Вы находитесь на странице: 1из 167

УЗБЕКИСТОН ССР ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

С. ПУШКИН НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЕТ ИНСТИТУТИ

Ё. ИСТОКОВ

НАВОИЙ
ПОЭТИКАСИ
(«ХАЗЙЙИНУЛ МАОНЙЙ» АСОСИДА)

ТОШКЕНТ
УЗБЕКИСТОН ССР «ФАН» НАШРИЕТИ
1983
Ушбу асар Алишер Навоий бой лирик меросининг актуал
проблемаси — унинг поэтикасини таджик килишга багишланган.
Китобда лирика поэтикасининг икки му^им жирата — жанрлар
поэтикаси >;амда бадиий тасвир поэтикасига хос етакчи тенден-
циялар атрофлича та^лил ^илинади.
Китоб адабиётшунослар, олий у^ув юртларининг филология
факультетлари студентларига, аспирантлар, шунингдек, тарихий
поэтика >;амда Навоий ижоди билан ^изи^увчи кенг китобхонлар
оммасига мулжалланган.

Масъул му^аррир
филология фанлари доктори
проф. А. ХАЙИТМЕТОВ

Т а ц р и з ч и л а р:
филология фанлари докторлари А. РУСТАМОВ, С. ЭРКИНОВ,
филология фанлари кандидата И. ХАККУЛОВ

4603010000-2345
И М 355(04)— 8 8' 8,3
(Р)У?бекистон ССР «Фан» нашриёти, 1983 й.
КИРИШ

Алишер Навоийнинг лирик мероси узбек лирикаси-


нинг миллий ^амда ^ардош адабиётларнинг энг илгор
анъапаларини узида мужассам этган янги ва говори
боскрчи хисобланади.
Навоий лирикасининг туб мщияти — фалсафий,
ижтимоий ва этик ^арашларнинг юксак поэтик шакл-
даги ифодаси булганлиги билан характерланади.
Биз, биринчи марта, Навоий ижодиётида лирика-
нинг даврнинг етакчи фалсафий, ижтимоий оцимлари
билан бевосита ало^асини курамиз.
Лириканинг ижтимоий му^ит билан муносабати,
аеосан, чу^ур норозиликка асосланган оппозиция, илгор
бир мутафаккир— ижодкор оппозицияси сифатида ку-
ринади.
Бу оппозиция уни рад этиш ва кескин танцид тар-
зида намоён булади. Навоийнинг лирик ^азфамони —
бой маънавий-ахлоций сифатлар со^иби булган мурак-
каб бир тип. Унинг рурш олами, характерига хос му-
хим цирралар ^аётга ва уз замонасига булган актив
муносабати ор^али куз олдимизда ёркин намоён бу­
лади.
У —• хаёт томирларидаги ички харакатни, давр юра-
гидаги мураккаб ритмни чукур ^ис эта оладиган зукко
олим ва сиёсий арбоб. Айни замонда ишкиинг кувонч
ва аламлари, бекаслик ва мусофирликнинг огир ру^ий
изтиробларидан ^ам махрум эмас. Бинобарин, бир
уринда у ана шу инсоний туйгулар гирдобида туриб
оху иола ^илса, иккинчи бир уринда осмону фалакни
ларзага соладиган даражада наъра тортади. Бир кара-
сангиз, у олам ва одам наслидан хафсаласи пир булиб,
улардан этак силтайди; бир ^арасангиз, дин ва хоки-
мият арбобларининг чиркин башарасига таъна тошла-
рини уриб, подшо^нинг гирибонидан махкам тутган
^олда, унинг юзига бор ^а^и^атни кескин бир шаклда.
тукиб солади.

3
Шоир шахсида ёшлик давридаё^ курина бошлаган
мавжуд му^итга тан^идий муносабатда булиш хисси
даврлар утиши билан, унинг ^аётий тажрибаси билан
ботлик ^олда, тобора кучайиб борди ва ни^оят у
хилма-хил шаклдаги чуцур му^окамалардан кейин
«оламни одам манфаатларига мое цилиб ва у билан
бирга одамни ^ам р^айтадан яратиш керак» деган буюк
хулосага келди.
Шунинг учун ^ам мазмунан чу^ур, р о я в и й пафос
жихатидан юксак ва бадиий баркамол бу шеърий
дурдоналар шоир ^аётлиги чоридаё^ миллий ва геогра-
фик чегараларни ёриб утиб, Хуросон, Мовароунна^р,
Кичик Осиё ва Шар^ий Туркистонда кенг шухрат ^о-
зонди.
Навоий лирик шеърларининг хал^ орасига на^адар
тез ёйилганлигини шундан хам билиш мумкивки, шоир
24—25 ёшлик чо^ларида унинг бир ^анча шеърлари
шеърият мухлислари томонидан тупланиб, махсус де­
вон долита келтирилган.
Ди^^атга сазовор томони шундаки, Навоий лирика-
си ха^идаги дастлабки фикрлар унинг хаётлик пайтида
баён цилинган ва уларда шоир лирик меросининг мо-
Хияти ихчам, аммо мукаммал бахоланган.
Навоийнинг «Оразин ёпь;ач» деб бошланувчи маш-
ХУР байти хасида Лутфий билдирган фикрни умуман
шоир лирикаси хаХиДа баён ^илинган дастлабки бахо
деб айтиш мумкин.
Абдура^мон Жомий «Ба^ористон»1 асарида Али-
шернинг тенгсиз таланти, унинг хар икки тилда шеър
ёзиши, бирох майли туркай ёзишга купрох эканлигини
таъкидлагач, «ба он забои беш аз вай ва бех аз вай
касе шеър нагуфтааст ва гав^ари назм насуфта» (у
тилда (яъни туркийда — Ё. И.) хеч ким ундан куп ва
ундан яхширох шеър айта олмаган ва назм дурларини
теша олмаган) деб ёзади.
Ана шу бир жумлада Навоий адабий меросининг,
жумладан, лирик меросининг энг мухим жи^атлари
(хажм жихатидан хам, мазмун ва бадиий шакл нухтаи
назаридан хам) ни^оятда усталик билан курсатиб бе-
рилган. Шу нарса диц^атга сазоворки, Навоийнинг ёш
замондошларидан булмиш За^ириддин Бобирнинг На­
воий шеърияти х а Х иД а «Бобирнома»да баён г^илган

1 Абдура^мон Ч о ми. Бахористон. Душанбе, 1966, сах. ПО.

4
фикри >^ам Абдура^мон Жомий фикри билан айнан мос
келади.
^акимшох К^азвиний ^ам «Мажолисун-нафоис» тар-
жимасининг илова цисмида Алишер Навоийнинг хам
туркий, хам форсий тилда юксак майорат билан
шеърлар ёзганлигини баён этиб, уз фикрини куйи-
дагича хулосалайди: «Х,еч ким туркий шеърни ундан
яхшироц айта олмаган ва назм дурларини ундан яхши-
ро^ соча олмаган».
Умуман, XVI—XIX асрларда ^индистон, Эрон, Аф-
гонистон, Туркия ва Урта Осиёда тузилган ва Алишер
Навоий номи киритилган тазкираларда Навоий ижоди,
жумладан, унинг лирикаси ^а^ида баён ^илинган фикр-
ларни шундай умумлаштириш мумкин: Алишер Навоий
>^ар икки тилда (узбек ва форс тилларида) мах.орат
билан шеърлар битган. Бироц унинг таъби туркий
шеърга купроц мойил булган. Туркий тилда хеч бир
киши ундан купроц ва ундан кура яхширок шеър ярат-
ган эмас.
Совет хокимияти йилларида Навоий лирикасини ур-
ганиш борасидаги ишлар, асосан, икки йуналишда
олиб борилди: биринчи йул текстологии тад^и^ килиш
ёки тули^ нашрини яратишгача булган босцичлардан
иборат. Ана шу со^ада амалга оширилган ишларни
шундай умумлаштириш мумкин: а) Навоий шеърлари-
нинг туплам, хрестоматия ва антологиялар таркнбида
берилиши, б) алохида мажмуа ёхуд танланган асарлар
тарзидаги нашрлари, в) академик нашри.
Навоий лирик меросининг г^арийб кирк йил даво-
мида юзага келган турли нашрлари уз характерига
кура ютуг^ ва камчиликларга эга, албатта. Бирок мухи-
ми шундаки, ана шу илмий тадкрп^отлар Навоий лири-
касининг илмий-танцидий текстинн яратиш учун асосий
замин була олади.
Алишер Навоий лирикасини текширишнинг иккинчи
йули эса назарий характердадир. Бу соуадаги тадди-
^от ишлари, асосан, 40-йилларда бошланган булиб,
шоирнинг лирик мероси турли аспектдаги тадцикотлар
манбаи булиб келмо^да.
Аввало, Навоийнинг лирик мероси шоир ижодининг
бир ^атор назарий масалаларига багишланган асарлар
таркибида у ёки бу масала билан боглик ^олда тад^и^
этилган. Навоийнинг фалсафий-ижтимоий царашлари,
унинг сатираси, ижодий методи ^амда махорати маса-

5
лаларига багишланган монографик тад^и^отлар2 ана
шулар жумласидандир.
Бир ^атор тад^и^отлар бевосита шоир лирик меро­
сини турли аспектларда текширишга багишланган3.
Шунингдек, М. Юнусов, Э. Рустамов, О. Носиров,
И. Хаедулов, Р. Орзибековларнинг узбек классик поэ-
зиясининг баъзи жанрларига багишланган ма^ола ва
рисолаларида хам Навоий лирикасига катта урин бе-
рилган (булар хасида хар бир жанр муносабати билан
тухталиб утамиз).
# * *
X. Т. Зарифов «Рубоий» номли ма^оласида Навоий
рубоийларининг гоявий-бадиий мо^иятини та,ушл этиб-
гина ^олмай, айни замонда рубоий жанринннг специ­
фик хусусиятлари, унинг узбек адабиётида вужудга
келиши ва ривожланиши учун замин булган миллий
адабий факторлар ^а^ида ?^ам оригинал муло^азалар
юритади. «Лутфий ва Навоий» деб аталган катта
Хажмли мацоласида эса узбек поэзияси анъаналари-
нинг Навоий шеърияти тараедиётида тутган урни, ху-
сусан, Навоийгача булган узбек лирик поэзиясининг
ю^ори чу^иси булмиш Лутфий газалиётининг Навоий
ижодига таъсири хусусида жиддий фикрлар баён ци-
лади, бу таъсирнинг му^им куринишларини муайян
тарзда белгилашга ^аракат ^илади.
2 3 о и д о в В. Улуг шоир ижодининг ^алби. Тошкект, 1970;
Х , а й и т м е т о в А. Навоийнинг ижодий методи масалалари. Тош-
кент, 1963; А б д у р а ф у р о в А. Навоий ижодида сатира. Тошкент,
1972; Р у с т а м о в А. Навоийнинг бадиий ма^орати. Тошкент, 1979.
3 X. 3 а р и ф. Рубаи. В сб.: Родоначальник узбекской литера­
туры. Ташкент,. 1940, с. 78—84; У й г у н. «Чар диван» Навои. В сб.:
Родоначальник узбекской литературы, с. 65—77; Б е р т е л ь с Е. Э.
Навои. М.—Л., 1948, с. 82— 104; X. 3 а р и ф. Лутфий ва Навоий.—
Улуг узбек шоири. Тошкент, 1948, 159— 197-бетлар; М. Ш а й х з о-
д а. Навоийнинг лирик ка.урамони ^а^ида.— Улуг узбек шоири.
Тошкент, 1948, 131 — 158-бетлар; Узбек адабиёти масалалари. Тош­
кент, 1959, 238—254-бетлар; «Шарк юлдузи», 1965, 10-сон; 1966,
5, 7-сонлар; Олим Ш а р а ф и д д и н о в . Алишер Навоий поэтика-
сининг баъзи масалалари.— «Узбек тили ва адабиёти», 1968, 4-
сон; О й б е к. Навоий газалиёти.— «Узбек тили ва адабиёти маса­
лалари», 1961. 1—2-соплар; Х , а й н т м е т о в А. Наво 1;й лирикаси.
Тошкент, 1960; М а л л а е в Н. Узбек адабиётида газал ва унинг
ривожида Навоийнинг роли.— «Узбек тили ва адабиёти масалала­
ри», 1Э61, 3-сон; Навоий лирикаси.— Узбек адабиёти тарихи. 1-
том, Тошкент, 1963; И с х о д о в Ё. Алишер Навоийнинг илк лири-
коси. Тошкент, 1965; Навоий лирикасидаги бир усул хасида. Ленин-
обод ДП И илмий ишлари, 1968; Навоий ва со^ийнома жанри.—
«Узбек тили ва адабиёти», 1965, 1-сон.

6
Уйгуннинг «Хазойинул-маоний» дадидаги мадоласи
обзор характерида булиб, кенг удувчилар оммасида
Навоийнинг улкан лирик мероси ва унинг модияти
дадида маълум тасаввур пайдо дилади. Мадола муал-
лифи Навоий разаллари, рубоийлари, шунингдек, шоир
шеъриятининг гуманистик модияти, унинг ахлодий-
ижтимоий карашлари дадида мулодаза юритганда куп-
род дитъаларга мурожаат дилади.
Атодли адабиётшунос Олим Шарафиддинов дам 40-
йиллардаёд Навоий поэтикасини урганиш масаласига
махсус макола багишлаган эди.
Е. Э. Бертельс «Навоий» монографиясида Навоий
девонларининг (жумладан, форсий девони) дулёзмала-
ри дадида маълумот беради, уларни мудояса дилади.
Шу билан бирга, Навоий туркий газалларининг узига
хос мудим томонлари (сюжетлилик, традицион образ-
ларни янгича талдин этиш, соддалик, ижтимоий мотив-
ларнинг кириб# келиши) дадида фикр юритиб, айрим
разалларнинг муфассал тадлилини беради, Навоий
дитъаларининг модияти дадида дам махсус мулодаза-
лар баён дилади.
Алишер Навоий лирикасини назарий жидатдан тад­
жик этиш содасида совет навоийшунослиги эришган
дастлабки жиддий муваффадиятлардан бири Мадсуд
Шайхзоданинг «Навоийнинг лирик дадрамони дадида»
номли илмий ишидир.
Шайхзода мазкур ишига асосий объект сифатида
«Раройибус-сигар» девонини асос дилиб олган булса
хам, умуман Навоий лирик дадрамони хасида фйкр
юритади, шоир лирикасининг етакчи хусусиятларини
курсатишга, унинг лирик дадрамонига хос барча мудим
хусусиятларни бутун мураккаблиги билан очиб беришга
даракат дилади. Мазкур асар Навоий лирикасини марк-
систик методология асосида таддид этиш ишининг даст­
лабки йирик мадсули булиб, бу содада кейинги давр-
ларда чиддан ва чидаётган катта дажмдаги ишларнинг
сермазмун дебочасидир.
М. Шайхзоданинг «Навоий лирикасининг баъзи бир
поэтик усуллари дадида» дамда «Устоднинг санъатхо-
насида» циклидаги мадолалари Навоий лирикасидаги
бадиий тасвир поэтикасини урганишдек мудим бир ва-
зифани адй этиш борасидаги дастлабки ижобий нати-
жалар деб айтиш мумкин.
Ойбекнинг Навоий газалиёти дадидаги иккита ма­
доласи дам шоир лирикасининг асосий модиятини очиб
беришга багишланган. Уларда Навоий разаллари шард
7
газалчилиги фонида олиб текширилади, бу газаллар-
нинг р о я в и й мазмунини ташкил этган му^им момент-
лар ^а^ида фикр юритилади.
А. Х,айитметовнинг «Навоий лирикаси» монография-/
сида улкан санъаткорнинг бой лирик мероси батафсил
та^лил цилинди. Шоир лирикасининр асосий жанрлари}
унинг гоявий-тематик асослари, асосий образлари мах}
сус бобларда изчил текширилди, Навоий лирик шеър-
ларининг шар^она лирик традицияларга муносабати
устида му^им фикрлар баён 1^илинди.
Шу муаллифнинг Навоийнинг ижодий методига ба-
ришланган монографиясида4 >$ам махсус боб лирикага
баришланган булиб, унда Навоий ижодий методининг
лирик ижодиётида намоён булиши масалаларини тад-
1^и^ этиш диктат марказида туради.
Н. М. Маллаев «Узбек адабиётида разал ва унинг
ривожида Навоийнинг роли ^а^ида» номли ма^оласи-
да Навоий разалиёти тара^иёти учун асос булган му-
хим факторлар хамда Навоий разал.^арининг бир ка-
тор му^им хусусиятлари ^а^ида муло^аза юритган.
У «Узбек адабиёти тарихи» дарслигининг «Навоий
лирикаси» бобида ^ам «Хазойинул-маоний»нинг тема­
тик доираси ва р о я в и й мотивлари, шоирнинг лирикада-
ги ма^оратини та.ушл этган.
Мазкур ишларнинг барчаси учун хос умумий хусу-
сият шундан иборатки, уларда Навоий лирикасининг
етук даври текширилган. Сунгги даврларда эса улур
шоир ижодий йулининг айрим бос^ичлари ^а^ида хам
илмий-тадци^от ишлари юзага чица бошлади. Ушбу
асар муаллифннинг «Алишер Навоийнинг илк лирика­
си» номли монографияси ана шу типдаги асар булиб,
Навоий илк шеърларининг роявий-бадиий даражасини
белгилаш ^амда бу шеърларнинг шоир ижодининг ке-
йинги бос^ичлари билан ало^асини курсатиш унинг
асосий мо^иятини ташкил этади.
А. Абдурафуровнинг буюк адиб асарларидаги сатира
ва юмор та^лилига баришланган «Навоий ижодида са­
тира» номли монографиясида шоир шеърияти, хусусан,
разал ва ^итъалари тадки^от доирасига кенг жалб
этилган.
А. Рустамовнинг «Навоийнинг бадиий мах/орати»
асарида шоир поэтикаси билан алоцадор баъзи маса-

4 X а й и т м е т о в А. Навоийнинг ижодий методи масалалари.


Тошкент, 1963, 125— 162-бетлар.

8
лалар тал^инида, «Хамса» билан бир каторда, лирик
шеърларга з^ам мурожаат ^илинган.
Ю^орида эслатилган асарларнинг баъзнларида На-
воий поэтикаси билан ало^адор баъзи масалалар, хусу-
сан, жанр поэтикасининг айрим ^ирралари у ёки бу
даражада тазутшл этилган.
Устоз Шайхзоданинг Навоий лирикасидаги бадиий
тасвир поэтикасига багишланган катта куламдаги аса-
ри эса тугалланмай ^олди. Алишер Навоий поэтикаси­
нинг асосий ^ирралари ^а^ида мунтазам тасаввур хо-
сил ^иладиган махсус асарга булган эзугиёж з^озир з^ам
кун тартибидан тушган эмас. Албатта, Навоий поэти­
касининг барча масалаларини бир асар доирасида з^ал
этиш мумкин эмас. Шунинг учун хам биз, биринчи гал-
да, жанрлар з^амда бадиий тасвир поэтикаси хусусида
муло^аза юритишни уз олдимизга ма^сад г^илиб ^уй-
дик.
Маълумки, узбек лирик поэзиясининг жанр жи^ати-
дан бойиб, мукаммал з^олга келиши бевосита Навоий
номи билан богланган. Навоий девонида биз, бир то-
мондан, узбек поэзиясида узининг маълум анъанала-
рига эга буутган лирик жанрларнинг мохият эътибори
билан янгича ривожини курсак, иккинчи томондан,
форс адабиётида узининг ^атъий ^онуниятларига эга
булган, аммо узбек адабиётида (ёки умуман туркий
адабиётда) пайдо булмаган ёки у кадар ривож топма-
ган баъзи бир жанрларнинг янги заминдаги з^аётини
кузатиш имкониятига эга буламиз.
Бинобарин, асосий лирик жанрларни, адабий канон
ва анъаналар билан муносабати ну^таи назаридан сис-
темали таз^лил этиш асосида, уларнинг ички динамика-
си ва адабий жараёндаги мав^еини белгилаш х,амда
шу асосда Навоийнинг лирик жанрларнинг тарак;киёт
тарихидаги ролини курсатиш бизнинг зиммамиздаги
асосий вазифа хисобланади.
Навбатдаги вазифа эса, лирик шеърлардаги бадиий
тасвир воситалари хамда усулларни шар^ поэтикаси­
нинг традицион ^оида ва ^онуниятлари нуктаи назари­
дан тазушл этиш асосида Навоий бадиий тасвир поэти­
каси учун хос булган етакчи тенденцияларни очиб бе-
риш, буюк шоир поэтик маз^оратининг айрим ^иррала-
рини намойиш этишдан иборат.
Биз имкониятимиз даражасида у ёки бу масалани
Навоий ижодиётининг конкрет даврлари ва унинг ижо-
дий эволюцияси билан богли^ з^олда олиб ^арашга
з^аракат ^илдик.
9
Навоийнинг поэтика со^асидаги новаторлигини
унинг девон тузиш анъанасига булган ижодий муноса-
батидано^ явдол сезиш мумкин.
Алишер Навоийнинг узи томонидан тузилган бирин-
чи девон «Бадоеул-бидоя» деб аталади. 1469 йилдан
кейин тузилган бу девон5 12 жанрга мансуб 842 та
шеърдан ташкил топган.
Алишер Навоийнинг узи тузган иккинчи девон «На-
водирун-ни^оя» деб аталади. Бу девон 1480—1487 йил-
лар орасида тузилган.
Алишер Навоий 1492—1498 йиллар орасида узи-
нинг аввалги икки девонига киритган, шунингдек, ке-
йинги даврларда яратилган ^амда турли сабабларга
кура аввалги девонларига кирмай долган барча жанр-
даги шеърларини туплаб, XV аср лирикасининг буюк
^омуси булмиш «Хазойинул-маоний» девонини тузди.
Бу девон улуг шоирнинг бутун ^аёти давомида ярат-
ган ва 16 хил лирик жанрга мансуб булган деярли
барча узбекча шеърларини уз ичига олган.
«Хазойинул-маоний» фа^ат уз мундарижаси билан-
гина эмас, балки структураси, номланиши жгцатидан
^ам узига хос хусусиятларга эга.
Алишер Навоий «Хазойинул-маоний» учун дебоча
х;ам ёзган. Бу дебоча ^ар жи^атдан пухта бир илмий
рисола булиб, Навоий лирик ижодиётининг энг му^им
жи^атларини турри тушунишга ёрдам беради. Унда
муаллиф, уз замондошларининг унинг шеърларига бул­
ган муносабати, мавжуд девонлари ва уларнинг юзага
келиш сабаблари з^амда узига хос хусусиятлари, узи-
нинг турли лирик жанрлар тараь^иётига ^ушган з^исса-
си, хуллас, бутун поэтик ижодининг мухтасар ва ёр^ин
картинасини чизади.
Навоий мазкур девон дебочасида туртала девоннинг
.номланиши масаласида шундай ёзади:
«...Аввалги девонниким, туфулият бахори рунчаси-
нинг ажиб гуллари ва сигар гулзори борчасининг
гариб чечаклари била ороста булуб эрди, «Раро-
йибус-сирар» дейилди. Иккинчи девонниким, йигит-
лик ошуфталир ва шабоб олуфталир ёзи ва даш-
тида юзланган нодир ва^оеъ била пийроста булуб
эрди, «Наводируш-шабоб» аталди. Ва учинчи де­
вонниким, васатул-^аёт майхонасида ишц била

5 X- Зарифнинг фикрича, бу девон 1471—72 йилларда тузилган


1{аранг: Фозиллар фазилатн (Туплам). Тошкент, 1969, 86—94-бет-
лар.

10
шавк паймонасидин юзланган бадеъ нишотлар
кайфиятин ёзилиб эрди, «Бадоеул-васат» от ^уюл-
ди. Ва туртинчи девонниким, умрнинг охирларида
юзланган ишк дарду ранжи фойдалариким, жон-
суз урмок ва жон топшурмоцдурким, онда сабт
булубтур, «Фавойидул-кибар» ла^аб берилди»6.
Навоийнинг мазкур сузларини, яъни девонларнинг
номланишини шартли деб кабул ь^илиш керак. Чунки у
шеърларни девонларга тацсимлаган пайтда, уларнинг
^аци^ий хронологиясини назарда тутмаган, балки хаР
бир шеърнинг ру^и, услубига купрок эътибор килган7.
Натижада ёшлик чогида ёзган купгина газалларн ке-
йинги учта девонига кириб ^олганидек, царилик чогида
ёзган газалларининг бир ^исми х;ам аввалги девонлари-
да учрайди. Шунинг учун хам, Навоий ^аётининг турли
даврларида ёзилган газаллар сони бир-биридан тафовут
килишига ^арамай, «Хазойинул-маоний» девонларидаги
газаллар сони тенг (650 тадан).
Бу манзара илк девондаги 434 та шеърнинг «Хазойи­
нул-маоний» девонларига булиниши мисолида яккол
кузга ташланади:
1. «Раройибус-сигар»да— 156.
2. «Наводируш-шабоб»да------
3. «Бадоеул"-васат»да— 132
4. «Фавойидул-кибар»да — 146
Хуллас,. «Хазойинул-маоний»да шеърларнинг девок-
ларга та^симланиши ва уларнинг номланиши шартли
булиб, символик характерга эга.
Алишер Навоийнинг узбек тилидаги лирик шеърлари
«Хазойинул-маоний»да мужассам булган. Лекин бу де-
воннинг охирги редакцияси 1498 йилга тугри келади.
Демак, Навоий хаётининг сунгги икки йили давомида
яратилган лирик шеърлар бу мажмуага кирмай долган.
Шунингдек, «Наводирун-нихоя»нинг дебочаси бор ^аци-
Кий варианта аникланганича йук (мавжуд иккита кул-
6 Раройибус-сигар, 14-бет.
7 Куп йиллар давомида «Хазойинул-маоний» девонлари хаки-
кий хронологик тартибда жойлашган ва номлаиган деб талкик
килинган. Бу номланишнинг шартли эканлиги, шеърларнинг хро-
нологиясига дахли йуклиги хацида биринчи марта М. Шайхзода
фикр билдирган. Каранг: М. Ш а й х з о д а . Навоийнинг лирик 1уах,-
рамони ха*фДа-— Улур узбек шоири. Тошкент, 1948. 134-бет.
Кейинчалик Х.амид Сулаймон тадкнкотлари натижасида «Ха­
зойинул-маоний» девонларининг номланиши, шеърларнинг такси-
мотида, хаКиКатан Хач, хронологияга амал килинмаганлиги исбот-
ланди. К,аранг: X. С у л а й м а н . Текстологическое исследование
лирики А. Навои. А Д Д . Ташкент, 1961.

11
ёзмада хам дебоча йух ва шеърлар сони турлича). Бино-
барин, Навоий девонларининг ^озиргача номаълум бул-
ган цадимий нусхаларининг топилиши шоир лирик меро-
сининг (узбек тилидаги) умумий хажми хамда асосий
даврлари ^а^идаги мавжуд маълумотларга баъзи бир
узгартишлар киритиши мумкин. Ленин «Хазойинул-
маоний» асос эътибори билан Алишер Навоий лирик
меросининг (узбек тилидаги) мукаммал мажмуаси бу-
либ ^олади.
Навоийнинг девон поэтикаси со^асидаги мавжуд
анъаналарга танцидий муносабати йигитлик давридаё^
шаклланган булиб, у узининг бу борадаги мулохазала-
рини биринчи тузган девони «Бадоеул-бидоя» дебочаси-
да очих баён ^илган.
Алишер Навоий мазкур дебочада: «Неча навъ ишким
мунда маръи булубтурур, узга давовинда курулмайдур.
Ул будурким»,—деб, уз девонига хос туртта оригинал
хусусиятни санаб курсатади8. Бу хусусиятлар девоннинг
структураси ^амда унинг мо^ияти, шеърларнинг тема-
тик-гоявий асослари хамда услуби учуй тааллу^ли.
Аввало, мавжуд девонлар 28 та махсус араб ^арфла-
ри асосида тузилган булиб, шоирлар форс ва турк тил-
лари учуй хос булган «турт ^арфга таарруз ^илмайду-
рурлар». «Бу жи^атдан ул турт хаРФ жав^аридии доги
узга ХУРУФ жав^ари силкига тортиб, разалиётни уттуз
икки харф тартиби била- мураттаб ^илинди»9.
Иккинчидан, «хар хаРФ разалиётининг аввал битил-
ган газал била узга газаллар орасида услуб хайсияти-
дин тафовут риоя цилмайдурурлар. Му^аррардурким,
Хар амрда бир ла^за ха к субхонаху ва таоло ^амдидин
ё расул алайхиссалом наътидин, ё бу икки ишга дало-
лат ^илурдек бир амрдин гофил булмоглик нок;исдур...
Бу навъ хаёл хотирга келган учуй хаР харФ разалиёти­
нинг азвалри газални ё тенгри таоло х>амди била му-
вашшах, ё расул алайхиссалом наъти била муфаттах^
ё бир мавъиза билаким, бу икки иштин бирига дол
булгай, муваззах хнлинди».
Демак, Навоий девонида хаР бир харф х.амд ёки
наът характеридаги газаллар билан бошланади ва бу
8 X аранг: Фавойидул-кибар, 768—769-бетлар.
9 Устод С. Айний таъкидлашича, Навоий ч, ж, г х аРФлаРига
хам шеърлар битган ва У (лом алиф)ни махсус мураккаб хаРФ
сифатида олиб, уни «ёй»дан олдин жойлаштирган, унга х ам бир
нечта шеър битган. Навоий замондошларидан фацат Жомийгина
бу хаРФга бир нечта шеър багишлаган. X аранг: С. А й н;й. Кулли-
ёт. Ч,илди II. Китоби якум. Душанбе, 1963, сах. 360—361.

12
дол девон таркибидаги дар бир гурух газалларга узига
хос мустадиллик рудини багишлайди.
Навоий девонига хос учинчи хусусият бевосита унинг
тематик доираси ва р о я в и й асослари билан алодадор.
«...Бу девонда дамд ва наът ва мавъизадин боннца дар
шурангез газалдинким, истимои мадвашларга мужиби
саркашлик ва гамкашларга мужиби мушаввашлид бул-
рай, бирор-иккирор насидаторо ва мавъизатосо байт ир-
тикоб дилинди...». Бу ерда гаи девондаги шеърларнинг
тематик-роявий жидатдан кенглиги, фалсафий, дидак­
тик ва ижтимоий жидатнинг кучли эканлиги устида
бормодда.
Шоир таъкидларининг туртинчиси эса бевосита га-
залга тааллудли булиб, унинг газалчилик традициясига
булган тандидий дарашлари дамда новаторлигини
анидлашга имкон беради (биз жанрлар муносабати би­
лан бу дадда махсус тухталамиз).
Навоийнинг мазкур мулодазалари унинг биринчи де-
вони «Бадоеул-бидоя» муносабати билан баён дилинган.
«Хазойинул-маоний» эса ундан дарийб уттиз йилча ке-
йин тузилган. Бинобарин, Навоий лирик меросининг му-
каммал мажмуаси дисобланган бу асарда унинг девон
поэтикаси борасидаги барча режалари тулид ифода-
сини топтан булиши, шубдасиз. Шунинг учун дам биз
бу йирма девонда Навоийнинг олдинги девонларида
булмаган бир датор хусусиятларни курамиз. Жумладан,
«Хазойинул-маоний»да барча дарфларнинг бошланиш
дисмига махсус сарлавдалар дуйилган. Шунингдек,
дитъалар дам уларнинг модиятини яхширод идрок этиш
учун ёрдам берадиган, санъаткорона ёзилган махсус
сарлавдалар билан таъминланган.
Бу девон поэтикаси учун хос фазилатлардан яна
бири унинг бутун структураси датъий симмметрия дону-
ни асосига дурилганлигидадир: девоннинг асосини таш-
кил этган разаллар ((2600 та) туртала девонга бир хил-
да (650 тадан) тадсимланган; дар бир дофия ёки
радифга барча девонларда шеър берилган (иложи бо-
рича тенг миддорда ва бир хил уринда). Шунингдек,
радиф сифатида келган сузлар (хусусан, арабча сузлар)
бир узакка мансуб булса, уларнинг грамматик жидат-
дан ясалган тартиби дам назарда тутилган (масалан:
тахсис — махсус).
Хуллас, девон тузиш тарихида узига хос додиса ди­
собланган «Хазойинул-маоний» Навоий лирик мероси­
нинг дадидий кузгусигина эмас, балки узбек классик

13
шеъриятининг барча фазилатларини узида мужассам
этган поэтик энциклопедия булиб колди.
* * ^
Биз уз тадцицотимиз учуй «Хазойинул-маоний»нинг
академик нашрини асос цилиб олдик. Ленин зарур урин-
ларда Навоий илк девонининг Ленинград нусхасига
(564 инвентарь номерли) ^амда «Бадоеул-бидоя», «На-
водирун-ни^оя» девонларининг ^улёзма нусхаларига
хам мурожаат килинди. Нашрда йул куйилган имло
хатолари (сузларнинг нотугри уцилиши хамда хато бо-
силиши холлари) имкон борича, тузатиб берилди.
I боб
АЛИШЕР НАВОИЙ ВА ЛИР ИК Ж АНРЛАР ПОЭТИКАСИ

Жанрлар бадиий тафаккурнинг конкрет намоён бу-


лиш шаклларидан иборат булиб, уларда адабиёт тарад-
диёт'ининг асосий донуниятлари узининг бевосита ифо-
дасини топади. Хфр ,бир жанрнинг пайдо булиши,
ривожланиши ва нидоят таназзули тарихий-адабий му-
дит билан датъий боглид булганидек, дар бир адабий
жараёнга хос мудим тенденциялар дам уз ифодасини
конкрет жанрлар шаклидагина топа олади. Жанрларда
ягона процесснинг турли элементлари узига хос шакл-
да намоён булади.
Хар бир жанр узининг тарихий тараккиёти натижа-
сид'а шаклланган конуниятларига эга булиб, узига хос
поэтик структураси билан ажралиб туради.
Аввало, дар бир жанрнинг (унинг доирасига кирган
асарлар данчалик ранг-баранг булмасин) уз тасвир
объекта — уз «материали» булиб, у хар бир жанрнинг
ички имкониятлари билан чамбарчас богланган. Разал-
даги мазмунни, мадеадни рубоий шаклида ифодалаб
булмаганидек, дасиданинг мазмунини дитъа ёки бошда
бирор жанр доирасида тасаввур килиш хам дийин.
Иккинчидан, ижодкорнинг дунёдараши, ижтимоий
позицияси дар бир жанрда жанр конуниятлари билан
боглид долда, унинг имкониятлари даражасида уз ифо­
дасини топади. Учинчидан, ижодкорнинг шахеи, унинг
уз образи дар бир жанрда жанрнинг датъий донунлари
доирасида намоён булади.
Узбек классик лирикасида индивидуаллаштириш
аломатлари дар бир конкрет асарда эмас, балки, асо-
сан, жанрлар доирасида куринади. Масалан, газал, да-
сида, содийнома, мухаммасларда муаллиф образи,
унинг номи курсатилгани долда, маълум даражада
конкретрод куринади. Рубоий ва дитъада эса у умум-
лашган характерга эга.
Туртинчидан, дар бир жанр унинг узи учун характер-
ли булган тасвир принциплари ва шунга мос тасвир

15
воситаларига эга (масалан, разал, ^асида, ^итъани
эсланг).
Хар бир ижодкор услубига хос индивидуал жи^атлар
^ам ^ар бир жанрнинг ^атъий талаблари — поэтик ка­
нон билан борлид ^олда юзага чидади.
Хуллас, )$ар бир жанр учун во^еа ва инсон кечинма-
ларининг муайян томонларини узига хос йусинда ифо-
далаш мансуб. Шу жи^атдан, жанрлар мавжуд. адабий
норманинг, бадиий мезон (канон) нинг бевосита ифода-
чиси ^амдир. Лекин, юзаки цараганда, узгармас ва
стабилдек куринган жанрнинг уз ичида ^ам бадиий
тафаккурга хос характерли з^олат— уз-узини инкор во-
ситасида традицион тасаввурлар доирасидан чидишга
интилиш — ички эволюция давом этади ва узок жараён
тарзидаги ана шу миддор узгариши маълум бир шарт-
шароитлар таъсирида сифат узгаришига утиши мумкин.
Жанр — бу тарихий-конкрет категория. «Лекин му­
айян давр адабиёти структурасида жанрларнинг роли
данчалик му^им булмасин, уларнинг шаклланиши ва
узгариши ^аммава^т у ёки бу даражада индивидуал
услубларнинг тараддиёти билан алодадор... Ало^ида
суз санъаткорларининг ^аракат ва интилишларисиз,
умуман, адабиётнинг жонланиши мумкин булмагани-
дек, жанрларнинг янги белгилари пайдо булиши кам
мумкин эмас»1.
Дарво^е, узбек поэзияси тарихида лирик жанрлар
ривожининг янги ва юдори боскичга кутарилиши бево­
сита Навоий ижодиёти билан богли^.
Навоий ижодий фаолияти санъат ва адабиёт со^а-
сида узига хос анъана ва цоида-конунлар (канон)
дукмронлик цилган Урта аср шароитига турри келди.
«Урта аср санъати учун эса, хусусан, канонийликка12
мойиллик, яъни санъатнинг узи ва шунингдек, ижодий
процессга хос принциплар, цоида ва усулларнинг шарт-
ли ва айни замонда, бар^арор системасини яратишга
интилиш тенденцияси характерли. Урта аср маданияти-
нинг барча энг олий намуналарида канон мавжуд»3.
Бу ^одиса Урта аср маданиятининг му^им тармоги
булмиш бадиий адабиёт, жумладан, Навоий даври ада-

1 Х р а п ч е н к о М. Б. Художественное творчество. Действи­


тельность, человек. М„ 1976, с. 349.
2 «Канон» терминининг мохиятини бера оладиган бирор суз
топа олмадик. Бинобарин, халкаро терминнинг узини са^лаш, ис-
теъмолга киритиш тарафдоримиз.
! Ф и л ь ш т и н с к и й И. М. Арабская литература в средние
века. М., 1977, с. 9— 10.

16
биёти учун уам тааллуули. Чунки «Урта асрларда уар
бир халуда узининг бадиий улчовлари (нормативлари)
шаклланган»4.
Навоий уз ижодий фаолиятини бошлаган пайтда уз­
бек адабиётида лириканинг газал, уасида, маснавий,
туюу, фард каби жанрларида муайян анъаналар шакл-
ланиб етган ва ана шу традидиялар канон даражасига
кутарилгап эди. К>итъа (мустауил уолда), рубоий каби
жанрлар эса шаклланиш босуичида булган.
Кейинги пайтда Х^индистондан топилиб, нашр этил-
ган Х>офиз Хоразмий (XV асрнинг I ярми) девонида
мухаммас, мустазод, таркиббанд, таржибанд, уитъа,
рубоий каби жанр намуналари уам булса-да, бизнинг
фикримизча, Навоий бу шоир меросидан бехабар бул­
ган.
Навоий уз олдига узбек поэзиясини жанрлар жиуа-
тидан мукаммал бир уолга келтиришни маусад уилиб
ууйган экан, у аввало, туркий тилдаги адабиётнинг
мавжуд тажрибаларига, уолаверса, форс-тожик поэзия-
сининг бой традицияларига суяниб иш курди. Лекин
бой адабий анъаналар, юксак поэзия намуналари На­
воий учун факат идеал бир модел эмас, балки ижодий
мусобака ва мунозара объекта булган.
Шунинг учун уам Навоийнинг жанрлар борасидаги
ижодий изланишлари натижаси унинг форс-тожик ва
туркий шеъриятда мавжуд адабий канонга ёхуд
бадиий анъаналарга (агар канон даражасига кутарил-
маган булса) уандай муносабатда булишига боглиу эди.
Навоийнинг жанрнинг баруарор уонуниятларига му-
носабатини аниулашда, шоир асарлари билан бир уа-
торда, унинг уз изоулари уам мууим ауамиятга эга.
Агар шоирнинг изоулари унинг у ёки бу масалага уа-
раши, ижодий ниятини англатса, асарларининг узи ана
шу ниятнинг, назарий концепциянинг реал татбиуи уай
даражада амалга ошганлигини очиу намойиш этади.
Навоийнинг «Бадоеул-бидоя» дебочасидаги туртта
изоуидан иккитаси бевосита жанр характерига дахлдор.
У ёзади: «Яна бир буким, гуё баъзи эл ашъор таусили-
дин ва давовин такмилидин гараз мажозий уусн тавси-
фи ва маусуди зоуирий хатту хол таърифидан узга
нима англамайдурлар. Девон топилгайким, анда маъри-
фатомиз бир газал топилмагайким, анда мавъизатангез
бир байт булмагай. Мундоу девон битилса, худ асру
беууда захмат ва зоеъ машаууат тортилгон булгай. Ул

4 Уша асар, 10-бет.

2—130 17
жихаттин бу девонда ^амд ва наът ва мавъизадин бош-
ца ^ар шурангез газалдинким, истимои мах;вашларга
мужиби саркашлик ва рамкашларга мужиби мушав-
вашли^ булрай, бирор-иккирор наси^аторо ва мавъиза-
тосо байт иртикоб ^илиндиким, аларнинг ламъаи рух-
сори иффат бур^аъидин куп ташцари ломеъ булмарай,
то буларнинг вужуди хирмани ул бар^ э^ро^идин бил-
кул зоеъ булмарай, йур^ким, бу разаллар ризолалари
жилвагарлик соз, балки пардадарлик ороз ^илсалар, бу
байтлар наси^атсоз воизалари ва мавъизапардоз носи^-
лари монеъ булгайлар...»5.
Маълум буладики, Навоийнинг жанр анъаналарига
тан^идий муносабати, биринчи навбатда, уларнинг те-
матикаси, туб мо^ияти билан ало^адор. Унлаб жанр-
лардан тузилган бутун бошлиц девоннинг, асосан, иш-
1^ий мавзуга баришланиши, нав^ирон шоирни мутлако
^аноатлантирмаган. Шунинг учун .^ам у, биринчи нав­
батда, девоннинг роявий-тематик асосларини кенгайти-
ришга жиддий а^амият берган.
Навоий мазкур дебочада бевосита газал поэтикаси
хацида тухталиб, бу борадаги танкидий мулох;азасини
шундай баён цилади: «Яна буким, сойир давовинда
расмий газал услубидинким, шойиъ турур, тажовуз
1^илиб, махсус навъларда суз арусининг жилвасига на-
мойиш ва жамолига оройиш бермайдурурлар. Ва агар
а^ёнан матлае махсус навъда во^иъ булса, ^амул мат-
лаъ услуби билан итмом хилъатин ва анжом кисватан
кийдурмайдурурлар, балки тугагунча агар бир байт
мазмуни висол ба^орида гулоройли^ 1^илса, яна бири
фирок; хазонида хорнамойли^ килибдурур. Бу сурат
доги муносабатдин йироц ва мулояматдин ^иро^ курун-
ди. Ул жи^атдин саъй ^илиндиким, ^ар мазмунда мат­
лае во^еъ булса, аксар андо^ булгайким, ма^таъгача
сурат хайсиятидин мувофи^ ва маъни жонибидин муто-
бик тушгай»6.
Демак, Навоий ну^таи назарича, ^ар бир газал (уму-
ман, ^ар р^андай шеър ^ам) мазмунан тугал ва яхлит
булиб, унинг структураси ^ам ^атъий манти^ асосида
изчил ^урилган булиши керак. Навоийнинг бу мулоха-
заси, шуб^асиз, унинг гузаллик ва гармония бораси-
даги эстетик принциплари билан бевосита богли^ Шуни
таъкидлаш керакки, Навоийнинг мазкур муло^азаси
Аристотелнинг фабуланинг органик яхлитлиги .^а^идагл

5 Фавойидул-кибар, 769-бет.
6 Фавойидул-кибар, 769—770-бетлар.

18
ну^таи назарини эслатади. Аристотель органик яхлит-
ликни гузалликнинг му^им белгиси ^исоблайди. Унинг-
ча, во^еанинг та^лиди булмиш фабула «яхлит бир
во^еанинг (действие) ифодаси булиши керак ва во^еа
булаклари (^исмлари) шундай тузилиши керакки, би-
рор булакни алмаштирган ёки олиб цуйган та^дирда,
яхлит бутун узгарсин ва ^аракатга келсин. Зотан, бору
йукушги сезилмайдиган булак бутуннинг органик ^исми
эмас»7.
Навоийнинг мазкур муло^азалари у лирик жанр-
ларнинг мо^ияти, поэтикаси борасидаги мавжуд цоида
ва апъаналардан ь;аноат ^осил ^илмаганлиги, шу со^ада
канон даражасига етиб долган традицияларга нисбатан
танцидий ёндашганлигидан далолат цилади.
Анъана ва махорат
Навоий уз ижодини бошлаган даврда узбек газалчи-
лиги анча бой тажриба ва узига хос анъаналарга эга
эдн. Бинобарин, бир ^атор лирик жанрларнинг узбек
адабиётига кириб келиши бевосита Навоий номи билан
богли^ булса, баъзиларининг кенг куламдаги ривожи
унинг ижодий фаолияти билан изо^ланади.
Лекйн узбек адабиёти учун «янги» булган бир ^атор
жанрлар форсий адабпётда мавжуд булиб, узининг
катънй канонига эга булган. Шунинг учун хам Навоий
девонндаги бундай жанр намуналарига ба^о берганда
биз форсий тилдаги жанр канонлари ну^таи назаридан
мулохаза юритишимизга турри келади. Боинга бир ^а-
тор жанрлар борасида эса туркий поэзиядаги анъаналар
ва уларга муносабат масаласи шоир ма.^оратининг узига
хос ^ирраларини очиб беришнинг асосий воситаси ^и-
собланади Айрим жанрлар поэтикасига хос му^им ху-
сусияглар тахлили асосида ана шу масалага маълум
даражада ани^лик киритиш мумкин.
Маълумки, XV аср ва ундан кейинги даврлар узбек
лирик шоирлари ижодида булганидек, ун олтита жанр-
дан ташкил топган Навоий лирикаси доирасида газал
етакчи урин тутади8. Навоий газаллари фа^ат сон жи-
^атидан эмас, балки гоявий-бадиий салмоги жи^атидан
^ам урта аср газалчилигининг юксак намуналаридан
булиб колди.

' А р и с т о т е л ь . Об искусстве поэзии. М., ] 957. с. 66.


8 «Хазойинул-маоний»даги 16 жанрга мансуб 3120 та шеър
нииг 2600 таен газаллардан иборат.

19
Узбек адабиётидаги мавжуд разал на!муналари XIV
асрнинг бошларига мансуб.
Рабрузийнинг «Кргссаи Рабрузий» асари таркибидаги
«Ба^ориёт» шеъри тавсифий характердаги разалнинг
типик намунаси з^исобланади. Бундан тапщари, шу асар
таркибида яна 4 та 7 байтли, 1 та 10 байтли ва 1 та
14 байтли разал шаклидаги шеърлар мавжуд9. Улар-
нинг аксарияти сюжетли булиб, айримларида ^асида
характера кузга ташланади.
Хоразмийнинг «Муз^аббатнома»си таркибида з$ам уз-
бекча ва форсий бешта разал мавжуд.
Уша асрнинг иккинчи ярмида эса узбек разалчилиги
доираси яна з^ам кенгайганлигини курамиз (Сайфи Са-
ройи ва унинг замондошлари разаллари).
XV асрнинг бошларига келиб, Лутфий, Атойи, Сак-
кокий ва Гадойиларнинг куплаб разаллари узбек тили-
даги разалнинг етук намунаси сифатида кенг шуз^рат
^озонди. Кейинги пайтларда топилган Х,офиз Хоразмий
девони узбек разалчилиги борасида анча самарали
ижод ^илинганлигидан далолат беради.
Шуни таъкидлаш керакки, узбек тилидаги разал на-
муналари XIV аср бошидаги ёдгорликларда учрар экан,
бу узбек разалнавислиги ана шу даврдан бошланган
деб хулоса чи^ариш учун асос булмайди. Чунки X—
XIII асрга мансуб купгина асарлар бизнинг давримизга
^адар етиб келмаган ёки з^озирча топилган эмас. Бунинг
устига XIV аср разалларининг бадиий савияси з^ам уз­
бек разалнавислигида анча бой тажриба тупланганли-
гидан гувоз^лик беради.
XV аср бошларида эса узбек разали узининг муайян
услуби, тематикаси ва бой тасвири воситаларига эга
булган етакчи жанр сифатида машз^ур б^лди. Х^атто
купгина узбек шоирлари уз девонларини з^ам тузганлар
(Лутфий, Атойи, Саккокий, Гадойи, Х>офиз Хоразмий
каби).
Алишер Навоий уз она тилида разаллар яратишга
киришар экан, бу соз^ада вужудга келган бир неча аср-
ли бой тажрибаларга суянди. Шунинг учун з^ам у узига
р^адар узбек тилида ижод р^илган адабиёт намояндала-
рини эз^тиром билан тилга олади, айни замонда улар
ижодига талабчанлик билан ёндашиб, холисона баз^о
беради; уларнинг ^збек тили ва миллий адабиётни ри-

9 Ленинград, Шарцшунослик институтининг Ленинград булими.


Инв. № С—45, 43 6, 74 а, 80 6, 153 6, 154 6 вараклар.

20
вожлантиришда уйнаган роли ва мав^еини белгилашга
^аракат цилади10*.
Алишер Навоийнинг буюк хизмати шундаки, у узбек
лирикасини, жумладан вазал жанрини юдори боскичга,
юксак даражага кутариш учуй кураш жараёнида фа^ат
миллий анъаналар билангина ^аноатланиб ^олмай, куп
асрлик тажрибага эга булган форс вазалчилигининг
катта юту^ларини з^ам хунт билан урганиб, унинг илвор
традицияларини узбек шеърияти тара^^иётига хизмат
Хилдирди.
Навоий вазалиётининв юзага келишида ака шундай
анъаналарнинв маълум роль уйнаганлиги шуб.^асиз, ал-
батта11. Лекин унинв кейинви тараедиёти новатор шоир-
нинг юксак ма^орати ва узива хос эстетик принциплари
билан бевосита бовланван.
XV асрнинв иккинчи ярмидави маданий мухит ва ада-
бий жараённинг юксак махсули хисобланган Навоий
вазалиёти мавжуд анъаналарва актив муносабатда бул-
ван оривинал да^о {^удратининв ёрхин тимсоли була
олади. Шоир вазалиёти поэтикасива хос энв му^им жи-
хатлар тазушли асосида ана шу хулосани маълум да-
ражада конкретлаштириш мумкин.
Навоийнинг «Бадоеул-бидоя» дебочасида девон ту-
зиш традициялари з^а^ида билдирган тан^идий мулоз^а-
залари унинг вазал соз^асидаги новаторлигининг асосий
Хирраларини туври белгилашда мухим роль ;уйнайди.
Мавжуд шеърий девонлар мохиятан, асосан, нищий ке-
чинмалар тасвири з^амда маъшуха з^уснининг тавсифи-
дан иборат. Уларда маърифатомиз ва мавъизатангиз
шеърлар учрамайди. Шунинг учун хам, унинг узи томо-
нидан тузилган биринчи девонига «бирор-иккирор наси-
Хаторо ва мавъизатосо байт иртикоб хилинди». Бу фикр
девон структураси, барча жанрлар, жумладан, вазал
моз^ияти учун хам тааллухли (чунки вазал девонда
етакчи урин тутади). Лекин «насиз^аторо ва мавъизато-
10 К^аранг: И с х о д о в ё . Алишер Навоийнинг илк лирикаси.
Тошкент, 1965, 9—56-бетлар.
м Умуман газал, шунингдек, узбек газали тарихи масаласига
дойр фикрлар билан танишмод учун мурожаат дилинсин: М и р з а-
е в А. М. Рудаки и развитие газели в X—XV вв. Сталинабад,
1958; X а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси. Тошкент, 1960; Мак­
суд Ш а й х з о д а . Разал мулкининг султони. Асарлар. IV том.
Тошкент, 1972, 356—368-бетлар; И с х о д о в ё . Алишер Навоий­
нинг илк лирикаси. Тошкент, 1965; Н о с и р о в О. Узбек адабиёти-
да газал. Тошкент, 1972; О р з и б е к о в Р. Узбек лирик поэзия-
сида газал ва мусаммат. Тошкент, 1976, 6—68-бетлар; Узбек ада-
биёти тарихи. II том. Тошкент, 1977.

21
со» атамасини тор маънода оддий дидактика деб тушун-
маслик керак. Шоирнинг «насицат» ва цикматлари анча
кенг маънода булиб, улар уз доирасига оддий гадодан
тортиб олий цукмдорга цадар булган турли табака
учуй дахлдор мулоцазаларни камраб олган. Шу маъно­
да Навоийнинг «цикмат ва мавъизалар»и цатор фалса-
фий-дидактик, ижтимоий-сиёсий масалалардан иборат.
Бинобарин, Навоий газалиёти, биринчи навбатда, уз
тематикасининг ницоятда кенг цамровлилиги ва гоявий
оламининг бойлиги билан характерланади12.
Узбек газалида биринчи марта, ишций тематикадан
ташцари, фалсафнй дидактик ва социал проблемалар
цам мухим мавцени эгаллайди, лирик цацрамон эса фа-
цат ошиц сифатида эмас, балки фалсафий, социал циё-
фага эга булган мукаммал тип сифатида намоён булади.
Навоий газалиётида жуда куп масалалар тилга олин-
ган булса хам, уларни тематик жицатдан, шартли ра-
вишда, шундай тавсиф этиш мумкин: ишций, фалсафий,
дидактик ва ижтимоий-сиёсий. Лекин шу уринда айрим
масалаларга изоц бериш зарур: ишций деганда биз
фалсафий буёцдан цоли булган ва конкрет цаётий тас-
вир руцидаги газалларни назарда тутамиз. Тасаввуф
руцидаги ишкий шеърлар эса фалсафий шеърлар доира­
сига киради. Одатда, табиат тасвирига багишланган
газаллар алоцида гуруцланади. Лекин цациций ижодкор
учун пейзаж тасвири моциятсиз уз-узича бир цодиса
эмас, балки у фалсафий, дидактик ёки ижтимоий руцда-
ги бирор гоя, мацсадни ифода этиш учун узига хос во-
сита ролини уйнайди. Пейзаж шоир тасаввурида муайян
ассоциация хосил цилиши ёки бирор фикрнинг юзага
келишида туртки булиши билан маълум бир ижтимоий,
поэтик моцият кас'б этади (Навоийнинг «Тонг сахоби
уйгатур уйкулуг элни су(в) била, кимсабуций вацти
булди фавту сен уйцу била» матлали газалини эсланг).
Шунинг учун хам у ишций (кенг маънода), фалсафий,
дидактик ёки ижтимоий гурухга мансуб булиши мум­
кин. Умуман, пейзаж характеридаги газалларни шартли
равишда алохида гуруцга ажратиш мумкин. Сатирик
газаллар эса ижтимоий характердаги газаллар гурухига
мансуб.
Устод Шайхзода Навоийнинг лирик кацрамони цаци-
да шундай ёзган эди: «Раройибус-сигар»да хам лирик
цахрамон Навоийнинг узидир. Бу — мураккаб бир за-
12 Навоий газалларининг тулиц тематик тавсифи биринчи мар
та А. Узйитяетовнинг «Навоий лирикаси»да берилган (нищий, та-
саввуфий, май, сатирик, фалсафий, ватанпарварлик ва пейзаж).

22
монда яшаган, тушунувчи, уйловчи, дассос ва олижаноб
бир шахсиинг бой, серо^анг, ранг-баранг, сермазмун,
соф маънавий, ботиний дунёсини узида гавдалантирган
бир ка^рамондир. Бу сезгучи, дунё, жамият ва хал^ни
уйловчи бир инсондир. Унинг асосий фожиаси олижаноб
шоир билан ь^упол ва ноинсоф одатлар, ^оидалар, ту-
шунчалар уртасидаги ^арама-^аршиликдан келиб
чи^ади13.
Бу таъриф гарчи «Раройибус-сигар» девони асосида
берилган булса ^ам, умуман Навоий разалиёти марка-
зида турган лирик цазфамон ^иёфаси учун хос ; энг
мухим жи^атларни ^амраб олган.
Агар Навоий салафлари разалларида лирик ^а^ра-
мониинг муносабати «мен ва маъшу^а (ёки ёр)» тар-
зида щшилган булса, Навоийда унинг муносабат объек­
та пндоятда кенг: мен ва ёр («ёр»нинг маъноси ,^ам
кенг), мен ва фалак, мен ва даврон, замон, мен ва за­
мой а^ли. Замон а^ли эса кенг тушунча булиб, гадодан
шохгача, фосикдан доно мутафаккиргача булган барча
табацани ^амраб олади. Ана шундай муносабат асоси­
да лирик ка^рамон характерига хос бой ^ирралар на-
моён булади ва у куз олдимизда традицион ошицсифа-
тида эмас, балки юксак эъти^одли вафодор оши^ ва
дуст, зукко файласуф ва мураббий, теран муло^азали
арбоб ва сиёсатдон тарзида намоён булади. Энг му^и-
ми, у парда ортида туриб муло^аза юритувчи мав^ум
шахе эмас, балки конкрет му^ит ва замон билан бево-
сита богланган ёркин образ ^иёфасига эра. Зотан, На­
воий газалининг мохршти унда гуманист санъаткорнинг
абстракт масалаларга дойр пардали мулохазалари эмас,
балки унинг реал у,аётга .^амда уз замонасига нисбатан
реал фикр ва туйруларининг ха к кон ий ифода топганли-
гндадир, Шу жи^атдан лирик ца^рамоннинг хаётга ва
замонга муносабатини аницлаш шоир ижодиётининг
асосий мохршти ^а^ида муайян хулосага келиш учун
имкон беради. Чунки реал >;аётга муносабат ижодкор-
нинг борли^ ^а^идаги фалсафий концепциясига богли^
булса, даврга, замонга муносабат унинг ижтимоий по-
зицияси ва ^арашлари билан бевосита ало^адор.
Навоийнинг ^аётга ва замонга муносабати разаллар-
да, уларнинг тематик йуналиши ва услуби билан боглик;
холда, турлича аспектда намоён булади. Баъзи шеър-
ларда шоирнинг позицияси очи^, турридан-турри курин-
са, айримларида бирор мавзу билан ало^адор — билво-
13 Максуд Ш а й х з о д а . Асарлар. 4-том, 161-бет.
сита юзага чицади. Шунингдек, баъзи бир газалдарда,
мавзу эътибори билан, шоирнинг фалсафий концепция-
си ёки ижтимоий позицияси биринчи планда куринса-да,
ана шу масалаларнинг иккинчи томони хам у ёки бу
даражада (гарчи иккинчи планда булса ^ам) тажассум
этиши мумкин.
Навоий разалиётида ишц мавзуси етакчи урин тутиб»
лирик ца.'фамон дастлаб ошиц циёфасида намоён була-
ди, лекин ишц мавзуси чуцур фалсафий ва ижтимоий
мо^ияти билан характерланади. Шунинг учун >$ам унда
шоирнинг ^аёт ^ацидаги оптимистик концепцияси ва
ижтимоий позицияси турли аспектда намоён булади.
Навоийгача булган я^ин ва Урта Шарц поэзиясида
етакчи урин тутган бу мавзуга Навоий уз ижодиётйпинг
барча босцичларида, деярли барча лирик жанрларда
мурожаат цилган. Шу жи^атдан шоирнинг куйидаги
эътирофини муболага деб айтиш ^ийин:
Эй Навоий, ишк атворини хифз айлай деган
Барча ишни тарк этиб, килсун бизинг девонни ^ифз14.

Характерли жирата шундаки, Навоий узининг ижти-


моий-фалсафий характердаги фикр ва хулосаларининг
айрим томонларини билвосита, яъни ишц темасидаги
шеърлар таркибида, ана шу масалага бирор жи^атдан
боглангаи холда изхор этган.
Навоийнинг ишк масаласидаги царашлари унинг
умумий дунёцараши, фалсафий-ижтимоий концепцияси
билан чамбарчас богли^ булганлиги туфайли, бу мав-
зунинг Таллинн масаласини ^ам Навоийнинг тасаввуф
фалсафасида тутган узига хос йули билан боглиц ^ол-
Да изо^лаш мумкин15.
Навоийнинг фалсафий позицияси гуманистик харак-
терга эга булиб, у проф. Е. Э. Бертельс тугри таъкид-
лаганидек, ана шу фалсафанинг этик жи^атига асосий
эътиборни царатган. Шу жи^атдан шоирнинг бу маса­
лага дойр махсус цайдлари (ало^ида газал ёки дитъа-
да) ни^оятда характерли.
Тасаввуф эмас зухду, тацвию тоат,
Ки анда риё йул топар бетаваккуф...16

14 Бадоеул-васат, 283-бет. Бундан буён «БВ» тарзида берилади.


15 Биз бу масалани конкрет масала муносабати билакгина эс-
латиб утаыиз. Шоирнинг фалсафий, ижтимоий карашлари ^ацида
тулиц маълумот олиш учун царанг: 3 о х и д о в В. И. Улуг шоир
ижодининг далби. 'Гошкент, 1970.
16 Фавойидул-кибар, 311-бет. Бундан буён «ФК» тарзида бери­
лади.

4
Эй жамолинг жилваси миръоти инсу жон аро,
Лек улуб ул жилва комил мазхари инсон аро (БВ, 4).

/Н авоийнинг бутун истеъдоди ана шу «мазхари ко­


мил»— инсонни улуглашга, унинг гузаллик оламини
курсатишга, эзгу фикр-туйруларини мад^ этишга барииъ
ланган. Навоий тасаввуф фалсафаси билан боглик; буУ-
ган турли масалалар ва тушунчаларни талцин этиш,
уларга амал ^илиш борасида ^ам илрор з^аётий пози-
цияда турган. У бир цатор фалсафий маф^умларни соф
назарий планда Таллин этиб, инсон маънавий камоло-
тининг му^им шартларидан деб ^исоблайди ва бу ^олат
кишининг амалий фаолияти учун, жамият ривожи учун
ров булмаслиги лозим, деган рояни ^атъий тарриб этади.
Навоийнинг ипщ масаласидаги концепциясининг асо-
сий мо^ияти шундан иборатки, бир р^атор мистик шоир-
ларда булганидек, мажозий ишц (инсонга, борли^а
булган реал севги) ^ациций нищ (вужуди мутлавда —
^аеда булган му^аббат)дан ало^ида олиниб, унга к;а-
рама-царши ^уйилмайди. Балки мажозий ипщ ишци
Хакщийнинг бир куриниши ёки ^а^иций иш^ йулидаги
узига хос босцич17 сифатида ба^оланади. Ру^ан пок,
маънавий комил инсон учун мажознинг узи айни ^аци-
Катдир. Му.^ими шундаки, Навоийнинг узи, масаланинг
му^имлигини хис этгани учун булса керак, уз позиция-
сини бир нечта цитъа ва разалларда махсус изо^лайди..
Масалан:
Гар Навоий йигласа, ишдинг мажозийдур дема,
Ким назар пок айлагач, айни х аНИ1^атДУР маж оз18. I
Китъа:
Курмаса ХУСНИ мажозий ичра ж уз х аК сунъини
Ошицеким, булса ниц атвори ичра покбоз.
Зо^идо, бу иищдин манъ айлама ошицниким,
Гар сен идрок айласанг, айни ха^ицатдур мажоз (ФК, 256).

Демак, Навоийнинг иш^нинг мох;ияти масаласидаги


караши нихоятда бар^арор булиб, пок инсоний му^аб-
батни мадх этишга царатилган.
Характерли жирата шундаки, нищий шеърлар ораси-
да хаётий мущаббат ва кечинмалар тасвири асосий $грин
тутганлигини шоирнинг узи ^ам сезган ва бир цитъаси-

17 Навоий «Хамсатул-мутахаййирин»да «Ал-мажозу цантарат


ул-хахихат» (мажоз х а*^икатнинг куприги) деган мапцур арабча
иборани хам келтирган.
18 Наводируш-шабоб, 204-бет. Бундан буён «НШ» тарзида бе-
рилади.

25
да узига наси^ат ^илгандек булиб, шу масалага щйо-
ра ^илган:
Эй Навоий, куп мажозий ишц ила машъуфсен,
Уткил андин доги ён ишци ^а^и^ий сори бот... (ФК^' 737).
Умуман олганда, Навоийнинг иш^ий лирикаси том
маънода инсоний гузаллик, пок туйрулар мадхидан ибо-
рат булиб, шу ру^ ва услубдаги шеърлар девоннинг
асосини ташкил этади.
Навоий лирикаси таркибида ишцнинг характеригина
эмас, балки унинг му^им ^онуниятлари, ижтимоий ^аёт-
да ^амда шахснинг ^амолоти жараёнида тутган урни ма-
салаларига дойр назарий муло^азалар баёнига багиш-
ланган байтлар ^ам анчагина учрайди. Ипщ борасида
баён ^илинган фикрларни куплаб келтириш мумкнн.
Ленин Алишер Навоийнинг «Ма^бубул-^улуб»да баён
цилган цуйидаги таърифи («Ишц зикрида»)ни инсон
цалбининг ажойиб муъжизаси булмиш ана шу буюк
туйру ^а^идаги мукаммал ба^о деб айтиш мумкин:
Иш^ ахтаредур— дурахшанда, башарият кузи
нур ва сафоси андин
ва
гавх,аредур — рахшанда, инсоният тожининг
зеб ва ба>;оси андин;
Ме^редур — толеъ, ма^зун хотирлар хористони
андин гулшан
ва
бадредур — ломеъ, тийра кунгуллар
шабистони андин равшан;
Бах,редур — васеъ, х.ар игрими юз ацлу
?;уш кемасин чумуррон
ва
тогедур — раферь, ^ар тири минг зу^д ва
таь^во бошини учургон;
Шуълаедур — сузанда, хошоки куп
жопу кунгул булгон
ва
бар^едур — фурузанда, куп жону кунгул
ашиъасида кул булгон;
Ажда^оедур — хунхор, оламни дами била
тортмо!\ анга ком,
26
лодшо^едур — каадор, коми к а Р дам олам
а^лига цатли ом
ва
К а р неча зулм ^ и л р о н сойи анга усонмок йук ва
хар неча ^он ^ и л р о н сойи анга к°нмок йук-
Сои^аедур — а^лу дин хирманин куйдургучи ва
сарсаредур— аларнинг кулин кукка совурручи19.
Ана шу мукаммал таърифга бирор нарса к^шиш ки_
йин. Ленин Навоий газалларидаги поэтик образлар му-
носабати билан бир масалани ало^ида таъкидлашга
тугри келади. Чунки мазкур таърифнинг охири ана шу
масалага дахлдор булиб, ишк а^л ва дин хирманини
куйдирувчи чакмок сифатида тасвирланади. Ишк билан
а^лни бир-бирига зид цуйиб, иш^нинг устунлигини таъ-
кидлаш разаллар таркибида ^ам учрайди. Жумладан,
урта ёш даврига мансуб бир разалда ишк оламсуз ^амда
кудратли арслонга, а^л эса тулкига ташбик ^илинади
ва а^лга ^уйидагича хитоб цилинади:
Ишк оламсуз келди, куй фусунинг, эй хирад;
Етти чун ер-кукни йиртиб арслон, эй тулку, цоч! (НШ, 100).

Навоий газалларида куйланган мукаббат концепция-


си учун хос энг муким хусусият—унинг демократии ха-
рактерда эканлигидадир. Бинобарин худди шу билан
борлик икки муким масалани алохида татжидлашга
турри келади. Навоий юксак гуманистик идеаллари би­
лан бевосита алокадор булган ана шу масалалардан
бири лирик к а Х Р а м о н — ошик, иккинчиси эса маъшука
шахси, циёфаси билан алокадор. Навоийнинг диккат
марказида турган ана шу проблемалардан биринчиси
иииуда имтиёз масаласидир. Навоий ижодининг илк дав-
ридан умрининг охирига ^адар бу масалани эътибордан
сокит килган эмас.
Навоийнинг илк ижодига мансуб разал таркибида
уциймиз:
Ошшу эрсанг, курмагил, эй шок, гадоларии х аКиР:
Ким балолиг ишк фарк этмас гадою шохни (БВ, 647).

Шоир фаолиятининг урта даврида яратилган «Хам-


са»да биз ана шу фикрни Фаркод тилидан эшитамиз
(Деди: ишк ичра тенгдур шоку дарвеш).
Хуллас, Навоий фикрича, иш^да кеч кимга имтиёз
булиши мумкин эмас. Ошик, у хок шок булсин, хок

19 Алишер Н а в о и й . Асарлар. Ун беш томлик. XIII том. Тош


кент, 1966, 41-бет.
гадо, иш^ бобида бунинг ^еч ^андай а^амияти йуц. Бу
фикр Навоийнинг бутун ^аёти давомида яратилган бар-
ча бадпий асарлари замирига сингиб кетган. У «Ма^бу-
бул-^улуб»нинг «Ипщ зикрида» ^ам худди шу масала-
га тухталиб утади: «Иноди олдинда тенг ^ам подшох,
Хам гадо; бедоди цошинда бир хам фосщ, хам порсо».
Навоийнинг иш^ий газалларидаги лирик хахрамон—
оших шоирнинг ишх-мухаббат борасидаги юксак иде-
аллари тажассумидан иборат булган чинакам рицар
сифатида гавдаланади. Унинг тимсолида биз самимий
ошихх3 хос камтарлик ва садоцат, хахиХ™ инсон учуй
зарур булган гурур ва мардлик цушилиб кетганлиги-
нинг шо^иди буламиз.
^а^и^ий оших у3 цалбининг чинакам софлигига
эришмоги лозим. Унинг ^албидан урин олишга лойих
ягона тушунча — бу мехр ва садо^ат. Бу масалада унинг
тили билан дили доимо мувофих булиши шарт.
Навоий ижодиётининг урта даврига мансуб булган
«Хамса»да ана шу фикрнинг янада ривожланиб, оших
шахсияти ^а^идаги фалсафий формула даражасига ет-
ганлигини курамиз:
• Оших они билки, эрур дарднок,
Хам тилу, хам кунглию хам кузи пок.

Навоий лирик хаХрамони учун хос ана шу мухим фази-


лат баркарор булиб, шоир лирикасининг барча этапла-
рида етакчи урин тутади.
Навоий разалиётидаги иш^ мавзуси билан боглих
иккинчи мухим масала маъшуца шахси билан алохадор
булиб, шоир гуманизмининг мухим бир ^ирраси — ин­
тернационализм роясига бевосита дахлдор. Бундай рух-
даги разалларда лирик к.ахрамон гуманист-интернацио­
налист сифатида намоён булади ва бу фазилат уни,
маънавий фазилатларининг мухим бир к,ирраси сифати­
да традицион ошихдан бир даража юкори кутаради.
Агар миллатларнинг узаро хамкорлиги ва дустлиги р о я с и
«Хамса»да эпик планда намоён булса, лирик шеърларда
лирик ^ахрамоннинг муло>;азалари шаклида куринади.
Албатта, бу р о я шоирнинг фалсафий познцияси з^амда
ижтимоий к;арашларига асосланган гуманистик концеп-
цияси билан изохланади. Шунинг учун хам шоир бир
разалида шундай изох беради;
Хусн чу жилва килУР. °КУ Ка Р°Да йух фарх:
Кишига келса бало — хохи хнто, хохи хабаш.
Бирох бу гоя миллий махдудликка ^арши цуйилган
булиб, халцларнинг ирхий ^амда диний тафовутлардан
28
^атъи назар, дустлиги ва иттифо^лигини муста^камлаш-
га ^аратилганлиги билан диедатга сазовордир:
Агар хусн улса котил, зор не дарвешу не султон;
Вагар ишц улса комил, ёр не хинду, не узбак (НШ, 327).

Демак, ицщ олдида маъшу^а миллати ва наслу на-


сабининг мутла^о а^амияти йуц. Навоий газалларидаги
ошик; маънавий ^иёфасида буртиб турган ана шу хусу-
сият уни (бонща фазилатлари билан бирга) узбек
классик лирикаси тарихида узига хос булган янги цаз^-
рамон даражасига кутарган.
НаЕОийнинг иш^ий разаллари (ва умуман газалла-
ри) учун хос булган яна икки муз^им хусусиятни — улар-
да биографик асоснинг кучлилиги з^амда шу мавзуни
ифода этувчи айрим маф^умларнинг анча кенг маънога
эга эканлигини ало^ида таъкидлаш лозим.
Навоий иш^ий разалларини моз^ият нудтаи назаридан
икки гуру^га ажратиш мумкин. Бир гурух шеърларда
тасвирнинг маълум даражада анъанавий характери,
услубнинг маълум маънода ю^орилиги кузга ташлана-
ди. Бундай шеърларда традицион поэтик воситалар би­
лан шоирнинг уз ихтиролари чатишиб кетиб, узига хос
бпр тасвирий манзара яратади.
Шу билан бир !$аторда, Навоий девонида шундай
разаллар з^ам мавжудки, улар мазмуни ва услуби би­
лан ю^оридаги шеърлардан ажралиб туради. Агар жид-
дийрок назар ташланса, уларда шоирнинг «назарий»
мулоз^азалари да хулосалард) эмас. балки унинг з^аётий
дарду аламлари бевосйт^нф'ода топганлш т ш сезиш
мумкин-.—Бошкача к-тсттТо айтганда, улар маълум бир^
х.аётий во^еанинг фавдулодда таъсири остида юзага
келган булиб, шоир з^аёт йулининг айрим деталларини
акс эттирган. Бундай шеърларда биографик асоснинг
етакчилик роли кузга ёркин ташланиб туради. Маса-
лан, унинг ёшлик даврида ёзилган мана бу газалига
эътибор ^илайлик:
Чарх айирди тез этиб, ноламни з;ам, охимни хам.
Мездшбон шохимни з^ам, номехрибон мо^имни хам.

Х,ар киши дилхоз^у дилжуюм эди, солди йироц.


Ш о р дилжуюмни доги мох. и дилхохнмни хам...

Айтмон шохимни ё мохимни еткур бошима,


Хам мох.и гофилвашимни, шохи ого^имни хам.

Жонда шохим ёди, кунглум ичра мохнм фуркати,


Денг анга куллуг, бу бирга шайалиллох.имни хам.

29
Эй фалак, шо^у мохим шамъи рубидия гам туни
Ёритиб уй, йулга келтур бахти гумро>симни х ам-

Эй Навоий, шо^иы айвони, мо^им ^уснун куруб,


Жон тарабго^имни топса, куз назарго^имни .хам20.

Маълумки, ёш Навоий ижодига «дарвешсифат шо^»


Мухаммад Султон катта эътибор билан ^арайди. Унинг
вафотидан кейин эса Алишер Абул^осим Бобир тарбия-
сида булиб, 1456 йилда у билан Мапцадга кетади.
Абул^осим Бобир вафот этгач (1457), Навоийнинг
мактабдош дусти Х,усайн Бойцаро ^ам тахт орзусида
Кушин туплаш учун Маш^аддан кетади. Уз я^инлари-
дан узо^да яшаётган Навоий бутунлай ёлгиз ь;олади. У
Х^иротга келгандан сунг ^ам (1464) огир кийинчилик-
ларга дуч келади ва 1465—66 йилларда Самар^андга
кетишга мажбур булади. Бинобарин, ана шундай давр-
ларда яратилган мазкур разал замирида ^аётий ^ак;и-
Кат ётган булиши мумкин. Худди шу даврда ёзилгае
мана бу разални куздан кечирайлик:
К,илрон эрмиш нотавон сарви равонимни мараз,
Зор уларменким, ^илибтур зор жонимни мараз...

Садь;аси айланг мени мардудни, эй дустлар,


Ким заиф этмиш улустин танлагонимни мараз.

Дардлик кунглум х алокин истарамким, куйида


йицмиш ул овораи бехонумонимни мараз...

То мараз улмиш нигорим, ^он тукар гирён кузум,


Эй Навоий, дей олурмен: тукти ^онимни мараз21.

Бу разал итций мавзудаги боннца шеърлардан маз-


муни ва услуби билан ажралиб туради, «мараз» сузи-
нинг радиф сифатида келиши уни традицион мавзудан
узо^лаштиради ва унинг замирида жиддий ^аётий асос
борлигидан далолат беради. Шеърдаги тасвирнинг мо-
^ияти эса бу тасаввурни муста^камлайди: одатда, иш-
кий разалларда маъшука маррур, гузал, золим, шух,
жафокор сифатида тасвирлангани 5^олда, бу шеърда
унинг аксини курамиз (у «овораи бехонумон»), К,оли-
верса, шеър бошидан охирига к;адар бетоб маъшуканинг
огир ^олати ва ошикнинг унга муносабатини тасвир-
лашдан иборат булиб, бирорта байтда асосий масала-
дан чекиниш сезилмайди. Шу девондан олинган мана
бу байт эса гуё мазкур газалда тасвирланган вокеанинг
давомини ифодалагандек туюлади:

20 Инв. № 564, 110-вара^.


21 Инв. № 564, 64а варац.

30
Чу сенсиз тирик ^олмишам, яхширок,
Бу янглир тирикликдин улмок манга22.

Биз ю^орида эслатиб утганимиздек, мазкур шеър-


лар ме^рибон шо^идан ва я^ин дусти Х,усайн Бойцаро-
дан ажралиб, мусофирчиликда ёлгиз долган ёш шоир-
нинг огир кечинмалари ифодаси булиши мумкин. Лекин
улар я^ин кишиларидан бирортаси, жумладан ота-она-
си вафоти муносабати билан ёзилган булиши з^ам мум­
кин. «Шо.^» сузи гарчи куп уринда уз маъносига як;ин
булса ^ам, бир ^атор уринларда «мо^» сузи каби истио-
равий маънода (яъни, я^ин кишисига нисбатан) ишла-
тилганлиги ,%ам я ^ о л сезилиб туради. Масалан, Навоий
«мо^» сузини истиоравий маънода куп ишлатган. Х,атто
Жомийнинг ^аж сафаридан ^айтиши муносабати билан
ёзилган форсий рубоийсида уни «мо^и жа^онгарди
май» деб атаган («Хамсатул-мута^аййирин»га 1^арал-
син). Шунингдек, «мо^» сузини у волидасига нисба­
тан (ёки бош^а бирор як;ин кишисига нисбатан) ^ам
ишлатган булиши мумкин. Бинобарин, биз «Алишер
Навоийнинг илк лирикаси»23 номли китобчамизда «К,аро
дастор то чирмоди мо^им» деб бошланувчи газал ва
юцоридаги газаллар асосида баён килган фикримизнинг
бир томонига, яъни уларда шоирнинг шахсий ^аёти би­
лан боглтщ во^еа (севгилиси масаласи) акс этган деган
хулосамизга та^рир киритиб, уни кенгро^ маънода
тушуниш лозим деб ^исоблаймиз. Чунки «шо^», «мо^»,
«ёр» сузларини кенгро^ маънода тушунишдан таш^ари,
XV аср кишисини севгилиси билан тасаввур цилиш давр
колоритини (урф-одат, имконият) тугри тушунмаслик
ва шоир билан унинг севгилиси муносабатлари масала-
сини ^озирги замон тушунчалари, шароити асосида но-
тугри изо.ушшга олиб келади.
Навоийнинг кейинги девонларида ^ам ^андайдир йу-
^отган Я1^ин кишисини ^умсаш, уни алам билан эслаш
каби туйгулар тасвирига багишланган шеърлар учраб
туради.
Навоий газалларида ишлатилган «ёр» маф^умининг
икки жи^атини ало^ида таъкидлаш лозим. Чунки у ёки
бу шеър замиридаги шоир гоясини тугри талкин этиш
ана шу жи^атларни тугри белгилаш билан бевосита
ало^адор. Ана шулардан бири — унинг тор маъноси
булиб, севгили, маъшу^а каби тушунчаларни ифода-

22 Инв. № 564, 7а вара^.


23 И с т о к о в ё . Алишер Навоийнинг илк лирикаси. Тошкент,
1965, 71—72-бетлар.

31
лайди. Иккннчиси — унинг кенг маъноси булиб, дуст,
уртоц, ^амдам, биродар тушунчаларини цамраб олади.
Маъшуцага нисбатан ^улланиладиган турли атамалар
куп булганлиги сабабли, «ёр» сузи куп ^олларда кенг
маънода ишлатилган. Бундай ^ол тасодифий булмай,
балки муайян гоянинг конкрет ифодасидир. Бинобарин,
Навоий лирикасининг деярли барча даврлари учун ха-
рактерли булган бу тенденция унлаб шеърларда турли
аспектда намоён булади. Масалан, йигитлик даври ли-
рикасида:
Фигонки, ёр вафо ахлига ситам киладур,
Ниёзу ажз гунохига мутта^ам ^иладур...

Не хукм килса вафо азуш журмида, рам эмас,


Бу зулм эрурки, жафо а^лини х акам циладур.

Уз илги бирла гар ултурса, бок йух, валким,


Рациб оллида афтодаю дажам ^иладур...

Навоий улгай эди, булмаса умиди висол,


Бу к,асДлаРкн анга хаж Р дам-бадам ^иладур (ФК, 504).
Дарилик даврида:
Хароб эрдим агар ёри ситамкорим жафосидин,
Улармен бу замой ёри вафодорим азосидин.

Бири жаври ^азодур жонима, бирга ^азо етти;


Халос эрмас киши хаР Хол ила тенгри казосидин...

Кишига булмасун бу навъ икки ёрким, улгай


Бирининг иштиё^идин, бирининг ибтидосидин... (БВ, 636).

Ю^оридаги газалда шоир икки ёри ^ацида гапирган.


Шу урин да «ёр» сузини тор (маъшу^а) маънода тушу-
ниш Навоий бир ва^тнинг узида икки кишини севган
деган сохта хулоса чи^аришга олиб келган булур эди
ва уз-узидан пок эъти^одли гуманист шоирнинг юксак
идеалларига царама-царши келган булур эди. Худди
шу даврга мансуб ^уйидаги разал ю^оридагининг даво-
мидек булиб, бу )^ам хаётий ходиса таъсирида яратил-
гандай туюлади:
Бизга етмас эрди бир номехрибон дарду гами,
Ким фузун хам булди ёри мехрибоннинг мотами.

Икки ёр эрди манга: номехрибону мехрибон,


Мехрибон борди, цолиб номехрибон дарду гами... (БВ, 636).

Бу шеърларнинг барчаси учун умумий хусусият —


турмушнинг муайян масалалари борасидаги хаётий та-
ассурот ва кечинмалар ишх масаласи билан боглих хол-
32
да ифода топганлигидадир. Биро^ уларнинг з^ар бири
шоирнинг маълум даврдаги таассурот ва кечинмалари
натижаси булиб, узининг индивидуал жи^атларига,
узига хос баён усулига эга. Жумладан, биринчи газал-
даги «ёр» умумлашма характерга эга булса-да, кейинги
байтларда у г^аллоб душманларнинг таъсири остида уЗ
дустларига алам келтирган з^укмдор — шо^ образига
айланиб кетади.
Иккинчи газалда мазкур тушунча умумий тарздаги
яхлит хулоса таркибида намоён булади. Охирги газал-
лар эса Навоийнинг я^ин мусо^иблари вафоти муноса-
бати билан яратилган. Шоир уз таассуротини бадиий
умумлашма даражасига кутарган булса з^ам, газаллар-
даги айрим деталлар («^азо етти», «ёри мезфибоннинг
мотами») уларнинг водебанд характеридан дарак
беради.
Умуман, «ёр» сузининг кенг маъно касб этиши фа-
кат газал эмас, балки умуман Навоий лирикасининг му-
хнм хусусиятларидан бири.
Хуллас, газал жанрида нищий тематиканинг куйи-
лиши ва з^ал этилиши Навоийнинг фалсафий ва этик
концепцияси билан узвий алоцадор булиб, реал инсоний
музщббат ва фазилатларни улуглашга царатилган. Би-
нобарин, бу аспектда з$ам шоирнинг хаётий позицияси
оптимистик характерга зга булиб, умуман Навоий ижо-
диёти учун хос булган юксак оптимизмнинг муз^им к;нр-
раларидан бири сифатида намоён булади. Лекин муз^им
томони шундаки, шоирнинг фалсафий концепциясига
асосланган мух.аббат мавзуси тор интим масала доира-
сида щзлиб кетмайди, балки унинг илгор ижтимоий ца-
рашлари нури билан йугрилган холда, катта социал
моз^ият ва салмок касб этади.
Алишер Навоийнинг з^аётий позицияси, унинг опти­
мистик характери нищий темадаги газалларда билвоси-
та намоён булса, боища гуруз^ шеърларда, хусусан, фал-
сафий-дидактик характердаги шеърлар зщмда табиат
тасвнрига багишланган газалларда анча очик — тугри-
дан-тугри ифодаланган.
Табиат тасвнри биринчи марта Навоий газалиётида
кенг планда куйилиб, муайян фалсафий-ижтимоий мо-
хдшт касб этган. Бпнобарин, унинг поэтикаси зщм узига
хос хусусиятлари билан ажралиб туради.
Навоийнинг борлигща, з^аётга муносабати бир цатор
газалларда узо^ кузатиш ва мулоз^азалар якуни бул-
миш цатъий хулоса ва шу хулоса асосидаги кескин
ташвзщ, таргнбот сифатида курннади. Бундай шеърлар-
3 -1 3 0 33
да лирик ^а^рамон ^аетнинг ^а^икии ошиги, хает лаз-
затларининг мафтуни сифатида намоён булади. Биро^
шундай тенгсиз гузалликка хос баъзи бир зиддиятли
^онуниятлар, ана шу му^им бир ^а^и^атни идрок эт-
маслик уни чин цалбдан афсус-надомат чекишга маж-
бур этадн.
Навоий .^аётга, борлик^а нисбатан купинча «гулшан»
ташби^ини, «да)ф боги», «дахр бустони», «навба>;ори
дазф», «умр гул ша ни» каби истиоравий ибораларни цул-
лайди:
Хуш гулшан эрур дахр, будур айбким, анда
Пайваста хазон елидин озурдадур ашжор (ЕС, 200).

Ана шундай ноёб бустон ^уснидаги ягона ^усур— унинг


абадий эмаслиги. Навоий табиат, хаёт учун хос ана
шундай узгарувчанликни унинг бевафолиги сифатида
таърифлайди.
Характсрли томони шундаки, «вафо» сузи Навоий-
нинг бутун нжодиётида марказий урин тутган мафх;ум-
лардан бири хисобланади. Шоир уни х.аммава^т ва ^ам-
ма ер д а— табиатда ^ам, жамиятда хам кидиради, Л е ­
нин хеч цаерда унга эриша олмайди.
Шоир табиатга хос узгарувчанлик ва бесаботлпкни
асосан бахор фасли билан боглаб тасвнрлайди. Табиат-
нинг мумтоз фасли бахор—яшариш, гузаллик, нав^ирон-
лик тимсоли. Биро^ ана шундай латофатнинг умри узоц_
эмас, у тез кунда ин^ирозга юз тутиб, уз киёфасини уз-
гартиради. Бинобарин, инсон табиати учун характерл»
булган хусусият — бевафолнк табиат учун ^ам хос.
Навоий ижодини кузатиш жараёнида биз характерли
бир ^онунпятни мушо^ада этамиз: шоир доимо табиат
билан инсон уртасида ^андайдир умумийлик куради ва
купинча уларни бир-бирига тамсил тарзида тасвирлай-
ди. Купгина уринларда эса табиат учун хос сифат ва
атамалар инсон билан боглгщ фикр-мулохазаларни об-
разли шаклда ифодалаш учун истиоравий восита роли-
11 и утайди.
Хуллас, «чун бу гулшанга вафо йук», бу гулшанни
турфа гуллар билан безатган богбон унинг гулларини
вафо (баркарорлик, абадийлик) атридан махрум эт-
ган. Зотан, ба^ор фасли ва йигитлик айёми, хаёт ва
инсон умри мувак^ат ва ганимат.
Бу дамни тут ганиматким, келар дамдин асар йуктУР'.
Не дамким утти, худ андин киши топмас асар хаРгиз-
Эй Навоий, умр утар елдек, узунгни шод тут;
Елга етмак мумкин эрмастур чу суръат кургузуб (НШ. 58). /

34
Навоий «Муншаот»идаги мактубларидап бирида хам
«аммо тириклик раниматдур» деб таъкидлайди24.
Ленин Навоий разалларидаги «дам ганнмат, май ич»,
«йнгитлик фасли айш даврони» каби фикрларнн маи-
шатга тарриб р^илиш маъноснда эмас, балки шартли
эмоцнонал тасвир снфатида р^абул цилиб, умуман, .\аёт-
га актив мупосабатда булмок деган маънода тушунмо-
римпз керак.
Шунисн дикдатга еазоворки, Навоий ^аётнннг орир
ёки мушкул, .^узурбахш ёки бадбин булиши инсоннинг
узига, унинг позицияси ва иродасига боглиц деган ху-
лосага кслади:
Напоим, узим хуш тутким, кишига дахр шли бордур:
Агар мушкул тутар— мушкул ва гар осои тутар — осой
(ФК, 454).
Навоий газаллари таркибида «дахр бустопига кун-
гил куйма, чуйки унинг гулида хам, худруй лоласида
хам вафо йуь;» тарзидагн байтлар э^ам учрайди. Бундай
байтлар шоирнинг муайян пайтлардаги кайфняти бплан
алокадор булиб, унинг, умуман .^аётнинг муваэдат ва
уткинчилнги конунпга ппсбатан исёнпнн пфодалайди.
Колавсрса, «навбахори да.\р», «гули бустон», «лолаи
худруй» каби пборалар нстноравий характерга эга бу­
либ, конкрет бор-бустопдан кура кенгро!у нжтимонп мо-
^иятга эга. Шунппг учун .хам ана шундай байтларни
Навопйпппг табиатга, >;аётга пафратл пфодаси спфати-
да эмас, балки ^аёт ва жамият характеридан каноат
хосил цилмаслиги ифодаси тарзида ба^олашимиз мум-
кин. Мунки улур гуманист Навоийнннг .^аётга муносаба-
тн мутлак(о онтнмистик булиб, «Хамса»дагн «хуштурур
боги коннот гули, барчадин яхширо^ ^аёт гули» деган
формула тарзидаги маш.^ур байтн, умуман унинг бутун
ижодн учун девиз хисобланади ва бу фикр лирик
шеърларда хам турли шаклларда ифодаланади.
* * *
Навоий газалиётининг жанр тарпхпда ва, умуман,
пйэзпямнз тарихидаги юксак мавцеини белгилаган асо-
сий омиллардан бири унинг конкрет му^нт бплан, шоир
яшаган давр проблемалари бплан бевосита богликлиги
^амда уларда илрор ижтимоий рухнинг муайян дара-
жада акс эгганлигидир.
Агар Навоийнннг ^аётга (кенг маънода) муносабати

24 Алишер Н а в о и й . Асарлар. XIII том, 150-бет.

35
унинг фалсафий концепцияси билан изо^ланса, даврга,
замонга муносабати бевосита ижтимоий позицияси би­
лан ало^адор.
Навоийнинг уз даври, замонаси ^а^идаги айрим байт
ва яхлит разаллари мутафаккир шоир ва илрор сиёсий
арбобнинг чукур ^аётий муло^азалари квинтэссенцияси-
дан иборат. Зотан, Навоий разаллари узининг социал
мсцияти билан узбек классик лирикаси таравдиётининг
бир неча асрлик тарихида ало^ида бос^ични ташкил
этади. Шоир ^аётининг турли даврларида яратилган
разалларда барча проблемаларнинг ^уйилиши ва ^ал
этилиши йуллари хам турлича булган. Навоийнинг уз
даври ва замонасига муносабати «замой(а)», «даврон»,
«а^ли даврон» «азуш замон», «абнои даврон» «замон азу
ли», «давр эли», баъзи шеърларда кенгро^ тушунчани
ифодаловчи «жа^он», «дунё», «олам», «дазф», «азуш жа-
з^он», «олам эли», «дазф эли» каби суз ва иборалар во-
ситасида ифодаланган.
«Дазф золи», «дунё аруси» (золи маккора), «жаз^он
шухи» (зол, солита), «чарх золи» каби истиоравий ха-
рактердаги ибораларда шоирнинг олам ^а^идаги баз^о-
си з^ам мужассамланган.
Купинча барча кунгилсизликларни келтириб чи^арув-
чи сифатида гардун (осмон, чарх, фалак, сипезф) ^ора-
ланади ва у «дун» (пасткаш), «ситамкор» каби сифат-
лашлар щллланган холда кескин тан^ид цилинади. Ле­
нин «гардун» маълум даражада истиоравий характерга
эга булса з^ам, уни з^еч качон «яратувчи, олло^» деган
маънога я^ин тушунмаслик керак. Чунки Навоий танг-
рига нисбатан «дун», «золим» каби ибораларни ишлат-
ган дейиш з^ацицатдан мутлацо узо^ ва кулгили булади.
Баъзи байтларда мазкур тушунча анча конкретлашти-
рилган холда (юлдузлари билан) тасвирланади.
Купгина уринларда «чарх», «даврон» ва «даврон
азуш» бир хил хусусиятга эга булган, бир-бири билан
ало^адор сифатида цораланади. Масалан, «Со^ийнома»-
да шундай мисралар мавжуд:
Чарх ёгдурди манга тийги ситам,
Балки даврон хаму даврон а у т хам.

Навоийнинг уз даврига муносабати унинг деярли бар­


ча мавзуларида у ёки бу даражада уз аксини топган.
Лекин характерли жирата шундаки, шоирнинг ижти-
моий-сиёсий характердаги з^ар ^андай фикрларининг
руёбга чи^ишида пищ мавзуи асосий фон булиб хизмат
килган.
36
Навоий лирикасида ушшг уз даврига булган муно-
сабатнни умумий тарзда пфода ^илувчи воситалар уз
турмуши ва тацдири ^акида ёзилган газал ва бошца
жанрлардагн шеърлардан иборат. Шонрнинг муайян
пайтдаги а^воли ва ру^ий .уолати ифода килинган буп-
дай шеърларда унинг мавжуд тартибга муносабатп ички
норозилик тарзида намоён булади.
Шоир пигитлик даврм шсъриятидаги ёрга царатилган
мурожаатида уз шеъриятпга хос ана шу хусусиятга
ишор а цилади:
Чун Навоий назмшшнг \а р харфндур шархи гаминг:
Деса булуркнм, эрур х аР байта бир байтул-хазан (РС, 493).

Кексалнк даврпда мазкур фнкр умумлашган ба.^о тар-


зида пфодаланган:
Эй Павопй, байтул-а^зан келди .уар байтнмкн. бор '
Назм этарда хам узум махзуну хам полам хазин (НШ, 455).

Навоийнииг уз а^воли ва кайфнятн тасвирига ба-


ришланган шеърлари ижодий фаолиятннинг деярли бар-
ча даврларига мансуб. Бирок хар бир даврда яратилган
шеърлар муайян му^ит билан богли^ уз РУ-Ч» ва услу-
бига эга.
Навоий ил к ижодиётидаёк уз шеърларидаги баъзи
бир мотив ва кайфиятларнинг юзага келиши сабабла-
рини изо^лар экан, уларнинг реал вокеликнинг бевоси-
та ипъикоси эканлигига ишора цилган:
Гар Навоий булбуле эрди хушил.\он, курки, хажр
Нав.уа ранги кургузур .уар дам онинг ил.\онида25.

Навоий ижодининг дастлабки бос^ичнда .^ижрондан


шикоят мотивининг юзага келиши коркрет асосга эга
булиб, ёш шонрнинг катта кийинчиликлар билан утган
Мандаддаги >^аёти билан чамбарчас богланган. Бино-
барин, илк девонга киритилган шу рухдаги шеърлар-
нннг асосий цисми ана шу даврда яратилган булиши,
шубхасиз (Навоийнииг «Рурбатда гариб шодмон бул-
мас эмиш» деб бошланувчи маш^ур рубоийси ^ам илк
даврга мансуб).
Илк девонда з^ижрон мотнви етакчи урин тутган га-
заллар апчагина учрайди. Му^ими, уларнинг услуби
анъанавий рухдаги шеърларда тубдан фарк цилади.
Навоийнииг нлк ижодида мазкур мавзунинг мо^ия-
ти «^ажр» (^ижрон), «фирок», «гурбат» каби сузлар
воситасида изо^ланиб, кенг маънога эга: «^ижрон»,
25 Инв. № 504, 122а вара^.

37
«фиро^» умуман ватандан, уз якинларидан жудолик-
ни ифодалайди.
Навоийиинг йигитлик даври лирикасида ^ам шу
мавзуга багишланган унлаб шеърлар мавжуд. Бу та-
биий ^ол. Чунки бу даврга мансуб шеърларнинг анча-
гина 1^исми Самаркандца яратилган булиб, ^ижрон
азобларини бошидан кечирган шоир ^албининг энг но-
зик туйгулари инъикосидан иборат. Биро^ бу даврдаги
шеърларда шоир услубининг яна ^ам сайцал топган-
лиги, умумлаштиришнинг кучайганлиги сезилиб тура-
ди. «с^ижрон», «фиро!у» каби сузлар бу даврда ^ам
асосий ифода восигаси булиб хизмат ^илса-да, улар
билан богли^ тасвирда образлиликка, мазкур сузларга
урру беришга интилиш кучли (радиф сифатида), шеър-
нинг бошланишидано1у унннг эмоционал кучини оши-
ришга жиддий эътибор бериш (ундов сузлар воситаси-
да) кузга ташланади.
Навоий ижодининг учинчи бос^ичида (урта ёш ли­
рикасида) бу мавзуга багишланган махсус газаллар
бошка даврларга нисбатан камрору Борларида эса
шоирнинг муайян пайтдаги ру^ий ^олати ва кечинма-
лари тасвиридан кура, унинг ^ижрон билан борлшу
фикр ва муло^азаларининг умумий хулосалари купро^
урин олган. Бундай ^олатнинг юзага келиши объектив
сабабларга эга. Урта ёш лирикасини ташкил этган
шеърлар, асосан, Навоий ^аётининг Хирот даврига
мансуб булиб, уларнинг тематик доираси ва услуби
з^ам шоир х.аётининг ана шу даври билан чамбарчас
борланган.
Охирги — туртинчи давр шеъриятида ^ижрон мо-
тивлари яна кенгро^ урин олган. Балки бундай *;ол
Навоийиинг Астрободдаги ^аёти билан маълум дара-
жада ало 1уадордир. Шунингдек, охирги даврларда
шоирнинг узи боспб утган мураккаб ^аёт йулини муло-
^аза цилишн ^ам бир ^атор з^аётий мотивларнинг янги-
ча аспектда юзага келиши учун туртки булганлиги
^ацикатдан узоц эмас. Бинобарин, бу даврда ^ижрон-
дан шикоят тасвири го.^ му^аббат мавзуи фонида, го^
даврон хакидаги муло^азалар, го.^ ^аётга булган уму­
мий муносабат таркибида намоён булади.
* * *

Навоийиинг замонга муносабати бевоснта шу маз-


зуга багишланган разалларда :уар жи^атдан кенг ва
очшуро^ акс этган. Бинобарин, шоирнинг замон ва за-

38
мои кишиларн ха^ндаги фнкп ва мулохазалартш тур-
рндап-тугри ифода этган шеърлар мохият эътибори
бплан фа^ат Навоий ижодиётнда эмас, балки узбек
поэзняси таркхида хам ижтимонй лириканинг дастлаб-
кп нодир намуналари ^исобланади. Чунки ана шу рух-
дагм шеърларда пжодкорпинг давр ва давр ачли хи-
Хидаги конкрет муло^аза ва хулосалари, цатъий ХУК_
ми ва ижобий идеали (билвоснта, елбатта) лирикамиз
тарнхида биринчи марта кенг планда уз ифодасини
топтан. Конкрет ижтимонй мухит билан маълум дара-
жада борланган янгича мазмун ва рух эса узига хос
услубнинг шаклланиб етишнми тацозо этган. Бупдай
услубнинг вужудга келиши Навоий ижодининг илк
даврига т^рри келади.
Бу даврда Навонйнинг замона ^а^идагн очиц муло-
хазалари давр ва давр кишиларидан шпкоят, улар
учуй хос булган ёмон хусуУнятларни ксскнн ^оралаш
Хамда ^атъий танцид хилиш тарзида юзага чи^ади.
Шоир ижодининг бу даврида ишлатилган «олам
а.хли» (дахр эли, абнойи даврон) тушунчаси кенг маъ-
нога эта булиб, даврнинг турли гурухларини, хатт0
шох ва унинг якинларини хам уз ичига олади.
Мана бу байт шоирнинг давр ауш хакндаги цатънй
хулосасидир:
Эй Навоий, олам а у и жавр этарда тенгдурур;
Хо.\ шо^и чархкадру хох мохи сарвкад26.

Алишер Навоиннинг илк ижодидаги давр ва давр а у


лндан шикоят хамДа уларнн коралаш мотиви шоир
ижодининг кейпнги даврларида тобора ривож топиб,
япа .ум чукуррок илдиз отган.
Йигитлик даври лирикаснда замой ва замой аушни
танцид узига хос шаклда на моей буладн. Шоир муло-
хазаларкнпнг асосий объекти, асосап, «замой а^ли»,
«да.ур а^ли», «жа^он ахли», «улус», «халойиц», «эл»,
«жахон», «да.хр» кабн суз ва иборалар оркалп ифода-
лаиган булиб, унга булган муносабат хам турли шакл-
ларда баён хилинган. Жумладан, бир хат°Р газаллар-
да за мон ва за мои кишиларн ха^идаги фикр шеьрнииг
бошлангич цисмида эмас, балки охиргн байтлардаи
бприда (купинча охиргидан олдипги байтда) баён хи_
лниади. Бошка мавзудаги газал таркибида бирдан ана
шуидай мазмундагн байтнинг пайдо булиши лирик че-
киннш характерида булиб, дастлабки хаРашДа бош^а
26 Ннв. № 564, 41й варах.

39
байтлар билан богланмагандай туюлади. Бироц бундай
Холат Навоий разалларида изчил хусусиятлардан бири
булиб, шоир худди шундай рухдаги байтни олиб ки-
риш учун дастлабки байтларда рухий замин ^озирлай-
ди (холат ёхуд вокеалар тасвири оркали). Бу типдаги
шеърларда шоирнинг максади яхлит хулосалар тарзи-
да юзага чихади.
Бу давр лирикасйда Навоийнинг даврга муносабати
баёнига багишланган махсус газаллар хам мавжуд.
Бундай шеърларда шонрнинг танцидиб ^арашлари тур-
ридан-турри, кескин шаклда намоён булади. Бу типда­
ги шеърлар асосий фикрнинг хулоса тарзида ифодала-
ниши жи^атидан ю^оридагн (лирик чекиниш тарзида-
ги) байтларга ухшаб кетса-да, бирок масаланиис ней г
планда куйилиши ва изчиллиги жи^атидаг улардан
фарх цилади, газалнинг бошиданох у^увчининг дик­
тата асосий масалага жалб этилади ва байтма-байт
давом этган тасвир шоирни замой ва унинг вакиллари
^адида муайян хулосага келиш учун фикран тайёрлай-
ди. Шунинг учун хам авторнинг хулосалари (лирик че-
кинишда булганидек) кутилмаган з^одиса булиб туюл-
майди. Мана ана шу рухдаги газалнинг айрим байт-
лари:
Эй кунгул, келким, бало базмида жоми жам т у та й ,.
Уз кат,|к хол.чмга улмаетни бурун мотам тутай.
Йиглабон бошимга о^им дудидан чирмаб х аР°>
' Мотамим эл с\/нгра тутцунча, узум бу дам тутай.
Олам эолита неча кплдим вафо, курдум жафо,
Эй кунгул, кел-келки, тарки жумлаи олам тутай...
Чуй жахон бирла жахон ахлига й^ц эрмиш вафо,
Эй Навоий, мен вафо сарриштасин ма.\кам тутай (РС, 636).
Еки:
Бу кун ахли жахонднн хаста хотирман. жахондин хам;
Дема ахли жахон бирла жахон, биллахки, жондин хам
(Н1Д 402).

Шу мавзудаги шеърлар орасида юксак услубда


ёзилган умумлашма характеридагилари хам мавжуд.
Бундай разалларда шоирнинг давр з^акидаги караш-
лари узох кузатиш ва мушо^адалар натижасида з^осил
булган хулосалар тарзида берилган булиб, давр ва давр
кишилари учун хос булган умумий нухсонларни йухо-
тиш борасидаги баъзи бир мулохазалари хам маълум
даражада уз аксини топтан. Худди ана шу гурууа
мансуб цуйидаги газалнинг асосий хулосаси Ха нём
фикри билан хамохангдир:
40
Топмадим аули Замон ичра бир андок уамдаме,
Ким Замон осибидин бир-бирга айтишсоц раме...

Гар будур олам, кишига мумкин эрмас анда ком;


Кац магарким, ком учун боштин ёратцай оламе.

Й\’ц вафо жинси бани одамда, бул навмидким,


Сен вафо курмак учун халц улруси йуц одаме.

Нукта нозук булди асру, булгай эрди кошки,


Шаммае бу рамздин зоуир цилурга мацраме... (НШ, 580).

Алишер Навоийнинг бу мавзудаги шеърлари ораси-


да тугридан-турри халкка, укувчига мурожаат тарзида
ёзилган разаллар, айникса, диккатга еазовор. Бундай
шеърлар, юкорида курганимиздек, шоирнинг замон ва
замондошларм каЦиДаги муло^аза ва хулосаларининг
бадиий тасвиридангина иборат булмай, айни пайтда,
унинг давр ва давр а^лига нисбатан нафрати, кескин
танкидини кзм ёр^ин ифода этган. Энг мууими— давр-
ни фош этиш ва уни рад этиш оммага каРатилган ота-
шин мурожаат сифатида амалга оширилган. Хуллас,
бундай шеърлар мокият эътибори билан давр хдкида
узоц ва изчил мулоуазалар асосида юзага келган поэ­
тик формадаги катъий кукмлардир:
Д^стлар, аули замондин меур умиди тутмангиз;
Меури гардун булсалар, куз нуридин ёрутмангиз...

Гар шау улсун, гар гадоким, солмангиз юзига куз;


Едини балким кунгулга хар тараф ёвутмангнз... (НШ, 216).

Навоий ижодининг сунгги боскичи — каРилик Д а в -


ри лирикасида замонга муносабат масаласи каР жи-
Катдан кеиг планда куйилган. Бу танкид объектининг
ранг-баранглигида кам, тасвир йулларининг хилма-хил-
лигида кам яккол кузга ташланади. Зотан мураккаб
Каёт йулини босиб утган шоир узининг давр ва давр
аули каКиДаги аччик мулоказаларини нисбатан опера-
тив ж ан р— лирик шеърларда юксак пафос билан ифо-
далашга каРакат килган. Унинг мана бу байти шу давр
шеъриятига яхши изо^ була олади:
Менинг жонимга утганларни шару этсам, улус улгай,
Ки жон цотнлларидин кечтиму жононадин доги (НШ, 737).

Навоийнинг «Кимга цилдим бир вафоким, юз жафосин


курмадим» матлали газали кам шу даврга мансуб бу-
лпб, шоирнинг уз каёти ва замондошлари ка^иДаги
чукур мушо.уадаларининг юксак поэтик ифодасидан
иборат.
Навоийнинг бу давр лирикасида мазкур мавзунинг
41
ёритилиши, асосан, икки йул билан амалга оширилган:
лирик чекиниш сифатида ^амда яхлит разалларда мус­
та к,ил равишда.
Умуман, Навоий разаллари учун характерли булган
бнринчи усул охирги давр лйрикасида шщоятда кенг
ишлатилган. Бундай характердаги разалларнинг деярли
барчасида ма^тадан олдинги байт давр ва давр а^ли-
дан шикоят, уларни тан^ид килишга баришланади.
Бошдан охир нищий мавзу етакчилик ^илган разал
охирида ана шундай байтнинг юзага чикиши ва бунинг
изчил булиши хусусияти шоир услубининг асосий бел-
гиларидан бири деб хулоса чидаришга имкон беради.
Бу типдаги байтларда шоирнинг тагщид объекти
умумлашган маънога эга суз ва иборалар ор^али ифо-
даланган («ёр» кенг маънода; улус, фалак, даврон эли,
халк, замона а^ли ва бонщалар).
Навоийнинг даврга муносабати изчил ифодаланган
махсус разаллар уз мо^ияти ва услуби билан ало^ида
а^амиятга эга. Бундай ру^даги разалларнинг ^ар би-
рида асосий проблема унинг ало.^ида жгщатларини чу-
^ур ва батафсил ишлаш йули билан ^ал этнлади. На-
тижада шоирнинг даврга булган танцидий муносабати
унинг барча конкрет томонлари билан биргаликда на-
моён булади. Характерли томони шундаки, шоир ^ар
бир шеърда унинг мохиятига хос тасвирий йулни топа-
ди ва о^ибатда бир му^им проблеманинг турли томон­
лари узига хос бадиий тал^инга эга булади.
К^арилик даври лирикаси шу жи^атдан, айницса,
дшщатга сазовор. Аввало, бу даврда шоирнинг замон-
га муносабати ёрцин акс этган шеърлар анча куп яра-
тилган. Иккинчи томондан, шу мавзудаги шеърлар
тасвир объекти ва усуллари жи^атидан хилма-хил.
Шунингдек, муайян гуру^га мансуб разалларнинг ^ар
бири узига хос булиб, уларнинг баъзилари фикр ва
муло^азаларнинг умумлашган ифодасидан иборат бул-
са, айримларида авторнинг з^аётий йули билан боглик,
деталлар, конкрет тасвир объекти ягщол кузга ташла-
ниб туради.
Бир г^атор разалларда асосий фикр, ма^сад «азуш
даврон», «а^ли замон», «олам», «дазф эли» каби ибо­
ралар воситасида баён цилинади. Ижтимоий ру^ асосий
урин тутган бундай разалларни мох;ият эътибори би­
лан шоирнинг уз даври ^акидаги сиёсий айбномаси,
мураккаб замон ва унинг вакиллари .^ацидаги шаф^ат-
сиз э^укми деб ба^олаш м-умкин.
}Кону кунглум, баски, курди а^ли даврондин малол,
/Конима булмиш кунгулдин, кунглума жондин малол.

Бу икав, баским, малол изхор айларлар, булур


Дам манга мундин малол, алдисса, хам андин малол.

Улки оламдин малул улгай, элидин хам эрур;


Кимга зиндондин малолат, а,\ли зиндондин малол...

Дар неча дилдим вафо, ж уз бевафолиг курмадим;


Не ажаб, кунглумга булса, навъи инсондин малол.

Гар Навоий жони куйгандин бу сузлар дер вале


/Кон малол урнига курмас, етса жонондин малол (ФК, 394).

Шоирнинг давр дадидаги бадоси разалнинг учинчи


байтида, айникса кескин шаклда куринади: психологик
параллелизм усули мадорат билан амалга оширилищи
одибатида олам — зиндон, олам адли эса зиндон хо-
димларидир деган хулоса бадиий шаклда намоён бу-
лади.
Навоий разалларида ифодаланган фалакдан, замой
ва замой адлидан шикоят мотивларининг юзага кели-
ши турли даврларда турлича даётий шароит тадозоси
билан боглид булган булиши мумкин. Жумладан, илк
даврда бекаслик, йигитлик даврида дарбадарлик, диж-
рон билан боглид булиб, биографик асос мудим роль
уйнаган булса, кейинги боскичларда (1469 йилдан ке-
йпнги урта ёш ва кексалик даврларпда) фадат шахсий
таддир эмас, балки ижтимоий мудит — мамлакат, халд
такдири дадидаги мулодазалар, яъии кенг ижтимоий
асос етакчи омил булиб долади. Биографии асос дам
■социал масалалар таркибида чудур ижтимоий модият
касб этган долда зудур этади.
* ❖
Алишер Навоийнинг уз даври ва замондошлари да-
кидаги тандидий мулодазалари унинг олам ва одам
дадидаги ижобий идеали билан бевоснта алодадор.
Чунки мутафаккнр адиб мавжуд турмуш тарзи дамда
иисонга узинииг ана шу идеали нудтаи назаридан бадо
беради.
Навоийнинг ишд ва ижтимоий темадаги разаллари-
.да инсон концепциясининг баъзи дирралари билвосита
намоён булган булса, фалсафий-дидактик шеърларда
бир дадар конкрет куринади. Чунки бундай мавзудагн
шеърларда лирик дадрамон файласуф ва мураббнй
снфатида олам ва одам мохиятн дадида очид мулодаза
юритади.
43
Навоий шеъриятида бу тематиканинг шаклланиши
ва внкишофи икки муз^им омил — мавжуд адабий анъ-
аналар з^амда шоирнинг з^аётий мушо^адалари билан
бевосита богланган.
Фалсафий-ижтимоий характердаги бир ^атор маса-
лаларда Хайём, Дофиз ижодиёти билан богли^ анъа-
наларнинг таъсири кузга ташланиб турса з$ам, Навоий
ижтимоий позициясининг, ахло^ий-тарбиявий принцип-
ларининг энг муз^им томонлари акс этган шеърларнинг
аксарияти унинг воцелик билан богли^ з^олда пайдо
булган фнкр ва хулосаларининг бевосита инъикосидан
ибораг.
Шуни таъкидлаш керакки, Навоий олам ва одам
муаммосини бир-бири билан узвий борли^ з^олда олади,
у одамга оламнинг кичик бир модели сифатида ^арай-
ди, улар уртасида куп масалаларда умумийлйк кура-
ди. Шунинг учун з^ам улар з^а^идаги мулоз^азалар куп
уринда биргаликда, ёнма-ён келади.
Навоийнинг разал жанридаги инсон билан борли^
мулоз^азалари икки аспектга эта: биринчиси— умуман
инсон ва унинг моз^ияти билан ало^адор булса, иккин-
чиси — конкрет давр, замон одамларига тааллу^ли.
Лекин куп уринда шоир уз даври кишилари учун хос
хусусиятларни, бир томондан, давр характери, иккинчи
томондан эса инсон табиати билан боглаб изоз^лайди.
Навоийнинг гуманистик царашлари фалсафий жи-
з^атдан расман унинг пантеистик позициясига асослан-
ган. Да мд руз^идаги бир газалда ана шу ^араш ёркин
ифодаланган:
Эй жамолинг жилваси миръоти инсу жон аро,
Лек улуб ул жилва комил маз^ари инсон аро (БВ, 10).

Демак, бутун мавжудот (инсу жон) ичида инсон энг


етук ва мукаммал зот — «мазз^ари комил».
Навоий бир байтда узидаги ички бир дард, огир
кечинмаларни образли формада бурттириб тасвирлаш
учун гулув (ута муболага)га асосланган ташбиз^
санъатини ^уллайди ва узин и буюк о л ам — коинот,,
яъни макрокосмос деб таърнфлайди:
Не тонг, гар олами кубро эсам, хаР КатРа ашким чун
Тенгиздекдур, ичимда юз тугун з^ар кайсн гардундек27.

27 РС, 354-бет. Олами кубро — линий нуктаи назардан у дунё,


охнрат маъноснга эга. Бу уринда фалсафий маънода булиб, «мак­
рокосмос» демак.

44
Навоийнинг ухшатиш учун махсус «олами кубро»
атамасини танлаши тасодифий булмай, унинг коинот ва
инсон борасидаги чу^ур муло^азалари билан ало^адор.
Навоийнинг инсон табиати з^а^идаги царашларида
уларнинг низ^оятда чуцур назарий асосга эга эканлиги-
дан далолат цилувчи муз^им бир нуцтага алоз^ида аз^а-
мият беришга тугри келади. Навоий купинча, инсоният
ва замон кишилари характерига хос зиддиятли жиз^ат-
ларни ана шу назарий нузугаи назар асосида изоз^лай-
ди. Бу инсон шахсида мужассам булган доимий икки
муз^им асос — инсоний жиз^ат з^амда з^айвоний инстинкт -
нинг (биологик жиз^атдан) мувозанати ва зиддияти ма-
саласи.
Маълумки, Навоий ну^таи назарича, инсонни бош-
^а жонли мавжудотдан ю^ори цуйган фазилат — унинг
нут^и, цобюгияти, бинобарин у «булди нут^ ила мум-
тоз барча з^айвондин». Ленин Навоий инсонни инсон
сифатида шарафлаган фазилатлар цанчалик кучли
булмасин, ундаги иккинчи бир потенциал куч — з^айво-
ний хусусият з^ам вацти-ва^ти билан бош кутариб,
у'зини намоён цилиши мумкинлигига шубз^а цилмайди
ва инсон фаолиятини кузатиш жараёнида ана шу узига
хос генетик портлашга булган ишонч цатъий хулоса
даражаснга кутарилади. Инсон нгцоятда зиддиятли
мавжудот булиб, у илмда малакдан устун, аммо жа-
з^олатда девдан з^ам говори, ёмонликка таргиб этувчи
шайтонга з^ам тубанлик, залиллик ундан етади. Гарчи
инсон уз нутци билан з^айвондан мумтоз булган булса
з^ам, маълум пайтларда ундан тубанлашиб кетиши
мумкин:
...Гар одами малак улсаки, ^илмасун таърнф;
Агар киши десаким, етмагай хижолат анго.

ёмонни демаки излол этар экин шайтон,


Дегил: фасодда мундан етар залолат анго...

Демаки, илмда келмиш малакдин ул афзун;


Ки девдин доги афзун эрур жа^олат анго...

Чу булди нутк ила мумтоз барча хайвондин,


Х,ам охир ул хайвондан эрур ма^олат анго (ФК, 8).

Шуи и таъкидлаш керакки, ннсондаги генетик асоснинг


потенциал имкониятларига ишорадек туюлган ана шу
газал Навоийнинг ёшлнк даьрида яратилган.
Навоийнинг кейинги лавр шеъриятида з^ам у ёки бу
муносабат билан инсон >акида чу^ур мулоз^аза юритил-
ган байтлар кам эмае. «Пекин муз^ими шундаки, мута-
45
факкир шоирнинг инсон модияти дадидаги чудур муло-
дазаларн мураббий-шоирни кулига калам олишга руд-
лантирган ва натижада дидактик характердаги юзлаб
шеърларнинг юзага келишига туртки булган.
Лекин Навоий поэзиясидаги дидактика дакида г уз
боргаида унннг икки мудим жидатини алодида таъ-
кидлашга ту три келади. Биринчиси, Навоий лирикасида
«абадий», умуминсоний характердаги маънавий-ахлодий
масалаларнинг куйилиши ва дал этилиши; иккинчиси,
жамиятдаги турли социал табада ва гуруд намоянда-
лари феълу атвори билан алодадор проблемаларнинг
дуйилиши. Бундай шеърларда дидактика анча кенг ва
чудур маънога эга булиб, социал характер касб этади.
Бинобарин, уларнинг биринчисини этик пландаги дидак­
тика, иккинчисини эса социал дидактика деб аташ
тугрирод булади. Ана шу йуналишларнинг дар иккиси
дам шоир ижодининг дастлабки босдичидаёд пайдо бу­
либ, уз диёфасига эга булган.
Маълумки, Навоий дитъаларида ахлод-одоб тушун-
часининг умумий ва конкрет томонларига, мутлад ва
нисбий жидатларига дам катта адамият берилган. Ана
шу хилдаги мулодазаларнннг баъзилари шоир газал-
лари таркнбнда дам кузга ташланадн.
Ахлодий-тарбиявий характердаги бундай шеърлар
(газалларда дам, дитъа, рубоий ва фардларда дам)
нидоятда куп булиб, кутарилган масалаларнинг ранг-
баранглигн ва ифода услубининг хилма-хиллиги билан
ажралиб туради.
Навоий лирикасида у ёки бу даражада кузга таш-
ланадиган, аммо шоирнинг бутун ижодиётида мудим
урин тутган масалалардан бири — диммат. Х,иммат На­
воий ижодида кенг дуйилган этик мафдумлардан бу­
либ, уз ичига инсон маънавий оламн билан боглид
бир датор фазилатларни дамраб олади. Шунинг учун
дам Навоий лирик асарларида дам, «Хамса» ва «Мад-
бубул-дулуб»ида дам бунга алодида адамият берган.
Шоир назарида диммат баркамол инсоннинг чинакам
етуклигини намойиш диладиган дадидий мезон. Бу
масала бирорта газалда яхлит дуйилган эмас. Лекин
айрим шеърларга унинг баъзи бир дирралари асос ди-
либ олинган ва у годо очид, годида умумий фонда на-
моён булади.
Агар «Хамса»да диммат масаласи ижтимоий-сиёсий
планда кенг дуйилган булса, Навоийнинг лирик шеър-
ларида у маънавий-ахлодий категория сифатида кузга
ташланади. Лекин бу ерда дам у инсоннинг узлигини
46
намоем ^илувчи, унинг жамияг доирасидаги ^имматини
бслгнловчи муз^им омиллардан бири тарзида талоны
^илинган.
Турмушнн узгалар эхсонпга эмас, балки узининг з^а-
лол ме^нати асосига цуриш, бошкаларга манфаат нуц-
хаи назаридан царам булмай, узининг эркинлигини
таъмиилашга интилиш з^имматли ннсоннинг муз^пм ху-
сусиятларидан бири деб ^аралади.
Хар 1^андай ннсоннинг г^ай даражада з^нммат эгаси
эканлпги унинг бонлнк ва мансабга муносабатида хам
ёрцин намоён булади. Навоий фикрича, инсон уз эрки
ва муста^иллигидаи мазфум этадиган з^ар кандай даб-
даба ва мансабдан воз кечиши лозим. Х,имматли одам
наздпда мол ва мансаб эътиборсиз; беминнат цашшок-
лик подшо^ликдан афзал. Шонрнинг илк газалларндан
бирига мансуб мана бу байтлар замирида унинг тожу
тахтга ^атти^ эътицод ^уйган баъзи бир замондошла-
рига нисбатан аччи^ таъна ва нафрати ётганлиги з^а-
цнкатдан узо^ эмас:
...1\уй дуру феруза бахсинким, нужуми чархпи
Нилуфар барги уза шабнамча курмас эршматим.

Лаълдек бошим осулсун гарцаи хуноб улуб,


Лаъл тиккап салтанат тожига булса рагбатим... (РС, 411).

Кексалик даврида шонрнинг шу масалага дойр фикр-


лари яна з^ам конкрет нфодаланган:
Тут гадолигпи, Навоий, мугтаиам;
Шо.угар оллинда бош индурма куп (БВ, 701).

Навоий шеърларида лирик лавз^а ва поэтик хулоса-


лар тарзида нфодаланган молу мансаб, тожу тахтни
юксак з^иммат нуктаи назаридан инкор этиш мотпви
унинг эпик асарларида кенг планда куйилган.
Хдшматиинг муз^им ^ирраларидан бири ннсоннинг
инсоига муносабатида намоён булади. Му^тожларга
мурувват ва эътибор, ожизларга гамхурлик з^аки^ий
з^иммат эгаси учуй хос фазилат з^исобланади. Бино-
барип:
Кимки бир кунглн бузугнииг хотирин шод айлагай,
Омча борким, Каъба вайрон булса, обод айлагай (БВ, 396).

Навоий фикрича, ннсоннинг камолоти унинг узига


боглнц. Хар бир инсон узидаги салбий хусусиятларнинг
замини булган з^айвоний з^ирс — нафсни уз иродасига
тобс кила олсагпна, камолотга эришиш имконияти пай-
Д0 булади. Лекин бунга осонликча эришиб булмайди.
Шупинг учуп з^ам ту^айдаги шерни енгиш шижоат
47
эмас, балки з^а^иций шнжоат инсон вужудида яшаб
келаётган кузга куринмас бир ваз^ший куч — нафс иги-
ни енга олишда:
Беша шерин гар забун килсанг> шижоатдин эмас,
Нафс итин кйлсанг забун, оламда йук, сендек шужо (РС, 306).
Навоийнинг шу масалага дойр фикрлари уни фу-
тувват о^имининг ато^ли намояндалари билан низ^оят-
да я^инлаштиради. Чунки илгор ижтимоий-этик о^им
булмиш футувват (жавонмардлик)нинг талабларидан
бири з^ам нафс устидан хукмронликни урната олиш з^и-
собланади.
Шуниси характерлики, Навоийнинг шу мавзуга
дахлдор газалларининг аксарияти (юкоридаги байт
з^ам) унинг йигитлик даврида (1465—1476 йиллар ора-
сида) ёзилган.
Бевосита у^увчига ^аратилган мурожаат-монолог
тарзидаги ^уйидаги публицистик газал з^ам худди ана
шу даврга мансуб:
Сен уз хул^унгни тузгил, булма эл ахлокидин хурсанд;
Кишига чун киши фарзанди х аРгиз булмади фарзанд...

Зшитмай халь; пандин, турфаким, панд элга хам дерсан;


Кила олсанг, эшитгил панд, сен ким, элга бермак панд?

Бу фоний дайр аро гар шохлиг истар эсанг, булгнл


Гадолиг нонига хурсанду булма шахга хожатыанД-

Булуб нафсннгга тобеъ, банд этарсен тушса душманни,


Санга йух нафсдек душман: нила олсанг, ани кил банд.

Кунгулдин жахл ранжи дофиин гар истасанг, бордур


Навоий боги назми шаккаристонида ул гулханд (РС, 133).

Агар инсоннинг уз вужудида мавжуд энг кудратли


душмани нафс булса, унинг характеридаги энг тубан
хусусият — бу вафосизлик. Вафо — барча тоифадаги
инсон зоти учун зарур булган энг олижаноб фазилат.
Ленин, афсуски, бундай ноёб гавз(арни замон кишила-
рида учратиш амримаз^ол. Бу масалада з^ам шоир та-
биат билан жамият уртасида умумийлик топади.
Демак, Навоийнинг инсон шахсининг турли ^ирра-
лари билан 6 орл1Щ дидактик фикр ва гоялари з^ар бир
масалада узига хос формада ифодаланган. Жумладан,
з^иммат масаласида у бевосита мурожаат тарзидаги
ташвих-таргиб усулини цулласа, вафо масаласида кес-
кин танцид йулидан боради. Ленин моз^ият зюцатидан
олганда, з^ар икки уринда з(ам шоирнинг максади з^им-

■48
мат ва вафо каби юксак инсоний фазилатларни улуг-
лаш ва тарриб дилишдан иборат.
Навоий инсон концепциясининг бир диррасл, юкори-
да курганимиздек, маънавий-ахлодий масалалар фони-
да намоён булса, иккинчи мудим бир дирраси кенг ва
юдори бир даражада — ижтимоий-сиёсий аспектда юза-
га чидади. Яъни, Навоий ижодида этик пландаги ди­
дактика социал проблема даражасига кутарилган. Бу
эса Навоий ижодига хос демократизмнинг узига хос
шаклларидан дисобланади.
Социал дидактика шаклидаги демократизмнинг юза-
га чидиш формаси эса, асосан, халд (эл) билан дукм-
дор, подшодни бир-бирига дарама-дарши дуйиш тарзи-
да булиб, у уз ичида бир датор конкрет куринишларга
эга (шод ва гадо, фадир; жод (мансаб) адли ва фударо
шоир ва дукмдор ва бошдалар). Лекин шуниси дид-
датга сазоворки, барча уринда лирик дадрамон (ход
бевосита, ход билвосита) халд — эл томонида туриб
мулодаза юритади дамда подшод ва дукмдорлар билан
юзма-юз туриб, эл номидан, унинг манфаатлари нуд-
таи назаридан мунозара дилади.
Еш Навоий тасаввурида шаклланиб етган дадидий
дукмрон образи эса унинг шеърларида дам уз диёфаси-
ни намоён дилади. Навоий узининг дастлабки газал-
ларидан бирида шодлик билан дарвешлик — фадирлик-
ни бир-бирига дарама-дарши дуйиб тасвирлаш ордали,
диммати баланд дарвешни дашаматли шоддан юдори
дуяди ва суррати шоду сийрати дарвешнамо булган
дукмрон орзуманди эканлигини очид издор этади. На-
воийнинг бу шеъри (унинг дандай фалсафий заминга
асосланишидан датъи назар) тожу тахт учун кураш
нидоятда авжига чиддан бир шароитда катта ижтимоий
адамият касб этади:
Дар гадоким, бурён фадр эрур кисват анго,
Салтанат зарбафтидин дожат эмас хилъат анго.

Шад юруб олам очар, дарвеш оламдин дочар;


Дам узунг инсоф бергилким, бу не нисбат анго!

Дар не шад мадсудидур, дарвешнинг мардудидур;


Кур не димматдур мунга, не навф эрур долат анго...

Фадр куйи туфрогин шад мулкига бермас фадир;


Мулк курким, тенг эмас туфрог ила диймат анго.

Шад сипод чекса, фадир адволига етмас футур,


Бу вале чеккач нафас, барбод ^лур дашмат анго...

4-130 49
Шохга шохлиг мусалламдур, агар б^лгай мудом
Шохлиг таркин |^илиб, дарвеш улур ният анго...
То шаху дарвеш булгай, айлагил, ё раб, аён
Шохдин хизмат мунга, дарвешдин химмат анго...28.

Шох билан фа^ир (гадо, дарвеш) ни бир-бирига зид


Хуйиб тасвирлаш Навоий фалсафий-назарий к;арашла-
рининг бевосита ^аётий проблема билан борлиц, шунга
буйсундирилган ^олда зухур этиши шаклларидан бири-
дир. Унинг бу борадаги муло^азалари турли асарларида
Хар хил аспектда ифодаланган.
Ешлик даври разаллари таркибида бевосита шох-
нинг узига ^аратилган таъна, дашном тарзидаги кескин
байтлар хам учрайди:
Эйки шохсен, лек хилмайсен раво эл хожатин;
Узни хам уздин улугрох шах?а хожатманД бил (БВ, 391).
Навоийнинг урта ёш даври разалларида эса унинг
Хукмдор ва халх (умуман, жамият) муносабатига дойр
Харашлари, купинча, хаётнинг, турмушнинг умумий о^и-
ми ха^идаги нозик муло^аза ёки символик характердаги
имо-ишора тарзида куринади.
Кексалик давридаги газалларида бу .мавзу анча кенг
Хиррали. Мухокама объекти гох умумлашган формада
(хусн ва жох; а^ли), гох конкрет (шох ва гадо) шаклда
куринса, лирик хахРамоннинг муло^азалари баъзанэтик
пландаги угит, гохида зса тан^идий рухдаги кескин му-
рожаат тарзида жаранглайди.
Буки хоким жохилу махкум эрур олам анго;
То хакими сунънинг не эрди эркин хикмати?! (НШ, 600).
Рурур хусн ила жохинга хилмаким, холмас
Ж амол оламию олам ахлининг жохи (ФК, 64).
Умр утмагин андиша хил> давронга йухтур мехр — бил;
Эй шах, гадони кузга ил, ким не гадо холУР, не шах (ФК, 527).
Зулм ва золимларни ^оралаб, адолатни улуглаш
гояси цитъа жанрида яна хам конкретрох формада
ифодаланган. Навоийнинг мазкур фикрлари унинг юк-
сак гуманистик позицияси билан бевосита ало^адор бу-
либ, том маънода инсоният халх манфаатига ^аратил-
ган. Зотан, унинг ^уйидаги байти фа^ат маъшухага
эмас, балки умумга ^аратилган ва инсонпарвар шоир
Халбининг ^аци^ий садосидир:
Риоят айла судек соф халх кунглиниким,
Синар нафас била ул навъким хубоб кунгул (БВ, 392).

28 Инв. № 564, 26—За варахлар.

50
Хуллас, Навоийнинг инсон ^а^идаги ^арашлари ни-
^оятда кенг ва куп ^иррали булиб, жамиятдаги деярли
барча таба^алар учун тааллу^ли фикр-муло^азаларни
^амраб олган.
Ипщ темасидан тортиб социал дидактикагача булган
^ар бир мавзуда Навоийнинг инсон ^а^идаги умумий
^арашининг муайян цирралари узига хос шаклда кури-
нади ва уларнинг барчаси биргаликда мутафаккир-
шоирнинг инсон концепцияси ^а^ида яхлит тасаввур
^осил к,илади.
Лирик ца^рамон — мутафаккир оламнинг хил-хил
асрори ва инсон шахсининг узига хос табиати х;ацида,
сиёсий арбоб сифатида жамият, замон ва замон а^ли
борасида чу^ур муло^азалар юритса, инсоний камолот-
дан далолат ^илувчи юксак фазилатларни улуглаб,
тубанликни кескин ^оралаган уринларда у юксак
идеаллар со^иби булган инсонпарвар мураббий циёфа-
сида гавдаланади.
* * *

Навоийнинг «Бадоеул-бидоя» дебочасидаги ^айдла-


ридан бири (говорила эслатиб утилган) бевосита газал
поэтикасига дахлдор. У ёзади: «...сойир давовинда рас-
мий газал услубидинким шоеъдурур, тажовуз ь^илиб,
махсус навъларда суз арусининг жилвасига намойиш ва
жамолига оройиш бермайдурурлар. Ва гар а^ёнан
матлае махсус навъда во^еъ булса, ^амул матлаъ била
итмом хилъатин ва анжом кисватин кийдурмайдурур-
лар...Ул жи^атдин саъй цилиндиким, ^ар мазмунда мат­
лаъ воцеъ булса, аксар андо^ булгайким, -ма^таъгача
сурат хайсиятидин мувофиц ва маъни жонибидин муто-
би^ тушгай».
Навоийнинг бу тан^идий муло^азаси жуда кенг маъ-
нога эга. Унда газалнинг мо^ияти ва унга мувофиц
услуб билан алоцадор купгина масалалар цамраб олин-
ган. «Махсус навъларда» иборасида газалнинг тематик
доираси ^амда унинг услуби билан боглиц тушунчалар
мужассамлашган. Шунингдек, бу ерда газал байтлари-
нинг мантилий богли^лиги, улар уртасидаги изчиллик,
хуллас, ^ар бир газалнинг маъно ва сурат жи^атидан
яхлит асар булиши лозимлиги устида суз бормо^да.
Х,амма гап шундаки, бундай масалани газал жанри
билан боглик; ^олда биринчи марта Навоий цуйган.
Навоийнинг ана шу муло^азаси сузсиз унинг бадиий
асарда шакл ва мазмуннинг муносабати масаласига
51
дойр эстетик позицияси билан бевосита ало^адор. Шу-
нинг учун ^ам Навоий разалиётининг асосий фазилатла-
ридан бири ^ам уларда мазмун ва шаклнинг табиий
уйрунлиги, шн-ор фикр-рояыипг унга мос юксак бадиий
шаклда намоён булишида куринади. Бу, бир томондан,
^ар бир мазмун учун ушанга мувофиц жанрни танлай
билишда куринса, иккинчи томондан, >^ар бир асар
^ажмини асосий фикр — мацсаднинг ёрцин ифодаси
учун мос цилиб белгилашда намоён булади.
«Навоий лирик асарларнинг ^ажми масаласида та-
моман традиция рамкасида ижодий позицияда, шеърни
сунъий равишда цис^артмаслик ёки чузмаслик позиция-
сида турган ва маълум цоидалар билан узини ^атъиян
чекламаган»29.
Бу фикр бевосита разал жанрига ^ам тааллуцли. На­
воий девонида биз 5 байтдан 13 байтгача булган разал-
ларни учратамиз. Лекин шуни ^ам таъкидлаш керакки,
традицияга айланган жанрлар буйича тематик сарала-
ниш ^одисаси Навоий ижодида ^ам уз ролини йу^отган
эмас. Жанр ичида эса ^ар бир шеър ^ажми бевосита
мазмуннинг талаби билан белгиланади. Шунинг учун
э^ам Навоий разалнинг ^ажми масаласида маълум дара-
жада стабилликни са^лашга ^аракат ^илган. У бир
цитъасида шундай ёзади:
Навоий шеъри туцциз байту, ун бир байту ун уч байт,
Ки лав^ узра ^алам зийнат берур ул дурри макнундин.

Буким, албатта, етти байтдин уксук эмас, яъни


Таназзул айлай олмас рутба ичра етти гардундин (БВ, 703).

Бу ерда «албатта етти байтдин уксук эмас» деган изо^


сабабсиз эмас. Чунки Навоийгача булган разалчиликда
етти байтли шеърлар етакчи урин тутса-да, турт, беш,
олти байтлилари хам куплаб учрар эди.
А. ^айитметовнинг ^исобига кура, маш^ур форс
разалнавислари Саъдий, Хусрав, Х°ФИЗ ва Жомий
разалларининг ^ажми 5 байт билан 12 байт орасида
(Саъдийда 22 байтгача) булнб, етти байтли шеърлар
купчиликни ташкил этган. Жумладан, Х,офиз девонида
570 разалдан 123 таси, Хусравда 1322 разалдан 428 та­
ен, Жомийда эса 1494 разалдан 1205 таси етти байтли.
Саккокийнинг нашр этилган (тули^ булмаган) дево­
нида 56 та разалдан етти байтлилар 48 та (5 байтли 2
та), Атойн девонида 173 тадан 120 та (5 байтли 43 та),
Лутфийда 276 тадан 161 та (беш байтли 91 та).
м Дайитмстов А. Навоий лирикаси, 44-бет.

52
Навоийнинг илк ижодида етти байтли разаллар
54,5 процентни ташкил этган булса (9 байтлилар 36 про­
цент), йигитлик даврида 67 (25), урта ёш даврида 85
(11,5) ва ни^оят, кексалик даврида 54 (36) процентни
ташкил этади. Шуниси характерлики, Навоий девонла-
рида 5 байтли разаллар унта атрофида булса, 6 байтли­
лар йигирматага ^ам етмайди (илк девондаги шеърлар-
нинг автор вариантини ани^лаш бу ^исобларга узгартиш
киритиши мумкин). Ун уч байтли разаллар эса, бизнинг
ани^лашимизча, фа^ат 4 та.
Навоий разалиёти структурасидаги нисбий бар^арор-
лик, ю^орида эслатганимиздек, жанрлар борасидаги
тематик сараланишнинг сезиларли роли билан изо^ла-
ниши мумкин.
Навоийнинг поэтика со^асидаги новаторлигининг му­
хи м бир цирраси (мазмун ва шакл масаласи билан
бевосита ало^адор булган) лирик шеърнинг услуби,
унинг композициясига нисбатан узига хос ёндашишида
ёр^ин намоён булади. Унинг «Бадоеул-бидоя» дебочаси-
да ^ар бир газал маъно ва сурат жи^атидан мутаносиб
булиб, бошидан охиригача мантик;ан изчил булган яхлит
асар булиши лозимлиги ха^идаги ажойиб мулохазаси
расман разал муносабати билан баён ^илинган булса
хам, аслида барча лирик жанрларга тааллу^ли. Чунки
мазмунан яхлитлик, мантиций изчиллик ва композицион
бутунлик шоир девонидаги барча шеърлар учун хос
етакчи хусусият ^исобланади.
Навоюй разалиёти поэтикаси учун хос ана шу хусу-
сиятни биринчи булиб унинг узи, шунингдек, кейингп
давр тад^и^отчилари хам махсус таъкидлаб курсатиш-
ган. Жумлада.н, Максуд Шайхзода Навоий разалларида-
ги ана шундай хусусиятни бадиий усул сифатида
ба^олаган. У муайян разаллар та^лили асосида шундай
хулосалар чи^аради: «Разалда маълум воцеа (кенг
маънода) ярата билиш, байтларни маънан, фикран ва
суратан борлаш, у ёки бу даражада Навоий лирикасига
хос булган биринчи бадиий усулдур. ...Навоий разалла-
ри ва умуман лирикасига хос иккинчи бадиий хусусият
образнинг тадрижий (бу тадриж приёми рус поэтикаси-
даги «нагнетание» терминига бадал була олур) инкишо-
фи, такомили ва етилувидир»30.
Бизнингча, муаллиф «усул» терминини тор шеърий
приём эмас, анча кенг маънода, яъни «фикрлаш ва баён

30 Максуд Ш а й х з о д а . Асарлар. 4-том. Тошкент, 1972, 202—


205-бетлар.
53
этиш тарзи» сифатида цуллаган. Чунки тадриж маълум
маънода поэтик усулга я^нн турса-да, байтларнинг
мантилий боглицлиги, сюжетлилик бадиий усул (яъни
поэтик приём) эмас, балки шоирнинг бадиий асарнинг
яхлит ва цисмларининг мантилий нзчил булиши з$ак;ида-
ги эстетик принциплари та^озоси билан юзага келган
табиий тасвир тарзи.
Бу з^аада А. Хайитметов шундай ёзади: «Бу газал-
ларнинг з^аммасида Навоий разалчилигига хос экг
характерли болтан биринчи мух;им хусусият — тематик
ани^лик, конкретлик, з^аётга я^инлик ва шу асосда
турилган иккинчи муз^им хусусият — композицион бутун-
лик, байтларнинг мазмунан бир-бирига борланганлиги
я ^ о л кузга ташланиб туради»31. Биз эса бу хусусият
жуда эрта — Навоийнинг илк ижодидаё^ вужудга кел-
ганлигига (унинг илк девони муносабати билан) диедат-
ни жалб этган эдик32.
Навоий разаллари композицияси унинг мазмутаи ва
тасвир усуллари каби низ^оятда ранг-баранг. Ленин разал
композицияси з^а^ида гапирганда композицияни формал
таш^и белгилар ёки андаза сифатида тушунмаслик
керак.
«Адабиёт назариЯ'Си»да ёзилишнга кура: «Асосан
арузда ёзилиши, биринчи байтнинг узаро ^офияланиб
«матла», сунгги байтнинг «ма^та» деб аталиб, купинча
унда шоир номи ёки тахаллусининг дарж этилиши, мат-
ла ва мацта оралигидаги жуфт мисраларнинг узаро
цофияланиб келиши, ва низ^оят, уч байтдан кам, ун ту^-
циз байтдан зиёд булмаслиги — разал композициясининг
умумий белгиларидир»33. Ю^орироцда муаллиф компо­
зицияни андаза сифатида таърифлайди. Андаза ю^ори-
даги тавсифга мос тушади, лекин у компо?' чя эмас.
Андаза бир жанрга мансуб барча шеърлар _,чун ягона
з^исобланади. Композиция эса з^ар бир асарда, унинг
мазмуни ва авторнинг ма^сади билан богли^ з^олда,
узига хос булади. Андаза бадиий асарнинг техникасига
тааллуцли. «Техникани автор эмас, традиция яратади.
Гений, хусусан, Урта асрдаги гений мавжуд техника
заминида ижод цилади»34.

31 К а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 96-бет.


32 Царанг: И с д о ц о в Н. Алишер Навоийнинг илк лирикаси,
54-бет.
33 Адабиёт назарияси. 1-том. Тошкент, 1978, 292-бет.
34 Л и х а ч е в Д . О статье Андрея Чернова.— «Литературная
учёба», 1978, № 6, с. 168.

54
Умуман, композицияни андаза тарзида тушуниш на-
фа^ат Навоий газалларини, балки асрлар давомида
яратилган барча разалларни ягона андазага солишга
олиб келади. Ва^олонки, ^ар бир ^ациций шеър уз се­
мантик структураюига борлщ комстозицияоига эта була-
ди. Шу масалада А. Дайитлтетовнинг цуйидаги фикрлари
ни^оятда уринли: «Биро^ Навоий разалларидаги компо­
зиция масалаларига бир улчов билан ёндашиш, уларга
бир хил ба^о бериш ута хато фикр булур эди. Бу
масалада шуни цайд этиш керакки, Навоий газаллари-
нинг композицион хусусиятлари ^ам них;оятда ранг-ба-
ранг ва бой. Аммо шоирнинг 5^ар бир разалидаги
композиция масаласини текшириб чициш ^ам бу уринда
дилинадиган иш эмас»35. Х^крщатан ^ам, шоир девони-
даги 2600 та шеърнинг ^ар бири узича мустацил асар
ва узига хос семантик структурага эга. Шу жи^атдан,
шоир разалиётидаги р о я в и й пафос билан борли^
тасвир принципларининг асосий типларини кузатиш
асосида, уларнинг семантик структураси учун хос бул-
ган айрим белги ёки тенденцияларни аницлашимиз
мумкин. Бу масалада ^ам Навоийнинг уз ^айдлари му-
^им роль уйнайди. У «Хазойинул-маоний» дебочасида
шундай ёзади: «Андин сунгра худ хотирга келмас
эрдиним, бир разал .\усн бахри раэолалари таърифида
ё иищ оташкадаси шароралари тавсифида тугатгаймен,
балки бир байт шухшгнг жамоли дилфурузи бобида
ё уз 'Кунглумнинг дарду суди шархида калам силкига
кивура олраймен ё хаёлимра кечура олраймен» (РС, 8 ).
«Вакфия»да удиймиз: «...Зубдаи авцотим ва хулосаи
^аётимии ул ^аэратнинг мад^и зоти ва таърифи сифоти-
да сарф цилсам эрди»36.
Бизнингча, ана шу изо^ларда, т^лиц булмаса-да,
шоир разалларининг асосий типлари ^адида ишора мав-
жуд. Булар — таъриф, тавсиф, мад^ ва шар^и ^олдан
иборат. Таъриф билан тавсиф, таъриф билан мад>^
бир-бирига яцин турса-да, лекин Навоийнинг изо^ига
цараганда, улар орасида маълум узига хослик мавжуд.
Буни, бизнингча, шундай изо^лаш мумкин-: таъриф
мад^га нисбатан торро^ тушунча булиб, функция жи-
^атидан унинг таркибига кириши мумкин. Чунки таъ­
риф, купинча, севгилининг х;усну жамолига нисбатан
Куллангани ^олда, мад^да мамду^нинг барча зо^ирий
ва ботиний фазилатлари мацталади.
35 Х а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 97-бет.
36 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 13-том, 174-бет.

55
Шунингдек, таъриф билан тавсиф куп уринда цуи/н-
лнб кетган ^олда куринса >^ам, лекин тавсифнинг г$л-
ланиш донраси кенгро^: унпнг учун инсоний сифатлар
^ам, табиат манзаралари ^ам, оши^ вужудини ёндир-
ган «ишц оташкадаси шароралари» ^ам объект ,була
олади. Яъни таъриф, асосан, ижобий характерга эта
булса, тавсиф (описание) анча кенг аспектда ^уллани-
ши мумкин. Шунингдек, таъриф мадхнинг (восхвале­
ние) таркибий цисми сифатида, куиинча модихнинг
зо^ирий сифатларини («таърифи сифотида») уз ичига
олса, мад^ уша зотни бутунлигича цамраб олади.
Шар^и %ол, яъни муло^аза баёни тарзидаги («уз
кунглумнинг дарду сузи шархида») газаллар эса ички
кечинмаларнинг тугридан-тугри баёни, шар.^идан иборат.
Албатта, ^ар бир газалда, у цандай тппда булиши-
дан цатъи назар, шоирнинг субъектив муносабати у ёки
бу даражада уз аксини топади. Лекин газалдаги ана шу
объектив са субъектив моментларнинг (яъни коммуни-
катив ва эмоционал тасвирнпнг) узаро мувозанати
унинг характера—тасвир типи билан чамбарчас боглик.
Навоий газаллари композициясига хос асосий ^ону-
ниятлар хам газаллардагн тасвир тинларининг такозоси
билан юзага келган. Бпнобарнн, ^ар бир типга мансуб
газаллар гуру^ида композицион яхлитликни ташкнл
этнш принииплари, уларнинг хар бирига хос индивидуал
жи^атлар булгани ^олда, маълум даражада умумийлик
^ам бор. Х,амма гаи шундаки, ^ар бир газал асосида
ягона бир образ, поэтик деталь ёки конкрет бир пробле­
ма ёхуд фикр-муло.уаза ётади ва у марказлаштирувчи
куч сифатида шеър структураспни бир бутун цилиб
уюштиради.
Му^окама, муло^аза типидаги газалларда компоэи-
цион бутунлик, мантилий изчилликни таъминлайдиган
куч—газал аоосидаги мацсад-—гоянинг ёр^инлиги ва шу
билан ало^адор поэтик мазмуннинг яхлитлигида деб
айтиш мумкин.
Шар^и хол ёки муло^азавий газаллар шоир девони-
да ннхоятда куп булиб, улар тематик-проблематик
жн.\атдан хам ранг-баранг (шикоят, танцид, муло^аза
ва хоказо).
Бинобарин, уларнинг семантик структураси ^ам
маълум умумийликдан ^атъи назар, ни^оятда хилма-
хил. Зотан, х;ар бир газал мутафаккир шоирнинг олам
ва одам билан боглиц му^им проблемалар борасидаги
чуцур муло^азаларининг узига хос поэтик ифодасидир:

56
Да^рдин ме^ру вафо цилма ^авас,
Элидин гайри жафо цилма ^авас... (НШ, 241).

Навоийнинг замона ва давр азуш танцидига багиш-


ланган ^амда марсияомуз газалларининг купчилиги ана
шу типда. Бундай разалларнинг аксарияти тугридан-туг-
ри авторнинг бевосита уз тингловчисига (иккинчи шахе
формасида умумга) царатилган мурожаати шаклидаги
хулосавий фикри, муло^азаси тарзида бошланади:
Топмадим а^ли замон ичра бир андо^ хамДаме.
Ким замон ошубидин бир-бирга айтишеоц гаме (НШ, 580).

Лекии бу типдаги разаллар учун хос умумий хусу-


сият шундан иборатки, улар лирик кечинмаларнинг
чукур эмоционал ифодаси — узига хос поэтик квентэс-
сенциялар даражасига кутарилган. Лекин шуниси ха-
рактерлики, бу типдаги газалларда кам фикр баёни,
купинча, умумийдан конкретга караб боради ва кар бир
масала, кай даражада булмасин, замон ва шоир шахеи
билан богланган колда хулосаланади.
Нищий мавзудаги газалларда, купинча, таъриф, тав-
сиф ва мадк цушилган К0 ЛДа келади. Агар баъзи разал­
лар бошдан охиригача тавсифий характерда булса кам,
улардаги тавсиф объектив эмас, балки шоир тавсифни
маълум бир максад: тасвир объектини таъриф ва мадк
этиш ниятида амалга оширади ва унинг эмоционал
муносабати го^о билвосита, гохо тавсиф билан параллел
равишда юзага чицади. Лекин тавсифий разаллар ора-
сида шундай разаллар кам борки, уларда тавсиф охири­
гача муайян деталь ёки образ билан боглик колДа изчил
давом этади ва якунланади.
Навоийнинг васф характеридаги газаллари унинг де-
вонида юзлаб учрайди. Аммо уларнинг тасвир объекта
Кам, тасвир йули кам шундай ранг-барангки, улар ораси-
да бирор янги фикр, янгича талцин ёхуд оригинал де-
талдан коли булган такрор шеърни учратиш кийин.
Айрим мисолларни куздан кечирайлик.
К,уйидаги газалда тавсиф маъшуканинг либопг'бИ^
лан боглик-
Турт ранги мухталифдин >;уллаким жонон кияр,
Турт унсур кисватидур гуёким, жон кияр.
Узбакий гулнорий тундин куйдум, аммо ултурур —
Лемуйи терлик, анинг остидаким жонон кияр (НШ, 184).

Маъшуканинг либослари тавсифига багишл


хилма-хил куринишдаги разаллар шоир ижодий
нинг деярли барча даврларида яратилган булиб,
57
/
/ '' '■
/нинг ^ар бирида тасвир муайян бир ранг билан боглик '5
/ ^олда боради ва ана шу ранг (ва у билан алоцадор ‘
/ рамзий маъно) газал композициясини ягона ну^та
Ч 1 атрофига уюштиради. I
Таъриф билан тавсифнинг к;ушилишидан иборат бул-
ган васф типидаги разалларнинг аоосий объекта купин-
ча маъшу^а сиймоси, унинг бутун ^иёфаси ^исобланади. ;
Шоирнинг бу борадаги майората шу кадар ю^орики, 1
унинг назаридан идеал ма^буба диёфасининг бирорта
х;ам детали четда ^олмаган. Балки ^ар бир деталь, хар
бир хусусият унлаб куринишда тавсиф этилади. Бир
газалда маъшуканинг барча ташки сифатлари изчил
тавсиф цилинса, бош^а бир шеърда унинг айрим эле-
ментларига эътибор дилинади.
Масалан, куйидаги разалда тасвир лули шахси билан
боглик; булиб, шеър давомида унинг мукаммал образи
(хам таш^и куриниши, хам феълу атвори) яратилган.
Шеър асосида ягона образнинг туриши унинг компози­
циясини белгнлаган.
Шоир хар бир байтда тасвир усулини янгилаб бора­
ди (ташбих, тажщили ориф).
Луливашимдин айруки хзбримда лоладур,
Ул уйнагон киби ягоч узра пиёладур. •

Гулзор арому лули этар лаъб тулганиб, .-V :


Ё гул киби узорида мушкин кулоладур.

Ул турфа чехра доиранинг чамбари аро 1 -


Хуршид даврасида, анингдекки, холадур. ...

Таблу нафир маъракаси ичра демангиз,


Ким ишхида улус иши фарёду ноладур.

Борму уюн хароратида чехрасида тер,


Ё равза гулистонида х аР сори жоладур... (БВ, 189).

Мана бу разалда ягона деталнинг турли аспектдаги


Каторлама тавсифи (ташби^и мусалсал) берилган бу­
либ, барча тасвир воситалари, байтларнинг синтактик
Курилиши хам ана шу ма^садга буйсундирилган:
Ул суюлгон барги гул чоглих юзунг бустонида,
Бир хизил гул барги бутмиш гуё ох гул ёнида.

Иухса Ойнинг ёнида Бахром булмиш жилвагар,


Жилваси Бахромнинг, не тонг, камар давронида... (ФК, 571).

Таъриф-тавсиф характеридаги газалларгаинг бир


гуру^ида васф билан кечинма тасвири ёнма-ён боради.
Бундай шеърларда рамзийлик кучли булиб, маъшука
58
либосининг ранги шеърда шу ранг билан боглик кай-
фият турдиради.
Илк лирикада:
К,аро дастор то чирмоди моз^шм,
Бошимга чирмашибдур дуди оз^им.

Йигитлик даврида:
Не тонг сориг юзумда ашки рангин,
Ки киймиш сабзи талх ул сабзи ширин.

Кексалик даврида:
Хилъатин то айламиш жонон кизил, сориг, яшил,
Шуълаи оз^им чизуар >^ар ён кизил, сориг, яшил.

Шу уринда Навоий разалиёти поэтикаси учун хос бир


хусусиятни таъкидлашга турри келади. Бу хусусиятни
шартли равишда поэтик фетиш деб аташ мумиин. Чуики
бир р^атор разаллар асосида ёр билан боглик; бирор ^
буюмнинг (ёрлири, хилъати, мактуби) тавсифи ётади ва
бутун поэтик тасвир ана шу буюм— деталь билан бог­
лик холда боради. Умуман, таъриф-тавсиф характерида-
ги шеърларда шеърнинг марказида турган ва унин'
композицион яхлитлигини таъминлашга имкон беради-
ган поэтик деталлар ни^оятда бой ва хилма-хш
(ранглар, буюмлар, иноон киёфаои билан боглик детал­
лар, инаон тип иг а хос. урсй-ю/щт в а характер)------------ /
'""Тавсифий разаллар композицияси учун хос яхлитлик,
поэтик лавка тарзидаги хусусиятлар пейзаж харахтери-
даги разалларда узига хос равишда намоён булади. Ле-
кин бундай шеърда муайян сюжет куринмайди, балки
табиат манзарасининг муайян холати изчил тасвиридан
шоир уз муддаоси баёни учун фон сифатида фойдала-
нади ва ма^саднинг изчиллиги шеърий услубда ^ам уз
ифодасини топади.
Гулбун узра субхидам кар сори гул барги тари,
Бир шажар узра магар кУнгондурур хайли пари.

Сув аро тушмиш К,уёш акси, йук эРса гайбдин


Кирди гулшаннинг тамошосига мездри зсоварий.

Мактаб фатоли киби булбуллар улмиш наъразан.


То насими субх илидин очилур гул дафтари.

Гул аруси хусн мулкида эрур сокибкирон,


То юзи даврига зийнат берди шабнам гавз^ари.

Жола бирла нилуфар бир навъ тутмиш зебким,


Собиту сайёра бирла гунбади нилуфарий.

69
Ул киши умри бахоридин терар гулбарги айш,
Ким кафида лолагун май бирла булгай согари...

ДУстлар бирла тутуб ишрат ба^орин муртанам,


Бир нафас осуда булгай жони ме^натпарвари... (НШ, 644).

Уз структурасига кура фалсафий хасиДага ухшаб


кетган бу разалнинг бош томонидаги 1—5-байтлар укув-
чи хаёлини гузаллнк оламига олиб кириб, унда ширин
кайфиятлар турдиради. Шоир тингловчисини реал ман-
зара каРшисига олиб боргач, хаКиКий мак;саднинг
изхорига утади. Натижада, ибратомуз фикрнинг ифода-
си КУРУК ташвикотдан узок булиб, шоир билан укувчи-
нинг табиат кучогидаги бевосита сухбати тарзида бора-
ди ва чукур ижтимоий хулосанинг юзага чи^иши учун
имконият яратади.
Навоий разалиётида унинг узи эслатиб утган шарх*
таъриф ва тавсифий типлардан боцщача характердаги
бир ка'тор газаллар кам борки, уларни тасвирий ёки
мушохадавий шеърлар деб аташ му.мки н.
Бундай разалларда лирик ках.Рамон билан боглих
бнрор вок;еа (хаётий ёки хаёлий) ёки кечинмалар баъ-
зан нозик деталлари билан бирга тасвирланади ва узи-
га хос поэтик сюжет вужудга келади. Натижада шоир-
даги эмоционал х°лат> кечинмалар уларни юзага
келтирган сабаб билан биргаликда намоён булади.
Навоий поэтикасининг ана шундай новаторлик жи-
Хатлари уша даврлардаёц шеърият шинавандаларининг-
гина эмас, балки зукко намояидалари эътиборини хам
узига жалб этган ва ижодига бевосита таъсир курсат-
ган. Жумладан, Навоий ижодиётининг ха^и^ий мухлис Л
ва объектив бахоловчиси булмиш Захириддин Мухам­
мад Бобир аруз хаКиДаги асарида урни-урни билан
Навоий поэтикасининг мухим киРРалаРини таъкидлаб
курсатади. У бир уринда шундай ёзади:
Боштин-аёх бу газалда бир хикоят манзум булубтур:

Утган кеча мен эрдиму ул сиймтан эрди,


Гулшан турида масканимиз бир чаман эрди...
Гулбин аро икки кишига сиццуча манзил,
Булбул била гулдек икимизга ватан эрди.
Лола киби ёхут к а д а х — йук тубида дурд,
Бир шиша май андоцки а кики яман эрди.
Гах мен тутуб ул ичмаку гах ул тутубон мен,
Тун ёримигача иккимизга бу фан эрди...37

37 Мухтасар. Тошкент, 1977, 112 об варацлар.

60
ц]у асарнинг 136а варарида эса шундай деб ёзади:
«Мир Алишер Навоий разали тарзида бу разалда доги
боштин-аёц бир ^икоят манзум булубтур:
Туно кун бирла бир тун маж лиси асру хаш эди,
М ажлис а^ли бори дилхо^у, бори дилкаш эди...»
Навоийии'вг мазкур разали ^аётий во^еа ёки фанта­
зия асосидаги тасаввурнинг поэтик тасвиридан иборат.
Маълум бир поэтик лав^а тарзидаги сюжетли разаллар
мо^ият эътибори бнлан узига хос шеърий новеллалар
булиб («манзум .%икоят»), Навоий девонларида шу
типдаги газалларнинг унлаб намуналари мавжуд. Му­
хами шундаки, бундай разалларнинг биринчи намунала­
ри шоир ижодининг илк даврига мансуб. Навоийнинг
илк девонига киритилган «Кеча келгумдур дебон ул сар-
ви гулру келмади», «Каво хуш эрдию оллимда бир р;а-
да^ майи ноб» мисралари билан бошланувчи ана шу
типдаги разаллар бу фазилат шоир ижодининг дастлаб-
ки даврларидаёц шаклланиб етганлигидаи далолат
р;илади.
Сюжетли разалларнинг композицияси ^ам узига хос.
Уларда байтларнинг мантилий изчиллигини юзага кел-
тирадиган омил поэтик сюжетнинг узи .%исобланади.
Во^еа баёни биринчи планга чи^иб, х.иссий кечинма-
лар тасвири — эмоционал момент ор^а планга утади.
Лирик р^а^рамон кечинмалари, унинг психологик ^олати
сюжет жараёнида, тасвир тарзидаги етакчи ру.^, о^анг
билан бевосита богли^ равишда юзага чи^ади. Бундай
разалларда, тавсифий разаллардан фарк;ли улароц, узи­
га хос динамика — ривож мавжуд. Во^еанинг ривожи
ва хулосасн сюжетнинг асосий элементлари сифатида
юзага келади.
Тавсифий разаллар композицияси учун образнинг
бос^ичма-бос^ич торая бориши характерли. Уларда тас­
вир шоирдан таш^ари булган учинчи шахсдан
(«шахе» — кенг маънода, масалан, табиат автор ва
укувчига нисбатан 3-шахсда булади) шоирнинг узига
(менига) к;араб келади («у», нейтраль утиш — связка
ва шоир («мен»), Еки разал бошида тилга олинган
нарсалар (масалан, «Уйготур суб^и ба^ор элни фигон
бирла са^об» разалини эсланг) учинчи, туртинчи ёки
бешинчи байтдан кейин тушиб ^олади. Улар гуё кадр
ортига утиб, биринчи планга конкрет ^иёфа ёки масала
чициб ^олади.
Кар бир тип тасвир баён йусинига мувофи^ уз инто-
нацияси — о^ангига эга.
61
Наюаийнинг барча тип разалларидаги тахлил объек-
тини шартли равишда икни гуру^га ажратиш мумкин:
бир цатор разалларда ^иссиёт, кечинма ифодаси во^еа-
Ходиса, объект феъл-атвори та^лили орцали билвосита
ёки параллел ^олда ифодаланса, бош^а гуру^ шеърлар-
да бевосита — хиссиёт ва кечинманинг бевосита баёни,
та^лили тарзида амалга оширилади (баён ва шарх ти-
пидаги Разалларда). Бундай шеърларда эмоционаллик
биринчи планда турадн.
На1воий разаллари семантик структураси учуй типик
булган яна бир хусусиятни ало^ида таъкидлаш лазим.
Аксар разалларда .ма^тадан олдинги байт мазмун ва
услуб жи^атидан бутун газал таркибидаги бош^а байт-
лардан ажралиб туради. Бундай байт, олдинги байтлар-
даги тасвир усулидан ^атъи назар, иккинчи шахсга
(мазмунан уцувчига ёки умумга) ^аратилган мурожаат,
хитоб тарзидаги угит (шунингдек, таъна, кесатиш) ёки
умумлашган ибратомуз хулосадан иборат. Шоир, купин-
ча, уз фикрини со^ийга ёки бош^а бирор объектга (маъ-
шуцага, шо^га, гулга) мурожаат шаклида из^ор ^илади.
А. Хфйитметов ана шундай байтларни лирик чекиниш
сифатидаги байтлар деб атаган. Хф(ущатан хам> шун­
дай. Уларнинг аксарияти газал структурасида мустак;ил-
ликка эга булиб, боцща байтлар билан радиф ва ^офия
ор^алигина богланиб туради. Улар ало^ида ^олда ^ам
тугал маъно билдиради. Лекин ана шу нисбий муста^ил-
лик барча тип разалларда бир даражада эмас. Тавси-
фий (таъриф, мадхда ^ам) разалларда лирик чекиниш
характеридаги байтларнинг «бегона» ёки ^истирмалиги
якдол 1сезилиб туради. Улар тушириб колдирилса ^ам,
газал структураси ва тасвир оцимига зарар етмагандек
булиб туюлади. Масалан, ёшлик даврига мансуб «^аро
кузум, келу мардумлуг эмди фан ц и л ри л » деб бошланув-
чи газални эсга олайлик. Маъшуцага царатилган ва
унинг сиймоси билан боглих истиоравий тасвир орасида
бирдан богбонга (рамзий атама) мурожаат тарзидаги
Хуйидаги байт пайдо булади:
Хазон сипо^ита, эй борбан, эмас монеъ,
Бу бог томида гар игнадин тикан ^ илрил.

Агар ^офия ва радифни хисобга олмасак, мазмунан


катта фалсафий умумлашма даражасидаги бу байт
конкрет шахе ^иёфаси билан богли^ тасвир ичида, чин-
дан хам, тасодифийдек туюлади.
К^уйидаги байтлар хам тазал мацтаидан олдин
келган:
62
Эрур чун олам ичра жоц фоний, яхши от боций:
Бас, эл комин раво айла, узунгни комрон к\?ргач.

Тут мугтанам, улдунг эса хушхол замоне,


Невчунки замон хосид эрур, азуш замон хам.

Ишх агар булса з^авойи нафсдин пок, эй кунгул,


Йуц тафовут, дилбаринг гар бека булсун, гар мирак.
Бундай байтлардаги мисраларнинг бир-бири билан
услубий богланишида з^ам узига хос цонуният мавжуд.
Улардан бири, купинча, хулосавий фикрни ифодалайди.
иккинчиси эса унинг сабабини изо^лаб келади (сабабий
борланиш). Бундай байтларда мисралар эргаштирувчи
борловчилар (чунки, шунинг учун) ёрдамида ёки инто­
нация йули билан богланади.
Шарт маъносидаги байтларда эса (охирги байт) мне- '
ралар алоцаси шарт билдирувчи аффикс(-са) з^амда
кумакчилар (агар, гар) воситасида амалга ошади.
Умуман, лирик чекиниш сифатида келган бундай
байтлар, характер эътибори билан, бир томондан,
Шарх адабиётидаги фардларга хамда китобаларга
(му^ташам бинолар пешто^ига битиш учун махсус
ёзилган миниатюр шеърларга) ухшаб кетса, иккинчи /
томондан, эпиграмманинг цадимги грек адабиётидаги/
(унинг рим шоири Марциал ижпгивдги) ня\;уналариш/
эслатади. ___
Маълумки, шаклан ихчам (купинча икки миерадан
иборат) ва бирор факт ёки ^одисага болтан субъектив
муносабат ёр^ин ифодаланган ана шундай шеърий
шаклдан Платон (уз муло^азаларини ифодалаш учун)
ва Сафо (эрта жудолик ^айгуси), Анакреонт (базмлар-
да цувиоц булиш), Симонид Кеосский, Аоклециад, Ме-
магр сингари файласуф шоирлар кенг фойдаланганлар
ва баъзилари ана шу жанр туфайли шузфат з^озон-
ганлар.
Гёте ва Шиллернинг уз давридаги ижтимоий ^аёт
Ходисаларига ба^оси ифодаланган бир ^атор шеърлари
Хам {^адимги эпигра-ммаларга я^ин туради. Шунингдек,
бу жанрнинг XVIII—XIX аср рус адабиётида актив иж­
тимоий моз^ият касб этиши А. Пушкин, П. Вяземский,
Е. Баратинский, С. Соболевский ва бош^а унлаб ижод-
корлар номи билан богланган.
Навоийнинг мухим фалсафий, ижтимоий фикр ва
хулосаларини юксак эмоционал формада ифода этган
эпиграмма байтларини (поэтик жиз^атдан) газал ичига
жойлашган узига хос шеърий жанр деб аташ мумкин.
Балки бу з^одиса шоирнинг жиддий фикр ва гояларини
63
ифодалаш усули ёки уларни маълум даражада парда-
лаш ма^садида ^уллаган увига хос поэтик усули були-
ши мумкин. Х,ар ^олда, шоир газаллари поэтикаси учуй
характерли булган бу усул му^им фалсафий, ижтимоий
роя учуй хизмат цилган.
Навоий разалиёти поэтикаси учуй хос мух им жи^ат-
лардан бири — тасвирий восита ва усулларнинг бециёс
даражада бой ва оригиналлигига ^ам биринчилардан
булиб Бобир эътиборни жалб этган. У аруз ^а^идаги
рисоласида Навоийнинг ^азаж бахрига мансуб бир
разали !муносабати билан шундай ёзади: «Бу вазнда
мусажжаъ разал кам айтибтурлар. Амир Алишер На­
воий бир неча разал айтибдир...»38. Бобирнинг бу муло-
Хазаси, гарчи бир масала муносабати билан баён цилин-
ган булса хам, умуман Навоий разалиёти бадиияти учуй
хос тенденцияни объектив ифода этган деб айтиш хато
булмайди. Чунки поэтикага дойр асарларда хайд этил-
ган ва уларда учрамайдиган юзлаб поэтик воситалар-
нинг ранг-баранг поэтик жилосини биз Навоий разалиё-
тида кузата оламиз.
Умуман, Навоий разалларининг поэтикаси х аХ'ИДаги
муло^азаларни шундай умумлаштириш мумкин:
1. Навоий ижодида узбек разалининг (ва умуман
туркий тилдаги разалнинг) узига хос энг мухим хусу-
сиятларн назарий жихатдан ишлаб чи^илди, асосланди
ва унинг хилма-хил имкониятлари амалда намойиш
Хилинди.
2. Навоий разалиёти сон жи^атидан нихоятда купли-
ги билан хам разалчилик тарихида ало^ида ажралиб
туради. Бу борада форс ва узбек разалчилигида (Навоий-
га цадар хам, Навоий даврида хам) хеч бир ижодкор
Навоий билан тенглаша олмайди. Унинг узбек тилида
яратган разаллари 2600 та булиб, форс-тожик тилидаги-
лари билан уч мингдан ортиб кетади.
3. Навоий разалларининг характерли фазилатлари-
дан бири шундаки, улар арузнинг хилма-хил вазнларида
яратилган. Навоий узбек тилидаги разалларида аруз­
нинг деярли барча асосий бахрларини майорат билан
ишга сюлган39. Бундай Х'олни Навоийга хадар ва Навоий
замонида ижод ^илган бирорта туркигуй шоир ижодиё-
тида учратмаймиз.
38 Мухтасар, 108-вара^.
39 Филология фанлари кандидати Содик Мирзаевнинг ани^ла-
шича, «Хазойинул-маоний»да хуйидаги бахрлар ишлатилган: \а-
заж, ражаз, рамал, мунсаре^, музоре, мужтасс, хафиф, мушокил,
мутакориб, мутадорик, комил ва тавил бахрлари.

64
Шунингдек, Навоий ^офияга роявий-эстетик функция/
ташувчи восита сифатида ёндашиб, разалда унинг катта
имкониятларини намойиш—циддм. ■■
Навоий разалларида биз факат шеърий санъатлар-
нинг тули^ мажмуасини эмас, балки уларнинг шоир роя­
вий-эстетик ниятининг руёбга чицишида уйнаган ак ти в -^
ролини курамиз.
4. Алишер Навоий разалнинг (ва умуман шеърнинг)
дажми ва композицияси масаласига жиддий ёндашган.
Шоирнинг шакл ва мазмун бирлиги, мазмун ва услубда-
ги мантилий изчиллик ^а^идаги ижодий позидияси ту-
файли унинг разаллари композиция жи^атидан узига
кос фазилат касб этди. Бинобарин, Навоий разаллари
яхлитлиги ва структура жи^атидан изчил, мукаммаллиги
билан разал жанри тарихида ало^ида ^одиса х;исоб-
ланади.
5. Навоийнинг разалда композицион изчиллик ва
яхлитлик ^а^идаги позидияси барча разалларда бир
долипда эмас, балки ана шу умумий принцип, тасвир
типи билан 6 о р л и ^ ^олда, ^ар бир шеърда узига хос
равишда юзага чидади. Бу эса, уз навбатида, разаллар­
да тасвир типларининг бойлиги билан изо^ланади.
Навоий разаллари услуби учун якранглик (монотон­
ность) мутла^о ёт булиб, уларда тавсиф, таъриф,
шар^ — из^ор, тасвир (сюжетлилик) ало^ида-ало^ида
^амда душилган ^олда цулланган. Сюжетнинг пайдо
булиши разал поэтикасида ^ам жиддий янгилик юз
беришига олиб келди (макон ва замон, сабаб ва о^ибат
каби тушунчалар пайдо булди). Психологизмнинг
мо^ияти ва йуллари янада бойиди.
Сабт улмаса Навоий, ани назм зайлида
Фа^м айлар аз^ли дард камоли адосидин (БВ, 470).

Навоий разаллари поэтикаси учун хос белгилар бево-


сита уларнинг мундарижаси билан богли^: Навоий
разаллари услубидаги узига хослик улар замиридаги
р о я в и й пафос ва етакчи мавзунинг та^озоси билан юзага
келган.
Маълумки, Навоийга ^адар яратилган узбек разал­
ларида ицщ мавзуи асосий тема булиб долган (фалса-
фий ру^ шу тема билан борлик-^олда Атойи ва Лутфий-
да умумий планда куринади).уузбек адабиёти тарихида! ^
фалсафий, дидактик разалларнинг вужудга келиши ва|
таракк;ий этиши бевосита Навоий ижоди билан борлан-
ган/^Энг му^ими шундаки, Навоий разалга ижтимоий
Масалаларни кенг равишда олиб кирди, танцидий-^ажвий
5-130 65
ру^даги разалнинг юксак намуналарини яратди, разал
жанрининг социал мо^иятини оширди. У фацат айрим
байтлардагина эмас, балки яхлит разалларида ^ам
ижтимоий масалалар устида фикр юритди, закона ил-
латларини тан^ид остига олди. Умуман, разалда шоир-
нинг ^аётга ва замонга муносабати конкрет ифодасини
топган.
Навоий разалларининг му^им фазилатларидан яна
бири — уларда индивидуал-биографик асоснинг му^им ■
мав^е тутганлигида. Шу жи^атдан, унинг купгина разал-
лари бевосита ^аётий таассурот заминида яратилганли-
ги явдол кузга ташланади. Бундай разаллар шоир
^аётининг муайян даврлари билан бевосита ало^адор
булиб, услубининг оригиналлиги, гоявий пафосининг
^аётий ва жиддийлиги билан ажралиб туради. Бундай
разалларда шоирнинг шахси ни^оятда ёр^ин акс этган.
Зотан, шеъриятдаги табиий узига хослик унда ижодкор
шахсининг цай даражада намоён булганлиги билан
изо^ланади. «Шоир ижодий фаолиятининг .манбаи унинг
шахсида ифодаланган ру^идадир. Бинобарин, шоир
ру^ини ва унинг асарлари характерининг дастлабки
изо^ини унинг шахсидан ^идирмоц керак. Шеър ёзувчи
^ар ^андай киши ?^ам уз шахсини ифода эта олмайди -
бунга фа^ат шоир булиб турилган кишигина ^одир.
Шоирнинг шахси ^анчалик чу^ур ва кучли акс этган
булса, у шу ^адар чинакам шоирдир»40.
Хуллас, Навоийнинг разалчилик анъаналарига муно­
сабати ни^оятда ижодий ва танцидий характерда булиб .
(«Бадоеул-бидоя» дебочасида), у узининг бу борадаги
назарий ^арашларини амалда намойиш этиб, разалнинг
янада мукаммал моделини яратди ва бу жанрни тара^-
^иётнинг юксак чувдисига олиб чи^ди.
Навоийнинг жанр поэтикаси билан ало^адор анъана-
ларга ижодий муносабатини биз яна асосий лирик
жанрлардан булмиш ^итъа ва рубоий поэтикасига дахл-
дор баъзи масалалар тимсолида ^ам кузатишимиз
мумкин.
Навоий девонида разалдан кейин асосий урин тутган
жанр — бу ^итъа.
Узбек адабиёти тарихида бу жанрнинг ?^ам поэтика
жи^атидан, >^ам мундарижа ну^таи назаридан такомил

40 Белинский Собрание
В. Г. сочинений в трех томах.
Том III. М„ 1948, с. 374.

66
топиши ва кенг ^лланиш и бевосита Навонй ижодиёти
билан борланган41.
Форс-тожик адабиётнда кенг ривож топган ^итъа
Навоийгача булган узбек адабиётнда (хозирча мавжуд
маълумотларга цараганда) жуда оз цулланган булиб,
унинг баъзи бир намуналари «Банг ва чогир мунозара-
си» (2 та узбекча), «Му^аббатнома» (1 та) да ^амда
Лутфий, Гадойи, Х^офиз Хора змий сингари шоирлап
девонида учрайди. Саккокий, Атойи, Гайдар Хоразмий
каби шоирларнинг тулиц девони ^озирча маълум булма-
ганлигн сабабли, уларнинг цитъа жанрига муносабати
^а^ида ^атъий бир хулосага келнш ^ийин.
Сон жихатидан оз булган узбекча ^лъаларнинг
айримлари баён характерида булиб, бир цисми нищий
мавзуда ёзилгандир. Ижтимоий ва фалсафий-дидактик
характердаги ^итъаларни деярли учратмаймиз. Навоий
^итъалари эса узининг поэтикаси ва р о я в и й пафоси би­
лан ш у жанрнпнг тараедиёти тарихида кщори бощични
ташкил этган деб хулоса чи^ариш мумкин.
Дуйидаги муло^азалар ана шундай хулоса учун
етарли асос булиши мумкин:
I. Навоий ижодиётида ^нтъа йул-йулакай ишлатил-
ган шеърий шакл эмае, балки ижодкорнинг бутун ^аёти
давомида ундаги муайян му^ит билан богли^ ру^ий
кечинмалар, фикр-муло^азаларни нфода этган актив
поэтик жанрдир. «Хазойинул-маоний» девонидаги ^итъа-
лар сони 204 та (узи 210 та, лекин 6 таси маснавий)
булиб, «чи^ил ^адис» (40 та), девон дебочалари ва бош-
ца асарлар таркибидаги ^итъаларни .%ам ^исобга олсак,
уларнинг сони уч юздан ортиб кетади. Демак, Навоий
узбек адабиёти тарихида кам ^улланган бу жанрни
бадиий ижод жараёнига кенг жалб этиб, актив жанр
даражасига кутарган ва унинг юзлаб классик намуна-
ларини яратган.
И. Навоийнинг ^итъа жанри борасидаги улкан хиз-
мати бевосита жанр поэтикасига тааллу^ли.
Маълумки, Навоийгача форснй цитъанавислик бир
неча асрлик тарихга зга булиб, бу борада катта тажри-
ба тупланган ^амда 1^итъа жанрининг бар^арор поэтик
^онуниятлари шаклланиб етган эди. К^итъа учун хос энг

41 Царанг: Б е р т е л ь с Е. Э. Алишер Навои. М.—Л., 1947,


с. 113; Х , а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 51—57-бетлар; А б-
Д у г а ф у р о в А. Эрк ва эзгулик куйчилари. Тошкент, 1979, 75—
89-бетлар; О р з и б е к о в Р. Лирикада кичик жанрлар, 20—26-бет-
лар.

67
му^им белгилардан бири — унинг цофия системаси зди
(аб, вб, гб). Навоий бу масалага жиддий муносабатда
булганлигини унинг уз изо^ларидан сезиб олиш мумкин.
Шоир маснавий тарзида ^офияланган ва цитъалар
цаторида берилган иккита шеърий парчанинг устига
шундай сарлавха ^уйган: «Маснавий хожаи На^шбанд
^уддиса сирру^у каломи таржимасидаким...», «Масна­
вий машойих каломи таржимасидаким...» (ФК, 739—
740). Демак, бири уч ва иккинчиси икки байтли булган
мазкур шеърлар, муаллифнинг уз таъкидига кура, ^итъа
эмас, балки маснавий. Улар фа^ат з$ажм эътиборига
кура ^итъалар ^аторида берилган, холос. Шунинг учун.
з^ам муаллиф уларга ало^ида изоз^ бериб утган. «Раро-
йибус-сигар»даги» 41, «Бадоеул-васат»даги 3, 18, 52
ва «Фавойидул-кибар»даги 42 ва 44 рацамли шеърлар
з$ам ^итъа эмас, балки маснавий з^исобланади.
Шундай ^илиб, девоннинг Тошкент нашрида цитъа
сифатида келган 210 та шеърдан 6 таси миниатюр мас-
навийлардир.
Демак, Навоий ^итъанинг ^офия системасига жанр-
нинг етакчи белгиси сифатида ^араган42.
Навоий ^итъалари поэтикаси учун хос хусусиятлар-
дан яна бири — уларнинг махсус сарлавз^ага эга эканли-
гидир. Х>ар бир ^итъага махсус сарлавха к;уйиш з^одиса»
си фа^ат форс-тожик шоирларидан Анварий (1090—
1170/75) ва туркий шоирлардан Алишер Навоий
девонидагина учрайди.
Маълумки, «Хазойинул-маоний»нинг ^итъалар були-
мида берилган шеърлардан 207 таси (шундан 6 таси
маснавий) махсус сарлавз^аларга эга. Навоий ^итъала-
рининг сарлавз^алари масаласида з^озирча икки хил
фикр мавжуд.
1. Дитъа сарлавз^алари «Хазойинул-маоний»нинг эн
^адимий нусхаларида мавжуд булганлиги сабабли,
шоир ижодининг тадцицотчилари бу масалага (объектив
з^а^и^ат сифатида ^араб) махсус тухталиб утишмаган.
Фацат А. ^айитметов ана шу борада махсус фикр
билдирган. Унинг таъкидлаб утишича, «Навоий уз
^итъаларига шундай катта аз^амият берганки, буни
уларни эзугиётлик билан йигиб борганида, з^ар девонига
42 Иккинчи девон («НШ »)даги икки байтли 10-хитъанинг би
ринчи байти хам маснавий тарзида (ноб-музоб) к°Фияланган- Л е­
нин иккинчи байтда бу хусусият сацланмаган, факат иккинчи мис-
ра олдинги байтга ^офиядош булган (аро-^исоб). Шунинг учун
хам уни шартли равишда китъалар катоРига КУШДИК-

68
ало^ида шеър тури сифатида деярли бир мицдордаи
жойлаштирганида, мазмунига кура уларнинг >;ар бирига
^еч эринмай сарлавха ^уйганлигида яцк;ол куриш
мумкин»43.
А. Абдугафуров эса Навоий ^итъалариниинг сарлав-
халари ^а^ида махсус ма^ола ёзиб, уларнинг (яънп
сарлав^аларнинг) Навоий томонидан цуйилганлигига
жиддий шуб^а ^илади.
Биз ана шу масала билан шугулланиш жар'аёнида
^итъа сарлав^алари, ^а^и^атан ^ам, шоир ^аламига
мансублиги шуб^асиз деган ^атъий хулосага келдик.
Бинобарин, уз муло^азаларимизни билдиришдан аввал
А. Абдугафуров .ма^оласида баён килинган асосий
фикрларни келтиришни зарур деб ^исоблаймиз. Унинг
далиллари цуйидагилар: «Биринчидан, сарлавхалар
^итъа гоясини очиш, унинг ёзилиш сабаблари ва автор-
нинг ундан кузатган мацсадларини курсатиш вазифа-
ларини бажарадики, бу фак;ат тайёр, ёзиб булинган
цитъалар юзасидан ва купрок, иккинчи бир шахе томо­
нидан цилиниши э^тимол булган бир ишдир»44. йул-йу-
лакай айрим масалаларга аншушк киритиб кетайлик:
хуш, ^итъанинг гояси, ёзилиши сабаблари ва авторнинг
кузатган ма^сади нима сабабдан китъани ёзиб ^уйган
шонрнинг узи эмас, балки «иккинчи бир шахе томонидан
килиниши э^тимол булган бир нш?» Намотки, 1^итъанинг
мазмуни, унинг юзага келиши сабаблари ва вацтини
изо^лаш муаллифнинг узи учуй эмас (унинг узи ^аёт
булганп холла), балки бошка бип шахе учун осонроц
булса?! «Иккгичидан, бу сарлавхалар услуб жи^атидан
Навоийнинг бошца асарларидаги сарлав^алардан туб-
дан фар циладп (хэр бир мустацил асарда услуб узи га
хос булиши табиин! — А. И.). К^тъа сарлав^аларида ав­
тор «мен»и учинчи шахе «у» сифатида тилга олинади
(ха-ммасида эмас — Ё.И.). Сарлавхд авторн шоир ^итъа-
си ^а^ида суз юритиб, уни шар^лар зкан, Навоий
айтибдур, дебдур, хабар берур, адо ^илибдур, ташби^
^илибдур (сарлав^ада учинчи шахедаги сузлар узи уч-
райди, лекин «Навоий айтибдур» тарзида эмас. Умуман,
сарлав^ада «Навоий» учрамайдн — ё . И.) каби учинчи
шахега ишора формаларини ^уллайдп. К,уйидаги мисол-
ларга ди^кат ^илайлик. «Буйнига яшм осилгонни
дебдурким...», «Рум ту^фаларининг улашингонни дебту-

4Э) ^ а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 52-бет.


44 «Узбек тили ва адабисти», 1969, 1-сон, 21-бет.

69
рур, балки... талаш^онни айтибдурур» (II девон, 697),
«Эрни хурус дебтур..., дарди сардан шикоят 1^илур» (III
девон, 700—703) ва хоказо.
Учинчидан, бир ^атор сарлав^аларнинг ^ам стилис-
тик жи^атдан, ^ам мазмун жи^атидан Навоий цаламига
мансуб эмаслиги шак-шуб^асиздир. Масалан,
Бу юришда ики улогим бор,
Лек бормен сихиликда яёк,—
мисралари бнлан бошланувчи «мен» номидан айтилган
бир цитъа шундай шар^ланган: «Даламнинг сия^корли-
гининг беро^лиги ва узининг сияздулигининг узрхохли-
р и » (Уша девон, 738). (Изо^: ю^оридаги байт билан
бошланувчи 1у:тъа биринчи девонда (РС, 736) 43 раза­
ми остида берилган булиб, унинг сарлав^аси бутунлай
боища: «Юришда отлари заъфи таърифидаким, муаммо
ичидаги отдек пайдо эмас эрдилар». «Даламнинг» деб
бошланувчи сарлав^а эса ана шу девондаги боища
шеърга, яъни 50-^итъага тааллуцли булиб, унинг би­
ринчи банди цуйидагича:
Ило^ий, ул ра^емеким чекибдурур цаламим,
Минаш — шарорати ва райри^о фарарту ладайк...— (Ё. И).

Шу каби сарлав^алар жуда куп булиб, уларни На-


воийнинг узи ёзган дейиш м анти^а зид тушади. 207
^итъага берилган сарлав^алардан факат биригина
1-шахс номидан ёзилган булиб, у )^ам ^итъа мазмуни-
нинг прозаик шаклидан иборат (III девон, 706). Шу
фактдан фак;ат айримларигина Навоий ^аламига ман­
суб, деб гумон цилпш мумкин. Аммо асос купчилик
сарлав^алар, бизнингча, Навоийнинг ижодий лаборато-
риясига ягдш турган, ^итъаларнинг ёзилиш тарихлари
билан бевосита таниш булган иккинчи бир шахе томо-
нидан, э^тимол, шоир асарларини овда кучирувчи котиб
(котиблар) томонидан Навоийнинг ижозати — маъ^ул-
лаши билан ^илинган булиши мумкин. Бу фикрни «Ха-
зойинул-маоний»дан четда долган ^итъаларнинг сарлав-
^асиз эканлигн ^ам ^увватлайди. Масалан, «Хазойинул-
маоний» нашрига проф. Д. Сулаймон томонидан илова
этилган саккиз цитъага сарлавхалар берилмаган.
Шунингдек, «Девони Фоний»дан урин олган Навоийнинг
форсий тилдагн ^итъаларининг бирортасига ^ам сарлав-
^а цуйилмаган. Айт1:лганлардан, Навоий узбекча
^итъаларипинг (^аммасининг булмаса-да) сарлав^алари

70
нккинчи бир шахе томонидан шоир >фёт давридаёк;
^уйилган, деган хулоса чгщариш мумкин»45.
Аввало, 1фтъа сарлавзфлари улар ёзилган пайтда
эмас, балки А. Абдурафуров турри цайд этганидек, ке-
йин цуйилган. Навоийнинг «Хазойинул-маоний»дан ол-
динги девонларида бирорта ^итъага сарлавзф ^уйилма-
ган. Хуш, нима учун улар «Хазойинул-маоний»да
сарлавзфли булиб цолди? Бу зфдиса бевосита «Хазойи-
нул-маоний» девонининг умумий поэтикаси билан
ало^адор. Навоий бу девонининг структураси устида
жиддий иш олиб бориб, уни девон тузиш тарихида мисли
курилмаган оригинал девон даражасига кутаришга
зфракат цилган. Натижада бу мажмуада унинг олдинги
девонларида булмаган бир цатор янги хусусиятлар пай-
до булган. Туртала девон структурасининг цатъий
симметрия асосида цурилганлиги, хар бир зфрфга дойр
разаллар устига махсус сарлавзфлар цуйилиши, ва ни-
>фят, зфр бир цитъанинг мазмунга мое бадиий сарлав-
з^алар билан таъминланиши ана шулар жумласидандир.
}^ар бир дарфга тааллукуш разалларнинг узига хос
сарлавзфга эга булиб, хамд, наът ёки фалсафий-дидак-
тик характердаги шеър билан бошланиши уларга маъ-
лум даражада мустациллик рузфни баришлайди ва гуё
девон ичида девонлар жойлашгандек тасаввур пайдо
^илади. Девон структурасига хос янгиликлардан бири —
цитъа сарлавзфлари зфм муайян роявий-эстетик функ-
цияни адо этиш учун царатилганлигида.
Иккинчи томондан, ^итъага сарлавзф ь^уйиш шу бо-
радаги муайян традиция билан, аншфоги, атоцли форс
шоири Анварий анъанасининг Алишер Навоийга курсат-
ган бевосита таъсири билан алок;адор.
Маълумки, Анварий (XII аср) девонидаги юзлаб
^итъаларнинг барчасига сарлавзф цуйилган. Бу зфди-
санинг Навоий учун урнак ёки туртки булганлиги
шубзфеиз эканлиги, унинг Анварий меросига булган
умумий муносабати фонида олиб ^аралганда, тулиц
тасди^ланади. Музфми шундаки, бу зфк;да Навоийнинг
уз эътирофлари мавжуд. У «Хамсатул-мутазфййирин»
да узи билан Жомий уртасидаги бир муло^отни эслаб,
шундай ёзади: «Бир кун фацир алар хизматида эрдим
ва яна киши йу^ эрди. Анварий ^асойида бобида суз
утадур эрди. Алар бу навъ таъриф циладур эрдиким:

45 А б д у р а ф у р о в А. Навоий китъалаРининг сарлавхалари


^а^ида.— «Узбек тили ва адабиёти», 1969, 1-сон, 21-бет.

71
Навоий лирикасидаги тазоднинг туб мо^иятини бел-
гилайдиган ва шоирнинг бу борадаги новаторлигини
к^рсатадиган муз^им фазилатлардан бири бу усулнинг
ишций тематикадан бошца социал мазмундаги шеърлар-
да з^ам кенг ва изчил цулланишидир. Навоийнинг илк
ижодида юзага келган бундай тенденция кейинги давр-
ларда яна х;ам ривож топтан. Давр характерига хос
зиддиятларнинг айрим томонларини фош этишга багиш-
ланган яхлит газаллар Навоий девонларида унлаб уч-
райди. К,уйидаги тазал ана шулардан бири:
Шозцшнг мунглуг мушаввашлар била не нисбати,
Комронларга балокашларга ^ойдин улфати.

Улки каХР этса, ^иличидин дамодам цон томар,


Багридин к,он томгучилар бирла не жинсияти.

Навоий поэтик санъатлар учун «материал» танлар


экан, борлицдаги энг характерли во^еа ва зфдисаларни,
биринчи навбатда, тасвир объектининг мо^иятини тула
ва ёрцин ифодалашга имкон берадиган реалистик детал-
ларни олишга интилган.
Навоий учун з^еч цачон шеърий санъатлар шунчаки
бир санъаткорликни намойиш цилувчи воситалар булган
эмас. У з^ациций новатор, ижодкор сифатида, узининг
бутун санъаткорлик ма^оратини, муз^им ижтимоий-сиё-
сий фикрлари, олижаноб тояларини юксак бадиий са-
вияда ифода ^илиш учун дадиллик билан ишга солган.
Навоийнинг лирик шеърлари, даз^о санъаткорнинг
тилга, сузга булган ижодий муносабати юксак эз^тиром
ва талабчанликнинг з^а^иций намунаси була олади.
Бир нечта санъатнинг «Хазойинул-маоний» девонида-
ги намуналарини тад^иц этиш асосида биз шундай
хулосага келдик:
1. XV асрдаги узбек лирикасида шу типдаги санъат-
ларнинг айримлари мавжуд булса, баъзилари тули^
шаклланмаган ва бир цаторлари умуман йуц эди.
Навоий мавжуд санъатларни янада ривожлантирди,
элементар з^олдаги усулларни тулиц шакллантириб,
мукаммал бир шаклга келтирди.
Узбек лирикасида булмаган шеърий санъатларни
(араб ва форсий адабиётларда булган) з$ам муваффа-
1^ият билан цуллади ва уларии туркий шеъриятнинг цо-
нуний усулларига айлантирди.
2. Навоий узбек шеъриятида узигача пайдо булган,
лекин >)з канонига эга булмаган (айримлари традиция,
айримлари антиканон зцзлатида булган) санъатларнинг
166
энг му^им белгилари етук канон даражасига етиши учук
сабабчи булди.
3. Навоий у -ёки бу санъат со^асида мавжуд болтан
(жумладан, араб, форс шеъриятида) цонун-цоидаларга
нисбатан бутунлай ижодий муносабатда булган. Навоий
учун поэтиканинг у ёки бу ^оидаси ^отиб цолган бир
^одиса эмас, балки умумий йул-йуриц. Х,а^иций ижод-
кор ана шу умумий курсатмалар доирасида иш олиб
,борар экан, узининг истеъдоди ва ижодий изланишлари
туфайли унинг имкониятларини ривожлантириши ва ян-
ги цирраларини кашф этиши мумкин. Бу эса адабий
канонни бузиш эмас, балки уни такомиллаштириш ва
бойитиш булади.
Навоий ана шундай ижодий жасорати туфайли бир
^атор санъатларнинг (форсий адабиётда мавжуд бул­
ган) янги, мукаммал моделини яратди.
Навоий узининг ижодий изланишлари билан поэти-
кага дойр асарларда умумий бир царорга келинмаган
ёки турлича ба^оланган айрим -мунозарали масалаларга
аницлик киритди (масалан, ито-раддул цофияга икки
хил цараш) ва уларни ижодий ну^таи назардан ^ал
этди.
4. Навоийнинг у ёки бу санъатга муносабати унинг
асосий эстетик принциплари билан тула мутаносибликка
эга: ^ар бир шеърий усул муайян бир мацсад асосида
юзага келган булиб, ани^ фикр ва гоянинг ёрцин бадиий
ифодаси учун хизмат ^илиши лозим. Мазмуннинг (ёки
«маъно»нинг) ёр^ин ифодаси учун монелик циладиган
хар ^андай санъат ёки усул ^акиций ижодкор наздида
цимматга эга эмас. Шунинг учун х;ам Навоий формал ху-
сусиятлари етакчи булган санъатларга камроц, маъно-
нинг тулиц намоён булишида кенгро^ имкониятларга эга
булган санъатларга эса купроц мурожаат ^илади. Бу ^о-
лат унинг лирик жанрларга булган муносабати билан
мос келади (масалан, тарсеъ, ташобе^ул-атроф, тарду
акс, раддул-кофия).
Хуллас, Навоийнинг шеърий санъатларга муносабати:
икки му^им фактор билан белгиланади: Биринчидан,
шеъриятда мазмуннинг ^аммавацт етакчи роль уйнаши
лозимлиги талаби; иккинчидан, бадиий канонга нисба­
тан доимо ижодий ёндашиш тенденцияси. Шу жи^атдан
цуйидаги байт шоир ижодий принципи учун эпиграф бу-
лиши мумкин:
Лафзи зебида Навоийга берур маъни юз;
Кайда маънида топар мунча майорат лаффоз.

167
«Биз анинг ашъорин, батахсис, цасойидин оз куру®
эрдук, бу яцинда бир-икки девони бизнинг илигимизг
тушубтур, гоз^и анга машгул буладурбиз, баъзи ерда?
айтса булгайким, башар каломидин утуб, эъжоз з^адди-
ра етмиш ‘булгай, рариб таркиблар ва ажиб адолар
назарга келадур».
Чун фа^ир гщ об орасида муттаз^ам (туз^матланган)
мунча борменким, Анварийра муътациддурур ва анинг
шеърин куп ук;ур. Фильвоцеъ мундозузур...»46.
Бизнингча, Анварийга муътацид сифатида шузфат
зуззонган ва уз эътирофига кура, унинг шеърларини куп
узузган ижодкорнинг Анварий шеърлари поэтикасининг
оригинал жиз^атларидан илзузмланган булиши таажжуб-
ланарли эмас.
К,итъа сарлавз^аларининг услуби, унда гап, кудинча,
учинчи шахе з^азузда бориши масаласига келганда, шу-
ни таъкидлаш керакки, аввало, учинчи шахе билан
богли^ сарлав^алар сарлав^аларнинг туртдан бир зузс-
мини ташкил этади (49 та).
Лекин булар з$ам мозузят жиз^атидан 3 гурузуа були-
нади: 1. Шеърда гап бораётган объектга тааллуцли:
«Манзурнинг з^усн базузри олу гулидин сапида зузлиб,
шафтолу гулидин гулгуна цилрони» (БВ, 702).
2. Шоир ёкн лирик цазфамонга тегишли: «Тожнинг
таркин истаб, дарди сардин шикоят зузлур» (БВ, 703).
Шоирнинг шеърда уз номи ёки тахаллусини учинчи
шахе сифатида тасвирлаши поэтик усул булиб, бошца
жанрларда, хусусан, газалда кенг цулланилади. Бундай
усул шеърдаги тасвирга маълум даражада объективлик
багишлаб, шоирни индивидуал шахе эмас, балки умум-
лашган лирик цазузамон сифатида гавдалантиради.
«Навоий шеъри туздаз байту ;ун бир байту ун уч байт»
деб бошланувчи цитъа з^ам худди ана шу усулда
ёзилган.
3. Шеър учун асос булган фикрнинг манбаига ($т-
ган улурлар, конкрет шахе ёки бирор машз^ур китоб)
ишора зузлинади: а) «Фано азузини уз вазуининг под­
токи дебтур (утган улурлар), балки вацт подшозузни
анинг гадойи» (БВ, 693): б) «Нодоннинг з^арзасин «ан-
карал асвот» дебтур («К,уръон»да — Е. И.) ва мунинг
далир айтурин анинг савтида анга адами илтифот»
(БВ, 698); в) «Алкосибу з^абибуллоз^ з^азрати хожаи
Назуззбанд (конкрет шахе) з^уддуса сурруз^у шундоз^

44 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 14-том. Тошкент, 1967, 24-бет.


72
баён цилибдур» (БВ, 691). Демак, учинчи шахсдага
«дебтур», «цилур» сузлари фацат шеърнинг авторига
царатилган булмай, анча кенг маънога эга.
Биринчи шахе номидан суз юритилган сарлав^а з^ам
услуб жи^атидан (насри мусажжа) бош^а сарлав^алар-
га мутаносиб тушган.
Шуни таъкидлаш керакки, авторнинг узини учинчи
шахега нисбат бериш усули фацат ^итъаларда эмас,
балки эпик асарлари сарлавз^аларида з^ам учрайди. Ма-
салан, «Хамса»да: «Нозимнинг бу жаво^ири самин ва
бу лаолийи анжумойин назм силкига тортилгонга кон
козар маша^цатидин фарогат топцони ва осойиш уй^у-
сига кузин ёшфни...»47.
«Лисонут-тайр»да: «Бу назм таърихи гуфтори ва Узи-
нинг истифо ва истигфори».
Худди шундай з^одисани Навоийдан олдинги ва ке-
йинги шоирлар асарларида з^ам учратамиз:
«Китоб назм ^илмоода сабаб баён аюр» (К,утб. Хус-
рав ва Ширин).
«Шоирнинг сузга киргони» (Диссаи Сайфулмулук).
Шунингдек, форс-тожик адабиётида з^ам шундай
услуб ишлатилган асарлар мавжуд.
К,итъа сарлавз^алари оддий поэтик безак эмас. Улар-
нинг з$ар бирига катта гоявий-эстетик вазифа юклатил-
ган. Бу з^а^да А. Дайитметов шундай ёзган: «Навоий
^итъаларининг з$ар бирига сарлавз^а ^уйишининг сабаби
шундаки, у ^3 ^итъаларининг ижтимоий аз^амиятини
реал тушунар эди ва уларнинг уз адресатига тутри
бориб етишини, тез англашилишини истар эди»48.
А. Абдугафуров эса бир цитъа муносабати билан
цитъа сарлавз^аларининг муз^им функциясини адо эти-
шини таъкидлаб Утади: «Навоий Шарбатийнинг залоги
кар булиб цолганлиги учун унга таъна цилмайди, майна
этиб обрУсини тукмайди, балки жуда самимий, бегараз,
бениш кулги яратади.
Бу кулги, айтилганидек, суз уйини, цулланилган суз-
лардаги турли маъноларни биринчи планга чицариш
воситасида юзага келади.
Китъага берилган сарлавз^анинг узидаёц ана шундай
суз уйинини кУрамиз: «Шарбатийнинг цулоги огирлиги-
га цитъа демак»49.

47 Хамса. Тошкент, 1960, 606-бет.


“ Х з й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 55-бет.
49 Навоий ижодида сатира, 174-бет.

73
Ю^оридагилар билан бир цаторда яна цитъа сарлав-
д^аларига хос етакчи функциялар сифатида цуйидагилар-
ии алоздида таъкидлаб курсатиш мумкин:
1. Сарлав^аларнинг бир гуруз^и шеърдаги фикр, маз-
муннинг манбаига, генезисига: а) таржима (бирор
автордан); б) з^адис, оят ёки мацолнинг мазмуни
дсосидаги баён; в) машз^ур фикрларнинг, улур шахслар
фикрларининг поэтик баёни, тафсири эканлигига ишора
Килади (БВ, 8, 25, 28). Шунингдек, «дебтур» конкрет
шахсга нисбатан эмас, балки «дейишган» маъносида
з$ам келади.
Шу жиз^атдан, цитъа сарлавз^алари билан Навоий-
нинг «Назмул-жавоз^ир»идаги дебоча з^амда «Девони
Фоний»даги («Дар таври Хожа», «Татаббуи Хожа» ва
з^оказо) сарлавдалар уртасида з^ам функционал уйрун-
лик мавжуд. Мазкур асарларда з^ам шоир шеърдаги
фикр ёки поэтик образнинг манбаини узи курсатиб
;утган. «Маз0убул-цулуб»да эса фикр генезисига з^адис,
оят ёки машз^ур ма^олни туда келтириш ёки ундан
ижодий фойдаланиш орцали ишора ^илинган.
Масалан, цуйидаги танбиз^нинг мазмуни «Ал-маръу
мафтунун би а^лиз^и ва ибниз^и ва шеъриз^ий»50 деган
машз^ур араб ма^оли билан ало^адор: «Танбиз^ (69): Ба­
шар жинсига уз хатоси дилпазирдур ва мардуд фарзан-
ди ногузир, ямон шеърдекким, табъ зодасидур...»51.
2. Дитъанинг юзага келишига туртки булган сабабгп:
курсатади: цурроцчилик, цорли киш, ^зи ёки бошк-
ш ахе номи, фаолияти билан боглиц цитъалар ана шула~
жумласидандир (турли даврларда з$ар хил сабаблап
туфайли ёзилган унлаб шеърларнинг сабабини котиб
каёцдан билади?).
3. Кдггъанинг ёрцин маъноси сарлавз^асиз мубз^ам
булиб цолади: а) бир цатор ^итъаларда сарлавз^а асо-
сий фикр, гояни изо^лашга, таъкидлашга хизмат цила-
ди; б) фикр ва мазмунни умумлаштиришга ёрдам
беради (РС, 46, «Фалон котиб...»).
4. Сарлавз^а билан шеър бир-бирининг айнан такро-
ри эмас, балки уларнинг з$ар бири узига хос мустацил-
ликка эга. Купинча, насрий кисм (сарлавз^а) фикрий
тайёргарлик бос^ичи булиб, назм юксак эмоционал бос-
Кични (бир-бирининг давоми, яъни ягона тасвирнинг

50 «Киши учта нарсанинг мафтуни: уз адли, уз фарзанди ва уз


.шеърининг».
51 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 13-том, 65-бет.

74
икки босцичини) ташкил ^илади. Бундай шеърларда
тасвир маълум даражада динамик характер касб этади.
Интонация, мантилий ургу з$ам узининг муайян систе-
масига эта. Бундай шеърлардаги тасвирни мо^иятан уч
гуру^га жамлаш мумкин: 1) параллеллик (наср — назм,
ФК, 13, 14); 2) босцичма-босцичли (НШ, 27, 47);
3) ягоналик, яхлитлик (яъни бир-бирини тулдиради:
ФК, 15).
5. Сарлав^ада авторнинг эмоционал муносабати,
Катъи ба^оси ифодаланади (шеърнинг ;узида нейтрал,
умумийроц планда булиши мумкин). Бу ба^о турридан-
т^рри, очиц (НШ, 48) ёки циёсий планда (НШ, 41)
булиши мумкин.
6. Китъа сарлав^аларининг баъзилари маъно ва ус-
луб жи^атидан тугалликка эга. Уларни ало^ида колда
олганда з$ам муста^ил маъно чидади. Бундай сарлавз^а-
ларда муаллифнинг фикри гоз( цатъий хулоса, гоз^ ;укув-
чига мурожаат, буйруц тарзида ифодаланади.
7. Деярли барча сарлавз^алар саж билан ёзилган.
Сажнинг типлари, кулланиш характери жиз^атидан
Китъа сарлав^алари билан «Маз^бубул-цулуб» таркиби
Камда боища асарлардаги сарлавз^алар уртасида уму-
мийлик (албатта, конкрет з^олат билан боглиц узига
хосликлар булгани з^олда) мавжуд.
8. Навоий китъа сарлавз^аларини з^ам поэтик санъат-
лар билан безашга з^аракат цилган. Бундай ижодий иш-
ни Навоий котибнинг ихтиёрига ташлаб двиган дейиш
мантиц^а зид келади (унинг шеърини тазфир ^илади-
тан котиб з^адидаги ^итъасини эсланг).
9. Навоий сарлавз^а поэтикаси устида шу з^адар
жиддий иш олиб борганки, натижада уларнинг купчи-
лиги мацол, идиома ёки эпиграмма даражасига ю)тарил-
ган. Масалан:
«Емон ёмонлирини килмаса, яхшилидча бор
ва бир яхшилир килса, ун яхши дилицча» (ФК, 13).

«Уй равнаки мулойим ^амзонудиндур ва


рузгор турфалиги турфагу бонудин» (ФК, 738).

«йигитларга дилбасталид йигитликда дилписанддур


ва дарилирда бу иш ришханддур» (ФК, 738).

10. Автор учинчи шахе сифатида берилган китъа сар-


лавкалари орасида шундайлари з(ам борки, шоир ^зи-
ни (адабиётимиз тарихи ва Навоий ижодида жуда к^п
З'чрайдиган) русиёк бир гуноз^кор сифатида камситади.
Узини камситиш (фахриянинг акси) фацат авторнинг
75
^зи томонидан цилинади, бош^а шахе томонидан ай-
тилса, з^ацорат маъносини касб этади. Бинобарин, учпн-
чи шахе формасидаги мана бундам з^ оратом уз баз^о-
ларни котиб Навоийга нисбатан ишлатнши мутлацо
мумкин эмас:
«Уз тоати саф^аси таърифидаким, кофир к^нглидин
царорок; ва нопокрок;дур ва бу жи^атдин узи дузахий
кофирдин гамнокрок»
Мангаки саф^аи тоат цародурур, попок
Юзум каби они .^ам ^аро ^илибдур чум.

Агар сувга ювеалар ёхуд утга ташласалар,


Сувдин ориглигу утдин ёруглур у'лгай гум (ФК, 737).

Сарлав^а шеърий текстдаги мазмуннинг айнан так-


рори эмас, балки икки объект — тоат саф^аси ва узи
бош^а аспектда — кофир к^нгли ва кофир кайфияти
билан циёсланган ^олда тасвир этилган. Текстда эса
бош^ача аспектда: бу ерда кофир ва унинг кунгли й^ц.
Демак, сарлав^ада ма^саднинг маълум боск;ичи берил-
ган. Яна: «Узининг куфри ни^онийсин ошкоро ва фисци
пин^онийсин пайдо ц и л р о н и » (НШ, 44; ФК, 5 ва >;оказо).
11. «Хазойинул-маоний» таркибига киритилмага
цитъаларнинг сарлав^асизлиги уз-^зидан аён. Бу, юцо-
рида эслатганимиздек, «Хазойинул-маоний» структураси
билан борлиц. Навоийнинг олдинги девонларида би-
рорта ^итъага сарлав^а цуйилмаган (з^ар бир з^арфда
х:ам махсус сарлавз^а йуц эди).
Хуллас, цитъа сарлав^алари Навоий санъаткорлиги-
нинг маълум ^ирраларини намойиш этувчи ;узига хос
бадиий парчалар б^либ, муайян роявий-эстетик функ­
циями адо этади.
* * *

Навоий цитъаларининг адабиётимиз тарихидаги юк-


сак мав^еи ва аз^амияти, биринчи навбатда, уларнинг
моз^ияти, тематик доирасининг кенглиги ва роявий па-
фосининг уткирлиги билан изоз^ланади.
Навоий цитъалари учун мавзу булган объект низ^о-
ятда бой ва хилма-хил. Бир цатор шеърларда лирик
цазфамон адолат куйчиси сифатида подшоз$ ва з^укмдор-
ларга царата мурожаат цилса, бош^а цитъаларда у
мураббий сифатида умумга царата ахло^, одоб масала-
лари юзасидан с^з юритади. Баъзи бир цитъаларда
муайян масала ёхуд шахе фаолиятининг айрим томон-
76
лари устида фикр билдирса, айримларида Узининг феъ-
л у атвори, юриш-туриши з^амда ижоди з^ацида мулоз^аза
юритади.
Навоий ^итъаларининг муз^им фазилати шундаки,
уларда шоирнинг айрим конкрет шахслар борасидаги
фикрлари эмас, балки даврнинг энг асосий гуру^лари,
табадалари з^а^идаги хулоса ва ба^олари бадиий шакл-
да ифодаланган. Зотан, цуйидаги байтда бутун ^итъа-
ларнинг моз^ияти мужассам булгандек туюлади:
...Орзу дилдим вафо адлин курай деб — топмадим:
Ход зодид, ход фосид, ход сойил, ход шод (НШ, 702).

Навоий цитъалари фацат узининг бой мундарижаси


билангина эмас, балки узига хос услуби, бадиий бар-
камоллиги билан дам узбек дитъанавислиги тарихида
олий босцич дисобланади. Шаклан мухтасар, аммо му-
айян бир масалага дойр чудур мулодазага ёхуд фалса-
фий хулосаларни узида мужассамлантирган бу шеърий
дурдоналарда атодли санъаткор мадоратининг янги
дирралари ёрдин намоён булади. Мудими шундаки, шо-
ир узининг санъаткорлик мадоратини булар-булмасга
куз-куз дилмайди, балки жанрнинг талаб ва имконият-
ларини дисобга олган долда, уларга сайдал беради.
Хар бир дитъа учун, унинг мундарижаси ва рудига
дараб, махсус вазн, бадиий тасвир воситалари танлаб
олинган. Шунинг учун дам тематик жидатдан бой,
воявий чудур булган Навоий дитъалари поэтик услуб
жидатидан дам ранг-барангдир. Навоийнинг бошда
асарлари таркибида куплаб ишлатилган поэтик восита-
лар унинг дитъаларида дам узига хос томонлари ва
функцияси билан намоён булади (бу санъатлар, балки
энг олдин дитъаларда ишлатилгандир. Чунки дитъалар
маълум бир пайтда эмас, балки умр буйи ёзилган). Ху-
сусан, тажниснинг мураккаб турлари, ташбед навлари,
талмед, ирсоли масал, тарди акс, тематик-психологик
параллелизм (тамсил) ва тазод Навоий дитъалари учун
энг характерли бадиий санъатлар дисобланади.
К,уйидаги дитъада шоир уз фикрини далиллаш учун
бир йУла бир неча усулни дУллаган:
Юз туман нопок эрдин яхширод
Пок хотунлар аёгининг изи.

Лут углин курки, солди тийралик


Динга нафс илгида таъби ожизи.

Дадр аро ёцти саёдат машъалин


Покравлидтин расуллуллод дизи (ФК, 696).

П
Шоирнинг асосий фикри, з^аётий хулосаси биринчи
байтда ифодаланган. Кейинги байтлар эса асосий ма^-
саднинг т^лароц юзага чидиши учун хизмат ^илган
(тамсил). Бироц Навоий бу ерда уз фикрини асослаш
учун зарур булган далилни кундалик турмушдан эмас,
балки тарихдан олади: уз цавмини маънавий бузукушк-
лардан дайтариб, тугри йулга сола олмаган Лут пай-
рамбар тасарруфидаги мамлакат во^еалари з^амда Биби
Фотима ва унинг уриллари (Х,асан, Х,усайн) з^аётига
мурожаат ^илади. Бири мифологии характерда, иккин-
чиси эса тарихий булган икки водеа бир-бирига царама-
царши цуйилган з^олда, асосий фикрга (далил сифати-
да) параллел ^илиб ^уйилади. Демак, бу шеърда з^ам
тамсил, з$ам талмез$, з^ам тазод санъати ишлатилган.
Хулоса тарзида шуни айтиш мумкин: Навоий цитъа-
лари роявий-бадиий жи^атдан етук булган оригинал
асарлар булиб, уларда улур адибнинг кундалик з^аётдан
олган музрш таассуротлари, турмушнинг турли масала-
лари борасидаги фикр ва мулоз^азалари, музрш хулоса-
лари узига хос шаклда з^аедоний ифодаланган.
Бинобарин, бу шеърлар, Алишер Навоий узбек ада-
биётида дитъани актив поэтик жакрлар цаторига олиб
кириб, унинг имкониятларини кенг намойиш этган етук
санъаткоргина эмас, балки жанр поэтикаси билан ало-
дадор анъаналарга ижодий муносабатда булган нова­
тор ижодкор булганлигидан далолат беради.
Навоийнинг лирик жанрлар билан ало^адор ^атъий
анъаналарга нисбатан ижодий ёндашиши, мавжуд анъа-
наларни янгилаш ва кенгайтиришга булган интилиши
з^адида рубоий поэтикасига дахлдор бир-икки масала
тимсолида з^ам ёрцин тасаввур хосил килишимиз
мумкин.
Лекин Навоий рубоий жанрида далам тебратганда-
$збек адабиётида бу жанр билан богли^ анъаналар
мавжуд эмас эди. Шунинг учун з^ам Хондамир «Мако-
римул-ахлозрода шундай ёзади: «Куринишича, ул з^аз-
ратдан илгари з$еч ким туркий тилда рубоий айтмаган,
з$ар турт мисраи ^офиядош ва радифдош булганига ни-
ма етсин»52.
Бу маълумот икки музрш масалага аницлик кири-
тишга ёрдам беради. Бири Навоийнинг туркий тилдаги
рубоий жанрининг шаклланишида тутган роли, иккин-

52 Х о н д а м и р . Макоримул-ахло^. Тошкент, 1967, 50-бет.

78
чиси эса Навоий рубоийлари поэтикасидаги узига хос--
лик масаласи.
Албатта, узбек халк огзаки ижодида, шунингдек,.
насрий асарлар таркибида ^амда Лутфий девонида (^о-
зирча тулик булмаган нусха) рубоий шаклидаги шеър-
лар мавжуд. Ленин ^амма гап шундаки, рубоий шакли-
да ^офияланган хаР цандай туртлик рубоий була
олмайди. Бирор туртликни рубоий деб аташ учуй унда
тугал мазмун, рубоий шаклидан ташцари, рубоийнинг
махсус вазни ^ам булнши шарт. Бу ^а^да Навоий ^ам
ёзган эди: «Рубоий вазниким, они «дубайтий» ва «таро-
на» х;ам дерлар, ^азаж бахрининг «ахрам» ва «ахраб»-
йдан истихрож цилибдурлар ва ул вазнедур асру
хушоянда ва назмедур багоят рабоянда»53.
Лутфий девонидаги туртликларнинг асосий кисми
рамал базцшда ёзилган. Ленин улар узбек ёзма адабиё-
тида классик рубоий жанрининг шаклланишида му-
Хим бос^ич булганлиги, шуб^асиз. Яцинда аницланган
Дофиз Хоразмийнинг шеърлари эса Навоийга маълум,
булмаганлиги ани^.
Демак, Навоий узбек адабиёти тарихида классик:
рубоий жанрининг асосчиси ^исобланади.
Алишер Навоийнинг «Раройибус-сигар» девонига
133 та рубоий киритилган. Шу девоннинг наср билан
ёзилган дебочаси таркибида ^ам 30 та рубоий мавжуд.
Шунингдек, унинг боища илмий-бадиий асарлари тар­
кибида хам куплаб узбекча рубоийлар учрайди. Жум-
ладан, «Бадоеул-бидоя» дебочасида 8 та, «Мажо-
лисун-нафоис»да 8 та, «Ма^бубул-цулуб»да 12 та,.
«Муншаот»да 58 та, «Вакфия»да 15 та, «Хамсатул-мута-
Хаййирин»да 3 та, «^олати Сайид Х,асан Ардашер»да
2 та, «^олати Пахлавой Мухамммад»да 1 та, «Мухока-
матул-лугатайн»да 3 та, «Мезонул-авзон»да 7 та.
Албатта, «Муншаот» ва баъзи боища асарлари тар-
кибидаги айрим рубоийлар девонга з^ам киритилган.

53 Мезонул-авзон (илмий-танцидий текст). Тошкент, 1949,.


XXXV бет; Рубоий тарихи х амДа Навоий рубоийлари масаласида,
царалсин: X ° Д и З а р и ф . Алишер Навоийнинг рубоий ва тую^-
лари хаКиДа- Фозиллар фазилати (ма^олалар). Тошкент, 1969,
95— 109-бетлар; И с х о д о в Е. Навоий ижодида рубоий жанри.—
«Узбекистонда ижтимоий фанлар», 1968, 9-сон; Ю н у с о в М.
Классика ва хозиРги замон поэзиясида рубоий.— Бархаёт анъана-
лар (мацолалар туплами). Тошкент, 1969; Х, а Ч ^ У л о в И. Рубоий,
Халида баъзи мулохазалар.— «Узбек тили ва адабиёти», 1974, 6-
сон; О р з и б е к о в Р. Лирикада кичик жанрлар, 1976, 52—90-бет-
лар; Х а ЧЧ Ул о в И. Узбек адабиётида рубоий. Тошкент, 1981.

79)
Бу руйхатга шоирнинг «Девони Фоний» ва бопща
асарлари таркибидаги юзга яцин форсий рубоийларини,
шунингдек «Назмул-жавоз$ир»даги 260 та рубоийни ило-
ва ^илсак, Алишер Навоийнинг мазкур жанр тарацциёти-
даги бециёс роли маълум даражада равшан булади.
Навоий рубоийлари, даставвал, сон жиз^атидан ни-
з^оятда куплиги, мавзусининг хилма-хиллиги, мундари-
жасининг чуцурлиги, р о я в и й пафосининг уткирлиги
билан характерланади.
Умуман, Навоий рубоийлари учун хос икки музрм
хусусиятни ало^ида таъкидлашга тугри келади.
1. Алишер Навоий рубоийларининг аксарияти муз^им
даётий масалалар тацозоси билан юзага келган булиб,
уларда авторнинг фалсафий, ижтимоий царашлари му­
зеям урин тутади.
2. Купчилик рубоийлар шоир з^аётининг муайян давр-
лари ва уша пайтларда содир булган воцеа-з^одисалар
билан бевосита борланган. Бундай шеърларда шоирнинг
уз замонасига муносабати конкрет шаклларда курина-
ди. Шунинг учун з^ам бундай рубоийларда шоирнинг
умумлашма фикрлари з^ам конкрет з^олат билан борлан­
ган з^олда юзага келади ва уларни баз^олашда ана шу
дсос назарда тутилиши лозим. Чунки шеърдаги з^ар бир
детал, з^ар бир образ уларни юзага келтирган сабаб би­
лан боглиц з^олда олингандагина конкрет маъно касб
этади (масалан, рубоийларда етакчи Урин тутган з^иж-
рондан шикоят мотивларини эсланг).
Навоий рубоийларининг мавзуи хилма-хил ва кенг
'булиб, уларда шоирнинг узини з^аяжонлантирган давр
масалалари ва уларга муносабати, кундалик з^аётий
воцеалардан олган таассуротлари, чук;ур кечинмалари
юксак бадиий шаклда ифодаланган. Шунинг учун з^ам
биз уларда катта ижтимоий масалаларга дойр чуцур
фалсафий фикрларни з^ам, конкрет з^аётий масалаларга
дойр шоирона мулоз^азаларни з$ам кузатамиз.
Навоий рубоийлари, энг аввало, бадиий асардир.
Уларда муз^им фикр, юксак гоялар ранг-баранг поэтик
приёмлар, тасвирий элементлар воситасида баён цилин-
ган. Бопща шеърий жанрларда булганидек, рубоийлар­
да зщм .ижодкорнинг узига хос услуби, тасвирлаш
воситалари, хуллас, поэтик маз^орати язщол кузга таш-
ланади.
Умуман, Навоий рубоийлари поэтикаси учун хос
икки хусусият дизщатни жалб этади:

.80
Бири Навоий рубоийларининг деярли асбсий цисмида
туртала мисранинг цофияланиши (шунинг учун з^ам
Навоий уларни «рубоия» деб атаган);
Иккинчиси к^пчилик рубоийларда радиф ишлатили-
ши. Бу эса маълум даражада рубоий замирида ётган
асосий фикрга ургу беришга, уни б^рттириб курсатишга
имкон беради.
Шунингдек, Алишер Навоий «Муз^окаматул-луга-
тайн» асарида54 хабар беришича, унга цадар тарсе
санъатида т^лиц рубоий ёзилмаган экан. Мазкур санъ-
ат асосида биринчи марта тулиц рубоий ёзган санъат-
кор Алишер Навоий зцшобланади.
Тарсе санъати фацат унинг мазкур форсий рубоий-
сида эмас, балки узбекча рубоийларида з$ам цулланган
(лекин бу рубоийларда тарсенинг тулиц булмаган тури
ишлатилган).
Навоийнинг з^ар бир рубоийси тематикаси ва р о я в и й
пафосига боглиц зцзлда махсус услубда яратилган. Бир
рубоийда биз расмий рубоий услубини курсак (дастлаб-
ки мисраларда фикр билдирилади, кейинги икки ёки
охирги мисрада хулоса ясалади), боища бирида бунинг
аксини курамиз.
Навоий рубоийларининг композицияси, бир томон-
дан, шоирнинг з$ар бир рубоий асосига цуйган р о я в и й
пафоси ва шунга мутаносиб тасвир принциплари билан
чамбарчас боглиц. Чунки рубоийлар тематик жиз^ати-
дан бой булганидек, улардаги тасвир принциплари
хам хилма-хил. Шоир ишций мавзуларда купроц
тавсиф, таъриф йулидащ борса, шикоят руз^идаги рубо­
ийларда бевосита баён, шар^ ёки риторик суроц усули-
ни цуллайди. Фалсафий фикрлар ифодасида эса купроц
яхлит поэтик хулосани тамсилий асослашга з^аракат
цилади. Иккинчи томондан, турт мисранинг тулиц цо-
фияланиши55 з^амда цофия билан бирга радифнинг
б^лиши рубоийнинг семантик-синтактик структурасига
сезиларли даражада таъсир утказади.
Ана шу факторлар биргаликда Навоий рубоийлари-
1НИЕГ композицион асосларини белгилаган.
54 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 14-том, 124— 125-бетлар.
55 Навоий узи «рубоия» деб атаган бундай рубоийлар кейинги
даврларда бошдача номлар билан з^ам аталган куринади. Жумла-
дан, усмонли турк олими Муаллим Ножий уни «Рубоийи мусарраъ
дерлар» деб ёзган. /(аранг: Истило^оти адабия. Истамбул, хижрий
1330, 172-бет.

в— 130 81
Рубоийларнинг композицион курилиши муайян прин-
циплар билан борланганлиги улар поэтикасига хос
маълум бир етакчи тенденцияларни аншушш учун з^ам
имкон беради.
Муз^им фалсафий хулоса ёки тезисни баён ^илиб,
уни з^аётий деталлар ёрдамида асослаш бир ^атор ру-
боийлар учун хос булиб, бу з^ол уларнинг семантик
структурасига з$ам узига хослик баришлайди. Масалан,
илк даврдаги машзцф рубоийни олайлик:
Рурбатда рариб шодмон булмас эмиш,
Эл анга шафицу мезфибон булмас эмиш.
Олтин цафас ичра гар ^изил гул бутса,
Булбулга тикандек ошён булмас эмиш56.

Биринчи ^исмда асосий фикр (тезис) хулоса тарзида


баён цилинган. Иккинчи цисм эса тамсил йули билан
(Европа адабиётшунослигида психологик параллелизм)
ана шу фикрни исботлаш, далиллашга хизмат цилган.
Бундай композицион тип фалсафий, ижтимоий йазмун-
даги рубоийларда купро^ учрайди.
Тавсифий характердаги рубоийларда, купинча, турт-
тала мисра з^ам мазмунан (купинча, грамматик жиз^ат-
дан з^ам) муста^илликка эга булиб, ягона объектнинг
турли ^ирраларини очишга хизмат цилади ва улар бир-
галикда яхлитликни з^осил цилади.
Тавсиф з^ар бир рубоийда узига хос равишда юзага
чи^иши мумкин. Масалан, бир рубоийда тасвир объек­
та биринчи мисрада баён ^илиниб, цолган учта мисра-
да унинг конкрет жи^атлари изчил тавсиф цилинади
(«Номанг тилабон топти к^нгул иззу шараф» ва зу>-
казо).
Бевосита шарз^, мулохаза характеридаги рубоийлар­
да з^ам композицион бирлик гоз^ бир мисра теварагида,
гоз$ дастлабки икки мисра атрофида, гоз^ида эса з^ар
икки муста^ил к;исмнинг мазмун ва услуб жиз^атидан
узаро муносабати асосида юзага келади.
Навоий рубоийларининг узига хос хусусияти сифати-
да Хондамир з^ам таъкидлаб курсатган туртала мисра-
нинг цофиядош булиши шоир ижодининг илк давридаё^
етакчи тенденция булиб, кейинги бос^ичларда асосий
уринга чивдан. К,офия ва радиф масаласида з^ам шуни
айтиш мумкин. Масалан, Навоийнинг фацат узбекча
------------- I
66 «Бера^мдурур оламу золим афлок» деб бошланувчи рубоий­
ни з^ам эсланг.

82
девонларига киритилган рубоийларни хронологик тар-
тибда кузатиш натижасида дуйидагича манзаранинг
гуво^и буламиз:
Ижодий босдичлари Жами Кофия тартиби Ко- Ра-
рубоий ааба аааа фияли дифли
I (Илк девон) 41 9 32 15 26
II(,Б адоеул -би доя“) 42 6 36 21 21
Ш („Наводирун-ни^оя")
IV (Кексалик даври даст-
лаб „Хазойинул-
маоний“га киритилган) 50 2 48 14 36
133 17 116 50 83

«Назмул-жаво^ир»даги рубоийлар з^ам (260 та),


бонща асарлар таркибидаги рубоийлар кам, асосан,
рубоийи мусарра тарзида ёзилган.
Демак, Навоий узбек тилида рубоий жанрининг даст-
лабки намуналарини яратиш билан чекланмай, бу
жанрнинг анъанавий структурасига з$ам57 янгиликлар
киритишга интилган ва рубоий поэтикасини янада та’
комиллаштирган.
Навоий рубоийларидаги гоявий мотивлар ва поэтик
образлар шоир ижодий фаолиятининг турли даврларига
мансуб. Унйнг рубоийларидаги айрим фикр ва образ-
ларга биз Шоирнинг боцща асарлари таркибида з$ам
дуч келишимиз мумкин. Албатта, з^ар бир асардаги ва­
риант уз контексти билан ало^адор талцини з^амда
ифода тарзига эга. Баъзи бир умумийлик фикрий ман-
банинг (масалан, машх;ур мацол, з^адис каби) умумий-
лигидан келиб чициши з^ам мумкин. Лекин Навоий
рубоийларидаги айрим образли тасвирлар унинг кейин-
ги асарларида узига хос поэтик лавз^алар тарзида, янги-
ча аспектда «жонланган»лигига шубз^а ^илиш мумкин
эмас. Масалан, Навоийнинг «Рурбатда гариб шодмон
булмас эмиш» деб бошланувчи рубоийси ёшлик даври-
да яратилган. Саксонинчи йилларда яратилган «Садди
Искандарий» достони таркибида эса шундай бир з^икоя
мавжуд: «Ул кабутар з^икоятиким, подшоз^нинг з^асри
зарнигори з^ибсидин кутулди ва уз бузук ошёнини ниши-

57 Масъуд Саъд Салмон (ваф. 1121—22) ва Адиб Собир Тер-


мизий (ваф. 1147) рубоийларининг деярли барчасида туртала мис-
ра цофияланган. Форс-тожик адабиёти тад^и^отчиларнинг таъ-
кидлашларига кура, Адиб Собир давридаги рубоийнависликда бу
ёлриз х°диса булмаган.

83
мая 1^илди ва бумдек анга вайронадин фарорат ганжи
топилди...».
Бир хат ташувчи чавдон кабутар ного^ бир подшок
бандита тушиб, унинг зарнигор цасрида узок муддат
Кафасда яшайди. Х^аракатсизликдан хатто унинг канот-
ларига хам зарар етади. Ни^оят у бир кун зиндондан
Кочади ва уз маконига етишиш иштиёцида бир неча
кунлик йулни жуда тез фурсатда босиб утади.
...Вале зулми даврон солиб ин^илоб,
К,илиб эрди ул булгон уйни хароб.

Кабутар етишгач, уйин топмади,


Валекин учардин цанот ёпмади.

Басе эл булуб том уза донарез,


Учуруб кабутар берур эрди хез.

Булар сори э^еч айламай илтифот,


Урар эрди уз томин истаб цанот.

Басе давр уруб, э^тиёт айлабон,


Бузуг узра дунди, нишот айлабон.
Ки маънус эрур, гарчи вайронадур,
Нетай шох ^асринки, бегонадур.
Эрур хушха хушрох, чу бо^санг аён,
Мурассаъ цафасдин тикан ошён (Хамса, 808).

Мазкур рубоий билан бу хикоя уртасида богликлик


борлиги, балки бу хикоянинг яратилишига ;уша рубоий
туртки ёки асос булган булиши ха^иикатДан узок эмас.
Хуллас, узбек адабиётидаги рубоий жанрининг юксак
намуналари ва мавдеи бевосита Алишер Навоий номи
билан боглик58. У рубоий жанрида самарали ижод ки-
либ, унинг поэтикасини янада бойитди ва бу шеърий
шаклни з^ам биринчи даражали (разал, маснавий каби)
жанрлар катоРига олиб чикди. Унинг тематикасини
янада кенгайтириб, ижтимоий салмогини оширди, ру-
боийга каётий масалаларни олиб кириб, бу жанрни
турмуш билан муста^кам боглади.

Жанр конун-коидалари ва новаторлик


Биз Навоийнинг у ёки бу лирик жанр билан алока-
дор анъаналарга ижодий муносабати ва шу билан
боглиц холда, шоир махоратининг айрим цирраларини

68 Х°ФИЗ Хоразмий девонида 11 та рубоий мавзкуд (лекин


улар Навоий доирасида маълум булмаган).

84
к^рсатишга ^аракат ^илдик. Ленин Навоий лирик шеър-
ларининг поэтикасини тад^и^ этиш жараёнида шоир
ижодий да^осига хос юксак новаторлик ^ирраларини
намойиш этувчи кушлаб ну^таларга дуч келишимиз
мумкин.
Ана шундай уринларда биз Навоийнинг фацат ада-
бий анъаналарга эмас, балки бар^арор адабий цонун-
^оидаларга (канонга) нисбатан з^ам кескин ижодий
муносабати ва шу асосда юзага келган улкан новатор-
лигини бевосита мушо^ада этишимиз мумкин.
Ленин шуни таъкидлаш керакки, Навоий девонидаги
айрим жанрлар узбек адабиёти учун янгилик булса
з^ам, форс-тожик адабиётида уларнинг цатъий ^онун-
цоидаларига эга булган намуналари мавжуд эди.
Навоий ана шундай жанрларда калам тебратганда
мавжуд намуналар билан боглиц ^онун-цоидаларни на-
зарда тутганлиги, шуб^асиз. Зотан, унинг новаторлиги
даражаси з$ам ана шу цонун-цоидалар доирасини ^ан-
чалик ёриб чиаданлиги, уларни 1^ай даражада кенгайтир-
ганлиги билан белгиланади. Шунинг учун з$ам, ана
шундай жанрлар масаласида биз уларнинг форсий
намуналари асосида фикр юритишимизга т^рри келади.
Узбек тилидаги со^ийноманинг биринчи намунаси
булмиш Навоий социйномасини шу жанрнинг умумий
тарихи фонида олиб таз^лил этиш асосида «Шоир ва
адабий канон» деган масаланинг муз$им цирраларини
изоз^лашимиз мумкин.
СОКИЙНОМА. Адабиёт тарихида с опийном а боища
лирик жанрларга нисбатан низ^оятда кам яратилган.
Агар форс-тожик шеъриятининг минг йиллик тарихида-
ги неча юзлаб шоирлар мероси ичида бир неча унлаб
со^ийномани учратиш мумкин булса, туркий тилдаги
со^ийномалар сони ^нга з$ам етмаса керак. Хожи Хали­
фа (XVIII аср) «Кашф уз-зунун» асарида турк тилида
со^ийнома ёзган фацат туртта шоирнинг номини келти-
ради (Навоий асарини курмаган ёки фа^ат усмонли
турк авторларини назарда тутган)59.
Форсий социйномаларни туплаб, нашр этиш бораси-
да маълум ишлар амалга оширилган. XVII аср бошла-
рида Хиндистонда (форс, урду тилларида) социйнома
жанри низ^оятда ривож топади. Шу даврда [з^ижрий
1028— милодий 1618/19] Мулло Абдунаби Фахруззамони

5» О у ^ > \ 1 8 4 2 -1 8 4 5 , са*. 572.

85
1^азвиний барча форсий социйномаларни туплаб, урду
тилида «Тазкираи майхона»ни тузади. Бу асар 1936 йил-
да Ло^урда проф. Мухаммад Шафенинг с^з бошиси
билан нашр этилган. Бу тазкира эрон олими А^мад
Гулчини Маоний томонидан таржима к;илиниб, к;ушим-
ча (18 та шоир) ва изо^лар билан 1961 йилда нашр
этилди60.
Жанрнинг поэтика ва эволюнияси масаласи з^ам жид-
дий тад^и^отга муз^тож. Х^атто терминологии лугатлар-
нинг аксариятида бу жанр з<;ак;ида махсус изоз^ берилма-
ган. Кейинги давр лугатларида учрайдиган айрим тавсиф-
лар эса жанрнинг мо^иятини тугри ва тулиц ифода
этмайди. Чунончи, узбек тилидаги лугатда социйнома-
нинг з^ар бир банди газал каби цофияланиб боради ва
з$ар банд охирида маснавий тарзидаги байт на^оратдек
такрорланади, деб изо^ланади, мисол тарицасида «Ха-
робот аро кирдим ошуфта з^ол» мисрали байт келтири-
лади. }^олбуки, бу со^ийнома эмас, балки Навоий тар-
жебандидан олинган ва юцоридаги таъриф з^ам шу
жанрга тааллуцли61.
Проф. Мухаммад Шафе мазкур тазкирага ёзган му-
^аддимасида со^ийномани маснавий шаклида, мутацо-
риб базфида ёзиладиган махсус шеър сифатида таъриф
к;илади («Адабиётшунослик терминлари лугати»да з^ам
мутацориб базфи деб курсатилган). Лекин бу жанрнинг
фацат мутадориб базфида булиши сабаблари бирор
ерда изоз^ланган эмас. ^олаверса, бу жанрнинг форсий
шеъриятдаги асосчиси Низомий узининг яхлит социйно-
масини з^азаж базфида («Лайли ва Мажнун» достони-
нинг му^аддимасида) яратган. 16 банд ва 136 байтли
бу маснавий муста^ил асар булиб, достон сюжетига зфч
цандай алоцадор эмас ва фацат охирги бир байт ;ухув-
чи фикрини асар во^еасига цайтаради.
Абдуразфгон Жомий зфм «Лайли ва Мажнун» дебо-
часида 70 байтли (етти бандли) со^ийнома келтирган.

0> с.

60 (_5-лЛЗ ,ДЗ
у Ь < 1 * ГД _р
- О -

61 А б д у л л а е в а Ш., И б р о ^ и м о в а С., Х , о м и д и й X-
Адабиётшунослик терминлари лугати. Тошкент, 1967, 210-бет.

86
Туркий тилдаги социйноманинг биринчи юксак наму-
наси з^исобланган Навоий со^ийномаси з^ам рамал баз^-
рининг мусаддаси махбун тармо^ларида ёзилган.
Проф. Е. Э. Бертельс Низомий достонидаги мазкур
маснавийни дастлаб «Социйнома типидаги асар»62 деса
з^ам, Кафзоданинг Низомий асарига татаббу сифатида
ёзган достоин з^ацида суз юритган пайтда уша асарни
социйнома деб атайди63.
Социйноманинг моз^ияти масаласига келсак, бу шеър,
одатда, утган я^ин кишилар хотирасига багишланади.
Шу муносабат билан оламнинг бесаботлиги ва олам а^-
лидан шикоят, шунингдек, бефойда раму анду^ни уну-
тиб, ва^тни ранимат тутиш р о я с и з$ам юзага чицади64.
Бинобарин, Низомий мазкур социйномага «Дар си-
фати з^оли хеш ва ёди гузаштагон» (Уз а^волим тавси-
фи ва утганлар хотирасида) деб, Жомий з$ам худди шу
маънода (баъзи ^тганлар зикри ва баъзи з^амнафаслар
дуоси маъносида) сарлав^а щшган. Низомий асарининг
бош цисми ота-онаси ва тораси хотирасига баришланган
булиб, долган бандларда фалсафий-ижтимоий ва ди­
дактик характердаги проблемалар борасида суз боради.
Жомий маснавийсида з^ам утганларни эслашга икки
банд ажратилган. Долган беш банд эса подшо^лар
масаласи, дустлар мезузи ва Навоий, инщ мавзуига ба­
ришланган. Дофизнинг муста^ил зузлда яратган соций-
номаси з^ам утган дустларни эслаш билан бошланиб,
даврнинг золимлиги, умрнинг бевафолиги, шо^ларга
мурожаат, ранимат дамлардан оцилона фойдаланиш,
жавонмардлик каби темаларга утиб кетилади. Худди
шундай хусусиятларни бош^а со^ийномаларда з^ам уч-
ратиш мумкин.
Ленин «Тазкираи майхона»да Низомий ва Жомий-
нинг мазкур маснавийлари тилга з^ам олинмаган. Таз-
кира муаллифи з^ам, проф. Шафе з^ам жанрнинг (форс
адабиётида, албатта) асосчиси сифатида Низомийни
эътироф этадилар. Бироц тазкирада келтирилган шеър-
лар «Искандарнома» достонидан териб олинган. Дар
бир боб олдидан лирик муцаддима тарзида берилган
социйга мурожаат у^увчини уша бобдаги во^еа ёки ма-
салалар доирасига олиб кириш учун хизмат цилади.
Бинобарин, з^ар бир лирик парчанинг моз^ияти у таал-

62 Б е р т е л ь с Е. Э. Низами и Фузули. М., 1962, с. 252—253.


63 Уша асар, 312-бет. • _
64 Проф. Е. Э. Бертельс ^ам социйноманинг мо^иятини етарли
ба^оламаган. К^аранг: Навои и Джами. М., 1965, с. 88.

87
луцли болтан бобнинг мазмуни билан чамбарчас бог-
ланган. Уларни достон текстидан узиб олиб, бирин-ке-
тин !$йиш эса сунъийликдан иборат. Шунингдек, бу
парчаларда социйнома учун энг зарурий булган бир
талаб — утганларни хотирлаш гояси ва шу билан бог-
лиц булган ижтимоий-фалсафий масалалар мунтазам
бир йусинда мавжуд эмас (бу масалани шоир цуймоц-
чи цам эмас).
Демак, бизнингча, форсий социйноманинг дастлабки
цациций намунаси — бу Низомийнинг «Лайли ва Маж-
нун»и таркибидаги (16 банд — цар бир банд социйга
мурожаат билан бошланади) 136 байтли маснавий ци-
собланади.
Шуниси днццатга сазоворки, проф. Шафе «Искан-
дарнома»дан териб олинган байтларни тизма тарзидаги
социйнома деб атайди. Бироц шуни цам назарда тутиш
керакки, улар алоцида олинганда тугал бир шеър була
олмайди, уларда фацат социйнома элементларигина
(фикрни баён цилиш усули) мавжуд.
Хожу Кирмонийнинг «З^умой ва З^умоюн» асари тар-
кибида цам цаётдан шикоят руцида ёзилган 87 байтли
(9 банд) социйнома типидаги маснавий мавжуд. Алоци-
да ёзилган мустацил социйнома Х^офиз цаламига ман-
суб65. Лекин Зффиз маснавийсининг дастлабки 15 банди
муганнийга мурожаат билан бошланади (бу цисмни
«муганнийнома» дейиш тугри булади).
Хуллас, Навоийга цадар булган форс-тожик адабиё-
тида социйнома жанр сифатида, асосан, икки хил ку-
ринишда мавжуд эди: а) эпик асарлар таркибида
(«социйномаи фи-л-жумла»); б) мустацил шаклда.
«Искандарнома»лар таркибида эса социйнома типидаги
байтлар (бадиий усул сифатида) кенг ц^лланилган.
Навоийгача булган узбек адабиётида эса фацат со-
цийнома типидаги байтларгина мавжуд. «Муцаббатно-
ма» (3 байт), «Латофатнома» (1 байт), «Таашшуцнома»
(3—5 байт) каби асарларда поэтик хулосаларнинг ифо-
даси учун социйга мурожаат усули цулланган. Бу усул
65 Ян Рипка мустацил социйнома биринчи марта Салмон Со-
важий томонидан ёзилган дейди (К^аранг: История персидской и
таджикской литературы. М., 1970, с. 252). Бирок; «Тазкираи майхо-
на»да бу хацда Хеч гап йук- Виз Салмон Соважий девонининг да-
димий нусхасида хам (УзССР ФАШИ фонди, инв. № 1617, 2506—
251а варацлар) социйномани учратмадик. Фа^ат биринчи мисраи
«Биё, сбцйй» деб бошланувчи бир маснавий мавжуд. Султон Увайс-
га багишланган бу яхлит маснавийни шоирнинг узи цасида д еб
атайди.
Навоий «Хамса»сида мунтазам бадиий усул сифатида
юксак майорат билан ишлатилган. Маълумки, социйно-
ма типидаги байтлар Низомий, Хусрав ва Жомий «Хам-
са»ларининг Искандар з^ацидаги достонидагина цуллан-
ган. Низомийда фа^ат социйга мурожаат цилинса,.
Хусрав ва Жомийда боблар охирида 2 байт социйга ва
икки байт мутрибга царатилган мурожаат тарзида кел-
тирилади. Навоий «Садди Искандарий»сида з^ам соций
(аёцчи) билан муганний доимо ёнма-ён келади. Лекин
муз^ими шундаки, Навоий боища достонларида х;ам бу
усулни («Сабъаи сайёр»дан танщари) турлича аспект-
да ишлатган: )^айратларда, боблар охирида з^амда:
з^икоят ва мавъизалар охирида, «Фар^од ва Ширин»да-
х;ам боблар сунгида ва хотимада, «Лайли ва Мажнун»
нинг X—XX бобларида турли объектларга мурожаат,
XXXVIII бобда эса бевосита со^ийга мурожаат тар­
зида учрайди.
Хуллас, Навоий салафлари асарларида маълум дои-
радагина ишлатилган («Хамса»ларда фа^ат Искандар-
га багишланган достонларда, узбек адабиётида эса
фацат номалар таркибида) бу усул шоир «Хамса»сида
моз^ият эътибори билан янада инкишоф топди.
Туркий тилдати со^ийноманинг жанр сифатида та-
шаккули ва ривожи эса бевосита Навоий номи билан
богланган. Чунки «Кашф уз-зунун» муаллифи эслатиб
утган турк тилидаги социйномалар XVII асрга турри ке­
лади. Узбек адабиётида эса Навоийга цадар шу жанр-
да ёзилган бирорта шеър маълум эмас. Шу жиз^атдан
Навоийнинг бу асари узининг роявий-бадиий фазилат-
лари билан, умуман, социйнома жанрининг таравдиёти
тарихида янги ва юксак босцич з^исобланади.
* * *
Навоий со^ийномаси «Фавойидул-кибар» девонига
киритилган булиб, 32 банд (458 байт) дан иборат (ФК,
685—721). Социйномада Жомий марз^ум сифатида, «Ма-
жолисун-нафоис» асари мавжуд асар сифатида, шу-
нингдек, Муъмин Мирзо з^аёт киши сифатида тилга
олинишига ^араб, асар 1492 йилдан кейин ва 1497 йил-
дан олдин ёзилган деб хулоса чидариш мумкин.
^ажм жиз^атидан кичикроц достон даражасида, мо-
з^ият ну^таи назаридан синтетик характерда булгав
бу асар яцин даврларгача тад^икот доирасидан четда з$о-
либ келган.


Юцорида эслатганимиздек, туркий социйномалар
■цацида махсус маълумот берган Хржи Халифа х;ам би-
ринчи туркий социйнома булмиш бу асарни тилга олма-
ган. Е. Э. Бертельс эса «Навоий» монографиясида бу
-асарни тилга олиб ^тса-да, унинг моциятини юзаки изоц-
лайди (яъни «Май ва муцаббатни куйловчи»), Социйно-
ма цацида биринчи махсус бацо А. Х,айитметовнинг
«Навоий лирикаси» монографиясида берилган66.
А. Х^айитметов бу асар автобиографии характерда
ёзилганлигини, унда оптимистик руцнинг етакчи эканли-
гини, мазмун билан шаклнинг уйгунлигини таъкидлаб
курсатади. Кейинчалик, Ф. Набиев бу асарнинг «адабий-
-биографик манба» сифатидаги ацамиятига махсус мацо-
ла багишлаган67. Ленин бу асарни кенг планда олиб
текшириш Навоий ижтимоий, ахлоций царашларининг
эволкзцияси, поэтик услубининг узига хос томонларини,
ва ницоят, унинг поэтик жанрларнинг такомили тарихи-
даги буюк хизматларини курсатиш учун ёрдам беради.
Маълумки, социйноманинг яратилиши учун асосий
сабаб цаёт булмаган ёру биродарларни эслашдан ибо-
рат. Лекин бу масала маълум даражада восита харак-
терида булиб, бошца бир цатор масалаларда фикр
юритиш учун туртки булган. Жумладан, Низомийда
(«Лайли ва Мажнун»да) дастлабки бандлар яцинлари
хотирасига багишланган булиб, фалсафий-ахлоций, иж­
тимоий характердаги мулоцазалар асарнинг катта цис-
мини ташкил этади. Х,офиз асарида эса олам цацидаги
фалсафий мулоцазалар, адолат, цаётпарварлик гоялари
тал^ини етакчи урин тутади.
Навоий социйномаси уз моциятининг муцим икки
жирата билан салафлари асарларидан фарц цилади:
1. Навоий салафлари асарларида цуйилган масалалар
ницоятда муцим, аммо умумий характерга эга булса,
Навоийда тарихан конкрет давр ва шароит билан бог-
лиц цолда олинган.
2. Навоий социйномасида цуйилган масалалар доира-
си анча кенг булиб, айрим ижтимоий характердаги проб-
лемалар конкрет заминда янада чуцурлаштирилган. Чу-
нончи I—XIV бандлар Хусайн Бойцаро ва унинг угил-
ларигэ, XVI—XX бандлар жиян, набира ва баъзи
яцинларига багишланган. XXI—XXVII бандларда На-

^ Х з й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 41—42-бетлар.


67 Халцлар дустлиги — адабиётлар дустлиги. Низомий номидаги
Т Д П И илмий туплами. 99-том. Тошкент, 1972, 157— 178-бетлар.

90
воийга шахсан яцин булган ижодкорлар (Вафоий,
Шайхим Су^айлий, Туфайлий, Жомий, Сайид )^асан,
Па^лавон Мухаммад каби) ^ацида суз боради. XXVIII
банд ишц ва у билан боглиц кечинмалар, XXIX банд
эса вафо ва замон азушга баришланган. XXX бандни
;узининг содид дустлари булмиш мар^ум шоирлардан
айримларига (Муаммойи, Хожа Камол, Мир Садр,
Бадеъий, Ер Танбал, Сабзаворийга), XXXI бандни эса
Каёт булган ижодкорларга багишлаган. XXXII банд ху-
лоса урнида булиб, шоз^ мадз^и билан якунланади.
Со^ийнома Навоий ижодиётида ^зига хос мавдега
эга. Бу асарда Навоийнинг турли характердаги асарла-
рида з^ар хил планда ёритилган айрим масалалар, уз
замондошлари булмиш ^укмронлар, ижодкорларга бул­
ган муносабати, уз фаолиятининг айрим босдичлари
хадидаги муло^азалари лирик аспектда узига хос ифода-
сини топган. Бу асар улур шоирнинг шахсияти, унинг
руз^ий дунёси билан боглид фикр ва туйруларнинг ^ац-
Коний тасвиридан иборат яхлит бир санъат асаридир.
Социйнома, энг аввало, Навоийнинг шахси билан
бевосита боглик булган масалаларни узида акс эттир-
ганлиги билан аз^амиятлидир. Гаи шоирнинг замондош­
лари булмиш шоз^ ва шаз<;зодалар з^а^ида борадими,
ижод аз$ли вакиллари устидами, даврнинг айрим маса-
лалари борасидами — барибир, уларнинг барчаси Наво­
ий шахсияти билан у ёки бу даражада ало^адор булиб,
ана шу нуцтаи назардан баз^оланади. Муз^им томони
шундаки, асарнинг купчилик дисми Навоийнинг турли
шахсларга, уларнинг фаолиятига муносабатини тасвир-
лашга баришланган булса з^ам, тасвир жараёнида шо­
ирнинг даврнинг ижтимоий-сиёсий, ахлодий ва эстетик
нроблемаларига дойр царашлари з^ам билвосита намоён
булади.
Со^ийноманинг тарихий-адабий аз^амиятини белги-
ловчи омиллардан бири бу асарга киритилган шахслар
фаолияти билан боглиц булган маълумотларнинг з^ак-
донийлиги, тарихий з^адик;атга мос келишидир. Бу фа-
зилат асарнинг барча компонентлари учун баб-баробар
гааллудлидир. Мисол учун социйноманинг Султон )^у-
сайннинг уриллари Абутуроб Мирзо билан Мухаммад
Х^усайн Мирзога баришланган XIII бандини олиб ку-
райлик:
Со^ий, жоми рарибона кетур,
Мен рариб ичсам ани, ёна кетур.
Ким келур кунглума ул икки рариб,
Ким ул иккини жало ^илди насиб.

91
Айру ша)( янглир атодин ^ам алар.
Юз туман коми раводин хам алар.
Не экин доллари рурбат аро,
Бошца рурбатта келур шиддат аро?! (ФК, 694—695).

Иавоий ша^зодаларнинг з$ар бирига алохида банд


баришлагани ^олда, мазкур инки подшо^зода ^а^идаги
фикрларини битта бандга жойлаган.
Банднинг бошиданоц «жоми рарибона»га иштиё^
билдирилиши ва кейинги тасвирнинг шунга мутаносиб
Холда бориши («мен рариб», «ул икки рариб») у^увчи
диедатини масаланинг мо^иятига й^налтиради. Демак,
з<;ар икки ша^зоданинг муайян даврдаги турмуши бир-
бирига ухшаш булиб, уларнинг тацдири рурбат билан
борланган (асар ёзилган пайтда, албатта). Бу тасвир­
нинг ъщщатга цанчалик турри эканлиги з^амда шоир
туйруларининг нацадар табиий ва з^авдонийлигини «Бо-
бирнома» маълумотлари з^ам тула тасди^лайди: «Яна
бир Абутуроб Мирзо эди. Бурунлар андин хили рушде
ривоят ^илурлар эди. Отасининг бе^узурлири ортконда
узгача хабар эшитиб, иниси Мухаммад Х^усайн Мирзо
билан цочиб Ировда борди. Ироцда сипоз^ийликни
тарк этиб, дарвешлиц ихтиёр цилибдур. Яна андин хаба­
ре топилмади»68. Умуман, социйномадаги з$ар бир деталь
конкрет з^аётий материалга асосланган булиб, тарихий,
адабий асарларда (шоирнинг уз асари ёки замондошла-
ри асарларида) мавжуд маълумотлар билан мувофиц
келади. Худди шундай хулосани асардаги шахслар ха­
рактеристикам борасида з^ам айтиш мумкин. Бшро^
Навоий бу асарда олдинги маълумотларини айнан
такрорламайди. Балки узининг у ёки бу шахе з^а^ида-
ги барча цайдларини эътиборга олган з^олда, бу ерда
бутунлай янгича й^л тутади: боища уринларда батаф-
сил характеристикаси берилган шахслар з^а^ида бу
асарда умумлашма характеридаги тавсиф мавжуд бу­
либ, улар характерининг энг музуш томонлари баён ^и-
линади з^амда муаллифнинг уларга муносабати, уларни
эсга олганда вужудини ^амраб оладиган эзгу туйру-
лари з^ак;иций лирик шеърга хос нафосат билан изз^ор
цилинади. Бинобарин, социйномадаги тасвир ва хулоса-
ларни Навоийнинг боища асарлари таркибидаги маълу­
мотлар билан циёслаш, бир жиз^атдан, бу асарнинг
моз^ияти, унинг услубига хос белгилар з^ацида т^ларо^
тасаввурга эга булиш имкониятини берса, иккиячи то-
мондан, Навоийнинг муайян масалалардаги ^арашлари
м Бобирнома. Тошкент, 1960, 224-бет.

92
^анчалик изчил эканлигини курсатади. Бироц Навоий-
нинг со^ийномада узига замондош булган ижодкорлар-
дан баъзи бирлари з^а^идаги таърифлари унинг
«Мажолисун-нафоис»даги маълумотларини маълум да-
ражада тулдириш ва изозушшга ёрдам беради. Масалан,
Навоий «Мажолис»да Туфайлий з^ацида мухтасар, ле-
кин тулиц маълумот беради69.
Социйномада з^ам унга алоз^ида боб багишланган
(XXII банд).
Характерли томони шундаки, Навоий «Мажолис»да
Туфайлийнинг шахсияти ва та^дирига купро^ эътибор
берган булса, кейинги асарида шоир ижодиётининг
етакчи хусусиятларини курсатиш ва унинг давр адабий
му^итидаги урнини (мадз$ услуби эди беравнад») бел-
гилашга з^аракат цилган. Бинобарин, з^ар икки асардаги
маълумотлар бир-бирини такрорламайди, балки тул-
диради.
Навоий ^айдлари ва характеристикаларининг на^а-
дар объектив эканлигини «Бобирнома» маълумотлари
з^ам тасдицлайди70.
Со^ийноманинг аз^амиятини белгиловчи омиллари-
дан бири унда автор ижтимоий-сиёсий позициясининг
айрим томонлари уз ифодасини топганлигидадир. Наво-
ийнинг лирик шеърлари таркибида ^зига хос равишда,
ва хусусан, эпик асарларда анча кенг планда цуйилган
шоз^лик тузуми ва шо^нинг шахсияти масаласига бу
асарда з^ам урин берилган.
Навоийнинг идеали булган дарвешсифат шоз$ з^аци-
даги ^арашлари бу асарда з^ам уз ифодасини топган:
Шох агар дарвешваш эса, шахдур,
Шоху дарвеш ишидин огахдур... (ФК, 700).
Биро^ бу хусусиятлар Навоий тасаввуридаги идеал
шоз$ характерига хос айрим белгилар, холос. Шоз^нинг
з^а^идий ^иёфасини белгилайдиган асосий омил эса
унинг ижтимоий-сиёсий фаолияти з^исобланади. Шоз$
мамлакатнинг бошлиги сифатида унинг ички з^олати
(мамлакат озодлиги, маданият ривожи, халц оммасининг
моддий-маънавий шароити) учун з$ам, танщи сиёсати
учун з$ам шахсан жавобгардир. Навоий $з тасаввурида­
ги адолатли, маърифатли, дарвешсифат шозрш Султон
^усайн шахсиятида куришни орзу цилди ва имкони
борича уни шу йулга таргиб цилди. Албатта, Навоий

®9 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 12-том. Тошкент, 1966, 148-бет.


п Бобирнома, 237-бет.
93
мацсади ва рояларини хар бир асарнинг жанр хусу-
сиятлари билан боглих булган имкониятлари даража-
сида тасвир этган. Бу масала, хусусан, унинг «Хамса»
сида жуда кенг планда ёритилган. Бирок со^ийномада
бу проблема ^зига хос йусинда ^ал этилади: Навоий
^з муддаосини турридан-турри мухтасар баён ^илади.
Шо^ни адлу инсофга тарриб цилар экан, ибратли далил
сифатида узундан-узун хикоя келтирмайди, балки з^аёт
Конунияти, утмишдаги подшоз^лар такдирини бирма-бир
эслатиб утади. Бинобарин, кичик бир лирик лав^ада
Навоийнинг Хусаин Бойцарога багишланган фикр ва
туйрулари фалсафий-дидактик заминга эга булган сиё-
сий мурожаатнома тарзида руёбга чивдан (шоир
мухаддимадан сунг асосий ма^садга утади):
Бевафодур фалаки бу^аламун,
Созу о^ангига йу^ бир ^онун.
И ух ба^о шо^ ила шавкатга доти,
й у ^ вафо умр ила давлатТа доги...
Курки, ^ар ша^ки юруб олди жахон,
Барча бордурму царо ерда ни>;он?
Хам Каюмарс ила Хушанг цони,
Иккига тож ила авранг цони?!
Кани Жамшиду Фаридун, охир?!
Бирини хуйдиму гардун, охир?!
Не Каёний бору не Сосоний,
Не Скандар доги не Ашконий...
То фалак билди таадди фанини,
Кайсидин олмади уз берганини!
Ким яна ^илмади туфроеда паст,
Кимга берди Куёш авжида натает?!
Чу бу маъни бу сифат топти раво,
Ким не ша^ ^олруси ба^о, не гадо.
Мулку кишвар элига дод айла,
Адл ила иккисин обод айла.
Тенгри ёди чу санга булди ^исор,
Д од ила адл улус бнрла шиор.
Чу булар булди, узунгни хуш тут,
Хар барона била кунглунгни овут...
Элга сендин чу етар осойиш,
Тенгридин айла тамъа бахшойиш...

Утган подшохлар такдирини эслатиш оркали, адолат


ва яхшиликка тарриб, хаёт конунларининг шафхатсиз-
лигидан ибратли хулоса чикаришга ташвик ^офиз со-
Хийномасида хам мавжуд. Лекин Дофизда умумга
йуналтирилган тасвир тарзидаги бу усул Навоийда
конкрет шахега — замон хукмрони }^усайн Бойхарога
Каратилган мурожаат сифатида куринади.
Сохийноманинг мухим фазилатларидан бири ун-
да Навоийнинг бевосита уз хаёти ва замонасига дойр
айрим хайдлари хамда ишораларининг акс этганлиги-
94
дадир. Гарчи бу асарда Навоий ^аётининг тулик карти-
наси яратилмаган булса хам (бундай вазифа дуйилган
Хам эмас), бирок шоир хаёт йулининг айрим драматик
Холатлари ни^оятда ёрдин акс этган. Шу жи^атдан иш^
(XXVIII банд) ^амда вафо (XXIX банд) з^ацидаги хисм-
лар нихоятда характерлидир. XXVIII банд мураккаб.
Хаёт гирдобига тушган бахтсиз оши^нинг фожиали му-
Хаббати х.а^идаги укинч тула хотироти — вд ч н и ри дейиш
мумкин. Кейинги бандда эса шоир з^аётининг мураккаб
нуцталари унинг уз даври ва давр аз^ли з^ацидаги хуло-
салари фонида умумлашган з^олда намоён булади. Бу
банд узининг умумлаштириш хусусияти етуклиги билан;
«Махбубул-хулуб»нинг дебочасидаги («Газ^и топтим,
фалакдин нотавонлик») машхур шеърга з^амоз^ангдир:
Социё, к^нглум этар бода хавас,
Лутф хилрилки, эрурман бекас...
Ким жа^он ичра басе сайр эттим,
Дайри бехадга доги куп еттим.
Гах тушуб хайли муножот ичра,
Гах цолиб ахли харобот ичра.
Кавм-давм ичра куруб мехнатлар,
Хайл-хайл ичра чекиб шиддатлар.
Юзланиб шавкату, ж оху идбол,
Кисматим булди басе мансабу мол.
Х,арна эл дилди талаб — мен топдим,
Барчадин силкиб этак, куз ёпдим.
Улча мен топтали бор эрди хавас,
Ким топилмади — вафо эрдию бас.
Бир вафо кимгаки мен хилдим фош,
Юз жафо утруда эрди подош.
Куз анинг йулираким еткурдум,
Кузда юз неш балосин курдум.

Социйнома шоир фикр ва гояларининг ёрцин ифода


Килинишини таъмин этган узига хос услубга эга. Асар-
нинг услуби унинг мазмуни талаблари асосида шакл-
ланган булиб, хаР бир банд унинг моз^ияти билан
чамбарчас богланган тасвирий воситаларга эга (поэтик
воситалар з^ам, лексик цатлам з^ам ва бонщалар).
Шу билан бирга асарнинг барча компонентлари
учун хос поэтик усуллар хам мавжуд булиб, бундай
усуллар турли аспектда ишлатилган. Жумладан, шоир
ХаР бир бандни унинг мундаражасига ди^катни тортади-
ган имо-ишоралар билан (барооти истехлол санъати)
бошлайди ва укувчи фикрини босхичма-босхич асосий.
масаланинг туб мохиятига олиб киради. Масалан, Су-
Хайлий х^хидаги бандни «Сокиё, Жомра куй майдин.
сайл, Майи Хуршиду анинг жоми Сухайл», Жомийга
баришланган хисмни «Сокиё, жом кетур дарёваш»,
95
Падлавон Мудаммадга аталган б^лимни «Содиё, пад-
лавий ойин май тут» (ФК, 704—708) деб бошлайди.
Бундай хусусият деярли барча бандлар учун хосдир.
Датто, айрим уринларда тасвир нидоятда юксак дара-
жага кутарилган б^либ, муаммо даражасига етиб дол-
ган. Бадиуззамон дадидаги банд бунга ёрдин мисол
булади.
Шсци жамцадр замон ичра бадеъ,
Дар бадеъ ишда макон ичра рафеъ (ФК, 688).

Содийнома услуби учун хос хусусиятлардан яна би-


ри шоир узининг турли масалаларга муносабатини тур-
ридан-турри хулоса эмас, балки хилма-хил тарихий,
даётий водеа-додйсаларни далил сифатида келтириш
ордали ифода дилишидир (талмед). Бундай хусусият
Дофиз асарида дам мавжуд. Ленин Навоий содийномаси
бу жидатдан Жомий маснавийсига ядин туради (Чин­
гиз, Темурлар номи келтирилиши). Шунингдек, «Хам-
са»даги тарихий шахслар образи бу асарда дам янгича
аспектда намоён булади. Хуллас, содийноманинг дар
бир банди маълум маънода мустадил асар булиб, улар
умумий руд ва услуб жидатидан бир-бири билан бор-
ланган долда яхлит бир асарни вужудга келтиради.
Содийноманинг адамияти, энг аввало, Навоий даёти
ва ижодий йулининг айрим мудим моментларини, уз
даврининг кузга куринган давлат ва маданият арбоб-
ларига муносабатини, долаверса, ижтимоий-сиёсий
дарашларининг баъзи жидатларини ^зига хос й^синда
изодлаб бериши билан белгиланади. Иккинчи томондан,
бу асар таркибидаги баъзи бир маълумот ва ишоралар,
Навоийнинг йирик асарларида бадиий умумлашма тар-
зидз дуйилган айрим проблемаларнинг дадидий йуна-
лиши, шоир фикрларининг дадидий модиятини турри
пайдаб олиш, уларнинг эволюдиясини кузатиш учун
имконият яратади (жумладан, Бадиуззамонга бариш-
ланган дисм Навоий «Хамса»сидаги . айрим уринларни
турри тушунишга ёрдам беради).
Хуллас, уз модияти ва бадиий услуби билан ;узига
хос булган содийнома Алишер Навоий ижтимоий, эсте­
тик дарашларининг баъзи дирралари, уз даври ва замон-
дошлари дадида мулодазаларининг поэтик синтезидан
иборат булиб, «Мадбубул-дулуб», «Мажолисун-нафоис»
каби асарлари билан ёнма-ён дуйилганда, умуман, Н а­
воий ижодий дадосининг яхлит манзарасини яратиш
учун хизмат дилади.

•96
Навоийнинг бу маснавийси туркий тилдаги со^ийно-
манинг биринчи етук намунаси булиб, уз мо^ияти билан
шу жанр тарац^иётининг янги ва юксак бос^ичи з^исоб-
ланади.
Бу жанрда з^ам Навоийнинг жанр цонуниятларига
ижодий муносабати явдол намоён булган. Шоир жанр-
нинг асосий белгиларини сацлаган зфлда, унинг имко-
ният доирасини янада кенгайтирган: з^аёт булган бир
цатор шахслар з^ам тилга олинган. Узининг шахсий
турмуши билан боглиц айрим деталлар з^амда ша^зода-
ларга царатилган панду наси^атларнинг киритилиши
жанрнинг ижтимоий а^амиятини янада орттирган. На-
тижада асар социйнома жанрининг оригинал намунаси
б;улиб цолган.
Навоий ижодида лирик жанрларнинг ички динами-
каси унинг бадиий канон ва адабий анъаналарга бул­
ган ижодий муносабати билан изо^ланади.
Маълумки, Навоийга ^адар булган узбек лирикаси-
да барча жанрлар тулиц шаклланмаган эди. Разал,
^асида, маснавий, туюцларнинг эса ;уз канони мавжуд
эди. Шунинг учун Навоий лирикадаги ижодий изланиш-
лари жараёнида фацат туркий шеърият анъаналарини-
гина эмас, балки барча жанрлар со^асида тугал
канонийликка кутарилган форс-тожик шеърияти цону-
ниятларини х;ам назарда тутиши лозим эди. Умумий
хулоса шундан иборатки, Навоийнинг жанрлар масала-
сида мавжуд канонга муносабати мутла^о ижодий ва
айрим масалаларда танцидий характерга эга («Ба-
доеул-бидоя» дебочасини эсланг). Навоий учун з^ар бир
жанрнинг тайёр модели абсолют узгармас з^одиса эмас.
У жанр структурасига хос умумий ёки асосий белги-
лардан энг мухимларини — гоянинг бадиий инкишофи
учун монелик ^илмайдиганларини са^лаб цолгани зфл-
да асар структурасига янгиликлар олиб кирди. Нати-
жада жанрларнинг мавжуд цоидалари Навоий учун
^атъий чегара эмас, балки янада юксакликка парвоз
цилиш майдони з^исобланади. Шунинг учун з^ам Навоий
газал, со^ийнома каби жанрларнинг янгича, мукаммал
моделини яратди. Шунингдек, узбек адабиётида ббш-
лангич даврларда булган айрим жанрлар ривожланти-
рилди ва улар ички тугалликка эришди.
I. Навоийнинг жанр структураси ва умуман адабий
канонга муносабати, биринчи навбатда, уларнинг моз^ия-
ти билан богланган. Навоий жанрларнинг тематик-роя-
вий мо^иятини ю^ори даражага кутарди: лирикага
7 -1 3 0 97
фалсафий-дидактик, ижтимоий-сиёсий масалаларни
олиб кирди. Натижада:
а) жанр проблемаларини замона билан боглади ва
унинг асарлари маълум маънода замонавийлик касб
этди;
б) шоирнинг шахси унинг лирик асарларида олдин-
ги давр шоирларига нисбатан ёрцинроц намоён булди.
Хусусан, газал, цитъа, социйномаларда индивидуал
кечинмалар ёрцинро^ курина бошлади.
II. Навоий асарнинг композицион ^урилщнига ало-
^ида а^амият берди («Бадоеул-бидоя» дебочаси). Бу
масалага у асар асосида ётган ^аётий ёки маънавий
асоснинг — поэтик материалнинг характери билан уз-
вий боглиц ^олда царади. Бу эса Навоийнинг эстетик
принциплари билан, хусусан, унинг гузаллик ва гармо­
ния ^а^идаги царашлари билан богланган (бу со^ада
у Аристотелга яцин туради).
III. Навоий лирик жанрларнинг тасвир принципла-
рини кенгайтирди. Улардан асосийлари: тавсифийлик,
тасвирийлик ва муло^аза-мунозара типи. Куп уринлар-
да уларнинг ^заро комбинацияси аралаш типларнинг
юзага келишига сабаб булади.
IV. Тасвирий характер хусусан Навоий газаллари
учун характерли булиб, газалчиликда Навоийгача бул-
ган газал анъаналаридан тубдан фарц ^илувчи бир
цатор хусусиятларнинг юзага келишига асос булди. Ана
шулардан энг му^ими газалда сюжетлилик ^исоб-
ланади.
V. Лирикага поэтик сюжетнинг кириб келиши унда
бир ^атор янги белги ва хусусиятларнинг пайдо були-
шига олиб келди. Ана шулардан бири сабабият (кау-
заль детерминизм) ^исобланади.
Навоий лирикасида детерминизм (сабабият) эле-
ментлари ва манти^нинг бопща категориялари мавжуд.
VI. Навоий лирикасида вужудга келган мазкур
хусусиятлар лирик жанрларнинг семантик структураси-
да катта ^згаришлар ясади ва миссий (эмпирик),
фикрий (умумлаштирувчи) моментларнинг узаро муно-
сабатида янги комбинациялар юзага келишига олиб
келди.
VII. Навоий лирикасида психологизмнинг янги тип-
лари юзага келди.
VIII. Навоийнинг лирик жанрлари узбек шеърияти-
га янги ёки кам ишлатилган вазнларнинг кириб кели­
шига восита булди. Биринчи марта Навоий ижодиётида
98
узбек арузи узининг ^ам назарий асосларини, ^ам ту-
ли^ татбицини (барча ранг-барангликлари билан)
топди.
IX. Х>ар бир жанр учун (ундаги асарларнинг ранг-
баранглигига ^арамай) инсон кечинмаларининг муайян
томонларини ифодалаш мансуб. Бинобарин, тасвирий
имкониятлар ^ам уларнинг ^ар бирида узига хос жи^ат-
ларга эга. Шу боисдан Навоий ижодида бадиий тасвир
воситаларининг (поэтик материал, бадиий санъатлар
ва зфказо) жанрлар буйича узига хос дифференциация-
си мавжуд (масалан, ^итъа, со^ийнома, газал, тар-
жибанд).
Ю^оридаги муло^азалар лирик жанрларнинг ички
динамикасини курсатади.
Демак, Навоий лирикаси Шарц лирикаси тарихида
(фа^ат жанрлар юзасидан олиб цараганда ^ам) мутла-
1^о янги ва юцори бос^ич ^исобланади. Бинобарин, Урта
аср Шарц адабиёти з^ацида умумий з^укм чицарган пайт-
да фа^ат Х,офиз (Гегелнинг эстетикага дойр лекцияла-
рини назарда тутмо^даман) ёки бир нечта араб ва
форс шоирлари меросига таянишнинг узи етарли эмас.
ё терминнинг маъносини чегаралаш (изоз$ билан), ё
булмаса туркий поэзиянинг ю^ори чуццисигина эмас,,
айни замонда Шарц шеъриятининг улкан ютуги бул-
миш Навоий лирикасини албатта назарда тутмо^
лозим.
* * *
«Адабий жанр категорияси — тарихий категория.
Гап баъзи бир жанрлар урнига боищалари келиши ва
бирор-бир жанрнинг адабиёт учун «абадий» булолмас-
лигидагина эмас, гап яна шундаки, айрим жанрларни
ажратиб олиш принципларининг узи з^ам, жанрларнинг
типи ва характери, уларнинг функциялари з$ам у ёки бу
даврда узгаради»71. Шунингдек, «адабиёт жанрларининг
барчаси биргаликда муайян системани ташкил этади
ва бу система турли тарихий дарвларда турлича бу-
лади»72.
Умуман, у ёки бу жанрнинг айрим ижодкор ёки ада­
бий жараёндаги мавцеи конкрет тарихий шароит билан
чамбарчас борлиц. Адабиёт тараадиётининг турли бос-
цичларида, мавжуд эстетик тасаввурлар системаси би­
лан боглиц з^олда, маълум бир жанрлар доминанта —
71 Л и х а ч е в Д. С. Поэтика древнерусской литературы. Л е­
нинград, 1967, с. 40.
72 Л и х а ч е в Д. С. Уша асар, 66-бет.
99
Зукмронли1*и юзага келиши мумкин. Шунингдек, з$ар
бир миллий адабиётнинг ичида жанрларнинг узига
хос мав^еи булиши, шубз^асиз. Айни замонда жанрлар­
нинг «з$укмронлиги»ни белгилайдиган мезоннинг узи
з?ам, з$ар бир давр эстетик тасаввурининг умумий дара-
жаси билан боглиц з^олда, узгара боради. Умуман,
янги тарихий босцичда, умумий эстетик тасаввурлар-
нинг характеры билан боглиц ^олда, жанрлар система-
сида з$ам узига хос сифат узгаришлари булади.
Масалан, Навоийгача булган лирикада абстракт — ро­
мантик тасвир асосий урин тутиб, эпик асарларда
афсонавий руз^ етакчилик к;илса, Навоий асарларида
конкрет деталлар, реал з^аётий масалалар, реал ^ис-
туйгулар муз^им урин тутганлигини курамиз.
«Пекин шуни таъкидлаш керакки, адабиёт тарихи-
нинг муайян даврларидаги жанрлар доминанты ва мав-
*^еи ана шу адабий жараённинг фаол кучи булмиш
атоцли санъаткорлар фаолияти натижасида, уларнинг
ижодиёти воситасида юзага чи^ади. Шу жи^атдан
XV асрнинг иккинчи ярмидаги узбек адабиётида, жум-
ладан лирик поэзияда жанрлар со^асида юзага келган
сон ва сифат узгаришлари, мавжуд жанрларнинг ана
шу давр адабий жараёнида тутган мав^еи бевосита
Алишер Навоийнинг ижодий фаолияти билан богланган.
Бироц яна бир з^олатни унутмаслик керак: жанрлар ус-
тунлиги ва ин^ирози фацат адабий жараён учунгина
хос б^лмай, бундай зфл, айни замонда, айрим бир санъ-
аткорнинг ижодий фаолияти доирасида з^ам юзага
«елиши мумкин. У ёки бу адиб уз ижодининг муайян
воссияларида маълум бир жанрларга купро^ мурожаат
фглиши ёки аксинча булиши мумкин. Бу, албатта, объ­
я т и е (умумий адабий жараён, муз;ит таъсири) ва
«убъектив (ижодкорнинг шахсий тамойили) факторлар-
«янг та^озоси билан юзага келади.
Маълумки, Навоий девонини ташкил этган 3132 та
едеър ун олтита жанрга мансуб. Бироц ана шу жанр-
«дарвинг х;аммаси Навоий ижодиётида бир хил салмоцца
эга бз/лмаганидек, уларнинг ^улланиш даражаси з^ам
шоир ижодий фаолиятининг барча бос^ичларида бир
хил эмас. Масалан, илк даврда (бу девон муаллифнинг
^зи эмас, балки шоир шеърларининг мухлислари томо-
нидан тузилганлигини з^ам назарда тутиш керак,
албатта) туртта (газал, мустазод, мухаммас, рубоий)
лирик жанр мавжуд булса, йигитлик давридаги шеър-
лар 13 та жанрда ёзилган (газал, маснавий, цасида,
100
мухаммас, мусаддас, рубоий, ^итъа, мустазод, фард, му-
аммо, лугз, таржибанд, туюц). Урта ёш давридаги шеър-
лардан тузилган девонга («Наводирун-них;оя») саккизта
жанрга мансуб шеърлар киритилган булса ^ам, разал-
дан бонщалари олдинги девонлардан олинган. Демак,
бу даврда (1476—86) Навоий лирик жанрлардан фа^ат
разал билан машрул булган.
К,арилик даврида эса ун иккита жанрда ^алам теб-
ратган (газал, мухаммас, мусаддас, цитъа, рубоий,
таркиббанд, тую^, мустазод, мусамман, таржибанд,
социйнома, фард).
Бундай ^ол, албатта, тасодифий булмай, объектив
ва субъектив (ижодий режаси, мацсади) та^озоси билан
юзага келган. Жумладан, урта ёш лирикаси фа^ат
разалдан иборат булиб цолишини объектив сабаб билан
(бу даврда Навоийнинг «Хамса» устида жуда цаттиц
иш олиб борганлиги ва узининг жиддий муло^аза ва
бой кечинмаларини ана шу асар таркибига сингдириб
юборганлиги билан) изо^лаш мумкин.
Лекин Навоий ^еч бир даврда газални эътибордан
четда цолдирмаган ва унинг ^аётий таассуротлари ва
муло^азалари бевосита шу жанрда узининг поэтик
ифодасини топтан.
Демак, Навоийнинг бутун ижодий фаолияти жараё-
нида разал бошца лирик жанрларга нисбатан «^укмрон»
мавцеда турган. Ана шу етакчи мавцеда туриш унинг
сон жи^атидан ^ам (2600 та), мо^ият ну^таи назари-
дан ^ам ю^ори погонага кутарилишига имконият
яратган.
Навоий форс адабиётида юксак тараедиёт босцичида
булган энг мухим лирик жанрларга (газал, ^итъа, рубоий
каби) бутун эътиборини царатар экан, узбек шеърия-
тида ^ам шу жанрларнинг савияси ва мавцеини ю^ори
даражага кутариш, уларнинг туркий тил ва у билан
ало^адор бадиий тафаккур заминидаги бой имконият-
ларини намойиш цилиш ва умуман жа^оншумул поэзия
билан бир ^аторда турадиган юксак шеърият яратишни
уз олдига ма^сад цилиб ^уйган эди.
Ана шундай олижаноб ният ва катта ташаббуснинг
цай даражада амалга ошганлигини эса биз айрим жанр-
лар мисолида к^риб ^тдик.
II б о б

ЛОЭТИК ТАСВИРНИНГ БАЪЗИ УСУЛ ВА ВОСИТАЛАРИ

Навоий лирикаси фаз^ат тематик доирасининг кенг-


лиги, гоявий дунёсининг бойлиги билангина эмас, айни
замонда, чуцур фикрлар силсиласининг оригинал ифо-
дасини таъмин этган юксак бадиий фазилатлари билан
з^ам дивдатга сазовордир. Алишер Навоий араб, форс
ва туркий поэзиянинг бой тажрибаларини узлаштириб
олиш билан чекланиб з^олмади, балки мавжуд анъана-
ларнинг энг илгор жи^атларини янада зоз^ори босцичга
/кутарди, ва энг муз^ими, Шар^ шеъриятига хос бадиият
хазинасини поэтик дурдоналарнинг оригинал намунала-
ри билан бойитди. Навоийнинг лирик шеърлари гума­
нист мутафаккир гояларининг гениал санъаткор
мах;орати билан мутаносиб тушиши ва табиий равишда
з^шилиб кетишининг з^ациций намунаси з^исобланади.
Бинобарин, Абдуразумон Жомий ва Бобир таърифи
(«куб ва хуб») з$ар цандай муболагадан холи булган
адолатли, лекин мухтасар баз^одир.
Навоий лирикасининг асосий фазилатларидан бири
шеърнинг туб моз^иятини ташкил этган мазмун—роянинг
узига хос шаклда намоён булишида куринади. Бу эса,
уз навбатида, з^ар бир фикр учун унга мувофиз^ кела-
диган жанрни танлаш ва унинг з^ажмини з^ам асосий
маз^саднинг мукаммал ифодасига мос з^илиб белгилаш-
да кузга ташланади. Навоий разаллари орасида 7, 9, 11
байтли шеърлар купчиликни ташкил з^илса з^ам, улар-
нинг з^ар бири мазмун тацозоси билан танланган.
Жумладан, низший тематика учун кичикроз^ шакл, фал-
сафий-ижтимоий фикрлар ифодаси учун эса з^ажман
каттароц разаллар асос цилиб олинган.
Шоир девонида муз^им урин тутган з^итъаларнинг
купчилиги икки байтдан иборат булгани з^олда, мазмун
тацозоси билан газал з^ажмига тенг (7— 11 байтли)
цитъалар з^ам учрайди.
Хуллас, шеърий шакл масаласига Навоий ижодий

102
ёндашиб, мазмун ва поэтик жанрлар учун хос умумий
меъёр талаблари асосида иш курган.
Лирик шеърнинг композицияси масаласида з^ам На-
воийнинг новаторлиги, лирика тараддиётидаги буюк
хизмати дикцатга сазовор. Унинг «Бадоеул-бидоя» де-
бочасида уз газалларининг му^им фазилатларидан бири
з^адидаги ^айдидан дуйидаги жумлани эсга олайлик:
«... Ул жиз^атдин саъй цилиндиким, з^ар мазмунда мат-
лаъе воцеъ булса, аксар андок; булгайким, мадтаъгача
сурат хайсиятидин мувофиц ва маъни жонибидин муто-
б щ тушгай» (ФК,469).
Аввало шуни таъкидлаш керакки, Навоийнинг з^ар
бир шеър мазмунан ва шаклан мутаносиб булиб, бош-
дан охирига цадар мантилий изчилликка эга булган ях-
лит бир асар булиши лозимлиги з^адидаги ажойиб
мулоз^азаси расмий жиз^атдан газаллар з^адида баён ци-
линган булса з^ам, моз^ият эътибори билан барча лирик
жанрлар учун тааллуцли. Чунки шоир девонидаги ^айси
бир жанрга мурожаат цилманг, уларда гениал ижодкор
эстетик принципларининг ёрцин ифодасини' курит
мумкин.
Иккинчи томондан, Навоийнинг чу^ур маънога эга
булган мазкур мулоз^азаси умумлашган характерда бу­
либ, ижод жараёнида у мазмун ва авторнинг шахсий
услуби та^озосига кура хилма-хил аспектда намоён бу­
лиши мумкин. Бунинг ажойиб исботини Навоийнинг уз
шеърларида, хусусан, унинг газаллари мисолида аник
курит мумкин. Характерли томони шундаки, Навоий
газалиётининг узига хос фазилатлари, шоир новаторли-
гининг ёрцин дирралари унинг замондошлари диддати-
ни з^ам узига тортган ва улар ижодиётига самарали
таъсир курсатган. Жумладан Навоий ижодиётининг з^а-
кидий мухлиси ва объектив тадкицотчиси булмиш Заз^и-
риддин Мухаммад Бобир «Бобирнома»да шоир адабий
меросига умумий баз^о берган булса, аруз з^а^идаги аса-
рида урни-урни билан унинг поэтик маз^орати циррала-
рини таъкидлаб утади.
Навоийнинг бир цатор газаллари лирик ^азфамон
кечинмалари билан алоцадор воцеанинг поэтик тасвири-
дан иборат. Маълум бир з^аётий лавз^а тасвири билан
боглид сюжетли газаллар моз^ият эътибори билан узига
хос шеърий новеллалар булиб (манзум з^икоят), Навоий
девонларида шу типдаги газалларнинг унлаб намунала-
ри мавжуд.
Навоийнинг илк девонига киритилган «Кеча келгум-
дур дебон ул сарви гулру келмади», «Каво хуш эрдию
103
оллимда бир цадаз$ майи ноб» мисралари билан бош-
ланувчи ана шу типдаги газаллари бу фазилат шоир
ижодининг дастлабки даврларидаёц шаклланиб етган-
лигидан далолат ^илади.
Навоий газаллари учун хос яхлитлик, поэтик лавз^а
тарзидаги хусусиятлар унинг пейзаж характеридаги
шеърларида з$ам узига хос равишда намоён булади. Ле-
кин бундай шеърларда муайян сюжет к^ринмайди,
балки табиат манзарасининг изчил тасвиридан шоир
уз муддаоси баёни учун узига хос фон сифатида фойда-
ланади ва ма^саднинг изчиллиги шеърий услубда з^ам
уз ифодасини топади.
Маълумки, Навоий газалиётига хос яхлитлик, ман-
тидий изчилликни таъминлаган омиллардан яна бири
з$ар бир газалга конкрет бир фикр, деталь ёхуд образ-
нинг (кенг маънода) асос цилиб олиниши ва тасвирий
имкониятларнинг барчаси тасвир объектининг ту'ли^
ва изчил ифодаси учун сафарбар этилишидан иборатдир.
Мацсад — р о я н и н г конкрет булиши з^амда тасвирда-
ги цатъий изчиллик композициянинг мукаммаллиги ва
шеърдаги динамиканинг табиийлигини таъмин этган.
Бу хусусиятнинг юзага келиши эса з^ар бир шеърда, тас­
вир объектининг характери билан боглид з^олда, хилма-
хил йусинда к^ринади (бир газалда ягона предмет
билан боглиц хусусиятларнинг изчил тасвири, бош^а
бирида эса бирор во^еа-^одисанинг туб мо^иятини кур-
сатиш учун 6 о р л и ц ходисаларнинг баёни ва хоказо).
Ана шу типдаги шеърлардан бири булмиш цуйидаги га-
залда тасвир саволу жавоб усули асосида амалга оши-
рилган булиб, баённинг мантиций ривожи жараёнида
бирорта з$ам орти^ча деталь учрамайди:
Жонга чун дерман: не эрди улмаким кайфияти?
Дерни, боне улди жисм ичра маразнинг шиддати.

Жисмдин сурсамки, бу вазъингга не эрди сабаб,


Дер: анга булди сабаб утлуц барирнинг ^ирцати.

Чун багирдан сурдум, айтур: андин ут тушти манга,


Ким кунгулга шуъла солди ишх бар^и офати. 1

Кунглума килсам разаб, айтурки, куздиндур гунах:


Курмайин ул тушмади бизга бу ишнинг тухмати.

Кузга чун дерменки, эй тардомани юзи х аро,


Сендин улмиш телба кунглумнинг балою вахшати.

Иирлаб айтур, кузни, йУх эрди манга хвм ихтнёр,


Ким курунди ногахон ул шухи махваш талъати. 1 ’

104
Эй Навоий, барча уз узрин деди, улгунча куй,
Ким санга ишц ути — у^ эрмиш азалнинг дисмати (ФК, 601).
Навоий газаллари поэтикаси учун хос булган му^им:
фазилатлардан бирига ^ам биринчи булиб Бобир эъти-
бор берган. У аруз ^ацидаги асарида Навоий девонида
мавжуд мусажжаъ разалларни жиддий ^рганиб, бу
усулнинг Навоий ижодидаги конунияти ^амда Навоий-
нинг бу со^адаги хизматларига муносиб ба^о берган.
Бобирнинг шу масалага дойр муло^азаларидан бопь
кисми куйидагилар:
«Бу вазнда (яъни ^азаж) мусажжаъ разал нам ай~
тибтурлар. Мир Алишер Навоий бир неча разал айтиб-
турлар...»1.
Бобирнинг кейинги муло^азалари бу со^ада ^ам:
Навоий ижодиёти унинг учун урнак булганлигини исбог
этади.
Хуллас, Навоий газаллари мисолида курилган шоир
бадиий тафаккурига хос фазилатлар, умуман, шоир-
ижодий принципининг туб асосларини ташкил этиб, ^ар
бир лирик жанрда узига хос равишда куринади.
Навоий лирикасининг бадиий киммати, шоир санъ-
аткорлигининг узига хос кирралари унинг тасвир воси-
талари доираси э^амда улардан фойдаланиш_йуддд}шда-----
яна ^ам конкрет намоён булади. ^амма гап шундаки,.
Навоийнинг узбек шеъриятига янги поэтик жанрларни
олиб кириш, лириканинг тематик, роявий даражасини:
янада кенгайтириш борасидаги катта ташаббуси чукур
гояларнинг юксак бадиий шаклда ифодаланиши учун хиз-
мат килаДиган бой поэтик воситалар топиш ва уларни
кенг жорий килиш юзасидан олиб борган ижодий изла-
нишлари билан цушилиб кетган. Бинобярир, Нявпий
лирикасида, бир томондан, унга каДаР булган
шеъриятида маълум даражада мавжуд булган п
воситаларнинг мисли курилмаган даражада таракки11
этганлигини курсак, иккинчи томондан, фа^ат шоир ли-
рикаси орцали юзага чиркан янги усул ва образларнинг
шо.^иди буламиз.
Навоий девонларида юздан ортик шеърий санъатлар-
мавжуд булиб, уларШ оир бадиий системасининг изчил.
тармокларига айланган. Ана шулардан айримлари ми­
солида ^ам Навоий бадиий тафаккурининг фавцулодда^
цудрати ^а^ида ёркин тасаввур ^осил килиш мумкин.
Маълумки, Шарк поэтикасига дойр асарларда наср*

1 Мухтасар, 108а вара^.

105>
ва назмда цулланиладиган бадиий санъатлардан 120 га
.яцини (тармоцлари билан юз элликдан ошади) ^а^ида
маълумот берилган2.
Ана шу санъатлар мо^ият эътибори билан уч гуру^-
га булинади:
1. Лафзий санъатлар.
2. Маънавий санъатлар.
3. Муштарак (яъни ^ар иккисининг хусусияти мав-
ж у д булган) санъатлар.
Мазкур группаларга мансуб санъатлар бадиий тас-
ъирда турли функцияни адо этиб, хилма-хил услубий
аспектни ташкил этади. Агар жиддий эътибор берилса,
тасвир жараёнида турли гуру^га (маънавий, лафзий,
муштарак) мансуб бир цатор санъатлар уртасида функ­
ция, характер ёхуд баъзи бир стилистик принциплар
жидатидан яцинлик вужудга келиши яццол сезилади.
Мо^ият жи^атидан турлича булган бир к;атор санъ­
атлар контекстдаги услубий хусусиятларига кура бир-
•бирига я^ин келиши мумкин. Шунингдек, у ёки бу санъ-
атнинг пайдо булиши уз-узича булмай, бош^а бирорта
санъатнинг иштироки билан амалга ошади. Лекин бун-
дай уринларда текстнинг асосий пафоси ва авторнинг
мацсади нуцтаи назаридан етакчи санъат биринчи
тщанда курсатилади.
Биз Навоий лирикасида ишлатилган асосий санъат-
; ларни, шеърий текст доирасидаги функцияси билан
\ боглиц характерини назарда тутган ^олда, цуйидагича
бир неча гурух,га ажратишни лозим деб топдик (бу, ал-
,‘батта, маълум даражада шартли):
1. Истиоравий-рамзий тасвир усуллари (мажоз, ис-
-тиооа. киноя^баоооти истехдвягуЖьдарлаамви каби).
г— ""2. К,йёсий-ассоциатив усуллар (ташби^, талмек,, тан-
•сиц уссифот, тамсил куринишлари, лаффу нашр,
мурооти назир каби).
3. Фикрни далиллаш (мотивировка) йуллари (^усни
таълил, тамсил, ирсоли масал, тасдир каби).
4. Эмоционал-муболагали тасвир усуллари (мубола-
ра (таблир, ирроц, рулув), ташби^нинг айрим турлари
(маъкус, измор), ружуъ, мурожаат, саволу жавоб, ри-
торик суроц].
5. Синтактик-стилистик усуллар (тарсе, тарди акс,
радд ул-ажз-илассадр, ташобе^ул-атроф, мурабба, му-

2 Царанг: Атоулло^ X у с а й н и й. Бадойиъу-санойиъ. Тошкент,


1981.

106
даввар, муздаваж, мумосила, таштир, тажзия, тасре,
тазмин, тасме, тардид, такрор, таждиди матла каби).
6. а) сузнинг ички, ташци формаси билан ало^адор
санъатлар (тажнис, ю$ом, иттифоц, ишти^оц, цалб,
мутазалзил каби);
б) айрим суз эмас, умуман тугал текст (мисра, байт)
билан ало^адор стилистик усуллар (тавже^, таъкид ул-
мад^ бимо яшба^уззам, идмож, таълиц, тажо^или ориф,
хазлун муроду би^ил-жидд каби).
7. Контраст (тазод) санъати.
8. Мураккаб санъатлар (муаммо, таърих, ^ижои
^уруф, ^арф билан богли^ усуллар).
9. Стилистик мутаносиблик (жам, тафри^, та^сим,
жаму тафрик;, жаму тацсим ва боин^алар).
10. К°ФИЯ билан ало^адор санъатлар (эънот, ийто
(раддул-^офия), ^ожиб, тажнисли цофия, зулцофиятайн,
мусажжа, тасмит каби). Шунингдек, тарсе, таштир,
тажзия, тасре каби стилистик усуллар 5^ам бевосита цо-
фия билан ало^адор.
Булардан таищари яна унлаб санъат ва усуллар мав-
жудки, улар мо^ият, функция эътибори билан бирор
гуру^га яцин туради ёки улар доирасига сигмайди. Зо-
тан, икки юзга (тармоцлари билан бирга) я^ин поэтик
усулларни бир неча гуру^га жамлаш имкондан ташк;а-
ри булиб, маълум даражада сунъийликка олиб келиши
табиий ^ол.
Классик поэтикага дойр ^улланмаларда икки гуру^га
(лафзий ва маънавий санъатга), фацат айрим тад^ицот-
ларда уч гуру^га (муштарак санъатларга ^ам ажратил-
ган) та^симланган бадиий санъатларни кщоридаги каби
тасниф цилиш мажбурияти уларни конкрет манба —
Навоий лирикасига татбиц этиш вазифаси тацозоси
билан юзага келди. Лекин унлаб гуру^га мансуб юзлаб
санъатларнинг шоир лирикасидаги урни ва характери
^ацида мукаммал маълумот бериш йирик монографик
тздк;и^отни та^озо этади. Шунинг учун >^ам биз имкони-
ят доирасида мазкур санъатларнинг баъзилари та^лили
тимсолида улур шоир бадииятига хос айрим тенденция-
лар ^а^ида маълум тасаввур ^осил ^илишимиз мумкин.
Шуни эслатиш керакки, Навоий девонидаги поэтик
усулларнинг бир ^исми Навоийга цадар булган узбек
лирикасида мавжуд булса, айримлари элементар —
бошлангич ^олда булган, баъзилари эса мутла^о бул-
маган ва узбек шеърияти учун янгилик ^исобланади
(бундай уринларда биз уларнинг форсий адабиётдаги
^олатини тафтиш этиб курамиз). Биз худди шунга я^ин-
107
роц манзарани поэтик образлар ва ибораларда ^ам му- |
шо^ада этишимиз мумкин (поэтик образ ва иборалар- ;
пинг табиати поэтик санъатлардан фар^ цилади). !
Биз уз муло^азаларимиз объекта учун мазкур уч ту- )
ру^га мансуб санъатлардан танлаб олишга ^аракаг |
1$ИЛДИК. 1

Истиоравий-рамзий тасвир |
,1
Поэзия, хусусан, Шар^ поэзиясида бадиий тасвир во- '
ситалари ва усулларининг дай даражада ривож топган-
лигини алодида таъкидлашга эдтиёж булмаса керак.
Лекин шуни эслагиб утиш керакки, бадиий санъат ва }
поэтик образларнинг барчаси дам ижодий жараёндз
бир хил адамият ва мавдега эта булган эмас: уларнинг |
баъзилари маълум даврда ёки муайян ижодкорлар би- |
лан бирга яшаб утган булса, айримлари узодрод умр ■]
курган. Аммо шундай поэтик усул ва образлар дам бор- |
ки, улар бадиий ижоднинг мудим таркибий дисмига ай- |
ланиб кетган ва у ёки бу жанрни ушаларсиз тасаввур |
дилиб булмайди. ;
Узбек классик поэзияси дадида гап кетганда, куз ол-
димизга беихтиёр турлича дарашлар ва гоялар ифодаси 1
учун асрлар давомида актив хизмат дилган хилма-хил
оригинал ташбид ва сифатлашлар (эпитет), нозик истио-
ра ва истиоравий образлар келади.
Булар, гарчи шеърий санъат сирасига кирса-да, аммо
улар классик шеъриятнинг дон-донига сингиб, унинг
зарурий элементларига айланиб кетган.
Зотан, эпитет, ташбид ва истиора3 фадат Шард
адабиётининггина эмас, балки жадон бадиий тафак-
курининг энг дадимий элементларидан саналади.
Аристотель «Поэтика»сида4 метафора дадида махсус
мулодаза юритганлиги маълум.
А. Н. Веселовский эса сифатлашга махсус асар
багишлаб, «Агарда мен эпитет тарихи поэтик услуб та-
рихининг дисдартирилган варианта деб айтсам, деч дан-
дай муболага булмайди», — деб ёзган эди5.
Саид Нафисий эса, ташбиднинг Шард адабиётида-
ги мавдеини назарда тутган долда, унга шундай бадо -
беради: «^ар бир шоирнинг катта майората ташбид-
3 Шарддаги истиора термини «метафора»га нисбатан кенг бу-
либ, Европа адабиётшунослигидаги метонимия ва синекдохаларни
хам Уз ичига олади. ;
4 А р и с т о т е л ь . Поэтика. Тошкент, 1980, 42—43-бетлар. ;
5 В е с е л о в с к и й А. Н. Историческая поэтика. Л., 1940, с. 73. <
108 3
'4
‘.'5
ларда к^ринади. Ташбизуи з^удратлироз^ булган з^ар
бир шоир жазуэнгиррозушр»6.
Албатта, мазкур мулоз^азалар замирида катта з^а-
*$из$ат ётади. Чунки сифатлаш, ташбиз^ ва истиора ур-
тасида генетик яцинлик (истиора ташбиз^ асосида
юзага келади) булишидан ташцари, уларнинг з^ар уча-
ласида з^ам авторнинг тасвир объектига булган
лиуносабати намоён булади.
Мазкур санъатлар мутлацо иштирок этмаган поэ-
зияни тасаввур цилиш зуийин, албатта. «Пекин Шарзу
поэзияси тарихига келганда, уларнинг мавз^еини кам-
■ситиш мутлацо мумкин эмас.
Албатта, у ёки бу ижодкорнинг шахсий услуби,
жанр характери ва мавзу тазуззосига кура, уларнинг
а$лланиш доираси турлича булиши мумкин. Аммо з^ар
^андай вазиятда з^ам ташбизу истиора ва сифатлаш
-бирор поэтик вазифани уз зиммасига олган зузлда
намоён булиб туради.
Шуниси характерлики, истиора Навоий ижодининг
фацат маълум даври учунгина эмас, балки бутун ижо-
ди учун характерли булган етакчи поэтик восита зрз-
•собланади. Истиора шоир поэтикасининг музрзм эле­
мента сифатида барча давр шеъриятида музрш урин
тутади. Масалан, Навоий ижодининг илк даврига ман-
<суб «К^аро кузим» деб бошланувчи машз^ур газални
зслайлик. Шу газалнинг ^зида з^анча истиора мавжуд:
«юзинг гули», «кунгил равзаси», «з^адинг низуэли»,
«жон гулшани», «жон риштаси», «хазой сипоз^и», «ан-
жумани шавзу», «-бошозули уз^» (булар фацат — истио-
райи бил-зшноя). Албатта, бу разал бошидан охи-
рига цадар (асосий пафоснинг тазуззосига кура)
хутаринки — эмозгионал услубда ёзилган. Истиоралар-
нинг муллигида з$ам ана шу услубнинг роли, шубз^асиз.
Лекин Навоийнинг традицион мавзуда эмас, балки бе-
иосита з^аётий таассурот маз^сули булган (ва з^атто биог­
рафик асосга эга булган) ижтимоий рузуцаги шеър-
ларида з$ам музрш фикр — роянинг эмозгионал ифодаси
учун хизмат зрзлган ёрзуян истиораларни учратамиз
(«зузжрон дашти», .«кунглум ути», « т и р и фурцат», «рам
ниши», «з^ажр ути», «фирозу ути», «олам бори», «хори
з$ажр» каби).
Навоий жуда куп уринда, истиорани бошца шеъ-
рий санъатлар билан бирга з^уллаган зуэлда, тасвир ва

6 Рудакй ва замона у. Сталинобод, 1958, сазу 113.

10?
тавсифнинг ни^оятда ёр^ин намуналарини яратган,
Унинг шеърларида мав^ум тушунчаларга реал хусу-
сиятлар бахш этиш ор^али яратилган ажойиб истио-
ралар ва ана шундай истиоралар воситасида бир байт
доирасида юзага келган ёрцин лав^а, манзаралар ^ам
куплаб учрайди. Масалан, йигитлик даврига мансуб’
бир байтда шоир устма-уст «рам шапалори»дан (ис-
тиора) кукарган заъфарон юзини «жисм уйининг»
(истиора) ложувард ва олтин билан безатилган пеш-
то^ига ухшатган. Оригинал ташби^ (ёпи^ ташби^)г
чиройли муболага, нихоятда гузал реал манзара ^ам-
да янгича истиоралар — байтнинг поэтикасида етакчи
урин тутган воситалар ана шулар.
Навоийнинг кексалик даври лирикасида ^ам истио­
ра кучли мав^ега эга. Бу даврда шоир лирикасида
умумлаштириш янада кучайган. Истиоранинг цулланиш
доираси кенгайганлиги маълум даражада ана шу ^ол
билан боглиц булиши мумкин.
Бу э^ацда маълум тасаввурга эга булиш учун тасо-
дифан олинган учта газалдаги энг му^им истиоралар-
нинг узинигина келтирамиз (^аммаси кексалик
даврига мансуб). «Раройибус-сирар», 572-разал (9
байт); сарви гулузор, юзи ути, тер шабнами, лолазорим,
ул ой, жафо тоши, май ути, гули рухсор, цада^ суйи,
ул гул; 642-разал (9 байт): айшим гулбуни, васл жоми,
хумори фурцат, барци васл, васл гулзори, хршрон ти-
р и , жунун ути; 640-газал (7 байт): гулшани ^усн, гул
дафтари, жоми мурод, ме^нат согари.
Бу давр шеъриятида «раз цизи (фарзанди)» синга-
ри традидион ва «хаёл элчиси», «рам цуёши» сингари
оригинал истиораларни ^ам учратамиз.
Маълумки, традицияда «^уёш» (маъшу^а ^уснира
нисбатан ^ам, май жомига нисбатан ^ам, олам, бор-
лицца нисбатан ^ам) доимо ижобий рамз сифатида
ишлатилган. Лекин Навоийнинг кексалик даврига
мансуб мана бу байтида биз бутунлай бошцача ^олни
мушо^ада этамиз:
Рам ^уёшидин куюб эрдим, Навоий, булмаса
Зилли рифъат ша^риёри додгустар бошима.
Байт поэтикаси к;атъий таносиб асосига цурилган. Би-
нобарин, бу ерда рамнинг куйдириш кучига нисбатан
«К|уёш»дан бонща бирор сузни (масалан, оловни) ^у-
йиш мантицан мумкин эмас. Шоирнинг ма^сади ба­
ланд мартабали, адолатли (додгустар) шо^ни улур-
лаш. Агарда ана шундай юксак мартабали ша^риёри
110
одилнинг мар^амати сояси тушиб турмаганда, рам
дуёшининг оловли тирлари буни куйдириб кул цилган
булур эди («зилл» — соя, соя эса юцоридан пастга?
тушади. Шо^нинг узи ^ам «зилли олло^» — олло^нинг
ердаги сояси).
Демак, Навоий традидион поэтик образ ва ибора-
ларга ижодий ёндашиб, мацсад — роянинг ёр^ин ифо-
даси учуй уларга бутунлай янгича мазмун юклайди
ёхуд янгича аспектда тал^ин дилади.
Навоий шеъриятида биз форсий ва туркий ёзма
адабиётда ^амда халк; жонли нутдида асрлар давоми-
да ишлатиб келинаётган анъанавий истиораларни ^амг
шунингдек, шоирнинг индивидуал услубига хос янги.
истиораларни ^ам учратишимиз, шуб^асиз.
Лекин масаланинг мураккаблиги шундаки, у ёки
бу истиоравий суз ёки иборанинг традидион ёки янги-
лигини ани^лаш учун бутун форсий ва туркий (^атта
араб >^ам) адабиёт тарихини «элак-элак» цилиб чициш
лозим. Бусиз ^атъий бир хулоса чицариш мумкин
эмас, шунинг учун ^ам биз устод Навоий новаторлиги-
нинг цудрати, юксак ма^оратининг бир дирраси
^а^ида тасаввур ^осил дилиш мацсадида унга цадар
царийб беш аср давомида форсий ва туркий поэзияда
анча маш^ур булган битта традидион истиорани —
^уёшга нисбатан дулланган (турли вариантларда,.
албатта) истиоравий атамани танлаб олдик.
Маълумки, Урта асрлардаги форсий адабиётда тонг
отиши ва цуёш чидиши пайтини истиоравий, яъни
кутаринки тарзда тасвирлаш анъана тусига кирган эди.
Шу асосда цуёшнинг турлича истиоравий атамалари
(буларда авторнинг тасвир объектига булган ижобий
муносабати ни^оятда ёр^ин акс этади) вужудга кел-
ган. «Хусрави руз» (X аср), «ша^и Шарц» (Мануче^-
рий), «п щ и Чин» (Низомий), «султони анжум»
(Хожу), «Хусрави Ховар» (^офиз), «султони чорболи-
ши анжум» ва «ша^и анжум» (Шо^ий), «Хусрави
суб^» (Жомий) кабилар ана шулар жумласидандир.
Навоийга цадар булган узбек шеъриятида К,уёш-
нинг «турки ховарий» (Хоразмий), «суб^ шунцори»,
«исфандиёри Рум» (Сайфи Саройи), «хусрави Чин»,,
«ша^и Машри^» каби истиоравий атамалари учрайди.
Шуни таъкидлаш керакки, тонг отиши ва цуёш чи-
диши билан алодадор истиоравий иборалар поэтик
этикет даражага етиб долган булиб, уларнинг мо^ия-
ти бир — позитив (ижобий) характерда; ^уёш — ро-
111
либ, цоронрулик — зулмат (салбий) лашкарини марлуб
этган кудратли шо^ сифатида тал^ин ^илинади.
Навоий лирикаси ^амда достонларида тонг манза-
,раси (ёрурлик — яхшиликнинг тун, зулмат устидан
тантанаси) билан борлщ истиоравий тасвирнинг ун-
.лаб вариантлари мавжуд. Ана шуларни поэтик анъа-
налар фонида урганиш шоир поэтик образларининг
генезиси, унинг новаторлиги ва санъаткорлиги сирла-
;рининг айрим томонларини очишга имкон беради.
Лекин Навоийда «Чекди» радифли бир разал борки,
унинг юзага келиши Х,офизнинг худди шу радифли
(яъни тожикча «Зад» радифли) разали билан бевоси-
та алоцадор. Ани^роц ^илиб айтганда, З^офиз газали-
нинг биринчи мисраи — «Са^ар чун хусрави ховар
алам бар ку^сорон зад» (Са^ар пайтида Шарк п одт о­
ки тордар устига байроц тикканда) шоирга ил^ом
багишлаб, уни айнан шу услубда разал битишга рар-
батлантирган (бу мисрада «хусрави ховар», «алам
зад» истиоранинг «киноя» ва «табъия» турига киради).
Навоийнинг Х,офиз разалига ижодий муносабати
икки хил куринишда юзага келган.
Биринчи бос^ич — бу татаббу тарзида куринади.
Навоий З^офизнинг мазкур разалига форс тилида та­
таббу ^илади. Мана З^офиз разали:
Сахар чун хусрави Ховар алам бар кухсорон зад,
Ба дасти мархамат ёрам дари уммедворон зад.
Чу леши субх равшан шуд, ки х оли мехри гардун чист,
Баромад, хандаи хуш бар рурури комгорон зад...
Нигорам душ дар мачлис ба азми рацс чун бархост,
Гирех бикшуд аз абруву бар дилхои ёрон зад.

Ман аз ранги салох он дам ба хуни дил бишустам даст,


Ки чашми бодапаймояш сало бар хушёрон зад.

Кадом охандилаш омухт ин оини айёрй,


К-аз аввал чун бурун омад, рахи шабзиндадорон зад.

Дар обу ранги рухсораш чи чон додему хун хурдем,


Чу на^шаш даст дод; азвал ракам бар чонсупорон зад.

М анат бо хирцаи пашмин кучо андар каманд орам,


Зирехм^е ки мижгонаш рахи ханчаргузорон зад.

Назар бар цуръаи тавфиху юмни давлати шохаст;


Бидех коми дили Х,офиз, ки фоли бахтиёрон зад.
Мазмуни:
Сахар пайтида Шарх подшохи тоглар устига байрох тикканда,
Брим мархамат х?ли билан орзумандлар эшигини х°КДи.

112
Фалак медрининг (дуёшининг) доли тор учун равшан булгач,
У (ёрим) чидди-да, комронлар (хушбахтлар) рурури устидан
чиройли дилиб кулди.
Нигорим утган кеча мажлисда раде тушишга азм этиб,
урнидан дузгалди
ва дошлар тугунини ечиб, уни дамродлар далбига Урнатди.
Мен уша дамда юрак донн билан дул ювишни афзал курдим.
Унинг хумор кузлари хушёрларни даврага даъват этди.
Унга бу дадар айёрлик йулларини дайси бир тошбарир
ургатди экан?
Пайдо булган захоти, аввало, бедор ошидларга рорат
келтирди.
Унинг рухсори таровати учун жонни дам бердигу дон ютдик.
У уз суратини намоён дилгач, дастлаб фидойиларни куз
остита олди.
У жингалак сочли гузалнинг киприклари ханжаргузорларни
талон-торож дилганда
мендек бир жулдур кийимли ожиз дандай дилиб уни уз
домига илинтирсин!
Ш од давлатининг изболи ва муваффадияти дуръасига биноан
Х,офиз дилининг комини бер, чунки у дам бахтиёрларнинг
саодатини истади.
Фоний газали:
Чу шоди занг чатри санчарй бар кудсорон зад,
: Ба дафтум далъаи Кайвони аббосй шиорон зад.

Ш уд аз хуни шафад руи уфуд гулбун ба суги медр,


Ки гардун нохуни анчум ба рух чун сугворон зад.

Ба доли тиран ушшод абри тира х^ар соат


Ба руи дадри дун обе зи чашми ашкборон зад.

Ман аз навмедии васлаш ба руи халд дар баста,


Ки ёр аз мардамат ногад дари уммедворон зад.

Дари дайри мугон бикшодаму омад дарун сармаст,


Ки шамъи оразаш оташ ба они бедаророн зад.

, Чунон равно ба дайр афтод, к-аз ошуби сармастй


Фалак сад таъни хомуши ба гуши шадриёрон зад.

З и мижгонаш хазорон неши задролуд дар соат


Кашид, аммо дама болои реши дилфигорон зад.

Зи чини турра сад маррули мушкинро гиред букшод


Вале бар риштадои сабдаи шабзиндадорон зад.

Чу акси чоми лаъли оташинаш дар тараф афтод,


^азорон барди расвои ба они тавбакорон зад.

Зи хуни халд агарчи лолазор ангехт дар олам,


Ба ёрй як-ду чоми лолагун лекин ба ёрон зад.

Хамон чоми фано, к-он шаб гадой кард аз у Фонй,


Дамо-'дам аз май бодй сало бар комгорон зад.

— 130 113
/
Маэмуии:
Хабаш подшо^и ^ашаматли чодирини тоглар устига тиккач,
1^ора кайвоннинг (Сатурн) еттинчи цалъасига белги (нишона)
урнатди.
К,уёшга мотам тутган уфднинг юзи шафад конидин ^ип-кизил
булдн-
ва осмон азадорлар каби юзига юлдузлар тирногини урди.
Ошицларнинг рамгин ^олатини курган дора булутлар
бу пасткаш олам юзига ^ар соатда ёшли кузларидан сув сепди.
Мен васлидан ноумид булиб, одамлардан хилватга чекинган
эдим,
ного^ ёр мар^амат юзасидан орзумандлар эшигини ^одди.

Муглар хароботининг эшигини очдиму [у] сармаст ичкарига


кирди ва унинг жамоли шамъи бедарорлар жонига ;ут ё^ди.

Хароботда шундай тавро кутарилдики, фалак бундай


сармастлик равгосидан подшо^лар цулогига хомушликдан юзлаб
таъна-маломат дилди.

У >^ар соатда киприкларидан минглаб за?;арли неш тортди-ю,


биро^ уларни дилафгорлар ярасига урди.

Зулфи урами билан юзлаб мушкин чигалликлар тугунини ечди,


лекин уларни уйдусиз ошицларнинг тасбе^и ипига урнатди.

Лаълдек (дизил) оташин жомининг акси ^ар тарафга тушгач,


тавба ^илганлар вужудига минглаб расволик алангасини урди.
\
1 Гарчи халц донидан олам юзида лолазор ^осил булса хам,
лекин мадад дилиб, бир-иккита лолагун жомни уз дустларига
тутди.

Уша кеча Фоний гадоси булиб тилаган фано жоми


абадийлик майидан ^ар замонда бахтиёрларни -бахрамакд этди.

Фоний ^офиз разалининг вазни, радифи ва бешта


цофиясини (янги контекстда) са^лаган. Лекин разалга
янгича мазмун, фалсафий рух киритган. Ана шу янги
мазмун узига хос композицияни тацозо этган.
Д^офиз разали К,уёш чи^ишини тасвирлаш билан
бошланади. Шунга параллел х°лда ёр ^ам пайдо була-
ди ва дастлабки икки байтда К^уёш х аРакати билан
ёрнинг фаолияти синхроник равишда боради.
Кейинги байтларда ёрнинг тавсифи биринчи планга
чицади ва асосий тасвир шунга ^аратилади. Унинг
фаолиятини ^уёшга ^иёслаш сезиб олиш ^ийин булган
бир даражага утади. Разалнинг хулосаси хам олдинги
байтлардан мустацил булиб, маълум даражада нейт­
рал куринишга эга (биринчи байт билан эса ру^ан
богланади). Разал бутунлай тасвир асосига цурилган
булиб, шоирнинг субъектив муносабати («ман», «ма­
н ат» ор^али) 4- хамДа 7-байтлардагина очи^ кУри-
114
нади. З^офиз разалини композиция жиз^атидан турт
цисмга (1—2, 3—6, 7, 8), Фоний разалини эса 3 цисмга
ажратиш мумкин.
Фоний разалининг 1—3-байтларида тун тасвири
боради. 4— 10-байтлар эса ёрнинг пайдо булиши (бу
тонг отиб, з^уёш чи^иши) ва унинг борливда ва оши^-
лар ^албига курсатган таъсири тасвирига баришлана-
ди. Гап ёр з^ацида борса з^ам, з^ар бир байтдаги мазмун:
ва поэтик деталь бутун тасвир цуёш билан боглид.
эканлигидан далолат цилади. 11-байт эса шоирнинг
фалсафий хулосасидан иборат.
Бу разалда ижтимоий руз^ яна з^ам чуцурлаштирил-
ган («фалак подшоз^лар цулогига юзлаб таъна-мало-
мат цилди» (6-байт); «у узининг киприкларидан
минглаб заз^арланган нешни фа^ат з^алби жароз^атлан-
ганлар ярасига урди» (7-байт); «халц ^онидан ер
юзида лолазор пайдо цилса з^ам, бир-икки лолагун
майни уз я^инларига тутди» (10-байт) ва з^оказо).
Фоний разалидаги тун тасвирига баришланган даст-
лабки уч байт гуё цасиданинг бош (насиб) цисмини
эслатади ва лирик цазфамон — ошии; рузрш зцзлатини
асосли, изчил з^олда курсатиб, унинг кечинмаларини:
янада бурттириб, шеърга динамик руз^ бахш этади.
4-байтда эса Х,офиз тасвирлаган зрэлатга етиб келина-
ди ва Фоний унинг разали матлаидаги иккинчи мисра-
ни узига хос тазмин сифатида ишлатиб, кейинга
во^еалар тасвирини давом эттиради.
Хуллас, ана шундай ижодий муносабат оцибатида
шеърдаги тасвир янада кенг ва тадрижий характер
касб этади.
Дофиз шеъридаги кутаринки услуб Фонийда янада
ривожлантирилади.
Навоийнинг узбекча разали эса унинг Х,офиз раза-
лига булган ижодий муносабатининг янгича аспектини
намойиш этади.
Навоийнинг форсий шеъри татаббунинг ижодий на-
мунаси булиб, унда шоир из^тизо7 ва тазмин санъатини
(салх шакли) ишлатган булса, ;узбекча разални тула
маънода татаббу деб булмайди. Бу разал З^офиз раза­
лининг радифи (узбекча шакли), вазни ва биринчи
байтнинг дастлабки мисрасини ташкил этган образли
тасвир таъсирида яратилган оригинал фалсафий ра­
за лдир:

7 щтизо — бирор асарнинг тарзу услубига татаббу цшшб,


;ушанга ухшаш асар яратиш санъати.
Садар ховар шади чарх узраким хайлу дашам чекти,
Шиойи хат била курсор уза олтун алам чекти.

о фарроши чекти субднинг симин супургусин,


узаддаб парларин андодки товуси дарам чекти.

./ гКитоба сунъ килки «Сураи ваш-Шамс» тафсирин


Фалак тоди давошисида зардалдин радам чекти.

Муаззин Каъба тоди узра гулбонги самад урди,


Б'арадман дайр айвонида оданги санам чекти.

.Ядо чок этти годи субд ул мотамгаким, ошид


Б у мудлик шоми дижрон ичра юз хуноби гам чекти.

Замона кулди ул гофилгаким, даврон ситам тигин


Анга урморни англаб, узгага тири ситам чекти.

Алар кунглида бир гул дажридин хори фирод улса,


Бадона йигламодда бир неча зкоми алам чекти.

Ва гар худ васл идболи муяссар булса бир соат,


Фаридун тахти узра базм тузди, Жоми Жам чекти.

Б ул уб матлуб рухсорига мадву жомдин сармаст,


Ю зин туфродда дуйди, бошини оллига хам чекти.

Навоий шояд ул радравга бу мадсуд насиб улгай,


Д им ул дашти фано датъ эткали йиллар радам чекти.
1Бу разалнинг биринчи байтида «салх» санъати ус-
талик билан цулланган8.
Дофизда «Шарц подшо^и торлар устига байро^ тик-
канда» ибораси келгуси во^еаларнинг (бутун газал-
даги) бошланиш пайтини билдирувчи истиоравий гап
сифатида битта мисрани ташкил этса, Навоийда у
<барча тафсилотлари билан кенгайтирилиб, бутун бир
байтда берилади ва тантанали манзара сифатида на-
люён булади.
5^офиздаги истиоравий поэтик тасвир Навоий учун
туртки булган. Навоий вазн ва радифни («чекти» —
«зад»нинг узбекчаси, лекин мазмунан кенг) сацлаган
з^олда, з^ам мазмунан, з^ам композиция жиз^атидан узи-
га хос булган янги типдаги разал яратган.
Х,офиз разалидагй ихчам образли тасвирни Навоий
^узининг фалсафий-поэтик мулоз^азалари асосида кен-
гайтириб, поэтик образнинг моз^ияти ва имкониятлари-
ни янада чу^урлаштирган.
Агар }^офиз разалида тасвир бевосита ёр образи

8 салх — бошда шоир асаридан айрим парчани маъно ёки тар-


кибан бироз узгартириш ордали келтириш санъати.
116
билан богланган булса, Навоий шеърида ёр образ»
деярли йу^, балки табиат з^одисаларини, унинг муайя»
бир б^лагини фалсафий талоны цилиш унинг асосини
ташкил этади.
1—б-байтлар тонг манзарасининг истиоравий му-
салсал (силсилали) тасвиридан иборат. 1-байтда —
тонгнинг умумлашган, кутаринки тасвири берилади:
^уёш (Шар^ подшо^и) бутун аскару навкарлари би­
лан осмон (кук) устига юриш ^илиб, тоглар силсиласи
устига байроц (олтин алам) тиккан голиб шоз^га, ке-
йинги байтларда тонг пайтидаги з^олат цазо фарроши-
нинг кумуш супургисига, мавжудотнинг ранг-баранг
товланиши товуснинг алвон парларига ухшатилади (2-
байт), осмон гумбази, ^иррогига битилган «^уёш
сураси» («Сураи ваш-Шамс»)нинг тафсирига (3-байт),,
муаззиннинг Каъба гумбази устидан эшитилган ёцим-
ли садосига (4-байт), з^ижрон шомида раму андуз^ чек-
кан оши^нинг мотамсаро з^олига ачинган тонгнинг
ё^асини чок этиб ташлашига (5 байт) ухшатилади, ва
ни^оят, тонгга нисбат берилган ана шундай истиора­
вий сифатлар 6-байтда энг ю^ори нуцтага чи^ади.
Дастлаб Караганда, бу байтнинг мазмуни олдингилар
билан богланмагандек туюлади. Гуё шоир тонгнинг
кетма-кет тасвирини тугатиб, янги мавзу баёнига ут-
гандай куринади. Бироц-жиддий эътибор цилинса,
тонг билан богли!^ изчил тасвир з^али тугамаган, бал­
ки янги босцичга кздарилиб, чу^ур ижтимоий маъно
касб этган. Биро^ бу босцичга утиш кескин «сакраш»
тарзида руй берган деб булмайди. Бундан олдинги.
байт з^ам (5-байт) олдингиларига нисбатан моз^ият
эътибори билан бир даража ю^ори булиб, бунда
ижтимоий руз$ зфзирча ишций (шоми з^ижрон ичра юа
хунобаи рам чеккан оши^нинг аз^воли билан богли^)
аспектда куринади ва бу, уз навбатида, кескин з^укм
шаклида ифодаланган чуцур ижтимоий хулосани баён
^илиш учун замин зфзирлайди.
Хуш, «Замона кулди» деганда шоир нимани назар-
да тутмо^да? Аслида у з^али з^ам тонгни сифатлашдан
узоцлашган эмас. Маълумки, «чезуэаси ёришмо^ ёки
очилмоц» каби иборалар табассум ва кулги билан бог-
ли^ тушунчаларни ифодалайди. Шунингдек, «кулги»ни
(жумладан, Навоийнинг узида з^ам) . тонгнинг музрш
ижобий сифати тарзида ^уллаш (ташхис — жонланти-
риш усули орцали) анъана з^олига кирган. Лекин шу-
ниси характерлики, бу байтда кулги майин табассум
эмас, балки кескин заз^арханда булиб, ижтимоий маъ?'
но касб этган. Содда цилиб айтганда, тонг — бу
даврнинг узига ситам т и р и тегмасдан бурун бош^алар —
уриб 1$олиш пайида булган рофиллар (рафлат — бу
цоронрилик, зулмат маъносида) устидан исте^зо туда
аччиц кулгиси. Шундай цнляб, тонг пайтининг бадиий
тасвири з^ациций маънода ижтимоий-фалсафий мазмун
касб этади. Кейинги уч байт (7,8,9-байтлар) шоирнинг
фалсафий-поэтик муло^азаларидан иборат. Навоий
энди тонгнинг силсилали таърифидан у билан богли^
з^олат тасвирига утади. Тонг з^ар кимга, унинг вазияти
ва руз^ий аз^волига богли^ з^олда, узига хос кайфият ба-
ришлайди: кимдир з^ижрон тиканидан азоб чекиб, шаб-
намдек куз ёш тукади (г^уёш кутарила бошлаганда
гул юзидаги шабнам доналари томиб, гул косасига
йирилиб долган сув хам й^цолади — сипцорилади).
Ленин кимга васл изболи муяссар булса, ^уёш авж
ну^тасига чиццанидек, юксак тахт устида Жамшид
жомидан май ичади. Биро^ (тасаввуф фалсафаси бу-
йича) висолга эришиш — бу уз вужудини матлуб ву-
жудида маз^в этиш (мистик камолотнинг «фацру фано»
бос^ичи) орк;али амалга ошади. Шунинг учун з^ам шо-
ир ёзади:
Булуб матлуб рухсорита маз^ву жомдин сармаст,
Юзин туфрощ а куйди. бошини оллига хам чекти.
Агар шеърни бошидан охирига цадар изчил кузат-
сак, бутун тасвир К,уёшнинг чициши, унинг авжга ети-
зни (висолга етишиш палласи) ва низ^оят ботиши
(фано, яъни йуц булиши) билан мутаносиб эканлигига
:цаноат з^осил циламиз. Муз^ими шундаки, разалнинг
матлаи билан унинг асосий воцеа тасвири тугаган
9-байти уз руз^и жиз^атидан бир-бирига зид, лекин ай-
ни замонда, 9-байт 1-байтнинг (з^ам табиат з^одисаси
сифатида, з^ам фалсафий маънода) изчил хулосасидан
иборат: К,уёш з^ашаматли ролиб шоз^ сифатида бош
кутарди, энг юксак чуодига эришди (висол), ва низ^о-
ят, тупроода бош цуйди (фано булди).
Охирги байтда шоир ана шу йулни (тасаввуф фал­
сафаси нуцтаи назаридан) инсоннинг з^аёт йули учун
бир идеал йул деб билади ва хулоса ясайди.
Разал ^асиданинг табиат тасвирига багишланган
бош з^исми — ташбиб сингари бошланиб, кейинроц
ижтимоий мазмун* касб этади (бу б-байтда кульми-
* Умуман, шеърга ижтимоий рухдаги фикрлар сингдиришга
интилиш Фоний татаббулари учун характерли з$ол. Масалан, у

118
рацион нуцтага чицади) ва низ^оят фалсафий умум-
лашма даражасига кутарилади.
\ Демак, ^офизнинг, асосан, нищий рузущги газали-
.гйги образли бир тасвир (биринчи мисра) Навоийни
том маънода фалсафий-ижтимоий рузщаги янги
бир шеър яратишга шщомлантирган. Разалнинг тасвир
йусини зщм узига хос: агар )^офиз газалида тасвир
асЪсида «ёр» ва унинг фаолияти турса (Фоний татаббу-
сида хам), бу газалда «ёр» образи учрамайди. Табиат
з^одисасини ижтимоий зщёт во^еалари асосида таз^лил
ва талцин этиш дизщат марказида туради. Шеърнинг
поэтик композицияси унинг семантик структураси та-
лаби билан юзага келган.
Шеърнинг услуби низ<;оятда кутаринки руз^да ва
уни купгина цасидалар учун хос булган монументал
услуб деб айтиш мумкин.
Шеърдаги динамизмни унинг замирида ётган ва
маълум даражада мавз^ум булган фикрий асосни (1^у-
ёшнинг зщракат йули) тушуниб етиш натижасида пай-
цаб олиш мумкин.
Умуман, шеърдаги кутаринки услуб унинг мазму-
ни — шоирнинг гоявий ма^сади та^озоси билан юзага
келган булиб, ифоданинг мазмун билан тула мутано-
сиблигидан далолат зщлади.
Хуллас, зщр бир поэтик деталь ёки образ муайян
адабий оцим ёхуд индивидуал поэтик услуб доирасида
узининг хилма-хил функционал имкониятларини намо-
йиш этиши мумкин.
Навоий шеъриятидаги бой поэтик образлар ва об­
разли ибораларни циёсий урганиш шоир поэтик услу-
бининг шаклланишига таъсир к^рсатган адабий анъа-
-йаларйицг ролини объектив баз^олашга имкон яратади.
РАНГЛАР-РАМ ЗИ. НавошГттоэзггяой учун харак-
терли булган поэтик усуллардан бири — рангларнинг
рамзий {^улланишидир. Бу усул шоир лирикасида бир
система з^олига кирган булиб, узининг маълум цону-
ниятига эга.
физнинг «Агар он турки шерозий ба даст орад дили моро» деб
бошланувчи машхур газалига килган татаббусини тугатиш олди-
дан подшохларга нисбатан кесатиш-таъна рухидаги хуйидаги байт-
ни келтиради:
Бигу к-оранд Жоми Жам зи махзан, эй шахи динй,
Ки бинмоям ба шохон бевафоихои дунёро.
(Мазмуни: Эй эътиходли подшох! Буюр, хазинадан Жамшид жо-
мини олиб келсинлар, токи шохларга дунёнинг бевафоликларини
курсатиб ХУИЙ)-
119
Навоий бу усулдан лирик цазфамоннинг хилма-хий
кечинмаларини тасвирлашда, бошца поэтик восита-
лар билан бирга, унумли фойдаланган. )
Навоий ижоди учунгина хос б^лган ана шу усу<
нинг ^а^иций намунасини биз унга цадар булган узСфк
ва форс-тожик лирикасида (туррирори, разалчиликда)
деярли учратмаймиз. Турри, баъзи форс-тожик шоир-
ларининг шеърлари орасида тасвир у ёки бу ранг ри-
лан богли^ ^олда борган айрим разаллар ^ам мавжуд.
Лекин ана шундай разалларда маълум ранг тасвири
шеърнинг ички мо^иятидан к)фа купро^ радиф талаби
билан амалга оширилган. Ва^олонки, биз Навоий ли­
рикасида мутлацо бошцача ^олатни курамиз.
Мавжуд фактларни куздан кечирайлик:
1. Тасвир бошдан охирига цадар бир ранг доира-
сида борадиган разални биз, дастлаб, форс-тожик
шоири А^мади Жомийнинг «Ча^ор пари» (турт пари)
номли асари таркибидаги разаллар орасида учратамиз.
Биринчи разал:
Сурх пушидй ба катли ман хиромоне, ту гул,
Чон ба лаб наздик, мемирам ба армони ту, гул.
Дар гулистони пари рафта, ки сайри гул кунам,
Рунча-гунча гул шукуфта, ман нига^бони ту, гул,
Тахти ту гул, бахти ту гул, чор ат^офи ту гул,
Ин хамиданхо х а1к1а бо даври домони ту гул...
Ахмади Чомй агар тахсири бехад кардааст,
Авф кун, дилбар, ки мо хзстем мехмони ту гул9.
Иккинчи разал:
Сурх пушидй ба хатли ман хиромоне, ту гул,
Чилва гул, рафтор гул, атрофи зулфони ту гул.
Банда Чомй чун калам аз дида хун афшонду гуфт:
«Ханда гул, гуфтор гул, лаъли рухандони ту гул»10.
Бу разалларда (ша^зода ва вазир ^рли томонидав
бирин-кетин айтилган) радиф «гул» б^либ, разал охи­
рига ^адар тасвир шунга борлиц равишда (яъни, ^изил
ранг атрофида) боради. Лирик ^а^рамон Гуландом
исмли канизакни куриб цолади ва унинг цалбида даст­
лаб ройибона (аслида бунга нисбатан эмас) пайдо
булган му^аббат уч^уни аланга олиб, бутун вужудини
т^амраб олади. Разал охирига ^адар лирик ^ахрамон-
нинг муайян полати, кечинмалари очила боради ва шу

41 НАГЛ
10 Уша асар, 65—66-бетлар.
120
ХхЬлатни бурттириш ма^садида махсус рангга ургу
берилади (цизил-ранг— гул, ишц ути ва цон).
I, Турри, тасвирнинг бир ранг атрофида давом этиши
«гул»нинг радиф булиб келишига з^ам боглиц. Аммо
мазкур разалларда авторнинг «гул»ни радиф ^или&
олиши з$ам унинг асосий мадсади — цизил либос кий-
ган гузалнинг куриниши ва унинг ша^зодалар кайфи-
ятига курсатган таъсирини тасвирлашга интилиши би-
лан бевосита боглицдир. Шунинг учун з^ам з^ар икки
разал маъшу^а либосининг ^изиллигига урру бериш
билан бошланади.
Хуллас, мазкур разалларда лирик цазфамоннинг
маълум бир ва^тдаги з<;олати, кечинмалари билвосита
(маъшуцанинг дибоси, ташци куринишини тасвирлаш
ор^али) очилади11.
2. Амир Хусрав Дезушвий (1253— 1325) девонида
«Сафед» (О^)радифли разал мавжуд1112.
Лекин ана шу разалда тасвирнинг бир ранг атрофи­
да бориши радиф («сафед») нинг талаби билан юзага
келган. Бошцача цилиб айтганда, мазкур разалда ли­
рик цазфамоннинг муайян з^олати, кечинмалари билво­
сита очила бормайди, балки автор узининг з^олати ва
муносабатини турридан-турри баён ^илади. Радиф та-
даби билан ишлатилган у ёки бу ранг (мазкур разал­
да ох) унинг муайян з^олати, кайфиятини бурттириб
тасвирлашга ёрдам беради. Аницроги, маълум ранги»
ифодаловчи суз — радиф авторнинг з^олати, кечинмала-
рини узига буйсундиради. Шунинг учун з$ам бунда»
разалларда ранглар тасвири лирик цазфамон кечинма-
ларининг билвосита юзага чи^ишида восита ролини уй-
новчи поэтик приём даразкасига кутарила олмайди.
Умуман, Хусрав Дез^лавий разалида ох ранг икк»
вазиф ада— г^заллик, поклик (маъшуцага нисбатан)
з^амда кексаликнинг (лирик цаз^рамонга нисбатан) рам-
зи сифатида ишлатилган (приём сифатида эмас):
Бо ман бава^ти субх чунин гуфт шаб, ки мо
Кардем муй дар хаваси руи у сафед.
11 Лекин биз мазкур газалларга эпик асарнинг таркибий цис-
ми сифатида ^арасак, у з^олда ранглар тасвирида изчилликнинг
йуцлигини курамиз («Хамса»га нисбатан). Яъни «Хафт пайкар»,.
«Хашт бихишт» ва «Сабъаи сайёр» достонларидаги х аР бир хи~
кояда табиат, мухит ва персонажлар тасвири ана шу зрикояда тас-
вир учун асос к,илиб олинган ранг билан ^амоханг булиб тушади.
Ахмади Жомий асаридаги мазкур газаллар,, маъшуцанинг цизшв
рангда намоён булишини тасвирлагани х °лДа, «Сабз пари» (яшил
пари) хикояси таркибида келади.
12 УзССР ФАШИ, инв. № 7070, 636-бет.
121
Умре главой зулфи ту пухтему охибат /
Кардем муи хеш дар ин орзу сафед... /
3. Форс-тожик шоири Хасан Де^лавийнинг ^ам
«Сафед» радифли разали бор.
Сохиё, май дех,, ки абре хост аз согар сафед,
Сарвро сар сабз шуд, садбаргро чодар сафед...13.
Бу разал услубига к^ра Амир Хусрав разалидан
тубдан фар^ ^илади. Бу пейзаж лирикасининг намуна-
ларидан бири булиб, муаллиф табиатнинг ба^ор пай-
тидаги манзараларидан бирини тасвирлашни уз олди-
га ма^сад к;илиб ^уйган. Шу ма^садда «сафед» сузи
радиф ^илиб олинган. 'Гасвирнинг шеър охирига цадар
изчил давом этиши эса, уз навбатида, радифнинг тала-
би билан амалга ошган. Масалан, ^у&идаги байтларга
назар ташланг:
Абр чун чашми Зулайхо бахри Юсуф чолабор,
Чолахо чун дидаи Яъдуб пайгамбар сафед.

Анкабути горро гуфтам, ки ин печат чи буд?


Гуфт: «Мехмони азиз ояд, ки кардам дар сафед».
Умуман, бу разалда ранг рамз сифатида эмас,
балки табиат, буюм хусусиятларидан бири сифатида
ишлатилган. Демак, бу разалда ^ам ранг тасвири поэ­
тик приём сифатида ^улланилмаган.
4. Навоий замондошларидан Жомий ва Бинойи
шеърлари орасида ^ам «сафед» радифли разаллар уч-
райди. Лекин Жомий разали ^ам, Бинойи разали ^ам,
бизнингча, ^асан Де^лавийнинг мазкур разали таъси-
рида, унга жавоб тари^асида ёзилган булиши керак.
Чунки ^асан Де^лавий, Жомий ва Бинойи разаллари
бир вазнда (рамали мусаммани мацсур) ёзилган бу­
либ, уларнинг радифи ва цофияланиши ^ам бир хил.
Шунинг учун булса керак, УзССР ФА Шарцшунослик
институти фондидаги 1109 рацамли цулёзма баёзда
учала муаллифнинг мазкур шеърлари бирин-кетин жой-
лаштирилган (радоиф-ул-ашъор тарзида).
Шунингдек, Бинойининг )^асан Де^лавий ижодига
булган муносабати ^ам (унинг разали Жомий разали­
дан олдин ёки кейин ёзилишидан цатъи назар) бизнинг
юцоридаги фикримизга асос була олади. Маълумки,
Бинойи разалчиликда дастлаб Хусрав Де^лавий изидан
борган булса-да, кейинчалик у уз разалларида ^асан

13 УзССР ФАШИ, инв. № 5028, 371а варах; инв. № 1109, 1546


варах.
122
Де^лавий услубини ^злаштиради ва унга эргашади14.
Унинг узи ^ам бу хаХДа очих фикр баён килади:
Виной дар тарной шеър мерафт аз паи Хусрав,
Ки дар тарзи разал хамрох шуд тарзи Хасан бо у.

Жомий ва Бинойи газаллари матлаи:


Д ур аз он лаб ашки май сурх аст, чашми тар сафед,
К им -ф итад з-ин сон шароби лаълро согар саф ед15.

Хез, со^й, к-аз фуруги субх шуд ховар сафед,


З ори шабро сохт гардун чун ^авосил пар саф ед16.

Хез, сок;й, к-аз фурури субх шуд ховар сафед,


К-аз гамат (жамъи) малоик гашта сар то сар сафед17- 18.

Жомий биринчи разалида уз бахти цоралигини бурт-


тириб курсатиш максадида тасвирда ох рангдан фой-
даланади (контраст сифатида). Иккинчи разал эса
пейзаж лирикасининг гузал намунаси хисобланади. Бу
разал реал во^елик таъсирида юзага келган булиб,
Киш манзараси реал тасвирий элементлар ва поэтик
метафоралар воситасида кутаринки рух билан тасвир-
ланади.
Лирик дахрамондаги реал вокелик таъсирида хосил
булган кувнох ва кутаринки рух разалдаги тасвирнинг
содда, ухшатишларнинг эса табиий булиб чицишига
олиб келган:
...Бас, ки ояд обу собун хар Дам аз борону барф,
Сабзпушони чаманро дома шуд дар бар сафед.

Бинойи разалида эса «сафед» радифи лирик каХ'


рамоннинг муайян холати» кайфиятини (хижрон азоб-
лари ва ундан шикоятини) бурттириб тасвирлашга хиз-
мат цилган (коранинг контрасти сифатида).
Умуман, юкоридаги разалларга хос хусусият (Ах-
мади Жомийникидан ташцари) шундан иборатки, улар-
да лирик каХРамоннинг нчки кечинмалари, муносабати
т^Рридан-турри баён килинади ва ранглар ана шу маъ-
лум томонни бурттириб к^рсатишда буёк булиб хизмат
Хилади. Шунинг учун хам биз уларда том маънодаги
поэтик приём — ранглар символизациясини курмаймиз.
Абдурахмон Жомийнинг хуйидаги разалида эса,
юхоридагилардан фардли уларод, ранг тасвири махсус

14М и р з о е в А. Виной. Сталинобод, 1957, сах- 388.


15 УзССР ФАШИ, инв. № 3683, 63-варан;.
16 Уша хулёзма, 97а варац.
17 18 УзССР ФАШИ, инв. № 1109, 155а варах.
123

/
усул сифатида ^лланган: разалда тасвир битта ранг
(маъшу^анинг либоси рангида — ^авранг) билан бор-
лиц ^олда боради ва лирик цазфамоннинг ички кечин-
малари шунга богли^долда (билвосита) очила боради:
Дар либоси нилгун чун чилва кардй, эй пари,
Ма>; дигар нанмуд рух з-ин пардаи нилуфарй.

Бо либоси осмонй ^ар ки дид, эй ма^, туро,


Ш уд бар у чун руз равшан, к-офтоби дигарй...19
Шуни айтиш керакки, биз Жомийнинг бу разали
Навоийнинг шу типдаги газалларидан олдин ёки кейин
ёзилганини аницлаш имкониятига эга эмасмиз. Шунинг
учун ^ам ^озирча шундай хулосага келишимиз мум-
кин.-ГНавоийга ^адар булган разалчиликда лирик ^а^-
рамон кечинмаларини билвосита ифода этиш учун ранг-
лар тасвиридан бадиий восита сифатида фойдаланиш
элементар ^олда булиб, махсус поэтик усул даражаси-
га бориб етмаган эди.
^ Биз бу ^одиса Навоий ижодида муайян бир система
долита кирганлигини унинг шеърлари мисолида кури-
шимиз мумкин.
«Хазойинул-маоний»да тасвир бошидан охирига 1ца-
дар изчил ранглар билан борли^ ^олда борган 31 та
разал («Раройибус-сирар»да 9 та, «Наводируш-шабоб»-
да 7 та, «Бадоеул-васат»да 8 та, «Фавойидул-кибар»да
7 та) мавжуд. Мазкур разалларда рангларнинг бир
неча хил ва туслари (оттенкалари) ^лланган (^изил,
аррувоний, яшил, сабз, бинафш, ок;, сари^, сиймобий,
савсаний каби).
Мазкур разалларни, уларнинг етакчи хусусиятларига
кура (рангни цуллаш усулига кура), уч группага бу-
лиш мумкин:
I. Навоий бир ^атор разалларда муайян бир ^олат,
кайфиятни тасвирлар экан, ана шу ^олатни бурттириб
курсатишга ёрдам берадиган бирор рангга мурожаат
^илади ва разалнинг бошидан охирига цадар тасвир
ана шу рангга 6 орли^ ^олда боради. Лекин у уз кечин­
маларини турридан-турри баён цилади (албатта, турли
ухшатиш ва сифатлашлар ор^али).
Масалан, цуйидаги матлали разалларда шоир лирик
цаэдамоннинг ^ижрон кунларидаги ру^ий ва жисмоний
^олатини сари^ (оши^нинг з^азин ^олати), цора (бахти
к.оралик), оц (цорага контраст цуйиб, бахти цоралик-
ни бурттириш) ранглар воситасида ёр^ин тасвир этади:

19 Куллиёти Чомй. Тошкент, х. 1325, 397—398-бетлар.


124
Сориц орриц булдим, эй со^ий, хаэони ^ажр аро,
Кони асфар майки, бор хаР ^атраси бир казфабо... (ФК, 43).

Бе^и рангидек улмиш дарди ^ажрингдин манга сиймо,


Д иморим ичра зфр бир тухми янглир донаи савдо... (БВ, 34).

Яра^ондин манга гар бор эса рухсор сариг,


Турфа кургилки, эрур дидаи хунбор сарир... (БВ, 301).

Ашкдин булди цароррон кулбаи вайроним оц,


Кулбаи вайрон демайким, дидаи гирёним оц... (НШ, 323).

Тифллар тошини жисмим ^илди сар то сар царо,


Булди савдога саводи аъзам ондин х аР ^аро... (НШ, 36).
II. Бир з^атор разаллар реал во^елик таъсирида
яратилган булиб, уларда табиат манзаралари тасвири
ясосий урин тутади. Пейзаж лирикасининг ^ациций на-
муналари з^исобланган ана шундай газалларда шоир
табиат тасвиридан лирик ^а^рамоннинг руз^и ва кечин-
маларини очиб беришда бир фон сифатида фойдалана-
ди. Аншфори, табиат тасвирида з^ар бир деталь лирик
цазфамон з^олатининг маълум томонини очиб беришга
хизмат цилади. Жумладан, куз фаслидаги табиат тас­
вири фонида лирик ^азфамоннинг з^азин з^олати баён
Килинади:
Кар хазон барги эрур зорики дахр озоридин,
Соррариб мендек тушар айру « ц и р;ад ёридин... (РС, 468).
Ёки:
Курма сориц баргу кил наззора рухсорим сари,
' Куй хазон богин, гузар кил заъфарон зорим сари... (ФК. 621). I.

III. Бир группа разаллар ^зининг символик харак-


тери жиз^атидан юкоридаги разаллардан тубдан фарк
цилади.
Буларнинг хусусияти куйидагича:
Маъшук;а разал бошиданок бирор рангдаги либосда
намоён булади. Маъшуца тунининг ранги гуё ошикнинг
к$з пардасини уз рангига киритади. Натижада ошик
борлицдаги камма нарсани ана шу рангда к^ради.
Бошцача цилиб айтганда, лирик ка^Рамон табиатга
рангли ойна (маъшуца либосининг рангида) оркали
боради ва бутун мавжудот унинг куз олдида ана шу
ойна рангида намоён булади. Ана шу рангга борлиц
Колда, лирик ка^рамоннинг з^олати, ички кечинмалари
очила боради, яъни кар бир ранг рамзий равишда ли­
рик ка^рамоннинг маълум бир колатини ифодалайди.
1^уйидаги разалда маъшука к®Ра р^молда (мотамсаро
к^ринишда) намоён булади ва лирик цазфамоннинг
кечинмалари шу хилда очила боради:
125
К,аро дастор то чирмоди мо^им,
Бошимга чирмашибдур дуди о^им...
Анга ^амранг улай деб мотамимен,
К,ароргон рузгорим бор гуво^им...
Кузимдур тийра, яъни, эй Навоий,
К,аро тун кийди мотам ичра шо^им (ФК, 404).

К,уйидаги газалда эса маъшуца ^изил либосда на-


моён булади. Буни курган ошицнинг вужуди ипщ ути-
да ёнади. Натижада унинг куз олдида барча нарса
1^изил булиб куринади:
Оташин гул баргидин хиЛъатки жононимдадур,
Хилъат эрмас, ул бир утдурким, менинг жонимдадур...

Мана бу газалда эса тасвир симобий ранг билан


борли^ ^олда бор ад и:
Кирди сиймобий либос ичра яна ул гулузор,
Ул цуёшдекким, анга онеъ булур абри ба^ор.
Ул булут янглиг либос узра сизилрон хатлари
Бор анингдекким, ёгин тушгай булутдин тор-тор.
Бу либоси симгун ичра сенинг нозук танинг
Ул кумушдекдурким, ул сиймоб аро тутцай царор... (РС, 169).

Умуман, бундай разаллар купчиликни ташкил ци-


либ, уларнинг ^ар бирида маълум ранг лирик т^азфа-
моннинг муайян бир ^олатини рамзий тарзда ифода-
лайди (масалан, ^ора — бахти ^оралик, сариц — ^азин-
лик, ^ижрон).
Бу гуру^га мансуб разаллар уз услубига кура бопща
гуру^даги разаллардан ажралиб туради. Бу тафовут,
энг аввало, шунда яедол кузга ташланадики, биз учин-
чи группа деб атаган разалларнинг деярли барчаси
«тажо^ули ориф» санъати билан бошланади. Бу эса,
маъшуцани маълум либосда тасвирлаш тасодифий Мо­
диса булмай, балки муаллиф томонидан онгли равиш-
да цилинган иш, т^ррирори, лирик цазфамон кечинма-
ларини тасвирлашда цулланган махсус бадиий усул
эканлигига шубх;а цолдирмайди. Масалан:
Кофургун либос аро ул сарвиноз экинму,
ё шоми ^ажр дафъига шамъи тироз экинму? (НШ, 512)

Сарви раъно з^улламу киймиш бинафша баргидин,


ё либосин айламиш ул чобуки раъно бинафш? (РС, 267).

Аргувоний тунмудурким киймиш ул сарви равон,


Е магар сарви равон ^илмиш либосин аррувон? (РС, 447)

Ёр гулгун тун енгинму юзга айлабтур хижоб,


Е ёшурмиштур куёш рухсорини гулгун са^об? (БВ, 41)

126
Шуни таъкидлаш лозимки, Навоийнинг бу хилдаги
газаллари, асосан, интим-инщий характерда б^лса-да,
муаллиф урни билан ижтимоий масалаларга усталик.
билан тил тегизади. Масалан, у маъшу^ани яшил-би-
нафша рангидаги кийимда тасвирлар экан, йул-й^ла-
кай, усталик билан (ухшатиш йули билан) фалакдан,
унинг з^ора з^илмишларидан норозилигини изз^ор этади:
Навоий, чархи ахзардур сия^кор:
Тамаъ сарсабз булмоц ^илма андин (РС, 446).

Истамас булса ^аро эл рузгорин ул вдёш,


З^улласин, бас, невчун этмиш чархи хазродек яшил? (БВ, 388)

Навоий девонларида з^ар бир рангга дойр бир нечта-


дан разал мавжуд. Ленин уларнинг з$ар бири уз ,хусу-
сиятига эга. Яъни шоир бир рангнинг турли тусларига
(оттенкаларига) алоз$ида-алоз$ида разал багишлайди ва
бунинг учун у ана шу оттенкаларни турри ифодалай-
диган синонимлардан фойдаланади.
Навоийнинг ранглар тасвири билан борлиц разал-
лари, умуман, бадиий нузугаи назардан дизэдатга сазовор.
Бул разалларда шоирнинг з^ис-туйрулари, нозик кечин-
малари хилма-хил ташбиз^лар, оригинал истиоралар ва
автор мацсади, муносабатининг ёрз^ин очилишига им-
кон берувчи маънавий ва лафзий санъатлар воситаси-
да узининг табиий ва гузал ифодасини топган:'5’
Сарир либос аро ул нушлабки хандондур,
Эрур Маси^ки, хуршид ичинда пин^ондур.
Либосу жисм ила ул гулузор кургузди
Хазон ичида баз^ореки, ацл з^айрондур.
Либоси ут киби асфар, тани з^аёт суви,
Ажойиб утки, аросинда Оби з^айвондур.
Ушулдур орзусидинким, зарварак, киймиш,
Юзумнинг олтунида дурри ашк ралтондур.
Фиро^ даштидаги лола гар сарик бутмиш,
Магарки доглари барча доги з^ижрондур.
Юз ул этакдин агар олмасам, не тонгки, сомон
Чу ^азфабора етар, куймоги не имкондур... (НШ, 183).

Шоир бу газалнинг бошидан охирига цадар уз фикри-


ни нихоятда оригинал ташби^лар (ташбиз^и сарир, таш-
биз^и музмар ёки мураккаб), истиора ва тазод восита-
сида нихоятда равон, даъсирли ифода этган.
Ленин шуни таъкидлаш керакки, мавжуд синоним-
ларнинг хар бирини цуллашда маълум ^рин ва систе­
ма бор ва ана шу газалларнинг з^ар бирида лирик цаз^-
рамоннинг бирор з^олати, ички кечинмаларининг му-
айян томони очилади. Масалан, з^изил ранг ва унинг
синонимларини олиб курайлик.
127
Тасвирда «кизил», «лолагун» сузи ^ л л ан са, албат-
та цон тушунчаси пайдо булади ва разалда «кон»
«ки к он тушунчасини ифодаловчи с^з келади. Лирик
Кадрамоннинг ^олати кам шунга мос з^олда намбён
■булади («цон тукилмод», «юрак дон булмок» каби).
«Гулгун» сузи ишлатилган шеър к^прок пейзаж ли-
рикаси тусини олади ва шу фонда лирик к аКРамон>
купинча, каДаК ичишни тарриб ^илувчи, з^аётни севиб,
ундан завцланувчи киши сифатида намоён булади.
«Оташин» сузи эса к^проц ут (ишк ути) билан бор-
лид тушунчаларни чадиради ва лирик к аКРамон цал-
бида^и ;ут турёнга келиб, унинг алангасида уртанаёт-
ган ошид сифатида гавдаланади. Шунингдек, «арруво-
ний», «лолагун» ва бошца синонимлар дам ана шундай
;узига хос оттенка ва услубга эга.
Биз дуйидаги разалларда ана шу фикрнинг исботини
к^рамиз:
К.УРУДИ чеккали дондин кузум нидоб дизия,
Бале, ёгинсиз улур, чун булур садоб дизил.
Кузумда лоладек ул юз рариб эрур дон ёш,
Ки булса гул дизил, улмас анга гулоб дизил.
Бошим сипедрдек улдию дон ёшим сари бод,
Ки дар замон югурур анда бир шидоб дизил... (НШ, 376).
Хуштурур гулгун дадад давринда гул барги тари,
Хосса байрам аввали булгай доги гул охири... (РС, 590).
Бу дол фадат ранглар тасвири изчил булган яхлит
газаллардагина эмас, балки бошда разаллар таркиби-
д а учрайдиган ранг тасвири билан боглид айрим байт-
лар учун дам характерлидир. Масалан:
Килса кул жисмимни уртаб оташин ораз гули,
Кар овуч кул дадр бустонида булгай булбуле (РС, 622).

Бу думрат бирла эрмас оташин гул, од гул эрдиким,


Юзунг бардидин ут тушти ангаким, булди гулнорий (РС, 625).

Куз донидин дема этагим лолавордур,


Ким куди дарднинг этаги лолазордур (НШ, 188).

Лоладек юзунг хаёлидин тула дондур кузум,


Балки лола жомидек дон ичра пиндондур кузум (НШ, 399).

Ашк донида Навоийдур сунгак жисми била


Ул муборизким, дизил жинс ичра булгай жавшани (РС, 604).

Хуллас, Навоий уз шеърларида ишлатган дар бир


ибора, кар бир сузга жиддий муносабатда булган ва
улардан Гринли фойдаланган. Бу кол унинг ранг, туе
■билдирувчи сузлар ва уларнинг синонимларига булган
128
муносабатида з^ам яадол намоён булади. Бу фикр шоир
лирикаси учунгина эмас, балки унинг бутун бадиий
асарлари, жумладан, «Хамса»сига з$ам бевосита ало-
дадордир. Навоий лирикаси билан унинг монументал
«Хамса»си орасида фаз^ат р о я в и й нудтаи назардангина
эмас, шу билан бирга, бадиий усуллар ва умуман ус-
лубий жиз^атдан з^ам табиий борланиш мавжудки, бу
шоирдаги етакчи эстетик принципларнинг ни^оятда из-
чпллигидан далолат цилади, Биз шу уринда йу'л-йула-
кай, разалларда куриб ^тганимиз «^изил» тушунчаси
билан 6 о р л и ^ булган синонимларнинг «Сабъаи-сайёр»-
да ишлатилишига бир назар ташлаб утмоз^чимиз.
Маълумки, Низомий достонида з^ам, Навоий досто-
нида з^ам туртинчи з^икояни Баером (сешанба куни)
з^изил рангдаги з^асрда эшитади ва бу бобда бутун
во^еалар шу ранг билан борлиз^ з^олда давом этади.
Ана шу бобдаги з^икоянинг сарлавз^аси Низомийда з^у-
йидагича:
«Нишастани Базаром рузи сешанбе дар гунбади
сурх ва афсона гуфтани духтари подшоз^и ицлими ча-
з^орум»20.
Навоийда:
«Сешанба куни Баз^ромнинг гулгун либос билан
з^асри гулнорийра таважжух з^илиб, шафаз^гун хулла-
лик хуршед била сорари ёз^утфом ичинда лаълранг
май ичгони ва ул ёкут ва лаълдин уйк;у учун муфар-
р и х тартиб з^илиб, майдин цизоррон кузин ю м р о н и » 21.
Куриниб турибдики, Низомий з^асрни фадат «з^изйл»
(сурх) деб цуяз^олгани з^олда, Навоий ана шу тушун-
чани англатувчи «гулгун», «гулнорий» синонимларини
Хуллаган. Бу з^олни бутун з^икоя давомида хам кура-
миз:
Шо>; Баером кийдн гулгун рахт,
Тикди гулгун уй ичра гулгун тахт.
К,асри гулгун сари ^илиб о>;анг,
Истади ичса бодай гулранг...22.

Бизнингча, Навоийнинг «хизил» урнига «гулгун» ва


«гулнорий» сузларини т а н л а б о л и ш и з^из<оядаги р о я -
вий маз^саднинг талаби билан юзага келган. Чунки,
биз юхорида куриб утганимиздек, Навоий «хизил»сузи-
ни купрох тасвир хон билан борланган уринларда
ишлатади. Бу хикоянинг мазмуни эса бутунлай боища-

20 Хамсаи Низомй. Те^рон, 1314, са>у 341.


21 Хамса. Тошкент, 1958, 1058-бет.
22 Уша ерда.

8 —130 129
ча: саховат ва адолат — мангулик ва гузаллик тимсоли
булиб, з^еч цандай куч олдида маз^в булмайди ва дри-
мо барча гузалликлар манбаи булмиш 5^аёт бустонига
оройиш беради. Шунинг учун з$ам бу з^икоя шоир ижо-
дининг энг характерли томонини низ^оятда ёрз^ин ифо-
да этган з^уйидаги байт билан тугайди:
Хушдурур боги коинот гули,
Барчадин яхшироц з^аёт. гули53.
Х^икоя адолатнинг зулм ва истибдод устйдан рала-
басини, эзгу ниятларнинг тантанасини ёрцин намойиш
этади. )^икоя охирида биз мангу баз^ор — г^зал з^аёт-
нинг уз изида давом этишини курамиз. Ундаги муаттар
гулларнинг тароватини з$ис этамиз. Муаллифнинг
«гулгун» сузига ургу бериши, уни куп ишлатишининг
боиси з$ам (бизнингча) худди ана ш унда— з^икоянинг
юксак оптимистик рухда булишида.
Низомийда эса з^икоя давомида асосан «з^изил» су-
зи ишлатилади. Зотан, з^икоянинг мазмуни шуни тако­
го этса керак: Рус мамлакати маликасига етишиш ор-
зусида минг-минглаб кшииларнинг к;они тукилиб,
калласи бозор деворларига осилади. )^атто Низомий
VII з^икоядан кейин хулоса сифатида бир неча байт
битади ва гап з^изил рангга келганда, яна тасвирни
з^он билан боглайди:
Котиб-ал-ва>^ий кулли боби з^аёт
Бар шафоик бахун навишта барот54.
Албатта, Низомий ва Навоий достонларини з^ар бир
шоирнинг уз олдига з^уйган мацсади ва эстетик прин-
циплари нуз^таи назаридан циёсий таз^лил этиш махсус
илмий тадз^из^отни тацозо этади. Лекин биз, з^аламга
олган мавзуимиз муносабати билан, й^л-йулакай шуни
айтишимиз мумкин: Низомий з^икоясида иш^ий саргу-
заштлар етакчи урин тутса, Навоий асарида саховат
ва адолатпарварлик, яъни ижтимоий масалалар би-
инчи планда туради.
Навоийдан кейинги давр узбек шеъриятззда мазкур
усулга дойр айрим разалларнигина учратамиз. Лекин
бирор шоир ижодида у маълум система з^олига кир-
маган. Айрим шоирла'р бир ёки бир нечта разалида
тасвирда рангларга мурожаат з^илган. Шу соз^ага дойр
мавжуд разаллар, асосан, икки хил куринишга эга. Бир
з^атор разалларда рангни ифодаловчи с^злар радиф
б^либ келган. Албатта, бундай шеърларда тасвирнинг234
23 Уша асар, 1088-бет.
24 Хамсаи Низомй. Техрон, 371-бет.

130
бевосита бирор ранг атрофида бориши маълум жи-
^атдан радифнинг талаби билан амалга ошади. Л е­
нин, бундан цатъи назар, биз Навоий лирикасидаги
мазкур усулнинг у ёки бу шоир ижодига таъсири бор-
ми ёки йу^ми деган масалани ^ал этишимиз лозим.
XIX асрнинг урталарида Бухорода яшаб ижод эт-
ган ва узбек'^амда тожик тилларида шеърлар битган
шоир Шукурий девонида бошдан охирига ^адар тас-
вир ранглар билан богланган ^збекча разаллар учрай-
ди. Ана шу газалларнинг матла ва мацтаи цуйидагича:
Жилва азмин дилди мен сори, кийиб жононим од,
Улди дижрондин дароргон кулбаи эдзоним од...
Тийра шомим субд янглир равшан улса, не ажаб,
Эй Шукурий, гар кийиб чидса мади тобоним од25.

Гулшан ичра юзга ёпган гулшани жонон сарир,


Бир гули раънодурур: бир ён дизил, бир ён сарир...
Ушбу кун рам бирла соррорди Шукурий, тонгла дам
К,илмагай, ёраб, бу дулни судбати дурмон сарир26.

Биз мазкур шеърлар бевосита Навоий ижоди таъ-


сирида яратилган деб айтишимиз мумкин. Чунки ана
шу разаллар билан Навоийнинг шу хилдаги разалла-
рида услуб жидатдан ядинлик булишидан ташдари,
Шукурий девонидаги купгина шеърлар устида улар-
нинг Навоий разалларига татаббу сифатида ёзилган-
лиги дам дайд этилган. Жумладан, тасвир ранглар
билан боглид разалларнинг деярли барчаси Навоий
разаллари таъсирида ёзилган. Бу дол Навоий ижоди-
даги мазкур усул умуман унинг ижоди учун характер-
ли бир дол булиб, шоир ижодининг мухлислари дид-
датини ;узига жалб дилганлиги ва улар ижодига таъ-
сир курсатганлигидан далолат дилади.
^уйидаги разаллар дам ана шундай шеърлар гуру-
дига киради. Аммо биз бу шеърлар бевосита Навоий
таъсирида ёзилганми ёки йудми деган масалада дозир-
ча бирор анид фикр айтиш имкониятига эга эмасмиз:
Эй юзу, холу лабинг оду, дарою дизил,
Сен дуёшу кавкабинг оду, дарою дизил...
Ул пари шадло кузин айла, Хумулий. хаёл,
Булса агар матлабинг оду, дарою дизил.

Гул дуснининг ламъотидин булмишмудур гулшан дизил,


ё эгнига киймишмудур дилдор пиродан дизил?27

25 СССР ФА Шардшунослик ииститутининг Ленинград булими


фонди, инв. С. 1581, 606—61а варадлар.
26 Уша дулёзма, 158а варад.
27 УзССР ФАШИ, инв. № 264, 1056 варад.

131
Ога^ий девонида «Либос» радифлй бир разал мав-
жуд. Бу разалда хам тасвир яшил ранг билан боглиц
ХОлда боради. Ленин бу разалда тасвирнинг бир ранг
атрофида бориши, ю^оридаги шоирлардагидек, радиф-
нинг талаби билан эмас, балки шоирнинг шеърдан
кузлаган ма^сади, р о я с и натижасидир. Ленин мазкур
ранг газалнинг охирига цадар эмас, фа^ат биринчи ва
учинчи байтдагина тилга олинади ва «либос» сузининг
радиф булиб келиши разал бошида яшил либосда
куринган маъшу^ани шеър охирига з^адар ;ухувчи та-
саввуридан узо^лаштирмайди:
Чицти ул симин бадан уйдин кийиб ахзар либос,
Атласи гардундин этгондек ма^и анвар либос...
Хилъатин айлабмудур ул сарви мавзун ^ад ёшил,
Иукса ахзар айламишдур Хизр пайвамбар либос...
Булма мавзун, Ога^ий, сен доги урён колмарУнг>
Журм ила хаК лутфидин кийган чори ма^шар либос28.

Яна бошз^а шоирлар шеърлари орасида хам шу мав-


зуга дойр биз курмай долган баъзи бир разаллар бу-
лнши мумкин. Ленин умуман олганда, узбек классик
адабиётида бирор шоир ижодида ранглар тасвири На-
воийдагидек махсус поэтик усул даражасига кутарил-
маган.

Композицион-стилистик усуллар

Навоий девонидаги бир з^атор санъатлар бевосита


шеърнинг композидияси ва услуби билан алоцадор. Шу
жиз^атдан биз уларни характер эътибори билан ком­
позицион-стилистик усуллар деб аташимиз мумкин.
Ленин бу атама умумий ва маълум даражада шартли
булиб, шу гурухга мансуб усулларга хос хусусий жи^ат-
ларни инкор цилмаган холда, уларнинг умумий хусу-
сиятларигагина асосланган. Чунки айрим санъатлар
фа^ат шеърнинг умумий композициясига дахлдор бул-
са, баъзилари унинг синтактик структураси билан,
баъзи бирлари эса семантик-синтактик структураси
билан алоцадор. Умуман, бу гурухга мансуб санъат-
ларнинг узини хам яна маълум принцип ну^таи наза-
ридан таба^алаш мумкин.
Биз ана шу санъатлардан айримларининг Навоий
поэтик тасвири доирасидаги функционал хусусиятлари-
ни белгилашга харакат хиламиз.

28 УзССР ФАШИ, инв. № 903, 1126 вара^.

132
N 1 ^ / ! '" I ' ( Ы ОМЛ^С
. ; л '.. & - ^ х' '
Раддул-матла — абсида ва ъазал учун хос булган
йа—« еьушн!' сРЯантик-синтактик структураси билан
алоцадор шеърий санъат. Бу санъат X —XV асрларда
яшаган ато^ли форс шоирлари (Р^дакий, Носир Хис:
рав, Анварий, Сузаний, Сайфи Фаргоний, Х,асан Де^-
лавий, Ибн Ямин, К°Физ ва бонн^алйр) шеъриятида
учраса-да, биро^ ана шу даврларда яратилган поэти-
кага дойр асарларда ^айд этилмаган. «Раддул-матла»
термини биринчи марта Камолиддин }^усайн Воиз Ко-
шифийнинг «Бадоеул-афкор фи саноеъ ул-ашъор»
(1489) асарида тилга олинади. Кошифий таърифининг
узбекча мазмуни цуйидагича: «Раддул-матла — сунгги
даврдагилар бу амални (ишни) санъатлар жумласи-
дан ^исоблаганлар ва у шундан иборатки, шоир мат-
ладаги мисранинг ^офиясини кейинги байтда келти-
ради»29.
Аввало, Кошифий таърифи, «раддул-цофия»га дахл-
дор булиб, бу санъатнинг мо^иятини ифода цилмайди.
Бу санъатда фа^ат цофия эмас, балки бутун мисра
такрорланади. Шунингдек, мисра фацат матладан ке­
йинги байтда эмас, балки мацтада ^ам такрорланиши
мумкин.
Шу жи^атдан ^озирги замон тадцицотчиларидан
эрон олими Доий Жаводнинг шеърий санъатларга ба-
ришланган асарида раддул-матлага берилган таъриф
анча тулид ^исобланади: «Раддул-матла шуки, ^аси-
да ёки разалнинг биринчи мисрасини ма^тада ва шеър-
нинг охирида такрорлайдилар»30.
Биз Навоий разалиётида цулланган раддул-матла
намуналари асосида шу санъатга ^уйидагича таъриф
беришимиз мумкин:
Раддул-матла — разал ёки ^асида матлаидаги мис-
ралардан бирини кейинги байтлардан бири таркибида
ёки мацтада муайян мацсад билан янгича стилистик
аспектда такрорлаш санъатидир.
Лекин шуни таъкидлаш лозимки, бу санъат матла
ва ма^та уртасидаги бандларда, асосан, иккинчи байт­
да учрайди. Шунингдек, «раддул-матла» терминининг
узи ^ам шартли. Чунки бутун матла эмас, балки мат-

29 )а.с\ ^

Москва, 1977, 72б варац (Р. Мусулмон^улов натри).


30 Д о и й Ж а в о д. Зебои^ои сухан ё илми бадеъ дар забони
форси. Исфа^он, 1956, са^. 90.
133
ладаги икни мисрадан бири, ва асосан, биринчи мисра
такрор келади.
Биз Навоийгача булган ;узбек шоирларидан Атойи
ва Саккокий девонларида (тули^ булмаган девонлар,
албатта) шу санъатга хос хусусиятлар мавжуд булган
иккита разални учратдик.
Атойи разалида:
Севди хубларни, айирди хонумонимдин кунгул,
Узга не истар менинг бу >уилча жонимдин кунгул...

Жон берур ма^буб учун оши^, Отойи, неча сен


Ж аР дам айтурсен: айирди хонумонимдин кунгул.

Саккокий разалида:
Куруб гултек юзунг жон пора-пора,
Жигар ^ам 1уилди ул жон пора-пора.

Кунгул Саккокитек жон бирла рози,


Жигарни 1уилса ул жон пора-пора.

Атойи разалидаги такрорни шартли равишда ярим


раддул-матла деб айтиш мумкин («кунгул» радд эмас,
чунки у радиф).
Саккокийда эса «>$ам» дан боища барча сузлар так-
рорланган. Лекин мазмун тацозоси билан грамматик
шаклда узгариш содир булган (утган замонга мансуб
маъно келаси замой шарт формасига айланган). Л е­
кин )$ар икки з^олатда ^ам такрор мазмун талаби би­
лан амалга оширилган булиб, мантик;ан табиий чир­
кан. Навоий девонида ^ам ана шу типдаги цайтариш
намуналари мавжуд. Бу, албатта, шоирнинг доимо
мазмун талаби билан иш курганлигини курсатади. Л е­
кин биз шоир разалиётида раддул-матланинг унлаб
етук намуналарини учратамизки, бу 5^ол Навоий ана
шу санъатни а;ам узбек шеъриятидаги етук санъатлар
даражасига олиб чицнш учун жиддий киришганлигидан
ва поэтик тасвирда унинг ранг-баранг киРРалаРини
намойиш килишга ^аракат цилганлигидан далолат ци-
лади.
Навоийнинг ^збекча разалларида раддул-матланинг
икки типи мавжуд: бу санъат матла билан иккинчи
байтда з^амда ма^тадагина ишлатилган. «Хазойинул-
маоний»да учрайдиган 35 га яцин (тули^ «радд»нинг
^зи) «радд»нинг фа^ат учтасигина (биттаси тулиц,
иккитасида бир суз узгарган) матла ва ундан кейинги
байтга тааллукли. Долган 31 тасида санъат матла ва
ма^тада ишлатилган. Мазкур учта разалнинг биттаси

134
'\ ■ .. ;
)иоир ижодиетининг нлк даврига, иккитаси эса идсит-
|пик даврига /мдыеу^------——— — ______
К,уйидаги байтлар билан бошланувчи разал Навоий-1
пинг ёшлик даврида яратилган булиб, унинг ижодидагш
(з^озирча умуман узбек газалчилигидаги з^ам) раддул-|
матла санъатининг дастлабки етук намунаси ^исоб-\
ланади.
Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур,
Хилъат эрмас, ул бир утдурким, менинг жонимдадур.

Оташин лаъледурурким, анда музмар б^лди жон,


Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур (БВ, 198).
Шоирнинг ма^сади маъшуцанинг олов-оташдек ёниб
турган ва гуё «оташин гул баргидан» тикилган либо-
сини муболагали равишда тасвирлаш ва унинг кучли
таъсири натижасида оши^ (шоир узи) руз^ий з^олатида
юз берган чуцур узгаришларни бурттириб курсатиш-
дан иборат. Шунинг учун х;ам шоир разалнинг бошидан
мусалсал (занжирли) ташби^ни ^уллайди: биринчи
мисрада маъшу^анинг либоси чурдек цизил гул барги-
га нисбат берилади, иккинчи мисрада эса шоир ружуъ
санъатини цуллаб, узининг дастлабки фикрини рад эта-
ди ва ундан з^ам муболагали ташби^ни келтиради:
унинг эгнидаги хилъат — либос эмас, балки шоир жо-
нига тушган ут — аланга.
Кейинги байт мусалсал ташби^нинг давоми — янги
з^ал^аси з^исобланади. Кутаринки руз^даги тасвир яна-
да ю^ори поронага кутарилади: маъшуца эгнидаги
хилъат — бу ч ^ дек лаъл булиб, унинг ичига жон (маъ-
шуца вужуди) яширинган. Учинчи мисрада бадиий аб­
стракция говори чувдига чицади ва дастлабки мисра-
нинг цайтарилиши билан тавсифнинг биринчи босцичд-
га якун ясалади. Эндиги вазифа тавсифни ана шу да-
ражасидан туширмай, тасвир пардаларида юзага кел-
ган тарангликни сацлаган з^олда, давом эттиришдир/
Бинобарин, шоир кейинги баидда боннца санъат — таА
жоз^или ориф усулини ишга солиб, занжирли ташбиз^ни
давом эттиради ва кейинги бандларда ана шу асосий
принципни са^лаш (занжирли ташбиз^ни узмай, изчил
давом эттирпш) учун янги усулларни ^уллайди:
Жон ^уши хунобидин тутмиш маловат нахли ранг,
Е либоси лолагун сарви хиоомонимдадур.—^
Юцорида эслатилганидек, шу типдаги раддул-матла-
нинг иккитасида биттадан суз узгарган. Улардан бири
цуйидагича:

135
/'

О^ким, рам тиридин куксумни цилди чок инщ, '


Дуди о^имдин кузумни айлади рэмнок и ш к . (
Д ард кирмак бирла жон чи^моцца гар йул ^илмади,
Не учун гам тиридин куксумни цилди чок ишк?.. (РС, 331). 1
Биринчи мисра мазмунан дарак гап булиб, фикр
(хабар) эмоционал ру^да баён ^илинган. Худди шу
мисра кичик бир узгариш билан кейинги байтда так-
рорланган, лекин бу уринда бутунлай янгича аспектда
бу’либ, ошицнинг риторик суроги шаклини олган. Ицщ
рам т и р и билан оши^ куксини чок этган. У цатъий ху-
лосага келади: ицщнинг мацсади ошидни ))лдириш.
Унинг куксидаги чок эса дард ошиц баданига кириб,
жонни ^айдаб чицариши учун очилган йул. Бас, шун-
дай булмаса, нима учун ишц оши^ кунглини гам тири
билан чок этди?
Мазкур мисоллар мо^ият жщатидан бир типга ман-
суб. Лекин щллланиш характери жи^атидан улар ора-
сида маълум даражада тафовут мавжуд. Дастлабки
шеърда хабар (коммуникатив р^исм, яъни 1-мисра)
билан уни таъриф, тавсиф этиш (2-мисра) параллел
борадм (кейинги байтда тартиб аксинча). Иккинчи
разалда эса бошцачаро^ ^олни курамиз: бошлангич
байт тулии; коммуникатив характерда. Унинг поэтик
му^окамаси эса иккинчи байтдан бошланади.
Юцоридаги икки мисолдан шундай хулосага келиш
мумкин: разал композициясида амалга оширилган
усул — стилистик характердаги комбинация формал суз
Уйини эмас, балки шеърнинг семантик структураси
талаби билан юзага келган ^одиса, семантик структу-
ранинг ташци ифодаси ^исобланади.
Матладан кейинги байт билан богли^ раддул-матла
учун хос булган бир хусусиятни ало^ида таъкидлаб ут-
моц лозим. Бу ана шу санъатнинг шеърнинг умумий
о^анги, оцимига курсатган таъсиридан иборат. Д аст­
лабки учта байтда тасвир шиддат билан ривожланиб,
говори нуцтага чицади. Туртинчи мисрада эса маълум
даражада тухталиш >^осил ^илинади. Гуё шоир (демак,
у^увчи ^ам) ю^орига чи^иб олгач, бир оз нафасини
ростлаб олади ва уша юксакликда йулини давом этти-
ришга киришади.
Раддул-матланинг энг куп учрайдиган иккинчи ту­
ри — матла ва мацта билан боглиц турида эса бош^а-
ча манзаранинг шо^иди буламиз. Бунда ана шу санъат
разалнинг биринчи ва охирги мисрасидан иборат бу­
либ, шеърнинг бутун ^исмларини уз ичига олган ^ал-
^ага ухшайди. У бир байнинг узида ^ам шеърдаги маз-

136
муннинг бошланиши, цам хулосаси — якунидан иборат.
Раддул-матлада семантик структура билан унинг
ифодаланиш формаси уртасидаги мутаносиблик кузга
ёрцин ташланиб туради. Чунки бу санъатнинг цар икки
к^ринишида унинг шеър структурасидаги уРни маз'
мун доирасидаги мавцеи билан ницоятда мувофиц ке-
лади.
Маълумки, цар бир етук газалда асосий гоя бутун
шеърни бир бутун сифатида уюштирувчи етакчи куч
цисобланади. Шеърда асосий марказлаштирувчи куч
цисобланган ана шу таянч гоя ёки фикр турлича шакл-
да ифодаланиши мумкин (бир мисрада, бир байтда ёки
ортицроц байтда). Шеърдаги бош фикрнинг ифодала­
ниш урни эса шеърнинг характери билан бевосита бог-
лиц: тавсифий, тасвирий ва мулоцазавий характердаги
газалларда у турли формаларда намоён булади (би-
ринчи байтда тезис сифатида, кейинги байтларда хуло-
са сифатида ва цоказо).
Раддул-матлага газалдаги етакчи фикрга муносаба-
ти нуцтаи назаридан ёндашсак, унинг туб моцияти
цамда цар икки типига хос етакчи хусуснятлар аниц-
роц кузга ташланади.
Базалнинг биринчи ва иккинчи байтида ишлатилган
раддул-матла тасвир жараёнининг дастлабки бир бос-
цичига мансуб б^либ, шеърдаги асосий фикрни таъ-
кидлашга эмас, балки тасвир, тавсиф ёки фикр-муло-
цазанинг муайян бир томонини бурттириб курсатишга
хизмат цилади.
Бу санъатнинг матла ва мацтадаги типи эса бошцача
характерга эга: унинг вазифаси газалдаги етакчи фикр­
ни ёки фикр, тасвир билан алоцадор булган асосий
объектни ёки унинг муцим бир циррасини алоцида таъ-
кидлаб, бурттириб курсатишдан иборат.
Бу санъатнинг асосий функцияси — таъкидлаш, ал-
батта. Лекин ана шу функция, цар бир шеърнинг туб
моцияти, характери билан боглиц цолда, турлича ас-
пектда намоён Кулиши мумкин. Бу, бир жицатдан,.
газалнинг характери (тавсиф, тасвир, мулоцаза ёки
иккитаси цушилган цолда), иккинчи томондан эса шеър
замиридаги Еокеанинг асосий типлари билан (ассо-
циатив, сабаб-оцибат, контраст) бевосита алоцадор.
Бир нечта газал мисолида биз ана шу санъатцаци-
да умумий тасаввур цосил цилишимиз мумкин.
' К,уйидагн газал Навоий ижодининг иккинчи даври-
га (йигитлик даврига: 1465— 1476) тааллуцли булиб,
дастлаб «Бадоеул-бидоя» девонига киритилган.
13Т
Хуштурур гулгун кадах, давринда гулбарги тари, ;
Хосса, байрам аввали булгай доги гул охири. <

Кар варац бир номаи ишратдурур — фа^м айлагил,


Тонг елидии абтар улмастин бурун гул дафтари.

Рунча худи бирла гул ^олкони га етти шикает,


Булгали пайдо сарир савсаннинг олтун шашпари.

Гул адам шомира юзланган учун занбах гули


Бор кумуш машъал дорию хурдалардур ахгарн.

Лола хон узра буёлиб, ут уза анбар ^уюб,


Бор парихоп, чи^марон гойиб чечаклардур пари.

Нилуфар тутмиш сипе^ри ложувардий ^айъатин,


Жолалар юзинда андо^ким нужуму ахтари.

Укса лаълингни Навоий, санга хуш келмас вале


Хуштурур гулгун цадах давринда гулбарги тари (РС, 608).
Матланинг биринчи мисраси тезис характерида бу-
либ, унда шоирнинг асосий фикри мухтасар ифода
этилган. Иккинчи миера эса разалнинг асосини ташкил
этган ана шу таянч фикрни замой ва макон жихати-
дан конкретлаштиради. Гулгун май тулдирилган цадах
теварагида яшнаб турган гул япрохларининг булиши
нихоятда ёхимли. Бу нарса, хусусан, хизил гул мавсу-
мининг охири-ю ёз фаслининг бошланишида («байрам»
сузи бу ерда кенг маънода булиб, фахат хайит маъно-
сида эмас, умуман фаровонлик фасли булмиш ёзни
Хам уз ичига олади) узгача нашъа бахш этади. I
Шоир кейинги байтни уз фик^ини оригинал истио-
равий тасвир воситасида далиллашга багишлайди: сен
ана шундай жозибали ва айни замонда, муваццат фур-
сатни ганимат бил. Зотан, идрок этган киши учун
гул — бамисоли хаР бир вараги кшрат номасидан ибо-
рат булган бир дафтар. Тонг ели ана шу нозик даф-
тарни барбод килиши, шубхасиз. Бинобарин ана -шун-
дай ранимат айёмни бехуда утказиш — бу рофиллик.
Кейинги байтларда шоир уз фикрини далиллар асо-
сида шарх этиш учун конкрет тасвирга утади. Кейин­
ги турт байт ана шу конкрет фаелнинг (хизил гул дав-
рининг тугаши) энг характерли жихатларини намойиш
Хилишга х аРатилган- Натижада х аР бир байт тамси-
лий характердаги лирик лавхага айланган. КаРанг:
сарих савсаннинг «олтин гурзиси» (пайдо булиши —
очилиши) рунчанинг учли жез х алп0РИ билан гулнинг
халхонига шикает етказди (3-байт).

138
. Р^изил гул й ^ л и к шомига кирганлиги учуй занба^
гули (пиёз б^тали, барглари узун сафсаргул) бамисоли
уша шомдаги кумуш машъалга ухшайди (4-байт).
Лола эса цонга буялган ^олда олов устига анбар
(цора догларига ишора) сепаётган парихон (5-байт).
Нилуфар ту^ кук тусли осмон суратига кирган.
Унинг юзидаги шудринглар эса бамисоли осмон са^ни-
даги юлдузлар. Шоир ^изил гулнинг инцирози даври-
даги гуллар олами учуй характерли б^лган манзара-
нинг энг характерли жи^атларини танлаб олиб, истио-
равий тасвирини беради. Лекии бу разалда шоирнинг
мацсади табиат манзарасининг оддий тавсифини бериш
эмас. Разалда манзара тавсифи билан шоирнинг муло-
^азаси ёнма-ён боради. Ундаги ^ар бир деталь муайян
функцияга эга булиб, шоирда узига хос ассоциация
уйготади ва шоир муло^азаларининг барчаси унинг
биринчи байтдаги хулосавий фикрини ^амда иккинчи
байтдаги даъватини ^увватлашга хизмат цилади. Шун-
дан кейин шоир бутун тасвирни якунлаб, умумий хуло-
га утади.
Маълумки, шоирнинг асосий р о я с и ва, умуман, га-
зал марказида турган хулоса тарзидаги фикри биринчи
мисрада тезис сифатида берилган эди. Разал хулосаси-
да эса ана шу фикр яна такрорланади. Ленин оддий
такрор сунгги байтни шеърнинг олдинги узвидан ажра-
тиб цуйиши ва тасвирдаги мантиций изчилликка пу-
тур етиши мумкин. Мантилий такрор учун эса сабаб
керак. Шу ма^садда шоир тасвирни маъшуца билан
борлайди: Навоий лаълдек ^изил лабингни ма^таса,
сенга у ^адар хуш келмайди. Ва^олонки, «хуштурур
гулгун ^ада^ давринда гул барги тари». Бу фикрнинг
исботи, шар^и эса олдинги байтларда батафсил кел-
тирилган. Шоир асосий фикр, р о я н и тезис сифатида бе-
риб, кенг изо^лаш ^амда уни яна хулоса тарзида таъ-
кидлаш ва бунда мантилий изчилликни сацлаш учун
катта майорат курсатган. Шеърий санъат сифатидаги
мисра з^ар иккала байтда айнан булса-да, лекин улар-
нинг з^ар бири мансуб булган байтлардаги фикрий ва
услубий му^итлар бир-биридан тафовут цилади. Би­
ринчи байтда поэтик фикр тугридан-тугри баён цилин-
ган булса, мацтада энди истиоравий характерга эга.
Яъни бу ердаги «гул барги тари» иборасида маъшуца-
нинг лаълига — цизил лабига ишора з^ам бор. Демак,
шеърнинг бошида умумий тезис сифатида келган мис-
рага шеърнинг хулосасида, дастлабки маъносини сат$-
лагани з^олда, янги вазифа юклатилган. Демак, шои~
;узининг асосий рояси — фикрини таъкидлаш учуй уни
айнан такрорлаш йулидан бормайди, балки унинг янги
цирраларини намоён цилиш ва янгича фикрий-услубий
вазият яратиш орцали уз муддаосига эришади.
Разалнинг семантик композицияси, бизнингча, уч
цисмдан иборат: Булар — тезис ва ундан чицадиган
хулоса (матла ва ма^та) ^амда ана шу тезиснинг ис-
боти — шар^идан иборат (2—6-байтлар). Разал асоси-
даги бош фикр бир пайтнинг узида ^ам тезис, ^ам
хулоса сифатида келган. Бу, албатта, мазкур разалнинг
характери билан борли^ ^одиса. Чунки разалнинг бош
томони турридан-турри муло^аза — фикр баёни билан
бошланади ва кейинги байтларда ассоциация асосий
позицияни эгаллайди. Охирги байтда тасвир яна даст-
лабки ^олига ^айтади.
Тасвирнинг характери турлича булган шеърларда
бу санъатнина (гарчи асосий функцияси узгармаса-да)
конкрет функцияси билан 6 орлрщ мо^ияти турлича бу-
лиши мумкин.
Масалан, Навоий ижодининг туртинчи босцичи —
царилик даврига мансуб булган цуйидаги разални куз-
дан кечирайлик:
Кимсани дард ах,ли деб сирримга маврам айладим;
Уз-узумни куч била расвои олам айладим.

А^ли роз эл оллида одам деса булмас мени,


Менки уз розимга маврам жинси одам айладим.

Бул ажаб сирримни махфий асрамок душвор эди,


Барча гар Фар^од ила Мажнунни хамдам айладим.

Уз рамим ифшосидин оламниким килДим КаР°>


Иш, узумга демаким, оламра мотам айладим.

Айладим жонпмра юз бедод, лекин улмаги


Сиррим ифшоси била эрда, ани х ам айладим.

Элга расво булмоги булдум, не суд эмди, агар


Юз туман мисмор ила орзимни маркам айладим.

Кофири ишк улмо^ эрмиш фош килмоц сирри ипщ,


Номусулмонликни кунглумга мусаллам айладим.
I ’
Шодмен а^ли замой бирла замондинким, узум
Айладим уз к,исматим, андух агар рам айладим.

Эй Навоий, дема сирринг кимсага, мундокки мен


Кимсани дард а^ли деб, сирримга маврам айладим (НШ, 413).
Замон ва замон а^лидан шикоят разалнинг асосий
мавзуси ^исобланади. Шоирнинг асосий хулосаси, уцув-
14Э
чига царатилган угит-насидати мазуганинг биринчи мис-
расида мурожаат тарзида келади: «Эй Навоий, дема
сирринг кимсага...».
Шоирни ана шундай датъий хулоса чицаришга маж-
бур этган шарт-шароитлар эса зодоридаги байтларда
изчил изодланган. Шоир бошига тушган огир кулфат-
ларнинг, «расвои олам» булишининг сабаби нимада?
Бунга дам унинг узи: «Кимсани дард адли деб, сир-
римра маврам айладим» ва натижада «Уз-узумни куч
била расвои олам айладим»,— деб жавоб беради.
Шоирнинг асосий мадсади — номадбул замой ва замой
адлини доралаш, даттид тандид остига олиш. Лекин у
Уз муддаосига тугридан-тугри эмас, билвосита эриша-
ди. Яъни уз-узини маломат дилиш (уз замонаси ва
замондошларига уринсиз ишонч билдирганлиги учуй),
уз шахсиятига хос айрим жидатларни (аслида турри
фазилат — кишиларга ишонч, очид кунгиллилик) дора-
лаш ордали ноадл кишилар ва уларни етиштириган
замонани доралайди. Шу жзздатдан эпиграмма харак-
теридаги 8-байтдаги биринчи мисра (Шодмен адли
замон бирла замондинким, узум) замирида аччид кеса-
тид, задархандалик ётади. Зотан, бу замонда бирор
кимсага юрагини очиб, сирдошлик дилиш мумкин эмас.
Мен била туриб ана шу ишни дилдим. Демак, барча
ташвишлар учун бошдалар эмас, менинг узим сабаб-
чиман. Чунки уларнинг феълу атвори уз-узидан маъ-
лум-ку. Шеър шоирнинг бошдалар учун ибратли бул-
ган мудим хулосага келиши учун туртки булган асосий
сабабни баён дилиш билан бошланади. Шундан кейин
ана шу сабабнинг одибати ва нидоят, шоирнинг хулоса-
си келади. Шоир шеърни узининг мудим хулосаси
(шеърдаги бош фикр дам шу) сабабини яна бир карра
эслатиш ва алодида таъкидлаш билан якунлайди. Д е ­
мак, мазкур газалда раддул-матла шоирнинг асосий
р о я с и , шеърдаги бош фикрнинг пайдо булиши учун
асос булган сабабни таъкидлашга хизмат дилган. Ии-
гитлик даврига мансуб дуйидаги газалда мазкур
санъат яна бошдачарод мадсад учун ишлатилган.
Шеър мулодазавий характерда булиб, шоирнинг уз
адволи ва рудий кайфияти баёнига багишланган:

Ва^ки, ^ижрон шарбатидин бизга булди ком талх:


Дар киши зазф ичса, булгай ком анга ноком талх.

Дажр етса, май била дедим овунгайман валек


Ерсиз бор эмиш ичмак бодай гулфом талх.

141
Шоми ^ажримдин не огазд улки з^ижрон тунлари
Тонгра тегру т^кмади шуробани бир шом талх.

Шарбати сабр отини тутмангки, бир ой з^ажридин


О зи м а з^айвон зулолин айламиш айём талх.

О рзидин аччиц суз айтиб, зоз^ир этса зазцзчашм,


Айб эмастур: листа шуру тонг эмас, бодом талх.

Жоми з^ижрон чеккали, билдимки, жаврунг саъб эмас:


Май неча талх улса, курмас они зазузошом талх.

Носабур улмас, кушгулга етса хуноби фирозу


Не учунким, талх май ичгандин улмас жом талх.

Умр ша>;ди бас чучукдур, лекин охир ^илмаса


Марг зазузи бирла они даз^ри нофаржом талх.

Васл жомидин, Навоий, элга булди базара нуш,


Ваз^ни, хижрон шарбатидин бизга булди ком талх (РС, 128).

Разал асосида ёр васлидан мацрум ошицнинг циж-


рондаги орир кайфияти ва аччиц кечинмалари ётади.
Шеър турридан-турри ана шу муддаонинг истиоравий
(«цижрон шарбати») баёни билан бошланади. Ленин
барча байтдаги тасвир бир хил баёндан иборат эмас.
Поэтик тасвирнинг жозибали булиши учун шоир тур-
лича усулларни ишга солади. Жумладан, биринчи
байтда цулланилган тамсилий тасвир — психологик па­
раллелизм (иккинчи мисра биринчи мисрадаги фикр-
нинг реал ифодаси учун тамсил сифатида параллел
келтирилган) санъати 5, 6 ва 7-байтларда цам майорат
билан ишлатилган. Эпиграмма тарзидаги 8-байт лирик
чекиниш характерида булиб, катта умумлашма сифати-
даги хулоса цисобланади ва у радифга тааллуцли маз-
мун воситасида умумий фон билан борланиб туради.
Лирик цацрамоннинг аччиц цисмати баёни газал-
нинг бошида турридан-турри изцор-хабар тарзида бе-
рилган булса, унинг мацтаида контраст (тазод) усули
билан келтирилади (эл ва биз): эл васл жомидан бацра-
манд булди, бизга эса насиба комимизни цижрон шарба-
тидан аччиц цилмоц. Ана шу контраст усули дастлабки
хабар — баённинг янгича тарзда кучлироц жаранглаши
учун имконият яратган.
йигитлик даврига мансуб цуйидаги разалда раддул-
матла шеърдаги бош фикрни эмас, балки етакчи фикр-
нинг маълум бир жицатини таъкидлаш ва бурттириш
учун хизмат цилган:

142
Агар ишдинг давосида ёгар дар жола тош улсун,
Нишона дар бирига дермен ушбу хаста бош улсун...

Навоий ашк дурридек, тиларким, кузда ер бергай,


Агар ишдинг давосида ёгар дар жола тош улсун (НШ, 508).

Шоирнинг нияти узининг ёрга нисбатан кучли севгиси


ва садодатини издор ва исбот этиш. Шунинг учун дам
у шеърни ана шу мадсаднингёрдин поэтик ифодаси
учун имкон берувчи муболарали тасвир билан бошлай-
ди ва худди ана шу моментни хотимада такрорлайди.
Ленин кейинги уринда муболага олдингисига нисбатан
янада нозикрод ва юксакрод даража касб этган (би-
ринчи байтда шоир ёр нищи давосида ёрадиган тош-
ларга бошини нишона дилса, охирги байтда у ана шу
тошларга куз ёши доналаридек уз кузларидан жой
бермодчи). Мана бу разалда эса «рад» санъати шеър-
даги бош фикрнинг узини эмас, балки ана шу фикр
йуналтирилган, шоирдаги фикр-мулодазаларнинг юза-
га келиши учун сабаб булган асосий объектни (бу ер-
да мурожаат объектини) таъкидлашга даратилган. Л е­
нин асосий фикр матлада умумий планда, мадтада эса
конкрет шахе (Навоий) билан боглид долда ифода-
ланган:
Эй гадойингнинг гадойи барча адли тахту тож!
Ким гадойингдур, анга пук, тахт ила тож эхтиёж...

То гадойингдур Навоий тахт ила тож истамас,


Эй гадойингнинг гадойи барча адли тахту тож! (РС, 111).

Навоий девонида мурожаат объектини таъкидлашга


даратилган раддул-матланинг унга ядин намунаси мав-
жуд. Ленин уларнинг аксарияти маълум мадсадга да-
ратилган расмий шеърлардан иборат.
Хуллас, Навоий газалиётида дулланган раддул-мат-
ла санъати шеърдаги бош роя — фикр, хулоса ёки унинг
айрим жидатларини, етакчи фикр, хулосанинг юзага
келиши учун туртки булган асосий сабабни, шунинг-
дек, шоирнинг фикр, мурожаат объектига нисбатан
эмоционал муносабатини таъкидлаш ва алодида бурт-
тириш учун хизмат дилади. Айни замонда бу санъат
разалга узига хос оданг ва тугаллик баришлайди.
Навоийнинг бу санъатга муносабати ижодий фао-
лиятининг барча босдичларида бир даражада эмас.
1^уйидаги жадвал бу дадда тулид тйсаввур досил ди­
лади (фадат матла ва мадтадагилари):

143
7 байтли 8 байтли 9 байт- 10 байт- Жами
разалда ЛИ ЛИ
1—-ёшлик даври: 4 - 1 5
и —йигитлик
даври: Ц 31 2 2 1 16
III—урта ёш
даври: 8 _ _ — 8
IV —карилик
даври: 4 - 1 — 5

27 2 4 1 34
Куриниб турибдики, мазкур санъат ишлатилган ра-
залнинг 50 процентга яцини йигитлик даврига турри
келади. Энг асосий цисми эса етти байтли разалларга
мансуб. Бу з^ол, албатта, бир томондан, шоирнинг ижо-
дий изланишлари ва эволюцияси, иккинчи томондан,
жанрнинг узига хос спецификаси билан узвий алоца-
дор. Демак, Навоий ижодий фаолиятининг ана шу
даврида (1465— 1476) мазкур санъат унинг эътибори-
ни купроз^ жалб этган. Бу тасодифий з^ол эмас, балки
шоирнинг поэтика соз<;асидаги ижодий изланишлари-
нинг бир цирраси з^исобланади.
«Хазэйинул-маоний»да раддул-матлага я^ин булган
яна бир санъат мавжуд. Бу санъатда бутун мисра ту-
лиц эмас, балки унинг ярми (баъзан ярмидан озрори,
баъзан орти^рори) такрорланади. Раддул-матла билан
раддул-цофия оралирида булган бу санъатни шартли
равишда ярим раддул-матла деб аташ мумкин. Бино-
барин, бу санъатда, бир томондан, разалнинг семантик
структураси билан богланган композицион усул, ик­
кинчи томондан эса раддул-цофия учун характерли бул­
ган стилистик комбинация кушилган з^олда намоён
булади.
Девондаги ун битта ярим раддул-матланинг саккиз-
тасида (биз учратган) синтактик-стилистик комбина­
ция разалнинг матлаи ва иккинчи байтида, учта шеър-
да эса матла билан мацтада ишлатилган.
Шеърнинг умумий мазмуни доирасида тутган урни,
ундаги тасвирнинг одимига курсатган таъсири жиз^ати-
дан олиб цараганда, бу санъат билан раддул-матла 31
31 «Раройибус-сигар»даги 134-газалнинг такрорий мисрасида
фа^ат бир суз узгарган:
Кема орзи демаким, ишцингда к^ксум чокидур...
Кема орзи гуё иш^ида куксум чокидур.

444
орасида маълум даражада я^инлик к^зга ташланади.
Чунончи биринчи ва иккинчи байтларда у тасвир жара-
ёнидаги муайян бир босцични ифодаласа, матла билан
ма^тада тасвирнинг бошланиши ва хотимаси тарзида
куринади. Мана айрин намуналар:
ё ш л и к даври лирикасидан:

ёрлиринг илгимда, ашкимни равона айларам;


I К^зга суртуб, ашк аритморни барона айларам.

Ул к^зумга чун етиб, таскин топиб гирёнлиги,


К^здин олрач, ёна ашкимни равона айларам.

Ёна еткач кузга, ашким турса, олурмен они;


Ёна борса, чорасин бу навъ ёна айларам (ФК, 434).

Лирик сюжетли бу разалда мазкур санъат ^ара-


катнинг давомийлигини курсатади ва лирик ^а^рамон
^олати билан богли^ характерли бир жи^атни янада
бурттириш, таъкидлашга хизмат ^илади.
Иигитлик даври лирикасидан:
Менда бир утдуркй, гар дам урсам, афлок уртанур;
Асрасам кунглумда, жону жисми рамнок уртанур.
Меэф эмас, о^им утидин кукка етмиш бу шарар;
Айб этмастур, гар десам: дам урсам, афлок уртанур (НШ, 199)-

Биринчи мисра ^атъий хулоса тарзидаги баён-ха-


бардан иборат. Мисранинг эргашган цушма гап шакли-
даги такрорланувчи ярми унинг бош ^исмидаги фикр-
ни («менда бир утдуркй») изо^лашга хизмат ^илгак.
Иккинчи байтда эса у маълум даражада мустацил,
нейтрал ^олатда булиб, ^усни таълил санъати ишла-
тилган олдинги мисра («ме^р эмас») уни изо^лашга
хизмат ^илган ва натижада у лирик ^а^рамоннинг уму-
мий вазиятини ифода ^илувчи объектив хулоса харак­
т ер н а эта булган.
1^арилик даврига мансуб цуйидаги разалда яна бош-
цачароц манзарани курамиз:
Упуй олсам эшикинг туфрогини ёстанибон,
Салтанат тахтира чи^мок тиламон уйронибон.

Ит киби хар неча кавсанг, урубон тошу кесак,


Ёна келгум эшикинг туфрогини ёстанибон (НШ, 156).

Разалда тасвир контраст асосига ^урилган. Лирик


^а^рамбннинг асосий мацсади ёрга нисбатан уз му^аб-
бати ва садоцати цудратини исботлаш. Бунинг учун у'
тазод асосига цурилган муболагали тасвир усулини
цуллайди. Матлада шоирнинг ма^сади умумий тарзда]
ифодаланган. Кейинги байтда у уз фикрини бошцача1
1 0 -1 3 0 146
аспектда (конкретрок; ^олда) яна ^ам кучлиро^ мубо-
лара тарзида давом эттиради. «Рад» шаклидаги ибора
биринчи мисрада шарт маъносидаги эргаш гап тарки-
бида келган булса, кейинги байтда у лирик ^а^рамон-
нинг цатъий ^арорини билдирувчи бош гапни ^осил
цилишда иштирок этган. Энди бу санъатнинг иккинчи
типи — матла ва ма^тада ишлатилишига дойр айрим
намуналарни куздан кечирамиз. ё ш л и к даври лирика-
сидан:
Майда булса манга ул лаъли шакарханд газак,
За>ф булсун, тилар улсам шакару цанд газак...
Эй Навоий, май агар за^рдурур, ичса булур,
Кимсага гар булур ул лаъли шакарханд газак (ФК, 337).

Матладаги маъно конкрет шахе (I шахе) шоирнинг


«мен»и билан богланган булиб, асоеий фикр конкрет
шахенинг уз кечинмалари билан узвий богланган ху-
лосаси тарзида намоён булган («манга», «тилар ул­
сам»). «Рад» ишлатилган ма^тада эса етакчи фикр
умумий хулоса сифатида келади («кимсага», «ичса бу­
лур»).
Матладаги конкрет мазмуннинг асосини ташкил
этган фикр — ибора ма^тада умумий хулосанинг асо-
-си сифатида, лекин бурттирилган ^олда ^айтарилган.
Мана бу маш^ур разал к;арилик даврига мансуб:
Мени ишцдин манъ этар сода шайх;
Д ем а сода шайх, айтким: лода шайх.

Май устидаги хасча килма >;исоб,


Агар сув уза солса саж ж ода шайх...

Эранлардин узни тутар гарчи, бор —


Укуш зебу зийнат била мода шайх.

Навоий тилар сода юзлук йигит;


Не гам, гар ани манъ этар сода шайх (НШ, 116).

Коммуникатив характердаги биринчи миера шоир­


нинг шайх ^а^идаги танцидий муло^азалари изчил
ифодаланган кейинги байтларнинг юзага келиши учун
туртки, асосий сабаб ^исобланади. Кейинги байтларда
шайх шахеи учун хос салбий жи^атлар кескин фош
этилади ва ма^танинг биринчи мисрасида цатъий бир
фикрга келинади. Биринчи мисрада кейинги фикрлар-
ни ^узгатган сабаб тарзида келган хабар-мазмун охир-
ги байтда шоирнинг к;атъий хулоса тарзидаги фикрини
бурттиришга хизмат кдлувчи сифатида цайтарилади.
146
Бу уринда эндИ' у оддий хабар тарзида эмас, балки
шоирнинг конкрет муносабати билан боглик ^олда так-
рорланган.
Демак, бу санъат раддул-матла билан раддул-^о-
фия уртасидаги узига хос поэтик комбинация булиб,
шеърнинг семантик структураси билан бевосита ало^а-
дор композицион-стилистик усуллардан бири ^исобла-
нади. Бу санъат ишлатилган разалларнинг турттаси
Навоий ижодининг илк даврига, учтаси йигитлик ва
яна учтаси ^арилик даврига (урта ёшда йук) тугри
келади. Демак, бу санъат раддул-матлага нисбатан оз
ишлатилган ва шоирнинг унга муносабати кам бош^а-
чарок характерда.
Раддул-цофияда биз яна кам бонщачарок манзара-
нинг гуво^и буламиз.
Раддул-^офия. Шеърий санъатларнинг унга я^ини
бевосита к°Фия билан ало^адор: эънот (ёки лузуми
моло ялзам), зу^оф ия— тайн, мусажжа (ёки муваж-
жа^), тажзия, таштир, тажнис32, тарсе, ито (ёки рад-
дул-цофия) ва ^ожиб ана шундай санъатлардан.
Лекин мазкур санъатларнинг барчаси характер жи-
Катидан бир типда эмас. Улардан айримлари бевосита
Кофия структурасига тааллу^ли (масалан, эънот) буя-
са, бонщалари ^офиянинг умумий контекстдаги урни ва
функцияси билан ало^адор. Шеърнинг умумий струк­
тураси ва 1^офия билан боглик поэтик усулларнинг энг
Кадимийларидан бири раддул-^офия ёки ито деб ата-
лади. XVI асрга цадар булган манбаларда бу санъат
«ито» деб юритилган. Ито ^а^идаги муло^азалар Сакт
кокийнинг «Мифто^ул-улум», Шамсиддин Мухаммад
ибни К,айси Розийнинг «Ал-муъжам фи маоири ашъ-
орул-ажам», Насириддин Тусийнинг «Меъёрул-ашъор»,
Камолиддин Х,усайн Воиз Кошифийнинг «Бадоеул-аф-
кор фи саноеул-ашъор» асарларида учрайди.
Шамси К*айс («ито хонанд»—«ито дейдилар») ва
Насириддин Тусий («кудамо гуфтаанд-ки»—«цадимги-
лар айтишганки») асарларидаги баъзи ишораларга Ка­
раганда, ито ка1^иДаги фикрлар яна кам КаДим™рок
булган (балки гап араб манбаларига бориб такалар).
Шамси К,айс итони шундай таърифлайди (таржи-
м аси): «Ито (лугавий маъноси) йулда биравнинг ра­
дами урнига цадам куймо^дир ва ишда (амалда) кам_
да сузда мутеъ ва мувофи^ келишдир; олдинги кофия-

32 Тажнис фа^ат к°Фия билан боглиц эмас, текстнинг турли


жойида ишлатилиши мумкин.
147
ни бошца к°Фия урнига утказишса ва битта ^офияни,
шакл ва маъно жи^атидан узгармаган з^олда, бонща
Кофия сифатида келтиришса, уни ито дейдилар»33.
Бошца бир жойда ёзади: «Ито бир ^офияни иккин-
чи марта яна ^айтаришдир ва у икки хил: жалий ва
хафий»34.
Кошифий асаридаги таъриф ва тавсиф з^ам Шамси
К,айсникига мое келади35.
Шамси 1\айс ва Кошифий асарларида ито ^офия
билан борли^ ну^сонлардан бири сифатида изо^лан-
ган. Лекин классик ^офия назарияси битта ^асида ёки
газал доирасида цофиянинг бир марта такрорланиши-
ни жоиз з^исоблайди. Шунинг учун булса керак, маз-
кур авторлар ана шундай такрор учун имкон берувчи
турли шартларни олга сурадилар. Шамси Кайс фикри-
ча, йигирма уч ва ундан ортиц байтли цасидада ^офия
такрорланиши мумкин. Ёки ^асиданинг уртасида мат-
ла келса, янги матладан кейинги ^исмда олдинги цисм-
даги бир-икки з^офия такрорланиши мумкин36. Сакко-
кийга кура, итонинг айби такрорланувчи сузлар ораси-
даги масофа билан борли^. Улар орасидаги масофа
узоц булса, яъни бири ^асиданинг насибида ва бири
мадз^ ^исмида булса, ито нуцсон саналмайди. «Меъ-
ёрул-ашъор»да Тусий ^адимгиларнинг шартини айнан
келтиради: такрор ^итъа ва разалда 7 байт, ^асидада
эса 14 байтдан кейин келиши мумкин37. Демак, итони
мутла^о инкор этиш мумкин эмас. К0ЛавеРса> мазкур
манбала'рда яна бир зиддиятли изоз^ мавжуд: аруздаги
^офияни, яъни биринчи мисранинг ^офиясини такрор-
лаш ито з^исобланмайди (Шамси Кайс). Кошифий эса
уни ито эмас, раддул-матла деб атайди (мазкур асар,
72 б в.).
Ва^олонки, раддул-матла алоз^ида санъат булиб,
фацат цофия эмас, балки матладаги мисралардан би-
рининг тулиц такрорланишидир38.

33 П У ... р.а.л«.Л (—
31 Уша асар, 214-бет.
35 ..._,15СаУ! Р. Мусулмонкуловнинг факсимиле нашри.

Москва, 1977, 72 б варац.


36 Уша асар, 216-бет.
37 Кусайн Воиз К о ш и ф и й . Юкоридаги асар, 72 б варщ.
38 Бу ^а^да царанг: И с ^ о ц о в Е. Раддул-матла.— «Узбек ти­
ли ва адабиёти», 1973, 1-сон, 77-бет.

148
Шунингдек, Шамси 1^айс уз асарининг «Жофиянинг
айблари» ^ацидаги бобини «^адимда ^тганлар бу^а^-
да тад^и^отлар ^илиб, суз маъноси ва таркиби билан
борлиц камчиликларга махсус номлар беришган, биз
эса бу ерда устозлар санъат деб атаганлар билан че-
гараланамиз» деб бошлайди ва саккизта масалага,
жумладан итога махсус тухталади.
Демак, ^адимгилар итони шеър санъатларйдан би-
ри ^исоблаганлар.
Эрон олими Саййид Мухаммад Ризо Доий Ж авод
к^п манбалар асосида ёзган «Илми бадеъ дар забони
форсий» номли асарида ^офия такрори билан богли^
^одисани (раддул-матла билан бирга) раддул-^офия
(цофиянинг такрорланиши) номи билан ало^ида санъ­
ат сифатида изо^лайди39. Шамси Дайс ва Кошифий
асарларида ито учун келтирилган мисолларга эътибор
берилса, бир ^а^и^атни англаш мумкин. Уларда кел­
тирилган ^офиялар муста^ил сузлардан эмас, суффикс-
лардан иборат. Масалан: батар — ториктар — росстар:
балогустар — сухангустар. Демак, г^офиянинг асоси
б^лмиш «равий» сузнинг узагида эмас, балки цушим-
чада ва фа^ат битта аффикс к;офия сифатида такрор-
ланмо^да. Ва^олонки, бу радиф учун хос хусусият. Би-
нобарин, бундай ^одисани ^офиянинг ну^сони сифати­
да ба^олаш мумкин. Лекин уларнинг таърифи фа^ат
аффиксдан иборат ^офия эмас, балки умуман ^ар ^ан-
дай формадаги ^офиянинг такрорига тааллу^ли булиб
долган (жумладан, муста^ил суз — ^офияларга ^ам).
Шунинг учун ^ам биз бу х;одиса учун ишлатилган тер-
минларга ани^лик киритиш лозим деб ^исоблаймиз:
цофиянинг нуцсони ^исобланган мазкур ^одисаларга
нисбатан ито, шоир томонидан махсус ишлатилган ^о-
фия такрори — поэтик усулга нисбатан эса раддул-цо-
фия атамасини ^уллаш лозим. Шуниси диццатга сазо-
ворки, шеърий практикада ^офиянинг уринли такрори
ну^сон эмас, балки шеърий санъатдир. Форс-тожик
адабиётининг улкан намояндалари ундан майорат би­
лан фойдаланганлар (мазкур назарий асарларда Даци-
1$ий, Хотуний, Мануче^рий, Рашиди Ватвот, Саъдий-
ларддн мисол келтирилган).
Узбек газалининг устозлари Атойи, Саккокий, Лут-
фий ва Навоийлар газалиётида ^ам бу санъатнинг ун-
лаб, ^атто юзлаб ажойиб намуналарига дуч келамиз.
Доий Жавод раддул-^офияга шундай таъриф бер-
ган (таржимаси): «Раддул-^офия шундан иборатки,
39 Доий Ж а в о д . Мазкур асар, 229-бет.
149
^асида ёки разалдаги биринчи мисранинг ^офияси ик-
кинчи байтнинг охирида такрорланади».
Доий Жавод келтирган иккита мисол (Ватвот з^ам-
да Манучезджйдан), ^а^и^атан ^ам, ана шундай ха*
рактерда. Бу санъатга узбек разалиётидаги намуналар
асосида цуйидагича таъриф бериш мумкин: раддул-
к,офия касида ва газал матлаидаги ёхуд бошка байт-
лардаги кофиялардан бирини ундан кейинги байтлар-
дан бирида ёки мацтада муайян поэтик мацсад билак
такрорлашдан иборат.
Ито ^ацида суз юритилган мазкур манбаларда ^офия
такрори икки ^исмга ажратилади: итои жалий (очиц,
равшан такрор) з$амда итои хафий (ёпш$, яширин так-
рор). Биринчи {^исм цофиянинг узгаришсиз — айнан
такроридан иборат. Агар ^офия булган сузларда цо-
фия з^осил ^илувчи суффикснинг айнан такрорланган-
лиги тездан кузга ташланмаса, итои хафий булади.
Масалан, посбон, дидбон, мезфибон сузларида цофия
элементлари «бон» аффиксига турри келади. Ленин
унинг такрори (турли маънодаги сузлар таркибида
булганлиги сабабли) ани^ куринмайди. Уша даврлар-
Да бу масалага икки хил цараш мавжуд булган ва баъ-
зилар ана шундай з^олни ито эмас, балки к;офияи шой-
гон (нодис, паст дофия) деб аташган. Ансар игоирлар
(з^атто ато^ли шоирлар х;ам) бундай ^офияларни ^о-
нуний цофия сифатида ишлатганлар. Алишер Навоий
асарларида з^ам ана шу типдаги ^офиялар учрайди.
Масалан, урта ёш даври шеърларидан:
Кузгу ^ар дам судур ул рухсори оламсуздин...
Чора о^и жонгудозу нолаи дилсуздин (БВ, 468).

К,офияни щ/шимча сифатида келган «суз» з^осил


цилган. Демак, Навоий ^офияга формал з^одиса сифа­
тида ^арамаган. Бинобарин, у сузни маъно англатувчи
тули^ бирлик сифатида олган. Шунингдек, «овози —
саровози»да з$ам ^офиялар «овоз»дан иборат. Лекин
иккинчи уринда у муста^ил эмас, сузнинг таркибида
келган ва янгича маъно яратишда иштирок этган. Биз
з^ам ана шу типдаги цофияларни такрор ёки шойгон
^офия эмас (бу формализм), балки етук к;офия деб
з^исоблаймиз (оламтоб — обу тоб з^ам ана шу типда)40.
40 Ленин коФия-сУ3 иккинчи уринда такрорий суз булиб келса,
унга 1^офия такрори сифатида ёндашиш тарафдоримиз (чок ва чок-
чок, зор (йирлади) ва зор-зор каби). Бизнингча бундай з^одисанв
хафий-махфий, ёпиц такрор деб аташ турриро^ булади.

150
XV асрнинг биринчи ярмидаги узбек шеъриятида ^ам
раддул-^офия санъати ишлатилган. Масалан, Саккокий
(4—5), Атойи (7—8) ва Лутфийларнинг нашр этилган
шеърий мажмуаларида >^ам (элликка яцин) бу санъат-
нинг ёркргн намуналарини учратамиз. Лутфий девонида
туртта ^уш раддул-^офия (битта разалда иккита цофия
такрорланган) мавжуд. Албатта, бу оддий такрор эмас.
Шоирнинг юксак ма^орати ^ар икки такрорнинг уринли
чицишини таъмин этган ва поэтиканинг ^атъий талаб-
ларига нисбатан жасорат билан ижодий ёндашиши
муваффациятли якунланган.
Поэтика ^оидаларига ижодий муносабатнинг ажойиб
ма^сулларини биз Навоий девонида яна ^ам купроц
учратамиз.
I. «Радд»нинг шеър структурасидаги урни масаласи-
да Навоий эркин йул тутган. У «рад» санъатини мазмун
ва фикрнинг мантилий йуналиши та^озо этган ^ар ^ан-
дай уринда ишга солади. Лекин такрорнинг асосий
Кисми матла билан иккинчи байт (45 процентга ядин)
Камда матла билан ма^тага (30 процентдан ортик;рок)
мансуб. Матла билан уртадаги байтларга тахминан
20 процент ва уртадаги байтларнинг узига 5 процентча
т^три келади.
Бу 5фл газал структурасидаги ана шу икки урин
(албатта, Навоий газалларининг узига хос композиция-
си эътиборга олиниши лозим) «рад» санъати учун куп-
рок имкон беришини курсатади.
II. Такрорнинг асосий формаларига келганда, Наво­
ий «рад»ларини, асосан, икки гуру^га ажратиш мумкин:
1. Ф р а з е о л о г и и такрор. «Рад»га мансуб
тффиялардан бири оддий суздан иборат булса, иккинчи-
си (биринчи ^офия ё булмаса такрор сифатидаги ^офия)
фразеологии ибора41 таркибида келади. Шунингдек, з^ар
икки уринда ^ам фразеологии бирликлар таркибида
келиши мумкин:
Васият килДи кабри бошида Фар^од ила Мажнун,
Жунун саадосида ул тошларким куксума урдум...

Каволам килса пири дайр, бут ё мурбача зуннор,


Не чора чун куйиб масжид, фано дайрира юз урдум (ФК, 408),

Дарди ишкинг уйла зор этмиш мени, эй багри тош,


Ким кУяРман йиглабон ^ар нотавон оллида бош...

41 Бу терминни биз кенг маънода ишлатамиз.

151
Чун мени дилди бало тори жунун, тош отмангиз;
Негаким ердин олиб отмас киши тор узра тош (ФК, 270).

К,уйидаги байтларда биринчи цофия икки марта


танрорланган. Шулардан иккитасида фразеологии ибора
таркибида, биттасида эса .маъно оттенкаларидан бирини
ифодаловчи сифатида (нима ^илибди, нима бупти маъ-
носида).
Лабингни сургали мухри сукут орзима тушмиш,
Ки ул шаккар била эрним бир-бирига ёпушмиш...

Не бок, пок кунгул сори чарх солса кудурат;


Зулол кузгусини соя тийра дилса, не тушмиш?
Навоиё, дема иш^инг сузин чи^арма ориздин ,
Ешурморим не осир, чун халойи^ орзира тушмиш? (НШ, 265)

Фразеологии таирор узига хос хусусиятларга эга.


Биринчидан, суз-фразеология вариантида с^з-цофия
^зининг аслий маъносига эга булса, иейинги ^олатда у
кучма маънода намоён булади.
Фразеология-фразеология тарзида эса ^ар ииии
;уринда ^ам иучма маънони ^осил ^илувчи иомпонент-
лардан бири сифатида иуринади. Умуман олганда,
фразеологии таирорда иииала ионтеистдаги мазмун
(такрорланувчи цофия билан боглиц) оддий танрордаги-
га нисбатан анча узо^ булади. Бу шоир учуй анча эрнин
^араиат цилишга имион беради.
2. Л е и с и и т а и р о р бир неча нуринишга эга:
а) цофиянинг муста^ил суз тарзидаги таирори (суз-
суз); б) изофа тарзидаги таирор (суз-изофа, изофа-суд,
изофа-изофа); в) ибора ва суз бириимаси шаилидаги
таирор (суз-ибора, ибора-суз, изофа-ибора, ибора-ибора,
ибора-изофа ва хоназо). Мисоллар:
Мустацил суз тарзидаги таирор (суз-суз):
Юзини курди бадан чокидин хароб кунгул,
Узулди, баски аён ^илди изтироб кунгул.
Чу булди жилвагар ул ганжи ХУСН> ХасРатиДин
Хароблиг ^иладур хар замон хароб кунгул (БВ, 396).

Изофа тарзидаги таирор (суз-изофа):


Оразинг субсидии эл айшини жовид айладинг...
...Эй кунгилким, орзуйи умри жовид айладинг (БВ, 365).

Изофа-суз: ушшо^и зор-зор (БВ, 145), азуш насим-


насим (БВ, 396), тоби мул-мул (РС, 401). Гарчи
форсий изофа нупроц цулланган булса хам, туриий
изофа (царати;ичли бириима)лар з^ам анчагина учрайди:
васл боринда — рухсори богинда (РС, 48).
152
Изофа-изофа: сарви равоним — руз^и равоним (БВ,
512), нахли раънодек — сарви раънодек (БВ, 392), сана­
ми раъно — гули раъно (БВ, 265).
Бундай бирикмаларда, одатда, асосий маъно билди-
рувчи з^исм боища-бошца с^злардан иборат булади.
Ибора ва суз бирикмаси тарзидаги такрор: тоб — пе-
чу тоб (БВ, 539), зору мубтало — мубтало (РС, 36), бир
ён — з^ар ён (БВ, 377), гулгун вара^ — гулгун варац
(НШ, 543), ул икки лаб — ул икки лаб (БВ, 51), руз^у
равон — руз^у равон (БВ, 135).
Ибора тарзидаги такрорнинг узига хос хусусияти
шундаки, куп з^олларда ибора ёки бирикма уз долина —
таркибида узгариш булмаган з^олда такрорланади.
Навоий девонида ана шу такрор формаларининг уза-
ро комбинация натижасида з^осил булган унлаб кури-
нишлари мавжуд (суз-ибора, изофа-ибора, ибора-изофа
ва з^оказо).
Муз^им томони, уларнинг барчаси мазмун талаби би-
лан маълум бир поэтик мацсаднинг ифодаси сифатида
юзага келган.
Такрорнинг з^ар бир типи фацат шакл эмас, балки
характер жиз^атидан з^ам узига хос томонларга эга.
Агар мазмун жпз^атидан оладиган булсак, мазкур
типларнинг айрим хиллари уртасида яцинлик кузга
ташланади ва уларни шартли равишда икки гуруз^га
ажратиш мумкин:
1. А й н а н т а к р о р . Суз такрорда асосан шундай,
лекин изофа ва ибораларда компонентлардан бири
узгариши мумкин, шунингдек, уз з^олича такрорланиши
мумкин (сарви равон — сарви равон, ул икки лаб — ул
икки лаб).
2. Б и р и к м а т а р к и б и д а (изофада, з^ам, ибора-
да з^ам) айрим узгаришлар билан цайта келиш (гами
ицщ — дарди ишц, васл богинда — рухсори богинда ва
з^оказо).
Ана шу такрорларнинг з^ар бири узи мансуб булган
контекстдаги маъно узгаришларининг бевосита ифодаси
зргсобланади. Мазмундаги узгариш эса мисрадаги тас-
внршгнг о^ими, ва айницса, поэтик ургуга таъсир этади.
Масалан, оддий суз такрорида асосий эътибор ^офия
булган сузнинг узига йуналтирилган булса, изофада
мантиций ургу биринчи з^исмга — ани^ланмишга кучади
(дард — азуш дард, равон — сарви равон). Ибораларда
эса, сузларнинг богланиш типлари билан боглиц з^олда,
янада бошцачаро^ з^ол юз беради.

*130 153
III. Раддул-дофия муайян шеър доирасида, шоирнинг
нияти ва мадорати билан ботлид долда, узига хос
поэтик функцияни адо этади. Юз аки Караганда оддий
такрордек туюлган бу санъат аслида шеърдаги ортидча
деталь эмас, балки умумий структуранинг табиий бир
элементидир (биз Навоий ижоди асосида хулоса чидар-
моддамиз).
Шуни таъкидлаш керакки, дофияларнинг дар бири
ал1адида-алодида. бандга тааллудли булиб, тур ли нутдий
ситуациялар доирасида намоён булади. Бииобарин,
унинг функцияси дам, характера дам ана шу ситуация
билан боглид. Такрорнинг модияти дамда услубий
асослари нутдий ситуациянинг характери тадозоси би­
лан турли аспектда турлича оттенка касб этади. Шунинг
учун дам, такрорий дофия мансуб булган нутдий ситуа-
цияга боглид долда, дофиялар уртасида мазмун, замон,
фикрнинг богланиш йуллари жидатидан тафовут були-
ши мумкин. Айрим мисолларга эътибор дилайлик.
Фикр-мазмуннинт характерига кура (конкрет-умумий).
Бадор сенсиз улубтур манга ажаб дузах:
Дизил гул анда уту ох шугуфалардур ях.

Ба^ор сенсиз агар дузах улса, тонг эмас,


Бихишт ичинда лицо булмаса, эрур дузах (РС, 126).

Бошимга шуълаи хижР0Н туташцондин эмас огах,


Висол авжи уза бошига олтун тож хуйгон шах—
Тут эй сохни, фано жомики, ишх оллида яксондур:
Агар фосих ва гар зохид, ва гар булсун гадо, гар шах (БВ, 571).

Биринчи мисрада дофия «дузах» конкрет мазмуннинг


ифодаси (шахсда дам, замонда дам) учун хизмат дилса,
иккинчи байтда у умумий хулоса сифатидаги фикрнинг
руёбга чидишида иштирок этади.
Одатда, такрор дофияларнинг аксарияти ана шундай
услубий мудит (конкрет— умумий ёки аксинча)га
тааллудли.
Замон нудтаи назаридан:
Дам-бадам жоми тараб гайр ила ул мох чекиб,
Мен йирохтин бохибон, хон ютубон ох чекиб...

Не гамим ит киби улмактин, агар элтур эса,


Буйнума ип солибон куйига ул мох чекиб (РС, 83).

Биринчи байтдаги водеа утган ва дозирги замонга таал­


лудли (ул моднинг дозирги пайтдаги феъл-атвори).
Иккинчи байт эса шарт формасида булиб, амалга ошма-
ган, лекин ошид учун орзу булган долат баёнидан ибо-
154
рат. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин.
Такрорий ^офиялар мансуб булган байтлар маъносига
кура (дарак-хабар, хабар-риторик сурод, хабар-даъват,
даъват-суроц ва хоказо), улардаги во^еа фикрларнинг
борланиш усулларига кура хам (тамсилий, ташбихий,
сабабий) турли куринишга эга.
Нутрий ситуация узгариши— хам
мазмун,-^ам унинг
ифодаланиш воситаси учуй умумий ходиса. Мазмуннинг
узгариши грамматик комбинациялар ордали юзага ке-
лар экан, бу, сузсиз, мисра ва байтнинг синтактик
Хурилишида намоён булади. Демак, цофия такрори
бевосита нутдий ситуация билан боглид экан, бу дол
дофияларнинг дар бири янги контекстда узига хос маз-
мун, маъно мудитида дамда услуб доирасида даракат
дилади деган датъий хулоса чидариш учуян асос булади.
Таъкидлаш керакки, дофиянинг урни шеър струк-
турасида датъий булганлиги учуй мисрадаги синтактик
комбинация ундан олдинги сузларда амалга оширилади.
Суз-дофияга хос грамматик функция, ундаги маъно
узгариши билан бутунлай узгариб кетиши (кесим эга,
эга кесим ёки бошда гап булаги) мумкин. Бнрод дофия
ана шу функцияни уз урнида туриб адо этади.
Масал ан:
Хатинг сиподи чу чидти начукким муру малах,
Демаки, цочмасун арбоби нищ — урма занах.

{^уруди мазраи шавдум, чу зодир эттинг хат,


Ки дона офатидур мазра ичра муру малах (НШ, 117).

Бу парчада дофия уз урнида турган булса хам.


унинг
маъно ва синтактик функцияси узгарган: биринчи байт-
да у хол (поэтик жидатдан ухшатиш) булса, кейинги
байтда эга (субъект) булиб келган.
Аммо шуии таъкидлаш керакки, дофиянинг грамма­
тик функцияси унинг маъно функцияси билан доимо мос
келавермайди. К,уйида-ги парчада такрорланувчи дофия
(синтаксис жидатидан) дар нкки уринда хол булиб кел­
ган. Маъно жидатидан олганда, биринчиси «май» билан,
кейингиси «огзим» билан богланган.
Гарчи ул ширин лаб ичган май эрур бисёр талх,
Лек мен ичган майи дажри юз онча бор талх...

Дажри задри ичганимдинму экан, оё, буким


Набзи содий булмишу орзим эрур бисёр талх (БВ, 114).

Умуман, кесимга богланган дофия билан бошда гап


булаги булиб келган ёки эга билан богланган дофия
155
уртасида (функционал узгариш жи^атидан) узига хос-
ликлар мавжуд.
Буидай масалада, хусусан, поэтик инверсиянинг ро­
ли ни^'0'ятда ссзиларли.
Хуллас, Навоий разалиётида раддул-цофия шоирнинг
ма^сади, тасвир жараёни билан бевосита алоцадор
шеърий санъат булиб, маълум бир фикрнинг такрори
учуй змас, балки янги нутций ситуация доирасида янги-
ча услубий аспектда хизмат цилади.
Навоий девонида раддул-дофия актив санъатлардан
бири ^исобланади. Девонда унинг 450 дан орти^ турли-
ча намуналари мавжуд. Шундан 50 га яцини илк давр*
га, 120 га я^ини йигитлик даврига, 70 дан ортиги урта
ёш даврига ва 210 дан ортиги царилик даврига тугри ке-
лади. Уз-узидан нима учун урта даврда озроц яратилган
деган савол тугилади. Бизнингча, бу даврда Навоий
«Хамса» устида жиддий ишлаган ва асосий эътиборни
ана шу асарга царатган. Бу масалага боип^а санъатлар-
ни ^ам ^иёсий урганиш асосида ани^лик киритиш
мумкин.
Навоийнинг бу со^адаги ма^орати яна шундаки, у
бир газал доирасида 1^уш такрорни ишлатган. Лутфий
девонида ^ам 4 та цуш «радд» мавжуд. Ленин Навоий
бу усулни узига хос майорат билан янгича маъно ва
аспектда ишлатади. Натижада душрадд такрор эмас,
мутла^о янги цофиядек жаранглайди. Бунда, бир
томондан, ^офияларнинг таркибли сузлардан иборат
булиши ^амда мисранинг умумий ^урилиши му^им роль
у-йнаган (НШ, 64, 302, 349; РС, 288; БВ, 180, 429 ва
^оказо).
Шу санъат билан боглнк; баъзи фактларни Навоий­
нинг умуман поэтика со^асидаги новаторлигини исбот-
ловчи далиллар ^аторига к;ушиш мумкин. Хамма гап
шундаки, у «радд»ни фацат ало^ида холда эмас, балки
бир цатор бошца санъатлар билан бирга, ^атто уларни
чатиштирган ^олда ишлатади (радд ва тажнис, радд ва
иттифо^, радд ва и^ом ^амда тажнис каби).
Масалан, 1ууйидаги парчада иккинчи байтдаги цофия
«аёк;» и^ом булиб, бир пайтнинг узида икки хил маъно-
га эга (оё^ ва май косаси). Унинг биринчи маъноси
олдинги байтдаги сузга нисбатан «радд» ^исобланса,
иккинчи маъноси тажнис булади. Демак, бу парчада
раддул-^офия, тажнис ва и^ом санъатлари бир-бири
билан боглик холда ишлатилган:

156
Яцодек цурб агар топмон сенинг сиймин сацо^ингга,
Этакдек >;ам ёмон эрмас, туша олсам аёкингга...

Ажаб эрмас, агар, эй мурбача, майдин кутармон бош,


Улуб мен ташналабнинг боши бир етмиш аёкингга (БВ, 535).

Умуман, Навоий ^офияга формал додиса сифатида ^а-


рамайди, балки шеърдаги мазмун, маънони юзага
чицарувчи мух;им восита сифатида ёндашади. Шунинг
учун ^ам у суз-^офияни маъно берадиган ибора, бирик-
ма тарзида олиб, контекст билан узвий боглиц ^олда
царайди ва такрорда ^ам маънонинг етакчилик роли
доимо унинг диедат марказида туради. Навоий шеърия-
тидаги бу санъатлар уз хусусиятларига кура муштарак
характерда булиб, мазмун билан алоцадор ^одисанинг
шаклий ифодасидан иборат. Бу типдаги санъатлар
Навоийда оддий стилистик «уйин эмас», балки шеърий
мазмуннинг узвий ^исми ва поэтик тасвир занжирининг
узига хос бир ^алцаеи Аис°бланади.
ТАШОБЕХУЛ-АТРОФ. Узбек шеърияти учун янги-
лик булган поэтик санъатлардан бири сифатида ташобе-
^ул-атрофни курсатиш мумкин.
Синтактик-стилистик комбинациянинг ёр^ин намуна-
си булган бу санъат анча мураккаб булиб, унинг
намуналари Урта аср форс адабиётида ни^оятда оз,
НавОийдан олдинги узбек адабиётида эса мутла^о учра-
майди. Шунинг учун булса керак, поэтикага дойр маш-
^ур асарлар ^амда лугатларда бу хацда бирор маълу-
мот берилмаган (Родуёний (XI), Ватвот (XII), К,айс
Розий (XIII) ва XV — XX асрларга дойр бошца асар-
ларда).
Фак;ат Доий Жаводнинг «Зебои^ои сухан ё илми
бадеъ дар забони форсий» (Исфа^он, 1956) номли аса-
рида бу санъат ^а^ида маълумот ва намуна (Фурсатуд-
давла Шерозий мухаммаси ^амда Салмон Соважий
рубоийси) берилган42.
Доий Жаводнинг бу санъатга оид маълумоти цуйи-
дагича (/мазмуии): «Та шобе^у л-атрофии тасбиг ^ам
дейдилар ва у шундан иборатки, ёзувчи ёки шоир ёзган
жумласининг охиридаги сузларни ёинки мисра охирида-
ги цофияни кейинги жумла ёки мисра бошида апнан
келтиради» (120-бет).
42 Атоуллох ^усайний мазкур терминни йул-йулакай ишлатган,
лекин узи бу санъатга махсус тухталмаган. Атоулло^да келтирил-
ган мисол Доий Ж авод таърифига ва мисолига турри келмайди.
1{аранг: Атоуллох Х , у с а й н и й . Бадойиъу-с-санойиъ. Тошкент,
1981, 233-бет.
157
Бизнингча, Доий Жаводнинг умуман турри таърифи-
га жузъий ислозу киритишга турри келади.
Аввало, бу санъатнинг шеъриятдаги куриниши фазуат
зуофиянинг кейинги мисра бошида такрорланишидан
иборат булмай, балки мисралар муайян зуисмининг мун-
тазам такрорланиб келишидан (Доий Жавод мисоли
зуам шундай) иборат. Натижада мисраларнинг маълум
зуисмлари уртасида ухшашлик юзага келади.
Шунингдек, узбек адабиётида мазкур санъатнинг
бошзуача намуналари зуам мавжуд. Яъни мисра охирида-
ги сузлар гурузуи навбатдаги мисранинг бош томонида
такрорланишдан таннуари, байтнинг иккинчи мисраи
навбатдаги байтнинг биринчи мисраи сифатида (разал-
нинг охирига зуадар) тулалигича такрорланиб боради.
Бунда ташобезуул-атроф мисралараро эмас, балки
байтлар Уртасида вужудга келади. Устод Навоийнинг
йигитлик даврига мансуб зууйидаги разали ана шу типда
булиб, айни замонда узбек адабиётидаги ташобезуул-ат-
роф санъатининг дастлабки ёрзуин намунаси зуам зуисоб-
ланади:

Ёрдин аиру кунгул мулкедурур — султони йук;


Мулкким, султони нУк, жисмедурурким — жони

Жисмдин жонсиз не >уосил, эй мусулмонларки, ул


Бир к,аро туфрокдекдурким, ма^и тобони йузу.

Ул к°Р°нру кечаким, йуцтур мазуи тобон анга,


Зулматедурким, анинг сарчашмаи гуайвони йу^.

Зулматеким, чашмаи зуайвони онинг булмагай,


Дузахедурким, ёнида равзаи ризвони йу^.

Дузахиким, равзаи ризвондин улгай ноумид,


Бир хуморидуркн, анда мастлиг имкони й^зу.

Эй Навоий, бор анга мундозу уцубатларки, бор


Хажрдин дарди валекин васлдин дармони йузу.

Б"у газал устод Шайхзода томонидан, Навоий газа-


лиёти поэтикаси учун характерли жизуатларни очиб
бериш мазусадида, жуда яхши тазулил зуилинган. Чиндан
зуам, «газалдаги байтлар фикран, жисман зуам возуеан
бир-бирига чамбарчас боглангандир. Разал бошдан-оёзу
ташбизу (ухшатиш) приёми асосида зуурилган»43.
Бизнинг назаримизда мазкур разал поэтикасининг

43 Мазусуд Ш а й х з о д а . Асарлар. Олти томлик. 4-том, Тош-


кент, 1972, 200-бет.

158
яна баъзибир жи^атларини таъкидлаб утиш лозим-
га ухшайди.
Аввало, бу газал, ташбих, санъати етакчи урин тут-
гани ^олда, бир нечта поэтик санъатни ^зида мужассам-
лаштирган. Ана шулардан бири — шеър услубини ^атъ-
кй маити^ асосида уюштириб турган усул—мурооти назир
санъатидир. Ташби^ учун келтирилган барча маф^ум
ва деталлар бир-бири билан бевосита ало^адор б^либ,
бир-бирини мантицан такозо этади (султон ва мулк,
жон — жисм, гулу рай^он — туфроц, мо^ — кеча ва
бонщалар).
Иккинчидан, газалнинг бошидан охирига цадар зан-
жирли (мусалсал) ташби^ни изчил цуллаш, бир томон-
дан, тасвирнинг давомийлигини таъминлаб, уни тобора
кучайтириб борса (бу шоирнинг ма^орати, албатта), ик-
кинч'и томондан, янги бир оригинал санъат — тангобе^-
ул-атрофни юзага келтирган.
Ташби^нинг характерига келсак, шоирнинг асосий
Ма^сади — ёрдан айрилиб, ^ижронга мубтало булган
кунгилнинг ни^оятда аянчли а^волини муболагали йу-
синда тасвирлашдан иборат. Дастлаб цараганда, барча
ташби^ фа^ат ана шу мацсад учун хизмат цилади. Л е­
нин тасвир замирига жиддийрок; назар ташласак, шоир
фа^ат ^ижронзада ^албнинг ^олатини таърифлаш билан
чекланмайди. Унинг тасвирида икни му^им жи^ат —
мунгли к^нгил ва шундай ^олатнинг сабаби х^амда бил-
восита сабабчиси б^лмиш ёрнинг самимий тавсифи ^ам
ёнма-ён боради. Ленин ёрнинг таърифи айрили^ таъри-
фидек очиц булмай, тасвир замирида ётади (шунинг
учун )^ам буни ташби^и киноя сирасига киритамиз).
Ёрга нисбатан ишлатилган таърифлар ижобий ва цатъ-
ий ба^о характерида булиб, айрили^ ташби^лари билан
ёнма-ён келади. Мана улар: мулкнинг султони, бадан-
даги жон, ерга тароват бахш этган гулу райхон,
зулматдаги чашмаи ^айвон, равзаи ризвон, хуморни даф
этувчи мастлик.
Шуни ало^ида таъкидлаш керакки, газалда мав^ум
тушунча (жудолик) реал, яъни миссий нарсалар билан
^иёс цилйнган, бу эса ташби^ санъатида катта фазилат
^исобланади.
Разал поэтикасида буртиб турган яна бир санъатни
таъкидлаб ^тмаслик мумкин эмас: занжирли ташби*
бошдан охирига ^адар муболага асосига цурилган. Му-
болага эса актив маънавий санъатлар жумласидан бу’-
либ, купрод кутаринки эмоционал тасвирда етакчилик
^илади.

159
Хуллас, Навоий бир разал доирасида бир нечта маъ-
навий санъатни ^амда синтактик-стилистик усулни
муваффацият билан цуллаб, асосий фикр, етакчи пафос-
нинг ёр^ин намоён булишига эришган.
Б'ир'И'НЧ'И марта Навоий мжодида куринган ташобсу-
ул-атроф санъатнинг узига хос намунасини биз фак;ат
XIX асрга келиб Ога^ий девонида учратамиз. Буни эса
XIX асрнинг биринчи ярмидаги адабий даётда буюк ус-
тод анъаналарига булган ^изи^пшнинг ни^оятда ортган-
лиги билан изо^лаш мумкин44.
Совет даври узбек шоирларидан }^абибий девонида
^ам мазкур санъатнинг Ога^ий вариантига ухшаш ягона
вариантини учратдик. Умуман, бу санъатнинг узбек
шеъриятига кириб келиши Навоий номи билан бор-
ланган.
Биз Навоий лирикасида учрайдиган поэтик санъат-
лар денгизидан фацат бир нечта ^атранигина имконият
доирасида намойиш 1^илдик. Ундаги унлаб етакчи санъ-
атлар (ташби^, тазод, ирсоли масал, и^ом, тажнис ва
бошцалар) шоир ма^оратининг узига хос ^ирралари
^а^ида янада мукаммалро^ тасаввур пайдо ^илиши
мумкин. Лекин биз Навоийнинг поэтик санъатларга му-
носабати ва уларни ^уллашдаги лринципларига дойр
баъзи моментларни ^айд этиб утишимиз зарур.
Аввало, бадиий санъатларнинг цулланиш усули ^ар
бир шеърнинг характери (тавсифий, тасвирий, мулоха-
завий) ^амда тематикаси билан узвин ало^адор. Маса-
лан, бир образ ёки деталь асосига ^урилган якпора
(М. Шайхзода термини) газалда бошдан охирига ^адар
бирор санъат етакчилик ролини бажаради, кузга буртиб
ташланади (цулланпш усуллари узгариб бориши
мумкин).
Иккинчидан, купгина разалларда шеърий санъатлар
навбат билан узгариб боради (бир-биридан ^абул ^илиб
олади) ва натижада, битта шеър доирасида унлаб санъ­
ат ва уч-турт хил усул ишлатилади.
Учинчидан, бир ^атор шеърлар учуй (хусусан, разал)
бир нечта усулнинг ^ушилиб кетган ^олда — мураккаб
шаклда ишлатилиши характерли (шеърнинг асосий ма^-
сади зиддиятли ^олатни курсатиш, амалга ошириш усу­
ли эса радд ёки тарди акс булиши мумкин).
Биз Навоий девонидан ана шундай характердаги
шеърлардан унлаб намуна келтиришимиз мумкин. Би-

и Царанг: И с т ц о в ё . Ташобе^ул-атроф.— «Узбек тили ва


адабиёти», 1972, 1-сон, 90—92-бетлар.

160
рсщ фа^ат шуни таъкидламо^чимизки, фа^ат бутун бир
шеърда эмас, з^атто битта байтда з^ав^ шоир шундай
мураккаб санъатларни ^уллайдики, натижада улар
муаммо даражасига бориб к>олади ва шоирнинг ни^оят-
да кузатувчанлиги ва фикр парвози ма^сули булмиш
бир байтнинг |Маъносини англаб етиш учун фак;ат кенг
фантазияга эга булишнинг узи кифоя цилмайди. Маса-
лан, турли газаллар таркибидаги мана бу икки байтга
эътибор цилайлик:
Давр хам х,илди дадингни, гушае тут — йуд асо;
Негаким, «дард» •— у^ булур зо^ир, «алиф» ёндашса, «дол».
Келишган, тугри к;оматни «алиф»га ( ! ), эгилган
гавдани эса «дол»га ( д ) ухшатиш маш^ур анъана. Л е­
нин шоир анъанага бутунлай янгича ёндашган. У к;ули-
да з^асса тутган цадди букик одамга в^араб хитоб в^ил-
мор^да: сен эгри в^аду х;асса билан одамлар кузига
пурина берма. Чунки сенинг гавданг «дол» з^арфини,
з^ассанг эса «алиф»ни эслатади. «Дол»нинг олдига
«алиф» утгач, уз-узидан «дард» пайдо булади. ( Ь —
«доъ »— араб тилида «беморлик, мараз» демак).
Сенинг ^олатинг узи з^ам шаклан, з^ам суратан бе-
морликни билдиради. Иккинчи байт:
Бистунгаким стун Фар>;од булди, «доф»и «нищ»
Ул стунни Бистун остидаги «нун» дилдило.
Бистун ( т о р номи, шунингдек, «стунсиз» деган маъ-
нога з^ам ишора)га Фарз^од устун булди. Ленин ишцнинг
«р^оф»и ( ^ — «ишр9 > сузидаги охирги з^арф з^амда К°Ф
т о р и — Кавказ т о р и ) уни эзиб, Бистун — 1.'^ :..,.. (з^ам

т о р , хам унинг номидаги охирги, яъни остидаги з^арф-


«нун» — О ) остидаги «нун» з^арфига айлантирди
(«нун» з$ам букилган цадга ишора).
Ленин ана шундай мураккаб, аммо санъаткорона
тасвир цуруц суз уйини учун эмас, балки жиддий фикр-
ни ифодалаш учун ишлатилганлиги уз-узидан аён. Л е­
нин у уцувчини уйлашга, хаёл в^анотида юксак парвоз
вуилишга даъват этади.
Ту/ртинчидан, Навоий цайси бир шеърий санъатнвг
в^андай жанр ва цандай ма^садда в^улламасин, з^ар доим
цатъий таносиб талаблари асосида иш куради. Маъно,.
тасвир ва тасвир элементларининг узаро мантиций му-
таносиблиги унинг поэтик системаси учун темир ^онун_
Бешинчидан, Навоий шеърий санъатлардан барча
мавзуларда, хусусан, дидактик ва уткир ижтимоин
11-130 161
рат билан фойдаланада. Ана шу хулосамизнйг
учун маънавий санъатлардан иккитасининг Навоий
шеъриятида цулланилишига хос баъзи бир принципларни
эслатиб утамиз. Масалан, ташби^ни олиб курайлик. Ин-
сон бадиий тафаккурининг энг биринчи элементларидан
бири булган бу бадиий восита ижодкорга уз таассурот-
лари, фикр ва кечинмаларини ёрцин, образли шаклда
ифодалаши учун чексиз имкониятлар беради. Санъат-
корнинг борлиада муносабати, !мавжудот ва ходисалар
орасидаги ало^а ва нозик борланишларни идрок эта би-
лиш цуввати, узига хос муло^аза усули ^амда поэтик
махорати унинг ташби^ларида, айницса, яццол ку-
ринади45*.
Навоий ташби^лари учун хос мухим фазилатлардан
бири уларнинг изчил таносиб асосига ^урилганлигидир.
Бадиий ижод, хусусан, шеъриятнинг энг мухим талаб-
ларидан ва Навоий шеъриятининг энг биринчи фазилати
булмиш тасвирдаги (ички ва зо^ирий) таносиб унинг
ташби^ларида хам етакчилик цилади. Ташбих учун
танланган хар бир лавха ёхуд деталь тасвир объекта
билан цандайдир йул билан (ташци хусусияти ёки функ-
дияси жи^атидан) богланган булиб, унга хизмат цилади.
Масалан:
Токи килдим раз суйидин тарки хуш, эй богбон,
Хам булуб, кул х аР тараф солгон нечукки токмен (ФК, 473).

Луливашимдин айруки, цабримда лоладур,


Ул уйнагон кнби ёгоч узра пиёладур (БВ, 189).

Шоир майни тарк этгандан кейинги ^олатини боип^а-


ча тасвирлаши ха,м мумкин эди. Бироц у атайлаб ток
ёрочини танлаган. Бу эса мазкур образ фацат уз холати
тасвирига мос тушганлиги учун эмас (бу холатга мос
боища ухшатишлар хам топиши мумкин эди), балки
биринчи мисрадаги образ — раз цизи (май) билан бево-
сита борланишли булгани учун хам олинган.
К,абрдаги лоланинг ташбихи эса маъшуха тасвири (у
луливаш, ёгоч учида пиёла уйнатиш эса лулиларнинг
хунари) билан нихоятда мутаносиб булиб, ташбих йули
билан келтирилган этнографии характердаги бу деталь
бир байтда жонли бир манзара яратиш учун имкон
берган.

45 Ташбихнинг структураси ва турлари хаХиДа маълумот олиш


учун царанг: И с х о д о в Е. ТашбиХ-— «Узбек тили ва адабиёти»,
1970, 4-сон.

162
ява биря' улар орВДВдЯ рёЗлястик ■хёрактердаги детал-
ларнинг к^плигидир. Реал хаётдаги водеа-ходисалар,
урфу одатлар ичидан ташбид учун танлаб олинган
материаллар шу дадар хилма-хилки, шоирнинг санъат-
корона тасвири куп долларда бир байтнинг узида давр
учун характерли булган яхлит картина ёхуд даётий
лавданинг ёрдин манзарасини яратади. Шоирнинг илк
девонида шу хилдаги байтларнинг унлаб ажойиб наму-
наси учрайди:
Югурур даР кипригимга ортилиб бир д атРа ёш,
Шух ёшлардекки, уйнарлар чубух маркаб х илиб.

Орзуи васлдан ранжур эрур мунглур кунгул,


К,ут учун тазаир ила бемор булгондек гадо.

Куйига киргач мени мунглур, ДУЖУМ этти рахиб,


Уйлаким, итлар гадо курганда гавго цилдилар46.

Бундай характердаги байтлар шоир ижодининг кейинги


даврларида дам сон, дам тематик дойра нудтаи назари-
дан янада купайган.
Лекин ташбиднинг бир шеър доирасида дулланиши
масаласида Навоийнинг новаторлиги яна дам диддатга
сазовор. У бутун бошлик газалларда тасвирни ташбид
асосига дуради. Бу хусусият шоир ижодининг илк дав-
рида шаклланган булиб, кейинги. босдичларда дам
ривож топган. Худди ана шу типдаги дуйидаги газал
унинг илк ижодига мансуб:
Куз ёшим булди равон бир наргиси ж оду куруб,
Тифл янглирким , югургай хаР тараф оху куруб.

К,олди хайрон зохид ашкимда к^руб х аР ён хубоб,


Рустойидекки, хайрат айлагай урду куруб.

Ж он аро тигинг куруб, кунглум цуши тузди наво,


Тутиедекким, такаллум айлагай кузгу куруб.

Водин ишцинг макон дилди кунгул кургач юзунг, г


Эл биёбон ичра манзил айлагандек сув куруб.

Ж онда уз дорин куруб, ошидлигимни англади,


Ул кишидекким, танигай уз дулун, белгу куруб.

Бода тутдач, дема бехуд булдиким ул кузгудин; '


Борди хушум, ёр хусни жилвасин утру куруб.

Эй Навоий, дафъ Улур холин куруб, куди гамим,


Фил янглирким, хазимат айлагай х инДУ куруб (РС, 58). 48

48 Инв. № 564, 19а, 26а, 46а варахлар.


163
Ташби^нинг Навоий лирикасидаги юксак таравдиёти
бу санъатга хос деярли барча цирраларнинг (саре^,
машрут, тафзил, акс, музмар, тасвия, мусалсал, киноя,
муъкад) тулик; намоён булишида куринади. Му^ими
шундаки, Навоий ташби^нинг турли куринишлари му-
ваффа^ият билан ишлатилган юзлаб байтлар яратибги-
на цолмайди, айни замонда у бу санъатнинг кашф
этилмаган имкониятларини очишга, улардан му^им
гояларни ифодалашда фойдаланишга интилади. Мага­
дан, ташби^и мусалсал (кетма-кет ухшатиш) бир пред-
метни бир йена сифатлар билан кетма-кет тасвирлаш
асосига ^урилган. Навоийда бунинг ажойиб намуналари
мавжуд. Лекин у йигитлик даврида ёзган цуйидаги
разалида мазкур ташби^нинг узига хос намунасини
яратган. Яъни бу ерда мусалсал ташби^ни бир предмет-
га нисбатан олинган ташби^ларнинг шунчаки кетма-кет
ифодаси эмас, балки бир ^атор ташби^ларнинг бир-бири
билан мантилий ало^ага киритилиши ^осил цилган. Бун­
да мушабба^-мушабба^унбих; муносабати борланишли,
изчил тасвир асосида ривожланиб (узидан олдингига
нисбатан мушабба^унби^ булган предмет ёки з^олат
узидан кейингининг мушабба^и булиб ^олади) боради
ва бу изчиллик мантиций хулосага цадар ривожланиб,
ни^оят уз инти^осига эришади:

Ёрдин айру кунгул мулкедурур — султони йух;


Мулкким, султони йух, жисмедурурким, жони йу^...4748

Ю^оридаги муло^азаларнинг узи -х.ам ташби^ На­


воий лирикасида сон ва сифат жи^атидан жиддий
тарацциётга эришган деб хулоса чицаришга ^у^у^
беради.
Навоий лирикасида том маънода янги мо^ият касб
этган анъанавий санъатлардан бири тазод хисоблана-
ди48. Етакчи бадиий тасвир усулларидан бири сифатида
бадиий адабиёт тарихида узига хос мав^ега эга булган
бу санъат Навоийдан олдинги узбек лирикасида ^ам
лирик ца^рамон кечинмаларини тасвирлашда ^улланиб
келган. Биро^ Навоий лирикасида у катта социал
мазмунни ифодалаш учун кенг жорий цилиниб, хилма-
хил стилистик имкониятлари билан юзага чицди.

47 РС, 328. Бу шеър хаДиДа «Ташобехул-атроф» булимига 1^а-


ралсин.
48 Тазод санъати х а^ида царанг: Максуд Ш а й х з о д а . Тазод.
Асарлар. IV жилд. Тошкент, 1972, 262-бет; И с х о д о в ё . Тазод.—
«Узбек тили ва адабиёти», 1970. 5-сон.
«Ма^бубул-цулуб»нинг бош цисмидаги цуйидаги мдс-
навийга эътибор цилайлик:
Га^е топтим фалакдин нотавонлир,
Га^е кУрдим замондин комронлиг.

Басе иссир-совур курдим замонда,


Басе аччиг-чучук тоттим жахонда.

Воцеа-^одисаларни царама-царши ^уйиш орцали тас-


вирлаш шоирга шу кичик шеърий парчада узининг тур-
ди зиддиятлар билан утган мураккаб ^аёт йулининг
бадиий картинасини яратиш имкониятини берган.
Тазод Навоийнинг илк шеърларидаёц ру^ий ^олат,
вазият .ва кечинмалар тасвирида кенг ишлатилган
Масалан:
Тонгра салма ваъдаи васлингни боре бу кеча,
Ким мени ултургуси тонг интизори бу кеча49.

Чоклик жон 1^олур уту сув аро,


Чун май олуда булур ул икки лаб50.
Биринчи байтда ошикнинг интилиши, хо^иши билан
мавжуд имконият уртасидаги зиддият акс этган булса,
кейинги байтдаги тазод лирик ^а^рамоннинг зиддиятли
кечинма ва кайфияти тасвири асосида юзага келган.
Шоир маъшука лабини ^ип-цизил чуцка, лаблардаги
май ю^ини эса ут устига ^уйилаётган сувга ухшатган.
Ут билан сув зса бир-бирига зид. Уларни ало^ата кири-
тиш эса тазод санъатини досил ^илган. Шунга параллел
з$олда лирик ка^рамон ^ам царама-карши кайфиятга
тушади: унинг тили билан айтганда, жони «ут билан сув
орасида» ^олади.
Навоий лирикасида тазоднинг цулланиш характери
шеърдаги мазмун, фикрнинг мо^ияти билан бевосита
боглиц булиб, го^ айрим байтларда, го^ кетма-кет бир
веча байтда куринса, куп уринларда бошидан охирига
Кадар тазод асосига кУРилган разалларни ^ам учратиш
мумкин. Бундай разалларда асосий маънонинг етакчи
усул орцали ифодаланиши шакллари ,\ам хилма-хил
(^олат, вокеликнинг контраст тасвири, асосий фикрни
ифода ^илувчи суз ёки ибораларни радиф цилиб олини-
ши ва ^оказо). К,уйидаги матлали газалларда ана шун-
дай услубий йуллар жуда яхши намоён булган:
Чархким, Ою Куёши бору юз минг анжуми,
Поймолу тийра туфрог эмгакидин не рами (НШ, 642).

49 Инв. № 564, 119е вара^.


50 Инв. № 564, 122а варац.

165

Вам также может понравиться