Вы находитесь на странице: 1из 200

Асил РАШИДОВ

ЧИНГИЗ АЙТМАТОВИИНГ
БАДИИЙ ОЛАМИ

„УКДГУВЧИ" НАШРИЁТ- МАТБАА ИЖОДИЙ УЙИ


ГОШ КЕНТ - 2008
Б Б К 83.3(5К ,ир)

Такризчилар:
Б ахтиер Н азаров — УзФ А акадсмиги,
ф и л о л о г и я ф а и л а р и д о к гори, п р о ф е с с о р ;
Бок,ижон Т у хл и ев — ф и л о л о г и я ф а и л а р и д о к т о р и ,
профессор;
С ай д и У м и р ов — ф и л о л о г и я ф а и л а р и п о м зо д и .

Масъул му^аррир:
Х ам ид ж о н Х омидий — ф и л о л о г и я ф а и л а р и д о к т о р и ,
профессор.

Ас ил Р а ш и д о в куп й и л л п к и с д а г о г и к ф а о л и я т н б и л а н б и р кдторда,
я р и м а с р д а п буем а т о к д и ёзув чи Ч и н г и з А й т м а т о в а с а р л а р и п и н г ил к
т а р ж и м о п и с и ф а т и д а \ а м т а н п л г а п . Узок, й и л л и к м у т а р ж и м л и к ж ар аё-
пида м уп акки д Ч и н ги з А йтм атов и и н г тадки кртч илари дан бирига айлап-
ди . У ш б у к и т о б Ас ил Р а ш и д о в и и н г XX аср а д а б и с т и п и и г б у ю к е и й м о с и
Ч и н г и з А й т м а т о в и и н г ж а х р н ш у м у л б а д и и й м ак т а б и хусусидаги куп й и л ­
л и к тадк,ик,отларн м а ж м у а с и д и р .
М о н о г р а ф и я о л и й укув ю р т л а р и н п и г гил ва а д а б и е т ф а к у л ь т ст л ар и
б а к а л а в р и а т , м а г и с т р л а р и , а с п и р а н т л а р , а д а б и ё т ук,итувчилари, ш у н и п г -
дек, кенг китобхонлар ом м асига мулжалланган.

4702620000-127
р ------------------------- 1^а т буюрт.
353(04)-2008 J Р

IS B N 9 7 8 -9 94 3-02 -21 5-7 © , . 0 ‘q itu v c h i“ Н М И У 2008 й.


Таваллудининг 80 йиллигига
(1 9 2 8 -2 0 0 8 )

3
АСИЛ МУАЛЛИМ - ТАРЖИМОН ВА
ТАДКЩ ОТЧИ

Бу китоб куп йиллик ижодий ме^натнинг ма^сули. Таникди


адабиётшунос олим, ижодкор таржимон Асил Рашидов эллик йил­
дан бери Чингиз Айтматов ^аёти, ижодиётини урганиш билан шу-
гулланади. Уни х,акди равишда Асил муаллим деб алкашади, х.ами
равишда Айтматовнинг узбек таржимони деб билишади. Шу билан
бирга, у Айтматов асарларининг узбек китобхонларига мух,аббатли
гаргиботчиси.
Асил Рашидов бободехк,он Рашид Халилов ва кайвони она
Куйсиной Халилова хонадонида дунёга келган олти алп углоннинг
бири. Рашид отанинг касб-кор эъзозланадиган, эзгулик, инсонга
яхшилик улугланадиган ва бу к,атъий аъмол, расм-русум, яшаш
тарзига айланган хонадонидан ynyF ёзувчи, давлат арбоблари, алло-
малар, ташкилотчилар, халк, етакчилари, муаллимлар, йирик-йи-
рик шахслар етишиб чикишди. Улар халк,ни дунёнинг очик.уфк^та-
рига олиб чик,ишга интилишди. Асил Рашидов олти ахдл, чинакам
алпона ога-инилар ичида елкама-елка мададкор булиб униб-усди,
муаллимлик, журналистлик касб-корини танлади, катта малака,
билимлар эгаси булиб вояга етди. Хаётининг энг асл вак,тларини
маидур педагогика университетининг муаллимлигига багишлади,
Макруд Шайхзода, Натан Маллаев, Тухта Бобоевларга сафдошлик,
салафлик к,илди. Асил муаллим деган шарафли ном крзонди. Ака­
демик Во\ид Зо^идов ра^барлигида илмий тадк.икртлар олиб бор­
ди, бир канна монографик китоблар ёзди ва нашр к,илдирди.
Асил Рашидов утган асрнинг эллигинчи йилларининг уртала-
рида Миллий университет та^силини тугаллаб мустакдл \аёт, мех,-
нат жабх,аларига кддам куйган кезлар адабиёт осмонида янги бир
юлдуз барк уриб уфкдан кутарилди.
1958 йилда ёш киргиз адиби Чингиз Айтматовнинг кетма-кет
«Юзма-юз», «Жамила» деган киссалари Москванинг машхур «Ок­
тябрь», «Новый мир» журналларида босилиб чикди. Ёшликнинг
тенгсиз завк;-кудрати билан ёзилган, бир нафасда, тин олмай, юто-

4
киб укиладиган бу муъжаз ш едсврлар д а р \о л А л ексан др Т в а р ­
довски й, Мухтор Авезов, Луи Арагон, Ш остакович каби буюк
санъаткорларнинг пазарига тушди. Фавкулодда ёркин тарихий \о ди -
салар х,алк1а-\ал к1а булиб юзага чик,иб, дунё буйлаб ажойиб-гаройиб
шов-шувларга сабабчи була бошлади. Дунёга танилган француз адиби
Луи Арагон «Жамила»ни француз тилига таржима к,илди ва уша
найтда 200 мннг нусхада чоп этиладиган «Юманите» газетасида
сонма-сон чикиб гурди. Луи Арагон «Жамила»ни дунё адабиёти
тарихидаги энг гузал севги киссаси, деб атади. Ш ундан эътиборан
киргиз алиби номи ва асарларининг жахрн сар\адлари оша мислсиз
голибона юриши бошланди. Чингиз Айтматов шу пайтгача дунё
адабистида мисли курилмаган эъжозий илхрм билан 60-йилларда
«Сарвкомат дилбарим», «Бутакуз», «Биринчи муаллим», «Сомон
йули», «Алвидо, Гулсари!» сингари дунё адабиёт ихлосмандларини
каттиктулкинлантирган, \ая ж о п л а р уммонига ташлаган асарлари-
ни яна уша буюк талант эгасига хос тарзда бир зум кетини узмай
бирм а-бир гакдим этди. Ж а \о н буйлаб Айтматов ба\слари ва Айт­
матов таржималари бошланиб кегли.
Биринчи булиб Асил Рашидов Айтматовиинг ил к киссаларини
узбек тилига таржима цилди. Узбек китобхони Айний, Крдирий,
Чулпон, Авезов, Кербобоев, Ойбек, Гафур Гуломларни кандай му-
шаббат билан кабул кил ган, укиган, уз м аънавий-эстетик мулкига
айлантирган булса, А йтматовиинг илк киссалари ва ундан кейин
кукка кутарилган ёркин юлдуз туркумларини шундай му\аббат,
зав к -ш ав к билан кабул цилди, укиди ва \еч айрнлмас гузаллик
мулкига айлантнрди. Бунда Асил Рашидов тарж им аларининг таби­
ий шоироиалиги, экспрессив-\аяжонли интонацияси, туркиёна халк-
чил мукобилларга бойлиги уз урнига эга булди. Тарж има бу —
бошдан-охир тушуниш ва тал кин санъати. Асил Рашидов уз таржн-
маларида тушуниш ва тал кин санъатини яхши эгаллаганлигини,
бадиий ифодавийликда буюк адиб услубига гула эш -й улдош ли к
Килолганини курсатди. Албатта, Чингиз А йтматовиинг янгидан-
янги асарлари дунёга кела бориш и билан унинг яна янги таржи-
монлари \а м сафга турди. Л екин уларнинг \ам м аси Асил Рашидов
таржималари ичида кайнаб, унинг тажрибаларидан улги олди, урган-
ди, десак хдкикатга хилоф булмайди.
Асил муаллимнииг тар ж им онл и к махррати, синчковлиги, из-
чиллиги, изланувчанлиги аГшикса, «Ок кема» ва «Асрни карнтган
кун» романларини узбскчалаштиришда ёркин тарзда намоён булди.
Унинг суз-ифода излашдаги эволю циясини тасаввур килиш учун

5
оддий б и р -и к к и мисолга эътибор беринг: «Тополёк мой в к р а с­
ной косынке» ки сс аси н и н г номи б иринчи узбекча наш рида « К и ­
зил дуррачали сарвкрматим» эди, и ккинчи нашрида у «Кизил дур-
рали сарвкрматим» булди, асар н и н г учипчи ва кейимги наш рла-
рида «Сарвкрмат дилбарим» деб узгарди. Асар шу ном билан iny,\par
топди, худди «Уткан кунлар» деган ном каби бутунлай узлаш иб
кетди. Ёки «И дольш е века длится день» «Буранный полустанок»
н о м и н и н г э во л ю ц и я си н и кузатинг: «Асрга тенг кун» - «Асрга
тати гул и к кун» — «Асрни к.аритган кун»... «Инжили Ш ариф« ман-
баларида учровчи бу б а т р д о р ибора «Асрни каритган кун» деб
узбекча куним топиб, магизли, маъноли, и у р \и к м ат образли нбо-
рага айланди.
Асил муаллим Чингиз Айтматов асарларини узбек тили га тар-
жима К.ИЛИШ билан чекланмай, уларии кенг китобхонлар уртасида
Карийб элл и к йилдан буён му.\аббат ва изчиллик билан таргпб-
ташвик, килиб келади. Узбек укувчисини Айтматов асарларининг
бадиий-эстетик оламнга, мураккаб мундарижасига, характерлар яра-
тиш санъатига, лавр ва инсон такдирларининг динам икаси, ,\аётий
муа.ммолар ва гоялар дунёсига олиб киради, кейинги эллпк ппл-
ликда вужудга келган айтматовш уносликда авжи бир зум тухтама-
ган ва пилиги иасаймаган ранг-баранг ба\сларга тухталади, уларга
уз муносабатини билдиради. Ба\слардаги нозик цирраларга узбек
укувчисининг эътиборини тортади.
Асил м уалли м н ин г Айтматов асарларига тахдиллари ва узига
хос содда, иш он арл и талцинлари китобхонни Айтматовга як.ин-
л аш ти ради , му,\аббат уйготади, бу асарларни кайта-кайта укишга
чорлайди.
Асил муаллим укувчисини ил^омлантиради, хдётий, маънавий
сабокдар, хулосалар чик.аришига кумаклашади. Ахир адабий тахдил
ва талкиндан кузатиладиган бош макс ад хдм шу эмасми!
Эллигинчи йилларохнри ва олтмишинчи йилларда Чингиз Айт-
матов, Василь Биков, Грант Матевосян, Акром Айлисли, Амор. Рас­
путин, Гончарь, Д удиниев, Т ен дряков. Астафьев, Белов, Од ил
Ёкубов, Пиримкул Кодиров, Эркин Во\идов, Абдулла Ори нов асар-
лари ти рик уриб турган юраги, дардли, безовта, хдкикаггуи гимни
билан бадиий ва иж тимоий-бадинй ф и кр н и янги мислсиз уфкдар-
га олиб чикди.
А дабиётшунослик адабий танкидни хдм янги тал кин чуккила-
рини эгаллашга даъват эгди. У нинг янги сифат, мазмундорлик,
таъсирчанлик даражасига кутарилишига йул очди. Бу, айникса, уша

6
адибларнинг асарлари устида булган жушк,ин, теран, э\тиросли ба\с-
мунозараларда жуда ср^ин ку зга ташланди.
Асил муаллимнинг Ч ингиз А й т м а т о в асарларига тахднл ва тал-
к,инлари 60-йиллардаги гузал, акдли, фикрга бой б а\сл ар н и н г на-
фаси ва шабадаларига \ам о \ан г д и р . Улардан уша даврга хос илгор
ёндашувларни ук,иб o;iи iи кийин эмас.
Узбекистонда айгматовш унослик уз урни, уз овозига эга. Рай-
булла Саломов, П .М ир заа\м ед ова, Асил Раш идовнинг малакали,
нш онарли, жонли тадкикртлари Чингиз А йтматовнинг шарксна,
узбекона англамлари каби тушунилади, кабул к,илинади.
Т абиийки, улар Айтматовни билиш , севиш, урганишда сунгги
нукта эмас. Айтматовни урганиш янги замонларда янги, ,\али очил-
маган, каш ф этилмаган сар,\адларга чикади. Зеро, улук адиб Ч и н ­
гиз Айтматов асарлари талк,инларда туганмас кашфиётларни давом
этгиришга туганмас и мконлар тортик, к,нлавсради. Бизни Чингиз
Айтматов ижодии макгаби багрига олиб кирган бу китоб уз маъри-
фати билан цимматли.
Й и ри к ншларга тугилган одамлар булади. Асил муаллим ш у н ­
дай и ж о д к о р л ар д ан бири . Б у н и н г исботи - у н и н г ки то б л ар и ,
шу ж ум ладан , « Ч и н г и з А й т м а т о в н и н г б ад ии й олами» м о н о гр а-
ф и ясид и р .

Ибро\,им ГАФУРОВ
Олти фарзапд — ака.шрим КимолиО-
дин, Шарафиддин, Са^обиддин, Нсомш)-
дип, укам Пасриддин ва мани дунёга ке.1-
тириб, лекин камолопшмизни курмаи, бир
умр кстмоиига еуяниб утгап дещ ои ота-
миз Рашид Xa.iu.ioe аа биз ака-укаларпи
ювиб, (щ тараб вояга еткспган кам -
сукум онамиз Куисшюй Ха.пиова.шрнинг
ёркин хотирсыарига багишлайман.
Мунииф

Ч И Н Г И З OFA Ч А М А Н И

( Муч;а<к)има урн иди)

Санъат ва адабиёт халк ,\асти на фаоли ятп н и бойитиб кед га ни


сингари, халкнинг ижоди, ярагувчплик д а\оси \ам адабиёт ва санъ-
атни и л \о м л а п ги р и б келмокда. М одомнки, биз Чингиз Айтматов
ижоди хусусида ф и кр юритар эканмиз, унга соз ва овоз бсрган
\а м . уни камолот босцичига кутарган ,\ам ана шу поколи к ва я р а ­
тувчилик ме\патп экаплигини чуцур тасаивур эгампз. Инсонни
севиш , улуглаш, у ш а чин кунгиллан ва жом-дилдан хизмат kjuihiu
А йтматов асарларининг асосий гоясини гашкил этади.
Адабиёт майдонпга 5 0-й и лл а рн и н г бош ида кириб келган ва
м н л л ио н л аб ки то б хон л ар н и н г ^албига тез Пул гопа олган, font
гузал ва сермазмун асарлари билан уларни о\ан р аб о д е к узига тор-
тиб, ссхрлаб олган, Луи Арагон, Н иколаи Тихонов, Эдуарлас Ме-
ж елайти с, Мухтор Авезов, Расул Х амзатов кабп ж а \о н га маш,\ур
суз се \р г а р л ар и н и лол цолдпрган ва уларн и нг тах,синпга сазовор
булган буюк пстеъдод со.\ибларидан бири Ч и н ги з Айтматов ти-
н и м си з м е \н ат, изчил ижодпй п злан иш лар самарасп уларок,. на-
ф ак ат турки й халк»лар, балки бутун ж а \о н халкдарп китобхопла-
р и н и н г ардокди ёзувчисига айландп. У у зи н и н г (|)аол ижтимопй
шилари, бадиий ижод со.\асидаги купк,пррали фаолияти билан жа.\он
адабиёти хазинасига, адабип-бадипй гафаккур ривожпга улкан \псса
Куш ган адибдир.
Чингиз Айтматов ноёб истеъдодга эга булган кенг кдмровли
адиб. У киссанавис ва романнавис. у зуллпсонайн ёзувчи, у тар ж и -
мон ва киносценарист, у танцидчи ва тарихчи, у нотик, ва м у\ар-
рир, у оташин публицист ва буюк жамоат арбоби, у халкдар дустлпги
ва биродарлигпнинг тол мае куйчиси эди.
Чингиз Айтматовиинг таржимаи .\оли лундагина. У Талас во-
дийсидаги Ш акар овулида 1928 пил 12 декабрда хизматчи оиласида
дунёга ксл;ши. Бобоси Айтмат о Fa ажойиб кубизчи эди, отаси Туракул
Айтматов эса болалик чокларида 6oii;iap хизматида булиб, кейинча-
л и к рус-тузем мактабида та\си л куради. У Москвадаги кизил про-
(1)сссорлар институтини битиргач, К^иргизистонда масъул лавозим-
ларда ишлайди. С аволсизликии тугатиш ва маданий инкилоб учун
курашга бел боглайди. 1937 йилда бутун мамлакатда юз берган
фожиа Ч. Айгматовлар хонадонига \ам кулфат келтиради, таник^и
жамоат арбоби Туракул Айтматов ,\ам уша машъум йилларнинг кур-
бопига айланади, ка мокка олиниб, оиласи билан бутунлай видола-
шади. Туракул оганинг жушкин \асти Ч ингиз Айтматовиинг «Би-
ринчи муаллим» киссасида узининг куйма ифодасини тоиган. Сзув-
чннингонаси Наима Айтматова юксак маланиятли, укимишли, окила
асл булган.
Чмнгизнннг усп и рин ли к даври яна бир сипов — OFnp уруш
йилларига тугри келади. Кчшлок'Даги огир ишлар чоллар, аёллар,
успирннлар зиммасига тушади. Купчилик катори ёш Чингиз \ам
узини ф рон т оркасилаги ме\иатга уради. У дастлаб рус мактабида,
кейннчалик киргиз мактабида укиди. 1942 йили 14 ёшида Ш акар
ки ш лок кенгаши котиби, соли к йигувчи, сунг тракторчилар брига-
дасинииг \исобчиси булиб ишлайди. 1948 йили Жамбулдаги зоове-
терииария техникумини тугатгач, 1953 Гшли «.иргизмстон ки ш л о к
хужалик институтида укийди. Сунг олий маълумотли мутахассис
дипломи билан тажриба ф ерм аси н и н г зоотехниги булиб иш бош-
лайди.
Техникумда, aiiiinKca ииститугда укиб юр ган кезлари Чингиз
Айтматовла алабиёгга зур \ав ас тугилади. У халк огзаки ижоди
памуналари билан жуда барвакт тапиш ади, рус ва жа.\он адабиёти
дурдоналаринн севиб мутолаа кчлади. Улардаги ка\рамонлар дунё-
сига чук.\'Р кириб бориб, узини баъзан улар билан су\батлашаётган-
дай \и с кил ад и.
Шу тарика ёш Чингизда китобга. ёзиш -чизиш га \ав ас жуда
эрта уйгонди. Чингиз Айтматов, даставвал, киргиз езувчиларннинг
асарларини рус тили га таржнма килади, узи \а м киргиз ва рус
тилларида жажжн-жажжи макола, очерклар ёзиб, ма\аплий матбуот
са\и ф аларид а бостира бошла|1ди. Булажак ёзувчи 1956-1958 йил-
ларда Москвала Ёзувчилар уюшмаси кошидаги олий адабиёт кур-
сида та.\сил олади. Ч. А йтмаговнинг олий адабиёт курсида та.\сил
олиши унинг ижодий фаолпятида бурилиш боскичи булди. Буни
Ч. Айтматовиинг узи \ам: «Агар мен у ерда укимаганимда уз кис-

9
саларим ни ёза олмаган булардим», дея неча бор мамнуният билан
эслаган эди. Ч. Айтматов у ерда ж а \о н классиклари ва замонавий
ёзувчиларнинг куплаб асарларинп мутолаа кил ад и, ба,\с, мунозара-
ларда фаол иш тирок этади. Нагижада 1957 йилда «Юзма-юз», 1958
йилда эса «Жамила» повести юзага келади.
1958 йилдан го 1960 йилгача «Литературный Киргизстан» жур­
нал ида му\аррир, шунингдек, 1961 йилдан бошлаб «Правда» газе-
тасин и нг Урта Осиё ва К о зо ш сто н республикалари буйича махсус
мухбири булиб ишлайди. 1962 йилда К иргизистон кинематограф-
чилари кенгаш ини бошкаради. У нинг адабиёт ва санъагнинг энг
долзарб масалаларига багиш ланган жанговар н лм ий-танкидий ва
публицисток маколалари, \и к о ял ар и , очерклари газета ва ж урнал-
л арнинг са\и ф аларида мунтазам босилиб туради. Чингиз Айтматов
Киргизистон халк ёзувчиси (1968), давлат, ж амоат арбоби, д и п л о ­
мат, Киргизистон Ф анлар академиясининг академигп эди (1974).
Чингиз Айтматов 1988—1990 йилларда «Иностранная литерату­
ра» ж у р н ал и га м у .\ар ри р лп к к и л ад и , 1990 й илдан эса собик,
С С С Р н ин г. су игра Россия Федерацнясннинг, 1991 йилдан эса К,ир-
гизистон Республикасининг Л ю ксембург ва Белы иядаги элчиси
лавозимларида ишлайди. Унинг ташаббуси билан таш кил этил га н
«Иссиккул форумп» халкаро ти нчлик ,\аракати му\им ижтимоий
масалаларни хдл эти шла самарали таъсир утказиб келди. Ч. А йтма­
тов 1995 йилдан М арказий Осиё халкдари маданиятп ассамблеяси
Президенти сифатида .\ам самарали иш олиб борди. 1999 йилда
Киргизистон Республикасида Чингиз Айтматов номидаги Халкаро
«Олтин медаль» мукофоти таъсис этилди. Сунгги маълумотларга
кура, Ч. Антматовнинг асарлари ж ахрнн и нг 165 тилига таржима
килиниб, 67,2 миллион нусхада чоп этилган. Адиб номини ил к бор
ж а \о н га машхур килган «Жамила» повестининг узи эса 40 дан ор-
т и к т и л г а таржима килинган. Асар ,\озирги кунга кадар узбек ти-
лида етти бор нашр этилди. К,псса чоп этилгандан сунгутган ярим
аср давомида Чингиз оганинг ижоди муттасил усиб, юксалиб, сай-
Кал топиб борди, ш у \ 11атн оламга танилди. Эндиликда ж а \о н н и н г
турли бурчакларида ншаётган 165 миллат вакиллари унинг асарла-
рини зур м ар ок билан укимокдалар. Шу далилп и нг узини - 165
ракамини бир уйлаб курииг-а...
Виктор Гюго айтганидек, «Инсоннинг улуглиги унинг буй-басти
билан улчанмагани каби халкнинг улуглиги хдм асло унинг сони
билан улчанмайди». Октябрь тунтаришига кадар рус, украин, бела-
рус каби утм иш даёкрегш изм нинг ю ксак боскичларига кутарилган

10
бир камча халкдарнинг миллим адабиётларини истисно этганда, баъзи
халкларнмнг бои огзаки ижоди мавжуд булса \а м , х,али уларнинг
ёзма адабмёги ш аклланиб етмаган ёки эндигмна унинг дастлабки
намуналари яратилаётган эди. Баъзиларида эса, ёзма адабиёт у ёкда
турсин, ,\али миллим ёзувнинг узи хам йук, эди. Утмишда \атто уз
ёзуви ва ёзма адабмётмга эга булмаган халкдар, улар катта ёки
кичиклигидан кагьи назар янги вокелик, янги тармхий шароитда
тафаккур жихдтидан, маданият, маърифат жихатидан асрлар хизма-
тини утаб куйди \а м д а мустакил кагга адабиёт яратмб, ж а \о н н и н г
илкор халкдари маданиятм, адабиётм билан беллаша оладмган юк-
сакликка кутармла олди ва шу билан бирга, умумжа\он маданиятм,
адабмстм хазинасмга уз бадиий дурдоналарини кушмокда. Энди-
лм кд ати л ж и \ати дан, тарихаи юза га келган анъаналари жихатидан
ва узи га хос миллим индивидуаллиги жи.\атидан бир-биридан ф ар к
Киладигап адабиётлар, шу жумладан, киргиз адабиёти бир бутун
\о л д а тар а к к и й килм окда. XX аср ад аб и ёт и н и н г буюк симмосм
Ч. Айтматов ижоди уз-узмдан куппа-к>'рук замиида юзага келма-
ди. Аксиича, бир хал к иккиичисидаи, ёш авлод кекса авлодлан,
бмр ёзувчи иккиичм ёзувчмдам сабок ургаииб келганм сингари,
унинг ноёб истеъдоди \а м мавжуд ижтимоий шароит ва янги тарм-
хим-миллим замиида юзага келди, усиб-улгайдм ва равн ак тона
борди. Маълумки, Октябрь тунтаришига кадар киргиз адабиётида
насрий асарлар деярли мук, эди. Аммо халкогзаки ижодиёти тарак­
кий эгган булиб, киргиз адабиётининг т у т л и ш и , унинг гоявий-
эстетик идеапинииг шаклланишида бекиёс кагга роль уйпаган. Бунга
К и р г и з халкинииг утмиш \аёти , тарпхиii кечмиши, урф-одатлари-
ни акс эттирган «Манас» эиоси ёркин мисолдир. Демак, х ;п к о п а ­
ки ижодиёти \а м д а демократ окин Тухтагул ва Тугалок Мулда
каби унлаб улуг шоирларнинг поэзияси киргиз адабиётининг шакл-
ланишига асос булди.
Чингиз Айтматов киргаз хапкогзаки ижодиётидаи ижодий озик-
ланди. Х алкогзаки ижодиётидаги хилма-хил усуллардан уз асарла-
рида м о \и р л и к билап фойдаланди. Маълумки, халкяратган афсо-
на, эртак, ривоят ва маколларда уша халкнинг ахлокий карашлари
,\ам мухрланган. Ч ингиз Айтматов ижодидаги х ал к о г за к и ижоди-
нинг мотив ва усуллари унинг реалистик тасвир усулларини инкор
килмайди, балки ижтимоий-тарихий микёсдаги хикоя килиш им-
кониятини кснгайтиради. Бу эса, уз навбагида, адиб асарларига
жозибадорлик, мафтункорлик ф азилатлариии юктириб, укувчини
уз и га бутунлай се \рл ао олпш кудратиип бахш этади. Чингиз А й т­
матов к,ирп13 адабиётмнинг кутя у к анъаналарини даном этгириб на
боймтиб, утмиш ва замонавнй адабиётнинг энг яхши намуналари-
ни сиычиклаб урганди ва новаторлик билан давом эттирди. Шу-
нинг билан бирга рус ва ж а\ом адабнётининг энг пешкадам ютук-
ларини кунт билан урганиш, узлаш гириш натижасида узига хос
Айтматов мактабини яратди.
Чингиз Айтматов насри н ин г юксалнш ида м аш \ур суз санъат-
корлари К-Баялинов, М.Элебоев, 'Г.Сиддикбеков, К.Ж онтош ев,
А.Осмонов, А.Тукамбоев, Т.Уметалиев каби к а п а авлод киргиз ёзув-
чиларининг адабий тажрибалари гоят са.марал и булди.
Бу ж и \атдан Чингиз Айтматов ижодини чукур та\л и л этган
таникди адабиётшунос олим Камбарали Бобулов «Киргиз прозаси-
да реали зм н и нгтараккиёт йуллари» номли китобида: «Чингиз Айт­
матов уз асарлари учун узидан олдинги касбдошларидан миннат-
дордир, аммо бу огаларининг тайёр бешигида улгайди дсган суз
эмас. Аксинча, у бу беш икни бузиб чикди, дсгимиз кеяади». дсган-
да \а к д и эди.
К и р т з адабиёти ички имкониятларининг намосн булишила рус
классик адабиёти ва кардош халклар адабиётларининг таъсири кат­
та булди.
Бу \ак д а таникди киргиз адабиётшуноси К. Асаналиев «Киргиз
нрозасининг очерки» китобида куйидагича сзади: «Киска вакг ичида
рус адабиётиниш'. жа,\он классик адабиётипинг бой тажрибаларинн
Кабул этнш билан бирга, киргиз адабисти олдин узила булмаган
ж анрларни, бадиий ш аклларни узлаштирди. Бу жанрлардан бири
про зад и р.
Реалистик катта прозаспз катта адабиетнинг булиши ,\ам мум-
кин эмаслиги уз-узилан аёндир. Б инобарин, унинг жанр и м кон и -
ятлари \ам ш унчалик кенг ва хилма-хилдир. Киргиз ёзуичилари
реалистик прозада \икоядан бошлаб, кенг пландаги ижтимоий \аёт.
психологик ромапларгача узлаштириб. бу жанрларни миллий ала-
биётга олиб кириш ди»1.
Гениал рус танкилчпсп В.Г.Белинскии Пушкин п о эзи ясин и нг
замондошларига таъсири ва бу таъсирнинг бир умрга давом этади-
ган кудрати тугрисида гапириб, шундай дсган эди: «...Куёш нури
ер юзмни ёритиб, уз кучини унга утказмайди. балки ф а к а т е р н и н г
узида мавжуд кучни кузгатнб юборади; шунингдек, улуг шонр-

'К п р г п з п р о за с и ш ш г очерки. И к к п и ч п булпм. К п р ш зи с т о п Фамлар


а к а д с м и я с и ш ш г и а ш р п с т п , Ф р у н з е , I960. 3-бет.

12
пинг бошк,а шоирларга таъсири унинг поэзияси бошкдларда акс
этншида эмас, аксинча уларнинг узларидаги кучни кузгагиб юбо-
ришпда сезилади»1. Рус адабиётининг к,ирп13 ёзувчилари ижодига
таъсири х,ам худди шу тарзда булади. Киргиз адабиёти рус классик
адабиётпдан ил гор гоявий-эстетик принципларни мерос к,илиб олди
ва уларни янги шароитда таракдий эттирди.
Хусусан, Ч. Айтматов ижодига келганимизда, у айпик,са буюк
рус ёзувчпларининг бой анъаналарини чукур ижодий узлаштириш
асосидатарбияланди.
Й и ри к адабиётшунос олим Георгий Ломидзе «Совет адабиёти-
нинг интернационал иафоси» номли монографиясида Чингиз Айт-
матовнннг ижодига italic и ёзувчиларнинг таъсир калган и х,ак,ида
м у \и м бир мулох1азани у рта га ташлаган эди. У нинг ёзишича, асар­
лари миллий буёк, билан жимж имадор к,илиб безатилган к,ирп13
ёзувчиларига Караганда у купрок, миллийдир. Чунки Чингиз ас ар ­
ларида х,озирги к,иргизнинг характери, нозик \и сси й кечинмалари,
туйгулари, мушохдда ва муло\азалари замонавий мавк,еидан келиб
чик,илган \олда хдк,к,оний тасвнрлангап.
Айтматов \еч кимдан кучирмаган, х,еч рандам асардан нусха
кутармаган. Бирок, унинг ижодига хос барча фазилатларда рус ва
бошк,а к,ардош халкдар адабиётлари туплаган тарихий тажриба се-
зилиб туради. Шундай экан, унинг «домла»си ким? Пуш кинми?
Т олсгойми? Тургеневми? Чеховми? Ш олоховми? Авезовми? Кер-
бобоевми? Х,ар кдлай, буларнингбирортаси \ам булмаса керак. «Ле-
кин бу ёзувчиларсиз, эхдимол, Айтматов сингари ёзувчининг були-
1ии мумкин \а м эмас эди»2. Буни адибииыг узи мамнуният билан
эътиро(|) этади:
«Рус адабиёгини дунёда миллионларча одамлар биладилар ва
севиб укнйднлар. Бирок,, \ а р бир киши уии, албатта, узича севади.
Мен уш аларнинг бириман ва рус адабиётига ало.\ида му\аббат б и ­
лан к,арайман. Бунинг бир к,аича сабаблари бор. Мен со,\илларини
куз илгамайдиган рус адабиётининг чексиз уммоннда толстойча
дон и ш м ан дл и кн и ва образларининг ру\ий мураккаблигини яхши
кураман, танг \ай ратда крлдирадиган шолоховча драматизм ни ва
образларнинг шолоховча ёрк,инлигини яхши кураман... Чеховча

1 В.Г. Б елинский. С о б р а н и е соч. is трех томах. Т о м 2, М.. 1948. стр.


164-165.
J Георгий Л ом идзе. И н т е р н а ц и о н а л ь н ы й п а ф о с с о в е т с к о й л и т е р а т у ­
ры. С о в е т с к и й п и с а т е л ь , М о с к н а . 1970 г. стр. 177.

13
бекиёс одампарварликни ва борлик,пи бупипча нозик адо пдрок
этиш ни яхши кураман, твардовскийча шеърият уфк'Пфини ва лео-
новча юксак заковатлмликни яхши кураман. Л екин бу хал и \а м м а-
си деган ran эмас...»1
Ю коридаги муло.\азалардап келиб чиккан \олда шуни айтиш
ж оизки, рус ва ж а \о п адабпёти хазиналарини урганиш ва ижодий
узлаш тириш киргиз ёзувчилари. шу жумладан, Чингиз Айтматов
куз унгида янги бир дунё очди. Бош кача айтганда, Чингиз А йтма­
тов ре;шистик прозаиинг барча имкониятларидан самарали фойда-
л ан и ш туфайли унинг бадиий жихдтдаи я и ада юксалиш и ва янги
боскичга кутарил ишига кагга \и с с а кушди. Айтматов ижодинннг
Олатов чуккилари сиигари юксалиб борганлиги ва унинг оламшу-
мул а\ам и я т и киргиз ёзувчиси Мар Б ойж иевнинг куйидаги эъги-
рофида айник,са яхши ифодалаиган:
«Айрим асарларни китобхон ва танк,идчи сифатида идрок этга-
нимизда, фавкулодда ,\одисаларнинг гуво\и буламиз, — деб ёзади
у. — Айтматовни ,\аммамиз севамиз, унинг истеъдоди ва ма\оратига
цойилмиз. У барчага як,ин ва тушунарли. Таъкидлаб айтаман. бар-
чага. В а\оланки, бошк,а к ,и р т з езунчиларинннг \а.м к,изик, ,\атто
талантли асарлари борки, улар б и зн и иг улкамизда муносиб бир
тарзда эътибор тоиади-ю, ресиубликадан ташкдри чикса, жарангла-
май ко л ад и...
Шу боисдан, калам тебратаётганимда, вужудимни турли шубхд-
лар чулгаб олади. Керакли нарсани ёзаяп м ан м и кан? Шундай ёзи-
шим жоизми? Бу нарса менинг юртдошларим билан бирга, К ,и р т -
зистондан четда яшаёгган одамларга \ам маъкул булармикан, деган
андиш алар кечади хаёлимдан. Э.\тимол, uiv важдан булса керакки,
мен \о зи р ги даврда яратилаётган асарларни куп мутолаа киламан.
Бу менга хал ал \а м етказади, кумаклашади ,\ам. Чунончи, Айгма-
товни н г тажрибасига келганда, бу менга хал ал беради. Хал ал етка-
зи ш и н и н г маъноси шуки, Айтматовдан Keiinn ёзиш мушкуллашиб
кетади. Бир неча йиллар илгари у зи м н и н г б и р китобим ни бошла-
гандим, шу орала узимни чоглаб, бош котириб юргап ,\ам эдимки,
«Алвидо, Гулсари!» кулим гатуш иб колди. Укиб чиклим. Бош имни
кутармасдан, тин олмай туширдпм. $'кишга укиб куйиб, тарвузим
к ул ти п ш дан тушди, \аф с ал ам пир булди. Агар кулимга калам ола-
диган булсам, ё шундай котириб ёзиш им, ё булмаса супра-укдовни

1 Ч ин гиз А й т м а т о в . М у \ а б б а т э ъ т п р о ф п . « С о в е т с к а я К и р г и з и я » .
7. X I. 1962.

14
HHFHLiiTnpHiuiiMra тугри келарди». Бироз куйирокда Мар Бойжиев
яна гакрорлайди: «Ёзаман деса, ёзадиган на реал ар бор. Л екин Айт-
матовдан сунг шуримиз куриб кдляпти. Сабаби шуки, у юксалиб
бораётган прозамиз тараккиётидан ун йилларга «сакраб» утиб кет-
ди. Эндиликда б и зн и нг о лди чизда нима \а к д а ёзиш кераклигидан
кура, кандай ёзиш керак, деган муаммо кундаланг булиб колди».
Маълумки, санъат асарларининг кучини, к,имматини белгилай-
диган мезонлардан бири кенг китобхонлар оммасидир. «Агар се-
нинг асаринг китобхонларни \аяж онлантирса, бу бахтдир», —деган
эди адиб Чингиз Айтматов. Букж истеъдод сох,иби Айтматовиинг
узи шундай бахтга муш арраф булди ва ж а \о н адабиётининг ii при к
сиймоси булиб танилди. Э н д и л и к д а й и г и р м а н ч и а е р н и н г иккинчи
ярми адабиётида Айтматов мактабида сабо к, ол маган, унга таассуб
кплмаган ёпл ёзувчилар топилмаса керак.
Уз вактида муаллифга шахеан ва жамоа булиб йулланган сон-
саноцсиз мактублар ва санъагкорга билдирилган таш аккурлар \ам
буни тасдицлайди. Бу мактубларда С ибирь ва Тян ьш ан , Украина
ва Узок, Шарк,, М олдавия ва Санкт-П етербург, Узбекистан ва То-
жикистон, Англия ва Чехия, С ловакия, Венгрия, Хинди стон ва
С кандинавия, Туркия ва Греция, Сербия ва Афгонистон, Польша
ва Япония, Вьетнам ва АК,Ш, Ф р ан ц и я ва Бельгия, Литва ва Л ю к ­
сембург, А фрика ва Осиё к,итъаларидаги к,атор мамлакатларнинг
почта маркалари бор.
Хак,икатан \а м , ж а \о н н и н г турли бурчакларидаги китобхон-
лардан уз вактида ёзувчи номига келган мактублар ва улардаги
саволлар бе\исоб. Улар санъаткорнинг шахеига жуда кизиккан, уни
и пи дан -и гнаси гача б н л и ш н и истаган. Негаки, унинг муъжизакор
са н ъ ати , ,\аётбахш ках,рамонлари к у п д а н -к у и за м о н д о ш л а р и г а
Кадрдон булиб колган ва улар калбпни узига еех,рлаб куйган. Буни
Украинада утказилган оммавпй савол-ж авоб натижалари \а м тас-
д и к таб турибди. Бу хайрли и ш ни «Рабочая газета» редакцияси
б а ж а р г а н . Г а зе т а а н к е т а с и г а ж а в о б к а й т а р г а н к и т о б х о н л а р
Ч. Аитматовни энг м а ш \у р ёзувчи деб тан олиш ган. Бу муъжиза-
н и н г с и р и нимада? Б у ш а ана шу мактубларнинг у зи дан ок жавоб
топиш мумкин.
К,атрада ку'ёш акс этганидек, бунга Вьетнам жангчиси Нган
Ханинг Чингиз Айтматовга ёзган ва «Советская Киргизия» газета-
сида босилган ,\аяжонли мактубини келтирпб утиш кифоя: «Бу кун
яна окопдамап, — деб сзади у. - Ж азирама исспк. \ав о дим, хан-
дак^аримизда гир этган шамолдаи асар й у к Бундай кезларда окоп-

15
да ути риш ни н г турган-битгани азоб. Бирок, биз душман хуружини
даф к,илишга шай турибмиз.
Хаво хужумлари орасидаги тревога типган. тапаффус пайтлари-
да узимизни бу да\ш атлардан бир л а \з а ала\ситмок, учун хдзилла-
шамиз, гурунглашаммз, хиргойи к,иламиз.
Х озир мен ок о п и п н г к,иррасидаги бута осгнда узала туш и б кп-
гобингпзни ук,имокдамап. С п зн и п г асарингизни бунчалнк зав^-
шавк, билан берплиб ути ш и м га нима мажбур этган и ни узим х,ам
билмайман...
Биз Америка империалистларини енгганимиздан кейин, мен уз
ж онаж он корхонамга ишга кдйтаман, мен \ам Илёс каби фаол,
ижодий м е \н а т билан машкул буламан. Бирок,, мен \е ч к,ачон жа-
моа ф и кр и ни менсимасдан, х,аётда кдгтик, адашиб мусибатга дучор
булган Илёс сингари азоб чекмайм ан»1.
Бу \аяж онл и сатрларлан куриниб турибдики, Ч. Айтматов асар­
лари ж а \о н н и н г жуда куп мамлакатларидаги китобхонларни ,\ам
тулк,иилантирмокда, уларга озодлик ва теиглик йулидаги к,ах,рамо-
нона курашларида маъпавий далда бермокда. Хар бир ижодкор бун­
дай шарафга мушарраф булишдан фахрланса арзийди, албатта.

__________ _

Ч. Айтматов ижодпй ф аод и яти н п н г бош лаииш н унинг талаба-


л и к йилларига тугри келади. 1952 йили «К,иргиз тн л н н п н г термп-
нологияси \ак,ида», 1953 йилда эса «Орнгиналдан узок,булган тар-
жималар» номли макрлалари эълон к,илинади. «Газетачи Дзюйдо»,
«Ашим», «К,изил олма» (1952), «Сеиоячи», «Ок,ёмгир» (1954), «Ра-
к,иблар» (1955), «Байдамтол сох,илларида» (1955) каби тунгнч ,\икоя-
лари босилади.
Бу \ и к о я л а р ж онли, жозибали ва содда тилда езилганлиги.
чукур л и р и к кечинмаларга ва ром анти к буёкдарга бойлиги билан
к,иргиз адабиёти д ар го \и га ёрк,ин исгеъдод со^иби кириб келаёт-
ганлигидан дарак беради. «Байдамтол со \и л ларид а» \и к о я с и ва
«Ю зма-юз» (1957) к,иссасидан бошлаб ёзувчи к,а,\рамоннинг ичкм
д унёсига чукур ва дадил кириб боради. уткир сюжет, кучлн п с и ­
хологик ва д рам атик ко н ф л и ктл ар яратади, такрорланм ас харак-
терлар чизади. Чи н гиз Айтматов услубининг д и к т а т га сазовор
булган хусусиятп ш ундакн, унинг асарларида деярли бироига \а м

1('С о вет ск ая К и р г и з и я » . 20.XI. 1965.

16
ортикча гафсилот, ноурин деталь ёки номатлуб \ар ак ат йук,. Тугри,
ёзувчи «икир-чикирлар»га катта эътибор билан к,арайди, чунки бу
«икир-чикирлар» ва айрим майда дегаллар асар вок,саси ривожида
мухим урин тутган катта вок,еалар ёки асосий гоя ни асослаш га
хизмат к,илади.
Адиб кичик ,\икояларида х,ам катта ижтимоий муаммоларни тас-
вирлайди. И нсон характерининг турли к,ирраларини жуда асосли
равишда тахлил к,илади. Бу омиллар ёзувчи истеъдодининг аста-
секин очила бораётганидан, новатор ёзувчи булиб етишаётганидан
далолат беради. Чи н гиз Айтматов шу жажжи хикояларидаёк, узига
хос услубини з о \и р этди.
Адибнинг «Жамила» к,иссаси унга оламшумул шон-шухрат кел-
тирди, унинг номини ж а \о н га танитди. К н р ш з ёзма адабиёти узи-
н инг к,иск,а тарихи давомида \али бундай катта ютук,к,а эриш маган
эди. Бу ажойиб л и р и к киссада гузаллик ва озодлик учун, янгича
хаёт учун бел боглаган ёш ларни н г жушк,ии \аёт и , мехнати, пок
севгиси тараннум этилади.
«Жамила» киссаси турли миллат ва элатларга мансуб китобхон-
лар оммасига фавкулодда бекиёс гоявий-бадиий з а в к и н ъ о м этди.
К,исса киргиз адабиётида хотин-кизлар эрки мавзусини акс этти-
риш да янги боскич булди.
Н.В.Гоголь насрий «Улик жонлар» асарини хакконий суратда
поэма деб атагани сингари, Ч. А йтматовнинг «Жамила»сини хам
прозада ёзилган л и р и к поэм а деб айтиш жоиздир. Чунки «Жами-
ла»даги табиат лав\алари, инсоний хис-туйгулар, кахрамонларнинг
ички кечинмалари худди муйкалам билан чизгандай китобхонни
хаяжонга солади. Асарда тасвирланган кахр-газаб киши калбини
куйдириб-ёндиради, шодлик дамлари эса ажиб мусикий лаззат ба-
гишлайди. Хуллас, китобхон узини асарда тасвирланган вокеалар
огушида харакат килаётгандай, асар кахрамонлари билан бирга на-
фас олаёггандай хис этади: уллрнинг севинчига шерик, кайгу-алам-
ларига хамдард булиб кол ад и. А сарнинг к он -к он и га сингдирилган
мухаббат тараннуми кишига ф акат эстетик зав кб ери б ги н а колмай,
балки уни янгича яш аш га чорлайди, гузал хаёт учун, чинакам и н ­
соний бахт учун мардонавор курашга даъват этади.
Ёзувчининг хар бир асари уз буюк ф алсафаси, вокеаларнинг
ш иддаткорлиги, бадиий тасвир воситаларининг ранг-баранглиги,
ти лин и нг соддалиги, мусикий о \ан ги ва ажиб жозибаси билан онг-
шууримизни, калбимизни беихтиёр узига ром килиб олади. Айтма­
тов асарлари \ а р бир китобхонга б и т м а с -т у ^ ц п м а с 'за в к б а т и г л а й -
I Nizomiy nomli ]
2 - Ас ил Р а ш и д о в 17 | f | | р |J

, , kutubsonasi I
ди, маънавий озук беради, ки ш и н и уйлантириб юрган \а ё т жум-
бокдарига окилона жавоб беради.
Инсон такдири, \а ё т и н и н г мазмуни, одам н и нг одам га эътико-
ди, м е \р -м у \аб б а ти , ю ксак садокати, ки ш и л арн и н г тугри йулдан,
г о \ эса адашиб, кокин и б, сукмокдардан булса \а м , и н с он и ятн и н г
и о р л о к келажаги йулида ф а к а т о л д и н г а интилиш и Айтматов асар-
л ар и н и н г лейтмотивини ташкил этади.
«Юзма-юз», «Жамила», «Сарвкоматдилбарим» (1961) повестла-
ридан сунг катта йулга тушиб олган ёзувчи б и ри н -кетин узининг
«Бутакуз» (1961), «Биринчи муаллим» (1962), «Сомон йули» (1963),
«Алвидо, Гулсари!» (1966), « О к кем а » (1970), «Эрта кайтган турна­
лар» (1975), «С о\ил ёк,алаб чопаётган олапар» (1977) каби юксак
халкчиллик ру\и билан сугорилган ва янги \а ё т курувчилари ynyF-
ворлиги, маънавий гузаллигини тараннум этган киссаларини ярат-
ди. Ж а \о н киссачилигининг нодир намуналарига айланган бу асар-
л ар н и н г \ а р бири санъаткор иж одининг асардан-асарга утган сари
тобора бойиб, камол тогшб бораётганини намойиш этади. Укувчи
мазкур киссалар билан тан и ш ар экан, катта гоялар м уаллифининг
х,аётни уз услубига хос ш аклда чукур бадиийлик билан акс эгтир-
ган лиги н ин г гувох,!! булади. Бу асарлар ёркин ва ш оирона тил б и ­
лан ёзилган булиб, улардаги образлар, персонажлар, ^аттоки \ар
бир ибора, \а р бир суз жонли, жозибали булиб, киши к,албини
тулкинлантиради, эстетик завк багишлайди. Шу боисдан хдм уттиз
беш б а \о р н и каршилаган новатор ёзувчи 1963 йил « T o f ва даш г
киссалари» туркумига кирган «Жамила», «Сарвкомат дилбарим»,
«Биринчи муаллим», «Бутакуз» киссалари учун Урта Осиё ёзувчи-
лари орасида биринчилардан булиб ю ксак унвон ва эътирофга са-
зовор булади. «Алвидо, Гулсари!» повести эса (1968) Давлат муко-
фоти билан такдирланади.
Ч. А йтматовиинг кд\рам онлари айн икса бизга я кин ва таниш
кишилар. Чунки кадим туркий улуснинг бу икки ш аж арасинипг
тарихи ва такдири теран м аънавий -м адани й илдизларга эга; улар­
нинг хдёти асрлардан бери бир-бирига иайваста, тили-тилига вобаста,
ери ерига, кал б и калбига туташдир. Бирок, шуни ,\ам айтиш керак-
ки, бу улка бизга кончалик к^дрдон, кончал и к якин ва таниш
булмасин, адибнинг асарларини кайта-кайта укиганимиз сари узи-
мизни янги бир оламга, маънавий дунёси бехдд кенг ва мусаффо
инсонлар орасига бориб колгандек \ и с киламиз. Бу улкада яшовчи
кишиларнинг калб орзуларини, уларнинг ме^натда муъжизалар яра-
таётганликларини, хдёгга, инсонга, тугилиб усган он а-Е рга булган

18
зур м у\аббатларини куриб кувончга туламиз. Улар китобхон к,ал-
бида эзгу туйгулар х,осил килади, маънавий дунёсини бойитади,
улардан \аёти й зарурат, ян ги -ян ги маъно топади киши. Бу ж и \а т -
дан атокли б о ш к и р д адиби Мустай Карим: «Ёзувчи (Ч ингиз Айт­
матов — А.Р.) уз кахрамонларини миллий ма\цудлик чегарасида
тутмасдан, уларнинг эстетик оламини кенгайтириб, бош ка халклар
тажрибаси билан бойитди», — деганида х,акли эди. Ч. Айтматов
К а \ р а м о н л а р и , Мухтор Авезов айтганидек, «калби кенг, ички дунё-
си гоятда бой оддий ме^нагкаш кишилар» — ишчилар, чорвадорлар,
денгизчилар, зиёлилардир. Улар «Ашим»даги Ашим, «Байдамтол»-
даги Нурбек, Асия, «Юзма-юз»даги Саида, «Бутакуз»даги Камол,
«Жамила»даги Жамила, Дониёр, «Сар в к,ом ат д ил бар и м »да ги Бойте-
мир, «Биринчи муаллим»даги Д уйш эн, Олтиной, «Сомон йули»да-
ги Тулганой, «Ок, кема»даги Мумин чол, «Эрта к,айтган турналар»
даги Султонмурод, «Алвидо, Гулсари!»даги Танабой, «Со\ил ёк,алаб
чопаётган олапар»даги Урхон, К ириск, «Асрни к,аритган кун»даги
Эди гей ва Абутолиблар самимий росггуйлиги, матонати, жасорати,
юксак ва гузал инсоний фазилатлари туфайли х,ам ж а \о н китоб-
хонлари му\аббатини к,озондилар, уларга маълум ва манзур булиб
крлдилар. Мазкур асарларни у к,и ганда катта к,алб эгалари билан
рубару сузлашаётгандай, уларнинг о\анрабодай сузлари сизни сехр-
лаётгандай туюлади. К,изип 1 шундаки, куз унгингизда табиат ж о н -
лангандай, х1аракатга келгандай, тилга киргандай, тасвирланаётган
реал инсоний вок,еаларга «муносабат» билдираётгандай. Тасвирда
к,абарикдик, манзарадорлик пайдо булади. Китобхон «шунчаки»
китоб укиётгандай эмас, балки Олатов багрида, Коратов дарасида,
Анорхой ва Сариузак даштликларида, Буронли бекатда, Тяньш ань-
П омир трассасида, Гуркуров ва Байдамтол со\илларида, Талас во-
дийсида, мовий Иссмк,кулу Орол буйларидаги жонли одамлар ора-
сида юргандай ёки Охот денгизида дах,шатли туфон узра Урхон,
М ил\ун, Эмрайии, К ириск билан бирга кичик, ясама к,айикда дик,-
к,инафас булиб, to m o f u к,акраб сузиб кетаётгандай сезади узини.
«Асрни к,аритган кун» («Буронли бекат» — 1980), «К,иёмат» (1986),
«Кассандра тамгаси» («Охирзамон нишонсшари» — 1995), «Кулаёт-
ган тоЕлар» («Мангу кайли к,» — 2006) романлари ж а \о н ф алсафий
романчилигини узига хос янги йуналиш билан бойитди. Мазкур
романларда купчиликни \а я ж о н га солаётгаы даврнинг мух,им му-
аммолари: шахе ва жамият, инсон ва табиат, мозий ва замона каби
му\им ф алсаф и й, ахлокий ва ижтимоий масалалар уз ифодасини
тонган. Уларда соф миллийлик билан интернационализм гоялари-

19
н инг уйкунлашиб кетиши якдол кузга ташланадм. Ёзувчи асарлари
умумбашарий гояларни тараннум этувчи, \аётн и , унинг диалектик
тараккиёти, ички зидциятлари, эстетикаси, ф ожиаси ва буюк о п ­
тимистик омиллари билан бирга кушиб куйловчи \аёт куши™ син-
гари жаранглайди. Тадкикотчи киргиз олими К. Асаналиев А йтма­
тов ижодига хос хусусиятлардан бири н и бундай изохдайди: « Ч и н ­
ги з А й т м а т о в уз с у з и г а , и ж о д и г а ё л г о н а р а л а ш т и р м а г а н .
Кахрамонларига \еч качон ёлгон бир суз \а м демаган, \а к и к а т к,ан-
чалик огир булмасин, уни таг-тугигача айта олган ёзувчилар сира-
сига киради. Шу ж и \ат д ан олиб Караганда, у — аёвсиз чинсуз,
ростгуй ёзувчи. Кахрамонига, асарига нисбатан аёвсизлиги ёзувчи-
га хос о к н и я т д а н , турмушда учраб турадиган мураккаб вокеа-\оди-
саларни хаспушламай бутун зиддияти ва шиддати билан асл \о л и ч а
руйи рост тасвирлашидан келиб чикади».
«М уаллиф такрорланм ас аж ойиб услуби, Fapoi-iиб бадиий тал-
кини билан, —деб ёзади адабиётшунос П.Мирзаах1медова, — ж а \о н
адабиётига кириб... узининг куч-кудрати ва маънавий таровати-ла
барчани ром этди. Айтматов ижоди юксала боргани сари бугунги
инсо ни ятн и н г глобал муаммоларини камраб ола бошладн. Д он и ш -
манд, ноёб та\л и л истеъдодига эга булган Айтматов бугун жах,онда
\а л и х,еч ким уйлаб курмаган курраи замин микёсидаги муаммо-
ларни м уш о\ада килиш билан банд. У романга хос тафаккур кула-
мига эга булиб (романное мы ш ление), Замон, Инсон ва Табиат
уртасидаги алокаларни янгича тал кин этмокда»1. Бир суз билан
айтганда, Айтматов асарлари эндиликда ж а \о н адабиёти хазинасига
кушилган жаво\ирлардан булиб к,олди.
Ч. Айтматов том маънодаги байналмилал ёзувчи. У нинг ,\аёт
йули, ижодий фаолияти — узининг бутун куч-кувватини халкига,
ватанига, бутун и н с он и ятн и н г п ор лок келажагига сафарбар этган
\а к и к и й санъаткорнинг ёркин \а ё т йулидир. Ёзувчи ижоди ва унинг
новаторлик асосини х,ам шу нарса: чукур инсониарварлик, байнал-
милалчилик, ю ксак халкчиллик ва ватаниарварлик, яъни адабий
и ш ни умумвазифага, севимли халкига, умум и н сон и йли кка хизмат
килдириш вазифасига буйсундирилганлиги ташкил этади.
Юкоридаги фикр-муло^азсшарни якунлаб айтганда, XX аср ада-
биёт осм онида чаракдаган юлдуздай из солган санъаткор асарлари
Айтматов мактабининг на кадар п ур\и км ат ва сержилолиги, бадиий

'П . М и рза-А хм ед о ва . В о с х о ж д е н и е к себе. / / К о в ч е г Ч и н г и з а А й т м а ­


т о ва. М о с к в а : В о с к р е с е н ь е , 2004, сгр. 241.

20
юксаклигидан дарак берар экан, бу мактаб х,али канчалаб келажак
авлодлар учун хизмат к,илнши турган ran. Чингиз Айтматов чамани
мангу гуллаб-яш найди. Мазкур китоб шу чамандан терилган ва
терилажак гулдасталардан кичик бир нишонадир.

ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ - Х.ИКОЯНАВИС

«Ёзишни кичик \икоялардан бошлаш керак, —деган эди М. Горь­


кий, - \и к о я сузни тежашга, материални мантикий ж ойлаш тира
билишга, сюжет равшанлигига, мавзу аникдигига ургатади»1.
Ч. Айтматов уз ижодий ф аоли яти н и, юкорида айтиб утгани-
миздек, ки ч и к -к и ч и к \и к о я л а р ёзишдан бошлайди. М уаллиф илк
\и к о я л ар и д ан о к и н сон н и н г ички кечинмаларини, ру \ий дунёсини
очиш га интилиб, бу ж а н р н и н г катта имкониятларидан самарали
фойдаланди, фавкулодда салмокдор гаплар айтиб, катта муаммо-
ларни ифодалашга интилди. Булажак ёзувчининг тунгич асари «Га-
зетачи Дзюйдо» 1952 йилда «Киргизистон» деб номланган альма-
нахда босилиб чикди. Мазкур ^икояда газета сотувчи ки чки на
япон боласининг \ а р к,андай т а к и м а ш л а р д а н куркмай, миллатига,
иркига, яшагаы ^удудига карамай, умуминсониятнинг уйлаган уйи,
тилаган тилаги - ти н ч л и к учун олиб борилган халк, хдракатига
имзо туплаш гояси билан сугорилган.
«Ашим» \и к о я с и д а кекса А ш и м н и н г чукур ички дарди тасвир-
ланади. Ашим уруш натижасида углидан айрилади, к,из и эса xvpo-
фот курбони булади. Бемор «.изининг дардини эшондан излаб, догда
к,олган эди. Кекса Ашим нафакага чиккан булса хам ти ни б -ти нч и -
майди. Н има биландир жамиятга, одамларга фойда келтирмокчи
булади. Эрта билан колхоз устахонасига чопади. Урушда хдлок булган
углннинг д арди-ф ирокин и м е\н ат килиб унутишга интилади. М е \-
нагга урганган чол юмушсиз туролмайди, жамиятдан, жамоадан четда
яш ашни асло истамайди.
«Сепоячи» \икоясида эса Бекназар образ и оркали узининг шахсий
манфаатларини жамоа манфаати йулида курбон кил и ш га тайёр ту-
рувчи ва \ а р кандай ки й и н ч и л и кл арн и мардонавор енгиб утишга
интилувчи киши характери гавдалантирилган. Бекназарга сепоячи-
ли к ота касб. У угли О лимбекни \ а м сепоячи кил и ш га интилади.

1М .Горький. Б а д и и й и ж о д \ак,ида. М а к д л а л а р т у п л а м и . — Т.: Б а д и и й


а д а б и е т п а ш р и с т и , 1960 й., 15-бет.

21
Бекназар укл пни куш ни ишларга, сув тошк,инларига узи билан бирга
олиб боради ва унга сув сирларини ургатади. Хотини уни бу касб-
ни таш лаш га ундаб, \а ё т учун хатарли эканлигини тушунтиришга
интилганда у бунга кулок, х,ам солмайди. Биз минглаб де\к,онлар-
нинг ризк,-рузини таъмин этиш йулида \а р ак ат к,иламиз, сепоячи
энг яхши де\к,он деган суз, дейди. Натижада О лимбек \а м ота
касбини давом эттириб, бу йулда учрайдиган к,ийинчиликлардан
чучимайдиган йигит булиб етишади. Ёзувчи табиат стихиясига к,арши
мардонавор курашган ота ва угил образларини катта самимият б и ­
лан тасвирлайди.
Табиат инж ик/ш кларига к,арши кураш ва бу курашларда инсон
характеринингтобланиши «Байдамтол со\илларида», «Рак,иблар» каби
\икояларда янада чукуррок, ва жозибали тасвирланади. Мазкур асар-
ларда ёш авлоднинг олга инги лиш лари , \а ё т сук,мок,ларида баъзан
адаш иб, жамоа ёрдамида мна тугри йулга тушиб олиш лари акс эт-
тирилган. «Байдамтол со\илларида» \ и к о я с и н и н г бош к,а\рамони
Нурбек ян ги ли кка интилувчи, \ а р к,андай к,ийин ва хатарли иш-
ларни бажариш га та мёр турувчи жасур, ут-олов ёш ларнинг ти пи к
вакилидир. Нурбек к,андай ишга кириш масин, уни албагта охирига
егказмай куймасди. Афтидан, Нурбексиз умуман бирон ишни ба-
ж ариш мумкин эмасдай туйиларди. Кдчон кдраманг, белипи мар­
кам боглаганча чопиб юриб палаткаларни \а м узи куриб, бульдо-
зерларни узи бошк,аради, тоглардан кучиб тушган к,ор уюмларини
кураб, устахонадаги дастго\л ар н и х,ам узи монтаж к,илади... Бирок,
у узига, уз тушунчасига ортик,ча эрк бериб юборади. Бошк,алар
ф и кри билан \исо бл аш м ай д и . У \а м «Сарвкрмат дплбарим»даги
Илёс каби тиркама билан довондан ошмок,чи ва иш суръатини тез-
лаштирмок,чи булади. У механик сифатида, тракторчиларни тр ак ­
тор юриши хатарли ва мумкин булмаган к,ияликлардан \айдаб янги
ерларни узлаш тиришга даъват этади. Тракторчилар бу и ш н ин г ха­
тарли эканлигини айтиб унамаганларидан сунг, бу ишни унинг узи
бошлаб бермок,чи булади.
«— М аш инани \айдаш га рельеф мм кон бермайди, —дед и брига­
дир Т роф и м ов, - мен сизга яна эслатиб айтам анки, бу ти к тепа-
ликда тракторда ю ришни \еч ким хо\ламаяпти. Хар к и м н и нг жони
узига ширин...
- Кури к, ерга куркркдарнинг кераги йук,! - дед и Нурбек, -
узингиз айтинг-чи урток,Трофимов, партия бизни нима учун юборди
бу ерга. Агар биз к,андайдир ки ч ки на бир тепаликка чик,ишдан
курк,сак, топширик,ни к,андай килиб бажарамиз! Йук,, трактор цулаб

22
кетмайди. Бу бе\уда ran... Мен сизларга курсатиб к,уяман, ким
эканлигимни. Эрталабгача бу кия тепаликларнинг \ам м аси н и \ а й -
даб цуяман, агар зарур булса, бу тогларнипг ^аммасини чуккилари
билан бирга кушиб \а й д а б ташлайман! Эртага куриб ишонч хрсил
киласан, Т роф и м ов, кайси биримиз \ а к эканлигимизни.
Лаънати трактор булса, \а м о н инграб букирганича ки й ш ай и б
огиб бораётган эди... У занжирли гилдираклари билан юришга кодир
эмасдай тумшугини осмонга кутарганча туриб колди ва шу з а \о -
т и ёк гижирлаб овоз чикариб, секи н-аста плугни остига олиб эзиб,
пастликка томон тезлаш ганидан-тезлаш иб думалаб, to f этагидаги
коя га бориб урилди...
— Нега сакрадим, мен? — Д а \ш а т ичида шивирлади Нурбек, —
трактор билан бирга мажакланиб кетсам булмасмиди.
У куён каби гизиллаб кочарди» (2-жилд, 371 -374-бетлар).
Д емак, Н у р б ек н и н гб у йулдаги уриниш и м уваф ф акиятсизлик-
ка учрагач, таъналардан кочиб кетиш ни афзал куради. Нурбек ана
шундай туш кунликка туш ган пайтида \а ё т такозосига кура тасоди-
фан гидролог киз Асияга дуч келади. Асия узок тоглар орасида
халкбахт-саодати учун, де\конларга керак булган сув учун уз ^ з у р -
\аловагидан кечиб, ки ш и н -ёзи н м е \н ат кил ад и. К,изнинг бу фидо-
корлиги Нурбекдаги суниб бораётган гайрат ва шижоатни кайта
тиклайди. Нурбек н ога\о н кизни севиб кол ад и. Нурбек ш а\арда
Кол га н ма\бубаси Айнагулнинг ш а \а р н и ташлаб кУРи К еРДа нима
Киласан, деган гаплари эсига тушиб умидсизланган эди. Асиядаги
ф и до к орл ик ни куриб, яна кайтадан куч-гайратга тулади. У сувдан
утаётиб, осма куприкни бузиб куяди ва уни тузатиш кийин булган-
лиги учун уша \о л и ч а ташлаб кетмокчи булади. Аммо шунда Асия-
нинг тонг отиш и билан кунрикдан ути б дарё со\илидаги илмий
кузатиш ишларига бориш ини уйлаб кол ад и. Нурбек узи севган киз-
н и н г ж а м и я т манфаати йулида килаётган олижаноб и ш и гатуган о к
булиш киз олдида \а м , ж амият олдида \а м кечириб булмайдиган
гу н о \ экан лиги н н уйлаб \у ш ёр тортади. Ва бу иш н ин г кончал и к
Кийин булишига карамай. куприкни тузатиш га киришади. Осма
куприк гросларига осилиб, куллари конаб, на кадар азоб-укубат ва
маш аккатлар чекса-да, куприкни тузатади ва виждони таскин то-
пади. Бу иш Н урбекнинг келажакда киладиган кийин ва масъули-
ятли ишларида катга ва унутилмас бир синов булади. Ж ам ият м ан ­
фаати учун кчлинадиган \ а р к^ндай о ш р ишларга кодирми ёки
йукдигини сипаш учун \а м астойдил киришган к а\рам о н бу си-
новдан муваффакиятли утади. Энди у \аёти д а биринчи марта чи-

23
накам кураш ва г ал аб ан и н г л азза ти н и туш унади. Э нди у бу с а ­
ф ар ф а к а т узи учун, уз шухрати ва к,а\р ам о н ;ж ги н и КУРУ К на-
м о й и ш ки л и ш учун эм ас, балки катта орзулар учун, ю ксак мак-
сад йулида хизмат киластган Асия учун ж асорат курсатади. Энди
у бу к уп ри кд ан утиб ш а \а р г а ко ч и ш эм ас, балки к у р и к е р л а р н и
у зл аш ти р и ш учун б о р и ш га узини код и р деб билади ва к у р и к ер
сари йул олади.
«— Асия, — дейди Нурбек, — мен к^ёкдан келган булсам, уша
ёкка кетяпман. Балки \е ч качон учраш масмиз, леки н мен сени
кандай гузал булсанг, ш ундайлигингча умрбод калбимда сакдай-
ман... Х<К сал булмаса унутаёзибман, мен Герценнинг к и то б и н и 1
укиб улгуролмадим, кечир, мен уни узим билан бирга олиб кетяп ­
ман, ахир бу сенинг севимли китобинг, курашчан инсон хдкидаги
китоб-ку... М енингтасодиф ан сен билан булган учрашувим \аётим-
даги эн г кийин ва энг бахтли кунлар булиб кол ад и. Р а\м ат сенга,
Асия, барча яхш ил и кларин г учун... Сен менга кун нарсаларни ургат-
динг... Сен мени Байдамтол устидан галаба к и л и ш и н гу ч у н дунёда
\а м м ад ан к у п р о к т и л а к тиловчи дустинг деб \исобла... Мен ам ин -
ман, Асия, Байдамтол забт этилади!..»2
Эрта турган Асия t o f томон кетаётган Н урбекнинг к°раси ни
куриб б е \а д хурсанд булади. «Мен унинг яна курик ер га кайтиш и-
ни билардим», —дейди у м ам нун ли к билан.
«Байдамтол со\илларида» \и к о я с и инсон кал б и дин ам икаси н и
курсатишда ёзувчи ижодида жиддий бурил и ш булганлигини курса­
тади. Асар адибнинг \ а р кандай х,олатда, \ а р кандай мураккаб ша-
роитда \а м инсон ру\ига чукур кириб б о р и uj, уни тугри ва максад-
га м у в о ф и к т а л к и н эта олиш м а \о р а т и н и н г усиб бораётганлигини
курсатади. Хуллас, одамнинг одамга муносабати, одамнинг одам га
яхш илигию ме\р-окибати «Байдамтол со\илларида» \ик о ясид а жо-
зибали м а д \ этилган.
Аста-секин аёллар образи Ч. Айтматов \икоялари да му.\им урин
эгаллай бошлайди. «Ракиблар» \и к о яс и д а соф кунгилли, садокатли
аёл Х онимгулнинг ажойиб образи яратилган. Крратой билан Хо-
нимгул бир-би рлари ни жондан севадилар. Тенгкур келинлар Хо-

1Герценнинг « Б ы л о е и ду м ы » а с а р и кузла т у т и л м о к д а (м у а л л и ф ).
2Ч ингиз А йт м ат ов. Т а н л а н г а и асар л ар . 2 ж и л д л и , 2 -ж и л д . — Т.: Fa-
ФУР Рул о м и о м и д а г и А д а б и ё т ва с а н ъ а т и а ш р и с т и , 1978 ii., 389-бст. К е-
й и п г и п а р ч а л а р \ а м ш у п а ш р д а п о л н п а д и ва ж и л д и , с а \ п ф а с и м ат и п ч п -
да б е р и л а д и .

24
нимгулга яш нрм ай -н етм ай: «Сен жуда бахтлисан, Хонимгул! Куё-
винг рузгорга жонкуяр, иш нинг кузини биладиган одам, \авас кдлса
арзийдиган кдйнонанг, жажжи угилчанг бор, узинг эса дала ишида
булсин, уй ишида булсин, \еч кимдан ортда к,олмай ро\атд а-ф ар о-
гатда яш аянсизлар», деб >^авас к,илганларида Хонимгул: «Сизлар
энг асоси йсин и билмайсизлар!» — дегандай кулимсирарди. «Мен
учун севиш \ам м асидан к,иммат. Мен Крратойни севаман. Крратой
мени севади. И к ков и м и з боламизни севамиз... Севмаган одамлар-
н и н г б о ш и бирикадими?» Бирок, кутилмаганда, кдндайдир сабаблар
билан улар уртасидаги ш ирин турмуш нинг бузилиш ини Хонимгул
хаёлига \а м келтирмаган эди.
Асарда тасвир этнлиш ича, кушни колхозларнинг мироблари
Крратой билан С обирбеклар ажралмас дустлар. Такдир так,озо эт-
гандай, куп вак,тлар турмуш уларни бир йулдан бошлаб боради.
Улар успиринлик кезларида мактабда бирга ук,ишди, уруш йиллари
\а м бир батальонда хизмат к,илншди, ,\агго м иробчилик курсини
бирга тамомлаганларидан сунг ми роб булиб бирга ишлаб юришди.
Коратойнинг OFnp табиатлилигн ва тунд мижозига к,арамасдан, улар
уртасидаги дустлик алок,алари аввалгидай давом этаверди.
Крратой м и робли к касбини Собирбекдан кам билмайди. Аммо
С оби рб екн и н г омади чониб, илгор колхозга келади-ю мех,натдаги
жонбозлиги учун мох,ир сувчи, энг яхши мироб деган номга сазо-
вор булади.
Деярли бир хил шароитдаги колхозларнинг бири планни бажа-
раверади-ю, и кки н чи си сурункасига бажармасдан келади. С обир-
бек и ш н и н г кузини биладиган м е\н атк аш йигит. У сувнинг бир
томчисини \а м исроф к,илмасдан ташна де^к,онларга етказиб бериш
учун кечаю кундуз гинмай ишлайди. Ш у н и н гу ч у н \а м унинг кол-
хози планни х,ар пили уринлатади. Булса-булар к,абилида иш тута-
диган К,оратойнингэса, аксинча, омади юришмайди, йилдан-йилга
иши оркага кетиб, турли хил уй-хаёлларга берилади. Муаллиф к,айд
этганидек, олдин дустлашиб юр ган ки ш и л ар н и н г ораси бузилиб,
йуллари икки томонга айрилиб кетган пайтларда бир-биридан узок,-
лаш авериш ади, уларнинг дустлиги одам кдтнамай куйган ёлгизоёк,
йулни ут босиб кетгани каби бора-бора, уз-узидан унутилиб, к,алб-
даги укинчларни бир-бирига айтиш май юрган дустлар орасидаги
адоватлар кучайиб, кек саклайдиган булиб к,оладилар. Крратой ва
С обирбек уртасида \а м худди шундай зиддият тобора илдиз ота
бошлайди. К,оратой ва Собирбек уртасидаги бу зиддият, адоват овул-
да «С обирбек уз уртоги К,оратойнинг кдллиги Хонимгулни севар

25
эмиш» деган м иш -м иш лар таркдлгандан сунг ва Собирбекнинг ми-
роблар кенгашида К,оратой шаънига айтган танк,идий муло.\азала-
ридан сунг айник,са кескинлашиб кетади. Натнжада кддрдон дустлар
рак,ибларга айланадилар.
«Кдчон карама сув оз, сув етиш м айди, деб бах,она кдпасан. Бу
одатингни ташла, Коратой. Акс \о л д а иш ^ам ю риш майди, экин
\а м усмайди. С ен и н г ихтиёрингга уч юз литр сув бериб куйилиб-
ди. Уз де\к,он ти лим и з билан айтганда, бу олти к^лок, сув! Х,ой, бу
\ази л ака м сув эмас, мен \а м уч юз литр сув оламан. Би зн ин г экин
майдонларимиз \а м деярли бирдай. Шу сувнинг узидан ^ам тежаб-
тергаб ф ойдалансак, худо \ак,ки, етиш у ёкда турсин, \атт о ортиб
к,олиши \а м мумкин... Одам булиб \ал и бирор марта сени кечаси
сув бошида курганим йук,! Арик-арикутарга тацсимлаб берилган сув
к;аерга окяпти, уни ким бош ^аряпти, ам ин м аи ки , кончаем бекорга
исроф буляпти? Сен шуларни текш и риб курдингми? Уз сувчила-
ринг айтсин, йук;, албатта. К,ачон карамай ту гон бошида, рейкадан
кузин гни узмай утирганииг утирган. Агар, сув режадан салгина
пасайдими, дархрл гидротехникларга: менга сув етмаяпти, деб чо-
пиб крласан... К,андай булмасин, б ировн ин г \и с о б н д ан булса \а м ,
купрок, сув олиш пайидан буласан, узим булай дейсан» (2-жилд,
341-342-бетлар).
Хуллас, Крратой дусти Собирбекнинг бегараз, \ак, 1\ 0 ний танкдд-
ларини \азм к,ила олмайди. Натижада душ манли к максадида шлюзда
Собирбекнинг улушини \а м уз колхозига бурнб юбориб, сувсизлик-
дан кувраб ётган бор экинларни \ам нобуд килади, Собирбек билан
сен-менга бориб, жанжаллашиб, унга куполлик килади. Сувчилар
эса ортикча ташвиш ва ёз буйи к,илган мс^натларн зое кетганлиги
учун Крратойни дуппослайдилар. Хонимгул эса бу а.\волни куриб
катти к; изза булади, эрига ачинади, унинг н о \а к / 1 игини тушунтира-
ди. С обирбекнинг \ам бегараз дуст эканлигини укгиради. Крратой
эса охирига к,сшар Хонимгулни \ам , Собирбекни \ам н о \а к айблар
эди. Хикояда Крратойнинг бир ёкламалиги, худбинлиги Хонимгул-
нинг содикдиги, ме>фибонлигига к.арама-к.арши куйилган. Асар кон­
ф л и кта Крратойнинг маглубияти билан уз н и \о яси га етади. Хикоя
сунгида уз хатосини англаб етган Крратой шундай хулосага келади:
«Кдцрингга етмадим, Хонимгул. С енинг табиатингни тушунмасдан
пастлик килди м. Кечир мени, юзингга кандай карайман энди. Бахт-
толе деган нарса фак,ат уйда, учок,нинг бошидагина эмас, балки эл
билан, жамоанинг м е\нати билан чамбарчас боглик эканини узинг
х,ам тушунган булсанг керак» (2-жилд, 358-бет).

26
Асарда Хонимгул образи м е \р -м у \а б б а т билан тасвирланган.
К ичик \и к о я д а тулакрнли образлар яратиш санъати Ч. Айтматов-
н инг мазкур \и к о я с и д а \ а м намоён булган.
Ч. Айтматовнинг «Ок,ёмгир» \и к о я с и ёзувчининг бошка \и к о я -
ларн сингари узига хос услубда ёзилган булиб, китобхонни д ар \ол
во^са ичига олиб киради ва унда катта кизикиш уйготади.
«Тун. Хамма нарса уйкуда, баъзан итларгина уйку аралаш улийди.
Шу зимзиё тунда икки киши кр^и ли б-сури ни б киш локка кириб
келяпти.
— Энди, бу ёгига узим... Ра\мат, — аёл к и ш и н и н г овози эш и -
тилди.
— Кел, кузатиб куя кдпай, тагин итлар талаб юрмасин, - жавоб
берди эркак ки ш и н и н г овози» (1-жилд, 320-бет).
Т абиийки, китобхон сергакланади, ким экан улар, шу крронги
гунда нима к.и.чишаёпан эканлар деб уйлаб, асарни укишда давом
этади.
Киз — Саодат уйга, йигит — К осимжон то к^а йул оладилар.
«Онам нега чак,иртирди экан, касал булиб к,олган булса-я», уйлади
к,из. Вок.еа бир оз ойдиилаш а бошлайди. Шу тарик,а \и к о я зур
к,изикиш билан ук,иб чи^илади.
Х икоя, С аодатнинг энаси - Зайнаб оп ан иг уз к,изи х ^ и д а г и
таш виш лари, гумонлари, эски урф-одатларга асосан иш тутишга
уриниш лари, акс \о л д а узи ва к,изи обрусига, шаънига дог тушиши
мумкинлиги х^акидаги уй-хаёллари билан бошланади: «Сен менинг
куз очиб курган ё л ш з кизим сан, Саодат, —деди у к.изинииг юзига
тикилиб. — Сен м е н и н г \а м углимсан, ,\ам кизимсан. М енинг сен-
дан бош ^а >;еч кимим йук,. Сен менга осон деб уйлайсанми? —
О н ан и н г кузларида ёш томчилари пайдо булди. — Фак,ат ишда бир
оз унутаман, уйга келдимми... Ёлгизлик юрагимни ёндириб юбо-
ради... Каерда колди экан, бпрор нарса булдимикан, согмикан...
И ш ин г аёллар к.иладиган иш эмас, Саодат. Киз боланинг плуг ус-
тида утириши нимаси... Бу иш ннгни куй, уйга кел... Колхозда иш
оз эмас» (2-жилд, 324-бет). Асар сюжети Саодат ва К осим ж оннинг
севгиси, уларнинг курикдаги ж онбозликлари, ёш ларнинг мардли-
ги, ян ги ли кка интилиш и ва бу йулда х,ар к,андай говларни енгиб
ута олишлари билан рпвож ланиб боради ва нихрят Саодат ва Ко-
си м ж онларн и нг галабаси билан тугайди. Косимжон билан Саодат­
нинг кур икни бустонга айлантириш йулидаги эзгу ниятлари, ку-
рашлари ва соф му\аббатлари галаба кил ад и. Курашда ким енгил-
ди? Зайнаб опамн? Йук! Ш унисн характерлики, Зайнаб опа *ам

27
Fiuia6a козонганлар томонида — Саодат ва К рсимжонлар томонида.
Д емак, э ски л и к енгилди, ёш ларнинг кучи, иродаси, мух,аббаги ол-
дида эск и л и к енгилди, ян ги ли к тантана килди.
Х и к о я н и н г асосий мавзуси курик, ва буз ерларни узлаш ти-
риш. Янги ерларни узлаш тириш учун барча ёш лар к,атори Саодат
хдм отланади. У к ,и ш л о т д а н узокда ж амоа билан янги ер очади.
Т ракторда приценчи булиб ишлайди. Зайнаб опа С ао д атту гр и си -
да турли хаёлларга боради. К,из бола плуг устида утирса, бу нима
деган ran, маломатга к,оламан. деб таш ви ш га тушади. Натижада
ки зи ни бу йулдан к,айтаришга \ а р а к а т к,илади. Иш жараёнида то-
пиш ган ёш лар бирга турмуш курадилар. Зайнаб опа С аод атн пн г
\еч кандай расм-русумсиз Крсимжонга турмушга чик,к,анини эшит-
ганда к,сшби изтнробга тулади, к,аттик, газабланади, бутун орзу-
умидлари \ав о га учгандай булади. У Ток,ой ак ан и н г к,айлиги Ж и й -
дагулга к,арата:
« — Саодат мени шарманда к,илдн! К,очк,ин кишидек иззат-ик-
р о м с и з, р а с м -р у с у м и н и к и л и б узати л м ас д а н б ир д а р б а д а р н и н г
о р каси дан эргаш и б кетди. У С аодатни алл акаёклар га олиб кета-
ди, курм ай \ а м к ° л а ман» (2 -ж и л д , 28-б ет), деб вай сай д и ва
кариР 1д о ш и Т о к о й г а к и з и н и судраб ол и б к е л и ш н и бую ради.
Б и р о к Т о к о й ундай к н л м а й д и . У \ а ё т г а ч у к У Р разм солувчи ,
м у л о \а з а л и ки ш и . Т о к о й З а й н а б оп ага м а с а л а н и ётиги б илан
т у ш у н т и р а д и . Ё ш л а р га fob б у л м а с л и к к а , ж а м и я т т у к и н л и г и
уш а ла р м е \н а т и д а н э к а н л и г и \ а к и д а ва ё ш л а р н и н г а ж о й и б ф а -
зи л а т л а р и туррисида гап и р и б , бунд ан хурсанд були ш к е р а к л н -
гини укти рад и .
Чингиз А йтматовнинг тил бобидаги ма\орати бу хикояда х,ам
намоён этилган. М уаллиф, айникса, персонажлар гилининг ранг-
баранглигини таъминлаган, уларнинг сузларида. жумла тузилишла-
рида жонли одам тил и га хос хусусиятлар мужассам, \а м миллий
ранглар товланиб туради:
«— Х озир «Эски кучмамчи» ерлари очилмокда. Узинг биласан-
ку, бир вактлар биз бу иш ни уддалай олмаган эдик. Уша вактда
биз бу пасткам ерларни охири бир кун узлаштирамиз, деб уйлашга
\а м ботина олмаган эдик. Бойлар бизни сикиб, охири ана шу «Эски
кучманчи» ерларига х,айдаб юборишган эди. У жойларда ерни \а й -
даш \а м , сугориш х,ам нокулай эди.
Эсингдами, ушанда акамни севиб колиб, у билан бу ерга кочиб
келганларинг? Очликдан улмаслик учун, \атт о мана шу пустакдан
\ а м катта булмаган ерни ,\айдашга карор кил ган эдик...

28
Ш уларни эслайсаныи, Зайнаб? Ахир курук,кул билан кряларни
аглариб булармиди? Ме,\натимиз зое кетиб, эки нл ар куриб к,олди.
Сси ушанда рандам йиглаганингни эслайсанми, \атто биз эркаклар
хам куз ёш ларим изн и зурга тутиб турган эдик. Ушанда биз «Эски
кучманчи» ерларидан кафтдек к,исмини \а м узлаштира олмаган
эдик... Энди эса б и зн и н г болаларимиз «Эски кучманчи»ни узлаш-
тириш га бел бокладилар. Агар сен уларни \о з и р нималар к,илаёгга-
нини курганингда эди... Улар зур ишонч билан ишлаяпти. Уларда
билим бор, м аш ина бор... Эх,, Зайнаб, ёш лигингда уз севган ки-
ш инг учун \ а р к,андай к,ийинчиликларга дуч келгансан. Шундай
экан, нима учун сепи н г лизинг уз севгани билан турмуш куришга
ва у билан бирга м е \н а т к,илишга х,акди эмас экан, а?» (2-жилд,
328-329-бетлар).
Зайнаб о п ан и н г хавотир олиш ида ,\а.м жон бор. Негаки, у эски
дунё кишиси. У утмишда не-не ю зеизликларни, золим ва алдок,чи-
ларни, фиск,-фужурларни куриб усган. Ш унинг учун х,ам ёлгиз
К.ИЗИ, куз н урипинг жувоимарг булмаслигини истайди. И ккинчи
томондан побои ки ш и л ар н и н г \ а р хил м иш -м иш лари дан, таъна-
даш помларидан куркдди. Бирок, Ток,ойнинг ётиги билан тушунти-
риш и, босик,, вазммн, чукур мулох,азали гаплари кампирга таскин
беради ва шу захоти к,изи ва нотапиш куёвини кургиси, кдлб \a p o -
рати билан уларнинг кунглини, рузгорини илитгиси, мунаввар эт-
гиси келади.
К,изининг келиш ига турт кун бор. П екин Зайн аб опа уни ку-
тиб утириш га сабри чидамайди. Турт кун! У \у, турт кун, айтишга
осой. У бугирсок, пиш ир ади , гушт кдйнатади, куёвига ок,сурпдан
куйлак ти кади , к,изига сеп учун асраб куйган гулли шол румоли-
ни \ а м олиб IIул га ч и кади. Ё м гар, челакдан куйгандек ок, ёмкир
ёгаяпти, \ак,ик,атдан х,ам ок,, хаГфли ё м п ф . Бу ок, ё м п ф Зайн аб
опа к,албининг гумон ва таш в и ш л а р и н и , шу куига кддар \у к м р о н
булган эски урф -одат ва нохуш ф и к р л ар и н и \а м ювиб, поклаб
кетгандек эди. Х,икояда к,ирш з хотин-к,изларининг эски урф-
одагларни тарк этиб, янги, озод, яратувчилик м е\н ати сари дадил
интилаётганликлари, бу ме\натда жавлон ураётганликдари \ак,к,оний
тасвир этилган.
Х,икоя жуда содда, халк,чил ва ширали тпл билан ёзилган. Ёзувчи
хал к, урф-одатини яхши билади. «Ок, ёмгир» х,икоясининг узидан
\а м ёзувчининг акс эттирилаётган вок,еага муносабати, яъни автор
позицмяси, вок,еаларни баён этишда у ёки бу бадиий воситаларни
таила!! билиш махррати, кдхрамонлар тилиии индивидуаллаштириш,

29
персонажлар характерига, ру\иятига монанд равишда портретлар, та­
биат манзаралари чизиш ва энг м у\им и конфликтни изчиллик б и ­
лан ривожлаитира билиш ма\орати я к,кол намоён булади.
Ёзувчи асарда эски л и к билан ян ги ли к уртасидаги курашни,
киш илар шууридаги эски л и к саркитлари билан янги онг, янги гу-
шунча уртасидаги курашни ва бу курашда я н ги л и кн и н гта н т ан аси -
ни курсатади. Э ски л ик билан ян ги ли к уртасидаги ана шу кураш
асардаги асосий кон ф л и ктн и , асар сю ж етининг асосини таш кил
этади.
Асар ш уб\асиз, ёзувчи иж одининг юксалиш идан, камолотидан
дарак беради. «Ок, ёмгир» \и к о я с и н и укиган х,ар бир китобхонда
Саодат ва К,осимжондай яш аш ва курашиш \ав аси г у т л а д и к и , бу
орзу уларни янги-янги м е \н ат зафарларига чорлайди.
«Кизил олма» х,икояспда урта яшар, оилали, фарзандли, зиёли,
институт ук,итувчиси И сабековнинг рад этилган севгиси тарихи ва
ички кечинмалари \и к о я к,илинади. Исабеков осуда ва фаровон
\а ё т кечиради. Хотини диссертация ё к /т ш арафасида, к,изи бор.
«Волга» машинаси бор киши. Умуман, тирикчиликдан нолийдиган
жойи мук,- Л екин унинг калбини утмиш севгиси, унинг рад эти л и -
ши тинчитмайди. Барибир у билан кайта учрашиши, ян а кайта
севги изх,ор к,илиши к,ийин масала. Агар к,айта турмуш курганда
\а м бу ёкдаги оиласи, уй-жойи, к,изи нима булади. Хуи, буларнинг
\ам м аси д ан воз кечиб, уша жувонга уйланганда \а м бунинг севги-
сини у к,адрлай оладими, йук,ми, буниси х,ам муаммо. Агар к,адрлай
билмай аввалги магрурлигини к,илса, унда кандай булади? Хикояда
Исабеков калбидаги ана шу карам а-карш и кечинмалар чуку'Р та,\-
лил к,или над и.
Ёзувчи биринчи м у\аббатн ин г инсон к^лбида абадий коли ш и -
ни, у мол-мулкдан, обрудан уступ туриш ини, инсон характерининг
мураккаблигини курсатади.
У муман, Ч. А й т м а т о в и и н г \ и к о я л а р и к у п и н ч а оддий ва жун
в о к е а л а р г а б а г и ш л а н г а н б у л с а -д а , х а ё т и й л и г и , \ а к к о н и й л и г и
билан эътиборга лойик- А йни чокда, бу \ и к о я л а р муаллиф кала-
м и н и н г к а й р а л и ш и г а ёрдам б еради , и н с о н р у \и я т и г а чукур ки-
ри б б о р и ш г а , уни й и р и к э п и к м а н з а р а л а р д а т а с в и р л а ш г а йул
очади.
Ч. Айтматовиинг \и к о я л ар и д а тасвирланган айрим ижтимоий
долзарб муаммолар ва образлар кейинчалик оламга маш.хур повест-
ларида кенг куламда давом эттирилади. Масалан, «Байдамтол со-
\илларида»даги воке а «Сарвкомат дилбарим»да, «Ракиблар» \и к о я -

30
сидати вокеа «Юзма-юз» киссасида давом эттирилади. «Юзма-юз»
повестидаги Саида образи «Ракиблар»даги Хонимгул образининг
тадрижий давоми, десак хато булмайди. «Ок,ёмрир»даги Саодат ва
«Жамила»даги Ж ам ил а образлари тугрисида \а м шуларни айтиш
мумкин.
Хулоса килиб айтганда, Чингиз Айтматов \и к о ял ар и д а эзгулик
ва ёвузлик, адолат ва разолат, ж а\ол ат ва садокат, инсоф ва диёнат-
сизлик уртасидаги кураш шаркона услубда м о\и ро на тасвирланган.

ХАЁТ БИЛАН ЮЗМА-ЮЗ

Чингиз Айтматовнинг ижодий-гоявий эволюциясидаги жиддий


усиш-узгаришлар, айникса, унинг киссаларида яккол кузга ташла-
нади. Крлаверса, урта э п и к шакл ^исобланган повеет Ч. Айтматов­
нинг ижодий фаолиятида салмокди урин тутади. М уаллифнинг ак-
сарият кисссшари мифлар, афсоналар, ривоятлар, эртаклар, халк
куш икдарию эпосларга хос мотив ва сюжетлар билан сугорилган-
лиги ж и \ати дан \а м характерлидир.
Муаллиф «Байдамтол со\илларида» х,икояси ва, айникса, «Юзма-
юз» киссасидан бошлаб к а \р а м о н н и н г ички дунёсига чукур ва да-
дил кириб боради, уткир сюжет, кучли психологик конфликтлар
яратади, ёркин характерлар чизади. « Ю з м а - ю з » п о в е с т и н и н г я р а -
тплиш и Ч. Айтматов ижодидагина эмас, шу билан бирга, киргиз
адабиётида хам катта вокеа булди.
Мазкур к»сса \а к и д а ёзувчининг узи ёзган эди: «Мен «Юзма-
юз», «Жамила» ва бош ка асарларимни шахеий таассуротларим асо­
сида ёзганман. Уруш йиллари фронтдагина эмас, балки ф рон т ор-
гида \ а м \а ё т о ш р кечганлигини яхши билардим. Ушанда, умрим-
да биринчи маротаба китобхонларнмнг миннатдорчилигию улар
йуллаган мактубларнинг \а р бири мен учун \ак,икий байрам булган-
лигини англаб етган эдим. Бирок, айни шу йиллари, мен биринчи
бор адабий хдётнипгтескари томонларига \а м дуч келдим. «Юзма-
юз» повестим босилиб чикиши биланок, республикадаги айрим тан-
кидчилар асарда тасвир этил га н вокеаларнинг хдкконийлигини шуб\а
остита олиш га уриниб, унда «бутун киргиз халкининг \акор атл ан -
ганлигини» курадилар, чунки ёзувчи повестда \арбий хизматни таш-
лаб кочган ки ш и н и. Ватам хоинини тасвирлаган, бундайлар эса
адабий схемага бииоан таевмрланиши мумкин эмас, дейдилар. Хат­
то улар мени хдёт ки й ин ч ил и кл ар и н и шубх,асиз бурттириб курсат-

31
ган, агар овулдагилар ом яшаганлармда биз гитлеризм устидан гала-
ба ко зона олармидик — б и зн и н г халкимиз урушда ,\ар ж и \атдан
тула-тукис таъминланган —дейиш ган \а м эди»1.
Биз бу уринда, муаллиф танлаган мавзунинг немогли тахдил ва
тал кин этилганлигини ёритишга уриниб курайлик. «Юзма-юз» п о ­
вести ком позицион ж и \атдан гоятда зич ва ихчам булиб, унда мар-
казий кдхрамон Саида образи етакчи роль уйиайди.
М аълумки, адибиинг ёшлиги уруш йилларига тугри келган.
Ш уни н г учун \а м унинг уруш мавзусига дахлдор булган купчилик
асарлари, шу жумладап, «Юзма-юз» повести урушга карши гимн-
дай янграйди.
Асар табиат манзарасиыи тасвир этишдан бошланади. Дарвоке,
инсон кайф и яти, ру,\ий олами табиат манзараларига \а м 6oi л и к
\о л д а узгариб туради. Табиат ва ж ам и ят конунларини теран мушо-
хдда этувчи реалист ёзувчи Ч. Айтматов Исмоил фожиасини тасвир
этишдан аввал табиат манзарасига мурожаат к,илади: «Ш амол учи-
риб келган япрокдар кички наги н а станц и ян ин г кечаси милтиллаб
куринган ёлгиз фонусига урилиб, парвонадек айланарди-да, корон -
ш л а куздан гойиб булишарди.
Ш у кеча т е р а к л а р н и н г я п р о к л а р и ти н м ай т уки л и б гурди.
Ш а м д е к тери лган кали н тера кл ар ш а м о л н и н г зуридан уч-учла-
ридан то илд и зи гача зарб еб, д а м -б а д а м теб р ан н ш ар д и . Терак
ш охларл ю кори д а д ен ги з си н гари ч ай кал и б ш у в и р л аш ар к ан , уз
б о ш л ар и га тушган аллакан дай оги р мусибат гугрисида б и р -б и р -
лари билан \асратлаш аёгган дек туюларди. Дара буйлаб эсган муз-
д ек ш амол уларни бугун тунда бир йула ш и п -ш и й д а м к и л м о к -
чига ухшарди.
К орайиб куринган К,оратог дарасида крронги тун. Д аран и нг
э н г п астки э таги да ж о й л а ш г а н с т а н ц и я а т р о ф и ян ада з и м -з и ё .
У кузга т р а - ш и р а куриниб туради. Катти к уйкуга чумган тун
ф акат станциядан поездлар нари-бери утгандагина ёругдаи кузи
камаш ган дек сесканиб кетарди-да, ян а уша захртиёк атрофии зул-
мат крпларди» (1-жилд, 8-бет). Бу тасвир асарн ин г эксп ози ц и яси -
ни таш кил этибгина кол май, балки булажак вокеалар, курашлар
даракчиси хдмдир. Бошкача айтганда, бу билан ёзувчи асарнинг
марказий ка\рам онларидан бири — хоин, коч ок Исмоил фож иаси-
ни янада бурттириб, кабартириб ва таъсирчан килиб курсатмокчи.

'Ч и н ги з А йт м ат ов. В с о а в т о р с т в е с з е м л е ю и водою ... Ф р у н з е : К ы р ­


г ы зс т а н , 1978, стр. 117.

32
Д ем ак , асарн и н г бош ланиш идан ок, д а р \о л ун и н г кон ф ли к та кдн-
чалик ж и д д и й эк а н л и ги н н англаб ол и ш м ум кин .
Бош ка кеч а л а р га нисбатан уша тунда т е р а к л а р н и н г я п р о ш
к у п р о к т у к и л и б ч и к ад и . Д е м а к , И с м о и л н и н г и ш и дан к и ш и -
л а р г и н а эмас, б ал ки о н а ту п р о к , та б и а т \ а м н о р о зи . KppaTOF
д араси \ а м , ундаги т ер а к л ар \ а м И с м о и л н и н г к и л м и ш и н и хдзм
Килолмайди. К,урк°К- с о т к и н , худбин ф а р з а н д н и \е ч к а н д ай
Ватан х у ш н уд ли к б и л ан кутиб олган эмас ва кутиб олмайди
\ам. Э к и н з о р ерл ар, ч е к с и з б о г -р о г л ар , яй л о в л а р , TOF- т о ш л а р
\амма-\аммаси ёвга к а р ш и , урушга к а р ш и ; \ а м м а с и \ а м бех,у-
дага завол т о п и ш н и и стам ай д и . Ёвга ка р ш и о тл ан ган \ а р бир
у ш л з а ф а р кучиб, e p y F юз бил ан ка й ти б к е л и ш и н и кутади.
И с м о и л н и н г бундай х атти -\аракати , она-В атан чакиририни бажо
к е л т и р м а й , ф р о н т д а н ко ч и б ю ри ш и ж а м и я т уч унги н а эмас, т а ­
б и ат учун \ а м ку н г и л с и з вокеадир.
И см о и л н и н г бундай тез кайтиш идан Саида хам ш уб\аланади.
Л екин эркак одам уз и ш ини узи билар деб, бунга унчалик а \а м и я т
бермайди. Кдцимдан эр амрига шай булиб келган к и ш л о к а ёл л ар и
каби Саида \а м сузсиз Исмоилга буйсунади. Ж ангдан омон кайт-
маган оилаларнинг кисматини куриб юрган Саида бунга бир кадар
шукур \а м килади.
Саида бахтиёр ва осойиш та турмуш нинг ошиги. Бундай \а ё г
учун у ж он и ии беришга ,\ам тайёр. У кечаго кундуз м е \н а г килади.
А йникса, Исмоил келгач унинг м е\н ати ва таш вишлари ун чандон
ошади. Ёш гуда к ва кари кайнонани бокиш , колхозга ишга чикиш ,
рузгор ишлари ва \о казол ар. Буларнинг устига-устак яна бир те-
кинхур пайдо булади. Бу текинхурга хизмат к»лиш \ам м аси д ан
х1ам ошиб тушади. Бунинг хавфли гомони \а м бор; Исмоил яш ири -
ниб ю рганини хал к билиб колса-чи? Унда нима булади? Эл-ю рт
олдида, якинлари олдида нима дейди? Бу Саида калбида кундан-
кунга куркув ва таш виш орттира бошлайди.
Б и ро к ёш, эндигина турмуш курган, \ а ё т завкини етарли дара-
жада суролмаган Саида учун Исмоил \а м б е\ад азиз. Ш унинг учун
\а м калбида карама-карш и \ислар тугён урса-да, И смоилнинг ки л ­
м и ш и н и окдайди. «М айли, кочкинчи булса кочкинчи деяверсин-
лар, менга олтин боши омон булса булгани!» —деб, хамир ёя туриб
узини узи юпатарди, эркак киши нима килса узи билади... « \ а р
ким га уз жони азиз, бу урушда узини э \т и ё т килган ки ш и ги на
ти р ик колади!» - деб И см о и л н и н г узи айтмабмиди? Демак, унга
акд ургатиш м ени н г вазифам эмас, \а м м а н и куйиб суякни этдан

3 ~ Ас ил Рашидов 33
ажратиб, уни ём оно тл и кка чикариш га йул куярмидим» (1-жилд,
15-бет).
Саида вафодор ёр. Саида учун И смоилни ф ош этиш «сумкни
этдан ажратиш»дек ran. И с м о ил н и нг сирини очмаслик учун турли
йуллар кидиради, \и й л а-н ай р ан гл ар ишлатади. У з о к в а о в л о к ж о й -
ларга тун буйи катнашдан ,\ам кайтмайди. Н озик баданлари мома-
тал ок булиб, олис жойлардан утин кутариб келади. Исмоилни еди-
риб, ичириб туйдириш учун эртадан то кечгача сомон совуради.
Битталаб дон йигади. Буларнинг \ам м аси Исмоил учун, келажак-
даги ш и ри н турмуш орзуси учун.
Саида мех.наткаш аёл. У урушдан олдин Исмоил билан эндиги-
на турмуш курган кезларидаёкёш гина келинчак булишига карамай
кора мех,натга тушиб кетади. Исмоил билан баб-баравар лой кечиб
иморат куришга киришадилар. Бундай эзгу ишлар Саида учун на-
кдцар завкли ва гаштли эди. Э нди-чи? С аи д а н и н гх р зи р ги машак-
катли м е\н ати -ч и ? Буни кандай бах,олаш керак?
Саида уз ж он и ни саклаб к,олиш ниятида кочиб юрган И с м о и л ­
ни оклар эди. Чунки, эру хотин — куш \уки з. Оила учун, унинг
келажаги учун Исмоил керак. И см о и л н и н г ваъдаси буйича б а\о р
келиб к °р кетиши билан улар Чотколга, И см оилнинг кариндошла-
ри олдига кучиб кетишади. Бу огир кунлар унутилиб, яхши кунлар
келади. М аъмурчилик ва туки н чи лик улкасига кучиб бориш ади. У
ерда Исмоилнинг кдлмиш ини \ам билишмайди. Чупон булиб яшай-
веради. Шуларни уйлар экан, Саида эртаю кеч тинмай ме.\нат кила-
ди. Кечаси билан ухламай ёргичокда ун тортиб, Исмоилга овкат
тайёрлаб чикади. Узи емаса \а м Исмоилга едиради. Уни куз к,ора-
ч и гиде к асрайди. Хеч кимга сир бермаи, \акик,ий вафодорлигини
бажо келтиради. Исмоилга вафодорлик килиш уз бурчи э к ан л и г и ­
ни \а м таъкидлайди: «Эр-хотин яхши кунларда хам, огир кунларда
\ а м бирга булиши керак деганлар! - деб уйларди Саида. - Бошга
тушганни куз курар деганларидек, \ам м аси га бардош бераман! Ис-
моилим омон юрса булгани. Бош ка нарса керак эмас, худо сакла-
син, кузим ти рик экан, ёт киш иларга сир бой бериб, ёмон хотин
деган ном чикармайман...» (1-жилд, 31-32-бетлар).
Уз жуфти \ал о л и га вафодорлик, унинг измидан чикмаслик,
ун ин г раъйига караб иш тутиш — бу кадим-кадимдан буён давом
этиб келаётган ш а р к аёлларининг одаги. Л екин Саида янги замон
вакили. У узидан олдинги опа-сингилларига кур-курона эргаш-
майди. У колхозда м е \н а т килади. Иж тимоий бурчи и англайди.
Ш уни н г учун \а м И см оил н и яш ири б юрган и учун кал б и нотинч.

34
узини айбдордек \ и с этаверади. К иш илар кузига тик карай олмай-
ди. Халкдан узини олиб кочиб юради. Жангга жунаётган Жумабой,
\еч булмаса жангда ут кечиб юрган Исмоил акам учун кузатинг,
дсганда Саида нокулай а\волда колади. У йигитга тик карай олмай
мулзам булади. К,анчадан-канча ёш йигитлар урушга жунаётир. Бу
кетаётганларнинг кайси бири омон кайтади-ю, кай бирлари кайт-
майди. Шуларни уйлаганда Саида Исмоилни окдагиси келади, «...бир
амаллаб уз ж он и ни саклаб юрса булгани...», деб худога сигинади.
Бу С аиданинг худбинлиги, уз манфаатини бош калар манфаатидан
уступ куйиши эди. У гулдек ёш успирин йигитларни аяйди. У лар­
нинг урушда курбон булиб кетиш ига ачинади. Унда халкпарвар-
лик, ватанпарварлик \и с с и жуш уриб, душ манни тор-м ор этишга
узи отлангиси, бу ёш ларни н г биттаси \а м курбон булиш ини иста-
май, лаънати душ манни узи янчиб ташлагиси келади. Бу эса унинг
юксак инсоний хислати, ватанпарварлик фазилати эди.
Саида \ак и к и й хал кп ар вар аёл. У шодлик дамларида \ам , кайгу-
кулфатда \а м доим о халк билан бирга булишни хо\лайди. Н има
биландир элн и нг мушкулини осон ки лиш ни , умум ишига кандай-
дир х,исса куш иш ни орзу килади. Узи к а ш ш о к булса \а м халк
маъмур булса, узи ношод булса-да, элн и нг шодон булишини калб-
дан истайди. Чунончи, кушниси Тутиойнинг эри Бойдали урушда
,\алок булади. Унинг етим булиб колган болаларига ич-ичидан ачи-
нади. Уларга нима биландир ёрдам бергиси келади. Юпун ва оч-
ялангоч юрганларини куриб юраги эзилади. Уларга чин оналик
мехри билан карайди. К^ли гул инсон, мех,наткаш д е \к о н , мириш-
кор сувчи булган Б о й д ш т н и н г улимига сабабчи булган урушга лаъ-
натлар укийди. Отасидан эртаю кеч интизорлик билан хат кутаёт-
ган етимчаларнинг а \в о л и н и курганда ва уларга энди \еч \а м хат
келмаслигини уйлаганда, узини куярга жой тополмай кийналади.
Уларга кандай килиб тасалли бери ш н и билмай, чукур изтироб че-
кади. Бу етим ларнинг ва бева Тути ойн и нг кисмати билан уз тур-
муши ва тортаётган ки й ин ч ил н кл ари н и таккослаб курар экан, уз
турмушидап нолимайди, балки шукур килади. И см о ил н и нг кечи-
риб бул мае ки л м и ш и ни оклагиси келади. И см о ил н и нг билгани-
билган, у тутган йул \о з и р б ирдан -би р гугри йул, деб тушунади
узича. И см ои л н и н г дунёкара[ии унинг учун бир х,аётий конундек
туюлади.
Агар Исмоил кочиб келмаганда, канча вактгача кутган буларди.
Зарра нолнмасди. Чунки, Саида каби халкпарвар аёлнинг кулидан
бу гни келарди, албатга. Аммо Исмоил кочиб келди. У кочкин. Уни

35
сакдаб колиш эса Саиданипг оилавий бурчи. Уни ошкора этиш эса
ижтимоий бурч. Ёш Саидадаги оилавий бурч, оилапарварлик даст-
лаб устун келади. Хар канча кийинчилик булса ,\ам Исмоилии сак-
лаб колишга тиришади. Ба.\ор келиб, корлар кетиш и билан Ч откол -
га кучиб кетадилар-у, \ам м а нарса изга тушиб кетадигандай туюла-
ди. Бунинг эса осонлик билан була к,олмаслигини ёзувчи ишонарлп
деталларда, \аётий лав.\аларда таснир этади. Икки кеманинг бошини
ушлаш хавфли эканини Саида дастлаб тушунмайди. Хам хал к, билан
бир сафда бораман, хдм крчок, Исмоилни сакдаб крламан, деб уйлайди.
Бу мутлако мумкин булмайдиган иш эди, албатта.
Ёзувчи бунинг сабабларини \аёти й дегаллар оркали реал тас-
вирлайди. Ва айни вактда Саида ва Исмоил образларининг дина-
м и каси ни м а \о р а т билан чизиб беради. «М енинг бадиий ижодим-
н ин г мавзуси одам. Ш у н и н гу ч у н одам ни ф акат таш ки куриниш и
оркалигина билиш етмайди. Мен унинг ру\ини ва бу ру\ни н г ,\озир-
ги а \в о л и н и билиш им керак», деб ёзган эди Н.В.Гоголь.
Ч. Айтматов «Юзма-юз» киссасидя биринчи маротаба инсом ха-
рактерини, унинг ру\ий кечинмаларини кенгрок, ва чукуррок кашф
этиш га кириш иб, бош к,а\рамон Саида ру^иятидаги узгаришларни
изчиллик билан кузатиб боради ва унинг чинакам тулакрнли обра­
зини яратади.
Л екин Исмоилнинг инсонга хос булмаган баъзи бир хатти-\ара-
катлари С аидани \айратга сола бошлайди. Исмоилдаги бундай но-
и нсони й хатти-\аракатлардан бири Тути ойн и нг эри Бойдалининг
урушда вафот этганини эшитганида узини локдпд хдлда тутишида,
унга заррача булса-да ачинмаслигида ва «улса улгандир» кабилида
елкасини кисиб куйиш ида содир булади. М е\н аткаш , мард Бойда-
ли ваф о ти н ин г Исмоилга заррача булса-да гаъсир этмагани Саида
Калбида дастлабки ш у б \ан и уйготэди. Л екин, кдлбининг бир чети-
да: «...Кахратон кишда бирда оч, бирда тук юриб, уз ж ониии сак-
лаш билан овора булгандир...» деб яна уни аяган булади.
Саида И см оилн и нг хатосини, яъни унинг кочоклигини тузатса
буладиган хато, деб уйларди. Исмоилдан у бош ка ножуя ишлар
кутмаган эди. Балки ундан и нсони й л ик , одамгарчилик, эркакка
хос мардлик, \а л о л л и к кутарди. Д ар \а к и к а т , \ а р кандай шароитда
\а м \ а к и к и й инсон узининг яхши фазилагларини, инсонийлигини
намоён этиш и мумкин-ку. И н со н н и н г \а к и к и й киёфаси ана ш ун ­
дай пайтларда билинади. Саида \а м \ак д и равишда Исмоилдан
\ а к и к и й инсонга хос б и pop белги, хусусиятни ахтарарди, кутарди.
Зотан, узининг бутун борлигини багишлаган иисондан бирор ижо-

36
бий нарса кутиш табиий-ку. Л екин Исмоилдан кутилган нарсалар-
нинг акси вок,е була боради.
Бойдали вафотидан сунг орадап куп у т м а й унинг етимлари куз
тикиб турган ёлгиз сигири йукрлади. Бу Саида учун \ а м o f m p йуко-
тиш эди. Чунки Тутиой гудакларининг кай а\волдали ги ни , сигир
ту п пн и ни сабрсизлик билан кутаётганликларини, «огиз сути» деб
ганглайи так и л л аё тган ли кл а р и н и кури б -б или б турарди. С аида
цушниси Т ути ойн и нг болаларига ,\ам уз болаларидек карар эди.
Сигирнинг йуколиши, Тутиойнинг фарёди, кишлокдаги га л а -FOByp
Саидани лол колл и рад и. У \ а м бош ка кнш локдош лари сингари
Тути ойн и нг сигирини излайди. Агар топса кувончидан боши ос-
монга етиши аник, эди. Чунки Тутиойнинг хурсандчилиги, унинг
гудаклари юзидаги жилмайиш Саида учун олий бир мукофот эди.
Канн энди сигир топила колса. Сигир топилмайди. У топилмайди-
ган упконга тушиб кетган эди.
«Саида илгакни осиб куйиб, коронгида Исмоилни ичкари уйга
олиб кирди. Сунгра дераза пардаларини тусиб, пиликни х,али ёкма-
ган \а м эди ки , алланарса гурс этиб И с м о и л н и н г кУл »Дан ерга
тушди ва у билан бирга С аи дан и н г юраги ,\ам ки н ид ан чикиб
кетаёзди. Саида д ар \ол энкай иб ерда ётган турвани спйпалай бош-
лаган эди, кулига кандай днр ю м ш о к нарса илинди. Бу турвадаги
ryiUT эди.
- Хуш, бу сизмидингиз? - дед и Саида бугик овоз билан» (1-
жилд, 51-бет).
Ха, сигирпи, Тутиой етимчаларининг ризк-рузи булиб турган
ё л ш з сигирни Исмоил угирлаб, суйиб олган эди. Бундан о р т и к а б -
л а\л и к , бундан орти к пасткашлик буладими? Хар кандай нарсани
кечирганда \ам , Саида буни ксчира олмасди. И смоилнинг бу каби
К и л м и ш л а р и Саиданинг эрига булган иш ончини йукотибгина к о л -
май, балки унга карши нафрат туй гул ари ни кучайтириб юборади:
«— Уша етимларнинг насибасига човут солгандан кура, узимиз-
нин г гунажинни суя к,олганингиз яхши эмасмиди! — деди у йиги
аралаш зорланиб.
— М ингиллайверма! — Исмоил унинг елкасидан ушлаб сил габ
юборди. - Менга акл ургатгандан кура, узингни бил. Зам онанг
бури булса, бури бул, деганлар. Шу замонда \ а р ким узим булсам
дейди! Узгалар билан иш и нг канча, очдан улиб, тарракдай к,отиб
Колганингда \ам , биров сендан улдингми, колдингми, деб сурамай-
дп... Олган олиб, юл ган юлиб колади. Сен булсанг бе\уда таш виш
тортяпсан!» (1-жилд, 52-бет).

37
Куриниб турибдики, И см оилн и нг тургап-битгани — шу. Унинг
максади, идеал и, одамгарчилиги \а м шу. У худбин, субутсиз. Фа-
кат узим булсам дейди. Саида ва Исмоил шахси гарчи бир данрда
яш аган булса-да, мутлако бо ш ка-б о ш ка эди.
Саида замон билан баб-баравар капам ташлаб бораётган, замон
билан \а м н а ф а с , эл-ю рт билан бир сафда бораётган, унинг иш ги-
рокчиларидан бири булган софдил ва \ал о л аёл.
Исмоил эса горда яшаб, фикрлари яна \ам могорлаб кетган.
узидан бош кани инсон \исобламайдиган, абадий боши берк кучага
кириб колган манфаатпараст, мутта\ам одам.
Исмоил С аидани \а м узидай уйлайди. Кечаю кундаз жон фидо
к,илиб ю рганини куриб, узига \ам м асл ак , \а м ф и к р деб уйлайди.
У нинг нозик ва олиж аноб кал б и бундай аб л а\л и к н и хдзм кила
олмаслигини сезмаган эди.
«Аста-секин тонг отиб, уй ичи ёриша бошлади. Тонг ёришган
сари, нариги ёкда печканинг ёнида беш икни кучокдаб утирган ок.
сочли аёл деразага кадалиб караб, бир йула ерга \а м термулардп.
Таш карида бирон нарса борми, у нимага бунча термулардп? Нега
унинг сочи бир кечадаёк окариб кетди?..» (1-жилд, 52-53-бетлар).
И с м оил н и нг бу килмиш идан С аиданинг сочи окариб кетади.
Тунд, гунгу лол булиб колади. Энди у Исмоил учун \а м , боидкалар
учун \а м янги одамга айланди. Исмоилдан бчпунлаи умидини уза-
ди. Энди унга карши курашга отланади. Энди у одамгарчилнк учун.
и н с о н и й л и к учун, х ; т к у ч у н Исмоилга карши курашчнга айлана-
ди. Асарда Саида характерининг, о и ги н и н г тадрижий усиб. шакл-
ланиб бориши муаллиф томонидан зинама-зина тасвирлаб борила-
ди. Саида ва Исмоил уртасидаги кураш — бу и н сони й л ик ва ноип-
сонийлик уртасидаги, адолат ва адолатсизлик, гузаллик ва бадбинлик
уртасидаги курашга айланади. Бу курашгача Саида кандай йулнп
босиб утганлигини, калбдиилектикасини, ру\ий коллизиясини ёзув­
чи изчил ва \а к к о н и й тасвирлаган. Бу кураш ижтимоий маънодаги
кескин кураш эканлигини реал курсагиб берган. Бу курашда якка
узи учун эмас, умум манфаати учун, купчилик учун уз манфаати-
дан, уз шахсий \узур-\аловатидан кечиб, халк манфаатини уйлаган
С аиданинг уз манфаатидан бош кани уйламайдиган тубан шахе И с­
моил устидан килган галабаси ишонарли ва ёркин тасвирланган.
Ч. А йтматовнинг барча повестларида х,ам аёллар янги орзу ва
ниятл арн ин г руёбга чикиш и, тантана килиш и учун эскиликдан,
чиркин одатлардан воз кечшига отланади, кандайдир эзгу iiiieiui
учун, ян ги ли к учун, янги одат, адолаг ва макон учун интилади.

38
курашади. Бирок барча аёллар образидан кура Саида образига купрок,
вазифа юклатилгандай, барчасининг к,исматидан \а м Саида к,исма-
ти огиррокдай куринади. Чунки Саида турмуш уртогидан, яш аб
турган кулбасидан, эзгу ниятларидан биратула кул силтаб кетади.
Бу кисматга чидай олмаган С аи дани н г сочи бир кечадаёк, окдриб
кетади. Саидага энди \ а ё т ва улим фарк,сиз булиб колган эди.
Чунки, у эзгу умидлар учун, оила учун эл олдида и ккию злам ачи-
л и к килиб келганди. Ёлгон гапириб, турли хурликларга чидаб кел­
ган эди. Н има булганда \а м И смоилни саклаб колиш учун шундай
ишларни килиш га мажбур булган эди. Аммо Исмоил аблах, одам
булиб чикди. Энди унинг соф калбида Исмоил учун урин йук,.
Энди уни тутиб бериб, узини халк, олдида, виждон олдида окдашга
чинакам бел боглайди.
«Саида боласини кутарган буйича, туппа-турри Исмоилни кузлаб
бораверди. У \еч нарсани сезмагандек сесканмай, кукрак кериб
руй-рост борарди. С аи дани н г х,айкал каби бир крлипда тумтайган
коратурик, юзларидан ички бир кучни, адолатлилик хукмини ук,иб
олиш мумкин эди. Базабга тулган ка\рли ва к,айрули кузлари эса
Исмоилга: «Ками бу ёк,к,а чик,! Олдимга кел!» —дегандек тик кдрар-
ди» (1-жилд, 55-бет).
Бу адолат ва \ак,сизликнинг ю зма-ю з келиши эди. Хдётий таж-
рибалардан маълумки, адолат ва \ак,сизлик рубару келганда адолат
олдида х,ак,сизлик асло бардош бера олмаган, \а р вак,т маглуб булган.
Асар \аёти й к о н ф л и кт асосига курилган ва хотима х,ам муваффа-
киятлн чиккан. Саида бошлаган адолат кучлари И смоил бошлик,
\а ^ с и з л и к кучларини маглубиятга учратади.
К уролли икки солдат ва С а и д а н и н г овулдош и М ирзакул ти к
боролм асд ан п истирм ад а туради. М ирзакул ук, еб йик,илади. И с ­
моил ж он и дан туйган. У ни н г акди \е ч нарсага етмайди. Бу и ш и -
н и н г ок,ибати ним а билан тугаш ин и м у л о \а з а ки л иб куриш га
\ а м ожиз. У н и н г маълум бир мак,сади \а м йук,. Агар бутун бир
л а ш к а р келганда \ а м сунгги ук, колгунча отаверарди. У ёги ним а
були ш и у н ин г учун а \а м и я т с и з . Бирок, С а и д а н и н г узи том он
руй -р о ст к е лаётган и н и кургач «...титраб-к,алтираб аёлга том он
интилди. И с м о и л н и н г кир босган ю зларидан тер куйилиб, С а и ­
дага я к и н л а ш и б , ю зм а -ю з келгани да, кузлари уйнаб, илгариги
С аи дани эмас, кдндайдир бошк,а о д ам н и , уз куч-кудрати, аф зал-
лиги ва о д и л л и ги н и куз-куз ки л и б ги н а крлм ай, балки б о ласи н и
кутариб олган, сочлари окдриб кетган, ялангбош , хушк,омат аёл-
ни курдп» (1-ж илд, 56-бет).

39
Адолат, инсонийлик, эзгулик, \а ё т манбаи булган Саида олдида
балки Исмоил узини бир зарра каби \ и с этгандир. Ш унинг учун
х,ам сузсиз таслим булгандир.
И с м о и л м а гл у б и ят и н и н г ян а бир сабаби ш ун даки , у халкдан
узокда, халкдан ажралган эди. Урушдан кочиб келиш и бир г у н о \
булса, етимларнинг ризк-рузи булиб турган сигирни угирлаб суйиб
ол и ш и и к к и н ч и гу н о \, г у н о \ булганда \ а м кечириб булмайдиган
г у н о \ э д и . Худди шу вокеадан бо ш л аб С аида \ а м ундан умидини
узади, бутунлай юз угиради. Т аб и атан болаж он булган, б олани
ж он д ан яхш и курган С а и д а н и н г юраги у н и н г к и л м и ш и н и кута-
ра о л м ай д и . Э нди унга гуё д у н ё н и н г к и з и т к о л м а ган д е к булиб
ту юл ад и.
Дар\ак;ик,ат, бола — келажак меваси, \а с т н и н г давом чисидир.
Ш у н и н г учун хам С аида И см оил б илан сунгги бор ю зм а-ю з
к е л и ш и д а \ а м б о ла си н и кугариб боради. Бу эса горда яш аб и н ­
с о н и й л и к хусусиятидан узокд аш ган , тош б аги р И см оил юрагини
эрити ш да, адолат карш и си да бош эгиш ида маълум даражада роль
уйнайди.
«Юзма-юз» повестида эн г диккатга сазовор образ бу Саида об-
разидир. Ёзувчи бу образни ал о \и д а м е \р билан яратади. Оддий,
содда аёлнинг аста-секин \аётн и , ижтимоий бурч ни юксак дараж а­
да тушуна бориб, пировардида адолатсизликка, \акси зл и кк а карши
мардонавор курашчи даражасига усиб чиккан \аёт йулини \акк о ни й
тасвирлаб берди.
Агар С аида к о ч о к И с м о и л н и дастл абки кур га н д аё к ф ош эт-
ганда, у н и н г характеридаги х у д б и н л и к н и , номатлуб х а т т и -\а р а -
катларини очиб таш лаганда эди, унда вокеалар ривожи ва харак-
терлар м анти ги га путур етк ази л ган булур эди. Ё зув чи н и н г а с о ­
сий максади \а м Саида характерининг тадрижий таком илини реал
ва \ а к к о н и й курсатиш учун уни шундай манзиллардан олиб утиш
эди. С аи да образи п си хол оги к ж и \а т д а н чу кур, д рам ати зм га бой
образ булиб, у зи н и н г ж о зи б ад о р л и ги , п и ш и к на пухта и ш л ан -
ганлиги билан ки ш и н и мафтун этади ва китобхонлар хотирасида
у зо к с а к л а н и б колади. С аи да х а р а к т е р и н и н г яхли тлиги , изчил-
лиги , тадриж ий так о м и ли , ку л ьм и н ац и яси , ечими сингари
бо ск и ч л а р катта полотнолардаги кенг куламли об р азл ар п и н г эс-
ки зи га ухшаб кетади.
Хулоса килиб айтганда, «Юзма-юз» повестида тасвирланган во-
Кеалар, персонажлар ва улар уртасидаги ,\аётий муносабатлар н и \о -
я гда табиий чиккан.

40
ЖАХОНДА ЭНГ ГУЗАЛ СЕВГИ КИССАСИ

М аълум ки , \ а р бир ёзу вч ин и нг уз дастхати, овози булгани-


дек, Ч и н ги з А йтматов и ж од и н и н г \ а м узига хос бетакрор хислат
ва ф ази л атл ар и бор. Ёзувчи у сл у б ин и н г бош хусусияти, лунда
килиб айтганда, асар л ар и н и н г замон билан х1ам н а ф асл и ги , аж о-
йиб ром антик р у \ билан сугорилганлиги, уларда лири зм н и н г мавж
уриб турганлиги, б ад и и й -си м в о л и к образларга сероблиги, чукур
ф а л с а ф и й у м ум лаш м аларга б ойл и ги, киргиз халки турмуш тар-
зига д о й р м и л л ий ва м а \а л л и й к о л о р и т н и н г кабариб туриш и,
в о к еа л а р н и н г б и р и н ч и шахе ти лидан х,икоя э т и л и ш и , урушни
лаънатлаш п а ф о си н и н г гоятда уткирлиги, м е \н а т п о эти к а си н и н г
ёр к и н буёкдарда т ас ви р л ан и ш и , т и л и н и н г соддалиги, гузал ва
о \а н г д о р л и г и , ни,\оят, асар ар х и тек то н и каси даги узига хосли к-
дан иборат.
Хусусан, образлар характери н и ярати ш , ул арн и нг ички п с и ­
хологик хдлатларини тасви рлаш , та с в и р н и н г таб и ий ва таъ си р-
чанлиги, р и то р и к савол усулига мурожаат к и л и ш , в о к е а -\о д и с а -
л ар н и мукояса усулида курсатиш , \ а р бир п ер сон аж т и л и н и н г
тула и ндивидуаллигини таъминлаш - б уларни н г \а м м а с и ёзувчи
услубининг кузга равшан таш лани б турган асосий хусусиятлари-
дир. Бу хусусиятлар м у а л л и ф н и н г ю кор и д а куриб утган и м и з
«Ю зма-юз» повестидан сунг «севги гимни» - «Жамила» киссаси-
да а й н и к са бургиб туради. Умуман олганда, А йтматов услуби шу
кадар ж ози бадорки , у укувчини узига бутунлай мафтун этиб о л а ­
ди. Б и р о к шуни \а м айтиб утиш ке р акк и , узига хос услуб б у­
тунлай бош кача йул тутиш, деган маънони англатмайди, албатта.
Ё зув чи н и н г узига хос услуби, асосан, у н и н г д у н ё к ар а ш и , уни
эстетик и дро к эти ш и , ижодий ишга тугма \ а в а с и , р ан г-б ар а н г
\а ё т к у р и н и ш л а р и н и умумлаш тира ол иш и билан чамбарчас 6 o f -
ликаир. Ёзувчининг бутун н иго\и инсонн и нг узида мавжуд булган
ижобий хислатларга каратилган булиб, унинг мураккаб ички ола-
мини, олижаноб интилшиларини ёрита оладиган ранг-баранг буёк-
лар манбаига эта.
Шу нуктаи назардан Караганда, Ч. Айтматовнинг ках1рамонлари
ру.\иii олами, ички дунёси, олижаноб хагги- \аракаглари хдкикат ва
эзгулик нурлари-ла йугрилган булиб. улар айникса м е\н ат жараё-
нида янада гузал, янада ёркин гавдалантирилган. Ш унингучун х,ам
укувчи куз унгида Д ониёр ва Ж амила, Асал ва Бойтемир, Д уйш эн
ва О лтиной, Камол ва Халипа. Асия ва Нурбек, Тулганой ва Али-

41
ман, Эдигей ва Танабой, Мумин чол ва Султонмуротларнинг кенг
куламли, айни пайтда гузал маънавий дунёси намоён булади.
«Жамила» к,иссасида гузалл и к ва озодликка чанкрк,, янги, \аёт-
бахш орзуларга мул давр ру\и , янги \ а ё т кураётган ки ш и л арн и н г
жуш кин фаолияти, пок ва кдйнок, севгиси, я н ги л и кн и н г эски л и к
устидан тантанаси санъаткорона чизилган. Асар узининг хдкконий-
лиги, ёркинлиги, нафосати билан киш ини мафтун этади. Муаллиф
Киссада к.а^рамонларнинг бевосита маънавий дунёсига, ахлок,ий
киёфасига мурожаат килади ва уларнинг узаро муносабатларини,
ижтимоий фаолиятини, шахсий турмуш ини, калб ингилиш ларини
тасвир этади.
Ч. А йтматов психолог ёзувчи с и ф ати д а уз асарл ари да к,а\ра-
м о н л ар н и н г к,алб д и а л е к т и к ас и н и очиш га, р у \и й то в л ан и ш ла ри -
ни курсатиш га ало,\ида эътибор беради. У шу жум ладан, «Ж ами-
ла»да \а м ках рам он л арн ин г маънавий ки ёф аси ни ш унчаки ,\икоя
ки л м ас д а н , уларни б ад ии й таджик, этади ва п си х ол оги к т а \л и л
килади. Бундан таш кар и м уалли ф к;а\р а м о н л а р н и н г характери -
даги, маънавий оламидаги му\им белгиларни, хусусиятларни юзага
келти рган м у \и т м а н за р аси н и и ч -и ч и д ан якдол нурлаптиради.
Асардаги бутун вокеалар, \а т т о к и ч и к -к и ч и к чизгилар, л а в \а л а р
\ а м , кд хр ам он л арн и н г х а т т и -\ар а к ат л а р и \а м \ а к к о н и й , аник, на
и ш онарли тасвирланган.
А сарн ин г ижодий тарихи хасида суз ю рпгиб муаллиф ёзган
эди: «Киргизчада к и сс ан и н г номи «Обон» эди. Узбек ва киргиз
тилларида «Обон» яхш и жаранглайди. Л екин рус тилида унчалик
чиройли чикмайди. «Попой». Хуллас, киссага куйилган б ири н чи
ном анча м ав\ум булиб, ундан ас ар н и н г мазмун ва м о \и я т и н и
англаб олиш кийин эди. Шу боисдан тарж им онга маъкул туш м а-
ди. У ки сс ан и н г номи «Жамила» булсин, «асарингиз ^ахрамопи
номи билан аталгани маъкул», деб т ак л и ф кил ганда эътироз бил-
д ирм адим. Ш ундай килиб, к и сс ан и н г номи «Жамила» булиб кст-
ди». Бироз куйирокда давом этиб, муаллиф ян а ёзади: «Жамила»
ни Москвада, олий адабиёт курсида укиб юрган кезларимда ёзган
эдим. Т аб и ий ки , М осква му.\ити, мен таниш ган рус адиблари, чет
эл ёзувчилари менга куп нарса беришди. Мен гуё янги бир оламга
кирган эдим. Ш арои т к и ш и н и , у н ин г дунёкдраш п н и ва \аётга
муносабатини узгартиради. Мен уша пайтлар киргиз даш тлари
\аки д а, халким турмуши, дарду дунёси, му\аббати \акидаги караш-
ларим уз акси ни топган асар ёзиш орзусида эдим. «Жамила» шу
и зл а н и ш л а р н и н г м а \с у ли , д ей и ш м ум кин , яъни аввалдан ёзшига

42
чогланиб юрган \а ё т материалини ян ги ча нукдаи назар асосида
тал^ин к,илдим»'.
М. Авезов «Жамила» к,иссаси х,ак,идаги «Ок, йул» тилаб ёзган
« С а ф а р и н г к,утлуг б у лсин » н о м л и мак,оласида б и р и н ч и булиб
Ч. Айтматов ижодидаги, умуман, киргиз прозасидаги катта фази-
латни куйидагича таъкидлаган эди:
«Энг кувончлиси. тугрисини айтганда, киргиз прозасида Айт-
м атовн и нг ф авк^лодда узига хос урни, унинг ки ш и л арн и тасвир-
лашида, улар уртасидаги муносабатларни ич-ичидан нурлантириб
курсатиш идадир. Би зн ин г кдрдош адабиётларда ки ш и ларн ин г ха-
рактерлари купинча тавсифий \олда берилади. Шундай \о л лар \а м
буладики, муаллиф атайлаб уз персонаж ларининг ф и кр ва ниятла-
рини кдндайдир журттага уйлаб топади.
Ч. Айтматовнинг повести психологик тахдилга бой, табиий, на-
фи с ва соддадир. У нозик илгаб олинган ру.\ий х,олатларнинг
\ак,к,онийлиги билан дилбар, баъзан, хдтто, уларнинг ихчам тасвир
этилпши билан теран, таъсирчандир... K,npni3 насри заминидаги бу
янги вок,еа м уаллиф нинг м о \и р ижодкорлик маданиятидан ва ал-
батта, халк, хдётини, одамлар ва уларнинг мс,\нат шароитини теран
ва аник, билиш идан шахрдат беради»-’.
Шу пдай к,илиб, хдётбахш пас|юс, романтик рух, билан сугорил-
гап бу гузал ки ссан ин г м а ы ю -м о \и я т и д а чукур инсоний фикрлар,
мукдодас туйгулар ётади.
Ёзувчи асардаги севги чизпги ва шу муносабат билан руй бер-
ган ахлок,ий зиддиятларни тасвир этганда, Дониёр-Ж амила-С одик,
характерлари р и вож ин и нг ички мантик,идан келиб чик,иб, улар­
нинг хатти-хдракатларини асослайди ва образларнинг х,ак,к,онийли-
гинп белгилайди. Биргина мисол, Ж амила жангчи солдат Содик,-
нпнг хоти ни. Аслини ол ганда, Ж амила Содик,ни севиб тегмаган,
балки оддий турмуш тасодифи туфайли унинг дарго\ига келиб к,ол-
ган; пойгада от чоптпришга мо\ир булган Жамилага ютк,пзиб куйган-
лиги туфайли, Содик, йигитлик орияти билан к,изни олиб кочиб
кетади ва унга уйланади. Ж амила госпиталда даволанаётган эри
Солик,нинг (|)ронтдан кдйтиб келишини, ,\агго бутун умр буйи булса-
да кутиши керак. Ш ар к, халкдари, жумладан к,иргиз халк,ининг

'Ч и н ги з А йт м ат ов. Ёзувчи ва з а м о н . К,аранг: А д а б и ёт ва замом. — Т.:


F.FynoM п о м и д а г и А д а б и с т ва с а п ъ а т н а ш р и ё т и , 1981, 32 8—329 -б стлар.
'-Чингиз А йт м ат о в. О ч е р к и , с татьи и р е и ц е н з и и о т в о р ч е с т в е п и с а ­
тел я. — Ф р у н з е : К ы р г ы з с т а н , 1975, стр. 15.

43
Кадимий оилавий амъанасм шуни тацозо килади. Бирок ёзувчи асарда
муайям шароптда бу одат узини тула окдамаслигнни мантикий асос-
лайди. Аввало муаллиф асарда Ж а м и л а н и н г Содикдар оиласидан
чикиб кетиш и ш а к-ш у б \ас и з эканлигинн асослайди.
Жамилада замонавий киргиз аёлларига хос фазилатлар жамлан-
ган. У и оклик ва тозалик, гузаллик ва н авки ронли к тимсоли. У
азалий урф-одатлар, тор доирада ги миллий анъаналардан четда булиб,
эркин \а ё т кечиради — у йилкичилар орасида усади. Д емак, эркин
шароитда усиб, номатлуб эски удумларни тан олмаган самимий,
к а й н о к калб эгаси, мухаббат \а ё т и н и н г ажралмас бир кисмига ай-
ланган ва уни ахлокий зарураг деб тушунган аёл хакикий кал б ва
олиж аноб инсоний туйгу эгасини севиши керакми ёки унинг акси
булган кандайдир ж о \и л , \а к и к и й инсоний м у\аббатн ин г маъно-
сига тула тушуна олмаган ва унинг кадр-кимматига етмаган киш и-
ни (жангчи булса хам) йиллар «зорикиб» кутиши керакми? Маса-
л ан и н г му\им ж и \а г и худди ана шунда! Ж ам ил ани н г уз маънавий
\аёти дан борган сари норозилиги оргиб боради, у б и к и к оклада
узини гуё тор кафасга тушиб колгандек хне килади, узича ру.\ан
азобланади, изтироб чекади. Хуллас, буларнинг хаммаси уни эски-
ча карашлар, тор миллий анъаналар занжирини дадил узиб. хакикий
соф мухаббат сари етаклайди. Уз интилиш ларига монелик кил гаи
барча тусикдарга карши дадил исён кутаришга олиб келади.
Ж ам ила Содикдар унида яшаб, бегубор туйгулар ош носи ка й-
ниси С еит ва унинг сингилчаси билан бирга кун буйи хирмондан
станцияга г;ьг1ла таш иб юриб, уруш нинг учинчи йили фронтдан
яраланиб овулга кайтган Д онн ёр исмли йигит билан бирга шллай
бошлайдилар. Д ониёр камгап, болалардек содда, лекин ,\ам маънан,
\а м жисм ан кучли, метин продали йигит. У дилларга ором б а п 1 ш-
ловчи куй-кушиклари билан Жамилага олам-олам кувонч, ,\ис-туй-
гулар бахш этади. Уни тугилиб усган тупрок, она-В атанни э\ти р о с
билан севишга, ардоцлашга ургатади.
«Жамила билан Дониёрларнинг прототини килиб кимларни ол-
гансиз, деган саволга тез-тез дуч келиб тураман. Бу саволга дархол
жавоб кайтариш анча мушкул. Улар жонли, реал киш илар, мен
улар билан колхозда бирга яш аб, бирга ишлаганман. Ж амила ва
Д они ёрл ар \аётда мавжуд булиб, улар билан \ а р купи учрашиб
турам ан»1, деган эди муаллиф. Дархакикат, Ж амила ва Д ониёрлар

' Чингиз А йт м ат ов. В с о а в т о р с т в е с з е м л е ю и водою... Ф р у н зе : К ы р ­


г ы зс т а н , 1978, стр. 75.

44
янги даир киш илари, замопдошлариммз. Улар чин инсонн и иг бахт
маёги — му\аббат деб биладилар. Улар уз бахтларини \ а р кандай
зугум ва азоб -укубатдан холм булган озод ва \а л о л м е \н атд а
курадилар. Ж а м и л а Д о н и ё р калбида ас т а-с ек и н янги бир олам -
ни, ана шундай м у \аб б атн и кургандай булади. Бу, албатта, Ж а ­
мила купдан бери орзу килган, и нтилган м аънавий дунё эди.
Буни у Д о н и ё р ти м сол и да куради ва ун ин г р у \и й о л ам и н и бутун
кал б и билан чу кур \ и с килади. Энди Ж а м и л а бундай м аънавий
,\аёт учун \ а м м а нарсага тай ёр эди. Ш у туфайли у уз идеалига,
и н т и л и ш л ар и г а м о н ел и к килган \ а р кандай э с к и л и к сар ки тла-
рига карш и дадил исён кутаради ва у зи н и н г калб куёши — Д о -
н иёр билан бирга булиш учун \е ч н арсадан чучимайди. Уз нав-
батида, Д о н и ё р \ а м уз б ош и дан ш ундай бир \о л а т н и кечиради.
Б и р т о м о н д а н , Ж а м и л а н и н г турмуш курганлигига, и к к и н ч и то-
м он дан , у зи н и н г турмуш курмаган ёш й и ги тл и к гурурига к,ара-
масдан, Д о н и ё р у бил ан бирга булиш учун кураш ади. Д о н и ёр
\ а м Ж ам и л а калбида янги бир ола.мни кургандай булади. Бу \а м ,
албатта, у орзу кил ган, купдан бери излагай, интилган маънавий
дунё эди. Бундай кагта бахтга, ор зу -н и ятга э р и ш и ш учун Д о н и ­
ёр \а м \а ё т су к м окд ар и д ан утиб, ту рм уш н и н г \ а р кандай фавку-
лодда к а р ш и л и к л а р п п и кукрак кериб, м ардонавор енгиб утишга
тайёрэди.
Б и р о к бу м у \аб б атга купчилик: С о ди к, у н и н г он аси , узок,
К ариндош ларидан У смон ва б о ш ка к у н и -к у ш н и л а р карш и тура-
дилар. Бундай эркип м у\аббатни, шу икки севи ш ганн и нг журъат
ва жасоратини фа кат биргина киши, яъни асар вокеаларини \и к о я
килувчи бола — Ж ам иланинг кайниси — 13 яшар Сеитгина калбдан
куллаб -кувватлай д и. Амм о \ о з и р ч а у уз э ъ т и ко д и н и и сботлаш -
дан, намоён этиш дан ожиз.
С еи г б у икки севишганлар мухдббатинп куллаб-кувватлаш, унга
хай р и х о \ булиш билан бирга, бу и л о \и н куч - мухдббат туйгуси
Жамила уларнинг хонадонига келин булиб Tyujran кезларидаёкузини
\а м тобора се \р л а б олаётганлигини чукур \ и с эта бошлайди. Бош-
кача таъбир билан айтганда, асар сюжети марказида Ж амила ва
С еит му\аббати мавзуси хам етакчи урин тутади.
Шуни \ам айтиб утиш керакки, ёзувчи асар вокеаларини \и к о я
К и л и ш и м ко н и яти н и ка \р а м о н и С еиг ихтиёрига берганлиги асар­
нинг жозибали ч икиш ини таъминлаган. Повестда севги киссасини
тасвирлаш оркал и катта ижтимоий мае ал а уртага куйилади. Бутун
вокеа-\оди салар \и к о я ч и С еит пазаридан угказилади, тахдил эти-

45
лади, мушох,ада ки лиш ни ва \укм чикарп ш н и эса муаллиф китоб-
хопга ,\авола килади.
«Тонг отиб, гуллаган водий юзидан кора парда кутарилганда,
мен уша кенг дала уртасида севишгам иккм ёш ни курдим.
Улар менга ,\еч назар солмасалар \а м , куз осгидан караб, сехр-
лангандек эргашиб борардим. Севишганлар мен билан иши булмай,
ф акат менигина эмас, балки бутун борликни \а м унутиб юборган-
дек, жонга ором берувчи куй окимида чайкалиб, бир-бирига тер-
милиш иб секин боришарди. Назаримда, Д ониёр билан Ж амила бу-
тунлай бош ка бир оламда яшаётган эди. Булар мен ил гари курма-
ган-билмаган кандайдир янги, бахти кулиб боккан киш илар эди.
Ха, уларнинг бири, кузи коронгида утдек ёниб, эски куйлаги-
нинг ёкасини очиб юбориб, дала-даш тга ян гр о к куй тарагиб бора­
ётган Д он и ёр эди. Ха, и кки н чи си , Д ониёрга эркаланиб жимгина
утирган м енинг янгам Ж ам ил а эди! У нинг ки п рикларида севинч
ёшлари милтирар, юзида бахт нури порлар эди.
Ч и н акам бахт шу эм асм и? Д о н и ёр узидаги он а-В атанга, ёруг
дуиёга булган оташ ин , ю ксак м е \р -м у \а б б а т и и и \а м , ана шу улуг
севги тугдирган дилрабо кунни \ а м Ж амилага тортик, этди. У Ж а ­
мила учун, Ж ам и л а \ак,ида куйларди. Ахир бахт дегани шу э м а с ­
ми?! Уларга юрагимдаи бахт-саодат тиладим. Д о н и ёр н и н г куйлари
мени ян а \ая ж о н га солди-да, бирдан, кутилмаганда миямга гилати
бир ф и к р келди: мен она Ерни Д о н и ёр кузи билан куриб, Д он и ёр
Калби билан сеза билиш керак дердим. У нинг аж ойиб ашулалари-
ни ж онли буёкдар ёрдамида тасвирлаб бераман» (1-жилд, 96-97-
бетлар).
А сарн ин г муъж изакор кучи фа кат м азм ун н и н г теранлиги б и ­
лан б елгиланм айди, албатта. Бошк,ача килиб айтганда, асар н ин г
тил билан ифодалаб булмайдиган яна бир муъжизаси, унинг алла-
кандай узига хос ички дилрабо о \а н г и киш и калбини сехрлаб
узига ром этиб олади.
Асарда тасвирланган мухаббат мазмунан теран: бу факат ош ик-
нинг маъшукага ёки маъшукапинг ошикка булган тор, интим, шахсий
,\и с -туй гул ар и н и н гги н а эмас, балки и н сонн и нг инсонга, она диёр-
га, азиз юртга, жонажон халкига булган к и з т н ва чексиз му\абба-
т и н и н г \а м ёркин ифодасидир. М уаллифнинг барча асарларида,
ай н и к са «Жамила» киссасида жонли кутаринки ру\, оптим истик
романтизм билан киши калб и ни н г энг нозик торларипи чертувчи
аж ойиб мусикий о\ан г, майин лиризм бир-бири билан чирмаш иб
кетади. Повестда ф акат Д о н и ёр н и н г аш улаларигина эмас, балки

46
асарнинг бош идан охиригача адабиётнинг мангу к у ш и т — мух,аб-
бат кушиги ян граб туради. Бу куй \ам м а-\ам м ан и : кишиларни >^ам,
мает булиб сайраётган кушларни \а м , дала-даштлару к,ир-аиирлар-
ни \а м , тогу сойларни \а м узига мафтун этиб, уз и нти \оси га етади,
кульминацион пук,тасига кутарилади.
Киссада ёзувчи (Д он иёрни н г ашулаларидан олган) мусик,авий
таассуротларини, \икоячи воситасида, рассомона тасвирлашга ва уни
китобхонга юк,тиришга эришади. Бу куй эса кишига факдт эстетик
завк,багишлабгина кол май, гузал х,аёт учун, чинакам инсоний бахт
учун мардонавор курашга — порлок, истик,болга даъват этади.
«Бу куй г о \ киргиз тогларидек баланд-баландларга парвоз кил-
са, г о \ поёни йук, к,озок, даш тларидек узок-узокдарга тараларди...
Д арани босиб утиб, к е н г д ал аг а чик,к,анимиздан сунг Д о н и ёрн и н г
ашуласи к,анот ёзиб, ян а \а м кучлирок, янграй бошлади... Она сути
билан к,онимга сингиб, бир к,аричлигимдан таниш булган манзара-
лар куз унгимдан бир м а-б и р ута бошларди: гох, овулнинг зумрад
осмонидан пага-пага булутлар сузиб утишар, г о \у т л а б юрган йил-
Килар уюри дукурлашиб, кишнашиб яйловда чопиб крлишар, кулун-
лар кокилларини уйнатиб к,оп-к,ора кузларини жовдиратганларича
оналарини кидиришиб к,олар, гох, сурув-сурув куйлар гепаликларда
утлаб ю риш ар, г о \ к,оялардан ок,иб тушаётган шалола ойнадек яр-
Кираб кузни к,амаштирар, денгиздек мавжланиб ётган к,амишзорлар
о р а с и г а ч у к и б б о р а ё т г а н ц у ё ш н и л о л а р а н г у ф к е а р и й у р т и б бораёт­
ган ё л ш з отлпк, мама \о з и р кули билан ушлаб оладигандек булиб
туюларди, кейнн узи \ а м куёш билан бирга буталар орасига кириб
гойиб буларди».
Д о н и ёр н и н г мафтункор куйлари \ак,ида сузларкан, яна давом
этиб ёзади муаллиф: «М енимча унинг севгиси бирор кишига ишк,и
тушиб, уша одамга ато к,илинган севги эмас, балки инсонни яра-
тиб, уни камолга етказган кенг оламга, ёруг дунёга булган чексиз,
жушк,ин севги эди! Х,а, у бу севгини уз калбида ардокдаб сакдаган,
ана шу севги билан яш аган эди. Агар у шундай ю ксак калб эгаси
бул май, диди паст, юраги муз бир киши бул ганда эди, табиат уни
канчалик истеъдодли килиб яратган булмасин, барибир бунчалик
куйлай олмас эди» (1-жилд, 87-88-89-бетлар).
Ж амила в а Д о н и ё р зам онамизнинг асл к,а\рамонлари. С еи тэса,
йули ойдин келажак кишиси. Миллий заминдан келиб чик,к,ан умум-
инсоний foh — чин и нсони й севги учун кураш ана шу тахлитда
бадиий и н к и ш о ф этилган. Энг м у \и м и шундаки, ёзувчи Ж амила-
нинг жасоратини янги замон ру \и билан далиллайди — эркин му-

47
,\аббатга эски удумлар туганок була олмаслигини, киш плар уз так,-
дирларини уз куллари билап ярата олишлари мумкинлигини курса­
тади.
М уаллиф Д он и ёр билан Ж а м и л а н и н г янги х,аётга кадам куйга-
ни, \аётларида буюк бурилиш юз бергани, уларнинг эски турмуш
анъаналари крбигини ёриб чикканликлари, бу икки ё н н к калбнинг
келажаги порлок, экан лиги н и бирм а-б и р баён килиб утирмайди.
Айтилмай кол га н ана шу олам-олам маъно ало\ида олиб каралганда
«маъносиз» булган булут, шамол ва момакалдирок каби табиат ^оди-
саларин и н г хдракати оркал и кук>к романтик буёкдарда чизилади:
«Ж амила тухтаб колди-да, у ёк-бу ёкка аланглаб, Д о н и ёр и и н г бош
томонига утирди.
— Д ониёр, мана мен узим келдим! — деди у секин шивирлаб.
Атроф жимжит, осм онни гумбурлатиб яш ин чакнади.
— Хафа булди н гм и? К д г т и к х а ф а булдингми?
Я на ж и м л и к чукди, киргок/шн туп рокн ин г сувга «1лулп» эти б
тушгани эшитилди.
— Л екин м енинг айбим нима? Сенда \а м г у н о \ йук.
Тоглар устида яш ин гумбурлади. Ж амила чучмб ялт эгиб к,ара-
ганида, яш и н унинг юзини ёритиб юборди. Ж ам ила атрофга бир
каради-да, узини Д о н и ёр и и н г куксига гашлади, унинг елкаси До-
ниёрнинг бакувваг куллари орасида дир-дир учарди. Жамила гарамга
чузилиб, Д ониёр билан ёнма-ён ётди.
Кучли шамол сом онни кукка совуриб, хирмон ч е т н д а Kin'iuia-
йиб турган утовни ялаб угди-да, куюн булиб осмонга кугарилди.
Ч а км о к булутлар орасида кукимтир из колдириб, карагай сингаи-
дек касир-кусир килиб \а м м а ёкни ларзага солди... Момакалдирок,
ёзн и нг охирги момакалдиро™ ёпирилиб келар, ил к куз нафаси
д и м о к к а уриларди. Энди Ж ам илани \еч кандай куч тусолмасди...
Ёмгир шаррос куйиб берди. К,ора уй тепасига ёпилган наматлар
худди ка нот коккан кушдек шамолда учиб кегди. Г о \ киялаб, гох
ти к куй ган жала ерни орзикиб кутгандек устма-уст упарди. Кетма-
кет момакалдирок гумбурлаб, бутун осмон каърини тилиб утгандек
буларди. Узок-узоклардаги тоглар б а\о р лолаларидек кизариб кури-
нарди» (1 -жилд, 105-106-бетлар).
Муаллиф повестда Ж амиланинг нозик кд-тб торларини чертган-
дай асарнинг и ккинчи ка.\рамони Д о н и ёр н и н г х,ам ички дунёсинп
очиш га интилади. Бу уринда шуни ало.\ида таъкидлаш жоизки,
Д о н и ёр узига хос оригинал характер хусусиятлари ж и\атидам ада­
биётда жуда камдан-кам учра 1 щиган образ.

48
Биз б иринчи марта Д о ии ёр билаи ме.\нат жараёнпда, яъни од-
дий иш устпда: арапа гплдпракларини мойлаб, гайкаларини бураб
муста,\камластган пайтда учрашамиз. Биргина иiу л а в \а н и н 1' узпёк,
унинг суяги м с\п атла к о п а н киши экап л и п ш а н далолат беради.
Д оииёр индамас, унта сузга биргина суз билан жавоб цайтарадиган
тортиичок, огиртабиагли киши. Э\тимол ёш лик чоглариданоцтур-
муш нинг у н ки р-чун кн р сукмокдаридан утиб, кун ки й ин чилн клар
куриши ёки жонаж он ватан план узок, йиллар ажралиб, маш аккаг-
лар чекиб, бошилап кечирган да,\шатлп уруш манзаралари уни шун­
дай вазмин, тунд килиб куйгапдир. Бирок, у урушдан чарчаб-\ориб.
ярадор булиб кайтган булса-да, колхоз даласила ти н и м си з ишлай-
ди. Овулдагиларпнш баъзи бирларм «бу суккабош шупчаки юрган
бир одам-да» кабилида н азар-писаид килиш майди. Бошка биров-
лар унинг устидан руй-рост кулиб, купчилик эса ра.\ми келиб «бош-
панаснз бир амаллаб жон сакдаб юрган гариб-да», деб ачиниб цуйи-
шарди. Ж амилага келсак, Ж амила ,\ам уни купдап бери кузга ил-
мам х.азпл-мазах килиб юрадп. Бирок унга одамларнииг ичн ачиши
эмас, балки унинг одамларга ичи ачпйдиган кудратга эга эканлп-
гнни хднуз ,\еч ким билмасли. Д оии ёр эса узини мс,\наглан таш ка-
рида ,\ис этолмайди, согинчли м с \н ат нашидасини суради. Ме,\нат
жараёнида суккабош Д оии ёр ,\аёгида кутилмаганда муъжиза — кат­
та узгарнш юз беради; купдан бери орзикиб кутгаи му\аббати —
Ж амила билап ковушали, Ж ам ила мухдббатп унга куч-кувваг ба-
гпшлайди, капот боглайли. Ж амила характеридаги ута шух. угил
болаларга хос хусусиятлар ва унинг портретида учрайдиган р о м ан ­
ти к белгилар образга бир бутунлик багишлайди, \а м умумлаштира-
ди, \а м индивидуаллаштиради. Шу йул билан ёзувчи Ж ам ила об-
разини аста-секин жиддий, нозиктаъб Д ониёр образи билан уйгун-
лаштира боради.
Шундай килиб, Ж амила ва Д они ёр М.Авезов айтганидек, «кал-
би кенг, ички дунёси гоятда бой одамлардир. Улар куйлашни хдм,
завкдан и ш н и хдм калбдан нозик уис этадилар». Улар овоз билан-
гина эмас, калб билан \а м куйлайдиган одамлар. Шундай хусуси-
ятлари билан хдм улар минглаб китобхонларни узига мафтун этиб,
се\рл аб келмокда. Ж амила ва Д он и ёр образларининг тарбиявий
а\ам и я ти хдм шунда.
Рус классик ёзувчиси М.Е. Салтиков-Ш чедрин ёзган эди: Ёзувчи
учун энг кийин масала уз кахрамонларининг \а р ак ат ва киликда-
рини тасвир этишдир. Шу билан бирга, бу хдракат ва киликдар
шундай тасвир этилсинки, китобхон асарни укиганда кахрамон-

4 - А сил Р а ш и д о в 49
п ин г айни пайтда \ак,икатдан хам шундан бош кача харакат кили-
ши мумкин эмаслигига иш онсин.
Ч ингиз Айтматонда иш онтириш сапьати кучли. Биз бу «сир»ни
Киссадатасвирланган вок,еа-\одисалар мисолида \ам , образлар ички
диалекти касин и н г очилиш ида \а м , ка \р а м он ла р уртасидаги муно-
сабатлар в атаб и ат м анзараларининг ку з илгамас д а р а ж а д а т нозик
ва мураккаб ж и \атл ар и н и н г аник, идрок этил мши ва \а к к о н и й гав-
далантирилиш ида хдм яккол курамиз.
Ёзувчи объектив борликка синчковлик билан назар ташлар экан,
табиатнинг шукухди манзаралари \а м , сайроки куш ларнинг ёцим-
ли сайраш и хдм, тош дан-тош га урилиб окаётган ш а ф ф о ф сувлар-
нинг мусикий ох,анги \а м , йилки ларн и нг ерни ларзага келтирувчи
дукур-дукури \а м , олтин доналари каби кекса хи рмончиларнинг
паншахаларидан сачраб тушаёгган бурдой доналарининг майин шил-
дираш и \а м , кукда парвоз килиб юрган ё л ш з калхатнинг ка нот
кокиш и \а м . кукупар Олатов ч уккиларининг нозик товланиш и
\а м , \атто оддий куз билан куриб, кулок билан эшитиб, илгаб
олиш мумкин булмаган ,\ар бир товуш, ранг-буёкдар \ам - \ам.ма-
\ам м аси унинг назар-эътиборидан чстда крлмайди. К,ахрамоннинг
нозик ички кечипмалари, ру\ияти билан уйгунлаштирилган ва унинг
ички дунёсиии очиш га хизмат эттирилган бундай миллий буёк-зар
«Жамила» киссасининг жозиба кучини янада оширган. Ч. А йтма­
тов ижодидаги бу хусусиятни яхши пайкаган К .С им онов макола-
ларидаи бирида шундай ёзган эди:
«Мен ажойиб киргиз ёзувчиси Чи н гиз Айтматов хдкида уйлар
э кан м ан , б и зн и и г куп миллатли адабиётимизда яна бир уз куч-
Куввати ва истеъдодининг мусаффолиги билан кувончли \оди са юз
берди, деган ф и к р билан каноатланиб крлмайман. Бу \о д и с а н и н г
маъноси янада кенгрокдир. Адабиётимизга Айтматов билан бирга
к,андайдир м утл а ко узгача, катъий, шу билан бирга, нозик, жуда
ю ксак ва шу билан бирга романтизм зам инида муста\кам турувчи
янги оким кириб келди»1.
«Жамила» киссаси гоявий-бадиий т ер а н л и ш билан турли мил-
лат ва элатларга мансуб китобхонлар оммасига бекиёс таъсир утка-
заётганлиги жих.атидан киргиз адабиётидагина эмас, балки жа.\он
адабиётида яратилган м а ш \у р асарлар, шу жумладан, Хемингуэй-
н и н г «Чол ва денгиз», М .Ш о л о х о в !ш и г «И нсон такдири» каби
асарлари каго рид ан м ун оси б урин олди ва киргиз адаб и ёти ни

'К. С имонов. З е м н а я п равда р о м а н т и к и . « П ра вд а» . 18 д е к а б р ь 1%5 г.

50
жа^он мик,ёсига олиб чикди. А сарни русчадан ф р ан ц у з тилига
тар ж им а к^илиб н аш р эттирган улкан ф р ан ц у з ёзувчиси, публи-
цисти Луи А рагон « Ж а \о н д а э н г гузал севги ^иссаси» номли
катта м акдпаси да уни р е а л и з м н и н г ноёб асари си ф ат и д а ю ксак
б а\о л аган эди:
«Мана шу магрур Парижда, Вийон, Гюго ва Бодлерлар маскани
булган Парижда, кироллар ва револю циялар маскани булган П а ­
рижда, ,\ар бир тоши б и pop тарих ёки афсонадан шахдцат берувчи
куп асрли рассомлар маскани Парижда, —деган эди у, — бошидан
куп савдоларни кечирган, куп нарсани курган ва билган шу П а ­
рижда «Жамила»ни ук,идим-у н ога\о н «Вертер» \а м , «Береника»
\а м , «Антоний ва Клеопатра» хдм, «Манон Леско» \ам , «Севги тар-
бияси» хдм, «Доминика» — \ам м а-хдм м аси кузимга илинмай к,ол-
ди. «Ромео ва Жульетта» хдм, «Паоло ва Франческа» >^ам, «Эрнани
ва донья Соль» хдм кузимга илинмай крлди... Чунки мен жа.\опда
энг гузал севги к.иссаси — «Жамила»ни ук,иran эди м »1.
Худди ш ун и н гд ек , Л и тва х а л ^ и н и н г истеъдодли ш о и ри Эду-
ардас М еж ел ай ти с \ а м асарга к у й и даги ч а ю кс ак б а \ о берган
эди:
«Жамила» си н гари повесть рус адабиётида яратилган булса
\а м ... д и к д а т н и у н ч а л и к тортмаган булур эди. Бу я н а бир янги,
узига хос т ак р о р л а н м ас истеъ до д н ин г пайдо б улиш идан далолат
беради. Г ум ан н сти к нук,таи назардан Караганда ута теран, уму-
м и н с о н и я т г а хос овоздаги бу п о весть — хдли ёш к,ирп13 адаби ё-
ти учун - бу адабиётда р еали зм т а р а к д и ё т и н и н г ян ги д аври,
адабий а н ъ а н а л а р н и н г янги боск,ичи б о ш л ан г ан и д ан д арак б е ­
рувчи илк кддам дир»2.
Хуш, «Жамила» новестининг кенг жамоатчилик томонидан бун-
чалик кизкин кутиб о л и н и ш и н и н г сабаби ним ада эди? Бунинг
сири ва сабаблари куп, албатта. Э нг м у\и м л ари д а н бири бу -
асарн ин г к д ф ш з хал^п хдёти, мех,нати ва маънавий к^иёфасини
миллий зам инда хдкдоний тасвирлаш да куринади. Асардаги пер-
сонаж лар хатти-.\аракатлари, узаро муносабатлари билан кигоб-
хоннп жиддий уйлантиради. Инсон такдири, унинг хдётдаги мав-

1J1. Арагон. Самая прекрасная повесть о любви в мире. «Культура и


жизнь», 1959, № 7. стр. 13. Асар «Новый мир» ж у рпал ип ии г 1958 йил
август сопидап ф ранц уз тилига таржим а кдлипгап (муаллиф).
- Эд.Межелайтис. Д ен ь н ы н е ш н и й стучится в дверь. «Литературная
газета», 27 май. 1961 г.

51
к,еи, о д ам п и н г одам га эъгикрди , ме.\р-му\аббатп, садокдтп, олга
инти ли ш и асар н и н г л ей тм оти вин и таш кп л этади. Hup суд билан
айтганда, ж а \о н адаби сти нп п г дурдоналаридап \исоблангап ушбу
асар ёзувчини дунёга ташггди.

НАСРДА БИ Т И Л Г А Н Д О С Т О Н
ЁХУД Й У Ц О ТИ Л ГА Н СЕВГИ

Чингиз А йтматовнипг «Сарвкрмат дилбарим» киссаси имсоп


гузаллиги, \а ё т гузаллиги ,\ак,пда ,\икоя кдпувчи чукур психологик
асарлардапдир. Турли драматик вокеаларнп кдмраб олган, узига хос
композппион курилишга у га булган бу цисса ёкрмли лиризм билан
сугорилган. Адиб уз к,а\рамоплари характерилаги турфа хил зпдди-
ятларни, кечинмаю крйипчиликларни юмшатманди. «Жампла»даги
сингари «Сарвкрмат дилбарим» циссасида ,\ам Ж ам ила ва Дониёр-
ларпи к,исмап эслатувчи ва тулдирувчи кдхрамонлар такдири кдламга
один гам. К,исса содда ва равон услубда ёзи л гап л и ш билан адиб-
нинг бошкд асарларпдаи ажралиб туради.
Асар кдхрамонлари Илёснинг Асал билан учрашуви ,\ам. Асал-
минг довонда Бойтемир билан учрашуви ,\ам, асарнинг бош кдхра-
мопи Илёс ва журмалистнинг йулда луч келиб цолишлари хам та-
биий бир тарзда юз бсради. Агар шофёр Илёс колхозга кж ташиб
юриб, лойда тпк,илиб к,олмаса, бачки Асал билан учрашмас эди.
Агар Бойтемир тогдаги бемор кушписинп вплоит касалхонаспга олиб
бормаса, йулдаАсал билан учрашмасди, балки. Буларнинг хаммаси
хаетий деталлар булиб, турмушда учраб турадиган оддий вок,еалар
эди. Ёзувчининг новаторлиги \а м шундаки, у \аётд а учрайдиган
ана шундай оддий нарсаларни чукур умумлаштириб, ёшларга, бу­
тун бир авлодга ибрат буладиган хулосадар чикдради.
Ч. Айтматов «Жамила»да хам, «Сарвкрмат дилбарим»да х,ам
хак,ик,ий инсоний севгини тасвирлайди. Бирок, иккинчи асарда йуко-
тилган севги хасида куламлирок, мушохада юритишга интилади.
«Аслида, - деб ёзган эди муаллиф, — \а ё т н и н г узи ана шундай
мураккаб: у ^арама-кдрш иликлардан, зиддиятлардан бино булган.
«Сарвкрмат дилбарим»да хаётни чандон мураккаблигича тасвир-
лаш га ингилдим. Айрим ёшлар бир-бирларини топишади, севиша-
ди. Турмуш куришади. Бир кун кдрабсизки, оиладари бузилади,
ажрашади. Умуман, хаётда шу тоифадаги ёшлар жуда куп учрайди.
Улар б ир-би рлари ни яхши билмасдан туриб турмуш куришга шо-

52
ш ш ш ш ади -ю , с ал утмай феъллари мос келмай колади. «С арвко­
мат.,.»да шу уйларпмпп ифода кил и ш га пнтиллпм.
Илёс \а.м Д они ёр смпгари бошла уз му\аббати учун курашади,
ссвгапига эрш иади. Кейин... табиатан ужар, курс эмасмм, орка-
олдини уйламай пала-иартиш иш тутадп ва тузатпб булмас хатолар-
га пул куиди. Уз бахтидан айрплпб колади. Бу й укотпш нинг бир-
л ан -б и р айбдори — унинг узи! Хатоларипи англайди, укипали. Ле-
кнн энди кеч. А сарнинг драмаси ана 1лунда...»'
\ а р икки киссадаги ка \р а м он ла р \а м асрлар мобайнида давом
этиб келаётган, о та-боб олар удумп деб аталаднган ути б булмас
мушкулотлардан муваффакнятли утадплар. «Жамила»да бу тусик-
[iи ёриб ути шла Ж ам ил а ф ао л л и к курсатади. У узини севм ай ли -
ган. севолмапднгаи ношуд эри С'однкдан ранжиб юради. Ж ангчи
Д о н и ёр и и н г севги хдкидаги дилрабо к у и ш ш Ж амила калбига гул-
гула солади. У нинг калбидаги \и с н и к^аГпа уйготадп. \ а ё т д а му-
хдббат деган н ар са н и н г б орли ги ни унга куз-куз килади ва Д о н и -
ёрнн кандай севпб к,олгапи-ю, у билан кочиб кетганини узи \ам
билмай колади.
«Сарвк,омаг д ил б ар и м »2 да эса бошкачарок. Бунда Илёс \ам ,
Асал ,\ам бирдек \а р а к а г килади. Илёс ва Асалнинг танишувлари
\ази л -м уто й и ба тарзида бошланган булса-да, \ а р икки ёш бир-би-
рпни севпб коладилар.
Асал унаш тирилган, якин кунларда туй булиши керак. Бундан
й и г и т \а м , Kjii \а м хабардор. Ф о ти \ан и , туйни бекор к,илиш, йук,к,а
чнкариш осон ran эмаслигини \а р иккиси билсалар-да, гуё билма-
гандек киш локдан кочиб чикиб кетишади. Висол шодиёнаси \а р
нарсадан устун. Уларга гуё \еч нарса керак эмас: «Асал кузларимга
тикилиб, узини куксимга ташлади. У м енинг пинжимга тик,илар-
каи, \а м йиглар, хдм куларди.

1 Чингиз Айтматов. Ёзувчи ва замом. К^арамг: Адабист ва замом. — Т.:


F. FynoM момидаги Адабиёт ва самъат нашриёти, 1981 йил, 329—330-бстлар.
-М уаллиф асарларимим г ак с ар и яти , aiiмикса ижодимимг иккимчи
фаслида ёзган мирик асарлари биримчи бор рус тилида машр этилади.
Чумомчи, «Тополск мой в красной косымкс» повести шумдай асарлар-
дам булиб, мазкур кисса дастлаб узбек тилига «Кизил дуррачали сарвко-
матим» деб аймам тарж им а килимади. Асар иккимчи бор машр этилган-
да «Кизил дуррали сарвкоматим» тарзида узгартирилади. Асар учимчи
бор машр этилгамда эса умимг моми ямада соддалаш тирилиб, ихчам-
л аш тири л иб , «Сарвкомат дилбарим» деб юригилади. Хуллас, асар шу
момлигича колди (муаллиф).

53
— Ж о н г и н а м , азизим! Менга \о в л и - ж о й н и н г кераги йук,! Ф а-
Кат ота-о нам , к ей и н чали к булса хдм, к,ачон булмасин мени тушу-
ниб, гуно^имни кечи ри ш са булгани. Улар мендан умрбод хафа
булиш ади, буни яхш и биламан... Аммо айб мендами ахир...» (1-
жилд, 144-бет).
Дарх,ак,икат, айб кимда? Илёс ёки Асалдами? Йук,. Айб наслдан-
наслга, авлоддан-авлодга мерос булиб утиб келаётган эски урф-
одатларда, ота-боболарнинг колок,тушунчаларида эди. Севиш ган-
лар — Илёс ва Асал учун висол дамларидан ш ирин, тотли нарса
йук- Ш ундай килиб, асарнинг бош кахрамони Илёс эски удумга
хилоф уларок, калл и кн и нг ота-оналари билан келишмай ва калин
туламай севгилиси Асал билан ковушади. Асал угил куради. -Буни
илк дафъа эшитган Илёс маш и наси ни t o f томонга ка раб учириб
кетади: «Осмон билан упишган баландлнклар, булутлар ер баш рлаб
сузиб юргандек эди, пастдаги азамат тоглар \а м унинг каршисида
нак-п а кан а булиб куринарди. Мен кабинадан сакраб тушнб, дара
ёкасига чопиб бордим ва соф хдводан упкамни тулдириб нафас
олдим-да, бутун олам эшитгудек килиб кичкирдим:
— Э -й, тоглар! Мен угил курдим!
Назаримда тоглар \а м ларзага келгандек булди. Улар менинг
сузларимни такрорлади ва дарадан дарага таралиб, узок вактгача
акс садо бериб янграб турди» ( 1-жилд, 150-бет).
Куриниб турибдики, Илёс билан Aca;i му\аббатда бир сакраш -
д аёк Ж амила билан Дониёрга етиб оладилар. Бирок санъаткор асар
вокечыари ривожида кутилмаганда бундан янги-янги хулосалар кел-
тириб чикаради. Бош кача айтганда, асар шунчаки икки ёш ни н г
севги киссасидан иборат булмай, унда севги ба\онасида инсоннинг
и н с о н л и к бурчи, эл-ю рт олдидаги бурчи, и м он-эътикоди, \ал о л -
лик, адолат, диёнат каби масалалар кутарилган.
Муаллиф «Сарвкоматдилбарим» киссасида \аётнингузидан олган
завки н и, юрак дардини, \а я ж о н л а р и н и и з\о р этади, узи калам га
олган \оди саларн ин г мураккаблиги, зиддиятларини чинакам нафо-
сат билан китобхонга етказа олади. К,иссада икки кай н ок К‘> л б н и п г
\аётдаги илк мустакил кадамлари, кувончу изтироблари н и\оятла
сам и м ий \ и к о я килинган. Энг му.\ими, ёзувчи айтмокми булган
ran китобхон калбини \ая ж о н г а соладиган гузал бир бадиий шак-
л ин и топа олган.
К,исса ка.\рамони И лёснинг муайян бир вазиятда худбинлик
кучасига кириб колиши, узгалар манфаатига зид иш тутиши, Асал-
га ваф осизлик килиш и батафсил х,икоя килинади. А н и к р о к килиб

54
айтганда, Илёс тиркама билан довондан ошолмагандан сунг узини
Куярга жой тополмайди, азоб чекади, огир ру\ий хдпатларни бошдан
кечиради, нировардида ен ги лтакл и к билан Асалга аччик, килиб
диспетчер киз Хадичага илакиш ади, унинг хонасида тунаб юради.
И л ёс н и н г бундай хатги -\ар а катл а р и аввало унинг узи учун но-
хушлик келтиради — ж ондан азиз м у\аббати , севгилисидан жудо
булади.
Аслини ол ганда Илёс табиатан мард, жасоратли, уктам йигит-
лардан \исобланади. У жамият, жамоа олдидаги бурчи ни аъло дара-
жада бажариб юради. Аммо оила олдидаги бурч масаласига келган­
да катти к ян гл и ш ади . У довондан тиркамали машинада утолмагач,
жамоа олдида мулзам булади, обруси тушганига чидай олмайди. Бу
Илёс \аётидаги катта бир синов эди. Ана шу машакдатли синов-
лардан Илёс муваффакиятли ута олмайди. Дастлаб бу хатоликлар
осонгина тузатиладигандек. Асам билан яна топиш иб, кайтадан
ширин турмуш курадигандек ту юл эди. Аммо бу осонликча тузати-
ладиган янглиш иш эмасди. Буни Илёс мает \олда машинами фало-
катга учратиб Бойтемир хонадонига бориб колгандагина тушунади.
У зининг жондан азиз севгилиси, \ам о н излаб, такдири нима бул га-
пини билолмай юрган Асал и ва у м и н и бегона уйда учратиб, вокеа­
лар м о \и я т и н и тушунади. Севгилиси Асал и энди унга номахрам
эканлигини, угли С амаднинг бегона киши фарзандидек унга бего­
на булиб кдлганини шу опда сезади, мастлиги таркаб кетади. К,ис-
ка иак,г ичида булиб утган вокеаларнинг кандай юз берганию, нима
билан натиж аланганини Илёс \а м , Асал \а м , Бойтемир \а м бир-
бирига айтиш май тушунишади ва \а р учаласи \а м тунни бедор
угказишади. Ч ексиз хаёллар гирдобида тон г оттирадилар. Йул ус-
таси Бойтемир \ам , Асал хдм м е\м онга канчатик сидкидилдан хиз-
мат килса-да, бу татимайди. Бойтемир унинг калбини эзади.
Шундан сунг Илёс узига кэдрдон булиб кол га н Т я н ь ш а н -П о -
мир трассасидан яна куп марта утади. Хар угганда угли Самадни
куриб учрапшб, совга-саломлар бериб туради. Бу вокеалардан ха­
бардор булиб юрган Ae;ui аста-секин Самадга бундай учрашувларни
ман этади. Угли Самад \а м угай отаси Бо 1'ггемирга кунгил куйиб,
Илёсдан бегонасираб коча б о 1илайди. Энди сунгги илинжи, угли
С амадни куриб туриш илинжидан \а м ма\рум булган Илёс рухан
изтиробга тушади. Энди бу ерларда ортиктуриш нинг^ож ати йук/ш-
гига ишонч \о с и л килади ва кадрдон Иссиккулдан, сунмас ку ш ик
манбаи булган севимли И ссиккулдан кетиш тараддудига тушиб
колади. Хаётиии бош катдан куриш, янгидан бахтини тоииш учун

55
узокдарга кетади. Аммо, с е т ш л и Исснцкулдагп ширин ламлариии,
ссвгилпсп Асални. дилбаидп Самалпп бир умрга унута олмаслигп-
ни тушунпб стали. Шунп хам таькидлаб утпш ксракки, Илёсипнг
узи \а м уз мухаобатша, ссвгилпсп Асалга нисбатап лозпм булган
иайтларда етарли даражада маъпан собитлик курсата одмапди. Шу
сабаб, му.хдббатпга дарз кетади ва окибатда Асаллап \а м , Самаддан
хдм ажраладп. Хдтто Хадичанп \а.м кулдан чикаради ва Иесиккул-
лаги сш ликда берган кунгпл - биринчи бахтпннпг гуво.\и булиб
колаверади: «Йулга чикпш олдида и кулга. уша гик тепалпкка бор-
дим. У ерда мен Т ян ы л ап билап впдолашдим, Иссиккул билан
xaiip.'iaiiuuiM. Xaiip, Исспккул, тугаллапмай колгаи оромбахш куй-
ларим! Мовпй тулкпнларинг ва олтпн киргокдаринг билан бирга
Кушиб сспи \ам узим билан бирга олиб кетардиму, аммо севгплпм-
нпнг севгиспии олиб кета олмагаппмдек сспи .\ам олиб кетпш кулим-
дан келмайди. Алвидо, Асал! Алвидо, кизил дурра 1тли сарвкома-
тим! Алвидо, севгилим! Б а м п е р булгпл...» (1-жилд, 236-бет).
Асарнинг бош кахрамони Илёс мураккаб характерди образ. Унинг
такдири ,\ам жуда мураккаб. Илёснппг юксак фазплатларпдан бири
ме\натсеварлик. У тинп б -ти ич п м ай д и. У жамоа олдидаги, Ватан
наздидаги бурчини аъло даражада англайди. Уз касбин и нг усгаси,
б иринчи тоиф а .\айдовчиси. У нинг ким экан лиги н и Халичанинг
унга булган севгисидан, муомаласидан, Ж онтой билан урталарида-
ги тафовутдан, ишга чин юракдан берплганидан, жамоа олдидаги
бурчи и аъло даражада англашпдан билиб олпш мумкпн. Хадича
\а м бутун автобазадаги йигитлар ичида бскорга уни севмайди. Илёс-
пинг уз тенгкурлари орасида аж рад и б туру им и хусусиятларини, ус-
тунликларини ёзувчи жуда усталик билан таевпрлайди. Ш унпнг
учун хам Хадичанипг уни севиш пда \ а к г1илигига китобхон ишонч
\о с и л килади.
Илёс бир узи учун ишламайдп. Ватан, жамоа учун ишлайди.
Ватан, жамоа олдидаги муаммолар билан кпзикиб боради.
Автобазада таш иладиган ю кларн и нг й и ш л и б колгапини, иш
унум ининг эса пастлигини куриб у ига толади. Т я н ь ш ан н и н г ба-
\ай б а т довонларидан тиркама билан утиб булмасмикин, деган хаёл-
га боради. Ана шундай килса ташиладиган юклар йигилиб кол мае-
миди. Режа икки баравар ортик бажарилган буларди. Ана шунда
жамоа олдидаги мушкул иш \ал булган, Ватан олдидаги бурч хдм
уддаланган буларди. Илёс ана шу м асал ада бош котиради: довондан
— Т ян ьш ан тогидан юк маш инасида ти ркам а билан утишдек кал-
тис т ак ли ф н и кутариб ч и кади. Бу янгиликка биринчи навбагда

56
директор Омоижулов карш илик курсатади, бошкалар хам унинг
фикрнга куншлмаГшплар. Аммо у бу п и л а таваккал килиб кири-
шади. Натижада у б ири п -кетин бош ка хатоларга ,\ам йул куяли:
нчкплп кка берилади, печа бор касб-корп п н узгартирган, тасоди-
фнй учрашувлардан уз бахтини топа олмаган диспетчер асл Хади-
чага плакпшадп. Ж онтои каби к а б и \, хасадгуп игвогарлар билан
катгикучакиш иб колади, жонажоп дусти Ачибек Жонтурин ва бош-
ка хам касбларипппг даш н ом и га учрайдп, н и \о я т севикли хотини-
даи ва дил кувончи булган (1)арзандидан абадий жудо булади. Мана
шу мураккаб ижтимоий ва шахсий зпдднятлар бир-бири билан кори-
шиб кетпб, ка\рам о н (И л ёс)н и и г ички дупёсида буюк исён 6 oiu
кутаради — чукур ички психологик коллпзиялар туфонига айлана-
дп. Натижада иокеалар ривожида И лёснинг характери, ички дунё-
си тобора очила боради.
Илёс дустларн, хамкасб шофсрлар нима учун унинг ташаббуси-
га — кж маииш аспда тиркама билан довондан ош м окчи экапига
ишончснзлик билан караганликларига сира тушуниб етмайди. Кейин-
чалик эса юк таш иш конуп-коидалари пнструкциясига кура, тог
трассасида тиркама билан юрнш ман этилгаплигидан хабардор була-
дп. Б и рок бу копдалар урушдан плгари, хал и биз замонавий кул-
ратли м аппш аларга эга булмаган вактларда, полуторка маш инала-
ри ни н г кувватига асосланиб тузил гам эди. Мана шу муносабат б и ­
лам Илёс дейди: «Янги русумли, жуда бакувват зам онавий юк
машиналари вужудга келди-ю, когоздаги н ареал ар эса, то хаётнинг
узи учириб ташламагунча, эскилигича сакданиб колаверади. М ай-
ли, бу жузъий ва алохида бир масала, дейлик, б и р о к шунга ухшаш
нарсалар бош ка, янада мухимрок ва янада каггарок ишларда юз
бериб кол мши мумкин-ку, ахир» (1-жилд, 198-бет).
К уринадики, Илёс бошлаган пул - хакконмй, тугри пул. Б и ­
рок у бу мураккаб муаммони ёлгиз узи хал этмокчи ва рекорд
куймокчи булади. У ки ш и н и н г жасорати, кахрамонлиги пойгадаги
ёки лотереядаги тасодифий ютукдардан тубдан ф а р к кд л иш ин и
англаб етмайди. Тугри, янгиликни, жасоратли кишилар содир этса-
да, у жамоа ва ж ам и ят багрида етилади, юзага чикади. Илёс эса
оддий ки ш и н и н г новаторлик таклифлари замирида хам бутун бош-
ли жамоа, канчадан-канча шахслар гай рати, шижоати, кал б кури
ётганлигини хаёлига келтирмайди. Бир томони, уни каптис ишга,
асосланмагам кахрамонликка ундаган нарса довон ош иш эмас, бал­
ки ундаги шухратпарастлик, худбинлик иллати эди. Ф араз кдлай-
лик, Илёс хатто тиркамали машинада довондан ошиб утган такдир-

57
да \а м , барибир маънавий r;uiабага эриш а олмасди. Аксинча, унинг
характеридаги узбош имчалик, м анм анл и к хусусиятлари сакданиб
колган ва янада кучайиб кетган буларди. Шу боисдан \а м Асал
\а ё т билан уйнаш ган И лёсни таш лаб кетиб, уруш йиллари кучки
натиж асида уз оиласидан жудо булган, катга б ахтсизликка учра-
ган ол иж ан об инсон — Б ойтем ир билан турмуш куради. Кунлар-
н и н г бирида аварияга учраган Илёсни Бойтемир уз уйига кутариб
келади. Илёс ана шу тасо ди ф туфайли излаб юрган хотини Асал
билан угли С амадни «топали». Ш унда юз берган вок,еани Илёс
тилидан адиб куйидагича тасвирлайди: «Эрга тонгда Асал ва Б о й ­
тем ир хужалик иш лари билан \о в л и г а чикиб кетганларида мен
\ а м урним дан турдим. Ж унаш керак эди. С еки н одим лаб бориб
С ам адн и ундим-да, тезда хонадан чикиб кетдим» (1-жилд, 208-
бет). Д ем ак, бу уринда Илёс угил кургандаги ка й ф и я т р ом анти к
ру\да, кугаринки ру.\да чизилган булса, унинг кейинги ач ч и к
Кисмати, уз фарзандини ouiKop равишда ардоклаш дан \а м ма\рум
булиш и к,а\рам он н и нг олдинги ру.\ий ,\олатига карама-к,арши
к,уйилган х,олда тасвирланган.
Гарчанд биринчи уриниш м у ваф ф а^иятсиз чи^цан булса-да,
унинг иш ини давом эттириш масаласини уйлаб курадилар ва тез
орада довондан тиркам а билан утиш бошланади. Бу эса йигилиб
Кол га и юкларни ташиб улгуришга имкон беради, белгиланган иш-
лар уз вактида бажарилиб, буюртмалар вакгида етказиб берилади.
Бу эса давлатга катта фойда келтириши уз-узидан аён. И лёснннг
муваф ф акиятсиз ч и к к ан биринчи у ри ни ш и н н куллаб-кувватла!!-
диган, уни давом эттириш ни уплаб курадиган Алибек Жонтурин
каби iu ifo p киш илар \а м бор эди. Улар И лёснннг иш ини давом
эттиришади. Ёзувчи ана шу хрлатни тугри, ишонарли тарзда курса-
тиб бера олган. Китобхон \а м И лёснннг муваффакиятсиз ишига
ачинади, озгина \а р ак ат билан тиркамада утнлишига, довон забт
э т и л аж аг и га и ш о н ад и . Ш у н и н г учун Илёс т а р а ф и д а булади.
Хаки катан хдм, ,\аётда кимдир жасорат курсатмаса, ян ги ли к сари
интилмаса, кашф этмаса усиш, ривожланиш булмайди, албатта. Ана
шу ж и \атд ан ёзувчи позицияси м утл а ко тугри.
Асал турмушда уз йулини топиб кетадиган мусгакил аёл обра-
зидир. У утмишда ота-оналари босиб утган 11улдан кур-курона кидам
таш ламайди. Турмушда уз тенгини топиб, у билан дадил ва маз-
мунли \а ё т куриш тарафдори. Ж ам ила С одикка тасодифан тегиб,
сунг аж раш иб кетса, Асал аввал б о и л ш а н о к узи билган, курган,
севган кишисига турмуш га чикадн. Аммо булар \ам ажрашиб кети-
шади. Л екин бу ажралиш \ а р икки ёш к,албнинг гуруридан, \аётда-
ги у ёки бу вокеаларга тула бахр бера олмасликларидан, \аёт сук,мок,-
ларидан сабот билан ута билмаганликларидан деб билмок; керак.
Илёс билан Асал бир-би ри ни канчалик севмасин, лекин \а л и улар
б ир-би р и ни тула урганолмаган эди. \ а р икки калбнинг \а м хдли
бир-бирига тула аён булмаган кирралари бор эди. Ана шу кирра-
ларии урганиш учун маълу.м бир фурсат, сабр-к.аноат керак эди.
Севишган икки калб ана шу фурсатдан о си л ен а фойдаланиб бир-
бири билан кбайта ковушишига ,\аётдаги тескаричи кучлар (Жонтой
кабилар) йул бермади, албатта. Ш унинг учун \а м улар севги неъма-
тидан ма\рум этил га н эди.
Асардаги Илёс, Асал, Хадича каби ёшлар х,аётда, жамиятда уз
уринларини топишга интилиб, х,ис-хаяжон, романтик туйгулар б и ­
лан яшасалар, Омонжулов, Асалнинг онаси \аётнинг эскича окимига
мослашиб яшайдилар. Автобаза директори Омонжулов \ а р кандай
янгиликдан кУРКади. Унинг яш аш фалсафаси \аётн и н г урганилган,
синовдан утган йулидан боришдан иборат, у \а р кандай янгиликка
ш уб \а билан карайди, ф акат инструкнияларга таяниб иш куради,
унинг учун мустацил ф и кр айтнш канчалик кийин булса, уз ф и к -
ридан кайтиш \а м шунчалик осон.
Асардаги Бойтемир образи хам тулакрпли образлардандир. Б о й ­
темир уз характери ж и \ати дан И лёснинг тескариси. Илёс х,аётга уз
хукмини утказмокчи булган ут-олов йигиг. У бирор нарсани уйла-
дими, уни а мат га ош ириш га шошилади, к,аршисида учрайдиган ай-
рим тусикдар билан старли даражада х,исоблашмайди.
Бойтемир эса огир-босик, муло\азали йигит. У нинг \ а ё т йули
\а р кандай киш ига ибрат булиши мумкин. Э.\тимол, унинг харак-
терига утмиш \аётидаги булиб утган вок,еалар — ач чи к к,исмати
са б ок булгамдир: лаънати уруш куп минг киш илар кагор и унинг
бахтига \а м чан гсол ди . Уруш бош ланиш и биланок, севимли хоти­
ни ва фарзан длари н и узи ишлайдиган довонда колдириб, фронтга
жунайди. Аммо уруш тугашнга оз кол ганда уйидан хат-хабар бор-
май кол ад и. Оиласи, уйи, жажжи ф арзандлари-ю , севимли Гулба-
расини тог кучкиси супуриб кетган эди. Шундай килиб \ар б и й
хизматни утаб кайтган Бойтемир на уйидан, на бола-чакасидан д а­
ра к то над и. Л екин Бойтемир туш кунликка тушмайди, изланади,
довон ошади, м е \н а г машаккатларига бардош беради, курашади,
ёл ш з л и к азобларига чидайди, \аётга булган севгиси заррача булса-
да сунмайди. Балки ана шуларнинг эвазига бахт унга яна кулиб
бокади. И л ёсни н г кулидан учиб кетган бахт куши Бойтемирнинг

59
кунгил бустонига цунади. Асал Боитемирпи со ф кунгилли, виж-
донли, ор-ном усли, сам и м и », тугри су зли инсон булган и учун хдм
севади.
Бойтемир кисмати М .Ш олоховнинг «Инсон такдирн» асарнда-
ги Андрей Соколов кисматмга жула-жула ухшаб кетади. Соколок
,\ам, Бойтемир ,\ам лаънати уруш туфайли хонавайрон булпшган
киш илар тимсолиданднр. Шу тарифа суккабош булиб долгам Б ой ­
темир уз аламини, ю р а к д а р д и н и ме.\нат оркали унутиш учун узи-
нпн г эски касбида сидкиднлдан м е \н а т килади.
Д овон д а о ч и к маш инада, совукда учраш иб колган ёш аёл ва
ёш болага p a x .M ii келади, болани багрига босиб калб кури билан
иситади, аёлга узи ни п г п лаш и ни ечиб беради. Борадигаи ж ойи-
нинг, киладиган и ш и н и г тай и ни йук булиб турган Асал га уйини
бериб, узи коридорда яш айди. Ч и н акам и нсони й мехр кургазади.
Бойтемирдаги чип инсоний фазилатлар мехрибош ш к, сахмй-
лик, одамийлик Асал кдлбида улкап узгаришлар я с a ii бошлайди.
У нинг ёш калби, яъни биринчи севгидан озор тортган , аллакандай
хадичаларнингуткинчи му.\аббатига аирибош килииган, иззат-нафеи
гуё поймол килинган калбида катта гул гула пайдо булади. Бойте-
мирга нисбатан ю рагининг аллакаерида ил и к, xjioiap у ii гона бош-
лайди.
Боласи Самадга чинакам оталарча гамхурлик кургач, Асал кал­
бида Бойтемирга нисбатан уйгонаётган и л и к \ и с л а р поёнига етади
ва уни (Бойтем ирни) беихтиёр «жоним» деб ю борганини узи хдм
билмай колади.
Ш ундан сунг Бойтемир Илёсни мает хдпда уйига олиб боради.
Илёс ва Асалнинг учрашувларидан уларнинг кимлигини билиб олади.
Л екин билдирмасдан Илёсга мехрибонликлар курсатади. Унинг баг-
рикенглиги ана шу пайтда яна бир бор намоён булади.
Асардаги Алибек Жонтурин, Хадича образлари хар жаб\ада, кун-
д ал ик хдётда сиз ва биз билам меча марта учрашиб турадиган реал
ки ш и л ар н и н г хдкикий циёфасидир. Хаёт ана шундай турли-туман
ки ш и л ар н и н г узаро муносабатида намоён булади. Хаётда яхш и-
нин г \а м , ём о н н и н г хдм уз урн и бор.
Ч и н г и з А йтматов ана шу \а ё т к о н у н и я т л а р и н и тугри, иш о-
н арли , ж он л и буёкдарда курсатиб бера олувчи улкан сан ъ атко р -
дир. Ш у н и н г учун хдм у н и н г ,\ар бир асари ки то б хон н и узига
мафтун этади.
Ч. Айтматовнинг мазкур иовестида табиат манзаралари тасви-
рига бошка асарларига нисбатан кенгрокурнн берилган, чунки асарда

60
т а б и а т б и л а н и н с о н о р ас п л аг и м уп о саб ат л ар , и н с о п н п н г т а б и а т гуз; 1л-
л и к л а р и н п с с в и ш и , а р д о м а ш п на уз н а в б а т и д а у н и н г и н ж и к ' ш к -
ларпга к арш и кураш олиб бо р п ш и аж ой и б м анзараларла н ам о й и ш
этилган.
Ёзувчпнинг «Сепоячи». «Байдамтол со.\плларпда», «Бутакуз»,
«Оккема» ва «Сарвкомат дилбарим» асарларида табиат маизараларп
асардагп персонаж ларнипг ру.\ий оламига мое равишда жуда уста-
лик билан тасвирлапгап.
Масалан, Т яп ы п а н н и п г ба.\айбаi бели —Дулан, довоннинг тас-
впри куиилагича берилади:
«Э\, Дулан, Дулан, Т я н ы и а н н и н г ба,\айбаг бели. У мрим нннг
капчадан-капча са \и ф а л а р и у билан боглик! Катион йулимизнпнг
энг огпр, энг хавфлп цпсми хдм шу ерда эди. Йул илонизи булиб,
го.\ у ёкК‘> буриладп, г о \ бу ёкка. Чархиалакла учгандек гобора
княлаб юкорига кутарилиб, булутларпп гилдпрак билан янчнб ута-
ётгапдек буласан. Г о \с е н и утиргичга сикиб, оркага жипслаб куяди,
г о \р у л г а ёш ш п анипгча м аш ина сени пасгга олиб кочали. Бунин г
устпга кутургаи туядек ,\авосипи айтмайсанми. Ёзми-кпшми, Дуланда
барибир. Бир зумда дулми, ёмгирми саналаб кетади ёки булмаса
шунакаям кор буронп туриб берадпки, бир кадам паридаги нарсапи
хдм кура олмайсан. М ана шундай б п зн п нг о к сочли Дулан!..» (1-
жилд, 151-152-бетлар).
А н а iuy iu taii б а .\ а и б а т д о и о н л а р д а н ,\ам, та б и а т с т н х и я л а р и д а н
хдм п н с о н п и н г а к д - и д р о к и , с а б р - м а т о н а т и , ш и ж о а т и , уз о л д и г а
куйган м аксадп йулидаги ч и н акам и н тп л п ш и голиб к ел и ш н н и м у­
а л л и ф зур м а р о к б и л а н т а с в и р л а й д и .
Хулоса килиб айтганда, «Жамила» киссасидаги сингари «Сарв­
комат дилбарим»да \ а м муаллиф аввало инсон гузаллиги \аки д а,
севги гузаллиги ва севги га садокат ,\акида гапиради. Бу киссада
бош ка му.уим муаммолар хдм оз эмас.
Чунончи, асарда и н с о н н и н г жамиятда тутган урни, унинг уз
кобилияти, ташаббуси, ингилиш ларини намойиш этиш ваб у х у су -
спятларини куллаб-кувватлаш, авайлаб-ардокдаб тарбиялаш му\им
масалалардан бири сифатида кенг куламда тал кин этилади. Умуман
олганда, «Сарвкомат дилбарим» киссаси юксак ахлок ва янгича
муносабатларни тасдикдовчи, олижаноб муносабатларни куйловчи
том маънодаги замонавий санъат асаридир. Мазкур кисса \ам бош-
ка асарлари каби ёзувчи м а \о р а ти н и н г юксалиб бориш ида узига
хос боскични таш кил этади.

61
ЗАМОНДОШЛАРИМИЗНИНГ
МАЪНАВИЙ ГУЗАЛЛИГИ

Инсон характери, зам ондош ларимизнинг калб хдрорати айн и к ­


са м е \н ат жараёнида ёркин очилади. Ижодий ме\нат, гузал ахлок,—
ки ш и н и н г \аётдаги урни, к,адр-к,имматипи белгиловчи мезон на
воситадир. Ч. А йтмаговнинг «Бутакуз» номли ки ч ик \аж м л и а ж о ­
йиб киссасида ана шу гоя тал кии этилади. Асар кахрамони Ка мол
узгача муста^кам эътикодга эга образ. У эндигина урта мактабни
битириб, асрлар буйи уйкуда ётган Анорхой сингари к у р и к е р л а р -
ни узлаштиришга, б о г-р ом арга айлантиришга бел борлаган ёшлар-
дан бири. Бу успирин йигит узининг романтик орзулари оламида
яш айди, парвоз килади. Курикда у турли хил. турли тоифадаги
кишилар билан мулокотда булади: уз иш ининг кузи ни бил гаи \алол
ва м о \и р тракторчилар, саховатли инсон ва акдли агроном С о р о ­
кин ва шулар билан бирга бойлик ортидан кувган, худбин ва золим
Абубакир каби инсонлар билан учрашади. Абубакир билан Камол
уртасида маълум вакт утгандан сунг кучли тукнашув юз беради. Бу
икки хил эътикодга, дунёк,арашга эга булган киш илар уртасидаги
\аёти й тукнашув эди. Муаллиф качонлардир м аш \ур тракторчи
сифатида донг таратгаи, сунг эса кузбуямачилик билан даромад
топмокчи булган, инсонлар уртасидаги самимий муносабатлар, оли-
ж аноб туйгулар кадри га етмай куйган ш ахсиятиараст Абубакнрни
Анорхой даштига келган ёш, ру\ан \а м и ш а тстик, курик ерларни
у зл аш ти р и ш д ек ю ксак максад йулида ж о н б о зл и к курсатувчи,
\а к и к а т учун курашувчи Камол га карши куяди. Камол Абубакир-
дан ёш, ж и см онан нозик. Л екин бу икки персонаж уртасидаги
кескин мунозара, кизгин ба\слар маънавий ж и\атдан метиндек ба-
кувват К ам олн ин г галабаси билан якунланади.
Асар вокеалари куч-гайратга, улкан реж;и 1арга тулиб-тошган ана
шу ёш йигитнинг маслаги, дунёкараш и, тасаввурлари, дунёни ид-
рок этиш и хусусиятларидан келиб чикилган холла х,икоя килина-
ди. Дастлаб тарих укитувчиси, улкашунос Олдиёров \и к о я килиб
берганидек, эрмапу шувокзорлар билан безаниб, савлат тукиб ётган
Анорхой даш тини каргадан куриш кутилмаганда Камол учун f o m t -
да завкди, жозибсши ту юл ад и ва узича ширин уй-хаёлларга чумади:
«О, Анорхой, бепоён даштлик! У тм иш нинг тилсиз гуво\и, дахднат-
ли жанглар майдони, кучманчи кабил ал ар макони. Асрлар буйи
кул урилмай, К\;рдай ёнбагирларидан торп 16 то Балхашнинг камиш-
зорларигача чузилиб кетган муаззам даштлик! Нега сир, сукут сак-

62
лайсан, нималар хасида хаёл сурасан? Келажакда сени нималар кут-
япти, биласанми?.. Бн зн ин г зам онамизда бой ва сахий улкага -
ж аннатм акон улкага айланасан, кум-кук бор-рогларинг шивирла-
шиб, соя-салк.ин арикдардан сувлар шаракдаб о^иб, даш т шамоли
майин эсиб, олтнн бурдойзорлар \о с и л и н и куз-куз килади».
Айтматов асарларида, шу жумладан, «Бутакуз» киссасида б ун ­
дай л и р и к кечинмалар тез-тез учраб туради. Камол даштга келган
дастлабки кунларда Анорхойнинг иорлок, келажаги \ак,идаги ишонч
ва орзу-ниятлари к^анот ёзиб, руёбга чик,аётгандай туюлар ва бу
\акд а \атто лапарнам о сатрлар \а м тук,ирди:

Курдай т епалари орт ида ётар


Кладам босилм аган Анорхой даш ти.
К,ишда буронлари дсщ иат ли, хат ар,
Ёзи от аш наф ас, олов т арат ар,
Кенг даш пы и Анорхой бу у л ка оти.

-..-..________

И ст щ б о л и порлоь;, иш онгум унга —


Бу кун узок, эмас, х,а, ящин ж уда!
Анорхой к;учот т улаж ак гул га!
Ёвшандан асар хам цолмайди бунда.
(2-ж илд, 30-бет )

Шуни \ам айтиш ксракки, ана шу «ястаниб ётган» бепоён даштда


уни забт этувчилар армияси «ни\ояти етти кишидан» иборат эди.
Бу \о л К ам олн ин г бирмунча и кки лан иш ва умидсизлик кайфият-
ларига берилиш ига сабаб булади. Натижада у \увиллаб ётган чул
багрила узини тах.к.ирлангандек х>ис килади. Бу биёбон, я й д о ц д а -
лада одамзод учун нима бор? У нинг яш аш и учун бош ^а жой к^риб
кетганми, деган хаёл га ,\ам боради. Шунда чулда булок, буйида
нотаниш дилрабо сак,мончи кизни учратиб, уни севиб кол ад и ва
иши \а м анча жунаш иб кеггандай булади. Натижада, уша к,уп-
курук, кимсасиз чул унинг кузига яна улугвор, салобатли ва жози-
бадор булиб курипади. Асардаги бу кичик эпизод, мактаб партаси-
дан чикдан икки ёш н и н г кутилмаганда чулда учрашиб кдлишлари
ва кис^а мулдатли су.\бат жараёнида улар цалбннн крплаб олган
илк му^аббат л ав \аси муваффа^иятли чиркан, к,иссага поэтик рух,
бахш этгаи.

63
Бирок, Камол \ал и табиатнинг стихиялп кучларига карши ку-
рашга кириш иб улгурмасиданок, иккимчи жилдий зиддиятга луч
кслади, яъми узидан бошкапп менсимайдиган шахсиитлараст, coxia
шух,рат оркасидан кувувчи бадфеъл Абубакир билан тукиашади. У
Абубакир кули остнла канчалик елпб-ю гурнб мс.\мат к,плмаспн.
барибпр унинг та\к,ирларилап кутула олмаГ|ди. натижала Камол-
п и н г ч у л \акидагн, замонавпй тракторларга утириб, янги ерларни
узлаштириш \ а к ,и д а т романтик орзулари пучга чикканлай булади.
Хаёт китоблардан ук,иб, урганганнга нисбатаи анча мураккаб «а
бой эканлигини англай бошлайди:
«Мен \ а р кандай табиий кпйипчиликларга чидашга тайёрман.
Ахир, бу ер га м с \м о н га келган им йук-ку. Бирок,, псгалир, бирга
яшаб, бирга иш л аш и м и з лозим булган одамлар \ак,нда сира уйла-
маган экан M a i I. Хамма ерда одам — одам-ку. дегапмап-да...» (2-
жилд, 6 -бет).
Ч. Айтматов асарларида, шу жумладаи, «Бутакуз» к,нссасила кун
\ол ларда м с\н ат кн ш и н н н г .\ар кандай шахсий манфаатидап уступ
экан и таъкидланадн. Камол биринчи марта трактор рулини муста-
К и л боил^аргаиила узини гуё «тахти-равоп»га утиргаплек \ и с кнла-
ди. Кудратли трактор механизмлари уиимг нроласига буисупиб.
«ерни упирганича олга юриб» кетганнда у шу калар ссвинадики.
\атто уминг як,ипига келиб кол ган сак,мончи сулув к,из, яъни унинг
севгилнсига бадкирдор Абубакир шнлк,имлик к,илаё ггапини курнб
ва сезиб турса-да, м е \н а т завк,и ва к,а.\ра.момнимг гумамистик, ах-
лок,ий эътик,оди унинг ншни таш лаб кегиш ига йул кунмайди.
Шу тарифа икки куч уртасидаги зиддият, яъни янгилик сари
интилувчи навк,ирон Камол билан ужар ва к,айсар, уз к,обипиа
уралиб олган манфаатпараст Абубакир уртасидаги кескин тукна-
шув кон ф ли ктн и юзага келтириб чикаради. Кисса га асос килиб
олинган ана шу хдётий к о н ф л и кт асарн ин г бошидан то охиригача
бир бутун яхлитликка эга. У нинг изчиллик билан ривожлана бори-
ши ва илгор кучларнинг туда галабаси билан якунланиш и муаллиф
томонидан юксак махррат билан тасвирланган.
Ч. Айтматов киссада кескин зиддиятлар ва карам а-карш ил и к-
лар кураши жараёнида ках.рамонларнинг узига хос индивидуал ха­
рактер хусусиятларини чизиб беради. К иссан и нг бош кахрамони
Камол \а м м а нарсага кизикувчи, акдли, продали, келажакка зур
умид кузи билан бокк^н зам ондош ларн м и з образидан бири. У \ а р
Кандай тусикдарни енгиб булса-да, янги ерларни узлаштириш ишига
ж он -д и ли билан ки ри ш и б кетади, ме\н атд а ж онбозлик курсатади

64
ва б о ш к а л а р н и ,\ам \а л о л м е \н а т ки лиш га д аъват этади. Д ем а к ,
м уалли ф \а л о л , б ем и н н а т , бегараз, у м ум м анф аати учун к и л и н а-
диган и ж ти м о и й -и ж о д и й м е \н а т н и , шундай м е \н а т билан маш -
гул булган севимли к^храмони — Камол сингари киш иларни улур-
лайди.
Абубакир тимсолида эса маънавий пуч, ф акат узининг ж исм о-
ний куч и га и ш о н иб иш курадиган такаббур шахе гавдалантирил-
ган. Абубакир ким? М ана, муаллиф унинг бутун киёфасини Камол
тилидан шундай таърифлайди: «Абубакир мунча баджахд, мунча
за\а р экан -а? Хали кари х,ам эмас, уттиздан сал ошган. Тугри, юзи
анча хунук, ё н о к суяклари буртиб чикдан, куллари арслон панжа-
сидай бакувват, аммо узи анча хушкомат, кузлари булса важо\атли,
совук, сал нарсага конга тулади. Ж о н и бугзига келади. Бундай
пайтларда э \г и ё т булмасанг, сени гажиб ташлайди» ( 2 -жилд, 10-
бет). Унда \е ч кандай олий максад йук- У м е \н а т килиш ни шунча-
ки кун куриш воситаси деб билган, уни уз шахеий манфаатига
буйсундирган, узининг «ме^наткаш» киши экан лиги н н \ а р кадам-
да пеш килувчи, курик.ерга \ а м шу максадда, яъни пул орттириш
учунгина кел и б кол га н шахе. Тугри, у бир томондан пуррайрат,
и ш н ин г кузини биладиган, малакали ишчи. Аммо у мех,нат килиш -
нинг сабаби ти рик чи л ик деб караиди. У факат «кора» ме^натниги-
натан олади, интеллектуал ме^нат кишилари устидан кулади, уларни
«от га буйинча с о л и т ни э п л а й олмайди, х.агто а й и л н и \ а м дуруст-
гина торта олмайди», деб масхара килади. Интеллектуал м е \н а т
билан бирга ж и см они й м е \н а т со\аеи д а \ а м малака \о с и л кил га н
Камол ж о\и л ва нодон А бубаки рн ин гури нсиздаъволари н и бирин-
кетин пучга чикарар экан, шундай дейди:
«Сен доим мен ишчиман, мен хаммани бокаётибман, деб кукра-
гингга урганинг-урган. Аммо сен ф акат ишлаётганлигинг учунгина
ишчисан, чин кунгилдан ишчи эмассан. Сен аслида бой булиш инг
керак эди» (2-жилд, 25-бет).
Асар вокеалари давомида Камол характеридаги ажойиб ф ази -
латлар канчалик бойиб, ш акпланиб борса, Абубакир табиатига хос
булган салбий хусусиятлар — узбош имчалик, м анм анли к ва худ-
би н л и к аломатлари шу кадар кучая боради.
Абубакир уз максади йулида \ а р кандай пасткашликлардан, ра-
зплликлардан кайтмайди, нима булса \ам уз сузини утказмокчи
булади. К им да-ким унга итоат килмаса дук уради, \акоратлайди. У
\атто бунинг учун ж исм оний куч ишлатишдан \а м тоймайди. Ай-
никса Абубакирнинг хотини Халипа ва Камолга булган муносабат-

5 - Ас ил Ран ш ло н 65
ларида буни яккол куриш мумкин. У хдмманинг олдида хотинини
хдкорат к,илади, калтаклайди. Бундай ёвуз хатти-хдракатларига кар­
ши исён кутарган Камолга нисбатан газаб утларини сочади. Унга
ара вала сув, ёнилги ва «яна бош ка бало-баттарларни ташиттиради»,
тунда плуг тиш ларини алм аш ти риш ни буюради, прицепга утказиб
куйиб, эрталабдан кечгача дам бермасдан ишлашга мажбур этади.
Мана, прицепда «огиз-бурунлари ва куз-кулокдаригача чанг-тузопга
ботиб корайиб кетган», \олдан тойиб чарчаган Камол утирибди. У
трактор кабинасидан мазах килиб, тантанавор караб турган Абуба-
кирнинг кузларига тик караб. узини тети к курсатишга хдракат к,ила-
ди. Лекин Абубакирга бу ёрдам бермайди, Камол эмас, балки унинг
узи огир синовга бардош беролмай ,\олдап гойиб тракторни тухта-
тишга мажбур булади. Демак, Камол уз маънавий дунёсининг гузал-
лиги билан Абубакирдан устун келади. Шу тарзда икки кутб, икки
дунёкараш га эга булган шахслар уртасидаги кураш тобора кескин-
л аш и б боради. Худбин куч уз урнини нурли кучга осонликча буша-
тиб бери ш н и истамайди, аксинча, унга карши турли йуллар билан
кураш ни давом эттиради. Бу ж и\атдан к,иссанинг IV бобидаги икки
куч уртасидаги олишув лаи^алари, яъни К амолнииг к,аттпк, калтак-
л ан и ш и ва унинг бутунлай \о л си зл а н и б ерга йикили ш и эпизод»
характерлидир. Бу манзаранн ук,игаи китобхон, табиий, Камолни
м а м у б булди деб уйлайди. Аммо ёзувчи бу \оди садан тамомила
бошкача хулоса ч и карали ва бунга китобхонни шак-шубхдсиз ишон-
тиради:
«У оёкдаримиз остида топталган кийимлари томом кетди ва гуё
и ш ни кой ил килиб куй ган киш идай, ки й им ин и коки б бамайлихо-
тир кия бошлади. М енинг бу жангда \ам гол и б чпкканимни сезмас
эди. гарчи мен ер тиш лаб ётган булсам \а м , емгилмагам эди м.
Хаки кат учун куч, мушт иш латиш \а м мумкин эканлигига т и о н -
дим. К им ки сени урса, сен хдм уни ури ш и нг мумкин ва зарур
экан. Бу мен учун галаба эди» (2-жилд, 25-26-бетлар).
Д емак, Камол гарчи жисман маглуб булган булса \а м , аммо
маънавий томондан гол и б келган эди. Китобхон ёзувчининг хуло-
сасига тула кушилади. Умуман, Ч. Айтматов ижодида, юкорида
таъкидлаб утганимиздек, ишонтириш санъати них,оятда кучли. Адиб-
нин г характер яратиш услубига хос бир ж и \а т шундаки, у харак-
терн и нг мукаммал ш акллан иш и, уз и н ти \о си га етиши, кульмина-
цион муктасига кутарилиши ва буларнинг узил-кесил д и ф ф ер ен -
ци ац и ял аш и ш и да оддий бир таф силот ёки кандайдир бош ка бир
бадиий воситадан фойдаланади. Масалан, Анорхой чул ила гракю р

66
билан ер \айдалаётганда олтин парчаси топилиши вокеасини эслай-
лик. Аввало, чулдан Камолнинг олтин иарчасини тоииб олиш и —
унинг узини кашф этиши ва шу борадаги галабасига ишора эди.
И ккинчидан, тасодифий топилган ана шу олтин Камол билан Абу-
бакирни бир-биридан узил-кесил ажратди —улар уртасидаги к о н ф ­
ликтам ва уларга берилаёгган тавсифни нихрясига етказди: Камол
олтинни мактаб музейига т о пш ириш ни лозим курса, Абубакир уни
К амолнинг кулидан алдаб олиб, кузига бошкд \еч нарса куринмас-
дан крчиб крлади. Демак, Абубакир узидан бошк.ани тан олмайди-
ган ва менсимайдиган худбин, такаббур шахе; Камол эса бунинг
тамомила тескариси: у угасофдил, чул кийинчиликларини мардона-
вор енгиб, аста-секин чинила боради ва уз фукдролик бурчини хдпол
утайди. Асарда ил гари сурилган бу катта гоя ва бош максад муаллиф
томонидан махррат билан рангдор буёкдарда руёбга чикдрилади.
Хуллас, кисса сунгида Абубакир «Юзма-юз»даги Исмоил, «Ок,
кема»даги Уразкул, «Асрни каритган кун»даги Собитжонлар каби
салбий кучлар сингари янги, илгор кучлар томонидан мах,в этила-
ди, маглубиятга учрайди.
Адиб А бубакирнинг даштни тарк этиш ини куйидагича тасвир-
лайди. Плугда утириб трактор билан ер к,атламларининг осонгина
агдарилишини завкданиб томоша кдлиб бораётган Камол гуё гулк.ии-
лар устида балик, уйно*ушётгандай ялт этиб гойиб булган олтин
парчасига кузи тушиб крлади ва олтин деб к.ичк^ириб юборади.
«Абубакир иарчани олиб, кулида салмокдаб курди ва уни чунтагига
солиб куйди. — Я на сен буни плугдан тушириб куйма... Энди сен
тракторни бир оз узинг х,айда. Тобим крчиб турибди, негадир ма-
зам i1ук- С о ф хавода айланиб келай-чи, зора тузалиб крлсам», де-
ганча (2-жилд, 37-бет) гойиб булади ва Анорхой даштига кайтиб
келмайди.
Ю кррида куриб утилганидек, кисса к.ах.рамони Камол катта
кр й и нч и ли кл ар ни бошидан кечиради. Аммо бу к,ийинчиликлар
унинг иродасини бука олмайди, аксинча бу кураш жараёнида у
усади, улкаяди, камол тоиади, натижада гузал Анорхой улкасининг
х.акркрй яратувчиларидан бирига айланади. Бу эса к^драмоннинг
ж а\ол ат ва н одон л и к устидан \ал цилувчи галабаси, орзу-умидла-
р и н и н г руёбга чик.иши ва тан тан а к р л и ш и эди. К ам о л н и н г бу
пайтдаги кутаринки р у \и й кайф и яти ёзувчи томонидан куйидаги-
ча жозибадор тасвирланган:
«Ёмгир тухтади, ,\аво бир зумда чаракдаб очилиб кетди. Осмон
сахий б а хор селидан ювиб-таралган мусаффо ва гузал даш тн и нг

67
давомидай туюларди. Чексиз Анорхой даштлари киши кузига по-
ёнсиз, яиада яш наб кетгандай куринарди. Осмон гумбази булиб
Анорхой узра камалак тортилди. У ол ам н и нг у чеккасидан бу чек-
касига к,адар чузилиб, дунёдаги ж ам ики нафис буёкдарни узида
мужассамлаш тириб, осмону фалакда турар эди. З а в к -ш а в к билан
чор атрофга бокдим: бепоён зумрад осмон, товланиб турган кам а­
лак, кулранг ёвшанзор даштлик! Ер юзи тезгина сел гиб борар, унинг
тепасида бир бургут икки канотини кимир эткизмай баланд ос-
монда гир айланиб учиб борарди. Гуё унинг узи ва кднотлари эмас,
балки ерн и нг оташ нафаси, унинг куйдирувчи ,\арорати бургутни
шу к,адар ю ксакликка кутаргандай» (2-жилд, 30-бет).
Бу парчадаги камалак ва бургут деталлари кахрамоннинг А н ор­
хой д а ш т и н и н г порлок, келажагига булган и ш о н ч и н и ва унинг
тантанавор ру \и й кайф и ятин и ифодаловчи восита — бадиий рамз-
лардир.

ЧАШМА СУВИДЕК МУСАФФО

«Жамила» повестида Ч. Айтматов и ж о д и н и н г узига хос хусу-


сиятлари ёркин намоён булди. М азкур ки ссан ин г кенг жамоатчи-
л и к т ом он и дан илик, кутиб о л и н и ш и , бизда ва чет элларда юксак
ба.\оланиш и ёш ёзувчига катта шухрат келгирди, унга олам-олам
кувонч ва ил^ом багиш лади, шу билан бирга, уни чукур уйлаб
куришга мажбур этди. Навбатдаги асари «Жамила» даражасига кута-
рила олармикан? Бу савол Ч. Айтматовни уйлантирмасдан куймас
эди, албатта. У нинг «Жамила»дан кейин ёзган «Сарвкомат д и л б а­
рим», «Бутакуз» сингари асарлари ёзувчи мах1о р ати н и н гтад р и ж и й
так ом и ли н и курсатди. Ч. Айтматов катта изланиш лардан сунг чин
инсон, п оки за калбли, ю ксак иродали, барча ки й и н ч и л и кл ар га
бардош бера оладиган м ардон авор кураш чи, бутун калб курии и
и нсонл арга \а д я этган х,акикий укитувчи Д уйш эн х,акида дилрабо
куй н и, ки ш и калбини беихтиёр ту л ки н лан ти ри б ларзага солувчи
« Б и р ин ч и муаллим» ки ссаси н и ярагиб, узи ни н г такр ор ланм ас
санъатини намойиш этди.
Ч. Айтматов «Биринчи муаллим» асари х^кида суз юритиб ёз­
ган эди: «Адабий таж риба деган нарса бир кол и п га солиб олиб
тикаверадиган этикдузнинг касби эмас. Биз озми-купми ёзиб юриб-
миз. Тажрибада куряимизки, х,ар бир янги асарни ёза бошлаганингда
узингда \е ч кандай тажриба йукдек ,\ис киласан. Дарвоке, \ а р бир

68
янги асар \аёгни янгича тал кин этишни, янгича услуб, янгича шакл,
янгича бадиий таш бе\л ар н и талаб этади»1. Ёзувчи айтганидек, \а р
к,андай асар \а м \а ё г хдкикати асосида ёзилиши маълум. Агар КУРУК
фантазияга суяниб, реал \аётдан ажралиб колса асар эстетик ким-
матини йукотади. Д ем ак, муаллиф бош ка барча асарлари сингари
«Биринчи муаллим» киссасини \а м хаётий вокеа заминида яратди.
Хат ташувчи Д у й ш эн н и н г босиб утган мураккаб йули, \аёти й сар-
гузаштлари ва унинг севимли издоши академик Олтиной Сулаймо-
нованинг мактаб юбилейида иш ти рок этиш эиизоди повестнинг
кульминациясини таш кил этади.
М уалли ф асарда гояг масъулиятли ва ш араф ли касб эгаси,
юксак, олиж ан об ф ази латларн и узида муж ассамлантирган оддий
зиёли, тарб и яч и-уки тувч и Д у й ш э н н и н г хдкконий образи ни яра-
тиш ни максад килиб куйган. «Мен, —деб ёзади муаллиф я п о н и я -
л и к китобхонга йуллаган мактубида, — Д у й ш э н н и йук ердан
уйлаб топгап эм асм ан . Д у й ш эн - тарихий н ам о я н д а, шу маъно-
д ак и , бундам о дам лар и н к и л о б йилларида \а ё т д а озм у н ч а эм ас-
ди. Янада а н и к р о к килиб айтадиган булсам, мен, ёзувчи с и ф а т и ­
да. уз Д у й ш э н и м н и ана шу к у п ч и л и к орасидан тан л аган м ан .
Кейин, кисса дунё юзини кургач, танловим \аёти й , асосли булган-
лигига к а н о а т \о с и л килдим. К итобхонлар турли ёкдардан менга
хат йуллаб, ай н ан Д уй ш эн дай бир муаллим овулда б и ри н чи мак-
табни о ч ганл и ги , айнам у уз йулидан к а й т м а с инсон булганлиги
тугрисида ёза бош л ад ил ар . Хатто ш ундай пайтлар \а м булдики,
мени ал л ак ачон н аф ак ага ч и к кан кекса «биринчи муаллимлар»
\узури га етаклаб б ориш ар, айнам мана шу кекса муаллим м енинг
Д уйш эн им экан лиги н и айтиб, и ш онтириш га уринишарди. Ва уша
йиллардаги б и р и н ч и к и р т з м уаллимлари билан килган с у \б ат-
л ари м чогида, у л ар н и н г а к сар и я г и \ а р бир и , чиндан \ а м , узига
хос «Дуйшэн» экан лиги га \а м д а ёш ли кларида кандай булса \о з и р
хдм худди шундай булиб ко л а ё т г а н л и к л а р и г а и м о н и м ком ил
булди. Назаримда, узбек адабиётининг забардаст намояндаси, улкан
драматург Х ам за Х а к и м зо д а н и бундай о д ам л ар н и н г эн г м а ш \у р
вакили, деб ай тса к булади».
Киссада биз Д у й ш эн н и н г вокеаларга бой ^аётига качонлардир
овулда яшаб, маърис[)ат, \а к и ц и й бахт \ак и д а уйлай бошлаган, эн-
диликда эса машху'р олима Олтиной С улаймонова нуктаи назари-
дан караймиз.

1 «Советская Киргизия» газстаси, 23 ию нь 1964 й.

69
Д уйш эн киргиз халки кекса авлодига мансуб булиб, уни за-
мондошлари билан таккослаш тирганда \айратда коларли даражада
мард инсон. У таш ки куринишдан бошкдлардан унчалик ф а р к к и л -
майди, бунинг устига чаласавод. Бирок, унинг калбида янги замом
рух,и \у к м р о н . Ш уни н г учун \а м у «маош учунгина ишлаяпсан»
дейдиган Сатимкул каби \асадгуйларнинг даш ном ига учрайди, го-
\и д а иккиланиб, узини як кал ан и б колгандай \и с этади. Бирок, .\ар
к,андай к,аршиликларга дуч келмасин, у уз эзгу ниягидан — ёшлар-
га хат-савод ургатиш, тарбия бериш ниятидан цайтмайди. Аслида у
ё л ш з эмас эди. Биринчидан, унинг «кулида му,\р босилган кокоз»
булса, иккинчидан, унинг оркасида келаж ак сар и отланган О лтин-
ой сингари навк,ирон авлод вакиллари, илгор фи крли ёшлар турар
эди. Д уйш эн саводсиз халк,к,а биринчи алифбони ургатган ^ак,ик,ий
инсон, мехрибон мураббий образи. Д уйш эннипг нули —бутун хдёти-
ни, онгли фаолиятини халк.к.а. ватан и га багишлаган олиж апоб ин-
с о н н и н г йули, келажакка, тараккнётга элгувчи нурафшон йул. Бу
\а к д а уз даврида нуфузли газеталардан бири шундай ёзган эди:
«Агар сунгги йилларда яратилган ва б и зн и нг маънавий ру\имизга
кучли таъсир этган к,ахрамонларга назар ташласак, кам учрайдиган
индивидуал характердаги одамларни учратамиз. Уларнинг ораси-
да... Ч. А йтматовнинг муаллими Д уйш эн каби куркиш ва ,\ак,орат-
га бош эгмаган «рицар» к,аторида турган ажойиб, мард к,а\рамонлар
куп. Улар \аётида, ички дунёсида к,арама-к,аршиликларлан холи
булмаса х,ам, узларининг ички кучлари, эътик,оди, гражданлик тем-
пераменти билан бизни мафтуи этади»1.
Повесть ёзувчининг купчилик к,иссаларидаги сингари табиат
лавхдларига булган муносабат ва карашларни ифодаловчи манзара-
лар билан бошланади.
Ок,жардаги тепаликда бир-бири билан ёнма-ён гурган икки кагга
Куш теракн ин г «кун-тун япрокдари дириллаб, чайкалган учлари
бир-бирлари билан упиш иб, узини минг куйга солиб шовуллаши»
б олани н г хаёлини банд этади. Ёш лик кезларини: «умрининг энг
ширин орзуларини» табиат куйнида, шу тераклар осгида уйнаб утказ-
ган рассом бола (яъни ёзувчи) табиагнинг шуку.\ий манзараларидан
бех,ад завк,-шавк,к,а тулади. К ей ин ч алик шу теракларни ким, к а н ­
дай килиб, кайси умид билан устирганини беихтиёр уйлаб кетади.
Яна бунинг устига одамларнинг шу куш тераклар кад кутариб тур-
ган ж ойни «Д уйш эннипг мактабн» деб аташлари унинг бу вокеа

1 Барабаш. Высокие цели творчества. «Правда», 26 (февраль 1965 г.

70
«сир-асроридан вокиф булиш ига» сабаб булади. Асардаги барча во­
кеалар «кандайдир хосиятли, к,андайдир сир сакдаб турган шу
куш тераклар» ва Д у й ш эн н и н г мактаби билан узвий б о г л и к \о л д а
тасвирлан;щи.
Рассом бола Д у й ш эн н и унча яхши билмайди. Д уй ш эн к о м с о ­
мол га утиб, мактаб очиб болаларни укитган, колхозда мироб булиб
ишлаган, к е й и н ч а л и к почтачилик кила бошлаган, «баланд буйли,
бургут ковок, салобатли одам» булган; «...соколига о к кирган,
кайсар отига кучи етмаган \ал и ги расмана одамнинг бир замонлар
кандай килиб ком сомол булганини, хат-саводи булмаса \ а м б и ­
ринчи булиб мактаб очиб, болаларни кандай укитиб, кандай укитув-
чи булгани»ни бола узича \еч ам тасаввур эта олмайди ( 2 -ж илд,
45-бет).
Орадан бир неча йиллар утиб, урушдан сунг шу овулда мактаб
очилиши муносабати билан тантанали байрамгатуиланадилар. Бола
«Дуйшэн мактаби» деган гапнинг узига хос тарихи бор эканлигини
тасодифан шу й игали ш ла билиб колади. Янги мактабнинг очили-
шидаги тантанали йигилиш га ёш лигини шу овулда, шу мактабда
укиб утказган ва кейинчалик машхур олим, академик булиб етиш-
ган Д у й ш эн н и н г шогирди Олтиной С улаймонова \а м такли ф э т и ­
лади. Янги зам онавий мактабнинг фахрий китобига О лти ной н ин г
номи биринчи килиб ёзиб куйилади. Тантанали й и ш л и ш муноса­
бати билан йулланган табрнк телеграммалари \ам м ан и к ^ в о ш и р а ­
ди. К им нингдир ган орасида: « \ о й , буни Д уйш эн кария олиб кел-
дими?» деб сураб колиши б арчанинг дикк^тини жалб этади \ам д а
бутун бир вокеанииг ечилиш ига туртки булади.
Бу нарса \ам м адан кура Олтинойни кизиктиради. Биринчидан,
бу йигилишга соб и ку кп тувчи Д у й ш эн н и н г таклиф этилмаганлиги
Олтинойни ка'гтик ранжитган булса, и ккинчидан, бунинг устига
«Д уйш эннинг мактаби» хусусида гаи кетиб, у тугрида \ а р ким \а р
хил гапларни айтиб, масхара килишлари унинг иззат-нафсига тега-
ди, токатини т о к килади. Олтиной хижолат тортганидан лабини
тишлаб, кизариб кетади...
Кейим м е \м о н л ар эш и кка, сайр-гаш т килиш га чиккянларида
Олтиной С улаймонова х,ам бир чеккага утиб, ботишга тараддудла-
ниб кузги д алан и иг четига чикиб олган ки п -ки зи л куёш нурлари-
нинг шамол таъсирида чайкалаётган теракларнинг уч-учларига ту-
шиб мавжланнб турган и га дарду алам билан бир нафас термулиб
Караб турди-да, «\ар бир ж он и ворн и н г б а\о р и \ам , кузи \а м бор»,
дед и ва «яна бир нарса айтгиси келди-ю, бирдан кулида ушлаб

71
турган кузойнагини так,иб», кетишга чогланди. Асар сюжети iuy тарзда
давом этиб, китобхон эътиборини д ар\ол узига тортиб олади.
Асар вокеалари ва унинг марказий к а \р а м о н и Д уйш эн саргу-
заштлари собик, укувчи Олтиной Сулаймонова тилидан \и к о я кил и -
нади. «Кдцрдон иним, ш ош илинч зарур ишларим булса \ам \ам м а-
сини й и ш ш т и р и б куйиб, шу хатни ёзм асликка иложим булмади.
Агар шу хатда ёзганларим сизни к.изик.тирса, шу \и к о я т и м н и ха-
л о й и к к а етказиш устида уйлаб-м уло\аза килиб курсангиз деб ил-
тимос киламан. Бу фак,ат бизн и нг овулдошларимизга эмас, \ а м м а ­
га, айникса ёшларга ибрат булар, деб уйлайман. Мен куп хаёл куча-
ларига кириб чикдим, охири шу ф и крга келдим. Бу — м енинг
шунча замонлардан буён юрагимда саклаб юрган сирим. Канча куп
одам бу сирдан вок,иф булса, узимни ш унчалик бахтиёр деб била-
ман, виждон азобидан шунча куп халос буламан. Мени уятга куяр-
м и канм ан, деб хижолат \а м булманг. Х,еч нарсани яш ирм ай очи к,
ёзинг... Бу иззат-икром лар менга эмас, бош ка бир зотга аталиши
керак эди, янги мактаб очиш маросимида мен эмас, бош ка бир
зотни турга утказиш лозим эди. Бунга \ам м ад ан аввал фа кат б и ­
ринчи муаллимимиз, овулимизнннг муътабар карияси Д уйш эннинг
\а к к и бор эди. Холбуки бунинг акси булди. Биз хдммамиз тукин
дастурхонда м е\м он булиб угирдиг-у, бу б еб а\о одам шу улуг айём
куни \ а м почтачилигини куймай, бир замонлар шу мактабда укиб
одам булган талабаларнинг юборган табрик телеграммаларини мак-
табн ин г очилиш вактига етказиш таш виш ида юради» (2-жилд. 50-
94-бетлар).
Асарда тасвир этил гаи вокеалар 1924 йилда юз беради. Дуйш эн
аслида овулдан дом -даракси з йуколиб кегган темир йул ишчиси
Тош танб екни н г угли. Етимликни бошидан кечирган Д уйш эн душ-
манга карши рус сафдош лари билан биргаликда курашади. Тинч
\аётга кадам куйилгач, уз ф аоли яти н и укитувчиликдан бошлайди.
К омсомол йулланмаси билан Окжарга келиб уки ш -ёзи ш ним али-
гини билмаган к и ш л о к ах1олисига саводсизликни тугатиш йулида
амалга оширилаётган даетлабки тадбирларни тушунтиришга кири-
шади. Бу ишлар уз-узидан осонликча амалга ош м айди, албатта.
А йникса, эски л ик иллатлари к о н -к он и га сингиб кетган Урга Осиё
халклари учун мактаб, укиб билим олиш мушкул булган бир пайт-
да Д у й ш эн н и н г мактаб очиб, болаларни укитиш \ак,идаги гаплари-
га ки ш и л ар менсимай карайдилар. У комсомол йулланмаси билан
ю борилганини айтиб мурожаат кил ганда саводсиз овул одамлари
унга ёрдам бериш у ёкда гурсин, анчайин пул топ и ш н и н г бир нули

72
деб карайдилар: «Сен йигитча дейман, мактаб очаман деб мунча
чиранасан. Биз кетмон чопиб кун куриб юрган д е \к о н м и з, энди
болаларимиз укиб амалдор булишармиди. Купам бошимизни котир-
ма» дейиш са, бош ка бировлар: «Ха, майли жуда бола укитгинг ке-
либ колган булса, укитавер, леки н бизни тинч куй!» деб уни одам
урннда курмай, \атто мазах киладилар. Бирок, метин продали, за\-
маткаш Д уйш эн келажакка зур ишонч билан карайди, уз ишини
ж он-дилдан севади, кандай булмасин ёшларни укитиш, билимли
килиш йулида катта ж он бозли к курсагади. У уз кучи билан Култе-
падаги бой пип г эски отхонасмни бир амаллаб мактаб \о л и га кел-
тиради, оёкяланг, бош яланг болаларни кишда сой кечиб, сув тош-
Кинида бири н и елкасида, бири н и кулида кутариб келиб укигади.
Яма уйларига элтиб куяди. Д уйш эн арм ияда «окдар билан уруш-
ганларини \и к о я килганда, биз х,ам хаёлимизда у билан ёнма-ён
туриб жанг килгандек булардик», деб \и к о я килади Олгиной. «Буи­
га \ о з и р а к г1им егиб турибди, леки н булар уша кезлари биз, Д у й ­
шэн шогнрдлари учун она сути о п и о к бу л ган и дек равшан \аки ка т-
лар эди». Д см ак, Д уй ш эн уша огир ва мураккаб даврларда овул-
даги болалар к ^ ' б ш а маърнфат олиб киради, узининг кайн ок кал б
кури ни болаларга бахшида этади. Натижада у эккан уруглар усиб
н и \о л г а айланади; уриш, сукиш дан б ош кани эш итмаган овул бо-
лалари тез кунда узларинн бутунлай янги бир оламга кириб кол-
гандай ссзадилар. Биринчи му.шлимнинг севгиси ва орзулари \а м
шунда эдн.
Кунлардан бирида О лтинойнинг холаси унинг укишини нохуш
куриб, турмушга чикиш га ундайди. Уша кезларда Олтиной ун турт
ёшлардаги етим киз булиб, ам аки си н ин г карамогида яшарди. Кен-
нойиси шурлик киз га эрк бермайди, чури кизлар каби азоблайди,
\а к о р а т килади, тах.кирлайди, туну кун о гар ишларни бажаришга
мажбур этади, \ a r r o дуппослашгача боради, турли йуллар билан
булеа-да, мактабдан уни узиб олиш иайида булади:
«— Худоминг балоси, итвачча! Мактабда к и м и н г б о р ? Улигинг
Колса булмасмиди шу мактабда! — К еннойим к у л о т м н и бураб ура
кегди, — итвачча, етимча! Бурининг боласи улганда \а м и тбулм ай-
ди! О дамларнинг болалари дал ада н уйга ташиса, сен уйдан дал ага
ташийсан! М актабингни бурнингдан булок киламан... Кдраб тур
\али . И кки нчи о ёк босганингни курсам, илигингни синдираман...
Кани мактабдан огиз очиб кур-чи!» (2-жилд, 57-бет).
Эртаси купи даре утилаётган пайтда кулларида суйил ушлаган
жох,ил, эски лик боткош га ботган бир гурух, кимсалар мактабга бос-

73
тириб кириб, кутил маганда мур-малахдай Дуйшэнга ташланадилар.
Унинг кулини синдириб, кора конга белаб. улар \олатга келгириб
дуппослайдилар. О лтинойни эса зурлик билан уговга олиб кетиб,
мажбуран бойга топшнрадилар. Ун беш ёшида номусидан жудо эти-
л иб х урл ан ган киз Д уйш эн билан икки м илиционер кумагида юзи
Каро одамфурушлар чангалидан озод этилади. Шунда Олтиной Дуй-
шэннинг оти ёлига юзини куйиб, й и ш билан зардобга туда кунглини
бушатмок,чи булади. Д уйш эн эса аламли кузлари билан унга бо-
к,иб, мехрибонлик билан, ,\аммасини унут. з и н \о р хаёлингга кел-
тирма. Чумилиб од. енгил тортасан, деб унга совун узатади. Бу
эпизод к,иссада Олтиной тилпдан гоятда табиий ва жопли бускдар-
да \и к о я кдлинган.
«Хуп дегамдай бош иргадим. Д уй ш эн пари кетиб, куринмай
долган эди, еч и нд и м , с е ск а н а -се ск а н а сувга тушдим. Ок,, кук.
К.ИЗИЛ, яш ил тош лар сув тагидан менга куз таш лаб караб тури-
шарди. Кум-кук. тош к и п сув тулки ни туп и f h m га келиб урилиб
н и м ал арн и д и р вижирлаб ran очди. Ховучлаб сув олиб кукракла-
римга сепдим. Баданимдан муздай сув ок,иб туш ганини куриб
шунча кундан буён б иринчи да([гьа беихтиёр кули б юбордим. Яй-
раб -я й раб кулдим! Я на анчагача устимга сув куйиб турдим-да.
кейин сувнинг чукур жойига узимни таш ладим. Сув ок,ими бир
зумда мени ян а саёз жойига олиб чициб куиди, мен булсам япа
урним дан туриб, \а д е б узимни кайнаб куп и клан иб турган оцимга
отаман.
— Сувжон, шу кунларпинг \а м м а шалток. и(1)лосларини ювиб
кет! Мени узингдай пок ва мусаффо кил! — деб шивирлаб, узим-
дан-узим куламану, лекин нимадан кулгапимнп узим \а м билмай-
ман...» (2-жилд, 85-бет).
Олтиной олиж аноб инсон Д уйш эн ни жон-дилдан севадп, \у р -
мат килади, унга юксак эътикод куяди. Д уйш эн \а м , уз навбатпда,
О лтинойни юксак кадрлайди, унинг бу хрлагга туш иш ини сира-
сира тасаввур эта олмай каттик изтироб чекади ва \а р кандай ш а­
роитда \а м унга ра,\намолик килиб, иурли манзил сари етаклашдап
толмайди. Д уйш эн нихрят уни ш а\арга укишга жунатади. Д уйш эн
шогирди О лти ной н ин г истеъдодли киз эканлигпни яхши билган-
лиги учун \а м унинг яна укиш ни давом эттиришига кумаклашади.
Натижада Олтиной рабфакнп битиргандан сунг, Москвага укишга
юборилади. Ппровардида, оддий киргиз аёли машаккатли ме^нати
туфайли ф ан н и н г юкори чуккисига, йирик олима, академик дара-
жасига кутарилади.

74
Ч. А й тм атов бу к и ч и к к и ссад а О л т и н о й н и н г \ а м ташк,и,
\ а м ички гу зал л и гин и ма.\орат билан тасви рл аб бера олган. Р а ­
зил к и м с а л а р ч ан гал и га туш и б к,олган О л ти н о й ш ундай хитоб
Килади: «Тукрл н и м а деган одам булди! Бир умр ёруг дун ён и
курм агаи ш у р л и к Тук,ол...Хам ж и см и , \ а м к,алби кул и к к и н ч и
хо ти н д ан \ а м ём о н х урликка ги р и ф т о р булган одам зоти бор-
м и кан бу дунёда!.. К у зго л и н г т у б а н л и к к а м а \к у м э ти л г ан л ар
ти м сол и , и н с о н и й л и к к,адр-к,имматидан махрум этилган аёллар,
кузголинг!
Кузголинг ж аф окаш лар, уша даврни н г зулматлари куркувдан
титраб кдптирасин! Бу сузларни мен айтаяпман, ораларингда бу
кисматнм сунгги бор \атлаб утган аёл айтаяпти!» ( 2 -жилд, 82-бет).
Шу парчанинг узиёк, О л ти но й н ин г маънавий жих^тдан н и \о -
ятда гузаллигини далиллайди. Биринчи муаллимнинг доно масла-
\атлари OjiTiiHOiinn доимо олга интилишга, уз урнини топиб олишга,
ViKi 1кчй чинакам инсон булиб яш ашга чорлайди. Олтиной умр
буйи упдан мадад оладп, к,ийинчиликларни мардонавор енгади.
Шундай кдлиб, Олтиной образи к,иргиз аёлининг ахло^ий покли-
гига ва хд^икий и нсони й фазилатларга, садок,атга чу кур ишонч
рухн билан сугорилган. О лти ной н ин г такдири ва унинг интилиш -
лари асар асосини ташкил этади. Олтиной образин и яратишдан я на
бир мак^сад Д у й ш эн н и н г юксак инсоний фазилатларини ёркин ва
Кабартиб курсатиш эди.
Д уйш эн образи автор томонидан онгли равишда идеаллашти-
рилган. Д уйш эн ёзувчининг олдинги асарларидаги кдхрамонлар
билан та д о с л а н ганда Айтматов учун м утл акр янгиликдир. Бошкд-
ча таъбир билан айтганда, ёзувчининг олдинги асарларидаги к,а\ра-
монлар шаклланиб борувчи шахслар сифатида берилган булса, «Би-
ринчи муаллим» циссасидаги Д уйш эн образи тайёр \олда, шакл-
лаигаи \ол да берилади на унинг узи киш илар ижтимоий онгини
шакллантирувчи, уларни камолог сари етакловчи образ сифатида
гавдалантирилади.
Кахрамон китобхон куз унгида айнан куринмайди, балки уни
билган, иш жараёнида курган овулдошлариминг, масалан. унинг
укувчиси, даврлар ути б эндиликда акадсмиклик даражасига етган
Олтиной С улаймонова сингари ки ш и ларн ин г Д уйш энга булган
муносабатлари оркдчи чизилади.
«Биринчи муаллим» к,иссаси сунгида ёзувчи бутун асар мазму-
нини куйидагича якунлайди: «Тогларда шундай чашмалар булади-
ки, янги йул очилса, бу чашмаларга элтадиган су^мок, йуллар эсдан

75
чикиб кетади, сувсаганда йулдан бурилиб борадигаи йуловчилар
тобора камаяди, шу билан бу чашмадарни ялпиз ёки наъматак бо-
сиб кетади. Кейин бора-бора йуловчилар кузига куринмай хам кола­
ди. Бундай чашмалар онда-сонда бирон тан и нг эсида колиб, жази-
рама и с с и к куиларда таш налигини кондириш учун йулдан бури­
либ, чашма бошига борса борар. Йуловчи келади-ю, ут босиб кетган
чашмани кидирибтопади. Гиёхдарни авайлаб очади-ю, \айратидан
«о\!» деб юборади: аллакачонлардан буён х,еч ким лойкалатмаган,
м узде к булок, сувининг тиникдиги ва чукурлигини куриб \айратда
к,олади, булокда у узини \а м , куёшии хдм, осм онни \а м , t o f - t o i l i -
ларни \а м куради... Куради-ю, шундай жойларни билмаслик гуно\,
ёр-биродарларни \ам бундан хабардор килиш керак, деб кунглидан
утказиб куяди. Шундай деб уйлайди-ю, янаги сафаргача узи \ам
эсидан чикариб куяди.
Баъзан х,астда х,ам шундай буларкан, ш унинг учун \а м бунинг
оти \а ё т булса керак...» (2-жилд, 93-бет).
Хулоса килиб айтганда, Д уйш эн утган асрни н г уттизинчи йил-
лари мактабининг биринчи пойдеворини курган оташкалб фахрий-
лардан бири. Дуйшэнларнинг о ш р ме\нати, жасорати, таратган зиёси
учмайди, уларнинг хизматини келгуси авлодлар умр буй и ёдлари-
дан чикармай эъзозлайдилар, хурмах билан, кувонч билан тил га
оладилар. Бизнинг бу кунги \аётимизда, тараккиётимизда, маори-
ф и м и зн и н г гуллаб-яш наш ида \а м д у йш эн л арн ин г кал б кури. куз
нури, юрак кони бор. К,иссадаги Олтиной, Д уйш эн каби образлар
ёш ларимизни хар томонлама етук, баркамол ва ватанпарварлик ру-
х,ида тарбиялаш да мух,им а\ам и ятга эга.

КАМОЛОТ САРИ

Айтматов сузининг кулрати \а ё т \аки ка ти л а ва юксак халкчил-


лигидадир. Чингиз Айтматов йирик суз устаси си фатида \аётни
бутун бойлиги, мураккаблиги билан жонли буёкларда тасвирлаб,
китобхонлар кал б и ва тасаввурини забт этади.
Адиб XX аср муаммоларидан \еч качон четда турмади. У нинг
асарлари урушга к^рши кучли айбномадир. Буни, айникса, унинг
«Сомон йули» киссасида яккол куриш мумкин. К,иссада тарихнинг
эн г ^аяжонли, энг д ах д ттл и вокеаларидан бири И кки нчи жахрн
уруши вокеалари тасвирланган. Севимли Ватан учун, хал к учун
ж он и ни ф идо килиш , ер юзидаги энг олий, энг муътабар зот -

76
инсоннинг мангу бархдётлиги учун кураш асарнинг асосий лейтмо-
тииини таш кил этади.
Реалистик санъатнинг ёркин намунапаридан \исобланган бу асар-
да \а ётн и н г узи бадиий новаторликнинг манбаи сифатида намоён
булган. Унда шахе ва ижтимоий бурч, эскилик билан ян ги ли курта-
сидаги муросасиз кураш, ме^натга му\аббат, севги ва дустга садо-
кат каби му\и м мавзулар кескин конфликтларда, кучли драматик
вазиятларда \а к к о н и й мфода этилган. Ёзувчининг бошка асарлари-
дан кескин ажралиб т у р а д и г а н мазкур киссасида вокеаларнинг йуна-
лиш и ва ривож ланиш жараёни Тулганой билан о н а-Е р уртасидаги
символик, айни чокда самимий инсоний савол-жавоблар асосига
курилган. Бунда соф ижтимоий \о д и са л ар н и н г мазмуни момо Ер
билан Она образлари тилидан баён к и л ин и ш и узгача маъно касб
этади.
«Ижодда мен хилма-хил усулларни синаб курдим, — деб ёзган
эди муаллиф, — чиндан \а м асар вокеаларини к а\р ам он тилидан
\и к о я килнш бош кахрамондан бош ка персонаж ларнинг ички ду-
нёсини чукур очиш га тускинлик килади. Вокеалар муаллиф тили-
дан х,икоя кил и н ганда, салмокди ганлар айтишга, хдётни истаганча
камраб олишга имкои яралади. Л екин адабиётда б е\исоб воситалар
борки, асар вокеалари какрамон тилидан \и к о я килинган такдирда
\а м ёзувчи ундан унумли ф ойдаланиш и мумкин. «Сомон йули»да
вокеаларни \и к о я килиш тарзи такозо этилган ана шундай усул-
л арн и нг биридан ф ойдаланганман. Бу — момо Ер билан О н ан и нг
сузлашувидир ...» 1
Асар ка\р ам он лари — Тулганой, Сувонкул, К,осим, Ж айн ок,
М айсалбек, Алиман сингари гузал кал б эгалари бутун фаолиятла-
ри, интилишлари билан узларига \а м , узгаларга \а м манфаат етка-
зувчи киш илар сифатида тал кин этилган. Улар х а л к \ а м д а Ватан
олдидаги ю ксак бурчларини чукур \ и с этадилар. Эзгулик, инсонга
чексиз м е \р -м у \аб б а т уларнинг мукаддас шиоридир.
К иссанинг бош кахрамони Тулганой образи узининг оригинал-
лиги, интеллектуал бойлиги билан ёзувчининг бош ка к а\рам о н ла-
ридан кескин ажралиб туради. Тулганой Саида, Ж ам ила ва Олти-
н о йл ар ни н г тажассуми сифатида вужудга келадики, бу Айтматов
ижодида узи га хос бир боскични таш кил этади. Саида, Ж амила ва

1 Чингиз Айтматов. Ёзуичи на замой. К^рапг: Адабпст ва замон. Т ош -


кент, Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981 йил,
330-бет.

77
Олтиной узларининг шахсий бахтлари \ам д а юксак инсоний му-
\аббатлари учун курашган булсалар. Тулганой миллий характер дои-
расидан чик,иб, узида умумбаш арий хусусиятларни акс эттирувчи
Киргиз аёлининг хаки кип образи сифатида гавдаланади.
Асар д иалог ш аклида ёзилган булиб, у Т у л г ан о й н и н г о н а -Е р
билан булган с у \б ат и д ан б о ш л ан ад и ва шу билан тугаллаиади.
Бош кач а айтганда, муаллиф асарда ме.\наткаш д е \к о н билан она-
Ер уртасидаги азалий м ун осабатларни д о н и ш м а н д л а р ч а талки н
этади. Тулганой ва о н а -Е р б и р -б и р л а р и г а жуда и ш о н и ш ад и ва
б и р -б и р л а р и билан си р л аш и ш а д и . Ч ун ки зам ин ва д е \ к о н бир-
б ири б и л ан таб и и й , узвий б ирли кд ад и р. Т у л г а н о й н и н г она з а ­
мин билан к и ё с л а н и ш и , ю к о р и д а кайд этиб утган и м и здек, ал-
батта р ам зий маънога эга. А сарн ин г к о м п о зи ц и о н курилиш и \ам
б ир оз галати тую лса-да, муаллиф у зи н и н г р еа л и ст и к услубидан
ч е к и н м а й д и , балки уз тал а н ги , н о ватор л и ги н и асослай ди . Гап
шакл устидагина кетаётгани йук, албатта. «Сомон йули» узининг
катта f o h c h , чукур гуманизми билан уруш \а к и л а , урушга карш п
чексиз н аф рат р у \и д а ёзи лган лиги билан ёзувчи ижодида а л о \и -
д а урин тутади.
Ч. Айтматов асарларида вокеани купинча уз тилидан эмас, бал­
ки к а \р а м о н тилидан (масалан, «Жамила»да ёш бола Септ, «Сарв-
Комат дилбарим»да ш офёр Илёс, «Бутакуз»да навкирон йигит Ка-
мол, «Байдамтол со\илларида»да механик Нурбек тилидан) \и к о я
Килади. М уаллифнинг ма\орати шундаки, у кайси бир образ ти л и ­
дан \и к о я килаётган булмасин, уша о бразнинг киёфасига киради,
узини унинг вужудига сингдириб юборади. Укувчи муаллиф билан
\и к о я килувчи шахе уртасидаги тафовутни м утл а ко сезмайди. Ёзувчи
\ а р бир образ ва персонаж нинг узи га хос сузлаш, фикрлаш , \аракат
килиш , психологик намоён этиш, индивидуал услубини ярагиш
билан каноатланиб колмай, балки асарда вокеаларни тасвирлаш -
н ин г умумий, муаллиф услубини \а м бош к а \р а м о н н и н г нугк ус-
лубига буйсундирган. Масалан, «Сомон йули»да бадиий тасвирлаш
услуби асарн ин г бош к а \р а м о н и булган кекса кампир услубидир.
Бу ушбу асарда тасвирланган вокеа-\оди салар мазмунига тула му-
вофик- Зотан х,аёт фалсафасп, яш аш ва кураш мазмуни тасвири
кекса д они ш м ан д она тилидан берилиш ини такозо килар эди.
К,иссада мамлакат ичкарисида юз берган узгаришлар, хусусан.
Киргиз халкининг урушнинг суропли йилларида бошидаи кечиргап
о п ф кулфатлари, ме,\натдагп жасоратп Тулганой образида умум-
лаштприлган.

71S
Тулганой «ялангоёк,», «ялангбош бир каш ш окнинг к,изи» булиб,
м е \н ат куйнида уз бахгига эриш ганлигини \и к о я килади. М уал­
л и ф оддий киргиз аёли н и нг колхозда уз бахтини пеш она тери б и ­
лан топганини кизикарли эпизодларда курсатади. Тулганой Сувон-
кул билан таи н ш и б, янгича \а ё т куришади. Улар жамоа кучогида
тарбияланадилар, лекин уларнинг бахти купга чузилмайди, \а м м а
ran ана шунда.
Угли унга: «Она, уруш бошланибди!» деганида, «Уруш? Уруш
дейсанми?» дейди. «Бу сузни мен \еч качон эшитмагандек, унинг
маъносини тушунмагандек, яна кайтариб сурадим ва н и \о я т юра-
гимда пайдо булган куркннчдан нафасим кисилиб, йиглаб юбор-
дим». Шу йусинда кахрамон нуткида, хилма-хил эпизодларда, таф-
силот ва чизгиларда Тулганой характерининг нозик кирралари аста-
секин оч ил а боради.
Тулганой уз фарзандларини \ам д а бирдан-бир суянчиги ва мас-
лакдоши Сувонкулни бирин-кетин урушга жунатади. Эринингурни-
га узи бригадирлик вазифасини бажаради. Энди у тонг са\ардан
шом коронгусигача купинча, отдан тушмай жамоат ишлари билан
банд булади. Т улганойнинг бошига огир кулфат тушганида \а м ,
унинг кадди букилмайди. Умр йулдошини, суксурдай ф арзан дла­
рини урушга жунатаркан, уларни уйламай буладими ахир. Хатто у
колхозда умум манфаатини деб айрим кимсалар билан сан-манга
\а м боради.
Бу уринларда ёзувчи Тулганой характеридаги етакчи хусусият-
ларни: инсонпарварлик, иродалилик, ме\натсеварлик, бошига о т р
кулфат тушганда \а м д ар \ол узини тута билиш, одамларга гамхур
ва мехрибон була олиш дек юкеак инсоний хиелатларни махррат
билан чиза олган. Уз углини кура олмаган Тулганой она-Ерга кара­
та: «Айт-чи, яна, дунё таянчи Ер, кайеи замонда, кайси она ушан-
дек уз боласини бир курарга зор булиб, кузидан конли ёш тукиб,
йигиси тош ёриб, йул пойлади экан?» —деганда, она-Ер:
«—Айтолмайман, Тулганой. Сенинг замонингдагидек уруш олам-
да булгани йук», дейди.
Шунда Тулганой:
«— Булмаса, ушандек йул пойлаган он ан и н г энг сунггиси мен
булайин! И л о \и м , менингдек темир йул кучокдаб, зор какшаган
банда булмасин!», дейди ( 2 -жилд, 130-бет).
Кал б и ёнган, йигиси тош ни ёрган он ан ин г нидосини канча-
канча о нал ар айтмади, канчалари уз ф арзандларини, умр йулдош-
ларини багрини узиб бергандаи она-В атанни ф аш ист газандалари-

79
дан \и м оя к,илишга жунатдилар. Айтматов она билан она-Ерни сузла-
тиб, х,аёт \ак,ик,атининг жонли тасвирини ром антик усулда санъат-
корона очиш га муваффак, була олган.
К,иссада халк, узининг охирги бир бурда нонигача она-В атан-
нинг мук,аддас туп ро пщ ан боск,инчи ёвларни супуриб ташлаётган
ва шу диёрни, севимли халк,ини деб ж онбозлик курсатаётган жанг-
чиларимизга юбораётгани тасвирланади. Халк, такдири очарчилнк
натижасида жиддий хавф остида к,олгач, бригада бошлиги Тулга­
ной буш ётган ерларга режадан ташкдри кушимча дон сепиб, \ о с и -
лини колхозчиларнинг м е \н ат кунларига так,симлаб бериш масала-
сини кутариб чикдаи: «Раисга маслахдт солдим, райкомгача бор-
дим, тушунтирдим: буни биз режадан ташкдри уз кучимиз билан
э л н и н г м е \н а т \ак,ига мулж;шлаб экамиз, дедим. Стол га багрини
бериб утирган кимдир биров: «Йук,, бундай к,илиш мумкин эмас.
Агар биз бунга йул куйсак, колхоз уставини бузган буламиз!» —
деди. «Уставинг к,ора ерга кирсин! — дедим мен. — Биз оч юрсак
сизларга ким нон топиб беради?» — десам: «Огзингга к,араб гапир,
улгинг келяптими?» —дейди. «Огзимга кдраб гапиряпман. Биз ишга
ярамай крлсак, фронтдаги солдатларга ким нон топиб беради? Буни
уйлайсанларми?» (2-жилд, 147-148-бетлар).
Бу колхоз уставидаги к,отиб к,олган к,оидаларнинг ок,ибати эди,
албатта. Бир к,арашда унчалик жиддий куринмаган бундай майда-
чуйдалар ижтимоий \аётд а чукур из крлдпрганлиги \ам м ага маъ-
лум. Ёзувчи шу биргина деталь орк,али хдм уша давр \аётида х,укм
сурган «темир к,онун»нинг ок,ибатларини курсатиб берган.
Тулганой \а ё т и н и н г эн г бахтли дамларида шундай уй юрпта-
ди: «Худди новда илдизлардан кувват олганидек, о н а н и н г бахти
х,ам халкдан к,увват олади. О н а н и н г такдири халк^нинг такдири
билан чамбарчасдир». Л ек и н бу б и р л и кн и уруш деган бало буза-
ди. Д е\к,онлар ватан ни \ и м о я к,илиш учун ерни таш лаб урушга
кетишади. Уруш ф о ж и а с и н и н г к,ора кунлари, ф р о н т ортидаги к,и-
йин чили клар Тулганой ва унга ухшаш муштипар он аларн и нг зим-
масига тушади.
Асардатасвир этилишича, омонсиз уруш Тулганойни умр йулдо-
ши Сувонкулдан, учала сук,сурдай фарзандлари К,осим, Майсалбек,
Ж айнокдардан ва охирги таянчи, севимли келини Алимандан би-
ри н -кети н жудо к,илади. Бирок,, она к,анчалик о ш р булмасин, бу­
тун к,ийинчиликларни уз зиммасига олади, катта хуж аликнингж он-
куяр р а\б ари сифатида, фронтга кетганлар учун ти ни м сиз мех,нат
к,илади, мислсиз жасорат курсатади. Тулганой машъум урушда бо-

80
Ш аркнинг икки буюк фарзанди —
Ислом Каримов ва Чингиз Айтматов.
' г ,- "
Чингиз Айтматов Ш ароф Раш идов
билан ижодий сухбатда.
Чингиз Айтматов — узбек адиблари билан су^батда.
Чингиз Айтматов — узбек адиблари даврасида.
Чингиз Айтматов — узбек адиблари даврасида.
^ингиз — хишлок, хужалиги институти талабаси .
Чингиз А йтматов шоир А лександр Твардовский
билан мулоцотда.
Чиигиз Айтматов « Р » » » Ф » «
Чингиз А йтматов Америка ёзувчиеи
Уильям Сароян билан.
Чингиз Айтматов — Тошкент аэропортида.
Чингиз Айтматов — Мустакиллик майдонида.
Чингиз Айтматов — Т ош кентда, 1997 й.
Чингиз Айтматов — цардошлар даврасида.
Ёзувчилар Ч.Айтматов, Мирму^син ва адабиётшунос Асил Раш идовлар
Тошкент Давлат педагогика институтининг
узбек адабиёти кафедраси уцитувчилари даврасида.
Чингиз А йтматов хам иш а иззатда булган.
шига катта ф ож иа тушган, уни кудраг ва ирода билам енгиб утгап
аламзада ва кд-храмон оналарнинг умумлашган образидир.
Ёзувчи асарда и нсони ят такдири, унинг утмиши ва келажаги
билан боглик, булган жуда му\и м масалаларни уртага ташлайди.
Тулганой жамиятним г гули, энг навкирони, куч-кувватга тулган
к;исми урушга сафарбар килиниб, кон кечиш ини м утл а ко гай ри-
табиий, гайриипсоний \о л деб билади. Кмссада она-Ернинг аллего-
рик образи яратилгаи. Ер тилга киради, она билан бирга кдмгура-
ди, онанм юпатади. Тулганой ,\аётнинг энг д а\ш ат л и , фожиали
кунларида он а-зам и нга мурожаат килади: «Табиаг томонидан яра-
тилган энг олий мавжулотларнинг энг буюги, одамзод, дунёни узига
буйсундирган ким — одамзодми, шундай экан, бир-бирига бунча-
лик зиён келтирмай, тинч-тотув яцюлмайдими? Сирдош далам, жавоб
бер, айт жавобингни.
- Кийин савол бердинг-ку, Тулганой. Мен билганимдан бери,
одам одам булиб яратилгандан бери урушгани урушган. Баъзан уруш-
да м утл а ко кнрилиб, н ом -н и ш о н си з кетган эллар \а м булган, кули
кукка совурилиб, ти рик жон колмай, хонавайрон булган ша^арлар
\а м булган. Неча асрлар одамзод изига зор булиб, бум-буш ётган
вактларим \а м булган. Хар гал уруш чикданда, ran укканларга
урушмаиглар, кон туккунча аки ишлатинглар, деб айтаман. Хозир
\ам айтадиган сузим т у : «Эй, одамлар, дунёнинг турт бурчагида
яш аган одамлар, с и зла р га мима керак — Ерми? М ана мен Ерман,
мен барча одам боласига етаман, менга талаш иш ларингнинг керагн
йук^ менга имо^пмк керак! М е\н ат керак! Шудгорга битта дон таш-
ласаларинг, юз дона килиб берамап, хипчин санчсаларинг, чинор
килиб бераман, 6 o f килсаларинг, меватугиб бераман, мол ёйсала-
ринг, пичан булиб бераман, уй курсаларинг, девор булиб бераман,
уруг-аймокдарипг купайса, хдммаларингга жой булиб бераман! Мен
тугамайман, мен хасис эм асм ан, мен конман, мен \ам м алари нгга
баравар етаман!» дейман. Сен энди, Тулганой, одам боласи тинч
яшай оладими, йук.ми, дейсан. Узинг уйлаб курч-и, у мендан эмас,
сизлардан, одам боласининг узидан, сизларнинг н оинокдикларин-
гиздан, хохиш лариш издан, акт-идрокларингиздан...» (2-жилд, 140-
бет). Ф алсаф и й мушо.\адаларга тулиб-тошган мана шу f o h — Ин-
сонни улуглаш, киш илар бошпга кулфат ёгдирадиган урушни лаъ-
натлаш гоя с и «Сомон пули» асари ни н г пафосини гашкил этади.
О н а-зам ии билан булиб утгап бу су\бат узига хос гуманистик маъ-
нога эга. Инсон урушларда нобуд булиш учун эмас, ме^нат килиш
учун ва бахтиёр яш аш учун туш лади. З а м и н н и н г узи хдм одамлар-

6 —Аспл Раш идов 81


н ин г сунъий равишда кирилиш ига к,арит, бундам у \а м азият че-
кади. Хаётнинг гасдмкдаммши, ме\натнинг ярагувчилик мо\ияти —
буларнинг \а.ммаси асарппнг асосий мотивидир. М уаллиф таъкид-
лаганидек, х а л к я ш а ш д а давом этар экан, демак, одамларга ризк-
руз ато этаётган замни \ а м яшайверади. «Крсим, эшитяпсанми!
Нон улмайди. Х,аст \а м улмайди. М е\н а т х,ам улмайди».
Юк,оридаги парчада ёзувчи характер к.ирраларини очувчи диа-
л о гни н г ёркин намунасини бера олган. Унда санъаткор \а к и к и й
гуманист, оташ ин ватанпарвар ёзувчининг олиж аноб эътнкоди,
фукаролик бурчини, унинг оламдаги барча мавжудотларни, моддий
ва маънавий бойликларни яратувчи буюк зот — одамзодни бени,\оя
севгани ва урушга булган чекснз нафратнни о н а-Е р тилидан баён
этиб, асарнинг реалнстмк кимматини оиш риш га муваф ф ак булган.
И к ки нч ид ан , бу диалог, уз навбатида, Тулганой характерный маъ-
лум даражада очувчи восига ролини \а м утаган. М уаллиф мана
шуыдай узига хос чизгилар, м у\и м тафсилотлар оркали Тулганой
си й м оси н и н г миллий характер доирасидан кенглигини, унинг ин-
с о н и я т г а ш в и ш и , кайгу-алами, кувончи ва севинчи билан яш аш и -
ни, бинобарин, бош ка он ал арн и нг бундай \ол га т у ш и ш и и п дили-
дан истамаганлигини курсатади.
Тулганой уз угли Майсалбекни бир зумгина куради, холос. Угли-
нин г «юзида, кузларида укинч \ам , севиыч \а м , учрашув \а м , хайр-
лашув \а м бор!»лигини бир зумда узининг оналик кал б и бнлан
чу кур \ и с этади. У глипинг оркасидаы чопиб юз тубан йпкилади,
лекин кулида колган биргина уша «аскар кулокчнн»!! унинг к,ал-
бига канчалик далда бера олганлигини ёзувчи асослайди.
Учрашув манзарасида чукур психологик \о л ат юзага келади.
Тулганой она-Ерга карата:
- «Ха, он а-Е ри м , нима \а м дер эдим. Ёлгиз менгина булсам
эди — уруш нинг касри тегмаган битта \а м оила, бироита \ам одам
колмаган эди-ку», — дейди.
Ёзувчи Тулганой характерини ту л а р о к о ч и ш максадида драма-
тизмни тобора кескинлаш тириб, унга узининг дарди, таш виш и ет-
магандек жамоат ишларини \а м юклайдн. Айни чогда булар зурма-
зураки киритилмасдан, характернинг интеллектуал хусуспятларинн
тобора кенг, чу кур очиш га самарали хизмат эттирилади. Д а р \а к и -
кат, Тулганой асар давомида тадрижий равишда узгара боради. Ёзувчи
унинг ижтимоий ишларидаги фаолиятини очиш билан биргаликла
узи ни н г хусусий ишлари, бош ига тушган огир кулфатларини \ам
хдккрний тасвирлайди. Т улганоинннг бошига шунчалик ташвиш

82
тушса хам у буларнинг \ам м аси га бардош беради, кийинчиликлар-
ни жасорат билан енгиб утншга интилади. Тулганойни буюк мак,-
садга, жасорат курсатиб ишлашга ундовчи бирдан-бир куч - бу
он а-Е р - она-В атан, унга булган чексиз му\аббат ва н и \о я т ижо-
дий ме.\натдир. Тулганой « 0 \ , дунё, о \, жонажон Ер, боламни куз
очиб-юмгунча тирилтириб, дийдорини биргина курсатиб к,уйсанг-
чи!..» —деб илтижо к,илиб йиглаганида, она-Ер:
«— Тулганой, сабр к,ил, узингни босиб ол. Ундай к,илма, узинг-
г ар а\м к,ил... Юрагингнинг хдр биртепиш ини ганиматбил. Буйнинг-
даги карзингни унутдингми?» (2-жилд, 137-бет) — деб унга далда
беради, яна яш аш га, мардонавор курашга чорлайди. Тулганой уз
к;анотларидан, нуридийдаларидан бири н -кетин жудо булганда \а м
яш аш н и , курашни, м е \н а т кдп иш ни узининг мук,аддас бурчи деб
билади, узгаларга ру \ан далда беради, уларга р а \н а м о л и к к,илади.
Тулганой характери узининг оптимизми, курашувчанлиги ва акулий
теранлиги билан ал о \и д а ажралиб туради. Тулганой учун уз ф ар-
зандларидан жудо булиш нечогли огир кечмасин, «Ралаба» деган
сузнп эш нтганда ч ексиз кувончларга тулади:
«У, галаба-ей, орзу к,илиб кутган, курашиб етиш ган галаба-
миз-ей! Ассалому алайкум , Ралаба! Кечиргин б и зн и н г йиглаган-
л а р и м и зн и , кечиргин Алиман кели и им ни ... Х ам м ам изн и ке ч и р ­
гин, Ралаба! Сени деб кднча нуридийдаларимиздан ажралдик. ...Сен
б и л а н юз куриш иб туриб, биз кунглим изда х,ар б ири м и з жапг
майдонидан к,айтиб келм аганлар билан сунгги бор видолаш дик,
уларни яна бир марта эслаш и б , ян а бир сидра куйиниб, юраги-
мизни совутдик. Кечиргин мени, Ралаба, кечиргин!» (2-жилд, 160-
161-бетлар).
Характерли эпизод. Тулганой ним ау чу н севиняпти? У х.ак.икдт-
нпнг бир кун эмас, бир кун барибир юзага чик,ишига ишонарди.
Алиман К рсимни зорик,иб кутади. Л екин уруш тугаган булса
х,ам ундан дарак йук,. У н о м -н и ш о н си з йукдпган. Энди она урушга
кетган нуридийдаларидан батамом айрилганини сезади. Шундах,ам
у факдт келини А ли м ан н ин г такдирини уйлайди. Бу уй унга кечаю
купдуз тпнчлик бермайди. Б и р то м о н д а н , суюкли келинидан ажра-
лиш дан куркса, и кки н чи д ан , ун ин гбахтли булишини жон-дилдан
истайди. Мана шу икки уй-хаёл унинг кдлбида кескин олишади.
Хатто у: «...Ук^а учрамаган булса \а м , А л и м ан н ин г такдирини эс-
лаганимда, ю рак-багрим куйиб чуг булади. У нинг у вол и кимга?
Унинг дардими кимга, кимга айтаман? Бечора келиним, гул севган
келиним!» — деб зор к д к д т й д и ( 2 -жилд, 161-бет).

83
Ёки:
«Иш кдлиб, бахти очилса булгани. Ёш эмасми, т а п ш бир тенги-
ни топар, Крсимдек мехрибонига йулик.армикин? Ким бплади?
Бахтли бул, чирогим, бахтли бул. Нимасинм айтапин. Го\о мени
эслаб куйсанг, дейман, болам. Сендан бошк^а кими.м бор. Сен кет-
санг, улганнинг кунини куриб, бнр уйда ё п и а - ё л т э крламан. Шурлп
бошим. Кдриганда мададкор буладиган фарзандларимдан ниш он
х,ам к;олгани йук. Бирок,, менга к.арамагин. Уволингга крлмайин,
к,ачон кетсанг \ам бо ш и нг буш. М ен и нг учун fum ема, болам, ку-
нингни кур. Розиман сендан, о к ,ф о т и \а бераман...» (2-жилд, 162-
бет), — деган ф и к р хаёлмдан утади. Ш ундай деб айтишга тайёр,
лекин айтолмайдн. У А л и м ан н ин г чупон йигит билан кунгил оли-
шиб, юрганидан \ам хабардор. Л екин иложи борича билдирмас-
л и к ка \а р ак ат к,илади. У нинг бахтли булиш ини орзу кил ад и. Би-
нобарин, унга ачинади, уз багридан кетказгиси келмайди. Хатто
келиии Алиман мает ,\олда кириб келганида >^ам нима дей иш ин и
билмай донг к,отади. Кейин-чи! Кейин унинг атрофида парвоиа
булади. Келини бу а\в ол га тушганидан юраги сикилади, «.аттик,
изтироб чекади, шупда \а м р а \м к,илиб, кдпбп илийдп:
«Иигламагин, Алиман, иигламагин. Нима булди сепга, цани
айт-чи? Хафа булдингми? Ё биров бир нарса дсдими семга? Айт-чи,
менга. Ё мендан хафа булдингми, хафа булган булсанг айт, сакда-
ган си рлари н гн и нг барини айт, эшитай...» (2-жилд, 172-бег).
Аслида у к е л и н и и и н г кай а\в о л д а эканлигидан хабардор. Узи-
нин г охирги с у я н ч и ш Алиман як,инда ундан аж раш и, упи ташлаб
кетиши \ам мумкин. Л екин Алиманни уз уйидаи сен менинг углим-
га соли к колмадинг, хиёнат килдинг, сендайларга уйимда жой
йук,, деб х,айдамайди, аксинча уни юиатади. Я на унга далда берги-
си, яхш и л и к килгиси, танлаётган йулидан кайтаргиси келади. Л е ­
кин буни оч и к, айтолмайдн. Узи билан уз и курашади. А сарн ин г
бу ури нларида ках рам он н и н г ички рухий зиддиятларн нихоятда
чукур очилган.
Тулганойнинг олижаноблиги, гуманизмини очувчи яна бир лав-
х,ага мурожаат этайлик. У уз-узича дейди:
«Йук,, йук, Алимаиимга бундай ёмонликни хеч вак,т раво курмай-
ман. Кунглимда, мен уни айблаганим ^ам йуц. Бутун нарсани уз
кузим билан куриб-билиб юрмабмидим. А лиманнинг бошига туш-
ган кун — менинг \а м бошим га тушган кун, у тук,кдн бола — менинг
\а м болам, номус-орини, яхш и-ёмонни, б ор и -й уп и ш б и р д ек б а \а м
кураман, узимча шундай к,арорга келганман» ( 2 -жилд, 176-бет).

84
LLIy йусипда Тулганой характерининг янги-янги кирралари очила
боради. Д емак, Тулганой энг олижаноб фазилатларни узида мужас-
самлаштнрган, пок к;албли улуг инсон.
Асардаги Алиман образи ,\ак,ида анча-мунча мумозарали ф и кр -
лар мавжуд...
«Сомон йули»да гасвирланиш ича, Алиман Косим билан севи-
шиб турмуш цуришган, Алиман узини Крсимсиз тасаввур к,илол-
майди. У вафодор, -\алол ва садоцатли ёр. Бирок, Коси мл ар оиласи
уруш ф о ж и ас и н и н г курбоии булади. Алиман ёш гина келинлигида
Крсимдан жудо булади. У бир томондан. К рси м н ин г вафодор хо-
тини, иккинчи томондан, у ипсоний хиссиётга тула, хдроратли калб
эгаси. Ана шу икки туi'iFy А ли м ан н ин г вужудида бир-бири билан
курашади. Алиман ,\аётда бирипчи ва охирги марта кдлтис к,адам
ташлайди: уз ихтиёрини бош ка киш и — чупоннинг цулига топ ш и -
ради. Бу калтис \ар а к а т н и н г окибати уларок, Алиман ^алок була-
дн! Начора, ёш ж увон ни н г габиий инсоний талаби галаён кнлган
экан, бунинг туб м о \и я т и соглом акдга зид эмас. Зероки, Алиман
шахсий .\ирснинг эмас, балки уруш ф ож и аси н и н г курбонидир.
Ёзувчи А тиман образини нима учун асарга олиб кирган, уни
яратиш дан максад нима эди? Тугри, юкорида таъкидланганидек,
Алиман х,акикий пок ссвги эгаси, бунга тула-тукис ишонч \о си л
килиш мумкин. Энг мухими, унинг бундай o n ip а\волга тушишига
биринчи навбатда, лаънати уруш сабабчи.
Ёзувчининг максад и \ам А л и м ан н ин г ва Алиман сингари кап-
чалаб ёш калбларнипг ф ожиали такдирини умумлаштириб курса-
thijj оркали урушни, унинг да.\шатли окнбатларини лаънатлаш эди.
Алиманнинг \али ун гулндан бир гули очнлгани й у к У хдли Тулганой
даражасига усиб чнкдап эмас. У Тулганойга нисбатан \аётн и тор
тушунади. Бунинг учун эса уни айблаб булмайди. Агар уруш булма-
ганда, Алиман бундай фожиали хрлатга асло тушмаган булур эди.
Алиман образини яратиш дан кузатилган яна бир максад, асар
бош к а\рам о н и Тулганойнинг юксак инсоний фазилатларини, ун-
дагп улупюрликни, инсониарварликпи кабарик \олда курсатиш эди.
Ишонч билан айтиш мумкинки, ёзувчи бу образни яратиб узининг
иш онтприш санъатини, бадиий махоратини яна бир бор намойиш
этган.
Тулганой бири н и кузатиб, бирини кути б олади. Яъни Алиман
\ а ё т билан видолашадн, норасида гуда к оламга келади. Я ш аш ни
истамай, \аётдан беза бошлаган о н ан и н г калби илпйди, ёш гуда к
унда яна оналик мехрипп уйготади. Натижада Тулганойда ,\аётдан

85
безиш, унга аламзадалик, нафрат, умидсизлик билан кдраш урншш
«хдёт билан ян а бир марта беллашиб курсак кдндай буларкнн» дс-
ган чук'.'р оптим истик орзу-умид учкунлари товланади. Шу уринда
кичик бир ли р и к чекиниш к,илайлик.
Ёзувчи Михаил Ш олоховнинг «Инсон такдири» \и к о яс и д а \ам
жангчи, оддий шофёр А .С околовиииг уруш йиллари оиласи, бола-
чакдсидан ажралганлиги, аскарликдан кдйгиб кслиб, ота-онасидап
айрилиб, етим долган бир болани уз фарзандидек та рб и я га олиши
тасвирланади.
Аслида \ а р иккала асар («Сомон йули» ва «Инсон такдири»)
\а м лаънати уруш нинг аёвсиз кдбохдтларинп, дахдиатларини фош
этибгина крлмасдан, балки уруш оловини ёк^увчиларга кариiи ч ек­
сиз нафрат ру\ид а ёзилганлиги билан хдм характерланади.
Бу жихдгдан мазкур асарлар ва уларнинг кдхрамонларп уртаси-
да кандайдир муштараклик бор. Соколов жангчи. У бевосита урушда
иштирок этади, асирликда огпр азобларии бошидан кечнради, уруш
тугагач, унинг уз таъбири билан айтгапда, «янгн угил»ни багрига
олади. «Янги утл и» унга: «Айланай, дадажон! Мен и бир кун эмас.
бир кун ахир тогшб олиш ин гн и билардим! Билардим! Албатга го
пиб оласан, деб ишонардим! Качон топиб олар экансан, деб кугщан
бери уйлаб юрардим!» —деб кузлари сшланади, энтикадп. Соколов
унга:
«Жон \тл и м , сени Германиядан ахтардим. Польшадап ахтар-
дим. Сени излаб бугун Бслоруссияпи айланнб чикдим. Бу ёк,кд
келсам, Урюпинскда экансан», —дейди.
Асарда \а ё т х,ак1ик1аги зур м а \о р а т билан б ад ии й \ак,шчатга
ай л ан ти р и л ган . Ахир кд н чадан -к дн ч а гудаклар о т а-о н а л а р п , ака
ва о н ал ар и д ан жудо булдилар. Ёзувчи катта хдёт х д к н к д т т ш шу
каби к и ч и к -к и ч и к эппзодларда, жонли лав.\аларда л у н д а т н а бера
олган.
Кун к и й ин ч ил и кл ар н и уз бошидан кечирган Соколов бу гам-
ларни шунчаки болани ю пагиш, эркалаш учун айтаётгани йук;. ал-
батта. Бу гапларни кдлб к,ури билан сидк,идплдан айтиб, инсон
боласини севганини, у зининг бундам кейинги бутун фаолиятини
шу болани н г тарбиясига б а ш ш л а г а н и н и гаъкидлайди ва бу билан
ёзувчи жангчилардаги гуманистик фазилатларни улуглайди.
Соколовларга ишонган ёзувчи шундай дейиш га \aiym эли:
«Есир цолган икки инсон, д а\ш атл и уруш довули билан бегона
юртларга келиб крлган икки кум донаси... Уларни олдинла нима
кутар экан? М ана рус кн ш н си , букилмас ирода киш нси, узинп

Кб
росглаб олади ва ёнидаги болани оталик мехри билан устириб ул-
гайтиради, воя га етказади, кейин у ватани чорлаган йулда учратгу-
чи \а р ^андай кийинчнликларга чидайди, уларни енгади, деб уйла-
гинг келади».
Тулганой \а к и д а \а м худди шумдай ил и к, гапларни айтиш мум-
кин. Айтматов \а м о и а-Е р тилидан Тулганой та карата «уз инсо-
иий ли к бурчиигни унутдимгми» деб Жонбулатни вояга егказиш ,
тарбиялаш керак, деган му\и м масалани куяди. Б у ур и нд а «Сомон
iiул 11» киссасидаги шунга ухшаш яна бир кичик эпизодга мурожаат
этанлик. Кекса она Тулганой OFnp уруш йиллари армия сафига
жунатилаёгган угли Ж а й н о к \ак,ида, унинг уруш туфайли бир-би-
ридан ажралиб, эвакуация натижасида станцияга келиб к,олган бир
ёш гудакка к.илган яхшилиги, инсоний гамхурлиги \ак,ида куйида-
гича \амжон билан х,икоя килади:
«Одам яхш иликни ердан топиб олмайди, одамдан урганади.
Ж а й н о к бериб кетган пустин йиртилар, бутунлай iivк булиб кетар,
айтишга арзимайдигап парса, бирок, га11 унда эмас, шу кичкина
болаиинг калбида биров кил га н яхш илик учкунлари сакданиб кол-
са, одам булгандан кейин бировга яхш илик килиш бурч экан и ни
сшлигиданоктушуниб олса, Жайногимнинг кил га н савоб иши ушан-
ла» (2-жилд, 137-бет). Ёзувчи к,а\рамонлари ташиётган бу гоя унинг
уз фаолияти, ижодиёти учун етакчи шиор булиб колди.
Д емак, икки буюк ёзувчининг асарлари урушни лаънатлайди.
Бирида бевосита уруш катнаш чиси у;з такдирини хркоя к,илса, ик-
кинчисида оддий киргиз аёли Тулганойнинг ру\ий кечинмалари
оркали уруш нинг о ш р кулфатлари крраланади. Уларнинг \а р нк-
каласи \а м (С околов ва Тулганой) уз фарзандларини эмас, умуман
инсон боласини тарбиялаш ни, уз багирларига олиш ни узларининг
асосий инсоний бурчлари деб биладилар. Хар иккала образда \ам
ю ксак инсоний фазилатлар ало \и да таъкидлаб курсатилади.
Тулганой уз и н сои и й л и к бурчини шараф билан адо эта и. Энди
у х.аётнинг улмаслигига, м е\н атн и нг, н он н и н г ул масли гига катти к
ишонади. Шу пайтга кадар огир дардни уз бошидан кечирган она-
нинг кузлари чакнаб, рухи енгил тортади.
Ж онбулатнинг кулидан нон еганида, худди К рси м н ин г кули-
дан мои егандек булади. Унинг хдётга, инсонларга му^аббатн я и ада
ортади. Фа кат у бнр нарсани айтолмайди, холос. Яъни \а к и катни
айтолмайди, буни айтишм хдм мумкин эмас эди. «Урии келганда,
.\аммасмни Жопбулатга тушунтнриб айтиб бераман. Эси булса ту-
шунар, акди булса кечпрар бизни... Л екин бош калар-чи, куёш ос-

Н7
гида я т а г а н барча одам зол га айтар сузим, гагшм бор. Уни капдай
ай там ан , уни к^ндай килиб ,\аммага айтиб чикаман?» (2-жилл,
190-бет).
Ёзувчи Тулганойнинг хал к, душ мани га булган нафратини, шаф-
Катсизлигини \а м куйма сатрларда ифода эта олган: «Далил деб,
\ и й л а ишлатиб кутулсанг, кугулиб кетарсан, лекин билиб куйгин,
эл -ю р тн и н г мушкулидан узингни чстга олиб, уни улим-етимида
баравар кдйгу чекмаганинг учун одам сонидан чик^иб умринг якка
моховликда утади. Семга дал ил \а м , жазо ,\ам шу« (2-жилд, 173-
174-бетлар).
Шундай о ш р кунларда эл -ю р тта 1ивишларидан узини четка олиб,
угирлик билан кун куриб юрган баъзн бир «одам нусха кимсалар»,
разил хал к; душ манларига карата Тулганой шундай дейиш га х,акди
эди. У уруш нинг суронли йнлларида х оти н-ки зл арн нн г ажойиб
тимсоли сифатида да'шл туриб, мардонавор курашди, жасораг курсат-
ди. У зининг бутун борликини. кдлб кури ни хал к ишига, Ваган
ишига сафарбар этап.
М уаллифнинг ю т у т шундаки, у чин инсон, букилмас продали,
мс^нат ишк,и билан ёнган, бутун б о р л и п т и имсониятга бап пи ла-
ган оддий киргиз аёли н и нг тулаконли характерини яратиб, уни
\а к и к ч й реал нети к образ даражасига кутарган.
А йтм атов Тулган ой образн о ркали чукур ф а л с а ф и й хулосага
келади. У о н а -Е р (он а-В а тан ) билан сухбатида ф а кат узи х1акида
э м ас, б ал ки зам о н , тарих, ж а м и я т , од ам л ар ва уруш .\акида
сузлайди.
Таъкидлаб утгамимнздек, ёзувчи мукаммал идеал йуналишдагн
образ — Тулганойни яратгунга кадар бир канча боскичларни боенб
утди ва уз м а\оратп н и ош и ра борди. Тулганой ёзувчининг аеллар
образини яратишдагп катта муваффакиятпднр. Гуё ёзувчи бу аса-
рида янги даврда яшаётган киргиз аёлларининг барча ю ксак инео-
ний фазилатларинн Тулканойда мужассамлаштиргандай туюлади.
Ч. Айтматов асарларининг, шу жумладан, «Сомон йули» кисса-
си н и н г сю ж ет-ком иози ц и о н хусусиятларида \а м унинг услубига
хос фазилатларни курамиз. Асар тузилишида, унинг кисмлари урта-
сида узвий уйгунлик кузга икк<>л таш ланиб турали. Бу \о л ат С о ­
мон йулининг бот-бот курнниб туришида \а м , мукаддимаси-ю хо-
тимасинингузвийлигида (Пр билан Тулганойнинг учрашуви ва xaiip-
лашуви) \а м яккол сезилиб турали.
Асарда рам зийлик гоятда кучли бул иб, асосий коя ни очи ища
м у \и м рольуйнакан. Биргина мисол: киссадаги С омон йули об pa­

ss
знии олиб курайлик. У асарда бир неча бор кузга ташланади ва ,\ар
сафар \а м эл-ю ртга ризк-руз таркдтувчи азамат, сахий де\к,он об-
разида гавдаланади.
Ш униси К.ИЗИККИ, Сомон йули турли-туман вазиятда, кдхра-
мон турли р у \и й вазиятга тушганда куриниб, х,ар сафар ал о \и д а —
узига хос маъно касб эгади. Масалан, дастлаб у икки севишган
юрак — Тулганой билан Сувонкул умрашганида катта бир кучок,
сомон кутариб, ризк,-руз улашиб утиб бораётган азамат дехдон об-
разида к,а\рамон (Тул га i ю й ) н и н г орзу-у м идл ар и тажассуми сифа-
тида гавдаланади. И к ки нч и учрашувда эса Сомон йули кдхрамон
ор зу-н и ятл ар и н ин г амалга ош ганлигини тасдикдовчи маъно касб
этади: Тулганой С увонкулнинг \а м Сомон йулини «яратган» — эл-
юртга риз^-руз улашувчи азамат дехдон булиб к,олганлигига ишонч
\о си л к,илади. Ёзувчи С омон йули бадиий символикаси оркдли
гоят чукур фалсаф ий умумлашма яратади: халк,ни бокувчи азамат
бободехдон улмас - у абадий бархдётдир; ёрцин \а ё т учун курашда
куч-кувватга, акд-идрокка тулиб-тошган куплаб к и ш и л ар н ин г ёс-
тиги куриши мумкин-у, аммо бободехкон — моддий ва маънавий
б ойликларни яратувчи хал ко м м ас и улмасдир, деган юксак гоя ил-
гари сурилади.
Хулоса килиб айтганда, «Сомон йули» асарида кдхрамонлар-
нинг барча хатти-\аракатлари, ички кечиималари, ру.\ий \о л ати
ёркин намоён этилган. Ш унингдек, циссада табиат манзараси ва
поргретлар \а м образларнииг ру\иятига монанд \олда санъаткорона
чизилган.
Маълумки, Айтматовнинг бутун ижоди, унинг йирик маданият
арбоби сифатидаги фаолияги уруш ни лаънатлаш, и нсониятни бу
ёвуз хатардан халос этиш гояси билан сугорилган. Муаллиф инсон
ва уруш мавзуи х1ак,ида гапирар экан, уни турли йуналишда ёригиш
мумкин экан лиги н и таъкидлайди. Ёзувчининг ижоди бу мавзуга
турлича ёндаш иш нинг срк;ин мисоли була олади. Муаллиф бу хдкда
шундай ёзади: «Мен узи м н ин г («Эрта кдйтган турналар» - А.Р.)
повестимда инсонни уруш билан тугридан-тугри тукнаш иш жараё-
нида эмас, — бу \а к д а менга кадар ,\ам куп ёзилган, - балки тук,на-
шувни «Сомон йули» повестидагидек воситали равишда курсатиш-
ни лозим курдим. Уруш кдердадир узок-узокдарда бошланган, ле-
кин Тулганойнинг к^исматида у галла даласида кечади».
Ш униси к,изик,ки, Ч. Айтматов асарларида умуман уруш манза-
ралари чизилмайди, ф р он т эпизодлари батафсил тасвирланмайди.
Аммо шунга кдрамай, санъаткорнингдеярли барча асарларида уруш ни

89
лаънатлаш пафоси жуда кучли. Бунга у, асосан, уруш ок,мбатлари-
ни бадиий ифодалаш оркали эриш гаи. T y F p n , унинг бир канча
асарлари, шу жумладан «Сомон йули», «Юзма-юз» ва «Эрга кдйт-
ган турналар» каби улмас киссаларида урушни лаънатлаш , унинг
м уд \иш окибатларини тулалигича кснг куламда акс эттириш бош
масала к,нлиб куйнлган булса ва бу масала, бу кураш характерлар
онгидаги, ру\иятидаги коллизиялар, яъни пчки кураш тарзпда ифо-
даланган булса, бош ка асарларида бирон куш имча восита оркали
булса-да, и н сон и ят бошига к,иршн келтирувчи уруш крралаб ути-
лади. М асалан, муаллифнимг «Жамила» повестида, асосан, севги
мавзуи м а д \ этилган булса-да, унда уруш нинг совук нафаси сези-
либ туради. Сеит Д ониёрдан урушда курган-кечирганларини х,икоя
Килиб бериш ни сураганда, Д о н и ёр н и н г ичи упирилиб кеггандаи
булади, изтироб чекади. Уни шунчаки эрм ак учун матал аГгггандай
хотиржамгнна \и к о я килиб бериш мумкин эмаслигини айтади.
«— Уруш дейсанми? — дед и у ва худди узига жавоб бераётган-
дек паст овоз билан к^!шиб куйди: — Урушнинг номи ученн, уни
билмаганларинг яхши!» ( 1-жилд, 74-бст).
Бундан курамизки, автор баьзи асарларида уруш нинг муд\иш
окибатларини унинг бутун тафеилотлари билан курсатиш оркали
K o piuiaca, айрим асарларида уруш тугрисида деярли \еч нарса айт-
май туриб коралайди. Ч унончн, гарчи Д он и ёр уруш тугрисида \еч
нарса демаган булса \а м , унинг ана luv «,\еч нарса лея олмаслиги-
нинг« узиданок биз урушнинг накадар д а\ш атли , и нсонияг бошига
битмас-гуганмас фал окат келтирувчи нарса эканлигинн тушуниб
оламиз.
Ёзувчининг «Эрта кп'ггган турналар» киссасида х,ам уша машъум
уруш иилларининг дах,шатли окибатлари - ёвузлик билан эзгулик-
нинг, гузаллик билан бадбинликиингтукнаш уьи акс эгтирилади.
Асар вокеасн олис ки р ги з к и ш л о к л а р и н и н г бирида — колхоз
овулида кечади. Курол тута билган \ а р бир киш и фрон гга жунай-
ди. К ексал ар , х о ти н -к и зл а р ва ёш у с п и р и п л а р г и н а кол и ш ад и .
Барча к^тори, ,\али она сути огзидан кетмаган мактаб укувчила-
р и н и н г \ а м б о ш и га оги р кунлар тушади, улар ки л ич н и яланкоч-
л аб келган ёвни г а м - а н д у \ билан ен ги б б улм аел п гин и , унга кар-
ши зарба б е р и ш н и н г ва бахтиёр, ф ар овон кунларга э р и ш и ш н и н г
ягона нули м ардонавор курашда, мех,натда э к ан л и г и н н \а м яхши
билар эдилар.
«Десантчилар отряди» номи билан юритилган ептинчи синф
укувчилари, яъни асар ка\рам он лари — Султонмурод, Онатом, Эр-

90
кинбек, Куббаткул, Эргашлар колхоз ранен, собик, жангчи Тина-
лиев бош чилигида ишга киришадилар. Ок,сой даштидагп икки юз
гектарлп майдонга галла экиш учун к,иш буйи огларни парвариш-
лаб, плугларни шайлаб куядилар. Д есантчиларга Султонмурод ко ­
мандир этиб тайинланади. Улар ба,\ор келиб, эрта-индин Ок,сой
дашгига ишга жунаш лари олдида, кутилмаганда, О натойнинг ога-
сидан к,ора хат кслиб к,олади. Шунда бригадир Чекиш чол десант-
чиларни туилаб н ас и \а т к,илади: «Йигитлар, сизлар энди ёш бола
эмасли клари н гизн и айтиб куймок,чиман. Х аётнинг аччик,-чучуги-
ни татиш эрта бошларингга тушди. Ж азирама туирокда юриб, муз-
дай ерда ётиш... Д емак, такдир шундай экан. Мана, бугун бирин-
ги зни н г б о ш и нги зга катга кулфат тушди — О н ато й н и н г отаси,
Сатторкул ф ропгда \а л о к булибди. Сизлар энди ёш бола эмассиз-
лар, агар бири н ги зн н н г бош ингизга кулфат тушеа, икки н чи н гиз
унга суяпчик,булмогингиз лозим. Тайёрланиб туринглар. Одамлар-
ни к,аршилаб турасизлар. Огларни боглаб турасиз. Х,озир ра.\матли
Сатгоркулникнда одамлар тупланишади, сизлар \ам уша ерда булиш-
ларинг керак. Ёш болаларга ухшаб Онатойнинг ёнида \ик,илламан-
глар, \а м о н к и , йиглар экансизлар, чинакамига к д г т и к о в о з чнк,а-
риб эркакчасига йнглангларки, бундан Онатогшинг содик,дустлари
йиглаётгани аник, билиниб турсин»1.
Д есантчплар характери гоятда o n ip шароигда, м е\н ат жараёни-
да оч ил а боради. Болалар \ам маънавпй, \а м ж и см оии й жи\атдан
усиб, улгая борадилар. Уларда илк бор севги туйгулари уйгона бош-
лайди. Айнпк,са, Султонмурод билан унинг синф дош и Мирзагул
ургасидаги ил и к, муносабатлар, пок ва самимий севги онларн улар-
нин г ёш хусусиятларига монанд \о л д а к,изик,арли энизодларда
х,ак,к,онми ва жознбали тасвирланган.
Асар нироварлнда вок,еалар ок,ими кескиплашади. Роят о т р
шароитда кун буй и т л л а б , \олдан тойган кушчилар тунашга бош-
лайдилар. К им сасиз даштлик. Хамма ёк,ни зулмат крплаб олган.
Негадир Султонмуролга курк,инчли гуюлади, «иш билан ва таш -
вишлар билан банд булиб кимсасиз чул багри ш унчалик кур^инч-
ли экан лигн н и сезмаган экан». У куркув аралаш ширин хаёлларга
берилади, огир хурсинади. У ёкда о и аси п ин г \о л и не кечди экан,
отасидан х,анузгача х,еч к,андай дарак йук,, ишк,илиб фронтдан тез-
рок, к,айтиб келса булгани. Укаси Ажимурот билан Чопдорда стан-

1 Чингиз Айтматов. Эрта к,айтпш турпалар. — Т.: «Ёш гвардия» паш-


риёти. 1988, 77-бст.

91
цияга, уни кутиб олишга чикишса. Отасини кутиб олгач, унга Чоп -
дорни бериб, узлари эса отаси билан ёнм а-ён югурмшса. Э \, кани
эндм шундай бахтга муяссар булганда эди, у Чопдорнп плугдан
чи^ариб чоптириб кетардп... Кейпн эвазига юз \н с с а куп рок иш-
лаб берарди. Султонмурод аста йиглай бошладм, чунки бундам бахт,
э\ти м о л , \еч качон рун бернши мумкин эмаслмгпнм гира-ш пра
булса-да, калбдан х,ис этардп. Н и \о я т у хаёл сел и га чумиб ширин
уйкуга кетади. Шу м а\ал, н о га\он , уларни куз таги га олпб, улуш
бериб кетган уша овчилар Султонмурод на унинг шериклари кулла-
рини боглаб, огизларига латта тикиб, цушчи отларпни \ай даб ке-
тншга улгурган эдил ар. Йигитлар оркама-орка ётишиб, бир-биров-
л ар и н и н г кулларинн счишга м уваф ф ак буладнлар. Султонмурод
д а р \о л жойида турган Чоидорни миниб от угриларини кувнппа
киришади. Уларга энди етиб олай деганда у к о в о зи эшнтилади, от
калласи билан умбалок ошпб, ёнбошлаганча хириллаб ётарди. К,он
,\идини сезган бури улжани узлаш тириш учун тобора якннлаш иб
келарди. Султонмурод \ам ото гзп дан сувлукнп олганча душ манни
таъкиб этиш учун ш айланпб турар эди. Адиб киссани шу йусипла
узига хос драматик \олатда хотнмалайди. Бу зиё билан зулматнинг
тукнашуви эди. Соя нурдан. зулмат зиёдан чекинади. Бу ,\аёт к,онуни.
К иссада уруш йилларидаги ки ш и л ар н п н г, шу жумлалан, ёш -
л а р н и н г ю ксак ватан и арварли к туйгулари, м е\н атдаги жасоратп,
\ а р кандай кн й п н ч и л и к л ар п и мардомавор ен ги ш л ар и , ай н икса,
успирин йигит — асар бош к а \р а м о н п Султонмурод ва унинг саф-
дошлари тимсолида ёркмн ва жозибали таевирланган. Хуллас, ёзув­
чи уруш ва урушни лаъпатлаш мавзуида хдм узига хос услубда
кдлам тсбратадм.
Адибнинг бош ка асарлари сингари «Эрта кайтган турналар» по­
вести хдм кенг китобхонлар томонидап и ли к кугиб олинди ва мат-
буотда ёзувчи ш аънига канчадан-цанча и л и к гаплар айтилди. Чу-
нопчи, донгдор пахтакор Турсуной Охунова: «...Чингиз Айтматов-
нинг «Эрта кайтган турналар» повестили иштиёк билап укиб чикдим.
«Эрта кайтган турналар»дагп ёш кдхрамопларнинг бошидап кеч ир­
га н o n ip кчсматлари менга уруш йнлларида уз бошимдан утказган
бол ал и к йилларимни эслатдп. Повестни укир эканман, болаларим
\ак,ида ва бугунги кундаги барча болакайларим из ха кпд а упладнм.
Кандай яхши, уларнинг тепасида тппч, осойишта, мусаффо осмон.
Улар бизнинг киематнмизга тушган уша жудоликларни, машаккат-
ларнп билиш майди. Шу боисдан хдм «Эрта кайтган турналар»га
ухшаш китоблар жуда \а м зарур, улар одамларни ти нчликни се-

92
вишга ва кддрдапл а ургагади», — деб ёзган булса, адабиётшунос
Н .К римова «Дружба народов» журналининг 1972 йил 2-с о н и д аб о -
снлган «Отам к,айтиб келса булгани» номли макдпасида куйидаги-
ларнм битган эди: «Айтматов одамларга ибрат, тарбия мактаби була-
дигаи вокеалар \ац ид а, урнак буладпган кнш илар тугрисида ёза
олади. У нннг асарлари яхши маънода у п и л и, ибратлидир. Бу асар-
ларга сингдирилган п ан д -н а си \а т ота-оналарнинг те ран туй гул ар и
билан ,\амо\апгдир. Ш уни и г узн катта истеъдод э к а н л и ш н и хаёт
курсатиб турибди. Ш уни н г учун, адиб педагогика масалаларини
хдл этиш ни даьво к,илмай, уз асарлари сю ж етининг доирасидан
чикмай, го\-го,\ида, ихтиёрий ва ихтиёрсиз равишда одамлар олди-
да шу л а\зад а, шу кунларда, космик каш фиётлар даврида кунда-
ланг булиб турган энг долзарб тарбиявий масалаларга мурожаат
этади».

С АД О КДТ МАДХИ

(Танабой ва Гулсари — айрилмас дустлар)

Хаётни кенг кдмраб о лиш и, вок,еа-.\однсаларни хакхоний тас-


вирлаши, турмуш тафсилотларини жонли буёкдарда, жозиб манза-
раларла чпзиб бермши жи.\атидан муаплифнннг «Алвидо, Гулсари!»
(1966) повести узигача яратилган барча асарлардан ажралиб турадп.
Асарда ижтимоий хдётда юз берган икки хил мураккаб лавр,
яъни копилок, хужалпгини жамоалаштириш ва И ккипчи ж а \о н уру-
шидан кейинги кбайта куриш даври кдламга олинади. Х^Р иккн
давр .\ам уз ижтимоий муаммолари, турли-тумап кийинчиликлари
ж н \ати дан бир-биридан к,олишмасдп. Ана шу ута мураккаб давр
вок,елпгипп жонли персонажлар, тулакрнли ижтимоий типлар оркдли
хакхоний гавдалантириб беришда муаллиф ма\оратининг янги кир-
раларн намосн булган.
«Э\тимол, менга кднчадан-кднча и л\ом пашидалари-ю, бадиий
ижод машаклатларинп «Алвидо, Гулсари!» повести келтиргандир, -
деб ёзгап эди муаллиф . — Мен упда олдинги асарларимга киёсла-
ганда кандайдпр янги бир суз айтпшга ,\аракат к,илдим. Матбуотда
берилган матерналлар \ам , дунёниигтурли бурчакларидагп купдаи-
куп кптобхонлардан келаётгаи мактублар \ам менда маънавий крнп-
цпш \о си л килибгпна крлмай, балки эпднликда \аётла ва адабиёт-
да таплаган йулим ,\ак,ида я пала чуцур уйлашга мажбур этгандп.

93
Мазкур повесть, шахсан мен учун, шуниси билан к^имматлики,
унда, уйлашимча, замонавий миллим \а ё т картинасини тасвирлаш-
га эриш а олдим деб уйлайман. Мен миллим \а ё т «нусхасинн» эмас,
балки миллим турмушдаги му\и м ижтимоий кон ф ли ктлар ва зид-
диятларни ёритишга интилдим...»1
«Алвидо, Гулсари!» повестининг марказий к^ахрамони Танабой
образи ана шундай кишилар тимсолига киради. Киссани ук,ир экан-
миз, Танабой куз унгимизда, энг аввало, буюк бир инсон ва улуг
бир мех,наткаш сифатида гавдаланади. Бош ^ача к,илиб айтганда,
муаллиф Танабой такдири, унинг боспб утган мураккаб йули орца-
ли уруш арафасидан тортиб то урушдан кейинги йиллардаги к,иш-
лок, ахрлисининг юксалиш жараёнини тасвирлаш ни уз олдига ва -
зифа кдлиб куйган.
Т ап аб о й н и н г такдири нихрятда огир, \ a r r o фожиали. У узи-
н ин г бутун куч-кувватини колхоз ишига багишлаган инсон. Т а н а ­
бой к,алб амри ва ижтимоий бурч даъвати билан фронт да,\шатлари-
ни бошидан кечиради, урушдан кдйтгач, колхозда го,\темирчилнк,
г о \ йилк,ичилик, г о \ куйбокдрлпк к,илади, хуллас у кдерда, кдйсн
вазифада иш ламасин, тиним билмай ж онбозлик курсагади. Лекин
Танабой хдмма ерда хдм колхоз фаоллари И б р о \и м ва Алданов,
район прокурори Сегизбоев ва райком когиби Кдшкатоевлар син-
гари мансабдор, хушомадгуй юлгичларга луч келади ва уларга к,ар-
ши муросасиз кураш олиб боради. Ана шу хусуспятларига кура
Танабой \атто уз акаси Кулибойни \ам аммасдан аллакдчонлар кулок,
сифатида сургун кдлиш га сабабчи булади, колхоз партия таш кило-
т и н и н г котиби — дусти Ж уранинг заи ф ли клари ни эса з и н \о р ке-
чирмайдн.
Т анабойга уруш тугаганига беш -олти йил булишига кдрамап
колхозчиларга хдк берилмасдиги, хужадикнинг нима учун кдрздан
кутула олмай оркдга кетаётганлиги тинчлик бермайди. Колхоз иктп-
содини кутариш учун ш ароит кднчалик огир булишига кдрамай, у
уз вазифасини виждонан бажаради. Т апабойнинг бундам фаоллиги
^иш локдаги айрим киш иларга ёцса, айримларига хуш кел масли гм
уз-узидан аён. Ш уни н г учун баъзи р а \б ар л и к уринларига сайлаш
пайтида куичилик ундан юз угиради. У нинг номзодинн курсагган-
л арида ош кора суратда булмаса хдм овоз беришдан воз кечадилар.
Тап аб ой ни н г гоявий эътикрди бошига огир кунлар тушганда, яъни

1 Чингиз Айтматов. В соавторстве с землею м подою. Фрунзе: К ы р ­


гызстан, 1978, стр. 119-120.

94
арзимаган б а \о н а тук,мб чикдриб уни партиядан учирганларида ай-
ннкса сезилади. Ш уни \а м айтиш керакки, ёзувчи Танабой обра-
зипи идеаллаштириш йулидан бормайди, аксинча, бугун мураккаб-
лиги билан акс эттирадики, биз уни буюк эътик.одли чинакам ин-
соп тарзида \ам, айрим пайтларда эса уз \исларига эрк бериб юборган
ожиз одам сифатида хам курамиз.
Ш ундай к,илиб, асарда тасвирланиш ича, томонлар уртасидаги
ракрбат — хдк, ва \ак,сизлик, инсоф ва виждонсизлик, одамийлик
ва в а\ш и й л и к , соддалик ва дабдабабозлик, самимият ва сохтакор-
л и к н и н г кучли тукнашувидан келиб чикдци. Пировардида бу ку-
рашда оддий чупон, матонатли инсон Танабой хдм, хдётинингсунгги
дамигача .\ак,сизликка кдрши индамай курашган, мулохдзакор раис,
сунгги йилларда колхоз партия гаш килотининг коти б и Жура Саё-
ков ,\ам, хдлоллик ва садокдт тимсоли булган саман iiypFa — Гулса-
р и 1 хдм ана шу курашнинг курбони буладилар. Вок,еалар нихояси-
да, кагта курбонлар берилганига кдрамай, адолат гантана килади.
Ана шу психологик ва драматик \олатларнинг Танабой кдлбида акс
садо бериши асарда гоятда табиий ва ишонарли чикдан.
Танабой урушдан кдйтиб кслгандан сунг колхозда хизмат килиб
юриб, шу ерда Гулсари исмли бир от билан топишадм. Гулсарининг
кулунлигидан торгиб бугун хдёти унинг куз унгида утади. Демак,
Т ан аб о й н и н г купгина масрур дамларига Гулсари \а м шо.\ид эди.
Танабой на Гулсари — айрилмас хдмрохдар, кадрдон дустлар. Гулса-
ри - Т ан аб о й н и н г жоми, кони. Гулсарининг такдири - Т ан аб о й ­
нинг такдири. Балки эриш туюлар, лекин бу бор хдк.икдт. Улар
б ир-би рлари ни н г кдлбини, нозик юрак сирларини гуё чукур тушу-
надилар. Асар во^еалари давомида Танабой характеридаги купгина
кирралар Гулсари образи билан боглнк, хрлда очила боради.
Муаллиф Танабойни ю ксак идеаллар учун собит курашчи, са-
ло.\иятли инсон сифатида курсатар экап, унинг камчиликларидап
хдм куз юммайди. Ёзувчи «Биринчи муаллим» повестидаги Дуй-
шэн хдцида гапириб «коммунист образини онгли равишда идеал-
л аш тп рган и н и »2 айтган эди. Аммо бундан Д уйш эн, шунингдек,
Танабой хдм идеал кд,\рамоп деган хулоса келиб чик,майди. Д у й ­
шэн инк,илоб галабаларини мустах,камлаш йулида кд,\рамонлик

1 Гул ва са ри ц сузларндап олингап булиб, Саригул м аъ н о сш ш аиг-


лагадм.
: Чингиз Айтматов. Создадим яркий образ. / / В соавторстве с зем ­
лею и водою... Фрунзе: Кы ргы зстан, 1978, 90-стр.

95
курсатган пайтлармда \а м , О лтинойии укитганда \а м билнми чу-
КУР эмаслигини гушунади. Танабой эса уз оиласи, бола-чакалари
борлигига карамай, тунлари бош ка аёл билан учрашиб юради. Бу-
гина эмас, «Алвидо, Гулсари!» повестила Танабойни турли тиидаги
партия ходимлари билан тукнаштириш оркали муаллиф \астни пар-
дозлаб тасвирлаш \акидаги, яъни шуро адабиётида гуё партия аъзо-
л ар и н и н г салбий образларини я рати ш мумкин эмаслиги \аки даги
караш л ар га зарба беради. Ч и н д ан \а м бундай к а раш л ар \а ё т
\акик;атига зид эди. Хулоса килиб айгганда, «Алвидо, Гулсари!»
Киссаси урушдан сунгги лавр киргиз киш локдарида юз бераётган
улкан узгаришларни, энг мухими, янги \а ё т кураётган м е\н атк аш
киргиз халки н ин г кал б уриш ини узида ифода этган й и р и к бадиий
полотно булиб колли. Шу боисдан \а м уз д аврин п нг юксак муко-
фотларидан бири —Давлат мукофотига сазовор булди.
А сар н ин г сюжети шундай бошланади: ур томонга караб чузп-
либ кетган ки й ин йулда аравага кушилган кари отда кари киши
кетмокда, о тн и н г ю риш и тобора се к и н л аш и б , араванн теп али к
томон ар ан гтор ти б боради. Аравакаш бош ка аравакашлар сингари
\о л д а н тойган огни бехудага кам чи лам ай ди , уни аяйди. Аравани
кекса от эмас, гуё узи тортиб бораётгандай \ и с кнлади, жони
ачийди.
Нега шундай? Чунки бу кекса одам ва кари от бир-бирига калр-
дон, умрш ерик, айрилмас дустлар эднлар. Бу кари от бир вактлар
овулнинг курки, атрофга донги кетгаи, бугуи водийни узи га маф-
тун этган йурга Гулсари булса, кекса киши бир вактлар кучини
каерга сигдириш нп билмаган, тиии б -ти нч и м ас, гайратлн ва уктам
Танабой эди.
«Алвидо, Гулсари!» повести, — деб ёзган эди муаллиф, — авто­
биограф ик асар. К ,а\рамонларимнинг купи хаётда бор, менга якин
одамлар. Гулсари \а м бор от. Бутун туманда донг тарагган машхур
iiypFa от эди. Кдпаверса номи \а м Гулсари эди...»1
Кари от ва кекса Танабой бу кенгликлару довоилардан \аётида
неча бор шамолдек учиб утган эдилар. \ о з и р эса бир кадам юриш-
га, ким ирлаш га мажоллари келмайди. Вакт утиб б о р м о ч а . Ман-
зилга етиш учун эса хали жуда узок йул босиш керак. От эса
тобора мажолсизлапиб бормокда. Бу кимсасиз адирда тунаб хам
булмаиди. Умрининг энг ажоннб дамларини бирга утказган, купгина
манзилларга и ста га н вактида отказ ган, канчадан-канча шон-ш араф-

'Ч. Айтматов. «Кыргызстан мадаипяти», 1972 ii. 27 апрель.

96
ларга буркаган бу кддрдон отини кдриган чогида йулга ташлаб ке-
тишга Т ан аб ой н и н г кузи к,иймайди, бу инсофдан эмаслигини у
яхши билади.
Х,ар бир инсон кексайган чогида утмиш ^аётига назар таш ла-
гани сингари Тан абой \ а м Гулсари билан узи ни н г бирга утказган
д ам л ар и н и б и р -б и р куз олдига келтиради. Т ан аб о й н и н г хдёти,
ун ин г Гулсари билан бири н чи учрашуви, яъни кекса йил^и чи
Тургайнингуша пайтда бир ярим яшар Гулсарини Танабойга курсат-
гани, яхш и от булади, сен уни парвариш к,ил, деб тайинлаган
кундан бош лаб узи ва йурганинг босиб утган ш онли йуллари-ю ,
сунгги бор саф арга чикхан \о з и р г и ф ож и ал и дам л ар и н и бирм а-
б ир эслаб кетади.
Танабой йургаси билан видолашар экан, унга сунгги сузларини
айтади: «Сен ажойиб от эдинг, Гулсари. Сен менинг айрилмас дустим
эдинг, Гулсари. Сен узинг билан бирга м енинг энг эзгу хотирала-
римни олиб кетяпсан, Гулсари. Мен умрбод сени эслайман, Гулса­
ри. Х,озир уз олдингда сени эсга олаётганимнинг боиси шуки, сен
жон беряисан, донгдор отим Гулсари. Биз албатта сен билан, кдчон-
лардир у дунёда учрашамиз, Гулсари... Л екин мен у ёкда сенинг
туёкдарингнинг дупурини эш ита олмайман. Ахир у дунёда йуллар
йук;, у ёкда ер йук,, ут-улан йук,, у ёкда \а ё т йук,. Аммо мен тирик
экан м ан , сен улмайсан, чунки мен сени эслаб юраман, Гулсари.
Т уекдариигнинг д у п у р и м е н у ч у н с е в и м л и куши к; б у л и б к р л а д и ,
Гулсари...» (1-жилд, 398-бет).
Шуни \а м айтиш керакки, к,иссада йурга о тн и н г тар и х и Тана-
бой н и н г тарихи билан шунчаки биргаликда берилмаган, албатта.
Гулсари «эркак ки ш и н и н г кдноти» булибгина крлмасдан, балки у
асарда муста^ил бадиий образ сифатида гавдаланади.
Тугма йурга булган бу чиройли отни колхозда кимлар минма-
ди, унга ки м ларн и нг \ав аси кетмади. Танабой \ол дан тойиб тамом
булаётган рамак.ижон отнинг бошида утириб ана шу одамлар \ак,ида
уйлаб кетади. Уша одамлардан бири Ж ура Саёк,ов Тан аб ой ни н г
дусти эди. Шу муносабат билан дусти Жура билан бирга кечган
ёш ли к дамлари, кугп ина яхши ва ёмон во^еаларни хотирлайди.
Жура Танабой билан ёш ликдан бирга усган уртоги, сафдош и,
си н ф дош и эди. Жура саводхон, келишган йигит эди. Аммо юрак
хасталиги учун урушга бормаган, колхоз тузилиш идан тортиб, уни
тиклаш ва м уста\кам лаш да ж онбозлик курсатган киши эди. У Т а­
набойга хам савод ургатган эди. И кки си биргаликда комсомолга,
сунг партияга кирган, жамоалаш тиришда, кулокдарни си н ф сифа-

7 - Асил Раш идов 97


тида тугатишда бирга ф аолли к курсатган. Ж ура ё шли гида но к му-
локазали, б о си к булса, Танабой ки зи кк о н р о к х а р ак те р га эга эди.
Ю к,ор ид а кайд этилганидек, Танабой характеридаги купгина
кирралар Гулсари билан уйгун холла очила боради. Гулсари узи­
нин г тарбиячиси ва хужайини Т ан аб о й ни н г калбини, юрак сирла-
рини хам гуё тушунади; унинг кишлокдаги севгилиси Бибижон
билан учрашгандаги хи с-\ая ж о н л ар и н и сезади. Танабой узининг
оиласи, бола-чакаси булишига кара май кишлокдаги солдат беваси
Б и биж онни севади, Бибижон х,ам уни севади. Улар махфий учра-
ш иб туришади. Гулсарини йургалатиб, шамолдек учиб бораётган
Танабой Бибижонни узокдан куриши биланок, отни секинлатади
ва отн ин г ёлига энгаш ган \о л да узок гаплашиб бориш ади, бир-
бирларига калб розини айтишади. У ларнинг узаро дил сузлари отга
\ а м гуё тушунарлидай, от \а м кулок солиб бораётгандай буларди.
Мазкур холат отда табиий инстин кт хосил килгандай, Бибижонни
узокдан кургандаёк бош и ни у томонга бураверади.
Танабой оилали, бола-чакали киши эди. Бас, шундай экан, Б и ­
бижон билан иш кибозлик килиб юриши тугри эмаслигини узи \ам
биларди. Бу ахлок к°идаларига тугри келмасди. Танабой буни анг-
ласа-да, Б и би ж он н ин г уйига яш иринча катнаш ини канда кила ол-
масди. Аммо бир вокеа сабаб булиб, бу учрашувлар бар,хдм топади.
Бу - Танабойнинг Бибижон билан учрашган ксчаларидаи биридаги
довул турган кеча эди. Довулда йилкиларни аранг тутиб кол гаи
хотини Ж айдар Т ан аб о й н и н г каёкдардан бундай \аллослаб кели
ш ини пайкайди ва бола-чакали киш ига бундай и ш н и н г муносиб
эмаслигини уктириб, ётиги билан мулойим гаъна килади. Шу кун-
дан эътиборан Танабой оила олдидаги масъулиятини калбан хм с
этади ва БибиЖон билан о р т и к у ч р аш м а й куяди.
Ёзувчи Танабой билан Гулсари образларининг нозик киррала-
рини жонли, хдётий эиизодларда янада равш анрок гавдалантирган.
Танабой ва Гулсарининг нималарга кодир экаи л иклар ин и тасвир-
лаш оркали к и Р ™ з халки \а ё т и н и н г миллий колоритини, урф-
одатларини, миллий уйинларию оммавий сайилларини хам курса­
тиб беради. Ш а р к уйинларидан бири пойга булиб, унда хам Гулса­
ри б и ри н чи л ик ни олади. Ш ундан сунг миллий уй ин л ар н и нг энг
мураккабларидан бири купкарида \ а м Гулсари узини курсатади.
Танабой \ а м уйинда узининг бутун кучини, м а \о р а ти н и намойиш
этади. Купкарида Танабой бирга улок чопишаётган кушни козок
чавандози билан улок тортиш иб колади ва уни енгади, бу унга
катта шухрат келтиради:

98
«Улар шиддат билан чопиб бораётиб от устида кураш бош лаш -
ди. Битта улжага таш ланган бургутлардек улок,к,а маркам ёпиш иб
олиш иб, бир-бирларига ушк^иришар, хириллашар ва бир-бирлари-
ни куркитиш учун йиртк,ичлардек букириш ар эди, куллари бир-
б ирлари н и ки га чирмаш иб кетган, тирноклари остидан к,он сизиб
окдр эди, чавандозлари як к а м а -я к к а курашаётганларида тик;или-
шиб ёнма-ён кетаётган отлар эса к^рмизи куёшни кувиб етиш учун
ш ош илар, кузлари крн гатулган эди» (1-жилд, 181-бет).
Т анабой ва Гулсарининг донги оламга кетган ана шундай кез-
ларда колхозн и нг йилк,ичилик ф ерм аси мудири хушомадгуй, су-
бутсиз И б р о \и м отни колхоз раиси минади, деб олиб кетади. Раис
бу иш учун И б р о \и м н и чорвачилик буйича узига муовин к,илиб
олади. Т анабойдан ва йилк^и орасидан Гулсарини олиб кетиш Та-
н а б о й н и н г ю рагини сугуриб олиб кетиш билан баробар эди. Гул­
сари а й т р л и к к а энди урганаётган эди. У неча бор уюрга крчиб
кетади, уни яна ушлаб келадилар. Охири Гулсарини ахта к,илиб
тинч и ш ад и . Бу вок,еалар Тан абой га кдттик, таъсир к,илади, изти-
робга солади:
«— Вой-буй, Танака, биз унинг урнига беш ай гар берамиз. Шу
,\ам гапми? — деб ажабланди И б р о \и м . У иш хамирдан к;ил cyFyp-
гандек осонгина \ал булаётганидан хурсанд эди... Эх,, Танабойнинг
урнида бошк,а киши булганда-ку, гапни к.иска к,илган буларди-я!
Аммо Танабой танабойлигини к^илади-да, у узининг акасини х,ам
аямаган, буни унутмаслик керак. Э \ти ётл и к билан иш тутмаса
булмайди.
— Менга си зн ин г беш айгирингиз керак эмас! —деди-да, Т а н а ­
бой терлаб кетган п еш он асин и артди ва бир оз индамай тургач,
очик,часига гапириш га к,арор к,илди. — Нима, раисингга, миниш га
от топилмайдими? Отхонада отлар куриб кетдими? Нега энди бош-
к,а от эмас, Гулсари керак булиб к,олди?..
— М ана сиз, Танака, урушда солдат булгансиз. С из енгил ма-
шинада, генералингиз юк машинасида юрганми, ахир? Йук,, албат-
та. Генералга - генераллигига муносиби, солдатга эса — солдатли-
гига ярашаси. Тугрими?
— У нинг йуриги бош ^а, — дед и Танабой эътироз билдириб,
лекин нега йуриги бошк,а экан лиги н н тушунтириб утирмади, очи-
гини айтганда, тушунтира олмасди \а м . У саман йурга буй ни га
тушган сиртмок; тортилаётганини сезиб, жахд билан гапирди: —
Бермайман. Агар маъкул курмаётган булсаларинг, йилк^ибок.арлик-
дан олиб ташланглар. Т ем ирч и ли к устахонасига бораман. У ерда

99
сизлар мендан бол Fa ни тортиб ололмайсизлар» (1-жилд, 299—300-
бетлар).
Д ем ак, бундан кури н ад ики, Т ан аб ой тубанликка, н о \ а 1стикка
чидаб тура олм айди, балки унга к,арши муросасиз кураш олиб
боради.
Ёзувчи ftypFa о тн и н г Т ан аб ой дан олиб кетили ш и натижасида
у н и н г калб и да турён урган р у \и й зи лзила, э зи л и ш ва и зтироб
ал ам л ар и ни б ирги н а детал — кубизда чалинадиган куй, яъни она
т у я н и н г уз буталорини й укотганидаги ар м о н и и ф о дал ан ган Kyii
ор к а л и курсатади. Я нада а н и к р о к ки либ айтганда, Т а н а б о й н и н г
Гулсаридан ай р и л га н и д аги р у \и й \о л а т и он а т у я н и н г йукртган
уз буталогини излаганидаги ар м о н и га \ а м о \ а н г тарзда тасвирла-
нади.
Шундай килиб м е \н атк аш дс\к,он Танабой Бакасов OFnp йулни
босиб утади. У кайси вазифада и ш л ам аси н , кайси и ш г а т у т и н м а -
син — \а м м а -\а м м а с и н и сидкидилдан бажаради, аммо иши унги-
дан келмай \ а р к^адамда тусиьутарга дуч келаверади.
Танабой колхозда куичиликнинг а\в ол и бош ка со\аларга Кара­
ганда OFnp экан лиги н и билиб, йилк,ини куйиб куй бокиш га утиш-
ни дусти Ж ура так ли ф килганда йук деслмайди. Ана шу к,ийип
шароитда \а м ишлаб, бу колок, с о \а н и яхш илаш ни уз бурчи деб
тушунади \а м д а колхоз раи си н и н г топш ириги билан бош ка икки
отарни, яъни комсомоллар бокувчилик килаётган огарларни \ам уз
оталиf h га олишга рози булиб, катта йигилишда суз беради. Куйчи-
л и к отарларида а\в о л них,оягда огир эди. Киш каттик келганлиги-
дан уша й и л и ёк кийинчиликларга дуч келди. Отарларда ем-хаш ак
йук, куй-кузиларга куйхоналар п у к Бори \а м яроксиз, илма-те-
ш и к эди. Чупонларнинг а\в о л и \а м ёмон. Улар томчи утиб туради-
ган ертулаларда бутун оиласи билан яш ар ва ишлар эдилар. Чупон-
ларда кадимий киргиз уговлари йук эди. Чорвадорлар учун нихр-
ятда зарур булган и сси к ва кулай утовларни йукотиш кераклиги
\а к и д а , бу э ски л и к саркитлари эканлиги \аки д аги айрим кимса-
ларн и нг сузига ишониб бир вактлар комсомол мажлисида ахдюкона
нутк сузлаганидан уялиб, уз-узини койиб юради. «Узок яйловлар-
да утовларсиз ч орвачилик килиб булмас экан. Кучма чорвачилик
учун хали утовдан дурустрок бош ка \еч нарса уйлаб топилмаганли-
гига кара май, уни нега коралаганига энди узи \а м \а й р о н коларди.
Хар бир кичик булаги аж додларнинг асрий тажрибасидан утган
утов уз халки н ин г аж ойиб каш фиёти экан лиги н и у нега кура ол-
маган экан?» (1-жилд, 309-бет).

100
Хуллас, шароит ночорлиги, ем-хаш акларнинг етишмаслиги на-
тижасида куй-кузилар нобуд була бошлайди. Айник.са, тул пайтида
кузилар цирилади. Танабой эса бутун оиласи билан туну кун, уйку
билмай, лой кечиб м е \н а т килади. Л екин кузиларни сакдаб крла
олмайди. Янги ту кил гаи кузиларга иссик.жой, оналарига ем -хаш ак
булмагач, асраб k , o j i h i i i к,ийин булди.
Худди шундай огир шароитда район партия кумитаси том он и -
дап вакил к,илингам район ирокурори Сегизбоев колхоз парткоми
Жура Саёк,ов билам келиб крлади. Сегизбоев а \в о л н и н г огирлиги-
ми, кузилар нобуд були ш и н и нг сабабини текш ириб утирмасдан,
Танабойни \а к о р а т килади — халк, душмани, сени ж ой и нг турма,
дейди. М ехнатнинг огирлигидан ва прокурорнинг ноурин сукиш -
ларидам газабланган Танабой Сегизбоевни пан шаха кутариб кувиб
\айдайди.
Натижада Т ан аб о й ни н г иши партия бюросида мухркама к,или-
нади. Сегизбоев чупом Т ан аб ой ни н г иши \ак,ида, к,олаверса район
вакилини х,ак,орат кил гаи и, кувиб \айдагани \ак,ида ахборот бера­
ди. Райком котиби К,ашк,атоев \а м маълум бир мак,садни назарда
тутиб Танабойни к,оралайди. Сегизбоевдан \айик,к,анлиги учун унинг
тараф ин и олади. Й игилиш да Тан аб ой ни н г хатти-хдракатларини
факдг бир киши - район газетасининг му\аррири Каримбеков кув-
ватлаб чикдци. У колхозчи, чупон, кекса коммунист Танабойни
н о\акд ан \ац о р ат к,илиб, тах,к,ирлагани учун район ирокурори Се-
гизбоевнинг узини хдм м у\окам а к,илиш масаласини куяди. Маж-
лисда Танабой га суз беришгаида, у гапириш ни истамайди. С еги з­
боевни нима учуй \ак,орат к,илганлиги, ти ни м сиз м е \н а т килиб,
м е\пати кдцрланмаганини айтиб, узини окдаш ни лозим курмайди.
Одатда \аётда к,анчадан-к,анча эзгу ишларни амалга оширган айрим
киш илар ана шу ишни к,илдим, деб айтгиси, писанда к,илгиси кел-
майди, аксинча, халк,, ж амоатчилик узи билиб олар, деган андиш а
билан кифояланадилар. Хуллас, мансабпараст тураларнинг ножуя
хатти-\аракатлари, адолатсизликлари туфайли Танабой партия са-
фидан чикдрилади.
Танабой Бакасов и ш и н и н г райком бюросида м урокам а к,или-
ниши киссанинг кульминацион нук,тасини ташкил этади. Айни шу
уринда Танабой билан К ари м б ековларн и нг хдётга муносабатию
Олдаиов, Кдшкдтоев, Сегизбоевларнинг мавк,еи уртасидаги к о н ­
ф л и кт \а л этилади.
«Танабой партия билетини олиш учун куй ни га кул солади. Орага
чуккан жимликда у анча ивирсиди. У нинг партбилета фуфайкаси,

101
костюми остидаги чарм халтачада булиб, буни Жайдар тикиб бер-
ган эди. Бу халтачани Танабой к,айиш утказиб, елкасига осиб юрарди.
Хуллас, у халтачани чикдриб, ундан куксининг хдрорати билан или-
ган партия билетини олди ва Каш катоевнинг совук, яр к и ро к столп
устига куйди. Сунг, \а т т о узи \а м совукка котгандек жунжикиб
кетди» (1-жилд, 376-бет).
Партбилетини то п ш и риб чикдач, Т ап аб о й ни н г кунглига \ еч
нарса сигмайди. У одамлар юзига \а м каролмайди. Отига м иниб
токка караб равона булади. Оркасидан чопиб етиб борган уртоги
Журага \а м кайрилиб карамайди. Бундай булишига гуё Жура ,\ам
сабабчи эди. Уни куй бокиш га ундаган Ж ура эди-ку.
Уртогининг партиядан учирилиши хаста Журани бутунлай йи-
Китади. Унинг юрак хасталиги кучайиб, ётиб колади. Уцишдаги угли
Ш омансурни ва Танабойни ,\ам чак,иртиради. У эса келишни иста-
майди. Ш унда Танабойнинг хоти ни Ж айдар уни зурлаб юборади.
Танабой келганда Жура узилган эди. Журани дафн эггач, унинг
угли Ш омансур Танабойга отасининг васиятини, яъни Журанинг
партбилетини райкомга Танабой олиб бориб топш ириб куйиши
^акидаги васиятини айтади. Танабой Ж уранинг партбилетини олиб
райком секретари Кдшкдтоев кабинетига кирмокчилигини айгганда,
у кабул к,илмайди. Партбилетни \исобга олиш булимига топшириб
кетиш ини айтади. Омади чопмаган Танабой шу куйи уйига бориб,
хотини Жайдарга Ж уранинг вафот этганини айтиб йиглайди. Хоти-
ни х,ам унинг дардини тушуниб, дусти Жура дафнидан кдйтган эри
учун халк, орасида купдан бери куйланиб келинаётган гамгин мар-
сия, яъни овчининг узи отиб куйган углига багишлаб айтган марсия
— «Кекса овчининг кушиги»ни кубизда куйлаб беради. Куй аслини
олганда, мо^ият эътибори билан, кахрамонга берилган психологик
тавсифнома булиб, у Танабойнинг уша ондаги ру.\ий хрлатини, ички
изтиробларини ёритишда бир восита хисобланади.
«Темир кубизнинг ю ракни эзувчи ти тр ок о \ан ги янгради. Гуё
шамол алам билан увлаётгандек, гуё бир одам далада мунгли ашула
айтиб, йиглаб югураётгандек, атрофдаги \а м м а нарсалар эса нафа-
сини ичига ютиб сукут сакдаб тургандай ва фа кат инсоний кайгу-
\а с р а т нола чекаётгандек эди. Гуё у югурар ва узининг кайгу-
алами билан каерга бош уриш ни, бу сокин ва кимсасиз ерда изти­
робларини кимга айтиб, кунглини кандай бушатишни билмас ва
унга \еч ким х,ам жавоб бермасди. У йиглар ва узини узи тинглар-
ди. Танабой х о т и н и н и н г у учун «Кекса овчи н ин г кушиги» куй и ни
чалаётган и н и ан глади...»

102
Факдт шундан кейингина муаллиф Танабойнинг ру\иятига мо-
нанд равишда ёш овчи \ак,идаги эртакни баён этиш га утади:
Мен сени улдирдим, углим Кррагул,
Хрлимга к им йиглар, углим Кррагул,
Так;дир ж азолади, углим Кррагул.
Кием am уч олди, углим Кррагул,
Овчилик касбига, углим Кррагул,
Ох,, н егаургат ди м , углим Кррагул?
Куш-^айвонни щийратдинг, углим Кррагул,
Ж ониворларни отдинг, уьлим Кррагул,
\ а р бир тирик мавж удот , углим Кррагул,
Д аст ингдан улса пах,от, углим Кррагул.
Ёлгиз колдим оламда, углим Кррагул,
\ е ч бир инсон шу дамда, углим Кррагул,
Й игимга солмас кулок;, углим Кррагул,
Мен сени улдирдим, углим Кррагул,
Ж онингга н;асд к;илдим, углим Кррагул...
( 1-жилд, 3 9 5 —396-бетлар).

К у р и н ад и ки , к,иргизларнинг к,адимги маросим к уш ш у ш ри н и


эслатувчи мазкур кушик,, яъни о в ч и н и н г у з уклини отиб куйиб,
у н и н г жасади тепасида айтган видолаш ув K jm u r a си н гари Т а н а ­
б ойн и нг уз номатлуб хатти-\аракатлари учун кдцрдон дусти Жура-
дан ксчи ри м сураш и ,\ам э м о ц и о н а л р у \ билан сугорилган. Д е ­
мак, «Она т у я н и н г б у т а л о ш н и излаш даги о \-з о р и » \ а м , «К екса
овчининг куш ип -i» \а м асарда бежиз келгирилмаган, албагга. Улар-
га юк,орида айтиб у гган и м и зд е к п си х ол оги к нагрузка ю клатил-
ган. Натиж ада, ас ар н и н г таъ си рчанли ги кучайтирилган. П овест-
даги Т ан аб о й ва Ж ура уртасидаги дустли к алок;алари \ а м ч ин а-
кам и н с о н и й , бегараз зам и н д а юзага келган булиб, \с ч к.андай
т асо дп ф л ар бу д у стл и к н и н г б узили ш и га сабаб бул а олмайди. Т а ­
набой чапдасгрок,, тезоброк,, ш ош ^алокрок, булса, Ж ура босик,
се р м у л о \а за ки ш и . Бу \ а р икки дуст умр буйи бирга иш лаб,
колхоз тузум и н и м у с т а \к а м л а ш га хи зм ат к.илишди. Х,аёт ж араё-
нида икки дуст уртасида айрим ан гл аш и л м ов чи л и кл ар булишига
к,арамай, улар б и р - б н р и н и н г д и л и н и о гритм ай, к,адрдон булиб
яш ад илар. Ш у н и н г учун Ж ура сунгги н аф аси д а х,ам Т ан аб о й н и
тилга олиб, у з и н и н г п артбилстин и рай ком га олиб бориб то п ш и -
р и ш н и унга и ш о н ад и. Т ан аб о й \а м д у сти н и н г бу в аси яти н и адо
зтади.

103
Жура ахлокан пок, адолатли инсон булиб, Танабойга Караганда
турмушдаги у ёки бу вокеалардан чукуррок хулосалар чикаради.
Бош кача айтганда, у \а р бир нарсага жуда э \г и ё т к о р л и к билан
ён д аш и ш н и узига одат килиб олгаи эди. Бу жи\атдан Жура Т а н а ­
бой характеридаги кем тикликни гулдираётганга ухшаб кетади.
Танабой Бакасов ва унинг ажралмас дусти, сафдош и, \а ётн и н г
чексиз маш аккатларини бошидан кечириб, огир юрак хасталигига
дучор булган колхоз партия таш ки ло ти н и н г котиби Жура Саёков-
лар ф ож иасида оддий м е \н атк аш инсон р у \и н и н г маънавий юк-
саклиги, ахлокий софлиги укувчини узига мафтун этса, район партия
кум итасининг б иринчи котиби К,ашкатоев, район прокурори С е ­
гизбоев, колхоз раиси Олданов сингари расмиятчи мансабдор шахс-
лар образи \а м узларининг маънавий тубанлиги, кашшокдиги, худ-
бинлигию разиллиги билан китобхонда шунчалик нафрат туйгула-
рини алангалатади. Хулоса килиб айтганда, «Алвидо, Гулсари!»
повестида Танабой Бакасов такдири оркали, унинг м е \н аги ва ку-
раши оркали И ккинчи ж а \о н урушидан кейинги тикланш и даври,
янги \а ё т манзараси \а к к о н и й тасвирланган.

«ОК, КЕМА»НИНГ ОЙДИН ЙУЛИ

Ч ингиз Айтматов \ а р бир янги асарида \аётимизга янги гоялар,


янги образлар оламини олиб кириш и билан бирга янги тасвирий-
услубий йулларни куллаш оркати асрим изнинг долзарб ижтимоий-
ф ал саф и й, ахлокий-маънавий муаммоларини дадил кутариб чика-
ди. А дибнинг «Ок кема», «Со^ил ёкалаб чопаёгган олапар» кисса-
лари \ а м шундай асарлардан булиб, узи ни н г ю ксак реалистик
тасвири билан киш ини гоятда \аяж онлантиради.
Улуг рус рассоми Репин узининг навбатдаги нодир асарига нукта
куйгач, «М енинг энг яхши асарим \cUin олдинда» дей иш ни яхши
курар экан. Чукур мазмун касб этган бу иборани Ч. Айтматов
ижодига \ам туда татб и кэти ш мумкин. Ёзувчи асардан-асарга утган
сари янгидан-янги м а\орат чуккиларини эгаллаб борди. У нинг \ар
бир асари, шу жумладан, «Ок кема» («Эртакдан сунг«)' киссаси

1 «Ок кема»... Д арвоке, ннма учун о к кема? Запгори ёки яиш л эмас?
Ёзувчи бу ном билан нимага асосланган? Бола иккита эртакка н ш он а-
ди: бирим чиси, буваси айтиб берган халоскор она буту хусусидаги эртак
булса, и к ки н ч и сп — уз хаёл оламида нратилган о к кема ва унга б а л и к
кисфасида сузиб бориш хакндаги афсоиадир.

104
А йтматов иж одида а л о \и д а бир вокеа, бадиий каш ф и ёт булди.
Бош кача айтганда, асар го яви й-бади и й теранлиги билан ж а \о н
адабиётида яратилган м а ш \у р асарлар каторидан муносиб урин
олди. Бу мухтасар, ам м о мураккаб асар китобхонлар олам и н и
тулки н ланти рди, йигинларда, гурунгларда м у \о к а м а этилиб, тан-
Кидчиларни адабий мунозараларга чорлади. Асар босилиб чикдан-
дан сунг уз д а в р и н и н г нуфузли н аш рлари — «Правда», «К омсо-
молская правда», «Литературная Россия» газеталарида катор так-
ризлар эълон килинди. «Литературная газета» эса уз са^ифаларида
мазкур кисса ю засидан кенг микёсда м у \о к а м а утказди. Бу ада­
бий б а \с м у а л л и ф н и н г «Зарурий а н и к д и к учун» («Необходимые
уточнения») м акрласи ва р е д а к ц и я н и н г кискача хулосаси билан
якунланди. Бу уринда асар хакида билдирилган ф и крл арн и т а \ -
лил ки лиш га \о ж а т йукдир.
Л екин хамир учидан патир деганларидек, биргина мактубни
келтириб утайлик:
«Бир вактлар «Навоий» романи менга... \ам д ар д булган эди...
Энди м енинг «овунчим \а м , кувончим \ам»... «Ок, кема» булиб
Колди. Мен бу китобни бир неча марта кайта-кайта у кисам дейман.
Негаки... бу шунчалик «катта майдон»ки, ундаги нарсаларнинг \а м -
масини бирданига акд кузи билан илгаб ололмайди, киши. Улуг
м утаф аккирларнинг асарлари, хикматлари асрлар оша янада ёруг
юлдузлар сингари порлаб уз жамолини ёркин рок намоён килаётга-
нидек. бу асарнинг кадри \а м кундан-кун ортиб боради деб уйлай-
ман», деб ёзади С амарканд вилояти, Хатирчи районидаги 18-урта
м акгабнинг адабиёт муаллими Юсуф Хакбердиев.
Ш ундай килиб, « О к кем а » киссаси жуда катта эмоционал куч-
га эга булиб, Ч. Айтматов ижодида му.\им маънавий-ахлокий бир
боскичдир.
М уаллифнинг «Бутакуз» киссасида мамлакатда курик ва буз
ерларни узлаштириш кудратли иктисодий-сиёсий плацдарм, улкан
камолот мактаби эканлиги, «Биринчи муаллим»да укитувчининг
ижтимоий \аётда тутган урни, баркамол авлод тарбияси, «Алвидо,
Гулсари!»да шахе эрки, и н со н н и н г \ а к - \ у к у к и, танкид жамиятни
\аракатга келтирувчи куч эканлиги тал кин этилган булса, «Оккема»
повестида табиатни мухрфаза этиш муаммолари калам га олинган.
Табиатни му\офаза килиш масаласи факат иктисодий масала булиб
колмай, балки ижтимоий-ахлокий масала сифатида кундалангтур-
ган ^озирги найтда, табиатнинг чинакам жонкуяр \имоячиси булган
бу адибнинг ижоди, ай н и к са катта а \а м и я т касб этади.

105
Ш у н и с и д и к к а т г а с а з о в о р к и , м а зк у р м а с а л а н и н г х а л к а р о
м и кёсда neMOFii и к дол зарбл и гии и х.астнпн г узи тасдик^памокда. Д е ­
мак, ю к,ор ид а кайд этилганидек, «Ок, кема» киссасида ифодаланган
асосий масала — инсон ва табиат муаммоси ва ундан келиб чикдци-
ган ахлок,ий масаладир.
«Ок, кема» к и ссаси га ю кс ак б а д и и й л и к бахш этган мух,им
ом и л л ар д ан бири ш у н д аки , Ч и н ги з А йтматов и ж ти м о и й \ а ё т
\ак,идаги к а р аш л ар и ю хулосаларин и б ир он уринда х,ам ялангоч
\ о л д а баён этмайди. М уалли ф уз ках,рамонлари х арактерини чи-
зар э кан , у л арн и нг ж он л и инсон э к а н и н и , б и н о б ар и н , уларнинг
х,еч к,айсиси инсонга хос булган фазилатлару заи ф ли клардан холи
э м а с л и г и н и унутмайди. Б у л ар н и н г барчаси киссада характерлар
мантик,и воситасида и н к и ш о ф этилади. Д ем а к , бундан курина-
ди к и , муаллиф х,ар бир персонаж тасвирида, айник,са, унинг ички
д у н ё с и н и , р у \и й к е ч и н м а л а р и н и ч и зи ш д а к,отиб кол га н схема-
лардан кочади ва турфа хил ранглардан кенг ва самарали ф о й да-
ланади.
Асарда тас в и р л ан и ш и ч а, ав л од ла р н и н г эн г яхш и ан ъаналари
р у \и д а тар б и ял ан аё тган ва ю ксак ахлокий ф ази л ат л ар н и узида
ш а кл д а н ти раё тган етти яш ар б о л а н и н г виж дон и ,\али х,еч нарса
билан за^арланм аган табиатдай мусаффо. У \ а ё т тугрисидаги ту-
ш у н ч ал ар н и , инсон ва у н ин г ю м уш ларин и узи ни н г ана шу 6eFy-
бор — соф виж дон и бил ан кабул килади, ана шу виж дон т арозп -
сида улчайди. У н и н г мургак кал б и \е ч кандай ёл го н н и , \е ч кан-
дай ёв у зл и кн и кабул ки л о л м ай д и , ак с и н ч а ,\аётдаги жуда куп
чигал саволларга жавоб излайдн. Л ек и н бу саволларга тайин бир
жавоб топа олмай кийналади. Натиж ада бир муаммо и к к и н ч и си -
ни келти ри б чикаради. Бола эса х,аётга «бола кузи» ва узи н и н г
масъум р у \и й дунёсига якин булган б ува си н и н г «нуктаи назари»
билан карайди.
«Ок кема» киссасида \и к о я этилган вокеа к и р т з тупрогида -
С антош дарасида кечади. Д аран п н г бир томонида Коровултог буй
чузиб, шу тогдан хушманзара Иссиккул куриниб туради.
«К,айси бир вакт кузда Иссиккулдан Сантош урмонига бориб
колдим, - деб ёзган эди муаллиф, - у ерда пичан гашиётган шо-
фёрга йуликдим. У менга бу ерга каердандир икки бугу (марал)
келганини айтиб берди. Бугунинг бирини отиб олиш ибди-ю , ик-
кинчиси кочиб кутулиб кетибди. Энди у бу ёкдарга сира кайтиб
келмаса керак»... —деди ш оф ёр афсусланиб. У менга узлари туна-
ган урмонбегининг уйини \а м курсатди. Ш ундай килиб, мен «Ок

106
кема»даги бола яшаган уйгатугри келдпм».1 Китобнинг ёзилишига
туртки булган бутун воке а ана шундан иборат.
Ёзувчилик ижодкордан катта \аёти й тажрибани такозо этади,
албатта. У \аётд а турфа хил кечинмаларни бошидан кечиради. Ай-
тайлик, оч-ялангоч, ночор бнр кимсанинг ру\ий оламини х.ак.к.оний
чизиш учун очлик нималигини билнш ёки кор босиб долган киши
кечинмаларини ифодалаш учун, \еч булмаганда шу муд\иш \олат-
ни тасаввур эта олиш и керак, албатта. Киш и узи билмаган, курма-
ган хрдисаларни ёзса, на укувчини иш онтира олади, на ёзганлари
уни \а я ж о н г а солади. Ана шу нуктаи назардан Караганда халк дар-
ди билан яш аш , х^ётнинг ички тулкинлари-ю , бутун и ки р-чи ки р-
ларигача мушохдца этиш Айтматов ижодининг бош принципи ,\исоб-
ланади.
Энди асосий масалага, яъни асар тахдилига утайлик.
Дарадаги урмон коровулхонасининг аъзолари — урмон к,орову-
ли Уразкул Болажонов, унинг хотини Бскап хола, к,айпогаси Мумин
бува; Мумин буванинг набираем — етти яш ар Бола ва буванинг
кенинги хотини — Камнир; урмон ишчиси Сайдах1мад ва унинг
хотини Гулжамоллардан иборат. Булардан ташкари, ушбу манзилга
келпб-кетувчи совхоз шофёри Кулибек, автолавка сотувчиси — Ураз-
кулнинг ош наси Кукатойлар бор. Ана шу ун киш и, шунингдек,
Жаласойдаги муаллима аёл кпссанипг асосий персонажлари булиб,
улардан Мумин бува, унинг ота-онасиз долган набираем - бирин-
чи си н ф укувчиси булмиш Бола ва Уразкул бош кщ рамонлардир.
Мумин бува ва Бола киссадаги ижобий кучлар, Уразкул ва
ун ин г \а м ф и к р л а р и салбий кучлар гуру\ини таш кил этади. Бу
икки г у р у \э с т е т и к ва ахлокий жихдтдан б ир-би ри га карам а-кар -
ши кугбларда ж ой лаш ган булса-да, Бскай хола, С ай д а \м ад , Гул-
ж амол, кучма дукон сотувчиси - йигит У разкулнинг кул остида,
унинг ам рига би н о ан иш тугсалар \а м , уларда ижобий ва салбий
сифатлар \а м мавжуд; бош кача антганда, бу турт образ соф салбий
характерга эга эмас. Ш унингдек, К улибек образи бутун мо^ият
эътибори билан Мумин бува ва Бола билан \ а м ф и к р ва хдмнафас
эканлиги назарда тутилмаса, ки ссан ин г бадиий гоясини тула анг-
лаш м утл а ко мумкнн булмай кол ад и. « О к к е м а » ки сс аси н и н г б а­
д иий мукаммаллиги шу даражада к ж еак ки , бу \а к д а тула тасаввур
\о с и л килиш учун асарни бош идан охиригача си н ч к о вл и к билан
кай та-кай та укмб чи к и ш зарур.

1[/. Айтматов. «Кыргызстан м ад ан н я ти » ,. 1972 ii. 27 апрель.

107
«Айтматов асарларида, — деб ёзган эди ф и лологи я фанлари
д октори , п роф ессор Райбулла ас -С ал ом , — \ а р гал « к о с а н и н г т а -
гида ним косаси» булади. «Ок кема»да хам \ а р бир текст остида
Кандайдир муддао, «ост текст» бор. Ш у туфайли ушбу к.иссани
обдан уйлаб мутолаа ки л ин м аса, ёхуд акси нч а, уни укиб ч и к кан -
дан сунг «булиб утган» вокеалар хусусида ж иддий уйлаб курилма-
са, яъ ни м уалл и ф н ин г муддаоси «акд кузи билан илгаб ол ин м а-
са», китобни умуман укнб ути р и ш н и н г \а м \о ж а т и кдпмайди.
Ч у н он чи , киссада руй-рост айтилмаган, ам м о «назарда тутилган»
муддао — \ а р бир о и л а н и н г б узилиш идан даставвал фарзандлар
жабр курадилар (бу уринда эса Бола хдлок булади) — деган тезис
асосида \аж м а н ушбу к,иссадан бир неча баравар катта илмий тад-
ки к о т \ а м яратиш мумкин эди. «О к кема» эса у зи н и н г ана ш ун ­
дай кискалиги, яъни унда х;амма парсапинг «айтилмаганлиги» б и ­
лан маънодор ва кимматлидир».
Ёзувчи уз дунёкараш ини, тасвирланаётган вокеаларга муноса-
батини одатда к,а?фамоннинг хатти-\аракати оркали, кахрамониинг
ру^ий кечинмаларини тасвирлаш оркали билдиради. Ёзувчининг
бадиий ма\орати к,анчалик ю ксак булса, унинг асарларидаги тил
ранг-баранглиги х,ам, асар мазмунини ифодалаш, образларни гавда-
лантириш , китобхон кал б и га етказиш хдм шунчалик кучли булади.
М одомики шундай экан, бадиий асарнинг поэтик тили \а м эмоци-
онал ифодали булмоги керак. Бу эса асарнинг гоявий йуналиш ини
\а м , ёзувчининг р у\ий кайф и ятин и \а м памоён этади.
Бадиий асар тили хусусида суз юритиб А.С. Пуш кин ёзган эди:
«Аникдик ва кискалик - бу насрнинг биринчи фазилати. У тафак-
курни ва яна гафаккурни такозо этади».1 Шу нуктаи назардан кара-
ганда, Чингиз Айтматов — суз сехргари. У \аётдаги в океа-\оди са-
ларни танлаб, саралаб, умумлаштириб, ти пи кл аш ти р иб олади, уз
К а \р а м о и л а р и ру\ий оламига, персонаж ларнинг х1ис-туйгуларию
мураккаб кечинмаларига чукур кириб боради. Бу ,\олатни лоакал
«Ок кема» киссасининг бош к а \р а м о н и Боланинг такдири билан
б огл и к, вокеалар тасвирида айн икса яккол куриш мумкин. К,исса
ута киска х,ажмда ёзилган булиб, ти л и н и н г соддалиги, ширадорли-
ги, образлилиги, рангдорлиги, \ а р бир суз, ибораларнинг аникдиги
ва уз урнида кулланилганлиги билан ажралиб туради.
Айтматов ижоди асардан-асарга сайкал топиб, ю к с ал и б борган-
лиги н и таъкидлар экан м и з, бу уринда унинг услуби х,ам муттасил

'А.С. Пушкин. Поли. собр. соч. и 6-тп т., т . 5. М., 1950, стр. 14.

108
чукурлашиб, гузаллашиб борганлигини ,\ам ай ти бу ти ш керак. Ху-
сусап, унинг кейинги асарлари: «Ок, кема», «С о\ил ёкалаб чопаёт-
ган олапар» киссалари, «Киёмат», «Кассандра тамгаси» («Охирза-
мон нишоналари»), «Кулаётган тоглар» («Мангу кайлик») романла-
ринн олиб курайлик. Чукур фалсафа, кайн ок \ис-туйгулар, рамзий
образлар, мусикавийлик, манзарадорлик... бунингустига мураккаб
синтаксис, нотаниш , янги лугатлар, гайри-одатий сузлар бирикма-
лари ва х,оказо. Бу эса, уз навбатида, адиб асарларини таржима
к,илиш ки й инчилигини \а м орттиради.
«Ок, кема» к,иссасинмнг му\им фазилатларидан бири, унда реа­
лизм билан романтиканинг, реал ифодалар билан рамзий усуллар-
нинг, х,аёг билан эр такн и н г узвий бирикиб кетганлигидир. Ана
шуларнинг ,\аммасини ягона бир бадиий гояга бирлаштирувчи куч
Ш охдор она буку образидир.
Кисса етти к,исмдан иборат булиб, унинг гуртинчи к,исми буту-
нисича Ш охдор она бугу \и к о я с и г а багишланган, бу к,исм эртак-
дан бошланиб, х,аётий \ак,ик,ат билан якунланади. Лекин эртак соф
эрта к булмай, у мозийдан, халк, тарихидан, ки ргазл арн и нг эрк ва
озодлнк учун олиб борган ти ни м сиз ва мардонавор жангларидан
сузлайди. Бу жанглар тарихи эса халк,нинг она табиати, унинг узн-
га хослиги ва гузаллиги билан чамбарчас богланиб кегади. Шохдор
она 6 vfv ана шу она табиатнинг бир фарзанди, унинг бир к,исми,
а п н и п а и т д а x ; u i k , э р т а г и н и н г улмас к,ах,рамон и ва нафосат рамзи
сифатида талк,ин этилади. Асар вок,еалари ана шу Шохдор она 6yFy
\а м д а унинг насллари билан боглик, \о л д а берилади. Ш охдор она
бугу киргиз халкининг халоскори, ру.\и, тимсоли сифатида гавда­
ланади. Ш охдор она буFy бирданига уч маънони ифода этади: би-
ринчидан, у \а м табиий \аёт, яъни табиат х,одисасидир; и кки н чи -
дан, у халк эртагининг аф сонавий ка \р а м о и и ; учинчидан эса, у
х;1лк эстетик идеалининг бир ифодасидир, яъни нафосат ва гузал-
л ик рамзидир. Бундан Шохдор она бугунинг \а ё т ва нафосат рамзи
сифатида реалистик бадиий мазмунга сингдирилганлиги ва реализмга
хизмат килиш и ойдинлашади. Бу кунги киш илар каидай яш амйк-
да, уларнинг табиат ва инсонга муносабатлари кандай — бу масала-
лар «Ок кема» ки ссаси н ин г сюжет ч и з и п 1 ни белгилайди.
М аълумки, Айтматов асарларида тарихий ва замонавий мавзу-
лар бир-бири билан уйгунлашиб, бири и кки н чи си н и нурлантириб
туради. Бу асарларда тал кин этилади ган мавзумингузи х,ам шунча-
ки тасвир этилмасдан, юкорида кайл этил ган идек, афсоналарга,
эртакларга, ривоятларга ураб берилади. Бошкача айтганда, эртак.

109
аф сона ва ривоятлар ёзувчи учун жонли поэтик \а к 1ик,ат булиб,
ундаги бадиий м у ш о \адан и н г узи га хос хусусиятларидан бири \а м
худди ана шунда намоён этилади. Ёзувчи бугунги куннинг му\им
масалаларини калам га олар экан, хал к огзаки иж один и нг эпи к-
фалсафий имкониягларидан \ам самарали фойдаланган. Ч. Айтма­
тов ижодида куп кулланиладиган бу узига хос хусусият унинг асар-
л ар и н и н г ж озиба кучини ва эстетик киммагини ош ириш да му\им
роль уйнаган. Унинг «Ок кема» киссаси ай н икса бунга яккол мн-
сол бул а олади.
М умин бува Болага айтиб берган Ш охдор она буту хакидаги
«эртак»нинг кискача мазмуни куйидагича:
К и р т з л а р н и н г кадимий юртн Энасой (Енисей) со\илларидагн
ялпи киргиндан омон колган икки гудакни - бола ва кизчани
м а \в этиш учун газабга тулган хон киргиз зоти абадий учсин, ун-
дан н о м -н и ш о н \а м колмасин учун гудакларни улдиришни Чугир
б ай м ок кампирга буюради. Чутир бай м ок камиир болаларни дарёга
иргитиш олдидан:
— О, муаззам Энасой дарёси! С ен ин г к а ъ р и ж та гогни кулатса,
у бир харсангдай жо булади. Агар юз йиллик карагайни ташласа,
уни чупдай окизиб кетасан. Кел энди шу икки кум заррасини —
икки инсон боласини уз багрннгга олгин. Уларга ер юзида жой
йук- Сенга мен айтиб утириш им керакми, Энасой? Агар юлдузлар
одам га айланиб колса борми, уларга осмон торлик килиб кол ад и.
Агар баликдар одамга айланиб колса борми, уларга дарё ва денгнз-
лар торлик килиб кол ад и. Сенга мен айтиб утириш им керакми,
Энасой? Ол бу болаларни, улоктириб кет. Куй, улар бу манфур
дунёмизни гудаклигида, тоза к^чб билан, болалик ,\аёси билан, ёвуз
ният ва ёвуз ишлар билан уз номига иснод келтиришга улгурмасда-
н о к тарк этиш си н, токи инсон азоб-укубагини куриш ва бош ка-
л арн и н г \а м гам-аламига сабабчи булиш уларга насиб килмасин.
Ол буларни, ола кол буларни, кудратли Энасой...» (2-жилд, 235—
236-бетлар) деб илтижо килиб турганда, уз болаларидан ажралгап
И?охдор она бугу пайдо булиб, шу икки гудак \аёти н и уша кам-
иирдан сураб олади ва уларни Иссиккул со\и л ларига олиб келиб,
бу ерда тинч-тотув ва дустона яш аш ни васият килади. Орадан йил-
лар утади. Бола бакувват йигит булади, киз буйга етади. Ни.\оят
улар бир-бирлари билан ковушадилар. Орада фарзанд т у т л а д и .
Улар Ш охдор она бугу ш арафига ту н ш ч ф арзанлларини Бугубой
деб аташади. Ш у тар и к а Бугубой авлоди купая бошлайди. Ш удаир-
дан бошлаб киргизлар авлоди узларини Шохдор она бугу авлоди

110
деб атайдилар ва Она бугуии мукдддас деб биладилар. Ватан душ-
манларига карши жангларда хдм « B y F y « номи билан галаба килади-
лар. Ушанда Иссиккул урмонларида кезиб юрадиган ок, шохдор
бугуларнинг гузаллигига осмондаги юлдузлар х,ам хдвас килади-
лар... С евикли ма^бубанинг гузаллигини ок; маралнинг гузаллиги
билан киёелар эдилар. «Бугубой авлодининг ош и б-тош и б кетган
м аш \у р бир бойи то улгунига кадар шу одат сакданиб к,олди. Угил-
лари унга катта маърака кил и шли... Мангу уйкуга кетган шавкатли
оталари Ш охдор она 6 y F y авлодидан экан лиги н н \ам м а билиши
учун ун ин г кабрига 6 y F y шохини урнатиш ни уйлаб топиш ди...
Ш охни к,абр уетига урнатиш учун усталарга фарм он беришади...
Д еярли \ а р бир киш и урмонларда ок, бугуларни овлашга тушиб
кетди. Бугубой авлодидан булган \ а р бир киш и уз аждодлари каб-
рига 6 y F y шохи урнатишни бурч деб билар эди... Ана шундан бош-
лаб Иссиккул урмонларида буруларга к,ирон келди» (2-жилд, 2 4 0 -
241-бетлар). Кейинги авлод бугуларни куришдан ма^рум булади-
лар. Улар Шохдор она буту \аки д а ф акат эртак эшитар \амда унинг
шохларини макбара ва кабрларда курардилар, холое. Бу хулоса аело
эргак эмас, балки \аётдир.
Куриниб турибдики, «Ок, кема» киссасидаги романтика, эртак
ва рамзий уеуллар реализмга буйсундирилган булиб, \аёти й вок,еа-
хрднсаларни бадиий ифодалашга хизмат килад и. Ш унинг учун \а м
«Ок, кема» к,иссасига «Эртакдан сунг» деган кичик сарлав\а куйил-
ган, яъни бу к,исса эртак эмас, балки эртакдан кейинги реал х,аёт ва
унинг рамзидир. «Ок, кема» эртагининг узи х,ам соф эртак булмай,
Боланинг хаёлидир, унинг хаёлий орзуларидир. Бу хаёл ва орзулар
Болада Сантош дарасидаги К,оровултог чуккиларидан Иссиккул ни
томош а килиш жараёнида тугиладики, бу энди эртак эмас, балки
борлик,, х,аётнинг айнан узидир.
«Ок кема»да, —деб ёзади танк,идчи JI.Яким енко «Дружба н аро ­
дов» ж урн али ни н г 1971 йил 6-сонида босилган «Х,озирги замон
романлари иоэтикаси хдкида» сарлавх,али маколасида, —афсона асар
сюжети структурасига сингдириб юборилган. Она 6yFy \аки даги
ёзувчи томонидан ,\икоя килинган эртак курикхонага яна кайтиб
келган бугуларнинг реал тарихи сифатида давом эттирилади. Бу
эса Бола учун Она бугунинг одамлар орасига кайтиб келиши эди.
Реал вокелик ва аф сона бири икки н чи си га утиб туради, хдётнинг
узлуксизлиги, и н с о н н и н гта р и х и й турмуши афсона оркали тасдик-
ланади... Афсона ёзувчи учун зам онавийликни тушунишда бир во-
сита рол и ни утайди».
Ш ундай килиб, кулимиздаги кисса эртак ,\ам, мав,\ум си м в о ­
л и к асар \ а м булмай, чинакам реал \аки катди р .
Асарда ифодаланган фалсафий муаммолар, юкорида айтиб утга-
ним издек — эртак ва ^аёт, х,аёт ва нафосат, инсон ва табиат, мозий
ва замона, зулм ва шафкат, эзгулик ва ёвузлик, инсонпарварлик ва
ва\ш ийлик, ёзувчи ва вокелик - буларнннг\ам м аси адибнинг уткир
Калами оркали зам ондош ларимизнинг эстетик ва ахлокий идеалла-
ри нури-ла мунаввар этилган.
К иссан ави сн ин г эстетик позицияси эргакдан шакл ва услуб
сифатида фойдаланиш га йул очган, чунки бу позиция \а ё т ва на-
фосатга таянади. Чунончи, киссадаги Бола образи булмаса, бадиий
шаклдаги романтик унсур \а м булмайди. Романтик элемент Бола
о бразини эмас, балки аксинча, Бола ром анти к элементни белги-
лайди. Хуллас, Бола образининг, шунингдек, бош ка образларнинг
\аёти й л и ги кисса бадиий ш акл и н и н г реаллигини белгилаб беради.
Биз бунда мазмун билан ш аклни н г накддар уйгунлигини, бадиий
яхлитлигини, бир бутунлигини курамиз.
«Ок, кема» асарида тасвир этилган \аёти й \оди салард а вокелпк
билан гузаллик бир бутунликни таш кил эгади. В океликнинг гузал
ва хунук, зиддиятли том онларини ифодаловчи кучлар бир-бирига
к.арама-к.аршидир. Б и р т о м о н д а Мумин мол. Бола, Кулибек, муал-
лим а аёл; иккинчи томонда эса Уразкул, Кампир (Мумин буванинг
кейинги хотини), Кукатойлардир. Уразкул — сурбет, хукизсифат
одам. У гам в а ж а \о л а тд а н эсанкираб к,олган. Уразкул каршисидан
чиккан Бола (хотинининг ж иян и )га бирор илик, суз айтолмайди,
яъни шундай суз айтишга ички куч тополмайди, \аса д исканж аси-
да йиглаб юборади... Уразкул бахтсиз хотини Бекай холани вах,-
шийларча х,ак,оратл айди, хурлайди, улгунча калтаклайди. Ка й нота-
си Мумин бувани \ам худди шундай энгтубан сузлар билан \ак,орат
килади, эзади. Хатто уни «эгасидан калтак еган садокатли ит» \олига
келтиради. Бекай хода ва М умин бувалар эса барчасини кечираве-
ришади. Уразкул шундай дейди: «Одамларни издан ч и кариб юбо-
ришди. Замонлар булган-ку, ахир бошлар учиб кетган, \еч ким
чуркэтм аган... Энди-чи? Я рам асларнинг э н г я р а м а с и \исобланган
мана шу чол \а м дабдурустдан ran кайтариш ни уйлаб топди. «Хуш,
хуш, эмакла, оёгим остида, эмакла, — бадхо>ушк билан кулди Ураз­
кул» (2-жилд, 301-бет). «Чинакам талант яратган \ а р бир киёфа —
тип», деган эди В .Г.Белинский. Уразкул ана шундай т и п н и н г ёр-
Кин намунасидир. Бу жи\атдан Уразкул образини «Сомон йули»даги
Ж екшенкул, «Бутакуз»даги Абубакирлар билан киёслаш мумкин.

112
Уразкул — ж а \о л а т ва в а\ш и й л и к , тубанлик ва разолат, нодон-
л ик ва ёвузлик рамзидир. «Бундай кишиларни кечириш керак эмас.
У ярамас, паст одам. Бу ерда унинг керагм йук,. Усиз х,ам яш ай
оламиз», дейди Бола. Ачинарлиси шундаки, «Уразкулдек ки ш и н и
аллацачон дарёга таш лаш пайти келганлигини \е ч ким пайкам ай-
ди». Бу — ёзувчининг уз бах,оси. У разкулнинг ким эканлиги ай-
ницса унинг она 6yFy шохларини сугуриб олиш эпизодида яккол
кузга ташланади: «Ш охни осонликча олиб булмасди. Мает Ураз-
Кулнинг болтаси ниш онга бориб тегмасди, бу эса баттар унинг ж а \-
л и н и чик,арарди. Калла гула устидан думалаб тушди. Ш унда Ураз-
кул уни ердаёк, чопа бошлади. Калла сирггпиб чик,иб кетаверар,
Уразкул болта кутарганча унинг оркасидан чопиб юрарди... К ип -
рик к,о км а й бакрайиб турган Ш охдор она бутунинг кузлари болта-
дан узи ни олиб кочмасди. Калла аллакачон лой ва тупрокка белан-
ган булса х,ам, куз корачиги мусаффолигича бокиб турарди, афти-
дан, у узини улимга мах,кум этган шу ёруг ж а \о н г а тилсиз, унсиз
\айратда колиб, \а м о н бокиб тургандек эди... Б о л тан и нгти ги кузга
кундаланг келиб текканда бола сесканиб кегиб кичкириб юборди.
Очилиб колган куз чаногидан к о п -к о ра кую к сую кдик окиб туш ­
ди. Куз сунди.
— Мен бундан зуррок каллаларни \а м маадалай оламан! Бундан
б ош ка шохларни х,ам сугуриб ола биламан! — деб жазаваси тутиб
букирарди Уразкул г у н о \си з калладан нафэатланганча» (2-жилд,
308—309-бетлар). М ан а си зга У р азк у л н и н г т у р и ш -ту р м у ш и ю ,
\акик,ий киёфаси.
Аммо, манфур ва мурдор Уразкулларни йукотиш осон эмас,
чунки унга ухшаган ёвузлар гузал калбли сдамлар устидан хукм-
рон. Улар яхш иларни о ё к о с т и киладилар, мзехаралайдилар, чунки
софдил эзгу ниятли м ум инчолларнинг \а л и курашга кобилиятсиз-
лиги н и яхши биладилар. Мумин чол уз номи билан мумин, у уз
\ак,-,\укукини, и н со н и й л и к ш аънини \и м о я кила олмайди. Ч. Айт­
матов муминчолларнинг муминлигини, сустчашлигини алам билан
тасвирлайди, тобелик психологиясини фош этади, китобхон кунглида
м ум инликка карш и нафрат уйкотади, уку !чини кураш чанликка
даъват этади. Умуман ол ганда, Мумин бува х,алоллик, покизалик,
ме^натсеварлик, инсонпарварлик, мехрибонл ж , содцалик ва мумин-
кобиллик рамзи си фатида тал кин этилган. Мумин бувага хос бу
фазилатлар бегубор Бола калбнда биринчида i, эзгу ниятларни, оли-
ж аноб ф и кр л ар н и тукдирса, и кки н чи д ан , /разкул сингари виж-
донсиз, ярамас шахсларга нисбатан нафрат уйготади.

8 — Ас ил Раш идов 113


Ш ундай килиб, китобхон асарни тин олмай уки ш д а давом
этар э кан , ундаги вокеалар тобора ш иддатли туе олиб, драматизм
таранглаш а боради. Укувчи сабр косаси тулган ва ж а \л отига мин-
ган М умин бува, н им а булса булсину, и ш к и л и б т е п к и н и босиб
ю б о р м ас и н деб, н аф ас и н и ичига ютганча жон \о в учл аб туради.
Н и \ о я т воцеа шу ерга етганда М умин бува узи бую к эътикод
Куйган мукаддас Ш охдор он а бугудан кечирим сураб туриб, уни
отиб улдиради!
К,озок ёзувчиси Анвар О ли м ж он ов асар \а к и д а ф и кр юритар
экан, М умин бува томонидан Ш охдор она 6yFy отиб улдирилгани-
дан сунг бу ёруг оламда зулматдан ва котил Уразкулдан бош ка \еч
нарса колмайди-ку, бу ёзувчининг узбош имчалигидир, деб ёзган
эди. Ч. Айтматов эса узи ни н г асари му^окамаси якунига багиш-
ланган «Зарурий аник/шкучун» номли маколасида мунаккидга шун­
дай эътироз билдиради: «Йук, ундай эмас, кадрдон дустим Анвар,
\а л и бу ёкда укувчи колаяпти-ку... Албатта, одамлар \ а р хил сабаб-
лар тазйики остида уз виждонлари билан муросасозлик килмаган-
л арида жуда улуг иш булар эди, - деб ёзади у. — Х,ай\от, и нсони-
ят, чамаси, \ а м м а одамларни б у н д а й « о ж и з л и к » д а н к у т к а р и ш уч у н
х,али жуда куп гайрат килиш и керак»1. Хуллас, Ш охдор она 6y F y -
н и н г М умин чол томонидан отиб улдирилиш и ёки Боланинг >^ало-
кати канчали к кунгилсиз вокеа булишидан катъи назар, бу эпи -
зодлар мантикий ж и \атдан асосланган. Асар вокеалари ривожи \ам
шуни такозо этар эди.
Зулм ва кабохдп а нафрат билан караш Мумин бувада \а м , Бо-
лада \ а м забун ^олатдадир. Кулибек эса адолатсизликка карши да-
дил курашади. Кулибек характерига хос ж анговарли к ва кураш -
ч ан ли к фазилатлари ижобий кучлар том онидан козон и лиш и му-
Каррар булган галабанинг уз и га хос тимсолидир. Шунга кура, Бола
х,еч качон р у \и й туш кунликка берилмади. Аввало шуни унутмас-
л и к керакки, олиж аноб бугулар зотидан булган М умин бува Бола­
н и н г д оим ий \ а м р о \ и , мехрибони ва рах,намосидир. Кулибек эса
Ш охдор она 6yFy авлодининг садокатли ва хдлол вакили сифатида
аввал б ош д ан ок Бола билан бирга яшаб, кейин \ а м шу авлоднинг
давом чиси булиб колаверади. Бола билан \а м н а ф а с киш илардан
К улибеккина Уразкулни енга оладиган, унинг юзига бутун х.акикат­
ни айта оладиган б ирд ан -б и р киш и эди. Ф о ж и ан и н г ш афкатсиз

'Чингиз Айтматов. В соавторстве с землею и водою... Фрунзе: К ы р ­


гызстан, 1978, стр. 133.

114
зарбасига дуч келган Бола ёвузликка зарба бера оладиган кучни
Кулибекда куради, у н ин г тасаввурида К улибек кулида автомат б и ­
лан пайдо булади-ю, \а м м а ж и н оятлари учун Уразкул ва унинг
хдмтовокдарини уйдан хдйдаб, тепкилаб чикаради. Уразкулни эса
деворга суяб, отмокли булади. Ш унда Уразкул эмаклаганча дейди:
«Улдирма м ени, м ени н г \е ч ки м и м йук-ку, ахир. Оламда танх,о-
ман. На у м и м бор, на кизим...» Бола эмас, Уразкул ёлгизликка
ма\кумдир, Бола и нсонп арварли к ва олиж аноблик эътикрдида из-
чил колиб, фож иага дуч келган ол ч о к Уразкулни улдирмасликка
рози булади. Л екин унинг «бу ердан кетиш ини ва х,еч качон к,ай-
тиб келм асли гин и » талаб килади. Ш унда Уразкул курка-п и са,
лукиллаганча коча бошлайди. Бирок, Кулибек уни тухтатади: «Тухта!
Сенга айтадиган охирги сузимиз бор. Сенда х,еч качон бола булмай­
ди. Сен ёвуз ва ярамас одамсан. Сени бу ерда \е ч ким ёктирмайди.
Урмон хдм, биронта дарахт хдм, \а т т о бир до на г и ё \ \ а м сени сев-
майди. Сен фаш истсан. Сен бу ердан умрбод кет. К ани тезро к
бул!» Уразкул олди-кетига карамай югуради. Кулибек унинг орка-
сидан: «Шнель! Шнель!», дея хахолаб кулар ва ян а в а \и м а солиш
учун автомагидан \ав о га караб укузарди » (2-жилд, 313-бет).
К уриниб турибдики, Уразкулнинг фарзанд курмаслиги ва уму-
ман ёлгизлиги такдири азал булмай, балки ёвузлиги ва «фашистли-
ги»нинг окибати \амдир. Демак, Уразкулнинг фарзандсизлиги сал-
бий кучларнинг ёлгизлик рамзи \ам д и р. Уразкулнинг адолат зар-
б аси д ан коч и б к о л и ш и — са л б и й ку ч л а р н и н г м а гл у б и яти н и ,
К улибекнинг ка\ках,аси эса М умин бувалар галабасинингтантана-
сини ифодалайди. Аммо булар — Боланинг хаёли эди. Хаёл булган-
да \а м тула руёбга ч ик иш и мукаррар булган хаёл эди: чунки бу
хаёлни амалга ош и р и ш га кодир булган кудратли ва навкирон куч
— кулибеклар ^аётнинг чинакам кахрамонларидир.
Бу уринда шуни таъкидлаб утмок керакки, адабиётшунос Д .С та­
риков томонидан аввалрокбилдирилган, кейин эса («Дружба наро­
дов» журнали, 1971 йил, 6-сон) танкидчи Л .Я ки м е н к о томонидан
ян а такрорланган куйидаги тан ки д ий м уло\азага \а м куш илиб
булмайди. Гап «Ок кема» к и ссаси н ин г хотимаси устида бормокда.
А сарнинг хотимаси хусусида Л .Я к и м е н к о шундай танкидий муло-
х,азани уртага ташлайди: «У йлайманки, Ч. Айтматов уз асари ни н г
хотимасини жуда яхши якунлаган деб булмайди... М ен и н г наза-
римда, Болан и нг улими, даставвал, психологик жих,атдан далил-
ланмаган... \а ё т инстинкти бу ёшда энг фожиали вазиятлардан \а м
кучлирокдир. Етти ёшли бола табиати канчалик аламзада ва канча-

1 15
л и к т а ъ с и р ч а н б у л г а н д а \а м унинг уз-узини \;ш ок к,илиши шундай
далиллаш га м у\тож эдики, бундай далилларни ёзувчи \аётда учра-
ти ш и мумкин эмас эди ».1
Б и зн и н г назаримизда, Л .Я к и м е н к о н и н г муло^азасига цуйида-
ги икки асосий сабабга кура кушилиб булмайди. Биринчидан, тан-
к,идчи \ а ё т билан адабиётга айнан бир нарса деб кдраяпти, бунда у
\аётн и н г адабиётга нисбатан белгиловчи роль уйнашига асосланяп-
ти, бирок,, санъаткор яратган бадиий ол ам н и н г узига хослигини
назардан крчирмаяпти. Иккинчидан, егги ёшли Боланинг психоло­
гик хусусиятлари нук,таи назаридан х,ам «Ок, кема» ^иссаси н ин г
хотимаси ажиб бир санъаткорона тарзда \ал к,илинган. Ахир, Бола
уз-узини хдлок к,илмайди, балки уз мух,итидаги барча мараз ва
иллатларни рад этувчи гузал, маънавий бир куч сифатида узини
сувга ташлайди ва баликдек сузиб кетади. «Уз-узини \а л о к кдпиш»
билан «баликдек сузиб кетмш»нинг ер билан осм онча ф арки бор.
Баликдай тула жавлон уриб сузишни ёки кушлардек кукда парвоз
эти ш н и хаёл к,илиш ва шу хаёлга реал тарзда интилиш етти ёшли
болаларнинг психологик кайфиятларига жуда мос келади.
Боланинг асло ва \е ч к,ачон р у \и й ёлгизликка юз тутмаслиги-
ни, М умин бува ва К улибек доим у билан бирга э кан и н и таъкид-
лар экан м и з, Бола баликдай «сузиб кетгач«, китобхон унинг орзу-
лари билан яш ай ди , бу эзгу орзуларнинг уш алиш и учун курашга
бел боглайди. К ^ сс ан и н г сунгида «Биз ним а к,иламиз?» деган са-
волга урин \ а м крлмайди, чунки китобхон ана шу ижобий кучлар
каторига интилади, бу эса санъаткорнинг асосий муддаоси ва ажойиб
муваффак,иятидир.
«Ок, кема» к,иссасидаги ижобий ва салбий образларнинг жойла-
шуви ва курашлари гузаллик ва б ад би н л икни н г рамзий ифодалари
сифатида намоён булади. Бунда гузаллик \а м , хунуклик ,\ам уз
муносиб шаклига эга. Зотан, гузаллик Мумин бувада, Болада ва
Кулибекда — мазмунан \а м , шакдан \а м узига хос ва \аётга муно-
сибдир. Албатта, бу гузаллик бекаму куст ва мутлак, эмас. Бекаму
куст ва мутлак, гузаллик - эртакларга хос. Хатто Ш охдор она 6 y F y -
н ин г гузаллиги \а м бену^сон эмас. У стихияли гузаллик ёки гузал-
л и к н и н г стихияли тимсоли булгани учун уз к,отилларидан узокда-
ш иш урнига, унга як,ин келади ва улимга м а\к у м булади. Л екин
бундай гузалликнинг шакли хунук булиб «.олмайди, чунки гузал­
л и к ш а к л и н и н г хунуклашуви (Ш охдор она бугунинг улдирилиши)

Л. Якименко. «Дружба народов», 1971 г. № 6.


г у зал л н к н и е м и р у в ч и к у ч н и н г руёбга чик,иши н ат и ж а с и д и р .
\ а к и к а т а н \а м , киссада Уразкул б о ш л и к с а л б и й кучлар хунуклик
тимсоли булибгина колмай, гузалликни (масалан, Ш охдор она бу-
FyHи , Болани ва М умин бувани) емирувчи ёвуз куч \ам д и р . Бу
уринда шуни \а м айтиб утиш керакки, айрим китобхонлар киссада
\алол, пок, адолатпарвар инсонлар эмас, балки ёвуз ниятли кимса-
лар кол и б чикади, маъсум, одамохун Бола эса курашда узини узи
\а л о к этади, итоаткор, ожиз банда М умин чол г ам -ан д у \ утада
ёниб адойи тамом булади. М одомики шундай экан, муаллиф кисса
хотимасида Уразкул ни камокка олиб, Мумин бувани нафакага чи-
кариб, Болани эса мактаб-интернатга юборса булмасмиди? деган
саволни берадилар.
«Йук, — деган эди бунга жавобан муаллиф. - Хаёт \ак и к а т и
китобхонларни овутадиган эртак эмас, балки уларнинг кузларини
очиб куядиган, аччик, ш афкатсиз сабокдир... Хаёт мантиги, харак­
тер мантики Боланинг улимини такозо киларди. Мумин чолнинг
маглубияти \а м шу билан изо\ланади... Б и р о к М умин чол Она
бугуни улдириб, халкига хиёнат килди, узига хиёнат килди, барча
,\алол мукаддас акидаларни о ёк ости килди, деб уни кора буёкка
чаплаб таш лаш н и уз олдимга максад килиб куймаганман, инсон
\ал окатига унинг узигина сабабчи эмас. Ж ам ият \а м киш илар так-
дири учун жавобгардир, одам нинг тубан кетиш ига муайян шарт-
ш ароит таъсир курсатадики, бунга санъаткор б еф арк караши мум­
кин эмас»...
С албий кучларн ин г ем ирувчили к ф аоли яти га асосланиб, кис-
садаги ижобий кучларнинг ёркин истикболи ва ш а кл и н и курмас-
л и к — асардаги гузаллик билан хунуклик д и а л е кти кас и н и п ай ка-
м асл ик булар эди. Зотан, гузал мазмун \ а м , гузал шакл х,ам са л ­
бий кучларни тарк этиб, иж обий кучлар оламида макон куради.
Иж обий кучларнинг бош тимсоли Бола булганидан бутун борлик,
жумладан, табиат у н и н г кузи билан курилади ва бах,оланади. Ш у
аснода Б о л а н и н г \аётб ах ш улими \а м киссада м анти кан д алил-
ланган булиб, \а ё т ва нафосатни тасдикдашга, ижобий кучлар гала-
баси н и м ус та\к ам л а ш га хизмат килади. Асарда илгари сурилган
бу катта гоя к и сс ан и н г хотимасидаги куйидаги сузларданок яккол
англаш илиб туради:
«Сен сузиб кетдинг. М инг афсуски, К улибекнинг келиш ини
кутиб турмадинг. И к кал ов и н г бирга кетган булардинг. Олдинда,
йулда эса, \еч кимга куринмасдан Ш охдор она бугу елдай учиб
борарди. Б и р о к сен уни кура олган булардинг... Энди шуни айтиш

117
керакки, сенинг гудак калбинг нимани нохуш курган булса \амм а-
си н и рад этдинг. М ен и н г овунчим \а м , кувончим х,ам шунда-да.
С ен бир чак,наб сунган я ш и н каби \а ё т кечирдинг. Чакмокларни
само чак,ади. Само эса абадийдир. М ен и нг овунчим \ а м , кувончим
\ а м шунда-да. И нсондаги гудаклик виждони худди уругдаги ил к
куртакнинг узгинаси, куртаксиз ypyF униб чикмайди. Биз оламга
келмасдан илгариёк,, токи тугилиш ва улиш бор экан, хдкикат тан-
тана к,илиб келмокда» (2-жилд, 318-бет).
«Ок,кема» киссасининг бадиий хусусиятлари ва ёзувчинингунда
мужассамлашган эстетик идеали \ак,ида ф и кр юритилар экан, асар­
да акс этган умуминсонийлик ва миллийлик муаммосига хдм тухталиб
утиш такозо кил и над и.
М аълумки, яратилаж ак асарн ин г миллий зам инда булиши му-
\ и м а^амиятга эга. Зеро, \ а р кандай санъат асари узи мансуб халк-
нинг бой маънавий маданияти, кадриятларининг ажралмас бир мул-
кига айланади. Унга шу халкнинг дунёкараш и, и н ти л и ш и -ю орзу-
арм онлари жо булиши, \ а р бир деталда унинг иш ораларини акс
эттира олиш и эса санъаткордан ал о \и да м а\оратни талаб этади.
Санъатда, адабиётда миллийликни кенг м аънодатуш униш мум-
кин. Гап шундаки, тасвирланаётган вокеалар ва уларга муносабагда
м иллий р у ^се зи л и ш и керак. Л екин ёзувчининг асар ёзишдан мак-
садини белгиловчи гоя, ф и к р барча миллатлар учун \а м дахлдор
булиши керак. Я ъни асарн ин г миллий заминда умуминсомий му-
аммоларга каратилиши ундаги зарурият даражасини кенгайтиради.
М аълумки, адабиётш унослик ф ан и биринчи марта Аристотель
томонидан «Поэтика» асарида кутарилган характер муаммосига куи
асрлар давомида алох,ида эътибор бериб, бадиий адабиётда ёркин
миллий характерлар яратишга ёзувчиларни даъват этиб келади. Санъат
асарида миллий характерлар бетакрор индивидуал характерга эга
булиб, ай н и пайтда, бу хусусиятлар маълум бир миллий, ижтимо-
ий, тарихий вазиятда ш аклланган булади. Ана шу м у\и т ва шаро-
и тн и н г ^ак ко н и й тасвири оркали ёзувчи к а \р а м о н и н и н г характе-
ри ни м иллий тип даражасига кутаради.
Чингиз Айтматовнинг деярли барча асарлари, шу жумладан, «Ок
кема» киссаси бадиий адабиёт олдидаги ана шу талабга тула жавоб
бера олади, деб айта олиш мумкин. «Ок кема» Ч ингиз Айтматов
асар л ари ни н г чуккиларидан булиб, том маънода х,акикий миллий
киссадир. Зеро, киссадаги барча вокеалар к и р т з утовларида ва
киргиз оилаларида содир булади, ка\рам о н лари эса соф киргизона
уйлайдилар, ^аракат киладилар. И.С. Тургенев айтганидек, «Мил-

118
лий ли кд ан таш кари да санъат булиши мумкин эмас». Ш у нуктаи
назардан Караганда Ч. Айтматовнинг ак^-заковати, миллий тафак-
кури ва бадиий диди ни^оятда к ж сак булиб, унинг узида киргиз
халкининг характери, табиати, ру^ияти, образли ф и крл аш тарзи,
тил ва тафаккур олами мужассамлашган.
Киссадаги ижобий образлар гуру\и халкнинг илгор ва навк,и-
рон кучлари булиб, миллатнинг умуминсоний мазмунини узида
акс эттиради. Ч инакам м иллийлик мана шундадир. К,иссадаги сал­
бий образлар гуру\и эса миллатнинг колок, ва чиркин кучлари
булиб, уларни умуминсоний мазмун \ а м рад этади. Б и нобарин,
асардаги чинакам миллийлик умуминсонийликнинг куринишидир.
Бунда чинакам ум ум и н со н и йл и к миллий шаклда карор топади ва
юксалади. Чингиз Айтматов «Заминни куршаган шабадалар» сарлав-
\ал и маколасидатаъкидлаганидек, умуминсоний вазифалардан таш-
кари, х,ар бир адабиётнинг уз миллий вазифалари \а м бор, адабиёт-
ни миллийликдан жудо этиш конкретликдан, бинобарин реализм-
дан жудо этиш демакдир. «Хар бир адабиёт миллий зам инда туриб
умуминсоний мазмун сари интилмокда».1 Миллийлик чинакам умум-
и н с о н и й л и к к а хизмат килади, у м ум и н сон и йли к ку п рок мазмун
сифатида, м иллийлик эса мазмун билан бир каторда шакл си ф ати ­
да намоён булади. Ёзувчи бундай натижага уз халки \а ё т и н и , к и р ­
гиз м и л л ати ни н г узига хос миллий ва м а\алл и й хусусиятларини
атрофлича урганиш, чукур тах*пил этиш асосида эриша олган. Мумин
бува ва Бола \а ё т и , уларнинг характери, такдири, бир томондан,
Уразкул ва С ай да\м ад л ар \аёти , такдири, и ккинчи томондан, шу
хулосани тасдикдайди. Л екин Ч и н ги з Айтматов атокди санъаткор
сифатида киргиз миллий \аёти д ан \а м м а билганларини атрофлича
ёритавермайди, балки уз асарининг эстетик программасини \а л
этишга зарур булган вокеа-\одисаларнигина ишга солади. Хакикий
санъ аткорн и нг \ а р кандай яхши асари унинг д о н и ш м ан дл и гин и нг
гуво\и булибгина колмай, айни чокда унинг муайян эстетик караш-
лари ва бадиий м а \о р а тн и н г \а м муносиб ифодаси булмоги лозим.
« О к кема» к а \р а м о н л а р и н и н г м и л л и й л и г и у л а р н и н г тарихан
\акк о ни й л иги ва ижтимоий жи\атдан янги жамият кишилари экан-
лигини пайкаб олишга имкон беради. Киссани эътибор билан укиган
китобхон буни осонгина сеза олади. Чунончи, Мумин бува уз кир-
гизча калпогини урмончиларнинг расмий фуражкасидан афзал кура-
ди. Ш охдор она 6yFy инсонлар учун уз шохида кайиндан ясалган

1 «Литературная газета», 1973 йил, № 34.

119
б еш и к келтиради. Ш охдор она 6yFy икки гудакни Иссиккул со-
\и л л ар и га келтиргач, уларга шундай тилак билдиради: «М ана шу
янги ватанингиз булади... М инг йиллар тинч-тотув яшанглар... Х,а,
си зларн и нг авлодингиз яш айди, купаяди. С излар келтирган тилни
авлодлар унутишмайди. Уларга уз она тилларида сузлаш ва куйлаш
ёким ли булади. И нсонларга кандай яш аш лозим булса, шундай
яшанглар» (2-жилд, 238-бет). Мумин бува Болага айтиб берган бир
\ и к о я с и н и шундай хулосалайди: «Она юрт к у ш и т учун одамлар
ж онини беради».
Энг катта б ойнинг дафн маросими каламга олинар экан, ёзувчи
азада йикиаш ва айтишувга махсус тухталади; бахшилар тилидан
халкн и нг эстетик ва ахлокий идеалларини баён этади. Улар, жум-
ладан, куйидагилардир: 1) «Одамлар акд урнига бойлигини куз-куз
Килишса, бу кандай ярамаслик». 2) «Х офизлар \ам д у сано укишда
б а\сл аш са, кандай ярамаслик, улар куш икчидан куш и к кушанда-
сига айланишади». 3) «Бойлик — такаббурликни, такаббурлик эса
— телбаликни тугдиради». 4) «Пул \у к м р о н булган жойда эзгу сузга
урин йук, гузалликка урин йук» (2-жилд, 240—241-бетлар). Ш у н ­
дай килиб, «Ок кема» киссасида халкиинг эстетик идеаллари, гузал-
л и к ^акидаги орзулари, миллийлик ва умуминсонийлик муаммола-
ри билан чамбарчас б огли к \ол да тасвирланганки, бу хусусият \ам
мазкур асарни \а ё т ва нафосат тимсоли деб бахдпашга ян а бир
далилдир.
«Инсон такдири \а к и д а ёзилган ахлокий-ф алсаф ий бу кисса, —
деган эди филология ф анлари доктори, профессор Райбулла ас-
Салом, — афсуски, ижобий ка\рамонлар: дони ш м ан д чол ва олижа-
ноб Б ол ан и нг «туда» маглубияти билан тугайди. Мукаддас бугуни
шу халоскор шохдор >^айвон тимсолига азалдан сигиниб келган
М умин уз кули билан отиб улдиради! Начора! Биз «мен» хохдаган
нарса эмас, балки бор нарса — ёзувчи том онидан \аёти й вокеалар
асосида яратилиб, мукаммал санъат намунаси даражасига кутарил-
ган асар асосида ф и к р юритамиз. Л екин шуни баралла айтиш ке-
ракки, шаклан ижобий кахрамонлар жиддий т азй и к ва т а \л и к а ос-
тида уз эътикодларига карш и иш килиб куйсалар-да, амалда \а ё т
^акикатини \ и м о я килувчи соглом, забардаст кучлар борлиги, куч
ва истикбол «голиб» келган уразкуллар тарафида эмас, балки бири
ж исм ан ва и кки н чи си ру\ан м а \в этилган Бола ва чол тарафида
эканлиги ушбу киссани \аётд ан бездирувчи эмас, балки, аксинча,
хаётга чорловчи, ^аётбахш асар, хаёт кушиги деб б а\о л аш га тула
асос беради». «Ок кема» киссаси гарчи ф ожиа билан, бош ка\рамон

120
Бола ва \ а ё т рамзи булган Она бугунинг \ал о ка т и билан тугашига
Карамай, унда келажакка ишонч ру \и баралла янграб туради.
Хулоса килиб айтганда, « О ккем а» к,иссаси гоявий, бадиий кж -
сак асар булиб, унинг сюжети, ком пози ц ияси , образлар тизими
рисоладагидай — \а м м а с и жой-ж ойида. Асарнинг катта ютукдари-
дан бири, юкорида таъкидлаб утилганидек, х;аёт х^кикати гоятда
к,иск;а ва лунда тасвирланганидадир. «Ок кема» ж а \о н кезмокда...

СОХИЛ ЁКДЛАБ ЧОПАЁТГАН ОЛАПАР

Ю ксак инсонпарварлик анъаналари, инсон такдирини халктак-


дири билан узвий б о гли к х,олда тасвирлаш , ф алсафий олам теран-
лиги Чингиз А йтматовнинг «Со^ил ёкалаб чопаётган олапар» («Пе­
гий пёс, бегущий краем моря») киссасида янада ё р к и н р о к гавда-
лантирилган. Муаллиф «С о\ил ёкалаб чопаётган олапар» киссасига
Кадар бош ка халкдар хдёгига мурожаат этмаган эди. Айтматовнинг
\ а р бир асари — узи бир каш фиёт булганидек, унинг «С о\ил ёкалаб
чопаётган олапар» киссаси \ам олга ташланган яна бир кадам булди.
Асар вокеаси о ч и к ден ги зд а ривожлана боради. Унда \аётни фалса-
ф и й -бади и й т а д к и к этиш пафоси кучли. Нивих халки \аётидан
олиб ёзилган бу асарни ёзувчи ижодидаги янги йуналиш деб айта
о л и ш и м и з мумкин. «Аслида бу киссани, - деган эди муаллиф, —
мен «узимни бир синаб курай», деб ёзган эдим. Ёзувчи ф акат уз
адабиёти, узи яш аб турган жойи микёсида уралашиб колмаслиги
керак. Бошка халкдар \аёти, афсоналари, фикрлаш тарзи, образлар
воситаси \а м баъзан катта гаплар айтиш имкон и ни беради».1
Ёзувчи Охота денгизи со\илларида яшайдиган, озчиликни таш-
кил эгувчи нивих халки уртасида таркалган бир ривоятни асар
сюжетига асос килиб олган. Д ем ак «Ок, кема» киссасидаги сингари
«бу киссада \ а м афсона ва реал хдёт тасвири кушилиб, аралашиб
кетади, —деб ёзади филология фанлари доктори, профессор Наж-
миддин К омилов бу хусусда ф и к р юритиб. — Асотир ва туш, таби-
ат кучлари хдк.идаги ибтидоий тасаввурлар патриархал жамоа ки-
шиларининг характерларини яратиш, узларини табиатнинг бир була-
ги деб билиб, унга сигинган, ундан мадад олган ва табиат билан

1 Чингиз Айтматов. Ёзувчи ва замой. К,аранг: Адабист ва замой. —


Т ош кен т, Рафур Гулом иомидаги Алабиёт ва саиъат наш риёти, 1981 йил,
334-бет.

121
доим о курашиб келган од ам ларн и нгтурм уш тарзини акс эттириш-
га кумаклашишдан таш кари, табиат ва инсон орасидаги муносабат-
л арн и \ а м янгича талк,ин к,илишга олиб келган. Ш ундай усул ту-
ф ай ли к,исса-истиора даражасига кутарилган бу асар айни ва^тда
к,исса-достон \ам д и р . Д остон булганда \ а м д рам атик достон, нас-
рий тилда ёзилган мунтазам ва муста\кам ички ритмга буйсунади-
ган, ботиний л ири к-пу б л и ци сти к интонацияга эга достон. Бу ритм
киссага а л о \и д а р у \б а г и ш л а г а н . С е р э \ти р о с мусик,а аввалида ваз-
мин, салобат билан янграйди, кейин бора-бора кучайиб, шиддат
касб этади, р у \и й к,ийнок; ва изтироблар пуртанасини алангалата-
диган авжли, кую ^охангл ар босиб кела бошлайди, сунгра охирида
ян а ёругпик, нурни к^албга индирадиган фарахди куй янграгандек
булади».1
\ а р бир инсон н асл и н ин г давоми бутун хал к \а ё т и н и н г даво-
ми, \ а р бир инсон насли н ин г ин^ирози бутун халк, насли н ин г ин-
кирози. Бу фал саф и й муаммо кдоссада ифодаланган жуда куп фал-
сафий, маънавий, ахлок.ий муаммоларнингбир киррасигина, холос.
Асарда тасвирланиш ича, бал и кч ил ар оиласидаги барча эркаклар —
Урхон бобо, унинг угиллари Милгун ва Э м райин, ^атто гудак на-
бираси — Кириск \ад-худудсиз денгизга овга чик,иб кетишади. Ёзувчи
овга отланиш мароси м ин и жуда катта миллий байрамдек тасвир-
лайди. Чунки, халк, эътикодича, ме^натнинг б ош лан иш и - \аёт -
н и н г б ош лан иш и, ои лан ин г барча орзу-умидлари — шу овнинг на-
тижасига боглик,. О и л ан ин г энг кенжаси — жажжи К и р и ск н и н г
\аёт и д а биринчи марта катталар билан овга бориш и эса байрам
устига байрам. К и ч ки н то й и н и б иринчи марта очик, денгизга овга
юбораётган о н а н и н г т а ш в и ш -\а я ж о н л а р и н и айтмайсизми. Айник,-
са, ки ч к и н то й н и н г узи бу кунни узок, кутган, шу кун качон кели-
ш ини уйлаб, кечалари ухламай чиккан. Баликчилар денгиз ичка-
рисига бир оз сузишлари билан оркдда, со\и лдаги к,оя - олапар
итга ухшайдиган коя киргок, буйлаб чопиб, уларни кузатаётгандек
куринади. Балик,чилар шамол, буронда йулдан адаш ганларида \а м
ана шу «олапар»ни мулжалга олиб, манзилларини топиб олишарди.
Ёзувчи а с а р н и н г д астл абки с а \и ф а л а р и д а мана шу м анзар а-
ларни шошмасдан, реалистик услубда тасвирлайди. Аммо, ^ак,ик,ий
\аётда булганидек, мана шу кувончли манзаралар асносида булгуси
д а \ ш а т л и ф а л о к а т о \а н г л а р и б и л и н а р -б и л и н м а с «янграй» б о ш ­
лайди.

1 «Узбекистан адабиёти ва самъати», 1984 йил, 27 июль.

122
Поёнсиз куз илгамас кенгликлар. Атрофда фак>ат сув, сув, сув...
ва бош узра булутли осмон... Кечалари эса юлдузларга цараб, к.аёк.к.а
бораётганингни билиб олиш ин г мумкин... Д а\ш атл и фалокат бош-
ланади. Д ен гиз устини зи м -зи ё туман крплаб олади. Балик,чилар
а л л а к а ч о н йулни й у к о ти ш г а н . К^айнкда гам л ан ган о з и ц - о в к а т
э са санокди, б и р -и к к и кунга етади, холос. Айникса, чучук сув
тугаши — улим деган ran. Бахтга к,арши, крп-к,ора туман эртасига
\а м , индинига \а м , ундан кейин \а м тарк^амайди. Борлик, гуё мангу
зулмат ичида крлади.
Асар билан таниш ган \ а р бир укувчи дарров жах,он адабиёти-
нин г дурдона асарларидан бири, Э рнест Х ем ин гуэйн и нг «Чол ва
денгиз» ^иссасини эслаш и турган ran. Тугри, бу ерда \а ё т вок.еаси,
вазият ж и \ати дан озми-купми ухшашлик бор. Инсон сабр-матона-
ти ни курсатишда \а м Хемингуэйга я^ и н л и к бор. Аммо, шу билан
ухшашлик тамом. Чингиз Айтматов асарида тамомила бошк,а муам-
молар акс этган. Хатто, ка \р а м о н л а р х^аракат к,илаётган, яшаётган,
курашаётган вазият \ а м узгара бошлайди. Аччик,^аёт х.акик.ати та-
к,озосига кура, ои лан и н г энг кексаси, улуяи Урхон бобо угиллари
ва неваралари яш аш и учун ихтиёрий равишда узини улимга мах,-
кум к,илади. Чол улими оркали \а м фарзандларига сабр-матонат,
ирода ва мардликдан сабок,беради. Аммо, кош кийди кдлганлар бу
улим эвазига, н е-н е маш акдатлар билан \а м ёруг дунёга чик^иша
олса? Афсуски, бочкадаги сунгги култум сув \ а м тугалланаяпти.
Хаёт давомчиси болани сак,лаб кдпиш учун очликдан ва сувсизлик-
дан щ л д а н тойган угиллар \а м б ири н -кетин узларини сувга чукти-
ришади. Улар улаётиб, оила наели к,ирилиб битмаслигига, кенжа-
той б о лан и н г омон кдлиш ига умид боялашади. Мургак бола ва
зи м -зи ё коинот. Улар уртасидаги \ а ё т учун кураш манзараларини
ёзувчи ром антик буёк,ларда тасвирлайди. Бош^ача айтганда, ёзувчи
бутун бир халкнинг к,ирилиб йуколиш арафасидаги фожиасини тас-
вирлар экан, \е ч к,андай сентиментал, й и м о к и л и к к а мойил буёк,-
лар ишлатмайди. Ёки аксинча, сохта баландпарвозликка \а м бе-
рилмайди. У, х.ак.ик.ат мезонидан келиб чик^иб, мардона, матонатли
о \а н г танлайди. Них,оят, асар охирида бола ё р у м и к к а чйкдци.
«Со\ил ёк,алаб чопаётган олапар» (1977) к,иссаси \а м эълон кдпи-
ниш и билан k,h3fhh ба\сларга сабаб булди. «Литературная газета»
мухбирининг Ч и н ги з Айтматов билан су\батда: «С изнинг кейинги
асарингиз баъзиларга, жумладан, Лев А н н ин ск ий га негадир эртак
булиб туюляпти, бировлар сизни реализмдан чекиняпти, деган фикр-
да, шунга ним а дейсиз?» деган саволига куйидагича жавоб берган

123
эди: «Йук,! \ а к,и кат, \акик.ат ва фа кат \а к и к а т н и айтиш — м е н и н г
ш иорим , эътикдцим. Ш униси ём о нк и, баъзи укувчилар (бу нарса
менга келаётган айрим хатларда \а м куринади) \о зи р ги реализм-
н и н г м аънавий -эстети к м а з м у н и н и тор ва ю заки туш униш япти.
Улар кундалик турмушга ухшатиб тасвирланмаган, \о зи р ги ^аётни
х,исоботга ухшатиб, хронологик тартиб билан кайд этмаган асар-
л а р н и н г \а м м а с и н и «эртак» деб, бош кача айтганда, мав\умот, уй-
дирм а деб эълон килиш га тайёр».
Я на бир уринда, Чи н гиз Айтматов, рус реали зм и н ин г чуккила-
ридан \исобл анган Гоголнинг «Улик жонлар» асари ,\ак,ида гапи-
риб, уни р ам зий лик ва муболаганинг и л о \и й базми, поэтик тасав-
вурнинг чексиз ёнгини деган эди. «Гоголнинг реализми одамни
се^рлайди, уни эртак — аллегориявий (тимсолий) образ — кднотли
уч от кушилган учар араванинг \аракатлантирувчи ру\ига бизни
и ш он иш га мажбур кдлади». Газета мухбири ёзувчи билан бах,сла-
шар экан, соф ф антастик ёки романтик асар конунлари билан реа-
л ист и к асар ж а н ри н и н г хусусиятлари кескин ф а р к килиш ипи ай-
тади. Чи н гиз Айтматов бу фикрга куш илиш билан бирга, конун-
ларга критик, ёпиш иб олиш \а м яхши эм аслигини тушунтиради ва
бу тугрида аток/ш ш оир М арш акн и н г аж ойиб сузларини келтира-
ди: «Гоголни кайта-кайта укиганимизда шунга ишонч х,осил кила-
мизки, чинакам реализм автордан \а м , укувчидан \а м энг дадил
п оэти к тасаввурларни талаб килади. Баъзи натуралист ёзувчилар-
н и н г х и р а милтиллаган шаъмидан кура ф ан тасти кан и нг бир л а \з а -
ли ч а к м о к /т р и \аётн и , вокеликни р ав ш а н р о к ёритади». М ана шу
ба\сда ёзувчи «С о\ил ёкалаб чопаётган олапар»нинг Хемингуэй аса­
ри га ухшашлиги \ак,идаги фикрларга \а м жавоб бериб утган эди.
«Чол в ад ен ги з» «.ахрамони \а м , «С о\ил ёкалаб чопаётган олапар»
Кахрамони \а м б алик билан су\батлаш ади, бу ухш аш ликнинг саба-
би шуки, одамлар энг кийин дамларда узларининг табиат фарзанди
эканлигини билиб колишади. Улар улим олдида ,\ам уз аждодларн-
нин г б о ш л и т Она бал икни каргамайдилар, балки буюк аждодла-
рига муносиб экан л иклар ин и исботлайдилар. Уларнинг улими ол-
дидаги \аёти узлари англамасалар х,ам гузалликка, поэзияга айла-
нади.
Аввалрок, мунаккид Лев А н н ин ск ий «С о \ил ёкалаб чопаётган
олапар» асарини «ортик,ча безаклари, шаркона бадиияти» учун кора-
лаган эди ва уз ф и к р и н и исботлаш учун Лев Толстой н ин г «Уруш
ва тинчлик» романи бутунлай оддий тасвирлардан иборат э к а н л и ­
гини айтган эди. Ч ингиз Айтматов бу ф икрга жавоб бериб, ёзган

124
эди: «Агар буюк санъ аткор н и нг \ а р бир сузи кудратли р у \н и н г
нфодаси булмаганида, \а р бир сузи замирида умуминсоний, маъна-
вий тажриба, олий ха^икатга ужарларча интилиш булмаганида, Тол-
стойнинг узи фавкулодда инсоний э\гиросларнинг курхонаси булма­
ганида «Уруш ва тинчлик» \ам булмас эди. Журъат кдлиб айтаман-
ки, буюк санъаткор олами «гиштлардан курилган эмас».
Чингиз Айтматовнинг бу ва шунга ухшаш фикрларидан кури-
ниб турибдики, у узидан аввал яратилган буюк маданий, бадиий
меросни чукур тушуниб, англаб узлаштиргани — ру \и й оламини
бойитгани учун \а м уша б еб а\о хазиналар кдторида тура оладиган
шошона асарлар яратиш га куч ва имкон топа олган эди.

ИНСОН MEX.HAT-JIA БУЮКДИР

Ажойиб к,иссалари билан ш у\р ат крзонган ва мазкур жанр ри-


вожига катта \и с с а кушган улкан адиб Чингиз Айтматов узининг
ян ги -ян ги романлари билан \ а м укувчиларини хушнуд этди. «Жа-
мила», «Биринчи муаллим», «Сарвкрмат дилбарим», «Алвидо, Гул-
сари!», «Сомон йули», «Ок, кема» каби ^и ссалари ни н г \ а р бири
адиб ижодида, ун ин г санъат сирларини эгаллашидаги алох,ида до-
вонларни таш кил этиш и билан бирга, бу ажойиб к,иссалар муал-
л и ф н и н г биринчи романи — « А с р н и к^аритган к ун » ( Б у р о н л и бекат)
нин г яратили ш и га кучли зам ин булиб хизмат к,илади.
«Алвидо, Гулсари!» ва «Ок, кема» к.иссаларини к^амраб олган
м у \и м \аёти й м атериалларнинг кулами ва уларнинг бадиий ю ксак
даражада тасвирлаб берилиш и жихдтидан роман жанрига киритиш
мумкин эди, бирок, ёзувчи \а л и бунга узини тайёр деб билмади,
иж одни н г мураккаб ва ю ксак чук^иларини эгаллашда давом этди.
«Асрни царитган кун» (Буронли бекат) р о м а н и 1 оркдлн эса ана
шундай ю ксакл и кка кутарила олди.
Мазкур роман китобхонлар ва танкддчилар муаллифнинг ижо-
дий йуналиш ида асосий ж анр повеет эканлигига урганиб крлган

1 Ушбу роман рус тилида «И дольш е века длится день» (Буранный


полустанок) помп билан аталиб, дастлаб узбек тилига «Асрга тати гул и к
куп» деб ащ ар ил ад и. Орадап вак,т утиб ром ан н и п г к,иргизча пашри —
«Кы лы м карытаар бир кун» чоп этилгандап сунг ун ин г узбекча номи
\а м , аслиятга амал цплипган \о л д а «Асрни к^аритган кун» тарзида узгар-
тирилди (муаллиф).

125
бир вактда, кутилмаганда дунёга келди. Бош кача к,илиб айтганда,
муаллифнинг илгари ёзган барча асарлари умумлаштирилса, бу асар
жанр хусусиятларига кура узгача шаклда ёзилганлиги билан ало^и-
да ажралиб туради.
Романни укир экан м и з, косм и к асрдаги улкан планетар бурон-
л арн и н г гуво\и буламиз. Бошк,ача айтганда, ёзувчи афсона ва ф ан-
тастикага эр к беради. М уаллиф учун эн г м у \и м и , китобхонни
уйлашга мажбур этиш, уни \аяж он л ан ти ри ш , таъсирлантиришдир.
Азал-азалдан маълумки, м е\н атсеварл и к инсон кддр-к,иммати-
ни белгиловчи мезонлардан биридир. Шу маънода асар бош к,а\ра-
мони уруш кдтнашчиси, кейи н чали к эса оддий тем ир йул ишчиси
Эдигей Ж онгелдин том маънодаги м е \н а т киш иси сифатида тал-
кин этилади. Э нг м у\и м и - у и ш ч и н и н г янги типи. Одамларнинг
айтишича, у зам инни елкасида кутариб турганларнинг бири. «Эди­
гей Бурон образи менинг м е \н ат киш исини \а м и ш а узининг кд>фа-
мони к,илиб олган реализм адабиётининг асосий ак,идасига булган
муносабатимдир»1, — деган эди ади бн и нг узи. Д емак, ром а н н и н г
асосини ана шу етакчи f o h , я ъ н и инсон ва м е \н а т муаммоси таш -
кил этади.
«Асрни кдритган кун» романида тасвир этил ran во^еалар, асо-
сан, К р зо п 1 стоннинг Сариузак даштидаги хилватгозда, асар к,а\ра-
монларидан бири геолог олим Елизаров айтганидек, «тарихнинг
алла^ачонлар унутилган китоби» — Буронли тем ир йул бекатида
кечади. Бекатда бор-йуги олти хонадон истик;омат к^илади. Ана шу
олти овулдошдан икки хонадон, хусусан, икки к д \р а м о н н и н г \а ё т
йули, яъни Казангап Асанбоев билан Эдигей Бурон яшаётган ва
курашаётган синов майдони — Буронли темир йул бекати асарнинг
асосий тасвир объекти \исобланади.
Эдигей билан Казангап аслида Орол крзокдаридан булиб, аж-
ралмас дустлар. Узок, йиллар давомида Буронли бекатида бирга яшаб,
и с с и к -с о в у к н и бирга тотиб, к а й гу -к у в о н ч л ар и н и бирга б а \а м
куришган дустларнинг инокдаш иб к етиш ин и нг боиси хдм шундан
эди. Муаллиф во к,еа - \ о д и caj iа р н и , уз гоявий кдрашларини, асосан,
ана шу икки кахрамон \а ё г и , фаолияти оркдли ифодалайди. Улар
мансабдор киш илар \а м эмас, балки купчилмк кдтори оддий з а \-
маткашлардир. Уларни маънавий ю ксакликка, камолотга кутарган
куч \а м она-Ватанга, бунёдкор м е\натга чексиз му\аббатларидир.

' Чингиз Айтматов. И дольш е века длится день. Роман. — Фрунзе:


Кы ргы зстан, 1981, стр. 5.

126
Бу f o h ро м а н н и н г п аф о си н и таш кил килиш и билан асарн ин г M aF-
зига, характерларнинг м о\и яти га сингдириб юборилган.
Казангап деганда куз унгимизда \а ё т туфонлари м инг бир чи-
гирикдан утказган, уз ватанидан узокда яшаб, узга юртларни ке-
зиб, канчадан -канча м е \н а т маш аккатларини чекиб, одамлар кал-
бига, шуурига ум и д-и ш он ч уругини кадаб, зиё бахш этган чин
инсон образи гавдаланади. У каерга бормасин, кандай юмуш билан
банд булмасин, мардонавор м е \н ати билан шухрат козонади. Чу-
нончи, у бош ига o n i p кунлар тушиб, \аёти хавф остида колган
кезларда, яъни «кулокнинг угли» деб элакдан утказиб, турли уй-
дирмалар билан крраламокчи булганларида Мирзачулга келиб жон
сакдайди. Олти йил м обайнида Мирзачулда яш аб, дастлаб зовур
казийди, сунг трактор хдйдайди, бригадирлик килади, шу ерда Букей
исмли к о ракал п ок к,изи билан турмуш куради ва ни^оят донгдор
пахтакор булиб, мул \о с и л етиш тиргани учун республикамизнинг
Ф ахрий ёрлиги билан такдирланади. Н и \о я т у зам о н н и н г зайли
билан Буронли бекатига келиб кдлади.
Асарда гасвирланишича,, ёш ини яш аб, ош ини ошаб, умрининг
сунгги кунларини кечираётган Казангап кунларнинг бирида кадр-
дон ватани Орол билан сунгги б о р д и й д о р куришиб, видолаш ишга
боради. Бирок, узи сингари суви куриб бораётган денгизни куриб
дили с и ё \б у л а д и , чукур уйга чумади: «Боришмагани маъкул экан,
бориш га бо риш ди -ю , хафа булиб кайтиб келишди, — деб ёзади
муаллиф. — Д енгиз суви тортилиб, тобора камайиб кетибди. Д ен -
гиз ёкалаб, соз тупрокди такир йул буйлаб ун чакиримча йул юриш-
ганидан сунг аранг сувга як и н л аш и б бориш ди. Ушанда Казангап:
«Орол дунё турганча турар эди, энди, мана, шу денгиз \а м курияп-
ти, одам умрини гапирмаса хам булади», деган эди. Ушанда у яна
бундай деган эди: «Эдигей, сен мени Она Байитга даф н этасан.
Д ен гизн и эса сунгги бор куриб, хайр-хуш лашиб туришим!..»1
Асар ана шу суяги м е\н атд а котган, камтарин, аж ойиб инсон
Казангапни дафн этиш тарадцудлари тасвири билан бошланиб, р о ­
маннинг сунгида маросим фожиа устига фожиа билан тугайди. Янада
а н и к р о к кплиб айтганда, К азан гап н ин г жасади Сариузак козокда-
рининг мукаадас аталмиш кадимий Она Байит-’ кабристонига дафн

1 Чингиз Айтматов. Ромаилар. Асрга татигулик кун, Космат. — Т.:


Fac[)vp Гулом номидаги Адабиёт ва санъат наш ристи, 1989 йил, 42-бет.
-’ Она Б айит номидаги ик ки нч и суз «байит», аслида майит (улик дсга-
ни), бу урипда о п а н н н г жасади кумилган жой м аъ носипи англатади (му­
аллиф).

127
этилиш и керак. Бирок, бу \удудга космодром жойлаш тирилгани
боис дафн этиш ка ты ш ман этилган. Нима килиш керак? К.айси
зам онла уйдан олиб чикилган жасадни яна уйга к,айтариб олиб
кетишган?
Ж асадни кумиш учун расм-русумларни бажо келтириш арафа-
сида Эдигей Худога муножот килади: «Мен С ен ин г мавжудлигинг-
га, м ени н г шууримда баркарорлигингга имон келтириш ни истай-
ман. К алима кайтариб Сенга илтижо килар экан м ан , аслида, Сен
оркали узимга мурожаат этаман...»
К уриниб гурибдики, Эдигей \ а к таолога топинса-да, амалда
узига узи мурожаат килади, мунки унинг кунглида тугилган, унга
ухш аганларнинг дилида пайдо булган ш у б \а-ю гумонларни узла-
ридан бош ка \еч ким \а л эгишга к,одир эмас, таъбир жоиз булса,
Эдигей фалсафани укимаган, жайдари донишманд. Бу уринда шуни
\а м айтиб утиш керакки, «К^иёмат» р о м а н и н и н г к,а\рамони Авдий
Каллистратов эса диний фаолиятга чогланган. Шуи га карамай, улар
нимаси биландир бир-бирига жуда як,ин — афтидан, \аёгга муноса-
бат, адолатга таш налик, эзгулик туйгуси уларни я kji н лап пи рса ке­
рак. М утлако бетона булишларига карамай, Эдигей билан Авдий
туташ такдирлардир.
Шундай к,илиб, бутун онгли \аёгини эзгуликка багишлаган х,алол
ва покиза инсон Казан ran учун бу д унё-ю у дунёнинг багри тор-
л и к килади. Натижада сунгги манзил — табаррук кабристонлари-
дан махрум этилиб, та^кирланган мотам а\лм К азангапни поёнсиз
сахро — С ари узакн и нг к о к уртасидаги М алакумдичоп жарлиги те-
пасига кумиб кайтадилар.
«Замин накадар поёнсиз, сенга эса бир парча ер шу ердан насиб
этган экан... —деб изтироб чекади м а р \у м н и л а\ад га куяётиб Э д и ­
гей Бурон. — ...И нсонга б ую рганининг канчалик куп ва кончалик
озлигига каранг!» (уша асар, 275-бет).
М аш \ур француз мутафаккири Д. Дидро таъкидлаганидек: «...ха-
рактерлар шароит билан белгиланади».1 Ш у билан бирга харак гер-
лар й уналиш ини белгилайдиган ижтимоий м у\и т асардаги образ-
л арн и н г индивидуаллигини \ам таъминлайди.
Романда тал кин этилган барча муаммолар, хусусан, тарихнинг
мураккаб \одисалари, асрим изн и нг улкан \ак и к а ти , бутун башари-
ятни \аяжонлантираётган, ташвишга солаётган муаммолар асарнинг

' Д. Дидро. И з б р а н н ы е п р о и з в е д е н и я . — М .-Л .: ГИ Х Л , 151. - стр.


206.

128
иккинчи етакчи кахрамони, оддий ме\наткаш инсон — Эдигей так,-
дири орк,али бадиий и н к и ш о ф этилган.
«Абадий ва уткинчи \оди сал ар доим тукнаш иб турадиган бу
дунёда, —деб ёзган эди адиб, — м е \н атк аш одам мен учун шахсия-
ти, бой маънавий дунёси ва д аврни н г кай жих.атларини узида му-
жассамлаш тиргани билан хам кизикарли ва му\имдир. Ш у боис-
дан, Эдигейни узим яш аб турган замондаги олам чархининг ме\ва-
рига, мени \а я ж о н г а солаётган м уаммоларнинг марказига куйиб
тасвирлашга интилдим».1
Ёзувчи а й тг ан и д е к , Эдигей Бурон об рази да бугунги кун ки-
ш и с и н и н г бой м а ъ н а в и й д унёси , у н и н г ол и ж ан о б о рзу-у м ид л а-
ри, таш ви ш ва х,аяжонлари ёркин буёкдарда акс эттирилган. К,а\-
р а м о н н и н г х>аёт йули укувчи к а л б и н и лар зага солиб, узига ром
э тиб олади. Ш у т а р и к а оддий шахе, к а м тар он а касб эгаси Э д и ­
гей ч ин д ан \ а м а с р и м и з н и н г улкан одамига, д а в р и м и з н и н г етук
кахрамонига айланади. Эдигей Б у р о н н и н г энг яхши хислатлари-
дан б и р и , м уалл и ф кайд э тган и д ек , у н и н г м е \н а т с е в а р л и г и д и р .
У дусти К азан гап си н гар и к а н ч а д а н -к а н ч а м аш ак катл ар га , тур-
муш ф ож и ал а р и га дуч келм аси н , \ а ё т туфони уни кайси том онга
и тки тм аси н , Эдигей б уларн и н г барчаси н и саб р -то к ат билан, зур
м атонат б илан ен ги б утади, б ар гар а ф этади, олга и н ти л и ш д а,
кураш да давом этади.
«Инсон айни мех.натда ва ф акат м е\натда буюкдир. У ме\н атн и
канчалик ж он-дилдан севар экан , унинг узи \а м ш унчалик улуг-
вор, ишлари \а м ш унчалик м а\сулдор ва гузал булади»2, деган эди
М. Горький.
Эдигейнинг ме\натсеварлиги унинг юксак инсонпарварлик хис-
латлари билан уйгунлашиб кетади. Эдигей у зи н и н г то м маънодаги
одамийлиги, маънавий юксаклиги билан, инсонга булган чексиз
м е\р -м у \аб б а ти , садокати билан китобхон куз унгида ёркин гавда-
ланади. Х,ар каидай шароитда хам узгаларнинг бахти, фаровонлиги
\а к и д а кайгуриш ва уларга ёрдам беришга \ а м и ш а тайёр туриш
Эдигей учун ^амма нарсадан мукаддас. Э д игейнинг барчага бир-
дек, яъни уз фарзандларига, к а р и н д о ш -ypyiл а р и н и н г болаларига,
айтайлик, Абу Т ол и бн и нг дилбандларига м е\ри б о нл и к, гамхурлик
курсатишида инсоний \исси ётлари канчалик баркурса, адолатсиз-

1 Чингиз Айтматов. И дольш е века длится день. Роман. — Фрунзе:


Кы ргы зстан, 1981, стр. 5.
- М. Горький. Собр. соч. в 30-ти т., т. 17. стр. 190.

9 — Асил Раш идов 129


ликка, нопокликка, и нсоф си зликка, шахе эрки ни , нафсониятини,
номусини о ё к о с т и к,илиб келган мансабпарастларга, шу жумладан,
и н со ни й л ик дан деярли ма\рум булиб колган Собитжон \а м д а ро-
ботга айланиб, акд-фаросатдан четда колган Тансикбоевларга нис-
батан нафрати шунчалик алангаланади.
Эдигейнинг х,аёти ofhp уруш йилларида ^ам, ти н ч л и к даврида
\ а м унга якин булган ва булмаган одам ларн и нг кундалик \аёти ,
турмуш таш ви ш лари ва уларга якин дан ёрдам бериш билан тула.
Буни, айникса, кадрдон дусти, темир йул ишчиси Казангапни дафн
этиш м аросимида ёки сузи билан иши бир, аж ойиб инсон — рус
олим и Елизаров билан бирга уруш нинг бутун мусибатларини бо-
шидан кечириб, шахсга си ги ни ш даври курбони булган ва такдир
такозоси билан Буронли бекатига келиб колган \ал о л инсон, гео­
графия муаллими Абу Толиб К уттибоевнинг яхши н ом и ни тик-
лаш да, унинг оила аъзоларига булган сам и ми й муносабати ва му-
\аб бати да яккол куриш мумкин.
М уаллиф Эдигей характерини, унинг улкан маънавий дунёси-
ни бутун тафеилотлари билан тасвирлаб берган. Гарчи у оддий
разъезд иш чиси, катта шов-шувга сабаб булган ка \р а м о н л и к наму-
наларини содир этмаган булса-да, умуман олганда унинг ишларини
хдкди равишда к а \р а м о н л и к намунаси деб айта олиш мумкин. У уз
эл-юрти ютукдаридан канчалик кувонса, н опок ли к ва н о \а к л и к -
дан ш унчалик куйиб уртанади. У нинг куз илгамас кахрамонлик-
ларга тула маънавий \аёти, фаолияти шундан далолат беради. Ч.
Айтматов Эдигей тимсолида унинг инсон ш аъни, кадр-кнммати
\акидаги тасаввурларини бадиий мужассамлаштирган. Биз купинча
адабиётда том маънодаги ижобий ка \р а м о н л а р образи етишмасли-
гини айтамиз. Эдигейни эса хдр кандай сунъий идеаллаштиришдан
холи булган х,акикий ижобий кахрамон образи, дейиш мумкин.
Маълумки, бурч, диёнат муаммосини тасвирлаш нинг узи бади­
ий асар учун б ирдан -би р максад эмас, балки J1.Толстой сузлари
билан айтганда, «асар инсон калби \акидаги \аки катни тал кин этиш-
га каратилган такдирдагина чинакам бадиий киммат касб этади».
Буни биз асардаги Эдигей, Казангап каби кахрамонлар образи тал-
ки н ида куриш им из мумкин. Чунки улар умуминсоний эзгу гоялар
билан яшаб, ана шу гоялар учун курашадилар.
«Асрни каритган кун» — гоявий-бадиий ю ксак асар. У нинг б а­
диий сюжети ва ком пози ц ион тузилиш и \а м кенг куламли ва шу
билан бирга гоятда ихчам булиб, биз унда купгина вокеа-хрдиса-
ларни уз ичига олган сюжет чизикдарини курамиз: Эди гей -К азан -

130
ran, Эдигей-Абу Толиб, Эдигей-Елизаров, Эдигей-Собитжон, Эди-
гей-Уккубола, Эдигей-Зарифа, Э дигей-К рранор ва бош^алар — бу-
л ар н и н г \ а р бири узича тугал, узича мукаммал бир к,исса булиб,
^ар бир п ерсон аж ни н г хулк-атвори, эътикрди, фалсаф аси, ички
дунёси табиий, ишонарли бир тарзда очиб берилган. Худци шунинг-
дек, бу эпизодларнинг х,ар бири, уз навбатида, асар бош кахрамони
Э д и гей ни н г \аёти , ф аоли яти билан узвий алокдцор булиб, унинг
образини янада ж он ли, жозибали чи ^и ш и га хизмат эггирилган ва
асарн ин г бош сю ж ет чизигини — гоясини таш кил этган. Асардаги
бош ^а ки ч ик сюжет чизикдари \а м ана шу бош сюжет чизигини
бойитиш га каратилган. Ш уни \ а м таъкидлаб утиш керакки, ро-
мандаги Крранор образи асарнинг бошидан то охиригача иш тирок
этади ва унинг барча сюжет чизи кдари н и бир-бирига узвий 6 o f -
лашда «воситачилик» ролини, крлипловчи образ ролини утайди.
Ч. Айтматов к,айд этганидек, «агар асар укувчини хаяжонга сол-
маса, унинг эстетик дунёсини бойитолмаса, унинг яхш и л и кка ва
ём онл и кка муносабатини уткирлаштира олмаса, унда нималар ай-
ти лм асин, кандай ута фойдали ва ута м у\и м ф и кр л ар и з \о р этил-
масин, кандай мавзу ва масалалар куйилмасин, у \ а к и к и й санъат
асари була олмайди. Бутун ж а \о н тортув крнунини м енсим аслик
мумкин булмагани каби, санъатнинг бу крнунини х,ам назар-пи-
санд этм аслик мумкин эмас. Мазмун ва шакл бирликда санъат
асари ни н г м о \и я т и н и таш кил этувчи икки категориядир».1
Демак, бундан куринадики, хакикий санъаткорнинг шакл ху-
сусида олиб борган \ а р бир иши мазмунни мукаммаллаш тириш га
каратилган булади. Мазмун га хизмат крлмайдиган шакл куриниш -
лари бадиий ижодда бамисоли бе^уда отилган укдир. «Асрии каритган
кун» ром ани н ин г мазмуни билан шакли шу маънода бир бутунлик-
ка эга булган гузал асар намунасидир.
К,искалик, ихчамлик исгеъдоднинг дояси дейдилар. М уаллиф-
н и н г хар бир асарида булганидек «Асрни каритган кун» романида
\а м сузга ута теж ам корлик билан ёндаш илганини курамиз. Бир суз
билан айтганда, ро м а н н и н г тили ш ирали, содца ва равон. Асар ти-
л и н и н г бу фазилати, энг аввало, адибнинг табиийликни таъминла-
ши билан улчанади. Чунки умуман ижодда, хусусан, тилда таб и и й ­
л и к н и таъминлам ай туриб, образлиликни юзага келтириб булмай-
ди. Негаки, «Асрни каритган кун»да ёзувчи \а р бир нутк, воситасини
шароитни, ка\рам он лар савиясини, интилиш ва дунёкдрашини на-

1 «Литературная газета», 1971 йил, 7 июль.

131
зарда тутган \о л д а куллагани учун таб и и й л и кн и таъминлан олган.
Ёзувчи бу бош омилни \ а р бир \олатга, ка \р а м о н л а р характерини
туларок гавдалантиришга меъёри билан татби к этади. Натижада,
тасвирда давр аломатлари намоён булади. П ерсон аж ларн и нг хусу-
сиятлари ёркин гавдаданади. Мисол учун асардаги икки образни
таккослаб курайлик. Асарда тасвирланишича, покиза инсон Казан-
гапнинг угли, аллакдйси «катта идора»лардаи бирида мансабдор шахе
булиб турган Собитжон — гирт манкурт. Эдигей Собитжондан Она
Байит кабристонини унинг уз конуний эгаси булган овулдошлари-
га кайтариб беришда ёрдам курсатишини илтижо килганида, у шун-
дай жавоб беради:
«— ...М енинг оилам, иш им, бола-чакаларим бор. Нимага энди
шамолга карши чоптиришим керак? Бу ердан килинган битта кунги-
р о к т у ф а й л и оркамга бир тепиб ишдан хдйдасинларми?
— ... Оркамга бир тепиб ишдан \айдасинларми, дедингми?! Бун-
дан чикди, сен ф акат орканг учун яш аб юрган экансан-да!
— Сен эса нима деб уйлагандинг! Бу сенга осон. Ким бупсан?
Хеч ким. Бизлар эса оркам и з учун яш аймиз. Огзимизга ш и р и н р ок
лукма тушеин, деб шундай яш аймиз.
— Э, \а! Илгарилари бош учун эъзозлашарди. бундан чикай,
энди оркаларинг учун эъзозлаш ар э кан -д а».1
М ана шу икки нутк, диалог \е ч бир тахдилсиз, и зо \си з мазкур
ш ахсларнинг икки хил дунёкараш га, маълум максадга эга булган
икки хил м у \и т киш илари э к ан л иги н и курсатиб турибди. Зеро,
уларнинг нуткига асл н ият ва интилиш лари санъаткорона сиигди-
рилган. «Асрни каритган кун»даги ёвуз кучлар — собитжонлар, л ей ­
тенант тансикбоевлар, «чагиркуз» терговчилар, абиловлар, шунинг-
дек, «Киёмат» романидаги афъюнгарлар бошлики Гришан ва унинг
одам киёфасидаги муртад \амтовокдари — петрухалар, оберлар, бо-
зорбойлар, узукбойлар — жамиятдаги ортикча кимсалар — ф акат
бугуни учун яш аш га кодир. Улар бор жойда \ а ё т завол куради,
Киёмат купади.
Ч. Айтматовнинг ижобий ка\р а м о н л а р и кал б и кенг, ички ду-
нёси гоятда бой, уз ишига, эътикодига катъий иш онган киш илар-
дир. Ш у ни н г учун \а м улар \ а р кандай ки й и н ч и л и кл арн и мардо-
навор енгибутадилар. Адибнинг «Юзма-юз» асаридаги Саида, «Бута-
куз»даги К ам ол , «Ж амила»даги Ж а м и л а , Д о н и ё р , «С арвкомат

1 Чингиз Айтматов. Асрга татигулик куп, Киемат. Ромаплар. - Т.:


Рафур Гулом номидаги Адабнст ва санъат нашристи, 1989 й., 277-бст.

132
дилбарим»даги Бойтемир, «Биринчи муаллим»даги Д уйш эн, Олти-
ной, «Сомон йули»даги Тулраной, «Ок, кема»даги Мумин бува, «Эрта
кдйтган турналар»даги Султонмурод, «С о\ил ёкалаб чопаётган ола-
пар»даги Урхон ва Кириск, н и \о я т юкррида ф и кр юритаётганимиз
«Асрни каритган кун» романидаги Эдигей ва Казангаплар ана шун-
дай матонатли, жасур киш илар тимсолига киради. Айник,са, Э д и ­
гей ёзувчи ижодида мазкур асарлардаги образларнинг тажассуми
сифатида ал о \и д а урин эгаллайди. Ёзувчи бу образ орк,али узида
бунёдкорлик гояларини ташувчи янги инсон идеалини эх,тирос б и ­
лан, завк-шавк, билан, санъаткорона таджик этган. Ш уни \а м ай-
тиб утиш керакки, Эдигей \аёти й реал образ булиши билан бирга
унда инсонда учраб турадиган ожиз томонлар х,ам йук, эмас. Чу-
нончи, у хотини Уккуболани к,албдан севгани \о л д а куш ниси Абу
Т о л и б н и н г рафик,аси Зарифага кунгил куяди ва мух,аббат дардига
мубтало булиб кол ад и. Бундан таш кари, ж а \л отига миниб ж они-
дилидан яхши курган туяси К рран орни асоссиз калтаклашда \а м
унинг ожизлиги сезилиб кдпади ва \оказо. Бу ж и \атдан у «Алвидо,
Гулсари!» к,иссасидаги Танабой образини эслатади.
М уаллиф олдинги асарларида булгани каби «Асрни каритган
кун» романида \а м афсоналарга, эртакларга, ривоятларга таянади.
Бу асарида х,ам халк, огзаки ижоди — афсона, эртак ва ривоятлар
ёзувчи учун зам он ави й л и к н и тушунишда бир восита вазифасини
утайди. Чунончи, Она Байит афсонаси орк,али м е\наткаш халк,нинг
утмишда накадар огир \ а ё т кечирганлиги Найман она ва унинг
угли манкурт — Ж уломонлар эпизодида гоятда \а я ж о н л и тасвир-
ланган булса, оцинлар Раймали oFa ва Бегимойлар тугрисидаги ри-
воятда севгининг инсонга к,анотбахш этувчи том маънодаги муъжи-
закор кудрати жозибали эпизодларда таран ну м этилган.
М аълумки, инсонни хоти рада н, акдидан оздириб, и н сони й л ик
хусусиятидан махрум этиш — бу д а \ш а т , акддан оздирилган угил-
нин г онасини билмай отиб улдириши эса ундан \а м да^шат. Дунё-
да фарзанд д о п щ ан \а м огир жудолик булмаса керак. Фарзандидан
жудо этилган онаизор углини акддан оздириб, манкуртликка дучор
этган босцинчи жунгжангларни лаънатлайди: «Сени бокиб турган
зам индан махрум этиш мумкин, мол-дунёдан ма\рум этиш мум­
кин, х,атто инсонни \аётдан ма\рум этиш \а м мумкин, бирок,одам-
ни хотирасидан ма\рум этиш ни ким уйлаб тоиди экан?! Ё раббий,
агар оламда бор булсанг, бандаларингга бу ёвузликни к,андай раво
курдинг. Ер юзида усиз \а м ёвузлик каммиди?» (уша асар, 119-бет)
дея исён кутаради ва:

133
Тулубин келиб искаган,
Бутаси улган буз м о я м ан ...1 м арси яси н и ай гиб бузлаб йиклай-
ди. О н а калбидан о тилиб ч ик кан аламли д о д-ф арёд о,\анги ким-
сасиз, \а д -\у д у д с и з С ари узак д аш ти н и ларзага солгандай янграб
туради.
Ма\мудхужа Бе\будий «Оина» журналида манкурт сузини куйи-
дагича ш ар\лайди: «К абиласи ни н г исмини ва етти отасининг оти-
ни билмайдургонларни «кул» - «маркук» дерлар»2.
Тан и к^и адабиётшунос олим И. Хаккулов «Узбекистан адабиё-
ти ва санъати» газетасининг 1988 йил, 12 февраль сонидаги « М ан ­
курт тал^ини» макдпасида эса манкурт сузи, манкурт атамасининг
мазмун ва мо^иятини Алиш ер Навоий ва Ч. Айтматов асарлари
мисолида атрофлича и зо \л а б берган. Бу масалада бизга йулланган
саволларни назарда тутиб, уларга жавоб тарикасида ушбу макодани
тула \о л и д а келтириш ни маъкул курдик.
«Чингиз Айтматовнинг «Асрни кдритган кун» романи чиккани-
дан сунг «манкурт» сузи куп ч ил и кн ин г тилидан тушмай колди.
М анцуртлик - куллик, машъум куллик. Бу \о ди са романда бунлай
накд килинган: ривоятга кура, кадим замонда жунгжанглар деган
боски н чи л ар утган экан. Улар туркий халкдарнинг \ а м ерларини
босиб олиш ибди. Ж унгжанглар асир тушган жангчиларни ё кул
килиб узга улкаларга сотиб ю бориш аркан ёки уларга нисбатан бе-
хдц ofhp жазо чорасини куллар эканлар. Бу жазо туткуннинг бо-
ш ига те р и к а л п о к т о р т и ш кийноги экан. Одатда, бундай жазога ёш
асир йигитлар м а \к у м этиларкан. У ш урликларнинг сочлари даст-
лаб такир килиб кирилар, сунг янги суйилган туянинг буйин тери-
сидан тайёрланган калпокча бошларига копланаркан. Бундай азоб-
га гирифтор булган кул ё улиб кетар, ё бир умрга хотирасидан
ажралиб, утмиш ини эслолмайдиган манкуртга айланар экан. Инсо-
ний к адр-ки м м ати н и ф а \м л а й олмайдиган бундай махлуклар фа-
Кат хужайинга куллук килиш , у буюрган топ ш и рик ларн и м и к эт-
май бажариш дан нари утмас экан. Унга корни туйса, бас. Шу -
байрам. У хужасининг олкиш ига сазовор булса, кифоя. Шу - за-
фар. «Кулдор учун энг д а\ш атл и нарса - кулларнинг исёни. Хар
бир кул сиймосида исёнкорлик р у \и яш иринган». Манкурт бундан

1 Т у ян и н г боласи улганида, сут бермай куймасип, деб буталогииипг


терисига сом он ти к и б, онасига курсатилади. Шунда \а й в о п н и п г м с\ри
т о в ла н и б елинига сут кслади (муаллиф).
2 «Оина» журнали, 1914 йил, 23-соп, 340-бст.

134
мустасно. М анкурт учун исён кутариш , буйин товлаш бутунлай
ёт. Ахир, унда Ватан туйгуси булм аса, ^урлик н и м ал и ги н и идрок
этолм аса. Х о ти р аси зл и кд а \а й в о н д а н -д а баттар а\в о л д а булса. У
к,андай к,илиб бош кутаради? К,андай к,илиб цасос туйгусига эр и -
ш ади? У нга эн г o f h p , гоятда та\к;ирли и ш ларн и бую риш м ум кин.
У баж араверади. М анкурт топш ирик, кутиб яш айди. Х укм берилса
булди: у — ж аллод. Уз як,инларини \а м улдираверади. Ч и н гиз
А йтматов Н айм ан он ан и н г м анкурт угли том он и дан к,андай улди-
ри лганли ги ни батаф сил тасви рлаган ки , бунда м анкуртлик м о \и я -
ти туда очилган дир.
И н со н н и н г и нсонли гин и белгилайдиган, бош ^арадиган асосий
кудрат ХОТИ РА сан алса-ю , уни ш ундан жудо этиш са? Кдндай
бедодлик!..
М анкурт ривояти кдпбга ларза солади. К иш ин и ofhp м у ш о \а-
даларга чорлайди ва копуний савол \а м турилади: «Кадим зам он-
ларда чиндан шунак,а вок,еалар булганми? Ёки у ёзу в ч и н и н гтасав -
вури мах,сулими?» М ен бу саволларга Н авоийдан ж авоб топдим.
Н авоий ф и крлари га таян и б >^укм чикариладиган булса, б и ри н чи -
дан, туркий халкдар к,айсидир даврларда бос^и н чи ларн ин г хотира-
ни улдириш ж азосига дучор этилганга ухшайди. И ккинчидан, м ан ­
курт ту Fpi-i с ида Н авоий ф и кр билдириб утган экан. Апбатта, Н аво-
и йда Ч и н ги з А й гм атовд аги у м ум л аш ти ри ш йук,- Л ек и н аник,
иш ораглар бор. М ана уша ганлар:

Ф алак бош ингга ко п ла б ит т ерисин,


Сен они ж а ф д и н деб к и ш у санжоб.
А ж аб iii’iV, одам лигни унут санг,
У зунгни буйла ит чармида асроб.

Бу сатрларда Ч и н ги з А йтматов ифодалаган уша маш ъум \о д и -


са - манкуртлик м о\и яти сузланган. TyFpii, Навоий «манкурт» сузи-
ни ишлатмаган. Аммо улур шоир хотирасиз йиртк,ичнингузига унинг
ки м лигини гуё luapjym ran. Н авоий талк,инидаги м анкуртнинг бо-
ш ига «ит териси» к,опланган. Бирок,, у ж о \и л ли ги туфайли уни
бош кд ж онзотлар — кундуз ва санжоб териси деб фа\м лаётир. У нинг
уз одам лигини эсидан чик,арганига аж абланм аслик керак. «Ит чар-
ми»даги м анкуртнинг итга айланиш и ш уб\асиздир. Ч и н гиз А йтм а­
тов: «М анкурт худди ит каби фак,ат эгасини танийди. Бош кдлар
билан иш и йук,», дейди. Д ем ак, бу ф и кр Н авоий назарда тутган
манкуртга \а м мос келади. Н авоийда «боск,инчи» урнида «фалак»

135
тилга олинган. Б унинг сабаби ш унда булса керакки, ш оир ж о\и л
ва итоаткор манкурт ким саларга \аётд а жуда куп дуч келган. Шу
сабабли буни ф алак к,илмиши си ф ати да иф одалаган. Н авоий бир
байтида ёзади:

К им ники инсон десанг инсон эмас,


Ш аклида бир , феълида я к сон эмас.

Улуг ш о и р н и н г «К им ни ки инсон десанг инсон эмас», деган


сузлари ш акли инсону феъли \а й в о н , яъни бош ига «ит териси»
Копланган манкуртларга каратилгани ш уб\асиздир».
Н и \о я т , м ан к урт сузи , атам аси хусусида м у а л л и ф н и н г узи
М ухтор Ш о х о н о в б илан ки л ган су \б а ти д а ку й и д аги л ар н и баён
этади: «Бундан ун аср мукддцам куйланган ва уш андан буён кд \ра-
м о н л и к , в атан п ар в ар л и к ком уси булиб келаётган «М анас» эп о -
сида и лк бора м анкургчилик тугрисида гувохлик берилган. Эпосда
ш ун дай парча бор: к и ч к и н то й М ан ас асов куч га эга, ж ангари
булади. Бундан таш виш га туш иб колган махдллий \о к и м л а р п ин -
\о н а тил б и р и кти рад и л ар. Я ъ н и , келаж акда М анас х ал к йулбош -
чиси б у л м асл и ги учун уни ёш л и ги д а м ан к у р тга ай л аы ти ри б
ку й м о кчи буладилар:

Болани асирга олаилик,


Бош ига .ком т ерпни ёпиш т ирайлак.
Сунг, ю рт им изга элт и б к,ургурни
О лт и аймок, цш м ик, бир булиб,
Б оглаб адабини берайлик!

О лтм иш инчи й илларн и нг урталарида танину!и м ан асчи -оки н


С аёкбой К рралаевдан «манкурт» ва «шири» сузларининг эти м ол о­
ги к м аъноси ни сураган эди м. Х урматли оксокол хийла вакт уйла-
ниб, сунг бундай деганди:
— Кадим зам онларда, киргизлар билан калм икдар орасида ти-
н им си з конли уруш лар кетаётган даврларда ракиблар мол-.\олни
тал о н -тар о ж килиш дан гаш кари, одам ларни асир килиб \а м олиб
кетардилар. С унг асирлар кул сиф атида сотиб ю бориларди. Асир
хожаси карамо™ да подавонлик килиб ю рса-да, лекин эртам и -кеч-
ми, бари би р кочиб кетиш и мумкин эди... Ж и см он ан вояга етган
навкирон пайтида асир олинган одам бсш йил. купи билан ун Пил
туткун ли кка бардош беради. К ейин хдр кандай инсон боласи каби

136
ун ин г кунглида \а м аста-секи н н орозили к уйгонади, куллари уз-
узидан курол-ярог излаб кдлади, хаёлида кузголон пиш иб етилади.
Булажак кузголончини олдиндан тушовлаб ку й и ш н и н гб и рд ан -б и р
ёки бирламчи воситаси —уни манкуртга айлантириб сакдаш \и с о б -
ланарди. Б унинг учун, эн г аввал, аси рн и н г сочлари таг-туги билан
устарада к,ириб олинарди. С унг аси р н и н г бош ига янги суйилган
туя терисидан ёки мол терисидан к,ийк,им кийдириларди. Мол те-
рисининг к,ийк,имини «.иргизлар «шири» дейиш арди. Т ерининг чак-
кага туш иб турган к,исми гир айлан ти рили б хомтеридан тукилган
чилвир билан тангиб богланади. Асир икки том онлам а азоб искан-
ж асига туш иб крлади. Д астлаб, аста-секи н курий бош лаган тери
буж майиб, бош чаногини сик.аверади; сунгра янги усиб чикдан соч
толалари терини теш иб утишга ож излик кдпиб, йуналиш ини узгар-
тиради ва минглаб и гнал ар бош терисига санчилади: шу тарзда вак,т
утиш и билан асаб ти зим и иш дан читали ва хотира йукрлади. Б о ­
ш ига ш ири кийдирилган аси рн и н г оёк-куллари богланиб, сувсиз-
ов^атсиз \о л д а ж азирам а куёш остига таш лаб куйилади. Б и р-и кки
\аф та д а н сунг асир ё улиб кдпарди, ё манкуртга айланарди. Агар
улса, азоблардан кутулиб кетарди; ти р и к кдлса, иш куролига ай л а­
нарди: уз исм ини \а м , насл-н асабин и \а м , утган кунларини \а м
эслай олм асди, ф акдт хуж айиннинг хо\и ш -и родаси га буйсуниш
кераклигини б и ларди ,холос.
М устабид тузум \у к м сурган даврда бутун ж ам иятга \ам м ам и з-
н ин г дунёк^арашимизга м аф куравий ш ири кийдириб куйилди. Шу
йусин \а м м а ва \а р бир киш и кдттик, буйинтурук, асосида ягон а
тутум м анф аатларига итоат эттирилди. «Асрни к^аритган кун» рома-
н и м н и н г хомаки режаси шу асосда юзага келган».1
Хуллас, «Асрни каритган кун» ром ани «Ок,кема» киссаси си н -
гари на эртак ва на рам зий асар булибгина колм ай, балки ю ксак
м а \о р а т билан эртак ва рам зий лик о^англарига чулгаб берилган
чинакам реал ^аци^атдир.
Асарда образлар, манзаралар, вок£а-\одисалар гоятда таъсирли,
кучли ички \ая ж о н билан тасвирланади. Энг м у\и м и , роман кд\ра-
м онлари узларининг индивидуал хусусиятлари билан ёрк.ин об раз­
лар дараж асига кутарилган.

1 Чингиз Айтматов, Мухтар Шохонов. Нуклида крлгап о вч и н и и г ох,-


зорп. —Т.: «Шарк,» наш риёт-матбаа кон церп и бош т а \р и р и я т п , 1998 йил,
140-141-бстлар.

137
Юк;орида ай тган и м и здек, ёзувчи учун бунёдкор м е \н атн и тас-
вирлаш дан кура м укдодасрок нарса йук. «Ч инакам бадиий асар
иш лаб чикари ш со \ал а р и га караб аж ратилм айди. У ни н г бир уму-
мий предм ети — азалий ва абадий предм ети — и нсон ва ун ин г
ички олам и , ж ам иятдаги урни, кураш и ва м е \н ати д и р » ', деган
эди м уаллиф . И ж обий ва салбий об разлар м асаласига *ам худди
шу нуктаи назардан к ар ам о к керак. С ан ъ атк о р н и н г уз асарлари
б у н и н г ёрки н далили була олади. У ларда м е \н а т мавзуи етакчи,
м ар кази й мавзу си ф ати д а кенг ва чукур бадиий та\п и л этилган .
Д ар\ак,и кат, А йтматов к.а>фамонлари — м е \н ат, ф ао л и ят ки ш и ла-
ри — ш офёрлар, тракторчилар, укитувчилар, колхозчилардир. Улар-
н и н гр у ^ и й олами нак,адар кенг, м усаф ф о, гузал; ф икр-туй гулари
накддар о л иж ан обди р. С аи да, Ж ам и ла, Д о н и ёр , Д у й ш эн , О лти-
н ой , К ам ол, С увонкул, Т улган ой, А ли м ан , К оси м , Т ан абой ва
Ж ура, С ултонм урод, Урхон ва М умии бувалар м аж бурият учун,
ш он-ш ухрат орттириш учун мех,нат килмайлилар, м е\н ат улар учун
завк,-ш авк м анбаи , кувонч м анбаи , гузал \а ё т , ф аровон турмуш
м анбаи булиб колган.
М аълумки, уруш йилларида фронтдаги сингари ф рон т орк,аси-
даги м е \н ат \ам б е н и \о я о т р эди. Аммо бундан \еч ким нолим ай-
ди. Ч унки киш илар м е \н ат килиш билан бирга айни вактда бос-
Кинчи ёвларга к,арши кураш аётганини, урушда галаба такдири мил-
лионлаб ж ангчиларнинг кураши сингари ф рон т оркасидаги \а р бир
ки ш и н и н гж асо р ати ва матонатига, кизгин м с\н ати га боглик, экан -
лиги н и чукур \и с килар эдилар. Ш уни н г учун \а м улар ж ангчи-
ларга м ададкор булиш учун, галабанн тезр о к якин лаш тири ш учун
кулни кулга бериб, кунни тунга улаб иш лаган эдилар. Зам ондош -
л ар и м и зн и н г бу ж асорати, м е\н атдаги ка\р ам о н ли ги ёзувчининг
«Ж амила» ва ай н и кса, «Сомон йули» киссаларида узи ни н г гузал
поэти к ифодасини топган.
И н сон ва м е \н ат мавзуси эскирм айдиган марказий мавзу экан,
ran ан а шу мавзуни янги образларда бериш да, унинг кирраларини
янги буёкдарда курсатиш да колган. М е\н ат адиб асарларида бошк,а
мавзулар сингари узига хос услубда, яъни к у п р о к л и р и к ва ро м ан ­
ти к буёкдарда тасвирланади.

1 Чингиз Айтматов. В соавторстве с землею и водою... Фрунзе: Кыр­


гызстан, 1978, 92-стр.

138
«Ж амила» к и сс аси н и н г к,а\рам онлари Ж ам и л а ва Д он и ёрл ар
м е \н ат н и foht севади лар, узларини м е\н атд ан таш кари д а ва мех,-
н атси з тасаввур ки ла олм ай дилар. Ч унки улар м е \н а т ж араён и да
б ир-би рлари ни н г калбларига йул топадилар. Бир-бирларига булган
сам и м ий ^урмат, м е \р -м у \а б б а т ва садокат туй гуларин и н г тарб и -
ял ан и ш и д а \а м , икки ёш к>алб турида яш и р и н и б ётган чин севги,
и н со н га булган ч екси з м у \аб б ат туй гуларин и н г ю зага калкиб чи-
Киши ва кун сай и н канот ёзи ш и да \а м м е^н атн и н г улугвор кучи
ва кувон чи н и \и с этадилар. Ана шу биргаликдаги эр ки н мех,нат
ва со ф севги уларга м и сл си з куч-кувват ва и л \о м баги ш лай ди ,
\а р кандай эски удумлардан к ж сак л и к к а кутаради, \а тто к и ж ангу
жадал йилларидаги м аш аккатли иш лар хдм уларга зав к б аги ш лай ­
ди. К,иссада Ж ам ила ва Д они ёрларн и таъриф ва тавсиф лаш да ж ис-
моний м е\н ат накадар улугланади ва поэтиклаш тирилади. Бу урин-
да шуни таъкидлаб у тм о к ж о и зк и , \атто бош мавзу м у\аббат («Ж а­
мила» ва «Сарвк,омат д и лб ари м »)н и куйлаган асарл ари н и \а м
шартли суратда м е\н атта св и р и д ан аж ратиб каралса, улар бирёкда-
ма ва чала булиб кдпар эди.
«Жамила сарвкомат, бежирим аёл эди». У ме\натда янада гузалрок
куринарди. «Ж амиланинг хатти-\аракатларида аллакандай ж уш кин-
лик, эркакларга хос фазилат бор эди». Йилки бокиш ми, арава \а й -
даш ми, урок, уришми, хуллас, «\ар бир ишга астойдил кириш иб кета-
верар эди». Айн икса, Ж амила галла юкланган крпларни юк,орига кута-
риб чикаётганда «Дониёр кузининг кири билан унга тикилиб коларди.
\ а р ким узи билан узи овора булиб, купчилик иш билан ала\сиб,
буни пайкамайди, деб уйлайди ш екилли. Аравакашлар кийкиригн,
от-араваларнинг купли гида н станциянинг худди бозорга ухшаб кет-
ган тус-туполон \овлисида Ж амила кднчалик кийналмасин, сира буш
келмай елиб-югуриб ишлаганидан, к а \к а \а у р и б кулганидан у \а м м а -
дан ажралиб, кузга як,к,ол таш ланиб турарди. Ж амила арава четига
куй ил ган копларни кукрагини кериб елкасига оларкан, коп-кора,
кунгир соч уримлари ерга тегай-тегай деб кетарди» (1-жилд, 79-бет).
Ч. А йтматов м е \н ат ж араёни ва ме^нат м анзараларини уз \о л и -
ча, мустакил равиш да берм асдан, балки ка\р ам о н характерининг
муайян \олатдаги етакчи к,иррасини бурттириб курсатиш билан 6 of -
лайди. Бу \о л , айник,са, Д о н и ёр н и н г етти пудлик копни ю корига
кутариб чикиш и манзарасида яхш и берилган: «Бир куни хирмонда
араваларга ю к ортаётиб янгам билан бирга етти пудлик катта бир
копни Д о н и ёр н и н г аравасига таш ладик-да, устидан бош ка коплар-
ни бостириб куйдик. К,ани ним а килар экан , деб уйладик узим из-

139
ча... Д он и ёр копни кутариб борар экан , устидаги O F n p коп елкаси -
га м иниб олган бало-казодай уни баттар босар, Д ониёр эсатрапд ан
ю корига юк торгиб чикиб кетаёгган отдек илгарилаб борарди. У
чайкалиб й икиладигандек булса, ш артта тухтаб, куч туплар, кейин
ян а олдинга к^раб интиларди. Д о н и ёр н и н г оркасидан келаётган
одам лар х,ам ноилож у тухтаганда тухтаб, у ю рганда ю риш арди.
У ларнинг \а м ти нкаси куриб, кора терга ботиб кстиш ганди... Улар
t o h f o k йулдан гуё бир-бирларига куринмас ип билан боглангандек
турнакатор булиб жим бориш арди. Борди-ю , биттаси тойиб кетгу-
дек булса, бош калар \а м хароб буладигандек тую ларди. У ларнинг
индамай кадам таш лаш ларида, бир хил чайкалиш ларида кучли гай -
рат ва ш ижоат, хдмкорлик сезилиб гурарди: Д они ёрн и нг оркасидан
келаётган аёлн и н гоёги чалиш иб, й икилиш ига сам колди-ю , шунда
\а м у узига эм ас, Д они ёрга худодан мадад сураётгандек унга рн \м -
д и л л и к билан терм илиб карайди. М ана, оз колди. Д он и ёр яна бир
зур берса маррага етадигандек куринарди. Л екин Д он и ёр яна ган-
дираклаб, ярадор оёги унга итоат килмай кунди. Агар у елкасидаги
Копни таш лаб ю бормаса, узининг \а м кулаб кетиш и мумкин эди»
(1-ж илд, 81—82-бетлар). Бу картинада и н сонн и нг м е\натдаги кадр-
ки м м аги, улугворлиги ва маънавий гузаллиги ёркин чизилган.
М е\н ат киш илари ф аоли яти н и улуглаш ва м е\н атн и п оэтик-
лаш ти ри ш «Сомон йули» киссасида зур бадиий куч билан тал кин
этилган. К екса она билан о н а-Е р уртасидаги рам зи й л и к, айни за-
м он да сам и м и й и н со н и й су \б атл ар м уалли ф га тар и х н и н г эн г
\аяж онли , эн гд а\ш атли вокеаларидан бири - И ккинчи ж а\он уруши
эпи зодларин и кенг, ф алсаф ий м уш о\ада килиш га ва кейинги давр
\а к и д а ги , ти нч-тотувлик ,\акидаги, ки ш и лар уртасидаги чукур гу­
м анизм \ак и д аги у й -ф и крл ари н и баён этиш га им кон берган. И н ­
сон н и улуглаш, инсонга булган чексиз м у\аб б ат асарн и н г барча
са\и ф ал ар и д а м а д \и яд ек янграб туради. А сарнинг бош ка\р ам о н и
Т улганой уруш туф айли куп кулф атларни бош идан кечиради. Б и ­
р о к у туш кунли кка берилм айди. Ватан учун, элу xiuik учун, галаба
учун, д унёни н г барча яхш илиги учун, ер юзидаги эн г олий зот —
и н со н н и н г б ар\аётли ги учун, бу улуг н ом н и н г мангу учмаслиги
учун яш ашга, курашга Kivrbnii бел боглайди. Тулганой инсонга булган
чексиз му^аббати билан, ана шу и н со н н и н г яш аш и . п орлок кела-
жаги йулида курсатган м ислсиз ж асоратн билан бу номни ш араф -
лай ди , безайди ва шу билан фахрланади: «Худди уша кезларда, —
дейди Тулганой, — бригадирлик килиб, элн и н г аччик-чучугини
бирга тотиб, купчиликни эилаб, бош -куз булиб ю рганимдан \о зи р

140
х,ам ф ахрланам ан , \о з и р \а м уни зав к билан, м и н натдорчи ли к б и ­
лан эслайм ан. У булмаганда балки, мен аллакачон м айиш иб. алла­
качон мудраб, аллакачон уруш туполонлари ичида о ёк ости булиб
кетар эдим. К дпичини ялангочлаб келган ёвга к,арши зарба бериш -
н и н г я г о н а йули кураш да, м е\н атд а эмасми» (2-ж илд, 133-бет).
Т улганой характерини кабартиб курсатувчи бундай ю ксак гу-
м ани сти к хусусиятлар к,а\рам оиона \а ё т н и , унинг етакчи тен ден -
цияларини тугри ва чукур \и с килиш дан, уз и нсонлик бурчи, кддр-
Киммати учун, и н со н н и н г ш араф и учун кураш иш дан келиб чик-
кан . Ё зувчи к,а\р ам о н х ар а к тер и д аги ан а шу ас о си й етакч и
кирраларни биринчи иланга чик,ариб тасвирлаган.
Ёзувчи тасвирлаган \а р бир м е \н а т эпизодида «М е\н ат билан
топилган ион ш ирин булади» м аколин и нг чукур бадиий талкини
ётади. «К ом байнни тухтатиб арикдаги сувга кулини ю вгандан сунг
К осим х,ам келиб утирди. У ч а р ч о к \о л д а секин нон уш атар экан:
- И сси кд и н а экан каии ол, опа. Янги бугцойнинг нонини б и ­
ринчи булиб татиб кур, — деди.
— Б исм илло, — деб нондан олдиму, чайнаётиб алакандай бир
янги таъм, янги хдцни сездим. У \и д — ком байнчи кулинипг х,иди
— сом он, корам ой, тем ир уш лаган кулларнинг \и д и эди. Н он н и н г
\а р бир туграм идан уш андай керосин \и д и \а м келиб турарди, б и ­
рок, умримда ш унчалик мазали нон емаган эдим, чунки у нонни
у м и м н и н г м е\н атк аш куллари уш атиб берган эди, у нон купчи-
л и к н и н г нони, шу даврада тупланиш иб утирган ки ш и ларн ин г топ-
гам нони эди» (2-ж илд, 110-бет).
С ом он, керосин, корамой, темир х,или анкиган н онн и нг кднча-
л и к «мазали» булиш и \ам м ага маьлум. Бирок, Тулганой учун уйда
иш ламай утириб, о к у н н и н г нонини ейиш дан кура, м е\н ат кучогида
жавлон уриб етиш тирилган, пешана гери билан яратилган бир бурда
нон бек,иёс дараж ада аъло. Буни ёзувчи шундай м а\орат билан иф о-
далайдики, \атто керосин ва корамой \и д и анкиб тур га н нондан \ам
узгача, ме,\натсиз умргузаронлик кнлиб юрган киш илар тасаввур
\а м к,ила олмайдиган ажиб бир таъм, маза ва табиий бир \и д каш ф
килади. Ёзувчи бу билан аж ойиб мех,нат гузаллигини, унинг завк-
ш авки, хузур-^ьчонатини ж онли, образли гавдалантирган.
Ёзувчи услубининг уз и га хос яна бир характерли ж и \ати га эъти-
борни жалб этайлик. Чунончи, муаллиф муайян бир предмет, \оди са
ёки туш унча асосида турли хил контекст яратиб, уларга г о \ ижо-
бий. го \сал б и Г 1 маъио бакиш лайди. М асалан, ю корида кайд эгга-
ним издек, гемпр ва неф ть \и д и ижобий маънода, кутаринки м е \-

141
нат гаш тини эслатувчи восита сиф атида иш латилган булса, худди
шу \и д «Бутакуз» киссасида бош кача маъно, бош кача мазмун касб
этади. Я ъни киссада муаллиф вокеаларни ром анти к ру\д а ривож -
л ан ти рар экан , Анорхой даш тида узлаш тирилаётган янги ерларда
дала-даш тни н г азалий «эгалари» булган кийикларни тасвирлаган.
«К ий и клар \ай дал ган ерн и н г чеккасига келиб, неф ть ва тем ир
\и д и анк,иб турган ш удгорга утиш га журъат этолм ай, такка тухтаб
колиш ди. Улар кумуш ран гто в л ан ган ой нурида шу буйича ким ир
этмай узок, туриш ди. Ш охлари тарвакайлаб кетган эр как ки й ик,
ягрини пастроги ургочи ки й и к , ойдинда и ккаласи н и н г \ам катта-
катта кузлари ялтираб турарди. Енгил бош ларини сергаклик билан
ю кори кутариб, б и р -б и р и н и н г п инж ига кириб туриш арди. Улар
шу тарзда узок котиб турдилар. К и й и кл ар н и н г бу туриш и: даш т-
л и к к а ним а булди, эски сукм ок йуллар каёкка йуколди, кандай
куч бу ерларни авдар-тунтар килиб таш лади й ки н , деяётгандек эди.
Улар \ай дал ган ердан утиш га журъат этиш олм ади. О ркага к.аи-
ти ш ди, хипча белларида о й н и и г кумуш ш уъласи хиёл акс этиб
турарди» (2-жилд, 33—34-бетлар).
Бунда неф ть ва тем ир \и д и ки й икларни \урки тувчи , сергак-
лантирувчи бир восита вазиф асини бажарган. Бу х,ид инсон м е \н а-
ти н и н г шартли сим воли. К и й и кл ар н и н г и нстин кти в \аракати дан
\а м ёзувчи маълум сти ли сти к маъно топ иш га хдракат килади: к и ­
й иклар эски , таниш сук м ок йулларни топа олм айдилар, бахмал
гилам билан безанган кум -кук ерни кандайдир бир кудратли куч
агдар-тунтар килиб таш лаганидан «\айратда» коладилар. Ёзувчи так-
дим этган, ам мо тал кин этмаган бу «оддий» табиий таснир китоб-
хонда чукур таассурот колдиради: гуё ки й и к лар \а м асрлар буйи
мудраб ётган кенг, бепоён чулларга инсон кодами етганлиги, инсон
Кули чулни бустонга ай лан ти раётгаили гига «танг булиб», одамзод
иродасига ва унинг куч-кудратига «та\син укиётгандай» киш и кал-
бин и \аяж о н л ан ти ри б юборади.
Ч. А йтматов ти п и к характерларни ти п и к ш ароитда тасвирлаш
учун эн г майда унсурлардаи \а м самарали ф ойдаланган. «Санъатда,
— деган эди J1.H.Т олстой, - \е ч кандай майда-чуйда нарсаларга
эътиборсизлик билан караш ярамайди. Чунки баъзи вактларда или-
ниб колган тугмача к а \р а м о н \а ё т и н и н г маълум том он и н и ёритиб
ю бориш и м ум кин ».1 Ч и н гиз А йтматов Л .Н . Т олстой айтганидек,

1 И. Сергеенко. Как живёт и работает Л.Н.Толстой. Москва, изд.


2-ое, 1928, стр. 65.

142
майда-чуйда нарсаларни \а м назар-эътибордан четда крлдирмайди.
Бошк^ача таъбир билан айтганда, муаллиф \азр ати и н сон н и , унинг
бунёдкорлик ф ао л и яти н и янада ж онлантириб, к,абартириб курса-
тиш учун нон, сом он, керосин, корам ой, темир каби бадиий детал-
лардан бир восита сифатида самарали фойдаланган.

ОГО^ЛИККА ДАЪВАТ

Э н д и л и кд а ки ш и л и к ж ам ияти янги даврга кдцам куйди — тур-


м уш им и зн и нг барча ж аб \ал ари тубдан к,айта курилм окда, асоси й-
си — и нсон р у \и я ти , ф и крлаш йусини узгарм окда, бусиз том маъ-
нода янгиланиш , яш ариш амри м а\ол. Зотан, \а р кдндай ом илнинг
ибтидоси \а м , и н ти \о си \а м и нсонга келиб такдлади. Ш у нуктаи
назардан Караганда Ч ингиз А йтм атовнинг <Асрни кдритган кун»
ром анидан сунг дунё ю зини курган катта эп и к асари — «Киёмат»
\о зи р ги кунда бутун баш ариятни уйлантираётган глобал муаммо-
лардан \и со б л ан ган ги ё\ван д л и к, и м он -эъ тикдд м асалаларига ба-
г и ш л а н г а н л и т билан а\ам иятлидир. Асарда кдмраб олинган макон
ва зам о н н и н г мицёси н и \о я тд а кенг. У нда пайгамбар Иисус Х ри с­
тос, бизнингча айтганда \азрати Исо хдёти билан боглик; икки минг
й и л л и к бутун б и р тари хи й д ав р н и н г мазмун ва м ундариж аси
^акхон и й ёритиб берилган. Р ом ан н ин г асосий кд \рам он л ари ва
п ерсон аж лари \а м тал ай ги н а булиб, ул ар н и н г ак сар и яти к,исма-
тида киёмат кечади, фожиага учрайдилар. М уаллиф романда Ф. Д ос­
тоевский реализм ига хос булган ижодий йул — ж ам и ятн ин г ю крри
табак;алари — \у к м д о р л ар и том он и дан «хурланган ва \а к р р а т л а н -
ган», и н с о н л и к кдцр-к.им мати оёк,ости к,илинган «кичик» одам -
л ар н и ,\им оя ^и лад и .
Бу бечоралар \аёти пасг табака вакили, \укукси з, эзилган булса
\а м , уз и н с о н и й л и ги н и йукртм аган ёш , уйчан й иги т А вдий К ал-
л истратов образи орк,али очиб берилган. Куп планли ром ан н и н г
сю ж ет й уналиш ларидан бирида ги ё\ван д л и к ва унинг савдосига
гириф тор булган Гришан бош чилигидаги ж иноятчилар гуру\ининг
машъум иш лари тасвирланади. Романда очик>айтилмаган булса-да,
сезилиб турибдики, хак.и^ий ж и н оятчилар, аслини олганда,.булар
эмас, балки ж ам иятнинг юк,ори табакдларига мансуб булган «крнун
.химоясндаги» угрилардир. Авдий Каллистратов жиноятчиларни «ра-
золат ч о \и д ан халос этиб» ,\алол м е\н ат, \ а к йулга кдйтариш учун
уз \аёт и н и курбон килиш га \а м рози булади. Романдаги барча сю ­

143
ж ет чизикдари ичида, ш уб \аси з, эн г мураккаб, ж аф окаш образ —
Авдий етакчи уринни эгаллайди.
Авдий Худога, дин га бутун вужуди билан иш онади. Аммо унинг
ф и кр и ча, шу вакдтача и н со н и ят тасаввурида мавжуд булиб келган
Худо эскирган. Б и ноб ари н , унинг эътикодича «\ам м абоп, зам она-
вий» янги Худо каш ф этиш керак. «Асрлар буйи кртиб колган
ф и кр л ар н и узгартириш , акидабозликдан кутулиш , инсон ру\и га
Худони англаш да \у р л и к бериш ва Худони инсон борли ги ни н г энг
олий зухуроти деб билиш» А вдийнинг дин ва Худо \аки д аги караш -
л ар и н и н г асосини таш кил этади. У нинг д иний сем и нариядан \а й -
д алиш ига \а м ана шу куф рона ф и крлари сабаб булади. У мураккаб
образ.
Адиб асар н и н г гоявий м азм уни, иж ти м ои й са л м о ш \а м д а б а ­
диий наф осатини кучайтириш максадида Авдий Калл истратов так-
дирига оид сю ж ет ч и з и т г а ёндош равиш да насроний дин и ак,ида-
л а р и н и н г асоси булган «И нж ил»да таъ ки дл ан ган и дек, бутун гу-
н о \к о р одам ларни охираг азобидан халос ки лиш учун узини o n ip
ки й н о клар га ва улим га тутиб берган Иисус Х ристос — И со М а с и \
ва у н и н г айбловчиси Рим и м п ери яси прокуратори П онтий П илат
билан б о т и к узок, утмиш в о к е а -\о д и с а л а р и н и кенг куламда гав-
далантиради. «Христиан д и и и да И со пайгам бар сийм осида муш о-
\а д а учун катта и м кон и ятл ар мавжуд, — деб ёзган эди муаллиф , -
М ен и н г аж додларим си ги н и б келиш ган ислом д и н и да эса ундай
си й м о й у к Мух,аммад — ж аф о каш эм ас. Т угри, у \а м O F iip кун-
л ар н и б ош и дан кечи рган , ази ят ч екк ан , лекм н у гояси туф айли
чорм ихга тор ти л м аган , кейи н о д ам л ар н и н г ана шу гу н о \и н и \а м
мутлако кечи рм аган... И со п айгам бар \о зи р ги зам он ки ш иларига
д и ли м д аги мукаддас гап лари м н и ай ти ш и м к о н и яти н и яратди.
Ш у н и н г учун кам и н а, уз иж одим да унга тукнаш келдим . Н има
учун бош к а \р а м о н кн либ А вдий К аллм стратовни тан л аган и м -
н и н г б о и с и \а м ш унда».1
Тарихдан маълумки, янги (милодий) эран ин гбош лан иш ида Рим
им п ери яси га тобе булган Иудея м ам лакатида И со М а с и \ куплаб
халкдар, шу жумладан, грек-рим м уш риклари \а м с и п 1 нган купху-
д о ли к эътикодига карш и чикиб, яккахудолик д и н и н и тар гиб кил-
ган. Рим и м п ер и яси н и н г Иудеядаги ноиби — прокуратор Понтий
Пилат сурок-жавоблар пайтида Исо М аси\ни улимдан сакдаб колиш

1 Чингиз Айтматов. Ё \аст. с мамот. «Ёшлик» журнал и. 1986 мил, 10-


соп, 64-бст.

144
учун \а р а к а т к,и;пан булса-да, Исо М а с и \ яккахудолик таълим оти-
дан сира кайтм аган. У золим лар, \укм д орлар, им он си з к о \и н л а р
Киёматда ж азоланиб, дузахга таш ланиш ини баш орат килиш и баро-
барида бечора, етим-есир, камбагал, эзилган одамларга «Сизлар ж ан-
натийсиз» деб хушхабар берган. (Ш у сабабли Исо М аси^нинг \аёти ,
ф аоли яти к,псмат, охират \ак и д аги Худо том онидан билдирилган
сузлари ж ам ланган мукаддас китобни «Инжил» ёки «Хушхабар»
деб аташ ади). М а\ал л и й яхудийлардан булган бой, зодагонлар ва
к о \и н л а р И сони катл этиш ни П онтий Пилатдан талаб киладилар.
П онтий П илат и м он -эъ тикод м асаласида ж>ръатсизлик курсатади.
Рим им перияси \укм д орл ари И сони х ал кти н ч л и ги н и бузувчи, ха-
л о й и к н и исёнга чацирувчи деб устунга — чормихга парчинлаш га
\у к м килади.
Р оманда жуда кучли бадиий таъси рчанли к билан тасвирланган
бу вокеа XX асрда К рзогистон даш тларида гиё^вандлар ва ёш йи-
гит Авдий такдирида аж иб бир тарзда уз давом ини топгандай була-
ди. О хир-окибатда ёш аф ю нгарларга карш и тенгсиз кураш олиб
борган Авдий К аллистратовни М уйинкум даш тида дарахтга ч о р ­
михга тортиб кетадилар.
И со М ас и \н и хочга тортиш вокеаси Ч. А йтматовдан ярим аср
илгари яш аб ижод этган бую к рус адиби М ихаил Булгаковнинг
«Уста ва М аргарита» номли ром анида *ам кенг микёсда ёритилган.
Бу асар бадиий куввати, нафосати, фал сафи й - гоя ви й теранлиги билан
купчилик адиблар катори Ч и н гиз А йтматов иж одига \а м кучли
таъси р курсатган. М. Булгаков асарида XX асрн и н г 2 0 -3 0 -й и л л а -
рида М осквада ш уроларнинг, д а \р и й л и к н и асос килиб олган ком -
мунистик м аф куранинг курбони булган д а \о мутафаккирларни таъ-
Киб этиш \а ё т н и н г оддий кундалик м еъёрларига айланаётгани ач-
ч и к к и н о я л а р . к е с а т и к /т р билан ф ош этилади.
Ч. А йтматовда эса узгача тасви рн и кузатамиз. Я ъни унда тобо-
ра т ех н и к а т ар а к к и ёти га э р и ш и б , м ураккаб л аш и б б ораётган бу
дунёда эъти ко дси зли к, м аънавий каш ш окди к, л окай д л и к, бир суз
билан айтганда эзгулик билан ёвузлик уртасидаги кураш каби му-
ам м олар глобаллаш иб бораётганлиги чукур таш виш ва безовталик
билан бадиий талкин этилади. Ёзувчи мазкур асарда и н сони ятн и
келаж акда кутаётган д а\ш атл и м уаммоларн i, зидциятларни кизи-
карли бадиий л ав \ал ар д а тасвирлар эк ан , та тихий даврлар, макон-
зам онлар, турли таълим отлар ва и нсонлар акдирини бир-би ри га
мантикан 6 o F Jia и ди , уйгунлаш тиради. «М ен, киём ат-койим деганда
дунёни атом бомбалари билан кунпаякун ки ти б ю бориш ни туш ун-

10 —Ас ил Рашидов 145


мок, даркор, дем оцчи эм асм ан , — деб ёзган эди муаллиф, — лекин
як,к,ол кури н иб турган ана шу хавф -хатар м ени, тук,иб чикдрилган,
д и н и й -м и ст и к м а\ш ард ан эмас, узим изни узим из гириф тор к,или-
ш и м и з мумкин булган ва аслида \а м к^иёмат-койимнинг х,иди ке-
лаётган дунёвий иш лардан кур^иш лозим лиги \ак,ида бонг уриш га
чорлади».1
Асарда тасвирланган Ола Мунгу tofh ва М уйинкум даш тларида
булиб утаётган вок,еа-\одисалар, И исус Х ристос ва П онтий П илат
уртасидаги и нсон, д и н , эътик,од х,ак,идаги б а\с-м у н о зар ал ар , мил-
л и й -о зо д л и к \ар ак ати ваки ллари ни н г умумлаш ма образи — курбо-
ш и Гурам Ж ухадзе бош чилигидаги гурух, ва бу гурух, таркибига
к и ри б олган жосус С андро ёки ож из, нотавон бури А кбара (Ок,
Барра) ва Тош чайнар \ам д а Авдий К аллистратов, Бустон У ркунчи-
ев образлари тасвирланган сю ж ет чизикдари к,айси бир жихдглари
билан бир-би ри га богланган ва бири икки н чи си н и тулдиради, бар­
ча сю ж ет ч и зи кд ари н и н г них,оясида эса ф ож иавий к,исмаг ва так,-
дирлар ётади. Ч унончи, И исус Х ристос (И со алайх,иссалом)нинг
я к к а худолик д и н и н и таргиб к,илганлиги, и л о \и й , инсони й ва та ­
рихий к,арашлари учун чормих к,илиниш и, аф ю нгарларга к,арши
тен гси з кураш олиб борган ва янги Худо каш ф этмок,чи булган
д и н и й сем инарчи, соф ниятли олиж аноб инсон Авдий К аллистра-
то в н и н г М уйинкум даш тида к,атл этиб кетилиш и, «Олтовлон ва
еттинчи» балладасидаги курбош и Гурам Жухадзе ва унинг йигитла-
р и н и н г айгок,чи С андро томонидан к,ириб таш ланиш и, виждон азо-
бида к,овурилган С ан дрон и н г пировардида узини узи отиб таш ла-
ш и, ш унингдек, оти билан губсиз м узлик упк.онига туш иб кетган
б е г у н о \ Э рназар к,исматида .\ам, куз кррачиги — норасида ф арзан -
дин и олиб крчаёгган алам зада бурини отаман деб, кутилмаганда уз
угли К енж аш ни бирга куш иб улдириб куйган Бустон Уркунчиев-
н инг к^исматида \а м , укувчининг м е\р и га сазовор булган Акбара ва
Т ош чайнарларнинг такдирида \а м к,иёмат купади — \ам м а-\ам м аси
ф ож и ага учрайдилар. М уаллиф айтганидек, «х,аёт шундай курил-
ганки, эзгулик \а р доим так,чил, ёвузлик эса \ам инк,адар, ош иб-
тош иб ётибди».
Адиб бунга асосий сабаб табиат ва ж ам иятда мавжуд булган
м еъёрларнинг, м утаносиб ликни н г купол равиш да бузилаётгани,
иж тим оий тан гликлар, и н сон ларн и н г номатлуб, ном уносиб хатти-

1 Чингиз Айтматов. Ё \аёт, ё мамот. «Ёшлик» журнали, 1986 пил, 10-


соп, 64-бет.

146
^аракатлари — м аънавий и нкироз, локдйдли к, ёвузлик, зуравон-
л и к, уз и нсоний м о\и яти д ан чекиниш экан лиги н и таъкидлар экан,
унинг олдини олиш учун жумлаи ж а \о н \амжих,атликда — биргала-
ш иб кураш иш и зарурлигини ал о \и д а уктиради.
Ч и н ги з А й тм атовн и н г м аксад-м удд аоси н и , бадиий н и я ти н и ,
к о н ц е п ц и я с и н и тугри ва мукаммал туш униш учун ки тобхондан
чукур б и л и м , и дрок ва ю ксак эстети к м адани ят талаб цилинади.
У ни н г асарлари ни эски ч а улчовлар, эски ча м езонлар билан улчаб
булм айди. Ч. А йтм атов асарлари да к,а\р ва м у\аб б ат, висол ва
\и ж р о н , согинч ва укинч туйгулари б и р -б и р и билан м ураккаб
б ир тарзда, ай н и чокда уйгунлаш ган \о л д а нам оён булади. Адиб
тасви рлаётган оддий вок^еалар зам и ри д а катта ф ал саф а ва \и к м а т
ётади. Бу уринда асардаги Гурам Ж ухадзе ва ун и н г йигитлари
тасви р л ан ган «О лтовлон ва еттинчи» балладасидаги ватан таъ ри-
ф и н и , «ватан билан видолаш ув» эп и зо д и н и эслаш ки ф оя. А сарда
грузин м и л л ати н и н г м аънавий си й м о си н и , ватан туш ун часи н ин г
тер ан л и ги н и х,еч ким бу кдцар содда, а н и к ва ж ози бадор таъ ри ф -
лам аган булса керак.
9 0 -й и лл ар н и н г урталарига келиб м уалли ф н ин г навбатдаги р о ­
мани — «К ассандра тамгаси» («О хирзамон ниш оналари») яратила-
ди. М азкур асар \а м ад и бн и н г бош ца купчилик асарлари сингари
укувчилар орасида, адабий ж ам оатчиликда катта кизик^иш уйгота-
д и, кизгин мунозараларга сабаб булади. К упчилик асарни А йтм а­
тов ф ал саф и й , ф ан тасти к караииларининг улкан м а\су ли , ю ксак
чукдиси деб б а\о л аса , баъзилар, унинг мох,иятига етм асдан, бади-
ийликдан й ирок, *еч ким га кераги йук, ёзувчининг кутилмаганда
ал а\си р аш и , дейиш гача бориб етди. Бунга Б.Бондаренконинг «Наш
соврем енник» ж урналида эълон килинган «Н асл-насабини билм а-
ган Чингиз» («Ч ингиз, не п ом нящ ий родство») сарлав\али мак,ола-
сини мисол килиб курсатиш мумкин.
Ёзувчи ром анда грек (ю нон) м иф ологиясидаги бир ривоятдан
ижодий фойдаланиб, ута замонавий - ижтимоий муаммоларни ёритар
эк ан , бугунги л о кай д л и к , ёвузлик, в а\ш и й л и к уругларининг кела-
ж акда м уд \иш о^и батларга олиб келиш ини косм ик ю ксакликдан
баш орат килади ва и н со н и ятн и н г эртанги куни \ак,ида \о з и р , шу
бугун бош коги ри ш га чакиради.
«Х,ар кандай ж и н оят, ахлоксиз хатти -\ар акат и рсият утлокда-
рида кай та униб чикиш ф асли н и кутиб ётади. О хир-окибат, асли-
дан кура юз чандон, м и н гч ан д о н ёвуз, таж овузкор куч юзага кела-
ди ва унга гу н о \к о р хдм, гу н о \си з \а м дучор булади...» Ч ингиз

147
А й т м ат о в н и н г «К ассан д р а там гаси » асари д ан (к и р ги зл ар уни
«Ш айтоннинг эн тамгаси» деб угириш ган) англаш иладиган асосий
м аъно — шу.
Я нада аникрок, килиб айтганда, ром ан н и н г мазмуни цуйидаги-
ча: И кки н ч и жахрн уруши йиллари, суб\идам да бир аёл туш лган
чакалогини адёл устидан коп -м атога ураб, болалар уй ин и нг эш иги
олдига кор устига таш лаб кетади. Андрей К рильцов деб ном олган
таш л ан д и к бола ута зех,нли булиб улгаяди, мактаб ва тиббиёт инс-
титутини тугатгач, генетик олим ва академ и к булиб етиш ади. У
укиб ю рган кезл ари даёксун ъ и й одам лар авлодини яратиш ш айдо-
сига айлана боради ва бу сохдда акл бовар килмайдиган натижалар-
га,\ам эриш ади. Бундай «каш фиёт» ком м унистик п арги ян ин г д ик-
кат м арказида ва \о м и й л и ги д а эди. П артия М К н и н г м аф куравий
иш лар котиби Вадим П етрович К оню ханов «каш фиётчи» К р и л ь­
цов билан булган сух,батда олим иш и га ю ксак бах,о бериб шундай
дейди: «Бутун дунёда ком м унизм галаба козониш и учун бизга ота-
онаси номаълум, сунъий етиш тирилган иксзурриётлар керак. И кс-
зурриётлар ф ен ом ени сиёсий ж и \атд ан \а й р о н коларли дараж ада
п о р л о к исти кболга эга. Бу ш ундай утки р куч булади ки , у биздап
ф ар к д и уларок,, о р к а-о л д и га карам асд ан , куркин ч ва ш уб \а ним а
эк ан л и ги н и билм асдан бутун дунёда ком м уни зм галабаси учун
кураш ади. О ила ва кар и н д о ш л и к ал о кал ар и н и эск и , зуравон лик
д у н ёси н и н г колдикдари си ф ати да худди ана шу иксзурриётлар та-
рих ахлатхонасига улоктиради... Болалар сунъий йул билан , ота-
оналарсиз бунёд этилади, тегнш лича тарбия килинади... Иксзурри-
ётларнинг, ш уб \аси з, аф залликлари ш ундаки, улар... ком мунистик
байналмилапнинг зарбдор кучи булиб колади ва худди ана шу одамлар
F ap6ra х,ал килувчи зарба бераж ак!»1
О хир-окибат Крильцов, килм иш -кидирм иш деганларидек, сон-
сан окси з иксзурриётларни дунёга келтирганидан, дем ак уз ихтиро-
сидан узи д а\ш атга туш иб тавба-тазарру килади ва «энди менга
ерда ж ой йук» деганча халкаро эксп ед и ц и я таркибида космосга
парвоз килади. Илмий экспедиция иш лари якунлангач, у Ерга к^й-
тиш дан бош тортиб, ф азодаги орбитал станц и яда колади ва узини
самовий рох,иб Ф илоф ей деб атаб, умумсайёра микёсида кузатувлар
олиб боради. У утмиш да килган гун о\л ари н и ювиш н иятида, ин-

1 Чингиз Айтматов. «Охнрзамон шшю п а л ар и ». Алишер Навоий по-


мидаги Узбекистан миллим кутубхоиаси нашриёти. —Т.: 2007 йил, 137—
138-бстлар.

148
сон табиати ва такдиридаги ёвузли кн ин г келиб ч и ^и ш и , нам оён
булиш и ва о ки батлари н и урганиш га а \д килади. У нинг тадк^икот-
лари эса кутилмаган натиж аларга олиб келади.
Ф и л о ф ей н и н г аник^лашича, она кррнидаги \о м и л а уз мавжуд-
л иги н ин г дастлабки ^афталаридаёк, келажак такдирини идрок к,илар
экан. Агар ун ин г пеш анасига ёвуз шахе булиб яш аш ёзилган булса,
\о м и л а н и н г узи ту ги ли ш н и истам ай , булаж ак он аси га белги бе-
раркан . Бу белги уш а \о м и л а д о р аёл н и н г п еш ан аси да ки ч к и н а
дог-холтам га ш аклида нам оён буларкан (Ф и лоф ей б у д о гн и «К ас­
сандра там гаси», ш ундай белги бераётган \о м и л а н и эса «кассан-
д р а-эм б р и о н » деб атайди ). А мм о вак,т утиш и билан кассан д ра-
эм бр и о н уз такди р и га кун ар ва К ассан дра там гаси х,ам йукрлиб
кетаркан. Ф и л о ф ей н и таш ви ш л ан ти рган асосий нарса — кей и н ги
й илларда ш ундай э м б р и о н л ар н и н г бутун сайёра буйлаб куплаб
учраётгани эди.
Ш у сабабли о л и м -р о \и б одамларни бу \о л атн и н г сабабларини
ан и к^аш ва ок,ибатларини бартараф этиш га чорлаб, Рим папасига
очик, хат ёзади, ун ин г бир нусхасини чоп этиш учун «Трибюн»
газетасига ю боради. Ш у билан бирга, Ердагилар умумий а\в о л н и
яхширок, англаб етиш лари учун сайёрага зондаж -н урларн и йунал-
тиради. М утл акр хавф еиз булган бу нурлар таъсирида К ассандра
тамгалари ёниб-учиб, а н и к курина бош лайди.
Бирок, Ер юзи ахрлиси — олим лардан тортиб кассандра-эм бри -
онли \о м и л ад о р аёлларгача — унинг бу к,араш ларини к,абул к,ил-
майди, Е рликлар Ф и лоф ей га лаънатлар ук,иб уни косм осдан уриб
туш ириш ни талаб крладилар. А м ерикалик баш оратчи олим Роберт
Борк эса Ф илоф ей каш ф иётига хайрихо^лик билдиргани учун жун-
бушга келган оломон том онидан ш афкдтсизларча улдирилади.
Буларни курган Ф илоф ей узини гунох,кор санаб, Ердагилар б и ­
лан утказилган матбуот анж ум ани пайтида гавба-тазарру крлади.
Ш у су^батда \а м уз ф и кри н и билдириб, одамларни огохдикка чор-
лайди: «К ассандра аломати — ну^сон \а м , иснод \а м эмас. Асло,
мен туш унтириб бердим: бу кассандра-эм бри онн и нг одам боласида
авлоддан-авлодга ж ам гарилиб борилаётган ёвузликка муносабати,
бу биз билан сизни о г о \ килаётир. Д унё охир були ш и н и нг сабаби
узимизда - К ассандра тамгаси ана шундай н иш онади р...»1

1 Чингиз Айтматов. «Охирзамон нишоналари». Алишер Навоий мо-


мидаги Узбекистан миллий кутубхонаси нашристи. —Т.: 2007 йил, 206—
207-бстлар.

149
С унгра у халк олдидаги тавба-тазарруси самимий эканлигига
иш онч хрсил к,илишлари учун узини улимга м а\кум этади: тутри-
дан-тугри эф и р пайти, телеэкранлар карш исидаги м иллионлаб ки-
ш илар кузи олдида о ч и к ф азо цаърига йул олади. «Кассандра там-
FacM», асосан, ана шу зиддиятли вокеалар асосига курилган асардир.
Асар билан таниш ган китобхон гуёки ад и бн и нг «Эй, одамлар,
Оллох, сизга узи н и н г б е\и с о б си ф атларидан бири булм иш яратув-
чи л и кн и бахш этган булса, нега уни суиистеъмол килиб узингизча
одам яратиш га уриниб, ти ри к л и к н и н г мангу баркарорлигига р а \н а
солаяп си з? Ер си л ки н и ш л ари , эко л о ги к ф ож иалар, ядро си н овла-
ри, як,ин кавмлар уртасидаги кдтлиомлар, ж иноятчилик, терроризм,
гиё\вандлик, ф о\иш абозлик каби бало-казолар етмагандай, яна сунъ-
ий одам яратиш билан Я ратувчининг иш ларига аралаш аяп си з? Бу
\ар ак атл ар и н ги з билан У нинг к,ахрига учрамайсизми?» деган хито-
бин и эш и тган дек булади.
А нтик адабиётда, юнон миф ологиясида К ассандра образи анча-
гина м а 1щ у р булиб, у такдир маъбудаси саналади. Тангри Аполлон
гузал ва ок;ила К ассандрани севиб колади. Л екин Кассандра тангри
А п о л л о н н и н г севгисини рад этади. Бундан казабланган Аполлон
гарчи К ассандрага келаж акни баш орат к,илиш истеъдодини инъом
этган булса-да, пировардида «сенинг баш оратингга одамлар иш он-
масин», деб дуойи бад килади. Масгшан, К ассандра Троя шахри
\ал о к ати н и баш орат килади. Л екин трояликлар бунга иш онм айди-
лар. Ч. Айтматов х,ам одамларни им онсизлик, диёнатсизлик, ахлок-
си зли к, маънавий м анкуртлик ва локайдликлардан й и рок бул и ш га
ундайди, уз м аъриф ий баш оратларини илгари суради.
М уаллиф мазкур асарида \а м «Киёмат» романидаги сингари Ер
куррасида бутун инсониятга таздид солаётган низо, жанжаллар, нар­
ком ания билан ёш ларни за\арлаш дан мумай даромад олаётган нар­
коби знес ваки ллари ни , м аф и ябозл и к, киргин уруш ларини аклга
сигм айдиган салбий \одиСсшар деб коралайди, бутун и н сони ятн и
бундай да.\шатли ф алокатлардан ого\лантиради.
Ч и н гиз А йтм атовнинг орадан ун йил утиб ж а\о н китобсеварлар
ом м асига такдим этган сунгги асари — «Кулаётган тоглар» («М ангу
кайлик») ром ани да \а м ад и бн и нг кенг ф алсаф и й д унёкараш и , ян -
гиланаётган дунёда азалий кадриятларни сакдаб колиш га ундовчи
даъвати акс этган, дей иш мумкин.
А сарни укир экан м и з, дастлаб унда А йтматовга хос ш аклий
ан ъаналар кузга таш ланади — ро м ан н и н г икки хил н ом ланиш и;
замонавий вокеалар билан бирга к м и м и й афсона сю ж етининг ёнма-

150
ён олиб б орилиш и; и нсон ва табиат бирлиги тасвири; ж он и вор
об р ази н и н г худди инсонлардек характер дараж асига олиб чи ки л и -
ши; инсон р у\ияти даги ички карам а-карш или клар и нъ икоси ; чу-
кур ф и крларга бой салм окли жумлалар... Ш у билан бирга, унда
зам онавий муаммолар — \а р том онлам а глобаллашиб бораётган бо-
зор и кти со д и ёти н и н г киш илар м аънавиятига турлича таъсири, та ­
биат ресурсларидан оки лона ф ойдаланм аслик окибатида келиб чи-
каётган оламш умул офатлар таш виш и \а м каламга олинган. Ром ан-
даги \а р бир жумла, \а р бир суз уз урнида цулланганлиги, образлар
ти л и н и н г ж он ли-ж ози бадорли ги ; вазиятга мос ж умла курилиш ла-
ри китобхонни узига жалб этмасдан колмайди; шу ж ирата билан
укувчини асар вокеалари ичига олиб киради, к а\р ам о н л ар билан
бирга кору муз кечиш га, ф и крлаш ва х,аракат килиш га, кувониш
ва кайгуриш га, инсон ф аоли яти н и н г м уд\иш окибатларини уз так-
д ири да \и с этиш га ундайди.
Р о м ан н и н г асосий вокеалари Т ян ьш ан тогида булиб утади: у
ерда азоб чекаётган икки ж ондор — одамзод ва кор коп л он и н и н г
такдирлари тукнаш келади. У ларнинг х,ар иккалови даврни н г, ва-
зи ятн и н г курбонлари, уз ки см ати ни н г асирларидир...
Асар бош к а \р а м о н и — таникди ж урналист Арсен С ам анчин
болалигидан эш итиб келгани — корли довонда кузга куринувчи
сароб — М ангу к а й л и к \ак и д аги аф сон а асосида уз севиклиси —
хонанда О йдана С амаровага атаб опера ёзмок,ни ният к,илган. Аммо
О йдана бир продю серн ин г сузига кириб, уни тарк этади ва уз
ю ксак санъатини ш оу-бизнесга алмаш тиради: ресторанлар, стади-
онлар ва шу кабиларда куйлаш га утади. Арсен эса аламидан х,амма
нарсани таш лаб, узи тугилган тогли ки ш локка кетади, у ерда эса
ам аки си то кк а келаётган икки н аф ар саудиялик миллиардер учун
кирилиб бораётган \а й в о н тури — кор коплони ови ую ш тираётган
булади. Арсен С ам анчи н ам аки си н и н г такли ф и га кура уларга тар-
ж и м он лик килиш га рози булади, ам м о унинг асосий максади — шу
йул билан куролни кулга киритиб, О йданани йулдан урган продю -
сердан касд олиш эди. Б и р о к бош к а\р ам о н тогда ^али уни сунгги
м у\аббати ва аж али кутиб турганини билмасди. К,орли довонда у
худди узи каби ёлги злан иб колган, тудасидан \ай д ал ган ян а бир
ж ондор — кекса кор коп лони билан тукнаш келади...
Мухтасар килиб айтганда, «Кулаётган тоглар» асари бу - М ангу
к а й л и к \а к и д а ги , мангу мавзулар бобидаги улмас куш икдир. У
буюк о к и н н и н г сунгги куш иги экан лиги билан ^ам ало^ида а \а м и -
ятга эга бир асардир.

151
Д У С Т Л И К К.УДРАТИ

Чингиз Айтматов янги типдаги санъаткор сифатида доимо ижти-


моий ва адабий ходисаларнинг м о \и яти н и англаб олиш га, уз ф и кр-
мулох,азалари билан уртокдаш иш га ингиларди. У доим о янгилик из-
ловчи, хаётдаги прогрессив узгаришларга псш воз чикувчи адибгина
эмас, айни вактда бутун талантини, куч-кувватини ана шу янгилик-
ларни, хаётдаги илгор тенденцияларни кенг оммалаштиришга сафар-
бар этган толмас кураш чи, журъатли санъаткор \а м эди. Бу \о л уни,
биринчидан, бадиий наср со \аси д а ю ксак погонага кутарган булса,
и ккинчидан, уни атокди ж амоат арбоби сифатида танитди.
«М ен учун, —деб ёзган эди адиб, —даврим из санъ ати ни н г бош
м асаласи — бу хакикий гуманизм м асаласидир... Ш убха йукки,
гуманизм хам иш а, хамма даврларда иж тимоий ф и к р н и н г н иш они,
мухим аломати булиб келди; б и р о к м еним ча у хозир, б и зн и н гд ав -
р и м и зда ян ги ча мезон, ян ги ча ахам ият касб этаётир. Д аври м и з-
н и н г гуманистик прогрессив адабиёти инсонга унинг улугворлиги-
ни, ф а к д г у з интеллекти ва ун ин г \оси л ал ари да куринадиган улуг-
ворликни эмас, балки инсонга хос барча хислат ва ф азилатларнинг
мажмуи булган, кддимда одамлар уни оддийгина килиб «калб» деб
атаган н арсан и н г улугворлигини \а м и ш а хорм ай-толм ай эслатиб
туриш и керак».1
Ч и н ги з А йтматов узбек халки, узбек ки тобхонларин и нг х,ам
садокатли дусти, ардокди биродари эди. У нинг деярли барча бади ­
ий асарлари узбек тилига ю ксак савияда угирилиб, неча ун минг-
лаб нусхада кайта-кайта наш р этилиб, аллакачонлар халким изнинг
м аънавий мулкига айланган. Зам ондош адиблар орасида \а л и \еч
бир ёзувчин и нг асарлари узбек адабиётида бу кадар кенг шухрат
козонм аган, десак муболага булмайди.
Ч и н гиз OFa узбек халки н ин г ш аън -ш авкати ни хам иш а батанд
тутиб, ун ин г халкаро м айдондаги обру-эътиборидан кувончларга
туларди. У узининг катор бадиий асарларида, хусусан, и лм ий-наза-
рий, публицистик м аколаларида узбек халки, ун ин г бой м адани я-
ти, адабиёти тарихига оид ю тукдарни м ам нуният билан тилга олар-
кан , кадим узбек м аданиятининг Урта О сиёга курсатгап таъсирини
кухна В изантияни н г Кадим Русга курсатган таъсири билан киёс-
лай ди . Ш унинг узи хам аллом ан и н г узбек халкига, ун ин г буюк
м аданиятига булган эхтироми ва м ухаббатининг ёркин далилидир.

'«Известия» газстаси, 1973 йил 9 июль.

152
Адиб Т ош кентда булиб утган М арказий Осиё давлатлари зиё-
ли л ар и н и н г таъсис курултойида сузлаб, маънавий бирли к \ак,ида,
хал к/i ар дустлиги — адабиётлар дустлиги \а к и д а гоят кую нчаклик
билан, деган эди:
«Биз, адабиётчилар, янги тарихий ш ароитда янги муаммоларга
дуч келдик. А дабиётнинг бугунги вазиф аси кечаги утган кун и м и з-
даги вазиф адан, зи ёл и н и н г ж ам и ят олдидаги урни ва масъулияти
кечагидан там ом и ла ф ар к килади. \ а ё т , одам ларнинг турмуш тар-
зи, у й -ф и кр л ар и там ом и ла узгариб кетди. Х озир, айтиш им мум-
кинки, биргина У збекистан ёки К иргизистонда эмас, бутун минта-
када, бутун дунёда узига хос тозариш жараёни давом этмокда. Узлик-
ни англаш , узли кка кайтиш ф асли бораётир. Т ам ойи ллар \а м ,
таом иллар \а м узгарди. М иллий, ум ум инсоний кддриятлар кайта-
дан каддини тиклам окда. Куриб колаёзган булокдар, чаш м алар-
нинг кузлари очилмокда. У мумбаш арий таф аккур онг-ш уурим изга
сингмокда. Бундай ш ароитда адабиёт узгармай к,олиши мумкинми?
М умкин эмас! Адабиёт энди ч ин акам и га халкчил, миллатпарвар,
м аънавий тар акки ёти м и зн и н г садокатли хизматкори булиш и к е­
рак. А дабиёт учун, СУЗ учун шундай бир тарихий и м кон и ят ву-
жудга келди. Буни кулдан бой берм айлик...
С ир эмаски, —давом этади Айтматов, —авваллари биз, зиёлилар-
нингборди-келдиларимиз, ижодий мулок,отларимиз яхши эди. Ютук-
ларимиз, уй-хаёлларимиздан бохабар эдик. Декадалар, маданият кун-
лари утиб турарди. Э нг яхши асарларимиз, романлар, киссалар, дра-
McUiap, ш еърий китобларни тарж им а килардик. К иночиларим из,
рассомларимиз бир-бирларига жуда як,ин эди. Э нди-чи? Буларнинг
\ам м аси деярли тухтаб к,олди. Хозир узбек адабиётида, хусусан, ёш
узбек адиблари ижодида кандай ютукдар бор, улар не мавзуларни
калам га олмокдалар, кап дай янги йуналиш лар мавжуд — бундан биз
томондаги тенгдош ларингизнингхабари й у к Ва, аксинча, бизда нима
ran, ёзилаётган, чоп этилаётган асарларнинг мазмуни, гоявий-бадиий
савияси кандай — буни сизлар билмайсизлар. Бу кетишда бир-бири-
миздан жуда узокдаш иб кетамиз. Бир-биримизни танимай коламиз.
Бориб-бориб, бир-биримизга иш ончсизлик, \а д и к к у зи билан караш
бошланади. Мен асло бурттираётганим й у к Бепарво юраверсак, бир-
биримизга интилмасак, шу даражага туш иш имиз а н и к Бу —тузатиш
кийин булган катта маънавий фожиа булади...»
А дибнинг жон куйдириб айтган ушбу сузлари \о зи р ги куни-
миз, \о зи р ги адабиётимиз учун канчьшик м у\и м , канчалик долзарб
экан ли ги н и изохдаб утириш га \о ж а т булмаса керак.

153
Ч и н гиз А йтматов д ун ён и н г \а р бир бурчагидаги мухлислари
билан , шу ж ум ладан, Ж азои р, В енгрия, Ф р ан ц и я, Куба, Бельгия,
Л ю ксем бург ва бош ка бир канча хориж ий мам лакатларда саф арда
булиб, узи ни н г тан и ш ва нотаниш китобхонлари билан учраш иб
турарди. У О сиё ва А ф ри ка м ам лакатлари ёзувчилари н и нг кон ф е-
ренцияларида, санъатнинг ж ам ият хдётидаги урни хдмда вазиф ала-
рига багиш лаб утказилган халкаро йигинларда, адабий анж ум ан-
ларда, кинофестивалларда, китобхонлар конф еренцияларида иш ти-
рок этарди. Худди шунингдек, у аксарият \олларда М осква, Олмаота,
Т о ш к ен т шахдрларидаги дуст-биродарлари билан мулокотда булиб
турарди. А й н икса, «Ч ингиз А йтматов ва У збекистон» мавзуи уз
м азм ун-м ундариж асига кура жуда хилм а-хил ва ранг-барангдир.
Ч и н ги з А й тм атовн и нг халким из ш аънига айтган купдан-куп
сам и м ий дил сузлари, М иртем ир, Зулф и я, Одил Ёкубов, П и ри м -
кул К одиров, Э ркин Во^идов, Абдулла Орипов, Ш укрулло ва бош ка
ш ои р ва ёзувчиларим из иж одига берган ю ксак б а\о си \али -хд н уз
ёдим изда ва биз учун кадрлидир.
А дабиётш унос олим , Ч и н гиз А йтматов и ж один и нг н озик тад-
ки котчи ларидан бири Райбулла С алом ов узи н и н г «М ен сув ичган
дарёлар» китобида А йтматовнинг У збекистонга, узбек халкига м е \-
р и -ю , узбекларнинг Ч и н гиз OFara булган мухдббатини жуда чирой-
ли тасвирлайди: «Дунёда ним а куп, ёзувчи куп. Зур, иктидорли,
инсон калбини ларзага солувчи со \и б и каламлар \ам оз эмас. Аммо
улар орасида Ч ингиз А йтм атовчалик оки б атл и си н и , ф акат ёзувчи
сиф атида эм ас, балки халки м и зн ин г дусту кадрдони сиф атида бун-
дай О дамохунни топ иш ки й ин . Бугун м арказий матбуот (соби к
и тти ф о к матбуоти д ей илм окчи ) зур бериб «узбеклар иши» \ак и д а
OFH3 купиртириб ёзиб турган бир пайтда... у кайгум изга кайгудош ,
елкам и зга елкадош , багрим изга багирдош булиб, республикам из,
у н и н г м е^наткаш одамлари хдкида бор х,акикагни айтиш га журъат
этди. У ни н г узбек элига иш онч тула дилкуш о сузларида ачи ни ш ,
и зтироб, таассуф ... туйгуларини илгадик... Ю з йиллар утар, узбек
халки Ч и н гиз А й тм атовн и нг бундай F ypyp, таски н ва \ам д ар д л и к
билан айтган х,алим сузларини унутмайди. У нутолмайди. Д ори л о-
мон кунларда н им а куп, \а р хил дуст, oFa, кардош , биродар куп.
Б и р о к, ай тади лар-ку, «М ол дустинг бош ка, жон дустинг бошка»
деб... Ч и н ги з узбек хал ки н и н г ж он дусти».1

'Райбулла Саломов. Мен сув ичган дарёлар. —Т.: Ёш гвардия нашри-


ёти, 1990 йил, 157-158-бетлар.

154
Ёки У збеки стан халк ёзувчиси, Ч и н ги з оган и н г улкан дусти
Одил Ёкубовнинг самимий, илик сузлари эътиборлидир: «Мен Ч и н ­
гиз А йтм атовни 40 йилдан буён яхш и билам ан. Б и з \а к и к и й дуст,
сам им ий сирдош булиб кетганмиз. У б изн и нг диёрда, мен эса к и р ­
гиз улкасида тез-тез булиб, узбек-ки ргиз дустлиги \а к и д а , адабий-
маданий алокаларим из тугрисида бир неча бор ю ракдан су\батлаш -
ганмиз. Э нг м у \и м и , у fojit камтар инсон булиш и билан бирга,
умумж а\он адабиётинингбилимдони. Бизнинг адабиётим изнинг\ам
утм иш ини, \а м хозирги адабий ж араёним изни жуда яхш и билади».
Бу ж и\атдан аллома олим, академик Во\ид Зо\и довн и н г куйида-
ги сузлари Одил оганинг сузлари билан жуда-жуда уйгунлашиб кета-
ди: «Биз у билан купдан бери дустмиз, катор-катор мамлакат х,амда
ш а\арларда, \а р хил анжуманларда куришганмиз, су\бат курганмиз
ва \а р гал унинг бир олам билимига, камтарлиги \ам д а самимийлиги-
га, умуман улугларга хос аж ойиб фазилатларига койил колганмиз.
...М ен ю корида уни бизнинг адибимиз, дедим. Ха, Чингиз Тура-
кулович ижоди алохида такдир ва характерга эга булган нодир
сийм олардандир. У ки рги з халкигагина мансуб булм асдан, узбек-
нинг \а м улкан, ж онаж он ва эъзозланган ф арзандларидан биридир.
У нинг деярли барча асарлари узбек тилида н аш р эти л га н ва адаби-
ёти м и з хази н аси дан , санъати м и з са^наларидан жой олган. Б унинг
устига, у узбек халки бадиий м адани яти н ин г бой тарихи ва \о з и р -
ги таракки ёти билан жуда яциндан ки зикади, катта мухаббат ва
фахр билан карайди, х,озирги улкан ёзувчиларим из б и л ак иж одий
\а м к о р л и к ва сам и м ий дустлик алокалари ни канда килм ай давом
эттириб келади».1
Ч и н ги з А й тм атовн и нг ёркин си й м оси х,акида суз борар экан ,
адиб таваллудининг 50 йиллик тантаналарида иш тирок этганим та-
саввуримда гавдаланаверади.
Азим Т ош кен т ш а \р и н и н г \ози рги А мир Темур хиёбони бекати
билан ш ундоккина туташ иб кетган У збекистан м е\м он хон аси н и н г
м у\таш ам бин оси ён ги наси дам и з. 1978 й и л н и н г 20 октябри. Й и -
гирманчи аср н и н г м аш \у р ва с е в и м л и адибларидан бири Ч и н гиз
А й тм атовн и нг 50 ёш га тулиш и муносабати билан ун ин г тугилган
диёри Талас водийсидаги Ш акар киш логида утказиладиган танта-
наларда катнаш иш учун тупланган дустлар давраси: Зиёд Есинбоев,
Одил Ёкубов, Ш укрулло ака, тиббиёт ходим и, п роф ессор Ш абот

1 В.Зо%идов. Жахрн адабиёти зарвараклари. —Т.: Рафур FynoM номи­


даги Адабиёт ва саиъат пашриёти, 1980 йил, 230-бет.

155
Хужаев, кам и н а Асил Раш идов ва бош калар гурунглаш мокдамиз.
Сух,батимиз мавзуи — Ч и н гиз Айтматов.
Уз ижоди билан дунёга д онг таратган Ч и н гиз O Fa , 50 ёш лик
таваллудини М арказн и н г \аш ам атл и залларида, республи кан и нг
турли амалдорлари иш тирокида дабдаба билан бош ламай, узи туги-
ли б усган оддий овулда утказиш ни зиёда курди. Бу эса б олаликла-
р и н и н г гуво^и, узи билан бирга усган оддий м а\ал л а одамларига,
ота-онаси усган тупрокда улкан му\аббати ва утганларнинг р у\и н и
ш од этиш ни яти эди.
С аф ар айём и хам якинлаш ди. «Кетдик!» деди о к ф о т и ,\а бериб
саф ар и м и з сардори мух,тарам Одил ака. И тоат-ла йулга равона
булдик. Биз туш ган м аш и на \а й ё - \у дегунча ш а^ардан узокдаш иб,
HHTOFy ёвш анзорлар билан ястаниб ётган козок ва киргиз даш тлари
буйлаб куш дай учиб борарди.
М ана, таянч нукта — м езбоннинг гузал мазгили — муъжазгина
Ш акар киш логига \а м етиб келдик. Ю билей тантаналарига узок,-
ёвукдан келаётган м е\м он л арн и н г кети узилмайди. Улар гуё азим
дарё янглиг к и ш л о к с ар и окардилар. К иш локтари хи да \а л и бунча-
ли к одам йигилмаган булса керак. Тумонат ичида биз кунок/iap сафи
х;ам белгиланган базмго.\лардан бирини эгалладик. Тантанали кеча
бошланди. Х амманинг чехрасида кувонч порларди. М е\м онлар ю би­
л яр ш аънига икки о т з ш ирин калом айтиш га ош икарди. К амина
\а м йигилиш арафасида исти\ола к,илиб утирмасдан Чингиз оганинг
пинж ига бориб, икки огиз салом -алигу кутловдан сунг Ж иззахда
утказиладиган таъзия маросимига бориш им зарурлигини айтиб, узр
сураш га журъат этган эдим. Ш уни \и со б га олган булсалар керак,
биринчилар кдтори суз бериш ди. «Чингиз OFa, такдир такозоси б и ­
лан аж ойиб, улмас асарларингизни тарж има килиш ш арафига муяс-
сар булган экан м ан , гуйга-туёна деганларидек, бу улур айёмда фур-
сатдан ф ойдаланиб узбек тилига таржима килинган ва аллакачонлар
узбек халкининг маънавий мулкига айланган 2 жилдли асарларин-
гизни тантанали равиш да катта кувонч билан такдим этаётганимдан
бехдц мамнунман. С изга соглик-салом атлик тилаб, кукупар Олатов
келбатли иж одингиз тобора ю ксалавериш ига тилакдош миз», дедим.
Айтган гапим шу булди. Ч ингиз OFa китобларни хушнудлик билан
Кабул килиб, самимий м иннатдорчилик билдирди.
Суз навбати истеъдодли ш ои ри м и з, Ч ингиз оган и нг кд'ф дон
дустларидан бири Ш укрулло акага берилди. Д авра сукут сакдаган-
дай. Ш укрулло ака вазмин юриб, м инбар сари як и н л аш ар экан ,
бир оз уйланиб колди, сунг: «Ч и н гизни н г 50 ёш ли туй и га келган

156
м е^м онлар \а м , у хдкда сузлаш ни ният килганлар \а м жуда куп.
У збекистондан келган дустларим кдтори м ени н г \а м икки ofh 3
сузлаш им табиий», дея сузни мухтасар к,илиб, Ч ингиз O F ara бап-пи-
ланган «Чукки устида куёш» («К дца\«) ш еърини ук,ишга кириш дн:

ЧУК.КИ УСТИДА КУЁШ

(Кодам;)

Xflupam aa солади баъзан ч у щ и ла р ,


Д ен ги з урт асидан чи кка н т и к к о я ...
П ло зи й м уъж иза сингари улар
Х айрат га солади било т щ о я.1

Бую к ч укк^ла р га чикм ок-ш к учун


О сонми, канчалар сщ м о ц ла р кезм оц!
Д ен ги з коясига ет м о кли к учун
О сонми, долгсшар ичида сузмок,!

Нега ха вф -ха т а р , ш унча м а ш а щ а т ?


Коинот сирини изламок, нечун ?
Бир коса щ м и з - у бурда нон билан
\ а ё т ла зза т и н и т о т и ш -ку, м ум ки н !

Талас т огла р и ни нг ён эт агида


Л ойдан от ясаган оддий бир гудак,
Уни т улпор к и л и б у з ха ёли д а
Б ую к чуккиларга булга нм и ет м ак!

Она т у п р о т д а н ^ам м ом пиш я са б


Уз иш идан ,\айрон булганда бир дам,
Гудак ха ёли н и бир наф ас кам раб,
М аф т ун ки лга нм и ки н т аш виш ли олам !

«О к кем а»лар ш унда куринганм икан,


К уринганм икин ш у чок сувлар онаси!
Ж а м и ла ла р дарди т ут лга н м и ка н ,
Чин суз Танабойнинг м унгли т аънаси!

Бугун денгиз ош а, ум м онлар ouia,


К иргиз «О к кем а»си сузиб юрибди.

1 Бчлони.\оя — бсии\оя.

157
К^аерга бормайин «Гулсари» эса,
Ю ксак ч щ ц и ла р д а н бо ^и б турибди.

Д ен ги з т епасида т ум ан тарщалар,
Куёш да яр ^и р а р олис ч у щ и ла р ,
Э лл и к йил йул босган даргани бу он
Ю з й и лли к саф арга чорлайди у л а р .1
(1 9 7 8 йил)

А на шу сатрлардан сунг корсак садолари ян град и , адиб билан


ш ои р кучоклаш иб, упиш а кетди. Ш укрулло ака ш еърни э \т и р о с
билан укир экан , адиб асарларида меъёрига етказиб тасвирланган
турф а хил образлару ран г-баранг манзаралар: Талас тоглари пойи-
да ло й д ан от ясаб бую к чукки ларга, к о с м и к ю ксакл и кка инти л-
ган мургак б о лан и н г одам ва олам \а к и д а ги орзу-ум идлари ю уй-
таш ви ш лари ^ам, ти н ч л и к, о сой и ш тал и к тим солига, эзгу ниятлар
р ам зи га ай лан ган «ок кем а»н и н г ойдин йули \а м , осм он билан
суйлаш ган Олатов чуккиларининг яркираш н \а м , мовий И ссиккул
т у л к и н л ар и н и н г м авж лани ш и \а м , бутун зам и н у зам он таш ви ш -
л ар и н и елкаси га ортган, ти н и б -ти н ч и м ас Э дигей ва Т ан аб ой л ар-
н и н г д евко м ат ки ёф алари \а м , шух ва ш одон, чупон кизи Ж ам и-
л а н и н г ж асорати \а м , учар куш ни эслатувчи Т ан аб о й н и н г куш
Каноти, бутун элу олам га д он г таратиб, унга ш о н -ш у \р а т келтир-
ган Г улсарининг садокати \а м — \а м м а -\а м м а с и худди ки н о тас-
масига туш ирилгандай киш и ку зу н ги д а б и р и н -кети н гавдаланар-
ди. Ш о и р н и н г м айин ва салобатли овози эса шууру кал бл ар га
ёки м ли куй таратаётгандай эди.
Узун г а п н и н г к и с к а с и , узбек б и р о д а р л а р и н и н г ю к о р и д а с е в и м -
ли ади б ш а ъ н и г а а йтган д и л с у з л а р и н и н г у з и д а н о к и к к а л а х а л к суз
сан ъаткорларининг бир-бирлари билан кан чалик якин, канчалик
с а м и м и й д у ст ва OFa- и н и б ули б к е т г а н л а р и н и тасав в у р к и л и ш к и -
й и н эм ас , албатта.

___..................

Бугунги кунда А йтматов асарл ари н и н г укувчиларн кончал и к


куп булса, унинг асарлари асосида иш ланган ф ильм ва спектакл-

1 Шукрулло. Касосли луне. - Т.: Узбекистан, 1994 йил, 145—146-бст-


лар.

158
ларн и том ош а калган санъат мухлислари сони ундан \а м купрок,-
дир. Ч унончи, «Ж амила», «Биринчи муаллим», «Сарвк,омат дилба-
рим» (экран д а «Довон» ва «М ен — Т яньш ан»), «Бутакуз» (экранда
«Ж азирама»), «С омон йули», «Алвидо, Гулсари!», «М омо ер», «Ок,
кема», «Эрта к,айтган турналар», «С о\и л ёк,алаб чопаётган олапар»
каби асарлари экранлаш тирилган булиб, уларни к,анчалаб том ош а-
бинлар курмаган дейсиз. «Сомон йули», «Сарвк,омат дилбарим» к,ис-
салари \ам д а К- М у\ам м адж онов билан \ам к о р л и к д а ёзган «Ф уд­
зиям а тепалигига чик,иш» номли драм атик асарлари эса театрлари-
миз са \н ал а р и д а н ам ой и ш этилди. «Ок, кема» циссаси асосида
яратилган кино асари учун Ч. Айтматов иккинчи бор (1977) Д авлат
мукоф отига сазовор булди. У рта мактабларда, олий укув юртларида
Ч. А йтматов и ж один и нг к,анчалик севиб урганилаётгани \ак,ида,
адабиётш уносларим из том онидан унинг асарлари к,анчалик тадк,ик,
этилаётганлиги тугрисида гапириб утирмаса х,ам булади. У нинг ижо-
дий мактаби, улмас асарлари узбек насрнавислари ижодига \а м са-
марали таъсир курсатиб келмокда. Чунончи, \аётд ан утиб кетган
М и р м у \си н , С уннатулло А норбоев, Саъдулло К ароматов, Улмас
У марбеков, Ш укур Холмирзаев, Тогай Мурод ва бошк,а айрим ёзув-
чиларим издан сунг Одил Ёкубов, П иримкул К одиров, Учкун Н а ­
заров, Уткир Х ош им ов, Тох,ир М алик, Дадахон Нурий, М урод Му-
\ам м аддуст, Олим Отахон, Алиш ер И бодинов, Ш ойим Бутаев, Ну-
рали К обул, У ктам Х ^к и м ал и , Н орм урод Н орк,обилов, Н азар
Эш онкул сингари куплаб н асрн ави слари м и з ади бн и нг реалистик
проза со\асидаги катга таж рибасидан ижодий бахраманд булиб кел-
мокдалар. Бу эса галдаги иш ланиш и лозим булган ал о \и д а бир
мавзудир.
Ч. А йтматов ижоди ва унда иф одаланган аж ойиб ф азилатлар
\о зи р ги кунда жах,он мик,ёсида кенг ва к,изик,иш билан урганил-
мокда. Б иргина Ф ран ц и яд а, П ольш ада, Г ерманияда ёзувчининг
ижоди ю засидан унлаб илм ий тадк,ик,отлар, ном зодлик ва д октор-
л и к и ш л ар и н и н г ёзилаётганлиги бунинг ёрк,ин далилидир. Герма­
нияда Ч. А йтматов ижоди \ак,ида Л ей п ц и г универсигетин и нг про-
ф ессори Роланд О п и ц н и н г илм ий асари босилиб чик,к,ан. П ариж -
л и к к,из Одил А рш ам бо «К иргиз прозаси тарак,к,иётида Ч и н гиз
А йтматовнинг роли» деган мавзуда докторлик диссертациясини ёз­
ган ва \о к а зо .
«Ж амила» повести республикам изда етти марта наш р этилди.
Купчилик асарларини уз ичига олган «Сарвкрмат дилбарим» туплами
уч марта н аш р булди. «С омон йули» туплам и, «Алвидо, Гулсари!»,

159
«О ^кем а» китоблари кайта-цайта босилиб чикди. «Ш арк» наш ри-
ёт-м атбаа акц и он ерли к ком пани яси бош тахририяти 2006 йилдан
бош лаб, адибнинг уч ж илдлик асарларини чоп этмокда.
Ч и н ги з о ган и н г халкдар би род арл и ги н и м уста\кам лаш йули-
даги катта хизматлари ю ксак б а \о л а н и б , унга 1997 йили У збеки с­
т а н Р есп убли каси м устак,иллигининг олти йиллиги муносабати
билан «Дустлик» ордени такдим этилди. Ш уни н гдек, 1998 йилда
эса адиб м у\тарам П резиден ти м и з Ф арм они билан «Бую к хизм ат­
лари учун» ордени билан такдирланди. У цардош халкдар адабиёт-
лари намояндадари орасида ушбу улуг мукофотга муш арраф булган
я гона адибдир.
К,иргиз халки н ин г ва адаби ёти ни н г ном ини бутун дунёга та-
нитган Ч и н гиз Туракулович А йтматов 2008 й и л н и н г 10 ию нида
Герм аниянинг Н ю рнберг ш ифохонасида упка ял л и м ан и ш и касал-
лиги билан х,аётдан куз юмди. А дибнинг хоки К иргизистонга кел-
ти рили б, Б и ш кек як,инидаги отаси н н н г хоки ётган «Ота Байит»
к,абристонига даф н этилди.
Ч. А йтматовнинг вафоти муносабати билан У збекистан Респуб­
ли каси П р е з и д е н т И слом К ари м овни н г К иргизистон Республи­
каси П резиденти номига йуллаган таъ зияном аси да ёзувчи ижоди
ю ксак ба\оланади:
«Атокди адиб, м у таф ак к и р , ж ам оаг ва си ёсат арбоби Ч и н ги з
А йтм атов во ^ел и кн и бадии й образларда ёрк,ин акс этти ри б , \и с -
туйгуларим из ва кечи н м алари м и зга теран таъсир утказиб, уз асар­
лари билан ж а \о н адабиёти хази н аси га улкан \и с с а куш ган ад и б ­
дир. У у зи н и н г бутун \а ё т и ва иж оди б илан хал^лар дустлиги ва
\ам ж их,атли ги, м а д а н и ятл ар н и н г б и р -б и р и н и узаро б о й и ти ш и
\а м д а м аън ави й кд д р и я тл ар н и н г р и во ж л ан и ш и учун кураш иб
келди.
Ч и н ги з А й тм атов узбек хал^и га \а м и ш а дусту кддрдон эди
ва ш ундай булиб цолади. У уз В атанига садоц ат \а м д а ф и д о й и -
л и к б илан хи зм ат к,илиш ти м сол и си ф ати д а х оти рам и зд а м ангу
яш айди».
Дар\ак,икат, Ватанни севм ок ийм ондандир, булбул чаманин се-
вар, одам ватанин, д еганларидек, уз халк,и, ватани ва адабиётини
севган, унга чин кунгилдан ва ж он-дилдан хизмат калган муътабар
зот, бую к адиб Ч ингиз А йтм атовнинг номи ва р у \и мангу б ар \аёт-
дир. У нинг аж ойиб ва улмас асарлари бугунги кунда янги ёш ав-
л о д н и н г шуурида узига муносиб жой олм окда, кдлбига завц-ш авк,
багишламокда.

160
ХАЁТ - АДАБИЁТ - ТАРЖИМА

Узбекистан Республикаси фан арбоби, филология фанлари док-


тори, Х алкаро Бобур мукофоти совриндори, проф ессор Райбулла
С алом ов билан су\бат.
А. Рашидов: А такди адиб, к,ардош киргиз халки н ин г улкан на-
м ояндаси, н аф акат туркий халкдар, балки бутун ж а \о н китобхон-
л ар и н и н г севим ли ёзувчиси Ч ингиз Айтматов ва унинг купкирра-
ли ижоди хасида марок, билан гапириш мумкин.
F. Саломов: Ч и н ги з А йтматов иж одини шартли равиш да бир
бустон деб олсак, ун ин г гултожлари ним аларда зо^ир булади?
А. Рашидов: Д аставвал ад и бн и нг вак,т талабига мувофик,, шу
кеча-кундузда айни етилган муаммоларни кутариб чик,ишида, асар-
л ар и н и н г чукур реализм ва ю ксак халк,чиллик гоялари билан c y FO -
рилганида, деб уйлайман.
F. Саломов: А йни муддао гапни айтдингиз. Ш униси ки ш ини
лол к,олдирадики, у зам она э\ги ёж л ар и н и жуда зи й ракл и к билан
пайк,айди. Гуё давр ва халк, калбига кулок,солиб турган дониш м анд
сингари булажак \о д и сал ар \ак,ида пухта «бадиий прогноз» беради.
А. Рашидов: «Алвидо, Гулсари!»да — шахе эрки , инсоппимг \ак,-
\укук,и, танк,ид ж ам и ятн и \ар ак атга келтирувчи куч экан лиги ху-
сусида б а \с куйилган булса, «Ок, кема»да - виж дон, табиатни му-
х,офаза килиш , бунинг чукур м аънавий илдизлари, «Бутакуз»да —
мамлакатда курик, ва буз ерларни очиш кудратли ик,тисодий-сиё-
сий плацдарм, улкан р у \и й камолот мактаби эканлиги муаммолари
к,амраб олинган.
F. Саломов: Ш униси дик,к,атга сазоворки, мазкур м асалалар-
н ин г нечоглик, долзарблиги, а к т у ^ л и г и н и кейи н чали к мамлакат
мик,ёсида к,абул к,илинган к,арорлар, м у \и м хужжатлар, давлат ар-
бо бл ар и н и н г нуткдари ва бошк,а ам алий тадбирлардан \а м билса
булади.
А. Рашидов: Бу эса Айтматов асарларининг н и \оятд а таъсирчан
тарбиявий а\ам и я тга м олик экан лиги н и белгиловчи бош омилдир.
F. Саломов: Хусусан, ёш авлодни баркам ол к,илиб тарб и ялаш -
да ёзу вч и н и н г к,исса ва хи ко ял ар и , тарж и м ал ари , улар асосида
яратилаётган ки н оф и л ьм ва сп ектакллар б е б а \о манба булиб хиз-
мат килади.
А. Рашидов: Уз асарларида махсус ёки муайян муносабат билан
«мактаб ва оила», «укитувчининг иж тим оий \аётд а тутган урни»,
«таълимот, та\си л о т ва баркамол инсон тарбияси» масалсшари бади-

11 —Асил Рашидов 161


ий йусинда талкин ки л и н и ш и н и \а м Ч и н гиз OFa и ж одининг эъти-
борга л о й и к ,ж и \ати , деб билам ан.
F. Саломов: Ч ингиз Айтматов кдмрови кенг адиб. У киссанавис
ва \и к о я н а в и с , зуллисонайн адиб, тарж им он, киносц ен ари ст, тан-
кидчи, тарихчи, оташ ин публицист, ж амоат арбоби.
А. Рашидов: Ч орак асрли к адабий ф аоли яти , хусусан, «Ж ами-
ла» ки ссаси н и чоп эттиргандан сунг утган йигирм а йил давом ида
Ч и н ги з оган и нг ижоди муттасил усиб борди, шухрати оламга та-
ралди. Эндиликда ж а\оннингтурли бурчакларида яшаётган 83 миллат
вакиллари ун ин г асарларини уз она тилларида зур марок, билан
укимокдалар.
F. Саломов: Ж ахрн адабиётида ёркин истеъдодлар кам эмас.
Улар орасида Ч. А йтм атовнинг уз урни бор. М ен бу ерда ёзувчи-
н и н г уз услуби, уз мавзуи, уз образлар дунёси борли ги ни , факдт
ш унигина назарда тутмайм ан. Ч и н гиз OFa ки чик ж анр — к,исса ва
хикоя ж анри н ин г мох,ир устаси. У бу ж ан рн и н г катта им кон и ятла-
ридан ф ойдаланиб, ф авкулодда салм окдор гаплар айтди ва катта
муаммоларни \а л этди. Айтганда \а м , уринлатиб, иш онтириб, кдлб-
ларн и ларзага келтириб айтди.
А. Рашидов: Хд, бошк,алар турнак,атор к,алин кигобларда, катта-
катта ром анларда «чикдролмаётган» муддаони у муъж азгина \и к о я
ёки жаж ж и киссада лунда килиб айтиб куя колади.
F. Саломов: «Ж амила», «Алвидо, Гулсари!», «О к кем а», «С о\ил
ёкалаб чопаётган олапар» сингари киссаларни укиганда, аж иб бир
\о л а т содир булади киш ида. Уларда о к kofo3 са^иф асига \а к и к а т
ypyFH б и рм а-би р кадаб чикилгандай, мухтасар бадиий матн ортида
турган катта к ^ б эгаси сен билан як к ам а-я к к а , ю зм а-ю з туриб
гаплаш аётгандай туюлади...
А. Рашидов: ...Укувчи се\рл ан ган д ай булади. Кизири ш ундаки,
куз унгингда табиат ж онлангандай, \арак агга келгандай, тилга кир-
гандай, тасвирланаётган peeui инсоний вокеаларга «муносабат» бил-
дираётгандай туюлади. Тасвирда кабарикдик, м анзарадорлик пайдо
булади. Китобхон ш унчаки китоб укиётгандай эмас, К рратов дара-
сида, А норхой даш тида, Т ян ьш ан тоги этагида, К уркуровда, Но-
ринда, Ушда, Tibiae водийсида, Сантошда, Иссиккулда жонли одамлар
орасида юргандай...
F. Саломов: Ёки О хота д е н г и зи д а , д а \ш а т л и туф он узра
У рхон, М и л гу н , Э м р а й и н , К и р и с к б и л ан б и р га к и ч и к , ясам а
к а й и к д а д и к к и н а ф а с були б, t o m o f u к а к р аб , сузи б кетаётганд ай
сезад и узи н и.

162
Хдпи ю корида А йтматов услубининг бир ф азилатини кайд эт-
дик: ки с^ал и к, таъбир ж оиз булса, л исон ий мухтасарлик. Ажиб
бир ^олат: сузлар к,анча кам булса, маъно шунча чукур, ф и к р ш ун-
ча маънодор. Ш ундай туюладики, унинг ижобий ка^рамонлари Бола
(«Ок, кема»), Ж ура С аёкрв («Алвидо, Гулсари!»), Урхон, Э м райин
(«С о\ил ёкдлаб чопаётган олапар») гапириш дан кура купрок,муш о-
\а д а юритадилар.
А. Рашидов: Яхш и ёзувчи \а м м а гапни айтиб куймаслиги ке-
рак. Агар асар «мурод-мак,садига етди» кабилида иш тугаса, укув-
ч и гад ея р л и х;еч нарса колмайди.
F. Саломов: «Ок, кема», «С о\и л ёцалаб чопаётган олапар» к,ис-
садарини ук,ир экан м и з, куп гапириб, ифодалаб булмайдиган ф икр
ва м аънони баъзан «индамай айтиш » м ум киндай, х,атто бу таъсир-
ч а н р о к в а и ш о н арлирокчи кдц игандай >^ам куринади. А йтайлик, бу
икки асарга шундай «абадий мавзу« асос к,илиб олинган \олда, f o h t
м у\и м ум ум инсоний fo h илгари суриладики, бу асосда мазмун ва
мундарижа эътибори билан к,алин роман, ^атто куп серияли ром ан-
лар \а м бунёд этиш мумкин эди.
А. Рашидов: Ёзувчи колипни бу кддар тор олиш ига карамай,
шу кунги реал \аёти й вок,еалар тасвиридан таш кдри, асарга узок,
утмиш аф сонаси , латиф аларни \ам киритиш га и м кон и яттоп ад и .
F. Саломов: Бу аф сонадар эса зам онавий рух билан сугорилган.
А. Рашидов: Ёки , ак си н ч а, зам о н ави й таш ви ш л ар тасви ри
утмиш аф сонави й вок,еаларининг «давомидай» уланиб кетади. «Ок,
кема»даги Ш охдор он а бугу, «С о\ил ёк,алаб чопаётган олапар»да-
ги Б алик,-волида аф с о н а л ар и га китобхон ж уда-ж уда и ш он ги си
келади.
F. Саломов: «Ок, кема»да соддадил Бола «К ом андирлик ком ан-
д и р н и н г узига х,ам ёк,са керак-а», дейди. Бу «анойи гап» тую лса-да,
х,аётда ш ундай уйловчи киш илар оз булмаса керак. Х олбуки, рус-
ларда «М оном ахнинг бурки о ш р» деган яхш и гап бор. А йтм атов­
н ин г асарлари \а м «силликдина» яратилм аган, б а\сл ар , м унозара-
лар, уз мавк,еини ижодий тортишувларда \и м о я кдпиш оркдли руёбга
чи^арилган. Ш у хусусда сиз к,андай ф икрдасиз?
А. Рашидов: Ф аолиятсиз жойдагина б а\с булмайди. Б а\с булмаган
ж ойда эса тар ак^н ёт н иш онаси йук, деган гап. Ч ам аси, сиз гапни
«Ок, кема» атроф ида матбуотда булиб утган мунозараларга бурмок,-
чига ухш айсиз.
F. Саломов: Турган гап, бу ерда матбуот сах,ифаларида асар
\ак,ида илгари сурилган ф и крларн и батаф сил тахдил кд лиш ни н г

163
иложи ва зарурати \а м йукдир. Л екин баъзи нарсаларга тухталишга
тугри келади.
А. Рашидов: Э сингизда булса керак, бир киш и ёзувчига антика
«маслахдг» \а м берган эди. У разкулни ка м окка ол и н си н , М умии
чолни пенсияга чикарилсин, Болани эса болалар уйига топ ш и рил-
си н , деб. Албатта, санъат асари ни н г узи га хослигини туш унмайди-
ганлар учраб туради. Бу унчалик хавфли эм ас (киш илар мийикида
кулиб куя колади). Л екин гохр туппа-тузук мутахассислар ёки адиб-
ларнинг узлари х,ам ч ал тту в ч и гапларни айтадиларки, буниси ёмон.
F. Саломов: Хонаси келганда, бир нарсани айтм окчим ан. М ас-
ков ж урналларидан бирида (1976 й.) «Эрта кайтган турналар» ки с-
саси х,акида икки тан ки д чи н и н г бир-би ри н и инкор этувчи такриз-
лари босилиб чикди. Бир тан и кди м унаккид ки ссан и н г бадиий
безаклари, о \а н г и , р у \и , унда м уаллиф кузлаган м аксад-м уддао,
услуб, афсонавий талкиннинг барчасини «ортикча» деб билади. Вокеа
схемасини асарн ин г умумий борлигидан аж ратиб олади-да, гуё «бу
ерда \е ч нарса йук» дем окчи булади. Бориб турган галати нуктаи
назар! Бам исоли «нафас олиб турган ж онли одам ни куй-да, менга
курук скелетн и нг узини узат», дегандай ran бу.
А. Рашидов: Бундай «усул» билан та\л и л килинган танкидий
иш лар м енга \а м таниш . Аслида эса, бадиий асар яхлит бир орга­
низм. А на шу яхлитлиги, уз таркибидаги узвларнинг мутаносибли-
ги, буларнинг барчаси с о м о м гоявий р у \б и л а н н е ч о гл и к о зи к /т н -
ти рилган и учун \а м м аънодор, гузад, ким м атли.
F. Саломов: А \ё н -а \ё н д а ян а бир хил галати рок ф и крл ар мат-
буотда пайдо булиб колади. Уларда айтилиш ича, Ч ингиз Айтматов,
ш у б \аси з, бакувват иж одкор, ам м о барча асарларини \а м бир те-
кис, зу р д е б булмас эмиш .
А. Рашидов: Токларнинг коялари \а м бир текис булмайди. Бири
паст, бири баланд. Л екин барибир, коя — коя-да!
F. Саломов: К оялар бир текис булганда, у t o f эм ас, ясси тепа-
л и к буларди. Комил Я ш ин Чингиз ижодини кукупар Олатов чуккн-
лари га киёс килганлиги беж из эмас.
А. Рашидов: Бу хусусда ки рги з ёзувчиси М ар Б ой ж и евн и н г
куйидаги эъти р о ф и жуда аж ой и б (ун и нг сузларини ай н ан келти-
раман):
«Айрим асарларни китобхон ва танкидчи сиф атида идрок этга-
ним изда, ф авкулодда \о д и са л ар н и н г гуво\и буламиз, - деб ёзади
у. —Айтматовни \ам м ам и з севамиз, унинг истеъдоди ва м а\оратига
Койилмиз. У барчага якин ва туш унарли. Т аъкидлаб ай гаман, бар-

164
чага. В ахрланки, б ош ка киргиз ёзувчиларининг \а м ки зи к, \атто
талантли асарлари борки, улар бизнинг узимизда муносиб бир тарзда
эътибор топади-ю , республикадан ташкари чикса, жарангламай кола­
ди... Ш у боисдан, калам тебратаётганимда, вужудимни турли шуб-
\ал ар чулгаб олади. Керакли нарсани ёзаяпм анм икан? Ш ундай ёзи-
шим ж оизм и? Бу нарса м ени н г ю ртдош ларим билан бирга, К,ирги-
зистондан хориж да яш аётган одам ларга \а м маъкул буларм икан,
деган андиш алар кечади хаёлимдан. Э \т и м о л , шу важдан булса ке-
ракки , мен х,озирги даврда яратилаётган асарларни куп мутолаа
киламан. Бу менга халал \а м етказади, кумаклаш ади \ам . Ч унончи,
А йтм атовнинг таж рибасига келганда, бу менга халал беради. Халал
еткази ш и ни н г маъноси ш уки, Айтматовдан кейин ёзиш муш кулла-
ш иб кетади. Бир неча йиллар илгари узи м н ин г бир китобим ни
бош лагандим . Ш у орада узимни чоглаб, бош котириб юрган \а м
эди м ки , «Алвидо, Гулсари!» кулимга туш иб колди. Укиб чикдим.
Бош и м н и кутармасдан, тин олмай туш ирдим. У киш га укиб куйиб,
гарвузим култигам дан туш ди, \аф с ал ам пир булди. Агар кулимга
Калам оладиган булсам, ё шундай котириб ёзи ш и м , ё булмаса суп-
ра-ук'ю вни йигиш тириш имгатугри келарди». Бироз куйирокда Мар
Б ойж иев ян а такрорлайди: «Ёзаман деса, ёзадиган нарсалар бор.
Л екин А йтматовдан сунг ш урим из куриб коляпти. Сабаби ш уки, у
ю ксалиб бораётган п розам и з тараккиётидан ун йилларга «сакраб»
утиб кетди. Э н дили кда б и зн и н г олдим изда ним а \а к д а ёзиш ке-
раклигидан кура, кандай ёзиш керак, деган муаммо кундаланг булиб
Колди».
F. Саломов: Ш ундай килиб, бадиий ижодда республика доира-
сидан таш кари га чикиш масаласига кадалган экан м и з, А йтматов
ф аолиятининг яна бир ажойиб, гоят ибратомуз со\аси зуллисонайн-
ли к ва тарж им ага тухталиш га тугри келади. Чунки устод адиб Ко-
мил Я ш ин таъбири билан айтганда, бадиий асарни четга «экспорт»
ки л и ш н и н г бирдан -би р йули тарж имадир.
А. Рашидов: Ч и н гиз А йтматов зуллисонайн ёзувчи, тарж им а
борасида «уз-узига хизмат килади». Б унинг сабаби нимада? Худди
шу савол билан ад и бн и н г узига жуда куп мурожаат этадилар.
F. Саломов: Бу Ч ингиз А йтм атовнинг «жонига теккан» сурок-
Худди овкатлани б турган одамдан «Нега озикпаняпсиз?» деб сура-
гандай ran. Н има деб «тушунтирса» булади? Ёзувчи бундай кезлар-
да, « о ч и п ш и айтсам , бу иш менга хуш ёкади», «икки тилда ёзмай
туролм айм ан», «киргиз ва рус тиллари мен учун бам исоли икки -
унг ва чап кулимдай, бир кул билан иш лаб булмайди», «агар учин-

165
чи бир хорижий тил, масалан, инглизчани билганимда, албатта уша
тилда *ам бирон нарса ёзган булардим» кабилида, билса \ази л , бил-
маса чин дегандай жавоб килади. Урнига ва одамига караб, жиддий
жавоблар \ам тайёрлайди. «Бир-бирига я кин со\алар ковушган жойда
жуда к и зи к хддисалар руй беради, — дейди у. — И кки м аданият
ковушган жойда зуллисонайн ёзувчилар пайдо буладилар, улар икки
тилни бирдай эгаллаганлар».
А. Рашидов: Агар ян глиш м асам , Ч и н ги з оган и нг бу сузларини
ун и н г В .Л евченко билан килган су\бати дан келтирдингиз. Худди
уш а ерда у ян а мана бундай деганди: «Зуллисон ай нли к миллий
м адан и ятн и н г янги ф орм аси си ф ати да воке булади, тилни йукот-
ган такдирда, миллий маданият тараккиёти, мустакил маданият ху-
сусида ran \а м булиш и мумкин эмас. Бу ерда жуда оки лона, киш и-
л ар н и н г \а р том он лам а м анф аатларини \и с о б га олган \о л д а иш
куриш лозим . Зу ллисон ай нли к миллий м аданиятлар тараккиётига
кум аклаш м оги, леки н уни эзиб куйм аслиги керак, зеро, истаган
бир халкн и нг тили бу халк д а \о с и билан бунёд этилган ноёб бой-
лигидир. Т иллар йуколиб кетиш и м ум кин, куплари йук булиб кет-
ди \а м , леки н уларнинг пайдо булиш и амри м а\ол . Т и лларни н г
пайдо булиш даври такрорланм ай ди ган булиб утиб кетди энди.
Борига барака, борини сакдаб колиш керак. Бу умуминсоний мулк».
F. Саломов: Кизиги ш ундаки, Ч и н гиз А йтматов «икки тил аро»
тарж им а килади, яъни к и р т з ва рус тиллари аро «тугри» ва «теска-
ри» угиради.
А. Рашидов: У рус тилида ёзар ва уз асарларини киргиз тилига
тарж им а килар эди. Буни узи ни н г она ти ли, ватан адабиёти олди-
даги мукаддас бурчи деб билади.
F. Саломов: Уз асарл ари н и рус ти лида ёзар ёхуд к и р ш зч ад а
ёзилган иш ларни русчага угирар эк ан , буни узи н и н г и н те р н а ц и о ­
нал бурчи деб туш унади. У рус тили м иллий ёзувчиларн и кенг
Камровли адабиёт багрига олиб чикадиган катта, ёруг йул эк ан и -
ни жуда чукур \и с этади. М ен шу уринда Ч и н ги з А йтм атов иж о-
дий таж р и б аси н и н г \аёти й л и ги , ибратомузлиги, таъсирчанлигини
забардаст узбек р ом ан н ави си Одил Ёкубов ф аол и яти д а куриш ни
истар эдим . У узи н и н г «Улугбек хазинаси» ном ли жуда яхш и ро-
м ан и н и Ю рий С уровцев билан х,амкорликда рус ти лига тарж им а
Килди.
А. Рашидов: «Улугбек хазинаси» узбек адабиёти м айдонида со-
д и р булган бадиий каш ф и ёт эди, рус тилига угирилиш и натиж аси-
да энди халкаро адабиёт хазинасини \а м бойитди, деб айта оламиз.

166
F. Саломов: Д арвок,е, ан а шу салм окд ор ром ан ^ак и д а б и ­
р и н ч и булиб ж уда яхш и ф и к р б и л д и р ган , уни фак,ат узб ек ро-
м а н ч и л и г и д а г и н а э м а с , б ал к и бутун т у р к и й за б о н ад аб и ётд а
кувон чли вок,еа деб f o h t юк,ори бах,олаган адиб >^ам шу Ч и н ги з
А йтм атов булди-да.
Энди ёзувчиларни тарж им а билан ш угулланиш га ундаган зару-
рат \ак,ида гапирайлик. Т арж им а ёзувчи ёки ш оир учун ш унчаки
бир «хо\иш », «кунгил хуши» эм ас, балки булак \е ч кандай восита
билан алм аш ти риб булм айдиган \аёти й м у \и м э \ти ёж , каттакон
ижодий мактаб, узини узгаларга \ам танитиш истагидан келиб чик^ан
б ирдан -би р и м кон и ят демакдир.
А. Рашидов: «Ч ингиз А йтматов ва У збекистан» мавзуи уз маз-
муни ва м ундариж аси эътибори билан жуда хилм а-хил, ран г-ба-
ранг. У республикам изга турли муносабатлар билан тез-тез кдцам
ранжида к,илади, адабий анжуман, кинофестиваль, китобхонлар кон-
ф еренцияларида к,атнашади.
F. Саломов: Т ош кентда булиб утган О сиё ва А ф ри ка ёзувчила-
ри анж ум анида сузлаган нут к,ида У збекистан ва узбек халк^ининг
бой м аданияти, к у \н а тарихи, узбек адабиётининг равнак,и х,ак,ида
\аяж о н ва кардош лик ме>фи билан сугорилган сузлари х,амон кулок,-
лари м и з остида жаранглаб турибди.
А. Рашидов: Хусусан, Т ош кен т телевидениесида унинг аж ойиб
ш оир, улкан тарж им оним из М иргемир хотирасига багишлаб гапир-
ган сузлари, «М анас» тарж им асида М иртем ир оган и нг калган иб-
ратли иш лари, бу тарж им а узбек ва киргиз халклари бузилмас
дустлигининг бадиий рамзи булиб долган лиги \ак,ида сузлаган f o h t
таъсирчан нутриии жон кулогимиз билан тингладик.
F. Саломов: М ана, олдим изда бир канча китоблар тахланиб ту­
рибди. «С арвкрмат дилбарим» (киссалар) — 1964 — 69 йиллар, «С о­
мон йули» (повесть ва \и к о я л а р ) — 1965 й., «Алвидо, Гулсари!»
(повесть) — 1969 й., «Ок,кема» (Э ртакдан сунг) — 1973 й., «Бутакуз»
(Киссалар) — 1977 й. Н и \о я т, мана бу, \а л и босм ахона буёги ш ун-
д о кд и н а ан ^и б турган икки ж илддан иборат киссалар ва \и к о я л а р
мажмуаси. А йтматовнинг аксари асарлари «Шарк, юлдузи» журнали
са.\иф аларида \а м босилиб чикди. С ар \и со б килиб карасак, адиб
асарлари узбек тилида жами 128 босма табок,\аж м да 44500 нусхада
чоп этилибди. Бун га журнал са\и ф ал ар и д а босилган наш рлар \а м
куш илса, Ч ингиз оган и нг Kjicca ва ,\икоялари узбекчада м иллион-
дан зиёд нусхада ж арапглаётгани аник, булади.
Уз гарж им аларингиз х,ак,ида ф и кри н ги зн и билмок,чи эдим.

167
А. Рашидов: О чиги, бу ерда куйилган масалаларнинг \ам м аси га
ж авоб бериш дан ож изм ан. Аввало, мундариж а шу кадар кенгки,
булар \ак,ида батаф сил гаплаш адиган булса к, су \б атн и бош катдан
бош лаш га тугри келган буларди. К длаверса, уз тарж им алари м н ин г
«технологияси», орттирган таж рибам ва бош калар хусусида, тарж и-
мон сиф атида, м ени н г гапириш им уринли \а м куринм айди. Хар
Калай, баъзи нарсаларни айтпш им мумкин.
F. Саломов: Тарж им ада назария билан ам алиётнинг бир-бирига
алокадорлиги \ак,ида ним а д ей и ш и н ги з мумкин?
А. Рашидов: М ана, сиз уз макола ва такризларин ги зда «Ок
кема»даги Бола, «Алвидо, Гулсари!»даш Ж ура С аёков образлари-
н ин г тил хусусиятларига дойр аник, кузатиш ларни келтириб утган-
сиз. Аслида, булар тасвирга эм ас, балки таэушлга алокадор статис­
ти ка ва м уло\азалар.
F. Саломов: Т асви рн и н г та>ужли, дейлик.
А. Рашидов: М айли, шундай дейлик. Л екин ёзувчи асарни ёзиш ,
вокеаларни тасвирлаш давомида, албатта, бундам ф илологик тадки-
кот билан махсус ш уяулланмайди. У интуиция билан ёзади.
F. Саломов: Л екин илм ий та\л и л д а шу тарифа текш ириш шарт.
Н азариячи асарнинг «анатом ияси»ни, ундаги \а р бир узвни бирм а-
бир куздан кечиради, текш иради, «хрлатини» аникдайди.
А. Рашидов: М ен бошк;а нарсани айтм окчи эдим. Ф акат наза-
риётчи, стилист, адабиётш уносгина эм ас, балки тарж им он \а м ана
шундай а н и к иш лаш и керак, деб уйлайман.
F. Саломов: Ж уда тукри ф и кр. Ч унки бадиий тарж им а бу ижод
ва и л \о м билан бирга, ф и л ологи к тахдилга асосланган иш. Ёзувчи
ф илолог, мутахассис булиш и ш арт эмас, леки н тарж им онн и нг ф и ­
л ологи к ихтисосга \а м эга булган и маъкул.
А. Рашидов: Б адиий тар ж и м а м и ллнй м ад ан и ятл ар \а м к о р -
л и ги га х и зм ат к и л ад и , д ей ди л ар. Х а к ra n . Л ек и н д у стл и к ва
\а м к о р л и к м ан ф аатл ар и га хи зм ат килувчи шу тар ж и м ан м н г узи
\а м , б о ш ка \а р кандай ижоди!! иш си н гар и , турли с о \а ки ш и л а-
ри — автордан тортиб тар ж и м о н , тан ки д ч и , м у \ар р и р л ар \а м к о р -
л и ги д а яр ати л ади . Бу ури нда тан и к л и тарж и м он ва м у \ар р и р л ар
М и р кар и м О си м , М и р зи ёд М и р зо и д о в , И лёс М услим , Рулом
Ш оди , Х оли да М ан сурова, Э р к и н М и роби д ов, С а и д а \м а д Ху-
д о й б е р г а н о в л а р н и н г хи зм ати ва кум аги н и а л о \и д а кайд этм о к-
чиман.
F. Саломов: Д астлабки, «Ж амила»ни тарж им а кила бош лаган
кунингиздан бош лаб икки том ли к танланган асарлар наш ригача

168
босиб утилган йулни м уш о\ада этганда ян а ним аларн и айтиш ни
истардингиз?
А. Рашидов: Ч ингиз А йтматовнинг мах,ораги асардан асарга ош -
мокда, дейм из. Л ек и н , айни вактда, унинг услуби муттасил мурак-
каблаш иб \а м бормокда...
F. Саломов: Б инобари н , бунга мутаносиб хрлда, Ч ингиз Айтма-
товни тарж им а килиш ки й ин чили ги \а м ортмокда?..
А. Рашидов: Ж уда. Хусусан, кейинги «Ок, кема» ва «С о\и л
ёк,алаб чопаётган олапар» киссасини олинг. F h>k- f h x фалсафа, фикр,
рам зий образлар, к ай н о к \и с-ту й гу л ар , мусикавийлик, манзарадор-
лик... Б у н и н густи га, мураккаб синтаксис, нотаниш , янги лугатлар,
гайриодатий суз бири км алари . Ва х,оказо. Бу уз навбатида тарж и-
м ондан \а м катта масъулият талаб килади.

«Уцитувчилар газетаси», 1978 йил 14 декабрь


ХОТИМА УРН ИДА

Асли касбим журналист, адабиётшунос, танкдцчи, педагог. Тар-


жимачилик эса фаолиятимнинг бир 1днрраси. Бирок, ижодий так;-
диримда таржимачилик чукур из крлдиради, деб уйлайман.
Маълумки, щ ) бир создца кишига сабок; бериб, йул-йурик, курса-
тиб келган азиз, муьтабар устозлари булганидек, менда х,ам таржи­
мачилик санъатига хдвас уйготган хурматли устозларим, якдн дустла-
римнинг кумаги, шубх,асиз, катта булган.
1954 йил Тошкент Давлат университета филология факульте-
тининг журналистика булимини битириб, полапон булиб, газета-
ларга ишга жойлашган кезларимиз... Шунда ^ам таржима билан
шугулланаман, деган уй-фикр менда йук, эди.
Гапнинг киск,аси —таржима бу х,акик^й санъат эканлиги, унинг
зиммасига юклатилган улкан вазифалар тугрисида, к,анчадан-кднча
санъаткорлар бу мактабдан сабок, олганликлари хусусида рах,матлик
Шароф акам такрор-такрор гапириб берарди.
Демак, у киши бу \акда менинг к;албимга биринчи булиб ут
ташлаган эди. Иккинчидан, илмий ра^барим хурматли В.Й.Зох,и-
дов биринчи давлат сих,атгох,ида (стационарида) даволанаётган эди.
Кунларнинг бирида куришга бордим. Домла аллак,андай асарни бе-
рилиб ук,иётганлигининг устидан чикдим. Асар домлани узига шу
к,адар мафтун этиб, се)флаб олган эканки, рупара келганимни х,ам
сезмай к,олди. «Ассалому алайкум, домла, даволанишлар к,андай
буляпти, жуда х;ам китобга шунгиб кетибсиз-ку«, дедим.
«Офарин, офарин, келдингми?» деди. (Домла бу сузни тез-тез
такрорлаб турарди.) Деди-ю, *ол-а*вол сурашиш х,ам бир ёкда к,олиб
кетиб, асарнинг таърифию тавсифи х,акдда суз юритиб, ундаги х;ар
бир персонаж, лавх,а, х,атто хдр бир ибора, \ар бир суз жонли, таъ-
сирли, биллур каби нурланиб мени узига шайдо этди, дея завк,
билан тулиб-тошиб сузлаб кетди: «Асарни туни билан мижжа кркдоай
ук,иб чикдим, даволовчи врачларимдан х,ам танбех, эшитдим. Энг
мутдими, энди х,ар кдндай хасталикдан форот булиб, узимни кукда
парвоз килиб юрган эркин кушдай сезяпман».

170
К ейин билсам , д ом ла туш магур таникли ф ранцуз ёзувчиси Луи
А рагон н и нг «К ультура и жизнь» ж урн али ни н г 1959 йил, 7-сони да
чоп этилган «Жах,онда эн г гузал севги киссаси» номли катта м акр-
л аси н и , су н гто п ти р и б «Ж амила» ки ссаси н и укиб чиккан экан.
С у\бат охирида дом ла ж урнални м енга тантанали равиш да топ-
ширди ва \е ч кандай иккиланмасдан уни тарж има килиш им ни буй-
рук о \ан ги д а м енга ю клади.
Ш у-ш у, м адан и яти м и з арбоби, улкан акад ем и кн и н г бир ofh 3
и л и к ва сам и м ий сузи билан Луи А рагондай санъ аткорн и узига
мафтун этган ж а \о н д а эн г гузал севги киссаси «Ж амила» бевосита
узбек х ал ки н и н г х,ам м аънавий м улкига ай лан ган ига м ана салкам
ярим аср булди.
Кисса босилиб чиккандан сунг орадан куп утмай F. Рулом н ом и ­
даги нашриётда хурматли ёзувчимиз Абдулла ака (A. K aw >p) билан
учрашиб колдим. У киши асарни бир нафасда укиб чикканлиги \акида
мамнуният билан гапириб, таржимачилик иш ини тухтатмасдан давом
эттириш ни масла\ат берди. Устоз адиб, суз сехргарининг дилдан айт-
ган бундай и ли к сузлари менга далда берди, канот багаш лади.
Учинчидан, тарж им ачилик фаолиятимда му^им а\ам и ят касб эт­
ган омилларнинг яна бири — дустим — комусий олим, суз устаси
Райбулла Саломовдир. У \а р бир таржима юзасидан узининг самимий
муносабатини \о з и ржа вобл и к билан билдириш фазилатига эга эди.
Туртинчидан, тарж им он — м уаллиф нинг дусти, деганлари рост.
М е н и н г т а р ж и м а ч и л и к ф а о л и я т и м г а б е в о с и т а м у а л л и ф , яъ н и
Ч. А йтм атовнинг узи б ош -к ош булиб турди. И иллар утиб, муал­
л и ф асардан -асарга утган сари ун ин г махррати \а м ю ксалиб, тас-
вирлаш усуллари, воситалари тобора бойиб, ранг-баранглаш иб бор-
ганлиги сир эмас. Бу муаллиф билан тарж им оннинг якиндан муло-
котда булиб туриш ини \а м такозо этарди, албатта.
Бу уринда мен учун Ч и н гиз А йтм атовнинг куйидаги сузлари
ай н икса кимматлидир:
«...М енга ихлос килиб, китобларим ни узбек тилига тарж им а
килган дустларим га, - деб ёзган эди Ч и н гиз А йтматов, — ай н и кса,
адабиётш унос, тарж им он Асил Раш идовга таш аккур айтмокчиман.
Чунки м ени н г «Ок кема», «Ж амила», «Алвидо, Гулсари!» каби бир
канча повестларим ни А силж он узбекчага худди мен киргиз тилида
ёзгандай ж арангли тарж и м а кила олди. М ана ш унинг узи х,ам
дустли кн ин г куч-кудратидир».1

1 Ю .\амдамов. Дустлик кудрати. «Ёш ленинчи», 1976 йил 17 апрель.

171
Олатов куй чисин и нг бундай сам и м ий , и л и к су зл ар и , бири н чи -
дан, тар ж и м ачи л и кка булган ки зи ки ш и м н и ян ада ош ирган булса,
и кки н чи д ан , ёзувчин и нг \а р бир янги асари тарж им аси га янада
катта масъулият билан караш га даъват этади. М ухтасар килиб айт-
ганда, ю кррида санаб утилган асосий ом иллар м ени н г тарж им он-
л и к ф ао л и яти м н и н г узагини таш кил этади. Ч. А йтматовдек ф авку-
лодда истеъдод с о \и б и , зуллисонайн ёзувчин и нг \а ё т м актабида
сабок, олганим дан ва унинг илк тарж им они ва тадцикотчиларидан
булганимдан фахрланаман.
Ч ингиз Айтматов бир су\батида: «адабиёт турли миллат ва элат-
л ар н и н г бош и ни бири кти ради , керак булса китъаларни китъгииф
билан дустлаштиради», деганини эслайман. Ш у маънода тарж има -
давр ма^сули, у халк,лар уртасидаги дустлик купригига ухшайди.
Я рим асрли к ум ри м н и нг бир ки см ин и адабий алокдпар воситаси,
дустлик куприги — тарж им ачи ли к иш ига багиш лаганим дан б е\ад
м ам нунм ан. Бу йулда ким ки менга бир o f m 3 и л и к с у зи билан далда
берган булса, м и н натдорчи ли ги м н и билдирам ан ва уларнинг бе-
м и н нат хизматлари олдида узимни доим о карздор, деб биламан.

172
Бахтиёр НАЗАРОВ

МОНОГРАФИЯ ХАКДЦА СУЗ

Узбекистонда Чингиз Айтматов ижодини чукур биладиган, унинг


барча асарларини укиган китобхонлар, ёзувчилар, м унаккидлар оз
эмас. Б ирок, \е ч муболагасиз айтиш м ум кин ки , бу улуг адиб асар­
лар и н и , к а \р ам о н л ар и н и умуман эм ас, улардаги бор гузалликлари
ва назокатлари билан, \а т т о баъзан а л о \и д а -а л о \и д а ж умлалар за-
миридаги узига хосликлар билан У збекистонда Асил Раш идов да-
раж асида чукур ва теран биладиган адабиётчини, адабиёт ихлос-
мандини топиш кийин.
Б ун ин гсабаби бор, албатта. Биринчидан, Асил Раш идов деярли
ярим асрдан буён Ч ингиз А йтматовнинг, айрим асарларини \исобга
олмаганда, буткул иж одини узбек тилига угириб келаётган тарж и ­
мон. И кки н ч и д ан , Асил Раш идов ана шу муддат м обайнида адиб
асарларини тарж им а килиш б и лан ги н а ки ф оялани б колм ай, улар
\а к и д а катор адаб и й -тан ки ди й маколалар, такризлар, су\б аглар,
адабий портретлар эълон килди. Боз устига, Асил Раш идов, ана шу
ярим асрдан буён республикам издаги етакчи олий укув ю ртлари-
дан бирида адабиёт ф анидан м уаллимлик килиб келар экан , м инг-
минглаб талабаларга бу улкан адиб х,аёти ва ижоди \а к и д а атроф -
лича маълумот берди, навкирон калбларни бу се\р л и ижод дунёси-
нинг сир-асрорлари билан ош но этди.
К,улнмиздаги м он оф аф и я айрим мутахассисларнинг китоб укиб-
гина ёзилган тадкикотларидан ж иддий ф ар к ки л и ш и н и н г сабаби
шунда: «Ч ингиз А й тм атовн и нг бадиий олами» ю корида эъти роф
этилган уч йуналиш даги ижодий м е^натнинг \оси л аси д и р. Т арж и-
мадек м аш аккатли, си н чков ижодий ме^нат мутарж им ни Ч ингиз
Айтматов бадиий д ун ёси н и н г си р-си н оатлари ичига олиб кирди.
Адиб асарларини м унаккид сиф атида та\л и л ва талкин этиш эса,
ёзувчи мах.оратининг си рларини очиш , бу м а\оратга асос булган
ом илларни ан и кдаш , курсатиш и м кон и яти н и яратди. Ч. Айтматов
асарлари, кахрамонлари, гояларини бу куш ^анот восита оркали ид-
рок этиш натиж асида чикарилган хулоссшарни апробациядан утка-
зиб, \аётга ж орий этиш — уларни калбларга ва таф аккурларга утка-
зиш , сингдириш ян а бир масъулиятли вазифалардан бири эди ки ,

173
Асил Раш идовнинг узок, йиллар давомидаги талабалар билан юзма-
юз мулок,оти ан а шу вази ф ан и ам алга ош и ри ш учун кулай им ко-
ниятлар яратди.
Бир суз билан айтганда, кулимиздаги «Ч ингиз А йтм атовнинг
бадиий олами» ном ли м он ограф и я м уалли ф н ин г ан а шу ярим аср
давомидаги сертармок, ижодий м е \н ати н и н г янги бир салмокди на-
тиж асидир. Бу уринда «янги» си ф ати н и куллаш им и зн и нг сабаби
бор. Гап ш ундаки, м азкур м он ограф и я, ундаги «Ж амила», «Сарв-
к,омат дилбарим», «Ю зма-юз», «Биринчи муаллим», «Ок,кема», «Со­
мон йули», «Алвидо, Гулсари!», «Асрни к,аритган кун» сингари асарлар
\ак,идаги м уло\азалардан таш кил топган тадк,ик,от м уаллиф нинг
аввалги йилларда яратилган мак,олалари, так ри зл ари н и н г, ш унча-
ки, такрорий й иги ндисидангина иборат эмас.
М уаллиф Ч. А йтматов асарлари ^ак,идаги ярим аср м обайнида-
ги кузатиш ларини к,айта-к,айта изчил назардан утказади, та\л и л ва
талк,инни янги давр — И стикдол даври мезон ва талаблари асосида
ян ад а бойитади ва чукурлаш тиради. Н атиж ада, Ч и н гиз А йтматов
ижоди \ак,ида янги асрн и н г яхлит равиш даги янги тадк.ик,оти май-
д о н га келади. Т ан кд д чи бутун м он ограф и я давом ида, \атто , ёзув­
ч и н и н г м ураккаб ти зим ли , ком пози ц ияли асарлари, мураккаб ру-
\и й дунёли к,а?фамонлари х,акида эм и н -эрки н ф икр юритади. Унинг
узбекона сам и м и й , содда, леки н чукур ва теран ф икрлаш тарзи
асар поэтикасини, унинг бадииятини, санъаткор мах,оратини, к,ахра-
монлардаги узига хосликларни очиб беради.
М асалан, Ж ам илани н г эри булатуриб, ундан воз кечиш ини тас-
вирлаш ёзувчи учун осон иш эмас. О илавий тотувликни мукаддас
билган, ноурин куй ди-чи кди лар деярли булмаган к,иркиз миллий
ан ъан алар и н и ёриб чиккан к,а?фамон х атти -\ар акати н и далиллай
б илиш ёзувчидан бек,иёс майорат талаб этади. А йни вак,тда, ёзувчи
м а\о р ати н и н г бу йуналиш даги назокатларини англаш , тугри белги-
л аш , курсатиш , талк,ин этиш , танк,идчидан били м донли кдан таш -
к,ари, ёзувчили к си р-асрорл ари н и н о зи к илгай билиш санъатини
так,озо этади. «Ж амила» асаридаги к,ахрамонлар хатти -\аракати мо-
ти ви р о вкаси н и кузатиш даги муло^аза, хулосаларни куриб, мунак,-
к,идда ана шундай ф азилатлар борлигига иш онч \о си л к,иласиз.
Танк,идчи Ч и н ги з А йтматов м а\орати си рлари н и очиш учун
унинг к,а>цэамонлари характерини та\п и л килиш билангина чеклан-
майди. Баъзан у асарда кузга куп х,ам кури н аверм овчи, леки н асар
ж ози баси да катта урин тутувчи ру^га \а м ал о \и д а эътибор беради.
Хусусан, «Ж амила»нинг муъж изасини таъминлаган фазилатлардан

174
бири ун ин г «узига хос дилрабо ички о\ан ги »д и р, дер экан , унинг
ф и кри га тула куш илам из.
Асил Раш идов бутун м онограф ия давомида Ч. Айтматов асарла­
рини хронотип йуналиш да та\л и л кила борар экан , кахрамонлар уз
м о \и яти га кура, м иллий кадриятлар доирасидан умумбаш арий ху-
сусиятлар том он бойи б, ривож ланиб бориш ига эътиборни карата-
ди. Бу хусусият ёзувчи ижодида, ай н икса, «Сомон йули»даги Тулга­
ной к,иёфаси тасвирига келиб, ёр к и н р о к нам оён була бош лади, д е­
ган хулосага келади танкидчи.
Асил Рашидов тадкикотинингдеярли бошидан охиригача Чингиз
Айтматов услубига хос булган хусусиятларни ан и к/тш н и диктат мар-
казида тутади. Ч. Айтматов асарларида вокеалар купинча муаллиф
эмас, кахрамон тилидан \и к о я килинади, дер экан, худди шу масала-
да намоён булувчи адиб услубини куйидагича белгилайди: «Ёзувчи
\а р бир образ ва персонаж нинг узига хос сузлаш, ф икрлаш , \арак ат
кдлиш , психологик намоён этиш , индивидуал услубини яратиш би ­
лан каноатланиб кол май, балки асарда вок,еаларни тасвирлаш нинг
умумий, муаллиф услубини \ам бош ка^рамоннинг нутк услубига
буйсундиради». Бу, назаримизда, Чингиз Айтматов услубига дойр му-
\и м кирралардан бирини нозиклик билан англаб олиш натижасидир.
У збек адабиётш унослиги, тан кддчи лиги да Ч и н ги з А йтматов
ижоди \а к и д а турли йуналиш даги маколалар, такризлар \ам д а адиб
ижодидаги айрим муаммоларга багиш ланган П.М ирзаахдоедовани-
кига ухшаш баъзи тадкикртларни \и собга олмаганда, ёзувчи ижоди
атрофлича, серкам ров урганилган монография й у к \и со б и эди. А.Ра-
ш и довн и нг ушбу китоби узбек адабиётш унослигида киргиз адиби-
н и н г ижоди яхлит, серм и кёс камраб олинган дастлабки м он огра­
ф и я сиф атида х>ам ким м атлидир. Ч и н гиз А йтматовда кахрамон ру-
\и й дунёсидаги талотумларни, азоб-укубатларни укуьчига ни^оятда
таъсирчан еткази ш да куллайдиган бир усул бор. Бу — кахрамон
Калбида кечаётган ж араёнларни параллел — м и ф ологик мотивлар,
м иф ологик образлар воситасида очиш приёмидир. «Алвидо, Гулса-
ри!»даги Т ан аб о й н и эслай лик. Уни Гулсаридан жудо килм окчи
булганларидаги \о л атн и ёзувчи она туян и н г уз буталогини йукот-
гандаги ар м они н и ифодаловчи куй н и н г кудратини талкин этиш
оркали очиб беради. Ё ки, ян а бир л а в \а , Т ан аб ой н и н г дусти Ж ура
вафоти тасвирланган бир л а в \а н и эслайлик. Бу лавх,а таъсирини
кучайтириш учун адиб асарга уз углини янглиш отиб куйган овчи
марсияси — «Кекса овчининг кушиги»ни олиб киради. «Холимга ким
йиглар, углим Корагул» деб бош ланадиган куш ик-марсияни — по­

175
этик дурдонани Асил Рашидов «Апвидо, Гулсари!»ни узбек тили га
угириш асносида ю ксак майорат намунасини курсатган эди. Ушбу
монографияда эса, энди бундай парчаларнинг асардаги поэтик урни
ва кудратини танкддчи —олим сифатида ю ксак ма\орат билан та\лил
этади. «Ок кема»даги Ш охдор Она 6yFy, «Асрни к,аритган кун»даги
М анкурт, Она Байит кдбристони билан алокддор мифологик мотив-
лар талк,ини ва тах^или хусусида \а м шу ф икрни айтиш мумкин.
М он ограф и я ни^оясидаги м уалли ф н ин г уз тарж и м он ли к ф ао-
лияти х,ак,идаги и крорн ом алари китобни безаб туриш и ^аторида
у н и н г муаллиф и ^ак,идаги тасаввурни янада тулдиради.
Ю крридаги муло\азалар билан бир цаторда, монографияни янада
мукаммалрок, куриш истагида айрим такли ф ларн и \а м уртага таш -
лаш мумкин куринади. Ч унончи, м он ограф и ян и нг охирги к,исмла-
ридаги Ч. Айтматов ижодида мех,нат мавзуининг акс этиш и х.акдоаги
м уло^азаларнинг х,ар бири н и шу асарлар тахдил этилган олдинги
Кисмларга олин са м аъ кул ро к,м и ка н . Бу хрлатда, ф и кр аслида так-
рор булмаса \ам асарларга муносабат билдиришда такрорга йул куйи-
лаётгандек таассурот кдлдиряпти.
Иайбулла ас-Салом билан су\батнинг бошлангич бир неча са\иф а-
сини балки кискартириш мумкиндир, чунки улараввалги кисмларда-
ги аж ойиб талкин ва та>у1 илларга нисбатан м уло\аза юритаётган асар
^акдда айтарли даражада янгилик бермаётгандек куринади.
Ч. А йтматов асарлари биб л и ограф и яси н и бериш п ри н ц и п и н и
ян а бир уйлаб куриш м ум кин м и кан?.. Н азарим изда, ю цоридаги
таклиф ларни амалга ош ириш м уаллиф нинг навбатдаги, келгусида-
ги иш ларига \а в о л а \а м булиш и м ум кин.
М он ограф и ян ин г шу \о л д а наш р этилиш и \а м XXI аср тон гида
узбек адаби ётш ун осли гин и н г жиддий ютуги булиш и баробарида,
бу буюк адиб таваллудининг 80 йиллигига кардош У збекистоннинг
м уносиб ту^фаси булади. М онограф ия наш рини талабалар, аспи -
рантлар, адабиёт” илар, адиблар, А йтматов и ж один и нг м ам лакати-
миздаги куп м ингсонли ихлосмандлари, шубх,асиз, хурсандлик билан
кутиб оладилар, дейиш мумкин.
Бу китоб икки халк, — икки давлат уртасидаги дустлик, биро-
д ар л и к ри ш таларини янада м уста\кам лаш билан бир к,аторда, ай-
н и^са, ёш ларни адолат, инсонп арварли к, м и ллатпарварлик ру\ида
тарбиялаш иш ига муносиб \и с с а булиб куш ил а олади.
М амлакатимизда «Ёшлар йили» деб эълон кдлинган йилда ушбу
китоб н е ч о гл и к т е зр о ^ ч о п этилса, ш унча яхш и экан и ш ак -ш у б \а-
сиздир.
ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ АСАРЛАРИ
БИБЛИОГРАФИЯСИ

(Библиографияга Чингиз Айтматов ижоди х,ацидаги


айрим материалларгина киритилди, холос).

1. Айтматов Ч. Танлаиган асарлар. 2 жилдли, 2-жилд. - Т.: Рафур


FynoM помидаги Адабист ва санъат нашриёти, 1978 йил, 392-бет.
2. Айтматов Ч. Танланган асарлар. 1-жилд. - Т.: Рафур FynoM но-
мидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978 йил, 408-бет.
3. Айтматов Ч. Ёзувчи ва замон. —Т.: Рафур Рулом номидаги Ада­
бист ва санъат нашриёти, 1981 йил, 328—329-бетлар.
4. Айтматов Ч. Очерки, статьи и рецензии о творчестве писателя.
Фрунзе, издательство «Кыргызстан», 1975, стр. 15.
5. Айтматов Ч. В соавторстве с землею и водою... Фрунзе, издатель­
ство «Кыргызстан», 1978 г., стр. 75.
6. Айтматов Ч. Ёзувчи ва замон. —Т.: Рафур Рулом помидаги Ада­
бист ва санъат нашриёти, 1981 йил, 330-бет.
7. Айтматов Ч. Эрта ^айтгап турналар. —Т.: «Ёш гвардия» нашриё­
ти, 1988 йил, 77-бет.
8. Айтматов Ч. В соавторстве с землею и водою... Фрунзе, издатель­
ство «Кыргызстан», 1978 г., стр. 119—120.
9. Айтматов Ч. Создадим яркий образ / / В соавторстве с землею и
водою... Фрунзе, издательство «Кыргызстан», 1978 г., стр. 90—92.
10. Айтматов Ч. «Кыргызстан маданияти», 1972 йил, 27 апрель.
11. Айтматов Ч. В соавторстве с землею и водою... Фрунзе, изда­
тельство «Кыргызстан», 1978 г., стр. 133.
12. Айтматов Ч. Ёзувчи ва замон. —Т.: Рафур Рулом номидаги Ада­
биёт ва санъат нашриёти, 1981 йил, 334-бет.
13. Айтматов Ч. И дольше века длится день. Роман. Фрунзе, изда­
тельство «Кыргызстан», 1981 г., стр. 5.
14. Айтматов Ч. Ромаплар. Асрга татигулик кун, Киёмат. — Т.: Fa-
фур Рулом помидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989 йил, 42 ва 277-
бетлар.
15. Айтматов Ч., Шохонов М. Чук,к,ида к,олгап овчииииг о\-зори. -
Т.: «Шарк,» нашриёт матбаа кониерни бош та^ририяти, 1998 йил.
16. Айтматов Ч. Ё х,аёт, ё мамот. «Ёшлик» журнали, 1986 йил, №10.
17. Айтматов Ч. Туйнинг эртаси \ам бор. «Ватан» газстаси, 1995
Пил, 22—29 сентябрь.
18. Айтматов Ч. Необходимые уточнения / / В соавторстве с землею
и водою... Фрунзе, издательство «Кыргызстан», 1978 г., стр. 130-135.

12 —Асил Рашидов 177


19. Айтматов Ч. Точка присоединения / / Беседу вел В.Левчемко.
«Вопросы литературы«, 1976 г., №8.
20. Арагон JI. Самая прекрасная повесть о любви в мире. «Культура
и жизнь», 1959 г., №7, стр. 13.
21. Ауэзов М. Путь добрый! «Литературная газета», 1958 г., 23 октября.
22. Асаналиев К. Новая повесть Чингиза Айтматова. «Советская Кир­
гизия», 1966 г., 27 апреля.
23. Асаналиев К. Открытие человека современности. Заметки о твор­
честве Чингиза Айтматова. Фрунзе, 1968 г.
24. Акматалиев А. Ч. Айтматов жана боордош элдер адабияти. Фрун­
зе, «Илим», 1988 г.
25. Акматалиев А. Талант ^аммамиз учун муштарак фазилат. «Ёш
ленинчи» газетаси, 1982 йил, 4 август.
26. Акматалиев А. Роль творчества Ч. Айтматова в развитии взаимо­
связи и взаимообогащения современных литератур Киргизии и Казах­
стана. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандида­
та филологических наук. Фрунзе, 1982 г.
27. Азиз угли. Луи Арагон севгиси («Жамила» киссасини укиб...) Узбе­
кистан адабиёти ва санъати газетаси, 2007 йил, 26 январь.
28. Барабаш. Высокие цели творчества. «Правда», 1965 г., 26 фев­
раля.
29. Богданов А. Правда материнская и правда народная. «Дружба
народов», 1963 г., № 10.
30. Богданов А. Целеустремленным глазам... / / Чингиз Айтматов.
Очерки, статьи и рецензии о творчестве писателя. Фрунзе, издательство
«Кыргызстан», 1975 г., стр. 176.
31. Бобулов К. Трудная переправа. (Заметки о творчестве Чингиза
Айтматова). — В кн.: Литература и современность. М., Гослитиздат,
1962 г.
32. Берзер А. Победа и рождение Ильяса. «Новый мир», 1961 г., № 4.
33. Бочаров А. Вечная пить. «Литературная газета», 1963 г., 3 августа.
34. Богданов А. Целеустремленным глазам... «Дружба народов»,
1964., № I.
35. Воронов В. Чингиз Айтматов. Очерк творчества. М., 1976 г.
36. Горький М. Бадиий ижод х,акида. Маколалар туплами. —Т.; Бади­
ий адабиёт нашриёти, 1960 йил, 15-бет.
37. Горький М. Соб. соч. в 30-ти т., т. 17. М., Изд. художественной
литературы, 1952 г., стр. 190.
38. Гачев Г. В ускоренном движении литературы. «Вопросы литера-
турьи», 1963 г., № 3.
39. Гачев Г. Чингиз Айтматов и мировая литература. —Ф.: Издатель­
ство «Кыргызстан», 1982 г.
40. Гачев Г. Любовь. Человек. Эпоха. Рассуждение о повести «Джа­
миля» Чингиза Айтматова. М.: Советский писатель, 1965 г.

178
41. Газим-Бег-Баганов. Люди, будьте справедливы! «Дагестанская
правда», 1966 г., 21 августа.
42. Глинкин П.Е. Чингиз Айтматов. Издательство «Просвещение»,
Ленинградское отделение. Ленинград, 1968.
43. Деменыпев В. Здравствуй, Танабай! «Литературная газета», 1966 г.,
7 июня.
44. Дониёров X., Каримов М. Чингиз Айтматов асарлари узбек тили­
да. «Узбекистан маданияти» газетаси. 1965 йил, 21 июль.
45. Ёцубов О. Чингиз Айтматовнинг фалсафий башоратлари / / Чин­
гиз Айтматов. Охирзамон нишоналари. Алишер Навоий номидаги Узбе­
кистан миллий кутубхонаси нашриети. —Т.: 2007.
46. Зо^идов В. Давр адиби / / Ж а\ои бадиияти зарварак^ари. — Т.:
Рафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980 йил.
47. История Киргизской советской литературы. М., Наука, 1970 г.
48. Искандарова О. Тирик жонни ма\в этма... (Чингиз Айтматов­
нинг «Киёмат» романидаги бир \икоя хусусида). «Узбекистан адабиёти
ва сапъати» газетаси, 1992 йил, 3 июль.
49. Исаков С. Поэтичность и искренность. «Молодежь Эстонии»,
1963 г., 3 марта.
50. Кедрина 3. Золотая жила. «Москва», 1961 г., № 8.
51. Кузнецов М. «Как стебель от корней». «Комсомольская правда»,
1963 г., 8 августа.
52. Коркин В. Человеку о человеке. Заметки о творчестве Чингиза
Айтматова. Фрунзе: «Кыргызстан», 1974 г.
53. Крымова Н. Только бы вернулся отец..., «Дружба народов», 1976 г., № 2.
54. Кашкадамов И. Сказание о человеке. «Учительская газета», 1962 г.,
28 августа.
55. Крутилин С. Обида Танабая. «Дружба народов», 1966 г., №10.
56. Лебедева Л. Неразделенные контрасты. «Новый мир», 1966 г., № 9.
57. Лебедева Л. Неразделенные контрасты //Ч и н ги з Айтматов. Очер­
ки, статьи и рецензии о творчестве писателя. Фрунзе, издательство «Кыр­
гызстан», 1975 г., стр. 294.
58. Лебедева Л. В поисках чудесного сплава. «Дружба народов», 1961 г.,
№ 9.
59. Маркиш Д. Земля его героев. «Литературная газета», 1967 г., 22
ноября.
60. Марков Г. Современность и проблемы прозы. «Литературная
газета». 1967 г. 24 мая.
61. Медовников С. Диалектика постижения. «Вопросы литературы».
1984 г., № 10.
62. Медведов А. Человечность в наступлении. «Искусство и кино»,
1977 г., № 5.
63. Межелайтис Э. День нынешний стучится в дверь. «Литератур­
ная газета», 1961 г., 27 мая.

179
64. Мелибоев А. Янгилапаётгап думе ва адиб масъулияти. «Жа\он
адабиёти», 2006 йил, март сони.
65. Мирза-Ахмедова П. Восхождение к себе //Ковчег Чингиза Айт­
матова. Москва, Воскресенье, 2004 г., стр. 241.
66. Мотяшов И. А земля — вертится! «Москва», 1966 г., № 8.
67. Налдеев А. Владыка мира. Москва, издательство Советская Рос­
сия, 1965 г.
68. Назаров Б. Чингиз Айтматов / / XX аср узбек адабиёти, дарслик.
—Т.: «Ук,итувчи», 1995 йил.
69. Новиков В. Художественный поиск (О стилевом своеобразии
повестей Ч. Айтматова «После сказки» («Белый пароход»), «Ранние жу­
равли», «Пегий пес, бегущий краем моря») //Движение истории —дви­
жение литературы (наследие и стилевое богатство современной совет­
ской литературы) Москва, Советский писатель, 1982 г.
70. Новиков В. Идейно-эмоциональная выразительность стиля. «Воп­
росы литературы». 1984 г., № 12.
71. Норматов У. Фош этиш сапъати. «Узбекистан мадапияти» газе-
таси, 1971 йил, 10 август.
72. Нонешвили И. Счастье Джамили. «Правда», 1961, 2 апреля.
73. Невская Б. Прекрасная история любви. «Труд«, 1963 г., 23 мам.
74. Озимитель Е. «Дивясь величью нашего похода...», «Литератур­
ное обозрение», 1974 г., № 10.
75. Оскоцкий В. Хвала и хула. «Литературная газета», 1963 г., 30
ноября.
76. Панкина В. Родники. Литературная газета, 1962 г., 7 августа.
77. Плисецкий М. Поиски и достижения Чингиза Айтматова. «Ра-
дяньске литературазнавство», 1963 г. № 6. (Перевод Нечетайло).
78. Пушкин А.С. Поли. соб. соч. в 6-ти томах, том 5. М., 1950 г., стр. 14.
79. Радов Г, Тапабай, друг Айтматова. «Комсомольская правда»,
1966 г., 6 мая.
80. Рудое М. Писатель и время. «Советская Киргизия», 1962 г., 12
декабря.
81. Рашидов А. Севги гимпидап он; ксмагача. «Совет Узбекистони»
газетаси, 1972 йил, 2-сон.
82. Рашидов А. Ёркин исгеъдод. «Узбекистан адабиети ва сапъати»
газетаси. 1982 йил, 22 октябрь.
83. Рашидов А. Олатов куйчисп. «Ук,итувчилар газетаси», 1970 йил,
11 июнь.
84. Рашидов А. Чингиз Айтматов мактаби. Низомий номидаги ТДПУ
«Хозирги узбек адабиёти» кафедраси илмий макрлалар туплами. — Т..
2005 йил.
85. Рашидов А. «Ок, ксма»пипг ойдин йули. «Апъапа ва замонавий-
лик». Илмий туплам. Алишер Навоий номидаги Узбекистан миллим ку-
тубхонаси нашриёти. —Т., 2007.

180
86. Рашидов А. Чингиз Айтматов. Адабий портрет / / Сунмас юл-
дузлар. — Т.: Fac[)yp Рулом номидаги Адабиёт ва сапъат нашриёти,
1981 йил.
87. Рашидов А. Курашчаи, \аётбахш кушиц. «Ук,итувчилар газета-
си», 1971 йил, 25 февраль.
88. Рашидов А. Х,аёт ва нафосат рамзи. «Узбекистан маданияти»,
1972 йил, 27 май.
89. Рашидов А. Хаётдай сертулкин. «Ёш ленинчи», 1972 йил, 1 июнь.
90. Рашидов А. Узбек адабиетининг катта дусти (Ч. Айтматов 50 ёшда),
«Совет Узбекистони санъати», 1978 йил, №12.
91. Рашидов А., Саломов F. Хает - адабиёт - таржима. «УХитувчилар
газетаси», 1978 йил, 14 декабрь.
92. Рашидов А. Непокой настоящей жизни (личность и творчество
Ч. Айтматова) «Звезда Востока», 1973 г., № 12.
93. Разумная И. Санъаткорнипг олами. «Шарк, юлдузи», 1978 йил, №11.
94. Саломов F., Бобоев Т. Бизнинг Чингиз «Совет Узбекистони» газе­
таси. 1966 йил, 17 июль.
95. Саломов F. «Ок, кема»ни укиб. «Совет Узбекистони» газетаси,
1972 йил, 14 май.
96. Саломов F. Она 6yFy хаки да куш и к,. «Тошкент ок^шоми» газетаси,
1972 йил, 18 апрель.
97. Саломов F. Одамохуп бола \ак,ида кисса. «Тошкент \ак,ик,ати»
газетаси, 1972 йил, 28 июнь.
98. Саломов F. Бадиий таржима бадиий ижоддир. «Узбекистан мада-
иияти» газетаси, 1962 йил, 20 январь.
99. Саломов F., Бобоев Т. Услуб жилолари. «Узбекистан маданияти»,
1969 йил, 12 сентябрь.
100. Саломов F. Мен сув ичган дарёлар. —Т.: «Ёш гвардия» нашриёти,
1990 йил, 157—158-бетлар.
101. Сало^иддшюв У. К,албларга як,ин ижод таронаси. «Уцитувчилар
газетаси», 1962 йил, 9 сентябрь.
102. Салиев А. Светлый талант. «Советская Киргизия», 1963 г., 23
апреля.
103. Салахян А. О человеке чистом, как родник... «Дружба народов»
1962 г., № 9.
104. Симонов К. Земная правда романтики. «Правда», 1965 г., 18
декабря.
105. Скобелев Э. Путь Таиабая. «Октябрь», 1967 г., № 2.
106. Селиверстов М. Откровения любви. Заметки о творчестве Чин­
гиза Айтматова. Фрунзе, 1966 г.
107. Софронова В. Исповедь человека. «Литературная Россия», 1963 г.,
11 октября.
108. Татауров П. Открытие человека в человеке. «Учительская га­
зета», 1978 г., 12 декабря.

181
109. Турсунов Т. «Момо ер». «Узбекистан маданияти» газетаси, 1965
йил, 15 декабрь.
110. Тихонов Н. Пафос творчества —жизнь народа. «Правда», 1968 г.,
10 ноября.
111. Тюрин В. Люди прекрасной души. «Новгородская правда», 1963 г.,
17 февраля.
112. Умиров С. Ковчег Чингиза Айтматова. «Труд», 2004 г., 24 сентября.
113. Файзуллаев О. Ёзувчининг илмий фантазияси. «Жах,он адабиё­
ти», 2005 йил, июнь сони.
114. Хайлов А. Повесть верности. «Сибирские огни» 1966 г., № 10.
115. Хорошхин В. Повести гор и степи. «Правда Востока», 1963 г., 2
июля.
116. Чиров Д. Постигая мудрость жизни... «Дальний Восток», 1977 г.,
№ 11.
117. Чалмаев В.А. Литература судьбы народной, Москва, издатель­
ство Знание, 1966 г.
118. Чалмаев В. В поисках жар-птицы. «Молодая гвардия», 1962 г., № 3.
119. Шарипова Ш. Адабий алоцалар. «Узбекистан маданияти» газе­
таси, 1977 йил, 22 апрель.
120. Шарипова Ш. Чингиз Айтматов ва узбек адабиёти. «Узбекистан
маданияти» газетаси, 1978 йил, 8 декабрь.
121. Шукрулло. Када\. «Узбекистан маданияти» газетаси, 1978 йил, 8
декабрь.
122. Эльсберг Я. Литература, объединяющая людей. «Правда» 1968 г.,
19 января.
123. Юсупов X- Асрга татигулик умр. «Нур» газетаси, 2008 йил, 19
июнь.
124. Якименко Л. О поэтике современного романа. «Дружба наро­
дов» 1971 г., № 6.
125. Крраев С. Инсониятни ого^этувчи асар. «Халцсузи», 1995 йил,
21 ноябрь.
126. Крраев С. Кассандра тамгаси нима? «Миллий тикланиш», 1996
йил, 16 январь.
127. Кулжонов А. Санъаткор олами. «Ёш ленинчи», 1978 йил, 12
декабрь.
128. Гуломов Б. Маш>ОФ к,исса са\пада. «Узбекистан маданияти» га­
зетаси, 1978 йил, 14 ноябрь.
129. Хасанов Б. Бсгубор к,алб куши™. «Ёш ленинчи», 1964 йил. 15
декабрь.
130. Хазрапщулов М. Са\на ва экран жилоси. «Узбекистан мадания­
ти» газетаси, 1978 йил, 8 декабрь.

182
МУНДАРИЖА

Асил муаллим - таржимон ватадкикртчи............................................ 4


Чингиз OFa чамани (Мукдлдима урнида).................................................. 8
Чингиз Айтматов - \икоянавис............................................................... 21
\а ё т билан юзма-юз.................................................................................. 31
Жа\онда энг гузал ссвги к,иссаси..............................................................41
Насрда битилган достон схуд йукртилган севги.................................... 52
Замондошларимизнинг маънавий гузаллиги........................................ 62
Чашма сувидек мусаффо...........................................................................68
Камолотсари.............................................................................................. 76
Садок,ат мад^и.............................................................................................93
«Ок кема»нинг ойдин йули.....................................................................104
Со\ил ёцалаб чопастган олапар..............................................................121
Инсон ме^нат-ла буюкдир......................................................................125
Ого\иикка даъват......................................................................................143
Дустлик кудрати........................................................................................152
Хаёт —адабиёт —таржима...................................................................... 161
Хотима урнида.......................................................................................... 170
Бахтиер НАЗАРОВ. Монография \ак,ида суз.................................... 173
Чингиз Айтматов асарлари библиографияси..................................... 177

183
83.3 (5К,ир)
Р 31 Раш идов Асил.
Чиигиз Айтматовнинг бадиий олами / А. Ра­
шидов. — Toshkent: ,.0 ‘qituvchi" НМИУ, 2008.
- 184 6.
ББК 83.3(5К,ир)

Асил РАШИДОВ

ЧИНГИЗ АЙТМАТОВНИНГ
БАДИИЙ ОЛАМИ

Монография

,,0 ‘qituvchi" нашриёт-матбаа ижодий уйи


Тошкент — 2008

Му\аррирлар: Абдулла Хасанов, Показа Ашимова


Бадиий му\аррир Шухрат Мирфаёзов
Техник му,\аррпр Елена Таючко
Мусахдих, Мало.\ат Ибро^имова
Комьпютсрда са\ифаловчи Хамидбек Юсупов

Оригинал макстдаибосишга рухеатэтилди 15. 11. 2008. Бичими 60х8 4 '/и>


Офсет корози. Times UZ гарпитураси. Шартли б.г. 10,69. Нашр б.т. 11,0.
500 нусхада. Буюртма№382 . Ба\оси келишилгаи пархда.

Узбекистан Матбуот ва ахборот агептлигииинг ,,0 ‘qiluvchi“ пашрист-


матбаа ижодий уйи. Тошкент — 129. Наиоии кучаси, 30- уй / / Тошкент,
Юнусобод да\аси, Муродов кучаси, 1 -уй. Шартнома №12-112-08.

Вам также может понравиться