Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Ё. ИСТОКОВ
НАВОИЙ
ПОЭТИКАСИ
(«ХАЗЙЙИНУЛ МАОНЙЙ» АСОСИДА)
ТОШКЕНТ
УЗБЕКИСТОН ССР «ФАН» НАШРИЕТИ
1983
Ушбу асар Алишер Навоий бой лирик меросининг актуал
проблемаси — унинг поэтикасини таджик килишга багишланган.
Китобда лирика поэтикасининг икки му^им жирата — жанрлар
поэтикаси >;амда бадиий тасвир поэтикасига хос етакчи тенден-
циялар атрофлича та^лил ^илинади.
Китоб адабиётшунослар, олий у^ув юртларининг филология
факультетлари студентларига, аспирантлар, шунингдек, тарихий
поэтика >;амда Навоий ижоди билан ^изи^увчи кенг китобхонлар
оммасига мулжалланган.
Масъул му^аррир
филология фанлари доктори
проф. А. ХАЙИТМЕТОВ
Т а ц р и з ч и л а р:
филология фанлари докторлари А. РУСТАМОВ, С. ЭРКИНОВ,
филология фанлари кандидата И. ХАККУЛОВ
4603010000-2345
И М 355(04)— 8 8' 8,3
(Р)У?бекистон ССР «Фан» нашриёти, 1983 й.
КИРИШ
3
Шоир шахсида ёшлик давридаё^ курина бошлаган
мавжуд му^итга тан^идий муносабатда булиш хисси
даврлар утиши билан, унинг ^аётий тажрибаси билан
ботлик ^олда, тобора кучайиб борди ва ни^оят у
хилма-хил шаклдаги чуцур му^окамалардан кейин
«оламни одам манфаатларига мое цилиб ва у билан
бирга одамни ^ам р^айтадан яратиш керак» деган буюк
хулосага келди.
Шунинг учун ^ам мазмунан чу^ур, р о я в и й пафос
жихатидан юксак ва бадиий баркамол бу шеърий
дурдоналар шоир ^аётлиги чоридаё^ миллий ва геогра-
фик чегараларни ёриб утиб, Хуросон, Мовароунна^р,
Кичик Осиё ва Шар^ий Туркистонда кенг шухрат ^о-
зонди.
Навоий лирик шеърларининг хал^ орасига на^адар
тез ёйилганлигини шундан хам билиш мумкивки, шоир
24—25 ёшлик чо^ларида унинг бир ^анча шеърлари
шеърият мухлислари томонидан тупланиб, махсус де
вон долита келтирилган.
Ди^^атга сазовор томони шундаки, Навоий лирика-
си ха^идаги дастлабки фикрлар унинг хаётлик пайтида
баён цилинган ва уларда шоир лирик меросининг мо-
Хияти ихчам, аммо мукаммал бахоланган.
Навоийнинг «Оразин ёпь;ач» деб бошланувчи маш-
ХУР байти хасида Лутфий билдирган фикрни умуман
шоир лирикаси хаХиДа баён ^илинган дастлабки бахо
деб айтиш мумкин.
Абдура^мон Жомий «Ба^ористон»1 асарида Али-
шернинг тенгсиз таланти, унинг хар икки тилда шеър
ёзиши, бирох майли туркай ёзишга купрох эканлигини
таъкидлагач, «ба он забои беш аз вай ва бех аз вай
касе шеър нагуфтааст ва гав^ари назм насуфта» (у
тилда (яъни туркийда — Ё. И.) хеч ким ундан куп ва
ундан яхширох шеър айта олмаган ва назм дурларини
теша олмаган) деб ёзади.
Ана шу бир жумлада Навоий адабий меросининг,
жумладан, лирик меросининг энг мухим жи^атлари
(хажм жихатидан хам, мазмун ва бадиий шакл нухтаи
назаридан хам) ни^оятда усталик билан курсатиб бе-
рилган. Шу нарса диц^атга сазоворки, Навоийнинг ёш
замондошларидан булмиш За^ириддин Бобирнинг На
воий шеърияти х а Х иД а «Бобирнома»да баён г^илган
4
фикри >^ам Абдура^мон Жомий фикри билан айнан мос
келади.
^акимшох К^азвиний ^ам «Мажолисун-нафоис» тар-
жимасининг илова цисмида Алишер Навоийнинг хам
туркий, хам форсий тилда юксак майорат билан
шеърлар ёзганлигини баён этиб, уз фикрини куйи-
дагича хулосалайди: «Х,еч ким туркий шеърни ундан
яхшироц айта олмаган ва назм дурларини ундан яхши-
ро^ соча олмаган».
Умуман, XVI—XIX асрларда ^индистон, Эрон, Аф-
гонистон, Туркия ва Урта Осиёда тузилган ва Алишер
Навоий номи киритилган тазкираларда Навоий ижоди,
жумладан, унинг лирикаси ^а^ида баён ^илинган фикр-
ларни шундай умумлаштириш мумкин: Алишер Навоий
>^ар икки тилда (узбек ва форс тилларида) мах.орат
билан шеърлар битган. Бироц унинг таъби туркий
шеърга купроц мойил булган. Туркий тилда хеч бир
киши ундан купроц ва ундан кура яхширок шеър ярат-
ган эмас.
Совет хокимияти йилларида Навоий лирикасини ур-
ганиш борасидаги ишлар, асосан, икки йуналишда
олиб борилди: биринчи йул текстологии тад^и^ килиш
ёки тули^ нашрини яратишгача булган босцичлардан
иборат. Ана шу со^ада амалга оширилган ишларни
шундай умумлаштириш мумкин: а) Навоий шеърлари-
нинг туплам, хрестоматия ва антологиялар таркнбида
берилиши, б) алохида мажмуа ёхуд танланган асарлар
тарзидаги нашрлари, в) академик нашри.
Навоий лирик меросининг г^арийб кирк йил даво-
мида юзага келган турли нашрлари уз характерига
кура ютуг^ ва камчиликларга эга, албатта. Бирок мухи-
ми шундаки, ана шу илмий тадкрп^отлар Навоий лири-
касининг илмий-танцидий текстинн яратиш учун асосий
замин була олади.
Алишер Навоий лирикасини текширишнинг иккинчи
йули эса назарий характердадир. Бу соуадаги тадди-
^от ишлари, асосан, 40-йилларда бошланган булиб,
шоирнинг лирик мероси турли аспектдаги тадцикотлар
манбаи булиб келмо^да.
Аввало, Навоийнинг лирик мероси шоир ижодининг
бир ^атор назарий масалаларига багишланган асарлар
таркибида у ёки бу масала билан боглик ^олда тад^и^
этилган. Навоийнинг фалсафий-ижтимоий царашлари,
унинг сатираси, ижодий методи ^амда махорати маса-
5
лаларига багишланган монографик тад^и^отлар2 ана
шулар жумласидандир.
Бир ^атор тад^и^отлар бевосита шоир лирик меро
сини турли аспектларда текширишга багишланган3.
Шунингдек, М. Юнусов, Э. Рустамов, О. Носиров,
И. Хаедулов, Р. Орзибековларнинг узбек классик поэ-
зиясининг баъзи жанрларига багишланган ма^ола ва
рисолаларида хам Навоий лирикасига катта урин бе-
рилган (булар хасида хар бир жанр муносабати билан
тухталиб утамиз).
# * *
X. Т. Зарифов «Рубоий» номли ма^оласида Навоий
рубоийларининг гоявий-бадиий мо^иятини та,ушл этиб-
гина ^олмай, айни замонда рубоий жанринннг специ
фик хусусиятлари, унинг узбек адабиётида вужудга
келиши ва ривожланиши учун замин булган миллий
адабий факторлар ^а^ида ?^ам оригинал муло^азалар
юритади. «Лутфий ва Навоий» деб аталган катта
Хажмли мацоласида эса узбек поэзияси анъаналари-
нинг Навоий шеърияти тараедиётида тутган урни, ху-
сусан, Навоийгача булган узбек лирик поэзиясининг
ю^ори чу^иси булмиш Лутфий газалиётининг Навоий
ижодига таъсири хусусида жиддий фикрлар баён ци-
лади, бу таъсирнинг му^им куринишларини муайян
тарзда белгилашга ^аракат ^илади.
2 3 о и д о в В. Улуг шоир ижодининг ^алби. Тошкект, 1970;
Х , а й и т м е т о в А. Навоийнинг ижодий методи масалалари. Тош-
кент, 1963; А б д у р а ф у р о в А. Навоий ижодида сатира. Тошкент,
1972; Р у с т а м о в А. Навоийнинг бадиий ма^орати. Тошкент, 1979.
3 X. 3 а р и ф. Рубаи. В сб.: Родоначальник узбекской литера
туры. Ташкент,. 1940, с. 78—84; У й г у н. «Чар диван» Навои. В сб.:
Родоначальник узбекской литературы, с. 65—77; Б е р т е л ь с Е. Э.
Навои. М.—Л., 1948, с. 82— 104; X. 3 а р и ф. Лутфий ва Навоий.—
Улуг узбек шоири. Тошкент, 1948, 159— 197-бетлар; М. Ш а й х з о-
д а. Навоийнинг лирик ка.урамони ^а^ида.— Улуг узбек шоири.
Тошкент, 1948, 131 — 158-бетлар; Узбек адабиёти масалалари. Тош
кент, 1959, 238—254-бетлар; «Шарк юлдузи», 1965, 10-сон; 1966,
5, 7-сонлар; Олим Ш а р а ф и д д и н о в . Алишер Навоий поэтика-
сининг баъзи масалалари.— «Узбек тили ва адабиёти», 1968, 4-
сон; О й б е к. Навоий газалиёти.— «Узбек тили ва адабиёти маса
лалари», 1961. 1—2-соплар; Х , а й н т м е т о в А. Наво 1;й лирикаси.
Тошкент, 1960; М а л л а е в Н. Узбек адабиётида газал ва унинг
ривожида Навоийнинг роли.— «Узбек тили ва адабиёти масалала
ри», 1Э61, 3-сон; Навоий лирикаси.— Узбек адабиёти тарихи. 1-
том, Тошкент, 1963; И с х о д о в Ё. Алишер Навоийнинг илк лири-
коси. Тошкент, 1965; Навоий лирикасидаги бир усул хасида. Ленин-
обод ДП И илмий ишлари, 1968; Навоий ва со^ийнома жанри.—
«Узбек тили ва адабиёти», 1965, 1-сон.
6
Уйгуннинг «Хазойинул-маоний» дадидаги мадоласи
обзор характерида булиб, кенг удувчилар оммасида
Навоийнинг улкан лирик мероси ва унинг модияти
дадида маълум тасаввур пайдо дилади. Мадола муал-
лифи Навоий разаллари, рубоийлари, шунингдек, шоир
шеъриятининг гуманистик модияти, унинг ахлодий-
ижтимоий карашлари дадида мулодаза юритганда куп-
род дитъаларга мурожаат дилади.
Атодли адабиётшунос Олим Шарафиддинов дам 40-
йиллардаёд Навоий поэтикасини урганиш масаласига
махсус макола багишлаган эди.
Е. Э. Бертельс «Навоий» монографиясида Навоий
девонларининг (жумладан, форсий девони) дулёзмала-
ри дадида маълумот беради, уларни мудояса дилади.
Шу билан бирга, Навоий туркий газалларининг узига
хос мудим томонлари (сюжетлилик, традицион образ-
ларни янгича талдин этиш, соддалик, ижтимоий мотив-
ларнинг кириб# келиши) дадида фикр юритиб, айрим
разалларнинг муфассал тадлилини беради, Навоий
дитъаларининг модияти дадида дам махсус мулодаза-
лар баён дилади.
Алишер Навоий лирикасини назарий жидатдан тад
жик этиш содасида совет навоийшунослиги эришган
дастлабки жиддий муваффадиятлардан бири Мадсуд
Шайхзоданинг «Навоийнинг лирик дадрамони дадида»
номли илмий ишидир.
Шайхзода мазкур ишига асосий объект сифатида
«Раройибус-сигар» девонини асос дилиб олган булса
хам, умуман Навоий лирик дадрамони хасида фйкр
юритади, шоир лирикасининг етакчи хусусиятларини
курсатишга, унинг лирик дадрамонига хос барча мудим
хусусиятларни бутун мураккаблиги билан очиб беришга
даракат дилади. Мазкур асар Навоий лирикасини марк-
систик методология асосида таддид этиш ишининг даст
лабки йирик мадсули булиб, бу содада кейинги давр-
ларда чиддан ва чидаётган катта дажмдаги ишларнинг
сермазмун дебочасидир.
М. Шайхзоданинг «Навоий лирикасининг баъзи бир
поэтик усуллари дадида» дамда «Устоднинг санъатхо-
насида» циклидаги мадолалари Навоий лирикасидаги
бадиий тасвир поэтикасини урганишдек мудим бир ва-
зифани адй этиш борасидаги дастлабки ижобий нати-
жалар деб айтиш мумкин.
Ойбекнинг Навоий газалиёти дадидаги иккита ма
доласи дам шоир лирикасининг асосий модиятини очиб
беришга багишланган. Уларда Навоий разаллари шард
7
газалчилиги фонида олиб текширилади, бу газаллар-
нинг р о я в и й мазмунини ташкил этган му^им момент-
лар ^а^ида фикр юритилади.
А. Х,айитметовнинг «Навоий лирикаси» монография-/
сида улкан санъаткорнинг бой лирик мероси батафсил
та^лил цилинди. Шоир лирикасининр асосий жанрлари}
унинг гоявий-тематик асослари, асосий образлари мах}
сус бобларда изчил текширилди, Навоий лирик шеър-
ларининг шар^она лирик традицияларга муносабати
устида му^им фикрлар баён 1^илинди.
Шу муаллифнинг Навоийнинг ижодий методига ба-
ришланган монографиясида4 >$ам махсус боб лирикага
баришланган булиб, унда Навоий ижодий методининг
лирик ижодиётида намоён булиши масалаларини тад-
1^и^ этиш диктат марказида туради.
Н. М. Маллаев «Узбек адабиётида разал ва унинг
ривожида Навоийнинг роли ^а^ида» номли ма^оласи-
да Навоий разалиёти тара^иёти учун асос булган му-
хим факторлар хамда Навоий разал.^арининг бир ка-
тор му^им хусусиятлари ^а^ида муло^аза юритган.
У «Узбек адабиёти тарихи» дарслигининг «Навоий
лирикаси» бобида ^ам «Хазойинул-маоний»нинг тема
тик доираси ва р о я в и й мотивлари, шоирнинг лирикада-
ги ма^оратини та.ушл этган.
Мазкур ишларнинг барчаси учун хос умумий хусу-
сият шундан иборатки, уларда Навоий лирикасининг
етук даври текширилган. Сунгги даврларда эса улур
шоир ижодий йулининг айрим бос^ичлари ^а^ида хам
илмий-тадци^от ишлари юзага чица бошлади. Ушбу
асар муаллифннинг «Алишер Навоийнинг илк лирика
си» номли монографияси ана шу типдаги асар булиб,
Навоий илк шеърларининг роявий-бадиий даражасини
белгилаш ^амда бу шеърларнинг шоир ижодининг ке-
йинги бос^ичлари билан ало^асини курсатиш унинг
асосий мо^иятини ташкил этади.
А. Абдурафуровнинг буюк адиб асарларидаги сатира
ва юмор та^лилига баришланган «Навоий ижодида са
тира» номли монографиясида шоир шеърияти, хусусан,
разал ва ^итъалари тадки^от доирасига кенг жалб
этилган.
А. Рустамовнинг «Навоийнинг бадиий мах/орати»
асарида шоир поэтикаси билан алоцадор баъзи маса-
8
лалар тал^инида, «Хамса» билан бир каторда, лирик
шеърларга з^ам мурожаат ^илинган.
Ю^орида эслатилган асарларнинг баъзнларида На-
воий поэтикаси билан ало^адор баъзи масалалар, хусу-
сан, жанр поэтикасининг айрим ^ирралари у ёки бу
даражада тазутшл этилган.
Устоз Шайхзоданинг Навоий лирикасидаги бадиий
тасвир поэтикасига багишланган катта куламдаги аса-
ри эса тугалланмай ^олди. Алишер Навоий поэтикаси
нинг асосий ^ирралари ^а^ида мунтазам тасаввур хо-
сил ^иладиган махсус асарга булган эзугиёж з^озир з^ам
кун тартибидан тушган эмас. Албатта, Навоий поэти
касининг барча масалаларини бир асар доирасида з^ал
этиш мумкин эмас. Шунинг учун хам биз, биринчи гал-
да, жанрлар з^амда бадиий тасвир поэтикаси хусусида
муло^аза юритишни уз олдимизга ма^сад г^илиб ^уй-
дик.
Маълумки, узбек лирик поэзиясининг жанр жи^ати-
дан бойиб, мукаммал з^олга келиши бевосита Навоий
номи билан богланган. Навоий девонида биз, бир то-
мондан, узбек поэзиясида узининг маълум анъанала-
рига эга буутган лирик жанрларнинг мохият эътибори
билан янгича ривожини курсак, иккинчи томондан,
форс адабиётида узининг ^атъий ^онуниятларига эга
булган, аммо узбек адабиётида (ёки умуман туркий
адабиётда) пайдо булмаган ёки у кадар ривож топма-
ган баъзи бир жанрларнинг янги заминдаги з^аётини
кузатиш имкониятига эга буламиз.
Бинобарин, асосий лирик жанрларни, адабий канон
ва анъаналар билан муносабати ну^таи назаридан сис-
темали таз^лил этиш асосида, уларнинг ички динамика-
си ва адабий жараёндаги мав^еини белгилаш х,амда
шу асосда Навоийнинг лирик жанрларнинг тарак;киёт
тарихидаги ролини курсатиш бизнинг зиммамиздаги
асосий вазифа хисобланади.
Навбатдаги вазифа эса, лирик шеърлардаги бадиий
тасвир воситалари хамда усулларни шар^ поэтикаси
нинг традицион ^оида ва ^онуниятлари нуктаи назари
дан тазушл этиш асосида Навоий бадиий тасвир поэти
каси учун хос булган етакчи тенденцияларни очиб бе-
риш, буюк шоир поэтик маз^оратининг айрим ^иррала-
рини намойиш этишдан иборат.
Биз имкониятимиз даражасида у ёки бу масалани
Навоий ижодиётининг конкрет даврлари ва унинг ижо-
дий эволюцияси билан богли^ з^олда олиб ^арашга
з^аракат ^илдик.
9
Навоийнинг поэтика со^асидаги новаторлигини
унинг девон тузиш анъанасига булган ижодий муноса-
батидано^ явдол сезиш мумкин.
Алишер Навоийнинг узи томонидан тузилган бирин-
чи девон «Бадоеул-бидоя» деб аталади. 1469 йилдан
кейин тузилган бу девон5 12 жанрга мансуб 842 та
шеърдан ташкил топган.
Алишер Навоийнинг узи тузган иккинчи девон «На-
водирун-ни^оя» деб аталади. Бу девон 1480—1487 йил-
лар орасида тузилган.
Алишер Навоий 1492—1498 йиллар орасида узи-
нинг аввалги икки девонига киритган, шунингдек, ке-
йинги даврларда яратилган ^амда турли сабабларга
кура аввалги девонларига кирмай долган барча жанр-
даги шеърларини туплаб, XV аср лирикасининг буюк
^омуси булмиш «Хазойинул-маоний» девонини тузди.
Бу девон улуг шоирнинг бутун ^аёти давомида ярат-
ган ва 16 хил лирик жанрга мансуб булган деярли
барча узбекча шеърларини уз ичига олган.
«Хазойинул-маоний» фа^ат уз мундарижаси билан-
гина эмас, балки структураси, номланиши жгцатидан
^ам узига хос хусусиятларга эга.
Алишер Навоий «Хазойинул-маоний» учун дебоча
х;ам ёзган. Бу дебоча ^ар жи^атдан пухта бир илмий
рисола булиб, Навоий лирик ижодиётининг энг му^им
жи^атларини турри тушунишга ёрдам беради. Унда
муаллиф, уз замондошларининг унинг шеърларига бул
ган муносабати, мавжуд девонлари ва уларнинг юзага
келиш сабаблари з^амда узига хос хусусиятлари, узи-
нинг турли лирик жанрлар тараь^иётига ^ушган з^исса-
си, хуллас, бутун поэтик ижодининг мухтасар ва ёр^ин
картинасини чизади.
Навоий мазкур девон дебочасида туртала девоннинг
.номланиши масаласида шундай ёзади:
«...Аввалги девонниким, туфулият бахори рунчаси-
нинг ажиб гуллари ва сигар гулзори борчасининг
гариб чечаклари била ороста булуб эрди, «Раро-
йибус-сирар» дейилди. Иккинчи девонниким, йигит-
лик ошуфталир ва шабоб олуфталир ёзи ва даш-
тида юзланган нодир ва^оеъ била пийроста булуб
эрди, «Наводируш-шабоб» аталди. Ва учинчи де
вонниким, васатул-^аёт майхонасида ишц била
10
шавк паймонасидин юзланган бадеъ нишотлар
кайфиятин ёзилиб эрди, «Бадоеул-васат» от ^уюл-
ди. Ва туртинчи девонниким, умрнинг охирларида
юзланган ишк дарду ранжи фойдалариким, жон-
суз урмок ва жон топшурмоцдурким, онда сабт
булубтур, «Фавойидул-кибар» ла^аб берилди»6.
Навоийнинг мазкур сузларини, яъни девонларнинг
номланишини шартли деб кабул ь^илиш керак. Чунки у
шеърларни девонларга тацсимлаган пайтда, уларнинг
^аци^ий хронологиясини назарда тутмаган, балки хаР
бир шеърнинг ру^и, услубига купрок эътибор килган7.
Натижада ёшлик чогида ёзган купгина газалларн ке-
йинги учта девонига кириб ^олганидек, царилик чогида
ёзган газалларининг бир ^исми х;ам аввалги девонлари-
да учрайди. Шунинг учун хам, Навоий ^аётининг турли
даврларида ёзилган газаллар сони бир-биридан тафовут
килишига ^арамай, «Хазойинул-маоний» девонларидаги
газаллар сони тенг (650 тадан).
Бу манзара илк девондаги 434 та шеърнинг «Хазойи
нул-маоний» девонларига булиниши мисолида яккол
кузга ташланади:
1. «Раройибус-сигар»да— 156.
2. «Наводируш-шабоб»да------
3. «Бадоеул"-васат»да— 132
4. «Фавойидул-кибар»да — 146
Хуллас,. «Хазойинул-маоний»да шеърларнинг девок-
ларга та^симланиши ва уларнинг номланиши шартли
булиб, символик характерга эга.
Алишер Навоийнинг узбек тилидаги лирик шеърлари
«Хазойинул-маоний»да мужассам булган. Лекин бу де-
воннинг охирги редакцияси 1498 йилга тугри келади.
Демак, Навоий хаётининг сунгги икки йили давомида
яратилган лирик шеърлар бу мажмуага кирмай долган.
Шунингдек, «Наводирун-нихоя»нинг дебочаси бор ^аци-
Кий варианта аникланганича йук (мавжуд иккита кул-
6 Раройибус-сигар, 14-бет.
7 Куп йиллар давомида «Хазойинул-маоний» девонлари хаки-
кий хронологик тартибда жойлашган ва номлаиган деб талкик
килинган. Бу номланишнинг шартли эканлиги, шеърларнинг хро-
нологиясига дахли йуклиги хацида биринчи марта М. Шайхзода
фикр билдирган. Каранг: М. Ш а й х з о д а . Навоийнинг лирик 1уах,-
рамони ха*фДа-— Улур узбек шоири. Тошкент, 1948. 134-бет.
Кейинчалик Х.амид Сулаймон тадкнкотлари натижасида «Ха
зойинул-маоний» девонларининг номланиши, шеърларнинг такси-
мотида, хаКиКатан Хач, хронологияга амал килинмаганлиги исбот-
ланди. К,аранг: X. С у л а й м а н . Текстологическое исследование
лирики А. Навои. А Д Д . Ташкент, 1961.
11
ёзмада хам дебоча йух ва шеърлар сони турлича). Бино-
барин, Навоий девонларининг ^озиргача номаълум бул-
ган цадимий нусхаларининг топилиши шоир лирик меро-
сининг (узбек тилидаги) умумий хажми хамда асосий
даврлари ^а^идаги мавжуд маълумотларга баъзи бир
узгартишлар киритиши мумкин. Ленин «Хазойинул-
маоний» асос эътибори билан Алишер Навоий лирик
меросининг (узбек тилидаги) мукаммал мажмуаси бу-
либ ^олади.
Навоийнинг девон поэтикаси со^асидаги мавжуд
анъаналарга танцидий муносабати йигитлик давридаё^
шаклланган булиб, у узининг бу борадаги мулохазала-
рини биринчи тузган девони «Бадоеул-бидоя» дебочаси-
да очих баён ^илган.
Алишер Навоий мазкур дебочада: «Неча навъ ишким
мунда маръи булубтурур, узга давовинда курулмайдур.
Ул будурким»,—деб, уз девонига хос туртта оригинал
хусусиятни санаб курсатади8. Бу хусусиятлар девоннинг
структураси ^амда унинг мо^ияти, шеърларнинг тема-
тик-гоявий асослари хамда услуби учуй тааллу^ли.
Аввало, мавжуд девонлар 28 та махсус араб ^арфла-
ри асосида тузилган булиб, шоирлар форс ва турк тил-
лари учуй хос булган «турт ^арфга таарруз ^илмайду-
рурлар». «Бу жи^атдан ул турт хаРФ жав^аридии доги
узга ХУРУФ жав^ари силкига тортиб, разалиётни уттуз
икки харф тартиби била- мураттаб ^илинди»9.
Иккинчидан, «хар хаРФ разалиётининг аввал битил-
ган газал била узга газаллар орасида услуб хайсияти-
дин тафовут риоя цилмайдурурлар. Му^аррардурким,
Хар амрда бир ла^за ха к субхонаху ва таоло ^амдидин
ё расул алайхиссалом наътидин, ё бу икки ишга дало-
лат ^илурдек бир амрдин гофил булмоглик нок;исдур...
Бу навъ хаёл хотирга келган учуй хаР харФ разалиёти
нинг азвалри газални ё тенгри таоло х>амди била му-
вашшах, ё расул алайхиссалом наъти била муфаттах^
ё бир мавъиза билаким, бу икки иштин бирига дол
булгай, муваззах хнлинди».
Демак, Навоий девонида хаР бир харф х.амд ёки
наът характеридаги газаллар билан бошланади ва бу
8 X аранг: Фавойидул-кибар, 768—769-бетлар.
9 Устод С. Айний таъкидлашича, Навоий ч, ж, г х аРФлаРига
хам шеърлар битган ва У (лом алиф)ни махсус мураккаб хаРФ
сифатида олиб, уни «ёй»дан олдин жойлаштирган, унга х ам бир
нечта шеър битган. Навоий замондошларидан фацат Жомийгина
бу хаРФга бир нечта шеър багишлаган. X аранг: С. А й н;й. Кулли-
ёт. Ч,илди II. Китоби якум. Душанбе, 1963, сах. 360—361.
12
дол девон таркибидаги дар бир гурух газалларга узига
хос мустадиллик рудини багишлайди.
Навоий девонига хос учинчи хусусият бевосита унинг
тематик доираси ва р о я в и й асослари билан алодадор.
«...Бу девонда дамд ва наът ва мавъизадин боннца дар
шурангез газалдинким, истимои мадвашларга мужиби
саркашлик ва гамкашларга мужиби мушаввашлид бул-
рай, бирор-иккирор насидаторо ва мавъизатосо байт ир-
тикоб дилинди...». Бу ерда гаи девондаги шеърларнинг
тематик-роявий жидатдан кенглиги, фалсафий, дидак
тик ва ижтимоий жидатнинг кучли эканлиги устида
бормодда.
Шоир таъкидларининг туртинчиси эса бевосита га-
залга тааллудли булиб, унинг газалчилик традициясига
булган тандидий дарашлари дамда новаторлигини
анидлашга имкон беради (биз жанрлар муносабати би
лан бу дадда махсус тухталамиз).
Навоийнинг мазкур мулодазалари унинг биринчи де-
вони «Бадоеул-бидоя» муносабати билан баён дилинган.
«Хазойинул-маоний» эса ундан дарийб уттиз йилча ке-
йин тузилган. Бинобарин, Навоий лирик меросининг му-
каммал мажмуаси дисобланган бу асарда унинг девон
поэтикаси борасидаги барча режалари тулид ифода-
сини топтан булиши, шубдасиз. Шунинг учун дам биз
бу йирма девонда Навоийнинг олдинги девонларида
булмаган бир датор хусусиятларни курамиз. Жумладан,
«Хазойинул-маоний»да барча дарфларнинг бошланиш
дисмига махсус сарлавдалар дуйилган. Шунингдек,
дитъалар дам уларнинг модиятини яхширод идрок этиш
учун ёрдам берадиган, санъаткорона ёзилган махсус
сарлавдалар билан таъминланган.
Бу девон поэтикаси учун хос фазилатлардан яна
бири унинг бутун структураси датъий симмметрия дону-
ни асосига дурилганлигидадир: девоннинг асосини таш-
кил этган разаллар ((2600 та) туртала девонга бир хил-
да (650 тадан) тадсимланган; дар бир дофия ёки
радифга барча девонларда шеър берилган (иложи бо-
рича тенг миддорда ва бир хил уринда). Шунингдек,
радиф сифатида келган сузлар (хусусан, арабча сузлар)
бир узакка мансуб булса, уларнинг грамматик жидат-
дан ясалган тартиби дам назарда тутилган (масалан:
тахсис — махсус).
Хуллас, девон тузиш тарихида узига хос додиса ди
собланган «Хазойинул-маоний» Навоий лирик мероси
нинг дадидий кузгусигина эмас, балки узбек классик
13
шеъриятининг барча фазилатларини узида мужассам
этган поэтик энциклопедия булиб колди.
* * ^
Биз уз тадцицотимиз учуй «Хазойинул-маоний»нинг
академик нашрини асос цилиб олдик. Ленин зарур урин-
ларда Навоий илк девонининг Ленинград нусхасига
(564 инвентарь номерли) ^амда «Бадоеул-бидоя», «На-
водирун-ни^оя» девонларининг ^улёзма нусхаларига
хам мурожаат килинди. Нашрда йул куйилган имло
хатолари (сузларнинг нотугри уцилиши хамда хато бо-
силиши холлари) имкон борича, тузатиб берилди.
I боб
АЛИШЕР НАВОИЙ ВА ЛИР ИК Ж АНРЛАР ПОЭТИКАСИ
15
воситаларига эга (масалан, разал, ^асида, ^итъани
эсланг).
Хар бир ижодкор услубига хос индивидуал жи^атлар
^ам ^ар бир жанрнинг ^атъий талаблари — поэтик ка
нон билан борлид ^олда юзага чидади.
Хуллас, )$ар бир жанр учун во^еа ва инсон кечинма-
ларининг муайян томонларини узига хос йусинда ифо-
далаш мансуб. Шу жи^атдан, жанрлар мавжуд. адабий
норманинг, бадиий мезон (канон) нинг бевосита ифода-
чиси ^амдир. Лекин, юзаки цараганда, узгармас ва
стабилдек куринган жанрнинг уз ичида ^ам бадиий
тафаккурга хос характерли з^олат— уз-узини инкор во-
ситасида традицион тасаввурлар доирасидан чидишга
интилиш — ички эволюция давом этади ва узок жараён
тарзидаги ана шу миддор узгариши маълум бир шарт-
шароитлар таъсирида сифат узгаришига утиши мумкин.
Жанр — бу тарихий-конкрет категория. «Лекин му
айян давр адабиёти структурасида жанрларнинг роли
данчалик му^им булмасин, уларнинг шаклланиши ва
узгариши ^аммава^т у ёки бу даражада индивидуал
услубларнинг тараддиёти билан алодадор... Ало^ида
суз санъаткорларининг ^аракат ва интилишларисиз,
умуман, адабиётнинг жонланиши мумкин булмагани-
дек, жанрларнинг янги белгилари пайдо булиши кам
мумкин эмас»1.
Дарво^е, узбек поэзияси тарихида лирик жанрлар
ривожининг янги ва юдори боскичга кутарилиши бево
сита Навоий ижодиёти билан богли^.
Навоий ижодий фаолияти санъат ва адабиёт со^а-
сида узига хос анъана ва цоида-конунлар (канон)
дукмронлик цилган Урта аср шароитига турри келди.
«Урта аср санъати учун эса, хусусан, канонийликка12
мойиллик, яъни санъатнинг узи ва шунингдек, ижодий
процессга хос принциплар, цоида ва усулларнинг шарт-
ли ва айни замонда, бар^арор системасини яратишга
интилиш тенденцияси характерли. Урта аср маданияти-
нинг барча энг олий намуналарида канон мавжуд»3.
Бу ^одиса Урта аср маданиятининг му^им тармоги
булмиш бадиий адабиёт, жумладан, Навоий даври ада-
16
биёти учун уам тааллуули. Чунки «Урта асрларда уар
бир халуда узининг бадиий улчовлари (нормативлари)
шаклланган»4.
Навоий уз ижодий фаолиятини бошлаган пайтда уз
бек адабиётида лириканинг газал, уасида, маснавий,
туюу, фард каби жанрларида муайян анъаналар шакл-
ланиб етган ва ана шу традидиялар канон даражасига
кутарилгап эди. К>итъа (мустауил уолда), рубоий каби
жанрлар эса шаклланиш босуичида булган.
Кейинги пайтда Х^индистондан топилиб, нашр этил-
ган Х>офиз Хоразмий (XV асрнинг I ярми) девонида
мухаммас, мустазод, таркиббанд, таржибанд, уитъа,
рубоий каби жанр намуналари уам булса-да, бизнинг
фикримизча, Навоий бу шоир меросидан бехабар бул
ган.
Навоий уз олдига узбек поэзиясини жанрлар жиуа-
тидан мукаммал бир уолга келтиришни маусад уилиб
ууйган экан, у аввало, туркий тилдаги адабиётнинг
мавжуд тажрибаларига, уолаверса, форс-тожик поэзия-
сининг бой традицияларига суяниб иш курди. Лекин
бой адабий анъаналар, юксак поэзия намуналари На
воий учун факат идеал бир модел эмас, балки ижодий
мусобака ва мунозара объекта булган.
Шунинг учун уам Навоийнинг жанрлар борасидаги
ижодий изланишлари натижаси унинг форс-тожик ва
туркий шеъриятда мавжуд адабий канонга ёхуд
бадиий анъаналарга (агар канон даражасига кутарил-
маган булса) уандай муносабатда булишига боглиу эди.
Навоийнинг жанрнинг баруарор уонуниятларига му-
носабатини аниулашда, шоир асарлари билан бир уа-
торда, унинг уз изоулари уам мууим ауамиятга эга.
Агар шоирнинг изоулари унинг у ёки бу масалага уа-
раши, ижодий ниятини англатса, асарларининг узи ана
шу ниятнинг, назарий концепциянинг реал татбиуи уай
даражада амалга ошганлигини очиу намойиш этади.
Навоийнинг «Бадоеул-бидоя» дебочасидаги туртта
изоуидан иккитаси бевосита жанр характерига дахлдор.
У ёзади: «Яна бир буким, гуё баъзи эл ашъор таусили-
дин ва давовин такмилидин гараз мажозий уусн тавси-
фи ва маусуди зоуирий хатту хол таърифидан узга
нима англамайдурлар. Девон топилгайким, анда маъри-
фатомиз бир газал топилмагайким, анда мавъизатангез
бир байт булмагай. Мундоу девон битилса, худ асру
беууда захмат ва зоеъ машаууат тортилгон булгай. Ул
2—130 17
жихаттин бу девонда ^амд ва наът ва мавъизадин бош-
ца ^ар шурангез газалдинким, истимои мах;вашларга
мужиби саркашлик ва рамкашларга мужиби мушав-
вашли^ булрай, бирор-иккирор наси^аторо ва мавъиза-
тосо байт иртикоб ^илиндиким, аларнинг ламъаи рух-
сори иффат бур^аъидин куп ташцари ломеъ булмарай,
то буларнинг вужуди хирмани ул бар^ э^ро^идин бил-
кул зоеъ булмарай, йур^ким, бу разаллар ризолалари
жилвагарлик соз, балки пардадарлик ороз ^илсалар, бу
байтлар наси^атсоз воизалари ва мавъизапардоз носи^-
лари монеъ булгайлар...»5.
Маълум буладики, Навоийнинг жанр анъаналарига
тан^идий муносабати, биринчи навбатда, уларнинг те-
матикаси, туб мо^ияти билан ало^адор. Унлаб жанр-
лардан тузилган бутун бошлиц девоннинг, асосан, иш-
1^ий мавзуга баришланиши, нав^ирон шоирни мутлако
^аноатлантирмаган. Шунинг учун .^ам у, биринчи нав
батда, девоннинг роявий-тематик асосларини кенгайти-
ришга жиддий а^амият берган.
Навоий мазкур дебочада бевосита газал поэтикаси
хацида тухталиб, бу борадаги танкидий мулох;азасини
шундай баён цилади: «Яна буким, сойир давовинда
расмий газал услубидинким, шойиъ турур, тажовуз
1^илиб, махсус навъларда суз арусининг жилвасига на-
мойиш ва жамолига оройиш бермайдурурлар. Ва агар
а^ёнан матлае махсус навъда во^иъ булса, ^амул мат-
лаъ услуби билан итмом хилъатин ва анжом кисватан
кийдурмайдурурлар, балки тугагунча агар бир байт
мазмуни висол ба^орида гулоройли^ 1^илса, яна бири
фирок; хазонида хорнамойли^ килибдурур. Бу сурат
доги муносабатдин йироц ва мулояматдин ^иро^ курун-
ди. Ул жи^атдин саъй ^илиндиким, ^ар мазмунда мат
лае во^еъ булса, аксар андо^ булгайким, ма^таъгача
сурат хайсиятидин мувофи^ ва маъни жонибидин муто-
бик тушгай»6.
Демак, Навоий ну^таи назарича, ^ар бир газал (уму-
ман, ^ар р^андай шеър ^ам) мазмунан тугал ва яхлит
булиб, унинг структураси ^ам ^атъий манти^ асосида
изчил ^урилган булиши керак. Навоийнинг бу мулоха-
заси, шуб^асиз, унинг гузаллик ва гармония бораси-
даги эстетик принциплари билан бевосита богли^ Шуни
таъкидлаш керакки, Навоийнинг мазкур муло^азаси
Аристотелнинг фабуланинг органик яхлитлиги .^а^идагл
5 Фавойидул-кибар, 769-бет.
6 Фавойидул-кибар, 769—770-бетлар.
18
ну^таи назарини эслатади. Аристотель органик яхлит-
ликни гузалликнинг му^им белгиси ^исоблайди. Унинг-
ча, во^еанинг та^лиди булмиш фабула «яхлит бир
во^еанинг (действие) ифодаси булиши керак ва во^еа
булаклари (^исмлари) шундай тузилиши керакки, би-
рор булакни алмаштирган ёки олиб цуйган та^дирда,
яхлит бутун узгарсин ва ^аракатга келсин. Зотан, бору
йукушги сезилмайдиган булак бутуннинг органик ^исми
эмас»7.
Навоийнинг мазкур муло^азалари у лирик жанр-
ларнинг мо^ияти, поэтикаси борасидаги мавжуд цоида
ва апъаналардан ь;аноат ^осил ^илмаганлиги, шу со^ада
канон даражасига етиб долган традицияларга нисбатан
танцидий ёндашганлигидан далолат цилади.
Анъана ва махорат
Навоий уз ижодини бошлаган даврда узбек газалчи-
лиги анча бой тажриба ва узига хос анъаналарга эга
эдн. Бинобарин, бир ^атор лирик жанрларнинг узбек
адабиётига кириб келиши бевосита Навоий номи билан
богли^ булса, баъзиларининг кенг куламдаги ривожи
унинг ижодий фаолияти билан изо^ланади.
Лекйн узбек адабиёти учун «янги» булган бир ^атор
жанрлар форсий адабпётда мавжуд булиб, узининг
катънй канонига эга булган. Шунинг учун хам Навоий
девонндаги бундай жанр намуналарига ба^о берганда
биз форсий тилдаги жанр канонлари ну^таи назаридан
мулохаза юритишимизга турри келади. Боинга бир ^а-
тор жанрлар борасида эса туркий поэзиядаги анъаналар
ва уларга муносабат масаласи шоир ма.^оратининг узига
хос ^ирраларини очиб беришнинг асосий воситаси ^и-
собланади Айрим жанрлар поэтикасига хос му^им ху-
сусияглар тахлили асосида ана шу масалага маълум
даражада ани^лик киритиш мумкин.
Маълумки, XV аср ва ундан кейинги даврлар узбек
лирик шоирлари ижодида булганидек, ун олтита жанр-
дан ташкил топган Навоий лирикаси доирасида газал
етакчи урин тутади8. Навоий газаллари фа^ат сон жи-
^атидан эмас, балки гоявий-бадиий салмоги жи^атидан
^ам урта аср газалчилигининг юксак намуналаридан
булиб колди.
19
Узбек адабиётидаги мавжуд разал на!муналари XIV
асрнинг бошларига мансуб.
Рабрузийнинг «Кргссаи Рабрузий» асари таркибидаги
«Ба^ориёт» шеъри тавсифий характердаги разалнинг
типик намунаси з^исобланади. Бундан тапщари, шу асар
таркибида яна 4 та 7 байтли, 1 та 10 байтли ва 1 та
14 байтли разал шаклидаги шеърлар мавжуд9. Улар-
нинг аксарияти сюжетли булиб, айримларида ^асида
характера кузга ташланади.
Хоразмийнинг «Муз^аббатнома»си таркибида з$ам уз-
бекча ва форсий бешта разал мавжуд.
Уша асрнинг иккинчи ярмида эса узбек разалчилиги
доираси яна з^ам кенгайганлигини курамиз (Сайфи Са-
ройи ва унинг замондошлари разаллари).
XV асрнинг бошларига келиб, Лутфий, Атойи, Сак-
кокий ва Гадойиларнинг куплаб разаллари узбек тили-
даги разалнинг етук намунаси сифатида кенг шуз^рат
^озонди. Кейинги пайтларда топилган Х,офиз Хоразмий
девони узбек разалчилиги борасида анча самарали
ижод ^илинганлигидан далолат беради.
Шуни таъкидлаш керакки, узбек тилидаги разал на-
муналари XIV аср бошидаги ёдгорликларда учрар экан,
бу узбек разалнавислиги ана шу даврдан бошланган
деб хулоса чи^ариш учун асос булмайди. Чунки X—
XIII асрга мансуб купгина асарлар бизнинг давримизга
^адар етиб келмаган ёки з^озирча топилган эмас. Бунинг
устига XIV аср разалларининг бадиий савияси з^ам уз
бек разалнавислигида анча бой тажриба тупланганли-
гидан гувоз^лик беради.
XV аср бошларида эса узбек разали узининг муайян
услуби, тематикаси ва бой тасвири воситаларига эга
булган етакчи жанр сифатида машз^ур б^лди. Х^атто
купгина узбек шоирлари уз девонларини з^ам тузганлар
(Лутфий, Атойи, Саккокий, Гадойи, Х>офиз Хоразмий
каби).
Алишер Навоий уз она тилида разаллар яратишга
киришар экан, бу соз^ада вужудга келган бир неча аср-
ли бой тажрибаларга суянди. Шунинг учун з^ам у узига
р^адар узбек тилида ижод р^илган адабиёт намояндала-
рини эз^тиром билан тилга олади, айни замонда улар
ижодига талабчанлик билан ёндашиб, холисона баз^о
беради; уларнинг ^збек тили ва миллий адабиётни ри-
20
вожлантиришда уйнаган роли ва мав^еини белгилашга
^аракат цилади10*.
Алишер Навоийнинг буюк хизмати шундаки, у узбек
лирикасини, жумладан вазал жанрини юдори боскичга,
юксак даражага кутариш учуй кураш жараёнида фа^ат
миллий анъаналар билангина ^аноатланиб ^олмай, куп
асрлик тажрибага эга булган форс вазалчилигининг
катта юту^ларини з^ам хунт билан урганиб, унинг илвор
традицияларини узбек шеърияти тара^^иётига хизмат
Хилдирди.
Навоий вазалиётининв юзага келишида ака шундай
анъаналарнинв маълум роль уйнаганлиги шуб.^асиз, ал-
батта11. Лекин унинв кейинви тараедиёти новатор шоир-
нинг юксак ма^орати ва узива хос эстетик принциплари
билан бевосита бовланван.
XV асрнинв иккинчи ярмидави маданий мухит ва ада-
бий жараённинг юксак махсули хисобланган Навоий
вазалиёти мавжуд анъаналарва актив муносабатда бул-
ван оривинал да^о {^удратининв ёрхин тимсоли була
олади. Шоир вазалиёти поэтикасива хос энв му^им жи-
хатлар тазушли асосида ана шу хулосани маълум да-
ражада конкретлаштириш мумкин.
Навоийнинг «Бадоеул-бидоя» дебочасида девон ту-
зиш традициялари з^а^ида билдирган тан^идий мулоз^а-
залари унинг вазал соз^асидаги новаторлигининг асосий
Хирраларини туври белгилашда мухим роль ;уйнайди.
Мавжуд шеърий девонлар мохиятан, асосан, нищий ке-
чинмалар тасвири з^амда маъшуха з^уснининг тавсифи-
дан иборат. Уларда маърифатомиз ва мавъизатангиз
шеърлар учрамайди. Шунинг учун хам, унинг узи томо-
нидан тузилган биринчи девонига «бирор-иккирор наси-
Хаторо ва мавъизатосо байт иртикоб хилинди». Бу фикр
девон структураси, барча жанрлар, жумладан, вазал
моз^ияти учун хам тааллухли (чунки вазал девонда
етакчи урин тутади). Лекин «насиз^аторо ва мавъизато-
10 К^аранг: И с х о д о в ё . Алишер Навоийнинг илк лирикаси.
Тошкент, 1965, 9—56-бетлар.
м Умуман газал, шунингдек, узбек газали тарихи масаласига
дойр фикрлар билан танишмод учун мурожаат дилинсин: М и р з а-
е в А. М. Рудаки и развитие газели в X—XV вв. Сталинабад,
1958; X а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси. Тошкент, 1960; Мак
суд Ш а й х з о д а . Разал мулкининг султони. Асарлар. IV том.
Тошкент, 1972, 356—368-бетлар; И с х о д о в ё . Алишер Навоий
нинг илк лирикаси. Тошкент, 1965; Н о с и р о в О. Узбек адабиёти-
да газал. Тошкент, 1972; О р з и б е к о в Р. Узбек лирик поэзия-
сида газал ва мусаммат. Тошкент, 1976, 6—68-бетлар; Узбек ада-
биёти тарихи. II том. Тошкент, 1977.
21
со» атамасини тор маънода оддий дидактика деб тушун-
маслик керак. Шоирнинг «насицат» ва цикматлари анча
кенг маънода булиб, улар уз доирасига оддий гадодан
тортиб олий цукмдорга цадар булган турли табака
учуй дахлдор мулоцазаларни камраб олган. Шу маъно
да Навоийнинг «цикмат ва мавъизалар»и цатор фалса-
фий-дидактик, ижтимоий-сиёсий масалалардан иборат.
Бинобарин, Навоий газалиёти, биринчи навбатда, уз
тематикасининг ницоятда кенг цамровлилиги ва гоявий
оламининг бойлиги билан характерланади12.
Узбек газалида биринчи марта, ишций тематикадан
ташцари, фалсафнй дидактик ва социал проблемалар
цам мухим мавцени эгаллайди, лирик цацрамон эса фа-
цат ошиц сифатида эмас, балки фалсафий, социал циё-
фага эга булган мукаммал тип сифатида намоён булади.
Навоий газалиётида жуда куп масалалар тилга олин-
ган булса хам, уларни тематик жицатдан, шартли ра-
вишда, шундай тавсиф этиш мумкин: ишций, фалсафий,
дидактик ва ижтимоий-сиёсий. Лекин шу уринда айрим
масалаларга изоц бериш зарур: ишций деганда биз
фалсафий буёцдан цоли булган ва конкрет цаётий тас-
вир руцидаги газалларни назарда тутамиз. Тасаввуф
руцидаги ишкий шеърлар эса фалсафий шеърлар доира
сига киради. Одатда, табиат тасвирига багишланган
газаллар алоцида гуруцланади. Лекин цациций ижодкор
учун пейзаж тасвири моциятсиз уз-узича бир цодиса
эмас, балки у фалсафий, дидактик ёки ижтимоий руцда-
ги бирор гоя, мацсадни ифода этиш учун узига хос во-
сита ролини уйнайди. Пейзаж шоир тасаввурида муайян
ассоциация хосил цилиши ёки бирор фикрнинг юзага
келишида туртки булиши билан маълум бир ижтимоий,
поэтик моцият кас'б этади (Навоийнинг «Тонг сахоби
уйгатур уйкулуг элни су(в) била, кимсабуций вацти
булди фавту сен уйцу била» матлали газалини эсланг).
Шунинг учун хам у ишций (кенг маънода), фалсафий,
дидактик ёки ижтимоий гурухга мансуб булиши мум
кин. Умуман, пейзаж характеридаги газалларни шартли
равишда алохида гуруцга ажратиш мумкин. Сатирик
газаллар эса ижтимоий характердаги газаллар гурухига
мансуб.
Устод Шайхзода Навоийнинг лирик кацрамони цаци-
да шундай ёзган эди: «Раройибус-сигар»да хам лирик
цахрамон Навоийнинг узидир. Бу — мураккаб бир за-
12 Навоий газалларининг тулиц тематик тавсифи биринчи мар
та А. Узйитяетовнинг «Навоий лирикаси»да берилган (нищий, та-
саввуфий, май, сатирик, фалсафий, ватанпарварлик ва пейзаж).
22
монда яшаган, тушунувчи, уйловчи, дассос ва олижаноб
бир шахсиинг бой, серо^анг, ранг-баранг, сермазмун,
соф маънавий, ботиний дунёсини узида гавдалантирган
бир ка^рамондир. Бу сезгучи, дунё, жамият ва хал^ни
уйловчи бир инсондир. Унинг асосий фожиаси олижаноб
шоир билан ь^упол ва ноинсоф одатлар, ^оидалар, ту-
шунчалар уртасидаги ^арама-^аршиликдан келиб
чи^ади13.
Бу таъриф гарчи «Раройибус-сигар» девони асосида
берилган булса ^ам, умуман Навоий разалиёти марка-
зида турган лирик цазфамон ^иёфаси учун хос ; энг
мухим жи^атларни ^амраб олган.
Агар Навоий салафлари разалларида лирик ^а^ра-
мониинг муносабати «мен ва маъшу^а (ёки ёр)» тар-
зида щшилган булса, Навоийда унинг муносабат объек
та пндоятда кенг: мен ва ёр («ёр»нинг маъноси ,^ам
кенг), мен ва фалак, мен ва даврон, замон, мен ва за
мой а^ли. Замон а^ли эса кенг тушунча булиб, гадодан
шохгача, фосикдан доно мутафаккиргача булган барча
табацани ^амраб олади. Ана шундай муносабат асоси
да лирик ка^рамон характерига хос бой ^ирралар на-
моён булади ва у куз олдимизда традицион ошицсифа-
тида эмас, балки юксак эъти^одли вафодор оши^ ва
дуст, зукко файласуф ва мураббий, теран муло^азали
арбоб ва сиёсатдон тарзида намоён булади. Энг му^и-
ми, у парда ортида туриб муло^аза юритувчи мав^ум
шахе эмас, балки конкрет му^ит ва замон билан бево-
сита богланган ёркин образ ^иёфасига эра. Зотан, На
воий газалининг мохршти унда гуманист санъаткорнинг
абстракт масалаларга дойр пардали мулохазалари эмас,
балки унинг реал у,аётга .^амда уз замонасига нисбатан
реал фикр ва туйруларининг ха к кон ий ифода топганли-
гндадир, Шу жи^атдан лирик ца^рамоннинг хаётга ва
замонга муносабатини аницлаш шоир ижодиётининг
асосий мохршти ^а^ида муайян хулосага келиш учун
имкон беради. Чунки реал >;аётга муносабат ижодкор-
нинг борли^ ^а^идаги фалсафий концепциясига богли^
булса, даврга, замонга муносабат унинг ижтимоий по-
зицияси ва ^арашлари билан бевосита ало^адор.
Навоийнинг ^аётга ва замонга муносабати разаллар-
да, уларнинг тематик йуналиши ва услуби билан боглик;
холда, турлича аспектда намоён булади. Баъзи шеър-
ларда шоирнинг позицияси очи^, турридан-турри курин-
са, айримларида бирор мавзу билан ало^адор — билво-
13 Максуд Ш а й х з о д а . Асарлар. 4-том, 161-бет.
сита юзага чицади. Шунингдек, баъзи бир газалдарда,
мавзу эътибори билан, шоирнинг фалсафий концепция-
си ёки ижтимоий позицияси биринчи планда куринса-да,
ана шу масалаларнинг иккинчи томони хам у ёки бу
даражада (гарчи иккинчи планда булса ^ам) тажассум
этиши мумкин.
Навоий разалиётида ишц мавзуси етакчи урин тутиб»
лирик ца.'фамон дастлаб ошиц циёфасида намоён була-
ди, лекин ишц мавзуси чуцур фалсафий ва ижтимоий
мо^ияти билан характерланади. Шунинг учун >$ам унда
шоирнинг ^аёт ^ацидаги оптимистик концепцияси ва
ижтимоий позицияси турли аспектда намоён булади.
Навоийгача булган я^ин ва Урта Шарц поэзиясида
етакчи урин тутган бу мавзуга Навоий уз ижодиётйпинг
барча босцичларида, деярли барча лирик жанрларда
мурожаат цилган. Шу жи^атдан шоирнинг куйидаги
эътирофини муболага деб айтиш ^ийин:
Эй Навоий, ишк атворини хифз айлай деган
Барча ишни тарк этиб, килсун бизинг девонни ^ифз14.
4
Эй жамолинг жилваси миръоти инсу жон аро,
Лек улуб ул жилва комил мазхари инсон аро (БВ, 4).
25
да узига наси^ат ^илгандек булиб, шу масалага щйо-
ра ^илган:
Эй Навоий, куп мажозий ишц ила машъуфсен,
Уткил андин доги ён ишци ^а^и^ий сори бот... (ФК^' 737).
Умуман олганда, Навоийнинг иш^ий лирикаси том
маънода инсоний гузаллик, пок туйрулар мадхидан ибо-
рат булиб, шу ру^ ва услубдаги шеърлар девоннинг
асосини ташкил этади.
Навоий лирикаси таркибида ишцнинг характеригина
эмас, балки унинг му^им ^онуниятлари, ижтимоий ^аёт-
да ^амда шахснинг ^амолоти жараёнида тутган урни ма-
салаларига дойр назарий муло^азалар баёнига багиш-
ланган байтлар ^ам анчагина учрайди. Ипщ борасида
баён ^илинган фикрларни куплаб келтириш мумкнн.
Ленин Алишер Навоийнинг «Ма^бубул-^улуб»да баён
цилган цуйидаги таърифи («Ишц зикрида»)ни инсон
цалбининг ажойиб муъжизаси булмиш ана шу буюк
туйру ^а^идаги мукаммал ба^о деб айтиш мумкин:
Иш^ ахтаредур— дурахшанда, башарият кузи
нур ва сафоси андин
ва
гавх,аредур — рахшанда, инсоният тожининг
зеб ва ба>;оси андин;
Ме^редур — толеъ, ма^зун хотирлар хористони
андин гулшан
ва
бадредур — ломеъ, тийра кунгуллар
шабистони андин равшан;
Бах,редур — васеъ, х.ар игрими юз ацлу
?;уш кемасин чумуррон
ва
тогедур — раферь, ^ар тири минг зу^д ва
таь^во бошини учургон;
Шуълаедур — сузанда, хошоки куп
жопу кунгул булгон
ва
бар^едур — фурузанда, куп жону кунгул
ашиъасида кул булгон;
Ажда^оедур — хунхор, оламни дами била
тортмо!\ анга ком,
26
лодшо^едур — каадор, коми к а Р дам олам
а^лига цатли ом
ва
К а р неча зулм ^ и л р о н сойи анга усонмок йук ва
хар неча ^он ^ и л р о н сойи анга к°нмок йук-
Сои^аедур — а^лу дин хирманин куйдургучи ва
сарсаредур— аларнинг кулин кукка совурручи19.
Ана шу мукаммал таърифга бирор нарса к^шиш ки_
йин. Ленин Навоий газалларидаги поэтик образлар му-
носабати билан бир масалани ало^ида таъкидлашга
тугри келади. Чунки мазкур таърифнинг охири ана шу
масалага дахлдор булиб, ишк а^л ва дин хирманини
куйдирувчи чакмок сифатида тасвирланади. Ишк билан
а^лни бир-бирига зид цуйиб, иш^нинг устунлигини таъ-
кидлаш разаллар таркибида ^ам учрайди. Жумладан,
урта ёш даврига мансуб бир разалда ишк оламсуз ^амда
кудратли арслонга, а^л эса тулкига ташбик ^илинади
ва а^лга ^уйидагича хитоб цилинади:
Ишк оламсуз келди, куй фусунинг, эй хирад;
Етти чун ер-кукни йиртиб арслон, эй тулку, цоч! (НШ, 100).
29
Эй фалак, шо^у мохим шамъи рубидия гам туни
Ёритиб уй, йулга келтур бахти гумро>симни х ам-
30
Чу сенсиз тирик ^олмишам, яхширок,
Бу янглир тирикликдин улмок манга22.
31
лайди. Иккннчиси — унинг кенг маъноси булиб, дуст,
уртоц, ^амдам, биродар тушунчаларини цамраб олади.
Маъшуцага нисбатан ^улланиладиган турли атамалар
куп булганлиги сабабли, «ёр» сузи куп ^олларда кенг
маънода ишлатилган. Бундай ^ол тасодифий булмай,
балки муайян гоянинг конкрет ифодасидир. Бинобарин,
Навоий лирикасининг деярли барча даврлари учун ха-
рактерли булган бу тенденция унлаб шеърларда турли
аспектда намоён булади. Масалан, йигитлик даври ли-
рикасида:
Фигонки, ёр вафо ахлига ситам киладур,
Ниёзу ажз гунохига мутта^ам ^иладур...
34
Навоий «Муншаот»идаги мактубларидап бирида хам
«аммо тириклик раниматдур» деб таъкидлайди24.
Ленин Навоий разалларидаги «дам ганнмат, май ич»,
«йнгитлик фасли айш даврони» каби фикрларнн маи-
шатга тарриб р^илиш маъноснда эмас, балки шартли
эмоцнонал тасвир снфатида р^абул цилиб, умуман, .\аёт-
га актив мупосабатда булмок деган маънода тушунмо-
римпз керак.
Шунисн дикдатга еазоворки, Навоий ^аётнннг орир
ёки мушкул, .^узурбахш ёки бадбин булиши инсоннинг
узига, унинг позицияси ва иродасига боглиц деган ху-
лосага кслади:
Напоим, узим хуш тутким, кишига дахр шли бордур:
Агар мушкул тутар— мушкул ва гар осои тутар — осой
(ФК, 454).
Навоий газаллари таркибида «дахр бустопига кун-
гил куйма, чуйки унинг гулида хам, худруй лоласида
хам вафо йуь;» тарзидагн байтлар э^ам учрайди. Бундай
байтлар шоирнинг муайян пайтлардаги кайфняти бплан
алокадор булиб, унинг, умуман .^аётнинг муваэдат ва
уткинчилнги конунпга ппсбатан исёнпнн пфодалайди.
Колавсрса, «навбахори да.\р», «гули бустон», «лолаи
худруй» каби пборалар нстноравий характерга эга бу
либ, конкрет бор-бустопдан кура кенгро!у нжтимонп мо-
^иятга эга. Шунппг учун .хам ана шундай байтларни
Навопйпппг табиатга, >;аётга пафратл пфодаси спфати-
да эмас, балки ^аёт ва жамият характеридан каноат
хосил цилмаслиги ифодаси тарзида ба^олашимиз мум-
кин. Мунки улур гуманист Навоийнннг .^аётга муносаба-
тн мутлак(о онтнмистик булиб, «Хамса»дагн «хуштурур
боги коннот гули, барчадин яхширо^ ^аёт гули» деган
формула тарзидаги маш.^ур байтн, умуман унинг бутун
ижодн учун девиз хисобланади ва бу фикр лирик
шеърларда хам турли шаклларда ифодаланади.
* * *
Навоий газалиётининг жанр тарпхпда ва, умуман,
пйэзпямнз тарихидаги юксак мавцеини белгилаган асо-
сий омиллардан бири унинг конкрет му^нт бплан, шоир
яшаган давр проблемалари бплан бевосита богликлиги
^амда уларда илрор ижтимоий рухнинг муайян дара-
жада акс эгганлигидир.
Агар Навоийнннг ^аётга (кенг маънода) муносабати
35
унинг фалсафий концепцияси билан изо^ланса, даврга,
замонга муносабати бевосита ижтимоий позицияси би
лан ало^адор.
Навоийнинг уз даври, замонаси ^а^идаги айрим байт
ва яхлит разаллари мутафаккир шоир ва илрор сиёсий
арбобнинг чукур ^аётий муло^азалари квинтэссенцияси-
дан иборат. Зотан, Навоий разаллари узининг социал
мсцияти билан узбек классик лирикаси таравдиётининг
бир неча асрлик тарихида ало^ида бос^ични ташкил
этади. Шоир ^аётининг турли даврларида яратилган
разалларда барча проблемаларнинг ^уйилиши ва ^ал
этилиши йуллари хам турлича булган. Навоийнинг уз
даври ва замонасига муносабати «замой(а)», «даврон»,
«а^ли даврон» «азуш замон», «абнои даврон» «замон азу
ли», «давр эли», баъзи шеърларда кенгро^ тушунчани
ифодаловчи «жа^он», «дунё», «олам», «дазф», «азуш жа-
з^он», «олам эли», «дазф эли» каби суз ва иборалар во-
ситасида ифодаланган.
«Дазф золи», «дунё аруси» (золи маккора), «жаз^он
шухи» (зол, солита), «чарх золи» каби истиоравий ха-
рактердаги ибораларда шоирнинг олам ^а^идаги баз^о-
си з^ам мужассамланган.
Купинча барча кунгилсизликларни келтириб чи^арув-
чи сифатида гардун (осмон, чарх, фалак, сипезф) ^ора-
ланади ва у «дун» (пасткаш), «ситамкор» каби сифат-
лашлар щллланган холда кескин тан^ид цилинади. Ле
нин «гардун» маълум даражада истиоравий характерга
эга булса з^ам, уни з^еч качон «яратувчи, олло^» деган
маънога я^ин тушунмаслик керак. Чунки Навоий танг-
рига нисбатан «дун», «золим» каби ибораларни ишлат-
ган дейиш з^ацицатдан мутлацо узо^ ва кулгили булади.
Баъзи байтларда мазкур тушунча анча конкретлашти-
рилган холда (юлдузлари билан) тасвирланади.
Купгина уринларда «чарх», «даврон» ва «даврон
азуш» бир хил хусусиятга эга булган, бир-бири билан
ало^адор сифатида цораланади. Масалан, «Со^ийнома»-
да шундай мисралар мавжуд:
Чарх ёгдурди манга тийги ситам,
Балки даврон хаму даврон а у т хам.
37
«фиро^» умуман ватандан, уз якинларидан жудолик-
ни ифодалайди.
Навоийиинг йигитлик даври лирикасида ^ам шу
мавзуга багишланган унлаб шеърлар мавжуд. Бу та-
биий ^ол. Чунки бу даврга мансуб шеърларнинг анча-
гина 1^исми Самаркандца яратилган булиб, ^ижрон
азобларини бошидан кечирган шоир ^албининг энг но-
зик туйгулари инъикосидан иборат. Биро^ бу даврдаги
шеърларда шоир услубининг яна ^ам сайцал топган-
лиги, умумлаштиришнинг кучайганлиги сезилиб тура-
ди. «с^ижрон», «фиро!у» каби сузлар бу даврда ^ам
асосий ифода восигаси булиб хизмат ^илса-да, улар
билан богли^ тасвирда образлиликка, мазкур сузларга
урру беришга интилиш кучли (радиф сифатида), шеър-
нинг бошланишидано1у унннг эмоционал кучини оши-
ришга жиддий эътибор бериш (ундов сузлар воситаси-
да) кузга ташланади.
Навоий ижодининг учинчи бос^ичида (урта ёш ли
рикасида) бу мавзуга багишланган махсус газаллар
бошка даврларга нисбатан камрору Борларида эса
шоирнинг муайян пайтдаги ру^ий ^олати ва кечинма-
лари тасвиридан кура, унинг ^ижрон билан борлшу
фикр ва муло^азаларининг умумий хулосалари купро^
урин олган. Бундай ^олатнинг юзага келиши объектив
сабабларга эга. Урта ёш лирикасини ташкил этган
шеърлар, асосан, Навоий ^аётининг Хирот даврига
мансуб булиб, уларнинг тематик доираси ва услуби
з^ам шоир х.аётининг ана шу даври билан чамбарчас
борланган.
Охирги — туртинчи давр шеъриятида ^ижрон мо-
тивлари яна кенгро^ урин олган. Балки бундай *;ол
Навоийиинг Астрободдаги ^аёти билан маълум дара-
жада ало 1уадордир. Шунингдек, охирги даврларда
шоирнинг узи боспб утган мураккаб ^аёт йулини муло-
^аза цилишн ^ам бир ^атор з^аётий мотивларнинг янги-
ча аспектда юзага келиши учун туртки булганлиги
^ацикатдан узоц эмас. Бинобарин, бу даврда ^ижрон-
дан шикоят тасвири го.^ му^аббат мавзуи фонида, го^
даврон хакидаги муло^азалар, го.^ ^аётга булган уму
мий муносабат таркибида намоён булади.
* * *
38
мои кишиларн ха^ндаги фнкп ва мулохазалартш тур-
рндап-тугри ифода этган шеърлар мохият эътибори
бплан фа^ат Навоий ижодиётнда эмас, балки узбек
поэзняси таркхида хам ижтимонй лириканинг дастлаб-
кп нодир намуналари ^исобланади. Чунки ана шу рух-
дагм шеърларда пжодкорпинг давр ва давр ачли хи-
Хидаги конкрет муло^аза ва хулосалари, цатъий ХУК_
ми ва ижобий идеали (билвоснта, елбатта) лирикамиз
тарнхида биринчи марта кенг планда уз ифодасини
топтан. Конкрет ижтимонй мухит билан маълум дара-
жада борланган янгича мазмун ва рух эса узига хос
услубнинг шаклланиб етишнми тацозо этган. Бупдай
услубнинг вужудга келиши Навоий ижодининг илк
даврига т^рри келади.
Бу даврда Навонйнинг замона ^а^идагн очиц муло-
хазалари давр ва давр кишиларидан шпкоят, улар
учуй хос булган ёмон хусуУнятларни ксскнн ^оралаш
Хамда ^атъий танцид хилиш тарзида юзага чи^ади.
Шоир ижодининг бу даврида ишлатилган «олам
а.хли» (дахр эли, абнойи даврон) тушунчаси кенг маъ-
нога эта булиб, даврнинг турли гурухларини, хатт0
шох ва унинг якинларини хам уз ичига олади.
Мана бу байт шоирнинг давр ауш хакндаги цатънй
хулосасидир:
Эй Навоий, олам а у и жавр этарда тенгдурур;
Хо.\ шо^и чархкадру хох мохи сарвкад26.
39
байтлар билан богланмагандай туюлади. Бироц бундай
Холат Навоий разалларида изчил хусусиятлардан бири
булиб, шоир худди шундай рухдаги байтни олиб ки-
риш учун дастлабки байтларда рухий замин ^озирлай-
ди (холат ёхуд вокеалар тасвири оркали). Бу типдаги
шеърларда шоирнинг максади яхлит хулосалар тарзи-
да юзага чихади.
Бу давр лирикасйда Навоийнинг даврга муносабати
баёнига багишланган махсус газаллар хам мавжуд.
Бундай шеърларда шонрнинг танцидиб ^арашлари тур-
ридан-турри, кескин шаклда намоён булади. Бу типда
ги шеърлар асосий фикрнинг хулоса тарзида ифодала-
ниши жи^атидан ю^оридагн (лирик чекиниш тарзида-
ги) байтларга ухшаб кетса-да, бирок масаланиис ней г
планда куйилиши ва изчиллиги жи^атидаг улардан
фарх цилади, газалнинг бошиданох у^увчининг дик
тата асосий масалага жалб этилади ва байтма-байт
давом этган тасвир шоирни замой ва унинг вакиллари
^адида муайян хулосага келиш учун фикран тайёрлай-
ди. Шунинг учун хам авторнинг хулосалари (лирик че-
кинишда булганидек) кутилмаган з^одиса булиб туюл-
майди. Мана ана шу рухдаги газалнинг айрим байт-
лари:
Эй кунгул, келким, бало базмида жоми жам т у та й ,.
Уз кат,|к хол.чмга улмаетни бурун мотам тутай.
Йиглабон бошимга о^им дудидан чирмаб х аР°>
' Мотамим эл с\/нгра тутцунча, узум бу дам тутай.
Олам эолита неча кплдим вафо, курдум жафо,
Эй кунгул, кел-келки, тарки жумлаи олам тутай...
Чуй жахон бирла жахон ахлига й^ц эрмиш вафо,
Эй Навоий, мен вафо сарриштасин ма.\кам тутай (РС, 636).
Еки:
Бу кун ахли жахонднн хаста хотирман. жахондин хам;
Дема ахли жахон бирла жахон, биллахки, жондин хам
(Н1Д 402).
44
Навоийнинг ухшатиш учун махсус «олами кубро»
атамасини танлаши тасодифий булмай, унинг коинот ва
инсон борасидаги чу^ур муло^азалари билан ало^адор.
Навоийнинг инсон табиати з^а^идаги царашларида
уларнинг низ^оятда чуцур назарий асосга эга эканлиги-
дан далолат цилувчи муз^им бир нуцтага алоз^ида аз^а-
мият беришга тугри келади. Навоий купинча, инсоният
ва замон кишилари характерига хос зиддиятли жиз^ат-
ларни ана шу назарий нузугаи назар асосида изоз^лай-
ди. Бу инсон шахсида мужассам булган доимий икки
муз^им асос — инсоний жиз^ат з^амда з^айвоний инстинкт -
нинг (биологик жиз^атдан) мувозанати ва зиддияти ма-
саласи.
Маълумки, Навоий ну^таи назарича, инсонни бош-
^а жонли мавжудотдан ю^ори цуйган фазилат — унинг
нут^и, цобюгияти, бинобарин у «булди нут^ ила мум-
тоз барча з^айвондин». Ленин Навоий инсонни инсон
сифатида шарафлаган фазилатлар цанчалик кучли
булмасин, ундаги иккинчи бир потенциал куч — з^айво-
ний хусусият з^ам вацти-ва^ти билан бош кутариб,
у'зини намоён цилиши мумкинлигига шубз^а цилмайди
ва инсон фаолиятини кузатиш жараёнида ана шу узига
хос генетик портлашга булган ишонч цатъий хулоса
даражаснга кутарилади. Инсон нгцоятда зиддиятли
мавжудот булиб, у илмда малакдан устун, аммо жа-
з^олатда девдан з^ам говори, ёмонликка таргиб этувчи
шайтонга з^ам тубанлик, залиллик ундан етади. Гарчи
инсон уз нутци билан з^айвондан мумтоз булган булса
з^ам, маълум пайтларда ундан тубанлашиб кетиши
мумкин:
...Гар одами малак улсаки, ^илмасун таърнф;
Агар киши десаким, етмагай хижолат анго.
■48
мат ва вафо каби юксак инсоний фазилатларни улуг-
лаш ва тарриб дилишдан иборат.
Навоий инсон концепциясининг бир диррасл, юкори-
да курганимиздек, маънавий-ахлодий масалалар фони-
да намоён булса, иккинчи мудим бир дирраси кенг ва
юдори бир даражада — ижтимоий-сиёсий аспектда юза-
га чидади. Яъни, Навоий ижодида этик пландаги ди
дактика социал проблема даражасига кутарилган. Бу
эса Навоий ижодига хос демократизмнинг узига хос
шаклларидан дисобланади.
Социал дидактика шаклидаги демократизмнинг юза-
га чидиш формаси эса, асосан, халд (эл) билан дукм-
дор, подшодни бир-бирига дарама-дарши дуйиш тарзи-
да булиб, у уз ичида бир датор конкрет куринишларга
эга (шод ва гадо, фадир; жод (мансаб) адли ва фударо
шоир ва дукмдор ва бошдалар). Лекин шуниси дид-
датга сазоворки, барча уринда лирик дадрамон (ход
бевосита, ход билвосита) халд — эл томонида туриб
мулодаза юритади дамда подшод ва дукмдорлар билан
юзма-юз туриб, эл номидан, унинг манфаатлари нуд-
таи назаридан мунозара дилади.
Еш Навоий тасаввурида шаклланиб етган дадидий
дукмрон образи эса унинг шеърларида дам уз диёфаси-
ни намоён дилади. Навоий узининг дастлабки газал-
ларидан бирида шодлик билан дарвешлик — фадирлик-
ни бир-бирига дарама-дарши дуйиб тасвирлаш ордали,
диммати баланд дарвешни дашаматли шоддан юдори
дуяди ва суррати шоду сийрати дарвешнамо булган
дукмрон орзуманди эканлигини очид издор этади. На-
воийнинг бу шеъри (унинг дандай фалсафий заминга
асосланишидан датъи назар) тожу тахт учун кураш
нидоятда авжига чиддан бир шароитда катта ижтимоий
адамият касб этади:
Дар гадоким, бурён фадр эрур кисват анго,
Салтанат зарбафтидин дожат эмас хилъат анго.
4-130 49
Шохга шохлиг мусалламдур, агар б^лгай мудом
Шохлиг таркин |^илиб, дарвеш улур ният анго...
То шаху дарвеш булгай, айлагил, ё раб, аён
Шохдин хизмат мунга, дарвешдин химмат анго...28.
50
Хуллас, Навоийнинг инсон ^а^идаги ^арашлари ни-
^оятда кенг ва куп ^иррали булиб, жамиятдаги деярли
барча таба^алар учун тааллу^ли фикр-муло^азаларни
^амраб олган.
Ипщ темасидан тортиб социал дидактикагача булган
^ар бир мавзуда Навоийнинг инсон ^а^идаги умумий
^арашининг муайян цирралари узига хос шаклда кури-
нади ва уларнинг барчаси биргаликда мутафаккир-
шоирнинг инсон концепцияси ^а^ида яхлит тасаввур
^осил к,илади.
Лирик ца^рамон — мутафаккир оламнинг хил-хил
асрори ва инсон шахсининг узига хос табиати х;ацида,
сиёсий арбоб сифатида жамият, замон ва замон а^ли
борасида чу^ур муло^азалар юритса, инсоний камолот-
дан далолат ^илувчи юксак фазилатларни улуглаб,
тубанликни кескин ^оралаган уринларда у юксак
идеаллар со^иби булган инсонпарвар мураббий циёфа-
сида гавдаланади.
* * *
52
Навоийнинг илк ижодида етти байтли разаллар
54,5 процентни ташкил этган булса (9 байтлилар 36 про
цент), йигитлик даврида 67 (25), урта ёш даврида 85
(11,5) ва ни^оят, кексалик даврида 54 (36) процентни
ташкил этади. Шуниси характерлики, Навоий девонла-
рида 5 байтли разаллар унта атрофида булса, 6 байтли
лар йигирматага ^ам етмайди (илк девондаги шеърлар-
нинг автор вариантини ани^лаш бу ^исобларга узгартиш
киритиши мумкин). Ун уч байтли разаллар эса, бизнинг
ани^лашимизча, фа^ат 4 та.
Навоий разалиёти структурасидаги нисбий бар^арор-
лик, ю^орида эслатганимиздек, жанрлар борасидаги
тематик сараланишнинг сезиларли роли билан изо^ла-
ниши мумкин.
Навоийнинг поэтика со^асидаги новаторлигининг му
хи м бир цирраси (мазмун ва шакл масаласи билан
бевосита ало^адор булган) лирик шеърнинг услуби,
унинг композициясига нисбатан узига хос ёндашишида
ёр^ин намоён булади. Унинг «Бадоеул-бидоя» дебочаси-
да ^ар бир газал маъно ва сурат жи^атидан мутаносиб
булиб, бошидан охиригача мантик;ан изчил булган яхлит
асар булиши лозимлиги ха^идаги ажойиб мулохазаси
расман разал муносабати билан баён ^илинган булса
хам, аслида барча лирик жанрларга тааллу^ли. Чунки
мазмунан яхлитлик, мантиций изчиллик ва композицион
бутунлик шоир девонидаги барча шеърлар учун хос
етакчи хусусият ^исобланади.
Навоюй разалиёти поэтикаси учун хос ана шу хусу-
сиятни биринчи булиб унинг узи, шунингдек, кейингп
давр тад^и^отчилари хам махсус таъкидлаб курсатиш-
ган. Жумлада.н, Максуд Шайхзода Навоий разалларида-
ги ана шундай хусусиятни бадиий усул сифатида
ба^олаган. У муайян разаллар та^лили асосида шундай
хулосалар чи^аради: «Разалда маълум воцеа (кенг
маънода) ярата билиш, байтларни маънан, фикран ва
суратан борлаш, у ёки бу даражада Навоий лирикасига
хос булган биринчи бадиий усулдур. ...Навоий разалла-
ри ва умуман лирикасига хос иккинчи бадиий хусусият
образнинг тадрижий (бу тадриж приёми рус поэтикаси-
даги «нагнетание» терминига бадал була олур) инкишо-
фи, такомили ва етилувидир»30.
Бизнингча, муаллиф «усул» терминини тор шеърий
приём эмас, анча кенг маънода, яъни «фикрлаш ва баён
54
Умуман, композицияни андаза тарзида тушуниш на-
фа^ат Навоий газалларини, балки асрлар давомида
яратилган барча разалларни ягона андазага солишга
олиб келади. Ва^олонки, ^ар бир ^ациций шеър уз се
мантик структураюига борлщ комстозицияоига эта була-
ди. Шу масалада А. Дайитлтетовнинг цуйидаги фикрлари
ни^оятда уринли: «Биро^ Навоий разалларидаги компо
зиция масалаларига бир улчов билан ёндашиш, уларга
бир хил ба^о бериш ута хато фикр булур эди. Бу
масалада шуни цайд этиш керакки, Навоий газаллари-
нинг композицион хусусиятлари ^ам них;оятда ранг-ба-
ранг ва бой. Аммо шоирнинг 5^ар бир разалидаги
композиция масаласини текшириб чициш ^ам бу уринда
дилинадиган иш эмас»35. Х^крщатан ^ам, шоир девони-
даги 2600 та шеърнинг ^ар бири узича мустацил асар
ва узига хос семантик структурага эга. Шу жи^атдан,
шоир разалиётидаги р о я в и й пафос билан борли^
тасвир принципларининг асосий типларини кузатиш
асосида, уларнинг семантик структураси учун хос бул-
ган айрим белги ёки тенденцияларни аницлашимиз
мумкин. Бу масалада ^ам Навоийнинг уз ^айдлари му-
^им роль уйнайди. У «Хазойинул-маоний» дебочасида
шундай ёзади: «Андин сунгра худ хотирга келмас
эрдиним, бир разал .\усн бахри раэолалари таърифида
ё иищ оташкадаси шароралари тавсифида тугатгаймен,
балки бир байт шухшгнг жамоли дилфурузи бобида
ё уз 'Кунглумнинг дарду суди шархида калам силкига
кивура олраймен ё хаёлимра кечура олраймен» (РС, 8 ).
«Вакфия»да удиймиз: «...Зубдаи авцотим ва хулосаи
^аётимии ул ^аэратнинг мад^и зоти ва таърифи сифоти-
да сарф цилсам эрди»36.
Бизнингча, ана шу изо^ларда, т^лиц булмаса-да,
шоир разалларининг асосий типлари ^адида ишора мав-
жуд. Булар — таъриф, тавсиф, мад^ ва шар^и ^олдан
иборат. Таъриф билан тавсиф, таъриф билан мад>^
бир-бирига яцин турса-да, лекин Навоийнинг изо^ига
цараганда, улар орасида маълум узига хослик мавжуд.
Буни, бизнингча, шундай изо^лаш мумкин-: таъриф
мад^га нисбатан торро^ тушунча булиб, функция жи-
^атидан унинг таркибига кириши мумкин. Чунки таъ
риф, купинча, севгилининг х;усну жамолига нисбатан
Куллангани ^олда, мад^да мамду^нинг барча зо^ирий
ва ботиний фазилатлари мацталади.
35 Х а й и т м е т о в А. Навоий лирикаси, 97-бет.
36 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 13-том, 174-бет.
55
Шунингдек, таъриф билан тавсиф куп уринда цуи/н-
лнб кетган ^олда куринса >^ам, лекин тавсифнинг г$л-
ланиш донраси кенгро^: унпнг учун инсоний сифатлар
^ам, табиат манзаралари ^ам, оши^ вужудини ёндир-
ган «ишц оташкадаси шароралари» ^ам объект ,була
олади. Яъни таъриф, асосан, ижобий характерга эта
булса, тавсиф (описание) анча кенг аспектда ^уллани-
ши мумкин. Шунингдек, таъриф мадхнинг (восхвале
ние) таркибий цисми сифатида, куиинча модихнинг
зо^ирий сифатларини («таърифи сифотида») уз ичига
олса, мад^ уша зотни бутунлигича цамраб олади.
Шар^и %ол, яъни муло^аза баёни тарзидаги («уз
кунглумнинг дарду сузи шархида») газаллар эса ички
кечинмаларнинг тугридан-тугри баёни, шар.^идан иборат.
Албатта, ^ар бир газалда, у цандай тппда булиши-
дан цатъи назар, шоирнинг субъектив муносабати у ёки
бу даражада уз аксини топади. Лекин газалдаги ана шу
объектив са субъектив моментларнинг (яъни коммуни-
катив ва эмоционал тасвирнпнг) узаро мувозанати
унинг характера—тасвир типи билан чамбарчас боглик.
Навоий газаллари композициясига хос асосий ^ону-
ниятлар хам газаллардагн тасвир тинларининг такозоси
билан юзага келган. Бпнобарнн, ^ар бир типга мансуб
газаллар гуру^ида композицион яхлитликни ташкнл
этнш принииплари, уларнинг хар бирига хос индивидуал
жи^атлар булгани ^олда, маълум даражада умумийлик
^ам бор. Х,амма гаи шундаки, ^ар бир газал асосида
ягона бир образ, поэтик деталь ёки конкрет бир пробле
ма ёхуд фикр-муло.уаза ётади ва у марказлаштирувчи
куч сифатида шеър структураспни бир бутун цилиб
уюштиради.
Му^окама, муло^аза типидаги газалларда компоэи-
цион бутунлик, мантилий изчилликни таъминлайдиган
куч—газал аоосидаги мацсад-—гоянинг ёр^инлиги ва шу
билан ало^адор поэтик мазмуннинг яхлитлигида деб
айтиш мумкин.
Шар^и хол ёки муло^азавий газаллар шоир девони-
да ннхоятда куп булиб, улар тематик-проблематик
жн.\атдан хам ранг-баранг (шикоят, танцид, муло^аза
ва хоказо).
Бинобарин, уларнинг семантик структураси ^ам
маълум умумийликдан ^атъи назар, ни^оятда хилма-
хил. Зотан, х;ар бир газал мутафаккир шоирнинг олам
ва одам билан боглиц му^им проблемалар борасидаги
чуцур муло^азаларининг узига хос поэтик ифодасидир:
56
Да^рдин ме^ру вафо цилма ^авас,
Элидин гайри жафо цилма ^авас... (НШ, 241).
Йигитлик даврида:
Не тонг сориг юзумда ашки рангин,
Ки киймиш сабзи талх ул сабзи ширин.
Кексалик даврида:
Хилъатин то айламиш жонон кизил, сориг, яшил,
Шуълаи оз^им чизуар >^ар ён кизил, сориг, яшил.
69
Ул киши умри бахоридин терар гулбарги айш,
Ким кафида лолагун май бирла булгай согари...
60
ц]у асарнинг 136а варарида эса шундай деб ёзади:
«Мир Алишер Навоий разали тарзида бу разалда доги
боштин-аёц бир ^икоят манзум булубтур:
Туно кун бирла бир тун маж лиси асру хаш эди,
М ажлис а^ли бори дилхо^у, бори дилкаш эди...»
Навоийии'вг мазкур разали ^аётий во^еа ёки фанта
зия асосидаги тасаввурнинг поэтик тасвиридан иборат.
Маълум бир поэтик лав^а тарзидаги сюжетли разаллар
мо^ият эътибори бнлан узига хос шеърий новеллалар
булиб («манзум .%икоят»), Навоий девонларида шу
типдаги газалларнинг унлаб намуналари мавжуд. Му
хами шундаки, бундай разалларнинг биринчи намунала
ри шоир ижодининг илк даврига мансуб. Навоийнинг
илк девонига киритилган «Кеча келгумдур дебон ул сар-
ви гулру келмади», «Каво хуш эрдию оллимда бир р;а-
да^ майи ноб» мисралари билан бошланувчи ана шу
типдаги разаллар бу фазилат шоир ижодининг дастлаб-
ки даврларидаёц шаклланиб етганлигидаи далолат
р;илади.
Сюжетли разалларнинг композицияси ^ам узига хос.
Уларда байтларнинг мантилий изчиллигини юзага кел-
тирадиган омил поэтик сюжетнинг узи .%исобланади.
Во^еа баёни биринчи планга чи^иб, х.иссий кечинма-
лар тасвири — эмоционал момент ор^а планга утади.
Лирик р^а^рамон кечинмалари, унинг психологик ^олати
сюжет жараёнида, тасвир тарзидаги етакчи ру.^, о^анг
билан бевосита богли^ равишда юзага чи^ади. Бундай
разалларда, тавсифий разаллардан фарк;ли улароц, узи
га хос динамика — ривож мавжуд. Во^еанинг ривожи
ва хулосасн сюжетнинг асосий элементлари сифатида
юзага келади.
Тавсифий разаллар композицияси учун образнинг
бос^ичма-бос^ич торая бориши характерли. Уларда тас
вир шоирдан таш^ари булган учинчи шахсдан
(«шахе» — кенг маънода, масалан, табиат автор ва
укувчига нисбатан 3-шахсда булади) шоирнинг узига
(менига) к;араб келади («у», нейтраль утиш — связка
ва шоир («мен»), Еки разал бошида тилга олинган
нарсалар (масалан, «Уйготур суб^и ба^ор элни фигон
бирла са^об» разалини эсланг) учинчи, туртинчи ёки
бешинчи байтдан кейин тушиб ^олади. Улар гуё кадр
ортига утиб, биринчи планга конкрет ^иёфа ёки масала
чициб ^олади.
Кар бир тип тасвир баён йусинига мувофи^ уз инто-
нацияси — о^ангига эга.
61
Наюаийнинг барча тип разалларидаги тахлил объек-
тини шартли равишда икни гуру^га ажратиш мумкин:
бир цатор разалларда ^иссиёт, кечинма ифодаси во^еа-
Ходиса, объект феъл-атвори та^лили орцали билвосита
ёки параллел ^олда ифодаланса, бош^а гуру^ шеърлар-
да бевосита — хиссиёт ва кечинманинг бевосита баёни,
та^лили тарзида амалга оширилади (баён ва шарх ти-
пидаги Разалларда). Бундай шеърларда эмоционаллик
биринчи планда турадн.
На1воий разаллари семантик структураси учуй типик
булган яна бир хусусиятни ало^ида таъкидлаш лазим.
Аксар разалларда .ма^тадан олдинги байт мазмун ва
услуб жи^атидан бутун газал таркибидаги бош^а байт-
лардан ажралиб туради. Бундай байт, олдинги байтлар-
даги тасвир усулидан ^атъи назар, иккинчи шахсга
(мазмунан уцувчига ёки умумга) ^аратилган мурожаат,
хитоб тарзидаги угит (шунингдек, таъна, кесатиш) ёки
умумлашган ибратомуз хулосадан иборат. Шоир, купин-
ча, уз фикрини со^ийга ёки бош^а бирор объектга (маъ-
шуцага, шо^га, гулга) мурожаат шаклида из^ор ^илади.
А. Хфйитметов ана шундай байтларни лирик чекиниш
сифатидаги байтлар деб атаган. Хф(ущатан хам> шун
дай. Уларнинг аксарияти газал структурасида мустак;ил-
ликка эга булиб, боцща байтлар билан радиф ва ^офия
ор^алигина богланиб туради. Улар ало^ида ^олда ^ам
тугал маъно билдиради. Лекин ана шу нисбий муста^ил-
лик барча тип разалларда бир даражада эмас. Тавси-
фий (таъриф, мадхда ^ам) разалларда лирик чекиниш
характеридаги байтларнинг «бегона» ёки ^истирмалиги
якдол 1сезилиб туради. Улар тушириб колдирилса ^ам,
газал структураси ва тасвир оцимига зарар етмагандек
булиб туюлади. Масалан, ёшлик даврига мансуб «^аро
кузум, келу мардумлуг эмди фан ц и л ри л » деб бошланув-
чи газални эсга олайлик. Маъшуцага царатилган ва
унинг сиймоси билан боглих истиоравий тасвир орасида
бирдан богбонга (рамзий атама) мурожаат тарзидаги
Хуйидаги байт пайдо булади:
Хазон сипо^ита, эй борбан, эмас монеъ,
Бу бог томида гар игнадин тикан ^ илрил.
64
Шунингдек, Навоий ^офияга роявий-эстетик функция/
ташувчи восита сифатида ёндашиб, разалда унинг катта
имкониятларини намойиш—циддм. ■■
Навоий разалларида биз факат шеърий санъатлар-
нинг тули^ мажмуасини эмас, балки уларнинг шоир роя
вий-эстетик ниятининг руёбга чицишида уйнаган ак ти в -^
ролини курамиз.
4. Алишер Навоий разалнинг (ва умуман шеърнинг)
дажми ва композицияси масаласига жиддий ёндашган.
Шоирнинг шакл ва мазмун бирлиги, мазмун ва услубда-
ги мантилий изчиллик ^а^идаги ижодий позидияси ту-
файли унинг разаллари композиция жи^атидан узига
кос фазилат касб этди. Бинобарин, Навоий разаллари
яхлитлиги ва структура жи^атидан изчил, мукаммаллиги
билан разал жанри тарихида ало^ида ^одиса х;исоб-
ланади.
5. Навоийнинг разалда композицион изчиллик ва
яхлитлик ^а^идаги позидияси барча разалларда бир
долипда эмас, балки ана шу умумий принцип, тасвир
типи билан 6 о р л и ^ ^олда, ^ар бир шеърда узига хос
равишда юзага чидади. Бу эса, уз навбатида, разаллар
да тасвир типларининг бойлиги билан изо^ланади.
Навоий разаллари услуби учун якранглик (монотон
ность) мутла^о ёт булиб, уларда тавсиф, таъриф,
шар^ — из^ор, тасвир (сюжетлилик) ало^ида-ало^ида
^амда душилган ^олда цулланган. Сюжетнинг пайдо
булиши разал поэтикасида ^ам жиддий янгилик юз
беришига олиб келди (макон ва замон, сабаб ва о^ибат
каби тушунчалар пайдо булди). Психологизмнинг
мо^ияти ва йуллари янада бойиди.
Сабт улмаса Навоий, ани назм зайлида
Фа^м айлар аз^ли дард камоли адосидин (БВ, 470).
40 Белинский Собрание
В. Г. сочинений в трех томах.
Том III. М„ 1948, с. 374.
66
топиши ва кенг ^лланиш и бевосита Навонй ижодиёти
билан борланган41.
Форс-тожик адабиётнда кенг ривож топган ^итъа
Навоийгача булган узбек адабиётнда (хозирча мавжуд
маълумотларга цараганда) жуда оз цулланган булиб,
унинг баъзи бир намуналари «Банг ва чогир мунозара-
си» (2 та узбекча), «Му^аббатнома» (1 та) да ^амда
Лутфий, Гадойи, Х^офиз Хора змий сингари шоирлап
девонида учрайди. Саккокий, Атойи, Гайдар Хоразмий
каби шоирларнинг тулиц девони ^озирча маълум булма-
ганлигн сабабли, уларнинг цитъа жанрига муносабати
^а^ида ^атъий бир хулосага келнш ^ийин.
Сон жихатидан оз булган узбекча ^лъаларнинг
айримлари баён характерида булиб, бир цисми нищий
мавзуда ёзилгандир. Ижтимоий ва фалсафий-дидактик
характердаги ^итъаларни деярли учратмаймиз. Навоий
^итъалари эса узининг поэтикаси ва р о я в и й пафоси би
лан ш у жанрнпнг тараедиёти тарихида кщори бощични
ташкил этган деб хулоса чи^ариш мумкин.
Дуйидаги муло^азалар ана шундай хулоса учун
етарли асос булиши мумкин:
I. Навоий ижодиётида ^нтъа йул-йулакай ишлатил-
ган шеърий шакл эмае, балки ижодкорнинг бутун ^аёти
давомида ундаги муайян му^ит билан богли^ ру^ий
кечинмалар, фикр-муло^азаларни нфода этган актив
поэтик жанрдир. «Хазойинул-маоний» девонидаги ^итъа-
лар сони 204 та (узи 210 та, лекин 6 таси маснавий)
булиб, «чи^ил ^адис» (40 та), девон дебочалари ва бош-
ца асарлар таркибидаги ^итъаларни .%ам ^исобга олсак,
уларнинг сони уч юздан ортиб кетади. Демак, Навоий
узбек адабиёти тарихида кам ^улланган бу жанрни
бадиий ижод жараёнига кенг жалб этиб, актив жанр
даражасига кутарган ва унинг юзлаб классик намуна-
ларини яратган.
И. Навоийнинг ^итъа жанри борасидаги улкан хиз-
мати бевосита жанр поэтикасига тааллу^ли.
Маълумки, Навоийгача форснй цитъанавислик бир
неча асрлик тарихга зга булиб, бу борада катта тажри-
ба тупланган ^амда 1^итъа жанрининг бар^арор поэтик
^онуниятлари шаклланиб етган эди. К^итъа учун хос энг
67
му^им белгилардан бири — унинг цофия системаси зди
(аб, вб, гб). Навоий бу масалага жиддий муносабатда
булганлигини унинг уз изо^ларидан сезиб олиш мумкин.
Шоир маснавий тарзида ^офияланган ва цитъалар
цаторида берилган иккита шеърий парчанинг устига
шундай сарлавха ^уйган: «Маснавий хожаи На^шбанд
^уддиса сирру^у каломи таржимасидаким...», «Масна
вий машойих каломи таржимасидаким...» (ФК, 739—
740). Демак, бири уч ва иккинчиси икки байтли булган
мазкур шеърлар, муаллифнинг уз таъкидига кура, ^итъа
эмас, балки маснавий. Улар фа^ат з$ажм эътиборига
кура ^итъалар ^аторида берилган, холос. Шунинг учун.
з^ам муаллиф уларга ало^ида изоз^ бериб утган. «Раро-
йибус-сигар»даги» 41, «Бадоеул-васат»даги 3, 18, 52
ва «Фавойидул-кибар»даги 42 ва 44 рацамли шеърлар
з$ам ^итъа эмас, балки маснавий з^исобланади.
Шундай ^илиб, девоннинг Тошкент нашрида цитъа
сифатида келган 210 та шеърдан 6 таси миниатюр мас-
навийлардир.
Демак, Навоий ^итъанинг ^офия системасига жанр-
нинг етакчи белгиси сифатида ^араган42.
Навоий ^итъалари поэтикаси учун хос хусусиятлар-
дан яна бири — уларнинг махсус сарлавз^ага эга эканли-
гидир. Х>ар бир ^итъага махсус сарлавха к;уйиш з^одиса»
си фа^ат форс-тожик шоирларидан Анварий (1090—
1170/75) ва туркий шоирлардан Алишер Навоий
девонидагина учрайди.
Маълумки, «Хазойинул-маоний»нинг ^итъалар були-
мида берилган шеърлардан 207 таси (шундан 6 таси
маснавий) махсус сарлавз^аларга эга. Навоий ^итъала-
рининг сарлавз^алари масаласида з^озирча икки хил
фикр мавжуд.
1. Дитъа сарлавз^алари «Хазойинул-маоний»нинг эн
^адимий нусхаларида мавжуд булганлиги сабабли,
шоир ижодининг тадцицотчилари бу масалага (объектив
з^а^и^ат сифатида ^араб) махсус тухталиб утишмаган.
Фацат А. ^айитметов ана шу борада махсус фикр
билдирган. Унинг таъкидлаб утишича, «Навоий уз
^итъаларига шундай катта аз^амият берганки, буни
уларни эзугиётлик билан йигиб борганида, з^ар девонига
42 Иккинчи девон («НШ »)даги икки байтли 10-хитъанинг би
ринчи байти хам маснавий тарзида (ноб-музоб) к°Фияланган- Л е
нин иккинчи байтда бу хусусият сацланмаган, факат иккинчи мис-
ра олдинги байтга ^офиядош булган (аро-^исоб). Шунинг учун
хам уни шартли равишда китъалар катоРига КУШДИК-
68
ало^ида шеър тури сифатида деярли бир мицдордаи
жойлаштирганида, мазмунига кура уларнинг >;ар бирига
^еч эринмай сарлавха ^уйганлигида яцк;ол куриш
мумкин»43.
А. Абдугафуров эса Навоий ^итъалариниинг сарлав-
халари ^а^ида махсус ма^ола ёзиб, уларнинг (яънп
сарлав^аларнинг) Навоий томонидан цуйилганлигига
жиддий шуб^а ^илади.
Биз ана шу масала билан шугулланиш жар'аёнида
^итъа сарлав^алари, ^а^и^атан ^ам, шоир ^аламига
мансублиги шуб^асиз деган ^атъий хулосага келдик.
Бинобарин, уз муло^азаларимизни билдиришдан аввал
А. Абдугафуров .ма^оласида баён килинган асосий
фикрларни келтиришни зарур деб ^исоблаймиз. Унинг
далиллари цуйидагилар: «Биринчидан, сарлавхалар
^итъа гоясини очиш, унинг ёзилиш сабаблари ва автор-
нинг ундан кузатган мацсадларини курсатиш вазифа-
ларини бажарадики, бу фак;ат тайёр, ёзиб булинган
цитъалар юзасидан ва купрок, иккинчи бир шахе томо
нидан цилиниши э^тимол булган бир ишдир»44. йул-йу-
лакай айрим масалаларга аншушк киритиб кетайлик:
хуш, ^итъанинг гояси, ёзилиши сабаблари ва авторнинг
кузатган ма^сади нима сабабдан китъани ёзиб ^уйган
шонрнинг узи эмас, балки «иккинчи бир шахе томонидан
килиниши э^тимол булган бир нш?» Намотки, 1^итъанинг
мазмуни, унинг юзага келиши сабаблари ва вацтини
изо^лаш муаллифнинг узи учуй эмас (унинг узи ^аёт
булганп холла), балки бошка бип шахе учун осонроц
булса?! «Иккгичидан, бу сарлавхалар услуб жи^атидан
Навоийнинг бошца асарларидаги сарлав^алардан туб-
дан фар циладп (хэр бир мустацил асарда услуб узи га
хос булиши табиин! — А. И.). К^тъа сарлав^аларида ав
тор «мен»и учинчи шахе «у» сифатида тилга олинади
(ха-ммасида эмас — Ё.И.). Сарлавхд авторн шоир ^итъа-
си ^а^ида суз юритиб, уни шар^лар зкан, Навоий
айтибдур, дебдур, хабар берур, адо ^илибдур, ташби^
^илибдур (сарлав^ада учинчи шахедаги сузлар узи уч-
райди, лекин «Навоий айтибдур» тарзида эмас. Умуман,
сарлав^ада «Навоий» учрамайдн — ё . И.) каби учинчи
шахега ишора формаларини ^уллайдп. К,уйидаги мисол-
ларга ди^кат ^илайлик. «Буйнига яшм осилгонни
дебдурким...», «Рум ту^фаларининг улашингонни дебту-
69
рур, балки... талаш^онни айтибдурур» (II девон, 697),
«Эрни хурус дебтур..., дарди сардан шикоят 1^илур» (III
девон, 700—703) ва хоказо.
Учинчидан, бир ^атор сарлав^аларнинг ^ам стилис-
тик жи^атдан, ^ам мазмун жи^атидан Навоий цаламига
мансуб эмаслиги шак-шуб^асиздир. Масалан,
Бу юришда ики улогим бор,
Лек бормен сихиликда яёк,—
мисралари бнлан бошланувчи «мен» номидан айтилган
бир цитъа шундай шар^ланган: «Даламнинг сия^корли-
гининг беро^лиги ва узининг сияздулигининг узрхохли-
р и » (Уша девон, 738). (Изо^: ю^оридаги байт билан
бошланувчи 1у:тъа биринчи девонда (РС, 736) 43 раза
ми остида берилган булиб, унинг сарлав^аси бутунлай
боища: «Юришда отлари заъфи таърифидаким, муаммо
ичидаги отдек пайдо эмас эрдилар». «Даламнинг» деб
бошланувчи сарлав^а эса ана шу девондаги боища
шеърга, яъни 50-^итъага тааллуцли булиб, унинг би
ринчи банди цуйидагича:
Ило^ий, ул ра^емеким чекибдурур цаламим,
Минаш — шарорати ва райри^о фарарту ладайк...— (Ё. И).
70
нккинчи бир шахе томонидан шоир >фёт давридаёк;
^уйилган, деган хулоса чгщариш мумкин»45.
Аввало, 1фтъа сарлавзфлари улар ёзилган пайтда
эмас, балки А. Абдурафуров турри цайд этганидек, ке-
йин цуйилган. Навоийнинг «Хазойинул-маоний»дан ол-
динги девонларида бирорта ^итъага сарлавзф ^уйилма-
ган. Хуш, нима учун улар «Хазойинул-маоний»да
сарлавзфли булиб цолди? Бу зфдиса бевосита «Хазойи-
нул-маоний» девонининг умумий поэтикаси билан
ало^адор. Навоий бу девонининг структураси устида
жиддий иш олиб бориб, уни девон тузиш тарихида мисли
курилмаган оригинал девон даражасига кутаришга
зфракат цилган. Натижада бу мажмуада унинг олдинги
девонларида булмаган бир цатор янги хусусиятлар пай-
до булган. Туртала девон структурасининг цатъий
симметрия асосида цурилганлиги, хар бир зфрфга дойр
разаллар устига махсус сарлавзфлар цуйилиши, ва ни-
>фят, зфр бир цитъанинг мазмунга мое бадиий сарлав-
з^алар билан таъминланиши ана шулар жумласидандир.
}^ар бир дарфга тааллукуш разалларнинг узига хос
сарлавзфга эга булиб, хамд, наът ёки фалсафий-дидак-
тик характердаги шеър билан бошланиши уларга маъ-
лум даражада мустациллик рузфни баришлайди ва гуё
девон ичида девонлар жойлашгандек тасаввур пайдо
^илади. Девон структурасига хос янгиликлардан бири —
цитъа сарлавзфлари зфм муайян роявий-эстетик функ-
цияни адо этиш учун царатилганлигида.
Иккинчи томондан, ^итъага сарлавзф ь^уйиш шу бо-
радаги муайян традиция билан, аншфоги, атоцли форс
шоири Анварий анъанасининг Алишер Навоийга курсат-
ган бевосита таъсири билан алок;адор.
Маълумки, Анварий (XII аср) девонидаги юзлаб
^итъаларнинг барчасига сарлавзф цуйилган. Бу зфди-
санинг Навоий учун урнак ёки туртки булганлиги
шубзфеиз эканлиги, унинг Анварий меросига булган
умумий муносабати фонида олиб ^аралганда, тулиц
тасди^ланади. Музфми шундаки, бу зфк;да Навоийнинг
уз эътирофлари мавжуд. У «Хамсатул-мутазфййирин»
да узи билан Жомий уртасидаги бир муло^отни эслаб,
шундай ёзади: «Бир кун фацир алар хизматида эрдим
ва яна киши йу^ эрди. Анварий ^асойида бобида суз
утадур эрди. Алар бу навъ таъриф циладур эрдиким:
71
Навоий лирикасидаги тазоднинг туб мо^иятини бел-
гилайдиган ва шоирнинг бу борадаги новаторлигини
к^рсатадиган муз^им фазилатлардан бири бу усулнинг
ишций тематикадан бошца социал мазмундаги шеърлар-
да з^ам кенг ва изчил цулланишидир. Навоийнинг илк
ижодида юзага келган бундай тенденция кейинги давр-
ларда яна х;ам ривож топтан. Давр характерига хос
зиддиятларнинг айрим томонларини фош этишга багиш-
ланган яхлит газаллар Навоий девонларида унлаб уч-
райди. К,уйидаги тазал ана шулардан бири:
Шозцшнг мунглуг мушаввашлар била не нисбати,
Комронларга балокашларга ^ойдин улфати.
167
«Биз анинг ашъорин, батахсис, цасойидин оз куру®
эрдук, бу яцинда бир-икки девони бизнинг илигимизг
тушубтур, гоз^и анга машгул буладурбиз, баъзи ерда?
айтса булгайким, башар каломидин утуб, эъжоз з^адди-
ра етмиш ‘булгай, рариб таркиблар ва ажиб адолар
назарга келадур».
Чун фа^ир гщ об орасида муттаз^ам (туз^матланган)
мунча борменким, Анварийра муътациддурур ва анинг
шеърин куп ук;ур. Фильвоцеъ мундозузур...»46.
Бизнингча, Анварийга муътацид сифатида шузфат
зуззонган ва уз эътирофига кура, унинг шеърларини куп
узузган ижодкорнинг Анварий шеърлари поэтикасининг
оригинал жиз^атларидан илзузмланган булиши таажжуб-
ланарли эмас.
К,итъа сарлавз^аларининг услуби, унда гап, кудинча,
учинчи шахе з^азузда бориши масаласига келганда, шу-
ни таъкидлаш керакки, аввало, учинчи шахе билан
богли^ сарлав^алар сарлав^аларнинг туртдан бир зузс-
мини ташкил этади (49 та).
Лекин булар з$ам мозузят жиз^атидан 3 гурузуа були-
нади: 1. Шеърда гап бораётган объектга тааллуцли:
«Манзурнинг з^усн базузри олу гулидин сапида зузлиб,
шафтолу гулидин гулгуна цилрони» (БВ, 702).
2. Шоир ёкн лирик цазфамонга тегишли: «Тожнинг
таркин истаб, дарди сардин шикоят зузлур» (БВ, 703).
Шоирнинг шеърда уз номи ёки тахаллусини учинчи
шахе сифатида тасвирлаши поэтик усул булиб, бошца
жанрларда, хусусан, газалда кенг цулланилади. Бундай
усул шеърдаги тасвирга маълум даражада объективлик
багишлаб, шоирни индивидуал шахе эмас, балки умум-
лашган лирик цазузамон сифатида гавдалантиради.
«Навоий шеъри туздаз байту ;ун бир байту ун уч байт»
деб бошланувчи цитъа з^ам худди ана шу усулда
ёзилган.
3. Шеър учун асос булган фикрнинг манбаига ($т-
ган улурлар, конкрет шахе ёки бирор машз^ур китоб)
ишора зузлинади: а) «Фано азузини уз вазуининг под
токи дебтур (утган улурлар), балки вацт подшозузни
анинг гадойи» (БВ, 693): б) «Нодоннинг з^арзасин «ан-
карал асвот» дебтур («К,уръон»да — Е. И.) ва мунинг
далир айтурин анинг савтида анга адами илтифот»
(БВ, 698); в) «Алкосибу з^абибуллоз^ з^азрати хожаи
Назуззбанд (конкрет шахе) з^уддуса сурруз^у шундоз^
73
Ю^оридагилар билан бир цаторда яна цитъа сарлав-
д^аларига хос етакчи функциялар сифатида цуйидагилар-
ии алоздида таъкидлаб курсатиш мумкин:
1. Сарлав^аларнинг бир гуруз^и шеърдаги фикр, маз-
муннинг манбаига, генезисига: а) таржима (бирор
автордан); б) з^адис, оят ёки мацолнинг мазмуни
дсосидаги баён; в) машз^ур фикрларнинг, улур шахслар
фикрларининг поэтик баёни, тафсири эканлигига ишора
Килади (БВ, 8, 25, 28). Шунингдек, «дебтур» конкрет
шахсга нисбатан эмас, балки «дейишган» маъносида
з$ам келади.
Шу жиз^атдан, цитъа сарлавз^алари билан Навоий-
нинг «Назмул-жавоз^ир»идаги дебоча з^амда «Девони
Фоний»даги («Дар таври Хожа», «Татаббуи Хожа» ва
з^оказо) сарлавдалар уртасида з^ам функционал уйрун-
лик мавжуд. Мазкур асарларда з^ам шоир шеърдаги
фикр ёки поэтик образнинг манбаини узи курсатиб
;утган. «Маз0убул-цулуб»да эса фикр генезисига з^адис,
оят ёки машз^ур ма^олни туда келтириш ёки ундан
ижодий фойдаланиш орцали ишора ^илинган.
Масалан, цуйидаги танбиз^нинг мазмуни «Ал-маръу
мафтунун би а^лиз^и ва ибниз^и ва шеъриз^ий»50 деган
машз^ур араб ма^оли билан ало^адор: «Танбиз^ (69): Ба
шар жинсига уз хатоси дилпазирдур ва мардуд фарзан-
ди ногузир, ямон шеърдекким, табъ зодасидур...»51.
2. Дитъанинг юзага келишига туртки булган сабабгп:
курсатади: цурроцчилик, цорли киш, ^зи ёки бошк-
ш ахе номи, фаолияти билан боглиц цитъалар ана шула~
жумласидандир (турли даврларда з$ар хил сабаблап
туфайли ёзилган унлаб шеърларнинг сабабини котиб
каёцдан билади?).
3. Кдггъанинг ёрцин маъноси сарлавз^асиз мубз^ам
булиб цолади: а) бир цатор ^итъаларда сарлавз^а асо-
сий фикр, гояни изо^лашга, таъкидлашга хизмат цила-
ди; б) фикр ва мазмунни умумлаштиришга ёрдам
беради (РС, 46, «Фалон котиб...»).
4. Сарлавз^а билан шеър бир-бирининг айнан такро-
ри эмас, балки уларнинг з$ар бири узига хос мустацил-
ликка эга. Купинча, насрий кисм (сарлавз^а) фикрий
тайёргарлик бос^ичи булиб, назм юксак эмоционал бос-
Кични (бир-бирининг давоми, яъни ягона тасвирнинг
74
икки босцичини) ташкил ^илади. Бундай шеърларда
тасвир маълум даражада динамик характер касб этади.
Интонация, мантилий ургу з$ам узининг муайян систе-
масига эта. Бундай шеърлардаги тасвирни мо^иятан уч
гуру^га жамлаш мумкин: 1) параллеллик (наср — назм,
ФК, 13, 14); 2) босцичма-босцичли (НШ, 27, 47);
3) ягоналик, яхлитлик (яъни бир-бирини тулдиради:
ФК, 15).
5. Сарлав^ада авторнинг эмоционал муносабати,
Катъи ба^оси ифодаланади (шеърнинг ;узида нейтрал,
умумийроц планда булиши мумкин). Бу ба^о турридан-
т^рри, очиц (НШ, 48) ёки циёсий планда (НШ, 41)
булиши мумкин.
6. Китъа сарлав^аларининг баъзилари маъно ва ус-
луб жи^атидан тугалликка эга. Уларни ало^ида колда
олганда з$ам муста^ил маъно чидади. Бундай сарлавз^а-
ларда муаллифнинг фикри гоз( цатъий хулоса, гоз^ ;укув-
чига мурожаат, буйруц тарзида ифодаланади.
7. Деярли барча сарлавз^алар саж билан ёзилган.
Сажнинг типлари, кулланиш характери жиз^атидан
Китъа сарлав^алари билан «Маз^бубул-цулуб» таркиби
Камда боища асарлардаги сарлавз^алар уртасида уму-
мийлик (албатта, конкрет з^олат билан боглиц узига
хосликлар булгани з^олда) мавжуд.
8. Навоий китъа сарлавз^аларини з^ам поэтик санъат-
лар билан безашга з^аракат цилган. Бундай ижодий иш-
ни Навоий котибнинг ихтиёрига ташлаб двиган дейиш
мантиц^а зид келади (унинг шеърини тазфир ^илади-
тан котиб з^адидаги ^итъасини эсланг).
9. Навоий сарлавз^а поэтикаси устида шу з^адар
жиддий иш олиб борганки, натижада уларнинг купчи-
лиги мацол, идиома ёки эпиграмма даражасига ю)тарил-
ган. Масалан:
«Емон ёмонлирини килмаса, яхшилидча бор
ва бир яхшилир килса, ун яхши дилицча» (ФК, 13).
П
Шоирнинг асосий фикри, з^аётий хулосаси биринчи
байтда ифодаланган. Кейинги байтлар эса асосий ма^-
саднинг т^лароц юзага чидиши учун хизмат ^илган
(тамсил). Бироц Навоий бу ерда уз фикрини асослаш
учун зарур булган далилни кундалик турмушдан эмас,
балки тарихдан олади: уз цавмини маънавий бузукушк-
лардан дайтариб, тугри йулга сола олмаган Лут пай-
рамбар тасарруфидаги мамлакат во^еалари з^амда Биби
Фотима ва унинг уриллари (Х,асан, Х,усайн) з^аётига
мурожаат ^илади. Бири мифологии характерда, иккин-
чиси эса тарихий булган икки водеа бир-бирига царама-
царши цуйилган з^олда, асосий фикрга (далил сифати-
да) параллел ^илиб ^уйилади. Демак, бу шеърда з^ам
тамсил, з$ам талмез$, з^ам тазод санъати ишлатилган.
Хулоса тарзида шуни айтиш мумкин: Навоий цитъа-
лари роявий-бадиий жи^атдан етук булган оригинал
асарлар булиб, уларда улур адибнинг кундалик з^аётдан
олган музрш таассуротлари, турмушнинг турли масала-
лари борасидаги фикр ва мулоз^азалари, музрш хулоса-
лари узига хос шаклда з^аедоний ифодаланган.
Бинобарин, бу шеърлар, Алишер Навоий узбек ада-
биётида дитъани актив поэтик жакрлар цаторига олиб
кириб, унинг имкониятларини кенг намойиш этган етук
санъаткоргина эмас, балки жанр поэтикаси билан ало-
дадор анъаналарга ижодий муносабатда булган нова
тор ижодкор булганлигидан далолат беради.
Навоийнинг лирик жанрлар билан ало^адор ^атъий
анъаналарга нисбатан ижодий ёндашиши, мавжуд анъа-
наларни янгилаш ва кенгайтиришга булган интилиши
з^адида рубоий поэтикасига дахлдор бир-икки масала
тимсолида з^ам ёрцин тасаввур хосил килишимиз
мумкин.
Лекин Навоий рубоий жанрида далам тебратганда-
$збек адабиётида бу жанр билан богли^ анъаналар
мавжуд эмас эди. Шунинг учун з^ам Хондамир «Мако-
римул-ахлозрода шундай ёзади: «Куринишича, ул з^аз-
ратдан илгари з$еч ким туркий тилда рубоий айтмаган,
з$ар турт мисраи ^офиядош ва радифдош булганига ни-
ма етсин»52.
Бу маълумот икки музрш масалага аницлик кири-
тишга ёрдам беради. Бири Навоийнинг туркий тилдаги
рубоий жанрининг шаклланишида тутган роли, иккин-
78
чиси эса Навоий рубоийлари поэтикасидаги узига хос--
лик масаласи.
Албатта, узбек халк огзаки ижодида, шунингдек,.
насрий асарлар таркибида ^амда Лутфий девонида (^о-
зирча тулик булмаган нусха) рубоий шаклидаги шеър-
лар мавжуд. Ленин ^амма гап шундаки, рубоий шакли-
да ^офияланган хаР цандай туртлик рубоий була
олмайди. Бирор туртликни рубоий деб аташ учуй унда
тугал мазмун, рубоий шаклидан ташцари, рубоийнинг
махсус вазни ^ам булнши шарт. Бу ^а^да Навоий ^ам
ёзган эди: «Рубоий вазниким, они «дубайтий» ва «таро-
на» х;ам дерлар, ^азаж бахрининг «ахрам» ва «ахраб»-
йдан истихрож цилибдурлар ва ул вазнедур асру
хушоянда ва назмедур багоят рабоянда»53.
Лутфий девонидаги туртликларнинг асосий кисми
рамал базцшда ёзилган. Ленин улар узбек ёзма адабиё-
тида классик рубоий жанрининг шаклланишида му-
Хим бос^ич булганлиги, шуб^асиз. Яцинда аницланган
Дофиз Хоразмийнинг шеърлари эса Навоийга маълум,
булмаганлиги ани^.
Демак, Навоий узбек адабиёти тарихида классик:
рубоий жанрининг асосчиси ^исобланади.
Алишер Навоийнинг «Раройибус-сигар» девонига
133 та рубоий киритилган. Шу девоннинг наср билан
ёзилган дебочаси таркибида ^ам 30 та рубоий мавжуд.
Шунингдек, унинг боища илмий-бадиий асарлари тар
кибида хам куплаб узбекча рубоийлар учрайди. Жум-
ладан, «Бадоеул-бидоя» дебочасида 8 та, «Мажо-
лисун-нафоис»да 8 та, «Ма^бубул-цулуб»да 12 та,.
«Муншаот»да 58 та, «Вакфия»да 15 та, «Хамсатул-мута-
Хаййирин»да 3 та, «^олати Сайид Х,асан Ардашер»да
2 та, «^олати Пахлавой Мухамммад»да 1 та, «Мухока-
матул-лугатайн»да 3 та, «Мезонул-авзон»да 7 та.
Албатта, «Муншаот» ва баъзи боища асарлари тар-
кибидаги айрим рубоийлар девонга з^ам киритилган.
79)
Бу руйхатга шоирнинг «Девони Фоний» ва бопща
асарлари таркибидаги юзга яцин форсий рубоийларини,
шунингдек «Назмул-жавоз$ир»даги 260 та рубоийни ило-
ва ^илсак, Алишер Навоийнинг мазкур жанр тарацциёти-
даги бециёс роли маълум даражада равшан булади.
Навоий рубоийлари, даставвал, сон жиз^атидан ни-
з^оятда куплиги, мавзусининг хилма-хиллиги, мундари-
жасининг чуцурлиги, р о я в и й пафосининг уткирлиги
билан характерланади.
Умуман, Навоий рубоийлари учун хос икки музрм
хусусиятни ало^ида таъкидлашга тугри келади.
1. Алишер Навоий рубоийларининг аксарияти муз^им
даётий масалалар тацозоси билан юзага келган булиб,
уларда авторнинг фалсафий, ижтимоий царашлари му
зеям урин тутади.
2. Купчилик рубоийлар шоир з^аётининг муайян давр-
лари ва уша пайтларда содир булган воцеа-з^одисалар
билан бевосита борланган. Бундай шеърларда шоирнинг
уз замонасига муносабати конкрет шаклларда курина-
ди. Шунинг учун з^ам бундай рубоийларда шоирнинг
умумлашма фикрлари з^ам конкрет з^олат билан борлан
ган з^олда юзага келади ва уларни баз^олашда ана шу
дсос назарда тутилиши лозим. Чунки шеърдаги з^ар бир
детал, з^ар бир образ уларни юзага келтирган сабаб би
лан боглиц з^олда олингандагина конкрет маъно касб
этади (масалан, рубоийларда етакчи Урин тутган з^иж-
рондан шикоят мотивларини эсланг).
Навоий рубоийларининг мавзуи хилма-хил ва кенг
'булиб, уларда шоирнинг узини з^аяжонлантирган давр
масалалари ва уларга муносабати, кундалик з^аётий
воцеалардан олган таассуротлари, чук;ур кечинмалари
юксак бадиий шаклда ифодаланган. Шунинг учун з^ам
биз уларда катта ижтимоий масалаларга дойр чуцур
фалсафий фикрларни з^ам, конкрет з^аётий масалаларга
дойр шоирона мулоз^азаларни з$ам кузатамиз.
Навоий рубоийлари, энг аввало, бадиий асардир.
Уларда муз^им фикр, юксак гоялар ранг-баранг поэтик
приёмлар, тасвирий элементлар воситасида баён цилин-
ган. Бопща шеърий жанрларда булганидек, рубоийлар
да зщм .ижодкорнинг узига хос услуби, тасвирлаш
воситалари, хуллас, поэтик маз^орати язщол кузга таш-
ланади.
Умуман, Навоий рубоийлари поэтикаси учун хос
икки хусусият дизщатни жалб этади:
.80
Бири Навоий рубоийларининг деярли асбсий цисмида
туртала мисранинг цофияланиши (шунинг учун з^ам
Навоий уларни «рубоия» деб атаган);
Иккинчиси к^пчилик рубоийларда радиф ишлатили-
ши. Бу эса маълум даражада рубоий замирида ётган
асосий фикрга ургу беришга, уни б^рттириб курсатишга
имкон беради.
Шунингдек, Алишер Навоий «Муз^окаматул-луга-
тайн» асарида54 хабар беришича, унга цадар тарсе
санъатида т^лиц рубоий ёзилмаган экан. Мазкур санъ-
ат асосида биринчи марта тулиц рубоий ёзган санъат-
кор Алишер Навоий зцшобланади.
Тарсе санъати фацат унинг мазкур форсий рубоий-
сида эмас, балки узбекча рубоийларида з$ам цулланган
(лекин бу рубоийларда тарсенинг тулиц булмаган тури
ишлатилган).
Навоийнинг з^ар бир рубоийси тематикаси ва р о я в и й
пафосига боглиц зцзлда махсус услубда яратилган. Бир
рубоийда биз расмий рубоий услубини курсак (дастлаб-
ки мисраларда фикр билдирилади, кейинги икки ёки
охирги мисрада хулоса ясалади), боища бирида бунинг
аксини курамиз.
Навоий рубоийларининг композицияси, бир томон-
дан, шоирнинг з$ар бир рубоий асосига цуйган р о я в и й
пафоси ва шунга мутаносиб тасвир принциплари билан
чамбарчас боглиц. Чунки рубоийлар тематик жиз^ати-
дан бой булганидек, улардаги тасвир принциплари
хам хилма-хил. Шоир ишций мавзуларда купроц
тавсиф, таъриф йулидащ борса, шикоят руз^идаги рубо
ийларда бевосита баён, шар^ ёки риторик суроц усули-
ни цуллайди. Фалсафий фикрлар ифодасида эса купроц
яхлит поэтик хулосани тамсилий асослашга з^аракат
цилади. Иккинчи томондан, турт мисранинг тулиц цо-
фияланиши55 з^амда цофия билан бирга радифнинг
б^лиши рубоийнинг семантик-синтактик структурасига
сезиларли даражада таъсир утказади.
Ана шу факторлар биргаликда Навоий рубоийлари-
1НИЕГ композицион асосларини белгилаган.
54 Алишер Н а в о и й . Асарлар. 14-том, 124— 125-бетлар.
55 Навоий узи «рубоия» деб атаган бундай рубоийлар кейинги
даврларда бошдача номлар билан з^ам аталган куринади. Жумла-
дан, усмонли турк олими Муаллим Ножий уни «Рубоийи мусарраъ
дерлар» деб ёзган. /(аранг: Истило^оти адабия. Истамбул, хижрий
1330, 172-бет.
в— 130 81
Рубоийларнинг композицион курилиши муайян прин-
циплар билан борланганлиги улар поэтикасига хос
маълум бир етакчи тенденцияларни аншушш учун з^ам
имкон беради.
Муз^им фалсафий хулоса ёки тезисни баён ^илиб,
уни з^аётий деталлар ёрдамида асослаш бир ^атор ру-
боийлар учун хос булиб, бу з^ол уларнинг семантик
структурасига з$ам узига хослик баришлайди. Масалан,
илк даврдаги машзцф рубоийни олайлик:
Рурбатда рариб шодмон булмас эмиш,
Эл анга шафицу мезфибон булмас эмиш.
Олтин цафас ичра гар ^изил гул бутса,
Булбулга тикандек ошён булмас эмиш56.
82
девонларига киритилган рубоийларни хронологик тар-
тибда кузатиш натижасида дуйидагича манзаранинг
гуво^и буламиз:
Ижодий босдичлари Жами Кофия тартиби Ко- Ра-
рубоий ааба аааа фияли дифли
I (Илк девон) 41 9 32 15 26
II(,Б адоеул -би доя“) 42 6 36 21 21
Ш („Наводирун-ни^оя")
IV (Кексалик даври даст-
лаб „Хазойинул-
маоний“га киритилган) 50 2 48 14 36
133 17 116 50 83
83
мая 1^илди ва бумдек анга вайронадин фарорат ганжи
топилди...».
Бир хат ташувчи чавдон кабутар ного^ бир подшок
бандита тушиб, унинг зарнигор цасрида узок муддат
Кафасда яшайди. Х^аракатсизликдан хатто унинг канот-
ларига хам зарар етади. Ни^оят у бир кун зиндондан
Кочади ва уз маконига етишиш иштиёцида бир неча
кунлик йулни жуда тез фурсатда босиб утади.
...Вале зулми даврон солиб ин^илоб,
К,илиб эрди ул булгон уйни хароб.
84
к^рсатишга ^аракат ^илдик. Ленин Навоий лирик шеър-
ларининг поэтикасини тад^и^ этиш жараёнида шоир
ижодий да^осига хос юксак новаторлик ^ирраларини
намойиш этувчи кушлаб ну^таларга дуч келишимиз
мумкин.
Ана шундай уринларда биз Навоийнинг фацат ада-
бий анъаналарга эмас, балки бар^арор адабий цонун-
^оидаларга (канонга) нисбатан з^ам кескин ижодий
муносабати ва шу асосда юзага келган улкан новатор-
лигини бевосита мушо^ада этишимиз мумкин.
Ленин шуни таъкидлаш керакки, Навоий девонидаги
айрим жанрлар узбек адабиёти учун янгилик булса
з^ам, форс-тожик адабиётида уларнинг цатъий ^онун-
цоидаларига эга булган намуналари мавжуд эди.
Навоий ана шундай жанрларда калам тебратганда
мавжуд намуналар билан боглиц ^онун-цоидаларни на-
зарда тутганлиги, шуб^асиз. Зотан, унинг новаторлиги
даражаси з$ам ана шу цонун-цоидалар доирасини ^ан-
чалик ёриб чиаданлиги, уларни 1^ай даражада кенгайтир-
ганлиги билан белгиланади. Шунинг учун з$ам, ана
шундай жанрлар масаласида биз уларнинг форсий
намуналари асосида фикр юритишимизга т^рри келади.
Узбек тилидаги со^ийноманинг биринчи намунаси
булмиш Навоий социйномасини шу жанрнинг умумий
тарихи фонида олиб таз^лил этиш асосида «Шоир ва
адабий канон» деган масаланинг муз$им цирраларини
изоз^лашимиз мумкин.
СОКИЙНОМА. Адабиёт тарихида с опийном а боища
лирик жанрларга нисбатан низ^оятда кам яратилган.
Агар форс-тожик шеъриятининг минг йиллик тарихида-
ги неча юзлаб шоирлар мероси ичида бир неча унлаб
со^ийномани учратиш мумкин булса, туркий тилдаги
со^ийномалар сони ^нга з$ам етмаса керак. Хожи Хали
фа (XVIII аср) «Кашф уз-зунун» асарида турк тилида
со^ийнома ёзган фацат туртта шоирнинг номини келти-
ради (Навоий асарини курмаган ёки фа^ат усмонли
турк авторларини назарда тутган)59.
Форсий социйномаларни туплаб, нашр этиш бораси-
да маълум ишлар амалга оширилган. XVII аср бошла-
рида Хиндистонда (форс, урду тилларида) социйнома
жанри низ^оятда ривож топади. Шу даврда [з^ижрий
1028— милодий 1618/19] Мулло Абдунаби Фахруззамони
85
1^азвиний барча форсий социйномаларни туплаб, урду
тилида «Тазкираи майхона»ни тузади. Бу асар 1936 йил-
да Ло^урда проф. Мухаммад Шафенинг с^з бошиси
билан нашр этилган. Бу тазкира эрон олими А^мад
Гулчини Маоний томонидан таржима к;илиниб, к;ушим-
ча (18 та шоир) ва изо^лар билан 1961 йилда нашр
этилди60.
Жанрнинг поэтика ва эволюнияси масаласи з^ам жид-
дий тад^и^отга муз^тож. Х^атто терминологии лугатлар-
нинг аксариятида бу жанр з<;ак;ида махсус изоз^ берилма-
ган. Кейинги давр лугатларида учрайдиган айрим тавсиф-
лар эса жанрнинг мо^иятини тугри ва тулиц ифода
этмайди. Чунончи, узбек тилидаги лугатда социйнома-
нинг з^ар бир банди газал каби цофияланиб боради ва
з$ар банд охирида маснавий тарзидаги байт на^оратдек
такрорланади, деб изо^ланади, мисол тарицасида «Ха-
робот аро кирдим ошуфта з^ол» мисрали байт келтири-
лади. }^олбуки, бу со^ийнома эмас, балки Навоий тар-
жебандидан олинган ва юцоридаги таъриф з^ам шу
жанрга тааллуцли61.
Проф. Мухаммад Шафе мазкур тазкирага ёзган му-
^аддимасида со^ийномани маснавий шаклида, мутацо-
риб базфида ёзиладиган махсус шеър сифатида таъриф
к;илади («Адабиётшунослик терминлари лугати»да з^ам
мутацориб базфи деб курсатилган). Лекин бу жанрнинг
фацат мутадориб базфида булиши сабаблари бирор
ерда изоз^ланган эмас. ^олаверса, бу жанрнинг форсий
шеъриятдаги асосчиси Низомий узининг яхлит социйно-
масини з^азаж базфида («Лайли ва Мажнун» достони-
нинг му^аддимасида) яратган. 16 банд ва 136 байтли
бу маснавий муста^ил асар булиб, достон сюжетига зфч
цандай алоцадор эмас ва фацат охирги бир байт ;ухув-
чи фикрини асар во^еасига цайтаради.
Абдуразфгон Жомий зфм «Лайли ва Мажнун» дебо-
часида 70 байтли (етти бандли) со^ийнома келтирган.
0> с.
60 (_5-лЛЗ ,ДЗ
у Ь < 1 * ГД _р
- О -
61 А б д у л л а е в а Ш., И б р о ^ и м о в а С., Х , о м и д и й X-
Адабиётшунослик терминлари лугати. Тошкент, 1967, 210-бет.
86
Туркий тилдаги социйноманинг биринчи юксак наму-
наси з^исобланган Навоий со^ийномаси з^ам рамал баз^-
рининг мусаддаси махбун тармо^ларида ёзилган.
Проф. Е. Э. Бертельс Низомий достонидаги мазкур
маснавийни дастлаб «Социйнома типидаги асар»62 деса
з^ам, Кафзоданинг Низомий асарига татаббу сифатида
ёзган достоин з^ацида суз юритган пайтда уша асарни
социйнома деб атайди63.
Социйноманинг моз^ияти масаласига келсак, бу шеър,
одатда, утган я^ин кишилар хотирасига багишланади.
Шу муносабат билан оламнинг бесаботлиги ва олам а^-
лидан шикоят, шунингдек, бефойда раму анду^ни уну-
тиб, ва^тни ранимат тутиш р о я с и з$ам юзага чицади64.
Бинобарин, Низомий мазкур социйномага «Дар си-
фати з^оли хеш ва ёди гузаштагон» (Уз а^волим тавси-
фи ва утганлар хотирасида) деб, Жомий з$ам худди шу
маънода (баъзи ^тганлар зикри ва баъзи з^амнафаслар
дуоси маъносида) сарлав^а щшган. Низомий асарининг
бош цисми ота-онаси ва тораси хотирасига баришланган
булиб, долган бандларда фалсафий-ижтимоий ва ди
дактик характердаги проблемалар борасида суз боради.
Жомий маснавийсида з^ам утганларни эслашга икки
банд ажратилган. Долган беш банд эса подшо^лар
масаласи, дустлар мезузи ва Навоий, инщ мавзуига ба
ришланган. Дофизнинг муста^ил зузлда яратган соций-
номаси з^ам утган дустларни эслаш билан бошланиб,
даврнинг золимлиги, умрнинг бевафолиги, шо^ларга
мурожаат, ранимат дамлардан оцилона фойдаланиш,
жавонмардлик каби темаларга утиб кетилади. Худди
шундай хусусиятларни бош^а со^ийномаларда з^ам уч-
ратиш мумкин.
Ленин «Тазкираи майхона»да Низомий ва Жомий-
нинг мазкур маснавийлари тилга з^ам олинмаган. Таз-
кира муаллифи з^ам, проф. Шафе з^ам жанрнинг (форс
адабиётида, албатта) асосчиси сифатида Низомийни
эътироф этадилар. Бироц тазкирада келтирилган шеър-
лар «Искандарнома» достонидан териб олинган. Дар
бир боб олдидан лирик муцаддима тарзида берилган
социйга мурожаат у^увчини уша бобдаги во^еа ёки ма-
салалар доирасига олиб кириш учун хизмат цилади.
Бинобарин, з^ар бир лирик парчанинг моз^ияти у таал-
87
луцли болтан бобнинг мазмуни билан чамбарчас бог-
ланган. Уларни достон текстидан узиб олиб, бирин-ке-
тин !$йиш эса сунъийликдан иборат. Шунингдек, бу
парчаларда социйнома учун энг зарурий булган бир
талаб — утганларни хотирлаш гояси ва шу билан бог-
лиц булган ижтимоий-фалсафий масалалар мунтазам
бир йусинда мавжуд эмас (бу масалани шоир цуймоц-
чи цам эмас).
Демак, бизнингча, форсий социйноманинг дастлабки
цациций намунаси — бу Низомийнинг «Лайли ва Маж-
нун»и таркибидаги (16 банд — цар бир банд социйга
мурожаат билан бошланади) 136 байтли маснавий ци-
собланади.
Шуниси днццатга сазоворки, проф. Шафе «Искан-
дарнома»дан териб олинган байтларни тизма тарзидаги
социйнома деб атайди. Бироц шуни цам назарда тутиш
керакки, улар алоцида олинганда тугал бир шеър була
олмайди, уларда фацат социйнома элементларигина
(фикрни баён цилиш усули) мавжуд.
Хожу Кирмонийнинг «З^умой ва З^умоюн» асари тар-
кибида цам цаётдан шикоят руцида ёзилган 87 байтли
(9 банд) социйнома типидаги маснавий мавжуд. Алоци-
да ёзилган мустацил социйнома Х^офиз цаламига ман-
суб65. Лекин Зффиз маснавийсининг дастлабки 15 банди
муганнийга мурожаат билан бошланади (бу цисмни
«муганнийнома» дейиш тугри булади).
Хуллас, Навоийга цадар булган форс-тожик адабиё-
тида социйнома жанр сифатида, асосан, икки хил ку-
ринишда мавжуд эди: а) эпик асарлар таркибида
(«социйномаи фи-л-жумла»); б) мустацил шаклда.
«Искандарнома»лар таркибида эса социйнома типидаги
байтлар (бадиий усул сифатида) кенг ц^лланилган.
Навоийгача булган узбек адабиётида эса фацат со-
цийнома типидаги байтларгина мавжуд. «Муцаббатно-
ма» (3 байт), «Латофатнома» (1 байт), «Таашшуцнома»
(3—5 байт) каби асарларда поэтик хулосаларнинг ифо-
даси учун социйга мурожаат усули цулланган. Бу усул
65 Ян Рипка мустацил социйнома биринчи марта Салмон Со-
важий томонидан ёзилган дейди (К^аранг: История персидской и
таджикской литературы. М., 1970, с. 252). Бирок; «Тазкираи майхо-
на»да бу хацда Хеч гап йук- Виз Салмон Соважий девонининг да-
димий нусхасида хам (УзССР ФАШИ фонди, инв. № 1617, 2506—
251а варацлар) социйномани учратмадик. Фа^ат биринчи мисраи
«Биё, сбцйй» деб бошланувчи бир маснавий мавжуд. Султон Увайс-
га багишланган бу яхлит маснавийни шоирнинг узи цасида д еб
атайди.
Навоий «Хамса»сида мунтазам бадиий усул сифатида
юксак майорат билан ишлатилган. Маълумки, социйно-
ма типидаги байтлар Низомий, Хусрав ва Жомий «Хам-
са»ларининг Искандар з^ацидаги достонидагина цуллан-
ган. Низомийда фа^ат социйга мурожаат цилинса,.
Хусрав ва Жомийда боблар охирида 2 байт социйга ва
икки байт мутрибга царатилган мурожаат тарзида кел-
тирилади. Навоий «Садди Искандарий»сида з^ам соций
(аёцчи) билан муганний доимо ёнма-ён келади. Лекин
муз^ими шундаки, Навоий боища достонларида х;ам бу
усулни («Сабъаи сайёр»дан танщари) турлича аспект-
да ишлатган: )^айратларда, боблар охирида з^амда:
з^икоят ва мавъизалар охирида, «Фар^од ва Ширин»да-
х;ам боблар сунгида ва хотимада, «Лайли ва Мажнун»
нинг X—XX бобларида турли объектларга мурожаат,
XXXVIII бобда эса бевосита со^ийга мурожаат тар
зида учрайди.
Хуллас, Навоий салафлари асарларида маълум дои-
радагина ишлатилган («Хамса»ларда фа^ат Искандар-
га багишланган достонларда, узбек адабиётида эса
фацат номалар таркибида) бу усул шоир «Хамса»сида
моз^ият эътибори билан янада инкишоф топди.
Туркий тилдати со^ийноманинг жанр сифатида та-
шаккули ва ривожи эса бевосита Навоий номи билан
богланган. Чунки «Кашф уз-зунун» муаллифи эслатиб
утган турк тилидаги социйномалар XVII асрга турри ке
лади. Узбек адабиётида эса Навоийга цадар шу жанр-
да ёзилган бирорта шеър маълум эмас. Шу жиз^атдан
Навоийнинг бу асари узининг роявий-бадиий фазилат-
лари билан, умуман, социйнома жанрининг таравдиёти
тарихида янги ва юксак босцич з^исобланади.
* * *
Навоий со^ийномаси «Фавойидул-кибар» девонига
киритилган булиб, 32 банд (458 байт) дан иборат (ФК,
685—721). Социйномада Жомий марз^ум сифатида, «Ма-
жолисун-нафоис» асари мавжуд асар сифатида, шу-
нингдек, Муъмин Мирзо з^аёт киши сифатида тилга
олинишига ^араб, асар 1492 йилдан кейин ва 1497 йил-
дан олдин ёзилган деб хулоса чидариш мумкин.
^ажм жиз^атидан кичикроц достон даражасида, мо-
з^ият ну^таи назаридан синтетик характерда булгав
бу асар яцин даврларгача тад^икот доирасидан четда з$о-
либ келган.
8»
Юцорида эслатганимиздек, туркий социйномалар
■цацида махсус маълумот берган Хржи Халифа х;ам би-
ринчи туркий социйнома булмиш бу асарни тилга олма-
ган. Е. Э. Бертельс эса «Навоий» монографиясида бу
-асарни тилга олиб ^тса-да, унинг моциятини юзаки изоц-
лайди (яъни «Май ва муцаббатни куйловчи»), Социйно-
ма цацида биринчи махсус бацо А. Х,айитметовнинг
«Навоий лирикаси» монографиясида берилган66.
А. Х^айитметов бу асар автобиографии характерда
ёзилганлигини, унда оптимистик руцнинг етакчи эканли-
гини, мазмун билан шаклнинг уйгунлигини таъкидлаб
курсатади. Кейинчалик, Ф. Набиев бу асарнинг «адабий-
-биографик манба» сифатидаги ацамиятига махсус мацо-
ла багишлаган67. Ленин бу асарни кенг планда олиб
текшириш Навоий ижтимоий, ахлоций царашларининг
эволкзцияси, поэтик услубининг узига хос томонларини,
ва ницоят, унинг поэтик жанрларнинг такомили тарихи-
даги буюк хизматларини курсатиш учун ёрдам беради.
Маълумки, социйноманинг яратилиши учун асосий
сабаб цаёт булмаган ёру биродарларни эслашдан ибо-
рат. Лекин бу масала маълум даражада восита харак-
терида булиб, бошца бир цатор масалаларда фикр
юритиш учун туртки булган. Жумладан, Низомийда
(«Лайли ва Мажнун»да) дастлабки бандлар яцинлари
хотирасига багишланган булиб, фалсафий-ахлоций, иж
тимоий характердаги мулоцазалар асарнинг катта цис-
мини ташкил этади. Х,офиз асарида эса олам цацидаги
фалсафий мулоцазалар, адолат, цаётпарварлик гоялари
тал^ини етакчи урин тутади.
Навоий социйномаси уз моциятининг муцим икки
жирата билан салафлари асарларидан фарц цилади:
1. Навоий салафлари асарларида цуйилган масалалар
ницоятда муцим, аммо умумий характерга эга булса,
Навоийда тарихан конкрет давр ва шароит билан бог-
лиц цолда олинган.
2. Навоий социйномасида цуйилган масалалар доира-
си анча кенг булиб, айрим ижтимоий характердаги проб-
лемалар конкрет заминда янада чуцурлаштирилган. Чу-
нончи I—XIV бандлар Хусайн Бойцаро ва унинг угил-
ларигэ, XVI—XX бандлар жиян, набира ва баъзи
яцинларига багишланган. XXI—XXVII бандларда На-
90
воийга шахсан яцин булган ижодкорлар (Вафоий,
Шайхим Су^айлий, Туфайлий, Жомий, Сайид )^асан,
Па^лавон Мухаммад каби) ^ацида суз боради. XXVIII
банд ишц ва у билан боглиц кечинмалар, XXIX банд
эса вафо ва замон азушга баришланган. XXX бандни
;узининг содид дустлари булмиш мар^ум шоирлардан
айримларига (Муаммойи, Хожа Камол, Мир Садр,
Бадеъий, Ер Танбал, Сабзаворийга), XXXI бандни эса
Каёт булган ижодкорларга багишлаган. XXXII банд ху-
лоса урнида булиб, шоз^ мадз^и билан якунланади.
Со^ийнома Навоий ижодиётида ^зига хос мавдега
эга. Бу асарда Навоийнинг турли характердаги асарла-
рида з^ар хил планда ёритилган айрим масалалар, уз
замондошлари булмиш ^укмронлар, ижодкорларга бул
ган муносабати, уз фаолиятининг айрим босдичлари
хадидаги муло^азалари лирик аспектда узига хос ифода-
сини топган. Бу асар улур шоирнинг шахсияти, унинг
руз^ий дунёси билан боглид фикр ва туйруларнинг ^ац-
Коний тасвиридан иборат яхлит бир санъат асаридир.
Социйнома, энг аввало, Навоийнинг шахси билан
бевосита боглик булган масалаларни узида акс эттир-
ганлиги билан аз^амиятлидир. Гаи шоирнинг замондош
лари булмиш шоз^ ва шаз<;зодалар з^а^ида борадими,
ижод аз$ли вакиллари устидами, даврнинг айрим маса-
лалари борасидами — барибир, уларнинг барчаси Наво
ий шахсияти билан у ёки бу даражада ало^адор булиб,
ана шу нуцтаи назардан баз^оланади. Муз^им томони
шундаки, асарнинг купчилик дисми Навоийнинг турли
шахсларга, уларнинг фаолиятига муносабатини тасвир-
лашга баришланган булса з^ам, тасвир жараёнида шо
ирнинг даврнинг ижтимоий-сиёсий, ахлодий ва эстетик
нроблемаларига дойр царашлари з^ам билвосита намоён
булади.
Со^ийноманинг тарихий-адабий аз^амиятини белги-
ловчи омиллардан бири бу асарга киритилган шахслар
фаолияти билан боглиц булган маълумотларнинг з^ак-
донийлиги, тарихий з^адик;атга мос келишидир. Бу фа-
зилат асарнинг барча компонентлари учун баб-баробар
гааллудлидир. Мисол учун социйноманинг Султон )^у-
сайннинг уриллари Абутуроб Мирзо билан Мухаммад
Х^усайн Мирзога баришланган XIII бандини олиб ку-
райлик:
Со^ий, жоми рарибона кетур,
Мен рариб ичсам ани, ёна кетур.
Ким келур кунглума ул икки рариб,
Ким ул иккини жало ^илди насиб.
91
Айру ша)( янглир атодин ^ам алар.
Юз туман коми раводин хам алар.
Не экин доллари рурбат аро,
Бошца рурбатта келур шиддат аро?! (ФК, 694—695).
92
^анчалик изчил эканлигини курсатади. Бироц Навоий-
нинг со^ийномада узига замондош булган ижодкорлар-
дан баъзи бирлари з^а^идаги таърифлари унинг
«Мажолисун-нафоис»даги маълумотларини маълум да-
ражада тулдириш ва изозушшга ёрдам беради. Масалан,
Навоий «Мажолис»да Туфайлий з^ацида мухтасар, ле-
кин тулиц маълумот беради69.
Социйномада з^ам унга алоз^ида боб багишланган
(XXII банд).
Характерли томони шундаки, Навоий «Мажолис»да
Туфайлийнинг шахсияти ва та^дирига купро^ эътибор
берган булса, кейинги асарида шоир ижодиётининг
етакчи хусусиятларини курсатиш ва унинг давр адабий
му^итидаги урнини (мадз$ услуби эди беравнад») бел-
гилашга з^аракат цилган. Бинобарин, з^ар икки асардаги
маълумотлар бир-бирини такрорламайди, балки тул-
диради.
Навоий ^айдлари ва характеристикаларининг на^а-
дар объектив эканлигини «Бобирнома» маълумотлари
з^ам тасдицлайди70.
Со^ийноманинг аз^амиятини белгиловчи омиллари-
дан бири унда автор ижтимоий-сиёсий позициясининг
айрим томонлари уз ифодасини топганлигидадир. Наво-
ийнинг лирик шеърлари таркибида ^зига хос равишда,
ва хусусан, эпик асарларда анча кенг планда цуйилган
шоз^лик тузуми ва шо^нинг шахсияти масаласига бу
асарда з^ам урин берилган.
Навоийнинг идеали булган дарвешсифат шоз$ з^аци-
даги ^арашлари бу асарда з^ам уз ифодасини топган:
Шох агар дарвешваш эса, шахдур,
Шоху дарвеш ишидин огахдур... (ФК, 700).
Биро^ бу хусусиятлар Навоий тасаввуридаги идеал
шоз$ характерига хос айрим белгилар, холос. Шоз^нинг
з^а^идий ^иёфасини белгилайдиган асосий омил эса
унинг ижтимоий-сиёсий фаолияти з^исобланади. Шоз$
мамлакатнинг бошлиги сифатида унинг ички з^олати
(мамлакат озодлиги, маданият ривожи, халц оммасининг
моддий-маънавий шароити) учун з$ам, танщи сиёсати
учун з$ам шахсан жавобгардир. Навоий $з тасаввурида
ги адолатли, маърифатли, дарвешсифат шозрш Султон
^усайн шахсиятида куришни орзу цилди ва имкони
борича уни шу йулга таргиб цилди. Албатта, Навоий
•96
Навоийнинг бу маснавийси туркий тилдаги со^ийно-
манинг биринчи етук намунаси булиб, уз мо^ияти билан
шу жанр тарац^иётининг янги ва юксак бос^ичи з^исоб-
ланади.
Бу жанрда з^ам Навоийнинг жанр цонуниятларига
ижодий муносабати явдол намоён булган. Шоир жанр-
нинг асосий белгиларини сацлаган зфлда, унинг имко-
ният доирасини янада кенгайтирган: з^аёт булган бир
цатор шахслар з^ам тилга олинган. Узининг шахсий
турмуши билан боглиц айрим деталлар з^амда ша^зода-
ларга царатилган панду наси^атларнинг киритилиши
жанрнинг ижтимоий а^амиятини янада орттирган. На-
тижада асар социйнома жанрининг оригинал намунаси
б;улиб цолган.
Навоий ижодида лирик жанрларнинг ички динами-
каси унинг бадиий канон ва адабий анъаналарга бул
ган ижодий муносабати билан изо^ланади.
Маълумки, Навоийга ^адар булган узбек лирикаси-
да барча жанрлар тулиц шаклланмаган эди. Разал,
^асида, маснавий, туюцларнинг эса ;уз канони мавжуд
эди. Шунинг учун Навоий лирикадаги ижодий изланиш-
лари жараёнида фацат туркий шеърият анъаналарини-
гина эмас, балки барча жанрлар со^асида тугал
канонийликка кутарилган форс-тожик шеърияти цону-
ниятларини х;ам назарда тутиши лозим эди. Умумий
хулоса шундан иборатки, Навоийнинг жанрлар масала-
сида мавжуд канонга муносабати мутла^о ижодий ва
айрим масалаларда танцидий характерга эга («Ба-
доеул-бидоя» дебочасини эсланг). Навоий учун з^ар бир
жанрнинг тайёр модели абсолют узгармас з^одиса эмас.
У жанр структурасига хос умумий ёки асосий белги-
лардан энг мухимларини — гоянинг бадиий инкишофи
учун монелик ^илмайдиганларини са^лаб цолгани зфл-
да асар структурасига янгиликлар олиб кирди. Нати-
жада жанрларнинг мавжуд цоидалари Навоий учун
^атъий чегара эмас, балки янада юксакликка парвоз
цилиш майдони з^исобланади. Шунинг учун з^ам Навоий
газал, со^ийнома каби жанрларнинг янгича, мукаммал
моделини яратди. Шунингдек, узбек адабиётида ббш-
лангич даврларда булган айрим жанрлар ривожланти-
рилди ва улар ички тугалликка эришди.
I. Навоийнинг жанр структураси ва умуман адабий
канонга муносабати, биринчи навбатда, уларнинг моз^ия-
ти билан богланган. Навоий жанрларнинг тематик-роя-
вий мо^иятини ю^ори даражага кутарди: лирикага
7 -1 3 0 97
фалсафий-дидактик, ижтимоий-сиёсий масалаларни
олиб кирди. Натижада:
а) жанр проблемаларини замона билан боглади ва
унинг асарлари маълум маънода замонавийлик касб
этди;
б) шоирнинг шахси унинг лирик асарларида олдин-
ги давр шоирларига нисбатан ёрцинроц намоён булди.
Хусусан, газал, цитъа, социйномаларда индивидуал
кечинмалар ёрцинро^ курина бошлади.
II. Навоий асарнинг композицион ^урилщнига ало-
^ида а^амият берди («Бадоеул-бидоя» дебочаси). Бу
масалага у асар асосида ётган ^аётий ёки маънавий
асоснинг — поэтик материалнинг характери билан уз-
вий боглиц ^олда царади. Бу эса Навоийнинг эстетик
принциплари билан, хусусан, унинг гузаллик ва гармо
ния ^а^идаги царашлари билан богланган (бу со^ада
у Аристотелга яцин туради).
III. Навоий лирик жанрларнинг тасвир принципла-
рини кенгайтирди. Улардан асосийлари: тавсифийлик,
тасвирийлик ва муло^аза-мунозара типи. Куп уринлар-
да уларнинг ^заро комбинацияси аралаш типларнинг
юзага келишига сабаб булади.
IV. Тасвирий характер хусусан Навоий газаллари
учун характерли булиб, газалчиликда Навоийгача бул-
ган газал анъаналаридан тубдан фарц ^илувчи бир
цатор хусусиятларнинг юзага келишига асос булди. Ана
шулардан энг му^ими газалда сюжетлилик ^исоб-
ланади.
V. Лирикага поэтик сюжетнинг кириб келиши унда
бир ^атор янги белги ва хусусиятларнинг пайдо були-
шига олиб келди. Ана шулардан бири сабабият (кау-
заль детерминизм) ^исобланади.
Навоий лирикасида детерминизм (сабабият) эле-
ментлари ва манти^нинг бопща категориялари мавжуд.
VI. Навоий лирикасида вужудга келган мазкур
хусусиятлар лирик жанрларнинг семантик структураси-
да катта ^згаришлар ясади ва миссий (эмпирик),
фикрий (умумлаштирувчи) моментларнинг узаро муно-
сабатида янги комбинациялар юзага келишига олиб
келди.
VII. Навоий лирикасида психологизмнинг янги тип-
лари юзага келди.
VIII. Навоийнинг лирик жанрлари узбек шеърияти-
га янги ёки кам ишлатилган вазнларнинг кириб кели
шига восита булди. Биринчи марта Навоий ижодиётида
98
узбек арузи узининг ^ам назарий асосларини, ^ам ту-
ли^ татбицини (барча ранг-барангликлари билан)
топди.
IX. Х>ар бир жанр учун (ундаги асарларнинг ранг-
баранглигига ^арамай) инсон кечинмаларининг муайян
томонларини ифодалаш мансуб. Бинобарин, тасвирий
имкониятлар ^ам уларнинг ^ар бирида узига хос жи^ат-
ларга эга. Шу боисдан Навоий ижодида бадиий тасвир
воситаларининг (поэтик материал, бадиий санъатлар
ва зфказо) жанрлар буйича узига хос дифференциация-
си мавжуд (масалан, ^итъа, со^ийнома, газал, тар-
жибанд).
Ю^оридаги муло^азалар лирик жанрларнинг ички
динамикасини курсатади.
Демак, Навоий лирикаси Шарц лирикаси тарихида
(фа^ат жанрлар юзасидан олиб цараганда ^ам) мутла-
1^о янги ва юцори бос^ич ^исобланади. Бинобарин, Урта
аср Шарц адабиёти з^ацида умумий з^укм чицарган пайт-
да фа^ат Х,офиз (Гегелнинг эстетикага дойр лекцияла-
рини назарда тутмо^даман) ёки бир нечта араб ва
форс шоирлари меросига таянишнинг узи етарли эмас.
ё терминнинг маъносини чегаралаш (изоз$ билан), ё
булмаса туркий поэзиянинг ю^ори чуццисигина эмас,,
айни замонда Шарц шеъриятининг улкан ютуги бул-
миш Навоий лирикасини албатта назарда тутмо^
лозим.
* * *
«Адабий жанр категорияси — тарихий категория.
Гап баъзи бир жанрлар урнига боищалари келиши ва
бирор-бир жанрнинг адабиёт учун «абадий» булолмас-
лигидагина эмас, гап яна шундаки, айрим жанрларни
ажратиб олиш принципларининг узи з^ам, жанрларнинг
типи ва характери, уларнинг функциялари з$ам у ёки бу
даврда узгаради»71. Шунингдек, «адабиёт жанрларининг
барчаси биргаликда муайян системани ташкил этади
ва бу система турли тарихий дарвларда турлича бу-
лади»72.
Умуман, у ёки бу жанрнинг айрим ижодкор ёки ада
бий жараёндаги мавцеи конкрет тарихий шароит билан
чамбарчас борлиц. Адабиёт тараадиётининг турли бос-
цичларида, мавжуд эстетик тасаввурлар системаси би
лан боглиц з^олда, маълум бир жанрлар доминанта —
71 Л и х а ч е в Д. С. Поэтика древнерусской литературы. Л е
нинград, 1967, с. 40.
72 Л и х а ч е в Д. С. Уша асар, 66-бет.
99
Зукмронли1*и юзага келиши мумкин. Шунингдек, з$ар
бир миллий адабиётнинг ичида жанрларнинг узига
хос мав^еи булиши, шубз^асиз. Айни замонда жанрлар
нинг «з$укмронлиги»ни белгилайдиган мезоннинг узи
з?ам, з$ар бир давр эстетик тасаввурининг умумий дара-
жаси билан боглиц з^олда, узгара боради. Умуман,
янги тарихий босцичда, умумий эстетик тасаввурлар-
нинг характеры билан боглиц ^олда, жанрлар система-
сида з$ам узига хос сифат узгаришлари булади.
Масалан, Навоийгача булган лирикада абстракт — ро
мантик тасвир асосий урин тутиб, эпик асарларда
афсонавий руз^ етакчилик к;илса, Навоий асарларида
конкрет деталлар, реал з^аётий масалалар, реал ^ис-
туйгулар муз^им урин тутганлигини курамиз.
«Пекин шуни таъкидлаш керакки, адабиёт тарихи-
нинг муайян даврларидаги жанрлар доминанты ва мав-
*^еи ана шу адабий жараённинг фаол кучи булмиш
атоцли санъаткорлар фаолияти натижасида, уларнинг
ижодиёти воситасида юзага чи^ади. Шу жи^атдан
XV асрнинг иккинчи ярмидаги узбек адабиётида, жум-
ладан лирик поэзияда жанрлар со^асида юзага келган
сон ва сифат узгаришлари, мавжуд жанрларнинг ана
шу давр адабий жараёнида тутган мав^еи бевосита
Алишер Навоийнинг ижодий фаолияти билан богланган.
Бироц яна бир з^олатни унутмаслик керак: жанрлар ус-
тунлиги ва ин^ирози фацат адабий жараён учунгина
хос б^лмай, бундай зфл, айни замонда, айрим бир санъ-
аткорнинг ижодий фаолияти доирасида з^ам юзага
«елиши мумкин. У ёки бу адиб уз ижодининг муайян
воссияларида маълум бир жанрларга купро^ мурожаат
фглиши ёки аксинча булиши мумкин. Бу, албатта, объ
я т и е (умумий адабий жараён, муз;ит таъсири) ва
«убъектив (ижодкорнинг шахсий тамойили) факторлар-
«янг та^озоси билан юзага келади.
Маълумки, Навоий девонини ташкил этган 3132 та
едеър ун олтита жанрга мансуб. Бироц ана шу жанр-
«дарвинг х;аммаси Навоий ижодиётида бир хил салмоцца
эга бз/лмаганидек, уларнинг ^улланиш даражаси з^ам
шоир ижодий фаолиятининг барча бос^ичларида бир
хил эмас. Масалан, илк даврда (бу девон муаллифнинг
^зи эмас, балки шоир шеърларининг мухлислари томо-
нидан тузилганлигини з^ам назарда тутиш керак,
албатта) туртта (газал, мустазод, мухаммас, рубоий)
лирик жанр мавжуд булса, йигитлик давридаги шеър-
лар 13 та жанрда ёзилган (газал, маснавий, цасида,
100
мухаммас, мусаддас, рубоий, ^итъа, мустазод, фард, му-
аммо, лугз, таржибанд, туюц). Урта ёш давридаги шеър-
лардан тузилган девонга («Наводирун-них;оя») саккизта
жанрга мансуб шеърлар киритилган булса ^ам, разал-
дан бонщалари олдинги девонлардан олинган. Демак,
бу даврда (1476—86) Навоий лирик жанрлардан фа^ат
разал билан машрул булган.
К,арилик даврида эса ун иккита жанрда ^алам теб-
ратган (газал, мухаммас, мусаддас, цитъа, рубоий,
таркиббанд, тую^, мустазод, мусамман, таржибанд,
социйнома, фард).
Бундай ^ол, албатта, тасодифий булмай, объектив
ва субъектив (ижодий режаси, мацсади) та^озоси билан
юзага келган. Жумладан, урта ёш лирикаси фа^ат
разалдан иборат булиб цолишини объектив сабаб билан
(бу даврда Навоийнинг «Хамса» устида жуда цаттиц
иш олиб борганлиги ва узининг жиддий муло^аза ва
бой кечинмаларини ана шу асар таркибига сингдириб
юборганлиги билан) изо^лаш мумкин.
Лекин Навоий ^еч бир даврда газални эътибордан
четда цолдирмаган ва унинг ^аётий таассуротлари ва
муло^азалари бевосита шу жанрда узининг поэтик
ифодасини топтан.
Демак, Навоийнинг бутун ижодий фаолияти жараё-
нида разал бошца лирик жанрларга нисбатан «^укмрон»
мавцеда турган. Ана шу етакчи мавцеда туриш унинг
сон жи^атидан ^ам (2600 та), мо^ият ну^таи назари-
дан ^ам ю^ори погонага кутарилишига имконият
яратган.
Навоий форс адабиётида юксак тараедиёт босцичида
булган энг мухим лирик жанрларга (газал, ^итъа, рубоий
каби) бутун эътиборини царатар экан, узбек шеърия-
тида ^ам шу жанрларнинг савияси ва мавцеини ю^ори
даражага кутариш, уларнинг туркий тил ва у билан
ало^адор бадиий тафаккур заминидаги бой имконият-
ларини намойиш цилиш ва умуман жа^оншумул поэзия
билан бир ^аторда турадиган юксак шеърият яратишни
уз олдига ма^сад цилиб ^уйган эди.
Ана шундай олижаноб ният ва катта ташаббуснинг
цай даражада амалга ошганлигини эса биз айрим жанр-
лар мисолида к^риб ^тдик.
II б о б
102
ёндашиб, мазмун ва поэтик жанрлар учун хос умумий
меъёр талаблари асосида иш курган.
Лирик шеърнинг композицияси масаласида з^ам На-
воийнинг новаторлиги, лирика тараддиётидаги буюк
хизмати дикцатга сазовор. Унинг «Бадоеул-бидоя» де-
бочасида уз газалларининг му^им фазилатларидан бири
з^адидаги ^айдидан дуйидаги жумлани эсга олайлик:
«... Ул жиз^атдин саъй цилиндиким, з^ар мазмунда мат-
лаъе воцеъ булса, аксар андок; булгайким, мадтаъгача
сурат хайсиятидин мувофиц ва маъни жонибидин муто-
б щ тушгай» (ФК,469).
Аввало шуни таъкидлаш керакки, Навоийнинг з^ар
бир шеър мазмунан ва шаклан мутаносиб булиб, бош-
дан охирига цадар мантилий изчилликка эга булган ях-
лит бир асар булиши лозимлиги з^адидаги ажойиб
мулоз^азаси расмий жиз^атдан газаллар з^адида баён ци-
линган булса з^ам, моз^ият эътибори билан барча лирик
жанрлар учун тааллуцли. Чунки шоир девонидаги ^айси
бир жанрга мурожаат цилманг, уларда гениал ижодкор
эстетик принципларининг ёрцин ифодасини' курит
мумкин.
Иккинчи томондан, Навоийнинг чу^ур маънога эга
булган мазкур мулоз^азаси умумлашган характерда бу
либ, ижод жараёнида у мазмун ва авторнинг шахсий
услуби та^озосига кура хилма-хил аспектда намоён бу
лиши мумкин. Бунинг ажойиб исботини Навоийнинг уз
шеърларида, хусусан, унинг газаллари мисолида аник
курит мумкин. Характерли томони шундаки, Навоий
газалиётининг узига хос фазилатлари, шоир новаторли-
гининг ёрцин дирралари унинг замондошлари диддати-
ни з^ам узига тортган ва улар ижодиётига самарали
таъсир курсатган. Жумладан Навоий ижодиётининг з^а-
кидий мухлиси ва объектив тадкицотчиси булмиш Заз^и-
риддин Мухаммад Бобир «Бобирнома»да шоир адабий
меросига умумий баз^о берган булса, аруз з^а^идаги аса-
рида урни-урни билан унинг поэтик маз^орати циррала-
рини таъкидлаб утади.
Навоийнинг бир цатор газаллари лирик ^азфамон
кечинмалари билан алоцадор воцеанинг поэтик тасвири-
дан иборат. Маълум бир з^аётий лавз^а тасвири билан
боглид сюжетли газаллар моз^ият эътибори билан узига
хос шеърий новеллалар булиб (манзум з^икоят), Навоий
девонларида шу типдаги газалларнинг унлаб намунала-
ри мавжуд.
Навоийнинг илк девонига киритилган «Кеча келгум-
дур дебон ул сарви гулру келмади», «Каво хуш эрдию
103
оллимда бир цадаз$ майи ноб» мисралари билан бош-
ланувчи ана шу типдаги газаллари бу фазилат шоир
ижодининг дастлабки даврларидаёц шаклланиб етган-
лигидан далолат ^илади.
Навоий газаллари учун хос яхлитлик, поэтик лавз^а
тарзидаги хусусиятлар унинг пейзаж характеридаги
шеърларида з$ам узига хос равишда намоён булади. Ле-
кин бундай шеърларда муайян сюжет к^ринмайди,
балки табиат манзарасининг изчил тасвиридан шоир
уз муддаоси баёни учун узига хос фон сифатида фойда-
ланади ва ма^саднинг изчиллиги шеърий услубда з^ам
уз ифодасини топади.
Маълумки, Навоий газалиётига хос яхлитлик, ман-
тидий изчилликни таъминлаган омиллардан яна бири
з$ар бир газалга конкрет бир фикр, деталь ёхуд образ-
нинг (кенг маънода) асос цилиб олиниши ва тасвирий
имкониятларнинг барчаси тасвир объектининг ту'ли^
ва изчил ифодаси учун сафарбар этилишидан иборатдир.
Мацсад — р о я н и н г конкрет булиши з^амда тасвирда-
ги цатъий изчиллик композициянинг мукаммаллиги ва
шеърдаги динамиканинг табиийлигини таъмин этган.
Бу хусусиятнинг юзага келиши эса з^ар бир шеърда, тас
вир объектининг характери билан боглид з^олда, хилма-
хил йусинда к^ринади (бир газалда ягона предмет
билан боглиц хусусиятларнинг изчил тасвири, бош^а
бирида эса бирор во^еа-^одисанинг туб мо^иятини кур-
сатиш учун 6 о р л и ц ходисаларнинг баёни ва хоказо).
Ана шу типдаги шеърлардан бири булмиш цуйидаги га-
залда тасвир саволу жавоб усули асосида амалга оши-
рилган булиб, баённинг мантиций ривожи жараёнида
бирорта з$ам орти^ча деталь учрамайди:
Жонга чун дерман: не эрди улмаким кайфияти?
Дерни, боне улди жисм ичра маразнинг шиддати.
104
Эй Навоий, барча уз узрин деди, улгунча куй,
Ким санга ишц ути — у^ эрмиш азалнинг дисмати (ФК, 601).
Навоий газаллари поэтикаси учун хос булган му^им:
фазилатлардан бирига ^ам биринчи булиб Бобир эъти-
бор берган. У аруз ^ацидаги асарида Навоий девонида
мавжуд мусажжаъ разалларни жиддий ^рганиб, бу
усулнинг Навоий ижодидаги конунияти ^амда Навоий-
нинг бу со^адаги хизматларига муносиб ба^о берган.
Бобирнинг шу масалага дойр муло^азаларидан бопь
кисми куйидагилар:
«Бу вазнда (яъни ^азаж) мусажжаъ разал нам ай~
тибтурлар. Мир Алишер Навоий бир неча разал айтиб-
турлар...»1.
Бобирнинг кейинги муло^азалари бу со^ада ^ам:
Навоий ижодиёти унинг учун урнак булганлигини исбог
этади.
Хуллас, Навоий газаллари мисолида курилган шоир
бадиий тафаккурига хос фазилатлар, умуман, шоир-
ижодий принципининг туб асосларини ташкил этиб, ^ар
бир лирик жанрда узига хос равишда куринади.
Навоий лирикасининг бадиий киммати, шоир санъ-
аткорлигининг узига хос кирралари унинг тасвир воси-
талари доираси э^амда улардан фойдаланиш_йуддд}шда-----
яна ^ам конкрет намоён булади. ^амма гап шундаки,.
Навоийнинг узбек шеъриятига янги поэтик жанрларни
олиб кириш, лириканинг тематик, роявий даражасини:
янада кенгайтириш борасидаги катта ташаббуси чукур
гояларнинг юксак бадиий шаклда ифодаланиши учун хиз-
мат килаДиган бой поэтик воситалар топиш ва уларни
кенг жорий килиш юзасидан олиб борган ижодий изла-
нишлари билан цушилиб кетган. Бинобярир, Нявпий
лирикасида, бир томондан, унга каДаР булган
шеъриятида маълум даражада мавжуд булган п
воситаларнинг мисли курилмаган даражада таракки11
этганлигини курсак, иккинчи томондан, фа^ат шоир ли-
рикаси орцали юзага чиркан янги усул ва образларнинг
шо.^иди буламиз.
Навоий девонларида юздан ортик шеърий санъатлар-
мавжуд булиб, уларШ оир бадиий системасининг изчил.
тармокларига айланган. Ана шулардан айримлари ми
солида ^ам Навоий бадиий тафаккурининг фавцулодда^
цудрати ^а^ида ёркин тасаввур ^осил килиш мумкин.
Маълумки, Шарк поэтикасига дойр асарларда наср*
105>
ва назмда цулланиладиган бадиий санъатлардан 120 га
.яцини (тармоцлари билан юз элликдан ошади) ^а^ида
маълумот берилган2.
Ана шу санъатлар мо^ият эътибори билан уч гуру^-
га булинади:
1. Лафзий санъатлар.
2. Маънавий санъатлар.
3. Муштарак (яъни ^ар иккисининг хусусияти мав-
ж у д булган) санъатлар.
Мазкур группаларга мансуб санъатлар бадиий тас-
ъирда турли функцияни адо этиб, хилма-хил услубий
аспектни ташкил этади. Агар жиддий эътибор берилса,
тасвир жараёнида турли гуру^га (маънавий, лафзий,
муштарак) мансуб бир цатор санъатлар уртасида функ
ция, характер ёхуд баъзи бир стилистик принциплар
жидатидан яцинлик вужудга келиши яццол сезилади.
Мо^ият жи^атидан турлича булган бир к;атор санъ
атлар контекстдаги услубий хусусиятларига кура бир-
•бирига я^ин келиши мумкин. Шунингдек, у ёки бу санъ-
атнинг пайдо булиши уз-узича булмай, бош^а бирорта
санъатнинг иштироки билан амалга ошади. Лекин бун-
дай уринларда текстнинг асосий пафоси ва авторнинг
мацсади нуцтаи назаридан етакчи санъат биринчи
тщанда курсатилади.
Биз Навоий лирикасида ишлатилган асосий санъат-
; ларни, шеърий текст доирасидаги функцияси билан
\ боглиц характерини назарда тутган ^олда, цуйидагича
бир неча гурух,га ажратишни лозим деб топдик (бу, ал-
,‘батта, маълум даражада шартли):
1. Истиоравий-рамзий тасвир усуллари (мажоз, ис-
-тиооа. киноя^баоооти истехдвягуЖьдарлаамви каби).
г— ""2. К,йёсий-ассоциатив усуллар (ташби^, талмек,, тан-
•сиц уссифот, тамсил куринишлари, лаффу нашр,
мурооти назир каби).
3. Фикрни далиллаш (мотивировка) йуллари (^усни
таълил, тамсил, ирсоли масал, тасдир каби).
4. Эмоционал-муболагали тасвир усуллари (мубола-
ра (таблир, ирроц, рулув), ташби^нинг айрим турлари
(маъкус, измор), ружуъ, мурожаат, саволу жавоб, ри-
торик суроц].
5. Синтактик-стилистик усуллар (тарсе, тарди акс,
радд ул-ажз-илассадр, ташобе^ул-атроф, мурабба, му-
106
даввар, муздаваж, мумосила, таштир, тажзия, тасре,
тазмин, тасме, тардид, такрор, таждиди матла каби).
6. а) сузнинг ички, ташци формаси билан ало^адор
санъатлар (тажнис, ю$ом, иттифоц, ишти^оц, цалб,
мутазалзил каби);
б) айрим суз эмас, умуман тугал текст (мисра, байт)
билан ало^адор стилистик усуллар (тавже^, таъкид ул-
мад^ бимо яшба^уззам, идмож, таълиц, тажо^или ориф,
хазлун муроду би^ил-жидд каби).
7. Контраст (тазод) санъати.
8. Мураккаб санъатлар (муаммо, таърих, ^ижои
^уруф, ^арф билан богли^ усуллар).
9. Стилистик мутаносиблик (жам, тафри^, та^сим,
жаму тафрик;, жаму тацсим ва боин^алар).
10. К°ФИЯ билан ало^адор санъатлар (эънот, ийто
(раддул-^офия), ^ожиб, тажнисли цофия, зулцофиятайн,
мусажжа, тасмит каби). Шунингдек, тарсе, таштир,
тажзия, тасре каби стилистик усуллар 5^ам бевосита цо-
фия билан ало^адор.
Булардан таищари яна унлаб санъат ва усуллар мав-
жудки, улар мо^ият, функция эътибори билан бирор
гуру^га яцин туради ёки улар доирасига сигмайди. Зо-
тан, икки юзга (тармоцлари билан бирга) я^ин поэтик
усулларни бир неча гуру^га жамлаш имкондан ташк;а-
ри булиб, маълум даражада сунъийликка олиб келиши
табиий ^ол.
Классик поэтикага дойр ^улланмаларда икки гуру^га
(лафзий ва маънавий санъатга), фацат айрим тад^ицот-
ларда уч гуру^га (муштарак санъатларга ^ам ажратил-
ган) та^симланган бадиий санъатларни кщоридаги каби
тасниф цилиш мажбурияти уларни конкрет манба —
Навоий лирикасига татбиц этиш вазифаси тацозоси
билан юзага келди. Лекин унлаб гуру^га мансуб юзлаб
санъатларнинг шоир лирикасидаги урни ва характери
^ацида мукаммал маълумот бериш йирик монографик
тздк;и^отни та^озо этади. Шунинг учун >^ам биз имкони-
ят доирасида мазкур санъатларнинг баъзилари та^лили
тимсолида улур шоир бадииятига хос айрим тенденция-
лар ^а^ида маълум тасаввур ^осил ^илишимиз мумкин.
Шуни эслатиш керакки, Навоий девонидаги поэтик
усулларнинг бир ^исми Навоийга цадар булган узбек
лирикасида мавжуд булса, айримлари элементар —
бошлангич ^олда булган, баъзилари эса мутла^о бул-
маган ва узбек шеърияти учун янгилик ^исобланади
(бундай уринларда биз уларнинг форсий адабиётдаги
^олатини тафтиш этиб курамиз). Биз худди шунга я^ин-
107
роц манзарани поэтик образлар ва ибораларда ^ам му- |
шо^ада этишимиз мумкин (поэтик образ ва иборалар- ;
пинг табиати поэтик санъатлардан фар^ цилади). !
Биз уз муло^азаларимиз объекта учун мазкур уч ту- )
ру^га мансуб санъатлардан танлаб олишга ^аракаг |
1$ИЛДИК. 1
Истиоравий-рамзий тасвир |
,1
Поэзия, хусусан, Шар^ поэзиясида бадиий тасвир во- '
ситалари ва усулларининг дай даражада ривож топган-
лигини алодида таъкидлашга эдтиёж булмаса керак.
Лекин шуни эслагиб утиш керакки, бадиий санъат ва }
поэтик образларнинг барчаси дам ижодий жараёндз
бир хил адамият ва мавдега эта булган эмас: уларнинг |
баъзилари маълум даврда ёки муайян ижодкорлар би- |
лан бирга яшаб утган булса, айримлари узодрод умр ■]
курган. Аммо шундай поэтик усул ва образлар дам бор- |
ки, улар бадиий ижоднинг мудим таркибий дисмига ай- |
ланиб кетган ва у ёки бу жанрни ушаларсиз тасаввур |
дилиб булмайди. ;
Узбек классик поэзияси дадида гап кетганда, куз ол-
димизга беихтиёр турлича дарашлар ва гоялар ифодаси 1
учун асрлар давомида актив хизмат дилган хилма-хил
оригинал ташбид ва сифатлашлар (эпитет), нозик истио-
ра ва истиоравий образлар келади.
Булар, гарчи шеърий санъат сирасига кирса-да, аммо
улар классик шеъриятнинг дон-донига сингиб, унинг
зарурий элементларига айланиб кетган.
Зотан, эпитет, ташбид ва истиора3 фадат Шард
адабиётининггина эмас, балки жадон бадиий тафак-
курининг энг дадимий элементларидан саналади.
Аристотель «Поэтика»сида4 метафора дадида махсус
мулодаза юритганлиги маълум.
А. Н. Веселовский эса сифатлашга махсус асар
багишлаб, «Агарда мен эпитет тарихи поэтик услуб та-
рихининг дисдартирилган варианта деб айтсам, деч дан-
дай муболага булмайди», — деб ёзган эди5.
Саид Нафисий эса, ташбиднинг Шард адабиётида-
ги мавдеини назарда тутган долда, унга шундай бадо -
беради: «^ар бир шоирнинг катта майората ташбид-
3 Шарддаги истиора термини «метафора»га нисбатан кенг бу-
либ, Европа адабиётшунослигидаги метонимия ва синекдохаларни
хам Уз ичига олади. ;
4 А р и с т о т е л ь . Поэтика. Тошкент, 1980, 42—43-бетлар. ;
5 В е с е л о в с к и й А. Н. Историческая поэтика. Л., 1940, с. 73. <
108 3
'4
‘.'5
ларда к^ринади. Ташбизуи з^удратлироз^ булган з^ар
бир шоир жазуэнгиррозушр»6.
Албатта, мазкур мулоз^азалар замирида катта з^а-
*$из$ат ётади. Чунки сифатлаш, ташбиз^ ва истиора ур-
тасида генетик яцинлик (истиора ташбиз^ асосида
юзага келади) булишидан ташцари, уларнинг з^ар уча-
ласида з^ам авторнинг тасвир объектига булган
лиуносабати намоён булади.
Мазкур санъатлар мутлацо иштирок этмаган поэ-
зияни тасаввур цилиш зуийин, албатта. «Пекин Шарзу
поэзияси тарихига келганда, уларнинг мавз^еини кам-
■ситиш мутлацо мумкин эмас.
Албатта, у ёки бу ижодкорнинг шахсий услуби,
жанр характери ва мавзу тазуззосига кура, уларнинг
а$лланиш доираси турлича булиши мумкин. Аммо з^ар
^андай вазиятда з^ам ташбизу истиора ва сифатлаш
-бирор поэтик вазифани уз зиммасига олган зузлда
намоён булиб туради.
Шуниси характерлики, истиора Навоий ижодининг
фацат маълум даври учунгина эмас, балки бутун ижо-
ди учун характерли булган етакчи поэтик восита зрз-
•собланади. Истиора шоир поэтикасининг музрзм эле
мента сифатида барча давр шеъриятида музрш урин
тутади. Масалан, Навоий ижодининг илк даврига ман-
<суб «К^аро кузим» деб бошланувчи машз^ур газални
зслайлик. Шу газалнинг ^зида з^анча истиора мавжуд:
«юзинг гули», «кунгил равзаси», «з^адинг низуэли»,
«жон гулшани», «жон риштаси», «хазой сипоз^и», «ан-
жумани шавзу», «-бошозули уз^» (булар фацат — истио-
райи бил-зшноя). Албатта, бу разал бошидан охи-
рига цадар (асосий пафоснинг тазуззосига кура)
хутаринки — эмозгионал услубда ёзилган. Истиоралар-
нинг муллигида з$ам ана шу услубнинг роли, шубз^асиз.
Лекин Навоийнинг традицион мавзуда эмас, балки бе-
иосита з^аётий таассурот маз^сули булган (ва з^атто биог
рафик асосга эга булган) ижтимоий рузуцаги шеър-
ларида з$ам музрш фикр — роянинг эмозгионал ифодаси
учун хизмат зрзлган ёрзуян истиораларни учратамиз
(«зузжрон дашти», .«кунглум ути», « т и р и фурцат», «рам
ниши», «з^ажр ути», «фирозу ути», «олам бори», «хори
з$ажр» каби).
Навоий жуда куп уринда, истиорани бошца шеъ-
рий санъатлар билан бирга з^уллаган зуэлда, тасвир ва
10?
тавсифнинг ни^оятда ёр^ин намуналарини яратган,
Унинг шеърларида мав^ум тушунчаларга реал хусу-
сиятлар бахш этиш ор^али яратилган ажойиб истио-
ралар ва ана шундай истиоралар воситасида бир байт
доирасида юзага келган ёрцин лав^а, манзаралар ^ам
куплаб учрайди. Масалан, йигитлик даврига мансуб’
бир байтда шоир устма-уст «рам шапалори»дан (ис-
тиора) кукарган заъфарон юзини «жисм уйининг»
(истиора) ложувард ва олтин билан безатилган пеш-
то^ига ухшатган. Оригинал ташби^ (ёпи^ ташби^)г
чиройли муболага, нихоятда гузал реал манзара ^ам-
да янгича истиоралар — байтнинг поэтикасида етакчи
урин тутган воситалар ана шулар.
Навоийнинг кексалик даври лирикасида ^ам истио
ра кучли мав^ега эга. Бу даврда шоир лирикасида
умумлаштириш янада кучайган. Истиоранинг цулланиш
доираси кенгайганлиги маълум даражада ана шу ^ол
билан боглиц булиши мумкин.
Бу э^ацда маълум тасаввурга эга булиш учун тасо-
дифан олинган учта газалдаги энг му^им истиоралар-
нинг узинигина келтирамиз (^аммаси кексалик
даврига мансуб). «Раройибус-сирар», 572-разал (9
байт); сарви гулузор, юзи ути, тер шабнами, лолазорим,
ул ой, жафо тоши, май ути, гули рухсор, цада^ суйи,
ул гул; 642-разал (9 байт): айшим гулбуни, васл жоми,
хумори фурцат, барци васл, васл гулзори, хршрон ти-
р и , жунун ути; 640-газал (7 байт): гулшани ^усн, гул
дафтари, жоми мурод, ме^нат согари.
Бу давр шеъриятида «раз цизи (фарзанди)» синга-
ри традидион ва «хаёл элчиси», «рам цуёши» сингари
оригинал истиораларни ^ам учратамиз.
Маълумки, традицияда «^уёш» (маъшу^а ^уснира
нисбатан ^ам, май жомига нисбатан ^ам, олам, бор-
лицца нисбатан ^ам) доимо ижобий рамз сифатида
ишлатилган. Лекин Навоийнинг кексалик даврига
мансуб мана бу байтида биз бутунлай бошцача ^олни
мушо^ада этамиз:
Рам ^уёшидин куюб эрдим, Навоий, булмаса
Зилли рифъат ша^риёри додгустар бошима.
Байт поэтикаси к;атъий таносиб асосига цурилган. Би-
нобарин, бу ерда рамнинг куйдириш кучига нисбатан
«К|уёш»дан бонща бирор сузни (масалан, оловни) ^у-
йиш мантицан мумкин эмас. Шоирнинг ма^сади ба
ланд мартабали, адолатли (додгустар) шо^ни улур-
лаш. Агарда ана шундай юксак мартабали ша^риёри
110
одилнинг мар^амати сояси тушиб турмаганда, рам
дуёшининг оловли тирлари буни куйдириб кул цилган
булур эди («зилл» — соя, соя эса юцоридан пастга?
тушади. Шо^нинг узи ^ам «зилли олло^» — олло^нинг
ердаги сояси).
Демак, Навоий традидион поэтик образ ва ибора-
ларга ижодий ёндашиб, мацсад — роянинг ёр^ин ифо-
даси учуй уларга бутунлай янгича мазмун юклайди
ёхуд янгича аспектда тал^ин дилади.
Навоий шеъриятида биз форсий ва туркий ёзма
адабиётда ^амда халк; жонли нутдида асрлар давоми-
да ишлатиб келинаётган анъанавий истиораларни ^амг
шунингдек, шоирнинг индивидуал услубига хос янги.
истиораларни ^ам учратишимиз, шуб^асиз.
Лекин масаланинг мураккаблиги шундаки, у ёки
бу истиоравий суз ёки иборанинг традидион ёки янги-
лигини ани^лаш учун бутун форсий ва туркий (^атта
араб >^ам) адабиёт тарихини «элак-элак» цилиб чициш
лозим. Бусиз ^атъий бир хулоса чицариш мумкин
эмас, шунинг учун ^ам биз устод Навоий новаторлиги-
нинг цудрати, юксак ма^оратининг бир дирраси
^а^ида тасаввур ^осил дилиш мацсадида унга цадар
царийб беш аср давомида форсий ва туркий поэзияда
анча маш^ур булган битта традидион истиорани —
^уёшга нисбатан дулланган (турли вариантларда,.
албатта) истиоравий атамани танлаб олдик.
Маълумки, Урта асрлардаги форсий адабиётда тонг
отиши ва цуёш чидиши пайтини истиоравий, яъни
кутаринки тарзда тасвирлаш анъана тусига кирган эди.
Шу асосда цуёшнинг турлича истиоравий атамалари
(буларда авторнинг тасвир объектига булган ижобий
муносабати ни^оятда ёр^ин акс этади) вужудга кел-
ган. «Хусрави руз» (X аср), «ша^и Шарц» (Мануче^-
рий), «п щ и Чин» (Низомий), «султони анжум»
(Хожу), «Хусрави Ховар» (^офиз), «султони чорболи-
ши анжум» ва «ша^и анжум» (Шо^ий), «Хусрави
суб^» (Жомий) кабилар ана шулар жумласидандир.
Навоийга цадар булган узбек шеъриятида К,уёш-
нинг «турки ховарий» (Хоразмий), «суб^ шунцори»,
«исфандиёри Рум» (Сайфи Саройи), «хусрави Чин»,,
«ша^и Машри^» каби истиоравий атамалари учрайди.
Шуни таъкидлаш керакки, тонг отиши ва цуёш чи-
диши билан алодадор истиоравий иборалар поэтик
этикет даражага етиб долган булиб, уларнинг мо^ия-
ти бир — позитив (ижобий) характерда; ^уёш — ро-
111
либ, цоронрулик — зулмат (салбий) лашкарини марлуб
этган кудратли шо^ сифатида тал^ин ^илинади.
Навоий лирикаси ^амда достонларида тонг манза-
,раси (ёрурлик — яхшиликнинг тун, зулмат устидан
тантанаси) билан борлщ истиоравий тасвирнинг ун-
.лаб вариантлари мавжуд. Ана шуларни поэтик анъа-
налар фонида урганиш шоир поэтик образларининг
генезиси, унинг новаторлиги ва санъаткорлиги сирла-
;рининг айрим томонларини очишга имкон беради.
Лекин Навоийда «Чекди» радифли бир разал борки,
унинг юзага келиши Х,офизнинг худди шу радифли
(яъни тожикча «Зад» радифли) разали билан бевоси-
та алоцадор. Ани^роц ^илиб айтганда, З^офиз газали-
нинг биринчи мисраи — «Са^ар чун хусрави ховар
алам бар ку^сорон зад» (Са^ар пайтида Шарк п одт о
ки тордар устига байроц тикканда) шоирга ил^ом
багишлаб, уни айнан шу услубда разал битишга рар-
батлантирган (бу мисрада «хусрави ховар», «алам
зад» истиоранинг «киноя» ва «табъия» турига киради).
Навоийнинг Х,офиз разалига ижодий муносабати
икки хил куринишда юзага келган.
Биринчи бос^ич — бу татаббу тарзида куринади.
Навоий З^офизнинг мазкур разалига форс тилида та
таббу ^илади. Мана З^офиз разали:
Сахар чун хусрави Ховар алам бар кухсорон зад,
Ба дасти мархамат ёрам дари уммедворон зад.
Чу леши субх равшан шуд, ки х оли мехри гардун чист,
Баромад, хандаи хуш бар рурури комгорон зад...
Нигорам душ дар мачлис ба азми рацс чун бархост,
Гирех бикшуд аз абруву бар дилхои ёрон зад.
112
Фалак медрининг (дуёшининг) доли тор учун равшан булгач,
У (ёрим) чидди-да, комронлар (хушбахтлар) рурури устидан
чиройли дилиб кулди.
Нигорим утган кеча мажлисда раде тушишга азм этиб,
урнидан дузгалди
ва дошлар тугунини ечиб, уни дамродлар далбига Урнатди.
Мен уша дамда юрак донн билан дул ювишни афзал курдим.
Унинг хумор кузлари хушёрларни даврага даъват этди.
Унга бу дадар айёрлик йулларини дайси бир тошбарир
ургатди экан?
Пайдо булган захоти, аввало, бедор ошидларга рорат
келтирди.
Унинг рухсори таровати учун жонни дам бердигу дон ютдик.
У уз суратини намоён дилгач, дастлаб фидойиларни куз
остита олди.
У жингалак сочли гузалнинг киприклари ханжаргузорларни
талон-торож дилганда
мендек бир жулдур кийимли ожиз дандай дилиб уни уз
домига илинтирсин!
Ш од давлатининг изболи ва муваффадияти дуръасига биноан
Х,офиз дилининг комини бер, чунки у дам бахтиёрларнинг
саодатини истади.
Фоний газали:
Чу шоди занг чатри санчарй бар кудсорон зад,
: Ба дафтум далъаи Кайвони аббосй шиорон зад.
— 130 113
/
Маэмуии:
Хабаш подшо^и ^ашаматли чодирини тоглар устига тиккач,
1^ора кайвоннинг (Сатурн) еттинчи цалъасига белги (нишона)
урнатди.
К,уёшга мотам тутган уфднинг юзи шафад конидин ^ип-кизил
булдн-
ва осмон азадорлар каби юзига юлдузлар тирногини урди.
Ошицларнинг рамгин ^олатини курган дора булутлар
бу пасткаш олам юзига ^ар соатда ёшли кузларидан сув сепди.
Мен васлидан ноумид булиб, одамлардан хилватга чекинган
эдим,
ного^ ёр мар^амат юзасидан орзумандлар эшигини ^одди.
118
рацион нуцтага чицади) ва низ^оят фалсафий умум-
лашма даражасига кутарилади.
\ Демак, ^офизнинг, асосан, нищий рузущги газали-
.гйги образли бир тасвир (биринчи мисра) Навоийни
том маънода фалсафий-ижтимоий рузщаги янги
бир шеър яратишга шщомлантирган. Разалнинг тасвир
йусини зщм узига хос: агар )^офиз газалида тасвир
асЪсида «ёр» ва унинг фаолияти турса (Фоний татаббу-
сида хам), бу газалда «ёр» образи учрамайди. Табиат
з^одисасини ижтимоий зщёт во^еалари асосида таз^лил
ва талцин этиш дизщат марказида туради. Шеърнинг
поэтик композицияси унинг семантик структураси та-
лаби билан юзага келган.
Шеърнинг услуби низ<;оятда кутаринки руз^да ва
уни купгина цасидалар учун хос булган монументал
услуб деб айтиш мумкин.
Шеърдаги динамизмни унинг замирида ётган ва
маълум даражада мавз^ум булган фикрий асосни (1^у-
ёшнинг зщракат йули) тушуниб етиш натижасида пай-
цаб олиш мумкин.
Умуман, шеърдаги кутаринки услуб унинг мазму-
ни — шоирнинг гоявий ма^сади та^озоси билан юзага
келган булиб, ифоданинг мазмун билан тула мутано-
сиблигидан далолат зщлади.
Хуллас, зщр бир поэтик деталь ёки образ муайян
адабий оцим ёхуд индивидуал поэтик услуб доирасида
узининг хилма-хил функционал имкониятларини намо-
йиш этиши мумкин.
Навоий шеъриятидаги бой поэтик образлар ва об
разли ибораларни циёсий урганиш шоир поэтик услу-
бининг шаклланишига таъсир к^рсатган адабий анъа-
-йаларйицг ролини объектив баз^олашга имкон яратади.
РАНГЛАР-РАМ ЗИ. НавошГттоэзггяой учун харак-
терли булган поэтик усуллардан бири — рангларнинг
рамзий {^улланишидир. Бу усул шоир лирикасида бир
система з^олига кирган булиб, узининг маълум цону-
ниятига эга.
физнинг «Агар он турки шерозий ба даст орад дили моро» деб
бошланувчи машхур газалига килган татаббусини тугатиш олди-
дан подшохларга нисбатан кесатиш-таъна рухидаги хуйидаги байт-
ни келтиради:
Бигу к-оранд Жоми Жам зи махзан, эй шахи динй,
Ки бинмоям ба шохон бевафоихои дунёро.
(Мазмуни: Эй эътиходли подшох! Буюр, хазинадан Жамшид жо-
мини олиб келсинлар, токи шохларга дунёнинг бевафоликларини
курсатиб ХУИЙ)-
119
Навоий бу усулдан лирик цазфамоннинг хилма-хий
кечинмаларини тасвирлашда, бошца поэтик восита-
лар билан бирга, унумли фойдаланган. )
Навоий ижоди учунгина хос б^лган ана шу усу<
нинг ^а^иций намунасини биз унга цадар булган узСфк
ва форс-тожик лирикасида (туррирори, разалчиликда)
деярли учратмаймиз. Турри, баъзи форс-тожик шоир-
ларининг шеърлари орасида тасвир у ёки бу ранг ри-
лан богли^ ^олда борган айрим разаллар ^ам мавжуд.
Лекин ана шундай разалларда маълум ранг тасвири
шеърнинг ички мо^иятидан к)фа купро^ радиф талаби
билан амалга оширилган. Ва^олонки, биз Навоий ли
рикасида мутлацо бошцача ^олатни курамиз.
Мавжуд фактларни куздан кечирайлик:
1. Тасвир бошдан охирига цадар бир ранг доира-
сида борадиган разални биз, дастлаб, форс-тожик
шоири А^мади Жомийнинг «Ча^ор пари» (турт пари)
номли асари таркибидаги разаллар орасида учратамиз.
Биринчи разал:
Сурх пушидй ба катли ман хиромоне, ту гул,
Чон ба лаб наздик, мемирам ба армони ту, гул.
Дар гулистони пари рафта, ки сайри гул кунам,
Рунча-гунча гул шукуфта, ман нига^бони ту, гул,
Тахти ту гул, бахти ту гул, чор ат^офи ту гул,
Ин хамиданхо х а1к1а бо даври домони ту гул...
Ахмади Чомй агар тахсири бехад кардааст,
Авф кун, дилбар, ки мо хзстем мехмони ту гул9.
Иккинчи разал:
Сурх пушидй ба хатли ман хиромоне, ту гул,
Чилва гул, рафтор гул, атрофи зулфони ту гул.
Банда Чомй чун калам аз дида хун афшонду гуфт:
«Ханда гул, гуфтор гул, лаъли рухандони ту гул»10.
Бу разалларда (ша^зода ва вазир ^рли томонидав
бирин-кетин айтилган) радиф «гул» б^либ, разал охи
рига ^адар тасвир шунга борлиц равишда (яъни, ^изил
ранг атрофида) боради. Лирик ^а^рамон Гуландом
исмли канизакни куриб цолади ва унинг цалбида даст
лаб ройибона (аслида бунга нисбатан эмас) пайдо
булган му^аббат уч^уни аланга олиб, бутун вужудини
т^амраб олади. Разал охирига ^адар лирик ^ахрамон-
нинг муайян полати, кечинмалари очила боради ва шу
41 НАГЛ
10 Уша асар, 65—66-бетлар.
120
ХхЬлатни бурттириш ма^садида махсус рангга ургу
берилади (цизил-ранг— гул, ишц ути ва цон).
I, Турри, тасвирнинг бир ранг атрофида давом этиши
«гул»нинг радиф булиб келишига з^ам боглиц. Аммо
мазкур разалларда авторнинг «гул»ни радиф ^или&
олиши з$ам унинг асосий мадсади — цизил либос кий-
ган гузалнинг куриниши ва унинг ша^зодалар кайфи-
ятига курсатган таъсирини тасвирлашга интилиши би-
лан бевосита боглицдир. Шунинг учун з^ам з^ар икки
разал маъшу^а либосининг ^изиллигига урру бериш
билан бошланади.
Хуллас, мазкур разалларда лирик цазфамоннинг
маълум бир ва^тдаги з<;олати, кечинмалари билвосита
(маъшуцанинг дибоси, ташци куринишини тасвирлаш
ор^али) очилади11.
2. Амир Хусрав Дезушвий (1253— 1325) девонида
«Сафед» (О^)радифли разал мавжуд1112.
Лекин ана шу разалда тасвирнинг бир ранг атрофи
да бориши радиф («сафед») нинг талаби билан юзага
келган. Бошцача цилиб айтганда, мазкур разалда ли
рик цазфамоннинг муайян з^олати, кечинмалари билво
сита очила бормайди, балки автор узининг з^олати ва
муносабатини турридан-турри баён ^илади. Радиф та-
даби билан ишлатилган у ёки бу ранг (мазкур разал
да ох) унинг муайян з^олати, кайфиятини бурттириб
тасвирлашга ёрдам беради. Аницроги, маълум ранги»
ифодаловчи суз — радиф авторнинг з^олати, кечинмала-
рини узига буйсундиради. Шунинг учун з$ам бунда»
разалларда ранглар тасвири лирик цазфамон кечинма-
ларининг билвосита юзага чи^ишида восита ролини уй-
новчи поэтик приём даразкасига кутарила олмайди.
Умуман, Хусрав Дез^лавий разалида ох ранг икк»
вазиф ада— г^заллик, поклик (маъшуцага нисбатан)
з^амда кексаликнинг (лирик цаз^рамонга нисбатан) рам-
зи сифатида ишлатилган (приём сифатида эмас):
Бо ман бава^ти субх чунин гуфт шаб, ки мо
Кардем муй дар хаваси руи у сафед.
11 Лекин биз мазкур газалларга эпик асарнинг таркибий цис-
ми сифатида ^арасак, у з^олда ранглар тасвирида изчилликнинг
йуцлигини курамиз («Хамса»га нисбатан). Яъни «Хафт пайкар»,.
«Хашт бихишт» ва «Сабъаи сайёр» достонларидаги х аР бир хи~
кояда табиат, мухит ва персонажлар тасвири ана шу зрикояда тас-
вир учун асос к,илиб олинган ранг билан ^амоханг булиб тушади.
Ахмади Жомий асаридаги мазкур газаллар,, маъшуцанинг цизшв
рангда намоён булишини тасвирлагани х °лДа, «Сабз пари» (яшил
пари) хикояси таркибида келади.
12 УзССР ФАШИ, инв. № 7070, 636-бет.
121
Умре главой зулфи ту пухтему охибат /
Кардем муи хеш дар ин орзу сафед... /
3. Форс-тожик шоири Хасан Де^лавийнинг ^ам
«Сафед» радифли разали бор.
Сохиё, май дех,, ки абре хост аз согар сафед,
Сарвро сар сабз шуд, садбаргро чодар сафед...13.
Бу разал услубига к^ра Амир Хусрав разалидан
тубдан фар^ ^илади. Бу пейзаж лирикасининг намуна-
ларидан бири булиб, муаллиф табиатнинг ба^ор пай-
тидаги манзараларидан бирини тасвирлашни уз олди-
га ма^сад к;илиб ^уйган. Шу ма^садда «сафед» сузи
радиф ^илиб олинган. 'Гасвирнинг шеър охирига цадар
изчил давом этиши эса, уз навбатида, радифнинг тала-
би билан амалга ошган. Масалан, ^у&идаги байтларга
назар ташланг:
Абр чун чашми Зулайхо бахри Юсуф чолабор,
Чолахо чун дидаи Яъдуб пайгамбар сафед.
/
усул сифатида ^лланган: разалда тасвир битта ранг
(маъшу^анинг либоси рангида — ^авранг) билан бор-
лиц ^олда боради ва лирик цазфамоннинг ички кечин-
малари шунга богли^долда (билвосита) очила боради:
Дар либоси нилгун чун чилва кардй, эй пари,
Ма>; дигар нанмуд рух з-ин пардаи нилуфарй.
126
Шуни таъкидлаш лозимки, Навоийнинг бу хилдаги
газаллари, асосан, интим-инщий характерда б^лса-да,
муаллиф урни билан ижтимоий масалаларга усталик.
билан тил тегизади. Масалан, у маъшу^ани яшил-би-
нафша рангидаги кийимда тасвирлар экан, йул-й^ла-
кай, усталик билан (ухшатиш йули билан) фалакдан,
унинг з^ора з^илмишларидан норозилигини изз^ор этади:
Навоий, чархи ахзардур сия^кор:
Тамаъ сарсабз булмоц ^илма андин (РС, 446).
8 —130 129
ча: саховат ва адолат — мангулик ва гузаллик тимсоли
булиб, з^еч цандай куч олдида маз^в булмайди ва дри-
мо барча гузалликлар манбаи булмиш 5^аёт бустонига
оройиш беради. Шунинг учун з$ам бу з^икоя шоир ижо-
дининг энг характерли томонини низ^оятда ёрз^ин ифо-
да этган з^уйидаги байт билан тугайди:
Хушдурур боги коинот гули,
Барчадин яхшироц з^аёт. гули53.
Х^икоя адолатнинг зулм ва истибдод устйдан рала-
басини, эзгу ниятларнинг тантанасини ёрцин намойиш
этади. )^икоя охирида биз мангу баз^ор — г^зал з^аёт-
нинг уз изида давом этишини курамиз. Ундаги муаттар
гулларнинг тароватини з$ис этамиз. Муаллифнинг
«гулгун» сузига ургу бериши, уни куп ишлатишининг
боиси з$ам (бизнингча) худди ана ш унда— з^икоянинг
юксак оптимистик рухда булишида.
Низомийда эса з^икоя давомида асосан «з^изил» су-
зи ишлатилади. Зотан, з^икоянинг мазмуни шуни тако
го этса керак: Рус мамлакати маликасига етишиш ор-
зусида минг-минглаб кшииларнинг к;они тукилиб,
калласи бозор деворларига осилади. )^атто Низомий
VII з^икоядан кейин хулоса сифатида бир неча байт
битади ва гап з^изил рангга келганда, яна тасвирни
з^он билан боглайди:
Котиб-ал-ва>^ий кулли боби з^аёт
Бар шафоик бахун навишта барот54.
Албатта, Низомий ва Навоий достонларини з^ар бир
шоирнинг уз олдига з^уйган мацсади ва эстетик прин-
циплари нуз^таи назаридан циёсий таз^лил этиш махсус
илмий тадз^из^отни тацозо этади. Лекин биз, з^аламга
олган мавзуимиз муносабати билан, й^л-йулакай шуни
айтишимиз мумкин: Низомий з^икоясида иш^ий саргу-
заштлар етакчи урин тутса, Навоий асарида саховат
ва адолатпарварлик, яъни ижтимоий масалалар би-
инчи планда туради.
Навоийдан кейинги давр узбек шеъриятззда мазкур
усулга дойр айрим разалларнигина учратамиз. Лекин
бирор шоир ижодида у маълум система з^олига кир-
маган. Айрим шоирла'р бир ёки бир нечта разалида
тасвирда рангларга мурожаат з^илган. Шу соз^ага дойр
мавжуд разаллар, асосан, икки хил куринишга эга. Бир
з^атор разалларда рангни ифодаловчи с^злар радиф
б^либ келган. Албатта, бундай шеърларда тасвирнинг234
23 Уша асар, 1088-бет.
24 Хамсаи Низомй. Техрон, 371-бет.
130
бевосита бирор ранг атрофида бориши маълум жи-
^атдан радифнинг талаби билан амалга ошади. Л е
нин, бундан цатъи назар, биз Навоий лирикасидаги
мазкур усулнинг у ёки бу шоир ижодига таъсири бор-
ми ёки йу^ми деган масалани ^ал этишимиз лозим.
XIX асрнинг урталарида Бухорода яшаб ижод эт-
ган ва узбек'^амда тожик тилларида шеърлар битган
шоир Шукурий девонида бошдан охирига ^адар тас-
вир ранглар билан богланган ^збекча разаллар учрай-
ди. Ана шу газалларнинг матла ва мацтаи цуйидагича:
Жилва азмин дилди мен сори, кийиб жононим од,
Улди дижрондин дароргон кулбаи эдзоним од...
Тийра шомим субд янглир равшан улса, не ажаб,
Эй Шукурий, гар кийиб чидса мади тобоним од25.
131
Ога^ий девонида «Либос» радифлй бир разал мав-
жуд. Бу разалда хам тасвир яшил ранг билан боглиц
ХОлда боради. Ленин бу разалда тасвирнинг бир ранг
атрофида бориши, ю^оридаги шоирлардагидек, радиф-
нинг талаби билан эмас, балки шоирнинг шеърдан
кузлаган ма^сади, р о я с и натижасидир. Ленин мазкур
ранг газалнинг охирига цадар эмас, фа^ат биринчи ва
учинчи байтдагина тилга олинади ва «либос» сузининг
радиф булиб келиши разал бошида яшил либосда
куринган маъшу^ани шеър охирига з^адар ;ухувчи та-
саввуридан узо^лаштирмайди:
Чицти ул симин бадан уйдин кийиб ахзар либос,
Атласи гардундин этгондек ма^и анвар либос...
Хилъатин айлабмудур ул сарви мавзун ^ад ёшил,
Иукса ахзар айламишдур Хизр пайвамбар либос...
Булма мавзун, Ога^ий, сен доги урён колмарУнг>
Журм ила хаК лутфидин кийган чори ма^шар либос28.
Композицион-стилистик усуллар
132
N 1 ^ / ! '" I ' ( Ы ОМЛ^С
. ; л '.. & - ^ х' '
Раддул-матла — абсида ва ъазал учун хос булган
йа—« еьушн!' сРЯантик-синтактик структураси билан
алоцадор шеърий санъат. Бу санъат X —XV асрларда
яшаган ато^ли форс шоирлари (Р^дакий, Носир Хис:
рав, Анварий, Сузаний, Сайфи Фаргоний, Х,асан Де^-
лавий, Ибн Ямин, К°Физ ва бонн^алйр) шеъриятида
учраса-да, биро^ ана шу даврларда яратилган поэти-
кага дойр асарларда ^айд этилмаган. «Раддул-матла»
термини биринчи марта Камолиддин }^усайн Воиз Ко-
шифийнинг «Бадоеул-афкор фи саноеъ ул-ашъор»
(1489) асарида тилга олинади. Кошифий таърифининг
узбекча мазмуни цуйидагича: «Раддул-матла — сунгги
даврдагилар бу амални (ишни) санъатлар жумласи-
дан ^исоблаганлар ва у шундан иборатки, шоир мат-
ладаги мисранинг ^офиясини кейинги байтда келти-
ради»29.
Аввало, Кошифий таърифи, «раддул-цофия»га дахл-
дор булиб, бу санъатнинг мо^иятини ифода цилмайди.
Бу санъатда фа^ат цофия эмас, балки бутун мисра
такрорланади. Шунингдек, мисра фацат матладан ке
йинги байтда эмас, балки мацтада ^ам такрорланиши
мумкин.
Шу жи^атдан ^озирги замон тадцицотчиларидан
эрон олими Доий Жаводнинг шеърий санъатларга ба-
ришланган асарида раддул-матлага берилган таъриф
анча тулид ^исобланади: «Раддул-матла шуки, ^аси-
да ёки разалнинг биринчи мисрасини ма^тада ва шеър-
нинг охирида такрорлайдилар»30.
Биз Навоий разалиётида цулланган раддул-матла
намуналари асосида шу санъатга ^уйидагича таъриф
беришимиз мумкин:
Раддул-матла — разал ёки ^асида матлаидаги мис-
ралардан бирини кейинги байтлардан бири таркибида
ёки мацтада муайян мацсад билан янгича стилистик
аспектда такрорлаш санъатидир.
Лекин шуни таъкидлаш лозимки, бу санъат матла
ва ма^та уртасидаги бандларда, асосан, иккинчи байт
да учрайди. Шунингдек, «раддул-матла» терминининг
узи ^ам шартли. Чунки бутун матла эмас, балки мат-
29 )а.с\ ^
Саккокий разалида:
Куруб гултек юзунг жон пора-пора,
Жигар ^ам 1уилди ул жон пора-пора.
134
'\ ■ .. ;
)иоир ижодиетининг нлк даврига, иккитаси эса идсит-
|пик даврига /мдыеу^------——— — ______
К,уйидаги байтлар билан бошланувчи разал Навоий-1
пинг ёшлик даврида яратилган булиб, унинг ижодидагш
(з^озирча умуман узбек газалчилигидаги з^ам) раддул-|
матла санъатининг дастлабки етук намунаси ^исоб-\
ланади.
Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур,
Хилъат эрмас, ул бир утдурким, менинг жонимдадур.
135
/'
136
муннинг бошланиши, цам хулосаси — якунидан иборат.
Раддул-матлада семантик структура билан унинг
ифодаланиш формаси уртасидаги мутаносиблик кузга
ёрцин ташланиб туради. Чунки бу санъатнинг цар икки
к^ринишида унинг шеър структурасидаги уРни маз'
мун доирасидаги мавцеи билан ницоятда мувофиц ке-
лади.
Маълумки, цар бир етук газалда асосий гоя бутун
шеърни бир бутун сифатида уюштирувчи етакчи куч
цисобланади. Шеърда асосий марказлаштирувчи куч
цисобланган ана шу таянч гоя ёки фикр турлича шакл-
да ифодаланиши мумкин (бир мисрада, бир байтда ёки
ортицроц байтда). Шеърдаги бош фикрнинг ифодала
ниш урни эса шеърнинг характери билан бевосита бог-
лиц: тавсифий, тасвирий ва мулоцазавий характердаги
газалларда у турли формаларда намоён булади (би-
ринчи байтда тезис сифатида, кейинги байтларда хуло-
са сифатида ва цоказо).
Раддул-матлага газалдаги етакчи фикрга муносаба-
ти нуцтаи назаридан ёндашсак, унинг туб моцияти
цамда цар икки типига хос етакчи хусуснятлар аниц-
роц кузга ташланади.
Базалнинг биринчи ва иккинчи байтида ишлатилган
раддул-матла тасвир жараёнининг дастлабки бир бос-
цичига мансуб б^либ, шеърдаги асосий фикрни таъ-
кидлашга эмас, балки тасвир, тавсиф ёки фикр-муло-
цазанинг муайян бир томонини бурттириб курсатишга
хизмат цилади.
Бу санъатнинг матла ва мацтадаги типи эса бошцача
характерга эга: унинг вазифаси газалдаги етакчи фикр
ни ёки фикр, тасвир билан алоцадор булган асосий
объектни ёки унинг муцим бир циррасини алоцида таъ-
кидлаб, бурттириб курсатишдан иборат.
Бу санъатнинг асосий функцияси — таъкидлаш, ал-
батта. Лекин ана шу функция, цар бир шеърнинг туб
моцияти, характери билан боглиц цолда, турлича ас-
пектда намоён Кулиши мумкин. Бу, бир жицатдан,.
газалнинг характери (тавсиф, тасвир, мулоцаза ёки
иккитаси цушилган цолда), иккинчи томондан эса шеър
замиридаги Еокеанинг асосий типлари билан (ассо-
циатив, сабаб-оцибат, контраст) бевосита алоцадор.
Бир нечта газал мисолида биз ана шу санъатцаци-
да умумий тасаввур цосил цилишимиз мумкин.
' К,уйидагн газал Навоий ижодининг иккинчи даври-
га (йигитлик даврига: 1465— 1476) тааллуцли булиб,
дастлаб «Бадоеул-бидоя» девонига киритилган.
13Т
Хуштурур гулгун кадах, давринда гулбарги тари, ;
Хосса, байрам аввали булгай доги гул охири. <
138
. Р^изил гул й ^ л и к шомига кирганлиги учуй занба^
гули (пиёз б^тали, барглари узун сафсаргул) бамисоли
уша шомдаги кумуш машъалга ухшайди (4-байт).
Лола эса цонга буялган ^олда олов устига анбар
(цора догларига ишора) сепаётган парихон (5-байт).
Нилуфар ту^ кук тусли осмон суратига кирган.
Унинг юзидаги шудринглар эса бамисоли осмон са^ни-
даги юлдузлар. Шоир ^изил гулнинг инцирози даври-
даги гуллар олами учуй характерли б^лган манзара-
нинг энг характерли жи^атларини танлаб олиб, истио-
равий тасвирини беради. Лекии бу разалда шоирнинг
мацсади табиат манзарасининг оддий тавсифини бериш
эмас. Разалда манзара тавсифи билан шоирнинг муло-
^азаси ёнма-ён боради. Ундаги ^ар бир деталь муайян
функцияга эга булиб, шоирда узига хос ассоциация
уйготади ва шоир муло^азаларининг барчаси унинг
биринчи байтдаги хулосавий фикрини ^амда иккинчи
байтдаги даъватини ^увватлашга хизмат цилади. Шун-
дан кейин шоир бутун тасвирни якунлаб, умумий хуло-
га утади.
Маълумки, шоирнинг асосий р о я с и ва, умуман, га-
зал марказида турган хулоса тарзидаги фикри биринчи
мисрада тезис сифатида берилган эди. Разал хулосаси-
да эса ана шу фикр яна такрорланади. Ленин оддий
такрор сунгги байтни шеърнинг олдинги узвидан ажра-
тиб цуйиши ва тасвирдаги мантиций изчилликка пу-
тур етиши мумкин. Мантилий такрор учун эса сабаб
керак. Шу ма^садда шоир тасвирни маъшуца билан
борлайди: Навоий лаълдек ^изил лабингни ма^таса,
сенга у ^адар хуш келмайди. Ва^олонки, «хуштурур
гулгун ^ада^ давринда гул барги тари». Бу фикрнинг
исботи, шар^и эса олдинги байтларда батафсил кел-
тирилган. Шоир асосий фикр, р о я н и тезис сифатида бе-
риб, кенг изо^лаш ^амда уни яна хулоса тарзида таъ-
кидлаш ва бунда мантилий изчилликни сацлаш учун
катта майорат курсатган. Шеърий санъат сифатидаги
мисра з^ар иккала байтда айнан булса-да, лекин улар-
нинг з^ар бири мансуб булган байтлардаги фикрий ва
услубий му^итлар бир-биридан тафовут цилади. Би
ринчи байтда поэтик фикр тугридан-тугри баён цилин-
ган булса, мацтада энди истиоравий характерга эга.
Яъни бу ердаги «гул барги тари» иборасида маъшуца-
нинг лаълига — цизил лабига ишора з^ам бор. Демак,
шеърнинг бошида умумий тезис сифатида келган мис-
рага шеърнинг хулосасида, дастлабки маъносини сат$-
лагани з^олда, янги вазифа юклатилган. Демак, шои~
;узининг асосий рояси — фикрини таъкидлаш учуй уни
айнан такрорлаш йулидан бормайди, балки унинг янги
цирраларини намоён цилиш ва янгича фикрий-услубий
вазият яратиш орцали уз муддаосига эришади.
Разалнинг семантик композицияси, бизнингча, уч
цисмдан иборат: Булар — тезис ва ундан чицадиган
хулоса (матла ва ма^та) ^амда ана шу тезиснинг ис-
боти — шар^идан иборат (2—6-байтлар). Разал асоси-
даги бош фикр бир пайтнинг узида ^ам тезис, ^ам
хулоса сифатида келган. Бу, албатта, мазкур разалнинг
характери билан борли^ ^одиса. Чунки разалнинг бош
томони турридан-турри муло^аза — фикр баёни билан
бошланади ва кейинги байтларда ассоциация асосий
позицияни эгаллайди. Охирги байтда тасвир яна даст-
лабки ^олига ^айтади.
Тасвирнинг характери турлича булган шеърларда
бу санъатнина (гарчи асосий функцияси узгармаса-да)
конкрет функцияси билан 6 орлрщ мо^ияти турлича бу-
лиши мумкин.
Масалан, Навоий ижодининг туртинчи босцичи —
царилик даврига мансуб булган цуйидаги разални куз-
дан кечирайлик:
Кимсани дард ах,ли деб сирримга маврам айладим;
Уз-узумни куч била расвои олам айладим.
141
Шоми ^ажримдин не огазд улки з^ижрон тунлари
Тонгра тегру т^кмади шуробани бир шом талх.
142
Агар ишдинг давосида ёгар дар жола тош улсун,
Нишона дар бирига дермен ушбу хаста бош улсун...
143
7 байтли 8 байтли 9 байт- 10 байт- Жами
разалда ЛИ ЛИ
1—-ёшлик даври: 4 - 1 5
и —йигитлик
даври: Ц 31 2 2 1 16
III—урта ёш
даври: 8 _ _ — 8
IV —карилик
даври: 4 - 1 — 5
27 2 4 1 34
Куриниб турибдики, мазкур санъат ишлатилган ра-
залнинг 50 процентга яцини йигитлик даврига турри
келади. Энг асосий цисми эса етти байтли разалларга
мансуб. Бу з^ол, албатта, бир томондан, шоирнинг ижо-
дий изланишлари ва эволюцияси, иккинчи томондан,
жанрнинг узига хос спецификаси билан узвий алоца-
дор. Демак, Навоий ижодий фаолиятининг ана шу
даврида (1465— 1476) мазкур санъат унинг эътибори-
ни купроз^ жалб этган. Бу тасодифий з^ол эмас, балки
шоирнинг поэтика соз<;асидаги ижодий изланишлари-
нинг бир цирраси з^исобланади.
«Хазэйинул-маоний»да раддул-матлага я^ин булган
яна бир санъат мавжуд. Бу санъатда бутун мисра ту-
лиц эмас, балки унинг ярми (баъзан ярмидан озрори,
баъзан орти^рори) такрорланади. Раддул-матла билан
раддул-цофия оралирида булган бу санъатни шартли
равишда ярим раддул-матла деб аташ мумкин. Бино-
барин, бу санъатда, бир томондан, разалнинг семантик
структураси билан богланган композицион усул, ик
кинчи томондан эса раддул-цофия учун характерли бул
ган стилистик комбинация кушилган з^олда намоён
булади.
Девондаги ун битта ярим раддул-матланинг саккиз-
тасида (биз учратган) синтактик-стилистик комбина
ция разалнинг матлаи ва иккинчи байтида, учта шеър-
да эса матла билан мацтада ишлатилган.
Шеърнинг умумий мазмуни доирасида тутган урни,
ундаги тасвирнинг одимига курсатган таъсири жиз^ати-
дан олиб цараганда, бу санъат билан раддул-матла 31
31 «Раройибус-сигар»даги 134-газалнинг такрорий мисрасида
фа^ат бир суз узгарган:
Кема орзи демаким, ишцингда к^ксум чокидур...
Кема орзи гуё иш^ида куксум чокидур.
444
орасида маълум даражада я^инлик к^зга ташланади.
Чунончи биринчи ва иккинчи байтларда у тасвир жара-
ёнидаги муайян бир босцични ифодаласа, матла билан
ма^тада тасвирнинг бошланиши ва хотимаси тарзида
куринади. Мана айрин намуналар:
ё ш л и к даври лирикасидан:
33 П У ... р.а.л«.Л (—
31 Уша асар, 214-бет.
35 ..._,15СаУ! Р. Мусулмонкуловнинг факсимиле нашри.
148
Шунингдек, Шамси 1^айс уз асарининг «Жофиянинг
айблари» ^ацидаги бобини «^адимда ^тганлар бу^а^-
да тад^и^отлар ^илиб, суз маъноси ва таркиби билан
борлиц камчиликларга махсус номлар беришган, биз
эса бу ерда устозлар санъат деб атаганлар билан че-
гараланамиз» деб бошлайди ва саккизта масалага,
жумладан итога махсус тухталади.
Демак, ^адимгилар итони шеър санъатларйдан би-
ри ^исоблаганлар.
Эрон олими Саййид Мухаммад Ризо Доий Ж авод
к^п манбалар асосида ёзган «Илми бадеъ дар забони
форсий» номли асарида ^офия такрори билан богли^
^одисани (раддул-матла билан бирга) раддул-^офия
(цофиянинг такрорланиши) номи билан ало^ида санъ
ат сифатида изо^лайди39. Шамси Дайс ва Кошифий
асарларида ито учун келтирилган мисолларга эътибор
берилса, бир ^а^и^атни англаш мумкин. Уларда кел
тирилган ^офиялар муста^ил сузлардан эмас, суффикс-
лардан иборат. Масалан: батар — ториктар — росстар:
балогустар — сухангустар. Демак, г^офиянинг асоси
б^лмиш «равий» сузнинг узагида эмас, балки цушим-
чада ва фа^ат битта аффикс к;офия сифатида такрор-
ланмо^да. Ва^олонки, бу радиф учун хос хусусият. Би-
нобарин, бундай ^одисани ^офиянинг ну^сони сифати
да ба^олаш мумкин. Лекин уларнинг таърифи фа^ат
аффиксдан иборат ^офия эмас, балки умуман ^ар ^ан-
дай формадаги ^офиянинг такрорига тааллу^ли булиб
долган (жумладан, муста^ил суз — ^офияларга ^ам).
Шунинг учун ^ам биз бу х;одиса учун ишлатилган тер-
минларга ани^лик киритиш лозим деб ^исоблаймиз:
цофиянинг нуцсони ^исобланган мазкур ^одисаларга
нисбатан ито, шоир томонидан махсус ишлатилган ^о-
фия такрори — поэтик усулга нисбатан эса раддул-цо-
фия атамасини ^уллаш лозим. Шуниси диццатга сазо-
ворки, шеърий практикада ^офиянинг уринли такрори
ну^сон эмас, балки шеърий санъатдир. Форс-тожик
адабиётининг улкан намояндалари ундан майорат би
лан фойдаланганлар (мазкур назарий асарларда Даци-
1$ий, Хотуний, Мануче^рий, Рашиди Ватвот, Саъдий-
ларддн мисол келтирилган).
Узбек газалининг устозлари Атойи, Саккокий, Лут-
фий ва Навоийлар газалиётида ^ам бу санъатнинг ун-
лаб, ^атто юзлаб ажойиб намуналарига дуч келамиз.
Доий Жавод раддул-^офияга шундай таъриф бер-
ган (таржимаси): «Раддул-^офия шундан иборатки,
39 Доий Ж а в о д . Мазкур асар, 229-бет.
149
^асида ёки разалдаги биринчи мисранинг ^офияси ик-
кинчи байтнинг охирида такрорланади».
Доий Жавод келтирган иккита мисол (Ватвот з^ам-
да Манучезджйдан), ^а^и^атан ^ам, ана шундай ха*
рактерда. Бу санъатга узбек разалиётидаги намуналар
асосида цуйидагича таъриф бериш мумкин: раддул-
к,офия касида ва газал матлаидаги ёхуд бошка байт-
лардаги кофиялардан бирини ундан кейинги байтлар-
дан бирида ёки мацтада муайян поэтик мацсад билак
такрорлашдан иборат.
Ито ^ацида суз юритилган мазкур манбаларда ^офия
такрори икки ^исмга ажратилади: итои жалий (очиц,
равшан такрор) з$амда итои хафий (ёпш$, яширин так-
рор). Биринчи {^исм цофиянинг узгаришсиз — айнан
такроридан иборат. Агар ^офия булган сузларда цо-
фия з^осил ^илувчи суффикснинг айнан такрорланган-
лиги тездан кузга ташланмаса, итои хафий булади.
Масалан, посбон, дидбон, мезфибон сузларида цофия
элементлари «бон» аффиксига турри келади. Ленин
унинг такрори (турли маънодаги сузлар таркибида
булганлиги сабабли) ани^ куринмайди. Уша даврлар-
Да бу масалага икки хил цараш мавжуд булган ва баъ-
зилар ана шундай з^олни ито эмас, балки к;офияи шой-
гон (нодис, паст дофия) деб аташган. Ансар игоирлар
(з^атто ато^ли шоирлар х;ам) бундай ^офияларни ^о-
нуний цофия сифатида ишлатганлар. Алишер Навоий
асарларида з^ам ана шу типдаги ^офиялар учрайди.
Масалан, урта ёш даври шеърларидан:
Кузгу ^ар дам судур ул рухсори оламсуздин...
Чора о^и жонгудозу нолаи дилсуздин (БВ, 468).
150
XV асрнинг биринчи ярмидаги узбек шеъриятида ^ам
раддул-^офия санъати ишлатилган. Масалан, Саккокий
(4—5), Атойи (7—8) ва Лутфийларнинг нашр этилган
шеърий мажмуаларида >^ам (элликка яцин) бу санъат-
нинг ёркргн намуналарини учратамиз. Лутфий девонида
туртта ^уш раддул-^офия (битта разалда иккита цофия
такрорланган) мавжуд. Албатта, бу оддий такрор эмас.
Шоирнинг юксак ма^орати ^ар икки такрорнинг уринли
чицишини таъмин этган ва поэтиканинг ^атъий талаб-
ларига нисбатан жасорат билан ижодий ёндашиши
муваффациятли якунланган.
Поэтика ^оидаларига ижодий муносабатнинг ажойиб
ма^сулларини биз Навоий девонида яна ^ам купроц
учратамиз.
I. «Радд»нинг шеър структурасидаги урни масаласи-
да Навоий эркин йул тутган. У «рад» санъатини мазмун
ва фикрнинг мантилий йуналиши та^озо этган ^ар ^ан-
дай уринда ишга солади. Лекин такрорнинг асосий
Кисми матла билан иккинчи байт (45 процентга ядин)
Камда матла билан ма^тага (30 процентдан ортик;рок)
мансуб. Матла билан уртадаги байтларга тахминан
20 процент ва уртадаги байтларнинг узига 5 процентча
т^три келади.
Бу 5фл газал структурасидаги ана шу икки урин
(албатта, Навоий газалларининг узига хос композиция-
си эътиборга олиниши лозим) «рад» санъати учун куп-
рок имкон беришини курсатади.
II. Такрорнинг асосий формаларига келганда, Наво
ий «рад»ларини, асосан, икки гуру^га ажратиш мумкин:
1. Ф р а з е о л о г и и такрор. «Рад»га мансуб
тффиялардан бири оддий суздан иборат булса, иккинчи-
си (биринчи ^офия ё булмаса такрор сифатидаги ^офия)
фразеологии ибора41 таркибида келади. Шунингдек, з^ар
икки уринда ^ам фразеологии бирликлар таркибида
келиши мумкин:
Васият килДи кабри бошида Фар^од ила Мажнун,
Жунун саадосида ул тошларким куксума урдум...
151
Чун мени дилди бало тори жунун, тош отмангиз;
Негаким ердин олиб отмас киши тор узра тош (ФК, 270).
*130 153
III. Раддул-дофия муайян шеър доирасида, шоирнинг
нияти ва мадорати билан ботлид долда, узига хос
поэтик функцияни адо этади. Юз аки Караганда оддий
такрордек туюлган бу санъат аслида шеърдаги ортидча
деталь эмас, балки умумий структуранинг табиий бир
элементидир (биз Навоий ижоди асосида хулоса чидар-
моддамиз).
Шуни таъкидлаш керакки, дофияларнинг дар бири
ал1адида-алодида. бандга тааллудли булиб, тур ли нутдий
ситуациялар доирасида намоён булади. Бииобарин,
унинг функцияси дам, характера дам ана шу ситуация
билан боглид. Такрорнинг модияти дамда услубий
асослари нутдий ситуациянинг характери тадозоси би
лан турли аспектда турлича оттенка касб этади. Шунинг
учун дам, такрорий дофия мансуб булган нутдий ситуа-
цияга боглид долда, дофиялар уртасида мазмун, замон,
фикрнинг богланиш йуллари жидатидан тафовут були-
ши мумкин. Айрим мисолларга эътибор дилайлик.
Фикр-мазмуннинт характерига кура (конкрет-умумий).
Бадор сенсиз улубтур манга ажаб дузах:
Дизил гул анда уту ох шугуфалардур ях.
156
Яцодек цурб агар топмон сенинг сиймин сацо^ингга,
Этакдек >;ам ёмон эрмас, туша олсам аёкингга...
158
яна баъзибир жи^атларини таъкидлаб утиш лозим-
га ухшайди.
Аввало, бу газал, ташбих, санъати етакчи урин тут-
гани ^олда, бир нечта поэтик санъатни ^зида мужассам-
лаштирган. Ана шулардан бири — шеър услубини ^атъ-
кй маити^ асосида уюштириб турган усул—мурооти назир
санъатидир. Ташби^ учун келтирилган барча маф^ум
ва деталлар бир-бири билан бевосита ало^адор б^либ,
бир-бирини мантицан такозо этади (султон ва мулк,
жон — жисм, гулу рай^он — туфроц, мо^ — кеча ва
бонщалар).
Иккинчидан, газалнинг бошидан охирига цадар зан-
жирли (мусалсал) ташби^ни изчил цуллаш, бир томон-
дан, тасвирнинг давомийлигини таъминлаб, уни тобора
кучайтириб борса (бу шоирнинг ма^орати, албатта), ик-
кинч'и томондан, янги бир оригинал санъат — тангобе^-
ул-атрофни юзага келтирган.
Ташби^нинг характерига келсак, шоирнинг асосий
Ма^сади — ёрдан айрилиб, ^ижронга мубтало булган
кунгилнинг ни^оятда аянчли а^волини муболагали йу-
синда тасвирлашдан иборат. Дастлаб цараганда, барча
ташби^ фа^ат ана шу мацсад учун хизмат цилади. Л е
нин тасвир замирига жиддийрок; назар ташласак, шоир
фа^ат ^ижронзада ^албнинг ^олатини таърифлаш билан
чекланмайди. Унинг тасвирида икни му^им жи^ат —
мунгли к^нгил ва шундай ^олатнинг сабаби х^амда бил-
восита сабабчиси б^лмиш ёрнинг самимий тавсифи ^ам
ёнма-ён боради. Ленин ёрнинг таърифи айрили^ таъри-
фидек очиц булмай, тасвир замирида ётади (шунинг
учун )^ам буни ташби^и киноя сирасига киритамиз).
Ёрга нисбатан ишлатилган таърифлар ижобий ва цатъ-
ий ба^о характерида булиб, айрили^ ташби^лари билан
ёнма-ён келади. Мана улар: мулкнинг султони, бадан-
даги жон, ерга тароват бахш этган гулу райхон,
зулматдаги чашмаи ^айвон, равзаи ризвон, хуморни даф
этувчи мастлик.
Шуни ало^ида таъкидлаш керакки, газалда мав^ум
тушунча (жудолик) реал, яъни миссий нарсалар билан
^иёс цилйнган, бу эса ташби^ санъатида катта фазилат
^исобланади.
Разал поэтикасида буртиб турган яна бир санъатни
таъкидлаб ^тмаслик мумкин эмас: занжирли ташби*
бошдан охирига ^адар муболага асосига цурилган. Му-
болага эса актив маънавий санъатлар жумласидан бу’-
либ, купрод кутаринки эмоционал тасвирда етакчилик
^илади.
159
Хуллас, Навоий бир разал доирасида бир нечта маъ-
навий санъатни ^амда синтактик-стилистик усулни
муваффацият билан цуллаб, асосий фикр, етакчи пафос-
нинг ёр^ин намоён булишига эришган.
Б'ир'И'НЧ'И марта Навоий мжодида куринган ташобсу-
ул-атроф санъатнинг узига хос намунасини биз фак;ат
XIX асрга келиб Ога^ий девонида учратамиз. Буни эса
XIX асрнинг биринчи ярмидаги адабий даётда буюк ус-
тод анъаналарига булган ^изи^пшнинг ни^оятда ортган-
лиги билан изо^лаш мумкин44.
Совет даври узбек шоирларидан }^абибий девонида
^ам мазкур санъатнинг Ога^ий вариантига ухшаш ягона
вариантини учратдик. Умуман, бу санъатнинг узбек
шеъриятига кириб келиши Навоий номи билан бор-
ланган.
Биз Навоий лирикасида учрайдиган поэтик санъат-
лар денгизидан фацат бир нечта ^атранигина имконият
доирасида намойиш 1^илдик. Ундаги унлаб етакчи санъ-
атлар (ташби^, тазод, ирсоли масал, и^ом, тажнис ва
бошцалар) шоир ма^оратининг узига хос ^ирралари
^а^ида янада мукаммалро^ тасаввур пайдо ^илиши
мумкин. Лекин биз Навоийнинг поэтик санъатларга му-
носабати ва уларни ^уллашдаги лринципларига дойр
баъзи моментларни ^айд этиб утишимиз зарур.
Аввало, бадиий санъатларнинг цулланиш усули ^ар
бир шеърнинг характери (тавсифий, тасвирий, мулоха-
завий) ^амда тематикаси билан узвин ало^адор. Маса-
лан, бир образ ёки деталь асосига ^урилган якпора
(М. Шайхзода термини) газалда бошдан охирига ^адар
бирор санъат етакчилик ролини бажаради, кузга буртиб
ташланади (цулланпш усуллари узгариб бориши
мумкин).
Иккинчидан, купгина разалларда шеърий санъатлар
навбат билан узгариб боради (бир-биридан ^абул ^илиб
олади) ва натижада, битта шеър доирасида унлаб санъ
ат ва уч-турт хил усул ишлатилади.
Учинчидан, бир ^атор шеърлар учуй (хусусан, разал)
бир нечта усулнинг ^ушилиб кетган ^олда — мураккаб
шаклда ишлатилиши характерли (шеърнинг асосий ма^-
сади зиддиятли ^олатни курсатиш, амалга ошириш усу
ли эса радд ёки тарди акс булиши мумкин).
Биз Навоий девонидан ана шундай характердаги
шеърлардан унлаб намуна келтиришимиз мумкин. Би-
160
рсщ фа^ат шуни таъкидламо^чимизки, фа^ат бутун бир
шеърда эмас, з^атто битта байтда з^ав^ шоир шундай
мураккаб санъатларни ^уллайдики, натижада улар
муаммо даражасига бориб к>олади ва шоирнинг ни^оят-
да кузатувчанлиги ва фикр парвози ма^сули булмиш
бир байтнинг |Маъносини англаб етиш учун фак;ат кенг
фантазияга эга булишнинг узи кифоя цилмайди. Маса-
лан, турли газаллар таркибидаги мана бу икки байтга
эътибор цилайлик:
Давр хам х,илди дадингни, гушае тут — йуд асо;
Негаким, «дард» •— у^ булур зо^ир, «алиф» ёндашса, «дол».
Келишган, тугри к;оматни «алиф»га ( ! ), эгилган
гавдани эса «дол»га ( д ) ухшатиш маш^ур анъана. Л е
нин шоир анъанага бутунлай янгича ёндашган. У к;ули-
да з^асса тутган цадди букик одамга в^араб хитоб в^ил-
мор^да: сен эгри в^аду х;асса билан одамлар кузига
пурина берма. Чунки сенинг гавданг «дол» з^арфини,
з^ассанг эса «алиф»ни эслатади. «Дол»нинг олдига
«алиф» утгач, уз-узидан «дард» пайдо булади. ( Ь —
«доъ »— араб тилида «беморлик, мараз» демак).
Сенинг ^олатинг узи з^ам шаклан, з^ам суратан бе-
морликни билдиради. Иккинчи байт:
Бистунгаким стун Фар>;од булди, «доф»и «нищ»
Ул стунни Бистун остидаги «нун» дилдило.
Бистун ( т о р номи, шунингдек, «стунсиз» деган маъ-
нога з^ам ишора)га Фарз^од устун булди. Ленин ишцнинг
«р^оф»и ( ^ — «ишр9 > сузидаги охирги з^арф з^амда К°Ф
т о р и — Кавказ т о р и ) уни эзиб, Бистун — 1.'^ :..,.. (з^ам
162
ява биря' улар орВДВдЯ рёЗлястик ■хёрактердаги детал-
ларнинг к^плигидир. Реал хаётдаги водеа-ходисалар,
урфу одатлар ичидан ташбид учун танлаб олинган
материаллар шу дадар хилма-хилки, шоирнинг санъат-
корона тасвири куп долларда бир байтнинг узида давр
учун характерли булган яхлит картина ёхуд даётий
лавданинг ёрдин манзарасини яратади. Шоирнинг илк
девонида шу хилдаги байтларнинг унлаб ажойиб наму-
наси учрайди:
Югурур даР кипригимга ортилиб бир д атРа ёш,
Шух ёшлардекки, уйнарлар чубух маркаб х илиб.
165