Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Тош кент
«Янги аср ав лоди »
2012
УДК:821.512.133
84(5У)1
Н14
Навоий, Алишер.
Хамса / Алишер Навоий; кискартириб нашрга тайёрловчи
АДожиахмедов; масъул мухаррир В.Рационов. - Т.: Янги аср
авлоди, 2012. - 428 б.
гаВЫ 978-9943-08-549-7
УДК:821.512.133
ББК 84(5$’)!
Масъул мухаррир:
Вахоб РАХМОНОВ
1БВЫ 978-9943-08-549-7
© «Янги аср авлоди», 2012 йил.
БУЮК БАДИИЙ ОБИДА
3 Шахвор — шохона.
4 «Тухфатул ахрор» - «Дустлар совраси».
5 Замзама - хиргойи.
Форси улди чу аларра адо,
Турки ила щлсам ани ибтидо.
Форси эл топти чу хурсандлиц,
Туркдори топса барумандлщ.
Йулдаса бу йулда Низомий йулум,
Кулдаса Хусрав била Ж омий кулум.
Иккинчи маколат
ИСЛОМ БОБИДА
Аллох таоло бу олам халкларини нажот - кутулиш
ахли ва халок ахли - халок булувчилар килиб яратди,
пирларини бутларга ибодат килувчилар, бошкаларини
ислом жамоати килиб яратди. Кофирлар маломат-об-
русизликка йул топди, ислом гурухи эса саломатлик-
омонлик, тинчлик, с о р л о м л и к сари йул топди. Бирига
дузах уйи - ох-вох чекиш манзили тайинланиб, ислом
гурухига бехишт насиб этди.
Кишвари ислом чегараланган булиб, бир неча дин ахли
аралаш яшайдилар. Бошдан-оёк барча мусулмон эмас,
мусулмон булганлар буни ёлгон демаслар.
Исломнинг уз шартлари булиб, оддий одамларнинг
купчилиги уларни билавермайдилар. «Ман салимул мус-
лимин - мен солим мусулмонман» деган кишиларгина
юзи, кул-оёри, тили билан ожизлик курсатган кишилар
шулар жумласидандир.
Мусулмонлик шартларини тангри таборак беш турли
килмишдир. Уларнинг барчаси муборакдир.
Авва.ю, «Ла плаха иллоллох* калимзси мохиятини
англа, сунг Мухаммадни бил, уни танишингни айтиб кабул
килгил.
Иккинчиси намозни адо этмовдир. Лекин уни бажа-
ришда баъзи кийинчиликлар хам бор. Аввало, тахорат
килмок, тахорат кандай килинишини билмакдир. $ила-
маким, сувга кириб ул сув билан бир аъзонгни ювгайсен.
Бу хил тахоратни хар бир очкуз, тамаъгир хам кила
олади. Яна бошкача бир нафис тахорат хам булиб, уни
бажарганда, аввало сафо чашмасидан хурсандлик билан
хотиринг тахтасини поклайсан. Танни эътибор билан
ювиб, шу тарзда жонни тоза киласан. Жонни шундай
тахорат ичига солиб, тан юзида нуктача каро колдир-
май, куздан ёшингни арикдек окизиб, балки кунгилдан
бошка барча уй-фикрларни чикариб ташлаб, узлик уйи-
ни узингга харом килиб, тангри сари йул олгандек унг
оёкни олдин ташлаб уй ичига кадам ташлайсан. Уй эгаси
билан икки киши булиб намоз укимок ~ яхширок- Саж-
дада титраб ерга бош куйиб, куёш каби юзни саргайти-
риб, вожиби фарзини бажо киласан, суннат адосини адо
киласан.
Шу хил намоз килсанг пок юз билан куёш каби ерга
кирасан, тонг чори бошдан-оёк нурга тулиб уйгонасан.
Учинчиси узингга берилган хамма нарсадан закотни
адо килишдир. Бу ерда хам икки турли фаркли томон
бор. Бири куплашиб, бири якка холда беришдир. Алохи-
далиги шуки, расул шаръини кабул килсанг, закот бе-,
рувчи эса сохиб нисоб, яъни закотни адо эта олувчи
булса, кирк дирамдан бирини хисоблаб беради. Ихтиё-
ридаги олтинларию дуконлари, хизматкорлар (ходимлар),
туёкли хайвонлар, матоу молларидан шариат буйича тула-
нади. Дон-дунлар микдори хам белгилаб куйилган.
Туртинчиси рузадир. Уни тутгил, лекин фойдаси
хакида ориз очмай куя кол. Руза хакида баъзи мунозара-
лар хам бор. Чунки Хак рузани «Ас-савму ли!» деб таъ-
кидлаган. Аллох тутиладиган руза мивдорини хам белги
лаб куйган. Худо таоло «12 ойнинг хар бирида руза тута-
сен» деб амр килса, нима килардинг. Шунча кун тутсанг
хам сазовор буларди, лекин жафосини сен тортардинг.
Рузада хам уч эътиборли жихат бордир. Сахаргача
Аллох У3 рухсорини Еарбга бургунга кадар курсатади.
Аклини ишлатмаган рузадор лекин иккинчисига эъти-
бор беради: аъзоларингга халал етмаслиги ва шаръ хи-
лофига йул куйилмаслиги зарур. Хар бир аъзо уз вази-
фасини бажармаги, яъни бормаслиги, курмаслиги, тут-
маслиги, айтмаслиги, эшитмаслиги зарур.
Бешинчиси киблага кадам ташлаб, Каъба томон йулга
тушмокдир. Бундай саодатга етган одам сахрони икки
сафар кесиб утиб, с о р л и р и и м к о н берса, йуллар тинч
булса, ёнига бир дустини олиб, фарзлигини хис килгани
холда фарз адоси учун йул олади.
Иккинчи бир нарса хам борки, камбагал халк хам
дусти хотирига тушиб, дуст ёди хотирига шавку талаб
утини солса-ю, фоил каби йулга тушса, ишк утидан тел-
баланган эл каби эхромини белига боглаб, минг ёгоч йул
юрса, не анга маркаб керак булади-ю, не дуст, не карвон
керак булади.
Учинчи маколат
САЛОТИН БОБИДА
Аллох сенга мехрибонлик соясини солиб, Хилофат
тахтини сенга рузи килди - насиб этди. Олдингда буюк-
ларни паст айлаб, олам забардастларини сенга маглуб
килди. Халкни олдингда ожиз этиб, кадларини олдингда
буктирди.
Лекин шуни билгилким, сен хам бир бандасан, хатто
купроридан ожизрок хамсан. Улар тупрог булиб, сен нури
пок эмассан, сен хам, улар хам тупрордан яратилгансиз.
Барча тана аъзоларида хамма билан тенгсан. Лекин хунар-
да хам, камолотда хам, яхши хулк-у яхши сузлашда хам,
юриш-туришинг-у адл ва инсофда хам, шариат конунла-
рига амал килишда, Аллох йулида такво ва тоатда хам сен
турри йулдан юрмай, купрори бу йулдан яхширок юради.
Сенга тангри имтиёз бериб, салтанатнинг энг юксак
чуккисига чикариб куйди, шахсинга тахтни макон килиб,
мамлакатда хукмингни юргизиб куйди. Раият гуёки гала-ю,
сен чупон булдинг. Булди раият гала-ву, сен шубон, ул
шажару мусмиру - усиб турган дарахту гуё сен бир бор-
бон булдинг. Куйни чупон ою йил асрамаса, у оч бури-
ларнинг емишига айланади. Дехкон богини тун-кун пар-
вариш килмаса, борнинг куриган утиндан фарки колмай-
ди. Бурини галадан узок тутиб, богингга эса сув бериб
маъмур (сероб) кил. Рам есанг, у гала фойда беради, бор
гулу мевадан фойдали косил етказиб беради. Гала бури-
ларга ем булиб тугаб, дарахтлар эса куриб тамом булса,
сенга хам фойдаю хосили колмайди.
Аллох топширган неъматлуриннн! жавооини сурасз,
у куни нима деб жавоб берасан? Аклинг булса, хозирдан
кузингни очиб, хар бир ишингни уйлаб кил!
Неча-неча кишилар сенингхукмингга буйсунади. Зулм
килсанг хам, бечора мазлум булиб тураверади, чидайди,
гарчи мартабаю пул-дунёси булмаса хам унинг пояси сен-
дан хам ортикрок. Киёмат куни Яратган золимни хам,
мазлумни хам сурок килади. У коматини рост тутиб тур-
са, сен шарманда холатда булсанг, у тик турса, сен комати
эгилган бир даражада турасан, мазлум Хакнинг саволла-
рига пулат ханжардек очик, дадил жавоб килса, сен уят-
дан бош кутаролмай коласан-ку! Хар бир килган хатонг
хисоб килингач, хар бирига юз азоб белгиланади-ку!
Мазлумлар, сендан зулм курганлар гунохларингни ке-
чиришмаса, ватанинг муттасил дузах булиб колади-ку!
Эй подшох! Аллох кулингни кувватли килди-ю, лекин
сен зулм йулини танладинг. Зулминг халойикка кам эмас
эди, энди сен уни узингга хам килаётирсан. Эй хушёр,
зулм узингга фиск (гунохдир), агар сенга хуш ёр булса,
улардан воз кеч, чунки шодлик, хурсандликга берилиб,
айшу ишрат йулига киришиб кетдинг. Базминг булаёт-
ган касрда жаннат зийнатлари билан ол-яшил пардала-
рининг иплари эл жонидан, лаълию шингарфи - олтин-
ранг безаклари халк конидан. У ердаги риштларни ма-
читларни бузиб келтирилган, тошини халк кабрларидан
етказилган, шифт уртасидаги куёшсимон ялтирок кун-
гира элнинг дуру лаъли билан олтинранг килиб безатил-
ган. Шундай манзилда шохларга хос олий зиёфат уюш-
тирилади, айшу ишрат учун бор нарса мухайё килинади.
Базмда май куювчилар табассум билан хилма-хил май-
лар тутадилар, ашулачи - хофизлар хар сохадан достон
тукийдилар. Тиллар дейилиши мумкин булмаган сузлар-
ни сузлаб, кузлар куриши мумкин булмаган нарсаларни
курадилар.
Базмдаги хар бир карию хар бир йигит майдан хар
бири кутурган ит булиб кечаси билан шу хил шарманда-
лик давом этиб, тонг отиши билан яна хар бири бир
зулмга машрул булади. Хар куни шу хилдаги ярамаслик
тунгача давом этади, хар кеча шу рафлат кун буйи давом
этади.
Туртинчи маколат
РИЁЙИ ХИРКАП#ШЛАР ХАКИДА
Эй, устамонлик билан дарвешлар кийимини кийиб
олиб, шому сахарда букириб, фарёд ураётган, хирканинг
хар чеккасига шайхлик ва такводорлик макрлари ямок-
ларини тикиб олиб, унга яна юмалок шаклли когозлар-
ни кадаб, уларни хар бирига мулжаллаб, иплари макр
ришталари булиб, игнаси эса иблиснинг муйлабидек.
Бошидаги эски салласи бурам-бурам булиб кетган,
эгри хассаси, хийла уйининг устуни, кошки у синиб, бу
уй йикилганида эди. Кулидаги тасбих доналарини бутпа-
раст йунган.
Беухшов соколини кулгу учун осилгандек, куриниши
хам эгри ёроч устига чикиб утирган эчкидек туюлади.
Ишида эчкичалик хам туррилик йук, у утрини тутса,
бунинг узи уррилик килади. Эчки ахлига яшил ут, яхши-
лик тиласа, мингта эчкига хам пешволик кила олади.
Тогда хам, даштда хам тудани бошкариб, йул кийинчи-
ликларидан омон олиб утади. Коп-коронги водийда хам
йул топиб, турри йулдан адаштирмай галасини бошкара-
ди. Бу тудасига турри йул курсатиб борса, буниси турри
жаханнам ути томон бошлайди.
Ул ажойиб туда зулмат водийси томон йул олиб, хо-
накохга етиб боришади-да, у ерга буйра тушаб, риёкор
шайхни узларига шайх деб атайдилар. Узини ориф деб,
Хизр деб билган бу «пир» «муридлар»ни уз усулларига
уйнатади. Шайхга муносиб риё ахли гохи баланд овоз
билан бакиришиб, гохида пирпиракдек чарх уришиб,
урнидан туролмайдиган даражада бехол булиб тикили-
шади. Кейин шайхни уз султонлари деб дуо киладилар-
да, унга хадялар, мол-дунёлар тортик киладилар. Бундай
эл ёмонларнинг ёмонидурларким, улардан ёмонрок ки-
шиларни топиб булмайди. Буларга, хатто дузах хам хайф.
Улар утга хам азоб берадилар.
Эй кунгул, икки жахондангина эмас, хатто жонлари-
дан хам кечадиган, жонига жонини фидо килишга тайёр
турувчи элга жахонлар фидо булсин. Улар кай томон
назар ташласалар, Хакни курадилар, набий суннатига
амал килиб, жаннат умидини хам, дузах вахимасини хам
назар-писанд килмайдилар. Борликни фоний билиб, узла-
рини йуклик ути ичида кул айлайдилар. Уларга мухаб-
бат лофи нораво.
Бешинчи маколат
КАРАМ, ОЛИЖАНОБЛИК, САХОВАТ ХАКИДА
Устингга саховат кийими насиб этган, кулингда
сумнинг киймати колмаган инсон! Панжанг магрибу маш-
риада кумуш сочиш учун очилди. Кумуш билан кулинг
келишолмайди. Унда фано, мунда эса саховат - бир-бири
билан талашади. Кафтинг чакмокдан хам тезрок олтин
сочиб турганида, чакмок уялганидан терга рарк булади.
Бошинг устида саховат жикаси, унинг устида эса жумард-
лик гавхари яркирайди. Буки санга тангри ато айлади.
карам кисми билан сахо айлади. Жисмингдаги хар бир
тук тилга айланганида хам бунинг шукрини айтиб адо
этиб булмайди.
Энди саховат жуш урган чорингда шукр килиш керак
булганда, бахилликка юз тутмагил. Бахиллик барча си-
фатларнинг энг хасисидир, саховат хаёт жавхаридир. Бу
порлок дурни хор айлама. Бухл хисобида хаддан ташка-
ри сарфлайверма. Саховат хар канча макташга арзирли
булса хам, акл исроф тарзида куп сарфлама, акл бекор-
га исроф этишни бахиллик билан тенг тутади.
Эй, сен тангри молу давлат насиб этган экан, кимлар-
га яхшилик килиш хакида таълим хам бериб куйган. Билиб
ол: саховат килиш учун кимлар хакли, кимларга олтину
кумуш хадя килиш мумкин?
От чикариш, ном колдириш, исмини улурлаш учун
хатто кул билан етаклаб гавхар сочиш акллиларга муно-
сиб эмас. Мает ёки жинни киши бундай бемаъни ишга
кул уриши мумкин.
Кулида жом тутган киши тухтовсиз сочаверса, хар
канча сочкини тугатиши хеч нарса эмас. Бу хил бемаъ-
нигарчиликларни ахоли саховат деб атамайди.
Шундай одамларни хам сахий деб булмайдики, исроф
килмайди, лекин мухтож булмаган кишиларга уз мол-
мулкини бекорга сарфлайди: оч булмаган кишиларга дас-
турхон ёяди, яланроч булмаган кишиларга тун кийдира-
ди. Юзта йилкиси булган бойга от тортади, юз йилкиси
бор кишига кумуш тортик килади. Бадахшонга лаъл юбор-
са, Кирмонга зира олиб келиб улашади. Хизрни куриб
Колса, унга хаёт сувини тухфа килади, Мисрдаги шакар-
пазга доналаб наввот совра килади. Шамъни кундуз бе-
хисоб ёритиб куйиб, куёш зиёсига ёрдам курсатмокчи
булади. Хар кечаси коронрилик кучайсин деб, тухтовсиз
мушк сочиб чикади. Мухтож эл юзлаб нон тилаб турса
хам, биронтасига лукма хам тоттирмайди. Бундай одам
лар куриётган бор устига ёрмай утиб, сувини курук чулга
туккан булутнинг худди узгинаси.
Яна бир хил кишилар борки, уларни хам саховат ахли
тоифасига киритиб булмайди. Бундайларнинг кузи хами-
ша халкнинг молида булиб, уларни тортиб олиш - муд-
даоси. Зулм, турли фирибгарликлар, ваъдаю алдашлар,
гувохликлар воситасида бир мусулмондан истаганини тор
тиб олади-ю, бооща бировга бериб, олиш хам, бериш
хам унинг максади. Олишдан хам фойда йук, беришдан
хам.
Олтинчи маколат
ОДОБ ХАКИДА
Элга молу дунё, шараф-шон обру булмай, хаё билан
одобгина шараф хисобланади. Чунки ёриннинг бошлани-
ши хаё булганидек, ёгиннинг хар катраси тупрогни кимёга
айлантиради.
Одобсиз кишилар иззатли булмайдилар. Баланд ос-
мон бу хил кишиларни пасайтириб куяди.
Одобсизликнинг бири кулгу булиб, кулгу одобнинг
йуклигидан белги, холос. Кахкахаси туфайли каклик
каттик сайраб, бу хил кулгу унинг бошига хилма-хил
балолар келтиради. Рунча эса овозсиз очилиб, очилиши
сунгида сочилиб кетади.
Яшин уз кахкахаси туфайли тор ичида йикилиб, ер
билан яксон булади. Субх эса овозсиз уз жамолини аён
килар экан, куёш нурлари уз дурларини унинг устидан
исирик килиб сочади.
Кулгу уз хадцидан ошгач, йиглаш ундан куп яхширок
булиб колади, шамъ хар туни йиглаб, узини аён этар
экан, унинг устидан кулаётган рунчаларни ел учириб
кетади. Булут паст овоз билан куз ёшларини тукар экан,
яшин кулгусидан хоксор холатига тушади.
Одобли инсонлар кулгуга куп хам ориз очавермайди-
лар. Лекин хаё булути катрасиз хам булмайди. Кахкаха
хазил билан ёр булса, икковининг киёфаси курбаканинг
куйи билан сакрашини эслатади. Юзига сокол борлаб
элни кулдиришга интилган одам уз соколига узи кулгу
келтиради.
Масхарабоз кулгу уйготиш учун бир дирам деб нак
икки шапалок ейди. Бойукли хам уз куриниши жихати-
дан масхарабозга ухшаб кетгани учун, кушлар уни урмок
учун хужум киладилар. Бу масхарабозликларнинг бар
часи хаё ва одоб келса, дархол дафъ булади.
Куёш рухсори жилва килгач, кеча зулмати ер тубига
киришга мажбур булади.
Хар бир акл-хушли инсон уз сузини акл билан сузлай-
ди. Мает одамгина шовкин-сурон солиб гапиради. Тулки
билан ит кулгу эшигини очишеа, шер курингач, бор улус
уйидан кочиб чикади.
Тавозуъ ёки адаб деб аталган нарса хакида акл факат
уларни мактаса хам, улус фикрига мувофик бирдек
булмайди. Масалан, уларни хар кишининг таврига - хола-
тига караб куриниши ва холатига мувофик бажариши
зарур. Масалан, бек кулга узок хурмат курсатса, узини
яхши, уни яхши хурмат килмайдиган буладилар, гадой-
нинг олдида сажда килиш эхеон эмас, балки эхеон унга
дирам бермакдур. Бола учун уриндан туриш хам адаб
хисобланмайди. Кексалар бундай ишни адабга нисбат бер-
майдилар. Бундай холда у мутакаббир-у, сен енгил таби-
атли инсон булиб коласан. Шунинг учун хам эл бу икки
хил ишни килишни коралайди.
О добда унинг муайян ш артларига амал килмок
мухимдир. Хар кишига муомала килинганда, унинг сенга
нисбатан ёши, обру-эътибори кандайлиги хисобга оли-
ниши керак. Бошкаларнинг обруйи сенга нисбатан паст-
рок булса хам, баланд булса хам, уларга яхши муомала-
да булиш керак. Улар бошкача иш тутсалар хам, сен
хисоб билан иш куришинг даркор. Бу хил ишингни жа-
вобини киёмат куни курасан. Умуман, барча билан яхши
муомала килмок вожибдур.
Бирон киши мартабада сендан паст булиб, сенинг хук-
минг остида булса хам, унинг сузи, шикоятлари сенга
хуш келмаётган булса хам, пайрамбаримиз хадисларига
кура ёкимли муомалада булиш, унга суз одоби хакида
угит беришдан йирок булмок лозим. Бундай одамларга
хамиша яхшилик килиш, айни чорда уларнинг ахволлари-
дан хабардор булиб туриш зарурдир. Бу уларга курсатил-
ган эхтиром, таъзим булишидан умидвор булиш керак.
Агар ахли аёлинг булса, уларга хам худди шундай
мехрибонлик курсатиш лозим. Болаларни кичикликдан
парвариш килишда хикмат куп. Катрани садаф тарбия
килиб келгани учун у бошга чикиш шарафига эга булди.
Яна бири фарзандга яхши от куймокдир. Шундай исм
куйиш зарурки, одамлар атаганларида уялиб колмасин.
Исмларда хам фарк куп учрайди. Бири Хусайн булса,
яна бири Язиддир.
Яна бири болага таълим бериш ва илму адаб ургатиш
учун муаллим топишдир. Ит таълим урганиб шундай ка-,
мол топадики, хатто орзида келтирган ови халол булади,
олим харомни халол килишга ургатувчи ит булса, урлинг
билимсиз булса, уни билимли килади.
Болани тарбиялашда унга шафкат курсатиш, уни так-
дирлаб бориш хам даркор, лекин бу хил ишлар: макташ,
мукофотлаш хаддидан ошиб кетса, факат зиён булади.
Болага мехрни хам, жазо беришни хам меъёридан ошир-
маслик унинг яхши одоби учун хизмат килади.
Одобнинг энг мухим шартларидан бири ота билан
она эхтиром ини баж о килмокдир. Бу икки зотнинг
хизматларини бир хил бажариш, бу хизматларни имкон
борича купрок адо килсанг хам шунча оз. Бошингни ота
кошига фидо айлаб, жисмингни ано бошига садка кил-
гил. Икки жахонингга рохат истасанг, ушбу икки зот
нинг ризолигини олгил. Туну кунингни ёритмок учун
бирини ой, бирини куёш деб англагил. Сузларидан сал-
гина хам четга чикмай, васиятномаларидан бир кадам
булсин ташкари кадам куймагин. Барча хизматларинг
одоб доирасида булсин, коматингни эса «адаб» сузидаги
«дол» харфи каби тутгил.
Сунгра силаи рахм - кариндошларга садокат, улар
га мехрибонлик, доимий алокада булишни, уша дойра
одамларига мехр-шафкатни узинг учун фарз бил. Карин-
дошларингнинг барчаси билан доимо муносабатни уз-
май, улуррогига хизмат кил, кичикрокларига шафкат
курсатгил. Узинг билан тенгкур деб хисоблаганларингга
хам эхтиром курсатгил. Килган мехнатингни хеч качон
юзига солмагил, хурматсизлик килиб зинхор дилига озор
бермагил.
Саккизинчи маколат
ВАФО ХАКИДА
Бас, кишига хаётнинг лаззати ёр экан, умр деган ёри
вафодор экан. Вафо одатидан узок одам зиёси йук шамъ-
нинг узгинасидир. Зиёдан озукаси булмаган шамъ эса
гуёки утсиз зиё, нури булмаган бир муз парчасидир.
Вафоси булган кишинигина ёр деса булади. У худди
умр каби вафодордур. Хар киши оламда ёрсиз булса,
дури шахворсиз бир садафгинадир, холос.
Ё лриз одам уз кишинг булса хам, кулидан бирор иш,
бирор хунар келмайди. Ё лриз киши качон киш илар со-
нига утади? Якка-ёлгиз инсон даврада хам хар канча кар-
сак чалсин, садо яратолмайди. Чунки ёлриз, бир ховуч-
дан садо эшитиш мумкинми?
Ёрсиз элнинг охи рам-андух булади, холос. Ёнса ёлгиз
- ёроч туташдан нарига бормайди. Ток кишининг уйи
хам паст булади. Качон уйни битта устун кутариб ту-
рарди? Бургутнинг бир каноти синса, тез учгани билан
дархол чарчаб колади.
Агар нард тахтасида биттагина ракамли куб (каъба-
тайн) булса, бу уйинни уйнаб булармиди? Тошки чак-
мокдан узокрок тутилса, иккаласи хам узокдан тутаб
тураверади-да! Бир-бирларига якин етишсаларгина улар-
нинг утларидан олам ёришади.
Учи иккига айрилган каламнинг учларидан бири син
са, ёзаётган киши уз хатини битиролмай колади.
Ун биринчи мацолат
ИЛМ ВА ОЛИМЛАР ХАКИДА
Оламнинг иши халк билан душманлик экан, олим хор-у,
жохил (билимсиз, нодон) азиз булаверади. Токи жахон
зулмдан воз кечмас экан, дарахт баланд булиб, мева ерга
тушаверади. Нокасларга баланд мартабалар-у, билим
ахлига - азоб-укубат, тошлар т о р устида-ю, бойлик, кон-
лар унинг остида булаверади. Феъли ёмонлар юксак мав-
кеъларни эгаллаб, оламни хукмига буйсундираверади.
Худди бахтсизлик манбаи булган Кайвон (Зухал) юлду-
зи осмоннинг юкори кисмида урнашиб олгандек, «Саъди
Акбар» булган Муштарий ундан куйида, олтинчи осмон-
да жойлашибди. Фалак хамиша яхшини ёмондан куйига
куяди, булмаса яхши ёмондан гаму озор тортиб, борда
гулнинг хамнафаси тикан булармиди? Канчадан-канча
соф, пок дурларни яширган садафнинг корнини олмос
билан ёриб, баррини чок килишармиди?
Барир ёрмок максади булган куш шох билаги устида
ором олади, чиройли, дилкаш наволар чекувчи куш -
булбул эса кул ичида хор булиб яшайди.
Бир нотавон йигит шахридан илм истаб йулга тушади,
кашшоклигидан оёрида ковуши хам йук, туни хам йукли-
гидан танаси яланг. Оёкларини тиканлар илма-тешик килиб
юборган, бошида икки-уч уралган салла. Хайвонлар тери-
си каби кийимининг бошидан оёги тилик-тилик. Максади
кушини кидириб кузда ёши билан шахар кезади. Эгнида
китобу дафтар, илм олишга шошилади.
Корни мухтожлик туфайли хамиша оч. Жисми шун-
чалик заифлашганки, савол беришга хам мадори колма-
ган.
Халк куп булгани билан бирон киши унга дустлик
курсатиб, мадад килишни истамайди. Бечора йигит уз
шахру диёрини ёдига олиб, бу ерда каерга боришни
билмайди. Куча, уй, бозор куп, лекин бу йигит каерга
бориш, каёкка кадам уришдан ожиз. Окшомгача шу
тарзда тентираб кор ол и тушгач, бирон бурчакни то
пиб ухлаб колади, лекин тонггача уйку келмай бехол
ётаверади.
Тонг отиши билан мадрасама-мадраса юриб, уз холи-
ни айтиб неча кунини бекорга утказади. Унинг истагини
эшитган баъзилар уни хазил-мазах киладилар. Кундуз
маскан, кечаси ётадиган бир жой тополмай, рурбатда
изтироб чекиб, шунча алам курадики, тил билан хам
баён килиб булмайди.
Хуллас, мадрасалар бурчагида ун-ун беш йил алам
чекиб, хам ишлаб, хам билим олишга тиришиб, охири
узига бир-икки сохиб камол дуст топиб, турли билим-
ларни, ибрий, юнон, сурёни тилларини, хинд тилини хам
пухта эгаллайди. Унинг кунгил уйи бир дарё булдики,
унинг хар катрасида бир дард нихон эди. Фалак илмла-
рини шунчалик кенг ва чукур эгалладики, Абу Али фикр-
ларини осонгина ечиб берарди.
Лекин унинг душманлари, хасадгуйлари хам йук эмас-
ди. Айрим жохил, илмсиз золимлар унинг турри курган
нарсасини эгри деб, айтганлэрини нотурри, ёкимсиз деб
курсатишарди. Уни дину диёнатсиз килиб курсатувчи-
лар хам топиларди.
Хисобсиз бойликка эга булган, кийиму асбоблари зар-
каш, ёмонликдан итдан хам баттар бир жохил унга ёмон-
ликни раво куриб, олимнинг фазлу фасохатли суз ва
ишларига кабохат ва разолат билан жавоб берарди.
Амир деган номга эга булган бу жохил халкка уз айт-
ганларини килдира оларди. Унга халиги билимли олим-,
нинг хизмати керак булиб, уни хизматга олмокчи булди.
Олим эса илтимос кила-кила, зурра бир маротабагина
рухсат олиб, амир кабулига кира олди...
Ун иккинчи маколат
КАЛАМ ВА КАЛАМ АХЛЛАРИ ХАКИДА
Ун учинчи маколат
ЖУВОНМАРДЛИК ХАКИДА
Тонг каби кумуш сочувчи булган инсон, мехринг куёш
мисоли эл бошига сочилади. Субх каби халкнинг юзига
кулиб бокиб, фалак-чарх каби эл бошидан ургуласан.
Килган яхши ишлаоинг vчvн халкдан дуо оласан. Сен
одамларга нафъ етказмакни шиор айладинг, у наъфни
узингга ёр айладинг.
60
Ун туртинчи маколат
ФАЛАК ХАЙЪАТИ ШИКОЯТИДА
Олам бир найрангбоздир, эй кунгил, унинг макрлари,
алдовлари билан ранжийверма. Балки бир курирчокбоз
каби хийлагар, томоша пардаси - чодиридан минг хил
уйинчокларни намойиш этади. Бир-биридан чиройли
курирчокларни элга курсатишдан максади эса элни ал-
дашдан, азоблашдан иборат.
Ун бешинчи мацолат
ЖАХЛ МАЙИ ХАКИДА
Хурсандчилигинг жомга хамрохлик, жахл хумори ту-
„файли ишинг доимо мастлик булган одам! Сенинг дои-
мий айшинг камайишни билмайди. Сенинг муродинг дои
мо жахолат жоми. Май идиши сенинг ичингга бода лаз-
затини куйиши билан уша лаззат кунглингга гавго сола-
ди. Бода жонингга рурур хиссиётини уриб, узингдан бош
ка хар кандай фикрни йук килиб ташлайди. Улмак рами
мотами хам, паймонанг тулишининг рами хам колмайди.
Ажал назоратчиси етиб келса, нима киласан, ундан куту-
лиш учун не чора топасан?.
Мухтасиб - назоратчи жафо тошини бу кунга караб
урса, хар бир порасини парча-парча килиб ташласа, жис-
мингни бошдан-оёринггача док устига док уртаб, майинг-
ни каро тупрокка тукиб ташласа, нима кила оласан?
Сафолинг зарфи - идишингни ушатгандек, майинг лаъ-
лини ер конидек килса, буки билимсизлик майини бехи-
соб ичасан, бу сенга бир куни эхтисоб килинса-чи?
Сенинг мастлигинг неча ою неча йилдан бери давом
этяпти, ой билан йил мастлигингдин айил!
Мастнинг бори мухмал - тутуриксиз булади, куча-
нинг болаларига масхара, кулги булади. Мает одам куча-
нинг бошидан жиннинамо юриб келаркан, болалар хар
тарафдан уни тошбурон киладилар.
У туйганича ичиб олиб, майхонадан кучага мает булиб
чикар экан, манглайи деворларга урилиб кон булиб, бо-
шидаги салласи чувалиб, хар ёкка ёйилиб, элга кутурган
итга ухшаб хамла килиб, кайси ёмон ит, копагон итдек
хар одамга ташланиб, жисмини мастлик холати, хар сари
кадам куйса, уша томонга яна бир кадам ташласа, сел-
нинг ердаги кулмак сувини ичиб, шароб хаёл килиб ши-
мирса, сой тошини куриб колиб кизил гулдек хидлаб
рохатланса, олам гулу тоши кузига учраганда эса улар-
ни бир ён отиб юбормокка мадори хам колмаган булса,
унинг бесунакай отган тошларидан болалар гох таркаб
кочишиб, гох унга ухшаш маст-маст уйнашиб йикилиш-
са, йикилиб, гох туриб, май унинг холини бехол килиб,
соколини ифлос килиб, куски соколини неча бор нопок
этиб, ит ялаб-ялаб тозалаб куяди. Мастлик уйкуси ку-
чайиб кучада ухлаб колади-да, бошидаги салласини хам,
белидаги пулини хам тополмай, тунини яна бир бор
карокчи олиб кетиб, худди уликдан кафанни сугуриб
олгандай килишади. Кин колибди-ю, кулидаги п и ч о р и н и
олиб кетишибди. Ковушнинг хам бири колиб, бирини
йук килишибди. Тун этаги балчик булиб, олди хул, олди
хул-у, аммо унинг олдида кул.
Уйини топишга хар канча харакат килса хам, узун
кучадан уни хар канча изламасин - тополмасди. Бутун
аъзойи бадани титрокка зурга чидар, орзи эса ажаб бе-
маза таъм берарди. Хар канча кидириб уз уйини излаб
тополмади. Тунини факат урри ечиб олган булмай, кол-
ганини асас - тунги сокчи олган эди.
Бу бечора мастнинг ахволи ярасини тузатиш учун ук
захмини узи ёриб очаётган одамнинг холини эслатарди.
Боши айланиб гандираклар, хуши озиб бехузурликдан
азобланар, кулогининг ости - баногуши хам яшиниб эгни
ичига кириб кетганди. Хар сари шу хилдаги холат, шу
шакл унинг андомини ташкил килганди.
Узининг холатидан хижолатлик устига мастлик бе-
холлиги хамда махмурлик, яна ичкиликка ташналик кий-
нарди уни. Хумор дема, уни юз бало дегил. Бу балолар
ёрилиб, жонига юз бедод солганди. Курки, билиб туриб
шу ахволга тушди бу одам, курки, канча алам соляпти
уз жонига. Курки, уз конига хам кириш, конини хам
бузиш билан бирга уз жонига зулм килмокда.
Буни хам куяверинг-у, борган сари уз обрусидан аж-
ралиб, эътиборсизликда колиб, ялков, дайдилик касали-
га хам мубтало буляпти. Бу маломатларга заррача пар-
воси йук, узининг бетаъсир килмишларидан асло хижо-
лат чекмайди. Шунча кабохатлари, бир-биридан хунук,
ярамас ишларидан уялиш, ор килиш кераклигини англа-
майди.
Кариган кампир канчалар хунук булмасин, унинг кузи-
-га жаннат хури булиб куринади. Ужар бир шоир каерда
нима деса, бунинг олдида, кандай бемаъни бир сузни вай-
саётган булса хам, бунинг учун сехрли бир асар. Итки
козон ошига тил текиздими, юзи каролик билан хар ерда
юзи кизил-да!
Эл-улус катлига жаллод булган инсон урлини улдир-
са хам хурсанд булаверади. Кумир сочишни хунар килиб
олган кимса юзининг кора булишидан уяладими? Бой-
куш обод ерда хар канча нахсли курингани билан вайро-
на ичида товусдек гузал куриниши шубхасиз.
Май танни вайрон айласа ажабланарли жойи борми?
Сел уйни хароб айлаши аён-ку. Сел уйни иткитиб, элни
селга гирифтор килади, бало сели эса хар кандай уйни
вайрон килмай иложи йук-
Ун олтинчи мацолат
МАКТАНЧОК КИШИЛАР ХАКИДА
Эй, мардлик кузгусида отини шижоат майдони аро
суриб юрган, отини чакмовдан кам санамай, кузига Рус-
тамни хам илмай, хаммасидан узини юкори тутиб, ос-
монгача «бошимдан турт илик, холос» деб керилувчи
инсон! Юриш чори оти катталашиб, устида узини коп-
лон каби пахлавон сановчи, эл олдида мактаниб, узинг-
ни зулмат гори ичидаги кора коплон каби сезасан. Кибр
билан кошларингни чимириб, атрофга зимдан гердайиб
бокасан. Хаёлида узгача кибр - мактаниш. Гердайиши
хар коши учидаги гирих - тугунлардан хам куриниб ту-
ради. Кулокларига темир калпокчалар кийиб олган. Бу-
ларнинг максади - одамларда узига эхтиром кузкатиш,
зулмда Заххоклигини - золимлигини билдириш учун икки
елкасидан икки илон чикариб куйган. Икки муйлаби икки
ёнга дахшат солаётгандек куринади, улар гуё нафсу хаво
кушларига халка - юмалок ов сиртмогини эслатади. Бо-
шида утагаси - жираси парпираб туради. Узи уни рухул-
аминнинг - Жаброилнинг шохпари деб мактанса хам,
аслида у иблиси лаъиннинг ташлаб юборган жунидан.
Бошига такиб. олган парларини бойкушдан узиб олган-
булса хам, товус тожи деб даъво килади. Салласи охири-
ни елкасига тушириб куйганидан тебранганида гардани-
га урилиб туради. Бурки учини ичкари килиб тикдирга-
ни хирсу хаво кушларига ошён килмокчи булганидан -
мактанчоклигидан.
Туни ипакдан тикилган булмаса кунгли тулмайди, энг
нозик ипаклардан куйлак тикдиради.
Белига заррин камар, унинг остидан заррин белбор
борланган, туни бошдан-оёк олтин билан тикилган, хатто
этигининг такаси зарга буялган, отидаги эгарни хам зар
коплаган.
Дев жамолини париникидек ясатиб, тиканни янги
гулбаргидан ясаб, шохиди раънодек жилва килиб, бонда
ичиб гулрухи зебо каби майдонда намоён булади. Атро-
фида бир неча ялковлар, бирида булсин аклу идрокдан
заррача йук ножинслар гулхан атрофига текинхурлар-
дек, улимлик атрофида тупланган мурдорлардек «бахо-
дир»ни бегиму мирзам деб, узини чиройлию зебо деб
эртадан кечгача хушомад килишиб, аслида узи уртада
деву атрофида шайтонлар тудаси куринади. Ичкилик
ича бошлаганича бу ифлослик даражасига етмаган эди,
чогирни мул-кул ичиб, еб-ичари харому хариш, ички-
ликни кадах-кадах ичиб олгач, гурзи билан Бахром бо
шини янчиб ташлагандек булади хаёлида. Филни паш-
шача, аждахони чивиндек куради-да, одамларига зурлик
- зулм килиб, шохга таъна киларди: «Менга юз минг
беради, юз минг-икки юз минг менга лойикми? Холим бу
холда кечадиган булса, бошка мамлакат, бошка шох то-
пилмайдими?» деб хафа булади.
Ун еттинчи маколат
Ун саккизинчи мацолат
ФАЛАК РАМХОНАСИ ХАКИДА
Аклли кишилар учун олам бир зиндондир, унга маф-
тун булган киши эса нодондир. Уз кобилиятингни бу
номаълумлик билан банд этма. Бу юмалок дунё хам-
мани охири тупрок остига жо килади. Шундай экан
уша рамдан изтиробга туш иб, узингни улимдан бу
рун халок этишингнинг зарурияти борми? Улимни
уйлаб мунча мотам тутишинг нимаси? Мотамни сенга
амакию токаларинг тутаверишади. Шундай экан, жо-
нингга алам солиб, бир рамнинг урнига икки рам ема-
гил. Уй-фикрларинг билан жисмингни азобга ташла-
ма, бир ранжингни икки ранж айлама. Куксингдаги
дор изтиробини камайтириш урнига дор устига дор
куйиб нима киласан?
Фалакдан етган жафоларни унут, нимаки мушкул, орир
булса - осон тут. Бу оламда рам емай яшайдиганларни
шод деб бил, чунки бу дахр иши рам ейишга арзимайди.
Чунки жахон боги вафосиз, ундаги умр гули бакосиз,
вактинча. Узининг атиргулига вафо булмаган борда атир-
гул хам бундай бокка вафодор булармиди? Шундай бор
ором олишга лойикми? Бундай гулдан димор муаттар
булармиди? Бу умрнинг утган ишлари мактанарли эмас,
утган нарса учун рам чекиш хам ортикча.
Окил одам бу дунёга келиш сабабини айта олмайди,
чунки маълум булмаган нарса хакида гапиришнинг ило-
жи йук. Келишингу кетмагингни билиш иложсиз экан,
холингга рахм айлагин-у, азоб чекаверма. Хурсанд булиш
учун качон бир пайтни топсанг, ранимат билиб ундан
фойдаланабер.
Хар нафасинг чиройли бир жавхардир. Уша бир на-
фас сенинг якин бир flÿcTHHr. У хаёт нафасигина эмас,
инсон жавхари, жавхар эмас, хаёт суви ушбудир.
Шу бир нафас булмаса, эл каёкдан тирик буларди?
Барча зот унинг билан тирикдир, уни хаёт суви десам
хато б;улмайди. Демак, уни мукаддас нафас дегил, балки
мукаддасгина эмас, акдас, яъни энг мукаддас нарса деб
бил.
Шундай ранимат нарса сенга хамнафас, бирон нафас
хам сен усиз бÿлoлмaйcaн. Сенинг саботинг - баркарор-
лигинг, юриш-туришинг-у сенинг хаёлинг шу бир нафас
туфайлидир. Сен уни ранжу FaM билан утказиб, юз ала-
му мотам ила утказиб, эътиборсизлик билан уни хор
килиб, хар хил cÿзлapгa сарф этиб юрдинг. Кел, энди бу
жохилликдан воз кечиб, аклинг билан иш кур. Нафасингга
бошка зулм берма! Шундай улур неъматни Аллох сенга
яхшилик килиб бериб куйган экан, бир нафас насихат-
ларига кулок тутувчи бул.
KÿprHH, Хак сенга кандай ажойиб неъматлар бахш
этди, канчалик эхсону армуронлар берди? Бири буки,
олам сохиби сени хайвон ё усимлик, ё бирон жонсиз
табиат парчаси килиб яратмади. У сенга яхшиликни раво
куриб, инсон килиб, дин йулида мусулмон килиб яратди.
Курар куз, эшитур кулок, айтур тил, атирни англаш учун
димор берди; овкат ушлаш учун ^ л , юриш учун оёк
берди. Е м о к - и ч м о р и н г учун юз хил неъмат бериб, улар-
нинг хар бирисига таъму шакл бахш этди. Сен учун шун-
ча ранго-ранг либослар бердики, уларнинг санорига хам
етиб булмайди. Шунингдек, дала-кирлар, TOFy чуккилар-
да миниб юриш учун турли уловлар яратди. Окар сув-
ларга сероб булган жаннат мисол богларни хам сенга
apMyFOH этди.
Бу инъом ва атолар бир булди-ю, акл жавхари яна
бир тараф булди.
Барча жахондин килиб ашраф сени,
Айлади розига мушарраф сени.
Йигирманчи маколат
СУЛТОН БАДИУЗЗАМОНГА НАСИХАТ
Оламда зохир булган хар бир нарсанинг пайдо булиш
сири булади. Мохияти нимада куринса, хосияти унинг
ичига яширинган булади. Куёшнинг хосияти нур ва харо-
рат эканлиги туфайли булут нутфаси дурри хуш об
булмиш. Якка халаф, яъни оиланинг давомчиси пок
булган ягона фарзанд хам конга ухшайди, анбар сифа-
.тида денгизга хам ухшаб кетади.
Бу халаф инсонга хам инсондир, шохга - шох-у, хон-
га хон эрур. Шахи озодани кондек курган булсак, шах-
зодани унинг гавхари сифатида курдик.
ИГЙТЦ-
воза очилгач, овоз йук булди. Ичкаридан темир совут
кийган жисм чикиб келди, шу пайт девор устида унга
ухшаган яна юзта шундай хайкал пайдо булди. Барчаси
уз ёйларидаги укларни Фарходга отиш учун тайёрланиб
турарди. Шахзода эхтиёткорлик билан ук ва ёйни кулига
олди-да, дарвоза олдидаги хайкал куксида турган ойнага
караб отди. Темир хайкал, у билан бирга девор устидаги
юзта укчи хам ерга йикилди. Фарход яратганга шукрона
айтиб, дарвоза томон юрди. Калъа ичига кирганда, хамма
томонда хадсиз-хисобсиз бойликларга кузи тушди. Ис
кандар етти иклимни эгаллаганда топган давлатининг
барини шу ерга туплаган экан.
Калъа марказида бир иморат булиб, ундан нур тара-
либ турарди. Фарход унинг ичига кириб, бутун жахонни
курсатадиган ялтирок бир жомни курди. Ундан шодлиги
ичига сирмаган шахзода уз сафдошлари томон жунади,
чашма олдига етиб келиб, отига минди-да, хокон хузури-
га караб йул олди, отаси билан лашкар ахлини кайру-
рамдан озод килиб, кунгилларига шодлик багишлади.
Барчаларини чашма олдига бошлаб келиб, аскарларни
отлардан туширди-да, хокон ва Мулкоро билан бирга
калъа томон юришди. Фарход у ердаги барча бойлик-
ларни, жумладан, Жамшид жомини хам хоконга тухфа
килди. Окшом тушгач, яна айшу ишрат бошланди.
Эртаси куни тонг отгач, Фарход Сукрот гори булган
тор томон шошилди. Хокон ва лашкарнинг бир кисми
унинг изидан йулга тушдилар. Анча масофа босиб утил-
гач, бахайбат тор олдига етиб келдилар. Унинг барридан
юз мингта тиник чашма отилиб турар, неча минг хил
гиёх бехисоб касалликларга даво эди. Тор барридан жуда
куп рорлар жой олганди. Хокон билан лашкар бу манза-
радан лол колиб туришаркан, Фарход: «Жоми Жамни
келтиринглар, кунглимиздаги ташвишдан у халос килса
керак», - деб буюрди. Тезда жомни олиб келишди. Унга
бокиб, барча жахон яккол кузга ташланиб турганини,
етти иклимнинг барчаси унда намоён эканлигини куриш-
ди. Жомда Юнон мамлакати куриниб турарди. Кейин унда
FOp ичи акс этиб, Сукрот яшаб турган манзил кузга таш-
ланди.
Шундан сунг кидириб Fop о р зи н и топишди-да, аввал
жахоннамо жомни унга олиб киришди. Жом машъалдек
нур сочиб, k o p o h f h Fop ичини кундуздек ёритди. У ерда-
ги йулни аниклаб, Сукрот маконини излай бошладилар.
Нихоят, йул тугаб, рорнинг кенгрок бир ерида хамма
отдан тушди. Уша жойда тошдан ясалган бир пиллапоя
куриниб турарди. Шох, вазир ва Фарход беш-олти поя
кутарилишган эди, бир айвон намоён булди. Шох, Мул-
коро ва шахзода уша томонга караб юришганда, уй тури-
дан уларни ичкарига даъват килган овоз эшитилди. Учов-
лари кирган уйда бир парча нур порлаб турар, нуроний
бир муйсафид утирарди. Бу зотни курган шох билан
шахзода таъзим килиб, олдида ер упдилар. Муйсафид
улардан: «Йул азобидан чарчамадингларми, йулдаги ба-
лолардан кийналмадингизларми?» - деб суради. Учовла-
ри бошларини куйи солганларича лол булиб жим тури-
шарди. Шунда Сукрот хоконга караб: «Сен куп азоб чек-
динг, бунинг эвазини Тангри бергусидир. Биз томон ке-
лишда алам тортиб, бехисоб бойликларни, Сулаймон
узуги-ю, Жамшид жомини кулга киритдинг. Биз хам сен
га иккита хадя берамиз. Булардан бири яхши хабар, ик-
кинчиси бир жавхардир. Хабар шуки, умринг узун була
ди, куп мамлакатларни кулга киритасан. Иккинчиси бир
мухра - мунчокдирки, куп яшаш даврида бирон касал-
ликка ёки карилик заифликларига дуч келсанг, мухрани
орзингга олиб сувини ютасан-да, дарддан халос буласан,
заифлик кувват билан алмашади, кариликдан кутулиб,
яшаргандек буласан».
Сукрот Мулкорога бокиб, шундай башоратни айтди:
«Сен хам куп азоблар тортиб бу томонларга келибсан,
шох канча вакт тахтда утирса, ушанча вакт унинг вази-
ри булгайсан. Хар качон сенга бирон дард йуликса, шох
халиги мухрани бериб дардларингга шифо баришлайди.
Лекин икки нарсадан: шамол билан сувдан эхтиёт булсанг,
улардан сенга бирон касаллик етганда Худо сенга мадад-
кор булса, яна беш юз йил яшайсан». Шох билан Мул-
корога бу сузларни айтгач, узр сураб уларни уйдан чи-
кариб юборди-да, Фарход га якинрок келишини буюрди,
унинг юзига синчковлик билан тикилиб, баъзи нарсалар
хакида суради, сунгра шахзодага караб: «Хузуримизга
хуш келибсан, коронки уйимни равшан килдинг. Мен бу
ток ичида сени минг йилдан бери кутиб, кадамингга ин-
тизор эдим. Алхамдулиллох, юзингни курдим. Вактимиз
оз, чунки абадийлик кучасига йул олишим керак. Бил-
гинки, жахон азалдан вактинчалик, фонийдур. Хаётдан
максад эса иккитадир, бири узликдан кутулиш, иккин-
чиси эса Аллох висолига етишишдир. Худони топиш учун
эса узликдан воз кечиш зарур. Бунинг энг яхши чораси
эса мажозий ишкдир. Ана шундай ишк сенинг олдингда
турибди. Унга эришсанг, хакикий ишкка хам етишасан.
Отангга ухшаган юз минг хокон-у подшо унутилиб кета-
ди, лекин сенинг яхши номинг ишк оламида мангу кола-
ди», - деди-да, унга турли балолардан асрайдиган бир
дуони ургатди.
«Сени бу томонларга келишинг учун сабаб булган
кузгу масаласига келсак, - деди Сукрот, - Искандар тил-
симини очиб, темир хайкал куксидаги ойнани синдирган
чорингда уша кузгунинг тилсими хам очилган эди.
Бу ердан жунаб Чин мамлакатига етиб борганингдан
кейин кузгуни куришни истайсан, албатта. Шунда орка-
сига ёзилган гаплар унинг юзида намоён булади. Уни курар
экансан, ишк кунглингдан урин олиб, ошиклик давринг
бошланади. Кейин кузгуга хар канча карасанг хам унда
акс этган нарсаларни кайта куролмайсан. Ишк утидан
кунглинг ути осмонгача етади, лекин хеч ким сенга ёрдам
беролмайди, аммо охири уз муродингга етасан, шунда мени
хам ёд этишни унутмайсан, деб умид киламан».
Сукрот шу сузларни айтиб тугаллагач, хаётдан куз
юмди. Фарходнинг дили кайру-изтиробга тулиб, хокон
билан Мулкорони чакирди. Улар хам алам чекишиб, до-
нишманд айтган гаплардан хабардор булдилар. Бир неча
доно кишини чакириб, Сукротни дафн этдилар. Эртаси-
га эрталаб барчалари Чин сари йулга тушдилар.
Хокон, Фарход, Мулкоро ва лашкарлар кечани кеча,
кундузни кундуз демай, тухтовсиз йул босиб, нихоят
Чин диёрига кадам куйишди. Хокон уз тахтини эгалла-
ди, Фарход эса оромини йукотиб, хазина калитларини
олди-да, эшиклар очилиши биланок бекарор булиб, сир-
ли кузгу сари югурди. Биллур сандикни калит билан
очдирди-ю, ичидаги кузгуни кулига олиб, унга назар таш-
лади. Кузгуда ажиб бир дашт намоён булди. Хилма-хил
гулу лолаларга, сунбулу бинафшаларга, кум-кук майса-
зорларга тула бу дашт охирида бир тор осмонга буй
чузиб турар, унинг ичида сон-саноксиз одамлар арик
казиш билан овора эди. У одамлар орасида Фарходнинг
узига ухшаган бир йигит хам торни кесиш билан банд
эди. Бир пайт тор ичига бир-биридан гузал бир туда гузал
кизлар кириб келишди. Уларга гул юзли бир киз рах-
барлик киларди. Бошка кизлар ой булсалар, бу улар
ичидаги куёшга ухшарди. От устидаги бу сохибжамол'
киз Фарходга ухшаган йигит олдига караб юрди. Шахзо
да тимсоли кизнинг юзига боади-ю, яраланган оху каби
нола килиб, ерга йикилди. Бу холатни томоша килаёт-
ган Фарход кузгуни якинрок келтириб, унда куринган
киз жамолига диккат билан бокди-ю, уз тимсолига ухшаб
хушидан кетиб йикилди. Шахзоданинг ахволини курган
хизматкорлар дархол хоконга хабар етказишди. У эса
ёкасини йиртиб, фарёд уриб хазинага караб югурди. Она-
си урлини улиб колган деб уйлаб сочларини ёйиб йот-
лашга тушди. Мулкоро билан унинг угли, шахзоданинг
якин дусти Бахром Фарходнинг холига бокиб куксила-
рини пора килишди. У эса учган шам каби хушсиз ётар-
ди. Бир кеча-кундуз утгач, бордан эсаётган тонг шамоли
исидан узига келиб, боши устида йиглаб турган отаси
билан онаси, Мулкоро билан Бахромларга кузи тушди.
Бундан уялиб кетган шахзоданинг яна хушидан кетиб
йикилишига оз колди. Купдан-куп узр сураб, урнидан
турди-да, уларнинг оёкларига юзини суртиб, ер упди ва:
140
лоф хам ураётган эмишсан. Дарди ишк расми шундай
буладими? Вафо-ю мехр шарти шундай буладими? Би-
ровнинг ишкида зор булишми бу? Унинг гамида бекарор
булишми бу?!»
Бу сузларни эшитган Хисрав кунглига изтироб ту-
шиб, нима деб жавоб килишни билмай колди. Аскарлари
олдида хам, калъадан караб турган одамлар олдида хам
хижолат булганича, сайридан кузлаган максадига эри-
шолмай, кушини турган манзилга кайтди.
Хисрав диккат булиб уз кароргохига кайтгач, Бузург
Уммидни хузурига чакириб, ундан маслахат суради. Ва-
зир унинг кунглини хурсанд килиб шундай деди: «Эс-
хушидан жудо булган бу йигитнинг сузларидан ташвиш
чекишнинг кераги йук. Бир одамимиз Бону саройига бо-
риб, бу сузларни айтиб берса, балки уйланиб колиб,
ниятларимиз амалга ошиши хам ажаб эмас. Бу кургон
нихоятда мустахкам булиб, озик-овкат хам мул-кул
тупланган куринади. Уни босиб олиш кийин булса хам,
уйлаб иш килсак, муддаомизга эришамиз. Ахир афсун-
гарлар росту ёлгон сузларни айтиб, афсун билан илонни
инидан чикаради-ку!»
Бузург Уммиднинг бу сузларини маъкул курган Хис
рав бир сузга чечан одамни топиб Мехинбону саройига
жунатди. У киши куриои ичига кириб, саройга борди-да,
маликага шундай сузларни айтди: «Шохимиз бу ерга фар-
занд булиш ниятида келганларини айтиб юбордилар.
Сизлар ул гузалнинг турмуш куришдан бош тортаётга-
нини таъкидлаяпсизлар, лекин бир телба, сузларидан
аклга захмат етадиган йигит узини ошик деб билиб, у
кизни махбуба хисоблар экан, бундан барча эл хабардор
эмиш. Шунда хам париваш унинг олдига бориб, мехри-
бонлик курсатиб турар экан. Куриниб турибдики, у тур-,
муш куришни истамаяпти, деган сузларингиз ёлгон, бу
хил бахонани биз кечирдик! Чунки хар бир одам хато
килиши мумкин. Лекин биз юртингиага мехмон булиб
келган эдик, сиз мезбонликни адо килиб, уртамиздаги
хафагарчиликларни бартараф этсак, айни муддао булур
эди».
Мехмон сузини тугатгач, Мехинбону шундай жавоб
килди: «Хисрав Фарходни куринишидан одамзодга ухша-
майди, дебди. Шуни билингларки, биздек одамлар унинг
мактовини юз йил давомида айтсак хам, фазилатлари-
нинг мингдан бирини хам таърифлай олмаймиз. Шохин-
гиз уни гадо дебди, у шахзода, шарафда ундану биздан
зиёда. Дунёда у билмаган илм йук. У Ширинга шайдо
булса хам, уни икки ё уч мартагина курган холос. Хар
сафар курганида хушидан кетиб йикилади, узига келгач,
дашту торлар сари йул олади. Шириннинг максади хам у
йигитни куриб туришдир. Шохинг Фарходнинг жамоли-
ни жирканч дебди, бориб кур, Хисрав рост ёки ёлрон
гапирганини уз кузинг билан курасан. Унинг юзи гулзо-
ридан гуллар теришинг аник». Бу сузларни эшитган ва-
кил Хисрав олдига бориб, барчасини гапириб берди. Дар-
разаб булган Хисрав уз кушинларига шахарни босиб олиш
хакида буйрук берди. Сипохлар кургонни камаб, унга
хужумни бошлашди. Шахар ахолиси кургонни химоя
килишга киришди. Сипохлар кундузи-ю кечаси хушёр-
лик билан жангга хозир туришар, тунлари машъалалар
билан калъани ёритишарди.
Фарход турган томонга душман кушинлари якин ке-
лолмас, минг кари ердан буёрига утолмас, пахлавон йи-
гит отаётган тошлар тегиб халок булишдан куркишар-
ди. Пашшага хам озор етказишни истамайдиган Фарход
уз жонини асраш учун ёв аскарларини куркитарди, чун
ки бу жонда севимли ёр вафоси булгани учун уни душ-
манга фидо килишни истамас эди. Хисрав эса кандай
Килиб булмасин уни йук килиш чорасини изларди. Ун-
дан кутулса, калъани кулга киритиш осон булишини
биларди. Бузург Уммид билан маслахатлашиб, маккор
афсунгарни топишди-да, «Агар сен девона йигитни йуко-
тиш чорасини топа олсанг, хисобсиз олтинга эга була-
сан», дейишди. Афсунгар: «Уни макр билан шундай ал-
дайки, хушидан жудо булиб, уликдек йикилсин. Лекин
уни бу ерга кандай олиб келиш чорасини топа олмаяп-
ман», - деди. Хисрав: «Сен уни бехуш килсанг, юзта
совут кийган сипох яширинган жойидан чикиб, уни бу
томон олиб келишади», - деди. Хисравнинг бу сузлари-
ни эшитган у маккор узини эс-хушини йукотган одам
киёфасига киритиб, яшнаб турган хушбуй гуллардан узиб
олди-да, унинг барглари орасига бехуш киладиган дори
сепиб, Фарход манзили томон йул олди. Девоналардек
кадам ташлаб, ошиклардек фарёд килиб келаётган бу
одамнинг овозини эшитган Фарход унинг ёйдек эгилган
коматини куриб хушидан айрилишига оз колди. Кунгли-
ни изтироб уртаб унга: «Эй дард билан уртанган ошик,
бу ерларда нима килиб юрибсан, кайси паривашни куриб,
бундай девона булдинг? Мен фалакдан зулм курган эдим,
сен нега фотон чекяпсан?» деди. Хийлагар унинг ишон-
ганини куриб, «Эй ишк элининг подшохи, мен фалон
жойданман, бир гузалнинг ишки мени девона килган эди.
Севгилимни гох йирокдан, гохида ошкора куриб турар-
дим. Хисрав кушини шахарни камал килгач, мен калъа-
дан ташкарида колиб кетдим. Шахарга кирмокчи булиб
дарвозага якинлашсам, бошимга ук билан тош ёгдириш-
мокда. Бу хил кийинчиликлардан улар холатга етдим.
Бир дардкашим хам йук эди, сени эшитиб, ахволимни
сузлаб бериш учун кошингга келдим», - деди. Унинг
сузларини эшитган Фарход ох тортиб кузларидан сел-
дек ёш тукди-да, тани заифлашиб йикилди. Хийлагар
унинг холини куриб, дори сепилган гулни диморирэ тут-
ди. Кейин кичкириб, ишорат билан сипохларни чакирди.
Бу пайтда бир тош устида ётган Шопур ёмон туш
куриб, сесканиб уйронгач, Фарход томонига караб, дусти-
нинг бехуш ётганини, шайтонга ухшаган бир кимса си
похларни чакираётганини, улар хар тарафдан Фарходга
якинлашаётганларини курди ва иш кулдан кетганини се-
зиб, Фарходнинг холига куз ёш тука бошлади. Тепалик-
да турган Шопур пастда халиги хийлагарни куриб колиб,
коядан бир тошни кучириб олди-да, у билан маккорнинг
бошига уриб улдирди. Сипохлар Фарходни кутарганла-
рича, Хисрав кароргохи томон йул олишди. Бу ходиса-
дан хабар топган kypfoh ахли гам-аламга мубтало булди-
лар, аммо Ширин эшитса, шубхасиз узини улдиради, де-
ган хаёл билан унга билдиришмади.
Сипохлар Фарходни кутариб, Хисрав даргохига олиб
келишгач, шох узида йук хурсанд булиб, ракибининг
кул-оёкларини занжирбанд килишга буюрди. Сунг та-
бибни чакириб Фарходни хушига келтиришни топшир-
ди. Хушига келган Фарход узининг жиннилар каби ки-
шанбанд килинганини курди. Шохона ясатилган хона-
даги тахт устида бир шох утирар, бошидаги тож ярки-
раб турарди. Атрофда сипохлар тизилишган, шох унга
таажжуб билан бокарди. Фарход урнидан туриб, шу
ерда хозир булган кишиларга караб бошини эгди-да,
ерга утириб кузларини куйи солди. Хисрав унинг жа-
моли-ю одобини куриб жазолашни хам унутди-да, унга
караб суз очди; Фарход унинг саволларига жавоб кай-
тара бошлади:
21 Илтифот - мехрибонлик
22 Райрат - рашк, кизганиш
23 Шева - одат
24 Ширкатандеш - узини тенг куймок
булсин!», - деди-да, калъа олдида бир дор тикишга, кадор-
лик кулларини маркам борлаб дорга осишга, кейин одам-
ларга буюриб, унга ук ёрдиришга, халкка ибрат булсин
учун улиги бир неча кун давомида осотлик туришига,
сунг эса жасадини ут билан куйдиришга ва кулини кукка
совуришга буюрди. Унинг бу сузларидан хурсанд булиб
кетган Фарход кулимсираб шундай жавоб килди: «Эй
дарразаб шох! Душманимдан уч олаяпман, деб уйламай
куя кол. Сен буюрган бу жазолар менинг тилагим эди.
Ёрим ишкида улишни истардим, бугун Тангри шу орзум-
га етказди. Сен разабланганинг сари мен шодланяпман.
Улимга буюрганингдан хурсандман, чунки жоним азоб-
лардан кутулади. Мени укка тутиш хакидаги фармонинг
хам менинг асл мудцаом эди, чунки бу жазо мени хиж-
рон аламларидан озод килади. Мени куйдириб, кулимни
кукка совуришга амр килдинг. Сен фирок утида куйиб
кул булмагансан. Мен эсам хажр дузахидан халос була-
ман, лекин шуниси кизикки, шох ишк утида куйиб, из-
тироб чекиб юрган бир бечоранинг мухаббати хакидаги
гапларни халкдан эшитиб, унга ракиб булмокчи. Ёрни
курмай туриб узига содик ошик номини бериб, дахшат-
ли кушин туплаб келиб, унинг мулкини талон-тарож
килиб, канча одамни улдирган бу хукмдор уз ракиби
билан юзма-юз жянг килишга журъат килолмасдан хийла
билан занжирбанд этиб, дарразаб булган холда уни са-
волга тутиб, ошикнинг берган жавобларига чидамай,
жазолашга буйрук беряпти. Шуми адолат, шуми шижо-
ат! Агар хушёрлигимда Хисрав менга рупара келса эди,
сипохлари хозиргисидан юз марта куп булса хам мен
йигитликни уларга курсатиб, барчасининг умр ипини
узган булардим. Шунда разабкор шох ичидаги утлар
суниб, шижоат илмини урганган буларди. Шох мен то
мон сипохлар йуллаганида мен уларнинг конидан кеч-
дим, Хисрав бошини хам омон колдирдим. Энди у ме
нинг бошимга касд киляпти. Лекин Хитой сари эсган
шамол ахволимдан хоконга хабар етказса, урлининг азоб-
лаб улдирилгани, утда куйдирилганидан огох булса,
кушин билан келиб, Мадойин шахрида тирик одамни
колдирмай, унинг тупрогини Хитой мамлакатига таши-
тиши ва Хисрав мулкидан асар хам колдирмаслиги му-
каррар. Унда мен бегунох булиб, Хисрав гунохкор були-
ши ва барча вайроналикларнинг сабабчиси сифатида
жазоланиши шубхасиздир. Мен хар канча азоб чексам
хам бу сузларни айтмаган булардим. Лекин Хисрав Пар-
везнинг нодонлиги ана шундай вайронагарчиликларга
олиб келиши мумкинлигини уйлаб гапиряпман. Одамлар
бу сузларим учун мени куркоклик киляпти, деб уйлама-
синлар. Сузимни киска килдим, бу жахондан ёрим ёди
билан кетаяпман», - деди-да, куррон томонга бокиб ер
упди ва у ерда турган одамлар жонига ут солди. Кейин
Хисравнинг сипохларига караб: «Ана энди осасизми, чо-
пасизми, билганингизни килаверинг», - деб хитоб килди.
Шундан кейин Фарходни дор остига караб судради-,
лар. У ерда ут ва утин тайёрлаб куйилган эди. Бу хабар-
ни эшитган куррон ахли фарёд чекишар, лекин булаёт-
ган вокеаларни Мехинбону билан Шириндан сир тути-
шарди. Фарходнинг дор остида буйнига аркон солинган
холда туришини курган куррон ахлининг диллари вай-
рон булиб, улар холатга етишган эдилар.
Душман томонида эса Хисравнинг сипохлари йигит-
нинг донолиги, улим олдида бепарво туришини куриб,
унинг бегунох эканлиги, жазога лойик эмаслигини би-
либ йирлаб туришарди. Хисрав уз ишидан афсусланаёт-
ган булса хам, уз буйругини бекор килишга номуси йул
бермасди. Барча вокеаларни кузатиб турган Бузург Ум-
мид шохни хилват бир жойга чакириб: «Уни улдириши-
мизга асос йук. Эс-хушидан айрилган одамни зиндонда
ушлаш туррирок булади. Фарходнинг гунохи озрокка
ухшайди, девонага ухшаб куринса хам, сузлари хакикат-
га якинрок. Яхшиси баланд торлар орасидан бир жой
топиб уша ерга камасак, икки-уч ой зиндонда ётса, икки-
уч юз сипох уни назорат килиб турса маъкул булади.
Рост сузлай бошласа, тирик юрса хам унинг зиёни тег-
майди. Ёлгон сузлаётганини сезсак, истаган ишимизни
кила олишимиз мумкин», - деди. Бу сузлар Хисравга
хам маъкул тушди. Тоглар ичида Салосил деган мустах-
кам бир курронни топишиб, Фарходни уша калъа томон
жунатишди-да, беш юз сипохга уни куз корасидай сак-
лашни буюришди.
Курикчилар Фарходни Салосил курронига олиб бо
риб, зиндонга камашди. Уни каттик назорат остида сак-
лашар, хатто кочиб кетмаслиги учун йулига олмос ара-
лаш кум тушаб куйишганди. Хисрав Фарходни кочириб
юборганларни калласини чопиб ташлаш ёки куррон те-
пасидан улоктириб юборишга буйрук берган эди. Курик
чилар бундан куркиб доим хушёр туришарди. Лекин йи-
гит чекаётган оху фарёдларни эшитаркан, унга мафтун
булиб колгандилар.
Сукрот ургатган исмлар ичида бир исм булиб, уни
укилса, кишанлар каерга борса хам халал беролмай
коларди, йулида хар кандай мустахкам дарвоза учраса
хам очилмай колмасди. Шу исмни тилга олган Фар
ходнинг бандлари ечилиб, дарвозалар очилиб, хар ке-
часи калъа ва унинг атрофида, тору даштларни айла-
ниб келарди. Сокчилар уйгонмай туриб уз жойига кайт-
ган Фарход кишанларни яна такиб оларди. Чунки бу
сирлар ошкор булса, сокчилар Хисрав томонидан тур-
ли жазоларга гирифтор этилишидан куркарди у. Л е
кин сипохлар бу сирдан аллакачон огох булишганди.
Фарходнинг сайрдан кайтгач узини яна бандга солаёт-
ганидан хабар топган сокчилар бундай ишни килмай,
бемалол сайр этишига рухсат беришди. Севгилисидан
айрилиб изтироб чекаётган Ф арход тору даштларни
кезар экан, йирткич ва хонаки хайвонлар унинг атро-
фини ураб олишар, кушлар бошига соя солишаркан,
барча хайвонлару кушлар билан сузлаш иб дардини
баён этарди. Улар хам ошик йигит ахволини куриб
фарёд чекишарди.
Тонг аста-секин ёришиб бораркан, Фарход субхга му-
рожаат килиб: «Сен хам менга ухшайсан, юзингда куз
ёшларинг намоён, ичинг хам менга ухшаб уртанади.
30 Фард - якка
31 Кус - норора
32 Амонатдорлик - топширилган нарсани омон саклаш
холи бир жойда уз севгилисига хат ёзишга киришди.
Шопур у мактубни олиб, Фарходни излаб топиш учун
жунади. Одамлардан эшитган яширин йуллардан юриб
сахар пайтида дусти кошига етиб борди. У бехуш холда
ётар, атрофини бир туда вахший хайвонлару кушлар ураб
олганди. Буни курган Шопур дустининг бошини куйнига
олиб, фарёд чекди. Унинг куз ёшлари Фарходнинг юзла-
рига гулобдек ёрилгач, кузини очиб узига келди. Иккала
дуст бир-бирларини кучоклаб роса йиглашди. Бу холат-
ни кузатиб турган тогу водий хам куз ёшларини тука
бошлади. Кейин Шопур куйнидан мактубни чикариб,
дустининг кулига тутди. Уни очган Фарход мадори ке-
тиб Ширин мактубини укий бошлади. Ширин мактубида
унинг Фарходга булган эхтиросли мухаббати, чексиз
садокати, чекаётган аламу изтироблари, орзу-ю тилак-
лари оташин мисраларга жо килинган эди.
38 Жовид - абадий
39 Руссакаш - рам чекувчи
40 Аълам - биларон
41 Валлону аълам - Аллох билгувчидир
сузлари билан мурожаат килиб: «Уша итлар йотилган
чорларда мени йуклашармикан, сув ичганларида, менинг
куз ёшларимни эслашармикан, уша остонага бош куйган-
ларида, менга хам жой колдиришармикан, менга казодан
етган азобларни билиб, холимга аза тутиб тунлари улу-
шармикан, буйинларини боглашганда, менинг буйнимда
юзта кишан борлигини билишармикан? Уларнинг ичида
менга ухшаган бехол, кутир бир ит хам бор булиб, мен
каби жони уртанса хам, сенинг юзингни куришга кузла-
ри турт булиб турарди. У билан мен сенга вафодорликда
тортишардик. Уша ит менга доим мехрибонлик курса-
тар, кузим конини курганида, унинг хам кони окар, бир
дуст каби мен билан якин эди. Унинг ахволи кандайкин,
остонангда панох топганда, мени куз олдига келтирар-
микан?
Мактубингда хар бири дурдонага тенг яхши сузларни
ёзибсан, уларнинг хар бирига жоним садка булсин. «Ме
нинг хам гаму дардим куп», деган гапингни укиб, жоним
куйиб кетгандек булди. Менга ухшаган юз минглаб ошик.
улганида хам, муборак хотирингга гам етмасин. «Сен но-
тавон булсанг хам, пахлавонсан, тор булса хам тешанг
олдида паст, шер булса хам панжангдан халок булади»,
- дебсан. Ундай зур шавкату кувватим колмаган. Хозир
чумолидек ожизман. Ишк хатто аждахони хам чумоли-
дек килиб куяр экан. «Тахту тожим, мамлакату лашка-
рим душман кулига тушди, Мехинбону билан мен куркон-
да камалиб, азоб чекмокдамиз», - деб ёзибсан. Бу гапла-
рингнинг барчаси рост. Лекин бошга келган казога рози
булишдан бошка чора йук. Мамлакатинг, сипохларинг,
халкинг бошига тушган балолардан хабардорман. «Бу
азобларга сен сазовор эдингу, фалак уларга зулм килди»,
- десанг, бу ожиз жонимни фидо килишга тайёрман.
Менинг хам эркин диёрим, иктидорли халким бор эди.
Отам неча-неча иклимга хокон эди. Бошимда тож, оёгим
остида тахт бор эди. Хитой билан Чиндаги ун икки минг
шэхар хукмим остида булиб, шунга яраша сипохлару
бойликларга эгалик килардим. Бошимга ишк можароси
тушиб, диёримдан айрилиб бу ерларда девона булиб юриб-
ман. Отам билан онам, неча минг шахар халки менинг
ахволимдан изтироб чекмокда. Бу ишлар учун кимга таъна
килай? Такдирга тан беришдан узга кандай чора бор? Бу
номани хушимдан озган холда ёздим. Шунинг учун нима
ёзганимни хам билолмадим. Мен девона узимдан ого*
эмасман: хато сузлар деган булсам, кечиргин, чунки маж-
нунларнинг хатосини хамма хам кечиради».
Ширин ушбу мактубни изтироб чекиб укир экан, калби
тирналар, Фарходининг тирик эканидан шодланиб ерга
бош куяр, чекаётган азобларини англаб, нола килиб, куз
ёшларини тукарди. Хат мазмунини Мехинбонуга сузлаб
берганида, малика хам гамга тулди. Кейин Шопурга уз
эхтиромларини билдириб, иззат-икром курсатишди. Ун-
дан Фарходнинг ахволини бирма-бир сурар эканлар, куз
ёшларини тухтатиша олишмасди.
Шопур икки севишган калб сохибларининг мактубла-
рини бир-бирларига етказиб юрар экан, Хисрав бундан
хабардор булиб колди. Фарход билан Шириннинг узаро
келишиб, бирон ёкка кочиб кетишлари мумкинлигини,
уларни кидириб топишганда хам бу пахлавон йигитни
кулга олиш осон булмаслигини уйлаган шох узига отил-
ган тошни эслади. Фарходнинг хзр бир кадамини кузатиб
юриш фойдасизлигига кузи етган Хисрав шахардан Сало-
сил курронига кадар булган яширин йулларга жосуслар-
ни куйиб, хар бир йуловчини текшириб, кимдан бир мак-
туб топилса, тезлик билан уз хузурига олиб келишни
буюрди. Икки-уч кун утиб, Шириннинг мактубини олиб
келаётган Шопурни кулга олиб Хисрав даргохига келтир-
дилар. Хатни укиган шох мухаббат достони билан таниш-
гандек булиб, бошидан кора тутун чикиб кетаётгандек
булди. Дар бир суз вафо нишони булиб, чексиз мехру
мухаббат, ахду паймонлар ифодасидан дарак берарди.
Мактубда Хисрав номи хам тилга олинган булиб, унинг
Арман мулкини вайрон килгани, халкка купдан-куп жа-
фолар юзлангани айтилиб, уни го* золим, го* кон тукувчи
- хунрез каби номлар билан аталганди. Шунингдек, унинг
ошиклик даъвосини килиб, лоф ураётгани хакида ёзар-
кан, Ширин:
50 Fapa3 - максад
51 Мехнат - машаккат чекиш
Фарходнинг кузи метинга тушгач, у узининг дил из-
хорларини баён килиб: «Мендан сенга куп сарзанишлар
етган булса, сендан мен куп парваришлар топдим. Се-
нинг бошингни куч билан тошларга урардим. Сен билан
теша икковингиз мендан куп аламлар чекдингиз. Бугун
менинг азобларимдан озод буласиз. Менинг бор килмиш-
ларимни кечиринглар», - деди. Кейин уз атрофида ёввойи
хайвонлару паррандаларни кургач, Фарход уларга караб:
«Сизнинг барчангиз менинг хамдамим, сухбатдошларим
эдингиз, кеча-ю кундуз мен билан улфатчилик килдин-
гиз. Кайси томон йул олсам, менга хамрохлик килдин-
гиз, бошимга соя солиб, мехрингизни баришладингиз.
Фотон чеккан дамларимда менга хамдард булиб, бирон-
тангиз хам маломат изхорини килмадингиз. Барчангиз-
нинг олдингизда хижолатдаман, уз узримни кай тил би
лан баён этишни билолмасман», - деб нола килди. Хай
вонлару паррандалар уз овозларини баланд кутаришиб,
мотам тутаётганларини баён килишарди.
Фарход умри тугаб бораётганини сезгач, отаси билан
онасини куз олдига келтириб, конли куз ёшларини тука
бошлади-да, сабога хитоб килиб: «Чину Хито мамлака-
тига етиб боргин-да, ерини упгач, хокон кошига йул олиб
бундай дегин:
52 Бехонумон - дарбадар
и Итиб - йук булиб
54 Диловар - пахлавон, баходир
55 Черик - кушин, лашкар
Буён килса азимат ошкоро;
Кнпичи туйеариб Хисравни жондин,
Тиласа бегунох нонимни ондин
1 гухар - гавхар
2 дурж - кутича
3 авж - энг юкори нукта
4 бурж - куёшнинг йиллик доирасидаги ун икки нуктанинг бири
5 согар - май кадахи, май пиёласи
6 мул - май, шароб
7 мардум - корачир
8 зулол - тип-тиник сув
9 жазб айламок - тортиб, шилиб олмок
10 хубоб - сув юзидаги пуфак
и. восил булмок - етишмок
син, у покликдан узок эмасди. У икки дилбанд висол
окушида шундай шод эканлар, тонг ёриша бошлади. Лай
ли: «Бу ерда булишни истасам хам, уйга боришим туири-
рок булади», -д ед и -д а, бир-бирларининг оёкларини упиб
хайрлашишди.
Икки дилором бир-бирининг васлига етишиб мурод-
лари хосил булгач, бири кабилага йул олиб кетди, ик-
кинчиси эса даштда ёлриз колди. Лайли хеч кимга сез-
дирмай уз уйига кириб олди. Унинг ёри билан топишга-
нидан хеч ким хабардор булмади. Бемор куёв кузини
очиб боши устида турган одамларга амори, яъни кажава
келтиришини буюрди, улар бу фармонни бажаришгач,
унга утириб уз уйи томон жунаб кетди. Куёв уз касали-
дан тузалгач, яна келиб никох ишига киришишини бил-
дирди. Лайли эса уйда колиб, яна хажр аламини торта
бошлади. Д им ори ёр исидан бахра топгани учун унинг
рохати бузилган, бехоллиги янада кучайган эди.
Васл давлатига етишган Мажнун шу чоккача висол
лаззатини тотмаган, рам утида куйиб васл отинигина эши-
тарди холос. Васл билан жони янгилангач, хаёт сувини
мул-кул ичгандек булди. Лекин замона бу хаёт сувини
тукиб ташлаб, яна захар тула юз жомни унга тутди. Яна
хажрга мубтало булган ошикнинг холи аввалгисидан хам
орирлашди. Кунглида юз хил изтироб иайдо булди-ю,
яна Нажд т о р и т о м о н йул олди. Нажд т о р и н и ер устида-
ги иккинчи осмон деб аташ мумкин эди. Чуккилари фа-
лакка етадиган бу бахайбат тор устида дарахту кукатлар
хам усмасди, факат тошлардан иборат булиб, ошиклар
учун рам-алам т о р и э д и . Мажнун унинг устига югургани-
ча чикиб борди. Бу т о р н и н г чукдисини у узига маскан
килиб олган булиб, у ердан Лайли кабиласи куриниб
турарди. Кузи доимо шу кабилада булиб, у ерни томоша
килиш билан уз дардига чора топар, у ерда кутарилган
тутунни кузларига сурма деб биларди. Тор чуккисидаги
уз манзилига олов тезлигида югуриб чикди-ю, яна каби
лага кузини тикканича, уз-узи билан сузлаша бошлади.
Атрофида вахший хайвонлар, кушлар пайдо була бош
лади. Улар ичида Мажнун ёктирган бир жайрон булиб,
кузи билан буйни нозик, жисми чаккон, девона йигитга
ёру ошно эди. У Мажнунга мехрибонлик курсатиб, буйни-
дан кучар, юзларига юзини суртиб эркаланар, кулори
билан куз ёшларини артиб; туёклари билан жисмини
каширди. Жафокаш йигит эса уни эркалар экан, кулори-
га шундай деб сузларди: «Сенинг кузларинг Лайли кузи-
дек сехрли, нозик оёринг учи ёрилган камиш каламнинг
узгинаси, туёгинг эса калам учидаги сиёхга ухшайди.
Худди хат ёзиш учун бандлик камиш каламни йунган-
дексан. Ушбу каламинг билан Лайли кабиласи томон йул
олиб, агар ёрим бахор чори сайрга чиккан булса, сен
томонга йули тушиб колса, узокдан туриб атрофидан'
айлангин-да, хар ун кадамда тупрокка юзингни куй. Мен
юзимни сенинг юзингга суртай, кузимни хам кузингга
суртай. Сайрда у билан бирга бул, кай томон йул олса,
гулу лолалар орасида бекиниб, у етиб келганида, оёгига
юзингни, кадами тупрогига икки кузингни суртгин. Дазин
йирлаб, менинг рамимни унга ошкор кил, дил дардларим-
ни мунгли куз ёш тукиб унга баён кил!».
Мажнун кийик билан шундай сузлашар, кушлар би
лан бошкачарок сухбатлашар, хар бир хайвонга шу тарзда
узининг рамгин киссасидан хикоя сузларди. Кунглида ёр
висолига орзу хавас яшар, лекин бу хавас хаёлгина эди.
Лайли билан булиб утган висол онларини ёдига олар
экан, дили шодликларга туларди.
Мажнуннинг ярим кечада Навфал уйидан чикиб дашт
томонига кетганини билган ота-онаси эл олдида уялиш-
ганидан рам остида колишди. Уша захотиёк уй томон
йул олишди, етиб боришгач, отасини иситма тутиб,
тухтовсиз терлаб, тушакка михланиб колди. Хар хил
муолажалар килишса хам, фойда бермади. Табибларнинг
махорати хам кор килмай, иситмаси пасаймади. Дарди
орир булгани сабабли, ахволи борган сари ёмонлашиб,
охири жон омонатини топшириб, короли маскан сари
йул олди. Кабила ахли аза тутиб, ох-фарёд чекдилар.
Бундан хабар топган кекса онаси бир томондан урли-
нинг дарду рами, иккинчи томондан ёстивдошининг ала-
ми билан изтироб чекиб эри ортидан бокий дунёга юз
тутди. Эл унга хам аза тутиб, кора кийди. Уларни уша
кабиланинг гуристонига дафн этдилар.
Нажд т о р и н и узига м-аекан килиб олган Мажнун ота-
онасининг вафотларидан бехабар эди. Бир куни ичини
кайру босиб, кузи уйкуга кетди. Тушида ажойиб бир
вокеани курии: иккита каптар бир уйда бола очибдилар,
жужага канот чиккач, у бирдан хавога парвоз килибди.
Буни курган иккала каптар уни уясига олиб келиш чун
осмонга парвоз этишибди. Жужани топган булсалар хам,
у ужарлик килиб уйига кайтмас эмиш. Икковлари ноу-
мид булиб инларига кайтаётганларида, юкоридан иккита
бургут учиб келиб, икковини еб куйибди. Бу тушни
кургач, Мажнун кузини очди-ю, конли куз ёшларини
тука бошлади. Тушига таъбир истаб, уни уз холатига
киёслади-да, ота-онаси улганини, хаёти куёши кора булга-
нини билди. Токдан пастга караб сел сингари шошилиб,
селдек куз ёшларини тукиб, кабиласининг мозоригача
ох-фарёд уриб югурди. У ерда янгигина ясалган икки
кабрни куриб, жисми зорини чакин ургандек булди.
Бошига тупрок сочиб, кукрагяга тошларни ура бошла
ди. Отасининг мозорига бошини куйиб фотон чекди: «Эй
сахро ахлининг азизи, факат дашт эмас, Маккадан Шом-
га кадар барча эл сенинг рахматинг дастурхонидан бах-
раманд эди. Арабларнинг энг улук кишилари хам сенинг
дастингдан шикает топарди. Лекин сен мендан шикает
топдинг. Кунглинг рамимда ношод булиб, умринг мен
туфайли барбод булди. Мени шодлик учун тилаган эдинг,
лекин мен туфайли ёрук чирогинг учди. Мени тилаб канча
дирамлар 12 сочдингу, мен туфайли аламдан бошка нарса
18 нужум - юлдузлар
19 бебок - бепарво
20 катил - улдирмок
21 залил килмок ~ хурламок
22 аримок - пок булмок
билан жисми заифу, сенинг дардинг бу жисмидан жони-
ни тортиб олаётгандек. Унга гам устига мотам кушилиб,
сенсиз иши мотам устига мотам экан, жони гам билан
дардцан поймол булиб, доли хаддан таищари хароб экан»,
- деган сузлар кулорига чалинди. Бу гапларни эшитган
Лайлининг бир ути минг булиб, улими якинлашарди.
Куз шамолининг охи етиб, бустонлар юзини саргай-
тирарди.
Япрокларнинг юзлари сарир оррикка учраган киши-
ларникидек сарир тусга кирди. Хар кайси барг бемор-
лардек ер тушагига ётиб оёгини узатиб олди. Дарахтлар
хам титрашга тушиб, кучли шамоллар чаманларни та-
лон-тарож килишга киришди.
Лайли хусн боги булиб бошидан оёригача жаннат гули
эди. Унинг дарди насими тезлашиб, бустоннинг барглари
тукила бошлади. Касаллик хусни шохини рамгин кил-
гач, у уз туткунларини озод килиб юборди. Факат битта
кабутаргина учиб кетмади. Бу оламни тарк этиш онла-
ри якинлашганини сезган париваш уйни холи колдириш-
ларини суради-да, сунг хузурига онасини чакиртириб унга
шундай мурожаат килди:
«Эй жонингни менга баришлаган онажоним! Бу хаста
жоним сенинг жонингга садка булсин. Менинг бор ма-
шаккатларимни уз устинпа олиб, куп дарду аламимга
колдинг. Минг йил тирик булиб хизматингни килсам хам,
бу яхшиликларингни кайтара олмайман. Энди гулим ха-
зонга учраб, гулистонимга совук куз шамоли етишди,
бу чаманни тарк этиш зарур булиб колди. Видолашиш
чори етиб келган экан, дилимдаги дардларимни сендан
яширишим тутри булмайди. Билганларингга сен мадоро,
чора килдинг. Энди мен сенга сирларимни очай. Омона-
тимни топшириб, тупрок сари йул олар эканман, аза
очма, куз ёшларингни куп тукма, юзларингга уриб яра-
лаб, рухингга азоб берма, деб айтишим бефойда. Шу-
нинг учун сендан буларни эмас, бошка бир нарсани ил-
гижо киламан. Мотам кунлари каттик азоб чекиб, юзинг-
ни тирнаб конга ботирма, куп кора кийим кийма, иложи
борича, сабр килишга интилгин, узингга далда, таскин
бер. Тангри сенга сабр берсин». Онасига куплаб дуолар
килгач, яширинча бу сузларни таъкидлади: «Бу мотам
элга ошкор булгач, дашту сахро ахлига дам етиб бора-
ди. Шубхасизки, менинг тогу даштларда шамолдек ке-
зиб юрган рариби зоримнинг кулогига бу сузлар эши-
тилгач, ходисадан хабар топиб, рухи менинг рухимни
истаб, тезда буёкка келади-ю, куёш каби менинг бошим-
га етади. Айрилик дардидан кутулиб, элга ишк кандай
булишини курсатиб тупроримга тупрогини кушади. Ру-
хини менга топшириб, тани жонсиз булиб ерда жисми
зори ётса, хурматини килиб ёнимга ёткизгил. Унинг ша-
риф жисми пок булгани учун куз ёшларинг билан юв-
санг дам арзийди. Гинани унутиб, унга яхшилик ва мех-
рибонлик курсатгин-да, жон пардасидан кафан килгин
ва ана шу кафанга мени хам урагин. Унга фарзангдинг-
дек муносабат курсатиб, фарзандинг билан бирга уйкуга
ёткизгин-да, икки рух бир-бири билан кушилгач, бир то-
бутга солгин».
Лайли ушбу сузларни тугатди-ю, «Мажнун» деганича
жон берди. Онаси бу кунни куриб бир овоз чикардики,
у осмоннинг багрини тешиб утгандек булди. Кизининг
бошидан айланиб, товонига кузларини суртар, гуёки кип-
риклари билан уни китирлаб, «Уйку вакти эмас-ку хозир,
кузларингни оч, оёкларингни кимирлатиб, сузлагин»,
дегандек уйготмокчи буларди. Титраб, йотлаб кизини мах-
кам баррига босиб, юзларини юзларига куяр, куз ёшла-
ридан унинг рухсорига сув урар, гуё сув билан сеска-
ниб, зора уйкусидан уйрониб кетса, дегандек буларди.
Лекин унинг барча харакатлари зое кетди, ой юзли гузал
кизи уйкудан куз очмади. Уйгонишидан умиди узилган
она оппок сочларини ёйиб ох-фарёд кутарди, сочларини
юлиб, ёкаларини йиртар, тирнорлари билан юзини уяр,
уйилган яралар урнидан оккан конлар куз ёшларига куши-
либ булок сувларидек окарди. Нола килар экан: «Жуда
233
каттик ухлаб колдинг-ку, бутам! Кузингни оч, хаво му-
саффо, кизлар гулшанда сайр килиб юришибди, барча-
лари борца айланиб сени кутишмокда. Турли такинчок-
лар такиб ясанган дугоналаринг сенинг йулингга бокиб
туришибди. Жингалак сочларингни очиб, ифорларини
оламга таркатай, кузингга сурма суртиб, юзларингни
кизил элик билан гулгун килай, шакардек лабларинг ос-
тига, юзингга хол куяй, устингга гулранг куйлаклар кий-
дириб, гулшанга юборай, кизлар билан у томонга бор-
гин. Сенга Мажнун хам интизор булиб, бор ичида фотон
чекиб турибди. Сен кечга колгач, у сени истаб бу томон
келиб сени сураса, нима деб жавоб бераман? Хам мени,
хам уни зор килма, унинг олдида мени шармсор этма».
Она бу сузлари билан жахонни гам-руссага ботирди-ю,
охи билан осмонни корооти килди. Ташкарида отаси бош-
яланг холда ёкасини йиртиб, куксига тошларни урар,
ёлкиз отаси эмас, кавму кариндошлари, бутун кабила
ахли аза тутишиб, ох-фарёд чекишарди.
Бу пайт Мажнун ялаоточ холда бир кабр ичида ётар-
ди. Лайли орир бетоб булиб колгач, у хам касал булиб
йикилган эди. Маъшук бемор булганда, ошик халок
булади. Мажнун бехол булиб ётаркан, Лайли гох туши-
да, гох хаёлида намоён буларди. Лайли ажал кулидан
кадах ичган, яъни бу олам билан видолашган чорда кунгли
бирдан симоб каби титраб кетди-да, кулорига шундай
бир овоз эшитилди:
«Эй дарду бало аскарларининг подшоси! Хозир ётиш-
нинг вакти эмас, урнингдан тур. Покиза борингга куз
келди, чироринг тонг шамолига учради. Булбуллигингни
курсатмокчи булсанг хам элга курсат. Ёринг сафарга
тайёр холда хамрохини кутиб турибди. Хамрохлигингни
курсатасанми ё у ой сенсиз сафарга йул олаверсинми?»
Девона бу сузларнинг маъносини дархол англаб етди-ю,
тани нихоятда бехол эканлигига карамай, ётган жойидан
коплон каби сакраб туриб, кабила томон тез югуриб
кетди.
Чакмок каби елиб бораркан, висол куйини куйлаган
холда куз ёшларини ёмгирдек сочарди. Мехри ути жа-
хонни ёритар, кунглида улим хавфи хам йук эди. Унинг
атрофида ёввойи хайвонлар хам сакраб боришар, одам-
ларнинг баъзилари Мажнун холатидан, баъзилари эса
хайвонлар офатидан куркувда эдилар. Мажнун Лайли
эшигига кадам куйгач, хайвонлар ташкарида колишди.
Девона йигит остонадан дадил кирди ва уй ичида ётган
севгилисига кузи тушди, унинг олдига бориб ёнига ётди-ю
жон таслим килди. Уйга кирган кабила ахли бу холатни
куриб хайратдан котиб колишди. Уларни дафн этиш за-
рурияти туфайли бу холатда кандай иш тутиш хакида
маслахатлаша бошладилар. Барчалари дедиларки:
23 рамнок - рамгин
24 шойиба - камчилик, нуксон
25 фасод - бузуклик
26 рамида - хурккан
27 жовидоний - абадий
28 восил - етишган
нарсани тайёрлаб, мархумларни машхур кишилардек яса-
тишиб, икковларини - жонсиз келину улик куёвни бир
тобутга солишди. Икки жисм бир кафанга, йук, йук, икки
рух бир баданга кирди. Бир тобут ичидаги икки дилором
дугона бодом каби, йук, йук, икки дона эмас, битта дона
каби эди. Дугона икки бадан булса, хар бирининг кафа-
ни бошка-бошка булса, бу дона икки булакдан иборат
булган, шундай бир аъзо эдики, донадек икки бадан
дона ko 6 h fh каби бир кафанга уралган эди.
Шундан сунг тобутни кимматбахо чиройли гулдор ма-
толар билан безатишиб, мозоргача бошлари устида кута-
риб боришди, сунг тобут билан икки дилрабони кабр
ичига олиб кириб тупрокка куйдилар-да, корониу уйдан
чивдилар. Ой билан кун юзини булут яширди, гур бит
та эди, шунинг учун битта кабр ясашди. Ишк ахлига
умид шамъи учди, чунки ой билан хуршид ер ичига ки-
ришди. Ишк элига шох хам колмади, хусн кукида ой хам
колмади. Лайлининг ота-онаси, кабила ахли ва карин-
дошлари билан хар куни икки махал йниилишиб бу кабр
бошида йири-сири килишарди. Йиллар утиб, улар хам
бирин-кетин тупровдан ором топишди.
САБЪАИ САЙЁР
г Ц ох Бахром Рум билан Чинни узига буйсундир-
гач, Чин хокони билан Рум кайсари унга тобе булиб
колдилар. Кейинчалик етти иклим шохи унга бож тулай-
диган булди. Фармонга кура хирож тулаши керак булган
дар бир хукмдор зарур маблакни хар йили туплаб пой-
тахтга уз вактида юбориб туришлари шарт эди. Тобе
мамлакатларда олинган хосилдан хам тухтовсиз совга-
саломлар келиб турарди. Шох Бахром эса эртадан кеч-
гача айшу ишрат билан банд булиб, мусика ва ашула
тинглаш билан ором оларди. Унинг саройида энг маш-
хур созандаю хофизлар тупланган булиб, улар хамма
жойда хукмдорга хамрохлик килишарди.
Шох Бахром кунлари овсиз утмас, кечалари эса хил-
ма-хил соз, жонбахш ашулаларни тинглашни ёктирар-
ди. Ов вактида кайси томонга ук отса, албатта бирор
хайвонни кулатар, уларнинг конига хамранг май ичиш-
дан рохат оларди. Ов килиб бораркан, каерда бирон
гузал манзил дуч келса, уша ерда дам олиб кадах ичар,
чангу рубоб куйларидан хузур килиб, узи улдирган хай-
вонлар гуштидан кабоб тановул киларди.
Бир куни шох ов махали бир майдонда базм тузиб
ишрат билан банд экан, хонанданинг сулим ашуласи би
лан уз кунглини хуш этаркан, узининг бутун оламга
киблагох эканидан шодланиб: «Худойим мени ахли олам
хукмдори килган экая, бунинг шукронаси учун элни шод
айлаб, адолат билан иш юритишим, мухтожларга мех-
рибонлик курсатиб, бева-бечоралар дилларини хушнуд
этмоким зарур», деб хаёл сурар экан, чор атрофни томо
ша килиб бахра оларди. Шу пайт дашт буйлаб тез-тез
юриб бораётган бир одамга кузи тушди. Яёв йул босаёт-
ган бу инсонга ачинган шох унга яхшилик килмокни
истаб бир мулозимга: «Тезда отингга мингин-да, яна бир
отни етаклаб, ху анави мусофирни тухтатиб, отга мин-
диргин ва уни хузуримга олиб келгин», деб буюрди. Хиз-
маткор йигит шох хукмини бажо килиб, йуловчини хукм
дор олдига бошлаб келди. Шох Бахром уни очик чехра
билан кутиб олиб, хол-ахвол суради. Биёбонда кезиб
юрган киши ер упиб, таъзим бажо келтирди-да, урнидан
туриб нихоятда ёкимли сузлар билан шаханшохга шун-
дай мактов ёрдирди-ки, эшитганлар «Офарин!» деб юбор-
дилар. Хукмдор уни утиришга таклиф килди. Мулозим-
лар дархол хилма-хил таомлару, май тула идишларни
келтиришиб, мехмонни зиёфат килишга киришишди. Му-
софирнинг боши майдан кизиб борар экан, шох унга
кетма-кет саволлар берар, у эса узининг доно жавобла-
ри билан мезбон кунглига шодлик багишларди. Дашт
кезувчи бу одамнинг аклу донишига койил колган Бах
ром унга мурожаат килиб: «Сени куп илмлардан хабар-
дор эканлигинг сезилиб турибди. Бу маконда кезиб юри-
шинг сабабини, узингнинг касбу корингу килган ишла-
рингдан сузлаб бергил, биз хам улардан бахравор булай-
лик», деди. Мехмон ер упиб шундай жавоб килди: «Мен
бу даштда мусофирлардек кезиб юрган булсам хам, уз
ишимда замонанинг ягонасиман. Дусту хамрохларим йук,
хеч кимсага юрагимдаги сирни ошкор килмаганман. Узим-
ни хам, хозир айтиб берадиган сиримни хам одамлардан
пинхон тутиб юрдим. Бу даштда кезиб юришимдан мак-
садим жахон подшоси булган шох Бахром хузурига
етиб бориб, унга яширган сирларимни сузлаб бериш эди.
Уша манзилга етмасимдан бу сузни сураб колдинг. Айт-
май десам, максадим хосил булмай колади. Сен хам шох-
га ухшайсан, Бахром булмасанг хам, макоминг уникидек
баланд. Сен унга жуда хам ухшаб турибсан.
Кунглимни иамга солиб куйдинг: айтмасам хам 'ёмон,
айтсам хам». Шох б^ сузлардан бор каби очилиб кетди-
да, чирор шуъласи каби суз бошлаб, шундай деди: «Эй
даштда шитоб билан кезиб юрган банда, сен уз макса-
дингга етганингдан бехабарсан. Агар Бахромни кидириб
юрган булсанг, гапиравер: мен сен излаб юрган шох Бах-
ромман».
Мусофир бу сузни эшитиб, севиниб кетди-да, шукро-
насига сажда килиб, мул-кул дуо айлади, ер упиб, одоб
билан утириб сузга киришди: «Шох мендан ахволим
хакида сузлаб беришни сураган эди. Мени жахон эли
Моний деб атайди. Купгина билимларни биламан, лекин
сурат чизишда шухрат козонганман».
Шох худди шундай одамга талабгор эди, Моний сузла-
ридан кувончга тулди, улган одам яна тирилгандек, хур-
санд булиб кетди. Мехмонни кучоклаб, хурмат курсат-
ди, куп лутфу эхсонлар килиб, у айтмокчи булган сир
мазмуни хакида савол берди: «Мен етти иклимни кезиб
чикканман. Жахондаги бор ажойиботларни курганман.
Бир махал Хитой томонга йулим тушди. У ерда бир сав-
догар билан танишиб колдим. Унинг молу дунёси сон-
саноксиз, пули юз минг тумандан хам купрок булиб,
дуру лаъллари денгизу кондек эди.
Аммо унинг шундай бир бебахо дури бор эдики, хар
бир базмни ой каби ёритарди. У киз асли хитойлик булиб,
нихоятда гузал ва хушовоз эди. Кулига чангни олиб, наво
чекса, уни куриб, эшитган хар бир одамнинг жони мингта
булса, оиттаси хам колмасди. Мбндек кимса юз минг тил
билан юз минг йил мактасам хам унинг таърифини туга-
толмайман. Кизнинг хожаси унинг гузаллигини халкдан
асраш учун сандал ва уд дарахтларидан кажава ясаттир-
ган, унга хилма-хил кимматбахо матолардан ёпиб, лаълу
дурлар билан безаган. Мен айтган гузал ни уша кажава
ичида олиб юради. Унга атаб сандал ва уддан чанг ясат-
тирган булиб, уни гузал киз чалиб туради.
Хожа у Зухраваш парипайкарни сотмокчи хам булган
эди, юз минглаб харидорлар чикди-ю, биронтаси хам
суралган нархни беролмади, чунки унинг бахоси Хитой
мамлакатининг хирожига тенг эди. Аввалига уни Хитой
хокони сотиб олмокчи булди, лекин аъёнлар бунга карши
чикдилар. «Бор давлатингни бериб, у кизни сотиб ол-
санг, шох Бахромга юбориладиган хирожни кандай тулай-
сан? Кушин юборса, сипохинг йук, куролларинг йук,
унда холинг не кечади? Яхшиси бу истагингдан воз кеч-
гин, нафс деб изтироб чекма, мамлакатингни хароб этма»,
дейишди улар. Шундан сунг хокон уз муддаосига эри-
шиш тилагини унутди. Мен эсам у гузал хакида сенга
хабар беришга ахд килдим-да, хузурингга совга билан
борай деб, у кизнинг суратини чиздим», деб тоза хитой
ипагига ишланган расмни унга узатди. Шох у пари тас-
вирини курибок девона булди. Хеч кимга биронта хам
суз айтмай окшомгача расмдан кузини узмади. Ишк шох-
ни бечорага айлантирди. Моний бу холатни кургач, Бах
ромга: «Уз ишингга бирон тадбир уйлаб топ. Токи бирон
ходиса юз бериб, у пари кулдан кетиб колмасин. Бундай
хол юз берса, иложини ким топа олади?» деди. Шох
унга: «Мени бу сурат шайдо килди. Бу дардимга узинг
даво топгин. Айт, унинг висолига етишиш учун нима
килай?» деб илтижо этди. Моний деди: «Ишбилармон,
акли расо кишилардан юбориб, кийматини туласанг,
узингга Хитой хокони юборадиган хирождан воз кеч-
санг, муроду максадингга етишасан. Ё Хитой хирожидан
кеч, ё у париваш хаёлини унут».
Шох Бахром буни эшитгач: «Бу холда кизга етишиш
учун Хитой молигина эмас, жахон молидан хам воз ке-
чишга тайёрман», деди-да, донолик ва поклик билан та-
нилган юзтача кишини, куплаб хизматкорлар, канизлар-
ни тезлик билан Хитой томон йуллашга амр килди. Хо-
кон номига хам хат ёзиб берди. Уларнинг барчаси жунаб
кетишгач, Бахром кулидаги сурат, кошидаги Моний би
лан жони нотавон булганича колди.
Шох Бахром хукмига кура Хитой сари йул олган кар-
вон узлари кузлаган манзилга етиб боргач, донишманд-
лар хокон саройига бориб, номани хукмдорга топширди-
лар ва олампанох максади хакида унга сузлаб бердилар.
Хон кулини куксига куйиб, хизматга киришди ва у гузал
кизнинг хожасини уз хузурига чакиртирди-да, шох Бах
ром муддаосини баён килди. Хожа хокондан узи талаб
килган бахони - Хитой мамлакатининг бир йиллик хиро-
жини олгач, кизни саройга олиб келиб, Бахром юборган
элчилар кулига топширди. Улар фурсатни бой бермай,
кизни кажавага утказиб, юртлари томон жунадилар. Кар-
вон даштлардан илдам юриб борарди.
Бу пайт Дилором ишки билан уртанаётган шох Бах
ром хижрондан ох тортиб, уз севгилисини орзикиб ку-
тарди. Ишк дарди уни бехол килиб куйган, хар бир кун
кузига бир йилча булиб куринарди. Туну кун фотон че-
киб, ёри висолига интизор буларди. Сабру каноати ту-
габ бораётган шох дилдор суратига кайта-кайта бокиб,
гохида бехуш булиб узини йукотар, бир жойда бирон
соат хам тинчиб утира олмай, касрда хам, борда хам
кезиб ором топа олмас, каср устида базм уюштириб, у
ердан йулни тинмай кузатар, бирон чанг ё кора куриниб
Колса, танига титрок тушиб, хушидан жудо булар, узига
келгач йулга мулозимларни чикарар, севгилисидан ни-
шон топилмагач, яна утли фирон чекар, саройда кутиш-
га токати ток булиб, ов бахонасида отга миниб, дашт
томон йул олар, Хитой йули томон юриб, ёридан хабар
топиш учун дуч келган кишиларни саволга тутар, Хи-
тойдан келаётган одамлар учраб колса, кайта-кайта му-
рожаат килиб дилбари хакида бирон хабар эшитишга
орзуманд буларди.
Моний шохнинг бу ахволини куриб, уни юпатишга,
кунглига таскин беришга интилиб, турли афсоналар
сузлаб берар, лекин Бахром унинг ривоятларига эъти-
бор хам бермасди. Хуллас, шох анча вактни шундай бео-
ромлик билан утказди. Нихоят, бир куни шохга у орзи
киб кутаётган париваш келаётгани хакида хабар етка-
зишди. Бахром у куёш узининг хажр шомига нур сочи-
шидан кувончга тулиб, жисмига изтироб тушди. Хитой
сари йул олган карвон шахарга етиб келгач, шох йулла-
ган кишилар Хитой хонининг мактубини, юборган совга-
саломларини, гулчехра гузални топширишди. Шох улар-
ни кимматбахо эхсонлар билан сийлади ва »Сарви раъ-
нони узи учун хозирланган харамдаги хос хужрага олиб
боринглар», деб буюрди.
Дилором шох тайинлаган уйга жаннат бокига кадам
куйган хурдек кириб келди. Бироздан сунг шох Бахром
тез-тез кадам босиб унинг хузурига ташриф буюрди.
Шохнинг жисми бетоб булиб, кунгли хароратга тула,
узи ишкдан маету бодадан сархуш эди.-Дилоромга кузи
тушган шох жаннатда безакдор касру унинг ичида яна
бир жаннатни кургандек булди. Бу жаннат жонли хур,
йук, хур эмас, балки нур сочувчи куёш эди. Юзи ёнида-
ги коп-кора узун сочлари гуё Чин мамлакатидан мушк
олиб келган карвонга ухшар, юзи гулзордек гузал булиб,
икки лаби ажойиб икки гулбаргни эслатарди. Бу лаблар
сузлаш учун очилганида, хар тарафга дурлар сочиларди.
Ранги лаъл (ёкут)ни эслатувчи бу икки лаб гуёки жон
булиб, «жон» сузи охиридаги нун харфининг доираси
унинг бакбакасига ухшаб кетар, гуёки тавдир котиби
«жон» сузини ёзиш чорида «нун» харфи сигмай колиб,
уни пастга жойлаштиргандек куринарди. Тишлари лаъл
ичидаги дурлар тизмаси ёки оби хаёт (хаёт суви)даги
шудрингга ухшарди. Кошлари пайваста-туташ булиб,
икки кулоридаги икки ялтирок дур икки юлдуздек нур
сочиб турар, кадди жаннат нихолидек, бели эса хаёл
ипидек булиб, бу ипни топиш жуда кийин эди. Устида
гулгун ипакдан тикилган куйлак булиб, юзига яшил румол
ёпинган, бинафшаранг туни хилма-хил кимматбахо тош-
лар билан безатилганди. Ушбу куринишдаги Дилором
хур эмас, башар офати булган пари каби гузал эди.
Шох кириб келганида, у урнидан туриб ер упди. Шох
унга назар ташлаб, кизнинг суратдагига Караганда юз
бора латофатлирок эканига ишонч хосил килди. Короз-
даги тасвирни куриб, жисму жонидан айрилган шох унинг
аслига бока олгаймикин, бокканида уз хушидан айрил-
масмикин? Хуллас, шох уз муддаосига - Дилоромига
етишди. Хонада икковидан боища хеч кимса йук булиб,
Бахром уз севгилиси билан бирга эди. Бу манзилда не
ишлар бÿлиб утганини баён килишга эса ожизман.
XIV
Муродига етишган.шох Бахром яна айшу ишратга бе-
рилиб кетди. Гох жаннатмисол гулшанда, гох жаннатга
намуна буларли касрда шохона базм уюштирар, гузал
Дилором у 60FHH парихонага айлантирарди. Гул юзли сарви
Т /Л »» О Т ГП1ТТПЛПТ1ПП Т П О Т Г Т Т Л ТТ1 I TS ^ Т Т ПОТТ ^Л \Т7Г1П ТЛ О ТТ TTTAV ТТЛ » »
I\u m u i 1J 1/4,W p i - i l Cl i- L lC ir i/^ V /i/ir iX V W r iW l C l I l U U X > U ^ i\a n , U L lW /\ ДС1Ш "<Ы>С1"
# 246 Л -
МОН отиб ИККИ кулини бириктириб куйди. Сунг fiyFOH-
рок бошка бир укни шундай отдики, охунинг бугзи ке-
силиб, кони ока бошлади. Дилором нимани орзу килган
булса, шох барчасики бажарди: хеч ким килолмайдиган
мохирликнинг уддасидан чикди. У уз иши учун париваш-
нинг тахсин айтишини кутган эди, лекин уз хусну жамо-
лидан маррур гузал шохга тахсин учун орзини хам очма-
ди, унинг кулини хам упмади-да: «Хар ким бир ишда куп
машк килса, шундай натижага эришади», деб куя колдк.
Шохга «бопладинг, баракаллаЬ дейиш урнига, унинг ма-
хоратини машк натижаси деб аташ билан чекланди. Ди
лором уз сузини яна бир такрорлаган эди, шохнинг коши
чимирилди, махбубаси унинг жахли чикканини сезиб, уз
хатосини тузатмокчи булди-ю лекин:
4 мулоямат - мулойимлик
5 мудовамат - узлуксиз машк килиш
6 идмон - машк
кул-оёкларини боглаб, уша ерда колдирдилар-да, шох
хузурига кайтиб, булган ишларни сузлаб бердилар.
Бу пайт шох май билан разабдан узида эмасди. Шу
куни окшомгача пайдар пай май ичса хам разаби пасай-
мади. Шомда мает булиб ухлаб колди. Тонг чори эрта-
лабки майни ичишни истаб караса, ёнида махбубаси
куринмади. «Махваш каерга кетди?» деб сураган эди,
махрамлар кеча юз берган вокеаларни айтиб беришди.
Шохга ёрур олам коронру булди-ю, бошини куйи солга-
нича килган ишларини эслай бошлади.
XVI
Шох Бахром йирлашга эмас, кулишга муносиб булган
бундай ишни килиб куйгач, икки кунгача узига келол-
май, кунглини шуъла, жонини ук кийнади. Учинчи куни
холига кайтди-ю, умрининг ёрур куни кора тунга айлан-
ганини билди. Тамаъ унинг кунгли мулкини барбод кил
ган эди: ичига чакмок тушиб, вужудини утга гарк кил-
гандек булди. Хажрдан жони орзига етиб, урнидан тур-
ди-да, йулга тушиб махбубаси ташлаб келинган водий
томон от чоптириб кетди. Етиб боргач, дашту сахрони
кезиб чивди-ю, узи излаган сарви раънони топа олмади.
Маъюс булиб юзларига шапалоклар урди, баланд овоз
билан Ширинини топа олмаган Фарходдек фарёд чекди.
Бемор ошик каби ерга йикилиб, чала суйилган хайвон-
дек талпинар, кузидан конли ёшларини тукиб, фалак-
нинг кунглини хам кон киларди.
XVII
Шох Бахром уша тунда хажр утида уртанар экан,
бир хилват уйга кириб, ичкаридан эшикни махкам бер-
китди-да, шундай фотону ох-вох чекдики, гуё жахон ичра
шовкин-сурон кутарилиб, бало тушгандек булди. Аввал
ёкасини чок килиб, узининг барча аъзоларига зулм курса-
тиб тишлаб ташлади, бошини ерларга уриб ёрди. Ярим
кечага кадар баданини тишлаб, нолаю фарёд килди. Узига
шунчалик куп озор етказдики, охири жисми холсизла-
ниб кули толди ва мадори кетиб йикилди. Лекин яна ёри
ёдига тушиб, унинг коп-кора сочи-ю кошлари, кузи-ю
киприкларини эслар экан, оху нола килганида кукдаги
куёш хам, ой хам уртанди. Холи-ю лаблари, о р з и - ю тиш-
лари, дилрабо чанги-ю, ж онбахш наволарини хотирлар
экан, фотони кукдан ошди. Узининг олдинги савлати-ю
кудратини хотирга олар экан, хозирги заифлиги-ю бека-
рорлигидан нола килиб, саркарда-ю мулозимларига караб:
Ц 255 Ц -
Фаррух йулга равона булиб, хеч ерда дам олишга тухта-
май, туну кун юриб, шахарма шахар кезиб борарди. У
замонда одамлар Каъба урнига Куддусни тавоф кили-
шарди. Фаррух у шахарга етиб борганида юз минглаб
ибодатчиларнинг тавоф килиш учун йирилишаётганини
курди. У хам пок кунгли билан тавоф этиб, туфрокка
бош куйди-ю, там каби йигаар экан, Яратгандан уз му-
родига етказишини илтижо килди. У узи излаётган гузал
махбубасини учратиб, висолидан мурод хосил килишга
шошиларди. Бир неча кун хаммаёкни айланиб чикса хам
сохибжамол дилбардан хабар тополмади. Бир неча кун-
дан сунг тавоф учун бу ерга келган одамлар уз ватанла-
рига кайта бошлашди. У рамгин холда уйкуга кетган эди,
тушида бир кишининг «Муродингга етмокчи булсанг, бу
ерда турмай, эрта тонгда Халаб томон йул ол», деган
овозини эшитди. Уйронгач, токати ток булиб, Халаб сари
йулга тушди.
Халаб томон бораётган йуловчилар роятда куп булиб,
йулда сув жуда оз эди. Шунинг учун узи билан икки-уч
юз кишини олиб колди-да, колган сипохларга Хиндис-
тонга кайтишни буюрди. Улар истар-истамас ватанлари
томон йулга тушдилар. Шахзода Халаб томон кетаётган
одамларга хамрох булиб бораркан, сирдоши дарди, дусти
ох эди. кхулда оир неча бор дам олиб, анча иул юриб,
нихоят шахарга якинлашдилар. Халаб якинидаги дашту
шахар кучалари одамлар билан тула булиб, хамма ёкдан
шовкин сурон эшитиларди. Фаррух улар орасида узи
тушида курган кора пардали кажавани изларди. Бир ма
хал кузи шахар дарвозаси томон юриб бораётган туя
устидаги кора рангли кажавага тушди. Шу дам шамол
ж ди -ю кажава пардасини кутариб юборди-да, унинг ичи-
да куёш мисол гузал бир париваш куринди. Тушда курган
сохибжамолни топганидан шодликка тулган Фаррух уни
кайта курмок учун боккан эди, парда ёпиклигини куриб
жахон унинг кузига коронги булиб кетди. Кузида нур
колмай, хушини йукотган шахзода узига келганида дашт-
ни барча тарк этган булиб сафар ахли уз ватанлари
булмиш Халаб ичига кириб кетгандилар. Фаррух изти-
робга тушиб яна хижрон аламини торта бошлади. Буни
сипохларга сездирмасликка интилса хам, унинг холати-
даги узгаришни кузатган одамлари хайрон булиб, ши-
вирлаша бошлашди. Улар шахар ташкарисидаги бир ман-
зилга тушдилар. Хаёлга ботган Фаррух уз сипохлари
сузларини хам, уз сузларини хам англамасди. Шахзода
холидан ташвишланаётган ходимлари уни ураб олишди, у
эса узини уйкуга солиб ётаверди. Буни курган сипохлар
хотиржам булиб уйкуга ётишди. Одамларининг каттик
уйкуда эканликларига ишонч хосил килган Фаррух урни-
дан турди-да, кулига когозу калам олиб шундай мактуб
ёзди: «Бу олам турли ходисаларга тула, такдирда ёзилган-
ни курмасликнинг иложи йук. Менинг такдиримга овора-
лик, ишку бечоралик ёзилган экан, бу дардларни тортиш
мен учун заруратдир. Сизлар эса бу рурбатда турмай, мени
хам излаб юрмай, ватанга кайтинг, тирик булсам, сизлар
билан уша ерда учрашамиз». Бу хатни уз урнига куйди-
да, шохона кийимларини ечиб, устига кора рангли бир
матони ташлади ва уйдан охиста чикиб, шахарда кучама-
куча кеза бошлади. Телбасифат хар томон югурар экан,
бир гулханни топди-да, устига кора палосни ёпганича, яна
ишк утида изтироб чека бошлади.
Эрталаб тонг отгач, шахзоданинг одамлари уни топи-
шолмай хар томонга югуриб уни излай бошладилар. Икки
кеча-кундуз кидирсалар хам, харакатлари бекор кетди.
Нихоят у ёзган мактубни топиб олишди-да, йиглаб-сик-
таб ватанлари томон йулга тушдилар.
Фаррух шохликдан гадо холига тушгани, юз балога
гирифтор булаётганини, уз ишига чора тополмаётганини
уйлаб рам чекар экан, бир неча кун сув хам ичмади,
овкат хам емади, охири «Бу ахволда юраверсам, ишим
битмайди, яхшиси оёкка туриб, ётиб колгунча ёримни
излай», деб шахар ичига караб йул олди. Бир-икки кун
кучама-куча севгилисини излади-ю, ундан дарак хам то-
полмай, бехол булиб, бир вайрона ичига кириб ётиб
колди, хаётдан туйиб, улар холатга етишди.
Халабда бир бой хожа булиб, мехмондорчилик унинг
одати эди. Эл орасида обру-эътибори юксак бу одамнинг
молу давлати хисобсиз булиб, уйи мехмонхонага ухшар,
ошнаю бегоналар учун бу уй доим очик эди. Рахмдил ва
сахий бу хожанинг исми Ахий булиб, баъзи-баъзида от
суриб, йул бошларию вайроналарни куздан кечириб юрар-
кан, мазлум ва хасталарни куриб колса, дархол унинг
кунгли захмига малхам буларди, шу туфайли хам шахар
ахли уни роятда хурмат киларди.
Бир куни шу одатига кура шахарни кезиб юрган Ахий
Фаррух бехол булиб ётган вайронага назар ташлар экан,
уни куриб колди-да, отидан тушиб, хастанинг олдига ке-
либ: «Эй рахму шафкатга мухтож одам, кимсан, ахволинг-
ни менга маълум килгин», деб мурожаат килди. Фаррух
юзини очиб, салом берди ва утириб: «Эй хожа, йулинг-
дан колма, мендан хол-ахвол хам су рама, токи кунглинг-
га рамим асари юкиб, жонингга утим учкунлари тушма-
син», деб жавоб килди. Унинг покиза юзини куриб, таъ-
сирчан сузларини эшитган Ахийни:
XXII
Якшанба куни куёш узининг зархал байрорини кутар-
гач, осмон зарбоф кийимини кийди. Кукнинг келини туни-
ни заркаш килиб, ой юзли гузалдек чикиб келди. Шох
Бахром хам куёш мисоли бошидан оёригача олтинга рарк
булиб, куёш каби бехад олтинлар сочиб сарот гумбазни
манзилгох килди. Рум шохининг кизи сарир олтин ичи-
даги куёш монанд булиб, олтин кадахдаги сарир майни
шохга тутди. Кадахга кадах уланиб, сарой ахли окшомга
кадар базм килишди. К орову тушгач, барча таркалиб,
румлик гузал уз пардасидан урин олди. Заррин тахтда
ором олаётган шохнинг уйкуси келмай кечагидек йулга
чикиб бирон мусофирни топиб келтиришни, унинг афсо-
наси ёки бошидан кечирганларини эшитиш истагини бил-
дирди. Мулозимлар йулга чикишиб, тез-тез юриб бора
ётган бир йуловчини тухтатишди-да, шох хохишини унга
айтишди, у розилик билдиргач, касрга, Бахром хузурига
олиб келишди. Шохни узундан-узок дуо килгач, мусо-
фир уз хикоясини бошлади.
Д е д и : « Э й р а х н а в а р д и к о р о гох,
Н е ха д и с эр д и к и м , д е д и н г н о го х.
С ухб а т и нг б и р ла бор э д у к х у ш х о л,
Б и зга ха ж р и н г к и л у р м у ш а в в а ш 7 хо л.
М у т а м а т т и ъ 10 ч у ч у к м а к о л и н г д и н .
Н еч а к у н т урсанг у л р а б и з м а с р у р 11,
Й у к с а т а кси р и м и зн и т ут м а ъ з у р » 12.
7 мушавваш - ташвишли
8 таксир - айб
9 тарйир - узгариш
10 мутаматтиъ - лаззат, бахра олиш
11 масрур - шодмон, хурсанд
12 маъзур - кечирмок
Шох унга уз узрини айтиб, хайрлашди-да, пойтахти
томон йулга тушди. «Гулгун»га минган Жуна уша куниёк
Дехлига етиб келди. Масъуд шохга берган инъомларини
узининг ишончли мулозимларидан бериб юборди. Бир
неча кундан сунг бу тортиклар хам шох саройига олиб
келинди. Шох Масъуднинг килган ишларидан, сон-са-
ноксиз берган совгаларидан хамон хайратда эди. Уни эсига
олиб гулранг тун кийди-да, гулгун жомга май куйиб ичди.
Тароз шахрида химмати пасту, мансаби юкори булган
бир одам волийлик киларди. У Жунпур деган шахардан
булиб, оти Жайпур эди, уз зулми билан Хинд мамлака-
тида машхур булганди. Унинг устидан Жунага куп ши-
коятлар келиб тушган булиб, шох канча-канча гунохла-
ридан хам хабардор эди. Шунинг учун шох «Хозирнинг
узида фармон ёзиб Масъуд томон йулланглар: Масъуд
Тароз шахрига волийликни кабул килиб олеин», деб буй-
рук берди. Лекин бу фармондан олдин ушбу хабар Жай-
пурга етиб бориб, уни изтиробга солди. Салтанати кули-
дан кетгани, шох адолатни карор топтирадиган булса,
узининг куплаб айблари очилиши ва хукмдор уни жазо-
лаши мукаррарлигига кузи етган золим волий Маллу
деган узидан хам золимрок ноибини чакириб, шох фар-
мони хакида маслахатлашиб «Энди бу фармонга карши
кандай чора топамиз», деб мурожаат килди. Маллу: «Бу
ишларнинг барчасига сабабчи Масъуддир. Шохга унинг
сахийлиги хаддан зиёда эканлиги, элга килаётган яхши-
ликлари хакида хабар етиб борганга ухшайди. Шундан
кейин у Масъудни сендан афзал куриб, сен айтган фар-
монни эълон килган. Уни йукотсак, хамма нарса узингда
колаверади. Масъуднинг улимидан изтиробга тушган шох
хам улиб, мамлакат сеники булади», деб жавоб килди.
Жайпур: «Бу ишни кандай килиб амалга оширамиз», деб
сураган эди, Маллу: «Олдин унга узингни дуст килиб
курсатиб, уйингга чакириб мехмон кил, кейин унинг уйи-
га хам бор, икки орада дустлик карор топгач, у ёгини
менга куйиб берасан», деди. Жайпур бу маслахатдан хур-
санд булиб, Масъуд билан якинлашишга киришди, юз
хил хийлаю найранг ишлатиб, сирдош дусти булиб олди.
Бир неча бор уйига чорлаб мехмон килди-да, узининг
садокатли дуст эканига ишонтирди.
Бир куни Масъуднинг уйига мехмон булиб борган Жай
пур шомгача уни мает килди-да, узи хам куп ичиб, гул-
зор ичида ётиб колдилар. Бу холатдан Масъуднинг хо-
димлари бехабар эдилар. Бир пана жойда бекиниб тур
ган Маллу бир неча хамрохлари билан мезбонни бор
ичидан топдилару кул-оёкларини махкам боглаб, бир
муттахамга кутартириб яширинча йулга тушдилар ва
Масъудни коп-корооти чох ичига ташладилар.
Тонг отгач, Масъуднинг мулозимлари уз хожалари-
нинг ройиб булганидан огох булиб, хаммаёкни излади-
лар-у хеч каердан тополмадилар. Барчанинг изтироби
ошиб фотон кутардилар. Волий узини гам чекаётгандек
килиб курсатса хам, бу вокеадан жуда хурсанд эди. Етти
оши берилгач, Масъудни азоб билан чохдан тортиб бир
уй ичига олиб киришди, сунг.Маллунинг амри билан унинг
кийимларини ечиб, ялаоточлаб, икки киши ушлаб туриб,
яна иккитаси калтаклашга тушди. Масъуд хар канча ёлво-
риб, мол керак булса, беришини айтса хам, тухтовсиз
калтаклашда давом этишарди. Иккала ёгоч синиб, икков
КалхаКлиБчн чнрчагач, А^.аллу: ^Уркшкк бас килииг, уни
азоблаб улдиришимиз керак», деб буюргач, боши ва оёги-
ни босиб турган икки золим уни куйиб юборишди.
Азоб чекаётган Масъуд туриб утирди-да, деди:
13 сарфароз - магрур
14 печ - буралиш
15 ж а х о н афруз - оламни ёритувчи
16 партав - нур
17 жонсуз - жонни уртовчи
18 расан - аркон
19 кулок - тулкин
ларни денгизда суриб, Жобир карокчилари яшайдиган
оролга якинлаштирди. Кузатиб турган нозирлари кема-
ларни куриши биланок Жобирга хабар етказишди. Жо
бир дархол бошка карокчилар билан тез юрар кемача-
ларга утиришиб, улар томон елдек сузиб кетишди. Етиб
бориб, кемалар устига чикиб куп одамларни халок килиш-
ди. Кемаларни уз манзилларига олиб келиб, тирик кол-
ган одамлару мол-дунёларни киргокка туширишди. Киз-
лар ичидаги Мехрга кузи тушган Жобир хушини йуко-
тиб йикилди, бир дам улик каби ётиб узига келди-да,
Мехрни кургач, яна холидан кетди. Бу холат бир неча
бор юз берди. Охири киз юзига бокишга мажоли йукли-
гини англаб, паривашни 6ор ичидаги касрга олиб кириш-
га буюрди. Унинг олдига бир неча кизларни куйишди.
Кейин омон колган барча одамларни бир кемага утка-
зиб: «Жонингиз керак булса, тезлик билан уз юртларин-
гизга кетинглар», деб буюришди. Мехрнинг хамрохлари
дархол йулга тушиб, денгизда куздан гойиб булишди.
Махваш оролда колди. Жобир унинг хаёли билан хур-
санд булиб, висол умиди кунглига келмасди.
Шу денгиздаги ороллардан яна бирида жаннат монанд,
дарёси эса Салсабилга ухшаган, хавоси жаннат борида-
гидек бир шахар булиб, мамлакати обод ва хикмати юк-
сак булган Нуъмон деган бир шох хокиму волий эди.
Мамлакатининг оти эса Яман булиб, шох адолатидан гу-
листону чамандек эди. Унинг одамизод ичра тенги йук
бир фарзанди булиб, юзидан гул хижил, каддидан эса
сарв уяларди. Барча фазилату хунарларда унинг тенги
йук эди. Юзи куёшга ухшаган бу йигитнинг оти Сухайл
булиб, Мехрга кунгил куйган, Мехр хам уни севар эди.
Уз ёрига волаю зор, васлига харидор булган ошик хиж-
рон дорида куярди. У бир богни узига манзил килиб ол-
ган булиб, у ерда хилма-хил дарахтлар ва нилуфар гул-
лар сероб эди. Нилуфар гулини севгани туфайли хам
Сухайл уз кийимларини шу рангдаги матодан тиктирар-
ди. Кунларнинг бирида Сухайлнинг отаси Мехр билан
утлининг никох туйини утказишга ахд килиб бир неча
кемаларга хилма-хил совраларни ортиб Сухайлни Мехр-
ни олиб келишга буюрди. Йул киррокдан юрилса йирок
булиб, денгиздан бориш яхширок эди. Туфон Мехр ке-
масини денгизга суриб кетган жойга етганларида, худди
ушандагидек кучли довул эсиб, Сухайлнинг барча кема-
ларини бир-биридан ажратиб ташлади. Туфон Сухайл
тушган кемани Жобир карокчилари манзили сари сурар-
ди. Дарахтлар устидаги нозирлар кемани кура солиб,
Жобир ни огохлантирдилар. У эса дархол тезюрар кема-
часига утириб Сухайл кемаси томон сузиб кетди ва куп
утмай ундаги одамлар билан жангга киришди. Сухайлга
дуч келган Жобир ракибининг узига Караганда хам куч-
лирок эканлигини, енгилиши мукаррарлигини куриб
хийла йулига утди-да, кийимларини ечиб, узини сувга
отди ва кема остига бориб ёнидаги ханжар билан уни
теша бошлади. Тахтани уйиб, сув кириши учун йул очди.
Сухайл кема остидан кираётган сув тобора кутарилаёт-
ганини куриб, сув йулини тусишга уринса хам фойда
булмади. Охири кемага сув тулиб кема ахли билан бирга
чукур денгиз остига гарк булди. Шахзода жонидан уми-
дини узиб, сувда халок булишга хозирланди. Жобир балик
ютишга интилган нахангдек, Сухайл олдига сузиб бор-
Д й -Д а , аВ В аЛ И Г а у'НИ у Ш а е р Д а у Л д й р М О К Ч й бу'Л Д И , Л сК К Н
унинг бир тахта пора устида бехуш ётганини куриб, кули-
дан тортиб уз кайирида солди-ю, кул-оёгини боглаб, уз
манзилига кайтмокчи булиб турганида, ногох шахзода
узига келиб колди ва узининг холатини куриб, нотавон-
лигидан афсус чекди.
XXX
Пайшанба куни шох Бахром сандалранг кийимлар ки
йиб, сандалранг касрга кадам куйди. Уни сандалранг ки-
йимларидан сандал хиди анкиб турган махбуба кутиб
олди. Базм бошлангач, кадахлар давра буйлаб айлана
бошлади. Кеча ичган майидан боши орриётган шох кадахга
кулини хам узатмади. Лекин сокий бош орририга кизил
сандалдан дори хозирлаб куйган эди. Базм кечга кадар
давом этди. Коронки тушгач гул юзли гузал уз пардаси
ортига кириб кетди. Шох яна уйку келтирадиган афсона
эшитиш истагини билдирди. Мулозимлар йул буйига чи-
киб, суз денгизининг кемачиси булган бир сайёхни бош-
лаб келишди. Мусофир шох истагидан хабар топгач, ав-
вал уни яхшилаб дуо килди-да, афсонасини бошлади.
XXXII
Жума куни шох Бахром ок ипакдан кийимлар кийиб,
нурафшон куёш мисол оламни мехри нури ёритиб, ок
гумбазли сарой томон йул олди. У ерни манзил килган'
чинлик гузал хам шу рангдаги кийимларда уни кутиб
олди. Шох фил суягидан ишланган оппок тахтга чикиб
утиргач, дилбари хам унинг ёнида ором топди. Базм-иш-
ратга йикилган мажлис ахлининг барчаси хам ок либос-
да эди. Бир гул юзли паризод келиб, чиний кадахда май
тутди. Шох окшомга кадар хар кунгидан купрок май
ичди. Куёш уз нурларини яширгач, шох уйку истагини
билдирди. Ок уй ичига жой солингач, мулозимлар йулга
чикиб бир мусофирни бошлаб келишди. У шох Бахром-
ни дуо килгач, уз хикоясини бошлади.
А н д о к у л д и к и , м е н с и зи н б и р д ам ,
XXXIV
Шох Бахром узининг ройиб булган махбубасидан ни
шон топгач, сахаргача бекарор булиб, чала суйилган хай-
вондек азоб чекди. Шавк утида уртанаётган шох сабр
килишга чидай олмай, изтиробда узини у ёкдан бу ёкка
урарди. Сал тинчланса, мусофирни уз киссасини такрор-
лашга ундар, хажр дардида кийналса хам висол умиди
билан ором топарди. Шу тарзда окшомни тонгга улади.
Субх кулгуси оламга ёйилиб, куёш шуълалари жахонни
ёритгач, шох аввалига Дилором манзили - Хоразм то
мон дархол йулга тушиш истагини билдирди. Лекин дав
лат арконлари булган амалдорлар бир неча кун сабр
килиш зарурлигини укдириб; «Шохнинг заифлиги давом
этаётган бу кунларда узок сафарга отланиш турри
булмайди», дейишди. Табиблар хам: «Тор канча улурвор
булса хам, викору сокинликни одат килган. Агар у хара-
катга тушса, киёмат ошкор булади. Шунинг учун бир
неча кун бу рамга чидаб, ором олгинда, оламни бузма-
гин», деб маслахат беришди. Кейин хожага:
XXXV
Шох Бахром шахарга кайтгач, жисми тамомила сора-
йиб, яна базмларга берилиб кетди. У хар хафтанинг
етти кунини етти ранго-ранг касрда утказиб, махваш
дилдорлари кулидан май ичишни одатга айлантирди.
Касрлардаги гулчехралар унга азиз булсалар хам, у
уз махбубаси Дилоромни барчасидан купрок севарди.
Шох бир неча йилни шу тарзда базмлар билан утказ-
ди. Лекин подшох уч юз йил давру даврон сурса хам,
барча тахтларни эгаллаб, бутун жахонга хукмдорлик
килса хам, етти осмон гумбазида ором олиб Миррих
(Марс) сайёраси унинг даргохида эшик OFacn булиб
хизмат килса хам, хамма нарсани колдириб кетиши
керак булади. Шох Бахромнинг хам барча муродлари
хосил булгач, хаёти шундай натижа билан тугади. У
;етти касрда тухтовсиз май ичар экан, кайси манзилда
булса хам гул юзли сарвдек гузал ёри Дилором унга
хамрохлик киларди. У уз чангини янгратиб, кушик
куйлаб шох кунглини шод этарди. Бахром овга чик-
кан махалда хам махбубаси от устида чанг чалиб, ашула
айтиб борарди. Хонандаси хам, сокийси хам, умрибо-
кийси хам Дилором эди. У шох базмларининг безаги
б;улиб хукмдорни хурсанд этар, Бахром айш махалида
хам, тоат пайтида хам севимли махбубасини бир соат
курмай туролмас эди.
Бир куни шох нихоятда кенг бир майдонда ов килди.
У ерда хайвонлар юлдузлардек сон-саноксиз бÿлиб,
кочиш йуллари хам берк эди. Овчилэр хам, овлвнувчи
хайвонлар хам роятда куп эди. Кенг утлок отликларга
тула булиб, улар бир неча катор давра хосил килишган-
ди. Ов килинадиган жойнинг доираси уч ёгоч, овчилар
эса ун беш саф эдилар. Ов бошлангач, кум-кук ÿ^OK
хайвонлар конидан лолазорга айланди. Бу конлар сел
булиб окарди.
Шох Бахром рахм-шафкатни унутиб, куплаб хайвон-
ларни ÿлдиpap экан, ёнидаги мингга якин мерган йигит-
лар хам ундан кам ов килмасликка тиришар эдилар. Саф-
даги отликлар ёмрирдек ук ёрдиришганда, хайвонлар кай
томонга югурмасинлар, кочиб кутула олмасдилар. Овчи
лар неча ун минглаб бегунох хайвонларни рахмсизлик
билан улдирар эканлар, кийимлари коп-кора конга буял-
ганди. У манзилда гуё кондан бир гулистон пайдо булган-
дек эди.
Бу манзилдаги утлокнинг ости балчиК ва сувдан ибо-
рат булган боткоклик экан. Унинг юзини чанг-тузон
босгач, ёмрир ёкканида, у ердан ут-уланлар усиб чик-
кан, кейин урмонга айланган, дарахтлар илдиз отиб,
боткок остини котириб куйган экан. Ов вактида оккан
конлар утлок остига сингигач, боткоклик сувига етиб
бориб, унга кушилди-да, балчик пайдо килиб, овчилар-
нинг белигача етиб борди. Отлар хам балчикка бота
бошлашди. Шу пайт куёш юзини булутлар тусди-да,
каттик ёмгир ёга бошлади. Гуё Нух туфони юз берган-
га ухшарди. Ов майдони одамларга тулиб кетгач, ер-
нинг юки орирлигидан эгилиб, юз минг балчик остига
кириб кетди. Барчалари овга бориб, ов килиш жойида-
ги тузокка илиндилар. Шер билан жайрон, яъни Бах
ром билан Дилором хам шу'•.тузокка тушиб колдилар.
Икковлари хам кутулиш имкони йуклигини англаб, бир-
бирлари билан махкам кучоклашганларича балчик ос
тига кириб кетдилар. Шунча бехисоб лашкарлар чумо-
лилардек туполон кутаришди-ю, барчалари чумолилар-
дек ер остига равона булишди. Бу разабкор сипохлар
чумолилардек ер остига киришган экан, Сулаймон хам
равона булмай колмади.
Барча олам ахлининг окибат борадиган жойи гур
(кабр)дир. Унинг исми хам Бахроми Гур эди. Аждархога
ухшайдиган бу разил дунёнинг доимий одати одамларни
ютишдан иборат. У ана шу одати буйича юта олганича
халкни ютди. Лекин унинг ютишида бир конун мавжуд
булиб, у бир ёки ун, юз ёки минг кишини ямларди. Ле
кин бу жихатдан Караганда, Бахром иши бошкачарок
юз берди, яъни бу дахшатли аждахо уни шунча обру,
хазина, жахонга сигмагаи сипохи билан бир дамда шун-
дай ютиб юбордики, ундан хеч кимса хабар тополмай
колди.
Аллок - Алло*! Не аждаходур бу,
Аждахо демаким, балодур бу.
... Токи ЖОНДИН эрур НИШОН KHIUHFa,
Андин эрмас даме амон кишира.
Жонни олрон била дари куймае,
Танни юткон била дари туймас.
Жисми хокини хокисор айлар,
Кукка ажзосини рубор айлар.
САДДИ
ИСКАНДАРИЙ
ИСКАНДАРНИНГ ЁШЛИГИ
У тарихдан бери Эронда пешдодийлар, каёний-
з о к
Искандар ва Доро
Искандар билан булган ажойиб ишлардан бири унинг
Эрон шохи Доро билан булган муносабатлари эди. Доро
жахон шохи эканлигида, Файлакус Рум мамлакатининг
хукмдори булиб, у хам бошка хокимдар катори хар
йили зарур хирожни уз вактида хеч кандай важ-бахона-
сиз туларди. Хирож м и в д о р и мукаррар булиб, тухум
куринишидаги минг олтин эди. Файлакус вафотидан сунг
бу хирожни Дорога уз вактида етказиш вазифаси хам
уз-узидан Искандарга утган эди.
Рум мамлакати икки-уч йил давомида Занг шохи би
лан каттик жанглар олиб борганидан Дорога юбориши
керак булган маблаки етарли эмас эди. Хирожни уз
вактида юбормаса, Искандарга Доронинг душман булиб
колиши аник эди. Хирож юбориш вакти етганида, До
ронинг махсус навкари келиб, олиб кетилиши керак
^ “г П Г О Т Т
1/11 а п
Л 11
П Т Т ТТ П П П Т Т П
\ j t i L 1 ГИ1«/1С1|-/11Г1
Т О
1 С1с/1С4уу
1 1
/Т 1
П П Т
1\П |/1дх1.
Т
ю
ТТ/'Л V
а и
лгттп
у и и у у ^ ш и
'Кутон - он турна
2 Сунрур - лочин
Ер юзини думалок деб билган шох уни гуйга (туп)га
ухшатибди-да, уни менга бутунисича тутибди. Демак, Хак
оламни менга берибди. Кулимга чавгонини олганим эса
шох менга майдонини тутибди, очик колдирибди, деган
маънони билдиради. Шох юборган бу совралардан мам-
нунман.
Бу кунжудки, у юборган экан. Рамзини баён айласам,
уларни шох уз сипохларига киёс килибди. Менинг сипо-
химни эса кушларга ухшатиб, уларга рахбарлик килиш
учун хали ёш эканлигимга башорат килибди». Шундан
сунг Искандар шу кунжут хисобига якин булган куш-
ларни хайдаб шу майдонга олиб келтирган эди, улар бир
пасда донларнинг барчасини бир дона хам колдирмай еб
битиришди.
Элчи Искандарнинг бу килаётган ишларини кузатар-
кан, хижолатдан нима килишни билмасди. Сунг Искан
дар буюрди: «Энди Доро кошига бориб, эшитган жаво-
бингни еткиз, менга айтган сузларингни унга хам айт».
Элчи бу сузларни тинглагач, оёги билан келиб, боши
билан чикиб кетди. Доронинг вакили уз манзилига етиб
боргач, Эрон хукмдорига Искандар сузларини узундан
узок сузлаб берди. Доро бу жавобни эшитиб, жисмига
разаб утидан иситма тушиб, ёнар утга айланди. Тухтов-
сиз юравсриш уни чакмовдск килиб куйди. Гох даврон-
ни лаънатлар, еру кукка таънаю шитоб этарди. Бу
хаяжонлар таъсирида лашкар туплашга фармон берди.
Рум, Зангибору, Фарангдан, Эрону Турон, Чину Маш-
рик замин, Жанубу Шимол жахоннинг турт томонидан
икки йил давомида ер сатхига сигмайдиган шунча сипох
й и р и л д и к и , уларнинг бу киррогидан у киррогини куриб
Ёрур а й л а с а н г м у л к у ва й р о н а м и з,
Ф и д о д ур сен га м о л и ла ж он им из.
Искандар Хиндистонда
Бу сузлар билан уни хурсанд килиб, синглиси Мехр-
нозни хам туккиз парда ичига киритиб Хиндистон сари
йул олди. Барчалари шитоб билан тез юриб манзил
ба манзил боришар экан, унинг фатхини хосил килиб,
ёмонлардан офокни пок этиб, яхшиларни шодмон
килиб, ужарларни буйсундириб, даштини адлидан
бустон килиб боришаркан, Хиндистоннинг барча ахли
бу вокеаларни эшитиб хабардор булди. Улар Искан
дарнинг Кашмирда килган ишларидан вокиф булган
тилсимотларини фатх килиб, Кашмир халкига килган
муносабатларини эшитган эдилар. Уни енгишга кучи
етмаслигини билган хинд шохи совга-салом, тухфалар,
туккиз-туккиз матолар, забардаст туккиз-туккиз, баъ-
зи ривоятларга кура 39 фил, хар бирининг тани тог-
дек, катта тош учида яна бир якпора тош, ундан бош
куриниб турар, икки томонида икки бодбон — елкан
булиб, хар хартуми катта илон, йук аждар мисоли
булиб, жисмига хар лахза уралиб турарди. Чинору ми-
норларни хартуми билан йикита оларди. Хартуми ат-
рофидан икки тиш чиккан булиб, уларнинг хар бири
фалак элига офат эди.
Хар бири узра ажойиб бир тахт курилган булиб, ичи-
да туккизта бахтиёр хинд утиради. Хар бирининг либоси
кизил ё сарир, худди уларни бахор билан куз шу рангга
буягандек. Халиги фил юрганида, тахт ичидагиларга уйку
харом булади. Унинг ёнида филча хам булиб, дев бола-
сига ухшайди.
Отлар хам филлардек ясатилган булиб, хар хил мато-
лар ёпилган, устида найзали хинду утиради. Яна канча
ширинсуз тутилар, зумуррад ва лаъл минкорли кушлар,
зебо жамолли товуслар барчаси шохга совра эди. Сов-
ралардан кейин куплаб донишманд алломалар кадам таш-
ларди.
Шох алломаларига караб деди: «Мен шохга камтарин
бир кулман. Унинг билан жанг килишни уйлаганим хам
йук. Ул зотдан мактуб келганда, узрли булганим учун
шохлар йиринига боролмадим. Уша кунлари каттик ка-
сал булиб колдим. Агар шох лутф айлаб кургани келса,
халк ичидаги обруйимни кутаради. Менинг эса бошим
кукка етиб, жоним борича кули буламан. Агар тангри
курсатмасин, кахр килиб, дустлик майи ичига захар
куядиган булса, сиз шафоат килингки, гунохимдан утсин».
Них.оят хинд шохи юборгзн совра-саломлар, хурмат-
ли зотлар Искандар турган манзилга урдага етиб бо-
ришди. Аввал аркони давлатлар, кейин ахли хикмат хузу-
рига кириб бордилар. Искандар хурмат-икром билан ку-
тиб олиб, улар билан сурашгач, тахтидан тушиб, хар
бири билан куришиб, хар кайсисига илтифот курсатди.
Шох шундан сунг тахтига чикмай, ерга такаллуфсиз утир-
ди-да, хар бир амалдору олимга уз лавозиму илмига мос
жой курсатиб утказди. Улар узларининг йулда кийнал-
маганликларини айтиб бурун шохга дуо килдилар ва унинг
кечиришини сурадилар. Искандар: «Сиз нимани илтимос
килсангиз, уларни бажариш бизга фарздир. Шохингиз-
нинг гунохи оз, куп булганда хам унинг узрини кабул
килган булардим. Хинд халкининг гунохи озми купми,
бундан катъий назар, барчасининг гунохидан кечдим.
Улардан жазолаш, уч олишдан кулимни тортдим. Иноя-
тимга ишониб, саройимга келсин, мен унинг бошига тож
куйиб, бахтли килай.
Сизлар хам кадам ранжида килиб, бу ён келиб, мени
хушдилу бахраманд этдингиз. Бир мамлакатга бир шох
кирганда кадимий расм-русумга кура элдан моли омон
кабул килинарди, бу элдан шуни талаб килмасинлар. Шох
хизматни бошлагач, бу кишвар хирожини кабул килади.
Халойик бошидан эхтиёжларни йукотиш учун икки йил-
лик хирожни кечирдик».
Искандар халкка ва подшога бу хил яхшиликларни
раво курганидан эл бехад хурсанд булди ва унга узок
умр, бахт ва саодат тилаб, шохни кафан кийдириб ва
буйнига килич остириб, олампанох хузурига олиб кир-
дилар. Искандар Хинд шохининг ахволини курган захо-
тиёк унинг холатини манъ килди, чунки у бу жазога
лойик иш килган эмасди. Бир шахар халки иккинчиси-
дан енгилса, бутун миллат шу холда келиб колиб хукм-
дордан узр сураши мумкин эди. Искандар мурувватли
шох булгани учун хам тир билан кафанни дарров олди-
риб ташлади. Шохона кийим ва куроллар келтириб кайта
кийинтиришди. Шох уни хурматлаб кучоклашиб куриш-
ди. Хинд Ройи Искандарнинг оёрини упишга интилган
эди, шох унга хурмат курсатиб, юкорирокдан кутариб
олди ва икковлари кучоклашиб куришишди. Хинд шохи
олиб келган совгаларини Искандарга тутди. Искандар
унинг утиришига жой курсатди ва шохона конунларга
кура мехмон билан сухбатлаша бошлади. Шу билан
мезбон кунглидаги вахмга бархам берди ва андишадан
кутултирди. Шохнинг бу хил илтифотини куриб, хинд
Ройи урнидан туриб, илтимос килиб колди:
«Хинд кишварида раройиблар куп. Бу ернинг киши
нихоят муътадил. Иссир хам, совук хам булмайди. Хар-
бий юришлар вакти хам шу даврда макбул булади», деди.
Искандарга бу таклиф хуш келиб, кишни Хиндистонда
утказишга розилик берди. «Дехлида утказа колинг
Кишни» дейишган эди, шох! «Шахарга сипох сигмайди»
деб, шахардан ташкарида алохида манзил-макон куриш
учун курсатма берди. Хинд Ройи яна дедики: «Шох хукм
айласа, ишларни тезлаштириш, тезрок тугаллаш учун
курилаётган шахарчани куришга вакти-вакти билан бо
риб, килинаётган ишлардан хабардор булиб турсам,
булмаса кунглим тинчимайди, дам-бадам безовта була-
ман», дегач, бу суз шохга хам хуш келди-да, тез юрувчи,
карккузли, филтан накшли эгар отларни хозирлаи, ди н д
мулкини узи хам айланиб келишга йул олди.
Хинд шохи Рой уз улкаси кучаларидан борар экан,
ахоли унинг улимдан колганидан хурсанд булиб, беадад
дуолар килишди. Рой элни хушдил айлаб, Искандар бу-
"юрган шахарчани куришга берилиб кетди.
Уша минтакада Нигор деган урмон булиб, хайратла-
нарли даражада гузал эди. Урмондан доим анбар насими
эсиб турар, тупроридан хам анбар иси анкиб турар, сан-
дал-у, обнус, сандарус, шабах каби хушбуй дарахтлар у
ерда сероб эди. Насим эсганда хаммаёк сандал дарахти
исига тулиб кетарди. Дарахтларнинг хар бири осмонга
бош тегдуриб турар, дарахт барглари орасидан хатто
куёш куринмнсди. Чинор, дорчин, зайтун, ток бип-бир-
ларини безаб, урмонга ажаб манзара багишлар, хилма-
хил кушларнинг кичкиришлари ажиб мусикалар хосил
этар, тутиларнинг бир хил нави хар баргни кукимтир
килиб, хар дарахтни Хизр пайрамбарга ухшаттирганди.
Урмондаги кизил, яшил, гулнор ранглари бустонларни
хаётбахш килиб безаган эди.
Урмон ов учун хам кулай булиб, кийиклар тогларда
минг-минглаб сакраб юришар, мараллар шакар камиш-
лар усган утлокларда куп булгани учун хар кайсининг
оёрига асал ёпишиб колганди. Денгизида булса ок ба-
ликдан купи йук, урмон атрофида хар хил катта ва ки-
чик кушларнинг инлари мул булиб, уларни истаганча ов
килиш мумкин эди. Шахарча очик ерда барпо килинаёт-
гани учун гуллар мул-кул экилган булиб, дилни узига
мафтун этарди.
Хамма ишлар битгач, хинд Ройининг узи Искандарни
кушини билан шу ерга бошлаб келиб дойра килиб иш-
ланган кароргохга туширди. Шох бу ерда чор атрофии
бемалол кузата оларди.
Хинд Ройининг килаётган рамхурликларидан жуда
хурсанд булган Искандар киши билан бошка барча иш-
ларни йикиштириб, айш-ишрат билангина машрул булди.
Искандар Кашмирда кишни утказар экан, унинг ажо
йиб латофати, раройиб иморатлари, сехрли тилсимлари
томошасига тез-тез бориб турарди. Хаммомда купрок
булар, Рой касрида созанда навозандалар иштирокида
зиёфатлар уюштирар, гохида урмонни кунгли истаб,
йулбарс ва шерларни, баъзида филу карк улдириб, гохи
да дарё буйлаб кайикда сайр этиб, гох ок балик овлаб,
дустлари билан шурва килиб ичишиб, гохо шакар камиш-
зорда юриб, найшакарни газак килиб май ичишиб, баъ-
зан илм ахлини саройга туплаб, илм мажлиси куришар,
турли китоблар мазмуни хакида бахс юритишарди. Ки-
тобларда номаълум, мажхул уринларни маълум килиш
айникса завкли кечарди. Кеча-кундузлар шундай утиб,
бахор фасли хам бошланди. Куёш оламни узининг нур-
лари билан мунаввар айлагач, шох яна кетиш й и р и н и н и
й и р д и ва бу сафар Хитой билан Чин азмини ихтиёр этди.
Яна харбий харакатлар бошланиб, Чин чегарасига бай-
рок тикилди.
ким эслолмасди.
Айтилган туккиз тухфани Искандарга тайёр килган-
ларидан сунг, барча шахар ахли уни кузатишга чивди-
лар. Хокон уз касридан бир йироч масофача энг тоза
Чин гиламларини тушатган эди. Хар ун кадам юрилганда
шохи Искандарга бир ажойиб совга хадя этар, дуру лаъл-
ни куп ишлатарди. Искандар йулига шунча мушк сочган
эдики, унинг хиди осмонга кадар етиб борганди. Ана
шундай савлату шухрат билан Искандар Чин диёрини
бахтиёр кезиб борарди. Йуллар райхону бинафша, нар-
гис-у, лола, сабза каби хилма-хил гуллар билан безатил-
ган эди. Йулда турт бурчакли бир ажиб касрга дуч кел-
дилар. Хокон шохга олтин тахт узра жой берди. Икков-
лари ота-укил каби якин утиришиб сухбат курдилар.
Искандар барчани кулай ер топиб утиришга таклиф этди.
Барча уз жойини эгаллагач, Хитой гузали урнидан ту-
риб, узи ичди-да, кейин кавсар сувини шохга тутди. Шох
хам, Хокон хам у майдан хузур килиб ичишди, кадах
давраларда уч-турт мартадан айлантирилгач, эл кайфи
хушнуд була бошлади. Мусикачилар куй бошлаб, ашу-
лачилар хам уз санъатЛарини намойиш эта бошлашди.
Базм охирлаб колганида газаклар олиниб, урнига ош
келди. Ошлар туккиз минг отнинг тушидан пиширилган
эди. Юз мингдан купрок куй гуштидан хозирланган ма
зали таомлар хам мехмонларга такдим килинди. Кейин
Искандару Хокон тахтдан туришиб, хадяларни олиб,
жойлашиб йулга тушишди. Хокон Искандарга ёкиб кол-
ган кузгу сири хакида сузлаб борарди. Кейин Искандар
кушинига етиб олишди-ю, Хокон билан бирга Чин са-
ройи томон йул олишди.
Хоконнинг Искандарга булган мехри тобора ортиб
борарди. Киш мавсуми хам якинлашиб колди, бундай
пайтларда узок масофаларга, айникса, харбий юришлар
килиш макбул куринмайди. Хокон хам Искандарнинг шу
ерда кишлашини истарди. Искандар Хокон илтимосини
кайтаролмай, кишни Чин кишварида утказишга карор
килди. Худди куёш билан ой хамнафас булишгани каби,
икковлари гох овга чикишар, баъзан купчиликни йикиб
базму зиёфатлар уюштиришар, гох олимлар билан илм-
фаннинг хилма-хил масалаларида бахлашар эдилар. Хо
коннинг хадяси булган кузгу хамиша Искандарнинг ёни-
дан жилмасди. Тахтда утирганда хам, кузгуни юзига эл-
тиб карагани караган эди. базмларда хам доимо кузгуни
хамма курадиган бир жойга куйдирарди. Искандар узи
мафтун булган бу кузгу сирини фахмлашга хар канча
интилса хам, ухдасидан чикмасди. Бир куни уйланиб
колди: «Бу ажойиб тилсимни бу сирдан хабардор булган
бир кобилиятли олим ясаган. Мен доройи чархи баланд,
хикмат илмини билувчи хукмдор булсам-у, хизматимда
неча юз донишманд, хар бир соханинг доноси була ту-
риб, хар бири билим оламининг устози була туриб, бун-
дан хам ажойиброк асбоб ясай олмайманми?» деб уйла-
ди-да, бор олимларини йигиб, уларни икки булакка булди-
да, Афлотуну Сукрот, бир булиб, Арастую Букрот бир
булиб, Хурмус билан Балинос, Аршимидус бир булиб,
ишга киришдилар, Искандар доимо улардан хабар олиб
турди. Уша киш ичида олимлар икки ажойиб сирли ас-
бобни битирдилар. Бутун сарой ахлини базмга туплади-
лар-да, уларга устурлобу кузгуни намойиш килдилар.
Уларнинг бири устурлобда туккиз чарх таксим булса,
иккинчисида кузгуда етти иклим аён куриниб турарди.
Хокон бу икки ажойиботни куриб, ханг-манг булиб
колди. Искандарга хамду сано айтиб, дедики: «Бу кухна
фалак сендек шохни курмади. Сенсиз тож хам керак эмас,
тахт хам, мулозимларнинг бари сенга лойик, билим ичра
барчаси сенга мувофик. Зотингиз бу олам ахлидак эмас,
исмингиз, илохо, оламда мангу турсин!» Бу икки асбобни
ясашга хикмат эли мехнат килган булса, шохдан кувват,
молу ганж, булар етишмай колганида, Юнонистондаги
ерлардан тушадиган маблаклардан хам фойдаланилди. Хо-
кони Чин хам гухар, дурри аминни аямади.
Нозмехрнинг нози
Олимлар ясаган хар икки асбобдан кунгли нихоятда
хуш булган Искандар хар куни базм ташкил килиб, са-
рой аъёнлари даврасида май ичиб, ором оларди. Доро-
нинг кизи Равшанак билан Маллунинг кизи Нозмехр доим
унинг хузурида булиб, шох шодлигига шодлик куши-
шарди. Лекин Искандар давлат ишлари билан банд булиб,
туй килиб, уларнинг икковини никохлаб олишга фурсат
тополмай келарди. Шу кунларда унинг дилига ушбу ор-
зуни амалга ошириш истаги тушди-да, аъёнларини чор-
лаб, шохона туй тайёргарлигини куришга фармон берди.
Бундан бехад хурсанд булган барча аъёнлару мулозим-
лар тезда ишга киришиб, бутун Чин мамлакатини бехад-
ду бепоён туйхонага айлантиришди. Бир неча кунлик
шодиёналар бошланиб, Чиннинг бутун халки роса хур-
сандчилик килишди.
Искандар Равшанак ва Нозмехр огушида уз муродига
эришди. Уша давр расм-русумларига мувофик Доронинг
кизи Равшанак саройдаги барча аёллар, шу жумладан,
шох харамидаги барча маликаларга хам фармонраволик
махди улё вазифасига тайинланган эди. Шу жихатдан у
хар хафтада икки кеча хукмдор билан бирга булиш
хукукига эга булди. Нозмехр мавкеъ жихатидан ундан
бир погона паст уринда булиб, Искандар билан хафтада
бир кечагина бирга була оларди. Шунинг учун хам у
Равшанакка хасад кузи билан карар, Доро кизига кара-
ганда ёшрок ва гузалрок булганидан фойдаланиб, Ис
кандар кунглини узига купрок жалб килиб, унинг мехр-
мухаббатини эгаллашга интилар эди, Искандар уни Рав
шанакка Караганда купрок севса хам, лекин сарой ахли
олдида уз мухаббатини аён килишдан узини тортиб ке-
ларди. Бундан бехабар Нозмехр шох Равшанакка хар
бокканида кузидан ёш тукарди.
Бир кечаси, Нозмехр навбати келганида, Искандар уз
севгисини изхор этишни ният килиб, унинг хонасига ки-
риб келди. Малика шаханшохни эхтиром билан кутиб
олди-ю, лекин ички изтироби унинг чехрасидан, хатти-
харакатларидан сезилиб турарди. Шох ардокли ёстикдо-
шининг кайфиятини кутариш учун хар канча уринма-
син, Нозмехр сузлашишни хам истамас, Искандарнинг
мехрибончиликлари, ширин сузларига нози билангина
жавоб кайтарарди. Бунинг сари шохнинг токати ток
булиб, ишки тобора зиёда булар, уз севгили маликаси-
нинг феъли сабабларини тушунолмай, калби ишк утида
уртанарди. Охири чидай олмай, Нозмехрга мурожаат
килди мулойимлик билан:
Искандарнинг вафоти
Бу ишлар Искандарга аён булгач, у уз хаёти куёшига
тутилиш вакти етганини сезди. Аник билдики, кетмак
чори етибди. Шундай махзун кунларда ажал жомидан
захарли овкат еб-ичиб тураркан, онаси ёдига тушди. Кузи-
ни очиб элга нигох ташлаб, ажал елидай бир совук ох
тортди. Котиб чакиртириб онасига хат ёзмок учун коро-
зу калам суради. Котиб корозни тайёрлагач, унга шу
сузларни ёзишни буюрди:
Хайрат ул-Аброр....................................................................................... 15
Фарход ва Ш ирин....................................................................................91
Лайли ва М аж нун................................................................................. 175
Сабъаи сайёр.......................................................................................... 237
Садди Искандарий.................................................................................331
Алишер Навоий
ХАМСА
Мухаррир
Маъмура КУТЛИЕВА
Бадиий мухаррир
Уйрун солихов
Мусаххих
Навруз БЕКМУРОДОВ
Компьютерда сахифаловчи
Феруза БОТИРОВА
а ш ш г ,
КИТОБЛАРИНИ
МУТОЛАА КИЛИНГ!
Дуне микёсида уз асарлари билан маш*ур француз адиби Жюль Верннинг ‘Ун бэш ёшли капитан* ва
англиялик Артур Конан Дойлнинг ’ Шерлок Холмс ев доггор Уогсоннинг саргузаштпари" энг севимли ва
китобхонлар томомидзн куп у^илган асрлар сирасига киради. Ьир-биридан цизицарли саргузаштлар ва хавф-
хатарга тупа воцеалау, а сар (одрамонларининг ацл-идрокию мзтонати сизнинг онг-шуурингизни забт этади.
Асарлар мутолааскдан сунг Дик Сенд каби куркмас. уддабурон. кагьиятли булиш хиелатлари инсокийлик
омили эканлигини антайсиз.
Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг цатор жиноятларни фош чигишдаги изкуварлик ма*орати
эаковатингизни бойитади.
Мазкур асарпар китэбхонларни ме*натсеварлик, опижаноблик ва одамийликка ундайди.
УЗБЕКИСТАН ХАЛК
ЁЗУВЧИСИ
ТО^ИР МАЛИКнинг
китобини
мутолаа килингг
Мажур киго(эда 'Тэитанами ё мвишашаТ* ‘ Бахт capoÄi*, *Локш^|1^|1мЙ5уба'. "Жондан *ам ршматгт’ . "Вмждом
нмрби’ , 'Сабри та*аммул\ 'Сочар наедим, сунгин ад а ш а цилыэс", *Ен фа»*«1- мои кушним", ‘ Мекмом «елеа лшмдан',
'Хдловат кучаси'. 'Хупо сабр берсин*. *Давра кангомалари* каби иавзуларбипан танишаоо.
"
ХАЛ
ОВА
ТДА
НИК
ТИБ
ОСЛ
АР:
• Бир хонаяондатут^тайёргарлжбошланганзди. Кю томон мвбелниопибкврмб^рнятмежчмбупгажада, кува топюи
*ие, мебель чет элняси эмас экан-куГ дебаи. Шу ran туфайли туй буэилди...
• Калин томонга туй юборилгандэ аввал битта (суй берилгзн булса. сар^ммат биродарларимиэдан бири уни жуфт
кила колди. Сунг ёнига буэо* кушилди. Бутун-эрта келин томонга иккита фил жунатилса. алсаб эмас..
• Битта ноининг ярыини еб. ярми^ ташлаб юборсанпо - иероф. Бу цилигингизии курган баъэи сдамлар тзнбех; бера-
ди. Хуш. вэкт-чи? Ва^тнинг иерофи борми? Сиз уэингиэга шу сааолни бериб курганмисиэ?.
• Оп*мбек шошилган*ча *ушнм гонзга »*w>i6, пулат санди>?ни очди: - "Х£ром упгурнжг фалокзти мента xßu & ш с а
эди. Милиса бир бураганда валдиреб бе{квн бупез. Тур тез! Тилла та*жго<пар»мхи туг. Хитой гиламни ура. Опамми-
кига ташлаб гапаман...*
Х уд о н б ер д и Т ухтаб оев
“ШИРИН ЦОВУНААР МАМЛАКАТИ ЁКИ СБ^РГАРДАР
Ж АНГИ”
Б и ч и м и 8 4 x 1 0 8 1 /3 2
3 8 4 б е т.
Ц аттиц м уцова
Акромжоннинг бир-биридан 1^нзик; кечмишларини уцриб
мирик;иб куласиз, ф антастик лав^алардан ^айратга ту-
шасиз, катталиги тордек келадиган к;овун-тарвузлар, к;овун
ичидаги олам - ажойибу раройиб ша^арларга саё^ат к;ила-
сиз. Бу к;аэфамонимизга х,ам сезфли к;алпо^ча ёрдам га
келади...
“Т а р и х и й м е р о с ” рукнида “Н а в о и й щ и д а 2 2 м а ^ о д а ” ,
“Н а в о и й н и н г а р м о н д а р и ” , “Х а м с а ” достонларининг насрий
баёни; “М у х а м м а д Ф ер у з к у т у б х о н а с и ” , “М у н тах аб ат -т а -
в о р и х ” , “Ф и р д ав с-у д -и ц б о д ” , “С и ё с а т н о м а ” , “С а м а р и я ” ;
“Заковат дурдоналари” рукнида “9 6 м у м т о з ф а й л а с у ф ” ,
Ж а д о д и д д и н Р у м и й , А ф л о т у н , А р асту , Н н т ш е , К о н ф у ц и й ,
Ц и д е р о н , П л у тар х , Г ё т е китоблари;
Худойберди Тухтабоевнинг “Ж а н и а т и о д а м д а р ” , “С ари ц
д е в н и м и н и б ” , “С а р и к д е в н и я г у д н м н ” , “Ц а с е с н е р н н н г од
т и н б о ш и ” , “Б е ш б одали й и г и т ч а ” , “Ш и р и н ц о в у н д а р м а м -
л к а т и ”, “М унгди к у з л а р ” , “Ц уёндар с а д т а н а т и ” ;
То^ир Маликнинг “З^адоват” , “В ой, о н а ж о н и м ” , “Т ош цла-
бларга н а за р со д и н м ас” , “А ёвснз идон”, “З^алол н и м а ю зедю м
н и м а”;
Зулфия К^уролбой к,изи ралами га мансуб “А р м о н а с и р а с и ” ,
“Ё в у зл и к ф а р и ш т а с и ” , “Удим з^еч н а р с а э м а с ” ;
А^мад Аъзамнинг “У зи у й д а н м а г а н с о в ч и ” ; Абдук;аюм
Йулдошевнинг “Б н р к у н в а б и р т у н ”, “Т и м с о д н и и г к у з ёш ла-
р и ” ; Анвар Намозовнинг “М ен - к у р и н м а с о д а м ” ва “О н аси
у п м а г а н й и г и т ” , “Ж у м б о ^ ” ; Нилуфар Умрзок;ованинг “Б его-
йим нннг турм уш и”;
Жах,он адабиёти намуналари - “Б у зр у к н и н г к у з и ” (Г.Г.Мар
кес), “Д а В и н ч и с и р и ” (Дэн Браун), “И бдис в а П р и м х о н и м ”,
“П ор то бед до ж о д у т а р и ” (Пауло Коэльо), “Уддис с а р г у з а ш т -
д а р и ” (Ж.Жойс), “Ф и н а н с и с т ” (Т.Драйзер);
Дилбар аёлларимиз ва лобар к^зларимиз учун “С и з, с у зс и з,
г у з а л с и з ” , “О н ад и к в а ^ о м и л а д о р л и к п с и х о д о г и я с и ” , “Ке-
д и н бу ди ш с а и ъ а т и ” , “Э т и к е т н и н г о д т и н к и т о б и ” , “З^аде-
м а й о и л а ц у р а с и з ” , “З^адем ай о н а б у д а с и з” ;
“М уваф факдат калити” рукнида маш^ур рз^ш унос Дейл
Карнеги ва Наполеон Хилл китоблари, бизнес, психология буйи-
ча “А м алий п с и х о л о г и я ” , “К у н ги д ол и ш с а н ъ а т и ”, “ В ац т н н
б о ш ц а р и ш ”, “Б у р ж д ар в а п у д д а р ”, “Б у р ж , т а ц д и р в а ф еъ л -
а т в о р ”, “С ав д о с а н ъ а т и ” , “ Р а ц а м д а р д а т а ^ д и р д а р ” ;
Шунингдек, сиз маърифий-оммабоп, саломатлик х,амда турли-
туман рукнларга оид бошк;а китобларни ук^ппингиз мумкин.
М у р о ж а а т у ч у н м а н зи л :
100113, Тошкент, Чилонзор-8, К^атортол кучаси, 60.
Телефон: (+99871) 273-56-45, 128-78-43
e-mail: yangiasravlodi@mail.ru