Колчедан
Галыг
Ашынма
Инфилтрасийа
Еллцвиал
Деллцвиал
Проллцвиал
Сяпинти Аллцвиал
Екзоэен Литорал
Глйасиал (морен вя флцвиоглйасиал)
Еол
Механики
Кимйяви
Чюкмя
Биокимйяви
Вулканоэен-чюкмя
Реэионал метаморфизм
Метаморфизляшмиш
Контакт метаморфизм
Метаморфоэен Реэионал метаморфик
Метаморфик
Контакт метаморфик
ЕНДОЭЕН ЙАТАГЛАР
Магматик йатаглар
Метеор
бятиндян асылы оларагсулары мцяййян
щидротермал йатагларын щидроэеоложи
ичярисиндя плутоноэеншяраит нятиъясиндя
щидротермал, йер вя амагматоэен,
вулканоэен щидротермал
Мясамяли сцхурларда
суларын сиркулйасийасы
схеми (И.Финчя эюря)
Aşınma yataqları
Mцхтялиф физики-кимйяви факторларын тясири нятиъясиндя йер сятщиндя вя йа йер
сятщиня йахын дяринликлярдя сцхурлар вя онлары тяшкил едян минераллар
дезинтеграсийайа мяруз галараг екзоэен шяраитдя давамлы олан йени минераллары ямяля
эятирир. Бу просес ашынма просесидир, онун нятиъясиндя ямяля эялян йатаглар ися
ашынма йатаглары адланыр.Ашынма просеси сцхурлара илк нювбядя механики тясир едир
вя онлары хырда тяркиб щиссяляриня гядяр позур. Бурада температурун дяйишмяси, суйун
донмасы вя сцхур чатларына дуз кристалларынын долмасы ясас рол ойнайыр. Физики
ашынма цчцн ян ялверишли шяраит температурун кяскин дяйишдийи гуру иглимдир, йяни
сящраларын, арктика вя субарктика вилайятляринин иглими. Сцхурларын механики
ашынмасы тякликдя баш вермир, адятян о суйун бюйцк рол ойнадыьы кимйяви ашынма
просеси иля йанашы эедир. Тяркибиндя мцяййян мигдар оксиэен, карбон газы, цзвц
туршулар вя мцхтялиф дузлар сахлайан мящлуллар сцхурларын минералларыны позараг
оксидляшмя, карбонатлашма вя бу кими просеслярин эетмясиня сябяб олур, елементлярин
бир щиссяси мящлуллара кечяряк торпаг сулары васитясиля грунт суларынын фяалиййят
эюстярдийи сащяляря дашынылыр. Бурада зяиф мящлуллар сцхурларын тяркиб щиссяляри
иля гаршылыглы ялагяйя эиряряк чохлу мигдар мцбадиля реаксийаларынын эетмясиня
сябяб олур. Беляликля, мцхтялиф файдалы газынтыларын инфилтрасийа йатаглары
йараныр.
Кимйяви ашынма нятиъясиндя щялл олан минералларла йанашы щялл олмайан вя йа зяиф
щялл олан минераллар да ямяля эялир. Онлардан аз сыхлыьа вя кичик щиссяъикляря
парчаланма габилиййятиня малик оланлары ахар суларла апарылыр, бюйцк гисим щялл
олмайан кимйяви ашынма мящсуллары ися йеринда галыр, бу вя йа диэяр файдалы
газынтыларла зянэинляшир вя галыг йатагларыны ямяля эятирирляр. Беляликля, ашынма
йатаглары групу ичярисиндя ики синиф айрылыр: галыг вя инфилтрасийа.
Галыг йатаглары. Кичик миграсийа габилиййятиня малик олан
елементляр ашынма зонасынын йухары щиссяляриндя топланараг сянайе
ящямиййятли галыг йатагларыны ямяля эятирирляр.
Ашынма просеси заманы торпаг юртцйц алтында сцхурларын давамсыз
позулма мящсуллары топланыр. Онлар ашынма габыьы адыны
дашыйырлар. Ашынма габыглары йер сятщиня чыхан вя нисбятян ъаван
чюкцнтцляр алтында басдырылмыш олур. Биринъи щалда мцасир (ъаван
дюрдцнъц дювр йашлы), икинчи щалда ися гядим (кечмиш эеоложи
епохаларын ашынма мящсуллары) ашынма габыглары йараныр. Гядим
дюврлярдя узун заман мцддятиндя формалашмыш ашынма мящсуллары
бязян метаморфизляшмяйя мяруз галыр. Ашынма габыглары иля бир
сыра файдалы газынты йатаглары баьлыдыр. Бу мцгабилдян дямир (боз
дямир филизи вя сидерит), манган, силикат никел филизляри (кобалтла),
уран (ванадиумла), боксит, каолин, бентонит эилляри вя с. эюстярмяк
олар. Бу групда щабеля бязи мис, гурьушун, галай (касситерит,
илменитля, монаситля вя ксенотимля), тантал, ниобиум, надир торпаглар,
гызыл, фосфор, магнетит, талк вя дуз йатаглары да раст эялир.
Файдалы газынты кцтляляринин формасына вя ямяляэялмя шяраитиня
эюря цч тип ашынма габыьы йатаглары айрылыр: сащяви, хятти,
тямасйаны.
Serpentinitlərdə sahəvi aşınma qabığı yataqğı (kəsiliş)
а) Щягиги мящлулларын чюкцнтцляри (калсиум, натриум, калиум
вя магнезиум дузлары). Щалоэен файдалы газынтылар (эипс, анщидрид,
даш дуз, алиум вя магнезиум дузлары) дяниздян айрылмыш кичик
эюллярдя вя дузлу дяниз щювзяляриндя арид иглим шяраитиндя чюкцр.
Бунлар щягиги мящлуллардан йалныз суйун дузлулуьу ади дяниз
суларынын дузлулуьундан артыг олдугда айрылыр. Менделейев
ъядвялиндя мялум олан 104 елементдян 80-и дяниз суйунун тяркибиндя
иштирак едир. Лакин дяниз суйунда бу елементляр гейри-бярабяр
пайландыьындан 9 елементин пайына 99,9% (NaCl – 77,7; MgCl2 – 10,9;
MgSO4 – 10,7; CaSO4 – 3,6; К2SО4 – 2,5; CаCО3 – 0,3 və s.), йердя галан
елементлярин пайына ися дяниз суйунда сахланылан дузларын йалныз 0,1
%-и дцшцр. Дяниз суларында дузларын орта мигдары 3,5%-я йахындыр.
Алман алими А. Оксениус 1877-ъи илдя дуз йатагларынын ямяля
эялмясиня даир юзцнцн «Барлар нязяриййяси» иля чыхыш етмишдир.
Щямин нязяриййяйя эюря дуз йатаглары эениш сащяляри тутан бухта
типли дайаз щювзялярдя формалашмышдыр. Бухталар океандан суалты
сядля вя йахуд барла айрылмышдыр. Бу бухталарда арид иглим
шяраитиндя суйун интенсив бухарланмасы эетдийиндян, онун сявиййяси
ашаьы дцшцр вя нятиъядя бухтайа йени пай дяниз суйунун даими ахымы
мцмкцн олур. Дяниз суйунун бухарланмасы нятиъясиндя мящлулда
дузларын консентрасийасы ардыъыл олараг артаъаг вя онларын тядриъи
Барлар нязяриййясиня эюря дузямяляэялмя схеми: а-дяниздян суйун дахил
олмасынын илкин мярщяляси вя карбонатларын ямяля эялмяси; б-орта мярщяля;
Ъа вя На дузларынын чюкмяси вя ана мящлулун ямяля эялмяси; ъ-сонунъу
мярщяля; К вя Мэ дузларынын чюкмяси вя дuз лайынын эил тябягяси иля
юртцлмяси .
К. Оксениусун фикринъя, эетдикъя щювзянин дибиндя йерляшян гаты
дузлу мящлулун сявиййяси барын сявиййясиня чатыр. Даща сонра суйун
сявиййясиндян йухары галхмыш бар бухтаны дяниздян айырыр вя бу
шяраитдя калиум дузлары чюкцр.
Барлар щипотезиня ян йахшы мисал Хязяр дянизинин шярг сащилиндя
йерляшян Гара-Боьаз-Гол кюрфязидир. Кюрфяз 18 мин км2 сащяни тутур;
онун максимал дяринлийи 13 м-дир. Кюрфяз дяниздян енсиз гум «дили»
васитясиля айрылмышдыр. Боьаз васитясиля бура щяр ил 18 млрд. м3
дяниз суйу дахил олур ки, ондан да тяхминян 350 мин т дуз чюкцр.
Кюрфяздя суйун бухарланмасы нятиъясиндя дузларын консентрасийасы
(илк юнъя НаЪл, МэСО4, МэЪл2) Хязяр дянизиндяки су иля мцгайисядя
тяхминян 20 дяфя артыг олур.
К. Оксениус юз щипотезини иряли сцряркян бир нечя ъящяти нязяря
алмамышдыр. Яввяла, о, дузямяляэятирян щювзянин тектоник яйилмя
просесини нязяря алмыр, бу щалын щесабына ися дуз лайлары чох бюйцк
галынлыьа малик ола билярляр. Икинъиси, бюйцк сащяляри тутан цфцги
йатмыш дуз лайы кцтляляри дяниздян айрылмыш хырда эюллярдя йох, юз
параметрляриня эюря дянизляря ъаваб верян чох ири щювзялярдя ямяля
эялмялидир. Цчцнъцсц, барлар нязяриййясинин зяиф йери дуз лайларында
цзви галыгларын раст эялмямясидир
б) Коллоид мящлулларын чюкцнтцляри (дямир, манган вя алцминиум
йатаглары). Дямирин, манганын вя бокситин чюкмя йатаглары ясас
етибариля коллоид мящлуллардан вя суспензийалардан ямяля эялир.
Маддялярин мянбяйи бу йатаглар цчцн континентал ашынма габыглары
щесаб олунур. Бу ашынма мящсуллары дянизляря дашынылараг
седиментасийа просесиня мяруз галыр. Эцман едилир ки, коллоид
щиссяъикляринин чюкмяси иля йанашы маддянин бир щиссяси яввялъядян
организмляр (бактерийалар) тяряфиндян дя мянимсяниля билярди. Бу
металларын дяниз йатагларынын ямяля эялмясиндя бактерийаларын ролу
бир о гядяр дя бюйцк олмамышдыр. Дямирин эюл йатагларына эялдикдя,
бурада бактерийа галыглары мцяййян едилмишдир, лакин йатагларын
юлчцляри кичикдир. Манган да юзцнц дямир кими апарыр. Йцксяк
оксидляшмя потенсиалында ясас етибариля оолит гурулушлу псиломелан
вя пиролцзит ямяля эялир. Манган да дямир кими, чох вахт ися дямирля
йанашы, эюл вя батаглыг манган вя дямир-манган филизлярини ямяля
эятирир. Чюкмя мяншяли боксит йатагларынын ямяля эялмяси цчцн Аl2О3-
цн мянбяйи латерит ашынма габыьы олмайа да биляр. Башга сюзля,
бокситляр тропик вя субтропик иглим зонасынын олмадыьы йерлярдя дя
йараныр.
Биокимйяви-чюкмя йатаглар. Бир сыра чюкмя йатаглар ясас етибары
иля организмлярин щяйат фяалиййяти нятиъясиндя ямяля эялир. Бу ъцр
йатаглар биоэен вя йа биокимйяви чюкцнтцляр адыны алмышдыр.
Яксяр ящянэ дашы лайлары сюзсцз ки, организмлярин щесабына ямяля
эялмишдир. Мялум олдуьу кими, дянизлярдя йашайан яксяр
организмлярин габыглары CаCО3-дан тяшкил олунмушдур. Бу
организмляр тяляф олдугдан сонра онларын галыглары дянизин дибиндя
йыьылараг тядриъян бяркийир вя ящянэ дашы сцхурларыны ямяля
эятирир. Диэяр организмляр судан SiO2-ни мянимсяйяряк юзляриня
силисиум скелетляри гурур. Онлар диатомит вя радиолйари адланыр. Бу
организмлярин тяляф олмалары нятиъясиндя диатомлу лилляр эялир ки,
онларын да диаэенетик бяркимяси нятиъясиндя диатомит сухурлары
йараныр. Диатомит йатаглары, адятян ъаван йашлы чюкцнтцлярдя дя гейд
олунур. Мясялян, Калифорнийада, Уралын шяргиндя олан йатаглар
палеоэен йашлыдыр.
Биокимйяви просесляр надир щалларда ири чюкмя ванадиум
йатагларынын ямяля эялмяси цчцн дя бюйцк рол ойнамышдыр.
Биокимйяви просеслярин узун мцддят давам етмяси нятиъясиндя
битумлар вя кюмцрлц сцхурларда чюкмя уран йатаглары ямяля эялир
(Колма, Ъянуби Исвеч).
Вулканоэен-чюкмя йатаглар.Бу йатаглар эеосинклинал вя платформа
дянизляринин дибляриндя ямяля эялир. Эеосинклиналларын
инкишафыиын илкин мярщялясиндя, дяниз щювзяляриня ясаси тяркибли
лаваларын ахмасы заманы ахырынъыларын щесабына вя йахуд онларла
баьлы олан ексгалйасийалардан дямирин, манганын вя колчедан
филизляринин вулканоэен-чюкмя йатаглары ямяля эяля биляр. Эцман
едилир ки, сонрадан метаморфизляшмиш вя бу сябябдян метаморфоэен
група аид едилян дямирли кварситляр бу йолла ямяля эялмишдир.
Эеосинклиналлардан платформалара кечид тяшкил едян вя платформа
тектоник режиминдя дямирин, манганын, гурьушунун вя синкин
вулканоэен-чюкмя йатаглары формалашыр. Вулканоэен-чюкмя йатаглар
бир сыра щалларда кратер эюлляриндя йерляшир. Мясялян,
Индонезийанын ян бюйцк кратер мяншяли эюлц олан Талга-Бодасын
дибиндя сярбяст кцкцрд кцтляляри инкишаф тапмышдыр. Вулкан
оъагларынын йахынлыьында йерляшмиш эюллярдя дя вулканоэен-чюкмя
йатаглар ямяля эяля биляр. Бу эюлляря вулканларын фяалиййяти
нятиъясиндя йаранан мящсуллар, мясялян, чохлу мигдарда бор, калиум,
магнезиум, сода вя с. dашынылыr.
МЕТАМОРФОЭЕН ЙАТАГЛАР
Метаморфоэен серийасына дахил олан йатаглар ики група бюлцнцр: 1.
метаморфизляшмиш, 2. метаморфик.
Яэяр метаморфизм просесляри файдалы газынты йатагларыны аз вя йа
чох дяряъядя дяйиширся, лакин файдалы газынтынын ясас физики-
кимйяви хцсусиййятлярини вя сянайе истифадясини дяйишмирся, бу
ъцр йатаглар метаморфизляшмиш йатаглар адланыр. Онлар реэионал
вя термал контакт метаморфизм просесляри нятиъясиндя ямяля эялир.
Метаморфизм просеси йени файдалы газынты йатагларыны да йарада
биляр. Бу ана гядяр метаморфизмя мяруз галан сцхурлар сянайе
ящямиййяти доьурмур вя йалныз онларда минералларын йенидян
груплашмасы нятиъясиндя файдалы газынты кцтляляри ямяля эялир. Бу
йатаглар метаморфик йатаглар адыны дашыйыр. Онлар да реэионал вя
термал нормал контакт метаморфизм нятиъясиндя ямяля эялир.
Реэионал метаморфизм щидростатик вя бир истигамятли тязйигин,
температурун вя мцхтялиф мяншяли, тяркибли вя консентрасийалы сулу
мящлулларын тясири нятиъясиндя баш верир. Реэионал метаморфизмин
ян кянар формасы ултраметаморфизмдир. Бу просес дяйишилян
сцхурларын бцсбцтцн вя йахуд сечмя йолу иля тякрар яримясиндян
ибарятдир.
Температурун вя тязйигин артмасы иля баьлы олан реэионал метаморфизм
дцз вя йа прогрессив метаморфизм адланыр. Бу заман баш верян
реаксийалар нятиъясиндя минераллардан су вя карбон туршусу щасил
едилир. Метаморфизм йцксяк температурлу минерал ассосиасийаларынын
ашаьы температурлу минерал ассосиасийалары иля явяз едилмяси иля дя
нятиъяляня биляр. Бу ъцр реаксийаларда яксиня олараг су вя карбон
туршусу удулур. Она эюря дя метаморфизм якс, регрессив метаморфизм вя
йахуд диафторез адыны дашыйыр.
Метаморфоэен йатагларын ямяля эялмясиндя хцсусян прогрессив
реэионал метаморфизмин ролу бюйцкдцр. Беля ки, файдалы газынты
кцтляляринин формасы, гурулушу вя тяркиби дяйишир, чох заман онлар
йастылашдырылмыш шякил алыр. Бу сябябдян метаморфизляшмиш
йатаглар лайа, линзайа, лентя вя дамараохшар халис вя мющтяви филиз
кцтляляриля сяъиййялянир. Метаморфизляшмиш филиз кцтляляри чох
заман бир нечя км-я, щятта бир нечя он км-я узаныр, галынлыглары ися
бир нечя йцз метря чатыр. Мясялян, дямирли кварситлярдяки вя йа
итабиритлярдяки лайаохшар дямир филизи кцтлялярини эюстярмяк олар.
Контакт метаморфизм нятиъясиндя борнитин халкопиритляшмяси баш
верир, борнит-халкопирит, сфалерит-халкопирит, галенит-касситерит
парчаланма структурлары йараныр, дямир сахлайан сулфидлярдя ися
бязян магнетит ямяля эялир.
Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Йер габыьы дяринликляриндя
сцхур вя йатагларын минерал тяркибини вя структуруну ясаслы шякилдя
дяйишян бцтцн дяйишмяляр вя йениямяляэялмяляр метаморфоэен
просеся аид едилир. Бу ъцр дяйишмяляр там вя йахуд гисмян, статик,
динамик вя йа кинетик тябиятли олуб, йени маддялярин эятирилмяси иля
вя йахуд онларын иштиракы олмадан эедир; юзц дя бцтцн бу дяйишмя
просесиндя сцхурлар бярк вязиййятлярини демяк олар ки, горуйуб
сахлайырлар.
Нязяри вя експериментал олараг мцяййян едилмишдир ки, реэионал
метаморфизмин ашаьы температур сярщяди (каолинин давамлылыг
щяддиня эюря) 450-500Ъ, ашаьы температурдан орта температура кечид
(хлоритин йох олмасына эюря) 600Ъ, орта температурдан йцксяк
температура кечид (мусковитин давамлылыг яйрисиня эюря) 700-750Ъ,
йухары температур сярщяди (пироксен вя щиперстенин параэенезисиня
эюря) ися 900-950Ъ-дир.
Реэионал метаморфизм заманы тязйигин бюйцклцйц ейни кимйяви
тяркибли, лакин мцхтялиф щяъм чякисиня малик олан минералларын вя
минерал параэенезислярин явяз едилмяси иля тяйин олунур. Бу мягсядля,
мясялян, щиперстен шистляри иля еклоэитляр, нефелинли вя жадеитли
сцхурлар вя бу кими ъцтлцкляр мцгайися едилир. Бу мялуматлара эюря,
тязйиг 1500-1700 МПа-йа чата биляр.
Метаморфизляшмиш йатаглар
Реэионал метаморфизляшмиш йатаглар. Реэионал метаморфизляшмиш
йатагларда башлыъа олараг филиз файдалы газынтыларына (дямир,
манган, гурьушун, синк, мис, гызыл, уран) раст эялинир, гейри-филизляр
ися аздыр (фосфор вя с). Онлар кембрийя гядяр вя бир гядяр ашаьы
палеозой йашлы (мясялян, Уралын сумбата дашы) йатаглары метаморфик
чюкцнтцляр ичярисиндя йерляшир. Бу йатаглар илк яввял екзоэен
шяраитдя чюкмя йолу иля ямяля эялмишдир. Екзоэен шяраитдя давамлы
олан коллоид щидратлары вя су иля зянэин олан бирляшмяляр
метаморфизм нятиъясиндя суйуну итиряряк сусуз минерал
бирляшмяляриня (щематит, магнетит, браунит, гаусманит вя с.) чеврилир.
Реэионал метаморфизляшмиш филиз йатагларындан Ukraynada Кривой
Рогу вя КМА-ны, Йухары эюлц (АБШ), Лабрадору (Канада) (дямир),
Бразилийаны вя Щиндистаны (манган), Австралийада Брокен-Хилли
(гурьушун вя синк), Ъянуби Африкада Витватерсранды (гызыл вя уран) вя
б. эюстярмяк олар.
Контакт метаморфизляшмиш йатаглар. Бу йатаглар интрузив
сцхурларын тямасында ямяля эялмиш скарнлардан бязян чятинликля
айрылыр. Бу йолла бязи дямир, графит, корунд вя сумбата йатаглары ямяля
эяля биляр.
Метаморфик йатаглар
Метаморфик йатаглар истяр контакт, истярся дя реэионал метаморфизм
нятиъясиндя ямяля эялир. Гейд етдийимиз кими, бу ана гядяр йатаглары
ямяля эятирян сцхурлар сянайе ящямиййяти дашымыр. Мясялян,
реэионал метаморфизм нятиъясиндя эил шистляринин тахтапуш (юртцк)
шистляриня чеврилмясини эюстярмяк олар (Ларскойе, Краснойа
Полйана, Шимали Гафгаз; Атлйанскойе, Урал). Вя йахуд сянайе
ъящятдян аз гиймятли инъядяняли ящянэ дашларынын реэионал вя
гисмян контакт метаморфизми нятиъясиндя чох гиймятли мярмяр
йатаглары ямяля эялир (Уфалейскойе, Урал вя б.). Чюкмя боксит
йатагларынын вя бокситяохшар эиллярин реэионал метаморфизми
нятиъясиндя щидротермал просеслярин хейли иштиракы иля
метаморфик сумбата йатаглары ямяля эялир. Метаморфик йатагларын
формалашмасы цчцн дяринликдя истилик ахынынын, тектоник
просесляр щесабына инкишаф едян тязйигин (динамометаморфизм),
йухарыда йатмыш сцхурларын статик тязйигинин, мцхтялиф
минераллашдырыъылар сахлайан суйун, карбон туршусунун вя с. бюйцк
ящямиййяти вардыр.
Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Реэионал хцсусиййят
дашыйан метаморфоэен йатаглар чох бюйцк дяринликдя
йцксяк температур вя тязйиг шяраитиндя ямяля эялир. Бу ъцр
шяраитдя маддялярин пластик деформасийасы онларын
кювряклийи цзяриндя цстцнлцк тяшкил едир. Сцхурларын
кювряк вя пластик деформасийаларынын цстцнлцк тяшкил
етдикляри зоналар арасында сярщяд А. Эеймя эюря 2600 м, Р.
Ван-Хайза эюря ися 12000 м дяринликдя кечир. Бу сябябдян
реэионал метаморфизляшмиш файдалы газынты йатаглары
цчцн изоклинал гырышыьы мцряккябляшдирян эцълц
сыхлашдырылмыш, шистляшмиш тектоник зоналарын
структурлары хасдыр.
Реэионал метаморфизляшмиш йатагларын структурлары
филизлярин илкин топланмасындан сонра формалашыр вя
адятян бу вя йа башга дяряъядя онлары тяшкил едян
маддялярин тякрар груплашмасы иля йанашы эедир.