Вы находитесь на странице: 1из 432

Щ Ш Ш Ш п гш м м !

Тош кент
«Янги аср ав лоди »
2012
УДК:821.512.133
84(5У)1
Н14

Навоий, Алишер.
Хамса / Алишер Навоий; кискартириб нашрга тайёрловчи
АДожиахмедов; масъул мухаррир В.Рационов. - Т.: Янги аср
авлоди, 2012. - 428 б.

гаВЫ 978-9943-08-549-7

Мазкур китобда Алишер Навоий «Хамса»сидаги барча достонларнинг


мазмуни баён килинган. Уларда шоир томонидан тасвирланган турли вокеа-
ходисалар акс эттирилган, факат кириш кисмлари, меъёридан чузилиб кет-
ган манзаралар, монологлар бир оз кискартирилган. Ушбу Навоий достояла*
рининг насрий талкинини укиб чикиб аллома шоиримизнинг туркий шеъри-
ятнинг гултожи хисобланмиш «Хамса» шеърий достонларини англаб оли-
шингизга ёрдам беради, деб уйлаймиз.

УДК:821.512.133
ББК 84(5$’)!

Кискартириб нашрга тайёрловчи:


Анвар ХОЖИАХМЕДОВ

Масъул мухаррир:
Вахоб РАХМОНОВ

1БВЫ 978-9943-08-549-7
© «Янги аср авлоди», 2012 йил.
БУЮК БАДИИЙ ОБИДА

Урта асрлар Шарк адабиёти, хусусан, форсий ва туркий


шеърият ривожида «Хамса»чилик анъанаси алохида ахами-
ятга эга булди. Бу анъананинг бошланишига буюк озарбай-
жон шоири Низомий Ганжавийнинг XII асрнинг иккинчи
ярми ва XIII аср бошида яратган «Махзан ул-асрор» (1174
— 1177), «Хисрав ва Ширин» (1181), «Лайли ва Мажнун»
(1188), «Хафт пайкар» («Етти гузал», 1197) хамда «Искан-
дарнома» (1199 — 1201) достонлари асос булиб, улар ке-
йинчалик ижодкор вафотидан сунг «Хамса» (арабча «беш-
лик» дегани) ёки «Панж ганж» (форсий тилда «Беш хази-
на» маъносида) номлари билан яхлит китоб холида жуда
кенг таркалган, турли тилларга таржима килиниб, шухрат
топган эди. Мазкур китобдан урин олган алохида достон-
лар бир неча шоирни шу мавзудаги йирик поэтик асарлар
ёзишга илхомлантирганди.
1253-1325 йилларда яшаб ижод килган Хисрав Дехлавий
узининг форс-тожик тилидаги «Матла ул-анвор» («Нурлар-
нинг бошланиши»), «Ширин ва Хисрав», «Мажнун ва Лай-'
ли», «Хашт бихишт» («Саккиз жаннат») ва «Оинаи Искан-
дарий» («Искандар ойнаси») номли бешта достонини яра-
тиб, Низомий «Хамса»сига тула жавоб яратди ва бу анъ­
ананинг бошловчиси булиб майдонга чивди.
XV асрда яшаган аксарият шоирлар «Хамса»га ухшатма
битишга харакат килган булсалар хам, куплари бир ёки бир
неча асар яратишга эришдилар. Чунончи, Мавлоно Ашраф,
Мавлоно Абдулло, Котибий Низомийнинг бир катор дос-
тонларига жавоб битган булсалар, Мавлоно Фасех Румий
унинг «Махзан ул-асрор»ига, Хожа Хасан Хизршох «Лайли
ва Мажнун» достонига ухшатма достонлар ёзишгаи. Ле-
кин икки буюк ижодкор: Абдурахмон Жомий ва Алишер
Навоийгина тулик «Хамса» яратишга эришдилар.
Жомий асари бешта эмас, етти достонни уз ичига олиб,
«Денгизлар сири», «Лужжатул асрор» (875 — 876 х.), «Тух-
фатул ахрор», «Сабхат ул-аброр» (887 xJ, «Юсуф ва Зу-
лайхо» (888 х.), «Лайли ва Мажнун» (889 х.), «Хирадномаи
Искандарий» («Искандар хикматномаси») (890 х.) достон-
ларидан иборат булиб, «Хафт авранг» («Етти тахт») деб
хам аталади.
Юкорида номи келтирилган асарларнинг барчаси уша
давр анъанасига мувофик форс-тожик тилида битилган эди.
Натижада уларни шу тилни биладиган китобхонларгина
укиб, бошка халклар вакиллари улардан бебахра колар, баъ-
зан таржима оркалигина бу гузал обидалардан бахраманд
була олардилар.
Алишер Навоий 1483 йилда бу мураккаб ишга киришиб,
икки ярим йил ичида «Хайрат ул-аброр», «Фарход ва Ши­
рин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр», «Садди Искан­
дарий» достонларидан ташкил топган «Хамса» китобини
эски узбек тилида яратиб, жахон адабиётини безавол ва
бетакрор буюк асар билан бойитди.
Низомий «Хамса»сига жавоблар ёзиш, хеч булмаганда,
ундаги айрим асарларга ухшатма татаббуълар битиш анъ-
анаси кейинги даврларда хам давом этди. Таникли адаби-
ётшунос Е.Э.Бертельснинг берган маълумотларига кара-
ганда, «Лайли ва Мажнун» Хусрав Дехлавийдан бошлаб
жами 24 шоир яратган форс, узбек ва озарбайжон тилла-
ридаги достонлар учун асосий манба булиб хизмат кил-
ган.
Мазкур асарларда Низомий достони айнан узича так-
рорланавермай, хар кайси даврга хос ижтимоий-сиёсий ва
маънавий-ахлокий масалалар уз аксини топган, асар вокеа-
лари, тимсолларга баъзи узгаришлар киритилган, тасви-
рий-услубий тамойиллар хам бир катор янгиликлар билан
бойитилган, бадиийлик р о я т ривожлантирилган, хар кайси
миллий тил бойликлари ва гузалликларидан янада унумли-
рок фойдаланилган.
Алишер Навоий каламига мансуб беш достон, шоирнинг
таъкидига Караганда, жами 30 ой — 2 ярим йил ичида
яратилган булса-да, бу асарларнинг хар бирини куп йиллик
ижодий мехнатнинг натижаси деб караш керак. Зеро, ёшлик-
дан шу улур мацсадни уз олдига куйган шоир «Хамса» яра-
тиш ишига аввалдан киришган, шу максадда юзлаб тари-
хий, илмий ва адабий китобларни урганиб чиккан ва улар-
ни тадкик этган, бир-бири билан киёслаб, уз хулосаларини
куплаб устозлари ва фикрдошлари синовидан хам утказган
эди. Шунинг учун унинг беш достони бутун халк манфаат-
ларини акс эттирган, омма учун асрлар давомида севикли
булиб коладиган улмас кахрамонлар киёфалари билан лим-
мо-лимдир.
Навоий уз «Хамса»сини яратар экан, Низомий ва Дех-
лавийлар яратган айрим ижобий кахрамонлар киёфасини
кескин узгартириш, аникроги карама-карши хосиятлар со-
хиби сифатида гавдалантириш усулини хам куллайдики,
буни жахон адабиёти учун хам янгилик деб кабул килиш
мумкин. Чунки тарихий шахсларни шу хилда талкин килиш
Рарб адабиётида, масалан, Шекспир ижодида хам учрамай-
ди. Виз бу уринда, аввало, «Фарход ва Ширин» достонида-
ги Хусрав киёфасини назарда тутяпмиз. Навоий уз устоз­
лари «Хамса»ларида ижобий фазилатлар эгаси тарзида гав-
далантирилган шох Хусравни золим, боскинчи, маккор, но-
мард хукмдор сифатида тасвирлаб, тарих хакикатига зид
борадиган киёфада акс эттириб, укувчилар оммасида унга
нисбатан кучли нафрат хиссини уйротади.
Салафлар тасвиридаги тошкесар Фарходни чинакам маъ-
нодаги халк кахрамонига, садокатли ошик, инсонпарвар, мард
ва кахрамон йигит сифатида тасвирланиши хам адабиёти-
миз учун янги бадиий усул ифодаси эди. Асарда тасвирлан-
ган барча вокеаларнинг янгича мазмун касб этиши хам дос­
тон роявий-бадиий кимматини роятда ошириб юборган.
Навоий «Хамса»си кахрамонлари асрлар давомида неча-
неча авлодлар учун маънавият ва одобда, одамийлик ва
жасоратда, халкпарварлик ва саховатда урнак булиб хиз-
мат киладиган ёркин бадиий сиймолар булди. Фарход ва
Кайс, Сухайл ва Саъд, Ахий ва Фаррух, Мукбил ва Жуна
каби бетакрор киёфалар, Ширин ва Лайли, Мехр ва Мехин-
бону, Дилором ва бошка маънавий баркамол аёллар тим-
соллари Навоий асридан бошлаб ханузгача ёшларимизни
олийжаноб фазилатлар рухида тарбиялаб келмовда. Дахо
ижодкоримизнинг Навоий ва асар кахрамонлари номидан
айтилган:

Одами эрсанг, демагил одами,


Оники йук халк рамидин рами.
...Бошни фидо аила ато кошма,
Жисмни кил садка ано бошира.
...Жахонда неки килмиш одамизод,
Тафаккур бирла билмиш одамизод.
...Бировким, жахонда сузиростдир,
Эрур дол ангаким узи ростдур.
...Ки ^ар ким аён этса яхши к и л и р ,
Етар яхшиликдан анга я х ш и л и р

каби доно фикрлари мустакиллик даврида хам х а ё т дарсли-


ги булиб хизмат килиб, ёшларимизни баркамол инсонлар
сифатида тарбиялашимизга ёрдам бермовда.
Шуни алохида таъкидлаш лозимки, Алишер Навоий уз
салафлари достонларига юкори бахо берар экан, хар бир
асар мукаддимасида улардаги жиддий нуксонларни хам ало-
хида таъкидлаб утиб, ушбу камчиликларни кескин тузатиш
йулини куллайди. Масалан, Низомий ва Дехлавийлар Бах-
ром, Хусрав каби шохларни тасвирлаганда, уларнинг даб-
дабали хаётлари, молу дунёсию кушини, тож-тахтию хаша-
мати, кудратию иморатларини роса мактаб, одамларга,
масалан, Бахром уз маликаларига номуносиб ишлар буюр-
гани хакида тухталиб, чинакам мухаббат тасвиридан холи
бу асарда хар икки ижодкор хатоларини шундай дея алохи-
да таъкидлаган эди:

«Буила нодон учун ёзиб авсоф,


Анга килгайлар узларин вассоф.
Мадхини бехисоб ёзгайлар,
Балки мавзун китоб ёзгайлар.
Хар бир уз ганжида куруб куп раиж,
Килгай уз «Панж ганжтдин бир ганж.
Аллох, Аллох! Не ганж булгай бу!
Сарбасар элга раиж булгай бу!»

Алишер Навоий «Хамса»си достонлари эса пухта тузи-


лиши, вокеа-ходисаларнинг изчил ривожланиши билан аж-
ралиб туради. Шоир уз асарлари кахрамонларининг хар бир
хатти-харакатини, ички оламини ижтимой ва рухий жихат-
дан асослашга алохида диккат килади. Дар кайси асарнинг
бошланиш кисмида кахрамонларнинг келажакдаги вокеа-
ларга, кахрамонликларга, севги-садокатга, сабр-каноатга,
илмий-мухандислик муаммоларини хал килишга, хунар со-
хасига тайёрлайди, шунинг учун уларнинг фаолиятлари
укувчида ишонч хосил килади. Фарход, Кайс, Искандар,
Сухайл, Саъд, Ахий каби кахрамонлар шундай фазилатлари
билан укувчи мухаббатини козонади.
Навоий, айникса узи яратган кахрамонларнинг ички дунё-
сини, рухиятини тулаконли акс эттиради. Фарходнинг Са-
лосил калъасидаги кечинмалари, Мажнуннинг дашт ва сах-
родаги чеккан изтироблари, Каъба хузуридаги нолишлари,
Лайлининг аламли дил сузлари, Искандарнин. онасига мак-
туби каби унлаб тасвирларда калб кечинмаларининг дард-
ли ифодалари роят таъсирчан ифодалангани кузга яккол
ташланиб туради.
Шоир «Хамса»да табиат ва инсон муносабатларини энг
жозибадор, энг нафис, энг таъсирчан акс эттиради. Таби-
атдаги хар бир мавжудот, буржлару фасллар, ою юлдузлар,
хар кайси усимлик, самовот Навоий кахрамонлари тараф-
дори, улар учун рам чекади, иложи борича мадад кулларини
чузади, кийинчиликларни енгиб утишга хамдамлашади.
Мажнун борда бехуш ётар экан, гулзордаги барча усимлик-
ларнинг унинг холига муносабатлари манзарасини эслай-
лик: Ёридан айрилиб гулзорда танхо ётган Кайс кузини
очиб караса:
Курди узини чаман ичинда,
Сарву гулу ёсуман ичинда.
Булбул боши узра найма пардоз,
Акволира навка айлаб ороз.
Гул холира чун назора айлаб,
Гулгун ёнасини пора айлаб.
Наргис шабнамдин ашк этиб фош,
Ахволига юммайин ту куб ёш.
Чун куксида кажрдин куруб д о р ,
Кукси уза лола куйдуруб д о р .
Захми кукидин бинафшада рам,
Сузига кийиб либоси мотам.
Сунбул килибон каро узорин,
Очиб нора зулфи мушкборин.
Сугига окар су зор йиглаб,
Ун тортиб сугвор йиглаб.
Сарв улмай мекнатидин озод,
Колмай шамшод дардидин шод.

Бу хил самимий ва таъсирчан тасвирдан табиатнинг


инсон зотига хамдардлиги, унга чексиз ме^рибонлиги мо-
хирона чизилгани кузга ташланиб туради. Шоир инсоннинг
хам табиатга мехру шафкатини куп уринда санъаткорлик
билан таъкидлайди. Жумладан, Фарход уз улими олдида
жабрдийда товда мурожаат килиб дейдики:

...Санга мандин етибдур онча ётлик,


Ки юзунгдин уётлирман, уётлир.
Гаки барринг булуб тешам рилофи,
Гаки жисмингда метиним шикофи.
Юзунг ёшимга хунолуд гоки,
Дамимдин бошинг узра дуд гоки.
Бори журмумга т и р и авф сургил,
Борур чоримда авф айлаб кечургил».

Табиат билан Инсон орасидаги бу хил дустона муноса-


бат, садокат, шафкат Навоийнинг барча ижобий кахрамон-
ларига хосдир.
Алишер Навоий мумтоз шеъриятимизда кенг кулланиб
келган турли хил услублардан урни билан унумли фойдала-
наверади. Шунинг учун «Хамса» достонларида соф реалис-
тик хаётий ходисалар, манзараларни хам, романтик кута-
ринки, кучайтирилган тасвирларни хам, халк орзаки ижо-
дига хос хаёлий фантастик лавхаларни хам аралаш холда
учратаверамиз. Масалан, Фарходнинг арик курилишидаги
фаолиятида режалаштириш, арикни тайёрлаш лавхалари
хакконий тасвирланса, баъзан Фарход кучи кудратини да-
лиллаш учун романтик манзараларга мурожаат килади. Унинг
дев ва аждахо билан жанг куринишлари эса роят буртти-
риб тасвирланади. Бошка достонларда хам шу турт усу л
биргаликда кулланаверади. Бу хил синкретик аралашлик
реалистик хаётий тасвирни ёркинрок акс эттириш макса-
дини кузлайди.
«Садди Искандарий» достонидаги кушинларнинг тукна-
шуви, айникса, яккама-якка олишувлар, шохлар аро муно-
заралар, Искандар деворининг курилиши укувчини хаётий
тасвирга ишонтиради.
«Сабъаи сайёр» достонидаги куплаб хикоялар хам воке-
аларнинг ростлигига шубха уйготмайди. Биринчи хикояда
Ахийнинг уз хотинини Фаррухга бериб юбориши хар канча
райритабиий туюлмасин, Ахийга хос юксак инсонпарвар-
лик, уни улимдан куткариб колиш учун шундай ишга кул
уриши хам акл билан фикр юритган кишига ута райритаби­
ий туюлмайди. «Сухайл ва Мехр» хикояси хам хакконийли-
ги билан кузга ташланиб туради.
Навоий «Хамса»сида яккол кузга ташланиб турадиган
кашфиётлардан яна бири достонларда илмий-хаётий тим-
солларга кенг урин берилишидир. Илм ва фан билан бола-
ликдан кизикиб келган шоир «Фарход ва Ширин» достони-
да роботлар системасини ёвуз кучлар куроли сифатида тас-
вирлаб, инсон тафаккурининг, Фарходнинг бу илмий-хаё-
лий жисмлар устидан ралабасини тасвирлаган эди. «Сабъаи
сайёр» достонида Навоий соатига 35-45 километр юради-
ган «Сариюс сайр» номли улов хакида фикр юритади. Бу
асбоблар одамларга тез харакат кил ишга имкон беради.
«Садди Искандарий» достонида эса жахонни ёритувчи
Жамшид жоми, Чин олимлари ишлаган икки ажойиб кузгу,
Рум донишмандлари яратмиш ажойиб жом ва устурлоб ас-
боблари тасвирланади. Маллу кушинларига карши Искан-
дар олимлари томонидан ишланган сирли курол атом бом-
басини эслатади.
Бундай тасвирларни биз бошка шоирлар ижодида учрат-
маймиз. Турри, шоир салафлари Искандарнинг шиша идиш
ясатиб, унга аркон улаб, сув остида юз кун баликлар хаёти-
ни урганганини таъкидлашган эди, лекин Навоий бу хил
тасвир илмий-хаёлий тимсолга нисбат берилса, укувчини
ишонтирмаслигини хис этиб, шохнинг бу хил фаолиятини
унинг пайрамбарлик куввати ифодаси сифатида курсатиш-
ни маъкулрок куради.
Алишер Навоий «Хамса»сини ташкил килувчи достон-
ларнинг хар бири катта хажмга эга булган, юксак маънави-
ят ва бадиият конунларига тула амал килинган холда ёзил-
ган хамда бой ва гузал узбек тилининг бор нафосатини
узида ифода килган мукаммал бадиий асардир. XV аср ада-
бий тилида яратилган ва хозирги замон укувчилари учун
анчагина тушунилмайдиган, аникроги эскирган сузлари
булган, хилма-хил тил санъатлари ва услублари кулланган
бу обидаларни Навоий тилида тушуниш анча мехнатни,
луратлар устида тинимсиз ишлашни талаб килади. Китоб
ёзиб тугалланган XV асрда ва ундан кейин дам достонлар-
ни укиб англаш осон булмагандирки, кенг халк оммаси
кийналмаслиги учун «Хамса»нинг ихчамлаштирилган ва сод-
далаштирилган халкона насрий нусхалари яратилган. Ада-
биётшунос Махзун, Умар Бокийнинг китоблари шундай
асарлардан эди.
Навоий «Хамса»си достонларини осонрок тушуниш учун
утган асрда хам бир неча харакатлар килинди. Олим Шара-
.фиддинов, Е.Э.Бертельс, В.Зохидов, АДаюмов, П.Шамси-
ев, У.Каримов, С.Муталлибов, А.Рустамов, С.Эркинов,
Н.Маллаев ва бошкалар томонидан Навоий «Хамса»си дос-
тонларининг мукаммал насрий матнлари тузилиб кенг ти-
ражда нашр килинди. Аммо укувчилар, лицей ва коллеж
талабалари хамда уЛук шоирнинг куп сонли мухлислари
учун бу мукаммал насрий нашрлар хам орирлик киляпти,
шекилли. Хар холда ёшларимизнинг куплари «Хамса» дос-
тонлари мазмунидан яхши хабардор эмаслар. Мактаблар,
лицей, коллежларда бунга имконият топилмайди — китоб-
лар етишмайди.
Шуларни хисобга олган холда биз Навоий «Хамса»си
достонларининг асосий мазмунларинигина ихчам тарзда
баён килинган китобчалар ва уларнинг барчасини туплаб
битта китоб холида тажриба сифатида такдим этишни маъ-
кул курдик. Нашр этилган асарларнинг кириш ва хулоса
кисмлари тушириб колдирилган, асардаги чузилиб кетган
баъзи уринлар: манзаралар, монологлар ихчамлаштирилган.
Бу хил ёндашиш достонларнинг тулик тушунилишига им-
кон бермайди. Улар хакида кенг маълумот хосил килиш
учун достонларнинг тулик насрий баёни, колаверса, албат-
та Навоий достонларининг узи билан мукаммал тарзда та-
нищиш лозим. Кулингиздаги китобчалар эса достонлар маз-
мунини осонрок тушуниб олишингизга ёрдам беради, хо-
лос.
Китоб тажриба холида нашр этилаётгани учун унда ай-
рим камчиликлар булиши хам мумкин. Олимларимиз, наво-
ийшуносларимизнинг уринли маслахатлари, Навоий «Хам-
са»сининг шу хил нашрини янада мукаммалрок нашр эти-
шимизга ёрдам беради, деб ишонамиз.

Анвар ХОЖ ИАХМЕДОВ


НАВОИЙ УЗ «ХАМСА»СИНИНГ ЯРАТИЛИШ
ТАРИХИ ХАКИДА

Гузал сузловчиларнинг бошидаги тожи, хакикат ганжи


тожининг гавхари, фазилат кони жавхарининг сакловчиси,
етуклик денгизининг кимматбахо дури булган ганжалик
маъноли сузлар ижодкори1 уй-фикри мезони булган «Хам­
са», «Бешлик» эмас, «Панж ганж» («Беш хазина») деб аташ-
га арзирлидир. Суз дурларининг бу ажойиб нозимини фа-
лак «Низомий» деб атаган эди. Бу номдаги беш харфни
кушиб хисоблаганда, Аллохнинг минг бир номига тенг сон
пайдо булади. Унинг асари дурларидан ер юзи лим-лим
булиб, балки фалакнинг кимматбахо буюмлар солинадиган
кутичалари хам тулиб тошгандир.
Хинд чавандози2 шеъриятида яратилган достонларнинг
хар бири гуё Хиндистоннинг бир вилоятига ухшайди. У,
хазина сочувчи Ганжа шохига пайров булди, Низомий суз
иклимининг шохи булса, бу Хусрави булди. Ганжа куёши
уз байрогини кутаргач, суз мамлакатини яккакалам килиб,
кайси мамлакатни забт этган булса, уша улкаларга Хисрав
хам сипох тортди.

Кайси шабистонраки ул килди азы,


Базми ерида бу д о р и тузди базм.
Ул безабон «Махзани асрори»дин,
Бу ёрутуб «Матлаи анвор»идан.
Куп киши хам килди татаббуъ хавас,
Сарву гул утрусига келтурди хас.
Бир кишидин узгаки, андон киши,
Бермади ёд эски фалак гардиши.

'Низомий Ганжавий назарда тутиляпти.


2Хусрав Дехлавий демокчи.
У бугун суфийлар пешвоси, хакикат сирларининг очу$-
чисидир, кукси нозик маънолар хазинасининг дури, кунгли
маънолар юзининг ойнаси, назмлари жахон иклимларида
машхур, насрий асарлари жон мамлакатларини эгаллаган.
Лутф-карами, инъому эхсони шоху гадолар уртасида шух-
рат топган, унинг хизматини адо этганлар бир умр фахрла-
ниб юрадилар. Лекин ул зот менга алохида эътибор билан
карайди, ёзган хар бир асари мен курганимдан сунггина
элга етиб боради.
Бахорнинг файзёб кунларидан бирида шоирлару аллома-
лар, хонандаю созандалар даврасида утган буюк зотлар
шеърияти хакида, жумладан, пайров хусусида бахс борар
экан, ran Низомий билан Хусравга такалди. Иккала ижод-
кор асарларининг жахондаги шону шухрати, улар яратган
«Хамса»ларнинг олам ахлига манзурлиги хакида эътибор-
ли фикрлар билдирилди. Айникса, жами унта достон ичида
дастлабки икки дурдонанинг узгача урни борлиги, улар-
нинг маънавий юксаклиги, бадиий баркамоллиги тутриси-
да бир-биридан пурмазмун гаплар айтилди.
Орадан бир-икки ой утгач, ул табаррук зот уйимга мех-
мон булдилар. Кулларида бир неча китоб бор эди. Улардан
бирини кулларига олиб, кулиб туриб, менга тутдилар.

Ким: «Олибон боштин аёрига бок,


Кил назар аврокира боштин-оёц.
Олира жон накдини сочтим равон,
Олдиму уптум, д о р и очтим равон.
Боштин-аёк гавхари ш ахвор3 эди,
Кайси гухар «Тухфатул ахрор»4 эди.
Чун укимок замзамаси5 булди бас,
Кунглум аро дардага солди хавас.
Ким бу йул ичраки алар солди гом,
Бир неча гом улса манга хам хиром.

3 Шахвор — шохона.
4 «Тухфатул ахрор» - «Дустлар совраси».
5 Замзама - хиргойи.
Форси улди чу аларра адо,
Турки ила щлсам ани ибтидо.
Форси эл топти чу хурсандлиц,
Туркдори топса барумандлщ.
Йулдаса бу йулда Низомий йулум,
Кулдаса Хусрав била Ж омий кулум.

Дилни шодлантирувчи борларнинг деворлари хам турт


пахсали булади. Уларнинг уту суву хавоси ёкимли булгани-
дек, туфрори хам муаттар булиши мукаррар. Сарву гул ва
лоланинг харидори борлиги аник, лекин утиннинг хам бо-
зори булади-ку. Атлас билан кора рангли ипак кийим ёкимли
булса, ит юнги хам палое килишга ярайди-ку. Лаъл билан
ёкут ва дур кимматли хисобланса, нега кахрабо сомонни
узига тортади? Шох уч хил май билан хурсандлик топса,
колган лойидан хеч булмаса май куйкасини ичувчи майхур
ичиб шодланади-ку. Мен хам узимнинг ит каби пастлигим-
ни англаб етдим-у, узимни улурлар ипига богладим. Улар
йуклик дашти томон йул олсалар, мен хам соя каби уларга
хамкадам булрумдир.
^АЙРАТ УЛ-АБРОР
Биринчи маколат
И М О Н ХАКИ ДА

Кимки бу жахонга инсон булиб келган экан, унинг


асосий нишони - белгиси имондир.
Демак, сабр, шукр ва хаёдан иборат булган одамлар-
гина Инсон деган шарафли номга муносибдирлар, имон-
дан узок булган кишиларни эса бу ном билан атаб
булмайди.
Инсон кимлигини билдик, энди имон нималигини кенг-
рок шархлайлик. Имон олти кисмдан иборат. Ким бу
олти тусикка эга булса, улар хар бир кишини олти жи-
хатдан химоя киладилар.
Олтидан биринчиси - максуд, яъни Хакнинг мав-
жудлигини билмакдур. Хамма нарса койим - мавжуд,
факат Аллохгина абадийдир. Барча жахон ахлига унинг
зоти, исмларнинг пайдо булиши, жахон сифати нихон-
ДУР-
Барчани нобуд килувчи хам, барча утиб кетиб мав­
жуд булгувчи хам Узидир. Икки жахон мулки унга буйсу-
нади, узга жахон хам уникидир.
Олтидан иккинчиси - фариш талар. Яхши билиб
олгинки, улар барча фалак зиёратчиларидир, улар нафс-
нинг барча чиркинликларидан покдирлар. Барчасининг
жавхарлари поку озод, тупроиу суву елу утдин холи.
Барчалари яратилганларидан бери дам олишни билмай
хизмат килишади. Жаннат кушларидек шавкнок, кила-
ётган ишларидан завкка туладилар.
Факат бир кулгина улар ичида бу завкни тополмайди,
унинг буйнида занжир. У халкада учта харф ошкор ёзиб
куйилган, хар бирининг домонаси халкавор, хар бири-
нинг халкаси узаро туташиб лаъндаги ёзувда булфузул
укилади.
Учинчиси - осмон китоблари, барчасини хеч шуб-
хасиз тангри сузлари деб билгайсан. Китоб эмас, хар
бири чукур бир дарё, хар сузи эса шу бахрнинг гузал
дурдонасидир. Денгиз эмас, балки хар бири ажойиб бир
кон, бошдан-оёк лаъл ила гавхарга макондир. Агар учта-
си уч нурли шамъ булса, лекин бири Шарк куёшидир.
Учови хам турилган булса-да, буниси етти ота-бобонинг
ишини килрувчидир. Балки булса хам, сабки масоний,
яъни фотиха сураси шу китобда янграйди. Унинг боши-
даги хар бир сураси зархалланган, тартиб коший билан
пиширилган, хар бир сахифаси гулшанга, жадвали атро-
фидаги чизиклар равшан зулолларга ухшайди. Бор дема,
балки фалак, шундай бир фалакки, сатрлари хар тараф-
га саф-саф булиб тизилган. Унинг сахифалари атрофида-
ги унта доирача мартабада хар кайсиси бир ложувард
фалакка ухшайди. Хар жузви варакларидаги сузлар асли
хакикат, балким барчаси хакдир.
Туртинчи - пайрамбаримиз маъшари, хар бири
бир сафо бахрининг гавхари.
Бу сузларнинг бариси Хак амри ва унинг томони-
дан манъ килинган хакикатларни бари элга кургузуб
берди. Хар бир билимсиз одам хуж ж ат истаса, хар
кайсисига муъжизот курсатилди. Барча хакикий холат
аён булди, нуксонларга, иллат, ёлронларга эхтиёж кол-
мади.
Пайгамбарлар уч кием булиб, аввало, авлиё анбиё гу-
рухи келди, сунг Хак расуллари. Улар Оллохнинг барча
сузларини халкларга етказадилар.
Сунг хак расулига росих булиб, дини расул динига
носих булиб, куфр каршисида хар мурсал дили билан
машъал ёритди. Унинг шаръи куёши зухур топгач, бош-
ка машъалалар ичида нур колмади. Унга етганда пайрам-
барлар келиши тугалланди. Дин унинг исломи булиб
колди, бас вассалам.
Бешинчиси - киёмат. Хисоб куни, хисоб куни дема,
азоб куни деявер. У куни булиши учун киёмат булади,
элга килганидан надомат ёзилади, ёзиш учун короз сахи-
фалари етишмай колади.
Шимол ахли ичида жанжал кутарилиб, номалари юз-
ларидек корайиб кетади. Турри тарозунинг икки боши
булиб, бирига гавхар, бирига тош солинади.
Куприк устида халк ташвишда булиб, бирига каттик,
бирига осон булади. Д узах ути чексиз ёниб, халкни улди-
ришда аждахо катнашади. Унинг етти боши айлана гум-
баздек булиб, етти о р з и н и н г хар бири рордек келади.
Гуё етти дузах эшигини очиб, етти орзидан утлар сочи-
либ, фирдавс гулшанида озука мул булса хам, оловлар
орасида насим эсаётган булса хам утиш кийин булади.
Унинг хури рухи мусаввар каби булиб, кадду, лаби тубию
кавсар каби булади.
Олтинчиси кадар хакида булиб, олдин ёзилган бар­
ча яхшиликлару ёмонликлар: май ичиб мает булишлар,
хаммани маст-бехуш килиш, йигинларда булган барча
яхши-ёмон вокеалар, мастнинг нохуш садо тортиши-ю
мутрибнинг килган дилкаш навоси, баъзилар Каъбага
караб йул олган булса-ю, баъзилар майхона ичида базм
тузган булса, бири сахрода ярим-яланроч ухлаб, яна бири
вайронада яшаётган булса, мает мугбача - май куювчи
бола салох ахлини бевакт уйротган булса, зохид агар
эрталабдан дарднуш булиб олиб, фосик узини хирка кийиб
масхарабозлик килса,

Барчаси хак илмида маълум эди,


Лавха и махфузда маркум эди.

Яхши амал килганлар омонликдан бехиштга ту шиши


хам, ёмон феъли туфайли дузахдан урин олиши хам но-
маълум. Тангрига минг йил сужуд килган одам хам жан-
натдан урин ола олмаса - фойдаси йук. Мурбачалар дайрда
халок килган саиди аиадий булса, не ажаб?
Кимдаки мана шу олти нарсага эътикод бор экан, мен
хам шундай одамлардан таълим олдим. У хар канча но-
масиях булсин, раркаи дарёи гунох булса хам, Оллохим
авфига муяссар булса, не ажаб?
Лекин бу дард ути жонни изтиробга солади, унинг
ичида канча-канча ахли роз кутиб адо булган. Биттаси
уз холига мотам тутса, иккннчиси олам тарк айлаган.
Мен тасвирлаган зиналарга ким етади-ю, ким етмайди -
у хеч кимга маълум эмас. Етмаги хам ноаник, етиши хам
мумкин.
Бу хил ташвиш кофиру мумин учун хам баробар, хар
иккисининг хам кунгли шу дард билан банд, ким туку
ким оч булсин, шу равгодан холи эмас. Барча бир ният-
да, Аллох шафкат-маърифатини топмокда. Топмок лекин
машаккатдадир, истакда, хохишда, иродададир.

Шайх Боязид хакида хикоя


Шайх Боязид бир куни рамгин булиб утирган эди, му-
ридларидан бири унинг бу нохуш кайфияти сабабини сура-'
ди: «Эй, осмоннинг энг кжори кисмларида юрадиган, кадам-
ларинг эса фалакнинг энг юксак манзилларида - Арш фа-
зосига турри келадиган улур зот! Кунглинг нимадан бу
хил ташвишга мубтало булди, чекаётган машаккатларинг-
нинг боиси недур?» Шунда пир утли куз ёшларини тукди-
да, ох-фирон чекди: «Чекаётган изтиробларимнинг боиси
шуки, одамлар уз дарди билан тус-туполон, шикояту но-
розилик кутаришади-ю, хар бирига узи килаётган иши
макбул куринади. Улардан биронтасини хам чинакам ин-
сон деб булмайди. Булса хам утиб кетганлар ичида були-
ши мумкиндир». Савол берган мурид изтироб билан деди-
ки: «Бу оламда хакикий инсон колмаган, дединг, ахир
сен узингни бу эл ичига кушмадинг-ку?!» Шайх жавоб
бердики: «Эй иши гумрохлик, нодонлик булган киши, мен
айтаётган сирдан огох булмаган одам! Мен каби юз минг
саргашта, куз ёши жигар конига беланганлар, имон би­
лан кетишни билмаса, бундай гапларни айтадиган одам
булмаса, оламдаги сену менга ухшаган кичигу катта одам-
лар - хаммамиз бу рам тиридан абгормиз, барчамиз бу
рамга гирифтормиз. Бу алам-ташвиш билан кимнинг ичи
кон булмади, кимга бу нукта аён булмади?

Ким чу видоъ айлагуси жон анга,


Хамрох улур йунса йук имон анга.

Агар жахон ахлининг барчаси шу дард билан изтироб


чекса, менинг сузларим хатоми, ахир?!»
Шу сузларни айтиб тугатгач, пирнинг орзи хомуш
булди.

Иккинчи маколат
ИСЛОМ БОБИДА
Аллох таоло бу олам халкларини нажот - кутулиш
ахли ва халок ахли - халок булувчилар килиб яратди,
пирларини бутларга ибодат килувчилар, бошкаларини
ислом жамоати килиб яратди. Кофирлар маломат-об-
русизликка йул топди, ислом гурухи эса саломатлик-
омонлик, тинчлик, с о р л о м л и к сари йул топди. Бирига
дузах уйи - ох-вох чекиш манзили тайинланиб, ислом
гурухига бехишт насиб этди.
Кишвари ислом чегараланган булиб, бир неча дин ахли
аралаш яшайдилар. Бошдан-оёк барча мусулмон эмас,
мусулмон булганлар буни ёлгон демаслар.
Исломнинг уз шартлари булиб, оддий одамларнинг
купчилиги уларни билавермайдилар. «Ман салимул мус-
лимин - мен солим мусулмонман» деган кишиларгина
юзи, кул-оёри, тили билан ожизлик курсатган кишилар
шулар жумласидандир.
Мусулмонлик шартларини тангри таборак беш турли
килмишдир. Уларнинг барчаси муборакдир.
Авва.ю, «Ла плаха иллоллох* калимзси мохиятини
англа, сунг Мухаммадни бил, уни танишингни айтиб кабул
килгил.
Иккинчиси намозни адо этмовдир. Лекин уни бажа-
ришда баъзи кийинчиликлар хам бор. Аввало, тахорат
килмок, тахорат кандай килинишини билмакдир. $ила-
маким, сувга кириб ул сув билан бир аъзонгни ювгайсен.
Бу хил тахоратни хар бир очкуз, тамаъгир хам кила
олади. Яна бошкача бир нафис тахорат хам булиб, уни
бажарганда, аввало сафо чашмасидан хурсандлик билан
хотиринг тахтасини поклайсан. Танни эътибор билан
ювиб, шу тарзда жонни тоза киласан. Жонни шундай
тахорат ичига солиб, тан юзида нуктача каро колдир-
май, куздан ёшингни арикдек окизиб, балки кунгилдан
бошка барча уй-фикрларни чикариб ташлаб, узлик уйи-
ни узингга харом килиб, тангри сари йул олгандек унг
оёкни олдин ташлаб уй ичига кадам ташлайсан. Уй эгаси
билан икки киши булиб намоз укимок ~ яхширок- Саж-
дада титраб ерга бош куйиб, куёш каби юзни саргайти-
риб, вожиби фарзини бажо киласан, суннат адосини адо
киласан.
Шу хил намоз килсанг пок юз билан куёш каби ерга
кирасан, тонг чори бошдан-оёк нурга тулиб уйгонасан.
Учинчиси узингга берилган хамма нарсадан закотни
адо килишдир. Бу ерда хам икки турли фаркли томон
бор. Бири куплашиб, бири якка холда беришдир. Алохи-
далиги шуки, расул шаръини кабул килсанг, закот бе-,
рувчи эса сохиб нисоб, яъни закотни адо эта олувчи
булса, кирк дирамдан бирини хисоблаб беради. Ихтиё-
ридаги олтинларию дуконлари, хизматкорлар (ходимлар),
туёкли хайвонлар, матоу молларидан шариат буйича тула-
нади. Дон-дунлар микдори хам белгилаб куйилган.
Туртинчиси рузадир. Уни тутгил, лекин фойдаси
хакида ориз очмай куя кол. Руза хакида баъзи мунозара-
лар хам бор. Чунки Хак рузани «Ас-савму ли!» деб таъ-
кидлаган. Аллох тутиладиган руза мивдорини хам белги­
лаб куйган. Худо таоло «12 ойнинг хар бирида руза тута-
сен» деб амр килса, нима килардинг. Шунча кун тутсанг
хам сазовор буларди, лекин жафосини сен тортардинг.
Рузада хам уч эътиборли жихат бордир. Сахаргача
Аллох У3 рухсорини Еарбга бургунга кадар курсатади.
Аклини ишлатмаган рузадор лекин иккинчисига эъти-
бор беради: аъзоларингга халал етмаслиги ва шаръ хи-
лофига йул куйилмаслиги зарур. Хар бир аъзо уз вази-
фасини бажармаги, яъни бормаслиги, курмаслиги, тут-
маслиги, айтмаслиги, эшитмаслиги зарур.
Бешинчиси киблага кадам ташлаб, Каъба томон йулга
тушмокдир. Бундай саодатга етган одам сахрони икки
сафар кесиб утиб, с о р л и р и и м к о н берса, йуллар тинч
булса, ёнига бир дустини олиб, фарзлигини хис килгани
холда фарз адоси учун йул олади.
Иккинчи бир нарса хам борки, камбагал халк хам
дусти хотирига тушиб, дуст ёди хотирига шавку талаб
утини солса-ю, фоил каби йулга тушса, ишк утидан тел-
баланган эл каби эхромини белига боглаб, минг ёгоч йул
юрса, не анга маркаб керак булади-ю, не дуст, не карвон
керак булади.

Дашт унга гулшан-у, насрин - тикан,


Йулики ёнида муеилон чаман.

Самум эсгандаги кизил ранг шамол гулу лола учир-


ган шамол рангини эслатади. Хщ унга рахматини далил
килиб, шуълада Халилни эслатиб, барча шартини яра-
тиб беради. Борган одам дусти уйига мехмон булгандек
рохатланади. М езбон хамма нарсани тайёрлаб куйган.
Балки бу мехмонни узи хамрох булиб уйигача етказиб
куяди.
Хуллас, сахро халки канча-канча мол сарфласа, кам-
баралларнинг боришида узгача бир холат бордур. Бой
одамнинг топган нозу ниёзини озгина ниёзи билан рариб
хам топа олади.
Иброхим Адхам хакида хикоя
Иброхим Адхам шахзодаликни тарк этгач, илох унинг
бошига фано тожини куйди. У уз мамлакату салтанати-
ни фано елига берди-ю, сахро томон жойнамоз билан
йулга тушди ва хар кадамда икки ракъат намозга бош
куйиб, узи ёктирган Маккани мадх этиб, ун турт йил
йул босди. Маккага етиб келгач, уни уз урнида курмай
хайрон булди-да: «Ё Аллох, бу канакаси булди?» деб фирон
чекди. Масжид ичидан овоз эшитилди: «Бир ожиза шу
сахрода яёв юриб келаётиб, шавк-мухаббат юкидан бук-
чайиб нотавон булиб колган экан, Каъба уни зиёрат
килиш учун кетди».
Бу вокеага хайрон колган Иброхим Адхам оркасига
караса, Робиянинг келаётганини курибди. Дедиким: «Се-
нинг зиёрат маконинг Арш, осмоннинг юкориси булса,
Каъба томонга азм этиб курки, жахонни не холатга
Куйибсан?» деб суради. Робия дедики: «Дагаллик килма.
Сахрода ун турт йил йул юриб, сенинг узинг оламга
рэвро солибсан». Иброхим деди: «Эй покиза, балки фа-
ришталар ахлидек фалакда кезувчи аёл, нега мен минг
ранж чекиб, ганж сенга тегяпти?» Робия унга: «Огох
бул, неча йил сен сахрода намоз укиш билан банд булган
эсанг, мен ёлбориш, утиниш, умид билан утказдим. Сен
намози риё мевасидан бахраманд булган эсанг, бизни ниёзу
фано умидимизга етказди».

Боцма, Навоий, яна ноз ахлига,


Арзи ниёз айла ниёз ах;лира.

Учинчи маколат
САЛОТИН БОБИДА
Аллох сенга мехрибонлик соясини солиб, Хилофат
тахтини сенга рузи килди - насиб этди. Олдингда буюк-
ларни паст айлаб, олам забардастларини сенга маглуб
килди. Халкни олдингда ожиз этиб, кадларини олдингда
буктирди.
Лекин шуни билгилким, сен хам бир бандасан, хатто
купроридан ожизрок хамсан. Улар тупрог булиб, сен нури
пок эмассан, сен хам, улар хам тупрордан яратилгансиз.
Барча тана аъзоларида хамма билан тенгсан. Лекин хунар-
да хам, камолотда хам, яхши хулк-у яхши сузлашда хам,
юриш-туришинг-у адл ва инсофда хам, шариат конунла-
рига амал килишда, Аллох йулида такво ва тоатда хам сен
турри йулдан юрмай, купрори бу йулдан яхширок юради.
Сенга тангри имтиёз бериб, салтанатнинг энг юксак
чуккисига чикариб куйди, шахсинга тахтни макон килиб,
мамлакатда хукмингни юргизиб куйди. Раият гуёки гала-ю,
сен чупон булдинг. Булди раият гала-ву, сен шубон, ул
шажару мусмиру - усиб турган дарахту гуё сен бир бор-
бон булдинг. Куйни чупон ою йил асрамаса, у оч бури-
ларнинг емишига айланади. Дехкон богини тун-кун пар-
вариш килмаса, борнинг куриган утиндан фарки колмай-
ди. Бурини галадан узок тутиб, богингга эса сув бериб
маъмур (сероб) кил. Рам есанг, у гала фойда беради, бор
гулу мевадан фойдали косил етказиб беради. Гала бури-
ларга ем булиб тугаб, дарахтлар эса куриб тамом булса,
сенга хам фойдаю хосили колмайди.
Аллох топширган неъматлуриннн! жавооини сурасз,
у куни нима деб жавоб берасан? Аклинг булса, хозирдан
кузингни очиб, хар бир ишингни уйлаб кил!
Неча-неча кишилар сенингхукмингга буйсунади. Зулм
килсанг хам, бечора мазлум булиб тураверади, чидайди,
гарчи мартабаю пул-дунёси булмаса хам унинг пояси сен-
дан хам ортикрок. Киёмат куни Яратган золимни хам,
мазлумни хам сурок килади. У коматини рост тутиб тур-
са, сен шарманда холатда булсанг, у тик турса, сен комати
эгилган бир даражада турасан, мазлум Хакнинг саволла-
рига пулат ханжардек очик, дадил жавоб килса, сен уят-
дан бош кутаролмай коласан-ку! Хар бир килган хатонг
хисоб килингач, хар бирига юз азоб белгиланади-ку!
Мазлумлар, сендан зулм курганлар гунохларингни ке-
чиришмаса, ватанинг муттасил дузах булиб колади-ку!
Эй подшох! Аллох кулингни кувватли килди-ю, лекин
сен зулм йулини танладинг. Зулминг халойикка кам эмас
эди, энди сен уни узингга хам килаётирсан. Эй хушёр,
зулм узингга фиск (гунохдир), агар сенга хуш ёр булса,
улардан воз кеч, чунки шодлик, хурсандликга берилиб,
айшу ишрат йулига киришиб кетдинг. Базминг булаёт-
ган касрда жаннат зийнатлари билан ол-яшил пардала-
рининг иплари эл жонидан, лаълию шингарфи - олтин-
ранг безаклари халк конидан. У ердаги риштларни ма-
читларни бузиб келтирилган, тошини халк кабрларидан
етказилган, шифт уртасидаги куёшсимон ялтирок кун-
гира элнинг дуру лаъли билан олтинранг килиб безатил-
ган. Шундай манзилда шохларга хос олий зиёфат уюш-
тирилади, айшу ишрат учун бор нарса мухайё килинади.
Базмда май куювчилар табассум билан хилма-хил май-
лар тутадилар, ашулачи - хофизлар хар сохадан достон
тукийдилар. Тиллар дейилиши мумкин булмаган сузлар-
ни сузлаб, кузлар куриши мумкин булмаган нарсаларни
курадилар.
Базмдаги хар бир карию хар бир йигит майдан хар
бири кутурган ит булиб кечаси билан шу хил шарманда-
лик давом этиб, тонг отиши билан яна хар бири бир
зулмга машрул булади. Хар куни шу хилдаги ярамаслик
тунгача давом этади, хар кеча шу рафлат кун буйи давом
этади.

Ко ида мундорму булур, де, ахи,


Бир уз ишингни рами хам е, ахи.

Иеча бу бехудлик ила йилу ой,


Вой, агар келмасанг, узунгга вой!

Зулмни тарк айла-ву, дод айлагил,


Марг кунидин дори ёд айлагил.
Зулмунг эрур кечаю фискинг неча,
Зулм ила фискинг неча, булгай неча?

Май жисм уйини вайрон килиш учун отилган укдан


бошка нарса эмас. Балки жисм уйига бало селидир. Кан-
дай килиб энди у жисм уйи, жон уйи булсин, жисм уйи,
демаки, имон уйи хам булолмайди-ку!
Сел кайси томонга караб узини уриб турён солса, шох
билан дарвеш уйи хам яксон булади.

Б одара кургузса киши хиралик,


Акл чарогира берур тиралик.

Агар чирор утига бир томчи сув томса, унда ёруглик-


дан кулингни ювиб куя бер. Алохида бир чирокка бир
одам тонгдан кечгача май сувидан кетма-кет жом куйиб
турар экан, машъал утига бир кадах сув куйса учади-ю,
бу хил чирорнинг холи не кечади? Сув билан машъал
ути, машъал утигина эмас, манкал ути. Манкал утими,
кура утими, тандир утими - сув етиб боргач, унда тобу
нур колмайди. Ёнаётган сув ичра мажусий динидаги одам-
нинг холи не кечарди, сандал дарахти бир дамда обнус
дарахтига ухшаб коп-корайиб кетади-да! Хар кишиким
бу сувдан бир идиш тановул килса, хоианинг сиёхга ай-
ланиши ажаб эмас.

Сув дема оники, бир ут эрур,


Ким ети кук хирманини куйдурур.

У шуъла тушса, хасу хашак нима эмиш, осмонни урта-


са, уни куйдириб кул килади. Вужудинг уйи бир хашак
булса, зор танинг худди бир ховуч кулнинг узи-ку! Бу
хашакка неча ут ураверасан? Бу туфрогни неча совура-
верасан? Май суви дард утининг узидир, йук, у дузах
утию туфон сувидир. У утни хасу хашакингга ураверма,
куйма, бу сувни бир ховуч хокингга куявермз!
Шохи Розий хакида хикоя
Шохи Розий мамлакат тож-тахтини эгаллаш макса-
дида юз-икки юз киши билан гох Хоразм, гох Адок ерла-
рида душман билан каттик урушлар олиб бориб, охири
уз муродига эришди ва тахт устида утириб, халкнинг
арзу додларини эшитишга киришди. Вайроналарни обод
килди, зулмни адолат билан дафъ этди, угри ва ифлос
одамлар йуколиб, шариат адолатининг кулини узун килди.
Бир куни мамлакатни кезиб юрганида, бир паришон-
хол кампир этагини махкам тутиб, оху фарёд килиб, «Эй
шариат химоячиси булган подшох, адолат билан иш ту-
тадиган булсанг, бугун сен билан шаръан даъволашаман.
Шартим шуки, шу ерда жавобини бермай, шаръий мах-
кама - кози олдида жавоб бергайсан», деди. Шох унга
«Конимга даъвогарлик килсанг хам, шаръан жавоб бе-
ришга хозирман», деб жавоб килди. Шу фикрга кели-
шиб, ислом козиси хузурига йул олдилар. Икковлари
ёнма-ён утирар эканлар, барча одамлар хайрат билан
томоша килишарци. Зол билан Рустам тепасига гуё бу-
тун олам йирилгандек эди.
Кампир дедики: «Шох хокимиятни эгаллаш учун кон
тукиб, жанг киларкан, яккагина фарзандим, боримдаги
сарви равоним, куриган дарахтимнинг ёлгиз меваси шу
жангларнинг бирида халок булди. Жигаримни тир билан
ёриб, конини ерга окиздилар». Кози: «Иккита гувох то-
пиб келиб, сузларингни исбот кил», дегач, кампир: «Икки
гувох келтиришни истасам, подшонинг адолатию инсо-
фи етарли булади», деди. Шох бу фикрга рози булди/
Кози: «Адолат конунига мувофик айбдор, яъни шох улган-
нинг хунини туласин ёки узи катл этилсин!» деб хукм
чикарди. Шох: «Шариат шундай хукм чикарар экан, бу
хукм учун жоним фидо булсин», деб, бир румол билан
уз буйнини борлаб, яна юзта олтин тангалар тулдирил-
ган халтачаларнинг буйнини борлаб, куркинч билмай
кампир кулига ханжар тутказди-да, унинг бир томонига
юз хамённи тукиб, деди: «Касос оламан десанг, бошим
олдингда турибди, мол-дунёни танласанг, олтину кумуш-
ларни олгин. Уша пайтларда мен касддан улимга буюр-
маган булсам хам, ихтиёр сенда».
Кампир тиини кошларини чимирганча диккат билан
куздан кечирди-да, чириган утмас тишларини курсатиб,
шох оёкига бошини эгди ва «Эй, лашкари юлдузлардан
хам сероб булган шаханшохим! Болам сенга жонини фидо
килган булса, мен кексанинг жони хам курбон була кол-
син. Мен алам билан разабли сузлар айтган булсам, сен
менинг ахволимни хароб килмай афв эта кол», деди. Мана
хижолат изхорию лутфу адолат сураш!
Кампир уз даъвосидан, урлининггина эмас, уз конидан
хам кечди. Кизоти шуки, одил шох уни уша даврда адо­
лат билан бадавлат килди. Кампирни юлдузлардек ку-
мушлар билан безаб, фалак золи - куёшдек яшартирди.
«Тилла кампир» деб лакаб куйди.

Золи фалакдин неча курсанг алам,


Шах чу щлур адл, Навоий, не гам.

Туртинчи маколат
РИЁЙИ ХИРКАП#ШЛАР ХАКИДА
Эй, устамонлик билан дарвешлар кийимини кийиб
олиб, шому сахарда букириб, фарёд ураётган, хирканинг
хар чеккасига шайхлик ва такводорлик макрлари ямок-
ларини тикиб олиб, унга яна юмалок шаклли когозлар-
ни кадаб, уларни хар бирига мулжаллаб, иплари макр
ришталари булиб, игнаси эса иблиснинг муйлабидек.
Бошидаги эски салласи бурам-бурам булиб кетган,
эгри хассаси, хийла уйининг устуни, кошки у синиб, бу
уй йикилганида эди. Кулидаги тасбих доналарини бутпа-
раст йунган.
Беухшов соколини кулгу учун осилгандек, куриниши
хам эгри ёроч устига чикиб утирган эчкидек туюлади.
Ишида эчкичалик хам туррилик йук, у утрини тутса,
бунинг узи уррилик килади. Эчки ахлига яшил ут, яхши-
лик тиласа, мингта эчкига хам пешволик кила олади.
Тогда хам, даштда хам тудани бошкариб, йул кийинчи-
ликларидан омон олиб утади. Коп-коронги водийда хам
йул топиб, турри йулдан адаштирмай галасини бошкара-
ди. Бу тудасига турри йул курсатиб борса, буниси турри
жаханнам ути томон бошлайди.
Ул ажойиб туда зулмат водийси томон йул олиб, хо-
накохга етиб боришади-да, у ерга буйра тушаб, риёкор
шайхни узларига шайх деб атайдилар. Узини ориф деб,
Хизр деб билган бу «пир» «муридлар»ни уз усулларига
уйнатади. Шайхга муносиб риё ахли гохи баланд овоз
билан бакиришиб, гохида пирпиракдек чарх уришиб,
урнидан туролмайдиган даражада бехол булиб тикили-
шади. Кейин шайхни уз султонлари деб дуо киладилар-
да, унга хадялар, мол-дунёлар тортик киладилар. Бундай
эл ёмонларнинг ёмонидурларким, улардан ёмонрок ки-
шиларни топиб булмайди. Буларга, хатто дузах хам хайф.
Улар утга хам азоб берадилар.
Эй кунгул, икки жахондангина эмас, хатто жонлари-
дан хам кечадиган, жонига жонини фидо килишга тайёр
турувчи элга жахонлар фидо булсин. Улар кай томон
назар ташласалар, Хакни курадилар, набий суннатига
амал килиб, жаннат умидини хам, дузах вахимасини хам
назар-писанд килмайдилар. Борликни фоний билиб, узла-
рини йуклик ути ичида кул айлайдилар. Уларга мухаб-
бат лофи нораво.

Эйки бу гав.\арра тиларсан макон,


Билки, анинг кони эрур тобакон.
Хожа Абдулло* Ансорий хакида хикоя
Ул зоти бобаракотни Хирот ахли, уларгина эмас, бал­
ки барча коинот ахли солик кибласи деб атаган. Абдул-
лох Ансорий бир куни дедиларки: «Менинг ишим тоат-
дир, тангрининг амрига итоатдир. Бундан максадим дузах
утининг куркинчи хам, жаннат хам эмасдир. Инсон
куркув билан Хакка сиринса, узининг нафсини кутка-
риш учун енгилган булади. Ким хоркинлик чекар экан,
равзадан урин олишдан умидворлик килган булади.
Хакдан хар икковини яширин бажар, иш хаки учун
эса иккаласини мардикорлик деб бил.
Менинг ишим доимо топиниш булди, куркуву умид
иккаласи хам булди. Бандалик ишимга жавобгарман, туну
кун ишим бундай булса узрлиман, тоатим унга лойик
булмаса хам бирон соатим усиз булмасин. Кил деди, хар
ишини килмокдир. Рад килиши ёки кабули билан ишим
йук».

Учмору зохид, томуру булхавас,


Булса хавас ёр Навоийра бас.

Ёр юзи ёди била шод улай,


Дузах ила равзадан озод улай.

Бешинчи маколат
КАРАМ, ОЛИЖАНОБЛИК, САХОВАТ ХАКИДА
Устингга саховат кийими насиб этган, кулингда
сумнинг киймати колмаган инсон! Панжанг магрибу маш-
риада кумуш сочиш учун очилди. Кумуш билан кулинг
келишолмайди. Унда фано, мунда эса саховат - бир-бири
билан талашади. Кафтинг чакмокдан хам тезрок олтин
сочиб турганида, чакмок уялганидан терга рарк булади.
Бошинг устида саховат жикаси, унинг устида эса жумард-
лик гавхари яркирайди. Буки санга тангри ато айлади.
карам кисми билан сахо айлади. Жисмингдаги хар бир
тук тилга айланганида хам бунинг шукрини айтиб адо
этиб булмайди.
Энди саховат жуш урган чорингда шукр килиш керак
булганда, бахилликка юз тутмагил. Бахиллик барча си-
фатларнинг энг хасисидир, саховат хаёт жавхаридир. Бу
порлок дурни хор айлама. Бухл хисобида хаддан ташка-
ри сарфлайверма. Саховат хар канча макташга арзирли
булса хам, акл исроф тарзида куп сарфлама, акл бекор-
га исроф этишни бахиллик билан тенг тутади.
Эй, сен тангри молу давлат насиб этган экан, кимлар-
га яхшилик килиш хакида таълим хам бериб куйган. Билиб
ол: саховат килиш учун кимлар хакли, кимларга олтину
кумуш хадя килиш мумкин?
От чикариш, ном колдириш, исмини улурлаш учун
хатто кул билан етаклаб гавхар сочиш акллиларга муно-
сиб эмас. Мает ёки жинни киши бундай бемаъни ишга
кул уриши мумкин.
Кулида жом тутган киши тухтовсиз сочаверса, хар
канча сочкини тугатиши хеч нарса эмас. Бу хил бемаъ-
нигарчиликларни ахоли саховат деб атамайди.
Шундай одамларни хам сахий деб булмайдики, исроф
килмайди, лекин мухтож булмаган кишиларга уз мол-
мулкини бекорга сарфлайди: оч булмаган кишиларга дас-
турхон ёяди, яланроч булмаган кишиларга тун кийдира-
ди. Юзта йилкиси булган бойга от тортади, юз йилкиси
бор кишига кумуш тортик килади. Бадахшонга лаъл юбор-
са, Кирмонга зира олиб келиб улашади. Хизрни куриб
Колса, унга хаёт сувини тухфа килади, Мисрдаги шакар-
пазга доналаб наввот совра килади. Шамъни кундуз бе-
хисоб ёритиб куйиб, куёш зиёсига ёрдам курсатмокчи
булади. Хар кечаси коронрилик кучайсин деб, тухтовсиз
мушк сочиб чикади. Мухтож эл юзлаб нон тилаб турса
хам, биронтасига лукма хам тоттирмайди. Бундай одам­
лар куриётган бор устига ёрмай утиб, сувини курук чулга
туккан булутнинг худди узгинаси.
Яна бир хил кишилар борки, уларни хам саховат ахли
тоифасига киритиб булмайди. Бундайларнинг кузи хами-
ша халкнинг молида булиб, уларни тортиб олиш - муд-
даоси. Зулм, турли фирибгарликлар, ваъдаю алдашлар,
гувохликлар воситасида бир мусулмондан истаганини тор­
тиб олади-ю, бооща бировга бериб, олиш хам, бериш
хам унинг максади. Олишдан хам фойда йук, беришдан
хам.

Хотами Тойи хакида хикоя


Бир пок табиатли одам Хотами Тойидан суради: «Кафт-
ларинг иши саховат булганидан бери узингга ухшаган
бирон кишини курдингми?» У жавоб бериб айтдики: «Бир
куни катта бир базм куриб, шу чулда яшаётган барча
одамларни мехмон килдим. Зиёфат учун юзта туя, сон-
саноксиз кую кузи суйилган эди. Бир вакт мехмонлар
олдидан бироз дам олиш учун очикка, сахрога чикдим.
Шу пайт куз олдимда машаккат чекиб, оркасига тикан-
ли шох-шаббаларни ортиб, юк остида жисми уйи эги-
либ, унга хассадан сутун тиркаб олган, хар кадам юрга-
нида тухтаб, хар нафас олгунча дамини ростлаб бораёт-
ган бир кекса намоён булди. Унинг чекаётган изтиробла-
ри менинг кунглимга ут солгандек булди-ю, унга бокиб.
лутфу рахмдиллик билан шундай хитоб килдим: «Эй,
каддини машаккат юки паст айлаган, жисмида гам тика-
ни азоб бераётган инсон! Бугун Хотам уйида чакирик
булаётганлигидан хабар топмадингми, унинг даргохида-
ги зиёфатга бормадингми? Хотам хаммани мехмонга чор-
лаб, барча яхши-ёмоннинг кунглини оляпти-ку! Тиканинг-
ни ташлагин-да, иззат гулшанига ет, куп машаккат чек-
май, урнингдан туриб, чакирилган манзил томон йул ол-
гин», дедим.
Менинг у хакида ташвиш чекаётганимни англаган киши
бошини кутариб кулди-ю, шундай жавоб килди: «Эй, оёги-
ни хирс-очкузлик занжирбанд этган, буйнини эса тамаъю
тиланчилик аркони махкам борлаган, райрат водийсига
кадам урмаган ва химмат панжарасини кезиб чикмаган
инсон! Сен хам бу тикан азобини тотиб кур, шунда Хотам
Тойи миннатини эшитмайсан!»
Унинг бу сузлари асосли булиб, мендан унинг химма-
ти юксак эди». Эй Навоий, сенинг хам химматинг булса,
Хотами Тойи сенга банда булар эди.

Олтинчи маколат
ОДОБ ХАКИДА
Элга молу дунё, шараф-шон обру булмай, хаё билан
одобгина шараф хисобланади. Чунки ёриннинг бошлани-
ши хаё булганидек, ёгиннинг хар катраси тупрогни кимёга
айлантиради.
Одобсиз кишилар иззатли булмайдилар. Баланд ос-
мон бу хил кишиларни пасайтириб куяди.
Одобсизликнинг бири кулгу булиб, кулгу одобнинг
йуклигидан белги, холос. Кахкахаси туфайли каклик
каттик сайраб, бу хил кулгу унинг бошига хилма-хил
балолар келтиради. Рунча эса овозсиз очилиб, очилиши
сунгида сочилиб кетади.
Яшин уз кахкахаси туфайли тор ичида йикилиб, ер
билан яксон булади. Субх эса овозсиз уз жамолини аён
килар экан, куёш нурлари уз дурларини унинг устидан
исирик килиб сочади.
Кулгу уз хадцидан ошгач, йиглаш ундан куп яхширок
булиб колади, шамъ хар туни йиглаб, узини аён этар
экан, унинг устидан кулаётган рунчаларни ел учириб
кетади. Булут паст овоз билан куз ёшларини тукар экан,
яшин кулгусидан хоксор холатига тушади.
Одобли инсонлар кулгуга куп хам ориз очавермайди-
лар. Лекин хаё булути катрасиз хам булмайди. Кахкаха
хазил билан ёр булса, икковининг киёфаси курбаканинг
куйи билан сакрашини эслатади. Юзига сокол борлаб
элни кулдиришга интилган одам уз соколига узи кулгу
келтиради.
Масхарабоз кулгу уйготиш учун бир дирам деб нак
икки шапалок ейди. Бойукли хам уз куриниши жихати-
дан масхарабозга ухшаб кетгани учун, кушлар уни урмок
учун хужум киладилар. Бу масхарабозликларнинг бар­
часи хаё ва одоб келса, дархол дафъ булади.
Куёш рухсори жилва килгач, кеча зулмати ер тубига
киришга мажбур булади.
Хар бир акл-хушли инсон уз сузини акл билан сузлай-
ди. Мает одамгина шовкин-сурон солиб гапиради. Тулки
билан ит кулгу эшигини очишеа, шер курингач, бор улус
уйидан кочиб чикади.
Тавозуъ ёки адаб деб аталган нарса хакида акл факат
уларни мактаса хам, улус фикрига мувофик бирдек
булмайди. Масалан, уларни хар кишининг таврига - хола-
тига караб куриниши ва холатига мувофик бажариши
зарур. Масалан, бек кулга узок хурмат курсатса, узини
яхши, уни яхши хурмат килмайдиган буладилар, гадой-
нинг олдида сажда килиш эхеон эмас, балки эхеон унга
дирам бермакдур. Бола учун уриндан туриш хам адаб
хисобланмайди. Кексалар бундай ишни адабга нисбат бер-
майдилар. Бундай холда у мутакаббир-у, сен енгил таби-
атли инсон булиб коласан. Шунинг учун хам эл бу икки
хил ишни килишни коралайди.
О добда унинг муайян ш артларига амал килмок
мухимдир. Хар кишига муомала килинганда, унинг сенга
нисбатан ёши, обру-эътибори кандайлиги хисобга оли-
ниши керак. Бошкаларнинг обруйи сенга нисбатан паст-
рок булса хам, баланд булса хам, уларга яхши муомала-
да булиш керак. Улар бошкача иш тутсалар хам, сен
хисоб билан иш куришинг даркор. Бу хил ишингни жа-
вобини киёмат куни курасан. Умуман, барча билан яхши
муомала килмок вожибдур.
Бирон киши мартабада сендан паст булиб, сенинг хук-
минг остида булса хам, унинг сузи, шикоятлари сенга
хуш келмаётган булса хам, пайрамбаримиз хадисларига
кура ёкимли муомалада булиш, унга суз одоби хакида
угит беришдан йирок булмок лозим. Бундай одамларга
хамиша яхшилик килиш, айни чорда уларнинг ахволлари-
дан хабардор булиб туриш зарурдир. Бу уларга курсатил-
ган эхтиром, таъзим булишидан умидвор булиш керак.
Агар ахли аёлинг булса, уларга хам худди шундай
мехрибонлик курсатиш лозим. Болаларни кичикликдан
парвариш килишда хикмат куп. Катрани садаф тарбия
килиб келгани учун у бошга чикиш шарафига эга булди.
Яна бири фарзандга яхши от куймокдир. Шундай исм
куйиш зарурки, одамлар атаганларида уялиб колмасин.
Исмларда хам фарк куп учрайди. Бири Хусайн булса,
яна бири Язиддир.
Яна бири болага таълим бериш ва илму адаб ургатиш
учун муаллим топишдир. Ит таълим урганиб шундай ка-,
мол топадики, хатто орзида келтирган ови халол булади,
олим харомни халол килишга ургатувчи ит булса, урлинг
билимсиз булса, уни билимли килади.
Болани тарбиялашда унга шафкат курсатиш, уни так-
дирлаб бориш хам даркор, лекин бу хил ишлар: макташ,
мукофотлаш хаддидан ошиб кетса, факат зиён булади.
Болага мехрни хам, жазо беришни хам меъёридан ошир-
маслик унинг яхши одоби учун хизмат килади.
Одобнинг энг мухим шартларидан бири ота билан
она эхтиром ини баж о килмокдир. Бу икки зотнинг
хизматларини бир хил бажариш, бу хизматларни имкон
борича купрок адо килсанг хам шунча оз. Бошингни ота
кошига фидо айлаб, жисмингни ано бошига садка кил-
гил. Икки жахонингга рохат истасанг, ушбу икки зот­
нинг ризолигини олгил. Туну кунингни ёритмок учун
бирини ой, бирини куёш деб англагил. Сузларидан сал-
гина хам четга чикмай, васиятномаларидан бир кадам
булсин ташкари кадам куймагин. Барча хизматларинг
одоб доирасида булсин, коматингни эса «адаб» сузидаги
«дол» харфи каби тутгил.
Сунгра силаи рахм - кариндошларга садокат, улар­
га мехрибонлик, доимий алокада булишни, уша дойра
одамларига мехр-шафкатни узинг учун фарз бил. Карин-
дошларингнинг барчаси билан доимо муносабатни уз-
май, улуррогига хизмат кил, кичикрокларига шафкат
курсатгил. Узинг билан тенгкур деб хисоблаганларингга
хам эхтиром курсатгил. Килган мехнатингни хеч качон
юзига солмагил, хурматсизлик килиб зинхор дилига озор
бермагил.

Нуширавоннинг уялгани хакида хикоя


Нуширавон шахзода эканлигида, бир кизнинг ишки
билан нотавон булди, рунча каби кунгли тула кон эди.
Уз ёрига етишиш йулида орир мехнатлар килиб, охири
унинг висолига муяссар булди, бир чаман ичига хилват
жой тайёрлатиб, гулрух билан очик сухбат килмокчи
булди. У гулузор хам бунга каршилик килмади. Шох
дилбари томон кулини узатган эди, кузи бир бута нар-
гизга тушди, бундан уялиб кетиб, дарров кулини тортиб
олди. Суманбар хайрон булиб деди: «Бу хилда кул
чузмокнинг ва дарров тортиб олмокнинг сабаби недур?»
Сабабини шох шундай тушунтирди: «Менинг бундай
К е д т килишимга наргизнинг шахло кузи сабабчидур»,

- айни хаё билан футуват бу ишда уни кувватдан кол-


дирди. Кузларини ёшга тулдириб уриндан туриб кетди,
чунки унинг бу пок нияти Нуширавонга хос булган хаё
хосияти эдики, жумлаи оламга уни шох айлади, адлини
оламга панох айлади.

Айш , Навоий неча дилкаш дурур,


Лек адаб бирла хаё хушдурур.
Еттинчи мацолат
КАНОАТ БОБИДА
Ким учун каноат бир фан, одат булиб хизмат килган
экан, билингки, бой килган хам ана шу каноат булган.
Олтин-кумушлару турли безакларни бойлик деб хисоб-
ламагин, чинакам бойлик каноат ганжидир. Агар кулинг-
да каноат накди йук экан, харакат килгин-у, накди кано­
ат билан бойлик топишга интилгин. Чунки тамаъ - гадо-
лар иши, тамаьгир эса гадонинг узидир. Шох тамаъ килса,
жигилдонга айланса, каноатли дарвеш подшох булруси-
дир.

Шох ул эмаским, бошига куйди тож,


Шох ани билким, йук анга эхтиёж.
Шох агар ул булсаки, мухтождур,
Харф ила мухтожда хам тождур.

Ким каноатни хужжат деб билса, яхши-ёмонга мух-


тожлиги булмайди. Кимки каноат сари йул топа олса, бу
йул билан шох хам була олади. Молу дунё билан узинг-
ни бошкалардан юкори куйма, каноат мулки билан узинг-
ни маррур тут.
Сахрода сув истаган бир ташна инсон учун кулидаги
олтун кадахдан не фойда? Курук сувга каттик нонни
турраб еса, сувни оби хаёту, нонни куёш деб билсин.
Биров зийнат учун ошига шолгому сабзи урнига ол-
тину кумуш солган булса, сузганда олтину кумушлар
яраклаб турса, узинг айт-чи, оч бир одам уни тановул
кила оладими? Уни ейиш тишларга канча озор берса,
хазм килиш хам ошкозонга осон булармикан? Хазм булса
хам инсоф юзасидан карасанг, бекорчи сарф билан ис-
рофдан бошка нарса эмас-ку?
Инсоф эшигини очиб, бу фойдасиз дуру гавхарларни
очу яланрочлар устидан сочиб очга емак, яланрочга тун
бериб, юз тилаганга - минг, бир тилаганга ун берса, узини
хакикий конеъ (каноатли) инсон деб билса, тангрию халк
олдида хам узрли булади-ку!
Баъзи бадавлат кишилар буладики, узининг шундай
эхсонларидан кунгли тулмайди. Кийими учун эгнида па­
лое йур-у, элга чиройли, безакли либослар хадя килиш-
ни уйлайди. Бу ниятни амалга ошириш учун аввал уша
халол пулни мехнат чекиб топиши керак.

Икки каро пулки, чекиб даст ранж,


Яхширон андинки, шох инъоми ганж.
Тинч кунгул бирла катинсиз умоч,
Бехки биров миннати бирла кулоч.

Баъзилар хаёлда фаровон хаётни, баланд иморатлару


куркам гулистонларни орзу киладилар. Унинг урнига
жахонни бир ховуч кулча куриб, туби ва сидра дарахт-
ларини хашакча куриш, кук касридан узининг кийшай-
ган айвонини афзал билиш, кулбаси ой шамидан ёрук
булиши, эшиги ел кулидан очик булишини ёктириши,
эгнидаги ямокли куйлагини фалак атласидан афзал би-
либ яшаш каноатни шиор килиб, тамаъ билан хор булиш-
дан аълодир.

Икки дуст хакида лнкоя


Форс мамлакатида икки дуст Чин сари юриш килиш-
ни истаб колдилар. Бири азалдан каноатли киши булиб,
иккинчиси унинг акси эди. Йулда борар эканлар, бир
катта тошни курдилар. Унинг ярми ерда-ю, ярми юкори-
да эди. Унга «Ким мехнат килса, тошни айлантириб уз
жойига куйса, ёзилган бир ёзувни куради ва бу водийда-
ги бир остона остида катта бойлик яширинганидан ха-
бардор булиб, унга эга булади. Кимки мехнат килиб,
алам тортишни истамаса, унинг учун сабру каноат бари-
дан яхширок», деб ёзиб куйилган экан. Каноатсиз одам
бу хабарни укигач, бойликка эга булиш учун тош ости-
ни казишга тушди, каноатли бепарво булиб утирарди. У
уша атрофни томоша килиш билан банд булди, «Менинг
каноат бойлигидек бойлигим бор, бу мехнатдан кандай
нафъ тегарди? Тангри эхеон бераман деса, тош ёрилиб
хам бойлик чикаверади», деб хаёл сурди-да, эрта туриб
шахар томон йуналди, шахарга кирадиган бир неча дар-
воза булиб, шахарга биринчи булиб кирди. Хамма уша
дарвоза - у биринчи булиб кирган дарвоза томон инти-
ларди. Бу элда шундай бир одат бор эканки, мамлакат
подшоси нариги дунёга рихлат килган булса, аъёнлар бу
гапни шахар халкидан яширин тутишар экан-да, кимки
сахарда шахарга хаммадан бурун кирса, уни подшох сай-
лаб, бошига тож куйдиришиб, бармогига олтин узук та-
кишар экан. Бу сафар хам худди шундай хол юз бериб,
халиги мусофирни шох кутардилар.
Унинг тош остини казиётган дусти эса орир мехнат-
ни бажариб булгач, тошни ёнига ардариб караса, ундаги
хатда «Хом тамаъ бу дунёда алам чекади», деб ёзиб
куйилган экан. Хуллас, каноат килгани подшох булди,
бунисини эса тамаъ ранжи хоксор килди.

Килма, Навоий, тамаъ элдин дирам,


Бор эса, берсанг худ эрур ул карам.

Саккизинчи маколат
ВАФО ХАКИДА
Бас, кишига хаётнинг лаззати ёр экан, умр деган ёри
вафодор экан. Вафо одатидан узок одам зиёси йук шамъ-
нинг узгинасидир. Зиёдан озукаси булмаган шамъ эса
гуёки утсиз зиё, нури булмаган бир муз парчасидир.
Вафоси булган кишинигина ёр деса булади. У худди
умр каби вафодордур. Хар киши оламда ёрсиз булса,
дури шахворсиз бир садафгинадир, холос.
Ё лриз одам уз кишинг булса хам, кулидан бирор иш,
бирор хунар келмайди. Ё лриз киши качон киш илар со-
нига утади? Якка-ёлгиз инсон даврада хам хар канча кар-
сак чалсин, садо яратолмайди. Чунки ёлриз, бир ховуч-
дан садо эшитиш мумкинми?
Ёрсиз элнинг охи рам-андух булади, холос. Ёнса ёлгиз
- ёроч туташдан нарига бормайди. Ток кишининг уйи
хам паст булади. Качон уйни битта устун кутариб ту-
рарди? Бургутнинг бир каноти синса, тез учгани билан
дархол чарчаб колади.
Агар нард тахтасида биттагина ракамли куб (каъба-
тайн) булса, бу уйинни уйнаб булармиди? Тошки чак-
мокдан узокрок тутилса, иккаласи хам узокдан тутаб
тураверади-да! Бир-бирларига якин етишсаларгина улар-
нинг утларидан олам ёришади.
Учи иккига айрилган каламнинг учларидан бири син­
са, ёзаётган киши уз хатини битиролмай колади.

Жумла жахон ш о х л и р и д и н ори бор,


Кимки гадодур, д о т бир ёри бор.

Шохнинг ёнида хамдамлару ёрлари булмаса, кунгли-


да ташвишлару армонлари хам куп булади. Ёр шундайин
бир бебахо гавхарки, ундай ёрга шох хам, гадо хам мух­
тож булади. Мен айтиб утганимдек, содик ёр бу даврда
мутлако колмаган. Топмок агар гарчики мушкил булса
хам, одамзод орасида топилади. Бу хил дустлар васли-
дан бахраманд булган кишининг бошига жоним исирик
булсин. Ким вафо куриб, жафо килмаган булса, курган
вафосига вафосизлик кайтармаган булса, эй сабо, жо-
нимни унга топширайин, хеч уялмай унга етказгил. Мен-
дин унга арзи дуо айлагин, йулида жонимни фидо кил-
гин. Чаманининг атиргулларидан олиб кел демайман,
кузимга йулининг чангларини етказсанг булгани. Унинг
билан сухбатлашишга имконинг етса, олдида менинг
холимдан сузлаб берарсан.
Аввал оёгига тушиб паст бул - оёкларини упгил, туп-
рор билан тенг бул. Субх насими каби хомуш турмасдан,
шом шамоли каби фирон айла. Айтким, висолингни ти-
лаб яна канча зор булай, фирокингга неча гирифтор
булай?
Сени истаб шунчалик куп изладимки, хар кайси када-
мим сенинг талабингда бир алам булди. Сени тилаб хар
канча шиканж курган булсам, ранж дардидан бошка би-
рон ганж талаб этмадим. Хар кишинингким оёрига бош
куйсам, менинг бошимга жала каби тош ёгдирди.

Хам бу нафас бошима ет ра%м этиб,


Сунгра не о с и р келурунг мен кетиб.

Турмаву зинхор етишгил менга,


Хизр хаёти бу хабар бил менга.

То чинибон утру , юз афрон килай,


Кайси фирон, балки фидо жон килай.

Тушса кузум йирлаю жононага,


Жон берайин олида шукронага.

Жондин олиб дард бу дармон била,


Бормайин охир дами армон тила.

Гар манга бу ком карийб улмаса,


Давлати дийдор насиб улмаса.

Дашти фано сори хиром айласам,


Мулки адам ичра маком айласам.

Айласалар икки томондин вафо,


Етгай улар жонира онча сафо.

Ким сифати сирмагай аврок аро,


Демайин аврокки, офок аро.
Икки вафолик ёр хусусида
Эшитишимча, шохи комрон, турт улус хони Амир Те­
мур Курагон иклимларни бирин-кетин босиб олар экан,
Хиндистон улкасида каттик жанглар булди. Сохибкирон
ролиб келиб бир неча худудларни фатх этди ва душман-
лар кунглига кучли дахшат солди. Ёвлар кофир булиб,
шаханшох уларнинг барчасини кириб ташлашга буйрук
берди. Хар бир аскар уз хохишича бош кесишга кириш-
ди. Бошлар селлардаги тошлар каби хамма ёкни тулди-
рарди. Уткир ханжарлар хамма ёкда бош кесишдан буша-
масди. Шу махал икки бечора ёр котилларга дуч келиш-
ди. Бир сипох улардан бирининг калласини танасидан жудо
килмокчи булди. Шохнинг буйрурини бажармаса, узининг
улдирилиши аник-ку! Ёнидан ханжарини чикариб, халиги
хинднинг бошини чопмокчи булган эди, дусти бошининг
ёв тири остида турганини курган йулдоши уз бошини очди-
да, душман аскарига тутиб, «Сенга бош керак булса, унинг
бошига тегмай, менинг бошимни кесакол», деб илтижо
кила бошлади. Сипох олдинги хиндини колдириб, кейин-
гисини улдирай деб тир кутарган эди, уртоги котил оёрига
бош куйиб узини улдиришини тиларди. Жахли чиккан
сипох «Майли, иккалангизнинг каллангизни оламан» деб,
кай бирига ханжар кутарса, иккинчиси изтироб чекиб
фарёд урарди. Икки дуст уз бошларини олдин кестириш
учун бир-бирлари билан талашишарди. Шу хол давом этар
экан, эл орасига «ал-омон», яъни «улдиришни тухтатиб,
колганларни омон колдиринглар», деган эълон-буйрук
эшитилди. Икки дуст бир-бирлари учун жонларидан ке-
чишган эди, шох хам халк конидан кечишга фармон бер­
ди. Икки жонажон дуст узларининг чинакам садокатла-
рини намоён килишиб, узлари хам омон колдилар, элнинг
хаётини хам саклаб колдилар.

Эй Навоий, худо сенга шундай ёр берса,


Сен хам унга бошинг билан жонингни фидо нилгин.
Туккизинчи маколат
ИШК УТИ ТАЪРИФИДА
Тупрокдан ясатилган одамни тонг сахарлаб рух майи
билан мает килдилар - танига рух киргиздилар. Тупро-
f h h h хикмат кули билан Эрам боридек яшнатдйлар. Жан-

нат борига ухшаган бу гулшан хурлар жилвагохининг


узи эди. Кушлари хар лахзада юз афсона сузлар, эшит-
ганлар яна янги афсона сузлаб беришини кайта-кайта
сурашарди. Фалак боридек покиза ва саришта бу бор-
нинг хар бир гули янги чиккан ойга ухшарди. Юзи энг
тоза гулдек булиб, чехраси устидаги кизиллик унинг F03a-
си эди. Комати савсандек тик, балки сарв ила шамшод
каби эди. Зулфи мушкин булиб, юз ва энг лолаю насрин
каби эди. Юзида куёш булогидан томаётгандек суву ут
тобланиб турар, кузлари наргиси фаттондек, лаблари
очилган рунчадек эди. Майин хат-туклари жуда чиройли
куринар, ул сабза устидаги шабнам терга ухшарди. Хул-
лас, хусни жамолда тенгсиз эди.
Ишк булбули достон куйлар экан, бу бустонни томо­
ша килишга кирди. Назари гулга тушиб, шавк утидан
жони хабардор булди. Жонига ишк утидан харорат ту­
шиб, кунглида FaM шуъласидан изтироб пайдо булди. Гул
унга караб изхори ноз, жилва-табассум кила бошлагач,
булбулнинг багри куюб, шундай фарёд чекдики, утидан
чаманга рулрула тушди-ю, o u i H F y маъшуклик аён булди.
Ишк турёни тобора кучайиб, ошикнинг шайдолиги оша
борди, шундан сунг жахон мулкига ишк FaeFocH тушиб,
замон ахлини талон-тарож кила бошлади.
Рух бу гул тиканига гирифтор булиб, жон хам бу буй.
исидан мает эди. Ишк кайси кунгилни макон этган булса,
уни ишк утдан лаълга кон айлади.

Булмаса ишк, икки жахон булмасун,


Икки жахон демаки, жон булмасун.
Иищсиз ул танки, анинг жони йун,
Хуснни нетсун кишиким, они йун.

Ишк бир дур булса, кунгил унинг сакланадиган кути-


часидир, балки куёш, ишку кунгил унинг буржидир. Ишк
хусн ишидир, киши шамъ билан ут ёкканидек, хусн хам
ишк равшан аён килади, лутфу тароват гулда канчалик
куп булса, хасратидан булбулда рулрула хам шунчалик
куп булади.

Ошик узин ким деса ошик эмас,


Барча киши ишкда содин эмас.

Хаммаёкни кезиб, хуснли бирон гузални топиб, ке-


йин унга кунглини бойлаган инсон кунглини бир пора
тош, шамъ утидан кизиган бир коя тош деб билди. Ёлрон-
дан узини дардли килиб курсатиб, мотами булмаган холда
ёкасини чок этиб, ташкарисидан хийлагар, ёлгончи, мак-
кор, ичкарисидан иблиснинг узгинаси; ташкарисидан са-
докат зийнат, ичкарисидан бузуклик, безбетлиги булган
ошик чин севги шайдосими?
Ёридан не-не нарсаларни истаб, одобсизликдан тортин-
май, гох лаби лаълидан жон тамаъ килиб, жонгина эмас,
иетаган нарсаки тамаъ килиб, гул тянини васф этиб, хар
бир аъзосини таърифлаб, сузлари фахшу макрга тула булган
ошикни ултурса, жисмини бошдан-оёк куйдурса арзийди.

Ошик ани билки, эрур дарднок,


Хам тили, хам кузию хам кунгли пок.

Ишк ошикни узлигидан поклаган булиб, балки фано


утига хашак этган булса, дардини яширганидан юзи сар-
райиб, куз ёшини окизаверганидан кузи ариг булса, дард
юкидан кадди эгилиб, кадди «дол» харфига ухшаб кол-
ган булса, хаёлидан бошкалар хаёлини чикариб, жонини
факат жонони хаёли билан тулдирган булса, ёр номидан
бошка сузи булмаса, жонида жонон рамидан узга иам
булмаса, хар тарафга Караганда, факат ёри жамолиниги-
на курса, ана шундай ошикнигина хакикий ошик санаш
мумкин. Хатто узлиги хам бартараф булиб, куз ташла-"
ганда факат ёрни курса, севгида шу тарзда маглуб булган
ошиккина мухаббатда содик була олади. Шундай мухаб-
батгина унга узлигини унуттира олади.
Бундай ошик узлигини унутиб, уйдан ташкари чикки-
си келмай колади. Шунда унинг дустлари уйдан ташкари
чикмаётгани учун маломат килсалар, жаннат ваъдаси
билан овутиб, ишк утидан кунглини совутсалар, у гуза-
ру хиёбон сари йул олиб, даштда туп-туп одамларни
куриб, уша одамлар ичидаги гузал чехрали сохибжамол
узининг париваш хусни билан уни узига ром килади.
Май ути рухсоридан юз гул очилиб, бирини дасторига
кистириб олган, хусни ути шуъласи гулзорга ухшайди.
Гулзорининг хар томонида гулнор куринади. Кошлари
хилолни эслатади, ул хилоллар ошик ахлини девона кила­
ди. Халиги кошлар улусни катл килмок учун бошлари-
ни якинлаштириб маслахат сурадилар.
Зулфининг сунбуллари устма-уст тушган. Утли кузла-
ри ноз билан хар ёнга бокади. Лабларида хаёт катраси
котиб колгандек, йук, бало чашмасидан жон томиб тур-
гандек куринади.
Бу кандай жамол намойиши, эй кунгил? Балки гулис-
тони Халил, эй кунгил. Шундай жамол билан жавлон
килиб ошик бошига етиб келса, тупрок булишдан бош-
ка чораси колмайди ошикнинг. Ул чор Шиблию Зуннун
булса хам, купларни мажнун килади. Дин уларнинг мо-
тамига хой-хой чекиб, акл пири болалардек бармори-
ни тишлаб колади.
Рухул-амин, яъни Жаброил хам унга бокиб, орзидан сула-
кайи окади. Курмаган эл бу утдан омон колади-ю, куриб
кул булмок хам ёмон эмас. Кимки кирланган, нопок булса,
бу тозаловчи ут орасига кирса, покрок булиб чикади. Ким-
га бу хил куйиш одат булса, дунёда саодат топади.
Унинчи маколат
РОСТЛИК ТАЪРИФИДА
Хар кишиниким одати тутрилик булса, фалак унга
хар канча тескарилик, кайсарлик килганида хам курка-
диган жойи булмайди. Укнингтаянч парлари турри булса,
ернинг эгрилиги унга бирон зиён етказармиди? Йул канча
турри булса, йулчи максадидаги манзилига тезрок етиб
боради. Шундай вактларда кинрир-кийшиклиги туфайли
йулнинг узайиб кетиши аник-ку!
Най турри булгани учун хам одамлар уни тинглашни
ёктирадилар. Чанг эгри булгани учун кулогини бураб
жазо берадилар.
Айвонда ёнаётган шамъ ути турри кутарилиши туфай­
ли кечки базм шохиди булади, куп айланиб учавергани
билан парвонанинг етиб бориш жойи маълум.
Сарв комати ук каби турри, шу туфайли шамол хам
унга зиён етказолмайди. Борда чирмашишдан бошка
ишни билмайдиган сунбул эгрилигидан юзлари корайиб
кетган.
Чанг асбоби кили турри экан, нафис овозлар чикара-
веради, салгина эгри булса, соз чикмайди.
Назари турри одам турри, покиза киши булади. Ким-
нинг кули эгри булса, у - урридир. Кул эгриликка мойил
булса, уни кесибгина тузатиш мумкин. Хар кимиким
турриликни истаса, у икки хусусиятни англаб олеин. Би-
ринчидан, кишининг сузи турри булса, сузигина эмас,
балки хам сузию хам узи турри булса, халол булса. Бири
буки, ёлрон гапириб куйганида ачинса, турри сузни чи-
ройли гапирса. Аввалгиси яхши, лекин иккинчиси хам
ёмон эмас.
Ё л р о н н и камрок гапирадиган кишилар кошки бизнинг
давронда хам булса эди. Кимки бу давронда ростгуй
булса, иши доимо каму кустликдан бошка нарса булмай­
ди. Давр эгриликни талаб килади, сен ростликни тила-
санг, розилик билдирмайди. Турриликни шон-шараф деб
оилган кишиларга даврон гардиши душманлик килади.
Калам турриликни талаб килгани учун боши кесилади.
«Алиф» харфи турриликни яхши кургани учун «бало»
сузи уни оёклари остига олиб мажаклайди. Янги ой эг-
рилиги туфайли хамманинг диккатини узига тортади.
Салла чирмалиб-чирмалиб бош устига чикишга сазовор
булади. Йук-йук, бундай эмас, бу ёзганларим хато. Бал­
ки барчаси каламнинг битган хатолари, эгри билан турри-
нинг таърифи айни хакикатдир. Шамъ туррилигидан хур-
санд булиб куяди-ю, лекин бошдан-оёри нур булади. Чак-
мокнинг иши эгрилик булгани туфайли хам, гарчи у хам
ёриса-да, ер ичига кириб йук булади. Дехкон режа чек-
мас экан, бог урнига чангал унади. Девдон моласиз, урур
сочса, сувни тенг ичмай канчаси яксон булади. Кузгу
юзи канча текис булса, сохибжамоллар юзи турри булиб
куринади. Унинг юзи сайкалланмаган булса, атрофидаги
безаклар уни мутаввал - турли хилда: чузик, йугон ва
Х . к . курсатади. Куёш жим турган сувда турри акс курсат-
са, сув кузралса, эгри курсатади.
Хато килиб билмасдан ёлрон гапириб куйиш ёлгончи
деб аташга асос булолмайди, чунки бу хил одамлар хато
килганини англагач, узлари ундан воз кечишади. Ёлрон
гапиришни шиор килиб олган, доим ёлрон сузлашга одат-
ланган одамларни эркагу мусулмон деб булмайди.
Ё л р о н ч и л и к н и касб килган киши хар канча харакат
килса хам, бир-икки иши юришади-ю, унинг ёлгончили-
гини халк билмай колса хам, Аллох огох булиб, куриб
туради-ку! Ушбу сифатини элдан хар канча яширмасин,
ёлрон охир узини бир куни ошкор этади.
Одамларни хар сохада алдаб юришдан кура уррилик
ундан яхширокдир. Хар киши ёмон, ёвуз ният билан
онт ичган булса хам, нияти урирлик булса, кафорат би­
лан дафъ килиш мумкин. Кимки узи уз сузини ёлгонга
айлантирган булса, у, колган барча сузларини хар канча
рост демасин, эл унинг сузлари ростлигига хеч качон
ишонмайди. Уни азобга солган бу зиён, зарар шу дара-
жадаки, хатто кафорат билан хам ундан озод булиш
иложсиз.

Кимсага ёлгончи дебон колса от,


Бу от ила чорласалар узу ёт.
Сидн хитоби яна ёнмас анга.
Чин деса хам, халц инонмас анга.
Кимки чини эл аро ёлрондурур,
Ёлгони чинликка не имкондурур?
Неча зарурат аро колгон чоги,
Чин демас эрсанг, дема ёлрон дори.

Ёлрончи Дуррож хакида хикоя


- Бир урмонда ёвуз бир она шер яшарди. У вахшатда
осмон йулбарсидан куркмас эди. Бола курганида завкка
тулиб хурсанд булар, аммо купинча уларни чумолилар
талаб ташлашар, шу туфайли шер уз фарзандини огзида
кутариб олиб юрарди.
Уша урмонда бир кирговул хам яшаб, хамиша разаб-
кор шердан куркиб хаёт кечирарди. Шер дам-бадам бола-
сини тишлаганича урмонда хар ёнга кадам куяр экан, но-
гахон дуррож ётган ерга бориб колса, у парр этиб учиб
шерни сескантириб юборар, шунда у тишини каттикрок
сикиб боласига азоб берарди. Уз жигарига мотам тутган-
дек буларди. Кунгли бу ишдан озор чекиб, дуррож билан
дустлик чорасини излай бошлади. Унга дедики: «Сенда
менинг заррача касдим йук, бу сузларимга ишонч билан
кара. Мендан вахм килмай, дустиму сирдошим булгин.
Хурсандчилик чоигариида эса шодлигимга шерик булгин.
Мен хам сенинг овозингни эшитиб хурсанд булай. Шарт
шуки, сенга бирон хайвондан зарар етса, овчининг турига
тушиб колсанг, ёрдам учун дархол кулимни чузай, душ-
манни бир панжам билан йук килай. Ваъдамга содик булиб
сени душман тузокидан халос килай!»
Шер куп тушунтириб, уз муддаосини баён килгач,
дуррож хам у билан юракдан ахдлашди. Шундан кейин
икковларининг урталарида мехр-мухаббат пайдо булиб,
курганларнинг хаваси келадиган даражага етишди. Шер
цаерда ором олиб ётган булса, атрофида дуррож куркмай
парвоз этар, худди султон бошида хумой айланиб учиб
тургандек, шер боши атрофида парвозда буларди. Шер
унинг сайрашини эшитар экан, баъзан ёлгондан ёрдам
сураганини эшитиб колиб, унга: «Ёлгондан мени ёрдамга
чакирма, яхши булмайди, турри суз олдида ёлрон ёмон
килик саналади», деб насихат киларди. Аммо хеч кайси
хайвондан куркмайдиган булиб колган дуррож ёлгончи-
лигини йук этмай, хазиллашгани-хазиллашган эди.
Бир куни бир овчи уни ушлаш максадида уз турини
ёйди. Дуррож доналарни еб, сув томон юрган хам эдики,
овчи турини тортди. Куш овози борича узининг тузокка
тушиб колганидан шерни «Дод! Мени тутиб олишди!»
деб огохлантирса хам, шер унинг сузларини хар доимги-
дек алдамчилиги, хазили деб уйлади. У дуррожнинг бун­
дай хазилларини, ёлгончилигини куп эшитиб алданган
эди. Шунинг учун бу сафарги чин сузларини хам олдин-
ги киликларидан бири деб билди-да, ёрдамга келмади.
Окибатда ёлрончи куш овчи кулида халок булди.
Хар кишиким бирон сузни бехосдан ёлрон сузлаб
юборса хам, халк уни рост деб билади.

Сузда, Навоий, недесанг, чин дегил,


Рост наво, нагмага та^син дегил.

Ун биринчи мацолат
ИЛМ ВА ОЛИМЛАР ХАКИДА
Оламнинг иши халк билан душманлик экан, олим хор-у,
жохил (билимсиз, нодон) азиз булаверади. Токи жахон
зулмдан воз кечмас экан, дарахт баланд булиб, мева ерга
тушаверади. Нокасларга баланд мартабалар-у, билим
ахлига - азоб-укубат, тошлар т о р устида-ю, бойлик, кон-
лар унинг остида булаверади. Феъли ёмонлар юксак мав-
кеъларни эгаллаб, оламни хукмига буйсундираверади.
Худди бахтсизлик манбаи булган Кайвон (Зухал) юлду-
зи осмоннинг юкори кисмида урнашиб олгандек, «Саъди
Акбар» булган Муштарий ундан куйида, олтинчи осмон-
да жойлашибди. Фалак хамиша яхшини ёмондан куйига
куяди, булмаса яхши ёмондан гаму озор тортиб, борда
гулнинг хамнафаси тикан булармиди? Канчадан-канча
соф, пок дурларни яширган садафнинг корнини олмос
билан ёриб, баррини чок килишармиди?
Барир ёрмок максади булган куш шох билаги устида
ором олади, чиройли, дилкаш наволар чекувчи куш -
булбул эса кул ичида хор булиб яшайди.
Бир нотавон йигит шахридан илм истаб йулга тушади,
кашшоклигидан оёрида ковуши хам йук, туни хам йукли-
гидан танаси яланг. Оёкларини тиканлар илма-тешик килиб
юборган, бошида икки-уч уралган салла. Хайвонлар тери-
си каби кийимининг бошидан оёги тилик-тилик. Максади
кушини кидириб кузда ёши билан шахар кезади. Эгнида
китобу дафтар, илм олишга шошилади.
Корни мухтожлик туфайли хамиша оч. Жисми шун-
чалик заифлашганки, савол беришга хам мадори колма-
ган.
Халк куп булгани билан бирон киши унга дустлик
курсатиб, мадад килишни истамайди. Бечора йигит уз
шахру диёрини ёдига олиб, бу ерда каерга боришни
билмайди. Куча, уй, бозор куп, лекин бу йигит каерга
бориш, каёкка кадам уришдан ожиз. Окшомгача шу
тарзда тентираб кор ол и тушгач, бирон бурчакни то­
пиб ухлаб колади, лекин тонггача уйку келмай бехол
ётаверади.
Тонг отиши билан мадрасама-мадраса юриб, уз холи-
ни айтиб неча кунини бекорга утказади. Унинг истагини
эшитган баъзилар уни хазил-мазах киладилар. Кундуз
маскан, кечаси ётадиган бир жой тополмай, рурбатда
изтироб чекиб, шунча алам курадики, тил билан хам
баён килиб булмайди.
Хуллас, мадрасалар бурчагида ун-ун беш йил алам
чекиб, хам ишлаб, хам билим олишга тиришиб, охири
узига бир-икки сохиб камол дуст топиб, турли билим-
ларни, ибрий, юнон, сурёни тилларини, хинд тилини хам
пухта эгаллайди. Унинг кунгил уйи бир дарё булдики,
унинг хар катрасида бир дард нихон эди. Фалак илмла-
рини шунчалик кенг ва чукур эгалладики, Абу Али фикр-
ларини осонгина ечиб берарди.
Лекин унинг душманлари, хасадгуйлари хам йук эмас-
ди. Айрим жохил, илмсиз золимлар унинг турри курган
нарсасини эгри деб, айтганлэрини нотурри, ёкимсиз деб
курсатишарди. Уни дину диёнатсиз килиб курсатувчи-
лар хам топиларди.
Хисобсиз бойликка эга булган, кийиму асбоблари зар-
каш, ёмонликдан итдан хам баттар бир жохил унга ёмон-
ликни раво куриб, олимнинг фазлу фасохатли суз ва
ишларига кабохат ва разолат билан жавоб берарди.
Амир деган номга эга булган бу жохил халкка уз айт-
ганларини килдира оларди. Унга халиги билимли олим-,
нинг хизмати керак булиб, уни хизматга олмокчи булди.
Олим эса илтимос кила-кила, зурра бир маротабагина
рухсат олиб, амир кабулига кира олди...

Илмни ким воситаи жох этар,


Узинию халкни гумрох этар.
Олим агар жох учун улса залил,
Илми унинг жахлига булрай далил.

Олим илмга садокат билан хизмат килиши керак.

Олим агар катъи амал айласа,


Илмига шойиста амал айласа.
Солмаса куз жифаи дунйи сари,
Боцмаса туз дунйийи фоний сари.
Они шараф гавхарининг кони бил,
Гавхару кон, хар не десанг - они бил.
Бундай олим атрофини чексиз гавхарлар ураб олган,
узи осмон булса, хар тараф унинг юлдузлари булган;
конидаги гавхарларининг барчаси хам пок булган, юл­
дузлари хам хароратли, ялтирок булади.
Кимга бундай бахт насиб булиб, дунёга куз солмаса,
эгнидаги кийимлари юз ямок булса хам, асал солинган
идишдан яхширок, мушкию нофаси йук булса хам дуруст-
рок булади.

Эр кишига хилъат ила не шараф,


Дурга не нуксон йирон улса садаф.
Кайси чибин кисвати заркордур.
Ери дурур найдаки мурдордур.

Имом Фахр Розий ва Хоразм шохи


хакида хикоя
Тасаввуф оламининг энг забардаст алломаларидан бири
булган олам имомларининг имоми Фахри дин бир махал
Хоразмга мехмон булиб келди. Шунда Хоразм шохи уни
куришга келмади. Илм шукухи бунга хам йул бермади.
Шох узининг ушбу килган ишидан уятда эди, лекин имом
бунга парво килмади. Вокеанинг сабаби хам очилмагани-
ча колди.
Бир куни имом хаммомда эди, шох хам ногахон юви-
ниш учун келиб колди. Бир-бирларига дуч келишганда
шох хижолат чеккан холда унга савол берди: «Эй ил-
минг билан элни бахравор килган зот! Киёмат ишидан
бир саволимга жавоб берсанг. Ул куни одамлар не холда
буладилар, кишиларнинг ахволи не кечади?» Сохиб ка-
мол аллома шундай жавоб кайтарди: «Сенинг максадинг
хашр сузини эшитишдир. Бу сузга шу хаммом жуда мос
келади. Махшар куни гадо билан шох бир хил, бир кури-
нишда, иккови хам ялангоч булиб, давлату мол эгалари
сенинг каби бору йути ташкарида колади. Менга ухша-
ган илм ахли эса йикканлари узи билан хаммом ичида
дам бирга хамрох булади. Сен султон булсанг хам, ёнинг-
да фойдали бирор нарсанг булмайди, лекин менда илм
билан фойда, нажот жуда куп булади», деди.

Илм, Навоий, санга мансуд бил,


Эмдики илм улди, амал айлагил.

Ун иккинчи маколат
КАЛАМ ВА КАЛАМ АХЛЛАРИ ХАКИДА

Бу кандай ёкимли суратки, уни чиройли килиб, дик-


кат билан ким яратган экан? Учлиги - нозик маънолар-
ни безатувчиси, тирноги - ч и з р и ч н и н г к о н томири. Куш-
дек енгил тузилган булиб, тумшуридан хар томонга маъ-
но сочилади. Овкати - зулмат, ватани эса нур устида.
Ок сахифалар устига мушк сочади. Харакатлари тезу
чаккон, улчамли, лекин учиш учун каноти йук.
Куш дема, айтгил, хуш исми кора илон, де, илон эмас,
афсунгар, найрангбоз илон, де. Ялтироклиги, учкурли-
ги, кул-оёкларининг яширинлиги бу фикрга шохид. Ти-
лини чикарса, ундан афсунлар фош булади. Бу жахонда
ким илоннинг афсунгарлигини курибди? Илон дема, пул-
ларни асровчи дегин. Унинг идишларида, косаларида
юз хил дуру жавохир яширин. Аждар каби орзидан ту-
тун чикариб, тунни гавхар каби ёритади.
Аждар эмас, сорлом аждар, балки Мусонинг хассаси
дегил. Булмаса кандай килиб жахон сехрини, маънолар
мулкинию баён сехрини ютди? Унинг мавжудлигига мун-
ча шараф мавжуд экан, котиби макбул ёки мардуд була­
ди. Канча-канча яхшию ёмон котиблар китоб битишга
майл киладилар.
А ввал к о зи х о н а котибини кузатайлик. Шаръий
булмаган ишларга ризолик бериш унинг иши. Адолатли
шохид унга ёлрончи гувох, тухмат килиш учун пул ол-
ган гувох. Нохак нарсани узундан-узок килиб ёзиб, короз
юзини хам уз юзидек кора килиб, барча хиёнатни диё-
нат билиб, барча диёнатда хиёнат килиб, Исо хам буйдок-
лик учун пул туламаса, унинг номига туккиз хотинни
ёзиб, махр туламагани хакида хужжат тилаб, уз дафта-
рига бу хакда ёзиб хам куяди. Ким унинг ёзганларига
калам урса, уз юзидек номасини хам корайтиради.
Кейингиси хийлакор муфтий булиб, хийла, макр
ва алдовдан бошка иши йук. Кунглига келган хар бир
булмакур гапни турри деб китобига ёзаверади. Чурига
куёш кийимини кийдириб, хашанга Хасан кийимини кий-
диришга уста. Бехуда наволар ичига захр кушиб, шамъ
тубига куёшни яшириб ташлай олади.
Хохласа Амр ва Зайд хакида узаро мактуб ёзиб, йук
нарсаларни ёзиб ташлайди-ю, «Валлоху аълам» деб Хак
номини хам киритишдан куркмай мактуб «яратади». Саф-
хаси шабистон каби ораста, мухрлари бетартиб. Диккат
килган киши хар гул ичида юз тикан топади. Хар бир
сузида катор-катор хатолар топади. Бундай мактублар-
ни ёзадиган котиблар буйнини каламдек узиш керак.
Яна бири олими девон - девон амалдори булган ко-
тибдир. Дев анинг ишларини куриб хайратда колади.
Фалак унга амалдор номини берган, шу дордан бахра
олеин дегандек. У бу амал била жоми май ичиб, хоким
каби мулкни горат этиб юрзди.
Косибу дехконга хам зулм килади, косибу дехкон нима
булибди, султонга хам. Кайси вилоятга борса, одамлар-
нинг харам-у борида базм айлаб, уй эгасидан, аввал тоза
май талаб килади. Уй эгасининг ахволини бузгач, шохид
учун унинг хотинини хам чикариб юборади.
Омборидаги экишга мулжаллаб куйилган арпасини оти
еб, товукларини сурук тоти еб, уша уйга бало киргандек
булади, бало эмас, худди вабо тушгандек булади.
Кентнинг бир-икки ёрдамчилари, зулмда бу хожа-ю,
улар пахлавон булишиб, дустига шох молини олтини-
бир олтинга сотиб, сархат - руйхат тузишиб, товон со-
лишиб, бир ракамга беш-ун ракамни кушишиб, ситам
килувчи обод-у, ситам чеккан барбод булиб, уз хатидаги
вараадек осилсин.
Юкоридагиларни рад килсак, яхшилари хам бор. Ав­
вало, мунший булиб, гох рукъа, гох нишон ёзиш билан
шурулланишади. Мактубидан фирок асири шод булади,
номаси рукъасидан хам яхширок.
Номасидан булбул гул сахифасидан рохат олгандек
хузур киласан. Хажр каро шомида субхи нажот булиб,
фуркат зулматида оби хаёт - хаёт суви булиб туюлади
бу мактублар. Бу хатларнинг нишони узи яхши хабар-
дек булади, ёзилган ичидаги хатлари эса завкдан нишон
беради.
Зулм хакида мазлумга хатти омон, яъни озодлик ха-
тидан зомин курган замон вахмга тушади. Фойда бериш-
да порлок нурли куёш шаклини эслатади.
Агар бундай муншийлар китоб битсалар, назм билан
наср дурри хушоб, яъни хидли дур булиб, сафхалари
хар бири гулзордек, жадвали атрофидаги девордек чика-
дики, сатрлар унда гулу сарви суман, хар икки сатр урта-
си эса дилкаш чаманга ухшайди. Байтлари худди байтул-
харамдек, чиройи эса саводи Эрамдек туюлади. Бундай
мунш ийларни - хат битувчиларни хато килишдан
Хакнинг узи асрасин.

Ёкут хакида хикоя


Хаёт борининг гулшанида утириб шухрат козонган
кишиларнинг гули машхур мутасаввуф Шайх Сухравар-
дий эди. Бир куни у Бардодца хукмронлик килган хали­
фа Муътасим саройига ташриф буюрди. Хижоз ахолиси
Каъбага эътикод килгани сингари халифа унга куп хур­
мат курсатди. Уни тахтга чикариб, кейин узи чивди. Шайх
одамларга ваъз сузлай бошлади, халифа эса ерга куз
тикиб жим турарди. Шу пайт Шайх хурматли одамлар,
шахзодалар ва амирлар орасида турган Ёкут номли ки-
шини куриб колди-да, хаяжонланиб урнидан туриб кет-
ди, хайратдан котиб колди. Унинг бу холатини курган
халифа Шайхга мулойимлик билан мурожаат килиб, «Эй
не-не окил одамлар оёгинг чанги булган одам, шохлар
хам сенга куллук килиб, у билан фахрланадилар. Бун­
дай олий мартаба унга каердан келганки, сен унга бу
хилда эхтиром курсатмокдасан?» деб суради. Шайх деди:
«Кайси бир хурмат ва мартаба худо унга берган хурмат
ва мартабадан юксак булиши мумкин? Унинг иши доим
Куръон кучириш булиб, хеч ким у сингари кучиролмай-
ди. У Худонинг сузларига зийнат бергани учун уни хур­
мат килиш бизга вожибдур».
Тушунган одамларнинг бошликидан Ёкутни билгач,
шох унга уз мажлисига келиб утиришни буюрди. У кули
пок одам хатининг яхшилиги туфайли мамлакат подшохи
билан хамсухбатликка муяссар булди.

Ун учинчи маколат
ЖУВОНМАРДЛИК ХАКИДА
Тонг каби кумуш сочувчи булган инсон, мехринг куёш
мисоли эл бошига сочилади. Субх каби халкнинг юзига
кулиб бокиб, фалак-чарх каби эл бошидан ургуласан.
Килган яхши ишлаоинг vчvн халкдан дуо оласан. Сен
одамларга нафъ етказмакни шиор айладинг, у наъфни
узингга ёр айладинг.

Нафъинг агар халща бешакдурур,


Билки бу нафъ узунга купракдурур.

Чунки булут денгизга уз катраларини сочса, бахр хам


бу катраларни покиза дурга айлантиради. Дехкон ни-
холни парвариш килса, у гул ва мева беради.
Кимки зарар келтиришга одатланса, элгагина эмас,
узига хам жавр этади. Чунки шишани босиб синдирган
инсон уз оёги яра булишини уйлайвермайди. Хас-хашак-
ка шуъла тушиб аланга олса, уни куйдиргач, узи хам
учади. Капалакни тутмокчи булган бола дупписини ерга
уради-да, уз бошини очик колдиради.

Экса рани тухм килиб элга зур,


Тухмини торож килур хайли мур.

Яъни, бирон бадавлат киши зурлик билан халкнинг


урурини тортиб олиб, уни уз ерига экса, бу урурни чу-
молилар талаб кетиши мукаррар. Кимки фалакка караб
тош отса, уз тоши уз бошини яралайди. Пасткашлик
белгиси ёмонликдир, Шуъланинг табиати хароратдир.
Лекин ёмон одам хам узини яхши килиб курсатса,
нима хам дейиш мумкин. Аммо мушкни хар канча яши-
риб куйилса хам, атри уни элга ошкор килганидек, унинг
ёмонлиги хам яширин колмайди. Аслида яхши одам хам
бою камбагал булса хам сезилиб туради.
Худо бировнинг табиатини пок килиб яратган булса,
нопок одамлар уни севмаса, хечкиси йук. Мева остида
данак хам, магиз хам булганидек, хар кимсанинг дусти
хам, душмани хам булади.

Яхши-ямондин бари эрмас жахон,


Лек ямон зохир-у, яхши нихон.

Чунки ямон купрак эмиш, яхши оз,


Жазмки, оз улрусидур яхши роз.

Чунки бошкаларни писанд килмайдиган одамлар ях-


шиларни асло писанд килмайдилар. Ёмон киликларни
ёктирадиган пасткашлар элнинг яхшиларини ёктирмай-
дилар. Хаёли ёмон фикрларга тула инсонлар барча яхши
фикрли кишиларга хасад киладилар, улар тошларни лаъл
Хисобида билиб, барча садаф пораларни инжу хисоблай-
дилар.
Бировнинг дастурхонида патир курсалар, осмондаги
тулин ойдек булиб куринади. Бировнинг зархал айвони-
ни куриб колса, уз айвонини кураётгандек тасаввур кила­
ди. Хар киши гул исласа, унинг кулига тикон ботгандек
булади; эл шод булса, у бундан алам чекади, дард уни
■изтиробга солади.
Наби сузи билан шод булиб, элга зарар етказиш хав-
фидан озод инсон! Хак фалак токини бино айлар экан,
унинг ичида ушбу фонийлик дунёсини хам яратди. Дав-
рон гулшанига накшу нур бериб, хар гулини тобланувчи
офтобга айлантирди.
Худо бу чаманни яратар экан, унга инсон гули максад
булган эди. Инсонлар гурухи аро хам комили пайгамбар-
лар шохи Ахмади мурсалдир.
Пайрамбарлар куёшини шундай юксак ва улуглиги
билан сенинг шомингни ёритувчи машъал, сенинг шо-
нингни айтувчи маддох килди, нафъ етказиш улчовини
тузиб, шу улчовга кура сени одамларнинг яхшиси килди.
Сен ушбу ynyF мартабанинг кадрини бил ва унинг
шукрини кил. Шукрни мумкин кадар купрок килмоклик
- купрок яхши суз сузламокликдир.

Хайр муяссар гар эмас эл била,


Нафъ тегурмак хам улур тил била.
Ганж бериб булмас экин тутса куз,
Улча килур вактида бир яхши суз.
Хам суз ила элга улумдин нажот,
Хам суз ила топиб улук тан хаёт.
Маъдани инсон гухари суздурур,
Гулшани одам самари суздурур.
Суз била нафъ улмаса эл пешаси,
Яхши керак кунглида андишаси.

Хар бир инсон бошка бир одамнинг хурсандлигидан


шодланиши, нохуш булса - ташвишли булиш керак.

Одамий эрсанг, демагил одами,


Оники йук халк рамидин рами.
Бир кишининг улганини эшитиб хурсанд булган инсон
гуркову рассолу жаллодцир. Учовининг кайси бирини та-
саввур этсак, таъбимизни жирканиш, нафратланиш коп-
лаб олади. Бу сифатлардан хам ёкимлирок яна бир иш
бор, бу хам булса элнинг берганини олмокка интилмок.
Берган нарсани эсдан чикариб юбормок, берганни олмок-
ни хаёл этмаслик яхшидир. Булут топганини эл устига
сочгани учун хам Хак уни кудратли, даргохи кенг хукм-
дорга айлантирди. Одамлар сочган нарсаларни териб уз
маконига ташувчи чумолининг иши тириклайин гурга кир-
мок булди. Эл бошига сочилган хамма нарсани йигиб юра-
диган шамол шу иши туфайли хамиша дарбадару хоксор.
Шиша юзларга гулоб сепгани учун уни орзулаб ток
устида асрайдилар. Супурги хар учраган нарсани йигиб'
юргани учун эшик олдида хор-зор булиб ётади.
Санамларнинг зулфлари мушк таркатиб ётади. Шу-
нинг учун хам куёш юзлилар уларни рухсори устида
асрайди.
Яна бир мухим жихат чучук сузл ар н и очик ю з
билан айтишдирки, буни аччик бодани чучук суз би­
лан тутмокка ухшатиш мумкин. Инъом беришда бу ях-
шиликни эсдан чикармаган инсон бир йула яна икки
гузалликка эришади. Олтин лаган дилтортар мева билан
тулдирилган булса хам, унинг устига гуллар куйилса,
ортикча зеб булади. Олтин тожга зийнат берса хам, ус­
тида дур булса, янада чиройлирок куринади.
Безалган дастурхон хар канча хурматга лойик булма-
син, устидан канд сепсалар яхширок булади. Ундай ин­
сон шу хил ахлок била юриб, жазога кул урмай, жафо
килмаса, дилхираликни шодликка айлантирса, хар канча
жафо етганда хам вафо айласа:

Они башар хайлининг инсони бил,


Одамилар одамиси они бил.
Англа кишиликни мусаллам анга,
Ю з кишиликча иш эса хам анга.
Хазрати Аюб ва урри хакида хикоя
Бир кеча Аюб халаф шамъдек ниёз куз ёшларини
тукарди. Куз ёши дурлари денгизга тенг эди. Куйишда у
шамъга шерик эди. Хилватда, бир бурчакда худди бе-
бахо дур бир пана жойда тургандай утирарди. Шу кеча-
си бир кисавур ер остидан яширин йул - накб казиб,
унинг уйига урирликка тушди. Кечаси билан ер остини
текислаб чикди. Аюб уни сезиб турса хам индамади. $>ри
шу накб ичидан чикиб, уйдан урирлаган нарсаларни ор-
касига боглаб олган холда накбга кирмокчи булувди, у
ердаги тешик торлик килди, чунки юки жуда катта эди.
Тор ини сичконга хам кичиклик киларди, куйрурига
ралвир хам боглади.
Аюб курдики, унинг (уррининг) кучи етмаяпти. Шун-
да у урнидан турди-да, эшикни очиб йул курсатди. «Юкинг
катталик киляпти, накб тешиги эса кичик экан. Эшик-
дан чикиб кетавер», деди.
Шайх шундай бир йул курсатдики, ким хам бундай
йулдан чика оларди? $>ри бу холатни куриб хайрон
булди, орир юк эса елкасидан босиб турарди. Шунда бир
дард, аланга жонига ут солди-ю, ундан осмони хам ку-
йиб кетди. Эгнидаги юкни хам бу утга урди, узлигини
хам юкини куйдириб, ранжу уят-маломат уни шарманда
килиб, бу хижолат уни хас-хашак каби ёндирди.
У наъра чекиб, сел каби куз ёшларини тукди, шайх
оёрига бошини куйди. Унинг караму лутфи тилини лол
этди, шайх лутфи жисмини бехол этди. Шайх карам
килиб, куз ёшини артди, бошини тупрогдан кутарди.
Унинг дарду ахволини англаб етган шайх уйлаб куриш-
ни маслахат берди. Сулук утига жони куйиб, нишони
махв булди. Узлиги хас-хашакдек куйиб, ут билан ёруг-
лик пайдо булди. Комил имон уни парваришлади. Бир
афв билан шунча иш юз берди.

Нетти Навоий, куюбон телбалик,


Сен дари урсанг бир этакка илик.

60
Ун туртинчи маколат
ФАЛАК ХАЙЪАТИ ШИКОЯТИДА
Олам бир найрангбоздир, эй кунгил, унинг макрлари,
алдовлари билан ранжийверма. Балки бир курирчокбоз
каби хийлагар, томоша пардаси - чодиридан минг хил
уйинчокларни намойиш этади. Бир-биридан чиройли
курирчокларни элга курсатишдан максади эса элни ал-
дашдан, азоблашдан иборат.

Хам тукиб эл конини тадбир ила,


Хам олиб эл жонини тазвир ила.

У, олам келинини томоша килар экан, маккоралик


килиб, уни турли безаклар билан янада гузалрок килишга1
интилади. У гузал келинни эрта тонгданок хушбуй гул-
лар билан безайди, гул билан юзига роза суриб, зулф
хамда эгнини сунбул билан ораста килади-ю, лола билан
чехрасини кизил килиб, лола догидан ул чехрага хол
ясайди. Сабза билан кошига усма куйиб, шабнам билан
юзига ёпинчик ~ меъжар тутади. Сарвдан панжаларига
нигор сурма суртиб, сувни унга ойинадор килади. Орзи-
ни рунчалар билан пинхон килиб, сузлаш чорида у рун-
чани очиладиган килади. Шахло наргисдан унга куз ясаб,
савсану раънолар тилидан суз ургатади. Кузларига гамза
билан ноз ургатиб, рамзасига фирибгарлик таълимини
беради.
Шунча гузалликлар билан у олам келинини безаб,
халкни унга мафтун этишга интилади. Энди хар ким у
гузални куриб шайдо булгач, узи даллолалик килиб, икки
токдан жуфтлар ясайди-ю, махрга жон давлатини белги-
лайди. Йигит ва киз бир-бирига ошик булгач, энди улар-
нинг жон билан имонига хужум килиб, дахр уйидан кув-
лайди. Олам шундай давом этаверади.
Инсонлар тинмасдан базмга келган одамлардек бу дунё-
га келиб-кетаверадилар. Юз минг фалак одамларни ш у
тарзда вайрон килган, унинг жафосидан ох, юз минг ох!
Жахондаги барча жонли ва жонсиз нарсалар ундан ши-
коят киладилар. Фалакнинг тухтовсиз айланаверишидан
тун билан кун хаёти остин-устун булиб кетган. Чеккан
азобларидан куёш юзи саррайиб, янги ой хам бехол. Тонг
тунини чок этиб, унинг FaMH билан шом либоси мотамий
ранг. Фалакнинг азоб-укубатларидан утни уз иситмаси
бекарор килса, елни югурмовдан чарчатади. Денгиз унга
алами борлиги туфайли ичида захар саклайди, кон фа­
лак зулмидан бахти каро, гуё ичини лахта-лахта кон
боглаган. У беихтиёр дурга жафо килиб, озор бергани-
дан бу холатга чидай олмай куз ёш тукади. Булут холи-
нинг азоби унинг дардига бир кора ох булиб атрофида
юради.
Чашма хам узи курган балолар туфайли бир кузини
йукотган холда куз ёш тукади. Булбул унинг аламидан
диккат, шу туфайли гул туни парчалари хам ерни коп-
лаб ётади.
Аммо фалак эл жонига хар канча ут солса хам, бер-
ганларини барча одамдан кайтариб олади. Фалак хам
узини элга якин тутиб, мехрибонлик килиб, бир неча
кун нашъу намо хам курсатида-да, бир неча кун элни уз
максадига эриштиргандек булади. Бировни молу давлат
сохасида Корун каби бойликларга эга килса, бошкасини
Фаридун каби тахтга миндиради.
Фалак эл холини синовдан утказиб, покни нопокдан
жудо килади. Яхши билан ёмон маълум булгач, ралвири-
ни айлантириб, купрок яхшилик килганларга лутф этиб,
янада бойрок килади.
Баъзан саховатга нолойик кишиларга, билимсиз, одоб-
сиз кишиларга олтин лаганларда кумушлар хадя килади.
Покиза деб билган гулни жаннат гулзорининг зевари
деб англайди-ю, тиканга мубтало этиб, узиб-совуриб юбо-
ради. Риндлар ичкилик кадахи терисини Хутан мушки
саклайдиган килди. Килични золим подшох ёнига осиб
куйиб, куплаб бегунох кишилар конининг асоссиз туки-
лишига сабаб булди. Укдек турри яхши одамлар адолат-
ни билмаган подшохнинг саройида энг тубан ишларни
бажаришга тайинланганлари учун бошка мамлакатларга
кочиб кетардилар.
Кизири шуки, яхши ёки ёмон одамлар уз мухлати буйи-
ча яшаб, тахт узра яшаганлар каби тахта устида бу дунёни
ташлаб кетардилар.
Фалак тахт устида подшолик килган не-не улур шох-
ларнинг биронтасини хам омон колдирмади. Фаридуну
Жамшид, Эражу Хушанг, Заххоку Салм, Манучехру Нав-
зар, Бахману Скандар кани? Жахонгир Чингизхон, жа-
хон хони Темур Курагон кани? Бу чархи дун - пасткаш
олам биттасига хам вафо айлагани йук. Кимни юксакка
кутарган булса, яна пастга улоктирди.

Давлату икболи ила булма шод,


Мехрнга хам айламагил эътимод.
Хечдурур хосил-у, бокнйси хеч,
Кеч боридин бот, вале куйма кеч.
Сени ул этгунча забун, сен бурун
Айла анн фанр ила хору забун.

Кулингда бор нарсангни сочиб, уз кулинг билан фа-


лакни шарманда кил.

Панжаи хуршиддек илгингни оч,


Анда неким сийм эса, оламра соч.

Искандар хакида хикоя


Барча иклимларни эгаллаган Искандар бутун жахон
мулкига султон булди. У юриб олмаган бирон ери кол-
мади. Хатто денгизлару уммонларгача унинг амрига кир-
ди. Куллирини шохлар ихтиёр килиб, куллук килиш
уларга ифтихор булиб колди. Хам шох, хам валий, хам
пайгамбар, билимлар сохасида тенгсиз олим булди. Жам­
шид ишини давом эттириб, жахонни курсатадиган жом-
лар ижод килдирди. Етти кук хукми муяссар булиб, хам
етти иклим унга буйсунди. Шунчалик давлат, шону шав-
кат бахт булса хам бу дунёни тарк этар экан, куп ожиз-
лигу бечоралик курди, куплаб овораликлар унга дуч кел-
ди, кетар чори олдида амирлари хам, хизматчилари хам
булмади. Уларнинг барчалари яшил борда колиб, узи
Каро тупрок ичига кирди. Нариги оламга жунаш чогида
ичини бу хил сузлар билан бушатди: «Ким бу нафас
бежон холда жунар эканман, шундай васият киламан:
«Менинг жоним узилгач, ох билан оламни каро айлаб
кабр томон олиб борар экансизлар, тобутим ёнидан бир
кулимни чикариб куйинглар, то бу кулга кимнинг наза-
ри тушса, унга ибрат кузи билан боксин. Билсинким,
етти кишвар шохи, етти фалак мушкилларини хал кила
олган шох бу макондан жисмида жон йук холича буш
Кули билан кетяпти. Жахон мулкини хавас килган ки-
шига шу тажриба, кургани етарлидир».

Торт, Навоий, бу жахондин илик,


Кайси жахон, жавхари жондин илик.

Ун бешинчи мацолат
ЖАХЛ МАЙИ ХАКИДА
Хурсандчилигинг жомга хамрохлик, жахл хумори ту-
„файли ишинг доимо мастлик булган одам! Сенинг дои-
мий айшинг камайишни билмайди. Сенинг муродинг дои­
мо жахолат жоми. Май идиши сенинг ичингга бода лаз-
затини куйиши билан уша лаззат кунглингга гавго сола-
ди. Бода жонингга рурур хиссиётини уриб, узингдан бош­
ка хар кандай фикрни йук килиб ташлайди. Улмак рами
мотами хам, паймонанг тулишининг рами хам колмайди.
Ажал назоратчиси етиб келса, нима киласан, ундан куту-
лиш учун не чора топасан?.
Мухтасиб - назоратчи жафо тошини бу кунга караб
урса, хар бир порасини парча-парча килиб ташласа, жис-
мингни бошдан-оёринггача док устига док уртаб, майинг-
ни каро тупрокка тукиб ташласа, нима кила оласан?
Сафолинг зарфи - идишингни ушатгандек, майинг лаъ-
лини ер конидек килса, буки билимсизлик майини бехи-
соб ичасан, бу сенга бир куни эхтисоб килинса-чи?
Сенинг мастлигинг неча ою неча йилдан бери давом
этяпти, ой билан йил мастлигингдин айил!
Мастнинг бори мухмал - тутуриксиз булади, куча-
нинг болаларига масхара, кулги булади. Мает одам куча-
нинг бошидан жиннинамо юриб келаркан, болалар хар
тарафдан уни тошбурон киладилар.
У туйганича ичиб олиб, майхонадан кучага мает булиб
чикар экан, манглайи деворларга урилиб кон булиб, бо-
шидаги салласи чувалиб, хар ёкка ёйилиб, элга кутурган
итга ухшаб хамла килиб, кайси ёмон ит, копагон итдек
хар одамга ташланиб, жисмини мастлик холати, хар сари
кадам куйса, уша томонга яна бир кадам ташласа, сел-
нинг ердаги кулмак сувини ичиб, шароб хаёл килиб ши-
мирса, сой тошини куриб колиб кизил гулдек хидлаб
рохатланса, олам гулу тоши кузига учраганда эса улар-
ни бир ён отиб юбормокка мадори хам колмаган булса,
унинг бесунакай отган тошларидан болалар гох таркаб
кочишиб, гох унга ухшаш маст-маст уйнашиб йикилиш-
са, йикилиб, гох туриб, май унинг холини бехол килиб,
соколини ифлос килиб, куски соколини неча бор нопок
этиб, ит ялаб-ялаб тозалаб куяди. Мастлик уйкуси ку-
чайиб кучада ухлаб колади-да, бошидаги салласини хам,
белидаги пулини хам тополмай, тунини яна бир бор
карокчи олиб кетиб, худди уликдан кафанни сугуриб
олгандай килишади. Кин колибди-ю, кулидаги п и ч о р и н и
олиб кетишибди. Ковушнинг хам бири колиб, бирини
йук килишибди. Тун этаги балчик булиб, олди хул, олди
хул-у, аммо унинг олдида кул.
Уйини топишга хар канча харакат килса хам, узун
кучадан уни хар канча изламасин - тополмасди. Бутун
аъзойи бадани титрокка зурга чидар, орзи эса ажаб бе-
маза таъм берарди. Хар канча кидириб уз уйини излаб
тополмади. Тунини факат урри ечиб олган булмай, кол-
ганини асас - тунги сокчи олган эди.
Бу бечора мастнинг ахволи ярасини тузатиш учун ук
захмини узи ёриб очаётган одамнинг холини эслатарди.
Боши айланиб гандираклар, хуши озиб бехузурликдан
азобланар, кулогининг ости - баногуши хам яшиниб эгни
ичига кириб кетганди. Хар сари шу хилдаги холат, шу
шакл унинг андомини ташкил килганди.
Узининг холатидан хижолатлик устига мастлик бе-
холлиги хамда махмурлик, яна ичкиликка ташналик кий-
нарди уни. Хумор дема, уни юз бало дегил. Бу балолар
ёрилиб, жонига юз бедод солганди. Курки, билиб туриб
шу ахволга тушди бу одам, курки, канча алам соляпти
уз жонига. Курки, уз конига хам кириш, конини хам
бузиш билан бирга уз жонига зулм килмокда.
Буни хам куяверинг-у, борган сари уз обрусидан аж-
ралиб, эътиборсизликда колиб, ялков, дайдилик касали-
га хам мубтало буляпти. Бу маломатларга заррача пар-
воси йук, узининг бетаъсир килмишларидан асло хижо-
лат чекмайди. Шунча кабохатлари, бир-биридан хунук,
ярамас ишларидан уялиш, ор килиш кераклигини англа-
майди.
Кариган кампир канчалар хунук булмасин, унинг кузи-
-га жаннат хури булиб куринади. Ужар бир шоир каерда
нима деса, бунинг олдида, кандай бемаъни бир сузни вай-
саётган булса хам, бунинг учун сехрли бир асар. Итки
козон ошига тил текиздими, юзи каролик билан хар ерда
юзи кизил-да!
Эл-улус катлига жаллод булган инсон урлини улдир-
са хам хурсанд булаверади. Кумир сочишни хунар килиб
олган кимса юзининг кора булишидан уяладими? Бой-
куш обод ерда хар канча нахсли курингани билан вайро-
на ичида товусдек гузал куриниши шубхасиз.
Май танни вайрон айласа ажабланарли жойи борми?
Сел уйни хароб айлаши аён-ку. Сел уйни иткитиб, элни
селга гирифтор килади, бало сели эса хар кандай уйни
вайрон килмай иложи йук-

Ун олтинчи мацолат
МАКТАНЧОК КИШИЛАР ХАКИДА
Эй, мардлик кузгусида отини шижоат майдони аро
суриб юрган, отини чакмовдан кам санамай, кузига Рус-
тамни хам илмай, хаммасидан узини юкори тутиб, ос-
монгача «бошимдан турт илик, холос» деб керилувчи
инсон! Юриш чори оти катталашиб, устида узини коп-
лон каби пахлавон сановчи, эл олдида мактаниб, узинг-
ни зулмат гори ичидаги кора коплон каби сезасан. Кибр
билан кошларингни чимириб, атрофга зимдан гердайиб
бокасан. Хаёлида узгача кибр - мактаниш. Гердайиши
хар коши учидаги гирих - тугунлардан хам куриниб ту-
ради. Кулокларига темир калпокчалар кийиб олган. Бу-
ларнинг максади - одамларда узига эхтиром кузкатиш,
зулмда Заххоклигини - золимлигини билдириш учун икки
елкасидан икки илон чикариб куйган. Икки муйлаби икки
ёнга дахшат солаётгандек куринади, улар гуё нафсу хаво
кушларига халка - юмалок ов сиртмогини эслатади. Бо-
шида утагаси - жираси парпираб туради. Узи уни рухул-
аминнинг - Жаброилнинг шохпари деб мактанса хам,
аслида у иблиси лаъиннинг ташлаб юборган жунидан.
Бошига такиб. олган парларини бойкушдан узиб олган-
булса хам, товус тожи деб даъво килади. Салласи охири-
ни елкасига тушириб куйганидан тебранганида гардани-
га урилиб туради. Бурки учини ичкари килиб тикдирга-
ни хирсу хаво кушларига ошён килмокчи булганидан -
мактанчоклигидан.
Туни ипакдан тикилган булмаса кунгли тулмайди, энг
нозик ипаклардан куйлак тикдиради.
Белига заррин камар, унинг остидан заррин белбор
борланган, туни бошдан-оёк олтин билан тикилган, хатто
этигининг такаси зарга буялган, отидаги эгарни хам зар
коплаган.
Дев жамолини париникидек ясатиб, тиканни янги
гулбаргидан ясаб, шохиди раънодек жилва килиб, бонда
ичиб гулрухи зебо каби майдонда намоён булади. Атро-
фида бир неча ялковлар, бирида булсин аклу идрокдан
заррача йук ножинслар гулхан атрофига текинхурлар-
дек, улимлик атрофида тупланган мурдорлардек «бахо-
дир»ни бегиму мирзам деб, узини чиройлию зебо деб
эртадан кечгача хушомад килишиб, аслида узи уртада
деву атрофида шайтонлар тудаси куринади. Ичкилик
ича бошлаганича бу ифлослик даражасига етмаган эди,
чогирни мул-кул ичиб, еб-ичари харому хариш, ички-
ликни кадах-кадах ичиб олгач, гурзи билан Бахром бо­
шини янчиб ташлагандек булади хаёлида. Филни паш-
шача, аждахони чивиндек куради-да, одамларига зурлик
- зулм килиб, шохга таъна киларди: «Менга юз минг
беради, юз минг-икки юз минг менга лойикми? Холим бу
холда кечадиган булса, бошка мамлакат, бошка шох то-
пилмайдими?» деб хафа булади.

Арзи кунар булса йигитлар иши.


Килса аён уз хунарин хар киши.

Эйки, такаббур сени хароб этди. Бир киши ул сафда-


ги юз мингдан бири. Икки Рустам ишини бир Рустам
бажаролмайди. Бу хил тасаввурлардан кутулиб, барини
фано утига куйдириб ташлагил!

Ун еттинчи маколат

БАХОР ЙИГИТЛИГИ ХАЩЦА


Куёш хамал буржига киргач, фалак оламга уз мехри-
бонлигини зохир айлади. Тонг пайтлари сахарнинг мушк
таратувчи насими - майин шамоли эсиб, борда фаррош-
лик кила бошлади. Булут хам сувни сакко - сув сепув-
чидек сепишга киришди. B o f супурилиб, сув сепилгач,
райхонлар хурсандчилик билан бошларини кутара бош-
ладилар. Кейин улар ер юзига хужум бошлаган булиб,
хар бири бир юлдуз каби ер осмонини тулдириб юборди-
лар. Чиройли болаларни эслатувчи райхонлар кулиб яй-
рашар, атирларини хар ёкка таратиб, богдаги гуллар би­
лан мусобака килишарди. Ранг-баранг гуллар гузал хусн-
ларини куз-куз килишаркан, шабнам уларнинг юзлари-
ни гулоб билан янада нафисрок безарди. Рунчалар бе-
кинмачок уйнаш билан банд. Улар икки томонда терили-
шиб «Гулхоча гул» уйинини уйнашарди.
Бахор болалари ëF04 деразалардан гул ва райхонлар
уйинини завк билан кузатишарди. Бир неча кун шу тарзда
утгач, шохлардаги гуллар урнини япроклар эгаллай бош­
лади, 6 o f узининг оку кизилини яшилга алмаштирди.
Шохлардаги дурлар урнини зумрадлар, лаъллар урнини
забаржадлар эгаллай бошлади. Кейин дарахт тугмалари
меваларга айланиб, 6 o f меваларга тулиб кетди.
B o f 6 o h бу меваларни йигиб олгач, 6 o f юлдузи йук
осмондек бÿлиб колди. У гуё мевасиз бир гулистон эди,
гавхарсиз бир садафдек булиб колганди. Мевалар уз тож-
ларига кадаш учун дур топиша олмас, мевалардан ай-
рилган шохлар беморлардек заиф булиб колишган, улар­
нинг шохлари рамгин ошиклардек, юзлари саррайган дард-
ли мажнунларга ухшаб колганди. Бордаги capHF рангли
япрогларни курган одам 6 o f h h FaM ути куйдираётгандек
хис этарди. Ахир япрогдан бокка ут тушмаган булса,
нега шохлар утиндек корайиб кетди?
Борларда бу хил оху фирон тугаганича хам ftÿK эдики,
барг кесувчи совук шамол эса бошлади-да, шохлардаги
баргларни узиб ташлашга киришди-ю, уларни барглар-
дан жудо килиб, хар томонга ота бошлади. Япрорлар-
нинг рангу сафоси хам колмай, ;уликлардек булиб туп-
роглар устига туша бошлади. Ел аскарлари 6 o f h h талаб,
мева дарахтларигина саф тортгандек ялангоч, бош-оёк
кора булиб, ариклардаги сувлар занжири билан бир-би-
рига борланган фирон тортаётган ялангоч асирлардек
туришарди. Уларни барг деб эмас, ошхона утини, шох
эмас, дузах кундаси деб аташ туррирок буларди. Гуё дузах
жаннат гулистонига айланган-у, дузах унинг олдида бе-
хишт борига айланганди.
Умр гулшанининг кузу бахори хам шу гулистонга
ухшаб кетади. Инсоннинг шараф уйи вакти етгач умр
куёши пайдо булади. Купдан-куп рунчалар кулиб, хад-
сиз-хисобсиз гуллар очила бошлайди. Рунчалар уйна-
мок ва емак билан ором оладилар. Билим шами улар-
нинг миясига акл нурини солмагунича, кунгилларини
идрок салохияти билан ёритмагунча, ёшлар узининг етил-
гани, юзи гулранг булганини англагач, жафо билан жон-
ларини сайд этиб, базмларда лабларни май билан хур-
санд киладилар.
Б ор гул ва чечакларни тарк этгач, навбат барг билан
мевага етади. Хар бир дарахт гулшан кийимини кийиб
илму адаб мевасидан бахраманд булади, илм-касб эгал-
лайди. Бири тафсирлар илмини урганса, бошкасини хадис-
лар кизиктиради. Ёшлар мадрасаларни узларига ором-
гох киладилар, бошкалари хонакохларни хилватхона
килиб танлайдилар.
Ёшлик мевалари тукилгач, бако гулшаиини гузаллик-
лар тарк айлагач, ёшлик айёмининг мевалари тукилиб,
жахоннинг нафосату гузаллиги тугаллана боргач, кадду
комат дарахти гам елидан эгила бошлагач, гулдек юзлар
хазон булиб саргая бошлайди. Тан дарахтида хавас бар-
ги колмай, кузнинг совук шамоли уларни учириб кета­
ди. Кузлар уйлар бурчагини талаша бошлайди, болалар
кулгуси янграб, юзларни заъфарон килади.
Икки букилган кад хассага таяниб аста одимлайди.
О риз ичидаги дурлар тукилиб, бир дона хам тиши кол-
майди. Юздаги ок туклар кафан ипларини хотирга сола-
ди. Улимни уйлайверганидан боши куйи эгилган, хайрла-
шиш учун кадди хам икки букилган.
Бир неча кун шу ахволдаги изтироб билан кон
ютиш, ох-фарёд ичида кечади. Ажал хабарчиси фар-
мон булганида етиб келиб, унинг кунглини хаёт азоб-
лари, кексалик аламларидан куткаради. Бу базмга етиб
келган хар бир одам навбат билан бу кадах - улим
кадахини ичади. Бу аччик кадахни тотган инсон
йуклик кучаси томон мает холда йул олади. М ает
экан, узини хам билмайди, борганидан сунг хабари
хам келмайди.

Элни бу май айлади бир-бир адам,


Навбат эрур бизга д о р и дам-бадам.

Охки, умрим билимсизлик билан утди. Улим вакти


етганда хижолатликда колдим. Керак вактда - умр куни
тамом уйкуда колдим, энди уйконсам, шом вакти булиб-
ди. Шу вактгача киладиган ишимни билмадим. Иш килиш
куни етганида иш кила олмас куним келишини билма­
дим. Тириклик чоиим булур-булмасга нобуд булди, узим-
ни улдирсам хам энди нима фойдаси бор?

Вахт кам-у, йул узуну май ачин,


Асру катир %ол етибдур натщ.

Агар Аллохнинг узи рахм килиб кечирмаса, менинг


холимга минг катла вой! Казо умр кунларини булаклар-
га булиб беради, хар бири бир нарсага мулжалланган:
ун ёшгача - иафлат, эркин хаёт кечиришга, йигирмагача
- билимсизлигу мастлик билан банд булиш мумкин. Уттиз
билан кирк ичида айш килиш, вахки, у хам менга насиб
этмади. Инсон эллик ёшга борганда тараккий килиши
мумкин эмас, олтмиш ёшида эса иши таназзулга - паст-
га тушиш булиб колади. Етмиш ёшда туришинг, саксон-
да утиришинг фарздир. Туксон ёшда йикилмок, юз ёшда
жон таркини килиш керак.
Умри табиий кишига булса ком,
Истар улуб, хар сари щлеай хиром.
Умри табиий дема, гар умри Нух,
Бор эса, тавфикдин улмай футух.
Яхширок у л умрдин улмок йирок,
Умр неким, андин улум яхширок-

Ун саккизинчи мацолат
ФАЛАК РАМХОНАСИ ХАКИДА
Аклли кишилар учун олам бир зиндондир, унга маф-
тун булган киши эса нодондир. Уз кобилиятингни бу
номаълумлик билан банд этма. Бу юмалок дунё хам-
мани охири тупрок остига жо килади. Шундай экан
уша рамдан изтиробга туш иб, узингни улимдан бу­
рун халок этишингнинг зарурияти борми? Улимни
уйлаб мунча мотам тутишинг нимаси? Мотамни сенга
амакию токаларинг тутаверишади. Шундай экан, жо-
нингга алам солиб, бир рамнинг урнига икки рам ема-
гил. Уй-фикрларинг билан жисмингни азобга ташла-
ма, бир ранжингни икки ранж айлама. Куксингдаги
дор изтиробини камайтириш урнига дор устига дор
куйиб нима киласан?
Фалакдан етган жафоларни унут, нимаки мушкул, орир
булса - осон тут. Бу оламда рам емай яшайдиганларни
шод деб бил, чунки бу дахр иши рам ейишга арзимайди.
Чунки жахон боги вафосиз, ундаги умр гули бакосиз,
вактинча. Узининг атиргулига вафо булмаган борда атир-
гул хам бундай бокка вафодор булармиди? Шундай бор
ором олишга лойикми? Бундай гулдан димор муаттар
булармиди? Бу умрнинг утган ишлари мактанарли эмас,
утган нарса учун рам чекиш хам ортикча.
Окил одам бу дунёга келиш сабабини айта олмайди,
чунки маълум булмаган нарса хакида гапиришнинг ило-
жи йук. Келишингу кетмагингни билиш иложсиз экан,
холингга рахм айлагин-у, азоб чекаверма. Хурсанд булиш
учун качон бир пайтни топсанг, ранимат билиб ундан
фойдаланабер.
Хар нафасинг чиройли бир жавхардир. Уша бир на-
фас сенинг якин бир flÿcTHHr. У хаёт нафасигина эмас,
инсон жавхари, жавхар эмас, хаёт суви ушбудир.
Шу бир нафас булмаса, эл каёкдан тирик буларди?
Барча зот унинг билан тирикдир, уни хаёт суви десам
хато б;улмайди. Демак, уни мукаддас нафас дегил, балки
мукаддасгина эмас, акдас, яъни энг мукаддас нарса деб
бил.
Шундай ранимат нарса сенга хамнафас, бирон нафас
хам сен усиз бÿлoлмaйcaн. Сенинг саботинг - баркарор-
лигинг, юриш-туришинг-у сенинг хаёлинг шу бир нафас
туфайлидир. Сен уни ранжу FaM билан утказиб, юз ала-
му мотам ила утказиб, эътиборсизлик билан уни хор
килиб, хар хил cÿзлapгa сарф этиб юрдинг. Кел, энди бу
жохилликдан воз кечиб, аклинг билан иш кур. Нафасингга
бошка зулм берма! Шундай улур неъматни Аллох сенга
яхшилик килиб бериб куйган экан, бир нафас насихат-
ларига кулок тутувчи бул.
KÿprHH, Хак сенга кандай ажойиб неъматлар бахш
этди, канчалик эхсону армуронлар берди? Бири буки,
олам сохиби сени хайвон ё усимлик, ё бирон жонсиз
табиат парчаси килиб яратмади. У сенга яхшиликни раво
куриб, инсон килиб, дин йулида мусулмон килиб яратди.
Курар куз, эшитур кулок, айтур тил, атирни англаш учун
димор берди; овкат ушлаш учун ^ л , юриш учун оёк
берди. Е м о к - и ч м о р и н г учун юз хил неъмат бериб, улар-
нинг хар бирисига таъму шакл бахш этди. Сен учун шун-
ча ранго-ранг либослар бердики, уларнинг санорига хам
етиб булмайди. Шунингдек, дала-кирлар, TOFy чуккилар-
да миниб юриш учун турли уловлар яратди. Окар сув-
ларга сероб булган жаннат мисол богларни хам сенга
apMyFOH этди.
Бу инъом ва атолар бир булди-ю, акл жавхари яна
бир тараф булди.
Барча жахондин килиб ашраф сени,
Айлади розига мушарраф сени.

Хар кайси неъмат дастурхони очиларкан, барчасига


шукр айтиш сенга вожибдир. Оллохнинг сенга берган
барча неъматлари учун шукрини адо айламокликнинг
имкони йук. Хамма нарсани куя турайлик-да, нафас
хакида уйлаб курайлик. Кириши-чикиши хам улур неъмат.

Бири эрур кути хаётинг сенинг,


Яна бири куввати зотинг сенинг.

Иккаласи учун хаётинг ва кувватинг учун хар канча


шукр килсанг арзийди. Жонингни фидо килганда хам бу
икки нафас шукрини адо этолмайсан. Хак нафасингни
азиз этган экан, сен уни хор айлама, кадрини билгинки,
нафасча не бор?

Хар нафасинг холидин огох бул,


Балки анга куш ила хамрох бул.

Бошдин аёгигача кил сарфи хак,


Тенгри сенга ёр, укусанг бу сабак.

Яхш илти айламасанг иш чори,


Айламарил бори ямонлик Д о р и .

Анда каю амркн, дилкашдурур,


Барчадин ахбоб юзи хушдурУр.

Асра узунгни биров озоридин,


Кимсага озурдалик изхорндин.

Эл поклиги, аёлига касд килма, унинг жонию молота


касд айлама. Бир нафас кайрудин озод булиб, ёру мусо-
хиблар билан ширин сухбат кургин. Яхши дустларни
чорлаб, жонни уларнинг кадамидан гулшан эт, кузни
алар чехрасидан равшан эт. Саховат русумларини шиор
айлаб, хар неки борингни уларнинг бошидан сочгил.

Ким бу чаман ичра хиромон эрур,


Барчаси бир-бирига мехмон эрур.

Хар кишиким, бор эса ёре анга,


Хар кишиким, ёр эса боре анга.

Ком била васлини айлаб хавас,


Tonca бу комига даме дастрас.

Буйнига ноним мени ёд этмаса,


Рухум ушул ёд ила шод этмаса.

Васл аро унинг максади амалга ошиб, шу бахтини яна


давом килдиришни истаса, Яратганга шукрини янада
купрок айтсин.

Комини килсун хак анинг бардавом,


• Жонира берсун бу давом ичра ком.

Чин гузали хакида хикоя


Чин мамлакатида бир нозанин гузал булиб, унинг рас-
мини хар кандай наккош чизишда ожиз эди. Юзлари Хутан
гулзорига ухшар, кузи бу гулзордаги мушкин кийикни
эслатарди. Чехраси худди Чиннинг нурли куёши булиб,
коп-кора Хутан мушки унинг зулфи муанбарича бор эди.
Унинг куркув билмас гамзалари жонларни асир килар,
Хатто Хитой мулкидаги хонлар хам унинг асирига айла-
нишганини сезмай колишарди. Унинг гамзаси талончила-
ри дастидан Чин хатар остида колган, турмакланган сочи-
дан динга халал берарди. Жахоннинг бутун ахолиси унинг
хусни хайронаси, замон шохи эса зулфининг ошуфтаси
эди. Уни курмай колган инсон бир нафас хам нафас олол-
масди, нафас олмагандан сунг жон колармиди?
Шундай гузал гулрух майдонда гуй ва чавгон уйнаб юрар,
хеч ким унга якин келмаслиги учун хон махсус одамлар
белгилаган эди. Агар бирон киши унинг томон назар таш-
ласа ё унинг хакида бирон суз айтса, ундай одамнинг айби
айтилгач хукм буйича жазога тортиларди. Хар куни канча-
канча йигитлар шу хил айб билан халок буларди.
Шу кизга куп йиллардан бери ошик булиб юрган бир
ишк-мухаббат шайдоси бир панада яшириниб, уз дилдори-
ни томоша килиб утираркан, киз мает холида унинг усти-
дан чикиб колди. Бода ичиб заифлашган ошик узига хужум
килган душманига бас келолмади. Шунда бир неча бошка
айбдорлар олдига уни хам солиб олиб келдилар. Бу асир-
ларни курган даргазаб хон барчасини шахар деворига куйиб
лой билан чаплаб ташлашга буйрук берди, токи юзлари
лойдан чикиб турсин, халк улардан ибрат олиб, жазолан-
ганлар хам куп азоб чекиб улсинлар. Хукм тезлик билан
ижро этилди. Киз тог ичига яширинди, хон даштда сайр
килиб юрган булса хам, отланиб шахар томон йул олди.
Ичиб олган хон ишк утида уртаниб, шахар девори томон
юрди-да, жазоланганлар ахволини куриш учун уша девор
остига келди. Хали деворга сувалмаганлар ох-нола килиб
йирлашаркан, жазоланганлар томон юрди. Улар улим би­
лан жон талашишарди. Маликага ошик булган йигит эса
девор орасидаги сомондек азобланаётган, сарик юз билан
изтироб чекаётган булса хам тангрига хар лахзада сано
айтиб, шукр изхор килиб турарди. Ким: “Бу нафас жоним
чикяпти-ю, ёр рами бу ишни осонлаштиряпти”. Умрига икки-
уч нафас колганда ёр сузларини зикр этаркан, тилида ёр
эди-ю, сузида ёр, орзида ёр эрди-ю, кузида ёр.
Золим хоким бу холатни кургач, кунглига ишк ути
таъсир килди-ю, улимдан уни халос килиб, ёри турган
томонга йуллади. Ишк балоси аро шукр килган йигит
шундай мартабага етди.

Асра, Навоий, бу нафас мугганам.


Лек дегил, хар нафасе шукр хам.
Ÿ h тункизинчи маколат
ХУРОСОН БАЁНИДА
Алло* жахон ашёсини вужудга келтиргач, чарх - олам-
ни пайдою ни^он айлади. Етти фалакни юмалок килиб
ясади-ю, хар бирини бир шамъ билан ёритди. Олтитаси
гар шамъ порлаб турувчи булса, лекин бири нурли машъ-
алдир. Учтасини куйига, учтасини юкорига жойлаштир-
ди. Машъалани эса туртинчи уйга жойлаштирди. Машъ-'
ала эмас, порлок дур, дургина эмас, ялтирок куёш де-
гил. Кукнинг етти иклимида султон хам ул, бошкалари
тан бÿлca, жон хам улдир.
Худди юлдузлар етти таксим килингандек, жахон хам
етти иклимга булинган. Улар бир-бирларидан кувват ола-
дилар, бир-бирларини тарбия хам киладилар. Куёш бу
олти дурахшандага рахбар хисобланиб, иклими хам узига
хосдир. Куёш уз нурин ором айласа, юлдуз кузга кури-
надими? Туртинчи фалак унинг масканидир. Ерда бу
иклим ёкимли булиб, кукда куёш гумбазидек тенгсиз-
дир. Ер улчашни хам алохида бир фан - масохат фани
деб атайдилар, шунинг учун туртинчи иклим дейишади
уни.
Гузалликда жаннат богидир у, жаннат 6 o f h h h хам
куябер, мулки Хуросондир у: майдони туртинчи фалак-
дан кенгрок, даражаси еттинчи осмондан юксакрок. Худу-
дида шахар сон-саноксиз, хар бирининг безаклари хад-
дан ташкари куп. Шахарлари гузалликда жаннатнинг
узгинаси. Яхши одамлари у жаннат богидаги хурларнинг
узгинаси.
Торлари олдида фалак содда бир даштга ухшайди, бар-'
часининг куксида юз хил кон, у конларни ранг-баранг
жавохирлар узига макон килиб олганди, чашмасидаги
сувни куриб хам булмайди, бу сувлар кондан окиб чик-
кани учун хам жавохирга айлангандир.
Сабзасига кукимтир осмон рашк килса, тупроридан
тоза анбар рашк килади. Етти фалаги бойликларининг
хазинаси у, етти иклим тана булса, сийна - ул! Унга
жахон кукси сифат булиб келган, унда кунгил хиттаи
поки-пойтахти - Хирот.
Кимки бу шахарни кунглидан севса, далил истаса, уни
кунгил мулкига султон деб атайди. Улукпар буни жахон
кишварига шох деб тилга оладилар. Уни шох десалар
ажаб эмас, чунки шох ери калбда эмасми? Хирот кунгил
урнида экан, ундан ахли хеч кунгил узолмайди хам.

Зийнати андощи, бадан пайкари,


Вусъати андощи, кунгул кишвари.

Айтма кишвар, деки бори Эрам,


Дема Эрам, айтки Байтулхарам.

Хиротнинг даврини хаёлан юз йилда хам кезиб чи-


киш махол. Курронининг куриниши шунчалик баландки,
осмон хам унинг олдида уялади. Арки туккиз осмондан
буюкрок. Девори кунгуридаги мехр каби думалок те-
шиклар гуё барча фаришта ахлига мехроблар. Фалак
фили киргуча дарвозаси. Чукур хандаклари уни ернинг
остки пардасидан ажратиб турарли даражада.
Турт тарафида бозор жадвали, кирган барча одамлар
унга харидор Кирса чикар йулини тополмай барчанинг
акли шошади.
Масжиди Жомеъ - яна бир олам, шахар бир жахон
булса, масжид билан шахар бир-бирининг ичида нихон.
Масжидининг минбари Муштарийгача етади. Ой бу ажойиб
шахарни кавси найкамалак шакли каби ёритиб туради.
Шахар ичида бинолар бехисоб, калъасининг ташка-
рисида эса сонсиз-саноксиз уйлар куплигидан уларни
махаллаларга ажратиб, уларнинг отини хам Хирот деб
куйганлар. Бундай шахарчалар хам юз шахр келади.

Оллох-оллох;, не Хири, бу Хирн,


Бнр-биридан турфа анннг хар бири.
Иккита туррун юлдузи фалакидан нишон булса, икки
хиёбони - икки сомон йули.
Мадрасалари бири бирисидан улурвор. Мударрисла-
ри ажойиботлар яратишга мохир. Гунбази кошисида кун
акси гуё кук гумбази ичидаги куёшдек куринади.
Борларининг хар бири жаннат мисол, хар манзил шод-
лигу хурсандчилик манзилидир. Барча чаманлар гулу
гулзорлик, хар чаманининг йули гирихлидир. Хар гири-
хида гулу гулшан дори булиб, мусаддас эмас, мусамман
тарзидадир.
Гулларининг навини санаш хам кийин, уларнинг тур-
ларини санай олганча санаш мумкин-да! Дарахтини дех-
конлар доим парвариш килишади, бир шохининг узига
юз мевани пайванд этишади. Хар дарахт юз хил гул
очади, меваси хам юз турли булади. Хар бир дарахт, юз
хил гул чикариб, хар гулининг атри бир ёроч масофага
боради.
Кушлари юз навъ-у, барчаси хуш сайроки, барчаси
сабзау гуллар устини коплаб олади. Сув шодиёна бир
овоз чикариб шундай куй чалиб окадики, худди булбул
овозига ухшайди.
Касрлари барчаси юксак ва мустахкам. Жануб томо-
нида бир ажойиб ховуз булиб, ховуз эмас, яшил чарх-
нинг бир кисмига ухшайди. Шимол томонидан эса икки
дарё окиб утади, улардан шахар сувга сероб булади.
Иккала дарёда хам хаёт зулолининг таъми булиб, жан­
нат боридаги турт нарса ундан уятли. Арикларида Хизр
сувидек зилол сувлар окиб турса, сувдан эсиб турадиган
майин шамол Масих нуткини эслатади.
Миср билан Самарканд унга гузалликда тенг келиши
амри махол, Хирот зимнида юзта Мисру Самарканд бор
десак хато булмайди. Уни Хак барча офатлардан асра-
син, балолардан узи химоя килсин.
Бу айтилганлар Хуросон таърифининг ундан бири,
холос. Мамлакат шох инсофи туфайли шундай шараф
топди, унинг сифатларидан акллар лол колади. Хеч
сузсиз, Хисрави Рози - Хусайн Бойкаро адолатига хамма
лол. Унинг адолатини Ануширвон урганса, шогирдликни
хавас килиб, юз ишидан бир ишинигина - адолатнигина
урганарди, лекин исломни урганмасди.
Одамзод аро номи колиб, оти юзларча шохлар отидек
Колса ажаб эмас. Олам бани Одам билан, бани одам олам
ичида экан, адл билан олам юзини обод кил:

Адл ила олам юзин обод кил,


Хулк ила олам элиии шод кил.

Хукмунг аро оламу одам д о р и ,


Йукки бу ики яна олам дори.

Йигирманчи маколат
СУЛТОН БАДИУЗЗАМОНГА НАСИХАТ
Оламда зохир булган хар бир нарсанинг пайдо булиш
сири булади. Мохияти нимада куринса, хосияти унинг
ичига яширинган булади. Куёшнинг хосияти нур ва харо-
рат эканлиги туфайли булут нутфаси дурри хуш об
булмиш. Якка халаф, яъни оиланинг давомчиси пок
булган ягона фарзанд хам конга ухшайди, анбар сифа-
.тида денгизга хам ухшаб кетади.
Бу халаф инсонга хам инсондир, шохга - шох-у, хон-
га хон эрур. Шахи озодани кондек курган булсак, шах-
зодани унинг гавхари сифатида курдик.

Билки эрур мояи амну амон,


Хисрави Жамкадр Бадиуззамон.
Улки вале гавхари яктодурур,
Барчасидин пояда аълодурур.

Унинг покликда зоти парилар сингари, бундай пок


сифатли бирон зотни фариштадан, балки сифати билан
зоти фариштадан топиб булмайди. Софликда, мулойим-
ликда яратилган зот у, жахон халки ахлига Хакнинг рах-
мати у. Нутк ила васфингни айтиш осон эмас, хар кан-
дай сузамол хам сифатларингни санашда гунгу лол булиб
колади. Куёшни халк мактагани-мактаган, лекин бу унинг
учун канчалик таъриф була олади? Ойни ёруи, осмонни
баланд деб таърифласанг, бу хил мактовни эл писанд
килмайди.
Сени хар канча мактасам хам мадхингни айтиб тугал-
лашим кийин, шунинг учун сенга бошка жихатдан хиз-
мат килай.
Узинг вокифсанки, шахи комкорга куп махфий сир-
лар ошкор. Бугун бир нарса хаёлига келса, эртага хам-
маси руёбга чикади, эрта эмас, индин буладиган ишлар
хам унга бугундан аён. Мунча камолот билан, кунглинг-
га неки яхши нарса келса айт деб хукм килибди. Шохга
менинг сузим хам эътиборлидир. Сенга бир неча насихат
айтсам жоиздир.

Бил муниким, умр вафосиздурур,


Давлат ила жох бакосиз дурур.

Бу оламда хамма нарса куз юмиб очгунча утиб кета-


ди. Давр биносини хароб деб бил, куринган нарсаларни
сароб деб билгил. Бутун дунё фоний - алдамчидир, бо-
кийни тиласанг, у факат хак эрур. Жисмимиз уйини тар-
хини солувчи хам, унга рух бериб олгувчи хам Узи!

Олам аро токи тирикдур киши,


Хак била булмок эрур ансаб иши.

Хак ёдидан огох булмаган хар бир одам учун огохлик


хам гадоликча булмайди. Гадо булса хам тангридан огох
булса, икки жахон шохига тенг була олади!

Олдинга келса тиламас иш басе,


Ха каин эрур, айлама нолиш басе.
Етса зафар, билма илик кучидин,
Бил зафару фатхни бергучидин.

Шохлигинга айламагил эътибор,


Хан Разабу лутфира кил эътибор.

Филлар ва уларнинг эгаларини бир лахзада халок этил-


ганини ёдингда тут.Биргина куш донаси хар бирининг
манзилини йуклик оламига айлантиргани эсингдами? Зах-
хокнинг азоб-укубат билан топган хазинаси Фаридунга
кандай насиб этгднини хам биларсан? Кахридан шер ен-
гилган булса хам, оддий сигир сутини ичган бир етим
бошини узди-я!
Бу ажойиб ишни курки, Хак уз неъматларини халкка
беришда сени сабаб килди. Сен бу кисматни кандай узгар-
тира олардинг? Шу холатда бир неча нодон сенинг фар-
монларингга буйсунмаётган булса, барчасига амалдаги
конунларга кура сиёсат килиш зарур булади.
Сенга Хак лутф килиб, тожу тахтни инъом килди, сен­
га каромат, икбол, бахт берди. Хукмингга оламни забун
айлади, эл каддини амрингга букди - таъзим килдирди.
Мунча яхшиликлар шукрини билмасанг, неки амр эт-
ган булса, адо килмасанг, ?афлатла колиб ё маррурлик
килиб амрига буйсунмасанг, кахри келадими, йукми, айт,
мен уни айтгунимча узинг айтакол! Разабнинг каттик
шамоли етса, нима кила оласан? Мулк унинг мулки булса,
каёкка кетасан? Унга карши душманлик килиб исён, уруш
бошласанг, енгилиб бирон жойга яширинган холингда
хам Холик буни куриб турса, кандай холатга тушасан?
Сенинг эл олдида уятли булганинг Тангрига аён булса,
не хол юз беради?
Адолатли булай десанг Мухаммаднинг шаръий низо-
мини туз. Кайси шох нажот уйига панох истаса, шу йул
уша уйга олиб борувчи катта куча вазифасини бажара-
ди. Шариат конунларига амал килиб, адолат билан мам-
лакатингга мадор килгил.
Шоцки иш адл ила бунёд этар,
Адл бузук мулкни обод этар.

Яъни, шох адолат билан иш юритса, адолат унинг вай-


рон булган мамлакатини обод этади. Адолат билан мам-
лакатни бошкарган подшонинг сирот купригидан утиши
хам осон булади.

Коминг учун туз бул-у, адл аила иш,


Ущ а агар адл йук этмас равиш.

Яъни, максадингга етиш учун хамиша адолат билан


иш кил, ёй уки текис, туири булмаса учолмайди. Адлки,
уч харфдан иборат булиб, хар бирида узгача мазмун бор:
«айн»и унинг мехри эрур тобнок, яъни «айн» харфи куёшга
ухшаш порлокдир, у зулмнинг каро шомини ёрукпикка
айлантиради. «Дол»и давлату дин тожидур, дин била дав-
лат эл мухтожидир. Тожни кийиб, мехр билан кузни
ёрит, сунгги мустахкам ишни кулингга тут.
Сенинг олдингда орзу билан келган мазлумнинг сузи
хар канча узун булса хам, узок умр курай десанг, гапи-
ни тухтатма. Арз килувчи зулм утидан фарёд килаётган
экан, адлинг сояси унга панох булсин. Уни уша сояда
хам кайгуда колдирмай, унга шамъ тубини коронги килма.
Мазлум сузини тугатгач, унинг гаплари турри экан-
лиги аниклангач, золим нафсинг булса хам, юзига кара-
ма, нафски, доимо ошён истайди, сенга гунох, узига мак-
сад тилайди. Ганж устидаги илон бахр топсам дейди, унинг
айтганини килиб, азоб истама, тавба билан унга лойик
жазосини бергил. Гунох канча улур булса хам, оху надо-
мат уни учириб юборади. Журм утининг шуъласи маро-
мида булса, узр ёшларининг сувидан паст булади.

Лутфу карам гарчи эрур дилпазир.


Кахру сиёсат хам эрур ногузир.
Оламдаги кишиларнинг барчаси яхши булавермайди,
хар кишининг хамма иши хам маъкул булавермайди. Агар
яхшиликни барчага баравар килинса, яхшилик ёмонга
куп-у, яхшига оз булади.
Яхшиликни тез-тез килиб турсанг хам, сиёсат тотини
хам баъзан уткир килиб тур. Неча касалга канд фойдали
булса хам, шундай касаллар борки, уларга захар фойда
беради. Танадаги модда мархам ёрдам бермаса, у фасод-
ни ништарнинг учи билан чикариб булмаса, бадан ундан
игна билан кутула олади. Замон шохи акл билан иш
килар экан, яхшига - яхши-ю, ёмонга - ёмон булмори
керак. Иккисига бир хил муносабатда булса, мамлакатда
инкилоб юз беради.

Кимсани бот айламагил аржуманд,


Хам яна оз иш била килма нажанд.

Одамларни тезда мансабда кутармагил, хам озгина айби


учун пастга туширмагин - мансабини пасайтирмагин.
Устунга чикмок - истак, тилакдир, чикмок ва тушмок
учун поядир. Поядан тез тушиб кетган одам йикилиши,
ранжу алам тортмоги мумкин.

Кимники инсон десант - инсон эмас,


Шаклда бир, феълда яксон эмас.

Яъни, хар кайси инсон уз феълу атвори, рухияти би­


лан бир-биридан фарк килади. Мукофотлаш ё жазолаш-
да уларнинг бу хусусиятларини хам хисобга олиш ке­
рак. Шамъ ила муз шушаси нихолга ухшаса-да, мунинг -
ут, онинг сув эрур хушаси, яъни муз шишаси билан шамъ
узаро ухшаса хам, иккисининг табиати икки хил.

Кимники айлай десант махраминг,


Куп синамай, айламагил хамдаминг.
Яъни, бировни синамай туриб якин олма, унга ишон-
ма.
Раф латда бировга бахо берма, яхши куринса, яхшн
дема. Айбини билгач, сунг пушаймон еб юрма. Тушда
хур булиб куринган киз уйгокликда шайтон булса, ажаб
эмас.

Оз иш учун тунд итоб айлама,


Катлу сиёсатда шитоб айлама.

Бок йун ар кечрак улур катл иши,


Улса, сузинг бирла тирилмас киши.

Сувда хубоб улса дамингдин хароб,


Мумкин эрурму ясамоглик хубоб?

Яъни, улим жазосини беришда шошилма, бундай хукм-


ни кечрок чикарса, хеч зиёни йук, аммо улгандан кейин
уни тирилтириб булмайди. Сувда хубобни ясагач, учи-
риб, яна ясаб буладими? Яхшиси сиёсат чони, яъни хукм
чикараётганда, кечириш керак, аммо бу уринда фаросат
билан иш куриш керак, албатта. Агар гувох килинган
гунохни тасдиклаган булса хам, шариатда ёлгон гувох-
ликнинг утгани вакти кам булганми? Хар кишининг сузи
ёлгон булса, кейин хар канча рост гапирса хам ишонма!
Рост сузловчи одам касддан ёлгон сузламайди, айни вактда
ёлкончи хар канча харакат килса хам, рост сузлай ол-
майди. Тонготарнинг аввало ёлгондаками, кейин рости
бошланади.

Тутма тузиб кину адоват фани,


Уз га киши журми била узгани.

Яъни, бировнинг айби учун бошка бировни айблама.


Куйчивон булсанг, хар куйни уз оёри билан ос. Хаёлинг-
га не келса, савобга ухшаса хам, маслахатсиз иш тутиш-
га шошилма.
Уз ихтиёрингга куп эътикод килаверма, ишончли ки-
шиларнинг истагини хам хисобга олгин.
Шох аъёнларини купрок писанд этса, аъёнлар кура-
дики, бу билан эл тилига банд солди.

Булма малул улса кенгашда талош,


Асру узун дори керакмас кенгаш.

Яъни, кенгашда бахс кетса, диккат булма, лекин кен­


гаш жуда хам узайиб кетиши яхши эмас.
Киладиган (белгилаган) ишингни чузмай, вактидан бир
нафас хам утказмай бошла.
Уз ишингни хар канча истаб турган булсанг хам, тангри
иши олдида ундан воз кечиб тур. Дустинг хато килса, у
билан яхшилаб келишиб ол, чунки факат тангригина
бехато.
Уруш куни душман томонга карши юриш бошлага-
нингда, тезда тура билан ясолингни туз (уруш яроклари-
ни хозирла).
Урушда хужумга утиб, бехато зарба бер. Улимдан
куркма, чунки тавдирсиз хеч ким улмайди.
Алам етганда, икки кадам чекингунча харакат килиб,
бир кадам илгари куй.
Зафар Хак лутфидан булади, хатти-харакат, жасорат-
га хам ахамият бер.
Шундай юриш килгинки, сипох чексанг, лашкар тупла-
санг, халкнинг дуоси сенга панох булсин.

Роли б эсанг размда бегонага,


Катлига саъй этма бу шукронага.

Яъни, урушда ролиб чиксанг, бу шукрона учун маг-


лубларни улдиришга касд этма.

Хар неки бу номада мастур эрур,


Барчага шох ишлари дастур эрур.
Хар ишда отангга ухшайдиган булсанг «Ал валаду
сирри абих» буласен. Отангнинг хар бир кадамига кадам
куйсанг, шунда ранжу кийинчилик курмагайсан.

Зода муриду отани пир бил,


Хар ишида хукмига таъсир бил

Яъни: урилни мурид-у, отани пир бил, хар ишида айт-


ган хукмини бажаришни одат кил. Давлат ва пирлик
истасанг, бу пир олдида айбдор булиб колма.

Х ож а А бу Наср хакида хикоя


Унга Порсо лакаб булиб келган, узи эса аср нодири
булса, унинг урли Хожа Абу Наср эди. Отаси дунёни
севмасликда энг покиза шохлардан булса, угли худди
шундай покиза шахзода эди.
Хожа Макка томон йул олгач, Хожа Абу Наср хам у
билан бирга боришга жазм килди. Ота солики атвор -
тасаввуф пешволаридан шайхлик билан шурулланса, угли
унга сирдошлик киларди. Ота сахрода кайси томонга
караб бир кадам ташласа, угил хам шундай бир кадам
ташлаб борарди.
Бир неча кун сахрода кезишгач, кузлаган максадла-
рига етдилар. Халк хаж арконларини тамомлагач, ях-
шию ёмон, муршиду солик бир улур кишининг халк ис-
такларини адо этиб, барча халойик номидан дуо кили-
шини истадилар. Тупланганларнинг барчаси Хожага куз
тикдилар. Бу иш Хожа зиммасига юклатилгач, Хожа Абу
Насрга ишора килиб айтдики: «У менга илмда тенг, ле-
кин бу хил баланд иш унга лойикдир. Йулда рахбари
булмаган хар киши адашиши мумкин. Мен хамрохсиз
эдим, Тангри менга уни йулдош айлади. У йул буйи мени
парваришлаб келди. Кийин йулларимни осонлаштириб,
бехатар айлади. Мен хаётимдан хавотир олсам, у мен
хакимда ташвиш чекиб, узида Хакни хам, мени хам фикр-
лар эди». Шундай деди-да, у элига ишорат килди, узр
учун йул колдирмади. Шамъ каби куз ёши тукиб, ичи
куйган чинордек булиб, рахмату афв истагини баён килиб,
Хожа урнидан туриб омин килиб турарди. Сунгги дуо бу
булдиким: «Ё Аллох, сенга уялганимдан панох сураб ил-
тижо киляпман, мен тилак тилаш илмини билмасам, ме-
нинг оминимни зоеъ айлама. Бунда отамдек киши зим-
мамга бу ишни юклади».

й раб, у л омину дуо хурмати,


Ё ул угул бирла ато хурмати.
Ким бу ато бирла угулни мудом,
Давлатудин тахтида тут мустадом.
Уз га урилларни хам эт мухтарам,
Унга у рул, мунга иниларни хам,
Жумлаи оламга алар ихтиёр.
Олам эли ичра шаху шахриёр.
Шох дуосида туганди калом,
Эмди Навоийра эрур бода ком.

Бир зул хикояти


Халки яхшиликлардан бахраманд булган бир саховат-
ли подшох булиб, унинг бир хизматчи кули бор эди. У
тулггг ittj гтт т о о гготт плптпл л и т о oti т т м£ \ tittt ттогчтттх R nn
iv jii п п ^ ы ш р д и п и с р п ы иДиачу и ш lic ió n v^jr«/irivy п ш л и р д п . j- frip

куни подшо шилон базми - умумий зиёфат уюштирган-


да шох иштахаси жуш уриб турган 4 o f , бахтсизлик юз
бериб, ошпаз шох учун олиб келаётган иссик ошни унинг
бошига тукиб юборди. Одамлар «Подшо хозир уни улимга
буюради, чунки унинг бу гунохига шундайин жазо му-
носиб», дедилар.
Шох хизматкорга бокиб, уни роят рамгин холда курди-
да, унга лутф курсатиб - яхшилик килиб озод этиб юбор­
ди. Вазир дедики: «Сенинг мархаматинг чексиз, хизмат-
кор уз иши учун улимгагина махкум эди». Шох хурсанд-
лик билан табассум килиб, «Бировни хижолат халак кил­
ган булса, уни яна бир улдириш яхши эмас-ку! Шунинг
учун уни яна бир жазолашга зарурат йук эди», деди.
Халк вакилларидан бири гунохкоррок экан, у аввало
афву мехрибонликка муносиброкдир.
Ё раб, унингдек карам этувчи шох хузурида бошка
юз минг эшикда хизматда булишдан афзалрокдир. Ме-
нинг гунохим хар неча куп булса хам, шукрки, сендек
илохим бор. Хижолат ичида менга жой колмади, менга
уз эхсонингдан эхсон килишинг мумкин. Лутфу кара-
минг кобили булмасам хам, улардан бирйула ноумид хам
эмасман. М ен ким-у, яхшилик денгизини багишлашни
хавас килсам? Менга бахо килинган бир катранинг узи
етарли.

Шукрки, эхсонинг булиб ёварим,


Топти нихоят варанин дафтарим.

Хайрати аброр куриб зотини,


«Хайрат ул-аброр» дедим отини.

Ким укуса ё килур эрса савод,


Рухум агар килса дуо бирла шод...
ФАРХрД ВА ШИРИН
ч мамлакати роятда гузал булиб, уни кудратли
бир подшох бошкарарди. Шохнинг осмондаги юлдузлар-
дек бехисоб лашкари булиб, юз мингта Корун хазинаси-
га тенг келадиган бойликка эга эди. Купгина мамлакат-
ларнинг хонлари унга буйсунардилар. Шохнинг узи ни-
хоятда саховатли, фукароларига рамхур хукмдор эди.
Унинг фарзанди йук булиб, «Мен бу дунёдан куз юмсам,
тахту тожим кимга колади?», - деб афсусланарди. Бир
урил куриш орзусида етимларнинг бошини силарди, бе-
фарзанд фукароларга хам мехрибонлик курсатарди. Ни-
хоят орзулари ушалиб, урил куриш бахтига муяссар
булди. Хурсандлигидан купдан-куп жавохиру олтинлар-
ни халкка эхсон килди, бутун мамлакат безатилиб, бир
неча кун байрам килинди. Чин ахли уч йил давомида
солик тулашдан озод килинди.
Шодлиги ичига сирмаган подшо фарзандига яхши бир
исм куймокчи булди. Чакалокнинг юзида «фарри шо-
хий», яъни шохлик нури порлаб турарди. Бу нур сояси
остида эса химмат, икбол хамда давлат урин олган эди.
Шох «фар» сузига химмат, икбол1 ва давлат сузлари-
нинг бош харфларини кушган эди, Фарход исми хосил
булди. Болани ана шу исм билан атадилар-да, ипак мато-
ларга ураб бешикка беладилар. Лекин бу исмни отасиги-
на куйган эмасди. Чакалокнинг покиза зотини курган
ишк хам унга Фарход исмини куйган ва уни фирок, рашк,
хажр, ох ва дард сузларининг бош харфларидан танла-
ган эди.2

1 «Икбол» сузи араб ёзувида «о» харфи билан бошланади


2 «Фарход» сузи арабча харф билан ёзилганида, киска «а» унлиси
тушиб колади
Фарход уз тенгдошларидан бошкачарок булиб, кеча-
лари яхши ухлай олмасди, доя унга ичирган хар катра
сут маъно дури булиб сингарди. Бир ёшга етганида, у
бешикни тарк этиб юра бошлади. Уч ёшида аник, равон
сузлайдиган булди. Лекин унинг сузлари асосан ишк аф-
соналаридан иборат эди. Уч яшарлик чогидаёк узини ун
ёшли болалардек тутар, бундан барча хайрон буларди.
Отаси урлининг бу сифатларини кургач, унга илм бе-
риш вакти етганини англади. Билимли, донишманд бир
устозни топиб келиб, Фарходни укитишга киришди. Уч
ой деганда боланинг саводи чивди. Шундан кейинги бир
йил ичида аввало, Куръонни ёд олди. Барча укиганлари
унинг хотирасида колар, бир варакни иккинчи бор оч-
масди. М ухаббат хакидаги асарларни укиганида, каттик
таъсирланиб, ошик чеккан дард унинг калбига алам-
изтироб соларди. Бу китоблардан таъсирланган Фарход
бирон кишининг кузида ёш куриб колса, зор йиглар,
устоз унинг бу ишларидан лол коларди. Отаси билан
онаси унинг бу холатини куриб, кандай чора топишни
билишмас, халк хам шахзоданинг ахволидан хабар то­
пиб ташвишланарди.
Шу тарзда унинг ёши унга етди. Жахонда у урганма-
ган, маъносини англаб узлаштирмаган бирон илм колма-
ди. Ун ёшли Фарходда йигирма яшар йигит кучи-кудра-
ти бор эди. Энди у илм олишни тугаллаб, харбий хунар-
ларни касб этишга киришди. Оз фурсатда жанговор санъ-
атларни хам эгаллаб, ук отиш, найза санчиш, киличбоз-
лик, калкон билан жанг килиш махоратларини эгаллаб,
эл орасида танилди.
Фарход илм ва харбий сохада эришган ютукларига
карамай, узини барчадан камтар тутар, унинг учун под-
шолик билан гадоликнинг фарки йук, хатто гадоликни
подшоликдан юкорирок куярди. Йигитчанинг кунгли
билан кузигина эмас, балки тили хам, сузи хам, узи хам
пок эди. Ана шу хислатлари учун фукаролар хам уни
доим дуо килишар, у томонга ногох бир совук шамол
эсса, Чин мамлакатининг барча халки совук ох чеки-
шарди. Нихоят, Фарход ун турт ёшга етди.
Шох фарзанди камолини куриб, хар куни хурсандчи-
лик киларди, аммо Фарход нищий достонларни укир экан,
ошиклар чеккан дардлардан кунгли гам га тулар, ишкий
ашулаларни эшитса, икки кузидан ёш аримасди.
Хокон урлининг холини куриб, уйлаб уйига етолмас,
«Нега у хамиша рамгин, нега доимо оху афрон чекади,
куз ёшларига сабаб нима экан?», деб фикр килар экан,
Хитой мамлакатидаги бор гузаллару санъаткорлар, най-
рангбозлару сехргарларни чакиртириб уни хурсанд
килишга интилар, аммо Фарход уларнинг ишлари сири-
ни тезда англаб етиб, кизикмай коларди. Буларни куза-
тиб турган отаси уйлаб-уйлаб, туртта ажойиб каср куриш-
га ахд килди, токи урли хар фаслда бир касрда яшаб,
айш-ишрат билан шуруллансин.
Бахорий каср гулранг, ёзгиси - яшил, кузги каср
заъфароннй, кишкиси эса ок, кофур рангида булиши
керак эди. Хокон уш бу касрлар битгач, уларни Чин
мамлакатининг энг гузал кизлари билан тулдиришни,
урлининг ана шу жаннатмисол саройларда лаззатлани-
шини орзу киларди. Курилишга таклиф этиладиган
хунарманд усталар: сангтарошу наккошлар канча тош-
ларни йуниб, ховузу гиламлар билан безятяр. хилма-
хил накшу расмлар чизар эканлар, Фарход хам улар­
нинг хунарлари билан кизикиб, хар бир санъат билан
машрул булса, каср битгач эса, улардан лаззатланса,
дилидаги раму андухлардан кутулса, айни муддао булар-
ди, деб уйлар экан, хокон дили ёришиб кетди-ю, ичи
шодликка тулди.
Унинг Мулкоро деган бир доно вазири булиб, хокон
хар бир ишни у билан маслахатлашиб бажарарди. М ул­
коро урлининг мураббийси булиб, Фарход хам уни уз
отасидек курарди. Шох элдан яширинча уни хузурига
чакиртирди-да, уз фикрлари билан таништиргач, шу иш-
ларни унинг зиммасига юклади.
М улкоро хокон фармойишини баж о килиш учун
куплаб мухандислару меъморларни чакиртириб, мамла-
катдаги энг кунгилочар вилоятлардан туртта мавзеъни
танлади. Хар кайси жой суви ва хавоси билан бир фасл-
га мос булиб, шахзоданинг ором олиши учун макбул
эди. Шундан сунг хар бир касрнинг режаси чизилди,
унда экиладиган дарахтларнинг хам урни белгилаб куйил-
ган эди.
Хитой мамлакатида эгизак икки уста булиб, бирининг
лакаби Боний, иккинчисиники эса Моний эди. Боний
меъморлик билан, Моний эса наккошлик билан шугул-
ланарди. Боний курган бинолар гоят мустахкам булар,
Моний чизган расмлар эса худди жонли сиймолардек
куринарди.
Яна бир устоднинг лакаби Коран булиб, тошкесар-
ликда унга хеч ким тенг келолмасди. Мулкоро шуларга
ухшаш яна куплаб усталарни туплади-да, хокон бу каср-
ларни шахзода Фарходнинг ором олиши учун курдира-
ётганини таъкидлаб, хар бир касрнинг хажми-ю ранги
кандай булиши лозимлигини тушунтирди. Сузи тугагач,
сон-саноксиз олтинларни уларнинг олдига тукди. Уста-
лар кулларини шимариб ишга киришдилар. М улкоро
уларни хурсанд килгач, керакли нарсаларни туплашга
киришди. Бу ишга турт саркорни тайин килиб, юзта
ишбилармон устанинг хар бирига мингтадан мардикорни
бириктириб куйди. Хар бир той устида юз киши тош
купорар, пастда эса мингта тош пардозловчи иш билан
банд эди. Араваларда курилиш жойига тинмай оку кизил
тошлар ташилар, хамма ёкда иш кайнарди.
Ишлар жадал борар экан, осмонупар турт касрнинг
кад кутараётгани хакида шахзодага хабар етказиб ту-
рардилар. Бажарилаётган улкан ишларнинг хаддан зиё-
да таърифини эшитган Фарход отига минди-да, кури-
лишларни куриш учун жунади. У билан юзта келишган
йигитлар бирга борардилар. Курилаётган касрлар олди­
га етиб борган шахзода бир олам одамларнинг жушкин-
лик билан ишлаётганлари, турт улкан бино осмонга те-
гай деб турганини, хавозаларнинг булутларга кадар кута-
рилганини куриб хайратдан барморини тишлаб колди.
Фарход усталарнинг махорат билан тош йунишларини
кизикиш билан куздан кечирар, уткир тешалари билан
каттик тошларни сарёрцек кесишаётганини куриб улар-
га тахсин укирди.
Коран бажараётган ажойиб ишларга кузи тушган
шахзода унинг санъаткорлигини томоша килмокчи булди.
Отдан тушгач, унинг утириши учун тошдан бир тахт
тайёрлашди. Фарход унга утирди-да, устозга мурожаат
килди:
- Эй мохир ва билимдон устоз! Яратаётган санъатинг
хакида бир оз сузлаб бергил, токи унинг мохияти ва
яширин сирлари аён булсин. Исмингни айт хамда кандай
килиб сенинг тешанг тошларни мумдек енгил йунаётга-
нидан хабардор килгил. Негаки, биз бундай ишни шу
вактгача курмаганимиз учун ушбу санъат олдида акли-
миз ожиз булиб турибди. Ахир ёгоч каттикрок булса,
унга пичок урсанг, утмаслашиб аррадек булиб колади-
ку! Тешангга кандай тарзда сув бергансанки, тошни йуна-
ётган булса хам, зарар топмаяпти. Сен тошга кайта-кай-
та ураётган булсанг хам уткирлигини йукотмаётган те-
мнр Мстининг сирларини хам аитиб бсргии!
Тошга накш чизувчи уста ер упиб, сузини дуо билан
бошлади: «Коф тори яралибдики, чакмоклар тошидан озор
чекади. Фалак тошларидан бошинг омон булиб, тошла-
ринг дарду рам бошларини майдалаб ташласин. Душман-
ларинг насибаси тош булсину улар машаккат торида ово-
ра булсин.
Отим Коран, ишим хам аён: кулимда тешаю, олдимда
тошлар. Метин билан теша нега доимо тошни йунса хам
синмаяпти, деб сурадинг. Бунинг сири шу асбобларга
сув беришда, биз бу сирни элга ошкор килавермаймиз.
Уста уз асбобига шу тарзда сув берса, юз йил тош йунса
хам улар зарар курмайди. Хитой халки бу санъатни эгал-
лаб, олам ахлига танилди. Лекин хамма усталар хам ме-
нинг билганларимни билмайди, бу сузга далилим шуки,
улар мен килган ишларни килишолмайди».
Донишманд уста сузини тугатгач, шахзода ундан: «Ол-
димда уз ишларинг билан шуруллангин, зеро бу санъат
менга ёкиб колди. Гохида тош йунгил, гох тошга накш
чизгин, мен ишларингни куриб утирай», - деб илтимос
килди. Уста шахзода кунглини хурсанд этиш учун ишга
киришиб, тош кесиш ва накш чизиш билан шурулланди.
Унинг ишларини куриб турган шахзода тахсин айтиш-
дан чарчамасди. Куёш уз нурларини тошлар орасига
яширгач, яъни окшом тушгач, шахзода тош тахтидан
туриб, шахар томон йул олди.
Уйга кайтиб келган шахзода оромини йукотди. Санг-
тарош уста санъати унинг кунглига бу хунарни урганиш
хавасини солган эди. Шунинг учун тонг отиши биланок
отига минди-ю, яна томоша килиш учун курилиш жойи-
га томон шошилди. Етиб боргач, хилма-хил хунарлар
билан шурулланаётган усталарнинг махоратини кузатар-
кан, хар бир санъат сири билан кизикар, ширин сузлар
билан уларнинг кунглини оларди. Бундан кувонган хунар-
мандларнинг гайратига кайрат кушилиб, янада яхширок
ишлашга харакат килишарди.
Шахзода Коран сари йул олиб, унинг олдига келди-
да, пулатдан теша билан метин ясашини илтимос килди.
Уста ишга киришиб, турли асбоблар ясар экан, уларга
сув бериши биланок тош йуниб курарди. Фарход уста
килаётган ишларни кузатаркан, сув беришнинг ва тош
йунишнинг нозик сирларини диккат билан урганарди.
Шундан сунг шахзоданинг узи хам тош кесиш ва йуниш,
тошга накш чизиш билан шурулланишга интилиб, тез
орада мохир уста даражасига етишди. У баъзан одамлар-
дан андиша килиб, яширинча кулига теша олар ва бош-
калар бир ойда бажариши мумкин булган ишни бир кун-
да килиб куярди. Хар куни шу тарзда шурулланиш ту-
файли унинг хунари уз камолига эришди.
Турт йилдан сунг турт хашаматли ^аср куриб битка-
зилгач, уларни безашга киришилди. Биноларнинг ташки
томонига чирой беришда Коран уз санъатини намойиш
килган булса, ичкарида Моний наккошлик килди. Уста
хар бирг уйга накшлар ва суратлар чизар экан, унинг
ёнида хозир турган Фарход мададкорлик килар, сурат-
ларга ранг берар, зарур булганда тош кесиш ва наккош­
лик ишларини бажарарди. Ана шу ишлар давомида шах­
зода мохир устоз булиб етишди.
Буюк касрлар битгач, уларнинг атрофида жаннатми-
сол бовдар яратилди. Хар кайси касрга уз рангига мос
чиройли гиламлар солиниб, шу рангдаги буюмлар билан
жихозланди. Уларнинг хар бирида хизмат килувчилар хам
каср рангига мос кийимлар кийиб олишган эди. Бахорий
касрдаги хамма нарса: эшиклару деразалар, хатто остона-
лар хам гул рангида булиб, ховуз атрофига лаълу ёкут-
лар кадалган, ичи эса гулранг май билан лиммо-лим тулди-
рилган булиб, арикларда хам шундай май окиб турар, чор
атрофда ранг-баранг гуллар очилиб ётар, хар тарафда ким-
матбахо гулранг кийимлардаги гузал кизлар кезиб юри-
шарди. Ёзги каср ва борда хамма нарса яшил рангга бе-
ланган булса, кузги сарой ва гулистон сарии, заъфарон
рангига, кишки каср оппок рангга мосланган эди.
М улкопо касолапнинг 6 орляг>ницг клжигтштти тугял-
лангани хакида хоконга хабар етказгач, шох уни томо­
ша килиш учун отланди. Унинг чап ёнида сарой аъёнла-
ри, унг томонида эса шахзода Фарход борарди. Барчала-
ри аввал бахорий каср билан танишиб, ундаги ажойи-
ботлар, богдаги юз турлик гузалликлардан бахра олиш-
ди. Иккинчи каср янада хайротомуз булиб, учинчиси
ундан хам гузалрок, туртинчи касрдаги чирой олдинги
учала сарой ва борлардан хам уз нафосати билан ажра-
либ турарди. Бир-биридан латофатли ушбу касрлар хам-
мани лол колдирди.
Шох усталарга уларнинг узлари кутганларига кара-
ганда юз марта купрок инъомлар берди, Мулкорога ало-
хида хурмат курсатиб, мартабасини янада юкори кутар-
ди, сунг ана шу касрлару боглар, гузал кизларнинг бар-
часини шахзодага совга килди. Кейин Мулкорога хар
кайси касрда уч ойга мулжалланган зиёфат учун барча
керакли нарсаларни хозирлашни, йилнинг фаслларига
кура хар касрда уч ойлик хурсандчилик килишга тайёр-,
лик куришни буюрди. Донишманд вазир ишга киришиб
тез орада бир йилга мулжалланган шодиёналарга хозир-
ликни тугатди. Хар куни юзта от ва мингта куй суйили-
ши мулжалланди, хисобсиз мева-ю ширинликлар, ичим-
ликлар тайёрлаб куйилди.
Гузал бахор келиб, бутун табиат хилма-хил гуллар-
нинг ранги-ю буйидан, булбуллару тонг кушларининг
хузурбахш куйларидан латофату ором касб этган кун-
ларнинг бирида шох Фарход ва уз аъёнлари билан гул-
гун каср томон йул олди. Гул рангидаги кимматбахо ма-
толар билан безатилган каср ичида ажойиб бир тахт
курилган эди, хокон унга бориб утирди, ёнидан Фарход
жой олди. Тахт олдидаги гулранг курсида Мулкоро ором
топди. Гул юзли сокий барчага гулгун май тутар экан,
мураннийлар булбулдек куйлашарди. Фарходнинг хам
гулранг май ичаётганини курган хокон урлининг гулдек
юзига бокиб, бехад шодлангани туфайли кузларидан хур-
сандлик ёши аримасди.
Шу тарзда уч ойлик бахор фасли утди-ю, ёз келиб
хокон, шахзода ва барча аъёнлар ёзги касрга йул олиш-
ди. Хамма нарса яшилликка бурканган саройда хам уч-
ой айш-ишрат килишди. Хамма ёкни кахрабо рангига
буяган куз фасли етишгач, базмлар кузги касрга кучди.
Заъфароний кийимлар кийиб олган шох, шахзода ва барча
аъёнлар бу ерда хам уч ойни хузур килиб утказишди.
Совук кунлар бошланиб, киш барча оламни ок ранг би­
лан безаган айёмда айшу ишрат туртинчи касрда давом
эттирилди.
Турттала касрда уюштирилган базмлардан кузда ту-
тилган асосий максад Фарходни хурсанд килиб, унинг
кунглига урнашиб олган FaMy кайгулардан кутултириш
эди. Лекин шахзода хануз рамгинлик гирдобида яшар,
хамон бирон кишининг й и р и с и н и курса, унга кушилиб
йирлар, эл чеккан гам-алам унга хам озор етказарди. Халк
бошига тушган хар кандай изтироб унинг кунглини FaM-
нок килар, ёкаси чок, яъни алам-кайгуга мубтало булган
кишини курганда, уз ёкасини йиртиб унга хамдардлик
билдирарди. Биров ишк хакида ran очса, унинг хикояси-
ни кайта-кайта тинглар, ошиклик белгилари-ю холатини
англаб, ёдида саклар, ошик висол хакида сузласа, севинч-
ларга тулар, хижрон дамларини баён килса, икки кузи-
дан тинмай ёш тукарди. Бу холатларни курган хокон
узининг килган ишлари хато эканини англаб, нима кили-
шини билмай колди.
Хокон шу хусусда фикр юритар экан, нихоят яна бир
ишни мувофик деб билди: узининг кариб бораётгани,
Фарход эса аклли, мард ва пахлавон йигит булиб, факат
Чин мамлакатида хоконлик килишгагина эмас, балки бу-
тун оламга султон булишга хам лойик эканлиги, шох-
ларга хос барча фазилатлар унда жамулжамлиги, бир
неча хунарларни билиши, барча айблардан холи эканли­
ги, йоти ва фотон чекишдан узга бирон камчилиги йукли-
гини уйлади-да, «Тахтимни унга берсам, давлатни бошка-
риш ишлари билан машгул булиб, уз дард-у аламларини
унутади», - деган карорга келди. Сунг давлат аъёнлари-
ни йириб, ёнига Фарходни утказди-да, уз максадини баён
килди:

...Кариликдарди бедармондур охир,


Бу иш куиглимда куп армондур охир.
Ки улмасдин бурун очиб кузумни,
Сарир3 узра йигит курсам узумни.
Ки яъни тожу тахту салтанат хам,
Сипоху мулку молу мамлакат хам,
Бори булса сенинг бирла музайян,4
Сени уз урнума щлсам муайян.
Санга тутсам мусаллам подшолин,
Халойин устида кишвархудолик
Манга шахликда нуллук хам кил эмди,
Атолик хам, угуллук хам кил эмди.

Бу сузларни эшитиб турган шахзода фарёд уриб узини


ерга отди-да, зор-зор йиглади. Сунг отасига узок умр
тилаб, шохлик иши огирлигини, бундай масъулиятни уз
зиммасига олиш учун тайёр эмаслигини, шох рухсат бер-
са, бир-икки йил хокон ёнида булиб, давлатни бошка-
риш сирларини урганиши зарурлигини, олдин кичикрок
бир ишни бошкариб, кейин хукмдорлик билан шурулла-
нишга утса, маъкулрок булишини одоб билан сузлади.
Фарходнинг бу сузларидан шодликка тулган хокон
урлининг бошидан зару жавохирлар сочиш максадида
унинг кулларидан тутиб, хар хил ажойиботлар билан
тулиб тошган хазина ичига олиб кирди. Хазина жуда
катта булиб, киркта уйнинг хар бирида кирктадан улкан
хум бор эди. Яна киркта уй бир-биридан чиройли мато-
лару кимматбахо буюмлар: хитойи чиннилару ипакларга
чизилган гузал суратлар, кимхоб тунлар, бехисоб жаво-
хирлару кимматбахо тошлар билан лим тула эди.
Шох билан шахзода хазина бойликларини тамошо
килишиб кайтишмокчи булиб туришганда, Фарходнинг
кузи ажойиб бир сандикка тушди. Тоза биллурдан ясал-
ган ушбу сандик ичида нимадир куриниб турар, лекин
кулфлорлиги туфайли у сандикни очиб булмасди. Шах­
зода сандик ичидаги нарсани курмокчи булди-да, кали-
тини топиб очишни буюрди. Хокон бундан огох булиб,
бу сандикни калити йуклиги туфайли очиб булмаслиги-

А Музайян - безатилган, зийнатланган


5 Кишвархудолик - хукмдорлик
ни айтди-да, утлини фикридан кайтармокчи булди. Сан­
дик ичидаги нарсани куришга роятда кизикиб колган Фар­
ход:

Деди: «Хар ишки килмиш одамизод,


Тафаккур бирла билмиш одамизод.
Улум ичра манга то булди мадхал,
Топилмас мушкиле мен нилмарон хал.
Мунинг хам билмагунча аслу будин,
Муайян цилморунча тору пудин.
Не имконким, карор у лрай кунгулга,
Тасалли ошкор улрай кунгулга»

- деб уз сузида туриб олди. Шох канча харакат килса,


шахзода шунчалик ужарлик киларди. Хокон иложсиз
колиб, сандикни очиш хакида буйрук берди. Сандик ичи-
дан ялтирок бир кузгу чикди, Шарк куёшигагина эмас,
балки Искандар ойнасига ухшарди у. Кузгуни безаган
уста оркасига уни куриш сири хакида шундай деб ёзиб
куйганди: «Бу кузгу жахоннамо булиб, Искандари Ру-
мийнинг жахон ахлига колдириб кетган ёдгорлигидир.
Хар бири Афлотунга тенг турт юзта олим бир неча йил
мехнат килиб бундай жахон хикматини ясашган. Унга
тилсим яширилган булиб, кузгуни курмокчи булган кимса
бу тилсимни ечиб кузгуни кулига олса-ю, унга куз таш-
ласа, Тангри унга белгилаб куйган тавдирдан огох була-
ди. Лекин кузгудаги тилсим сирини очиш жуда кийин.
Бунга эришмокчи булган инсон Юнон мамлакатига бо-
риши, уша манзилда учта офатни енгиб утиб баланд тор
олдига етиб бориши керак. Бу уч офатнинг бири аж-
дахо, иккинчиси Ахраман деган дев, учинчиси олдинги
иккала офатдан хам мушкилрок тилсимдир. Ана шу уч
манзилдан утиб олган киши туртинчи манзил булган тор
ичига кириб, горда маскан тутган Сукрот деган дониш-
манд олимни топиши керак. У доно муйсафид агар тирик
булса, борган кишини муродига етказади. Агар у хаёт
булмаса, унинг рухига илтижо килинса, кузланган мак-
садга эришилади.»
Бу ёзувни укиган шахзода кузгу сирини очишга кизи-
киб колди. Уз максадига етиш йулида угли чекаётган
изтироблардан хабар топган хокон уни бу муддаосидан
кайтаришга хар канча уринса хам, Фарход уз орзусидан
воз кечмасди. Ота хам, утил хам кийин бир ахволда кол-
ган эдилар.
Фарход кузгуда уз такдирини куриш орзусида хатто
эс-хушини йукотиш даражасига етиб колганди. Охири
Мулкорони яширинча чакиртириб, уз кунглидаги гап-
ларни унга ошкор килди:
- Шох хам, гадо хам уз такдиридан кочиб кутулол-
майди. Хар ким пешонасига ёзилганни курмай иложи
йук. Менинг ахволим элни хавотирга солаётган булса
хам, такдиримни билиш орзусидан кеча олмасман. Шу-
нинг учун отамга ахволимни тушунтириб, Юнон мамла-
катига боришимга ижозат олиб берсанг, менга ок йул
тилаб, дуо килиб турса, максадимга етишишим шубха-
сиздир. Отам рухсат бермаса, бошимни олиб, максадим-
ни руёбга чикариш учун сафарга йул олишим тайин.
Бинобарин, отам менинг жунашимга рухсат берса яхши-
рок буларди.
Мулкоро шахзоданинг ушбу сузларини эшитгач, кай-
гуга ботди. Насихат килай деса, Фарходга таъсир кил-
маслиги аник. Кузларидан окаётган ёшни арта-арта хо­
кон хузурига йул олди-да, хеч ким йуклигида унинг коши-
га кириб эшитганларини сузлаб берди. Шох бу можаро-
дан ёкасини йиртиб куксига урарди. Икковлари роса йир-
лашди. Хокон ахволини курган Мулкоро аста насихат
килишга тушди-да, уни такдирга рози булишга даъват
этди. Шох утлига яна насихат килиб куриш, бунинг хам
фойдаси булмаса, сафарга рози булишни макбул деб бил­
ли. Лекин шох билан Мулкоро килган насихатлар шах­
зоданинг орзусини янада кучайтирди холос. Хокон урлини
камаб куймокчи хам булди, яна бу фикридан воз кечиб,
шахзода кунглига озор етказмаслик учун Хито ва Чин
мамлакатларидан лашкар туплаб, Юнонистонга юриш
килиш, уша ергача унга хамрохлик КИлиб, урлининг ахво-
лидан хабардор булиб туришни макбул деб билди. «Юнон
мулкига етиб боргунча шахзода балки уз орзусини уну-
тар, бунинг иложи булмаса, бошига тушганни куради-
да», - деб уйлаган хокон Мулкорони шахзода хузурига
йуллаб, уз карорини унга айтишни буюрди. Шахзода
отасининг розилик берганидан хурсанд булиб, вазирга
сафар тайёргарлигини куришни топширди. Хар томонга
жар солиниб, лашкар туплашга киришилди.
Тез орада мамлакатнинг хар тарафидан бехисоб лаш­
кар й и р и л д и . Хокон Юнон мулки сари юришни бошла-
ди. Шох йул-йулакай бир неча улкаларни, денгизларни
эгаллаб бораркан, у ердаги ахоли хоконни куришга тур-
ли-туман совгалар билан келиб туришар, хукмдор хам
уларни мул-кул совгалар билан сийларди. Шох уз хузу­
рига йирилган олимларга мурожаат килиб: «Бу сафари-
миздан максад мамлакатларни фатх этиш эмас, балки
Юнонистондаги машхур тордаги горда яшаётган Сукрот
исмли донишманд билан куришишдир. У тор кайси то-
монда эканини, масофанинг канчалигини, кайси йулдан
бориш лозимлигини билсангиз, айтинглар», - деди. Олим-
лар ер упиб, уринларидан турдилар-да, шохга караб:
«Олампанох узлари тилаган максадларига етсинлар. Мам-
лакатимизда ёши беш юздан ошган Сухайло хаким деган
кекса донишманд яшайди, барчамиз унинг шогирдимиз.
Шох сураган нарсалардан бизлар хам хабардормиз, олам­
панох ниманики сурасалар, жавоб бера оламиз. Лекин
бу масалалар хакидаги пухта жавобни унинг узидан эшит-
ганингиз маъкул. Бу кийин жумбокни унинг узи хал
килиб бера олади. Агар у билан куришишни истасангиз,
биз олдига бошлаб боришимиз мумкин», - дедилар. Шох
билан шахзода бу сузлардан шодликка тулиб Юнон олим-
лари билан биргаликда донишманд Сухайло хузурига
караб йулга тушдилар. Анча йул юришгач, дашт уртаси-
да бир тепалик куринди. Сухайло хаким шу ердаги горда
яшар экан. Хаммалари отларидан тушиб Fop томон юр-
дилар. Олимлардан бири Fop ичига кириб, донишмандни
шох билан шахзода унинг хузурига кадам ранжида
килишганидан огохлантирди. Сухайло бу сузларни эшит-
гач, уларнинг киришларига ишора килди.
Шох билан шахзода киришгач, Сухайло урнидан ту-
риб иккови билан кулиб куришди, улар хам хурсанд
булиб, донишманднинг кулини упишди. Сунг аллома ота
билан болани утказиб, узи хам утирди-да, улар билан
сухбатни бошлади. Йулдаги кийинчиликлар хакида сура-
гач, шунча масофани босиб келишдан максадлари нима
эканини билмокчи булди. Хокон шахзоданинг кузгуни
кургандан кейинги холати хакида муфассал гапириб бер-
ди. Билимдон аллома ахволни англагач, шод булди-ю,
айни вактда унга гамгинлик хам юзланди. Кучоклаб шах-
зодани хурсанд килган Сухайло: «Сенинг отинг Фарход!»
деди, бу исмнинг маъносини айтиб бергач, бир неча са-
вол берган эди, Фарход барига жавоб берди. Донишманд
уни пешонасидан упди-да, сажда килиб: «Алхамдулил-
лох, уз муродимга эришдим. Неча юз йилдан бери шу
Fop ичида яшадим, канча-канча ранжу аламлар чекдим.
Жомосб уз китобида: «Мендан сунг минг йил утгач, Чин
мамлакатидан Фарход исмли бир шахзода келиб Искан-
дари Румий тилсимини очади. Лекин у икки манзилда
кахрамонлик курсатиши, аввал аждарни улдириши, сунгра
эса Ахраманни енгиши керак. Менинг сунгги фарзандим
буладиган Сухайло дуо билан саломимни кабул этиб,
Фарход бу диёрга етиб келганида, унга ёрдам курсатсин.
Фарход аждарни улдирганида, катта бойликни кулга ки-
ритади, девни енгганида эса Сулаймон пайгамбарнинг
узугига эта булади. Тилсим очган куни эса Жамшид жо-
мини куради. Буларни кулга киритгач, барчасини хокон-
га хадя килсин. Унга эса доно Сукрот билан куришиш
хамда Искандар ойнаси етарли. Сукрот билан сухбат-
лашгач, дархол кузгуни куриш учун Чин томон жуна-
син. Кузгуда ниманики курса, бу вокеалар унинг хаёти-
да юз беради», деб ёзилган экан. Мен бу хабардан фахр-
га тулиб, неча юз йилдан бери сенга мунтазир эдим. Се-
нинг бошингга тушадиган барча мушкилотларнинг чора-
сини топиб куйганман», деди-да, Сухайло Fop олдига бо-
риб, бир идишни олиб чикди ва «Бу идиш самандар6 ёри
билан тула. Мен уни купгина оташгохлардан йириб тупла-
ганман. Аждар билан олишиш чогида бу ёрдан баданин-
д*а ва кулларингга суриб олсанг, у сени аждар орзидан
отиладиган утдан химоя килади. Ахраманни улдирганинг-
да, девнинг бурнига о с и р л и к бир тахтачани курасан. У
тилсим очишда сенга ёрдам беради, тилсим ичида эса
Жамшид жомини топасан. Унинг атрофига ёзилганлар-
ни укисанг, Сукротни топиш йулидан хабардор була-
сан. Сукротни кургач, кузгу сирини биласан-у, Вата-
нинг сари йул оласан», деб кулидаги идишни Фарходга
топширди. У дуч келадиган манзиллар хакида яна мас-
лахатларни бергач: «Энди йулга тушгил, хамма муш-
кулларинг хал булади, деб умид киламан», деди-да, бу
хаётдан куз юмди. Донишмандни ювиб, уша Fopra дафн
этдилар-да, барчалари йулга тушдилар. Анчагина йулни
босиб утиб, аждахо манзилига етиб келдилар. У ерда
дам олиб, окшом тушгач, айш-у ишрат билан маютул
булдилар.
Тонг отгач, Фарход покланиб, Худодан зафар тилаб,
отасининг оёрига бош куйди-да, ундан дуо тилади. Шох
ва барча аёнлар шахзодага ралаба тилаб, дуо килишгач,
барчалари аждар маконига караб йул олишди. Аждар
макони унинг нафасидан корайиб кетган дашт булиб,
унда бадбуй бир шамол эсарди. Лашкарнинг купчилиги
бу шамолдан эси o f h 6 , отдан йикилди.
Фарход аждахонинг коронги Fopn курингач, у томон
юрди. Одамларнинг исини сезган аждахо хайбат билан

6 Ут, олов ичида яшайдиган афсонавий бир жонивор


чикиб келди. Унинг танаси бало тсжидек, орзи эса тор-
нинг роридек эди. Икки кузи худди нефть утига мури
эди. Хар кайси панжаси бешта олмос урокка ухшарди.
Орзидан утлар сочиб рордан чикиб келган аждахо шах-
зодага кузи тушгач, о р з и н и бало дарвозасидек очиб, унинг
сари юрди. Аввал ут сочиб, пишириб, олдин шахзодани,
сунг эса барча лашкарни ютмокчи булди.
Шахзода эса асло куркмасди, чунки у Сухайло айтга-
нидек, бадану кулларига самандар ёрини, яъни оловдан
химоя килувчи дорини суртиб олганди. Аждахо уни ютиш
учун о р з и н и очганида, Фарход Худодан зафар тилиб,
кулига ёйини олди-да, унга ханжардек укни жойлаб, ра- .■'
киби орзига караб отди. Ук аждар танасини тешиб утди-ю*.
уни халок килди. Фарход аждахо гори ичига кирди. У
ерда бир тахта осилган булиб, унда: «Аждахони улдирган
баходир, жасоратингга бу ердаги хазинани мукофот деб
билгил. Дойра шаклидаги бу рор марказида минг ботмон-
дан ориррок булган бир тош бор. Киличинг учи билан
унинг атрофини очиб, урнидан кузгатсанг, Хак таоло куд-
ратини томошо киласан», деб ёзиб куйилганди.
Шахзода ёзувда тайинланган ишларни бирин-кетин,
бажо килиб, Фаридун7 туплаган бенихоя бойликларга:
олтин-у кумушлар, турли жавохирлар тулдирилган бир
неча минг хумга эга булди. Хазина турида безакли бир
тахт булиб, унинг устида ажойиб бир дудама тирли килич
ва унинг ёнида куёшдек юмалок шаклдаги калкон турар,
унга «Кимнингки бахти ёр булиб, ушбу килич билан кал­
кон унинг кулига тушса, бирини белига боглаб, бирини
осиб олса, юзта дев билан жанг килса хам, енгиб чика-
ди. Чунки Сулаймон пайгамбар калкон куббасига «Исми
аъзам»8 ни ёздирган, бунинг хосияти шуки, юз мингта
дев макр-хийла килмокчи булганида хам, бу исмларни

7 Фаридун - кадимда утган шох


8 Исми аъзам - Алло* исмлари
кургач, ер билан яксон булади. Киличда хам бу исм ёзил-
ган булиб, шу исм унга уткирлик багишлаган. Бу килич
билан жанг килган инсонга душман t h f h таъсир килмай-
ди, ракиб лаънати шайтонми, Ахраманми, ким булса хам
иккига булиб ташлайди», деб ёзиб куйилган экан.
Фарход бу икки coBFaHH топгач, яратганга сажда килиб,
шодлиги ичига сирмай кетди. Шахзода килични белига
боглади, калконни буйнига осди-да, лашкарлар турган
жой томон йул олди. Уни курган шох билан Мулкоро
йиглаб куришишди, аъёнлар хам уни омон курганлари-
дан шодликка тулиб, дуо килишди.
Куёш кутарилгач, води-ю t o f ёришиб аждахо гори,
ундаги аждахо танаси хам намоён б^ллди. Хокон билан
Фарход, аъёнлар бутун дашт аждар кони билан буялга-
нини куришди. Шахзода хазинадаги барча бойликларни
отасига coB Fa килди, килич билан калкон хоеиятларини
сузлаб берди, хокон уларни хазинадан хам кимматли-
рок, деб билди. Сунг лашкарларга дам олиш учун рух-
сат берилди, хокон хаммани зиёфат килишга буюрди.
Эртаси куни тонг отиши биланок Фарход жанг ки-
йимларини кийиб, килич билан калконни осиб, Ахраман
дев маконига караб йул олди. Хокон хам лашкарлари
билан унинг изидан келар экан, каттик хавотирда эди.
Шахзода кушиндан ярим ёкичча олдинда илдамлаб бо-
рар экан, рупарасида бир урмон куринди. Бу - Ахраман-
нинг 6 ofh булиб, бехад катта эди. Юз минглаб кекса
дарахтларининг боши осмондан ошар, хар бир барги вас-
васа кузгуси булиб, аклдан оздирар, урмон ичи турли
куринишдаги девлар билан тула булиб, сойлари шайтон-
лар овозидек хайкирар, ариклар ичидаги хар кайси тош
кесилган бошни эслатар, шамоли девлар наърасига ухшар,
чинорлари ^лларини хар томонга тебратиб, «Оркангга
кайт!» деяётгандек буларди.
Фарход Хак таолога таваккал килиб, ушбу урмон сари
от сурди. Куп утмай бир улкан каср куринди. У ерда дев
истикомат киларди. От туёклари овозини сезган Ахра-
ман бошини чикариб узокда бир отлик йигит бепарво
холда унинг касрига караб келаётганини курди. Чаван-
дознинг куринишидан девларни хам халок киладиган куд-
ратга эга эканлиги сезилиб турарди. Шунда Ахраман
момакалдирокдек ках-каха урди-да, кулига минордек
катта бир устунни кутариб касрдан чикиб келди ва Фар-
ходга караб: «Эй рафлат босган одамзод, фаришта утса,
жонидан айриладиган, бургут учиб утса, каноти куяди-
ган бу вахимали урмонга кириб келишингдан максадинг
нима, нахотки улмакни истаб колган булсанг!», дея хай-
кирди-да, Фарход бошига гурзиси билан хамла килди.
Шахзода унинг гурзисини киличи билан иккига булиб
ташлади. Дев касрига кайтиб кириб, олдингисидан хам
каттарок гурзини кутариб чикиб, Фарходга яна хужум
килган эди, шахзода унинг бу куролини хам кесиб таш­
лади. Бу холат бир неча бор такрорлангач, Ахраман разаб-
ланиб тор томон йул олди-да, улкан тошларни ракиби
томон отишга тушди. Шахзода калкон билан узини химоя,
килди, шунда исми аъзамга кузи тушган девнинг дармо-
ни кетиб, ерга кулади. Фарход бу холатни куриб, Ахра­
ман устига етиб борди-да, килич билан уни халок килди.
Шахзода девнинг хашаматли касри ичига кириб кара-
са, хамма томонда катор-катор эшиклар булиб, барчаси
кулфлорлик экан. Уларнинг тепасига уй ичида кандай
бойлик борлиги ёзиб куйилибди. Бу ёзувларни бирма-
бир укиб бораётган Фарход олтин-у жавохирлар билан
безатилган, атрофига турли ёзувлар битилган ажойиб
эшикка дуч келди. У ёзувларда эшикнинг кулфи осон-
ликча очилмаслиги, яхшиси бундай орзудан воз кечиш
кераклиги айтилган экан. Бу сирни аниклашга кизиккан
Фарход эшикни синдириб ичкарига кирди. Хонага куз
югуртириб, осиб куйилган бир ёкут кандилни курди. У
нур сочиб, хонани ёритиб турарди. Кандилни тушириб
очган эди, унда Сулаймон узуги турганини курди. Кан-
дилга: «Бу узук кимга муяссар булса, унга ёзилган исм-
ни укиб, Искандари Румий тилсимини очади ва бу иш
кийинчиликларини енгиб утиш йулларини билиб олади»,
- деб ёзилган экан. Фарход узукни упиб, сажда килди-
да, худога шукроналар айтиб отига минди ва урмондан
чикиб, лашкар турган жойга йул олди. Барча сипохлар
Ахраман хавфидан куркиб туришган экан, шахзодани
куриб узларига келдилар. Хокон Фарходни шод куриб
хурсанд булиб кетди. Шахзода лашкарни бошлаб урмон­
га олиб кирди. Уларни каср эшиги олдида отларидан ту-
шириб, хокон ва Мулкоро билан каср ичига кирди. Ха-
зинани икковларига тавдим этди ва узук хакидаги гап-
ларни уларга сузлаб берди. Икковларининг кунгиллари
шодликка тулиб, кечагидек айш-ишрат бошланиб кетди.
Куёш кутарилиб, олам мунаввар булгач, Фарход хар-
бий анжомларини ростлаб, отасининг дуосини олди-да,
Искандар тилсимини очиш йулидаги кейинги ишни ба-
жаришга киришди. Отига миниб йулда борар экан, бир
гузал майсазор намоён булди. У ерда хаёт чашмасидек
ажойиб бир булокдан зилол сувлар отилиб турарди. Кир-
рокидаги ям-яшил дарахт кукка буй чузиб турар, булок
билан дарахт хаёт суви-ю, Хизр пайгамбарга ухшарди.
Буларни куриб кунгли яйраб кетган шахзода отини да-
рахтга борлади-да, чашмага тушиб чумилди, кейин муро-
дига етказишни тилаб, саждага бош куйди. Ибодатини
тугатиб, бошини кутарган эдики, рупарасида яшил ки-
йинган нуроний бир муйсафидга кузи тушди. Фарход
хайрон булиб турганига эътибор берган отахон суз бош-
лади: «Эй фарзанд, мурод-максадларингга етиб, бахтиёр
булгил. Мен - Хизрман, сенга мадад курсатиш учун кел-
дим бу ерга. Искандар билан оби хаёт - хаёт сувини
топиш учун зулматга кирганимизда, мен уша сувдан ичиб
абадий хаётга эришдим-у, Искандарга насиб булмади, у
ташналигича кайтиб кетди, кейинчалик мунажжимлик-
ка кизикиб, юлдузларни урганди, тилсимлар яратди. У
борлаган тилсимларни мен очишга ургандим. Ушбу во-
дийда хам тилсим мавжуд булиб, уни очишда сенга ёрдам
бермокчиман. Тилсимни очиш учун хозирдан бошлаб хар
бир кадамингни санаб босишинг керак. Сенинг йулингда
бахайбат бир тилсим учрайди, унинг деворлари осмонга
туташиб кетган. Уша жойдан ун икки минг кадам юра-
сан. Йулнинг икки чеккасида кескир киличга ухшаш тош-
лар урнатилган булиб, йулдан салгина чиккан одамнинг
оёрини кесиб юборади-да, у узини яна ушбу чашма ол-
дида куради.
Яна ун бир минг кадам боссанг, йулда бир дарбанд
(дарвоза) куринади, олдида бир шер темир занжир би­
лан боклаб куйилган. Унинг олдидан утгач, кургонгача
яна минг кадам йул колади. Туккиз юз кадам босганинг-
да, бир тош тахтага кузинг тушади. Унинг устига чикиб
тепсанг, калъа дарвозаси очилади-да, ичида темирдан одам-
га ухшатиб ишланган бир жисм куринади. У кулига те­
мир ёй ушлаб турган булади. Ёйга уткир бир ук кадал-
ган. Ушбу жисм бошдан оёк темир совутда булиб, куксига
бир ойна кадалган, у куёшдек яркираб туради. Одам юз
кадам ердан унга ук отиб, ойнани тешиб юборса, хайкал
хам, девор устида турган юзта шундай жисм хам кулаб,
ерга йикилади. Шунда тилсим хам очилиб, ичкарига
куркмай кириш мумкин булади. Лекин ук хато кетиб,
хайкал куксидаги ойнани синдиролмаса, у билан девор
устида турган юзта хайкаллар отган уклар уша одамга
тегиб, илма-тешик килиб юборади. Менинг сузларимни
укиб олган булсанг, уларни эсингдан чикарма, кадаминг­
ни санаб бос, исми аъзамни тилингдан куйма. Шер о р з и -
ни очганида, узукни унинг орзига от, уни даф килгач,
яна узукни олиб, мен айтган тошгача юриб боргин-да,
тош устига чикиб, уни тепиб, дарвозани очгач, дархол
кулингга ук-ёйни ол, исми аъзамни айтиб туриб хайкал-
га ук от». Бу сузларни тугатгач, Хизр «Энди хеч куркмай,
йулга туш», деди. Фарход унинг оёрини упиб, муйсафид
айтган ишларни бажаришга жунади. Шер онзига узукни
отиб, нобуд килди, яна узукни олиб, санаб кадам таш-
лаб, Хизр айтган тош устига чикиб, каттик тепган эди,
калъа ичидан каттик садо - кучли овоз эшитилди-ю, дар-

ИГЙТЦ-
воза очилгач, овоз йук булди. Ичкаридан темир совут
кийган жисм чикиб келди, шу пайт девор устида унга
ухшаган яна юзта шундай хайкал пайдо булди. Барчаси
уз ёйларидаги укларни Фарходга отиш учун тайёрланиб
турарди. Шахзода эхтиёткорлик билан ук ва ёйни кулига
олди-да, дарвоза олдидаги хайкал куксида турган ойнага
караб отди. Темир хайкал, у билан бирга девор устидаги
юзта укчи хам ерга йикилди. Фарход яратганга шукрона
айтиб, дарвоза томон юрди. Калъа ичига кирганда, хамма
томонда хадсиз-хисобсиз бойликларга кузи тушди. Ис­
кандар етти иклимни эгаллаганда топган давлатининг
барини шу ерга туплаган экан.
Калъа марказида бир иморат булиб, ундан нур тара-
либ турарди. Фарход унинг ичига кириб, бутун жахонни
курсатадиган ялтирок бир жомни курди. Ундан шодлиги
ичига сирмаган шахзода уз сафдошлари томон жунади,
чашма олдига етиб келиб, отига минди-да, хокон хузури-
га караб йул олди, отаси билан лашкар ахлини кайру-
рамдан озод килиб, кунгилларига шодлик багишлади.
Барчаларини чашма олдига бошлаб келиб, аскарларни
отлардан туширди-да, хокон ва Мулкоро билан бирга
калъа томон юришди. Фарход у ердаги барча бойлик-
ларни, жумладан, Жамшид жомини хам хоконга тухфа
килди. Окшом тушгач, яна айшу ишрат бошланди.
Эртаси куни тонг отгач, Фарход Сукрот гори булган
тор томон шошилди. Хокон ва лашкарнинг бир кисми
унинг изидан йулга тушдилар. Анча масофа босиб утил-
гач, бахайбат тор олдига етиб келдилар. Унинг барридан
юз мингта тиник чашма отилиб турар, неча минг хил
гиёх бехисоб касалликларга даво эди. Тор барридан жуда
куп рорлар жой олганди. Хокон билан лашкар бу манза-
радан лол колиб туришаркан, Фарход: «Жоми Жамни
келтиринглар, кунглимиздаги ташвишдан у халос килса
керак», - деб буюрди. Тезда жомни олиб келишди. Унга
бокиб, барча жахон яккол кузга ташланиб турганини,
етти иклимнинг барчаси унда намоён эканлигини куриш-
ди. Жомда Юнон мамлакати куриниб турарди. Кейин унда
FOp ичи акс этиб, Сукрот яшаб турган манзил кузга таш-
ланди.
Шундан сунг кидириб Fop о р зи н и топишди-да, аввал
жахоннамо жомни унга олиб киришди. Жом машъалдек
нур сочиб, k o p o h f h Fop ичини кундуздек ёритди. У ерда-
ги йулни аниклаб, Сукрот маконини излай бошладилар.
Нихоят, йул тугаб, рорнинг кенгрок бир ерида хамма
отдан тушди. Уша жойда тошдан ясалган бир пиллапоя
куриниб турарди. Шох, вазир ва Фарход беш-олти поя
кутарилишган эди, бир айвон намоён булди. Шох, Мул-
коро ва шахзода уша томонга караб юришганда, уй тури-
дан уларни ичкарига даъват килган овоз эшитилди. Учов-
лари кирган уйда бир парча нур порлаб турар, нуроний
бир муйсафид утирарди. Бу зотни курган шох билан
шахзода таъзим килиб, олдида ер упдилар. Муйсафид
улардан: «Йул азобидан чарчамадингларми, йулдаги ба-
лолардан кийналмадингизларми?» - деб суради. Учовла-
ри бошларини куйи солганларича лол булиб жим тури-
шарди. Шунда Сукрот хоконга караб: «Сен куп азоб чек-
динг, бунинг эвазини Тангри бергусидир. Биз томон ке-
лишда алам тортиб, бехисоб бойликларни, Сулаймон
узуги-ю, Жамшид жомини кулга киритдинг. Биз хам сен­
га иккита хадя берамиз. Булардан бири яхши хабар, ик-
кинчиси бир жавхардир. Хабар шуки, умринг узун була­
ди, куп мамлакатларни кулга киритасан. Иккинчиси бир
мухра - мунчокдирки, куп яшаш даврида бирон касал-
ликка ёки карилик заифликларига дуч келсанг, мухрани
орзингга олиб сувини ютасан-да, дарддан халос буласан,
заифлик кувват билан алмашади, кариликдан кутулиб,
яшаргандек буласан».
Сукрот Мулкорога бокиб, шундай башоратни айтди:
«Сен хам куп азоблар тортиб бу томонларга келибсан,
шох канча вакт тахтда утирса, ушанча вакт унинг вази-
ри булгайсан. Хар качон сенга бирон дард йуликса, шох
халиги мухрани бериб дардларингга шифо баришлайди.
Лекин икки нарсадан: шамол билан сувдан эхтиёт булсанг,
улардан сенга бирон касаллик етганда Худо сенга мадад-
кор булса, яна беш юз йил яшайсан». Шох билан Мул-
корога бу сузларни айтгач, узр сураб уларни уйдан чи-
кариб юборди-да, Фарход га якинрок келишини буюрди,
унинг юзига синчковлик билан тикилиб, баъзи нарсалар
хакида суради, сунгра шахзодага караб: «Хузуримизга
хуш келибсан, коронки уйимни равшан килдинг. Мен бу
ток ичида сени минг йилдан бери кутиб, кадамингга ин-
тизор эдим. Алхамдулиллох, юзингни курдим. Вактимиз
оз, чунки абадийлик кучасига йул олишим керак. Бил-
гинки, жахон азалдан вактинчалик, фонийдур. Хаётдан
максад эса иккитадир, бири узликдан кутулиш, иккин-
чиси эса Аллох висолига етишишдир. Худони топиш учун
эса узликдан воз кечиш зарур. Бунинг энг яхши чораси
эса мажозий ишкдир. Ана шундай ишк сенинг олдингда
турибди. Унга эришсанг, хакикий ишкка хам етишасан.
Отангга ухшаган юз минг хокон-у подшо унутилиб кета-
ди, лекин сенинг яхши номинг ишк оламида мангу кола-
ди», - деди-да, унга турли балолардан асрайдиган бир
дуони ургатди.
«Сени бу томонларга келишинг учун сабаб булган
кузгу масаласига келсак, - деди Сукрот, - Искандар тил-
симини очиб, темир хайкал куксидаги ойнани синдирган
чорингда уша кузгунинг тилсими хам очилган эди.
Бу ердан жунаб Чин мамлакатига етиб борганингдан
кейин кузгуни куришни истайсан, албатта. Шунда орка-
сига ёзилган гаплар унинг юзида намоён булади. Уни курар
экансан, ишк кунглингдан урин олиб, ошиклик давринг
бошланади. Кейин кузгуга хар канча карасанг хам унда
акс этган нарсаларни кайта куролмайсан. Ишк утидан
кунглинг ути осмонгача етади, лекин хеч ким сенга ёрдам
беролмайди, аммо охири уз муродингга етасан, шунда мени
хам ёд этишни унутмайсан, деб умид киламан».
Сукрот шу сузларни айтиб тугаллагач, хаётдан куз
юмди. Фарходнинг дили кайру-изтиробга тулиб, хокон
билан Мулкорони чакирди. Улар хам алам чекишиб, до-
нишманд айтган гаплардан хабардор булдилар. Бир неча
доно кишини чакириб, Сукротни дафн этдилар. Эртаси-
га эрталаб барчалари Чин сари йулга тушдилар.
Хокон, Фарход, Мулкоро ва лашкарлар кечани кеча,
кундузни кундуз демай, тухтовсиз йул босиб, нихоят
Чин диёрига кадам куйишди. Хокон уз тахтини эгалла-
ди, Фарход эса оромини йукотиб, хазина калитларини
олди-да, эшиклар очилиши биланок бекарор булиб, сир-
ли кузгу сари югурди. Биллур сандикни калит билан
очдирди-ю, ичидаги кузгуни кулига олиб, унга назар таш-
лади. Кузгуда ажиб бир дашт намоён булди. Хилма-хил
гулу лолаларга, сунбулу бинафшаларга, кум-кук майса-
зорларга тула бу дашт охирида бир тор осмонга буй
чузиб турар, унинг ичида сон-саноксиз одамлар арик
казиш билан овора эди. У одамлар орасида Фарходнинг
узига ухшаган бир йигит хам торни кесиш билан банд
эди. Бир пайт тор ичига бир-биридан гузал бир туда гузал
кизлар кириб келишди. Уларга гул юзли бир киз рах-
барлик киларди. Бошка кизлар ой булсалар, бу улар
ичидаги куёшга ухшарди. От устидаги бу сохибжамол'
киз Фарходга ухшаган йигит олдига караб юрди. Шахзо­
да тимсоли кизнинг юзига боади-ю, яраланган оху каби
нола килиб, ерга йикилди. Бу холатни томоша килаёт-
ган Фарход кузгуни якинрок келтириб, унда куринган
киз жамолига диккат билан бокди-ю, уз тимсолига ухшаб
хушидан кетиб йикилди. Шахзоданинг ахволини курган
хизматкорлар дархол хоконга хабар етказишди. У эса
ёкасини йиртиб, фарёд уриб хазинага караб югурди. Она-
си урлини улиб колган деб уйлаб сочларини ёйиб йот-
лашга тушди. Мулкоро билан унинг угли, шахзоданинг
якин дусти Бахром Фарходнинг холига бокиб куксила-
рини пора килишди. У эса учган шам каби хушсиз ётар-
ди. Бир кеча-кундуз утгач, бордан эсаётган тонг шамоли
исидан узига келиб, боши устида йиглаб турган отаси
билан онаси, Мулкоро билан Бахромларга кузи тушди.
Бундан уялиб кетган шахзоданинг яна хушидан кетиб
йикилишига оз колди. Купдан-куп узр сураб, урнидан
турди-да, уларнинг оёкларига юзини суртиб, ер упди ва:

Деди: «Билмои, не холат даст бермиш,


Ки сизга мужиб ушбу мотам эрмиш.
Бу иш гар хуб, агар зишт эрди бори,
Манга, биллах йук эрди ихтиёри.
Тутунг маъзурким, расво булубмен,
Демай расво булубменким, улубмен.
Булинг хуш ботину зохирда мендин,
Fуборе асраманг хотирда мендин»

Фарход хижолат чекиб, бу сузларни айтаётган булса


хам, унинг жони билан кунгли кузгуда эди. Барчалари
уйларига таркалгач, Фарход яна кузгу юзига бокди. Ле­
кин энди хеч нарса куринмасди. Чунки кузгуни ясаган
олим ундаги манзара факат бир марта куринадиган кил­
ган эди. Бу холатдан махзун булган шахзода: «Бошимга
OFHp ташвиш тушди. Лекин узимни пора-пора килиб таш-
ласам хам, максадимга етолмайман. Шундай экан, акл би­
лан иш куришим ва отамни хурсанд килишим зарур. Агар
бетокатлик килиб бирор томонга бошимни олиб кетсам,
хокон уша захотиёк мени излаб топиш учун юз мингта
лашкарини жунатади. Улар бутун Чин мамлакатини киди-
риб, икки-уч кун утмай мени топишади. Сипохлар билан
жанг килсам, куп бегунох одамлар халок булиши аник.
Ахир Чин халки менга кандай ёмонлик килибдики, мен
шундай йул тутсам?! У холда кайси куз билан шох кузига
бокаман-у, эл юзига карайман? Рам-аламимдан хабар топ­
тан хокон мени асраш учун атрофимга сокчилар куйса,
ахволим янада орирлашади. Эс-хушини йукотиб девона
булибди деб, оёгимга банд солиб, узок бир жойга жунат-
са, холим не кечади? Шунинг учун узимни эхтиётлаб,
аклни юритиб иш килганим маъкул», деган карорга кел­
ди. Аммо кунлар утар экан, куввати кетиб, жисми турли
касалликларга чалина бошлади. Таъбида жиннилик ало-
матлари пайдо булиб, савдойиларча сузлар айта бошлади.
Кунглида сабру карор тугаб, килаётган ишларини бил-
майдиган булиб колди. Бу ахволни куриб турган шох би-
лан вазирнинг дарду алами кундан-кунга ортиб борарди.
Уларнинг шахзодага килаётган панду насихатлари фойда
бермас, кандай чора топишни билмай изтироб чекишар-
ди. Фарходнинг холати борган сари огирлашаётганини
курган шох табибларни туплаб, улар билан маслахатлаш-
ди. Анча тортишувлардан кейин табиблар бир фикрга ке-
лишиб, шохга шундай дедилар:
- Олампанох, шахзоданинг мижозида иссиклик купрок
эди, шунинг учун майни хам ёктирарди. Икки-уч ёшидан
ун бир-ун икки ёшига кадар укиш билан банд булди,
икки-уч йил касблар билан шугулланди, бунинг устига
узок йулни босиб утди. Тилсим очишни орзу килиб аж-
дару дев билан олишди. Шуларнинг барчаси сабаб булиб,
мижозини иссик ва курук килиб куйган. Хозирги кун-
ларда хаво нихоятда исиб кетди. Хатто булоклар кайнаб
кетяпти. Бундай айёмда факат салкин хаволи жойларда
нафас олиш шахзодага даво булиши мумкин. Денгиз би­
лан борилса, беш кунлик йулда бир ажойиб орол бор.
Унда баланд бир тог мавжуд, унинг устида эса етти-сак-
кизта булокдан муздек сувлар отилиб туради. Орол ат-
рофидаги денгиздан ёкимли шамол эсса, t o f чуккисидан
совуклик уфуриб туради. Хаттоки совукдан чашмалар
музлайди. Шахзода ана шу ерга борса, кунгли очилиб,
муборак жисми кувват топади.
Табибларнинг бу сузлари шохга маъкул булди, дар-
хол Мулкорога денгиз сафари учун хозирлик куришни
буюрди. Вазир тез орада барча тайёргарликларни нихо-
ясига етказгач, шох Фарходни огохлантириш учун одам
юборди.
Булиб утган гаплардан, денгиз сафари бошланаётга-
нидан хабар топган шахзоданинг кунгли шод булиб: «Шох
олдида менинг ушбу сузларимни айтинг: «Шохнинг иста-
ги менинг истагимдир. У каёкка боришни истаса, мен у
билан доим биргаман», деб буюрди. Бу сузларни хокон-
га етказганларида, унинг кузи ёшга тулиб дуога кул очди.
Сунг кемаларга барча керакли нарсаларни ортишга фар-
мон бериб: «Мен хам эртага денгиз сафарига чикаман»,
деди. Бу хабарни эшитган шахзода бенихоя шод булди.
Унинг максади хам худди шундай эди.
Эрталаб шох билан шахзода отларига миниб, денгиз
сохилига етиб келишди. У ерда ёгочдан ясалган бир ша-
хар куринди. Бехисоб кемалар сафарга тайёр булиб ту-
рарди. Уларнинг баланд елканлари кузни камаштирарди.
Хар кайси кеманинг ичи бир уйдек келарди. Катта кема-
ларнинг сони икки юзта булиб, уч юзу эллик кемача
хам фалак денгизидаги янги ой-хилоллардек кузга таш-
ланарди. Яна куплаб тез сузувчи кайиклар хам булиб,
кемаларнинг умумий сони бир минг беш юзтага етарди.
Хокон билан Фарход узларига мулжалланган кемага
чикишди-да, у ерда куриб куйилган шохона тахтларга
утиришди. Неча минг мохир кемачилар ишга киришиб
денгиз томон йулга тушишди. Орзулари булган оролга
караб икки кеча-кундуз сузишди. Шамолдан денгиз мавж-
ланганда, юз турли баликларга кузлари тушди. Сув ус-
тида хар бири тордек келадиган улкан баликлар уёвдан
буёкка сузиб юришар, оркалари умр дарахтини кесиш
учун яратилган аррага ухшарди. Наханглар кичик ба-
ликларни ов килишар, бир-бири билан уришиб кетса,
икки тор тукнашгандек куринарди. Хилма-хил жонивор-
лар бехисоб эди. Шох билан шахзода хар тарафга боки-
шиб бу ажойиботларни туймай томоша килишарди.
Тусатдан денгиз устида кучли шамол эса бошлади-да,
кемадаги кишиларнинг юракларига куркув солди. Кари
денгизчилар: «Бундай шамол хар юз йилда бир марта юз
берарди, у яхшилик келтирмайди», - деб вахима килиб,
ёкаларини йиртишарди. Шамол янада кучаймасдан ту-
риб шох билан шахзода омон колишлари учун кема ол-
дига тез сузадиган бир кайикни келтиришди, Фарход унга
тушиб олган хам эдики, катта бир тулкин келиб урил-
гач, кема билан кайикни бир-биридан ажратиб ташлади.
Ота кемада ох чекканча колиб, урил тушган кайик ден­
гиз тулкинлари узра сузиб борарди. Икковларининг ора-
ларига куришиш насиб этмайдиган айрилик тушди.
Шундан сунг туфон янада кучайиб, кетма-кет кутари-
лаётган тондек тулкинлар купчилик кемаларни бир-би-
рига уриб парчалаб ташлади. Коронру тушгунча туфон
тинмади. Нихоят шамол тухтаб, денгиз тинчланди. Тонг
отгач, кемалардан купчилигининг сувга чукиб кетгани,
одамларнинг .аксар кисми халок булиб, анчаси балик-
ларга ем булгани, тахта парчаларини ушлаб олиб омон
колган одамларни тулкинлар хар чеккага улоктириб таш-
лагани маълум булди. Лекин шох билан Мулкоро катта
кема ичида омон колишган экан. Ичидаги одамларнинг
баъзиси улиб, баъзилари эса бехуш ётарди. Хокон кема-
си бир киррокка етиб боргач, шу атрофдаги одамлар етиб
келиб, туфондан алам чеккан кишиларга ёрдам курса-
тишди, бехуш ётганлар аста-секин узларига келишди.
Шох Фарходнинг ройиб булганидан каттик изтиробда
колди, кейин: «Балки тулкинлар уни бирон киррокка олиб
бориб ташлагандир», деб тирик топишга умид килди-да,
Сукрот айтган сузларини эслади. Омон колганини рани-
мат билиб, уз мамлакати томон йул олди. Денгизда куч-
ли шамол кутарилган чорда Фарход тушиб олган кайик
туфон юз берган пайтда денгизга рарк булди-ю, шахзода
бир тахтага махкам ёпишиб олиб омон колди. Тулкин­
лар бу тахтани у ён-бу ён отар экан, Фарход жонидан
умид узиб куйган эди.
Денгиз тахтани Яман мамлакати томонга суриб кет-
ди. Шахзода тахта устида бехуш ётаркан, Яманга караб
бораётган тез сузар бир кема устидаги савдогарлар куриб
колишди-да, денгизчиларни шахзода томонга юборишди.
Йигит тахта устида уликдек ётарди. Куткарувчилар на-
фас олаётганини куриб, тирик эканига ишонч хосил
килишди-да, кемага олиб чикишди. Кема ахли турли хидли
моддаларни бурнига тутишган эди, Фарход кузини очди.
Шарбат ва овкатлар бериб уни узига келтиришди. Нихо-
ят шахзода туриб утирди-да, узи билан нима ахвол юз
берганини суради-. Савдогарлар булган вокеаларни сузлаб
бердилар, кейин йигитнинг кимлигини сурадилар. Фар­
ход: «Биз, бир гурух савдогарлар Хутандан Яман томон
келаётган эдик, туфон кемамизни денгизга чуктириб
юборди. Мен мана шу тахта устида омон колдим. Гох
хушёр, гох бехуш ётардим. Хушимни йукотган вактда
сизларга дуч келибман. Мен хаётдан умидимни узиб
куйгандим. Сизларнинг яхшилигингиз туфайли улимдан
кутулиб колдим. То тирик эканман, сизларнинг хизма-
тингиздаман», - деб жавоб кайтарди. Бу сузларни эшит-
ган кема ахли уни ёктириб колиб, то кувватга киргунича
унга мехрибонлик курсатишди.
Бир куни кемадагилар узлари томон сузиб келаётган
бир неча кайикни куриб колишди-ю, хаммалари ох-вох
кила бошлашди. Фарход бунинг сабабини сураган эди,
улар йотлаб: «Сен денгиз устида кураётган бу кайиклар-
даги одамлар оролларда яшайдиган карокчилардир. Бит-
тами, иккитами ёки учтами кемани куриб колишса, хар
томондан ураб олишиб нефтли шиша идишларни ёнди-
риб туриб, кема томон отишади-да, одамларни улдириб,
молларини эгаллаб олишади. Биз денгиздаги туьри йулдан
адашиб, туфон махали шу ерга келиб колибмиз. Уларга
дуч келган одамларда кутулиш умиди колмайди», деди-
лар. Савдогарларнинг бу сузларини эшитган Фарход
уларнинг кунгилларини шод килиб: «Сизлар хечам кай-
рурманглар, Худо сизларни хар кандай офатдан омон сак-
лайди. Сизларда купрок УК билан кучли ёй топилади-
ми?» - деб суради. Унинг гапларига хамма хайрон булди-ю,
лекин сураган нарсаларини тезда топиб келишди. Ёй
Фарход истаганича булмаса хам, уклар ёйга мос эди. У
ё-ю укларни хозирлагунча, хар томондан карокчилар етиб
келишди-да, кемага ут ёрдириш учун нефтли шишалари-
ни хозирлай бошлашди. Кемани уларнинг шишалари ет-
майдиган жойда тухтатишни буюрган Фарход шишадаги
нефтни ёкиб, савдогарлар кемасига отмокни булиб тур-
ган карокчини нишонга олиб, шундай ук уздики, нефтли
шиша парчаланиб, кайикка ут кетди-ю, ундаги барча
карокчилар ёниб кетишди. Яна бир кайикка караб ук
отган эди, у хам ёниб кетди. Иккита кайикдагилар куйиб
кетгач, карокчилар кочишга киришишди. Улар уз кема-
лари бошини оркага бургунича, Фарход яна ун-ун беш
кайикни шу тарзда куйдириб йук килди. Карокчилар-
нинг баъзилари улиб, баъзилари куйди, колганлари кочиб
колди. Бу ишларни куриб турган кема ахли хурсанд були-
шиб, унга молу жонларини беришга тайёр эдилар. Фар­
ход эса хамон уз дард-у аламлари билан банд эди. Бир
неча кун утгач, улар кузлаган манзил куринди. Кема
Яман бандаргохи томон йул олди, хамма сохилга чикди.
Денгиздаги минглаб балолардан омон колган барча сав­
догарлар роятда хушнуд эдилар. Шахардаги бир манзил-
да жойлашиб сафар кийимларини ечдилар. Сунгра май
топиб келиб, ичишга киришдилар.
Майдан боши кизиган Фарход тахти, касрлари ва си-
похлари ёдига тушиб, денгизда колган отаси-ю озор чека-
ётган онасини эслаб, узининг бу тарзда овора булиб юр-
гани, кунглидаги ёрига етиша олмаётганидан хафа булиб,
куз ёши тука бошлади. Савдогарлар унинг бу холатини
куриб бири йирласа, бошкаси лол-у хайрон буларди.
Бу ерга тупланган одамлар ичида бир хунарманд нак-
кош булиб, унинг чизган суратлари жахон халклари эъти-
борини козонганди. У оламдаги барча мамлакатларни
кезиб чиккан, Хитойда хам булган, Моний билан сухбат
курган инсон булиб, номи Шопур эди. Саёхат килиб юрар
экан, савдогарлар келаётган кемага тушиб колган Шо­
пур Фарход килаётган ишлардан хайратга тушар, лекин
бу холатлар сабабини уйлаб тополмасди. Денгизда курсат-
ган жасорати, курукликдаги ушбу ахволи: куз ёшлари
билан чекаётган нола-ю зорларини кузатаркан, уйлаб-
уйлаб унинг кунглини ишк тири яралаганини англаб етди.
Бу хакда с^з очилганда эса, Фарход бепарводек кури-
нарди. Йигит дилидаги дардни сураб билолмаган наккош
ишк дарди хакида суз очди. Унинг хикоялари Фарходга
таъсир килаётганини кургандан кейин Шопур ишкий
афсоналарни купрок сузлаб’ берадиган булди. Шу тарзда
икковлари дустлашиб колишди.
Фарход Шопурни бир дам курмаса, дарров уни излаб
топар ва мухаббат хакидаги афсоналаридан айтиб бери-
шини илтимос киларди, уларни эшитар экан, йигидан
тинмасди. Нихоят Фарход Шопурнинг уз ахволи хакида­
ги саволларига жавоб берадиган булди.
Бир куни Шопурнинг: «Ота-онанг, мамлакатинг хамда
уз хаётинг хакида сузлаб бергин», - деган илтимосига:
«Бу гаплардан фойда йук, яхшиси сенга бир вокеани
айтиб берай. Бир куни бир ажойиб мамлакат тушимга
кирди. Унга ухшаш улкани курган эмасман», - деди-да,
куз олдида намоён булган манзараларни бирма-бир сузлаб
берди. Гап узи севиб колган кизга такалганида эса ох
тортиб, хушидан кетиб колди. Шопур уни зурра хушига
келтирди. Атрофдаги одамлар эса тухтовсиз май ичиш
билан банд булиб, иккала дустнинг гапларига парво
килишмасди. Шунда Шопур: «Дустим, мен сенга хамсух-
бат булиб, яширин сирларингдан огохлик топдим. Сен
энди гам емагин, чунки сен белгиларини айтиб берган ер
жахондаги энг гузал жой булиб, мен уни курганман.
Хавоси рохатбахш, гуллари хисобсиз, гузалликда Б ори
Эрамдек бу жойнинг номи Армандир. Сен у ерга бормок-
чи булсанг, мен хамрохлик килай», - деди.
Бу гапларни эшитган Фарход уз бахтига ишонмас эди.
Буни курган Шопур: «Сузларимга ишонмаётган булсанг,
далил келтирай», - деди-да, корозу каламини кулига олиб,
узи айтган диёрнинг суратини чиза бошлади. Шундай
бир тасвир яратдики, Фарход кузгуда курган манзара-
дан биронта хам фарки йук эди. Суратни томоша килган
шахзода дустининг сузлари рост эканига ишонч хосил
килди-ю, мастлардек йикилди.
Фарход уйкудан кузини очиши биланок Шопур айт-
ган сузлар, у чизган ажойиб сурат ёдига тушиб урнидан
турди-ю, Шопур олдига югурди. Унинг товушидан уйго-
ниб кетган Шопур бу келишдан унинг максади нима экан-
лигини суради. Фарход унинг оёгига бошини куйиб: «Бер-
ган ваъдангга вафо килгил!», - деб илтимос килди. Шо­
пур розилик билдиргач, иккала дуст йулга тушдилар.
Манзилма-манзил дам олмай боришар экан, Шопур би­
лан Фарход ширин сухбатлашар, дустлик, хамдардлигу
хамкорлик хакида фикрлашишар, Арман диёри тасвир-
ланган сурат туррисида суз юритишарди.
Шу тарзда анча юриб, Арман мамлакатига кадам куйди-
лар. «Сен тушингда курган мамлакат мана шу. Атрофни
айланиб томоша килгин-да, узинг тилаган жойни топ-
гин», - деди Шопур. Фарход шу диёрни икки-уч кун
кезгач, узи тушида курган дашт унинг кузи олдида на-
моён булди. Уша майсалар, уша савсан, уша гуллар, ат-
рофида уша булбуллар... Каёкка карамасин, узига та-
ниш гуллар, тиканлар, гиёхларни курарди. Булардан
кунгли хаяжонга тулиб, безовталанарди. Шунда Шопур-
га караб: «Эй хамдам дустим, тушимда курган хамма нарса
бу ерда куриниб турибди. Энди менга якинрок юриб,
холимдан хабардор булиб тургин. Бу ерда тош казиёт-
ган одамларнинг шовкинлари эшитиляпти, жоним эса
уша томон боришга интиляпти», - деди.
Иккала дуст уша тарафга йул олдилар. Куп утмай тор
ичида арик казиш билан машрул булган икки юзга якин
одамларни курдилар, хаммаларининг кулларида теша
булиб, уни тошга уришар, лекин каттик тошларни ке-
сиш шунчалик кийин эдики, юз марта теша урилганда
хам нухатча, хатто кукнор урурича тошни хам кесиб
олиша олмасди. Икки юзта уста уч йил давомида тухтов-
сиз метин урсалар хам, факат икки-уч юз кари9 ердаги

9 Кари - 75 см га тенг булган узунлик улчови


тошнигина казиб олишган булиб, уларнинг хам купи чала
холича ётарди. Тош кесувчилар бу хил азоблардан алам
чекишар, лекин ишбошилар уларни тинимсиз жазола-
шарди. Бу ахволни курган Фарход усталар олдига кел-
ди-да: «Эй жафо чеккан одамлар, чекаётган азобингиз-
нинг сирини айтинг, нега бунчалик алам чекяпсиз, бу
бало сизнинг бошингизга качон тушди? Сизларни куриб
ичимга ут туташди», - деди.
Тош кесувчилар унинг бу сузларидан хайрон булди-
лар-да, сунг юзидан нур томиб турган Фарходни дуо
килишгач, жавоб килдилар: - «Жаннатнинг рашкини кел-
тирувчи бу мамлакатга Афридун насабидан булган, фа-
зилатда эса Жамшиддан хам юкорирок турувчи малика
Мехинбону хукмронлик килади. Унинг гузал бир жияни
булиб, хусну жамолини тасвирлаб беришга ожизмиз,
чунки биронта одам хам унинг юзини кургани йук. Унинг
чехраси гулдек, киприклари тикандек дейишади. М ехин­
бону бу кизни яхши курганидан доим уз ёнида олиб
юради.
Биз казиётган ушбу т о р н и н г бир боши шаркка, ик-
кинчи боши эса гарбга туташади. Шарк томонида бир
чашма бор булиб, уни «Айнул - хаёт», яъни «Тириклик
чашмаси» деб аташади. Унинг сувини ичган улик хам
тирилиб кетади. Маликанинг жияни хам баъзида ушбу
булок олдига келиб, дугоналари билан уйин-кулги кили-
шади. Т о р н и н г рарб томонида эса у киз яшайдиган мам-
лакат - Армания жойлашган. Ой юзли сохибжамол узи
яшаётган манзилда мухташам бир каср курдиришни хох-
лаяпти. У ер жуда чиройли, хуш хаво булса хам, суви
йук. Шунинг учун мухандислар арик казиб, чашма суви­
ни каср томон окизишни маъкул куришган. Чашмадан
касргача ун йирочга якин масофа бор. Лекин тогдаги
тошларни тешалар, хаттоки метинлар билан хам парча-
лаб булмаяпти. Уч йилдан бери азоб тортиб келяпмиз,
синмаган метину теша колмади. Бу орир мехнатдан йи-
гитлар чолларга ухшаб колишди. Казиган еримиз эса
икки-уч юз каридан ошмайди. Бу ахволда Нух пайгам-
бардек узун умр курсак хам, бу ишни тугаллашимиз-
нинг иложи йук».
Бу сузларни эшитган Фарходнинг кунгли ношод булиб:

Деди: «Бу неча мазлуми ситамкаш,


Фалак бедодидин булрон аламкаш.
Ки вайронлирларида юз халалдур,
Агар нилсам мадад воцеъ махалдур.
Хунарни асрабон неткумдур охир,
Олиб туфроккаму кетгумдур охир.»

Сунгра темирчидан дам билан кура сураб олди-да, бе-


лига чарм пешбанд боглаб, дам учини курага махкамла-
ди, кумирни тукди ва дам бериб, уни чукка айлантирди.
Шундан кейин бор теша-ю метинларни йирдирди-да, хар
ун-ун беш метинни утга солиб эритиб, улардан битта
метин ясади, шунча тешани хам битта тешага айлантир­
ди. Яна тор казишда ишлатиладиган гурза, кайрок каби
асбобларни ясаб, уларнинг барчасига халкдан яширин
холда Корандан урганганидек сув берди. Одамлар унинг
ишларини хайратланиб кузатишар, савол беришни ло-
зим топмай жим туришарди.
Фарход узи хозирлаган асбоблар билан арик казишга
киришиб, тошларни худди сел кумни уйгандек осонлик
билан кучира бошлади, сунг бахайбат тошларни метин
билан уриб майдалади. Теша урганда сачраётган тош пар-
чалари бир й и р о ч 10 ерга бориб тушаркан, караб турган-
лар улардан бошларини олиб кочишга мажбур булишар
эди.
Фарход уша куниёк тошларни кесиб, арикнинг бир
кисмини тайёр килди. Икки юзта тошкесар уста уч йил
ичида бундай ишни бажара олмаган эдилар. Унинг кил-

10 Бир йироч - 12 км масофа


ган ишлари элга овоза булиб, Мехинбонуга кадар етиб
борди.
Арманияга бориб, М ехинбону хузурига кирган бир
гурух кишилар: «Арик казилаётган тор ичида бир пахла­
вой йигит пайдо булиб, тош кесишда шундай ишларни
килаяптики, одамзод уларни бажаришга кодир эмас», -
дейишди-да, курганларини тула-тукис айтиб беришди.
Мехинбону уларнинг сузларини тинглаб, хайратланди,
аввалига ишонгиси келмади, уйлаб-уйлаб гузал жияни
Хузурига борди-да: «Сенга ажойиб бир хабар келтирдим:
сенинг истагингга кура арик казилаётган т о р ичида бир
йигит пайдо булиб, ажойиб ишлар килаётган эмиш. Уч
йилда битган ишни узи бир кунда бажарибди», - деди.
Мехинбонудан бу сузларни эшитган Ширин номаълум
йигит килаётган ишларни бориб куриш истагини бил-
дирди. «Арикни казиш учун куп маблар сарф килдим-у,
тошкесувчиларнинг мехнатини эшитиб, унинг битиши-
дан умидимни узган эдим. Энди шундай ажойиб мехмон-
ни бизга йуллаган Худойимга шукрона айтиб, унинг иш-
ларини куришга боришимиз керак. У бизга керак одамга
ухшайди, шундай экан, биз хам унга мехрибонлик курса-
тайлик», - деди гузал киз.
Мехинбону билан икковлари отларга миниб тор то­
мон йул олишди. Улар билан бирга турт юята канизлар
хам боришарди. Гулгун от устида бораётган париваш
роятда сохибжамол эди:

...Юзи атрофида дурри лаоли,


Куёш даврида ахтарлар мисоли.
Ики ноши хилоли фитна ангез,
Ё з и л р о н к у п ул ой бошида хунрез.
Не икки анбар осо зулф, вах-вах.
Не икни жонфизо лаб, оллах-оллах-
Ориз устида бурни турфа тимсол,
Тутуб ёнида манзил хиндуйи хол.
Кади авзода жаинат савсанидек,
Юзи гул, лек юз гул хирманидек.
Каду ораз била шамшоду гулфом,
Не шамшоду, не гул, сарви гуландом.
Лабидин жон томиб бисёр-бисёр,
Сузидин ша\а окиб харвор-харвор...

М ехинбону билан жияни t o f казиётганлар маконига


етишгач, Фарход ишлаётган жой якинига боришди-да,
юкорирок бир тепаликдан туриб томоша килищци. Улар­
нинг кузи олдида тош кавлаётган бир йигит метин билан
арик казир, тошларни парча-парча килар, коши чими-
рилган, султонлик нури балкир, пешонасидан мухаббат
дарди, юзидан эса узок юртдан келганлиги аён булиб
турар эди.
Бу манзарани куриб турган Ширин хайрат, таажжуб
билан йигитга карарди. Унга нисбатан юрагида мехр
пайдо булди-ю, юзига парда тутиб Фарходга якинрок
бориб суз очди: «Эй нодир йигит, биз айтмасимиздан
бу ишларни бунёд килиб, кунглимизни роятда шод эт-
динг. Сенинг кулларинг хунар эмас, муъжиза яратди.
Хар канча миннатдорлик билдирсак хам, бир кунлик
мехнатингга арзимайди. Килаётган ишларингга биздан
кайтмаса, Тангридан кайтсин». Кейин Ширин бир ла-
ганда кимматбахо жавохирлар келтиришни бую риб,
уларни йигитнинг бошидан сочди. Киз узининг бу иши-
дан мамнун булса, Фарход узини йукотиб, зурга оёкида
турарди. Шириннинг нафаси унинг кунглига изтироб
солган, тани титраб, оромидан жудо булганди. Кейин
кизга бокиб: «Нафасингдан узимни улган хисоблаяп-
ман, овозингдан эса хаёт азобларидан кутулдим. Ким-
лигингни кандай килиб билай? Балки ичимни конга
тулдирган сендирсан? Мени бегона юртларда овора кил-
ган, диёру мулкимдан айирган узингдирсан? Сузларинг-
ни эшитгач, жонимдан айрилдим, ох, юз охки, юзингни
курмай уляпман!» - деди-да, шундай бир ох тортдики,
Ширин юзидаги парда учиб кетди. Кизнинг оламни бе-
затувчи жамолини кургач, узини кузгуда мафтун айла-
ган ва эс-хушидан айирган париваш шу эканлигини бил-
ган Фарход финон чекиб ерга йикилди.
Унинг бу холатини курган Ширин улди деб уйлаб,
каттик ох чекди. Дусти кошига дархол етиб келган Шо­
пур Фарход бошини куксига босганча, зор йирлашга
тушди. Унинг ёнида Ширин йотлаб турарди. Бироздан
сунг М ехинбону билан Ширин Шопурни олдиларига ча-
кирдилар-да, Ф арход хакида сурадилар. У уз дусти
хакида билганларини сузлаб бергач, М ехинбону билан
Ширин зор-зор йиглашга тушишди. Кейин Фарходни
подшохона тахтиравонга солишиб, сарой томон йул
олишди. Манзилларига етгач, М ехинбону даргохининг
бир бурчагида тахт устига шохона урин солиб, у ерга
Фарходни ёткизиб куйишди. У эса халк ахволидан хам,
уз холидан хам бехабар булганича бехуш ётарди. Фар­
ход икки кеча-ю икки кундуз гох-гохида нафас олиб,
бехуш ётди. Учинчи кечада сарой ахли уйкуда экан,
узига келди-да, атрофига бокиб, шохона тахт устидаги
уринда шох каби ётганини курди. Бу ерга кандай килиб
келиб колгани хакида уй суриб, гузал кизнинг юзини
куриб, сузларини эшитар экан, узидан кетиб колгани-
ни эслади. Уялганидан терга ботди-да, уйдан чакмокдек
сакраб чикди-ю, севинганича тез-тез юриб, биёбондан
утиб, арик казилаётган манзилга етиб борди, метин би­
лан тешасини топди-ю, узига узи: «У паричехра гузал
мен мажнунга шунча мехр курсатиб, хушимдан кетга-
нимда эъзоз килибди, унинг яхшилигига кандай жавоб
кайтарсам экан? Унинг тилаги шу арот булиб, тугалла-
нишини бесабрлик билан кутаётган экан, менга мухлат
берса, шу ниятига етказиб, дардига даво килайин», -
деганича, тош чопишга шундай каттик киришдики, тор
фарёд килиб юборди. Метинни тошга урганида чакмок
чаккандек булар, каттик тошларни осонлик билан пар-
чаларди. Туну кун тинмай арик казир экан, дам олиш-
ни билмас, унинг ишларини томоша килишга келган
туда-туда одамларнинг кети узилмасди.
Фарход хушига келиб, уз иш жойига кайтган кеча
утиб, тонг отгач, сарой ахли хам, Шопур хам уни топи-
шолмай гамга ботишди. Шопур уни излаб келиб, ишла-
ётганидан хабардор булиб гамини унутган булса, Ши­
рин айрилик утида ёнарди. Охири бир бахонани уйлаб
топди. Мехинбонуга: «Мен арик казишга буюрганимда,
такдир у йигитни биз томонга юборган экан, агар уни
кидириб топмасак, бу иш чала колиб кетади, чунки ус-
талар хар канча харакат килмасинлар, юз кари хам
казий олмайдилар. Шунинг учун хар томонга одамлар
юбориб, уни албатта топишимиз зарур», - деди. М е­
хинбону унинг безовталигини куриб изтироб чекаётга-
нини, калбидан Фарход мухаббати жой олганини пай-
кади-да, насихат килиш бефойда эканига ишонч хосил
килиб, Фарходни излаб топишга буйрук берди. Юбо-
рилган одамлар йигитни топиб, у аввалгидек арик кази-
ётгани хакидаги хабарни М ехинбону билан Ширинга
етказишди. Ширин нихоятда шодланиб, кувончларга
тулди-да, Фарходни яна бир бор куришга чора излай
бошлади. Бир пана жойда туриб йигитга бокса, бу кура-
ди-ю, у эса буни курмайди. Чунки Фарход уни куриб
Колса, яна бетокатлик кила бошлайди-да, уларнинг сир-
лари купрок ошкор булади.
Мехинбону хам Фарходнинг олдига бориб, ахволини
сураш, дилидаги яширин гамлардан огох булишни ис-
тар, «Кани энди шундай йигит менинг фарзандим булса
эди», - деб орзу килар экан, йигитга булган мехри тобо-
ра ортиб борарди. Лекин Ширин айрилик дардидан азоб-
ланар, кечадан тонггача ухламай чикарди. Дардларини
айтишга бирон хамдард тополмас, севгисини изхор
килишга номуси йул куймас, олдига борай деса, Фарход­
нинг безовта булишидан чучирди; бормай деса, жони
фирок утида ковриларди.
Фарход тошларни ёриб арик казар экан, бу иш тугал-
ланса, Ширин томошага келиши, унинг жамолини яна
бир марта куриб шодликдан жони чикса, жахонда армо-
ни колмаслигига умид киларди. Шу орзу билан тонгдан
шомгача тош чопишдан чарчамасди.
У, мухандислар каби аввал ариишнг икки ёнини чизиб
оларди. У четидан бу четигача уч кари булиб, чукурлиги
икки кари эди. Хар бир ч и зи т минг каридан ортикрок эди.
Минг кари арикни пардозлаб булгач, яна минг каридаги
ишни бошларди. Хар минг кари казилганда чикитга чиккан
тош парчаларини икки юзта тош кучирувчи ташиб кетар,
улар арик ичини тозалагунларига кадар тешасини яна кулига
олиб, сайкал берарди. Бирон ерда тош тугаб, тупрок чикиб
Колса, иш купайиб, уни тош билан коплагунча анча захмат
чекарди. Арик ичини безаб турган тошлар бириктирилган
жойлардан биронта хам ёрик топилмасди. Йулида тоигар
учраса, уларнинг тепасига чикиб олиб, тошларни парча-
лар, метинидан учган тош булаклари тулин ойга кадар етиб
борганида, у уз шуъласи билан юзини тусиб олар, майда
тошларнинг узларига тегишидан хайиккан юлдузлар бош-
ларини хар томонга олиб кочарди. Фарход шу тарзда ши-
жоат курсатиб, бир тогаи икки-уч кунда купориб ташлар,
унинг урнини текислаб арикни давом эттирарди. Оз фур-
сат утиб арирнинг боши каср куриладиган жойга етди. У
ерда Фарход тошларни кесиб турт томони олтмиш карига
тенг булган ховуз курди.
Каср куриладиган майдонда катта бир тош булиб, ай-
ланаси беш юз кари келарди. Унинг чор атрофини йуниб,
кейин ичини кавлай бошлади-да, баланд гумбазли, айво-
ни сув томонга караган, уч томонида эса току айвони
булган ажойиб касрни бунёд этди; деворларига тахтда
утирган Шириннинг ва унинг хизматида булган париваш
кизларнинг тасвирини чизди. Минглаб шу хил тимсол-
лар орасида Ширин рупарзсида бехол турган Фарход
хам акс эттирилган эди. Каерда Ширин киёфаси гавда-
лантирилган булса, унга махлиё булиб турган Фарход
тимсоли хам тасвирланган эди.
Бу ишларнинг барчасида Шопур унга мададкор булди...
Ховуздан арирлар тортилиб, улар каср атрофини айла-
ниб окадиган килинди. Аротлар сарой рупарасида шало-
лалар хосил килиб шахар томон йул олар, хар бир ша-
лоланинг баландлиги икки Минг кари келарди. Шахар
ахолиси бу сувлардан фойдаланиб, бору бустонлар яра-
тиши мулжалланган эди.
Ана шу ишларнинг барчаси тугаллангач, Фарход сув
бошига бориб арикка сув очиш тайёрлигини кура бош­
лади. Бундан хабар топган мамлакату шахарга сув очи-
лишини куриш истаги тушиб, барча одамлар тор томон
йул олдилар.
Фарход эса: «Шунча халк ичида Ширин хам борми-
кан, томоша килишга ой юзли гузалим хам келармикан,
агар келса, шодликдан улиб колишим аник, келмаса унинг
висолига зорлигим туфайли халок булишим хам мукар-
рар», - деб хаёл сурарди.
Одамлар унинг безовталигини куриб, сабабини били-
шолмай рам чекардилар. Фарход икки кулорини йулга
тутиб Шириннинг келишини интизорлик билан кутар
экан, халк унинг холини куриб куз ёшларини тухтатол-
масдилар. Фарход кайси томонга караб юрса, эл унга
эргашиб борарди. Шу холда барчалари сув бошига етди-
лар. Шириннинг етиб келишини кутаётган Фарход бир
оз дам олмокчи эканини айтди. Бу бир бахонагина булиб,
аслида йигит кузи турт булиб, хар тарафга бокиб уз
дилдорини изларди.
Фарходнинг сув очиш учун т о р томон йул олганини
эшитган Ширин: «Тезда от келтиринглар!», - деб чопар
йуллади. Ширин сузларини эшитиб хурсанд булиб кет-
ган малика Фарходга якинлашди-да: «Бир оз дамингни
олиб тур, Ширин бу томонга келаётган экан», - деди.
Фарход бу сузларни эшитгач, калби шодликка тулди.
М ехинбону шу ерда бир тахт куришни буюрди, унга
гиламча хам солдирди, узи уша ердан жой олиб, Фар­
ходни хам утиришга таклиф этди. Тошкесар йигит Бону
рупарасига келиб ултирди. Малика унга Ширин хакида
сузлар айтиб, хурсанд килишга интиларди. Фарход уял-
ганича ерга икки кузини тикиб утирарди. Баъзан Ме-
хинбонунинг сааолларига одоб билан жавоб кайтарар
экан, сузлари унинг акли ва зийраклигидан далолат бе-
рарди, юзида эса фахму фаросати акс этиб турарди.
Бир пайт узокда тутиёранг чанг кутарилди. Курган-
лар бу гард гузаллар султони Шириннинг от чоптириб
келаётганидан дарак эканлигини айтишди. Одамларни сув
бошидан, малика билан Фарход олдидан нари суришди.
Фарход жисмига титрок тушиб, безовталана бошлади.
Шунда Мехинбону унга якинрок келиб: «Эй фарзандим,
узингни тутиб ол, кунглинг билан кузингни эхтиёт кил.
Агар хозир хушингни йукотсанг, бир неча йил килган
мехнатинг зое кетади. Девоналик сени мак/губ килса, пари
пайкар хам эл ичида изза булади. Узингни асра, яна
гойиб булиб колма. Узингни хам, мени хам, у хурни хам
паришон айлама», - деб насихат килди. Фарход узини
тутиб олгунича, унинг олдига Ширин етиб келди. У юзи-
га никоб тутиб олган булса хам, бекиёс гузаллиги шун-
доккина куриниб турарди.
Шу пайт М ехинбону Фарходга караб: «Энди ишга
кириш, аммо кузингни Ширин томон бокишдан асра. Бу
сузларим сенга маъкул тушмаса хам, шундай килсанг
яхширок булади», - деди. У малика олдида ер упиб,
Шопур кулини тутгач, урнидан турди. Метинни кулига
олди-да, сувни очишга тушди. Ширин унинг ёнига бо­
риб, арик ичини томоша килар экан, кулимсираб хар
лахза бошини тебратиб куярди. Фарход бунёд этган хар
кайси ишдан хайратланиб, тухтовсиз офарин айтарди.
Фарход сувнинг эски йулини тусиб, янги арик томон
окизди. Халойик ичига равго тушиб, сув билан ёнма-ён
югуришарди. Арикнинг икки томонида чолиучилар соз
чалиб боришарди. Мехинбону билан Ширин каср олдига
сувдан олдинрок етиб бориш учун от суриб кетишди.
Лекин сув отлардан хам тезрок окиб борар, у билан
бароварлашишга интилган канча-канча одамлар бир-бир-
ларининг устларига йикилишарди. Халойик оркасидан
бораётган Фарходнинг икки кузи хури паризод - Ши-
ринда эди. Гузал киз тор ва чулда ун йироч йул босди,
кейин яна етти-саккиз йироч масофани от чоптириб утди.
Бир махал унинг чарчаган оти юрмай тухтаб колди.
Ширин уни мажбур килса, оёклари чирмашиб, узи йики-
лиши мумкин эди. Шунда Фарход бу хавфни сезиб тезда
етиб келди-да, энгашиб от остига кириб, бир кули билан
унинг олдинги икки оёгини, иккинчи кули билан кейин-
ги икки оёгини махкам тутганича, кутариб олди-да икки-
уч йироч йулни тезлик билан босиб утиб каср ва ховуз
олдига етиб келиб отни ерга куйди. Ширин отдан туш-
гач унга таъзим бажо килди-да, зор-зор йиглаганича ор-
касига кайтди. Тор устига чикиб олиб, бахор булутидек,
куз ёшларини тука бошлади. Бу пайт арикдан келган
мул-кул сув ховузни лиммо-лим тулдирди-да, касрни ай-
ланиб утиб шахар томон йул олди. Арикка «Нахр ул-
хаёт», яъни «Хаёт дарёси» деб, ховузга «Бахр ун-нажот»,
яъни «Нажот денгизи» деб исм бердилар.
Сув ховузда мавж ура бошлагач, одамлар анча вакт
уни томоша килишди. Мехинбону билан Ширин бу огир
ишнинг тугалланганидан шодликка тулишди. Безатил-
ган касрда шодиёналар давом этарди. Лекин Ширин Фар­
ход хакида уй суриб гам чекарди. Мехинбону жияни-
нинг бу холатидан хабардор булган эса-да, бу ишга кан­
дай чора топишни билмасди. Шириннинг дарду алами
тобора кучайиб бораётганини сезган малика: «Бу шайдо
йигит жуда куп азоб чекди, унга хар канча бойлик хадя
килсак хам оз. Лекин у бойликни хушламаяпти. Шунинг
учун унга мурувват курсатиб, суз билан кунглига кув-
ват берсак, уни мехмонга чакириб, шохона зиёфат уюш-
тирсак, нимани тиласа, бажо келтирсак», - деди. Ширин
бу сузлардан хурсанд булиб, гулдек очилиб кетди.
Мехинбону, зиёфат учун керакли хамма нарсани хозир-
лашни буюрди-да, икки-учта доно мулозимни Фарходни
олиб келишга йуллади. У, Мехинбону таклифидан шод-
ланиб, мулозимлар билан каср томон йулга тушди. Фар-
ход етиб келгач, малика унга чексиз хурмат курсатиб,
курсига утказди, ёнидан Шопур жой олди.
Мехинбону Фарход билан Ширин сухбатлашиб ути-
рар экан, дастурхон ёзилиб, шохона зиёфат бошланди.
Сокийлар тухтовсиз май тутишар, хофизлар тинмай куй-
лашарди. Зиёфатда иштирок этаётган унта гузал киз-
нинг барчаси бирон сохада мохир эди:

Бири ашъор бахри ичра раввос,


Бири адвор11 даври ичра ращос.
Бири мантин русумида ранамкаш,
Бири хайъат12 рукумига каламкаш.
Бирининг шеваси илми хакойик,13
Балоратда бири айтиб дакойиц.14
Бири тарихда суз айлаб фасона,
Бири хикмат фани ичра ягона.
Хисоб ичра бирининг зехни бориб,
Муаммода15 бириси от чикориб.
Бу фанларда булар бир-бирдин ахсан,16
Юз ул фанлик аро хар кайси якфан.
Дилорому Дилорою Дилосо,
Гуландому Суманбую Сумансо.
Паричехру Паризоду Париваш,
Парипайкар, зихиун исми дилкаш.

Мехинбону уларнинг хар бирига саволлар берар экан,


кизлар узлари биладиган фанлар хакида сузлаб берарди-
лар. Уларнинг хикматларини эшитиб турган Фарход узи
унутган билимларини ёдига келтирди. У кетма-кет ичи-
лаётган май таъсирида журъатланиб, унта кизга турли
илмлар буйича саволлар бера бошлаган эди, кизлар жа-

11 Адвор - мусика илми


12 Хайъат - астрономия илми
13 Хакойик ~ Алло* хакидаги илм
14 Дакойик - уткир фикрлар
15 Муаммо - шеърда яширилган сузни топиш илми
16 Ахсан - яхширок
воб айтишга кийналиб колишди. Шунда бу саволларга
Фарходнинг узи жавоб айтиб, хаммани лол колдирди.
Илм ахлининг шохи сарвари булган Мехинбону унинг
билимдонлигини куриб, тахтидан тушди, Фарходдан тахт-
га чикиб утиришини илтимос килди. Фарход рози булма-
гач, малика тахт олдига курпача солишни буюрди-да,
унга Фарходни утказиб, ёнидан узи жой эгаллади. Бу
пайтда парданинг оркасида утирган Ширин барча вокеа-
ларни кузатиб турарди. Кузидан тинмай ёш окар, баъзан
хушидан кетиб коларди. Буларни бошка одамлар курмас-
ди. Лекин Мехинбону жиянининг холатидан хабардор
эди. Кунглида: «Ширин мухаббат утида куйиб, адо булиб
боряпти. Агар бу йулда у халок булса, мен гунохкор
буламан», - деб уйлади-да: «Ширинга айтинглар, у мез-
бонлик айлаб, мехмонни хурсанд килсин», - деб буюрди.
Ширин парда оркасидан аста чикиб келар экан, худди
куёш балкигандек каср ёришиб кетди. Фарходнинг кузи
унга тушгач, кучли бир ох тортди-да, бехуш булиб, йи-
килишига оз колди. Мехинбону Ширинга уз ёнидан жой
курсатди. Сокийлар уларга май тутишар экан, Ширин
хам ичиб, Фарход каби сархуш булди, юзидаги парда
хам тушиб кетди. У, Фарходга килган ишлари учун мин-
натдорчилик билдирди-да, май олиб келиш учун урнидан
турди. Халиги унта гузал киз жавохирлар солинган ла-
ганларни кулларида тутиб унинг ёнида юришарди. Ши­
рин бу жавохирларни хар томонга сочиб борарди. Ке­
йин у Фарход олдига келиб утирди-да, кулига кадах ту­
тиб: «Мен буни сенинг ишкингда ичаман», - деди-да, си-
мирди, кейин идишни тулдириб йигитга тутди ва «Сен
хам менинг ишкимда бу кадахни кутаргил», - деди. Фар­
ход уни кулига олиб, шундай сипкордики, пиёла накшла-
ридан нишона хам колмади. Кадахни кайтариб берган
Фарход уз севгилиси томонига сажда килгандек йикил-
ди. Ширин унинг бошини кутармокчи булган эди, узи
хам йикилди. Иккаласининг окзига ойна тутишганда, на-
фасдан дарак йук эди.
Фарход билан Шириннинг бу холатини курган одам­
лар оху нола тортишиб, икковини икки томонга олиб
кетишди. Иккита хонада жой тайёрлаб, уларни ёткизиб
куйишди. Тонг отгунча икковлари бехуш ётдилар. Са-
харда тонг шамоли эсгач, улар узларига келишди. Хи-
жолатдан бошини куйи солган Фарход яна тор сари йул
олди.
Мехинбону зиёфатда руй берган ходисалардан таш-
вишга тушди. Ширин ахволидан хавфсираётган малика
уни овутиш учун кандай чора куришни билмасди. Уйлаб-
уйлаб бир неча кунда Фарходни касрга чакиртириб, унинг
Ширин билан учрашувини ташкил килишни маъкул
курди. Бундай пайтларда Фарход уз севгилиси кулидан
май ичар экан, иккови хам бехуш булиб йикилишар,
узларига келгач, йигит яна тор сари йул оларди, Ширин
эса калбида дарду рам билан изтироб чекиб коларди. Бу
хил учрашувлар бир неча бор такрорланди.
Шундай кунларнинг бирида уларнинг бошига бир таш-
виш тушди. Уша айёмда Араб ва Ажам мулкининг Хис-
рав деган хукмдори булиб, Мадойин шахри унинг пой-
тахти эди. Унинг хотини хам, урли хам бор эди-ю, Хис-
рав бу фарзандини тахтга муносиб курмасди. У уз тахти-
ни яхши бир фарзандга топширишни истаб, бу максадга
етишиш учун узига муносиб кизни кидиришга тушган
эди. Уз мамлакатида канча кидиртирса хам, кунглига
ёкадиган бирон гузал топилмади. Бу пайтда Шириннинг
овозаси, унинг хусни, одоби хакидаги гаплар Хисравга
хам етиб борган эди. Бу сохибжамол кизга тош кесувчи
бир йигит шайдо булиб, унинг ишки йулида ажойиб иш-
лар килганидан хам у хабардор эди. Шириннинг ишки
Хисравни хам мает килди-ю, Арман мамлакатига одам­
лар юбориб, бу киз хакида бор хакикатни билиб келиш-
ни топширди. Бу одамлар кайтиб келишгач, Шириннинг
тенгсиз чиройи-ю хулку одоби хакида шохга гапириб
беришди. Буларни эшитган Хисрав тезлик билан Арма-
ния сари йул олишга ахд килди. Лекин мамлакатни кол-
дириб кетишдан хавотирланиб, Бузург Уммид деган доно
вазири билан маслахатлашди. Вазир унга боришдан ав-
вал Мехинбонуга хат йуллашни, бу хатга жавоб келгач,
килинадиган ишлар хакида уйлашиб куришни маслахат
берди. Бузург Уммиднинг бу сузларини маъкул курган
Хисрав донишманд бир кишини топиб, хатни унинг кулига
топширди-да, Мехинбону хузурига юборди.
Хисрав йуллаган элчи Арман мулкига етиб боргач,
Мехинбонуга Кисро мамлакатидан вакил келганини ха­
бар килишди. Унинг сифатларини эшитган малика мех-
монхонага туширишни буюрди, кейин узининг бир канча
доно мулозимларини чакириб, уларга элчининг кандай
максад билан келганлигини аниклаш вазифасини юкла-
ди. М ехинбону юборган аъёнлар элчининг максадини
билиб, маликага хабар килдилар. Шунда Мехинбону:
«Эртага уни хузуримга олиб келинглар, у билан сухбат-
лашай, муддаоси маълум булди, энди мен жавобимни ай-
тишим зарур», - деди. Мехинбону уйлаб уйига етолмас-
ди. Хисрав таклифига рози булай деса, ёдига Фарход
тушиб, кунгли FaMra тулар, рад жавобини берай деса,
бунга сабаб тополмас, Ширинни зурлаб Хисравга узат-
са, у рози булармиди, розилик берганида хам, бунинг
натижаси нима билан тугаркин?», - деб фикр килди-да,
охири бор гапни жиянига айтиб берди. Ширин узини
ерга ташлаб фарёд кутарди:

BouiHMFa тийри рам сурсанг не булрай,


Бу суз дегунча ултурсанг не булрай.
...Манга Фарход ишни тухмати бас,
Ки чехрам курмайин ул зору бекас,
...T of ичра с е л янглир оки зи б ёш,
У руб тош узра хар дам селдек бош.
...Юзумдин дийдаи гирёни махрум,
Висолимдан балокаш жони махрум.
...Манга на ёру на ошин хавасдур,
Агар мен одам улсам, ушбу басдур.
Агар Бону иложи булса ннлсун,
Уз имни ултурурмен йуцса билсун.

Бу сузларни эшитган Мехинбонунинг кузлари ёшга


тулди, кандай чора куришни уйлаб куйди-да: «Рам ема,
кунглингни хуш тут. Мен элчига узр айтиб жунатиб
юбораман», деди.
Малика ваъдасига мувофик элчини кабул килди, ун-
дан йул кийинчиликларини суради, Хисравга дуолар айт-
ди, кейин унинг шарафига базм уюштирди, кетишида
купдан-куп совралар берди-да «Шохга менинг дуоларим-
ни еткизгил», - деб тайинлади. Элчи узи турган жой
томон йулга тушгач, Мехинбону бош вазирни чакирди-
да: «Элчининг олдига бориб айтингки, у Хисравга ме­
нинг мана бу сузларимни етказсин: «Сенинг тилакларинг
биз учун шарафлидир. Лекин бизнинг бир узримиз бор:
сен тилаган ой юзли гузалнинг бир айби булиб, у хам
булса турмушга чикишни истамаслигидир. У, йигитлар-
га ухшаб от чоптириб юришни, ов килишни ёктиради.
Сенинг уйланмокчи эканлигингни айта олувчи киши бу
мамлакатда топилмайди, чунки бу сузни эшитса, у уз
жонидан хам кечиши мумкин. Бундай сабаб булмагани-
да, у шу кунгача турмушга чикмай юрармиди? Ана шу
айбимиздан шохни огох килдик. Энди нимага хукм килиш
шохнинг узига хавола», деди.
М ехинбонунинг бу сузларини эшитган бош вазир
хамма гапни элчига айтди. Элчи нима дейишни билмай,
уз ватанига жунаб кетди-да, Хисрав олдига бориб мали­
ка сузларини унга етказди.
Мехинбону жавобини тинглаган Хисрав унинг узрига
ишонмай даргазаб булди. Кейин бошка бир ужаррок эл­
чини Арманияга йуллаган эди, у хам шу жавобни кел-
тирди. Шу тарзда шох яна бир неча элчини Мехинбону
олдига жунатган булса хам, хеч кайсиси яхши хабар
билан кайтмади. Разабга тулиб тошган Хисрав бу гап-
ларнинг барчаси бахона эканини таъкидлаб:
Агар умр улса ул айёраларра,
Демай айёраким маккорэларга
Ситамдин еткурай андок сазое,
Солай кишварлари ичра балое.
Ки пайда бор эса бир хийла пайванд,
Киёматга декин булгай анга панд

- деб хитоб килди-да, аскарларни туплаб Арман диё-


рига караб йулга тушди.
Хисрав Арманга йул олар экан, лашкарининг сон-са-
нори йук эди. Уларнинг отлари туёгидан кутарилаётган
чанг-тузон осмон юзини тусиб куйган эди. Бир неча кун
йулда юрилгач, Хисрав кушини Арманияга етиб келди.
Бу хабарни дархол Мехинбонуга етказдилар. Малика бу
сузни хотиржамлик билан тинглади. Хисравнинг бу улка-
га хужум килиши эхтимоллигини олдиндан кура олган
малика шахарни химоя килиш чораларини куришга ул-
гурганди. Калъанинг баланд деворлари мустахкамланган
булиб, хар кайси кунгира ёнида бахромсифат бир жанг-
ч й турарди. Анча вактга етадиган озик-овкат, кийим-ке-

чак хозирлаб куйилган эди. М ехинбону билан Ширин


Фарходни вокеадан хабардор килиб, ундан кургонга ки-
ришини илтимос килишди. Фарход уларнинг сузларини
ерда колдирмай курронга кирди-ю, калъа ташкарисидаги
бир катта тош устида жойлашиб, жанг буладиган булса,
Хисрав аскарлари бошига тош ёрдиришга тайёр булиб
турарди.
Хисрав уз кушини билан келиб куррондан ярим мил
нарида жойлашди. Арман диёрини томоша килиш учун
атрофига минг отликни олиб йулга отланди. У шахар
деворларига назар ташлаб борар экан, тош устида тур­
ган Фарходга кузи тушди-ю, куксига ханжар урилгандек
булди. Саркардаларга караб: «Бу одамни куриб кунглим
хафа булди. Суриштириб билинглар-чи, иши дилларни
хазин килиш булган бу инсон ким экан?» - деб буюрди.
Бир саркарда отини у томон суриб, Хисрав номидан
Фарходнинг исмини суради. Фарход ичига ишк ути туш-
гач отидан хам махрум булгани, асли исми эса Фарход
эканини айтди. Бу сузни эшитган Хисравнинг хушини
йукотишига оз колди. Чунки у бу номни куп эшитган
эди. Шунинг учун: «У менинг ракибим, бинобарин мен
ундан кутулишим керак», - деб уйлади-да, беш-ун жанг-
чини юбориб, уни уз олдига олиб келишга буюрди. Фар­
ход узи турган манзилга якинлашаётган душман аскар-
ларини куриб, уларга караб хитоб килди:
«Эй бахтиёр шох! Агар Хисрав эсанг хам, Хисрав
булмасанг хам бу сузларимни эшитиб ол. Мени уз ол-
дингга олиб боришларини истаб, ун-ун беш пахлавонингни
жунатдинг. Максадинг мени улдирмок булса, бундан мен-
га зиён хам, сенга фойда хам йук. Шу одамларнинг кони
сенинг буйнингга тушади, чунки сен уз сипохларингни
уз кулинг билан улдирдинг. Сузларимга ишонмасанг,
Яратганнинг кудратини томоша кил: бош кийиминг
чуккисини учириб юборадиган мана бу тошни менинг
саломим деб кабул килгин».
Ф арход шох турган томонга караб яна бир тошни
отди-да: «Бу эса байрогинг учидаги шаклни учиргуси-
дур», - деб хитоб килди. У отган икки тош шохнинг
дубулраси учини ва байроии учидаги шаклни учириб
юборди. Шундан сунг Фарход сузини яна давом эттирди:
«Эй шох ёки саркарда, ишк ахлининг махоратини сен
хам, сипохларинг хам курди. Энди уларни оркага кай-
тар, булмаса бари улиб кетади. Мен эс-хушини йукотган
мажнун коядан тош олиб сен томон отсам, бошингни
учириб юборишим аник. Бошингдан кечганимни ганимат
билиб, йулингга кайт. Мен, ишвдан алам тортаётган
одам сенга нима килсам хам узрли буламан. Агар Арман
тогида туриб касос олишга отлансам, унинг хар бир тоши
бир бошга айланади...
Сен халк мулкини талаб, тахту тожини тортиб олиш
учун бу томон келибсан. Мамлакатини барбод килиб,
нозанин кунглини хафа килдинг. Эшитишимча ишкдан

140
лоф хам ураётган эмишсан. Дарди ишк расми шундай
буладими? Вафо-ю мехр шарти шундай буладими? Би-
ровнинг ишкида зор булишми бу? Унинг гамида бекарор
булишми бу?!»
Бу сузларни эшитган Хисрав кунглига изтироб ту-
шиб, нима деб жавоб килишни билмай колди. Аскарлари
олдида хам, калъадан караб турган одамлар олдида хам
хижолат булганича, сайридан кузлаган максадига эри-
шолмай, кушини турган манзилга кайтди.
Хисрав диккат булиб уз кароргохига кайтгач, Бузург
Уммидни хузурига чакириб, ундан маслахат суради. Ва-
зир унинг кунглини хурсанд килиб шундай деди: «Эс-
хушидан жудо булган бу йигитнинг сузларидан ташвиш
чекишнинг кераги йук. Бир одамимиз Бону саройига бо-
риб, бу сузларни айтиб берса, балки уйланиб колиб,
ниятларимиз амалга ошиши хам ажаб эмас. Бу кургон
нихоятда мустахкам булиб, озик-овкат хам мул-кул
тупланган куринади. Уни босиб олиш кийин булса хам,
уйлаб иш килсак, муддаомизга эришамиз. Ахир афсун-
гарлар росту ёлгон сузларни айтиб, афсун билан илонни
инидан чикаради-ку!»
Бузург Уммиднинг бу сузларини маъкул курган Хис­
рав бир сузга чечан одамни топиб Мехинбону саройига
жунатди. У киши куриои ичига кириб, саройга борди-да,
маликага шундай сузларни айтди: «Шохимиз бу ерга фар-
занд булиш ниятида келганларини айтиб юбордилар.
Сизлар ул гузалнинг турмуш куришдан бош тортаётга-
нини таъкидлаяпсизлар, лекин бир телба, сузларидан
аклга захмат етадиган йигит узини ошик деб билиб, у
кизни махбуба хисоблар экан, бундан барча эл хабардор
эмиш. Шунда хам париваш унинг олдига бориб, мехри-
бонлик курсатиб турар экан. Куриниб турибдики, у тур-,
муш куришни истамаяпти, деган сузларингиз ёлгон, бу
хил бахонани биз кечирдик! Чунки хар бир одам хато
килиши мумкин. Лекин биз юртингиага мехмон булиб
келган эдик, сиз мезбонликни адо килиб, уртамиздаги
хафагарчиликларни бартараф этсак, айни муддао булур
эди».
Мехмон сузини тугатгач, Мехинбону шундай жавоб
килди: «Хисрав Фарходни куринишидан одамзодга ухша-
майди, дебди. Шуни билингларки, биздек одамлар унинг
мактовини юз йил давомида айтсак хам, фазилатлари-
нинг мингдан бирини хам таърифлай олмаймиз. Шохин-
гиз уни гадо дебди, у шахзода, шарафда ундану биздан
зиёда. Дунёда у билмаган илм йук. У Ширинга шайдо
булса хам, уни икки ё уч мартагина курган холос. Хар
сафар курганида хушидан кетиб йикилади, узига келгач,
дашту торлар сари йул олади. Шириннинг максади хам у
йигитни куриб туришдир. Шохинг Фарходнинг жамоли-
ни жирканч дебди, бориб кур, Хисрав рост ёки ёлрон
гапирганини уз кузинг билан курасан. Унинг юзи гулзо-
ридан гуллар теришинг аник». Бу сузларни эшитган ва-
кил Хисрав олдига бориб, барчасини гапириб берди. Дар-
разаб булган Хисрав уз кушинларига шахарни босиб олиш
хакида буйрук берди. Сипохлар кургонни камаб, унга
хужумни бошлашди. Шахар ахолиси кургонни химоя
килишга киришди. Сипохлар кундузи-ю кечаси хушёр-
лик билан жангга хозир туришар, тунлари машъалалар
билан калъани ёритишарди.
Фарход турган томонга душман кушинлари якин ке-
лолмас, минг кари ердан буёрига утолмас, пахлавон йи-
гит отаётган тошлар тегиб халок булишдан куркишар-
ди. Пашшага хам озор етказишни истамайдиган Фарход
уз жонини асраш учун ёв аскарларини куркитарди, чун­
ки бу жонда севимли ёр вафоси булгани учун уни душ-
манга фидо килишни истамас эди. Хисрав эса кандай
Килиб булмасин уни йук килиш чорасини изларди. Ун-
дан кутулса, калъани кулга киритиш осон булишини
биларди. Бузург Уммид билан маслахатлашиб, маккор
афсунгарни топишди-да, «Агар сен девона йигитни йуко-
тиш чорасини топа олсанг, хисобсиз олтинга эга була-
сан», дейишди. Афсунгар: «Уни макр билан шундай ал-
дайки, хушидан жудо булиб, уликдек йикилсин. Лекин
уни бу ерга кандай олиб келиш чорасини топа олмаяп-
ман», - деди. Хисрав: «Сен уни бехуш килсанг, юзта
совут кийган сипох яширинган жойидан чикиб, уни бу
томон олиб келишади», - деди. Хисравнинг бу сузлари-
ни эшитган у маккор узини эс-хушини йукотган одам
киёфасига киритиб, яшнаб турган хушбуй гуллардан узиб
олди-да, унинг барглари орасига бехуш киладиган дори
сепиб, Фарход манзили томон йул олди. Девоналардек
кадам ташлаб, ошиклардек фарёд килиб келаётган бу
одамнинг овозини эшитган Фарход унинг ёйдек эгилган
коматини куриб хушидан айрилишига оз колди. Кунгли-
ни изтироб уртаб унга: «Эй дард билан уртанган ошик,
бу ерларда нима килиб юрибсан, кайси паривашни куриб,
бундай девона булдинг? Мен фалакдан зулм курган эдим,
сен нега фотон чекяпсан?» деди. Хийлагар унинг ишон-
ганини куриб, «Эй ишк элининг подшохи, мен фалон
жойданман, бир гузалнинг ишки мени девона килган эди.
Севгилимни гох йирокдан, гохида ошкора куриб турар-
дим. Хисрав кушини шахарни камал килгач, мен калъа-
дан ташкарида колиб кетдим. Шахарга кирмокчи булиб
дарвозага якинлашсам, бошимга ук билан тош ёгдириш-
мокда. Бу хил кийинчиликлардан улар холатга етдим.
Бир дардкашим хам йук эди, сени эшитиб, ахволимни
сузлаб бериш учун кошингга келдим», - деди. Унинг
сузларини эшитган Фарход ох тортиб кузларидан сел-
дек ёш тукди-да, тани заифлашиб йикилди. Хийлагар
унинг холини куриб, дори сепилган гулни диморирэ тут-
ди. Кейин кичкириб, ишорат билан сипохларни чакирди.
Бу пайтда бир тош устида ётган Шопур ёмон туш
куриб, сесканиб уйронгач, Фарход томонига караб, дусти-
нинг бехуш ётганини, шайтонга ухшаган бир кимса си­
похларни чакираётганини, улар хар тарафдан Фарходга
якинлашаётганларини курди ва иш кулдан кетганини се-
зиб, Фарходнинг холига куз ёш тука бошлади. Тепалик-
да турган Шопур пастда халиги хийлагарни куриб колиб,
коядан бир тошни кучириб олди-да, у билан маккорнинг
бошига уриб улдирди. Сипохлар Фарходни кутарганла-
рича, Хисрав кароргохи томон йул олишди. Бу ходиса-
дан хабар топган kypfoh ахли гам-аламга мубтало булди-
лар, аммо Ширин эшитса, шубхасиз узини улдиради, де-
ган хаёл билан унга билдиришмади.
Сипохлар Фарходни кутариб, Хисрав даргохига олиб
келишгач, шох узида йук хурсанд булиб, ракибининг
кул-оёкларини занжирбанд килишга буюрди. Сунг та-
бибни чакириб Фарходни хушига келтиришни топшир-
ди. Хушига келган Фарход узининг жиннилар каби ки-
шанбанд килинганини курди. Шохона ясатилган хона-
даги тахт устида бир шох утирар, бошидаги тож ярки-
раб турарди. Атрофда сипохлар тизилишган, шох унга
таажжуб билан бокарди. Фарход урнидан туриб, шу
ерда хозир булган кишиларга караб бошини эгди-да,
ерга утириб кузларини куйи солди. Хисрав унинг жа-
моли-ю одобини куриб жазолашни хам унутди-да, унга
караб суз очди; Фарход унинг саволларига жавоб кай-
тара бошлади:

Деди: Кайдин сен, эй мажнуни гумрох?17


Деди: Мажнун ватандин кайда огох?
Деди: Иедур сайга оламдз пета?,s
Деди: Ишк нчра мажнунлик хамеша.
Дедиким: Ишк утидин де фасона!'9
Деди: Куймай киши топмас нишона.
Деди: Кай чогдин улдунг ишк аро мает?
Деди: Рух эрмас эрди танга пайваст.
Деди: Бу ишкдин инкор к и л р и л ,
Деди: Бу суздин истигфор20 килрил!

17 Гумрох - йулдан адашган


18 Пеша - хунар, касб
19 Фасона - хикоя
20 Истигфор - тавба
Бу сузларни эшитган Хисрав унинг ошиклигини си-
намокчи булиб янги-янги саволларни берар экан, Фар­
ход муносиб жавоб билан шохни хайратга соларди.

Деди: Ишк ахлининг недур хаёти?


Деди: Васл ичра жонон илтифоти21
Дедиким: Дилбариигиинг де сифотин,
Деди: Тил райратидин22 тутмон отин.
Дедиким: Ишкига кунглунг у рундур?
Деди: Кунглумда жондек ёшурундур.
Деди: Кунглунг фидо килса жафоси?
Деди: Жонимни хам айлай фидоси.
Деди: Бу ишк тарки яхширокдур?
Деди: Бу шева23 ошикдин йирокдир.

Фарходнинг бераётган жавоблари Хисравни лол кол-


дирар экан, ракибининг донолигини куриб тоцат килол-
маган шох дук-пуписа килишга утди:

Деди: Ол ганжу куй мехрин нихони!


Деди: Туфрокка бермон кимиёни.
Дедиким: Шохга булма ширкатандеш24
Деди: Ишк ичра тенгдур шоху дарвеш.
Деди: Ишк ичра катлинг х,укм этгум!
Деди: Ишкида максудимра етгум.

Фарход шохнинг хар кандай кийин саволларига осон-


гина жавоб кайтарар экан, Хисравнинг ичига ут тушган-
дек булиб: «Мендек шохга бошдан оёригача занжирбанд
булиб турган бу девона нимани сурасам дараллик билан
жавоб киляпти. Унга шундай бир жазо берайки, султон-
лар олдида бундай сузлашга журъат килолмайдиган

21 Илтифот - мехрибонлик
22 Райрат - рашк, кизганиш
23 Шева - одат
24 Ширкатандеш - узини тенг куймок
булсин!», - деди-да, калъа олдида бир дор тикишга, кадор-
лик кулларини маркам борлаб дорга осишга, кейин одам-
ларга буюриб, унга ук ёрдиришга, халкка ибрат булсин
учун улиги бир неча кун давомида осотлик туришига,
сунг эса жасадини ут билан куйдиришга ва кулини кукка
совуришга буюрди. Унинг бу сузларидан хурсанд булиб
кетган Фарход кулимсираб шундай жавоб килди: «Эй
дарразаб шох! Душманимдан уч олаяпман, деб уйламай
куя кол. Сен буюрган бу жазолар менинг тилагим эди.
Ёрим ишкида улишни истардим, бугун Тангри шу орзум-
га етказди. Сен разабланганинг сари мен шодланяпман.
Улимга буюрганингдан хурсандман, чунки жоним азоб-
лардан кутулади. Мени укка тутиш хакидаги фармонинг
хам менинг асл мудцаом эди, чунки бу жазо мени хиж-
рон аламларидан озод килади. Мени куйдириб, кулимни
кукка совуришга амр килдинг. Сен фирок утида куйиб
кул булмагансан. Мен эсам хажр дузахидан халос була-
ман, лекин шуниси кизикки, шох ишк утида куйиб, из-
тироб чекиб юрган бир бечоранинг мухаббати хакидаги
гапларни халкдан эшитиб, унга ракиб булмокчи. Ёрни
курмай туриб узига содик ошик номини бериб, дахшат-
ли кушин туплаб келиб, унинг мулкини талон-тарож
килиб, канча одамни улдирган бу хукмдор уз ракиби
билан юзма-юз жянг килишга журъат килолмасдан хийла
билан занжирбанд этиб, дарразаб булган холда уни са-
волга тутиб, ошикнинг берган жавобларига чидамай,
жазолашга буйрук беряпти. Шуми адолат, шуми шижо-
ат! Агар хушёрлигимда Хисрав менга рупара келса эди,
сипохлари хозиргисидан юз марта куп булса хам мен
йигитликни уларга курсатиб, барчасининг умр ипини
узган булардим. Шунда разабкор шох ичидаги утлар
суниб, шижоат илмини урганган буларди. Шох мен то­
мон сипохлар йуллаганида мен уларнинг конидан кеч-
дим, Хисрав бошини хам омон колдирдим. Энди у ме­
нинг бошимга касд киляпти. Лекин Хитой сари эсган
шамол ахволимдан хоконга хабар етказса, урлининг азоб-
лаб улдирилгани, утда куйдирилганидан огох булса,
кушин билан келиб, Мадойин шахрида тирик одамни
колдирмай, унинг тупрогини Хитой мамлакатига таши-
тиши ва Хисрав мулкидан асар хам колдирмаслиги му-
каррар. Унда мен бегунох булиб, Хисрав гунохкор були-
ши ва барча вайроналикларнинг сабабчиси сифатида
жазоланиши шубхасиздир. Мен хар канча азоб чексам
хам бу сузларни айтмаган булардим. Лекин Хисрав Пар-
везнинг нодонлиги ана шундай вайронагарчиликларга
олиб келиши мумкинлигини уйлаб гапиряпман. Одамлар
бу сузларим учун мени куркоклик киляпти, деб уйлама-
синлар. Сузимни киска килдим, бу жахондан ёрим ёди
билан кетаяпман», - деди-да, куррон томонга бокиб ер
упди ва у ерда турган одамлар жонига ут солди. Кейин
Хисравнинг сипохларига караб: «Ана энди осасизми, чо-
пасизми, билганингизни килаверинг», - деб хитоб килди.
Шундан кейин Фарходни дор остига караб судради-,
лар. У ерда ут ва утин тайёрлаб куйилган эди. Бу хабар-
ни эшитган куррон ахли фарёд чекишар, лекин булаёт-
ган вокеаларни Мехинбону билан Шириндан сир тути-
шарди. Фарходнинг дор остида буйнига аркон солинган
холда туришини курган куррон ахлининг диллари вай-
рон булиб, улар холатга етишган эдилар.
Душман томонида эса Хисравнинг сипохлари йигит-
нинг донолиги, улим олдида бепарво туришини куриб,
унинг бегунох эканлиги, жазога лойик эмаслигини би-
либ йирлаб туришарди. Хисрав уз ишидан афсусланаёт-
ган булса хам, уз буйругини бекор килишга номуси йул
бермасди. Барча вокеаларни кузатиб турган Бузург Ум-
мид шохни хилват бир жойга чакириб: «Уни улдириши-
мизга асос йук. Эс-хушидан айрилган одамни зиндонда
ушлаш туррирок булади. Фарходнинг гунохи озрокка
ухшайди, девонага ухшаб куринса хам, сузлари хакикат-
га якинрок. Яхшиси баланд торлар орасидан бир жой
топиб уша ерга камасак, икки-уч ой зиндонда ётса, икки-
уч юз сипох уни назорат килиб турса маъкул булади.
Рост сузлай бошласа, тирик юрса хам унинг зиёни тег-
майди. Ёлгон сузлаётганини сезсак, истаган ишимизни
кила олишимиз мумкин», - деди. Бу сузлар Хисравга
хам маъкул тушди. Тоглар ичида Салосил деган мустах-
кам бир курронни топишиб, Фарходни уша калъа томон
жунатишди-да, беш юз сипохга уни куз корасидай сак-
лашни буюришди.
Курикчилар Фарходни Салосил курронига олиб бо­
риб, зиндонга камашди. Уни каттик назорат остида сак-
лашар, хатто кочиб кетмаслиги учун йулига олмос ара-
лаш кум тушаб куйишганди. Хисрав Фарходни кочириб
юборганларни калласини чопиб ташлаш ёки куррон те-
пасидан улоктириб юборишга буйрук берган эди. Курик­
чилар бундан куркиб доим хушёр туришарди. Лекин йи-
гит чекаётган оху фарёдларни эшитаркан, унга мафтун
булиб колгандилар.
Сукрот ургатган исмлар ичида бир исм булиб, уни
укилса, кишанлар каерга борса хам халал беролмай
коларди, йулида хар кандай мустахкам дарвоза учраса
хам очилмай колмасди. Шу исмни тилга олган Фар­
ходнинг бандлари ечилиб, дарвозалар очилиб, хар ке-
часи калъа ва унинг атрофида, тору даштларни айла-
ниб келарди. Сокчилар уйгонмай туриб уз жойига кайт-
ган Фарход кишанларни яна такиб оларди. Чунки бу
сирлар ошкор булса, сокчилар Хисрав томонидан тур-
ли жазоларга гирифтор этилишидан куркарди у. Л е­
кин сипохлар бу сирдан аллакачон огох булишганди.
Фарходнинг сайрдан кайтгач узини яна бандга солаёт-
ганидан хабар топган сокчилар бундай ишни килмай,
бемалол сайр этишига рухсат беришди. Севгилисидан
айрилиб изтироб чекаётган Ф арход тору даштларни
кезар экан, йирткич ва хонаки хайвонлар унинг атро-
фини ураб олишар, кушлар бошига соя солишаркан,
барча хайвонлару кушлар билан сузлаш иб дардини
баён этарди. Улар хам ошик йигит ахволини куриб
фарёд чекишарди.
Тонг аста-секин ёришиб бораркан, Фарход субхга му-
рожаат килиб: «Сен хам менга ухшайсан, юзингда куз
ёшларинг намоён, ичинг хам менга ухшаб уртанади.

Чу сохиб дардсен дардимра ра\м эт,


Тараххум25 айлабон фарёдима ет.
Сахарким гулшан ичра гул очилгай,
Гул узра турраи26 сунбул сочилрай.
Чу гул термакка у л сарви гуландом
Куяр гулшаида гулрухлар била гом27
Совур охимни билгуртуб дамиигдин,
Кузум ёшини англат шабнамингдин»

- деди. Куёш кутарилиб келаркан, унинг узига ухша-


ши, юзларининг узидек саргайгани, узидек девона булиб
тогларда кезаётгани хакида сузлаб илтижо киларди:

Чу утсанг махвашимнинг масканидин,


Тушуб тб о л я н г л и р равзанидин.
Тарийт мехрибонлирни фан айла,
Кошида куймакимни равшан айла.

Кун ёйилиб кетгач, тору даштда кезиб, хижрон ала-


мига чидай олмай рам-андух чекар, девоналардек куз
ёшини тукаркан, фиронидан торларни хам безовта
киларди.
Фарход айрилик утида изтироб чекиб, олам кузлари-
га короли куринар, кундузлари беором булиб тору дашт-
ларда кезиб фарёд чекарди. Шом бошлангач, сабру тока-
ти колмай, осмонга бокканича: «Эй золим фалак! Жафо-ю
зулминг шунчалик хам бехисоб буладими? Хижрон ала-
мида кийнаганингдан кура улдириб куя колсанг булмай-
дими? Менинг бошимга кора кунларни солиб, улимга

25 Тарах^ум - шафкат, ра^м килиш


26 Турра - жингалак соч
27 Гом - кадам
хам зор килдинг. Ёки неча минг йил сайр килиб энди
чарчаб колдингми? Ё менинг бахтимга ухшаб уйкудами-
сан? У ой юзли гузал хижронидаги холимга рахминг кел-
син», - деб нола киларди.
Кукда ой пайдо булгач, Фарход унга таъзим килиб,
ерни упиб:

Деди: «Эй тийра шомим равшан этган,


Улар холатда фарёдимга етган,
Не булрай рахм этиб жонимни олсанг,
У л ойнинг куйи туфрогига солсанг.
Булурдектур адам сори хиромим,
Агар еткурсанг охир дам саломим»

- деб ёлборарди. Осмонда бирин-кетин Аторуд, Зухра,


Муштарий каби сайёралар пайдо булар экан, уларнинг
хар бирига бокиб юрак дардларини изхор этар, мадад сураб
илтижо киларди. Иши котибликдан иборат булган Ато-
рудга бокиб: «Эй дустлар ахволини фалак варакларига
битувчи, менинг кузларим ёшини сиёх килиб, орир ахво-
лимни хатда бирма-бир баён этгин-да, куёшимдан нур касб
этишинг чорида уни курар экансан, уша мактубимни ол-
дига куйгин», - деб илтимос килган булса, Зухрога назар
ташлар экан: «Эй шодлик куйчиси, сенинг овозингу жон-
бахш куйларинг оламга машхур. Бир замон созандалик
торини узгин-да, менинг улимим хакида мотам куйини ча-
либ, ой юзли гузалим базмида иштирок этадиган булсанг,
менинг халокатим хакидаги бу марсияни хам кушиб куй-
лагин», - деди. Кейин олтинчи осмонда турган Мушта-
рийга, саодат юлдузига термулиб нола килди:

«Ки эй буржи шараф маснаднишини28


Саодат тахту тожининг амини29

2Я Маснаднишин - тахтда утирувчи


29 Амин - сакловчи, посбон
Дуое килки, Хан берсун муродим,
Бу мехнат шомидин булсун кушодим.
Бошимдин хажр шоми дуди кетсун,
Кузумга васл субхи нури етсун».

Юлдузлар чараклай бошлагач, Фарход уларга кузла-


рини тикиб: «Сизлар менинг куз ёшларимдан нишона-
сизлар. Ашким дурлари каби йулга тушинг. Хазин
кунглим юз минг пора булди, хар бир пораси рам-алам
гулининг баргидан бир белгидир. Хар бирингиз уларни
йотиб олингиз-да, ёрим кучасига етказинг», - деб муро-
жаат килди. Фарход сахаргача шу тарзда дарду рам че-
киб, фотон килишлардан куввати кетди-да, хушини йуко-
тиб, уликдек ерга чузилди. Унинг бу холатига осмон кук
кийиб, фалак юлдузлар дуридан куз ёш тукар, аста кута-
рилиб келаётган куёш хам бу ошик йигит дардига мал-
хам булишга ожиз эди.
Фарход кишанлардан кутулиб истаган томонга бориш
имкониятига эга булса хам, ногахон Хисрав эшитиб сок-
чиларни жазоламасин, деган фикр билан уз манзилидан
куп узок кетмасди. Лекин бу ишларнинг бари шох куло-
рига бориб етганди. Дарразаб булган Хисрав сокчиларни
каттик жазолади. Кейин Фарходнинг уша ерда эканли-
ги, уз манзилидан йирокка кетмаётганини билди-да:
«Узимни билмасликка олиб, бу вокеаларни эшитмаган-
дек юришим маъкулга ухшайди», - деган карорга келди.
Фарходни кишанда кургач эса янада хурсанд булди.
Шох маккорлик билан Фарходни кулга олган пайтда
Шопур шахарга кирган эди. У уз дустининг ахволини
уйлаб нола-ю фарёд килар, кукрагига тош уриб изтироб
чекарди. Фарходнинг хийла билан бехуш холда банди
килингани, шох саволларига ошик йигитнинг кандай
жавоблар кайтаргани, Хисрав гунохсиз ракибини катл
килмокчи булгани, бунга парво килмаган Фарходнинг
аслида Хито-ю Чин элига хон экани халк орасида кенг
таркалиб кетган эди. Шахар ахолиси Хисравдан газабла-
ниб, Фарходга мафтун булганди. Бу вокеалар хакида,
ошик йигитнинг донолиги-ю жасорати туррисида шоир-
лар куплаб разаллар ёзишар, хонандалар ашулалар куй-
лашарди.
Булиб утган барча ходисалар Мехинбонуга хам эши-
тилган булиб, кандай чора топишни билмай йиглагани
йирлаган эди, бу сузлардан Ширин хабар топса шубха-
сиз узини улдиради, деб ташвиш чекарди. Лекин Ширин
уз ёрининг душман кулига тушганини сезган булиб, гох
узида, гох бехуш эди. Парда оркасида утириб чексиз
азоб чекар, айриликдан нихоятда рамгин эди.
Бир куни у тоза хаводан бахра олиш учун каср томи-
га чикди. Атрофга бокиб, богдаги гулларни томоша килиб
турар экан, кулорига хазин бир ашула эшитилди. Дард-
ли кушик сузларига диккат килар экан, хар бир байт
Фарход хакида, Хисравнинг йигит бошига солган бехад
зулми туррисида эканини англади-да, багрига уткир бир
ханжар кадалгандек булиб кучли бир ох тортди-ю, бо-
шини ерга уриб, конга буялди, гулгун ёкасини чок килиб,
сочларини ёйиб, фарёд чекиб хушини йукотиб ерга йи-
килди. Унинг бошига етиб келган М ехинбону тинмай
йирлаб турар экан, Шопур хам келиб, малика олдида ер
упди ва шундай деди: «Маликам, ёвуз Хисрав бечора
¿рдидни хиила билан банд этганида, уни бехуш аила-
ган маккорни тош билан уриб улдирдиму, кейин дустим
олдига боришни хам, сизнинг хузурингизга келишни хам
билолмай, йирлаб, изтироб чекиб юрдим, бир вайронада
бехуш йикилганча анча кун ётдим. Узимга келгач, кургон-
дан ташкари чикиб, Хисрав лашкари орасида бекиниб
юриб, уларнинг сузларига кулок тутдим. Улар Фарход
хакида факат яхши сузларни айтишарди. Шуни хам эшит-
димки, Фарход узи зиндонбанд этилган кадимги бир
курронда с о р - о м о н экан. Хисравнинг сокчиларга: «Агар
бу махбус узи турган еридан узок кетса, хаммангни улди-
раман», - деган пуписасини эшитган Фарход сокчиларга
озор етмасин деб, уша тогдан узокка кетолмай юрар
экан. Бу сузлардан хабар топгач, унинг томонига бор-
май, сизлар томон йул олдим. Чунки эл орасидаги гап-
лардан сизларнинг ахволингизни билар эдим. Шунинг
учун икковингизни хурсанд килишга шошилдим. Сиз-
ларни куриб, кейин дустим ёнига бормокчиман. Ё сузла-
римни тухтатиб, хозирок у томонга жунайми?»
Бу сузларни эшитган Мехинбону: «Сен айтган сузлар
жарохатли кунглимга малхам булди. Сени тополмай жуда
ношод эдик. Фарходнинг с о р - о м о н л и г и н и эшитиб жуда
хурсанд булдик. У ётган куррон томон борадиган булсанг,
бизнинг айтмокчи булган сузларимиз куп, Аллохга шу-
курлар булсинки, сени куриб Фарходни кургандек
булдик», - деди-да, Ширин ахволи, хозиргина бехуш
булиб йикилганини айтиб берди. Шириннинг димогига
турли хушбуй исли тутаткиларни тутиб хушига келти-
ришди. Кузини очиб Шопурни курган Ширин яна уз Фа-
рходини ёдга олиб фарёд килди:

Ки «Эй Шопур, найдин буйла еттинг,


Келибсан фард30, хамрохингни неттинг?
Ха мул ким мехр кусин31 урмиш эрдим,
Борур чогда сенга топшурмнш эрдим.
Рафику ёрлир мундок булурму,
Амонатдорлик12 мундок булурму?
Манга уз ройибимдан бир нишон айт,
Десангким, хажрдан улмай, равон айт».

Шундан кейин Шопур М ехинбонуга айтганларини


бирма-бир такрорлади-да: «Фарходнинг олдига кетяпман,
бундан сизни хабардор килай, агар мактуб ёзиб берса,
уни дустимга етказай, деган максад билан бу ерга келган
эдим», - деб кушиб куйди. Ширин дархол урнидан туриб

30 Фард - якка
31 Кус - норора
32 Амонатдорлик - топширилган нарсани омон саклаш
холи бир жойда уз севгилисига хат ёзишга киришди.
Шопур у мактубни олиб, Фарходни излаб топиш учун
жунади. Одамлардан эшитган яширин йуллардан юриб
сахар пайтида дусти кошига етиб борди. У бехуш холда
ётар, атрофини бир туда вахший хайвонлару кушлар ураб
олганди. Буни курган Шопур дустининг бошини куйнига
олиб, фарёд чекди. Унинг куз ёшлари Фарходнинг юзла-
рига гулобдек ёрилгач, кузини очиб узига келди. Иккала
дуст бир-бирларини кучоклаб роса йиглашди. Бу холат-
ни кузатиб турган тогу водий хам куз ёшларини тука
бошлади. Кейин Шопур куйнидан мактубни чикариб,
дустининг кулига тутди. Уни очган Фарход мадори ке-
тиб Ширин мактубини укий бошлади. Ширин мактубида
унинг Фарходга булган эхтиросли мухаббати, чексиз
садокати, чекаётган аламу изтироблари, орзу-ю тилак-
лари оташин мисраларга жо килинган эди.

Недур ахволинг, эй зори рарибим,


Висолим давлатидин бенасибим?
Чекардин рам тории холинг нечукдур,
Бу юкдин жисми чун нолинг нечукдур?
Катир рурбат аро холинг не эркин,
Ачик фуркатда ахволинг не эркин?
Фирок ичра нечукдур жисми зоринг.
Не янглир тулронур ут ичра торинг?

каби вафо тула сузлар билан бошланганди у. «Яшаётган


жойинг торми ё сахромикан, тушагинг тошданмикан?
Юрган йулларингда кийиклару кулонлар хамрохлик
килармикан? Йирткич хайвонлар хизматкорларингу куш­
лар каноти сенинг соябонинг эмиш. Сен Сулаймон пай-
гамбар обрусини топибсан, мен эса Билкис33дек ёринг
булолмасам хам, канизинг булмокка тайёрман.

33 Билкис - Сулаймон пайрамбарнинг севимли рафикаси


Не булгай эрди чархи зулмпеша34,
Мени сендин жудо нилмай хамеша,
Хироминг ч о р и йулдош булсам эрди.
Сукунунг ва^ти кулдош булсам эрди.
Куёш я н г л и р булуб кундуз карининг36,
Булуб тун соя я н г л и р хамнишининг36,
Тикан кирса кафинга кийнасидин37,
Чщарсам эрди кирпик игнасидин,
Куруб хору хас урнингда нихони,
Сочим бирла супурсам эрди они».

- деб илтижо киларди вафодор Ширин.


«Золим фалак бизни бир-биримиздан айирди, кукси-
мизни хар канча пора килсак хам, бирон чора топиш-
нинг иложи йук. Сен балолар кишанига мубтало булиб,
чексиз азоб чекяпсан, лекин кулингда каттик тошлар-
нинг мум каби эригани жахон ахлига маълум. Мендан
айрилганингга алам тортаётган булсанг хам, сен эркак-
сан ва пахлавонсан, хижрон кийнаганда, ох чекиб,
кунглингни бушатишинг мумкин. Жисмингни машаккат
ути кийнаса, куз ёшларингни тукиб таскин топа оласан.
Лекин мен зору заифа киз айрилик тикидан жоним юз
пора булиб, хажр утидан кунглум уртаниб, жисмим кул-
га айланаётган булса хам, бу дардларимни айтишга би­
рон дуст тополмаяпман. Душман менинг мамлакатимни
босиб олиб, лашкарларимни кириб ташлаяпти. Арман
диёрининг шохи хам, факири хам душманлар асирига
айланди. Буларга менинг ишким сабаб булгани аник.
Шунинг учун халкнинг каргишига колдим. Эл олдида
хам, Мехинбону олдида хам уятлиман. Лекин бу азобла-

34 Зулмпеша - золимликни одат килган


35 Карин - якин дуст
36 Хамнишин - хамсухбат
37 Кийна - душманлик
рим яна юз марта купрок булса хам, баъзи-баъзида сени
куриб турсам, бунчалик рам чекмасдим.

Хаётим васлинга уммид иландур,


Умид у л рахмати жовид38 иландур.
Агар хажрингда юз йил гуссакашмен39,
Агар васлинг у миди булса хушмен.
Чу булсанг холима огоху аълам40,
Жавобин хам юбор, валлоху аълам41»

Мактубни укиб чиккан Фарход гох узини унутиб фи-


рон чекар, туриб олиб уёкдан буёкка сабрсизлик билан
юриб, гохида хушидан кетиб коларди. Охири у Ширин
мактубига жавоб ёзишга ахд килди, лекин короз, калами
йук эди. Шопур буни олдиндан уйлаб короз, сиёх ва
каламни узи билан олиб келган эди. Фарход узини кулга
олиб хатни ёзиб тугатди-да, дустига топширди. Шопур
шахар томон йул олгач, Фарход яна дард ути ичида колди.
Шопур курронга етиб борди ва мактубни Ширинга топ­
ширди. У эса хатни укишга киришди. Бу оддий мактуб
эмас, балки рам достони эди. Фарход уз мактубини Аллох
мадхи билан бошлаган булиб, юрак сузларини телбалик
холатида ёзаётганини таъкидлаганидан сунг Ширинга:

Нигоро, махвашо, иффат панохо,


Жахон махвашларига подшохо!
Санга хаддим йун, улмок нукта пардоз,
Тилармен итларингга айтмок роз.
Недур куюнг аро итларга холат,
Фарогат бирладурлар ё малохат.
Кеча ул куй аро нилгонда фарёд,
Килурларми бу итган итни хам ёд

38 Жовид - абадий
39 Руссакаш - рам чекувчи
40 Аълам - биларон
41 Валлону аълам - Аллох билгувчидир
сузлари билан мурожаат килиб: «Уша итлар йотилган
чорларда мени йуклашармикан, сув ичганларида, менинг
куз ёшларимни эслашармикан, уша остонага бош куйган-
ларида, менга хам жой колдиришармикан, менга казодан
етган азобларни билиб, холимга аза тутиб тунлари улу-
шармикан, буйинларини боглашганда, менинг буйнимда
юзта кишан борлигини билишармикан? Уларнинг ичида
менга ухшаган бехол, кутир бир ит хам бор булиб, мен
каби жони уртанса хам, сенинг юзингни куришга кузла-
ри турт булиб турарди. У билан мен сенга вафодорликда
тортишардик. Уша ит менга доим мехрибонлик курса-
тар, кузим конини курганида, унинг хам кони окар, бир
дуст каби мен билан якин эди. Унинг ахволи кандайкин,
остонангда панох топганда, мени куз олдига келтирар-
микан?
Мактубингда хар бири дурдонага тенг яхши сузларни
ёзибсан, уларнинг хар бирига жоним садка булсин. «Ме­
нинг хам гаму дардим куп», деган гапингни укиб, жоним
куйиб кетгандек булди. Менга ухшаган юз минглаб ошик.
улганида хам, муборак хотирингга гам етмасин. «Сен но-
тавон булсанг хам, пахлавонсан, тор булса хам тешанг
олдида паст, шер булса хам панжангдан халок булади»,
- дебсан. Ундай зур шавкату кувватим колмаган. Хозир
чумолидек ожизман. Ишк хатто аждахони хам чумоли-
дек килиб куяр экан. «Тахту тожим, мамлакату лашка-
рим душман кулига тушди, Мехинбону билан мен куркон-
да камалиб, азоб чекмокдамиз», - деб ёзибсан. Бу гапла-
рингнинг барчаси рост. Лекин бошга келган казога рози
булишдан бошка чора йук. Мамлакатинг, сипохларинг,
халкинг бошига тушган балолардан хабардорман. «Бу
азобларга сен сазовор эдингу, фалак уларга зулм килди»,
- десанг, бу ожиз жонимни фидо килишга тайёрман.
Менинг хам эркин диёрим, иктидорли халким бор эди.
Отам неча-неча иклимга хокон эди. Бошимда тож, оёгим
остида тахт бор эди. Хитой билан Чиндаги ун икки минг
шэхар хукмим остида булиб, шунга яраша сипохлару
бойликларга эгалик килардим. Бошимга ишк можароси
тушиб, диёримдан айрилиб бу ерларда девона булиб юриб-
ман. Отам билан онам, неча минг шахар халки менинг
ахволимдан изтироб чекмокда. Бу ишлар учун кимга таъна
килай? Такдирга тан беришдан узга кандай чора бор? Бу
номани хушимдан озган холда ёздим. Шунинг учун нима
ёзганимни хам билолмадим. Мен девона узимдан ого*
эмасман: хато сузлар деган булсам, кечиргин, чунки маж-
нунларнинг хатосини хамма хам кечиради».
Ширин ушбу мактубни изтироб чекиб укир экан, калби
тирналар, Фарходининг тирик эканидан шодланиб ерга
бош куяр, чекаётган азобларини англаб, нола килиб, куз
ёшларини тукарди. Хат мазмунини Мехинбонуга сузлаб
берганида, малика хам гамга тулди. Кейин Шопурга уз
эхтиромларини билдириб, иззат-икром курсатишди. Ун-
дан Фарходнинг ахволини бирма-бир сурар эканлар, куз
ёшларини тухтатиша олишмасди.
Шопур икки севишган калб сохибларининг мактубла-
рини бир-бирларига етказиб юрар экан, Хисрав бундан
хабардор булиб колди. Фарход билан Шириннинг узаро
келишиб, бирон ёкка кочиб кетишлари мумкинлигини,
уларни кидириб топишганда хам бу пахлавон йигитни
кулга олиш осон булмаслигини уйлаган шох узига отил-
ган тошни эслади. Фарходнинг хзр бир кадамини кузатиб
юриш фойдасизлигига кузи етган Хисрав шахардан Сало-
сил курронига кадар булган яширин йулларга жосуслар-
ни куйиб, хар бир йуловчини текшириб, кимдан бир мак-
туб топилса, тезлик билан уз хузурига олиб келишни
буюрди. Икки-уч кун утиб, Шириннинг мактубини олиб
келаётган Шопурни кулга олиб Хисрав даргохига келтир-
дилар. Хатни укиган шох мухаббат достони билан таниш-
гандек булиб, бошидан кора тутун чикиб кетаётгандек
булди. Дар бир суз вафо нишони булиб, чексиз мехру
мухаббат, ахду паймонлар ифодасидан дарак берарди.
Мактубда Хисрав номи хам тилга олинган булиб, унинг
Арман мулкини вайрон килгани, халкка купдан-куп жа-
фолар юзлангани айтилиб, уни го* золим, го* кон тукувчи
- хунрез каби номлар билан аталганди. Шунингдек, унинг
ошиклик даъвосини килиб, лоф ураётгани хакида ёзар-
кан, Ширин:

Чу ум максуд билмиш ишщин ком42,


Менинг васлим хаёлидур анга хом.
Эрур бу ишда саъю эхтимоми43,
Тамоми харзау44 зоеъ тамоми.
Менинг жисмимда то жондин рамащур45,
Ишим кургонда узни асрамакдур.
Казо килеа мени онинг асири,
У лум дин чун кишининг йук гузири46.
Танимни айлабон ханжар била чок,
Ани килмай висолимдин тарабнок47.

Бу сузлардан хабардор булган Хисравнинг жонига ут


тушиб, титрай бошлади. Шириннинг барча ёзганлари турри-
лигига тан берса хам, салтанат обруси, узининг хавойи
нафеини устун куйган шох Шопурни занжирбанд килиш-
га ва зиндонга ташлашга буюрди-да, хузурига Бузург Ум-
мидни чакириб, бор гапни унга сузлаб берди ва: «Бу иш-
лардан гам-алам чекиб, кунглим конга тулди. Бирон чора
топиб дардимни аритмасанг, халок булишим мукаррар.
Бу холда эл менинг устимдан кула бошлайди, уларни жа-
золасам хам, аламимдан кутулолмайман. Фарходнинг бе-
гунохлигини хам биламан, шунинг учун хам уни улди-
ришни турри деб уйламайман. Менга бу ишда бир йулни
курсатмасанг булмайди», деб илтижо килди. Икковлари
бу хусусда фикрлашиб, баъзида тортишиб охири шундай

42 Ком - максад; бахра олиш


43 Саъю эхтимоми - харакат килиш
44 Харза - бефойда
45 Рамак - охирги нафас
46 Гузири - чораси, иложи
47 Тарабнок - хурсанд
карорга келишди: одам улдиришни узи учун савоб деб
биладиган бир котилни топишади-да, унга Фарходнинг ол-
дига бориб: «Хисрав Арман шахрини босиб олди, максад-
лари руёбга чикиб, хозир Ширин билан давр суришяпти.
Мехинбону жиянини шохга никохлаб берди. Севганинг
сендан Хисравни афзал курган экан, энди ошиклигингдан
нима фойда? Яхшиси уни тарк этиб, уз юртингга кетга-
нинг афзал», - деб айтишни буюришади. Бу сузларни
эшитгач, бошини олиб бир томонга йул олса, ташвишлар-
дан кутуламиз. Ширин билан Мехинбону Фарходнинг кет-
ганини билишса, ундан умидлари узилиб, айтганимизга
кунишлари аник. Агар Ширин ёридан кунглини узолмаса,
яна бошка бир тадбирни уйлаб топармиз». Ушбу чорани
уйлаб топишгач, бир хийлакор кампирни топиб келишди.
У, кадди икки букилган бир маккора булиб, куп хийла-
корлик килганидан юзини ажин босган, умрида бирон мар­
та хам рост гапирмаган, афсуну хийла билан тошни хам
юмшатиб мумга айлантирадиган, отага кизини, урилга она-
сини никохлай оладиган, бир суз билан хонадонларни вай-
рон киладиган, истаса, юзта Букротни гум килишга кодир,
зулм т и р и н и уриб, Фарходга ухшаган пахлавонларнинг
хам бошига ета оладиган берахм бир бадбахт эди. Унга
бор гапни яширинча баён килдилар, хадсиз-хисобсиз му-
кофотни ваъда килиб, Фарход гомон жунятдилар. «Фар­
ход буладими, пулат тор буладими, бир афсун билан йук
киламан», - деб Хисравни ишонтирган бу маккора бир
неча кун мобайнида дашту водийлардан утиб Фарходнинг
манзилгохи булган тор олдига етиб борди. Уни курган
Фарход дарров урнидан туриб салом берди-да, бу томон-
ларга келишидан максади нима эканини суради. Кампир:
«Мен элу юртимдан воз кечган заиф, хаста жон бир одам-
ман. Ун-ун беш йилдан бери бир хилват жойда яшаб, тоат-
ибодат билан машрул эдим. Жахондаги бирон киши билан
ишим йук, тангридан узга бир кишим хам йук эди. Арман
мулкида тинчлик-омонлик булганидек, менинг холим хам
хотиржам эди. Парвез отлик бир шох келиб, элнинг тинч-
лигини бузди, сен бу хакда эшитган булсанг керак. Эл-
нинг ахволи хам, менинг хаётим хам узгариб кетди. У
ерда тоат-ибодат килиш кийин булиб колди. Шунда ке-
чиктирмай элдан йирокрок бир ерда яшай, умрим хам оз
колди, улсам уша макондаги гор менга гур булади, деб
уйлаб бу томонга йул олдим. Тогда кезиб юриб, шу ман-
зилни ёктириб колдим. Узим тор ичида тирик булсам хам,
умрдан кулимни ювиб куйганман. Одамзод - вафосиз, уни
эслашдан фойда йук», деди.
Бу сузларни эшитган Фарход хурсанд булиб, унинг
олдидаги тупрокни, кейин оёрини упди-да, «Вафосизлик
жахон ахлининг одати. Бирон иш сени хафа килган кури-
нади. Арман диёридаги ахвол туфайли кунглунг рубор
топдими?», - деб суради. Маккора: «Эй урлим, гапларинг
рост, бу мамлакатдан омонлик кетиб, урнини ёмонлик
эгаллаган. Мехинбону билан Хисрав ярашиб, узаро якин
булиб олишди. Хисрав никох ишини орага солган эди,
малика хам рози була колди. Катта туй булиб, мамлака-
ту тахт май сели остида колди. Солих одамлар шахарни
тарк этиб, хар ёкда зору саргардон булиб юришибди,
Ширин эса жуда рамгин булиб, фарёд чекиб узини улдир-
ди. Баъзилар захар ичгандир, дейишяпти. Унинг Фарход
деган бир дардманд севгилиси бор экан. Уша йигитдан
айрилганига чидай олмай, унинг ишки билан бу оламдан
куз юмибди. Улим олдида хам Фарход номи унинг тили-
да экан», - деди. У ушбу сузларни айтар экан, орзидан
«ох», «во дарир» деган иборалар тухтамай чикарди.
Бу афсонани эшитган Фарходнинг куксига юз минг
тир урилгандек булди. Кампир найранг ишлатиб, ох-фар-
ёд килар экан,

Риреве48 тортибон Фарходи мазлум49,


Деди: «Бас щлки, булди цисса маълум.

48 Рирев - хайкирик, кичкирик


49 Мазлум - зулм чеккан
Fapas50rap жон эди, олдинг, ано, хой,
У лук тандин не истарсен яно, кой.
Кунгул конин ичардин туйрил эмди,
Мени уз мехнатимра51 цуйрил эмди».

- деб урнидан турди-да, жахондан кул силтаб, куз


ёшидан селлар окизиб, t o f ичига югуриб кетди.
Маккора кампирнинг хийлакорлик билан айтилган
сузларини эшитиб, багри пора булган Фарход t o f ичида
фарёд чекиб борар экан, холсизланиб йикилди, туришга
неча бор харакат килди-ю, хар сафар йикилаверди. Сунг
каттик тош устида талпинишга тушиб, бошини тошлар-
га ура.бошлади. Ажал куксини пора килган бу бечора
йигитнинг ахволини куриб турган води-ю тоглар зор йир-
лашарди. Жисмидаги яралар кип-кизил гулларни эсла-
тар, атрофидаги гуллар эса утларга ухшарди.
Фарход осмонга бокаркан: «Эй заррин чарх, бошим-
ни янч, у энди менга кераксиз; эй FaM t h f h , тилимни кес,
энди сузлашни истамайман. Эй гам-алам тоши, оёримни
синдир, ажал, куксимни илма-тешик килиб ташла, эй ох,
ёрим сари йулга тушгин-да, менинг жонимни хам узинг-
га хамрох кил!», - деб ёлборди.
Кейин сахрога бокиб: «Сен менинг оёгим зарбидан
ранж чекдинг, ёшим сели билан багрингни ёрдим, югу­
риб гардингни чикардим. Энди мен берган азоблардан
кутулдинг, берган аламларим учун мени кечиргин», -
дея илтижо килди. Токка караб васият килар экан: «Сенга
мендан анча озор етди, юзунгдан уятликман. Тешам ва
метиним билан багрингу жисмингни ёрдим, юзинг баъ-
зан куз ёшимдан кизариб, баъзан охимдан бошинг усти­
да тутунлар пайдо булди. Барча айбларимни авф этиб,
кетар чоримда мени кечиргин», деб фотон чекди.

50 Fapa3 - максад
51 Мехнат - машаккат чекиш
Фарходнинг кузи метинга тушгач, у узининг дил из-
хорларини баён килиб: «Мендан сенга куп сарзанишлар
етган булса, сендан мен куп парваришлар топдим. Се-
нинг бошингни куч билан тошларга урардим. Сен билан
теша икковингиз мендан куп аламлар чекдингиз. Бугун
менинг азобларимдан озод буласиз. Менинг бор килмиш-
ларимни кечиринглар», - деди. Кейин уз атрофида ёввойи
хайвонлару паррандаларни кургач, Фарход уларга караб:
«Сизнинг барчангиз менинг хамдамим, сухбатдошларим
эдингиз, кеча-ю кундуз мен билан улфатчилик килдин-
гиз. Кайси томон йул олсам, менга хамрохлик килдин-
гиз, бошимга соя солиб, мехрингизни баришладингиз.
Фотон чеккан дамларимда менга хамдард булиб, бирон-
тангиз хам маломат изхорини килмадингиз. Барчангиз-
нинг олдингизда хижолатдаман, уз узримни кай тил би­
лан баён этишни билолмасман», - деб нола килди. Хай­
вонлару паррандалар уз овозларини баланд кутаришиб,
мотам тутаётганларини баён килишарди.
Фарход умри тугаб бораётганини сезгач, отаси билан
онасини куз олдига келтириб, конли куз ёшларини тука
бошлади-да, сабога хитоб килиб: «Чину Хито мамлака-
тига етиб боргин-да, ерини упгач, хокон кошига йул олиб
бундай дегин:

Ким у л овораи бехонумонинг52,


Барир хунобидин бир катра конинг,
Итиб53, оламда хирмон бирла улди,
Юзунгии курмай армон бирла улди.
Будур комимки, Бахроми дидовар54,
Ки бор эрди манга ул ёру ёвар,
Чериклар55 жамъ айлаб бемадоро,

52 Бехонумон - дарбадар
и Итиб - йук булиб
54 Диловар - пахлавон, баходир
55 Черик - кушин, лашкар
Буён килса азимат ошкоро;
Кнпичи туйеариб Хисравни жондин,
Тиласа бегунох нонимни ондин

Сунг онамнинг олдига бор. Менинг улимимни эши-


тиб, оху фарёд урса, юзларини тирнаб, сочларини юлса,
менинг шу сузларимни етказ: «Сен бир яхши фарзандга
орзуманд эдинг, лекин мени кургач бир лахза *ам хур-
сандлик курмадинг. Катта булгач, уз диёримдан узок-
ларга кетиб овора-ю сарсон булганимда, айриликдан бе-
хад уртандинг. Агар сен дардим туфайли гамзада булсанг,
изтиробу алам чеккумдур. Мени розилигингдан ноумид
килиб, жонимга дузах утини раво курмагин».
М улкоро кошига бориб, менинг бошимга тушган
барча офату -балолар такдирдан эканини укдир. Бах-
ромга аввало саломимни етказиб, сунг уш бу сузл а­
римни айт:

Ки эй жоним топиб жонингга пайванд,


Кукалтошу ини, шогирду фарзанд,
Гар истарсенки теккай ерга ёним,
Булуб хушнуд сендин хаста жоним.
Бу ён азм айламак жазм аила филхол,
Черик жамъ айлабон азм аила филхол.
Бу ишдин рохати жопимпи иста,
Топибон нотилим, цонимни иста.
Анинг бирла келур хайлимга бир-бир,
Хадисим дафъа-дафъа айла тацрир».

Сабога мурожаат этаётган Фарход Хутан мулкида уз


иштирокида курилган турт каср томон йул олишни, жан-
натмакон бу манзилларни томоша килиб, хар бирига уз
саломини етказишни, Монийни куриб, касрлар деворига
солинган Юнонистондаги кахрамонликларини акс этти-
рувчи суратларнинг барчасини ювиб, учириб ташлашни
илтимос килишини суради. Сунгра Коранни учратгач,
тошлар устига ишланган узи тасвирланган накшлар ва
ёзилган исмларини метин билан кириб ташлашни илти-
мос килишини тайинлади.
Дусти Шопурга сунгги, видолашув сузларини етка-
зишни сураркан, унинг узига хамиша садокатли хамдам
булганини айтиб,

Хамиша воциф ул набрим тошидин,


Аё ринг чекма туфрорим бошидин

- деган васиятини етказишини илтижо килди. Фар­


ход уз дилидаги барча сузларни айтиб булгач, жони ог-
зига келиб, калима келтирди-да:

Килиб жоноии отин тилга таълим,


Тутуб жонон отин жон этти таслим.

Бу холатни курган оламга гавго тушиб, ишк уз буйнига


кора кигиз ташлаб мотам тутар, дарду бало уз ёрларини
йукотишганидан уртанишар, йирткич хайвонлар маккора
кампирни пора-пора килиб, тишу чангаллари билан йиртиб
ташлашди, шугина эмас, уз танларини хам тишлаб фигон
чекишарди. Уларнинг бу хил мотами вафосиз одамзодцан
вафодор хайвонлар яхширок эканини тасдиклаб турарди.
Фарход вафот этгач, атрофини ураб олган вахший хай-
вонлару кушларнинг купи алам чекиб узларини улди-
ришди, яна куплари бу дарду гамдан касал булиб колишди.
Омон колганлари унинг азасини тутиб фигон килишар-
ди. Барчалари унинг атрофидан нари кетмас, шу туфай-
ли одамларнинг якин келишларига имкон йук эди.
Фарход улмасидан бироз илгари уша ерларда яшай-
диган бир киши уни куриш, хизматини килиб кунглини
олиш максадида шу маконга кадам куйганди. Фарход­
нинг ахволини, унинг теграсидаги хайвонларнинг изти-
робини кургач, узокдан туриб булиб утган вокеани ку-
затди-да, аввалига йигитни кабрга куйиб, уша ерда му-
жовир-мозорга караб турувчи булиб колишни уйлади,
лекин шеру йулбарслар чангалидан куркиб, бу ходисани
тезлик билан шахарга етказишга карор килди-да, кургон
сари йул олди.
Мудхиш хабарни эшитган шахар халки зор-зор йот-
лар экан, Хисрав хам, Ширин хам эшитишди. Шох уз
ракибидан кутулгани учун шод булса хам, такдирнинг
ундан уч олишини уйлаб рам чекарди. Кейин «Булар иш
булди, энди сусткашлик килиш ярамайди», - деган карорга
келиб, Мехинбону кошига совчиларини жунатди. Улар
маликага Хисравни кукларга кутариб мактадилар ва ни-
кохга розилик беришини сурадилар.
Мехинбону саройидаги аъёнлар хам Фарход вафоти-
дан сунг душманликни давом эттиришдан кура, унинг
айтганларига куниш маъкуллигини таъкидлашди. М аз­
лум Фарход улимидан хабар топиб, унга оналардек аза
очган малика М ехинбону Ширин ахволини уйларди.
Жиянининг неча бор захар ичмокчи булгани, унинг ат-
рофидаги одамлар билиб колиб, бунга имкон. беришмага-
ни, узини куйдирмокчи булганида хам, одамлар бунга
йул куйишмагани, малика куйган мулозимлару канизак-
лар доим хушёр туриб Ширин хаётини асраётганлари
унга аён эди.
Бу пайт куррондаги бор озик-овкат тугаб, халк Ме-
хинбонудан норози була бошлаган, мамлакатнинг улур
кишилари маликага элнинг силласи куриб, токати ток
булаётганини, хатто шахар дарвозаларини душман кушин-
ларига очиб беришга хам тайёр эканини айтишган эди.
Бу гаплардан сунг Мехинбону Ширин олдига келди-да,
унга халк ичидаги можароларни сузлаб берди.

Деди Ширинки: «Эй пути хаётим,


Дегумдур, гарчи монеъдур уётим.
Манга жуфт ул, улуснинг фарди эрди,
Не кунглум кути, онинг дарди эрди.
Чу кечти жуфтдин ул тони офон,
Нечук мен жуфт кузлай, ул бориб тон?
Вафо ахли иши мундок, булурму,
Вафо айлар киши мундок булурму?

Менга чун йук тирикликнинг фалохи.


Сиз айланг улча булгай эл салохи.

Шириннинг рухсатини олган малика Хисрав элчила-


рига никох учун розилигини айтди, лекин камал пайти-
даги кийинчиликлар, хозирги иссик кунлар туфайли Ши­
риннинг с о р л и р и яхши эмаслигини, шунинг учун бирон
хушхаво жойда дам олиб, узига келиши лозимлигини
хам таъкидлади. Шундан кейин дарвозалар очилиб, Хис­
рав кушини шахар ичига кирди. Камал пайтида кийна-
либ кетган ахоли кафасдан кутулган кушлардек шодла-
нишди.
Хисрав буйрури билан гузал бир кошона барпо эти-
либ, у ерда шох билан малика сухбат куришди. Ширин
ахволидан суз очилгач, Хисрав «Бу улканинг бохаво ва
гузал жойларини сизлар яхши биласизлар, бирон мак-
бул манзилни танланглар. Ширин уша ерда ором олиб,
с о р л и г и н и тузатсин», - деган таклифни билдирган эди,

Мехинбону Арман диёрининг шимол томонида бир тор


булиб, Ширин истагига кура каср ва бор курилганини
эслатди-да, шох фармон берса, Ширин уша ерда дам олиб,
согайиши макбуллигини изхор килди. Буни эшитган Хис-
равнинг кунгли ношод булди, чунки ушбу касру 6ор Фар­
ходнинг мехнати билан бунёд этилганидан у хабардор
эди. Шунинг учун хам Мехинбону таклифига зурга рози
булди. Маликанинг буйрури билан Ширинни уша ажо-
йиб каср томон олиб кетдилар.
Ширин уз калъасидан чикиб тогдаги каср сари йул
олар экан, Хисрав сипохларининг барчаси уни томоша
килишга чиккандилар. Уларнинг орасида шахзода хам
булиб, отасини унча ёктирмас, Хисрав уз урлининг кунгли-
га карамаганидек, урилга хам шохнинг феъли атвори
маъкул эмасди. Бошкалар катори у хам Ширин бораёт-
ган гулгун кажавага махлиё булиб бокар экан, бирдан
бошланган шамол пардани кутариб юборди-ю, париваш
кизинг оламни уртовчи хусну жамолини курган Шеруя-
нинг ичига ишк олови тушди-да, оромидан айрилиб уй-
кусини йукотди, изтироби кун сари кучайиб узи улар
холатга етди. Кандай тадбир билан Ширин висолига ети-
шиши мумкинлигини уйлаган шахзода отасини улдириш
билан бу орзусига эришишга бел боглади. Шундай хаёл-
лар билан узига якин кишиларга яширинча ваъдалар бе-
риб, Хисравнинг кариндошу амалдорларини хам узига
каратиб олди. Хисравнинг хаддан ошган зулмидан безир
булган сарой ахли Шеруяга касамёд килишиб, Хисравни
зиндонга ташладилар. Куп утмай Шеруянинг буйрурига
кура золим шох катл этилди. Тахтга чикиб бошига тож
кийган Шеруя булиб утган бу вокеани М ехинбонуга
сузлаб бериб, Ширинга узи уйланмокчи эканини изхор
килди. Малика унинг с о р л и г и ёмонлигини айтиб, coFafi-
ганида узи билганича иш килиши мумкинлигини таъкид-
лади. Жохил Шеруя Ширинга мактуб йуллади. Унда шун­
дай деб ёзилган эди:

«Ки бир курмак била хуснунгни, эй хур,


Ул утдин кунглум андок булди махрур.
Менга андощи ул ут солди партав.
Не Фарход ул сифат куйди, не Хисрав.
Далил истар эсанг, даъво сурубмен,
Ки ишкингда отамни ултурубмен.
Вафо килмок била комим раво кил,
Висолинг ваъдаси айлаб вафо кил.
Ибо килмоклигинг хам гар билурмен,
Якин бил, не кила олсам килурмен!»

Шеруянинг бу дагал сузларидан FaMra тулган Ширин:


«Уни куришдан менга улим яхширокдир», - деб фикр
килар экан, шох сузларини узига етказган сарой аъёни-
га: «Сузларингнинг барчаси маъкул. Шохга менинг дуом
билан илтимосимни етказгин. Дуодан сунг мана бу сузла-
римни унга баён кил. «Казодан келган хар бир ишга рози
булмай иложимиз йук. Хисравни улдириш казо хукми
булса, сен нима хам кила олардинг. Тангри берган акл
билан иш тутганда, сенинг сузларингга эътироз билди-
риш хато булур эди.
Сен мени севиб колганинг каби менга хам Фарход­
нинг ишки тушганди. Отангнинг адолатсизлиги билан
вафот этган Фарход барча ишк ахлининг йулбошчиси
эди. У менинг ишкимда жонини курбон килди. Ундан
айрилиб, узимни чала суйилган кушдек хис киляпман.
Менинг бедорлигим унинг рамидандир. Ишкимда ушан-
дек олам ягонаси куз юмди. Унга аза тутмасам, кунглим
хотиржам була оладими? Шунинг учун шох рухсат бе-
риб, Шопурни озод этилса, унга бир гурух одамларни
кушиб жунатиб, Фарход жасадини шахарга олиб келиш-
са, мен кора кийиб, аза тутсам-да, жонимдаги ишк бало-
сидан кутулсам, жисмимни унинг азобларидан, кунглим-
ни фирокидан холи айлаганимдан сунг сузини бажариш-
га тайёрман. Агар шох бу ишга рози булмаса, менинг
улигимнигина топади», - деди. Бу сузларни эшитган
Шеруя шоду хуррам булиб, дархол Шопурни озод килиш-
га буюрди ва: «Шириннинг кунгли нимани истаса, шуни
бажарсин», - деб фармойиш берди. Ширин хузурига кел­
ган Шопур ерга бош уриб, кузидан конли ёшларини тин-
май тукар экан, уни курган паризод Фарходни ёдига олиб
девоналардек фарёд кутарди.
Шу тарзда бир замон мотам тутишгач, Ширин Шо-
пурга Шеруянинг сузларини ва узи уйлаган тадбир маз-
мунини айтиб берди. Кейин Шопурга икки-уч юз муло-
зимни кушиб берди-да, уларни Фарход ётган тор томон
йуллади. Шопур билан мулозимлар кузланган манзилга
етиб боришгач, халка булиб Фарход жасадини ураб тур-
ган ёввойи хайвонлару кушларга кузлари тушди. Жасад-
ни ипак матоларга ураб, шохона хурмат курсатиб, Ши­
рин юрадиган кажава ичига солиб елкаларида кутариб
йулга тушдилар. Бечора Шопур тухтовсиз фарёд уриб,
жисмини яра килиб йотлаб келарди. Фарход билан фи-
рон чекиб хайрлашаётган хайвонлару кушлар яна у ётган
ер атрофига тупланишди.
Шопур ва мулозимлар жасадни Арманга олиб келиб,
Шириндан яширинча каср ичига куйишди. Керакли бар-
ча ишларни бажариб булишгач, паривашга хабар килди-
лар. Ширин уз касрига кандай мехмон келганини эши-
тиб, гулдек очилиб кетди ва уз мехмонига мезбонлик
килишга шошилди. Мехинбонуга: «Одамларга айтинг:
мени бир дам холи колдиришсин. Мен етишолмаган, рами-
да жонимдан туйган ёрим Ширин улибди, деган сузни
эшитиб, менинг дардимда хаётдан куз юмибди. Энди нав-
бат менга етди. Вафосини жонимга яшириб, жонимни
унинг оёрига нисор киламан», - деди-да, узр сураб уй
ичига кирди ва ичкаридан эшикни махкамлаб ёпди.
Сунгра кажава томон йул олди. Унинг ичидаги мехмо-
ни ухлаётганини курди. Бошига куёш келганида хам уй-
ронмаётган Фарходига бокиб, у билан бирга ухлашни
истаган Ширин ёри ёнига ётиб юзини юзига, куксини
куксига куйди-да, кунглидан шуълалик бир ох тортиб
уйкуга, киёматга кадар уйгонмайдиган уйкуга кетди.
Ширин уй ичига кириб эшикларни махкам бекитиб
олганини курган Мехинбону билан сарой аъёнлари уни
шомгача интизорлик билан кутишса хам, кайтиб чик-
масди. Сабрлари тугаб эшикни очишмокчи булишди,
очилмагач, уни бузиб, ичкари киришди. Кажава парда-
сини очиб, Фарход билан Шириннинг юзини юзига, кукси­
ни куксига куйиб ётишганини куришди.
Мехинбону уларга назар ташлади-ю фотони оламни
бузиб жон таслим килди. Чунки Ширин унинг жони эди,
унингсиз жонининг кераги йук эди маликага. Шу туфай-
ли хаёти нихоли синди-ю, замонанинг кунгли хам ундан
тинчиди. Уч нотавоннинг бундай улимига жонларни фидо
килса арзийди.
Эшитишимча, уша окшом бу ерда хозир булган чил-
танлар - кирк киши бир хил туш куришибди. Тушлари-
да жаннат ичидаги катта бир борда улкан бир каср булиб,
унинг зийнату безаклари хаддан ташкари чиройли эмиш.
Шу каср турида нурдан бир тахт курилган булиб, унга
ипаку бахмал курпачалар ташлаб куйилганмиш. У тахт-,
да Фарход билан Ширин, ота-оналари ва Мехинбону ути-
ришган эмиш. Хар бирининг жамоли бу оламдагига кара-
ганда минг бора гузалрок эмиш. Жаннат хазинасининг
сохиби айтар эмишки, Фарход уз калбидан жой олган
покиза ишки туфайли хону султонлигидан, диёру хону
монидан, сунгра жахонгина эмас, жонидан хам кечиб,
утар чори шундай фоний булдики, Хак унинг ишкини
бокий айлади, мажозий ишки хакикий ишк билан ал-
машди. Бако шахрида султонликка, хакикат мамлакати-
да хонликка етишди.
Унинг дардига хамдард булганлар: Ширин, ота-онаси,
М ехинбону - барчасининг гунохлари кечирилиб, жан­
нат борига сазовор булдилар. Туш курганлар унинг маз-
мунини оламга ёйдилар. Фарходнинг ошикликда оламга
машхур булгани хакидаги хабар Хито-ю Чингача етиб
борди. Бу пайтда угли хажрини чеккан хокон улиб, тахтга
унинг укаси чиккан эди. Онаси хам вафот этганди. Бах-
ром пахлавон лашкарбоши булиб етишган, жанг килган-
да Фарходдан кам эмасди. У, сайёхлардан сураб, булиб
утган вокеалардан хабар топди-да, хокон хузурида унга
Фарход билан юз берган ходисаларни маълум килиб:-
«Рухсат булса Чину Хитодан лашкар туплаб, Арман мул-
кига бориб, Фарходни топсам-да, унга мададкорлик кил-
сам, булмаса тавдир буюрганини курсам», - деб илтимос
килди. Бахромдан хавфсираб юрган хокон хам: «У улиб­
ди, бу хам йуколсин, каерни истаса, уша ёкка жунасин»,
- деб уйлади-да, ижозат берди. Рухсат булганидан шод-
ланган Бахром уша захотиёк кушин туплаб, Арман диё-
ри сари йулга тушди. Манзилга етгач, Фарход хакида
одамлардан суриштиришни бошлади. Халк Фарход аза-
сини тугатмай туриб, яна икки кишига мотам тутилаёт-
ганини айтиб берди. Бахром бу вокеалардан яхши ха-
бардор булган одамни сураган эди, хузурига Шопур ки-
риб келди. Бахром унинг Фарходга якин дуст эканини,
унинг дардига таскин берганини эшитган эди. Икковла-
ри бир-бирлари билан сурашиб, роса йирлашди. Бахром
Фарход мозори устига курилган гумбазни куриб, ичига
кирди-да, фотони осмонга етди. Бир кеча-кундуз уша ерда
булди. Тинмай куз ёшини тукаётган Бахром

Кузум чиксин сени кургунча мундок,


Кесилсун тил, сузунг сургунча мундок.
Нелар келмиш бошингга рурбат ичрн,
Не рурбатлар чекибсан шиддат ичра.
Кузунг очиб, кутаргил бошинг охир,
Ки келмиш бир хазин кулдошинг охир.
Бу ишнинг токати мендин йирокдур,
Муни кургунча улсам яхширокдур...

- деб нола киларди. Таскин топгач, ер упиб ташкари-


га чиади-да, Шеруяга одам йуллаб: «Олдимга келиб, са-
волларимга жавоб берсин. Агар гунохсиз булса, унга
яхшилик килай, бегунохлигидан шубхаланадиган булсам,
нима килишни уйлаб курай», деди. Шеруя бу гапларни
эшитгач, Бахромнинг уч олишидан вахимага тушиб, тав-
ба-тазарру килишга тушди ва келган одамга: «Фарход­
нинг улимида гунохим йуклигига сен хам гувохсан. Отам-
нинг котиллигини билиб, уни улдирганимни хам била-
сан. Буларни Бахромга айтиб бергин. Мен унинг кошига
боришдан куркяпман, лекин унинг хизматига тайёрман.
Уни мендан касос олиш ниятидан кайтарсанг, киёматга-
ча сендан миннатдор буламан», деди. Шеруянинг бу сузла-
рини эшитган Шопур хам унинг гунохсизлигини, келиш-
га эса ожизлигини айтди-да, «Сен айтган барча ишларни
бажаришга ахду паймон килсин», деб кушиб куйди. Шо-
пурнинг фикрини эшитган Бахром унинг келишидан воз
кечди-да: «Хисрав бу халкка канча зиён етказган булса,
шунча пулни туласин, манзилига кайтиб боргач, яна
шунча маблар жунатишга касам ичсин», деб буюрди.
Шеруя бу гапдан хурсанд булиб, бор хазинасини халкка
топширди, яна шунча молу дунё юборишга авду паймон
килди. Кейин Бахром Арман элини йириб: «Ким Хисрав-
дан зарар курган булса, уз хакини олеин», деб эълон
килди. Бу сузларни эшитган шахар халки: «Бизнинг хар
биримиз Фарход учун жонимизни фидо килишга хам тайёр
эдик. Элнинг хохиши билан тавдирни узгартириб булмас
экан, энди уни дуо килиш билан машрулмиз», деб жавоб
килишди.
Бахром хисобчиларга буюриб, бор пулларни халкка
булиб беришни тайинлади. Кейин Мехинбонунинг якин
кариндошларидан бирини тахтга муносиб куриб, подшох-
ликка тайинлади. Унинг адолатидан вайроналар обод
булди. Хисрав хароб килган барча иморатлар тикланди.
Сунгра Бахром Чиндан келган сипохларга купдан-куп
бойликлар бериб, уз ватанларига кайтишга рухсат бер-
ди-да, хокон хузурига бориб: «Фарход билан Бахром бир-
бири билан топишишди», - деб айтишни тайинлади. Си-
похларни кузатгач, Бахром Шопур билан бирга Фарход
кабрига мужовир булиб колишди.
ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН
СлГраблар диёрида шу улканинг бошлоти булган бир
улур хукмдор яшарди. Купдан-куп кабилалар унга буйсу-
нарди. Хамма унинг бахтини тилашарди. Чунки у барча
бечора, мухтож одамларга мехрибонлик курсатувчи, дас-
турхони хамиша хаммага очик булган мехмоннавоз киши
эди Козони остидан олов хамиша учмасдан сахрода ада-
шиб колган инсонларга кечалари юлдуз мисоли доимо
йул курсатиб турарди. Хукмдор илмни эъзозлар, доимо
уз илмини ошириб борарди. Оту туяларининг, кую кузи-
ларининг хисобига хам етиб булмасди. Мол-дунёси мул-
кул булса хам, унинг фарзанди йук булиб, шундан изти-
роб чекарди. Агар хаёти дарахти йикилгудек булса, агар
унинг ёнида бир ёш новда усиб келаётган булса, у кек-
сайган дарахтга соя солган буларди. Бир вориси булган-
да эди, хукмдорнинг мол-дунёси осмонга соврулмасди,
умр куёши сунса, янги турилган куёш уз нури билан
кабилани ёритган буларди. Шулар хакида уйлар экан,
Тангрига тухтовсиз тавба-тазаррулар килиб, уз орзуси-
га етказишини тинмай илтижо киларди. Нихоят, унинг
орзуси ушалди: Тангри унга ажойиб бир урил фарзанд
берди. Шодликларга тулиб тошган ота бехад гавхарлар-
ни сочиб, урли билан фахрланиб, фарзандига Кайс деб
исм куйди. Бу унинг отасининг исми эди.
Канча-канча доялар уни парвариш килишга киришиш-
ди, кимматбахо матолар, муйнаю пустинларга ураб уни
бешикка ёткиздилар. Улар 'болани куз корачиридек ас-
рашар, бирор совук шамолнинг унга тегишига йул куйиш-
масди. Ойлар, йиллар утиб, сузлашни ургангач, аклли
фикрлари, доно сузлари билан одамларни лол кила бош-
лади. Унинг хар бир сузи элга макбул булиб, дилларига
ёкиб тушарди.
Унинг донолиги, дилга ёкувчи сузлари кабилаларга
таркалиб, одамлар уни куришга кела бошладилар. Баъ-
зилар унинг юзига хайрат билан боксалар, бошкалари
сузлари магзини чакишга интилишар, мухтожлар уни
жонларидан севиб, тухтовсиз дуо килишарди. Отаси би­
лан онасн хам икки ошиц каби уни маъшукадек кури-
шар, ёмон кузлардан асраш учун уни жон пардаси би­
лан тусиб, куз корачигларини исирик килишга интили-
шарди.
Кайснинг ёши турт-беш орасида экан, отаси унга таъ-
лим бериш вакти етганини англади. У>лини укитиш учун
кабилалар ичидан доно бир устозни топиб келишга бу-
юрди. Токи унинг фарзанди устоз илмидан бахраманд
булиб, бор илмлардан хабардор булсин, илму фанларни
узлаштириб элга танилсин ва оламда баланд обруга эга
булсин.
Нихоят Кайсга таълим берувчи донишманд бир муал-
лимни излаб топдилар. Аммо у бошка бир кабилада мак-
табдорлик килиб, хар куни даре бергани учун узга би-
рон жойга боролмасди. У кабиланинг сардори кабила-
дошларига хар ишда мехрибонлик курсатувчи, юкори
шон-шарафга эга булган хукмдор булиб, очиккулликда
куёшга монанд эди. Аммо кахри келганда сахронинг иссик
шамоли каби рахмеиз булиб, кулида тошларни мумдек
эритишга хам кодир эди.
Сардорнинг бехисоб дуру гавхарлари булиб, уларнинг
биттаси билан алохида фахрланарди. Бустонида юзлаб
чиройли гуллар булса хам, улардан биттаси билан димо-
ри хуш эди. Учкуни шарк куёшидек булган бир машъал
билан кузи нурли, оламни равшан этувчи бир шамъдан
хонадони чаророн ва чиройли эди.

Шамъею не шамъ, чашмаи нур,


Нуреки ямон куз олидин дур.
Нахлею не нахл, сарви озод,
Сарвею, не сарв рашки шамшод.
Ойею не ой, бадри толеъ,
Бадрею не бадр, мехри ломеъ.
Шахд икки лаби, вале ратабнуш,
Бадр икки юзи, вале касабпуш.
Зулфи тунида узори хуршед.
Хуршед уза зулфи шоми уммед...
... йук икки сочи тунира роят,
Яъни ики лайли бенихоят.
Андин булуб оти жилва орой,
Андокки бароту кадр аро ой.
Кимники булуб демакка майли,
Малфуз улмай барайри Лайли.

Отаси бу гузал ва доно кизи учун бир уйни ясатиб,


ууга мактаб килиб берган, хали айтиб утганимиз дониш-
манд устоз унга таълим берар, гуёки фариштадан хур
илм касб этарди. Ушбу мактабда кабиланинг купгина
болалари дам таълим олишарди. Осмонни юлдузлар
тулдирганидек, мактаб хам болалар билан тула булиб,
Лайли шу юлдузлар орасидаги ойга ухшарди.
Удлини укитиш орзусида булган Кайснинг отаси хам
уз кабиласида мактаб ва устод булмагани туфайли фар-
зандини ушбу устозга топширди. Кайс гайрат билан таъ­
лим олишга киришиб кетди. У муаллимнинг барча топ-
ширикларини тула-тукис бажо зтар, хатто баъзи дарс-
ларни аввалдан урганиб олиб, дустларини хайратда кол-
дирарди. Баъзи кунларда беш-ун даре топширикларини
узлаштириб оларди. Шу зайлда гайрат билан укиб, бар­
ча билимларда ягона булиб олди.
Кайс мактабга катнашни бошлаган вактда, Лайли бир
дардга чалиниб, иситмадан азобланиб касал ётгани учун
таълим олишга келолмаётган эди. Мижози иссик булган
Лайли асал билан хурмони яхши курарди. Бунинг усти-
га сахронинг иссик хавоси хам кушилиб, унинг иситма-
лашига сабаб булганди. Кизни иситма чогида титраш хам
каттик безовта киларди. Табибларнинг муолажалари хам
фойда бермаётганди. Анча вакт утгач, табиатнинг узи
мададкор булди-ю, кизнинг жисмидаги дард аста чекина
бошлади. Табибларнинг дорулари охири фойда бериб,
юзлари, лабларига кизил югурди, г г а р х е з л а р д а н хам куту-
либ, куввати узига келди. Тамомила согайгач, бир куни
дугоналарини эргаштириб, мактаби томон йул олди.
Олам безакчиси унга пардоз бериб, жахон чиройи
булган бу хусн зебига яна зеб кушди. Зулфи билан юзи
«хад» сузини ёзгандаги «дол» харфига, «фам» сузининг
нуктаси эса орзи устидаги холга ухшарди. Утдан гулис-
тонга гул очиб, у гул билан жахонга ут солган эди. Фа-
рки олдидаги зулфи анбарга ухшаган коп-кора булиб,
гулранг утига анбар мисол кора тутун сочиб турарди.
Юзи устидаги накшли тиллакош бу ут билан тутуннинг
учкунлари булиб куринарди. Пешонаси хам ут мисоли
булиб, оловранг лаби бу утнинг чуии эди. Хиндуларга
ухшаш коп-кора холи лабининг ути ичига сув яширган
булиб, бу, хаёт суви эди. Бу лаб утидан жахон куйгудек,
йук-йук жахонгина эмас, жон куйгудек куринарди. Утли
икки кузи сурмаланган булиб уша утларга бу сурмадан
тутун таралиб турар, бу утлар орасида юзи рарк булиб,
жахонни уртайдиган чакмок мисоли эди. Бу юз оддий
чакмок эмас, балки офат чакмори ёки латофат яшини
эди.
Юзи атрофидаги икки гавхар гуё ой билан юлдуздек
яркираб турар, сочи устидаги румоли ноёб иплардан
тукилган булиб, худди висол шомидаги ойдиннинг узи
эди. Хуснда оёгидан бошигача гузал булиб, бошдан оёри-
гача махбуб, суюкли эди. Шундай жамоли билан жахон-
га, саккиз осмонга рэвро солиб, бир нечта тенг коматли,
гул юзли, аррувон янокли канизлари олдига тушиб мак-
табга етиб келди. Хамдарсларини куриб кунглини шод-
лантириш, уни куриб хурсанд булган устоз болаларни
озод килиб юборса, кизлар билан гулшанга бориб уйнаб
кулиш унинг муддаоси эди. Мактабга кириб келган гузал
Лайлини хурмат билан кутиб олган дустлари нихоятда
шодланишди. Лекин бу хаётбахш бахор бир нихолни
хазон килди. Йук, йук, у нихолга бошдан-оёк ут туташ-
ди-ю, у утга, алангага айланди. Яъни кизнинг хусни жа-
молини курган Кайснинг чехраси кахрабодек саркайиб
жисми заифлашди-ю, хушидан кетиш, йикилиш даража-
сига етди. У ерга кулаб тушмаслик учун узини зурра
тутиб турарди. Сохибжамол гузал киз хам бу махзун
йигитни кургач, унинг ким эканлигини фахмлади-ю, жо-
нига ишк у™ тушиб, нима килишини билмай колди, сунг
узини кулга олди-да, икковларининг сирлари ошкор
булмаслиги учун: «Юринглар, бокка борамиз», - деди-ю
тез-тез юрии кегди. лэолалар унинг бу сузлпридан хур-
санд булиб, унга эргашишди. Лайли: «Ким мактаб ахли
булса, бир кунгина даштни тарк айлаб, борда гуллар би­
лан гашт килсин», - деб таклиф килган эди, мактабдош-
лар кувончи устига кувонч кушилди. Булган вокеаларни
куриб турган Кайс хам уларга шериклик килишни ло-
зим куриб, бои томон йул олди.
Гузал гулшанга етиб келган болалар кувонишиб ранг-
баранг гуллардан, майсаю райхонлардан бахра олишиб,
бир-бирлари билан кувалашиб шодланишарди. Олам худ-
ди тути булишни орзу этгандек, бутун ер юзини яшил
рангга буяган, сарот гуллар устидаги тонгги ёмрир мис-
ли олтин лаганлар устидаги дурлардек ялтирар, мевали
дарахтларни безягян оппок гуллар кумуш тангалар ичи­
га кумилгандек куринишарди. Даштдаги лолакизгалдок-
ларнинг барглари тукилар экан, улар шамол эсган пайт
худди учиб юрган барри кора кушлардек парвоз этар,
наргису насрин, бинафшаю рунчалар бокка ажиб бир
гузаллик багишлаганди. Гулшанни кезиб, турли уйин-
лар билан банд булган болаларнинг кувончлари бехад
булиб, шух овозлари янграшдан тухтамасди. Улар рун­
чалар орасида завкланишар экан, Кайс билан Лайлининг
рунчадек юраклари безовта эди. Калбини ишк ути банд
этган гузал кизнинг хаёли паришон булса, Кайс аклу
хушидан айрилгандек бехол булиб, уртокларининг бер-
ган саволларини тушунмас, англаб етган чорда эса нима
деб жавоб беришга ожизлик киларди. Уз ишкини яши-
риш учун интилар экан, го* кузидан тинмай ёш окизар,
гох беихтнёр ох тортар, севгилисига бокишни истар экан,
дилидаги ут кучлирок алангаланар, бокишга куввати, бок-
масликка эса токати йук эди. Баъзида куз кири билан
бокиб колса, жонидан утли ох чикарди.
Лайли хам гохида Кайс юзига назора килар экан, унинг
юрагига тушган утдан огох булиб, жисмидан урин олган
изтиробларини англаб етар экан, уз калбидаги ишк оло-
видан уртанар, болаларга сездирмай, бир фурсат топиб,
йигит ахволини сураб, унга илтифот килишни, айни вактда
уз кунглидаги ишк дардини изхор этишни жуда-жуда
истарди.
Болалар уйин-кулги, гулларни томоша килиш билан
банд экан, Лайли сайр килиб юриб, бир гул чамани ол-
дидан чикиб колди.
У чаманзорнинг турт томони гул буталари билан
тусилган булиб, ичкаридаги одам куринмасди. Гузал киз
уша буталар орасига кириб колган эди, бир булбули'
зорнинг тиканлар орасида махзун утирганини, уз ахво-
лига зор йиглатаётганини, ёрига етишаолмаслиги хакида
афсус-надомат чекаётганини курди. Лайли хижолат чек-
са хам, Кайсга мурожаат этди:

«К-эй турфа йигит, не холатинг бор.


Не навъ гаму малолатинг бор?
Ким ш о д л и р и н г йук у з г а л а р д е к ,
Ободлигинг йук узгалардек.
Асхобга майли бору гулзор,
Хам тан санга решу, хам кунгул зор.
Сен нола килиб рамин недин сен?
Ашкинг окизиб хазин недин сен?
Ишрат чори мехнатинг не яъни?
Шуробаву хасратинг не яъни?
Бу Рам сенга кайдин улди ходис,
Ким булди бу шиддатингра боис?»
Кайс бу гузал дилбар уз ахволи сабабини сурагач,
кучли бир ох тортди-ю, унинг ширин сузларидан лол
булганича, юзига уз холатини кон ёшлари билан ёзди.
Йук, йук, тили билан шундай шарх айлади:
«Эй жонимга хайрат утини солиб, бир куришдаёк
кунглимни олган, жамолидан чакмок сочиб, вужудимни ут
ичига гарк килган, зулфини очиш билан кароримни олиб,
рузгоримни кора килган, аввал афсона айтиб кунглимни
хароб айлаган париваш! Килган ишларингни яшириб, мен-
дан сурашинг нимаси? Бошкалар сезиб колмаслиги учун
бу хил уйин килмогинг нимаси? Бу азоб-укубатларни мен-
га етказган узингсан-ку! Бу тухматни кимга килай?
Кунглимни яширинча олдингу, мен уни сендан кайта-
риб ололмаяпман. Сен эса узингни соддаликка олиб, лаб-
ларинг афсона сузлаяпти. Жонимни утга ёкканинг етма-
ганидек, бундай сузлар айтишингга хожат йук эди. Ут
устига ё? куйморинг, куйган ярамга дор куйишинг не эди?»
Шу сузларни айтган Кайс бехол булиб хушидан кетди.
Лайли эса ошик йигит бошини куйнига олиб, унинг
юзига куз ёшларини сочиб, севгилисига ачинганича, Кайс
юзига баъзан гулоб сепиб, уни улдириб куйдим, дея йир-
лаб, мотам тутарди.
Лайлини кидириб бу ерга келиб колган бир-икки ду-
гонаси бу вокеапи кургач, олам кузларига корон.ру булиб,
«Бу кандай хол булди?» - деб куркувга тушдилар. Гузал
дилбар узига келгач, булиб утган вокеадан уларни ха-
бардор килди-да, уз дардига чора суради. Канизаклардан
бири Лайлига хамдардлик билдириб: «Рам емасанг хам
булади, хеч ким ишк утидан халок булган эмас. Сен бу
йигитни бизга топширгин-да, тезлик била кабилага кайт.
Токи одамлар бу ишдан огох булишмасин. Биз бирон
чорани уйлаб топармиз», - деди. Лайли улар айтганича
кунглини уша ерда колдириб, уйи томон йул олди. Кани-
заклар Кайснинг дустларини топишиб, уларнинг мехри-
бонлик курсатишига ишонч хосил килгач, узлари хам
уй томон йул олишди.
Бу коронру кечани юлдуз гуллари гуё бир гулистонга
айлантиргач, бахор гузали булган Лайли ичи конга тулиб
тез-тез юриб уз кабиласига етиб борди, лекин рунчадек
калби ошик йигит ахволидан ташвишда эди. Бу пайт Кайс
хушидан жудо булганича тупрок мисоли ерда ётар экан,
жисмида рухдан асар хам йук эди. Ярим кечаси ёкимли
шамол чаманзор буйлаб сайр этар экан, гуллар атри ди-
морига етиб, Рариб йигит кузини очди-ю, узининг чаман
ичида, сарву гулу ёсуманлар орасида ётганини курди.
Булбул унинг ахволини куриб боши устида сайраб ту­
рар, гул холатига назар ташлаб гулранг ёкасини пора
килган, наргис шабнамдан куз ёшини тукиб тинмай йот-
лар, айрилик дарди д о р и н и куриб турган лола куксида
кора дор пайдо булганди. Дили яраланган бинафша рам
чекиб устига мотам либоси - кук кийим кийиб олган, бу
азадан хабар топган дарахтлар осмонга буйларини чузиб
мотам байрорини тиккан каби рам чекишар, сув мотам
тутиб окар экан, овоз чикариб йирлаб борарди. Сарву
шамшодлар хам йигит холига чидай олмай изтиробда
колишган, «Ишк уни бежон килди» деб билган чирмо-
вук гул уз-узига чирманиб олган, сабза-кукатлар узла-
рини тилга айлантиришиб, Кайс рами хакида афсона туки-
шарди.
Ошик йигит буларнинг ахволига назар ташлар экан,
улишдан бошка чора тополмасди. Атрофида бирон дусти
куринмас, ичидаги ут уни азоблар, кошида севгили ёрини,
дустларини тополмай дилида дард тула эди. Куёш ботиб
окшом тушганда хам хажр утида уртаниб рам-алам че-
кар, лекин дардига даво тополмасди. Шунда куз ёшлари-
ни тинмай тукиб, куйлакларини пора килиб, фарёд урди,
охидан осмон коронру булиб, фалак куз ёшларини тука
бошлади...
Либослари кизил конга буялгач, осмонга унинг охидан
куюк тутун етишди. Йук, йук, бу унинг уртанаётган жис-
ми сомонининг тутуни эди. Бу ох етган осмонда гох шуъ-
ла, гох тутун пайдо булар экан, ундан жахонни сомон
ути тутуни коплаб, фалаккача етиб борар ва осмонлар
кузини ёшга тулдирарди.
Кайс уз юзларига шунча шапалок урдики, заъфарон-
мисол чехраси кукариб кетди. Бундан кунгли озор то­
пив, кулиш урнига йотлай бошлади. Куксига фировдан
тош уриб, ёрига муштокликдан бошини ерга урарди.
Дарду аламлар унинг кунглига сипохлардек хужум килар
экан, охи ути уларнинг байрокларидек кукка кутарилар-
ди. Бу сипохлар Кайс ичига ут солиб, кунгли мамлакати-
ни пайхон килиб тепкилар, бу сипохлар сал узоклашгач
эса янги бир бало аскарлари етишиб, у мамлакатни ер
билан яксон этарди. Ошик хажрга мубталолик туфайли
шундай азоблар чекар экан, тонг куёш утини пуфлади.

Кук гулшани гуллари тукилди,


Гулларки тукилди, рунча кулди.
Кук боРида гуллар улди нобуд.
Ер б о Р и д а гуллар улди мавжуд.
Ул богда кар неким сочилди,
Гуёки бу бог аро очилди.
Бедил курибои ёрур жахонии,
Чекти яна ох ила фиронни.

Бошида рам чекиб турган гулга бокиб «Кани у шакар-


ханд гул, сенинг юзинг ёрим чехрасига ухшар экан?»
деб хитоб килди. Рунчага бокиб, уни севгилиси орзига
ухшатолмади. Сарв оёрига юзини суриб: «Бу унинг тик
кадди булмаса хам ёрим кадди-коматидан нишон беряпти»,
- деб ох урди. Гохида бинафшага уз мехрини курсатиб,
олдидан бош кутармай ёри атрини излар, гох сабза-утлар-
га юзларини суртиб «гулшанда юрган чорда гул юзли
ёрим оёги сенга теккандир» дея фотон чекар, наргис кузи
дилдори кузларини ёдига туширганда, йиглаб, озор че­
кар, беморлардек тани заифлашарди. Тупрокда Лайли
оёри изларини курганда, Кайс уларни иккала кузи билан
беркитиб, «Бу ерга ёрим оёги етган экан, тупрогини сур-
ма этган экан», - деб ох урар, гохида сувдан белги сураб,
куз ёшларини сувдек окизиб: «Чаманда ёрим кезган чор-
да унинг акси шу сувга тушган», - дея фотон киларди.
Булбул билан сухбатлашиб фотони унинг навосини
босиб кетар экан, Кайс унга мурожаат этиб: «Сенинг
нола чекишингга сабаб йук, ахир сен ёринг висолидан
хушнудсан, гузал гулшан - сенинг масканинг, гул бута-
си - маконинг. Гуллар билан доимо сухбатдасан. Ёки ёр
висолидан безор булдингмики, шомдан сахаргача элга
овозингдан озор бериб, уз ошиклигингни ошкор кила-
сан. Сен висол ахлисан, шунинг учун хажр ахли кошида
бехуда сузлар айтишдан тухта. Мана мен дардли, юраги
жарохатланган, ёр висолини излаб, тополмаётган ошик-
ман. Жисми зорим гам утида уртанмокда, жон каби сар-
ви гул узорим йук, сен нола чекаверма, нола чекиш мен-
га муносиб. Сенинг олдингда висол боки булса, менинг
багримда эса фирок доги; сенинг ёнингда гули бахори
булса, менинг кунглимда фирок тоши бор».
Шундай деб Кайс яна хушидан кетди-да, ох тортиб
жони чиккандек ерга йикилди.
Кизлар Кайсни бир дустига топшириб кетишганди. У
бир гул бутаси ортидан дустининг ахволини назорат
килиб турар экан, унинг холатини англаб етди-да, каби­
ла томон йул олди. Тез-тез кадам босиб, кабилага етиб
келиб, хамма хаяжонда эканини курди. Чунки Кайс уша
тунда уйига кайтмаганидан огох булган ота-онаси уни
кидириш учун хар томонга одамлар йуллашган эди. Кайс-
нинг дусти булиб утган вокеаларни сузлаб бергач, хамма
йигит ётган жойга шошилди. Куйлаклари пора-пора
булиб, тупрокка беланиб, ишк азобидан бехуш ётган
Кайсни курган кабила ахли туя устига кажава ясаб, уни
уз манзили томон олиб кетдилар.
Кайс уз бошига тушган савдолардан бехабар, хушсиз
ётарди. Бир замон узига келиб, кузини очди-ю, рамга
тулган, худди мотам тутишаётгандек изтироб чекишаёт-
ган ота-онасини курди. Отаси мехр билан пешонасидан
упди, онаси эса бошида парвона буларди. Бу вокеаларни
англаб етган Кайс хижолат ичида колди. Уялганидан
юкори бока олмасди. Отаси билан онаси урилларининг
бу холатини куриб, унга насихатнамо суз дейишдан хам
хайикишарди. «Агар унинг бу ахволи сабабини суришти-
ришга тушсак, хижолатдан нобуд булиши хам мумкин.
Яхшиси, булиб утган вокеаларни унутсин», - деган ху-
лосага келдилар. Барча уй-уйига таркалар экан, бир-бир-
ларига турли фикрларни билдиришар, бири: «Ажойиб
холга тушибди», деса, бошкаси «Кизик хаёл юз бериб-
ди», деб сузларди.
Кайс уйида якка колгач, юз берган вокеалар хакида
уйга ботди, уз бошига тушган кулфатга чора излаб то­
полмасди. Севгилисини излаб водию тоглар томон йул
олай деса, ота-онасининг яна огир дард чекишини уйлар-
ди. Окшом тушгач, ишк ути унинг ихтиёрини кулидан
олди-ю, Лайли рами ота-онаси хакидаги уй-фикрларини
хам ёдидан чикарди, узини севган кишиларнинг холини
хам унутиб, махбубаси уйини излаб йулга тушди. Эс-
хушини унутиб, беихтиёр, мает одамлардек йикилиб-ту-
риб борар экан, куз олдида кабила ути пайдо булди, уни
куриши биланок изтироби кузкалиб, оташин бир ох урди-ю,
тутун мисоли ут томон йуналди. Аланга олдига етиб бор-
ган 1\аис унга карао хигоо килди: «Зи хижрон тукида
ишк юлдузигина эмас, ишк гавхари булган аланга, сен
шодлик машъаласи, гавхари шабчарорсан... Рам шомида
кулимдан тутиб, хижрон тунида кузимни ёритдинг. Се­
нинг мактовингни кандай айта олай, шукрингни кайси
тил билан баён килай? Ой билан кун сенга икки манкал
- оташдон, утининг уд билан сандал булсин. Хамиша
шундай мехрибонлик килиб, жахонни ёритавер!».
Кайс бу сузларни айтиб тугатган хам эдики, кабила-
дан ит овози эшитилди. Буни эшитган ошик йигитнинг
жисмига кучли бир алам, кунглига изтироб тушди. Уша
итдек фотон чекди-ю, карвондан колиб кетган одам уз
дустларини бор овози билан чакираётгандек, овоз кел-
ган томон югурди. Унинг тилида эса шу сузлар янграр-
ди: «Эй хазин овозинг жонга хушхабар еткизувчи, ру-
хим озоти булган жонивор, сен рам туни вафо курсатув-
чи, йулдан адашганларга рахнамолик, йулбошловчилик
килувчисан. Жоним аёрларинг фидоси булсин. Мен уз
максадимга эришолмай юрган булсам, сен уша жойнинг
посбонисан. Сен билан мен икки дустмиз, лекин мен хор
эсам, сен мукаррамсан. Сен ёр эшигида шоду масрур'
булсанг, мен ундан махрум булган рарибу махжурман.
Сен унинг кучасида истаганингча хар томонга сайр кила
оласан, менинг кузларим эса факат биёбонни куради,
холос. Сен ёрим кучасида тошга бош куйиб ётсанг, ме­
нинг бошимга махбубадан айрилик тоши ёгилгани ёгил-
ган. Сен вафода хам, садокату сафода хам мендан ортик-
роксан. Шундай булмаса, нега фалак мени хор этди-ю,
сени хурматга сазовор этди? Конхур сипехр сени мухта-
раму мени хор килгани шукронаси учун фиронингни мен­
дан яхширок созлаб, баъзан мен учун уша остонани упиб
куй!»
Ит билан шу тарзда сухбатлашгач, кузи олдида Лай­
ли кабиласи пайдо булди. Кабила корасини курган Кайс
ичига заифлик юзланиб, юришга мадори колмади, кадам
ташлашга хар канча харакат килмасин, оёги чирмашиб
йикилиб тушди. Бир неча бор йикилиб, бир неча бор
турди, гуё хар йикилиши ер упиш учун бир бахона эди.
Шу тарзда йикилиб, туриб кабилага етиб келди-ю, жони
орзига етиб, хушидан кетди. Гох хушида, гох бехуш
булиб, кабила атрофида айланар, хар лахзада жонни куй-
дирувчи утли фирон тортарди.
Юкори мартабали араб кизи Лайли хам Кайсга муб-
тало булганди. Кунглидаги яширин сири дардини тортиб
кечаларни уйкусиз утказар, туну куни унинг хаёли би­
лан банд булиб, муроди Кайс висолига етишиш эди. Ошик
йигит унинг кабиласига етиб келган кечада унинг хам
кузига уйку келмай хижрон аламини тортиб утирар экан,
кулорига мунгли, хазин бир овоз эшитилди. Бу овоздан
ичига ут туташиб, кунглига изтироб тушди. Оромидан
айрилиб, урнидан турди-да, эшикдан ташкари чикди. Каби­
ла ахлининг барчаси уйкуда эди. Ишки йук одамларнинг
максади уйку булса, ишк ахлига уйку харомлиги аён-ку!
Лайлининг холатини кузатиб ётган доя, кизнинг му-
хаббат утида коврилаётганидан вокиф эди. У Кайсга хам
мехрибон булиб, жон фидо килишга хам тайёр эди. Кайс
мактабда укир экан, бу аёл узини унинг хам дояси каби
севар, Кайс хам узини унга фарзанд каби тутарди.
Лайли уйидан югуриб чикканида, доя хам соядек унинг
кетидан эргашди. Ишк утида коврилаётган Лайли уз сев-
гилиси турган ерга етиб боргач, бир-бирини курган ошик
билан маъшука шундай бир ох тортдиларки, утларидан
жахон ёришиб, хирмонларига шуъла тушди. Хуш хир-
мони кул булгач, иккала хушсиз бехуш булиб йикилди.
Доя бу пок ишкни куриб, дили уртанди. Уларнинг бе-
хуш ётишини кузатар экан, Кайс билан Лайли уз хушида
булганида хам бир-бирларига дил сузларини айта олмас-
ликларига ишонди. Сунг хар иккаласига бокиб, аччик-
аччик йиглади-да, буларнинг иккаласи узига келгунлари-
ча бирон кимса куриб колса, иккови учун хам яхши булмас-
лиги, хатто икки ёш уз мухаббатлари йулида халок булиш-
лари хам мумкинлигини англади. Сунг уларнинг бирини,
Лайлики, куёшни чарх золи кутарганидек, елкясига олиб.
каддини эгганича олиб келиб урнига ёткизди. Доя яна
ортига кайтиб, Кайс ётган ерга келди-да, онаси каби жони
куйиб, гох судраб, гох кутариб кабиладан узокрок, эл-
нинг вахму гумонидан четрок жойга олиб бориб, бирон
газанда тегмайдиган бир ерга ёткизди-да, Лайлининг олди-
га шошилди ва унинг ёнига ётиб уйкуга кетди.
Кайс кечаси Лайли кабиласи томон йул олиб, у ерда
айтиб утилган вокеалар юз берган чоида кундузи уз ман-
зилида утирган йигитнинг ногох гойиб булиши унинг
кабиласи ахлини яна ташвишга солди. Отаси билан она­
си яна йирлашга тушишди, хар томонга одамлар юбо-
риб, унинг бирон белгисини топишни буюришди. Унинг
Лайли кабиласи томон кетган изларини куришди-да, каби-
лага етиб боргач, у ердан иккита оёк изи чикиб келгани-
ни аниклашди, бу излардан бориб уч киши учрашгач,
иккитаси ерда ётганини, бир ётган одам судралиб биё-
бон сари йул олганини, яна бир ётган одам пари каби
йук булиб колгани, яна бир из кабила томон кетганини
куришди-да, судралган из билан йул тутиб, Кайснинг
кумларга кумилиб ётганини, шамол эсиб, унинг жисми-
ни кум билан кумиб юборганини билишди. Кайс бошдан,
оёригача тупрокка кумилиб ётар, у билан улик орасида
фарк колмаганди. Кабила ахли бу холни куриб, ёкалари-
ни йиртишди, боши устида зор йиглашар, уни улдириб
кумиб куйишган, деб уйлашиб, тупрокни очиб, уз бош-
ларига тупрок сочардилар. Баъзан-баъзан нафас олаёт-
ганини сезиб колишгач, шукр килишиб шодландилар,
сунг уни бировга кутартириб тезлик билан кабила сари
йулга тушдилар. Кайснинг ахволини курган отаси йиии-
дан бехол булиб колди. Онаси фирон чекиб, кузидан
тукилган конли ёшлари юзини юварди.
Кайс хушига келгач, барчанинг олдида бошини куйи
солганича, индамай турарди. Одамлар чор атрофидан уни
маломат кила бошладилар. Бирн: «Санга бу кандай хавас
булди?» - деса, бошкаси: «Хавас булса хам етар энди!» -
деб насихат киларди. Хар бир насихат унга кон тукувчи
бир найзадек, девоналар бошига отиладиган тошлардек
туюларди. Бирови: «Унинг кулогига насихат керак!» -
деса, бошкаси: «Унинг оёгини занжирбанд килиш дар-
кор», - деб суз котарди.
Уша кун шундай сузлар билан кеч булди. Лекин ошуф-
та, ошик йигит бундай гап-сузларга заррача эътибор бер-,
мае, улардан хафа хам, хурсанд хам эмасди. Олам узи-
нинг кун чирорини яширгач, тун Кайснинг д и м о р и н и яна
безовта кила бошлади. Эл уйкуга ётар экан, ишк уни
уйда дилтанг кила бошлагач, у сакраб туриб кабиладан
тезлик билан чикди-да, дилбари манзили томон югуриб
кетди.
Эртасига эрталаб унинг зору нотавонлари яна хар то-
монга йул олишиб, фотон килишиб, уни олдингидан хам
зору махзун холда, дарду рами эса бурунгидан хам ку-
чайган бир холатда топиб келишди. Хар тун Кайс шу
тарзда кочиб кетар, кабила ахлининг килар иши уни
кидириб топиш булиб колди. Бу ишлардан элнинг сабру
токати тугаб, ота-онаси-ю кариндошлари нима чора
килишни билолмай колишди. Кайснинг ахволи борган
сари орирлашиб бораркан, унга насихат килувчилар хам
тобора забунрок була бошладилар. Йигитнинг эс-хуши
тобора заифлашиб, девоналик киликлари кучайиб бо-
рарди. Болалар унинг кетидан тинмай югуриб, «Маж-
нун» деб бакиришар, у эса бунга парво килмай, хар бир
саволларига жавоб берарди. У каерга борса, эл «Маж-
нун келди», «Мажнун келди» дея кичкиришарди. Кайс
эса от нима эканини хам, уз отини хам, кабиласи-ю кар-
дошларининг отини хам унутган булиб, «Лайли» деган
номнигина англарди. Хамиша «Лайли!», «Лайли!» деб ча-
кирар, одамлар эса унинг узини «Мажнундир бу, ушбу
Мажнун» деб хитоб килардилар. Шу холатда хар тонгда
ва хар окшомда Лайли кабиласи томон йул олар, кабила
атрофини бир неча марта айланиб чикар, аввал кадам
куядиган жойига бош куйиб, кейин эса куксига тош урар,
кабилани хар сафар айланар экан: «Коним тукилса, каби-
ласига жоним садка», - деб 'сузлар, кейин куз ёшлари-
дан сел тукиб, сахро томон йул оларди.
Мажнун хакидаги гап-сузлар эл ичида афсонага айла­
ниб, бутун Араб мамлакатида машхур булиб кетди. Хар
кимсанинг тилида Кайс ишки хакидаги хикоя эшитилар-
ди. Лайли отасининг бир-икки мехрибон кишиси унга
бу вокеаларни сузлаб беришди. «Омир кабиласида Кайс
деган доно, аклли бир йигит бор эди. Эшитишимизча,
хозир эс-хушини йукотиб хамиша даштда ох-фарёд уриб
кезиб юрганмиш. Паришонлигининг, девоналигининг че-
гараси хам йук эмиш. Дейдиларки, унинг бу ахволига
бир хурсифат гузал ишки сабаб булганмиш.»
Лайлининг отаси бу сузларни эшитиб рамгин булди-
да, барморини тишлаб: «Бечора! У йигитни куплар таъ-
риф килиб гапиришарди. Кобилиятли, доно, покиза йи­
гит деб макташарди. Акли комил, гап-сузлари ёкимли
булгани учун менга хам маъкул эди у. Отасининг холи
кандай экан? Бечора онаси рам-аламда азоб чекаётган-
дир. Унинг изтиробларига кайси киз сабаб булган экан?
Кайси бир гул уни бунчалик ташвишга куйибди, кайси
сарв унинг йирисига боис булибди? У гузал кайси каби-
ладан экан?» - деди. Суз бошлаган киши жавоб бериб:
«Эй мухтарам зот! Сураётганинг учун бор хакикатни
айтишим зарур. Одамлар у йигитнинг кунгли шу кабила-
га мансуб гузалда булса керак, дейдилар. Уларнинг бу
хил сузларига анчагина далиллар хам бор. Бу даштда
кабилалар куп булса хам, унинг кунгли биронтасига мо-
йил эмас. Лекин хар сахар ва хар шом пайти у ушбу
кабиладан ором топади. Жонининг кибласи хам, жону
жахони хам шу кабила. Унинг ор-номус манзили мана
шу уйдир. Хамиша одоб билан сузлайдиган бу йигит яхши
шеърлар хам ёзади. Назмида биргина исмни тилга олади.
Бу исмни аташдан ожизмиз. Биз билганларимизнинг ба-
рини айтдик. Бу иш хакида кандай фикрга келиш узинг-
га хавола».
Лайлининг отаси ran нимада эканини англаб етди, алам
билан бир тулканиб олиб, бошини ушлаганича бир за-
мон уйланиб колди, лекин яхши хам, ёмон хам суз дема-
ди. Анча пайт чукур уйланиб, сузловчига шундай деди:
«Тезлик билан бориб Омирийлар сайиди-кабила бошли-
FHra шу сузларимни етказ: «Бу хил гап-сузлар бизга хам,
сенга хам муносиб эмас. Одамларнинг айтишларича, сен
бор гапдан хабардор була туриб, шу чоккача урлингнинг
жиннилигини тухтатиш учун бирон чора курмабсан. Ким
жинниликка юз тутса, унинг бирдан-бир давоси занжир-
банд килишдир. Сен менинг обру-эътиборимни, араблар
уртасидаги мол-дунёю шавкатимни билмайсанми? #>линг-
га хам, сенга хам нимани истасам кила оламан. Лекин
сен булаётган ишлардан яхши хабардор булмаганинг учун
халигача чора курмагансан; деб уйлайман. Энди хамма
гапдан огох булдинг, тезда бирон тадбир билан ахволни
тузат. Бундан кейин фарзандинг уз ишида давом этади-
ган булса, аввал уни улдираман, кейин сенга кахрим куд-
ратини курсатиб, кабилангни бу даштдан йукотаман!».
Юборилган одам Кайснинг отаси олдига етиб келиб, унга
уз амирининг топширирини тула-тукис етказди. Тингловчи
жавоб учун суз тополмади. Бу хил муомала уни каттик
ранжитган булса хам, бошка чораси йуклиги туфайли,
барча сузларни кабул килди. Хабар етказган одам уз
манзилига жунаб кетгач, бу кабила ташвиш ичида колди.
Барча одамлар сахрога ёйилиб, Кайсни излашга тушиш-
ди. Уни кумлар ичида, худди карокчи тунаган кишидек
«тган холда топдилар-да, ихтиёрига карамай уйга олиб
келиб, занжирлар билан боглаб ташладилар.
Кул-оёклари кишанланган телба йигит бир неча кун
гох баланд, гохида паст овоз билан фарёд килиб, кундуз-
лару кечаларни овкатсизу уйкусиз утказди. Кунгли рам
ханжаридан ярали, яралигина эмас, пора-пора эди. Ишк
изтиробида чексиз жафо чекаётган йигитни даволаш учун
отаси турли табибларни чакирар, ишк балосидан беха-
бар хакимлар гох насихатомуз фикрлар айтишар, шар-
бат ичишни, йирламасликни маслахат беришар, гох ёноч
билан калтаклашар, Кайс эса бу ишлардан кулгиси кис-
таб, гохида уз кулгусидан хижолат чекиб куз ёшини
тукар экан, бедард хакимлар унинг ахволини англай ол-
май, баъзида тир билан даволашни афзал куриб, жисми-
ни хар тарафдан кесишар, Кайс эса гох бехуш, гохи узига
келиб, кузларидан гох сув, гох кон тукарди.
Бир неча вакт шу тарзда утди. Кайснинг ахволи тобо­
ра орирлашиб борарди. Бир тун нихоят коронру, худди
кун хазинасини аждахо ютгандек булди. Шу кеча хиж­
рон тунининг асири булган Мажнун уз ахволи хакида
уйланиб колди, гам чакмоги унинг вужудини кул килиб,
"фарёд ура бошлади: «Бу дунёга келмасам ёки вужудим
йук булиб кетса булмасмиди? Мен хастани оламга кел-
тиришдан казонинг максади нима экан? Жисмимга рук
йулдош булганда, турилган захотиёк улиб кетсам кошки
эди. Ишкдан алам етмай туриб икки кузим кур булса
кани эди? Гадолик килиб эшикма-эшик юриб бир лукма
овкатга зор булсам, очликда улиб кетсам бу машаккату
балоларни курмаган булардим-ку! Хозир эса мен ожиз
бир хасман, жисмим эса хасча хам эмас. Бу холда умр
кургандан кура дашту токларда сарсон юриб, t o f устида
нола урсам, чулларда югурсам кошки эди! Кайру кунглим
уйини зиндонга айлантирди. Эшиги хам, туйнуги хам
очилмайдиган бу зиндонда таним махбус. Ичкаридаги
уйларда эса фуркат ути янада кучлирок. Бу утлардан
ичим изтиробга тулди.

Кулбамдаву масканимда бу ут,


Жонимда бу ут, танимда бу ут.
Ут ичра бировниким солурлар,
Бандини о ё р и д и н олурлар.
Ут банд ила булди жилвагохим,
Мундонму азим эмиш гунохим?»

деб нола киларкан, хар томонга талпинаркан, унинг


заиф жисми, кучсиз кулу оёклари бир-бирига урилиб,
жон ипларига шундай куч багишладики, борлаб куйиш-
ган ёгоч, оёридаги темир бандлар синиб кетди. Улардан
кутулган Кайснинг кунгли таскин топди, оёги, икки кули
ва буйнини занжирлардан халос курган йигит юз шукр
килиб, ерга бош куйди ва кузларидан шодлик ёшларини
тукканча аста туриб эшикни очди-да, бор кучи билан
югуриб кетди. Шу югурганича одамларнинг оёри етмай-
диган бир даштга етиб борди.
Лайли уша окшом богдан кайтар экан, чехрасидан
оламга гуллар сочилиб, юзидаги терлари ерга гулобдек
томарди. У гул билан гулоб ишк ути туфайли янада гузал-
рок туе касб этган. Хар бир кадам босишида юз латофат
кузга ташланарди. У гуё сарв устида гул барги манзил
тутгандек гузал куринар, юзу жамолини таърифлашга
суз топиш кийин эди. Лекин ишк гамидан ташвишлан-
ган, паришон бир холда уйи томон борарди.
Шу пайт йулда уни арабларнинг энг обрули кишила-
ридан бири булган бир ёш йигит куриб колди. Барча
айблардан холи булган бу кимсанинг номи Ибни Салом
булиб, оти, куйлари сон-саноксиз эди, тор билан тенгла-
ша оладиган туялари бутун сахрони тулдириб юборган-
ди. Мол-дунёси сонини хеч ким билмас, хар кандай кийин
ишни хал килиш унга осон эди. Париваш гузал кизни
куриб колган Ибни Саломнинг жонига ишк ути тушди.
Уз муддаосига етишни пайсалга солмайдиган одам булга-
ни учун унга уйланишга ахд килиб, кабиласига етиб бо-
риши биланок имкони борича купрок совра-салом тупла-
ди-да, бир нечта обрули, донишманд кишиларни йигиб,
уз муддаосини баён килди. Улар Ибни Салом сузларини
маъкуллашгач, барча совраю хазиналарни юклаб, Лайли
кабиласи томон йул олдилар.
Лайлининг отаси бу сузлардан хабар топгач, севиниб
кетди. Чунки у Ибни Саломни олдиндан яхши танир, у
эс-хушли, молу дунёси сероб одам булиб Бани Асад каби-
ласининг волиси - бошлири экани, у кабила ахлининг
барчасида кзнча мол булса, Ибни Саломники ундян юз
карра ортиклигини хам яхши биларди. Шу туфайли мех-
монларни эхтиром билан кутиб олиб, жон-дили билан
мезбонлик кила бошлади. Мехмонлар бу хурматни куриб
нихоятда шодланиб кетишди, олдин олиб келган совра-
саломларни топширишиб, кейин асосий муддаога утиб,
Ибни Салом максадини баён килишди.
Лайлининг отаси уларнинг сузларини фикрлаб курди-да:

«Ул килеа утуллурум хавоси,


Булраймену мен дори отоси.
Дуррум анга зеби торак улрай,
Иншооллох муборак улрай.
Лекин анга сабр хам керакдур,
Ким шохи гулум шикастаракдур.
Хам наврас эрур бу нахли уммид,
Яъники, хилол эрур бу хуршид.
Хам табъида колмасун малоли,
Хам сарвра етсун эътидоли.
Андин сунг бу хужаста фарзанд
Не комки булмиш орзуманд,
Келсун д о р и жоми васл этиб нуш,
Сарв улсуну гул била хаморуш»

деб жавоб килди. Барча мехмонлар шодланишиб уйла-


рига равона булдилар.
Бу дам Лайли уйда бетоб ётар экан, ахволи кундан-
кун заифлашиб борар, лекин юрагидаги ишк утини хеч
кимга ошкор этмай, бокка сайр килгани борганида чар-
чаб колганидан бехол булгани, иситмага чалинганини уз
дардига сабаб килиб курсатарди. Купчилик кариндошу
дустлар бу сузларга ишонарди. Лекин баъзилар унинг
беморлиги бошка бир яширин бало эканини билишиб
FaM чекишарди. Кизнинг заифлиги боисидан яхши ха-
бардор булган доя ва баъзи дугоналари Лайли Ибни Са­
лом хакидаги гапларни эшитиб колса, ахволи янада ёмон-
лашиши мумкинлигидан хавотирланишарди. Шунинг учун
туй хакидаги гапларни ундан яширишар, унга билдир-
масликка харакат килишарди.
Бир куни бир неча кариндош аёллар уни куриш учун
келиб дардини янада орирлаштириб кетдилар: мехмон-
лардан бири, кари, хуши кирди-чикди бир кампир кизни
хурсанд килиш максадида булиб утган сузларни айтиб
юборди: «Эй гул юзли кизим, асло FaM ема, эрта-индин
сиххат топганингда бахтинг очилиб барча муродларинг
хосил булади, сенинг ёринг булувчи йигит сенга жуда
муносиб. Дугоналаринг хамма ёкда сенинг бахтингни орзу
килиб гапириб юришибди», - деб Лайлини кувонтириш-
га интилди. Бу сузларни эшитган бечора киз кунгли бу-
зилиб, ахволи ёмонлашди-да, хушидан кетиб йикилди.
Бир канча вакт бехуш булиб ётган Лайли узига кел-
ди-ю, кампирдан эшитган гапларни хотирлади; ахволи
янада огирлашиб, узини улар холатга етишгандек сезди.
Шундан кейин доясига юзланиб унга ёлборди: «Сендан
яширадиган гапим йук. Бир сузни эшитиб юрагим ёняп-
ти. Бу eÿ3 маъноеи сенга хам маълум, факат сен хам бу
гапларни мендан яширяпсан. Сен бу ишларни тухтатиш-
га кодир эмаслигингни биламан, шунинг учун сендан хафа
эмасман. Факат бир илтимосим бор: бир дам эшик олди-
да булиб, хузуримга хеч кимни киритмай турсанг.
Купглим безовта, гап-сузларга токатим ftÿK. Одамлар бир
замон уз холимга куйишса». Доя кулини кузига куйди-
да, ташкарига чикиб эшикни бекитди ва одамларга: «Бу
уйдан нарирок туринглар, Лайли ухлаяпти», деб эълон
килди.
Лайли уйни холи кургач ёкасини йиртиб, куксига уриб,
тирноги билан баданини юлиб, кузларидан конли ёш
тукиб, ох-фарёд чека бошлади.
«Эй золим фалак, нега менга бунчалар озор беряп-
сан? Менинг нихолим шохларини синдириб, тупрок би­
лан тенг килдинг, бунинг устига жафо тешаси билан уни
пора-пора килишинг нимаси? Энди бу нихол парчалари-
ни бало утхонасига солишдан максадинг нима? Мен бир
оты u u v n п Tirrvv т т а п т ^ м по T u v a u v я т п п г Ь ы м гг я у я г .

хашаклар йук эди. Шодиёна шохларим гул очиб, хар


тонг бошим устида гул сочиларди; баргларимга офат кузи
якинлашмасди. Кимнинг куксига тикан кадаб, такаббур-
лик килдимки, нихолимни ишк шамолига йуликтирдинг
ва совук ел билан уни синдирдинг. Ишк уни хамманинг
олдида парчалагач, хижрон кулига топширдинг-да, бош-
дан оёригача яралаб, булакларини хам пора-пора кил­
динг. Бу билан хам чекланмай, уларни FaM дузахига таш-
ладинг. Жонимга бу утдан етаётган учкунлар офат чак-
могидир. Офат утидан менга бир учкун тушса, кул булиш-
дан бошка чорам колмайди. Бу учкун жахонга хам ту-
шиб ёндириб юборади-ю, тутуни осмони фалаккача бо-
риб етади. У ут ичида бу заиф рамзада хашак, чумоли
каби ожиз жисмимга дузах келиб тушса, эй вох, холи
кандай булар экан? Кимдан касд олиш учун бу хил юриш
килиб, минг чакмок билан касос олмокдасан?
Мен бу тарзда юз азобу машаккат асириман, бечора
зору заифим, яъни менинг асирим булган ёримнинг ахво­
ли нечук экан?
Менга булган мухаббати шавки туфайли ох тортгани-
да, бу ох унинг сомондек ожиз жисмини учириб кетар-
микан? Сочим рамида азоб чекса, хар лахзада канчалар
жунуни, девоналиги кучайиб кетаркин? Каддим учун нола
килганида, фотони канчалар юксакликка кутарилар экан?
Фарёд уриб юзимни куришга интилганида, куз ёшлари
канча гулларни сочиб ташлар экан?... Лабларимни c o f h -
ниб кузидан сув окизганида, сувдек узидан кетиб колар-
микан? Кошим эгиклигидан вой тортганида кадди ёй каби
эгилармикан? Киприкларим хакида уй сурар экан, юз-
лаб тиканлар ичида колган кунгли не холга тушаркин?
Кузларим хакида уйлаганида, ок билан корани ажрата
олмай колармикан? Кирковул каби юришларимни эсла-
ганида, менинг тузокларимга асир булармикан?

Оё, не экин рамимда холи,


Чирманмок ила тани чу ноли?
Ишцим утида ёнарму эркии,
Хажрим рамида чидарму эркин?
...Истарму экин юзумни хар кун,
Йукларму экин сочимни хар тун?
Бас йук анга мунча мехнату FaM,
Ким билгусидур бу киссани хам.
Сорингай у л эмгак ошноси,
Мендин булмок бу иш ризоси.
Фарёдки, улгудек рамим бор,
Тонг йук, гар узимга мотамим бор.»

Уй ичида Лайли шундай изтироб чекар экан, бир чек-


када унинг нолаю фарёдини эшитиб турган онаси кизи-
нинг дарду аламларини англаб, рамга чумди. Туну кун
Лайли холати хакида уйлар, унинг кайруларига кандай
чора килиш мумкинлиги хакида фикр юритарди.
Эс-хушидан айрилган Кайс коронру тунда девона си-
фат уйидан чикиб, дашт томон кочганида, кабила ахли
рам чекиб, отлиру яёв холда уни излашиб топишолмай
кайтишди. Ота-онасининг рами янада зиёда булиб нима
килиши кераклиги хакида фикрлашишди. Охири Тангри-
га илтижо килиб, уни уз панохида асрашни сураш, мух-
тож кишиларга эхсонлар килишиб, улардан Кайс хакига
дуолар килишни илтимос этишга карор килиб, Тангрк-
нинг мехрибонлигига, урилларини узларига кайтариши-
га умид изхор этишди.
Хаж мавсуми бошлангач, ота-онаси, кариндошлари
Каъбага боришга тайёрлик куриб, одамларни яна излаш-
га юбориб Мажнунни топиб келишди-да, унга хаж кили­
ши хакидаги ниятларини билдиришди. Бу иш унга маъ-
кул тушди, чунки бу сафар унинг хам орзуси эди. Кайс­
ни туя устига урнатилган кажавага утказиб, Каъба то­
мон йул олишди. Бир неча кун юриб, харамга етиб бо-
ришди. Каршиларида харам эмас, арши аъзам - осмон-
нинг энг юксак чуккиси турарди.
Мажнун бундай салобатли бинони кургач, кунглида
бир шукух, шяик ути пайдо булди-да. куз ёшлари ёмкир-
дек куйила бошлади, ох урди-ю чакиндек сакраб туриб
худди ер атрофида фалак чарх ургандек харам теграсида
айланиб юра бошлади. Юзи билан харам эшигини су-
пургач, халкасига кулини куйиб, фарёд урди: «Эй доно
Хаким, эй ишк утини жону танимга урган, бугун мен,
ишк ичида мажрух булган,оёклари борланган асир хузу-
рингга келдим. Ишк утини, унинг халокатли рамини баён
килар эканман, менга шодлик багишла ёки ишк гамидан
кутказ деб айтмайман. Менга бу утни хар дам купрок
килу заррача хам кам этма. Кузларимга ишк тутиёсини
суриб, калбимга ишк кимёсини ур! ...Ё Раб, кунглумни
рам билан туйгизиб, ишк ичра мени йук килгин. Менга
ишкни унут, Лайли рамидан узингни четга торт, дейиша-
ди. Аллох-Аллох, бу кандай суз булди?! У одамларни
Тангрининг узи кечирсин. Ё Раб, бу лаззатли майни ис-
тагим жомига тулдириб куй, у майдан шунчалик куп
тутгинки, хушимни мутлако унутай.

Лайли ишкин танимда жон кил,


Лайли шавкин рагимда кон кил.
Дардини нажотим эт, илохий!
Ёдини хаётим эт, илохий!
...Дардимга хаёлини табибэт,
Ж онимрз висолини насиб эт.
Жаннат сари чекса сарнавиштим,
Васли харамини кил бехиштим.
Онсиз мени бир дам этма мавжуд,
Будумни кил онсиз улса нобуд!»

Кайс атрофида турган хожилар бу муножотни эши-


тиб, лол булиб колдилар. Юзлаб кишилар рамгин холда
«омин» деб юбордилар. Бечора отаси хушини йукотган,
барча якинлари хайрон булиб турардилар. Бу нола-ю
куз ёшларининг гувохи булганлар унинг ишидан кулла-
рини ювдилар - бу ишкдан хеч кандай куч Кайсни жудо
кила олмаслигини англаб етдилар. У эса бу дардли нола-
сини тугатгач, яна хушидан кетиб йикилди. Кариндош-
лари-ю дустлари уни кутариб, манзилларига равона булди-
лар.
Хаж тавофига бориб кайтган одамлар уз ватанларига
йул олгач, Мажнуннинг отаси урлидан бутунлай умиди-
ни узиб хар кандай давонинг фойдасизлигига ишонч хосил
килиб, куз ёши жахонни тутди, барча кариндош-урурла-
ри хам кайру-алам гирдобида колдилар. Девона Кайс хам
тезлик билан тору биёбонлардан утиб хар куни ва хар
тунда яна узи ардоклайдиган тарафга караб йул олди.
Унинг юришида хам, туришида хам карору ихтиёри йук
эди. «Лайли»дан бошка сузни айтишни хам истамас, ти-
лидан хам, фикридан хам шу суз жой олганди. Кайси
томонга назар ташласа, Лайли чехраси жилваланар, юзи,
кадди, киёфаси унинг хаёлидан асло кетмас, уларни сарв
устидаги гул деб тасаввур килиб, хам сарв олдида бош
куяр, хам гул кошида куз ёшларини тукарди.
Лайли гами хакида тафаккур килар экан, хар бири
дур мисоли юзлаб байту разаллар ижод килар, уларнинг
барча кофиялари дилдорининг сифати, барча радифи
унинг отига баришланарди. Уларни эшитган одамларнинг
завклари ошиб, тезда ёдлаб олишарди. Бу байтларда алан-
гали маъно, хар сузида шавк харфи яширилган, хар хар-
фида ишк сири пинхон эди. Луши борлигида дури гав-
хардек байтлар битиш билан банд булса, хушсизлик чор-
ларида орзидан турли бехуда сузлар чикар, одамларнинг
сузларини англамас, уз сузини хам тушунмасди. Тор ичи­
да вахший хайвонлардек кезиб юрар, болалардек йиглаб
фарёд килар, ота-онасию дустларини хам эсламас, хатто
ейиш-ичишни хам унутган эди. Атрофини кийиклар ураб
олар, бу эса худди чупондек куринар, гох бирининг пе-
шонасидан упар, гох бошкасининг оркасини силарди.
Атрофида бурилар посбон итидек, йук-йук, чупон ити-
дек кезиб юришарди.
Бир куни бу даштга араблар диёрининг обрули сар-
дорларидан бири, жанг килиш, ук отишда танилган ба-
ходнр Навфалнинг йул и тушиб колди. У хар хил кабила-
лардан танланган дуст-ёрлари билан сахрода ов килиб
юрарди. Бу пайт Мажнун овчилар давраси ичида колган
булиб, атрофи кийиклар билан тула эди. Навфал одамла-
рини курган барча хайвонлар хар тарафдан Мажнун ат-
рофига югуриб кела бошлашди. Барчаси унга ёлвори-
шар, нажот истаб унга сирингандек бокишарди.
Бу хайратомуз холатни курган Навфал одамларидан:
«Бу ажойиб ишлар кунглимга куркинч соляпти. Сизлар
хам куряпсизларми ёки йукми, ё факат менинг кузимга
куриняптими?» - деб суради. Овчилардан баъзиси М аж­
нун хакидаги вокеалардан хабардор эди. Улар Навфалга
узлари билган - эшитганларини сузлаб бердилар. Нав-
фал хам ишк курган, гам даштида югурган одамлардан
эди. Мажнун хакидаги хикояларини эшитиб зор йотла-
ди-ю, ов килишни хам тухтатди. «Ишк кандай кимё, кан-
дайин порлок нурки, хар бир кишини рамнок килади-ю,
калбини рамдин поклайди. Карангки, элга ром булмайди-
ган вахший хайвонлар сахрода усиз ором топишолмаяп-
тилар, ишк унинг вужудини шундай поклабдики, ода-
мийликни хам унутибди. Шунинг учун вахший хайвон­
лар ундан куркишмаяпти, чунки бундай инсонда вахшат
хам колмайди», деди у. Кейин хайвонларга жафо килиш­
ни тухтатди-да, одамларига: «Уку ёйларни ташлаб, итла-
рингизни махкам килиб богланглар», деб буюрди-да, хай­
вонлар тупланаётган томонга йул олди.
Мажнун унинг чехрасини куриб, келишидан хурсанд
булди. Ёввойи ва хонаки хайвонлар Навфалдан чучиб
кочишган булса хам, Мажнун уни кутиб турди. Етиб
келган Навфал унга салом килди, Мажнун хам унга эхти-
ром курсатди. Сунг: «Эй кутлур чехрали зот, юзингда
поклик куёши намоён, рухсорингда сафо нури порлаяп-
ти. Юзлаб максадингга эришганинг аён. Аммо сенинг бир
ишинг менга ралати куринди. Билимсиз одамлардек ук
отиб, хайвонлар гушти билан узингни туйдирмокчисан.
Бу бу хил овкатга мухтожлигинг йук-у, нега таъбинг
уларга озор етказишни истаяпти? Нафсингни хурсанд
Килиш учун одамларни туплаб, кунглинг кон тукишни
тилаяпти. Шундай зулм килиб топганинг овкат булади-
ми, сенга бу иш муносибми? Агар тикан оёрингга ниш
урса, кунглинг оёринг учун алам чекади. Ук отиб жони-
ворларни улдириш сенга мартаба берадими? Буларга
жонни, хаётни Худо берган-ку! Бу бечораларнинг жони-
дан кеч, гунохсиз гурухнинг конидан кечгин!»
Навфал бу окилона сузларни эшитгач, ер упиб, унинг
олдига бош куйди-да: «Эй фариштасифат йигит, сенинг
фазилатларинг оддий одамларникига ухшамаяпти. Сузинг-
дан кузлаган максадингни тушундим, барча айтганларинг-
ни кабул килдим. Киличу укни уз жонимга раво курсам
кураману, лекин бу хайвонларга зулм килмайман. Сен
уз сузларингни айтдинг, энди менинг хам саволларим
бор». Мажнун: «Эй муборак чехрали зот, гапиравер!» -
дея жавоб килди. Навфал деди: «Бу бечораларга азоб
берма», - деб турри йулни курсатдинг. Хохишингни ино-
батга олиб, уларга душманлик килишдан воз кечдим. Сен
элдан айрилиб улар билан дустлик киляпсан. Одамлар
билан улфатчилигинг йук, ахир бу хил яшаш хам одати-
мизга зид эмасми? Инсон - билим чироии, ундан чучиб,
хайвонлар орасидан ором топиш менга сабабсиз булиб
куриняпти, бу ишинг боисини тушуна олмаяпман. Эши-
тишимча, бир гул юзли гузал сенинг юрагингга ташвиш
солибди. Бу гаплар турри булса, улардан воз кечиб, бир
неча кун мен била бирга кезгил. Бу ерда зору мубтало
булиб гам тузорида изтироб чекяпсан. Мен имкони бо-
рича севганинг билан никохингни уюштиришга харакат
килай. Агар ишимиз пулу, моллар билан хал булмаса,
уруш килиб хам муродингга етказа олмасам, бошка чо-
раларни хам кураман. Бу билан хам ёринг висолига ет­
каза олмасам, бошка тадбирга кул урамиз: сени узимга
фарзанд киламан. Лекин вахший ва уй хайвонлари би­
лан яшашдан воз кечгил, чунки одам билан хайвон якин
булолмайди, одамнинг хамжинси хам одам булиши ке-
рак. Агар муродинг ёр висолига етишиш булса, бу ишда
райратли булишинг керак».
Мажнун васл сузини эшитиши билан хурсандлиги ав-
валгидан хам ошиб, шодлик уни бехол килиб куйди, бу
эса нуткини лол айлади. Анча харакат килиб суз очди-да,
кузида сув, орзида табассум билан деди: «Менга айтган
гапларингнинг хар бирига жавобим бор эди. Лекин висол
хакида суз очганингдан сунг уларнинг барчасидан воз кеч­
дим. Агар берган ваъдаларингни бажо килсанг ёки уларни
бажаришнинг иложи булмай колса хам, юзим отинг туё-
ри, бошим эса унинг оёри остида булсин», - деди.
Иккала томон уртасида мехрибонлик пайдо булгач,
бир-бирлари билан кизрин куришдилар. М ажнунни
васл ваъдаси билан суюнтирган Навфал уни уйига олиб,
кетди.
Иккала дуст Навфал уйига етиб келишгач, уй сохиби
бир нечта сузга чечан, хар кандай мушкилни хал эта
оладиган донишманд олим кишиларни чакиртириб, улар-
га Кайс ва Лайли уртасидаги муносабатлар хакида ба-
тафсил сузлаб берди-да, Лайли отаси номига хат ёзди-
риб кизнинг кабиласига жунатди. Унда шундай сузлар
битилган эди:
«Эй бахту толеъи порлок хукмдор! Араблар орасида
тенги йук Кайс хакидаги хикоятлардан хабардордурсан.
Кизинг Лайлини севиб колган бу йигитнинг ишки пок
булиб, унга нихоятда орзуманддир. Одобию хаёси ахво-
лини изхор килишга йул бермайди. Мухаббат дардида каби-
ласию якинларини унутиб ишк утида куйиб даштда юр-
ган эмиш. Хуши паришон булган бу ошикни «Мажнун»
деб аташибди, у сенинг кабилангдаги мактабда укиб олам-
да бор булган барча илмларни урганибди. Сен хам бу
ишлардан хабардор экансан, уни мактаб гапириб юрар
экансан. Кайс бу ишкка мубтало булганида, унинг отаси
кандай фикрларга борган экан? У сенга фарзанд булмаса
хам, фарзандинг даражасида эди. Сен бу ишларни хал
килишдан узингни четга олиб, холатни яхши тушуниб
етмай, уни гамга куйибсан, шу туфайли у гох даштда, гох
тогда кезиб юрибди. Мурувват, одамгарчилик, олижаноб-
лик шундай буладими? Майли, утган ишлардан шикоят
килиш, утган ишларни оркага кайтаришнинг иложи йук.
Мен уни даштда куриб, уйимга олиб келдим. Уни узимга
фарзанд килиб олдим. У уз хушида, окил ва доно бир
инсон. Энди шундай иш килсак: иккаламиз уларнинг ни-
кохини уюштирсак. Барча расм-русумларни урнига куйиб
уларнинг туйларини утказсак. Тож устидаги дур ёнига
лаъл куйилса, янада гузалрок куринади. Агар бу ишлар­
дан буйин товласанг, кунглим колишидан вахм килгин!»
Бу хатга купгина совга-саломлар кушиб Лайли каби­
ласи томон йуллади. Лайлининг отаси хат олиб келган
кишиларни хурмат билан кутиб олди. Мехмонлар узла-
ри олиб келган мактубни унинг кулига топширишгач,
уни укиб чиккан мезбонга Навфалнинг сузлари каттик
ботиб, бир тулраниб олди-да:
«Гап бундай: Лайли бошка бир кишининг хабиби була-
ди, тавдир уни узга бировга насиб этди. Бундай булма-
ганда хам Навфал сузига итоат этишга заруриятим йук.
У уз мактубида хам умид билдирибди, хам куркитибди.
Умиди мени хурсанд килган бÿлca, куркитишидан кунглим
ранжиди. Талабгорлари сон-саноксиз булган Лайли хозир
бировга аталгандир. Бу жавобим Навфалга маъкул туш-
маса, яхшилигига хам, ёмонлигига хам тайёрмиз. Унинг
уч олишидан куркадиган жойимиз йук. Уруш очса, биз
касд оламиз, касд килса, биз уруш киламиз», - деди.
Сузини тугатди-да, барча мехмонларга жавоб берди.
Мехмонлар хижолат булиб, урниларидан турдилар ва
Навфалга Лайли отасининг жавобини етказдилар.
Навфал бу хабардан рамга чумиб, узи ваъда килган
ишни бажаришга киришди. Хар бир кабиладан сипохлар
туплаб урушни бошлади. Мажнунни ёнига олиб, кийи-
мига хушбуй моддалар сепиб, бошига салла уратиб, от
устига утказди. У бÿлca нима килишни билмай, гох нола
килиб, гох ох чекиб, оти каерга йул олса хам индамай,
бир ерда туриб кол га н чонда эса юрризишга зътибор хам
бермасди. Сипохлар жангга хозир булгач, Лайли каби-
ласи томон йул олишди.
У кабила аъзолари хам ёв келаётганидан огох булиш-
гач, уз жасоратларини исботлаш учун хар томондан сипох
й и р и 6 , белларини махкам борлашди-да, жангга тайёрла-
нишди.
Навфал лашкари хам саф чекиб, мает туялардек о р и з -
ларидан тупик сочишиб туришарди. Шу тарзда разабли
икки KÿuiHH кон тукишга бел боглаб, бир-бирлари билан
тукнашдилар. Бахорда кучли ёмрир ёкканидек, майдонга
ёй уклари ёгиларди. Уткир киличлар устара каби эл хало-
кини истаб, устарадек тезлик билан соч урнига бошлар-
ни кесарди. Ёй уклари кушлардек хавога учиб, канотла-
ри очилар экан, душман аскарларининг хаёти учар, най-'
залар учар юлдузлардек отилиб бориб, ёв кукрагига урна-
тилган совутларни игна ипак матога санчилгани каби
осон тешиб утар, ханжарлар кон тукаверганидан кип-
кизил тилга ухшаб, одамлар баррини тил билан ярала-
гандек тилка-пора киларди. Гурзилар эл бошини янчув-
чилик вазифасини бажарарди. Каттик жанг окшомгача
давом этди. Навфал лашкарининг сони ракибларидан
купрок булиб, мардлик билан жанг килдилар. Душман-
лар бу холатни куриб, куркувга тушдилар-да, химояга
куч бердилар. Кун кеч булган эса-да, бирон томон маг-
луб булмади. Навфал жанг натижасидан хурсанд булиб,
сипохни дам олишга буюрди.
Тунда Навфал эртага давом этадиган жангда галаба
козониш режасини тузар экан, бу чог ракиб томон маг-
луб булишдан куркувда эди. Лайлининг отаси уз лашка­
рининг яхши уруша олмаётганини куриб, нима килиш
хакида уй сурар экан, барча якинларини туплаб, жанг
натижалари хакида фикр юритишди. Кабила бошлиги
сузни киска килиб шундай деди:
«Агар кушинимиз кочиб, Навфал урушда голиб кела-
диган булса, Лайлини асира килиб уз максадига эриш-
мокчи булса, обруйимиз ер билан яксон булади, араб-
лар орасида бош кутариб юролмайдиган булиб коламиз.
Бундай холат юз берадиган булса, мен бир фикрни маъ-
кул куряпман: эртага тонгда Лайлини чакиртириб, улди-
раман, кадди нихолини тупрокка кумиб, хилол кошлар-
ни ерга топшираман. Гарчи у кузимнинг нури булса хам,
офат шамолидан чирогим учиб, богимни куз куритса,
душман уз максадига эришиб, номус менга харом була­
ди». Бу сузни эшитганлар Лайлининг отаси фикрини маъ-
куллаб тахсин айтдилар, хурсанд булдилар.
Эртага буладиган жангда Навфалнинг ралаба козони-
ши шубхасиз булиб, сипохларининг рухлари баланд эди.
Лекин Мажнуннинг ахволи узгача булиб, гох завкла-
нар, гохида азоб чекарди. Ёри висоли хакида уйлар экан,
кунгли умид билан шодланар, аммо ёрининг кабиладош-
лари макнув булаётганларини куриб ич-ичидан азобла-
нарди. Шундай кайру чекар экан, унинг кузи уйкуга кет-
ди-ю, бир туш курди.
Гузал дилдори чиройли кийинган холда гулшанга
кадам ранжида килиб, Мажнун олдига келди ва оёгини
упди, сунг кулларини унинг буйнига ташлаб деди: «Эй
рафики жоним, отам эл билан кенгашиб эртага мени улди-
риб, коним билан ерни буямокчи. Ишкинг йулида халок
булмок менинг орзум эди, даврон бу муродимга етказди.
Энди сен яхши колу омон бул!» Лайли шу сузларни
айтиб, севгилиси билан видолашди.
Бу тушни курган М ажнун «Вой!» деб кичкирганча
сесканиб уйгонди. Унинг кичкиригини эшитган барча
одамлар кузидан уйку кочиб «Нима бу?» деб хайрон
булишди. М ажнун мотамзадалардек укириб куз ёши
тукиб, Навфал томон югурди. Унинг олдига етиб боргач,
ер упди-да, шундай деди: «Эй ракиблар устидан ролиб
булган юксак мартаба сохиби! Тангри хаки, энди тир
чекмагил, урушни тухтат, чунки сенинг т и р и н г кунгул-
ларни чок киляпти. Эртага жангни давом эттириб, хаётим
ипини узмагин. Уч олиш ёйини кулингдан ташла, токи
менин! жонимга ук гсгтзсин!«.
Навфал хайрон булиб, Мажнуннинг безовталик саба-
бини суриштирди. Уз тушининг мазмунини айтганида,
Навфал махзун булиб, «Мажнуннинг туши хакикатан
хам юз бериши мумкин», - деган хаёлга борди. Эрта
тонгда бу хабар барча лашкарларга хам маъкул булиб,
улар Навфал чодири олдига келиб, Лайлига офат еткиз-
масликни илтижо кила бошлашди. Мажнун булса яна
дашт томон жунади.
Навфал лашкарини уз кабиласи томон олиб кетгач,
Лайли кабиласи ахли уйланиб колишди. Чунки душман
кушинининг ралаба килиши якин булгани холда жанг
майдонини ташлаб кетиши сабабини билолмай таажжуб-
да эдилар. Шунинг учун «Навфал хийла килаётган були-
ши керак. Балки бизни алдаб туриб хужум килиб колар»,
- деб хавфсирадилар-да, карвон хаж томон йул олгани-
дек, у даштдан тезлик билан кучиб кетдилар ва бошка
бир жойни узларига манзил килиб танладилар.
Мажнун узига таниш дашт томон борар экан, ногох
унга хаётдан озор чеккан дардли бир одам йуливди. У
рамга мубтало булган бу кимсани куриб юраги эзилиб
кетди-да, суради: «Фалак бошингга не аламлар солди?
Не учун кунглинг мен каби изтиробда, Тангри учун айт,
нима сени шунчалик ранжитди?» У киши ох чекиб жа-
воб берди: «Эй мард йигит, мен араблар ичидаги бахти
Каро, хоксор бир инсонман. Яшаш учун гадолик килиб
юраман. Лайли кабиласи менинг панохим, у ернинг туп-
рори эса менинг суянчирим. Кабила ахли мени «Зайд»
деб чакирадилар. Кабиладаги бир аёл мени узига банд
этганди. Жафокор Навфал Мажнунга ёрдам бериш учун
уруш бошлаганда, хеч кайси томон зафар козонмай ту­
риб, нимагадир уз диёрига кайтиб кетди. Лайлининг каби-
ладошлари унинг бу ишини хийла деб уйлаб бир ерга
яшириндилар, кеча коп-коронри эди, мен адашиб у каби­
ла турган ердан узоклашиб кетибман. Куёш эндигина
кутарилган вактда туя минган икки киши йулимни тусиш-
ди. Навфал уз лашкарларини уйларига таркатиб юборга-
нида, бу икки одам хам манзили томон йул олган экан.
Улар менинг хамма ёгимни тинтиб, икки-уч дирам пу-
лимни, яна бошка ашёларимни тортиб олишди-да, бу
билан кифояланмай, «Пулларингни каерга кумгансан,
айт!» - деб уриб, баданимни илма-тешик килиб ташлаш-
ди. Улар хеч нима тополмай, утиб кетишгач, мен фур-
сатни кулдан бой бермай, шу томонга караб югурдим ва
куп утмай сенга дуч келдим. Сен хам уларнинг шериги
булсанг, сахрода одамларни таловчилардан булсанг, кис-
самда пулим йук, керак булса, жонимнигина олишинг
мумкин», - деди. Мажнун унинг хикоясини эшитиб, оти-
дан тушди ва у одамни кучоклади-да, йирлаб туриб шун-
дай деди: «Эй ярадор дустим, сенга рухимни фидо кил-
сам арзийди. Жоним баданинг шифоси, бошим кадаминг
фидоси булсин. Навфал сипохлари килган барча ишлар-
га асосий сабабчи Мажнун булган булса, уша бахти каро
Мажнун менман. Кулингга ханжар олгин-да, кунглинг
тилаган ишни кил. Хохласанг, жисмимни истаганингча
тилгин, хохласанг, кунглимни пора-пора килгин. Агар
улдиришни истамасанг, йукотган пулинг урнига отимни,
бошка ашёларинг учун эса кийимларимни олгин», - деди
ва устидаги кийимларини ечиб унинг олдига куйди. Шу-
нингдек, отини, калкону киличи, уки ва ёйини унга тут-
ди. Шундай сахийликлар килгач, оёрини упиб, кечирим
сураб деди:
«Агар Лайли кабиласига етиб борсанг, унга менинг
саломимни етказ ва мана бу сузларимни хам унга айтиб
куй: мен унинг олдида куп хижолатдаман, холатим шу
даражадаки, уни суз билан ифода килиб булмайди. Ил-
тимосим шуки, ёрим кабиласига етиб борсанг, унинг ахли-
дан айрилма, каерга борсалар, оркаларидан колма.
Юзингни уша макондан, бошингни уша остонадан олма».
Зайд бу сузларни тинглар экан, унга хайрат билан бо-
киб турарди. Унинг кимлигини билиб, сузларини эшит-
гач, ер упиб, хурматини ифода килди-да, деди: «Сен сев-
ган у гузал сенинг раминг билан яшайди, орзидз хамиша
сенинг сузларинг, кунглида эса сенинг хаёлинг. Агар рух-
сат берсанг-у, сендан унга хабар етказсам, унга бу жо-
нидан ортик хушхабар булар эди. Менга нимани муно-
сиб курсанг, у икки марта купрок инъом киларди. Хамма
сузларингни мен унга етказаман ва буюрса, жавобини
келтираман. Шунда икки вафодор максадларига етади-
лар, уртада менга хам фойдаси тегади».
Мажнун деди: «Эй дусти хамдамим, жонбахш сузла­
ринг ярамга малхам булди. Ёрим хажри тилимни лол
этгани учун суз айтиш менга кийин буляпти. Сен хамма
дардимдан огох булдинг, ахволимни курдинг, отимни хам
билиб олдинг. Сен менга дустлик киламан десанг, унга
нима дейишни узинг биласан. Вафо одати шиоринг булсин,
энди боракол, Тангри ёринг булсин».
Зайд отга минди-да, Лайли кабиласи томон йул олди.
Мажнун хам тез-тез юриб, Лайли кабиласи кучиб кет-
ган манзил томон юриб кетди.
Мажнун Лайли кабиласи кучган ерга етишгач, у ерни
такрор-такрор айланиб чикар экан, акли хам, хуши хам
узида эмасди. Барча бу манзилни тарк этган булиб, уй-
ларнинг урнигина кузга ташланиб турар, хар бир уй ни-
шонига назари тушган йигит юзи билан хар кайси осто-
нани супуриб борарди. Айланиб юрар экан, кузи Лайли
уйи нишонига тушди-ю, кунглига ут туташиб, жони мул-
кини вайрон килди. Жисми уртаниб, кунглига изтироб
тушди. Ташлаб кетилган бу макон ёрининг яшаш жойи
экани, бу ернинг тупроги унинг жонига ватан булганини
эслар экан, дилбарининг иси димогига ором бергандек,
мухаббат дори янгилангандек булди.
Бир дам куксидаги ишк ути таскин топгач, у яна урни-
дан туриб манзилни кадамба-кадам кеза бошлади, хар
бир кадамда юзини ерга куйиб сажда киларди.
Ох уриб хар ёнга югурар экан, ногох бир кутир итни
курди. Унинг этлари суякларига ёпишиб кетган, аъзоси-
нинг у ер, бу еридагина бир неча тук колган, улар хам
жисмига орирлик килаётгандек эди. Танаси яраларга тула
булиб, улар куртларга сероб эди. Жисмидаги яраларга
кунган куплаб кушларнигина эмас, пашшаларни кувиш-
га хам мадори колмаганди. Мажнун бу итнинг бир вакт-
лар мана шу ховлида посбонлик килиб, хатто шеру
йулбарслар, коплону бурилар юрагига хам вахима сол-
ганини эслаб хозирги ахволига ачиниб кетди. Ожиз бу
бечорага хужум килаётган кушларни уз фарёди билан
куркитиб учириб юборди. Кейин унинг олдига келди-да,
яраларини кондан тозалаб, куйлагини йиртиб борлади.
Сунг итга караб: «Ё Раб, рамларингга фалак саломатлик
багишлаб дарду азобларинг даф булсин. Олдингидан хам
кувватлирок, сорломрок булгин. Яна бахт хамдам булса,
яна ёрим эшигига махрамлик килсанг, мени узингга ёт
билмай, мен хастани хам унутмагайсан. Жонимни уша
томонга олиб боргин-да, кучасининг тупрори устидан
сочгин.
Агар сенга толеъ ёр булиб, жононим ховлисини курик-
лашга йул топсанг, бирон киши сени у ердан «чик» деб
хайдамаса, энгакингни кулларинг устига, тумшурингни
уша эшикка куйсанг, мен учун у эшикни яширинча упгин,
токи хеч киши буни билмасин».
Мажнуннинг ит билан килаётган бу сухбатини курган
баъзи уткинчилар уни танишиб, кунгиллари бузилиб
зор йирлар, танимаган одамлар хаёл суриб, ахволига
ачинишар эди. Кунгли бузилган бир киши унга муро-
„жаат килиб: «Эй ишк ути ичра чур булган, чур эмас,
самандар булган йигит, сени фаришта деб айтсалар ажаб
эмас. Чунки сенинг сифатларинг фариштага ухшайди,
зотинг хам малак сифатдир. Ит билан бунчалик улфат
булибсан, ит билан фаришта уртасида кандай якинлик
бор? Кайси бир уйда ит булса, уша уйга фаришта туш-
майди-ку. Улар уртасида шундай зиддият бор экан, ик-
ковингизнинг бу улфатчилигингизга кандай сабаб бор?»
- деб суради. М ажнун йотлаб, ох уриб шундай жавоб
килди:
«Эй ишкдан огох булмаган инсон! Сени хам фаришта
десам, ажабланурли жойи йук. чунки сенга ишкдан на-
сиба тегмаган. Мендек одамни фаришта деб аташ алдок-
чиликдир, чунки мени курса, дев хам кочиб колади. Ишк
вужудимни шундай уртаганки, бутун борлигим нобуд
булган. У утга диккат билан карасанг, баданимни бир
туда кулдек курасан. Ит шу бир туда кул устида юрса,
ажабланарли жойи йук. Чунки хар кайси итга бир яра
чикса, шу кул унинг танига рохат беради. Бу итнинг
жарохати куп, шунинг учун унга «Кул устидан туриб
кет!» - деб булмайди. Йук. йук, итлик унда эмас, итлик
жахонда мен билан тугалланган. Ит менмен, халкка ор
менмен. Бошдан оёги ярали - менмен. Бу яраларимга шу
ит малхам буляпти. Менда юз туман жон булса хам, уни'
йулига сочган булардим».
Шу гапларини айтар экан, яна девоналиги кузгаб, дашт-
даги вахший хайвонлар, кийик ва куёнлар билан килган
хурсандчиликлари ёдига тушди-да, итнинг кул-оёгини
упиб, биёбон сайрига, уз якинлари булган хайвонлар
томон йул олди.
Зайд Лайли кабиласига етиб боргач, пайт пойлаб кизга
Мажнун хакидаги хабарни етказди. Лайли унинг сузлари-
ни эшитгач, жонига ут туташиб, бошидан ошди. Зайдга
юзланиб кузларидан хасрат ёшларини окизиб: «Сузла-
ринг танимга жон, жисмимга рух багишлади. Сен жоним
дардига малхам булдинг. Сен одам эмас, фариштасан!» -
деб, ёнида бор пулни унга 'тутказди-да: «Бир яхшилик
килсанг, мен ёзган мактубни унга етказсанг хам жавобни
олиб келсанг». Зайд розилик билдиргач, Лайли сиёху калам
олдириб келиб тез-тез мактуб ёзди-ю, кабиладошлари би­
либ колишидан хавфсираган холда яширинча Зайдга топ-
ширди. У дархол йулга тушиб даштга етиб борди-да, булган
вокеаларни сузлаб, узи олиб келган хатни Мажнунга топ-
ширди. Уни укиган ошик йигитнинг мажоли колмай, ерга
йикилди. Мактубда шундай деб ёзилган эди:

Ушбу ракамки нанши Чиндур,


Бир хастара бир шикастадиндир.
Яъни мени зори мубталодин,
Сенгаки нутулмадинг балодин.
Эй ишк утида хасим, нечуксен,
Эй бедили бекасим, нечуксен?
...Холинг недурур фироким ичра,
Фикринг недур иштиёким ичра.
Сочинца ёпушса хору хошок,
Ким тортар экин бирин-бирин пок?
Жисмингки конаса рам тошидин,
Ким юр экин они куз ёшидин?
Хорики кафингра борур эркин,
Кирпик била ким чикорур эркин?
Хижрон ути танингни куйдирган чогда, ким у утга
тупрок сочар экан? Жисми зоринг кум узра йикилса,
ким сенга мехрибонлик килар экан? Кошки туну кун
рафикинг булсам эди, иккимиз висол орушида булсак
эди. Не килайки, фалак мени бу максадимга етказмади.
Менинг дардим хам сеникидам кам эмас. Сен утли ох
чексанг, мен тутун чикармасдан ёкаман. Сен рамим
туфайли хар канча ох чексанг хам, Навфал билан бирга
кушин тортиб келиб, кабиламни талон-тарож килдинг.
Отам хам мени улдиришни истаб, конимни тукишга касд
килди. Шундай балоларга дучор булсам хам, ёрим йули-
да халок булишдан хурсанд эдим. Одамлардан эшити-
шимча, Навфал билан дустлашиб, унинг кизига уйлан-
мокчи хам булаётган эмишсан. Бу гаплар рост эса, бахт
сенга ёр булсин. Лекин мен бу сузларга ишонмадим. Шуни
билки, сен нимани тиласанг, менга хам шу макбулдир.
Бир куни борда юрганимда, у кизни курган эдим. Гузал
ва элга мехрибон, яхшигина дилбар экан. Бу ишингни
Тангри куллаб, муборак булсин. У билан шодлик кунла-
рингда мен хастани хам баъзан ёд айла. Инсофдан узок-
лашиб, мени унутиб юборма».
Мажнун бу хатни укигунча, тани камишдек заифла-
шиб колди. Зайд олдида бош куйиб, селдек ёш тукди-ю:
«Бу номага жавоб ёзай десам, асбобларим йук», - деди.
Зайд буни олдиндан уйлаб, керакли нарсаларни олиб кел-
ган экан, барчасини: короз, калам ва сиёхни унинг олди­
га куйди. Мажнун севгилиси мактубига жавоб ёзди-да,
уни олган Зайд йулга тушиб, тез-тез кадам босиб кабила
томон жунади. Бориб мактубни Лайлига топширди. У
эса хеч ким йук жойга кириб хатни укий бошлади. Унда
шундай сузлар битилган эди:

Ушбу раму алам баёни,


Жон сафхасида барир нишони.
Мендинки ичим рамингда нондур,
Сенгаки раминг танимда жондур.
...Эй кишвари хусн подшохи,
Хусн ахли чу кишваринг сип охи.
Эй лутф жахонининг бахори,
Ю зунг бу бахор лолазори.
Булронда сахар ели гулафшон,
Зулфунгниму айламас паришон?
Ноз уйнусидин очармусан куз,
Юз ноз ила элга дермусан суз?
Бу эрмиш иродаи Илохий,
Ким сиррини билмас эл камохи.

Бехосдан юзингга бир нигохим тушганга мен гунох-


корманми? Бошимга шунча бало келиб, диёру хонумо-
нимдан ажралиб, оламда девона булиб юрибман. Хар куни
ватаним бошка бир водий, хар тунни одамлар ташлаб
кетган вайроналарда утказаман. Дустларим ёввойи хай­
вонлар булса хам, гохида улар билан хам ором топол-
майман. Вахший жониворлар менинг хунук куринишим-
дан хайратда булсалар, кушлар чекаётган азобларимни
куриб изтиробга тушадилар. Шундай укубатларда алам
тортар эканман, ёдинг билангина тирик эканман, сенинг
гавхар сочувли номанг менга етиб келди. Сузларини укиб
рух, хар харфингдан юз рохат топдим. Лекин ундаги икки
суз жонимга ут солди. Сен Навфал килган ишлар хакида
ёзиб, «Икковингиз кабиламга t h f тортиб келдингиз»,
дебсан. Бу, арконни аждахо дейишдек бир ran. Пашша
фил булишни орзу этиши, чумоли шерлик даъвосини
килиши мумкинми? Аслида иш мана бундай булган эди.
Бир куни атрофимни турли хайвонлар ураб турганда уша
саркарда менинг бехоллигим, ишкингда бемадорлигим-
ни куриб, олдимга келди-да, бир канча сузларни айтди.
Мен гох узимда, гох бехуш холда унинг гапларини тинг-
лаб, нима деб жавоб берганимни хам билмайман. У мени
уйига олиб кетди. Кейин сен айтган ишлар булиб утди.
Мен унинг уч олиш максадида кон тукаётганини куриб,
кулимдан келганча урушни тухтатишга харакат килга-
нимдан сунг, у ханжарини кинига солиб уйига кайтди.
Мен билан сузлашган чорда уйланиш хакида хам суз
очган экан, мен унинг гапларини хам, унга берган жаво-
бимни хам англамадим. Бу сузлар ёдимдан хам чикиб
кетган эди, хатингни укиганимдан сунг эслаб колдим.
Мен бехад гам чекиб вафо килиб юрган булсаму, сен
бундай хаёлларга борсанг? Лекин ёзганларингни рад
килолмайман, ким хушидан жудо булган эса, шундай
ишларни хам килар экан-да! Жиннилик дардига мубтало-
ман, бошимдан оёгимгача хатоман, кунглум хам, кузим
хам номангга фидо булсин. Лекин сенга айтадиган битта
сузим бор. Сен Навфал килган ишлар дакида ёзар экан-
сан, мен жиннилик холатида эканимда юз берган ходиса-
лар, хусусан уйланиш хакида менга айб куйдинг. Лекин
бундай ишни узинг килган эдинг. Ибни Салом сенинг
висолингни тамаъ килганида, отанг унинг сузларига рози
булди. Сен розилик бердингми, йукми, билмайман, шу-
нинг учун бу хакда сенга тухмат хам килолмайман.
Хушимни жиннилик шамоли учириб олиб кетган, акл
билан сузлай олмаяпман, шундай экан, эй парисифат хур,
мени маъзур тутгайсан, сенинг камингда нобуд булдим,
улган одамнинг сузларини хам йук деб билиш керак.
Йуклик мени йулдан урган экан, сен бор булу бу йук
инсонга ёр бул. Икболу бахт ёринг булсин, жонлар бой-
лиги бошингга сочилган нисор булсин»
Лайли бу мактубни укиганча, куп изтироб чекди, ун-
даги хар бир суз устида фикр юритар экан, неча бор
узини узи койиди, алам чекди. Уз мактубидан хижолат
чекиб, бу номадан кунгли тулди-ю мактубни Мажнунга
ухшаб узи учун тумор килиб олди.
Мажнуннинг гамгин отаси, юз аламга мубтало булган
онаси ув и дан айрилгандан бери унинг дардида изтироб
чекишарди. Отаси бир куни фарзандини излаб топиш,
унинг олдида зор йиглаб, насихат килиш ва уйга кай-
тишга кундириш ниятини дилига тугиб сахро сари йул
олди. Даштни бир неча кун кезиб, охири уни бир вайро-
на ичидан топди.
Мажнунга бу вайрона уйидан кура афзалрок булиб,
узи эса ундан хам хароброк эди. Девоналиги хаддидан
ошиб кетган, гох чумоли тутиб улдирар, гох тупрокдан
гур ясар, гох бошига тупрок сочиб, гох тиши билан тир-
нор олар, гох эски девор устига миниб олиб от чоптир-
гандек харакатлар килар, гох юзларини чимдир, гох енг-
ларини чайнар, гох бойкуш сайрорига кушилиб куйлар,
гох бойурли юзидаги чангларни артар, конли кузини ти-
кан билан чуп босиб кетган, улар киприкларидан хам
купрок эди.
Отаси бу холатни кургач, хайратдан котиб колди.
«Субхоноллох, бу кандай ахвол? Одамга ухшамайдиган
бундай кимсани ким курган экан?» - деб суйланар экан,
урлининг олдига караб юрди. Мажнун отасини кургач,
уни танимади-да, узини панага олди. Отаси ёкасини йир-
тиб, фарёд чекди-да, сунг Мажнунга мурожаат килди.
«Эй юз яралир баррим пораси, нега мендин узингни чет-
га оляпсан?» Мажнун унинг уз отаси эканини билиб, ох
уриб олдига йикилди. Отаси унинг бошини кутариб, бар-
рига босди, икковлари бир-бирларини махкам кучоклаш-
ди. Анча вактдан бери куришмаганлари учун аччир-аччир
йирлашди. Изтироблари бироз таскин топгач, Мажнунга
караб шундай деди: «Эй алам чеккан фарзандим! Куксим
ярасини тирнаб, баррим конини бунчалар тукмагин. Се­
нинг танинг рамдан ярали булса, менинг жигарим алам-
дан пора булган. Сен дунёга келмаган пайтда Худодан
сени тилаб, садакалар бериб, дуолар килдирдим. Очлар-
ни туйдириб, яланрочларни кийинтирдим ва улдим дега-
нимда сени топдим. Уч-турт ёшга етгунингча, мен торт-
маган алам колмади. Сен бир катра сут эмгунингча, мен
юз катра кон ютардим. Товонингга бир тикон кирса, ме­
нинг жигаримга ханжар санчилгандек буларди. Илм ва
адаб урганиш учун мактабга катнай бошлаганингда, се­
нинг бориш-келишингдан бир дам гофил булмай, илму
хунар, фазлу камолот эгаллашингга мададкорлик кил-
дим. Вакти келиб нарига дунёга жунаш фурсати етганда,
кошимда булиб, гох менинг бошим устида, годи оёримда
булсанг, хаётим шамъи бенур булганида, сен парвонадек
изтироб чекасан, умримни давом эттирувчи булиб, сен
туфайли кабилам яна ёрийди, эл ичидан отим учмай, молу
дунём бегонага колмайди», - деб орзу килган эдим. Энди
шу ишлар бошимга тушди. Ичимга юз гам юз куйиб, бу
бир раму, сенинг аламинг яна юз рам булди.
Ишк ути калбингга тушганда, сен беихтиёр эдинг, ле­
кин хар дарднинг бир давоси бор-ку! Жахонда ошиклар-
ни куп курганмиз-ку! Бундай холатда маглуб булиш акл-
га турри келмайди. Ким ут ичига тушган булса, кул-оёги
билан харакат килиб ундан чикишга интилади. Чукиб
бораётган одам талпинмаса, харакат килмаса, улмай кол­
майди. Бошингга шундай бало тушган экан, сен хам узинг-
ни кулга олиб, интилишинг керак. Биллур кадах ичига
тушиб колган чумоли ундан чикиш учун куч ишлатиши
эмас, тадбирини топиши зарур. Тангри одамга хар дард-
ни берган булса, унга узи даво беради. Яратган сенга шу
балони раво курган экан, давосини беришга хам ожиз
эмас. Сен хам бу аламлардан узоклашгин-да, уз дардинг-
га бирон чора кидир. Давосини дархол топиш кийин булса
хам, кадам-бакадам яхши натижага эришиш мумкин. Ахир
бола хам аста секин билимдон булади, камиш хам бора-
бора кандга айланади. узига юз йил умр тилаган киши
юз йил сабр килиши хам керак. Минорага бир хил зина-
дан чикиб тушилади-ю, чикиш осон, лекин тушиш ки-
йинрок булади. Сен ишк йулида шунча йул босиб утдинг,
кайтишинг учун хам шунча йул босиб утишинг лозим.
Энди бу сафарингдан кайт. Мен сенсиз зору махзун
булсам, онанг сенсиз доим бекарордир. Окшомдан тонг-
га кадар жони изтиробда, тонгдан окшомга кадар гулгун
ёш тукади. « У р л и м !» дея чеккан оху войи чарх укининг
кадцини букади. «Бутам» дея азоб чеккан дам рухидан
асар хам колмайди. Йирлаб бошига тош ураркан, тош
унинг аламига чидамай азоб чекади. Бу ут унинг д и м о р и -
ни шундай кизитганки, ок сочи юзига ок ранг сочади.
Сенинг дардингда шунчалик рам чекканидан, бир-икки
кунлик умри колган. Мен хам нихоятда заифлашиб кол-
дим. Кел, иккаламизга чора кил. Хаётимиз умиди суниб,
кетиш пайтимиз келибди. Бегонани уйимизга йулатма,
иссик урнингни совутма. Иккаламиз сенинг рамингда
улсак, сен улмай туриб мотамингдан халок булсак, бу
ишда Тангри хитоб килса, уйлаб кур: нима деб жавоб
берасан?»
Отасининг бу сузларини эшитган Мажнун йиглаб ота-
сининг оёгига бошини куйди. Киприклари билан йулини
супуриб, унинг сузларига шундай жавоб килди: «Эй киб-
лагохим, айтган сузларинг билан куйган кунглим утига
сув урдинг. Сенинг гапларингга жавоб айтишга хам хад-
дим йук. Сенинг хукминг менинг жоним орзусидир. Л е­
кин сенга яширин эмаски, тавдир менинг бошимга бу
ташвишларни солиб, бутун оламга расво килган экан,
менинг ихтиёримни кулимдан олди. Сенинг буйруринг
кандай булса хам, мен унга карши суз айта олмайман,
чунки мен Мажнунмену Кайс эмасман. Сен сарв деб уйла-
ганинг хас-хашакка айланиб бу дам кул булган. Бу ерга
етиб келиб мени курганингда сендан кочганим танимага-
нимдан эмас, балки танишингга арзимаслигимдан эди.
Менинг максадим сенинг итинг булиш эди, лекин бунга
хам кобилиятим йук. Ит бировга бевафолик килмайди,
бошини олиб бир томонга кетиб колмайди. Мен эса эга-
сига вафо килмай, бу даштда телба булган итман. Шу-
нинг учун мени кечиришингни сурайман.» Шундай деди-
ю, туя томон тез юриб кетди. Унинг жихозлари ичидан
бир аргамчини олди-да, уни уз буйнига махкам килиб
борлади. Аргамчи учини отаси кулига топширди ва: «Мен­
га нима десанг, кулингдаги буйни боглик итингман», -
деди-ю, турт оёглик итга ухшаб колди. Отаси унинг буйни-
дан аргамчини ечди-да, урлини етаклаб ватани булган уз
кабиласи томон йул олди.
Мажнун уз уйига етиб келгач, у ердаги барча рамгин
одамлар шодликка тулдилар. Отаси хам сорайиб, онаси
жисмига янгидан жон киргандек булди. Унга тоза ипак
матолардан тикилган безакли кийимларни кийдиришди.
«Кайснинг хуши узига кайтибди», - деган хабар хамма
ёкка таркалди. Барча бу сузларга ишонч хосил килди.
Бу хабар Навфалга хам етиб борди. У хамиша Кайс гамини
еб, номини тилидан куймай, хамиша унинг хакида уйлаб,
у билан куришган чорларини эсидан чикармасди. Ошик
йигит хакидаги охирги сузлардан хабар топгач, хурсанд
булиб, уни куришни истаб Мажнун кабиласи томон йул
олди. Кабила ахли бундан хабар топишиб, мехмонни очик
юз билан кутиб олдилар. М ажнун билан Навфал бир-
бирлари билан кучоклашиб куришдилар. Зиёфат окшом-
гача давом этди. Осмонда юлдузлар юз очганда, Навфал
мезбонлар билан хайрлашиб уз манзилига йул олди. У
йулда хурсанд булиб борар экан, уйда колган Мажнун
ношод эди. Лекин унинг отаси роятда хушнуд эди. Чун­
ки Навфал унинг кабиласига ташриф буюриши билан
уни шоду хуррам килибгина колмай, ахоли олдида уни
азиз куришини хам намойиш этганди. У, Навфалнинг ол-
дин хам Мажнун билан куришиб, уни максадига эриш-
тириш учун Лайли кабиласи билан уруш килгани, угли
рамини ер экан, унга уз кизини бермокчи булганини,
бугунги ташрифи хам Мажнунни куришдан кура, туй
хакида уйлаганидан далолат беришига ишонч хосил килди-
да: «Энди мен хам кабилам билан бирга унинг манзилига
ташриф буюриб, иложи булса туй сузини орага солсак,
рози булишса, бахтидан кувониб, йук деса уйимизга кайт-
сак яхши булади», - деб уйлади. Кейин элининг улурла-
рини чакириб, улар билан маслахатлашди. Улар кабила
бошлири фикрини маъкуллашгач, бориши заруриятга
айланди. Мажнун куёв булувчи йигит эканини хисобга
олиб уни олиб боришни маъкул топишмади. Хамма нар-
са тайёр булгач, ярим кечада гурух Навфал уйи томон
йул олди. Даштдан утиб кузланган манзилга етиб кел-
ганларида, уй сохиби уларни иззат-икром билан кутиб
олиб, дам олишлари учун жой курсатди. Мехмонларни
хурсанд килиш учун борини аямади. Фурсатни нанимат
билган мехмонлар туй хакида суз очдилар. Навфалга
уларнинг гаплари ёкиб тушди. Шунинг учун бу таклиф-
ларига: «Мен Мажнун учун FaM чекканим туфайли уни
фарзандликка раво курган эдим. Хозир хам уша сузимда
турибман. Сизлар кабилангиз томон йул олган чогдан
бошлаб туйга тайёргарликни бошлайман. Сизлар хам шун­
дай киласизлар, деб ишонаман. Мен ортикча нарсаларга
орзуманд эмасман. Сизлар куёвни олиб бизнинг манзи-
лимизга етиб келсангиз, хозирги фурсатни кулдан чи-
кармасангиз булди. Шундай шарт билан Мажнунни узим-
га фарзанд килайин», - деб жавоб кайтарди. Никох муд-
дати тайинлангач, мехмонлар шод булишиб уз манзил-
ларига кайтишди. Замона киладиган ишлардан улар бе-
хабар эдилар.
Кайснинг отаси танлаган одамлар Навфал манзили то­
мон йул олишган тунда Мажнун кузидан гулранг куз'
ёшларини тукиб утирарди. Бир пайт хажр ути уни бека-
рор килди-ю бехуд булиб уйдан чикди-да, дашт сари югу-
риб кетди. Ох-фарёд уриб борар экан, олдидан бир су-
рув куй чикиб колди. Уларни хайдаб келаётган чупон
хам танишрок куринди. У, Мажнунни кургач, мулойим-
лик билан ахволини суради. Мажнун: «Эй кутлуг чехра-
ли инсон, Мажнун сени каерда курган эдики, юзинг ошно
куриняпти, сузларинг унга даво буляпти? Сен унга мех-
рибонлик курсатиб, ардоклаяпсан?» - деб суради. Чупон
унинг оёгига бошини куйиб, шундай жавоб берди: «Ме­
нинг ишим чупонлик булиб, кую кузиларни парвариш
килишдир. Узим Лайли куйларини бокаман. Сени мак-
табда укиётган вактингда кургандим. Ишкинг аламлари-
дан хам хабардорман».
Мажнун унинг товонига бош уриб, этикларига кош-
ларини суртди-да: «Сенинг сузларинг танимга жон ба-
кишлади. Сен Исодек булиб улукни тирилтириб яхши
муъжизалар курсатар экансан. Йук, йук, чупонликда
Мусо булиб, кулингдаги таёк хам аждарга ухшайди. М усо
нима булибди, сен гам зулматида панохим булдинг. Энди
мени хаёт суви томон бошла: Лайлимни узовддн булса
хам курайин. Хажрида жуда беморман, рахм айлагин,
куп бемадорман», деб илтижо кила бошлади. Чупон де-
дики: «Окшомгача менга сухбатдош булгин, бирон чора
излаб топиб сенга ёрдам курсатай.» Мажнун унинг айт-
ганини килиб, бир йилдек булиб куринган уша кунни
чупон ёнида утказди. Куёш рарб томон юз куйган чоя
чупон куйларини кабила томон сурди. Бир куй терисини
олиб келиб, Мажнунга: «Буни устингга ёпиб ол. Куйга
ухшаб бу терини узингга кийим килгин-да, каддингни
эгиб юр. Лайли кизлар билан бирга куйларни с о р и ш н и
томоша килиш учун келади. Сенга якинлашганида, канча
хохласанг, шунча кураверасан», - деди.
Мажнун терини устига махкам килиб ёпти-да, куйлар
ичида каддини эгиб, турт оёглаб борар экан, кабилага
етишгач, кизлар худди юлдузларга ухшаб югуришиб
чикиб келишди. Лайли улар ичида ойдек булиб кури-
ниб турар, ёри ишкида куп изтироб чекканидан сочла-
ри паришон, хижрон утидан юзлари кизарган холда
эди. У М ажнун турган жойга якинлашганда, М ажнун
каттик бир ох тортиб, куйлар ичида йикилди. Бундан
куркиб кетган куйлар хар томонга кочишди-да, унинг
узи ёлкиз колди. Лайли бу угли одни эш итиб, ичи
уртаниб, ким эканини билиш учун унга якинлашди.
Курсаки, куй териси ичида узининг севгили ёри ётиб-
ди. Уни курган Лайли хам ох уриб, хушидан кетди-да,
ерга йикилди. Бу холатни куриб турган кизлар кабила
ахли билиб колса, икковига хам ёмон булишини анг-
лашди-да, Лайлини кутаришиб, уйига олиб кетишди.
Курган вокеалардан хайратда котиб колган чупон нима
килишини билмай тураркан, туяларини тез юргизиб
келаётган икки кишига кузи тушди. Улар М ажнунни
куриб туяга ортишди-да, оёкларини махкам боглаб
куйиб, туяларни тез юргазиб, йигит кабиласи томон
йул олишди.
Кайсни уйга олиб киришгач, у узига келди. Отаси яна
йотлаб панд-насихат килишга тушди. У эса хижолат булга-
нидан отасининг юзига хам боколмасдан, юзини ерга
куйганича - отасининг оёрини упиб туриб, мехрибони
сузларини эшитиб: «Гунохимни кечир, сенинг яхшили-
гинг менинг панохимдир», деб илтижо килди. Унинг узр
сураётганини курган ота: «Килган барча ишларингдан
кайтиб, нима десам, шуни бажарсанг, шариат амрини
кабул этсанг, мени рози килган буласан», - деди. М аж­
нун олижаноб, эхсону муруват сохиби булган одамлар-
дан булиб, хуши узида булган онларида хеч качон одоб
доирасидан ташкари чикмасди. Шунинг учун Тангри ва
ота-онаси ризолигини тилаб дедики: «Сенинг розилигингга
караб иш киламан. Хукмингни айт: уни бажариш шио-
рим булади». Отаси унинг сузларидан хурсанд булиб,
Навфал хакида суз очди. Унинг араблар орасида, факат
Арабистонда эмас, хатто оламда ягона зот эканини айт-
гач; «У сен учун куп аламлар чекди, тавдир булмагани
учун олдин бу иш булмади, энди ундан кечирим су раб,
тилагини бажариш сенга карздир. Навфалнинг хам, отанг-
нинг хам илтимоси сенинг унга фарзанд булишингдир.
Сохибжамол, бошидан оёга гузал ва дилкаш, одобу хаёли
кизи бор экан, кабиласи хам унга зору шайдо экан. Унинг
висолига етишни истаганларнинг сон-саноги йук экан.
Менинг розилигимни истасанг, шу кизга уйланишга рози
булгин», - деди. Мажнун сукут саклаб, сузламай турар
экан, отаси буни урлининг розилигига йуйиб хурсанд
булди-да, кабила улугларини уйига чакиртирди. Никох
учун барча нарсаларни хозирлаб, Мажнунни ясатишиб
фурсатни бой бермай, Навфал кабиласига караб йул олиш-
ди. У хам туйга тайёрлик куриб, хеш у акраболарини
чакиртиргач, катта базм уюштириб, куёв томонни кутиб
олди. Барча шодликка юз буриб, хурсандчилик килар,
кечаю кундуз тинмай ичкилик ичишарди.
Туй зиёфати тугагач, куёвни келин билан ковушти-
ришди; тахт ясаб, унинг устига курпа-тушак солинган
уйга иккала ёшни олиб киришди. Навфал уй якинидан
одамларни четлаштирди, атрофда хеч ким колмади. Бар­
ча уйкуга ётган махал Навфалнинг узи узокровда ути-
риб май ичаркан, бир пайт хаёлига турли фикрлар ке-
либ, уй ёнига якинлашиб, кигизини астагина кесиб, караб
турса, кизи урнидан туриб, М ажнун олдига келди-да,
унинг кошида ер упиб суз бошлади: «Ишк ичра ягонаи
замона булган йигит, юзингда мехри сафо, эгнингда нури
вафо куриниб турибди. Лайли ишкида нотавонлигинг,
унинг ишкида жахонга достон булганлигингни эл хам
билади, менга хам равшан, кунглингдан у кизнинг рами
мустахкам жой олгани, бу ишк дилингдан учмаслиги аён.
Унинг борлигида бошка ёрга, менга уйланаётганинг
кунглинг утини совутмокчи булганингдандир.
Оталаримизнинг розилигини олиш учун сен бу ни-
кохга йул бердинг. Сен ишк мамлакатининг шохи, ишк
ахли утининг огохисан. Менинг хам бир дардманд оши-
рим бор, у хам дардим ути билан куйиб юрибди, мен хам
уни севаман. Лекин калбларимиздаги ишк ути яширин
булиб, менинг хам, унинг хам шайдолигимиздан эл беха-
бар. Узинг уйлаб кур: у йигит мен билан сенинг бирга
эканлигимизни эшитса, бу кеча ахволи кандай булади?
Унинг халок булиши аник-ку! Сенга уз сирларимни оч-
дим, знди сеи менинг хам, бечора уша йигитнинг хам
холимизга рахм килиб, халк ичида мени шарманда кил-
май, бу ердан чикиб кетсанг. Бу вокеадан хабардор
булганлар хам сиримиздан огох булишмаса, мен халк
тилига тушмасам, эл менга таъна килмаса. Менга шун­
дай яхшилик килсанг, пок Тангрим Лайлини хам пок
саклаб, васлини сенга насиб этади, деб умид киламан».
Мажнун дилига бу сузлардан озор етиб, ошику маъ-
шукалар ахволига зор йиглаб шундай деди: «Эй покиза
ишк сохибаси! Ишку махаббатингга хурсанд булавер.
Ёрингга вафо шиоринг булсин, Тангри хамиша ёринг
булсин. Менинг ичимга рам-алам тушиб водию торларни
кезиб юрардим. Мен хам булаётган бу ишлардан хур-
санд эмасдим. Сен менга яхшилик килдинг, кетиш ме­
нинг ниятим эди, кетсам хам сенга миннатим йук», -
деди-ю, киз билан ога-сингил булишни ваъдалашиб, синг-
лисидан узр тилаб дуолар килгач, урнидан турди, эшик-
дан чивди-да, гам даштига караб йул олди.
Навфал бу ажойиб холатни кургач, май ичиб мает
булган кишилардек у ён-бу ён тебраниб, уйга караб юрди,
курганларини ёдига келтирар экан, уялиб, вокиф булган
ишларни кунглида асрашга хам, айтишга хам иложеиз
булиб, гам чекарди. Уйнинг нариги томонида эса киз-
нинг ошири бекиниб, кулига уткир ханжар тутганича,
куёв билан келин ковушадиган булса, иккаласини улди-
риб, уз куксини хам чок этишни пойлаб турарди. Унинг
ишки хам пок булиб, ишк унга утни гулзор килди. У
Мажнуннинг химматига офаринлар айтди, дилбарининг
вафодорлигини курган ошик йигит шодлигига чидай ол-
май, келин турган уйга кирди-да ёри билан ковушди. Икки
ёр тонгга кадар висол орушида булишди. Тонг куши нола
килиб, кун ёриша бошлаганда, йигит ёри билан хайрла-
шиб чикиб кетди. Никохга келганлар шодлик билан кизу
куёв кошига кадам куйганларида уйда факат киз ёлриз
утирганини курдилар - куёв йук эди. Мажнун кабиласи-
дан булган кишилар уялганларидан улимга хам рози эди-
лар. Бор ахволдан хабардор булган Навфал эса гапи-
ришга тили лол булиб, Мажнун элига узр айтиб: «Бу
Тангрининг такдири, такдирга эса тадбир килиб булмай-
ди, хеч ким такдирни узгартира олмайди. Бу иш биздан
хам, сизлардан хам эмас, урилдан хам, киздан хам эмас»,
- деб барчани узатди-ю, узи ётиб колди.
Хийлакор фалак хазил килгандек, хазил хам эмас, бе-
хаёлик килиб Мажнунга куёв булишни буюрганида, Ибни
Салом хам уйланишни ният килиб, керакли барча нарса-
ларни мухайё айлаб, Лайли кабиласига от сурган эди. У
ердагилар Ибни Саломни уйда ором олишга таклиф килиб,
у билан келган одамларнинг хам хурматларини бажо кел-
тиришди: базм тузиб, ичкиликлар келтириб зиёф ат
килишди. Мехмонлар бир неча кун айшу ишрат кили-
шиб, куни билан, хатто тунларда хам майхурлик билан
банд булишди. Никохни бошлаш муддати етиб келгач,
кабиланинг барча ахли жам булишиб имом хатиб куёв
билан келинни никохлаб куйди. Сунг барчалари Лайли
уйи томон йул олишди ва ойни аждахога топширмокчи
булишди. Ибни Салом Лайли кулини тутган захоти ажо-
йиб бир иш юз берди - куёв юрак уйнога касалига мубта-
ло булган экан, ичкиликни куп ичган пайтларда жисмига
изтироб тушиб, нафас олиши кийинлашиб коларкан. Туй
чори хаддан ташкари куп май ичгани туфайли шу дарди
яна кузиаб колиб хушидан кетди-ю, улик каби йикилди. У
худди хаёт билан видолашаётган ахволда ётар экан, туй
мотамга айлангандек булди. Одамлар уни улган деб уйла-
шиб, бир уйга олиб кирдилар. Хамма куёв бошига й и р и -
либ, келин билан хеч кимнинг иши йук эди. Бечора келин
лол булиб утирар экан, хаёли юз хил фикр билан банд
эди. Узини улдиришга ахд килиб захарли ханжарни кулида
яшириб турарди. Ракиб уз муддаосига етишмокчи булса,
сузсиз узига ханжар уришга тайёр эди у. Аммо бу кечада
фалак хайратланурли иш килди: икки севишганни ажра-
тиб, хар бирини биров билан жуфт килмокчи булди-ю,
хеч бир дурни тешмади. Яна бир хайратли иш шу булди-
ки, бу икки ходиса бир кечада юз берди. Алкиссз, куев
бехол булиб йикилгач, Лайли балодан озод булиб кунгли
шодликка тулди ва олдида хеч ким колмаганидан хурсанд
булиб, ташкарига чикди-да, кумлар устидан юриб кетди.
У аста кадам ташлаб, лекин дам олмасдан бораркан, о р з и -
дан Тангрига шукрона сузлари тушмасди. Анча йул босиб
кабила куринмайдиган жойга етди.
Бу чор Мажнун хам шу томон келарди. Бир-бирлари-
га якинлашишгач, иккаласининг кунглига изтироб туш-
ди. Лайли уз севгилисини унинг ноласидан англаб тани-
ган булса, Мажнунга дилбари насими эсиб, фирок хав-
фидан кутулди. Бир-бирлари томон югуришиб етишди-
лар. Хайхот, бундай висолни ким курди экан? Бир-бир-
ларини таниган човданок рухлари бадан уйидан жой олди,
яъни баданлари зору мажрух (яраланган) булса, маъ-
лумки уша баданга рух булади.

Икки гухар1 урни булди бир дурж2,


Икки куёш авжи3 булди бир бурж4.
Бир согар5 аро тушуб ики мул6,
Бир рунча аро бутуб ики гул.
Бир жисмда икки рук у луб гум,
Бир куз аросида икки мардум7.
...Бу канд эди, у л зулол8 монанд,
Жазб айлади9у л зулолни канд.
Бир сув эди у л хубоб10 хосил,
Бир ох ила булди анга восилп.

Фалак бир лахза уларга мехрибонлик курсатиб, ик-


ковлари васл билан шод булишлари учун зарур шароит-
ларни яратиб берди. Барча хайвонлару кушлар уйку огу-
шида ором олишарди. Сайёралару юлдузлар икки севиш-
ганнинг шодлик кечасини химоя килиб, улардан кузла-
рини узишмас, суб* совук нафасини урмас, бутун олам
уйкуда эди.
Икки вафодор эса бир-бирларига тану жон мисоли
чирмашишиб, бир-бирларининг юзу куллари, оёкларини
упишиб, бири кулочини очса, иккинчиси кулига ёр соч-
ларини чирмаб лаззатланишарди. Аммо не иш юз берма-

1 гухар - гавхар
2 дурж - кутича
3 авж - энг юкори нукта
4 бурж - куёшнинг йиллик доирасидаги ун икки нуктанинг бири
5 согар - май кадахи, май пиёласи
6 мул - май, шароб
7 мардум - корачир
8 зулол - тип-тиник сув
9 жазб айламок - тортиб, шилиб олмок
10 хубоб - сув юзидаги пуфак
и. восил булмок - етишмок
син, у покликдан узок эмасди. У икки дилбанд висол
окушида шундай шод эканлар, тонг ёриша бошлади. Лай­
ли: «Бу ерда булишни истасам хам, уйга боришим туири-
рок булади», -д ед и -д а, бир-бирларининг оёкларини упиб
хайрлашишди.
Икки дилором бир-бирининг васлига етишиб мурод-
лари хосил булгач, бири кабилага йул олиб кетди, ик-
кинчиси эса даштда ёлриз колди. Лайли хеч кимга сез-
дирмай уз уйига кириб олди. Унинг ёри билан топишга-
нидан хеч ким хабардор булмади. Бемор куёв кузини
очиб боши устида турган одамларга амори, яъни кажава
келтиришини буюрди, улар бу фармонни бажаришгач,
унга утириб уз уйи томон жунаб кетди. Куёв уз касали-
дан тузалгач, яна келиб никох ишига киришишини бил-
дирди. Лайли эса уйда колиб, яна хажр аламини торта
бошлади. Д им ори ёр исидан бахра топгани учун унинг
рохати бузилган, бехоллиги янада кучайган эди.
Васл давлатига етишган Мажнун шу чоккача висол
лаззатини тотмаган, рам утида куйиб васл отинигина эши-
тарди холос. Васл билан жони янгилангач, хаёт сувини
мул-кул ичгандек булди. Лекин замона бу хаёт сувини
тукиб ташлаб, яна захар тула юз жомни унга тутди. Яна
хажрга мубтало булган ошикнинг холи аввалгисидан хам
орирлашди. Кунглида юз хил изтироб иайдо булди-ю,
яна Нажд т о р и т о м о н йул олди. Нажд т о р и н и ер устида-
ги иккинчи осмон деб аташ мумкин эди. Чуккилари фа-
лакка етадиган бу бахайбат тор устида дарахту кукатлар
хам усмасди, факат тошлардан иборат булиб, ошиклар
учун рам-алам т о р и э д и . Мажнун унинг устига югургани-
ча чикиб борди. Бу т о р н и н г чукдисини у узига маскан
килиб олган булиб, у ердан Лайли кабиласи куриниб
турарди. Кузи доимо шу кабилада булиб, у ерни томоша
килиш билан уз дардига чора топар, у ерда кутарилган
тутунни кузларига сурма деб биларди. Тор чуккисидаги
уз манзилига олов тезлигида югуриб чикди-ю, яна каби­
лага кузини тикканича, уз-узи билан сузлаша бошлади.
Атрофида вахший хайвонлар, кушлар пайдо була бош­
лади. Улар ичида Мажнун ёктирган бир жайрон булиб,
кузи билан буйни нозик, жисми чаккон, девона йигитга
ёру ошно эди. У Мажнунга мехрибонлик курсатиб, буйни-
дан кучар, юзларига юзини суртиб эркаланар, кулори
билан куз ёшларини артиб; туёклари билан жисмини
каширди. Жафокаш йигит эса уни эркалар экан, кулори-
га шундай деб сузларди: «Сенинг кузларинг Лайли кузи-
дек сехрли, нозик оёринг учи ёрилган камиш каламнинг
узгинаси, туёгинг эса калам учидаги сиёхга ухшайди.
Худди хат ёзиш учун бандлик камиш каламни йунган-
дексан. Ушбу каламинг билан Лайли кабиласи томон йул
олиб, агар ёрим бахор чори сайрга чиккан булса, сен
томонга йули тушиб колса, узокдан туриб атрофидан'
айлангин-да, хар ун кадамда тупрокка юзингни куй. Мен
юзимни сенинг юзингга суртай, кузимни хам кузингга
суртай. Сайрда у билан бирга бул, кай томон йул олса,
гулу лолалар орасида бекиниб, у етиб келганида, оёгига
юзингни, кадами тупрогига икки кузингни суртгин. Дазин
йирлаб, менинг рамимни унга ошкор кил, дил дардларим-
ни мунгли куз ёш тукиб унга баён кил!».
Мажнун кийик билан шундай сузлашар, кушлар би­
лан бошкачарок сухбатлашар, хар бир хайвонга шу тарзда
узининг рамгин киссасидан хикоя сузларди. Кунглида ёр
висолига орзу хавас яшар, лекин бу хавас хаёлгина эди.
Лайли билан булиб утган висол онларини ёдига олар
экан, дили шодликларга туларди.
Мажнуннинг ярим кечада Навфал уйидан чикиб дашт
томонига кетганини билган ота-онаси эл олдида уялиш-
ганидан рам остида колишди. Уша захотиёк уй томон
йул олишди, етиб боришгач, отасини иситма тутиб,
тухтовсиз терлаб, тушакка михланиб колди. Хар хил
муолажалар килишса хам, фойда бермади. Табибларнинг
махорати хам кор килмай, иситмаси пасаймади. Дарди
орир булгани сабабли, ахволи борган сари ёмонлашиб,
охири жон омонатини топшириб, короли маскан сари
йул олди. Кабила ахли аза тутиб, ох-фарёд чекдилар.
Бундан хабар топган кекса онаси бир томондан урли-
нинг дарду рами, иккинчи томондан ёстивдошининг ала-
ми билан изтироб чекиб эри ортидан бокий дунёга юз
тутди. Эл унга хам аза тутиб, кора кийди. Уларни уша
кабиланинг гуристонига дафн этдилар.
Нажд т о р и н и узига м-аекан килиб олган Мажнун ота-
онасининг вафотларидан бехабар эди. Бир куни ичини
кайру босиб, кузи уйкуга кетди. Тушида ажойиб бир
вокеани курии: иккита каптар бир уйда бола очибдилар,
жужага канот чиккач, у бирдан хавога парвоз килибди.
Буни курган иккала каптар уни уясига олиб келиш чун
осмонга парвоз этишибди. Жужани топган булсалар хам,
у ужарлик килиб уйига кайтмас эмиш. Икковлари ноу-
мид булиб инларига кайтаётганларида, юкоридан иккита
бургут учиб келиб, икковини еб куйибди. Бу тушни
кургач, Мажнун кузини очди-ю, конли куз ёшларини
тука бошлади. Тушига таъбир истаб, уни уз холатига
киёслади-да, ота-онаси улганини, хаёти куёши кора булга-
нини билди. Токдан пастга караб сел сингари шошилиб,
селдек куз ёшларини тукиб, кабиласининг мозоригача
ох-фарёд уриб югурди. У ерда янгигина ясалган икки
кабрни куриб, жисми зорини чакин ургандек булди.
Бошига тупрок сочиб, кукрагяга тошларни ура бошла­
ди. Отасининг мозорига бошини куйиб фотон чекди: «Эй
сахро ахлининг азизи, факат дашт эмас, Маккадан Шом-
га кадар барча эл сенинг рахматинг дастурхонидан бах-
раманд эди. Арабларнинг энг улук кишилари хам сенинг
дастингдан шикает топарди. Лекин сен мендан шикает
топдинг. Кунглинг рамимда ношод булиб, умринг мен
туфайли барбод булди. Мени шодлик учун тилаган эдинг,
лекин мен туфайли ёрук чирогинг учди. Мени тилаб канча
дирамлар 12 сочдингу, мен туфайли аламдан бошка нарса

12 дирам - кумуш танга


курмадинг. Кайси тил билан сендан узр сурай, сенинг
айтганларингни килмадим, рухингдан нечук кечирим
сурай? Мени ташлаб кетиб, устимга гам т о р и н и куйдинг.
Сунгакларимни бир-бир уш атиб, танимни тупрокка
кориштирдинг. Юлдузим хар канча кора булиб, толеим
бахтсиз булса хам, саховат курсатиб, мени кечиргил,
рухингни кечирувчим килгин!».
Кейин Мажнун онаси кабри олдига бориб, ёкаси урни-
га куксини пора килиб, ерни куз ёшлари билан денгизга
айлантирди. Бахор булутидек укириб, уз юзларига ура
бошлади. Сунг алам билан шундай деб фарёд урди: «Эй
жоним кибласи, кибламнинг нури! Жонимнинг шодлиги,
кузимнинг чирори, кунглимнинг рохатию, фикри хаёлим
ороми! Сен Каъбам эсанг-да, мен майхонани истаб, тавоф
килмадим, атрофингда айланиб сайр этмадим. Калбингга
хар доим изтироб солиб, Каъбамни хароб айладим. Ме­
нинг Каъбам хароб булди, энди Тангрига не деб жавоб
бераман? Мехримга кунглингдан жой бериб, бешигимни
кулларинг билан тебратдинг. Хар кун мени уйлаб кайру
чекдинг, мени деб тунлари уйкунг харом булди. Кечалари
тинмай йирлаб фотон килганим кузларингга уйку бермас-
ди. Кундузларию кечалари менинг дардимда тинмай, емак-
ичмакни хам унутиб куярдинг. Бир лукма нон еганингда
хам, унинг менга сут булишини уйлардинг.
Кошки эди чеккан бу азоблардан каддинг эгилиб,
курпа-тушак килиб ётганингда, мен каддимни эгиб
кошингда турсам эди, кул каби угиллигингни килсам эди.
Бундай орир кунларда бошингда хозир булолмадим, ша-
фкат билан кулларингни силаб, кузларим билан йулла-
рингни супуролмадим. Сендан т;уну кун жудо булиб, бе-
вафолик килдим, дардингга даво булолмадим. Жаннатдан
жой олган рухинг мендан шод эмаслигини биламан, шу
зулмнинг узи менга етиб ортади. Бечораман, бошка нима
килай, дардимга кандай чора топай?!». Шундай фотон
килганича, бошини ерга ураркан, яна хушидан кетиб
йикилди.
Хаёт куйи, гузаллигидан махрум булган Мажнун энди
ота-онасидан хам жудо булди. Уни ёр дори уртаб келаёт-
ган булса, улар устига икки мехрибонининг дарди хам
кушилди. Алам устига алам ичида колган бечора гурис-
тонни ватан килиб олди. Етадиган жойи хилхона булиб
олам унга rÿë к ор ов у гурдек туюларди. Хар куни хуши-
ни йукотиб нолаю фигонлар килар, узини юз FaMra ду-
чор этарди. Уз жонига жафолар килиб, уз-узига аза ту-
тарди. Ота-онадан айрилиш икки aof булса, хижрон ушбу
икки ут устига куйилган ëF эди. Мунча FaMy бало йирил-
г¿ч, Лшжнун бтиб долди. Дярди шунчйЛзр кучли ЗДИКй,
у узи ётган жойидан кузгалолмасди. Боши устига ёввойи
дайвонлару кушлар, кийиклар тупланиб туришарди.
Бу пайт Лайли хам рам-алам ичида изтироб чекарди.
Мажнун висолидан шодликка тулган киз яна хижронга
дуч келди. Мажнуннинг ота-онаси вафот этганини эшит-
ган Лайлининг дардига дард кушилди. Чунки юз берган
барча вокеаларга узи сабаб булганини яхши билар эди. У
тинмай йирлар экан, шундай сузлар била нола киларди:

«Эй кажрав13 сипехри14худрой15,


Зулмунгдин вою юз туман вой!
Жонимра неча ситам килурсен,
Кунглумга насиб алам килурсен,
... Лайлийи заифу бенавони,
Юз дарду балога мубталони
Ултурмак ила хам этмайин бас,
Хажр утира солмок уйлаким хас.
Бу Лайли эди, недур хаёлинг,
Эрмас эди хийлапеша золинг16.
Соврулрасиз, эй раванда17 афлок,

13 кажрав - тескари юрувчи


14 сипехр - фалак, осмон
15 худрой - узбошимча
16 хийлапеша золинг - хийлагар кексанг
17 раванда - кезиб юрувчи
Кузралрасиз, эй нужуми'8 бебок19.
Жисмимни катил20 килдингизла!
Жонимни залил21 килдингизла!
Жисмим гардин учурди охим,
Эй чарх, аримадиму22 гунохим?!

Бу кайру азобларим етмагандек, ёримнинг изтиробла-


ри дам бошимга тушди. Унинг ота-онаси улиб, мен хам
мотамда колдим. Агар у каттик алам чекаётган булса,
менингдардим уникидан икки баробар кучлировдир. Унга
ота-онасининг рами етган булса, бу - менинг хам рамим-
дир. Лайлини фуркат балоси кийнаётган булса, бунинг
устига икки Мажнунча машаккати хам бор. Унга умр
зарурияти колмади, шунинг учун жондан кечсам ажаб
эмасдир».
Шундай сузларни фарёд уриб хитоб килар экан, нола
ути хаддан ошиб, жисмида иситма пайдо булди. У ут
худди куёшнинг ботар чоридаги хароратига ухшарди.
Гулдек юзи терга ботиб иситма утидан кизариб кетди.
Онаси кизининг бу ахволини куриб изтироб чекарди,
жигари кабобга ухшаб куярди. У, Лайлининг отасини
хабардор килгач, кизининг холатидан у хам каттик таш-
вишга тушди. Ота-онаси, дугоналари табиблар чакириб
келдилар. Исо нафасли хакимлар хар канча даво килиш-
са хам, иситма пасаймасди. Кундан кунга дарди кучайиб,
бош оррири дам-бадам зурайиб борарди. Шу холда ётар
экан: «У мотам асири (Мажнун) дард туфайли улим ол-
дида эмиш. Гуристон ичида зору бехол булиб улган ки-
шидек хаётдан узоклашаётганмиш. Гох узида, гохида
бехуш булиб, кузлари уликдек нурсиз экан, уз мотами

18 нужум - юлдузлар
19 бебок - бепарво
20 катил - улдирмок
21 залил килмок ~ хурламок
22 аримок - пок булмок
билан жисми заифу, сенинг дардинг бу жисмидан жони-
ни тортиб олаётгандек. Унга гам устига мотам кушилиб,
сенсиз иши мотам устига мотам экан, жони гам билан
дардцан поймол булиб, доли хаддан таищари хароб экан»,
- деган сузлар кулорига чалинди. Бу гапларни эшитган
Лайлининг бир ути минг булиб, улими якинлашарди.
Куз шамолининг охи етиб, бустонлар юзини саргай-
тирарди.
Япрокларнинг юзлари сарир оррикка учраган киши-
ларникидек сарир тусга кирди. Хар кайси барг бемор-
лардек ер тушагига ётиб оёгини узатиб олди. Дарахтлар
хам титрашга тушиб, кучли шамоллар чаманларни та-
лон-тарож килишга киришди.
Лайли хусн боги булиб бошидан оёригача жаннат гули
эди. Унинг дарди насими тезлашиб, бустоннинг барглари
тукила бошлади. Касаллик хусни шохини рамгин кил-
гач, у уз туткунларини озод килиб юборди. Факат битта
кабутаргина учиб кетмади. Бу оламни тарк этиш онла-
ри якинлашганини сезган париваш уйни холи колдириш-
ларини суради-да, сунг хузурига онасини чакиртириб унга
шундай мурожаат килди:
«Эй жонингни менга баришлаган онажоним! Бу хаста
жоним сенинг жонингга садка булсин. Менинг бор ма-
шаккатларимни уз устинпа олиб, куп дарду аламимга
колдинг. Минг йил тирик булиб хизматингни килсам хам,
бу яхшиликларингни кайтара олмайман. Энди гулим ха-
зонга учраб, гулистонимга совук куз шамоли етишди,
бу чаманни тарк этиш зарур булиб колди. Видолашиш
чори етиб келган экан, дилимдаги дардларимни сендан
яширишим тутри булмайди. Билганларингга сен мадоро,
чора килдинг. Энди мен сенга сирларимни очай. Омона-
тимни топшириб, тупрок сари йул олар эканман, аза
очма, куз ёшларингни куп тукма, юзларингга уриб яра-
лаб, рухингга азоб берма, деб айтишим бефойда. Шу-
нинг учун сендан буларни эмас, бошка бир нарсани ил-
гижо киламан. Мотам кунлари каттик азоб чекиб, юзинг-
ни тирнаб конга ботирма, куп кора кийим кийма, иложи
борича, сабр килишга интилгин, узингга далда, таскин
бер. Тангри сенга сабр берсин». Онасига куплаб дуолар
килгач, яширинча бу сузларни таъкидлади: «Бу мотам
элга ошкор булгач, дашту сахро ахлига дам етиб бора-
ди. Шубхасизки, менинг тогу даштларда шамолдек ке-
зиб юрган рариби зоримнинг кулогига бу сузлар эши-
тилгач, ходисадан хабар топиб, рухи менинг рухимни
истаб, тезда буёкка келади-ю, куёш каби менинг бошим-
га етади. Айрилик дардидан кутулиб, элга ишк кандай
булишини курсатиб тупроримга тупрогини кушади. Ру-
хини менга топшириб, тани жонсиз булиб ерда жисми
зори ётса, хурматини килиб ёнимга ёткизгил. Унинг ша-
риф жисми пок булгани учун куз ёшларинг билан юв-
санг дам арзийди. Гинани унутиб, унга яхшилик ва мех-
рибонлик курсатгин-да, жон пардасидан кафан килгин
ва ана шу кафанга мени хам урагин. Унга фарзангдинг-
дек муносабат курсатиб, фарзандинг билан бирга уйкуга
ёткизгин-да, икки рух бир-бири билан кушилгач, бир то-
бутга солгин».
Лайли ушбу сузларни тугатди-ю, «Мажнун» деганича
жон берди. Онаси бу кунни куриб бир овоз чикардики,
у осмоннинг багрини тешиб утгандек булди. Кизининг
бошидан айланиб, товонига кузларини суртар, гуёки кип-
риклари билан уни китирлаб, «Уйку вакти эмас-ку хозир,
кузларингни оч, оёкларингни кимирлатиб, сузлагин»,
дегандек уйготмокчи буларди. Титраб, йотлаб кизини мах-
кам баррига босиб, юзларини юзларига куяр, куз ёшла-
ридан унинг рухсорига сув урар, гуё сув билан сеска-
ниб, зора уйкусидан уйрониб кетса, дегандек буларди.
Лекин унинг барча харакатлари зое кетди, ой юзли гузал
кизи уйкудан куз очмади. Уйгонишидан умиди узилган
она оппок сочларини ёйиб ох-фарёд кутарди, сочларини
юлиб, ёкаларини йиртар, тирнорлари билан юзини уяр,
уйилган яралар урнидан оккан конлар куз ёшларига куши-
либ булок сувларидек окарди. Нола килар экан: «Жуда

233
каттик ухлаб колдинг-ку, бутам! Кузингни оч, хаво му-
саффо, кизлар гулшанда сайр килиб юришибди, барча-
лари борца айланиб сени кутишмокда. Турли такинчок-
лар такиб ясанган дугоналаринг сенинг йулингга бокиб
туришибди. Жингалак сочларингни очиб, ифорларини
оламга таркатай, кузингга сурма суртиб, юзларингни
кизил элик билан гулгун килай, шакардек лабларинг ос-
тига, юзингга хол куяй, устингга гулранг куйлаклар кий-
дириб, гулшанга юборай, кизлар билан у томонга бор-
гин. Сенга Мажнун хам интизор булиб, бор ичида фотон
чекиб турибди. Сен кечга колгач, у сени истаб бу томон
келиб сени сураса, нима деб жавоб бераман? Хам мени,
хам уни зор килма, унинг олдида мени шармсор этма».
Она бу сузлари билан жахонни гам-руссага ботирди-ю,
охи билан осмонни корооти килди. Ташкарида отаси бош-
яланг холда ёкасини йиртиб, куксига тошларни урар,
ёлкиз отаси эмас, кавму кариндошлари, бутун кабила
ахли аза тутишиб, ох-фарёд чекишарди.
Бу пайт Мажнун ялаоточ холда бир кабр ичида ётар-
ди. Лайли орир бетоб булиб колгач, у хам касал булиб
йикилган эди. Маъшук бемор булганда, ошик халок
булади. Мажнун бехол булиб ётаркан, Лайли гох туши-
да, гох хаёлида намоён буларди. Лайли ажал кулидан
кадах ичган, яъни бу олам билан видолашган чорда кунгли
бирдан симоб каби титраб кетди-да, кулорига шундай
бир овоз эшитилди:
«Эй дарду бало аскарларининг подшоси! Хозир ётиш-
нинг вакти эмас, урнингдан тур. Покиза борингга куз
келди, чироринг тонг шамолига учради. Булбуллигингни
курсатмокчи булсанг хам элга курсат. Ёринг сафарга
тайёр холда хамрохини кутиб турибди. Хамрохлигингни
курсатасанми ё у ой сенсиз сафарга йул олаверсинми?»
Девона бу сузларнинг маъносини дархол англаб етди-ю,
тани нихоятда бехол эканлигига карамай, ётган жойидан
коплон каби сакраб туриб, кабила томон тез югуриб
кетди.
Чакмок каби елиб бораркан, висол куйини куйлаган
холда куз ёшларини ёмгирдек сочарди. Мехри ути жа-
хонни ёритар, кунглида улим хавфи хам йук эди. Унинг
атрофида ёввойи хайвонлар хам сакраб боришар, одам-
ларнинг баъзилари Мажнун холатидан, баъзилари эса
хайвонлар офатидан куркувда эдилар. Мажнун Лайли
эшигига кадам куйгач, хайвонлар ташкарида колишди.
Девона йигит остонадан дадил кирди ва уй ичида ётган
севгилисига кузи тушди, унинг олдига бориб ёнига ётди-ю
жон таслим килди. Уйга кирган кабила ахли бу холатни
куриб хайратдан котиб колишди. Уларни дафн этиш за-
рурияти туфайли бу холатда кандай иш тутиш хакида
маслахатлаша бошладилар. Барчалари дедиларки:

«Бу икки рамнок,23


Хар шойибаи24 фасоддин25 пок,
Ким умрларида ишни котил,
Килмай нафасе аларни хушдил.
Хажр ичра туюб рамида26 жондин,
Армон била бордилар жахондин.
Чун рухларирадур нихоний,
Жаннатда висоли жовидоний27.
Нетгай кушулуб ики бадан хам,
Гур улса аларра бир, кафан хам.
Васл улди чу рухларра хосил
Туфроща туфрок улса восил»28.

Бу фикр барчага маъкул тушди. Лайлининг васияти


хам шундай эканлиги уларга аён эди. Сунг керакли хамма

23 рамнок - рамгин
24 шойиба - камчилик, нуксон
25 фасод - бузуклик
26 рамида - хурккан
27 жовидоний - абадий
28 восил - етишган
нарсани тайёрлаб, мархумларни машхур кишилардек яса-
тишиб, икковларини - жонсиз келину улик куёвни бир
тобутга солишди. Икки жисм бир кафанга, йук, йук, икки
рух бир баданга кирди. Бир тобут ичидаги икки дилором
дугона бодом каби, йук, йук, икки дона эмас, битта дона
каби эди. Дугона икки бадан булса, хар бирининг кафа-
ни бошка-бошка булса, бу дона икки булакдан иборат
булган, шундай бир аъзо эдики, донадек икки бадан
дона ko 6 h fh каби бир кафанга уралган эди.
Шундан сунг тобутни кимматбахо чиройли гулдор ма-
толар билан безатишиб, мозоргача бошлари устида кута-
риб боришди, сунг тобут билан икки дилрабони кабр
ичига олиб кириб тупрокка куйдилар-да, корониу уйдан
чивдилар. Ой билан кун юзини булут яширди, гур бит­
та эди, шунинг учун битта кабр ясашди. Ишк ахлига
умид шамъи учди, чунки ой билан хуршид ер ичига ки-
ришди. Ишк элига шох хам колмади, хусн кукида ой хам
колмади. Лайлининг ота-онаси, кабила ахли ва карин-
дошлари билан хар куни икки махал йниилишиб бу кабр
бошида йири-сири килишарди. Йиллар утиб, улар хам
бирин-кетин тупровдан ором топишди.
САБЪАИ САЙЁР
г Ц ох Бахром Рум билан Чинни узига буйсундир-
гач, Чин хокони билан Рум кайсари унга тобе булиб
колдилар. Кейинчалик етти иклим шохи унга бож тулай-
диган булди. Фармонга кура хирож тулаши керак булган
дар бир хукмдор зарур маблакни хар йили туплаб пой-
тахтга уз вактида юбориб туришлари шарт эди. Тобе
мамлакатларда олинган хосилдан хам тухтовсиз совга-
саломлар келиб турарди. Шох Бахром эса эртадан кеч-
гача айшу ишрат билан банд булиб, мусика ва ашула
тинглаш билан ором оларди. Унинг саройида энг маш-
хур созандаю хофизлар тупланган булиб, улар хамма
жойда хукмдорга хамрохлик килишарди.
Шох Бахром кунлари овсиз утмас, кечалари эса хил-
ма-хил соз, жонбахш ашулаларни тинглашни ёктирар-
ди. Ов вактида кайси томонга ук отса, албатта бирор
хайвонни кулатар, уларнинг конига хамранг май ичиш-
дан рохат оларди. Ов килиб бораркан, каерда бирон
гузал манзил дуч келса, уша ерда дам олиб кадах ичар,
чангу рубоб куйларидан хузур килиб, узи улдирган хай-
вонлар гуштидан кабоб тановул киларди.
Бир куни шох ов махали бир майдонда базм тузиб
ишрат билан банд экан, хонанданинг сулим ашуласи би­
лан уз кунглини хуш этаркан, узининг бутун оламга
киблагох эканидан шодланиб: «Худойим мени ахли олам
хукмдори килган экая, бунинг шукронаси учун элни шод
айлаб, адолат билан иш юритишим, мухтожларга мех-
рибонлик курсатиб, бева-бечоралар дилларини хушнуд
этмоким зарур», деб хаёл сурар экан, чор атрофни томо­
ша килиб бахра оларди. Шу пайт дашт буйлаб тез-тез
юриб бораётган бир одамга кузи тушди. Яёв йул босаёт-
ган бу инсонга ачинган шох унга яхшилик килмокни
истаб бир мулозимга: «Тезда отингга мингин-да, яна бир
отни етаклаб, ху анави мусофирни тухтатиб, отга мин-
диргин ва уни хузуримга олиб келгин», деб буюрди. Хиз-
маткор йигит шох хукмини бажо килиб, йуловчини хукм­
дор олдига бошлаб келди. Шох Бахром уни очик чехра
билан кутиб олиб, хол-ахвол суради. Биёбонда кезиб
юрган киши ер упиб, таъзим бажо келтирди-да, урнидан
туриб нихоятда ёкимли сузлар билан шаханшохга шун-
дай мактов ёрдирди-ки, эшитганлар «Офарин!» деб юбор-
дилар. Хукмдор уни утиришга таклиф килди. Мулозим-
лар дархол хилма-хил таомлару, май тула идишларни
келтиришиб, мехмонни зиёфат килишга киришишди. Му-
софирнинг боши майдан кизиб борар экан, шох унга
кетма-кет саволлар берар, у эса узининг доно жавобла-
ри билан мезбон кунглига шодлик багишларди. Дашт
кезувчи бу одамнинг аклу донишига койил колган Бах­
ром унга мурожаат килиб: «Сени куп илмлардан хабар-
дор эканлигинг сезилиб турибди. Бу маконда кезиб юри-
шинг сабабини, узингнинг касбу корингу килган ишла-
рингдан сузлаб бергил, биз хам улардан бахравор булай-
лик», деди. Мехмон ер упиб шундай жавоб килди: «Мен
бу даштда мусофирлардек кезиб юрган булсам хам, уз
ишимда замонанинг ягонасиман. Дусту хамрохларим йук,
хеч кимсага юрагимдаги сирни ошкор килмаганман. Узим-
ни хам, хозир айтиб берадиган сиримни хам одамлардан
пинхон тутиб юрдим. Бу даштда кезиб юришимдан мак-
садим жахон подшоси булган шох Бахром хузурига
етиб бориб, унга яширган сирларимни сузлаб бериш эди.
Уша манзилга етмасимдан бу сузни сураб колдинг. Айт-
май десам, максадим хосил булмай колади. Сен хам шох-
га ухшайсан, Бахром булмасанг хам, макоминг уникидек
баланд. Сен унга жуда хам ухшаб турибсан.
Кунглимни иамга солиб куйдинг: айтмасам хам 'ёмон,
айтсам хам». Шох б^ сузлардан бор каби очилиб кетди-
да, чирор шуъласи каби суз бошлаб, шундай деди: «Эй
даштда шитоб билан кезиб юрган банда, сен уз макса-
дингга етганингдан бехабарсан. Агар Бахромни кидириб
юрган булсанг, гапиравер: мен сен излаб юрган шох Бах-
ромман».
Мусофир бу сузни эшитиб, севиниб кетди-да, шукро-
насига сажда килиб, мул-кул дуо айлади, ер упиб, одоб
билан утириб сузга киришди: «Шох мендан ахволим
хакида сузлаб беришни сураган эди. Мени жахон эли
Моний деб атайди. Купгина билимларни биламан, лекин
сурат чизишда шухрат козонганман».
Шох худди шундай одамга талабгор эди, Моний сузла-
ридан кувончга тулди, улган одам яна тирилгандек, хур-
санд булиб кетди. Мехмонни кучоклаб, хурмат курсат-
ди, куп лутфу эхсонлар килиб, у айтмокчи булган сир
мазмуни хакида савол берди: «Мен етти иклимни кезиб
чикканман. Жахондаги бор ажойиботларни курганман.
Бир махал Хитой томонга йулим тушди. У ерда бир сав-
догар билан танишиб колдим. Унинг молу дунёси сон-
саноксиз, пули юз минг тумандан хам купрок булиб,
дуру лаъллари денгизу кондек эди.
Аммо унинг шундай бир бебахо дури бор эдики, хар
бир базмни ой каби ёритарди. У киз асли хитойлик булиб,
нихоятда гузал ва хушовоз эди. Кулига чангни олиб, наво
чекса, уни куриб, эшитган хар бир одамнинг жони мингта
булса, оиттаси хам колмасди. Мбндек кимса юз минг тил
билан юз минг йил мактасам хам унинг таърифини туга-
толмайман. Кизнинг хожаси унинг гузаллигини халкдан
асраш учун сандал ва уд дарахтларидан кажава ясаттир-
ган, унга хилма-хил кимматбахо матолардан ёпиб, лаълу
дурлар билан безаган. Мен айтган гузал ни уша кажава
ичида олиб юради. Унга атаб сандал ва уддан чанг ясат-
тирган булиб, уни гузал киз чалиб туради.
Хожа у Зухраваш парипайкарни сотмокчи хам булган
эди, юз минглаб харидорлар чикди-ю, биронтаси хам
суралган нархни беролмади, чунки унинг бахоси Хитой
мамлакатининг хирожига тенг эди. Аввалига уни Хитой
хокони сотиб олмокчи булди, лекин аъёнлар бунга карши
чикдилар. «Бор давлатингни бериб, у кизни сотиб ол-
санг, шох Бахромга юбориладиган хирожни кандай тулай-
сан? Кушин юборса, сипохинг йук, куролларинг йук,
унда холинг не кечади? Яхшиси бу истагингдан воз кеч-
гин, нафс деб изтироб чекма, мамлакатингни хароб этма»,
дейишди улар. Шундан сунг хокон уз муддаосига эри-
шиш тилагини унутди. Мен эсам у гузал хакида сенга
хабар беришга ахд килдим-да, хузурингга совга билан
борай деб, у кизнинг суратини чиздим», деб тоза хитой
ипагига ишланган расмни унга узатди. Шох у пари тас-
вирини курибок девона булди. Хеч кимга биронта хам
суз айтмай окшомгача расмдан кузини узмади. Ишк шох-
ни бечорага айлантирди. Моний бу холатни кургач, Бах­
ромга: «Уз ишингга бирон тадбир уйлаб топ. Токи бирон
ходиса юз бериб, у пари кулдан кетиб колмасин. Бундай
хол юз берса, иложини ким топа олади?» деди. Шох
унга: «Мени бу сурат шайдо килди. Бу дардимга узинг
даво топгин. Айт, унинг висолига етишиш учун нима
килай?» деб илтижо этди. Моний деди: «Ишбилармон,
акли расо кишилардан юбориб, кийматини туласанг,
узингга Хитой хокони юборадиган хирождан воз кеч-
санг, муроду максадингга етишасан. Ё Хитой хирожидан
кеч, ё у париваш хаёлини унут».
Шох Бахром буни эшитгач: «Бу холда кизга етишиш
учун Хитой молигина эмас, жахон молидан хам воз ке-
чишга тайёрман», деди-да, донолик ва поклик билан та-
нилган юзтача кишини, куплаб хизматкорлар, канизлар-
ни тезлик билан Хитой томон йуллашга амр килди. Хо-
кон номига хам хат ёзиб берди. Уларнинг барчаси жунаб
кетишгач, Бахром кулидаги сурат, кошидаги Моний би­
лан жони нотавон булганича колди.
Шох Бахром хукмига кура Хитой сари йул олган кар-
вон узлари кузлаган манзилга етиб боргач, донишманд-
лар хокон саройига бориб, номани хукмдорга топширди-
лар ва олампанох максади хакида унга сузлаб бердилар.
Хон кулини куксига куйиб, хизматга киришди ва у гузал
кизнинг хожасини уз хузурига чакиртирди-да, шох Бах­
ром муддаосини баён килди. Хожа хокондан узи талаб
килган бахони - Хитой мамлакатининг бир йиллик хиро-
жини олгач, кизни саройга олиб келиб, Бахром юборган
элчилар кулига топширди. Улар фурсатни бой бермай,
кизни кажавага утказиб, юртлари томон жунадилар. Кар-
вон даштлардан илдам юриб борарди.
Бу пайт Дилором ишки билан уртанаётган шох Бах­
ром хижрондан ох тортиб, уз севгилисини орзикиб ку-
тарди. Ишк дарди уни бехол килиб куйган, хар бир кун
кузига бир йилча булиб куринарди. Туну кун фотон че-
киб, ёри висолига интизор буларди. Сабру каноати ту-
габ бораётган шох дилдор суратига кайта-кайта бокиб,
гохида бехуш булиб узини йукотар, бир жойда бирон
соат хам тинчиб утира олмай, касрда хам, борда хам
кезиб ором топа олмас, каср устида базм уюштириб, у
ердан йулни тинмай кузатар, бирон чанг ё кора куриниб
Колса, танига титрок тушиб, хушидан жудо булар, узига
келгач йулга мулозимларни чикарар, севгилисидан ни-
шон топилмагач, яна утли фирон чекар, саройда кутиш-
га токати ток булиб, ов бахонасида отга миниб, дашт
томон йул олар, Хитой йули томон юриб, ёридан хабар
топиш учун дуч келган кишиларни саволга тутар, Хи-
тойдан келаётган одамлар учраб колса, кайта-кайта му-
рожаат килиб дилбари хакида бирон хабар эшитишга
орзуманд буларди.
Моний шохнинг бу ахволини куриб, уни юпатишга,
кунглига таскин беришга интилиб, турли афсоналар
сузлаб берар, лекин Бахром унинг ривоятларига эъти-
бор хам бермасди. Хуллас, шох анча вактни шундай бео-
ромлик билан утказди. Нихоят, бир куни шохга у орзи­
киб кутаётган париваш келаётгани хакида хабар етка-
зишди. Бахром у куёш узининг хажр шомига нур сочи-
шидан кувончга тулиб, жисмига изтироб тушди. Хитой
сари йул олган карвон шахарга етиб келгач, шох йулла-
ган кишилар Хитой хонининг мактубини, юборган совга-
саломларини, гулчехра гузални топширишди. Шох улар-
ни кимматбахо эхсонлар билан сийлади ва »Сарви раъ-
нони узи учун хозирланган харамдаги хос хужрага олиб
боринглар», деб буюрди.
Дилором шох тайинлаган уйга жаннат бокига кадам
куйган хурдек кириб келди. Бироздан сунг шох Бахром
тез-тез кадам босиб унинг хузурига ташриф буюрди.
Шохнинг жисми бетоб булиб, кунгли хароратга тула,
узи ишкдан маету бодадан сархуш эди.-Дилоромга кузи
тушган шох жаннатда безакдор касру унинг ичида яна
бир жаннатни кургандек булди. Бу жаннат жонли хур,
йук, хур эмас, балки нур сочувчи куёш эди. Юзи ёнида-
ги коп-кора узун сочлари гуё Чин мамлакатидан мушк
олиб келган карвонга ухшар, юзи гулзордек гузал булиб,
икки лаби ажойиб икки гулбаргни эслатарди. Бу лаблар
сузлаш учун очилганида, хар тарафга дурлар сочиларди.
Ранги лаъл (ёкут)ни эслатувчи бу икки лаб гуёки жон
булиб, «жон» сузи охиридаги нун харфининг доираси
унинг бакбакасига ухшаб кетар, гуёки тавдир котиби
«жон» сузини ёзиш чорида «нун» харфи сигмай колиб,
уни пастга жойлаштиргандек куринарди. Тишлари лаъл
ичидаги дурлар тизмаси ёки оби хаёт (хаёт суви)даги
шудрингга ухшарди. Кошлари пайваста-туташ булиб,
икки кулоридаги икки ялтирок дур икки юлдуздек нур
сочиб турар, кадди жаннат нихолидек, бели эса хаёл
ипидек булиб, бу ипни топиш жуда кийин эди. Устида
гулгун ипакдан тикилган куйлак булиб, юзига яшил румол
ёпинган, бинафшаранг туни хилма-хил кимматбахо тош-
лар билан безатилганди. Ушбу куринишдаги Дилором
хур эмас, башар офати булган пари каби гузал эди.
Шох кириб келганида, у урнидан туриб ер упди. Шох
унга назар ташлаб, кизнинг суратдагига Караганда юз
бора латофатлирок эканига ишонч хосил килди. Короз-
даги тасвирни куриб, жисму жонидан айрилган шох унинг
аслига бока олгаймикин, бокканида уз хушидан айрил-
масмикин? Хуллас, шох уз муддаосига - Дилоромига
етишди. Хонада икковидан боища хеч кимса йук булиб,
Бахром уз севгилиси билан бирга эди. Бу манзилда не
ишлар бÿлиб утганини баён килишга эса ожизман.

XIV
Муродига етишган.шох Бахром яна айшу ишратга бе-
рилиб кетди. Гох жаннатмисол гулшанда, гох жаннатга
намуна буларли касрда шохона базм уюштирар, гузал
Дилором у 60FHH парихонага айлантирарди. Гул юзли сарви
Т /Л »» О Т ГП1ТТПЛПТ1ПП Т П О Т Г Т Т Л ТТ1 I TS ^ Т Т ПОТТ ^Л \Т7Г1П ТЛ О ТТ TTTAV ТТЛ » »
I\u m u i 1J 1/4,W p i - i l Cl i- L lC ir i/^ V /i/ir iX V W r iW l C l I l U U X > U ^ i\a n , U L lW /\ ДС1Ш "<Ы>С1"

дам аклу хушидан айриларди, киз чангини кулига олиб


куй бошлаганида, жон ипларини узар, эшитганларни акли-
дан жудо айларди. Чанг торларидан таралаётган оханглар
какнус деган афсонавий кушнинг тумшуги тешикларидан
чикаётган ажабтовур куйлар сингари бутун элни узига
мафтун этар, наволардан бор олам уртанарди.
Шох Бахром уз дилбари чехрасидан кузини узолмас,
навосини тинглаб т;уймасди.

Булубон жонсиз, улмайин онсиз,


Онсизулрон замон булуб жонсиз.
Тун кун лах1ни бирла бода ютуб,
Юзидин базми айшини ёрутуб,
Курмаеа они колмайин жони,
Кир ибон жони кургач-ук они.
Шах тузуб базм у л пари бирла,
Чарх хуршиди ховари2 бирла.
Ул наво чекса, бу фирон тортиб,
Чу ул рухсор очиб, бу жон тортиб.
Гах сахро наварду, даштхиром,
Ичибон сайднинг нишотира3 жом.

1 лахн - овоз, куй


2 хуршиди ховари - шарк куёши
3 нишот - шодлик
Онда хам хажрин иттифок этмай,
Они уздин даме йирок этмай.

Шод сахро кезиб ов килиб, уз кунглини хурсанд этар


экан, бундан Дилором хам хузур топарди. Шох сайд
этса, ойга ухшаш пари шохни сайд киларди. Шох би-
рон хайвонни халок этса, Дилором уз ашуласи билан
жахонга равго соларди. Куй билан нагмадан лаззатла-
наётган Бахром севгилиси кулидан май ичишни истар,
бу билан гуё уз кунглидаги утни пасайтирмокчи булар-
ди. Дилором висоли унинг жонига ут солар экан, ундан
айрилишни хаёлига хам келтирмас, ёри хам, дусти хам,
хамрохи хам, сухбатдоши хам шу пари эди. Бир дам
усиз колса, ёкаси урнига куксини чок киларди. Охири
шох мамлакатни бошкаришни хам унутиб куйди. Дав-
лат ишларига хам, сипохлар ахволига хам эътиборсиз
булиб колди. Уч-турт йил шу холда кечгач, эл бу иш-
лардан шикоят килишга тушди, халк ичида турли гап-
сузлар, хикоятлар тобора купрок таркала бошлади. Ким-
ки ишк билан ошино булса, мамлакатда тинчлик, хо-
тиржамлик йуколади. Ишк сели кошоналарни йикитар
экан, унга сарой билан вайрона фарксиздир. Ишк аж-
дахони чумолига айлантириб, шохни гадо килади. Хул-
лас, жахон шохи булган Бахром ишк аскарларига асир
булиб, сохибжамол ёри билан айш килишдан бошка
хамма нарсани унутди. Хар куни янги маконда куй ва
ашула эшитиб, унинг хусну овозидан бахра олиб, бода
ичиш шохнинг одатига айланди.

Бодаким олса ихтиёр элдин,


Не ажаб чикса хар не бор элдин.
Ишк хам майга айласа имдод,
Тонг эмас борса бору йук барбод.
XV
Шох Бахром ошиклигу мастлик билан машрул экан,
раройиб икки иш юз берган эди: биринчидан, у айшу
ишрат билан банд булиб давлат ишларини унутгач, мам-
лакатда бебошлик бошланиб, халк хохлаганини килиш-
га тушди. Золимлар бош кутариб, халк кора кунларга
колди. Карокчилар тобора купайиб, барча йулларда та-
лончилик кила бошлашди; ичкиликбозлик кучайиб, дин
сусая борди. Даштлар бурилар билан тулиб кетди, улар-
га куйларгина эмас, чупонлар хам ем була бошлади. Бу
холлардан огох булган аъёнлардан бир нечтаси мамлака-
ту халкнинг ахволи хакида шохни яширинча хабардор
килишди. Бахром уларнинг сузларини тинглагач, муло-
хаза юритиб, кандай чора топиш хакида уйланиб колди.
Нихоят «Мен шох эканман, бундай ой юзли сокийлар
топилаверади, шох булмаганимда унинг висолига етиша
олармидим?» деган хулосага келди. Унинг кунгли мулку
хазинани танлаган булиб, ишкни тарк этишга бахона
изларди.
Шох шу хил хаёл билан яшаса хам, хануз кунлари ов
килиш ва ёр кулидан май ичиш билан утар экан, тожу
тахт иши уни ташвишга солиб куйган эди. Бир куни
шох ширакайф холда ов килар экан, ой юзли ёри Дило­
ром хам ёнида эди. Шу чор даштда тез югуриб бораётган
чиройли бир разол-охуни куриб колди. Шох УК отишга
шундай мохир эдики, ёнидаги хамрохлари кандай хох-
лашса, хайвонни улар истагандек килиб отиб улдирарди.
Сайднинг кайси тукини нишонга олса, уки уша жойга
бориб тегарди. Шох Бахром ёнидаги гул юзли гузалга
караб: «Эй париваш, тез югуриб бораётган бу разолнинг
кайси ерига ук отай, сен нимани буюрсанг шундай улди-
райин», деди. Дилором: «Олдин икки кулини тушовла,
токи у урнидан кузралолмай колсин, сунгра унинг бурзига
ук ур», деб жавоб килди. Шох уз ёри истагини бажо
килиш учун садокдан ингичка бир укни олди-да, оху то-

# 246 Л -
МОН отиб ИККИ кулини бириктириб куйди. Сунг fiyFOH-
рок бошка бир укни шундай отдики, охунинг бугзи ке-
силиб, кони ока бошлади. Дилором нимани орзу килган
булса, шох барчасики бажарди: хеч ким килолмайдиган
мохирликнинг уддасидан чикди. У уз иши учун париваш-
нинг тахсин айтишини кутган эди, лекин уз хусну жамо-
лидан маррур гузал шохга тахсин учун орзини хам очма-
ди, унинг кулини хам упмади-да: «Хар ким бир ишда куп
машк килса, шундай натижага эришади», деб куя колдк.
Шохга «бопладинг, баракаллаЬ дейиш урнига, унинг ма-
хоратини машк натижаси деб аташ билан чекланди. Ди­
лором уз сузини яна бир такрорлаган эди, шохнинг коши
чимирилди, махбубаси унинг жахли чикканини сезиб, уз
хатосини тузатмокчи булди-ю лекин:

Дедиким: «Шохга не итобдурур,


Ким бу сузким дедим, савобдурур.
Менки бир H3FM3 соз щлсам чанг,
Рух чинмон сари килур оханг.
Йук эди бу мулоямат* бирла,
Мунга етти мудовамат5 бирла.
Шохким бир кийикка урди хадаиг,
Десам идмонни6 ишга келди батанг».

Бу сузларни эшитган шохнинг газаби тошди, пари-


вашнинг иккита гапи кахрини келтирди-да, уни суйиб
улдирмокчи булди. Баъзи аъёнлар «Аёл кишини бу тарз-
да катл этиш яхши эмас», дейишгач, жаллодлар Дило-
ромни шох амрига кура кажавадан тушириб, бир биё-
бонга олиб бордилар. Атрофи неча кунлик йул булиб,
сув учрамайдиган бу даштда захарли гиёхлардан бошка
хеч нарса усмасди. Паривашнинг узун сочлари билан

4 мулоямат - мулойимлик
5 мудовамат - узлуксиз машк килиш
6 идмон - машк
кул-оёкларини боглаб, уша ерда колдирдилар-да, шох
хузурига кайтиб, булган ишларни сузлаб бердилар.
Бу пайт шох май билан разабдан узида эмасди. Шу
куни окшомгача пайдар пай май ичса хам разаби пасай-
мади. Шомда мает булиб ухлаб колди. Тонг чори эрта-
лабки майни ичишни истаб караса, ёнида махбубаси
куринмади. «Махваш каерга кетди?» деб сураган эди,
махрамлар кеча юз берган вокеаларни айтиб беришди.
Шохга ёрур олам коронру булди-ю, бошини куйи солга-
нича килган ишларини эслай бошлади.

Билдиким кахр сарсари эсмиш,


Уз кули бирла уз бошин кесмиш.
Деди: «Ушбу замон узум борайин,
Ул биёбонни бир-бир ахтарайин.
Кайда булса топай нигоримни,
Килайин садка жони зоримни.
Тирик улса булай фидоси анинг,
Берибон жон, топай ризоси анинг.
Улган улса, узумра тир урайин,
Диятига узу мни улдирайин».

Лекин тожу тахт номуси, одамлар олдидаги хижолат,


аклу фаросати бу ишларни килишга йул бермади. Худди
бир чумоли икки аждахо орасида колганидек, жони икки
бало уртасида изтироб чекарди: улик хам эмасди, тирик
хам. Уни тирик деб булмасди.

XVI
Шох Бахром йирлашга эмас, кулишга муносиб булган
бундай ишни килиб куйгач, икки кунгача узига келол-
май, кунглини шуъла, жонини ук кийнади. Учинчи куни
холига кайтди-ю, умрининг ёрур куни кора тунга айлан-
ганини билди. Тамаъ унинг кунгли мулкини барбод кил­
ган эди: ичига чакмок тушиб, вужудини утга гарк кил-
гандек булди. Хажрдан жони орзига етиб, урнидан тур-
ди-да, йулга тушиб махбубаси ташлаб келинган водий
томон от чоптириб кетди. Етиб боргач, дашту сахрони
кезиб чивди-ю, узи излаган сарви раънони топа олмади.
Маъюс булиб юзларига шапалоклар урди, баланд овоз
билан Ширинини топа олмаган Фарходдек фарёд чекди.
Бемор ошик каби ерга йикилиб, чала суйилган хайвон-
дек талпинар, кузидан конли ёшларини тукиб, фалак-
нинг кунглини хам кон киларди.

Деди: «Уз жонима не килдим, вой!


Булурин буйла иш не билдим, вой!
Ким узи куксин узи чок этгай,
Узи жонин узи цалок этгай?
Улча мен нилдим, айлагайму киши,
Бу иш эрмас эди кишининг иши!
...Найлайин бу жахонни жонсиз мен,
Бул жахон бирла жонни онсиз мен?
Жонни олрилки, туймишам биллох!
Кунгул улмакка куймишам биллох!*

Даштда тинимсиз кезиб шу хилда фотон чекар экан,


тахту мамлакатини бутунлай унутган шох биёбонни узига
манзилгох килиб олди. Буни курган шахар ахли хам дашт-
ни узларига ватан килдилар. Окшом тушгач, тун Бахром
дилига янада кучлирок изтироб солиб, унинг кузига олам
гурга ухшаб куринди. У тун зулмат эмас, хажр утидан
жахонни тутун тутгандек эди. Шох ахволини кузатаёт-
ган мулозимлар саропардали ок уй тикиб уни уй ичига
олиб кирдилар-да, одамларни бу уйдан узокрокка сурди-
лар. Кишилар уз хукмдорлари ахволи хакида турли ри-
воятлар тукишар, бири «Уни дев чалгитган!» деса, бош-
каси «Бу уша паривашнинг иши», деб афсона айтарди.

XVII
Шох Бахром уша тунда хажр утида уртанар экан,
бир хилват уйга кириб, ичкаридан эшикни махкам бер-
китди-да, шундай фотону ох-вох чекдики, гуё жахон ичра
шовкин-сурон кутарилиб, бало тушгандек булди. Аввал
ёкасини чок килиб, узининг барча аъзоларига зулм курса-
тиб тишлаб ташлади, бошини ерларга уриб ёрди. Ярим
кечага кадар баданини тишлаб, нолаю фарёд килди. Узига
шунчалик куп озор етказдики, охири жисми холсизла-
ниб кули толди ва мадори кетиб йикилди. Лекин яна ёри
ёдига тушиб, унинг коп-кора сочи-ю кошлари, кузи-ю
киприкларини эслар экан, оху нола килганида кукдаги
куёш хам, ой хам уртанди. Холи-ю лаблари, о р з и - ю тиш-
лари, дилрабо чанги-ю, ж онбахш наволарини хотирлар
экан, фотони кукдан ошди. Узининг олдинги савлати-ю
кудратини хотирга олар экан, хозирги заифлиги-ю бека-
рорлигидан нола килиб, саркарда-ю мулозимларига караб:

Тир ила кукрагимни чок айланг,


Бир-ики зарб ила халок айланг.
Куткарииг жони нотавонимни,
Бихил эттим борига конимни.
У л дуруб раврима етинг охир,
Минг улумдин халос этинг охир!

деб илтижо киларди. Тонг отгач, жисми заифлашиб хуши-


дан кетди. Барча аъёнлари бекарор булиб йотлашга туш-
дилар, кейин узаро маслахатлашдилар-да, бу даштда да-
волашни муносиб курмай, шохни кажавага ёткизиб ша-
харга олиб кетдилар ва гулшанга туширдилар. Бахром
шомга кадар хам узига келмай уртаниб ётди.
Тун бошлангач, мушк исидан хушига келди-ю, кузи-
ии очиб бироз хомуш булиб ётди, кейин яна ёрини эс-
лаб ох-фарёд килишга тушди. Кечаси билан хижрон утига
коврилиб азоб чекиб ч^кди. Тонг ели жисмини бехол
килгач, шомгача бехуш ётди. Бир неча кун давомида шу
холат такрорланди. Охири тамоман заифлашиб, уларга
якинлашди. Бехудлик бошланиб, гох узида булса, гох
хушидан кетар, жинниларча сузлар, фирон чекишга дар-
мони колмаганидан, сузларини одамлар хам эшита олиш-
масди. Гох-гохида нолаи зор килса, жисми озор топар,
узи айтаётган гапларни хам англамасди.
Бу ахволни куриб турган билимли аъёнлар кузёш
тукар эканлар, шохдан кулларини ювиб куйгандилар.
Турт юз табиби хозиклар уни даволаш чорасини излаб;
топишолмасди. Улар дердиларки: «Ишк дардига мубтало
булган кишини даволаб булмайди, унга Яратгангина шифо
бериши мумкин». Шундан сунг, барча аъёну мулозимлар
тоат-ибодат килишиб, назрлар беришга, шохнинг туза-
лишини тилаб Худога ёлборишга тушишди. Юз киши
эса жинлардан халос килиш учун хар хил дуолар укиб,
турли тадбирларни куришар, яна бошка хакимлар тиб
тарихи китобларини вараклаб, тажрибалар утказиб, даво
излашарди. Шу тарзда турт юз аллома икки йил давоми-
да ейиш-ичишни, уйкуни унутиб уз ишларини нихоясига
етказдилар. Окибатда шохнинг бехоллиги-ю жиннилик-
лари камайиб, овкатлардан жисмига кувват етиб, аклу
хуши равшанлаша бошлади. Булардан таскин топган та-
библар «Энди шох аламларини унутишга ёрдам беради-
ган тадбирларни куришимиз, масалан, иморатлар куришга
киришишимиз керак. Токи шох уларни томоша килар-
кан, уз дардларидан кутула борсин. Мохир мухандислар
хилма-хил шакллардаги иморатларни ижод килсалар,
айни муддао буларди», деб маслахат беришди.
Амалдорлар тезда бу ишга киришиб, керакли барча
нарсани мухайё килдилар. Шох Бахромга тобеъ булган
етти иклим хону хоконлари ва уларнинг барча аъёнлару
мулозимлари олампанох с о р л и г и н и сурашга йигилганди-
лар. Табибларнинг маслахатларидан сунг уларнинг хар
бири биттадан каср куриб, безатишга киришишди. Улар
туну кун ишлашиб, иморатларни мумкин кадар тезрок
куриб тугатишга харакат килишарди.
Шох тахтидан узига тобеъ булган етти иклим томон
олиб борадиган кенг кучалар - шохрохлар яратилган
булиб, улардан одамлар юрарди. Етти иклим хону хокон-
лари уз диёрлари томон олиб борадиган йулларда етти
улкан каср бунёд этдилар. Уларнинг хар бири бир жан-
натга ухшарди. Ушбу хилма-хил шаклдаги биноларни
кизикиб томоша киларкан, шох Бахромнинг сорлири кун
сари яхшиланиб борарди.
Мухандислар ишларини тугаллаб, биноларни битка-
зишди. Курилиш чорида усталарнинг махорати-ю, би-
ноларнинг салобатини томоша килиб, уз дардига шифо
топаётган Бахром бунёдкорлик ишлари тугаллангач, то­
моша килиш имкониятидан махрум булиб колди. Та-
библар бу холатдан огохлик топгач «Знди тезда мохнр
накшбанду санъатпардозларни топиб, касрларни хил-
ма-хил рангларда безатишга киришиш лозим. Дар бир
касрнинг ичи билан ташкариси бир хил рангда булиши-
га алохида диккат килиш зарур. Шунда уларни томоша
килар экан, шаханшох тузала боради», деб маслахат
бердилар. Аъёнлар Монийни чакиртирдилар-да «Эй мо-
хир устоз, сен олдинги ишларинг билан шохни хурсанд
килган эдинг, энди бу касрларни зийнатлашга киришиб,
етти касрни етти рангга буягин-да, шохни шодмон ай-
лаб сихатига мадад килгин. Накшларни узинг танла,
кунглинг тилаганича безат. Сенга «Ундай кил, бундай
кил», деб айтмаймиз», дедилар.
Наккош бу сузларни эшитгач. бармокларини кузига
куйиб «Ундай булса, сизлар керакли нарсаларни келти-
риб берсангиз бас», деди-ю ишни бошлаб юборди. Мам-
лакатдаги бор наккошларни чакиртириб, хар кайсисига
бир ишни топширди. Усталарни накшбандлик, заркор-
лик каби сохалар буйича етти гурухга ажратиб, уларга
ишбошилар тайинлади. Узи эса ишлар режасини тузиб,
наккошлар ишини кузатиб турарди.
Шох Бахром эртадан кечгача иморатларни сайр этар
экан, хар кайси тимсолни курганда, унга мафтун булар-
кан, хаёл орушига чумар экан, кунглидаги ташвишлар
хам унутилиб борарди. Куп фурсат утмай, касрларни
безаш ишлари нихоясига етди. Етти каср етти рангда
зийнатланган эди. Уларни томоша килган шохнинг кунгли-
да шик утининг баъзи учкунларигина колган эди. Табиб-
лар куп маслахат килишиб, «Энди бу етти касрнинг хар'
бири ичига биттадан хурдек гузал кизни келтириб
куйсак, шохнинг бутунлай тузалиб кетиши, кувват то-
пиши мумкин. Кайси шохнинг хурваш кизи булса, уни
шаханшохга никохлаб берсин», деган карорга келишди.
Шохлар фикр юритишиб бу муаммони хам хал килишди.
Етти шохнинг еттита паримисол кизлари бор эди. Дар
бири хам гузал, хам окила булиб, поклик пардасида олам
куёши, хусн буржида равшан юлдуз, лутф дуржида пок
гавхар булиб, шаханшох никохига муносиб эди. Шохо-
на базм уюштириб, етти гузал шох Бахромга никохлан-
ди-да, туйдан сунг келинларнинг хар бири уз отаси то-
монидан курдирилган касрни манзил килди.
Табиблар шох Бахромнинг касрларга бориб ором олиш
вактини белгилашиб, харамларга ташриф буюришни юл-
дузлар амрига кура шанба кунидан, мушкин (кора) ранг-
ли касрдан бошлашга маслахат беришди.
Шанба куни эрта тонгда Бахром мушкбу гузал билан
май ичиш учун кора касрга йул олди. Бу ердаги хамма
нарса мушк ранш да буяиб,-колкера, мушкин тактда Чин
газоли утирар, кора рангдан зулмат тусини олган уйда
ой юзли гузал зулмат ичидаги хаёт суви каби куринар-
ди. Кора кийимлар кийиб олган Бахром касрга киргач,
махваш томон юрди. У тахтга чикиб утиргач, ёнидан
куёш рашкини келтирадиган сохибжамол махбуба жой
олди. Сокийлар икковларига мушк ранги кадахларга мушк
хиди анкиб турган май тутишди. Шом мушк сочиб, олам
юзини мушк рангига буяганига кадар касрдаги аъёнлар
ишрат килишар экан, бу шанба Бахром учун азали кун
булди. Хакимлар шохга бусадан бошка ишлардан узок
булишни буюришган эди. Буни махбуба хам билар, шу-
нинг учун узини шохдан йирокрок тутарди. Шох кун-
дузлари ишрат билан банд булиши, кечалари эса купрок
ухлаши зарур эди. Лекин кунглидаги алам-кайру кузи-
дан уйкуни учирганди. Махваш уз пардаси ичига кириб
ётди, лекин хижрон шох кузига жахонни к о р о в у килди.
У уз Дилоромининг узун сочлари хаёли билан тулганар-
ди. Рам туни азоб бераётгани, уйкусизлик узини хароб
килаётганини сезган шох «Бир-икки ходимни каср олди-
даги йулдан бориб, бирон одам йуликса уни хузуримга
олиб келишга буюринглар, токи у одам узи курган-бил-
ган вокеаларни ёки афсоналардан менга сузлаб берса,
шояд кузимга уйку келиб осойиш топсам», деб амр килди.
Йулга тушган ходимлар куп утмай шох олдига бир сай-
ёхни олиб келдилар. Парда олдига келиб, ер упиб курпа-
чага утирган мусофир шохнинг бирон кисса айтиб бери-
ши хакидаги хукмини эшитди ва уни дуо килгач узи
билган афсонани сузлашга киришди.

Биринчи иклим йулидан келган мусофирнинг


афсонаси
Бир бор экан, бир йук экан, Хиндистон мамлакати-
да бир шох булган экан. Унинг аскарлари чексиз, ха-
зинаси бехисоб булиб, Хитой хам, Кашмир хам унга
тобеъ экан. Сарандиб шахри унинг пойтахти булиб,
исми Жасрат, лакаби эса Хон экан. Хашаматни севув-
чи бу шохни жахон эли Ж асратхон деб аташаркан.
Унинг донишда ягона, хуснда нодири замона бир угли
булиб, отаси кунглининг сурури, хинд халкининг куз
нури экан. Унинг лутфу хулки р о я т с и з , фахму идроки
нихоятсиз булиб, илму камолда хам мохир экан. Хеч
кимга озор бермайдиган бу шахзоданинг исми Фаррух
булиб, олам эли унга банда экан. Кирк йил султонлик
килиб, ёши саксонга якинлашган шох утлига мулку
тожини, Хиндистоннинг бор молу дунёсини хам, Хи­
той мамлакатининг хирожини хам беришни узига фахр
деб хисоблар, лекин Фаррух салтанатни эмас, факир-
ликни хуш курар, шу туфайли отасининг таклифини
рад этиб келар экан.
Бир кеча ибодат пайтида саждадан сунг кузига уйку
келиб, бир туш курди: шахзода бир биёбонда бехисоб одам­
лар орасида юрганмиш. Кишиларнинг барчаси бир тарафга
караб кетишарди. Уша орада устига кора мато ёпилган бир
махмил - кажава хам булиб, бир махал тонг шамоли эсди-ю,
кажава пардасини кутариб юборган эди, унинг ичида бир
пари, паригина эмас, балки шарк куёши утиргани куринди.
У куёшнинг алангаси шахзода жисмини куйдирди. Бундан
бехол булган Фаррух кажава томонга бовдан эди, дилини
уртаган париваш бошка куринмади: парда унинг чехрасини
тусиб турарди. Кулогага одамларнинг «Бу Кудс ери» деган
овозларигина эшитилди холос.
Фаррух чучиб уйгонди-ю, кузидан уйкуси учди. Бор-
ган сари харорати кучайиб, кунглидаги изтироби ортар
экан, бирон чора топмаса, ишк зулмидан узининг халок
булиши мукаррарлигини англаб етди. Сунг Куддус даш-
ти томон сафар килишга бел борлаб, тонг отгач отаси
хузурига йул олди-да, ер упиб уз муддаосини баён килди:

«Ким жах,онгардлир эрур кавасим,


Йун зни манъ этарга дастрасим.
Хирадим килди бу хавас бехуд,
Чун хзвас ?олиб улди, кетди хирад.
Бу азиматда ихтиёрим йун,
Азм то килморум царорим йук-
Буйла ишким манга таваллодур,
Шохдин рухсат улса авлодур.
Булмаса рухсат улгуча огах
Кетгудекман бошим олиб ногах»-

Отаси бу сузларни эшитгач, юрак барри куйиб, хар


канча илтижо килмасин, урлини сафардан воз кечдира
олмади. Куз ёшларини туфондек окизса хам, орзуси
ушалмади. Охири шахзоданинг ишк утига мубтало булга-
нига ишонч хосил килиб, кушинининг ярмини ажратиб,
хазинасининг ярмини хам берди-да, урлига рухсат килиб,
шод этди ва у билан хайрлашди.

Ц 255 Ц -
Фаррух йулга равона булиб, хеч ерда дам олишга тухта-
май, туну кун юриб, шахарма шахар кезиб борарди. У
замонда одамлар Каъба урнига Куддусни тавоф кили-
шарди. Фаррух у шахарга етиб борганида юз минглаб
ибодатчиларнинг тавоф килиш учун йирилишаётганини
курди. У хам пок кунгли билан тавоф этиб, туфрокка
бош куйди-ю, там каби йигаар экан, Яратгандан уз му-
родига етказишини илтижо килди. У узи излаётган гузал
махбубасини учратиб, висолидан мурод хосил килишга
шошиларди. Бир неча кун хаммаёкни айланиб чикса хам
сохибжамол дилбардан хабар тополмади. Бир неча кун-
дан сунг тавоф учун бу ерга келган одамлар уз ватанла-
рига кайта бошлашди. У рамгин холда уйкуга кетган эди,
тушида бир кишининг «Муродингга етмокчи булсанг, бу
ерда турмай, эрта тонгда Халаб томон йул ол», деган
овозини эшитди. Уйронгач, токати ток булиб, Халаб сари
йулга тушди.
Халаб томон бораётган йуловчилар роятда куп булиб,
йулда сув жуда оз эди. Шунинг учун узи билан икки-уч
юз кишини олиб колди-да, колган сипохларга Хиндис-
тонга кайтишни буюрди. Улар истар-истамас ватанлари
томон йулга тушдилар. Шахзода Халаб томон кетаётган
одамларга хамрох булиб бораркан, сирдоши дарди, дусти
ох эди. кхулда оир неча бор дам олиб, анча иул юриб,
нихоят шахарга якинлашдилар. Халаб якинидаги дашту
шахар кучалари одамлар билан тула булиб, хамма ёкдан
шовкин сурон эшитиларди. Фаррух улар орасида узи
тушида курган кора пардали кажавани изларди. Бир ма­
хал кузи шахар дарвозаси томон юриб бораётган туя
устидаги кора рангли кажавага тушди. Шу дам шамол
ж ди -ю кажава пардасини кутариб юборди-да, унинг ичи-
да куёш мисол гузал бир париваш куринди. Тушда курган
сохибжамолни топганидан шодликка тулган Фаррух уни
кайта курмок учун боккан эди, парда ёпиклигини куриб
жахон унинг кузига коронги булиб кетди. Кузида нур
колмай, хушини йукотган шахзода узига келганида дашт-
ни барча тарк этган булиб сафар ахли уз ватанлари
булмиш Халаб ичига кириб кетгандилар. Фаррух изти-
робга тушиб яна хижрон аламини торта бошлади. Буни
сипохларга сездирмасликка интилса хам, унинг холати-
даги узгаришни кузатган одамлари хайрон булиб, ши-
вирлаша бошлашди. Улар шахар ташкарисидаги бир ман-
зилга тушдилар. Хаёлга ботган Фаррух уз сипохлари
сузларини хам, уз сузларини хам англамасди. Шахзода
холидан ташвишланаётган ходимлари уни ураб олишди, у
эса узини уйкуга солиб ётаверди. Буни курган сипохлар
хотиржам булиб уйкуга ётишди. Одамларининг каттик
уйкуда эканликларига ишонч хосил килган Фаррух урни-
дан турди-да, кулига когозу калам олиб шундай мактуб
ёзди: «Бу олам турли ходисаларга тула, такдирда ёзилган-
ни курмасликнинг иложи йук. Менинг такдиримга овора-
лик, ишку бечоралик ёзилган экан, бу дардларни тортиш
мен учун заруратдир. Сизлар эса бу рурбатда турмай, мени
хам излаб юрмай, ватанга кайтинг, тирик булсам, сизлар
билан уша ерда учрашамиз». Бу хатни уз урнига куйди-
да, шохона кийимларини ечиб, устига кора рангли бир
матони ташлади ва уйдан охиста чикиб, шахарда кучама-
куча кеза бошлади. Телбасифат хар томон югурар экан,
бир гулханни топди-да, устига кора палосни ёпганича, яна
ишк утида изтироб чека бошлади.
Эрталаб тонг отгач, шахзоданинг одамлари уни топи-
шолмай хар томонга югуриб уни излай бошладилар. Икки
кеча-кундуз кидирсалар хам, харакатлари бекор кетди.
Нихоят у ёзган мактубни топиб олишди-да, йиглаб-сик-
таб ватанлари томон йулга тушдилар.
Фаррух шохликдан гадо холига тушгани, юз балога
гирифтор булаётганини, уз ишига чора тополмаётганини
уйлаб рам чекар экан, бир неча кун сув хам ичмади,
овкат хам емади, охири «Бу ахволда юраверсам, ишим
битмайди, яхшиси оёкка туриб, ётиб колгунча ёримни
излай», деб шахар ичига караб йул олди. Бир-икки кун
кучама-куча севгилисини излади-ю, ундан дарак хам то-
полмай, бехол булиб, бир вайрона ичига кириб ётиб
колди, хаётдан туйиб, улар холатга етишди.
Халабда бир бой хожа булиб, мехмондорчилик унинг
одати эди. Эл орасида обру-эътибори юксак бу одамнинг
молу давлати хисобсиз булиб, уйи мехмонхонага ухшар,
ошнаю бегоналар учун бу уй доим очик эди. Рахмдил ва
сахий бу хожанинг исми Ахий булиб, баъзи-баъзида от
суриб, йул бошларию вайроналарни куздан кечириб юрар-
кан, мазлум ва хасталарни куриб колса, дархол унинг
кунгли захмига малхам буларди, шу туфайли хам шахар
ахли уни роятда хурмат киларди.
Бир куни шу одатига кура шахарни кезиб юрган Ахий
Фаррух бехол булиб ётган вайронага назар ташлар экан,
уни куриб колди-да, отидан тушиб, хастанинг олдига ке-
либ: «Эй рахму шафкатга мухтож одам, кимсан, ахволинг-
ни менга маълум килгин», деб мурожаат килди. Фаррух
юзини очиб, салом берди ва утириб: «Эй хожа, йулинг-
дан колма, мендан хол-ахвол хам су рама, токи кунглинг-
га рамим асари юкиб, жонингга утим учкунлари тушма-
син», деб жавоб килди. Унинг покиза юзини куриб, таъ-
сирчан сузларини эшитган Ахийни:

Хам юзи они бецарор этди,


Х>зм сузи они зшкбор ЭТДИ.
Не куруб эрди уйда турфа жамол,
Не бу янглир эшитмиш эрди манол.
Билдиким, бас азиз пайкардур,
Англадиким шариф гавхардур.

Кейин кийинчилик билан уни отга миндириб, уйига


олиб кетди-да, азиз мехмондек эхтиром курсатиб таом
ва шарбат билан мехмон килди. Фаррух хам мехбонлик
одобини намойиш этиб, мезбон саволларига окилона
жавоблар берар экан, Ахийни лол колдирарди. Мехмон-
га бир хужрада жой хозирланганди. Лекин Фаррух туни
билан ишкдан нола килиб, рам-андух чекар, кундузлари
хомуш булганича мехмонхонада утирарди. Ахий унга
хилма-хил либослар таклиф килса хам, мехмон уз пало-
сидан айрилмасди.
Хожа уз мехмони ётган хужра атрофига бир неча му-
лозимни куйиб, унинг ахволидан хабардор булиб туриш-
ни тайинлаганди. Бир кеча улар Фаррухнинг яширин
оху куз ёшларидан огох булиб, бу хакда Ахийга хабар
етказдилар. Хожа барча одамлар ухлаётган махал хужра
ёнига келиб кулок солди-да, мехмоннинг дарду аламлари
хаддан ошиб унинг кунглига ажиб бир ут туташгани,
элнинг эшитишидан андиша килиб, паст овоз билан ох-
фарёд чекаётганини, гох дилбари, гох сипоху мамлака-
тини эслаб нола килаётганини англаб, кунгли бузилиб
кузидан ёшлар окиза бошлади. Мехмоннинг шох экан-
лиги, лекин бир нарса уни изтиробга солиб, бу ерларга
келиб колганини сезди-да, унга бирор чора топиб ёрдам
курсатишни дилига тугиб куйди. Бунинг учун эса аввало
дарди сирини билиш керак. Бундай холларда ишк утида
коврилаётган ошиклар ахволини уни мает килган холда
билиб олиш мумкинлигини эслаган Ахий шу йулни ту-
тишга карор килди. Тонг отиши билан хожа мехмонхо-
нага йул олди, кетма-кет у ерга Фаррух хам кириб кел-
ди. Егуликларга мул дастурхон атрофида икковлари тушга
кадар кизрин сухбатлаш иб утирдилар. Куёш ботиши
якинлашгач, хожа май келтиришни ва хонандаю созан-
даларни чакириб келишни буюрди. Базм бошланиб му-
сикаю ашулалар янграй бошлагач, ичаётганлар сархуш
булдилар. Шунда хожа кулига май тула жомни олиб,
таъзим билан шахзодага тутди-да, узи хам кулига жом
олиб, икковлари кутаришди. Сокий барчага кадах тут-
гач, узга бир сокий яна кадахларга май тулдириб узата
бошлади. Шу тарзда кадахлар бир неча марта айлангач,
базм ахлининг кайфи оша бошлади, хамма гапга тушиб
кетди. Хожа эса Фаррухни хонага таклиф этиб, сухбат
бошлади. Шахзода хам кайфи ошгани учун мамлакату
давлати, амалга ошмаган орзуларини эслаб, кузларидан
ёш окиб, уз бошидан утганларни сузлашга тушди. Май-
ни оз ичган Ахий хилма-хил саволлар бериб, мехмон­
нинг насаби-ю давлатини, Жасратхондек отаси борлиги-
ни, тушида бир паривашни куриб, ошик булганини, у
париваш шаксиз Халабда яшашини билиб олди. Хожа
мехмон мафтун булган гузалнинг куриниши кандайлиги
хакида савол бериб, Фаррух жавобларини эшитар экан,
жисмига харорат, кунглига изтироб тушди. Чунки мех­
мон айтган белгилар унинг аёлига хос эди. Демак, бу
ошик йигитнинг кунгли унинг ёстивдошига тушиб кол-
ган экан. Узича «Бу рариб ошик шидлшу давлатидан воз
кечиб, улимга хам рози булиб, орир ахволга тушиб кол-
ган экан, хижрон дардида халок булиши хам мукаррар.
Унинг дардига менгина чора кила оламан.

Килмасам, улса ул мурувват эмас,


Они яхши мурувват ахли демас.
Киши бу ишга чора килмаему,
Манга ахли харам топилмасму?»

деб уйлади-да, мехмонга караб: «Эй мусофир йигит, рам


ема, мен бу дардингга даво кила оламан, сени хонумо-
нингдан айириб сарсон килган сохибжамол бизнинг эл-
дан булиб, менинг кариндошимдир. Сени максадингга ет-
казаман, лекин сен менинг айтганларимни килишинг ке-
рак», деди.
Фаррух шодликдан куз ёшларини окизиб, Ахий оёри-
га бош куйди-да: «Агар менинг дардимга дармон килади-
ган булсанг, нимани буюрсанг, албатта, бажараман», деди.
Икковлари келишиб олишгач, мает холда уйкуга кетди-
лар. Тонг отгач, шахзода хожага бокиб: «Агар ваъдангни
унутмаган булсанг, менга не ишни буюрсанг, тайёр ту-
рибман», деди. Хожа мехмонни хаммомга, танини чирки-
дан тозалашга йуллади. Кайтиб келгач, унга шохона ки-
йимлар кийдиришди-да, кора палосидан озод этишди. Фар­
рух шохона отга миниб, каердек зарнигор уй томон юрди.
Уни эшик олдида колдирган Ахий харамига кирди, гул-
чехра аёли ниёзу ноз билан кутиб олди. Икковлари ути-
ришгач, хожа аёлига мурожаат килиб: «Тангри такдири
билан икковимиз шу пайтгача шоду хуррам яшаб келдик,
сенинг ишларингдан менгина эмас, балки худо хам хуш-
нуддир. Лекин бу айём айрилиш пайти келди», деди-да, хай-
ратдан котиб колган паривашни талок килди. Ахий аёлига
хисобсиз молу пул, купдан-куп лаълу дурлар берди-да, сунг:
«Сени бир шахзодага никох киламан», деди. Париваш хар
канча фарёд кутариб, ялиниб ёлборса хам, хожа уз фикри-
дан кайтмади, нихоят розиликдан бошка чора йуклигига
тан берган гузални шохона туй килиб Фаррухга никох-
лашди. Кейин Ахий уз мехмонига куплаб яхши кийинган
кулу чурилар, кимматбахо матолар ёпилган туяю хачир-
ларни хадя килиб, йулга узатди-да, бир манзил йулга хам-
рохлик килгач, улар билан хайрлашди-ю, ёдгорлик булсин
деб Фаррухнинг кора палосини сураб олди.
Шахзода йулда борар экан, Ахийнинг килган ишлари
хакида фикр юритар, унинг хайрлашиш чоридаги рамгин-
лигидан изтироб чекарди. Дилидаги хижрон ути аланга-
си пасайгач, Фаррух уз гузали хузурига кирган эди, ёри
кузлари ёшли экани, юзларини тирноклари билан маж-
рух килганини куриб хайрон булди. Шахзода унинг FaM-
гинлиги сабабини сураган эди, гул юзли махбуба: «Хар
кимни талок эмас, никох хурсанд килади», деб жавоб
килди. Фаррух хайратга чумиб: «Эй париваш хур, сузла-
рингга тушунмадим. Талок сузини нега тилга оляпсан,
васл ичида фирок хакида гапиришинг нимаси?», деб сура­
ган эди, ой юзли сохибжамол кузларидан ёш тукиб шах­
зодага уз саргузаштини сузлаб берди. Унинг гапларини
эшитган Фаррухнинг узини халок килишига оз колди.
Кейин у хам тушда курган ёри висолига етиш йулида
чеккан азобларини тула-тукис сузлаб берди. Сунгра:

Деди: «Дардимга гар даво курмон,


Буш а зулми санга раво курмон.
Айлабон лутф бехисоб асру,
Килди бизни Ахий хароб асру.
...Гар анга бу кадар мурувват бор,
Бизда хам шаммаи футувват бор.
Сен хам энди шукуфта дил булрил,
Манга икки жахон сингил булрил»

деди-да, паривашни хурсанд килиб чикиб кетди. Улар


туну кун йул юриб Хиндистонга етиб бордилар. Бу вакт-
да Жасратхон вафот этган булиб, утлини узига валиахд
деб эълон-килган экан. Шунинг учун халк унинг истик-
болига чикиб кутиб олди. Фаррух отаси тахтига чикиб
утиргач, узига сингил булиб колган паривашни хурсанд
килиш учун унга Ахий хузурида булганидек каср ва бог
барпо килишга буйрук берди: «Юзта мохир хунарманд
узларининг бор махоратларини ишга солиб гузал каср
билан бом и тугалласинлар», дейилган эди фармонда. Куп
утмай каср билан бор тайёр булди. Улар Ахий даргохи-
даги шаклга эга булиб, роят гузал эди. Гуёки Халаб Хиндга
кучиб келганга ухшарди. Сунг паривашга шу касрга кучиб
утиш хукм килинди. Уйни ва богни куздан кечирган со-
хибжамол узини худди узининг олдинги манзилидан чик-
магандек сезди. У шохга сингилдек азиз булиб, юзта
гузал киз хизматида эди. Нозу неъматлар эса бехисоб
эди.
Хинд диёрида ана шундай ишлар килинаётган вактда
Халабда колган Ахийнинг холи не кечди экан? Узининг
гул юзли ёридан кунгил узган Ахийнинг толеъ юлдузига
зарар етиб, экинлари офатга учради, савдоси хам зиён
курди, килган чоралари фойда бермай, ахволи тобора
ёмонлаша бошлади. Душманлари буни куриб, шахар
шохига: «Ахий мамлакатни хароб килиш учун бошка
бир шохнинг хизматини килиб, унга куплаб молу дунё
бериб Халабдан жунатиб, душманларимизга кушилди»,
деб арз килдилар. Хукмдор уларнинг сузларига ишониб,
разаб билан Ахийни тутиб, бор мол-дунёсини тортиб олди
ва уни улдирмокчи булди. Хакикий ахволдан хабардор
булган зиндонбоннинг унга рахми келиб, кочириб юбор-
ди. Шох одамлари тутиб олмасликлари учун Ахий ки-
йимлари-ю куринишини узгартириб, яланроч булиб, гул-
ханлар атрофида девоналардек кезиб юрди. Фаррухнинг
кора палосини топиб уни устига ёпиб олди-да, Фаррух
диёри томон йул олди. Бир канча муддатда тору дашт-
ларни босиб утиб Сарандиб тахтига етиб келди. Узок
сафар уни холдан тойдирган эди, у бир вайронадан жой
топиб, фарёд урганча йщ илиб колди.
Фаррух Халабга килган сафаридан кайтгач, Ахий иши-
ни узига одат килиб олиб, катта бир мехмонхона кур-
дирган, рарибу мусофирлар у ердан узига нажот топар-
ди. Шох гох-гох от миниб, шахар атрофини кезар ва
мухтож бечораларни топса, уларга мехрибонлик курса-
тарди. Ахий бу шахарга келиб, вайронада йикилган куни
хам Фаррух шу максад билан шахарда кезиб юрарди.
Бир вайронага кузи тушган шох кора палое ёпиниб ётган
бехол одамни куриб колди-да, узининг Халабдаги ахво-
лини эслаб «Бу рариб ким экан, кандай машаккат билан
у бу ерга келиб колди экан?» деб уйлар экан, палосни
таниб колди-да: «Эй рариб урнингдан туракол», деб унга
мурожаат килди. Ахий уйрониб, бошини кутарди-ю, шох-
ни дарров таниди. Фаррух хам уни таниб, отидан ох тор-
тиб тушди-да, икковлари кучоклашиб кетдилар. Зор-зор
йирлашиб, бир-бирларидан хол-ахвол сурашишга бошла-
дилар. Шох аъёнларию сипохлар бу учрашувдан хайрат-
да эдилар. Кейин барча шох сарсйи томон йул олди.
Фаррух Ахий килган ишни эслаб, аввал уни хаммомга
юборди. Ахий у ерда йул чангларидан поклангач, узига
тайёрлаб куйилган кимматбахо кийимларни кийгач, му-
лозимлар уни шох кошига олиб келдилар. Фаррух азиз
мехмонга атаб шохона базм уюштирди. Зиёфат бир неча
кун давом этди. Бир куни шох бор давлат арконларини
туплаб, Ахийнинг Халабда узига курсатган бехад яхши-
ликларини сузлаб берди. Сарой ахли бу раройиботларни
эшитиб, хожага офаринлар айтдилар, оёкларини упиб э ф и ­
ром изхор килдилар. Шох дедики: «Мен подшо булсам
хам, хожанинг килган яхшиликларига муносиб жавоб бера
олмайман. Менинг кариндошларим ичида иффатли бир
киз бор. Уша гузални хожага никохлаб беришни истай-
ман. У уз жуфтини мени деб талок килган эди, шу синг-
лим энди унга жуфт булса, мен бахтиёр булардим».
Бу сузлар барчага маъкул булди. Шундан сунг шохо­
на туй бошланди. Шох Ахийга мехрибонликлар курса-
тиб, бор-йурини, хатто уз мамлакати ихтиёрини унга так-
дим килди. Хутба укилиб, шох уз синглисини Ахийга
никохлаб бергач, хожани келин утирган уйга бошлади-
лар. Хожага бу ердаги барча нарсалар: осмонупар каср,
дарвозаю эшиклар, накшлар - барчаси таниш булиб
куринди. Келиннинг уйига оёк куйган замон барча халк
ташкари чикдилар. Келин уз юзидан пардани олгач, ик­
ковлари бир-бирларин куриб, оху-фарёд уришиб бехуш
булиб йикилишди. Узларига келишгач, кузларидан ёш
тукиб, яна бехуш булиб йикилишарди.
Хижрон изтироби таскин топгач, хожа уз дилбари-
дан: «Мен хайратланганимдан узимга келолмаяпман. Бу
холатни узинг тушунтириб бергин», деб суради. Шунда
париваш хожадан айрилганидан сунг бошига тушган во-
кеаларни, шох Фаррухнинг илтифотию МуруВБЗТИНИ
Ахийга муфассал сузлаб берди. Шундан сунг икковлари
бахт нашидасини сура бошлашди. Икковлари хам узла-
рини Халабдаги уйларида юргандек хис килишарди. Ахий
зарбоф тун кийиб шох ёнида турса хам, уйга кирганида
сафардаги кора палосга ураниб юрарди. Кора полосни
кийиб олган Ахий: «Бор яхшиликлар шу палое туфайли
юз берди, уни ташлаб юборсам турри булмайди», деб шу
кийимда ибодат киларди. Унинг бу ишини курган шох
хам кора кийим кийиб юрадиган булди, шох шу йулни
тутгач, халк хам кора кийишни одат килди.
Бу афсонадан хушхол булган шох Бахром мусофир-
нинг каерлик экани, аждодлари кимлигини суриштирди.
«Менинг ватаним Хиндистон, узим Ахий авлодиданман,
бу ерга кунглим амри билан келдим, муддаом эса шохга
хизмат килмовдир», деб жавоб берди. Шох уни мухтож-
ликдан халос килиб, уз саройидаги хос надимлик манса-
бига тайинлади. Хикоядан шод булган шох яхши кайфи-
ят билан уйкуга кетди.

XXII
Якшанба куни куёш узининг зархал байрорини кутар-
гач, осмон зарбоф кийимини кийди. Кукнинг келини туни-
ни заркаш килиб, ой юзли гузалдек чикиб келди. Шох
Бахром хам куёш мисоли бошидан оёригача олтинга рарк
булиб, куёш каби бехад олтинлар сочиб сарот гумбазни
манзилгох килди. Рум шохининг кизи сарир олтин ичи-
даги куёш монанд булиб, олтин кадахдаги сарир майни
шохга тутди. Кадахга кадах уланиб, сарой ахли окшомга
кадар базм килишди. К орову тушгач, барча таркалиб,
румлик гузал уз пардасидан урин олди. Заррин тахтда
ором олаётган шохнинг уйкуси келмай кечагидек йулга
чикиб бирон мусофирни топиб келтиришни, унинг афсо-
наси ёки бошидан кечирганларини эшитиш истагини бил-
дирди. Мулозимлар йулга чикишиб, тез-тез юриб бора­
ётган бир йуловчини тухтатишди-да, шох хохишини унга
айтишди, у розилик билдиргач, касрга, Бахром хузурига
олиб келишди. Шохни узундан-узок дуо килгач, мусо-
фир уз хикоясини бошлади.

Иккинчи ицлим йулидан келтирилган мусофир


*икояти
Шох Жамшиднинг замонида Рум мамлакатида мохир
бир заргар яшарди. Унинг нодир ишлари халкка маълум
эди. Шох саройида хизмат килувчи бу заргар олтин-ку-
мушнинг софлик даражасини аникловчи сохиб иёрлик
хамда хазинадорлик вазифаларини бажарарди. Кондан
олинган хар олтину кумуш унинг олдига олиб келинар-
ди. Шу хунари туфайли уни Зайди заххоб деб аташарди.
У табиблик, мухандислик билан хам шурулланарди. Туну
кун шохнинг якин сухбатдоши хам, пойтахтнинг асосий
табиби хам у эди. Зайднинг кунлари айшу ишрат билан
утар, шох молини уз моли хисоблар, лекин омонатга
инсофсиз булиб, шох мулкига хиёнат килишдан хам той-
масди. У куп хунарларга мохир булгани учун шох куп
яхшиликлар килиб турар, Зайдни мактагани мактаган
эди. Хеч ким унинг айбини айта олмас, бирон гунохи
шохга ошкор булганида хам, унга эътибор бермасди.
Мабодо эътибор килса, Зайд уз хунарини ишга солиб,
ажойиб асбоб-ускуналар ясаб, шохни тезда жахлидан
туширарди. Юз хил макр-хийла билан шохни алдамай
туролмасди.
Бир куни Зайд шох хузурига кириб, шундай деди:
«Олампанох, шохнинг бошка шохлардан фарки аввало
унинг тахтидадир. Куп шохларнинг тахти ёрочдан ясал-
ган, сизники хам шундай булиб, кимматбахо тошлар би­
лан безатилган, холос. Аслида сиз каби бахтиёр шохлар
олтиндан ясалган тахт устида утиришлари керак. Бун-
дай тахт турган маскан кузни хам равшан килади. Хази-
нангизда олтин жуда куп булиб, микдори кундан-кунга
ортиб бормокда. Бу олтинларнинг хазинада ётишидан
хеч кандай фойда йук. Бу ерда турса, фойдали хам була-
ди, шохга узгача савлат хам беради». Бу сузлар шохга
маъкул келиб: «Бу ишнинг хаёлингга келиши яхши булиб-
ди, энди тезда ишга киришиб, уз хунарингни курсат-
гин», деди. Зайд бу тахтни ясаш учун икки минг ботмон
олтин керак булишини айтганида, шох рози булди. Уста
бу олтинларни олиб, уз ишхонасига элтиб, ишга кириш-
ди. Зайд туну кун харакат килиб тахтни бир йилда бит-
казишга тиришарди. Шу фурсат ичида тахт тайёр булди.
Бу раройиб тахт саккиз пояли булиб, турттаси юкори-
рокда, яна турттаси пастровда эди. Пастдаги турт пояда
туртта гапирадиган тути, баланд поялардан эса туртта
товус урин олган эди. Дуру лаъллар билан безатилган
бу тахтнинг зинаси хам саккиз пояли булиб, шундай
ишланган эдики, шох тахтга чикмокчи булганида, у по-
ялар пасайиб устма-уст тахланар, кадам босгач, у по-
ялар кутарилиб, шох тахт устига чикар, утирганида эса
турт тути: «Шох уз максадларига етсин, бу тахт унга
абадий булсин», деб гапирарди. Шу пайт турттала товус
хам патларини ёйиб, Хумо куши каби шох бошига соя
соларди. Шох кайси томон юрмокчи булса, тахт салгина
ишорат билан юра бошларди. Одамларнинг «тахти ра-'
вон» - юрувчи тахт деганлари шу булса керак.
Ушбу тахт тайёр булгач, шох катта бир базм уюш-
тирди. Уз урнига чикиб утирган шох мохир устага купдан-
куп совкалар бериб, унинг обру-эътиборини янада кутар-
ди. Лекин Зайднинг килмишларидан хабардор булган баъ-
зи хунармандлар тахтни факат олтиндан ясалиши керак
булган холда олтин билан бирга кумуш хам ишлатилган-
лигини билардилар. Фирибгар уста эса шох узининг хи-
ёнатини сезиб колганида хам бу ажойиб тахтни бузиб
ташламаслигига ишонарди. Душманларининг ёмон мак-
садларини англаган Зайд куркаётган булса хам, шохнинг
узига булган эътиборига ишонарди. Бу пайт душманла-
ри сирни шохга етказиш йулини уйлаб топишди. Тахт
устидаги тутиларга ухшаш иккита тути топдилар-да, улар-
дан бирига: «Тахт калбакидир», иккинчисига эса «Уста-
си хиёнатчидир», деб ran ургатдилар. Тахтни асраб ту-
рувчи кишига куп пул бериб, узларига шерик килиб ол-
дилар-да, эрта тонг махали икки тутини алмаштириб
куйдилар.
Эрталаб шох тахтга чиккан чогда ургатилган тутилар
халиги сузларни айтдилар. Шох бундан хайрон булиб
«Бу ишни ким килган булса хам, у Зайд ишидан хабар­
дор одамдир. Устадан куркканидан унинг айбини куш-
лар тили оркали менга етказган. Бу ишнинг хакикатини
аниклаш эса жуда осон», деган фикрга келди-ю, кулига
эгов олиб тахтнинг бир поясини озгина эговлаган эди,
олтин тагига кумуш ишлатилгани аён булди. Бу хиёнат-
ни билган шох Зайдга булган мехр ипларини узиб таш-
лаб, унинг молу дунёсини тортиб олиб, узини занжир-
банд килди-да, зиндонга ташлади. Ушбу зиндон о р з и тор,
лекин туби кенг булган чукурдан иборат эди. Ундан кочиб
кетиш эса мутлако мумкин эмасди.
Зайдга хар куни иккита кулча билан бир обдаста сув
беришарди. Каллобликка кул урган уста бир куни зин­
донга ташланиши мумкинлигини хам уйлаб, олдиндан тай-
ёргарлик килиб куйган, яъни куйлаги остида ичига эгов
солинган ханжарни доимо узи билан бирга олиб юрар
эди. «Занжир хар канча орир булса хам, тушкунликка
тушмай, кутулиш чорасини уйлаб куришим керак», деб
фикр юритган Зайд зиндондан кочиш йулини топди. У
хар куни нон билан сувни олар экан, нонни бир чеккага
куйиб, ханжари билан туфрок казиб, олган суви билан
лой килиб ундан зина ясар эди. Эгов билан оёкларидаги
занжирни кесиб ташлаган уста ноннинг иси билангина
яшарди. Дар куни сувга интизор булиб кутар, уни олгач
эса зина ишини давом эттирарди. Кун сайин мадори куриб
борса-да, зина хам хар куни баландлашиб борарди. Бир
неча ой давомида шу хилда кийинчилик тортгач, охири
зина зиндон о р з и д э г и туйнукка етди, унинг устига эса
у а ц м ^ и п и (ли-
--- г -- г *- — ~~---- г
ПРМП ^ м п т т т т ^ л г т и п м ^ п ш и п г а и п м Ъ ы п
““‘“"“Г1 1
лан тош тагини уйиб, одам сирадиган тешик очди-да, чу­
курдан чикиб кочди. Шох билиб колса тутиб олиб улди-
риши мукаррарлигига кузи етган Зайд тез-тез юриб Фа-
ранг диёрига йул олди.
Зиндонбонлар махбуснинг кочиб кетганидан хабар то-
пишгач, бу вокеани шохга хам етказишди. Унинг кандай
килиб зиндондан кутулиб кетганини англаган хукмдор
Зайднинг макру хийлаларидан хайратга тушди. Бу пайт
Зайд жонини куткариш учун фаранглар мамлакати то­
мон тухтамай йул босар экан, куп кийинчиликларни бо­
шидан кечирди. Бир неча кун машаккат чекиб, Кустан-
тания шахрига етиб борди. Шахар ташкарисида бир бут-
хона булиб, одамлар билан гавжум эди. Унинг ичига кир-
ган Зайд хамма нарса олтину ложувард билан безатилга-
нини, заркор токларига куплаб олтин бутлар куйилгани-
ни, хамма деворлари кимматбахо тошлар билан безатил-
гани, баланд пулат эшиклари кулфлари хам олтиндан
ясалганини, улар кечаси беркитилиб элнинг ибодат кили-
ши учун очилишини билиб олди-да, бутхонани бошдан
оёк айланиб чиккач «Бу ерда шунча текин олтин бор
экану, мен булсам шохнинг олтинига куз олайтирибман»,
деб уйлади-да, узини бутпараст килиб курсатиб, кофир-
лар бажараётган ибодатлару расм-русумларни оз фур-
сатда урганиб олди. У кеча-кундуз ибодат килар, хар
бир бутга ихлосини изхор килиб, уз эътикодининг мус-
тахкамлигини намойиш этарди. Унинг бу хил маккорли-
ги бутхона ахлини шайдо килди, барчалари мурид булиш
истагини билдириб, унинг амри билан ибодат кила бош-
ладилар. Куп утмай Зайднинг макоми янада кутарилиб,
бутхона ихтиёри тамоман унинг кулига утди, эшиклар-
нинг калитлари хам унга топширилди. Шундан сунг Зайд
узи уйлаб куйган маккорликни амалга оширишни бош­
лади.
У кечалари одамлар уйкуга кетган пайтда селдек югу-
риб хар томонни кезиб чикар экан, денгиз сохилидаги
t o f ичида бир Fop борлигини курди. Сафар чорида бир-
икки диндоши билан дустлашган булиб, бутпараст булгач,
хамрохлари ундан узоклашишган эди. Зайд икковини
излаб топди-да, Fop ичини узларига манзил килишга бу-
юриб: «Заргарлик учун кандай асбоблар зарур булса,
уларни тезда топиб яширин холда Fop ичига олиб келинг-
лар», деб топширик берди. Хамрохлари бу асбобларни
келтиришгач, Зайд эл ухлаган чорда рорга келиб хам­
рохлари билан бирга ибодатхонадаги бутларга, лагану
кандилларга ухшайдиган шаклларни темирдан ясаб, ус-
тини олтин билан коплашар, рангли шишалардан жаво-
хирлар тайёрлашар, сунг кечалари яширинча бутхонага
кириб узлари ясаган буюмларни бирма-бир алмаштири-
шар, олтин бутлару асл жавохирларни, олтин лагану
кандилларни эса Fopra элтиб яширишарди. Бир неча муд-
дат шу хил ишларни бажаришди, бутхона ахлидан хеч
ким бу маккорликлардан хабар топмади. Бор олтин бу-
юмлар шу тарзда алмаштириб булингач, Зайд бутхона
ахлидан узининг ватанига кайтиш учун рухсат беришла-
рини илтимос килди. Улар бундай табаррук зотнинг узла-
рини ташлаб кетаётганига оху фарёд кутаришди. Зайд
эса «Мен хам сизлардан ажралишни истамас эдим. Аф-
суски, онам вафот этиб узидан куп молу давлат колди-
рибди, мендан бошка ворис йук. Бориб у мил-дунёни
кабул килиб оламану, яна бутлар олдига кайтиб келиб,
барча бойликларимни бутхонага сарфлайман», деди. Бут­
хона ахли унинг оёкларига бош куйиб «Сен уз юртингга
эсон-омон бориб кел», дейишиб унга купдан-куп coB F a-
саломлар йигиб беришди. Зайд уларни олиб, F o p ичидаги
бутларни копларга жойлаштиришга киришди. Хар икки
бутни бир копга солар экан, жами эллик копни бутлар
билан тулдирди. Олтин лагану кандилларни хам коплар­
га солиб, ораларига матоларни жойлаб мустахкамлади.
Бир катта кемани кира килиб, Fop ичидг тупланган бар­
ча бойликларни яширин равишда кемага ташиттирди.
Бутхона ахлининг совраларини хам кемага орттирди. Сунг
хамманинг кунглини шод килиб, кавми билан хайрляш-
ди. Айрилик утида куяётган бутпарастлар уни кучокла-
шиб, зор-зор йирлашарди. Зайд кемага кадам куяр экан,
уларга бокиб: «Бир хат ёзиб бутхонага яшириб куйдим.
Уни Лот бути олдидан топасизлар. Унда сизлар хакин-
гиздаги гаплар бор. Барчаси сизлар учун фойдали», деди-
да, кемани юргизишга буйрук берди. Кема кетиб борар
экан, бутхона ахли йиглаганларича хатни топдилар-да,
кузларига суртиб укишга киришдилар. Мактубда Зайд
узи килган барча ишларни бошдан-оёк ёзиб куйган эди.
Укиганларнинг бошлари котиб, бутхонадаги нарсаларни
куздан кечиришган эди, хатдаги барча сузлар ростлиги
аник булди. Кофирлар орасида тус-туполон бошланди.
Бу пайт Зайд денгизда уз кемаси билан елиб борарди.
Бир неча кундан сунг кема Рум мамлакати сохилига етиб
келди. Рум шохи узининг кези-кезида кузгаб, жисмига
изтироб соладиган касалига чалиниб бехол ётарди. Бу
касал хуруж килган олдинги йилларда унга Зайд узи
тайёрлаган доридан бериб тузатарди. Табиб кочиб кет-
гач, бир неча фурсат утиб, шу касаллик шохни яна азоб-
лай бошлади. Унга хеч ким даво топа олмас, шохнинг
дарди эса тобора кучайиб борарди. Зайдга берган жазо-
сидан пушаймон хукмдор оррик кучайган пайтда уз та-
бибини эсга оларди.
Зайд сохилга чиккач, бу вокеани эшитди ва барча
молларини уйига элтиб куйди-да, шахар ичида яширин-
ча юриб, кочиш пайтида узи кесиб ташлаган занжирлар-
ни кулу оёгига солди-ю, уша чукур зиндон ичига тушиб
ётаверди. Зиндонбон Зайднинг пайдо булиб колганини
билиб колиб, тезда шохга хабар етказди. Буни эшитган
хукмдор улик кайта тирилгани каби хурсанд булиб кет-
ди ва «Уни тезлик билан хузуримга олиб келинглар»,
деб буюрди-да, унга мул-кул эхсонлар, кимматбахо кий-
имлар ва узининг отини йуллади. Буларни Зайдга олиб
келишганда, у зиндондан чикмай «Мен шох газаби ту-
файли шу чох ичида жуда куп азоб чекдим. Уша хиёнат-
ни килганим учун ундан ун марта купрок олтин тулай-
ман. Яна бир арзим шуки, шох фарангларнинг бутлари-
ни синдирмок, дин ишида уз кунглини кондирмокчи
булиб, икки марта кушин тортди-ю, уз максадига эриша
олмаган эди. Мен уларнинг бутларини парчалаб, олтин-
ларини шох хазинасига топшираман, бор жавохирларим-
ни унинг бошидан сочаман, орир дардини тезда тузата-
ман. Факат бир шартим бор: шох душманларим оёгига
занжир солиб менинг олдимга олиб келсин-да, муродим-
га етказсин. Чунки мен хозир шох саройига борадиган
булсам, улар менга касд килишлари аник. Шунинг учун
бу максадимга эришмасам, чохдан чикмайман», деб жа-
воб килди. Бу гапларни шохга етказишди. Зайднинг душ-
манлари куп жиноятлар килишганидан шохнинг кунгли
колиб, уларни зиндонга ташламокчи булиб турганида
касалликка чалиниб, бу максадини унутган эди. Энди
Зайднинг сузлари бахона булиб уларнинг барчасини кулга
олиш ва зиндонга ташлашни буюрди. Зайд чохдаги уз
урнини уларга бушатиб берди-да, ташкарига чикиб шох
юборган ранг-баранг кийимларни кийди, саройга бориб
шох остонасини упиб, эхтиром курсатди. Сунг хукмдор
утирган хонага кириб ерга тупрок каби бош куйди. Шох
уни кучоклаш учун тахтига чикарди-да, баррига босиб
холини суради, кейин унга кулини узатди. Одатга муво-
фик Зайд унинг кулини упгач, томир уришини курди-да,
касалига кандай даво килишни англаб, турт-беш кундаёк
уни дардидан халос килди. Шох бутунлай тузалиб кет-
гач, узи олиб келган олтину жавохирларнинг барчасини
унинг олдига тукди. Хайратда колган шох кузларига
ишонмасди. Кейин «Булган ишларни хикоя килиб бер-
гин», деб суради. Зайд барча вокеаларни сузлаб берди.
Шох унинг хикоясидан мамнун булиб, келтирилган бой-
ликларни хазинага йуллади ва унга шунча куп эхсон
бердики, бу бойликларни шархлашнинг узи осон эмас.
Шох хукми билан бутларнинг хар бирини юз пора килиб,
дин ахлига таксимлаб берилди. Шундан сунг шох барча­
та олтинранг кийим кийиб юришни буюрди. Чунки ол­
тин заъфарон каби элни кулдиради. Бир неча вактдан
сунг шох буйруги билан зиндон ахли хам озод килинди.
Кутулиб чикканлар хам эл кийимига бокиб кула бошла-
дилар. Уларнинг устидан эса халк ках-кахлаб куларди.
Бахром бу хикояни эшитгач, шод булиб, мусофир-
нинг ватанию аждодларини суради. «Ватаним - Рум мул-
ки, ишим тиб билан хикмат. Мен айтган Зайднинг угли
менга ота булади. Бу томон келишимдан максад эса се-
нинг хизматингни килишдир. Шукрилиллох, бу макса-
димга етдим», деб жавоб берди мусофир. Шох буларни
эшитгач, уни надим этиб тайинлади, хикоядан хузур топ­
тан Бахром уйкуга кетди-да, куёш чиккунча куз очмади.
XXIV
Душанба куни тонг отиши билан шох Бахром бустон
сарви каби райхон ранг кийимлар кийиб, яшил каср сари
кадам ташлади. У ерда шохни яшил рангли кийим кийган
махбуба кутиб олди. Кизнинг узи яшил сабзага, табассу-
ми эса шакарга ухшарди. У ноз билан шохга яшил жом
тутди. Бахром уз дилбари кулидан дам-бадам зумрад ранг­
ли кадахни олиб ичар экан, кузини уйку босди, лекин
хаёллар ичида колган хукмдор яна ухлай олмади, шунда
мулозимлар олдинги кунлардагидек йулга тушиб, биёбон-
да кетаётган бир мусофирни шох хузурига бошлаб келди-
лар. Бахром «Парда ташкарисида утириб, афсона бошла-
син», деганидан сунг мусофир аввал олампанохга мадху
сано айтди-да, сунг дуо килиб, уз хикоясини бошлади.

Учинчи иклим йулидан келган


мусофир айтган афсона
Бундан анча муддат аввал Мисрда бир бадавлат ва
сахий хожа яшарди. Молу дунёси сероб, узи хожатба-
рор ва мехмоннавоз булган бу бойнинг жахонда тенги
йук, барча фазлу хунарларга мохир фарзанди булиб,
жамоли Юсуфи мисрийдек гузал, моли-дунёси хам Миср
шохиникидек бехисоб эди. Отасининг моли хам унинг
ихтиёрида булиб, илму фазл ахли уни гоятда хурмат
килишарди. Унинг оти Саъд булиб, отаси уни жуда хам
эъзозлар эди. Унинг хашаматли бир мехмонхонаси булиб,
у ерга танишлару бегоналар йирилишар, мусофирлар
келиб колса, Саъд уларни турли неъматлар билан сий-
лаб, муродларига етказар, касбу корлари, курган-бил-
ганларини суриштириб, узига номаълум нарсаларни эшит-
са, уларни урганиб олишга интиларди. Шу усул билан
хилма-хил илмларни касб этган, хатто сехру найрангни
хам, кимё билимини хам урганиб олганди.
Бир куни яшил кийимлар кийган икки мусофир шу
манзилга кириб келди. Саъд уларни очик чехра билан
кутиб олиб, зиёфат килди. Мезбоннинг узларига курса-
таётган хурмату саховатини курган мехмонлар хайратда
эдилар. Бир куни Саъд уларни хурсанд килиш учун базм
ташкил килди-ю, май ичиб ширакайф булган икки мусо­
фир билан хилма-хил мавзуларда сухбатлаш а туриб
«Узингиз кайси мамлакатдан буласизлар, нима сабабли
яшил либос киясизлар?» деб сураб колди. Мехмонлар:
«Ватанимиз жуда гузал булиб, оти Ш ахрисабз ёки Каш-
дир. Хаммаёк ям-яшил, уту уланлари хам суви рангида.
Ана шу диёр юртимиз булгани учун яшил рангли ки-
йим кийиш одатимиздир», деб жавоб килдилар. «Энди
уз хаётингиз давомида курган ажойиб ходисалардан га-
пириб берсанглар», деб илтимос килди мезбон. М ех-
монлардан бири сузга киришиб, шундай деди: «Бизнинг
диёримиз томонда бир ажойиб улка булиб, уни одам­
лар Китвар деб аташади. У ерда баланд бир бутхона
мавжуд булиб, ичию ташкариси турли-туман жонивор-
лар суратлари билан тула. Бирон киши у бутхона ичи­
да кечаси билан колиб, ухласа, албатта бир туш кура-
ди, тушда унинг олдига калати киёфадаги икки сурат
келиб, унинг юзига кузларини тикиб туриб, биттадан
ran айтади. Бири уйкудаги кишининг келажакда кура-
диган яхшиликлари хакида хабар берса, иккинчиси
унинг бошига келадитан ранжу а лам л ар дакида сузлаи-
ди. М усофир уларнинг сузларини эшитиши биланок
уйкудан сесканиб уйгонади-да, урнидан тура солиб яхши
иш сари шошилади, ёмон ишдан эса узини химоя килиш-
га интилади».
Биринчи мусофир шу сузларни айтгач, иккинчиси да-
вом эттирди: «Уша бутхона ичида ёруг юзли бир муйса-
фид пир хам утиради. Ким тушида куринган ишларга
йул тополмаса ёки машаккатга чораси булмаса, у пир бу
ахволдан хабардор булади-да, уша ондаёк унга тадбир
курсатади. Шарт шуки, туш курган одам бу пир олдига
бориб уз холини унга баён килиши ва у курсатган мас-
лахатларга амал килиши зарур».
Бу афсонани эшитган Саъд уша ибодатхонага бориб,
айтилган сирларни уз кузи билан куриш орзусида хуш и-
дан айрилди. Кечаси билан савдойи булиб ётди-да, охири
Шахрисабз томон сафар килишга бел боклади. Тонг ёриш-
гач, отаси олдига бориб, уз муддаосини баён килди. Хожа
уни уз орзусидан кайтаришга хар канча харакат килма-
син, фойда бермади. Сунг йотлаб, урли рамида ох урди-ю,
уни тангрига топширди. Олдига бор молу пулларни тукиб:
«Кунглинг истаганича ол», деб мурожаат килди. Саъд
сафар учун лозим булган нарсаларни тайёрлашга буюр­
ди. Ишчилар ун кун утиб тиним билмай ишлаб, нихоят
сафар хозирлигини тугатишди. Ш охона бу карвонда
катор-катор нор туяларга ортилган бехисоб олтину ку-
мушлар, камарлари лаълу гавхарлар билан безатилган
турт юз кулдан ташкил топганди. Сафар учун зарур
булган хамма нарса мухайё эди. Саъд икки яшил кийим-
ли мусофирни узига хамрох килиб, икки кузларидан
ёшларини тукиб отаси билан хайрлашди. Карвон ман-
зилга тезрок етиб бориш учун хар икки манзилда бир
тухтаб борарди. Унинг яшил кийимли хамрохлари Саъд-
га Хизр мисоли йул курсатиб боришарди. Анча муддат
биёбонни босиб утишгач, истаган манзилларига етиб ке-
лишди. Икки мусофир Саъдни узлари тасвирлаган бут­
хона томон бошлашди. Ибодатхона якинида отларидан
тушишган Саъд ва хамрохлари, хушхаво жойда утириб
овкатланиб олишгач, бутхона ахлига куп эхсонлар тар-
катдилар. Сунг Саъд бутхонани тезрок куришга шошил-
ди-да, икки хамрохи билан ичкари кирди. У сайр килиб,
хаммаёкка назар ташлар экан, хар кадамда хайратланар-
ди. Коронру тушгач, Саъд яна бутхона ичига киришга
интилди. Бундан хабардор булган карвон ахли одамлар
бундай кизикишидан куп зарар курганларини айтиб. уни
кайтаришга харакат килишди. Лекин хаваси зурайиб
бораётган йигитга бу хил маслахатлар ёкмади.
Шундан сунг Саъд бутхона ичига кирди ва унинг бир
чеккасида ухлашга жой тогтди. Барахмон эшикни мах-
кам килиб беркитгач, унинг кунглини вахм босиб, чикиб
кетишни хам уйладию, лекин уз максадига етишни аф-
зал билди. Унинг кузига тонгга кадар уйку келмади, эрта
тонгдагина кузлари юмилиб ухлаб колди. Тушида унга
шу ибодатхона куринди, узи шу ерда сайр килиб юрган-
миш. Бир махал узи кушга ухшаган, лекин яшил рангли
икки ёкимли сурат сайраб баланд кутарилдилар-да, учиб
келиб, унинг бошидан айланиб утишгач, олдига куниш-
ди. Бири «Сенинг насибанг юзи шарк куёшидек гузал
пари булади», деди. Иккинчиси эса куркинчли килиб:
«Сени дев асир килиб икки оёгингга занжир солади»,
деб айтди. Бу ажойиб ишлардан хайратга тушган Саъд
сесканиб уйгонди-ю, фотон чекиб, хар тарафга бокар экан,
тонг отиб, хар томон ёришиб кетганини курди. Урнидан
тура солиб, эшик томон югурган эди, барахман эшикни
очди. Саъд ташкари чикди-да, узи хакида FaM чекишаёт-
ган хамрохларини курди. Тушида юз берган ходисалар-
дан савдойи булаёзган йигит кечгача бекарор булиб,
фотону зор килди. Мулозимлар яшил кийинган мусо-
фирларга мурожаат этиб: «Сузларинг рост булиб чивди,
хожамиз телба булиб колди, энди узингиз чора топиб
беринг», дейишди. Иккинчи мусофир эса: «Мен сенга:
«Пир чорасини топиб беради, деган эдим-ку. Туракол,
унинг олдига борзйлик, шояд дзрдингга дзво топилсн'>,
деди. Саъд хамрохлари билан бирга пирни излашга туш-
ди. Баланд t o f томон йул олишиб, t o f ичидаги KopoHFH
Fop ичига кирдилар. Fop ичида бир айвон булиб, уни t o f
казувчининг тешаси хозирлаган эди. Унинг турида муйса-
фид пир утирарди. Унинг танаси сочлари ичида яширин-
ган, гуё жахон тун зулмати ичида эди. Куигли ичида
илмлар яширинган, мисоли кон ичидан жавохир кони
урин олгандек эди. Етти юз йилдан ошик умр курган,
хаётдан умиди хам, куркинчи хам колмаган бу кекса оти-
ни халк Пайлакус хаким деб атарди. Кирган одамлар
хайратдан котиб кулларини ковуштирганларича жим
туришарди. Улар кириб келганларини курган пир сочла-
рини очиб юзини курсатгач, юзининг нури давронни куёш
нури ёритгандек равшан килиб юборди. У мехмонларга
илтифот курсатди. Пирнинг шукухини курган мусофир-
лар туфрокка юзларини куйишди. Пир Саъдга бокиб:
«Эй бахтиёр фарзанд, жамолингни курибок барча холинг-
ни фахмлаган эдим. Сузларингни узинг бошидан охири-
гача айтасанми ё мен айтиб берайми?» деб сураган эди,
мехмон ер упиб: «Хикматни Лукмон айтгани яхширок»,
деб жавоб берди. Донишманд табассум билан бошини
эгиб ёкимли суз бошлади-да, Саъд билан булиб утган
барча вокеаларни бирма-бир айтиб: «Юзингни куриш ор-
зум эди. Тушинг таъбирини хам айтиб бераман ва уни
амалга оширишга хам тадбир курсатаман, лекин сенга
хозир айтишим керак булган гапларим бор», деди-да, узи-
нинг азалда шу бутхона пешвоси булганини, бир кеча
шу ерда колиб туш курганини, ундан кунглига рулгула
тушиб, хар канча изласа хам тутри таъбир айтувчилар-
ни тополмагани, охири бир Хизрга ухшаган муйсафид
маслахати билан «Жомоспнома» китобини укиб, у ерда
уз такдири ёзилганидан хабар топиб, юз йилдан бери шу
маконда ибодатхонада курилган тушларга таъбир айтиш
билан шурулланаётгани, китобдаги таъбирга кура Саъд
исмли йигитни кутиб интизор булгани, нихоят унинг ви-
солига эришганини батафсил сузлаб бергач, кейин уз
мехмони тушини изохлаб, биринчи куш башорат килган
пари яшил кийинганлар шохининг кизи булиб, нихоятда
гузал ва ширинсуз экани, унинг баланд бир касрда яша-
ши, каср атрофини уч осмонупар кургон ураб туриши,
олдинги курронни Катрон деган девсифат занги курикла-
ши, иккинчи курронда бир кучли олим булиб, унинг са-
волларига тула жавоб берган инсонгина кейинги, сехрли
курронга утиши мумкинлигини, у ерда эса сехр сирини
фош этиш зарурлигини айтди.
Саъд пирдан шуни хам билиб олдики, малика васлига
мушток булган ошикларнинг кайси бири ана шу уч
куррондаги тусикларнинг биронтасида марлуб булса, дар-
хол катл этилиб боши KÿpFOH кунгираси устига куйи-
лар экан. Шу пайтгача куплаб бошлар кунгиралар ус-
тидан жой олган экан. Пир уз с;узининг охирида Саъдга
бокиб:

...Лек сен кеч навъ найрурма,


Вахм даштира маркабинг сурма.
Ким ани как санга насиб этмиш,
В асли топмонна вант хам етмиш.
Х ар не ни лрум дурур санга таълим,
Андон этмак керак сен, этмай бийм»

деди-да, бир неча сузларни айтиб: «Буларни ёдингда ту-


тишинг керак», деб тайинлади. CÿHr чунтагидан бир мун-
чокни чикариб, кулига тутказди, бир мактубча ёзиб уни
хам Саъдга топширди ва «Энди тезрок йÿлгa туш, бу
икки хамрохинг сенга рахбарлик килишсин. Шахрисабз
томон юриб, йулда тухтамай у диёрга етгин. Шу пайт
икки хамрохинг шох олдига бориб, сен хакингда унга
сузлаб беришсин. Шунда шох сенинг кимлигингни бил-
гач, аввал Катрон билан жанг килишга буюради. Сенга
ёзиб берган бир неча сузимни тинмасдан такрорлаб юр-
гин. Мухра-мунчокни огзингга солиб, унинг сувини душ-
манинг томонга караб туфла. Шунда у сузлар сенга кув-
ват бериб, душманингнинг кувватини кеткизади ьа унинг
уйкусини келтиради. Зангини маклуб килгач, биринчи
KÿpFOHHH эгалладим, деб хисоблагин-да, иккинчисига
кадам куй. У ердаги Масихо нафаслик пири комил уз
суровларини бошламай туриб, хатни унга тутказ. Уни
укигач, пир сенга эъзоз билдириб, ишингни битказади,
чунки у менинг шогирдим ва фарзандимдир. Сенга FaM-
хурлик курсатиб, афсунга карши чора топиб беради.
Сехрлар очилгач, сенинг барча муродинг хосил булади»,
деди. Шу сузларни айтгач, кучоклаб манглайидан упди-ю,
шод булиб «Бизни обод килдинг, обод булгил, хозирок
урнингдан туриб кунни кеч килмай йулга туш ва юриш-
да тухтай курма», деди-ю хайрлашди, пир шод булганича
колиб Саъд яхши кайфият билан йулга равона булди.
Саъд уз хамрохлари билан водийларни туну кун бо-
сиб утар экан, нихоят Каш шахрининг деворлари курин-
ди. Яшил кийимли икки дусти саройга бориб, шохга уз
хожалари хакида сузлаб, унинг камолоту фазилатлари-
ни мактадилар. Шох уларни яхши танир эди, чунки улар
аслида шохнинг махрамлари булгандилар. Шунинг учун
уларнинг сузлари чинлигига ишонди-ю «Эртага уни хузу-
римга олиб келинглар», деб буюрди. Эртаси Саъдни уз
саройида курган шох у билан куришиб, хурматини жо-
йига куйди ва утириш учун тахт олдидан жой курсатди.
Шохона таомлар тортилгач, танишлару бегоналар Саъд-
нинг сухбатларидан бахраманд булдилар. Хамрохлари уз
дустларининг муддаосини шохга айтган эдилар. Шу ту-
файли у Саъдга «Йулдан чарчаб келгансан, бугун дамин-
гни олгин-да, эртага курион томон боргин», деб буюрди.
Саъд ер упиб, урнидан турди ва узига ажратилган ман-
зилга бориб, базмни давом эттирди. Узи етишмокчи
булган махбуба ёди билан анча май ичди, кайфи ошиб,
ёри кучаси томон йул олди. Хамрохлари мает булиб ух-
лаб ётар эдилар. Саъд севимли дилдорини куриш истаги-
да KypFOH ичига кирмокчи булиб, деворлар атрофида
мает холда гох туриб, гох йикилиб кезиб юрар экан,
унинг овозини эшитиб кблган занги Катрон келиб тутиб
олди-ю, аввал улдирмокчи булди, кейин кечаси билан
уни занжирбанд килиб эрталаб одамлар олдида уз кучи-
ни курсатиб, душманларини куркитиб куйишга карор
килди. Сунг уни калъа ташкарисидаги Fop ичига камаб,
о р з и н и катта бир тош билан беркитиб куйди. Эрталаб

узига келган Саъд кеча юз берган ишларни эслаб, туши­


да курган куш сузларини ёдига келтирди, сунг кекса пир
берган хатни укий бошлаган эди, танига кувват кириб,
кул ва оёридаги занжирларни синдирди-да, Fop огзидаги
тошни хам олиб ташлади, ханжарини кулига тутганича
Катрон билан жанг килиши керак булган майдон томон
йул олди. У ерда барча хамрохлари маъюс булиб тури-
шарди, Саъдни сор-саломат куриб, кунгиллари таскин
топди.
Жанггохда бахайбат занги узини шохлардек тутиб маг-
РУР турар, шох кизи уз отаси билан касрнинг махсус
майдончасида утириб томоша килишар, чор атроф юз
минглаб ахоли билан тула булиб, барчалари Саъд рала-
^ баси га тарафдор эдилар. Занги гордан уз туткинини олиб
келиш учун кетган чорда майдонга Саъд кириб келди.
Рорга кирган Катрон уз бандисини тополмай разабла-
ниб, майдонга кайтиб келди-ю, Саъдга хамла килди. Куч-
кувватда иккала пахлавон тенг эди. Шу пайт Саъд пир
берган мунчокни орзига солди-да, сувини зангининг ки-
йимига туфлади. Шунда Катроннинг кузига уйку келиб,
у бехол булиб колди. Саъд зангини ердан кутариб олиб
боши устида тутиб турар экан, халк кий-чув килиб юбор-
ди. Йигит ракибини боши устида айлантириб туриб, ерга
шундай урдики, у тупрокка накшлангандек булиб колди.
Томошабинларнинг тахсин овозлари осмону фалакка
етди. Шундан сунг Саъд «Яна нима килай, айтинглар»,
деган эди, мулозимлар уни донишманд олим томон олиб
боришди.
Биринчи курронни босиб утган Саъд иккинчи калъага
ккриб боргзнйдз, уни курган дйкйм дайрат бйлан бокар
экан, йигит Пайлакус хаким ёзиб берган мактубни унинг
кулига тутказди. Донишманд хатни очиб, устозининг оти-
ни курди-да, упиб ерга бош урди. Устози узининг ахволи
ва Саъднинг муаммолари хакида ёзган, хусусан, учинчи
калъадаги сехрни фош килишда ёрдам беришини илти-
мос килган эди. Аллома «Зол деб аталган у сехрни мен
ясаганман. У ерда бир тимсол булиб, унинг атрофида
кузга ташланиб турадиган турли нарсалар аслида мав-
жуд эмас. Сен у ерга боргач, куррон ичидаги зол-кампир
тимсолига бир ук отсанг, максадингга эришасан», деди.
Саъд шох олдига йул олди-ю «Энди кайси ишни бажа-
рай?» деб суради. Мулозимлар уни учинчи калъадаги
кампир тимсоли томон бошладилар. Саъд киргач, орка-
сидан куплаб одамлар томоша килиш учун эргашишди.
Майдонда бир кампир тимсоли вахимали килиб ишлан-
ган булиб, унинг атрофида бир неча аждахо огзидан ут
сочиб турарди. Саъд куркув билмай илдам юриб борди-
да, кампир кукрагига зарб билан тепди. Тимсол уз ери-
дан тебраниб, кейин бутун аъзоси бирма-бир тукилиб
тушди. Унинг куриниши одамга ухшаган булиб, латта-
ларни бир-бирига ёпиштириб ясалган экан. Атрофидаги
аждахолар хам калбаки булиб, огзидан отилаётган утлар
кизил ипак матолар экан.
Саъд сехрларни йук килгач, шох кошига борди. Хукм-
дор уни кучоклаб, юзидан упди-да, фарзанд деб кабул
килгани, узини ота сифатида билишини айтиб, «Яшил
жаннат» деган гулшанга бошлади. У ерда «Яшил каср»
деган каср мавжуд булиб, шу ерда туй бошланди. Унга
Шахрисабзнинг барча халки катнашди. Сунг фаришта
билан пари куёш билан тонг юлдузи каби висолга ети-
шишди. Орадан куп утмай, шох оламдан куз юмди-ю,
шахзода унинг тахтини эгаллади. Саъд кийимлари ва тожу
тахтини яшил рангли килгач, яшил кийимли икки дусти-
ни вазир килиб тайинлади. Бустон сарвига ухшаган гул
юзли махбубасининг барча кийимлари хам райхон ран-
гидаги ипакдан эди. Икковлари шодликда рам билмай
яшадилар, уларнинг адолатидан мамлакату халк хам хур-
санд эдилар. Яшил ранг-бахор ранги, сабзаю утлоклар
рангидир. Хизрнинг абадий хаётга эришганлиги сабаби
хам унинг шу рангдан нишон топгани булса, не ажаб!
Мусофир уз киссасини тугатгач, шох Бахром ундан
ватани ва аждодларини сураган эди, у: «Мен Ш ахрисабз­
нинг таникли одамлариданман, Саъднинг сулоласидан
буламан», деб жавоб берди. Шох унинг кимлигидан ха­
бар топгач, шахарга волий этиб тайинлади-да кайгулари
унутилиб, уйкуга кетди.
XXVI
Сешанба куни тонг отгач, шох Бахром гулранг ки-
йимларини кийиб, гулгун тахт турган гулгун уй ичига
кириб, гулгун касрда май ичиш истагини билдирди. Гул­
гун ипак кийимли, гул юзли сарвдек гузал махбуба шох-
ни таъзим билан кутиб олиб, икковлари гулранг тахтга
чикиб утиришди-да, лаъл кадахларда гулгун май ичиб,
юзлари хам гулгун булди. Куни билан базм давом этиб,
короли тушгач, шох кузи майдан кизарган булса хам,
лгигилг и -р папрпма пн Му ттпчм мляп уяп клтгипрк’ и ллттгя ЦИ -
4 - - ‘ >4 ----------- ----- 1---------- - J • -------------------------------Г * » ~ Г * * •/............~ ----- -----------------
киб сузга чечан бир мусофирни бошлаб келишди. Бах­
ром «Парда оркасида утириб, бошидан утган вокеалар-
дан гапириб берсин», деб буюргач, мехмон олдин шохга
хамду сано айтиб «Шохнинг бахти бехисоб булиб, юзи
икбол жомидан гулгун булсин», деб дуо килгач, уз афсо-
насини бошлади.

Туртинчи ицлим йулидан келган мусофирнинг


ривояти
Бундан бир неча йиллар мукаддам Дехли шахрида жуда
бадавлат шох хукмронлик килар, унинг мулку давлати,
кушинидаги сипохлари бехад куп экан. Жуна отли бу
шох узининг саховати билан машхур б^либ, халкини
мул-кул молу давлат бериб хурсанд килар экан. Юзлаб,
минглаб мухтож одамлар унинг эхсонига сазовор булган
экан. Бир куни бир мехмон шохга ажойиб бир кузгуни
совга килди. Унинг рупарасида утирган хар бир киши
рост сузлаётган булса, юзи нурли булиб куринар, ёлгон
сузлаётган булса, юзи кора тусга кирарди. Куп киши
кузгуга бокиб туриб сузлар эканлар, шу хакикатга гувох
булдилар. Бу совгадан мамнун булган шох мехмонга
хупдан-куп молу давлат бериб хурсанд килди. У билан
сухбат килиб туриб: «Сен оламда куп улкаларни кезиб
чивдан, минглаб одамлар билан сухбатлашган инсон экан-
сан. Айтчи, менга ухшаган сахий кишини эшктгакмисан
ёки хузурига бориб хизматини килганмисан?» деб сураб
колди. Бу саволдан гангиб колган мехмон кандай жавоб
беришни билмасди. «Ха» деса, шохнинг кунгли ранжи-
ши мукаррар, «йук» деса, ёлрон гапирган булади. Охири
ёлгон булса хам «Йук, курмаганман», жавоб килди. Шохг
«Шу гапинг ростми?» деб суради, мехмон «Ха рост», деб
таъкидлади. Шох «Унга халиги кузгуни тутинглар», деб
буюрган эди, мехмоннинг юзи кора булиб куринди. У
хижолат чекиб нима дейишни билмай тураркан, шох «Эй
покиза инсон, сен мен туфайли шу холатга тушдинг.
Ёлрон сузлаганинг учун юзинг шундай куринди, энди
рост гапиргин, шунда юзинг хам пок булиб куринади»,
деди. М ехмон «Курганман», деган эди, шох унга яна
кузгуни рупара килди, бу сафар унинг юзи ок булиб
куринди.
Шох мехмонга яна мурожаат килиб «Мендек саховат-
пеша инсон ким экан, айтиб бер», деб суради. Мехмон
«Хакикатни айтишдан бошка чорам колмади. Факат ме-
нинг узундан узок хикоямни бир узинг эшитсанг, ду-
руст булади, деб уйлайман», деди. Аъёнлару мулозимлар
уларни ёлриз колдирдилар. Мехмон суз бошлади «Хин-
дистонда жаннат богидек гузал бир шахар бор. У сенинг
мамлакатинг ичида жойлашган булиб, хазинангга хар
йили мол юбориб туради. Мактовга арзирли бу шахар-
нинг номи Тароз булиб, узи мажозий ишк каби дилкаш-
дир. Балки у ерда сен хам булгандирсан, хеч булмаса"
унинг мактовини эшитгандирсан?». Шох «У шахарни зи-
ёрат килмаган булмасам хам, халкдан васфини эшитган-
ман. Сен уз хикоятингни давом эттириб, курганларингни
баён килавер», деб буюрди. Мехмон уз сузини шундай
давом эттирди «Тароз жаннатмисол шахар булиб, туби
каби дарахтлари осмонга етай дейди. Кавсарсимон сув-
лари хар томонда окиб туради. Хавоси жаннат боридаги
каби жонпарвар урмони богдан хам яхширок, у шахарда
бор-бустонсиз киши йук. Хар бир кишининг бори гузал-
ликда бетакрор. Шох адолати туфайли халк бой яшай-
ди. Ш ахару кучалар жаннатдек обод, уйлари билан
одамлари касрлару хурларни эслатади. Халкининг мол-
дунёси шунчалар купки, бойлигини куйишга жой то-
полмайди.
Мана шу шахарда ажойиб бир йигит яшайди, унинг
мактовини мингта сузамол хам айтиб тугатолмайди. Хусн-
да осмон куёшига, лутфу эхсонда хаёт сувига ухшайди.
Узи ёш булса хам, илму камолоти чексиз. Хар бир фан-
ни шундай мукаммал эгаллаганки, куп олимлар унга му-
лозимлик килишади. Бахт юлдузи булган бу йигитнинг
оти Масъуддир. У хар куни гулзорда кезиб, гулранг бода
ичишни ёктиради. То гул бор экан, гулзорда дустлари
билан базм килишади. Бошларидан оёкларигача гул со-
чишиб, гул ичига карк булишади. Гул фасли тугагач эса
базм гулранг касрда давом этади. Гулранг кийимлар кий-
ган барча одамларнинг айш гули очилиб, бошларидан
гуллар сочилади. Унинг базми фирдавс бокига ухшайди.
Менинг бу гапларим унга хос фазилатларнинг юздан би-
ригина, холос. Унинг саховатини эса мен эмас, юзта Хотам
тирилса хам, айтиб адо килолмайди».
Бу сузларни эшитган шохнинг сабру карори колмай,
уша сохибкарам йигитни куриб, унинг хаёти билан тани-
шишга ахд килди-да, сарой ахлига: «Мен бир хафта харам-
Да ОрОт ОЛИи таИ ИЧМОг\ЧИтаН. .ХиЗтаТ адЛИКИ дйМ бир
хафтага ишларидан озод киламан, улар уйларида рохат
килиб шод булсинлар», деб фармон берди-ю, харамини
махсус одамларга топшириб уларга зарур вазифаларни
юклади.
Жунанинг ерда тез юрувчи бир улови булиб, уни
«Сари ус-сайр» деб аташарди. Бир хафталик йулни бир
кунда босиб утишга кодир булган бу уловга тез юришда
чакмок хам бас келолмас, осмондаги кушлар хам унга
етолмасди. Шох унга минди-да, юз ёкочлик йулга икки
кунда етиб борди.
Тароз шахри бехишт богига ухшаб, туфрогидан атир
иси уфуриб турар, уз мехмони тасвирлаганидан юз мар-
та гузалрок эди. Шох одамлардан сураб, Масъуд яшай-
диган манзилни тезда топди. Унинг рупарасида баланд
бир дарвоза турар, унинг олдидаги майдон эса халк би­
лан тула эди. Эшик олдида мусофирларни кутиб олишга
куйилган ходимлар хозир туришарди. Улар Жунани му-,
софир деб хаёл килдилар-да, хол-ахвол сурашгач, мех-
монхонага бошладилар. Отини отхонага борлаб, узини
касрга таклиф этдилар. Мехмонхона бир каср булиб,
ундаги барча нарсалар шохона куринишга эга эди. Бу
ерда Жунага ором беришди-да, олдига хилма-хил таом-
ларни тортишди. Куп утмай мехмон кошига мезбон ки-
риб келди. Унинг хулку камоли Жунани хайратда кол-
дирди. Масъуд сузларини тугатгунча, мехмон таомланиб
булди. У уз мехмонидан «Мизожингиз бода тилайдими?»
деб сураб, сунг бода келтиришни ва базм тайёргарлиги-
ни куришни буюрди. Каср ёнида бир хаммом курилган
булиб, ундаги хамма ашёлар кимматбахо тошлар билан
безатилган, ховузларда сув урнига гулоб тайёрлаб куйил-
ганди. М асъуд мехмонни хаммомга таклиф этди. Шох
хам хаммомга кириб йул гардидан тозаланишни истаб
турган эди. М езбон таклифини кабул килиб хаммомга
кирди-ю, у ердаги нарсаларни куриб хайратданди. Бун-
дай хаммом унинг саройида хам йук эди: зархал тослар
куёш каби ялтирар, кумушдан ишланган дасталари хилол-
га ухшар, лунгилардан мушку анбар хиди таралар, улар-
ни тикишда ип урнига заррин иплар ишлатилган эди.
Хизматчилар янги очилган гулга, йук, йук, хаммом ичи-
даги париларга ухшашарди. Бу ерда йул чангидан форин
булган Жуна хаммомдан чикар экан, унга гулранг ипак-
дан тикилган кийимларни кийдиришди. Шу хил рангдаги
кийимларни кийиб олган М асъуд билан икковлари базм-
гох томон йул олишди.
Базм жаннатни, хур ва сокийлар кавсар билан бодани
эслатишарди. Масъуд уз мехмонини утказиб, кейин узи
утирди. Мажлис ахлининг барчаси гул юзли булиб, ки­
йимлари гулнорий рангда эди. Мезбон хукм килган эди,
хушбичим бир сокий келиб, мехмонга гулгун бода тут-
ди. Кадахлар пай-пайдарпай айланар экан, май мажлис
ахлининг бошига чивди. Шох хам бодадан боши кизиб,
ихтиёрсиз хар хил гапларни сузлай бошлади. Унинг
тухтовсиз сузлашини курган мезбон хам хайрон булиб
колди. Жуна унга караб: «Эй бахтиёр йигит, киёфанг
хам исминг каби масъуд экан. Мен Хинд мамлакатини
кезиб чиккан одамман. Лекин тангри шу кадар донишу
салохиятни, мунча жамъияту рафохиятни насиб этган
бошка бир кишини курмаган эдим. Буларнинг барчасига
кандай килиб эришдинг? Шу саволимга жавоб бериб,
менинг хайратимин бартараф айлагил», деб илтимос кидди.
Масъуд унга: «Эй муборак юзли азиз инсон, саволингга
жавоб бериш менинг бурчимдир. Буларнинг барчаси
Яратганнинг неъматларидир. Бизнинг шохимиз олам ахли
бошидаги тангри соясидир. У нихоятда одил, уз адолати
билан олам ахлини хайратга солган хукмдор. У адолатни
карор топтириб, зулм торларини шундай узиб ташлаган-
ки, натижада бутун мамлакатда тинчлигу омонлик хукм
суради. Юртда тинчлик бор экан, мамлакат халки ахил-
ликда яшайди, илму хунар хам ривож топади. Бошка-
ларга Караганда мол-дунёмнинг купроклигига эса икки
ишим сабаб булган деб биламан. Бири Яратганнинг шук-
п и и и о п л 1 ^ и п м л и л л о т л / т / ,т л 1 т т т и г * и тттгчл гтти л л и ш п лгтгл
1^111111 ^ У 11^ и ) д и п ш и и

килмогимдир. Ана шу икки ишдан рофил колган одам-


лардан нимани кутиш мумкин?» деб жавоб килди.
Бу сузлар шохни шундай хурсанд килдики, фарёд ури-
шига оз колди. Унинг кунглидан Масъудга-булган мехр
жой олди. Хуш хол булганидан хар хил вокеаларни
ёкимли, равон килиб сузлаб берар экан, базм ахлини
лол колдирди. Масъуд уз мехмонининг фазлу донишда
замонанинг ягонаси эканлигини куриб, унга жонини фидо
килгиси келарди. Хар тарафга кетган савдогарлардан бири
шу куни хисобсиз фойда билан кайтиб келган эди, Масъуд
мамлакатнинг бир йиллик хирожига тенг булган илу фой-
дани уз мехмонига тортик килди.
Мезбон базмни янада безатиш учун «Унта хур шоди-
ёна кайфият билан рахба (шодлик уйларининг) эшигини
очсинлар-да, халойик бошига гуллар сочсинлар», деб бу­
юрди. Куз фасли булишига карамай, эсиб турган шамол
гулларни соча бошлади. Ясалган барча гуллар ёкимли
хид таратиб, базмни бехишт гулистонига айлантирди.
Масъуд бир томонга караб имо килган эди, бир гул юзли
гузал келиб, табассум билан куёшдек порлаб турган бир
жомни тулдириб шо^га тутди-да, уйни куёшдек ёритиб
юборди. Мезбон шохга караб «Бу жомнинг хосияти шун-
даки, бир тулгандан сунг, хеч качон майдан бушамайди,
у унг томонга караб айлантирилса, ичган билан ундаги
май асло тугамайди, тулдирилгач, чап томонга караб ай­
лантирилса, оз-оздан ичилса хам камайиб боради. Буни
ясаган олимлар унга ана шундай тилсим боглашган». Шу
захотиёк уни синаб куришган эди, мезбон айтган фикр-
лар тасдирини топди. У жом шохни бодапараст айлади-ю,
ичмасдан туриб мает булди. Масъуд уни хам мехмонига
хадя килди. Шох шодлик ичига сирмай ундан май ичар
экан, аклу хушини хам йукотди. Базм тугагач, барча
ухлаб ором олди. Тонг отгач, гулгун каерда яна кечаги-
дек базм бошланди. Масъуд шарофати билан ажойиб
бир соз ва уни чалувчи дилнавоз гузал кириб келди.
Сознинг номи «чанг» булиб, созанда юзига гулранг ипак
парда ёпирлик турарди. Масъуд: «Созини кулига олиб,
юзини очеин-да, утириб чалишга киришеин», деган эди,
хур утириб, пардасини юзидан олди-ю, элни аклу хуши-
дан жудо килди. Чанг торларининг фотони утирганлар-
нинг жонини олгудек янграрди. Хур ва унинг куйига
асир булган шох фарёд чекарди. Мезбон уларни хам
шохга армурон килиб берди. Масъуд шу тарзда туну кун
Жунага хилма-хил нарсалардан тортик килиб турди. Бу
кун шу хилда утиб кеч булгач, базм ахли уйкуга кетди.
Эртаси куни тонгдан аввалги икки кундагидан хам аъло-
рок базм бошланиб, май ичиш, гул сочиш, чехраларни
кизартириш давом этди. Зебу зиёфату айшу ишрат ол-
динги кундагидан купрок эди. Саховатли мехмон яна амр
килган эди, бир мулозим тезда бориб чакмокдан хам тез-
рок югурувчи, номи «Гулгун» булган гулгун рангли бир
отни келтирди. Юриши бошка отлардан ун марта тезрок
булган бу от бир кеча-кундузда юз ё г о ч йулни босиб
утар экан. Масъуд бу отни хам шохга тухфа килди. Жуна
барча совгаларга Караганда бу отдан купрок хурсанд
булди. Мезбон унга олдинги икки кундагидек тортиклар
килиб, мехмонининг кунглини олди. Шом булгач, базм
ахлининг барчаси мает булиб ухлаб колишди.
Эрталаб булгач, Жуна куз очиши биланок мезбон уз
мехмони томон шодликка тулиб кириб келди. Икковла-
ри сухбатлашиб утиришаркан, шох Масъудга караб: «Эй
гузал чехрали дустим, кунглимизни жуда хурсанд кил-
динг, сен килган мехмондорчиликни улгунча хам унут-
майман. Сендан айрилиш хар канча ofhp булса хам, рух-
сат берсанг, биз йулга тушеак», деб колди. Айрилик сузи-
ни эшитган Масъуд

Д е д и : « Э й р а х н а в а р д и к о р о гох,

Н е ха д и с эр д и к и м , д е д и н г н о го х.

С ухб а т и нг б и р ла бор э д у к х у ш х о л,

Б и зга ха ж р и н г к и л у р м у ш а в в а ш 7 хо л.

Х изм ат ингд а гар а й л а д у к т аксир 8,


С ен ка р а м б и р ла т опм арил т арйир 9.
Ш од э д у к м ехр ва ш ж а м олин гд ин,

М у т а м а т т и ъ 10 ч у ч у к м а к о л и н г д и н .

Н еч а к у н т урсанг у л р а б и з м а с р у р 11,
Й у к с а т а кси р и м и зн и т ут м а ъ з у р » 12.

7 мушавваш - ташвишли
8 таксир - айб
9 тарйир - узгариш
10 мутаматтиъ - лаззат, бахра олиш
11 масрур - шодмон, хурсанд
12 маъзур - кечирмок
Шох унга уз узрини айтиб, хайрлашди-да, пойтахти
томон йулга тушди. «Гулгун»га минган Жуна уша куниёк
Дехлига етиб келди. Масъуд шохга берган инъомларини
узининг ишончли мулозимларидан бериб юборди. Бир
неча кундан сунг бу тортиклар хам шох саройига олиб
келинди. Шох Масъуднинг килган ишларидан, сон-са-
ноксиз берган совгаларидан хамон хайратда эди. Уни эсига
олиб гулранг тун кийди-да, гулгун жомга май куйиб ичди.
Тароз шахрида химмати пасту, мансаби юкори булган
бир одам волийлик киларди. У Жунпур деган шахардан
булиб, оти Жайпур эди, уз зулми билан Хинд мамлака-
тида машхур булганди. Унинг устидан Жунага куп ши-
коятлар келиб тушган булиб, шох канча-канча гунохла-
ридан хам хабардор эди. Шунинг учун шох «Хозирнинг
узида фармон ёзиб Масъуд томон йулланглар: Масъуд
Тароз шахрига волийликни кабул килиб олеин», деб буй-
рук берди. Лекин бу фармондан олдин ушбу хабар Жай-
пурга етиб бориб, уни изтиробга солди. Салтанати кули-
дан кетгани, шох адолатни карор топтирадиган булса,
узининг куплаб айблари очилиши ва хукмдор уни жазо-
лаши мукаррарлигига кузи етган золим волий Маллу
деган узидан хам золимрок ноибини чакириб, шох фар-
мони хакида маслахатлашиб «Энди бу фармонга карши
кандай чора топамиз», деб мурожаат килди. Маллу: «Бу
ишларнинг барчасига сабабчи Масъуддир. Шохга унинг
сахийлиги хаддан зиёда эканлиги, элга килаётган яхши-
ликлари хакида хабар етиб борганга ухшайди. Шундан
кейин у Масъудни сендан афзал куриб, сен айтган фар-
монни эълон килган. Уни йукотсак, хамма нарса узингда
колаверади. Масъуднинг улимидан изтиробга тушган шох
хам улиб, мамлакат сеники булади», деб жавоб килди.
Жайпур: «Бу ишни кандай килиб амалга оширамиз», деб
сураган эди, Маллу: «Олдин унга узингни дуст килиб
курсатиб, уйингга чакириб мехмон кил, кейин унинг уйи-
га хам бор, икки орада дустлик карор топгач, у ёгини
менга куйиб берасан», деди. Жайпур бу маслахатдан хур-
санд булиб, Масъуд билан якинлашишга киришди, юз
хил хийлаю найранг ишлатиб, сирдош дусти булиб олди.
Бир неча бор уйига чорлаб мехмон килди-да, узининг
садокатли дуст эканига ишонтирди.
Бир куни Масъуднинг уйига мехмон булиб борган Жай­
пур шомгача уни мает килди-да, узи хам куп ичиб, гул-
зор ичида ётиб колдилар. Бу холатдан Масъуднинг хо-
димлари бехабар эдилар. Бир пана жойда бекиниб тур­
ган Маллу бир неча хамрохлари билан мезбонни бор
ичидан топдилару кул-оёкларини махкам боглаб, бир
муттахамга кутартириб яширинча йулга тушдилар ва
Масъудни коп-корооти чох ичига ташладилар.
Тонг отгач, Масъуднинг мулозимлари уз хожалари-
нинг ройиб булганидан огох булиб, хаммаёкни излади-
лар-у хеч каердан тополмадилар. Барчанинг изтироби
ошиб фотон кутардилар. Волий узини гам чекаётгандек
килиб курсатса хам, бу вокеадан жуда хурсанд эди. Етти
оши берилгач, Масъудни азоб билан чохдан тортиб бир
уй ичига олиб киришди, сунг.Маллунинг амри билан унинг
кийимларини ечиб, ялаоточлаб, икки киши ушлаб туриб,
яна иккитаси калтаклашга тушди. Масъуд хар канча ёлво-
риб, мол керак булса, беришини айтса хам, тухтовсиз
калтаклашда давом этишарди. Иккала ёгоч синиб, икков
КалхаКлиБчн чнрчагач, А^.аллу: ^Уркшкк бас килииг, уни
азоблаб улдиришимиз керак», деб буюргач, боши ва оёги-
ни босиб турган икки золим уни куйиб юборишди.
Азоб чекаётган Масъуд туриб утирди-да, деди:

Ки: «Гунок им недур, мусулмонлар!


Килмади буша зулми ёронлар!
Зулму бедод расмидин кайтинг,
Гунохе айлаган эсам, айтинг.
Одами жойизул хат о булмиш,
Бу хато барчара раво булмиш.
Уткарай хар не таржумон десангиз,
Молдинким десунки, жон десангиз».
Лекин хар канча илтижо килмасин, золимлар парво
килмай, уни яна боглаб, уша чох ичига ташладилар. Неча
кунгача Масъуд шу хилда азоб чекди. Юзида ранг кол-
май, куз ёш тукиб, жонидан умидини узган бегунох йи­
гит «Менга рахм килиб, тир уриб, улдиринглар», деб фи-
рон киларди. Охири зулмгар жафо килишдан туйиб, эр-
таси куни уни улдиришга карор килди. Маллу чох бо-
шига бир кишини куйиб, Жайпур хузурига хурсанд булиб
бориб, Масъудни улдиришга рухсат олди-да, уйига ке-
либ базм тузди-ю, кетма-кет ичкилик ичишга киришди.
Маллунинг гул юзли бир кизи булиб, Масъудга ошик
эди. Бу ажойиб йигитнинг фазилатларини эшитган, узок-
дан туриб уни курган хам эди. Уз севгиси хакида хеч
кимга айта олмай, пинхона куярди. Киз уйда экан, бир
мазлумнинг коронки чох ичида ётганини эшитган эди-ю,
унинг кимлигини сурашга куркарди. Бу кеча отаси хам,
кариндошларию мулозимлар хам, мает булиб ётишгани-
ни куриб, чох олдига борди. Караса, чох коровули хам
мастлик уйкусида экан. Махваш нозанин чох бошийи
очиб ёкимли овоз билан «Эй рам чекувчи инсон, сен
кайси мазлумсан, отинг нима, бу пайт уликмисан ё ти-
рикмисан?» деб суради. Бу овозни эшитган Масъуд жис-
мига жони кайтиб келгандек, нола килиб: «Отим Масъ­
уд, юз туман бало остида азоб чекяпман. Сен айт: одам-
мисан ёки фариштамисан? Овозингдан танимга жон кел-
ди, кулингдан келса, куткариш фикрини килгин, булма-
са, мени улик деб билгин», деб жавоб килди. Киз унинг
отини эшитгач, хаяжонга тушиб, кунгли ишк утида уртан-
ди. Купдан бери унинг хажрида кон ютиб ¡орган, неча
кун давомида мотам тутган, ройиб булганини билса хам,
улганини эшитмаган бу киз отасининг бешафкатлиги,
пасткашлигини яхши биларди. Кунглига гумон тушиб,
махбусга яна саволлар бериб, унинг чиндан хам Масъуд
эканига ишонч хосил килди-да, куткариш чорасига ки­
ришди. Иккита махрам канизи париваш севгисидан огох
эдилар. Учовлари имконлари борича харакат килиб, йи-
гитни чох тагидан чикариб олишди. Унинг танида рух-
дан нишон хам йук эди. Кул-оёрини ечдилар-да, холини
сураш махали эмаслигини, бу ерда узок колиб кетиш
фойдасиз эканини англаб, икки каниз кутариб яширин-
ча уйга олиб кирдилар. Масъуд бу ерда канча ётса хам,
хеч ким гумон килмаслигига ишонардилар. Тагига бир
неча кават тушак солиб ёткизишди-да, гох шарбат, гох
таом бериб, мехрибонлик курсатиб, атрофида парвона
булишарди.
Тонг отгач, Маллу Масъудни улдириш учун чох то-
МОН И уЛ ОЛдИ . 1 \а р а С а , ЗЙНДОН боШИ ОЧИ1\, ПОСиОН З С а
мает булиб ухлаб ётибди, банди эса йук. Посбонни дар-
хол халок килган Маллу уз жонини омон саклаб колиш
максадида волий олдига караб югурди ва булган вокеани
сузлаб берди. Икковлари рамга чумиб, Масъудни киди-
ришга тушишди. Шахардан тополмагач, тоиу даштдан
излашга киришишди. Ун кун тухтовсиз кидирсалар хам,
ундан нишон тополмадилар. Бу вакт ичида Маллу кизи-
нинг мехрибонлиги туфайли Масъуд хам нотавонликдан
кутулди. Киз иккита от олиб келди-да, икковлари тун
коронгусида кочиб кетишди. Маллунинг одамлари эрта-
си бу ишдан огох булишиб, уларни кувишга киришиш­
ди. Кувувчилар билан уларнинг ораларида бир ёгоч ма-
сосЬа колгач. икки бечооа к у о к у в г э т у ш и ш д и . Шу пайт
1 ' 1 Ч А '• / ^ •/

денгиз киррорида буш бир кема турганига кузлари туш-


ди-ю, эгаси билан ижара хакини келишиб денгизда тез-
лик билан сузиб кетишди. Икковлари сувда ун кеча-кун-
дуз сузишгач, нихоят киргокка тушишди ва отларига
миниб, шахар томон йул олишди. Кечаси билан йул юриб
шахар чеккасига етиб келишганда, бир эски калъа ичи-
дан чикиб келган карокчилар уларга хужум килиб, оту
тунларини тортиб олишди-да, уз кароргохларига кайтиш-
ди. Икковлари кийимсиз колиб хайрон булиб туришар-
кан, бир туда отликлар утиб колишди. Масъуд уларга
юз берган вокеани сузлаб берган эди, рахмлари келиб,
бир-икки эски кийимни ташлаб кетишди. Уларни кийиб
олган икки мусофир бир вайронада кечани утказишди.
Йулда толикканлари учун шу ерда бир оз дам олишмок-
чи булишди. Овкатсиз кийналиб, очлик азоб бера бош-
лагач, Масъуд бехол кизни вайронада колдириб, бирон
егулик топиб келиш учун шахар томон йул олди. У бо-
зор ичига кириб борган эди, шох базми учун мевалар
сотиб олаётган мулозимларга кузи тушди. Улар мева ва
кукатлар солинган саватларни саройга элтиб бериш учун
хаммоллар ёллашаётган эди, Масъуд ходимнинг хар бир
сават учун икки дирамдан тулаши хакидаги сузларини
эшитди-да, битта саватни кутариб хаммоллар сафига
кушилди ва сарой томон йул олди. Йул анча узок булга-
нидан, у холдан тойган хам эдики, шох чорбори курин-
ди. Масъуднинг кузи гулшан ичида мусика тинглаб май
ичиб утирган Жунага тушди. Шох Масъуд билан булиб
утган вокеалардан хабар топиб уни эслаб, май ичиб зор-
зор йирларди. Бор ичида эса Масъуд отбокар олдида тур-
ган «Гулгун»ни курди, унинг тамрасига бокиб, узи мех-
монга тавдим этган оти эканига ишонч хосил килди, ле-
кин «У мехмон бу ерга келиб, отни шохга совра килган,
экан-да», деган хаёлга борди. Сал нарирокка юрган эди,
кулорига Жунага узи такдим килган созанда кизнинг куйи
ва ашуласи эшитилди. У Масъудга яхши таниш булган
шеърни куйларди. Кунглига изтироб тушган холда «Мех­
мон бу кизни сотиб юборган экан-да», деб уйлади.
Масъуд шохона асбоблар орасида турган сехрли жом-
ни хам куриб, ичи конга тулди. У узи берган гулранг
тунда, гулранг тахт устида, гулранг тож кийиб утирган
шохнинг уз мехмони эканини дархол англаган эди, ле-
кин узини танитиш масаласида уйланиб колди. «Агар
узимни хозир танитсам, килган яхшиликларим учун сов­
ра кутгандек булиб куринаман», деган хаёлда эди Масъ­
уд. Саватни унинг бошидан олишгач, кузлари ёшга тулиб
бордан чикиш учун дарвоза томон бораётган чогда хузу-
рига шох билан хамрох булиб борган мулозимлар уни
таниб колишиб оёрига таъзим килдилар-да, йирлаб куриш-
293
дилар. Масъуднинг хам беихтиёр равишда кузларидан
ёшлар ока бошлади. Бу рала-ровурни шох хам эшитди ва
вокеани англаб ичкаридан югуриб чикиб келди. Дустини
бу ахволда куриб, ёрур жахон кузига коронги булди.
Буйнини кучиб, ёш тукар экан, Масъуд шох оёрига бош
куйди. У тарафдан эса чиний канизак куз ёш килиб чи-
киб Масъуд бошидан айланиб ургиларди.
Изтироблари таскин топгач, шох унга бир неча муло-
зимни тайинлаб: «Уни хаммомга элтинглар», деб буюр-
ди, лекин Масъуд уз хамрохига жони ачиб, у хакидаги
гапларки шохга баси килди. уКука бу сузларкк зшитгач,
бир неча аёлга гулранг кийимлар хозирлаб, кизни олиб
келишни буюрди. Мулозимлар ва гулчехра ходималар
уни вайрона ичидан топдилар-да, бошидан оёригача гул-
ранг кийимлар кийдиришиб, кажава ичига утказиб шох
турган гулшанга етказдилар ва каср ичига олиб кирди-
лар.
Масъуд иссик сувда ювиниб чиккач, узига тайёрлаб
куйилган гулгун либосларни кийди-да, шох хузурига йул
олди. Жуна уни углидек куриб, бошидан утган вокеалар-
ни суради. Мехмон уз саргузаштини сузлаб берар экан,
шох тинмай куз ёшларини тукар эди. Хукмдор уни узига
дуст тутиниб, туну кун хамдаму мусохиб эди. Сунг купдан-
куп хазиналар бериб, Маллу кизини унга никохлади ва
Тароз, Дарбаст шахарлари ва бир неча улканинг волий-
лигини унга топширди. Шох амри билан Маллу ва Жай-
пур катл этилди.

Хушдурур 6ори коинот гули,


Барчадин яхширон хаёт гули.

Мусофирнинг бу афсонасидан шох Бахром хурсанд


булди. Мехмон хам Тароз шахридан булиб, Масъуд нас-
лидан экан. Шох уни узига хамдам килиб олиб, бойлик-
лар билан бирга Тароз мулкини хам тортик килди. Шун-
дай буйрукларни бергач, хотиржам булиб уйкуга кетди.
XXVIII
Чоршанба куни тонг отгач, шох Бахром нилуфар ран-
гидаги кийимларни кийиб, нилуфар касрини узига ман-
зилгох этди. Кулига феруза жомни олиб, ундан лаъл
рангли май ичишга киришди. Нилуфардек либос кийган
ой юзли дилдор куёшдек булиб жахонга зеб берди. Бах-
ром окшом тушгунча нилуфарий жомдан май ичиб, базм-
ни тарк килди-да, ухлаш истагини билдирди. Мулозим-
лар унга жойни хозирлаб бердилар, сунг хар кунгидек
йулга чикиб бир саёхатчини учратдилар-да, касрга олиб
келдилар. Парда ичидан «Мусофир афсона айтишга ки-
ришсин», деган овоз келгач, мусофир шохни дуо килиб,
уз хикоясини бошлади.

Бешинчи иклим йулидан келган мусофирнинг


достони
Адан мамлакатида бир карокчи булиб, одамларга куп
ёмонликлар киларди. У денгиз киргокларини узига ман-
зил килиб олган булиб, факат сохиллардагина эмас, бал­
ки денгизда хам йултусарлик билан шурулланарди. У
янги ойга ухшаган бир неча тез юрар кемачалар ясатган
булиб, улар доим жангга тайёр булиб турарди. Карокчи
бу кемачаларни яширин жойларда саклар, хар кайси ке-
мага бир нечтадан йултусарни бириктириб куйган булиб,
улардан биттаси баланд дарахт устига чикиб олиб, ден-
гизни доимо кузатиб турар, кузи бирон кемага тушса,
дархол пастдаги кема ичида кутиб турган карокчиларни
огохлантирар, улар эса кемача билан тез сузиб кетар,
куринган кемага етиб бориб, молини талар, одамларини
эса халок килишарди. Карокчилар рахбари эса денгизда
нахангдек, урмонда эса шеру йулбарс каби жанг килиш-
га мохир булиб, халк уни Жобир деб атарди.
Уша денгиздаги ороллардан бирида «Бехишт capo» деб
аталган шахар булиб, унинг шохи Навдар исмли сахий
ва маърифатпарвар, хар ишда нодиру кодир киши эди.
Унинг гузал бир кизи булиб, одамзод ундай паривашни
харгиз курмаганди:

Кадиким нахли сарфароз 13 келиб,


Х усн борида сарви ноз келиб,
Зулфидин сунбул айлабон юз печ14,
О рзидин рунча айтмай суз кеч!
Орази машъали жахон афруз15,
Партави16 шуъласи келиб жонсуз17.
Сочи айлаб каманл булмок фан.
М е х р б у й н и га т о р т а р э р д и р а с а н 18.

Юзига мехр бандаву отиМехр,


Уйрулуб мехридек бошира сипехр-
Бахрра ноз ила чу куз солибон,
Дема кулок19, бахр кузролибон.
Бу сифат мехри олам афрузе,
М е х р й у к , ш у ъ л а й и ж а хо н сузе.

Ана шундай гузал киз бир куни денгизда сайр этиш,


шамолнинг эсишию, сувларнинг мавж уришини томоша
килишни истаб, мулозимлару дугоналарини бирга олиб
кемаларга утиришди. М а ц с а д л а р и узлари яшаб турган
орол атрофини айланиб чикиш, зиёрат килиш эди. Нога-
хон бир тес кари ел эсиб, кема ляпни денгиз томон суриб
кетди. Шамол тобора кучайиб, денгизда туфон кутарил-
ди. Кемачилар «Яратганнинг узи ёрдам бермаса, халок
булишимиз мукаррар», деб ёкаларни йирта бошлашди.
Шу тарзда шамол бир неча кеча-кундуз давомида кема-

13 сарфароз - магрур
14 печ - буралиш
15 ж а х о н афруз - оламни ёритувчи
16 партав - нур
17 жонсуз - жонни уртовчи
18 расан - аркон
19 кулок - тулкин
ларни денгизда суриб, Жобир карокчилари яшайдиган
оролга якинлаштирди. Кузатиб турган нозирлари кема-
ларни куриши биланок Жобирга хабар етказишди. Жо­
бир дархол бошка карокчилар билан тез юрар кемача-
ларга утиришиб, улар томон елдек сузиб кетишди. Етиб
бориб, кемалар устига чикиб куп одамларни халок килиш-
ди. Кемаларни уз манзилларига олиб келиб, тирик кол-
ган одамлару мол-дунёларни киргокка туширишди. Киз-
лар ичидаги Мехрга кузи тушган Жобир хушини йуко-
тиб йикилди, бир дам улик каби ётиб узига келди-да,
Мехрни кургач, яна холидан кетди. Бу холат бир неча
бор юз берди. Охири киз юзига бокишга мажоли йукли-
гини англаб, паривашни 6ор ичидаги касрга олиб кириш-
га буюрди. Унинг олдига бир неча кизларни куйишди.
Кейин омон колган барча одамларни бир кемага утка-
зиб: «Жонингиз керак булса, тезлик билан уз юртларин-
гизга кетинглар», деб буюришди. Мехрнинг хамрохлари
дархол йулга тушиб, денгизда куздан гойиб булишди.
Махваш оролда колди. Жобир унинг хаёли билан хур-
санд булиб, висол умиди кунглига келмасди.
Шу денгиздаги ороллардан яна бирида жаннат монанд,
дарёси эса Салсабилга ухшаган, хавоси жаннат борида-
гидек бир шахар булиб, мамлакати обод ва хикмати юк-
сак булган Нуъмон деган бир шох хокиму волий эди.
Мамлакатининг оти эса Яман булиб, шох адолатидан гу-
листону чамандек эди. Унинг одамизод ичра тенги йук
бир фарзанди булиб, юзидан гул хижил, каддидан эса
сарв уяларди. Барча фазилату хунарларда унинг тенги
йук эди. Юзи куёшга ухшаган бу йигитнинг оти Сухайл
булиб, Мехрга кунгил куйган, Мехр хам уни севар эди.
Уз ёрига волаю зор, васлига харидор булган ошик хиж-
рон дорида куярди. У бир богни узига манзил килиб ол-
ган булиб, у ерда хилма-хил дарахтлар ва нилуфар гул-
лар сероб эди. Нилуфар гулини севгани туфайли хам
Сухайл уз кийимларини шу рангдаги матодан тиктирар-
ди. Кунларнинг бирида Сухайлнинг отаси Мехр билан
утлининг никох туйини утказишга ахд килиб бир неча
кемаларга хилма-хил совраларни ортиб Сухайлни Мехр-
ни олиб келишга буюрди. Йул киррокдан юрилса йирок
булиб, денгиздан бориш яхширок эди. Туфон Мехр ке-
масини денгизга суриб кетган жойга етганларида, худди
ушандагидек кучли довул эсиб, Сухайлнинг барча кема-
ларини бир-биридан ажратиб ташлади. Туфон Сухайл
тушган кемани Жобир карокчилари манзили сари сурар-
ди. Дарахтлар устидаги нозирлар кемани кура солиб,
Жобир ни огохлантирдилар. У эса дархол тезюрар кема-
часига утириб Сухайл кемаси томон сузиб кетди ва куп
утмай ундаги одамлар билан жангга киришди. Сухайлга
дуч келган Жобир ракибининг узига Караганда хам куч-
лирок эканлигини, енгилиши мукаррарлигини куриб
хийла йулига утди-да, кийимларини ечиб, узини сувга
отди ва кема остига бориб ёнидаги ханжар билан уни
теша бошлади. Тахтани уйиб, сув кириши учун йул очди.
Сухайл кема остидан кираётган сув тобора кутарилаёт-
ганини куриб, сув йулини тусишга уринса хам фойда
булмади. Охири кемага сув тулиб кема ахли билан бирга
чукур денгиз остига гарк булди. Шахзода жонидан уми-
дини узиб, сувда халок булишга хозирланди. Жобир балик
ютишга интилган нахангдек, Сухайл олдига сузиб бор-
Д й -Д а , аВ В аЛ И Г а у'НИ у Ш а е р Д а у Л д й р М О К Ч й бу'Л Д И , Л сК К Н
унинг бир тахта пора устида бехуш ётганини куриб, кули-
дан тортиб уз кайирида солди-ю, кул-оёгини боглаб, уз
манзилига кайтмокчи булиб турганида, ногох шахзода
узига келиб колди ва узининг холатини куриб, нотавон-
лигидан афсус чекди.

Деди Жобирки: «Эй кулумда асир,


Разму кушишда20 килмадинг тацсир.
Мен бу завранни21 сув?а то сурдум,

20 разму кушишда - жанг ва шижоатда


21 за в р а к - кай и к
Мин г сенингдекни сувда ултурдум.
Бирида сенча курмадим журъат,
Журъатинг булди махласингра22 жихат.
Ким тенгиз ичра бошинга еттим,
Уларингдин сени халос эттим.
Катлинга гарчи табъ рориб эмас23,
Лек куймок Д о р и муносиб эмас.
Ким агар банддин халос улрунг,
Бир шахи комронга хос улрунг.
Булмак улмас халос домингдан
Булмагум эмин интикомингдан24.
Иш хисобин шумора килрунгдур,
Катлу кинимга чора килрунгдур.
Улмак авло санга каманд ичра,
Тирик улмок валек банд ичра.

Сухайл хар канча илтижо килмасин, Жобир уни куйиб


юборишни истамади. Кемасини маскани томон сурди-да,
касри ёнидаги чохга ташлашга хукм килди. Унга тушган
махбус хеч качон кайтиб чикмасди. Сухайлнинг аъзоси-
даги арконларни ечдилар-да, банд билан унинг каърига
туширдилар. Ким у чохга тушса, унга хар куни иккита
нон ва бир обдаста сув бериларди. Юкорида дилбар-у,
куйида бедил булиб, икковлари бир-бирларининг ахвол-
ларидан гофил эдилар.
Жобир Мехр кемаларидаги одамларни озод килиб, уз
юртларига кайтариб юборгач, улар бир неча кундан сунг
манзилларига етдилар-да, барчалари нилуфар рангида
кийинишиб, шох саройига боришди ва мотам изхор килиш-
ди. Мехрнинг отаси хам жигаргушасидан айрилгани учун
узи шу рангли кийим кийиб, сарой ахлига хам шу тарзда
мотам кийими кийишни буюрди. Денгиз сафарига кет-
ганлар кайтиб келишгач, шох улардан булиб утган воке-

22 махласингра - халос булишингга


23 табъ рориб эмас - истамайман
24 интикомингдан - касос олишингдан
алар, кизининг ахволини батафсил суриштириб, фигон
кутарди, унинг кузига жахон корову булиб, икболи куёш
ботгандек куринди. Аччир-эччир йирлар экан, уз-узига
«Бу хил йиридан фойда йук. Унинг урнига кизимни зо­
лим кулидан куткариш чорасини курмогим лозим», дега-
нича, кулига когозу калам олиб, булиб утган ишлар баён
килинган мактуб ёзди-да, шох Нуъмонга жунатди. Хат
ичида яширинча мана бу гаплар хам таъкидланган эди:
«Булиб утган вокеаларнинг барчаси казодан. Чорамиз
эса касос олишдан иборат. Мехр менинг жоним пайван-
ди булса, сенга дам фарзанд булиб эди. Унинг душман
кулида булиши иккаламиз учун хам номусдир. Энди бу
ишнинг чорасини куриб, лашкар тупласак-да, урлинг
Сухайл уз кушинини сохилдан бошлаб борса ва Жобир
манзилига етиб келса, мен эса сипохларимни денгиздан
уша манзилга олиб борсам, икки кушин карокчиларни
икки ёндан камалга олиб, золимларни енгсак-да, Мехрни
озод килиб, Жобир ва унинг карокчиларини жазоласак.
Агар бу фикримга кушилмасанг, уз таклифингни тезрок
ёзиб юборсанг, ёлриз узим чорасини килсам».
Шох Нуъмон бу мактубни укигач, вокеадан хабардор
булиб, урлининг хам уз максадига етиша олмаганини бил-
ди-да, бу икки иш мотам устига мотам булиб, Сухайл­
нинг тякдиридян хябяр тппплмяй1 изтироб чекиб, Навдар
номасига шундай жавоб ёзди: «Мехр ахволи баён килин­
ган мактубингни укиб, рамга тушдим. Куйиб уртанишим-
дан фойда йуклигини хам билдим. Сухайл уз кушини
билан сохил буйлаб ёв маконига йул олеин, деб ёзибсан.
Аввал айт-чи, кани Сухайл? Бундан олти ой мукаддам
урлим сизнинг мамлакатингиз томон йул олган эди, хали-
гача кайтгани йук. Шунинг учун хавотирда эдик. Энди
маълум булдики, у кузлаган манзилига етиб бормабди.
Энди сен курурликдан йул олсанг, мен эса денгиз билан
бориб, урлимдан нишон топсам. Ундан бирон хабар топ-
масам хам сен айтган манзилга етиб бораман. У карокчи-
дан касосимизни олиб, жазосини берамиз. Энди фалон
куни, фалон соатда йулга тушишга ахдлашсак. Сен хам
уз ваъдангга кура юришни бошласанг. Нуъмон белгила-
ган мулозим бу мактубни Навдар кулига топширди. У
эса хатни укигач, сафар муддатидан хабардор булиб сипох
туплашга киришди ва курсатилган муддатда икки кушин
йулга тушди. Навдар сипохлари Жобир карокчилари
худудига якинлашар эканлар, калин урмонга дуч келиб
колишди. Шох ёвларнинг пистирмалардан хужум кили-
ши олдини олиш учун калин буталарни кестириб, кушин
билан бирга илгарилар эди. Бу урмон ичи кийикларга
тула булиб, овни яхши курадиган Навдарнинг хавасини
келтирарди. Дар тарафда кузга ташланаётган оху кузли'
кийиклар якинлашиб келганда, шох улардан кузларини
олиб кочар, хаёли факат сипохларда эди.
Ногахон бир гулранг оху Навдар олдидан утиб колди,
шу чои шох чидай олмай, унинг кетидан кува бошлади.
Оху чангал ичига узини урган эди, йул тор ва чирмаш
булгани учун шох ута олмай колди-да, ук отишга тушди,
бир-икки уки хато кетди. Узини йукотиб душман мако-
нида юрганини хам унутиб куйди. Яна оху кетидан кувиб
карокчилар пистирмаси куйилган жойдан чикиб колди.
Жобир бир неча жойга нистирма куйган булиб, карок­
чилар бирон кишини тутиб олсалар, дархол унинг хузу-
рига олиб келишарди. Карокчилар бир чиройлик кийик
кетидан кувиб келаётган отликни курдилар-да, отларини
камчилаб, унинг кетидан югурдилар ва ерга туширди-
лар. Навдар ов килмокни орзу килиб, узи сайёдлар кулига
тушиб колди.

Шок тилар булса шохлиц щлмоц,


Сипохидин керакмас айрилмок.
Шохни дерлар сипох бирлан шох,
Ш о х эм а сд ур й у к э р са анда с и п о х.

Шохга хайл улса фатх анинг ишидур,


Бир киши Рустам улса бир кишидур.
Навдар душманларига асир булиб колгач, унинг бар-
ча кийимларини ечиб олишди-да, шох эканини билишиб,
бир шерикларини суюнчи олиш учун Жобир хузурига
чоптиришди. Карокчилар рахбари: «Унинг кузларини 6ор-
лаб кемага утказинг-да, касрга элтиб камаб куйинглар.
Бу ишни шундай яширин бир тарзда бажарингларки,
бирон киши фахмламасин. Уй эшигини фалон кишига
топшириб, килган ишингиз хакидаги хабарни менга ет-
казинглар», деб буюрди. Шохни касрга олиб келиб, Жо­
бир хукмини тула-тукис бажо килишди. Навдар кандай
ерГ2 келиб колганики билмас, сиподлари эса у билак не
вокеа юз берганидан бехабар эдилар.
Бу вактда Нуъмон уз кушини билан денгиз буйлаб
келар экан, кузлаган манзилига икки кунчалик йул кол-
ганида, шамол кутарилиб туфон мавж урди-да, кемалар
хар томонга таркалиб, куп киши халок булди. Шох туш-
ган кема туфондан унча зарар курмади-ю, аммо шамол
уни карокчилар ороли томон суриб кетди. Жобир куйган
нозирлар кемани куриб дархол хабар етказишди. Жобир
кемага тезда етиб борди-ю, ундаги куп одамларни улик
холида курди. Тирикларидан булган вокеаларни суриш-
тириб, ахволни билди-да, кемани уз оролига олиб келди.
Шохни хам киррокка олиб чикишиб, кемадаги молларни
хазиналарига элтишди, Нуъмонни эса яширинча бошка
бир зиндонга ташлашди. Кеманинг тирик колган одамла-
рига уз диёрлари томон кетишга рухсат беришди. Улар
кузда ёшлари билан оролни тарк этишди. Навдар сипох-
лари хам шохни излаб тополмагач, уз ватанларига кай-
тишдан бошка чоралари колмади.
Карокчи Жобир шодликка тулиб, хар куни бор ичида
базм уюштирар ва Мехр ёди билан кетма-кет кадах ичар,
лекин у гузалнинг юзига назар сололмас, нурли рухсо-
рига бокишга юраги дов бермаеди. Мехр эса гулдек ёкаси-
ни йиртиб, нилуфарзор ичида рамнок кезар экан, денгиз
мавжи каби куз ёшларини тукар, ёри хажридан куту-
лишни хар канча истамасин, бунинг чорасини тополмас-
ди. У чох ичида бир бандининг азоб чекиб ётганини би-
ларди. Бир куни «Чохдан уша бандини куткариб олсам
ва унга Сухайл олдига боришини илтимос килиб, зор-
зор йирлаб ёлборсам, зора Сухайл ахволимни англаб,
мени куткариш учун бу томонга йул олса», деб ^^йлади-
да, узининг икки канизи билан короли уйга яширинча
кириб, чох бошига келди ва пастга караб: «Эй машаккат
чекаётган асир, мен хам сенга ухшаган бир бечораман,
сен каби нотавон асирман. Харакат килиб, сени бу корон-
FHзиндондан куткарсам, менинг илтимосимни кабул килиб
бажарасанми?» деди. Бу 40F Сухайл чох ичида бетоб
ётар, касаллик унинг холини хароб килган эди. Бунинг
устига севгилиси хажрида уртанарди. Нотаниш кизнинг
овозини эшитгач, изтироби ошди-да, узига тасалли бе-
риб, нозанинга: «Эй фариштасифат инсон, сен шундай
яхшилик килсанг, танимда жоним борича буюрган ишинг-
ни бажарайин», деб жавоб килди. Мехр бу сузни эшит­
гач, канизлари билан аркон ташлаб бандини короли уйга
чикардилар. Мехр яширинча унга куп мехрибонликлар
курсатди, занжиру бандлардан озод килди. Рам чекиб
бехол булган йигит ер упиб «Эй фариштасифат махбуба,
киладиган хукминг хакида озгина сузлаб бергин», деб
суради. Мехр узининг хаёти, отасию мамлакати, Сухайлга
булган мухаббати, денгизда чеккан ташвишларию, Жо­
бир кулига асир б;улиб тушгани, унинг кулидан омой
колиш сирлари хакида сузлаб берди. Бу сузларни эши-
тар экан, Сухайл гох-гохида узидан кетиб коларди.
Мехр уз хикоясини «Мен бу я н г л и р асир булиб кол-
дим. Сухайлдан бошка бирон одам мени куткаришга ке-
лолмайди. Сен Яманга етиб борсанг-да, Сухайлга ахво­
лимни арз этсанг. Лекин бу ерда яширин бир сир хам
бор. Биз сени бу ерда бир неча кун асраб, парвариш
килсак-да, сен ана шу сирни айтиб, касам ичиб Сухайл-
ни ишонтирсанг. Бу сирнинг мазмуни эса шундан ибо-
рат: «Мен Жобир ^лига асир булгач, узокдан менга
назари тушди-ю, хас-хашак каби ерга йикилди. Качон
мени курмокчи булганида, шу холат такрорланаверди.
Бу ерда канчадан бери яшаётган булсам, у билан муно-
сабатимиз шундан нарига утган эмас». Буни эшитган
Сухайлнинг кунгли таскин топди, севгилисининг барча
сузларига ишонч хосил килди-да, канча харакат килма-
син, узини асрай олмай диморидан ут чикиб, дилбари-
нинг оёрига йикилди ва фарёд уриб хушидан кетди. Бу
холатдан хайратга тушган Мехр унинг юзига тикилиб
караб, бехуш ётган бу йигит Сухайл эканини англади,
кейин у хам нола килиб, хушидан кетиб йикилди.
Иккала канизак у’ларнккг бошларнкн кутариб, мех-
рибонлик курсатишгач, Мехр узига келиб, короли туш-
гунча Сухайлни шу уйда саклашди. Уйку махали узига
келган йигит уз махбубаси билан жисм билан жондек
ёки сарв билан ишкпечондек булишди. Сухайл бир неча
кун касрда яширинча Мехрнинг мехмони булди. Таом
билан шарбатдан тани сихат топиб, бехол жисмига кув-
ват кирди. Шу ерда яшар экан, Жобирнинг Мехрдан ай-
риликка чидаб юрганини билди. Бир куни Жобир богни
сайр килиб юрар экан, Сухайл тунриз билан олишишга
чиккан шердек унинг рупарасида пайдо булди ва:

Дедиким: «Пахловонлик эрмас ул,


Ким киши макр бирла уреай йул.
Тешиб эл кемасини хийла била,
Рарк этиб сувра бу васила била.
Колмарон чорда кимсанинг жони,
Тутубон банд айлагай они.
Сен агар зохир эттинг итликни,
Мен санга кургузай йигитликни»

деди-да, душманига караб хамла килди. Хайратидан кучи


колмаган Жобир у билан олишишга хар канча тиришма-
син, Сухайл уни кутариб ерга урди. Узини боглаган ар-
кон билан кулларини махкам килиб боглади-да, узи ётган
чох ичига ташлади. «Хар киши бировга чох казиса, унга
ногох узи тушади», деб бекорга айтилмаган-да!
Сухайл уз максадига эришгач, Мехр билан туй баз-
мига тайёрлана бошлади. Жобир хазинасини кулга ки-
ритди. Барча халк шодмон булишиб, шохга таъзим
килишди. Базм тузиб, кулига кадах олган Сухайл «Жо­
бир банд этган барча одамларни озод килдим. Уларни бу
ерга олиб келинглар, мен кадах билан шод этай», деб
фармон берди. Б ор ичидаги икки чохда факат иккита
банди борлигини куриб, уларни базмга бошлаб келиш-
ди. Буларнинг бири Навдар, иккинчиси эса Нуъмон эди.
Икки ота, икки фарзанд бир-бирлари билан йиглашиб
куришдилар, сунг утириб бир-бирлари билан сурашиб
кетдилар. Икки шох худо йулига кириб, мамлакатлари-
ни Сухайлга топширдилар. Барча халклар шукр кили-
шиб, уз шодликларини изхор этишди. Сухайл билан Мехр
уз максадларига етиб, васл топишди. Мехр хам, ёри хам
нилуфар рангидаги куйлаклару тунларни кийиб юришар-
ди, нилуфар рангини хуш курган куёш хам уз либоси
учун шу рангни танлади.

Хар пари чехраки, махваш эрур,


Мовий улса либоси дилкаш эрур.
Мехр ким гулрухи самовийдур,
Нилуфарваш либоси мовийдур.

Мусофир уз хикоясини тугатгач, пардадор мовий пар-


дани очди, шох Бахром куп инъомлар бериб мусофирни
хурсанд килгач, ором топиб, уйкуга кетди.

XXX
Пайшанба куни шох Бахром сандалранг кийимлар ки­
йиб, сандалранг касрга кадам куйди. Уни сандалранг ки-
йимларидан сандал хиди анкиб турган махбуба кутиб
олди. Базм бошлангач, кадахлар давра буйлаб айлана
бошлади. Кеча ичган майидан боши орриётган шох кадахга
кулини хам узатмади. Лекин сокий бош орририга кизил
сандалдан дори хозирлаб куйган эди. Базм кечга кадар
давом этди. Коронки тушгач гул юзли гузал уз пардаси
ортига кириб кетди. Шох яна уйку келтирадиган афсона
эшитиш истагини билдирди. Мулозимлар йул буйига чи-
киб, суз денгизининг кемачиси булган бир сайёхни бош-
лаб келишди. Мусофир шох истагидан хабар топгач, ав-
вал уни яхшилаб дуо килди-да, афсонасини бошлади.

Олтинчи иклим йулидан келган мусофирнинг


ривояти
Бохтар диёридан икки киши Ховар томон йулга чи-
кишган эди. Улар туну кун сайр килишарди. Бирининг
оти Мукбил25, яна бириники Мудбир26 эди. Мукбил
пок, омадли, халк эътиборини козонган йигит булса,
Мудбир каерга борса, юзида бахтсизлик чанги пайдо
буладиган инсон эди. Йулда боришаркан, куркинчли бир
водийга дуч келишди. Уни биладиган одамлар бу ердан
юрмасдилар. Ушбу водийнинг сабзаю бори тикону шура,
сувию тупрори эса нефту олтингугурд эди. Тупроридан
бадбуй бур кутарилиб, утдек шамоли киши танига ури-
лар экан, уни кулга айлантириб, кукка совурарди. У ерда
жониворларнинг яшашига имкон хам йук булиб, кириб
колган хайвон дарров халок буларди. Одамлар уни «Во-
дийи хамим», яъни «Жазирама водий» деб аташар, харо-
рати бу номни исботлаб турарди. Булардан огох булма-
ган иккала хамрох йул азоблари, бало даштининг укубат-
ларини куриб, чексиз бу даштни босиб утишдан бошка
чора топишолмади. Хар кандай бало дуч келса хам, чи-
дашга ахд килиб, таваккал килдилар-да, даштда уз са-
фарларини давом эттирдилар. Харорат алангаси кучайиб
борган сари Мудбирнинг бесабрлиги орта борарди. «Бу

25 Мукбил - икболли, бахтли


26 Мудбир - бадбахт.
кандай хаво булди? Бундай даштни яратишнинг нима
кераги бор эди?» деб шикоят килар, бехуш мастлар каби
«Бу ерда сув яратиш кийинмиди?», деб нола чекар, хар
бир сузи тангрига эътироздан иборат эди. Бунинг устига
доим хамрохига «Мен бечорага сендек йулдош хамрох
булмагани яхширок эди. Кандай шум кунда сенга йулик-
димки, шундай ёмон хосиятларга дучор булдим», деб таъ-
на килгани килган эди.
Мукбил эса худо ёди билан машгул булиб, зикру тас-
бихдан бушамасди. Мудбирга насихат килишдан чарча-
мас, лекин бу пандлардан фойда йук эди. Мукбил барча
азобларга бардош бериб. даштдан чикиб олди. Дашт
куздан йуколгач, улар дарду бало денгизига дуч келди-
лар. Хамрохидан безор булган Мукбил ундан айрилиш-
ни истаган эди, Мудбир килган ишлари, гапирган сузла-
ридан тавба килиб, хамрохини бундан буён сабрли були-
шига ишонтирди. Мукбил унинг килган ишларини, нотур-
ри сузларини унутди.
Икковлари денгиз киррогига келиб, у ерда бир кемани
курдилар, хар тарафни излаб, кема эгасини топдилар-да,
хакини тулаб кема ичига кирдилар. Кемачи икковларига
битта сандал берди. Бир неча кема бир томонга караб
суза кетди. Кема кушдек тез сузиб бораркан, Мудбир яна,
ох-вох килиб, бемаъни сузларни айтишга тушди. Мукбил
булса тасбиху ибодат билан банд эди. Хамрохига яна на­
сихат кила бошлади. Мудбир эса унинг гапларига парво
хам килмай, куфр сузларни айтишдан тинчимасди. Унинг
бу сузларидан каттик рам чекиб, азобланар экан, Мудбир
Тангрига хитоб килиб «Ишларингда хеч тартиб йук. Куму
даштингда одам сувсизликдан изтироб чекса, бахр ва
тулкинларингда бу кадар бебошлик. У ердаги етишмовчи-
лиг-у, бу ердаги ортикчаликдан аклу хушини йукотмок-
да», деб нидо киларди. Унинг бу хил шум сузларидан яна-
да купрок чайкалиб, туфон янада кучайди. Тулкинлар ба­
ланд кутарилиб, каттаю-кичик кемаларни хар томонга су-
риб ташлади, анчаси сувга рарк булди.
Икки хамрох бир кайикда колишди. Мукбил тавба-
тазарруъ килиб, тангридан уз панохида асрашини илти-
жо килар экан, унинг бу дуолари таъсир килиб, шамол
тинди ва денгиз таскин топди. Кайик денгизда тинч су-
зиб бораркан, бир манзил кузга ташланди. Унинг ранги
осмондек кук булиб, у томондан ёкимли буй эсиб турар-
ди. Бу сандал хиди булиб Масих нафасидек жонларга
оро берарди. Ундан рохатланган Мукбил шукрона саж-
дасини адо килди-да, кайикни уша киррок томон суриб,
куп утмай, у ерга етиб борди. Киррокда баланд бир да-
________Л ________ ______________ __________ ______ А ______________________________ ----------------------------
JJ dA l у CUp, V7dpl ЛСШ M d H A U illd LUW CUJIHU

Унинг танасида катта бир кавак булиб, у ерда тиник бир


чашмадан сув чикиб, денгизга куйиларди. Икки хамрох
уша манзилда ором олмокчи булиб, кайикни бир илдиз-
га борладилар-да, Мукбил дарахт кавагига кузи тушгач,
кизикиб унинг ичига кирди. Сув ичмокчи булган Муд­
бир хам унинг ортидан кириб келди. Чашма бошида бир
тош булиб, унга хат ёзиб куйилганди. Икковлари у хат-
ни укишга тушишди. Унда «Кимки бу манзилга келиб,
ушбу ажойиботни томоша килса, шуни билсинки, бу
дарахт сехрлидир, уни «Сандали симиё», яъни, «Сехрли
сандал» деб аташади. Чашмадан сув ичган хар кандай
одам уз чанкорини кондиради. Агар у киши турри, пок
инсон булса, бир ойгача хурсанд булиб, еб-ичишга мух-
тож булмай юради, ёлрончи булса, уч кун утгач, сув ва
таом истаб колади. Бу чашма сувидан бахраманд булган
одам кейинчалик ёлгон сузласа, уша ондаёк корни ёри-
либ, халок булади. Бу айтилган сузлар сув ичиш хакида
эди. Чашма ичига тушишнинг хам уз хосиятлари бор:
ёлрончи бу сувга тушса, уша ондаёк оёги куяди. Ростгуй
одам тушиб, кузини юмиб, кулору бурнини ушлаб шунги-
са, бошини чикаргач, шундай нарсалар курадики, улар­
ни айтиб хам булмайди. Лекин бир шунгиган одам узи
курганларини яна бир курмокчи булиб, яна шунгиса,
сув пасайиб кетади-да, шунгий олмайди», деб ёзилган
эди. Хатни укиган Мудбир бир-икки ховуч сув ичиб,
ёлрон ва бехуда сузлашни бас килмокчи булди. «Бундан
кейин ёлрон сузлашни тарк этдим. Шу ахдимни бузсам,
улимга хам розиман», деди-да, чашма сувидан ичди.
Мукбил Яратганга шукрона айтиб сажда килди-да, ке­
йин сувдан ичди-ю, чанкогини бостирди. Мудбир сув ичига
тушмокчи булиб, оёрини тиккан эди, кайнок сув оёгини
куйдирди. Мукбил лунги борлаб, сув ичига тушди-да,
унда уз аксини куриб, сув ичига шунгиди. Бошини чика-;
риб караган эди, чашма сувини эмас, балки зилол сувга
лиммо-лим тулган ховузни курди. Унинг ичлари тартиб
билан терилган сандалранг соф тошлардан булиб, атро-
фи Эрам богини эслатар, у ерда эса, харам каби чиройли
бир бино курилган эди. Ховуздан чикиш учун оёк куйган
Мукбилни бир неча кумуштан кизлар кулларида топ-
тоза матолар, тан куритиш учун эса ипак сочиклар олиб
келиб йигитнинг кулига беришди, сочиклар билан тана-
сини куритишди. Устига сандал хиди келиб турган хил-
ма-хил кийимлар кийдиришиб, бошига салла уратишди-
да, кулидан ушлаб, сандал касрга олиб бордилар. Мук­
бил атрофга хайрат билан бокаркан, узини бошка бир
оламга келиб колгандек сезарди. Эс-хуши огиб каср ичига
киргач, хамма ёги сандалдан ишланган, ёкимли атир хиди
уфуриб турган кенг хонага кузи тушди. Сандалдан иш­
ланган тахт жавохирлар билан безатилган булиб, унинг
устида куёш юзли бир пари пайкар гузал утирганини,
атрофида эса сахар пайтидаги юлдузлар каби сохибжа-
мол канизлар тизилиб туришганини курди. Мукбилнинг
кузи у дилорога тушгач, кони куриб, ранги саррайди-ю,
йикилиб хушидан кетди. Гул юзли сарвкомат гузал унинг
олдига келгач, ёкимли атридан узига келди-ю, яна куриб
узини йукотди. Махбуба ширин сузлари уни хурсанд
килгач, йигитнинг кунгли карор топиб, узига келди. Гузал
киз унга ёндашиб утирганида, Мукбилнинг шавк ути бе-
лидан ошиб, яна сабру кароридан айрилди-ю, куксини
пора килишига сал колди. Махваш уни кулидан тутиб
тахти томон олиб бориб, утиришни таклиф этди. Мук-
бил ер упиб «Бундай жойда утиришга хаддим йук», деса
хам, париваш тахтда ёнма-ён утириб, таом еб, шарбат
ичдилар. Кейин базм бошланиб, жомларда бода келти-
рилди. Бир дилоро париваш сандал хиди анкиб турган
жомни уларга узатган эди, махбуба бир-икки култум
ичиб, кейин жомни Мукбилга тутди. У узини зурра кулга
олиб майни охиригача сипкорди. Кадах даврада тухта-
май айланар экан, Мукбилнинг кайфи ошиб девоналарга
ухшаб бехижобона сузларни айта бошлади, кейин эса
ножоиз харакатларга утди. Гул юзли гузал Мукбилга
каршилик килмай, кулидан кулини олмай утирарди. п и -
г и т охири чидай олмай кизга «Мени кийин ахволга со-

либ куйдинг, рахм килиб дардимга даво килгин, васл би-


лан хожатимни раво килгин!» деб илтижо кила бошла­
ди. Париваш бу сузларга «Бугун шунча май ичиб, хуши-
мизни йукотгудек мает булдик. Эртага катта бир туй
килиб, никох укитайлик. Кейин уз муродингга эриша-
сан», деб жавоб кайтарди. Мукбил унинг бу сузларига
эътибор бермай, кандай булса хам уз максадига эриш-
мокчи булиб, ножуя киликлар кила бошлади. Шунда
махбубаси «Агар узингни тухтата олмаётган булсанг,
бирон сарви комат канизимга айтай, тонггача сенинг ёринг
булсин», деди. Мукбил уз максади хакида бошка ориз
очмнди. Париваш унга бир канизагини хаморуш этди,
икки эшик орасига ишора килган эди, йигитни аранг тур-
ризиб, алохида хонага олиб бориб ёткиздилар.
Куёш нурлари ёйилиб кетганда уйкудан уйгонган Мук­
бил узининг кечаги килган ишларини эслаб, хижолат
чекди-да, ховуз олдига бориб, чумилмокчи булди, сан-
далранг лунгини белига боглаб сувга тушиб шунриди,
кейин бошини кутариб атрофга каради-ю, узининг сирли
булок ичида турганини курди. Кузларига ишонмай, яна
бир неча марта сувга шункиди, лекин хар сафар бошини
кутарганда узини яна уша булок ичида кураверди. Уз
махбубаси висолига етиша олмаганидан изтиробга туш-
ган Мукбил нима килишни билмас, Мудбирга эса уз ахво-
лини айтишни лозим курмасди. Шу пайт кузи яна булок
устидаги тошга тушди. Унинг бурчагида яна бир хат ёзил-
ган булиб, Мукбил олдин эътибор бермаган экан. Унда
«Кимки бу симиёни куриб, сувга шунгигач, юз балога
дуч келган булса, кайтиб чикканидан кейин бу ерда тур-
май, тезда сув оркали жунаб кетиши керак. Акс холда
уни дев ёки наханг улдиради», деб ёзилганди.
Мукбил хат мазмунини англаб «Хаётим хавф остида
Колса хам бу ерда коламан, бунака хаётдан улганим ях-
широк», деди. Аммо яна фикр юритиб, жонининг азиз-
рок эканини уйлади-да, кетишни лозим топди. Кайикни
ечиб хамрохи билан бирга денгизда суза кетишди. Муд-
бир хамсафарининг холатидаги узгаришларни куриб,
унинг сабабини билишга интилса хам, Мукбил унга хеч
нарсани ошкор килмади. Кайикда уй суриб утираверди.
Икковлари Хавдан панох сураб, кайикни хайдаб бори-
шаркан, Мукбил хажр утида кийналар, Мудбир холини
сураса жавоб килмас, чунки унинг гами шарх этардек
эмасди. Баъзида унга караб: «Эй дустим, бу саволингга
жавоб беришимни кутмагин. Холимни сенга айтмаётга-
нимнинг сабаби уни узим хам билолмаётганимдандир.
Холимдан малолат чекаётган булсанг, сен хаклисан, мен
эса бундан хижолатдаман!

Килса бехудлурум сени ранжур,


Не дейин, чунки борсен маъзур.
Нафасингни менга дилосо кил,
Лутф ила нечаким мувосо кил.
Бахтдин ком агар булур хосил,
Булса бир кун макомимиз сохил.
Хажрима хотирингни шод айлай,
Упиб илгингни хайрбод айлай»

дерди-да, кайик ичида яна фиион киларди. Мудбир хам-


рохининг бу холатини кургач, «Чашма атрофида турли
жинлар булади дейишарди. Мукбилнинг мажнунларча
хатти-харакатлари уларнинг таъсири окибатимикан», деб
уйларди. Шу чор денгизда катта бир кемани куриб колиш-
ди. Шамол кайикни уша кема томон суриб кетди. Унинг
ёнига етиб бориб, икковлари тулкинлар хавфидан гам
чекмаслик учун кемага чикишди. Кема ахлининг барча-
си улган булиб, биронта хам тирик одам колмаган эди. У
сандал дарахти ёгочлари билан тула экан. Вокеа шундай
булган эдики, Ховар Хусравининг парига ухшаш бир кизи
булиб, шохнинг хаёти у билан бахтиёр эди. Унинг бир
дарди булиб, табиблар хар канча даво килсалар хам шифо
топишолмаганди. Факат сандал исигина унга фойдали
булиб, бош орринини колдирарди. Шунинг учун шох кизи-
га атаб сандал ёгочидан каср куришга буюрганди. Токи
фарзанди у уй ичида яшаб, унинг сорлиригэ даво етказ-
син. Бу фармон оламга таркалиб, савдогарлар Хиндис-
тонга сандал ташиш билан банд булишди. Уша хушбуй
сандалли иморат битгач, савдогарлар кечасию кундузи
шу иш билан машрул эканлар, денгиздаги бир гирдобга
дуч келиб колиб ундан чикиб кетолмай, овкатлари та-
мом булиб барчалари халокатга юз тутган эдилар.
' Бу махал денгизда кучли шамол кутарилди-да, ден­
гизда туфон бошланиб, шу жойни ел раккосдек уйна-
тиб, кемани гирдобдан чикариб юборди.
Кема ичидаги икки хамрох хам уз ишига машгул булди.
Мукбил уз дарди билан банд булиб, бир чеккада оху
фиронини давом эттирса, Мудбир улганларни кемадан
сувга ташлаш, кема молини уз ихтиёрига олиш билан
банд эди. Кема молини хам, кеманинг узини хам узиники
деб билиб, хамрохи холига эътибор хам килмасди.
Шу пайт узокда сохил куринди. Кема сохилга етиб
боргач, Ховар диёрига кириб келганлари аён булди. Мам-
лакат шохи шу куни томошага чиккан булиб, дарёни
кузатарди. Янги келган кемага назари тушиб, аъёнлари-
га «Кема ахлидан бирон кишини хузуримга олиб келинг-
лар, кимга тегишли эканлиги, кандай моллар келтирил-
ганини билайин, сунг уй томон кетайин», деди. Муло-
зимлар кемага кутарилиб унда бири шод, иккинчиси эса
иамгин икки кишини учратишди. Шох сузини эшитган
Мудбир у томонга тез-тез юриб кетди. Шох кошига ке-
либ ер упиб, дуо килгач, хукмдорнинг уз холати хакида-
ги саволига «Узим савдогарман, ишим тижоратчилик, бу
сафарда хеч ким омон колмади. Барча ходимларим вабо
касалига учраб халок булишди. Бу сохилга эса бир мен-у,
бир Мукбил отлик кулимгина етиб келдик», деб жавоб
берган хам эдики, корни шиша бошлади. Ундан либоси
йиртилиб, кукси хам чок булди-ю, йикилиб жон берди.
Шох бу холатни куриб хайратдан котиб колди. Бун-
дай ишга хеч хам дуч келмаган эди. Нотавон Мукбилни
олиб келишларига фармон берди-да, уни курибок кунгли-
ни шодлик эгаллади. Жон берган хамрохини ундан яши-
риб туриб, Мудбирдан сураган саволларини Мукбилга
хам берди. Мукбил узининг курган-билганларини бирма-
бир шохга гапириб берди. Шох дедики, кема ва ундаги
юклар давлат хазинасига берилади. Мукбил айтган бар­
ча гапларнинг чинлиги шохга маълум булди. У дедики:
«Сенинг ростгуйлигинг кунглимизни мафтун килди, ни-
мани истасанг, айтгин», деб суради. Мукбил деди: «Эй
шох:

Шохнинг умру жохин истарман,


Чарх авжида комин истарман.
Яна матлуб халн ибодатидур,
Кимулус мужиби саодатидур.
Шох агар нилса, бандасин озод,
Туну кун айлагумдуо била ёд».

Мукбилнинг бу окилона ва ёкимли сузлари хуш ке-


либ, зебо чехрали ва хушсуз бу йигит шох кунглида
мехр уйготди. Унга шох вазирлик унвонини берди. Бир
неча вакт хизмат килгач, давлат хумойи бошига соя со-
либ, унинг кизини никохлаб берди-ю, уни фарзанд килиб
олди. Мукбил бунга эътироз билдирган булса хам, уни
уз ихтиёрига куймай, катта туй килиб, куз корачигини
унга жуфт килиб берди. Бошдан оёк сандалбуй кийим-
лар кийдиришди, чунки париваш шуни истаган эди. Ке­
йин уларни касри сандалга олиб бордилар-да, гули су-
мансони уз махбубига топширдилар.
Мукбил келин чехрасига бокиб, хайратга чумди. Чун­
ки у узи чеккан азобларнинг сабабчиси эди. Каср хам,
сакфу остона хам, тахту офати замона хам айнан сув
остида курганларининг узи эди. Хайрат ути димогига
тутун етказиб, бу ут унинг вужудини нобуд килиб, оху
афрон чекиб йикилди, жони эса чикай деб турарди. Шу
чор диморига сандал иси эсиб кузи чарори ёриди. Кузини
очгач, яна ахволни куриб нола чекиб бехол буларди.
Унинг бу холатини кузатаётган махваш хам унга мех-
рибонлик курсатиб, кунглини оларди. Охири узига келиб
махваш висолига етишди. Лекин гузал махбуба курганла-
ридан лол булиб юрарди, бир куни «Сенинг хайратли иш-
ларингдан мен доим лолман. Вокеалар сабабини айтиб
бергил», илтимос килди. Мукбил рост сузлашдан бошка
чораси булмагани учун бор курганларини бекаму куст
шархлаб берди. Буларни эшитган париваш табассум килди-ю,
шундай деб суз бошлади: «Такдир мени гузал килиб ярат-
гач, хусним хакидаги сузлар жахонга таркалди. Менинг
кошокам олдидзн утиб колгзн жинлнр шо^и х у с н и м г а
шайдо булди-ю, касрда жинлар шовкин-сурони бошланиб,
мен девона булиб колдим. Шох буни кургач, табибларни
чакиртириб, деву париларнинг сехру зиёнидан мени ха-
лос килишга киришишди. Улар дафъ булди, лекин эшити-
шимча, «жинлар шохи рамимда яна девона булиб, денгиз
ичида сехрли манзара бунёд этибди. Сандалий каср атро-
фида бог яратиб, ундаги сандалий тахт устида менинг тим-
солимни утказиб куйибди. Сен ховуз ичида курган нарса-
лар накшлардан иборат булиб, уни курган хаста одам
ором топар экан. Сен у ерда булган чорингда менинг тас-
виримга шайдо булгансан. У ерда тимсолимга ошик булган
эдинг, бу ерда Хак сени висолимга етказди».
Шу сузларни эшитгач, Мукбилнинг мушкуллари бар-
тараф булди-да, махбуба хаёлидан кунгли яйраб, санда­
лий касрда бахтли булди, кийимини хам сандалий ранг
килди.

Сандал осойиши равон англа,


Атри онинг хаёти жон англа.
Сандал исинда тек туруб булмас,
Мушкни кимса ёшуруб булмас.

Донишманд мусофир уз афсонасини тугатгач, шох сан­


дал буйли насимдан ором олиб уйкуга кетди.

XXXII
Жума куни шох Бахром ок ипакдан кийимлар кийиб,
нурафшон куёш мисол оламни мехри нури ёритиб, ок
гумбазли сарой томон йул олди. У ерни манзил килган'
чинлик гузал хам шу рангдаги кийимларда уни кутиб
олди. Шох фил суягидан ишланган оппок тахтга чикиб
утиргач, дилбари хам унинг ёнида ором топди. Базм-иш-
ратга йикилган мажлис ахлининг барчаси хам ок либос-
да эди. Бир гул юзли паризод келиб, чиний кадахда май
тутди. Шох окшомга кадар хар кунгидан купрок май
ичди. Куёш уз нурларини яширгач, шох уйку истагини
билдирди. Ок уй ичига жой солингач, мулозимлар йулга
чикиб бир мусофирни бошлаб келишди. У шох Бахром-
ни дуо килгач, уз хикоясини бошлади.

Еттинчи и«лим йулидан келтирилган мусофир-


нинг хикояси
Мен уз курганларимни хикоя килиб бермокчиман. Хо-
разм мамлакати менинг диёрим булади. Санъатим соз
чалмок булиб, хеч ким мусика илмини менчалик бил-
майди. Доимий ишим элга таълим бермок булиб, хозир-
да устозлик килаётган купгина кишилар менинг шогирд-
ларимдир.
Ногахон халк ичида «Хоразмга бир хитойлик савдо-
гар хурваш канизи билан келаётган эмиш. Хожанинг молу
дунёси эл гумон килганидан хам куп эмиш. Унинг кани­
зи эса нихоятда сохибжамол булиб, барбат асбобини
койиллатиб чалар ва роят ёкимли ашулалар куйлар экан»,
деган хабар таркалди. Бу хабар халкни бекарор килди.
Бир неча кундан сунг эса хожа хам етиб келди. Хоразм
ахли уз эшитганларининг канчалик турри эканини уз
КуЗЛарй бйЛ НК КурйШ Кй НСТа б уНИКГ ИСТй!\бОЛйГН Чй-
кишди. Хожа айтилганидек бой булиб, зухду таквони
шиор килиб олган экан. Аслида хожага фарзанд санал-
ган ой юзли гузал канизак эса парда ичида, юзига ок
никоб тортиб утирарди. Факат юзидаги никобигина эмас,
балки кийимлари хам ок булиб, шу рангдаги кийимлар-
ни хуш кураркан.
У канизак хар куни икки катла, субх ва шом пайтла-
рида парда ичида утириб чанг чалиб, куйга хамоханг
ашулалар куйлар, уларни тинглаётган одамлар узларини
йукотиб оху нола килишар, хар куни бир рамнок шу
тарзда халок буларди. Бу гаплар шохга хам етиб борди.
Уларни уз саройига таклиф этишга журъат килолмаган
шох уз кийимларини узгартирди-да, одамлар орасида ту-
риб куй ва ашулаларни тинглади-ю, у хам канизакка
шайдо булиб колди. Кизнинг кую навосидан унинг хусну
жамолини англаган хукмдор махвашга уйланиб, хожага
фарзанд булишни истаб хомтамаъ булар экан, орага дал-
лолаларни куйиб хожага уз истагини билдирди. Лекин
хожа «Шох уз орзусини баён килиб, бошимни кукка
етказди, лекин бу борада менинг толеъим йук экан. Гап
шундаки, бу махваш санам турмушга чикишни асло ис-
тамайди, Хак уни жуфтидан ток килиб яратган», деб
жавоб килди. Шох уз истагини яна бир неча бор изхор
этди, лекин хожа хар сафар олдингидек рад жавобини
берарди. Охири ишвдан халок булишига ишонган шох
бекарор булиб, разабланди-да, зулм килишга бел 6owia-
ди. Бир канча сипохларини хожа уйига бориб канизакни
бор юклари билан саройга олиб келиш учун юборди.
Улар шох фармонини бажариб, канизакни саройга олиб
келиб, каср ичига туширдилар. Шох хурсанд булиб, гузал
санам хузурига йул олди. Бундан хабар топган канизак
чангини кулига олиб, шундай ашула айта бошладики,
уни эшитган шох узидаи кетди, кимнинг кулогига эши-
тилган булса, йикилиб уйкуга кетаверди. Сарой ахли-
нинг барчаси шу тарзда мает булиб, ухлаб колгач, кани­
зак уз уйи томон йул олди.
Шох ва унинг сипохлари уйронгач, ахволдан огох
булиб, канизакни яна саройга мажбурлаб олиб келиш-
ди, у эса яна чанг чалиб ва ашула айтиб, барчани ухла-
тиб куйди ва яна уз уйига бориб, парда ичида ором ола
бошлади. Шох яна бир неча бор шу ишини такрорлади,
лекин хар сафар шу холат юз бераверди. Охири шох уз
ишидан пушаймон булиб, хожа хузурига келди-да, узр
сураб у билан ота-урил тутинди, паривашдан хам кечи-
рим тилаб, OFa-сингил тутинди. Шундан сунг хожа жан-
натмонанд бир 6 of ясаб, унга баланд бир каср солдирди.
Унинг ёнига эса ибодат кидиш учун бир хужра курдир-
ди. Гул юзли гузал у ерда оппок кийиниб ибодатга маш-
гул булар, тонг отгунча тангрига муножот айтиб, биров-
нинг умиди билан яшар, лекин у одамнинг кимлигини
хеч кимга аён килмасди. Субх булгач, фирок хакида куй
чалиб, ашула айтиб, эшитганларни зор йиглатар, шомга-
ча тоат-ибодат килиб, шомда яна уз кую ашуласини да-
вом эттирарди. Парда ташкарисида утирган одамлар но-
лаю ох чекар, шох хам гох-гохида шу ерда утириб куй
ва ашуладан хушини йукотар эди. Хожа дастурхон ту-
заб, имкони борича шохга такаллуф курсатар, зиёфат
Килиб кунглини хушларди.
Мен у шахарнинг нармасози, базмларнинг достонна-
вози эдим. Кунларим куй ва ашула билан утарди. Mea
айтган канизак уз куй ва кушикларини бошлагач, ишла-
рим юришмай, элнинг эътиборидан кола бошладим. Шунда
уз ахволимга чора уйлаб топдим-да, хожа даргохига йул
олдим. У махваш хузурида экан, узокрокдан фарёд чек-
дим. Икковлари овозимни эшитиб, фарёдим сабабини
сурадилар. Мен «Сизлар менга зулм килдинглар», деб
жавоб килдим. Улар яна «Эй мазлум, бизга тухмат килма,
биз зулм килншга урганмаганмиз. Балки бизни кимлар
биландир адаштираётгандирсан?» дедилар. «Ундок эмас,
сурасангиз, нима килганингизни айтиб берай, инсоф кил-
сангизлар, бирон чора топиб берарсиз, булмаса сузимни
ёлронга чикарарсизлар», дедим. Улар «Айт!» дейишгач,
дуо килиб, кейин уз ахволимни шошилмасдан бирма-бир
айтиб бердим. Улар сузларимни кулимсираб эшитдилар.
Сунг мен уз истагимни баён килиб «Рухсат берсангиз-
лар, мен бир неча фурсат хузурингизда булиб таълимин-
гизни олсам. Мен ожиз булиб куринсам хам, мусика
илмида анча машхурман. Бу мамлакатдаги куплаб таник-
ли созандаю хофизлар менинг шогирдларимдир. Афло-
тун хам соз чалишда менга тенг келолмайди. Мен бу
ерда сизлар аён килган ишларнинг мохиятини айтиб бе-
ришга ожизман. Бу тарзда ашула айтиб, эшитувчиларни
гох улдириб, гох тирилтиришни хеч ким курмаган. Шу
туфайли менинг ишларим касод булди», дедим.
Хожа ва унинг кизи менинг сузларимни тинглаб, хору
зорлигимга ачиндилар шекилли, менга яхшилик килиш-
ди. Хожа менга караб «Биз билан хамкорлик килишинг,
соз билан мехрибонимиз булишинг яхши, албатта. Ле­
кин бир масала мушкулрок: гул юзли сарвимга номах-
рамнинг хизмат килиши хам, якинрок бориши хам мум-
кин эмас», деди. Мен унга «Хунар умиди билан мен узимни
махрам айлаганман, сизни бу хил камдан кутказиш учун
эркаклигимдан воз кечганман», дедим. Икковлари хай-
рат билан бокишди-да, менинг рост гапираётганимни таф-
тиш килиб ишонч хосил этишди. Кейин менга купдан-
куп илтифот курсатишди. Мен парда олдида хожага хам-
дам булиб, парда ичида эса у махбубага сирдош булиб
хизматларини килиб, уларнинг кунглини олардим. Ой
юзли гузал куйлар экан, мени бир нарса хайрон ^олди-
рарди: унинг барча ашулалари айрилик дардига багиш-
ланган эди. Яна бир холатдан хам хабардор булдим: у
баъзан парда ичида яширинча йимар эди. Рами кучайиб
кетган пайтларда мен билан махрам сифатида сухбатла-
шиб, хаёлига келган айрим сузлар маъносини мендан
сурарди, мен эса билганимча жавоб берардим. Баъзида
уйкуси кочса, менга «Афсона айтиб бергин», деб илти-
мос киларди-да, ривоятда айрилик хакида ran борса, бе-
ихтиёр йинлашга тушарди. Бу холат хакида фикр юри-
тиб, паривашнинг биров ишкида мажнун эканлигига, унга
зору махзунлигига ишонч хосил килдим. Ичига ботиб
азоб бераётган хажр тикани зардобларини ашуласи би­
лан ташкарига чикариб ташлар экан. Туну кун куйлама-
са, аланга уни пинхона куйдирар экан. Шуларни аникла-
гач, паривашии кийнаётган дарднинг мохиятини билиш-
га интилдим. Хар хил мавзуларда у билан сухбатлашар
эканман, бир куни савол беришга рухсат олиб, унинг
биров ишкида ёниб, хажрида уртанаётганини сезганим-
ни айтдим-да:

«Манга бу рамни ошкор этсанг,


М е н и б у сирда розд о р этсанг.
Токи булгай хаётим имкони,
Кимса мендин эшитмагай они.
Лек мумкиндурур даво килурум,
Саъй этиб хожатинг раво килурум»,

дедим. Сузларимни тинглаган гулрух бироз уйланиб


колди-да, сунг: «Менинг холатимни тугри англабсан. Фа-
кат илтимосингни айтмасанг яхширок буларди. Чунки
уни эшитишдан сенга фойда йук. Юрак сирларимни анг-
лашга жуда хам кизикаётган булсаиг, икки ишдан бири-
га рози бул: ё бу ишдан воз кечгил ёки дардимдан огох
булгач, бу ердан бош олиб, бошка мамлакатга кетишга
рози булгин», деди. Бу сузлардан вахимага тушиб бир
неча кун гамгин булиб юрдиму, кейин сабр-карорсиз
булиб, уни уз хонасида ёлриз учратдим-да: «Сен чекаёт-
ган дардни билишга булган кизикиш менга тинчлик бер-
май, девона килай деяпти. Майли, сузларингни эшитиб
булгач, бошимни олиб каёвда десанг кетишга аад кил-
дим», дедим. Махваш «Бу сузларинг кизик булдику, чун­
ки сен уз-узингга бало тилаяпсан. Аад килган булсанг,
шахарда турмасдан бош олиб кетишингга касам ичгин»,
деди. Мен унинг айтганини бажо килдим. Шундан сунг
махваш уз ахволини хикоя .килишга тушди:
«Мен чекаётган дард сабабларини сураяпсан. Сузни
аввалидан бошламасам, рамим сенга яхши аён булмасли-
ги мумкин. Билгинки, менинг диёрим Чин мамлакатидир.
Уша ерда турилиб усганман. Болалик пайтимда икки шох-
нинг узаро уруши туфайли мен асирга тушиб колдим.
Мени чуриликка сотишаётган пайтда хожа харидор булиб
сотиб олди. У мени яхши куришининг сабаби шуки, мен
унинг сотиб олган канизиман. Хожанинг фарзанди йук
эди, шунинг учун у мени уз фарзандидек эъзозларди.
Менинг овозим ёкимли, сузларим мулойим булиб, дил-
каш кушикларни куйлардим. Бундан хабардор булган
хожа мусика илмининг атокли уламоларини, мохир со-
занда ва хоиаидаларни уйга чакириб, бир неча йил даво-
мида менинг иктидоримни камолотга етказди. Санъатим
овозаси жахонга таркалиб, чангимнинг шухрати осмон-
га етди. Бунинг устига бекиёс хусним овоза устига ово-
за булди. Канча-канча бадавлат кишилар менга эга булиш
учун бехисоб молу хазиналар таклиф килишди, шунча-
лар куп маблаглар тукдиларки, окибатда хожа уз фар-
зандини канизга айлантирди. Харидорларим купайгани
сайин бозорим хам шунчалик кизирди.
Шу пайтларда Чинда мохир бир наккош булиб, исми
Моний эди. У менинг суратимни яширинча чизиб, сафар
чорида бир шаханшохга курсатибди. Шох суратга шайдо
булиб, канизакни сотиб олиш учун Чинга бир неча удда-
бурон кишиларни жунатибди. Улар хожа истаганча Хи-
той хирожини тулаб, мени уз юртларига олиб кетдилар
ва йулда тез юриб шох хузурига етказдилар. Висолимга
эришган шох бенихоя хурсанд булди.

А н д о к у л д и к и , м е н с и зи н б и р д ам ,

Тийра эрди анга ёрур олам.


Умридин косили жамолиманга,
Балки умри абад висолим анга.
...Менсизин йук эдидаме коми,
Ком йук, хотирининг ороми.
Булмасам хамрох урмай ул бир гом,
Мен наво чекмай, ичмай ул бир жом.
Мен каюнармаким, адо айлаб,
Ул чекиб оху жон фидо айлаб.
Олмайин куз даме жамолимдин,
Туймайин бир нафас висолимдин.

Шох канчалик менга мойил булса, менинг кунглим


хам унга шунчалик мойил эди. Окибатда шох давлату
сипохларини унута бошлади. Бир куни у май ичиб, бир
кийикни курди-да: «Кандай килиб улдирай?» деб мендан
сураб колди. Мен: «Олдин кулини боилаб, сунг узокдан
туриб улдиргин», дедим. Шох уни мен айтганимдек килиб
улдирди. Унинг бу ишини хеч ким бажо килолмасди. Бу
махорати учун жонимни фидо килсам арзирди. Мен бах-
тикаро эса бунинг урнига шундай бемаъни сузларни ай-
тибманки, бунинг учун юз парча килдирса хам хакли
эди. Шунда хам улдирмай, мени бир биёбонга ташлатиб-
ди ва кахрланиб мает холда шахарга йул олибди.
Икки кеча-кундуз утгач, сотиб олган хожа мени сори-
ниб, куриш учун Хитойдан сафарга чиккан экан. У Хо-
размга тезрок етиб бориш учун иккита кули билан кеча-
сию кундуз йул босар экан, тун пайтида оти йулдан чи­
киб мен ётган дашту биёбонга бориб колибди. Хожани
уйку босиб, отдан йикилибди-да, ухлаб колибди. Кузини
очганда атроф ёришиб кетган экан. Ёнидаги юз кадамча
йулга назар ташласа кузига бир кора куринибди. У кул-
оёри борланган одамга ухшаб ётганмиш. Хожа якин ке-
либ караса, сочлари билан борлаб ташланган бир аёл
экан. «Уликмикан, тирикмикан?» деб, кул-оёгини ечиб
караса, юзида кони колмаган бу аёлнинг бую басти, кузу
Коши менга ухшармиш. Оёрига тушган сочларию, зака-
ни ва лабларидаги холи хам мени эслатармиш. Хожа
узининг с о р ёки мастлигини-ю, уйкудами, уйроклигини
билмай хайратланиб, хаёл суриб утираркан, узокда бир
карвоннинг кораси куринибди. Бир кулини уша томонга
ттч’т гг т т п ^ г /л п п л т т т т т г т т л т / т г п т ч п т г ^ п т г гтл Л П Л »» тто п тттх Т ТТ 1Г О Г \Г П
пул |/1аи г\ароиппп па1\пр 1пргшдп'Да, идыт^шуип

туширибди. Карвон ахли ичида мени куриш учун кела-


ётган бир неча дугонам хам бор экан. Хожа уларга мени
курсатган экан, нишоналаримдан мени танишибди ва
ёкаларини йиртиб, ох-фарёд ура бошлашибди. Мени улган
деб уйлаган хожаю дугоналарим мени куз ёшлари билан
ювиб, кимматбахо ипакдан кафан бичиб, унга кофур (ок
хушбуй модда) сепишиб, ипак билан ураб гулоб билан
хушбуй килишибди. Гулоб хидидан узимга келганимда,
Хамма юзларини иягимга суртишиб, диморимга яхши ис-
лар тутишибди. Кузимни очсам уларнинг хар бири бо-
шим устида хар хил сузларни айтиб туришарди. Шунда
мен уларга караб «Бунда турмай тезлик билан жунаб
-кетинглар. чунки бу водий офат манзилидир», дедим.
Шунда мени бир кажавага утказиб, орзимга шарбат ту-
тишиб, хушбуй кукатлар билан кувват беришиб, икки
кеча-кундуз йул юрдилар. Менинг хам сихатим яхши-
ланди. Туялар чарчагач, хожа бир чашма олдида карвон-
ни тухтатди. Кум-кук яйловда кошона ясаб, тахт куриб,
унинг устида менга ором бердилар. Хожа олдимга келиб
бошимдан утган вокеаларни суради, унга барчасини ай­
тиб бердим. Хожа бирдан бошини ушлаганича жим утир-
ди-да, яна бир он бошини куйи солди.
Мен унинг ахволларини сурадим. У хам уз киссасини
айтди ва мендан «Энди нима килмокчисан?» деб суради.
Мен «Гарчи шох уз канизига разаб килган экан, мен
бунга сазовор эдим. Шох кахр килган булса хам, у улдир-
ган одамни тангри асради. Киши улганга тир урмайди,
бир уликни икки бор улдирмайди. Сизлар мени ураган
кафанни кийиб, унинг даргохига борсам-да «Мен килган
гунохларимнинг жазосини тортдим. Худо менга янгидан
жон ато килди, уни хам шохга фидо килишни истаб, бу
ерга келдим. Катл киладиган булса хам, авф килишни
истаса хам, мен бандасиман. Айбим булса, узи панохим,
унинг караму лутфи эса менинг орзуйимдир», деб айт-
сам, хеч шубха йукки, шох авф этиб, бенихоя яхшилик
курсатади», деб жавоб килдим. Бу сузларимни эшитган
хожаю халк фарёд уриб «Бу хохишинг хатодир, ё эсинг-
дан айрилдингмики, булмарур гапларни айтяпсан. Бирги-
на сузинг учун конингни туккан шохга жонингни фидо
килишинг нимаси? Шох куйдирувчи бир шуъладир. Хар
кимга бу шуъла тегса, унинг куйиб кул булиши мукар-
рар. Уз ихтиёри билан ут ичига кирмок эса узини куйди-с
ришдан бошка нарса эмасдир. Бирон нарсадан ранжиб,
разаб утида ёнаётган шохдан канча узокка кочилса, шун-
ча офат камрок булади. Разаби тинчигач, сенга раво
курган ишидан пушаймон булганлиги хакидаги хабар хар
тарафга таркалади. Афсусланаётган булса, унинг хузу­
рига бориш осон булади. Килган ишини турри деб била-
ётган булса, жонингни куткарган буламиз, холос», деди-
лар. Хожа бу сузларини тугатгандан сунг барчалари мас-
лахатлашиб: «Хозирча бирон томонга кочиб бормок ке-
рак», деган фикрда тухташди. Энг узок манзил Хоразм
эди, шунинг учун уша тарафга караб йул олдик. Мен бу
шохдан шу тарзда айрилгач, хажрида тирик колмасли-
гимни билдим, узимни улган деб гумон килдим, зеро хажр
улим билан тенгдир. Шу туфайли менга либос булган
кафанни кийиб юришни одат килдим. Висолидан айрил-
ганим учун кафаним ок либосдир.
Бу шахарга етиб келгач, шу ерга тушдик. Сен булиб
утган барча ишлардан огохсан. Бу ернинг шохи олдида
ёлрон сузлашим, унинг дилига юз хил изтироб солгяким-
ни кунглим хохиши деб билмагин. У валинеъматимга вафо
ифодаси эди. Сенга сирларимни ошкор килдим. Сен хам
менга берган ваъданг устидан чиккин-да, бу диёрда тур-
май тезрок кетгил».
Мен бу хил сузларни эшитгач, сарви гулрух билан
хайрлашдим-да, мамлакатма-мамлакат юриб, кадам ба
кадам йул босган булсам-да, бу сирни хеч кимга айтма-
дим. Шох: «Афсона айт!» деб хукм килгач, бундан яхши
афсонани тополмадим. Хусусан, бундай кофурий ранг
(оппок) касрни куриб, фирок ичида изтироб чекиб, ок
кийим кийиб олган. й *у к . кийим эмас.' оппок' каАан
1 ки-
йиб, унга кофур сепиб олган хурваш гузал ёдимга келди.
оламнинг ажойиботи булган у сохибжамол бу касрга
жуда муносибдир».
Кисса айтувчи мусофир уз сузини тугатгунга кадар
ройиб булган махбубасидан нишон топган Бахром юз
марта хушини йукотиб, юздан ортик улиб тирилган эдию
ушбу афсонадан улиб, шу афсонадан тирилган эди. Хико-
ячи узининг фиронидан огох булиб колса ва бир нафас
афсонасини тухтатса, бошка вокеага утиб кетиши мум-
кин, деган хаёлда нола килишдан узини зурра асраб
турарди. Мусофир афсонани охиригача айтиб тугатгач,
шох оташин фирон тортиб, уз олдига уни чакирди-да,
каттик кучоклади-ю, рухининг булбули учгандек улган
кишига ухшаб узидан кетди. Бундай афсонани эшитиб
бехуш булган одам яна узига келиб нима хам кила олар-
ди?!

XXXIV
Шох Бахром узининг ройиб булган махбубасидан ни­
шон топгач, сахаргача бекарор булиб, чала суйилган хай-
вондек азоб чекди. Шавк утида уртанаётган шох сабр
килишга чидай олмай, изтиробда узини у ёкдан бу ёкка
урарди. Сал тинчланса, мусофирни уз киссасини такрор-
лашга ундар, хажр дардида кийналса хам висол умиди
билан ором топарди. Шу тарзда окшомни тонгга улади.
Субх кулгуси оламга ёйилиб, куёш шуълалари жахонни
ёритгач, шох аввалига Дилором манзили - Хоразм то­
мон дархол йулга тушиш истагини билдирди. Лекин дав­
лат арконлари булган амалдорлар бир неча кун сабр
килиш зарурлигини укдириб; «Шохнинг заифлиги давом
этаётган бу кунларда узок сафарга отланиш турри
булмайди», дейишди. Табиблар хам: «Тор канча улурвор
булса хам, викору сокинликни одат килган. Агар у хара-
катга тушса, киёмат ошкор булади. Шунинг учун бир
неча кун бу рамга чидаб, ором олгинда, оламни бузма-
гин», деб маслахат беришди. Кейин хожага:

«Ким бу я н г л и р хабар эшиттук жазм,


Ки бор эмиш маконингиз Хоразм.
Бу хабардин агарчи булдук шод,
Етти юз навъ бандимизга кушод.
Лек холатни англаган хангом,
Тутмангиз анда бир иафас ором.
Кеча-кундуз демай хиром щлинг,
Уйкуни биз каби харом килинг»

деган мазмунда мактуб ёзиб, тезкор чопарлар кулига


топширишди. Шох ушбу хат ичига узининг дил сузлари
битилган мактубни хам яширинча кушиб куйди. Унда
Бахром узининг Дилоромга булган самимий мухаббати-
ни изхор этиб, тезрок келишини илтимос килганди. Шох
узининг Хоразмга боролмаётганини манманликка йуймас-
лик, балки узининг орир бетоблиги туфайли сафарга чика
олмаганини тушунишини илтижо килиб:

«Буйла мажруху нотавондурман,


Нотавон жисму хаста жондурман.
Келу улрон танимга жон булрил,
Жисмима мояи равон булрил»

каби таъсирчан сузларни ёзган эди.


Яна Хоразм шохига хам мактуб ёзиб, унда хожага
Хоразмнинг бир йиллик молини бериб уни тезлик билан
уз томонига жунатиши буюрилган эди. Чопарлар ша-
молдек тез юриб Хоразмга етиб бордилар-да, хожанинг
6 o fhh h топиб мактубни кулига тутказдилар. Хожа уни
олгач, сажда килиб, Дилоромга йулланган хатни хам эга-
сига топшириб, икковларининг бошлари осмонга етди.
Хоразм шохи эса узига юборилган мактубни укиб, дар-
хол Бахром буйрурини бажо килди: хазинадан тегишли
мабларни олиб, хожага етказди. Хожаю Дилором янада
ТТ1 А П r r O I I T J Î T T T J ^ R o v n n u T O V T U -Т'Г\1\Д Г»и ТЛЛГ ТТ Л П П М П О П .П О 'Т О О
UU V ^ l / l U i l l i b U i l V A U i k AXA A V /1U V 11 Ü J f VA V /V A ^Ü V 1 U |> A V4/

юриб кузлаган манзилларига якинлашдилар.


Карвон билан шахар орасида бир манзил масофа кол-
ганида шох кечаси, барча ухлаётган махалда яширинча
уз гулчехраси томон йул олиб, сахарда карвон кунган
жойга етиб келди. Бу пайт карвон ахли ширин уйкуда
эди. Чашма бошида катта бир чинор булиб ичида гордек
кавак куриниб турарди. Чашма олдига курилган чодир
уй ичида эса Дилором ухлаб ётарди. Шох отини бир
тошга махкам килиб борлади-да, чинор томон юрди. Ке-
йин чинор багридаги Fopra кадам босиб, у ердан Дило­
ромга назар ташлади. Куп утмай париваш хам уйрониб
кетди ва олдин тангрига шукрона айтиб сажда килди-да,
кейин кулига чангни олиб ошикона ашула бошлади. Унда
Дилором шох фирокидан нола килиб, унинг иштиёкидан
ох чекарди. Сунг у чашма олдига бориб янги бир ашула-
ни куйлай кетди. Шох дилдорининг хар бир ашуласини
тинглар экан, кузидан гамли ёшларини окизиб, узидан
кетарди. Дилором эса бошка бир ашулани куйларкан
шундай фирон чекарди:

«Ки бу йул не бало узор улди,


Тобидинд о р и м узра д о р улди.
Етти of3hmf3 ранждин жоним,
Колмади F3Mемакка имконим.
Умрдин ноумид булдим ло!
Мехнати хажр ичинда улдим ло!
Ул кун улгайму, эй сипехриданий,
Ки солиб шох хизматира мени.
Кулорира сузумни еткурсанг,
Аёрира кузумни еткурсанг.
Васлдин хосил улса дармоним,
Булмагайулсам узга армоиим!»

Бу хил ашулани эшитган шох ох тортиб, ёкасини йирт-


ди. Дарахт багридаги гордан юз нолаю фотон билан югу-
риб чикди-да, бориб узини ёрининг оёрига ташлади, гуё
офтобга сигинувчи киши куёшни куриб сажда килган-
дек булди ва парини курган девонадек хушини йукотиб
йикилди. Бу холатни курган париваш хайратдан лол булиб
турарди. Кейин шох оёрига кузидан дурлар тукиб, оёги-
ни упгач, у хам узидан кетди. Ер устида иккови бехуд
булиб узларига келмай ётишарди. Куёш оламга узининг
нурли ипакларини ёйгач, карвон ахли уйгонишиб улар-
нинг ахволларидан хабардор булдилар ва икковининг
боши узра тупландилар. Хожа бу ажойиб холни куза-
тар экан, уларнинг бошларига икбол куши кунганини
билди, кейин одамларни таркатиб бир ок чодир олиб
келди-да, улар ётган ерга урнатди. Икки дилхох узлари­
га келишгач, нималар хакида сухбатлашганларидан мен
огох эмасман, чунки уларни уз огушига олган ётокхона-
га элгина эмас, сахар насими хам сирдош булолмасди.
Хуллас, шох муродига етди, у хурсанд булиб хожани
узига махсус вазир этиб тайинлаб, савдогарлик ишлари-
дан куткарди. Одамлар вактни ранимат билиб шахар то­
мон йулга тушдилар.

XXXV
Шох Бахром шахарга кайтгач, жисми тамомила сора-
йиб, яна базмларга берилиб кетди. У хар хафтанинг
етти кунини етти ранго-ранг касрда утказиб, махваш
дилдорлари кулидан май ичишни одатга айлантирди.
Касрлардаги гулчехралар унга азиз булсалар хам, у
уз махбубаси Дилоромни барчасидан купрок севарди.
Шох бир неча йилни шу тарзда базмлар билан утказ-
ди. Лекин подшох уч юз йил давру даврон сурса хам,
барча тахтларни эгаллаб, бутун жахонга хукмдорлик
килса хам, етти осмон гумбазида ором олиб Миррих
(Марс) сайёраси унинг даргохида эшик OFacn булиб
хизмат килса хам, хамма нарсани колдириб кетиши
керак булади. Шох Бахромнинг хам барча муродлари
хосил булгач, хаёти шундай натижа билан тугади. У
;етти касрда тухтовсиз май ичар экан, кайси манзилда
булса хам гул юзли сарвдек гузал ёри Дилором унга
хамрохлик киларди. У уз чангини янгратиб, кушик
куйлаб шох кунглини шод этарди. Бахром овга чик-
кан махалда хам махбубаси от устида чанг чалиб, ашула
айтиб борарди. Хонандаси хам, сокийси хам, умрибо-
кийси хам Дилором эди. У шох базмларининг безаги
б;улиб хукмдорни хурсанд этар, Бахром айш махалида
хам, тоат пайтида хам севимли махбубасини бир соат
курмай туролмас эди.
Бир куни шох нихоятда кенг бир майдонда ов килди.
У ерда хайвонлар юлдузлардек сон-саноксиз бÿлиб,
кочиш йуллари хам берк эди. Овчилэр хам, овлвнувчи
хайвонлар хам роятда куп эди. Кенг утлок отликларга
тула булиб, улар бир неча катор давра хосил килишган-
ди. Ов килинадиган жойнинг доираси уч ёгоч, овчилар
эса ун беш саф эдилар. Ов бошлангач, кум-кук ÿ^OK
хайвонлар конидан лолазорга айланди. Бу конлар сел
булиб окарди.
Шох Бахром рахм-шафкатни унутиб, куплаб хайвон-
ларни ÿлдиpap экан, ёнидаги мингга якин мерган йигит-
лар хам ундан кам ов килмасликка тиришар эдилар. Саф-
даги отликлар ёмрирдек ук ёрдиришганда, хайвонлар кай
томонга югурмасинлар, кочиб кутула олмасдилар. Овчи­
лар неча ун минглаб бегунох хайвонларни рахмсизлик
билан улдирар эканлар, кийимлари коп-кора конга буял-
ганди. У манзилда гуё кондан бир гулистон пайдо булган-
дек эди.
Бу манзилдаги утлокнинг ости балчиК ва сувдан ибо-
рат булган боткоклик экан. Унинг юзини чанг-тузон
босгач, ёмрир ёкканида, у ердан ут-уланлар усиб чик-
кан, кейин урмонга айланган, дарахтлар илдиз отиб,
боткок остини котириб куйган экан. Ов вактида оккан
конлар утлок остига сингигач, боткоклик сувига етиб
бориб, унга кушилди-да, балчик пайдо килиб, овчилар-
нинг белигача етиб борди. Отлар хам балчикка бота
бошлашди. Шу пайт куёш юзини булутлар тусди-да,
каттик ёмгир ёга бошлади. Гуё Нух туфони юз берган-
га ухшарди. Ов майдони одамларга тулиб кетгач, ер-
нинг юки орирлигидан эгилиб, юз минг балчик остига
кириб кетди. Барчалари овга бориб, ов килиш жойида-
ги тузокка илиндилар. Шер билан жайрон, яъни Бах­
ром билан Дилором хам шу'•.тузокка тушиб колдилар.
Икковлари хам кутулиш имкони йуклигини англаб, бир-
бирлари билан махкам кучоклашганларича балчик ос­
тига кириб кетдилар. Шунча бехисоб лашкарлар чумо-
лилардек туполон кутаришди-ю, барчалари чумолилар-
дек ер остига равона булишди. Бу разабкор сипохлар
чумолилардек ер остига киришган экан, Сулаймон хам
равона булмай колмади.
Барча олам ахлининг окибат борадиган жойи гур
(кабр)дир. Унинг исми хам Бахроми Гур эди. Аждархога
ухшайдиган бу разил дунёнинг доимий одати одамларни
ютишдан иборат. У ана шу одати буйича юта олганича
халкни ютди. Лекин унинг ютишида бир конун мавжуд
булиб, у бир ёки ун, юз ёки минг кишини ямларди. Ле­
кин бу жихатдан Караганда, Бахром иши бошкачарок
юз берди, яъни бу дахшатли аждахо уни шунча обру,
хазина, жахонга сигмагаи сипохи билан бир дамда шун-
дай ютиб юбордики, ундан хеч кимса хабар тополмай
колди.
Аллок - Алло*! Не аждаходур бу,
Аждахо демаким, балодур бу.
... Токи ЖОНДИН эрур НИШОН KHIUHFa,
Андин эрмас даме амон кишира.
Жонни олрон била дари куймае,
Танни юткон била дари туймас.
Жисми хокини хокисор айлар,
Кукка ажзосини рубор айлар.
САДДИ
ИСКАНДАРИЙ
ИСКАНДАРНИНГ ЁШЛИГИ
У тарихдан бери Эронда пешдодийлар, каёний-
з о к

лар, ашконийлар дамда сосонийлар деб аталган сулола-


лар дукмроилик килиб келишган булиб, барчасини
кушганда уларнинг дукмронлиги 4 336 йил давом этган.
Хикоя килинаётган вактда, эрамиздан аввалги III асрда
шу мамлакатда Доро номли шод улкан Эрон мамлакати-
ни бошкарар, кушни давлатлар унга буйсуниб, дар йили
хирож тулаб туришарди.
Рум давлати шоди Файлакус Искандарни бир вайрона
ичида эндигина турилиб, йиклаётгани, онаси эса вафот
этганини куриб, уни узига урил килиб олади ва дар то-
монлама парвариш килиб, мамлакатни идора килиш са-
лодиятига эга булган давлат арбоби сифатида етишти-
ришни сарой аъёнларига топширади. Накумохис деган
донишманд аллома уни Файлакус тайинлаганича парва­
риш кила бошлайди.
Искандар шундай кобилиятли бола булиб чикдики,
устози берган таълимнинг ун марта купини тез урганиб
оларди. Купдан-куп билимларни эгаллаган шадзода дар-
бий билимларни дам жадд билан ургана бошлади. Унинг
отган уклари юлдузларнинг кузларигача бориб етар, ка-
манди уклари билан фалак калъаси девору буржларини
бузиб ташлар, гурзи ишлатишни машк килиб олгач,
каттик тошлардан осмонгача гард етказа оларди. Хул-
лас, дарб содасида деч ким ета олмайдиган даражага
эришиб эл орасида машдур булди.
Бу пайт отаси анча кариб колган булиб, даёт билан
видолашиш даври якинлашиб колганди.
Каддининг эгиклигидан халк унинг тупрок сари йул
олаётганини англарди. Жисмини касалликлар эгаллаган
чорда Искандар шохлик ишларини бошлашга тайёр булиб
эди. Файлакус улими мукаррарлигини сезиб, тожу тах-
тини Искандарга топширди. Урлига тахтини топширгач,
узи тахта устига йул олди. Гуёки дарахт икки шох бер-
ди-ю, биридан тахта тобут, иккинчисидан тахт йунди-
лар.
Искандар отаси улимини куриб жахонни тарк этиши-
га оз колди. Отасининг килган васияти унга далда булиб,
бу ниятидан кайтарди. «Мулкимга бегонани куймагил,
харимим аро хеч бир номуносиб инсон кадам куймасин.
Сени истаб топганимдан муродим шу эдики, качон олам
билан хайрлашсам, менинг урнимни эгалласанг, менинг
номим шухратим елга соврилмайди», деб таъкидлаган эди
отаси.
Бу суз Искандарнинг ёдига келгач, ота пардасига хур-
сандчилик етказишга ахд килди. Покиза зилол сувига
хас-хашак туширишни хам узига уят билди. Отаси мота-
мини тугатишгач, тахт билан мухрли узукни муносиб
куриб, отасининг тахтига чикиб утирди. Хурсандчилик-
лар килииди, жомлар кутарилди.
Сокий, рамни унуттирувчи жавхарий майдан бер, ки
ундан симирсам, рамим колмасин, ота азасидан рамим
колмасин.
Муранний, шодлик созини бошла, у билан шодлик
навосини чал.
Файлакус уртадан чикиб, Искандарга тожу тахтини
бериб кетди.

Искандар — адолатли хукмдор


Искандар оламнинг энг пок кишиларидан, билим ичи-
да хам ягона алломалардан эди. Унга тож билан тахт
маькул келмай, бу ташвиши олдида гоятда малолатли
эди. Агар ота васиятларига карши бориб, уз кунглини
шод этай деса, дилига хуш келмасди. Куп уйлаб фикр-
лаб кургач, халкни йикиб бир анжуман тузди, унга мам-
лакатнинг барча обрули, донишманд кишилари й и р и л д и .
Шунда Искандар роятда ёкимли сузларни айтди:
«Эй мамлакатингиз Рум булган кавмим, олийжаноб,
бой-бадавлат булсангиз дам, тангрига мен каби бир бан-
дасиз. Мен сиз каби эмасман, сизларга Караганда заиф-
рокман, чунки ёшрокман, отасиз, гам чеккан бир ким-
сасизман. Аллох отамни лутф айлаб, бу улкага под-
шох килган булса, у, бу ишга сазовор эди, бу юкни
кутаришга куввати хам етарли эди. Аждодларим хам бу
мулк ахлига хукмронлик килишган булса, улар хам тахт-
ЛЯПИГЯ иМУТЮ
.7 СИб киппотг,и оо ^оутмрп
Д|У«д 1**11 V .М
Ь . 1^нтттмпяп ^лмгтяп
ч--»------

Мен эсам багоят кучсиз, давлатни бошкариш ишига


тайёр булмаган бир йигитман, бу ишга кучли, кудратли,
мендек заиф булмаган киши керак. Ахир шер тортган
юкни чумолига тортиши осонми? Филнинг юкини паш-
шага ортиб буладими? Шохлик килишга менинг ниятим
хам йук, бундан воз кечсам хам, узрлиман. Мен уз фик-
римни айтдим, бу ишда нималардан ташвишланаётганим-
ни гапириб бердим.
Сиз энди узингизга бошка шох топинг, бу улкага олам-
панох топинг.
У хар бир ишда замон ахлининг муносиби, шохлир
ишига лойик инсон булсин. У куёшдек кудратли, мех-
рга бою, фикри тиник, адолатда фасли навруздек, сиё-
сатда жахонни куйдирувчи чакмокдек, хар кандай душ-
манга карши чора топа оладиган, кези келганда кат-
тиккул, айни чорда элпарвар булсин. Ушандай одамга
давлатни топширинг, бошини тож билан безатинг. У
эхсон булутини ёрдириб, мамлакат бустонини боги
Эрамдек безатсин. Душманлар холини паришонхол
килиб утга килич селидан сув урсин. Зуравонларнинг
биронтаси раиятга ситам килса, бундай зуравонлар
кулини кирктирсин. Мусофирлар учун йуллар доим
очик булсин, карокчининг корасини кургизмасин. #>ри-
ларнинг йулларини утолмайдиган килиб кулини киска
килсин.
Зулм таълимини беришни мутлако йукотсин. Хак бу-
юрган хамма нарсаларни бажариб, рост cÿзлoвчи одам-
лар кулини узайтирсин. Золимларга йÿл бермай, элга
тинчлик-тотувлик етказсин». Очик юзли шох cÿ3HHH ту-
гатгач, одамларнинг хар томондан кичкириклари эши-
тилди.
«Эй одил шаханшохимиз! Нега бизни фарёд чектир-
япсан? Элга адолатингдан етар чорда бундай зулмни раво
курдинг? Шундай сузларни сузлаяпсанки, бу халк 6aF-
рини конга айлантиряпти. Бу сузларни айтганингдан кура
конимизни окизгилу, йулингда жонимиз фидо булсин.
Сен бу эл бошиидин йирок булгунингча, улар жонлари-
дан йирок булсалар яхширок-ку! Сенинг cÿзлapинг жон
багишловчидир, улар бизнинг хаммамизни бараварига
улдиришига оз колди-ку!
Сенинг салтанатни тарк этишинг хакида суз булиши
мумкинми? Сенинг урнингни эгалловчи зот булиши мум-
кинми? Бугун олам ичида фалаклар сиридан сен огох
булмаган илмлар топилмайди. Буни факат Рум ахлигина
эмас, жахон халки хам яхши билади. Фалак куёши се­
нинг мунаввар чехранг. Жахон сен каби шохни, куёш
талъат, Муштарий нурли хукмдорни курмаган. Гуёки
юзинг адлидан гул билан хуршиддан атру нур ёнилиб
тургандек. Сенинг вужудингда аклга дустлик куриниб
турибди, жамолингда эса жахондорлик аён. Сенинг зо-
тинг аро бу химматки бордир, санга Рум султонлиги ор-
дир.
Биз биламизки, бу мамлакат хам сенга кам, умидимиз
борки, бутун жахон сенинг кулингга тушгай. Осмон ав-
зоидан очик ва яширин Жахон сеникидир деган хукм
ёзиб ^йилибди.
Яна бошка хукмдорни фармон берувчи килмагил. Жа­
хон ахлини бенаво килмагил. Агар сен бу ишни кабул
килмасанг, бу мулк ахли фарёдига етмасанг, меросхур-
лик мулкингга бошкани куйиб, уй ичига бегонани раво
курсанг, бу балога не киларимизни билмай, баримиз ва-
танни ташлаб кетишни ихтиёр киламиз. Хар мамлакатда
гадоликка тушсак, бу можарони Худо сендан сурайди».
Искандар уларнинг бу хил аломатларини, аломатлари
эмас, киёматларини куриб, айтган гапларига пушаймон
булиб, эл холини куриб кунгли бузилди. Хам тобелар-
нинг яхши ниятлари, хам отасининг васиятлари унга куч-
ли таъсир курсатдики, уни узгартиришнинг иложи кол-
мади. Кунгли хаддан ташкари бузилди-ю, халк илтимо-
сини кабул килди.
Шахзода розилик бергач, Арасту тезгина урнидан тур-
ди-да, Искандар бошидаги тожни олиб, боши устида ба­
ланд тутди. Арасту унинг бир кулидан, доно Балинос
яна бир кулидан ушлашиб, шохга мадху сано айтишиб,
уни тахт устига чикардилар. Искандар кадамидан тахт
улуг поя топиб, куёш боши устига бахт соя солди. Арас­
ту билан Балинос эмас, гуё Хизр билан Илёс эдилар.
Искандарни тахтда кутариб олиб келишаркан, хамма одам-
лар ёнларидаги пулларини унинг бошидан сочишар эди.
Халк шодлиги нихоясига етгач, Искандар хурсандлик
билан тахтидан тушди-да, салкин хонага кириб, кичик базм
тузиб, май ичди. Шох ва ахоли уртасида турли масалалар
буйича савол-жавоблар булди. Одамлар чикиб кета бош-
лагач, шох кузини уйку босди. Ярим кечада сажда учун
туриб, кузидан шодлик ёшлари окиб ибодат килди.
Куёш чикиб, чор атрофни ёритгач, юлдузлар куздан
йуколдилар. Искандар яна тахтига чикиб утирди. Чор
атрофни яна одамлар ураб олдилар. Йигилганларга караб
шох шундай нутк сузлади:
«Илохим менга халк ахволини сураш хукукини бер-
ди. Ичингизда кимнинг менга илтимоси булса, уз ахво­
лини арз килсин. Кошимда сузини айтар экан, мени бир
узидай гумон этсин. Тахтим дахшатидан хам, тожимдан
хам асло куркмасин. Мени шох деб изтироб чекмасин,
хамма гапини тулик сузласин».
Халк арзи хол айтишни бошлади, шох сахардан корон-
ри тушгунга кадар уларнинг дардига даво килди. Одам
улдирганнинг буйнига уриб, кулни кестирганнинг кулини
кестириб, мазлума-ю муштокларга нон бериб, бечора-
ларга рахм килиб, золим ахлини ерга паст килиб, зулм
ахлини ерга бош куйдирди. Зулм ахлининг бошини паст
килган шох яхши килади: жафокор жафокорни боши
эгик холда куради.
Шу тарзда ярим кунгача эл сузларини эшитиб чора-
лар курди. Отаси замонида кайси иш халойикка озор
берган булса, уларни эл бошидан даф этди. Олдинги
шохлар раем этган халк манфаатига карши ишлар, баъ-
зи конунларни бекор килди. Хамма сохада адолат билан
иш кура бошлади. Раиятнинг эхтиёжини хисобга олиб,
икки йил уларни барча хирожлардан озод этди. Хамма
ходимларни каттик интизом билан ишлашга ургатиб,
ёмонларни жазолаб, иш урнидан пасайтириб турди. Ях-
шиларни тарбия килиб, ночор ва мажрухларга ёрдам
бериб турди.
Яна нархлар билан хам шурулланиб, киммат сотувчи-
ларни танбехлаб турди. Тарозининг икки бошини текис-
лаб, мухр билан тошини темирдан ясаттирди. Кари —
улчаш асбоби хам шу тарзда темирдан ишланиб, халк
газмолларни алданиб кам олишдан кутулди. Катта таро-
зуни хам ихтиро килиб, олибсотарлар уртасидаги жан-
жалларга бархам берди. Халолликни таъминлайдиган
чоралар куллаб, уррилик, эгрилик йулларини тусиб таш-
лади.
Йулларга коровуллар куйиб, йуловчиларни хар тур-
ли хавф-хатардан кутказди. Адолат кулини шундай ба­
ланд тутдики, кийик арслондан куркмайдиган булди. Тус-
товук билан карчикай ёнма-ён ётарди. Оз вакт ичида Ис­
кандар шундай чоралар курдики, адолатдан Рум ахли
бойиб кетдилар.

Шахеким, адолатдур онинг иши,


Тенг эрмас анга шохлардан киши.
Ёш, адолатпарвар шох мамлакатни обод килиш учун
яна куп ишларни бажарди. Хоким куп йиллар давомида
ургатгани каби у адолат хавосини яхши билиб олганди.
Унга адолат хам, шижоат хам, хикмат хам ёр эди. Куёш-
дек олам узра байрок кутариб, жахонда шундай ишлар­
ни килдики, хеч ким бу жахонда бажарган эмасди. Шун­
дай муъжизаларни яратдикй, куплаб жахондорлар унинг
кудрати олдида мак/туб булдилар. У килган ишларни ай-
тиб тугатиш учун асрлар хам етмайди. Барча килганини
айтиб хам булмайди, суз бошлаган бу айтилганларни
тугатишга хам ожизлик килади. Яхшиси булиб утган
ходисаларни кискартириб баён килингани дуруст. Шу
йулни тутсам максадимни амалга оширган буламан.

Искандар — буюк саркарда


Хамонки, Искандар бурун Рум тахтига шох булган
эди. Душманларини халок килиб, борган ерларини душ-
манларидан поклади. Кейин жахонни очмок, еру денгиз-
ларни урганиш учун кушин билан йулга отланди. Аввал
касос олиш учун Магриб заминга юриш килди. Занги-
бор ахлини енгиб, кейин Доро билан тукнашди. Ундан
устун келгач, Фаранг мулкини фатх айлади. У мамлакат
эли тяслим булгач. Крим билан Андалус улкалари усти-
дан галаба козонди. Миср мулкини фатх этиб, тахтига
ултирди. Бу мамлакатнинг об-хавосини ёктириб колиб,
Искандария шахрини бунёд этди. Зардуштлар дафъира
кураш очиб, уларнинг утларини сув билан барбод килди.
Ирок ва Ажамга йул очиб, у ерлар охангидан наво топ-
ди. Ироки Арабга от суруб, у улкаларнинг халкларини
уз кадамидан бахраманд этди.
Шому Халаб улкаларини эгаллаб, галаба козонди.
Сухайл каби Яман сари йул олиб акик тошларидан бах­
раманд булди. Ер упмак максади билан Макка томон
юрди, уни кабул килиш учун Макка эшиги очилди. Со-
хилдан анча юриб, яна Форс фатхи учун жанг килиб
ролиб булди. Бу ишлардан сунг шимол сари йул олди,
Хоразм мамлакатини хам кулга киритди. Шундан сунг
Искандар дашти Кипчок, Саксину Саклаб, Осу Рус, Чер­
касу Гуржи мамлакатларини эгаллаб, барча халкларини
узига карам килиб олди. Сунг хукмдор Шарк томон йул
олиб, Фархорни хароб килиб, кейин Мовароуннахрни
босиб олди ва бу ерда Самарканд шахрини бунёд этди,'
Чигил билан Ярмо улкаларини забт этгач, Чин томон
сафар айлади. Хинд мамлакатини хам эгаллаб, барча бут-
хоналарни вайрон килиб, кейин Жанубга йул солди. Синд
дарёсини кечиб утиб, Кирмон, Кечу Мукрон юртларини
кезгач, сунг Хуросонни забт этиб, бу ерда Хирот шах-
рига асос солади.
Исфахон даштида Рай шахарини эгаллагач, шу билан
жахонни фатх этиш буйича максадига етиб, бамайлихо-
тир Рум мамлакатига йуналади, бир канча вакт у ерда
яшаб, килган ишларидан кунгли тулмай, улур иншоот-
лар куришга бел боглаб яна сафарга чикади.
Унинг раройиб ишларидан бири работлар куриш, ерни
йироч улчови билан улчаш булди. Яъжуж ва Маъжуж-
лар элида узунлиги ун икки минг карини бир йироч хисоб-
лаб улчов сифатида куллай бошлади.
Кейин денгиз сафарига отланиб минглаб кема ясатиб,
неча йил сув ичида океанлар, денгизларни кезиб, уларни
улчатди. Мухит (Тинч океани) марказига йул очиб сув
остини куриш учун махсус шиша идиш ясатди. Шишага
кириб, унинг о р з и н и беркитдию, неча минг кари аркон
учини шишага улаб денгизни томоша килиб кайтди.

Искандар ва Доро
Искандар билан булган ажойиб ишлардан бири унинг
Эрон шохи Доро билан булган муносабатлари эди. Доро
жахон шохи эканлигида, Файлакус Рум мамлакатининг
хукмдори булиб, у хам бошка хокимдар катори хар
йили зарур хирожни уз вактида хеч кандай важ-бахона-
сиз туларди. Хирож м и в д о р и мукаррар булиб, тухум
куринишидаги минг олтин эди. Файлакус вафотидан сунг
бу хирожни Дорога уз вактида етказиш вазифаси хам
уз-узидан Искандарга утган эди.
Рум мамлакати икки-уч йил давомида Занг шохи би­
лан каттик жанглар олиб борганидан Дорога юбориши
керак булган маблаки етарли эмас эди. Хирожни уз
вактида юбормаса, Искандарга Доронинг душман булиб
колиши аник эди. Хирож юбориш вакти етганида, До­
ронинг махсус навкари келиб, олиб кетилиши керак
^ “г П Г О Т Т
1/11 а п
Л 11
П Т Т ТТ П П П Т Т П
\ j t i L 1 ГИ1«/1С1|-/11Г1
Т О
1 С1с/1С4уу
1 1
/Т 1
П П Т
1\П |/1дх1.
Т
ю
ТТ/'Л V
а и
лгттп
у и и у у ^ ш и

чакиртирди. Кириб, таъзим килиб, Искандарга сажда


бажо килган навкар дуо килиб, ерга караб утирди. Ис-
кандарннинг куриниши навкарга вахм солиб куйган эди.
Искандар вакилдан «Доро шохи комрон хушмудур? Анга
мулк ойини дилкашмидур (Мамлакат ахли у кишидан
хурсандмилар?)» деб сураган эди, навкар урнидан ту-
риб жавоб берди. Искандар: «Келишингдан максадинг-
ни айт, Доро не деган булса тула-тукис айтавер», дегач,
навкар: «Эй шаханшохи олиймаком! Сузимни сурадинг,
жавоб берсам, сенга фармон бергандек булиб коламан.
Малик Файлакус Рум ахлига шох булганда, хар йили
минг олтин тухумни хирож килиб тулашга ваъда бер-
ган эди. Уч йилдан бери уша хирож юборилмаяпти. Шу
уч йиллик хирож юборилса, дустлигимиз яна ривожла-
наверарди. Агар берсаларингиз, хисоблаб куриб олиб
кетай, булмаса кандай жавоб айтсаларингиз шуни ет-
казаман», деди.
Искандарга бу суз каттик ботди, газаби келганидан
сузлари хам даргазаб чивди. Юзи рангидан ут нишони
куриниб, худди бутун жахонни ёндириб юборадигандек
булиб яна бир лахза бошини куйи солиб, у утга хикмат
сувини урди. Илми, аклу камолининг куплиги газаб ас-
карларининг андишасини рад килди. Сунг шох сузга ориз
очиб бошини кутарди, навкарнинг сузларига жавхар дур-
доналари билан жавоб бериб шундай деди:
«Дорога мендан салом айт! Саломдан сунг менинг ушбу
жавобимни етказ! Шохликнинг бакоси йук, фано охи-
ратдан бошка натижаси йук. Бугун эрталик умр учун
ранж чекмаки, албатта ганж узра ганж куйгайсан, хо-
лос. Сен хаддан ортикча хазиналар й и р д и н г . Улар сен
учун хаддан ташкари ранж олиб келди. Сенга хам, бизга
хам бу хазиналардан фойда йук. Тухум тилаб куп мех-
натга уринаверма. Тухум турадиган кушлар аллакачон
учиб кетиб булган.
Сенинг ишинг кучсиз шохлар билан тушган, менинг-
дек киши билан тушмаган. Окиллик хурсандлик олиб
келади, зуравонлик эса бекорчи тамаъ, холос. Бекорга
орамизга хусумат солмагин. Уруш булса, молу давла-
тинг менга панох булади деб уйлама. Сипох сенда куп,
менда озрок булса, озу купга бергувчи ёлриз Аллохдир».
Бу сузларни эшитаётган навкар сув булиб кетди. Урни-
дан туриб, на улик, на тирик бир холда ватанига йул
олди. Отда тез-тез юриб, Доро хузурига етиб борди-да,
Искандар жавобини шохга етказди. Жавобини эшитган
Доро тамоман хайратда навкардан суради: «Дар ким бу
булмарур гапларни эшитса, девонанинг сузлари булса
керак деб уйлайди. Ё бу сузларини сузлаётганида мает
эдимиканки, гапираётган чогда узини унутган булса ё
хали акли кирмаган ёш бола у, чунки сузларидан акл
иси келмаяпти. Мен уни телба ё мает фахм этдим. Ё
булмаса акли кирмаган ёш бола деб уйладим. Сузлари
маъносини укиб курайлик. Шукухи билан савлатидан
бирон белги тополмадим. Унинг фикри уйламай айтил-
гандур».
Бу суз Дорони шу кадар диккат килдики, разаб ути
кайнаб, бу ут давронга ут солгандек, йук, йук, бутун
фалакка ут солгандек булди. Мактуб келтирган вакилни
борлаб, чукур зиндонга ташладилар.
«Менинг неварам тенги, ота-оналари саройимда хиз-
мат килиб юрган бу гудак шундай сузларни айтишга
журъат килибдики, уларни суз деб хисоблаб хам булмай-
ди. Мендан хам, элимдан хам уялмай, бу сузларни бит-
ган экан, уни даф этишим ва унинг ким эканлигини курса-
тиб куйишим керак. Шундай жавоб берайки, хар бир
бузуки бу жавобни ёдидан чикармайдиган, уни эслагани-
да эс-хуши узига келадиган булсин».
Аввало, сузамол бир одам топиб узининг уткир урок-
дек, йук олмосдек сузларини айтиб, «чавгону гуй» билан
бир идишда кунжут бериб йулга узатди-да, сабрсизлик
билан кута бошлади. Доро юборган вакил узок масофа-
ни босиб утиб, кизил тилини уз бошига офат килиб
Мсч/яипяпга йчииинг кимпигини бяён ки.пгти
_ j ^ Шох fivmn-
--------------------------------------- --------------- --------

гач, косид элчини саройга киритишиб, хукмдорга рупа-


ра килдилар. Шаханшохга кузи тушган вакил айтмокчи
булиб турган сузларини хам унутди. Жисмидаги жон заиф-
лашиб, ер упиб, дуо килди-да, хатдаги гапларни сузлай
бошлади. Шох дедики: «Сузингнинг барчасини арз кил,
дилингдаги барча гапларни айтавер!»
Элчи шох олдида бош куйиб деди: «Жонингга хавдан
минг туман мактов булсин. Сенинг олдингда суз айтишга
хаддим йук-у, сенга Доро сузларини етказишга мажбур-
ман. У нима деган булса айтай. Йук десанг, каердан кел-
ган булсам, кайтиб кетайин», деди.
Искандар унинг гапини тинглаб: «Келтирган сузлари
мухим булса керак», деб уйлади. Элчи хатни укий бош­
лади: «Хирож деган кадимги русумимиз бор. Отанг ти-
риклигида бу хизматни уз вактида бажариб келди. Сен
унинг урнини эгаллагач, отанг йулидан боришинг керак
эди. Аммо сен итоат килишни, отанг йулидан боришни
истамадинг. Карзингни эслатиб, кошингга одам йулла-
сам, хаддинг булмаган сузларни айтиб юборибсан. Ле­
нин ёшинг кичик булгани учун, бошинг халигача тошга
тегмагани учун, бу иш билимсизлигингдан, сенда жахо-
лат купу акл озлигидан, деб билдик. Шунинг учун сени
кечирдик. Энди уша пулларни олиб, кошимга келасан-
да, остонимни упасан. Агар вахмдан курксанг, буйругим-
ни бажармасанг ёки яна илмсизлигинг, ужарлигингни
давом эттирсанг, узингнинг хали хам ёшлигингни унут-
маган булсанг, сенга муносиб нарса юбордим, ундан буюн
тоблама», деди-да, элчи бориб бир чавгон билан бир туп
келтириб шох рупарасига куйди ва гапини давом эттир-
ди: «Агар гудаклигинг хали хам давом этаётган булса,
сенга гую чавгон муносибдур. Бу иккиси бошкаю, дав-
лат иши бошка иш. Агар айбингни тушуниб етиб, кечи-
рим сурамасанг, мен билан низо килишни хохлаётган
булсанг, жахлингни куйиб, уз жонингга рахм кил. Сипо-
хим хисобини шу кунжудча бил!» деб урнидан турди-да,
элчи бориб узи келтирган юклар ичидан бир идишни
келтирди ва о р з и н и очиб, ичидагиларни ерга тукиб деди:
«Шохдин хар ким куркмаса, сипохини бу кунжуддин киёс
этсин». Сузини тугаллаган элчи жавобни кутиб ерга бо-
киб турарди. Унинг гапларини нихоний табассум билан
тинглаган Искандар аста суз бошлади: «Доройи даврон
шохи покзод ажаб сузларни изхор айлабди. Сузлашда
ихтиёрини йукотиб, ажаб хикматларни ошкор айлабди:
шохларни узининг бандаси деб атабди улугларнинг улу-
ри, бу гурухни Илох уз лутфи билан улусга шох килган.
Уларни узига банда деб хитоб килиш яхши эмас. Улар­
нинг куллири хакка одатдир, агар Тангри бандам деса
чин эрур.
Яна ул мени: «Мает, телбалик занжирига пойбаст
бола», дебди. Бу уч сузга узи жавоб бериши керак. Чун-
ки бу сузлари куфрга тенгдир. Булмаса, икки обрули
шохлар мамлакат учун низо этсалар, бири булса фар-
занд улур бир кичик, бу суз демас улса улурда билик.
Кутонни1 катта кушлар сонига киритамиз, лекин унинг
сунрур2 олдида не жони бор?
Яна бир нарса: шох менга эхеон килиб гуй билан
чавгон юборибди. Бунда хам нозик бир маъно бордир.

'Кутон - он турна
2 Сунрур - лочин
Ер юзини думалок деб билган шох уни гуйга (туп)га
ухшатибди-да, уни менга бутунисича тутибди. Демак, Хак
оламни менга берибди. Кулимга чавгонини олганим эса
шох менга майдонини тутибди, очик колдирибди, деган
маънони билдиради. Шох юборган бу совралардан мам-
нунман.
Бу кунжудки, у юборган экан. Рамзини баён айласам,
уларни шох уз сипохларига киёс килибди. Менинг сипо-
химни эса кушларга ухшатиб, уларга рахбарлик килиш
учун хали ёш эканлигимга башорат килибди». Шундан
сунг Искандар шу кунжут хисобига якин булган куш-
ларни хайдаб шу майдонга олиб келтирган эди, улар бир
пасда донларнинг барчасини бир дона хам колдирмай еб
битиришди.
Элчи Искандарнинг бу килаётган ишларини кузатар-
кан, хижолатдан нима килишни билмасди. Сунг Искан­
дар буюрди: «Энди Доро кошига бориб, эшитган жаво-
бингни еткиз, менга айтган сузларингни унга хам айт».
Элчи бу сузларни тинглагач, оёги билан келиб, боши
билан чикиб кетди. Доронинг вакили уз манзилига етиб
боргач, Эрон хукмдорига Искандар сузларини узундан
узок сузлаб берди. Доро бу жавобни эшитиб, жисмига
разаб утидан иситма тушиб, ёнар утга айланди. Тухтов-
сиз юравсриш уни чакмовдск килиб куйди. Гох даврон-
ни лаънатлар, еру кукка таънаю шитоб этарди. Бу
хаяжонлар таъсирида лашкар туплашга фармон берди.
Рум, Зангибору, Фарангдан, Эрону Турон, Чину Маш-
рик замин, Жанубу Шимол жахоннинг турт томонидан
икки йил давомида ер сатхига сигмайдиган шунча сипох
й и р и л д и к и , уларнинг бу киррогидан у киррогини куриб

булмасди. Барча кушин ваъда килинган, тайинланган


манзилга тупланишгач, шох улар томон йул олди. Си-
похлар томон назар ташлаган шохнинг уч олиш ути яна-
да алангаланиб кетди.
Эл шохлари, иклим валийлари кетма-кет совраю-са-
ломлар билан келиб туришар, барчалари Доро хизмати-
га тайёр туришарди. Доро узи учун солинган саройда
курилган баланд тахтга чикиб утирди. Сунг «Мулк сул-
тонларининг барчалари келиб ер упсинлар-да, салом бер-
синлар, бу уларнинг эхтиромлари саналади», деган буй-
рук берди.
Ярим кунгача султонлар калин кушин орасидан утиб
салом беришди. Уларнинг ичида энг шарафли мансабдор
шоху султонлар булиб, Хитойдан Мангу коон, Динд эли-
дан Корахон, Мисрдан Варкау Бош, Дашт элидан Те-
муртош, Ховарон мулкидан Фарангис, Ширвон мулки-
дан Давали каби юзлаб буюк зотлар бор эди. Улар олиб
келишаётган совра-саломлар, куроллар, жанг яроглари-
ни хисобловчилар юз йил шитоб билан ишлаганларида
хам уларнинг санорига етолмасдилар.
Сипохларни манзилларга таркатишгач, лашкарбоши-
ларни ичкарига таклиф этдилар. Атрофини шоху сипох-
дорлар, улурлар хар томондан ураб утиришгач, Доро уз
сузини бошлади: «Бунчалар сипох туплашимизга сабаб
бу эдики, Румдан Файлакус жахон билан хайрлашгач,
унинг урнига мажнунваш, уту сувдек саркаш угли тахт­
га утирган эди. Мана, уч йил булди, хирож туламай,
тожи билан хурсанд булиб юрибди. Хирож туламаслик
сабабини суриштириш учун юборилган вакилимизни усал
килиб кайтарибди. Бемаъни сузларида бирор аклли суз
йук. Яна вакил юбориб, панд-насихат килдим, фойдаси
булмади. Адабсизлик билан килган жавоблари мени дар-
разаб килди. Беодобона сузларини эшитгач, унинг куло-
рини бураб куйиш максадида аскар туплаш учун хар
томон одамлар юборилди».
Шохлар уринларидан туриб, ер упиб дедиларки: «Унинг
холини танг килиш учун юриш килиш хожатмиди? Шун-
ча аскар урнига бир кулни юборсангиз хам буларди-ку!»
Шох дедики: «Шунча лашкар йиришимиздан максад Рум-
ни оромгох килмок, унинг худудига Зангибору Фарангни
хам киритиш фикрини уйлаяпмиз. Бир неча кун бу ерлар-
ни тавоф килиб, кейин кайтсак хам ёмон булмайди».
Шох бу сузларни айтгач, барча рози булди. Хаммала-
ри шох сузига амал килиб, манзилларини аниклаб Рум
сари йулга тушдилар.
' Булар кучма-куч булиб Рум сари бораётганлари
хакидаги хабар Искандарга хам етди. У хам рофил кол-
маслик учун ёв томонга доим лашкар йуллаб, ахволдан
хабар топиб турарди. Нима зарур булса, фахм билан
жойига куярди.
Искандар уз аскарларини шундай тайёрлаган эдики,
олам сипохи келса-ю, уларнинг хар бири Рустам каби
П2ХЛЗВОН ОуЛСЭ, ё в ОЛДИ г а C U M U H 1 у П Л ЗИ Г аН И Д З, с Т й Ш И -

ши билан совурилган сомон каби буларди.


Доро муросаю мадоро чогага фурсат колмаганини анг-
лади-ю, бутун аскарлар билан илгари юриб душман лаш-
карларига куркув солмокчи булди. Душманлар ораси ун
манзил булиб, икки ёндан хам кушинлар эхтиёт булиб
боришарди. Уруш буладиган жойга эса бир кунчилик йул
колган эди. Opa ерда t o f булиб, икки ёнида икки дашт
хам бор эди. Икки даштда икки душман эли жойлашган.
Хатто ел хам улар орасидан йул тополмасди.
Искандар сипох атрофини айланиб мустахкам хан-
дак курдирарди. Кунгли тинч булиб, юз тигзан камон-
чини узи билан бирга олди-ю, ул лашкар билан t o f
устига чикди ва уша ердан ёв кушинини томоша кил-
"мокчи булди. Карасаки, ер юзини сипох тутган, TOFy
текис ер корайиб ётарди. Одамлар харакат килишга хам
йул топишолмасди. Осмонни тутуну гард тутиб кетган
эди. Искандар ёв аскарлари ичида буш жой колмагани
учун уларнинг сонини хам аниклай олмади ва чукур
уйланиб колди. Хаёлида: «Икки томон уруш бошлаш-
са, улар зичлиги туфайли бемалол урушолмайди хам.
Бу ердан кетишнинг хам имкони йук, айланиб утмокчи
булсам хам фойдаси йук».
Донишманд шох шуларни уйлаб турганди, бир тош
устида икки кабутар куринди, улар бир-бирлари билан
аёвсиз уришар эдилар. Бирининг жуссаси забардастрок,
яна бири паст буйли булиб, кучсизрок эди. Каттасида
канча кувват булса, кичигида шунча заифлик сезиларди.
Искандар бу кучу заифликни куриб, узи билан Доро­
га нисбат берди. Шу пайт ногох хаводан бир бургут паст-
лаб келиб, чакконлик билан каттасини ушлаб олиб, учиб
кетди. Гуё у каптар бу орада йукдек эди. Искандар бу
холдан хушдил булди, кучига куч кушилди. Унга душ-
манлик килаётган ёв енгилиб, лекин узга ердан шикает
топишини сезди. Бу ишдан узига далда бериб, ёвнинг
кадри паст булишини билиб, сипохи томон юрди, гуё
жонсиз баданга жон киргандек булди.
У тогдан наво топиб уйгонгандек, куёш нурларини
тор ортидан соча бошлагач, бир замон хамма ёкни дуд
босгандек булиб турди-ю, нариги даштдаги Доро уз дар-
гохида ралаба шодиёнаси хаёли билан банд экан, кузига
Искандарни хеч илмас, казодан не хол булганидан беха-
бар эди. Саркардалари:

«Гар шах хукм этса, бевахму бим,


Эрурмиз анга хар биримиз раним».
Бири дерди: «Кургач каро кочкуси».
Биридебки: «Узр эшигин очгуси».

Искандар лашкарлари эса эртага улгунча урушиши-


миз керак, уларни албатта маглуб этишимиз зарур, деган
катъий фикрда эди. Шох булса, кузидан уйку кочиб, элга
яхши сузлари билан мадад бериб, ралабага ишонч хосил
килиб, куркаётганларга умид баришларди. Сипохлари эса
тинмай совут, дубулга, найза каби уруш куролларини ясаш
билан овора эдилар. Иккала томон учун хам туннинг
утиши кийин булди. Куёш торлар ортидан уз жамолини
курсатгач, иккала майдонда харакат бошланиб кетди. Си-
похлар харакатидан ер зилзилага дуч келгандек булди.
Доро Искандарга карши кушинини ростларди. Сипох
эмас, балки бир конхур дарё, худди фалак денгизига
ухшаб кетарди у. Бу лашкарнинг бир чеккаси рарбда
булса, иккинчиси шаркда эди. Кушинни турли усул-
ларда туккиз марта кайтадан тузиб чикди.
Кушиннинг унг канотида Машрик замин сипохлари
урин олган булиб, бу лашкар Чин сархадидан Самарканд-
гача чузилган эди. Уларнинг ёнида юз минг узбек билан
мурул сафланганди. Юз эллик минг калмок хам улар
билан ёнма-ён турарди. Барчаси олти юз минг сипох
булиб, барчаси хам уруш ишини хунар килиб олган эди.
Етти ранг зарбоф кийим кийган Чин сипохлари жанг-
га хозир булиб турар, улар ичида куплаб зирхли темир
К И И И ш С О В у Т У
К И И Г а К Л а р И /\cu v i З Н Ч а З Д И . Л а р б И Л а Н С а ф -

дош булиб Манрит, Мовароуннахрдаги 10 шахар эли саф-


ланишганди.
Кушиннинг сул канотида Магриб эли саф тортган
булиб, темир кийимлари, найза-ю, калконлари, дубулра-
лари сарир рангда эди. Араб отликлари кирк минг учкур
от устида магрур турар. улар кора ипаклардан кийим
кийиб олишган эди. Хатто байрокларигача кора рангли
эди. Сул канот хам 700000 сипохдан ташкил топганди.
Доро кушинининг хужумчи — илкор кисми — хиро-
вул етти юз минг кишидан ташкил топган булиб, бари
ок кийимдаги дашти Кипчок эли, Хоразм ахлидан тузил-
ганди. Сул кушин марказидаги сафларнинг хар бири юз
минг нафардан ташкил топган булиб, барчаси шохга якин
одамлардан булгани учун яшил кийим кийиб олишган,
Доро хам улар ичида эди.
Нариги дашт томонда эса шердил Искандарнинг кушин-
лари уруш тадориги билан банд эдилар. Шох Унг канот-
га француз аскарларини белгилади. Улар душманнинг
калин куп эканлигини билишмас, билсалар хам уларни
кузга илишмасди. Гухарранг кийим кийиб олган фаранг-
лар етти бахмал кийимга уранишган эди. Улардан 100000
таси р о я т кучли жангчилар саналарди.
Сул канотини Искандар Бартосу Рус сипохларига
ишониб топширганди. Уларнинг узлари хам, отлари хам
темир кийимларда эди.
Хировул марказига эса хабаш сипохлар кушилганди.
Темир калпокларига эса утага урнида шахпарлар урна-
тилган. Кушин маркази эса румлик пахлавонларга топ-
ширилганди. Кизил юзли бу йигитлар узларини ёвга янада
дахшатлирок курсатиш учун йулбарс, коплон, шер те-
риларидан устиларига ташлаб олгандилар. Рум шохи уз
лашкарлари билан бирга Эрон кушини турган майдонга
караб йул олди. Кушин жилиб бораркан, карнайлар, но-
роралар оламга наъра солар, хилпираётган ипак байрок-
лар жилвагар булиб, ажойиб манзара хосил килган эди.
Икки сипох бир-бирига якинлашгач, аввал шундай су-
рон солдиларки, оламга ралаён тушгандек булди.
Бир лахза сурон тингач, чанг-тузон аста-секин па-
сайиб, халойикка жанг майдони куринди ва Доро лаш-
карининг олдинги кисми намоён булди. Энди нима були-
шини сипохлар икки томондан томоша килиб туришган
хам эдики, Искандар кушиннинг олдинги сафидан бир
пахлавон жанг майдони сари от чоптириб кетди. Унинг
унг кулида узун бир найза, эгнида эса лаъл ранг кал-
кон осилиб турарди. Ок ипакдан енгил тун кийиб олган
пахлавон майдон уртасида тухтаб ran бошлади. У авва-
ло уз подшоси Искандарни дуо килди, «Ёви устидан
зафар козонсин!» деб илтижо килди-ю, хамма ёкка бир-
бир караб олгач, баланд овоз билан шундай деб хай-
кирди: «Мени Борики Барбарий дейишади. Бурун мен
шох Дорога кул эдим. У мени назарига илмай, куп хафа
килди ва менга куп ёмонликлар курсатди. Шохга кил-
ган илтижоларим хам жавобсиз колиб кетди. Ижозат
сураганим учунгина кахр айлаб таёклатди. Доро менга
шунча зулму шикает килган эди, мен Искандарпараст
булдиму даргохига панох ис габ бордим. У менга куплаб
лутфу карам килди. Мен хакини олиб ишини бажарма-
ганимдан шармандаман.
Бугун бу майдонга азм килибмен, икки иш учун кину
разм айлайман: бири улким, шохимга бандалик килиб
узимдан шармандаликни даф этай. Яна бири улим расми-
ни тузиб Дорога хам курсатай. Килган жангимга мойил
булса, муродим хосил булади».
Борик сузини тамом килган хам эдики, Доро томони-
дан бир котилваш ут каби ловуллаб чикиб келди. Оти-
нинг жигасидан бош-оёк кук темир ичидаги филга ухшар-
ди. Унинг кулидаги найза ходадек келарди. Уни сипох­
лар шери даррон йирткич шер деб аташар, одамлар эса
Харрон деб билишарди. У жанг майдони расм-русумини
бажариб булгач, шохга дуо айлади-да, Борик томонга
югурди. Борик хам уни чакмовдек кутиб олди. Икки пах-
лаао;: чирмашиб апча олишдилар. У ч юз олтмиш олти
марта найзалар бир-бирига тегмагач, охир Борик уз най-
заси билан уни уриб туширди ва жуда узок масофага
отиб юборди. Кейин буйнига сиртмок солиб шох олдига
етказди.
Искандарга бу хол шодлик келтирди. Борик яна ер
упти-ю, майдон томон елиб кетди. Яна бир полвонни та-
лаб килар экан, бошдан оёк темир кийинган, кичкинаги-
на отга минган муъжаз бир сипох жангга кирди. Оти
Шайдо булиб, Харронга кариндош эди. У бекарор булиб
Борикнинг йулини тусди. Борик хам алам билан унга
ташланди. Иккови хам найзаларини бир-бирларига рубару
тутишиб, от устида шамолдек елишаркан, ралаба яна
Искандар томонига хал булди. Барбарий уни хам найза-
га санчиб, шох олдига олиб бориб ташлади.
Барбарий яна майдонга чикиб, узига ракиб тиларди.
Шу куни Барбарий туккиз пахлавонни асир килиб олди.
Яна унга карши хеч ким чикмади. Борик уз урнида тура-
верди. У Дорога таъна килиб: «Бирон одам чиксин», деб
шитоб килган эди, Доро тарафидан бир пахлавон май­
донга караб от суриб чикди. У филдан хам зур филтан,
комати булса каркидондек келарди. Икки кузи икки
олмосдек, доираси кон тула тосдек эди. Узи Магриб за-
минидан булиб, урушкок бир кабиладан эди. Кайси под-
шо оламга шох булса, шу кабиладан сипох чакириб душ-
манларини тезгина даф этарди.
Жангчилар Боривдан хавотирда эдилар. Икков пахла­
вон анча каттик олишдилар. Борик бу пахлавонгача
туккиз кимса билан олишиб жангда енггани учун кули
анча толикиб колган эди. Шу пайт белида оррик хам
пайдо булди. Ракиби пайт пойлаб туриб, уни унг кули
билан махкам тутиб, чап кули билан эса ранимини кутар-
ганича Марриб томон олиб кетди. Шу кетганича куздан
ройиб булди. Бу холни куриб турган Искандарнинг кунгли
бузилди, лекин Доро хурсанд эди. Маррибий узи енгган
ракибини уз хузурига олиб келиб ташламаганига хай-
рон эди у.
Кош корайгач, яна икки томондан талоя — навбатчи
сипохлар атрофни кузата бошлашди. Доро уз карорго-
хида зурма-зур ичкилик ичаркан, эртага нима булишини
уйларди. Икки лашкар уйкуга кетган чорда Искандар
ибодат килиб утираркан, икки чаккон сипох келиб, унинг
кулига нома тутишди. Шох хатни очиб укиса, уз дарди-
нинг чораси ёзилган экан. Доронинг якин амалдорлари-
дан икки киши унинг зулмидан туйиб, улим хавфи ости-
да экан. «Доро бизни улдирмасдан бурун биз уни бир
ёглик кила колайлик», деб уни яширинча катл этишга
келишишган экан. Искандар номани укиб, бу душманла-
римнинг макру фириби булмасин яна, деб хатга жавоб
бермади. Индамади-да, отига миниб чикиб кетди, эртаси-
га эрталаб котиллар уз ваъдаларини бажариб, Доронинг
икки ёнидан килич урдилар. Бири Доронинг бошига хам
каттик урди. Доро кесилган дарахтдек йикилди, Доро
кушинида нотинчлик бошланди. Тус-туполон кучайди,
Искандар отидан тушиб Доро ёнига келди. Караса, раки­
би коп-кора конлар ичида ётибди, Искандар Доронинг
бошини уз куйнига куйди-да, куз ёшларини тукиб тур­
ган эди, Доро кузини бироз очиб, устида ким турганини
курди-ю:

Мархабо, эй шохи иавжавон,


Жахон узра хам шоху, пахлавон
Атодан урул булмарон сен киби,
Адув узрини кулмарон сен киби.

Агар бошимни кесиш учун келган булсанг, мухлат


бер, сенга бир-икки суз айта олай», деди.
«Мен бу ишлардан хабардор булсам хам, розилик бер-
маган эдим», деди Искандар. Доро: «Менинг уч сузим уч
насихатдир. Аввало бегунох холда менга килич санчган
котилларимни жазолагин. Иккинчиси: кариндошларим-
ни жазолама, учинчиси, кизим Равшанакни уз никохинг-
га ол!» дбб хайрлашди. Кейин мотам тутишиб, шохона
бир тарзда Дорони дафн килиб, урушни тухтатишди.
Доро вафотидан сунг тупланган лашкарлар бирин-ке-
тин уз ватанларига кайта бошладилар. Искандар Доро
тахтига утириб, унинг васиятларини бажаришга кириш-
ди. Бурун шох Дорога аза тутди, Дорони улдирган икки
котилни хам сурок килиб, икки дорга оёгидан остирди
ва элга уларни тошбурон килишга фармон берди. Кейин
баданларини куйдиришга, кулларини эса осмонга сову-
ришга буюрди. Элга шодлик килишга рухсат берилди.
Равшанакка нома ёзилиб, азани тухтатиши, туйга рози­
лик бериши суралди.
Искандар Доро тахтига утирди. Узигача хукмдорлик
килган минг уч юз йил давомида ун турт олампанохнинг
Доро калъасидаги 180 хазинасини текширишиб, шох де-
вонидаги хазина дафтарини олиб борувчи амалдор билан
хисоб-китоб килдилар-да, барча хазина молини жамлаб
шох хузурига олиб келдилар. Шох хазиналар хисобини
очик холда элга баён килишни буюрди. Руйхат укилган-
да, барча одамлар хайрон колдилар. Шох фармонига
итоат килиб уларни саройдаги асосий хазинага ташиш-
дилар. Икки йилгача шахардаги хазиналар мулки сарой
хазинасига ташилди. Бу хали бор мулкнинг чорагига тугри
келарди. Кейин шох фармони билан колган мол-мулкни
уз жойида колдириб, яхшилаб беркитдилар. Колган мулк
хисобчилар санокига кура етти юз минг туман эканлиги
аён булди. Сунг шох сипохларининг хар бир гурухи,
сипохдорлар, наввобу хожиблар канчадан ойлик олиш-
ни аниклаб жамлашни буюрди. Уларнинг микдори хам
сарой белгилаганидан анча ортиклиги маълум булди.
Ойлик учун белгиланган пулнинг ярмигина сипохлар
кулига етиб борар экан. Шох бу ахволдан хабар топгач:
«Маош барча сипох ахлига баробар килиб берилсин»,
деган буйрук булиб, улар харажатлари учун етарли маош
ола бошладилар. Сипохлардан ташкари 600 ООО ёрдамчи
ишчиларнинг маошлари хам шу тарзда купайтирилди.
Барча сипохийлар шохнинг «Манга ганж хавас эмас, си-
поху раият манга ганж» деган сузларидан нихоятда куво-
ниб, шодланишарди. «Хазинадан элга нафъ етмаса, унда-
ги лаъллардан одций тош афзалдир. Агар тош зарар кел-
тирмаса, хазинадаги бойликлардан элга юз хатар бор-
дир. Агар шох хазинаси фойда бермас экан, жахон ахли
унинг сарбасар душманидир. Эл хазинадан фойдаланар
экан, жахонни забт этмок хам осон булади», деди Ис­
кандар.

Кашмирдаги Маллу сехрларининг фош


этилиши
Шундан сунг Искандар Эрон элини узидан рози килиб
белини жахонни фатх этишга боглади. Аввал донишманд,
турли соха олимларини туплаб, хар кайсисининг фикри-
ни эшитди. Барчалари илмдан чукур хабардор булиб,
харбий илмларни яхши билишарди. Шунинг учун улар­
ни харбий булимларга бошлик килиб, маълум вилоят-
ларни эгаллашни топширди. Бири Хинд, бири Чин, бири
Кашмир, бири Миср, яна бири Бавдоду Байтулхарам каби
катор улкаларни эгаллаш учун юборилди. Хар бир бош­
лик кулига махсус нома ёзиб берилган булиб, уларда
Искандарнинг Эрон тахтини эгаллагани таъкидланган, хар
кайси шохга уз хузурига келиб хирож юбориши, Искан­
дар шохлигини кабул этиши, шунда унинг мамлакату
халки бу улур давлат химоясида булиши, аксинча, так-
дирига ёзилганини куриши огохлантирилган эди.
Жахондаги Шарк мамлакатларининг купларига юбо-
рилган мактубларни олган шохларнинг аксарияти Ис­
кандар таклифларини кабул килиб, тобеликка рози булди-
лар. Факат уч киши бу таклифни кабул килмади. Улар-
дан бири Кашмир шохи Маллу ибн Мабок булиб, у Ис­
кандарга куйидагича мактуб йуллади: «Агар Искандар
олам шохи булса, менинг мулким эса дунёда якка ягона-
дир. Тангри менга уч иш насиб этган: бири улки, мул-
кимни мустахкам тоглар, утиб булмайдиган баланд
р о я т

курронлар ураб туради. Унинг устига мулкимнинг чор


атрофини дарёлар хам мухофаза килади. Иккинчидан,
менинг шунча афсунгарим борки, фалакдан етган хар
кандай балоларни хам даф кила олади, юмронкозикни
шери жаёнга, каламушни дашт йулбарсига айлантира
олади. Агар Искандар олам элини йириб келганда хам
шундай каттик шамол эсиб турадики, сомондек барчаси-
ни учириб йук килади. Учинчидан, у агар касос олмок
булиб юртимга бостириб келса, бу мулк ичида шундай
бир буюк тор борки, баланд тоглар устига курилган токка
ухшайди. Унинг жисми мис билан кургошин, калай би­
лан биринж котишмасидан бурунги илм ахли ясаган тил-
ГИМЛИП.
г- 1
Яна бир сири шуки, шахар ичида нихоний бир накб
курилган булиб, у ерга тушган шох тилсим булган бир
фанни урганиб чикади. У фанни урганган эл исталган
душмандан ут ва ел урирлай олади. Уша маконда агар
бирдан ел эсмай колса, тезда халок булади. Бу улка
ичра кимсанинг жони бор экан, ел турса яшашига им-
кон колмайди. Гар ут булмаса, одамзод емак хам хозир-
лай олмаслиги аник. Шуларни хисобга олса, Искандар
бошка бир макон сари йул олгани маъкулдир».
Хиндистон шохи Рой булса, бундай жавоб кайтарибди:
«Шох Доро Искандар билан уруш ярорини килмок
учун хамма шохларни чакиртирганида, йул йироклигига
карамай мен Рум чегарасига эндигина етганимда, бу фа-
локатлар юз берди. Биз биёбонда колиб кетдик. Ярору
сипохларимизнинг бари барбод булди. Урушган навкар-
ларим халок булди, колганлари асирлик жабрини торт-
дилар. Мен эса неча ой биёбонни жой килиб юртимга
кайтганимча, халким катли омга учраб ун улушдан бир
улуши колибди. Каро рангни бу элда кадимдан кийиш
одат деманг, ана шу вокеа туфайли мулким каро кийиб
мотам тутяпти. Искандар туфайли элим шунча азоб чек-
ди. Энди икки-уч йил сабр килинса, замон тинчланса,
кейин хирожни туласак. Мен хам у билан куришгим
бор. Лекин икки-уч йилсиз бундай таклиф айласа, мен
куп малолат чекаман. Лутф этса, бу мактубимни кайтар-,
майди, нима булсаям, Хакнинг пешонамга ёзганини кура-
ман. Мен сузимда унинг хурматини тутдим. Шунга кура
у хам иззатини асраса керак».
Чин шохи эса яна бошкача жавоб килди: «Искандар-
нинг юборган мактуби кучли захардан аччирдир, килич-
дан уткир. Уз вакилини бу томон жунатган куни чукур
уйлаб курмай ёзибди буни. Сипохим калин, мамлакатим
тук, менинг ундан кам томоним йук. Шох бошка бир
шохга узини «хакиму доно» деб ёзиши турри эмас. Бун­
дай сузлар аклга сирмайди. Мактуб сузларини хам кат-
та-катта килиб ёзиши шохга нисбатан хурматсизлик. Ле­
кин мен хатимни йирик харфларда битмайман. Унинг
олдига боришни истамайман. Агар аскар тортиб келса,
шахримга кириб олиб, эшикни беркитганча утиравера-
ман».
Бу уч мамлакат шохининг жавобларини бошдан оёк
гапириб бердилар. Искандар уз мактубига биноан хузу-
рига етиб келган шохларга яхшиликлар курсатиб, шо-
хона мажлислар тузиб, кутиб олганди. Халиги уч шох
жавобини эшитгач, уларга аскар туплаб борай деди-ю,
лекин киш фасли бошланиб колган эди. Одатда шохлар,
Киш фаслида юриш бошламайди. Бу киш шу ерда колиш-
ни маъкул курди-да, Корабори Аррон сари йулга тушди.
Искандер KopaöoFH Арронни узига оромгох килга-
нидан сунг, хаёли асосан жахонгирлик булиб колди.
Хикмат ахлини кайта-кайта йигар, Худодан жахон-
нинг фатх этиш бахтига мушарраф этишини тухтов-
сиз тилар эди. Сипохлари тутган жойларни айланиб
чикар экан, уларга бардамлик тилар эди. Куёш тобора
кутарилиб оламни иситгач, шох бутун даштни тулдир-
ган лашкари билан яхши бир соатни белгилаб киш-
локни тарк этди-ю, Сипохонга караб йул олди, ундан
утиб Хуросонга юз тутди. Бу пайт бутун Эрон замин
J Н И Ш "tJVL
W TJTJTTP
r/w n п л т и г т о
W V i l l MU о ттт<г

Хуросон хавосидан шох жуда хурсанд булди, бу улка


жуда кенг булиб, ери узга иклимлардан ёкимлирок эди.
Кукаламзорларидан куплаб чашмалар отилиб турар, дарё-
лар шовуллаб окиб турар, барчаси кунгулдаги F y 6 o p -
ларни колдирмас, яна турт дарёсининг овози осмонгача
етиб борарди. Анхорлари худди жаннатдан чикиб кела-
ётгандек эди. Хирманд, Зобулистондаги дарё, Нимруд,
Дарижаз дарёларининг хар бири роят гузал ва жонбахш
эди. Балх шахрини хам гузал анхори безатиб турар, бу
шахарни Хушанг курган бÿлиб, Иброхим Адхамнинг хам
покиза кадамлари текканди. Яна бири M ypFOÓ суви булиб,
у хам жаннат сувларини эслатарди. «Бу ер жахон гул-
шани» экан деб бахолаган шох нахр буйида шахар яра-
тиб унга Хирот исмини берди.

Хуросон бадандур, Хирот жон анга,


Хирий жон, бадандур Хуросон анга.

Искандар Хуросондан чикиб шимол томон манзил ба


манзил юриб бораркан, жаннатмонанд, гулларга тула,
сувлари жаннатдагидек катта бир водийга дуч келди,
Искандар уни Мовароуннахр деб атади, чунки шаркида
Сайхун, гарбида Жайхун дарёлари окиб тураркан. Улар-
нинг хар бири Арасга тенг ун-ун беш улкани сугориб
турарди. Айникса, Кухак дарёси жаннат сойи эканига
шубха йук эди. Унинг ёнида шахар барпо этиб Самар­
канд деб атади.
Самарканд шахри курилиши тугаллангач, Искандар
Кашмир сари йул олди. Шахарга якинлашиб, даштининг
барча дарахтларини кесиб тозалашгач, олдиларида ос-
монга буй чузиб турган, тошли тоглар орасида жуда
узун килиб ишланган йул чикди. Узоклигидан унга оёк
сурмадилар. Коф токидек буюк тор олдидан йул бор экан,
Кашмир халки шу ерда торни товда улашиб, Кашмирга
кириш йулини бекитишган экан. Ганч билан тошдан ясал-
ган темир дарвоза тепасига шахарни химоя килиш учун
ёпик бурчакли буржлар билан шинакли деворлар ишла-
тишган экан. Калъа ичида икки минг афсунгар, хийла-
гарлар жойлашган булиб, минг кари3дан хеч ким дарво-
зага якин келолмас, агар уша томонга кадам куйса, оёги
сустлашиб юролмай колар, от билан бормокчи булса,
товони кучиб тушар, шу жойда кетолмай колиб кетар
экан.
Сипохлар булар хакида эшитганларини Искандарга
бирма-бир сузлаб бердилар. Шох уларнинг гапларига
парво килмай, Арастуни олиб уша томон равона булди.
Ишонмай, узокдан кузатди-да, «Бу Кашмир ахлининг
афсуни булса керак, нима килиб булса хам шахар девор-
лари ва буржларини бузиб ташлаш лозим», — деди. Ке-
йин сипохларини олиб келиб шахар девори атрофига ту-
ширди, зиёни булмасмикан деб юргизиб хам курди. Кунгли
хотиржам булгач, хузуридаги 500 олимдан унтасини ча-
кириб: Фалотун, Арасту, Балинос, Арашмидус, Шами-
нос, Килинмун, Волис, Фарфурнус, Сукрот, Хурмус ка-
биларни чорлаб, «Бу Кашмир элининг афсуни, унга кан-
дай тадбир киламиз?» — деб сураган эди, улар маслахат-
лашиб, «Рам еманг, бунинг иши биз учун осон, шох икбо-
лини Тангри ярлакасин. Бу найрангларга шикает етка-

3 Бир кари — 75 см.


зиб, барини паст килганимиз булсин. Икки-уч кун мух-
лат берилса, уларнинг сехрини бошдан-оёк бузиб таш-
лаймиз», дейишди. Искандар уларнинг сузларидан хур-
санд булиб, иш бошлашга рухсат берди. олимлар шохни
дуо килиб ишга киришиб кетишди.
Улар ишга киришиб, неча кураю дамларни кизити-
шиб, аввал турли металлар: темир, пулат, куррошин, мис,
жез ва бошкаларни аралаштириб туп куринишидаги бир
буюм яратдилар. Фалакка ухшаган юм-юмалок бу ас-
бобнинг ичи буш эди, унинг ичини порох каби портлов-
чи дорилар билан тулдирдилар. Неча хил ашъёларни ара­
лаштириб, туп ичига солдилар. Темир тупдан икки те-
шикча оркали пилик киргизиб, одам боши ёки урушда
отиладиган раъд тошига ухшатдилар. Унинг пилтасига
ут ёкиб, осмондан туширадилар. Ук учиб бораркан, пил-
таси ёниб бориб яширин моддага утади, кейин портлаб
темир туп неча парча булиб, шу пайт ундан кучли овоз,
шуъла, ажиб тутун, хид чикиб, овози сехр асбобини бу­
зиб, ути дарвозани очиб юборади. Кораси душманлар
юзини куйдириб кора килади. Исидан хидлаганлар эса
фусун илмини унутадилар.
У ажойиб тилсим тайёр булгач, хамма олимлар яна
бир бор йигилдилар, куролнинг барча белгилари ва була-
жак натижаларини аён килдилар. Шох бу ажойиб иш-
дан шод булиб: «Шундай тилсимни тайёр килдингиз, бош-
лашингизга нима тусик булиб турибди?» деб суради.
Куролни синаб куришга шох хам кизикаётганини сезган
донишмандлар: «Хукмингизни кутяпмиз, холос», деб
жавоб беришди. Шох отланиб, узининг барча саркардаю
аъёнлари билан дарвоза томон йул олди. Раъд асбобини
созладилар, тилсимни келтириб, раъд ёйига тошдек куриб,
туп пилтасига ут туташтирдилар, Дору га ут етгач, у ос-
монга кутарилди ва учиб бориб душман сипохларининг
5'ртасига тушди. Айтилган турт иш юз берди: аввал куч­
ли садою куланса хид таркалди, кейин ут билан дуд кенг
ёйилди ва ути калъани кулга айлантирди. Дуди фусун-
гарлар юзини каро килиб, иси уларнинг афсунларини
хотирларидан учириб ташлади.
Халиги туп отилгач, Маллуга дархол хабар килдилар.
Маллу Искандар билан жанг килиш учун кучи заифли-
гини сезди, дарвоза ва калъани забт этилганини англади,
узини хайрон, элини паришон холда курди. Мамлакати
ичра карор ёки манзил топа олмай, ер ости йули билан
бориладиган накб атрофига бор бойликларини туплай
бошлади. Узи билган кора тор устига макон курдириб
турар экан, шу чорда Искандар курронга хужум килиш-
ни буюрди, лекин олимлар: «Бугун бормаганимиз яхши,
чунки олдингисидан чиккан тутун таркамаса, у томонга
якинлашиб булмайди», дейишди. Бу сузларни эшитган
Искандар уз кароргохига кайтиб келди ва айш-ишрат
билан шуруллана бошлади. Олимларга купдан-куп эхсон-
лар бердирди. Тонг отгач, калъа ичига сипохнинг кири-
шига буйрук берди. Сипохлар тикилишиб, етти кун да-
вомида дарвозадан кирдилар. Шахар халки Искандарни
хату шикоятномаларга тулдириб ташлади.
«Бу диёр Маллуда булган замон бу кулларда хеч их-
тиёр йук эди. Хизмат килганимиз килган эди. Унинг шав-
катидан кутилдик, энди не десанг, бандангмиз!

Ёрур а й л а с а н г м у л к у ва й р о н а м и з,

Ф и д о д ур сен га м о л и ла ж он им из.

Барчамиз юзингни бир куриш армонй билан яшаяп-


миз», деб ёзилганди у мактубларда. Искандар хат ёздир-
ди ва вилоятларга жунатди. «Сизлар бу ерга келишга
овора булманг. Уз юртингизда фарогат кила беринг.
Менинг узим юртингизга бораман. Мени дуо килиб, Хакка
тоат килиб юраверинг», дейилганди мактубларда.
Искандар узининг ушбу мактублари тайинланган ман-
зилларга кадар етиб боргунча куррон ичида Маллу то-
монидан курилган тарабхона — шодлик, базмлар утка-
зиладиган шохона касрни унинг атрофига курилган ажо-
йиб бсжни куриб, бу гулшанга «Жаннатосо» деб ном куйди.
Барча лашкарлар хам, аъёнлару донишмандлар хам «Жан-
натосо»дан бахраманд булишди. Искандарга «Жаннатосо»-
да шох манзили тайёрлатди. Халк бу ерга окиб кела бош­
лади. Шахарда янги хаёт бошланди. Шох барча одамлар-
ни шод этиб, бузилган кунгилларни обод айлади. Шох
хукм килдики: «Хеч кимнинг бирон нарсасига тажовуз
килинмасин, Искандарнинг бирон навкари ё аъёни улар-
дан бирон нима тама килса, бугзидан осилсин!»
Шахар халки моли омон беришгач, бошка мухтожлар-
нинг иши хам хал булди. Хеч кимдан хеч кимга гам етиш-
мас, бир киши бошкасидан асоссиз бир дирхам хам олол-
масди. Искандар эса айш учун тоза майлардан ичиб, Каш­
мир мулкини сайр этиб юрарди. Купдан куп гаройибот-
ларни куриб хайратланарди. Жумладан, бир май косаси
курдики, нихоятда камёб. У жом худди дарёдан сув олган-
дек тула турарди. Маллу кочиб кетаётган вактда унинг
бир хазиначиси мулки ичидан олишган экан. Бошка тух-
фаларни калъага олиб киришганда бу жом колиб кетиб-
ди. Унинг ажойиблиги шунда эдики, жомдан хар канча
ичган билан майнинг кам булмаслиги айтилган эди. Жам-
шидшох оламни эгаллаганда хикмат ахли олимларни
туплаб иккита тилсим жом ишлатган экан: бири гетина-
мо, бири ишратфизо. Гетинамо жом купчиликкя маълум,
шунинг учун бунисини таърифлай колай. Ундаги май та-
мом булмайди, мазали май камаймайди эгри турганда хам
унинг ичидаги май тукилмайди. Уни тортиб хам олиб
булмайди. Барча бу ажойиб. жомни томоша килишарди.
Маллу узининг тош кургонига камалиб олганидан сунг
Искандар унинг тахтини олди ва эл-улусга енгилликлар
ваъда килди, Кашмир халки унинг лутфу эхсонига умид
кила бошладилар, шох Маллу ахволидан хабар сураган
эди, унинг Искандардан куркиб, фалон калъа ичида бер-
киниб, куркиб утиргани, хар хил сехрлар хакида уйлаёт-
ганини айтиб беришди. Искандар яна сарой ахлини туплаб:
«Кашмир тоза гулзордир. Хавоси лекин гармселли экан.
Доимо жонпарвар насим эсиб туради-ю, бу гулшанда
тухталмас экан, бу ахволда унинг гули утга ва сунбули
коп-кора дудга айланади. Кизикки, дахр оташфишону,
лекин кимса утдан нишон тополмайди. Бу укубат булиб,
халкка азобдур. Сухбатгина эмас, балки умуман яшаб
булмайди. Бунга бирон чора мумкиндир, булмаса бу ер-
дан тезрок жунаш лозим булади», деди.
Донишмандлар бу сузларни эшитгач, дуо килишиб:
«Агар шохга бу иш муддао булса, биз унинг макрини
даф этамиз, унинг барча сехрларини биз йук киламиз,
шох кунгли бундан камга тулмасин, чораси осон. Шох
ун кунгача мухлат берсалар булади». Шох: «Ун кунгача
халк ут ва шамолдан кийналиб колишадику!» деган эди,
Афлотун подшонинг кайрураётганин куриб: «Мен уч кун
давомида бир тадбир килиб, ахволни енгиллаштириб ту-
раман», деди. Искандар бу суздан хурсанд булди. Бу
холатда ел тухтаб, дузахдек иссик бошланди. Ошхонада
ишловчилар нолон булишиб, «Олам аро утдан бошка
вужуд йук, не чур, не шуъла, не учкун, не дуд. Тошдан
ут чикаришаркан», деб унга темир урсалар, шуъла хам
чикмаяпти, ут урнига сув чикяпти. Овкатни тайёрлаши-
мизда бир сир бормикан десак, биз айбдор эмасмиз».
Кейин уту ел масаласида шундай кийинчилик бош-
ландики, ут иссир дам эрди-ю, ел совур ох. Тандир
кундуз кизармайди, кечаси эса шамда шуъла куринмай-
ди. Озгина ел эсганди, учмаган бирон чирор колмади. Уч
кун давомида куллар энгакларга сутун булиб колаверди.
Туртинчи куни Афлотун уйига шох, аъёнлар ва сар-
кардалар кириб бордилар. «Мана, уч кун утди, халк ут
ва шамол йуклигидан нихоятда кийналиб кетди. Яна шу
хилда давом этса, эл бу азобларга чидолмай колади»,
деди Искандар. Олим жавоб бериб: «Бугун хам берган
ваъдамизга киради. Лекин эртадан хамма нарса уз урни­
га тушиб, халк кийинчиликлардан кутулади», деди. Шох
ва аъёнлар бу сузлардан кунгиллари таскин топиб ором-
гохларига йул олдилар.
Утни тухтатиш масаласи мана бундай булган эди:
Жомосб деган донишманднинг китобида: «Искандар дав-
рида у жахон фатхига отланган вактда олам мамлакат-
ларини эгаллаб бораркан, Кашмирни босиб олишда бу
шахарнинг беги Маллу берк курронга беркиниб олиб,
одамлардан шамол билан утни яширади. Уша ердаги
бир тор ичида тошдан бир уй ясаб, тилсим килиб куйган-
ди. Елни шу уйга камаса, халойикнинг душман аскарла-
рини даф килиш осон булади. Шамол аввал бетартиб
эсиб, ундан халкка зиён етарди. Шамолни халиги уйда
бекнтгандан сунг бу мамлакатга кслгаплар халиги уй де-
разасига карши туриб Кашмир шахрига турри бокишса,
ёкимли шамолдан бахраманд булишар, деразани берки-
тиб куйилса, шамол чика олмай коларди.
Калъадаги бир чох — чукур бор булиб, унинг орзи
тору, таги кенг эди. Чукур тагида бир оташкада булиб, у
Каюмарс давридан колган эди. У ерда шундай бир тил­
сим мавжуд эди: одам шаклидаги бир хайкал доим утни
елпиб, хароратни кучайтириб турарди. Унинг олдида дам
била кура ясалган булиб, кура жисмида олов пуфлайди-
ган най урнатилган булиб, халиги хайкал асбоб оркали
утни доим тезлаштириб турарди. Чох о р з и д э н учкун ва
■тутунлар чикиб, халк ундан и с с и р л и к олиб турар, бу
мамлакатдаги ут манбаи. не утким, куёш манбаи хам шу
эди. Лекин бу утлар киши кузига куринмай, куёшга
ухшаб ер остига кириб кетарди. Бу тилсимни йук килиш
учун, бу иш Афдртунга хавола, аввал накб бошини то-
пиб, у ерда чодир тикиб утириш керак. Кейин накб бо­
шини очиб ичкарига караб 17 кадам юриш даркор. Ун
етти кадамни босиш чорида икки ёнига яхши назар таш-
лаб бориш керак. Хар томонда ел ё ут расми чизилган
тахтачалар туради. Хар бир лавхни зарб билан каттик
тепса ва лавх девор ичига кириб кетса, бири ел йулидир,
бири ут йули. Девор бузилган замон тезлик билан ташка-
рига кочиш зарур. Чунки ут билан ел кушилишиб чирпи-
рак булиб айланиб, аникланган йулларни хам вайрон кила-
ди. Икки кавакдан чикиб келган ут ва ел калъа ахлига
шундай зиён курсатадики, кимга тегса, нобуд килади, имо-
ратларни пастлаштириб, тик ёгочларга шикает етказади.
Элининг улмай тирик колиши булмаган хаёлдир.
Ут чохдан чиккандан кейин, ловуллаб, калъани куй-
диришга тушади. Факат калъа ичига, рупарасигагина эмас,
буржу деворларига хам туташади. Тоши шуъладан шун­
дай кизиб кетадики, ичкарида колган халк тош кабоб-
ларга айланади. Йулдаги лавхларни ушатган хаким бир
канча вакт ташкарида туриши керак.
Агар ел калъага караб елиб шахарга тез етишеа, лав-
халар билан томларни тусиш, мустахкамлаш керак. Ут
билан ел тинчиса, иккисидан кучу мадор хам кетади-да,
яна олдинги ел ороми, ут шарори кайтади», деб ёзилган
экан.
Афлотун бу сузларнинг барчасини Искандарнинг бир
узига мукаммал сузлаб берди. Шох хайратда колиб, до-
нишмандга тахеин айтди, эхеонлар берди. Дедики: «Бу
ишларни бажариш йуллари топилди. Энди нима кила-
миз?» деб суради Афлотундан. Донишманд шохни дуо
килиб: «Сен лавхларни биринчи булиб синдирасан. Бу
сенинг шохлик, жахон пахлавони сифатидаги хукукинг.
Бу иш бандини ечиш сендан бошлансин», деди.
Шох донишмандга тасанно айтди, кечаси булишига
карамай Афлотун билан бир неча сипохни бирга олиб
йулга тушишди. Накб бошига етишгач, ичкари, ер ости
йулига тушиб анча юришди. Йулнинг икки ёнида икки
лавх осирлик турарди. Афлотун лавхларни шохга курса-
тиб: «Вакт кетяпти, булакол тезрок!», деди. Искандар
лавхларни куриб шодланди-да, Хакни ёдига олиб туриб,
икки лавхни зарб билан тепди-ю, улар емрилгач, дархол
ташкари чикди. Икковлари кузларини курронга тикиб
турардилар, бир оз утгач, ут калъадан осмонга отилди.
Яна бир нафас утмай шамол хам етиб боргач, шундай
кучли ел кузралдики, ел гуё оламни бузай дерди, икков­
лари яна накб ичига тушишиб, ганжу ришт билан ел
йулини тусиб ташладилар. Шох билан олим ташкари
чикишгач, куррон томондан дод-фарёд эшитдилар. Ут
билан ел кургон халкини хар'томон паришон килиб халок
этибди. Маллунинг фарзандлари хам, хотинлар хам ярим
куйган холда чикиб келишди. Искандар сипохлари улар-
ни утдан озод килдилар. Ут ва ел хужумидан жуда куп
одамлар халок булибди. Факат Маллу ибн Мабок деган
кишигина омон колибди. Яна Феруз деган угли ва нихо-
ятда сохибжамол бир кизи бор эди. Унинг хакида яна
кейинрок сузлашамиз.
Маллу Искандар кошигя крлиб. ер упиб, бош куйди,
бошини кутаргач, ёш тукиб илтижо килди:

«Шоко, кошингда гунощормен,


Жазо кар не килсанг сазовормен.
Чу мен бандамен, бу икки бандазод,
Алар авфин айлаб мени аила шод.

Искандар: «Бу азоблар биздан эмас. Сен уз бошингга


тез тир тортдинг. Бу дам тупрокка юзинг суриб, кечи-
рим сураяпсан-у, сени авф килдим. Тузалганингда киш-
варингдан хирожни мукаммал тулаб туришингга ишонч
хосил килиб мулкингдан чикиб кетайлик. Фарзандингни
сенга уринбосар деб тайинлайлик. Кизинг хам бор экан,
уни узимизга каллот килайлик», деди.
Маллу бу сузлардан жуда хурсанд булиб, жони узил-
ди. Искандар Маллуни шохона дафн эттирди. Шох купдан
куп зиёфат килиб, бу мамлакатдаги табаррук жойлар,
кадимий мозорларни курсатишни буюрди. Мозордаги
Маллу хонадони кабрларига етишгач, у ердаги хилхона
атрофига деворлар курдирди, чиройли гиламлар солдир-
ди. Искандар Ферузни тилатиб бу олам фонийлигини
уктирди-да:

Сениким бу мулк узра шок айладим,


Бу кишварда кишварпанох айладим.
Керак лутфу эхсон шиор айласанг,
Адолат йулин ихтиёр айласанг.
Раиятра сендин етиб шодлик,
Мамоликка юз нуйса ободлик», деди.

Феруз таъзим билан Искандарнинг барча сузларини


кабул айлади.
Искандар Кашмирни Ферузга топшириб, бошига тож
куйиб, у тулаши керак булган хирож микдорини белги-
лагач, унга «Икки ойда уз улканг ишини тугри йулга
куйгин, шу муддат ичида сипохларни хам жам этиб те-
гишинча, зарур булганича йул харжи бериб тур. Бошка
ишлар билан чалгимай, бизга, тезда Хиндистонга етиб
ол», деб тайинлади.

Искандар Хиндистонда
Бу сузлар билан уни хурсанд килиб, синглиси Мехр-
нозни хам туккиз парда ичига киритиб Хиндистон сари
йул олди. Барчалари шитоб билан тез юриб манзил
ба манзил боришар экан, унинг фатхини хосил килиб,
ёмонлардан офокни пок этиб, яхшиларни шодмон
килиб, ужарларни буйсундириб, даштини адлидан
бустон килиб боришаркан, Хиндистоннинг барча ахли
бу вокеаларни эшитиб хабардор булди. Улар Искан­
дарнинг Кашмирда килган ишларидан вокиф булган
тилсимотларини фатх килиб, Кашмир халкига килган
муносабатларини эшитган эдилар. Уни енгишга кучи
етмаслигини билган хинд шохи совга-салом, тухфалар,
туккиз-туккиз матолар, забардаст туккиз-туккиз, баъ-
зи ривоятларга кура 39 фил, хар бирининг тани тог-
дек, катта тош учида яна бир якпора тош, ундан бош
куриниб турар, икки томонида икки бодбон — елкан
булиб, хар хартуми катта илон, йук аждар мисоли
булиб, жисмига хар лахза уралиб турарди. Чинору ми-
норларни хартуми билан йикита оларди. Хартуми ат-
рофидан икки тиш чиккан булиб, уларнинг хар бири
фалак элига офат эди.
Хар бири узра ажойиб бир тахт курилган булиб, ичи-
да туккизта бахтиёр хинд утиради. Хар бирининг либоси
кизил ё сарир, худди уларни бахор билан куз шу рангга
буягандек. Халиги фил юрганида, тахт ичидагиларга уйку
харом булади. Унинг ёнида филча хам булиб, дев бола-
сига ухшайди.
Отлар хам филлардек ясатилган булиб, хар хил мато-
лар ёпилган, устида найзали хинду утиради. Яна канча
ширинсуз тутилар, зумуррад ва лаъл минкорли кушлар,
зебо жамолли товуслар барчаси шохга совра эди. Сов-
ралардан кейин куплаб донишманд алломалар кадам таш-
ларди.
Шох алломаларига караб деди: «Мен шохга камтарин
бир кулман. Унинг билан жанг килишни уйлаганим хам
йук. Ул зотдан мактуб келганда, узрли булганим учун
шохлар йиринига боролмадим. Уша кунлари каттик ка-
сал булиб колдим. Агар шох лутф айлаб кургани келса,
халк ичидаги обруйимни кутаради. Менинг эса бошим
кукка етиб, жоним борича кули буламан. Агар тангри
курсатмасин, кахр килиб, дустлик майи ичига захар
куядиган булса, сиз шафоат килингки, гунохимдан утсин».
Них.оят хинд шохи юборгзн совра-саломлар, хурмат-
ли зотлар Искандар турган манзилга урдага етиб бо-
ришди. Аввал аркони давлатлар, кейин ахли хикмат хузу-
рига кириб бордилар. Искандар хурмат-икром билан ку-
тиб олиб, улар билан сурашгач, тахтидан тушиб, хар
бири билан куришиб, хар кайсисига илтифот курсатди.
Шох шундан сунг тахтига чикмай, ерга такаллуфсиз утир-
ди-да, хар бир амалдору олимга уз лавозиму илмига мос
жой курсатиб утказди. Улар узларининг йулда кийнал-
маганликларини айтиб бурун шохга дуо килдилар ва унинг
кечиришини сурадилар. Искандар: «Сиз нимани илтимос
килсангиз, уларни бажариш бизга фарздир. Шохингиз-
нинг гунохи оз, куп булганда хам унинг узрини кабул
килган булардим. Хинд халкининг гунохи озми купми,
бундан катъий назар, барчасининг гунохидан кечдим.
Улардан жазолаш, уч олишдан кулимни тортдим. Иноя-
тимга ишониб, саройимга келсин, мен унинг бошига тож
куйиб, бахтли килай.
Сизлар хам кадам ранжида килиб, бу ён келиб, мени
хушдилу бахраманд этдингиз. Бир мамлакатга бир шох
кирганда кадимий расм-русумга кура элдан моли омон
кабул килинарди, бу элдан шуни талаб килмасинлар. Шох
хизматни бошлагач, бу кишвар хирожини кабул килади.
Халойик бошидан эхтиёжларни йукотиш учун икки йил-
лик хирожни кечирдик».
Искандар халкка ва подшога бу хил яхшиликларни
раво курганидан эл бехад хурсанд булди ва унга узок
умр, бахт ва саодат тилаб, шохни кафан кийдириб ва
буйнига килич остириб, олампанох хузурига олиб кир-
дилар. Искандар Хинд шохининг ахволини курган захо-
тиёк унинг холатини манъ килди, чунки у бу жазога
лойик иш килган эмасди. Бир шахар халки иккинчиси-
дан енгилса, бутун миллат шу холда келиб колиб хукм-
дордан узр сураши мумкин эди. Искандар мурувватли
шох булгани учун хам тир билан кафанни дарров олди-
риб ташлади. Шохона кийим ва куроллар келтириб кайта
кийинтиришди. Шох уни хурматлаб кучоклашиб куриш-
ди. Хинд Ройи Искандарнинг оёрини упишга интилган
эди, шох унга хурмат курсатиб, юкорирокдан кутариб
олди ва икковлари кучоклашиб куришишди. Хинд шохи
олиб келган совгаларини Искандарга тутди. Искандар
унинг утиришига жой курсатди ва шохона конунларга
кура мехмон билан сухбатлаша бошлади. Шу билан
мезбон кунглидаги вахмга бархам берди ва андишадан
кутултирди. Шохнинг бу хил илтифотини куриб, хинд
Ройи урнидан туриб, илтимос килиб колди:
«Хинд кишварида раройиблар куп. Бу ернинг киши
нихоят муътадил. Иссир хам, совук хам булмайди. Хар-
бий юришлар вакти хам шу даврда макбул булади», деди.
Искандарга бу таклиф хуш келиб, кишни Хиндистонда
утказишга розилик берди. «Дехлида утказа колинг
Кишни» дейишган эди, шох! «Шахарга сипох сигмайди»
деб, шахардан ташкарида алохида манзил-макон куриш
учун курсатма берди. Хинд Ройи яна дедики: «Шох хукм
айласа, ишларни тезлаштириш, тезрок тугаллаш учун
курилаётган шахарчани куришга вакти-вакти билан бо­
риб, килинаётган ишлардан хабардор булиб турсам,
булмаса кунглим тинчимайди, дам-бадам безовта була-
ман», дегач, бу суз шохга хам хуш келди-да, тез юрувчи,
карккузли, филтан накшли эгар отларни хозирлаи, ди н д
мулкини узи хам айланиб келишга йул олди.
Хинд шохи Рой уз улкаси кучаларидан борар экан,
ахоли унинг улимдан колганидан хурсанд булиб, беадад
дуолар килишди. Рой элни хушдил айлаб, Искандар бу-
"юрган шахарчани куришга берилиб кетди.
Уша минтакада Нигор деган урмон булиб, хайратла-
нарли даражада гузал эди. Урмондан доим анбар насими
эсиб турар, тупроридан хам анбар иси анкиб турар, сан-
дал-у, обнус, сандарус, шабах каби хушбуй дарахтлар у
ерда сероб эди. Насим эсганда хаммаёк сандал дарахти
исига тулиб кетарди. Дарахтларнинг хар бири осмонга
бош тегдуриб турар, дарахт барглари орасидан хатто
куёш куринмнсди. Чинор, дорчин, зайтун, ток бип-бир-
ларини безаб, урмонга ажаб манзара багишлар, хилма-
хил кушларнинг кичкиришлари ажиб мусикалар хосил
этар, тутиларнинг бир хил нави хар баргни кукимтир
килиб, хар дарахтни Хизр пайрамбарга ухшаттирганди.
Урмондаги кизил, яшил, гулнор ранглари бустонларни
хаётбахш килиб безаган эди.
Урмон ов учун хам кулай булиб, кийиклар тогларда
минг-минглаб сакраб юришар, мараллар шакар камиш-
лар усган утлокларда куп булгани учун хар кайсининг
оёрига асал ёпишиб колганди. Денгизида булса ок ба-
ликдан купи йук, урмон атрофида хар хил катта ва ки-
чик кушларнинг инлари мул булиб, уларни истаганча ов
килиш мумкин эди. Шахарча очик ерда барпо килинаёт-
гани учун гуллар мул-кул экилган булиб, дилни узига
мафтун этарди.
Хамма ишлар битгач, хинд Ройининг узи Искандарни
кушини билан шу ерга бошлаб келиб дойра килиб иш-
ланган кароргохга туширди. Шох бу ерда чор атрофии
бемалол кузата оларди.
Хинд Ройининг килаётган рамхурликларидан жуда
хурсанд булган Искандар киши билан бошка барча иш-
ларни йикиштириб, айш-ишрат билангина машрул булди.
Искандар Кашмирда кишни утказар экан, унинг ажо­
йиб латофати, раройиб иморатлари, сехрли тилсимлари
томошасига тез-тез бориб турарди. Хаммомда купрок
булар, Рой касрида созанда навозандалар иштирокида
зиёфатлар уюштирар, гохида урмонни кунгли истаб,
йулбарс ва шерларни, баъзида филу карк улдириб, гохи­
да дарё буйлаб кайикда сайр этиб, гох ок балик овлаб,
дустлари билан шурва килиб ичишиб, гохо шакар камиш-
зорда юриб, найшакарни газак килиб май ичишиб, баъ-
зан илм ахлини саройга туплаб, илм мажлиси куришар,
турли китоблар мазмуни хакида бахс юритишарди. Ки-
тобларда номаълум, мажхул уринларни маълум килиш
айникса завкли кечарди. Кеча-кундузлар шундай утиб,
бахор фасли хам бошланди. Куёш оламни узининг нур-
лари билан мунаввар айлагач, шох яна кетиш й и р и н и н и
й и р д и ва бу сафар Хитой билан Чин азмини ихтиёр этди.
Яна харбий харакатлар бошланиб, Чин чегарасига бай-
рок тикилди.

Чин мамлакатидаги музокаралар


Бу вакт хокон Искандарнинг Хинддан Чин томон йул
олганидан хабар топди. У купдан-куп лашкар туплаган,
сон-саноксиз куроллар хам тайёрлаб куйганди. Лекин
хокон дархол душманлик ишига киришмай, хусумат бош-
ламай туриб, сулхдан урушга сабаб булган масалани тинч
йул билан хал килиш, шунга ракиб томон хам кунса,
дустона муносабатлар ошкор килиб, ракибни тинчгина
жунатиб юбориш йулини маъкул курарди. Иш бу билан
хал булмаса, уруш бошлашга мажбур буларди.
Шуларни уйлаб хокон олдин доно бир одамни элчи-
ликка юборди. Элчига узи уйлаб куйган ишларни белги-
лаб келишини топширди. Косид элчи билинтирмай ке­
либ шох саройига назар солиб кузатди. Сипохларнинг
куриниши, сузлари, чодирлари оддийгина эканини курди-
да, хамма нарсани кузатиб чиккач, Чинга, хокон дарго-
дИ1а ¡\ЯИ|НшНИ уИллс 11йпда, у01
"1 КуЗиТпб ЮрГиН СМПОХ-

лар шохга хабар бердилар. Элчи ер упишга утди. Шох


бошка кийимда хар хил ишлар билан машкул булган
холда уни кузатарди. Унинг аклли, хушли одам эканини
курди-да, хотиржам булиб: «Энди гапларингни гапира-
вер», деди. Элчи шохни дуо килгач, хокон деганларини
бирма-бир баён кила кетди: «Хоконим таъкидлашича, шох
бу кишвар сари куёшдек юзи билан нур таратиб келди.
Бунинг маъноси не эди?
Фикринг дустлик эса, дустлик бундай булмайди, бу хил
ишни дустлик деб атаб хам булмайди. Сен, улуи шох катта
кушин билан бизнинг мулкка кириб келиб, мамлакатимиз-
ни томоша киляпсан. Ёки муддаонг душманликми ёки биз-
дан ёмонлик куриб, ракибликни маъкул курдингми?
Сенинг илгари хирож учун келган элчингни узр ай-
тиб, тирик куйиб юбордик. Деган экансанки: «Доро улиб,
тахт менга колди». Деб эрдимки: «Доро билан менинг
уртамда тинчлик, келишувчилик муносабатлари барка-
рор эди. У мени енгган эмасди, менга туланадиган хи-
рожни белгилаб бермаганди. Агар сен шундай килмокчи
булсанг, иккаламиз ёлризликда утириб, бу масалани хал
килиб олайлик. Бу ишга рози булмасанг, казо менинг
пешонамга ёзганини куравераман-да.
Олдин хам шу сузларни айтгандим, хозир хам шу
сузлардан кайтмайман, булардан бошка сузим йук ме­
нинг.
Агар сенга хам сузларим маъкул келса, сулх тузиб,
гапингнинг узи сулх битими урнига утади. Агар ёмон-
ликка юз буриб, душманликни маъкул курсанг, менинг
хам бу ишда камчилигим йук. Сипохларимнинг сон-сано-
f h йук- Ярокларим хам етиб ортади. Бутун мамлакат,

хатто аёлларгача охирги жони кадар жанг килади. Аммо


икки томон уруш киларкан, зафарнинг кайси томонда
булишини билиб булмайди. Ким ролиб булиши маълум
эмас экан, пешонамизга ул харф ёзилмаган экан, киши
урушдан узок булгани эхтиёткорлик. жихатидан яхши-
рокдир».
Элчи бу сузларни айтиб булгач, жавоб истаб ерга
куз тикди. Искандар бу сузларни табассум билан, фикр
юритиб эшитар экан, деди: «Агар шохлик хурматида/
жахондорлик расму ойинида мен билан Дорони Хокони
Чин билан тенг тутар эканлар бу унча турри эмас. Ким-
са огох булса, биладики, мулк билан ш о х л и р агар шох-
нинг мулки билан белгиланса, менинг кишварим икки
Дороникичалик бор. Агар ran шижоатда булса, бундан
хам хабар топгандур. У билан урушишга турри келди,
курдикки, унинг шавкати меникининг ундан бирича эди.
Уни шундай ожиз килдимки, халки уни бутунлай куомай-
диган булди. Мен ролиб эдим, оллох охири менга нусрат
берди.
Агар Хокон шу сирларни, OFHp сузларни унутмокни
истаса, узини буйруримга буйсундирсин, узининг узри,
сабабларини химоя килсин.' Иложи борича унга риоят
килай, хурматини жойига куяй. Буни куллаб-кувватла-
маса, уруш кунини бошига солай. Нима деган булсам,
ростдир, рост сузламак мен учун одатдир. Сузим тугади,
энди тезда кайтгил-да, унга бу сузларимни ачик килиб
течрок айт.
Сен бораркансан, мен хам аста юриб боравераман.
Сузларимга Хокон жавобини эртарок олиб келолсанг,
икки томонга хам савоб булади. Буйруримдан буйин тоб-
ласанг, курамиз, фалак не уйинлар курсатаркан?*
Элчи бу сузларни эшитиши замон хаяжонга тушга-
нича жучаб кетди. Саройга етгач, Искандар сузларини
Хоконга сузлаб берди. Хокон Искандарнинг узи уйлага-
нича жасоратли эканига ишонч хосил килди ва урушиш-
га мардона бел борлади, Искандарнинг етиб келиш вак-
тини хисоблади. Етти, йукки, етмиш отасининг юртидан,
бутун Хитой мамлакатидан аскар й и р м и ш эди. Сипохи
осмон юлдузларидан хам купрок, сахродаги кумдан хам
сони ортикрок эди. Туккиз юз минг камондан ук отувчи-
си, яна шунча киличбоз жангчиси булиб, барчасининг
кийими заохалу заибаАт эпи. хап кайси укчивя хянжяп-
боз темир кийимларда булиб, шунча сипохлар билан Чин
хокони Чин шахридан чикиб келдию, душмандан олдин-
рок улгуриш учун сипохларни тезда тушириб, хандак
каздиришни бошлади. Уз сипохининг чор атрофича хан­
дак каздирди. Унинг, хандакнинг даври 15 йироч булиб,
ичи метинлар билан мустахкамланган. Купдан-куп арава
хам тайёр булиб, улар устига туралар4 урнатилган, ара-
валар бир-бирига богланган булиб, уларнинг кетидан най-
зали ва укотар сипохлар тизилганди. Хандаклар олдига
мустахкам мунду санчиклар тикиб куйилганди.
Чин кушини сипохларни шу тарика бекитиб, душман
устига куккисдан хужум килиш усулини куллашга тай-
ёргарлик куриб турарди. Карши тарафдан аста-секин
Чин кушини томон якинлашиб келаётган Искандар
кушини хам яширинча, узини бекитиб кадам ташларкан,
узокдан Хокон лашкарларининг кораси куринди. Сипо-
хини тезгина тузган Искандар сурон солиб жангга ки-
ришди. Искандар кушининг бирдан якин ердан пайдо
булиб, каттик сурон солиб хужум килиши Чин сипохла-
рини вахимага солиб куйди. Окшомда икки сипох ором
олиб ётаркан, коронгу тушгани учун икки томондан та-

4 Туралар — хужум килиш учун мулжалланган ва турт томони


уралган харбий курилма
лоя5 кушинлар тинчини химоя киларди. Язаклар кеча
коровуллари тез-тез пайдо булиб, адашган укларга хам
дуч келиб туришар, Искандар эртаги буладиган жанг
хакида фикр суриб, хилма-хил режалар тузар экан, хик-
мат ахли унинг олдига бориб, «Эртаю индин сабр килиш
керакка ухшайди, душманга сездириб туриб жангни
тухтатиб туриш лозим. Сайёраю сабоботлар вазияти
шуни такозо килади. Икки кун сабр килиб, кейин, учин-
чи куни хужум килса шох, душманни мамуб этса ажаб
эмас. Искандар бу суз билан таскин топди-ю, юрагидаги
ташвишни унутолмасди. Чин хокони хам кунглидаги но-
тинчликдан кутулолмасди. Иш шу ерга етдики, эл ичида
шундай вахимали гап-сузлар бошланди: «Бу номи чик-
кан жасур шох, юраги коплон, шукухда бир шер жахон-
гирликни хавас киладиган булса, шу вакт ичида бир неча
йирик мамлакатларни фатх этди. Бизнинг кучимиз До-
роникича эмас, унда булса бизга Караганда ун баравар
савлату шукухи бор.
У сохибкирон хам, пахлавон хамдир. Бундай киши
билан жанг килишга киришмок бемаънилик булади. Би-
ровким, унда акл даъвоси булса, узини улдиришнинг не
маъноси бор? Йук, уз жонига хам, халк жонига хам, не
жон, балки номусу орига хам зиён булиши турган ran.
Агар шохга мутеъ булса ва хирож тулашга розилик
берса, Искандар тожу тахтни хоконга колдиради.
Маллу унга не ёмонликлар килмади. Бугун эса угли
Феруз обрули, узига ишонган хукмдор булиб утириб-
ди. Итоаткор булгани учун Ройи Хинднинг, Хиндистон-
дай мамлакати бор. Агар хокон хам унинг кошига
борса, мамлакат тожини бошига куяр. Унинг хизмати-
ни килса, мамлакатининг барисини кайтариб олар. Бош-
кача йул тутса, кейинги пушаймонлигининг фойдаси
булмайди».

5 Талоя — тунда курикловчи сипохлар.


Хоконнинг амалдору аъёнлари, лашкарлару хизмат-
корлари хам шу фикрни таъкидлашарди. Биров унга
хос махрам булиб, Хокон билан сирдош эди. Бир замон
хоконнинг хилват утирганин курди-да, олдига кириб зор-
зор йиклади. «Элимиз бошига орир ташвиш тушибди»,
деб халк орасидаги гапларни бирма-бир гапириб берди.
Сузини тугатгач, деди: «Эй шахриёр, сенга хамиша бахт
ёр булсин. Маълум булган гапларни сенга айтиб бердим,
инонсанг, бу холатга бир фикр киларсан, ишонмасанг,
уйлаб куриб бир чора топарсан».
Уп^пи ^тдп по \runofi пуптииииг олгогтапы V ОЬ'иVО'ГГо
якинлигига ишонч хосил килди. Узи уйлаган чоранинг
туррилигига, халки хам шу хил тадбирни куллашга инон-
ди. Кутилаётган жанг худди чинни билан темирни уриш-
тиришга ухшайди. Чинни парчаланади. Хокон шуларнинг
барчасини уйлаб ухлаёлмай чиади.
Куёш чикмай туриб уз фикрининг тугрилигига яна
бир маротаба имон келтирди. Акл кунглига бир фикр
солди.
Эрта тонг махали бир хос махрамни чакиртирди-да:
«Менинг оромгохим олдидаги одамларни узокрокка сур.
Дераза пардасига хам якин келтирма. Баланд овоз би­
лан: «Бугун шох элни кабул килмас экан!» деб айтгин-
да, окшомгача бу эшикни асра. Мендан хавотир олма.
Мен ярим кечада келсам керак, ушанда чирокни ёк. Агар
келмасам, уз урнингни солиб ётавер. Лекин мендан не
вокеа юз берганини сурама!» Шох уйга кириб кийимла-
рини алмаштириб элчилар кийимларини кийиб олди.
Махрамига айтдики: «Дераза пардаси ёнига бир от олиб
кел!». Отни тайёр килиб келтиришгач, дераза пардасига
якин келиб, отга минди.
Коронкуда сипох чегарасидан чикиб, дарвозабон ол­
дига етди-да, мухим бир накшни курсатиб, «Мени чика-
риб юборинглар, мухим иш билан кетяпман», деди. Дар-
возабонлар нишонага ишониб чикариб юбордилар. Хо­
кон юз минг хаёл билан борарди. Осмондаги юлдузлар
бирин-кетин уча бошладилар, куёш куринди, нихоят у
Искандар кароргохига етиб борди. Унинг келгани хакида
шохга: «Нихоятда гузал бир элчи келибди. Бошдан оёри-
гача нур, одам сурати билан келган фаришта»,- деб ха­
бар етказдилар. Искандар: «Эхтиром килиб, тахтим ол-
дига жой солинг. Бу кеча ажойиб бир туш курибман.
Куёшдек бир нарса нур сочиб турар, яна бир куёш хам
куриниб турарди. У келиб олдимда бош куяр эди, киши
мундок икки куёшни хеч качон курган эмас».
Яна хикмат ахлининг китобларида:

Наводир эди бу икки кунда куп,


Ки зохир булур дедилар муида куп.

Улар айтган нодир ишларнинг бири шу булса, ажаб


эмас. Шу сузларни айтгач шох: «Юринг, сиз айтган ким-
сани ичкари киритинг», деди. Мулозимлар ташкаридаги
мехмонни ичкарига олиб кирдилар. Элчи шохдан узок-
рок туриб таъзим бажо килди. Искандар уни уз олдига
чакириб кучоклади. Бахтдан бу башорат етиб, шох эл-
чига «Ултир!» деб ишорат килди. Элчи шох олдида узига
тайёрланган жойига утиргач, Искандар савол берди: «Кан-
дай сузунг булса, бошлайвер, не сирни айтсанг, бизга
тушунтириб куй!». Элчи шошилмай суз бошлади: «Не­
ким хукм килсанг, жоним устига, лекин Хитой хони,
Хокони Чин тадбири ройига юз офарин. Менга неча т а ­
риф суз айтгандилар. Подшо билан элчи олдидаги сузлар­
ни хамма хам эшитавериши мумкин эмас. Яна хоконим
дегандиларки, элчию шохгина хилватда сухбатлашишла-
ри маъкул. Савол берилса, сен барчасига жавоб кила
оласан. Шундай булмаса, урнингдан тургил-у, сени бан-
ди килсалар хам, дам урмагил.
Сарой халки гумон килишса, оёгингга банд солишсин,
кулингни каманд билан бойлашсин. Искандар уз олдига
уткир килич куйсину, кейин сен саволларига жавоб бер».
Мендан хавфингиз булса, оёк кулимни боглангиз».
Искандар элчининг бу сузларидан хурсанд булиб, «Бо-
рингиз, хаммангиз чикиб кетингиз. Шунинг учун банд
айламокка хожат йук. Попишаклар одати лочинга мос
келмайди», деди. Лекин хикмат ахли илтимос килишиб,
элчининг оёгини боглаб куйишди, кулини хам борлашди,
шох олдига килич хам келтириб куйдилар, кейин улар
шох билан элчидан анча нари бориб турдилар. Шох би­
лан элчи олди хилват булгач, шох олдинги сузларини
кайтарди. Элчи айтдики: “Эй покиза шох! Хузурингдаги
элчи Чин хоконидир. Аёримда банду, кулимда банд, не
илгимдз тиру, Не кунглимдз кин. Бу йш бойси Нсчз суръ-
ат эди, ки бу навъ келмак зарурат эди”. Искандар хай-
рон булиб суради: «Эй Чину Хитой сипохдори, нечук
шохлар бундай хато килишибди. Душманига узини бун-
дай асир килиб бериш, уз оёри билан келнб бу ахволга
тушишга нима сабаб булди экан?» Аввал шу саволимга
жавоб беринг-чи!»
Хокони Чин фикр килиб деди: «Эй дунё мулкининг
эгаси! Бошимга мушкил иш тушган эди, бу келиш шу­
нинг иложи булди. Сенга эътикодим, ишончим бор эди.
Сен аклли, мард, химматли пахлавонсан. Золимлик се-
нинг шиоринг булмайди. Бошка душманларинг сенга
Карши кушин билан чикишиб хато килишди, узр сураш-
ганпа. улаонинг хупматини хам
' ' ' щ> I V 1 ' жойига к у й 9п и н г . Мен
* щ/ '

сенинг олдинги ишларингни ёдда тутган холда узимни


шундай камтар ва бехол килиб тахтинг олдига келдим,
арзи холимни айтдим.
Искандар унга офарин айтиб: «Жуда турри иш килиб-
сан. Яна сузинг булса, изхор кил», деди.
Хокон уни яна бир дуо килгач, дедики: «Бу ерга ке-
лишдан максадим, сен билан юзма-юз, ёнма-ён утириб,
кошингда дилимдаги сузларнинг барини айтмокчийдим.
Сузим шуки, шохдан элчи келиб хам келгилу, хам хи-
рожни кабул кил», деган, жавобимдан подшох ранжи-
ган. Шунга узр сурагани келдим. Ортик суз демайин:
гунохкорман, улимга сазоворман. Айбимни билиб туриб
хор булиб олдингга келдим Агар авф килиб шод этсанг
хам, сенинг хулки лутфингга мое иш булади. Агар тир
тортсанг хам жоним фидо».
Искандар: «Эй бахтиёр шох! Менга сен маъкул жа­
воб айтиб эдинг. Дустларим хам, бегоналар хам ахами-
ятли маслахатлар беришган эди, лекин мен узимни пух-
та тадбирлик санаб, жахонни фатх этмокка азм айладим.
Душманини енгган хар бир голиб шох шунака фикр юр-
гизади. Сузимда хатоларни энди англаяпман».
Хокон шохни яна бир дуо килиб, суз бошлади: «Олам
ахли сенга тобе булсин. Не кишварни очмокка кадам
урган булсанг, уша мамлакат сенга осонликча марлуб
булмади. Маллу не найрангу афсунлар килмади?! Сен
эса унинг бошидаги тожни урлига кийдирдинг. Уни лут-
фингдан бахраманд этиб, ота мулкига шох килдинг. Мени
душманинг деб хаёл килардинг. Шунинг учун узимни
бундай селга оёкости килдим. Хаёлимга келадики, бу
хил хеч ким килмаган иш учун нима яхшилик киларкан-
сан?»
Искандар деди: «Кунглингни жамъ кил. Икки дунёда
сен ота, мен урилман. Нима десанг хизматингда булай,
сени тахтимга ултуртайин. Фарзанддек оёрингни упиб,
«Файлакус тирилди», деб эълон килай. Сен шох булу,
мен сенга сипохдорлик килайин. Буларни истамасанг,
нимани хохласанг, мен унга ёрдам берай».
Хокон шод булиб, куп-куп дуолар килди, кузидан
ёшини тия олмай, шукр туфрорига бошини куйиб, деди:

«К-ей, шаханшохи гардунсарир,


Сарирингга йук авжи гардунназир.
Хамиша жахонпахлавон булрасен,
Жахон ахлюа комрон булрасен.
Бу химматки бермиш санга бениёз,
Эрур шахлирингра жахон мулки оз.
Демон лойикинг икки олам эди,
Ки ун булса эрди, дари кам эди.
Сен ота ва утиллик сузини айтдинг. Мен бу сузларни
■гумон хам килмагандим. Мени бундай олий макомга кута-
ришингни хаёлимга хам келтирмаган эдим. Гарчи сенга
мендек ота ярамаса хам, аммо бундай демок мен учун
хато булурди. Садафнинг отаси гавхар булса, гавхар зо-
тининг шарафи камайиб колармиди? Бу эхсонингга гар­
чи лойик булмасам-да, садаф билан дур холидан йук дея
олмайман.
Ва лекин бошка сузларни хам аён килдинг, улар хам
хозир айтганимизча бор. Келишдан максадим, сен бу сир-
ни элга фош килмагил, элчиларга килинадиган мулоза
мат билан бугун шом булгач узат. Элингга: «Бу келган
элчи ярашиш хакида гапирган эди, кабул килдим», деб
эълон кил.
Тонг отгач, кошимга элчи юбориб, мени даргохингга
таклиф эт, мен хам сенинг чакирирингга амал килган
булиб келай. Мени курганда, эл кургандек таъзим айла,
ота-боболаримиздан колган мамлакатларимизни бирга
кушгандек булайлик.

Улус ичра эъзоз килрил мени,


Ато, деб сарафроз н и л р и л мени.

Хирож хакида сен юборган мактубда айтилган эди,


шунинг учун хирож хакида индамай куя кол. Хирож
истамакдан максад мол эса, дуру лаъл бизда бехаддур.
Качон зарур булса, улардан мул-кул тукиб ташлайман.
Неча вакт булса хам, сенинг манзилинг кишваримизнинг
исталган гулзорида булсин. Бу ерда сен истаганча исти-
комат кил, жунаш вактинг тайин булгач, узатиш одати-
мизга кура сен билан хайрлашайлик. Бу яширин сузла-
римни хам бажаргин. Бу хил ишни узим уйлаб топдим»,
деди.
Искандар Хоконнинг барча сузларини кабул килди ва
шу тарзда ишни амалга оширди. Хос хизматкорларини
чакириб деди: «Бурун кулларидан арконни олинг, кейин
оёкларини банддан бушатинг. Яхши сузларга уста экан.
Денгиз билан кон орасига сулх солди, яъни менинг би­
лан Хокон орасига сулх солди. Шошона тунлар кийди-
ринг, мунча пул бериб, олдимга келтиринг».
Шох буйрури дархол ижро этилгач, Искандар элчига:
«Кечгача шу ерда дамингни ол-да, коронки тушиши би­
лан йулга равона бул», деди. Элчи мехмонхонада кечга­
ча дам олди-да, юзидан никобини олмай, Чин чегарасига-
ча шу тарзда борди. Ой чиккач, tof ва дашт буйлаб,
олдин юборган элчиси билан биргаликда кетишди. Шох
уз чодирига етиб боргач, отни шеригига топшириб, шох-
парда ичига кирди.
Тонг пайти Искандар одамларни чодири атрофига йот-
ди-да, фармонни тез бажарувчи бир навкарини: «Хокон
сари бориб, мендан салом айт ва гинани куйиб сулхга
киришгил:

Агар яхшибиз, гар ёмонмиз букун,


Сенинг мулкингга мехмонмиз букун.
Туриб келки, биз кинадан токбиз,
Бароят жамолингга муштоцбиз.
Якинким бу сузни кабул айлагунг,
Ниёз а\ли сори нузул айлагинг»

деб айт», деб тайинлади. Искандар сузларини тугаллаши


биланок элчи от чоптириб кетди. Хокон сипохига якин-
рок юриб, узининг элчи эканини ошкор килди ва нима
учун келганини англатди. Бу ran Хоконга эшиттирил-
гач, элчини чодири ичига чакирди ва унга савол берди:
«Келмагингдан максадинг нимадир?» Элчи Искандар
тайинлаганларини тула-тукис гапириб берди. Хокон бу
хаётбахш сузларни хурсанд булиб тинглади-да, деди:
«Олдин бизга касос олмок максади билан гаплашганди,
шу туфайли бизга сипох тортмокчи хам булди. Энди
мулойим сузлабди, бу сузлар бизга ёкиб тушди. Энди
уртамизда гинахонлик колмади. Сен тез кайтиб борсанг,
бунга янада аникрок ишонамиз», деди. Элчи: «Узингиз
борсангиз, бу сузлар янада равшанлашади», деди. Хокон
кулимсираб, Искандар томон бориш учун от хозирлат-
ди. Буни курган Чин сипохи хавфдан омон топаётгани-
дан хурсанд эди. Хамма йирик амалдорлар шохга эргаш-
дилар. Хокон хамма уз урнида колишини айтиб, юзтача
гулруй Хитой кизлари ва мингтача яхши хислатли киз
ва аёлларни узи билан бирга олиб Искандар кароргохи
томон йул олди.
Искандар томонидан хам шохлару донишмандлар бир-
Та и О р й ш а р Д й . Х и г у О К Н й д a ivlivl3 ИИ РИЛГЗК Л а р r\K 3 F K K К у-

тиб олишди. Шох остонага якин боргач, Хокон отидан


сакраб тушди, гиламга оёк куйиши билан Искандар хам
ичкаридан чикиб келди. Икки томондан кул очиб куриш-
дилар, гуё хуршид билан мох учрашгандек булди. Ик-
ковлари ота-угилдек куришгач, икки олам кушилган-
дек булди. Яна кучоклашиб куришишгач, Искандар уз
тахти гомон юрди. Бир кули билан Хокон кулини уш-
лаб келаркан, унга шох тахт йулини курсатиб борарди.
Хокон андиша юзасидан кечга колган эди, шох уни
куймай тахтга олиб чикди. Оёрини тахтга етказиб, ав-
вал уни утказиб, сунг узи утириб, ваъда килишганча
сухбат куриб, мулойим-мулойим сузлаб Хоконга баъ-
зан ота-уриллик муносабатини ишлатиб куйишарди.
Бирор ran айтмокчи булишса, бир-бирларининг кулла-
ридан тутиб гапиришарди. Сузлар тугагач, баковул ке-
либ шохона дастурхон ёзди, куёш шаклидек нонлар
куйилди. Дастурхонларга куйилган таом оламга сирмас-
ди. «Чин халки бу хил мулокотимиздан хабар топса
эди, мухаббат тарикидаги исботимизни яхширок тушу-
ниб етарди», деди Искандар. Бу суздан хурсанд булган
Хокон хам урнидан туриб, Искандарни мактаб кетди.
Искандар сарир рангли майни Хоконга узатиб, узи кизил
майни танлади.
Куп утмай Хокон Чин шахрига кайтди ва узлуксиз
базмларга тайёргарлик кура бошлади. Саройда давлат
ахлини туплаб: «Бу баланд мартабали шох олам юзини
тамомила фатх килди, жахоннинг канча-канча шохлари-
ни узига банда айлади, качон бизга бундай мехмон булиб
келиб, мен билан тахти устида сухбат куриб, оталикка
кабул килади, урил сифатида шафиким булади, деб уйлаб-
миз. Биласизларки, биз билан жанг киладиган булса,
халкимизнинг чангини осмонга тузихган буларди. Уни
кай тарзда мехмон киламиз, шу хакда фикрларингизни
эшигсам», деди. Аъёнлар:

Бу шохеки бор эмди мехмонимиз,


Гар олида булса, фидо жонимиз

деб ихтиёрни Хоконга топширдилар. Шундан кейин узаро


маслахатлашиб, Чин халкига азалдан одат булган мех-
мондорчилик усули туккиз-туккиз такдим килишга ки-
ришдилар. Энг яхши, чиройли, югурук, хар хил зарбофт-
лар ёпилган 9 минг тулпор от, хар бири филга тенг дуру,
лаълу, феруза мунчок такилган безакли 9 минг туя, тез
юрар, безатилган 9000 хачирда ипак, шойи кийимлар,
хитойи пардалар, 1000 та энг гузал ёноклари гул-гулу,
мижалари тикан, кобоглари кенг-кенгу, огизлари тор энг
гузал Хитой паривашлари, булардан ташкари яна икки
ажойиб совра, бири-куёшсимон жоми Жамщиддек кузгу,
уни оддий халк «Оинаи Чин» деб атарди. Унинг иккала
юзи хам кундек ёрур булиб, донишмандлар унинг бир
томонини шох олдига икки киши даъвогар булиб келга-
нида куллардилар. Бундай чогда жом гувох урнига утар,
яъни кишининг сузи чин булса, унинг юзи куриниб ту-
рар, ёлрончининг юзи куринмай коларди.
Кузгунинг яна бир томонидан шох зиёфатларидан
фойдаланиларди. Йигинда ичкилик ичаётган хар бир киши
унга караб-караб турсалар, мает була бошлаган одам-
нинг юзи бузук, узун, кийшик, кичик ёки катта булиб
куринар, бу холатни курган одам хушига келиб, дарров
май ичишни тухтатиши лозим эди.
Яна бир совка жахон офати, йук-йук жахон офати
эмас, жон офати булган роят чиройли, гузал канизак,
унинг икки зулфи Хитой мулкида равро солиб, кузи Чин
диёрида бузрунлик чикараётган, икки чиний зулфлари
мушкин таноб булиб, уларга мушк суви сепилган, коши
мушкин хилол-у, ундан ой хижолатда колар, саройда
базмлар уюштирилса, элни нармаси акл нуткини, узи
элни бехол этиб куйларди. Овози билан барбат созини
чалса, бири одамларни улдирса, иккинчиси тирилтирар-
ди. Урушларда хам иштирок этса, хамма ракибидан ус-
т у икеЛЭр, буКДЗЙ бЗДОДИр КИЭНИ тзрихидэ 6
Ж Э ^ О Н Х Ч

ким эслолмасди.
Айтилган туккиз тухфани Искандарга тайёр килган-
ларидан сунг, барча шахар ахли уни кузатишга чивди-
лар. Хокон уз касридан бир йироч масофача энг тоза
Чин гиламларини тушатган эди. Хар ун кадам юрилганда
шохи Искандарга бир ажойиб совга хадя этар, дуру лаъл-
ни куп ишлатарди. Искандар йулига шунча мушк сочган
эдики, унинг хиди осмонга кадар етиб борганди. Ана
шундай савлату шухрат билан Искандар Чин диёрини
бахтиёр кезиб борарди. Йуллар райхону бинафша, нар-
гис-у, лола, сабза каби хилма-хил гуллар билан безатил-
ган эди. Йулда турт бурчакли бир ажиб касрга дуч кел-
дилар. Хокон шохга олтин тахт узра жой берди. Икков-
лари ота-укил каби якин утиришиб сухбат курдилар.
Искандар барчани кулай ер топиб утиришга таклиф этди.
Барча уз жойини эгаллагач, Хитой гузали урнидан ту-
риб, узи ичди-да, кейин кавсар сувини шохга тутди. Шох
хам, Хокон хам у майдан хузур килиб ичишди, кадах
давраларда уч-турт мартадан айлантирилгач, эл кайфи
хушнуд була бошлади. Мусикачилар куй бошлаб, ашу-
лачилар хам уз санъатЛарини намойиш эта бошлашди.
Базм охирлаб колганида газаклар олиниб, урнига ош
келди. Ошлар туккиз минг отнинг тушидан пиширилган
эди. Юз мингдан купрок куй гуштидан хозирланган ма­
зали таомлар хам мехмонларга такдим килинди. Кейин
Искандару Хокон тахтдан туришиб, хадяларни олиб,
жойлашиб йулга тушишди. Хокон Искандарга ёкиб кол-
ган кузгу сири хакида сузлаб борарди. Кейин Искандар
кушинига етиб олишди-ю, Хокон билан бирга Чин са-
ройи томон йул олишди.
Хоконнинг Искандарга булган мехри тобора ортиб
борарди. Киш мавсуми хам якинлашиб колди, бундай
пайтларда узок масофаларга, айникса, харбий юришлар
килиш макбул куринмайди. Хокон хам Искандарнинг шу
ерда кишлашини истарди. Искандар Хокон илтимосини
кайтаролмай, кишни Чин кишварида утказишга карор
килди. Худди куёш билан ой хамнафас булишгани каби,
икковлари гох овга чикишар, баъзан купчиликни йикиб
базму зиёфатлар уюштиришар, гох олимлар билан илм-
фаннинг хилма-хил масалаларида бахлашар эдилар. Хо­
коннинг хадяси булган кузгу хамиша Искандарнинг ёни-
дан жилмасди. Тахтда утирганда хам, кузгуни юзига эл-
тиб карагани караган эди. базмларда хам доимо кузгуни
хамма курадиган бир жойга куйдирарди. Искандар узи
мафтун булган бу кузгу сирини фахмлашга хар канча
интилса хам, ухдасидан чикмасди. Бир куни уйланиб
колди: «Бу ажойиб тилсимни бу сирдан хабардор булган
бир кобилиятли олим ясаган. Мен доройи чархи баланд,
хикмат илмини билувчи хукмдор булсам-у, хизматимда
неча юз донишманд, хар бир соханинг доноси була ту-
риб, хар бири билим оламининг устози була туриб, бун-
дан хам ажойиброк асбоб ясай олмайманми?» деб уйла-
ди-да, бор олимларини йигиб, уларни икки булакка булди-
да, Афлотуну Сукрот, бир булиб, Арастую Букрот бир
булиб, Хурмус билан Балинос, Аршимидус бир булиб,
ишга киришдилар, Искандар доимо улардан хабар олиб
турди. Уша киш ичида олимлар икки ажойиб сирли ас-
бобни битирдилар. Бутун сарой ахлини базмга туплади-
лар-да, уларга устурлобу кузгуни намойиш килдилар.
Уларнинг бири устурлобда туккиз чарх таксим булса,
иккинчисида кузгуда етти иклим аён куриниб турарди.
Хокон бу икки ажойиботни куриб, ханг-манг булиб
колди. Искандарга хамду сано айтиб, дедики: «Бу кухна
фалак сендек шохни курмади. Сенсиз тож хам керак эмас,
тахт хам, мулозимларнинг бари сенга лойик, билим ичра
барчаси сенга мувофик. Зотингиз бу олам ахлидак эмас,
исмингиз, илохо, оламда мангу турсин!» Бу икки асбобни
ясашга хикмат эли мехнат килган булса, шохдан кувват,
молу ганж, булар етишмай колганида, Юнонистондаги
ерлардан тушадиган маблаклардан хам фойдаланилди. Хо-
кони Чин хам гухар, дурри аминни аямади.

Нозмехрнинг нози
Олимлар ясаган хар икки асбобдан кунгли нихоятда
хуш булган Искандар хар куни базм ташкил килиб, са-
рой аъёнлари даврасида май ичиб, ором оларди. Доро-
нинг кизи Равшанак билан Маллунинг кизи Нозмехр доим
унинг хузурида булиб, шох шодлигига шодлик куши-
шарди. Лекин Искандар давлат ишлари билан банд булиб,
туй килиб, уларнинг икковини никохлаб олишга фурсат
тополмай келарди. Шу кунларда унинг дилига ушбу ор-
зуни амалга ошириш истаги тушди-да, аъёнларини чор-
лаб, шохона туй тайёргарлигини куришга фармон берди.
Бундан бехад хурсанд булган барча аъёнлару мулозим-
лар тезда ишга киришиб, бутун Чин мамлакатини бехад-
ду бепоён туйхонага айлантиришди. Бир неча кунлик
шодиёналар бошланиб, Чиннинг бутун халки роса хур-
сандчилик килишди.
Искандар Равшанак ва Нозмехр огушида уз муродига
эришди. Уша давр расм-русумларига мувофик Доронинг
кизи Равшанак саройдаги барча аёллар, шу жумладан,
шох харамидаги барча маликаларга хам фармонраволик
махди улё вазифасига тайинланган эди. Шу жихатдан у
хар хафтада икки кеча хукмдор билан бирга булиш
хукукига эга булди. Нозмехр мавкеъ жихатидан ундан
бир погона паст уринда булиб, Искандар билан хафтада
бир кечагина бирга була оларди. Шунинг учун хам у
Равшанакка хасад кузи билан карар, Доро кизига кара-
ганда ёшрок ва гузалрок булганидан фойдаланиб, Ис­
кандар кунглини узига купрок жалб килиб, унинг мехр-
мухаббатини эгаллашга интилар эди, Искандар уни Рав­
шанакка Караганда купрок севса хам, лекин сарой ахли
олдида уз мухаббатини аён килишдан узини тортиб ке-
ларди. Бундан бехабар Нозмехр шох Равшанакка хар
бокканида кузидан ёш тукарди.
Бир кечаси, Нозмехр навбати келганида, Искандар уз
севгисини изхор этишни ният килиб, унинг хонасига ки-
риб келди. Малика шаханшохни эхтиром билан кутиб
олди-ю, лекин ички изтироби унинг чехрасидан, хатти-
харакатларидан сезилиб турарди. Шох ардокли ёстикдо-
шининг кайфиятини кутариш учун хар канча уринма-
син, Нозмехр сузлашишни хам истамас, Искандарнинг
мехрибончиликлари, ширин сузларига нози билангина
жавоб кайтарарди. Бунинг сари шохнинг токати ток
булиб, ишки тобора зиёда булар, уз севгили маликаси-
нинг феъли сабабларини тушунолмай, калби ишк утида
уртанарди. Охири чидай олмай, Нозмехрга мурожаат
килди мулойимлик билан:

Тазаллум биладеди: «Ки эй нозанин!


Недин бизга килдинг аён буйла кин?
Не журм эттим эркин мени хоксор,
Ки кунглунгга ултурди мендин иубор?
Вафо айлагилким, жафокор эмон,
Бу зулм айламакка сазовор эмон,
Чу мен ишк аро узгум, ултурмагил,
Катилингга тит жафо сурмагил,
Ниёзимга бок, асру ноз айлама!
Таадди купу лутф оз айлама!»

Искандарнинг бу сузларини эшитган Нозмехр киноя


билан: «Шох уз дилбари билан айшини давом эттиравер-
син. Унинг муносиб кургани Доронинг кизи бупти. Ка-
низи хиндлар авлодидан ёки Кашмир ахлидан булса, у,
шохга лойик булармидики, узига якин тутиб, узига хам-
сухбат айласа?» — деб жавоб кайтарди.

Деди шахкн: «Эй хаста жон офати!


Демай хаста жонким, жахон офати!
Киноят тарикини бир дамунут,
Килиб рахм, бедод таркини тут,
Менга Равшанак таънини килма куп,
Ул ишта кузунгга мени илма куп.
Мени анда маъзур тутсанг булур,
Замирингни масрур тутсанг булур.
Ки вожибдур эхтироми анинг,
Нединким, бийикдур макоми анинг.
Эрур Бахманий тожининг гавхари,
Яна Кайкубодий сипехр ахтари».

Бу сузлардан коникмаган Нозмехр уз дилидаги дард-


ларни бирма-бир оча кетди:

«Бу сузнинг мухаббатга недахли бор?


Ки ишк ичра шахликка йук эътибор!
Насаб бирла булса, анга шохлик,
Хасаб бирла етмиш манга мохлик.

Унинг тожи мамлакат хирожи хисобланса, тож ахлла-


ри менинг олдимда бошларини ерга куядилар. У, Жамшид
авлодидан эканлиги билан фахрланса, мен хуснда куёш-
дан хам ор киламан. Агар у уз акли билан афсона булган
эса, менга юз аклли донишманд девона. Агар у жонларни
куйдиришни узига одат килиб олган булса, мен жахонга
ут куйишни урганганман. Агар у дам-бадам халкни улди-
риб турса, мен тирилтириш илмидан хам хабардорман.
Унинг зулфи илонни афсун килолса, менинг афсуним
аждахони бехол кила олади. Кошим ёйини ким хаёл ай­
ласа, уятдан кузига хилол хам куринмай колади.
Эрур кипригим укига жон хадаф,
Нишона отарра магар чекти саф.
Кузумга качонким, булур уйку ком,
Булур олам ахлира уйку харом.
Лабим лаъликим, жавхари жон эрур,
Су ул лаъл аро обихайвон эрур.
Юзумдадема сиймдин рабрабе,
Ки ой ичра хуршидвашкавкабе.

Жамолимдан куёш уртаниб, таним кумуши симобга


титрок солади. Лекин шунча гапларимдан не фойда, ахир'
менинг асалларим шохга аччир булиб туюлганку! Айри-
ликдан азоб чеккан бир ошик'. «Оз бахт куп хусндан
яхширок», деб жуда турри айтган экан. Менинг шохдан
шикоятим йук, уз йулини тополмаган бахтимдан шико-
ят килдим, холос».
Гузал маликанинг бу дилни уртовчи сузлари, унинг
ишки шохга кучли таъсир курсатди. Жонини дилбар ка-
ломига фидо килиб, маликани куйнига тортди-да, кулла-
рини унинг елкасига ташлаб, охуни тутиб олган шерга
ухшаб, уз улжасига мехрйбонлик курсата бошлади.
Искандар бир неча кун шу хонада севгилиси Нозмехр
хузурида айш-ишрат билан шурулланди. Умри бу ерда
бекор утаётгани хаёлига келиб, яна билим тахтига йул
олди. Жахон мамлакатларини эгаллаганда, Магриб за-
мин олинмай колган эди. Сипохларга турли неъматлар,
инъомлар хадя айлаб, янги сафар хакидаги фармонни
эълон килиб жар солди. Кейин Хокон билан хайрлашиб,
унга Чин ва Хито мамлакатларини топшириб, лашкарни
Магриб мамлакатлари томон бошлади. Хокон хам бу
юришда иштирок этиш истагини билдирган эди, Искан­
дар рози булмай, куп яширин сузларни айтиб, уни кай­
тарди!
Хиндистоннинг жануби томон йул олган Искандар хинд
Ройига хам ижозат бериб, унинг иззат-икромини жойига
куйиб хайрлашди. Рум кушини Марриб сари юриб борар
экан, Гажротдан утгач, бахри Уммон сохилига чивди ва
бир неча кун сохилда дам олгач, кемаларга утириб Жа-
зойир томон сузиб кетдилар. У ерга етгач, сохилда бу
мамлакатни эгаллагач, яна гох денгиз, гох чулу дашт-
лардан утиб, охири Магриб заминига етдилар. Бу улкада
бир катор ажойиботларга дуч келдилар. Улардан бири
ит каби жонворлар макони булган дашт эди.
Уларнинг хар бирининг куриниши, оёру куллари хам
чумолиникига ухшарди-ю, хар бирининг кучи йирткич бир
шерникича бор эди. Улар ичига кимки от суриб кирса,
барчаси ёпишишиб, бир дамда парча-парча килардилар-да,
еб куярдилар, ер устида бир катра кони хам колмасди.
Бир неча сипохининг шу тарзда халок булганини
курган Искандар: «У ёкка хеч ким от суриб бормасин!»
дея фармойиш берди. Сипохлар дейишардики: «Бу бир
ердирки, тупрорининг узи жонни титрокка соляпти. Бу
водий нари борса бир йоточ келади. Ундан кейинги во-
дий эса покиза, Бори Эрам каби соф водийдир. У ерда
мурлардан ором топган, уларнинг хисобига шодиёна
килувчи бир кавм яшайди. У кавм Тангрининг балоси,
жахон мол-дунёсининг аждахоси. Хар бирининг киёфаси
бир пора тор, бу жониворлар эса улар учун чумолидек
келади, холос. Уларнинг тилини хам хеч ким тушунмай,
нима деганини англамай тураверасан.
Улардан кейин ун кунча йул юрилса, икки т о р , и к к и
кул орасидаги водий келади. Осмонупар хар т о р н и н г т о ш -
лари, бошига авжи кузи курадиган жойига кузини хира
килувчи кизил олтинни кузига куйиб олган. Икки кузи-
дан тухтовсиз иссик нур сочилиб туради. Бошка кузи
эса кумушдан. Бу ердаги хазинани ундаги бебахо тош-
ларни мурлар аждаходек талашадилар.
Бу элнинг уйкуси хам куп кизик. Улар ун кун ухлай-
дилар, ун кундан кейин уйгониб уз холатларига кайтади-
лар. Ун кундан сунг яна ухлашга киришишади, мурлар
уларни куриклашади. Бу мурлар туфайли жонлари омон-
да, чунки мурлар уларнинг хазинабонлари саналади.
Искандар девори («Садди Искандарий»)нинг
курилиши
Искандарнинг лашкарлари отларини чумолисимонлар
томон суриб боришгач, шох атрофни кузатиб, хамма сир-
синоатдан вокиф булди. Тезда донишмандларини йоди­
да, улар билан маслахатлашиб фикрни бир жойга куйди-
лар. Аскарларнинг энг куркмас, жасурларини кушин
олдига куямиз-да, барча чумолисимонлар уйкониши би­
лан улар устига шиддат билан тез от чоптириб бориб,
уларни кириб ташлайдилар. Кун ёришмасданок сипох
билан шахар жахон мурдек коронки эканида, майдонда-
ги коронки жойни топдилар. Уйкудан уйконган чумоли­
симонлар таркалишиб кетишганча, даладан бирон чукур
булса, талашиб, бир ерга тупланиб колишмасин деб, бе-
киниб олишди.
Куёш кутарилгач, Искандар томонидан пухта уйлаб
териб куйилган сипохлар чумолиларга ухшаб уларга
хужум уюштиришди. Майдонни яна сипохлар суронию
думбиралар овози тутиб кетди. Сипохлар шахд ила оли-
шиб, куп утмай барисини кириб ташладилар.
Чумолисимонлар сахросидан утишгач, дашт юзида яна
бошка вахшийлар аскарларига дуч келишди. Бор май­
донни вахшийлар сафлари эгаллаб олган, бари девсифат,
занжирлар билан боклаб куйилган, кулваш девлардек,
лекин девларни улдира оладиган куринишда, куввати
каркдек, узи филтан, гуё Ахраманнинг узгинаси. Кузи
яшил, соколи сарику, юзи кора, барчасининг манглайи-
дан тункиз тишидек шох чикиб турибди. Кийимлари
кулону кийик чармидан, уларнинг эти эса доимий овкат-
лари. Кулларида хаддан ташкари дарахт новдалари, су-
тун каби окир шохлар, уларнинг учига темир учликлар
копланган. Уларнинг аскарлари катори минг вахший дев
билан тулди.

Бири кирди майдои аро кин ила,


Суз айтиб узи билган ойин ила.
У конини тукиш учун узига карши чика оладиган
жангчини талаб киларди. Бу ёндан такин пахлавон танли
жангчи майдонга тушди. У шох олдида куп жанглар кил-
ган, шерларга аждарлардек бас келган забардаст йигит
эди. Раними хам унинг сари майл килди. Катта тошга
тошкин сой урилгандек булди. Етишишгач, бир кишига
айланиб колгандек олиша бошладилар. Бир-бирларига
аямай зарба урардилар, лекин чакконлик туфайли бар-
часи рад буларди. Окибатда ужар вахшийзода учи кайи-
рилган гажаклик сутун билан ракиби бошини пастга эгиб,
кейин кулларини богляб. отини гажак билан торткила-
ганича уз лашкарига топширди ва яна жанг учун талаб-
гор чакира бошлади. Яна бир йигит Искандар томонидан
майдонга от сурди. Унинг лакаби Кахкаро, ери Кирвон,
асли Машрик заминидан эди.
Кахкаро жангга киргач, вахшийга от солди, унга Ахра-
ман эътибор бермади. Разаб ути кучайгач, каттик жанг
бошланди. Кахкаро отдан йикилгач, тупрок устига туш­
ди. Кахкарони хам ракиб борлаб, уз лашкарига топшир­
ди, кейин янги раним истаб бакиришга тушди. Девсифат
йигит олдига ким келса, асир тушириб олаверди. Яна
янги ракибни чакиргани чакирган эди. Унинг бакириш-
лари, сурони румликларни куркитиб куйган эди. Бу иш-
лар шох кунглига тоб солди-ю кунглида куркув пайдо
булиб, изтироб чека бошлади. Лашкарларига буйрук
берайин деса, нак улимга мажбур килган булади.
Бу холатда юзига никоб тусган бир чаккон, куёшдек
калкон тутган, кулида урилган каманд бир пахлавон шох
олдига якинрок бориб, уз сузларини айтди-да, вахший
сари от чоптириб кетди. Уни шох хам таний олмади,
сипох хам. Рамидан эл пинхона ох чекканича: «Бундай
чиройли йигит хам, минг дарир, бу вахшийдан тир ейди-
ган булди-да», деганича алам чекиб колаверди.
Лекин у ракиб девангир билан разабга тулган холда
олишаркан, оти шитоб билан айланиб, Ахраман жонига
изтироб солиб куйди. Ракибини чарчатиб, айлантириб-
айлантириб ерга урди ва шох сари судраб кетди. Шох
олдига етиб боргач, шердек ерга сакраб тушди.
Шох бу ишдан кунгли кувончларга тулди. Дилидаги
дарди кунглидан бир ондаёк йук булди. Бу пайт ичида
халиги никобдор йигит уз урнини эгаллаб, сафни тулдир-
ган эди, шох кулларини размгох гардидан ювиб, нажот-
кор пахлавонни дархол топиб келишга буюрди. Девкаш
йигит эшикдан киргач, аввал мажлис ахлига мадхия айт-
ди, Искандари Файлакус уни буйнидан кучиб, иноят
ошкор айлаб, бошига жавохир сочиб, куп лутфу карам-
лар этди. Деди: «Эй адувбанд, вахшийшикор, вахший
овловчи!

Узингни аён нилки, кимсан, равон


Ки шавщнг сенинг биздин олди тавон?»

Шунда халиги жангчи бошидан никобни олди. Бу уша


шухи чинийнажод уша чобуки хурзод эди. Уни шохга
тортик этган Хокон мактовини келтириб:

Ки: Хусн ичра хуршиди тобон эрур,


Яна Зухра янглир хушилхон эрур.

Бу гапларни куя турайлик-у, у жанг майдонида ши-


жоатли сипох хамдир», — деган эди.
Ушанда макталган бу кизнинг худди шу сифати Ис­
кандарга ёкмаган эди. Уни хусни бехаду поён эди, лекин
жанговар фазилати пинхон эди. Бугун уз кузи билан
курдики: гузал жангга кириб, душманини асир этди. Танг-
ри кудратига юз офаринки, унинг лутфи калабани бизга
тухфа килди.

Дедиким: «Жамолига ёпсун никоб,


Чунки тун окшомда куринмас офтоб.
Коронруда турмай, уйга жунасин,
Ш о х у й к у с и н ан д а х а р о б а й ла с и н !»
Киз шу захоти шамъ каби шабистонга кирди, гуё
сарв бустонга кирди!
Шох мажлис туздириб, жом кутарди, кейин туткунни
мажлисга олиб киришни, у билан сухбатлашмокчи эка-
нини айтди. Куп утмай куллари бомик девкушни маж­
лисга олиб киришди. Шох буйрури билан аввало куп
таом келтиришди, йигит туйиб еб олди. Кейин бир неча
жом кизил май билан мехмон килишди. У бир жомни,
кейин эса яна бирини эса мезбон ичди. Бу шохнинг лут-
фидан хурсандлик ифодаси эди. Яна Кайоний шох катта
кадахларда жом тутди ва бу билан деькашни роса хур-
санд килди. Шох хар бир инъом килганда, асир хар
лахза бош куярди. Уни май беихтиёр килгач, ер упиб,
суз бошлади: «Мен вахшиймен биёбониход, атодин ато
вахшию вахшзод

Йун андок тилимким, санонг айтсам,


Сен этгонга лойиндуонг айтсам.

Лекин пинхони яхши сузлар дилимда юрибдики, де-


йин гар десангким, «Де они манга».
Шах дедики: «Хар не каломингни айт, каломингни,
номингни айт».
Давангир асир дедики: «Сендан лунча лутф-мархамат
курдимки, уни эвазлашга ожизм'н. Лекин кулимдан шу-
гина иш келадики, олдингда "лгунча иш кила биламан.
Энди ёнингдан айрилмайман, зиёнингга иш килмакайман,
лекин билки, мен бу улус хониман, туну кун уларнинг
нигохбониман. Чумолилардек бехисоб сипохингни кургач,
ахолимга, фукароларимга карши зур душман келаётга-
нини англаб, уларнинг жафосини узимга олиб, майдонга
узим кирдим. Булиб утган хамма ишларнинг томошоси-
ни узинг курдинг.
Сенга асир булиб тушганим хам менинг бахтим булди.
Менга сиёсат киличини суриб улдирмадинг. Яна менга
шунча иноятлар килиб бенихоят яхшиликлар килдинг.
Энди ижозат берсанг, борай, бирор ишинг чикиб колса,
бир ишингга ярай. Мени сориниб кавму элим мотамда-
дур. Булган сузларни айтиб, барини руссадан озод килай»,
деб рухсат суради. Букилиб ер упди, худди мает филлар-
дек зурра урнидан туриб олди. Шохнинг бу килган иши-
га хар ким хар нарса деб ажабланар, хар ким у з кунгли-
да бир сузни айтарди. Хикмат ахли хам шохнинг бу иши-
дан хайрон эди, чунки бу иш хакикатан хам ажойиб иш
булган эди. лекин шох хандону хушхол эди.
Бир неча замон утгач, эшик очилиб, ул вахший ки­
риб келди ва узи тутиб асир килган пахлавонларнинг
барчасини олиб келиб шохга тутди. Ерга юзини куйди.
Шох унинг бу ишидан хурсанд булиб, яна ошкоро куп
илтифотлар курсатди. Асирлар кутулиб, яна шох базми-
га хос булдилар. Шох асирларга караб туриб, бир махал
Борики Барбарийга кузи тушди. Мехрибон шох бари
асирларни, жумладан, Борикни хам кучоклади. Уша тун
барчалари мает булдилар.
Искандар марриб мулкини батамом эгаллаганидан сунг,
хар хил рангдаги бу нодир эллар асир хисобландилар.
Шохга буйинсунуб, кул ё чури макомида шох хизмати-
ни бажара бошладилар.
Шох узи курган чумолисимонларни халок килиш учун
деди: «Отланиб халк бевахму бок тузуб чарга солсунлар
ул навъ мур, ки ул дашт аро колмасун мур».
У туданинг вахшийлари илтимос килиб дедиларки: «Эй
шахи гардунасос! Эй улур шаханшох! Агар улар тирик
колмасалар, биз курикчиларсиз коламиз. Бизнинг уйку-
миз орир, ун кеча-кундуз хушёр булсак, яна ун кеча-
кундуз уйкудамиз. Чу уйкуга борсак, улар бизга куриои-
дирлар».
Шох бу сузларни эшитиб бармогини тишлаб колди.
Чумолисимонларни кириб ташлаш хакидаги фармонини
бекор килди. Яна юриб, олтин ва кумушдан булган икки
торни кургиси келди. Халиги кавм ахли дуо килиб деди-
лар: «Бу муддао хам эсдан чикарилса яхширок. У тегра-
га бормок мумкин эмас, осон эмасгина эмас, балки им-
кон эмас. У икки тонка ун кунчалик йулни босиб бори-
лади. Сен сураяпсан-у, у жой бизга якинрок булса хам,
лекин курганимиз йук. Виз хам уни куриб мурод топга-
нимиз йук, биздан улуилар хам ундан ёд колдиришмаган,
яъни уларнинг хам кузлари тушмаган. Нединким, йули-
да хатар купдурур, юз урган кишига зарар куп турур.
Етти кунчалик йулида сув топилмайди, битган утла-
ри бари орунинг узи. У ерларга иссик хаво хужум кил-
ганда, насим эсгач, хар нарсани эритиб юборади. Аж-
дцди Жииидл иулшсилп наитлардагина хаво муътздил
эсади. Узи кичкинагина, афъи жаъфарий, яъни захарли
кора илон, шундок илонлар борки, одам бир куз солиш
билан халок булади». Шох бу сузларни эшитгач, у ён
боришдан хам воз кечди. Дедики: «У томонларга бориш-
дан максадим, томоша килиб хурсанд булиш эди. Олтин-
кумуш максадим эмасди».
Кейин шох девкушларни уйига жунатиб юборди, бир
нечасини эса эшикда шукухи махобат учун хизматга
колдирди-да, яна шимол томон юришга бел боглади. Ден-
гиз оралаб, тору биёбон босиб Рум азми билан тез-тез
юриб борарди, гох йулда Чин гузали билан сухбатла-
шиб, шавки ошарди. Руслар, фаранглар диёри Рарби
шимолни кийналмай кесиб утди. Рарби Шимол оралири-
да уша ерда яшовчи ахоли илтимоснома билан келди:
«Жахон мулкига ободлир бердинг. Жахон ахлидан адл
билан шодлик етмагани бизнинг диёр ахлигина колди!»
«У улка нега хароб?» суради Искандар. Дедиларки: «Бу
мулкнинг бир сари хамоно эрур Кирвон сархади».
Уша тарафларда бир буюк тор булиб, у тордан нари
офат, нариси эса зулмат келади. Тору зулмат уртасида
бир водий булиб, шу ерда йул хам тамом булади. Бу
жой яъжуж тудасига макоНдир. Улар яъжуж эмас, бал­
ки юз туман минг балодир. Уларнинг киладиган ишла-
рини тилга хам олиб булмайди. Халкка куп зулм улар­
дан етади.
Уларнинг кадди буйлаб пароканда сочлари ёйилган,
бири бир кариш булса, яна бириники ун кулоч. Кулок-
лари икки ёкдан чикиб ёпишиб колган, тирноглари дев
барморининг узи. Юзлари ранги бехад сарир, кузи май-,
мун кузининг узи. Бурун ичларини тили билан тозалай-
ди. Шу ишни килгач, узи роят шодланади.
Огиздан туотиздек икки тиш чиккан булиб, улар би­
лан бемалол ер казимок мумкин. Кайси ерга уларнинг
тишлари текса, киёматгача уша ердан гиёх битмайди,
хаммасининг орзи иягида. Эркагию аёлининг икки кукраги
осилиб туради.
Улар йилда икки катла тор ичидан чумолидек чикиб,
бизнинг шахру водий сари ёйилиб, не килиш мумкин
булса, беъманиликларни килиб, бизни ватанимиздан хай-
даб юборишмокчи булишади. Водийда нима топса талон
килади, одамларни ушлаб олсалар халок килишади, эти-
ни талашиб ейишади. Юк т-ашийдиган хайвонларга ор-
тиб, уликларни хам уйларига етказдиришади. Кейинрок
ейиш учун захира тайёрлашади. Хар канча овкат еган
билан хеч туйишмайди, туйса хам бир дона колдириш-
майди. Хамма билганларимизни, арзимизни шохга айт-
дик».
Шох дедики: «У ярамас туда качон сиз томонга кела-
диган булса, биз улардан аввалрок чорасини топиб
Куямиз». Дедилар: Бу томонга хужум килишганда бутун
дунёни коронрилаштириб юборишади. Уша кора гард
ошкор булганда бизнинг хам кунимиз кора булади». Шох:
«Качон бу иш содир булади?» Дедилар: «Бир неча кун
утгач».
Шох уларни йук килиш чорасини уйлаб, тушишга
манзил кидириб, уша утлокдан топди. Уша ерлилар де-
диларки: «Неча марта чора излаб тополмаганмиз, шохи-
миз маскан килмокчи буляпти. Бу ерда, килмасин, чун-
ки улар жахон элидек эмас. Улардан бири етса, бир зум-
да не юзу, минг булиб кетишади. Хаммаси даргазаб булиб
бир пасда етиб келади».
Шох дедики: «Сизлар кайрурмангизлар, лекин бу улка-
да турмангизлар. Бу ердаги барча нарсаларни ташиб ке-
тинглар, бирон аррамчи хам колмасин. Тангрига тавак-
кал килиб, уларни фикрини айлай, нечукки билай».
Ахоли уз жойларини колдириб кучишди, лекин шох
кучмади. У узи турган жой атрофига чукур очик хандак
каздирди. Фаранг, Рус, Шому Румга одамлар юбориб,
улардаги энг уста коргарлар, мис, биринч, темир, курро-
шин, тол, кумур олдириб келтирди. Узи хар куни калъа
атрофини айланиб юрарди. Икки минг тош терувчи ка-
мар узра утиш учун тахта тош тайёрлади. Пахлавонлар
шахарнинг икки девори ичида Фарходдек каттик тош
кесишар, бокларни тусиш учун тош деворлар кесиб тай-
ёрладилар. Уларнинг сони хам саноксиз.
Хамма керакли нарсалар хозир булгач, куюк тузон
куринди. Бу яъжужлар келаётганининг белгиси эди.
Яъжужлар ва Искандар кушини жанги огир кечди.
Яъжужлар кирилиб, кочганларича куплаб румликларни
нобуд килиб, жангчи ва отини хам едилар. Яъжужлар
икки тор оралирига кочиб кетишди. Икки тор орасининг
энг якин ери 10 ООО кари (7 км 500 м) эди. Мунажжим-
лар муайян соатни топиб беришгач, шох от устида ту­
риб ерга ранг тукиш ва хар соатда унинг рангини узгар-
тириб туриш хакида топширик берди. Сунг минг ура
тайёрладилар. Икки тор орасига курилаётган девор тусик
баландлиги 150 м га етди.
Узунлигига 10000 кари (7 км 500 м) эди, эни 500
кари булди. Ишчилар кеча-кундуз тинмай 6 ой огир ишни
кундузи-ю кечаси бажардилар. Ахолининг деворнинг ик-
кинчи каватига чикиши учун икки зина колдирилди.
Калъа устига буржлар куриб, уларни темирлар билан
борлаб ташлашди. Чумолилар етиб келиб тиш-тирнорла-
ри билан чикмокчи булдилар-у, шох: «Тошбурон килинг»,
деб буйрук берди. Жуда куплари тошлардан улгач, охи-
ри чидай олмай чекиндилар. Ер ахли бошига хар зулм-
ким сурдилар, фалакдан барига эваз курдилар. Шундай
килиб донишманд шох яъжуж дафъи учун хам сад чек-
ди. Бир неча кун шу ерда туришгач, Рум тахти томон
юрдилар.

Искандарнинг уммон ва денгизлардаги илмий


кашфиётлари
Искандар оламни тамомила узига буйсундиргач, Рум
шахрида бир неча кун ором олиб, чарчокларини чикар-
ди-да, айш ишрат, ов килиш каби маишатлар билан шу-
рулланди.
Искандар дам олиш билан фикран банд булса хам, унинг
хаёли азалий орзусида, яъни денгиз сайрида эди. «Ер юзи-
даги бор ажойиботларни, уларнинг табиатини ургандим.
Лекин хали денгиз сайли насиб этмади, у ерда не сирлар
мавжудлиги билан ошно булмадим. Сохилларда ажойиб
нарсалар куп дейишади. Бахор ер юзида гузалликлар куп
булгани каби денгиз ичидагилари сон-саноксиздир.
Бу юмалок шаклни жахон дейишади, лекин унинг
аксари сув ичида яшириндир. Куруклик ери ундан бир
хам эмас, лекин эл буни яхши билсалар хам нишон бер-
майдилар.
Жахон менга буйсунар экан, ундаги барча нарса ме­
нинг ихтиёримда экан, бу нарсалардан бехабар колсам,
оддий бир киши билан менинг бу сохадаги билимим тенг
булса, фаркимиз нимада булади? Агар бахтим менга хам-
рохлик килиб, курукликни Хизр билан забт килган булсам,
бу дам Илёс билан йулга отлансам не булгай? Кунглимда
уйронган бу хавасни хеч нарса даф килолмайди.
Шундай хулосага келган Искандар уз донишмандла-
рини чорлаб, илм мажлиси утказди-ю, яширин дил сузла-
рини аён килди. Денгиз ичида нималарни куриш, нима-
ларни текшириш максадини бир-бир айтиб берди. Баъзи
олимлар Искандарни бу хил фикрдан кайтаришга интил-
дилар, баъзилар жим туравердилар. Кейин барчалари Ол-
лохни дуо килишиб: «Бу муддаони кунглингга Дак со-
либдики, умидимиз.уйлаган ишларингнинг амалга оши-
шига хам узи хамкор булкай». Сарой ахли истаса хам,
истамаса хам, шох хохишини маъкуллашга мажбур булди.
Халкининг сафар ишига розилигини билган Искандар:
«Хамма хунарманд кишилар уз сохаси буйича тез орада
уч минг кема хозирлашга киришсин!» деб буйрук берди.
Улардан 1 ООО таси факат шохгагина хос, яъни факат
унинг ихтиёрида булади, яна 1 ООО таси аркони давлат
учун белгиланади. 800 таси сипохийлару, 200 таси сав-
догарларга берилади. Узига 1 ООО тасини белгилаган эди.
Яна 200 та кемага денгиз улчаш учун керак булган тано-
бу, арконлар, яна 200 тасига туялар, туякашлар, яна
100 тасига тез юрувчи кемачалар юкланган эди.
Ун-ун беш минг нажжору, бинокор, яна икки-уч минг
киши хар куни ишловчилар барчалари Рум дарёсига
тушдилар. Уч йилдан купрок вакт утиб, уч мингдан ортик
кема денгиз ичига кириб булди. Кемаларда барча керак-
ли сипохлар, хунармандлар, озик-овкат махсулотлари тахт
турарди.
Искандар от устига чикди, ахли Рим унинг оркасидан
эргашдилар. Худди кучли сел тепаликдан дарё сари окиб
келгани каби, одамлар уз уйларидан сохил сайин окиб
келардилар. Донишмандлар устурлоб билан куннинг энг
яхши соатини топшшш-да. шох халки билан хайрлашиб:
«Эй кавмим, сиз барчангиз хурматимни садокат билан
килдингиз. Энди эса мен билан айрилиш аламини чекяп-
сиз. Сузларимни яхшилаб эшитинг: неча вакт менга куз
тутинг. Мулк, мол-дунёга ворис булиб колувчи нарса-
ларни тайинлаб, белгилаб куйдим. Менинг ёзган ракам-
ларимдан биров чика курмасин. Хадисларимни кунглин-
гизга жойлаб олиб, саломат булинг, яхши колинг. Дуо-
да бизни гох-гохида ёд этиб туринглар. Уз хизматингиз-
ни яхши бажаринглар!».
Бу сузларни эшитган халкнинг фарёди, шовкин-суро-
ни осмонга етдн. Шохнинг мехрибонлик билан айтган
сузларини эшитган ахли Рум юзларидан ёш дарёсини
окизиб, уни купдан-куп дуо килдилар: «Агар бахру бар
аро килсанг маком, неча ким фирокингда гам егабиз, не
ёроки, яхши-ёмон дегабиз. Бисоти тараб жилвагохида
бул, каёнким эсанг, Хак панохида бул.

Не амр этганинг токи бор жонимиз,


Тарофул.килурра не имконимиз.
Чу биздиндуо айладинг муддао,
Не иш илгимиздин келур, жуз дуо!»

Сафар чори обу хаво етишган кунларнинг бирида Ис­


кандар Сукротга мурожаат килиб: «Денгиз юришини
бошласак, хато булмасмикан? Сен бу муаммолардан
яхши хабардорсан, сендан илтимос килиб сураймиз. Сен
бизга пешволик киласан. Агар элни каёкка бошласанг,
хаммамиз донишинг пайрави буламиз», деди. Сукрот
уларнинг шартини кабул килиб йул бошлади. Бир туда
олимлар Жазойир томондан юришни маъкул килдилар.
Бир неча кун шу сувда юрилди.
Яна бир куни Искандар барча донишманду аллома-
ларни йотиб, деди: «Денгиз кайфиятини айтингиз. Ки не
вазъ иладур ер ила денгиз?» Донолар бир неча замон
тафаккур денгизига ботдилар-да, дедиларки: «Сукрот баён
килсун. Чунки у хикмат ахлининг устодидир, замири
хирад хикматободидир». Кейин Сукрот бу саволга шун-
дай жавоб бера бошлади: «Ер жисми юмалок шаклда.
Яратувчи уни курра шаклига киритган. Лекин ул курра
сув ичида нихон булиб, очик кисмини жахон деб атайди-
лар. Унда шахарлар, торлар, кир, сахро, дала, даштлар
жойлашган. Аммо уни сув ихота килиб туради. Бирок
етти иклим очик колган. Аммо улар хам тамом очик
эмас, балки хар тарафдан денгиз билан уралган. Мухити
чархпалаксимон булиб, унинг атрофида етти дарё, 16
денгиз бор. Булардан ташкари юзтача дарё бор. Хар би­
рининг узгача исми, халк шу номлари билан танийди
уларни. Нечукки, Кухак, йукса руди Хирот ва ё Нил ё
Фурот. Улардан жахон обод булади, денгизлар бошла-
ниши нуктаси хам шулар.
Халиги етти дарё куплаб оролларни уз ичига олади.
Хаммаси Мухит бахридан айрилади. Мухит олти юз орол-
ли, олти дарёдан бири Бахри Рум. Унда хам 600 орол
бор, Бахри Магриб шимоли шаркиси обод, ул сувда 1
ООО орол мавжуд.
Учинчиси Бахри Зангу Хабаш. Минг уч юз оролни
уз ичига олади. Хисобда туртинчиси Бахри Хинд булиб,
жанубида бир сой бор, оти Синд. Бешинчи денгиз келди
Дарёи Чин. У сувда хам ороллар на ярим ороллар купдан
куп. Олтинчи Нил, икки мингга якин ороли бор. Еттин-
чи сув Машрик суви булиб, туман минг кема сузиб юра-
ди. Унда ун икки минг орол бор. Бунинг бирла ун олти-
та, вассалом. Булардан бошка яна Хазар денгизи хам
бор, суви вахимали, айникса шамол пайтида. Унда хам
ороллар куп булиб хадсиз-хисобсиздир. Мухит булар-
нинг барчасининг манбаидир. Лекин уч томони курук-
ликдадир. Улар жуда чукур булиб осмон унга тушса,
ботиб кетади. Лекин уларнинг ороллари йук. Аммо кат-
та жуссали жонивор шу сувда сузиб юради.
Денгиз иши асосларини айтиб утдим, лекин унинг янада
нозик томонларини сайр этиб курганда пухтарок анг-
лаш мумкин».
Искандар Сукрот сухбатидан хурсанд булиб, унга
миннатдорчилик эълон килди. Олдин етти дарё ичига
кириш, сунг Мухит сари азм килишга ахд килди.
Искавдар денгиз кайфияти, турлари, номлари, ороллари
табиатини билиб олгач, Сукротдан сурадики: «Сувда куп
сузиб, жуда хадисини олибсан. Илтимосимиз: бу узок ва
машаккатли сафарга хам узинг пешволик килсанг. Барча
маллохлару сайёхлар сенинг сузинг билан иш киладилар.
Сен бизни каёкка бошласанг, сенинг сузинг суз булади».
Сукрот кабул килиб йул бошлади, улус у бошлаган
йулдан чикмай эхтиётлик билан сузиша кетди. Илёснинг
рухи хамрох булиб, кемаларни кушдек учириб кетдилар.
Узларига маълум булмаган Афранжу Рум дарёсидан хам
омон-эсон чикиб олдилар. Хамма кемаларнинг ахллари
каттик харакат килиб, Ороллар улкасини фатх этишга
киришдилар. Бир неча кема улканинг худуди, киргок узун-
лигини улчаш билан банд эди. Баланд торли ёки чуккили
ороллар дуч келса, баландлигини аниклаш анча кийин
булар, орол атрофини эса кема билан айланиб чикиб улчаб
олар эдилар. Оролда йуллар булса, танобчилар усули би­
лан узунлигини аниклар эдилар. Бир кема ичидаги улчаш
хисоботлари тупланса 12 ООО кари чикди.
Денгиз масофасини аник килиб улчаш учун бир ке-
мани лангар тоши билан махкамлаб, ипининг яна бир
бошини иккинчи бир кема тортиб кетар, улчов тугагач,
унга лангарни тушириб, бу ёкидаги, улчов бошланиши-
даги кемачилар эса лангарни чикариб, олдинги кема тез
юриб, белгиланган масофада тухтаб, яна танобни тор­
тиб, бир кема туриб, иккинчиси тортиб шу тарзда кема-
лар алмашиниб, хар алмашувдаги масофа аникланиб ёзи-
либ борарди. Бирон оролни ургангунча, хисобчилар олин-
ган маълумотларни кушиб, купайтириб хар томонлама
маълумотни тайёр килиб куйишар, шу денгиз, ё орол
хакидаги тулик маълумотларни уша ондаёк Румдан
келтирилган учкур кабутарлар оёгига махкам килиб
боглашиб учириб юборишар, хатлар Рум халкига етиб
бориб, шохнинг килган ва килаётган ишларидан мукам-
мал маълумот бериб турарди.
Денгиз йулларидаги жами 12 ООО орол ва яриморол-
ни хакимлар хар жихатдан урганишар, хатто махаллий
ахоли тилини хам узлаштирар эдилар. Мухит денгизи
хам атрофлича урганилгач, хужжатлар хат ташувчи ка­
бутарлар оркали яна тухтовсиз Румга жунатилди.
Искандар илмий ишлар билан 12 йил шурулланди. Энди
Фаранг денгизигина колган эди. Шох бир оролда макон
куриб, дам олишга рухсат берди.
Ушбу буйрукдан шодликка тулиб тошган сипохлар
уз ватанлари томон йул оладигандек хурсанд булиб ке-
тишди. Лекин шох китоблар, хисоб-китоблар юкланган
бир кемани олиб келди. Сипохлар китоб ва когозлар
солинган сандикларни тозалашди. Корозга нам утса, ра-
камларни укиб булмай колади деб, куркишган эди. сан­
дикларни бирма-бир очиб карашса, когозларга нам утмаб-
ди. «Олинган дафтару когозлардаги ёзувларни хисобчи-
лар хисоблаб куришсин», деган фармон берилгач, хисоб-
чилар хисобдан утказдилар. Олимлар ул ададларни яна
бир текшириб, бу китобларни шохга таклиф этдилар.
Шох таваккал мисолида бир-икки дафтар хисобларини
текшириб курди ва коникиш досил килди.
Искандар хамма хисоб-китобларни куздан кечириб,
уларнинг туррилигига ишонч хосил килгач, шундай ху-
лосага келди:

Ки булса кема сувда суръатнамой,


Сафар нилса тущиз йилу етти ой.
Х,амул бахри аъзамни бир давр этар,
Каюердаким сувга кирмиш, етар.
Аёи булдики уч йилу бир нима,
Булур сув аро сайр килса кема.
Мухитига марказки беиштибох,
Эрур бахри аъзамга ул иуктагох.
Якин борур ул ён азимат чори,
И к и ЙИЛЧИЛИН РГуЛу К Зт рЗХ ДОРИ.
Яна келмагидори онча булур,
Азиматда боррон замонда булур.

Искандар турт йиллик ярок килиб, Мухит уртасига


иттифок билан сафар килишни буюрди. Шох яна анжу-
ман тузиб, уз халкининг сафар чогида узига килган са-
докати, шижоати, жонбозликлари хакида анчагина ши­
рин сузлар айтиб: «Мен уларни 13 йил кийнаб келяп-
ман. Утган вакт ичида канчадан-канча чиройли, ажойиб
жойларни куриб бахра олмадик, сув оламининг канча
сирларидан вокиф булмадик. Денгизларнинг барчасини
ташки томондан тамошо килдим. Ягона бир армоним
шу булиб колдики, денгизда икки йил боришга, икки
йил кайтишга вакт сарфласак, Олам денгзининг марка-
зи булмиш Мухит денгизининг марказига етиб борамиз.
Факат бир тилагим хаммаларингизни Рум сари кайта-
риб, бир кием 300 тача лашкар ва донишмандлар билан-
гина бормокдир. Бу ерда сизлар киладиган ишлар
колмади», деганида бутун кемадагилар сурон кутаришиб,
хамиша шох билан бирга булишга хозир эканликларини
таъкидладилар. Шунда шох булмаса бошкачарок бир
йулни тавсия килди. Шох уз элини уч гурухга булади.
2000 жангчи шох амри билан ватанига караб йулга ту-
шади.
Шох яна 700 кемани узи билан олиб колади. Колган
ана шу халкка дедики: «Сизлар турт йил давомида мана
шу оролда мени кутасизлар, Румдан куп мол-дунё олиб
келасизлар. Худо хохласа, 4 йил утгач эсон-омон сизлар
билан куришиб ватанга бирга кайтамиз. Агар йулда мен­
га бирон хатар етса, денгизга чуксам, дарё туфонлари
халок килса, бу ерда яна кутишни давом эттирмай, хат
ёзиб колдирасиз-да, ватанга жунайверасиз». Искандар
йулга тушиб сувда сузиб бораркан, неча минг киши худ-'
ди денгиз илми билан йиллар давомида шуруллангандек
якдилу хамжихат мехнат килишарди. Шох кема ичига
кириб келгач, ундаги ишлар яна жонлашиб кетди. Одам-
лар туну кун беором, емай-ичмай ухлашни унутиб куйган-
дилар. Кеча-кундуз денгизни кузатсалар хам, сувдан чи­
киб сувга ботаётган куёшдан бошка нарса куринмасди.
Дарёларда кезишган чогда баъзи ерларда сувнинг ута
чукур эмаслиги туфайли хар хил баликлар, хилма-хил
балик, кузлари кузга ташланар, кузи утли хайвонлар ке-
маларга хужум килиб келар экан, у кузларнинг туташи-
дан ёгочлар ёниб кетмасмикин, деб вахм килардилар.
Денгизда пуртана кутарилганда, кема учи аввал кутари-
либ, сунгра пастга иниб вахимали уй уйготарди. Аскар-
лар денгизнинг бетартиб харакатидан узларини аранг
тутиб туришаркан, Искандар хам буш келмасликка ти-
ришар, шу тарзда гох узига таскин бериб, гох тинмайин
кема ичида юриб огир дамларни кечирарди.
Вакт бу я н г л и р утиб бир йилу туккиз ой деганда ден­
гиз марказига якинлашиб колишди. Искандарга: «Эй одам-
зод, максадингга етдинг, унинг орзусида йиллар кезган
эдинг»,-деган нидо эшитилди. Кема турган сувнинг Мухит
маркази эканлиги Илёсу Сукротга хам аён булиб дархол
Искандар кошига етиб келишди. Туртовлари маслахатла-
шиб бу жой Мухит маркази эканлигига шубха йуклиги
хакида узил-кесил бир фикрга келишди. Кемаларни хара-
КЯТЛЯ Н
--------- ^
-------
Т\/УТЯТИТТТ
- J ----------- ---------------J
\Z 4 VH у л
J
я п н и н г
-------х- ---------------
бодбпнляпи
--------------- X-------
— РЛКЯНЛЯ-

рини туширдилар. Искандар элига дедики: “Энди сизлар-


нинг хар кайсингиз билан хайрлашаман. Мен денгиз ости-
ни куришни хавас килган эдим. Энди шу муддат келди.
Муродимни томоша килиш учун сув остига тушмокчи-
ман”. Бу ерда ривоятнинг шу урни хакида зиддият, кара-
ма-каршилик бор. Эмишки, шох бир сандиксимон шиша
идишнинг ичига кириб, бош томонига аркон боглашиб
кемадан тортиб туришган эмиш. Эхтиётлик билан у ши-
шани сув ичра солибдилар. Шох шиша ичида бир неча ой
колиб, денгиз ости холини: минг хил баликларнинг кури-
нишлари ва яшаш шароитларини томоша килганмиш. Юз
кун утгач кейин шишани юкорига тортиб олишибди. Бу
хикоятгина булса керак, шундай вокеаларнинг юз бери-
шига акл бовар килмайди. Менинг фикримча, бу ходиса
шундай юз берган: тарихий олимлар Искандарни хам на-
бий, хам валий деб аташади. Унинг тани риёзат топмиш
эди, сайр ишлари тугаллангач, сулук иши хам тамом булди.
Валийликдан узини хабардор топиб нубувват макоми кузи-
ни ёритди. Кузи ул шуъладан нурли булрач, каён бовди
курди, неким бор эди канча сирли ишлар унга ошкор эди.
Сув ичида томоша килиб юраркан, ер юзидаги жонивор-
лар хам унга акс этиб куриниб турарди.
Искандар денгиз кезаркан, бахр шохи унвонига хам
эга булди. Бутун жахон уни хокиму валию пайрамбару
музаффар шох сифатида таниди.
Кема кайтар экан, жуда тез суръат билан сузиб бо-
рар, икки йиллик йулни бир йилда босиб утишарди. Узи-
нинг жонажон пойтахти Румга эсон-омон етиб борган
Искандар сув ичида яна бир кун колмокчи эди, лекин
жисми заифлашиб кучи колмади. Хамма билан бир-бир
куришгач, жисми бетоб булиб, хаёлига келдики: «Кет-
мак керак, бу жахон таркин этмак керак».
Бу пайт хаво жуда кизиб кетган, ерларни сув сепиб
хам совутиш кийин эди. Шунчалик иссик эдики, ерга
оёк куйган одамнинг оёги ерга етгач ёниб кетиши аник
эди. Искандар саман отини суриб бораркан, иссик жис-
мини мадорсиз айлади. Отда юриш имкони йуклигидан
майсазор устига тушди. Ердаги шамолдан майсалараро
ором олмокчи эди у. Касаллик анча кучайган, жисмини
иситма уртар эди. Жой килиш учун урин тайёрлашгача
хам чидай олмади. Биёбон шундай кизиб кетган эдики,
биров шохга уз калкони билан соябон килиб турди. У
хам сипохдорлик килган махалда калконни заркор килиб
яратган экан. Шох тавдири номасида унинг хаёти тугал-
ланаркан, унга ер темир, само олтин булиб куринади
дейилгандики, иш якинлашиб колибди. Куздан ёш тукиб,
кайгу билан жондан кулини ювди.

Искандарнинг вафоти
Бу ишлар Искандарга аён булгач, у уз хаёти куёшига
тутилиш вакти етганини сезди. Аник билдики, кетмак
чори етибди. Шундай махзун кунларда ажал жомидан
захарли овкат еб-ичиб тураркан, онаси ёдига тушди. Кузи-
ни очиб элга нигох ташлаб, ажал елидай бир совук ох
тортди. Котиб чакиртириб онасига хат ёзмок учун коро-
зу калам суради. Котиб корозни тайёрлагач, унга шу
сузларни ёзишни буюрди:

Ки, бу сафхаким, номаи дард эрур,


Ранам анда хангомаи дард эрур.
Биров хамдидиндур бидоят анга,
Ки йук ибтидоу нихоят анга.
Муфизи ато, балки халлоки жуд,
Халойиккз берган адамдинвужуд.
Бадан ичра жон жавхарин солгучи,
Яна охир уз берганин олгучи.
Тенгиз ичра итканга хамрахбар ул,
Биёбонда улганга хам ёвар ул.
Гадолигни шохлигдин этган азиз,
Жахон шохлари оллида бир пашиз.
Чу хак шукру хамдин адо айлабон,
Васият бу навъ ибтидоъ айлабон.
Ки: «Мендинки, йук мендек озурдае,
Ажал хайли илгида пажмурдае.

Сенга, вайрон булган танимнинг жони, вужудим ку-


муш лаълининг кони, сузим шуки, айриликлар, узоклик-
лар туфайли сенга куп азоб-укубат етказдим. Бошимга
олам очмок деган орзу тушиб эди, у хаёлим бошдан оёк
хом экан. Аслида жасадимга хуш киргандаёк, аклим кира
бошлаган болалик чокпаримданок сенга утиллик килиш-
ни, доимо хизматингда булишни уз бурчим деб билсам
булмасмиди? Бундай бахтга чарх хасад килди, энди сунгги
човда узимни улдиришимдан не фойда?
Казонинг бошимга солган ишларидан хабар топсанг,
менинг розилигимни хам эътиборга илгин: мотамимни
тутиб ох-фарёд кутармагил. Жахонни гам тунидек каро
килмагин, ичингни куёшдек асло куйдирмагин, ёкангни
тонгдек чок килмай, ок сочларингни сарик юзинг узра
ёймагил, бошка оналар каби юзингни тирнамагил. Сабр
килишга токатинг етмаса, кувватинг чидам бера олмаса,
катта бир эхсон йигини тузгин-да, чор атрофга хабар
бериб, жамоатни чорлагил. Бехисоб ва хилма-хил таом
тайёрлагил-да, хамманинг олдига ош торттиргил. Мех-
монлар овкатга кул урмокчи булганларида, маросимни
бошкараётган кишига: «Бу ошдан оламда бирон якини
ёки кариндоши тупрок остида булмаган кишиларгина
есин», деб айттир. Шундан кейин эътибор бериб кара-
гин-чи, бирон кимса овкатга кул урармикан? Ошга ким-
дур кул узатса, менинг улимимга йиглаб, аза тутиб изти­
роб чеккил. Агар хеч ким овкатга кул урмаса, таомлар-
дан хамма юз угирса, бирон кишиси тупрокдан урин ол-
маган инсон жахонда йуклиги шу хилда маълум булгач,
сен хам бу ишдан воз кечгил. Бу сохада бор олам элига
хамдард булгину, менинг рамимда андух-азоб чекишдан
воз кечгил. Сен хам улардек бандасан. Хак ризосига ри-
зоманд бул, казо не килса хам хурсанд бул. Мен яхши
булсам хам, ёмон булсам хам, умр омон бермай оламдан
кетаяпман, вактинг булса бир неча кун Хак едини
кунглингдан чикармай:

Буулган рарибингни ёдайлагил,


Дуо бирла рухини шод айлагил».

Котиб Искандарнинг бу мактубини кечиктирмай унинг


онаси кулига топширди. Чунки шох: «Вактни кечиктир­
май, туну кун от елдириб бу мактубни онамга етказинг.
Куёшимни кора булутлар ёпганида, бошим устида куп
изтироб чекиб, жахонни аза билан хароб килманг. Мени
тобут ичига жойлаб, кеча-кундуз тухтовсиз юриб, бор
кучингиз билан харакат килиб, Искандарни Искандария-
га етказинг. У ер тирикликда ватаним булган эди, улим
пайтида хам у шахар менинг мозорим булсин.
Агар наъшим устида туплансангиз, у чонда албатта
бир кулимни тобутдан чикариб куйингларки, одамлар
хайрат эмас, ибрат кузи билан бокиб, бу панжа бармок-
лари саф чекиб жахон мамлакатларини, барча куруклик
ва денгизларнинг лаъл ва гавхарларини эгаллаган эди.
Энди ажал кули жунаш норорасини чалиб, буйнига улим
арконини солганида, жахондан шал инсоннинг кули ми-
соли, чинор илгига ухшаб кетиб боряпти. Кимга билим
мададкор булса, жахондан кулини ювиши хам шундай
осой булади», деб тушунсин.
Шу ерга етганда шохнинг сузи тугади, кейин кузини
юмди. Фоний мулкни жасурлик билан, тез эгаллаган эди,
энди бако мулкин олгали жазм килди. Хикмат ахли ки-
тоблардек каро кийди, фалак булса, бу иши билан киёмат
кунини ошкора айлади. Негаки, жахоннинг бор халки
оху ноладан шовкин сурон кутарди. Шундай киёматки,
гуё осмон ерга, ер кукка кутарилди. Фалак билан ер
бирдай чайкалди.
Кейин одамлар Искандарни махофага ёткизиб, мах-
кам боилаб, наъшини айтганидан хам чиройли безати-
ШИО, Ж а д О Н Ш О д й Б а С й Я Т Л а р й Н й 6ДДНН Ч И г \З р м а И , Х О рЛКК
билан фарёду фотон килиб овоз чикармай, наъши тарти-
бини узи айтгандай шаклда ясаб сарой сари йулга туш-
дилар.
Бурунрок бир кишидан номани бериб юбордилар.
Онаси вокеадан хабар топиб, Рустамдан айрилган Зол-
дай бехол, хушини йукотган холда утирар, куксини чок-
чок тилишни истаса хам, бу рамдан узини халок айлаш-
ни истаса хам, лекин угли юборган мактуб мазмунига
бокиб, шу билан жони махзунига тасалли бериб ути-
рарди. Искандар ниманиким ёзса, уни эшитиш фойдали
эканлигини у яхши биларди. Лекин узининг аламига
кандай чора топишни билмай, калбидаги утдан жахон
у п т я ш и н и . ж я х о н г и н я эмас. т у к к и з осмон уоташини ти-
J 1 9 9 • щ/ • • «
/ А

лар эди у. Лекин шох сузига садокат, уни сузсиз адо


килиш уни 3ypFa саклаб турарди.
Тобут унинг томон якинлашиб келар экан, торлар,
даштлар кора ранг остида колди. Одамлар наъшни буйин-
ларига олишди, буни курган онаизор асо тутиб, белини
паттик борлади-да, ичидан бир утлот ох тортди. Уятдан
фалак бошини куйи солди. Йирокдан урли тобутини
курган она фалакдан шундай фарёд эшиттики, у малика
саройигача етиб борди. 3ypFa-3ypFa тобутга етиб олган
она ун чекиб ошуфтахол фарёд килди: «Хуш келдинг, эй
азиз мехмон, ушбу кариган каниз курбонинг булсин. Бу
сарой сенга лойик эмас эди, бизни рурбатга ташлаб кет-
динг. Жаннат боги бустонини мунаввар айлаб, фаришта-
ларнинг корооту кечасини ёритдинг.
Манга фалак зулм килди: бу йулга сендан бурун туша
олмадим, сенга жаннат ичидан урин тайёрлай олмадим.
Чарх ажойиб бир уйин курсатиб куёш ботди-ю, чарх-
нинг кекса кампири омон юрибди. Казодан бу иш юз
бергач, бало сели вайрон жисмимни халок килди. Кош­
ки эди ок сочимни ёйиб, гох узимга келиб, гохида кетиб
кулларим билан ёкамни чок килолсам эди. Устимга кора
кигиз ташлаб, бор овозим билан нола чеколсам эди. то-
бутинг олдида заиф жонимни бериб, жисмимни жисминг
устига ташлай олсам эди. Фалак зулмидан кунглимни
бушатиб, урил каби она хам борса эди. Мотам тутиб ох-
фарёд чеколмаётганим, жонимни бериб, оркангдан етиб
боролмаётганим мен учун жоним дарди кулфату алам
изтироби булиб колди.
Ёзган номанг сендан бурунрок манга етиб келди-ю, не
ишларни илтимос килган булсанг улар менга укубат
булди, лекин хукмингни бажармасликка хаддим борми-
ди? Чунки бу сузлар Хокону кайсар сузи эмас, балки
Искандар сузлари эди. таним кутичасидаги пок гавхар
кани, куруклик ва сувлар шохи Искандар кани?»
Ана шундай сузлар билан она уз урлини охирги йулга
кузатди. Халойик ичида ох-фарёд кутарилди. Барча ахоли
афрону ох тортиб келардилар. Тийра тупрок баррини уйиб
ул тупрок ичига куёшни ёшурдилар. Бу оламдаги эски-
дан колган раем куёшнинг тупрокка ботмогидир. Рав­
шан танини кора тупрокка топшириб, мадфанини ясаб
юз туман зеб ила сипехр атласини кабрпуш этдилар.
Неча фотону ох айладилар. Хар канча фигон килиб осо-
йиш топмай, ранжу аламларга даво тополмай, кунгил-
лардаги хавас тиканларини синдириб, барча эл уз кунгил-
ларини тиндирдилар.
Искандар хаётни тарк этгач, онасига бутун коинот
каро булди. Шох ёзган васиятномага тула амал килган
иффатли Бону жахон ахлидан хеч ким бажара олмаган
ишни адо этди. Бундан вокиф булган барча якин киши-
лари унга офарин айтдилар. Дафндан сунг барчалари
ундан хол сурашга келдилар. Унинг маскани Искандар
мозорига айлангандек эди. Бирин-кетин етти дарё, етти
денгиздек булиб, ук/шнинг энг якин етти хамрохи олим­
лар ундан хол сураб, насихат килиш учун ташриф буюр-
дилар ва навбатма-навбат дил сузларини Бонуга изхор
этдилар. Она уларнинг хурматларини жойига куйиб, ав-
вал уларни ултиртириб, кейин узи утириб сукут килди.
Олимлар хам бироз сукут саклашгач, барчадан бурун
Афлотун суз бошлади: «Бону даврондан огохдир, билим
ичида давр ахлига шохдир. Бизларнинг панду насихати-
миз Сизга хожат эмас. Факат биргина дуони изхор эт-
май кололмаймиз:

«Гукар чумса, дарёга булсун х,аёт,


Куёш ботса, гардунра етсун сабот.

Шох уз васиятида барчани сабр килишга даъват этган


эди, уларни ортоти билан адо этдик. Бугун у олам ахли-
нинг ягонаси, пахлавонигина эмас, юзта шер кудратига
эга булган мард сифатида машхурдир. Шундай угил казога
ризоликни аён этди. Умидимиз шуки, бу дарду азоблар-
нинг хар бирига Худо мингтадан мукофотини бергай».
Афлотун уз каломини тугатгач, Сукрот шундай деди:
«Эй етти иклимнинг Бонуси, урлингдан ажраганингдаги
холатингни Яратганнинг узи куриб турибди. Аклдан узок
булган кишигина сенга насихат килиши мумкин. Лекин
аклли киши Тангридан келган барча нарсадан хурсанд
булади.

С е н и н г б у т арицинг э р у р б аркам ол,

Ки Как бермасун донишингра завол».

Сукрот узининг хикматли сузларини тугатгач, Бали-


носга навбат етди. У таъзим билан дуо бошлаб, кузлари-
ни ерга кадаганича, дуосини тугаллагач, деди: «Барча
элга яхши аёнки, айрилик дарди роятда орирдир.

Сенинг ройинга нури тахкик эрур,


Хак эхеонидин онча тавфик эрур,
Не шоиста ишга килурсан шуруъ,
Не шоиста эрмас, этарсан ружуъ».

Балинос сузларини тугатгач, Букрот уз нуткини шун­


дай бошлади: «Эй алам тортишда хам мулойим онажон!
Сенинг зотингга мулойимлик хосдир. Хак сабринг ипини
узун килган, шу узунлик доимо мул-кул булсин. Била-
санки, хар бир изтироб чекаётган инсон охири тинчла-
ниб колади. Гуй чавгондан тезрок югурса хам, уйин охи-
рида тинчиб колади. Одам хам шундай табиат сохиби,
оламнинг барча халки хам шундай хусусиятга эга. Ким-
га азалдан акл ёр булса, унинг тутри фикрлашига мадад-
корлик килади.

Сени, юз туман шукрким, кирдигор,


Хирад ганжидан айлади комгор».

Букротдан сунг Хурмус дуо билан сузга о р и з о ч д и :


«Эй гулидан айрилиб, кузга дуч келган бор, ёрур нури-
дан жудо булган чирог! Биласанки, бог ичида гул очил-
са, богбон охири ундан кунглини узади. Чирок хар канча
мажлисни ёритса хам, охири корайиб колади. Оламнинг
хосияти шундай. Бунинг учун изтироб чекиш фойдасиз,
фойдасизгина булмай, зиён хам келтиради. Сенга тангри
билимдонлик бахш этган. Шунинг учун бизнинг насихат
килишимиз, чиройли сузлар билан панд беришимиз ор-
тикча ишдир».
Хурмус сузини тугатгач, Фарфунюсга навбат етди. У
деди: «Эй хикмат илмидан бахраманд она! Сузинг гавхар-у,
гавхаринг кадрлидир. Бугун сен дуру гавхаридан махрум
булган улурлик кони денгизисан. Лекин Худо уз дури-
дан жудо булмаган бирон дарёни яратганми? Кайси кон
багри уйилиб, уз гавхаридан жудо булмаган?
Акл сени шундай улугворликка эриштирганки, феъ-
лингнинг барчаси олам ахлига макбулдир. Бу сенга Хак
багишлаган саховатдирки, унинг учун купдан-куп шу-
кур килмок зарурдир».
Олимларнинг сузларини Арасту якунлади: У дилини
тирнаётган аламлардан тинмай куз ёш тукар экан, шун­
дай деди: «Бу вокеа сабабидан кузларимдан дурлар туки-
либ, куп сузларимни айта олмаяпман. Сенга панд бериш
хохишим эмас, балки менга юз киши панд бериши ке-
рак. Истагим, Сенинг дарду рамингни сураш, чексиз мо-
таминг дардкашинг булмовдир.
Нетайки, сурашга тилим лолу, ахволим ошуфтадир.
Бу гамда Хак Бонуга мадад килдики, барча ундан сабок
олиши керак.

Ки бизларча хам изтироб этмади,


Узин дардутира кабоб этмади.
Ичи гунчадек тах-батах нон булуб,
Вале халн аро о р з и хандон булуб
Демас суз тилига мурур этмайин,
Хаёлира балкимхутур этмайин.
Ки Хан ортук этсун бу инболини,
Х\/мптпи им пи 6 уяп иагНаг гНпгтииьгл
“Ч ----- ------- '♦“Г '•
Олимлар Бону рамини сураб, узига келтирдилар, яши-
рин яраларига малхам сурдилар. Дардига шу хилда даво
килишгач, Бону узига келиб, улардан узр сурагандек
етти кон устига шундай ганж тукди:
«Сизлар менга Караганда хам купрок мотам тутяпсиз-
лар. Искандарнинг рами сизга купрок алам соляпти. Чун-
ки унинг кимлиги сизларга яхширок маълум эди. камо-
лоти хар бирингизга куёшдек равшан эди. Сафар вакти-
да сизлар унга ёр буддингиз, хатарлар вактида сиз ёру
рамхурлик килдингиз. У сизларнинг шохингиз эмас, бал­
ки ардокли дустингиз эди. Хар бирингиз унинг учун икки
жахондан ортикрок эдингиз. Ул ёрингиз сизни ташлаб
кетганидан гамгинмисиз, ундан айрилиб мотам киляпсиз-
ми? Хак бу рамингиздан узи куткарсин, каттик мотамин-
гизни узи даф айласин. Искандардан агар барчамиз ай-
рилган булсак-да, лекин бир-биримизга хамдардмиз.
Менинг умрим яна давом этадиган булса, огзимга су-
кут солиб, хеч хам сузламайман, деган эдим. Сизларнинг
хамдардлигингиздан таъсирланиб, беихтиёр сузладим»,
— деди.

Навоий, жацондин вафо истама,


Тутуб бенаволир, наво истама.
НАВОИЙ УЗ «ХАМСА*СИНИНГ ТУГАЛЛАНИШИ
ХАКИДА

Менга подшох кули етакчи булиб, бу панжа билан


зур имтихон килди. Уни панжа эмас, каттик тош деб,
тош хам эмас, яхлит пулат дегин. Панжа кучини синаш
учун панжа солдиму, у панжага тенг келолмай азобу
ранж чекдим. У, донолар, «Панж ганж» («Беш хазина»)
деб ном куйган «Хамса»и ганжсанж1 эди. У ноёб дурлар
хазинаси, офтоб панжаси булган «Хамса» эди, кимки унга
зурлигини курсатган булса, кучи етмай, кули шикает
топди.
Менинг кулим хам бехад заиф булиб, у панжага тенг
келолмасди. Кулимдаги кувват хам, панжамдаги куч хам
панжалар беллашувига имкон бермасди. Бошлаган бу
ишдан воз кечишга химматим йул бермас, кучаниб иш-
лай десам, кувватим етмасди. Панжамга хасрат билан
бокиб, бу панжамни у панжамга уриб, аклу хушимни
йукатиб хаёл сурар эканман: суруш — бахтиёр фариш-
та2нинг тусатдан нидоси кулогимга чалинди:
п м /т д о п т л / □ о оп^л птл тт л о и г и о и г о ЕГОглг/’ ТТОП-
'• ^ и и и (Ю Ш и 1 ч у ^ «/11 и и ,

дига бир чора килувчи топилмаган инсон! Урнингдан тур-


гин-да, пир даргохига етиб боргин, юзингни унинг огох
жонига карат ва унинг кунглидан дустлик, буюк химма-
тидан мададкорлик тилагин. Чунки очилиши кийин булган
хар бир кулфга буюк донишмандлар дуоси калит була
олади».
Бу сузни эшитгач, пир остонаси томон йул олдим. У
жаннатий маконга етиб бориб, сажда килганимда, осто-

1 Ганжсанж — хазина улчовчи.


2 Суруш — фаришта Жабройил.
наси тупрсжидан кузим хам, кунглим хам ёриди. Эшикка
кулимни уришга журъат килолмай турар эканман, у узи-
дан узи очилиб, «Ниёз ахли3 кирсин!» деган овозни эшит-
дим-да, таъзим билан ичкари кирдим. Пирга дардимни
кай тарзда баён килишни била олмай, гунгу лол булиб
турар эканман, кунглимдаги дардларимни пирнинг узи
сузлай бошлади: мен унинг айтганларини тасдик килгач,
у аввало ишимнинг битиши учун дуога кул очди-да, сунг
барча хожатимни раво килди.

Дедиким: «Бу бир ишэди килгулук,


Бу айтилмаюн нукта4айтилрулук.
Бу соатра мавкуф5эрди экин,
Бу дам тенгри тавфик берди экин.
Агарчи етишти малолат санга,
Вале охир улди хаволат6санга.
Кимул ганжлар бошига етгасен,
Тилисмогини дори фатх этгасен.

Оламга назар солиб курдикки, турклар орасида бу


каби y/iyF ишга ^ л уриш учун зарур булган кишини
топиш кийин. Турклар хам, ажамликлар хам бундай ишга
хайрат билан карайдилар. Олам ахли ун кун тинмай мех-
нат килганларида хам беш байтли бир казални ёзиб туга-
толмайдилар. Маснавийгуйлар эса ÿH йилда минг байт
шеър битишнинг уддасидан чиколмайдилар.
Бу урмонда иккита шер бÿлиб>бу денгизда иккитаги-
на шижоатли, жасур наханг бордир. Урмонга кириш учун
шерлар жанг килиши, денгизда эса KÿpKMac наханглар
олишуви керак. Бу кунларда тез ва нозик фикрловчи

3 Ниёз ахли — илтимос билан келган кишилар.


4 Нукта — маъноси чукур ва чиройли суз.
5 Мавкуф — тухтатилган.
6 Хаволат — топширик.
факат сенсан. Мусаллам7 сузинг равон, суз ичра гуё бир
пахлавонсан. Равон каламингга шунчалик ишонч борки,
суз айтганда шунчалик оби хаёт яратадики, унинг Хизр-
ваш сувидан бутун коинот туяди. Бу ишни бажариш
сенга насиб этган экан, сен унинг уддасидан чика оли-
шингга умид киламиз. Тур энди, ишинг хакида уйлагин-у
хаёл ахли зеби жамоли хакида фикр сур. Сен бу ишинг-
да хушёрликни унутмаслигинг керак, биз эса дуо билан
сенга мададкорлик килкумиздир».
Мен нотавон бу сузларни эшитгач, улик жисмимга
ЖОН КйрГаНДсК буЛ Д й. Ер уПТйМ-ДЗ, уй ТОМОй й у л Га ТуШ-
дим. Кунглимда уйлаган достонларни яратишга жазм
килдим. Хонамга келгач, каламим учини созлаб суз ха-
зиналарини бирин-кетин тера бошладим. «Хайрат»8га
кунглим кизикиб, унга эл-улус хайратини уйготдим.
«Фарход» хакида уй суриб, тешавор уста булиб, тор те-
кисладим, «Мажнун» афсонасини каламга олиб, барча
халкни жунун шайдосига айлантирдим, «Сабъа»га таъ-
бим якин булиб, етти чархдан офарин эшитдим, тилимга
Искандар номини олиб, достон отини «Садди Исканда-
рий» деб атадим.
Бу махвашлар жамолларини сарв нихоли каби безат-
гач, латофатда юз аъло жаннат, хар бирининг ичида минг
гузал х у о у з аксини топди. Бу беш хазинани очгач. улао-
V ' V I - / ' •/ А

ни кокозга туширдим, кейин ёзганларимни жузвдон9 имга


солиб, химмат билан менга мададкорлик килган улур пи-
рим олдига олиб бориб курсатишни кунглим орзу килди.
Хузурига бориб таъзим бажо келтириш ва ишим тугага-
ни хакида ул зотга хабар етказиш туррисида хаёл суриб
борар эканман, «Хамса» яратган калам сохибларининг
мехнатларини эслардим.

7 Мусаллам — инкор килинмай маъкулланган.


8 «Хайрат» — «Хайратул аброр» достони.
9 Жузвдон — китоб, корозларни солиб юриладиган чарм ёки мато-
дан тикилган папка.
Бу асарни ёзишга бел борлаган улурлар уни тугаллаш
учун узок умрларини сарф этдилар. Назм ахлининг ус-
тоди булган Низомий уз хазиналарини, хазина эмас, их-
тироларини элдан узокрокда яшаб, ярим умрини захмат
чекиб, кон ютиб яратди. Беш хазина калидини кулга
киритгач хам бу асарларни тахрир килиш учун яна анча
вакт сарфлади. Куп умрини багишлаб, бу ажойиб ёкимли
китобини тугаллади. Неча подшохларнинг рамхурлиги
билан бу давр ичида у халк хизмати билан шуруллан-
май, факат шу асарни ёзишдан бошка нарсани хаёлига
келтирмай, факат орада киркта арбаин битиб, шу беш
хазинанинг сохиби булди.
Хиндча тахаллус олган, асли узи турк булган Хусрав
хам Ажамдан Арабгача булган мамлакатларни суз билан
кулга киритди. Бу мустахкам кургонлар эшигини очгун-
ча, анча афсоналарни кискарок баён килган булса хам,
купгина вактини факат шу достонларни ёзиш билан
утказди. Уларга уз хаётининг ун беш, камида ун йилини
бахшида этди.
Яна кимлар шу сохада калам юритган булсалар, улар
сарфлаган вактни юкорида айтилганларга киёс килиб
билиб олса булади.
Сен эса купрок захмат чекиш, элга хизмат килишдан
бушамас эдинг. Тонгдан окшомгача эл дардини тинглаш,
уларга ёрдам бериш билан банд булардинг, баъзида одам-
лардан узингга малол келувчи сузлар эшитардинг. Халк
равросидан тинмас, кулогинг халойик шовкин-суронидан
тинчимасди. Шундай кийинчиликларга карамай, уз асар-
ларингни битишда райрат курсатиб, икки йилдан купрок
вактда уз «Хамса»нгни нихоясига етказдинг. Мохир бир
хисобчи райрат килиб, беш достонни ёзиш учун кетган
муддатни хисоблаб чикса, жами олти ой хам булмайди.
Бу назм тезда тугалланган булса, унинг яна бир томони
туркий тилда яратилганидир. Лекин китобнинг хар канча
эътиборли жихатлари булишига карамай, талаффузда
баъзи камчиликлари хам йук эмас.
Албатта, узингнинг сузингни узинг яхши курасан,
чунки узинг ёзган сузлар-да улар: шунинг учун хам ол-
дингда кимматли булиб куринаверади. Суз худди узинг­
нинг фарзандинг булиб туюлади, чунки фарзанд жонинг-
нинг пайванди-да! Бошкаларга нописанд булган сузлар
хам кишининг узи олдида бебахо булиб куриниши му-
каррар. Бойкушнинг боласи канчалик хунук булмасин,
унинг олдида хушжилва товус булиб куринади. Узингга
маъкул булган сузларни эл хам писанд килармикан? До-
нишманд пирим ёзган китобимни назардан утказиб, аса-
рим нуксонларидан мени вониф килса канн эди?
Бу китобни аввал айтган улукларнинг юзларига ажал
аллакачон уз никобини ёпган. Улардан хар бирининг рухи
жаннат борида шод буляпти, деб умид киламан. Доно
пирим булардан хам хабар топиб, мени хам бохабар килар-
микан? Шундай хаёллар билан пирим манзилига етиб
бордим, остонасини упиб, жузвдонимдан «Хамса»ни чи-
кардим-да, ёзганларимни курсатиб, барчасини унинг оёри-
га нисор килдим! Кемам дарёда борар экан, пирим кулини
улардан бирига узатдию хар бир варакини очиб, назар
ташлар экан, юзига табассум ёйиларди.
Бирон суз хакида савол берса, жавобини берганим-
дан сунг, завкланар, гох тахсину гох дуо килар экан,
хар био сузидан шодликка тулиб мупопим хосил булао-
ди. Ёзганларим хакида фикрини айтар экан, мен икки
кузимни ерга тикиб турардим. Сузимни эшитар экан,
юзи бустондек очилиб, енгини мехрибонларча эгнимга
ташлади. Шунда узимдан кетгандек булдиму, кизик бир
холат юз берди: тусатдан узимни ажойиб бир бустон
ичида курдим, бору гулистон аро гашт килиб юрган
эмишман. Бори Эрамда сайр килган хар бир одам хам
ушбу жаннатмонанд бокка орзуманд эмиш. Эл Байтул-
харамни тавоф килган каби мен хам чамандан чаманга
утиб шодланар эмишман. Бор ичида купгина кишилар
халка куриб, ширин сухбат килишар экан. Улардан бири
чаманда мен кезиб юрган жойга караб юриб олдимга
келди. Шоирона киёфали дилкаш ва сохибжамол бу
киши салом бериб, мен билан сурашгач, «Бу бахтиёр
ва кувнок одамлар сенинг хам сухбатимизга кушили-
шингни истамокдалар», деди. Унинг таклифини кабул
килиб, уша томон юрдим. Йулда борарканмиз, хамро-
химга узимни таништириб, сухбатдошларнинг кимлар
эканлигини сурадим. У дедики:
«Улар маснавий назм килган шоирлар гурухидир. Ху-
сусан, улардан бир нечталари «Хамса» яратган, «Хам­
са»даги конлар хазинасини очган донолардир. Уларнинг
барчалари шу ерда, сенга мушток булиб турибдилар.
Сен менинг кимлигимни сурадинг. Каминанинг оти Хасан
булиб, халк Дехлавий деб атайди».
Бу сузни эшитгач, жисмимга иситма тушди, кунглим-
ни хам изтироб эгаллади. Узр сураб, хамрохим билан
кучоклашиб куришдим. Йулда борар эканмиз, Хасан туда-
даги шоирлар номини бирма-бир айтиб, хар бирларини
алохида-алохида талкин хам килиб берди. Уч киши маж­
лис раислари экан, хамрохим уларнинг ишларини хам
шархлаб берди. Дедики: «Уртадаги ёкимли чехрали ну-
роний пир хазрати Шайх буладилар, огох бул, хурмати-
ни эъзозлаб, оёгига бошингни куй. Унг томонидаги до-
нишманд унга пайравлик килиб «Хамса» ёзган Амир Хус-
равдирлар. Яна бир ёнларидаги эса сенинг пирингдир-
лар. Уларнинг икки ёнларидагилар кавмларидир. Барча­
лари билан хурмат саклаб куришгил, сузлаганингда хам
одоб саклашни унутмагил!»
Хамрохимнинг барча айтганларини кабул килдим.
Мажлис кетаётган жойга юз каричча масофа колганда,
базм ахли уринларидан турдилар ва мени кутиб олиш
учун кела бошладилар. Мен хам кадамимни тезлашти-
риб уларга рупара булдим. Хамрохим бирма-бир ул туда-
дагиларнинг отларини айтиб, куришаётганимда хам ёнимда
турди. Саъдий, Фирдавсий, Унсурий, Саноий, Хоконий,
Анварий... «Барча куришганларим номларини батафсил
тилга олсам, суз узайиб кетади».
Хаммаларининг кулларидан упиб эъзозлагач, улар
мени ёнларига олиб, келган тарафларига караб юрдилар.
Супада Шайх ва унинг пайрави, яъни Низомий билан
Хусрав, шунингдек, бизнинг пири махдумимиз утири-
шарди. Биз якинлашганимизда, улар хам уринларидан
туриб биз томон кадам ташладилар. Хусрав ва пирим
Шайхдан бурунрок юриб келишарди. Мен хам улар то­
мон югурдим. Пир уз ихтиёри билан кулимни тутиб, хам-
рохи билан куриштирди. Мен кузларимдан ёш тукиб
кулларини ва оёкларини упдим. Жомий билан Хусрав
икки кулимдан ушлаб Низомий сари бошладилзр. Мен,
гам асири кулимга олам тушганидан куз ёш тукардим.
Икки кулимга икки жахон кирган эди. Муборак Шайх
билан куришиб, оёкларига бошимни куйдим, тупрогини
упиб кузёш селини тукдим, буни куриб турган туккиз
фалак менга рашк киларди. Шайх мехрибонлик билан
бошимни ердан кутариб кайтиб бориб уз жойига утир-
ди. Мени эса кутилмаган бахт бехуд килиб куйган эди.
Шайх иккала дусти билан уринлашди, мен эса хижолат-
лик билан каддимни букиб турардим. Барча гурух ахли
уз уринларини эгаллашгач, менга хам утиришга ишора
булди.
Шайх мулойимлик билан суз бошлаб, аввал ахволим-
ни шафкат билан суради, мен жавоб берарканман, хур-
матини килиб ер упдим. Кейин яна деди: «Эй олам ахли-
нинг ягонаси, фалак сени эл ичра нодир айлаб, жахон
назми сохасида кодир килди. Разал йулида шундай юриш-
лар килдингки, шеър ахлига суз айтиш харом булди.
Назминг жахондаги мамлакатларни, жахон эмас жон
мамлакатларини тутиб кетган эди, маснавийга шитоб
килиб, каламингдан соф дурлар тука бошладинг. Шунда
ажойиб иш юз бериб, назминг эл назмига шикает бера
бошлади. Сузда менга татаббуъ киларкансан, неча бор
илтижолар айладинг. Чунки мен «Хамса»да: «Хар кимки,
мен билан беллашишга умид килса, сузим урогидан кес-
кир тир ясаб, у тир олмоси билан бошига урай!» деб
огохлантирган эдим. Куп одамлар бу сузларимга даъво
килмок учун курашишди. Шу даъво йулида бошларини
фидо килмокчи хам булишди. Фарзандим Хусрав Аллох-
га илтижо килгач, у ганжлар сирини топа олди. Яна бир,
икки, уч одам кийналиб мехнат килиб уз насибаларига
эришдилар.
Сен бу йулга кадам куйгач, узингни унутиб, бор хаё-
лингни шу ишга бердинг. Баланд мартабанг торча булса-
да, максадинг олдида туфрорча хам булмади. Фарзона
Жомий каби пир танлаб, Низомий сингари мададкор то-
пиб, поклик билан бу ишга кул урган чогингда поклар
рухи олдингда йул очиб берди.
Сахар вактларида рухимни дуо билан ёд этмай туриб,
ёзувингни бошламасдинг, факат мени эмас, балки бор
назм ахлини пок дуо билан тилингга олиб, хурматинг
бизларга бехисоб булиб, биз хам сенга ададсиз мадад
килиб турдик. Булмаса, икки йилда бир «Хамса» тугат-
мок хом хаёлдан бошка нарса эмас эди.
«Хамса»нгдаги бешта хазинага тулдирилган гавхарлар-
ни адо килиб булмайди. Улардаги дуру лаъллар барча
куздан яширин булиб, дуридаги ипларни хам, лаъллари-
даги тешикларини хам курмок иложсиз. Хак таборак
сенга бу дурларни берган экан, умид шуки, улар мубо-
рак булгай.
Хар бир киши сен каби киришса, эвазига шундай нати-
жага эришиши мумкин. Лекин шунча маънолар хазинаси-
ни Хак яширинча сенга берган экан, каерда шундай холатга
дуч келсанг, билгилки, унинг сабаби икки ишдир: бири
шуки, сен хам илтижо килишга эътибор бердинг, сирлар
ахли сени кабул айладилар ва рагбатлантириб туришга
харакат килдилар, барчалари химмат билан сенга мадад
курсатдилар. Яна бири шуки, илму хунар ахли хар нима
килса, лоф уради-ю, ишни мураббий килади. Хунарпарвар
иш буюрувчи булса, хунарманд лоф ургувчидир. Сенинг
шохинг сохибкамол булиб, олдида мулку-мол кадрсиз
эди. Унга мен айтган икки иш насиб этган эди. Унинг
ажойиб замонида ажойиб ишларнинг юз бериши ажабла-
нарли эмас. Халкка чорасоз, мехрибон шох халойик фо-
зили Шохи Розийдур. Тангри унинг давлатини баркарор,
мартабасини етти осмондан хам юкори, буюк килсин. Зеро,
унинг замонида сендек киши дунёга келди. Сенинг ишинг
эса одамзод кила оладиган иш эмасдир».
Суз шу ерга етганда, мен беихтиёр урнимдан турдим-
да, «Шохга хамду сано айтдингиз, энди давлатига хам
дуо килсангиз», деб илтимос килдим.
Сирлар доноси Мир Хусравга караб: «Сен Шохи Розий-
ГЭ М2ИХ а й т у п и-----
~ *•*—
и р---------
я н Гл*>чыигпаи бяТчЧи б я и т п я п
' - ' J ... .......... лл------ -------------------------- --------- —Г
р п м п я гп^и- -пг »

асарларинг муборак хислатидадир. Сузларингдан кунгли


таъсирланиб, нафасингдан дуо хам унга асар килади. Дуо
килгинким, олимлару донишмандлар «омин» десунлар,
биз хам «омин» дейлик», деди. Даврадаги шеър ахлига
мурожаат килиб яна шундай деди: «Сизлар шоирсизлар,
у эса хуштабъ шохдир. Фарзанд Хусрав дуо айласа,
унинг тилакларини Хак раво килади. Барчангиз дилу жон
билан «омин» денгиз. Куздан оккан ёшларимиз билан
дуо килайлик».
Бу сузларни эшитганлар маъкуллагач, хамма химмат
билан шохга килинган дуога «омин» дедилар. Суз устаси
Хусрав урнидан туриб, дуосини шундай бошлади: «Ё раб,
то олам бор экан, одам зоти хам булади. Тахти хукмига
олам кириб, жинси одамнинг барчаси бандаси булсин.
Киёматгача давлати баркарор булиб, кунлари хамиша
шоду хурсандлик билан утсин. Адолатидан жахон ахли,
хусусан, фазлу камол ахли тинч-омон яшасин». Шундай
дуо тугаллангач, барча илм ахли кулларини юзларига
суртдилар. Ахли савоб килган дуони ажаб йукки Хак
мустажоб килгайдир.
Дуо тугагач, куйнимдан «Хамса»ни чикариб, кора туп-
рокка узимни ташлаб, йиглаб, шундай илтижо килдим:

«Бу зодаи хотири хастани,


Кунгулдин такаллумга пайвастани.
Ки химмат тутуб эхтимом эттингиз,
Демасменки, мен, сиз гамомэттингиз.
Карам бирла т у ф р о р д и н хам олинг,
Иноят килиб бир назар хам солинг.
Ки эл хотирира нузул айласун,
Улус кунгли они кабул айласун».

Бу сузларимни эшитган Шайх туфрор устида ётган


асаримни кулига олди-да, Мавлавий томонга бокиб: «Сен
астойдил дуо килгин. Сунгги фарзандимиз, билим маз-
раъидан хосилимиз сузга мохирдир. Булар унинг зод пай-
вандлари, бариси фарзандларимизнинг фарзандларидир.
Санга хам шогирддир, хам мурид. Сенинг дуо килишинг-
га умидвормиз».
Махдум дуосини бошлагач, барча яна оминга кул оч-
дилар. Дуоси кунглимга ёкимли, калбимга кувончли эди.
Давра ахли «омин дейишиб, мен махзунни шод айлади-
лар. Менга бундай олкиш насиб булгач, бу муътабар
зотларга сажда килдим. Улар: «Шохингга дуо дегайсен»,
деб жавоб килдилар. Бу суздан ахволим узгариб, узимга
келдим. Карасам, мен борган хужрада пирим ахволимга
хайрон булиб турарди. Гуё бу лахзада у эгнимдан кулини
олган ва хаёлимни шу ерга йуллаган эди. Олдида бош
эгиб, кузларимдан ёш окизиб турардим. Пир мехрибон-
лик билан: «Не ахвол юз берди?» деб суради. Бошимни
куйи солганча: «Менда шундай бир хол юз бердики, уни
шархлаш учун тилим лолдир», деб жавоб килдим. У
дедики: «Бу дам хеч кимга берилмаган саодат сенга на­
сиб булди. Урнингдан тургин-да, Тангрининг эхсонига,
бехисоб яхшиликларига шукр кил!» деди. Мен ерни
уптим-да, ташкарига кадам куйдим. Худди бутун олам
тамоман меники эди. Мен учун «Хамса»ни тугаллаш бир
томон булса, бу максад хосили яна бир томон эди. Охи-
рида бу максудимга етказган Тангримга шукримни кайси
йул билан айтай? Аллох муродимга етказган бу кунда
базм тузиб, бир дам хурсандлик килсам арзийди.
Сокий, шодлик кадахини тулдир, негаки куп фикр-
лашдан диморим курукшаб кетди. Кузимни шуъласи би­
лан мунаввар килай, диморимни исидан муаттар килай.
Муранний, сузимни тинглагин-да, хазин бир накмани
созлаб хиргойи кил, бир оханг билан шундай куйлагил-
ки, мен бир дам ором олай.
Навоий, Тангри максадингга етказиб сенга ажойиб бир
навони армурон этди. Тангри шукри навосини тилингга
олиб, яна наво истасанг, шукур кил!
МУНДАРИЖА

БУЮК БАДИИЙ ОБИДА......................................................................... 3


НАВОИЙ УЗ «ХАМСА»СИНИНГ ЯРАТИЛИШ
ТАРИХИ ХАКИДА............................................................ ...................... 12

Хайрат ул-Аброр....................................................................................... 15
Фарход ва Ш ирин....................................................................................91
Лайли ва М аж нун................................................................................. 175
Сабъаи сайёр.......................................................................................... 237
Садди Искандарий.................................................................................331

НАВОИЙ УЗ «ХАМСА»СИНИНГ ТУГАЛЛАНИШИ ХАКИДА.... 414


Адабий-бадиий нашр

Алишер Навоий

ХАМСА

Мухаррир
Маъмура КУТЛИЕВА

Бадиий мухаррир
Уйрун солихов
Мусаххих
Навруз БЕКМУРОДОВ

Компьютерда сахифаловчи
Феруза БОТИРОВА

Босишга 04.07.2012й.да рухсат этилди.


Бичими 84x108 1/32.
Босма toöofh i3,375. Шартли босма toöofh 22,66.
Гарнитура «Antiqua Cyr+Uzb». Офсет k o f o 3.
Адади 5000 та (1-завод 2000 та). Буюртма 176.
Бахоси келишилган нархда.

«Янги аср авлоди» НММда тайёрланди.


Лицензия раками: AI № 198.
2011 йил 28.08 да берилган.
«Ёшлар матбуоти» босмахонасида босилди.
100113. Тошкент, Чилонзор-8, Катортол кучаси, 60.

Мурожаат учун телефонлар:


Нашр булими - 278-30-52;
Маркетинг булими - 397-10-87,128-78-43
факс - 273-00-14; web-сайтимиз: www.yangiasr.uz
интернет-дукон: www.yangidavr.uz
e-mail: info@yangiasr.uz
«ЯНГИ АСР АВЛОДИ» НАШРИЁТ-МАТБАА МАРКА-
ЗИ ТОМОНИДАН НАШР КИЛИНГАН КИТОБЛАРНИ
КУЙИДАГИ МАНЗИЛЛАРДАН ТОПИШ МУМКИН:
1. “Янги давр китоблари” савдо ташкилоти, Тошкент шахри,
Катортол кучаси, 60-уй, тел: 273-42-67
2. “Шарк зиёкори”, Бухоро кучаси, 26-уй.
тел.: 233-58-72, 421-50-26
3. Навоий китоб савдо растаси, Навоий кучаси, 30-уй,
тел: 505-11-88
4. “Мегам books”. “Хамза” метроси.
тел: 473-00-35, 277-52-70
5. “Юридик адабиётлар”, Тошкент Яккасарой тумани, Бобур
кучаси, 4-уй. тел: 766-29-31, 233-73-32
6. “Акмал-Зиё”. Олмазор тумани, Талабалар кучаси, 2-уй.
тел: 761-61-18
7. “Эркин китоблар”, Беруний кучаси, 12-уй,
тел: 246-55-60.
8. “Applecar tashkent” Тошкент ша^ар, Чорсу, Навоий куча­
си, 44-уй. тел: 244-34-34, 244-30-40
9. “Илм шуъласи” савдо маркази, Тошкент вилояти, Зангио-
та тумани, ЧП “Азимов”, тел:704-77-22; “Чилонзор канц”, тел:
406-72-82; “Ануш канц.савдо”,
тел: 150-27-41; 180-38-01.
10. “Маънавият бустони” китоб дукони, А.Темур кучаси, 6-
уй. тел: 241-25-90. 307-28-58.
11. “Таълим манбаи” китоб дукони, Шайхонтохур кучаси,
10-уй тел: 241-07-14
12. “Brass Trade” китоб дукони, Магнитагор 7-тор кучаси,
12-уй, тел: 157-47-31
13. “Sinema market”, “Ихлос” дукони, Навоий кучаси, 3-уй,
тел: 244-44-07
14. “Уздавкитобтаъминот”, Навоий кучаси, 30-уй, 1-китоб
дукони, тел: 244-19-91
15. “Хусусий тадбиркор Р.Исхакова”, Андижон вил. Балик-
чи тумани, тел: +99891-602-10-77 савдо маркази.
16. “Андижон китобсавдо”, Андижон ш. Истиклол кучаси 8-
уй, тел: 8-374-258-24-79
17. “Одина Эшон мероси”, Хоразм шахри, B тумани,
o f o t

Дехкон бозори кишлори, тел. +99862-704-55-88


18. “Кутлур кадам”, Карши ш. Узбекистон кучаси 292-уй,
тел: +99875-778-41-01.
19. “Хидоятхон савдо сервис” МЧЖ, Наманган, Ришткуприк
дахаси савдо марказида китоблар дукони, тел: 8-369-226-43-92.
20. “Диёнатли хамкор”, Жиззах ш. Иттифок махалла 12-уй,
тел: +99872-366-76-19.
21. Жиззах ш. Кукбозор китоб растаси, тел: +99872-227-99-
27

Мурожаат учун манзил:


100113, Тошкент, Чилонзор-8, Катортол кучаси, 60.
Телефон: 128-78-43, 397-10-87
web-сайтимиз: www.ibook.uz. e-mail: yangiasravlodi@mail.ru:
yangjasraylQdi@mail,m
ЖА^ОН АДАБИЕТИ
ДУРДОНАЛАРИ

АРТУР КОНАН ДОЙЛ, ЖЮЛЬ ВЕРНнинг


д а та » 1/У1ЗД/Ш 1Г

а ш ш г ,
КИТОБЛАРИНИ
МУТОЛАА КИЛИНГ!

Дуне микёсида уз асарлари билан маш*ур француз адиби Жюль Верннинг ‘Ун бэш ёшли капитан* ва
англиялик Артур Конан Дойлнинг ’ Шерлок Холмс ев доггор Уогсоннинг саргузаштпари" энг севимли ва
китобхонлар томомидзн куп у^илган асрлар сирасига киради. Ьир-биридан цизицарли саргузаштлар ва хавф-
хатарга тупа воцеалау, а сар (одрамонларининг ацл-идрокию мзтонати сизнинг онг-шуурингизни забт этади.
Асарлар мутолааскдан сунг Дик Сенд каби куркмас. уддабурон. кагьиятли булиш хиелатлари инсокийлик
омили эканлигини антайсиз.
Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг цатор жиноятларни фош чигишдаги изкуварлик ма*орати
эаковатингизни бойитади.
Мазкур асарпар китэбхонларни ме*натсеварлик, опижаноблик ва одамийликка ундайди.
УЗБЕКИСТАН ХАЛК
ЁЗУВЧИСИ
ТО^ИР МАЛИКнинг

китобини
мутолаа килингг

Мажур киго(эда 'Тэитанами ё мвишашаТ* ‘ Бахт capoÄi*, *Локш^|1^|1мЙ5уба'. "Жондан *ам ршматгт’ . "Вмждом
нмрби’ , 'Сабри та*аммул\ 'Сочар наедим, сунгин ад а ш а цилыэс", *Ен фа»*«1- мои кушним", ‘ Мекмом «елеа лшмдан',
'Хдловат кучаси'. 'Хупо сабр берсин*. *Давра кангомалари* каби иавзуларбипан танишаоо.

"
ХАЛ
ОВА
ТДА
НИК
ТИБ
ОСЛ
АР:
• Бир хонаяондатут^тайёргарлжбошланганзди. Кю томон мвбелниопибкврмб^рнятмежчмбупгажада, кува топюи
*ие, мебель чет элняси эмас экан-куГ дебаи. Шу ran туфайли туй буэилди...
• Калин томонга туй юборилгандэ аввал битта (суй берилгзн булса. сар^ммат биродарларимиэдан бири уни жуфт
кила колди. Сунг ёнига буэо* кушилди. Бутун-эрта келин томонга иккита фил жунатилса. алсаб эмас..
• Битта ноининг ярыини еб. ярми^ ташлаб юборсанпо - иероф. Бу цилигингизии курган баъэи сдамлар тзнбех; бера-
ди. Хуш. вэкт-чи? Ва^тнинг иерофи борми? Сиз уэингиэга шу сааолни бериб курганмисиэ?.
• Оп*мбек шошилган*ча *ушнм гонзга »*w>i6, пулат санди>?ни очди: - "Х£ром упгурнжг фалокзти мента xßu & ш с а
эди. Милиса бир бураганда валдиреб бе{квн бупез. Тур тез! Тилла та*жго<пар»мхи туг. Хитой гиламни ура. Опамми-
кига ташлаб гапаман...*

Кврчаларшижтыиг ф м луг тнадоишпяпгш фшгпу бшракот,


оюангшмутафлч.1игимит
ялшб,мткурквтобнисии
пш п ора mpvpa уметен.
“ЯНГИ АСР АВЛОДИ” НАШРИЁТ-МАТБАА
МАРКАЗИ ТАКДИМ ЭТАДИ:

Зокнр Зам онов, Д илдора Зувай това


“ТОП... ТОП... ТОПИШМОЦ”
Б н ч и м н 8 4 x 1 0 8 1 /3 2
120 б е т.
Ю м ш оц м у ^ о в а
Б олаларни ф и к р л аш га, топ ^ и р л и к к а у р гатади ган
топишмоцлар уларни келажакда жумбок^и вазиятлардан,
муаммоли ^олатлардан к;ийинчиликсиз чик;ишга тайёрла-
ши шуб^асиз. Ун бир мавзуни узи да мужассамлаштирган
мазкур туплам болалар учун аж ойиб топк;ирлик машк;и
вазиф асини баж аради.

Х уд о н б ер д и Т ухтаб оев
“ШИРИН ЦОВУНААР МАМЛАКАТИ ЁКИ СБ^РГАРДАР
Ж АНГИ”
Б и ч и м и 8 4 x 1 0 8 1 /3 2
3 8 4 б е т.
Ц аттиц м уцова
Акромжоннинг бир-биридан 1^нзик; кечмишларини уцриб
мирик;иб куласиз, ф антастик лав^алардан ^айратга ту-
шасиз, катталиги тордек келадиган к;овун-тарвузлар, к;овун
ичидаги олам - ажойибу раройиб ша^арларга саё^ат к;ила-
сиз. Бу к;аэфамонимизга х,ам сезфли к;алпо^ча ёрдам га
келади...

АББ ТОЛСТОЙ ^ИКОЯААРИ


Б н ч и м н 7 0 x 8 4 1 /1 6
4 4 б е т.
Ю м ш оц м у ц о в а
У збек в а и н гл и з ти д д ар и д а
Азиз болажонлар, биз такдим этаётган ушбу китобда
машхур ёзувчи ва дунё тан олган адиб Лев Толстойнинг
энг сара хрикоялари ж ой олган. Улар таедослаб урганиш
учун инглиз ва узбек тилларида берилган.
Ёш китобхонлар эрткоялардан бахра олиб, тил куник-
маларини бойитиш ади, деган умиддамиз.
Н а ш р и ё т и м и з т о м о н и д а н 5 0 0 н о м д а г и т у р д и -т у м а н
китобдар чоп эти д ади . Ж ум ладан, си з ^у й и д аги
хитобдарни уци ш и нгиз м ум ки н :

“Т а р и х и й м е р о с ” рукнида “Н а в о и й щ и д а 2 2 м а ^ о д а ” ,
“Н а в о и й н и н г а р м о н д а р и ” , “Х а м с а ” достонларининг насрий
баёни; “М у х а м м а д Ф ер у з к у т у б х о н а с и ” , “М у н тах аб ат -т а -
в о р и х ” , “Ф и р д ав с-у д -и ц б о д ” , “С и ё с а т н о м а ” , “С а м а р и я ” ;
“Заковат дурдоналари” рукнида “9 6 м у м т о з ф а й л а с у ф ” ,
Ж а д о д и д д и н Р у м и й , А ф л о т у н , А р асту , Н н т ш е , К о н ф у ц и й ,
Ц и д е р о н , П л у тар х , Г ё т е китоблари;
Худойберди Тухтабоевнинг “Ж а н и а т и о д а м д а р ” , “С ари ц
д е в н и м и н и б ” , “С а р и к д е в н и я г у д н м н ” , “Ц а с е с н е р н н н г од
т и н б о ш и ” , “Б е ш б одали й и г и т ч а ” , “Ш и р и н ц о в у н д а р м а м -
л к а т и ”, “М унгди к у з л а р ” , “Ц уёндар с а д т а н а т и ” ;
То^ир Маликнинг “З^адоват” , “В ой, о н а ж о н и м ” , “Т ош цла-
бларга н а за р со д и н м ас” , “А ёвснз идон”, “З^алол н и м а ю зедю м
н и м а”;
Зулфия К^уролбой к,изи ралами га мансуб “А р м о н а с и р а с и ” ,
“Ё в у зл и к ф а р и ш т а с и ” , “Удим з^еч н а р с а э м а с ” ;
А^мад Аъзамнинг “У зи у й д а н м а г а н с о в ч и ” ; Абдук;аюм
Йулдошевнинг “Б н р к у н в а б и р т у н ”, “Т и м с о д н и и г к у з ёш ла-
р и ” ; Анвар Намозовнинг “М ен - к у р и н м а с о д а м ” ва “О н аси
у п м а г а н й и г и т ” , “Ж у м б о ^ ” ; Нилуфар Умрзок;ованинг “Б его-
йим нннг турм уш и”;
Жах,он адабиёти намуналари - “Б у зр у к н и н г к у з и ” (Г.Г.Мар­
кес), “Д а В и н ч и с и р и ” (Дэн Браун), “И бдис в а П р и м х о н и м ”,
“П ор то бед до ж о д у т а р и ” (Пауло Коэльо), “Уддис с а р г у з а ш т -
д а р и ” (Ж.Жойс), “Ф и н а н с и с т ” (Т.Драйзер);
Дилбар аёлларимиз ва лобар к^зларимиз учун “С и з, с у зс и з,
г у з а л с и з ” , “О н ад и к в а ^ о м и л а д о р л и к п с и х о д о г и я с и ” , “Ке-
д и н бу ди ш с а и ъ а т и ” , “Э т и к е т н и н г о д т и н к и т о б и ” , “З^аде-
м а й о и л а ц у р а с и з ” , “З^адем ай о н а б у д а с и з” ;
“М уваф факдат калити” рукнида маш^ур рз^ш унос Дейл
Карнеги ва Наполеон Хилл китоблари, бизнес, психология буйи-
ча “А м алий п с и х о л о г и я ” , “К у н ги д ол и ш с а н ъ а т и ”, “ В ац т н н
б о ш ц а р и ш ”, “Б у р ж д ар в а п у д д а р ”, “Б у р ж , т а ц д и р в а ф еъ л -
а т в о р ”, “С ав д о с а н ъ а т и ” , “ Р а ц а м д а р д а т а ^ д и р д а р ” ;
Шунингдек, сиз маърифий-оммабоп, саломатлик х,амда турли-
туман рукнларга оид бошк;а китобларни ук^ппингиз мумкин.

М у р о ж а а т у ч у н м а н зи л :
100113, Тошкент, Чилонзор-8, К^атортол кучаси, 60.
Телефон: (+99871) 273-56-45, 128-78-43
e-mail: yangiasravlodi@mail.ru

Вам также может понравиться