган куйи жавоб к;айтарди:
- Мен бу ерда к;ололмайман, деяпман, холос. Бу
ерда ётолмайман.
- Шундок; ётасанки!.. Эртага озодликка чик;а-
ман, бошимни балога куйма!
- Сизга нима крилдим?
- Юрагимни сик^тсан. Мени лак^а деб уйлама.
- Йут-ей, ундай деб уйламаяпман. Аекин нима
к^илай, ётокда сигмаяпман. Йиглашга ^ам ^авдим
йукдои?
Вадот бор овози билан бакрирди:
- Аллоним, менга сабр бер! Бу бацалок; мени
телба к^либ куяди-ку. Г^лми, меровми, нима
бало. Минрир-минрир кдлавериб эзиб юборди. Бу
билан овора булиб эртага осиладиган йигитнинг
исмини сурамабман х;ам.' .
Улим жазоси олган йигит ва Вадотнинг ни-
гохдари тукрнашди. Йигит саволчан к;араб турар-
ди. Вадот эса гапиришдан тухтамади:
- Бу шурлик 1улзорга бораман, деб утирибди,
каравотнинг тепасига чикриб олган нусха тинмай
хуррак отяпти, пастдагисининг кунгли эса са-
ройни тусаб к,олган. Бу кеча акддан озиб к,олма-
сам, яхши буларди. Уйютинглар анавини, нега
хуррак- отяпти узи? . • чч v W
Бу саволга жавобни Мухлис берди:
- Мен к;аердан билай? ч -
Бутун булмани хуррак овози тутиб кетганди.
Вадот овозини кутариб гапиришга мажбур булди:
Амина Шенликугли
А - 30

- Уйготинглар шу сархушни!
- Мен биринчи к;аватга 3}pFa чик^б олдим,
учинчи к;аватга к,андай к^хлиб чицаману уни к,ан-
дай к^либ уйготаман?
- Учир овозингни, бак;алок;. Сенга айтмадим.
Шошма, сен узи к;андай эркаксан? Эркак дегани
охири йук; Fopra кирса, уша ердан юлдуз туплаб
чикриши керак. Бунака ношудлигинг, курк;окди-
гинг билан х,еч вак;ога ярамайсан.
- Илтимос, з^ак;орат крилманг. Мен соппа-сорлом
эркакман. Сигарета чекмок^иман, гугурт бер-
сангиз.
Вадот гугуртни узатгандан кейин яна гапга
тушди:
- Янги келган шеригимиз билан х;али гаплаша
олмадик, хуш келибсан х;ам демадик. У эртага
осилади, биз эса нималар билан оворамиз. К,ай-
тиб менга буйрук; берма. Менинг исмим ^ароми
Вадот, деворга ёпиштириб куяман.
- Йур-ей, сизни х;ароми деб буларканми.
- Х,а, мен х;ароми Вадотман.
- Нима?.. Онангиз йукрми?
- Онасиз одам булмайди, отаси нотайин одам
булади. Умуман, сенга нима менинг онамдан?
- Йук,, мен отангизни сур ад им.
- Отамдан сенга нима?
Янги келган йигит сух;батни кузатиб утирганди.
Бу турма олдинлари бундай эмасди, - деди
у, - бир ётокда бир киши ётарди.
-Д ем ак , афв пайтида келган экансан-да.
Мухлис к?*зик;синиб суради:
- Жаноб Вадот, бу кеча ^ам афв булармикин?
- Мен к;аердан билай? Мен бу турманинг на-
зоратчисиманми? Ёки эгасиманми? Давлат мен-
« Дор остидаги одам»

манми? Сизларга жазо тайинлаган судя менман-


ми? Нега ^амма нарсани мендан сурайверасизлар?
Вадотнинг асабийлашиб гапиришини дорга
осиладиган йигитнинг саволи булди:
- Узр, Вадот. Биламан, саволлардан зерикиб
кетдинг, лекин мен х;ам бир савол берсам май-
лими?
Вадот кузлари олайганча жавоб к;айтарди:
- Узи битта сен кам эдинг. Манли, сура.
- Бу ерда крибла к;айси томонда?
Вадот анграйганча ^аммага бирма-бир к;араб
чикди.
- Канала крибла?
- Куибла-да. Намоз ук^ийман.
^ Бу ерда намоз-памоз булмайди.
Нега? Бу ерда дин, имон деган нарсалар
йук^яи?
V' Йук;, булар Аллох;сиз.
- Х|ар инсон з^гун Аллох; бор, х;атто инсон инкор
этса х;ам. Аллохрга ишонмайдиганлар дунёдаги х;а-
ётлари тугагандан кейин билиб оладилар Унинг
бор-йук/шги. Майли, буларни куя турайлик, де­
мак, к;ибланинг к;айси томондалигини билмай-
сан, шуидайми? ' . -••• *
- Щундай. Тзфмага тушганимдан бери к^бла
к;аердалигини сурамаганман.
Йигит кулимсираганча сзфади: ■*: -
- Нега? Шунча йилдан бери Алло^га яьуин бу­
лиш га, унга сажда крялишга эхргиёж сезмадингми?
У бироз маъюс тортди. Менга к;аради, мен х,ам
билмайман крябланинг к;айси томондалигини.
Тутриси, уялиб кетдим, лекин сездирмадим.
' — Инсон Унга сажда крилмай к;андай яшаши
мз^мкин? Рух^и к;андай крилиб ором олади?.. Май-
Jh___ 32 Амина Ш енликугли

ли, куёш билан топай к^блани. Куёш к;айси т о -


мондан чик^б, к;айси томонга ботишини била-
сизларми?
- Бу ерда куёшни куролмаймиз-ку, - деди В а ­
дот. - Шу дарчадан кеча билан кундузни аж рата
оламиз, холос. Крлаверса, биз сендан сал олдин
келдик. Аввалги турмада куёшнинг чик^шини
кура олардим. Бу ерда эса махркумларга куёшни
х;ам раво куришмас экан.
- Тушунарли, к^блани тополмайман экан. У
х;олда дуч келган томонга к;араб ук^йман намоз-
ни. Зеро, к;аерга угирилсам, Аллох^а угирилган
буламан. Кейбла эса Аллох; уша ерда дегани эмас,
намозни уша томонга к;араб ук;ишимиз учун. бел-
гилаб берилган жойдир.
- Куявер, бир умр намоз уирибсан, сенга етиб
ортади. Шундок; х;ам эртага уласан. К^ара, биз
умуман намоз укримаймиз.
- Ун дай к^илолмайман. Кимнингдир гапи билан
Аллох^инг амрлари узгариб к;олмайди.
- Оббо! Сенга яхшилик х;ам ёк^лас экан. Бу
ерда дин х;ам, имон х;ам, Куръону крибла х;ам йук;.
Мен айтди м- куйд и м, булди.
- Сен хафа булма. Мен к^ибла масаласини ислом
менга берган ваколат билан х;ал крилдим. Шомга
азон чакдоилдими, ак;алли шуни айт.
- Сен ran тушунмайдиган одам экансан-ку. Бу
ерда Аллох;, Куръон, азон-пазон йук;! Мен чак^и-
райми азонни энди?
- Узр, нега бунчалик асабийсан, биродар? .
Вадот хижолат тортди, лекин тажанглигини
куймади:
- Исмим билан чакрир, мен сенга биродар эмас-
«■Дор остидаги одам» зз ^

- Сен мусулмон эмасмисан?


Вадот саволлардан сик^либ кетган эди:
- Куй бу гапларни. Сигаретадан ол, дардингни
аритади.
- Сигарета дард аритадими?
- Албатта.
- Унда бунчалик куп чексангиз-да, нега дард-
дан фориг булмаяпсизлар?.. Авваллари мен х;ам
чекар эдим шу зах;арни, чунки хавфи к;анчалик
катталигини билмас эдим. Кейинчалик вужудга
зарар берадиган х;амма нарса х;аромлигини бил-
гач, чекишни ташладим. К,олаверса, сигарета
мен билан гаплашиб, мени айблар эди.
Мухлис кризикриб к;олди:
- Ие! Сигарета ^ам одам билан гаплашадими?
Аслида у дорга осиладиган йигитга к;арашга
куркдр, бирок; к;изикувчанлиги устун келаётган
эди.
- К,айдам, мен билан гаплашган. К,анчалар ах;-
мок;сан, туф сенинг юзингга. Мен сенинг умринг-
ни к;иск;артиряпман, сен эса мени пулга сотиб
оляпсан, дер эди.
Вадот кули ни пахса крилганча гапирди:
- Х,ой, эртага уладиган одамсан! Нега зарур
сенга хрясоб-китоб крилиш?
- Нима к;илай, бир кути сигаретанинг пули Аф-
рикадаги ёки юртимиздаги, Фаластин, Шаркай
Турки стон ёхуд бошк;а улкалардаги оч одамларни
кутк;ариб к;олиши мумкин-да.
Вадот янада асабийлашди:
- Нима, энди ваъзхонликни бошладингми?
- Бошласам нима булади? Ваъзни назарига
илмаган ёшларни куряпмиз, хор-зор булиб юри-
шибди.
А - 34 Амина Шенликуелг■

Вадотнинг у ёкдан-бу ёкда бориб-келишидая


Мухлис безовта булган эди.
- Жаноб Вадот, илтимос, бир жойда туринг,
бошим айланиб кетяпти.
- Бир жойда туриб нима келаман?
- Ахир узимнинг кулимда эмас, бошим ай ла­
ниб кетяпти-да. Крлаверса, бу ердан чикришни
хох^айман, илтимос, мени кутк;аринг.
- О-о-о! Чикрмок^имисиз? Хуп булади, жаноб,
дарров ишга тушаман, - деди Вадот к^изариб-бу-
зарганча.
Гапга дорга осиладиган йигит аралашди:
- Вадот, биродаримиз Мухлисни айблама.
Куявер, истаганидек гапирсин. У з^ар доим х;аёт-
нинг ёркрин са^наларига гувох; булган куринади.
Бошк;ача сах^алари х;ам борлигини билмайди-
ганга ухшаяпти.
Вадот яна бак^рди:
- Сен к,андай одамсан узи? Эртага дорга осила-
сан, лекин манави бак,алокдан хотиржамрок;сан.
Мухлис курк;а-писа дорга осиладиган йигитга
савол берди:
- Сиз чиндан х;ам эртага уласизми?
Йигитнинг урнига Вадот гапирди:
- Ана! Бу бак;алок; гирт меров. Хрй, биз шунча
вак,тдан бери нима ^аь^ида гаплашяпмиз узи?
Хуркак нигохрини В ад отдан узмаган Мухлис
худди х;еч нарсадан хабари йукдек сур ад и:
- Нима деяпсиз, жаноб? Эшитмай к;олдим.
- Х>ах;, уша. сенинг жанобинггаям!.. Йигиштир
олифтагарчиликни, бизга найранг к^илма. Бу
одам келган зах;оти назоратчи унинг эртага оси-
лишини айтмадими?
Мухлис дорга осиладиган йигит томонга уги-
рилди. Х>ам унга рахрми келар, х;ам к;аттик; курк^б
кетганди.
«Дор остидаги одам» 3L_A
- Box;! Улимга к;андай чидайсиз, жаноб? Сиз
учун жуда хафаман. Одам осилишга к,андай чи-
дайди ахир?
Йигитнинг овози бироз Бамгин чивди:
- Узимни улимга к^иктирдим, биродар. Бу
подшох^ик тузуми мени осишини билар эдим.
Аекин онамни ва к;аллигимни'уйлаб сик^ламан.
Айни пайтда уларнинг фарёдини эшитгандек
буляпман... «Жоним болам, бу охирги кечанг,
эртага уласан. Мен к;андай яшайман?» деяётган
булса керак онам...
Мухлис куз ёшларини тия олмади.
- Илтимос, хафа булманг. Бундай нарсаларга
юрагим чидолмайди, х;алиги жаноб...
- Исмим Абузар.
- Танишганимдан хурсандман, жаноб Абузар.
К,айгунгиз мени х,ам хафа к;илди. Аламимдан ули б
к,олмасам булди. Чиндан х;ам бу х;аёт ёмон, шун­
дай эмасми, жаноб Вадот?
- Мени аралаштирма. х;ар гапга аралаштира-
вериб, миямни ачитиб юбордиларинг. Крлавер-
са, мен оналар учун хафа булмайман, менга деса
сочларини юлиб фарёд крилмайдими. Лекин куз
ёши туккан отани курсам, юрагим парчаланиб
кетади. Оталарнинг йигаси мени тамом к^лади.
Мухлиснинг OF3H очилиб к;олганди. Тугриси, мен
х;ам х;айрон булдим. Абузарнинг юз ифодаси уз-
гармади, анча босик; одамлиги куриниб турибди.
Оналарга ишонмайман дейдиган одам онаси-
дан шикоятчи булса керак, х;ойнах;ой.
- Узр, онангни яхши курмайсанми? - деб с д а ­
дим Вад отдан.
- Йук;! Менинг онам х;алигинак;а эди... Жудаям
чиройли, лекин оналик туйгуларидан мах;рум аёл
Jh__ 36 Амина Шенликугли

эди. Отамни ташлаб, уйдан к;очиб кетган. Kiaepra


к,очган? Турган гапки, сени яхши кураман деган
эркакнинг олдига. Ах,мок;-да. Сен эр уйида туриб
бошк;а эркакка думингни ликиллатсанг, у сени
хотин крилармиди?.. Мени х,ам ташлаб, уша ша-
рафсизнинг олдига кетиб к;олган. Шунинг учун
оналарни ёк,тирмайман. Менга оталар х;ак^ида
гапир. Отанг сен учун йирлаётган булса, шунга
ишонаман.
Абузар мах,зун булиб к;олди.
- Эртага дорга осилганимда, отамни кураман.
Уни жуда сорингандим.
Тинмай у ёкдан бу ёк^а бориб келаётган Вадот
бирданига у томонга угирилди:
-Д ем ак , онангдан айрилиб, отанг билан учра-
шасан. Дунёнинг ишларини к;ара-я!
Куз ёши тукиб утирган Мухлис кутилмаганда
сух;батнинг мавзусини узгартирди:
- Жаноб Вадот, жудаям очикдим!
Вадот эса хотиржам о^ангда уни мазах к;и-
лишга тушди:
- Сал туриб овк;атингиз келади. Кунглингиз ни-
мани тусайди, жаноб?
Мухлис эса мазахни тушунмайдиган даража-
да содда экан. К,олаверса, турмадаги шароитлар
^ак^ида умуман тасаввурга эга эмас.
- Нималар бор узи?
- Ту^моь^ланган гушт, бифштекс, турк таомла-
ридан к;орниёрик;2, хуллас, хилма-хили бор. К,ай
бирини хохдасайсиз? Тезрок; айтинг.
Мухлис энди о р з и н и очиб гапирмок^ш эдики,
Вадот унинг ёк;асига ёпишди.
- Менга к;ара, ражиб ташлайман сени! Манави
одам эртага осилади, сен эса овк;ат деяпсан! К^а-

2 Бакдажондан тайёрланган таом.


« Дор остидаги одам»
37 .А
нак;а овк;ат бор эмиш! Зак^ум бор, зак^ум! Озги-
на уялсанг-чи! Уладиган одамнинг олдида овк;ат
^ак;ида гапирма! Бас, озрок; каллангни ишлат!
Бошини елкаларининг орасига тик^б олган
Мухлис кузларини пирпиратгача деди:
- Ундай булса, назоратчига айтсангиз, мени
куйиб юборсин.
- К,анак;а ахдоок; одамсан узи? Айтдим-ку, вах;ти
келмасидан олдин бу ердан чикриб кетолмайсан.
- Хуп. Унда вакргим к;ачон келади?
- Эшакнинг боласи!!! Мен судяманми? Каердан
биламан к;ачон чикришингни? Унг томонингда
улим туррисида гапириляпти, сен эса нималарни
валакдаяпсан!
- Илтимос, ^ак;орат крилманг, жаноб Вадот.
Отам бу ^ак;оратларингизни эшитиб к;олса, х р с о -
бини сзфайди сиздан.
- Х,ах;, уша отангниям!..
- Нега сукиняпсиз? Отам эшитиб к;олса, ке-
чирмайди.
- Отангнинг кулидан бирор нима келса, сени
бу ердан кутк;арсин.
- Албатта, кутк;аради. Мени уз х;олимга ташлаб
куймайди. Чидолмаслигимни у жуда яхши билади.
- Узи бу ерга к;андай тушиб к;олганингга k^i-
зик^иб кетяпман. Ун йиллик мах^сумман, бой одам­
нинг турмага тушганини биринчи марта куриб
туришим. Одатда бойларнинг иши полиция идо-
расидаёк; пора билан х,ал булади. Полиция идора-
сига жиноятчи булиб кирган бой у ердан подшох;-
дек гердайиб чик;арди. Афтидан, замон узгариб
кетибди. Пора олмайдиганлар х,ам бор экан-да...
Булмадаги ^одисалар тушга ухшарди. Уч-турт
соатнинг ичида к;анча ran-суз булиб утди-я. Мав-
Jh - 38 Амина Шенликугли

зулар узгаравергани учун миям кризиб кетди. В а-


дотга к;арасам х;ам, Мухлисга к;арасам х;ам кулгим
к,истаяпти, ёнимдаги маяркумнинг хуррагидан
асабим бузиляпти, дорга осиладиган йигитга
ра^мим келяпти. Телбага айланиш учун жуда мос
му^ит.
Вадот менга отам Мисрда атташелик к;илган
пайтларда борганимиз театрдаги к;ах;рамонлар-
дан бирини эслатиб юборди. Ушанда ун турт
ёшда эдим. Уш а к,а^рамон ^аммани кулдирар,
мен х;ам бошк;аларга кушилиб кулардим. Унинг
х;ар бир х,аракатига томошабинлар к;а^-к;а^ отар-
ди. Вадот х;ам уша одамга ухшайди.
Янги махркумга келадиган булсам, жуда хафа
булдим. Унга нега улим жазоси беришганини би-
лолмадик. Вадот ва Мухлиснинг тортишувлари-
дан вак;т булмади.
Туртбурчак деразамизнинг бир бурчагида куш
уяси бор экан. Демак, х;аволар исиганида куш
овози эшитилиб туради. Ташк;аридан овоз эшит-
ган мах^умлар алланечук булиб кет ад и, буни
к.амокда тушмаган одамнинг тушуниши амри
мах;ол. Вадот х,ам курди куш уясини, лекин х;еч
нарса демади. Ишончим ко милки, Мухлис билан
жанжали тутаганидан кейин уя х;ак,ида х,ам ran
очади.
Кушни булмалардан бирида ёшлар узларини
рухдантириш учун ашула айтаётган эди:

Бизу
Узимизга назар солдик,
Д унёни янгит дан барпо этамиз,
К,аноти йугугарга г^анот буламиз,
Буш келмадик, буш келмаймиз!
« Дор остидаги одам»
39 -А
Биз,
Исбот ладик - юракда йук; гфръув,
Инсониятп йулини ёритпажакмиз,
Бу йулда ж оним изни %ам берамиз!

Биз,
Иьионмадик озодлик эртагига,
Уйгондик, ту ш унинг -
Ру^имизни т аниб олдик!
Бе^уда сузингизда,
Уят билмас юзингизда,
Ёвузлик булар намоён.
Каттаю кичик бирдан
Б илиб олдик хам м ам из!
Иш онгандик биз сизга,
Энди келдик узимизга,
Энди бизни булолмайсизлар,
Улдириб тугата олмайсизлар!
Цург^итолмас бомбаларингиз,
Куксим изни кериб турамиз!..

ОВЦАТ ПАЙТИ
Мен х,ам шу ёшларга ухшай олармикинман,
деб уйланиб к;оламан гшдца. Аввалги турмада
х,ам улар шундай эди: биз уйин билан вак;тни х,а-
вога совурсак, улар мутолаа билан вак;тдан унум-
ли фойдаланарди. Менинг ^авасим х;аваслиги-
ча к;олиб кетади. Чунки я;еч к;ачон улар сингари
к;атъий к,адам ташлолмайман. Ёшлигимда зах;ар
ичишим ок;ибатида пешанамга узим суртган доб
х,еч к;ачон тозаланмайди. Дамма менга тажовуз-
чи деб к;арайди. Х^олбуки, мен ундай одамлардан
нафратланаман, лекин бундан ^еч кимнинг хаба-
J h ____40 Амина Шенликугли

ри йук,. Кошки уш а зах;арни ичмасайдим, кошки


келажагимни барбод к^лмасайдим. Ох,, ёшлигим,
ох;! Ёмон дуст ва шайтоннинг тузоги сени мендан
жудо к^лди!..
Них;оят, Вадот бир чеккага утирди. Кулида
тасбех;, тинмай дорга осиладиган йигитни кузат-
япти. Йигит эса эртага улишини билгани х;олда
китоб у^ияпти. Аллох;, Аллох;! Телба десам телба-
га ухшамайди, акдли десам акдлига. Эртага ула-
диган одам йиглайди, тавба-тазарру, дуо билан
вак,т утказади. «Мени османглар!» деб дод-фарёд
к^лади. Лекин бу йигит мутолаа билан банд. Бу-
гун бу булмада булаётган ишлар туфайли акддан
озмасам, ишончим комилки, х;еч к;ачон акддан
озмайман.
Бизнинг к;амокрсоналарда з^ар хил одамларни
учратиш мумкин. Энг куп туркиялик турклар ва
курдлар бор. Ун беш йил ичида икки европалик-
ни курдим, юртимизга жосуслик к;илиш учун кел-
ганида кулга тушишган экан. Улим жазоси олган
камида эллик кишини курдим. Дор остига ёнгу-
дек булиб кетишди.
Баъзиларининг фарёди х;али х;ам кулорим ости-
да жаранглайди. Шундай алам билан йиглашди-
ки, унутишнинг иложи йук;. Бир одам булманинг
эшигига осилиб йиглади. «Мен улдирмадим! Бо­
лам нинг улигини курай агар улдирган булсам! У
одамни танимайман ахир! Кртилликни менга тун-
каш ди! Улган онамнинг суякларини ражий агар
улдирган булсам! Бекордан бекорга осишяпти
мени! Илтимос, мени кутк;аринглар!» деб дод-
фарёд к;илди. Яна бир одам х,ам жуда куп йигла-
ди. Лекин осиладиган булган и учун эмас, мерос
талашиб уз укасини улдириб куйгани учун. «Мен
«Д ор остидаги одам»________________________ 41 ^

бу х,айвонликка к;андай кул урдим?! Уч куруш3


учун уз жигаримни к;андай улдирдим?! Уша пакт
кошки, акдим узимда булса эди! Мен улимга ло-
йик^ман!» деган эди.
Беш кишини улдирган бир куппак бор эди.
Ёмонлигини ^али х;ам куймаганди. Бир нимани
дундиргандек булмада F03 юришини куриб, аса-
бим бузилиб кетарди. Кртилликни хунар деб уй-
ларди шекилли. Кимдир бирор нима деса, дарров
дагдага крилар, «Беш кишини нариги дунёга раво-
на к;илганман, олтинчиси сен булишинг мумкин»,
дер эди. Мен огиз очсам, «Учир сен овозингни,
номус душмани», деб гапиргани куймасди. Худци
узи номус душмани эмасдек! Ким билади, балки
менга уша. заз^арни ичириб куйган унинг итвач-
чаларидан бирортаси эдими.
Кунлардан бирида яна асабимни бузди уша
одам. Одатдагидек «Мен ундайман, мен бундай-
ман», деб гердайишни бошлади.
Мен эса номига дof туширган одамман. Х,а.т-
то оилам х;ам «Бизни иснодга к;олдирдинг», деб
мендан юз у т и р га н . Йук,отадиган >^еч нарсам к;ол-
маган. Каравотда утирган жойимда уша макрган-
чок^инг устига ташландим-да, бор кучим билан
дуппослашга тушдим. Уравериб касалхонабоп
к,илиб куйибман. Бех;азР1л айтяпман, духтир ча-
к^ришди унинг учун. Беномус! Беш кишини
улдирган одам с ал хижолат тортиши керак-да.
Хафа булиши, пушаймон булиши керак-ку. Бу
эса шунчаки узини к}фсатиб куйиш ёки арзима-
ган пул учун к;отиллик кгилгани аник;.
Дарвок;е, бу гапларни нега гапиряпман узи?..
Утмишга чалгиб кетиб к;олибман...

3 Майда танга пул.


Jh___ 42 Амина Ш енликугли

* * *

Яна назоратчининг овози эшитилди. Бу г а л


овк;ат олиб келибди. Хди^отдек эшик очилиб, и к -
кита к;озон куринди, биттасидан чумич чик^б т у -
рибди.
- К,ани, овк;атларингни олинглар, - деди н а зо -
ратни кулини белига тираганча.
Хуррак отаётган ма^кумни уйготишга у р и н -
дим, кошки уйронса. Мухлисдан ташк;ари ^ам м а-
миз к;оидани биламиз. У нима к^ларкин деб к;и-
зик^б кетяпман.
Назоратчи шошилтирди:
- Була к,олинглар! Крт-цовогангизга к;араб
утираманми!
Мухлис ётган жойидан ростланиб, утирди. У р -
нидан турса керак, деб уйлагандим, янглишган
эканман. К,арасам, назоратчига гапиряпти:
- Жаноб назоратчи! Очликдан хушдан кетай,
дедим. Таомномада нималар бор?
Назоратчи асабийлашганча жавоб к;айтарди:
- Канала таомнома? Келиб овк;атингни оласан-
ми ёки йук;ми?
- Жаноб назоратчи, илтимос, овк;атимни олиб
келсангиз. Узи бу ерга аранг жойлашиб олдим.
- Албатта, жаноб! Яна бирор истагингиз борми?
- Ташаккур, бошк;а истагим йук;.
Дарозгина, к;орачадан келган назоратчининг
тепа сочи тикка булаёзган эди. Кузларидан ут
сачратганча Мухлисга бак;ирди:
- Х,озир бир нарса дердимку-я, майли, инда-
майман. Менга к;ара! Жиноятни к^лишга крилиб
куйиб, бу ерда узингни фариштадек курсатишга
уринма!
- Мен жиноятга кул урмадим. Х,озир эса ур-
нимдан туролмаяпман.
«Д ор остидаги одам»________________________ 43 ^

Улимга маздкум крилинган йигитнинг Мухлисга


разами келганди. Урнидан турди-да, узининг иди-
шига овк;ат олиб, унга келтириб берди. Овк;атни
куриши билан Мухлиснинг тарвузи култиридан
тушиб кетди. }
- Ие, шуми? Бошк;а овк;ат йукрли?
Назоратчи кулига руйхатни олди-да, у*?™ бош­
лади:
- Албатта, бор! Кабоб бор, котлет бор. Тел к;а-
дайиф4 х;ам.
Мухлис чиппа-чин ишониб назоратчидан ил­
тимос крилди:
- Ундай булса, икки сих кабоб, котлет ва к;а-
дайиф олайин. Ёнида салат х;ам булсин.
Крзонларни кутариб олган назоратчининг
фиюни фалакка чик^ан эди:
- Нотавон кунгилга кутир жомашов! Асабимни
бузма!
Назоратчи кетгач, гал Вадотга келди.
- Мухлис! Бунак;аси кетмайди. Атроф тула зур
ресторан, овк;атга буюртма берайлик, истганинг-
ни е.
- Катта раз^мат. Сизларни х,ам ме^мон к^ила-
ман, яъни пулини мен тулайман. К,ани, буюртма-
ларни беринг. Х,аммангиз истаганингизни олиб
енг.
Вадот тишларини рижирлатиб бакдоди:
- Сенга ухшаган а^мокдар шунак;а лавда тушиб
юраверади! Бу ер турма, тушингдингми, тур-ма!
Палов билан нонга туймадингми, бацалок;?!
Абузар ранжиган ох;ангда суз к;отди:
- Бак;алок;, дема, Вадот биродар. Хам гуно^
булади, х,ам бу биродаримизнинг ичи оррийди.

4 Ширинлик тури
/Ь - 44 Амина Шенликугли

Улурлар айтишган-ку, на Каъбани буз, на биров-


нинг кунглига озор бер.
- Ие, бу болани семиз эмас, дерсан ^али?
- Семиз булиш и мумкин, лекин семизликнинг
сабаблари бор. Бук;ок; безидан булиши мумкин,
хафагарчиликдан ёки стрессдан тинмай ейдиган
булиб к;олгандир. У рамакрижонсан, деса, сенга
ёк;адими?
Мухлис эса минрирлашга тушди:
- Мен бундай овк;атларни мутлак;о еёлмайман.
Палов есам, семириб кетиб к;оламан.
Х^аммамиз кули б юбордик.
Абузар кулимсираб куйди, холос. Жудаям бо-
адаб экан, умримда бунак,а одамни курмаганман.
Эртасига осиладиган одам узи к;олиб бировнинг
дарди билан шурулланадими? Улишини била ту-
риб китоб ук^шдими?..
Вадот эса Мухлис билан учакишишни тухта-
тай демасди:
- Менга к;ара, нонкур, такасалтанг бойвачча,
дорга осиладиган бу йигит овк;атини сенга берди,
сен булса бурнингни жийиряпсан. Ёк^аса ема!
Туядек зфкачингни тулдириб олгансан, ёгинг се-
роб, бир четдан тушираверасан.
- Нимани тушираман?
- Нимани буларди, 5фкачингдагини! Шарафим
урсин, йикрк;анинг уч-беш ойга етади.
Гапга яна Абузар аралашди:
- Биродаримизнинг рурурини ерга уряпсан,
ундай к^лма. Кун келиб сенинг х,ам семириб кет-
маслигингга ким кафолат беради?
М}гхлис унинг гапини эшитмагандек яна
ох,-вохдашга тушди:
- Утинаман, мени бу ердан чик;ариб юбориш-
син. Атрофим тула улимга мах^ум. к;илинган
« Дор остидаги одам» 45___ &

одамлар. Худци уликларнинг орасига тушиб к;о-


гандекман. Бу х;ам камдек, оч к;олиб кетдим.
- Учир овозингни, - чурт кесди Вадот. - Ма-
нави йигитга к;ара, дорга осилади, лекин сенга
ухшаб войвойлагани йук;.
- Вадот биродар, Мухлисни купам ранжитма,
илтимос.
Абузар унинг ёнини олаётганини куриб, М ух­
лис жавоб к;айтаргиси келди:
- Миннатдорман, уладиган жаноб, йур-ей, ж а­
ноб Абузар.
Вадот томдан тараша тушгандек савол берди:
- Шошма-шошма, анави машхур Абузар сен
эмасмисан? Артистмидинг, партистмидинг. Хул-
лас, машхур одамга ухшаяпсан, юзинг х,ам та-
нишдек.
- Газеталарда куп чикданман, балки шунга та-
нишдек туйилгандирман.
Мухлис х,амон узининг дарди билан овора эди:
- О^, х;озир очликдан хушимдан кетиб к;ола-
ман.
У ёвдан бу ёкрк;а бориб келаётган Вадот тезги-
на у томонга бурилди-да, узига хос булган тарзда
бакдоди:
- Хрй, бацалок;! Асабимни бузма, йук;са мана
шу овк;атни бошингдан тукаман, тушундингми?
Бу ерда бошк;а овк>ат йук;, дедим-ку сенга!
Шу билан овк;ат FaBFOCH тутади. Абузар аранг
ёниб турган чирок^нинг нурида китоб ук^лёттан
эди. Бир мах;ал кузларига тин бермок^и булди
4ofh, шифтга к;аради.
- Шифти жуда баланд экан, деразаси эса жуда
кичик. К^изик;, маз$кумдан х;атто осмонни з$ам
к^зганадиганлар нима крдлмок^ш? Мен келган
к;амокрсонанинг деразалари катта-катта эди.
A-j6 Амина Шенликугли

- Нимасини айтасан, - деди Вадот. - Булар-


нинг виждони йук;. Эшитишимча, бу турманинг
тарх^ни чизган меъмор тепадагиларнинг х,амто-
bofh экан. Мах^сумларни шунчалик ёмон к5фар-
канки, атайин деразаларни кичкина крялиб, юк;о-
рирок^а жойлаштирибди. Фалакнинг гардишини
к;араки, унинг узини шу турмага тик^шшбди.
«Деразаларни нега бунчалик кичкина келдим?»
деб х;ар куни бошини деворга урармиш...
- Кошки бу турмани умуман куришмаганида
эди, - дея шикоят к^лди Мухлис. - Шунда мен­
га жазо беришмаган буларди, куним бунчалик
расво овк;атларга к;олмасди.
- Сен, яхшиси, ул, хупми? Улибгина к;ол. Одам
деган очликка х,ам куникиши керак-да. Улай
агар, бу бойларнинг дунёдан хабари йук;, бор-
йури х;ам пул буларнинг, сигингани х;ам. Озрок;
есанг булмайдими, бак;алок;? Танангдаги ёглар
эримаётган булса, спорт билан шутуллан.
Мухлис улганнинг кунидан олдидаги овк;атни
олар экан, жавоб к;айтарди:
- Жаноб Вадот, менинг семизлигим сизни
к^зик;тирмасин. Сизга жуда к^лтирик;сиз, де-
маяпман-ку, туррими? Менинг ярмимча х;ам
чикдоайсиз. Утакетган орик,сиз. Терингиз билан
суягингиз к;олибди, холос. Аекин сиздан жа^лим
чик^аяпти.
- Чик^иб х;ам курсин-чи! К^иличдай одамман!
Абузар Вадотга норози ох;ангда к;аради:
- Афсус, Вадот биродар.
- Мени биродар деб атама! Х,ароми Вадот деб
чакрдр!
- Астарфируллох;. К,андай к^либ х;ароми дей-
ман?
« Дор остидаги одам» 47 ^

- Дейсан, чунки мен х;ароми Вадотман!


Гапга Мухлис аралашди:
- Мен улиб к;олсам х;ам бундай тарбиясизликни
узимга эп курмайман.
Кузлари шокосадай булган Вадот важо^ат би­
лан Мухлис томонга эгилиб бак^рди:
- Менинг исмим х;ароми Вадот! Узингни эркак
деб х^собласанг, яна бир марта Вадот деб кур-чи!
Абузар бошини китобдан кутариб, бир муддат
Вадотга тикилиб к;олди.
- Чиндан х;ам сени тушуниш к^шин. Нега сени
з^ароми дейишларини хохдаяпсан, ^айронман.
- Чунки шу билан онамдан к;асос оламан.
- К^андай к^либ?
- Эшит, имом. Кимни з^ароми деб аташади?
Албатта, валади зинони. Бундай болани тувдан
онани ким деб аташади?.. Ана энди тушун­
дингми? Мен узимни х;ароми деб атаб, бу сузни
онамга айтаётгандек буламан.
- Ростини айтсам, ^айрон к;олдим. Нималарни
бир-бирига боглаяпсан? Бу гапларинг х,еч ким-
нинг хаёлига келмаса керак. Шахсан мен сени х;а-
роми Вадот десам, онангни умуман уйламайман.
- Сен уйлолмайсан-да. Уйлайдиган ах^волинг
борми сенинг? Эртага бошингга сиртмок; илина-
ди, бундай нарсаларни к;андай к^либ уйлайсан?
- Янглишяпсан. Менимча, бенико^ турилган
боланинг узига ёки орк;асидан з^ароми дейиш х;ам
нотурри. Бола к;айси гунох^ учун бундай жазога
лойик; курилиши керак?.. Лекин сени х;ак?щатан
тушуниш к^шин. Инсонмиз х;аммамиз, нима з$ам
крла. оламиз. Узимнинг бошимдан утган бир нар­
сани айтиб берай. Куриб турганингиздек, oi$coi$-
ман. Усмирлик пайтларимда болалар орк;амдан
Jh__ 48 Амина Ш енликугли

«Чулок;! Чулок;!» деб бакрирар, мен эса ^амма бола-


лардан нафратланардим. Нега энди болаларнинг
баридан?.. Ахир бу нотутри эмасми?.. Аслидауша
бакрирган болалардан жахдим чикрмаслиги керак
эди, чунки айб уларда эмас, оилаларида эди.
Буни ёшим улгайиб, эс-хушли булгандан кейин
тушуниб етдим. Х,амма нарса мияда бошланиб,
мияда йук; булади. Турри нарса х,ам, хато нарса
х,ам миядан утади. Нима деб уйлаисан, онангга
х;аёт сабокдари берилганмиди? Энг яхши халос-
кор булмиш имон таклиф крилинганмиди онанг­
га? Ёки уз х;олига ташлаб куйилганмиди у?
- К,анак,а диндорсан узи? Келганингдан бер
Аллох; дейсан-у, энди суюк;оёк; онамни окдамок;-
чисан, тушунмай к;олдим. Онам... узинг тушуниб
олавер... Унда имон нима крилсин.
Абузар сух,бат мавзусини узгартиришни истади.
- Дустлар, умримнинг охирги кечасини сизлар
билан утказаман. Ижозат берсангиз, овоз чик;а-
риб Куръон укримок^шман.
Куръон сузини эшитиши билан Вадот нимага-
дир деворларга тупура бошлади.
- Худо уради мени! Субх;аналлох,! Аллох^м,
узинг ра^м крил! Ахир Бусул крилмаганман, к;андай
ь^илиб Куръон эшитаман? Сен ук^швер, имом, ле­
кин овозингни чик;армай укр, чунки эшитадиган
ах^волда эмасман. Узинг учун дуо крил. Мен эса эр-
танги кунни интикриб кутаман. Келак;ол, озодлик!
Ох;, к;ачон келаркин уша эртанги кун?!
Вадот бирдан хушёр тортди. Дорга осиладиган
одамнинг олдида озодлик ^ак^да гапираётгани
эсига тушиб к;олган эди.
- Узр, имом, эртага нариги дунёга равон були-
шингни унутиб, ташк,арига чик^ш х,акрвда гапи-
« Д ор остидаги одам»
—_—
риб ётибман. Сен тун х;еч битмасин, деб уйлаёт-
ган булсанг керак, мен эса тонг тезрок; отишини
хо^лаяпман. Аибга буюрмайсан, шунак;а худбин-
миз-да биз, худбин!
- Х,ечкряси йук;. Х,амманинг у3 нук,таи назари
бор. Бу ёлгончи дунё ёлронларга х;ам, ^акдоатлар-
га х;ам турли нук,талардан к,арашга мажбурлайди.
- Жудаям ралати-да бу дунё, нима дейсан?
- Ха, шундай.
- Шарафим урсин, сен учун хафа буляпман. Ун
йилдан бери улим га ма^кум крилинган камида эл-
лик кишини курдим, бирортаси сенга ухшамас-
ди. Куён лак;абли бир ошнам бор эди, дод-фарё-
дига к;арамай дорга олиб кетишди. Уша ошнам
учун анча-мунча куз ёши тукдим. Сен билан та-
нишганимга турт-беш соат булди-ю, сенга х;ам
ичим ачиша бошлади. Айтганча, сени ним ада
айблашган узи? Айтиб бер.
Бу пайт ёнимдаги одамнинг хурраги кучайиб
кетган эди. Вадот асабийлашиб бак^ришга тушди:
- Ба-а-а-ас! Бас к^л, аблах;! Хурракнинг овози-
дан имомни эшита олмаяпман ахир!
Вадот устки каравотга чик^б хуррак отаётган
ма^кумни уйготишга уринди. Уддасидан чик;ол-
магач, кули етганча уни муштлай бошлади. К^ани
энди уйгона к;олса! Вадот ноилож Абузардан ил­
тимос к^илди:
- Имом, сен бошлайвер. Бу Алло^нинг балоси
бор жойда бошк;а чорамиз йук; экан. Гапир, нима
учун жазо олдинг?
Орага мен зам аралашдим:
- Турриси, мен х;ам кризик^б кетяпман, Абузар.
Гапириб берсанг, хурсанд буламан.
- Албатта, айтиб бераман. Лекин олдин Вадот
биродаримиздан Куён лак;абли дустини сурамок;-
/>> 50 Амина Ш енликугли

чиман. У нима сабабдан улимга мах;кум к;илин-


ганди?
- Сен сурама, мен гапирмай. Хотинини йулдан
урмок^и булган к;ариндошини улдирган эди, суд
эса унга ишонмабди, мерос учун улдиргансан
деб улимга ма^кум к;илибди. Дорга олиб кети-
шаётганида х;ам зорланаётган эди. «Х,ароми Ва­
дот, мени кутк;ар!» деб бак^рарди. Адойи тамом
к;илиб кетди мени у. Илтимос, сен х,ам ушандай
гапларни гапирма, хупми? Яна биттаси бор эди,
улишидан икки кун олдин эси o f h 6 к ;о л д и . Лекин
уни осишганидан хурсанд булганман. Х,айвон-
дан баттар эди. «Ох;-о^, эртага мени осишади»,
деб илжаядиган булиб к;олганди. Эх,, х;ароми Ва­
дот нималарни курмади дейсан турмаларда. Шу­
нинг учун иложи борича тезрок; чикдам келяпти
шу аристонхонадан.
- Чик^андан кейин к;аерга борасан? Во-
ла-чак;анг борми?
- К,аердан булсин, имом! Бир к^зни севган
эдим...
Мухлис дабдурустдан унинг гапини булди:
- Жаноб Вадот, сизнингча, мени к;ачон куйиб
юборишади? Айтганча, халога х,ам бормок^иман.
Вадот олайиб к;араган эди, Мухлиснинг ранги
кув Уади.
- Вадот эмас, х;ароми Вадот!
- Астагфируллох,. Айтдим-ку, х;еч кимни х,аро-
ми дея олмайман.
- Нега энди айта олмайсан? Мени х;ак;оратла-
ган буласанми?
- Албатта-да!
- Йук,, х,ак,орат булмайди. Чунки айбдор х;аро-
милар эмас, уларнинг оналари.
« Дор остадаги одам »
«А
- Майли. Онангиз музтарама хонимни зам
Зароми дея олмайман. Мен умуман инсонларни
хафа к^илолмайман. Бу ерда эса жуда сик^либ
кетдим, чунки жуда тикгилинч, устига-устак, ха-
лога боргим келяпти.
- Оббо! Энди халога боргинг келиб к;олдими?!
- Нима Ьунлай, кристаб кетди-да.
- Кел, кучогимга ёзила к;ол! Тентак, худди мен
бу ернинг хужайиниман! Нега х;амма нарсани
мендан сурайсан? Бу булмада битта мен борман-
ми? - тажанглашди Вадот, лекин уша захоти 30-
вуридан тушди: - Майли, узимизга сабр тилайлик.
Сен эса бу ерни хало деб уйлама, тушундингми?
На чора, шу эшикни такриллатишимиз керак.
Кейин мен томонга угирилди:
т4 Хрй! Учинчи к;аватга чикриб олиб, дунё би­
лан алок;ангни уздинг-ку! Кел, эшикни баравар
так;иллатайлик. Бир киши такриллатса, очмайди
булар. Х^м исиниб оламиз.
- Хуп, мана, тушяпман пастга. Жа^линг чик;-
маса булди, oFa.
Биз даранглатиб эшикни такрнллатишимиз би­
лан хуррак отаётган мазкум уйюниб кетди.
- Нима... нималар буляпти, дустлар? Нима бу-
зиляпти?
- Агар эшикни очишмаса, сал туриб бу булма
бузилиб кетади, - жавоб к;айтарди Вадот.
- O3 -3 , заммаси менинг дастимдан буляпти, -
фарёд к^ила бошлади Мухлис. - Илтимос, сув бе-
ринглар... О3 , онажон! Онам шу ерда булганида,
дарров сув олиб келган буларди.
Низоят назоратчининг овози эшитилди:
- Нима буляпти? Ут тушдими?
- Ундан зам ёмонрок;, - деди Вадот. - Анави се-
миз халога бормок^и экан. Сув хозлаяпти, овк;ат
■А. 52 Амина Шенликугли

х;ам. Булманинг тикалинчлиги ёк^маяпти унга.


Лекин энг му^ими, хало.
Назоратчи эшикни очар экан, Вадот Мухлис-
нинг кулогага шипшиди:
- Сенда совда борми?
- Йук;, сокрк;а нима к^лсин менда.
- Ие, пулинг йук^ги?
- Пул бор, совда йук,.
- Бупти, бупти. Назоратчига пора берай-
лик, сенга тамаддихонадан овк;ат олиб келсин.
Мингир-минрирингдан кутуламиз шу билан.
- Лекин мен пора беролмайман, уяламан. Бу­
нака ишларга отам уста.
- Сен менга юз лира бер. Пора таклиф к^линса,
номуели одамгина хафа булади. Номуссизлар эса
«Менга нега пора беришмаяпти» деб хафа булади.
Пулни олган Вадот назоратчини булманинг
бир четига олиб утди.
- Менга к;аранг, OFa, бу бак;алок; Мухлиснинг
эрталабгача чакаги учмайди. Аввалги тур мада
танишларим илтимосларга йук; дейишмасди, сиз
х,ам йук, деманг. Мана шу юз лирага овк;ат олиб
кела оласизми?
Назоратчи Вадотнинг юзига пича тикилиб тур-
ди. Ростини айтсам, курь^иб кетдим. Чунки пора
олмайдиган назоратчиларни х;ам курганман. Ле­
кин буниси пулни к;айтармади.
- Майли, лекин сенинг хурматинг учун рози
буляпман. Бу пулни мен олмайман, ошпаз олади,
эшикдагилар олади. Мен шунчаки одамгарчилик
к,иляпман.
Вадот унга нафрат билан тикилиб турар эди:
- Албатта, OFa, албатта. Сиз одамгарчилик к,ил-
япсиз, сиз пора оладиган даражада номуссиз ва
шарафеиз булишингиз мумкин эмас. Ундай паст-
« Дор оспшдаги одам » 53___ г ^

кашлик Ьуилмайсиз, OFaM. Куринишингиздан уму­


ман порахурга ухшамайсиз.
Назоратчи андак шубзаланиб к;аради Вадотга:
- Т^рри, пора оладиган одамманми мен? Лекин
пул жуда куп-ку, бу бак;алок; шунчалик бойми?
- Нимасини айтасиз, миллиардер у.
Назоратчи кулимсираганча Мухлисга к;аради.
Энди Мухлиснинг зар истаги бажо келтирилиши
маълум эди.
- К^ани, юрак;ол, халога олиб борай сени.
- Халиги... хало эмас, зожатхона десак...
Назоратчи пулнинг кучидан тиржайиб турар,
аслида Мухлисга ток;ат крилолмаётган эди. У Мух-
лисдек антик;а мазбусни умрида биринчи марта
куриб турганди. Мухлиснинг айтишича, халога
кетаётиб назоратчи унга яхши муомала к^либди.
Пул деб одам не куйларга тушмайди-я!..
Мухлис булмадан чик^ан, бояги гапини яна
такрорлабди:
- Хало демай сиз, тугрими? Хожатхона Дей-
сиз-а?
- Нима фарк^ бор? Иккиси х;ам битта нарса
эмасми?
- Т5прри, лекин...
- Кел, зозир сени халога олиб борай, кейин бош-
к;а ишларингни зал к^иламиз.
Халога кетаётиб назоратчи Мухлисга «жаноб»
деб гапирибди. Турган гапки, Мухлис бундай
муомаладан анграйиб к;олган. Ён-верига к;араб
сурабди:
- Менга гапиряпсизми?
- Х,а, сенга.
- Х,алиги... Келганимда менга... нима деган эдин-
гиз-да...
■А- 54 Амина Шенликугли

- Нима дегандим?
- «Хрй, сен!» деб к;аттикрок; гапирган эдингиз.
Шунга х;айрон булдим.
- Х,а, шундайми? Биз х;ам одаммиз, чарчаймиз.
Майли, х;озир менга кулок; сол, жаноб. Кечкурун
сенга икки порция кабоб олиб келаман. Соат ун-
ларда келтираман. Булмага келиб, тергов хонаси-
га боришинг кераклигини айтаман. Уша ерда еб
оласан, келишдикми?
- Сизга к,андай миннатдорчилик билдиришни
билмайман. Албатта, соат унда келаман.
- Бупти, келишдик. Буни фак;атгина сенинг
хурматинг учун к^иляпман, тушундингми?
- Тушундим, жаноб назоратчи. Жуда х;ам оли-
жаноб одам экансиз...
Мухлиснинг дастидан х;амма нарса чала к;олди.
Х,ам Вадотнинг ^аётига, х;ам Абузарнинг х;аётига
х^изик^б, ичим к^зиб кетганди. Вадот бир к^зга
кунгил куйганини айтди, кейин нима булганини
билолмай к,олдим. Майли, х;амма нарсани билиб
оламан, олдин Мухлиснинг ишлари х;ал булсин.
Унинг хаёли соат унда. Соат миллари тезрок; унга
келак;олсайди.

Х^Ч КДЧОН РАББИМДАН


АЙРО ЦОЛМАДИМ

Юраги сик^илиб кетган Мухлис х;ар гапга ара-


лашар, Вадот эса тобора асабийлашар эди. У Аб­
узар билан су^батлашишни истагани учун Мух-
лисга шарт куйди:
- Бундан кейин умуман о р з и н г н и очма!
- Соат неча булди узи?
- Саккиздан ун беш дакдоа утди.
«Д ор остидаги одам» 55 .А

Мухлис худди уйкудан энди турган одамдек


бир хил саволларни бераётган эди.
- Ох;, х;али х;ам шу ердаман. Соат тезрок; ун була
к;олсайди, к;орним таталаб кетди.
Вадот гуё х,еч нарсадан хабари йукдек суради:
- Соат унда нима булади? Айт, биз х;ам билайлик.
- Сизлар яна тортишадиганга ухшаяпсизлар,
- деди Абузар. - Дустлар, менда бир таклиф бор,
нима дейсизлар?
- Гапир, имом, к;андай таклиф экан? Х,ар к;ан-
дай имомни х,ам ёк;тиравермайман, лекин сен
тузук одамга ухшаяпсан, - дея жавоб к;айтарди
Вадот.
- Келинг, биродарларча сух;батлашайлик. Х,а.р
биримиз бошидан утганларни гапириб берсин,
бир-биримизни таниб олайлик. Бир-биримизга
фойдали маълумотлар берайлик.
- Майли, - розилик билдирди Мухлис, - лекин
жуда очман. Дадамнинг айтишича, оч одамнинг
мияси ишламай к;олади.
Вадот кулини пахса к^илганча бакздра кетди:
- Х,ах;, зах;ар-зак^кум егин-да сен! Намунча ча-
кагинг тинмайди сенинг?! Ак;алли бир кеча тинч
куй бизни! Каллангни сал ишлатсанг булмайди-
ми-я? Нималар деяпман узи? Шунча пайт ишла-
маган бу ошк;овок; энди ишлармиди? Бас, ово-
зингни чик;армай, жимгина утир!
- Булди, булди, энди гапирмайман. Мен жа­
ноб Абузарнинг 5фнида булсам, тинмасдан намоз
5^иб, Худога ёлвориб чик^ан булардим. Лекин у
су^батлашишни маъкул куряпти.
- Мен х,ар доим Алло^га ибодат калган одам-
ман. ^еч к;ачон Раббимдан айро к;олмадим, х,ар
куни эртаси кун уладигандек тайёргарлик кур-
дим, - деди Абузар. - Модомики, эртага охират
А , 56 Амина Ш енликугли

сафарига йул оламан, бир неча кишига бу са-


фар закрвда маълумот ёки эслатма беришни ис-
таяпман. Амал-ибодат дафтаримга зар доим
савоб ёзилишини истайман. Модомики, бугун
Заёт эканмиз, бутундан фойдаланиб к;олайлик.
К,аранглар-а, Аллох; Куръони Каримда нималар
дейди: «Бир жон бошк;а жондан зеч нарсани адо
крла олмайдиган, ундан шафоат к;абул крилин-
майдиган, ундан тулов олинмайдиган ва уларга
ёрдам берилмайдиган кундан курк,инг»5; «Унда,
булишида шубх;а йук; кунда уларни жамлагани-
мизда ва зар бир жон зулм кгилинмасдан, крилга-
нига яраша жазосини олганда, золлари к;андай
буладир?»6; «Х,ар бир жон крилган яхши амалини
Зозир топадиган ва ёмон амалининг узок; масо-
фада булишини истайдиган кунда...»7 Х,а, булар-
ни Аллоз айтяпти. Бугун крилган амалларимиз
уша куни рупарамиздан чик;ади.
- Илтимос криламан, имом, дин закрвда гапир-
ма. Эшитишни хозламайман, - дея эътироз бил-
дирди Вадот. - Ташк;арига зам чик;олмайман, энг
яхшиси, гапирма. Шундок; зам эртага уша. то­
монга борасан, гапириб утиришинг шарт эмас.
Абузар залимлик билан жавоб к;айтарди:
- Биродарим Вадот, у ерга бориш фак;атгина
улим жазоси олганларнинг пешанасига ёзилган
нарса эмас-ку. У ёкрк;а сен зам мен билан бир
кунда, бир соатда кетиб к;олишинг мумкин. Сени
диний мавзулардан к;очадиган одам деб уйлама-
гандим.
- Йук;, эшитишни хозламайман, айбга буюр-
ма... Чунки сабаби бор... Ун кундан бери ювин-
5 «Бак;ара» сураси, 48-оят.
6 «Оли Имрон» сураси, 25-оят.
7 «Оли Имрон» сураси, 30-оят.
«Д ор оспшдаги одам » 57____

гани сув топа олмаяпман, сен эса Куръон укрб


беряпсан...
- Шундай де. Мен эса Куръонни ёмон кур асан,
деб уйлабман. Бу азволда х;ам Куръон эшити-
шинг мумкин, фак;ат намоз ук^ш олмайсанз, руза
тутолмайсан.
- Тавба де, имом, тавба. Куръонни нега ёмон
курарканман? Шарафим урсин, Куръонни ёмон
курган одам динсиз булади!
- Ундай булса, бу булмага биринчи келган
мазкум уз заётини гапириб берсин. Кейин тар-
тиби билан давом эттирамиз. Хуш, ким биринчи
келган?
Вадот мени курсатди. Лекин унинг узи бош-
лашни истаётганини Абузар тушунган эди.
- Вадот биродар, сен бошлай к;ол.
- Куйсанг-чи, имом. Мен кимману заётим нима
буларди. Навбатимни бошк;ага бераман.
- Булмайди. Эрталабгача анча бор, унгача за-
ётларимизни бир-биримизга гапириб берайлик,
ибрат олайлик. Хуш, кимсан узи? Нега к,амал-
гансан?
Лекин орага яна Мухлис ran сукди:
- Соат неча булди, жаноб Вадот? Узр, Вадот...
Ишонинг, очликдан силлам куриб к;олди.
- Э3 , имом! Бу каллаварам бор жойда ran гапи­
риб буларканми.
- Биродар, сабрлироз булишни урганишимиз
керак. Нима к^илайлик, заёт бу, зар истаганимиз
амалга ошавермайди.
Сунг Абузар Мухлисга угирилди:
- Визга бироз ижозат бер, майлими? Айбга бу-
юрма, агар имконим булган ида, бажонидил сенга
ёрдам берган булардим. Афсуски, имконим иук,.
-А . 58 Амина Шенликугли

Абузарнинг мулойимлик билан гапирганини


курган Мухлис анграйиб к;олди. Юзи буришиб
кетди, них;оят, уйлари тилига кучди:
- Ох,, чиндан х;ам сизни эртага осишадими?
К,андай к^илиб бунчалик бемалол гапира оляпсиз?
Х,айратдаман!
- Бу х;акда кейинрок; гаплашамиз. Хрзир биро-
даримизга кулок; тутайлик. К,ани, бошла.
- Лекин мен жуда совк;отдим, тишларим та-
киллаб кетяпти.
Абузар Вадотга далда бериш учун урнидан
турди.
- Мен х;ам совк;отдим. Шунинг учун у ёкдан бу
ёкда юрамиз, танимиз исийди. Х,ам юрамиз, х;ам
гаплашамиз.
- Булмайди! Икки киши бир пайтнинг узи-
да юрадиган жой к;олибдими бу булмада? Бит-
та-битта юриш керак.

БИР ЛАХ;ЗА БИР СОАТГА ТЕНГ


БУАГАНИДА

Агар инсон истаса, юраги зиндон учун


г^уёшга айланар.

Тил-забонсиз Ах^ад кузини Абузардан узма-


ётган, миясида бу одам х;акдаа турфа фикрлар
чарх ураётган эди. К^изик;, эртаси кун осилишини
билган одам бунчалик хотиржам, эс-хушли були-
ши мумкинми? Ёки у шунчаки рол уйнаяптими?..
А^мад бу саволларга жавоб топишни, Абузарни
яхширок; танишни истар, булаётган гап-сузларни
унсизгина тинглар эди...
« Дор остидаги одам» 59 А .

- Биродарим Вадот, заётингни гапириб бер-


мо^чи эдинг. Бошлай к;ол, - деди Абузар.
- Йук;, яхшиси, узинг бошла. Нега жазога тор-
тилганингни зали х;ам билолмадим. Сендек одам
нега к;амокда тушди? Узи турмаларнинг к;о-
нун-к;оидасини зеч тушунмадим-да, диндорлар-
ни нукул битта булмага тик^шади, шунинг учун
сенга ухшаганларни зеч ким танимайди.
Абузар Вадотнинг илтифотларини эшитмаган-
дек жавоб к;айтарди:
- Унак;аси кетмайди, тартибни бузиш йук;, мен
олтинчи мазкумман.
Вадот низоят рози булди:
- Майли, гапирганим булсин. Лекин, илтимос
келаман, имом, манави бак;алок; огзини очмасин.
Мен.шу шазарда дунёга келганман, бошлангич
мактабни зам шу ерда тугатганман. Отам таъ-
мирчи эди, 5ош1и пул топарди. Топганини куш
куллаб онамга топширарди. Лекин онам зеч пул-
га туймади. Худонинг берган куни отам билан
жанжал к^лар, мени казинога олиб бор, у ёк^а
олиб бор, бу ёкда олиб бор деб золи-жонига куй-
масди.
Бир куни мактабдан вак;тлирок; к;айтдим.
Эшик кулф экан. Кушнининг а й в онидан уйга
кирдим. Не куз билан курайки, онам тушакда бе-
гона бир одам билан ётар эди. Бола эдим, аммо
ориятим кучли эди. Онамни пичок; билан яралаб
к;очиб кетдим. Т^три бобомнинг уйига бордим.
Уни яхши курардим. Отам неча марта ялинди
уйга к;айт деб. Бир куни шунчалик ялиндики, зеч
эсимдан чик;майди. «Кайт, болам. Сендан бошк;а
Зеч кимим йук;. Умримнинг охирида мени ёлвиз
к;олдирма», деди.
^ 2 ____60 Амина Шенликугли

Бечора отамни шундан кейин к;айтиб кур-


мадим, силдан улди. Отам диндорларни жуда
яхши курар, онам эса мутлак;о тескариси - ^ат­
тик; нафратланар эди. Онамнинг хатолари отам­
ни адо к,илди. Онам уялмай-нетмай мени уйга
чакдоди. Гузаллик салонидан чик;иб,- менинг ол-
димга келибди. Ялинишга тушди. «Жон болам, Ва­
дот, уйга к;айт. Энди отангга хиёнат крилмайман»,
деди. «Мени Вадот деб атаманг, мен х;аромиман!
Мени х;ароми Вадот деб атанг!» дея бакдодим.
Уни х;ак;оратладим.
Бир неча ойдан кейин бобом вафот этди. К^а-
ерга боришни билолмай к;олдим. Бола эдим, чо-
расиз эдим. «Онангнинг олдига бор, нима булган-
да ^ам онанг», деди к^штилар. Ноилож бордим.
Борган кунимок; онамнинг уйнашларидан бири
келди уйга.
Яна к,очиб кетдим. Кунлаб кучаларда тентираб
юрдим. Афт-ангорим, уст-бошим кирланиб кет­
ди. Курган одамнинг менга разами келарди. Кун-
лардан бирида бир аёл утди ёнимдан. Сал нарида
ортига угирилди-да, сунг олдимга келди.
- Болам, ^еч киминг йу1$ми? - деб суради.
- Йук;, холажон.
- Ота-онанг-чи?
- Улиб кетишган.
Онамни чиндан х,ам улдира олмаган, лекин ха-
ёлларимда улдига чик;ариб булган эдим. Х,алиги
аёлнинг менга рахдои келиб деди:
- Э^! Ундай булса, сени бизнинг етимхонага
олиб бораман.
Йулда кетар эканмиз, у х,ам эрига хиёнат к^л-
са керак, деб уйлардим. Чунки сочини гузаллик
салонида турмаклатиб олган экан. Онам к;ачон
« Дор остидаги одам»
61 -А .

гузаллик салонига борса, уша куни албатта би-


рорта хуштори билан учрашарди.
- Хола! Нега сочингизни турмаклаб олдингиз?
- Менми?.. Кдйдам... Узимга булган ишонч ош-
син деб, зойназой.
Бувимнинг сузларини эслаб сурадим:
- Узингизга ишонмайсизми?
- Ишонаман, албатта.
- Унда нега турмаклатдингиз?
- Бу зозир урф, утлим. Х,амма аёллар сочлари-
ни турмаклатишади.
- Лекин бувим бундай к^лмасди. Нима, у аёл
эмасмиди?
Менимча, аёл заковатидан кура башанг кури-
нишига купрок; ишонар эди. У менга ёкрмайдиган
жавоб берди:
- Улар эскича одамлар-да, углим.
Аёл к,андай к^илиб мендан жазлланмади, бил-
майман. Мени етимхонага олиб борди. У ерда
олти ойча к;олдим. Бир куни онамнинг тирик
эканлигини билиб к;олишибди. Мудир мени хона-
сига чакририб суради:
- Онанг к;аерда?
Хеч нарсадан хабарим йук^иги учун яна улга-
нини айтдим. Мудир тушунган одам эди, гоят бо-
сикдик билан гапирди.
- Афтидан, онанг сени хафа калган, шу сабаб-
ли ёл!юн гапиряпсан. Ёлгон гапирма, утлим, онанг
тирик. Бундан буён сени бу ерда олиб к;ололмай-
миз, тепадан буйрук; келган. Лекин сени кучага
чик;ариб куйишни х;ам холламаймиз. Муовиним
Умму Гулсум хоним сени уйига олиб кетмок^чи.
Мудир муовини чиндан зам мени уйига олиб
кетди. Мени жуда яхши парваришлади, уни
онамдек курдим. Гуёки мени тук^ан аёл у эди.
Jh____ 62 Амина Шенликугли

Йигирма ёшимгача унинг уйида к;олдим. Бу ёшга


тулгунча ишк; балосига гирифтор булган, Умму
Гулсум хонимнинг к^зига ошик; булиб к;олган
эдим. Дардимни х;еч кимга айтолмас, севишимни
Лайлога х;аракатларим билан билдиришга уринар
эдим. Ахир, к,андай к^илиб айтай? Онаси мени
бокди, укртди. Шунча яхшиликнинг эвазига но-
мусимизга куз олайтирдингми, дейиши мумкин
деб, ofh3 очолмадим. Лекин Лайло учун ёниб-ку-
яр эдим.
Бир куни Лайло билан уйда ёлгаз к;олдик. Нима
булса булар деб, ёрилишга к;арор крилдим.
- Лайло, биласанми, мен бир к,изни севиб
к;олдим.
- Вой! Чинданми? Буни к;ара-я, мен х;ам ошик;
булиб к,олганман! ■>
Бошим кукка етгудек хурсанд булиб кетдим.
У х;ам мени севишини билардим-да. Севинчдан
юрагим тухтаб к;олай деди. .
- Ким экан у бахтли йигит? - сурадим сир бой
бермай.
Лайло менга тикилди ва к;атъий ох;ангда:
- Х,еч кимга айтмайсан, хупми? - деди.
- Албатта, айтмайман.
- Мен Мухаммад ал-Бадрийнинг угли Хдсанни
яхши кураман. Бой йигит. Менга оладиган узук-
нинг эвазига уй олса булади. Кейинги х;афта уйи-
дагилар менга совчи булиб келади. Энди сен айт,
кимни яхши курасан?
Бошим рувиллар, куз олдим к;оронгилашиб кет-
ган эди. Узимни аранг унглаб жавоб к;айтардим:
- ^еч кимни. Мендек х;аромининг севишга
^ак#и борми?..
- Бунчалик узингни ерга урмагин-да. Узинг
тенги бирорта учраб к;олади сенга х;ам.
«Д о р остидаги одам » 63

- Тенгимми? Узимга ухшаган заромими?


- Бирам тегманозиксан-ей.
- Ахир, тенгинг деяпсан-ку. Бу нима деганинг?
- Нима буларди, одамнинг келиб чикрнши, мод-
дий азволи, маданияти, шулар-да.
- Демак, мендан бой булганинг учун мендан
устунмисан?
У зайрон булиб к;олди:
- Нима, буни билмасмидинг?
- Билмасдим, - дея жавоб к;айтардим к;айсар-
лик билан.
- Ахир, Вадот, бой к^з билан к;андай к^либ
тенг булишинг мумкин?
Лайлодан нафратланиб кетдим. Уша тобда уни
онамга ухшатдим. У зам онамдек замма нарсани
пул билан улчаётган эди. Шокосадан чикркудек
булг;ан кузларим билан унга тикилдим. Бор ово-
зим билан бак^ирмок^и эдим, лекин узимни кулга
олдим.
- Нега бунчалик асабийлашганингни тушуна
олмадим, Вадот.
- Вадот эмас, азмок; дегин, хупми, сатаяг 1^из?..
Орзи ланг очилиб к;олди. Эшикни бир тепиб
очдим-да, таищарига отилдим. Яна кучада эдим.
Куч ада яшайдиган одамнинг охирги манзили, ал­
батта, турма булади... Бир упри билан дустлашиб
к;олдим. Хаётимда биринчи марта уррилик к^ил-
дим, шунда зам кулга тушдим. Лекин айбимни
инкор крлиб туриб олдим, уч ойлик к;амок; жазоси
беришди. Турмада бир домла билан танишдим.
Озодликка чик^андан кейин домла мени ёнига
чакздэди. Куръон курсида яхшигина ук^ётган
эдим. У ерда бир крдзнинг кунгли менга тушибди,
хат езди. Мен унга жавоб ездим. Билиб к;олиш-
ди... Жозилгина бир домла бор эди, курсдан зай-
А 6
1 Амина Ш енликугли

даб юборди. Куръон курсида Аллох^и таниган,


эс-хушли булиб к;олгандим. Энди яна айнидим,
яна утри билан ошна булдим, яна утрилик к^илиб
ушландим. Кутулиш учун пичок;бозлик келдим.
Охирини куриб турибсизлар, ун йилдан бери
к;амокрсонадаман. Сен к^блани сзраганингда,
ичим алланечук булиб кетди. Уша домладан
кейин х;ак^к,ий мусулмонни курмаган эдим. Ут-
тиз ёшимгача булган х;аётим куз олдимдан утди-
Якринларим ичида бобом ва бувимдан бошк;а х;еч
ким к^бланинг к;айси томондалигини билмасди.
Отам намоз укрийдиганларни яхши курарди-ю,
узи ук^масди. Онамнинг ах^воли маълум.
Них;оят, озодликка чик^шман.
Фак;атгина кучаларда дайдишни согинганим
учун танщарига чик^иини истайман. Боинга х;еч
нарсани согинганим йук;. Дунёнинг ах^воли нима
булди? Мен тутилиб усган шах;ар ун йил ичида
к,анчалик узгарди? Шуларни х;ам билгим келади.
Булди. Кимнинг олдига бораман, кимим борки
менинг?.. Турманинг к;онунларига буйсуниб яша-
дим. Авваллари чала-чулпа х;ароми эдим, ун йил-
да тулик; х;аромига айландим. Охир-ок^бат яна
шу ерга к;айтиб келаман. Буни жуда яхши би­
ламан. Куръон курсида утказган кунларим энди
асло к;айтиб келмайди.
Бошимдан утганлар мана шулар. Х^озир энг
ях;ши ^олатимни куриб турибсизлар. Аввалги тур-
мада курганингизда борми мени, умуман тани-
мас эдингиз. Турмадаги мухрнтга мослашдим-да.
Баъзан бу ахрволга к;андай келдим деб, куз ёш х;ам
тукаман. Лекин нима к^лай, мослашиб булдим.
- Ичингдаги жавх;ар мослашмабди, биродар, -
деди Абузар. - Юрагинг тоза экан. Яна узингга
к;айтишинг мумкин.
« Дор остидаги одам »
65,
- Клайдам, имом. Тунов куни булмада Камол де-
ган мазкумни кулида исломий китоб билан куриб
к;олсам буладими. Ул-а, дедим узимга узим. Хат­
то Камол х;ам иеломий китоб ук;ияпти, узингдан
уял, дедим. Аммо музит затто уйлашга зам куй-
мади-да, имом! Сени нукул 403 томон итаради.
- Афсуски, зак;сан.
Мухлис узини аранг тийиб туган экан, охири
тилга кирди:
- Энди ranирсам майлими?
- Майли, тапир, - деди Вадот.
- 'Уша к;изни зали зам севасизми?
- Куйсанг-чи энди бу гапларни.
Лекин Мухлис тек утирмок^и эмасди:
- Сизнинт онангиз менинг отамга ухшар экан.
Отам-.зам онамга хиёнат к^лади. К^зик^иб кетяп-
ман,. жаноб Вадот, к;айтиб Лайлони учратмадин-
гизми?
- Йук;. Фак;ат бир марта мактуб ездим. Мен
сени севгандим, лекин севгимга арзимас экан-
сан, дедим.
- Майли. Халиги.... овк;атланадиган пайтим...
Узр, соат неча булди? - Мухлис яна узининг дар-
дини эслаб к;олган эди.
- Озрок; дам олдим, яна бошладинг-а?
- Нима к^илай?.. Яна бир нарса сурамок^шман:
сизнингча, мени эртага куйиб юборишадими?
- Эртага эрталаб суд булмайди, - аранг узини
босиб жавоб к;айтарди Вадот.
- К^ачон булади?
- Вилмайман, анчагача чузилади лекин.
Гапга Абузар зам кушилди:
- Анчагача дегани к;анча узи?
- Энди сик;илишни бошладим!
■ А 66 Амина Ш енликугли

- Мен ^ам сш^илиб кетдим, - дедим мен. - К,а-


мокда ётавериб зерикдим.
- Дарвок;е, - мен томонга угирилди Абузар, -
сен х,ам бошингдан утганларни айтиб бер.
- Менми? Нимани х;ам гапираман? Менинг ра­
стим тамом булган.
- Майли, тамом булган х;аёт х;аёти тамом бул-
маганларга ибрат булади. Тушунган одам бош-
к;аларнинг ^аётидан узига ибрат олади. Агар
одамларнинг бошига тушганлар бошк;а одамлар-
га фойда бермаганида эди, Аллох; утмишда яша-
ганларнинг х;аётини, яъни к^ссаларини, шунча
воцеани бизларга накд к^илмаган булар эди.
- Аллох; к,айси вок;еаларни накд калган? - сура-
ди Вадот.
- Куп. К,айси бирини айтай?
- Бирортасини айтиб бер.
- Аввал иккинчи мах^кумдан бошидан утказ-
ганларини эшитайлик, кейин уйлаб курамиз.
Шу пайт эшик очилиб, назоратчи куринди.
Унга кузи тушган Мухлис хурсанд булиб кетди-ю,
билинтирмасликка х;аракат ь^илди.
- Соат ун булдими, жаноб назоратчи?
Бу савол назоратчининг асабини бузди.
- Нега сураяпсан? - деди к;ошларини уйганча.
- Узим, шунчаки. Бу ерга кираётганимда со-
атимни олтин экан деб олиб куйишди. Сигаре-
тамнинг ярмини х;ам олиб к;олишди. Нега ундаи
к^лишди, бу уррилик эмасми?
- Х^а, утфилик.
- Унда нега уларни к;амамаяпсиз?
Них;оят, Мухлисдан битта тузук ran чикди. Шур-
лик соатини к;айтариб олишни уйлаётган эди.
- Тинчликми, OFa, бу пайтда нега келдингиз? -
суради Вадот назоратчидан.
« Дор остидаги одам » 67 ^

- Шунчаки. К^алайсизлар экан деб кургани кел-


дим. Одамгарчилик юзасидан.
Вадот х;ар хил назоратчиларни куравериб кузи
пишиб кетган, бир куришдаёк; к;ай бири яхши,
к;айсинини ёмонлигини ажрата оларди. У огеи-
дан бол томиб назоратчини мак;тай кетди.
- Мунчаям яхши одам экан сиз, OFaM. Шара-
фим урсин, сиздек яхши назоратчини курмаган-
дим. Демак, яхши одамларнинг фарзандисиз.
Пасткаш, номуссиз, шарафсиз эмассиз. Нукул
узининг манфаатини уйлайдиган итваччалардан
эмассиз.
Назоратчи терлаб кетган ва ток;ати тугаётган
эди.
- Булди-ей, намунча мак;тадинг? Нега мак;таб
холдинг узи, тушунмадим.
- Мартамай буладими, OFaM. Кукларга кута-
ришга арзийдиган одамсиз. Аллох; сизни ълуко-
фотласин. Сизни шу турманинг мудири этиб та-
йинлашлари керак, сиздек одамга назоратчилик
ярашмайди. Сиз шарафли одамсиз, итдан тарк;а-
ганлардан эмассиз.
Назоратчи анграйиб к;олганди. Нима Ьуилиши-
ни билмай, «Яна келаман», деди-да, чик^иб кетди.
У чик;иши билан к;изик;синиб Вадотдан сурадим:
- Нега бунчалик тилёгмалик к^лдинг?
- Шу йул билан уларни сукиб оламан. Ун йил­
дан бери турмада ётавериб, пулдорлар хохда-
ганини кулга киритишини жуда куп курдим.
Шунак,а гаплар билан улардан к;асос оламан,
очикдан-очик; суколмайман-ку. Курмаяпсанми,
бизни лакала деб уйлаяпти. Анойи эмасмиз биз!
- Назоратчи яхши одам экан-ку, - деди Мух­
лис. - Шунча мазрсумнинг ичида бизларни уйлаб
келибди.
А - 68 Амина Ш енликугли

- Учир овозингни, бак;алок;! Нима, биз ахдоок;-


мизми?
- Яна нима крилдим, жаноб Вадот?
- Шунча ёг йивдандан кура озрок; акд йирсанг
булмасмиди?!
Абузар мавзуни узгартиришни истади:
- Энди навбатдаги мах^сум бошидан утганлар­
ни гапириб берсин.
- Куй уни, имом, - деди Вадот. - Банги у, гапи-
радиган а^волда эмас. Бангдан урволган.
- Бангми? Турмада к;аердан топа к;олдийкин?
- Оббо, имом-ей, турмани пастга урма бунча­
лик. Турманинг бошк,а жойлардан нимаси кам?
Шарафим урсин, агар пул булса, ^амма нарсани
олиб кириш мумкин бу ерга. Банг нима бупти?!
- Ташк;арида эшитгандим бу нарсаларни, ле­
кин уйдирма, деб уйлаган эканман. Китобларда
х;ам ук^иганман, тук^ма, деб уйлаганман.
- Одам уз кузи билан курса, китоблар х;ак,ик;ат-
нинг акси эканлигини тушуна бошлайди. Мана
шунак;а.
Ь^изири, туртинчи ма^кум з;амма гапни эши­
тиб ётган экан.
- Хрй, мени ёмонламанглар! Сизлар менинг
урнимда булганингизда, ким билади к;андай
ах^волларга тушган булардингиз. Мен бу шах;ар-
га ун яшарлигимда келганман. Ота-онам ажра-
шиб кетишди. Гох, онам билан, гоз^ида отам билан
яшадим. Майхонада ишлаётганимда х;алигинак;а
нарсаларни сотишни бошладим. Унак;а жойда
аёл зотидан арзони йук;. Аёллардан зерикиб кет-
гандим. Ижарачимизнинг к^изи бор эди, онасига
ухшаган сатанг эди. Менга ёпишиб олган и учун
уни х,ам пулламок^чи булдим, лекин калтак еб ол-
«Дор остидаги одам » 69 А .

дим. Мени дуппослаган одамни пичок^лаб куй-


дим, шундай к^илиб турмага тушдим. Булган ran
шу. Хуш, айтинглар-чи, мен банги булмай ким
булсин?..
Кулларини белига тираб олган Вадот жавоб
к;айтарди:
-Демак, аёлларни пуллайдиган кушмачи экан-
сан-да? Туф-ей сенга! Эркаклик деган нарса улиб
кетганми, нима бало?.. Сени шунчаки сархуш
деб уйлаган экан ман.
- Ор, х;аё ва Аллоадан куркув улган одамда эр­
каклик нима к^илсин? Эркак булиш мусулмон бу-
лишдан мухршлрок^ш?.. - деди Абузар.
Туртинчи маз^кумнинг жаздш чик^б кетди:
- Менга к;ара, имом, асабимни бузма! Сен ким
булиб санки, менинг х;аётимга аралашасан? Кел-
ганингдан бери мени пастга уряпсан. Нима, мен­
дан пасткашрок; одамни курмаганмисан?
- Адашяпсан, сен х;акрингда ^али х;еч нарса де-
мадим.
Ётокдан учиб тушган мах^кум Абузарнинг
рупарасида пайдо булди.
- Менга к;ара! Чавакдаб ташлайман сени!
Мухлиснинг утакаси ёрилди, шекилли, «Вой
дод, к;он тукилади!» деб бакдоиб юборди. Уша
захоти Вадот вазиятга аралашди.
- Шошма, шошма! Нима хоз^лаяпсан имомдан?
Шу деворга михлаб куяйми сени?
Вадотнинг важоз^ати туртинчи мах^кумни би­
роз хуркитди.
- Курмаяпсанми, менга тош отяпти бу имом.
- Учир овозингни! Тошга на х;ожат, кушмачи
эмасмисан? Бирор гапинг булса, менга гапир,
мен х;ал к^иламан.
Jbm. 70 Амина Ш енликугли

- Сенга гапим йук,, лекин имомдан жахдим


чикди. Бунга ухшаганлар х;ар балони к^лади-да,
бизни дузахи, деб атайди. Сен аралашма, OFa,
шунинг ишини х,ал к;илай. Билмайсан-да, булар-
нинг бари шарафсиз. ^ожидан х;ам, домладан
х;ам яхшилик чик,майди.
- Тинч куй, деяпман уни! Х,аромилигим тутиб
к,олмасин, чавакдаб ташлайман сени!
Мухлис булаётган гап-сузларни курк;а-писа ку-
затар, узича вазиятни юмшатмок^и буларди:
- Куйинглар, нима кераги бор? Жанжал крил-
манглар.
- Бугун бу булмада к;он тукилади, - деди тур­
тинчи мах^сум.
Шундайми? Бит улдирасанми? - сзфади Ва­
дот. - Айт, кимнинг к,они тукилади?
- OFa, сен аралашма деяпман! ,г„/
У Абузарни урмок^и булиб олдинга интилган
эди, Вадот тухтатиб к;олди.
- Узингни бос, дедим сенга! Кулимни к;онга бо-
тирма! 1-
Абузар курсида утирар, мик; этиб o f h 3 очмас-
ди. Аламидан чик,олмаган банги мах^умнинг ча-
каги тинай демасди.
- Курцок;! Хотинчалишга зЬаиаб писиб утириб-
санми?!
. Абузарнинг урнига Вадот жавоб к;айтарди:
- Нималар деяпсан? Сендан хотинлар тугул чи-
вин х;ам курк^гайди. Бошимни балога куйма, бас
к;ил.
Аламидан нима к;илишни билмаган туртинчи
ма^кум Абузарни суха бошлади:
- Х^ах;, уша сок;олинггаям!..
Абузар дар^ол урнидан турди.
f Дор остидаги одам » 71 -rC v ^

- Сок;олимга тил теккизма! Сени одам деб га-


пиряпман, мени ёмон ишларга мажбурлама. Эр­
тага мени осишади, охиратга йул олишдан ол-
дин сенга яхшилик кгилмок^иман, холос. Сенга
ёмонлик к^лганим йук;-ку, нега мени душмандек
куряпсан?
- Билиб турибман, менга паст назар билан к;а-
раяпсан.
- Мен х,еч кимга паст назар билан к;арамайман.
- Буни к;аранглар-а! Куйворинглар мени! Шу
муллаваччанинг орзи-бурнини к;он к^либ, баша-
расини бежаб ташлаиин!
Вадотнинг ток;ати ток; булиб, к;аттикрок; бакрярди:
- Бас к^л, дедим!!!
- Куявер, биродарим Вадот. Курайлик-чи, нима
к^ларкин...
Них;оят, тилсиз-забонсиз Ахдоад з$ам шу булма­
да эканлигини эсга солди. Тезгина к;огозга нима-
ларнидир ёзиб, Вадотга тутк;азди.
- Уят эмасми ахир? - укрй бошлади Вадот. -
Бу одам эртага осилади, сал хурмат к^линглар.
Одамгарчилик йукрми?..
Лекин туртинчи маз^кум з^али х;ам узини босиб
олмаган эди:
- Бунак;аларнинг барини гумдон к^слиш керак.
Шуларнинг дастидан к;олок; булиб утирибмиз.
- К^олокдикка сабаб буладиган нима к^илдик
биз? Неча йиллардан бери давлатни биз бошк;ар-
япмизми?
Вадотнинг сабр косаси тошиб кетган эди. У
енгини шимариб улгурмасидан туртинчи мах^ум
Абузарга шапалок; тортиб юборди. Абузар эса
унга мушт билан жавоб к;айтарди.
- Ие-е-е! Х,али мени урадиган булдингми?!
Амина Шенликугли
А . 72

- Йук;, х;ак^имни олдим. Чунки сен айбим бул-


маса-да, менга тарсаки туширдинг.
Абузар унга яна ташланиб, яхшигина пустаги-
ни к;ок#ач, бакдоди:
- Кел, бу ёкрк;а! Утир шу курсига! Гапир, нима
истайсан мендан?
Шошма, узим гапирай.
Булганинг шу сенинг. Албатта, айбингни била-
сан. К^илган ишинг ёмонлигини х;ам биласан. Шу­
нинг учун х;ам номуссизларнинг ёнида узингни
кушдек енгил сезасан, ор-номус нималигини би-
ладиган одамларнинг олдида эса безовта буласан.
Х>олбуки, мен сени ёмонликлардан кутк;ариш-
га уриняпман. Сенга яхшиликни раво кураёт-
ган одамга нега душманлик к,иляпсан? Сени шу
ахрволга солган музддтга к;арши курашдим х,ар
доим. Лекин сен буни тушунмайсан, умуман
сенга ухшаганлар тушунмайди. Каерда булма-
син бизни ёмонлаб, шаънимизни булгашга ури-
насизлар. Вах;оланки, сизларга нафимиз тегсин,
деб к^шшн-ёзин тинмаймиз. Фарзандларингиз-
ни, узингизни бузукдиклардан, гунохдардан, суи-
истеъмолчилардан кутк;аришга ^аракат к^иламиз.
Бу йулда касалланиб к;оламиз, к;амокдарга туша-
миз, дорга осиламиз. Мана, к;ара, уляпмиз. Сиз-
ларни кутк;арайлик, ислом душманларининг кир-
дикорларидан огохдантирайлик, деб уляпмиз.
Улганимиз майли-я, сендекларнинг х;ак,оратлари
ортсщча. Заррача одамгарчилик йукдои сенда?
Мен сен учун жонимни тикайин, сен эса мени
узингга душман деб бил...
Энди бор ётогингга. Гапларимни яхшилаб уй-
лаб кур.
Туртинчи ма^кум мушукдай мулойим булиб
к;олган, бошини хам к^илганча ерга тикилиб ути-
«Дор остидаги одам » _________________________________73 ^

рарди. Унинг урнидан турмаганини курган Абу­


зар сузини давом эттирди:
- Сизлар уз-узидан бундай ах^волга тушиб к;ол-
ганингиз йук,. Ахир бизлар бир диннинг вакил-
ларимиз. Бошк;а диндагиларга яхши муомала
к^ламиз-у, диндошлар бир-биримизга к;андай
муносабатда буляпмиз?.. Х,а, бошк;а диндагилар­
га х,ам чиройли муомала к^илишимиз яхши, лекин
буни бир-биримиздан х,ам аямайлик...
Булмага сукунат чукди. Ун беш дакдоача х,еч
кимнинг овози чик;мади. Бу жимликни Вадот­
нинг саволи бузди:
- Бир ran айтайми, имом? Узимни баъзан кум
тулдирилган к;опга ухшатаман. Бир к;арагин мен­
га, к;опга ухшайдиган ахролим борми?
Абузар кулиб юборди.
- Албатта, ухшамайсан. Асабларинг чарча-
ган-да. Неча йиллардан бери сен чеккан укубат-
ларнинг асорати бу. Хавотир олма, х;аммаси утиб
кетади.
- Утади, албатта, утади. Лекин, х;ойнах;ой, юра-
гимни илма-тешик к;илиб утади...
Мухлис фурсатдан фойдаланиб к;олмок^и бу­
либ суради:
- Узр, жаноб Абузар, соат неча булди?
- Тукдиздан к^ирк; беш дакдаа утди.
- СЬ$! Катта раз^мат!
Вадот яна Абузарга угирилди:
- Энди нима кряламиз, имом?
- Мен намоз укрймам.
- Шу нопок жойдами? Кейбла к;аердалигини
х,ам билмайсан-ку.
- Назоратчидан сурасам булар экан. Майли,
кути б тураман.
Jh__ Zi Амина Шенликугли

- Дарвок;е, сени эртага осишади, а?


Абузар маъюс тортди.
-*а .
- Имом... эртага осилишини билган одамнинг
ах^воли к;андай буларкан?
- Албатта, мах,зун. Хурсандман, десам, ёлгон
гапирган буламан. Чунки уй-хаёлим онамда.
Шурлик онам! ^атто к;абримни х;ам куролмайди...
Тугрисини айтсам, аламли бир х;олат... Билиб ту-
риб улим сари к;адам ташлаш... Шахрвдлик марта-
баси юпанч бермаганида эди, анча OFHp буларди.
- Мен жуда х;ам ьуизиь^иб кетяпман, сен бир ни-
маларни биладиганга ухшаяпсан. Илтимос, мен­
га х;ам гапириб бер. Сенга нариги дунёдан хабар
келадими?
-Албатта. л ,т-
- Ие, к;анак;асига?
Мухлис х;ам к;аттик; х;айрон булди Абузарнинг
жавобидан.
- Демак, сизга нариги дунёдан хабарлар ке-
лар экан-да? Худо ^ак^и, айтинг-чи, у ер к,андай
жой? Нималар бор у ерда? Бу ерга ухшайдими?
Абузар кулиб юборди.
- Э^-^е! Сизлар ошириб юбордингиз.
- У ^олда гапириб бер, - деди Вадот к^зик;си-
ниб тикилганча.
- Аслида хабар х;аммага юборилган. Аекин
куриниб турибдики, сизлар к^изик^б курмабсиз-
лар. Охират олами ^акдоаги хабарлар Куръон ва
Расули Акрамнинг х;адислари орк;али юборилган.
Эшитишни хохдайсизларми?
- Сен Куръон х,акрда. гапираётган эдингми?
- Албатта. Куръондан улухрок; китоб бор экан-
ми?..
f Дор остидаги одам »
21____
Вадот кулини силтаб жавоб к,айтарди:
- Ундай булса, куявер, имом. Мен к;андайдир
бошк;ача алок,анг булса керак, деб уйлабман.
Улимга муносабатинг жуда бошк;ача-да, шунга
к^изикрк;андим.
- Аллох^шнг рахрматидан умидвормиз. Унинг
йулида улганлар улим азоби тортмайди, дейилган.
- Пайгамбаримиз х;ам улим азобидан крнйнал-
ганлар, дейишади-ку. Бунисига нима дейсан?
Нима, пайгамбарлар шахдалар каби Алло^нинг
йулида эмасмиди?
- Албатта, Аллох^шнг йулида булган улар х;ам.
Пайгамбарлар бу дунёда азоб-укубат чеккан, ле­
кин улим азобига учрамаган.
Сух;бат к^зиб кетганди. Гап-сузларнинг жа-
ранги булманинг совук; з^авосида, х,еч к;ачон буял-
маган деворларининг орасида айланиб юрган
эди. Абузар яна Куръон ук^ш бошлади. Бир пайт
унинг кузлари ёшланди.
- Ие, йирлаяпсанми, нима булди? - сур ади Ва­
дот. - Нима кдлгансан билмайман, лекин узинг-
ни улимга рупара крилмаслигинг керак эди. Куй,
йирлама, имом. Мен чидолмайман. Ииглама.
- Йирламай буладими? Алло^нинг оятлари
йирлатади инсонни. Устига-устак, FaM, ма^зун-
лик, айрилик;... Буларнинг барини бир кунда бо-
шимдан утказяпман. Энди бу оят...
Жимгина кузатиб утирган Мухлис суради:
- К^айси оят узи, жаноб Абузар?
- Мана бу: «У кунда киши уз ака-укасидан. Ва
онаси ва отасидан. Ва хотини ва бола-чак;асидан
к;очади. У кунда улардан з^ар бир шахсни овора
к;илувчи уз иши бор. У кунда порлок; чехралар
бор. Улар кулги билан тула, етган хушхабардан
.А . 76 Амина Шенликугли

хурсанд. У кунда бир чехралар борки, уларни *у-


бор босган. Устини зулмат к;оплаган. Улар, ана
Зпщалар, кофирлар ва фожирлардир»8.
Эшитдингизми оятни?.. У кунда х;амма бир-би-
ридан к;очади...
- Нега к;очади? - дея савол берди Вадот. .
- Мендан х,ак; талаб к^нлмасин, мадад кутма-
син, даъвогар булмасин, деб.
Мухлис эътироз билдирди:
- Менинг онам мендан к;очмайди.
- Крчади, к;очади. Агар муттак^й мусулмон
булса, бопща ran.
Мухлис х;амон уз гапини маъкуллаётган эди:
- Лекин менинг онам к;очмайди.
- Инсонлар бу дунёда хохдаганини к^лиши
мумкин, лекин у кунда бундай эркинлик йук,.
Уша куни инсонларнинг к,андай х;аракат к^лиши
бу дунёдан белгилаб борилади. Банда жаннат-
га киргандан кейин вазият узгаради: жаннатга
кирганлар яна хохдаганини к^иладиган булади.
Шу пайт назоратчи келиб к;олди. Мухлисга к,а-
раб:
- Исминг нима эди? - деб суради.
- Мухлис Жониб.
- Хужжатларингда камчилик бор экан. Мен
билан юр.
Кабоб тайёр булганини Мухлис тушунган эди.
Апил-тапил назоратчига эргашди.
Улар кетгандан кейин Абузар эшикнинг ости-
дан овоз берди:
- Жаноб назоратчи, к^иблани сурамок^и эдим,
унутибман. Кейбла к;айси тарафдалигини била-
сизми?

8 «Абаса сураси», 34-42 оятлар


tP -°P остидаги одам »
11-----&
Назоратчининг овози fa к;адамча наридан
эшитилди:
- Вилмайман. Намоз у*уиб нима к^ласан? Эр­
тага нариги дунёга боргандан кейин к;азосини
У*уиб оларсан.
...Абузар хуфтонни ук^ишга киришди. Вадот
кулида тасбе^ни айдантирганча у ёкдан бу ёк^а
бориб келарди...
- Тасбех; угираётиб ичингда нимадир дейсан-
ми? - суради Абузар.
~ Х>еч нарса демайман. Бир пайтлар кунларни
санар эдим.
- Биродарим, модомики, кулингда тасбезрш
кутариб юрибсан, биттама-битта утиряпсан, Ал­
лох; десант, нима булади?
- Аллохдои? Х,еч уйлаб курмаган эканман. KJo-
лаверса, бу оддий тасбе^ эмас, дайдиларнинг
тасбех?*, дайдиларники!
- Сен дайдимисан? - ^азиллашди Абузар.
- Дайдиларнинг худосиман!
- Тавба-тавба... Бу ran к;айтиб огзингга олма,
бунак;а гаплар одамни имондан айиради.
- Хамма гапиради-ку!
- Сен бошк,аларни куй, Вадот. Хамманинг o f -
зида жох;илона гап-сузлар, Аллох; суймайдиган
сузлар х;ар томондан эшитилади. Тунов куни
газетада бир кушик^ига «ухшаши йу^» деб таъ-
риф беришибди. Х,олбукя, к^ёси ва ухшаши йук;
фак;атгина Аллохдир. Ундан таищари ^амманинг
тенги з$ам, ухшаши х;ам бор. Озсирги йилларда
«Сенга сигинаман» деган ran урф булди. Хеч эъ­
тибор бердингми, Аллох^а нисбатан ишлатилиши
керак булган сузлар бандаларга нисбатан ишла-
тиладиган булиб кетди. Масалан, «Мен яратдим»,
дейди кимдир. Аллохдан боища х;еч ким х;еч нар-
Jh__ Z i Амина Шенликугли

ca ярата олмайди, фак;ат кашф ^илиши мум­


кин. Бундай гап-сузларни атайин тарк;атишади,
одамларни диндан узокдаштирмокрей, Аллох^ни
унуттирмок^чи булиш ади. Бошк;алар сингари сен
х;ам алданиб к;олма, Вадот.
Вадот бир неча сония уйланиб тургач, тилга
кирди:
- Мен... х;алиги... Нима деб уйлайсан, мен х,ам
одамманми? Гох^ида узимни эскирган пойабзал-
дек ^ис келаман.
- Нега энди эски пойабзал, янгиси эмас? - деди
Абузар кулганча.
- Чунки янги пойабзалнинг харидори булади,
эскиси кимга х,ам керак?
- Куй, мени ортиь^ча кулдирма, Вадот.
Эс-хуши узига келиб к;олган туртинчи мах;кум
гапга аралашди:
- Биродар, уни тинч куйсанг-чи, намозини
\укосин. '
/ Банги махркумдаги узгаришдан ^айрон булган
Вадот унинг ёнидаги Ах^/гадни курсатиб суради:
- Бунинг нега х,еч овози чик^аяпти?
- Чунки тил-забони йук;.
- Ие, тили йук^ш?
Вадот Ах^аднинг олдига келиб оюини очиши-
ни суради.
- Канй, а-а-а де-чи. Шарафим урсин! Мана,
тили бор-ку!
- Бола булмасанг-чи! Тили йук; дегани, сок;ов
дегани. Гапира олмайди.
- Унга к;андай жазо беришган?
- Узидан сура.
- К,андай к^илиб с5файман, гапира олмайди,
деяпсан-ку. Энди бунинг бошига тушганларни
« Дор остидаги одам» 79 - А

к;андай билиб оламиз?.. Топдим! Яхшиси, х;амма


гапни ёзиб берсин!
- Яхши фикр, - дедим мен. - Аекин бу ер жу-
даям совиб кетди, к,андай иситамиз? Мен яхлаб
к;олдим.
- Деразани ёпишимиз керак. Шундан кейин
нафасимиз билан исинамиз, бошк;а иложи йук;.
- Давлатимиз бизни шу а^волда ташлаб куя-
дими?
Намозини укрб булган Абузар мен томонга
Угирилди:
- Кдйси давлат? Давлатимиз х,ам, биз х,ам йук;-
миз. Елкамизга миниб олган подшох; сал марх;а-
матли булганида, х;озир х,еч биримиз бу ерда утир-
маган булардик. Уларнинг узи бизни жиноятга
мажбурлайди, кейин каттагина жазо х,ам бера-
ди. Агар фох^ииабозлик так^кданганида, жазоси
орир булганида, мен билан жанжаллашган дусти-
миз к;отилликка кул урган булармиди? Агар ички-
лик такдаланганида эди, сен х,ам эс-хушингдан
айрилмаган, У1113- жиноят к^лмаган булардинг.
Агар уларда адолат булганида эди, мени к;амама-
ган буларди.
Бу гаплар Вадотга ёкдоагани учун эътироз бил-
дирди:
- Давлатга к;арши гаплар фак;ат анархист-
лардан чик;ади, сенга эса умуман ярашмаяпти,
имом. Туппа-тузук мусулмон, деб унлагандим
сени. Диндор одам давлатнинг ишига аралаш-
майди. Дин бошк;а, давлат бошк;а.
- Мусулмоннинг уз фикри булмайдими? Сиё-
сатга аралашишга х,ак^и йукдои? Крлаверса, мен
давлатга к,арши эмасман, кимлардир йул куяёт-
ган хатоларга к;аршиман.
80 Амина Ш енликугли

- Бас, индамаса бошга чик^б кетяпсан! Сен­


га давлат жиноят крил дебдими? Хатто нима иш
Кгилиб куйганингни х,ам билмаймиз. Нега бо-
шингдан утказганларингни айтиб бермаяпсан?
Демак, анархистсан, мутаассиб динчисан. Тузук
одамга ухшар экан, деб ёк;тириб к;олгандим сени,
минг пушаймон к^лдинг. Ал^амдулиллах;, биз х;ам
мусулмонмиз, аммо сен бузьунчилик к,илишни
хохдайдиган ватан хоини экан сан.
- Ундай дема, Вадот, ватан хоинисан, дема
менга, - гамгин ох;ангда жавоб к;айтарди Абу­
зар. - Мен ватанимни яхши кураман, халк^им
учун жонимни фидо к,илдим. Бундай таъналар
ичингда к;олсин. Инсонлар учун жонимдан кеч-
ганим х;олда бу тахлит айбловларни эшитишни
истамайман-. Куй, Вадот, нариги дунёга сендан
хафа булмай кетайин.
- Яхшиямки, сени осишади! Яхшиямки, ула-
сан! Келганингдан бери миннат к^иляпсан. Одам
калган ишини х;еч миннат к^ладими?
- Миннат ^илаётганим йук;. Шунчаки нима
З^чун жон фидо р^илаётганимни билишингизни
хо^ладим. Демак, шунчалик мухрм масалалар
бор экан-да, дейишингизни истадим. Бизнинг
жонимиз сизлар учун игунчалар к^йматсиз, эх,...
Абузар к;аттик; хафа булганидан куз ёшларини
тия олмаётган эди.
- Сенга мен жонингни бер, дедимми? Жондан
кечиш шунчалик осонми?.. Сен ах^гок; булсанг,
биз нима к^лайлик?
Абузар нима демок^чи эканлигини тзтаунтира
олмаётган эди. ХаФсаласи ПИР булганча кул сил-
тади:
- Майли, бу гапларни куяйлик. Жонимни тиксам
х,ам, ёк^угаётган булсам, гапиришимдан не наф.
« Дор остидаги одам» ________________________________ g j ^

- Аллоним! Жонингдан нима учун кечганингни


билмаймиз-ку. Гапир! Тушунтир!
- Навбати билан деган эдик-ку. Навбат Мух-
лисда, лекин у х;озир йук;. Келсин-чи.
- Уша тентакни куй. Ун марта халога бориб
келди. Кабоб егандан кейин яна борса керак,
^ойнах;ой. Хуллас, ундан умидни уз. Навбатни
манави сок;овга берайлик.
- Сок;ов демасанг буларди. Хафа булади ахир.
А^мад йигирма беш ёшларда, нигохдари
гамгин йигит эди. Уни цандайдир дард к^йна-
ётганини Абузар аллак,ачон тушунганди. Узи к;а-
мок^а тушган одам бедард булса х;ам, у ердан
чицаётганида, албатта, бирор дардни орттирган
булади.
- К,ани, тез-тез ёз, - деди Вадот асабийлаш-
ганча. - Мана шу сок;олвойнинг навбати тезрок;
келсин.
- Имом деётган эдинг-ку боя, энди сок;олвой
булдимми?.. Сен яхши курадиган хукуматни
танк^д к;илганим учунми? Бопщалар танк^д крл-
са майли, бизга мумкин эмасми?..
- Жа^лимни чик;ардинг!
- Узинг х;ам сок;оллисан-ку!
- Меники бошк;а.
- Барибир сок;ол.
- Меники урфдаги сок;ол.
- Менинг сок;олим одам улдирадими? Угрилик
к^ладими?.. Куйсанг-чи, Вадот. Сок;олимнинг
ягона айби оламларга ра^мат к^илиб юборилган
Расули Акрам буюрганларидек булишими? Сен
урф деб сок;ол куйсанг рухсат, мен У зотга эр-
гашсам, жиноят буладими? Узингга зарар бер-
япсан... Мащпар куни Расулуллох^нинг юзларига
к;аролмай к;оласан.
Амина Ш енликугли
■А- 82

Туртинчи мах^сум ^аммани ажаблантирганча


Абузарни куллаб-кувватлади.
- Мен сен томондаман, Абузар домла. Нима де-
санг, кушиламан.
- Вой ярамас-ей! - тутак^б кетди Вадот. - Ата-
йин асабимни бузиш учун гапиряпсан-а буни?
Боягина жанжал к^лаётган эдинг у билан, энди
узгариб к;олидингми?!
- Йиллар сенга таъсир к^либ, х;амма нарса-
ни нот^пфи тушунадиган булиб к;олибсан, - деди
Абузар. - Бу одамнинг хатосини тушуниб етиши
унинг айби ^исобланадими? Олкришлаш керак
уни. Бир соат аввал сукиб, ураётган одамини бир
соат кейин х^моя к^иладиган даражада узгариш
осон эмас.
- Сен гапирма, сок;олвой. Сен к;аерга борсанг,
\yuisi ерда бузрунчилик чик;арасан. Бор, тезрок;
уосишсин сени, нега эрталабгача куттиришяпти,
/ ^айронман. Энг ёмони, сени нега к;амашган,
шунга крдзик^б кетяпман.
- Турри, - Вадотни маъкуллади туртинчи мах;-
кум, - сен хавфли одамсан. Аекин тутри гапларни
гапиряпсан.
- Менга к;ара, бу сок;олвойни фак;ат мен х;ак,о-
ратлашим мумкин, бошк;аларга рухсат йук;.
- Нега энди?
- Билмайман... Унга аччик; к^лаётган бул-
сам-да, ичимда барибир унга нисбатан иликдик
бор.
Шу тобда Мухлис келиб к;олди. Ичкарига кири-
ши билан к;овок;“Тум111ури осилиб кетди.
- Эх,, яна шу ерга кеддимми?
- KJaepra бормок^ш эдингиз? Сизни Jana ерга
олиб борайлик, - илжайди Вадот. -Дарвок;е, хуж-
жатларингиз тукис булдими энди, жаноб Мухлис?
f Дор остидаги одам » ________________________________ 83 ^

- Канала лужжатлар?
Унинг саволи назоратчининг энсасини к;отирди:
- Ахир сени 5$ужжатларингда камчилик борли-
ги учун олиб чикдоадикми?
-Хд-я... Унутаёзибман. ^а, шундай.
Назоратчининг ортидан болохонадор к^либ
с5пкинган Вадот Мухлисни к^истовга олди:
- Бошидан утганларни гапириб бериш навба-
ти сенда, бацалок;. Сенинг дастингдан бошк;алар-
га навбат келмаяпти. К^ани, будак;ол.
- Гапирадиган гапим йук; менинг, илтимос,
мени тинч куйинглар.
- Шарафим урсин, кунига неча ма^ал овк;ат
ейсан, шунга кризик^б кетяпман.
Мухлис йиглагудек булиб жавоб к;айтарди:
- Куп емайман аслида, х;амма к;атори уч ма^ал
овк;атланаман. Касалликнинг дастидан шу а^вол-
га тушдим. Бунинг учун мени мазах крдлманг,
жаноб Вадот, бошингизга тушса, ана ушанда би-
ласиз.
- Куйсанг-чи, отангнинг пулларини еявериб се-
мириб кетгансан-да.
- Нега отасининг пули буларкан? - гапга ара-
лашди туртинчи ма^кум. - Халк^нинг пулини
еган! Отаси к;андай крилиб бунчалик бойиб кети-
ши мумкин?
- Менинг отам у*Фи эмас.
- Уни холи куйинглар, гапиришни истамаяпти,
- деди Абузар. - Навбат бешинчи мазрсумда.
Аслида Вадотда Абузарга нисбатан чукур хур-
мат пайдо булганди, бирок; йиллар давомида дин-
дорлар х;ак^да йигилган нотурри тасаввурлари
туфайли фикрлари айк;аш-уйк;аш булиб кетаёт-
ганди. Тукрисини айтсам, Вадотдаги х;олат мен-
■А- 84 Амина Шенликугли

да х;ам бор эди. Абузар билан 6 o f a h k ; нотугри та-


саввурларим к,амовдан чик^андан олти ёки етти
йил кейингина тарк;алиб кетди.
Абузарга навбат тезрок; келиши учун Вадот Ах,-
маднинг уз ^аётини к;огозга туширишини истаёт-
ган эди. Аммо бир нарса эсига тушиб к;олди:
- Жин урсин! Крюз йук;-ку! Энг ёмони, пул х;ам
йук;.
- Бу пайтда пул билан нима олиш мумкин? -
суради Мухлис.
- Х^амма нарсани! Бу лаънати жойда х,амма
нарсани сотиб олса булади.
- Мен бераман к;оюзга пулни.
- Ростданми? Яшавор, бак;алок;!
Мухлис фурсатдан фойдаланиб яна узининг
масаласини кутарди:
\ - Жаноб Вадот, лекин мен к,ачон чик^ишим
Л мумкинлигини айтмадингиз...
Вадотнинг асаби бузилган булса-да, сездир-
масликка уринди:
- Тонг отсин, фол очиб, билиб бераман. Хрзир
эса пулни чик;ар.
- Чиндан х,ам фолда куринадими?
- Аллоним, к;андай гунох; кгилган эдимки, шун­
дай тентахни бошимга бало крилиб юбординг?!
Мухлис! Куп гапирмай пулдан чик;ар!
- К^анча керак?
- Унта к;отоз етади, унта к;оюз эса бир лира ту-
ради. Сен ун лира бер.
- Унта к;отоз бир лира турса, нега ун лира бе­
раман?
- Хайрият, шу саволни беришга акдинг етди.
Лекин ак^линг етмаган жойи шуки, пулнинг
тук&из лирасини пора сифатида берамиз.
«Д ор остидаги одам » 85____&

Абузар к;айтаришга уринса-да, Вадот унга ку-


лок; солмади ва бояги назоратчини чакдоиб, ку­
лига пул тутк;азди.
- Бу соатда к;огоз анк;онинг урз^и булади, май-
ли, сизлар учун топаман.
- Биламан, OFaM, биламан. Сиз ^ар доим бизни
уйлайсиз. Ахир сиз пул учун пасткашлик крилади-
ганлар хилидан эмассиз.
Назоратчининг жаз^ли чик;а бошлади:
- Сен нега мени куришинг билан бунак;а гап-
ларни гапиряпсан?
- Сиз номусли одамсиз, куриниб турибди! Шу-
нинг учун мак;тагим келяпти! Агар порахур, но-
муссиз одам булганингизда, сиз билан х;атто гап-
лашмаган булардим. Унак;аларни нукул сукаман.
Сух;батга Абузар аралашди:
- Жаноб назоратчи! Бу ерда нега ^ожатхона
йук;?
- Чунки жойи йук,. Бу ер омборхона эди. Бугун
исён кутарилиб, турмалар тулиб кетибди. Жой
етишмаганидан бу ерни х,ам булмага айлантир-
дик. E t o f h йук; булмалар х;ам бор, одамлар ерда
етибди. Виз ^ам хо^ламаймиз бундай булишини,
лекин кулимиздан цеч нарса келмайди, юк;ори-
дан буйрук; келган. Динчилар турмани босармиш
деган хабар келди, назорат янаям кучайтирилди.
Мз^хлиснинг яна капалаги учиб кетди:
- Нима? Динчиларми?
- Куйсангиз-чи, улар товухрсонани х;ам босиб
ололмайди, - деди Вадот масхараомуз.
- Эртага осиладиган етакчилари бор экан бу
турмада. Уша одамни олиб к;очишмок^ш эмиш, -
дея гуллаб куйди назоратчи.
Вадот уша захоти Абузарга кинояли к;араб
куйди:
А_ 86 Амина Ш енликугли

- Ростданми? Ким экан у?


- Вилмайман. Узи шундок; х;ам куп гапириб
куйдим...
Назоратчи кетганидан кейин Вадот одатдаги-
дек сукинишга тушган эди.

* * *

Ах^яад шоша-пиша ёзганларини Абузарнинг


кулига тутк;азди. Абузар совукдан музлаб к;олаёз-
ган кулларини бир-бирига ицщалагандан кейин
ук^шга тушди:
*Ассалому алайкум, домла!
Сизга нима деб ёзишни билолмаяпман. Аввало
шуни билишингизни истардимки, сизга нисба-
тан хурматим ошди. Сизга берилган жазодан
к;аттик; хафа булдим.
Хдётим х^ак^ида сузлашни сок;овлигимдан бош-
ласам, яхширок; булса керак.
Шу пайтгача умримнинг энг аламли дамлари
болаларнинг «Сок;ов! Сок;ов!» деб бакдоишлари,
баъзи одамларнинг «Тили йук^инг дини йук;» де-
тан гаплари булган, десам адашмайман. Датто бу
гапга узим х;ам ишониб, динсиз эканман-да, деб
уйлайдиган булиб к;олгандим. Нима х;ам дердим,
а^мок^шк...
Одамларимиз с о е л о м тан ага х,еч нарса к^л-
майди, деб уилашади. К^айси c o f a o m бадан, к;ай-
си шифокор ёки генералнинг вужуди тупрок^а
айланмайди?.. Фарзандларига бу ^акдоатни ту-
шунтира олмаганларни жо^ил деб уйлайман. На-
заримда, ногирон бир инсон учун энг музами
узининг ногиронлиги эмас. Агар у Алло^га ва охи-
рат кунига ишонса, ибодат ва дуолар билан ан-
« Дор остидаги одам »
8Z ^

духдарни унутади. Аекин одамларнинг жох^лона


ниго^лари мени ранжитади. Дам улар учун, х,ам
узим учун хафа буламан.
Болалигимдан бери менга жа^л к^илганларнинг
бари сок;овлигимни юзимга солди. Дамма нар-
сани унутсам х;ам, буни унута олмасам керак.
Датто з^нтувчим х;ам бир куни мени «сок;ов» деб
чакэдэди. Датто шу булмадагилар ^ам мени шун-
дай чак^ряпти.
Сок;овлигимни икки ёшга тулганимда билиб
к;олишибди. «Нега сок;ов бола турдинг?» деб отам
онамни чунонам калтаклабди.
Онамни хримоя к^ладиган х,еч ким топилмабди.
Х,ар сафар отам дуппослаганида, уни царгашдан
бошца %еч нарса гуллолмабди.
Отамнинг жахди чивданида «тили йук; шайтон»
деб атарди мени. Дар гал ичим огриб хафа булар,
йирлар эдим. Ахир одам уз фарзандига шундай
дейдими?.. Менинг айбим нима?..
Неча марталаб уйдан к;очиб кетишни уйладим.
Аекин отамнинг хатосини тушуниб етишидан
умидвор булдим. К,олаверса, онамни яхши курар-
дим, уни ташлаб х;еч к;аерга кета олмасдим.
Саккиз-тук^из ёшларда эдим. Бир фильм то­
моша крилдим. Фильмда бир боланинг уйдан к;о-
чиши тасвирланган эди. К,аттик; таъсирландим.
Боламан-да, фильмда курганларимга такдид к^л-
моь^чи булдим.
Тайёрландим... Нарсаларимни култикдаганча
кетаётганимда отам ушлаб олди. Шунчалик ^ат­
тик; калтакладики, кузим икки кун курмай к;ол-
ди. Онам роса йиглади.
- Тили йуъ шайтон! Алло^нинг болоси! Уйимга
хосиятсизлик олиб келдинг! Бу камлик тщлгани-
Амина Ш енликугли
J t u 8 8

дек, энди крмжок^шмисан? Одамлар нима дейди?!


- деб бак^ир-чак^р к^илди.
Эртаси куни отам далага кетди. Чарчагани-
дан майсазорда ухлаб к;олган экан, тилини илон
чак;иб олибди. Отам улди. Тили шишиб, к;орайиб
кетганди. Кафанлашаётганда х,ам тилини огзига
тик;а олишмади...»
Булмадагилар донг к;отганча Абузарни тинглар
эди. Вадот чидолмай унинг гапини булди:
- Ажаб бупти! Сок;ов булиш к,анак,алиги билиб-
ди. Нак; дузахи одам экан узиям.
- Ундай дема, - эътироз билдирди Абузар. -
Сен айтгандай булиши х,ам, булмаслиги х,ам мум-
кин. Биз билмаймиз, Аллохрга аён. Одам к;анчалик
ёмон улим топган булса-да, куфрда кетмаган бул-
са, унинг жойини Аллоз^ билади. Рухсат берсанг,
к,олганини ук^шман.
Вадот кулларини чунтагига тик^анча жавоб
к;айтарди:
- Рухсат, рухсат, ук^ийвер.
Унинг узини тутишидан ^аммамиз кулиб юбор-
дик.
«Отам улгандан кейин онам иккимиз к^олдик.
Цашьиог; эдик. Баъзан он г^олиб кетардик. Менинг
мактабимга. х;ам, бемор онамнинг даволанишига
х;ам пул топилмасди.
- Болажоним, нима г^иламиз? Сени у^ита ол-
сам, яхши буларди. Менинг дардим му%им эмас.
Сени ъутъарайин, Алло% шундан кейин олеин
жонимни, - дер эди онам.
Онамга бобомдан мерос к;олганди.
Сен хавотир олма, углам. Тогангдан меросни
-
олсак, бу ерлардан кетамиз, - дея мени юпатарди.
Лекин токам меросни булишгиси келмади. Ал­
ло^ белгилаб куйган ^ак^имизни бизга раво кур-
f Дор остидаги одам » 89_ ^

мади. «Хотин киши х;ам мерос оларканми?» деб


туриб олди. Онам уни судга беришга мажбур бул-
ди, суд иши эса йиллаб чузилди.
Онам судга беришдан олдин тогамга роса яли-
ниб-ёлворди.
- Ака, менинг %а1ф&ш.ни беринг. Судлашиб юр-
майлик, бу ишни Аллохршнг г^онунлари билан %ал
^илайлик, - деди.
Тогам эса:
- Цайси даврда яшаяпмиз? Бу даврда Алло\
нинг ъонунлари утмайди, - деб жавоб г^айтарди.
Орадан ойлар, йиллар утди. Баттар к,аш-
шокдашдик. Шифокорга куриндим. Клоним ка-
майиб кетибди. К,оним камлиги боис нукул к;он
босимим тушиб кетарди. Устига-устак, курича-
гимни олиб ташлаш керак эди, лекин к;оним кам­
лиги учун амалиёт к^лишмади. Нонга пул топол-
масдим, к;онга к;аердан пул топаман?..
Бир куни куричагим ёрилиб кетди. Улиб к;олай
дедим. Касалхона йулагида ётиб к;олдим. Биров
к,арай демайди. Бир мах;ал кузимни очсам, те-
памда бир йигит турибди. Менга к;он ^ам бер-
ди, жаррохдик амалиёти учун пул ^ам. Оталарча
мехрибонлик курсатди. У менга мутлак;о бегона,
бирок; диндошим эди.
Унинг шарофати билан исломга к;айтдим. Ке-
йинчалик уша. йигитни роса крвдирдим. Масжид-
ларда, кучаларда изладим, аммо тополмадим.
Орадан йиллар утиб, тогамдан меросни олдик.
Уша куни уйимизни ёк^б юборишди. Уйимизга
ут куйган одамни куриб к;олдим ва уни пичокда-
дим. Мени полициячилар олиб кетаётганидан
онам шурлик к;он к;ак;шаб йиглади.
Мени бу ерга олиб келишди. Бир ^афтадан
бери кираверишдаги булмада эдим, бугун бу ерга
Амина Ш енликугли
А . 9 0

утказишди. Эшикдан кирар-кирмас сизни менга


яхшилик калган уша одамга ухшатдим. У мен­
га тили йук^шнг дини йук;, демади. Менга кучок;
очди, яхшилик к^лди. Ушандан бери бутун му-
сулмонларни кучокдагим келади...»
А^маднинг х;аёти Вадотга купам таъсир к^ил-
маган курин ади.
- Уф-ф, шуям х;аётми? Нима к^либди сок;ов
булсанг? Сенинг х;аётинг ^ечам гайриоддий эмас.
Мен шундай ^аётларни биламанки, уларнинг ол-
дида сеники х,еч ran эмас, - деди у.
- Райриоддий булиши шартми? - жавоб к,ай-
тарди Абузар. - К^андай азобларга дучор булга-
нини эшитмадингми? Гапира олмагани камдек,
айбланган. Отаси уни камситган. Фарзанд учун
бундан ориррок; нарса борми?
- Куйсанг-чи, бизнинг ношуд оталар боланинг
кунглига к;арармиди. Купам эътибор бермаслик
керак бунга.
- Жуда эътибор бериш керак-да. Фалон фут­
бол уйинида мундок; булди, писмадончи кушик,-
чи бундок; булди, деб вак^г утказгандан кура, мен
отаман, оталик вазифаларим нималардан иборат
узи, деб уйлаш зарур. Бу миллат фарзандлари
билан шурулланиши керак. Акс х;олда кун келиб
болалар оталарининг хатосини исломдан куради-
ган булиб к;олади.
Вадот асабийлашди.
- Яна ислом дейди-я. Нега ^амма нарсани ис-
ломга так;айверасан? Айтдим-ку, та^оратим йук;.
Аллох, дема... Ислом дема... К^олаверса, сенинг
исломинг бошк;ача... Шарафим урсин, бошингга
тушганларни эшитиш учун эрталабгача ухламас-
ликка тайёрман.
«Д ор остидаги одам»
91 - А .
Тепадаги ётокда чик^б олган жанжалкаш Аа-
фути яна хуррак ота бошлаган эди...
Мухлис тошбак;адек бошини елкаларининг
орасига тик^б олган, адёлни орзигача тортган,
шу алпозда дам деворларга, дам у ёвдан-бу ёкда
бориб-келаётган Вадотга тикиларди. Вадот эса
тинмай гапирарди.
- Совук; есанг ^ам, эртага сени дорга осиша-
ди. Демак, сил булишга улгурмайсан. Буни к;ара,
турмани босишар эмиш. Балки сени олиб к;очиш-
мок^идир, нима дейсан, имом?
- Кдйдам, шундай дейишяпти.
Мухлис Вадотдан кузини узмаётган эди, Вадот
буни сезмай к;олмади.
- Нима дейсан? Яна халога борасанми?
- Йук;, ^ожатхона демок^и эмасман. Як^инрок;
келсангиз, кулогингизга айтаман.
Вадот асабийлашганча унга як^инлашди.
- Мана, гапир. Дардингни тезрок; айт-да, мен­
га тикилишни бас к;ил.
- Далиги... Жаноб Вадот, биласизми, кола ич-
гим келяпти. Опкелтира оласизми?
Вадот к;адцини ростлади-да, бир зум Мухлисга
тикилиб тургач, деди:
- Чиндан хохдаяпсизми, подшох; х;азратлари?
- Чиндан. Даммангизни кола билан мех^мон к^и-
ламан.
- Менга к;ара, гунгк;арра! - Вадотнинг овози
чийиллаб чикди. - Мен билан ^азиллашяпсанми?
Бу вак;тда колани к;аердан топаман? Бу ернинг
турма эканлиги эсингдан чикди, шекилли. У х;ам
майли-я, шу совувда кола ичиб буладими? Биз
совукдан дилдираяпмиз, сенинг ичингга эса ут
тушганга ухшайди. Дайтиб огзингни очма, йук;са
суварак тикриб куяман.
Jh____ 92 Амина Ш енликугли

- Йук;-йук;, ундай к^илманг. Майли, о р з и м н и оч-


майман. Кола-пола керак эмас.
Булмадаги кайфият яна бирданига узгариб
к;олди.
- Улай агар зерикиб кетдим, - деди Вадот. -
Келинглар, нозанинлар х;акрида гаплашайлик.
Вак,т тезрок; утар шунда.
Аммо Абузар эътироз билдирди:
- Илтимос к^ламан, гаплашмайлик. Мен но­
муели одамман, ёнгинамда ориз купиртирилиб
номуссизликлар ^ак^ида гапирилишига рухсат бе-
ролмайман.
- Нима демок^шеан? Бизни номуссиз демок^ш-
мисан?
- Сени билмайман, мен узим х;акдоа гапир-
дим. Сен х;ам номусли одамга ухшайсан. Номусли
одамлар номуссизликларга кулок; солишдан уяли-
шади.
- Сенга ухшаганлар шунак;а-да. Кунгил ёзишга
х,ам куймайсизлар.
- Кунгил ёзаман деб, имон йулини ёпиб ку-
йишинг мумкинлигини х,еч уйлаганмисан? Ким-
лардир огзидан суви окрб гапирган 1^из бирови-
мизнинг опамиз, синглимиз ёки к^изимиз булиб
чикриши мумкин.
- Булди, бас к^ил! Масжиднинг минбари эмас
бу ер.
- Лекин х;акряк,атларни фак;атгина маежидга
к;амаб куйиб булмайди, Вадот биродарим. Бизга
аёл киши калган шармандали ишни номуссиз-
лик, эркак киши крилганини эса шухлик деб урга-
тиб келишди. Бу турри эмас...
Б^лмага сукунат чукди. Вадот деворга к;ара-
ганча к;андайдир ишоралар к^лар, Абузар эса
бошини куллари билан чангаллаган куйи уитэ.
f Дор остидаги одам » 93

толган эди. Вадот ётмок^чи булди-ю, урнини Абу-


зарга бергиси келди. Аммо ундан аччикдангани
учун ниятини айта олмаётган эди.
Вадотнинг деворга тикилиб турганини курган
Абузар суради:
- Нега тикилиб холдинг?
- Клайдам. Худди деворлар мен билан гаплаша-
ётгандек. Дара, мана бу девор гуё менга тилини
чик;аряпти. Кейин эса к;овок; уюб оляпти. Сенга
ухшаганлардан к;анчасини курганман, тентак,
деяётган булса керак.
Абузар кулиб юборди.
- Нега куляпсан? Домла дегани ^ам одамларни
калака к^иладими?
- Калака к,илмайди-ю, домлалар ^ам кулади.
КулгиАи нарсага кулинади-да.
- Сен менинг устимдан кулгандан кура, узинг-
нинг ах^волингга йотла. Тош булиб кетганмисан,
нима бало? Осилишингни уйлаб, мен йирлаворай
деяпман, сен эса тиржайиб утирибсан.
Абузар чукур ух, тортгандан кейин жавоб к;ай-
тарди:
- Йигласам, узим учун эмас, онам ва к;аллирим
учун йиглайман. Ишончим комилки, я;озир улар
бир-бирларини кучганча йотлаб утиришибди.
Куз ёши тукмаслик учун узимни аранг тутиб ту-
рибман.
- Шошма, шошма. Сен бошингдан утганлар-
ни айтиб бермок^ш эдинг-ку, - дафъатан эслади
Вадот. - Манави тентакларнинг ^аётини куявер,
балки сеники фойдали чик^иб к;олар. Эртага
осиласан, лекин шу ^олинг билан менга ибрат
буляпсан. Сенга нима учун жазо беришганини
х;али х;ам билолганимиз йук;. Кунам ноз к^илмай,
Амина Шенликугли
J h ~ 9 4

гапиракрл. Сизлар учун жонимни бердим, деб


роса миннат к^лдинг, сабабини х;ам билайлик.
- Нотутри тушунибсан, - кулимсиради Абузар.
- Миннат к^илмадим, мен учун к,анчалик ах;ами-
ятли эканлигингизни билдириш учун айтдим.
Бирок, нотурри гапириб куйдим, ундай демасли-
гим керак эди, чунки узимни нимага баришлага-
нимдан сизларнинг хабарингиз йук;.
Биз ^ак^имизда сизларга жуда куп ёлрон гапи-
ришади. Узларини инсонларнинг х;ак;-:хукукда-
рини хурмат к^иладиган фариштадек тутиб, биз-
ни ёввойи махлукдек курсатишади. Сизлар эса
уларнинг гапларига ишонасизлар.
Улар газеталарни, телеканалларни эгаллаб
олишган. Яъни к;анча гапирсак х,ам, фойдаси
йук;. Х,озирча уларнинг кули баланд келяпти.,,
- Демак, биз а^мок^лизми? Нима дейишса,
ишонаверамизми? - хафа булди Вадот.
- Йук,, ах^окдикдан эмас, уларни танимага-
нингиз учун ишонасизлар. Ислом х;ак;ида гапир-
япмиз, дейишмайди, лекин ислом билан 6 o f -
лик, х;амма нарсани ёмонлашади. Урфларингиз
нотутри, одатларингиз эскича дейишади. Тинч-
ликпарвармиз деб кукракларига уришади, ле­
кин энг катта жанжалларни узлари чик;аришади.
Мен хурмат к^иладиган зотлардан бири айтгани-
дек, уятсиз юзларидан боища сармоялари йук;.
Тинчлик сари бир кладам х;ам ташлашмайди, бе-
гунохдарнинг устига бомба ёрдиришади.
- Сен айримчилик к^ляпсаш-ку. Биз деяпсан,
улар деяпсан... Бу юртни учга ажратиб ташла-
динг, лекин халк, томонидаман, деяпсан.
- Йук;, мени бировлар билан адаштиряпсан.
Мен халк; томонидаман демадим, мен халк^шнг
манфаатларини энг яхши билувчи Х,ак; томонида-
И К К И Н ЧИ Б О Б

ЭНГ КАТТА НАРХ ЭНГ ЦИММАТ НАРСАГА


ТУЛАНАДИ

Мен пойтахтда тутилганман. Ота-онам ислом-


ни яхши билишмаса-да, кулларидан келганча
амал к^лишарди.
Урта мактабга утгунча гоя^да намоз укрр, РУза
тутар, Куръон тинглашни яхши курардим. Урта
мактабнинг охирги синфларида кулимга тутк;а-
зилган бир китоб билан айнидим. Шу-шу, диндан
узокдашиб кетдим.
Лицейда ^ак^ик^ий атеистга айландим. Кейин
ук,итувчилар тайёрлайдиган билим юртига ук^иш-
га кирдим.
Ота-онам атеистлигимдан к;аттик; хафа були-
шар, бирок; уларга берган саволларимга жавоб
к;айтара олмай, к^ийналишар эди.
Х,аммаси уь^итувчи сифатида ишлай бошлаган
илк йилимда содир булди.
Мен тилшуносликдан дарсга кирардим, бирок;
Узимни диншунослик укртувчисидай тутар, им-
кон борича исломни ёмонлашга уринардим. Мен
келтирадиган мисолларнинг х;ар бирида исломга
к;арши албатта нимадир буларди. Динни билма-
ганим учун мусулмонлар йул куйган х;ар к,андай
хатони исломга йуярдим. Крлокдигимиз, ^алига-
ча рарбликлар сингари фикр юритмаслигимизга
х;ам динни айбдор к^либ курсатардим. Имомлар-
дан шунчалик нафратланар эдимки, сабабини
узим х;ам билмайман. Ва^оланки, бирорта имом-
^ дан ёмонлик курмагандим. Хуллас, мусулмонлар-
« Дор остидаги одам»
Е -А-
дан, исломни эслатадиган х;ар нарсадан узимни
олиб к;очардим.
Кунлардан бирида талабаларга вазифа сифа-
тида бир шеърни бердим. Шоир нима демок^и
булганини ёзиб келишлари керак эди. Мана уша
шеър:

Эрам боги
Булсайдим атиргул Эрам богида,
Кошки булбул ъунса менинг ру^имга.
У билан йиглашиб эрта тонггача,
Кутсайдик ёрни то ажал келгунича.
Булиб крлсам. кошки ёмгир томчиси,
Гулларни сугорсам боги Эрамда.
Шудринг мисол ъуниб барглар устига,
Эврилмогим керак уни севганим ^ак^^и.
Ер булсам, устимда унса майсалар,
Келтирсам Эрамни бизнинг дунёга.
Су в булсам, тукилиб гулнинг пойига,
Унутсам дунёда %амма нарсани.
Мажнун мисол излаб факрт Аайлини,
Эврилмоъ истайман севганим ^а^гул.
Майлига айлансам тошга, т упро^а,
Оё^лар остида к;олсам %ам майли.
Тилкалаб ташланглар мени майлига,
Етиб борсам бас мен Эрам богига.
Тушун, энди менинг дилда изгорим,
Ё унга етаман, ёки уломан.

- Мана, мусулмонлар узини к;анчалик ерга ури-


шини куриб турибсизлар. Майли, сизлар нима ту-
шунган булсаларинг, ушани ёзинглар.
Бир ^афта кейин талабалар вазифани тай-
ёрлаб келишибди. Улардан бири «Бу оиищнинг
ёзган шеъри, севлигисига эришиш учун ^амма
Jh__28 Амина Шенликугли

нарсага тайёр», деган эди, к;олганлар буни маъ-


куллади.
Лекин уша кунгача з^еч эътиборимни тортма-
ган хунуккина бир к^из кулини кутариб, шеър
^ак^зда гапирмок^и эканлигини айтди. Кдни, ку-
райлик-чи нима каромат курсатаркин, деб, унга
ишонкдоамайгина рухсат бердим.
- Дустлар, негадир устозимиз жаноб Абузар
мусулмон шоир-ёзувчиларни ёк;тирмайди, фур-
сат топилиши билан уларни ёмонлашга тушади.
Хурматли устозимиздаги бундай х;олатдан х;аддан
зиёд хафаман. Бу шеърни ёзган шоирнинг мусул­
мон эканлиги х;ам устозимизга барона булди. Ас­
лида шеърда шоир исломни к;анчалик хохдаши-
ни тушунтирган. Уни шунчалар яхши курганки,
унинг учун ёмгир булишга х;ам, майсаю тупрок,
булишга х;ам тайёр. Шеърнинг охирида эса ис-
ломсиз яшашни истамаслигини айтган. Бунча-
лар соф ниятни к;андай к^либ ерга уриш мумкин,
билмайман. Дустлар, устозимиз Абузардек одам-
ларнинг з^ар айтганига ишонаверсак, А ллод а
к;андай жавоб берамиз? Исломга амал к^лмага-
нимиз камдек, унга амалга криладиганларга душ­
ман булмайлик.
Шундан кейин менга угирилди-да:
- Гапиришга рухсат берганингиз учун ташак-
кур, - деди ва жойига утирди.
Ундаги к,атъиятдан х;айрон булиб к;олдим.
- Исминг нима?
- Хадича.
- Сен х,атто румол х;ам урамагансан, динни х;и-
моя к^лишинг нимаси?
Хунук к^из уткир нигоз^ларини менга тикканча
жавоб к,айтарди:
«Д ор остидаги одам» 99 ^

- Румолни ташлаган булсак, динимизни я;ам


ташлайликми? Урана олмаётган булсак, бунга
сизгаухшаганлар сабабчи...
Уша кундан бошлаб эътиборимга тушди. Узи
куримсизгина булса ^ам, акдли криз эди. Бир куни
кутилмаганда сураб к;олди:
- Устоз, тиллар к;андай пайдо булган?
- Одамлар аввалига гаплашмас эди, кейинча-
лик бир-бирларини билан мулок;от крлиш эя^гиё-
жини сезгач, тил пайдо булган.
Жавобим уни к;оникргирмагани куриниб турарди.
- Унда нега юзлаб тиллар пайдо булган?
- Чунки одамлар бошк;а-бошк,а к^тъаларда
яшайди-да.
~ У х;олда нега х;ар бир тилнинг узига хос грам-
матикаси бор? Нега тиллар бир хил эмас? Ёки
улар аралашиб кетмаган? Бундан ташк;ари, ин-
соннинг тили бир парчагина гуштдан иборат,
бир парча гуштнинг шунча сузларни айта олиши
галати эмасми? Сизнингча, тилнинг ориз ичида
булиши тасодифми?
Асабийлашдим.
- Мавзумизга алок;аси булмаган нарсаларни
гапиряпсан.
- Ундай эмас, мавзуга бевосита алок;адор. Ахир
тилшунослик дарсидамиз, тил х;ак;ида гаплаша-
миз-да, туррими?
Жавоб к;айтаришнинг урнига уни жеркиб таш-
ладим...
К,ачон исломни ёмонламок^и булсам, у мени
узиб оларди.
- Сиздан бир нарсани илтимос к;иламан, - деди
бир куни. - Агар инсон дукукдарига чиндан х,ам
ишонсангиз, мени хафа к^илманг. Унутмангки,
мен х;ам инсонман, узимга яраша шарафим бор.
/Ь - 100 Амина Ш еняикугли

Менинг динимни масхара крилиш сизни улуррок,


к;илиб куядими?
- Бу гурухда фак,ат сен мусулмонмисан? - са-
волга савол билан жавоб к,айтардим.
- Демакки, эътик;одини х,имоя к^ладиган фа-
к;атгина мен эканман... Шу х;айхотдек гурухда
бирортасининг севгилисини ёмонлаб куйсангиз,
к;андай жанжал чик^шини курасиз. Аекин ran
дин х;акдца кетса, х;амма индамасликни маъкул
куради, афсус...
Бир неча ой шу тахлит бах;слар билан утиб кет­
ди. Баъзан уни румолли х;олатда х;ам куриб к,о-
лардим, лекин бунга эътибор бермасдим.
Бир куни уни кучада учратиб к;олдим. Эгни-
да уник^ан куйлак, оёгида эски пойабзал, кулида
елим халта бор эди.
Уни куришим билан саломлашдим. Ижарага
уй кдцириб юрганимни, унинг ма^алласида ижа­
рага куйиладиган уй бор-й5пкдигини сур ад им. Уй
борлигини айтиб, курсатиб х;ам куйди.

* * *

Хуллас, Хадича яшайдиган мах,аллага кучиб


утдик. Ота-онамнинг диндор инсонлар эканли-
гидан у х;айрон булиб к;олди.
- Сиз нега оилангизга ухшамайсиз? Нега дин-
сиз булдингиз?
- Унутма, Хадича, имон ирсий нарса эмас.
- Сиз коммунистмисиз?
- Йук;. Авваллари Совет Иттифок^ини яхши ку-
рардим, у ерда одамлар бахтиёр яшайди, деб уй-
лардим. Кейин билсам, у ерда х,ам инсонларни
эзишар экан.
- Унда масонмисиз?
<Дор остидаги о да м » 101

- Йук,, шунчаки атеистман.


- Афсус. Куни келиб уласиз. Ана ушанда бу
дунёда исломни инкор к^лишга арзийдиган х;еч
нарса йук^игини курасиз.
Унинг закийлиги мени х;айрон к;олдира бошла-
ган эди. Бунчалар сузамоллик, бунчалар билим-
донликнинг сабабини билгим келди.
- Хадича, к;аерда таълим олгансан? Отанг ук^т-
ганми сени?
- Отам йук; менинг.
- Онанг-чи?
- Онам х,ам йук;... Купило гимга келган к;арок;-
чилар уйимизга ут куйган, ота-онам уш& ёнгинда
^алок булишган.
- Бу ерда ким билан яшайсан?
У маъюс тортиб к;олди, кузларига ёш к;алвди.
Бошини хам к,илганча:
- Дам унинг уйида, дам буникида, - дед и.
- К^ийин эмасми?
- Албатта, к^ийин. Бировнинг уйида ким х;
бахтиёр булиши мумкин? Лекин на илож, чидаш-
га мажбурман...
Онамга Хадича ёкриб к;олган эди. « У ***
лик булолмадинг. Шу пучукдина к^из х;ам
топди, сен эса барвастагина булиб тури
мадинг», дер эди. Хадича бир^куни онгам
Дини очиб-сочибди. «Мен яшайдиган уи _
ёки бирор мева камайиб к;олса, мен^ КОлса
са керак, деб уйлайман. Эр-хотин Уришиб^олса
*;ам, к;овок;-тумшук; илиб олишса ^ 1 ^ аунинг бу
булса керак деб уйлайвераман», Д
^олига ачиндим. *пгнки
Энди дарсларим аввалгидек эм Д ’
Хадичани хафа нелишни истамасди ^ К
са, унга ёк^аган гаиларимни пучга чикарар, У
А - 102 Амина Ш енликугли

дома ад ан бах,о ололмай к;олсам-чи, деб умуман


уйламасди. «Агар мен лойик, булган бах;они менга
куймасангиз, курсда к;олиб кетсам х;ам, бундан
уялмайман. Керак булса, бир курсда ун йиллаб
ук;ийман. Мен учун диплом з;аёт-мамот масаласи
эмас. Аекин виждонингизга к;андай жавоб бера-
сиз?» дер эди.
Кунлардан бирида менга к,андайдир китобни
кутариб келди.
- Устоз, биламан, динсизлик х;ак;идаги китоб-
ларни куп ук;игансиз. Масалага бошк;ача то-
мондан х;ам к;араб куринг, сизнинг оламингиз-
дан ташк;арида нималар бор-йукдигига назар
ташланг. Шунча одам динга ишонади, ак;алли
к;андай ишонишлари з;а1$ида уйлаб куринг.
Унга к;атъий ишонч билан жавоб к;айтардим:
- Аекин мен Турон Колунинг китобларини ук р-
ганман. У динни жуда яхши билади. Бир пайтлар
муфтий булиб ишлаган, кейинчалик атеистликни
танлаган.
Хадича бош чайкдди:
- Ахир у диндан юз угирган. Динсиз одам ёз-
ган китоб билан исломни к;андай к;илиб тунгуна-
сиз? Хохдаса-хохдамаса, оятлар ва х;адисларни
бошк;ача талк;ин к,илади у. Яхшиси, мен берган
китобни ук^иб куринг.
- Майли, бу ок;шом укрб чик;аман.
Кечкурун хонамга кирдим-да, китобни ва-
ракдашгатушдим. Жуда илмий тилда булмаса-да,
равон ёзилган китоб экан. Унинчи саярифасидаги
сарлавх;а эътиборимни тортди: «Аллох; х;еч кимга
зарар бермайди...»
4Лор остидаги ода м » ЮЗ _А.

НЕГА ИШОНИШМАЙДИ?..

Ишонмайдиганларни уч гуру^га ажратиш мум-


кин.
Биринчи гурухдагилар Аллох; ва дин х;акдца
фикр юритишни истамагани учун ишонмайди.
Улар динсизликни яхши нарса, деб з^йлайди.
Иккинчи гурухдагилар эса диннинг хусусият-
ларини билмагани учун. ишонмайди. Бупдай ин-
сонларга мусулмонлар исломни етказиши зарур.
Учинчи гуруедагилар динда так^икдар борлиги
сабабли динни так^икдардан иборат, деб з^йлайди
ва бз^ни ёк;тирмайди. Одамларнинг айбини ис
ломга йуяди.
Тафаккзф крилуъчи инсонлар эса исломдан
к;очмайди. Улар ж уда яхши биладики, кз^н кели
Аллох; улар ни нариги дунёга олади... ^еч ким
лохдан к;оча олмайди...
Ишониш акдни так;озо к^илади. Ишониш з^чун
фикр зарур, тафаккур лозим. Ишониш учун
ажойиб ва кучли к,алб керак.
Шоир айтганидек:
Кунгил эшиги етмас ишониш учун,
Аг^л %ам эшикларин очмоги зарур-
Аг^лингни шамолларга совурма %ар
Негани топмоъ учун югурмоъ зарур •

Х,ак; таоло
Х,ак; таоло ояти кари м ад а шзшдай дейди
^гдяолар» •
___________________ т г т ^ т т и а _

9 «Базара» сураси, 2 6 9 -оят.


А . 104 Амина Ш енликугли

маслик зарур: Аллох, мавжудлигини эмас, зотини


яширган.
Эй ак^\ эгалари! Аллох;га к;айтинг! Бу дунё к;ар-
тайиб бормокда ва бир кун улади. Сен х;ам ула-
сан. Абадият оламига гунохдарни ортмокдаган
куйи боришнинг к;айси бандага фойдаси бор?..
Хадича берган китоб оддийгина китоб эди, ле­
кин ундан жуда куп нарсани ургандим. Уни бир
кечадаёк; ук^иб тз^гатдим. Хадича яна китоб бер-
ди. Кейин Кутубларнинг китобларини увидим.
Сунг яна, яна укдоим... Них;оят, ак^шм згйгонди
ва Аллох^а имон келтириб, исломга к;айтдим. Бу
гал онгли равишда намоз ук;ий бошладим.
Кейин мусулмон ёшлар билан танишдим, улар
эса мени бир домлага олиб боришди. Ундан диний
таълим олдим. Домла х;ечам кибрли одам эмасди,
хатосини топсам, уша захоти к,абул к^илар, «Тугри
гапиряпсан, мен адашибман», дер эди.
Намоз ук^ш бошлаганимни мудиримиз эшитиб
к;олибди. Бир куни мени хонасига чак^ирди. Бур-
нининг учига кундирган кузойнагининг устидан
к;араганча:
- Бирор нима ичишни хохдайсизми? - деб сура-
ди.
- Рахдоат, овора булманг.
- Овораси борми, айтинг.
- Майли, унда айрон ичаман.
Хизматчи икки стакан айрон олиб келди. Му-
дир айронни ича бошлади. Унинг узун муйлови-
нинг з^чларига айроннинг ёяи ёпишиб к;олганди.
Кунгилни бехузур к;иладиган х;олат эди... Ана
ушанда муйловимни ислом буюрганидек калта-
латиб юришга к;арор к^илдим... Лекин муйловим­
ни калталаганим учун бошимга к,андай мушку-
лотлар тушганини айтсам, ишонмайсиз...
«Лор остидаги о да м » 105 .А,

Хаёлга толган экан, мудирнинг овозидан узимга


келдим.
-Ж аноб Абузар, хабарингиз бор, охирги вак;т-
да юртимизда динчилар купайиб кетди.
Гапнинг учи к;аерга бориб так,алишини у1118-
захоти тушундим.
- Динсизлар х;ам кам эмас. Масонлар бемалол
юрибди, ёмон ниятли миссионерлар х;ам. Лекин
^аммани негадир мусудмонлар ташвишлантира-
ди. Таажжубланарли эмасми?
- Чунки ёшларни динчилардан асраш керак,
менинг вазифам шу.
- Менинг вазифам эса динсизлар дан асраш.
- Шошманг, мен х,али гапимни тугатмадим,
нега гапимни буласиз?
- Чунки гапни айлантириб, менинг намозла-
римга олиб боришингизни биламан.
- Мени сизнинг намозингиз эмас, фаолиятин
гиз к^изиктиради. ^ тчо„
Кулимдаги стаканни столнинг устига куи
сурадим: ' р
- Нима к;илибди менинг Ф а0^ ТИМГ*- лян
- Нима буларди, мутаассиб динчилар
рашяпсиз экан. xtr_ „ лгтхт_
- Авваллари мутаассиб дававаарни иг
га ^ам борардим-ку, у паитлард -гягакаои
демас эдингиз? Умуман, менинг ишдан
х;аётим х;еч кимни к^зик,тир масин. таъ.
- Кайсарлик к.илманг, ж ан о б Абузар.^ У V
лим даргоэди, бу ерда мут-аассибларг ^Ф
- Лекин авваллари *ам мутаассиблар гурул"

- У пайтларда замонавий фикр^ 1®Д” ^ ^ ган


- Йук,. Узим учун никох т .
эдим. Номус туйруси йук;, уяли
1Q6 Амина Шенликугли

дин йук;... Х>аммаси нафс учун эди... Fap6 ra так;-


лид к^либ яшардим... Мана энди х;ак^к;ий ма-
даниятимга, к;адриятларим ва миллийлигимга
к;айтдим.
Мудирнинг асаби бузилиб кетди.
- Менга к;аранг, сиз рирт жангарига айланиб
к;олибсиз-ку. Бу кетишингиз яхши эмас, кейин
афсус к^1либ к;оласиз. Хдётингизни барбод к;ил-
манг, сизга дуст сифатида айтяпман.
- Катта ра^мат.
Шундан кейин мудирнинг менга нисбатан муо-
маласи узгариб к;олди.
Намоз ук?ш бошлаганим х;амманинг кулогига
етиб борди. Дустларим мендан узини олиб к;оча
бошлади. ^ак^к^й дустларим кимлар эканлиги-
ни шу тарифа билиб олдим.
Бир куни иситиш хонасида намоз укриб тур сам,
Хадича келиб к;олди. Намоз ук^шимни биринчи
марта куриши эди. Салом бериб булиб к;арасам,
кузларига ёш к,алкданча турибди.
- Аллох; к;абул к^лсин, устоз. Сажда сизга к;ан-
чалар ярашди!
У хурсандлигидан йирлаганча хонадан чик^б
кетди. Ортидан мен х;ам чивдим. Кимдир бизни
куриб к,олган экан, уша захоти мудирга етказиб-
ди. Бир неча кун ичида х;ар хил миш-мишлар
тарк;аб кетди. Эмишки, мен Хадичани иситиш
хонасига чакдоиб, румол урашга мажбурлабман.
Аслида Хадича х;ам у ерга намоз ук^ш учун кел-
ган эди.
Бу и р в о ^атто газетада х;ам босилиб чикди.
Сарлавя;асини к;аранг: «Мутаассиб диндор у*9 *-
тувчи талабасига тазйик; утказяпти!»
Талабаларни менга к;арши к;айрай бошлашди.
Тинмай мен з^акримда булмарур гап-сузлар тарк,а-
<Дор остидаги одам » Ш -А
тишди. Ма^садлари мени бездириш эди, аммо
мен парво к^лмадим. Энди Хадичага босим ут-
каза бошлашди. «Румол 5фаб олдинг, сенинг дас-
тингдан факультет ёпилиб кетиши мумкин», -
дейишди. Аммо Хадича к;атъиятли эди. «Ук^шдан
бериладиган диплом эвазига эътик;одимни сотиб
олишмок^и. Уларга асло таслим булмайман», -
деди.
Иккимиз ran-суз булиб кетдик. Хадича жуда
уялар эди бундан.
Бир куни деразадан к;араб турсам, ташк;арида
бир нечта к^з Хадичани крисди-бастига олди.
- Т^рисини айт, Абузар домла билан бир-би-
рингизни севасизми?
-Йук;.
- Нега уран иб олдинг?
- Очик; юрган пайтларимда ^ам уранишни
хо^лаганман. Уранмаганларнинг ^аммаси ^ам
рУмолга к;арши эмас-ку.
- Хуш, кейин Абузар домла сенга ёк^б к;олдими?
- Нега бунак;а гапларга ишонасизлар? Мен чи-
ройли эмасман-ку, Абузар домла нега мени сев-
син, нега менга уйлансин?
К^излар х^нгиллаб кулди.
- Т5грри, хунуксан, биров сени яхши куриб к,о-
лармиди. Урангандан кейин баттар хунуклашиб
кетдинг, кампирларга ухшаб холдинг.
^олбуки, мен Хадичани ёк;тириб к;олган эдим.
Ташк;аридан к;араганда куз^лик булиб куринмас,
аммо унинг ички дунёси з^ар к;анча гузалликдан
услун эди.
Уша захоти ташк;арига отилдим.
- Хадича! Шунча одам бизни бир-биримизга
муносиб куряпти, менга тзфмушга чик;асанми? -
дедим томдан тараша тушгандек.

t
/V)- 108 Амина Ш енликугли

У к;аттик; х;айрон будди. К^злар ^ам. Орадан


х;еч к,анча зпгмаи унаштирилдик. Энди газеталар
«^амовда тушмаслик учун зурлаган талабасига
уйланяпти» деб ёзиб чикди. Уша газеталарни суд­
га бердим, судда ютиб чивдим х;ам.
Хадича х;амон дам уникида, дам буникида
яшаб юрар эди. Тезрок; туй к^илишни хо^ладим.
Хадича эса бунга руйхушлик бермади, аввал
Куръон курсида укрийман деб туриб олди. Аммо
курсда уни тинч куйишмади. «Сен подшох^шизга
к;арши чик^шсан, бизнинг курсда анархистларга
урин йук;», - дейишибди.
Менга х;ам зулм крилишди. Бир йилдан ке­
йин мени жиноятчи туданинг етакчиси деб ran
тарк;атишди. Ишдан бушадим. Бирок; мени кул-
лаб-кувватлаб келган ёшлар ташлаб куйишмади.
Кунлардан бирида полициячилар мени х;ибсга
олди. Шунчалар к^йнок^а солишдики, таъриф-
лаб беролмайман. Танщарига чикрк;андан кейин
ун беш кунча юролмадим. Оёкдаримнинг ости
шишиб, сув йигилганини курган онам хунг-хунг
йиглади. Тин май полициянинг кузатувида бул­
дим.
Бизга демократия бор, истаганингизни гапи-
ринг, дейишарди-ю, огзимизни очгани куйиш-
масди. Телевидениега борсак х;ам х;айдалдик,
газетага борсак х;ам. Узимизнинг газетада ёзсак,
унда х;ам к;андайдир муаммолар чикди.
Замонавийлик ва маданият ^ак,ида o f h 3 ку-
пиртирганлар, уйларида ит бок^иб, уни упиб,
ити учун кулидан келганини криладиганлар бизга
яшаш хукук^ини раво курмасди. Бизни нималар
деб аташмади... Мутаассиб, акддапараст, ради­
кал мусулмон... Крлок;, айирмачи мусулмон...
*Д°Р остидаги одам » 109

- Бу мусулмонлар ким экан деб крзицар эдим,


' ДеДИ Вадот. - Демак, сизлар экансиз-да?
- Улар таърифлаган мусулмонлар бизлар эмас-
миз, лекин уша замонавий крлокдар тз^мат крил-
ган мусулмонлар бизмиз. Кун келиб, улар бизни
кур-курона айблашганини тутгуниб етишади.
Бзгага ^аммамиз гувох; буламиз.
- Аекин сени эртага осишади-ку, к;андай к р -
либ курасан?
- Гапимни булмай турсанг, охиригача етказиб
олай, Вадот.
Менинг атрофимда эллик чогли ёшлар йотил-
ган эди. Улар билар биргалик одамларга исломни
тушунтирар эдик. Инсонларни катта давлатлар-
нинг ^ийлаларидан огох; к;илмок^чи эдик. Х,еч к;ан-
дай зуравонликсиз, курол ишлатмаган ^олда.
Мусулмонлар ухлаяпти, атрофда нималар руи
бераётганини сезишмаяпти. К^анчадан-к;анча ёш­
лар узлари билмаган ^олда динсизлашиб, узга-
ларнинг маданиятига эргашиб кетяпти. Виз мана
шунга чидолмаётган эдик. Бир-биримизга суз
бердик, жонимизни тикиб булса ^ам, одамлар­
га ^акдоатни етказамиз. Бизни к;оралашларини,
бизга х;ар хил булмагур нисбатларни беришлари-
ни билардик, лекин к;ароримиз к;атъий эди.
Онам энди мени тез-тез з^ибсхоналарга кургани
келадиган булди. Отам эса: «Бу ишларни ташла,
сенга мусулмон бул, дегандик, б;унчалик бери-
либ кет, демагандик», - деди. Онам эса отамдан
журъатлирок; чикди. «Бор, углим, исломни ёйиш
учун кулингдан келганини к;ил. Лекин к;он тук-
ма. Имон келтирмаганларни улдириб булмайди,
узлари биринчи булиб уруш бошласа, бу бонща
гап», - деди.
А
.11
0 Амина Шенликугли

Х|ар кунимиз изтироб билан утарди, лекин


ру^имиз тетик эди, виждонимиз к^ийналмасди.
Чунки биз к;абш^ликларга к;арши курашаётган
эдик... Ниятимиз салтанат эмасди, асло тилёгла-
мачилик к^лмадик. Лекин улар ^оли-жонимизга
куймади, раламисликларини тухтатмади.
Абузарни диктат билан эшитиб утирган Вадот
тусатдан згнинг гапини булди:
- Вой бечора-ей. Кейин нима к^илди у?
- Кимни айтяпсан?
- Хадича синглимизни-да. Кимнинг уйида к;ол-
Ди?
- Х^али х,ам Хадичани уйлаяпсанми?
- Хд-да. Жуда ачиндим унга. Бировнинг уйи­
да яшаш осонмас. Кимдир нимадир сабаб булиб
к;оворини уйса, ишк^илиб менга згймаяптимикин,
деб унлайди одам.
Вадотнинг кузлари ёшга тулган эди.
- Буни мен биламан, жуда яхши биламан, бо-
шимдан утган.
Вадот яна у ёкдан бу ёк^а юра бошлади. Ора-
да нафаси билан кулларини иситишга я;аракат
к^иларди. Совук; булмадаги х;амманинг жон-жо-
нидан утиб кетган, лекин эрталаб осиладиган
одамнинг олдида шикоят к^илишга хижолат були-
шаётган эди.
- Шарафим урсин, Хадича синглимизнинг бо-
шига тушганлар х;ар к,андай к^ийнокдан х;ам OFHp-
рок;. Кднак;а эркаксан узи? Нега дарров уйлана
к;олмадинг унга?
- Айтдим-ку, узи хохдамади. Куръон кур сидан
^айдаб юборишганидан кейин борадиган жойи
йук; эди, турмуш куришга к;арор к^лдик, туй к^ил-
дик. , 1.
«Дор остидаги одам »
111
- Хайрият, бировларнинг уйида с и р и н д и бу-
лишдан кутулибди ш^флик.
~ Хд, с и р и н д и булишдан кутк;ардим уни, лекин
к;амокрсонага топширдим - туй куни уни олиб ке-
тишди.
- Нима? Нега олиб кетади? Ким олиб кетди?
Нега рухсат бердинг? Суф-ей сенга!
- Нима х,ам к^ила олардим? Давлатнинг номи-
дан келган одамлар эди.
- Нима к^илибди давлатнинг номидан келган
булса? Кавушини туррилаб куя олмадингми?
Абузар алам билан кулди. Сунг бошини чайк;а-
ганча жавоб берди:
- Давлатнинг нималиги билмайсан, шекилли.
- К,андай к^илиб келинни туй куни к;амок#а
олиш мумкин, а? Эх,, бечора синглим!.. Йиллаб
бировларнинг уйида с и р и н д и булиб яшаб, келин-
лик либосида к;амок#а тушса-я!.. Узи уни нега к;а-
машди?
- Кдйсидир конференцияда давлатни ^ак;орат-
лаган эмиш .гуё. У х)еч к;ачон давлатни ^ак;орат-
ламаган, танк^ид калган, холос. Судда унга х;еч
к;андай айб куя олишмади, озод к^илишга мажбур
булишди. Ажойиб, а? Ойлаб, йиллаб здибсда була-
сан, кейин эса айбинг йук; экан, деб куйиб юбо-
ришади. Аввал айбини аникдаб, к;амаш керак
эмасми?.. Менга улим жазоси берилганида узи-
ни йук;отиб куймади, менга далда берди. «Асло
курк;манг! Ишингизни биз давом эттирамиз. Биз-
ни х;ам осишса, дустларимиз давом эттиради! -
деди. —Сиз шарафли мусулмонсиз. Охиратга ^ам
шарафли з^олингизда йул оласиз». Улим жазоси
мени чучитган эди, лекин унинг сузларидан ке­
йин узимга келдим...
Амина Ш енликугли
А . 1 1 2

Мухлис Абозарыинг сузларидан таъсирланган,


юз берган вок;еалардан хафа булган эди.
- Жуда ёмон иш булибди-да. Судяга х;еч нарса
демадингизми?
- Гап и рдим, албатта. Айтдимки, хохдаган хук-
мингизни чик,аринг, жаноб судя, вак;ти-соати
етиб бунинг з^чун жавоб берасиз. Уша куни к,ил-
мишларингиздан пушаймон буласиз, лекин унда
пушаймонлик фойда бермайди. Умид к^иламан-
ки, уша. кун келмасидан олдин тавба криласиз.
Лекин сизнинг у кунга ишонмаслигингизни х,ам
биламан. Хохдасангиз ишонинг, хохдамасангиз
ишонманг, бирок; у куннинг х;акдоат эканлигини
як^шда билиб оласиз.
Суд зали такбир овозига тулиб кетди. Мени
яхши курадиган, хурмат к.иладиганларнинг бари
келган эди. Улардан бири нак, минг километр на-
ридан келибди.
- Бунинг нима фойдаси бор? - эътироз бил-
дирди Вадот. - Аскарларни улдириб, сени олиб
к;очишлари мумкин эди. Лекин ундай к;илмабди
пандавок^илар.
- Мусулмонлар бундай хатога йул куймайди.
Улар норозиликларини к;он тукмай билдиради.
Хуллас, уша куни такбир садолари остида мени
суд залидан олиб чик^пнди. Куриб турганингиз-
дек, мана энди бу ердаман. Эртага эрталаб мени
осишади.
Вадотнинг х;ам, А^мад ва Мухлиснинг х,ам куз-
ларига ёш тулганди.
- Эх;! Энди нима булади? Энди нима к^лади? -
деди Вадот.
- Яна Хадичани айтяпсанми? - суради Абузар.
- Х,а-да! Жуда ачиндим шу синглимизга.
5Дор остидаги одам» I 13 « А

Мен Вадотни койиб бердим:


- ^озир шунинг мавридими? Абузарни осиша-
Ди, сен эса Хадичани уйлаяпсан. Хрзир Хадича
учун эмас, Абузар учун хафа булиш керак.
Вадот куз ёшларини артганча жавоб к;айтарди:
- С и р и н д и булиш о сили шдан х,ам ёмон... Улим-
дан фаркри кам... Рурурнинг ер билан битта бу-
лиши, х;амманинг паст назар билан к;араши ни-
малигини биласизларми?.. Мен биламан. ^атто
уйдаги кучукка х;ам яхши куринишга ^аракат
*9 *лади одам... Уйдаги болалар «Бу бизнинг уйи-
миз», деб сени баттар эзишади...
Мен Абузар з^чун йиглаётган эдим, Вадот эса
Хадича учун. Кузларимиз к^зариб кетди. Рамгин
нигохдар билан Абузарга тикилдик.
- Нима учун сени осишяпти? - деди Вадот. -
Улимга лойик; к;анчадан-к;анча одам бор, лекин
улар эмас, нега айнан сен?
- Чунки уларнинг пули куп, пулдорлар ва куч-
лиларни эса оса олишмайди. Лекин сен хафа бул-
ма, Вадот биродарим, кун келиб биз х;ам кучли,
х,ам одил буламиз.
- Лекин у пайтда сен булмайсан-да. Хадича
синглим эса умрининг охиригача сени эслаб к^й-
налади. Уз ажалинг билан улганингда майли эди,
лекин сени осишяпти, юракларда учмайдиган
дог к;олдириб кетяпсан...
Ни^оят, Абузарнинг х;аётидан х,ам вок^ф бул-
дик. Вак;т ярим кечадан утган эди. Булмага суку-
нат чумди...

* * *

Бир мах;ал чирок; учиб, ^ар томондан ук; овоз-


лари кела бошлади.
А1
14 Амина Шенликугли

- Онажо-о-он! Мени кутк;аринглар!.. Ох;, да-


мим к;айтиб кетяпти! Мен к;оронридан курк;аман!
- бакдоа бошлади Мухлис.
Нак, деразамизнинг тагидан ук/^ар визиллаб
учиб утарди. Кушни булмадан исён овозлари жа-
ранглай бошлади:
- Йук;олсин диктатура!
- Йук;олсин империализм!
- К,отиллар юртимиздан даф булсин!
- Бизнинг овозимизни учира олмайсизлар!
- Дак^имизни барибир оламиз!
Мухлис пичирлагудек булиб сур ад и:
- Оралар, бу ерни ишчилар босдими?
- Ишчи нима к;илади бу ерда? Тентакмисан? -
деди Вадот.
- ^ак^имизни оламиз, дейишяпти-ку.
- Нима, х;ак, фак;ат ишчиларда борми?
- Мухлис биродаримизнинг бундай савол бери-
ши бежиз эмас, - гапга аралашди Абузар. - Юр-
тимизда фак;атгина ишчилар х;акдари борлигини,
эзилганликларини айта олишади. Хак.-хукук^лари
поймол ь^илинган шифокорлар, х;амширалар, дол­
лар, имомлар ва муаззинлар, давлат ходимлари,
х;арбий хизматчилар, ота-оналар ва фарзандлар,
келинлар ва куёвлар, ногиронлар ва етимлар,
хуллас, боищалар ишчилар сингари овоз чик;ара
олишмайди...
- Бурнимизнинг тагидан укдар утяпти, гапи-
раётган гапларингни к;ара-я, имом, - тажанглаш-
ди Вадот. - Хрзир шунак,а гапларни гапирадиган
пайтми? Сенга фарк^ йук;-да, эрталаб нариги
дунёга равона буласан, бизнинг эса улгимиз йук;.
- Х,еч ким улишни ният кгилмайди. К,олаверса,
инсоннинг бу дунёда насибаси узилса, ният 191л-
?Дор остидаги одам »

са-крилмаса, жони узилади. Ук; овозларига кела-


диган булсам, мен х;ам безовта буляпман.
Туртинчи ма^кум *;еч нарсадан хабари йук;,
^амон хуррак отганча донг к;отиб ухлаб ётарди.
Ташк;аридан яна овозлар эшитилди:
- Таслим булинглар!
- Йук,, таслим булмаймиз!
- Охирида пушаймон буласизлар барибир! Шу-
нинг^учун х;озирок; таслим булинглар!
-Йук;!..
Мухлис булаётган вок;еалардан к;аттик; курк;а-
ётган эди.
- Эй Худо! Булар ким узи? Жаноб Абузар, сиз-
нинг тарафдорларингиз эмасми мабодо? Айтинг,
бас Ьуилишсин. К^урк^б кетяпман. Устига-устак,
чирок; х;ам учиб к,олди. Жаноб Вадот, илтимос кри-
ламан, назоратчини чакдосангиз...
Булмага зимзиё к;оронгилик ва к;ах;ратон совук;
чуккан, ташк;аридан келаётган ук; овозлари ^ам-
мани хавотирга солаётган эди.
- Х|а, ^ойнах;ой, булар сенинг одамларинг булса
керак, имом.
- Йук;, менинг биродарларим норозилик билди-
ради, лекин бегунов одамларни асло улдирмайди.
Ахир тур мада утрибошилар, тудабошилар х,ам
бор-ку, балки уларни олиб к;очишмок^идир.
- Узи сизлардан нима хохдашади? Шуни х,еч
тушунмадим.
- Одамларга исломни, шариатни тушунтири-
шимизни исташмайди.
- Туппа-тутри руилишади, - ганга аралашди
Мухлис. - Шариат нимаси? Ахир к;айси даврда
яшаяпмиз? Мен шариатдан курк;аман.
- Нимасидан курк;асан?
- Шариатда Зпррининг кулини кесишади.
/ > )- 116 Амина Шенликугли

- Сен утримисан? Угри булмасанг, куркришинг-


га х;ожат йук;-ку.
- Аллох; сакдасин. Мен бировнинг бир чак;асига
х;ам хиёнат к^илмайман.
Вадот калакалаб деди:
- Бунак;а ишларни унинг отаси кутарасига х;ал
к^либ куя к;олади. Майдалашиб утирмайди, мил-
лиардлаб умаради, миллиардлаб! Сен ухла, имом,
ухла, з$еч нарсадан хабаринг йук;.
Абузарнинг кулимсираганини шу зимистонда
х;ам сездим.
- Х,еч нарсадан бехабар одам булганимда, х,о-
зир шу ерда булармидим? Улим жазоси берилган
булармиди менга?.. Лекин мен иззат ва шарафи-
ни йук;отган мусулмон булишдан кура жонимдан
воз кечишни афзал курдим. Дарвок;е, шариат
арабчада з^укук; дегани. Х|ар диннинг, х;ар бир
мафкуранинг узига яраша шариати бор.
- Менга к;ара, имом, шу шариатдан кул кесиш-
ни олиб ташланса, нима буларкин? Одамларнинг
ишончи ортармиди, дейман-да.
- Эх,у биродарим Вадот. Сен кул кесиш борлиги
учунгина шариатни ёк;тиришмайди, деб уйлай-
санми? Уларнинг дарди кесиладиган кул эмас,
умуман олганда исломнинг узидир. Улар ислом-
ни, ислом билан боглик; ^амма нарсани ёмон
куришади. Кимнинг кули кесилиши мумкинлиги
уларни мутлак;о кризик;тирмайди, шунчаки ислом-
ни ёмон куришади, ислом дан нафратланишади.
Шу пайт чирок; ёнди. Тапщаридаги шовк^ян-су-
рон аллак,ачон тухтаган эди. Лафути эса уйгониб
кетди ва кузларини ишк;алаганча бакдоди:
- Намунча минрир-мингир к^длдиларинг? Ухла-
гани куймадиларинг!
«Дор остидаги ода м » 117

Унинг бак;ириб-чак;иришидан Вадотнинг жа^-


ли чикди:
- Жим бул! Имом жуда яхши нарсалар ^акдоа
гапиряпти. Осилишини уйламай, биз учун жон
куйдиряпти. Эшитгинг келмаса, кулокдарингга
пахта тик^б ол.
- Биродарим Вадот, у турри гапиряпти. Аслида
айб бизда, ухлаб ётган одамни безовта к^илдик.
Лекин Вадотнинг асаби бузилиб булган эди. У
Лафутини боища булмага утказишнинг пайига
тушди. Мухлисни бир четга тортди-да:
- Бак;алок;, сенга илтимосим бор, юз лира бер-
санг, мана шу вайсак^ини бошк,а булмага кучи-
риб юборамиз, - деди.
- Ие, к,андай кгилиб?
- Бу ёгини менга куйиб бер. Менга к;ара, Абузар
эрталаб осилади, унинг сух;батидан фойдаланиб
к;олайлик. Назоратчи билан гаплашаман, кулига
пул тутк;азсам, Лафутини олиб чик^б кетади.
- Пора берасизми?
- Овк;атланишинг учун х;ам бердик-ку. Бунинг
учун х;ам берсак, нима к^илибди? Булак;ол, гапни
чузмай, пулдан узат.
Хуллас, Мухлисдан пул ундирган Вадот назо-
ратчини чак^рди-да, масалани х;ал к^илди. Ун
беш дак^к;а кейин назоратчи Лафутини чакздриб,
бошк;а булмага утишини айтди.
- Нима булди? Нега бошк;а булмага утишим ке­
рак? - дея суради з$еч нарсадан хабари йук; Ла-
фути.
- Бу ер тируилинч-ку, сизларни уйлаяпмиз, сиз-
ларга ачиндик.
л
з___Ц8 Амина Ш енликугли

* * *

Шундай ЬуИАиб, булмада беш киши к;олдик. Ва­


дот Абузарни диктат билан эшитиш учун совук,
бетонга утириб олганди.
У Абузардан, айник;са, унинг имонидан х;ай-
ратда эди. К,андай к,илиб Аллох^ни бунчалар яхши
куради?.. К,андай к^либ охиратга бунчалик ^ат­
тик, ишонади?.. Вадот ана шу саволларнинг жа-
вобига к^зик;аётган эди.
- Айт-чи, имом, бир инсон Аллохди курмай ту-
риб, к;андай к^либ Унга бунчалик кучли имон
келтириши, Уни к;андай к^либ бунчалик кучли
севиши мумкин? Мен х;ам яхши куришни, мен
х;ам 51хши мусулмон булишни истайман. Лекин
булмаяпти. Нега шундай, тушунтириб бера ола-
санми? Бизга уйку йук; бу кеча. Модомики, сен
улимни 5^йламаяпсан, нариги дунёга йул олиш-
дан олдин менга тушунтириб кет.
Жуда куп уйланаман. Мусулмонман дейсан-у,
мусулмонлик билан х;еч к,андай алок;анг йук;. Ич-
килик ичасан, эгри йулга юр асан, угрилик к;ила-
сан. Шу гапларни узимга куп гапирганман. Нега
унда менинг номим мусулмон деганман, к,андай
хусусиятим бор деган саволни берганман узимга
Узим. Сенинг гапларингни тинглаб тушундимки,
биз шунчаки огизда мусулмон эканмиз, аслида
ислом билан алок;амиз йук; экан. Балки тушунти­
риб берсанг, янаям яхширок; тушунарман, яхши-
рок; мусулмон булиш га х;аракат к,иларман.
Ишончим комилки, ут^ганимда яхши инсон
булиб етишган булардим, лекин мен кучаларда
катта булдим. Имом, ишон, агар менинг х;ам она-
га ухшаган онам булганида, мен х;ам сенга ухша-
ган одам булардим. Онам нафсини уйлаганчалик
« Дор остидаги одам» 119 _г<\.

боласини уйлаганида, х;озир мен бу ерда утирма-


ган булардим. Бирор хунарнинг этагидан тутган
булардим ёки давлат ходимими, шифокорми бу­
либ ишлар эдим. Лекин она дегани вак;тини бо-
ласига эмас, эркакларнинг эътиборини тортишга
сарфласа, боланинг оь^ибати нима х,ам буларди.
Шундай экан, мени айблама, имом.
Абузар бошини кутариб, кулимсираганча Ва-
дотга тикилди. Чукур нафас олгандан кейин суз
бошлади:
- Нималар деяпсан, биродарим? Кдндай кри-
либ сени айблашим мумкин? Кошки з^амма х,ам
сендек уйласа, кошки з^амма х;ам сен кура олган
нарсаларни кура олса. Бизнинг вазифамиз ин-
сонларни айблаш эмас, уларга хатоларини эсла-
тиш, хатолардан халос булиш учун ёрдам бериш.
Холаверса, инсон кднчалик ёмон булмасин, Ал­
л о д а имон келтирса ва уни севса, бир лах;зада
тузалиши мумкин.
- ^атто жуда ёмон одам булса з^амми?
- Хд, жуда ёмон одам булса х,ам. Агар тавба
к^илса, гуно^лардан фориг булади. Худди уни фа-
ришталар ювгандек, топ-тоза, гуноз^сиз одамга
айланади. Асосий масала тавба кгилишда. Инсон
Алло^ни сева бошлади ми, пулдан, к^мордан, ич-
киликдан, зинодан, урриликдан, хуллас, з^амма
нарсадан воз кечади. Муз^ими, Аллоз^ни севсин,
унга. имон келтирсин. Имон деганимга бир нарса
эсимга тушди. Биласанми, х;аётда цгундай одам­
лар борки, китобдаги бир нечта жумла уларнинг
имон келтиришига кифоя к^лади. Сзшкамда бир
китоб бор, мух^м булгани учун ёнимда олиб юра-
ман. Мухаммад Жамолиддин Фандининг «Аллоз$
ва коинот» номли китоби.
/ I 120 Амина Ш енликугли

Ана шу китобнинг иккигса^ифаси туфаили бир


шифокор мусулмон булган.
Уша шифокор шундай деган эди: «Китобни
укдцим, 193-сах;ифасига келдим. У ерда юлдуз-
ларнинг катталиги ва ажойиб тартиби х;акдаа
ук^гандан кейин уълай бошладим. Шунча юл-
дузларни тартибга солган, шунчалик катта крилиб
яратган Аллох, уддалай олмайдиган нимадир бу-
лиши мумкинми?..
}$а, Аллох; чиндан х;ам онгимиз тасаввур к^ила
олмайдиган даражада буюк. Х,еч ким Унга тенг
кела олмайди. Буни билдим, ишондим ва имон
келтирдим».
- Офарин шифокорга! - дея Абузарнинг гапи-
ни булди Вадот. - Т^гриси, уша шифокорга таъ-
сир калган сах;ифага мен х;ам крдзик,иб кетяпман.
- Мен ^ам кризикдим. Т5пррисини айтсам, баъзи
нук;таларни тушунишга крийналдим. Лекин тушу-
ниб етган жойларимдан хузур олдим.
Одам юлдузларни, куёшни куради-ю, тафак-
кур к^лмайди, фикр юритмайди. Мени эртага
осишади, энди бирор нарсани курмасам керак.
Лекин сизлар Аллох; яратган х;ар нарсага тафак-
кур кузи билан к;аранглар. Бах;айбат туяга х;ам,
миттигина бургага х;ам Аллох; бир хил хусусият-
ларни ато этган: иккиси х;ам очк;айди, иккиси
х;ам к;орнини туйдиради, нафас олади ва чик;ара-
ди, иккисининг х;ам оёкдари ва х;озир эсимга кел-
маётган, бир-бирига ухшаш бир к;анча аъзолари
бор. Гуё Аллох; улар орк;али шундай деётгандек:
«Эй бандам! Бах;айбат туяга ва митти бургага
к;ара! Уларни мен яратдим. Кичкина юлдузлар-
дан тортиб Ердан неча марталаб катта юлдузлар-
гача мен пайдо к;илдим. Бу коинотнинг тартиби-
ни мен яратдим. Х^аётни ва улимни х;ам. Лекин
«Д ор остидаги одам » 121 rCv

сенга жузъий ирода бердим, фикр юрит. Шахрват


учун, мол-мулк учун, кимлардир учун Мени тарк
этма. Кун келиб Менга к;айтасан».
- Халиги сах^ифани ук;ий к;олгин, имом, - деди
Вадот. -Жуда крдзик;иб кетяпман.
Абузар китобни олиб, керакли са^ифани очди.
- Яхшиямки, узим билан олиб келган эканман.
Куёт дан-да каттарок; юлдузлар х;ак,ида укрб бе­
раман. Унутманг, булар бир нечта мисол, холос:

Альфа Кру кис - 370 ёруглик йили узог^ликда.


Цуёшдан 8 карра каттарок, ва 4900 карра ёругрок,;
Капелла - 50 ёруглик йили узогушкда. К,уёшдан 16
карра каттарок, ва 145 карра ёругрок,
Денеб - тахминан 1500 ёруглик йили узо^ликда.
Цуёшдан 22 карра каттарок,, 57минг карра ёругрок;;
Арктур - 38 ёруглик йили узог^ликда. К,уёшдан 22
карра каттарок, ва 110 карра ёругрок,;
Канопус - 1 0 0 ёруглик йили узог^ликда. К,уёшдан
30 карра каттарок; ва 1400 карра ёругрок,
Алъдебаран - 55 ёруглик йили узог^ликда. К,уёш~
дан 55 карра каттарок, ва 160 карра ёругрок;;
Ригел - 900 ёруглик йили узок^шкда. Куёшдан 40
карра каттарок; ва 57 минг карра ёругрок;;
Антарес - 520 ёруглик йили узок^ликда. К^уёшдан
220 карра каттарок; ва 9 минг карра ёругрок;.

Вадот жуда ^айрон булиб к;олган эди:


- Аллох;, Аллох;! Бу к;анчалик ^айбатли нарса!
Аь^л бовар крилмайди! Куёшдан 220 карра катта­
рок;! Ишонавер, миям таре ёрилиб кетади з^озир!
- Шундай, Вадот биродарим. Бу муаззамликка
ишонмайдиганлар Аллоэ^ни инкор к;илади. Чунки
улар акд юритмайди, фикрламайди.
А , 122 Амина Ш енликугли

- Аллох; чиндан х;ам бор! Бунга ишонмасак, айб


булади! Лекин калласини ишлатмайдиганлар х;ам
куп-да. Мана, мени олайлик: онам менга мехр
бермади, отамнинг тарбиясини олмадим, куча-
ларда катта булдим. Бунак;а нарсалар х,ак,ида уй-
лармидим! Аммо Аллох; бор дейман!
Шу пайт Мухлиснинг х^ик^иллаган овози эши-
тилди. У йиглаётган эди.
- Нима булди сенга? - суради Абузар.
- Нима булсин, Вадот OFa учун хафа булдим.
Онаси унга мехр бермабди, куч ада катта булиб-
ди. Мен куч ада усмаганман, нима крдлибди т у н ­
га? Мен х;ам бу нарсалар х;ак^ида уйламаганман.
Юлдузларга неча марталаб тикилганман, бирок;
куёшдан 55 марта каттарок; юлдуз булиши мум-
кинлиги умуман хаёлимга келмаган. Уйласам
х;ам, тасаввуримга сигмаган буларди.
- Афсуски, шундай. Мен х;ам аввалига бу нар­
салар ^акрвда фикр юритмас эдим. Шундай экан,
биродарим Вадот, сен хафа булма. Фикр юри-
тишдан курк;адиганлар ота-онаси булса х;ам,
фикр юритмайди.
- Атрофимдаги ошналаримнинг бирортаси Ал­
лох; х;ак,ида уйлаб курмаган булса керак, - деди
Мухлис. - Клубма-клуб, барма-бар санк^пидан ор-
тиб, Худо х,ак^да уйлашга вак,т ажрата олишмай-
ди. Уларнинг ота-онаси бор, лекин диндан узок;
одамлар. Бирорта дустим намоз ук^майди...
Савол бериш навбати яна Вадотга келди:
- Менга к;ара, имом, нега казо-казо одамлар
Аллох^а ишонмайди? Масалан, олимлар, профес-
сорлар, файласуфлар. Туриб-туриб одамнинг хаё-
лига шунак;а фикр х;ам келиб к;олади-да: агар Ал­
лох; булганида, мана шу акдли одамлар ишонган
f Дор остидаги одам»_______________________________ 123

буларди. Сен нима дейсан бунга?.. Биз-ку, китоб


ук^шайдиган одамлармиз, буш вак;тимиз булса,
телевизорнинг к;аршисида утади.
-Телевизор ^амманинг вак;тини оляпти, фак;ат
ТУРмадагиларнинг эмас. Уйларни, офисларни,
ме^монхоналарни, ^атто автобусларни ^ам эгал-
лаб олган телевизор. Унда курсатиладиганлар уз-
гармаса, инсонларнинг бошига куп кулфатлар
тушади. Сен айтан файласуфларга келадиган
булсак, кел, истасанг, шу китобдан у*уиб курамиз.
- Албатта, истайман, укр.
- Юнон файласуфи Пифагор коинотда Якто
борлигини айтади. Мукаммалликда х,еч ким Унга
тенг кела олмайди ва У абадийдир.
Муддха исмли х;инд фаласуфига кура, дунё
аламларга тула жойдир. Тутилиш аламли, яшаш
ва ^аёт учун кураш аламли, кексалик ва улим
^ам аламлидир. Шундай экан, инсонлар ахрил
яшашлари зарур. ^акрик^ий инсон йик^илганларга
ва фалокатга учраганларга ёрдам кулини чузади.
Инсон ^аётдаги аламлардан фадатгина бошк;а
инсонларга, ^айвонот ва набототга яхшилик ЬуИ-
лиш х;амда мехр-шафк;ат курсатиш орк;алигина
халос булади.
Сукрот айтадики, бир яратгувчи бор, у Аллох,-
дир. Аллох, х,ар нарсани хаир учун яратган. Афло-
тун эса Алло^нинг мавжудлигини бир неча йу-
синда исботлаш мумкинлигини айтган.
- Буни к;аранглар-а! - ^айкдоди Вадот. - Де­
мак, Сукрот ^ам, Афлотун х,ам Алло^га ишонган
экан-да! Фалсафадан даре берадиган бир укритув-
чи бор эди, бу файласуфлар Худога ишонмаган
деб айтарди. ^аммани алдаган экан-да!
. - К^ара, Афлотун нима деган: «Бу оламнинг бор
булиш и Аллохрнинг мавжудлигига етарли далил
/h. 124 Амина Шенликугли

булган идек, инсон вужуди ва шакли х;ам илоз^ий


заковатнинг азимлиги ва мавжудлигига далил
була олади. ХаР з^аракатнинг ва з$ар ишнинг юя-
си булмиш мукаммалият з^ам Аллозднинг борлиги-
ги далилдир».
Арасту эса з^аракат этувчи оламни яратган ва
оламни з^аракатга солиб куйган Аллохдир, дейди.-
Бэкон оз илм инсонни Аллохдан узок^лаштири-
шини, куп илм эса аксинча.якринлаштиришини
айтади.
«Аллох^шнг борлигини з^исларимиз билан анг-
лаймиз. Х,атто Аллох^ш инкор этувчилар х;ам
Унинг мавжудлигини х^ис к^илишади», - дейди
Локк.
Беркли эса «Аллох; нима?» деган савол билан
овора булиш тутри эмаслигини таъкидлаган.
«Чунки бу саволнинг жавобини бера олмаймиз.
Фак;атгина «Аллох; борми?» деб сурашимиз мум­
кин. Ха>Аллох; бор, - дейди у. - Биз бирор нарса­
ни идрок этолмасак, бу уша нарсанинг йукдиги-
ни англатмайди...»
Антик;а одам эди Абузар. Ундан бошк;а яна
кимдир озсирги нафасигача китоб у^ га н м и -
кин?.. Бу йигитни з^еч к;ачон унутмайман...
Мухлис аллак;ачон ухлаб к;олган эди. Абузарни
мен, Вадот ва Аз^мад киприк к;окдоай эшитаётган
эдик.
- Буни к;ара-я, имом, шарафим урсин, энди
ёмонам асабийлашдим, - дед и Вадот узига хос
оз^ангда. - Бу нимаси ахир? Модомики, бу файла-
суфлар Аллохрга ишонган, нега телевизорда, дарс-
ликда айтилмайди? Телевизорни, дарсликларни
куятур, оддий китобларда х;ам ёзилмаган-ку бу
нарсалар, тутрими? Куч ада усган булсам х;ам,
бир нечта китоб ут^иганман.
5Дор остидаги одам»
l ^ LA .

: ~ Чунки файласуфларнинг Алло^га ишонгани


айтиладиган булса, ёшлар ^ам Аллох^га ишона
бошлайди, бизга эса ишонмай куяди, деб курк?1-
шади. Шунинг учун Аллох;нинг мавжудлигини
эслатадиган дарслар, маърузалар, фильмлар, га-
зеталарни иложи борича узокдаштиришга ^ара-
кат к^лишади. Куриб турганингдек, файласуф­
ларнинг анча-мунчаси А ллод а ишонган. Лекин
улар орасида ишонмаганлари х;ам булган. Алло^-
нинг борлигига акдлари етмаган, х;ар нарсани акд
чегаралари ичида уйлашгани учун инкор этишни
чора деб топишган. Бирок; унутмаслик керакки,
улар ички дунёларида узларига к;арши узлари
курашган, тушкунликни бошларидан угказган.
Шунинг учун мен Алло^га умуман ишонмайман,
деганларга ишонма. Улар шунчаки Аллох; де-
йишни истамайди. Алло^ демаслик учун эса ^ар
нарсани тилга олишади: табиат дейишади, бир
кудрат бор, бир сир бор дейишади, мавхум ни-
мадир бор, дейишади, лекин Яратувчини уз номи
билан аташмайди. Чунки Аллох; бор деб айтишса,
Алло^нинг дин жунатганини ^ам тан олишларига
тутри келади.
Бу масалаларни одамлар тушуниб к;олмасин
деб, биринчи навбатда ёшларимизга Алло^ни
унуттирдилар. Кейин нима булди? Бузутушклар
купайди, майхоналар тулиб-тошди, аёллар со-
тиладиган булди. ^олбуки, инсоннинг эътик;оди
му ставкам булса, х;еч нарсага сотилмайди, кутку-
га учмайди.
Хрзир инсонлар исломнинг к;андай дин экан-
лигини билмайди. Исломни умуман нотугри та-
нитишяпти. Бир оятни эътиборсиз к;олдирио,
ундан кейинги оят х;акрвда гапиришга тушиб ке-

*
/4
А . 126 Амина Шенликугли

тишяпти. Оятлардан х;ам уз манфаатлари йулида


фойдаланмок^и булишяпти...
Ах^лад я;ам пинакка кетди. Энди уч куши к;олдик.
- Жуда яхши гапларни гапирдинг-да, имом,
- деди Вадот. - Жин урсин, бизни жуда ёмон
лакриллатишган экан.
Мухлис ах;ён-ах;ён кузини очиб сух;батга кулок;
тутаётган эди. Х,ознр з^ам кузларини аранг очиб
савол берди:
- Жаноб Абузар, кейинги х;аётингиз к;андай
угди?
- Шундай нарсалар булдики, х;озир сизларга
айтиб берганимнинг фойдаси йук;. Лекин бир
нарсани айтаман.
Кунлардан бирида мутлак,о кутилмаган вок;еа
булди. Биз таниган ва илмли деб билган бир одам
бор эди, унга жуда ихлос куйгандик, х;атто ис­
ломга зид гапирса з;ам, узимизча таъвиллар то-
пиб, бехато гапирганига узимизни ишонтирар
эдик. Х,ар бир хатосини нимагадир йуяр, унга
асло гард юк;тирмасдик. Унга к;аттик; ишонгани-
миздан Пайгамбар алайх;иссаломни унутадиган
даражага етгандик. У х,атто увил болаларни х,ам
укртишга рухсат бермади, узининг фарзандла-
рини эса Европада ук;итди.
Хафа к^иладиган жойи шуки, мусулмонлар
жунатган пулларни узининг ёки к;ариндошлари-
нинг номига банкка куяр экан. Бойлиги тобора
ортиб борар, лекин к;аердан келаётгани номаъ-
лум эди. Биз эса исломни билмаганимиз учун у
нима деса, диннинг хукми шу экан-да, деб к;абул
к^лардик. Мен оз-моз динни ургангач, унга. к;ар-
ши чик;а бошладим. Мени жосус деб эълон к^илиб,
мусулмонларга мен билан гаплашишни так;икдаб
куйди. Албатта, содда мусулмонлар мен ^акди бу-
«,Дор остидаги одам» 127 _rh

лишим мумкинлигини уйлашмади. Мени ^атто


телба деб атай бошлашди. Кейин кофир эканли-
гим ^аквда фатво чик;аришди. К^аттик; х;айратда
эдим... К^андай к^либ мусулмонлар бунчалик гул
булиши мумкин, деб хафа булар, орада-сира-
да йиглаб олардим. Кейин устимдан чакув крила
бошлашди. Икки-уч киши йигалиб к;олсак, дар-
ров полицияга хабар беришарди. Ахир мусулмон
киши шундай к^лиши мумкин ми?..
Буни нега сузлаб бераётганимни биласизлар-
ми?.. Кун келиб исломга к;айтсангиз, билингки,
^ар томондан ёмонлик куришингиз мумкин. Ёмон-
ларнинг дастидан асло исломдан совиманг. Шундай
яхши дустларингиз буладики, сиз учун жонини
беришга тайёр булади улар. Сизнинг дардингиз
учун сиз билан кушилиб куз ёш тукади, ана шу
дустларингизда сиз х,еч к;аерда курмаган адолат-
ни курасизлар.
Исломда ёмонликка урин йук;. Унда нега ёмон
мусулмонлар бор, деб сурашингиз мумкин. Би-
ринчидан, биз инсонмиз, инсон бор жойда ёмон­
лик х,ам булади. Иккинчидан, кичикликдан таъ-
лим олмай юксак поюналарга кутариламиз, кейин
эса кутилмаганда палахмондан отилган тошдек
ерга ёпишиб к;оламиз. Ана шулар ^амма муаммо-
нинг сабабларидир.
- Демак, мусулмонларнинг ичида х;ам ёмонлик
бор экан, - афсус билан бош чайк;ади Вадот.
—Хдк^икрий мусулмон х,еч кимга ёмонликни раво
курмайди, зулм к^илмайди. Аммо алданиб к;олса,
нотутри нарсаларни тутри деб ишона бошласа...
Фа^мли булиш жуда му^им. >^ак^*уий мусулмон
Аллох^инг арк;онини маркам ушлайди, бундай
кишидан эса ёмонлик чик^айди.
Амина Ш енликугли

- Хандай к;илиб х;ак^ик^й мусулмон булиш мум­


кин? Масалан, мен булишим мумкинми?
- Албатта, мумкин.
- Хуш, нимадан бошлашим керак?
- Аввало Аллох^а имон келтиришдан бошла-
шинг керак. Ким Алло^га чин маънодан имон
келтириб, исломга мувофик; яшаса, даражаси
фаришталарнинг даражасидан х;ам устун були­
ши мзшкин. Имондан кейин намоз келади. Бу
имтих;он дунёсининг юки гохвда чарчатиб ку-
йиши мумкин, аммо кун келиб ана шу чарчок;-
дан х,ам хузур оладиган буласан. Сах;обалар шун-
дай эди, Аллохрнинг йулида кряйнок^арга х;ам дош
беришди. Аллох; учун жонларини беришди, Ал­
лох, учун азобларга рози булишди. Улар исломни,
имонни танлагач, х;ам узларини, х;ам юртларини
узгартиришди. Биз эса х;атто узимизни х;ам уз-
гартира олмаяпмиз...

* * *

Вадотнинг к;арори к,атъий эди: тавба келади


ва Аллоздга к;айтади. Аввалига халожойга бориб,
муздек сувда русл к^либ келди. Совк;отаётганига
х;ам парво к;илмай жомадонини олиб Абузарнинг
к;аршисига куйди. Жомадоннинг устига утириб,
Абузарга тикилди.
- Энди гапир, имом. Нималар к;илишим керак-
лигини бошидан охиригача тушунтир.
Мутаассир булган Абузарнинг кузларига ёш
келди.
- Аллох; сени ёрлак;асин, биродарим. Бз^нчалар
тез х;идоят топишингдан х;айрон к;олдим. Нима­
дан бунчалик таъсирланганингни билсам була-
дими?
?Дор остидаги одам » 129 _rCl

о Вадотнинг х,ам кузларига ёш цаллщан эди.


Иирлаб юбормаслик учзгн узини аранг тутиб ту-
рарди.
~ Биласанми, имом, кичиклигимда отам мени
У^итган эди. Домлам х,ам менга Аллох; ^авдца чи-
ройли к^иссалар айтиб берган. Лекин ёшим улва-
йиб, омадсизликлар ёк,амни куйиб юбормади.
Кейин диндан узокдашиб кетдим. Айтган з^амма
гапларинг менга таъсир к^лди. Шундай ахрволга
келганманки, х;атто намоз ук?*шни х,ам унутиб
юборганман. Ичимда х;ар доим нимадир булган,
аммо атрофимдаги мз^ит ёмон эди. Х,озир к;аро-
рим к;атъий. Дар^ол намоз ук^мок^иман, шунинг
учун русл крилиб келдим.
- Шу совукда-я?! Ахир касал булиб к;оласан! Та-
яммум к^лсанг буларди-ку!
- К,андай к;илиш эсимда йук;-да.
- Ха, майли, ургатиб куяман. Афсуски, бизнинг
юртда ислом тулик, ургатилмайди, ярми ^ак^да
гапирилиб, ярми х;ак;ида умуман ориз очилмай-
ди. Шундай нарсалар борки, ярмини курсак х,ам,
унинг бутуни тасаввуримизда пайдо булади. Ма-
салан, олманинг ярми сингари. Лекин шундай
нарсалар х,ам борки, бутунига путур етса, уша.
нарса йук^шкка юз тутади...

* * *

Бомдодга бир неча соат к;олган эди. Кук^исдан


Абузарнинг эсига эрталаб дорга осилиши тушди.
Дарх;ол урнидан тзрди-да, з^ожат намозини укр-
ди. Сунг овоз чик;ариб дуо крла. бошлади:
- Аллоним! Умримнинг сунгги соатларида мени
ихлосдан айирма! Ёнимга шайтонни як^нлаш-
тирма!

/
/Ч- 130 Амина Ш енликугли

Вадот сух;батни давом эттиришни жуда иста-


ётгани учун Абузарнинг дуосини булди:
- Оббо, имом-ей! Алло^ учун жонингни бер-
япсан, х;озиргача к;андайдир шубх;анг булса, биз
бечораларнинг ахрволи нима булади?.. Келак;ол,
менга исломни тушунтираётган эдинг.
- Йук,, сен нималардан таъсирланганинг х;акри-
да гапираётган эдинг.
- Хрл... Биласанми, бу кеча мен учун минг кеча-
га татигулик утяпти. Менга энг куп сенинг имо-
нинг таъсир к;илди. Узингни Аллох^а жуда як^ш
хрис к,илар экансан.
...Вадот хуфтонни ук^имок^ш булди. У намозни
хушуъ билан укрир эди. Абузар жуда хурсанд бул­
ди. Уларни кузатаётиб мен х,ам узимни узгарти-
ришга к;арор к^лдим.
Намозни тугатгач, Вадот Абузарга угирилди:
- Биласанми, имом, Хадича синглимиз учун
дуо к^лдим. Аллох?™, уни муродига етказ, дедим.
Уни синглимдек куриб к,олдим. Унга бир томон-
дан хурматим ошган булса, бопща томондан рах,-
мим келди. Илтимос, бундан кейин уни куримсиз
деб атама!
- А л л о х , сендан рози булсин, биродарим Вадот!..
Мутаассирлиги ошган Абузар тинмай куз ёши
тукарди. Унга Вадот х,ам кушилди. У укиргудек
булиб йотлай бошлади.
- Сен улмаслигинг керак, имом! Умримдан
сендек одамни курмаганман. Сен улмаслигинг
керак, сен бу дунёда кераксан...
Тусатдан Вадотнинг хаёлига антик,а бир фикр
келган эди. У тезгина ёшларини артди-да, булма-
нинг ичида пилдирай бошлади. Узи сезмаган х;ол-
да фикрлари ташига х;ам чик;арди:
f Дор остидаги одам» 131 _Г<Ь

- К^зик;, иложи булармикин?..


- Нима буладими? Нималар деяпсан, Вадот?
- Сенга саволим бор, имом. Айтайлик, исломга
хизмат крилиб келаётган бир олимга ук; узидци.
Умри Алло^га осийлик билан утган, аммо уша
куни имонга келган одам Увда узини тутиб берса,
уша одам шахрид ^исобланадими?
Абузар х,ам ёшларини артиб, кулимсираганча
жавоб к;айтарди:
- Унак;аси булмайди-да, Вадот.
- Фараз к;илайлик деяпман-ку. Саволимга жа­
воб берсанг-чи, ша^ид ^исобланадими ёки йук;-
ми? *г
- Хд, ша?$ид булади.
Вадот к;атъият ва узига ишонч билан деди:
- У ^олда сенинг урнингга мен осиламан!
Абузар илкис урнидан туриб кетди.
- Телба булиб к;олдингми сен?! Булмайди!
- К^арорим к;атъий. Эрталаб назоратчиларнинг
сменаси алмашади, янги келадиганлар мени та-
нимайди. Иккаламиз ^ам сок;оллимиз, улар сез-
май к;олади. Нариги дунёга сенинг урнингга мен
кетаман. Сен эса бу дунёда исломга хизмат крила-
сан, одамларга исломни етказасан.
- Мени д;айратда к;олдирдинг, Вадот. Лекин
мен бунга рози булолмайман.
- Нега энди? Сабабини айт.
- Айтолмайман.
- Олимни улимдан асраб, узини улимга тутиб
берган одам шахрвд булади дединг-ку?
- Лекин мен олим эмасман... Мени баттар
йирлатма, Вадот. Бу фидокорлигинг мени уз ули-
мимдан купрок; йиглатди. Лекин энди бу ^авда
OFH3 очма, илтимос.
А 132 Амина Шенликугли

- Мени к^ийнама, имом, бу ишга рози бул. Сен-


га ухшаган одамлар булмагани учун бизлар мана
шу аздзолга тушганмиз. Сен бу дунёда кераксан.
- Асло... Уз жонимни куткдриш учун ким-
нингдир улишига асло рози булолмайман.
- Эркалаб кетяпсан, имом! Фак;ат мен шахрвд
булайин, бошк;а биров булмасин, деяпсан, а?
Абузар кузида ёш билан кулимсиради.
- Х,а, шундай. Сезиб к;олдинг-ку.
Вадот турган жойида болаларга ухшаб депси-
на бошлади.
- Асабим бузилиб кетяпти! Илтимос к^иламан,
кулма, имом!
- Куладиган ran гапирдинг-да, Вадот.
йиглатадиган ran.
Абузар х;ам йиглар, х;ам кулар эди. Бунак;асини
з$еч к;ачон курмаган эдим.
. Вадот х;ам йиглаган куйи гапирди:
- Умримда биринчи марта фойдали иш к;ил-
мок^иман, тушунсанг-чи, имом! Ёки шах^идлик
менга ярашмайдими?
- Сенга мендан кура купрок; ярашади, Вадот.
Лекин менинг урнимга улишингга рози булол­
майман. Мен бунга арзимайман...
Шу ма^ал узок;-узокдардан азон овози эшитил-
ди. Жимгина эшитдик азонни. Ах;мад х;ам тах;о-
рат олиб келди. Улар яхшигина совк;отган эди,
лекин Алло^га булган як;инликлари туфайли со-
вук~к;а парво к;илишмасди.
Хушуъ билан укришди намозни. Нимк;оронги
булмамизда гуё малаклар жаннат гулларини тар-
к;атгандек кайфият бор эди...
Вадот ниятидан к;айтмаганди. Мухлисни уйго-
тиб, бир четга тортди. Улар шивирлаб гаплаша-
ётган булса-да, мен эшитиб тургандим.
*Дор остидаги одам»______________________________ 133 _cQy

- Менга к;ара, бак;алок;, сен кули очик; одамсан.


Шу имом улимдан кутулиб к;олишини истасанг,
охирги марта яхшилик 1$ил. Уни дордан асраб к;о-
лищ учун менга беш юз лира бер.
Мухлис х;еч уйланиб утирмай пулни узатди.
- Бу ^акда имомга гуллаб куймагин, х^пми?
- Хуп, лекин...
~ Аекин-пекини йук;, - чурт кесди Вадот. Бироз
уйланиб тургач, гапини давом эттирди: - Энди
сендан жахдим чик^маяпти, хо^лаганингча гапи-
равер, мени ^ароми дейишга х,ам мажбурламай-
ман сени. Уйлаб к;арасам, онам адашган экан.
Манзилини билганимда, унга мактуб ёзиб, агар
Аллохрга к;айтса, кечиришим мумкинлигини ай-
тардим. Аммо у билан энди куришмаймиз.
- Нега? Озодликка чик^шсизми?
Вадот кулимсираган куйи жавоб к;айтарди:
- Хд. Устига-устак, озодликнинг энг аълосига
эришяпман. .
Сунг назоратчини чакздэиб, илтимос крлди:
- OFa, манави пулни олгин-да, менга эфир
олиб кел. Ёки одамни камида икки соатга ^уши-
дан кеткизадиган ^абдори. Утинаман!
- Нима?! К^аердан топаман сенга эфирни?!
- Жуда ^аяжонланиб кетяпман, OFa. Юрагим
чидолмаяпти. Ун йил деганда озодликка чик;а-
ман, хурсандчиликдан юрагим тухтаб к,олиши
мумкин. Эфирдан озгина^длаб, зфгшсиз ётишни
хо^лаяпман.
- Тушунарли. Лекин х,еч кимга мик; этмайсан,
а? Тиббиёт пунктида бор эди, бориб к;арай-чи.
Ун беш дакрик;адан кейин назоратчи кулида
эфир билан к;айтиб келди. Вадот хотиржам торт-
ди. Абузар унинг гимирлаб к;олганидан нимадан-
дир шубх;аланди.
31 Амина Ш енликугли

- Нималар буляпти, Вадот?


- Хеч нарса.
- Ниманидир яшираётганга ухшаяпсан-да.
- Яшираётган булсам, топгин-чи.
Вак;т имиллаб утаётган, Вадот эса режасини
к;андай амалга оширишни уйлаётганди. Режа­
сини мен ва Ах^аддан яшириб утирмади, бирок;
Мухлис билиб к;олмаслиги керак эди.
- Менга к;ара, имом, сендан охирги марта ил-
тимос криляпман. Менга рухсат бер.
- Асло рухсат бермайман. Балки сен мендан
яхширок; мусулмон буларсан, буни олдиндан би-
лолмаймиз-ку.
- Майли, бундай гапларни куй, имом, - деди
Вадот кувлик билан. Аслида унинг нияти Абу-
зарни чалгитиш эди. - Энди мен нима к^лишим
керак?
- Аввало тавба крдлишинг керак. Энди 5^ирлик
к^илмайсан. Гиё^ванд модда, ичкилик, к^мор,
зино, шунга ухшаш нарсаларга рухсат йук;.
- Нималар деяпсан, имом? Энди мен к;андай
кгилиб угрилик крялишим мумкин? Шунча вак;тдан
бери тушунмадингми, мен буткул тавба к^лдим.
Бошимни эгиб, Алло^га сажда крилдим. Устига-
устак, икки мах;ал намоз х;ам увидим.
- Энди улгунча тарк этмайсан намозни, - деди
х;еч нарсадан хабари йук; Абузар. - Ана шунда
тавбанг тулик; булади.
- Тушундим. Биласанми, имом, бу дунёда х,еч
кимим йук;, улганимда х;еч ким ортимдан йиглаб
к,олмайди. Шунча гунохдардан кейин Узининг
хузурига к;андай к;айтганимни А ллода курсат-
мок^иман. Унинг лутфига эшишишни хо^лай-
ман. Расулуллох; билан учрашиб: «Ё Расулуллох;!
4Дор остидаги одам» 135

Мен к5^ча-куйда усган одам эдим. Сизни ва сиз


омонат к^илиб к;олдирган исломни яхши курганим
учун жонимдан кечдим», демок^иман. Аммо буни
менга куп куряпсан.
~ Жонингни беришинг шарт эмас-ку! Аллох;-
нинг йулида исломни урган, ургат. Вак;ти келиб,
поймонанг тулганида ша^ид х;ам булар сан.
- Куйсанг-чи, шу жонимнинг х;еч к;андай крий-
мати йукдагини жуда яхши биласан. Шунинг
учун х;ам таклифимга рози булмаяпсан.
- Бас, Вадот! Бунака таклиф ^акдаа китобда
укусам, муболага деб уйлаган булардим. Тен-
таклик к^лма, мени тинч куй.
Вадот кулини силтаганча бакдоа бошлади:
- Домлаларнинг ахрволи шу-да! Алло^нинг се-
викли бандаси фак;ат узлари булишини хо^лайди.
У йиглаётган эди.
- Аллох^инг севикли бандаси булишимизга
рухсат беришмади-ку, ахир. Булолмаган булсак,
айб биздами?.. Нега мени одам урнида курма-
япсан?.. Нега Хадича синглимизни, онангни уй-
ламаяпсан?..
- Бу мавзу куп чузилиб кетди, Вадот. Рухсат
берсанг, умримнинг охирги соатларини бемалол
утказай...
Вадотнинг режасини амалга оширишдан бош-
к;а чораси к;олмаганди.
Вак,т як,инлашди.
Аввал Мухлисга эфир храдлатиши керак эди.
Мухлис узига келганида Абузар х;ам, Вадот х;ам
булмада булмайди. Шу тарифа ёттелик; к;озон
ёпикдигича к;олади.
Вадот Мухлисни уйютиб, аста унга якринлашди.
- Ошна, мана шуни х^идлаб кургин, нималиги-
ни била олмаяпман.
Амина Шенликугли
А . 1”

- Уйкум келяпти. Илтимос, мени тинч куйинг.


Вадот унга тезгина эфирни ^идлатди. Х,еч нар­
садан хабари йук; Мухлис хушидан кетди.
Вадот энди Куръон ук^б утирган Абузарга
якринлашди. ;
- Имом, илтимос к^ламан, шуни бир з^идлаб
кур, ниманинг з^иди экан, билолмадим. Анаши
бак;алок#а айтсам, х;идлашни истамади...
Абузар утирган жойида хушидан кетди...
- Тезрок; келинглар, - дея юзланди Вадот мен
билан А^мадга. - Имомни тезрок; ёткризайлик. Ме­
нинг сок;ол-муйловимни исломга мувофик; калта-
лашимиз керак.
У аллак,аёкдандир к;айчи олиб узатди. Хуллас,
сок;ол ва муйлови эпак;ага келтирилди. Абузар­
нинг кунясини ёдлаб, узини узини синаб курди.
Режа силлик, кетаётган эди. Энди дорга осйлиш
пайтини кутишдан бошк,а иши к;олмаганди.
Вадот к;аттик, х;аяжонланар, ичидаги аллане-
чук куркувни енгишга к^ийналар, узига узи гапи-
рар эди:
-Дорни куриб, ниятимдан к;айтиб к;олсам-чи?..
Йу-У-у-к;, ундай кгилмайман...
Них;оят назоратчининг овози эшитилди.
- Улим жазоси олган Абузар, тайёрмисан?
Вадот урнидан саипчиб турди.
- Тайёрман!
- Унда келак;ол.
Вадот менга ва Ах;мадга к;аради. Ах^мад унсиз-
гина йирлаётган эди. Вадот унга миннатдорчи-
лик билдирди. Мен х;ам куз ёшларимни тухтата
олмаётгандим. Вадотни к,аттик; кучокдадим.
У охирги бор кулини силтаганча ташк;арига
йул олди.
±Дор остидаги одам»
137_Д

Сир бой бермай:


- Вадотга салом айтинглар, узини э^тиёт к^л-
СИ Н , - деди.
Бизга сунгги бор нигох; ташлади-да, булмадан
чикди. Булманинг эшиги таракдаб ёпилди.
Кейин нималар булганини менга назоратчи
айтиб берди.
Назоратчилар хужжатларни текшираётганда
Вадот уларни х;айрон к;олдирганча шошилтириб-
ди:
- Илтимос, тезрок; булак;олинглар.
Жаллод, уч нафар назоратчи, бир нечта ходим
х;амрохдигида Вадотни турманинг орк;а томонига
олиб утишибди. Унга оппок; либос кийдиришиб-
ди.^
Уша пайт пата-пата к>ор ёгаётган экан.
Вадот аввал унгга, кейин чапга к;арабди. Кейин
нарировдаги дорга. «Сал туриб шу дорда осилган
буламан», - дегандек тикилиб турганмиш.
Уни дорга олиб бориб, буйнидан арк;онни утка-
зишибди. Рарбча таомилга амал к^илиб, имом х,ам
чакриришган экан.
- Сизни ким юборди бу ерга? - сурабди Вадот.
- Подшо^имиз.
- Подшох^нгиз менинг нимамни уйлабди?
- Охиратингизни...
- Менинг бу дунёмни уйламаган подшо^ин-
гиз нега менинг охиратим ^ак^ида ташвиш кр-
либ к;олибди? Унга асло ишонмайман. К^ачон згага
ишонсам, мени ё Европанинг эшигига, ёки чер-
ковнинг остонасига, ёхуд турмага улокргирди.
Згага ишонмайман. Менинг бу дунёдаги х;аётим-
ни бардод калган одам к;андай крилиб охиратим
^ак^Еда уйлаши мумкин?..
Имом э$еч нарса деёлмай к;олибди...
)h. ш Амина Ш енликугли

Назоратчилардан бири сурабди:


- Охирги истагинг нима, Абузар? •* -
- Икки ракат намоз укримок^шман.
Ходимлардан бири эса эътироз билдирибди:
- Булмайди! Намоз укришингни кутишга вак;тим
йук;!
Вадот унга нафрат билан тикилиб турибди-да,
кутилмаганда юзига тупуриб юборибди.
- Кечирасан, сенга эмас, мени шу а^волга сол-
ганларга тупуришим керак эди...

* * *

Абузар эшикнинг таракдашидан уйгониб кет­


ди. Ётокдан туша солиб соатга к;аради.
- Аллох;, Аллох;! Мен бу пайтда осилган були­
шим керак эди-ку. Нима булди, нега мени х,али-
гача олиб кетишмади?
Ахдоад йиглаганча Вадот к;олдирган мактубни
унга узатди. Абузар мактубни укдо экан, кули
титрай бошлади.

«Севикли имомI
Сен бу мактубни у^иётганингда мен ьиалрлдликка
эришган булом ан Сен лойих; курмадинг, лекин мен
уддаладим (%азиллашдим, жиддий г^абул гуглма).
Х,а, мен ьиазрлд булган буламан.
Мен озодликка чиг^адиган ваг^т келганида менинг
урнимга озодликка чш\;.
Бундан буён менинг %ужжашларим билан яша.
Х,ужжатларни чунтагингга солиб ъуйганман. .
Боинга жойга кучиб ут.
Мени %еч ким сураб келмайди, шунинг учун хаво-
тир олма, сени %еч ким безовта келмайди.
?Дор остидаги одам» 139

Таш^арига ч и ^ а н д а н кейин к^иладиган биринчи


иьиинг Хадича синглимизга уйланиш булсин. Аллох
сизларга бахтп атпо этпсын. Синглимни асло хафа
ууллма.
Дамла!
Эсингдами, бу шундай ишки, ичида хоинлари хам,
фидойилару мардлари %ам бор, деган эдинг. Шу га-
пинг менга г^аттпик, таъсир к^тди. Буни хржма жой-
да гапир, хупми? Ташг^аридан Караганда, мусулмон­
лар худди бир-бирини гажиётгандек куринади гуё.
Бу тасаввурни йуъ Усилит керак. Сен айттандек, бу
юртда ислам чала-чулпа тушинтирилади. Шунинг
учун ^ам сенинг урнингга дорга осилишга t^apop гал­
дим: сен ва бош^а мусулмонлар исломни одамларга
тулик, етказинглар. Менга ухшага нларни ъутг^а-
ринглар.
Illy иш учун хам сен кераксан. Менинг эса ъулим-
данхеч нарса келмайди. Илтимос, эсон-омон ташг^а-
рига чик^ишни уддала. ‘
Нариги дунёда куришгунча! Омон бул, имонли
имом!»

Абузар чуккалаб к;олган эди. Тонгга якрин Ва­


дот айтган гапни эслади: «Биласанми, имом, Ха­
дича синглимиз учун дуо руиддим. Аллоним, уни
муродига етказ, дедим...»
- Алло^, дуойингни к;абул к^лди, Вадот. Сенинг
ёрдаминг билан Хадичани муродига етказди...
Сунг дуо к^лди:
- Аллох^м! Вадотни улур шахдолар к;аторига
куй! Ундан рози бул!
Абузар бир зум узига келди-да, мактубни май-
далаб йиртиб ташлади. «Агар кулга тушиб к;о-
лишим эх;тимоли булмаганида эди, бу мактубни
х;еч к;ачон йиртмасдим, - дея хаёлидан утказди. -
/К- 140 Амина Шенликугли

Агар кулга тушиб к;олсам, мени яна осишади, сен


эса бекордан бекорга улиб кетган буласан. Сен
учун х,ам кулга тушмасликка з^аракат криламан,
Вадот!» •
Шу Найт таищаридан овоз эшитилди:
- Вадот! Нима бало, ухлаб к;олдингми? Нега
чик^аяпсан х;алигача?
Абузар до рдан кутули б к,олганига хурсанд бул-
синми, Вадотнинг улганига хафа булсинми, нима
к^лишини билолмай к;олганди. Каловланганча
атрофга, бизга к;аради. С ун г жомадонини олиб
эшик томон к;адам ташлади.
- Тезрок;, бул, Вадот! Сендан бошк;а ишимиз
х;ам бор, - шошилтирди назоратчи.
Абузар Азряадни кучиб, юзига тикилди.
- Сени х;еч к;ачон унутмайман, Аз^мад! К,ачон
бирор турмага кузим тушса, ичида дардини ай-
толмаган, з^акди эканлигини исботлай олмаган
кимлардир борлигини эсга оламан!..
ХОТИМА УРНИДА
Турмада пайтимда бир куни паспорт масаласи
туфайли кушни давлатлик бир аёл келди. У Аб­
узарнинг к^зи эди. Сиз ук?иган асарни у аитиб
берди, мен ёздим.
Агар х;аёти ^ак^ида китоб ёзилишини билгани-
да эди, ишончим комилки, Вадот сизларга салом
айтган буларди.
А .Ш .
МУНДАРИЖА

Биринчи боб

Б^лмада...................... ............. .....................................7


Овк;ат пайти.... ...................................... .................... 39
Хеч к;ачон Раббимдан айро к;олмадим....................... 54
Бир ла^за бир соатга тент б^лганида........................ 58

Иккинчи боб

Энг катта нарх энг к^ммат нарсага туланади......... 96


Нега ишонишмайди?.................... ............................103

Хотима 5фнида......................................................... 141


Адабий-бадиий натр

АМИНА ШЕНЛИКУКЛИ

ДОР ОСТИДАГИ ОДАМ

Мух;аррир
Феруза ^УВОНОВА

Бадиий му^аррир
Уйгун СОЛЩ ОВ

Компьютерда сазртфаловчи
Дилдора ЖУРАБЕКОВА

Техник му^аррир
Умидбек ЯХШИМОВ
Лицензия разами: AI № 252, 2014 йил 02.10 да берилган.
Босишга 22.01.2021 йилда рухсат этилди.
Бичими 84x108 1/32.
Босма табори 4,0. Шартли босма табори 6,72.
Гарнитура «Bookman Old Style». Офсет к;о р о з .
Адади 5000 нусха. Буюртма № 35.
Ба^оси келишилган нархда.

«Янги аср авлоди» НММда тайёрланди.


«Ёшлар матбуоти» МЧЖда чоп этилди.
100113. Тошкент, Чилонзор-8, Катортол кучаси, 60.

Мурожаат учун телефонлар:


Нашр булими: (78) 147-00-14; (78) 129-09-72.
Маркетинг булими: (98) 128-78-43.
факс: (71) 273-00-14;
e-mail: yangiasravlodi@mail.ru
Ушбу воцеани ёзаётганимда аввалига роса кулдим.
Бир куни ярим кечаси шуйчалик цаттиц кулибманки,
овозим турьихуртогимни чучитиб юборибди. Царасам,
эшикдан муралагЗнча мени кузатяпти. Нима булганини
суруйим. У
- НщегбулардхГ, овозингни эшигриб, бу хотин ак/1дан'
оздими,/веб уйладим. Бу'китобнинг ёзувчиси шунчалик
кулаётган экан,укувчиси нима цилади?- деди.
Орадан кунлар ущиб, айни китобни ёзар эканман, куз
ьиларим шашщтор ок>аётган эди. Эрим мени бу сафар
y g : йufa аётга н хо'лимда курди. , k
г - Алло%, Алло^ГБу цандай китоб узи? Жуда к,изик,иб
кетяпман. Валлоци, ёзишни тугатишинг билан ук,иб
: ~ чщаман,-дедик;изщсиниб.
. Нщоят, тугади.
Йиллар давомидаунлаб марта, цайта-цайта босилди.
Юртимизда, Гарбда, айрим мусулмон мамлакатларда
бу асар асосида спектакллар сацналаштирилди.
Энди бир нарсани билгим келяпти: китобни ку-
лингизга олибуцишни бошладингиз. Сиз х,ам мен.кулган
жойда кулиб, мен йиглаган жойда йиглармикинсиз?..

Амина Шенликугли4
2005 йил, Истанбул

ISBN 978-9943-20-802-5

ЯНГИЛСРАВЛОДИ www.book.uz 9 789943 208025

Вам также может понравиться