43 (188 7)

«СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»
Научный журнал
№ 43(188)
Ноябрь 2021 г.
Часть 7
Издается с марта 2017 года
Москва
2021
УДК 08
ББК 97
С88
Председатель редакционной коллегии:

Еникеев Анатолий Анатольевич - кандидат философских наук, доцент, доцент
кафедры философии КУбГАУ, г. Краснодар.
Редакционная коллегия:
Авазов Комил Холлиевич - доктор философии (PhD) по политическим наукам;
Бабаева Фатима Адхамовна – канд. пед. наук;
Беляева Наталия Валерьевна – д-р с.-х. наук;
Беспалова Ольга Евгеньевна – канд. филол. наук;
Богданов Александр Васильевич – канд. физ.-мат. наук, доц.;
Большакова Галина Ивановна – д-р ист. наук;
Виштак Ольга Васильевна – д-р пед. наук, канд. тех. наук;
Голованов Роман Сергеевич – канд. полит. наук, канд. юрид. наук, МBА;
Дейкина Алевтина Дмитриевна – д-р пед. наук;
Добротин Дмитрий Юрьевич – канд. пед. наук;
Землякова Галина Михайловна – канд. пед. наук, доц.;
Канокова Фатима Юрьевна – канд. искусствоведения;
Кернесюк Николай Леонтьевич – д-р мед. наук;
Китиева Малика Ибрагимовна – канд. экон. наук;
Кобулов Хотамжон Абдукаримович – канд. экон. наук;
Коренева Марьям Рашидовна – канд. мед. наук, доц.;
Кадиров Умарали Дусткабилович - доктор психологических наук;
Напалков Сергей Васильевич – канд. пед. наук;
Понькина Антонина Михайловна – канд. искусствоведения;
Савин Валерий Викторович – канд. филос. наук;
Тагиев Урфан Тофиг оглы – канд. техн. наук;
Харчук Олег Андреевич – канд. биол. наук;
Хох Ирина Рудольфовна – канд. психол. наук, доц. ВАК;
Шевцов Владимир Викторович – д-р экон. наук;
Щербаков Андрей Викторович – канд. культурологии.
С88 «Студенческий вестник»: научный журнал. – № 43(188). Часть 7. Москва,

Изд. «Интернаука», 2021. – 84 с. – Электрон. версия. печ. публ. –
https://studvestnik.ru/journal/stud/herald/188
ББК 97
ISSN 2686-9810
© ООО «Интернаука», 2021

Содержание
Papers in english 6
Humanities 6
Section 1. Linguistics 6
POLITENESS AS A PRAGMATIC CATEGORY 6
Anna Mesropyan
SOME WORLD'S BIGGEST ENVIRONMENTAL PROBLEMS 9
Shohsanam Ruzmetova
Feruza Davletova
Ahmet Kerimov
SIX CRITICAL GLOBAL ISSUES: WHAT ARE THE WORLD’S BIGGEST 11
PROBLEMS AND HOW CAN I HELP?
Shohsanam Ruzmetova
Nigora Yodgorova
Sabokhat Alimova
CANADIAN ENGLISH 13
Valeriia Drugova
Arina Mashistova
Natural and medical science 17
Section 2. Chemical science 17
ANALYSIS OF SURFACE-ACTIVE PROPERTIES OF REAGENTS USED 17
FOR OIL PREPARATION
Bakhtiyor Gadoev
Makhfuza Ortikova
Social and economic science 20
Section 3. Political science 20
STUDY ABOUT MIGRATION STATUS IN FRANCE 20
Karoline Voroncova
USING THE REFLEXIVE METHOD TO RESOLVE CONFLICT SITUATIONS 24
IN THE POLITICAL SPHERE
Sayana Yesmuratova
Balzhan Nygmetova
Kamila Zhanysova
Meruert Tileubaeva
Technical and mathematical science 27
Section 4. Energy 27
FUNDAMENTALS OF THERMAL AND GALVANIC ENERGY EXTRACTION 27
AT THERMAL POWER PLANTS
Ilya Popov
Ivan Stepanov
Svetlana Nurmukhambetova
Roman Ilyin
Қазақ тіліндегі мақалалар 30
Гуманитарлық ғылымдар 30
1-бөлім. Лингвистика 30
ТЫҢДАЛЫМ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ СӨЙЛЕУ 30
ӘРЕКЕТІНІҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ
Болатова Баян Саматқызы
Ситалиева Розалия Эдуардовна
2-бөлім. Педагогика 33
ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУДА БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН 33
ПАЙДАЛАНУ — ОҚЫТУ МЕН ОҚУ ҮДЕРІСІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУҒА
МҮМКІНДІК БЕРУ
Ибрагимов Серик Керимбаевич
ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ОНЛАЙН ОҚЫТУ 36
ПЛАТФОРМАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мейрамбеков Адлан Куанышулы
ДИАЛОГТІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕКТЕПКЕ 41
ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДИАЛОГИЯЛЫҚ СӨЙЛЕУІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Темиржанова Аида Жанибековна
Кунанбаева Магзия Шайхимовна
3-бөлім. Филология 45
ӘРТҮРЛІ ОНЛАЙН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП, 45
ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Әлімжанова Фариза Жалғасбайқызы
АСИНХРОНДЫ ОҚЫТУ СТУДЕНТТЕРДІҢ СУБЪЕКТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ 48
ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
Жақсығұлова Эльназ Ерланқызы
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚ -МАҚСАТ, ҚҰНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ 52
НЕГІЗГІ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ
Сағынтаева Гүлнара
Ажикенова Улпан Маликовна
Техникалық және математикалық ғылымдар 55
4-бөлім. Ақпараттық технологиялар 55
ТРАНСПОРТТЫҚ ЕСЕПТІ ШЕШУДЕ ФОГЕЛЬ ЖУЫҚТАУ ӘДІСІН 55
ҚОЛДАНУ
Бекбосын Іңкәр Дидарқызы
Муратхан Райхан
FIREBASE ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНА ОТЫРЫП, МОБИЛЬДІК 59
ҚОСЫМШАДА PUSH-ХАБАРЛАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
ӘЗІРЛЕУ
Кәмен Ербұлан Ғабитұлы
O'zbek tilidagi maqolalar 64
Gumanitar 64
1 - bo'lim. Tilshunoslik 64
MERKMALE DER MARKETING-BEGRIFFE 64
Aschyr Abylov
Hekim Annayev
Muhammet Halapov
Alparslan Bayramov
2 - bo'lim. Pedagogika 66
PROFESSOR MALLA OCHILOVNING TARJIMONLIK FAOLIYATI 66
VA TARJIMA ASARLARINING PEDAGOGIK AHAMYATI
Nigora Ochilova
Nigora Nazarova
Tabiiy va tibbiy ilm-fan 68
3 - bo'lim. Jismoniy fan 68
FIZIKA, TEXNIKA VA TIBBIY ASBOBSOZLIKDAGI MUVAFFAQIYATLAR 68
Qodirov Saidqosim Po'latxon o'g'li
Ijtimoiy-iqtisodiy, ilm-fan 71
4 -bo'lim. Tarixi 71
TURKISTONDA AYOLLAR SAVODSIZLIGINI TUGATISHDAGI ILK 71
QADAMLAR
Umid Toshqobilov
Muxammadali Аbdulazizov
Sitora Xo`shboqova
Texnik va matematik fan 73
5 -bo'lim. Texnologiya 73
KORXONALARDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI 73
AVTOMATLASHTIRISHDA TEXNIK VOSITALARNING O`RNI
To'raqulov Zafar Safarovich
To'ychiyev Isfandiyor Baxtiyor o'g'li
Статті українською мовою 75
Технічні та математичні науки 75
Секція 1. Інформаційні технології 75
ПРОГРАМА ДЛЯ ВИЯВЛЕННЯ ПОТЕНЦІЙНОГО ПОКРАЩЕННЯ КОДУ 75
Бондар Олесь Анатолійович
Секція 2. Машинобудування 79
ОГЛЯД ТЕПЛООБМІННОГО ОБЛАДНАННЯ ДЛЯ ЛІНІЙ ХЕМОСОРБЦІЇ 79
Решетняк Анастасія Володимирівна
Журнал «Студенческий вестник» № 43 (188), часть 7, 2021 г.
PAPERS IN ENGLISH
HUMANITIES
SECTION 1.
LINGUISTICS
POLITENESS AS A PRAGMATIC CATEGORY
Anna Mesropyan
Master’s student, Department of Foreign Languages in
Theory and Practice (PR), PFUR,
Russia, Moscow
ABSTRACT
This article highlights the theory of politeness from the perspective of pragmatic view.
Politeness has become an almost international code that facilitates the interactions between people
from different social and religious backgrounds. The notion of face as the public self-image plays a
major role in every culture. It shapes the character of a speaker as well as how he or she is perceived
by others. Therefore, the cross-cultural analysis of face is a crucial field of study in every social
science. In this article, the importance of face in Politeness Theory will be discussed. It aims to show
the development of the concept first defined by Goffman in 1967 to the further analysis by Brown
and Levinson in 1978, which is influenced by Grice's Cooperative Principle and Austin's Speech Act
Theory, as well as recent criticism and re-evaluation in post-modernism. Furthermore, the two
concepts of positive and negative face will be discussed, which then leads to the devision of negative
and positive politeness strategies. These negative and positive face-threatening acts are further
subdivided into acts which damage the hearer's and acts which damage the speaker's face.
Keywords: pragmatic, politeness strategies, politeness theory, negative face, positive face,
face-threatening acts, face wants.
One well-known theory of politeness is the theory of the face of P. Brown and S. Levinson [90].
The authors of this theory consider the concept of a face as the main component of the theory of
politeness. They borrowed this concept from E. Hoffmann. "Face" is a positive social value, a socially
safe image, with the help of which each member of society wants to declare himself [1; 100].
Face is made up of two related aspects: a positive face and a negative face.
A positive face is a positive image that communication participants want to create, a desire to
receive a positive assessment and approval from the communication participants. A negative face is
the desire of the communication participants to have freedom of action and the inadmissibility of
interference from others. A negative face denotes the speaker's personal space, the totality of his
thoughts, feelings, information [1; 3; p. 100].
Participants in communication should be interested in preserving their own face and the face of
other participants in communication. In this regard, they distinguish between positive and negative
politeness. The first is based on approach, the second on distance [90]. Positive politeness consists in
expressing the speaker's attitude to what is happening (greeting, gratitude, appreciation, compliment, etc.).
6
The purpose of negative politeness consists in demonstrating respect for the personal autonomy of
the addressee and is associated with incentive speech acts [1].
The theory of politeness, based on the concept of a person, is considered the most complete
and consistent, and therefore is used for cross-cultural research. First, the face exists in response to
the presence of others and interaction with others. Secondly, a face is a specific image that we present
to others. Third, the face we represent depends on certain requirements of the context or situation.
Fourth, our consciousness and intention in relation to the face we represent becomes clear when
people lose faith in our face (threat to the face). Finally, the face is displayed through behavior - through
the way we communicate and interact [1; 4, p. 5].
In our opinion, the theory of the face has much in common with the principles of cooperation
and politeness as the rules of verbal behavior [1]. Goffman turns his attention to what is called "social
interaction." As examples of social interaction, he mentions behavior in public places, as well as at
social gatherings. He considers the behavior of individuals as an attribute of the social order of society,
and not as an attribute of individuals. He explains his understanding of the practice of politeness in
terms of what he calls "interpersonal rituals." Goffman defined ritual as a superficial, conditional act
through which an individual expresses his respect and considers an object or its status as an ultimate
value [5, p. 63]
According to E. Goffman, these interpersonal rituals indicate the sacred property of people, which
he calls "face". He notes that this term can be defined as a positive social value that a person usually
assumes along the line that he took during a specific contact. The face is an image of self-restraint in
terms of approved social attributes, as well as an image that others can share when a person has proven
himself well in his profession or religion. According to E. Goffman, “face” is a social, interpersonal
image that is taken “on credit from society”. [6, p. 5; 8, p. 18].
P. Brown and S. Levinson, however, define "face" as a "public" image that each member wants
to try on himself "[3, p. 61]. Although in the definition of E. Goffman, the public image is the main
factor in the interpretation of "face", for P. Brown and S. Levinson's individual image is more
important [3, p. 19].
The theory of the face of P. Brown and S. Levinson is an important theory that has had a great
influence in the field of sociolinguistics on the understanding of politeness [90, p. 348], since P. Brown
and S. Levinson began to consider politeness as a fundamental aspect of social and communicative
human interactions [10, p. 9]. This theory has received universal acceptance. The theory of P. Brown
and S. Levinson surpassed other theories because it penetrated the essence of human behavior, which
is not a feature of any other theory of politeness. Their theory corrected the shortcomings of the
classical theories of politeness, which are as follows: 1) in all theories of politeness, the properties of
politeness are not clearly defined, 2) the definitions of politeness presented in them are characterized
by a number of limitations; 3) these theories are the quintessence of rational rules of behavior [7, p. 290].
At the same time, although the theory of politeness by P. Brown and S. Levinson claims to be
universal, it also has some drawbacks: 1) universality is not always possible; 2) analysis of individual
speech acts indicates that the theory has been taken out of context; 3) the dialectical interpretation of
the "face" of a social person presupposes two different understandings: for individualistic Europeans
it is the cornerstone of the category of politeness, for representatives of collective Asian cultures
it is a "threat to the public person"; 4) the social nature of the phenomenon of politeness is ignored;
5) the central concept of this theory is the social person and the “addressee”, the authors neglect the
role of the “addressee”; 6) the theory completely ignores situations of aggressive, abusive or rude
communicative behavior [13; 14; 15; 16 ; 17;]. Another drawback of this universal theory of politeness,
according to S. Mills [18, p. 270], is that, although researchers can find data confirming the accuracy
of the theory of P. Brown and S. Levinson in the analysis of politeness in the communication process,
but still this model of politeness is aimed at studying cases demonstrating explicit, open politeness
by participants of communication.
P. Brown and S. Levinson write that they take into account the criticism of their theory, but in fact
did not change the basic concept, which is not subject to specific clarification in a particular society [3].
Thus, the theory of the face is based on the concept of a behavioral image that participants in
communication "put on" in a particular social situation [1].
7
References:
1. Шабан А.К. Семантика понятия «вежливость» в различных лингвокультурах: универсальное
и культурно-специфическое / А.К. Шабан.
2. Т.Н. Хомутова // Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. –
2019. – Т. 5. Вып.1. – С. 85–95.
3. Brown P. Politeness: Some Universals in Language Use / Brown Penelope, Levinson Stephen //
The Discourse Reader, eds. A. Jaworski, N. Coupland. – London; New York : Taylor & Francis
Group. Second edition; Routledge, 2006. – Chapter 22. – P. 311–323.
4. Redmond Mark V. Face and Politeness Theories / Mark V. Redmond // English Technical Reports
and White Papers. – 2015. – No 2. – 37 p.
5. Goffman E. Relations in Public / E. Goffman. – London : Allen Lane, 1971. – 396 p.
6. Goffman E. Interaction Ritual: Essays on Face-to Face Behaviour / E. Goffman. – New York :
Doubleday Anchor Books, 1967. – 270 p.
7. Owen M. Apologies and Remedial Interchanges: A Study of Language Use in Social Interaction /
M. Owen. – Berlin : Mouton Publishers, 1983. – 192 p.
8. Reiter R.M. Linguistic politeness in Britain and Uruguay: a contrastive study of requests and
apologies / R.M. Reiter // John Benjamins Publishing Company. The University of Surrey. –
Amsterdam ; Philadelphia, 2000. – 223 p.
9. Brown P. Politeness: Some Universals in Language Use / Brown Penelope, Levinson Stephen. –
Cambridge : Cambridge University Press, 1987. – 345 p.
10. Locher M. Politeness theory and relational work / M. Locher, R. Watts // Journal of Politeness
Research. – 2005. – Vol. 1 (2). – P. 9–33.
11. Eelen G.A Critique of Politeness Theories / G. Eelen. – London ; New York : Routledge, 2014. –
280 p.
12. Gu Yueguo Politeness Phenomena in Modern Chinese / Gu Yueguo // Journal of Pragmatics. –
1990. – Vol. 14 (2). – P. 237–257.
13. Kadar D.Z. Understanding Politeness / D.Z. Kadar, M. Haugh. – Cambridge : CUP, 2013. – 296 p.
14. Matsumoto Yu. Reexamination of the universality of face: Politeness phenomena in Japanese /
Yu. Matsumoto // Journal of Pragmatics. – 1988. – Vol. 12. – P. 403–426.
15. Mills S. Gender and Politeness. – Cambridge : CUP, 2003. – 270 p.
16. Van der Bom I. A discursive approach to the analysis of politeness data / Van der Bom I., Mills S. //
Journal of Politeness Research. – 2015. – Vol. 11 (2). – P. 179–206.
17. Watts R. Politeness. – Cambridge : CUP, 2003. – 304 p.
8
SOME WORLD'S BIGGEST ENVIRONMENTAL PROBLEMS
Shohsanam Ruzmetova
Student,
Foreign Philology faculty, Urgench State university,
Uzbekistan, Khorezm
Feruza Davletova
Student,
Uzbekistan, Khorezm
Ahmet Kerimov
Student,
Uzbekistan, Khorezm
Air pollution and climate change

Problem: Overloading of the atmosphere and of ocean waters with carbon. Atmospheric CO2
absorbs and re-emits infrared-wavelength radiation, leading to warmer air, soils, and ocean surface
waters - which is good: The planet would be frozen solid without this.
Unfortunately, there's now too much carbon in the air. Burning of fossil fuels, deforestation for
agriculture, and industrial activities have pushed up atmospheric CO2 concentrations from 280 parts
per million (ppm) 200 years ago, to about 400 ppm today. That's an unprecedented rise, in both size
and speed [1]. The result: climate disruption.
Carbon overloading is only one form of air pollution caused by burning coal, oil, gas and wood.
The World Health Organization recently estimated that one in nine deaths in 2012 were attributable
to diseases caused by carcinogens and other poisons in polluted air [2].
Solutions: Replace fossil fuels with renewable energy. Reforestation. Reduce emissions from
agriculture. Change industrial processes.
The good news is that clean energy is abundant - it just needs to be harvested. Many say a 100
percent renewable-energy future is feasible with existing technology now.
But the bad news is that even though renewable energy infrastructure - solar panels, wind
turbines, energy storage and distribution systems - are already widespread, and getting cheaper and
more efficient all the time, experts say we're not applying them quickly enough to prevent catastrophic
climate disruption. Barriers in policy and finance remain to be overcome.
Deforestation
Problem: Species-rich wild forests are being destroyed, especially in the tropics, often to make
way for cattle ranching, soybean or palm oil plantations, or other agricultural monocultures.
Today, about 30 percent of the planet's land area is covered by forests - which is about half as
much as before agriculture got started around 11,000 years ago. About 7.3 million hectares (18
million acres) of forest are destroyed each year, mostly in the tropics. Tropical forests used to cover
about 15 percent of the planet's land area; they're now down to 6 or 7 percent. Much of this remainder
has been degraded by logging or burning [3].
Not only do natural forests act as biodiversity reserves, they are also carbon sinks, keeping
carbon out of the atmosphere and oceans.
Solutions: Conserve of what's left of natural forests, and restore degraded areas by replanting
with native tree species. This requires strong governance - but many tropical countries are still
developing, with increasing populations, uneven rule-of-law, and widespread cronyism and bribery
when it comes to allocating land use.
9
Species extinction.
Problem: On land, wild animals are being hunted to extinction for bushmeat, ivory, or "medicinal"
products. At sea, huge industrial fishing boats equipped with bottom-trawling or purse-seine nets
clean out entire fish populations. The loss and destruction of habitat are also major factors
contributing to a wave of extinction - unprecedented in that it is caused by a single species: humans.
The IUCN's Red List of threatened and endangered species continues to grow [4].
Not only do species inherently deserve to exist, they also provide products and "services"
essential to human survival. Think bees and their pollinating prowess - necessary for growing food.
Solutions: Concerted efforts need to be made to prevent further loss of biodiversity. Protecting
and restoring habitats is one side of this - protecting against poaching and wildlife trade is another.
This should be done in partnership with locals, so that wildlife conservation is in their social and
economic .
Overpopulation
Problem: Human population continues to grow rapidly worldwide. Humanity entered the 20th
century with 1.6 billion people; right now, we're about 7.5 billion. Estimates put us at nearly 10 billion
by 2050. Growing global populations, combined with growing affluence, is putting ever greater
pressure on essential natural resources, like water [5]. Most of the growth is happening on the African
continent, and in southern and eastern Asia.
Solutions: Experience has shown that when women are empowered to control their own
reproduction, and gain access to education and basic social services, the average number of births per
woman drops precipitously.
Done right, networked aid systems could bring women out of extreme poverty, even in countries
where state-level governance remains abysmal.
References:
1. Mannion AM, Bowlby SR (Eds). Environmental Issues in the 1990s. John Wiley and Sons,
Chichester, UK, New York, 1992.
2. Theodore MK, Theodore L. Major Environmental Issues Facing the 21st Century. Prentice Hall,
Upper Saddle River, NJ, 1996.
3. United Natiosn Environment Programme (UNEP). Global Enviroment Outlook No. 3, Earthscan,
London, 2002.
4. United Nations Environmentl Programme. 21 Issues for thre 21st Century: Results of the UNEP
Foresight Process on Emerging Environmnetal Issues, UN publs, New York, Nairobi, 2012.
5. Harper C, Snowden M (Eds). Environment and Society. Human Perspectives and Environmental
Issues. 6th edition. Routledge, New York, London, 2017.
10
SIX CRITICAL GLOBAL ISSUES:

WHAT ARE THE WORLD’S BIGGEST PROBLEMS AND HOW CAN I HELP?
Shohsanam Ruzmetova
Student,
Foreign Philology faculty, Uzbek Philology faculty,
Urgench State university,
Uzbekistan, Khorezm
Nigora Yodgorova
Master, Uzbek Philology faculty,
Uzbekistan, Khorezm
Sabokhat Alimova
Master, Uzbek Philology faculty,
Uzbekistan, Khorezm
The news is packed with statistics and updates on the challenges we face as global citizens.
Sometimes it can seem as though there are too many – from the climate crisis, to the high rate of
gender inequality around the world, to many people living without access to medical care.
Where do you even start? Which issues are the most urgent? And can one person, really, truly,
make that much of a contribution?
But working to alleviate global issues doesn’t have to be that confusing or stressful. There are
well-established structures in place to help you see where help and resources are needed.
There are also organisations, like GVI, that can help you contribute towards sustainable,
community-led projects that take significant strides towards resolving these problems.
GLOBAL ENVIRONMENTAL ISSUES
There are three major environmental issues listed by the UN. These include threats to habitats
and organisms on land and underwater, as well as resource depletion.
1) HABITAT AND BIODIVERSITY LOSS
Despite the Asian elephant being endangered, they are still treated unethically in some situations.
In an ideal world, all animals would be able to live in their natural habitats. However, we understand
that some animal facilities play an important role in conservation. This is why GVI supports an ethical
elephant sanctuary in Thailand where these animals can be protected in their forest habitat.
And forests are key to producing the air we breathe, yet between 2015 and 2020, the rate of
deforestation was approximately 10 million hectares of forests per year [1].
Many organisations have been working to protect local ecosystems for years. This includes the
UN, which has set up specific objectives under UN SDG 15: Life on Land.
You can join us at GVI as we further these objectives, through volunteering on one of our
wildlife conservation programs. On each of these programs, you’ll gather data, which will help to
inform local wildlife park or sanctuary managers.
Data will also be used to present policies to other organisations and governments in order to
preserve habitats around the world. Volunteer to help protect the Amazon cloud forests in Peru,
lemurs in Madagascar, jaguars or sea turtles in Costa Rica, elephants in Thailand, or cheetahs in South
Africa.
2) OCEAN CONSERVATION
Most of our planet is covered in water. We depend on the ocean to maintain our rainwater
systems and many populations rely on it for food and income. The ocean also absorbs carbon dioxide
and produces more than half of the oxygen on Earth.
11
But despite its importance, the ocean is under threat. Overfishing and unsustainable fishing
practices are causing the endangerment and extinction of many marine species – something that has
recently been highlighted in the Netflix documentary “Seaspiracy”.
Global warming has caused an increase in coral bleaching, where reefs lose vital nutrients and
can no longer sustain the ecosystems that depend on them.
Pollutants like boat fuel, pesticides, fertiliser, sewage, and plastics cause “dead zones” – spots
where no organism can live – to form in the ocean.
The UN is dealing with this problem through objectives set under UN SDG 14: Life Below
Water. GVI runs marine and coastal conservation programs in Belize, Greece, Canary Islands, Fiji,
Seychelles, Mexico and Thailand [2].
At each of these locations, we collect data concerning the type and number of species in the
area. We also arrange and manage regular beach and seabed cleanups.
3) WATER SCARCITY
As with food, there is actually enough fresh water for each person currently living on the planet.
However, access to that water is not always possible for everyone.
Issues such as poor infrastructure, displacement, and conflict mean that many people often have
to use unsafe water sources. This is a clear health and sanitation risk.
About two billion people still use a source that is contaminated with human waste, and about
the same amount don’t have access to adequate toilet facilities.
In both South Africa and Fiji, we have previously supported the community on projects to
construct rainwater harvesting systems.
Children are key to our success, yet many children across the world don’t have some of their
most basic needs met.
Even when children are attending school, the quality of their education might be poor, or
educational capacity and resources may be limited. This means that they might leave school without
the necessary numeracy or literacy skills required. It’s estimated that approximately 600 million
children are not mastering basic mathematics and literacy while at school.
The UN aims to combat this trend in low-quality learning by uniting organisations under UN
SDG 4: Quality Education. GVI helps to further this objective through our child development projects
in Nepal, South Africa, Fiji, India, Costa Rica, Thailand, Mexico and Laos, as well as our teaching
projects in Costa Rica, Thailand, Laos, Nepal, Madagascar and South Africa.
References:
1. World Trade Organization, 2010. Reproduction of material contained in this document may be
made only with written permission of the WTO Publications Manager
2. https://www.gvi.co.uk/blog/6-critical-global-issues-what-are-the-worlds-biggest-problems-and-
how-i-can-help/
12
CANADIAN ENGLISH
Valeriia Drugova
Student,
Plekhanov Russian University of Economics,
Russia, Moscow
Arina Mashistova
Student,
Plekhanov Russian University of Economics,
Russia, Moscow
The English language is used in Canada, a country of North America and member of the
Commonwealth: a constitutional monarchy and confederation of ten provinces and two territories.
This national variety has coexisted for some 230 years with Canadian French, which is almost a
century older, as well as with a range of indigenous languages such as Cree, Iroquois, and Inuktitut
and a number of immigrant languages such as Italian and Ukrainian. However, only English and
French are official. It has been marked by the now less significant influence of British English and
the enormous ongoing impact of American English. Because of the similarity of American and
Canadian accents, English Canadians travelling abroad are virtually resigned to being taken for
Americans. Because Canadian English and American English are so alike, some scholars have argued
that in linguistic terms Canadian English is no more or less than a variety of (Northern) American
English. In response to the dominance of American English, some Canadians have tended to stress
the indigenous or even British features in their variety while others have felt that to do so is
pretentious. Studies of Canadian English of necessity compare it to British English or American
English or both, and many do nothing else. Recently, however, the view that only highly distinctive
varieties are ‘true’ national languages is changing. The US linguist Richard W. Bailey notes: ‘What
is distinctly Canadian about Canadian English is not its unique linguistic features (of which there are
a handful) but its combination of tendencies that are uniquely distributed’.
English is the majority language in every Canadian province and territory except Quebec
(which has a French-speaking majority) and Nunavut (which has an Inuit language majority who
speak Inuktitut and Inuinnaqtun). In Quebec, English is the mother tongue of 8.1 percent of the
population, and the first official language of 13.7 percent of the population.
Even where English is the majority language, it often coexists with other languages. In Toronto
and Vancouver, high levels of immigration from non–English-speaking countries have reduced the
proportion of native speakers of English to just over half of the metropolitan population. It should
also be remembered that not all native speakers of English in Canada are native speakers of Canadian
English; some are immigrants who grew up in other English-speaking countries and therefore speak
other types of English.
English-speaking Canadians talk and write the way they do, not by accident, but because of the
influence of all the people who have used Canadian English over the years: the settlers who came to
Canada from Ireland, Scotland and England in the nineteenth century, fur traders, the pioneers of
Upper Canada, the homesteaders of the West. The vocabulary, the grammar and the pronunciation of
a language are the products of history.
Therefore the first part provides the historical background to Canadian English, its origins and
some historical events that have influenced this variant.
Most people think of the beginnings of Canadian English as rooted in the Loyalists immigration
to Canada. So after the American Revolution the loyalists were the American colonists who were
opposed to the Revolution fought on the British side in the war and so when the war ended and the
peace terms were very favorable to the revolutionaries the Loyalists realized that they had to get out
and one of the ways in which the British government said thank you to the Loyalists for their loyal
service was to guarantee them passage out of New York City which was the last bastion of British
defense in the war to Canada.
13
Not all of them went to Canada, but many of them did and particularly those from Midland
and New England colonies did. So there were large numbers of loyalists about 45,000 by general
estimation them that are went to Canada, some of them went directly by sea to Nova Scotia and also
to what then the western part of Nova Scotia which then became New Brunswick and others went
by an inland route basically up along like Lake Champlain into, what is today, Quebec.
Shortly after the British conquest would not be politically wise, so most of those loyalists were
resettled from Quebec further west and what were called the western townships which became
Ontario. But many people assumed that one of the reasons why Canadian English is a fundamentally
North American variety, is because of its loyalist influence that created a common origin with
American English because the first English-speaking Canadians at least the first substantially large
group of English-speaking Canadians were ex-Americans.
There was a huge migration of people directly from Britain following the end of the Napoleonic
Wars/ The peak of that emigration was the Irish potato famine of 1847. The immigrants began coming
right at the end of the war and that immigration continued up to the middle of the 19th century and
was much larger than loyalist immigration. They came from all over Britain. The most numerous
were Irish people from both northern and southern Ireland, but there are also a lot of English people
and they tended to come from the West country of England, from northern England and there were
Scottish people as well. It was a mixture of different British regional origins, but then they would
have spoken regional types of British English, not kind of British English we hear today which is
based on a London regional accent that became standard British English, They would have spoken
Yorkshire dialects and west country dialects and Irish and Scottish dialects/ And these people moved
into most of eastern Canada, from Ontario through to Newfoundland, and would have mixed in with
the population that was already there.
So whether the modern features of Canadian English are due more to original loyalists or more
to the British settlers in the 19th century or to some combination of those influences, but somehow
out of that mixture came a fairly homogeneous kind of Canadian English by the time of Canada’s
Confederation in 1867 that was basically North American character. Canadians have much more in
common at almost every level with American English speakers than with British English speakers.
Following the establishment of a pretty homogeneous kind of Canadian English in Ontario by
the end of 19th century, the western part of the country was opened up for settlement. That was a long
historical process, but it fundamentally began with the arrival of the railway mile - a Pacific Railway.
That settlement came from 4 different regions that were continued immigration of British people.
There was also the beginning of substantial numbers of Europeans arriving like Germans,
Scandinavians, Ukrainians and Poles, then also the United States was also expanding westward and
as Americans ran out of new good farmland, many of them began crossing over onto Canada to take
up homesteads on the prairies. But the largest group both numerically and the most influential in the
social sense were Canadians or people who moved west. The largest group of those was Ontarians
who in a way brought their own Ontarian English and Ontarian English in a slightly modified form
became the main historical input to the development of Western Canadian English. And that's
accounts for why Canadians have such a high degree of homogeneity across the country all the way
from Vancouver to Ottawa.
Thus, Canadian English has absorbed a great influence of World Englishes and of additional
languages other than English. The presence of cultural differences in Canada which are considerably
induced by historical and political factors are source of various dialects. It is fair to mention that Quebec
with a majority of French-speaking inhabitants intermits the continuity of the English-language country’s
sections and separates the Atlantic provinces from the central and western ones, as well as redounds
to uprising of bilingual buffer zones in the adjacent provinces of New Brunswick on the east and Ontario
on the west.
Nevertheless, taking all these points into account we can reasonably say that all regions of Canada
have common features that unite all Canadians and make the Canadian English a distinct variant of
English. In the present days it is also possible to single out Standard Canadian English as main
supradialectal variant.
14
Standard Canadian English can be defined as the generally homogeneous variety of Canadian
English that is spread in all across Central and Western Canada and throughout Canada among urban
middle-class speakers with English-speaking backgrounds.
Now we intend to present some prominent characteristics of Canadian English pronunciation.
Firstly, it is a palatal glide after alveolar consonants /t/, /d/, or /n/ before /ᴜ/. It turns up in appearing
of a sound /j/ in mentioned patterns after certain consonants. For instance, words tune, new, duke
would sound like [tju:n], [nju:], [dju:k]. Palatal glide is the systemic feature of Canadian English the
same as British English. Meanwhile, the palatal glide is not typical for American pronunciation;
therefore sound /j/ would be omitted by American speakers.
Secondly, another feature of Canadian English is rhoticity that means maintaining sound /r/
before consonants and in word-final position. This feature in Canada is shared with most of their
American neighbors, but is not prevalent in the UK. For example, word barber would sound in either
Canadian English or American one like [ˈbɑːrbər], while in British English /r/ is realized only
prevocalically [ˈbɑːbə].
Thirdly, the most distinctive phonetic feature of Canadian English is so called “Canadian
raising”. Diphthongs /aɪ/ and /aʊ/ are pronounced quite differently after consonants /p/, /t/, /k/, /f/ and /s/.
The diphthong /aɪ/ is sounds like relatively close to /eɪ/. As for /aʊ/ is similar to /əʊ/. Therefore,
Canadian speakers will pronounce the phrase out and about in a way that it will sound like [əʊ ən əˈbəʊt].
On top of that, Canadians have a particular pronunciation of the grammatical suffix–ing. In fact,
it can be pronounced in three styles, they are /ɪn/, /ɪŋ/ and /ən/. So Canadian English gives precedence
to /ɪn/.
In all conscience, it is not the all extent of Canadian English peculiarities; there are also lineaments
in all linguistic parameters such as lexis, semantics, grammar and syntax. We presented only some
features regarding phonetic and phonological aspects.
Furthermore, when it comes to phonetics, in modern times among multiple people preoccupied
with a question how to distinguish variants of English some stereotypes regarding Canadian English
have become quietly ubiquitous. There are some pretended cues that are thought to be indicative of
Canadian variant.
As French is another official language in Canada along with English, it’s a common belief that
English is remarkably influenced by this romantic language and that native French-speakers are
scattered greatly throughout the country. This is not true. In the first place, in foregoing part we have
analyzed the historical background and development of Canadian English, the predominant impact is
associated with American English. Secondly, only about one-fifth of Canadians are native French
speakers and the majority of these Canadians live in the province of Quebec.
Another stereotype is permanent use of Eh in daily speech. No doubt that Canadians can use
that vocal cluster in a conversational talk, especially when they hesitate, think of something or just
blaze away. Of course, a Canadian might say the following: “The game starts in half an hour, eh? So
we have to leave now” or “Let’s go have a lunch, eh?” However, it is not as frequent as it is suggested.
In addition, “Canadian raising” is also a controversial and gossipy point. “Canadian raising” is
sure enough a specific feature of Canadian pronunciation, but is also not so pervasive and usually
described incorrectly. There is a cliché that Canadians always say “oot and aboot”, that’s not true.
The more accurate spelling is “oat and aboat”; moreover that pronunciation style is comparable with
American one.
Summing up, Canadian English is a variant of English considered as a national standard of
Canada that is used in oral and written communication by Canadians from English speaking settings.
Canadian English is one of the oldest varieties of colonial English. The origins of Canadian English
may be subdivided and represented as original loyalists, British settlers and combination of those.
The beginning of Canadian English rooted in the loyalists immigration to Canada after American
Revolution. The primary reason why Canadian English is similar to America is therefore the history
of its development, i.e. the fact that the first English speaking Canadians were actually ex-Americans.
In terms of present day Canadian English, it is quite homogeneous despite the occurrence of dialects.
15
References:
1. Barber Katherine. Canadian Oxford Dictionary. – Toronto, Canada: Oxford University Press,
2004. – 2nd ed.
2. Brinton Laurel J.; Fee, Marjery. Canadian English. The Cambridge history of the English
language. Volume VI: English in North America. – Cambridge, UK: Cambridge University Press,
2005. – P. 422 – 440.
3. Chambers J.K. Canadian English: 250 Years in the Making. The Canadian Oxford Dictionary. —
1998.
4. Dollinger Stefan. Creating Canadian English: the Professor, the Mountaineer, and a National
Variety of English. — Cambridge, UK: Cambridge University Press. — P. 31—32.
5. Elaine Gold and Janice McAlpine. Canadian English: A Linguistic Reader. – Ontario, Canada:
Strathy Language Unit Queen’s University Kingston, 2010. – 241 p.
6. McArthur T. Canadian English. Concise Oxford companion to the English language. – Oxford,
UK: Oxford University Press, 2005. – P. 96 – 102.
7. McConnell R.E. Our Own Voice: Canadian English and how it is studied. Toronto: Gage, 1979. –
344 p.
8. Harbeck, James. Why is Canadian English unique? [Электронный ресурс] / James Harbeck. –
Режим доступа: https://www.bbc.com/culture/article/20150820-why-is-canadian-english-
unique
9. Dollinger, Stefan. Canadian English. [Электронный ресурс] / Stefan Dollinger. – Режим доступа:
https://public.oed.com/blog/canadian-english/
16
NATURAL AND MEDICAL SCIENCE
SECTION 2.
CHEMICAL SCIENCE
ANALYSIS OF SURFACE-ACTIVE PROPERTIES

OF REAGENTS USED FOR OIL PREPARATION
Bakhtiyor Gadoev
student
of the Bukhara engineering-technological institute,
Uzbekistan, Bukhara
Makhfuza Ortikova
student
of the Bukhara engineering-technological institute,
Uzbekistan, Bukhara
ABSTRACT
In this article, special attention is paid to the study of the most significant surface-active
properties: demulsifiers, wetting agents, washing agents and composite compositions, as well as to
clarify the mechanism of their action in real oil disperse systems.
Keywords: surfactant, wetting agent, detergent, reagent, oil-water emulsion, block copolymer,
demulsifier.
The presence of reservoir water, mineral salts, mechanical impurities in the composition of oil
produced through wells indicates the need for its preparation. The extracted oil is processed by several
types of chemical reagents from the well to the central gathering points to meet the requirements for
marketable oil. Depending on the composition of the oil, the most optimal type of reagents is selected
by studying the wetting, washing and demulsifying properties.
Surfactants of wetting-washing action have a "splitting" ability to affect the "shell-like" structure
of the adsorption layer of dispersed particles, consisting of particles in the form of a core of inorganic
particles of mechanical impurities and an adsorption layer of hydrocarbon compounds and associated
natural emulsifiers - resinous-asphaltene substances (RAS).
The results of microscopic studies have shown the absence of a significant effect in changing
the structure of the dispersed particle under the action of imported and domestic demulsifiers widely
known for processing of field oil-water emulsions. A certain positive effect was observed when using
the composite composition of the RANT - demulsifier of wetting-washing action.
We used a technique for measuring the rate of wetting, based on determining the gradient of
the ring area between the initial and final states of a drop of a surfactant solution that has reached
thermodynamic equilibrium.
17
Picture 1. Surfactant structure
It is established that non-ionic block copolymers more effectively wet solid phase particles at
low temperatures, while their demulsifying ability increases with increasing temperature, which is
confirmed by numerous results of their application in practice. Consequently, the arising
contradiction between the wetting-washing action and the demulsifying ability determines the low
efficiency of many demulsifiers in the destruction of stable water-oil emulsions stabilized by an
increased amount of particles of mechanical impurities of various nature, which are removed slightly
in the adopted temperature regime (50-60 ° C) of conducting the technological process of dehydration
oil in the fields. The rate of wetting of detergents, wetting agents, and textile auxiliaries (TA)
increases in direct proportion to an increase in temperature, which, apparently, theoretically should
have a positive effect on the efficiency of removing solid particles from oil and from the interface
into water.
A special requirement for demulsifiers is their washing effect. There is a method for evaluating
the washing effect of surfactants, which is based on colorimetric measurements of the washing effect
of reagents. In this paper, a photometry technique is used by determining the optical density of solutions
of various surfactants before and after processing of dispersed clay particles with RAS adsorbed
on their surface.
The method of developing composite demulsifying compositions with a wide range of surfactant
properties and multifunctionality (wetting-washing and demulsifying capabilities, the ability to improve
the viscosity properties of oils) is the simplest and quickest solution in the selection of effective
surfactant reagents for oils of any specific deposits. or deposits in comparison with the long time
spent on the synthesis and development of individual surfactants and compounds, which cannot be
communicated with the whole complex of properties so necessary for the destruction of stable and
highly viscous oil-water emulsions containing mechanical impurities.
References:
1. Ataullaev F., Abdurakhimov S. Investigation of physical and chemical parameters of oil. Bulletin
of Tash GTU - Tashkent, №1, p. 107-109.
2. Khamraeva L., Mavlonov E., & Sattorov M. (2021). STUDYING THE PHYSICAL BASIS OF THE
OIL PREPARATION PROCESS AT LOCAL FIELDS OF UZBEKISTAN. Science and Education,
2(3), 160-165.
18
3. Sattorov M., Yamaletdinova A., & Rakhmonov B. (2020). IMPROVEMENT OF THE

DESTRUCTION OF LOCAL OIL-WATER EMULSIONS WITH THE SELECTION OF BINARY
SURFACTANT COMPOSITIONS. Science and Education, 1(9), 254-259.
4. Адизов Б.З., С.А. Абдурахимов, А.С. Султонов, И.Д. Эшметов Комбинированные термо-
химические и электрофизические технологии деэмульгирования устойчивых водонефтяных
эмульсий // Т.: Издательство «ЎзР ФА асосий кутубхонаси», 2019.-236 с.
19
SOCIAL AND ECONOMIC SCIENCE
SECTION 3.
POLITICAL SCIENCE
STUDY ABOUT MIGRATION STATUS IN FRANCE

Karoline Voroncova
Student in 3rd year of politics
in Nanterre University,
Paris, France
There are three types of migrants asking for their status in France:
 Conventional referring to the Convention of Geneva. Based on recognition of the quality
as a refugee.
 Constitutional based on the French Constitution and the law about the right for asylum.
The conditions are the same that in the conventional case, only judicial basis is different which refers
to the article 4th of the Préambule.
 Territorial, referring to the article 13 of the law n°98-349 of Mays 11th ,1998
Since 2000, the request for asylum in France grows consequently. In fact, it grows until 2014 as
seen on the graphic.
Figure 1. Flows of asylum seekers in France through years
The domain for studies concerns persons who fulfilled requests for asylum and eliminated those
who had made the request in another country of the EU outside the French territory.
20
According to the database of AGDREF, rate of protection was calculated defining part of the
request having got a residence permit with the status “stateless” or beneficiating of subsidiary
protection in a year.
Figure 2. Part of asylum seekers which get status of a refugee or a subsidiary protection
according to the year of request in the OFPRA
We can see on this graphic that details of the request are extremely long. Despite the majority
of the asking people, they get a response in 2-3 years generally. However a quarter of them get a response
between 3 years and more. To add, between 2007 and 2008, a part has increased comparing to 2000.
We can stress out dynamism among women which correspond to social and professional reasons.
Recently, many women left their homeland and the role of housewife in order to get a job abroad,
leaving their children with their family. It started in the XXth century and is caused by a cheaper cost
of workforce offered by women. It concerns especially women already having children, in case to avoid
getting a decree. We attend to a global feminization in an international scale. About 3 and 8 percent
of requests are made by women and get satisfactory response in three years. In total the rate of protection
varies in a year and depends on the marital and social status of the person. Also the demographic
criterion is used. Between 2006 and 2008 the number of requests is the biggest and corresponds
to the years when the migrants from Bangladesh, Albania, Armenia and Kosovo appeared the most.
About a quarter of people get the protection in France which is still very insufficient.
21
Reasons to get the status of asylum can be different
Figure 3. Distribution of the quality as a refugee for asylum seekers in 2000 by reasons
In the graphic we can see between 2000 and 2012 that family reasons get the majority with
51 percent and the subsidiary protection is accorded to 32 percent of population which is still huge.
Many cases are defined as encompassing general cases more than specific ones. That is to say that
61 per cent of family reasons are due to the presence in France of family links on the territory caused
by the instability in their homeland or economic or political persecutions. And 34 percent are caused
by the belonging directly or not to French backgrounds because of mixed marriages. Many families came
by groups of persons caused by the persecution that the try to escape like in the case of Armenians
in 1919, later 1988 and actually nowadays. Also the republic of Chechnya is persecuted in their region.
However there are problems of identification because in case of Ingush or Dagestan people they call
themselves as Chechens because they come from the same territory in Chechnya. Historically it’s the
case but it is only caused by the freedom of migration by the time of the Soviet Union.
It is important to stress that conditions for request and terms to get social status in France are very
hard. According to an article from LeMonde, French newspaper, European Commission for human
Rights condemn France for “inhuman conditions of living” as they expressed. People don’t get sufficient
help and accompaniment. The jurisdiction of Strasbourg recall for making French authorities responsible
for bad conditions and the incapacity to respond to human needs such as sanitary or food which is
against article 3 of the Convention for human rights. It’s the third time they are put into account and
have to pay about 12000 euros for moral damage as an amendment. However it’s nothing compared
to the critical situation. They don’t get aware of the situation.
22
Figure 4. Refugee camp in Paris 2013, AFP/ROMAIN LAFABREGUE
Another problem since 1974 appeared on French borders which were closed because of too
many requests for jobs and this caused the flow of illegal migrants which couldn’t be managed. Many
people had to lie about their status in order to get a right to stay on the French territory. However in
the beginning of the 21st century, France had seen the “brain drain” and was in the necessity to call
for workers abroad issued from ex colonies such as Morocco or North Africa. It causes many problems
such as falsified documents or diplomas. Illegal activity profits to the French government because
it means reduction of economic deficit by illegal trade (“passeurs” people working illegally to make
transfers from one country to another”), demographic increase.
23
USING THE REFLEXIVE METHOD TO RESOLVE CONFLICT SITUATIONS

IN THE POLITICAL SPHERE
Sayana Yesmuratova
Master’s student,
Kazakh Ablay Khan University
of International Relations and World Languages,
Kazakhstan, Almaty
Balzhan Nygmetova
Master’s student,
Kazakhstan, Almaty
Kamila Zhanysova
Master’s student,
Kazakhstan, Almaty
Meruert Tileubaeva
Chair of pedagogy and psychology,
Kazakhstan, Almaty
Management psychology is an integral part of politics. In political processes there is always

a person who takes the place of a manager, be it the president of a country or the general secretary
of an international organization. Each such person has his own characteristics or his own psychology
of management, and his psychology of management is based on the interests of his country. This is how
personal qualities are formed. The implementation of the country's policy largely depends on who is
in charge of it [1, p. 23]. There are times when cases of conflict in political life are inevitable. Therefore,
the leader must have a method of reflexive control to resolve conflict situations.
To begin with, what does reflexive control mean? Reflexive management is the ability of a leader,
relying on his own image (images) in the representations of subordinates, to use this knowledge in such
a way that each subordinate seeks to fulfill the leader's instructions most effectively. In other words,
reflexive control is a conscious formation by the head of his image (images) among subordinates, and
management on this basis, taking into account the individual qualities of each employee, necessary
for the most complete and effective personnel management [2, p. 129].
Reflexive control is not just a way or method of managing something, but a conceptual sphere
of activity. This is a method of management in which the basis for making a decision is transferred from
one of the actors to another. Reflexive control is a special way of owning information on the basis
of which a decision will be made.
As for the conflict? Analyzing various approaches to conflict management, the authors agree with
D.M. Feldman, who believes that conflict management is nothing more than an activity aimed at
achieving goals, consisting in supporting, ending the conflict or any other influence on its course.
At the same time, it should be noted that management activity begins only at the second stage of the
development of the conflict. It seems that the conflict is manageable already at the latent stage of its
inception. In any case, if we understand the prevention of a conflict as actions aimed at preventing its
escalation into the second stage, then it is legitimate to include in management acts related to conflict
prevention [3, p. 34].
24
Examples include former and current US President Joe Biden and Donald Trump.
Donald Trump became the oldest US president at the time of taking office. Usually, if a person
is elderly, then the association goes that he is wise, calm and will be for stability, but Donald Trump
showed that age does not matter in politics, that he is capable of risky and even reckless steps –
for example, a trade war with China. Also, Donald Trump is constantly accused of being too emotional,
which may seem aggressive. In addition, it may be half the result of the fact that he came into politics
from business. Throughout most of his reign, he attached great importance to the country's economy.
In addition, by his personal qualities, we could see that he does not like rules and protocols, so he
often violated them and made decisions based only on his own interests. He was always convinced
that there is only one winner in the war, and, in his opinion, this is only America. This is an example
of his decision against Syria, China or Afghanistan. Donald Trump always adhered to the slogan
"Let's make America great again" and made it his priority [4, p. 177].
Joe Biden was a politician before becoming president, he was a senator for many years and is
well versed in the management of political processes, and also worked for the Barack Obama
administration. Based on these facts, there is an association that he knows how to manage and will
adhere to almost the same policies as Barack Obama. From the very first days of his presidency,
Joe Biden was positively disposed and declared that he would be a supporter of peace and stability.
He focuses on the domestic politics and macroeconomics of the country. He was also positive about
the PRC, Syria and Afghanistan and promised that there would be no war. As a result, the bureaucratic
process has normalized in the country [5].
On the basis of these examples, the qualities and abilities necessary for leaders and managers
of the political sphere were identified. To master the reflexive method for resolving conflicts, a leader
or manager needs to:
 to abstract from specific situations and deeds. He must be able to "split", on the one hand,
and be aware of everything that happens in his field down to the very "bottom" of the organization,
if this information can affect the overall goal;
 to have all the information about the subject with high detail and quality;
 regular awareness of relationships within the work collective / within the political sphere
(analysis of conflict situations).
Thus, reflexive management is, first of all, the self-management of the leader, in the course
of constant improvement, striving for knowledge and, most importantly, evaluating his activities
through the prism of his subjectivity. By organizing himself, the leader includes in this process the
management of his enterprise model.
Therefore, we can say that the psychology of managing political processes has not improved
to the end, since there is a problem of political leadership. After all, there is no specific model of what
a political process manager should be, and there are no rules that all political managers adhere to.
In modern psychology, this question remains open. The key factors here are understanding the essence,
the mechanism of what makes people believe that this or that person is a leader, a manager.
It is important to understand that scientific knowledge, specifically theory, is very necessary in order
to increase the efficiency and, moreover, the effectiveness of management in political processes.
In our understanding, the subject must have all the necessary skills and natural qualities that are
needed in modeling a system of factors, because the subject can have a direct impact on potential and
possible participants in the political process. In addition to this, a person in the political process must
have an understanding of human qualities and be able to work with them, since one of the duties of
the subject is to help people adapt to political and institutional norms. In addition to this, a person
should clearly see possible limitations in the introduction of future technologies of political influence.
Moreover, the subject is also obliged to take into account mutual expectations that are formed in the
political space.
References:
1. Reflexive Processes and Management. / International scientific and practical interdisciplinary journal
№ 2. Moscow, 2005. 45-48 p.
25
2. Бурова Е.В. Рефлексивное управление как базовый элемент профессиональной деятельности

будущих руководителей // Система ценностей современного общества. 2012. № 25.
3. Брега Александр Васильевич Управление политическим конфликтом // Гуманитарные науки.
Вестник Финансового университета. 2014. № 1 (13).
4. Soros J. / Alchemy of Finance. / Moscow INFRA, 2001. 177-193 p.
5. Рефлексивное управление: концепции, подходы и область применения. / Internet resource /
Access mode: https://nsuem.ru/science/publications/science_notes/issue.php?ELEMENT_ID=1021.
Accessed 30.10.2021.
26
TECHNICAL AND MATHEMATICAL SCIENCE
SECTION 4.
ENERGY
FUNDAMENTALS OF THERMAL AND GALVANIC ENERGY EXTRACTION

AT THERMAL POWER PLANTS
Ilya Popov
student,
Astrakhan State Technical University,
Russia, Astrakhan
Ivan Stepanov
student,
Russia, Astrakhan
Svetlana Nurmukhambetova
Senior lecturer of the Department of "Foreign Languages",
Russia, Astrakhan
Roman Ilyin
Scientific supervisor, Professor of the Department of
"Нeat power engineering and refrigerating machines",
Russia, Astrakhan
First of all, it is worth getting acquainted with the terms CHP and TPP. It would be more accurate
to say that they are very similar. The "clean" thermal power plant - TPP is focused only on the production
of electricity. Its other name is "condensing power plant".
The principle of the CHP service is very simple. Fuel and heated oxygen — oxidizer are fed
into the combustion chamber. The fuel mainly used for domestic thermal power plants is coal, broken
into small pieces. The heat coming from the burnt coal converts the water coming into the boiler into
water vapor, the steam in turn is supplied under pressure to the steam turbine. A strong pressure of hot
steam rotates it, thereby rotating the rotor of the generator that converts machine energy into electrical
energy.
Subsequently, the steam, which has already significantly increased its initial parameters -
temperature and pressure - moves to the condenser, where after a cool "water shower" it turns into water
for the second time. Then the condensation pump pumps it into regenerative heaters and then into the
deaerator. There the water is purified from the impurities of gases - air and CO₂, because these gases
can cause corrosion. After that, the moisture is reheated by steam and goes back into the boiler.
The next, no less necessary, purpose of the thermal power plant is to provide warm water
(steam) designated for the main heating systems of close populated areas and home use. In special
heaters, cool water is heated to 70℃ in summer and 120℃ in winter, then it is pumped into a joint
mixing chamber by special pumps and then reaches consumers through the heating main network.
Water resources at the CHP are continuously replenished.
27
In comparison with coal-fired thermal power plants, thermal power ones, with jet installations,
are noticeably more compact and environmentally friendly. It is sufficent to say that such a steam
boiler is not used in such a station. A jet station is actually the same aircraft engine, where, in contrast
to it, a fast jet is not released into the atmosphere, but turns the generator rotor. At the same time,
emissions of combustion provisions are minimal.
The efficiency of modern thermal power plants is limited to 34%. A great number of thermal
power plants still work on coal, which is explained very elementary - coal reserves in the ground are
still huge, because the percentage of thermal power plants in the total amount of electricity produced
is about 25%.
The method of burning coal has remained unchanged for many decades.
Clean Coal burning. The principle of this method is that instead of air, pure oxygen separated
from air is used as an oxidizer when burning coal dust. Eventually, the harmful additive – NOx is
removed from the flue gases. The remaining harmful impurities are filtered out during many steps of
purification. The rest of the CO₂ is pumped into the tank under enormous pressure and is to be buried
at a depth of about one kilometer. In this method, pure oxygen is used as an oxidizer when burning
coal. The difference from the previous one is that steam is released at the moment of combustion,
rotating the turbine. Then ash and sulfur oxides are removed from the flue gases, cooling and
condensation occur. The remaining CO₂ under the pressure of 70 atmospheres is converted into a
liquid state and moves underground.
Combined-cycle gas structures are a relatively modern type of generating stations operating on gas
or watery fuel. The principle of operation of the most economical and widespread classical scheme
is as follows. The installation includes two units: reactive (GTU) and steam-powered (PS) ones.
In the GTU the circulation of the turbine shaft is supported by fuel oil and diesel fuel formed
during the combustion of natural gas. Combustion products formed in the chamber of the reactive
structure turn the turbine rotor, and that one scrolls the shaft of the main generator.
In the first gas turbine cycle, the efficiency rarely exceeds 38%. The combustion products spent
in the gas turbine, while maintaining a high temperature, are pumped into the so-called waste heat
boiler. There they heat the steam to the temperature 500 ° C and pressure 80 atmospheres necessary for
the operation of the steam turbine to which the second generator is connected. In the 2nd steam-powered
cycle about 20% of the burned fuel energy is used.
A gas turbine plant has three main components: air compressor, a combustion chamber and
a gas turbine. The principle of operation of the gas turbine unit: clean air is supplied to the compressor
of the gas turbine unit. After that, under high pressure, the air goes into the combustion chamber,
where the gas is supplied. This mixture lights up. When this mixture is burned, energy is generated
in the form of hot gas. This hot gas is fed at high speed to the turbine blades and causes the turbine
itself to rotate. The rotational energy of the turbine through the shaft drives an electric generator and
compressor. From the terminals of the generator, electricity goes to the transformer, and then it is sent
to energy consumers through the power grid.
Now gas turbine installations have begun to be widely used in small power engineering. GTU
are designed for operation in any climatic conditions as the main or backup source of electricity.
The fields of application of gas turbine installations are almost unlimited: industrial enterprises,
oil and gas industry, municipalities.
Combined-cycle gas units are called power plants in which the heat of the exhaust gases
of the gas turbine is reused in order to generate electricity.
The exhaust gases of the GTU go to the recovery boiler, in which, using the heat of the still hot
exhaust gases, they receive steam, and then send it to the steam turbine.
The heat recovery boiler looks like a rectangular shaft in which heaters are located, formed by
pipes with ribs in which water or steam is running. The heated surface of the heat recovery boiler
consists of three components: an economizer, an evaporator and a superheater. The main component
is the evaporator, it consists of a drum that is half filled with water, down and vertical pipes that are
tightly installed together. The evaporation pipes are located in an area where the temperature is higher
than the down pipes. Because of it the water in the evaporation pipes is hotter than in the lowering
28
pipes and it becomes lighter and rises up into the drum. Instead of the water that has gone into the drum,
the water from the drum comes through the down pipes. Saturated steam accumulates at the top of
the drum, and then goes into the pipes of the superheater. The steam that has left the drum is replaced
by water from the economizer. The coming water, before evaporating completely, will pass through
the evaporation pipes many times. A waste heat boiler is called a boiler with natural circulation.
The incoming feed water is heated in the economizer almost up to the boiling point. From
the drum, the dry saturated steam goes to the superheater, where it is heated above the saturation
temperature. The temperature of the resulting superheated steam is always less than the temperature
of the gases coming from the gas turbine by 25-30° C.
The steam that has formed in the steam heater goes to the steam turbine, forcing it to rotate and
perform work. The steam spent in the turbine is sent to the condenser, where it condenses, and then,
with the help of a feed pump, it is sent to the recovery boiler.
The main difference between the steam-powered design PSU and ordinary one consists in the
fact that the fuel in the recovery boiler is not burned, and the necessary heat for the operation of the
PSU CCGT is taken from the exhaust gases of the GTU.
References:
1. The principle of operation and the device of a thermal power plant (TPP/CHP)
2. What fuel does the thermal power plant use
3. Prospects for the development of combined-cycle gas installations
4. The principle of PSU operation
5. Gas turbine installations
29
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҚАЛАЛАР
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
1-БӨЛІМ.
ЛИНГВИСТИКА
ТЫҢДАЛЫМ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ СӨЙЛЕУ

ӘРЕКЕТІНІҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ
Болатова Баян Саматқызы
студенті, Филология факультетінің 4 курс «5В011900-Шетел тілі : екі шетел тілі»,
Махамбет Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан университеті,
Қазақстан, Орал

ғылыми жетекші, пед.ғылымының магистрі, аға оқытушы,
ТҮЙІН
Мақала бастауыш мектепте сөйлеу жəне тəрбие қызметінің бір түрі ретінде тыңдауды
меңгеру процесі мен əдістемесіне арналған.
Бастауыш сыныптарда ағылшын тілі сабақтарында тыңдауды оқыту ерекшеліктері,
сондай-ақ тыңдау түрлері зерттеледі.
Ағылшын тілінде тыңдауды оқыту технологиясына талдау жүргізіледі, ағылшын тілі
сабақтарында тыңдау жаттығуларының жүйесі қарастырылады.
Кілт сөздер: ағылшын тілі, сөйлеу қызметінің түрлері, тыңдау, аудиторлық жаттығулар
Тыңдау – ағылшын тілін оқыту əдістемесінің өзекті тақырыптарының бірі, себебі тыңдаусыз
сөйлеу коммуникациясын жүзеге асыру мүмкін емес.Бұл тақырыпқа келесі əдіскерлер назар
аударды: Ильина Г.И., Елухина Н.В., Гоцкин Н.Г., Бакушева Г.И., Гез Н.И., Островский Б.С.
«Тыңдау» түсінігін американдық психолог Браун енгізген.
Тыңдау – құлақ арқылы қабылданатын сөйлеуді түсіну, ол ықтималдық болжау механизмін
қалыптастырумен байланысты сөйлеу əрекетінің ең қиын түрлерінің бірі, ол ауызша сөйлеу
сигналдарын қабылдау, тану жəне түсіну жəне құлақ арқылы қабылданған сөйлеуді түсіну
процесі [5].
Ағылшын тілінде сөйлеуді қарым-қатынас құралы ретінде меңгеру өз ойын, тілектерін
жеткізе білуді, тікелей қарым-қатынаста да, бұқаралық ақпарат құралдарында да басқа
адамдардың сөзін түсіну қабілетін қамтиды [3].
Бастауыш мектепте ағылшын тілін оқытуда тыңдалым маңызды рөл атқарады. Сонымен
бірге ол балаларға ағылшын тілінде шынайы сөйлеуді естуге мүмкіндік береді. Кіші мектеп
жасындағы балалардың еліктеу қабілеті жақсы дамығандықтан, тыңдау үлгі болады. Бұл олардың
айтылу сапасына, сондай-ақ сөйлеуді құлақ арқылы қабылдау қабілетінің қалыптасуына жақсы
əсер етеді.
30
Сөйлеу əрекетінің басқа түрлерімен тығыз байланысты бола отырып, тыңдау шет тілін
меңгеруде, əсіресе коммуникативтік бағытта оқытуда маңызды рөл атқарады.Аудиторлық
тексеру, ең алдымен, оқудың түпкі нəтижесі ретінде де, оқытудың мақсаты болып табылады.
Практикалық тұрғыдан алғанда, балаларды екі жақты қарым-қатынас əрекетінде, сондай-ақ
мұғалімнің аузынан немесе аудио жазбадан кейбір «кедергі» (бейтаныс сөз) арқылы қалыпты
қарқынмен мəтінді тыңдау кезінде сөйлеуді түсінуге үйрету керек [1].
Тыңдауды үйрену білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту мақсаттарын орындауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, бұл студенттерді дыбыстық мəтінді мұқият тыңдауға үйретуге,
мəлімдеменің мағыналық мазмұнын түсіну қабілетін қалыптастыруға жəне шет тілінде де,
сонымен қатар ана тілінде де тыңдау мəдениетін тəрбиелеуге мүмкіндік береді. Сөйлеуді
тыңдап түсіну қабілетін қалыптастыруда оқушының ең алдымен есте сақтау қабілетін
дамытуға жақсы əсер ететін тəрбиелік мəні бар.
Тыңдау оқытылатын тілдің фонетикалық жағын, оның дыбыстық құрамын жəне
интонациясын меңгеруге мүмкіндік бередіТілдің лексикалық құрамы мен оның грамматикалық
құрылымын меңгерту де тыңдау арқылы жүзеге асады. Тыңдау сөйлеуді, оқуды жəне жазуды
меңгеруді жеңілдететіні өте маңызды. Егер оқушы ауызша сөйлеуді түсінсе, графикалық
сөйлеуді түсіну оңайырақ.Оқушыларға еститін сөздердің көпшілігі оқуды үйренуден бастап
таныс болғанына қарамастан, шетел тілін құлақ арқылы түсіну қиын. Сондықтан да оқушыларға
оқытудың арнайы əдістері қажет.Осы əдістердің бірі – таныс емес мəтінді түсінуді жақсарту
үшін оны қайталап тыңдау. Бұл ретте аудиомəтіннің мазмұны оқушыларға ашылмайды. Келесі
фрагментті тыңдап болған соң, оқушылар шет тілінде дыбысталған мəтінді хормен қайталап,
содан кейін аударуы керек. Содан кейін мұғалім келесі фрагментті ұсынады жəне т.б. Мəтіннің
соңына жеткеннен кейін, студенттер мəтінді жеткілікті сенімділікпен түсінетініне сенімді
болу үшін жазбаға қайта оралып, толығымен тыңдалады. Мəтінді дауыстап қайталау тілдің
фонетикасын, оның ішінде интонацияны жаттықтыруға мүмкіндік береді [1].
Тыңдау жəне сөйлеу
Тыңдау жəне сөйлеу сөйлеу əрекетінің əртүрлі түрлеріне жататындығына қарамастан,
екі процесс қарым-қатынас кезінде, əсіресе тілді оқытуда өзара байланысты. Бұл сөйлеу өз
ойларының ауызша көрінісі екендігімен түсіндіріледі, ал тыңдау осы ойларды қабылдау жəне
түсіну процесінің рөлін атқарады. Сондықтан тыңдауды үйренбестен сөйлеуді үйрену мүмкін
емес.
Тыңдау жəне оқу
Оқу процесінде оқу-бұл жазбаша тілді қабылдау жəне түсіну. Тыңдау деген не екенін
түсіне отырып, рецептивті əрекеттің осы түрлері арасында ұқсастықтар мен өзара
əрекеттесулер бар деп айта аламыз. Тыңдау дағдыларын меңгеру оқылатын мəтінді түсінуге
көмектеседі. Мысалы, əріптер мен транскрипция белгілерін оқу ережелерімен жұмыс жасау
кезінде мұғалімдер көбінесе қажетті фонемалардың дұрыс айтылуымен аудио жазбаларды
қолданады, нəтижесінде балалар дұрыс дыбыстық сөйлеуді жəне оны оқу процесінде
орындайды.
Тыңдау жəне жазу
Тыңдау мен жазудың арасында тілді оқыту əдістемесінде ең тығыз байланыс бар. Жазу-
тыңдаудың "графикалық процесі. Естілетін сөзді тыңдау нəтижелері жазбаша сөйлеу арқылы
беріледі. Жазуды тыңдауды үйренудің ең қарапайым түрі-бұл мəтінді тыңдауға сəйкес
жетіспейтін сөздерді, сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді енгізу қажет тапсырмалар.
Оқытудың неғұрлым күрделі формасына əртүрлі диктанттар немесе түпнұсқа мəтіндердің
жазбаша аудармасы кіреді.
Тыңдау түрлері
Тыңдаудың алуан түрлері бар. Олардың əрқайсысының өзіндік функциялары бар жəне
оқытудың əртүрлі салаларында əр түрлі көрінеді.
Шетелдік жəне отандық Әдістемеде аудиттеу түрлері 1) коммуникативтік көзқарасқа
(оқу тапсырмасына); жəне 2) экспрессивті ауызша сөйлеумен арақатынасқа байланысты
бөлінеді.
31
Сөйлеуді есту арқылы қабылдау көлемі қандай болуы керек екеніне назар аударатын
коммуникативті көзқарасқа қатысты:
 Негізгі ақпаратты алу арқылы тыңдау(skim listening);
 Мазмұны мен мағынасын толық түсіну арқылы тыңдау (listening for detailed
comprehension);
 Таңдамалы ақпаратты тыңдау (listening for partial comprehension);
 Cын тұрғысынан тыңдау (critical listening).
Экспрессивті ауызша сөйлеу мен оның есту арқылы қабылданатын формасының
арақатынасына келетін болсақ, мұнда тыңдаудың келесі түрлері қолданылады:
 Тыңдалым ауызша-тілдік қарым-қатынас компоненті ретінде (interactional listening);
 Диалогты немесе полилогты есту жəне түсіну (listening for interaction);
 Есту арқылы қабылдау жəне монологиялық сөйлеуді түсіну (transactional listening).
Жоғарыда аталған тыңдау түрлерінен басқа, коммуникативті тыңдау (Communicative
Listening) жəне оқуды тыңдау (Guided Listening) бірдей маңызды түрлерге жатады.
Қортындылай келе,тыңдау ағылшын тіліноқытудың өте маңызды процесі болып

табылады, өйткені тыңдаусыз сөйлеу байланысы мүмкінемес. Тыңдау ұғымы есту арқылы
дыбыстықсөйлеуді түсіну жəне түсіну процесінқамтиды.Бұл есту арқылы сөйлеуді
қабылдаупроцесі əртүрлі мəтіндерді есте сақтаудықамтамасыз етеді, бұл есте сақтауды
жақсартадыжəне көкжиекті дамытады.
Осылайша, жоғарыда айтылғандардың бəрібастауыш мектепте ағылшын тілі
сабақтарындатыңдауды үйренудің артықшылықтарын толықбағалауға мүмкіндік береді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. http://www.allbest.ru/ [электрондық ресурс]
2. http://engblog.ru/speech-recognition) Ағылшын тілінде тыңдау [электрондық ресурс]
3. Елухина Н.В. Орта мектепте шет тілі сабағында тыңдауды үйрету / Н.В. Елухина - М .:
Проев. 1976 жыл.
4. Никонова С.М. Мектеп оқушыларына шет тілін оқытудағы пəнаралық байланыс /
С.М. Никонов - М.: 1965 ж.
5. Рогова Г.В. Орта мектепте шет тілдерін оқыту əдістемесі / Г.В. Рогова, Ф.М. Рабинович -
М .: 1991 ж.
6. Рогова Г.В. Орта мектепте бастапқы кезеңде ағылшын тілін оқыту əдістемесі / Г.В. Рогова,
И.Н. Верещагин - М .: 1988 ж.
32
2-БӨЛІМ.
ПЕДАГОГИКА
ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУДА БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН

ПАЙДАЛАНУ — ОҚЫТУ МЕН ОҚУ ҮДЕРІСІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУҒА
МҮМКІНДІК БЕРУ
Ибрагимов Серик Керимбаевич
магистрант,
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
Қазақстан, Қарағанды қ.
АҢДАТПА
Бұл мақала технологиялық ресурстардың маңыздылығын көрсете отырып, оқыту
үрдісіндегі қашықтықтан оқытудың педагогикалық жұмысының ерекшеліктерін талдауға
бағытталған. Зерттеу осы үдерісте делдал ретінде мұғалімдердің маңыздылығын көрсете
отырып, оқыту мазмұнын дамыту үшін технологияларды пайдалануды қарастырады.
Түйін сөздер: технологиялық даму; қашықтықтан білім беру; оқу үдерісі; технологиялық
ресурстар.
КІРІСПЕ
Қашықтықтан білім беру жүйесінде білім беру технологиялары маңызды рөл атқарады.
Қашықтықтан оқыту бағдарламаларына жаңа коммуникативті білім беру технологияларын
енгізу арқылы олардың сапасын қамтамасыз етуге болады. Мұғалім мен студенттер арасындағы
дəстүрлі жеке қарым-қатынасты айтарлықтай немесе толығымен жоққа шығаратын техно-
логияларды пайдалана отырып жеткізілетін нұсқаулар қашықтан оқытуға əкеледі. Бүгінгі
таңда компьютерлер, жасанды жерсеріктер, цифрлық кітапханалар, телефондар, радио-теледидар
хабарларын тарату жəне басқа да технологиялар сияқты бұқаралық ақпарат құралдары осы
мақсаттағы мүмкіндіктерін көрсетуде. Жəне де аудио, бейне жəне баспа интернетінің арзан,
жылдам жəне тиімді болуы осыған негіз береді. Интернетте қазірдің өзінде көптеген ресурстар
бар. Сонымен қатар, технологиялар қашықтықтан білім беруде өзгерістер жасауды көздейді.
Сондықтан болашақта оң өзгерістер күтуге болады.
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗ
Қашықтықтан оқытудың көптеген анықтамалары технологияны пайдалануды қамтиды.
Кейбіреулер, алайда, интерактивтілік дəрежесіне жəне студенттер арасындағы қашықтыққа
қатысты. Басқа анықтамалар технологияны пайдалануды қажет етпейді. Шын мəнінде, ескі
парадигмадағы қашықтықтан оқыту пошта жəне телефон байланысы сияқты қарапайым болуы
мүмкін. Жақында өткен технологиялық жетістіктер білім беруде қашықтықтан оқытуды
қолдануға үлкен ынта мен үміт тудырды. Есептеу жəне телекоммуникация мүмкіндіктеріндегі
жылдам жетістіктер бейне жіберу, электрондық пошта, Интернет жəне дүниежүзілік желі
сияқты элементтерді қамтитын оқу модульдерін əзірлеуге мүмкіндік берді. Бұл модульдер оқу
процесінің құрамдас бөлігі ретінде де, оқытудың негізі ретінде де қызмет ете алады.
Қашықтықтан оқытуды ілгерілету, колледждің сырттай курстары, динамик телефондары
арқылы телеконференция, модем арқылы телеконференция, интерактивті дыбыспен
қозғалыссыз кескінді беру, соңғы екі жақты, толық аудио, толық бейне байланысқа дейін
қоғамдық білімге əсер етеді.
33
Технологиялық жетістіктер телекоммуникациялар, бағдарламалық қамтамасыз ету жəне

Интернет қабырғалар мен шекараларды жояды деп есептейтін Джеймс Моррисон (1996)
сипаттағандай, білім берудегі парадигманың өзгеруіне жəне қашықтықтан оқытудың
анықтамасына əкелді. Сонымен қатар, ол дəстүрлі емес жəне икемді кестелерді қалайтын жəне
қажет ететін студенттер саны артып келе жатқанын айтады. Қашықтықтан білім беру кең
таралған тəжірибеге айналуда, оны қашықтықтан оқыту бағдарламаларын ұсынатын
университеттер, қашықтықтан оқыту жəне оқыту бағдарламаларын ұсынатын кəсіпорындар
саны көрсетеді. Қашықтықтан оқыту кеңейіп жатқандықтан, мұғалімдер осы парадигманың
ауысуынан туындайтын қиындықтарды зерттеуге дайын болуы керек.
Технология және қашықтықтан білім беру: оқу үдерісіндегі маңызды рөл
Технология тек машиналарды қолданумен ғана шектелмейді, оның мақсаты – ғылыми
білімді практикалық нəтижеге қолдану. Адамзат доңғалақтан компьютерге дейін ғылым мен
техниканы жасады жəне олардың адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасында дəстүрлі
оқыту мен оқыту үрдісінен асып түсетін өзгерістер маңызды болды [5].
Технологиялық ресурстарды пайдалану кезінде барлық педагогикалық іс-əрекеттер
құрылымдық мақсаттарды пайдалана отырып, алдын ала дайындалып, студенттерге жаңа жəне
əртүрлі мазмұнның шыңында қалуға мүмкіндік беру керек. Бұл арқылы оқушылар бұрын
меңгерілген тақырыптармен жаңа қарым-қатынас орнатуға ынталандырылады. Оқыту
жұмысында əртүрлі ресурстар мен əртүрлі əдістемелік процедураларды қолдана отырып,
мұғалімнің делдалдықына сəйкес оқытуды тағайындау мақсатында технологиялық активтер
қорын пайдаланады. Технология курс жеткізілетін көлік құралы ретінде қызмет етеді. Онлайн
курс контекстіндегі студенттердің əлеуметтік өзара əрекеттесуі оқу қауымдастығының негізін
құрайды. Онлайн курстың мақсаты - онлайн курстың өзінде бірлесіп жұмыс істеу. Ақпаратты,
қызығушылықтарды жəне ресурстарды бөлісу онлайн білім берудің бөлігі болып табылады [7].
Қашықтықтан білім беру оқытудың осы түрін қолдайтын коммуникациялық
технологиялардың дамуын қадағалайды. Бұл тұрғыда мұғалім технологияның педагогикалық
ресурс ретіндегі үлесі үздіксіз болатынын түсіне алады. Содан кейін ол осы мүмкіндікке сəйкес
əрекет етуі керек, өз тəжірибесін жоспарлап, осы оқу үдерісіне делдал ретінде педагогикалық
əрекеттерді ұйымдастырып, күткен үміттерді, демек, білімді игеруге тырысуы керек.
Біздің қоғамда жəне адамдардың жұмыс орнында төңкеріс тудырған жаңа технология-
лардың дамуы оқыту мен оқу үдерісіне басқа мүмкіндіктер ашты. Ол сонымен қатар таныс
білім беру ресурстарын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) құралдарымен
біріктіретін қашықтықтан оқытудың жаңа баламаларын əзірлеуді қамтамасыз етті [6].
Бұл бағыттар қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында оқу-тəрбие
процесінің кеңірек тұжырымдамасын тұжырымдау арқылы оқытуды жаңартуды меңзейді. Бұл
ретте, АКТ-ны жоғары оқу орындары сəйкестікті қамтамасыз ету жəне олардың мазмұнын
қолжетімді ету үшін пайдалана алады, бұл өз кезегінде қашықтықтан курстарға қолжетімділік
икемділігін арттырады.
Қашықтықтан оқытуда технологияны қолданудағы кедергілер
Білім беруде, атап айтқанда, ашық жəне қашықтықтан оқыту жүйесінде технологияларды
қабылдау мен пайдалануға əсер ететін əртүрлі факторлар бар. Бұл факторларды технологияның
пайдасын барынша арттыруға кедергі ретінде қарастыруға болады.
Кедергілерді келесідей көрсетуге болады:
 технология – көптеген зерттеулердің қол жетімділігі технологияның өзі оның өсуіне
кедергі болатындығын көрсетті, мысалы, электр энергиясының тұрақты ағымының болмауы
технологияның жұмыс істеуін тоқтатуға əкелуі мүмкін.
 қолайлы инфрақұрылымның қолжетімділігі-технологияны толық пайдалану үшін
қолайлы инфрақұрылымның қолжетімділігі қамтамасыз етілуі тиіс.
 қол жетімділік-ақшаның жетіспеушілігі, жеткілікті бағдарламалық жасақтаманың /
оқу бағдарламаларының болмауы жəне т.б. сияқты белгілі бір шектеулер білім беру секторы
үшін технологияның қол жетімділігіне үнемі əсер етеді.
34
 өңдеу-компьютерлермен жұмыс істеу үшін мамандандырылған операторлар мен

бағдарламашылар қажет.
 техникалық қызмет көрсету – тəжірибесі болмауы немесе қосалқы бөлшектер болуы
жəне т.б., сондай-ақ, олардың мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін кедергі ретінде
қарастырылуы мүмкін, сондай-ақ түрлі себептер бойынша түрлі импортталған немесе
қабылданған технологияларды нашар немесе тиісінше техникалық қызмет көрсету. Себептер көп.
Технологияны қолданудағы кедергілер жағдайын түзету бойынша кейбір ұсыныстар
Технологияны енгізбес бұрын жауап беру керек белгілі бір сұрақтар бар, мысалы -
технологияны пайдаланушыға бағытталған, контекстік қалай жасауға болады? Технология
дəстүрлі құралдармен қатар жүруі керек пе? Білім беру контексіндегі кеңістіктік, уақытша
жəне экономикалық кедергілерді азайту үшін арна бола алатын қашықтықтан білім беру
технологияларының рөлін анықтаудың қандай құралдары бар? Білімге технологияны
енгізгенге дейін техникалық дағдыларды дамыту үшін ережелер болуы керек пе?
Технологияны тиісті инфрақұрылым болмаған жағдайда қолдануға бола ма? Технологияны
пайдалану тиімді ме? Егер біз жұмыс жасасақ, осы сұрақтарға жауап таба аламыз –
 инфрақұрылымды дамыту жəне нығайту;
 мұғалімдердің технологияны тиімді пайдалану əлеуетін арттыру;
 студенттердің қажеттіліктері, талаптары мен күтулері бойынша зерттеу базасын құру;
 тартылған əртүрлі лауазымды тұлғалар арасындағы үйлестіру мен ынтымақтастыққа
жəрдемдесу;
 студенттерге бағдарламалар кестесін алдын ала хабарлау жəне емтихандағы
бағалармен байланыстыру арқылы студенттердің қатысуын қамтамасыз ету;
 оқу орталықтары студенттермен тығыз жұмыс жасап, олардың əлеуетін арттырып,
технологиялық құралдармен қамтамасыз етсе, қашықтан білім беруде технологияны
пайдаланудың пайдасын арттыруға болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Болашақта көп нəрсе жаңа технологияға деген қарым-қатынасымызға байланысты
болатыны сөзсіз. Егер оның бар болуын елемейтін болса, бұл білімнің, атап айтқанда
қашықтықтан оқыту жүйесінің құндылығы мен өсуін жояды. Егер технологиялар қабылданып,
толық күшіне енсе, бұл қашықтықтан оқыту жүйесінің қойылған мақсаттары мен міндеттеріне
қол жеткізуге көмектеседі. Бірақ студенттердің практикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін технологиялардың білім беру мақсатында қолданылуы болашақта қабылдауға жəне
пайдалануға негіз болуы керек.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Аллен Майкл. E-learning: как сделать электронное обучение понятным, качественным и
доступным / Аллен, Майкл ; Майкл Аллен ; перевод с англ. И. Окуньковой ; ред. В. Ионов. -
Москва : Альпина Паблишер, 2017. - 200 c.
2. Карпов А.С. Дистанционные образовательные технологии. Планирование и организация
учебного процесса: учебно-методическое пособие / А.С. Карпов; А.С. Карпов. - Саратов,
2015. - 67 с.
3. Назаренко А.Л. Информационно-коммуникационные технологии в лингводидактике. Дистан-
ционное обучение : учебник / А.Л. Назаренко. - Москва : Московский гос. ун-т, 2013. - 272 c.
4. Paro V. (2010) Exercise of the power: Criticizing the common sense in education. Cortez, Sao Paulo.
5. Saviani D. (1991) From common sense education to philosophic consciousness. 10th Edition, Cortez,
Sao Paulo.
6. Gouvea S.F. (1999) Teacher’s paths in the technology era. In: Education and Informatics magazine,
SEE/FDE, Sao Paulo, 11-17.
7. Paloff R.M. and Pratt, R. (2001) The virtual student—A profile and guide to working with online
learners. Jossey-Bass, San Francisco.
35
ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ОНЛАЙН ОҚЫТУ

ПЛАТФОРМАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мейрамбеков Адлан Куанышулы
Карагандинский университет им. акад. Е.А. Букетова,
Казахстан, г. Караганда
АҢДАТПА
Бірнеше жыл ішінде электрондық оқыту платформалары білім беру орталықтарында
жалпыға бірдей қатысуға қол жеткізді. Қашықтан оқытуды түбегейлі өзгертуден басқа,
электронды оқыту сыныпта оқуда маңызды рөл атқара бастады, бұл "аралас оқыту"сияқты
жаңа оқу типологияларын тудырды. Технологиялық жетістіктер бұл өзгерісті тудырды, жəне
осы жаңа ортада əдістеме мен оқыту саласындағы зерттеулер əлі ұзақ жолға түскенімен,
электронды оқыту платформалары олардың функциялары мен құралдарына қатысты
жеткілікті жетілу мен стандарттауға қол жеткізді. Бұл мақала кез-келген виртуалды оқыту
жүйесінде қажет технологиялық элемент ретінде электрондық оқыту платформаларын
талдауға арналған. Ол мыналарды зерттейді: платформалардың əртүрлі түрлері жəне олардың
негізгі құралдары, белгілі бір платформаны таңдау кезінде мекеме ескеруі керек минималды
талаптар, сонымен қатар оның артықшылықтары мен кемшіліктері.
Түйін сөздер: электрондық оқыту, технологиялық платформалар, білім беру, виртуалды

оқыту ортасы, интеграцияланған оқыту платформалары.
КІРІСПЕ
Қашықтықтан оқыту білім беру платформаларын жəне олардың дидактикалық
коммуникацияға арналған функционалдығын, негізінен онлайн форумды пайдалана отырып,
оқыту мен оқу үдерістерін дамыту сценарийін ұсынады. Қашықтан білім беру жүйесінің
міндеттерінің бірі-басқа дəстүрлі модельдерге қатыса алмайтын топтарға ұсынатын
артықшылықтарды алға жылжыту. Бұл оқушыларға өзін-өзі реттейтін жəне бірлескен оқу
процестерін, сондай-ақ жиырма бірінші ғасырдың жаңа білім қоғамы мен экономикасына
маңызды қатысу үшін қажет болатын цифрлық құзыреттіліктерді оқытуды үйлестіре алатындай
əдіснаманың əлеуетін барабар пайдалануды талап етеді. Оқу платформасын пайдалану кезінде
үнемі жаңартуды қажет ететін аспектілерге педагогикалық функциялар, онлайн оқытуды
жобалау жəне дидактикалық өзара əрекеттесу кіреді. Теориялық базаның дамуы келесі
аспектілерді тереңдетуге мүмкіндік берді: жоғары қашықтықтан білім берудегі АКТ, техно-
педагогикалық модельдер, онлайн оқыту орталарын жəне оқу орнындағы оқу платформасының
құрамдастарын жобалау (курстық компоненттер мен оқыту платформаларының коммуникация-
лық құралдары).
Бұл мақаланың мақсаты - қашықтықтан білім берудегі оқу процесін жақсарту үшін оқу
платформасын пайдалану туралы білім беру мектебі оқушыларының түсініктерін анықтау.
Платформаның күшті жəне əлсіз жақтарын талдау технологиялық ресурстарды қашықтықтан
білім беру процестеріне барабар интеграциялау бойынша ұсыныстар ұсынады. Оқытуды
басқару жүйелеріндегі кейбір тенденциялар болашақ зерттеулер үшін талқыланады.
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗ
Қашықтықтан білім берудегі АКТ
Оқу орындарының оқушылары əр түрлі акт ресурстарына ие, олар бұқаралық ақпарат
құралдарының интеграцияланған типологияларын ұсынады, мысалы бөлімдер (оқушылар,
пайдалану жеңілдігі, шығындар, оқу функциялары, өзара əрекеттесу, ұйымдастырушылық
36
мəселелер, желілік байланыс, қауіпсіздік жəне құпиялылық). Бұл көптеген оқу ресурстары
(қосымшалар, блогтар, əлеуметтік медиа жəне веб-сайттар) қазіргі уақытта оқушылармен, нақты
басты кейіпкерлермен, тұтынушылармен бірлесіп оқытушыларды кеңінен қолдануды талап етеді.
Кейде оқушылар дəстүрлі оқытуды басқару жүйесіне қарағанда əлеуметтік медиа сайттарына
көбірек қанағаттанады.
Білімге негізделген қоғам бағытында АКТ-ны дамыту үш кезеңнен тұрады: АКТ-ға
дайындық (желілік инфрақұрылым жəне АКТ-ға қол жеткізу деңгейі); АКТ қарқындылығы
(қоғамда АКТ-ны пайдалану деңгейі) жəне АКТ əсері (АКТ-ны тиімді жəне нəтижелі пайдалану
нəтижелері). Білімді толық демократияландыру жағдайында тиісті оқу ұсыныстарымен ашық
оқу ортасын құруға жəрдемдесу қажет, бұл білім беру мақсатына қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Джейн (2017) білімге АКТ интеграциясының төрт негіздемесін ұсынды: əлеуметтік
(оқушыларды технологиялармен таныстыру қажеттілігі), кəсіптік (оқушыларды технология
саласындағы дағдыларды талап ететін жұмысқа дайындау), каталитикалық (өнімділікті жəне
оқытудың тиімділігін арттыру үшін технологиялардың пайдалылығы) жəне педагогикалық
(оқыту тиімділігін, оқу бағдарламаларын іске асыруда икемділік пен тиімділікті арттыру үшін
технологияларды пайдалану).
Қашықтықтан білім беру практикасы технологиялардың білім беру əлеуетін анықтауға
бағытталған жəне жаңа ұрпақты оқыту үшін негіз бере отырып, оқушылардың өзін-өзі реттейтін
оқыту стратегиялары бағытындағы трансформациялық рөлін болжайды. Чжанның зерттеуі (2014)
виртуалды оқу топтарында жұмыс істеуге құзыреттілікті дамыту үшін қашықтықтан білім
беру оқушыларының қабылдауына əсер ететін кейбір факторларды растады, атап айтқанда:
адалдық, қарым-қатынас, ынтымақтастық, шығармашылық, оқуға деген мотивация, табандылық,
тəуелсіздік жəне мəдениетаралық байланыс.
Виртуалды оқу платформаларында біріктірілген көптеген веб-ресурстар ақпараттық,
бірлескен жəне оқу ресурстарын таңдауға жəне бейімдеуге мүмкіндік береді. Алайда, кейбір
нəтижелер оқушылар өздерінің оқу процесін реттеу үшін бұл технологияларды пайдаланбауға
бейім екенін көрсетеді. Хендерсон, Селвин жəне Астон (2017) сандық технологиялар
университеттің оқыту мен білім беру сипатын "өзгертпейді" деп болжайды.
Онлайн оқыту ортасын жобалау
Коннер (2013) келесі диаграммада көрсетілген білім қоғамында кездесетін контексттердің
көптігі мен оқыту тəсілдерінің əртүрлілігін, қасақана күтпегенге дейін көрсетеді (1-сурет).
Сурет 1. Білім қоғамында оқыту тәсілдері
37
Интернеттегі ортада оқыту сапасының қатысуын синтездеу процестерін Гаррисон мен

Андерсон егжей-тегжейлі сипаттайды, олар үш түрді бағалайды: танымдық, əлеуметтік жəне
оқытушылық (1-кесте).
Кесте 1.
Желідегі оқыту ортасындағы білім берудің өзара әрекеттесуі
Элементтер Санаттары Көрсеткіштері
Іске қосу оқиғасы:
 Мазасыздық сезімі.
 Барлау.
Когнитивті қатысу  Ақпарат алмасу.
 Интеграция.
 Идеялардың ассоциациясы.
 Ажыратымдылық.
 Аффективті өлшем.  Эмоцияларды білдіру.
Әлеуметтік қатысу  Ашық байланыс.  Өз ойларын еркін жеткізу.
 Топтың бірігуі.  Ынтымақтастыққа жəрдемдесу
 Бағдарламаның мазмұны мен
 Дизайн жəне ұйымдастыру.
əдістемесін құру.
Оқытудың қатысуы  Дискурсивті өңдеу.
 Мағынаны бірге құрастыру.
 Айқын нұсқау.
 Пікірталасқа назар.
Осы үш элемент жəне олардың өзара əрекеттесуі интернеттегі оқу орталарында білім
беру əрекетін талдауға негіз болады. Қашықтықтан білім берудегі инновациялық жəне зерттеу
практикалары арасындағы синтезді табу қажет. Осыған қатысты дəлелдерді Занжани, Эдвардс,
Нюквист жəне Гева (2016) ұсынды, олар тиісті тапсырмаларды əзірлеу жəне бағалау процедурасы
оқушыларды оқытуды басқару жүйесіне тартудың шешуші факторлары деп санайды. Интернет-
тегі оқыту ортасы болуы керек: сапа, сертификаттау жəне мекемелердің қатаңдығына
негізделген қол жетімділік. Цифрлік оқыту (қашықтықтан білім берудің жаңа нұсқасы) білімнің
жойылуын болжайды, өйткені ол қолдау мен əдістердің күрт өзгеруіне əкеледі, сонымен қатар
ол біртіндеп қарапайым форматтардағы кеңістікті алады, бұл автор қашықтықтан білім беру
ұсыныстарының тез дамуына ықпал ететін 20-дан астам себептерді жинайды: ашықтық,
икемділік, кеңдік, өзін-өзі бақылау, тиімділік жəне т.б. (Гарсия-Аретио, 2017).
Білім беру платформасының компоненттері
Оқу платформасы - бұл мазмұнды оңтайлы ұйымдастыруға жəне оқушылармен өзара
əрекеттесуге ықпал ететін оқытуды құрылымдау тəсілі жəне оны көптеген оқу орындары
қолданады. Оқыту виртуалды медианың артықшылығын пайдаланып, дискурсты виртуалды
ортаның күрделілігінің бірегейлігіне бейімдеуі керек. Оқу платформалары білім беру
инновациялары мен кəсіби дамуға ықпал ететін виртуалды сценарийлер түрінде ұсынылды,
олар негізінен ынтымақтастыққа баса назар аудара отырып, білім беруді жекелендіру моделіне
бағытталған.
Оқу платформалары курсының компоненттері
Қашықтықтан білім берудегі оқу платформасы оқу міндеттері мен коммуникация
құралдарын орындау кезінде пайдалылыққа, дербес оқытуға жəне оқытушылармен өзара
іс-қимыл жасауға ықпал ете отырып, виртуалды ортаның білімі мен практикасына бейімделуі
тиіс. Бұл жолда Бенедетти (2015) виртуалды курс саласында алға жылжу үшін жақсы
шешімдерді түсіну жəне қабылдау үшін танымдық стильге сүйене отырып, оқушының шарлау
процестерін білуге арналған картаны ұсынады.
Holzweias, Joyner, Fuller, Henderson (2014) зерттеуіне сəйкес, интернеттегі оқушыларды
қабылдау олардың білімімен бөлісуге жəне басқалар арасында ойлауға мүмкіндік беретін іс-
шаралар арқылы ең жақсы оқу тəжірибесімен байланысты. Оқу платформасы арқылы оқыту
процесі коммуникативті актінің білім беру компоненттерінің едəуір алуан түрін қамтиды:
мастер-класс, білімді ұсыну жəне сауалнама.
38
Медина, Санчес жəне Кампос (2014) мұғалімдердің коммуникативтік құзыреттілігінің

құндылығын жəне виртуалды ортада жұмыс істейтін оқу-шығармашылық дизайнды үйлестіруде
ілгерілеушілікке қол жеткізе отырып, білім беру процестерінің дамуына əсерін атап өтті.
Оқыту платформаларын білім беру арқылы қолдану қашықтықтан білім беру міндеттеріне
жауап береді, тапсырмаларды реттейді жəне дəстүрлі материалдармен бірге мазмұнды
виртуалды қолдауға бейімдейді.
Оқыту платформаларының коммуникациялық құралдары
Оқу платформасын пайдалану дəстүрлі дидактикалық сценарийдің барлық компонент-
терінің өзара əрекеттесуіне ықпал етеді: мұғалім, оқушы жəне пəн.
Әр түрлі компоненттер арасындағы өзара əрекеттесу жанама оқытуға ықпал ету үшін
қажет (Бейтс, 2015). Оқу платформасы оқушыларға, əріптестерге жəне əртүрлі топтарға оқу
мүмкіндіктерінің жиынтығын ынталандыру жəне ұсыну үшін дəстүрлі кеңістік уақытынан тыс
жаңа кезеңді ашады.
Платформалардың маңызды байланыс функциялары форумдар, чат жəне веб-
конференциялар болып табылады.
 Форумдар. Асинхронды режимде оқытушылар мен оқушылар арасындағы пікірлер,
ойлар үшін виртуалды сценарийлер.
 Чат. Синхронды режимде оқушылар мен оқытушылар тобының қатысуымен жазбаша
сөйлеу.
 Веб-конференция. Оқытушы мен оқушылардың сұрақтарымен жəне
түсініктемелерімен толықтырылған мөлдір үлдірлерде, суреттерде, бейнесабақтарда жəне т.б.
қолдау көрсетілетін ауызша дискурстың кілттерін синтездейді.
Оқытушылар мұқият қадағалайтын онлайн-пікірталастар алмасу, келіссөздер, əзірлеу,
бағалау жəне т.б. сияқты іс-шаралар арқылы бірлескен білім жинақтауға ықпал етеді жəне
жоғары деңгейдегі оқушылардың ойлауын жеңілдетеді. Мұғалімдер бірлескен оқытуға үлкен
мəн бергенде, оұушылар өздерінің пайдасын жақсы біледі.
Онлайн форумдардағы өзара əрекеттесу оқушыларға тақырып бойынша əртүрлі
көзқарастармен алмасуға көмектеседі. Arasaratnam & Northcote (2017)-тен кейінгі онлайн-
форумдардың артықшылықтарының бірі-негізделген пікірлерге уақыт бөлу, ал жеке кездесулер
əрдайым мүмкін болмауы мүмкін. Оқыту платформалары коммуникациялық ресурстарды
қолдана отырып, барлық қатысушылардың зияткерлік жəне эмоционалды лəззат алуына ашық
кеңістік болу үшін оқу сценарийлерінің ең құнды аспектілерін қолдануға тырысады.
LMS трендтері
Кейбір жетекшілер оқытуды басқару жүйесі (LMS) оқытудың өзі емес, əкімшілік
аспектілермен шектеледі деп санайды. "Білім беру экожүйелері болашақ тəжірибесін сақтау
үшін икемді болуы керек. LMS сияқты құралдар мен платформаларды қолдана отырып,
оқытушылар ашық мазмұн мен білім беру қосымшаларын ерекше жəне сенімді түрде
толықтыру үшін оқу процесінің барлық компоненттерін біріктіруге тырысады". Бұл шектеуді
жою үшін Brown, Dehoney жəне Millichap (2015) келесі буын сандық оқыту ортасы (NGDLE)
терминін қолданыстағы LMS эволюциясы ретінде қабылдады. NGDLE - бұл динамикалық
жəне өзара байланысты экожүйе, үнемі дамып келе жатқан оқушылар, оқытушылар, құралдар
мен мазмұн қауымдастығы.
NGDLE архитектуралық моделін функциялардың біркелкілігін қамтамасыз ету үшін
компоненттердің гетерогенділігін қолданатын жиынтық ретінде қарастыруға болады. Осы
бағытта оқушылар белсенді оқушылар жəне білімді жасаушылар болып табылатын технологияға
интеграцияланған əлеуметтік конструктивизмнің педагогикалық негізін құруға ықпал ететін
web 2.0 қосымшаларын қоса алғанда, бұлтты оқыту ортасын (CLE) дамыту бар ( 2017).
ҚОРЫТЫНДЫ
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) білім қоғамына əсері əр түрлі
секторларда үнемі төңкерісті тудырады жəне ашық мазмұн мен ресурстарды пайдалануға
бағытталған білімге жаңа көзқарасты талап етеді, негізінен Web 2.0 бұлтты технологиясының
39
мүмкіндіктеріне негізделген, "оқушы мен оқытушыларға кез-келген уақытта ортақ жұмыс

кеңістігіне қол жеткізуге жəне үлес қосуға мүмкіндік беретін тұрақты байланыс". Кин жəне
Бликблау (2016) оқушылардың АКТ-ны қолдануы 21 ғасырда 3R-мен (оқу, жазу жəне
арифметика) бірге қажет 4C (шығармашылық, қарым-қатынас, ынтымақтастық жəне сыни
ойлау) дамуына ықпал ететінін атап өтті.
Ашық сұрақтарды талдау оқу платформасының негізгі құралдарын (форумдар, чаттар
жəне веб-конференциялар) шығармашылық жəне ұтымды пайдалану арқылы пəнаралық
біліммен жұмыс істеу мүмкіндіктерін оңтайландыратын білім беру моделінің қажеттілігін
арттырады. Осыған байланысты қатысушылар форумда көтерілген сұрақтарға жауап беру
уақытын көбейтуді жəне мұғалімдердің динамикасын арттыру үшін талқылау тақырыптарын
ұсынуды ұсынады.

1. Adams S., Cummins M., Davis A., Freeman A., Hall C., & Ananthanarayanan V. (2017). NMC.
2. Horizon Report: 2017 Higher Education Edition. Austin, Texas: The New Media Consortium.
Retrieved from http://cdn.nmc.org/media/2017-nmc-horizon-report-he-EN.pdf
3. Almarashdeh I. (2016). Sharing instructors experience of learning management system: A technology
perspective of user satisfaction in distance learning course. Computers in Human Behavior, 63,
249-255
4. Altınay Z. (2017). Evaluating peer learning and assessment in online collaborative learning
environments.
5. Behaviour & Information Technology, 36(3), 312-320. doi:
https://doi.org/10.1080/0144929X.2016.1232752
6. Altunoglu, A. (2017). Initial perceptions of open higher education students with learner
management systems. Turkish Online Journal of Distance Education (TOJDE), 18(3), 96-104.
doi: https://doi.org/10.17718/tojde.328939
7. Arasaratnam L.A. & Northcote M. (2017). Community in Online Higher Education: Challenges
and Opportunities. The Electronic Journal of e-Learning, 15(2), 188-198.
8. Baleghi S., Ayub A.F. M., Mahmud R., & Daud S.M. (2017). The influence of system
interactivity and technical support on learning management system utilization. Knowledge
Management & ELearning, 9(1), 50-68. Retrieved from http://www.kmel-
journal.org/ojs/index.php/onlinepublication/article/view/696/338
9. Barak M. (2017). Science teacher education in the twenty-first century: A pedagogical framework
for technology-integrated social constructivism. Research in Science Education, 47(2), 283-303.
doi: https://dx.doi.org/10.1007/s11165-015-9501-y
10. Bartolomé A., Garcia R. & Aguaded I. (2018). Blended Learning: Panorama y Perspectivas [Blended
Learning: Landscape and Perspectives]. RIED, Revista Iberoamericana de Educacion a Distancia,
21(1), 33-56.
11. Bates A.W. (2015). Teaching in A Digital Age. UK: BC Open Textbooks. Retrieved from
https://opentextbc.ca/teachinginadigitalage
40
ДИАЛОГТІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕКТЕПКЕ

ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДИАЛОГИЯЛЫҚ СӨЙЛЕУІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Темиржанова Аида Жанибековна
Павлодар педагогикалық университеті,
Қазақстан,Павлодар қ.
Кунанбаева Магзия Шайхимовна

Педагогика ғылымының кандидаты, доцент,
Павлодар педагогикалық университеті,
Қазақстан, Павлодар қ.
Диалог – тілдің өмір сүруінің негізгі формасы, адамдардың оны зерттеуге əр түрлі
ғылыми позициялардан үнемі жүгінуі кездейсоқ емес. Диалогқа қатысы бар зерттеу тəсілдері,
зерттеуге байланысты мəселелердің көлемі мен сипаты сөйлеудің бұл формасының күрделілігі
мен жан-жақтылығын көрсетеді. Диалогты зерттеудің əртүрлі жəне көп өлшемді тəсілдерін
түсіну оның лингвистикалық негіздерін құрудың бастапқы нүктесі болды. Ең алдымен
«диалог», «диалогтік сөйлеу» терминдерінің нені білдіретінін анықтау қажет болды. Ежелгі грек
философтары диалогты «сұрақ-жауаптан тұратын сөйлеу» деп есептеген [1,164б.]. Философияда,
одан кейін логика мен риторикада диалог, ең алдымен «екі көзқарастың қарсы тұруы, пікірдің,
көзқарастың ақиқаттығын дəлелдеу, полемика процесі» ретінде қарастырылды [2,4б.]. Сонымен
қатар диалог əлеуметтік сөйлеу əрекетінің актісі, адамдар арасындағы тікелей қарым-қатынас
актісі ретінде тіл білімінде де қарастырылады [3].
Тіл мамандары диалогты сабақтас сөйлеудің бір түріне жатқыза отырып, оның монологқа
қарағанда екі немесе одан да көп сөйлеушілер арқылы жасалатынын атап көрсетеді. Диалогты
алғашқы зерттеушілердің бірі Л.В.Щерба «көшірмелер тізбегі» ретінде сипаттады [4,114б.].
Диалогтік сөйлеудің ең кіші құрылымдық элементі, оның бірлігі лингвистикалық
əдебиеттерде əртүрлі тəсілдермен анықталады. Кейбір дереккөздерде реплика осындай элемент,
«көшірме тізбегінің буыны» ретінде, диалог үшін құрылыс материалы болып бөлектеледі [5].
Д.Н.Изаренков зерттеулерінде, сөйлеу əрекеті диалог құрылымының негізгі бірлігі
ретінде қабылданады - «сөйлем немесе логикалық байланысқан сөйлемдердің тіркесімі
ретінде жасалған (формасы мен мазмұны бойынша қорытынды көлемінен аспайтын) бір
мақсатты көздейтін сұхбаттасушыға жауап беруіне себепші болатын мəлімдеме» [3,17б.].
Диалог сөйлеудің бір түрі ғана емес, ол «адам мінез-құлқының бір түрі» (Л.П. Якубинский).
Басқа адамдармен сөйлеу əрекетінің бір түрі ретінде қоғамда қалыптасқан белгілі бір мінез-
құлық ережелеріне бағынады. Бұл ережелер диалогтағы адамдардың əлеуметтік мінез-құлқын
анықтайды. Диалогтың негізгі ережелері басқа адамдармен сөйлеу əрекетіне түсетін адамның
əлеуметтенуіне ықпал етеді. Диалогты жүргізу ережелері моральдық жəне сөйлеу нормаларымен
делдалды. Диалог бір тақырып бойынша бір-біріне қатысты мəлімдемелердің өзгеруі
болғандықтан, келесідей ережелердің орындылығын қамтиды: əңгімелесудегі тəртіпті сақтау;
əңгімелесушінің сөзін бөлмей тыңдау; ортақ əңгіме тақырыбын сақтау. Ситуациялық сөйлеу
формасы диалогтың ерекшелігі, сондықтан диалогта ым-ишара немесе мимика жиі вербальды
сигналды ауыстырады, сондықтан диалогтың тағы бір ережесі туындайды: əңгімелесушінің
көзіне немесе жүзіне қарау.
Педагогтар нəрестелердегі диалогтың дамуын олардың қарым-қатынасының дамуымен
қатар қарастырады, соның ішінде сөйлеу. Қарым-қатынас кезеңі балалар өмірінің бірінші жылын
қамтиды. Бұл баланың сөздік қызметінің генезисінде өте маңызды, дегенмен бұл кезеңде
нəрестелер қарым-қатынаста тек вербалды емес құралдарды пайдаланады. Физиологиялық
тұрғыдан алғанда, жаңа туған нəрестенің жылауы сөзсіз рефлекторлық реакциялар болып
табылады, бірақ ересектер оларды көмекке шақыру, нəрестедегі кез келген ыңғайсыздық туралы
41
хабарлама ретінде қабылдайды. Яғни, баланың жылауы белгілі бір мағынада коммуникативті
есеп беру қызметін атқарады [6].
2,5-3 айлық жаста жылау айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды: ол қазірдің өзінде
наразылықты ғана емес, сонымен бірге лəззат алуды да білдіре алады (гуілдеу). Бірақ ең
бастысы, осы уақытта вокалдық реакциялар əлеуметтік сипатқа ие болады жəне анамен қарым-
қатынасқа жауап ретінде пайда болады. Дауысты реакциялардан басқа, бала бұл кезде қарым-
қатынасқа күлімсіреу арқылы жауап береді. Бұл қазірдің өзінде баланың қарым-қатынасқа
түсуге дайындығын көрсететін «əлеуметтік ым-ишара». Бала белсенді бола бастайды жəне
2,5-3 айдан бастап ересек адаммен қарым-қатынасты сақтайды. Оның жауап беруінің негізгі
құралдары – экспрессивті (экспрессивті-мимика) қозғалыстар, позалар, қарапайым дауысты
дыбыстар [6].
4-5 айлығында бала қарым-қатынаста бастамашылдық таныта бастайды: оның ым-
ишарасы (анасына қол созуы), мимика, күлімсіреу, ызылдау – бұл қоңырау, анасын онымен
байланысуға шақыру. Қарым-қатынастағы жетекші рөл бұрынғысынша ым-имитациялық
кешенге, ілеспе дыбысқа бағынады. Н.И.Лепская қарым-қатынастың бұл түрін «дуэт» деп
атайды. 5 айдан 10-11 айға дейін бала шуылдау сияқты қарым-қатынас түрін қолдана бастайды,
ол Н.И. Лепской баланың «дуэт кешінің» дамуы мен жетілдірілуі туралы айтады [6,48б.]. Бір
қызығы, 8-9 айлық бала растаудың, сұрақтың, мотивацияның интонациялық-коммуникативтік
контурларын жиі қабылдай бастайды. Ал баланың өз сөйлеуінде интонацияны жүзеге асыру
қабілеті бірінші жылдың аяғында, екінші жылдың басында ғана дамиды. Интонацияға назар
аудара отырып, бала өмірінің бірінші жылының соңында ересектердің белгілеріне объектілік
əрекеттермен жауап береді [6,46б.].
Ересектер мен баланың өзара əрекеттесуінің бұл түрлерін Г.В. Базжина вербалды-
субъектілік жəне субъектілік-əрекеттік диалогтар деп атайды. Вербалды-субъектілік диалогтарда
үлкен адам сұрайды, ал бала ым-ишарамен, дауыстап, былқылдап жауап береді. Субъектілік-
əрекеттік диалогтар, əдетте, ересек пен баланың бірлескен іс-əрекетін сүйемелдейді (мысалы,
баланы киіндіру жағдайы). Бала бірлескен іс-əрекетке қатыса отырып, ең қарапайым ауызша
тапсырмаларды орындайды (əкелу, беру, қою, т.б.) [7,58б.].
Э. Гарвидің зерттеу деректері кішкентай балалардың диалогтағы жүйелілікті сақтай
алмайтынын көрсетеді. Балаларға бұл дағдыны үйретуге бағытталған ерекше күш-жігерді
үлкендердің сөйлеуіндегі сұрақтардың, сəлемдесулердің, түрткілердің көптігі, сондай-ақ
дыбысты жоғарылату арқылы көрсетеді. Үш жасқа дейін балалар ересектердің мəлімдемесіне
жауап беру керек екенін түсінеді [8].
Бала ересектермен қарым-қатынаста диалогтік сөйлеуді меңгере отырып, үйренгенін өз
бетінше əрекетке ауыстырады. Кішкентай балалар, Т.В.Базжинаның пікірінше, ойыншықтарды
өңдеу барысында өздері білетін ертегі мəтіндеріндегі диалогтарды, ересектермен əңгімелесу
мəтіндерін де қайта жасай алады. Диалогтардың бұлай дыбысталуы «автодиалогтар» деп
аталады [7]. Олар эхолалық модельдерге ұқсас. Эхолалия өзіне еліктеу ретінде тиімді
манипуляциялық тəжірибе мен оны тілдік білдіру тəсілдерін біріктіру мүмкіндігі болып
табылады. Бір қызығы, баламен бірге балалар рифмаларын оқу. Т.В. Базжина ересек пен бала
арасындағы диалогтың бұл түрін («бірлескен мəтіндер» жасау) ретінде қарастырады. Ол «біріккен
мəтіндер» баланы қайталауға үйретеді жəне ерте жаста дамып келе жатқан диалогтардың
пайда болуына дайындық кезеңі болып табылады деп санайды [7,60б.].
Кішкентай балалардың диалогтық сөйлеуінің генезисі бойынша зерттеулерді талдау
балалар мен ересектер арасындағы диалогтар басқалармен бейсаналық бейвербалды
байланыстардан (айқайлау) қарым-қатынасқа саналы вербалды қатысуға дейін өтетінін көрсетті.
Ал бұл жастағы балалардың диалогтік сөйлеуі жетілмеген болса да, олардың өмірінде
маңызды орын ала бастайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға балалардың диалогтік сөйлеуін дамытуды зерттеуге
бағытталған зерттеулер айтарлықтай аз. Мектеп жасына дейінгі балалардың диалогын зерттеу
тарихы ең алдымен Ж.Пиаженің еңбектерінен бастау алады. Алты жастағы балалардың
мəлімдемелерін талдау барысында Ж.Пиаже өзінің балалар санасының дамуы концепциясына
42
сəйкес айтылымдардың екі функционалды қарама-қарсы класын ажыратады: эгоцентрлік

сөйлеу жəне əлеуметтенген сөйлеу. Эгоцентристік деп ол қарым-қатынасқа негізгі назар
аудармай, оңаша немесе басқа адамдардың қатысуымен айтылған сөйлеуді білдіреді.
Бұл əңгімелесушіні, оның мəлімдемелеріне көзқарасын ескермей сөйлеу [9].
Мектеп жасына дейінгі балалар диалогы өзінің құрдастарының арасында келісілмеген
сөйлеу əрекеті түрінде туындайды. Ж.Пиаже сөйлеу əрекетінің бұл түрін «ұжымдық монолог»,
«эгоцентрлік аспандық» деп атады. Сөйлеу əрекетінің бұл үйлестірілмеген түрі əлі күнге дейін
əңгіменің (яғни диалогтың) болмауымен сипатталады: шынайы ақпаратпен алмаспайды,
əңгімелесушілер бір тақырып туралы сөйлеспейді (ортақ тақырып жоқ), бір сөйлеуші басқа
біреудің алдында сөйлей алмайды жəне т.б. Әңгімелесудің басқа қатысушысы өз тарапынан
əңгімеде өзара байланыс белгілерін көрсетпейді. Оның мəлімдемесі əңгімелесушінің сөздеріне
қатысы жоқ. Ж.Пиаженің пікірінше, «ұжымдық монолог» бірінен соң бірі жалғасып тұратын
мəлімдемелер түрінде жүргізілетіндіктен, балалар диалогын дамытудың дайындық (бірінші)
кезеңі, бастапқы нүктесі болып табылады. Диалог дамуының екінші кезеңі, Ж.Пиаженің
пікірінше, «əңгімелесушіні өзінің ойлауы мен əрекетімен таныстыру» ұмтылысы арқылы
бейнеленеді. 4-5 жас аралығындағы балалар өздерінің өмірлік қажеттіліктерімен бөлісуін,
көрген фильмінің немесе тыңдаған кітабының мазмұнын айтуы, оның не істегенін немесе
қазіргі уақытта не істеп жатқанын айтуға ұмтылуын көрсетеді. Балалар бір-бірімен сөйлесуге
ықыласпен кіріседі, бірақ əңгімеге əрбір қатысушы өз тақырыбы бойынша сөйлейді. Бір
мезгілде «əңгімелесушілер» бірін-бірі тыңдап, түсінсе де, диалогта біртұтас тақырып пен
ынтымақтастық жоқ, əркім өзінің не істеп жатқанын немесе не ойлайтынын ғана айтады.
Диалогтың бұл түрі мектеп жасына дейінгі жастан кейін де, тіпті ересектерде де
əңгімелесушілер тек өз ойын жеткізуге тырысқанда көрінуі мүмкін [10].
Үшінші кезең, «Пиаже бойынша», - «шынайы шынайы қарым-қатынас» тек 7 жаста пайда
болады. Мұндай диалогта ақпарат алмасады, дау туындаған жағдайда қатысушылардың
əрқайсысы себеп-салдарлық түсініктемелер арқылы өз ұстанымын нығайтады жəне оны
логикалық түрде негіздейді. Әрбір қатысушы екіншісінің дəлелдеріне мұқият қарайды,
əңгімелесушінің көзқарасымен келіседі немесе жоққа шығарады. Бұл кезеңдегі диалог
ескертулердің байланысы мен əңгіменің жалпы тақырыбымен сипатталады. Осылайша,
Ж. Пиаже мектеп жасына дейінгі даму кезеңіндегі балалардың диалогы құрдастарымен қарым-
қатынастың гетерогенді жəне көбінесе аморфты сипатта болатынын көрсетті.
Теориялық талдауға сүйене отырып, диалогты сөйлеуді меңгеру психикалық дамуының
барлық желілерімен байланысты мектеп жасына дейінгі баланың дамуының ең маңызды
аспектісі болып табылады деп қорытынды жасауға болады. Балаларға сөйлеудің барлық
аспектілерін сіңіру мектебі - диалогтік сөйлеу. Мектеп жасына дейінгі балалардың диалогтық
сөйлеуін дамыту мəселесінің маңыздылығын көптеген педагогтар мен психологтар атап өтті.
Балалардың диалогтік дағдыларын дамыту мұғалімнің балалармен сөйлесуінде жəне
əңгімелесуінде жүзеге асырылуы керек. Диалогтік сөйлеуді дамыту үшін ойын əдістерін
пайдалану жəне оларды қолдану бойынша егжей-тегжейлі ұсыну қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Диоген Лаэрций. Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен сөздері туралы [Мəтін] /
Диоген Лаэрций. - М .: Мысль, 1986 .- 150-190б.
2. В.Ф. Берков.Диалог мəдениеті [Мəтін]:оқу-əдістемелік құрал / В.Ф. Берков. Берков,
Ясеневич Ю.С. - М н. : Жаңа білім, 2002. - 152 б.
3. Д.И. Изаренков. Диалогтік сөйлеуді оқыту [Мəтін]: монография / Д.И. Изаренков.
Изаренков. - М.: Орыс тілі, 1981 .-- 136 б.
4. Л.В.Шерба.Қазіргі орыс əдеби тілі [Мəтін] / Л.В.Шерба. Шерба // Орыс тілінен таңдамалы
шығармалар. - М.: Білім, 1957 .- 113 129б.
5. М.М.Бахтин.Сөйлеу жанрлары мəселесі [Мəтін] / М.М.Бахтин. Бахтин // Бахтин М.М.
Сөздік шығармашылық эстетикасы / М.М. Бахтин. - М .: Өнер, 1986.- 250-296б.
43
6. Н.И.Лепская.Бала дамуының сөйлеуге дейінгі кезеңі жəне оның қарым-қатынас аспектілерін,

формалары мен құралдарын қалыптастырудағы рөлі [Мəтін] / Н.И. Лепская. Лепская //
Балалар сөзі: Лингвистикалық аспект: мақалалар жинағы. ғылыми./ ред. С.Н. Цейтлин
[жəне басқалар] .- SPb .: Білім, 1992. - 39-49б.
7. Т.В. Базжина Тіл дамуының бастапқы кезеңіндегі диалог [Мəтін] / Т.В. Базжина // Балалар
сөзі: Лингвистикалық аспект: мақалалар жинағы. ғылыми. tr. / Ред. С.Н. Цейтлин. - СПб .:
Білім, 1992. - 57-66б.
8. Арушанова А.Г. Мектеп жасына дейінгі балалар мен құрдастар арасындағы диалогтық
қарым-қатынасты ұйымдастыру [Мəтін] / А.Г. Арушанова // Мектепке дейінгі тəрбие. -
2001.-№5.-51-59б.
9. Ж.Пиаже.Баланың сөйлеуі мен ойлауы [Мəтін] / Ж.Пиаже. Элементарлы логикалық
құрылымдардың генезисі: жіктелуі жəне сериялануы. - М .: ЭКСМО баспасөзі, 2002 .- 408 б.
10. Дж.Пиаже. Л.С.Выготский «Баланың сөйлеуі мен ойлауы» жəне «Баланың пайымдауы мен
пайымдауы» кітаптары мен сыни ескертулеріне түсініктемелер. [Мəтін] / Ж.Пиаже //
Жалпы психологиядағы оқырман. Ойлау психологиясы. - СПб .: Союз, 1997 .- 282 б.
44
3-БӨЛІМ.
ФИЛОЛОГИЯ
ӘРТҮРЛІ ОНЛАЙН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНА

ОТЫРЫП, ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Әлімжанова Фариза Жалғасбайқызы
студенті,
Филология факультетінің 4 курс «5В011900-Шетел тілі : екі шетел тілі»,

МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ РАЗЛИЧНЫХ ОНЛАЙН-ТЕХНОЛОГИЙ
Алимжанова Фариза Жалгасбаевна
студент 4 курса филологического факультета
«5В011900-Иностранный язык:два иностранных языка»,
Западно Казахстанкий университет имени Махамбета Утемисова,
Республика Казахстан, г. Орал

научный руководитель, магистр пед.наук, ст. преподаватель,
Западно Казахстанкий университет имени Махамбета Утемисова,
Республика Казахстан, г. Орал
АННОТАЦИЯ
Мақалада қашықтық форматтағы шет тілі сабақтарына технологиялық жəне əдістемелік
дайындық қарастырылған. Күндізгі жəне қашықтықтан оқытудың негізгі айырмашылықтары
талқыланады, бұл үшін неғұрлым қиын жағдайларда оқу процесін оңтайландыру бойынша
ұсыныстар жасалды.
АННОТАЦИЯ
В статье представлена технологическая и методическая подготовка к дистанционным
урокам иностранного языка. Обсуждаются основные различия между очным и дистанционным
обучением, для чего даются рекомендации по оптимизации процесса обучения в более сложных
ситуациях.
Негізгі сөздер: шет тілі, студент, ағылшын тілі, онлайн формат, сабақ, тренинг.
Ключевые слова: иностранный язык, студент, английский, онлайн-формат, урок,
обучение.
Зерттеу мақсаты: онлайн сабақтар форматында шет тілін оқытудың ерекшеліктерін
анықтау.
45
Зерттеу міндеттері: шет тілінде оқыту дағдылары мен дағдыларының негізгі

айырмашылықтарын анықтау; онлайн оқытудың техникалық құрамдас бөлігін бөлшектеу.
Цель исследования: выявить особенности обучения иностранному языку в формате
онлайн-уроков.
Задачи исследования: выявить основные отличия навыков и умений преподавания на
иностранном языке; разборка технической составляющей онлайн-обучения.
Коронавирустық инфекцияның таралуына байланысты барлық деңгейлерде (мектепке

дейінгі мекемелерде, мектеп мекемелерінде, орта кəсіптік жəне жоғары кəсіптік білім беру
мекемелерінде, жекеменшік білім беру мектептерінде) күндізгі бөлімде шет тілін оқыту
тоқтатылды немесе қашықтықтан режимге көшірілді. Бұл жағдай ата-аналардың білімді
«онлайн» алу жолдарына деген қызығушылығын арттырды: көптеген шет тілі курстары,
репетиторлар жəне тұтас лингвистикалық мектептер өздерінің қызмет түрін өзгертті.
Қашықтықтан оқыту форматы барлық тарап үшін тиімді: оқу орындары техникалық қызмет
көрсетуге, үй-жайларды жалға алуға жəне салықтарға ақша жұмсамайды, мұғалімдер жұмыс
орнына бару жолында қосымша уақыт пен ақша жұмсамайды, ал студенттер ата-аналарымен
бірдей деңгейде білім алады. қаржылық жəне уақыт шығынынсыз білім, қолайлы жағдайда
болды. «Онлайн» режимінде жұмыс істейтін мұғалімдердің саны артып келеді, сондықтан шет
тілін онлайн оқыту əдістерінің ауқымы да артып келеді. Енді біз ағылшын тілін қашықтан
өткізудің бірнеше жолдарын қарастырамыз. Ең алдымен, онлайн мұғалімнің функционалдығын
ескерген жөн. Студентпен қарым-қатынас əдісі ретінде сіз Microsoft Teams немесе Zoom
сияқты танымал бағдарламаларды таңдай аласыз, олар студенттердің үлкен тобымен оқу
кезінде тиімді болуы мүмкін. Жеке сабақтар үшін əдеттегі телефон байланысы жақсы нұсқа
болуы мүмкін, бірақ оның функционалдығы өте шектеулі. Сонымен қатар, 60 минут немесе
одан да көп телефон байланысы абоненттердің қаржычына қатты əсер етеді. WhatsApp, Viber,
Skype мультимедиялық мессенджерлері осы платформалардың кез келгенінде сабақты сəтті
өткізуге мүмкіндік береді [1].
Сабаққа қатысушылардың барлығына ыңғайлырақ құрылғыларда жұмыс істеу оқудың
жоғары өнімділігін қамтамасыз етеді. Мысалы, телефон арқылы оқулықтың беттерін оқып, бір
уақытта бір телефонмен байланыста болған оқушы құрылғыны пайдалануда абдырап, сабақ
барысына ілеспей, көңілі ауып қалатыны анық. Сондықтан мұнда артықшылық кез келген
компьютердің немесе ноутбуктің, сондай-ақ сабақтың функционалдығын бөлісетін
смартфонның болуы болады: байланысқа арналған смартфон, тілмен тікелей жұмыс істеуге
арналған ноутбук. Сондай-ақ бұл əдіс оқытудың вариативтілігін қамтамасыз етеді [2]. Мектеп
оқушыларымен жұмыс кезінде фонетикалық жаттығулар қажет. Мұны ағылшын тіліндегі тіл
бұрмаларының топтамасы арқылы жасауға болады. Оны белгілі бір сабаққа арналған белгілі
бір бетті немесе тілдік айналдыру нөмірін көрсете отырып, студенттермен жалпы сөйлесуге
жіберуге болады. Оқулықтың скриншоттарын немесе фотосуреттерін түсіріп, əр сабақ
алдында бөлек жіберуге болады. Кейбір танымал тіл бұрмалары Вконтакте жəне Youtube
желісінде бейне жəне аудио форматта жəне сабақтың басында студенттер тіл бұрмаларының
дұрыс ырғағы мен айтылуын тыңдай алады.
Оқуды үйрену - барлық онлайн дағдылардың ең өзгермелі бірі. Оқытушы MS Teams,

Zoom немесе Skype арқылы қажетті оқулық бетін, веб-бетті немесе мəтінді көрсете алады.
Оқушылар компьютерде PDF форматындағы оқу құралының қажетті беттерімен жұмыс істей
алады жəне қажетті сөздер мен сөз тіркестерін дəптерге жазып алады, конспект жасайды. Бұл
аспектіде балалардың сабақ барысын үзбей, қажетті сəттерді бөліп көрсетуге болатын беттерді
басып шығару ең жақсы шешім болар еді. Дегенмен, ең жақсы нұсқа оқуды аудару жəне
қайталаумен бірге үй тапсырмасы ретінде пайдалану болады. Келесі сабақта мəтін оқушылар
үшін жаңалық болмайды жəне олар экранда жылдам шарлауға, қажетті фрагментті немесе
сөзді табуға, сөйлемді жаңа мəтінге қарағанда тезірек аударуға мүмкіндік береді. Бұл сабақ
уақытын үнемдейді.
46
Офлайн режиміне қарағанда, онлайн тыңдау жаттығулары əлдеқайда ыңғайлы. Мұғалім

аудиофайлдарды оқушылармен сабақтан көп бұрын оларды алдын ала жүктеп алуды сұрай
отырып бөлісе алады. Оқушы материалды жақсы меңгеру үшін жазбаны өз бетімен бірнеше
рет тыңдай алады. Сондай-ақ, динамиктерді немесе динамиктерді сыныпқа жақындату шет
тілін үйренудің бастапқы кезеңдерінде артықшылық болады. B1 жəне одан жоғары сатыда
кедергі жəне қашықтағы дыбыс басымдық болып табылады. Сабақтарды онлайн форматта
өткізудің өзі тыңдау элементі болып табылады, оқушылар арасында үзіліссіз полилог. Барлық
тыңдау тапсырмаларын студенттермен бірге орындау ұсынылады, бұл жағдайда олардың
кəсібінің жылдам өзгеруіне бейімделу оңайырақ болады: оқулықтан дəптерге, дəптерден
гаджеттегі аудио жазбаға дейін. , бір гаджеттегі аудиожазбадан екіншісіндегі оқулыққа дейін
жəне т.б. Бұл жағдайдағы технологиялық фактор оқушылардың көп тапсырмалылығын
дамытуға көмектеседі, бұл олардың сабақтағы зейінін арттырады жəне бөгде мəліметтерге
уақыт бермейді. Қашықтағы пішінге қарамастан, аудиожазбаның проблемалық аймақтарын
бірге тыңдауға болады: мұғалім дыбысты толық көлемде қосады жəне əрбір сөйлемнен немесе
мəтіннің маңызды бөлімінен кейін тоқтайды. Сөйлеу мүлдем түсініксіз болып шықса,
сценарийді əлеуметтік желілердің бірінің тобына жіберуге жəне онымен жазбаны тыңдауға
немесе сценарийді тек бір немесе бірнеше артта қалған студенттерге жіберуге болады [3].
Сөйлеуге үйрету кезінде қашықтықтан жəне бетпе-бет жұмыс істку арасында онша көп
айырмашылықтар болмайды. Тыңдап оқыту жағдайындағы сияқты, онлайн-сабақ
студенттердің көбірек қатысуына кедергі бола алмайды.. Дегенмен, студенттердің саны көп
болған жағдайда, қарым-қатынаста сəтсіздікке ұшырау қаупі бар: адамдар сабақта
сұхбаттаспайды деп күткендіктен бір-бірін үзеді немесе тым ұзақ үнсіз қалады. Бұл жағдайда
мұғалімнің сабақта жауап беру ретін нақты реттейтін метроном болуы маңызды. «Желі»
форматында сөздік оқудың өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, бұл үлестірмелі
материалдарды басқа тəсілдермен пайдалану. Карточкалар мен сөздер мен сөз тіркестерінің
суреттері фотосуреттермен ауыстырылады, оларды мұғалім барлығына ортақ экранда
көрсетеді жəне бұл айқын кемшілік. Бұл жағдайда визуализация студенттің көзқарасы экранға
бағытталған сəттерде ғана жұмыс істейді. Ал мұғалім суретті өзгерткенде, бұрынғы лексемаға
қайта оралу мүмкіндігі жойылады. Сонымен қатар, онлайн форматта «хормен», хормен
лексиканы циклдік оқыту мүмкін емес. Бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін бұл
айтарлықтай кемшілік. Бұл жағдайда əрбір лексикалық бірлікті толық түсінгенге дейін əрбір
студентке жеке сауалнама жүргізе отырып, ағымдағы сабақтың лексикасына егжей-тегжейлі
талдау жасалған жеке интерактивті презентация жағдайдан шығу жолы болады.
Шет тілдерін қашықтықтан оқыту форматы оқытудың жаңа тəсілдерінің үлкен əлеуетін
біріктіреді жəне көбінесе ағылшын тілі сабақтарында аудиторияда əрқашан орындалатын оқу
əрекеттерін орындау мүмкін емес. Дегенмен, мұғалімдер жаңа технологияларды қолдануға
бейімделіп, өз қызметінде шет тілдерін оқытуда жаңа жəне ескі əдістерді ұштастыруды
үйренуі қажет екені қазірдің өзінде белгілі. Онлайн оқытудың көптеген артықшылықтары бар,
мұғалімдер мен тəрбиешілер кемшіліктерді жоюмен бірге олардың дұрыс қолданылуына
ерекше көңіл бөлуі керек.
1. Игнатенко И.И. Онлайн-обучение аспектам иностранного языка // Проблемы
современного образования. — 2019. — № 3. — С. 162–168.
2. Шамина Н.В. Онлайн-обучение в образовательном процессе: сильные и слабые стороны //
КПЖ. 2019. № 2 (133). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/onlayn-obuchenie-v-
obrazovatelnom-protsesse-silnye-i-slabye-storony (дата обращения: 04.11.2020).
3. Обучение групп онлайн. — URL: https://skyteach.ru/2018/12/05/obuchenie-grupp-onlajn/
(дата обращения: 17.11.2020).
47
АСИНХРОНДЫ ОҚЫТУ СТУДЕНТТЕРДІҢ СУБЪЕКТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ

ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
Жақсығұлова Эльназ Ерланқызы
студенті,
Филология факультетінің 4 курс «5В011900-Шетел тілі : екі шетел тілі»,

ТҮЙІН
Бұл мақалада білім беру процесіне қатысушы ретінде студенттердің субъективтілігін
дамыту мəселесі қарастырылады жəне бұл үшін ең қолайлы жағдайлар университетте оқыту
тəжірибесінде кеңінен таралған асинхронды оқытудың əртүрлі түрлерімен қамтамасыз
етілетіні көрсетілген.
Тірек сөздер: синхронды оқыту, асинхронды оқыту, субъект-субъектілік өзара іс-қимыл,

қашықтықтан оқыту, білім беру платформасы, фасилитатор.
Асинхронды қашықтықтан оқыту – студент пен оқытушы арасындағы байланыс уақыт

кідірісімен жүзеге асырылатын формат. Әдетте мұғалім оқу үшін материалдарды алдын-ала
дайындайды жəне құрылымдайды, ал студенттер, əдетте, оларға еркін кесте бойынша қол
жеткізе алады жəне кез келген уақытта оқи алады.
Асинхронды оқыту əрқашан ақпаратты қабылдауды кешіктіруді қамтиды. Бұған оқулықтар,
мақалалар, блогтар оқу, сайттар, интерактивті презентациялар қарау, электронды курстар,
тесттер, тапсырмалар мен жаттығулар жасау, жазылған бейнелерді қарау немесе аудио
жазбаларды тыңдау кіреді.
Асинхронды оқыту форматында оқытушы мен студенттер арасында байланыс жоғалады
деп саналады. Бірақ бұл олай емес: оқытушы мен студенттер білім беру платформасындағы
электрондық пошта немесе мессенджер арқылы сөйлесе алады. Оқу барысында студенттер
жаңа білім алып қана қоймай, тест нəтижелері бойынша білім беру платформасынан немесе
студенттердің өзіндік жұмыстарын тексергеннен кейін оқытушыдан кері байланыс алады.
Асинхронды оқытудың негізгі сипаттамасы – бұл əдеттегі шектеулерден көп немесе аз
«бөлінген». Яғни, мұғалім мен студенттер арасындағы уақыт, орын бекітілмейді. Алайда
əрқашан ерекшеліктер мен вариациялар бар. Тəуелсіздіктің бұл маңызды тақырыбы оқу
процесін айтарлықтай өзгертеді.
ЖОО-ның дəстүрлі нысандары мен оқыту əдістеріне қарағанда, қашықтықтан оқыту жаңа
техникалық мүмкіндіктер (бейнетрансляциялар мен конференциялар, блогтар, қашықтықтан
тестілеу жəне т.б.) негізінде құрылады жəне оқу орнына бармай-ақ білім алу мүмкіндігін
қамтамасыз ете отырып, оқытушылардың студенттермен тікелей байланысын болжамайды.
Осылайша білім беру бағдарламасының кейбір фрагменттері, жеке курстар, тақырыптар жəне
т. б. меңгерілуі мүмкін. Сонымен қатар, ЖОО-да жақсы дамыған Қашықтықтан оқытудың
ресурстық базасы (тиісті жабдықтар мен техника, əдістемелер мен технологиялар, оларды
меңгерген оқытушылар жəне т.б.) білім алушы үшін білім алушының үйлестіруші жəне
бағыттаушы рөлінде жеке оқыту траекториясын іске асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Асинхронды оқыту оның дамуында бірқатар технологиялық тұрғыдан анықталған
кезеңдерден өтті. Оның пайда болуын 19 ғасырдың басында, сырттай немесе қашықтықтан
оқыту алғаш пайда болған кезде, оқу орнынан қашықтықта орналасқан студенттерге
48
оқу-əдістемелік материалдарды пошта арқылы жіберу арқылы жүзеге асырылады. Кейінірек

1920-1930 жылдары мұндай оқыту аудио жəне видео жазбалар, телехабарлар көмегімен жүзеге
асырылды. Компьютерлік асинхронды оқыту батыста 1980 жылы мектептер мен университет-
тердің компьютерлік оқыту технологиясын дамытуға айтарлықтай инвестиция салғаннан
кейін дамыды. Мектептер мен жоғары оқу орындарының білім алушылары күндізгі кездесулер
регламентіне қарамастан, олар үшін неғұрлым қолайлы оқу қарқыны кезінде компьютерлік
бағдарламалар негізінде жеке-жеке айналысуға мүмкіндік алды. Асинхронды оқытудың одан
əрі қарқынды дамуы мультимедиялық жəне интерактивті компьютерлік технологиялардың
дамуына, интернеттің таралуына жəне оның қол жетімділігіне, əр үйде дербес компьютердің
пайда болуына байланысты болды. 1990 жылы Еуропалық университеттерде алғашқы толық
электронды курстар пайда болды, содан кейін студенттерге жоғары дəрежелерге көтерілді.
Бүгінгі таңда асинхронды оқыту негізінен Интернет-технологияларды қолдануға
негізделген, олардың қазіргі даму деңгейі Интернет желісінде оқыту субъектілерінің
асинхронды өзара іс-қимылы жүретін электрондық оқыту ортасын құруға мүмкіндік береді.
ЖОО үшін дəстүрлі оқытуды ұйымдастыру жағдайында, студент дəрістерге,
семинарларға жəне практикалық сабақтарға қатысу мерзімдерімен, ағымдағы есептер мен
бақылау іс-шараларының формаларымен қатаң шектелген кезде, оқушының міндеті
белгіленген стандарттар мен талаптарды сақтау болып табылады, одан «субъективтілік»
көрінісін күту қиын.
Сапалы білім алуға деген жеке қызығушылықтың жоғары дəрежеде болған күннің өзінде
ол оқытушылар мен оқу процесін ұйымдастырушыларға қатысты «басқару объектісі» болып
қала береді. Осыған байланысты студенттерге қатаң реттелетін əсер етуден бас тарту, оларға
субъективті қасиеттерді көрсетуге жəне дамытуға мүмкіндік беру оқу процесінде субъективті
қатынастарды қамтамасыз етудің шешуші шарты болады.
Осыған байланысты асинхронды оқыту аясында студенттердің өзіндік жұмысы
түбегейлі басқа функцияны орындайды. Бұл студенттерге «білімдерін тереңдетуге жəне
нақтылауға» мүмкіндік беретін қосымша «оқу тапсырмалары» ғана емес, сонымен қатар
мұғалімдерге осы процесті «педагогикалық басқаруды» жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Асинхронды оқыту кезіндегі өзіндік жұмыс студенттерді оқытудың ұйымдастырушылық,
орталық, жетекші формасына айналады. Сондықтан асинхронды қашықтықтан оқыту
студенттердің қазіргі əлемде əлеуметтік сұранысқа ие өздігінен білім алу жəне өзін-өзі оқыту
дағдыларын қалыптастыру үшін тиімді педагогикалық жағдай жасайды.
Асинхронды оқыту кезінде мұғалімнің ақпараттық көздермен жұмыс істей білуі,
олардың əртүрлілігін бағдарлай білуі ерекше маңызды. Бүгінгі таңда ЖОО оқытушысы
барлық интернет-ресурстарды жақсы білуі керек, олардың ішінен студенттер оқу жұмыстары
үшін материалдарды «тарта» алады. Онсыз студенттердің тапсырманы өздігінен орындау
дəрежесін объективті бағалау мүмкін емес.
Сонымен, электронды пошта, электронды пікірталас тақталары, блогтар, оқытушының
студенттермен қарым-қатынасы сияқты ресурстар арқылы жүзеге асырылатын асинхронды
өзара əрекеттесу кезінде ол академиялық топпен араласатын дəстүрлі оқытуға қарағанда іс
жүзінде жеке болады.
Сонымен, электронды пошта, электронды пікірталас тақталары, блогтар, оқытушының
студенттермен қарым-қатынасы сияқты ресурстар арқылы жүзеге асырылатын асинхронды
өзара əрекеттесу кезінде ол академиялық топпен араласатын дəстүрлі оқытуға қарағанда іс
жүзінде жеке болады.
Асинхронды оқыту кезіндегі өзіндік жұмыс студенттерді оқытудың ұйымдастырушылық,
орталық, жетекші формасына айналады. Сондықтан асинхронды қашықтықтан оқыту
студенттердің қазіргі əлемде əлеуметтік сұранысқа ие өздігінен білім алу жəне өзін-өзі оқыту
дағдыларын қалыптастыру үшін тиімді педагогикалық жағдай жасайды. Асинхронды оқыту
кезінде өзін-өзі оқытуға айналатын студенттің пəндік ұстанымының түбегейлі өзгеруі сөзсіз
мұғалімнің оқу іс-əрекетінің субъектісі ретіндегі позициясының тиісті өзгеруіне əкеледі.
49
Бір жағынан, оқытушының білімінің тереңдігі, көлемі, кеңдігі, студенттермен дəстүрлі

дəрістік-семинарлық қарым-қатынаста оның жеке əсерінің күші, бəріне белгілі, соңғысының
оқу пəніне қатынасына шешуші əсер етуі мүмкін жəне, тиісінше, асинхронды оқыту кезінде
оның дамуы оқу өзара əрекеттесу шеңберінен тыс қалады. Сонымен қатар, мұғалімнің ғылыми
мақалаларында, монографияларында, оқу құралдары мен оқу-əдістемелік материалдарында
ұсынылған бұл «дидактикалық ресурс» одан да үлкен педагогикалық мəнге ие болады.
Жылдан-жылға пəн бойынша бір рет жазылған дəрістер курсын оқыған жəне ЖОО
тəжірибесінде бұрыннан кең таралған ғылыми жұмыстары жоқ мұғалім қазіргі заманғы
технологиялық бай ақпараттық-білім беру ортасында алыс өткеннің жəдігері болып көрінеді.
Оқытушының студентті пəн тақырыбына қызықтыруға, оны материалды өз бетінше оқуға,
зерттелгенді бейресми жеке жəне белсенді түсінуге ынталандыру қабілеті үлкен маңызға ие.
Егер мұғалім пəнді білім беру бағдарламасының маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырмаса,
оны басқа оқу курстарымен қарым-қатынаста жəне қарым-қатынаста көрмесе, бұл өз кезегінде
мүмкін емес. Асинхронды оқыту кезінде мұғалімнің ақпараттық көздермен жұмыс істей білуі,
олардың əртүрлілігін бағдарлай білуі ерекше маңызды. Бүгінгі таңда университет оқытушысы
барлық интернет-ресурстарды жақсы білуі керек, олардың ішінен студенттер оқу жұмыстары
үшін материалдарды «тарта» алады. Онсыз студенттердің тəуелсіздік дəрежесін объективті
бағалау мүмкін емес.
Жаңа талаптарды ескере отырып, білім беру процесінде қашықтықтан оқыту формаларын
қолдану кезінде мұғалімнің субъективтілігі мазмұнды да, функционалды да айтарлықтай
өзгереді деп болжауға болады. Егер синхронды оқыту кезінде, бүкіл оқу процесі дəстүрлі
түрде мұғалімнің жеке басының айналасында білімнің тасымалдаушысы ретінде құрылатын
болса, ал асинхронды оқыту кезінде мұғалімнің рөлі айтарлықтай өзгереді. Бұл фасилитатор
немесе байланыс модераторы рөліне байланысты. Іскерлік топтық қарым-қатынас саласында
пайда болған жəне кең таралған осы екі ұғым да соңғы жылдары білім беруде белсенді
қолданыла бастады.
«Фасилитатор» ұғымы (ағылш. facilitator, лат. facilis – «жеңіл, ыңғайлы») жеке тұлғаға
бағытталған білім беру парадигмасы аясында педагогикаға енді. Ол мұғалімнің даму
процесінде балаға көмектесуге, оған «өсудің қиын жұмысына» көмектесуге бағытталған
функциясын белгілеу үшін қолданылады. Сондықтан көбінесе мұғалім əлеуметтік
педагогикада фасилитатор деп аталады. Алайда, соңғы уақытта бұл ұғым пəндік оқытуда да
қолданылады, əсіресе дидактикалық тұрғыдан оқушының субъективті позициясын нығайтуға,
яғни оның оқудағы дербестігіне бағытталған.
Модерация еркін қарым-қатынас, пікір алмасу процесін ұйымдастыруға көмектесетін
жəне топтық жұмысқа қатысушыны өзінің ішкі мүмкіндіктерін іске асыру арқылы сауатты
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін арнайы əдістер мен техникаларды қолдануға
негізделген. Осылайша, топтық жұмысты модерациялау көбінесе коммуникацияға
қатысушылардың ішкі əлеуетін ашуға бағытталған. Ол жаңа нəрсені əкелмейді, тек «əлеуетті
өзекті етуге көмектеседі».
Бұл ұғымдардың барлық айқын жақындығы үшін олар мұғалімнің əртүрлі функцияларын
білдіреді. Фасилитатор-педагог оқыту процесін барлық білім алушылар үшін ыңғайлы жəне
жеңіл етуге, оқу материалын игеруде əркімге жеке көмек көрсетуге бағытталған, бірақ білім
алушы бұл ретте педагог қызметінің объектісінің позициясын сақтайды.
Педагог-модератордың басты міндеті – барлығына бір жерде жүргізуге тырыспай, оқу
процесіне қосылу мүмкіндігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайларды ұйымдастыру – бұл
əрбір білім алушының ісі жəне жауапкершілігі. Шын мəнінде, білім беру процесінде
модератордың функциясы ұйымдастырушылық жəне басқарушылық сияқты педагогикалық
емес. Асинхронды оқытудың мəні модерацияға көбірек жауап береді.
Асинхронды оқытудағы педагогикалық өзара əрекеттестіктің мұндай рөлдік ерекшелігі,
білім беру процесінің барлық қатысушыларының – мұғалімнің де, студенттердің де
субъективтілігінің мазмұндық мазмұнын басқа дидактикалық ресурстарға қарағанда едəуір
өзгертеді, жоғары оқу орындарында пəнаралық қатынастарды жүзеге асыруға жағдай жасайды.
50

1. Ленглер О.А. Субъектность человека: психолого-педагогические основы / О.А. Ленглер //
Молодой ученый. – 2012. – №11. – С.440–442.
1. Педагогика высшей школы: учебно-методич. пособие. – Казань: изд-во Казанского ун-та,
1985. – 192 с.
2. Педагогика: учебное пособие для учащихся пед. вузов и пед. колледжей / под ред.
П.И. Пидкасистого. – М., 1995. – 638 с.
3. Зимняя И.А. Педагогическая психология: учебное пособие / И.А. Зимняя. – Ростов н/Д :
Феникс, 1997. – 480 с.
4. Новые функции преподавателей в организации самостоятельной работы магистрантов:
материал д-да «Проектирование основных образовательных программ (уровень
бакалавриата и уровень магистратуры) на основе ФГОС ВПО третьего поколения»,
проведенного на базе ЯГПУ им. К.Д. Ушинского 16 – 18 июля 2010 года, сотрудниками
РГПУ им. И.А. Герцена [Электронный ресурс] // Сайт ЯГПУ им. К.Д. Ушинского. – Режим
досту-па: http://yspu.org/trn_level_edu.
51
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚ -МАҚСАТ, ҚҰНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ

НЕГІЗГІ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ
Сағынтаева Гүлнара
Шет тілі: екі шетел тілі мамандығының 4- курс студенті
«5В011900- Шет тілі: екі шетел тілі»
М. Өтемісов атындағы БҚУ,
Қазақстан, Орал қ.
Ажикенова Улпан Маликовна

ғылыми жетекшісі
Елбасы Н. Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –

Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мектеп
оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық жоспарды
қабылдау жөнінде нақты міндет қойды.
Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында анық
көрсетілген. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан
Республикасының зияткерлік, дене жəне рухани тұрғысынан дамыған азаматын
қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы əлемде əлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін
білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.
1957 жылы ЮНЕСКО енгізген "сауаттылық" термині бастапқыда əлеуметтік контексте
қолданылатын оқу мен жазуды қамтитын дағдылардың жиынтығы ретінде анықталды.
Басқаша айтқанда, сауаттылық – бұл оқу жəне жазу дағдыларының белгілі бір деңгейі, яғни
басылған сөзбен жұмыс істеу мүмкіндігі.
В.А. Ермоленко тұжырымдамасында функционалды сауаттылықтың дамуының
келесі 4 кезеңін сипаттайды.
1-ші кезең- функционалдық сауаттылық дəстүрлі сауаттылыққа қосымша ретінде
қарастырылады, оның нəтижесі функционалдық білімді, негізінен экономикалық білімді
ескере отырып құрылған сауаттылықты оқытудың функционалдық əдісі болып табылады.
2-кезең - дамыған елдердің проблемалары ретінде функционалдық сауаттылықты ұғыну;
оны дəстүрлі сауаттылықтан оқшаулау; функционалдық білімнің құрамы мен мазмұнын
кеңейту; ЮНЕСКО-ның "функционалдық сауатсыз адам" ұғымын енгізу,қоғамдық өзгерістер
жағдайында функционалдық сауаттылықтың өзгергіштігі туралы түсініктің пайда болуы;
3 кезең (1980 жылдардың ортасы-1990 жылдардың соңы) – байланыс орнату
функционалдық сауаттылықты арттыру, жазбаша сөзді меңгеру, жалпы білім беру, еңбек
саласындағы өзгерістер; екі деңгейлі құрылымды түсіну, функционалдық сауаттылықты, оның
"өмір бойы" білім берудің, жеке тұлғаның қалыптасуының негізі ретіндегі рөлдер;
4 – кезең (ХХІ ғасырдың басы) - постиндустриалды қоғамға көшу кезінде
функционалдық сауаттылықтың құрамы мен мазмұнындағы өзгерістерді белгілеу;
функционалдық сауаттылықты адамның тіршілік əрекетінің кепілі ретінде сезіну,
функционалдық оқудың даму құралы ретіндегі рөліне баса назар аудару.
Функционалдық сауаттылықтың ерекшеліктері:
 жеке тұлғаның ситуациялық сипаттамасы;
 тұрмыстық мəселелерді шешуге бағытталады;
 оқу мен жазу дағдыларын қалыптастыру үшін базалық деңгей болып табылады;
 ересек адамдарды бағалау үшін пайдаланылады.
Бүгінгі əртүрлі зерттеу материалдары көрсетіп отырғандай, функционалдық сауатсыздық
бүкіл əлем бойынша ілгерілеп барады. Функционалдық сауатсыздықтан келіп жатқан жыл
сайынғы шығындар əлем бойынша миллиардтаған долларлармен есептеледі. Функционалдық
сауаттылық жастардың қоршаған ортаға сəтті бейімделуінің міндетті шарты болып отыр, ал
52
функционалдық сауатты адамдардан тұратын қоғам елдің динамикалық дамуының негізі

болып табылады. Ақпараттық қоғамға тəн əлеуметтік динамиканың өсуі тек жеке тұлғаның
функционалдық сауаттылығын анықтайтын білім көлемін кеңейтіп қана қоймайды, сонымен
қатар адам өмірдің жаңа талаптарына бейімделу үшін қажетті əлеуметтенуді жылдамдатады.
Елбасы бастамасымен өмірге келген «Функционалдық сауаттылық бойынша Ұлттық
жоспардың» маңызы ерекше. Оның мақсаты – оқушылардың салалық сауаттылығын дамыту
арқылы, тиiмдi қызмет түрлеріне бейімдеу. Сонымен қатар, ол орта білім жүйесінің
парадигмасын түбегейлі өзгертудің негізі болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу арқылы
Қазақстан оқыту деңгейі мен сапасы жағынан жетекші елдер тобына қосылады. Ұлттық
жоспардағы функционалдық сауаттылықты дамытудың төрт негізгі тетігін нақтылап түсіндіре
кетейін: Бірінші тетік: – оқыту методологиясы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту. Атап
айтқанда, педагогтарды даярлау мен біліктілігін арттыру, оқытудың жаңа технологияларын
енгізу жəне тағы басқа салаларда ілгерілеушілік байқалады.
Екінші тетік – оқу нəтижелерін бағалау жүйесін жаңарту. Яғни, функционалдық
сауаттылықты дамыту білім – түсіну – қолдану – жүйелеу жəне жинақтау сияқты өлшемдер
бойынша оқу жетістіктерін бағалаудың жаңа тəсілдерін біртіндеп мектеп өміріне енгізу.
Бағалау жүйесі функционалдық сауаттылықта сырттай бағалау жəне іштей бағалау болып
бөлінеді. Іштей бағалау- оқу пəні бойынша оқыту сапасын диагностикалау. Ал сырттай бағалау-
əрбір деңгейді аяқтау бойынша білім алушының оқу жетістіктерінің нəтижелері /ҰБТ,ОЖСБ-
ВОУД/. Сондай-ақ халықаралық /TIMSS , PISA жəне PIRLS/ зерттеулерге қатысуы . Білім
алушылардың өзін-өзі бағалауы өзін-өзі ұйымдастыру жəне өзін-өзі жетілдіру үшін жеке
жетістіктерін бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші тетігі – балаларды оқыту мен тəрбиелеуге ата-аналардың белсенді қатысуы.
Ата-ананың борышы бала бойына жас кезінен адами құндылықтарын дарытып, саналы өмір
сүруге баулу. Ата-ана баласының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін мұғалімдерімен
тығыз байланыс жасау керек. Бұл үшін жаңа əдістеме əзірленіп жатыр.
Төртінші тетік – қосымша білім беру жүйесін дамыту. Ұлттық жоспарда оқушылар
сарайы, музыка мектептері, жас техниктер мен натуралистер станциялары жұмыстарын түбегейлі
өзгерту қарастырылған. Еліміз тарихында алғаш рет аталған ұйымдардың материалдық-
техникалық базасы жаңартылатын болады.
«Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында «Бəсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін
біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі əлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен жəне ең
заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ
балаларымыздың жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор
көңіл бөлу қажет. Бүкіл əлемдегі сияқты, Қазақстан білім берудің жаңа əдістеріне көшу
керек»,- деп атап айтты. Тəуелсіздік алған еліміздің ертеңі болашақ жастардың қолында
болғандықтан, білім саласын жаңғырту- ілгерілеу кепілі деп айтуға болады.Жас ұрпаққа
тəлімді тəрбиемен қатар , заманауи білікті білім беру мəселесі жас мемлекет үшін ауадай
қажет. Мемлекет басшысы республика халқына арналған «Әлеуметтік-экономикалық
жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты биылғы дəстүрлі Жолдауында елімізде
адами капиталдың сапалы өсуіне ерекше мəн беріп, «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында
біз үшін келелі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор» деп, педагогтар қауымының
алдына аса маңызды жəне жауапкершілігі үлкен міндеттер белгіледі. Бүгінгі таңда орта білім
беру жүйесінде сапалы білім алудың қажеттілігі үдемелі артуда. Уақыт талабына сай өмір сүру
үшін бəсекелестік күшейген кезде басқаша болуы мүмкін де емес.
Қорыта айтқанда, тұлғаның бейімділігін, қажеттілігін қанағаттандыруды,
қызығушылығын ескере отырып, функционалдық сауаттылыққа қол жеткізуді
қамтамасыз етіп, жан-жақты дамыған, алған білімдерін өмірмен байланыстыра алатын
тұлғаны тәрбиелеп оқыту – білім беру мамандарына артылған жауапты міндет екенін
түсінгеніміз жөн.
53
1. Рудик Г.А., Жайтапова А.А., Стог с. Г. функционалдық сауаттылық - уақыт талабы / / білім
өмір бойы: тұрақты даму үшін үздіксіз білім. 2014. № 1. Т. 12. 263-269 Б.
2. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-
2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары: / Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2012 жылғы 25 маусымдағы №832 қаулысы // ресми мəтін. Астана: Әділет, 2012. – 14 б.
3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы /Қазақстан Республикасы Президентінің 2010ж.07.12. №1118
Жарлығымен бекітілген.
4. Нұрахметов Н.Н. Нəтижелі білім беру үшін функционалдық сауаттылықтар жүйесін
қалыптастыру мəселесі //Қазақстан Республикасы химия жəне биология мұғалімдерінің
съезінің материалдары. – Өскемен: 2012 (28-29 маусым). – Б.21-23.
5. Оразахынова Н., Кенжебаева Г.М. - «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын
қалыптастыру жолдары» ғылыми мақаласы, 2012. - Б. 42-47.
6. Функциональная грамотность выпускников школ // Вершловский С.Г., Матюшкина М.Д.
54
ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
4-БӨЛІМ.
АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ТРАНСПОРТТЫҚ ЕСЕПТІ ШЕШУДЕ ФОГЕЛЬ ЖУЫҚТАУ

ӘДІСІН ҚОЛДАНУ
Бекбосын Іңкәр Дидарқызы

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті,
ғылыми жетекші, PhD., қауымдастырылған профессор,
АҢДАТПА
Мақалада сызықтық программалау есептері, соның ішінде транспорттық есептер туралы
қарастырылған. Транспорттық есепті шешудің мүмкін əдістерінің бірі Фогельдің жуықтау
əдісі туралы қарастырылған. Сызықтық программалау жəне Фогель жуықтау əдісінің барысын
түсіндіру үшін мысал келтірілген.
Кілт сөздер: сызықтық программалау, транспорттық есеп, Фогельдің жуықтау əдісі,

тірек шешім, оңтайлы жоспар.
Басқаруда ресурстарды дұрыс оңтайлы бөлу, өндірісті жоспарлау, көлік жұмысын

ұйымдастыру сияқты мəселелер жиі туындап тұрады. Мұндай практикалық есептердегі
«шығындар» мен «кірістер» сатып алынған немесе пайдаланылған қаражат санына сызықты
түрде тəуелді болады (мысалы, тауарлар партиясының жиынтық құны тауар бірліктерінің
санына тікелей байланысты; тасымалдау төлемі тасымалданатын жүктің салмағына жəне т.б.
байланысты болады). Осындай «сызықтық шектеулер» аймақтарында оңтайлы дұрыс шешімді
табудың арнайы əдістердің көмегімен шығарылатын есептер сызықтық программалау есептері
деп аталады.
Сызықтық программалау оңтайландыру есептерін сипаттауға жəне шешуге арналған
қуатты құрал болып табылады. Сызықтық программалаудың бір бөлігі ретінде кəсіпорынның
көлік шығындарын төмендетуде ерекше рөл атқаратын транспорттық есептер қабылданады.
Бұл нарықтық экономикадағы өзекті мəселе, сондықтан кез келген шығындарды барынша
азайту керек, өйткені осындай жағдайда шығындар пайданың аз бөлігімен жабылады,
сонымен қатар нарықтағы өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік беріп қана қоймай, өз
кезегінде компанияны бəсекеге қабілетті етеді.
Транспорттық есеп – өнімді қолжетімділік нүктесінен тұтыну нүктесіне дейін
тасымалдаудың оңтайлы жоспарын ұйымдастыру есебі. Олардың басты мақсаты — еңбек,
материалдық жəне қаржылық ресурстардың ең аз жалпы құнымен өнімді белгілі бір уақытта
жəне орынға жеткізу.
55
Транспорттық есептің екі түрі бөліп көрсетіледі: құн критерийі бойынша – тасымалдау
жоспары оңтайлы, егер оны іске асыру үшін ең аз шығындар қол жеткізілсе; уақыт критерийі
бойынша – егер оған ең аз уақыт жұмсалса, тасымалдау жоспары оңтайлы болады.
Транспорттық есептер көптеген жағдайларда қолданылады:
 ресурс тұтынушыларын өндірушілерге бекіту;
 жөнелту пункттерін межелі пункттерге байланыстыру;
 тікелей жəне кері бағыттағы жүк ағындарын өзара байланыстыру;
 өнеркəсіптік жабдықты дұрыс оңтайлы жүктеудің жеке есептері;
 өнеркəсіптік өндіріс көлемін өндіруші зауыттар арасында оңтайлы бөлу жəне т.б. [1,
7-9 бб. ].
Транспорттық есептерді шешу үшін келесі кезеңдерден тұратын арнайы əдіс қолданылады:
1) Бастапқы тірек шешімін табу
2) Табылған тірек шешімін оңтайлылыққа тексеру
3) Бір тірек шешімінен екіншісіне ауысу.
Транспорттық есептерді шешудің келесідей əдістері бар:
1) Солтүстік-батыс бұрыш əдісі əрбір кезеңде жоғарғы сол жақ (яғни солтүстік-батыс)
ұяшық максималды санмен толтырылады. Толтыру қадамдардың бірінде қорлар таусылғанға
дейін жəне барлық қажеттіліктер қанағаттандырылғанға дейін жалғасады [2, 8 б.].
2) Потенциалдар əдісі. Шешімі шексіз болатын (m+n) белгісіздері бар m1 сызықтық
теңдеулер жүйесін анықтаңыз; оның анықтығы үшін бір белгісізге ерікті мəн беріледі (əдетте
альфа 0-ге тең), содан кейін барлық басқа белгісіздер бір мəнді түрде анықталады [2, 10 б.].
3) Минималды элемент əдісінің идеясы кестенің əрбір қадамында ең кіші мəнге сəйкес
келетін ұяшықты толтырудан тұрады, ал егер бірнеше бірдей тарифтер болса, олардың кез келгені
толтырылады.
4) Фогельдің жуықтау əдісі. Есепті шешу кезінде ең төменгі тарифтер арасындағы
айырмашылық кестенің барлық жолдары мен бағандары үшін табылады (ең үлкен
айырмашылық бар жол немесе баған қолайлы). Таңдалған жолдың (бағанның) ішінде жөнелтілім
жазылатын ең төменгі тарифті ұяшық бар. Жеткізу мүмкіндіктері толығымен таусылған
жеткізушілердің жолдары жəне қажеттіліктері қанағаттандырылған тұтынушылардың
бағандары алынып тасталады [2, 18 б.].
Іс жүзінде жиі қолданылатын төрт əдіс арасында транспорттық есептің тірек жоспарын
құрудың ең ерекше əдісі — Фогельдің жуықтау əдісі. Фогельдің жуықтау əдісі көп уақытты
қажет етеді, алайда оның көмегімен жасалған бастапқы тасымалдау жоспары ең оңтайлысы
болып табылады.
Берілген транспорттық есепті Фогельдің жуықтау əдісімен шығарсақ.
Төрт зауыт бес тұтынушыға жіберілетін жүк көліктерін шығарады. Бірінші зауыт 100 жүк
көлігі платформасын, екіншісі - 300 платформаны, үшінші - 180 платформаны, төртіншісі –
320 жүк көлігі платформасын жеткізеді. Платформаларды келесі тұтынушыларға жеткізу
қажет: бірінші - 200 дана, екіншісі - 250, үшінші - 120, төртінші - 130 жəне бесіншісі - 200 дана.
Бір платформаны жеткізушіден тұтынушыға тасымалдау құны 1-кестеде көрсетілген.
Жүк көлігін жеткізудің оңтайлы жоспарын құру қажет.
Кесте 1.
Бір платформаны жеткізушіден тұтынушыға тасымалдау құны
Тұтынушылар Қордағы
Жеткізушілер
1 2 3 4 5 жүк көлігі
I 10 7 2 5 5 100
II 4 9 8 1 3 300
III 5 12 16 8 7 180
IV 7 4 6 3 11 320
Қажеттіліктер 200 250 120 130 200
56
Бұл транспорттық есеп дұрыс теңгерімдегі ашық есеп болып табылады, өйткені қордағы
жүк көліктері мен қажеттіліктердің жалпы көлемі тең:
200+250+120+130+200=100+300+180+320=900
Ең алдымен шарттар кестесінің əр жолы мен бағаны үшін біз берілген жолда немесе
бағанда жазылған екі минималды тарифтің арасындағы айырмашылықты табамыз жəне
оларды тиісті қосымша бағанға немесе кестенің қосымша жолына орналастырамыз.
Бірінші жолдағы ең төменгі тариф 2-ге тең, келесі ең төменгі тариф 5 (екі рет кездеседі).
Олардың арасындағы айырмашылық 5-2=3. Екінші жолда ең төменгі тариф 1, келесісі 3.
Айырмашылық 3-1=2. Үшінші жолда айырмашылық 7-5=2, төртіншіде 4-3=1-ге тең.
Бірінші бағанда ең төменгі тариф 4. Келесі ең төменгі тариф 5, екеуінің айырмашылығы
5-4=1. Екінші, үшінші, төртінші жəне бесінші тарифтер бойынша айырмашылықтар тиісінше 3,
4, 2 жəне 2 болып табылады.
Барлық айырмашылықтардың ең үлкені үшінші бағанда. Бұл бағанның бірінші жолында
ең төменгі тариф жазылады. (1.3) ұяшығын толтырамыз:
x13=min{100; 120}=100, Бұдан бірінші жеткізушінің ұсынысы толығымен таусылғанын
байқауымызға болады. Бірінші жол жабық. Бірінші жолды есепке алмай, алдыңғы
есептеулерді қайталаймыз.
Екінші жолда ең төменгі тариф 1. Келесі 3, екеуінің айырмашылығы 3–1=2. Үшінші жəне
төртінші жолдар үшін айырмашылықтар сəйкесінше 2 жəне 1 болады. Жол мен баған бойынша
айырмашылық 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2.
Жол мен баған бойынша айырмашылық
bj
Жолдар бойынша айырмашылық
ai 200 250 120 130 200
2
100 10 7 5 5 3 – – – – –
100
1 3
300 4 9 8 2 2 2 (3) – –
100 200
5
180 12 16 8 7 2 2 2 (3) 3 3
180
7 4 6 3
320 11 1 1 3 (3) 4 4
20 250 20 30
1 3 (4) 2 2
Бағандар бойынша
1 (5) 2 2 4
айырмашылық
1 – 2 2 (4)
1 – 2 2 –
2 – (10) 5 –
2 – – (5) –
Үшінші бағанда ең төменгі тариф 6, келесісі 8, айырмашылығы 2. Бірінші, екінші,

төртінші жəне бесінші тарифтердегі айырмашылықтар тиісінше 1, 5, 2 жəне 4-ке тең. Барлық
айырмашылықтардың максимумы екінші бағанда көрсетілген. Бұл бағандағы ең төменгі тариф
төртінші жолда. (4.2) ұяшықты толтырамыз: x42=min{250; 320}=250. Екінші тұтынушы өз
сұранысын толық қанағаттандырды. Екінші баған жабық.
57
Бірінші жолды жəне екінші бағанды ескермей, барлық əрекеттерді қайтадан қайталаймыз.
Екінші, үшінші жəне төртінші жолдардағы айырмашылықтар тиісінше 2, 2, 3; бірінші, үшінші,
төртінші жəне бесінші бағандарда – тиісінше 1, 2, 2 жəне 4. Айырмашылықтың максималды
мəні 4-ке тең жəне бұл бесінші бағанда орналасқан. Бұл баған бойынша ең төменгі тариф (2.5)
ұяшықта көрсетілген, сондықтан x25=min{200; 300}=200. Бесінші тұтынушының сұранысы
қанағаттандырылды, бесінші баған жабылды.
Тағы да қалған жолдар мен бағандар үшін айырмашылықты есептейміз.
Ең үлкен айырмашылық 3 жəне екінші, үшінші жəне төртінші жолдарда пайда болады.
Осы жолдардағы қалған тарифтердің минимумы 1-ге тең жəне (2.4) ұяшықта, сондықтан
x24=min{300-200; 130}=100. Екінші жеткізушінің ұсынысы таусылды. Екінші жол
қарастырылмайды.
Қалған жолдар мен бағандар үшін максималды айырмашылық 10, осы бағандағы ең
төменгі тариф 6, сондықтан x43=min{120-100; 320-250}=20; үшінші тұтынушы өз сұранысын
толық қанағаттандырды. Үшінші бағанды жабамыз.
Айырмашылықтарды қайта құрастырамыз. Ең көбі 5 жəне төртінші бағанда. Ең кіші
тариф (4.4) ұяшығында: x44=min{130-100; 320-250-20}=30 жəне төртінші баған жабылады.
Бір ғана бірінші баған қалды. Алдымен ең төменгі тарифпен ұяшықты толтырамыз
x31=min{200; 180}=180. Жалғыз бос ұяшыққа x41=min{200-180; 320-250-20-30}=20.
Табылған нəтиже тірек жоспар болып табылады жəне келесідей түрде беріледі:
Х3 =
Осы жоспар бойынша тасымалдау құны төмендегі мəнге тең болды:

Z ( X 3 )  100 2  100 1  200  3  180  5  20  7  250  4  20  6  30  3  3150 [3].
Транспорттық есепті шешуге арналған Фогель əдісі тиімділердің бірі болып табылады,
өйткені бұл əдістің көмегімен тиімді дұрыс оңтайлыға мүмкіндігінше жақын жоспарды алуға
болады.
Қорытындылай келе, сызықтық программалау, соның ішінде транспорттық есептер
инженерлерге де, менеджерлерге де қол жетімді балама шешім қабылдау құралы болып табылады
деп айтса болады. Олардың көмегімен жолдарды ұтымды жоспарлау ғана емес, сонымен қатар
алыс қашықтыққа, қайталанатын тасымалдауды болдырмауға болады. Бұл тауарларды тезірек
жеткізуге, жанар-жағармайға, автомобильдерді жөндеуге арналған өндірістік шығындарды
азайтуға, т.б. көлік шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

1. Болотникова О.В. Линейное программирование: транспортные и сетевые модели : учеб.
пособие / О.В. Болотникова, Д.В. Тарасов, Р.В. Тарасов. – Пенза: Изд-во ПГУ, 2016. – 88 с.
2. Атяскина Т.В. Математическое программирование: методические указания к лабораторным
работам / Т.В. Атяскина. – Оренбург: ГОУ ОГУ, 2009. – 85 с.
3. Галяутдинов Р.Р. Транспортная задача: метод аппроксимации Фогеля // Сайт преподавателя
экономики. URL: http://galyautdinov.ru/post/approksimaciya-fogelya (дата обращения:
24.10.2021).
58
FIREBASE ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНА ОТЫРЫП, МОБИЛЬДІК

ҚОСЫМШАДА PUSH-ХАБАРЛАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ӘЗІРЛЕУ
Кәмен Ербұлан Ғабитұлы
PhD., қауымдастырылған профессор,
АҢДАТПА
Қазіргі уақытта мобильді құрылғылардың операциялық жүйелерінің деңгейі қосымшалар
арқылы ақпарат пен мазмұнды алудың əртүрлі формаларын технологиялық тұрғыдан
пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл телекоммуникациялық қызмет провайдерлеріне (байланыс
операторларына) тəуелді емес қызметтерді жобалауға мүмкіндік береді.
Осы саладағы перспективалық бағыттардың бірі-мобильді құрылғының қосымшаларына
интернет арқылы хабарламаларды, графикалық материалдарды жəне басқа ақпаратты тікелей
жіберу үшін push-хабарламалар жүйесін құру жəне дамыту.
Мақсаты: Мобильдік қосымшада Firebase технологияларын қолданып, push-технология-

сын əзірлеу.
Кілттік сөздер: push-хабарландыру, мобильді қосымша, клиент-сервер, Firebase Cloud
Messaging (FCM), хабар алмасу.
Push технологиясы – қолданба серверіндегі қызметтерге жазылу үшін қолданбасы

орнатылған мобильді құрылғыны қажет ететін клиенттерді хабардар ету əдісі. Әдістің идеясы -
белгілі бір оқиғаның аяқталуы туралы ақпаратты мобильді қосымша арқылы тікелей алу. Бұл
жағдайда оқиға белгілі бір жағдайларда, мысалы, белгіленген кестеге сəйкес немесе белгілі бір
жұмыстың аяқталуына сəйкес іске қосылатын қолданба сервері үшін триггер болып табылады.
Бағдарлама сервері клиентке қажетті ақпаратты жібереді. Бұл технологияны енгізу клиент-
сервер архитектурасын қолдануды білдіреді.
Қазіргі уақытта бұл технология мобильді құрылғыларды пайдаланушыларға мазмұнды
қамтамасыз ету нұсқаларының бірі болып табылады, мысалы, қор биржаларындағы
акциялардың құны, ауа райы болжамдары немесе кез келген басқа ақпараттық хабарлама.
Үлкен артықшылығы - бұл жағдайда алушының жіберушіге қатысты ешқандай əрекет жасауы
талап етілмейді. Бұл технология белсенді түрде қолданыла бастады, өйткені оны іске қосу
үшін ең аз шығындар қажет.
Мобильді құрылғылардағы push технологиясын дамыту идеясы негізгі қосымшаның
белсенді емес екенін жəне ең алдымен пайдаланушылар мен əзірлеушілердің бірқатар
шектеулерін жеңуге арналған деп болжайды:
1) электрмен жабдықтау жүйесінің шектеулі сыйымдылық ресурсы;
2) телекоммуникация провайдерлеріне контент (SMS, MMS) бойынша қызметтерге ақы
төлеудің салыстырмалы түрде жоғары деңгейі;
3) мобильді операциялық жүйелер нарығындағы бəсекелестіктің жоғары деңгейі жəне
соның нəтижесінде қосымша тегін қызметтердің дамуы;
4) телекоммуникациялық инфрақұрылыммен өзара іс-қимылды жүзеге асырудың
күрделілігі.
Бұл факторлар push-хабарламалар жіберу инфрақұрылымының дамуына ықпал ететін
мобильді қосымшалардың танымал болуына негіз жасайды.
59
Firebase Cloud Messaging

Хабарламаларды өңдеу үшін Firebase Cloud Messaging (FCM) сервисі жауап береді. Бұл
хабар алмасу үшін платформа аралық технология, ол хабарларды сенімді жеткізуге мүмкіндік
береді. FCM арқылы жаңа электрондық пошта немесе басқа да деректер қадамдастыру үшін
қол жетімді екендігі туралы клиент қолданбасын хабардар етуге болады. Ол үшін қайта
қосылуды жəне пайдаланушыларды ұстап тұруды басқару үшін хабарламалар жіберіледі.
Мысалы, жедел хабар алмасу сияқты пайдаланылса, хабар пайдалы жүктемені клиенттік
қолданбаға 4 КБ дейін жібере алады.
FCM арқылы қолданбалар серверлері хабарларды бір құрылғыға, құрылғылар тобына
немесе бөлімге жазылған бірнеше құрылғыға жібере алады. Клиенттік қолданба FCM қолданба
серверінен бағынышты хабарламаларға жазылу үшін (мысалы, қашықтағы хабарламаларды
алу үшін) пайдалана алады.
Клиенттік қолданбаға қосымшалар серверінен бағынышты хабар жіберілген кезде,
қосымшалар сервері Google ұсынған FCM қосылу серверіне хабарлама жібереді; FCM қосылу
сервері өз кезегінде, хабарламаны клиенттік бағдарлама орындалатын құрылғыға қайта
жібереді. Хабарламаларды HTTP немесе XMPP протоколы бойынша жіберуге болады.
Сурет 1. Firebase Cloud Messaging архитектурасы
FCM-ді пайдаланып, бағдарлама серверлері хабарлар, бір құрылғы, құрылғылар тобына

немесе бөлімге жазылған бірнеше құрылғылар үшін хабар жібере алады. Клиенттік қолданбаны
FCM қолдануыңызға болады, мысалы, қашықтағы хабарламаларды алу үшін, бағдарлама
серверлерінен (мобильді бағдарламаны əзірлеу ортасы) бағынышты хабарламаларға жазылуға
болады. Әр түрлі Firebase хабарлар түрлері туралы қосымша ақпарат алу үшін FCM Хабарлар
туралы бөлімін қараңыз. Клиент қолданбасын алдымен FCM тіркеу қажет, хабар алмасу
алдында орын алуы мүмкін.
Клиенттік қолданбаға қосымшалар серверінен бағынышты хабар жіберілген кезде,
қосымшалар сервері Google ұсынған FCM қосылу серверіне хабарлама жібереді; FCM қосылу
сервері өз кезегінде, хабарламаны клиенттік бағдарлама орындалатын құрылғыға қайта жібереді.
Клиенттік қосымшалар əрдайым қосылмағандықтан немесе орындалмағандықтан, FCM
клиенттік қосымша қосылғанда оларды клиенттік бағдарламаларға жібере отырып, хабарларды
кезекке қояды жəне сақтайды. Осыған ұқсас FCM, Егер қолданбалар сервері қол жетімсіз
болса, клиенттік қосымшадан қосымшалар серверіне жоғарыда тұрған хабарды кезекке қояды.
60
FCM қосымшалар серверін жəне клиенттік қосымшаны көрсету үшін келесі есептік
деректерді пайдаланады жəне осы есептік деректерді FCM арқылы хабарламалар
транзакцияларын авторландыру үшін пайдаланады:
 жіберушінің идентификаторы - Firebase жобасын жасау кезінде тағайындалатын
бірегей сандық мəн. Жіберушінің идентификаторы хабарламаны клиенттік қолданбаға жібере
алатын əрбір қолданбалар серверін анықтау үшін пайдаланылады. Жіберушінің
идентификаторы жобаның нөмірі болып табылады; жобаны тіркеу кезінде сіз Firebase
консолінен жіберушінің идентификаторын аласыз. Жіберушінің идентификаторының мысалы
496915549731;
 API кілт - серверге Firebase Services қызметтеріне қатынауды ұсынады; FCM
қолданбалар серверінің түпнұсқалығын тексеру үшін осы кілтті пайдаланады. Бұл есептік
деректер сервер кілті немесе веб API кілті деп аталады. API кілтінің мысалы -
AJzbSyCTcpfRT1YRqbz-jIwp1h06YdauvewGDzk;
 қолданба идентификаторы - FCM-ден хабар алу үшін тіркелетін клиенттік қолданба
куəлігі. App ID мысал-1:415712510732: android:0e1eb7a661af2460;
 тіркеу маркері - бұл осы құрылғыдағы клиенттік қосымшаның FCM куəлігі. Тіркеу
маркері FCM-ден хабар алу үшін клиенттік қосымшаның (осы нақты құрылғыда орындалатын)
данасын авторизациялайды. Тіркеу маркері өте ұзын жол.
Клиенттік бағдарлама алдымен FCM-ге хабарлармен алмасу жүйесі орындалғанға дейін
тіркелуі тиіс. Клиенттік қосымша келесі сызбада көрсетілген тіркеу бойынша əрекеттерді
орындауы тиіс:
Сурет 2. Клиенттік қосымшаның әрекеттері
Келесі схемада FCM-нің хабарларды қалай сақтайтыны жəне жіберетіндігі көрсетілген:
Сурет 3. FCM-нің хабарламаны сақтау және жіберу схемасы
61
Push-хабарландыру жүйесін әзірлеу

Push-хабарландыру жүйесін əзірлеудің бастапқы кезеңінде келесі негізгі талаптар
анықталды:
1) хабарламаны қалыптастыру жəне жіберу web-интерфейсті қолдану арқылы жүзеге
асырылады;
2) мобильді құрылғыда əрбір хабарлама бойынша жіберушіні сəйкестендіруге болады;
3) жасалған транзакциялар бойынша барлық ақпарат реляциялық деректер базасында
сақталуы тиіс;
4) жаңа жобалар мен тапсырыс берушілер үшін жүйенің жеңіл масштабталуы.
Сурет 4. Мобильді қосымшадағы APIService
Сурет 5. Сол жақта: Push-хабарлама жасаудағы класстар, он жақта:

Token моделі көрсетілген
Сурет 6. Мобильдік қосымшада хабарламаның жіберілуі
62
Сурет 7. Push-хабарламаның келуі
Қорытындылай келе, Push-хабарламалар серверден клиентке белгілі бір параметрлердің

негізінде сервердің бастамасы бойынша жіберілетін контентті (жүйелік хабарламаларды)
таратудың осындай тəсілі. «Клиент-сервер» (Pull) кері схемасына қарағанда, push-технология
пайдаланушыға пайдалы болуы мүмкін таргеттелген ақпаратты береді, бірақ бұл пайда туралы
ол əзірге білмеуі мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Firebase ресми сайты [Электрондық ресурс]: https://Firebase.google.com
2. Kotlin жəне Android [Электрондық ресурс]: https://developer.android.com/ kotlin
3. Сергей Пимонов. Язык программирование Kotlin – К.::IPIO, 2017. – 304 c.
4. Push - технологиясы [Электрондық ресурс]: https://ru.wikipedia.org/wiki/Технология_push
63
O'ZBEK TILIDAGI MAQOLALAR
GUMANITAR
BO'LIM 1.
TILSHUNOSLIK
MERKMALE DER MARKETING-BEGRIFFE

Aschyr Abylov
Student der Fakultät für Bankwesen,
Turkmenistan, Aschgabat
Hekim Annayev
Student der Fakultät für Bankwesen,
Muhammet Halapov
Student der Fakultät für Finanzen,
Turkmenisches Staatsinstitut für Finanzen,
Alparslan Bayramov
Deutschlehrer, der Lehrstuhl für Fremdsprachen,
ANNOTATION
Es gibt eine beträchtliche Anzahl von Definitionen für das Wort «Begriff». Nach dem Studium
der notwendigen für das Verständnis dieses lexikalischen Phänomens der Monographie und des
Artikels wurde kein separates Konzept dieser Einheit gebildet, sondern eine vollständige Beschreibung
seiner Funktionen erstellt, die Geschichte der Entstehung und die Bestandteile des Begriffs beschrieben.
Stichwörter: Marketing, Begriff, Unternehmen, Wettbewerb, Produkt.
Die Sprache der Wissenschaft zeichnet sich durch ihre Genauigkeit aus, was auf die Existenz
der internationalen wissenschaftlichen Gemeinschaft zurückzuführen ist. Terminologie ist die Grundlage
der wissenschaftlichen Sprache, dieser Wissenszweig hat seine eigene Hierarchie.
Der Begriff kann ein Wort oder eine Phrase genannt werden, die für eine eindeutige und genaue
Bezeichnung (Bezeichnung) eines speziellen, wissenschaftlichen Konzepts in einem bestimmten
System von speziellen Konzepten dient, zum Beispiel in der Wissenschaft, Technik und in unserem
Fall im Marketing.
Der Begriff bildet die Terminologie einer bestimmten Wissenschaft. Begriffe müssen um genau
zu sein, leicht zu verwenden, müssen ein bestimmter Wert mit einem bestimmten Begriff verbunden
werden. Es kann als einfach bezeichnen Eigenschaften von Objekten wie Farben, Sounds und
64
komplexe Zeichen oder sogar die Gesamtheit solcher. Der Begriff muss klar, genau, einfach sein wir
werden auf Kosten der logischen Konstruktion verwenden.
Weitere funktionale Anforderungen sind Internationalität, das heißt das Streben nach
Einheitlichkeit der Formen, inhaltliche Übereinstimmung von Begriffen in mehreren Landessprachen;
Einbindung in die professionelle Kommunikation, das heißt allgemein akzeptiert; Modernität -
Ersetzen veralteter Begriffe durch moderne Äquivalente; Wohlklang - die Bequemlichkeit der
Aussprache und das Fehlen assoziativer Dissonanz; und Esoterik, d. h. absichtliche Unzugänglichkeit
für Nichtfachleute.
Im Marketing gibt es beispielsweise viele Begriffe, die diesen Aufgaben entsprechen, da sie
leicht verständlich, logisch sind und einem einzigartigen, einzigartigen Phänomen im Bereich des
Internet-Marketings entsprechen: Click-through - Klicken auf einen Werbelink; der Wechsel von
einer Online-Werbung zu einer anderen, bei der der Kunde durch Klicken mit der Computermaus auf
die Website des Werbetreibenden gelangt.
IP-Adresse - Netzwerkadresse; eine eindeutige Netzwerkadresse, die erforderlich ist, um
Informationen von einem Computer (Knoten) zu einem anderen zu finden, zu übertragen und zu
empfangen. Unter einem Knoten wird absolut jedes Gerät verstanden, das die Fähigkeit besitzt und
sich mit dem Netzwerk verbindet. Multi-media Marketing - Multimedia-Marketing; "Marketing
durch die Nutzung von zwei oder mehr Kommunikationsmitteln (E-Mail, Fernsehen, Radio, Internet,
soziale Netzwerke)"
Verwendete Literatur:
1. Lotte D.S. Nächste Aufgaben der wissenschaftlichen und technischen Terminologie. Moskau: Nauka,
1931 .-- 158 S.
2. Grigorov V.B. Wie man mit einem wissenschaftlichen Artikel arbeitet. M.: Gymnasium, 1991.—202.
3. Головин Б.Н Лингвистические основы учения о терминах. М .: Высшая школа, 1987. −103 с.
4. Мельник М.В. Маркетинговый анализ / М.В. Мельник, С.Е. Егорова. – М.: Изд-во Рид
Групп, 2011. – 384 с.
5. Беляевский И.К. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз: учебное
пособие / И.К. Беляевский. – М.: Финансы и статистика, 2008. – 320 с.
65
2 - BO'LIM.
PEDAGOGIKA
PROFESSOR MALLA OCHILOVNING TARJIMONLIK FAOLIYATI

VA TARJIMA ASARLARINING PEDAGOGIK AHAMYATI
Nigora Ochilova
Qarshi Davlat Universiteti Pedagogik tarixi va yo'nalishi o'qituvchisi,
O'zbekiston, Qarshi
Nigora Nazarova
Qarshi Davlat Universiteti tarix va nazariyasi yo'nalishi magistranti,
O'zbekiston, Qarshi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada professor Malla Ochilovning rus tilidan o'zbek tiliga mohirlik bilan tarjima
qilgan asarlari haqida qisqacha so'z boradi. Shu bilan birgalikda o'zbek pedagoglari uchun keng
ko'lamda foydalanilib kelinayotgan YA.A.Komenskiyning Buyuk didaktika'' asarining nechog'lik
mohirona tarjimasi haqida keng fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar: ustoz -shogird ,hurmat,tarjima ,kitobxon ,pedagogik mahorat.
O'zbek pedagogika rivojiga o'zining tarjima asarlari bilan salmoqli hissa qo'shgan professor
olim Malla Ochilov o'z faoliyatini 1958- yilda Qarshi Davlat Universitetida boshladi .Ustoz 30 yildan
ko'proq davrda raxbarlik lavozimlarida ishladi va shu bilan birgalikda o'zining ilmiy asarlari hamda
o'quv qo'llanmalarini yaratdi . Ustozning o'zbek pedagogikasi rivojiga qo'shgan tarjima asarlari
Pchelko A.S.Boshlangich maktabda politexnik talim elementlari (T 1958) .Belous R.A Maktabda
oquv tarbiya ishlariga raxbarlik Maktabshunoslik'' to'plami( T 1958) ,Florov O V. Sinf xonasi
''Maktabshunoslik''to'plami (T.1958) O'qituvchi nashr) Y.A. Komenskiyning ''Buyuk Didaktika''
(Toshkent .O'qituvchi nashr 1975 y 240 bet) . shular jumlasidandir.
Professor M.Ochilovning tarjima asarlarining eng sarasi bu Y.A. Komenskiyning ''Buyuk
Didaktika''( Toshkent .O'qituvchi nashr 1975 y 240 bet) . deb aytsak mubolag'a bulmaydi. Komenskiy
1627-yilda chex tilida ''CHex didaktikasi '' asarini yozishga kirishdi .Katolik zulmi va quvg'ini nihoyatda
ko'paygach,Komenskiy ''chex qardoshlari'' jamoasining boshqa a'zolari bilan birgalikda o'z vatanini
tashlab ketishga majbur bo'ldi. Ular Polshaga borib Leshno shaxridan boshpana topdilar. Shundan
e'tiboran Komenskiy hayotida yangi davr boshlandi . bu davr 28 yil davom etib ,pedagogik faoliyat
davri edi .U Leshnoda gimnaziya ochib o'qituvchilik qildi . ''Didaktika'' asarini 1632-yilda chex tilida
yozib tamomlaydi.So'ngra bu asarni 1633-38- yillarda qayta ishlab , lotin tiliga tarjima qiladi va uni
''Buyuk Didaktika'' deb ataydi .
Yan Amos Komenskiy progressiv goyalari bugungi kunda mustaqil Ozbekiston Respublikasining
talim sohasidagi islohotlari, uning maqsad vazifalari bilan oziga xos uygunlikni korsatdi. U yoki bu
pedagogik konsepsiyalar, talimotlarni tavsiflaganda shu talimotlar ijodkorining hayoti va faoliyatidagi
eng muhim voqyealarni asos qilib olish nazarda tutiladi.
Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari jahondagi taraqqiy
etgan mamlakatlar qatoridan munosib orin olish uchun manaviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni
yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta
qurishni talab qiladi. Buning uchun xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz dunyoqarashini ozgartirish,
ularning bilim va manaviyatlarini jahon andozalari darajasiga kotarish zarur. Bunday murakkab
ijtimoiy vazifani hal etishda boshqa fanlar qatori ilmiy asosga qurilgan milliy pedagogika zimmasiga katta
66
masuliyat tushadi. Shu bilan bir qatorda, talim va tarbiya bilan hamma, yani butun jamiyat azolari
shugullanishlari kerak ekanligini ham hayotning ozi korsatdi. Bu masuliyatli vazifada oz faoliyatini
talim-tarbiya sohasiga bagishlagan kishilar bilan bir qatorda jamiyatning bilimli va obro-etiborli
azolari, oliy malumotli mutaxassislar oz hissalarini qoshishi kerak. Chunki ular ozlarining bilimlari
va yuqori malakalari bilan mehnat jamoalarida katta etiborga egadirlar. Xamma joyda ularning sozlari
yuqori tasir kuchi bilan ajralib turadi. SHuning uchun ham professor M .Ochilov ushbu tarjima asarni
mohirlik bilan bu soxa vakillariga yetkaza oldi . Ta'lim- tarbiya jarayonlarida eng dolzarb bo'lgan
hamda muhim bo'lgan vazifalar ushbu asarda keng ochib berilgan. qisqacha qilib aytganda talim
jarayonini yanada mukammal tashkil etish, yani, talim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish,
talim jarayoni uchun xos bolgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va tariflash.
Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi talimning mavjud jarayonlarini organish, uning turli
jihatlari ortasidagi bogliqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini
aniqlashdan kabi masalalar, Ozlashtirilgan nazariy bilimlar talim amaliyotini yonaltirish, talimini
jamiyat tomonidan qoyilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon berishi,
Talim mazmunini anglab olish, talim tamoyillari, talim metod va vositalarini qollash meyorlarini
aniqlash asosida didaktika amaliy-meyoriy hamda tashkiliy-texnologik vazifani bajarishi haqida so'z
borilgan ushbu asar barcha pedagoglar uchun asosiy qo'llanma sifatida foydalaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ochilov, F. Gofforova. «Buyuk didaktika» Karshi sh. 1992 y.
2. O. Xasanbayeva, Pedagogika tarixidan xrestomatiyasi. T, 1993 yil.
3. Tojiyev., Saloxitdinov R., Barakayev M., Abdalova S. Talim jarayonida zamonaviy axborot
texnologiyalari. — T.: 2001.
4. Farberman B.L. Ilgor pedagogik texnologiyalar. — T.: Fan. 2000.
5. Farberman B.L., Musina R.T., Jumaboyeva F.A. Oliy oquv yurtlarida oqitishning zamonaviy
usullari. — T.: 2002.
6. Yoldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya: yonalishlari, muammolari, yechimlari. —
Xalq talimi jurnali, 1999, №4,
7. www.ziyonet.uz
67
TABIIY VA TIBBIY ILM-FAN
3 -BO'LIM.
JISMONIY FAN
FIZIKA, TEXNIKA VA TIBBIY ASBOBSOZLIKDAGI MUVAFFAQIYATLAR

Qodirov Saidqosim Po'latxon o'g'li
Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti magistri,
O'zbekiston, Toshkent
ANNOTATSIYA
Maqolada fizika, texnika va tibbiy asbobsozlikdagi muvaffaqiyatlar hamda ularning bog’liqlik
tomonlari ko’rib chiqilgan.
АННОТАЦИЯ
В статье рассматриваются достижения физики, техники и медицинской техники и их
взаимосвязь.
Kalit so’zlar: fizika, texnika, tibbiy asbobsozlik, atom, molekula, bosim, molekulyar fizika,
termometr.
Ключевые слова: физика, инженерия, медицинские инструменты, атом, молекула,
давление, молекулярная физика, термометр.
Respublikamizda yuz berayotgan o‘zgarishlar barcha sohani qamrab olmoqda. Prezidentimiz

tomonidan ilgari surilgan har bir chiqishlarida, jumladan 2020 yil 29 dekabrdagi murojaatnomasida
fizika va chet tillarini o’rganishni ustuvor yo’nalish etib belgilalaganlari, davlatni rivojlantirish, halq
farovonligini oshirish maqsadida qo’yilgan qadam, harakatlar strategiyasining bosh maqsadi xalq
manfaatidir[1]. U besh banddan iborat bo’lib to’rtinchi bandi aynan ta’lim sohasiga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasining rivojlanish strategiyasi birinchi navbatda jamiyatdagi ijtimoiy-
iqtisodiy qayta qurishning yo‘nalishlari bilan belgilanadi. Yuqorida aytilgan chora-tadbirlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun aksariyat sohalarning negizida fizika asos hisoblanadi. Shu
bois, hozirgi zamon tibbiyotining yutuqlari ko‘p jihatdan fizika, texnika va tibbiy asbobsozlikdagi
muvaffaqiyatlarga asoslangan. Kasalliklarning tabiati va sog‘ayish mexanizmi ko‘p hollarda biofizika
tushunchalari asosida tushuntiriladi. Shuning uchun tibbiyot oliygohining o‘quvchilari 1-kursdanoq
“Tibbiy va biologik fizika” kursida fizika, texnik, biologik fizika va matematikadan umumiy holda
maxsus bilimlarni egallaydilarki, bu fanlarning asosi fizika bo‘lib, u tibbiy-biologik masalalarni hal
qilishga yo‘naltiriladi.
Biz quyida molecular fizika bo’limini o’qitish va uni tibbiyot bilan bog’liq o’ziga xos tomonlarini
tahlil qilamiz. Ma’lumki, biologik organizmlar ochiq termodinamik sistema bo‘lib, atrofidagi muhit
bilan tinmay moddalar almashinib turadi. Fizik organizmning hujayra va to‘qimalarda gazlar, suv va
unda moddalarni o‘tkaza oladiganligi uchun moddalar shu tariqa almashinish hodisasi o‘tkazuvchanlik
hodisasi deb yuritiladi.
Organizmning butun hayot faoliyati shu xususiyatga bog‘liq bo‘lib, moddalarning hujayralari
bilan to‘qima suyuqligi o‘rtasida tarqalishi biopotensiallar hosil bo‘lishi va boshqalar o‘tkazuvchanlik
tufayli yuzaga keladi.
Tirik organizmlarda o‘tkazuvchanlikni aniqlashning bir qancha usullari mavjud.
 Osmotik usul.
 Bo‘yoqlar, shuningdek rangli indikatorlardan foydalanishga asoslangan usul.
68
 Mikrokimyoviy analiz usuli.

 Nishonli atomlar usuli.
 Elektr o‘tkazuvchanlik usuli.
Tibbiyotda fizika fani shunchalik chambarchas bog‘liqki, inson tanasidagi har bir holat,
harakat, klinik, biologik, fiziologik, ineksion jarayonlar, reaksiya holatlari shular jumlasidandir.
Temperaturaning fiziologik holati: ideal gaz uchun molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy
tenglamasi oson o‘lchanuvchi bosim, gaz molekulalarining o‘rtacha kinetik energiyasi va
konsentratsiyasi kabi mikroskopik parametrlari bilan bog‘lanish o‘rnatadi. Biroq gazning faqat
bosimini o‘lchash orqali biz molekulalar kinetik energiyasining o‘rtacha qiymatini ham, ularning
konsentratsiyasini ham alohida bila olmaymiz. Demak, gazning mikroskopik parametrlarini topish
uchun molekulalarning o‘rtacha kinetik energiyasi bilish lozim, ya’ni biror fizik kattalikni o‘lchash
kerak. Fizikada bunday kattalik bo‘lib temperatura hisoblanadi. Issiq va sovuq jismlar orasida kontakt
o‘rnatilgandan bir qancha vaqt o‘tgandan so‘ng jismlarning mikroskopik parametrining o‘zgarishi
to‘xtaydi. Jismlarning bunday holati issiqlik muvozanati deyiladi. Temperaturaning fiziologik holat
bilan tibbiyotning bog‘liqlik tomoni shundaki, fizikada biron-bir jismning yoki gazning holatlari
kuzatilsa, tibbiyotda esa inson tana haroratining maksimal darajada ko‘tarilishi va bu yomon
holatlarga olib kelishiga sabab bo‘ladi. Termoregulyasiya ― (issiqlikni boshqarish) odam
organizmida tana haroratini doimiy tutib turadigan fiziologik jarayondir.
Tashqi muhitning yuqori harorati teridagi termoretseptorlarni ta’sirlantiradi, bunda teridagi
kapillyar qon tomirlar reflektor ravishda kengayib, nafas tezlashadi. Natijada teri sathida issiqlik
sochilishi, zo‘r berib chiqayotgan terning bug‘lanishi va kamroq darajada nafas yo‘llari shilliq
pardasidan issiqlik sochilishi hamda suv bug‘lanishi hisobiga issiqlik ajralishi kuchayadi. Yilning
sovuq faslida zo‘r berib ajraladigan issiqlik o‘rniga jadal jismoniy ish bajarish, shuningdek kuchli
ovqat berish yoki bir yo‘la har ikkalasini qilish yo‘li bilan qoplash mumkin.
Haroratning kun davomida bir necha gradusga o‘zgarishi, oksidlanish jarayonlarining yoki
odam oziqlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Sog‘lom odamlarda harorat qaerda o‘lchanganiga qarab
ko‘rsatkichlar ham har xil bo‘ladi. Bular: og‘iz bo‘shlig‘i, qin, to‘g‘ri ichak shilliq pardasining
harorati, qo‘ltiq va chov sohasining terisining haroratidan 0,2÷0,4°S yuqoridir.
Normada tana haroratlari:
Bolalarda ― 37 – 38,5°S;
Katta odamlarda ― 36,5–37°S;
Keksalarda ― 35,5 – 36,5°S.
Biroq haroratning fiziologik o‘zgarishlari nimalarga bog‘liq bo‘lishidan qat’iy nazar normadan
1°S dan oshmasligi kerak.
Termometrlar ― kundalik hayotda temperaturani suyuqlikli termometrlar bilan o‘lchash keng
tarqalgan. Suyuqlik termometrining tuzilishida suyuqliklarning isitilganda kengayish xossasidan
foydalaniladi. Ishchi jism sifatida odatda simob, spirt, glitserin qo‘llaniladi. Jismning temperaturasini
o‘lchash uchun termometr shu jism bilan kontaktga keltiriladi, jism va termometr orasida issiqlik
muvozanati o‘rnatilguncha issiqlik o‘tkazish amalga oshiriladi. Timpatik termometrlar ― elektron
asbob shaklida bo‘lib, batareyalar yordamida ishlaydi va quloq nog‘ora pardasining haroratini
aniqlash uchun qo‘llaniladi. Kimyoviy termometrlar ― bir marta qo‘llashga mo‘ljallangan bo‘lib,
harorat o‘zgarganda o‘z rangini o‘zgartiradigan , issiqlikni sezuvchi kimyoviy moddalar bilan
to‘ldirilgan nuqtalar ko‘rinishidagi ingichka plastik yassi parchalardir. Elektron termometrlar ― esa
haroratni tez va aniq o‘lchashni ta’minlaydigan, bir marta ishlatib almashtiriladigan uchli maxsus
termometrlar hisoblanadi.
Fizikada va tibbiyotda bosimning o‘rni va ahamiyatini qarab chiqaylik. Masalan: ideal gaz
bosimi ― molekulyar-kinetik nazariyaning birinchi va muhim shartlaridan biri gazning idish
devorlariga beradigan bosimi hodisasini sifat va miqdor jihatdan tushuntirish edi. Gaz bosimini sifat
jihatdan tushuntirish shundan iboratki, bunda ideal gaz molekulalari idish devorlari bilan
to‘qnashganda elastik jism kabi mexanik qonunlar bo‘yicha ular bilan o‘zaro ta’sirlashadi.
Gazning molekulalari juda ko‘p va ular devorga birin – ketin katta tezlik bilan uriladi.
Molekulalarning idish devoriga urilishida ayrim molekulalar tomonidan ta’sir qiluvchi kuchlarning
69
geometrik yig‘indisining o‘rtacha qiymati gazning bosim kuchi bo‘ladi. Gazning bosimi F bosim
kuchi modulining devor yuzi S ning nisbatiga teng:
𝐹
𝑝= .
𝑆
Tibbiyotda bosimning o‘rni juda katta bo‘lib, odam tanasidagi moddalar aylanishi, qon aylanishi,
stres holatlarida kuzatiladi. Masalan: arterial bosim: sistola va diastola vaqtida tomirlar devoriga
tushadigan qon bosimidir. Arterial bosim yurakdan otilib chiqadigan qon miqdoriga, qon oqimiga,
umumiy periferik tomirlarning nechog‘li qarshilik ko‘rsatishiga, tomirlar devorining elastikligiga
bog‘liq. Sistolig (maksimal), diastolig (minimal) arterial bosim va puls arterial bosimi farqlanadi.
Sistolig (maksimal) bosim – arterial sistemada chap qorincha sistolasidan keyin paydo bo‘ladigan,
puls to‘lqini maksimal ko‘tarilgan vaqtidagi bosimdir. Diastolig bosim – yurak diastolasi oxirida puls
to‘lqini tushgan vaqtda yuzaga keladi. Arterial bosimni o‘lchash – yurak tomirlari va nafas tizimi
kasalliklarida qo‘llaniladigan muhim tashxisiy hisoblanadi. Normada sistolig bosim 120 mm dan 140 mm
gacha, diastolig bosim 70-90 mm simob ustuni atrofida o‘zgarib turadi.
Arterial bosimni o‘lchash moslamalari simobli sfigmomanometr (Riva- Rochchi) va prujinali
bosim o‘lchagich hisoblanadi. Riva-Rochchi apparati hozirda ishlatilmaydi. Ko‘p hollarda prujinali
apparat ya’ni fanendaskop va tanometr yordamida o‘lchanadi. Bunda arterial bosim prujina qarshilik
kuchi bilan o‘lchanib, bu kuch millimetrli bo‘linmalar bo‘lgan sferblat bo‘ylab harakatlanadigan
strelkalarga o‘tadi. Apparat prujinali manometr, monjetka, nokcha – ballon va asbob qismlari o‘zaro
tuta bosim elka arteriyasidan o‘lchanib, bemor tinch holatda o‘tirishi kerak. Chunki odam
harakatlansa bosim kuchayib, normada chiqmaydi. Shunga o‘xshagan fiziologik holatlar kuzatiladi.
Uning echimi kasbni egallashda yordam beradigan fizikaning kasbiy mazmunidagi materiallarni har
bir o‘quv mavzusiga imkon qadar ko‘proq kiritilishi mumkin. Masalan, tibbiyot kasb-hunar
kollejlarining hamshiralik ishi, davolash ishi va farmatsiya yo‘nalishlari uchun fizika darslarining
fanlararo bog‘lanishni tahlil etish mumkin. Tibbiyotda o‘qitiladigan fanlardagi “Issiqlik o‘tkazuvchanlik
va odam tanasidagi issiqlik muvozanati”, “Bug‘lanish”, “Qaynash”, “Suyuqlik-larning xossalari”,
“Qon bosimi haqida tushuncha”, “Atmosfera bosimi va uning organizmga ta’siri”, “Havoning namligi va
uning inson salomatligi uchun ahamiyati” va boshqa mavzularni o‘qitishda fizika fani bilan bog‘lash
muhim ahamiyatga ega.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, inson organizmi va unda sodir bo’’layotgan o’zgarishlarni
fizika, texnika va tibbiyot birgalikda bizga tushuntirib beradi. Shuning uchun ham fizikaning
rivojlaninshi va yutuqlarining tibbiyot sohasida qo‘llanishi inson hayotida juda kata ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. Mirziyoev.Shavkat Miromonovich. Murojaatnoma 29 yanvar 2020 yil.
2. Inomov Q.S. Hamshiralik ishi asoslari. Tibbiyot kollejlari uchun darslik. Toshkent. “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” DIN, 2007 y. 245b.
3. G‘aniev A.G., Avliyoqulov A.K., Almardonova G.A. Fizika. AL va KHK lari uchun darslik. I qism.
Toshkent. O‘qituvchi NMIU, 2008 y. 416 b.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Physics
70
IJTIMOIY-IQTISODIY, ILM-FAN
4 -BO'LIM.
TARIXI
TURKISTONDA AYOLLAR SAVODSIZLIGINI

TUGATISHDAGI ILK QADAMLAR
Umid Toshqobilov
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Tarix va falsafa kafedrasi 3-bosqich talabasi,
O'zbekiston, Denov
Muxammadali Аbdulazizov
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Tarix fakulteti 2-bosqich talabasi,
O'zbekiston, Denov
Sitora Xo`shboqova
Termiz Davlat Universiteti tarix ta`lim yo`nalishi 3-bosqich talabasi,
O'zbekiston, Termiz
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada XX asrning 20-30 yillarida jamiyat hayotining tubdan o`zgarish masalalarida
ayollar savodsizligining tugatilishiga alohida e’tibor berilgan. Ta’lim turlari haqida ma’lumotlar
keltirilgan. Hududlarda tashkil etilgan ayollar klublari sanab o‘tilgan.
Kalit so’zlar: Ayollar klublari, milliy ta’lim, eski maktablar, madrasalar, rus-tuzem maktablari,
to`garaklar, milliy madaniyat.
Tarix sahifalarini o’rganar ekanmiz, insoniyatning eng muhim voqealardagi ishtiroki,

zamonlarning almashishi yohud, bir davlat boshqaruvidan boshqa bir davlat boshqaruviga o’tishi
davrida turlicha to’siqlarni yengib o’tganini guvohi bo’lamiz. Davlat tuzumining o’zgarishi yangi
hukumatning turli yo’nalishdagi islohotlariga asos bo`ladi. Bu jarayonda esa oddiy xalq uchun bir
necha to’siqlarni yengib o’tish majburiyati yuklanadi. XIX asr oxirida O’rta Osiyo davlatlarining ichki
kurashlari va iqtisodiy-siyosiy qaramikka qo’ygan qadamlari, XX asr boshlarida mustamlakachilik
siyosatining asosini yaratib berdi. Rossiya hukumati hududimiz aholisiga nisbatan siyosiy-iqtisodiy
va ijtimoiy-madaniy sohalardagi tub o’zgarishlarini olib kirdi. Butun o’lka aholisini savodsizlik
tamg’asi bilan, ularni rus-tuzem maktablariga jalb etilishini jadallashtirdi. Shu asosga ko’ra 1919- yil
22- dekabrda V.I.Leninning imzosi bilan ” Savodsizlikni bitirish” to’g’risidagi Dekreti e’lon qilindi [1].
Ushbu qonunga muvofiq aholining 7 yoshdan 70 yoshgacha bo’lgan barcha qatlami ta’limga tortilishi
ko`zda tutildi. Maorif sohasini yangidan bunyod etish uchun hududda mavjud vaqf mulklari to’liq
musodara etilib, davlat hisobiga o’tkazildi. Yangi tuzimga mos ta’lim berish usullari, va yangicha
mafkura asosidagi maktablar ochildi. Hududlarda ochilgan maktablarga o’quvchilarni jalb etish
masalasi o’lkaning xotin-qizlarini ta’limga tortilishi bilan milliy diniy tafovutlarni keltirib chiqardi.
Biroq, ayollar o’rtasidagi savodsizlikni yo’qotish masalasining dolzarbligi, iqtisodiy tushkunlik bilan
yo’g’rilib ketdi. Ayni shu vaqtda aholining barcha qatlamini ishchilar sinfiga tortilishi masalasi ularni
71
savodsizligini tugatish masalasi bilan uyg’unlashtirildi. XX asrning 20-30-yillarida ushbu masala

keskin tarzda ommalashtirilishidan vaqf mulklari tarkibidagi eski maktablarning tugatilishi va ular
o’rnida rus-tuzem maktablarini ochilishiga alohida e’tibor berilishini kuzatamiz. Ushbu maktablar
tarkibida xotin-qizlarni ta’limga tortish, savodsizligini yo’qotish masalasiga jiddiy e’tibor berildi.
Birgina Namangan xalq ta’limi bo’limining markazga bergan hisobotida B.Isxakova 1923- yilda
Namanganning 3 ta hududida qizlar uchun alohida savodsizlik maktablari ochilganini ta’kidlaydi.
Biroq, ushbu maktablarda mahalliy aholi tomonidan doimiy tajovuzlar mavjudligi ushbu maktab
hududini 120 ta harbiy tomonidan himoyalanishi ta’kidlanadi [2]. Mahalliy aholi tomonidan ijobiy
kutib olinmagan bo’lsada ayollar savodsizligini tugatishga jiddiy siyosiy masala sifatida qaraldi.
1923-1924 o’quv yili yakunida esa 1919-yilda o’lkada 0,2 % deb belgilangan savodlilar 22% ga
yetgani haqida ma’lumot beriladi. Ayni savodsizlikni tugatish masalasida ayollar maktablarida
mahalliy kadrlarni tayyorlash masalasiga ham alohida e’tibor qaratildi. O’qituvchilar tayyorlov
kurslarida 1925-yilda Farg’ona, Toshkent, Samaraqand okruglarida 1256 nafar kurs tinglovchilaridan
31% ayollarni tashkil etardi [3]. Maktablarda ta’lim oluvchilar uchun ma’lum bilimga ega bo’lib
kurslarni bitirib sertifikat olgan ustozlarga ta’lim berish huquqi berilgan. Turli qarashlarni yaxlidlash
maqsadida dastlabki ta’lim turli yoshdagi ayollarga “Ayollar klub” larining faoliyati bilan targ’ib
qilindi. Ayrim hududlarda maktablar ochilishi moddiy jihatdan bir oz mushkul va maktab yoshida
bo’lmagan ayollarni savod chiqarishi uchun to’garaklar tashkil etildi. Klublarda alohida sovet targ’ibotchi
peonerlar va faollar, rus tili kurslarida o’qib kelgan muallimlar faoliyati doimiy tashkillandi.
Tashkillangan ayollar klublarida erta tongdan soat 8:00 dan 10:00 gacha dars mashg’ulotlari tashkil
etilgan, so’ngra turli madaniy tadbirlar o’tkazilgan. E’tiborli jihati shunda ediki, klubga tashrif
buyurgan savod chiqarish istagidagi ayollarning aksariyati bolalari bilan kelib, ular savod chiqarish
kurs mashg’ulotlarida qatnashgunga qadar bolalari bog’cha tarbiyasida bo’lib ovqatlantirilgan,
shuning bilan birgalikda vrach ko`rigidan o’tishgan. Bu jarayon ham klublarda ayollarning qatnovini
keskin oshirishning bir omili edi [4]. VKP/b/ Markaziy Qo’mitasining 1927-yil 14-yanvardagi “Sovet
Sharqi xotin-qizlar klublarining vazifalari to`g`risida” gi qaroriga asosan tashkil etish alohida
jadallashtirilgan vazifalarni belgilab berdi[5]. Qarorgacha va qarordan keyingi ijro masalasida alohida
faoliyatlar ommaviy tadbirlar, yig’ilishlarda tashviqot masalasiga alohida e’tibor berildi. 1925-yil mart
oyida Butuno’zbek dehqon ayollari qurultoyi, xotin-qizlar bo`limlari mudirlari o’lka kengashi bo’lib
o’tdi. Kengashning asosiy masalasi ayollar savodsizligini tugatishda samarali usullardan foydalanish,
siyosiy jarayonlarda ularning faolligini oshirishdan iborat edi [6].
Xulosa qilib aytganda, ayollarning savodsizligini tugatish masalasi bir tomondan ularning jamiyat
hayotidagi faolligini oshirish bo’lsa, ikkinchi tomondan Turkistonning tub aholisiga tegishli milliy
qadryatlarni yemirish, uning o’rniga rus- tuzem madaniyatini kiritish edi.
References:
1. Sovet maktabi jurnali 1978-yil 5-son 70 bet M.M Ziyamuhammedovaning “Xotin qizlar
savodsizligini bitirish tarixidan” nomli maqolasi
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidendi huzuridagi Davlat arhivi Farg’ona viloyat bo’limi fond-83.
ro`yxat-1. ish-40. Sahifa-6
3. Sovet maktabi jurnali. 1977-yil 9-son. Sahifa 11
4. V.Q.Nishonovna. “O’zbekistonda xotin-qizlar masalasini hal etishning madaniy jihatlari
(20- 30 yillar) tajriba va oqibatlar” Dissertatsiyasi .Toshkent. 1998-yil.101- sahifa.
5. V.Q.Nishonovna. “O’zbekistonda xotin-qizlar masalasini hal etishning madaniy jihatlari
(20- 30 yillar) tajriba va oqibatlar” Dissertatsiyasi. Toshkent. 1998-yil.84- sahifa.
6. O’zbekiston Davlat Milliy arhivi. Fond-94. Ro’yxat -5. Ish -88.sahifa-56.
72
TEXNIK VA MATEMATIK FAN
5 -BO'LIM.
TEXNOLOGIYA
KORXONALARDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI

AVTOMATLASHTIRISHDA TEXNIK VOSITALARNING O`RNI
To'raqulov Zafar Safarovich

Toshkent kimyo texnologiyalari instituti
Informatika, avtomatlashtirish va boshqaruv kafedrasi katta o`qituvchisi,
To'ychiyev Isfandiyor Baxtiyor o'g'li

Toshkent kimyo texnologiyalari instituti
Yangiyer filiali 3- kurs talabasi,
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda texnik
vositalarning o`rni haqida so`z yuritilgan.
Kalit so`zlar: avtomatlashtirish, texnik vosita, mexanizatsiyalash, avtomatik tizim, mahsulot,

dastur, korxona.
Korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish uchun texnik vositalarni joriy

etish asosiy shartdir. Zamonaviy avtomatlashtirish usullarining xilma-xilligi ularni qo'llash doirasini
kengaytiradi, mexanizatsiyalashtirish xarajatlari, qoida tariqasida, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
hajmining oshishi, shuningdek sifatining oshishi shaklida yakuniy natijalar bilan oqlanadi.
Texnologik taraqqiyot yo'lidan boradigan, bozordagi yetakchi o'rinlarni egallaydigan, ish
sharoitlarini yaxshilaydigan va xom ashyoga bo'lgan ehtiyojni minimallashtiradigan tashk ilotlar.
Shu sababli, yirik korxonalarni endi mexanizatsiyalash bo'yicha loyihalarni amalga oshirmasdan
tasavvur qilish mumkin emas - istisnolar faqat qo'l sanoati sanoatiga tegishli bo'lib, bu yerda ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish qo'lda ishlab chiqarish foydasiga fundamental tanlov tufayli o'zini
oqlamaydi. Ammo bunday holatlarda ham ishlab chiqarishning ayrim bosqichlarida avtomatizatsiyani
qisman yoqish mumkin.
Keng ma'noda avtomatizatsiya ishlab chiqarishda insonning aralashuvisiz mahsulotlarni ishlab
chiqarish va chiqarish bo'yicha muayyan vazifalarni bajarishga imkon beradigan bunday sharoitlarni
yaratishni o'z ichiga oladi. Bunday holda, operatorning roli eng muhim vazifalarni hal qilishdan iborat
bo'lishi mumkin. Belgilangan maqsadlarga qarab, avtomatlashtirish texnologik jarayonlar va ishlab
chiqarishlar to'liq, qisman yoki murakkab bo'lishi mumkin. Muayyan modelni tanlash avtomatik
to'ldirish hisobiga korxonani texnik modernizatsiyalashning murakkabligi bilan belgilanadi.
To'liq avtomatizatsiya amalga oshiriladigan fabrikalarda va fabrikalarda odatda
mexanizatsiyalashgan va elektron boshqaruv tizimlari barcha funksiyalarni ishlab chiqarishni
boshqarish uchun uzatiladi. Agar ish rejimlari o'zgarishlarni nazarda tutmasa, ushbu yondashuv eng
oqilona bo'ladi. Qisman shaklda avtomatizatsiya butun jarayonni boshqarish uchun murakkab
infratuzilmani yaratishni talab qilmasdan ishlab chiqarishning alohida bosqichlarida yoki avtonom
73
texnik komponentni mexanizatsiyalashda joriy etiladi. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning

murakkab darajasi odatda ma'lum sohalarda amalga oshiriladi - bu bo'lim, ustaxona, yo'nalish va h.k.
bo'lishi mumkin. Operator bu holda to'g'ridan-to'g'ri ish oqimiga ta'sir qilmasdan tizimni o'zi boshqaradi.
Avvalo, shuni ta'kidlash kerakki, bunday tizimlar korxona, fabrika yoki zavod ustidan to'liq
nazoratni o'z zimmasiga oladi. Ularning funksiyalari ma'lum bir jihozga, konveyerga, ustaxonaga
yoki ishlab chiqarish maydonchasiga qadar kengayishi mumkin. Bunda texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish tizimlari xizmat ko'rsatilayotgan obyektdan ma'lumotlarni qabul qiladi va qayta
ishlaydi va shu ma'lumotlarga asoslanib tuzatuvchi ta'sir ko'rsatadi. Masalan, ishlab chiqaruvchi
majmuaning ishlashi texnologik standartlar parametrlariga mos kelmasa, tizim talablarga muvofiq ish
rejimlarini maxsus kanallar orqali o'zgartiradi.
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash vositalarini joriy qilishda asosiy vazifa obyektning ishlash
parametrlarini saqlab qolishdir, natijada mahsulotlar xususiyatlariga ta'sir qiladi. Bugungi kunda
mutaxassislar turli xil obyektlarning texnik parametrlari mohiyatini chuqur o'rganmaslikka harakat
qilmoqdalar, chunki nazariy jihatdan boshqarish tizimlarini ishlab chiqarishning har qanday tarkibiy
qismlarida amalga oshirish mumkin. Agar bu borada texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish
asoslarini ko'rib chiqsak, unda mexanizatsiyalash obyektlari ro'yxatiga bir xil ustaxonalar, konveyerlar,
barcha turdagi apparatlar va qurilmalar kiradi.
Avtomatik tizimlar ishlaydigan parametrlarga nisbatan kirish va chiqish ko'rsatkichlarini
ajratish mumkin. Birinchi holda, bu mahsulotning fizik xususiyatlari, shuningdek obyektning o'ziga
xos xususiyatlari. Ikkinchisida, bu to'g'ridan-to'g'ri tayyor mahsulotning sifat ko'rsatkichlari.
Avtomatlashtirish tizimlarida tartibga solishni ta'minlovchi qurilmalar maxsus signalizatsiya
moslamalari shaklida qo'llaniladi. Maqsadga qarab, ular turli xil texnologik parametrlarni kuzatishi
va boshqarishi mumkin. Xususan, texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish tarkibiga
harorat ko'rsatkichlari, bosim, oqim xususiyatlari va boshqalar uchun signalizatsiya moslamalari
kiritilishi mumkin.
Boshqarish signalizatsiya moslamalarining ishlash prinsipi ham boshqacha. Agar biz eng keng
tarqalgan harorat moslamalarini ko'rib chiqsak, manometrik, simob, bimetalik va termistor
modellarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Dizayn, qoida tariqasida, ishlash prinsipi bilan
belgilanadi, ammo ish sharoitlari ham unga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Korxonaning yo'nalishiga qarab,
texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish muayyan ish sharoitlarini kutish bilan
ishlab chiqilishi mumkin. Shu sababli, boshqarish moslamalari ham foydalanish uchun
mo'ljallangan yuqori namlik, jismoniy bosim yoki kimyoviy moddalar ta'siri.
Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish va boshqarish sifati korxonalarni hisoblash
moslamalari va mikroprotsessorlar bilan faol ta'minlanishi fonida sezilarli darajada yaxshilandi.
Sanoat ehtiyojlari nuqtai nazaridan dasturlashtiriladigan texnik vositalarning imkoniyatlari nafaqat
texnologik jarayonlarni samarali boshqarilishini ta'minlash, balki loyihalashni avtomatlashtirish,
shuningdek, ishlab chiqarish sinovlari va tajribalarini o'tkazishga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. L.I. Selevtsov, Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. Darslik: "Akademiya" nashriyot
markazi
2. V.Y. Shishmarev, Avtomatlashtirish. Darslik: "Akademiya" nashriyot markazi
74
СТАТТІ УКРАЇНСЬКОЮ МОВОЮ
ТЕХНІЧНІ ТА МАТЕМАТИЧНІ НАУКИ
СЕКЦІЯ 1.
ІНФОРМАЦІЙНІ ТЕХНОЛОГІЇ
ПРОГРАМА ДЛЯ ВИЯВЛЕННЯ ПОТЕНЦІЙНОГО ПОКРАЩЕННЯ КОДУ

Бондар Олесь Анатолійович
студент,
Київський національний університет будівництва та архітектури,
Україна, м. Київ
PROGRAM FOR DETECTION OF POTENTIAL CODE IMPROVEMENT
Oles Bondar
student,
Kyiv National University of Construction and Architecture,
Ukraine, Kyiv
АНОТАЦІЯ
В даній роботі розкривається проблема сучасного ринку праці в IT, а саме: ризикований
найм програміста-початківця для IT-компанії. Для вирішення даної проблеми запропоновано
ідею автоматизації виявлення потенційного покращення коду в програмі. Дана автоматизація
зможе заощадити час для провідних спеціалістів компанії, що витрачають його на контроль
якості коду, а отже і заощадити кошти для IT-компанії, тим самим відкриваючи ширші
можливості для програмістів-початківців.
ABSTRACT
This work reveals the problem of the modern labor market in IT, namely: risky hiring a novice
programmer for an IT company. To solve this problem, the idea of automating the detection of
potential code improvements in the program is proposed. This automation can save time for the
company's leading specialists who spend it on quality control of code, and thus save money for the
IT company, thus opening more opportunities for novice programmers.
Ключові слова: автоматизація; рефакторинг; програма; покращення коду; IT; контроль

якості коду; програміст;
Keywords: automation; refactoring; program; code improvement; IT; code quality control;
programmer;
В наш час сфера IT розвивається дуже швидко, все більше і більше спеціалістів інших
галузей переходить в цю нішу, все більше і більше людей прагнуть потрапити в IT. Разом з цим
кількість IT-компаній також стрімко зростає і вже зараз попиту спеціалістів більше ніж пропозиції
75
на ринку. Враховуючі ці фактори, може здаватися, що в IT-сферу дуже легко потрапити, але ми
можемо спостерігати зовсім іншу картину: початківцям важко отримати свою першу роботу,
так як компанії прагнуть наймати спеціалістів з досвідом не менше року, адже наймати
початківця без досвіду – це ризик, який часто себе не виправдовує. За початківцем потрібен
постійний контроль та допомога, які в більшості випадків здійснюються одним з провідних
розробників компанії. Дуже багато часу провідний розробник витрачає на контроль якості
коду, написаний початківцем. Час провідного розробника коштує дуже дорого для компанії,
мало того, контроль якості коду здійснюється не тільки в випробувальний термін початківця,
але і після нього, адже для того, щоб навчитися писати якісний код, не достатньо 2-3 місяців.
При цьому, ніхто не дає ніякої гарантії, що новий співробітник надалі окупить всі витрачені
на нього кошти. Це і є головною причиною, чому більшість компаній надає перевагу
програмістам з досвідом, хоч вони і коштують в 2-3 рази дорожче, ніж початківці.
Розглядаючи проблему ризикованого найму програміста-початківця, спробуємо знайти
альтернативні варіанти її вирішення, на приклад, чому б компанії просто не зменшити час на
контроль якості коду, адже так компанія і час зекономить і кошти, а отже і ризик найму нового
спеціаліста буде менший. Звичайно, компанія жертвує якістю коду, але ж головне, щоб цей
код працював, чи не так? Звичайно, деякі компанії в наш час вирішують дану проблему саме
таким чином, більш того, в наш час існують компанії, які взагалі не витрачають часу на
контроль якості коду свого продукту. Що саме відбувається з таким продуктом і чому компанії
та її спеціалістам не варто бути байдужими до написання якісного коду, дуже чітко описав
Роберт Мартін в своїй книзі «Чистий код» [1, с. 26-27], підтримувати такий продукт команді
розробників стає все важче і важче, час на вирішення проблем та додавання нового
функціоналу дуже зростає, продуктивність команди падає (рис. 1).
Рисунок 1. Залежність продуктивності від часу
Компанія намагається компенсувати зниження ефективності команди новими розробни-

ками, але їм потрібно ще розібратися в архітектурі проекту, тому це не дуже допомагає. Після
чого приймається рішення – переписати продукт заново, з чистою архітектурою, але щоб була
чиста архітектура – без контролю якості коду не обійтися.
Отже, вирішувати проблему ризикованого найму програміста-початківця за допомогою
зменшення часу на контроль якості коду – погана ідея, яка може погубити як продукт так і
в результаті компанію.
В наш час в редакторах коду існують вбудовані інструменти які мають різноманітні
функції, в основному ці функції використовуються для спрощення написання коду і деякі з
них мають навіть функціональність для покращення коду, але ця функціональність зазвичай
дуже примітивна. На приклад, деякі компілятори можуть підказувати програмісту, що його
змінна оголошена, але ніде не використовується (рис. 2).
76
Рисунок 2. Підказка компілятора, що змінна оголошена, але ніде не використовується
Також деякі компілятори здатні підказувати більш доцільну назву для змінної або
властивості (рис. 3), чи навіть підкреслювати її, якщо ця назва перечить загальноприйнятому
шаблону в конкретній мові програмування (назва приватних змінних з маленької букви,
властивостей – з великої букви і т.д.), але це все навряд чи можна назвати суттєвими підказками
для покращення коду.
Рисунок 3. Доцільна підказка компілятора для оголошення властивості
Програма для виявлення потенційного покращення коду може містити наступні функції:
1) Виявлення дублюючих ділянок коду.
2) Виявлення громіздких методів.
3) Попередження про велику кількість змінних, які приймає метод.
4) Виявлення слабозв’язаних змінних в класі.
Розглянемо, які проблеми вирішує кожна з цих функцій, та як вони можуть вплинути на
якість продукту та зекономити час провідних програмних інженерів.
Проблема дублюючих ділянок коду може показатися на перший погляд не значною, але
вона здатна дуже суттєво нашкодити якості продукту. На приклад, при удосконаленні або
зміні функціоналу такої ділянки коду – треба шукати і змінювати функціональність всюди, де
ця ділянка коду зустрічається. Це дуже не зручно, може зайняти багато часу, а також дуже
великий ризик того, що інженер програмного забезпечення просто не буде знати про те, що
дана ділянка коду дубльована ще в якомусь файлі, що призведе до не стабільної роботи
програми і знову ж таки втраті великої кількості часу на виправлення цих проблем, а значить
і втраті коштів компанії.
Громіздкі методи в коді програми також на перший погляд не несуть ніякої небезпеки,
але це зовсім не так. Якщо ми проаналізуємо роботу програміста, ми побачимо, що дуже багато
часу спеціаліст витрачає саме на читання та аналіз існуючого коду. Якщо цей код громіздкий,
кожен метод виконує багато задач - у спеціаліста можуть виникнути проблеми, коли він буде
намагатися зрозуміти, за що саме відповідають дані ділянки коду. Інша проблема полягає в
тому, що з цим громіздким кодом треба якось працювати, тобто доповнювати його, або
змінювати, при цьому, працюючи з такими методами є високий ризик того, що спеціаліст
випадково поламає існуючий функціонал. І ось, невелика задача може зайняти у спеціаліста
купу часу. Якщо ж кожен метод максимально декомпонований та виконує одну задачу – такий
код читати дуже зручно і зрозуміти його призначення – набагато простіше, а отже і швидше.
77
Менш того, доповнювати або змінювати функціонал такого коду – також дуже легко, адже
програміст відразу розуміє - за що відповідає конкретний метод, ну а ризик поламати існуючий
функціонал – набагато нижчий.
Якщо ж метод приймає велику кількість змінних - програмісту буде дещо важче
відслідкувати призначення кожної змінної. Використовувати такі методи не зручно, а розуміти
їх призначення – важче, навіть якщо вони декомпоновані. Якщо програма для виявлення
потенційного покращення коду виявить такий метод чи функцію – вона порадить спеціалісту
винести такі змінні на рівень класу, що може спростити їх використання. Змінні на рівні класу
мають бути максимально зв’язаними з функціоналом цього класу інакше відслідковувати їх
призначення та використання – на багато важче. Якщо ж змінна використовується лише в
одній функції, або методі в класі і при цьому в класі існує багато інших функцій та методів -
це означає, що дана змінна слабозв’язана з класом, а отже, її та метод де вона
використовується, можна винести в окремий клас, що призводить до розділення обов’язків
вже між класами і також покращує розуміння коду та спрощує його читання.
Отже, програмне забезпечення для виявлення потенційного покращення коду зможе
попередити програмного інженера-початківця від виникнення проблем з неякісним кодом,
зекономити час, який витрачає провідний програміст компанії на контроль якості коду, а отже
і зменшити ризики компанії при наймі такого працівника в компанію. Разом з цим, ризик
найму таких програмістів зменшиться, через що кількість вакансій для початківців зросте, а
отже, потрапити в IT стане простіше.
Список літератури:
1. Мартін Р.С. (2019) Чистый код: создание анализ и рефакторинг. (с.26-27) СПб.: Питер
2. Andrey Danilchenko (2018) Рефакторинг: основные принципы и правила. Вилучено з:
https://dou.ua/lenta/articles/refactoring/
78
СЕКЦІЯ 2.
МАШИНОБУДУВАННЯ
ОГЛЯД ТЕПЛООБМІННОГО ОБЛАДНАННЯ ДЛЯ ЛІНІЙ ХЕМОСОРБЦІЇ
Решетняк Анастасія Володимирівна

магістрант,
Київський політехнічний інститут імені Ігоря Сікорського,
Україна, Київ
Хемосорбція – це один з видів абсорбції, при якій молекули речовин абсорбтива

(адсорбтива) та абсорбента (адсорбента) утворюють хімічний зв'язок. Швидкість процесу
залежить від швидкості хімічної реакції та супроводжується вивільненням теплоти. Процес
є зворотнім. Однин з варіантів десорбції полягає в нагріванні насиченого розчину, що супро-
воджується розпадом хімічних з’єднань та виокремлення кислих газів із розчину. В принципово-
технологічній схемі абсорбційно-десорбційної установки обов’язковим елементом являється
теплообмінник [1, 2].
Теплообмінник – це обладнання для здійснення процесу теплообміну між двома
середовищами. Існує великий діапазон різновидів теплового обладнання, проте всіх їх
класифікують за певними ознаками.
За способом передачі теплоти виділяють поверхневі та змішувальні теплообмінники.
Для лінії хемосорбції змішувальні теплообмінники практично не застосовуються, адже в таких
апаратах передача теплоти здійснюється безпосередньо через змішування систем. Кращим
варіантом являються теплообмінники з передачою теплоти через поверхню стінки апарату.
Поверхневі теплообмінники в лінії хемосорбції являють собою рекуперативні пристрої.
У якості робочих середовищ, виділяють середовища рідинні-рідинні, паро-рідинні та
газо-рідинні. В лінії хемосорбції, робоче середовище вибирється залежно від процесу,
апаратурної схеми та самої речовини і її характеристики.
Найбільш значиму роль відіграватиме вибір конструкції теплообмінника. Для лінії
хемосорбції найдоцільніше використовувати 2 вида конструкцій. Серед великої
різноманітності конструкцій теплообмінників, найдоцільніше використовувати кожухотрубні
теплообміники в лінії хемосорбції.
79
Рисунок 1. Конструктивні схеми кожохотрубних теплообмінних апаратів
Найбільш широкого вжитку здобули кожохотрубні теплообмінники. На рисунку 1 представ-

лені різноманітні конфігурації даного типу обладнання. Пучки труб можут бути прямим (рис. 1.
Фігури 1-3, 6-10) або U – подібними (рис. 1. Фігури 4, 5). Пучки труб всередині теплообмінника
закріплюються в трубних дошках. Кріплення ж дошок до корпусу може здійснюватися
приварюванням з двох сторін до кожуха (рис. 1. Фігури 1 і 3) або однієї (рис. 1. Фігура 5 і 6).
Ще один метод кріплення це фланцеве з’єднання (рис. 1. Фігури 2 і 4.
Кожохотрубні теплообмінники можна розділити на апарати нежорсткої конструкції
(рис.1 Фігури 4, 5, 6, 8, 9), жорсткої (рис. 1. Фігура 10) та напівжорсткої конструкції (рис. 1.
Фігура 2, 3, 7).
Основними перевагами згаданих вище конструкцій являється їхня компактність,
простота у виготовленні та надійності в роботі. Принципова будова даних теплообмінників це
пучок труб, що ділить об’єм корпуса апарату на трубний і міжтрубний простори. По трубках
теплообмінника рухається завжди більш забруднений теплоносій, а також теплоносій з меншим
коефіцієнтом тепловіддачі. Крім того, очищення зовнішніх поверхонь трубок є складнішим,
а швидкість руху теплоносія у міжтрубному просторі менша в порівнянні з трубним простором.
Середовище, що нагрівається, повинно спрямовуватися знизу вгору, а середовище, що віддає
тепло – у протилежному напрямку. Наведений напрям руху середовища збігається з напрямком,
в якому воно прагне рухатися під впливом зміни власної щільності при нагріванні або
охолодженні [3-5].
Список літератури:
1. Основные процессы и аппараты химической технологии: Пособие по курсовому
проектированию / Под редакцией Ю.И. Дытнерского, М.: Химия, 1991. - 496 с.
2. Н.А. Плановский, В.М. Рамм, С.З. Каган, Процессы и аппараты химической технологии,
М.: Химия, 1968. - 848 с.
3. Лебедев П.Д., Щукін А.А. Тепловикористовуючі установки промислових підприємств.
(Курсове проектування)./Учеб. посібник для енергетичних вузів і факультетів.- М .:
Енергія, 2005 г;- 408 с.
4. Соколов В.Н. Машины и аппараты химических производств: Примеры и задачи. Учеб.
пособие для студентов вузов, обучающихся по специальности «Машины и аппараты
химических производств и предприятий строительньїх материалов» - 2-е изд., перераб. и
доп. - СПб.: Политехника, 1992. - 327 с.
5. Касаткин А.Г. Основные процессы и аппараты химической технологи [Текст]: учеб.
пособие для вузов / А.Г. Касаткин. - М.: ООО ТИД «Альянс», 2004. -753 с.
80
ДЛЯ ЗАМЕТОК
«СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»
Научный журнал
№ 43(188)
Ноябрь 2021
Часть 7
В авторской редакции
Мнение авторов может не совпадать с позицией редакции
Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ № ФС 77 - 68051 от 13.12.2016 г.
Издательство «Интернаука»
123182, г. Москва, ул. Академика Бочвара, д. 5, корпус. 2, к. 115
E-mail: mail@internauka.org
Отпечатано в полном соответствии с качеством предоставленного

оригинал-макета в типографии «Allprint»
630004, г. Новосибирск, Вокзальная магистраль, 3
16+

43 (188 7)

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

43 (188 7)

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

«СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»

Издается с марта 2017 года

Председатель редакционной коллегии:

С88 «Студенческий вестник»: научный журнал. – № 43(188). Часть 7. Москва,

© ООО «Интернаука», 2021

POLITENESS AS A PRAGMATIC CATEGORY

SOME WORLD'S BIGGEST ENVIRONMENTAL PROBLEMS

Air pollution and climate change

SIX CRITICAL GLOBAL ISSUES:

NATURAL AND MEDICAL SCIENCE

ANALYSIS OF SURFACE-ACTIVE PROPERTIES

Picture 1. Surfactant structure

3. Sattorov M., Yamaletdinova A., & Rakhmonov B. (2020). IMPROVEMENT OF THE

SOCIAL AND ECONOMIC SCIENCE

STUDY ABOUT MIGRATION STATUS IN FRANCE

Figure 1. Flows of asylum seekers in France through years

Reasons to get the status of asylum can be different

Figure 4. Refugee camp in Paris 2013, AFP/ROMAIN LAFABREGUE

USING THE REFLEXIVE METHOD TO RESOLVE CONFLICT SITUATIONS

Management psychology is an integral part of politics. In political processes there is always

2. Бурова Е.В. Рефлексивное управление как базовый элемент профессиональной деятельности

TECHNICAL AND MATHEMATICAL SCIENCE

FUNDAMENTALS OF THERMAL AND GALVANIC ENERGY EXTRACTION

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҚАЛАЛАР

ТЫҢДАЛЫМ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ СӨЙЛЕУ

Ситалиева Розалия Эдуардовна

Қортындылай келе,тыңдау ағылшын тіліноқытудың өте маңызды процесі болып

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУДА БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН

Технологиялық жетістіктер телекоммуникациялар, бағдарламалық қамтамасыз ету жəне

 өңдеу-компьютерлермен жұмыс істеу үшін мамандандырылған операторлар мен

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ОНЛАЙН ОҚЫТУ

Түйін сөздер: электрондық оқыту, технологиялық платформалар, білім беру, виртуалды

Сурет 1. Білім қоғамында оқыту тәсілдері

Интернеттегі ортада оқыту сапасының қатысуын синтездеу процестерін Гаррисон мен

Медина, Санчес жəне Кампос (2014) мұғалімдердің коммуникативтік құзыреттілігінің

мүмкіндіктеріне негізделген, "оқушы мен оқытушыларға кез-келген уақытта ортақ жұмыс

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

ДИАЛОГТІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕКТЕПКЕ

Кунанбаева Магзия Шайхимовна

сəйкес айтылымдардың екі функционалды қарама-қарсы класын ажыратады: эгоцентрлік

6. Н.И.Лепская.Бала дамуының сөйлеуге дейінгі кезеңі жəне оның қарым-қатынас аспектілерін,

ӘРТҮРЛІ ОНЛАЙН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНА

Ситалиева Розалия Эдуардовна

МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Ситалиева Розалия Эдуардовна

Зерттеу міндеттері: шет тілінде оқыту дағдылары мен дағдыларының негізгі

Коронавирустық инфекцияның таралуына байланысты барлық деңгейлерде (мектепке

Оқуды үйрену - барлық онлайн дағдылардың ең өзгермелі бірі. Оқытушы MS Teams,

Офлайн режиміне қарағанда, онлайн тыңдау жаттығулары əлдеқайда ыңғайлы. Мұғалім

АСИНХРОНДЫ ОҚЫТУ СТУДЕНТТЕРДІҢ СУБЪЕКТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ

Ситалиева Розалия Эдуардовна

Тірек сөздер: синхронды оқыту, асинхронды оқыту, субъект-субъектілік өзара іс-қимыл,

Асинхронды қашықтықтан оқыту – студент пен оқытушы арасындағы байланыс уақыт

оқу-əдістемелік материалдарды пошта арқылы жіберу арқылы жүзеге асырылады. Кейінірек

Бір жағынан, оқытушының білімінің тереңдігі, көлемі, кеңдігі, студенттермен дəстүрлі

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚ -МАҚСАТ, ҚҰНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ

Ажикенова Улпан Маликовна

Елбасы Н. Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –

функционалдық сауатты адамдардан тұратын қоғам елдің динамикалық дамуының негізі

ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР