«АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» АҚ

Турсумбекова Г.C.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Бәсекеге қабілетті қозы етін өндірудің селекциялық-

технологиялық тәсілдері

6В08201 – Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

білім беру бағдарламасы бойынша

Алматы, 2023
 АННОТАЦИЯ

В дипломной работе представлены материалы по развитию

овцеводства, в частности его мясо-шерстного тонкорунного направления в
Казахстане и зарубежных странах, где развита данная отрасль. Даны
достаточно обширные материалы о продуктивно-биологических
особенностях пород овец данного направления, о методах повышения
продуктивности и способах улучшения качества баранины с применением
отечественных и зарубежных генотипов.
Цель работы – исследование продуктивных качеств овец мясо-
шерстного тонкорунного направления, повышение их мясной
продуктивности путем использования высокоценных генотипов зарубежной
селекции дейчемеринофлейшшаф и их помесей разной кровности в
Алматинской области.
Задача исследования: изучение темпов роста и качества продукции
мяса и шерсти ягнят различных генотиов, полученных методом
чистокровного разведения и скрещивания, проведение сравнительного
анализа экономической эффективности выращивания молодняка,
полученного различными вариантами скрещивания.
Практическая ценность работы: Скрещивание местных тонкорунных
овец баранами-производителями специализированной мясо-шерстной,
скороспелой породы зарубежной селекции позволило повысить
интенсивность роста и мясную продуктивность молодняка в типе
улучшающей породы на 10-20% по сравнению с чистопородными аналогами.
В работе в сравнительном аспекте даны результаты проведенных работ
по улучшению мясной продуктивности местных тонкорунных овец на основе
использования баранов-производителей специализированной породы
дейчемеринофлейшшаф.
Проанализированы результаты спользования баранов-производителей
зарубежной и отечественной селекции в повышении интенсивности роста-
развития и убойных качеств молодняка разных генотипов.
Заключения и предложения производству вытекают из содержания
работы, которые имеют определенную научно-практическую ценность.

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
 Осы дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер
пайдаланылды:
1. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты. Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелері». ҚР МЖМБС
5.03. 016-2009
2. МемСТ 27-94. Жүн аралас, биязы, жартылай биязы, ұяң сұрыпталған.
– М., 2001.
3. МемСТ 19779-94. Қойдың жуылмаған ұяң жүні сорталған. – М.,
2011.
4. МемСТ 30702-2000. Саудалық ауыл шаруашылығы-өнеркәсіптік
сыныптамасы. – М., 2001.
5. МС ИСО 1443-73 Ет және ет өнiмдерi. Құрамындағы жалпы майды
анықтау әдiстерi.
6. МС ИСО 3100/1-75 Ет және ет өнiмдерi. Үлгi алу. Алғашқы үлгiнi
алу.
ҚР Ст 1484 - 2007 Ет және ет өнімдері. Терминдер мен анықтамалар.
Техникалық шарттар.
7. МемСТ 7937. Жуылмаған биязылау жүн, 2005
8. МемСТ 19779-94. Қойдың жуылмаған ұяң жүні сорталған. – М.,
2011.
9. МемСТ 28491-90. Жүннің бөліктері бөлінген жуылмаған қой жүні. –
М., 2017.
10.ССТ 46131-03.Ауыл шаруашылығы жануарлары.Жануарларды
бағалау кезіндегі зоотехникалық талаптар, 2017
11.МемСТ 30702-2000. Саудалық ауыл шаруашылығы-өнеркәсіптік
сыныптамасы. – М., 2001.
12.МемСТ 20576-88 Биязы жүнді қойдың іріктелуі.
13.МЕМСТ 7.1-2003. «Жоғары оқу орындарында диплом жұмысын
(жоба) орындау ережесі. Негізгі ережелері.
 ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР

Дипломдық жұмыста төмендегі терминдер қолданылып және оларға

тиісінше анықтамалар берілді.
Тұқым – шығу тегінің ортақтығы, белгілі бір табиғи – климат
жағдайларында өсіруге биімділігі, белгілі бір шаруашылыққа пайдалы
қасиеттерінің ерекшеліктері, олардың тұқым қуалаушылығының
тұрақтылығы, тұқым ішінде белгілері бір деңгейде өзгергіштігі, ең ақырында,
өсіруге қажетті жануарлар санының болуы.
Экстepьep - мaлдың түp – тұлғaсы.
Қой тұқымының құрылымы – мал басы
Шоқтығының биiктiгi, кeудeсiнiң тepeңдiгi, кeудe оpaмы - дeнe
өлшeмдepi сиpaқтылығы, дeнeсiнiң созылыңқылығы, дeнe жұмыpылығы -
дeнe индeкстepi
Қой сүлeсi - қой типi
Бaқылaу сойыс - бaқылaу сойыс apқылы қойлapдың eт
көpсeткiштepiнiң нәтижeлepi aнықтaлaды.
Сұрыптау-қоршаған ортасына жақсы бейімделген, өнімділігі жоғары
малды таңдар алып, құнсыз малды браккқа шығару.
Жұп таңдау-сұрыпталған мал ішінен артық ұрпақ беретін аталық және
аналық мал жұбын құру.
Ет өнімділігі – сойылған малдан алынған ет өнімінің саны мен сапасы.
Қойлардың қоңдылығы - қойдың қондылығын, шоқтығындағы,
арқасындағы, беліндегі, құйрық түбіндегі және қабырғаларындағы бұлшық ет
ткандерінің даму дәрежесіне қарай анықтайды. Май құйрықты қойлардың
құйрық түбіндегі майы немесе құйрықтарының толысу шамасы анықталады.
Ұша салмағы - ұша деп терісі, ішкі органдары, басы, сирағы мен
құйрығы алынған мал денесін айтады. Ұшадан малдың алдыңғы сирақтары
тізеден, артқылары - тілерсектен бӛлініп алынады.
Сойыс салмағы - ұшаның салмағы мен іш майларының салмағы
жатады.
Сойыс шығымы - деп малдың сойылар алдындағы тірілей салмағының
пайызына шаққандағы ұшасы мен іш майының салмағы айтылады.
Ұша шығымы - ұшаның салмағы малдың сояр алдындағы салмағына
пайыз есебімен анықталады.
Сойыс шығымы - сойыс салмағының малдың сояр алдындағы
салмағына пайыз есебімен анықталады.
Экологиялық таза ет – құрамында адам ағзасына залал келтіретін
элементтері жоқ, органикалық негізде алынған ет.
Бонитировка - жануарларды белгілер кешені бойынша бағалау
жолымен олардың асыл тұқымдық құндылығын және одан әрі пайдалану
мақсатын анықтауды түсінеді.
Рацион - берілетін азықтың түрі мен көлем.
Вариация-белгі мәнінің жеке дараларда әр қилы өзгеруі.
 БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ

ҚР – Қазақстан Республикасы
АШК – ауылшаруашылық кешені
ЖШС– жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚазМШжЖШӨҒЗИ – Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі
ғылыми-зерттеу институты
ЕМ – етті меринос
ҚБ – қоғамдық бірлестік
ҚҰ – қолдан ұрықтандыру
ӨК – өндірістік кооператив
ҚБ – қазақтың биязы жүнді қойы
ДМФШ – дейчемеринофлейшшаф
ДМФШхҚБ – дейчемеринофлейшшаф х қазақтың биязы жүнді қойы
будандары
г – грамм
мл – миллилитр
кг – килограмм
Ш/Қ – шаруа қожалығы
ҒЗИ – ғылыми-зерттеу институты
С – тері қатпарлылығы қалыпты
С– – тері қатпарлылығы төмен
С+ – тері қатпарлылығы жоғары
М – жүн тығыздығы қалыпты
М+ – жүн тығыздығы жоғары
У – жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі қалыпты
У+ – жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
У– – жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
К – дене бітім беріктігі
АТЖ – ақпараттық талдау жүйесі
АШК – ауылшаруашылық кооперативі
а.б. – азықтық бірлік
ХБ – халықаралық бірлік
 МАЗМҰНЫ:

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР...........................................................6
ТЕРМИНДЕР МЕН
АНЫҚТАМАЛАР................................................7
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ......................8
КІРІСПЕ...................................................................................................10
1 Әдеби шолу...............................................................................................12
1.1 Қойдың биологиялық ерекшеліктері......................................................12
1.2 Қозы етін өндірудің
маңызы....................................................................15
1.3 Етті қой шаруашылығының қысқаша
тарихы........................................17
2 ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ................
25
2.1 Дейчемеринофлейшаф қойлары мен оларды пайдалану арқылы
алынған тұқымдардың қысқаша
сипаттамасы.................................................25
2.2 «Етті меринос» қой тұқымын өсіру аймағының табиғи-климаттық
және жем-шөп
жағдайлары................................................................................26
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ.....................................................................30
3.1 Дейчемеринофлейшшаф тұқымды қошқарларды
пайдалану...............30
3.2 Импортталған қошқарлардың бейімделу қасиетері..............................31
3.3 Қойлардың өсімталдық
қасиеттері.........................................................33
3.4 Етті меринос қойларының ұрпақтарындағы селекциялық белгілердің
өзгергіштігі..........................................................................................................34
3.5 Дейчемеринофлейшшаф тұқымының қошқарларын қазақтың биязы
жүнді қойы тұқымының саулықтарымен будандастыру кезінде алынған
әртүрлі будандардың өнімділігі........................................................................36
3.6 Қойлардың еттілік
қасиеттері..................................................................41
3.7 5/8 және 3/8 қанды дейчемеринофлейшшаф қазақтың биязы жүнді
қойы будандарының
өнімділіктері....................................................................45
3.8 Етті меринос қойларын таңдаудың басым
әдістері..............................53
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ................................................................55
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................56
Өндіріске ұcыныс...................................................................................57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ................................58
 КІРІСПЕ

Халықты қажетті азық-түлікпен, әсіресе етпен қамтамасыз ету әрбір

мемлекет үшін Проблемалық мәселе болып табылады. Егер АҚШ пен Еуропа
елдерінде жан басына шаққанда ет тұтыну 80 кг-нан асса, Африка
мемлекеттерінде ол 20 кг-нан аз. Мал шаруашылығын дамытуға әлеуеті зор
болғандығына қарамастан, Қазақстан ресми деректер бойынша бір адамға 70
кг деңгейінде ет өндіреді. Республикада қой шаруашылығы өнімдерін
өндіруді ұлғайту үшін 18,0 млн. асатын қой басы ірі резерв болып табылады.
Салаға ғылыми негізделген селекция-технологиялық әдістерді кеңінен енгізу,
етке пайдаланылатын қойдың тірілей салмағын 15-25%-ға арттыруға
мүмкіндік береді.
Әлемдік нарық экономикасының жай-күйін, даму тенденцияларын
зерделеу, конъюнктура өзгерген кезде соңғы әлемдік дағдарыс кезеңіндегідей
фактінің алдында емес, отандық экономика салаларын дамытуға қажетті
тиісті шараларды уақтылы қабылдаудың өте маңыздылығын көрсетіп берді.
Бұл өзекті мәселе мал шаруашылығының аса маңызды және экспорттық
әлеуеті зор қой шаруашылығына тікелей қатысты.
Әлемдегі ең мол да сапалы жүн өндіретін Австралияда 80-ші жылдары
180 миллионнан астам, негізінен жүнді бағыттағы қой болса, профессор К. Э.
Разумеевтің хабарлауынша, бүгінгі таңда олардың саны тек 65 миллионға
жуық. Жүнді бағыттағы қойлардан босаған аумақтарда олар етті ірі қара мал
мен етті-жүнді қой тұқымдарын өсірумен айналысуда. Бұл халықтың өсуіне
және етке сұраныстың артуына байланысты. Жетіспейтін өндірілген жүн
мата мен трикотаждың бір бөлігі талшықтардың басқа түрлерімен, негізінен
арзан мақтамен ауыстырылады.
Өткен ғасырдың басында Германияда шығарылған "Дейче
меринофлейшшаф" биязы жүнді, етті қой тұқымы бүкіл әлемге танымал
болды. Содан кейін оны пайдалану негізінде Оңтүстік Африка
Республикасында (Оңтүстік Африка) "Доне" етті тұқымы өсірілді, оны
австралиялықтар өздеріне әкелді және осындай қойлардың мал басын
арттырды. Сонымен қатар, олар дейчемеринофлейшшаф генотипі негізінде
шығарылған доне тұқымын асылдандыру арқылы ет-жүн өнімділіктерінің
жоғары көрсеткіштерімен ерекшеленетін "Австралиялық етті мериносы
тұқымын" шығарды.
Қазақстанда Кеңес Одағының ыдырауымен биязы жүнді қойлардың
саны 10 есеге жуық қысқарды, ал қылшық жүнді ет-майлы және ұяң жүнді
қой шаруашылығы, керісінше, өсті және қазір ол республикадағы жалпы мал
басының 80% құрайды. Бұған олардың республиканың барлық өңірлерінің
табиғи жағдайларына айрықша бейімделуі және олардан алынатын ет
өнімдерінің өзіндік құнының төмендігі ықпал етті.
Қойдың тірі салмағының 1 кг өсуіне, 1 кг жүн өндіруге қарағанда, 8-10
есе аз мал азығы жұмсалатыны белгілі. Сонымен қатар, нарықта 1 кг жүн 1 кг
қой етінен 4-5 есе арзан.
Бүгінгі таңда жалпы қой шаршылығы өнімдері өндірісіндегі еттің үлесі
90% құрайды. Кейбір мәліметтерге сәйкес, жүн бағасының тұрақсыздығына
байланысты, Еуропада қой етінен түсетін табыс осы сала табысының 97%
құрайды.
Қазақстан жағдайында қой етін өндіруді ұлғайту қой шаршылығын
дамытудың басым бағыты болып табылады. Сонымен қатар, жоғары ет
өнімділігімен бірге, бағалы жүн өндіруге мол мүмкіндік беретін биязы жүнді
қой шаруашылығын, әсіресе оның етті бағытын дамытудың экономикалық
маңызы өте зор.
Әлемдік жіңішке биязы жүнді қой шаруашылығының даму үрдісіне
сай, біздің республикамызда ет өнімділігі бағытындағы “Етті меринос”
тұқымын шығару жөніндегі жұмыстар 1980 жылдардың басында басталды.
Бірінші кезеңде – 1981-1990 жылдары Алматы және Талдықорған
облыстарының шаруашылықтарында жуылған жүн түсімі 3,0 кг және әр
саулыққа шаққанда 45-48 кг ет өндірілетін қазақтың биязы жүнді қойы
тұқымының жоғары өнімді отарлары мен желілері құрылды.
Екінші кезең – 1991-2000 жылдарда жүн түсімі мен тірілей салмақтың
жоғары мөлшерімен сипатталатын, Қазақстан Республикасының селекция
жетістіктері мемлекеттік тізіліміне енгізілген "Сарыбұлақ" тұқымішілік типін
шығарумен аяқталды.
Үшінші кезең – 2001-2010 жылдарда жұмыс "Етті меринос" ет-жүн
өнімділіктері жоғары қой тұқымын шығарумен аяқталды.
Тұқымды шығару бойынша ғылыми-зерттеу, селекциялық жұмыстар
Талғар ауданының "Алматы асыл тұқымды зауыты" АШК (бұрынғы
"Алматы" колхозы), Ескелді ауданының Ескелді атындағы ШҚ (бұрынғы
"Крупская" колхозы), Алматы облысы Кербұлақ ауданының бұрынғы
"Сарыбұлақ "асыл тұқымды зауытының аумағында орналасқан Сарыев С. М.
"ШҚ және "Етті меринос " ҚБ отыз мыңнан астам қойларына жүргізілді.
Алғашқы екі кезеңде зерттеу жүннің сапасын жақсарту және аналық
тұқымның жүн өнімділігін арттыру үшін "Австралия етті мериносы" мен
"Полварс" тұқымының тектік қорын пайдалану арқылы жүргізілді. Тұқымды
шығару бойынша селекцияның соңғы, үшінші кезеңінде, қазақтың биязы
жүнді қойы тұқымының саулықтарына Германиядан әкелінген
дейчемеринофлейшшаф (deice merinofleishshaph) етті, биязы жүнді
тұқымының қошқарлары қолданылды.
2011 жылы етті бағыттағы биязы жүнді қойдың жаңа тұқымы «Етті
меринос» атауымен сынақтан өтіп, Қазақстан Республикасының селекциялық
жетістіктерінің мемлекеттік тізіліміне енгізілді.

1 Әдеби шолу

1.1 Қойдың биологиялық ерекшеліктері

Қой шаруашылығы – ата-бабамыз ежелден айналысқан ата кәсіп,

елімізде ежелден дамыған мал шаруашылығының саласы. Ғасырлар бойы қой
өсіріп, қоймен тіршілік еткендіктен, бұл саладан халқымыздың тұрмысына
қажетті көптеген өнім өндіріледі. Қой еті мен сүті тағамға, жүні мен терісі
киім-кешекке, қиы отқа, тұяқ пен мүйізі түрлі түйме сияқты бұйымдарға,
құйрық майы емге, елтірісі жағаға, асығы мен тобығы ойынға
пайдаланылады.
Қойдың өте көп елге тарап, кез келген халықтың өсіретіндігінде себеп-
салдар жоқ емес, соның ең бастысы – қойдың алуан-алуан табиғи
жағдайларға төзімділігі, бейімділігі. Соған орай, қой қысы қатты, қары қалың
солтүстікте де, желі ызғарлы, жайылымы шөлейт жерлерде де, жазы ыстық,
жайылымы құмды оңтүстікте де өсіріле береді. Оған мүмкіндік беретін
қойдың биологиялық ерекшеліктері арасындағы ең негізгісі – түрлі жайылым
отын өте жақсы пайдалана алатындығы.
Осындай адам тіршілігіне қажетті жан-жақты қасиеттері үшін қойды
түрлі шаруашылықтарда көптеп өсіреді. Қой жүнінен жіп иіріліп, түрлі жүн
өнімдері тоқылады, киіз басылып, кілем, сырмақ, текемет сияқты ұлттық
бұйымдары дайындалады. Өңделген елтірісінен ішік, тон, шалбар, етік
тігіледі. Сүтінен бір жағынан ұлттық, екінші жағынан емдік, диеталық
қасиеттері жоғары құрт, ірімшік, айран, қаймақ тағамдары дайындалады.
Жалпы қой шаруашылығының өнімділігін, қазіргі қол жеткен
зоотехния ілімі мен технологияс жетістіктерін қолдану арқылы, көп қаржы
шығармай-ақ, жақсартуға әбден болады.
Адам көп ғасырлар бойы малды өз қолында өсіруге үйретуі мен бірге
олардың қасиеттерінің өзгергіштігін байқап, оны зерттеп, сол өзгерген
пайдалы қасиеттерін ұрпақтан-ұрпаққа беріп отыратынын байқаған. Соның
арқасында малды өз қажетіне қарай өзгертумен нақты шұғылдана бастаған.
Осындай ізденістер нәтижелері бірте-бірте жасалып, жинақталып генетика,
биология ғылымдарының негізін сала бастаған.
1859 жылы Ч. Дарвин өзінің белгілі «Түрлердің шығуы» атты еңбегінде
бірінші рет органикалық әлемнің эволюциялық өзгергіштігі туралы
теориялық тұжырымын жариялады. Ол дүниедегі тірі жануарлардың
барлығы да табиғи іріктелу арқылы жаңа, өзгерген ортада тіршілік етуге
бейімделеді, өзгереді, соның нәтижесінде жаңа түрлер пайда болады деді.
Ч. Дарвин түрдің өзгергіштігі мен оның тұқымқуалаушылық қасиеттері
– эволюциялық құбылыстың негізі, түрдің табиғатта сақталып қалуының
кепілі екендігін дәлелдеді.
1866 жылы Г. Мендель бұршақтың бірнеше түрін будандастырудың
нәтижелерін ғылыми еңбек ретінде жарияланған болатын. Бірақ сол кезде аса
бағалы осы ғылым жаңалығын ешкім түсіне алған жоқ. Тек 30 жыл өткен соң
ғана оның жазып кеткен еңбектерін голландық ғалым Де Фриз, алмандық
ғалым Корренс, австралиялық ғалым Чермак әрқайсысы дербес оқып-түсініп
қолданып, нәтижесін жариялап, дүние жүзіне қайта таратты.
Г. Мендель тұқым қуалаушылықтың заңдылығын ашқан, генетиканың
негізін салған ғалымдардың алғашқылары ретінде дүние жүзіне белгілі
болды. Ол тұқымқуалаушылықты қамтамасыз ететін заттар өзара
араласпайды, дискретті түрде дербес сақталып, таза күйінде келесі ұрпаққа
беріледі деп көрсеткен. Г. Мендельдің ашқан тұқымқуалаушылық жөнінде
үш заңы да генетика ғылымынан өз орнын алды және осы күнге дейін аса
маңызды.
Оның бірінші заңы – таза тұқымды ата-аналардан алынған
будандардың генотиптері бірдей болатындығы. Екіншісі – ұрпақ гендерінің
бөлініп гетерозиготаға айналуы. Үшіншісі – ұрпақ қасиеттері мен
көрсеткіштері дербес түрде-қалыптасады. Гамета пайда боларда оның
әрқайсысында аллель жұптары дербес құралады.
1909 жылы Дания ғалымы Иогансен тұқым қуалаушы заттарды «ген»
деп атауды ұсынып, ғылымда термин солай қалыптасты. 1912 жылы
Америка ғалымы Морган тұқым қуалаушылықтың материалдық негізін –
хромосоманы (ядродағы боялатын денелер) ашып, хромосомдық теорияның
негізін салды. Ол гендер ядродағы хромосомдарда қаз қатар орналасады және
әр геннің өзінің орны болады деген. Сондай-ақ гендері бір хромосомадағы
көрсеткіштер ата-анасының хромосомасындағы тіркелген күйі, сол құрамда
жыныс клеткалары арқылы ұрпағына берілетінін және жаңа гендер
құрылымдары хромосома бөлшектерінің орын ауысуы (кроссинговер)
нәтижесінде болады деп көрсеткен.
Қойдың жаңа тұқымдары мен тұқымдық құрылымдарын шығаруда
генетика заңдылықтарын тиімді пайдаланудың алатын орны ерекше.
Қойдың ең негізгі биологиялық ерекшеліктерінің бірі – түрлі жайылым
отын өте жақсы пайдалана алуында ас қорыту жүйесі өзгешелігінің алатын
орны ерекше. Қой ішегінің ұзындығы денесінің ұзындығынан 25-30 есе,
мүйізді ірі қара малдікі – 20-21 есе, жылқынікі – 15-16 есе, шошқанікі – 11-
12 есе артық.
Қой арам шөптің 600-ден аса түрін жесе, жылқы – 80, сиыр – 60 түрін
ғана жей алады. Қойдың жақ сүйегі, ерні жұқа, күрек тістері үшкір
болғандықтан, неше түрлі ұсақ шөптерді, жерге түскен дәнді өсімдік
жапырақтарын оңай теріп жей алады.
 Қойдың денесінде зат және энергия алмасу басқа малдармен
салыстырғанда жоғары. Сондықтан қой 1 кг тірілей салмақ өсіміне, қоректік
заттарды мүйізді ірі қара малмен салыстырғанда, азырақ шығындайды.
Қойлардың ас қорыту органдары ірі азықтардың құрамындағы қоректік
заттарды толық сіңіріп, қорытуға бейімделген. Қой жақсы жейтін азықтар:
жоңышқадан, бедеден, астық тұқымдастарынан, бидайық, жусан, сораң,
шалғын, әр түрлі шөптерден және сол шөптерден дайындалған пішендер мен
пішендемелер, шырынды азықтардан дайындалған сүрлем, тамыр жемістілер,
жемдерден – сұлы мен жүгерінің дәні, кебек пен күнжара, сонымен қатар
минералдық, витаминдік қоспалар.
Қой денесінің 100 кг салмағына 3,2-3,8 кг мал азығы құрғақ затын
талап етеді.
Шөлейтті аймақтар жайылымындағы шөптердің 66 % жуығын мүйізді
ірі қара мал нашар жейді немесе тіпті жемейді. Ал қой мен ешкі осы
шөптердің 40 % жуығын жейді. Жайылымдағы шөптің 12 % жуығын мүйізді
ірі қара мал жақсы жейтін болса, ал қой мен ешкі 30 % жуығын өте жақсы
жейді. Ірі азықтар мен шөптерді жақсы сіңіруіне байланысты 1 кг үстеме
салмағына қоректік заттарды, мүйізді ірі қара малға қарағанда, аз
пайдаланады. Май құйрықты, әсіресе, құйрықты қой тұқымдары құйымшақ
омыртқаларына елеулі мөлшерде май жинайды. Қойдың кейбір тұқымдары
өзгермелі ауа райына, климатқа құрғақ қыр, шөл және жайылымдарына
(құйрықты, елтірілі қой тұқымдары) бейімделгіш келеді.
Жер шары бойынша қой жусанның 500-ден аса түрімен қоректенсе,
осы өсімдіктің ТМД бойынша 170 түрі, Қазақстанда 81 түрі кездеседі.
Жусанның құрамында қоректік зат мол, эфир майы бар, өзі әсіресе қой мен
ешкінің жақсы азығы.
Жем-шөптің немесе рационның биологиялық құнарлылығы деп малдың
ақуызға деген қажеттілігін толық өтеу қасиетін айтады.
Қой азықтандыру мөлшерлері мен мерзімдік азық рациондары. Қойдың
тұмсығы ілгері қарай бағытталған сүйір, күрек тістері өткір, еріндері икемді,
епті келіп, азу тістері қатты азықты ұсатуға бейімделген. Ол, басқа мал жей
алмайтын, биіктігі 3 сантиметр, тіпті одан да төмен шөпті жей алады. Қой
бұталар бұтақтары мен жапырақтарын жеп, басқа мал түлігі ашығатын жайы-
лымдарда өзіне қажетті қорек таба алады.
Қойдың осы жоғарыда айтылған биологиялық ерекшеліктерін, оның
басқа ауыл шаруашылығы малына қарағанда жайылым шөбінің түрлерін бір
жарым-екі есе артық жей алатындығын бір жақты түсініп, бұл қойдың азыққа
көнбіс, талғампаз еместігінің белгісі деп бағалау қате. Керісінше, мұның өзі
қойдың азықтың алуан түрлі болып келуіне бағытталған, яғни
азықтандырудың биологиялық жағынан толық құнды болуына қойылған
қатал талабының көрсеткіші екендігін, бұл талаптың қойдың бүкіл эво-
люциялық дамуының нәтижесінде туғандығын дәлелдейді.
Қой, жайылымнан басқа, азықтың бір түрімен ұзақ уақыт азық-
тандыруға төзе алмайды. Біркелкі азық олардың тәбетін төмендетіп, тіршілік
қабілеті мен өнімін, әсіресе жүн өнімінің мөлшері мен сапасын күрт кемітіп
жібереді. Қойды жеткіліксіз, нашар азықтандырған кезде жүні мүлде дерлік
өспей қалады. Ал ағзаға түскен қоректік заттар ең алдымен оның тіршілігіне,
өсіп-жетілуіне қажетті процестерге жұмасалады да, артылса ғана жүннің
өсуіне пайдаланылады. Егер ұзақ уақыт қоректік заттар, әсіресе азот пен
фосфор, кальций жетіспесе, ағза тіршілік етуі үшін бұл заттардың жетіспеген
мөлшерін денесінен алып пайдаланады. Сонымен бірге бұл кезде өскен
жүннің сапасы төмендеп, жүн талшықтары жіңішкеріп кетеді. Мұндай жүн
тез үзіледі, төменгі сортқа жатқызылады, әрі бағасы анағұрлым төмен
болады. Қорыта айтқанда, қой шаруашылығында, әсіресе биязы жүнді немесе
жүнді-етті бағыттағы қой өсіргенде, аз ғана уақыт берілген сапасыз азық жыл
бойғы еңбектің нәтижесін төмендетіп жібереді. Сиыр мен шошқа
шаруашылығында мал азығының жеткіліксіз болып қалуы, олардың салмағы
мен сүт өнімін тек сол мерзімде ғана төмендетеді, бірақ ол малдың жыл
бойындағы өніміне оншама әсер ете қоймайды. Осының өзі, азықтың үздіксіз
жеткілікті болып тұруының қой шаруашылығында айрықша маңызы бар
екенін көрсетеді.

1.2 Қозы етін өндірудің маңызы

Өнімнің, әсіресе қой етінің сапасын жақсартудың, аса зәру және

биологиялық толыққанды тағамның маңызды көзі болып табылатын қозы
етін өндірудің, етті-майлы қой тұқымдарына тікелей қатысы бар. Еттің әр
түрлерінің арасында тамақ өнеркәсібінде, медицинада және ветеринарияда
пайдаланылатын, олардан емдеу препараттары алынатын тағамдық
иммуномодуляторлар алу үшін шикізат болып табылатын қозы еті жоғары
дәмдік көрсеткіштерімен, жақсы сіңімділігімен және диеталық қасиетімен
ерекшеленеді. Тамақ өнімінің осы түріне қызығушылықтың жоғары болуы
қозының органдарының иммундық жүйесінде болатын адам ақзаларының
жасуша және гуморальді иммунитетін арттыратын биологиялық белсенді
заттармен байланысты болып отыр. Австралия, Жаңа Зеландия, Сирия,
Франция, Югославия, Болгария сияқты және басқа да шет елдердің нарығын
талдау қозы етін тұтынудың арта түсіп отырғанын көрсетеді. Я.И. Имегеевтің
деректері бойынша (1976) Болгарияда жыл сайын 2 млн. бастап 3 млн. дейін
100 күндік қозылар етке сойылады, бұл өндірілген жалпы қой етінің 50%
құрайды. Тамақ өнімінің осы түріне сұраныстың арта түсүімен қызығушылық
жоғары тағамдық құндылығы бар қозы етінің сапасына байланысты болып
отыр. Амин қышқылдарының сандық және сапалық құрамы бойынша ол
«идеальді-арман-мұрат»тық белокқа жақын, белоктардың оңтайлы өзара
қатынасына: май, төмен калориялығы және құрамы жұмсақ, жұғымды болып
келеді. Бұдан басқа қозы етінің қосымша дәмі күшті емес, адам ақзасы тез
сіңіреді. Қозы етінің тағы да бір маңызды ерекшелігі – онда туберкулез
инфекциялары жоқ, басқа малдардың етіне қарағанда инвазияларға сирек
ұшырайды және төменгідегі бірқатар артықшылықтарымен ерекшеленеді:
Қозы еті В1, В2, В6, В12, К, РР витаминдерінің, пантатенді,
парааминобензоид және фоли қышқылдарының, холиндер көздерінің бірі
болып табылады, стеаринді кешен мен Е витаминінің елеулі сандық құрамын
қамтитын май бар;
Қозы етінің ерекшелігі майдың құрамында холестериннің аз болуы,
атап айтқанда, 28 мг 28%, бұл сиыр етіне қарағанда 2,5 есе аз, шошқа етіне
қарағанда 2,5-4,3 есе аз. Сондықтан негізінен қозы етін тұтынатын адамдар
атеросклероз ауруына сирек шалдығады
Қой етінің басты артықшылықтарының бірі – оның гипераллергендігі,
бұл осы шикізаттың өнімдер өндіру үшін перспективалы екендігінің белгісі.
Осыған байланысты оның тамақ өнімдерін өндіру үшін пайдалану
мүмкіндігін анықтай отырып, қозы етінің қолмен айырғаннан кейін
мехникалық жолмен опырғаннан кейінгі сапалық сипаттамаларына жан-
жақты зерттеулер жүргізілді. Зерттеулердің нәтижелері қолдан және
механикалық жолмен айыру жалғастыру жолымен алынған қозы етінің
химиялық құрамы мен азықтық құндылығының айырмашылығы арта
түсетіндігін көрсетіп берді:
Қозы етіндегі белоктың құрамы – 14,8, май- 17,5, ылғал -66,8, күл-1,1,
сүйек қалдығы – 0,16-0,18 %. Осындай еттің құрамында аскорбин қышқылы
бар және етті С витаминімен (100г етте / 2-3 мг), В1(тиамин) – 0,2 мг және В2
(рибофлавин) 100 г/ 012 мг байытатын сүйек бөлшектері сүйек майы бар;
Етті микроқұрылымдық зерттеулер сүйек бөлшектерінің 98,5 %-ның
мөлшері 0,5 мм аспайтынын көрсетті. Кальций құрамы 100г/ 20-23 мг дейін
арта түсіп отыр. Амиқышқылдар жиыны 94,9 % протеинді қамтиды, бұл
оның балалар тамағы, диеталық және емдік тағам өнімдерін өндіру үшін
таптырмайтын шикізатқа айналдырып отыр;
Қозы еті Е, В топтарының витаминдеріне бай, фтор құрамы сиыр етіне
қарағанда 2 еседей көп, бұл тіс эмалінің кариеске беріктігін арттырып, диабет
кезінде белгілі бір дәрежеде көмірқышқыл алмасуының профилактикасына
жәрдемдеседі;
Қозы етіннің құрамында талшықты элементтердің көп болуы асқазан-
ішек жолы жұмысын жақсартуға ықпалын тигізеді.
Қозы етінің осындай қасиеттері мен артықшылықтары жүкті және бала
емізетін әйелдер, тірек-қозғалыс аппараты ауыратын, радиацияның әсерінен
зардап шеккен адамдар, балалар, аурулар үшін арнайы тамақ өнімдерін
өндірген кезде қозы етін шикізат ретінде ұсынуға мүмкіндік береді.
Оған қоса қозы еті ФАО/БДҰ (Бүкіл дүние жүзілік денсаулық сақтау
ұйымы) таза белоктың аминограммаларына қатысты аминқышқылдарының
таптырмайтын барлық қорлары дерлік бар. Әртүрлі аминқышқылдары үшін
бұл қорлардың дәрежесі бірдей емес, бұл шекетеулі аминқышқылдары деп
жүрген тапшылығын шикізатқа түрлі белок-май байытқыштарын қосу
арқылы толықтыруға болатын құрамында күкірт бар топты бөліп қарауға
мүмкіндік береді.
Алиментарлы-тәуелді аурулармен ауыратын әр түрлі жастағы адамдар
санының артуына байланысты емдік және профилактикалық қасиеті бар
толыққанды шикізаттың жаңа көздерін іздеу бүгінгі таңда бірқатар маңызды
да өзекті міндеттерді алға тартып отыр. Қозы еті диеталық және жеңсік тағам
өнімі ретінде халықаралық нарықта үлкен сұраныс тудыруда, мұнда олардың
бағасы басқа ет түрлеріне қарағанда бірнеше есе жоғары. Мысалы,
Францияда малдың әр алуан түрлерінің еттеріне арналған көтерме бағалар
мынадай өлшемдерде белгіленген (фунты үшін франк): балапан еті – 3,0
(100%), шошқа еті – 4,2 (140%), бірінші санаттағы сиыр еті – 5,9 (197%),
бұзау еті – 9,3 (301%) және қозы еті - 9,7 (323%). АҚШ пен Англияда қозы
етін өте қымбат бағаға (2есе) сатады.
Қазақстанның жағдайларында етті-майлы қой шаруашылығын дамыту
ерекше халықтық-шаруашылық маңызы бар, өйткені қой еті өндірісінің
жоғарғы қарқынды даму ауыл шаруашылығының қарқынды өндірісі
жағдайларында ғана жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда бәсекелестікті
ұстауға қабілетті ерте үлкен тірідей салмағына жететін және етінің
қоректендіргіш әрі, дәмді қасиеттері бойынша жоғары бағалармен тез
жетілуімен ерекшеленетін қойлар керек.
Қазіргі заманғы әлемдік қой шаруашылығын дамытуда өнімнің азық -
жем және басқа өндірістік шығындарын жақсы өтеуге ең жоғарғы етті
өнімділігімен, тез жетілүшілігімен және қасиеттілігімен айрықшаланатын
қойларды өсіру бағытындағы басымдықтарға байланысты көптеген елдерде
қой етінің үлесі қой шаруашылығы саласынан түсетін жалпы түсімде
шамамен 90%, жүн – 10%-ға жуығын құрайды

1.3 Етті қой шаруашылығы дамуының қысқаша тарихы

Жануарлардың тұқымдық және өнімді қасиеттерін жақсарту өндіріс құ

ралдарын жетілдіруді білдіреді. Сондықтан асыл тұқымды жұмыстың прогре
ссивті әдістері мен әдістерін қолданудың тиімділігі жалпы қарқындылықтың
ажырамас бөлігі болып табылады. Өз кезегінде, өзгеретін жағдайлар, ауылша
руашылық өндірісінің қарқындылығының артуы жануарлардың өнімді қасиет
терін жетілдіру әдістеріне өз іздерін қалдырады. Бұл жаңа тұқымдардың пайд
а болуында да, олардың құрылымының өзгеруінде де көрінеді.
Заманауи жетістіктерге негізделген практикалық селекцияның міндеті-
қарқынды пайдалану кезінде салыстырмалы түрде аз қаражат пен еңбек шығ
ындарымен сапалы өнімнің көп мөлшерін бере алатын жануарларды алу жән
е көбейту. Мұның негізі жалпы биологиялық заңдылықтар болып табылады,
олардың негізгілері жеке адамдардың өнімділігін анықтайтын белгілерді мұр
агерлікке беру болып табылады.
Ауылшаруашылық жануарларын практикалық өсіру оның биологиялық
негіздері туралы түсінік пайда болғанға дейін көп уақыт бұрын жүргізілді. М
ысал ретінде үй жануарларын жетілдіру, жаңа тұқымдарды құру - араб және т
үрікмен жылқылары, Гиссар және Еділбаев қой тұқымдары және т.б. бүкіл әл
емге белгілі.
Ежелгі гректер Конституция ұғымын білген, ал арабтар орта ғасырлард
а жылқыларының шығу тегі туралы ауызша есеп жүргізген. Қайта өрлеу дәуі
рінің қолжазбаларында мал шаруашылығын қалай жүргізу керектігі туралы к
еңестер берілген [1,2].
 Жануарларды өсіру бойынша ғылыми зерттеулер XVIII ғасырдың басы
нда байда бола бастады. Алғаш рет француз натуралисті Буффон Дж. а.
Будандастыру әдісімен жаңа тұқымдарды құру идеясы айтылды.
XVIII және XIX ғасырдың басындағы селекционерлердің үлкен жетістіктерін
е қарамастан, олардың көпшілігінің жұмысы эмпирикалық сипатта болды. Ос
ыған байланысты Рокицкий п. Ф. [3] селекция ғылымнан гөрі өнер болды деп
жазды. Оның маңызды элементі селекционерлердің түйсігі мен жеке тәжіриб
есі болды.
А. Г. Орлов пен В. И. Шишкиннің жұмысы ерекше жетістік болды, жы
лқылардың Орлов тротуар тұқымын өсіру керемет, өйткені алғаш рет бірқата
р пайдалы зоотехникалық әдістермен бірге мақсатты репродуктивті
будандастыру қолданылды (Н. А. Кравченко, ). Витт В.О. атап өткендей, ола
р әзірлеген және сәтті қолданған тұқым жүйесі ондаған жылдар бойы озып ке
тті., батыс еуропалық тәжірибе және жануарларды өсіру теориясы.
Вавиловтың анықтамасы бойынша Н. И. ғылыми селекция пәнін құрай
тын негізгі бөлімдер: тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы ілім, ортаның рөлі
және оның жеке факторлары. Түрлердің өзгергіштігі мен олардың арасындағ
ы сабақтастықты алғаш рет ч. Дарвин ғылыми негізге алды. Оның еңбектерін
де "Селекция" термині таңдау мен іріктеудің жиынтығы мен байланысын біл
діреді . Дарвиндік ілімнің жалғастырушысы п. и. Кулешов былай деп жазд
ы:"жануарларды іріктеу арқылы жақсартуда екі нәрсені ажыратуға болады: б
ұл ең өнімді немесе мақсаттарға сай келетін адамдарды таңдау, ал екіншісі ер
кектердің аналықтармен сәйкес жұптасуынан тұрады ". Селекцияның теорияс
ы мен практикасы, егер оның генетикалық жағы туралы айтатын болсақ, негі
зінен іріктеу мен будандастыру негізінде дамиды, яғни популяциялық генети
ка зерттейтін құбылыстар.
Дж. Л. Глембоцкий прекос тұқымының жұқа жүнді қойларымен жұмыс
істей отырып, жүн белгілерінің тұқым қуалаушылығын зерттеу арқылы олард
ың ұрпақтарының сапасын реттей алды.
Ауылшаруашылық жануарларын өсірудегі негізгі генетикалық парамет
рлердің бірі өзгергіштік коэффициенті болып саналады. Белгілі бір өзгергішті
ктің болуы жануарлардың әр тұқымында немесе табынында міндетті шарт бо
лып табылады.
Популяциялық генетика әдістері орташа гетерозиготалықты сақтай от
ырып, селекцияны жүргізу ең тиімді және перспективалы болып табылады. О
сының негізінде н. п. Дубинин, я. л. Глембоцкий . Ф.м. Мұхамедғалиев жалп
ы тұқымның құрылымына тұрақты генетикалық бақылау жүргізуді ұсынады,
нақты жағдайда өсіру үшін оңтайлы гетерозиготалықты сақтау.
Г. Р. Литовченко : "қолданыстағы тұқымдарды жетілдіру және жаңа тұ
қымдарды өсіру бойынша асыл тұқымды жұмыстарға сонымен қатар қойлард
ың өнімділігін анықтайтын белгілердің өзгергіштігін күшейту, табынның әрт
үрлілігін арттыру, жаңа белгілері бар немесе қолда бар белгілердің жоғары да
муы бар жануарларды алу мақсатындағы іс-шаралар кіруі керек. жаңа қасиет
термен бүкіл табынды жақсарту"
 Әлемдік қой шаруашылығында тұқымның пайда болу процесінің бай т
арихы бар (А.А. Бенджаминов, ). Қойларды, негізінен, тері сипаты бойынша
бірқатар тұқымдарға, түрлерге және вариацияларға саралау ежелгі уақытта ба
сталды. Адамдар үшін ең пайдалы қасиеттері бар жануарларды ғасырлар бой
ы таңдау және әртүрлі өнімдерге адамның әртүрлі қажеттіліктері көптеген тұ
қымдардың пайда болуына ықпал етті.
Жаңа тұқымдарды өсіру кезінде, өсірудің әртүрлі әдістері қолданылды.
Материалдарды шығу тегі бойынша өңдеу негізінде (А.А. Бенджаминов, ) есе
пке алынған тұқымдардың жалпы санынан (246) қиылысу әдісімен 200, Интр
одукция арқылы - 28, тұқымішілік селекция арқылы - 13, бірігу арқылы - 4 жә
не будандастыру арқылы - 1 генетикалық оқшауланған топ құрылғаны анықт
алды. Қиылысу әдісімен жаңа тұқымдарды құру кезінде екі тұқымды 43,0% ж
әне көп тұқымды 57,0% құрайды. Соңғы 60 жылда әлемдік генофонд өнімділі
ктің әртүрлі бағыттарындағы 120-дан астам жаңа тұқымдармен толықтырылғ
аны анықталды. Сонымен қатар, тек 1930 жылдан бастап 20-ға жуық қой тұқ
ымы толығымен жоғалып кетті, ал 50-ге жуығын жойылып кету қаупі төнген
тұқымдарға жатқызуға болады, оларға шағын тұқымдар кірмейді.
Соңғы 10 жылда әлемде 50-ге жуық жаңа тұқымдар мен қой түрлері сыналды
олардың құрылуында 39 әкелік және 26 аналық мәдени тұқымдар, сонымен қ
атар жергілікті маңызы бар 30 аналық тұқымдар пайдаланылды. Қойлардың
жаңа тұқымдары мен түрлерін өсіруге қатысқан тұқымдар оларды пайдалану
саны бойынша келесідей орналастырылды: ромни-марш -16, меринофлейш -
8, корридель - 7, фин ландрас - 5, линкольн, дорсет және рамбулье - әрқайсыс
ы 4, Аскания, шекара лейстері, Грозный, Солтүстік Кавказ және прекос әрқай
сысы 3 тұқымның пайда болуына қатысты, деп жазады С.В. Буйлов, А. и. Еро
хин және Р. С. Хамицаев .
Бұл құрылған қой тұқымдары мен түрлері келесі арақатынаста өсірудің
әртүрлі әдістерін қолдана отырып өсіріледі: тұқымдық селекция - 14%, репро
дуктивті будандастыру - 86%, оның ішінде күрделі - 56%. Бұл ретте өткелде
рдің жалпы санының 35,7%-ы үш тұқымды, 4 тұқымды тұқымды құрайды- 43
0%, 5 - 10,7%, 6 және 7-10,6%.
В. В. Соколов пен Г. А. Куц ХХ ғасырдың басынан бастап тек бұрынғ
ы КСРО-да 44 жаңа қой тұқымы құрылды және сол уақытта 25 ескі тұқым жо
ғалып кетті немесе жойылып кету алдында тұр деп хабарлайды. Олардың кей
біреулері қорғауды қажет ететін генофондтың бір бөлігін құрайды. Тұқымды
қ ресурстардың (генофондтың) сандық және сапалық өзгерістері негізінен ау
ыл шаруашылығын интенсификациялау процесіне байланысты. Қарқынды егі
ншілік жағдайында тек жүн немесе ет өндіруге мамандандырылған дәстүрлі қ
ой тұқымдарын өсіру экономикалық тұрғыдан негізсіз. Сондықтан қазіргі кез
еңде тұқымның пайда болу процесі негізінен жоғары аралас жүн мен ет өнімд
ілігімен сипатталатын тұқымдарды құру бағытында жүруі кездейсоқ емес.
Жіңішке жүнді қой шаруашылығында тұқымдардың дамуы мен диффер
енциациясы ежелден бері жүн мен ет өнімділігінің (электорал-рамбулье-прек
ос) арақатынасында өзгерістер бағытында болды. Осыған сәйкес, біздің елімі
зде жіңішке жүнді қойлардың барлық тұқымдары жүн мен ет өнімділігінің ар
ақатынасына, жуылған жүн мен тірі салмақтың кесілуіне, сондай-ақ шығу тег
іне, өсіру аймағының экологиялық жағдайына және басқа да ерекшеліктеріне
байланысты үш негізгі топқа бөлінеді .
Жіңішке жүнді қой шаруашылығындағы ет жүнді бағыт алғаш рет Фра
нцияда XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болды (М.ф. Иванов, ). XIX
ғасырдың басында. Францияда негізінен рамбулье типті 20 миллион меринос
қойлары болды. Рамбульенің Испан мериносынан айырмашылығы, ұзын жүн
ді, мықты қаңқамен, ет формаларымен ерекшеленді. Талшықтардың қалыңды
ғы 80 сапаға дейін, ұзындығы 6-7 см, жуылмаған жүнді кесу 3,5-4 кг, жуылға
н талшықтың шығымы 38%. Ерте жетілу орташа. Еті нәзік, мәрмәр, бірақ бас
ы мен аяғы үлкен болғандықтан, союдың шығымы шамалы.
Өнеркәсіптің қарқынды дамуына байланысты қала халқының етке сұра
нысы өсті, оның ішінде қой етіне сұранысты едәуір арттырды. Ағылшындард
ың үлгісіне сүйене отырып, Француз қой өсірушілері жергілікті тұқымды қой
лардың ет қасиеттерін жақсартумен қарқынды айналыса бастады.
Рамбулье типті меринос қойларын ағылшын ет қойларымен будандастыру, не
гізінен Лейстер (дишлей), селекционерлер ерте жетілетін мериностың мүлде
м жаңа түрін жасады, олардың негізінде суассонне және шатильонне тұқымд
ары өсірілді. Бұл тұқымдар рамбулье мен басқа мериностардан толық қатпар
ланбаушылығымен, керемет ет формаларымен ерекшеленді.
Суассонне – нің орташа қалыңдығы 10-12 см ұзындыққа жететін бірке
лкі меринос жүніне қарағанда біршама үлкен тірі массасы бар, жуылмаған жү
нді 6 кг-ға дейін қырқу. Қошқарлардың тірі салмағы шамамен 120 кг, аналығ
ы-80 кг. Суассонне Конституциясымен салыстырғанда. шатильонне әдемі ет
формаларымен, жоғары сапалы етпен және нәзік болуымен сипатталады. 192
9 жылы бұл екі тұқым біріктіріліп, оларды атады меринопрекос француз тілін
ен аударғанда" precoses", ерте пісетін дегенді білдіреді (М.ф. Иванов). Жануа
рлар бүктелмеген, үлкен. Қошқарлардың құрғақ жерлеріндегі биіктігі 70-80 с
м, саулықтардарда-65-70 см; қошқарлардың тірі салмағы 100-120 кг, саулықт
ар - 85-80 кг.Басы кең, сәл өркеш. Қошқарлар мен саулықлары мүйізсіз, Құла
қтары орташа, қалың. Мойыны қысқа және қалың, желкесі кең. Магистраль ұ
зын және кең, кеудесі кең және терең, арқасы және төменгі арқасы кең, круп
ұзын және кең. Аяқтары күшті, терісі серпімді, терісі ақ. Тұтас (Бір қойдан
қырқылған) жүн (жабағы) бастың көп бөлігін және аяқтың барлығын дерлік
жабады. Жүні жабық, тығыз, төртбұрышты қапсырма(штапель), ұзындығы ор
таша. Жүні серпімді, берік. Қошқарларда жуылмаған жүнді қырқу 7-9 кг, ана
лықтарда-4-5 кг. жүннің қалыңдығы 18-22 мкм, жуылған талшықтың шығым
ы 36-44%. Ет өнімділігі жоғары. Қозылардың туылғаннан бастап енелерінен
бөлгенге дейінгі тірі салмағының орташа тәуліктік өсуі 250 г жетеді.Қозылар
дың туу кезіндегі салмағы 4-5 кг, 3 айлық кезінде-28-30 кг, 6 айлық кезінде-4
0-50 кг. Францияда бұл қойлардың саны аз және барлық қойлардың тек 0,1%
құрайды. Оларды Югославия, Испания, Чехословакия, Италия, Венгрия, Пор
тугалия, Түркия, Польша, Румыния, Тунис, Чили және т. б. импорттайды.
Өнімділіктің ет-жүнді бағытының осындай кең таралған тұқымын жаса
умен қатар, француз қой өсірушілері осы бағыттың басқа да керемет тұқымда
рын жасады, мысалы, Иль-де-франс және оның туындысы берришон-Ду-тере,
шармуаз. Соңғысы қарапайым және ерте жетілуімен сипатталады. Францияда
ғы қой тұқымдарының ешқайсысы дене салмағының шармуаз сияқты арзан ө
суін алмайды.
Иль-де-франс және берришон-Ду-тере тұқымдары да үлкен мөлшеріме
н және жақсы құнарлылығымен сипатталады. Талшықтардың қалыңдығы бірі
ншісінде 60-58 сапа, екіншісінде 56-58 сапа. Екі тұқым да Еуропа елдеріне жә
не Англияға экспортталады және көбінесе өнеркәсіптік будандастыруда қолд
анылады.
Шармуаз тұқымының қойлары салыстырмалы түрде орташа мөлшерде
ерекшеленеді: қошқарлардың тірі салмағы-75-90 кг, аналықтары-40-50 кг. со
ю өнімділігі 52%. Ет сапалы болғандықтан жоғары бағаланады. Жүні жұқа, қ
алың, ақ түсті. Оның қалыңдығы 58-60 сапа, кесу 2,5-3,5 кг. Саулықтар(тоқт
ы) шамамен 15% - ы 7-8 ай жасында жұптасады. 100 саулыққа шаққанда 117
қозының орташа құнарлылығы.
Француз қой шаруашылығы Германияның, бұрынғы КСРО, Болгария
және басқа елдердің ет-жүн қой шаруашылығын құруда маңызды рөл атқард
ы. Германияда қой шаруашылығының таза жүннен ет-жүнге айналуы Франци
яға қарағанда әлдеқайда кеш және ұзақ уақыт болды.
XIX ғасырдың аяғында Германияда қант өнеркәсібі тез дами бастады,
бұл көп мөлшерде ет өндіруге мүмкіндік берді. Қызылшаға мал бордақылау
жүн өндірісіне қарағанда тиімдірек болды. Ауыл шаруашылығының қарқынд
ылығы жағдайында баяу өсетін, бордақылау қиын ескі типтегі мериностарды
өсіру мүмкін емес және тиімсіз болды.
Ет түріндегі неміс мериносын жасау үшін алдымен мерино-прекос қош
қарлары қолданылды. Алынған ұрпақтар жергілікті мериноспен салыстырған
да жоғары ерте жетілуімен, жақсы бордақылау қабілетімен, қанағаттанарлық
ет формаларымен, 60 сапалы жүннің жоғары кесілуімен сипатталды. С. Л. Ка
лмансонның куәлігі бойынша (келтірілген Г.А. Куц және В. В. Соколов), немі
с мериносының шамамен үштен бірі француз мерино прекосының қанын алы
п жүреді.
ХХ ғасырдың басында неміс селекционерлері қойларын Лейстер мен ш
екара қойларымен кесіп өте бастады және "өздеріне" будандастыруды қолдан
а отырып, олар керемет ет формаларымен, күшт Конституциясымен, жоғары
ерте жетілуімен және үлкен тірі салмағымен сипатталатын мелешафтың жаңа
тұқымын жасады-қошқарлар орта есеппен 110-120 кг, саулықы-65-80 кг.
Үшінші түрі-неміс ет мериносы, деп аталады дейч флейш-воллсф (немі
с ет және жүн қойлары) неміс мериносының шекара Лейстер қойларымен күр
делі қиылысуы және кейіннен Француз прекосының будандастыруын жақсар
туы нәтижесінде пайда болды. Бұл жануарлар мелешаф түріне өте жақын, ол
ардан сәл кішірек және жақсы жүн қасиеттерімен ерекшеленеді.
1980 жылға дейін неміс ет мериносы келесі ерекшеліктермен сипатталд
ы. Басы орташа ұзындығы мен ені орташа. Көздің айналасында және мұрынн
ың ұшында пигментациялар бар. Құлақтары орташа ұзын, кең. Қошқарлар не
гізінен түйіршіктелген. Бастың көз сызығына дейін өсуі. Мойыны кең, орташ
а ұзындықта, қысқа емес. Кеудесі кең және терең, қабырғалары дөңгеленген,
арқасы және артқы үштен бір бөлігі жақсы бұлшықетті. Ляжкалар дөңгелек,
жақсы орындалған. Аяқтар күшті. Жүн тығыз, жабық, жүннің қалыңдығы 6
0-58 сапа. Майы Сары-ақ, суда оңай ериді, ересек қошқарлардың тірі салмағы
120-140 кг, саулықтар-55-75 кг; жуылған талшық 40-45% шыққан кезде жүнді
тиісінше 7 және 4-5 кг қырқу. Саулықтың құнарлылығы 130%. Соңғы жылда
ры жуылған жүннің өнімділігі мен кесілуін арттыруға көп көңіл бөлінді.
Осылайша, Германияда, сондай-ақ Францияда, іріктеу мен іріктеу жүрг
ізілетін бағытқа байланысты ерте жетілетін мериностардың бірнеше түрі пай
да болды. Өткен ғасырдың 20-жылдарынан бастап осы оқшауланған түрлерді
бір-бірімен будандастыру басталды. Сонымен қатар, мелешаф түрі ет формал
ары мен қасиеттерін жақсарту мақсатында көбірек қолданылды. Ерте
жетілетін жұқа жүнді неміс қойларының әртүрлі түрлерін будандастырудан а
лынған будандар неміс прекосының жалпы атауын алды.
Прекос қой өсірушілер арасында, әсіресе қарқынды ауыл шаруашылығ
ы аймақтарында өте танымал, ең алдымен азықтандыру, күтіп ұстау, іріктеу
және іріктеудің шамалы жақсаруына тез жауап беру қабілеті үшін. Бірақ прек
ос сонымен қатар азықтандыру мен күтіп-бағу жағдайларының нашарлауына
тез әсерін береді және дұрыс асыл тұқымды жұмыс болмаған кезде олардың
оң қасиеттерін жоғалтады.
Француз және неміс ет мериносы әлемдік қой шаруашылығын жақсарт
уда үлкен рөл атқарды. Француз мериносы испан мериносының ет қасиеттері
н жақсарту үшін қолданылады. Прекос Испанияда Андалусия мериносын өсі
руге қатысты.
30-жылдардың соңында португалдық мериностарды өсіру жұмыстары а
яқталды. Болгарияда неміс ет мериносы - мерино флейши өте танымал. Бұл т
ұқымның қойлары таза өсіріледі және жергілікті тұқымдармен будандастыру
үшін кеңінен қолданылады. Меринофлейшті бейімдеу процесінде олардың с
ыртқы келбеті мен өнімділігінде айтарлықтай өзгерістер болды. Импортталға
ндардан айырмашылығы, Болгарияда өсірілген жануарлардың аяғы биік, тере
ңдігі үлкен, бірақ кеуде ені кішірек, жүн-ет түрі айқынырақ.
Прекос Югославия мен Словак мериносын өсіруге, Венгрияда Венгр меринос
ын және мерино сарайын құруға қатысты.
КСРО, Түркия, Моңғолия, сондай-ақ Қытай және басқа да елдерде өрес
кел жүнді қой шаруашылығын тонкорунға айналдыруда прекос үлкен рөл атқ
арды.
Бұрынғы Кеңес Одағында ет жүнді жіңішке жүнді қойлардың таралуы
1925 жылдан басталып, 1941 жылға дейін жалғасты. Германиядан 155 мыңна
н астам Қошқар мен саулық әкелінді. Олар таза өсірілді, сонымен қатар ірі ж
үнді қойлармен будандастыру үшін пайдаланылды (Г.Р. Литовченко ).
Бұл тұқымдардың маңызды генетикалық ерекшеліктерінің бірі ерте
жетілетін мериносқа тән тұқым қуалайтын бейімділіктердің болуы және олар
ды өсірудің жақсы тиімділігі екенін ескере отырып, белгілі бір Конвенциямен
прекостарды қолдану арқылы пайда болған барлық тұқымдарды жұқа жүнді е
т жүнді тұқымдар тобына жатқызуға болады. Бұл дегеніміз, прекос, қазақ жің
ішке жүні, қазақ архаромериносы, Вятка, Дағыстан және грузин майлы құйр
ығы сияқты тұқымдардан басқа, бұл топқа Забайкалье, Красноярск, қырғыз ж
ұқа жүні және Оңтүстік Орал тұқымдары кіруі мүмкін. Алайда, Кеңес Одағы
ның соңғы жылдарында қой өнімділігінің бұл бағытына алғашқы алтауы ғана
кірді.
Бұрынғы КСРО республикаларында қазіргі заманғы прекос импортталғ
ан прекостарды асыл тұқымды өсіру әдісімен де, жергілікті ірі жүнді қойлард
ы сіңіру әдісімен де құрылды. Олар негізінен қазақ тонкорунная, забайкальск
ая, қырғыз, кеңестік ет жүні, қазақ ет жүні, сондай-ақ Красноярск, Оңтүстік О
рал және басқа да көптеген тұқымдарды өсірудің алғашқы кезеңдерінде пайд
аланылды.
Әкелінген жануарлар өмір сүрудің қолайлы жағдайларына тап болған,
олармен жүйелі жұмыс жүргізілген жерлерде олар өздерінің оң тұқымдық қас
иеттерін, жоғары өнімділігі мен ерте жетілуін сақтап қалды.
Қазіргі уақытта ТМД-да әртүрлі прекос тұқымдарының жұқа жүнді, ерте пісе
тін асыл тұқымды қойлары әртүрлі климаттық аймақтарда өте кең таралған.
Олар тазалықта да, әртүрлі комбинациялар мен ұрпақтардың будандары түрі
нде де өсіріледі.
Кейіннен будандастырылған прекостар отандық меринос тұқымдарыны
ң қойларымен будандасқан. Оңтайлы тамақтандыру және ұстау жағдайында
прекос күшті дене бітімімен, берік сүйекпен сипатталады. Қошқарлардың тірі
салмағы 100-110 кг (максимум 140-152 кг), аналықтары 65-75 кг (максимум 1
13-117 кг). Жануарлар жылжымалы, жайылымдарды жақсы пайдаланады, үлк
ен өткелдерге жақсы төзеді.
Прекостағы іштің шашының өсуі, әдетте, жүнді және жүнді-етті жұқа ж
үнді қой тұқымдарына қарағанда нашар. Бұл жануарлардың Конституциялық
түрі метаболизмнің жоғарылауына, тез қоректенуге, жемді жақсы пайдалануғ
а мүмкіндік береді. Үлкен ұтқырлық, тірі темперамент оларды ет-жүн бағыты
ндағы басқа қойлардан жақсы ажыратады.
Прекос тұқымының қойлары жоғары құнарлылығымен ерекшеленеді: 1
00 саулыққа 170-180 Қозыға дейін. Прекостың жүн өнімділігі айтарлықтай әр
түрлілікпен сипатталады [23]. Харьков облысының "Степок" совхозында пре
кос табыны бойынша жүннің орташа қырқылуы 4,5-4,7 кг, ал Омбы облысын
ың "Москаленский" совхозында жуылған талшық 45-50% шыққан кезде 5,0 -
5,2 кг құрайды.
Волгоград облысының ұзақ мерзімді (1932-1978) мақсатты іріктеу нәти
жесінде "Волгоград" деп аталатын ет жүні бар жіңішке жүнді қойлардың тұқ
ымы құрылды, бұл Еділдің құрғақ аудандары үшін жақсартатын тұқым [24].
Бұл бұрынғы КСРО аумағында құрылған өнімділіктің осы бағытының ең жас
тұқымы. Элтон ауданының "Кулухта" совхозында өрескел жүнді саулықтард
ы прекос (суассонне) қошқарларымен және екінші ұрпақтың жұқа жүнді буда
ндарымен будандастыру " өз ішінде " басталды.. Соғыстан кейін осы шаруа
шылықтан ең жақсы мал "Ромашковский" кеңшарына ауыстырылды, онда 19
48 жылдан бастап кавказдық және ішінара Грозный тұқымды қойлармен буда
ндастырылған саулықтар өтті. 1963 жылы тұқымдық топты сынақтан өткізге
ннен кейін, селекция қарқынды қой шаруашылығы жағдайында ең қажет ет-
жүн түріндегі қойларды іріктеуге және таңдауға бағытталды.
Бұл тұқымның жануарлары құрғақ күрт континентальды климатқа, Дал
а мен шөлейт өсімдіктердің бір түріне жақсы бейімделген. Олар жылжымалы,
жайылымдар арқылы айтарлықтай ауысуларды оңай жеңеді және сонымен бі
рге механикаландырылған фермаларда қора жағдайларына шыдайды. Қойлар
массасы үлкен, ет формалары жақсы анықталған, күшті Конституциямен, дам
ыған қаңқамен, жақсы фитнеспен және сабырлы мінез-құлықпен сипатталады.
Өндіруші қошқарлардың тірі салмағы 110-125 кг, аналықтары 60-65 кг және
жарқын-40-45 кг. тұқымға жас жануарлардың ерте жетілуі тән. Ұруға (3-4 а
й.) қошқарлар тірі салмаққа 28-36 кг және жарқылға-26-32 кг жетеді.
7-8 айлық қойдың сою алдындағы тірі салмағы 43-45 кг, ұшаның салма
ғы 20-24 кг, целлюлозаның сүйекке қатынасы 5,5 - 6,0. Өндіруші қошқарлард
ың жүнінің орташа қырқылуы шамамен 13 кг (жуылған талшықта-6,2 кг), асы
л тұқымды аналықтардың жүні - 5,5 - 6,0 кг (2,5-2,8). Волгоград тұқымы анал
ықтардағы талшықтардың орташа және төмен қалыңдығымен сипатталады, н
егізінен 60-64 сапа, оның руна бойынша жақсы теңдестірілген. Өндіруші қош
қарлардың талшықтарының орташа диаметрі 26-27 мкм, аналықтары 23-25 м
км.
Әлемнің басқа елдерінде өндірілген ет-жүн бағытындағы жаңа жұқа жү
нді тұқымдардың бірі-полипей (АҚШ). Ол сондай-ақ көп жемісті, саулықтың
құнарлылығы 180% құрайды. Ол Дубой тәжірибе станциясындағы Айдахо шт
атындағы Дорсет, тарги және фин ландрас тұқымдарының қошқарлары бар р
амбулье саулықтарын күрделі репродуктивті будандастыру әдісімен өсірілді.
Дорсеттерден жаңа тұқым жоғары сапалы ұшаны, жақсы ет формаларын, жоғ
ары сүт пен полиэстрияны, фин ландрас тұқымынан - ерте жыныстық жетілу
ді, қозыдан кейін тез ұрықтандыру қабілетін және бірнеше рет тұқым қуалауд
ы мұра етті. Қазіргі уақытта полипейде фин ландрасының қанының 2,5% - ы
бар. Бұл тұқымның саулықы гормоналды өңдеусіз жылына екі рет егіздермен
Қозыға қабілетті. Сонымен қатар, тоқтылардың 85-95% - ы 6-7 айда ұрықтанд
ырылып, ұрпақ бере алады.
2 ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Дейче меринофлейшаф қойлары мен оларды пайдалану
арқылы алынған тұқымдардың қысқаша сипаттамасы

Етті бағыттағы биязы жүнді қой тұқымдарының әлемге кең тарауында

Германия селекционерлерінің еңбегі елеулі орын алады. Германияның биязы
жүнді қой тұқымдарының ішінде әлемге (Еуропа, ТМД, Африка) ең көп тара
лған тұқым – дейчемеринофлейшшаф (ДМФШ) (Қосымша А.) Тұқымдық- қо
шқарларының тірілей салмағы – 130-160 кг, саулықтары – 85-95 кг, элиталық
қошқарлары бір жасқа толғанда – 90-100 кг, тоқтылары – 65-70 кг; бордақыл
ау кезіндегі еркек тоқтылардың тірілей салмағының орташа тәуліктік салмақ
өсімі – 350 г. Қой топтары бойынша жуылған жүн түсімінің орташа
көрсеткіші 3,5-4,0 кг құрайды. Жүннің ұзындығы – 10-12 см, талшықтың
жіңішкелігі – 64-60 сапада немесе 20,6-25 мкм.
Тұқым үлкен мөлшерімен сипатталады: қошқарлардың құрғақ жерлерін
дегі биіктігі - 80-90 см, саулықтарда-75-85 см; орташа тірі салмағы, сәйкесін
ше-120-140 және 70-80 кг. әр 100 саулыққа150-220 тірі қозы алынады. 4 айлы
қ жасында қой еті 40 кг тірі салмаққа жетеді, орташа тәуліктік өсім 430-530 г
құрайды. тұқым шоғырланған және еуропа елдерінде, Оңтүстік Африка мен
Оңтүстік Америкада Қозы өндірісін арттыру үшін қолданылады .
Оңтүстік Африка Республикасындағы әлемге әйгілі жоғары өнімді "До
не" етті жұқа жүнді тұқымы жергілікті мериностарды дейче меринофлейшша
ф тұқымымен будандастыру арқылы жасалған.
А. Жапсарбаевтың айтуынша Оңтүстік Африкада (Доне тұқымы) және
Австралияда (AMM (R) немесе AUMM жасалған ет меринос қойлары әлемде
кеңінен танымал болды (Қосымша Б).
Доне (Dohne) – Оңтүстік Африка ауыл шаруашылығы бөлімі Peppin тип
ті қойлар мен неміс ет мериносын кесіп өткен кезде құрған қос мақсатты тұқ
ым. Ұрпақтардағы іріктеу жоғары құнарлылыққа, қозылардың тез өсу қарқын
ына және жұқа жүн алуға бағытталған. Бұл бағдарлама 1939 жылы құрылды,
ал тұқым өсіру қоғамы 1966 жылы құрылды.
Доне-ні Австралияға әкелу 1998 жылы болды, ал 2000 жылдың қазан ай
ында Австралиялық dohne қой өсірушілер қауымдастығы (ADBA) құрылды.
Жоғары құнарлылық (150%), жылдам өсу қарқынымен бұл тұқымды ет
өнеркәсібінде өте тиімді етеді. Кесуге дейінгі қозылардың күнделікті өсуі 500
г дейін болады және 6 айда 50 кг тірі салмаққа жетуі мүмкін.
12 айлық жарықтың тірі салмағы ұстау жағдайларына байланысты 60 к
г-нан 75 кг-ға дейін. Бір қойдан 18-22 МКМ тонинмен 5-6 кг жоғары сапалы а
қ жүн алынады.
Доне тұқымды қойлардың айрықша сапасы оған оңай күтім жасау, рун
ның бұзылуына деген жоғары төзімділік, жәндіктерге төзімділік. Доне әртүр
лі орталар мен климаттық жағдайларға жақсы бейімделеді.
Доне қойлары жемнің кең ауқымын пайдаланады.
Австралиялық ет мериносы (AUMM) жоғары ет өнімділігі мен көп өнім
ділікке ие, жүнінің Жоғары сапасы мен ұзындығымен (15-20 см) ерекшеленет
ін мамандандырылған қой тұқымы.
AUMM (R) қойларының денесі тегіс, қатпарлары жоқ. Олардың терісі
жұқа және бос, оларды руна массасы жоғары және диаметрі жұқа өндіруге мү
мкіндік береді. Тегіс, бүктелмейтін терілер Былғары және жоғары сапалы бы
лғары өнімдерін өндіруге арналған.
AUMM қойлары көптеген қозыларды әкелуге және тамақтандыруға қаб
ілетті.
Австралиялық ет мериносын өсіру бағдарламасы 1993 жылы "Leahcim"
фермасында басталды, Эндрю мен Розмари Майкл, Сноутаун, Оңтүстік Авст
ралия, ақ суффольдер мен комол мериносын будандастыру арқылы. Питер, С
ью және Эндрю Долингтің "Кери Кери" асыл тұқымды зауытының қойлары д
а қатысты, Муламейн, Жаңа Оңтүстік Уэльс.
Қой қойларын алу үшін эмбриондарды трансплантациялау кеңінен жүр
гізілді. "Leahcim" табыны өсудің жоғары жылдамдығына, бұлшықет көзінің т
ереңдігіне және майды оңтайлы суаруға арналған LAMBPLAN ұйымы таңдағ
ан ақ суффольк х ақ Дорпер қошқарларымен бірге түйіршіктер мен қошқарла
рды қамтамасыз етті.
"Кери Кери" қойлары тұмсығы ашық және құнарлылығы жоғары ірі, те
гіс денелі жануарлар ретінде сипатталды. 1993 жылы төрт емізікпен емізетін
қойлар анықталды, олар төрт емізігі бар қойлармен болды. Төрт емізікті анық
тайтын белгі қазір "Кери Кери" табынында басым. Ересек қошқарлардың орт
аша тірі салмағы - 130 кг, аналықтары-75 кг.
Енелерінен бөлген кезінде (он апта ішінде) қошқарлардың салмағы ша
мамен 35 кг, ал жарықтарының салмағы 30 кг тірі салмақ. Алты айда қошқар
лар тірі салмағы 55 кг, жарқын - 45 кг алады.Бір жасар қошқардың салмағы ш
амамен 90 кг, жарқын-60 кг.
Жоғарыда айтылғандар “Етті меринос” Жаңа қой тұқымын жасау үшін
дейче меринофлейшафш тұқымын өндіруші қошқарларды пайдалануға негіз
болды.

2.2 “Етті меринос” қой тұқымын өсіру аймағына сиппаттама

Жалпы физика-географиялық және климаттық жағдайлар

“Етті меринос” қой тұқымы өсірілетін Алматы облысы Қазақстанның о
ңтүстік-шығысында орналасқан және республика аумағының 223,1 мың шар
шы шақырымын немесе 8,1% -. алып, мұнда сіз барлық ландшафттарды, таби
ғи климаттық аймақтарды таба аласыз-құрғақ ыстық шөлдерден Альпі мен су
бальпілік шалғындарға дейін, мәңгі қар жауатын биік таулы климатқа дейін.
Оның батыс жартысында кең Балқаш шөлді жазығы созылып жатыр, ал оңтү
стік-шығысында Іле және Жоңғар Алатауының тау жоталарымен шектеседі,
олар климат пен топыраққа алуан түрлілік әкеледі.
Шығысында Балқаш-Алакөл шөлді ойпаты орналасқан. Жоңғар Алатау
ы мен Алакөл көлінің артында орналасқан Барлықжәне Майлы жоталарының
арасында тау өткелі - Жоңғар қақпасы орналасқан, онда желдің жылдамдығы
секундына 50 м дейін жетеді. Оның ең тар жеріндегі ені 10 км - ден аспайды.
ол Балқаш-Алакөл ойпатын Қытайда орналасқан Емби-Нур ойпатымен байла
ныстырады.
Өзендер ішкі ағынсыз Балқаш Алакөл бассейніне жатады. Гидрография
ның сипаты мен ерекшеліктеріне, сондай-ақ жер үсті ағынының қалыптасу ж
ағдайларына сәйкес аумақты үш бөлікке бөлуге болады: тау, тау бөктері және
жазық.
Аумақтың таулы бөлігі дамыған гидрографиялық желімен сипатталады,
бұл судың жоғары деңгейінің көрсеткіші. Бұл қоректену немесе өзен жинау а
ймағы.
 Тау бөктері нашар дамыған гидрографиялық желімен және суару канал
дары жүйесімен ерекшеленеді. Мұнда булану, инфильтрация және суару үші
н жер үсті ағынының айтарлықтай жоғалуы орын алады. Кейбір кішігірім өзе
ндердің суы суару үшін толығымен пайдаланылады.
Аумақтың бір бөлігінің жазық негізі арқылы Балқаш және Алакөл көлд
еріне құятын өзендер ғана өтеді. Олар буланудың жоғарылауы, инфильтраци
я және аңғарлардың төмендеуі арқылы ағынның төмендеуімен сипатталады.
Ең ірі көлдер-Балқаш және Алакөл тобы, оған төрт үлкен көл кіреді: Ал
акөл, Қошқаркөл (ұялы), Сасықкөл және Жаланашкөл.
Аумақтағы қазіргі заманғы су тұтыну негізінен жер үсті суларының есе
бінен жабылады. Су ресурстары тұрақты жұмыс істейтін өзендердің ағыныме
н анықталады.
Қойлардың таралу аймағының топырақ жамылғысы алуан түрлі. Іле, Кү
нгей Жоңғар Алатауының жоталарының биік нүктелері мәңгілік қар мен мұз
дықтармен көмкерілген. Мұнда жер жамылғысы жоқ. Таулы шалғынды альпі
лік топырақтар Солтүстік, ылғалданған беткейлерді және салыстырмалы түрд
е тегіс жерлерді (сырттар) алып жатыр. Бұл Топырақтардың қуаты аз, ал қара
шірік жоғарғы горизонтта 15% дейін кездеседі. Таулы шалғынды субальпілік
топырақтар қарашірік горизонтының үлкен қуатымен және олардағы гумуст
ың жоғары құрамымен ерекшеленеді-18% дейін .
Құмдары бар жеңіл сероземалар Балқаш-Алакөл ойпатында таралған. Ө
зен және Приозер террасаларында 2,5-тен 4% - ға дейін қарашірік бар шалғы
нды-күкіртті топырақтар дамыған. Сұр қоңыр топырақтар Жоңғар Алатауын
ың оңтүстік беткейлерінің тау бөктерінде дамыған. Олар гумусқа өте кедей (1
% - дан аз).
Жоталы және бұдырлы құмдар сарытаукума, Сары - Ишикотрау және Б
естас массивтерін алып жатыр. Бұл аумақтар қойлардың негізгі жайылымдар
ы болып табылады. Құмдардың арасында тақырлар, Балқаш жағалауында жә
не өзен террассаларында - тұзды батпақтар бар.
Өсімдік жамылғысы, сондай-ақ топырақ жамылғысы әртүрлі. Сарытауқ
ұм және Сары-Ишикотрау құмдарында биургун қоспасы бар жусан басым жә
не негізінен өсімдік жамылғысы күрделі: боял-жусан, Жарма-биургун-жусан,
житняк-жусан, жусан-Солянка, эфемер - жусан, өзен аңғарларында және шал
ғынды алқаптарда-тоғай. Сексеуіл таулары бар. Сексеуіл мен терескен құмда
рды бекітеді. Бұл аудандар негізгі жайылымдық аймақ ретінде қызмет етеді.
Алатау тауларында биіктік аймақтары көрсетілген. Етегінде 500-1500 м
биіктікте таулы-дала аймағы орналасқан. Төменгі белдеуде жусан, типчак жә
не қауырсын шөптері басым. Жоғарыда ол қауырсынды шөптерден, құрама кі
рпілерден, сүйексіз оттан, жорғалаушы бидай шөптерінен және т.б. тұратын
шөпті шөпті шалғындарға ауысады. Солтүстік беткейде 1500-2400 м биіктікт
е таулы өсімдіктері бар шалғынды-орманды аймақ кең таралған, Оңтүстік бет
кейлерде шахталар таулы-дала өсімдіктерінің арасында жеке ағаштар түрінд
е кездеседі. Негізгі жоталардың жоталары Солтүстік беткейде 2400 м-ден жоғ
ары, ал оңтүстігінде 2600 м-ді жазғы жайылым ретінде пайдаланылатын биік
таулы шалғындар алып жатыр ("Ассы", "Сатылы" трактаттары және т.б.). Су
бальпілік белдеуде герань, Түлкі құйрығы және арша эллиндерінің қопалары
басым болатын шөпті шөпті шалғындардың арасында типчак пен сұлы далал
арының қиылыстары бар. Альпі белдеуінде қара түсті қияқ, түкті кобрезия, п
римула, Алтай шегіргүлі, саксифраж басым. Таулардың ең биік жоталары (со
лтүстігінде 3200-3300 м-ден, оңтүстігінде 3500-3800 м-ден жоғары) қар мен м
ұздықтар алып жатыр.
Тұқымның көбею аймағының климаттық жағдайлары, оның әртүрлі ай
мақтарда орналасуына байланысты, климаттағы айырмашылықтарды анықта
йды. Жазық бөлігінде ол күрт континенталды, таулы аймақтарда континентті
лік тегістеледі - жазы салқын, қысы жылы болады.
Ең суық ай - қаңтар. Балқаш маңындағы орташа айлық температура ми
нус 15-16 градус, ал тау бөктері мен тау аралық аңғарларда минус 7-10 градус.
Шілденің ең жылы айының температурасы сәйкесінше 24-25° және 17,5-22°
жылуға тең. Ауа температурасының жылдық амплитудасы 32-42°құрайды. А
уа температурасының абсолютті минимумдарының орташа мәні - 25-39°, ал а
бсолютті минимум-41-45°жетеді. Ауа температурасының абсолютті максиму
мы 40-45°құрайды. Ауа температурасының абсолютті жылдық амплитудасы
81-90°құрайды. Жылдың жылы кезеңі (ауаның орташа тәуліктік температура
сы 0° - тан жоғары) 215-245 күнге тең (мен - ше тауларында). Ауадағы аязсыз
кезең 125-180 күнге созылады, ал топырақта - 100-185 күн. Бір жыл ішінде ж
ауын-шашын 100-150 мм шөл бөлігінде, ал тау бөктері мен тауларда 200-600
мм немесе одан да көп болады. Жылдың жылы кезеңінде (сәуірден қазанға де
йін) жылдық норманың 50-75% түседі. Жауын-шашынның максималды мөлш
ері наурыз-мамыр айларында болады. Қар жамылғысы біркелкі емес. Жазық
бөлігінде орташа көпжылдық мәліметтер бойынша ол 10-15 см - ден аспайды,
тау бөктерінде 15-40 см, ал тауларда-әлдеқайда көп. Сонымен, куғалы станци
ясының ауданында қар жамылғысының биіктігі қыстың аяғында 56 см-ге жет
еді, Лепсинск-80 см. алайда кейбір жылдары бір бағытта немесе басқа бағытт
а айтарлықтай ауытқулар болуы мүмкін. Құмдағы жайылмалы күндер саны 3
0-60 күн, кейбір жылдары-90 күнге дейін.
Шөлде ауа әрдайым құрғақ және салыстырмалы ылғалдылық көбінесе
10-30% дейін төмендейді. Осыған байланысты жазғы кезеңде ашық су бетіне
н булану солтүстігінде 800 мм-ден (оңтүстік Балқаш маңы) ыстық белдеудің
субтропикалық шөлдер аймағында 2586 мм-ге дейін, ал жылдық жауын-шаш
ын мөлшері 100-200 мм-ге дейін жетеді.бұл аймақта өте төмен, сирек кездесе
тін өсімдік жамылғысын жасайды .
 3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Дейчемеринофлейшшаф тұқымды қошқарларды пайдалану

Табындағы қойлар теңдестірілген темпераментпен сипатталады, құмды

және таулы жайылымдарды жақсы пайдаланады, жартылай шөлді құмдардан
жазғы жайылымдарға (жайлау) дейін ұзақ өтулерді оңай жеңеді, биік таулы ж
айылымдарда жақсы жүреді.
Тәжірибеде қолданылған қошқар өсірушілер, саны 4 бас, 2-3 жаста бол
ды. Дейче меринофлейшаф тұқымының неміс мериносының (2 бас) 2 жасынд
а орташа салмағы 121,0 кг, жүннің физикалық салмағы 11,3 кг, ұзындығы 10,
25 см, жүн талшығының 60 сапасы болды. 2 бас (2 және 3 жас) қазақтың жіңі
шке жүнді қойларының тірі салмағы 95,0 кг, жүні қырқылған-10,8 кг, ұзынды
ғы 10,5 см 64 сапа болған.
543 бас табынындағы аналықтардың орташа тірі салмағы 60,2 кг, жүнні
ң қырқылуы 4,59 кг, ұзындығы 9,1 см. олардың негізгі массасы жүн талшығы
ның тоннасы 24,8 мкм болды, бұл 60 сапаға сәйкес келеді.
 Дене салмағының индикаторы организмнің өмірінің әртүрлі кезеңдерін
де өсу және даму процесін толық көрсетеді. Қойлардың өнімділігі, әсіресе ет
өнімділігі дене салмағының мөлшеріне байланысты, өйткені көп жағдайда ос
ы екі көрсеткіш арасында оң корреляция байқалады. Осыған байланысты біз
шартты түрде тірі салмаққа байланысты сынақ саулықтарын екі топқа бөлдік
60-69кг және 50-59кг және саулықтардың әр тобын екі тұқымды қошқарларм
ен бірдей, таңдаусыз ұрықтандырдық.
60-69 кг көрсеткіштері бар аналықтар тобындағы қазақ жіңішке жүнді а
налықтарының тірі салмағы орта есеппен 65,4 кг құрады; 50-59 кг-54,9 кг. тә
жірибеде тірі салмағы 130 кг № 113 ЖМФШ өндіруші қошқарлар, ал тірі сал
мағы 112 кг № 707 қошқарлар; сондай - ақ № 04503 -98 ҚБ өндіруші қошқарл
ар пайдаланылды, және № 0500-92 кг, орташа 95,0 кг.
Экспериментте қолданылған қошқарлар элита, саулықтың элитасы жән
е I класс талаптарына сәйкес келді.
Пайдаланылған қошқарлардың дене бітімін өлшеу неміс ет мериносын
ың үлкен мөлшерін көрсетеді. Қошқарлар биік, биіктігі орташа 85 см, сакрум
да 86 см, кең және терең кеуделері бар (кеуде ені 44 см, тереңдігі 46, кеуде ш
еңбері 149,5 см). Дененің қиғаш ұзындығы 87 см, түзу 80 см болды. қаңқа жа
қсы дамыған, оны метакарпальды шеңбер, бастың ені мен ұзындығы, сәйкесі
нше 12,5, 17 және 30 см өлшейді. сонымен қатар, керемет ет формалары макл
октардағы ені 27 см және артқы жартылай шеңбер 62,5 см сияқты өлшеулерм
ен дәлелденеді. бұл көрсеткіштердің тұқымдары аз: құрғақ және сакрумдағы
биіктігі 74-75, 5 см; дененің қиғаш ұзындығы 76 см; кеуде шеңбері 128 см, ен
і 33 және тереңдігі 39 см және т. б.
Саулықтың денесін өлшеу тірі массаға байланысты кейбір айырмашыл
ықтар бар екенін көрсетті. Құрғақ және сакрумдағы биіктік тірі салмағы 60-6
9 кг - 69,3 және 70,2 см болатын аналықтарда үлкен, аналықтарда 50-59 кг 66,
2-66,4 см қиғаш және түзу дене ұзындығының өлшемдері бойынша үлкен
саулықтар да асады: 61,7 және 66,4 см, 58,8 және 44,4 см. дене салмағы 60 см
болатын саулықтың артқы жартысы-69 кг тірі салмағы 50-59 кг болатын анал
ықтардан 7,9 см немесе 15,1% артық. Сынақ топтарының саулықтары өте тер
ең және кең кеудеге ие болды, мұны кеуде тереңдігі мен ені 34,2 және 36,3 с
м-ден өлшейді; 29,0 және 31,7 см.кеуде шеңберінің өлшемі бойынша ең үлке
н көрсеткіштер 60-69 кг тірі салмағы бар аналықтарда 119,4 см құрайды.
Бұл табынның аналықтарында жақсы дамыған қаңқа метакарпальды ше
ңбердің, бастың ұзындығы мен енінің өлшемдерімен дәлелденеді. Бұл белгіле
р шегінде болды; метакарпальды шеңбер 9,5 және 10,0 см, бастың ұзындығы
23-25 см және бастың ені 12,6 және 12,9 см.Тірісалмағы аз аналықтарда жоға
рыда аталған көрсеткіштер айтарлықтай аз.

3.2 Импортталған қошқарлардың бейімделу қасиеттері

 Қойдың жаңа өмір сүру жағдайларына бейімделу қасиеттерін сипаттайт
ын параметрлер гематологиялық және клиникофизиологиялық көрсеткіштер,
сондай-ақ олардың көбею қабілеті екені белгілі.
Деректер кестесінен қанның физика-химиялық қасиеттерін зерттеуден
(Неводов бойынша) эритроциттердің шөгу жылдамдығы зерттелетін неміс ме
риносында да, бақылау тобында да (ҚБ) жылдың барлық маусымдарында 2-г
е тең және сау жануарлардың клиникалық көрсеткіштеріне сәйкес келетіні ан
ық. Демек, холестерин, кальций және барий тұздарының мөлшері, қызыл қан
жасушаларының саны олардың көлемі, енгізілген жануарлардағы сілтілік рез
ерв қалыпты.
Қанның биохимиялық зерттеулерінің деректері импортталған қойларда
ұстау және азықтандыру жағдайларының өзгеруіне байланысты гемоглобинні
ң құрамы өзгермегенін, яғни организмдегі энергетикалық процестердің қалы
пты жүретінін көрсетеді.
Қанның морфологиялық құрамы - пішінделген элементтердің мазмұны
акклиматизация процесін көрсетеді дейче меринофлейшаш тұқымының енгізі
лген қойлары ерекше асқынуларсыз өтеді.
Сынақ жануарларының клиникалық-физиологиялық көрсеткіштерін зер
ттеу көрсеткендей, жылдың барлық маусымдарында импортталған қошқарла
рдың денсаулығы қазақ жұқа жүнді қошқарлардан кем емес.
Тәжірибе жүргізу кезінде жазғы кезеңдегі ауаның орташа тәуліктік тем
пературасы +20;+33c° (температураның ауытқуы 13c°) болды. Бұл ретте мери
нофлейшафф тұқымының қойларында дене температурасының 1,5-1,7 с°-қа,
жүрек соғу жиілігінің 5-9 КД/мин-ға, тыныс алудың 3,5 дв/мин-ға ұлғаюы ба
йқалды; қазақ тонкорундарында тиісінше 1,4-1,6 с°, 2-3, 5 КД/мин және 2,5 д
в/мин (1-кесте).
Бұл терморегуляция тұрғысынан жазғы кезеңнің ауыр болуымен түсінд
іріледі. Сыртқы температура жоғары болған кезде жануарлар тез және ауыр т
ыныс алады және олардың жүрек соғу жиілігі жоғарылайды.

Кесте 1 – ДМФШ және ҚБ тұқымдық-қошқарлар қанының гематология

лық көрсеткіштері

Көрсеткіш Тұқым Қалыпты

ДМФШ (2бас.) ҚБ (2бас.) мөлшерде
Гемоглобин г/л Қыс 100,0 ±10,0 103 ±3,33
Көктем 105,5 ±5,0 106,7 ±3,30 90-133
Жас 105,0 ±10,0 106,7 ±3,30
Күз 100,0 ±10,0 106,7 ±3,30
Лейкоцит Қыс 8,2 ±1,65 8,3 ±1,30
10^9/л Көктем 8,4 ±1,40 8,5 ±1,20 6,0-14,0
Жаз 8,5 ±1,30 8,9 ±1,02
Күз 8,5 ±1,30 8,9 ±1,10
Эритроцит Қыс 9,1 ±0,10 9,0 ±0,03
10^12/л Көктем 9,1 ±0,10 9,0 ±0,03 7,0-12,0
Жаз 9,1 ±0,10 9,1 ±0,03
Күз 9,1 ±0,10 9,0 ±0,03
СОЭ м/сек Кыс 2,0 2,0 ( Неводов
Көктем 2,0 2,0 бойынша) 24
Жаз 2,0 2,0 сағ. соң 1-2
Күз 2,0 2,0

Жоғарыда айтылғандай, жаңа өсіру жағдайларына бейімделу сипаттама

ларының бірі-көбею қабілеті. Осыған байланысты қазақтың жіңішке жүнді тұ
қымын өндірушілермен салыстырғанда әкелінген жануарлар тұқымының сан
дық және сапалық құрамы зерделенді.
Зерттеулер көрсеткендей, жаңа экологиялық жағдайда меринофлейшаш
тұқымды қошқарлар саулықтарды қолдан ұрықтандыруға жарамды жоғары қ
озғалғыштығы бар жақсы сперматозоидтар шығарады.
Мәселен, 2 жастағы неміс қошқарларында бір реттік эякуляттың орташ
а көлемі 1,04 ± 0,12 мл немесе бір жастағы қазақ жіңішке жүнділеріне қараға
нда 0,5 мл-ге аз, сперматозоидтар саны 2,27 ± 0,7 млрд/мл-ге немесе керісінш
е 0,03 млрд-қа артық болды. тұқым тамаша қозғалғыштығымен (9 балл) және
тығыз концентрациясымен сипатталды. Дейче меринофлейшашаф тұқымыны
ң қошқарларының тұқымымен ұрықтандырылған қазақтың жіңішке жүнді
саулықтарының құнарлылығы орта есеппен 6-13% - ға артты.
Осылайша, клиникалық-физиологиялық, гематологиялық параметрлерд
ің кешені бойынша Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Жаңа жағдайларда
әкелінген ет мериносы - дейче меринофлейшафтың тамаша бейімделу қасиет
терін көрсетеді, жоғары сапалы сперматозоидтар өндіруге және қазақ жұқа ж
үнді тау жыныстарының саулықтарының құнарлылығын арттыруға қабілетті
деп қорытынды жасауға болады.

3.3 Қойлардың өсімталдық қасиеттері

Қой шаруашылығының тиімділігі көбінесе жас малдың құнарлылығы

мен сақталуымен анықталатын табынның көбею деңгейіне байланысты.
А.А.Бенджаминов пен Н. И. Сергеевтің айтуынша [5] қошқарлардың
генетикалық анықталған жоғары құнарлылығы олармен болған
саулықтардың репродуктивті қасиеттеріне тікелей әсер етпейді, бұл олардың
ұрпақтарына ғана әсер етеді. Омбы облысының «Марьяновский» асыл
тұқымды зауытында өсірілген кеңестік меринос қойларындағы авторлардың
зерттеулерінде аналықтардың ұрықтылығының жұптасар алдында олардың
тірі массасына тәуелділігі анықталды. Орташа алғанда, 749 саулықтың
құнарлылығы 129,4% - ға тең болды, оның ішінде дене салмағы – 50-54 кг-
125,1; 55 – 59кг-128,4%; 60 – 64кг-129,6%; 65-69 кг-135,5% және салмағы 70
– 74кг-139,0%. Осылайша, қойдың тірі салмағының 1 кг-ға артуы 100
аналыққа 0.7 қозының шығымдылығының артуымен қатар жүрді.
А.М. Жиряков пен А. Т. Тинамагомедовтың [12] мәліметтері бойынша
4/16л, 5/16ФЛ, 3/16 ВФ және 4/16 РМ генотипі бар төрт тұқымды будандарда
құнарлылықтың тірі масса мен жасқа тәуелділігі байқалады. Салмағы 1 кг-ға
артқан кезде саулықтың құнарлылығы 4.4% - ға артады (тірі салмағы 41 кг
болатын саулықтарда 144,0% - дан саулықтарда 188,0% - ға дейін-59 кг).
Жануарлардың тәжірибелік топтарын қолдан ұрықтандыру және ұрпақ
алу нәтижелері бойынша аналықтардың көбею қабілеті және қозылардың
туғаннан ұрыққа және бір жасқа дейінгі өміршеңдігі анықталды (2-кесте).

Кесте 2 – Тәжірибелік саулықтар ұрықталу нәтижелері мен төлшеңдігі

Көрсеткіш Топ
ДМФШ ҚБ
І ІІ ІІІ ІV
Ұрықтанған саулық, бас 128 134 113 158
Төлдеген саулық, бас 127 133 110 153
Ұрықталу нәтижесі, % 99,2 99,2 97,3 96,8
Алынған қозылар,бас 186 193 150 208
Төлшеңдік, % 146,5 145,1 136,4 135,9
Енелерінен бөлінген 185 191 146 201
қозылар, бас
Сақталғыштық, % 99,5 98,8 97,3 96,7

Қошқар тұқымының жоғары ұрықтануы анықталды (аналық Қозы

бойынша) - 96,8-99,2%, бұл көрсеткіш бойынша неміс қошқарлары
ұрықтандырған саудықтарда біршама жақсы көрсеткіштер байқалады.
Саулықтардың төлшеңдігі 135,9-дан 146,5% - ға дейін ауытқиды, ал I
және II топтағы саулықтар (146,5 және 145,1%) осы белгінің жоғары
көрсеткіштерімен ерекшеленеді, III және IV топтағы саулықтарда
құнарлылық көрсеткіші сәйкесінше 10,1% және 9,2% - ға аз.

Кесте 3 – Туылғаннан бір жасқа дейін ұрғашы қозылардың өміршеңдігі

Топ Қозылар Енелерінен Тоқтылардың сақталуы, %

дың бөлінген 4 1 жас туылған енелерінен туылғаннан
туылған айлық та, нан енелері бөлінген 1 1 жылға
кездегі қозылар бас нен бөлінге жылға дейін дейін
саны, бас саны дейін
І 92 91 89 98,9 97,8 96,7
ІІ 94 92 82 97,9 89,1 87,2
ІІІ 71 69 65 97,2 94,2 91,5
ІV 99 95 82 95,9 86,3 82,8

Қозылардың туылғаннан бастап анасынан емізуге дейінгі өмір сүру

деңгейі салыстырмалы түрде жоғары және 95,97-ден 98,9% - ға дейін өзгереді
(3-кесте). I - II топтардағы будандастырылған жас жануарлар ең жақсы
фитнес пен өміршеңдікпен сипатталады - 98,9 - 97,9%, ал бір жасқа 96,7-
87,2%, бұл III және IV топтармен салыстырғанда сәйкесінше 1,7-2,0% және
5,2-4,4% - ға көп.
Сондай - ақ, аналардың тірі салмағы 60-69 кг (I, III топ) топтарында
туғаннан бір жасқа дейінгі ұрпақтардың II және IV топтарға (аналар 50-55 кг)
қарағанда тиісінше 9,5-8,7% - ға жақсы сақталуы.
Демек, жас қойлардың сақталуын жақсартуға неміс ет мериносын
қолдану арқылы ғана емес, сонымен қатар аналықтардың тірі салмағын 60-69
кг-ға дейін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.

3.4 Етті меринос қойларының ұрпақтарында селекциялық

белгілердің өзгергіштігі

Тірі масса. Ет мериносының (ДМФШ) ұрпақтарының тірі салмағының

динамикасын зерттеу көрсеткендей, туылған кезде де, саулықтардан бөлген
кезде де салыстырмалы түрде жоғары тірі дене салмағы болды: будандар
арасында-I топ, таза тұқымдар арасында-III топ, яғни тірі салмағы 60-69 кг
болатын саулықтардан алынған қозылар. қошқарлардың ұрпақтары дейче
меринофлейшаш екі салмақ дәрежесінде де жоғары болды.
Будандастырылған қозылар жақсы дамыған және өте үлкен болып туылды (4-
кесте).
Деректерді талдау көрсеткендей, II және IV топтағы жас жануарлар
туылған кезде де, 3,5 айда да тірі салмақтың ең аз көрсеткіштеріне ие. III
топтағы қошқарлар туылған кезде I топтағы құрдастарынан 0,8 кг немесе
14,0% төмен болды; IV топ II-ден 0,5 кг немесе 9,26% төмен болды;
сәйкесінше II топтағы қошқарлар I және III топтардан, IV топтағы қошқарлар
I,II, III топтардан (P>0,999) төмен. Дәл осындай үрдіс тоқтыларда да
байқалады.
3,5 айлық жасында қошқарлар тірі салмаққа 31,8-35,8 кг, ал тоқтылар
28,7-31,9 кг жетті. сонымен бірге I және II топтардың қошқарлары мен
тоқтыларының тірі салмағының III және IV топтардағы құрдастарынан асып
кетуі сақталады. Сонымен, III топтағы қошқарлардың тірі салмағы I топтан
2,7 кг-ға немесе 8,1% - ға аз болды; IV топ II топтағы қошқарлардан 2,8 кг -
ға немесе 8,8% - ға аз болды (Р > 0,999 ). III және IV топтардың жарықтары I,
II топтардың құрдастарынан 3,2 кг немесе 11,1% және 3,0 кг немесе 10,79%
(P > 0,999) төмен болды.

Кесте 4 – Тәжірибе тобы қозыларының тірілей салмағы

Топ Жынысы Саны, Тірілей салмағы, кг

бас Туылған кезде Cv, % 3,5 айда Cv, %
M±m M±m
I еркек 93 4,70±0.09 4,9 35,8±0.47 17,6
ұрғашы 92 4,50±0.09 6,5 31,9±0.42 15,3
 II еркек 97 4,53±0.13 3,6 34,6±0.48 15,5
ұрғашы 94 4,39±0.07 6,7 30,8±0,44 13,4
III еркек 75 4,30±0.12 3,7 33,1±0,46 14,0
ұрғашы 71 4,20±0.10 4,3 28,7±0.43 13,2
IV еркек 102 3,97±0.06 1,7 31,8±0.42 15,3
ұрғашы 99 3,80±0.06 2,1 27,8±0,43 12,5

Ет жануарларын сипаттайтын құнды көрсеткіштердің бірі-жас

жануарлардың ерте жетілуі немесе жалпы және орташа тәуліктік өсу
мөлшері. Емізу кезеңінде будандастырылған қойлардағы тірі салмақтың
орташа тәуліктік өсуі 276-289 г құрады (5-кесте).
Тоқтыларда I және II топтағы ет мериносының ұрпақтарында жалпы
және орташа тәуліктік өсу көрсеткіштері жоғары болды, сәйкесінше 3,0-2,4
кг және 28,3-22,6 г.

Кесте 5 – Тоқтылардың туылғаннан бір жасқа дейін тірілей массаның

өсуі

Топ Сан Салмағының өсуі 1 кг тірілей

ы, салмақтың өсуі,
бас есе
сүт ему кезеңінде туылғаннан, бір 4,0 айдан, бір енесі бір
жасқа дейін жасқа дейін нен жасы
жалпы, ор.тәул. жалпы, ор.тәул. жалпы ор.тә бөлін н
кг ,г кг ,г , кг ул. , г генде да
І 89 27,5 259,4 46,5 127,4 19,1 73,7 6,1 10,3
ІІ 82 26,4 249,0 44,7 122,5 18,2 70,3 6,1 10,3
ІІІ 65 24,5 231,1 41,8 114,5 17,3 66,8 5,8 9,9
ІV 82 24.0 226,4 40,2 110,1 16,2 62,5 6,3 10,5

Бұл будандастырылған жануарлардың қарқынды өсуіне байланысты,

сонымен бірге аналардың тірі массасы бойынша кейбір топтар арасындағы
айырмашылықтар бар: I және III топтардағы тоқтылардың орташа тәуліктік
өсуі II және IV топтардағы құрдастарына қарағанда жоғары.
Орташа тәуліктік салмақпен бірге 1 кг тірі салмаққа өсу көрсеткіші
белгілі бір уақыт аралығында жануарлардың ерте жетілуі мен өсу
қарқындылығы туралы түсінік береді. Енелерінен бөлген кезінде I топтағы
тоқтылардың тірі салмағының 1 кг-ға өсуі III топтағы құрдастарына
қарағанда көп болды, ал II топта, керісінше, IV топқа қарағанда аз болды. I-
III топ арасындағы айырмашылық 0,3 кг немесе 5,2%, II топтағы бұл
көрсеткіш IV топқа қарағанда 0,2 кг-ға немесе 3,27% - ға аз. Бір жасында бұл
үрдіс сақталады.
Ет өнімділігі мен оның сапасын анықтау мақсатында 4 айлық кезінде
енелерінен бөлінген қозыларды сою жүргізілді (әр топтан 3 бас). Союдың сал
ыстырмалы түрде жақсы көрсеткіштерімен будан қозылар сипатталды.
 Мәселен, неміс қошқарларының ұрпақтары ұша салмағы бойынша бақ
ылау тобындағы тұстастарынан тиісінше 10,4 және 13,8% - ға (Р > 0,999), сою
салмағы бойынша 9,5-12,8% - ға асып түсті. Әр түрлі тірілей салмақтағы саул
ықтардан алынған топтар арасында сою көрсеткіштері бойынша 60-69 кг тірі
салмағы бар аналықтардан алынған қозыларда артықшылықтар байқалды.

3.5 Дейчемеринофлейшшаф тұқымының қойларын қазақ жұқа

биязы жүнді тұқымының саулықтарымен будандастыру кезінде
алынған әртүрлі будандардың өнімділігі

Ғылыми-шаруашылық тәжірибелер Алматы облысы Талғар ауданы

"Алматы асыл тұқымды зауыты" АШК ауылшаруашылық өндірістік
кооперативі жағдайында жүргізілді.
Зерттеу жүргізу кезінде (6-кесте) ет өнімділігінің жоғары
көрсеткіштерімен және көбею қабілетімен, жақсы өміршеңдігімен
сипатталатын және айқын ет түрлерімен ерекшеленетін осындай асыл
тұқымды жануарларды алу мақсаты қойылды.
Бірінші топта дейче меринофлейшшаш тұқымы бойынша үш ширек
қанды даралар; екінші топта - ДМФШхҚБ жартылай қанды будандарын
өсіруден алынған; үшінші топта - дейче меринофлейшшафтар бойынша
жартылай қанды; төртінші топта - 1/2 ДМФШхҚБ қойларын қазақтың
жіңішке жүнді саулықтарымен будандастырудан және бесінші топта - таза
тұқымды қазақ жіңішке жүнді қойлар болды.

Кесте 6 – Будандастыру сызбасы

Топ Тұқымдылығы
қошқарлар саулықтар төлдер
I ДМФШ ½ ДМФШ х ҚБ ¾ ДМФШКт
II ½ ДМФШ х ҚБ ½ ДМФШ х ҚБ ½ ДМФШ х ҚБ («өзара»)
II ДМФШ Кт ½ ДМФШ х ҚБ
IV ½ ДМФШ х ҚБ Кт ¼ ДМФШ х ҚБ
V ҚБ ҚБ ҚБ

Жұмыс әрқайсысы 510 бастан тұратын бірінші класты екі аналық

отарда жүргізілді. Оларды ұрықтандыру үшін алты элиталық қошқар
пайдаланылды: екеуі-таза тұқымды ДМФШ, екеуі - жартылай қанды
ДМФШхҚБ және екеуі - қазақтың жіңішке жүнді тұқымы.
Саулықтың 1/2 ДМФШхҚБ будандастырылған (340 бас) асыл тұқымды
ДМФШ және будандастырылған (1/2 ДМФШхҚБ) қошқарлармен
ұрықтандырылды, ал инбридингке жол бермеу принципі сақталды, ал қалған
680-барлық алты қошқар бірдей таңдалмады.
Тәжірибе үшін бөлінген қойлар мен олардың ұрпақтары тәжірибе
барысында қыста ірі, шырынды және шоғырланған жеммен қоректенетін
жайылымдық - жайылымдық жағдайда болды. Қыста әр саулыққа
жайылымдық Жемге қосымша 84 кг Жем бірлігі, ал әр жарқын үшін 72 кг
Жем бірлігі жұмсалды.
Сынақ саулықтарының қозыларының нәтижелері көрсетті (7-кесте)
саулықтың жартылай қанды ДМФШхҚБ-ын ДМФШ қойларымен және 1/2
ДМФШхҚБ мен жұптастыру кезінде тірі қозылардың шығымы қазақтың
жіңішке жүнді тұқымымен салыстырғанда 7,3-2,3% - ға артық.
Алайда, алғашқылардың өмір сүру деңгейі 7,2% - ға нашарлады және
қозылардың енелерінен бөлген кездегі шығуы 1/2 ДМФШхҚБ
"өзімен"будандастырумен теңестірілді. ДМФШхҚБ қошқарларын таңдаудан
қазақ жұқа жүнді саулықтарының құнарлылығы және олардың ұрпақтарының
сақталуы қошқарлар мен саулықтардың "өз ішінде"1/2 ДМФШхҚБ-ларын
өсіруден көрсеткіштер деңгейінде.
Демек, репродуктивті қасиеттерге сәйкес, қойлардың қалаған түрі - "өз
ішінде"жартылай қанды будандарды өсіру. Неміс ет мериносының
қандылығын 75% - ға дейін арттыру құнарлылықты арттырады, бірақ
олардың өмір сүруін нашарлатады.

Кесте 7 – Саулықтардың өсімталдық қасиеті

Тұқымдылығы Төлдеген Қозылардың саны Енелерінен

саулықтар, бөлгенше
бас сақталуы
туылған кезінде, бас бөлінгенде бас %
¾ ДМФШ х ҚБ 161 225 140,0 204 90,9
½ ДМФШ х ҚБ 189 225 135,0 245 96,0
«өзара»
½ ДМФШ х ҚБ 206 278 134,8 273 98,4
¼ ДМФШ х ҚБ 191 254 133,1 242 95,2
ҚБ 195 259 132,7 246 95,1

Туған кезде "өз ішінде" өсіруден алынған қозылардың тірі массасы (8-
кесте), қазақ жұқа жүнді жыныстарымен салыстырғанда тиісінше 19,5-7,9%-
ға (P>0,001); ДМФШхҚБ бойынша ширек қан 9,8-5,3% - ға (P>0,001) артық.

Кесте 8 – Тұқымдылығы түрліше қозылардың туылғандағы тірілей

салмағы

Тұқымдылығы Тірілей салмағы, кг

жалқы егіз
еркек ұрғашы еркек ұрғашы
¾ ДМФШ х ҚБ 5,1±0,26 4,3±0,05 4,1±0,14 3,8±0,15
½ ДМФШ х ҚБ 4,9±0,18 4,1±0,17 4,0±0,13 3,7±0,14
½ ДМФШ х ҚБ 4,8±0,05 4,0±0,03 3,9±0,04 3,6±0,03
¼ ДМФШ х ҚБ 4,5±0,08 4,0±0,06 3,8±0,05 3,5±0,06
ҚБ 4,1±0,12 3,8±0,10 3,7±0,11 3,3±0,11
 "Өз ішінде" өсіруден алынған қозылар, ДМФШхҚБ бойынша жартылай
қанды және тірі салмақтағы ДМФШхҚБ бойынша үш ширек қанды арасында
айтарлықтай айырмашылықтар байқалмайды.
1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден алынған туу кезінде егіз
қозылардың тірі массасын ДМФШхҚБ бойынша таза тұқымды және ширек
қанды құрдастарының көрсеткіштерімен, сондай - ақ ДМФШхҚБ бойынша
жартылай қанды және 3/4 қанды Ұрпақтармен салыстыру кезінде бір
қозыларды салыстыру сияқты заңдылықтар байқалады, дегенмен
айырмашылықтар біршама тегістелген.
 3,5 айлық жаста қошқарлар мен жарықтар (9-кесте) жартылай қанды
ДМФШхҚБ өсіруден және неміс ет қойларын ДМФШхҚБ (3/4 ДМФШхҚБ)
жартылай қанды аналықтарымен будандастырудан алынған тірі салмағы
жоғары (тиісінше 35,8-33,9 және 36,2 - 34,2 кг) және осы белгі бойынша
қазақтың жіңішке жүнді қойларынан 4,2-4,1 және 4,6-4,4 кг-ға немесе осы
белгіге 13,3 - 14,5 және 13,7-14,7%.
Олардың дене салмағының туылғаннан енелерінен бөлгенге дейінгі
орташа тәуліктік өсуі өте жоғары (296-283, 298-288 г) және жергілікті асыл
тұқымды қойлардан 35-37 және 37-40 г-ға артық.

Кесте 9 – Сүт ему кезеңіндегі қозылардың тірі массасының динамикасы

Тұқымдық Жынысы Бас Тірі массасы, кг Тірі массаның өсуі

саны (120 тәулікте)
туылған енесінен жалпы, орташа-
кезде бөлінгенде кг тәуліктік, гр
¾ ДМФШ еркек 107 4,6±0.05 36,2±1,30 31,6 298
х ҚБ ұрғашы 97 3,6±0,10 34,2±1,32 30,6 288
½ ДМФШ еркек 122 4,4±0,183 35,8±0,81 31,4 296
х ҚБ ұрғашы 122 3,9±0,16 33,9±1,08 30,0 283
½ ДМФШ еркек 139 4,5±0,05 35,7±0,77 30,7 290
х ҚБ ұрғашы 134 3,8±0,03 33,2±0,83 29,4 277
¼ ДМФШ еркек 127 4,2±0,08 33,0±0,45 28,8 272
х ҚБ ұрғашы 114 3,75±0,06 31,0±0,50 27,25 257
ҚБ еркек 130 3,9±0,11 31,6±0,88 27,7 261
ұрғашы 116 3,5±0,10 29,8±0,60 26,3 248

Бір жасқа дейінгі кросс тоқтылары ДМФШхҚБ және таза тұқымды ҚБ

дамуын зерттеу (10-кесте) туылғаннан бастап енелерінен бөлгенге дейін
дейче меринофлейшшафтар бойынша және асылдандыру бойынша қанның
3/4 тоқтыда тірі салмақтың ең жоғары орташа тәуліктік өсімі "өз ішінде" 1/2
ДМФШхҚБ (сәйкесінше 288 және 276 г) немесе басқа құрдастарымен
салыстырғанда 23-51 және 11-39 г-ға көп.

Кесте 10 – дейчемеринофлейшшаф тұқымы қан үлесі түрліше

тоқтылардың тірілей салмағының өсуі

Тұқым Тірілей салмақ, кг Сүт ему 4 айдан бір Туылғаннан

дылығы кезіндегі жылға бір жылға
тірілей дейінгі дейінгі
Саны, бас

салмақ тірілей тірілей

өсімі салмақ өсімі салмақ өсімі
туыл 4 айда 1 жал ор.тә жал ор.т жалп ор.т
ған жаста пы, ул. , пы, кг әул. ы, кг әул.
кездегі кг г ,г ,г
¾ ДМФШ х 71 4,3±0,1 34,6±0,4 51,4±0,4 30,3 288 16,8 64 47,1 129
ҚБ
½ ДМФШх 86 4,1±0,2 33,2±0,5 50,9±0,4 29,1 276 17,7 68 46,8 128
ҚБ ”өзара”
½ ДМФШх 104 4,0±0,1 31,9±0,4 50,6±0,5 27,9 265 18,7 71 46,6 127
ҚБ
¼ ДМФШ х 96 4,0±0,1 29,9±0,4 45,1±0,5 25,9 247 15,2 58 41,1 113
ҚБ
ҚБ 93 3,8±0,1 28,7±0,4 44,8±0,4 24,9 237 16,1 61 41,0 112

Енелерінен бөлгеннен бір жасқа дейінгі кезеңдегі тірілей салмақ

өсіміндегі басымдық жартылай қанды будандарда 7-10 г тең, және жалпы
туғаннан бір жасқа дейінгі айырмашылық 16-15 г аралығында болады.
Сыртқы ерекшеліктерді зерттеу арқылы барлық жас кезеңдерінде
(туылған кезде, 4 айлық және жылдық жаста) будандастырылған
жануарларда ендік және көлемдік өлшемдер көрсеткіштері көбірек
болатындығы анықталды-кеуде ені мен шеңбері, маклоктардағы ені, артқы
жартылай шеңбер, бұл ет пен дене бітімінің дамуын көрсетеді.
Өнімділік анықтамасы көрсетті (11-кесте) "өз ішінде" өсіруден үш
ширек қанды және жартылай қанды (тиісінше 51,38 және 50,93 кг) бір
жастағы тоқтылардың ең жоғары тірі салмағы, бұл таза тұқымды қазақтың
жіңішке жүнді қойларынан 13,7-14,7 % - ға (P>0,001) асады.
Жүннің жоғары кесілуі ДМФШхҚБ жартылай қанды будандарын "өз
ішінде" өсіруден алынған жарықтармен сипатталады. Олар басқа топтардан
0,3-0,17 кг-ға асып түседі.сонымен қатар, олардың арасында таза тұқымды
қазақтың жіңішке жүнді қойларымен және басқа да будандармен
салыстырғанда элита мен класс жануарлары (15-4,0% - ға) көп.
Осылайша, тірі массаның, өлшемдердің, дене бітімі мен өнімділік
индекстерінің бір жылдық жасындағы өзгерістерінен әр түрлі қандылықтағы
қазақтың жіңішке жүнді және будандастырылған жарықтары неміс ет
мериностары мен олардың ұрпақтары тірі массаның өсуіне, фенотиптің
көлемдік көрсеткіштерінің артуына, сондай-ақ өнімділіктің артуына оң әсер
ететіндігін көрсетеді. Алынған ұрпақ үлкен жануарлар ретінде сипатталады,
тірі массасы жоғары және еттілік пішіндері жақсы.

Кесте 11 – Тоқтылардың өнімділігі

Тұқымдылығы n Тірілей салмақ, Жүн Жүннің Эл мен 1кл.

кг түсімі, кг ұзындығы, см шығымы,%
¾ ДМФШ х ҚБ 71 51,38±0,45 5,06±0,07 9,36±0,10 72
½ ДМФШ х ҚБ 66 50,93±0,41 5,23±0,07 9,86±0,10 76
«өзара»
½ ДМФШ х ҚБ 104 50,65±0,48 4,98±0,05 9,52±0,09 68
¼ ДМФШ х ҚБ 96 45,13±0,52 4,88±0,06 9,36±0,10 64
ҚБ 93 44,80±0,33 4,96±0,03 9,30±0,06 61

83 бастың тірі салмағының өзгеруі, жыл кезеңдері бойынша 13 айға

дейінгі асыл тұқымды қошқарлар зерттелді. Олар саулықтарды ұрықтандыру
науқаны біткеннен кейін бір отарға жиылды және бірдей жағдайда ұсталды.
Күзде негізгі азық жайылымдық өсімдіктер болды, сонымен қатар бір басына
0,3 кг жеммен қоректендірілді. Қыстық рацион 0,5 кг жем, 2,0 кг жоңышқа
және 2,0 кг жүгері сүрлеміне дейін өсті. Наурыз айынан бастап олар тек
жайылымдық азықты пайдаланды.
Будан қозылар өсудің барлық кезеңдерінде, қазақтың биязы жүнді
қойы тұқымының қозыларымен салыстырғанда, тірілей салмақтары жоғары
болды. Дене салмағының ең қарқынды өсуі сүт кезеңіндегі жас
жануарлармен сипатталады - сәуірден 1 тамызға дейін - (106 күн), содан
кейін ерте көктем мен Көктем-29 наурыздан 9 мамырға дейін - (42 күн),
содан кейін 6 айдан 8 айға дейінгі кезеңдер-қазан-желтоқсан - (60 күн) және 4
айдан 6 айға дейін - тамыз - қазан - (79 күн).
Ең аз өсім 8 айдан 11 айға дейін байқалады (желтоқсаннан наурызға
дейін). Аналардан шығарылғаннан кейін 6 айға дейін барлық топтарда жалпы
және орташа тәуліктік өсу қарқынының төмендеуі байқалады: сәйкесінше
абсолютті көрсеткіш 5,1-5,8 кг және 65-73г. шамасы, бұл жерде барлық
қозыларда енелерінен бөлгеннен кейінгі жалпы стресс, сондай-ақ
жайылымдық Жемге көшу айтылды. Сонымен қатар, осы уақыт ішінде
өсімдіктер кебеді және жұқарады.
Позиция күздің аяғында және қыс мезгілінің басында өзгерді, дегенмен
осы уақыт ішінде дене салмағының өсуі де аз, бірақ ол топтарда әр түрлі. 8
айлық жасқа қарай дене салмағының "өзіне" 12 ДМФШхҚБ барлық басқа
топтардан артықшылығы байқалды - 49,1 кг қарсы - 47,8, 46,9, 45,4 кг 34,12,
1/4 ДМФШхҚБ және ҚБ-43,7 кг.
"Өз ішінде" өсіруден қой етінің 1/2 ДМФШхҚБ тірі салмағының өсуі
басқа будандармен және қазақтың жіңішке жүнді қойларымен салыстырғанда
6,5 - 67,3% - ға артық. Бұл үрдіс қыста да сақталады.
Күзгі-қысқы кезеңде дене салмағының өсімі "өзіне" 3/4 қошқарды
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ-мен салыстырғанда-15,0-67,3% - ға күрт төмендеді.
Дәл осындай үрдіс басқа будандар мен таза тұқымды қазақтың жіңішке жүнді
қозыларында да байқалады. Демек, күзгі-қысқы кезеңде, жайылымда шөптің
жай-күйі сандық жағынан да, сапалық жағынан да нашарлап, ауа
температурасы төмендеген кезде, ДМФШхҚБ бойынша жоғары қанды
қойлар (75%) тұқымдық ерекшеліктерін көрсете алмайды, жеткіліксіз дамиды
және тірі салмақтың өсуі төмендейді.
Көктемде (сәуір-мамыр 42 күн) жас жануарлардың шырынды жасыл
Жемге ауысуымен барлық топтарда тірі массаның өсу қарқыны жоғары.Дене
салмағының ең үлкен өсімі қошқарларда 1/2ДМФШхҚБ ("өзімен" өсіру)
және 3/4 ДМФШхҚБ - жалпы 13,4 кг және орташа тәуліктік 319 г. жекелеген
жануарларда орташа тәуліктік өсім 500-571г дейін жетті (№693, 357, 0286,
343 және т. б.), содан кейін 1/2 және 1/4 қанды қозылар жалпы өсімі 11,6-12,3
кг, орташа тәуліктік өсімі 276-293 г; ҚБ жалпы өсімі - 10,0 кг, орташа
тәуліктік өсімі - 238 г.
Жылдық даму циклі үшін тірі массаның ең үлкен өсімі 1/2 ДМФШхҚБ
"өзіне"- 64кг және орташа тәуліктік 165g, орташа тірі салмағы бір жыл ішінде
67,9 кг; одан кейін ДМФШхҚБ бойынша 3/4 қанмен жас жануарлар, жалпы
өсімі - 61,75 кг, орташа тәуліктік - 159 г және орташа тірі салмағы - 65,9 кг;
ДМФШхҚБ бойынша қанның жалпы өсуі-56,65 кг, орташа тәуліктік - 147 г,
орташа тірі салмағы - 60,7 кг және U /4 ДМФШхҚБ бойынша қанның жалпы
өсуі - 55,0 кг, орташа тәуліктік 142 г және орташа тірі салмағы - 58,8 кг, ал
ҚБ ұрпақтарындағы ең төменгі Параметрлер: Жалпы өсу-52,0 кг, орташа
тәуліктік-135 г., орташа тірі салмағы-56,1 кг.
Осылайша, ДМФШхҚБ будандастырылған қозылары барлық жас
кезеңдерінде ҚБ қозыларына қарағанда үлкен тірі массаға ие, сонымен қатар
тірі массаның ең үлкен өсуімен сипатталады. Сонымен қатар, ДМФШхҚБ
жоғары қанды қозылар ұстау және тамақтандыру жағдайларына аса
талапшыл және күзгі-қысқы кезеңде нашар дамиды.

3.6 Қойлардың еттілік қасиеттері

Қой етінің ет қасиеттерін анықтау үшін сою 3,5; 4 және 8 айлық жаста
жүргізілді. 3,5 айлық жаста ұшаның салмағы мен шығуы, ДМФШхҚБ
жартылай қанды будандарын "өз ішінде" өсіруден адамның сойып шығуы
бойынша және неміс ет мериностары бойынша 3/4 қан іс жүзінде бір
деңгейде (тиісінше 16,4-16,8 кг және 48,7-50,1%-дан) және таза тұқымды
қазақ биязы жүнділері 1,9-2,3% - ға асып кететіні белгілі болды кг немесе 2,6-
2,3%. Сондай-ақ олардың ұша салмағы 13,1-15,9% - ға көп. Ұшалар ет-май
ұлпаларының химиялық құрамын зерттеу, қазақтың биязы жүнді қойларымен
салыстырғанда, ДМФШ ақуызының қоспаларында 0,32 - 0,69% - ға көп, ал
ет-май ұлпаларындағы майдың мөлшері, керісінше, 1,02-2,16% - ға аз, қой
целлюлозасында майдың ең аз мөлшері 3/4 ДМФШхҚБ бар екенін көрсетті.
Күлдің құрамында үлкен айырмашылықтар жоқ. Қазақстан нарығында қой
ұшасының әртүрлі бөліктерінің бағасы әртүрлі екені белгілі. Бел-жамбас-
жамбас бөлігі қымбатырақ бағаланады, - 450-500 теңге (сәрсенбіде - 480
теңге). Алдыңғы бөліктің (алдыңғы қораптың) бағасы 350-400 теңгеге немесе
орта есеппен 380 теңгеге тең (бағалар 2005 - 2006 ж.ж.).
Будандастырылған қойларда қазақтың жіңішке жүнді қойларымен
салыстырғанда ұшаның бел-жамбас-жамбас бөлігінің шығымы 0,2-1,7% - ға
артық. Қазақтың таза тұқымды биязы жүнді қойларына қарағанда "өз ішінде"
өсіруден 3/4 ДМФШхҚБ және 1/2 ДМФШхҚБ ерекше үлкен айырмашылық -
1,5 - 1,7%.
Осылайша, 3,5 айлық жасында қозыларды сою нәтижесінде, ұшаның
массасы мен шығымдылығының артуы, қойдан бел және жамбас бөлігінің
жақсы дамуы есебінен 1/2 ДМФШхҚБ ("өзімен" өсіру) және 3/4 ДМФШхҚБ
әр қойдан табыс 804-1234 теңгеге артады.

Кесте 12 – 4 айлық қозыларды сою көрсеткіштері

Тұқымдылығы Сойыс алдын Ұшасы Іш майы Сойыс Сойыс

дағы тірілей кг % кг % салмағы, шығымы %
салмақ, кг кг
 ¾ ДМФШ х 39 19,5 50 0,650 1,7 20,1 51,7
ҚБ
½ ДМФШ х 36 18,5 51,4 0,600 1,6 19,0 53,1
ҚБ «өзара»
½ ДМФШ х 33,4 16,6 49,7 0,650 1,9 17,3 51,6
ҚБ
¼ ДМФШ х 32,5 15,7 48,3 0,600 1,8 16,3 50,2
ҚБ
ҚБ 32,9 15,0 46,9 0,550 1,7 15,6 48,6

4 айлық жасында будандастырылған қойларды сою кезінде (12-кесте)

орташа салмағы 17,5 кг ұшалар алынады және таза тұқымды қозылармен
салыстырғанда 16,7% - ға артады. 3/4 ДМФШхҚБ және 1/2 ДМФШхҚБ "өз
ішінде" өсіруден төрт айлық қой етінің ең жоғары салмағы (19,5-18,5 кг.).
Олар қазақтың жіңішке жүнді қойларына қарағанда 4,5-3,5 кг-ға немесе 30,0-
23,3% - ға артық. Қой етінің 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден алынған
ұшаның салмағы 3/4 ДМФШхҚБ-тен біршама төмен болса да, олардың
ұшаның шығымы 1,4%-ға және сою шығымы 1,4% - ға көп және сәйкесінше
51,4-53,1% құрайды. Бұл қойлардағы ет өнімдерінің көбеюіне осы қасиеттер
бойынша жартылай қанды жануарларды таңдау әсер еткен болуы мүмкін.

Кесте 13 – Қан үлесі әр түрлі 8 айлық бордақыланған қозылардың

еттілік сапасы

Тұқымдылығы Сойыс Ұшасы Іш майы Сойыс Сойыс

алдындағы салмағы, шығымы, %
тірілей кг % кг % кг
салмақ, кг
¾ ДМФШ х ҚБ 49 24,5 50,0 1,060 2,16 25,560 52,2
½ ДМФШ х ҚБ 50 26 52,0 0,810 1,62 26,810 53,6
½ ДМФШ х ҚБ 48 24 50,0 0,950 1,98 24,950 52,0
¼ ДМФШ х ҚБ 48 22 45,8 0,680 1,42 22,680 47,3
ҚБ 46 20 43,5 1,010 2,2 21,010 45,7

Қошқарлар 8 айға дейін, аналардан ұрғаннан кейін тамыз айында

"Алматы асыл тұқымды зауыты" АШК "ақсы" жайлау учаскесінің
жайылымында, содан кейін - Шеңгелді ауылының жанындағы шатқалда
болды. Соңғы екі айда жайылымнан басқа 0,5 кг-ға дейін
концентрацияланған Жем алынды. Сою нәтижесінде (13-кесте), 8 айлық
қошқарлар өте жақсы қаңқалар алды-20-дан 26 кг-ға дейін, 43,5-52,0%
шыққан кезде. Алайда, 4 айлық жасындағыдай, ұшаның шығымы ең көп
қойларда "өз ішінде" өсіруден 1/2 ДМФШхҚБда болды -52,0% - (ұшаның
салмағы 26,0 кг), сою шығымы 53,6%. 3/4 ДМФШхҚБ қойларының ет
өнімділігі 1/2 ДМФШхҚБ қой деңгейінде болды: ұшаның салмағы
сәйкесінше 24,5-24,0 кг, ұшаның шығымы 50% және сою өнімділігі 52,2-
52,0%. Демек, паратиптік факторлар ДМФШхҚБ бойынша жоғары қанды
қошқарларды өздерінің генетикалық әлеуетін толық көрсетуге мүмкіндік
бермеді.
Будан қозылар ұшасында сүйектердің үлес салмағы 2,0-4,4%-ға төмен
(14-кесте).

Кесте 14 – 8 айлық қозылар ұшаларының морфологиялық құрамы

Көрсеткіш Топ
¾ДМФШхҚБ ½ДМФШхҚ ½ДМФШхҚБ ¼ДМФШхҚ ҚБ
Б «өзара» Б
Ұша салмағы, кг 24,5 26 24 22 20
сүйе кг 4,2 4,5 4,4 4,3 4,3
Салмақ к % 17,0 17,1 18,2 19,4 21,4
ет- кг 20,3 21,5 19,6 17,7 15,7
май % 83,0 82,9 81,8 80,6 78,6
Еттілік коэфф. 4,8 4,7 4,5 4,1 3,7

Ет-май ұлпаларының салмағы ½ ДМФШхҚБда «өзімен» және ¾

ДМФШхҚБда 36,8-29,3% - ға артық, тиісінше, қазақтың жіңішке жүнді
қошқарларына қарағанда.
Әр түрлі қанды ДМФШхҚБ қойларындағы еттілік коэффициентінің ең
жақсы көрсеткіші. Сонымен, будандастырылған қозылар тобында, 8 айлық
жаста, еттілік коэффициенті 4,8-4,1; таза тұқымды тұстастарында 3,7 болды,
бұл будандастырылған қозылардың ет өнімділігінің жақсарғанын көрсетеді.
Ұшаның анатомиялық бөліктері бойынша бұлшықет және май тіндері 8
айлық қозыларда зерттелді (15-кесте).
Ең ұзын арқа бұлшықетінің көрсеткіштері жануарлардың ет
өнімділігінің дамуымен жоғары байланысты екені белгілі. Бұл тәжірибеде 3/4
ДМФШхҚБ (1910) қошқарлардағы ең ұзын арқа бұлшықетінің ең үлкен
массасы және "өздігінен" өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ және оның шығымы
сәйкесінше 7,8 және 7,0% құрайды. ал қазақтың жіңішке жүнді қойларында
ол небәрі 5,0% -. құрайды. Жамбас бөлігінің бұлшықет және майлы тіндерге
бөлінуі жануарлардың "өз ішінде" өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ бұлшықеттерінің
жақсы дамуын көрсетеді (5874 г - 72,4%).

Кесте 15 – 8 айлық қозыларда ең ұзын арқа бұлшықетінің дамуы

Тұқымдылығы Ең ұзын Жамбас бөлігі Ұшаның

арқа бұлшықеттер май ет барлығы салмағы,
бұлшықеті г
г % г % г % г % г %
¾ ДМФШхҚБ 1910 7,8 5680 75,1 500 6,6 1380 18,2 7560 30,8 24 500
½ ДМФШхҚБ 1810 7,0 5874 72,4 750 9,2 1488 18,3 8112 31,2 26 000
«өзара»
½ ДМФШхҚБ 1570 6,5 5195 72,4 581 8,1 1400 19,5 7176 29,9 24 200
¼ ДМФШхҚБ 1270 5,8 4400 71,9 450 7,3 1264 20,7 6114 27,8 22 000
ҚБ 1002 5,0 3700 69,8 350 6,6 1250 23,6 5300 26,5 20 400
 "Өз-өзімен" және қазақтың жіңішке жүнді тұқымын өсірудің 1/2 қанды
ДМФШхҚБ будандарда қажетті түрдегі ет сапасын органолептикалық
бағалау көрсетті (16-кесте) малдың екі тобының еті нәзіктікпен,
шырындылықпен, өте жағымды дәм мен иіспен сипатталды. Сорпа ашық
түсті, дәмі мен иісі өте жағымды, керемет бай және күшті болды. Алайда,
етті бағалау кезінде жалпы балл сәл жоғары болды және "өз ішінде "өсіруден
1/2 ДМФШхҚБ қой етінде сорпа жақсы болды.

Кесте 16 – 3,5 айлық қозыларды бағалау

Тұқымдылы Үлгі саны Дәмі мен иісі Қаттылық Шырындылық Жалпы балл
қ
½ ДМФШ 10 4,9±0,11 4,6±0,16 5,0±038 14,5±0,16
хҚБ «өзара»
ҚБ 10 5,0±0,13 4,3±0,21 4,5±0,52 13,8±0,33

Неміс ет мериносына сәйкес әр түрлі қанды жас жануарларды алу және

өсіру тиімділігі (17-кесте) 1 саулыққа өнім өндіру негізінде есептелген. Ет
өнімділігін өндіруді есепке алғанда, енелерінен бөлген кезде осы белгінің
көрсеткіштері, туу түрі, саулықтардың құнарлылығы және қозылардың
ұрыққа сақталуы ескерілді.
Бір саулыққа бірдей шығындармен заттай және ақшалай түрдегі
өнімнің ең көп мөлшері 3/4 қанды, 1/2 қанды қойлардан және қойлар мен
саулықтардың жартылай қанды ДМФШхҚБ өсіруден алынады. Нәтижесінде
"өзімен" өсіруден үш ширек қанды және жартылай қанды ДМФШхҚБ -дан
түсетін пайда тиісінше 1521,5-1715,7 теңгеге артық, рентабельділік тиісінше
қазақтың жіңішке жүнді қойларымен салыстырғанда 36,9-41,6% - ға жоғары

Кесте 17 – Экономикалық тиімділік

Көрсеткіш Тұқымдылығы
¾ ДМФШ ½ ½ ДМФШ ¼ ДМФШ ҚБ
хҚБ ДМФШхҚБ хҚБ хҚБ
«өзара»
Өндірілген жүн, кг 5,06 5,23 4,98 4,88 4,96
1кг жүннің бағасы, 160 160 160 160 160
теңге
Жүн түсімінің 809,6 836,8 796,8 780,8 793,6
құны, теңге
1 саулыққа тірілей 44,70 45,37 45,89 40,64 38,68
салмақпен ет
өндірілді, теңге
1 кг тірілей салмақ 250 250 250 250 250
бағасы, теңге
Тірілей салмаққа 11175,0 11342,5 11472,5 10160,0 9670,0
өндірілген қой
етінің құны, теңге
 Барлық өнімнің 11984,6 12179,3 12269,3 10940,8 10463,6
құны, теңге
Барлық шығын, 4120 4120 4120 4120 4120
теңге
Пайда, теңге 7864,6 8059,3 8149,3 6820,8 6343,6
Рентабельділік, % 190,89 195,61 197,80 165,55 153,97

3.7 5/8 және 3/8 қанды дейчемеринофлейшшаф қазақтың биязы

жүнді қойы будандарының өнімділігі

Келесі тәжірибеде (18-кесте), тәжірибелік саулықтардың отары төрт

топқа бөлінді: қазақтың жіңішке жүнді аналықтарын дейчемеринофлейшаф
тұқымды қошқарлармен будандастырудан алынған үш топ және салыстыру
үшін бір топ, таза тұқымды қазақтың жұқа жүнді аналықтары. Оларды
ұрықтандыру үшін әртүрлі генотиптерді шығаратын сегіз қошқар бөлінген.
Жартылай қанды саулықтардың бірінші тобы (1/2 ДМФШхҚБ) үш ширек
қанды ДМФШхҚБ өндіруші қошқарлардың тұқымымен ұрықтандырылды
(3/4 ДМФШхҚБ); екінші топ - бір ширек қанды ДМФШхҚБ өндіруші
қошқарлардың тұқымы (1/4 ДМФШхҚБ); үшінші топ - жартылай қанды
саулық өндіруші қошқарлардың тұқымы (1/2 ДМФШхҚБ). Төртінші топ -
қазақтың жіңішке жүнді тұқымының саулығы, таза өсірілді. Нәтижесінде
ұрпақтардың төрт тобы алынды: I - 5/8 ДМФШхҚБ, II - 3/8 ДМФШхҚБ, III -
1/2 ДМФШхҚБ "өздігінен" өсіруден және IV-таза тұқымды қазақ
тонкорундары.
Тәжірибеде пайдаланылған ДМФШхҚБ будандастырылған
қошқарлары кеңірек және терең кеуделерімен, дөңгелек қабырғаларымен,
түзу және кең арқасымен, дененің артқы жағымен, ет формаларымен,
қазақтың жіңішке жүнді қошқарларымен салыстырғанда айқын көрінді

Кесте 18 – Тәжірибе схемасы

Топ Қошқарлар Саулықтар

І ¾ ДМФШ х ҚБ ½ ДМФШ х ҚБ
ІІ ¼ ДМФШ х ҚБ ½ ДМФШ х ҚБ
ІІІ ½ ДМФШ х ҚБ ½ ДМФШ х ҚБ
ІV ҚБ х ҚБ
.
553 бас сыналатын аналықтардың орташа тірі салмағы 58,5 кг, жүні 4,5
кг, ұзындығы 8,9 см. аналықтардың негізгі массасы жүн талшығының
тоннасы 24,8 мкм болды, бұл 60 сапаға сәйкес келеді. Жартылай қанды
саулықтардың ет формалары қазақтың жұқа жүніне қарағанда айқынырақ
болды.
3/4 ДМФШхҚБ қошқарларының тірі салмағы көп болды: "өз ішінде"
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ өндірушілерінен 4,0 кг; 3/4 ДМФШхҚБ
қошқарларынан-5,0 кг және қазақтың жұқа жүнді тұқымын өндірушілерден -
10,0 кг. ДМФШхҚБ саулықы осы белгі бойынша қазақ жұқа жүнді
тұқымының бірдей дараларынан 4,6 кг (P>0,001)асып түсті. "Өз ішінде"
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ және 3/4 ДМФШхҚБ өндіруші қошқарлар тірі
салмағы бойынша таза тұқымды қазақтың жұқа жүнді қошқарларынан
тиісінше 6,0-5,0 кг-ға (P>0,001) асып түсті.
3/4 ДМФШхҚБ будандастырылған қошқарлар арасындағы жүнді қырқу
бойынша, "өз ішінде" өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ және 3/4 ДМФШхҚБ
арасындағы айырмашылықтар іс жүзінде байқалмайды. Алайда, олар
қазақтың жіңішке жүнді қойларының осы белгісі бойынша, тиісінше,
жуылмаған жүнді қырқу көрсеткіштерінен асып түседі 0,70-0,45-0,45 кг және
жуылған-0,39-0,28 және 0,23 кг. ДМФШхҚБ будандастырылған аналықтарда
жуылмаған және жуылған жүнді кесу тиісінше 0,40-0,25 кг (P>0,001) артық
қазақтың жіңішке жүнді тұқымды таза тұқымды аналықтары.
Жүн талшықтарының ұзындығы бойынша қазақтың жіңішке жүнді
қошқарлары будандастырылған ДМФШхҚБ өндірушілерінен төмен: 3/4
ДМФШхҚБ 0,5 см немесе 5,0% - ға; 1/2 ДМФШхҚБ "өзіне" - 3,0 см немесе
3,0% - ға және 1/4 ДМФШхҚБ 3,0 см немесе 3,0% - ға. Будандастырылған 1/2
ДМФШхҚБ саулықтар мен таза тұқымдар арасында бұл айырмашылық 0,4
см (P>0,001) құрайды.
ДМФШхҚБ жартылай қанды саулықтарын 1/2, 3/4 және 1/4
қошқарлармен будандастыру кезінде ДМФШхҚБ қанының құнарлылығы
145,3-147,1%-ға жетеді және осы белгі бойынша олар қазақтың жіңішке
жүнді саулықтарынан 9,5-10,1% - ға асып түседі (19-кесте). Өлі туылған
қозылардың саны іс жүзінде бірдей деңгейде. Сонымен қатар, ДМФШхҚБ
будандастырылған жануарлардың құнарлылығы арасында айырмашылықтар
айтарлықтай емес.
Сүт ему кезеңіндегі 5/8 және 3/8 қанды қозылардың өміршеңдігі "өз
ішінде" өсірілген 1/2 қанды будандар мен қазақтың биязы жүнді
қозыларының деңгейінде.

Кесте 19 – Төлдердің сақталуы

Тұқымдыл Алынғ Төлдеу кезеңінде Емізу кезеңінде

ығы ан тірі
өлген тірі қалды, сақталу өлген тірі сақталу
қозыла
дері, бас бас ы, % дері, қалды, ы, %
р, бас
бас бас
5/8 ДМФШ 177 3 174 98,3 5 169 97,1
хҚБ
3/8 ДМФШ 184 4 180 97,8 6 174 96,7
хҚБ
½ ДМФШ 197 4 193 97,9 5 188 97,5
хҚБ
«өзара»
хҚБ 208 6 202 97,1 7 195 96,5
Барлығы: 766 17 749 97,8 23 726 96,9
 Осылайша, қандылығы әртүрлі қошқарлармен (3/4; 1/4; 1/2;
ДМФШхҚБ бойынша) жартылай қанды саулықтарды будандастыру кезінде
құнарлылық қазақтың жіңішке жүнді қойларымен салыстырғанда 9,5-10,1% -
ға артады. Қозы кезінде, туғаннан бастап енелерінен бөлгенге дейінгі кезеңде
5/8, 3/8 ДМФШхҚБ будандастырылған қозыларының сақталуы ДМФШхҚБ
1/2 қозыларынан "өзіне" және қазақтың жіңішке жүнділерінен кем түспейді.
Туу кезінде де, енелерінен бөлу кезінде де қазақтың биязы жүнді
қойларының қозыларымен салыстырғанда, 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ, 1/2
ДМФШхҚБ "өзара өсірілген" будандарда тірілей масса жоғары болды.
1/2 ДМФШхҚБ "өзіне", 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ туылған кезде таза
тұқымды құрдастарынан сәйкесінше 0,77; 0,62 және 0,40 кг немесе 17,8; 14,3
және 9,24% асып түседі. 5/8 ДМФШхҚБ будандары осы белгі бойынша
жасына байланысты "өзіне" ДМФШхҚБ 1/2-ден кем түспейді, олар
жасалатын порттың қажетті түрлері ретінде танылады. 1/2 ДМФШхҚБ
"өзімен", 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ арасындағы будандастыру жарықтары,
тиісінше, қазақтың жұқа жүнді тау жыныстарының құрдастары туылған кезде
тірі салмақтан асып түседі 1,0-0,82-0,79 кг (Р>0,001). 1/2 ДМФШхҚБ "өз
ішінде" және 5/8 ДМФШхҚБ жарықтарының көрсеткіштері іс жүзінде бірдей
деңгейде.
Будандастырылған жануарлардағы белгілердің вариация коэффициенті
қазақтың жіңішке жүнді қойларына қарағанда жоғары, әсіресе 5/8
ДМФШхҚБ – Cv=3,8-4,1%, ал ҚБ - 1,7-1,1% (20-кесте).
4 айлық жасында қойдың тірі салмағы 32,8-38,0 кг, тоқтылар - 29,8-35,9
кг құрады, бұл ретте қойдың және түрлі қандастардың жанды массасының
қазақ жұқа жүнді тұқымының құрдастары мен құрдастарынан туу кезіндегі
сияқты асып кетуі сақталады. Мәселен, қазақтың жіңішке жүнді
қошқарларының тірі салмағы тиісінше 1/2 дмфшктен, 5/8 және 3/8 Дмфшктен
аз 6,0-5,8-4,8 кг немесе 18,2-16,5-14,6%. ДМФШхҚБ - 1/2 "өз ішінде", 5/8
және 3/8 қандылық будандарының тірі массасы сәйкесінше бірдей деңгейде,
38,8-38,1-37,6 кг. тоқтыларда бірдей үлгі: будандарда бұл белгінің көрінісі
тең 35,9- 35,1-34,8 ол сәйкесінше қазақтың жіңішке жүнді жарықтарына
қарағанда кг және одан да көп, бойынша 6,1-5,3-5,0 кг (P>0,001). Айта кету
керек, будандар арасындағы айырмашылықтар азаяды.

Кесте 20 – Тәжірибелік қозылардың тірілей массасы

Тұқымдылық Жынысы Саны, Тірілей массасы, кг

бас Туылған Cv,% 4 айлық Cv,%
кезде, М±m кезінде M±m
5/8 еркек 89 4,95±0,12 3,8 38.1±0,46 11,8
ДМФШхҚБ ұрғашы 88 4,72±0,10 4,1 35,1±0,43 12,1
3/8 еркек 93 4,73±0,13 2,7 37,6±0,48 10,4
ДМФШхҚБ ұрғашы 91 4,69±0,07 2,5 34,8±0,44 12,2
½ ДМФШ хҚБ еркек 99 5,10±0,09 2,6 38,8±0,47 10,3
«өзара ұрғашы 98 4,90±0,09 2,3 35,9±0,42 11,1
өсірілген»
 ҚБ еркек 106 4,33±0,06 1,7 32,8±0,42 9,0
ұрғашы 102 3,90±0,06 1,1 29,8±0,43 9,5

ДМФШхҚБ будандарындағы дене салмағының өзгеру

коэффициенттері жоғары: қошқарларда 10,3-11,8% және жарықтарда 11,1-
12,2%. Ал қазақтың жіңішке жүнді қойларының жас малдарында олар 9,0-
9,5% шегінде болады. Бұған паратиптік факторлар әсер еткен болуы мүмкін,
оларға будандастыру әр түрлі әсер етті.
Тірі массаның өсуі ДМФШхҚБ -ның 5/8 будандарында қазақтың биязы
жүнді тау жыныстарының құрдастарынан асып түседі және "өз
ішінде"өсіруден 12 ДМФШхҚБ -дан кем түспейді.
Тірі массаның өсуі туғаннан бір жасқа дейін жарқын сүт ему кезеңінде
дене салмағының ең жоғары орташа тәуліктік өсуі сәйкесінше 1/2
ДМФШхҚБ "өзіне", 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ, 295,2-289,5-286,7 г немесе одан
да көп 48,6-42,9-40,1 г. қазақтың жіңішке жүнді тау жыныстарының
құрдастарымен салыстырғанда. Енелерінен бөлгеннен бір жасқа дейінгі
кезеңде 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен" және 5/8 ДМФШхҚБ будандарының орташа
тәуліктік өсуі 8,5 және 11,9% - ға өсті, ал бір жылдық өсу кезеңінде
басымдық 13,7 және 13,4 г немесе 11,7-11,5% құрады.
Нәтижесінде (21-кесте) тірі салмағы бойынша "өз ішінде" (52,5 кг)
өсіруден жартылай қанды ДМФШхҚБ қазақтың жұқа жүнді жарықтарынан
7,4 кг - ға асып түседі. дәл осы деңгейде 5/8 ДМФШхҚБ (52,2 кг) және 3/8
ДМФШхҚБ -50,2 кг-нан сәл төмен көрсеткіштер бар және олардың тірі
салмағы тиісінше 7,1 және 5,1 кг-ға артық. Жүнді қырқу бойынша 1/2
ДМФШхҚБ "өзімен" будандары жергілікті селекцияның жарықтығынан 0,6
кг-ға асып түседі, ал 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ -де бұл белгі 0,5 және 0,3 кг-ға
көп.
Элиталық және I класты жануарлардың өнімділігі ең жоғары тоқты 1/2
ДМФШхҚБ "өзіне" - 75,0%, 5/8 және 3/8 ДМФШхҚБ - 73,9 және 73,0%
деңгейінде. Қазақтың жіңішке жүнді тұқымды тоқтыларында элита мен I
класты жануарлардың ең аз шығымы (66,2%).

Кесте 21 – Бір жасар тоқтылардың өнімділігі

Тұқымды Саны, Өнімділік

лық бас Тірілей Жүн Жүннің Жүн Элита мен
масса, кг түсімі, кг ұзындығы, жіңішкелігі 1- кл.
см , мкм шығымы, %
5/8 ДМФШ 78 52,2±0,49 4,3±0,12 9,5±0,09 22,7±0,14 73,9
хҚБ
3/8 ДМФШ 86 50,2±0,47 4,1±0,14 9,3±0,03 22,5±0,31 73,0
хҚБ
½ ДМФШ 89 52,5±0,45 4,4±0,08 9,8±0,08 23,1±0,1 75,0
хҚБ “өзара”
ҚБ 92 45,1±0,39 3,8±0,15 9,2±0,06 22,5±0,42 66,2
 Қазақтың жіңішке жүнді қойларымен салыстырғанда "өз ішінде"
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ жүн талшығының ұзындығы 0,6 см - ге артық
(P>0,001). 5/8 ДМФШхҚБ будандарында бұл белгінің мәні 1/2 ДМФШхҚБ
"өзімен", ал 3/8 ДМФШхҚБ - қазақтың жұқа тау жынысы деңгейінде. Барлық
топтар арасында Жарқын талшық тонині бірдей деңгейде.
Ет сапасын зерттеу мақсатында 4 және 12 айлық жаста қой етіне
бақылау сою жүргізілді.

Кесте 22 – 4 айлық қозыларды сою көрсеткіштері

Тұқым Сою Ұша шығымы Ішмайдың Сою Сойыс

дылық алдындағы шығымы массасы шығымы,
тірілей кг % кг % , кг %
салмақ, кг
5/8 ДМФШ 38,0 18,8 49,5 0,335 0,88 19,1 50,3
хҚБ
3/8 ДМФШ 36,4 17,3 47,5 0,355 0,98 17,7 48,6
хҚБ
½ ДМФШ 36,5 18,2 49,9 0,283 0,78 18,5 50,7
хҚБ“ өзара ”
ҚБ 36,0 16,4 45,5 0,290 0,81 16,7 46,4

Сою нәтижелері барлық топтарда жақсы дамыған бұлшық еттері бар

және пішіні дөңгелектенген болды. . Майды жеткілікті қалыңдықта суару
және бүкіл қаңқада біркелкі орналасқан.
Төрт айлық жаста сою алдында қойдың тірі салмағы орта есеппен 36,7
кг болды (22-кесте). Оларды сою кезінде орташа салмағы 18,1 кг, таза
тұқымды қозыларда 16,4 кг қаңқалар алынады. 5/8 ДМФШхҚБ және
ДМФШхҚБ "өзі" (18,8-18,2 кг) қоспаларындағы ұшалардың ең үлкен
массалары және олар қазақ тонкорунымен салыстырғанда тиісінше 2,4-1,8 кг-
ға артық.
5/8 ДМФШхҚБ және 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден ұшалардың
ең жоғары шығымы - 49,5%; 49,9%, 3/8 ДМФШхҚБ сәл аз - 47,5% және ҚБ -
да ең аз-45,5%. Барлық топтардағы ішкі майдың шығымы аз, шамамен
бірдей, шамалы ауытқуы 0,78-ден 0,98% - ға дейін.
Мал сою өнімділігі 5/8 ДМФШхҚБ және 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен"
өсіруден тиісінше 50,3 және 50,7%; 3/8 ДМФШхҚБ - 48,6% және ол қазақ
жұқа жүнді қойларына қарағанда тиісінше 3,9% - ға жоғары; 4,3 және 2,2%.
Ұшалардың морфологиялық құрамын зерделеу кезінде 5/8 ДМФШхҚБ
және 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен", 3/8 ДМФШхҚБ будандастырылған қойлардың
ұшаларында қазақтың жіңішке жүнді қозыларымен салыстырғанда
сүйектердің үлес салмағының 4,5; 4,2 және 3,5% төмендегені анықталды (23-
кесте).
 Кесте 23 – 4 айлық қозы етінің морфологиялық құрамы

Көрсеткіш Топ
5/8 ДМФШ 3/8 ДМФШ ½ ДМФШ хҚБ ҚБ
хҚБ хҚБ “өзара өсіру”
Ұшаның массасы,кг 18,1 16,0 17,7 15,2
Ет-май кг 15,0 13,1 14,6 11,9
ұлпасы % 82,8 81,8 82,5 78,3
Сүйектер кг 3,1 2,9 3,1 3,3
% 17,2 18,2 17,5 21,7
Еттілік коэфф. 4,8 4,5 4,7 3,6

Ет-май ұлпасының мөлшері, керісінше, әр түрлі қанды қозыларда

жоғары: 5/8 ДМФШхҚБ - 82,8%, 1/2 "өзіне" - 82,5%, 3/8 ДМФШхҚБ - 81,8%
және таза тұқымды құрдастарында тек 78,3%. Тиісінше, әр түрлі қанды
ДМФШхҚБ қойларындағы ет коэффициентінің көрсеткіші көбірек: 4,8, 4,7
және 4,5, ал таза тұқымды құрдастарында 3,6, бұл будандастырылған
жануарларды бұлшықет-целлюлоза бөлігі көп адамдар ретінде сипаттайды.
Қой етінің химиялық құрамын анықтау (24 - кесте) жануарлардың 5/8
ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден және 3/8 ДМФШхҚБ
ақуыздың көп мөлшері-15,9-14,9%, ал қазақтың жіңішке жүнінде тек 13,3%
бар екенін көрсетті. Барлық қозылардың майы іс жүзінде бірдей деңгейде
18,7; 18,7; 18,6 және 18,3. Алайда, қоспалардың еті ҚБ - 2586,0 Ккал
қозыларына қарағанда тағамдық жағынан 2710,28 - 2771,35 Ккал аралығында
жоғары.
Осылайша, 4 айлық жаста мал сою көрсеткіштері бойынша 5/8
ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден және 3/8 ДМФШхҚБ
қазақтың жіңішке жүнді қозыларына қарағанда жақсы екенін атап өтуге
болады. Олардың еті көп. Сонымен қатар, ет өнімділігі бойынша 5/8
ДМФШхҚБ және 3/8 ДМФШхҚБ қошқарлары "өз ішінде"өсіруден алынған
1/2 ДМФШхҚБ құрдастарының көрсеткіштерімен бірдей деңгейде.

Кесте 24 – 4 айлық жастағы қой етінің химиялық құрамы

Тұқымдылық Ылғал Ақуыз Май Күл 1 кг еттегі калория

мөлшері , ккал
5/8 ДМФШ хҚБ 64,5 15,9 18,7 0,9 2771,35
3/8 ДМФШ хҚБ 65,5 14,9 18,6 1,0 2710,28
½ ДМФШ х ҚБ “ 64,8 15,7 18,7 0,8 2767,53
өзара өсірілген”
ҚБ 67,4 13,3 18,3 1,0 2586,01

1 жаста (25-кесте) сою алдында қойдың орташа тірі салмағы 56,5 кг

(53,0-ден 59,0 кг-ға дейін) құрады. Ең жақсы сою көрсеткіштері "өздігінен"
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ және 5/8 ДМФШхҚБ қошқарларымен сипатталады.
Оларды сою кезінде салмағы 31,0 кг, 3/8 ДМФШхҚБ - 27,5 кг және таза
тұқымды қозыларда - 25,0 кг қаңқалар алынады.
 Кесте 25 – Бір жасар қозыларды сою нәтижелері

Тұқымдылық Сою Ұша шығымы Ішмай шығымы Сойыс салмағы

алдындағы кг % кг % кг %
тірілей
салмақ, кг
5/8 ДМФШ х ҚБ 59,0 31,0 52,5 0,8 1,4 31,8 53,8
3/8 ДМФШ х ҚБ 56,0 27,5 49,1 1,0 1,8 28,5 50,9
½ ДМФШ х ҚБ 58,0 31,0 53,4 1,3 2,2 32,3 55,7
“өзара өсірілген”
ҚБ 53,0 25,0 47,1 1,0 1,9 26,0 49,1

5/8 ДМФШхҚБ және 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден ең жоғары

ұша шығымы - 52,5% -53,4%, 3/8 ДМФШхҚБда біршама аз - 49,1% және ҚБ -
да ең аз-47,1%. Сою массасының көрсеткіштері бойынша үлгі ұшалардың
массасын салыстырумен бірдей. Мал сою шығымы қазақ тонкоруннойына
қарағанда "өз ішінде" өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ, 5/8 ДМФШхҚБ және 3/8
ДМФШхҚБ тиісінше 6,6; 4,7 және 1,8% - ға жоғары. Абсолютті көрсеткіш
бойынша қой етіндегі ішкі майдың ең көп шығымдылығы "өз ішінде"
өсіруден 1/2 ДМФШхҚБ (2,2%), ең азы 5/8 ДМФШхҚБ - 1,4%.
Морфологиялық құрамы бойынша, басқа жастағы сияқты, 5/8
ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен" және 3/8 ДМФШхҚБ
будандастырылған қойлардың ұшаларында қазақтың жіңішке жүнді
қозыларымен салыстырғанда сүйектердің үлес салмағының сәйкесінше 2,3;
2,3 және 1,4% төмендегені байқалады.
Целлюлоза мөлшері, керісінше, әртүрлі қанды қозыларда жоғары: 5/8
ДМФШхҚБ - 84,2%, 1/2 ДМФШхҚБ - 84,2%, 3/8 ДМФШхҚБ - 83,3%, ал таза
тұқымды құрдастарында - 81,9%. Тиісінше, әр түрлі қанды (0,5-0,8) қой
етінің ет коэффициентінің көрсеткіші көп және будандар арасында
айтарлықтай айырмашылықтар жоқ.
4 айдан 12 айға дейін сою алдында қойдың тірі салмағының артуы
бірдей болған жоқ. Будандардағы ең жоғары көрсеткіш-5/8 ДМФШхҚБ және
1/2 ДМФШхҚБ "өздігінен", сәйкесінше 21 және 21,5 кг.
Олардың бірнешеуі 3/8 ДМФШхҚБ - 19,6 кг будандарынан төмен. бұл
көрсеткіш бойынша ең төменгі көрсеткіштер қазақтың жұқа жүнді
қойларында (17,0 кг) және олар 5/8 ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде"
және 3/8 ДМФШхҚБ арасындағы будандардан төмен.-4,0-4,5-2,6 кг.
Егер 1/2 ДМФШхҚБ пен 5/8 ДМФШхҚБ арасындағы будандардың өсуі
бірдей болса, онда 3/8 ДМФШхҚБ арасындағы будандар 2,0 - 2,6 кг - ға артта
қалады, ал қазақтар бір жасқа дейін 1/2 ДМФШхҚБ - 12,8 кг-ға, 5/8
ДМФШхҚБ - 13,2 кг-ға және 3/8 ДМФШхҚБ -10,2 кг-ға өсті. жіңішке жүнді-
3,6-ға4,2 кг. тиісінше, алғашқы екеуінің қаңқасының шығу пайызы 1,4-1,9% -
ға жоғары және 52,5-53,4% - ға жетті.
12 айлық жасқа қарай ішкі майдың шығымдылығының артуы 4 айлық
жастағы шығымдылықпен салыстырғанда 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен" - 1,42% -
ға және қазақтың жіңішке жүнді тұқымынан-1,09% - ға өсіруден алынған
будандарда ең көп болып шықты. Бірақ бұл ДМФШхҚБ қанының 5/8 және
3/8 жануарлары паратиптік факторларға жақсы бейімделмейді дегенді
білдірмейді. Сірә, олар әлі де дененің өсуін жалғастыруда, бұл майлы
тіндердің көбірек тұндырылуына мүмкіндік бермейді.
4 айдан 12 айға дейінгі сою массасының өсуі "өз ішінде" өсіруден 1/2
ДМФШхҚБда ең жоғары-13,8 кг, содан кейін 5/8 ДМФШхҚБ -12,7 кг немесе
тиісінше 5,0 -3,5% пайызбен. Бұл белгілердің көрсеткіштері 3/8 ДМФШхҚБ
және қазақтың жіңішке жүнді қойларында шамалы ерекшеленеді, дегенмен
біріншісінде сою массасының өсуі 1,5 кг-ға немесе 5,8% - ға артық.
5/8 және 1/2 ДМФШхҚБ "өзімен", 3/8 ДМФШхҚБ будандастырылған
қойлардың ұшаларында жасына қарай сүйектердің үлес салмағының 2,3; 2,3
және 1,4% - ға төмендеуі байқалады, бұл қазақтың жіңішке жүнді
қозыларымен салыстырғанда. Целлюлоза мөлшері, керісінше, әр түрлі қанды
қозыларда 5/8 ДМФШхҚБ - 84,2%, 1/2 "өз ішінде" - 84,4%, 3/8 ДМФШхҚБ -
83,3%, ал қазақтың жұқа жүнді қойларында - 81,9% жоғары. Тиісінше, әр
түрлі қанды ДМФШхҚБ қойларындағы ет коэффициентінің көрсеткіші
көбірек.
Сонымен, будандастырылған қозылар тобында ет коэффициенті 5,3;
5,3; 5,0 қазақтың жіңішке жүнді құрдастарында 4,5 құрады, бұл
будандастырылған жануарларды өлекселерде бұлшықет-целлюлоза мөлшері
көп жеке тұлға ретінде сипаттайды.
Ет өнімділігінің сандық көрсеткіштерімен қатар, еттің тағамдық
құндылығын анықтау маңызды. Қойдың тағамдық құндылығы оның
химиялық құрамымен анықталады.
Қой етінің химиялық құрамын анықтау көрсеткендей, жануарларда 5/8
ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ "өз ішінде" өсіруден және 3/8 ДМФШхҚБ 4
айлық (15,9; 15,7; 14,9%) және 1 жасында (17,6; 17,5; 17,4%) белка ақуыздың
көп мөлшері бар, ал қазақтың жіңішке жүнді жыныстарында тиісінше - 13,3%
және 14,8%. Барлық қозылардың 4 айлық май мөлшері іс жүзінде бірдей
деңгейде 18,7; 18,7; 18,6 және 18,3. Соңғы белгі бойынша, 1 жасында ҚБ
қозыларында ең жоғары көрсеткіш - 20,4%, "өз ішінде" өсіруден 1/2
ДМФШхҚБ - 19,0% аз. 4 айлық жастағы будандастырылған ет тағамдық
құндылығы бойынша 2586,01 Ккал ҚБ қозыларына қарағанда 2710,28 -
2771,35 Ккал шегінде жоғары болды; 1 жылда "өз ішінде" өсіруден 1/2
ДМФШхҚБ жоғары - 2903,63 Ккал, ҚБ - 2883,55 және 3/8 ДМФШхҚБ
қозыларда сәл аз - 2828,93 Ккал; ең аз калорий калория мөлшері 5/8
ДМФШхҚБ -2762,18 Ккал.
1/2 айлық жасқа дейін ылғалдың мөлшері 5/8 ДМФШхҚБ етінде аз
өзгерді. Мүмкін, бұл жеке тұлғада бұлшықет тінінің ұлғаюына байланысты
тірі массаның өсуі әлі де артып келеді.
12 айлық жасқа қарай белка ақуыз мөлшері барлық топтарда бірдей
өсті, дегенмен будандастырылған жануарларда (0,2-1,04) өсу үрдісі
байқалады.
 12 айға дейінгі майдың мөлшері қазақтың жіңішке жүнді қойларында
(2,1% - ға) айтарлықтай қосылды. Олар, бәлкім, өсуді аяқтайды және
будандастырылған жануарлармен салыстырғанда май жасушаларының
түзілуіне көбірек жем бірліктері кетеді. Ал 5/8 ДМФШхҚБ, 1/2 ДМФШхҚБ
"өзіне" және 3/8 ДМФШхҚБ топтарында мало майының мөлшері өзгерді
(барлығы 1,2% дейін).
Осылайша, барлық жас кезеңдерінде ет өнімділігі бойынша 5/8
ДМФШхҚБ және 3/8 ДМФШхҚБ қойлары "өз ішінде" өсіруден 1/2
ДМФШхҚБ құрдастарының көрсеткіштерімен, яғни қалаған типтегі
жануарлармен бірдей деңгейде болады.

3.8 Етті меринос қойларын таңдаудың басым әдістері

Селекциялық жұмыстың негізгі әдістері:

1. Қойлардың фенотипі мен шығу тегін бағалау, сондай-ақ
ұрпақтарының сапасы бойынша тексеру негізінде жоғары өнімді қойларды,
дене салмағы, өсу қарқыны жоғары және еттілік пішіндері айқын малды
іріктеу мен өсімге қалдыру;
2. Қойлардың барлық топтарын жыл бойына құнарлы азықтандыруды
жолға қою;
3. Фенотиптік және генотиптік көрсеткіштерге сәйкес, тірілей салмағы
70-75 кг болатын асыл тұқымды саулықтардан селекциялық отарлар құру;
4. Тұқымдық-қошқарлар мен саулықтарды селекция мақсатына сай,
іріктеу мен жұптау негізінде қозылар мен тоқтылардың орташа тәуліктік
тірілей салмағының өсімін 250-350 г жеткізу;
5. Малдың асыл тұқымдық және өнімділік қасиеттерін мақсатты іріктеу
мен жұптауды және зерделеуді қамтамасыз ететін асыл тұқымды мал есебін
тұрақты да тиянақты жүргізу;
7. Ет-жүн өнімділігі, дене бітімі мен шығу тегі бойынша өте бағалы
тұқымдық-қошқардан тарайтын желілік қойлардың асыл тұқымдық
қасиеттерін, саулықтардың сүттілігі мен алынған төлдерінің өсіп-жетілу,
бордақылану және еттілік қасиеттерін зерттеу. Селекциялық топ қошқарлары
мен саулықтарын жыл сайын бағалау, олардың қатарын өнімділіктері ересек
малдан жоғары 1,0 жасар еркек, ұрғашы тоқтылармен толықтыру. Қойларды
іріктеу мен жұптау нәтижелері бойынша селекциялық топ мал жетілдіру
және сол арқылы барлық малдың тұқымдық-өнімділік қасиеттерін арттыру.
 4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ

Малдың кез-келген тұқымын өсірудің маңызы экономикалық тиімділік

деңгейімен анықталады (26-кесте).
Есептеулер көрсеткендей, I-III топтардың саулықтары ірі және өнімді
болғандықтан, II, IV топтардағы тұстастарынан басым болды. Тірілей
салмақтары түрліше саулықтарды өсірудің экономикалық тиімділігі олардың
өнімділік деңгейіне және тауарлық өнім өндірісіне тікелей байланысты.
Мәселен, тірілей салмағы 60-69 кг аналықтардың жүн өндірісінен түсетін
түсім 50-59 кг аналықтардан 154,0 теңгеге немесе 7,3% - ға артық.

Кесте 26 – Экономикалық тиімділік

Көрсеткіш Топ
І ІІ ІІІ ІV
Өндірілген қой еті тірілей массада, кг 49,6 47,0 41,0 39,1
Сату бағасы 1 кг тірілей салмақ, теңге 1030 1030 1030 1030
Қойларды тірілей салмақпен сатудан түскен түсім, 51088 48410 42230 40273
теңге
Өндірілген жүн, кг 4,92 4,56 4,92 4,56
Сату бағасы 1 кг жүн, теңге 350 350 350 350
Жүнді сатудан алынған түсім, теңге 1722 1596 1722 1596
Сатылған өнімдердің барлығы, теңге 52810 11494 43952 41869
Барлық шығындар, теңге 25200 25200 25200 25200
Пайда, теңге 27610 24806 18752 16669
Рентабельділік, % 109,56 98,43 74,41 66,15

Қой шаруашылығы өнімдерін өндіруден түскен таза пайда бойынша

тірілей салмағы 60-69 кг, ДМФШ тұқымының қан үлесі 5/8 болатын будан
қозылар алынған саулықтардан, таза тұқымды және ДМФШ тұқымының қан
үлесі 3/8 және 1/2 болатын будан қозылар алынған саулықтармен
салыстырғанда, тиісінше, 10941 және 2678-8858 теңгеге басым болды.
Еркек қозыларды енелерінен бөлгеннен кейін етке сату барлық топтар
бойынша жоғары рентабельділікті қамтамасыз етті 66,15-109,56%. Бірақ
ДМФШ тұқымының генотипі қолданылған топтарда экономикалық
тиімділік жоғары болды және бұл айырмашылық салмақтары 60-69 кг
саулықтарда 32,28-43,41%, ал 50-59 кг саулықтарда 8,26% құрады.
Сонымен, қазақтың биязы жүнді саулықтарын дейчемеринофлейшшаф
тұқымының қошқарларымен будандастырудан алынған будандар, тазақанды
қазақтың биязы жүнді қойларымен салыстырғанда, айқын еттілік
пішіндерімен, сүт ему және бордақылану кезеңдеріндегі өсу қарқынының
жоғарылығымен көзге түседі. Аталған қасиеттердің басымдығы будан төл
алынған саулықтарды өсіру тиімділігінің жоғары болуын қамтамасыз етті.

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Ғылыми негізделген мақсатты асылдандыру жұмыстарының

нәтижесінде Алматы облысының “Алматы асыл тұқымды зауыты” АШК,
“Етті меринос” ҚБ және “Ескелді” шаруа қожалығында етті-жүнді өнімділік
бағыттағы, 2011 жылы сынақтан өткен қой тұқымы – “Етті меринос”
өсіріледі. Тұқым алғашқы кезеңде – қазақтың биязы жүнді қойларын іріктеу
және тазатұқымды жұптау және оларды Германиядан әкелінген
дейчемеринофлейшашаф тұқымының қошқарларымен будандастыру арқылы
шығарылған.
2. Қой шаруашылығы ҒЗИ ғалымдары мен аталған шаруашылық
құрылымдар мал өсірушілерінің бірлескен жемісті еңбегінің нәтижесінде
ТМД мемлекеттері арасында алғаш рет шөлді және шөлейтті аймақтың
табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, мол да сапалы ет және биязы жүн
беретін қойлардан сала өнімін өндірудің селекция-генетикалық әдісі игеріліп,
Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның шаруашылықтарына кеңінен
енгізілді.
3. Етті меринос тұқымының тірілей салмағы, 15-25%, ұша мен ет-май
ұлпаларының шығымы 5-7% жоғары. Қозылар жоғары өсу қарқынымен
ерекшеленеді, олардың сүт ему және бордақылау кезеңіндегі орташатәуліктік
салмақ өсімі 300-320 г-ға жетеді, бұл бастапқы аналық тұқым – қазақтың
биязы жүнді қойларына қарағанда, 50-70 г-ға көп.
4. Фенотип бойынша тұқымның негізгі ерекшеліктерінің бірі – еттілік
пішіннің айқындығы, денелерінің артқы бөлігіндегі бұлшықеттердің, әсіресе
жамбастардың толықтығы. Тұқым малына кеңкеуделілік тән: кеудесінің ені
мен тереңдігі бірдей деңгейдегі қойлар да кездеседі.
5. Тұқымдық-қошқарлар жоғары препотенттілікпен сипатталады және
олардың ең жақсыларынан бірінші класты саулықтарға іріктеу кезінде 80-
90% элита және I класс ұрпақтар алынады. Желілер бойынша өсіру тұқымға
тән белгілердің тұқым қуалауын жақсартуға үлкен мүмкіндік туғызады,
популяцияның біртектілігін арттырады.
6. Тұқымның қойлары шөл, шөлейт аймақтарда жыл бойы шалғай
жайылымдарда бағуға бейімделген. Саулықтардың орташа төлшеңдігі – 130-
140 %, ал жекелеген отарларда 160% дейін. Төлдердің туылғаннан
енелерінен бөлгенге дейінгі сақталуы 98-99% құрайды. Егіздер мен
үшемдердің енелері, бір қозы туған саулықтардан, 7 кг-ға дейін жоғары
салмақ тартады.
7. Тұқымдық-қошқарлар мен саулықтар ірі: шоқтық биіктігі сәйкесінше
85-90 және 75-80 см; кеуделері жақсы дамыған (қошқарлардың кеуде орамы
150 см-ге дейін). Кеуде ені кеуде тереңдігінен сәл төмен (0-3 см).
8. Енелерінен бөлінген, 4 айлық еркек қозылардың орташа тірілей
салмағы 35-38 кг жетеді (ең қоғары 50 кг дейін). Дамудың жылдық циклінде
олардың орташатәуліктік салмақ өсімі 150-155 г-ға тең.
Көктемдегі ең жоғары тәуліктік салмақ өсімі – 319г (жекелеген қойлар
500-550г дейін салмақ қосады), ең азы – қыста – 54г.
Бір саулыққа шаққанда 4-4,5 айда етке сатылған қозылардан алынған
таза пайда 16000 - 18000 теңгені құрайды.
9. Тұқымның тектік белгісі – жоғары ет өнімділігі: қошқарлардың
орташа тірілей салмағы 110-120кг (140кг дейін), саулықтардың тірілей
салмағы – 65-75кг (103кг дейін); 4-4,5 айлық қозылар ұшасының салмағы –
17,5-19,5 кг, ұша шығымы – 50-52%, ересек қойларда – 53-55%; малдың таза
салмағынан (ішкі органдарсыз) ұшаның шығымы – 60-63%, бұл тұқымды
одан әрі жетілдіру үшін үлкен мүмкіндік береді.
10. 10. “Етті меринос” тұқымы – Қазақстанда экологиялық таза қой-
қозы етін өндіру бағытындағы қой шаруашылығын дамыту үшін бағалы
асылдандыру материалы, ал оны шығару тәжірибесі теориялық және
өндірістік мәні зор құндылық болып табылады.
11. 11. Қойлардың өнімділігін арттырудың маңызды резерві
қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау, тұқымқуалайтын
және өнімділік қасиеттерін ұрпақтарына тұрақты түрде беретін жақсартушы-
қошқарларды барынша қарқынды пайдалану болып табылады.
12. Жоғары өнімді қойлар санын арттыру үшін ірі денелі, ет-жүн
өнімділіктері жақсы қалыптасқан малды мұқият іріктеу, біртекті және әртекті
жұптау әдісімен бағалы генотипті қошқарларды тиімді пайдалану арқылы
қойлардың жаңа желілерін шығару тұқымды асылдандырудың негізгі жолы
болып табылады. Бәсекеге қабілетті қозы еті мен бағалы биязы жүн өндірісін
дамыту мақсатында “Етті меринос” тұқымы қойларын өсіру және
шаруашылықтарға кеңінен енгізу ұсынылады.
 Өндіріске ұсыныс

1. Бәсекеге қабілетті қозы еті мен бағалы биязы жүн өндірісін дамыту
үшін “Етті меринос” тұқымы қойларын өсіру және шаруашылықтарға
кеңінен енгізу ұсынылады.
2. Жоғары өнімді мал санын арттыру үшін ірі денелі, ет-жүн
өнімділіктері жақсы қалыптасқан қойларды мұқият іріктеу, біртекті және
әртекті жұптау әдісімен бағалы генотипті қошқарларды қойды қолдан
ұрықтандыру бекеттерінде қарқынды пайдалану ұсынылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ

1. Иачев и. Г., Папцов А. Г., Долгушкин Н. К., Серков а. ф., Маслова В.

В., Чекалин В. С. ЕАЭО-ға интеграцияны тереңдету жағдайында Ресейдің
Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық бағыттары (РҒА. Мәскеу,
2017, 48 б).
2. Сидорович а. в., Абишев А. А. Ұлттық экономика: Оқу құралы;
("Дауир" ЖШС, Алматы, 2012. - 314 с).
3. Шваб к. Төртінші өнеркәсіптік революция (Эксмо, Мәскеу, 2016, 138
б).
4. Темірбекова А. Б. ЕАЭО-дағы интеграция жағдайындағы Қазақстан
ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігі / А. Б. Темірбекова / / ҚазҰУ
Хабаршысы, 118(6) 16-24 (2016).
5.Бурамбаев Н.Б., Нұржанов К.Х.,Темиржанов А.А. / Қой
шаруашылығының практикумы. Алматы: “ЭСПИ” баспасы, 2022-172б.
6. Жаңа жануарларды азықтандырудағы: анықтамалық нұсқаулық /
Жалпы. ред. В. И. Фисинина, В. В. Калашникова, И.Ф.
Драганова, Х. А. Амерханова. - М.: Издво ртау-АШМ, 2012. - 617 Б.
7. Драгонов и. Ф. жануарлардың минералды қоректенуі: оқулық / и. Ф.
Драганов, В. И. Фисинин, В.В. Калашников, А. С. Ушаков.-М.: К. А.
Тимирязев атындағы АШМ басылымы, 2012.-385 Б.
8. Есенғалиев К.Г. Е79 Етті-майлы және етті-жүнді қойлардың
өнімділігін жоғарылату әдістері: оқу құралы / К.Г. Есенғалиев, А.М.
Давлетова - Алматы: Альманах, 2022.-90б
 9. Омарқодаұлы Н., Абдрахманов С. Мал азықтандыру және азық
сапасын бағалау.-Астана, Агроуниверситет, 2015. -240б
10. Ресейлік ет меринос 2017 асыл тұқымды қойларын бағалаудың
уақытша тәртібі мен шарттары / Селионова м. и., Шумаенко С. Н., Ефимова
Н. И., Суров А. и., Бобртшов С. С.
11. Қазақстанның батыс өңіріндегі ет-жүнді жартылай жүнді қой
шаруашылығы 2016 / Траисов б. б., Траисова Т. Н., Бозымова А. К.,
Жаймышева С. С.
12. 2016 жылы әкелінген австралиялық селекциялық қойлардың өнімді
көрсеткіштері Асылбекова Эльмира Бекбауқызы, Оспанов Серік
Рапильбекұлы
13. Ресейлік ет меринос 2017 асыл тұқымды қойларын бағалаудың
уақытша тәртібі мен шарттары / Селионова м. и., Шумаенко С. Н., Ефимова
Н. И., Суров А. и., Бобрышов С. С.
14 Улучшение генофонда современных пород овец и коз Казахстана
2013 / Махатов Б. М., Сейитпан К. Н., Кулатаев Б. Т.
15. Қазақстанның батыс өңіріндегі ет-жүнді жартылай жүнді қой
шаруашылығы 2016 / Траисов б. б., Траисова Т. Н., Бозымова А. К.,
Жаймышева С. С.
16. Жаңа селекциялық жетістік - "таза МЕРИНОС" тұқымы 2012 /
Касенов т. к., Оспанов С. Р.
17. Москаленко Л. П., Филинская О. В. Ешкі Шаруашылығы.- М.
Агропромиздат, 2012.- 357 Б.
18. Омаркожаұлы Н., Шуркин А. и. мал шаруашылығы практикумы.-
Астана, BG-print.- 173 б.
19. Ешкі өсіру: семинар. / Омаркожаұлы Н., Шуркин А., Сұлтанов о.,
Саденова М. - Алматы: "Лантар Трейд" ЖШС, 2018. - 206 б.
20. Нурушев м. ж. H-90 ешкі биологиясы (кестелер мен суреттердегі
ерекшеліктер): ғылыми еңбек м.ж. Нурушев. Алматы: ADAL Kitap, 2022. -
348 Б.
21. Байбатшанов Арынгазиев Козоводство: учебник / К. С. Сабденов, С.
Арынгазиев, Д. М. Нурмаханбетов, Б. Т. Кулатаев, М. К. Байбатшанов, Б. С.
Арынгазиев.- Алматы: NQRT, 2022. - 232 с
22. Қ.С. Сәбденов, С. Арынғазиев, Д.М. Нұрмаханбетов, Б.Т. Құлатаев,
М..К. Байбатшанов, Б.С. Арынғазиев Козоводство (учебник) «Нур-принт»
баспа орталығы, Алматы, 2019.- 251 бет.
23. Сұлтанова, с. Арынғазиев, М. Байбатшанов, Б.Құлатаев - Алматы:
NQRT, 2022. - 464 б.
24. Құлатаев Б. Т. қой шаруашылығы өнімдерін өндірудің заманауи
технологиясы: / оқулық.1-том. Б. Т. Құлатаев. - Алматы: ЭСПИ, 2022. - 236
бет.
25.Узаков Я.М., А.М.Таева, М.А.Калдарбекова и др. Разработка
технологии национальных мясных продуктов из баранины. Ж. Вестник
Алматинского техлогического университета, №4, 2012, с.8-12.
 26.Ерохин А.И. Өнімділіктің әртүрлі бағыттағы қойлардағы ет
өнімдерінің сандық және сапалық көрсеткіштері / А.И.Ерохин, Е.А. Карасев,
Т.А. Магомадов, С.А. Ерохин // Қой, ешкі, жүн ісі. - 2017.- No 4. - С. 24 - 26.
27. Сабденов Қ.С., Бетембаева М.М., Қ.Е.Елемесов., Рақымжанов Ж.А.,
Көшербаев Ш.Қ., Пірманшиев М.П., Қойшыбаев С.А.т.б. Қой шаруаштығы.-
Алматы: 2013.- 90 б.
28. Ерохин А.И. Овцеводство / А.И. Ерохин, С.А. Ерохин. – Москва,
2014. – 480 с.
29.Әдекенов М., Нұрғалиев Ө. Етті-ᴍайлы бағыттағы қой
шаруашылығының рентабельділігі.-Алматы:Қайнар.- 2016.- С.70-72.
30. Скорих Л.Н. Әртүрлі шығу тегі мен әр түрлі кезеңдегі жас
қойлардың өсуі мен дамуы / Л.Н. Скорых, В.Т. ранюк
31.Қарабаев Ж.А., Нартбаев А.Н., Спиваков В.А. Қой
шаруашылығының ʜегіздері.-Алматы: 2013.-73-75 б.

ҚОСЫМША А

1- Сурет ДМФШ тұқымының 2 жасар қошқары, жеке №6682, салмағы

– 100,9 кг
2- Сурет ДМФШ тұқымының 2 жасар тұсақтары, орташа салмақтары –
79 кг

ҚОСЫМША Б

3- Сурет Доне тұқымының ересек қошқары