Вы находитесь на странице: 1из 330

Шуэфат СИРОЖИДДИНОВ

Шухрат СИРОЖИДДИНОВ

АЛИШЕР НАВОИЙ
Манбаларнинг циёсий-типологик,
текстологик та^лили

Тошкент
«Akademnashr»
2011 йил
УДК: 821.512.133 (092) Навоий
ББК 83.3(5У)1
С60
Сирожиддинов, Шухрат.
Алишер Навоий: манбаларнинг киёсий-типологик, текстологик
тамили / Ш.Сирожиддинов. - Т.: Akademnashr, 2011. - 326 б.

ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -3 9 7 -5 6 -9 УДК: 821.512.133 (092) Навоий


ББК 83.3(59)1

Илмий му^аррир:
академик Ботирхон ВАЛИХУЖАЕВ

Масъул му^аррир:
Махмуд САЪДИЙ

Такризчилар:
Азиз 1(АЮМОВ, филология фанлари доктори, академик
Ибро^им )^АЦЦУЛОВ, филология фанлари доктори, профессор

Цахр шоир ва мутафаккир, давлат арбоби Алишер Навоий хаёти ва


фаолиятига цизициш уз замонасидан бошланиб, бугунги кунгача сунмай
келаётир. Аёнки, ижтимоий-тарихий таращ иёт илгарилагани сари
инсон тафаккури муайян воцеа-ходисага нисбатан турли царашларни
намоён этади. Бу царашлар, аввало, хар бир даврда пайдо булган воявий-
эстетик йуналишлар негизида тугилади. Тарихий шахслар фаолияти
талцини ана шу гоявий-бадиий ходисанинг мураккаб тафаккур меваси-
дир. Алишер Навоий сиймоси хам беш асрдан зиёд муддат мобайнида
тадцицотчилар томонидан турлича талкин этиб келинган. Моногра-
фияда Алишер Навоий хаёти ва фаолияти манбалар асосида цайта
урганиб чицилган, мавжуд талцинлар тахлил цилинган.
Китоб илмий ходимлар, опий укув юртлари филология ва тарих фа-
культетлари талабалари, барча Навоий мухлисларига мулжалланган.

ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -3 9 7 -5 6 -9 © Ш.Сирожиддинов. «Алишер Навоий: манба­


ларнинг киёсий-типологик, текстологик тахлили».
© «Akademnashr» нашриёти, 2011 йил.
МУ КАДДИМА

1. Алишер Навоий феномени

Амир Низомиддин Алишер Навоий (844 - 906/1441 - 1501)


факат узбек халки эмас, балки бутун турк оламининг буюк шоири,
мутафаккири сифатида жа*он бадиий тафаккури тарихида уз урни
ва макомига эга ижодкордир. Унинг жа*он бадиияти хазинасига
кушилган шох, асарлари, XV асрнинг иккинчи ярми темурийлар сал-
танати даври илм-фани ва санъатини ривожлантиришга кушган
бенихоя катта *иссаси аллак;ачон эътироф этилган. У хаётини тула-
лигича мамлакат равнаки, хапк ва миллатнинг тинч-тотув яшаши
*амда давлат кудратини муста^камлашга багишлади. Султон
Хусайн Бойкаронинг уни «мамлакат устуни, дину давлат низоми,
мулку миллат асхрблари зубдаси, хайрли бинолар муассиси, хо-
к;он давлати таянчи», деб атаганлиги бежиз булмаган, апбатта.
Алишер Навоий бутун дунё каршисида туркий (узбек) тилнинг
бой имкониятларини курсатиб бера олган, араб, форс тиллари-
дан х,еч цайси жих,атдан кам булмаган гузал тил эканлигини ис-
ботлаб берган буюк олимдир. Уша даврларда форс тили по­
эзия тили, араб тили эса илмий тил сифатида кабул килинган
эди. Расмий ёзишмалар *ар иккала тил омихтасидан иборат эди.
Туркий тилга эса авом тили сифатида караш устувор эди. Тур-
кий халкларнинг куп мингйиллик давлатчилик тажрибаси ва бой
маънавий-адабий мероси мугул боскини окибатида йук цилин-
ганлиги туфайли темурийлар даврида туркий халкларнинг шон-
ли тарихи, тили ва кадриятларини тиклаш жуда кийин кечган.
>^атто Темур саройида туркий тилни давлат тили даражасига
олиб чикиш ишлари охирига етказилмай крлган. Шундай бир ша-
роитда Алишер Навоий уз олдига узбек тили мацомини тиклаш
макрадини куйди. У бежиз ушбу сатрларни ёзмаган:
Турк назмида чу тортиб апам,
Айладим ул мамлакатни ящалам.
Дар^акщат, Навоий узи эътироф этганидек, туркий тил ва ада-
биёти майдонида байрок кутарди, бутун мамлакатни яккалам, яъни

з
бир тилли килди. Дунё олимлари Навоийнинг узбек (туркий) ада-
бий тили мавкеини кутариш ва ривожлантиришдаги хизматларини
инсоният тамаддуни тарихидаги буюк маърифатпарварлар - фран­
цуз Дю-Белли ва рус М.Ломоносовнинг миллат маданиятида туб
бурилиш ясаган саъй-*аракати билан тенглаштирадилар.
Алишер Навоий давлат ишларидан холи вактларида бадиий
ижод билан шурулланди ва бадииёт оламида тенгсиз булган
нодир асарлар яратди. Буюк бешлик - «Хамса» ва «Хазойин ул-
маоний» девони, «Му*окамат ул-луратайн» ва «Мезон ул-авзон»
каби илмий асарлари, форсий девони ва касидалари, диний-
маърифий манзумалари *амда тарихий ах;амиятга молик хоти-
ра - «холот»лари унинг бекиёс суз санъаткори, буюк файласуф
ва олимлигининг далилидир. Навоий асарларида инсон маъна-
вий-ахлокий камолоти рояси етакчи; одамийлик, багрикенглик,
эзгулик эса шоир фалсафасининг асосини ташкил этади.
Алишер Навоий катта ер-мулк эгаси эди. У 1481 йили узининг
бор мол-дунёсидан воз кечиб, хайрия, яъни вакф мулкини таш­
кил килади. Вакф мулки - Хирот ^удудидаги иморатлар, хусусан,
Ихпосия мадрасаси ва унга тегишли иморатлар, 24 дукон, 3-4
тим бозори, 6oF-poFnap (255,5 жариб узумзор ва мевазор борлар,
ерларнинг муайян кисми (545 жариб) ва уларни ишлатишдан туш-
ган даромад тулалигича таълим муассасалари, мусофирхоналар
ва дарвишлар, цапандарлар, камбарал мухтожлар, етим-есирлар-
нинг э^тиёжини коплаб туришга каратилди. Бошка бир кисми илм-
фан ва адабиётни ривожлантиришга сарфланди. Навоийнинг
бевосита моддий ва маънавий кумаги остида унлаб олимлар та-
дкикот ишларини олиб бордилар, тарихий асарлар ёзиш кенг paF-
батлантирилди, тасвирий санъат усталарининг ишига ало^ида
эътибор берилди. Хиротда Навоийнинг шахсий ташаббуси ва
маблаги билан Халосия, Шифоия, Низомия каби бир неча М ад ­
раса ва хонако* курилиб, уларда маш^ур олимлар даре бериш
ва илм билан шурулландилар. Бу даврда риёзиёт, ил ми нужум,
*андаса, мантик, фикк, ислом назарияси ва бошка со^аларга оид
куплаб асарлар яратилди. Навоий ра*намо )^ирот адабий му*и-
тининг ривожи учун султон катта шароит ва кулайликлар яратиб
берди. Бу темурийлар салтанатида илм-фан ва адабиёт ривож-
ланишига *укмдорнинг алох;ида эътибори намунаси эди. Мам-

4
лакатда илм-фаннинг тараккий топишида Навоийнинг хизмати
бекиёс булди. Тарихчи Хондамир «Макорим ул-ахлок» асарида
Навоий ра^барлиги ва *омийлигида яратилган йигирмага якин
мухим илмий тадкикот номи, уларнинг муаллифлари х;амда унинг
моддий кумаги ёрдамида ижод этган шоир ва илм а*ли руйхати-
ни келтирган. Унинг темурийлар сулоласи хамда илм-фан ах^и-
га цилган фидойи хизмати уша даврнинг узидаёк; юзлаб асарлар-
да кайд этилди. Довруги бошка давлатларга *ам таралди. Унинг
номи етти и^лим фозиллари ва санъаткорлари хомийси сифати-
да афсонавий шух,рат топди. Хирот олимларининг купчилиги
Амир Алишер курсатган катта хизматларни миннатдорлик сифа-
тида уз асарлари дебочасида битдилар. Навоийнинг беминнат
эзгуликлари борасида жуда куп тазкиранавислар, тарихчилар, шо-
ирлар, олимлар уз асарларида шох;идлик билдириб кетдилар. Бу-
нинг исботини Давлатшо* Самаркандий, Муъиниддин Исфизо-
рий, Абдулгафур Лорий, Абдулвосеъ Низомий, Мирхонд, Хонда-
мир, Султан Али Маидадий, Атоуллох; ^усайний, Атоулло* Аси-
лий, ^усайн Кошифий, Мир Х,усайн Муаммоий, Шамсиддин Ба-
дахший ва яна унлаб Навоий замондошлари асарларида, Наво­
ий шаънига битилган турли мад^ияларда *ам учратамиз. Жум-
ладан, Камолиддин Х,усайн воиз ал-Кошифий узининг «Жаво^ир
ут-тафсир» асари дебочасида Навоий томонидан унга курсатил-
ган ёрдам ва маслах,атлар хакида гапириб утар экан, замондош-
ларининг эътирофини умумлаштириб, шундай ёзади:
Гавцар-и дуржи каромат, ахтар-и бурж-и камол,
Офтоб-и авжи цашмат, соя-и лутф-и илоц.
Ша^сувор-и арса-и иззат Алишер, он ки аст,
Воли-и ауфобу довари давронпаноц.
Мустафиз аз наф^а-и гулзор-и фазлаш жону дил,
Мустанир аз ламъа-и рои мунираш мецру мо%.
Давлат-и у бо жацону, рифъат-и у бо сипе^р,
Фош мегуянд %ар дам аз cap-и тамкину жо%.:
Мазмуни:

1 Хусайн воиз ал-Кошифий. Жавох;ир ут-тафсир. СамДУ Шарк кулёз-


малари булими. 40347-ракамли кулёзма, 38-варак.

5
Амир Алишер мурувватли, саховатлилар ичида гавхар янг-
лиг, камолот осмонидаги юлдуз, буюклик чущисида нур сочар
цуёшдир. Илохий лутф каби, унинг лутфи бехаду беминнат.
Унинг «фазл гулзори»дан жону дил файз топади. Унинг циёфа-
си шунчалик нуронийки, биргина нигохи шуъласидан к;уёш ва
ой ярцираб турибди. Амирнинг давлати жахонча ва тутган
мавк,еи осмон цадар юксакликда. Босицлиги, камтарлиги ва,
шу билан бирга, улуглиги буни намоён этади.
Айтиш мумкинки, Навоийга багишланган мадхиялар унинг иб-
ратли х;аёти тафсилотлари билан мувофик келиб ахолининг тур-
ли катламларида унга Оллох; назар килган беназир зот сифати-
даги карашни шакллантирди. Унинг хаёти ва фаолиятини урга-
ниш, таргиб этиш бошланди. Алишер Навоий маърифатпарвар
шахе сифатида тарихий манбаларда алохида кайд этилиб, шеъ-
рий асарларда таъриф ва тавсиф килинди. Кейинги даврларда
>^ам куплаб манбаларда унинг хаёти ва фаолиятига оид маълу-
мотлар берилди. Бу Шарк халкларининг буюк шоир ва мутафак-
кирлар - Низомий Ганжавий, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин
Румий, Саъдий Шерозий, Хусрав Дехпавий, )^офиз Шерозий, Аб-
д у р а х м о н Жомий билан бир цаторда Навоий шахеига хам улкан
кизикиш билан караганларидан дарак беради. Ушбу эътибор ва
эъзоз ynyF мутафаккирнинг бадиий юксак, мафтункор газалиёти,
шавкангиз достонлари ва донишмандона угитлари билан зийнат
топган асарлари шарофатида янада кучланиб, кейинги аерлар-
да туркий халклар санъат ва ижод ахли орасида Навоийнинг ру-
хоний пир сифатида машхурлик сабаб булди. Навоий мададига
умидворлик уз даврида моддий манфаатлар заминида вужудга
келган булса, кейин-кейин унинг рухониятидан мадад сураш
куринишига утиб, ижодкорнинг асар яратишда бутун куч-кудрати-
ни сафарбар этишига далда берган. Масалан, Алишер Навоий
хаёти ва ижодидан сузловчи XV аср кулёзма манбаларида улуг
шоирнинг ажойиб хаттот булганлиги хамда хаттотларга устозлик
килганлиги хакида куплаб маълумотлар учрайди2. Бу хол кейин-

2 Каранг: Тазкираи хаттотон. УзР ФА ШИ. 202-кулёзма; яна: Мадраи-


мов А. Алишер Навоий ва китобат санъати // Шарк миниатюра мактабла-
ри. - Тошкент, 1989. - Б.54 - 59.

6
ги дазр хаттотлари орасида Навоий асарларини кучириш оркали
«хаттотлик мактаби»ни уташ ва унинг гойибона «ок; фотиха»сини
олиш анъаналарини юзага келтирди. Чунончи, бухоролик Ёрму-
хаммад к;ори Бухорий, Абдулбокий Бухорий, Мулло Навруз Бухо-
рий, самаркандлик Абдулхай Самаркандий, Мулло Мукимхон
Самаркандий, Кашкадарё вохасидан Мухаммад Юсуф Шахри-
сабзий, Мухаммад Рахимхужа Насафий, Тохирхужа Шахрисаб-
зий, Фаргона водийсидан мулла Рузи котиб, Мухаммад Амин Ко-
гоний, хоразмлик Мухаммад Юсуф каби XIX асрнинг машхур хат­
тотлари Навоий асарларини алохида мехр билан кучирганлар.
Захматкаш олим М.^акимовнинг Навоий асарлари кулёзмалари
тавсифига багишланган китобида курсатилган 254 нусханинг икки
юздан зиёдрори XIX асрда китобат килинганлиги хам фикримиз-
ни тасдиклайди.3 Узбекистон худудидаги мустакил вилоятларни
бошкариб келган хонларнинг купчилиги шоиртабъ кишилар булган
(масалан, Феруз ва Амирий) ва улар фармойиш асосида хам
Навоий асарларини кучиртирганлар. Жумладан, Урта Осиё хат­
тотлик санъати тарихи билан шугулланган олим, машхур хаттот
А.Муродов ёзади: «Шаркшунослик институтининг кулёзмалар
фондида 1709-номерли «Чор девон»нинг охирига ёзилган хоти-
мадан маълум булдики, Куконда Навоий асарлари куп китобат
килинган. Шу девоннинг хотимасида 1838 йили Мухаммад Али-
хон буйруги билан хаттотлар томонидан олти ой ичида уч юз адад
Навоий «Чор девон»ининг к;улёзмаси кучирилиб, шерозали муко-
ва килинган...»4 Шу тарзда Алишер Навоий асарларининг захмат­
каш хаттотлар томонидан кучирилган минглаб кулёзма нусхала-
ри вужудга келди. Хаттотлар Навоий асарларини кучиришда, бир
томондан, хаттотлик махоратини орттирсалар, иккинчи томондан,
кучириш жараёнида Навоий сузи кудратининг нак;адар кучли экан-
лигидан таъсирланганлар. Натижада Навоийнинг бирор-бир аса-
рини кучириб булишгач, уша асар хакидаги уз таассуротларини
китоб охирида кайд этиб кетганлар. Масалан, 1832 йили Бухоро-

3 Каранг: Хакимов М. Навоий асарлари кулёзмалари тавсифи. - Тош-


кент, 1983.
4 Муродов А. Урта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Тошкент: Фан,
1971. - Б.56.

7
да кучирилган Навоий «Хамса»си сунгида номаълум котиб томо-
нидан ynyF шоир хакдца ёзиб колдирилган мисралар анчагина.
Жумладан, у шундай ёзган:

Навоийки, ул жомеи сирру жах;р,


Анинг %ар сузидур муаммо мисол,
Анго етмагандин хирад нупщи лол.
Жацон ганжи %ар байтидадур ни^он,
Ки х;ар ганжидадур них;он бир жа^он....5

Шу билан бирга, XIX асрнинг биринчи чорагида яшаб утган


царшилик котиб Мухаммад Рахимхужа Насафий хам Навоий
«Хамса»сини кучирар экан, улур шоирга булган мехр-мухабба-
тини 34 мисралик мадхиясида юксак фахр билан кайд этади.
Куринадики, котиблар Навоий асарларини кучиришни шараф
деб билганлар ва шу асар таъсирида уз кечинмаларини к о р о з г э
туширар эканлар, Навоий дахосига яна бир карра таъзим этган-
лар, узларининг шу улур зот авлоди эканликларидан бенихоя
фахрланганлар.

5 Абдуллаев В. Узбек адабиёти тарихи. - Тошкент: Укитувчи, 1964. -


Б. 158 - 159.

8
2. Навоийшунослик босцичлари

2.1. Узок; утмиш навоийшунослиги анъаналари

XX аср навоийшунослик учун катта муваффакиятлар асри


булди. Узбекистан жа*он навоийшунослигининг марказига айпан-
ди. Бу давр навоийшунослик тарихига Навоийни дунёга танитиш
даври сифатида кирди. Шуб^асиз, узбек навоийшунослиги янги
заминда пайдо булмади.
Навоийни урганиш уз давридаёк бошланган эди. Мирхонд,
Давлатшо* Самаркандий, Риёсиддин Хондамир, За*ириддин
Мухаммад Бобур, Зайниддин Восифийнинг насрий асарлари,
Фахрий ва Казвинийнинг «Мажолис ун-нафоис» асари таржи-
маларида буюк узбек мутафаккири ва шоири *аёти ва фаолия-
тига ба*о бериб утилган. Абдура*мон Жомий, А*лий Шерозий
каби унлаб шоирларнинг Навоий ижодига муносабати унлаб
асарларда кайд этилган. Улуг фазилатлар со*иби Мир Алишер
*акида махсус ёзилган Хондамирнинг «Макорим ул-ахлок» аса­
ри асрлар давомида Навоий да*оси мо^иятига етишга интил-
ган мухлисларга очкич вазифасини утади.
Навоий шахсига кизикиш факат Шарк билан чекланмаган. 1697
йили нашр этилган француз олими Артолеме д ’Ербелонинг
«Шарк кутубхонаси» номли энциклопедиясида Навоий таржи-
маи *оли ва асарлари номининг келтирилиши, шаркшунос Сил­
вестер де Саси (1758 - 1838) тадкикотларида *ам Навоий но­
мининг учраши Рарбда Навоийнинг шоир ва давлат арбоби си­
фатида расман танилганлигининг далилидир. 1835 йили рус
шаркшуноси П.Савелйев Навоийга махсус багишлаб ёзган ма-
коласида Навоийнинг ижодий фаолиятига тугри ба*о бериб,
баъзи асарлари *акида кискача маълумот келтиради.6 Бу ора-
да Михаил Никитский томонидан тайёрланган Навоий *аёти ва
ижодига багишланган магистрлик диссертацияси навоийшунос-
ликда катта хдциса булди. М.Никитский темурийлар сулоласи-
нинг *укмронлиги давридаги сиёсий ва адабий хаёт *акида Дав-

6 Каранг: Савельев П. Али Шер Неваи // Энциклопедический лексикон.


- СПб., 1835. T.I.

9
латшохнинг «Тазкират уш-шуаро», Сом Мирзонинг «Туфхаи
Сомий», Султон Хусайннинг «Мажолис ул-ушшок», Мирхонднинг
«Равзат ус-сафо» каби тарихий ва мемуар асарларида келти-
рилган материалларни умумлаштиради; Навоийнинг адабий
хамда давлат ишларидаги фаолиятини асосан тугри белгилай-
ди.7 У «Мир Алишер Шарк адабиёти тарихида шарафли уринни
эгаллайди» деб уни муносиб бахолади ва рус шаркшунослари-
нинг эътиборини унга каратди. 1857 йили профессор И.Н.Бере-
зен (1818 - 1896) томонидан тузилиб, Крзонда босилган «Тур­
кий хрестоматия» китобида Алишер Навоийнинг икки асари -
«Вакфия» ва «Муншаот»дан парчалар берилди. Машхур рус
олими В.В.Вельяминов-Зернов Алишер Навоий асарлари асо-
сида XVI асрда тузилган ва «Абушка» номи билан машхур булган
лугатнинг илмий-танкидий матнини тайёрлаб 1868 йили нашр
эттирди. Бошка бир рус шаркшуноси Н.И.Ильминский узининг
1862 йили Козонда босилган турк-татар тилларига багишпанган
асарида Алишер Навоийнинг узбек адабий тили тараккиёти йули-
да курсатган хизматларига юкрри бахо беради ва «уз она тили
учун зур матонат билан кудратли кураш олиб борган киши эди»
деб таърифлайди.8
Катремер 1841 йили Парижда Навоийнинг «Мухокамат ул-
лугатайн», «Тарихи мулуки Ажам» асарларини босиб чикаради.
Мажор олими Х.Вамбери Урта Осиёга багишланган асарлари­
да Навоийдан парчалар ва таржималар беради. У «Махбуб ул-
кулуб»нинг кириш кисмини, «Фарход ва Ширин»нинг айрим боб-
ларини ва шоирнинг бошка асарларидан олинган парчаларни
немис тилига таржима килди. 1861 йили француз шаркшуноси
М.Белен «Азиатик» журналида «Мир Алишер Навоийнинг хаёти
ва ижоди хакида» Номи остида катта хажмли мафласини чоп
эттиради9. Шу билан бирга, «Хамсат ул-мутахаййирин» асари
хакида катта илмий иш ёзади, «Мажолис ун-нафоис»ни нашр
килади; «Махбуб ул-кулуб»нинг айрим бобларини француз ти-

7 Каранг: Никитский М. Эмир Низом эд-Дин Али Шир в государствен­


ном и литературном его значении. - СПб., 1856.
8 Каранг: Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наре­
чия. - Казань, 1861.

10
лига угиради. Айтиш керакки, Никитский ва Белен асарлари XIX
аср шаркшунослари томонидан тан олинган тадкикотлар хисоб-
ланиб, анча вактгача, хатто XX асрнинг бошларида хам Навоий­
ни урганишда асосий манба булиб келди.
XIX асрда Шарк мамлакатларига саёхат килган Рарб олим
лари, мустамлака мамлакатлари идораларида ишловчи нодир
санъат намуналари ишкибозлари имкон кадар Навоий асарла­
ри нусхаларини уз ватанларига олиб кетишга уринганлар. Нати-
жада Буюк Британия, Франция, Германия, Италиянинг музей,
кутубхона ва шахсий фондларида Алишер Навоий асарлари
куплаб тупланган. Инглиз шаркшуноси Ч.Риё 1888 йили Лондон-
да нашр этган ва бугунги кунда Британия музейида сакланаёт-
ган «Туркий куяёзмалар каталоги»дан хам Алишер Навоий асар-
ларига булган кизикиш катта булганлигини куриш мумкин. Чу-
нончи, Ч.Риё уз каталогида Навоий асарларининг 12 нодир нус-
хасини тавсиф этган. Машхур манбашунос ва матншунос Ч.Риё
Алишер Навоий шахсиятига жуда катта эхтиром билан карага-
нини унинг куйидаги сузларидан хам билса булади: «Мир Али­
шер туркий тилни адабий тил даражасига кутаришда энг куп хиз-
мат килган тарихий шахсдир. Унинг энг маданиятли, буюк мута-
факкир инсон эканлиги барча томонидан тан олинган. У, шак-
сиз, туркигуй шоирларнинг энг сермахсулидир».10 Европа шарк-
шуносларидан Э.Блоше, М.Буват, Э.Браун хам Навоий асарла­
рини, унинг кулёзмаларини атрофлича урганганлар. Хусусан,
Э.Браун узининг турт жилдлик «Эрон адабиёти тарихи» китоби-
да Алишер Навоий хаёти ва фаолиятини ёритган, унинг ижоди
хусусида тухталган. Браун Навоий ижодига юксак бахо беради.
У шундай ёзади: «Мир Алишернинг хам ижодкор, хам калам
ахлининг хомийси сифатидаги ахамияти ва таъсири таъриф-
лаб булмас даражада каттадир. У уз даври ва мамлакатининг
буюк саховатпешасидир».11

9 Каранг: Белен М. Мир Алишер Навоий / Туркча таржима. Ношир Ахмед


Жавдат. - Истанбул: Ицдом матбааси, 1897.
10 Rieu Ch. Catalogue of the Turkish Manucripts in the British Museum.
1888. - P.273.
11 Browne E. A Literary History of Persia. Vol. III. - Cambridge, 1969. -
P.505.

11
Шу тарзда XIX асрда Европа шаркшунослигида Алишер На­
воий ижодига кизикиш жиддий туе олганини кузатиш мумкин.
Улар Навоий даврида яратилган манбалар асосида упу? шоир
ва сиёсий арбоб шахсияти, ижодиёти масалаларини илмий тар­
зда тадкик; этдилар хамда навоийшуносликнинг янги даврига асос
яратдилар. Биринчидан, XV аср охири - XVI аср бошига таал-
лукли ва Навоий хакида маълумот берувчи кулёзма манбалар
умумлаштирилиб илмий муомалага киритилди. Иккинчидан, шу
давргача давом этиб келаётган шаркона, анъанавий баёнчиликка
асосланган Навоий талкини услубига чек куйилиб, Навоий ижо­
дига илмий назар ташланди. Бирок бу давр навоийшунослари
улур шоир биографиясини ёритишда куп чукурлашмадилар. Улар
Навоий хак;ида тарихий манбаларда берилган маълумотларни
умумлаштирар эканлар киёсий-танкидий чогиштириб урганма-
дилар. Окибатда шоирнинг хакикий таржимаи холи хиралашиб
колди. XIX аср шаркшунослари ишларида Навоий «подшохнинг
энг яцин кишиларидан - мухрдор, вазир сифатида тинч хаёт ке-
чирган ва ижод этган шоир» булиб колди. Тазкираларда Наво­
ийнинг назира ва татаббуълари, салафларга эргашиб ёзган асар-
лари хакида куп гапирилгани боис, Fap6 шаркшунослари Наво-
ийни таклидчи шоир деб тушундилар.

12
3. Мафкуралар тукнашуви

Навоийшуносликнинг иккинчи боскичи жахондаги буюк сиёсий


узгаришлар жараёни билан ботик эканлигини таъкидламок ло-
зим. XIX асрнинг II ярмидан бошлаб Буюк Британия ва Россия-
нинг Шаркни мустамлакага айлантириш пойгаси Марказий Осиё
ва Хинд минтакалари журрофияси, геологияси, табиати билан бир
каторда маънавий салохиятига булган кизикишнинг кучайишига
сабаб булди. Бу кизикиш, муайян сабабларга кура, Россияда руй
берган Октябр тунтариши ва «Кизил империя» хукмронлигининг
Урта Осий худудида урнатилганидан сунг хам тухтамади. 1868
йили Венгриянинг Туркиядаги элчихонаси ходими М.Белен то­
монидан ёзилган «Алишер Навоий» илмий ахбороти яна долзарб
булиб колди. Француз олими Люсйен Буванинг 1926 йили «Осиё»
журналида эълон килинган «Темурийлар даври цивилизацияси-
дан лавхалар» маколаси, Эдгар Блошенинг «Миллий кутубхона-
да сакпанаётган туркий кулёзмалар каталоги»даги кайдлар ва
инглиз олими Эдуард Брауннинг «Эрон адабиёти тарихи» асари-
даги Навоийга багишланган булимларни шу даврнинг эътиборга
лойик тадкикотлари каторига кУшиш мумкин. Шу йиллари В.Ле-
ниннинг чекка улкаларга, хусусан, Урта Осиё, Кавказ улкаларига
мухторият ва хурлик бериш *акидаги сохта ваъдаларига учган
туркий халкпар орасида Навоий дахосини улуглаш ва миллат тим-
соли даражасига кутариш тенденцияси кучайди. Бу йулдаги илк
уриниш Навоийнинг хижрий сана билан 500 йиллик туйини ни-
шонлаш максадида 1926 йили Бокуда «Алишер Навоий - буюк
турк шоири» шиори остида утказилган «Илк туркология
Курултойи»да намоён булди.12 Унда асосий эътибор Навоийнинг
туркий тиллар ривожига кушган хиссаси, давлат арбоби сифати-
даги мавкеи, миллий узлик гояларига каратилди. Уша даврнинг
етук олимларидан Исмоил Хикматнинг «Навоий хаёти ва адабий
мавкеи», Мирзо Жалол Юсуфзоданинг «Навоий хакида», Бакр
Чубонзоданинг «Навоий - тилчи» ва Мирзо Мухсин Иброхимий-
нинг «Форс адабиётининг Навоийга таъсири» маърузалари фа-

12 Кзранг: Буюк турк шоири Мир Алишер: Туркология курултойи конфе-


ренцияси материаллари. - Боку: Адабиёт жамияти, 1926.

13
катгина катнашчиларнинг эмас, балки барча туркий халкпар ада-
биётшунослари диккатини узига тортди хамда уларни Навоий
ижодини урганишга илх,омлантирди. Уша йили Узбекистонда хам,
хусусан, «Маориф ва укитрувчи» журналида босилиб чиккан Аб-
дурауф Фитрат ва Вадуд Махмудийнинг Навоий хакидаги мак;о-
лаларида курултой таъсири сезилиб туради.13
Курултой рухи коммунистик мустабид тузум пешволари учун
кутилмаган муаммолар келтириб чикариши табиий эди. Барча
рус шаркшунослари ахволни унглашга сафарбар килинди. Курул-
той материалларида акс этган Навоий хаёти ва ижоди талкини
давр мафкурасига зид деб топилди; уни тарриб килишга жид­
дий каршилик курсатилди. Бу хусусда шаркшунос Е.Э.Бертельс
шундай ёзганди: «Навоийшуносликнинг бу боскичига хос хусу-
сият сифатида шуни айтиш мумкинки, Навоий хак;ида факат
миллий буржуазия вакиллари маъруза килиб, унинг номидан уз
мак;садлари йулида фойдаланишга харакат килдилар. Шу жи-
хатдан бу даврда чиккан ишлар фойдасиз булиб, хатто райри-
илмий ва зарарли эди. Бокуда нашр этилган «Навоий» туплами
(1926) эскирган материаллар асосида ёзилган ва асосий маса-
лаларни бутунлай нотурри ёритган маколалардан иборат. Аммо
ушбу муваффакиятсиз юбилейга СССР Фанлар академияси
дархол жавоб кайтарди».14
Тезда Тошкентда, коммунистлар ибораси билан айтганда,
«социалистик платформа»даги Навоий конференцияси чакирил-
ди. Максад Боку курултойи «пантуркистик» рояларининг халк-
лар орасида тарриб этилишига йул куймаслик ва Навоийнинг
буюклигини хукмрон феодал синфга карши чиккан оддий халк
намояндаси образи оркали курсатиш эди. Илк курултой матери-
алларидаги миллий ифтихор туйруларига «пантуркизм», «утмиш-
ни идеаллаштириш» каби ёрликларни ёпиштириш учун уларга
зид рояни кутариб чикадиган кучли тадкикот керак булди. Бун-
дай тадкикотнинг энг яхши куриниши сифатида В.В. Бартольд-

13 Фитрат А. Навоийнинг форсий шоирлиги хам унинг форсий девони


туррисида // Маориф ва уцитрувчи. 1926. №12. - Б.38 - 39.
14 Бертельс Е.Э. Навои и Джами: Избр. труды. - М.: Наука, 1965. - С.67.

14
нинг «Мир Али Шер ва сиёсий *аёт» номли тадкикоти дунёга
келди. Унда омма орасида х;укм сурган Навоий ижоди ва фао­
лияти талкинидан кескин фаркланадиган образ яратилди: На­
воий эксплуататорлар синфига, умуман, шох; тузумига нафрати
бех;ад булган ва шу туфайли султондан анча хурликлар курган
хал к вакили сифатида ута бурттириб курсатилди.
XX асрнинг 20-йилларидан Алишер Навоий макоми ва маф-
кураси атрофида давом этиб келаётган тортишувлар Совет Ит-
тифокининг какшаткич катагон ва куркувда ушлаб туриш сиёсати
ралабаси билан тугади. СССР таркибидаги миллий совет социа-
листик республикалари «камситилмаслиги» учун камсонли клас­
сик ижодкорларга эга булишга рухсат берилди. Озарбойжонда
Низомий Ганжавий, Тожикистонда Абдурах;мон Жомий, Грузия-
да Шота Руставели, Узбекистонда Алишер Навоий ижодпари
русларнинг А.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Гоголь, Л.Толстой каби
классиклари каторида кенг урганилиши мумкин, аммо талкин
хукмрон мафкура методологияси асосида булиши лозим эди.
Сарой адабиётини тарриб этиш мутлако ман килинди, диний
адабиёт онгни за^арловчи восита сифатида такикпанди. Улар
феодал-клерикал ва диний-мистик адабиёт сифатида коралан-
ди, уларнинг намояндаларига эксплуататор синф манфаатла-
рига хизмат курсатувчи, маддо* ва хушомадгуйлар сифатида
нафрат билан караш буюрилди. Бу *ол, муайян маънода, На­
воийни нотуфи талкин этишга, унинг зиддиятларга бой х;аётини
бир колилга тушириш ва укувчилар онгида шох тузумидан норо-
зи, салкам атеист ва исёнкор Навоий образининг тарриб килини-
шига сабаб булди.

15
4. Навоийшуносликнинг илмий йуналиш сифатида
шаклланиши

XX асрнинг 40-йилларига келиб Алишер Навоийнинг 500 йил-


лик юбилейини утказиш бахонасида олдинги йиллардан й и р и -
либ келаётган тадкикотларни умумлаштириш ишлари бошлан-
ди. Навоийни урганиш ишларига рус шаркшунослари билан бир-
галикда узбек олимлари хам жалб килинди.
Алишер Навоийнинг Совет Иттифоки даврида биринчи бор
1948 йили нишонланган туйи арафасида упут шоир хакида яна
бир канча тадкикотлар дунёга келди. Мазкур даврнинг энг юкори
савиядаги асарлари каторида Е.Э.Бертельс, О.Шарафиддинов,
А.Н.Кононов, С.Айний, А.К.Боровков, А.Семёнов, М.А.Салье,
А.Ю. Якубовский, А.Саъдий, М.Ойбек, М.Шайхзода, И.Султон,
А.Болдырев, В.Зохидов, В. Абдуллаевлар тадкикотларини курса-
тиш мумкин. Авом маданияти (пролеткульт) давлат сиёсатининг
устувор й^налиши булган мустабид тузум шароитида Алишер
Навоийни гениал шахе ва ижодкор сифатидаги макомини сак-
лаб колиш, у оркали миллий кадриятларимизнинг умрбокийли-
гини таъминлаш узбек зиёлиларининг асосий муддаоси эди.
Узбек олимлари ва уларга хайрихох айрим рус шаркшунослари-
нинг асарлари навоийшуносликни узбек адабиётшунослигининг
мустакил йуналишига айлантиришга замин булди15.
Бу оралик даврда Навоий хаёти ва ижодиётини урганишга

1S Бертельс Е.Э. Навои и Джами: Избр. труды. - М.: Наука, 1965; Шара-
фиддинов О. Алишер Навоий. Хаёти ва ижоди. - Тошкент: Уздавнашр,
1948; Возлюбленный сердец (Алишер Навоий. Махбуб ул-кулуб) / Свод­
ный текст А.Н. Кононова; отв. ред. С.Е.Малов. - М.-Л., 1948; Якубовский
А.Ю. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои /
Сб. Алишер Навои. - М.-Л., 1946; Семенов А.А. Персидская новелла о Мир
Алишере Навои. Бюллетень СаГУ. Выпуск 13, 1926; Салье М. Книга благо­
родных качеств и её автор // Сб. ст. «Родоначальник узб. литературы». -
Тошкент: Изд. Узб. фил. АН СССР; Боровков А.К. Изучение жизни и твор­
чества Алишера Навои II Сб. ст. «Родоначальник узб. литературы». - Тош­
кент: Изд. Узб. фил. АН СССР. - С.11 - 29; яна: Навои и Джами в народ­
ном предании. Изв. АН СССР, Отд. лит. и языка. Т.VI. Выпуск 6. 1947. -
С.422 - 484; Болдырев А.Н. Мемуары Васифи как источник для изучения

16
чет эл олимлари, хусусан, турк олимларидан Ма^мад Фуод
Купрулу, Ого* Сирри Лаванд, афрон олими Мухаммад Яъкуб
Жузжоний, Эрон олими Али Асгар ^икмат х;ам эътибор каратиб,
баъзи тадкикотларни олиб бордилар.16 Аммо бу тадкицотлар
асос-эътибори билан узбек навоийшунослари ишлари даража-
сига кутарилган эмас. Вокеан, узбек навоийшунослигининг бу
даврда кулга киритган ютукпари роят салмокли.
Шуро даврида адабий ва маданий меросни таджик этишда
роявий кураш принциплари хукмрон булиб келди. Шу сабабли
тадкикотчиларимиз адабиёт тарихини ёритишда унинг «социа-
листик дунёк;араш»га турри келмайдиган томонларини четлаб
утиш орцали укувчиларга «коммунист» шоир ва ижодкорларни
такдим к;илишга мажбур эдилар. XV аср тарихий манбаларини
урганиш билан шурулланган олимлар Алишер Навоий хаёти ва
фаолиятига оид маълумотларга дуч келганларида уларнинг
Бартольд концепциясидан фарк, килишига эътибор каратдилар.
Тузум манфаатларига мослаштирилган бундай бирёклама
таълимот купчилик узбек зиёлилари, адабиётшуносларнинг но-
розилигига сабаб булмаган дейиш кийин. Улар ошкора чицишга

жизни Средней Азии и Хорасана на рубеже XV - XVI вв // ТОВЭ. Т.Н. - Л.,


1939. - С.291 - 300; яна: Очерки из жизни гератского общества на рубеже
XV - XVI вв // ТОВЭ. T.IV. 1947. - С.313 - 422; Саъдий А. Навоий ижодиёти
узбек классик адабиёти тараэдиётининг юксак боскичи сифатида. 3 том-
лик. - Тошкент, 1940 - 1945; Ойбек. Навоий гулшани. - Тошкент, 1967;
Айнй С. Навои: Куллиёт. Дар 15 чилд. - Душанбе, 1963; Зохидов В. Наво­
ийнинг дунёкараши: Фил. фан. доктори... диссертацияси. - Тошкент, 1948;
Абдуллаев В. Навоийнинг Самарканддаги фаолиятига дойр: Фил. фан.
номзоди... диссертацияси. - Тошкент, 1948. Шайхзода М. Гениал шоир
(Навоий ижодининг баъзи масалалари). - Тошкент, 1941.
16 Koprulu М. Cagatay edebiyati. Islam ansklopedisi. 3 Cilt, 24 cuz. - Istanbul:
Maarif matbaasi, 1945. - S.270 - 323; Kopruluzade M.F. Turk dili ve edebiyati
hakkinda arastirmalar. - Istanbul: Kanaat Kitabevi, 1934; Agah Sirri Levend.
Ali Sir Nevai (I - IV). - Ankara, 1965 - 1968; яна: Fors ve turk edebiyatlarinda
Leyla ve Mecnun hikayasi. - Ankara, 1959; Девони Султон Хусайн Мирзо ва
энзимоми рисолаи у/Ба мукобала ва тасхихи Мухаммад Яъкуб Вохид
Жузжоний. - Кобул, х- 1346; Али AcFap Хикмат. Алишер Навой. - Техрон,
1945.

17
журъат этолмасалар-да, баъзи рус шаркшунослари воситасида
айрим царашларга зарба берганлар. Бунга мисол килиб, Е.Бер-
тельснинг, Бартольд концепциясига карши чикмаган холда, унинг
асосларини ич-ичдан емиришга каратилган мухим илмий-тадки-
котларини курсатиш мумкин. А.А.Семёнов «Алишер Навоий ва
Султон Х|усайн мирзо муносабатларига дойр» номли маколаси-
да урта асрларда Шарк мамлакатларида мавжуд булган султон
ва шоир уртасидаги муносабатларни кейинги асрларда Россия
шароитида маълум булган «Шох ва Пушкин» муносабатлари
билан тенглаштиришни жиддий коралайди.17 Бирок, шу билан
бирга, Семёновнинг узи хам хиссиётга берилиб кетиб, Навоий
ва Бойкаро муносабатларида вакти-вакти билан юз бериб тур-
ган келишмовчилик, совукчиликларни назардан кочирган. Шу
билан бирга, Навоийнинг насл-насаби масалаларида хам хато-
га йул куйган.
Шу тарика, адабиётнинг мезон ва й^налишини белгиловчи
хукмрон мафкуранинг «раши»га тегмасдан айрим манбаларда-
ги маълумотларни илмий истеъмолга киритиш, имкон кадар та­
рихий холисликни таъминлаш харакати бошланди. Ойбек, В.Аб-
дуллаев, В.Зохидов, И.Султон, А.Каюмов, А.Хайитметов, А.Аб-
дугафуров каби навоийшунослар Навоий таржимаи холини бойи-
тиш ишларига катта хисса кушдилар.
Узбек олимларининг улур шоир лирикаси ва достонлари, ба-
диий махорати ва ижодий методи, сатираси, анъаналари ва
новаторлик жихатлари, дунёкараши ва фалсафаси, ижодида
мухим урин тутган халк орзаки ижоди ва адабиётлараро узаро
таъсир масалалари буйича олиб борган чукур илмий тадкикот-
лари навоийшуносликнинг алохида илмий йуналиш даражаси-
га кутарилишига хизмат килди. Бу уринда П.Шамсиев, Н.Малла-
ев, В.Зохидов, И.Султон, А.Цаюмов, С.Раниева, Х.Сулаймон,
А.Рустамов, А.Хайитметов, А.Абдугафуров, Б.Валихужаев, ё .Ис-
хоков, И.^аккулов, Н.Комилов, Р.Вохидов, МДакимов, М.^ами-
дова, С.Эркинов, Ш.Шарипов, Л.Зохидов асарларини алохида

17 Семенов А.А. Взаимоотношения Алишера Навои и Султона Хусейн


Мирзы // Сб. исследований по истории народов Востока. - М.-Л., 1960, -
С.238.

18
к;айд этмок; уринлидир. Тожик олимларидан А.Мирзоев, Р.Му-
сулмонкулов, А.Афсахзод, Э.Шодиев, туркман олимларидан
Б.Карриев, М.Косаев, К.Боржафва, К.Огалиев, озарбайжон олим­
ларидан Х-Орасли, Ж.Нагиева, рус олимларидан И.В.Стебле-
ва, С.Иванов ва яна бир канча шаркшунослар Навоий ижодини
урганишга катта х;исса кушдилар.
Охирги ярим аср давомида олимларимиз, асосан, Навоий
ижодий меросини юзага чикариш ва унинг тахлили билан шу-
гулланиб келди. Зотан, ynyf шоир ижодини туплаш, танкидий
матнларини тайёрлаш, чоп этиш нихоятда масъулиятли ва му-
раккаб иш булиб, унинг адоси йиллар давомида мех,нат к;илиш-
ни такозо этиши мукаррар эди. Бундан ташкари, шоир ижодини
тулик; урганиб чикмасдан туриб, улуг давлат арбоби хаётининг
нозик, яширин томонларини, серкирра умрининг «майда-чуйда»
тафсилотларини, даврий кайфияти хакида тасаввур уйготади-
ган лахзаларни фацат тарихий манбалардаги КУРУК ва ялангоч
маълумотларга суяниб руёбга чикариш амри мах,ол эди.
Алишер Навоийнинг бой адабий мероси хар тарафлама урга-
нилар экан, унинг х,аёти ва фаолияти хам назардан кочирил-
май, турли характердаги манбалар ва янги топилмалар асоси-
да таржимаи холи тулдириб борилди. Олимларнинг ynyF шоир
хаётига багишланган, алохида илмий-назарий ахамиятга эга
булган катта-кичик тадкикотлари юзага келди.18 Жумладан,

18 Абдуллаев В. Навоий Самаркандца. - Тошкент: Адабиёт ва санъат,


1968; Айнй С. Восифий ва хулосаи «Бадоеъ ул-вак;оеъ»и у. - Душанбе:
Ирфон, 1985; Ойбек. Навоий гулшани. - Тошкент, 1967; Султан И. Наво­
ийнинг калб дафтари. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1969; Хондамир.
Макорим ул-ахлок / П.Шамсиев таржимаси. - Тошкент: 'У'здавнашр, 1948;
Хусайний Атоуллох. Бадоеъ ус-саноеъ / Форсчадан А.Рустамов таржи­
маси. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1981; Абдурахмон Жомий ва Али­
шер Навоий: Туплам / Нашрга тайёрловчи П.Шамсиев. - Тошкент: Фан,
1966; Навоий ва адабий таъсир масалалари: Туплам / Тузувчи ва масъул
мухаррирлар С.Раниева, А.Абдурафуров. - Тошкент: Фан, 1968; Ахмедов
Б. Давлатшох Самаркандий. - Тошкент: Фан, 1967; яна: Амир Темурни ёд
этиб. - Тошкент: Узбекистан, 1996; яна: Хондамир. - Тошкент: Фан, 1965.
Болдырев А.Н. Навои в рассказах современников. - М-Л., 1966; Валихужа-
ев Б. Хужа Ахрори Вали. - Самарканд: Зарафшон, 1993; яна: Хужа Ахрор
тарихи. - Тошкент: Ёзувчи, 1994; яна: Узбек адабиётшунослиги тарихи. -

19
М.Фахриддинов ва П.Шамсиев томонидан таржима килиниб
нашр эттирилган Хондамирнинг «Макорим ул-ахлок», «Жомий
ва Навоий», Б.Ахмедовнинг Хондамир ва бошкаларнинг тари­
хий асарларидан таржималари асосида эълон килган «Навоий
замондошлари хотирасида», А.Болдиревнинг Зайниддин Воси-
фий каламига мансуб «Бадоеъ ул-вацоеъ» асаридаги маълу-
мотлар асосида чоп этган «Навои в рассказах современников»,
Наим Норкуловнинг «Бадоеъ ул-вак;оеъ»нинг А. Болдирев туз-
ган танкидий матндан килган таржималари хамда А.^ринбоев
ва М.^асановнинг мактублар асосида нашр этган «Навоий за­
мондошлари мактубларида» туплами укувчиларнинг Навоий
хаёти ва фаолияти хакида объектив маълумот олишларига кат­
та имконият яратди. Айникса, Асомиддин Уринбоев рус тилида
нашрдан чикарган «Письма-автографы Абдар-рахмана Джами
из альбома Навои» китоби бу даврда яратилган мухим тадки-
котдир. Унда Жомийнинг Навоийга йуллаган 337 та хати рус
тилига таржима килиниб, хар бир хатга махсус изохлар берил-
ганки, Навоий хаёти ва фаолиятига тааллукли мавжуд илмий
тадкикотларнинг холати, ютук ва камчиликларини курсатиб ту-
рувчи хамда манбалардаги бир канча янги маълумотлар, таф-
силотларни илмий таомилга киргизган узига хос туплам сифати-

Тошкент: Узбекистон, 1993; Яна: Алишер Навоийнинг Самарканддаги


кадамжолари II Мулокот. 1991. №2. - Б.23 - 31. Навоий замондошлари
хотирасида / Тузувчи Б.Ахмедов. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1985.
Письма-автографы Абд ар-рахмана Джами из «Альбома Навои» / Введ.,
перевод и указ. А.Уринбаева. - Ташкент: Фан, 1982. Сафий Фахриддин
Али. Латоиф ут-тавоиф / Тартиб деханда У.Саидов. - Душанбе: Ирфон,
1968. Хасанхожа Нисорий. Музаккири ахбоб / Форс тилидан И.Бекжон
тарж. - Тошкент: Халк мероси, 1993. Вохидов Р. Сухайлий. - Тошкент:
Фан, 1976; яна: XV асрнинг иккинчи ярми - XVI асрнинг бошларида узбек
ва тожик шеърияти. - Тошкент: Фан, 1983; яна: Болидов Р. «Мажолис ун-
нафоис»нинг таржималари. - Тошкент: Фан, 1984; яна: Навоийнинг икки
дурдонаси. - Тошкент: Фан, 1992; Маллаев Н. Алишер Навоий халк ижо-
диёти. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1974; Уринбоев А., Хасанов М. На­
воий замондошлари мактубларида. - Тошкент: Фан, 1990; Цаюмов А. Но-
дир сахифалар. - Тошкент: Фан, 1991; яна: Алишер Навоий. - Тошкент:
Камалак, 1991; Рустамов А. Навоийнинг бадиий махорати.-Тошкент, 1979;
Раниева С. Алишер Навоий. - Тошкент: Фан, 1968; Хайитметов А. Навоий

20
да катта ахамиятга эгадир.19 Бу даврда, айникса, Иззат Султон
томонидан яратилган «Навоийнинг калб дафтари» китоби улур
шоир хаётини унинг уз эътирофларидан келиб чикиб яна хам
туларок тасаввур этишда кушимча кулланмага айланди. Айни
пайтда Мусо Ойбекнинг Алишер Навоий хаёти ва ижодига ба-
гишланган адабий-танкидий тадкикотлари, роман ва повести,
Суйима Раниеванинг «Алишер Навоий», Азиз Каюмовнинг «Али­
шер Навоий» китоблари Навоийнинг мураккаб хаётида юз бер-
ган вокеа-ходисаларнинг кетма-кетлиги ва мантикий ривожини
кайта мулохаза килишга имкон яратди

дах,оси. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1970; Хакимов М. Навоий лирика-


си ва халк огзаки ижоди. - Тошкент: Фан, 1979; яна: Алишер Навоий асар-
ларини кучирган хаттотлар. - Тошкент: Фан, 1991; яна: Алишер Навоий ва
халк огзаки ижодиёти проблемасининг куйилишига дойр // Адабий мерос.
1978. №11. - Б.99 - 107. Хасанов Б. Алишер Навоийнинг «Сабъати аб-
хур» лугати; Абдугафуров А. Навоийга Хусайн Бойкаронинг мактуб-ёрли-
fh // Шарк юлдузи. 1973. №1. - Б.225 - 232; Истоков Ё . Навоий тахаллусли

шоирлар // Фан ва турмуш. 1984. №9. - Б.14 - 15; Каримов У. Навоийнинг


сунгги кунлари // Сирли олам. 1986. - Б.11 - 18; Хайитметов А. Навоий
хакида янги маълумотлар // Шарк юлдузи. 1972. №9. - Б.183 - 188; яна:
Алишер Навоийнинг форсий мактублари *акида II 'У'збек тили ва адабиё-
ти. 1974. №1. - Б.9 - 13; яна: Алишер Навоий *акида янги маълумотлар /
/ Хаётбахш чашма. - Тошкент, 1974. Мусулмонкулов Р. Навоий ва Атоул-
лох муносабатлари // Узбек тили ва адабиёти. 1975. №1. - Б.49 - 52; яна:
Навоий ва Атоуллох // Узбек тили ва адабиёти. 1971. №3. , - Б.40 - 42;
Уринбоев А. Навоийга илтимосномалар II Узбекистон адабиёти ва санъа-
ти. 1983 йил 4 февраль; яна: Ноёб мактублар II Гулистон. 1971. №12; яна:
Навоий биографиясига оид икки хужжат II Адабий мерос. 1982. №2. - Б.57
- 62; Раниева С. Навоий биографиясига оид бир жужжат // Узбек тили ва
адабиёти. 1981. №1. Б.32 - 38; яна: «Муншаот»да даврнинг баъзи ижти-
моий-сиёсий масалалари // Узбек тили ва адабиёти. 1975. №1. - Б.11 - 15;
яна: «Мажолис ун-нафоис»нинг форсий таржимасидаги баъзи иловалар
*акида II Узбек тили ва адабиёти. 1964. №2. - Б.64 - 68; яна: Очилмаган
сах;ифа II Шарк юлдузи. 1967. №1. - Б.189 - 198. Биз тадкикотда факат
мавзуга тааллукли ишлар шархи билан чегараланамиз.
19 Письма-автографы Абд ар-рахмана Джами из «Альбома Навои» /
Введ., перевод и указ. А.Уринбаева. - Ташкент: Фан, 1982.

21
5. Муаммонинг цуйилиши ва тадцикот ма^сад-вазифаси

Истиклол шарофати билан илм-фанимиз эркин нафас ола


бошлади. Тафаккуримиз янгича карашлар билан бойиди. Утмиш-
даги алломаларимизнинг *аёти, илмий-адабий мероси холис ва
чукуР урганилмоеда. Мустакиллик йиллари навоийшунослик *ам
кузга куринарли ютукларга эришди. Мустабид тузум даврида ман
этилган мавзулар, жумладан, улур шоир ижодидаги куръоний
асослар, суфиёна дунёкараш масалаларида бир цанча тадки-
котлар яратилди. Дастлабки салмокли ишлар сифатида Н. Ко-
милов, И.^аккулов, Х.Кароматов ва бошкаларнинг тадкикотла-
рини мисол келтириш мумкин. Каминанинг 1991 йили XIX аср
узбек шоирлари ижодида Алишер Навоий анъаналари мавзуси-
да ёзган номзодлик диссертацияси нам дастлабки диний мав-
зудаги шеърият тахлили эди. Шу даврдан эътиборан Навоий
лирикаси, эпик меросини янгича карашлар асосида кайта куздан
кечириш харакатлари бошланди. Катта-кичик юзлаб рисола ва
маколалар нашр этилди.
«'У'тмишга караб иш тутиш хайрли», - деган улур хикмат бор.
XX аср узбек халки тарихидаги энг мураккаб ва зидциятли давр-
лардан бири сифатида мангуга накшланди. Янги аср бусагаси-
да навоийшунослик тарихининг утган бир асрлик даврини холис
бахолаш ва утган давр сабокларидан турри хулоса чикариб, ке-
лажакдаги асосий йуналишларни белгилаб олиш кун тартибига
куйилди.
Шу нуктаи назардан бугунги кунда Навоий даври манбалари-
нинг киёсий та>филини амалга ошириш ynyF шоиримизнинг му­
раккаб хаёти тафсилотларининг турли талкинларига чек куйиш
йулидаги дастлабки кадам сифатида бах;оланиши мумкин.
Алишер Навоий сиймоси салкам олти аср давомида турли
талкинларга дуч келди. XV асрнинг иккинчи ярмидан хозирги кун-
ларимизгача яратилган асарлардаги Навоий борасида маълу-
моглар узаро киёсан урганиб чикилиши натижасида Навоий
хаёти талкинини икки боскичга булиш мумкин:
Биринчи боскич шоирнинг уз замонидан XX асргача. Уз нав-
батида, у уч йуналишга булинади: биринчиси асосий талкин
булиб, Навоий замонида яратилган манбалардаги маълумот-

22
лар асосида вужудга келган. Купгина асарлар муаллифлари улур
давлат арбоби билан шахсан таниш ижодкорлар эди. Улар к;ол-
дирган маълумотлар илк манбалар сифатида биз учун ни*оят
кимматлидир. Мазкур илк манбаларнинг муаллифлари жумла-
дан, Абдураззок Самаркандий, Абдура*мон Жомий, Мирхонд,
Хондамир, Муъиниддин Исфизорий, Давлатшо* Самаркандий,
Фахрий Хиротий, Зайниддин Восифий ва яна унлаб олимлар
бевосита Навоий мажписларида иштирок этганлар ва, табиий-
ки, энг му*им маълумотлар уларга тегишлидир.
Шундай адиблар х;ам борки, Навоий тириклик пайтида ёш
булганликлари жи*атидан салмокли асар ярата олмаган эсалар-
да, аммо унинг тарбиясини куриб, су^батларида иштирок этиш-
ган. Бу омил уларнинг етук олим булиб етишишларига сабаб
булган. Шу боис уларнинг кейинчалик яратган асарларида Али­
шер Навоийга буюк эътикод *исси уфуриб туради.
XV асрнинг иккинчи ярми Хирот илмий-адабий му^итида яра-
тилган тарихий асарлар, тазкиралар ва эсдалик характеридаги
вокеаномаларда келтирилган Навоий хщидаги маълумотлар уни
доно ва саховатпеша, илм-фан ривожи учун бе*исоб мол-дунё-
сини сарф этган буюк *омий сифатида атроф минтакаларда
машхур килиб юборди. XVI - XIX асрларда Марказий Осиё, Эрон,
Хиндистон, Озарбайжон, Афганистан, Шаркий Туркистон ва Вол-
габуйи туркий халклари томонидан яратилган юзлаб тазкиралар-
да Алишер Навоий илм-фан *омийси сифатида юксак *урмат
билан эътироф этилган. Хар бир тазкира тузишга киришган олим
Алишер Навоийга махсус тухталишни фахр деб била бошлади.
Купчилик кейинги давр олимлари Амир Алишер х,акида янги ran
айтиш илинжида халк ривоятлари оркали етиб келган Навоий
х,акидаги маълумотларни х;ам уз асарларида зикр эта бошлай-
дилар. Йиллар утиши билан тазкиранависларнинг турли савия-
даги иктидори, дунёкараши, максадли ёндашуви окибатида
Навоий *акидаги маълумотлар шунчалик узгаришларга учради-
ки, китобхон кайси маълумот асл ва кай бири сохта эканлигини
ажрата олишга заифлик килиб колди.
Биз уз ишимизда ушбу иккиламчи манбаларни компилятив,
яъни кучирма талкин деб номладик.
Турлича талкинлар вакт утиши билан Навоий *акидаги бир-

23
бирига зид, куп лолларда, нотурри маълумотларнинг оммала-
шувига ва илк манбалардаги маълумотлардан узоклашувга олиб
келди. Баъзан илк манбадаги маълумот кейинги давр «гибрид»
маълумоти билан омихталашиб, янги яратилган асарларда янада
янгича куринишга эга б^ла бошлади. Окибатда биз муътабар
хисоблаган баъзи кулёзмаларда хам Навоий хакидаги маълу-
мотлар «ясама» фактларга асослангани шоир хаёти ва фаоли­
яти, шахсияти масалаларида купдан-к^п бахсларнинг турилиши-
га сабаб булди.
Алишер Навоий хаётига оид манбаларни урганиш борасида
катта ишлар амалга оширилганини эътироф этиш билан бирга,
хали бу сохада бажарилиши лозим булган ишлар куплигини ай-
тиш лозим. Чунончи, Навоий даври манбаларидаги маълумот-
лар таништирув сифатидаги баён характерига эга булиб, купчи-
лик холларда, узаро киёсланиб танкидий урганилмаган. Маъ-
лумки, XVI - XIX асрларда юзлаб ёзма манбалар, жумладан,
тарихий, илмий, тазкира-эсдалик асарлари яратилди. Улар ^заро
солиштирилиб, улур шоир хакидаги маълумотлар бир система-
га келтирилмаган. XX асргача яратилган асарларда Навоий
Хакидаги илк маълумотларнинг акс этиш даражаси, асл маълу­
мотлар билан орада пайдо булган тафовутларнинг мохияти ва
генезиси умуман аникпанмаган.
Мухтасар килиб айтганда, мазкур тадкикотнинг бош максади
XV аср 2-ярми - XVI аср бошларида яратилган кулёзма манба­
лардаги Алишер Навоийга оид маълумотларнинг асл холатини
урганиш, уларни киёсий типологик-текстологик тахлилдан утка-
зиш ва XX асргача яратилган манбалардаги маълумотларнинг
илк маълумотлардан тафовут килиш даражасини аниклаш, На­
воий биобиблиографиясини тиклаш йулида янги манба ва маъ-
лумотларни илмий таомилга киритишдан иборатдир.
Навоий даври манбаларидаги маълумотларни киёсий типо­
логик-текстологик жихатдан урганиш, бир томондан, маълумот­
ларнинг асл ва тукима томонларини аникласа, иккинчи томон­
дан, Навоий хаёти ва фаолиятининг ёритилиш даражаси, муал-
лифларнинг услубий узига хосликларини курсатиб беради.
Худди шу жараёнда илк маълумотларни XVI - XIX асрларда
яратилган манбалардаги маълумотлар билан типологик-тексто-

24
логик жих;атдан киёслаб бориш, уларнинг асримизгача узгариш-
га учраб келиш сабаблари ва й^пларини аниклашга имкон яра-
тади. Кейинги даврлар манбалари муаллифларининг Навоий
х;аёти ва фаолиятининг кайси жих;атлари купрок; кизиктирганли-
гини, бу эса, уз навбатида, уларнинг Навоий шахсиятига б^лган
индивидуал ва субъектив карашлари мо^иятини очиб беради.
Алишер Навоийга багишланган мад*иялар х;ам шоирнинг
хаётий позициясини аниклашда мухим а^амиятга молик. Мад-
хиялар куп лолларда уша давр илмий адабиётларида кайд этил-
ган. Мазкур мад^ларни Урганиб чикиш, бир томондан, бизга Али­
шер Навоийнинг «Вакфия» асарида узининг илм-фан, ободон-
чилик, хайру саховат йулида килган ишлари хакида ёзиб кол-
дирган эътирофини, иккинчи томондан, тарихий манбалардаги
маълумотларни тасдикласа, шу билан бирга, Алишер Навоий
хакидаги биобиблиографик маълумотларни йигиш доирасига
илмий адабиётлардаги мадхияларни *ам кушиш лозимлигини
курсатади. Навоийга аталган мадхиялар сирасига достонлар ва
маснавийларда бирон муносабат билан Навоийга багишлаб
битилган гузал фард ва китъалар, катта ^ажмдаги шеърий асар­
лар, баъзи лолларда эса *ажм жи^атидан касидадан цолишмай-
диган шеърий парчалар *ам киришини эслатиб утишимиз ло-
зим булади. Камина 1993 йили нашр этган «Навоий замондош­
лари эътирофида» рисоласида улар кенг та^лил этилган булиб,
унда Алишер Навоий сиймоси ва хулк-атвори, фазилатларининг
шеърий талк;инига етарлича эътибор каратилган.
Хулоса шуки, х;алигача ynyF адиб биобиблиографияси тулик;
урганилмаган. Бу жи^ат Алишер Навоий хакидаги манбаларни
туплаб, уларни киёсий-типологик тахлил этиш узбек навоийшу-
нослигининг долзарб масаласи эканлигини курсатади. Зотан,
Ислом Каримов айтганидек: «Биз маънавий кадриятларни тик-
лашни миллий узликни англашнинг усишидан, халкнинг маъна­
вий сарчашмаларига, унинг илдизларига кайтишдан иборат уз-
вий, табиий жараён деб ^исоблаймиз».20

20 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид,


баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Тошкент: Узбекис­
тон, 1997. - Б. 137.

25
Ишда бош максаддан келиб чикиб куйидаги вазифаларни ба-
жаришга интилдик:
1. Алишер Навоий *аёти ва фаолияти ёритилган илк манба-
ларни хронологик тартибда урганиб чикиш, улардаги маълумот­
ларнинг асл *олатини таджик; этиш.
2. Манбаларни жанрий хусусиятларига кура гуру*лаштириб,
улардаги маълумотларни тасниф этиш ва мавжуд маълумотлар­
нинг белгилари асосида Навоий таржимаи *олининг асосий жи-
*атларини аниклаш.
3. Асосий жих,атлар атрофида *осил килинган типологик
умумлашмалар негизида илк маълумотларни киёсий та^лилдан
утказиш.
4. Алишер Навоийнинг уз давридан XX асргача яратилган ёзма
манбаларда улур мутафаккир *аёти ва фаолиятига дойр маъ­
лумотларнинг узгариш даражасини аниклаш, асл маълумотлар­
ни утмиш давр бадиий тукималари ва тарихий чалкашликлар-
дан тозалаш.
5. Шуро даври навоийшунослигида туфи ёритилган талкин-
ларни тафсилотлар билан бойитиш ва нотурри изо^ланган маъ-
лумотларга муносабат билдириш.
6. Навоий *аёти билан борлик бугунги кунгача эътибордан
четда колиб келаётган маълумотларни ёритиш.

26
6. Китобнинг тузилиши

Монография анъанавий колипларга ижодий ёндашилган


структурага эга. Асосий боблардаги кузатишлар макрад ва вази-
фадан келиб чиркан х;олда икки йуналишда олиб борилди. Маъ-
лумот, улар жой олган асарларнинг жанрий хусусиятларига кура
эмас, балки Навоий таржимаи нолининг асосий жинатлари ат-
рофида гурунлаштирилган холда киёсий типологик-текстологик
тах;лил килинди. Бу услуб Навоийнинг бизга маълум таржимаи
холини ташкил этган асл маълумотларнинг XX асргача булган
даврий куринишлари, узгарув даражасини аниклаб олишга им-
коният яратди. Иккинчи йуналишда эса, маълумот муаллифла-
рининг Навоий шахсиятига ёндашуви масаласини урганиш учун
маълумотларнинг рунияти, йуналишига диккат каратилди. Бу
муаллифларнинг Навоий шахсига муносабат принциплари, тал­
кин услуби асослари ва унинг шаклларини урганишда бирмунча
кулайлик турдирди.
Биринчи боб маълумотларнинг узаро киёсий типологик-текс­
тологик танлили ва уларнинг XX асргача булган даврда яратил­
ган манбаларда учраш тарзи, содир булган узгарув даражасини
аниклашга багишланди.
Маълумотлар бир неча кисмларга - Навоий наётининг давр-
лари буйича таснифланиб урганилади. Бунда Навоийнинг на-
саби, ёшлиги, устозлари, йигитлик даври, хулк-атвори, саройда-
ги хизмат даври, мол-мулки, хайрия амаллари, ижоди ва умри-
нинг охирги йилларига алонида эътибор каратилиши укувчида
илк манбалардаги маълумотлар уртасидаги фарк ва умумий-
лик намда кейинги даврлардаги узгариш жараёнини осон ва аник
тасаввур этишига имкон яратади. Мазкур бобда Навоий ва унинг
замондошлари уртасида содир булган вокеаларни танлил
килишда манбаларда келтирилган никоя ва накллардан фой-
даланилди. Бунда нам илк манбалардаги никоя ва накпларнинг
кейинги даврлардаги узгариш нолатига эътибор каратилди.
Иккинчи бобда Алишер Навоийнинг сарой хизмати даври
тафсилотлари куздан кечирилди. Шуни алонида таъкидлаб утмок
зарурки, бу бобда XX аср навоийшуносларининг тадкикотлари-
даги айрим уринларга муносабат билдиришга тугри келди.

27
Учинчи бобда Навоий ва унинг замондошлари уртасидаги
муносабатлар очиб берилади. Замонавий навоийшуносликда
шоирнинг Маждиддин Мухаммад, Низомулмулк каби вазирлар
билан муносабатлари етарли даражада ёритилмаган. Навоий­
нинг Султон Х,усайн Бойкаро билан муносабатлари хакида етар­
ли тадкифтлар эълон килинган булса-да, уларнинг хронологик
тартибини аниклаш ва айрим ноаник жи^атларига ойдинлик ки-
ритишга харакат килинди.
Иловаларда XV аср иккинчи ярми - XVI аср биринчи ярмида
яратилган Навоий х;аёти ва фаолиятига дойр илк маълумотлар­
ни берувчи кулёзма манбалар ва маълумотлар таснифи хамда
тавсифи келтирилди. Алишер билан *амсу*бат ва МуЛокотда
булган ёки Навоий билан учрашмаган булса-да, уша даврда
яшаб, муайян манбалар асосида у *акда маълумот келтирган
муаллифларнинг курсатмалари остида Алишер Навоийга дойр
илк карашлар куриб чикилади.
Маълумотларнинг манбалардан айнан келтирилганлиги укув-
чида Навоийга дойр маълумотлар савияси ва куламини аник
тасаввур этишга ёрдам беради.

28
7. Муаллиф миннатдорлиги изгори

Ушбу тадкикот 1991 - 1995 йиллари амалга оширилиб, 1998


йили УзР ФА КУ-Пёзмалар институтида докторлик диссертация­
си сифатида ёкланганди. Уни юзага чикаришда устозларим -
филология фанлари докторлари, академиклар Ботирхон Вали-
хужаев ва Азизхон Цаюмов курсатган жиддий эътибор, оталарча
гамхурликни бир умр унутмайман.
УзР ФА Шаркшунослик институти илмий ходимлари, хусусан,
Махмуд касаний, Исмоил Бекжон ва институт етакчи илмий хо­
димлари - Мухаммаджон Хакимов, Фозила Сулаймонова, На-
симхон Р айонов, Косимжон Содиков, Хамидулла Дадабоев,
Мавжуда Х^амидованинг уз урнида дустона куллаб-кувватлаган-
ликпари учун *амиша миннатдорман.
Таникли навоийшунос олимлар - академик Алибек Рустамов,
профессорлар - Суйима Раниева, Абдукодир ^айитметов, Аб-
дурашид Абдурафуров, Нажмиддин Комилов, Ибро*им
Хаккулов, Рахимжон Во*идовга ушбу тадкицотни синчикпаб укиб,
ютук ва камчиликлари юзасидан билдирган самимий фикр-му-
ло*азалари учун узимни карздор *исоблайман.
Ни*оят, ушбу тадкикотни чоп зтишда катта хизмат курсатган
таникли журналист Махмуд Саъдийга алонида рахмат айтишни
бурчим деб биламан.

29
I БОБ

НАВОИЙГА ДОИР МАЪЛУМОТЛАРНИНГ УЗАРО ЦИЁСИЙ


ТИПОЛОГИК-ТЕКСТОЛОГИК ТА^ЛИЛИ

1.1. АЛИШЕРНИНГ ЁШЛИК ЙИЛЛАРИ

Оиласи

Алишер Навоийнинг узи урур-аймоги борасида деярли маъ-


лумот колдирмаган. Факат торалари Мир Саид Кобулий ва Му­
хаммад Али Рарибий, укаси Дарвишали хакида «Мажолис»да
бир оз тухталади, у хам булса, тазкира талаби нуктаи назардан
жуда киска.21 Отаси тугрисида эса мавзу талаб килганда бир оз
гапиришга мажбур булган жойлари мавжуд. Масалан, «Мажо-
лис»да Мир Шохий номли шоир жасади Астрободдан ватани
Сабзаворга олиб келинган пайтда отаси бу ерда хукумат ишла-
рини бошкариб турганлигини айтиб утади.22 Унинг канча пайт
хокимлик килгани ва Алишерлар оиласининг Сабзавордаги хаёти-
га дойр бошка маълумот келтирмаган. «Бадоеъ ул-бидоя»да
«отам бу остон хокбези, онам хам бу сарой бустони канизи», -
деб уларнинг темурийлар хонадони хизматида булганликлари-
ни камтарона таъкидлаб утган23. «Вакфия» асарида «бу хоксор-
нинг ота-бобоси ул хазратнинг(Султон Хусайн Бойкаронинг -
Ш.С.) обо ва аждоди хизматларидаким хар бири салтанат кони-
нинг гавхари ва шужоат бешасининг газанфари эрдилар - улуг
маротибка сазовор ва бийик маносик комгор булгон эрдилар», -
дея24 узининг насл-насабига ишора этган. Аммо негадир бирон-
бир асарида ота-онаси хакида аник маълумот колдирмаган.

21 Алишер Навоий. Мажолис ун нафоис // Мукаммал асарлар тугщами /


Нашрга тайёрловчи С.Раниева. - Тошкент: Фан, 1997. T.XIII. - Б.66 - 67.
22 Курсатилган асар. - Б.28.
23 Алишер Навоий. Бадоеъ ул-бидоя // Мукаммал асарлар туплами. -
Тошкент: Фан, 1987. T.I. - Б.17.
24 Алишер Навоий. Вакфия // Мукаммал асарлар туплами. - Тошкент:
Фан, 1998. T.XIV. - Б.246.

30
Хатто уларнинг номини хеч каерда тилга олмайди. Тарихчи Аб-
дураззок Самаркандий «Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн»
асарида шундай ёзади: «...Амир Алишердирким, кадим замон-
лардан унинг мукаррам боболари ва аждоди олий амирлар като-
ридан жой олган эдилар. Умаршайх мирзо ибн Амир Темур дав-
рида уларнинг хаёти лавхига кукалдошлик бахти эътибор кала­
ми билан ёзиб куйилган эди».25 Ушбу асар хижрий 872 (мил.1467
- 1468) - 874 (1469 - 1470) йиллар орасида ёзиб тугатилган ва
хижрий 875(мил. 1470) йили муаллиф уни яна давом эттириб,
уша йилнинг сафар ойида(1470, август) руй берган вокеаларни
хам кушган.26 Асарнинг навоийшунослик учун икки ахамиятли
жихати бор. Биринчидан, у Алишер Навоий номини тарихда би-
ринчи бор ёзма кайд этган манба хисобланади. Шунинг учун
ундаги Навоий хаётига алокадор маълумотлар тарихий факт
сифатида мухим. Маълумотлар кискача ахборот тарзида келти-
рилса >^ам ynyF мутафаккир хаётини урганишда катта ахамият-
га эга. Иккинчидан, асар Навоий назорати остида якунланган.
Демак, Навоий узи хакидаги кайдларни курган. Маълумотнинг
нихоятда киска берилишига Караганда, Навоийнинг узи шуни
маъкул топган булиши мумкин. Балки шунинг учун хам уша давр
манбаларида, айникса, Навоийнинг якин шогирди, муаррих Хон-
дамирнинг барча тарихий асарларида улар деярли айнан так-
рорланиб, ортикча тафсилот билан бойитишга журъат этилма-
гандир.
Давлатшох Самаркандий хам негадир уз тазкирасида Наво­
ийнинг отаси тугрисида жуда киска тухталади. «Навоийнинг ота-
си Абулкосим Бобурнинг ишончли кишиси Чигатой улуси улур-
ларидан эди», - дейиш билан кифояланади. Айни пайтда у
Навоийнинг отаси харбий булганини таъкидлаб утади.27

25 Абдураззок Самаркандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн.


Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. №1825. 331а-варак-
26 Уша жойда.
27 Давлатшох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро / Ба химмати Мухам­
мад Рамазоний. - Те>фон, 1338 х- - Б.370. В.Бартольд Давлатшохнинг
маълумогини куйидагича изохлайди: «По словам Давлатшаха на службе
у Бабура находился отец Мир Алишера, турок, но образованный человек,

31
Текширишлар натижасида Алишер Навоий даврида яратил-
ган турли жанрларга мансуб асарларнинг бирортасида хам улур
амирнинг отаси хакида етарли маълумот келтирилмаганига
ишонч хосил килдик. Шуниси таажжублики, Навоий вафотигача
яратилган барча асарларда Навоийнинг отаси борасида юкори-
даги маълумотларга кушимча буладиган факт йук. Хатто «Рав-
зат ус-сафо» асарида хам учрамайди. Навоийнинг уз аждоди
борасида колдирган мавхум маълумотлари ва кукалдошлик
манбаларини аник изохлаб кетмаганлиги унинг нихоятда кам-
тарона йул тутганлиги ва кибру рурурга берилмаганлиги билан
изохланар балки.
1501 йили Навоий вафот этади. Шундан кейинги давр ман-
баларида Навоий хакидаги кизикарли маълумотларни куриш
мумкин. «Хабиб ус-сияр»да биринчи марта Навоий отасининг
исми тилга олинади. Жумладан, Мирзо Иброхим томонидан28
Абу Саъид мирзо хузурига элчи юборилганда уларга хамрох-
лик килиш Амир Апишернинг отаси Риёсиддин Кичкинага топ-
ширилганлиги айтилади.29
Шу уринда олимларнинг улур амир хислатлари ва фаолияти-
га багишланган Хондамирнинг махсус асари - «Макорим ул-
ахлок» шоир вафотидан сунг ёзилган деган фикрини яна бир
бор чукур уйлаб куриш керакка ухшайди. Шундай деб хисоблан-
ган такдирда «Хабиб ус-сияр»да Навоийнинг отаси хакида
кушимча маълумот беришга журъат этган Хондамир «Макорим
ул-ахпок»да хам эркин фикр юритиши мумкин эди. Пекин муал-
лиф Шохрух султон вафотидан сунг Навоийнинг отаси бола-ча-
каси билан Шероз томонга йул олганини айта туриб, унинг но-

старавшийся дать возможность лучшее образование своему сыну» (Мир


Алишер и политическая жизнь. - С.216). Бартольд Давлатшох матнидаги
«таркий», яъни сипо^ий маъносида келаётган сузни «туркий» деб укиган
ва янглиш хулоса чицарган.
28 Мирзо Иброхим б. Алауддавла б. Бойсунгур б. Шохрух Мирзо хиж-
рий 861 йили(1456/1457) бир муддат Хирот тахтига утиради ва Жахон-
шох Туркманнинг сикуви остида пойтахтни ташлаб чикишга мажбур
булади.
29 Риёсиддин Хондамир. Хабиб ус-сияр. Цулёзма. УзР ФА ШИ. Инв.
№2153. IV жилд. 570а-варак;.

32
мини тилга олмайди. Балки, «Макорим ул-ахлок» Навоий вафо-
тидан аввал ёзила бошлагандир. Шунинг учун хам Хондамир
асарда устози белгилаб берган чегаралардан чикмагандир?
Кизиги шундаки, «Равзат ус-сафо»да хам Навоий отасининг номи
тилга олинмаган. Бу асар Навоийнинг уз назорати остида ёзил-
гани манбаларда тасдикланган. Демак, Навоий онгли равишда
ота-онаси хакидаги тафсилотларнинг берилишини хохламаган
куринади. Садриддин Айний ёзади: «Шохрух мирзо салтанати
давридаги катта амалдор ва донг чикарган лашкарбошилар та­
рихий асарларда номма-ном кайд этилган. Агар Алишернинг
отаси катта амалдорлар жумласидан булганда эди, у давр та-
рихчилари назаридан, хусусан, «Равзат ус-сафо» номли тари­
хий асарни ёзган Мирхонднинг назаридан четда колмас эди».30
Фахрий Х,иротийнинг «Латоифнома»сида ёзилади: «Мирнинг
таржимаи холидан хабардор муйсафид тарихчилар ва тугри
сузли дунё курганлар уз асарларида шундай келтирадиларким,
Мирга амирлик мансаби меросийдур. Унинг отаси Амир Кички-
на султон Абу Саъиднинг хизматида эди. Гарчи мухру мансаби
булмаса хам, катта хурматга эга эди. Она томондан бобоси Амир
Шайх Абу Саъид Чанг мирзо Бойкаро хонадонида амир ул-ума-
ро эди. Мир ун ёшлигидан Бобур мирзо хизматида булиб, (сул­
тон) уни фарзандидек курарди. Мир замон султони (Хусайн Бой-
каро) билан мактабда хамсухбат ва хамсабок эди. Улар качон
бошларига бахт куши кунса, бир-бирларини унутмасликка ахду
лаймон борлашган экан».31 Фахрийнинг тазкираси Навоий вафо-
тидан сунг - 1521 - 1522 йили яратилган. Тазкира мукаддима-
сидаги ишорага Караганда, у мазкур маълумотларда кимгадир

30 Айнй С. Навои. Куллиёт. Дар 15 чилд. - Душанбе, 1963. Чилди 2.


Китоби 1. Сах. 271. Аввало, шуни айтиш керакки, «Равзат ус-сафо»нинг VI
жилдида Абулкосим Бобур даврига жуда хам кам урин ажратилган. Асо-
сан, Абулкосим Бобурнинг охирги кунлари, вафоти ва ундан сунг бошлан-
ган тахт талашишлари хакида гапирилади. Бу пайтга келиб Навоийнинг
отаси ёши утган кекса амалдор эди, бу тус-туполонларда иштирок этма-
ган булиши мумкин.
31 Фахрий Хиротий. Латоифнома. Таржума-йи «Мажолис ун-нафоис»и
Алишер Навойи / Ба саъй ва эхтимоми Али AcFap Хикмат. - Техрон, 1323
X. - Б. 133.

33
суянган. Балки Фахрий бизга етиб келмаган кандайдир манбага
асослангандир. Бу бизга коронки. Бирок унинг Навоий билан
шахсан таниш булганлиги ва мушоараларида катнашганлиги
унинг маълумотлари ишончли эканига шубха турдирмайди. Шунга
карамай, нега Навоийнинг она томонидан бобоси исмини курса-
тиб, ота томонига эътибор бермаганлиги таажжубланарли туюл-
мовда. Бу эса Хондамир асарларидаги маълумотлар рухиятига
мантикан борланмайди. Гап шундаки, Фахрий Абу Саъид Чанг-
ни Бойкаро хонадонида амир ул-умаро эди, деб курсатар, унинг
Навоийга она томондан бобо эканлигини таъкидлар эканми,
Навоий узи эътироф этган «ота-отадин етти пуштга дегинча бу
рафиъ дудмоннинг бойири бандаси ва бу васиъ остоннинг мав-
руси турмаси, яъни бу хоназоданинг хонаводаси ва бу хонаво-
данинг хоназодаси»32 деган мулохазага биноан ота томони аж-
додлари хакида хам , албатта , маълумот бериб утиши жоиз
эди. Бундай маълумотнинг йуклиги Навоийнинг ота томонидан
аждодлари хакида аник фикр юритишга имкон бермайди.
Е.Э.Бертельс ёзади: «Апишернинг бобоси Абу Саъид Чанг Бой-
каронинг Кандах;ордаги киска даврли хукумати пайтида унинг
девонида амир эди. Унинг угли, яъни Навоийнинг отаси Риёсид­
дин Кичкина Мансурнинг кукалдоши эди».33 Бирок шу ^ринда
Риёсиддин Кичкинанинг айнан Мансур билан эмикдош булган­
лиги ^акидаги Бертельс хулосаси тахмин эканлигини хам таъ-
кидлаш зарур. Чунки фанга маълум Навоий даври манбалари-
нинг бирортасида хам бу тарздаги маълумот учрамади.
Фахрийнинг Амир Кичкина хакидаги маълумотларидан икки му-
хим хулоса чикариш мумкин. Биринчиси, Фахрий бизга маълум
манбаларнинг ичида биринчи булиб, Амир Кичкина Султон Абу
Саъид мирзо саройида хизмат килганини ёзиб колдирган. Бу гап-
ларда жон бор. Абулкосим Бобур вафот этиб, Хуросонда тус-тупо­
лон бошланганда шахзодалар бирин-кетин тахтга утиришар ва
сал утмай бири иккинчисининг сикувига бардош бера олмасдан
Хиротни ташлаб кочар эди. Шундай шароитда тахтни Мирзо Ибро-
хим эгаллайди. У Хирот тахтини сакпаб колиш максадида уз ат-

32 Алишер Навоий. Бадоеъ ул-бидоя. - Б.17.


33 Бертельс Е.Э. Навои и Джами. Избр.труды. - М.: Наука, 1965. - С.25.

34
рофига салтанат улутарини йигади ва Абу Саъид билан и т т и -
фок тузишга уринади. Буни Х,ирот салтанатининг обрули арбоб-
ларидан бир нечасини султон Абу Саъид кошига юборишида
курамиз. Элчилар Шайх Нуриддин ибн Бахоуддин Умар, Шайх
Шамсиддин Жомий ва Амир Бурхониддин булиб, уларни кузатиб
борувчи хамрох сифатида Апишернинг отаси Риёсиддин Кички­
на тайинланади. Абу Саъид уларни иззат-икром билан кабул кила-
ди ва кузатиб куяди.34 Демак, Абу Саъид мирзо Риёсиддин Кич­
кина билан мулокотда булган. Тарихий йилномалардан маълум-
ки, уша йилиёк Абу Саъид Хиротни эгаллайди. Иккинчиси, «Хабиб
ус-сияр»да Риёсиддиннинг амирлик даври хакида гапирила ту-
риб, расмий охангда Риёсиддин Кичкина деб курсатилиши Фах­
рий маълумотлари билан бирлаштирилганда бу лакабнинг улур-
ловчи сифатга эга булганлигини курсатади. Хондамир маъпумо-
ти рухидан келиб чикадиган булсак, Фахрий турри айтган. Абу
Саъид Абулкосим Бобур амалдорларидан бир канчасини уз са-
ройида колдирганида Риёсиддин Кичкинани хам хамсухбат си­
фатида колдирган булиши эхтимолга якин. Куриниб турганидек,
юкоридаги маълумотлар Айний фикрини инкор этади. Зотан,
Шохрухнинг невараси Мирзо Иброхим узи учун хал килувчи
ахамиятга эга булган мухим вазифани факат салтанатнинг энг
ишончли кишисига топшириши мумкин эди. Шу уринда Кичкина
лакабининг келиб чикиши хакида фикр юритиб куриш мумкин.
Навоий даври тарихий асарлари, жумладан, «Матлаи саъдайн...»
ва «Равзат ус-сафо» каби энг салмокли тарихий асарларда асо-
сий эътибор «Навоийнинг бобоси Амир Темурнинг угли Умаршайх-
нинг хос мулозимларидан булиб, унинг пешонасига шахзодага
кукалдош булиш ёзилган эди» деган фикрга берилган. Бу икки
асар Апишернинг амирлик даврида ёзиб тугатилгани ва унинг
назаридан утганлиги хисобга олинса, ундаги маълумот шубха
уйротмайди. Айникса, унда сезилмасдан колаётган яна бир му­
хим жихат бор. Бу кукалдошлик белгисидан кура Навоий бобоси-
нинг отаси Амир Темурнинг хос кишиларидан булганлиги ва она-
си шахзодани, яъни Умаршайх мирзони уз боласи билан кушиб
эмизиш каби ута якин алокапарга эга кишилар эканига ишора кили-

34 Хабиб ус-сияр. Кулёзма. IV жилд. - 570э-варак-

35
наётганига кура белгиланади. Худди ана шу жихат Фахрий маъ-
лумотлари билан уйрунлашганда канчалик изчиллик касб этиши
сезилибгина колмай,балки мантикий хулосага хам олиб келади.
Маълумки, Амир Темур вафоти пайтида мархум Умаршайх ибн
Темур Курагоннинг урпи Бойкаро 12 ёшда эди. Демак, Умаршайх-
нинг кукалдоши булган Абу Саъид Чанг бу пайтлари эллик ёшлар-
да булган. Бойкаро 22 ёшга тулганда Шохрух уни Кандахор ви-
лоятига хоким этиб тайинлайди. Абу Саъид Чанг эса унинг ишон-
чли кишиси сифатида «Амир ул-умаро» унвони билан таедирла-
ниб, унинг ноиби ва маслахатчиси ваколатига эга булади. Бу ман-
саб Бойкаронинг урли Риёсиддин билан Абу Саъиднинг угли
Риёсиддиннинг бирга тарбия топиши ва бирга усиб-улгайишини
таъминлаганлиги райримантикий эмас. Сарой ахли эса уларнинг
исмлари бир хил эканидан, амирнинг урлини фарклаш учун
Риёсиддин Кичкина деб атаган булишлари эхтимолга якин. Маз-
кур лакаб кукалдошлик белгиси каби темурийларга якинлигини
изохлаб тургани учун бир умр унинг номига кушиб айтилган були­
ши мумкин.
Фахрий маълумотларидан келиб чикадиган яна бир мухим
мулохазага эътиборни каратиш лозим. Риёсиддин Кичкинанинг
Абу Саъид даврида тирик эканлиги замонавий навоийшуноспик-
даги «Навоийнинг отаси шоир ёшлигида(11 - 12 ёшларда) ва-
фот этган» деган акиданинг нотурри эканлигини курсатади. Бу
эса, Навоий хаёти талкини буйича илгари сурилаётган «Абулко­
сим Бобур вафотидан сунг Машхадда колган Навоий чор-ночор
ахволда кун кечирган» каби карашларни хам инкор этади. На­
воийнинг асарларида учрайдиган факирлик мотивлари, гарчанд
улар Машхад билан боглик булса-да, бошка сабаблар асосида
айтилган ва бу хакда уз мавриди билан алохида тухталамиз.
Фахрийнинг кичик замондоши Сом мирзо Сафавий каламига
мансуб «Тухфаи Сомий» тазкирасида Фахрий маълумотлари
деярли такрорланган.35 Бирок, ундан фаркли равишда, Навоий­
нинг отаси Кичкина Баходир тарзида таништирилган. Тазкира
ёзилган давр Навоий даврига нисбатан якин булгани учун бу

35 Сом Мирзо Сафавий. Тухфа-йи Сомий. К^лёзма. УзР ФА ШИ. Инв.


№57. 167а-варак-

36
узгартиришда бирор маълумотга таянилган деб уйлашга асос
бор. «Темур тузуклари»да айтилишича, кайси амир мамлакат ё
бир кушинни енгса, унга .биринчи навбатда, тур бериб, баходир-
лик лакаби расмий равишда унинг номига кушиб ёзилган. Сунг
чегара вилоятларидан бирига хоким этиб тайинланган.36 Риёсид­
дин Кичкинанинг бизга маълум фаолиятига назар ташлайдиган
булсак, Сом мирзонинг маълумоти асослидек куринади. Аммо
унинг цандай хужжатга таянганини аник, курсатиш кийин.
Сом мирзо маълумотларида эътиборни тортадиган яна бир
узига хос нукта Фахрий тазкирасида келтирилган Абу Саъид Чанг
номининг Абу Саъид Бек тарзида келтирилганлигидир.37 Бу Сом
мирзо тузган асл нусхада шундайми ёки хаттотлар «хизмати»-
ми, хозирча аникланиши керак булган вазифадир. Сом мирзо
Хондамир, Камолиддин Бехзод билан таниш эди. Шу нуктаи
назардан бу икки тазкиранинг асл нусхаларини чогиштириш на-
воийшуносликка мухим янгилик киритади деган фикрдамиз.
Шундагина Сом мирзо к,айдларининг аниклик даражаси маълум
буларди.
Навоий ота-боболарининг зикр этилган номлари кулёзма ман­
баларда турли талкинларга учраган. Иккиламчи манбалардаги
айрим маълумотлар асл манбалардаги маълумотлардан фарк-
ли. Аввалига улар бирор-бир манбага асослангандир деган
фикрда эдим. Уларни топиш илинжида анча вактим ва кучимни
бехуда сарф килдим. Масалан, «Хабиб ус-сияр»да Риёсиддин
Кичкинанинг лакаби Ганжкина(ёки Канжкина, Канжакина), Кижа-
кина(ёки Кижакния) тарзида учраши хаттотлар томонидан нук-
талар куйилмай кетгани окибатида юз берганига ишонч хосил
этгунимча «Хабиб ус-сияр»нинг унлаб кулёзма ва босма нусха­
ларини куриб чикишга турри келди.38 Тадкикотнинг маълум бос-

36 Темур тузуклари / Форсийдан Алихон Согуний ва Х-Кароматов тар-


жимаси. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991. - Б.78.
37 Сом Мирзо Сафавий. Тухфа-йи Сомий. 167а-варак.
38 С.Айний «Алишер Навоий» асарида: «Унинг отаси «Кичкина бахо-
дир», «Кенжа ботир», «Кичик бахши» лакаблари билан машхур эди, бу
унвонларнинг кайси бири узининг оти экани бизга маълум булмади», -
деб ёзади (Б.271). Айтиш керакки, бирорта манбада «Кенжа ботир», «Кен­
жа бахши» деган маълумот йук-

37
кичида улар китобат анъанасига хос умумий иллат эканлигига
амин булдим ва иккиламчи манбалардаги Навоий отаси буйича
маълумотларнинг асл илк манбалардаги маълумотлар билан му-
вофиклик даражасини урганишга киришдим.
Кейинги даврларда яратилган манбалардаги маълумотлар
куриб утилганлари каби мухим ва оригинал эмас. Хатто баъзи-
ларини адаштирувчи ва сохта маълумотлар сирасига к^шиш
мумкин. Тадкик объекти сифатида танлаб олинган XV асрдан
XX асргача яратилган уттизга якин манбадаги маълумотлар гу-
рухлаштирилганда Навоийнинг насаби хакида икки хил караш
мавжудлиги маълум булди. Бир гуру* муаллифлар «унинг ота-
боболари темурийларнинг амирларидан булиб, оналари шахзо-
даларга энагалик килганлар» десалар, иккинчи, нисбатан кам-
чиликни ташкил этган гуру* «Алишернинг ота-боболари уйгур
бахшиларидан булган» деб хисоблайди. Ушбу жихатни урга-
нишнинг нечорлик мухим экани манбалар киёсий тахлилида чу-
курлашганимиз сари янада якколрок аён була бошлади. Зеро,
даврлар кечмиши мобайнида тазкиранавислик анъанаси хар
иккала карашни кабул килгани, аралаштириб юборилган маъ­
лумотлар узидан кейин катор «янги» маълумотларнинг турили-
шига сабаб булгани сезилди. Аввалги гурухнинг мулохазала-
ри, уз-узидан равшанки, юкорида биз куриб утган машхур та­
рихий асарларга асосланган. Кейинги гурухга кирувчи манба­
лар узининг журрофий таркалиш ХУДУДИ ва машхурлиги жиха-
тидан Мовароуннахр ХУДУДИ билангина чегараланган. Улар­
нинг энг олди ва, айтиш мумкинки, кейинги авлод тазкирана-
висларига материал вазифасини утаган маълумотни такдим
этган манба Мирзо Хайдар Дурлотнинг «Тарихи Рашидий» аса-
ридир.39 У, гарчи тарихий асар булса-да, Навоий хакидаги маъ­
лумотлар йул-йулакай анъанавий умумий таништирув-тазкира-
вий шаклда бериладиган маълумотлар сирасига киради. Жум-
ладан, унда «Навоий асли уйрур бахшиларидан булиб, отаси
Амир Кичкина оддий (ёки расмий) одам(марде буд ала ар-

39 «Тарихи Рашидий» 1541 - 1542 йилларда ёзилиб, Кошгар ва Ёркент


хокими Абдурашидхонга совра килинган.

38
раем) эди», - деб ёзиб куйилган.40А.А.Семёнов уз вактида ёзган
эди: «Мирзо Хайдар Дурлотнинг гувохлик беришича, Алишер-
нинг келиб чикиши анъана буйича темурийлар даврида уйрур
тилида расмий иш когозларини битувчи бахшилар, яъни уйрур
мунший ва котибларига борланади. Насаб жихатидан у аелзо-
даларга хам, «кибор мулозимларга» хам эмас, балки Бартольд
айтгандек, отамерос девон амалдорларига мансуб».41 Шу нар-
сага эътибор килиш керакки, бу маълумот Мирзо Хайдар аса-
ридан бошка XV - XVI аср бошида яратилган бирор-бир ман-
бада учрамайди. Навоий билан шахеан таниш булган тарихчи-
лар ва олиму ижодкорларнинг бундай маълумот бермаганлик-
лари туфайли Мирзо Хайдар маълумотига эхтиёт булиб ёнда-
шиш талаб этилади. Иккинчидан, Мирзо Хайдар Навоийнинг
вафотидан сал илгарирок, яъни хижрий 905/1499 - 1500 мил.)
йили Тошкентда турилган. Умрининг асосий кисми Кошрарда
ва охири Хиндистонда утган. Унда Навоий хакидаги маълу­
мотларни ynyF шоирни шахеан таниган кишилардан олиш им-
конияти йук эди. Хатто умрининг охирини бобурийлар саройи-
да утказган Хондамир хам Мирзо Хайдарнинг Хиндга келиши-
дан тахминан етти йилча илгари вафот этиб кетганди. Шундай
булгач, Мирзо Хайдар бахс этилаётган мавзу буйича уз хамаср-
лари Фахрий ва Сом мирзочалик уз маълумотларини кайта тек-
шириб куриш имконига эга эмас эди. Учинчидан, тарихий асар
яратилиш жараёнида муаллиф баъзида ёзма манбаларга эмас,
балки узункулок гапларга таяниб, уларни факт сифатида кайд
этганлиги фанга маълум. Тарихчи олим Т.Султонов XV - XIX
асрларда яратилган тарихий асарлар мазмунига баришланган
тадкикотида таъкидлашича, Мирзо Хайдар хам купгина урин-
ларда шу йулдан борган.42

40 Мирзо Хайдар Дурлот. Тарихи Рашидий. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв.


№1430. 121б-варак.
41 Семенов А.А. Взаимоотношения Алишера Навои и Султана Хусейн
Мирзы // Сб. исследования по истории народов Востока. - М.-Л., 1960. -
С .238.
42 Султанов Т. Памятники исторической литературы Средней Азии и
Восточного Туркестана XV - XIX вв: Дисс... докт. ист. наук. - П., 1988. -
С .192.

39
Хуш, бахшилар кимлар? Семёнов Навоий ва Хусайн Бойкаро
муносабатларига дойр маколасида «бахшилар - девон, махка-
ма ходимлари» деб куруккина тушунтириш билан чекланса,
Т.Султонов уз тадкикотида бошца бир муносабат билан Абулго-
зи Баходирхоннинг таърифи ва В.В.Бартольднинг хулосасига
асосланиб, бахши-котибларнинг мавкеи ва вазифалари хакида
анча тушунтириш беради: «...Уйрур халки орасида саводхон ки-
шилар куп булган. Улар ёзув-чизувларни яхши олиб боришар ва
девон хисоб-китобларини яхши билар эдилар. Чингизхон суло-
ласи даврида Мовароуннахр, Хуросон, Эронда девон ва мах-
кама ходимларининг барчаси уйрурлардан эди. Уйгур харфи
билан жужжат тулдирадиган Туркистон хонларининг котиблари
ва амалдорларига нисбатан асл маъноси будда рухонийлари-
ни англатувчи «бахши» (санскритча «бхикшу») истилохи кулла-
нарди. В.В.Бартольднинг тахминича, «мазкур котиблар чигатой
хонлари даргохида мусулмон маданияти вакилларидан кура
тахтга якинрок турганлар ва тарихий вокеаларни зикр этиб бо-
риш тамоман уларнинг кулларида булган».43 Тарихчи олим Чин­
гизхон даврида бутпараст уйрурлар дини жихатидан муруллар-
га, тили жихатидан эса Марказий Осиё халкларига якин булган-
ликлари учун мурул хонлари улардан унумли фойдаланганлар
ва, табиийки, уйрурлар мусулмонлардан кура мурулларга якин­
рок хисобланганлар, деб хулоса чикаради. Муруллар истилоси-
нинг дастлабки даврларида балки шундай булгандир. Жахон-
гир Амир Темур Курагоннинг тарихи ёритилган «Зафарнома»-
да Шарафиддин Али Яздий ёзув-чизув ишларини олиб борувчи
кишиларни «бахшиёни турк» деб атаган.44 Бундан маълум була-
дики, Темур саройида ёзув-чизувларни асосан узбек котиблари
олиб боришган. Бирок котиб урнида «бахши» сузини ишлатиш
мурул хонларидан анъана булиб колгани сабабли хар икки мс­
тило^ бир маънода кулланган. Демак, Темур даврида котиблар-
нинг бахши номи билан аталишига анъана деб карасак, унда

43 Султанов Т. Памятники исторической литературы. - С.104 - 105.


44 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. К?лёзма. УзРФА ШИ, инв.
№4472. 99б-варак-

40
Мирзо Хайдар Навоийни «уйгур бахшиларидан» деб атаётга-
нида унинг миллатини эмас, балки аждоди сарой котибларидан
демокчилиги маълум булади.
Энди Мирзо Хайдарнинг Навоий насабини сарой котиблари-
га олиб бориб такаши кай даражада хакикатни ифодалаши ма-
саласига эътиборни каратсак. «Темур тузукларида»да котиб-
ёзувчилар хакида баъзи гаплар мавжуд. Масалан, Темур фар-
зандларига бир гуру* кишилардан иборат ёзувчилар тайинлаш-
ни, улар мажлисларда белгиланган ишлар, тадбирлар, мухим
масалаларни вокеа-тафсилотлари билан ёзиб боришларини,
хукмдор чикарган хукму фармонларни батафсил каламга олиб,
султоннинг вокеа дафтарига ёзиб боришларини, салтанат ош-
хоналарининг хар бирида ёзувчилар булиб, кундалик кирим-чи-
кимларни ёзиб туришларини таъкидлайди.45
Бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, котиблар сарой-
да уртамиёна вазифаларга эга булсалар-да, хукмдорнинг бе-
восита назорати остида, унга якин булиш имкониятига эга экан-
лар. «Тарихи Рашидий»дан булак манбалар, хусусан, оригинал
услубда яратилган «Бобурнома» ёки Навоий билан шахеан та-
ниш, упур амирнинг узидан ва хамсухбатларидан аник маълу­
мотлар олган Хондамир, Фахрий, Зайниддин Восифий, кола-
верса, бизгача етиб келмаган манбаларга бой Хирот кутубхона-
сига эгалик килган Сом мирзо Сафавий асарларида Навоий аж-
додининг темурийларга кукалдошлиги, уларнинг амирлар суло-
ласидан эканлиги бир овоздан тасдикланган. Сарой котиблари
- бахшилар хукмдорнинг ишончли кишиларидан саналар экан,
агар Навоий бу табакага мансуб булганида Хирот тарихчилари
бу хавда ишора бериб утишлари лозим эди. Навоийнинг узи ота-
боболари темурийлар салтанатида «ynyF маротибга сазовор ва
бийик маносибга комгор булгой эрдилар» деган экан, биринчи
навбатда, унинг узига ишонмок керак. Мирзо Хайдарнинг асос-
сиз хулосаси, афсуски, кейинги даврларда янада ривожланти-
риб юборилганини куриш мумкин.
Кейинги аерларга тааллукли манбаларнинг Навоий даври,

45 Темур тузуклари. - Б.86.

41
яъни илк манбалардан анча фарк килувчи жих;ати, уларда тек-
шириб курилмаган турли маълумотларни кушиб баён этиш *ола-
тининг устуворлигида куринади. Масалан, Абдулмуминхоннинг
«Том ут-таворих»(1598 йил, Бухоро) тупламида келтирилган
Навоийнинг таржимаи *оли шоир замондошларининг ёзиб кол­
дирган маълумотларига умуман мос келса-да, Давлатшо* Са­
маркандий куллаган «отаси Чигатой элининг мацдурларидан»
иборасига Мирзо Хайдарда келтирилган «Кичкина» номини
кушиш ва бу икки иборадан сунг «бахши» атамасини илдириш
оркали кейинги давр манбаларига «янги» маълумотни такдим
этган46. Шу кабилдаги маълумотлар Мах;муд бин Валининг «Ба>ф
ул-асрор»47, Фа^мийнинг «Тазкират уш-шуаро»48 асарларида,
Шарифжон Махдум Садр Зиёнинг баёзида *ам учрайди.49 Биз
кулимиздаги манбаларни Навоий таржимаи х;оли куринишлари
буйича гуру^лаштирганимизда маълум булдики, «Тарихи Раши-
дий»даги маълумотга суяниш факат Урта Осиёда яратилган
асарлардагина учрар экан. Эътибор беринг-а, «Бах;р ул-асрор»
Балхда, «Том ут-таворих» Бухорода, Фа*мий тазкираси Самар-
кандда, Садр Зиё асарлари Бухорода яратилган. Тарихчи Т.
Султонов *ам «Тарихи Рашидий»нинг Урта Осиё ва Шаркий
Туркистондан ташкарида, хусусан, Якин Шаркда таркалмаган-
лигини алохида кайд этган.50 Бу эса Навоийнинг «бахши»лар-
дан эканлиги х;акидаги маълумот Мирзо Х,айдарнинг ижоди экан-
лиги ва кейинги давр асарларида учраши ундан кучириш окиба-
тида руй берганлигини тасдиклайди.
XVI - XIX асрларга тааллукли манбаларда яна бир кусур уч­
райди. Бу Навоий даври манбаларидаги маълумотларнингузгар-

46 Мазкур кигьа А.Хайитметов маколасида келтирилган. Каранг: Наво­


ий х,акида янги маълумотлар II Шарк юлдузи. 1972. №9. - Б.184.
47 Махмуд бин Вали. Ба>ф ул-асрор. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. №1375.
160а-варак.
48 Абдулматлаб Фах;мий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв.
№2331. 36а-варак.
49 Шарифжон Махдум Садр Зиё. Баёз. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв.
№2315. 20а-варак.
50 Султанов Т. Памятники исторической литературы. - С.275.

42
тирилганида кузга ташланади. Жумладан, Дарвиш Али Чангнинг
1572 - 1573 йиллари яратган «Тухфат ус-сурур» ёки «Рисолаи
мусикий» номи билан машхурлик тутган мусика назариясига оид
асарида келтирилган Навоий таржимаи холида «Алишернинг
отаси заиф инсон булса-да, узи устида ишлашни куймас эди»
деган жумла мавжуд.51 Агар унга ишонилса, Риёсиддин Кичкина
хакидаги тасаввуримиз бошка йуналиш касб этиши мумкин. Аммо
киёсий текширишлар маълумотнинг Давлатшохдан олинганли-
гини курсатди. Муаллиф Давлатшохнинг «Сипохий булишига
карамай, фозилликни ташламади» иборасини уз тушунчасига
мувофик талкин килганлиги равшанлашди. XVIII асрда Хиндис-
тонда яшаб, ижод этган Вола Догистонийнинг «Риёз уш-шуаро»
тазкирасида «Навоий чиратой султонзодаларидан» деб келти-
рилиши52 унинг Навоий даври манбаларидаги маълумотларнинг
умумий рухиятидан чикарган шахсий мулохазаси дейиш мум­
кин. XIX асрда яратилган «Рузи равшан» тазкирасида эса «На­
воий чигатой султонларидан» деб битилганлиги, уз навбатида,
Вола хулосасининг узгартирилган варианти эканлиги аниклан-
ди. Бундай мисоллар куп булиб, илк маълумотлар кейинги давр
асарларида умумлаштириб борилаверган ва замонлар утгани
сари Навоий даври манбаларидаги маълумотлар уз аслияти-
дан анча узоклашиб кетган.

Бол ал иги

Манбалар хронологиясига риоя килинадиган булса, Алишер­


нинг болалик даври хакидаги дастлабки маълумот Давлатшох
Самаркандий каламига мансуб. Бирок У жуда киска булиб, була-
жак шоирнинг Абулкосим Бобур саройидаги турмуши ва султон
билан ораларидаги якин алокалар таъкидидан иборат.53 Хон­
дамир «Макорим ул-ахпок» асарида шоирнинг болалик даври-

51 Дарвиш Али Чанг. Рисолаи мусикий. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. №449.
60а-варак-
52 Валихужаев Б. «Риёз уш-шуаро» тазкирасида узбек адабиёти намо-
яндалари // Адабий мерос. 1988. №4(86). - Б.25.
53 Давлатшох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Б.370.

43
ни муайян даражада ёритган. Кейинчалик Фахрий Хиротий, За-
*ириддин Бобур, Сом мирзо Навоийнинг Хусайн Бойкаро билан
мактабдош булганлигини айтиб утганларида сузсиз унинг аса-
рига суянганлар. Шуни *исобга олиб, Давлатшо* ва Хондамир
Навоий таржимаи *олининг умумий колипини яратиб берган деб
айтиш мумкин. Колганлар уша даврнинг узидаёк озми-купми
аниклик киритиб борганлар. Жумладан, Фахрий Навоийнинг
Абулкосим Бобур хизматига кирганда ун ёшда булганлигини таъ-
кидласа, Сом мирзо Апишернинг Абулкосим вафотидан сунг
Маш*адда колиб илм орттирганлигини тасдиклаган.54
Кушимча сифатида Навоийнинг Па^лавон Му^аммадга ба-
ришланган «Х,олот»ида уларнинг дустлигига цирк, йилга яцин вакт
булганлиги айтиб утилганини курсатиш мумкин. Агар асарнинг
милодий 1493 йили ёзилганлигини эътиборга олсак, уларнинг
дустлиги тахминан милодий 1457 йилдан, яъни Апишернинг 16
- 1 7 яшарлигидан бошлангани ойдинлашади.
Давлатшо* Навоийнинг ёшпигидаёк зуллисонайн ижодкор си­
фатида Абулкосим Бобурга манзур булганини кайд этган. Унинг
маълумотига Фахрийнинг «Алишер ун яшарлигида Абулкосим
Бобур хизматига кирган» тарзидаги таъкидини кушсак, Навоий­
нинг жуда эрта форсий ва туркий тилда бирдек ижод килишга
интилганлиги маълум булади. Навоийнинг Лутфий билан булган
су*батида келтирилган «Оразин ёпгоч кузумдин сочилур х;ар
лах;за ёш, Буйлаким пайдо булур юлдуз, ни*он булроч куёш»
матлаъли разали шоирнинг успиринликда ёзган туркий тилдаги
ижоди намунаси эканлиги Хондамирнинг «Макорим ул-ахлок»
асари туфайли илмий истеъмолга киритилди. Афсуски, биз
*озирги кунда унинг болалигида ёзган форсий шеърларидан
намуналарга эга эмасмиз.
Албатта, унинг шеъриятга ме*р куйиши ва ижодга кириб бо-
риши масаласида, аввало, Алишер Навоийнинг узига мурожаат
этиш максадга мувофик. Унинг асарларидан ёшлик даврига оид
келтирилган маълумотларни топиб изчил тартибда саналаштир-
сак, болалик йиллари тасвирларидан энг олди сифатида катта-

54 Сом Мирзо Сафавий. Тухфа-йи Сомий. 167а-варак.

44
лар хузурида Косим Анвор разалини укиб бергани ва бу пайтда
3 - 4 ёшларда экани маълум булади. Мазкур маълумотда шоир
ушбу шеър биринчи ёд олган разали эканлигини эътироф этгани
янада ахамиятлидир. Кейингиси, Шохрух мирзо вафотидан сунг
Алишерлар оиласининг Ирокка(хозирги Эрон) кучиши ва Тафт
кишлорида Шарафиддин Али Яздий билан учрашуви билан 6 ор-
лик тафсилотлардир. Бу пайтда Навоий, уз эътирофича, олти
ёшда булган. Бошка уринларда болалигига тааллукпи ёш сана-
ларини курсатмаган.

Йигитлик даври

Манбаларда келтирилишича, Навоий ёшлик даврининг бир


муддатини Абулкосим Бобур саройида утказган. Абулкосим Бо­
бур 1456 йили кишлаш учун Машхадга кучганда Алишер ва Хусайн
Бойкаро хам у билан кетишади. Уша киш (1457) Абулкосим Бо­
бур вафот этади. Хондамир «Хабиб ус-сияр»да аник курсати-
шича, Алишер Навоий Абулкосим Бобур билан биргаликда Маш-
хадда булган ва султон вафотидан кейин шахарда колиб, илм
такомили билан шурулланган.55 Бирок У Навоийнинг Машхадда
канча вакт яшаганлиги хакида на бу ва на бошка асарларида
хеч канака маълумот бериб утмаган. Умуман, бу хакда суз юрит-
ган манбаларда унинг Хиротга качон кайтгани айтилмаган.
Бартольд курсатишича, Алишер Хиротга 1464 йили кайтган.
Олимнинг манбаларда курсатилмаган хронологияни бу кадар
аник айтишидан максади, назаримизда, айнан шу санада Абу
Саъид салтанатида кечган орир сиёсий вокеаларга Навоийни
бевосита алокадор цилиш, шунинг натижасида Навоий ва Абу
Саъид ихтилофига сиёсий туе бериш булганлиги эхтимол. Ай-
тиш керакки, Бартольд томонидан тарихий-сиёсий фактларнинг
Навоий шахсияти атрофида богланиши шу кадар табиий чик-
канки, олимнинг фикрлаш тарзи кейинги навоийшунослик тадки-
котлари ривожига таъсир курсатмай колмади. Барча тадкикот-
ларда бир овоздан Навоий Абулкосим Бобур вафот этгач Маш-

55 Хабиб ус-сияр. Кулёзма. IV жилд. - Б.217.

45
хадда колиб, 1464 йили Хиротга кайтгани битилади. Навоий­
нинг Машхаддаги хаёти тафсилотлари шоирнинг уз асарлари­
да учраб турадиган хотиралари асосида тикланди. Жумладан,
Алишернинг Машхадда колиб, илм такомили билан машгул були-
ши, Имом Ризо зиёратгохидаги хужрага жойлашиб, уша ерда
истикомат килиши ва купгина шоиру илм ахли билан мулокотда
булиши, хужрада бетоб булиб ётганида Камол Турбатий, Пах-
лавон Мухаммад билан танишиши мантикан Абулкосим Бобур
вафот этган 1457 йилдан 1464 йилгача утган етти йиллик давр
билан б о ти к таржимаи холни катъийлаштирди. Аммо олимла-
римиз томонидан мазкур хотираларнинг бирида келтирилган
мухим бир жихат эътиборга олинмаганлиги окибатида шоир тар­
жимаи холининг бирмунча хиралашиб колганлигини сезиш мум­
кин. Хусусан, Алишер Навоий «Золоти Пахлавон Мухаммад»
асаридаги Пахлавон билан учрашуви зикрида узини Машхадга
«айни ифлосу фалокат ва сарнавишу ранжуриш» етаклаб кел-
гани (!) ва бу замонда Хуросон Абу Саъид мирзо кулида булиб,
Хирот ахли Самарканд ахлига асир ва муте булганлигини курса-
тади56. Диккат килсангиз, Навоий айтмокчи, уни Машхадга торт-
ган сабаблар, бу ифлослик, яъни урта асрларда бу калима чо-
расизлик маъносида ишлатилган; иккинчиси - фалокат, учин-
чиси эса сарнавишт, яъни такдир, пешона хамда туртинчиси -
ранжуриш. Мазкур охирги калима хам форсий булиб, хафачи-
лик маъносини билдиради. Демак, Алишер чорасизлик, фало­
кат, такдир ва хафагарчилик окибатида Машхадга келган. Бу
аламзада охангни биз билган Абулкосим Бобур даврига боглаб
булмайди. Алишер Абулкосим Бобурга фарзанд урнида хисоб-
ланарди(Давлатшох Самаркандий) ва уни Машхадга Бобур кел-
тирган эди. Куриниб турибдики, вокеа Абу Саъид замонасида
руй берган. Манбалардан маълумки, Абу Саъид Абулкосим Бо­
бур вафот этган йилнинг узидаёк Хуросонни эгаллайди.
Навоий 1464 йили эмас, балки илгарирок Хиротга кайтган хам

56 Алишер Навоий. Золоти Пахлавон Мухаммад //Мукаммал асарлар


туплами. - Тошкент:Фан, 1999. T.XV. - Б.114.

46
булиши мумкин. Санани аник курсатишнинг имкони йук, чунки
манбаларда бу х;акда маълумот йук. Аммо бир нарса аник. Али­
шер Абу Саъид мирзо даврида Хиротга кайтган. Бу *авда «Хабиб
ус-сияр» асарида « Султон Абу Саъид замонида Хирот дор ус-
салтанатига кайтиб, бир муддат ул икболошиёнлик остона хиз-
матида булди57 деган кайд мавжуд. Навоийнинг «Мажолис»да
келтирилган Абу Саъид тарихини ёзаётган Мавлоно Абусамад
Бадахший ва султоннинг хос мулозими Шайхимбек Сухайлий
билан якин дустлиги хакидаги хотиралари яна бир далилдир.58
Бундан маълум буладики, Навоий Маш^адда икки марта муким
яшаган: бир марта Абулкосим Бобур билан бориб, илм такоми-
ли билан шурулланган, иккинчи марта Абу Саъид Мирзо даври­
да чорасизлик, фалокат, такдир ва хафагарчилик окибатида
Маидадга келган. Демак, Абу Саъид тахтни эгаллаб Хуросонда
нисбатан осойишталик урнатилгач, Алишер Хиротга келган ва
муайян бир муддатдан сунг яна Маидадга кайтган куринади.
Темурий султонларга улкан э^тиром рухида тарбияланган, бу
улуг хонадонга якинлик хиссидан магрур ва, энг асосийси, ижо-
дий райрати мавж урган ёш шоирнинг султон химоясига, пой-
тахт адабий мухитига шошилиши мантик нуктаи назаридан та-
биий. Шоирнинг чукур надомат билан Хиротнинг «Самарканд
ахлига асир ва муте» эканлигини таъкидлаши унинг Абу Саъид-
га булган салбий муносабатини яккол намоён килади. Демак,
бизга хозирча номаълум вокеа туфайли Навоийнинг Абу Саъ-
иддан кунгли колган дейиш мумкин. Шундай булгач, Абу Саъид
мирзонинг тазйик утказишидан хавфсираб Маидадга кочган На­
воийнинг 1464 йили яна Хиротга кайтиши мантикан ишонарли
эмас.
Юкоридаги мулохазалар замонавий навоийшуносликда кабул
килинган «Навоий Самаркандга айнан Хиротдан йул олган» каби-
лидаги хулосани х;ам муайян маънода шубха остига куяди. На­
воий Самаркандга турри Машхаддан йул олган булиши хам мум­
кин. Навоий хакидаги манбаларнинг бирортасида унинг Самар-

57 Хабиб ус-сияр. - Б.217.


58 Мажолис ун-нафоис. - Б.44.

47
к;андга айнан Х,иротдан тугри равона булгани айтилмайди. Мир-
хонд, Хондамир ва бошка Навоий замондошлари бу сафарни
«Хуросондан Самаркандга» тарзида ифодалаганлар. Машхад
хам Хуросон таркибида эканлиги хисобга олинса, замонавий
навоийшуносликда Навоийнинг Самаркандга жунаши тафсилот-
ларида ноаникликлар мавжудлиги равшанлашади. Навоийнинг
Самаркандга кетиш олдидан Сайид Хасан Ардашерга йулла-
ган мактуби хам айнан Хиротдан ёзилганини тасдикловчи би-
рорта манбавий маълумот йук.
Навоий ва Абу Саъид Мирзо муносабатлари
Навоийнинг Абу Саъид мирзога нисбатан кахр ва алами унинг
асарларида очик намоён булган, аммо асл сабаблари маълум
эмас. Е.Э.Бертельс узининг «Навоий» монографиясида мазкур
масалада аникфикр билдирмаган: бир жойда «Алишер 1464 йили
Машхаддан Хиротга кайтди. 1466 - 1467 йили Бадахшонда На­
воийнинг дустлари томонидан кутарилган кузголон Абу Саъид
томонидан бостирилгач, у кочиб, Самаркандга кетди»59 деса,
бошка бир жойда Навоийнинг юкоридаги эътирофига диккатини
каратган шекилли, «у 1467 йили Абу Саъид томонидан Машхад­
га сургун килинди», - деб курсатади.60 Олим негадир бу икки хил
карашни мантикан далилламаган. Садриддин Айний Алишер
Навоий ва Абу Саъид уртасидаги ихтилоф Хусайн Бойкаронинг,
Мир Саид Кобулий ва Мухаммад Али Рарибийнинг хамда Ба-
дахшон шохларининг шоирга якин одамлар эканлиги важидан пай-
до булган деб курсатади.61 Ойбек хам шундай хисоблайди.62 Ай­
ний «Абу Саъид 1466 йилда Алишерни сургун килишга хукм чи-
карди ва Хиротни тарк этиб, Самаркандца яшашни буюрди. Ахмад
Хожибек Алишерни узи билан бирга олиб кетади. Чунки унга Сул-
тон Абу Саид томонидан Алишерни саклаш топширилган эди»63,

59 Бертельс Е.Э. Навои и Джами. - С.77.


60 Курсатилган асар. - С.99.
61 Айний С. Навой: Куллиёт. - С.284 - 285.
62 Ойбек М. Алишер Навоий: Мукаммал асарлар туплами. 19 томлик. -
Тошкент: Фан, 1979. T.XIII. - Б.15 - 16.
83 Айний С. Навой: Куллиёт. - С.284.

48
- дейди. Олим Шарафиддинов «Навоий Самаркандга 1465 йил-
да сургун килинади ва уни Ахмад Хожибек Хиротдан Самаркандга
назорат килиб боради» деган.64 В.В.Бартольд ёзади: «Хондамирга
биноан, Мир Алишер Хиротга Абу Саъид хузурига келиб бир канча
вакт яшади. Узи кутган эътиборни сезмагач, Самаркандга кетди.
Бобур сузларига Караганда, Мир Алишер Самаркандга Абу Саъ­
ид томонидан кандайдир хато учун сургун этилган. Мир Алишер-
нинг узи тахсил учун борганлигини айтади. У пайтларда тахсил
учун Хиротдан Самаркандга бормас эдилар. Демак, унинг Хирот-
дан Самаркандга кетиши сургун сифатида каралиши лозим».65
Бартольд уз тахминининг ишонарли чикиши учун баъзи маълу­
мотларни касддан нотуфи шархпаганидан хам куз юмиб булмай-
ди. Жумладан, у шундай ёзади: «Навоий хаётининг бу даврини
ёритишда балки унинг гузал ва фасих тилли, «калбини асир эт­
ган» (кунглумни басе сайд килди) шайх Садриддин Ривосий
хакидаги хикояси баъзи ахамиятга эга булиши мумкин. Унга хатто
олий даражадаги шахслар хам (Бадахшон шохи ва подшох хам)
жазман эдилар, Мир Алишернинг бадахшонликлар билан якин
алокаси х- 871 йил вокеасидан сунг унинг хаётига таъсир килган
булиши мумкин. Бунга султоннинг шайхни унинг дустларидан рашк
килгани хам кушилган булиши мумкин».66
Бертельс хам «Навоий» монографиясида Навоийнинг Самар­
кандга борганлигини сургун хисоблаб, бу пайтларда Самарканд
илм-фан маркази эмас эди, деб фикр билдиради. У Бартольд
сингари Садриддин Ривосий масалаеини курсатмаса-да, аммо
тогалари ва бадахшонийлар фожеасидан кейин шоир кочишга
мажбур булди, деб таъкидлайди.67 Бертельснинг мазкур тадки-
котда бундай юзаки ёндашувининг маълум сабаблари бор деб
биламан. У ута синчков манбашунос ва билимдон навоийшунос
булса-да, Бартольд концепциясини бузмаслик учун унинг хуло-
салари билан манбалар орасидаги зиддиятли фикрларга аник
чек куймаган ва барчасини бир-бирига мослаштиришга мажбур

64 Шарафиддинов О. Алишер Навоий. - Б.51 - 52.


65 Бартольд В.В. Мир Али Шир и политическая жизнь. - С.223 - 224.
66 Бартольд В.В. Мир Али Шир и политическая жизнь. - С.225.
67 Бертельс Е.Э. Навои. С.77.

49
булган. Шундай экан, «сургун» масаласини кайта куриб чикиш
навоийшуносликнинг долзарб масаласига айланади.
Биз бу масалада нима дейишимиз мумкин? Манбаларда «сур­
гун» маъносида кулланиши мумкин булган «бадарга» ёки «их-
рож килиш» иборалари Захириддин Мухаммад Бобурнинг «Б о -
бурнома»сида ишлатилган. У Навоий хакида гапира туриб, «Б и л -
мон, не жарима била султон Абу Саъид мирзо Хиротдин ихрож
килди. Самаркандга борди, неча йилким, Самаркандца эд и »
деган.68
Бобур аслида «А б у Саъид Навоийни Самаркандга нега сур­
гун килди?» деб эмас, балки «Билмайман, кайси гунохи учун
Хиротдан чикариб ю борди?» деган мазмунда гапирган. Мана
шу фаркни тушунишнинг узиёк шоир таржимаи холидаги баъзи
тукималарни бекор килади. Бобур Навоийнинг саройдан кети-
ши Абу Саъид билан борликлигини билиб, шохнинг хатти-хара-
катини коралаган. Чунки шоирлар ва илм ахлига хомийлик килиш
шохпик расми булган. Шоирлар ва илм ахли сиёсатда бетараф
булганлар. У ла р бир подшохдан канчалик мурувват курсалар,
унинг ваф отидан кейин унга м ухолиф (хатто котили) булган
кейинги подшохлардан хам шунчалик мурувват курганлар. Ша-
хардан бадарга килиш шоир томонидан содир этилган жуда огир
жиноят учун раво курилиши мумкин. Захириддин Бобур Навоий
сиймосида мудхиш жиноятчини курмагани учун хам шохнинг бу
ишидан таажжубланган. Чунки шоирлар кадим-кадимдан сал-
танат безаги хисобланганлар, султон номини дунёга таратган-
лар, улурворлигини тарих сахифаларига накш этганлар. Шоир­
лар ва илм ахлига хомийлик килиш барча султонларга обру кел-
тирган. Акс холда, шоирларнинг уткир хажвлари султонни етти
иклимга кулгу этишга хам кодир эди. Навоийнинг Хиротдан чи-
киб кетишига сургун тусини бериш В.Бартольд учун нега зарур
булгани тушунарли. У Бобурнинг фикри атрофида манбаларда­
ги барча фактларни уз йулига мослаштирди. Жумладан, Наво­
ийнинг Бадахшон шохларига хурмати, Хусайн Бойкаро билан
дустлиги холатларини бурттириш оркали Абу Саъиднинг уюш-

68 Бобур. Бобурнома. - Тошкент: Ю лдузча, 1989. - Б.153.

50
ган мухолифларини «таш кил» этди. Яна бир кушимча сифатида
Шайх Садриддин Ревосий шахсини сиёсий сахнага олиб чикди.
Бартольд сценарийси буйича, Абу Саъид Садриддин Ревосий-
ни рашк килиб, Бадахшон шохини катл эттиради, Хусайн Бойка-
ро жосуси Навоийни Самаркандга сургун килади.
Алишернинг тогалари шоиртабъ булсалар-да, асосий касб-
лари сипохийлик эди. Уларнинг Бойкаро лашкарбошилари като-
рида Абу Саъидга карши жанг килишлари ва шахид булишлари
уруш конуниятларига тааллукли. Бадахшон шохи такдири хам
худди шундай. Шу боис Навоийнинг тогалари ёки Бадахшон
хокимининг Абу Саъид буйруяи билан катл эттирилиши султон
ва Навоийнинг бир-бирларига совук муносабатда булишларига
асос була олмайди(Навоийнинг жияни Амир Хайдарнинг Хусайн
Бойкаро томонидан катлга буюрилиши каби). Колаверса, Наво­
ий Абу Саъид Мирзо замонида сиёсат билан шурулланмаган ёш
шоир эди. Хусайн Бойкаро Абулкосим Бобур вафотидан сунг
Навоий билан куришмаган, Навоий эса бу даврда Хиротда хам,
Машхадда юргани каби, шоирлар мухитида, жушкин ижод би­
лан банд, сиёсатдан анча йирок шоир сифатида тасаввур уйго-
тади. Ойбек хам Мир Алишернинг Султон Хусайн «козок»лик-
ларда юрганда у билан алокаси булмагани ва Хиротда юз бер-
ган ф итналарда унинг иштироки маълум эмаслигини кайд эт­
ган.69
Агар Абу Саъиднинг Навоийга Хусайн Бойкаро туфайли ху-
сумати булганда, унинг угли Мирзо Султон Ахмад Хусайн Бойка-
рога карши уруш очганда Навоийни узи билан олиб кетмасди.
Бу хакда «Равзат ус -са ф о »да куйидагича маълумот мавжуд:
«...аз Хуросон ба Самарканд рафта дар хонацоци Хожа Жа-
лолиддин Фазлулло% сокин гашт... то дар ин айёмки, Мир­
зо Султон А^мад бино бар таважжу^и хоцони мансур ба
суби Хуросон аз оби Амуя гузашт амир Алишер низ %ам-
рох;и урду равон шуда буд. Баъд аз тащици хабари воцеаи
Султон Абу Саъид ва истилои хоцони мансури музаффар-

69 Ойбек. Адабий-танкидий макрлалар II Мукаммал асарлар туплами.


Тошкент, 1979. T.XIII. - Б.17.

51
ливо бар балдаи фохираи Хирот аз амир Хожибек рухсат
талабида ижозат хосил намуда ва руй ба Хирот овард» .70
(...Хуросондан Самаркандга кетиб, Хожа Жалолиддин Фазлул-
лох (Абу Лайсий) хонацосида яшади. Бу х а ё т шунгача давом
этдики, Мирзо С у л то н Ахмад Хусайн мирзога царши Амудан
кечиб, Хуросонга юриш цилганда Амир Алишер хам унинг урду-
сида эди. Абу Саъид мирзо улими воцеаси ва Хусайн Бойцаро-
нинг Хиротни и сти ло э тга нли ги хацидаги хабар аницланган-
дан сунг Ахмад Хожибекдан рухсат олиб Х и р о тга юзланди.)
Бу эса Абу Саъид Навоийдан мутлако хавфсирамаганлигини
билдиради. Агар султон Навоийнинг Хусайн Бойкарога якин ало-
каси борлиги учун душманона кайфиятда булганда эди, унда
Абулкосим Бобурнинг амирларини уз хизматига олганини кан-
дай изохлаш мумкин? Уларнинг купчилиги Хусайннинг устозла-
ри ва якинлари булганлар. (Худди шундай: Султон Хусайн Бой­
каро хам Абу Саъиднинг амирларини уз хизматига олган.) Т е -
мурий султонлар наздида кукалдошлар ва амирлар кайси бир
темурий султонга хизмат килганига караб эмас, балки, умуман,
темурийлар сулоласи султонларига содикликларига караб кад-
рланган. Шунинг учун хам султонлар узгараверсалар-да, купчи-
лик амирлар иззат-хурматда колаверганлар. Кукалдошлар те-
мурийларга якин кишилар сифатида шу давлат худудида хос
эътиборга эга булганлар. Темур тузукпарига биноан, раним та-
рафидан кимки уз давлатидан умидини узиб, бошка бир под-
шох кошига келиб, хизматига кирса, бу подшох уни азиз тутиши,
унинг мухолиф подшога вафодорлигини унутиб, мартабасини
улур килиши лозим булган. Бу жихатдан хам тадкикотларда ай­
тилган Абу Саъиднинг Навоийга Хусайн билан бирга усганлиги
учун ёмон муносабатда булиши хакикатга турри келмайди71. Урта

70 Равзат ус-сафо. Босма. - Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б. 15.


71 Шу ерда таъкидлаш жоизки, хозирги янги тафаккур даврида тему­
рий султон Абу Саъид Курагон шахсига хам холис ёндашиш вакти келди.
Баъзи тадкикотларда Хиротнинг FopaT этилиши ва баъзи конли вокеалар
мазкур султонга нисбат берилади (каранг: А бдулла е в В. Навоий Самарк-
андда. - Тош кент, 1968. - Б .39.). Уш а давр тарихи ёзилган манбалар
кайта к^риб чикилганида шуролар даври тадкикотларида Абу С аъ и д С у л -

52
асрлар шароити ва Навоийнинг улуг султонлар табакасига му-
носабатини, хусусан, темурий султонларга юксак хурмат-эхти-
ромини хисобга олсак, унинг Абу Саъидга каратилган исёнкор
сатрлари факат кандайдир фожеа окибатида пайдо булган чек-
сиз адоват, нафрат натижасидагина отилиб чикиши мумкин эди.
Навоийшунос олим А.Хайитметов бу масалада туф и фикрлаган
деб уйлаймиз. У ёзади: «А слида Навоий расмий равишда сур­
гун килинмаган, балки уз бошига тушиши мукаррар булган кул-
ф атларнинг олдини олиб, зийракпик билан узига узи подшох-
нинг кузидан узокда туришга х;укм чикарган эди. Чунки Абу Саъ­
ид ва унинг одамлари Навоийга катти к; шикает етказишлари, уни
камаб куйиш ёки улдиришни уйлаган булишлари мумкин».72
Хуллас, Навоийнинг Абу Саъид мирзога салбий муносабати
унинг узигагина маълум сир булиб колди. Масаланинг иккинчи
томони мухимрок. Навоий Хиротдан чикиб Маидадга борган экан,
нега муайян вакг утиб, Самаркандга кетиш истаги тугилди экан?
Ахир, Самарканд шу пайтлари хам Абу Саъиднинг жиддий назо-
рати остида эди-ку.
Шу уринда куйидагиларга эътибор каратиш лозим. Хижрий
869 (1464 - 1465) йили Хирот дор ус-салтанасининг хокими -
Вафоий тахаллуси билан ажойиб шеърлар ёзган Ахмад Хожи-

тон Амир шайх Абу С а ъ д номли лашкарбоши билан адаштириб юборил-


гани а н и ^а н д и (каранг: Хондамир. Хабиб ус-сияр. УзР Ф А ШИ, инв. №2153.
568а-варак). Албатта, С улто н Абу С аъ и д мирзонинг конли юришларидан
куз юмиб булмайди. Бу барча султонларга хосдир. Бирок унинг Хирот тах-
тини эгаллаши, баъзилар айтганидек, FopaT килиниб эмас, балки тинч йул
билан булгани ва халкка х,еч канака ранжу ситам етказмагани манбалар­
да курсатилган (каранг: Мирхонд. Равзат ус-сафо. VI жилд. УзР Ф А ШИ,
инв. №12432. - Б.285). Колаверса, унинг илм-фан ахли ва шоирларга нис-
батан яхши муносабатларда булгани, да в ла т ободлиги учун жон куйдир-
гани, темурий шахзодаларга нисбатан, аввало, тинчлик ва омонлик ти ла -
гани ва бошка бир канча олижаноб хислатлари Абдураззок; Самаркандий-
нинг «М а тла и саъдайн...», Хондамирнинг тарихий асарларида келтирил­
ган ашёвий д а ли лл а р х,амда Абу С а ъ и д томонидан рагбатлантирилган
шоир ва илм ахли руйхати, Мовароуннахр, Хуросонда курилган иншоот-
лар тавсифидан куриниб туради.
72 Хайитметов А. Навоий лирикаси. - Тошкент, 1961. - Б.278 - 279.

53
бек А б у С а ъ и д мирзонинг фармони билан шахзода С улто н
Ахмад мирзонинг эшик огаси сифатида унинг номидан хукумат-
ни бошкариш учун Самаркандга ю борилади.73 Агар Алиш ер
Хиротда яшаб юрганида Абу Саъид тарихини ёзаётган Мавло-
но Абусамад Бадахший74 ва султоннинг хос мулозими Шайхим-
бек Сухайлий билан якиндан ошнолиги хисобга олинса, Ахмад
Хожибек билан хам якин муносабатда булганлиги аник булади.
Чунончи, «М ажолис ун-наф оис»да у ёзади: «...Ваф оий тахал-
лус килур. Сурати хуш ва сийрати дилкаш, ахлоки хамида ва
атвори писандида йигитдур. Хуросонда тарбият топти. Хирот
дор ус-салтанатида ун йилга якин хукумат килди. Самарканд
махфузасида хам муддате хоким э р ди ...»75
Машхадда синик кайфият билан юрган Алишер иложи бори-
ча узокрокка кетишни истаган ва бунинг исботини «И лк девон»
газаллари рухиятида хам куриш мумкин76. Ахмад Хожибек Са­
маркандца Навоийга кулай шароитлар яратиб бериши мумкин
эди. Юкорида «Равзат ус-сафо»дан келтирилган иктибосда На­
воийнинг Ахмад Хожибек билан сухбатдош булганлиги хакида­
ги маълумот шундай хулосага олиб келади.
Эхтимол, Алишер шоиртаъб, фозил хукмдорни кора тортиб
Самаркандга боришни ихтиёр этган булса, ажаб эмас.

Навоий Самарцандда

Барча манбалар Алишер Навоийнинг Самаркандцаги хаёти-


ни тахсил билан боглайдилар. Дастлабки маълумот Абдураззок
Самаркандийга тегишли.77 Мирхонд хам шундай фикрни би л-
диради. Аммо Самарканд сафарининг сабаблари хусусида фарк
бор. Мирхонд Навоий Самаркандга Хуросонда «узига муносиб
эътибор топмаганлиги» учун кетган деб хисоблайди.78Хондамир

73 Равзат ус-сафо... - Б.290.


74 Мажолис ун-нафоис. - Б.44.
75 Курсатилган асар. - Б.151.
76 Ё.Исхоковнинг «Навоийнинг илк лирикаси» китобида куплаб мисол-
лар бор. Каранг: Навоийнинг илк лирикаси. - Тошкент: Фан, 1965. - Б .168.
77 М атлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн. 331а-варак-
78 Равзат ус-сафо. Босма. - Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б. 15.

54
«Х улосат ул-ахбор»да шоирнинг Самаркандга кетиш сабабла-
рида чукурлашмаган, аммо у диккатни Навоий «таедир жафо-
корлиги окибатида Хусайн Бойкародан узоклашиб кетди» деган
фикрга каратади: «Хазрати султоннинг якин кишиси(Навоий)
гудаклик чоридан болалик тонгининг ни*оясигача ул музаффар
байрокли султоннинг ёнида булган ва жафокор такдирнинг во-
ситаси била бир канча вакт унинг хизматидан узоклашиб кетган
булиб, Самарканддан етиб келди».79 Мазкур икки асарнинг ёзил-
ган вакти Алишер Навоий кудратли подшо* Султон Хусайн Бой-
каронинг якин кишиси сифатида иззат ва икром со^ибига ай-
ланган бир вактга туф и келишини х,исобга олсак, м уаллиф лар-
да тарихчиларга хос маддо^лик хусусиятини сезиш мумкин.
Бирок Хондамирнинг фикрини Абдураззок Самаркандий фик-
рига карши факт сифатида караш турри эмас. У тахсил учун бо-
рилганини инкор этган эмас. Балки уларнинг дустликларини яна
бир карра таъриф-тавсифлаган ва икки дустнинг анча пайт куриш-
маганликларини уларнинг Хиротдан ташкарида юрган жудолик
даврлари билан ифодалаган. Шундай эса-да, «Равзат ус-саф о»-
да узига муносиб эътибор топмаганлиги учун Самаркандга кет-
ганлиги х;акидаги таъкиддан Навоийнинг иктидори Хиротда етар-
ли ба^оланмагани ва унинг Хиротдан кетишига турри келганли-
гига амин булиш мумкин.
Мазкур маълумотларнинг мав*ум ва киска тарзда келтири-
лишининг сабаби шундаки, улар, аввало, Навоийга махсус ба-
ришлаб эмас, балки йул-йулакай айтиб утилган маълумотлар-
дир. Ушбу таъкидлар факат тарихий асарларда кайд этилган,
Султон Хусайн Бойкаронинг тахтга утириши муносабати билан
келтирилган тафсилотлардир. «Такдиржафокорлиги» иборасига
келсак, Хондамир Навоийнинг пойтахтдан узоклигини назарда
тутган. У, эх;тимол, ихрож сабабларидан тула булмаса-да, кис-
ман хабардор булиши >^ам мумкин. Чунки Навоий вафотидан
сунг яратган «Хабиб ус-сияр» асарида худди шу вокеалар баё-
нига аникпик киритиб:» Султон Абу Саъид замонида Хирот дор
ус-салтанатига цайтиб, бир муддат у л икболошиёнлик остона

79 Хулосат ул-ахбор... Кулёзма. УзРФ А ШИ, инв. №2209. 4606-варак.

55
хизматида булди. Аммо уз холи га яраша даража ва риоят топ-
магач, Хуросондан Самаркандга кетди» тарзида Абу Саъид но­
мини очик-ойдин курсатиб утган.80 Демак, олдинги асарларида
султоннинг номини очик курсатишга нимадир халал берган. Биз-
нингча, Амир Алишер «Х улосат ул-ахбор» ёзилаётган пайтда бу
масалага алохида эътибор каратилишини хохламаган, шекилли.
Буюк адибнинг узи Самарканддаги хаёти хакида кам маълу­
мот колдирган. «М аж олис»даги кайдлар асосида унинг Улои
Шоший, Мавлоно Ю суф билан танишуви, Ф азлуллох Абу Лай-
сий мадрасасида таълим ола бошлаши, Ю суф Бадеий билан
ошно киришиши каби ижод ахли билан муносабатини ёритиш
мумкин.81 Мавлоно Мир Каршийнинг саххофлик дуконида утка-
зиб туриладиган мушоараларда катнашиб турганлиги82, Мавло­
но Риёзий билан шеър устида бахс юритиши унинг Самарканд
фозиллари билан якин алокада булганлигини тасдиклайди.83 Яна
баъзи хотиралар борки, махсус курсатилмаган эса-да, улар Са­
марканд даврига тааллукли, деган фикрдамиз. Масалан, Наво­
ий Мавлоно Риёзий фикрасида куйидаги вокеани эслайди:
Бу аарро матлаъ анингдурким:
Ситораест дури гуши он цилолабру,
Зи руи хусн ба хуршед мезанад паззлу.
Икки мисраъ орасида рабт жихатидин бир «ки» лафзи керак.
Факир анга дедимки, бу навъ яхширок булгайки:

Зи руи %усн дури гуши он цилолабру,


Ситораестки, бо мох; мезанад пацлу.

Инсоф юзидин керакки, мусаллам тутса эрди, жадал бунёд


килди, факир сокит булдим. Уз ёронлари талоштилар хам кабул
килмади. Самаркандца ф авт б у л д и ».84

80 Хабиб ус-сияр. - Б.217.


81 Мажолис ун-нафоис. - Б.60.
82 Курсатилган асар. - Б.58.
83 Курсатилган асар. - Б.59.
84 Уш а ерда.

56
Риёзийнинг уринли танцидга эътироз билдиришидан бу вокеа
Навоийнинг йигитлик даврида руй берган дейиш мумкин. Зеро,
Навоий урта ёшларда шунчалик маш^урлик тутган эдики унинг
маслах;атларига , *атто Абдурах;мон Жомий цулок; осар эди. Де­
мак, Навоийнинг шоирлик ма^орати юксак эса-да, *али ёш йи-
гит эканлиги сезилади. Вокеанинг Самаркандца содир булгани-
га Риёзий «самаркандлирдур» ва «Сам аркандда вафот э тди »
дейиши д а ли л булиши мумкин. Чунки «М аж олис»да кулланган
курилма буйича зикр этилган вокеа тавсифланмишнинг уз вата-
нида юз берган эса, Навоий шоир ватанини тилга олиш билан
кифояланган. Агар шоир бошка жойга кучиб борган булса, айни
асар ёзилаётган даврда муким турган жойи таъкидланган маса-
лан, «Андижондиндур, сунгра Самаркандга борди»). Шунга кара-
ганда, Риёзийни самаркандлик дейиш асносида Навоий вокеа
Самаркандда булганига х;ам ишора этган.
Навоийнинг Самаркандда яшаш тарзи кандай булгани бора-
сидаги маълумотлар бир-бирига зид. Ж умладан, За><ириддин
Бобур «Бобурнома»да Алишербекка Самаркандда Ах;мад Хожи-
бек мураббий ва мукаввий (*омий) б улди 85 дейишидан унинг
*оким томонидан моддий куллаб-кувватланганлигини билиш
мумкин. Фахрий Хиротий негадир бу даврда шоир ночор ах;вол-
да яшаган деган фикрни билдиради86. Хар иккала муаллиф *ам
Навоийнинг кичик замондошлари ва эътиборга лойик фозиллар
саналиши туф айли масаланинг ечими, табиийки, учинчи овоз-
ни, тарози палласидаги муло*азалар мувозанатини узил-кесил
*ал килиши мумкин булган яна бир холис манба булишини тако-
зо этади. Афсуски, у йук. Ана шу муаммога дуч келган купгина
навоийшунослар унинг ечимини буюк шоир ижодидан излаган-
лар. Е.Э.Бертеле Навоийнинг Самаркандга келганидан сунгги
кайфиятини билдириш ниятида шоирнинг «Хайрат ул-а бро р »
достонидаги ун биринчи маколатда келтирилган ёш толиби илм-
нинг катта ша^ардаги а*воли баёнига суянади ва «Алиш ер шеъ-
рда тасвирланган каби камбагал сифатида келмаган булса х;ам,
аммо бегона ша^арда ёру биродарсиз, кимсасизликдан узини

85 Бобурнома. - Б. 153.
66 Фахрий Хиротий. Латоифном а. - Б .133.

57
йукртиб куйиш холлари кам булмаган булса керак», деб хулоса
чикаради.87 Х удди шу шеър В.Абдуллаевнинг китобида хам88,
Иззат Султоннинг китобида хам келтирилади.89 В.Абдуллаев уни
кашшоклик ва мухтожликка изох сифатида келтирса, Иззат С у л­
тон мухтожлик ва маррурлик тасдири си ф а ти да курсатган.
Е.Э.Бертельс хам, умуман олганда, Навоийнинг Самаркандца-
ги хаётини кашшохликда утган деб хисоблайди.
Тахминимизча, Захиридцин Бобур уз хулосасида Хондамир-
дан эшитганлари ва «Макорим ул-ахлок» асарида шоирнинг С а -
марканддаги хаётидан келтирилган лавхалар рухиятидан ке-
либ чиккан булса керак. Фахрий эса Навоийнинг уз орзидан эшит­
ганлари асосида «совук кечаларнинг бирида Алишернинг хам-
момга бориш зарурати турилгани ва хаммомчига ёнидаги жузв-
донини гаровга куймокчи булса хам, у кабул килмаганлиги» во-
кеасини келтириш билан унинг хаёти огир кечганлигини таъкид-
ламокчи булган.90
Самарканд хокимининг караморида булган шоирнинг ночор
умр кечирганига ишониш кийин. Фахрийнинг маълумотига ис-
тисно сифатида караш хам мумкин.91 Албатта, Фахрий келтир-
ганча, шоир Самаркандца яшаган пайтида ута камбагал эди
дейиш унча турри булмас. Чунки Бобур таъкидлагани каби, хоким
уз сухбатдоши - иктидорли шоирга хеч булмаганда вакф пул-
ларидан маош тайинлаши аник эди. Тайинлаганда хам Ахмад
Хожибекдек санъатсевар ва шоир киши Алиш ер учун етарли
мивдорда маош бериши турган ran эди(худди Амир Алиш ер
шоирларга вакф пулидан маош тайинлаганлиги каби). Табиий-
ки, кейинрок катта мулк эгасига айланган улур Амирнинг утмиши
хакида гапирганда унинг Самарканддаги уртахол умргузарон-
лиги Фахрийга «аянчли, ночор» булиб куринган. Бунинг тасди-
р и н и куйидаги маълумотни илова этганида хам куриш мумкин:

87 Навои и Джами. - С .80.


88 Навоий Самаркандда. - Б.32 - 35.
89 Навоийнинг калб дафтари. - Б. 174 - 179.
90 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б.134.
91 Е.Э .Б е р те льс шундай хисоблайди.

58
«С улто н сох;ибкирон(Хусайн Бойкаро) мазкур амирни (Алишер-
ни) талаб килиб Султон Ахмад мирзога хат ёзган, (уни олиб ке-
лиш учун) киши юборган. (Султон Ахмад мирзо) уни муносиб
анжомлар билан С ултон сохибкирон хузурига жунатди. Амир
Хиротга караб йул олди ва хизмат килиш давлатига муяссар
б у л д и ».92 Шу фактнинг узи хам унинг Самаркандда чор-ночор
ва кимсасиз яшамаганлигига далолатдир. Гарчи у муайян лаво-
зимда булмаган эса-да, кокимга якин инсон макомида булган
куринади, акс >;олда, уни Хиротга келтириш учун Самарканд
хокимига махсус нома юборилмас эди.
Самарканд Алиш ер Навоий хаётида алохида урин тутади.
X V асрнинг иккинчи ярмида Самарканд илм -фан маркази си­
фатида уз ахамиятини йукотгани борасидаги рус олимларининг
таъкидларини бахс доирасига тортишнинг хожати йук. Чунки
бундай карашлар анча йиллар олдин академик Вохид А б д у л­
лаев томонидан анча жиддий кораланган ва етарлича д а л и л -
лар асосида унинг акси исботлаб берилган эди.93
Бу даврда Самарканд обод диёр булиб, Мирзо Улугбек то­
монидан асос солинган жахоний илм-фан маркази анъаналари
*али сунмаган, исломий илмларнинг алломалари хануз *ана-
фийлик таълимотини мукаммал укитиш билан банд эди.
М анбаларда Навоийнинг Самаркандда неча йил яшагани
*акида аник бир фикр айтилмаган. Шоирнинг узи «Самарканд­
да икки йил Ф азлуллох Абу Лайсий кУлида тахсил олдим », -
дейди.94 Бу - биринчи факт. Самарканддаги *аёти шу билан ту-
гаган, та*силдан олдин ёки кейин Самаркандда яшаган ё яша-
маганлиги *акида аник м аълум от бермаган. Самаркандда,
Ахмад Хожибекнинг якин сухбатдоши сифатида саройда эъти-
борли зот булса-да, аммо расмий равишда А*мад мирзо муло-
зими эмасди. Чунки Навоий бу даврдаги хаёти хакида «В акф ия»-
да шундай ёзиб колдирган: «...б у *акир *еч навъ хизматка уз

82 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б. 134.


93 Каранг: Абдуллаев В. Навоий Самаркандда. - Тошкент: Адабиёт ва
санъат, 1968.
94 Мажолис ун-нафоис. - Б.ЗЗ.

59
к;обилиятимни ченамаган жихатдин ва хеч турлук машаккатка уз
кувватимни англамагон сабабдин борча таманно эшигин юзум-
га мадрус ва жамъ муддаолар абвобин илайима масдуд кил и б
э р ди м ».95
Бошка манбаларда унинг бир неча йил яшаганлиги умумий
тарзда кайд этилган, холос. Иккинчи кулимиздаги аник факт, бу
- Навоийнинг Самарканддан Хиротга кайтиш санасидир ва у
Султон Х,усайннинг 1469 йили Хирот тахтига утириши билан 6 o f -
лик- Шундан келиб чикиб навоийшунослар Навоий Самарканд-
да турт йил, яъни 1465 - 1469 йиллари яшаган деб таъкидлай-
дилар.96 Аммо нега айнан 1465 йил? Манбаларда Навоийнинг
Самаркандга келиш санаси курсатилмаган. У, узи айтганча, икки
йил тахсил олган, Бобур тасдиклаганидек, Ахмад Х,ожибекнинг
хомийлиги остида кун кечирган. Шундан бошка аниклаштирувчи
маълумотлар манбаларда учрамади.
Шоирнинг Самарканддаги хаётини ойдинлаштирувчи айрим
маълумотлар мавжуд. «Равзат ус-саф о »да куйидагича ёзила-
ди: «...аз Хуросон ба Самарканд рафта дар хонацоци Хожа
Жалолиддин Фазлуллоц сокин гашт ва аксар авцотро ба
мутолаа масруф дошт. Го%и бо Амир Дарвиш Мухаммад
Тархон ва Амир А^мад ){ожибекки, социбихтиёри сари кори
Мовароунна^р буданд, ихтилот менамуд то дар ин айём-
ки, Мирзо Султон А^мад бино бар таважжуци хоцони ман-
сур ба суби Хуросон аз оби Амуя гузашт ва амир Алишер
низ цамроци урду равон шуда буд. Баъд аз тащици хабари
воцеаи Султон Абу Саъид ва истилои хоцони мансури му-
заффарливо бар балдаи фохираи Х1ирот аз амир %ожибек
рухсат талабида ижозат цосил намуда ва руй ба %ирот
овард» . 97 (...Хуросондан Самаркандга кетиб, Хожа Ж алолид­
дин Фазпулпох, (Абу Лайсий) хонакосида яшади. Асосий вацти-

95 Алишер Навоий. Вакфия. - Б.246.


96 Ойбек Навоий Самаркандга 1466 йилда келган ва у ерда уч йил
болтан деб хисоблайди. Царанг: Ойбек. Мукаммал асарлар туплами. T.XII.
- Б.113.
97 Равзат ус-сафо. Босма. - Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б .15.

60
ни мутолаа билан утказди. Гохида Мовароуннахр давлати иш-
ларининг сохибихтиёри Амир Дарвеш Мухаммад Тархон ва
Амир Ахмад Хожибек билан сухбат к;урарди. Бу х а ё т шунгача
давом э тт и к и , Мирзо С у л то н Ахмад Хусайн мирзога царши
Амудан кечиб, Хуросонга юриш цилганда Амир Алишер хам
унинг урдусида эди. Абу Саъид мирзо улими воцеаси ва Хусайн
Бойцаронинг Хиротни истило этганлиги хакидаги хабар аниц-
лангандан сунг Ахмад Хожибекдан р ухсат олиб Х и р о тга юз-
ланди.)

61
1.2. АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ БАЛОРАТ ДАВРИ

Сарой мулозамати

Алишер Навоий Хусайн Бойкаро саройига чакирилгунга кадар


уч султон хизматида булади: Абдулкосим Бобур, Абу Саъид мир­
зо ва Султон Ахмад мирзо. Бу даврларга алокадор маълумот­
лар, асосан, юкорида куриб утилганлардан иборат. Навоийнинг
шахсан узи, у ёки бу султон хизматида булганлигига ишора бе-
рувчи баъзи жузъий тафсилотларни х;исобга олмаганда, хизмат
вазифалари хакида бирор-бир эътиборга лойик маълумот кол­
дирмаган. Жузъий маълумотлар нималардан иборат? Масалан,
Абулкосим Бобур мирзо даврига оид маълумот «М аж олис»да
мавжуд. Унда Хожа Хасан Хизршох Астрободийнинг Абулкосим
Бобур вафотидан сунг Машхадда ofhp касал булиб колгани ва
Алишернинг кумаги билан сихат топиши айтилган. Бундан А ли­
шер Абулкосим Бобур вафотидан сунг Машхадда колганлиги яна
бир карра тасдикланади. Аммо узининг Абулкосим Бобур саройи-
даги хизмати хакида гапирмаган. Абу Саид хузуридаги хизмат-
вазифаларини эса, очик гапирмаса хам, баъзи вокеалардан Абу
Саид мирзо даврида Алишер Хиротда сарой амалдорлари би­
лан алокада булгани ва кандайдир вазифа билан шурулланган-
лиги англашилади. Жумладан, унинг якин дусти Шайхимбек Абу
Саиднинг хос мулозими, хурматли кишиси Мавлоно Абдусамад
Бадахший Абу Саид тарихини ёзаётган эътиборли олим эканлиги
унинг саройга якин турганлигини тасдиклайди.
Самаркандда, Ахмад Хожибекнинг якин сухбатдоши сифа­
тида саройда эътиборли зот эса-да, аммо расмий равишда С у л ­
тон Ахмад мирзо мулозими булгани туррисида гапирмаган. Чун­
ки Навоий бу даврдаги хаёти хакида, аввал айтилганидек, «Вак-
ф ия»да шундай ёзиб колдирган: «...бу х,акир хеч навъ хизматка
уз кобилиятимни ченамаган жих,атдин ва хеч турлук машаккатка
уз кувватимни англамарон сабабдин борча таманно эшигин юзум-
га мадрус ва жамъ муддаолар абвобин илайимра масдуд килиб
э р ди м ».98 Аммо «Макорим у л -а х л о к »д а Навоийнинг С улто н

98 Алиш ер Навоий. Вакфия. - Б.246.

62
Ахмад урдусида хизмат килгани ва Амир Султон Хасан Архан-
гийнинг навкари булганига ишора бо р."
Султон ХУсайн Бойкаро 1469 йили Хуросон тахтини эгалла-
гач, Алишер Самарканддан Хиротга кайтади. Алишер Хиротга
янги хукмдор томонидан расман чакирилганми ёки йукми, нега-
дир, тарихчилар ушбу масалани ёритмаганлар. 1481 йили На­
воий томонидан ёзилган «Вакф ия»да унинг Самарканддан кай-
тиши султоннинг хохиш-иродаси билан юз бергани ва бу хакда
фармон-мактуб юборилганлиги борасидаги кайд бу масалага
ойдинлик киритади. Абдураззок Самаркандийнинг «М атлаи саъ­
дайн...» ва Мирхонднинг «Равзат ус-саф о», Хондамирнинг «Х у -
лосат ул-ахбор» тарихий асарлари, Хондамирнинг Навоий хаёти
ва ф азилатлари хакида махсус ёзилган «Макорим ул-а хло к»
асарида Навоий уз ташаббуси билан келган дегандек талкин
бор.100 «Вакф ия» 1481 йили ёзилган булса-ю, ундан аникхабар-
дор Хондамир нега уз асарларида бу жихатни ёритмаган? Чун­
ки «Вакф ия» хизмат ва молиявий хужжат сифатида кенг укувчи-
лар ахлига мулжалланмаган. Шунинг учун Навоий уз табиатига
хилоф равишда, манманликка йуйилиши мумкин булган икки
жихатни кайд этишга мажбур булган. Бири, гарчи аввал-бошдан
хилватга чекинса-да, Хусайн Бойкаронинг кистови билан дав-
ла т хизматига тортилгани, иккинчиси шахсий мулки хажмини
курсатишдир. Дархакикат, Навоийдек мукаммал такво сохиби
ва донишманд ф айласуф узининг катта мол-мулкини бирма-бир
санаб, вакф килинмишларни рисола тарзида васф этиши гоят-
да зиддиятли. Мукаддимада Султонга аталган кунгил изхорла-
рига Караганда, ушбу китоб султонга такдим килинган. Бунда
Навоий куйидагиларни кузда тутгани яккол сезилади: Султон
Хусайндан шон-шараф ва давлат сохиби этганлиги учун мин-
натдорлик изхори ва, шу билан бирга, мол-дунё йигишга маж­
бур булиши узи истамаган холда юз берганига ишора. Навоий
асарларида ва , хатто Хондамирнинг унга багишланган маълу-

99 Макорим ул-ахлок / М.Фахриддинов ва П.Шамсиев тарж. - Б.97.


100 Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн. Кулёзма. 331а-варак; Равзат
ус-сафо. Босма. - Б.70; Хулосат ул-ахбор. Кулёзма. 60а-варак-

63
мотларидан *ам куриниб турадики, у уз муваффакиятларини
юксак тавозеъ ва камтарлик нуктаи назаридан р о я т нозик парда-
ларда ифодалаш тарафдори булган. (Шоир назмидаги фахрия-
лар алохида мавзу - Ш.С.) Аммо «Вакф ия» уз мазмун-мох,ияти-
га кура, Навоийни очик гапиришга мажбур килган ягона истисно-
дир. Демак, Навоий юксак назокат ва фаросат юзасидан узи-
нинг Хиротга чакирилиши расмий равишда юз берганлигини та-
рихда кайд этиш нокамтарлик булади деб х;исоблаган. Навоий­
нинг якин кишилари «В а к ф и я » мазмунидан бехабар булган
дейиш кийин. Айникса, Хондамир Амир Алишернинг котиби эка-
нини назарда тутсак, у китоб мазмунидан аник хабардор булган.
Демак, у хам тарих китобида унинг хохиши билан иш тутиб, кам-
тарона кайдлар билан кифояланган, шекилли. Факат анча муд-
д а т утиб, Навоий вафотидан кейингина унинг ёш замондоши
Фахрий Хиротий бу масалани очик кайд этади. У шундай ёзади:
«С улто н сохибкирон мазкур амирни талаб килиб Султон Ахмад
мирзога хат ёзди, (уни олиб келиш учун) киши юборди. (Султон
Ахмад мирзо) уни муносиб анжомлар билан Султон сохибкирон
хузурига жунатди. Амир Хиротга караб йул олди ва хизмат килиш
давлатига муяссар б у л д и ».101 Фахрий Хиротий маълумоти бир
неча йил кейинрок Сом мирзо томонидан ёзилган «Тухф аи Со-
мий» тазкирасида хам айнан такрорланади.102
Манбаларда кузатилган ушбу икки хил ёндашув навоийшунос-
ларимизни анча чалритган. В.В.Бартолд Абдураззок Самаркандий,
Мирхонд ва Хондамир асарлари Навоий рахбарлигида ёзилга-
нини рукач килиб, Фахрий ахборотини инкор этади.103 Олим Ша-
рафиддинов Алишер Навоий хаёти ва ижодига багишланган тад-
кикотининг биринчи нашрида «Султон Хусайн дусти Навоийни эсга
олиб уни Хиротга чакиради»104деса, иккинчи кайта нашрида: «Сом
Мирзо томонидан берилган бу маълумот бошка муътабар ман-

101 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б. 134.


102 Сом Мирзо Сафавий. Тухф а-йи Сомий. 167а-варак.
103 Бартольд В.В. Мир А ли Шир и политическая жизнь. - С.226.
104 Ш арафиддинов О . Алиш ер Навоий. Хаёти ва ижоди. - Тошкент:
Уздавнашр, 1948. - Б.40.

64
баларда учрамагани учун унга бир хикоя сифатида караш ло ­
зим»105дейди. Ойбек бунга чиройли уйдирмаларга мойил ёзувчи-
ларнинг «шоирона афсонаси» сифатида карайди.106 Шу тарифа
масала ечилмасдан к;олди. Анча йиллардан сунг ушбу мавзуга
кайтган профессор А. Абдугафуровнинг маколасидан кейин аник
тухтамга келинди. «Вакфия»даги маснавийнинг кейинги байтла-
рида, - деб ёзади олим, - Хусайн Бойкаро мактубининг бош мак-
сади баён этилади, шу кисмда унинг чиндан хам ёрлик-фармон
характерида эканлиги аник-равшан юзага чикади. Навоий уни бир
уринда «тавкеъ»(ш охнинг махсус белгиси куйилган фармон-
ёрлик) сузи билан иф одаласа, иккинчи уринда очиадан-очик
«хукм» деб атайди. Янги хукмрон Навоийни саройга расмий так-
ли ф этар экан, эндиликда «гуша тутиш вакти эмас» деб таъкид-
лайди, ижтимоий-ижодий фаолликка чакиради, унга катта ваъ-
далар бериб, «бори ишларинг шу кадар авж оладики, ой юзасига
хам кадам куяжаксан» деб ёзади. Цискаси, Хусайн Бойкаро мак-
туб-хукмини олиш хамоно Навоийнинг тезлик билан саройга -
Хирийга келишига хамда «хизматга белни боглашга» даъват эта-
д и » .107 Р.Вохидов хам «Мажолис ун-нафоис»нинг таржималари-
га багишланган илмий-тадкикотида «Вакфия»даги кайдлар Фах­
рий Хиротий маълумотлари билан янада мукаммаллашишини
таъкидлаган108. Хусайн Бойкаро Султон Ахмад мирзога хакикат-
да хам мактуб ёзган булиши мумкин. Биринчидан, Навоий Ахмад
Хожибекнинг якинларидан булгани учун Хусайн Бойкаро шохлик
расми - дипломатия конун-коидаларига мувофик, колаверса,
юксак маънавиятли шахе сифатида бошка давлат худудидан, ай-
никса, саройга якин инсонлардан бирига узига хизмат килишни
сураётгани учун унинг хомийларига хат ёки фармон юборганли-

105 Шарафиддинов О. Алиш ер Навоий. - Тошкент: Адабиёт ва санъат,


1971. - Б.56.
106 Ойбек. Адабий-танкидий маколалар // Мукаммал асарлар туплами.
T.XIII. - Б.115.
107 Абдугафуров А. Навоийга Хусайн Бойкаронинг мактуб-ёрлиги // Шарк
юлдузи. 1973. №1. - Б.225 - 232.
108 Вохидов Р. «М аж олис ун-наф ои с»нинг таржималари. - Тош кент:
Фан, 1984. - Б.31.

65
гига ишониш мумкин. Аммо фармоннинг нусхаси хозирча топил-
гани йук.
XVI асрнинг 2-ярми - XIX аср ёзма манбаларида Навоийнинг
Бойкаро саройига келиш тафсилоти Фахрий маълумотлари асо­
сида ёритилган. У хам булса, санокли асарларда, факат А бдул-
муминхоннинг «Том ут-таворих» (XVI аср охири), Хусайнкули Ази-
мободийнинг «Наштари ишк» (XIX) ва ундан фойдаланиб ёзил-
ган «Рузи равшан» (XIX аср) тазкираларида учради. «Том ут-та­
ворих» муаллифи, гарчи Фахрий маълумотига асосланса-да, ай­
рим унсурлар унинг Хондамир ва Давлатшох асарларидан яхши
хабардор эканлигини курсатди. «Наштари ишк» муаллифи хам
Навоий ижоди хакида гапирар экан, тулалигича Вола Догисто-
нийнинг «Риёз уш-шуаро» тазкирасидаги маълумотларни такрор-
лайди. Аммо таржимаи хол кисмида купрок илк манбалардан
бирига, хусусан, Сом мирзонинг «Тухф аи Сомий» тазкираси маъ-
лумотларидан фойдалангани аникланди. Сом мирзо эса уз аса­
рида кимнинг маълумотларига суянганини юкорида куриб утдик.
Навоийнинг сарой билан борлик асосий ф аолияти Хусайн
Бойкаро даргохида кечган булиб, унинг таржимаи хол ида ги асо­
сий боскич хисобланади.
1469 йили Султон Хусайн уз кошига чорлагач, Навоий «Х и ло-
ли я » касидасини ёзиб Хиротга кириб боради ва умрининг охи-
ригача уз дустига, темурийлар хонадонига содик мулозим булиб
колади.
Алиш ер Навоий С ултон Хусайн Бойкаро саройида кандай
расмий мансабларни эгаллагани тарихий манбаларда вокеа-
ходисалар баёни жараёнида курсатиб утилган. Аммо унинг хуку-
матдаги вазифалари ва ваколатидаги тармоклар тавсифи кел-
тирилмаган. Унинг оддий вазирлик даври киска булиб, мухрдор-
лик лавозимида ишлаган 1469 - 1471 йилларни уз ичига олади.
Мухрдорлик мансабидаги вазифа ва бурчи уз-узидан равшан.
Бош вазир лавозимида Амир Алишер кандай вазифаларни ба-
жаргани ёки, расмий'тарзда айтганда, давлат бошкарувининг
кайси сохаларига масъул булганини аниклаш мумкинми? Наво­
ий «В акф ия»да пардали килиб уларни хам айтиб утган. Унда
султон томонидан Навоий зиммасига юкланган вазифалар бир-
ма-бир кайд этилган.

66
Агар бу вазифаларни тартибга келтирсак, унинг бош вазир -
девон сохиби сифатида масъул булган соха ва тармоклар хакида
тасаввур олиш мумкин. Жумладан:
1. Турли халк йиринлари ва умумхалк тадбирлари.
2. Ташки ишлар. У луг мехмонларни расмий кабул килиш ва
кузатиш.
3. Фавкулодда холатлар, исёнлар, чегара муаммолари.
4. Порахурликка карши кураш.
5. Талончилик ва боскинчиликка карши кураш.
6. С уд-а дли я.
7. Вилоятлардан тушган ариза ва шикоятларни текшириш.
8. Амнистия (авф этиш).
9. Диний алокалар.109
Хондамирнинг «Макорим ул-ахлок» асарида хам унинг хиз­
мат вазифалари куламини ойдинлаштириши мумкин булган турли
накллар мавжуд. Хар холда, Навоийнинг уз эътирофи конкрет-
лилик даражаси билан талабга тула жавоб беради. Апбатта,
Хондамир маълумотларида Амир Апишернинг ижтимоий-сиё-
сий фаолиятини янада ёркинрок тасаввур килиш имконияти кенг.
Чунки Алишер Навоийнинг Султон Хусайн даргэхида курсатган
фаолияти, купрок, Хондамир асарларида ёритилган. Уша давр
муаллифларининг бирортаси, табиийки, Хондамир каби кенг ва
батафсил маълумотга эга булишининг иложи хам йук эди. X V -
XVI аср м уаллиф лари унинг маълумотларидан имкон кадар
фойдаланган эсалар-да, юкорида куриб утилган айрим истис-
ноларни хисобга олмаганда, унга кушимча буладиган маълу­
мот келтира олмаганлар. (Уз урни билан Хондамир маълумот-
лари устида батафсил тухталамиз.)
X X асргача яратилган форсий ёзма манбаларда Навоийнинг
балогат даври, хусусан, Султон Хусайн саройидаги мулозамат
даври жуда кам ёритилган. Купгина уринларда «Алиш ер Наво­
ий Султон Хусайннинг вазири эди» ибораси учрайди, холос. Бу
даврга тааллукпи маълумотлар, асосан, хронологиядан иборат
ва улар таърих жанридаги битикларда учрайди. (Бу хакда таъ-
рихлар булимида суз юритамиз.)

109 Вакфия. - Б. 254 - 255.

67
Хулк-атвори

Алишер Навоий номи тарих зарваракларида мангу накшла-


нишига уч асос сабаблигини яхши биламиз. Булар: унинг бена-
зир истеъдодидан дарак берувчи буюк асарлари, машхур дав­
ла т арбоби булгани ва, нихоят, уни улуг пир макомига кутарган
хулк-атворидир.
Фозиллик Шаркда инсон идеали саналгани учун хам Навоий
даври манбалари ва XX асргача яратилиб, бизгача етиб келган
ёзма манбаларнинг Алишер Навоий хакида маълумот берувчи
деярли барчасида унинг хулк-атвори хусусида тухтаб утилган.
Бунда хам икки ёндашув кузга ташланади: биринчисида Амир
Алишернинг ф азилатларидан хикоя килувчи накллар оркали
инсон камолоти мезонлари таргиб этилса, иккинчисида буюк
тарихий шахснинг кундалик, хаётдаги икир-чикирларга муноса-
батида куринган хулк-атвори билан халкни якиндан таништириш-
га уринадилар. Хар иккала ёндашув таъсирини XVI - XIX аср­
ларда яратилган барча манбаларда бирдек сезиш мумкин.
Давлатшох унинг феъл-атворини шундай тавсиф этади: «М у-
носиб дустлари, (баланд) мартабали арбоблар унинг ёкимли сух-
батидан миннатдор хамда розидирлар. Унинг химматли маж-
лисларида катнашиш ф озиллар тилаги, олий даргохи фукаро-
нинг мурожаатгохи, дастурхони хижронзадалар учун турли нозу
неъматларга тула, эшиги мухтожларга хамма вакт очивдир... Бу
улуг амирнинг макбул табиати ва мулойим ф еъли султон жа-
нобларига якинлик, мусулмонларнинг мухим ишларига кафил-
лик, шариат ва суннат, мулку миллат ишларини равнак топти-
риш билан банд булса хам хамиша фазилат орттириш ва илм
билан M aiuFyn. Унинг хаммажлислари хуштабъ фозил кишилар-
дир. Унинг макбул хотири ахли дилдан узгани истамасди, OFnp-
табиатлилар унинг химмат назарига енгилтак булиб куринади-
лар, ноахплар йигинларига бормайдилар».110 «Равзат ус-саф о»-
да келтирилишича, 1470 йилнинг бошларида Хусайн Бойкаро
Имом Ризо мозорини зиёрат килиш учун Машхад шахрига бор-

11D Давлатш ох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Б .190.

68
ган вактда Абдулхатиб Х,иротда колган девон мушрифи Кутбид-
дин Товус Симноний устидан подшохга шикоятомуз гапларни
етказиб, унинг лавозимини эгаллашга эришади. Сунг хожа Низо-
миддин Бахтиёр билан тил бириктириб, хокимиятни уз билган-
ларича бошкариб, халкка бенихоя жабру зулм курсата бошлай-
дилар. Бу эса, уз навбатида, халкнинг безовталанишига олиб
келади. С улто н Хусайн бундан хабар топган замониёк Амир
Алишерни Хиротга жунатади.111 Навоий Хиротга келиб, Низомид-
дин Бахтиёрни хибсга олади ва Кутбиддин Товусни яна уз лаво-
зимига тайинлайди. «Равзат ус-сафо» муаллифи асарда бирор
муносабат билан Амир Алишер иштироки руй бераётган булса,
у, албатта, узининг улур Амирга чукур эхтироми юзасидан Апи-
шерга хос хусусиятларни бахоли кудрат, вокеалар силсиласида
ажратиброк курсатишга интилади. Масалан, юкорида куриб утга-
нимиз, яъни Султоннинг Х,иротда тартиб урнатиш учун амир А ли ­
шерни юбориши ва унинг соткин, золимларни жазолаши «М ат­
лаи саъдайн...»да КУРУК баён шаклида берилган.112 Мирхонд эса
узи яхши билган кишининг характерини туларок очиб беришни
лозим топган: «Амир Алишер аввал шахарга бориб, узининг та-
биий одатига кура(!) бефойда кунлардан уларнинг(халкнинг)
кунгилларига етган захмларга малкам куйди. Ситамдийда маз-
лумлар кунглини овлаш бобида тула эхтимом курсатди ва зо-
лимларнинг зулми дафъига киришди ва буюрдики, аввал олий
ёрликни жумъа куни минбардан туриб укиб эшиттирсинлар... Шу
сабабдан халкнинг кунгли тинчу осуда булиб, подшохнинг дав-
лату икболи давом этишининг хамду саноси ва Амир Апишер-
нинг улуглиги ва шухрати ортиши дуосига кул очдилар».113
Навоийнинг маънавий киёфасини тула акс эттирувчи асар,
шубх,асиз, «Макорим ул-ахлок» (Хулкларнинг яхшилари) хисоб-
ланади. Хондамир улур мураббийнинг илм ахлига булган муно-
сабатини, унинг тарбияси остида етишиб чиккан олиму фозил-

111 Равзат ус-сафо. Босма. - Б .19; Равзат ус-сафо. кулёзма. УзР Ф А ШИ,
инв. №1950. VI жилд. 37а-варак-
112 Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн. 341а-варак-
113 Равзат ус-сафо. VII жилд. - Б.19.

69
лар, яратилган мухим асарлар хамда курдирган маърифат мас-
канлари хакида етарли маълумот берар экан, Навоийнинг хулк-
атворини иложи борича кенгрок курсатиб беришга харакат килган.
Алишер Навоий даври манбаларини урганиш шуни курсат-
дики, ynyF амирнинг хазил-мутойиба ва аскияга учлиги, шу би­
лан бирга, нозиктабълиги масаласи хам барча муаллифларнинг
диккат марказида булган. Аммо хар ким хар хил талкин этган.
Хондамир унинг нозиктабълигини юксак инсоний ф азилатлар
нуктаи назаридан очиб беради. Жумладан у ёзади: «Сохибки-
рон бир киш Марв шахрида кишлаганларида олам улугларининг
панохи (Амир Алишер) хам бирга эди. Бир мусича олий хазрат-
нинг чодирига кириб юрди, хеч ким тукинмагани учун у ерга уя
ясаб, тухум хам куйди. Сайёралар подшохи (куёш) Хут кишло-
ридан иззат ва шараф манзилига юриш килгач, Султон сохибки-
рон хам Хирот тахтига йуналмокчи булди. Мусича эса хали ту-
хумини очмаган эди. Давлатли олий хазратнинг зотий шафкат
ва табиий мархамати шуни такозо этдики, мусича тухум очиб,
болаларини катта килгунча чодир кимирлатилмай, шундай кол-
дирилсин. Бинобарин, хожа Хасан Бахтиёрга у чодирни мухо-
фазат килиб туришни ва мусича болаларини учирик килгандан
сунг хизмат хаки учун чодирни узи билан олиб кетишини буюр-
д и » .114 Захириддин Бобур шундай келтиради: «Апишербекнинг
мизожи нозик била машхурдур. Э л назокатини давлатининг гуру-
ридин тасаввур килур эдилар. Андог эмас эркандур, бу сифат
анга жибиллий экандур. Самаркандда юрронда хам ушмундор
нозукмизож экандур».115 Куриниб турганидек, Бобур мизожи но-
зиклик деганида унинг «сиркаси сув кутармаслик» ф еъли мав-
жудлигини назарда тутмокда. Мирзо Хайдар хам «Тарихи Ра-
шидий» асарида Навоийнинг тез ранжишдан узга айби йуклиги-
ни таъкидлаб утган116. Айни талкин Зайниддин Восифийнинг
«Бадоеъ ул-вакоеъ» асарида хам зикр этилади.117Ушбу хол унинг

114 Макорим ул-ухлок. - Б.91.


116 Бобурнома. - Б. 153.
116 Тарихи Рашидий. Кулёзма. 1216-варак-
117 Бадоеъ ул-вакоеъ / Форсчадан Н.Норкулов таржимаси. - Тошкент:-
Адабиёт ва санъат, 1979. - Б.94 - 95.

70
бу ф еъ ли хакидаги маълумотлар Навоийнинг улимидан сунг
ёзма адабиётга олиб кирилганлигини ва Бобурнинг «Апишербек
мизожи нозиклик билан машхурдир» деганига Караганда, бу
масала талкини атрофида куп бахсу мунозаралар булганини
англатади. Зайниддин Восифийнинг бу масалани ёритишга мах-
сус интилгани хам шундан дало ла т бериб турибди118. Хатто маз­
кур мавзуга алохида боб багишлаган. Унда келтирилишича, Мир
улфатчиликни кумсаб уз дустларини кечки овкатга таклиф этади
ва: «Таом сузилар хаддида хурматли дустининг беморлиги ёдига
тушиб, Сохибдорони уни куриб келишга жунатди. Таомдан сунг
барча улф атлар Алишербекнинг кайфиятидан унинг кунгли ёлгиз-
лик истаб колди, деган андишада бирин-кетин туриб ташкарига
чикдилар. Бу эса Мирнинг кунглига огир ботди ва шу пайт бемор
ёнидан кайтиб келиб, хонага кирган Сохибдорога каттик оханг-
да « Алишернинг уйи таомхонаю, Алишер ошпаз экан-да, у л ­
ф атлар келадилар-у, ош еб кетаверадилар», - деди. Сохибдо-
ро дархол узини оклашга утиб, унинг айби йуклиги ва Мирнинг
узи уни бемор хузурига юборганлигини эсла тди ».119

118 Бу масала олимлар томонидан турлича шархланган. Масалан, О й­


бек Алишернинг Самарканддаги гурури ва табиатининг нозиклигини зах-
мат ва машаккатларга чидаш, кулф атларни уз ичига ютиш деб билади
(Алишер Навоий. - Б .17). В.В.Бартольд Бобур келтирган «назокат» сузи-
ни «высокомерие» - «калондим оглик» де б таржима килади. Бу хусусда
Ю .Брегель ёзади: «Как показал А.Н.Болды рев, толкование слова «назо­
кат» В.В.Бартольда неверно: его следует понимать в данном случае как
«преувеличенная щ епетильность, быстрая «необоснованная раздражи-
телность», (Мир Али Шир и полит, жизнь. Комментарии Ю.Брегеля. - С.226).
Айни х°латда А.Н.Болдиров изохи жуда тугри, Навоийнинг факру фанога
эътикодини билган Захириддин Мухаммад Бобур «назокат» деганда та -
каббурликни назарда тутмаган. «Б адоеъ ул-вакоеъ» ва бошка асарларда
учровчи фактлар Навоийнинг нозиклиги унинг тез хаф а булиши билан
изохланишини бир овоздан тасдиклайди. Иззат С ултон ёзади: «...камта-
ринлик Навоийда хеч качон инсоний иззат-нафс, узига хурмат хиссини
пасайтирмади. Навоийда яхши маънодаги нозиклик, инсоний Fypyp бор
эди » (Навоийнинг калб даф тари. - Б. 173).
118 Бадоеъ ул-вакоеъ / Форсчадан Н.Норкулов таржимаси. - Тошкент:
Адабиёт ва санъат, 1979. - Б.94 - 95.

71
Мир икки кун Сохибдоро билан гаплашмайди. Сохибдоро бу
ахволдан роса танг булиб турган махалда Мир уни чакириб, «Э й
мавлоно Сохиб, FanaT ва хатога йул куймаслик факат Парвар-
дигоргагина раводир. Мен камоли разабим туфайли сени устод
охундни куришга жунатганимни ёддан чикаргандирман, сенга
эътироз билдирдим. Сен эса хаммага эшиттириб шуни айтишинг
ва Алишерга нима булди, кариб аклдан озибдими дегандек хам-
манинг куз олдида мени шарманда ва хижил килишинг лозим-
миди? Дустлик олами нима булди ? Утиниб куйсанг-у, менинг
хатойимни беркитсанг ва мени одам лар хайратига сабабчи
булишдан сакласанг булмасмиди?» - дея дашном беради.
М аълумотлар рухиятидан билинадики, Амир Алишер табъи
нозиклигига карамай, хазил-мутойибага уч инсон булган. А.А б-
дурафуров Навоий сатирасига багишланган махсус тадкикоти-
да шундай ёзади: «Навоий табиатида кулги, юморга мойиллик-
нинг кучли эканлигини курсатувчи, кулгили холатга мувофик ра-
вишда кулгининг турли даража ва характер эгаллашини курса­
тувчи мисоллар куп. Буларнинг шоир замондошлари томонидан
зикр этилганлиги, объектив характери, айникса, кимматини оши-
ради, муътабар манбага айлантиради.120 «Макорим ул-а хло к»-
да келтирилган унта латифа ва мутойиба шундан шохидпик бе­
ради. Улар фалсафий ва тарбиявий ахамиятга эга булиб, асос-
эътибори билан м уа лли ф томонидан онгли равишда китоб
кахрамонининг турли фазилатларини очишга йуналтирилгандир.
Алишер Навоийнинг кундалик турмушдаги купгина хазил-му­
тойиба ва аскиялари халк ичида шунчалик машхур булганки, улар
огиздан-огизга куч иб юрган, хатто кейинрок баъзи китоблардан
хам урин олган. Бу китобларда баён этилган аскиялар Хонда-
мир «Макорим ул-ахлок»да келтиргани каби маърифий ахами-
ятга эга эмас. У лар шунчаки улур кишиларининг хаётига дойр
олди-кочди вокеаларни бериш ниятида киритилган. Масалан,
Хакимшох Казвиний келтирган лати ф а лар шунга мисол була
о лади .121

120 Абдугафуров А. Навоий сатираси. - Тошкент: Фан, 1966. 1-китоб. - Б.8.


121 Хакимшох Цазвиний. Таржума-йи «М аж олис ун-наф оис». - Б.244.

72
Мир Алишер узига карата фаросатсизларча айтилган уткир
хажвни, юкорида айтилган ф еъли боис, тезда хазм кила олма-
ган куринади. Буни «Б а д о е ъ ул-вакоеъ»даги М аждиддин ва
Абулвосеъ Низомий уртасида булиб утган сухбатдан хам би-
лиш мумкин: «(Маждиддин) Абулвосеъга деди: «Махдум, ёрдам
беринг-у, лекин уз вактингиз ва холингизга вокиф булинг... ин-
шооллох, яхшилик билан утсин». Мавлоно Абдулвосеъ деди:
«...Эртага менинг мажлисга келмаганим б^лсин... шу туф айли-
ки, мана анча вакт булди, сиз билан Алишер урталарингда дустлик
ниятлари борасида сизда бироз губор ва кек куринди. Алхамду-
лилло х, О л л о х таоло инояти туф айли бу Fy6op таркаладиган
булди. Бу мажлис ва махфил биноси сузсиз заиф хазил ва яра-
мас мутойиба асосига курилиши керак. Мир Алишер олам суза-
молларининг пешвосидир. Хеч бир имкони йукки, бу мажлисда
мени аския килмасалар. Мен у кишини мулохаза килиб, карши
жавоб айтмаслигим мушкил. Унинг нозик мизож эканлиги сизга
маълум-ку! Натижада мен туфайли уртадаги ярашиш (муддао-
си) бархам е й д и ».122
Куриниб турибдики, купчилик Навоий мухпислари унга карши
жавоб айтишдан истихола килганлар. Зайниддин Восифий маъ-
лум отларидан яна бир нарсани илгаб олиш мумкинки, унинг
Навоий хакида келтирган барча накллари узининг адресатига
эга ва улар, асосан, Навоийнинг якин даврасига тааллукли ин-
сонлар булиб, хатто наклларнинг мазмун-мохияти хам бошка
муаллифларнинг шу сюжетли маълумотларидан узгача. Маса­
лан, Хакимшох келтирган Навоий ва Сохибдоро мутойибаси
Восифий томонидан хам келтирилган, факат хулосада тафовут
мавжуд. Унда «мот булган Навоий кулиб юборди ва уловини
дустига такдим этди » тарзидадир.
Худди шундай холатлар Навоий ва Камолиддин Биноий урта-
сидаги хэзил-мутойибалар баёнига хам тааллуклидир.
Манбаларда Навоий ва Биноий муносабатларига алохида
эътибор каратилган. Уларни урганиб чикиш Навоий ва Биноий
характерларига хос булган айрим мухим нукталарни бахолаш-

122 Бадоеъ ул-вакоеъ. - Б.98.

73
да фойдадан холи эмас. «Бобурнома»да хам бу холатга эъти-
бор берилиши бу икки буюк шахе урталаридаги муносабатлар-
ни ойдинлаштиришга каратилган кадам сифатида бахоланиши
мумкин: «(Биноий) бурунлар мусикийдин бехабар экандур, бу
жихатдан Алишербек таън килур экандур. Бир йил Мирзо Марв-
га кишлашга борганда Алишербек хам борур. Биноий Хирийда
колур. У л киш мусикий машк килур, ёзгача онча булурким, иш-
лар боглар. Ёзда Мирзо Хирийга келганда савт ва накш уткарур,
Алишербек таажжуб килуб тахеин килур. Мусикийда тавр ишлар
б о та б ту р , ул жумладин бир накши бор, нухрангра мавсум. Бу
туккуз рангнинг туганиши ва накшнинг майлоси росттадур. А ли -
шербекка хейли мутаарриз экандур. Бу жихатдан хейли жафо-
лар тортти. Охир тура олмай Ирок ва Озарбайжонга Яъкуббек
кошира борди. Яъкуббек кошида ёмон эмас эди. Харифи маж­
лис булуб эди. Яъкуббек улгондин сунг ул вилоятларда турмай,
Хирийра келди. Хануз зарофат ва тааррузи бор эди. У л жумла­
дин бири будурким, бир кун шатранж мажлисида Алишербек
оёгини узатур. Биноийнинг (оркасира) тегур. Алишербек мутойи-
ба била дерки, «Ажаб балоест дар Хирий, агар по дароз мекуни
ба (пушти) шоир мерасад». Биноий дерким, «Агар жам мекуни
хам ба (пушти) шоир мерасад». Охир бу зарофатлардин яна
Хирийдан Самарканд азимати килди. Алишербекки калин ни-
малар ихтироъ килиб эрди ва яхши нималар ихтироъ килиб эди,
хар кишиким, хар ишта бир нима пайдо килди, ул ниманинг ри-
вож ва равнаки учун «Апишерий» дер эди. Баъзи зарофат била
Алишербекка иснод килурлар эди. Нечукким, Алишербек кулок
орригида ёглик 6 о р л о р о н учун хотунлар кук ёрлирни кийик богло-
р о н н и «нози А ли ш ери й» от куйдилар. Бу жумладан Биноий
Хирийдин азимат килур вакт эшаги учун полондузра райри му-
каррар полон буюрур, отини «Алиш ерий» дер, «полони Алиш е-
рий»ра машхур б у л д и ».123 Манбаларнинг деярли барчасида Мир
Апишерга уткир жавоблар айтишдан хайикмаган ягона инсон
Камолиддин Биноий булганлиги ва Хиротдан узокда юришга
мажбур булганинингсабаби хам шунда дейилган. Восифий Бино-

123 Бобурнома. - Б .162.

74
ийнинг уз тилидан «Амир Алишернинг табъи нозиклиги ва (мен-
дан) мизожи кайтганлиги туфайли Хуросон мамлакатида яшаш
имконияти булмай колди. Думогим тахтгохида Ирок мулки сай-
ри хавосига жазм килдим...» деб келтирган.124
Амир Алишер Биноийни шоир сифатида анча кадрлаган ва,
уз навбатида, унинг куюшкондан чиккан сузларини кутаришга
харакат килган. Биноийнинг Ировдан кайтиб келгандан сунг хам
Мир Алишер мажлисига таклиф этилиши шундан дало ла т бера-
д и » .125
Алишер Навоий Биноий билан урталарида вокеъ булган ас-
кияларда мардона турган. Бирок Навоий аскиядаги ахлоксиз-
лик, иззат-нафсга тегиш уз меъёрида булиши тарафдори эди,
шу билан бирга, гаразли кинояни умуман узига сингдира олма-
ган. Шу уринда таникли навоийшунос А.Абдурафуровнинг Наво­
ий ижодини урганиш натижасида чикарган тубандаги хулосаси-
ни келтириб утишни маъкул курамиз: «Навоий уринсиз, асоссиз,
хаёсиз кулгини, зурма-зураки, юзаки, факат кулги учун булади-
ган кулгини одобсизлик белгиси деб атайди. Бундай пайтларда
Навоийда кулги термини, купинча, тор маънода хам ишлатила-
ди ва у хазил-мутойиба мазмунларини ифодалаб келади. Хазл-
мутойиба маъносидаги кулги нихоятда эхтиёткорлик билан иш-
латилиши керак, маълум одоб чегарасидан ташкари чикмасли-
ги, шахсиятга тегмаслиги, уни хакорат этмаслиги керак. КУРУК.
бемаъни, «товон кичигини» эслатувчи кулгилар Навоий томони­
дан кораланади».126 «Макорим ул-ахлок» ва «Бадоеъ ул-вакоеъ»
асарларида келтирилган купгина мутойибалар шундан далолат
беради.
Жумладан, «Бадоеъ ул-вакоеъ» муаллифи шундай накл кила-
ди: «Шундай дейдиларки, Мавлоно Биноий Ировдан келган ма-
халларда бир куни Мирнинг ф озиллар билан тула мажписида
Мир (Биноийдан) Яъкуббекнинг(Оккуюнлилар султони - Ш.С.)
латиф лик ва зарифлик ф азилатлари хакида сузлаб беришни
суради. Биноий деди:

124 Бадоеъ ул-вакоеъ. Матни интикодий. - С .605.


125 Куратилган асар. - С.616 - 617.
126 Абдугафуров А. Навоий сатираси. - Б.29.

75
-Яъкуббекнинг латоф ати ва зарофатидан хам мактагулик ф а-
зилати шу эканки, у туркий тилда (суз) айтмас экан.
Мир (аччикланиб) деди:
- Эй Биноий! Д а галли к ва ахмокликни хаддидан ошириб
ю бординг!»127
Манбалардаги маълумотлар умумлаштириб тахлил килинган-
да, XVI аср бошида яратилган асарларнинг деярли барчасида,
Навоийнинг тез ранжишлик одати билан бирга, унинг кечиримли-
лиги хам кайд этилиб, бунинг тасдиги сифатида Биноийнинг бир
неча марта Мир мажписига кайта таклиф этилиши мисол тарика-
сида келтирилади. Биноий хам Навоийни жуда хурмат килган ва
унга катор касидалар башшлаган. Юкорида мазкур булганидек,
Биноий Ирокдан кайтганда Алишер Навоий томонидан яхши ку-
тиб олинган ва мушоарага таклиф этилган. Биноий шу пайтларда
Амир Алишерга багишлаб ёза бошлаган касидасини тугатиб унга
жунатади. Аммо мушоарада Навоийнинг дилини огритиб куйгани
боис эски яраси янгиланган шоир касидани кабул килмайди.
Окибатда Биноий касидани узгартириб Самарканд хокими С у л­
тон Ахмад мирзо номига багишлайди ва Амир Апишерни хажв
этганча Самаркандга жунаб кетади. Мазкур касида бизгача етиб
келмаган. Шу тарика у анча пайтгача Хиротга кайта олмаган. У
хижрий 876(1471 - 1472) йили Самарканддан туриб Навоийга
бажшлаб «Мажмаъ ул-гаройиб» номли касида ёзган. Касида яра­
тилган йилига мувофик 876 байтдан иборат. У купрок Навоийга
узрхохлик билан ёзилган «хасби хол»га ухшаб кетади. Бу касида
Навоийга етиб борганлиги маълум эмас. Тарихдан маълумки,
Биноий Султон Хусайн Бойкаро даврида Хиротга кайтмаган ва
бу касида хакида Навоий замондошларидан бирортаси маълу­
мот колдирмаган. Хатто Бобур хам «Бобурнома»да бу хакда лом-
мим демайди. Навоийнинг узи мазкур касида ёзилган йили кайта
тахрирдан чикарган «Мажолис ун-нафоис» тазкирасида бу хакда
эслатмаганлигидан касиданинг Навоийга етиб бормаганлиги се-
зилади. Бизга касиданийг 140 байти маълум булиб, у Зайниддин
Восифийнинг «Бадоеъ ул-вакоеъ» асарида келтирилган.128

127 Бадоеъ ул-вакоеъ. Матни интикодий. - С.614.


128 Курсатилган асар. - С.595 - 605.

76
Илк манбалардан олинадиган тасаввур шундайки, Камолид-
дин Биноийнинг шоирлик иктидорини Навоий чукур хурмат кил­
ган. Бирок Биноий узининг калтис аския ва кочиримлари билан
улуг шоир нафсониятига теккан холатлар булган. Мирзо Хай-
дарнинг «Та р и х и Раш идий» асаридаги мутойибада шундай
дейилади: «Биноий хам фозил инсон ва комил шоирдир. У ва
Мир Алишер уртасида утган аскиялар машхурдир.
Биноий Мир Алишерга куп кочирим килар экан ва Мир хам
аския килиб: «Мавлоно Биноий жинни булиб колибди, уни «Дор
уш -шифо»га элтиб нухат атала ва товонига уриш билан даво-
ланглар», - деган экан. Шунда у кочиб, Ирокка кетган экан. У
ерда Султон Яъкуб мурувватидан бахраманд булиб, бир неча
муддат утгандан сунг Хиротга кайтибди. Мир Алишер бир киши
оркали уни чакиртириб ва лутф у ошнолик курсатиб, иззат-икром
билан кутиб олибди-да, утган вокеалардан узрхохпик килибди.
Биноий хам уз аскиялари учун узр сурабди ва улар ярашибди-
лар. Мажлисда Мир Биноийдан ирокликлар кандай таассурот
колдирганликларини сураганда, Биноий ирокликларнинг хеч хам
туркий шеър ёзмайдиганлари зур таассурот колдирганлигини
айтибди. Шунда Мир:
- Сен хали хам узингга келмабсан-ку, куй бундай кочирим-
ларни! Дустлик, ахиллик ва ростлик юзасидан гапир-чи, бизнинг
девонлардаги кайси матла яхшидир? - деб сурабди.
Биноий: - Куйидаги матлаъ халкка ёкади, - дебди:
Кукрагимдур субцнинг пироцанидин чокроц,
Кипригим шабнам тук улго н сабзадин намрокрок;.
Мир дебди:
- Ажаб киноягуй одам экансан-да, бу матлаъ Мавлоно Со-
хибники-ку! Биз уни сотиб олганмиз.
Биноий деди:
- Нима деяпсиз, сизга пичинг килишга кандай хаддим cnFa-
ди. Мен бу матлаъ сизники эмаслигини билмас эдим. Сизда жуда
куп яхши матлаълар бор ва мана буниси ундан яхши чиккан:
Бошимиздин сояи сарви к,адинг кам бупмасун,
З о ти покинг булмаса, оламда одам бупмасун.

77
Мир деди:
- Бу ундан яхши ва бу м атлаъ Мавлоно Лутфийникидур.
(Аммо, аник булдики,) сен *еч качон пичинг-кинояни тарк кил-
мас экансан!»129
Мазкур латиф алар ёзма манбаларда зикр этила бошлагач,
бу икки ижодкор муносабати хакидаги накллар афсонавий туе
олиб кетганлигини мушохада килиш мумкин. «Бобурнома», «Б а ­
доеъ ул-вакоеъ», «Латоиф ут-тавоиф», «Тарихи Рашидий», «Л а -
тоифнома», «Тухф а и Сомий», Хакимшох Казвиний тазкирала-
ри оркали бу маълумотлар Хиндистон, Эрон, Осиё мамлакат-
лари худудига таркалиб, Навоий давридан узоклашган сари улур
шоир шахсияти билан борлик купгина масалалар узаро коришиб,
мавхумлик касб эта бошлаган. Давр кечмиши мобайнида Наво-
ий-Биноий зиддияти тарихи ихтиро килинган ва аскияларда Мир
Алишернинг уйланмасдан утиши каби шоир дунёкараши ва ф а л-
сафаси билан боглик масала тилга олиниб, нотурри хулосалар
чикарилган. Шуни алохида эътиборда тутиш лозимки, Биноий
ва Навоий уртасида булиб утган хазл-мутойибалар Хусайн Бой­
каро хукмдорлигининг илк паллаларига турри келади ва икки за-
бардаст ёш шоирнинг узаро ракобатига яхши куз билан караш
керак.

Хайрия амаллари

Алишер Навоийнинг хайрия амаллари, бунёдкорлик ф аоли-


яти, уламо ва фузалога курсатган бехад мурувватлари, факиру
рарибларга пуштипанохлиги хакида уз замонасидан хозирги
давргача бетухтов гапириб келинмокда. У курдирган Халосия
хонакосида хар куни мингдан ортик факир ва мискинлар зиё-
ф ат килиниб, лазиз таомлар билан туйдирилган. Хар йили мух-
тожларга икки мингга якин пустин, босма чакмон, куйлак-иштон,
токия ва кафш улашилган. Машхадда Имом Ризо борида Дор
ул-хуф фоз курдириб, ёнида хар куни мухтож, заиф ва етимлар-
га овкат бериш учун махсус уй солдирган.130 Бирок Хондамир на

129 Тарихи Рашидий. 122б-варак.


130 Макорим ул-ахлок I М.Фахриддинов ва П.Шамсиев тарж. - Б.66.

78
бу ва на бошка асарларида, бармок билан санарли иморатлар-
ни хисобга олмаганда, уларнинг курилиш санасини курсатма-
ган. Бу камчилик Навоий даврида ёзилган бошка асарларда хам
кузга таш ланади. Навоий замондошлари у курдирган хайрия
бино, иншоотлар сони ва тавсифини тупик келтириш сузнинг
узайишига сабаб булишини хисобга олиб, узлари аник билган
иншоотлар руйхатини келтирганлар. Масалан, Давлатш ох Ун
иккита иншоот хакида гапириб утса131, Хондамир юздан зиёдрок
хайрия бино ва иншоотларини, шу жумладан, ховуз ва куприк-
ларни санаб утади132. Фахрий Хиротий «Амир Алишер 370 хай­
рия биносини курган» деб умумий тарзда хисоб килса133, Сом
мирзо бу сонга аниклик киритиб, «уч юз етмиштадан туксонтаси
работлардир» дей ди.134
Кейинги даврларда, хусусан, XVI асрнинг иккинчи ярмидан
XX асргача булган даврда хам Навоийнинг мол-мулкига булган
кизикиш сунмаган. Зеро, куплаб тазкираларда бунга урру бе-
рилиши шундан дало ла тди р. Масалан, Махмуд бин Валининг
«Б ахр у л -а с р о р » /XVI аср/, Фахмий Самаркандийнинг « Т а з ­
кират уш -ш уаро» асарларида Мирзо Хайдар Д у гло т м аълу-
мотлари айнан такрорланади.135 Бахтовархоннинг «М иръот у л -
о лам », Мухаммад Ю суф Муншийнинг «Тазкират уш-шуарои
Мукимхоний» тазкирасидан эса уларнинг Фахрий ва Сом мир­
зо тазкираларидан ф о йдаланганликлари куриниб тур а д и .136
Шу билан бирга, чалкаш маълумотлар хам йук эмас. Ж умла­
дан, «Т о м ут-та в о р и х » м уалли ф и A6flynMyMHHXOH(XVI аср
охири) ва А б дулло х Koбyлий(XVII аср боши) таърихлар тазки-
расида Навоий курдирган бинолар сони бир минг битта деб

131 Давлатш ох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Б.371.


132 Макорим ул-ахлок- - Б.66 - 68.
133 Фахрий Хиротий. Латоифном а. - Б.133.
134 Сом Мирзо Сафавий. Тухф айи Сомий. 1690-варак-
135 Махмуд бин Вали. Бахр ул-асрор. 160а-варак; А б дулм а тла б Фах­
мий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №2331. 36э-варак.
136 Бахтовархон. Миръот ул-олам . Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №5. 540а-
варак; Мухаммад Ю суф Мунший. Тазкират уш-шуарои Мукимхоний. Кулёз­
ма. УзРФ А ШИ, инв. №20. 165а-варак.

79
ёзсалар137, «Наш тари ишк» ва «Рузи равшан» тазкираларида
Амир Алиш ернинг бино ва иншоотлари сони ун икки мингта
деб курсатилади.138 Бу тазкиралар давр ва ХУДУД жихатидан
киёсан урганилганда Вола Догистонийнинг «Риёз уш -ш уаро»
тазкирасидан ф ойдаланиб ёзилганлиги маълум булди. Аммо
«Риёз уш -ш уаро»да кайси манбадан фойдаланилгани номаъ-
лум.
Навоийнинг фазл ахли тарбиясига курсатган рагбатига деяр-
ли барча Навоий даври манбаларида ва XVI аср манбалари-
дан, хусусан, «Латоиф ном а»(Ф ахрий), «Тух ф а и Сом ий»(Сом
мирзо), «Тарихи Рашидий»(Мирзо Хайдар), «Таржумайи Мажо­
лис ун-нафоиси Навойи»(Хакимшох Казвиний), «Тух ф а т ус-су-
рур (Дарвишали Чанг), «Х а ф т иклим»(Амин Ахмад Розий, 1597),
«Том ут-таворих»(Абдулмуминхон), «Тазкират ут-таворих»(Аб-
дулло х Кобулий), XVIII аср тазкираларидан «Риёз уш -шуаро»(-
Вола Д о р и с т о н и й ), XIX аср тазкираларидан «Наштари ишк»(Ху-
сайнкули Азимободий, 1817) асарларида алохида таъкидлаб
утилган. Баъзида тазкиранавислар томонидан бу холатга мубо-
лагавий туе бериб юборилганини хам айтиб утиш фойдадан холи
булмас. Масалан, «Бахр ул-асрор», «Риёз уш-шуаро» ва «Наш ­
тари ишк»да «карийб 12000 киши Навоийнинг хомийлиги ости-
да тарбия килинди» деган маълумот хам учрайдики, бу ракам
кайси манба асосида келтирилганини аниклаб булмади.139

137 Хайитметов А. Навоий хакида янги маълум отлар // Шарк, юлдузи.


1972. №9. - Б .187; А б дулло х Кобулий. Тазкират ут-таворих. Кулёзма. УзР
Ф А ШИ, инв. №2093. 159а‘ варак;.
138 Хусайнкулихон Азимободий. Ништари ишк. 693б-варак,; Мухаммад
Мазхар Хусайн Сабо. Рузи равшан. Босма. УзРФ А ШИ, инв. №3700. - Б.719.
139 Хусайнкулихон Азимободий. Наш тари ишк. Кулёзма. УзР Ф А ШИ,
инв. №4322. 693б-варак; Махмуд бин Вали. Бахр ул-асрор. Кулёзма. УзР
Ф А ШИ, инв. №1375. 60а-варак.

80
Мол-мулки

Алишер Навоий илм-фан ва санъат ахлига, айникса, эъти-


бор берар, уларга катта маошлар тайинлабгина колмай, уй-жой-
лар инъом этиб турарди. Шу сабабли булса керак, Навоий дав­
рида хам, ундан кейин хам унинг мол-мулки манбаи, хажмига,
иморатлари сонига кизикишлар катта булган. Бу хусусда турли
нуктаи назарлар хам мавжуд. Масалан, Фахрий Хиротий Амир
Алишернинг мол-мулки Хусайн Бойкаро хизматига келгандан
кейин тупланганига ишора этган140 булса, Захириддин Мухам­
мад Бобур «Мирзодин нима олмас, балки йилда Мирзога кул-
лий мабланпар пешкаш килур эр ди»141, деб келтиради. Алишер
Навоий ёзади:
Элдин менга гарчи гайри зах,мат йуц эди,
Айб эрмас агар, музд ила миннат йук, эди,
Э л бердилар, аммо менга р агб ат йук; эди,
Шах; давлатидин буларга х,ожат йук; эди,142
«Вакф ия» асарида Хусайн Бойкаронинг Навоийга хам рамхур
дуст, хам адолатпарвар ва халкпарвар Султон сифатида катта
мехр-мухаббат билан карагани, хамиша унинг моддий таъми-
нотига эътибор бериб борганлиги аник кайд этилган.
Навоий даври ва ундан кейинги кулёзма манбаларда хам бу
хакда куп гапирилса-да, аммо Султоннинг Навоийга кандай тарз-
да ёрдам берганлиги курсатилмаган. Бу хакда маълумот берув­
чи ягона манба Алишер Навоийнинг «Вакф ия» асаридир. Ака­
демик А.Каюмов тугри таъкидлаганидек, «Вакф ия» асари Наво­
ийнинг узи томонидан ёзилган таржимаи хол. Навоийнинг уз
даврига, доирасига муносабати хамда Навоийнинг шахсий мулки,
бу мулкдан улус манфаати учун истифода этилганлиги тугриси-
да бир хужжатли асардир».143 Унда биз султоннинг ховли куриш

140 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б .134.


141 Бобурнома. - Б.154.
142 Вакфия. - Б.255.
143 Каюмов А. Алишер Навоий. - Тошкент: Камалак, 1991. - Б.71.

81
учун хижрий 881 (1476/1477) йили Хиротнинг шимолидаги Мар-
рани кушки ёнидан уттиз жериб144 ер ажратиб берганлигини кура-
миз. Амирликдан истеъфо берганда хам Хусайн Бойкаро унга
катта инъомлар бериб турган. Уларнинг шакли маош тарзидами
ёки бог-рогларми, балки вакф тарзидами, хозирча унинг кулами
бизга маълум эмас. Бу масалани факатгина Султон Хусайн Бой­
каро даври сарой вакф ва молиявий хужжатлари билан мукам-
мал танишиш хал килиши мумкин. Навоийнинг м ол-м улки
хакидаги асосий манба, хозирча яна уша «Вакфия»дир. Бирок,
шуни эътиборга олиш лозимки, бу асар Алишер Навоий томони­
дан факат вакф килинган дуконлар, иморату бог-роглар ва вак-
фчиларга буюрилган харажатлар хакидадир. Кучмас мулк нар-
хидан ташкари, улардан келадиган даромад хажми, унинг мол-
дунёси хакида хозирча Навоий даври манбаларида аник маъ­
лумотлар учрамайди. Учраганда хам Навоий хаётининг муайян
бир кисмига тааллукли маълумотлар булиб, унинг умумий бой-
лиги хакида етарли тасаввур уйгота олмайди. Жумладан, Фах­
рий Хиротий Амир Алишернинг кундалик даромади 75000 ди -
нор ва чикими 15000 динор деб курсатиб утади ва хар йили кам-
багалларга минг дона сарпо ажратишини баён килади.145 Мирзо
Хайдар унинг кундалик кирими 18000 шохрухий булганлигини
кайд этади.146 Афтидан, бу маълумотлар хозирча бизнинг наза-
римиз тушмай турган бирор хужжатга суянилган холда ёзилган
булиб, Навоийнинг Астрободдаги фаолияти ва мол-мулкига дах-
лдор. Чунки Фахрий юкоридаги ракамларни унинг Астрободда­
ги хаёти хакида гапира туриб, хусусан, «Астрободцан кайтгач,
давлат ишларини султонга топширди» жумласидан кейин кел­
тирган. Мирзо Хайдар Дуглот хам «Тарихи Рашидий» асарида
унинг кундалик даромадига тухталгач, амирлик ишларини Бобо
Апига топширганлигини айтади.147 Хондамир маълумотларидан
маълумки, Амир Алишер Астрободга кетиш пайтида узига ёрдам-

144 1 жериб тахминан 1,2 гектарга тенг.


145 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б. 133.
148 Мирзо Хайдар Дуглот. Тарихи Рашидий. 1216-варак.
147 'У'ша ерда.

82
чи сифатида Амир Бобо Алини хам олиб кетган эди. Демак,
Мирзо Хайдар хам Астрободдаги молиявий ракамларни кел-
тираётганлиги аник. Уз тазкирасини тузишда Фахрий маъпумот-
ларидан фойдаланган унинг кичик замондоши Сом мирзо С а -
фавий Навоийга дойр маълумотларида негадир Фахрийнинг
юкоридаги ракамларини келтирмай утган. Бизнингча, Сом мир­
зо шахзодаларга хос дунёкараш билан тазкирада шоирнинг мол-
мулки хисобини беришни узига эп билмаган куринади ва «у л
вилоятда /хам/ /Астрободда/ илм такомили билан ш угулланди»,
- деб киска гапиради.148 Давлатшох Самаркандийнинг «Тазки­
рат уш-шуаро» асарида Амир Алишернинг вакф иншоотларига
сарф булган харажатларни 500 туман деб курсатгани149 асар
ёзилган давргача таъмирланган иншоотларга алокадор булса
керак. «Вакф ия»дан маълумки, Навоий вазифадорлар ва укув-
чиларнинг узигагина бугдой, арпа ва ошливдан ташкари ойига
1300 олтинга якин маош тайинлаган.150

Якинлари ва су^батдошлари

«М аж олис»дан уларнинг баъзилари хакида тасаввур олиш


мумкин. Булар Мавлоно Бурхониддин, Мирхонд, Мавлоно Но-
дирий(бир м уддат хамсухбат булган), М авлоно Ф ахриддин,
Пахлавон Мухаммад Куштигир, Шайхимбек Сухайлий, Мавлоно
Фасихиддин Низомий, Хондамир, «Хамсат ул-мутахаййирин»-
да Хожа Дехдор номи хам тилга олинган. Шайх Бахлул Навоий­
га тутинган ака булган.
Абдурахмон Жомий ва Саид Хасан Ардашер Навоий эъти-
код куйган кишилар булиб, у устозлари ахволидан хамиша ха-
бардор ва уларнинг сухбатларидан бахраманд булиб юрган.
«Хамсат ул-мутахаййирин» асарида таърифланган Жомий би­
лан муносабатлари оркали Навоий таржимаи холининг баъзи
томонларини аниклаштириш мумкин. Бу асарда Навоийнинг

148 Сом Мирзо Сафавий. Тухф а-йи Сомий. 167а-варак.


149 Давлатш ох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Б.370.
150 Вакфия. - Б.259.

83
Султон Хусайн Бойкаро замонидаги турмуш зайли, ижодиёти,
мураббийлик фаолияти, уй-кечинмаларига тааллукли ишоралар
к^п. Бирок ундаги вокеа-тафсилотларнинг санаси курсатилма-
ганлигидан амир А лиш ер хаётининг кайси па ллаларига хос
булган вокеалар, рухий холатлар хакида суз бораётганлиги аник
эмас.
«Мажолис ун-нафоис»дан Алишер Навоий тарбияси остида
фарзанд макомида кун кечирган баъзи якинлари хакида хам
ахборот олиш мумкин. Масалан, у Мавлоно хожи Мухаммад
исмли машхадпик йигитни узига фарзанд урнида хисоблашини
ва фарзанддан хам азизрок куришини айтиб утган. Мавлоно
Шарбатий Навоий кошида улгайган, Мир Хайдар Сабухий эса
ота-отадан Навоийлар хонадонига энг якин одамларнинг авло-
ди булиб, якинлик жихатидан фарзанд хисобланган. Мир Ибро-
Хим Амир Алишернинг Шайх Бахпулбек исмли кадрдон дусти
ва тутинган огасининг набираси булиб, Навоий уни урлидек ас-
раб катта килганлигини таъкидлаган. Мавлоно Шох А ли Наво­
ийнинг мадрасасида тахсил олиши билан бирга, унинг хизмати­
да булган. Навоий Саид Хасан Ардашер хакида гапира туриб,
уни ота урнида куришини айтади; бу худци Мирзобек хам Сайид
Хасан Ардашерга ва хам унга фарзанд булгани каби деб таъ-
кидлайди.
Вафоти

Илк манбалардаги маълумотлардан Навоий умрининг охирги


йиллари ofhp касалликка учрагани, фикр-хаёли шариат арконла-
рини бажариш ва бокий олам тайёргарлиги билан банд булиб кол-
ганлигини сезиш мумкин. Буни Алишер Навоийнинг уз асарлари-
даги эътирофлар хам тасдиклайди. У «Хазойин ул-маоний» де ­
бочасида ёзади: «...бу бандайи факирга не нотавонлиглар ши­
кает бердию бу заррайи хакирга не саргардонлиглар даст бер-
ди. Агарчи маразимга сиххат умиди пайдо булупдур, аммо хануз
FH30 била шарбатким ичилур, ейилур, мискрл тарозуси била тор-
тилур ва тонгдин акдюмгача соат шишасига куз тикилур ва агарчи
заъфимга кувват имкони зохир булумтур, аммо хануз бузуг кошо-
намдин чикарга купмок тиласам, осилган идбори анкабут торла-
ри дастгирим булуб, мадад еткурмагунча тебранмакка тобу та-

84
вон ва харакатка макдур, балки имкони йуктур, пашша юз пили
дамон торта олмаган юкни нечук торткай, батахсиским, мажруху
ва ранжур дари булрай, мурчамнинг шери жиён кила олмаран
ишни нечук кила олрай, хусусанким , бемор ва сиххат тарикидин
махжур дари булрай».151
Шу даврларда шоир хаж сафарига отланади. «Хазойин у л -
маоний» х- 903/м. 1497 йили якунига етганига караб унинг хажга
бориш истаги жиддий туе олганини шу сана билан белгилаш
мумкин. Бирок Султон Хусайн сиёсий вазиятнинг орирлиги ту-
файли уни бу сафардан кайтаради. Шунда Алишер Навоий уни
Хиротдаги А бдуллох, Ансорий мозоротига м утасадди килиб
тайинлашни сурайди. Унинг илтимоси кондирилади. Аммо у тула
маънода хилватнишинликка эриша олмаган. Чунки биз 1500 йил
вокеаларига назар ташласак, Бадиуззамон мирзонинг Балхни
олиш учун отаси билан жангга шайлангани, Мухаммад Хусайн
мирзонинг Астрободдан юриш бошлаши, Сабзавордан Музаф-
фар Хусайн мирзонинг Мухаммад Хусайн мирзога карши отла-
ниши ва енгилиши, Кепак Мирзонинг Машхадни ташлаб кетиши
бу даврда султоннинг анча вакт Хиротдан ташкарида юришига
сабаб булганлигини курамиз. Шу жараёнда Амир Алишернинг
хукумат ишларини бошкариб туришига турри келган.
Вилоятларда тинчлик урнатилиб, Султон уз уриллари, хусусан,
Мухаммад Хусайн мирзо билан ярашиб, пойтахтга кайтаётганида
Амир Алишер кутиб олишга чикади ва хушдан кетиб йикилади.
Алишер Навоий вафотига дойр илк маълумотлар, асосан, му-
аррих Хондамир каламига мансуб. У Навоий улими тафеилотла-
рини «Макорим ул-ахлок» хамда «Хабиб ус-сияр» асарларида
етарлича хакконий ва аник ифодалаб берган. Бу хакда Убайдул-
ла Каримовнинг тадкикоти мавжуд.152 Фахрий Хиротий хам киска
булса-да, Навоий вафоти тафеилотини келтирган.153 Шулардан

151 Алиш ер Навоий. Хазойин ул-маоний. Дебоча II Мукаммал асарлар


туплами / Илм ий-танкидий матн асосида нашрга тайёрловчи Х -С у ла й -
мон. - Тошкент, 1988. T.III. - Б.15.
152 Каримов У . Навоийнинг сунгги кунлари II «С ир ли олам » / Х-Шайхов
тахрири остида. - Тошкент, 1986. - Б.11 - 18.
153 Фахрий ^иротий. Латоифнома. - Б.134.

85
бошка манбаларда шоир вафоти тафсилотлари учрамади. Наво­
ий вафоти санаси хакидаги маълумотлар, юкорида курсатилган-
лардан ташкари, таърих жанридаги битикпарда учрайди. Баъзи
таърих тупламларида таърих билан бирга Хондамир колдирган
шоир вафоти тафсилотлари, марсиялар хам келтирилган. «Том
ут-таворих» ва «Таворихи касира» тупламлари бунга мисолдир.
Буни муаллифларнинг изланувчанлиги ёки оригиналликни таъ-
минлаш максадидаги илмий ёндашуви деб бахолаш унча тугри
эмас, албатта. Чунки «Хабиб ус-сияр» машхур асарлардан. У XVI
асрнинг иккинчи ярмидан XX асргача жуда куп нусхаларда таркал-
ган. lily сабабдан бу асар купчиликка яхши таниш, ундаги маълу­
мотларни кучириб куйиш катта кийинчилик тугдирмайди. Тазки-
раларда учраган таърих ва марсияларнинг орасида айтарли узга-
ришлар йук. Аммо Навоий вафоти санаси атрофида купдан-куп
чалкашликлар борлигини курамиз. Чунончи, «Тазкираи таворих»-
(Абдуллох Кобулий) тупламида «89 ёшга кириб, зулъкаъда ойи-
нинг ун туртинчиси куни, чоршанба куни»154, «Том ут-таворих»
(Абдулмуминхон) асарида «64 ёшга кириб, жумод ул-аввал ойи-
д а » 155, «Лубб ут-таворих»(Мир Яхъё Казвиний)да «жумод ул-ав­
вал ойининг ун бешинчиси, якшанба куни кечаси»156, «Миръот ул-
олам»(Бахтовархон)да «жумод ул-аввалнинг якшанба куни», -
дейилса157, «Мунтахаб ут-таворих»(Хокий) асарида «жумод у л -
охир ойининг ун бешинчиси, якшанба куни эрталаб» тарзида бе-
рилган.158 «Рузи Равшан» муаллифи Хусайн Сабо факат «жумод
ул-аввал» ойини курсатиш билан кифояланади.159 «Тазкират уш-

154 Абдуллох, Кобулий. Тазкират ут-таворих. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв.


№2093. 161а-варак.
155 Бу хаада ^аранг: Хайитметов А. Навоий хакида янги маълумотлар /
/ Шарк юлдузи. 1972. №9. - Б. 188.
156 Мир Яхъё Казвиний. Лубб ут-таворих. Кулёзма. 'У'зРФА ШИ, инв.
№ 3863. 1436-варак.
157 Бахтовархон. Миръот ул-олам . Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №5. 540а-
варак.
158 Хусайн б. Мухаммад Хокий Шерозий. Мунтахаб ут-таворих. Кулёз­
ма. УзР Ф А ШИ, инв. №2010. 225б-варак-
159 Мухаммад Мазхар Хусайн Сабо. Рузи равшан. Босма. УзР Ф А ШИ,
инв. №3700. - Б.719.

86
шуаро Мукимхоний» муаллифи Мухаммад Ю суф Мунший эса
шоир вафоти санасини 924 хижрий йили барот ойининг бошида
тарзида кайд этади.160 Саъид Роким Самаркандий хам «Тарихи
касира» асарида «барот ойи бошларида» деб ёзган.161
Табиийки, энг аник сана Хондамирга тегишлидир. У Навоий
хижрий 906 йили, жумод ул-охир ойининг ун иккинчиси, якшан-
ба куни вафот этганлигини ёзиб колдирган. Фахрий тазкираси-
нинг биз танишган нусхасида «жумод ул-аввал ойи, пайшанба
куни»162, Сом мирзо тазкирасида эса «жумод ул-аввал, якшанба
куни» деб ёзилган.163 Кейинги икки тазкирадаги узгариш хаттот-
ларнинг айби булиши керак. Зеро, бу асарларнинг асл нусхала-
ри йук. Иккиламчи нусхалар ёки улардан кучирилган кулёзма
нусхалар оркали етиб келган. Фахрийни Навоий вафоти маро-
симларида катнашмаган ёки таф силотларидан хабарсиз деб
айтолмаймиз. Сом мирзони хам Хондамир асарларини укима-
ган дейиш кийин.

Нацл ва ривоятлар

Алишер Навоий уз даврида Хирот, Мовароуннахр ва кушни


давлатларда одил вазир сифатида шунчалик шухрат козонган-
ки, унинг шахсияти ва кундалик турмушига оид халк орасида
машхур булган барча овозаю миш-мишлар шоир вафотидан сунг
купдан-куп накл ва ривоятларнинг турилишига олиб келган. Т а -
никли фолклоршунос олим М. Жураев Алишер Навоий хакидаги
огзаки ривоятларнинг манбалари ва таснифига баришланган
маколасида уч манбани курсатиб утади. Булар:
1. Алишер Навоий хаётида хакикатан хам руй берган вокеа
ходисалар билан боипик холда юзага келган орзаки хикоялар
заминида шаклланган ривоятлар.

160 Мухаммад Ю суф Мунший. Тазкират уш-шуарои Мукимхоний. 165а-


варак;.
161 С а ъ и д Роким Самаркандий. Тарихи касира. Кулёзма. У зР Ф А ШИ,
инв. №7711. 36б-варак.
162 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - Б. 135.
163 Сом Мирзо Сафавий. Тухф а-йи Сомий. 170а-варак.

87
2. Навоий асарлари таъсирида юзага келган ривоятлар.
3. Кадимий фольклор анъаналари асосида яратилган риво­
ятлар.164
Ёзма адабиётда эса, хусусан, биз куздан кечирган манбалар­
да Алишер Навоий асарлари таъсирида юзага келган ривоят­
лар учрамади. Аммо Навоий хаётида хакикатан хам руй берган
вокеа-ходисалар билан б о ти к холда юзага келган огзаки хико-
ялар заминида шаклланган ривоятлар мавжуд. Бундай ривоят­
лар икки туркумга б^линади. Биринчиси, ynyf амирнинг ибрато-
муз хаётидан олинган лавхалар талцини - маърифий ахамият-
га эга булган хикоя ва латифалардан иборат. Иккинчисини эса
Навоий хаётига дойр олди-кочди латифалар ва хазл-мутойиба-
лар ташкил этиб, улуг амир кундалик турмуш ташвишлари ф о-
нида курсатилган. Биринчи туркум ynyf амирнинг фазилатлари-
га махсус багишланган «Макорим ул-ахлок» асари билан бош-
ланади. Асар муаллифи Хондамир Навоий образини мукаммал
гавдалантириш учун 17 хикоя, 10 латиф а ва мутойибани зикр
этади. Мазкур накллар устида жиддий тадкикот олиб борган на-
воийшунос олим Н.М аллаев уларнинг бадиий жихатдан хийла
заифлигини ва бу муаллиф фактик вокеани айнан саклаб, «жид­
дий услуб»ни мувофиц курганлиги окибатида юз берганлигини
курсатади.155 Шуни айтиш керакки, улар Хондамирнинг узи эъти-
роф этганидек, «хазратнинг нозик зехни ва муборак фикрининг
юкори даражада уткир эканлиги д а л о л а ти » учун келтирилган
булиб, асосан, зиёлилар илгай оладиган «лу тф »ла р д а н иборат.
Иззат Султон «Макорим ул-ахлок»нинг узбекча нашрига ёзган
сузбошисида Хондамир Навоийнинг биографиясидан мисоллар
олиб туриб, ислом назаридан намуна буладиган киши образини
гавдалантиришни узига максад килиб куйганлигини, «Макорим
ул-ахлок»нинг хар бобининг сарлавхасида бир диний-ахлокий
тезиснинг олдинга сурилиши бежиз эмаслиги ва автор уз олдига
шундай идеологик-дидактик максад куйгани учун Навоий образи-

164 Жураев М. Алиш ер Навоий хакидаги ривоятларнинг манбалари ва


таснифи // Узбек тили ва адабиёти. 1991. №4. - Б.52.
165 М аллаев Н. Алиш ер Навоий ва халк ижодиёти. - Тошкент: Адабиёт
ва санъат, 1974. - Б.317.

88
дан худди шу тезисларга мос тушадиган томонларни бурттириб
курсатганлигини турри таъкидлаган».166
Навоий асарларидан бевосита иктибос этилган на^ллар XVI
- XIX асрларда жуда оз. Бунинг сабаби бу даврда жуда омма-
вийлашиб кетган тазкиранавислик анъанасининг етарли мивдор-
да фактик базага эгалиги ва янги изланишларга эхтиёж йук деб
хисобланганида булса керак. Шунга карамай, баъзи тазкиралар-
да Навоийнинг уз асарларидан олинган, илмий-адабий муноза-
раларга дойр накплар учрайди. У лар купрок «Мажолис ун-на-
ф оис» тазкирасидан ёки «Хамсат ул-мута*аййирин»дан олин­
ган. Масалан, «Х а ф т иклим»(Амин Ахмад Розий, 1597) тазкира-
сида «М аж олис»да келтирилган Навоий ва Риёзий Самаркан­
дий бахси167, Мавлоно Ёрий ва Навоий муносабатлари хакида­
ги хикоя168 та ф си ло тла р и берилган. «Н и го р и сто н » хикоялар
тупламида Алишер Навоийнинг «Холоти Пахлавон Мухаммад»
асаридан шоир билан курашчи уртасида Машхадца содир булган
вокеа келтирилади. Унда пахлавоннинг бемор Навоий чунтаги-
дан янги шеър кораламасини олиб, сухбат давомида ёдла б
олгани ва уни Навоийга Насимий шеъри сифатида Укиб берга-
ни, бундан шоирнинг нихоятда хайратлангани вокеаси сузла-
нади. Раффорийнинг хикояга «Навоийнинг узи ёзишича» деб
ибтидо килганлиги хам уни бевосита шоирнинг асаридан олган-
лигини билдиради.169 «Макорим ул-ахлок»ка мурожаат этилган
холатлар хам йук эмас. Жумладан, хозирча муаллифи номаъ-
лум «Н аво дир ут-таворуд»(ухш аш вокеаларнинг нодирлари)
китобида Навоий ва Шайхим Сухайлий уртасидаги шеърий та-
воруд (ухшашлик) вокеаси бор. Бу бизга хижрий 954 (1549) йили
тузилган «Нигористон» хикоялар туплами оркали маълум. Му-
алли ф Ахмад Раффорий мазкур хикоя иктибос олинган манба

166 Макорим ул-ахлок / М.Фахриддинов ва П.Шамсиев тарж. - Б.11.


167 Амин Ахмад Розий. Х а ф т иклим. КУлёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №617.
48б-варак-
168 Уш а ерда.
169 Ахмад бин Мухаммад ал-Рафф орий ал-Казвиний. Нигористон. Кулёз­
ма. УзР Ф А ШИ, инв. №4297. 324а-варак-

89
сифатида «Макорим ул-ахлок»ни эмас, балки «Наводир ут-та -
воруд» номини курсатади.170
Иккинчи туркум накл ва ривоятлар XVI асрнинг биринчи яр-
мидан X X асргача яратилган адабий-тарихий манбаларда уч­
райди. Бу даврдаги деярли барча тазкиралар, жумладан, Фах­
рий ва Сом мирзо, Захириддин Бобур ва Мирзо Хайдар, Х,аким-
шо* Казвиний, Фахриддин А ли Сафий ва Зайниддин Восифий
асарларининг Камолиддин Биноий тугрисидаги фикрасида унинг
Алишер Навоий билан булган узаро аскиябозлигидан мисол кел-
тирилган. Манбалар хронологияси мазкур мутойибалар асос-
эътибори билан бу икки буюк шахе хакидаги овозалар кейинча-
лик ёзма адабиётга олиб кирилганини курсатади. Зотан, Наво­
ий *аётлиги пайтида ёзилган бирор-бир асарда улар уртасида
булиб утган х;ангомалар, уларнинг узаро муносабатларидаги
муайян бир оришлар борасида заррача *ам ишора йук. Алишер
Навоий «Мажолис ун-нафоис»да унга яхши муносабат билдир-
ган.171
Шуниси кизикки, форсий манбалардаги асосий мутойибалар-
да Биноийнинг Fana6acn бурттирилган. Навоий Fonn6 чиккан ас-
киялардан мисоллар йук. Ва*оланки, бизнинг кунларимизгача
орзаки равишда етиб келган куплаб Навоий-Биноий аскиялари
борки, уларда Навоийнинг уткир суз устаси сифатида Биноийни
мот килган *оллари аник ифода топган. Шулардан бир нечаси
бошка халк ривоятлари каторида тупланиб, нашр *ам этилган.172
Бундай ёндашувнинг сабаби, бизнингча, муаллифлар Камолид­
дин Биноийнинг Навоийдек машхур зот билан беллашуви орка-
ли унинг адабий му^итдаги урнини курсатмокчи булганлар. Кури-
нишдан бундай ёндашув бегараз, максад - Навоийнинг «маш*у-
ри замон»лигидан фойдаланиш нияти, холос. Бунинг тасдиги
сиф атида шуни *ам айтиш мумкинки, купчилик м уаллиф лар
Навоийнинг маш^урлигидан уз китоблари кадрини оширишда

170 А^мад бин Мухаммад ал-Рафф орий ал-К^азвиний. Нигористон. 416а-


варак-
171 Мажолис ун-нафоис. - Б.74.
172 Э л деса Навоийни. Ривоятлар / Тупловч и ва нашрга тайёрловчи
М.Жураев. - Тошкент: Чулпон, 1 9 9 1 .-6 1 - 64.

90
фойдаланишга уринганлар. Буни XVI - XIX асрлар манбалари-
да учровчи Навоий билан борлик бир неча вокеалар наклидан
хам к^риш мумкин. Масалан, Раффорий «Нигористон»идги бир
вокеада Амир Алишернинг бир кариндоши тонг пайти хаммом-
га боргани ва жинга дуч келгани хакида суйланади 173. Вокеа
Алишер Навоий кариндошининг уз тилидан сузланса-да, хикоя:
«Хабиб ус-сияр» сохиби айтурки: «Амир Апишердан эшиттим-
ки, бир кариндошим шундай д е д и » де б бош ланади. Диккат
килинса, «Хабиб ус-сияр» муаллифи Хондамирдан эшитилган»
дея, манбаларнинг обрулисига диккатни каратиш баробарида,
эътиборни Амир Алишерга тортиб уз китобининг «теш а тегма-
ган» ахборотга бой эканлигини намойиш килишга уриниш сези-
лади. Ярим аср утиб мазкур вокеа Маждиддин ал-Хасаний Маж-
дий томонидан 1595 йили тузилган «Зийнат ул-мажолис» хикоя­
лар тупламида хам такрорланади. Шуниси кизикки, энди вокеа
кахрамони сифатида кариндош эмас, балки Навоийнинг узи гав-
далантирилган.174
Хикоянинг мазмуни хакида гапирадиган булсак, у у,еч бир
ахамиятга эга эмас: кахрамоннинг тонгда хаммомга бориб, у ерда
гайритабиий туюлган одамга дуч келиши, унинг гойиб булганини
куриб куркиб кочиши ва йулда яна уни учратишидан иборат.
Яна бир ухшаш холат. Хасан Хожа Нисорий «Музаккири
ахбоб» тазкирасида Мавлоно Абулкосим Хакимга алохида Урин
ажратган. Ёзилганлардан бу шахе, унинг тазкирадан урин олиш-
га муносиб хизматлари хакида хеч канака маълумот ололмай-
сиз. Нисорий у хакда ran бошларкан, унинг отаси Мавлоно Дар-
веш Хусайн табиб Амир Алишернинг табиби Дарвеш Али табиб-
нинг амакиваччаси эканлигини кайд этади. М уаллиф бу билан
гапни Абулкосимнинг улур инсонларга алокадорлигига бураёт-
ганини тушунса булади. Ажабланарлиси шундаки, бундан сунг
факат Дарвеш Али табиб ва Алишер Навоий муносабатларидан
суз боради. Табибнинг амир Алишер таъмирлаган Жомеъ мас-

173 Ахмад бин Мухаммад ал-Рафф орий ал-Казвиний. Нигористон. 336а-


варак.
174 Маждиддин Мухаммад ал-Хусайний. Зийнат ул-мажолис. Кулёзма.
У зР Ф А ШИ, инв. №4229. 142а-варак-

91
жиди тугашига ёзган таърихи ва шу билан боглик таф силот зикр
этилади.175 Хасанхожа Нисорий Амир Хайдар фикрасида *ам
шу йулни тутган.176 Нисорийнингтазкираси уз даврида *ам, кейин
х;ам муътабар *исобланган. Кейинги даврларда ундан ф ойда-
ланган тазкиранавислар куп учрайди. Аммо мазкур маълумот
кайта кайд этилмаган. Унинг истисно сифатида асрлар утиб,
факат Мирсиддик Хашмат тазкирасида айнан такрорланганини
курамиз.177
Манбаларда Алиш ер иштироки курсатилган, аммо каердан
олинганлиги номаълум турли жузъий накллар *ам учраб тура-
ди. 983 *ижрий(1576) йили яратилган «Мажмаъ ул-гаройиб»
номли тарихий-жугрофий ахамиятга молик дунё гаройиботлари
х;акидаги тупламдан жой олган накл шу жумладандир.178
Хуллас, китобларни укишли килиш ниятида купгина анъана-
вий накллар Навоий номига б о т а б юборилганини ва кузатиш-
ларимиз Маматкул Жураевнинг куйидаги хулосаси ёзма адаби-
ётдаги накл ва ривоятларга *ам тегишли эканини курсатди: «Бун­
дай ривоятларнинг пайдо булишига асос булган муайян насрий
асар - эртак, латифа, огзаки *икоя ёки накл сифатида Алишер
Навоий яшаган даврлардан олдин *ам мавжуд булган. Кейин-
чалик улуг шоирнинг донолиги, ме^натсеварлиги, элпарварлиги
ва окиллигини ривоятларда тасвирлаш э*тиёжи туги л ганда ро-
вийлар азалдан тилдан тилга утиб, халк орасида айтилиб юрган
анъанавий сюжетлардан ф ойдаланганлар».179

175 Хожа Хасан Нисорий. Музаккири а*боб. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв.
№4282. 91а-варак-
176 Курсатилган манба. 756-варак.
177 Мирсиддик Хашмат. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв.
№2252-1. 716-варак-
178 Султон Мухаммад бин Дарвиш Мухаммад Балхий. Мажмаъ ул-гарой-
иб. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №1262. 118б-варак.
179 Жураев М. Алиш ер Навоий хакидаги ривоятларнинг манбалари ва
таснифи. - Б.55.

92
Таърихлар

Таърих - бирор-бир вок;еа-ходиса содир булган санани аб-


жад х а рф лари воситасида и ф о да ла ш . А то к ли шаркшунос
Е.Э.Бертеле унга шундай таъриф берган: «Таърих - хронограм­
ма, бу - бирор-бир ходиса санасининг шеърий ифодаси. Хирот
аелзодалари давраларида бу уйинга катта кизикиш билан кара-
ларди. Масжид, Мадраса, карвонсарой, ховузларнинг курилиш
санасини белгилаш учун махсус сатрлар тукилар ва биноларга
чиройли килиб ёзиб куйиларди.180 Дархакикат, Хирот илмий-ада-
бий мухитида Шарк мумтоз адабиётининг кичик лирик жанрла-
ри, жумладан, таърихлар битиш кенг раем булган. Бунинг маъ­
лум сабаблари бор.181 Алишер Навоийнинг шахеан узи таърих
ёзувчиларни рагбатлантириб турган. Улур Амир шахарда кури-
лаётган хар бир иншоот, руй бераётган вокеаларга таърих ёзди-
риб борган ва уларни китобларга, иморатларнинг пештокларига
накш эттирган. Бу ишга барча фозилларни жалб килиб, узига хос
курик-танловлар утказган. Манбаларда Навоий шахсияти билан
алокадор таърихларни уч гурухга ажратиш мумкин:
1. Навоийнинг иш фаолиятига дойр.
2. Навоий курдирган иморатларга баришланган таърихлар.
3. Навоийнинг вафотига багишланган таърихлар.
Алишер Навоийнинг иш фаолиятига тааллукпи таърихлардан
бизга иккитаси маълум. Буларнинг бири Навоийнинг 1472 йил
январ ойида сохибдевон - бош вазир лавозимига тайинланиши
муносабати билан Бурхониддин Атоуллох Розий ёзган таърих-
дир. Унинг бир мисраси Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» таз-
кирасида келтирилган.182 Мазкур таърих Хондамирнинг асарла­
рида тулик холда берилган булиб, у куйидагича:
Мири фалак жаноби Алишер к-аз шараф
Ожиз бувад з-дарки намолоти у хирад.

180 Бертельс Е.Э. Навои и Джами. - С.40.


181 Бу хакда каранг: Сирожиддинов Ш. Навоий замондошлари эътиро-
фида. - Б.9.
182 Мажолис ун-нафоис. - Б.121.

93
Девон нешаст охири шаъбон ба доду адл
Аз лутфи шох1и одил ва л-%ац чунин сазад,
Чун мухр зад ба давлати султони рузгор,
Таърих шуд заминки «Алишер муцр зад» . '83
(Фалак амири жаноб Алишернинг шунчалик шарафлилиги-
дан ацл унинг камолоти куламини идрок этишдан ожиз цолди.
Шаъбон ойининг охирларида адолатпарварлик учун девонга
утирди. Одил ва хщпарвар шохнинг л у т ф и шуни лойиц т о п -
ди. Замона с у лто н и да влати га мухр босганлиги сабабидан
«Алишер му%р урди» бунга таърих булди.)
Уш бу таърих Саид Рокимнинг «Таворихи касира» асарида
^ам мавжуд184. Бирок унда охирги байтдаги « С у л т о н » сузи
«икбол» сузи билан алмаштирилган. Саид Рокимнинг асаригача
булган даврга тааллуцли биз куриб чиккан манбалар, хусусан,
тазкираларда таърихнинг бундай куриниши учрамади.
Иккинчи таърих хам Розий каламига мансуб булиб, Навоий­
нинг Астрободга юборилиши муносабати билан ёзилган. У куйи-
дагича :
Он Мири Низомиддин Алишер
Авсоф бирун зи %адди тацрир.
Чун кард цабул боз аморат
Таърих шуд «аморати Мир».™5
(Низомиддин Амир Алишернинг сиф атлари хаддан ортиц.
Цайта амирликни к;абул цилгани учун таърихи «аморати Мир»
булди.)
Бу таърих дастлаб Хондамирнинг «Х улосат ул-ахбор» аса­
рида зикр этилган. У кейинги даврларда куплаб учрайди, аммо
баъзи узгаришлардан холи эмас. Чунончи, «Жомеъ ут-таворих» -
(Таърихлар туплами)да шундай куриниши мавжуд:

183 Х улосат ул-ахбор. 4826-варак. Буни Навоийнинг мухрдорлик лаво-


зимига тайинланиши билан адаштирмаслик керак. Гап бош вазир сиф а-
тидаги мухр босиш хакида кетмокда.
184 С аид Роким Самаркандий. Таърихи касира. 366-варак.
185 Х уло са т ул-ахбор. Кулёзма. 487а-варак.

94
Он мири Алишер ала сийр,
Кур аст камолу фазлу тадбир.
Чун кард цабул боз аморат
Таърих шудаш «Аморати Мир» . '85
(У л Амир Алишердирким, унинг сийрати, ички дунёси фази-
ла тла р и олдида камолот, фазл каби олий хулцлар туш унча-
си хечдир. Яна к;айтадан амирликни цабул цилгани учун т а ъ -
рихи «аморати Мир» булди.)
Алишер Навоий курдирган иморатларга дойр таърихлар унинг
хизмат пиллапоялари хакидаги таърихлардан к^ра купрок уч-
райди. Уларнинг бир гурухи Хиротдаги Жомеъ масжидининг
Навоий томонидан кайта таъмирланишига баришланган. Маса­
лан, Навоий ташаббуси билан Хирот Жомеъ масжиди кайта таъ-
мирланганда Хондамир куйидаги таърихни битади:
Маркам асоси ин масжид
З-эцтимоми амири банданавоз.
Бахри таърих гуфт муршиди ацл,
«Шуд мустахкам асоси Жомеъ боз» . 187

(Банданавоз амирнинг хэракати-ла,


Масжиднинг асоси мустахкам булди.
Ацл муршиди та р и х айтдиким,
«Яна Жомеъ асоси мустахкам булди».

Исфизорий хам куйидаги таърихни айтган:


Низоми давлату дин Мири подшоцнишон,
К-давлати ду жацонаш %ац каромат кард.
Мураммате ки аз асли бино фузунтар бувад,
Дар ин мацоми шариф аз улувви химмат кард.
Ту иттифоци хасан бину ицтизои цазо
Ки чун мувофици таърих шуд «мураммат кард».ш

186 Саъид Роким Самаркандий. Тарихи касира. 55б-варак-


187 Х улосат ул-ахбор. 470а-варак.
188 Хулосат ул-ахбор. 470®-варак.

95
(Дину да вла т низомидур подшо^ий амир,
Икки жах,он давлатини Хац таъмин этган.
Бинонинг аслидан устунрок; таъмир,
Бу шариф мацомда саховат этган.
Сен тацдиру савобнинг и тти ф о ц и н кур,
Таърихи булибдур «таъм ир э тга н ».)
«Мураммат кард» иборасидаги *арфларни абжад *исобига
айлантирганда 903 сони чикади. Бу масжид таъмирланган йил-
нинг ифодаси булиб, Хондамир курсатишича, Навоийнинг узи
мазкур таърих моддасини топиб, купчилик уртасига ташлаган
экан. Бу эса таърих битишда шоирнинг узи *ам иштирок этгани-
ни билдиради. Бирок унинг таърихи бирор жойда зикр килма-
ган.
Зайниддин Восифий Навоий курган иморатларга багишлан-
ган таърихлар анча куп булганлигини кайд этса-да, уларни са-
наб утирмайди. У шундай ёзади: «...у лу г амир Алишер Хирот
Жомеъ масжиди таъмирини тугатган пайтлар фозиллар ва улуг-
лар унинг тугатилишига таърих айтганлар. Айтишларича, Саййид
Кози Ихтиёриддин иккита таърих багишлаган экан. Бири арабча
булиб, масжид максурасининг айвони шимолий канотида ва ик-
кинчиси форсий булиб, айвон пештокида сабт этилган. Хар ик-
каласи хосу авомга макбул ва матбуъ булм иш дир...»189
Восифий шундан сунг бири араб, иккинчиси форс тили да
булган икки таърихни илова килган. Унинг форсчаси куйидагича:
Шукр к-аз циммати социбхайре
Гашт ин савмаа холи аз халал.
Ёфт итмом ба хуби, оре
Амали хайр, бувад хайри амал.
Таърихи солу мацу рузаш бувад
Дацуми шацри раби ул-аввал.™
(Шукрким, хайр со^ибининг химматидан,
Булди бу савмаа халалдин холи.

189 Бадоеъ ул-вак;оеъ. Матни интикодий. - С.209.


190 Курсатилган асар. - С.210.

96
Тугади у л иморат яхшилик била, ха,
Савоб иш булди, ишларнинг савоби.
Таърих булди йилу ою куни унинг
«Раби ул-аввал ойининг унинчи куни».)
Аммо келтирилган иккинчи - араб тилидаги таърих Ихтиёрид-
динга тегишли эмас. Восифий унинг Мавлоно Исомиддин ижо­
ди эканлиги ва Сайид Ихтиёриддиннинг таърихидан илхомла-
ниб ёзилганлигини алохида таъкидлайди. У куйидагича:
Лацо тацун ва фи%о суффатайни
Би важх ил-жидди салли ракаътайни.™
(Бу бинонинг тоц и бор ва унда икки суфа мавжуд,
Сен жиддий юз ила (цалбдан) икки ракаат намоз ухи.)
«Бадоеъ ул-вак;оеъ»да келтирилган бу икки таърих негадир
Хондамир асарларида йук. Бу бир-бирини такрорламагувчи икки
асарни узаро яхпитликда куриб чикиш Навоий хаётига оид тур-
ли-туман, катта-кичик вокеаларнинг куламини тасаввур этишда
катта ахамиятга эга эканлигини яна бир бор тасдиклайди.
«Ж омеъ ат-таворих»да Мир Хусайн Муаммоийнинг Жомеъ
масжиди таъмирига баришланган куйидаги таърихи келтирил­
ган:
Шуд мукаммал бинои ин масжид,
Лан тара фи асасици нуцсо.
Кардам аз дил савол таърихаш,
Гуфт «сонии Масжид ул-Ацсо».ш
(Масжид биноси янада мукаммал булди.
Унинг асосида хеч цандай нухсон цолмади).
Кунгилдан таърихини сурасам, дедики,
«Иккинчи Масжид ул-ак;со»дир.
М уфтий Балхий «Мажмаъ ул-раройиб»да Жомеъ масжиди
таъмирига оид уч таърихни келтиради. Бири Хондамирга, ик-

191 Уш а ерда.
192 Ниёз бин Сайид А ли Бухорий. Жомеъ ут-таворих. Кулёзма. УзРФ А
ШИ, инв. №2893. 55а-варак.

97
кинчиси кози Ихтиёриддин ва учинчиси Муъиниддин Исфизо-
рийга тегишли. Хондамир ва Исфизорий таърихлари биз юкрри-
да куриб утганларнинг айнан узи193. Кози Ихтиёриддиннинг таъ­
рихи эса куйидагича:
Аз циммати бузурги шуд минбар мукаммал,
Ки аз еояти тарофиъ бар арш cap кашида,
%аргиз надида минбар з-санги мармар
Таърих шуд цамон гавцар к-аз каси надида.
(У луз х;иммат ш ароф атидан минбар шундай мукаммал
булдики, баландликда арш билан буйлашди. Хеч ким бундай
мармар минбарни кургани йук,. Таърихи хам «бундай гавхарни
хеч ким курмаган» булди.)
«Музаккири ахбоб» муаллифи Хожа Хасан Нисорий Воиз Ко-
шифий тилидан Дарвиш Али Табибнинг куйидаги таърихини кел-
тиради:
Таърихи имораташ, агар михоци
Арцоми аносир асту сифру афлок.ш
(Цурилиш таърихини истасанг аносир рацамлари ва сифру
афлокдир.)
Алишер Навоийнинг бошка иншоотлари хакида хам таърих-
лар учрайди. Жумладан, Навоий мадрасаси битказилиб, Амир
Атоуллох унда даре беришни бошлаганда шундай таърих бит-
ган экан:
Чун Мадраса сохт Мир бо илму адаб,
Фармуд маро ифодаи а%ли талаб.
Чун дар шашуми мо%и ражаб ижпос,
Таърих талаб аз «шашуми мох;и ражаб» . 195
(Илму адабли Мир Мадраса куриб, илм ахли талабини ифо-

193 С у л то н Мухаммад бин Дарвиш Мухаммад Балхий. Мажмаъ у л -


гаройиб. 123а-варак;.
194 Хожа Хасан Нисорий. Музаккири ахбоб. 91а-варак-
195 Султон Мухаммад бин Дарвиш Мухаммад Балхий. Мажмаъ ул-рарой-
иб. №1262. 307б-варак-

98
далашни буюрди. Дарсларга утириш ражаб ойининг олтинчи
куни бошланганидан унинг таърихини ражаб ойининг о л ти н ­
чи куни»дан изла.)
Бу таърих «Жомеъ ат-таворих»да хам зикр этилган. Унинг жам-
ламасидан 891/1486 йилни англатадиган сон хосил булади. «Маж-
маъ ул- гаройиб»да ховуз курилишига баришланган яна бир таъ­
рих мавжуд:

%авзеки,чу хоцам аз сафояш жуям,


Сад бор да^ан ба оби цайвон шуям.
Хар чанд ки цаст манбааш чашмаи Хизр,
Таърихи вай аз «соции кавсар» жуям.ш
(У шундай ховуздирки, хох;ишим: софлигини айтсам, тирик-
лик суви билан юз марта оазимни чайсам. Унинг манбаси Хизр
чашмаи булгани учун х,ам, унинг таърихини «Кавсар сощйси»-
дан цидирдим.)
Бу таърих Мир Ихтиёриддин томонидан айтилган булиб,
«Жомеъ ат-таворих» муаллифи уни Атоуллохники деб нотурри
курсатиб утган. Ундан ташкари, таърих-китъани B o f h сафидда
Курилган тош ховузга баришланган деб утади. Аслида эса у «Пойи
Хисор» ховузи курилиши муносабати билан ёзилган. Бу хавда
Навоий томонидан «М аж олис»да айтиб утилган197 ва матни тули -
рича келтирган.198
Бизгача етиб келган таърихларнинг купи Навоий вафотига ба-
ришлаб ёзилган шеърлардир. Хондамир «Макорим ул-ахлок»
асарида Навоий вафотида деярли барча Хирот фозиллари таъ­
рих баришлаганларини айтади. Суз узайиб кетмаслиги учун ми-
сол тарикасида турт таърихни келтириб утади.
Фахриддин Мухаммад Низомий:
Он цутби замона чун бирафт аз олам
Таърих шуд онки, «кутби ацтоб бирафт».

196 Курсатилган манба. 57а-варак.


197 Мажолис ун-нафоис. - Б.123.
198 Курсатилган асар. - Б.216.

99
(У л замона цутби оламдан утганда, унинг таърихи «к у тб -
ларнинг цутби к е тд и » булди.)
Камолиддин С у л т о н Хусайн:
Он магфиратпаноцки р а ф т аз фазой хок
Фи равзати муцаддаси то б а %олух;у,
Чун ё ф т ин камол зи хай ро т дар цаёт,
Тарихи ф а в т г а ш т «хайрун камолуцу».
(У л маърифатпанох рухи тупроцдан кутарилгач, муцаддас
жаннатда ахволи яхшиланди. Х а ё тда камолотни яхши ишлар
орцали цулга киритгани учун ваф оти таърихи «Хайрун камо-
луху» булди.)
Мавлоно Социбдоро:
Аф сус зи Мири осмонцадр,
К -а ф то д ницоли умраш аз бех.
Дар мотами у чу дийда хун мирехт
«Хунрезии дида» г а ш т таърих.
(Афсуски, осмончалик цадрга эга Амирнинг умр нихоли ил-
дизидан цупорилди. Унинг мотамида куз к;он туккани учун
таърихи «Хунрезии дийда» булди.)
Мавлоно Дарвеш Али:
Дар мотами он цидваи арбоби вусул,
Абнойи замон, шоцу гадо га ш та малул.
%ижрат ба расул кард он саййиди цавм,
Таърихи в а ф о ти у с т «хиж рат ба расул» . 199
(У л Хэцца етишганларнинг улуги мотамида барча замон-
дошлар, шохугадо гамга ботди. Ул цавмнинг улуги Расул ёнига
кетди. Ваф отига таърих «Расул ёнига хиж рат» булди.)
Навоийга алокадор булган таърихлар X V - XIX асрларда яра­
тилган куплаб таърих тупламларида учрайди. Юкорида курил-
ган таърихлар уларнинг асосини ташкил этади. Хондамир «М а ­
корим ул-ахлок»да Навоий вафотига куплаб таърихлар ёзилга-

199 Макорим ул-ахлок / М.Фахридцинов ва П.Шамсиев тарж. - Б.131 - 132.

100
нини, аммо уларнинг купчилиги манбаларга киритилмай колиб
кетганини алохида айтиб утади. Ж умладан, Мир Мунший л а -
кабли Саййид Рахматулло Навоийнинг ёши кадар 62 таърих
топган экан. Бирок манбаларда унга мансуб таърихлар кайд
этилмагани боис, биз унинг таърихлари хакида тасаввурга эга
эмасмиз.
Куздан кечирилган таърихларнинг баъзилари кейинги даврлар-
да айрим кисмлари узгарган холда хам учрайди. Балки улар
Саййид Рахматуллога мансуб таърихлардир? Навоий вафоти
куни замондошлари битган таърихларга бадихатан кушимча кили­
ниб, уларнинг сонини оширган булса-да, услуб ва бадиият жиха­
тидан янгилик саналмагани учун манбаларда кайд этилмагандир?
Бу - бир тахмин. Шу билан бирга, сунгги асрларга мансуб баъзи
муаллифлар кайта ишлаган таърихлар хам аникланганини айти-
шимиз керак. Шундай хол Абдулло Кобулий тазкирасида учрай­
ди. У куйидаги таърихни келтиради:
Мири хурш идсиф ат Мир Алишер ки
Р а х т бар б ае т аз ин доираи пурмецнат.
Соли тарихи вай ва манзили у пурсидам
Омад овоз з-фирдавс ки: «Ж аннат, ж аннат!».200
(Цуёшсифатли амир Алишер
Бу азобли доира(х,аёт)дан куз юмди.
Унинг таърихи ва манзилини сураганимда,
Ж аннатдан «Ж аннат, ж аннат!» деган овоз келди.)
Хар холда, бир-иккита сузи узгарган туртликка янги ижод мах-
сули эмас, балки кейинги даврларда тахрирга учраган шеър шак-
лида караш тугрирок булади деб уйлаймиз. Кобулий кайсидир
манбадан мазкур таърихни кучириш жараёнида ундаги Навоий
вафотига б о ти к маълумотни хам иктибос этган ва уларни Наво­
ий даври манбалари билан солиштириб утирмаган куринади.
Бундай хатоликлар кейинги даврларда яратилган баъзи кичик
таърих китобларида хам учрайди. Аммо мана шу жузъий эъти-
борсизликлар кейинчалик яратилган куплаб тазкираларда катта

200 А б дулло х Кобулий. Тазкират ут-таворих. 160б-варак.

101
англашилмовчиликларнинг пайдо булишига олиб келган. Бу, ай-
никса, уларда битилган Навоий таржимаи холи га оид маълумот-
ларда намоён булади. Хусусан, хижрий 1019/1611 йили Хиндис-
тонда тартибланган Хокий Шерозийнинг «Мунтахаб ут-таворих»
тупламидаги Султон Хусайн фикрасида Амир Алишер Султон
Хусайннинг эмикдоши тарзида таништирилади.201 Маълумотлар-
нинг умумий рухидан Хокийнинг асосан «Тухф аи Сомий» тазки-
расидан фойдалангани куриниб туради. Навоийнинг отаси Кич­
кина Баходир деб, шоир вафоти санасининг Сом мирзо услуби-
да берилиши хам шуни тасдиклайди. Аммо Султоннинг кукалдо-
ши деган хулоса Хокийнинг уз «ижоди» булса керак. Зеро, ундан
олдин утган бирор тазкирада бу фикр учрамайди. Бундай тавак-
калчилик усули кейинги даврларда яна хам чукурлашиб кетган.
Чунончи,«Риёз уш-шуаро»дан кучирган «Наштари ишк» муалли­
фи Навоийни «Чигатой султонзодаларидан» деса202, 1896 йили
чоп этилган Фурсат Шерозийнинг «Осори Ажам» тазкирасида
«Амир Алишер Наво деган жойдан ва Наво Табаристон ерлари-
д а д и р » деб кискача айтиб утадики, бу муаллиф нинг Навоий
хакидаги тасаввури нихоят тор булганлигидан даракдир. Ёки Хожи
Абдулазим Шаръийнинг «Айн ут-таворих» тупламида (1906 йили
Бухорода кучирилган кулёзма - Ш.С.) «...ал-мутахаллус ба ами-
ри Навоий Нишопурий, шогирд ва муриди Мавлавий Жомий» 203
деб ёзилиши ажабланарли холдир. «Оташ када» муаллифи эса
Фоний тахаллусини Фаноий деб ёзади. Ундан олдинги даврда
яратилган хеч бир тазкирада бу холат зикр этилмаган.204 Апбатта,
бундай холатлар устувор эмас. Анча масъулият билан ёндашил-
ган ва кул остиларида мавжуд булган та^рихлардан жиддий са-
раланиб, китоб сахифасига туширилган XVI - XIX асрларга таал-
лукли манбалар анча. Масалан, Муфти Балхий «Мажмаъ у л -

201 Хусайн б. Мухаммад Хокий Шерозий. Мунтахаб ут-таворих, 225б-


варак-
202 ^усайнцулихон Азимободий. Наштари ишк- 691а-варак.
203 А бдулазим Шаръий. Айн ут-таворих. Кулёзма. У з Р Ф А ШИ, инв.
№4217. 906-варак-
204 Л у тф Алибек Озар. Оташкада. Кулёзма. УзР Ф А ШИ, инв. №793. 136-
варац.

102
раройиб» (*. 983/1576) номли тарихий-журрофий тазкирасида
Хондамирнинг куйидаги таърих-китъасини келтиради:
Жаноби амири %идоятпано%,
Ки зоуир аз у га ш т осори Рацмат.
Шуд аз хорзори жацон суи боге
К-аз онжо ш у гу ф т гулзори рацмат.
Чу нозил шуд анвори ра^мат ба руцаш,
Бижу соли ф авташ з- «анвори ра^м а т».205
('Тугри йулга бошлагувчи жаноби амирким, унда Ра%мат аса-
ри бор эди. Бу жах,он тиканзоридан бое томонга кетдиким, у
ерда рахмат гулзори очилди. Унинг рууига Ра%мат нурлари
ёгилгани учун ваф оти йилини «Р а щ а т нурлари»дан н;идир.)
Мазкур таърих Саид Роким томонидан *ам келтирилган.205
Махмуд бин Вали «Бах;р ул-асрор» асарида (1034/1625) Хирот
фозилларининг бирига тегишли туртликни келтирган:
Мири хурш идсиф ат Мир Алишер, ки буд
Бар хама халщи худо файзи сони беминнат.
Соли таърихи вай ва манзили у пурсидам
Омад овоз з-фирдавс, ки: «Ж аннат,ж аннат!».207
(Цуёшсифатли Амир Алишер
Хамма халща файзидан бацра.
Унинг таърихи ва манзилини сурасам,
Ж аннатдан овоз келди: «Ж аннат,ж аннат!»
«Тазкираи Мукимхоний»да (1120/1709) икки таърих келтири-
либ, бирининг муаллифи Аминий тахаллусли Султон Ибро^им
эканлиги айтилади. Иккинчиси жуда киска булганидан «Бошка-
си шундай айтган» деб утиб кетади. Таърихлар куйидагича:
Мири динпарвар Алишер, онки буд
Ax/iu донишу мулку м иллатро панох;.

205 С у лто н Мухаммад бин Дарвиш Мухаммад Балхйй. Мажмаъ у л -


гаройиб. 121б-варак.
208 С аи д Рок;им Самаркандий. Тарихи касира. 366-варак.
207 Махмуд бин Вали. Ба>ф ул-асрор. 161б-варак.

103
Дар ц и д о я т цодии рох;и худо,
Дар в а ло я т волии дини илоц.
Оцибат з-ин тангноки омад ба т а н г
Шуд суи фирдавс бо сад иззаву жо%.
Дар жинон ж устанд аз таърихи у
Г у ф т ризвонаш: «В а лояти нти бох,».
(Динпарвар Амир Алишер аул и донишу мулку м и л ла тга
панох■ Туври йулга бошлашда худо йулига бошлагувчи, вали-
ликда илохий диннинг волиси. Оцибат бу дунёнинг та н гли к -
ларидан т а н г булди ва иззат-обру билан жаннат томон к е т-
ди. Жаннатларда унинг тарихини хидирсалар, жаннат богла-
ри дедиларки: «В а ло я ти н ти б о х ».)
Буд Кайхисрав дар киртими сухан
Гашт аз он тарихи у «Кайхисравй».208
(Сухан ицлимида Кайхисрав каби булгани учун унинг т а ъ ­
рихи хам «Кайхисравдек» булди.)
Мазкур та ъ р и х л а р ун да н са л о лд и н р о к С а и д Роким
Самаркандийнинг «Тарихи касира» асаридан(1701) ёки Хонда-
мирнинг «Р авза т ус-са ф о » асаридан олинган булиши керак.
«Тарихи касира»да хам айнан шу таърихлар келтирилган.209
«Наштари ишк» муаллифи хам икки таърихни сабт этган:
Амири Хуросону суфийнисбат
Ба жуду сахо буд олий ницод.
Чу дархоста ошице соли у
Хирад г у ф т : «Д а стур и цудси нижод».
(Хим мат ва саховатда т е н ги йук,, суфиймонанд Хуросон
амири эди. Ошик; унинг йилини сураганда Ацл деди: «Одам ир-
цининг мухаддас да стур и ».)
Он амири кабири бо тадбир,
Р а ф т суи ба/fo з-дори фано.

208 Мухаммад Ю суф Мунший. Тазкират уш-шуарои Мукимхоний. 165а-


варак-
209 Саид Роким Самаркандий. Тарихи касира. 366 - 37а-вараклар.

104
Дар пайи соли ф а в т маркум:
«Вой шуд гаеру назм бе сарупол».210
(У л тадбирли улув амир фано уйидан бацога кетди. Унинг
ваф оти йилига «Назм нозикликлари гангиб, эгасиз цолди» деб
ёзиб цуйилди.)
Хусайнкули Азимободий мазкур таърихларни «Роким гуяд»,
яъни «Ёзувчи айтадики» деб бошлаган. Аммо, назаримизда,
улар унинг ижодига тегишли эмас. Чунки XIX аср тазкиралари-
нинг купчилигида бундай кайдлар эътиборсизлик, асл манба-
дан тугридан-туфи кучириш жараёнида юз берганлигини куриш
мумкин. Мазкур муаммо Навоий хакидаги таърихларни туплаш
ишлари ни^оясида *ал булади деган фикрдамиз.
Таърихларни йижш илинжида канча уринмайлик, *ар гал янги
топилмадек туюлган таърихлар Хондамир асарларида мавжуд таъ-
рихларнинг китобдан-китобга утган сари бузилиб борган шакллари
эканлигига амин була бошладик. Мадомики, нулимизда Хондамир
кайд этган таърихлар тупланган экан, яна бир карра кейинги аср-
лардаги манбаларда учрайдиган таърихларнинг узгариб бориш
жараёнини тасаввур килиш мумкин. Аввало, шуни айтиш керакки,
таърихлар Хондамирнинг «Макорим ул-ахлок» асаридан ташкари
унинг тарихий асарларига хам киритилган. Куздан кечирилган кейин­
ги даврлар таърихларининг купчилиги «Макорим ул-ахлок»дан
олинган деган тасаввурни пайдо килади. Шу билан бирга, шу ас-
нода берилишини такозо этадиган «Макорим»даги кушимча таф -
силотлар, жумладан, х;икоя ва х;азл-мутойибаларнинг умуман кел-
тирилмаганлиги яна бир жумбок. Ашёлар устида ишлаш, хроноло-
гияни тиклаш ва киёсий типологик-текстологик тахлил фикрлари-
мизни анча равшанлаштирди. Бунинг сабаби XVI асрдан эътибо-
ран таърихлардан туплам, тазкиралар тузиш анча кенг таркалган-
лиги билан борлик экан. Бу асарларнинг дастлабкилари XVI аср-
нинг биринчи ярмида тузилганлигини назарда тутсак, уларнинг
кулида «Макорим ул-ахлок» нусхаси булган деган фикр тужлади.
Аммо, шуни ёддан чикармаслик лозимки, Навоий курдирган иншо-
отларга баришланган таърихлар Хондамир томонидан «Макорим

210 Хусайнкулихон Азимободий. Наштари ишк. 6926-варак.

105
ул-ахлок»да йук. Улар, асосан, унинг тарихий асарларида. Таърих
тупламларида таърихлар каердан ва кай тарзда иктибос этилгани
*еч кимни кизиктирмаган. Текширишларимиздан шундай хулоса
чикадики, тупламлардаги Навоийга тааллукли таърихлар Хонда-
мирнингтурли асарларидан йигилган ва уз мазмунига мувофикжой-
да умумлаштирилган *олда берилган. Аммо каердан олингани
курсатилмаган. Давр утиши мобайнида таърихлар бир китобдан
иккинчисига утаверган. Уларнинг илк иктибос этилган манбалари
ёддан кутарилиб кетган. Бу тупламлар асос-эътибори билан анъа-
навий тазкиралардан фарк килмай, балки уларнинг бир йуналиши
сифатида майдонга келган. Шу билан бирга, таърих тупламлари
тазкиралардан фаркли равишда факат анъанавий равишда шо-
ирлар хакидаги маълумотлар билан чекпаниб колмасдан, балки
жамиятнинг турли ижтимоий табакалари хаётидаги мухим вокеа-
саналарни х;ам камрайди. Таърих битилишига сабаб булган ходи-
са ва уларнинг адресатлари фанга муайян янгиликлар бериши мум­
кин. Аммо Алишер Навоийга келганда янгилик йук. Масалан, Мир
Я*ё Казвиний узининг «Лубб ут-таворих»(Тарихлар марзи) тазки-
расида(*. 948/м. 1542 йил) Алишер Навоийинг 33 йил фозилларга
рахбарлик килгани, купдан-куп иморатлар кургани, шо>; асарлар
яратгани х;акида тухталади ва, них;оят, унинг вафоти санасини
курсатгач, фозиллар тукиган бир таърихни келтиради:
Он мири баландцадри олий р у т б а т ,
Чун кард аз ин жацон ба жаннат р и ^ л а т-
Аз соли вафоташ ва жои у пурсидам,
Доданд жавоби ман, ки: «Ж аннат, ж аннат!»2п
(У л н;адри баланд олий даражали амир бу жацондан жаннатга
кетди. Унинг в а ф о ти йили ва жойидан сураганимда жавоб
бердиларки: «Ж а нна т,ж ан нат!»)
Абдуллох, Кобулийнинг «Тазкираи таворих» асарида *ам XV аср
охирида яшаб утган куп фозилу фузалолар, шайху машойихлар,
шоиру олимлар вафоти муносабати билан келтирилган таърихлар
баёнида Алишер Навоий билан б о ти к маълумотлар учрайди. Ма­
салан, Мавлоно Субх;ий Убайх;ий вафотига баришланган фикрада

211 Мир Яхъё Казвиний. Лубб ут-таворих. 1436-варак.

106
шундай дейилади: «...Убайх навохийсидан булиб, Мавлоно Му­
хаммад Бадахший воситасида Амир Алишер билан ошно ва хам-
сухбат булган».212 Ушбу маълумот «Мажолис ун-нафоис»да ай­
нан шу тарзда учрайди.213 Мавлоно Нодирий фифасида унинг Мир
Алишер сухбатдоши булганлиги, аммо паришон ва масъулиятсиз
эканлиги, хар канча харакат килса хам бу салбий хусусиятини йуко-
та олм аганлигини кайд этади. У ш б у м аълум от хам асли
«Мажолис»дан. Пекин Навоий Марвдан деб таништирган Ноди­
рий кулёзмада хато кетиши окибатида хиротлик булиб колган(Мар-
вий-Хиравий). Кобулий асар дебочасида узи фойдаланган асар­
лари, жумладан, Хондамирнинг «Хабиб ус-сияр», Жомийнинг «Н а-
фахот а л-ун с», Давлатшохнинг «Тазкират уш-шуаро», Султон
Хусайннинг «Мажолис ул-ушшок» тазкиралари каторида «Мажо­
лис ун-нафоис»ни хам курсатиб утадики, бу унинг турли манба­
лардаги маълумотлардан хабардор эканлиги, аввал о, муътабар
манбаларга суянганлигига ишонтиради. Аммо асарни синчиклаб
текшириб чикиш унинг даъвоси унчапик турри эмаслигини курсат-
ди. Жумладан, у амир Алишер минг битта иморат фгрган деб ута­
дики, кайси манбага асослангани маълум эмас. Вахоланки на Хон­
дамир, на Давлатшох ва на бошкалар бундай ракамни келтирма-
ган. Яна у ёзади: «Манцуластки, Мирзо С у л то н Хусайн амр
фармуданки, дар фармойиш Мир Алишер %ам мухр мекарда
бошад. Мавлоно Бурхониддин ин таърихро фармудандки
таърихаш ин бувад: «Алишер мухр зад»(хижрий 876). Чун
м уддати умри муборакаш ба 89 расид... о ф то би хаёти бо-
баракаташ хусуф гардида аз ин дор ул-фано ба дор ул-бацо
иртицол фармуд. Таърих:
Мири хурш идсиф ат Мир Алишер ки
Р а х т бар бает аз ин доираи пурмех1н а т.
Соли тарихи вай ва манзили у пурсидам
Омад овоз з-фирдавс ки: « Ж аннат, ж аннат!»2и
(Нацл циладиларки, Мирзо С у л то н Хусайн фармойишларга
Мир Алишер хам мухр босишини буюрибди. Мавлоно Бурхонид-

212 А б дулло х Кобулий. Тазкират ут-таворих. 159а-варак-


2,3 Мажолис ун-нафоис. - Б.89.
214 А б д у л л ох Кобулий. Тазкират ут-таворих. 1606-варак-

107
дин таър и х моддаси «Алишер мух,р урди «деган таърихни ижод
этди. Муборак умри 89га ва баракотли %аёт оф тоби т у т и л -
гач... дор ул-фанодан дор ул-бацога кучди. Таърих:
Цуёшсифатли амир Алишер
Бу азобли доира(%аёт)дан куз юмди.
Унинг таърихи ва манзилини сураганимда,
Ж аннатдан «Ж аннат, ж аннат!» деган овоз келди.)
Хайрон к;оларлиси шундаки, агар унинг куя остида Хондамир
асари булганда эди, Навоийнинг вафоти вакти ва ёши хакида
нотурри маълумот бермасди. Келтирилган таърих хам биз бил-
ган муътабар манбаларда бу тарзда келтирилмаган.
Навоийга баришланган таърих мавжуд охирги давр тазкира-
ларидан яна бири Фахмий тазкирасидир. У Хондамирга мансуб
«осори рахмат» моддали таърихни келтирар экан, уни кискар-
тириб, туртлик шаклида ифодалаган215.
Юкорида мазкур булган таърих-рубоий, таърих-китъа ва таъ-
рих-байтлардан ташкари, Навоийга баришланган таърих-марсия
Хам мавжуд. У Навоийнинг якин дусти Сохибдоро каламига ман-
субдир. Марсия хакида Х,акимшох Казвиний билан деярли бир
даврда Фахрий ва Сом мирзо хам уз тазкираларида ахборот бер­
ган. Бир неча байтлари мисол келтирилган.216 Фахрий курсатиши-
ча, марсия 45 байтдан иборат, хар байтнинг биринчи мисраси та-
ваплуд ва иккинчиси вафот этган йилига таърихдир. Унинг нисба-
тан туликрок матни, яъни 39 байти Хакимшох Казвиний томони­
дан форсчага угирилган «Мажолис ун-нафоис» асари оркали биз­
га маълум.217 Марсия куйидаги байт билан бошланади:
Эй фалак, бедоду берацми, бадин сон кардаи
В-эй ажал, мулки жацонро боз вайрон кардаи.
Бу марсия буйича таникли адабиётшунослар - С.Раниева,
Р.Вохидов уз вактида тадкикот ишлари олиб боришган.218 Мар­
сия мазмуни Махмуд касаний томонидан эълон килинган.219

215 А б дулм атла б Фахмий. Тазкират уш-шуаро. 36а-варак.


216 Фахрий Хиротий. Латоифнома. - С.135; Сом Мирзо Сафавий. Тух -
ф а-йи Сомий. 170а-варак.
217 Хакимшох Казвиний. Таржума-йи «М аж олис ун-наф оис»и Алиш ер
Навойи. - Техрон, 1323 X- - С.244 - 247.

108
II БОБ.

НАВОИЙ ВА ДАВЛАТ ХИЗМАТИ

Буюк дустлик

Алишер Навоий Урта Осиё, айникса, Хуросон давлатчилиги


тарихида му*им урин тутган темурийлар салтанати даврида
яшади. Алишернинг ота-боболари темурий ша*зодаларга якин-
ликлари жихатидан *амиша саройда хос эътиборга эга эдилар.
Уш бу хол Алишернинг мукаммал тарбия топиши ва замонаси-
нинг y n y F кишилари к^лида илм урганишига имконият яратди.
Султон Хусайн уни етук файласуф шоир ва давлат арбоби си­
фатида чексиз кадрлади. Алишер Навоий узига насиб этган бахт-
саодат шукронасини

И ф о л м ути у б а х т ёвар булди


Хуршед рах,ию сипехр чокар булди.
Олам элидин кимга муцаррар булди,
Бу мартабаким манга муяссар булди220, -

деб миннатдорлик билан ифодалагани бежиз эмас, албатта. С у л­


тон Хусайн ва Алиш ер Навоий дустликпари хакида шунчалик
куп манбаларда битилганки, бу ибратомуз фазилат сохиблари
муносабатлари афсоналарга коришиб кетгандир. Бу икки буюк
зот бири фозиллигу донолик, иккинчиси килич ва сиёсат билан
X V асрнинг иккинчи ярмида Хуросон мамлакати ва темурийлар
салтанати шон-шух;ратини етти иклимга машхуру манзур этган-
лар. Бир афсонада шундай накл килинади: «Алиш ер Навоий ва

2,8 Болидов P. X V асрнинг иккинчи ярми - XVI асрнинг бошларида узбек


ва тожик шеърияти. - Тошкент: Фан, 1983. - Б.304.
219 Хасаний М. Та ъ р и х ла р да Навоий васфи. - Тош кент: А да б иё т ва
санъат, 1991. - Б.12 - 16.
220 Навоий А. Вакфия //Мукаммал асарлар туплами. - Тошкент: Фан.
1998. T.XIII. - Б.250.

109
Хусайн Бойкаро ёшликдан жуда калин дуст булганлар, мактаб-
да *ам бирга укиганлар. Уларнинг домласи р о я т уткир зе^нли
киши экан. У киши бир куни шогирдларининг зех;нини, нимага
кизикишларини билмокчи булибди. Хар иккаласига бош ва килич
расмини чизиб берибди-да, шар* ёзиб келишни топширибди.
Алишер бош ва аклни, доноликни таъриф лаб разал битиб ке-
либди. Хусайн булса киличга х;амду санолар айтиб, жангу жа-
дал х;акида мад^ия ёзибди».221 Халкнинг бу икки тарихий шахе
туррисидаги тасаввури ана шу ривоятда мужассамдир.
Ша^зода Хусайн Бойкаро 1469 йили Хуросон тахтини эгал-
лагач, биринчи навбатда, дустини излаттирди. Зеро, янги *укм-
дор бобоси со^ибкирон Амир Темур тузукларига асосан узига
«аклли, тажрибали, салтанат ишларини, сирларини очиб, яши-
рин ишлар, махфий сирларни текшириш» учун маврами хос тан-
лаши керак эди. Бу жи^атдан дусти Алишердан муносиб киши
топилмасди. Бу даврда Алишер Самаркандца та^сил ва ижод
билан машрул булиб, сиёсат билан шурулланишни хаёлига кел-
тирмаган дейиш мумкин. Бунинг исботини унинг шу даврга ало-
кадор куйидаги эътирофида курамиз: «... бу х;акир х;еч навъ хиз-
матка уз кобилиятимни ченамаган жи*атдин ва *еч турлук ма-
шаккатка уз кувватимни англамагон сабабдин борча таманно
эшигин юзумга мадрус ва жамъ муддаолар абвобин илайимра
масдуд килиб эрдим. Хаёлим буким, чун оламнинг хиёнати ва
олам а^лининг диёнати равшан ва жа^оннинг ишванамо ажиза-
сининг вафосизлири ва *аётнинг ру^афзо мах;бубасининг бако-
с и з л и р и муайяндур.

Хамул авлоки дафъ айлаб аламни,


Тажарруд куйида цуйсам кадамни...
Цилиб маснад цаноат буръёсин,
Кийиб дебо киби у з л а т палосин...
Халойицдек т и л а б зоцир хузурин,
Жахоннинг чекмасам жоми гурурин.
Т у т у б хар шугулдин дунёда гуша,
Мухайё айласам, уцбога т у ш а ...»222

221 Э л деса Навоийни. Ривоятлар. - Б.4.


222 Алиш ер Навоий. Вакфия. - Б.246.

110
Султон Хусайн Самарканд султони А*мад мирзодан Алишер­
нинг Хиротга кайтишига рухсат беришини илтимос килади ва
Алишернинг узига эса буй рук тарзида кабул этиши лозим булган
мактубни жунатади. Мактубда Алишер, гарчи уз ижоди билан
халкка танилган ва халк унинг маъни гав^арларидан ба^раманд
булган эса-да, мусофирчиликда кийналиб юрганига афсус бил-
дирилади ва энди шодлик замони етгани айтилади:

К-эй фазл жахонининг сипехри,


Йуц, йуцки ушул сипехр мехри...
Сен гарчи гуцар дукони очтинг,
Пекин бу гухарни элга сочтинг.
Фикринг чаманида куп раёхин,
Пекин булиб анда халц гулчин.
Назминг гулидинки дахр тулди ,
Дегилки, сенга не бахра булди?
Лафзингдин улусца важду хо ла т,
Е тм ай санга бахра жуз малолат...
Эмдики та р а б замони е т т и ,
Даврондин алам нишони к е т т и .223

Хусайн Навоийнинг Хиротга тез етиб келишини *укм килар


экан, унинг алохида эътиборда булажагини айтади;

Хам субхи умидинг улди толе ъ,


Хам мехри муродинг улди ломеъ,
Чун социйн давр жоми ишрат
Т у т т и , яна чекма захри мехнат.
Тавциъ етиш гач айла лозим
Ким, жон била булгасен мулозим...
Ким ой уза к;уйвасен к;адамни,
Кун лавхига чекасен разамии...
Неча бийик айласанг сузунгни,
Ондин бийик этгабиз узунгни.

223 Курсатилган асар. - Б.248.

111
Й уцтур санга вацт гуша тутмок;,
И ш рат гулин ох ила цурутмоц.
Чун хукмни англадинг дам урма,
Валким дам урарга даги турма.

Алишер к;ийин а*волда кол ад и: салтанат ишларига аралашиш,


бир томондан, уни халоватдан бегона килса, иккинчи томондан
бадиий ижоддан узокпаштирарди. У калбига кулок тутади:

Навоий, не бало андух эрур бу,


9зунгни солмогинг мундон; булурму.
Ангаким ацлу химмат ёр булгай,
Бу навъ ишлар к;ачон душвор булгай?
Цуёшдин т а р б и я т гар топса хоро,
К,илур ё цут ила лаъл ошкоро...
Булутдинким, булур сероб туфрок;,
Мулавван гул берур минойи яфрок;...
Кулеким, тийра булмиш гулхан андин,
Эрур кузгу жамоли равшан андин...
Куюб бекорлиг фарзона булгил,
Илик ур ишгаву мардона булгил.

Алишернинг ушбу хотираси йигитлик даврига тааллукли булса-


да, унда очиб берилган узлатга чекинишга мойиллик *исси бу-
тун умри давомида уни тарк этмагани *аётининг кейинги сах,и-
фаларида янада буртиб курина бошлайди. Бу истак бир умр уни
таъкиб килган ва куплаб навоийшунос олимлар, жумладан, А.К^а-
юмов, Б.Валихужаев, С.Раниева ишларидан бу *аеда етарли
тасаввур олиш мумкин. Навоий шу давргача ижтимоий-сиёсий
*аётдан четда турган булса-да, иктидорли шоир, фозил киши
сифатида Хуросон ва Самарканд ижод а*ли уртасида танилиб
улгурган эди. Хусайн салтанат илм-фани ривожи йулида А ли ­
шер Навоийдек кишининг уз ёнида булишини хо^лар эди. Бу
масалада А.Абдугафуровнинг фикрларини ёкпаймиз.224

224 Абдугафуров А. Навоийга Хусайн Бойкаронинг мактуб-ёрлиги // Шарк


юлдузи. 1973. №1. - Б.225.

112
Султон умрининг охиригача уз ваъдасида турди. Навоий узи
кутмаган даражада юксак эх,тиром, бех,исоб мол-дунё ва маи­
са б билан сийланди. Алишер Навоий *ам охирги нафасигача
дустига улкан му*аббат билан каради. Умуман, манбаларда
Хусайн мирзонинг Алишерга муносабати идеал дустлик мако-
мида курсатилган. «Равзат ус-сафо» муаллифи бир неча урин-
ларда уларнинг бир-бирига мух;аббат ва садоцати кучли эканли­
гини та ъ к и дла га н .225 Зайниддин Восиф ийнинг «Б а д о е ъ у л -
вакоеъ» асарида *ам бир вокеа келтириладики, айтиб утилган
мулохазаларга кушимча равишда *акикатда х;ам Султон Хусайн
ва Навоий бир-бирларига юксак э*тиром курсатганлар:
«...Улур Амир туркий «Хамса»сини тугатиб, Султон(Хусайн)
номига багишлаб келтирганда Мирзо дедилар:
- Анча вактдан бери сиз билан уртамизда бир ran борки, шуни
бугун *ап этмагимиз даркор.
Гап шунда эдики, Мирзо Амирни узига пир санашни хо*лар-
ди.
Амир эса: «О лло *, Олло*! Нима деяпсиз, биз муридмиз, сиз
эса *аммага пир!» - дерди.
Гап чузилгандан сунг, Мирзо сурадилар: «Пир нимаю, мурид
нима дегани?».
Амир: «М урид шуки, пирнинг муроди нима булса, муриднинг
*ам муроди шу булиши керак!».
Шунда Мирзо(Хусайн) ок отни келтиришларини буюрди...
Мирзо деди : «Демак, мен пир-у, сиз мурид булдингизми,
менинг хо*иш-муродим шуки, мана шу отга минасиз ва мен от-
нинг жиловини тутиб, олдингизда юраман. Амирнинг отга ми-
нишдан узга чораси колмади...».226
Бу икки буюк зот уртасида жушкин му^аббат уларни бир умр
тарк этмаган. Пекин *аётга, инсонга муносабатда баъзида улар
уртасида тушунмовчилик х;олатлари х;ам булган.

225 Равзат ус-сафо. Босма. - Б.58 - 59.


228 Зайниддин Восифий. Бадоеъ ул-вакоеъ. Критический текст / Вве­
дение и указатели А.Н.Болдырева. - М., 1961. - С.586 - 587.

113
Муэфдорлик

1469 йил. Ша^зода Хусайн Бойкаро Абу С аъид мирзонинг


ша*ид булганидан фойдаланиб Хирот тахтини уз тасарруфига
киритади.
С ултон Хусайн Хуросон тахтини эгаллагандан сунг илгари
узига ёрдамлашган, содик одамларига салтанат лавозим ва ман-
сабларини улашади. Зеро, Амир Темур уз «Тузуклар»ида ёзади:
«... мол-дунёга *ирс куйган очкуз ва таъмагирларга мол-дунё
ваъда килдим, мансаб-мартабага ва мамлакатларни бошкаришга
куз тиккан амалпарастларни купим остидаги мамлакат ва вило-
ятлардан бирига (*окимлик) килишга номзод килиб курсатдим...
килган бир хизматини ун баробар килиб такдирлаб, дилларини
хушнуд килдим».227
Навоий Самарканддан чакиртирилади. Алишер Навоийнинг
саройда булиши Хусайн Бойкаро учун ишончли ва садокатли
инсон сифатида ни*оятда зарур эди. Алишер мух;рдор сифати­
да уз фаолиятини бошлайди. Гарчи бу мансаб олий лавозим-
лар сирасига кирмаса-да, *ужжатларнинг тугри юритилишини
назорат этувчи асосий халка хисобланган.
Хусайн эндигина тахтга утирган кезларида унинг Хиротдан таш-
каридалигидан фойдаланган Ёдгор мирзо тахтни тортиб олади.
Султон Хусайн тахтни кайтариш режасини тузганда, энг аввал Мир
Алишердан масла^ат сурагани уларнинг узаро ишончи нечогли
кучли булганидан далолат беради. Манбаларда Навоийнинг мух;р-
дор вазифасида ишлаган даври тафсилотлари ёритилмаган. Аммо
истеъфоси билан боглик кайдлар «Равзат ус-саф о»да мавжуд.
Албатта, улар жуда киска ва мавхум. Муаллиф «Амир Низомид­
дин Алишер бир неча вакг мух;рдорлик вазифасида тургандан кейин
бу мансабдан истеъфога чикди ва амир Шайхим Су^айлийни уз
урнига тайинлашни подшохдан илтимос килди. Хокони мансур бу
илтимосни кабул килди ва 876 йилнинг шаъбон(1472 йил январ)
ойида эъзозланишга лойик булган амир Навоийни юкори мансаб,

227 Темур тузуклари / Форсчадан А.Соруний ва Х-Кароматов таржима-


си. - Тошкент, 1991. - Б.31.

114
сох,ибдевон - девон олий амири мансабига тайинлашга карор
килди»228 дейиш билан кифояланган. Куриниб турибдики, истеъ-
фо сурашга мажбур этган сабаблар х,ак;ида деярли х,еч нарса ай-
тилмаган. Навоийнинг уз асарларида х;ам, бошка манбаларда *ам
ушбу саволга жавоб топа олмайсиз. Бир карашда, Навоийнинг мух;-
рдорликдан бушаши истеъфо эмас, балки мансаб пиллапоялари-
дан юкррилаш каби тасаввур уйготади. Замонавий навоийшунос-
ликда шундай караш устувор.229 Барча адабиётларда Навоийнинг
мухрдорликдан бушаши ва амирликка утказилиши юкорид а кайд
этилган сана - 876 х;ижрий йилнинг шаъбон ойи (1472 йил январ)
билан белгиланганча колди. Аммо юкоридаги маълумот давоми-
да келтирилган сукбат мазмунига диккатни каратсак, айрим маса-
лалар навоийшуносларимиз назаридан четда цолганлигини куриш
мумкин. Хондамир ёзади: «Амир Низомиддин Алишер аввалига
бу мансабни кабул килмади(яъни амирпикни - Ш.С) ва дедики:
«Мен козирда нилуфар остонанинг ичкилари жиррасида ултириб-
ман, мансаб эгаси эмасман, лекин осмон кашаматли тахтга бошка
улур амирлардан кура якинрокман».230 Диккатни каратинг, унга
амирлик таклиф этилганда «мансаб эгаси булмаган». Бундан анг-
лашиладики, у амирликни кабул цилишдан анча илгари мукрдор-
ликдан бушаган. Уртада бир муддат «султоннинг якин кишиси»
сифатида саройга кириб-чикиб юрган ва аниклавозимга эга булма­
ган. Мукрдорликка Шайхимни тайинлашни сураши Алишернинг уз
хокиш-истаги билан истеъфога чикканини англатади. Бу илтимос
Султон унга сщибдевон лавозимини таклиф этган пайтда айтил-
ган деб булмайди. Ушбу су^батдан Навоий амирлик лавозимини
х,ам кувонч билан карши олмагани сезилади.
Шу тарика бизнинг олдимизда Навоий качон мухрдорликдан
бушаганини аниклаш вазифаси кундаланг булади. Мухрдорлик-
дан бушаган пайтидан амирликка утгунгача орада утган муддат
канчалиги номаълум. Бирор манбада бу х;акда ишора йук. Наво-

228 Равзат ус-сафо. - Б.25.


229 Факат Ойбек мухрдорликдан бушаш ва амирликка тайинланишни
алохида ажратиб курсатган. Каранг: Адабий-танцидий м а ф ла ла р // Му­
каммал асарлар туплами. T.XIII. - Б.19.
230 Равзат ус-сафо. - Б.26.

115
ийнинг уз асарларида хам мазкур ноаникликка ойдинлик кири-
тилмаган. Кулимизда факат иккита факт бор. Бири - Навоийнинг
мухрдорликка тайинланган вакти хижрий 873 йилнинг шаввол
ойи(1469 йил апрел) ва иккинчиси, сохибдевон — амири кабир
лавозимига тайинланиш вакти(Хондамир ва Розий буйича х- 876,
шаъбон/мил. 1472 йил январ). Шу йуналишда тахлилни давом
эттириб, узим учун кутилмаган холатга дуч келдим. «Хамсат ул-
мутахаййирин»да шундай вокеа хикоя килинади: «Алар(Жомий
- Ш .С.) Макка сафаридин кайтиб maxapFa келганда подшох рузгор
хаводиси иктизосидин Бапх юрушира бориб эрдилар. Чун хумо-
юн роётким, Балхдин кайтиб, TaxTFa озим булдилар, истикбол
расми била Мурроб вилоятирача келиб эрдилар. Подшох била му-
локотдин сунгра бандахонара ташриф келтуруб, кеча анда булди­
лар. Кеча алар истирохат килур учун бир янги такаллуфлик ок уй
бор эрди, ани тиктурулди, то ул хазрат анда осойишга машрул
булдилар...
...Хам ушбу тарихда эрдиким, факир силохликдин мутанаф-
фир булуб, маносибни тарк килиб, мулозиматни уксутуб эрдим.
Алар танбех ва насихат юзидин сурдиларким:
- Бу навъ амре масмуъ булди, бу жихат на эрди эркин?
Факир дедимким:
- Инсон жинси сухбат ва ихтилотидин малул булуб эрдим, бу
ишга ул боис булди.
Алар дедиларким:
- Инсон кимни хаёл килиб эрдинг, бизра дари кургуз?
Куркуб эрдимким, манъ килгайлар. Бу жавобдин билдимким,
муборак хотирларига бу иш хейли нохуш келмаган эрмиш. Хоти-
рим жамъ б улд и ».231
Демак, подшох Балх юришидан пойтахтга кайтаётганида
якинда хаж сафаридан келган Жомий Мурроб дарёси этагида
уни карши олади ва шу куни Навоий билан сухбатда Навоий­
нинг истеъфога чиккани Жомийга маълум булади. Навоий «ма­
носибни тарк килиб, мулозиматни уксутуб эрдим» деганда узил-
кесил истеъфога чикканлигига ишора этган.

231 Алиш ер Навоий. Хамсат ул-мутахаййирин. - Б.20 - 21.

116
Мазкур хотирада сана курсатилмаганлиги Навоийнинг кайси
мансабдан истеъфо бераётгани масаласини аниклашда муам-
мо турдиради. Замонавий навоийшуносликда масала бундай
куйилмаган. Чунки барча адабиётларда Навоий истеъфоси амир­
лик билан борланган ва факат бир марта, у хам булса, 1.47© йили
юз берган деб хисобланган. Мухрдорлик ва амиртгйк мансаб
йулидаги кутарилиш деб тушунилган. Нега айнан 1476 йил деб
хисоблангани хакида кейинги булимда гапирмокчимиз. Хозир
эса юкоридаги матнда келтирилган Жомийнинг х;аж сафаридан
кайтганлиги ва султоннинг Балх юриши хакидаги икки маълу-
мотни текшириб куришимиз зарур.
Жомий неча марта хажга боргани манбаларда кайд этилма-
ган. Аммо мамлакатда энг y n y F обру ва эътиборга сазовор булиб,
Хуросоннинг пешвосига айланган давридаги хаж сафари тарих-
да мухрланган. Фахриддин А ли Сафий бин Хусайн ал-воиз а л-
Кошифийнинг «Рашахот айн ул-хаёт» асарида ана шу тарихий
Хижоз сафари таф силотлари берилган. Фахриддин А ли «Х аз-
рат махдумнинг муборак хаж сафарига юзланиши ва ушбу са-
фарда юз берган вокеалар баёни» номли махсус булимда Хаз-
ратнинг сафарга чикиш санасини аник курсатади: « У л киши 877
йилнинг муборак раби ул-аввал ойининг урталарида(1473 йил
август) муборак хаж сафарига отландилар».232 Жомийнинг Мак­
ка сафаридан кайтиши ва Хиротга кириб келиш санаси эса маз­
кур бобнинг охирида «шаъбон ойининг ун саккизинчиси» билан
белгиланган (1474 йил 8 январ).233
Айни пайтда Хусайн Бойкаронинг Балх юриши санасини хам
аниклаш Навоий истеъфосининг тахминий вактини аниклашга
ёрдам беради. Хусайн Бойкаро Балхга качон юриш килган?
Тарихий манбаларда, хусусан, «Равзат ус-саф о», «Хулосат
ул-ахбор», «Хабиб ус-сияр»да хижрий 876(1472/1473) йилдан
884(1479) йилгача С улто н Хусайннинг Балхга юриш килгани

232 А ли б. Хусайн ал-воиз Кошифий. Рашахот айн ал-хаёт. Кулёзма.


УзР Ф А ШИ, инв. №1788. 1256-варак;; Рашахот айн ал-хаёт. Босма. Лакх­
нау, XIX аср. - Б. 145.
233 Рашахот айн ал-хаёт. Кулёзма. 1306-варак; Курсатилган асар. Бос­
ма. - Б.150.

117
хакида маълумот учрамади. 884(1479) йили Абу Бакрнинг Х у-
росонга бостириб кириши туфайли Хусайн Бойкаро Балхга юриш
Килган ва Абу Бакрни кулга олиб, катл эттирган. Бундан маълум
буладики, юкоридаги сухбатда Али Сафий баён этган Жомий-
нинг тарихий хаж сафари назарда тутилмаяпти. Жомий илгари
хам хажга борган булиши мумкин. Султон хам илгари Балхга
юриш килган. Султоннинг барча жангу жадаллари, хусусан, Балх­
га юришлари Хондамир асарларида батафсил берилган. Бу давр
Абу Саъид мирзо улимидан кейинги тож-тахт учун кураш йилла-
ри булиб, тарихчи Хусайн Бойкаронинг харбий истеъдоди ва
илохий иноят билан тож сохиби булганлигини курсатиш макса-
дида сиёсий сахнадаги барча тожгалабларнинг харакатларини
тасвирлаган. Аммо вокеаларни 1474 йилга тааллукли дейиш
кийин. Чунки Б алх учун олиб борипган курашлар сахнасида
Ёдгор мирзо билан борпик кайдлар бор. Султон Махмуд Ёдгор
мирзо билан иттифок тузиб Хусайн Бойкарога карши курашгани
^акида маълумотлар учрайди. Маълумки, Ёдгор мирзо 1470 йили
(июл - август) улдирилган. Шундай экан, сухбатда ишора килин­
ган Бойкаронинг Балхдан кайтиши билан борлик барча таф си-
лотларни кайта куриб чикиш ва тиклашга зарурат бор. Шу жара-
ёнда Навоийнинг сиёсий фаолиятини хам бирмунча ойдинлаш-
тириш мумкин. Чунки у Ёдгор мирзо билан борлик барча кураш-
ларда Султон Хусайннинг ёнида булган. Бу эса Балх билан 6 ор -
лик Бойкаро юришларида унга хамрохлик килганини хам англа-
тади. Навоий ва Жомий сухбати хам буни тасдиклайди.
«Равзат ус-саф о» тарихий асарининг Султон Хусайн Бойка­
ро даврини уз ичига олган еттинчи жилди Навоий назорати ос-
тида ёзилган булиб, энг асл манба ва хужжатлар воситасида
ёритиб берганлигига шубха йук. Аммо унинг куп уринларида,
барча тарихий асарлардаги каби, бир даврга тааллукли вокеа-
лар баёнида саналар куп такрорланмайди. Кайд этилган сана-
лар орасидаги тафсилотлар бир сахифага етмаса хам, икки са-
нани бир неча ой ва йил'вокеалари ажратиб турган булиши мум­
кин. Шу сабабли тарихий асарларда сана масаласини белги-
лаш нихоятда мураккаб жараён. У ута синчковлик билан комп­
лекс тарзда бошка манба ва маълумотларга киёслаб иш олиб
боришни талаб этади. Уша даврни яхлит тасаввур килиш учун

118
маълумотларни бир ипга тизиб чикиш керак булади. Шунда уша
вактдаги вазият хам, сана масаласи хам ойдинлашиши мумкин.
Куйида шунга уриниб курамиз. Мен, асосан, саналари курсатил­
ган ва айнан шу даврга тааллукпи вокеаларга эътиборингизни
каратаман, улар билан безлик равишда ривожланиб борган
холатларни курсатиб утаман.
Хусайн Бойкаро тахтга утирган дастлабки кезлари унинг асо-
сий рациби Ёдгор мирзо эди. Ёдгор мирзо Амир Хасанбекнинг
мададига таяниб 4000 кишилик кушин билан Хуросон тахтини эгал-
лашга хозирлик кура бошлайди.Бундан хабар топган Хусайн Бой­
каро хижрий 874 йил рамазон ойининг биринчи куни(1470 йил 7
март) Хиротдан чикиб Ёдгор мирзо устига Сабзаворга лашкар
тортади.234 Сабзавор, Бахробод, Жожирм худудларида маглуби-
ятга учраган Ёдгор мирзо Астробод томонга кочиб, у ерда Хусайнга
тобе булган Шайх Хасан Темур бошлик лашкарни тор-мор кила-
ди.235 Шу уринда тарихчи ёзади: «Жожирм Хокони мансурнинг
(Хусайн Бойкаронинг) келишидан Эрам гулистони каби шодлик-
ка чулганган пайтда бешарм замон ва бемех;р даврон ситамкор-
ликка юз тутиб, зафарасарлик аскаргохда Мирзо Ёдгор Мухам­
мад Астробод дах,анасида турган амир Шайх Хасан Темурнинг
риштасини узган, амир Х асаннинг узи эса Шаммосон калъаси
томон кочган ва бир неча кундан кейин калъадан чикиб, ниёз-
мандлик кулини шахзода Ёдгор Мухаммад давлати этагига ур-
ган, унга батамом тобелик билдирган деган хабар таркалди. Бу
хабар урду уртасида таркалгандан кейин сафшикан сардорлар
туп-туп булиб тахамтан хокон кошидан кочиб, Мирзо Ёдгор Му­
хаммад урдусига юзландилар. Бу, шубхасиз, ул хазратнинг(Ху-
сайн Бойкаронинг) уз ёнидаги амирларига хам ишончини камай-
тирди». Бойкаро узига юзланаётган хунук ходисалардан чучиб,
эхтиёткорлик чорасини куриб, урушдан танаффус килади. Тарихчи
ёзади: «...ва бу ахволда урушдан узини тийди. Жожирмдан кучиб...
Пули Хотун тарафга кетди... Пули Хотундан Нерату калъаси то­
мон утиб, дор ус-салтана Хирот тарафга юзланди ва зулхижжа

234 Равзат ус-сафо. Босма. - Б.18.


235 Уш а ерда.

119
ойининг ун бирида(1470 йил 11 июн) B o f h Назаргохга келиб туш-
ди, у ердан кучиб Солор рупарасидаги CapnTOF улангига борди.
Нариги тарафдан Ёдгор Мухаммад мирзо зафарёр мавкабнинг
(Хусайн Бойкаронинг) юришидан огох булди ва Хуросон мулки-
нинг келини(Хирот) висолига умидвор булиб Машхадга от сурди.
Айнан шу вактда Султон Махмуд Мирзо Амудан кечиб утиб Балх
ва Шибиргон худудида исён дудини кукларга кутарди». Куриняп-
тики, Ёдгор мирзо ва Султон Махмуд деярли бир пайтда Хусайн
билан тахт талашишган. Бойкаро урдусида жиддий пароканда-
лик ва саросима пайдо булади. Баъзи лашкарбошилар Хусайн-
дан юз угиришади. Ж умладан, шахзода Мухаммад Умар ибн
Султон Халил баъзи лашкарбошилар билан Хусайн Бойкарони
ташлаб, Гармсирга кетиб колади ва бу, Хондамир келтиришича,
Хижрий 874 йил зулхижжа ойининг 19-куни(1470 йил июнь) содир
булган.236 Тарихчи давом эттиради: «Б у дахшатли хабар зафар
хашаматли урдуда таркалгандан сунг кузларини бадбахтлик пар-
даси босган кишилар кочишнинг бепоён водийсига кадам куйди-
лар. Бу хабар хокон хазратларининг мунаввар хотирлари пари-
шонлигига сабаб булди, лекин бир неча кун душман хужумидан
тагофил булиб туриш муносиб курилди. Шу важхдан CapnTOF улан-
гидан Сокисолмас даштига кучиб утди. Шу ерда яна бир гурух
беокибат кимсалар хилофлик килиб хумоюн мавкабдан (Хусайн
Бойкародан) тизгинни кочиш сари бурдилар. Хоконнинг урдусига
тамом паришонлик йул топиб, зафарёр байрок Сокисолмас даш-
тидан туккиз работ оркали Нерату калъаси сари кутарилдики, бир
неча кун урдуни мустахкамликда тенги йук уша калъада замона-
нинг хунук ходисаларидан асраш учун колдирди».237 Пайтдан фой-
даланган Ёдгор мирзо Хиротни эгаллайди : «Зафарбайрокли хо-
кон Султон Хусайн мирзо Саритог улангидан кучиб, зафарёр бай-
рокни Нерату томонга кутарган вактда Ёдгор мирзо Туе вилояти-
да туриб эди, аммо унинг аммаси Поянда Султонбегим амир
Фаридун барлос ва Султон Ахмадпарнинг куткуси билан мухар-

236 Равзат ус-сафо. Кулёзма. VII жилд. 37б-варак. Равзат ус-сафо. Бос-
ма. VII жилд. - Б. 18 - 19.
237 Равзат ус-сафо. Босма. - Б.19; Хабиб ус-сияр. Кулёзма. УзР Ф А ШИ,
инв. №2153. IV жилд. 464б-варак.

120
рам ойи чоршанба куни(1470 йил 30 июн) Хирот ташкарисидаги
манзилдан шахарга кирди ва уни биродарзодаси учун забт этиб,
шодиёна накорасини урди ва хижрий 875 мухаррам ойининг ол-
тинчи жумъа куни(1470 йил 6 июл) хутба Ёдгор мирзо номига укил-
син деб амр килди».238 Султон Махмуднинг Балхни камалга оли-
ши айни шу даврга турри келгани ва унинг Ёдгор мирзо билан
иттифокда булгани куйидаги сатрларда янада аник айтилади:
«Мирзо Ёдгор Мухаммад кайтадан Амир Хасанбекнинг ёрдами
билан кучланган ва Хуросонни босиб олиш учун юзланган вакгла-
ри Мирзо Султон Махмуд иттифок шарти буйича Амудан кечиб
утди ва Балхни камал килди».239 Бирок Абу Саъид мирзо даври-
дан Балх хокими булиб келаётган Амир Мушток Хусайн Бойка-
рога таслим булиб, садокат изхор этгани учун уларга дарвозани
очмайди.
М аълум ки, Х усайн Бойкаро Х ир от тахтини уша ойнинг
узидаёк, яъни 23 мухаррамда (1470 йил 23 июл) («Х аби б ус-
сияр»да 23 сафар/22 август) кайта эгаллаб, Ёдгор мирзони катл
зтади.
Хондамир ёзишича, сал утмай, Балхда хоким булиб турган
Амир Мушток мустакиллик эълон килади. Исён овозаси етгач,
Хусайн Бойкаро дархол йулга туш ади ва Балхни уч-т^р т ой
камалда тутади. Калъанинг мустахкам мудофаа этилиши, шу
билан бирга, Бойкаро аскарлари орасида озик-овкатнинг етиш-
май колиши окибатида Султон Хусайн Балхни куйиб, Мурробга
кайтишга ва у ерда тухтаб, лашкар ва озик-овкат жамлашга маж­
бур булади.240 Айни шу пайтда Хусайннинг танг ахволда экани-
дан фойдаланиш ни максад килган ака-ука С улто н Ахмад ва
Султон Махмуд Амудан кечиб, Балхга келадилар. Бирок Амир
Мушток уларга каршилик курсатади. Шунда улар Хусайн Бойка-
рони енгиш фикрига тушадилар. Бу орада Хусайн даргохидан
кочган Абу Бакр Бадахшонда кушин туплаб Хисорга бостириб
киради. Бу хол ака-укаларнинг тезда оркага кайтишларига са-

238 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.19.


239 Курсатилган манба. - Б.22; Равзат ус-сафо. Кулёзма. VII жилд. 33а-
варак.
240 Равзат ус-сафо. Кулёзма. VII жилд. 40а-варак;.

121
баб б ула ди ».241 Хондамир бу вокеа хижрий 875 йил ёзида руй
бергани хакида аник ёзиб колдирган.242 Хижрийни милодийга
айлантирсак, 875 йил 1470 милодий йилнинг 30 июнидан бош-
ланиб - 1471 йилнинг ёзида тугайди. Шахзода Абу Бакр Абу
Саъид мирзонинг угли эди. У Хусайн Бойкаро хузурида бир оз
жон саклагач, уни тарк этади. Бадахшонга бориб, лашкар туплай-
ди ва акаси Султон Махмуднинг мулки Хисорни босиб олишга
уринади. Хондамир курсатишича, Абу Бакрнинг Султон Хусайн
даргохидан кетиши айнан Бойкаронинг Амир Мушток исёнини
бостира олмай ноилож Мургобга кайтган пайтида содир булган.
Демак, охирги вокеалар 1471 йилнинг ёз - куз ойларида юз
бергани аник. Шундай экан, Жомийнинг хаж сафаридан келиб
Султон ва Навоий билан учрашуви Бойкаронинг Балхдан Хиротга
кайтаётиб Мургоб буйида тухтаганида, яъни 1471 йилнинг кузи-
да руй берганлигига шубха колмайди. «Рашахот айн ул-х а ё т»-
даги Жомий зиёратига оид тафсилотлар унинг кейинги хаж са-
фарига тааллукли маълумотлар булса ажаб эмас.
Замонавий навоийшуносликда Жомийнинг хаждан кайтиш
санаси таникли жомийшунослар - рус олими Е.Э.Бертеле, эрон-
лик олим А.Хикмат, тожик олими А.Мирзоев, узбек олими А.Урин-
боевнинг Жомий хаётига дойр тадкикотларида 1474 йил деб
белгилангани учун юкоридаги сухбатдан англашилган Балх юри-
ши хам 1474 йили юз берган деб тахмин этилган. Чунончи,
А.Уринбоев Жомийнинг Хусайн Бойкарога ёзган бир мактуби ус-
тида иш олиб борар экан, тилга олинган вокеалар Султон Хусайн
Бойкаро уз чегараларини Абу Саъиднинг угиллари - Мовароун-
нахр хукмдори Султон Ахмад ва Х ИѰРхукмдори Султон Мах-
муддан химоялаш учун чиккан пайтда ёзилганига караб, бу пайт­
да улар Хуросонга юриб, Балхни камалга олгандилар дейди ва
уни хижрий 878(1473/1474) йил деб белгилайди».243 Юкорида­
ги та ф е и ло тла р д а н келиб чикиб Жомий мактуби санасини

241 Курсатилган манба. 40а - 406-вараклар.


242 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.25.
243 Письма-автографы А б д ар-рахмана Джами из «А льбом а Навои» /
Введ., перевод и указ. А.Уринбаева. - Ташкент: Фан, 1982. - С.129.

122
А.Уринбоев айтганидек хижрий 878(1473/1474) йил деб эмас,
хижрий 875(1470/1471) йил деб белгилаш хакикатга якиндир.
Демак, айтиш мумкинки, Навоий мухрдорликка хижрий 873
йил рамазон ойидан кейин (чунки у рамазонда Самарканддан
келган), яъни шаввол ойида(1469 йил апрел) тайинланган булса,
унинг истеъфоси 876 йилнинг шаъбон ойидан(1472 йил январ,
яъни амирликка тайинланишидан икки-уч ой олдинрок, 1471 йил
кузида руй бергани хакикатга турри келади. Шундан айтиш мум­
кинки, Султон Хусайннинг иккинчи маротаба тахтни эгаллаш учун
олиб борган жангларида Навоий катнашган. Боз устига, Алишер
уз табиатига хи лоф равишда килич кутаришга хам мажбур
булган. «М атлаи саъдайн...»да ишора этилганидек, Амир А ли ­
шер султоннинг узига эътикодини оклагани унинг «мукарраби
хазрати султоний» унвонига сазовор булишига сабаб булган. Бу
хизмат табиатан кунгилчан, факру фанога мойил калбли ижод-
кор инсонга огирлик килган булиши эхтимолдан холи эмас. Бал­
ки шу сабаб у салтанат ишларидан бушаб, хилватда нафас рост-
лагиси, ижод билан мунтазам шурулланиш, тоат-ибодат билан
машрул булишга интилгандир. Балки Навоийнинг мухрдорлик-
дан кетишининг бошка, янада мухимрок сабаби бордир. Негаки
шу давргача рурбат ва мусофират рамини чекиб келган ёш шо­
ирнинг уз ижодий ниятларини амалга оширишга кенг имконият-
лар яралган пайтда хаммасидан биратула воз кечишга карор
килиши бунинг сабаби анча чукур деган мулохазага олиб бора-
дики, хозирча, бу хавда бирор аник хулоса чикариш кийин. Ушбу
истеъфо сабаби навоийшунослик олдидаги энг катта жумбок-
лардан биридир.

Амирлик

Навоийнинг амирлик мансабига тайинланиши мухрдорлик-


дан турридан-турри кутарилиш эмас, балки истеъф одан сунг
муайян вакт утгач султон хохиш-иродаси билан амалга оширил-
ганини курдик. Яна бир масала аникланмай колмокда. Юкори-
да куриб утилган Навоийнинг амирликка тайинланиши хакидаги
Хондамир маълумотини урганишда давом этамиз. Хондамир
ёзади: «Амир Алишер аввалига бу мансабни кабул килмади ва

123
дедики: «М ен энди улур остона ичкилари каторидаман, улур
мансаб эгасиман, осмон кадар тахт амирларининг барчасидан
юкорирок уринда утирибман. Борди-ю амирлик мансабига утир-
сам, барлос ва орлот амирларидан баъзилари турага биноан
мендан юкори утирадилар. Бас, бу амирларга кафил булмок
мансабимдан пастрокдир. Хокони мансур унинг узрини кабул
килиб бароят иноятидин «барлос умаросидин амир Музаффар
барлосдан бошка бирон кимса амир Алиш ердан аввал мухр
босмасин!» деган хумоюн хукм чикарди».244 (Бу ерда ran Наво­
ийнинг амир сифатида имзо чекиш навбат-тартиби хакида кет-
мовда. Уни Алишернинг мухрдор сифатидаги мухр босиш вази-
фаси билан адаштириб юбормаслик зарур - Ш .С.). Таклиф этил­
ган мансабдан Алишернинг кунгли тулмади деган хаёлга келган
Султон мазкур лавозим даражасини яна бир порона кутарган.
Ушбу маълумотдан Хусайн Бойкаронинг Алишер Навоийга чу-
Кур эхтироми, шу даврда унинг раъйига караб иш тутишга мойил-
лиги юкори эканлигини сезиш мумкин. Шундан Навоийнинг са-
ройдаги мавкесини аник тасаввур этиш мумкин. Ноиложликда
колган Навоий юксак лавозимни кабул килади. Шундан сунг, та-
рихчи таъкидлаганидек, «хокон раъйини риоя этиб, аморат ман-
сабини кабул килди, тилладуз чопон, наврузий кулох кийиш би­
лан фахр то пди».245
Маълумотларнинг юкорида куриб чикилган кисмида бу икки
буюк шахснинг якин дустлиги фонида Алишернинг иззатталаб-
лиги буртиб курингандек туюлади. Дафъатан, буни яширин кибр-
га хам йуйиш мумкиндир. Аммо ундай эмас. Унинг мохиятида
амирликни кабул килмасликка булган уриниш уз аксини топган.
Навоий сарой хизматидан имкон кадар узоклашишга инти-
лар экан, султонга уз муддаосини аник тушунтириб беришга бо-
тина олмаган. Бу давр Бойкаро салтанатининг илк паллалари
эканлигини унутмайлик. С ултон хали Навоийнинг дарвишона
дунёкарашини тулик тушуниб етмаган ва унга хам бошкалар каби
шохнинг иноятидан уМидворлик асосий максади булган кимса

244 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.26.


245 Уш а ерда.

124
сифатида караган десак, янглишмасак керак. Фикримизча, А ли ­
шернинг юкоридаги бизга такаббурлик каби туюлган харакати
аслида султоннниг нафсониятига тегиши ва норозилигига сабаб
булиши керак эди. У дустини узидан совитиш ва умидини узиш-
ни ният килган. Уни амал кизиктирмаган. Аммо иш Навоий уйла-
ганча чикмади. Султон унинг мавкеини кутаришни узининг бур­
чи деб билди. Кутилмаган вазиятга тушган Алишернинг амир-
ликни кабул килишдан бошка иложи колмади. Акс холда, С у л ­
тоннинг мурувватига ношукурчилик сифатида тушунилиши аник
эди. Икки ут орасида колган Навоий ноурин бахонаси учун хам
хижолат чекади. Чунки Султон буни такаббурликка йуйиши мум­
кин эди. Хондамир давом этади: «Пекин мухр уриш учун ул жа-
нобнинг кулига нишон берганларида нафси синиклиги ва багоят
улур тавозулигидан нишоннинг шундай жойига мухр босдики,
ундан тубанрокка мухр босишга жой колмади».246 Хондамир маъ-
лумотида тасвир нихоятда равшан, Навоийнинг ички дунёсига
хос фазилатлар хакконий очиб берилган: хужжатларга мухр бо-
сиш фурсати етганда уларни амир Сайид Хасан Ардашерга юбо-
ради. Табиийки, унинг Апишердан олдин мухр босишга хакки
йуклиги сабабли хужжатлар яна Навоийга кайтарилади. Шунда
у к о р о з н и н г энг остига мухр босадики, ундан пастда (коида буйи-
ча) мухр босишга жой колмайди ва бошкалар ундан юкорида
мухр босишга мажбур буладилар. Бу билан у, аввало, устози
Сайид Хасанга садокатини намойиш этади ва, иккинчидан, була-
жак фиску фасодларнинг олдини олиб, узининг мансабпараст-
ликдан йирок эканлигини исботлайди. «Равзат ус-саф о»да ушбу
ходисани подшох р о я т олкишлагани хамда вазирлар орасида
расмга айлангани хакида алохида таъкидпанади.
Охирги парчадаги холатда Навоий султоннинг кунглида туги-
лиши эхтимоли катта булган ранжишни кетказиш учун интилгани
сезилади.
Алишер Навоий Султон Хусайн Бойкаро саройида кандай ва-
зифаларни бажаргани тарихий манбаларда вокеа-ходисалар
баёни жараёнида курсатиб утилган. Аммо унинг хукуматдаги

246 Уш а ерда.

125
расмий мансаблари ва уларда унинг ваколатидаги тармоклар
тавсифи келтирилмаган. Навоийнинг оддий вазирлик даври киска
- мухрдорлик лавозимида ишлаган 1469 - 1471 йилларни уз
ичига олади. Мухрдорлик мансабидаги вазифа ва бурчи уз-узи-
дан равшан. Амири кабир лавозимида Амир Алиш ер кандай
вазифаларни бажаргани ёки расмий тарзда айтганда, да в ла т
бошкарувининг кайси сохаларига масъул булганини биз юкори-
да «Вакф ия» асаридаги маълумотлар асосида курсатиб утдик.247
Амирлик даврида унинг барча сарой аъёнлари билан муноса-
батлари олий даражада булганлигига манбаларда ишоралар бор.

Иккинчи истеъфо

Навоийнинг иш фаолиятидаги узгаришларни аниклаш ва улар


билан б о т и к хронологияни урганиш шоир таржимаи холини тик-
лашдаги энг мухим жихатлардан саналади.
Бурхониддин Атоуллох каламига мансуб куйидаги таърих На­
воийнинг Астрободга хоким этиб тайинланиши муносабати би­
лан ёзилган:
Он Амир Низомиддин Алишер
Авсоф берун зи цадди тацрир.
Чун кард цабул боз аморат
Таърихе шуд « аморати Мир».248
Учинчи мисрадаги ишора «яна амирликни кабул килди» ибо-
расидан абжад хисоби билан 1487 йил чикади. Биз ундан А ли ­
шернинг качондир амирликдан истеъфо бергани ва муайян муд-
дат утгач, 1487 йили Астрободга жунатилиши муносабати билан
яна давлат ишига кайтганлигини фахмлаймиз. Манбаларда На­
воийнинг амирлик лавозимини илк марта 1472 йили эгаллагани
аник курсатилган. Алишер Навоийнинг амири кабир лавозимида
канча вакт ишлагани, качон ва нима учун истеъфога чикканлиги

247 Батафсил маълумотлар учун каранг: Вакфия. - Б.68.


248 Риёсиддин б. Хумомиддин (Хондамир). Равзат ус-сафо. Босма. -
Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б.36. Мазкур асарнинг олти жилди Мирхонд
томонидан ёзилган. - Ш.С.

126
хакида аник маълумот хозирча йук. Факат манбалардаги ишора-
лар ва бошка муносабат билан кайд этилган тарихий фактларни
киёслаб урганиш оркали айрим хулосаларга келиш мумкин.
Замонавий навоийшуносликда шоир амирликдан 1476 йили
истеъфога чиккан деган фикр катъий суратда кабул килинган.
Бу фикр хозирги мавжуд барча тадкикотларда очик-ойдин эъти­
роф этмоеда. Ушбу сана дастлаб рус шаркшуноси В.В.Бартольд
томонидан кайд этилган. У узининг «М ир А ли Шер ва сиёсий
хаёт» асарида «Жомий сузларига кура, Навоий накшбандияни
чукур ургангач, 881(1476/1477) уз хохиши билан обру ва эъти-
бордан воз кечиб(амирлик назарда тутилмокда - Ш .С.), факр
йулига кирди»249, - деб таъкидлайди.
20 - 50-йиллар узбек навоийшунослари, жумладан, Олим Ша-
рафиддиновнинг «Алиш ер Навоий» тадкицотида мохиятан Бар-
тольднинг караши маъкулланган.250 Бирок У асосни бошка ман-
бадан олади: «Алиш ер Навоий бу даврда буюк шоир Абдурах-
мон Жомийга багишлаб, «Тух ф а т ул-афкор»(1476) номли форс-
ча бир касида ёзади. Унда шоирнинг подшо ва унинг саройига
карши нафрати жуда очик ифодаланган. Бу касидага койил кол-
ган Абдурахмон Жомий унга жуда юкори бахо берган эди. Бу
касидани у «тозиёна», яъни «камчи» деб атаганди. Апишерга
ёзган мактубида касиданинг мазмуни тугрисида шу сузлар бор:
«Касиданинг мазмунидан шу маълум буладики, сиз зохирий
куринишлардан, подшо саройидан кочмокчисиз? Сизнинг бу
иродангиз шукур килишга лойикдир...»251
Мушохада этилганидек, О.Шарафиддинов «Тух ф а т ул-афкор»
борасидаги Жомий фикри ва касида яратилган йил асосида Амир
Алишернинг истеъфоси буйича катъий хулоса чикарган.
С.Айнийнинг «Алишер Навоий» (1948) тадкикотида О.Шарафид­
динов келтирган «Т у х ф а т ул-аф кор»даги маълумотга яна бир
кушимча асос - «Хамсат ул-мутахаййирин»дан бир хотира лавха-
си уланиб, куйидаги яхлит «эпизод» яратилади: «Б у вокеадан куп

249 Бартольд В.В. Мир А ли Шер и политическая жизнь // Сочинения. В


IX томах. - М.: Наука, 1964. Т.Н. 4.2. - С.235.
250 Шарафиддинов О. Алиш ер Навоий. - Тошкент, 1971. - Б.66.
251 Уш а ерда.

127
утмай(О.Шарафиддинов талкинидаги к;асида вокеасидан сунг -
Ш .С.) Алишер Жомийнинг рухсатини олмасдан, хукумат ишидан
истеъфога чикади. Унинг бу ишга, яъни амалдорликдан истеъфо
беришига Жомий кандай караганини у «Хамсат ул-мутахаййирин»-
да куйидагича кайд этади», - дейди Айний ва шу ерда биз «Мухр­
дорлик» булимида куриб чиккан Навоий - Жомий сухбатини кел-
тиради.252 Мазкур карашларнинг илмий таомилга киритилиши за-
монавий навоийшуносликнинг илк даврлари: 20 -40 -й иллар га туф и
келиб, Навоийнинг илк юбилейи арафасидаги шошилинч тадбир-
лар жараёнида содир булган. Шунинг учун хам устоз навоийшу-
носларимизнинг хизматларини заррача камситиш фикридан йи-
рокмиз. Шу билан бирга, улар уз хулосаларида асосланган маълу­
мотларни яна бир карра кайта тахлил килиш фойдадан холи эмас.
В.В.Бартольд асосланган Абдурахмон Жомийнинг сузлари унинг
«Нафахот ал-унс» асари дебочасидан олинган. Унда муаллиф асар
яратилиши сабаби устида тухталаркан, ёзади: «Дар таърихи са-
наи ацади ва саманин ва саманмиа, мухибби дарвишон ва муъ-
тациди эшон, он хама аз ш угл сер ва бар факр далер - Низо­
миддин Алишер, ки ба т у ъ у ихтиёр аз олий маротиби жох
ва эътибор эъроз намуда ва ба цадами таслим ва ризо бар
сулуки жодаи фацру фано и ф о л фармуда, аз ин фацир мис-
ли он сурате, ки бар дил гузаш та буд ва дар х о ти р м ута-
маккин гаш та, и сти дъ о кард».253 Узбек тилидаги адабиётлар-
да Жомийнинг сузлари куйидаги куринишда учрайди: «881 йилда
дарвишлар дусти ва уларнинг мухлиси, хамма машгулотдан тук,
факирлик йулига ботир амир Низомиддин Алишер(бу киши уз
хохиши ва ихтиёри билан даража ва эътиборнинг аъло марта-
басидан б е т цайтариб, таслим ва ризо цадами билан факирлик
ва фонийлик йулини кабул килган), бу факирдан кунгилдан у тга н
ва хотирда карор топган шаклдагидай илтимос килди».754 Цизиги
шундаки, аслият бундай таржима этилмасдан, балки «Дарвиш-

252 Айний С. Навоий. Куллиёт. Дар 15 жилд. 1985. - С.306.


253 Абдурахмон Жомий. Наф ахот ал-унс. КУл ё зма. УзР Ф А ШИ. Инв.
5149. 2а-варак.
254 Абдурахмон Жомий ва Алиш ер Навоий. Туплам / Нашрга тайёрлов-
чи П.Шамсиев. - Тошкент: Фан, 1966. - Б.136.

128
лар д у с ти ва уларнинг мухлиси, %амма (дунёвий) маш гулот-
лардан туйган, факр йулига ботирларча отланган, уз май-
л у ихтиёри билан цадру эътиборнинг олий мартабалари-
дан воз кечган ва таслим у ризо радами билан фа/узу фано
йулига юзланган Амир Низомиддин Алишер 881 йили бу фа-
цирдан кунгилдан у тга н ва хотирда царор то п га н шаклда-
гидай илтим ос ципди» тарзида хам узбекчага угирилиши мум­
кин эди. Жомий жумласига синчикпаб каралса, унда адиб сажъ
усулини куллаш ниятида иншо санъатида маъмул булган усул -
сифатдошлар билан ифодаланган аникловчиларни уюштириб кел-
тиришдан фойдаланганлиги яккол кузга ташланади. Каранг: «му-
%ибби дарвишон - муътациди эшон»(дарвишларга севимли
булган - улар эътицод цуйган), аз шувл сер ва бар фацр да-
лер»(дунёнинг ишидан туйган - фацирликдан цурцмаган) ва шун-
га монанд «эъроз намуда - и ф о л фармуда»(юз угирган - юз
царатган). Обру-эътибордан воз кечмок; ва фацру фано томон
юзланмон; дейилиши х;али салтанатдаги мансабдан расман ис­
те ъ ф о берди дегани эмас. Шунга биноан, Жомий бу жумлада
«расмий равишда фаиру фано сулукини кабул цилди» маъносини
ифодаламаётганлиги хам равшан булади. Шу нуктаи назардан
Жомий фикрини шу даврда, яъни хижрий 881/1476 милодий йил-
га келиб, Навоий «факру фано» сулукига мойиллиги жуда баланд
булганлигини назарда тутган, деб кабул килиш мумкин. Ундан таш-
кари, Жомийнинг хижрий 881(1476) йил санасини келтиришдан
максади мазкур китобнинг яратилиш гояси тужлган пайтга эъти-
борни каратиш эди. Унинг Навоий истеъфосига алокаси йук. Аммо,
шубхасиз, бу сана уша даврлардаги Навоий кайфияти ва дунёка-
рашини аниклашда жуда катта ахамиятга эга. Рус шаркшуноси
Е.Э.Бертельс хам узининг «Навоий» монографиясида мавзу тако-
зоси туфайли ушбу масалани четлаб утолмаган. Айнан у Навоий­
нинг 1476 йили истеъфога чикканлиги хакида очик фикр билдир-
маган ягона олимдир.255 Унинг Навоий рухиятидаги узгаришлар
хакидаги хулосалари уз илмийлиги билан бугун хам мухимдир.

256 Бертельс Е .Э . Навои и Джами. Избр.труды. - М.: Наука, 1965. -


С . 118.

129
Олим Шарафиддинов келтирган матн-иктибосларни хам кайта
куриб чикиш зарурати бор. Фикри ожизимизча, О.Шарафиддинов
«Ту х ф а т ул-аф кор» билан борлик хотира-лавхада Абдурахмон
Жомий фикрларини нотурри изохлаган куринади. Биринчидан, асл
матн куйидагича: «...А з фа^вои он чунон маълум шуд, ки
хизмати эшонро иродати ицбол бар циблаи мацсуд ва эъроз
аз намудцои бебуд мутааккад шуда...»256, яъни «Мазмунидан
маълум булдики, у л кишида (Навоийда - Ш.С.) максуд кибласи-
га юз буришга (яъни факр тарикатига) ва асосга эга булмаган
(яъни фоний дунё лаззатлари - Ш.С.) куринишлардан юз уги-
ришга к а тъ и я т хосил булмиш»де б айтилган. Иккинчидан, Жо­
мий томонидан Навоийнинг узини назарда тутиб «хидмати эшон­
ро», яъни «у л кишида» деб айтилган ибора сузма-суз угирилиб
« у кишининг хизматларини» тарзида подшо мулозаматига таал-
лукпи килиб юборилган. Учинчидан, О. Шарафиддинов мактуб-
нинг кейинги кисмидаги фикрни хисобга олмаган. Унда Жомий
шундай давом этади: «Аммо агар, чунончи, дар тагйири уму-
ри сувари ва тарки и ш тиголи аайри зарури, чун мулойими
мизожи азизон нест, муболааа наравад ва дур наменамояд,
Хеч жо н е ст, ки мацсуд зоцир н е с т ва жамоли зу^урашро
камоли зухур со ти р не». (Таржимаси «Аммо зохирий ишларни
узгартириш га ва хожатдан ташкари маш гулотларни та р к
этиш га куп хам харакат килинмасаки, бу азизлар мижозига му-
вофик эмас. Ва узок эмас ва хеч жой йукки, максад юз курсат-
масин, курингувчи жамолни (яъни Оллох жамолини - Ш.С.) кури-
нувчи камол (яъни инсон камолоти, бу ерда Навоий камолоти-
га шаъма килинмокда - Ш.С.) бекитувчи эмас».) Бу ерда Жо­
мий давлат ишлари инсон рухий камолоти масалаларига ро в була
олмаслигини таъкидламокчи ва Навоийни давлат ишларидан ис­
теъфо бериш ниятидан кайтарган.
С. Айний хулосаси хакида гапирадиган булсак, у икки хоти-
ра-лавхани бир-бирига улашда эътиборсизлик окибатида улар­
нинг бошка-бошка даврларга тааллукли эканлигини хисобга о л-

256 Алиш ер Навоий. Хам сат ул-м утахаййирин II Мукаммал асарлар


туплами. - Тошкент: Фан, 1999. T.X IV . - Б.36.

130
маган ёки тузум манфаатларига мос келишини уйлаб, атайин
шундай йул тутган. Чунки «Ту х ф а т ул-аф кор» касидаси билан
Жомий мактуби хижрий 880(1475/1476) йили ёзилган булиб,
Навоий подшох билан Марвга кишловга борганда Жомий икка-
ласи содир булган ёзишмаларга тааллуклидир. Иккинчи лавха
эса Жомийнинг Макка сафаридан ва Хусайн Бойкаронинг Балх
юришидан кайтган махалида юз берган. Биз тадкикотимизнинг
о лдинги са хи ф а ла р и да Жомий хаж са ф а р ла р и да н бирига
1470/1471 йили боргани хакида гапириб утгандик. А ли Саф ий-
нинг «Раш ахот»да ёзиши буйича, Жомий 1472 йили хажга кет-
ган ва бу сафарга бир ярим йил вакт сарф булган.257 Бу холатда
хам С.Айний фикри тарихий вокеликка турри келмайди.
Кузатишлар шуни аён килдики, В.Бартольд томонидан «Н а ­
воий - шох» зиддиятини курсатиш учун «и сте ъ ф о » талкинини
ривожлантириш йулида ташланган «y p y F » О.Шарафиддинов ва
С.Айнийни шу йуналишда янги материаллар топишга ундаган.
У ла р Навоийнинг истеъфосига асос сифатида «Хамсат ул-м у-
тахаййирин»дан мисоллар келтириш оркали бу талкиннинг фан-
да янада катъийлашишида мухим «хизмат» курсатдилар.
Навоий истеъфога 1476 йили чикмаганига яна бир далил бор.
Бу масалада энг мухим аниклик киритувчи манба унинг «Вакфия»
асари эканлигини таъкидлаш лозим. Бу асар хижрий 886(1481/
1482) йили ёзилган. Унинг дебочасида муаллиф уни хажга юбо-
риш ва давлат ишларидан озод этиш хакидаги икки илтимос би­
лан мурожаат килади: « У л хазратнинг(Султон Хусайн Бойкаронинг
- Ш.С.) муаббад давлатидин ва рафеъ химматидин кунглумра кеч-
маган комларра комгор булубмен ва тушумра кирмаган макрсидга
иктидор топибмен. Икки орзу риштасидин узгаким, гирихи кунглум
пардасидин ечилмади, икки мурод рунчасидин узгаким, тугуни жо-
ним гулшанидин очилмади. Аммо умидим улдурким, бу икки уми-
дим мевасидин дари баруманд ва муродим будурким, бу икки му-
родим гавхаридин даги сарбаланд булраймен ва бу орзумандлир
хорхорининг тикани кунглумда синмарай ва бу мурод гавхарининг

257 А ли б. Хусайн ал-воиз Кошифий. Рашахот айн ал-хаёт. Кулёзма.


130б-варак.

131
ёринин катрадек туфрокка элтмараймен... Бу мазкур булгон икки
орзудин бири муборак сафардурким, исломим шахси беш хисдан
бирининг уксуклиги жихатидин нокис булмарай ва мусулмонлирим
панжаси бир бармок йуклуридин малул колмарай... Ва иккинчи му-
родим улким, ул х,азратнинг (Хусайн Бойкаронинг - Ш .С.) гоятсиз
иноятлари ва нихоятсиз шафкатлари мукобаласида юкори мазкур
ва садрда мастур булгон хизматлардин (олдинрок санаб утилган
Навоийнинг саройдаги вазифаларига шаъма килинмокда - Ш.С.)
бу факири шикаста ва бу хакири дилхастара муносиброк хизмат ул
эрдиким, зубдаи авкотим ва хулосаи хаётимни ул хазратнинг мад-
хи зоти ва таърифи сифотида сарф килсам эрди ва ул бобда рарро
касидалар ва рангин газаллар ва матбуъ маснавийлар ва маснуъ
иншолар, балки хар навъ назм ва насрдин китоблар тасниф кил­
сам эрди ва мужалладлар тартиб берсам эрди, то ул хазратнинг
фархунда оти бу васила била куп йиллар рузгор сахифасида маз­
кур ва хумоюн зоти бу восита била куп карнлар рузгор ахли тилида
мазкур булса эрди»258. Навоий давлат хизмати бу ишларни амапга
оширишга жиддий тускинлик килишини аник ифодапаган: «бу навъ
рамноклик била(яъни давлат юмушпари билан) не нишотомез ал-
фозга рабт бергай ва бу паришонлик била не маоний гавхари жамъ
килрай?». Шоир «Хам са» ёзилишига аник ишора этади: «Аммо
умидим борким, ул хазрат давлатидин онча фарорат даст беррай-
ким, кечган хаётим бакиясин ва утган авкотим татиммасин бир ишга
сарф килрайменки, жахон интихосигача кадар ул хазратнинг зикри
хайри бодасидин улус хушхол ва яна жахон ибтидосирача анинг
авсофи хамидаси оби хаётидин хапойик коми маломол булгай».259
Куриниб турибдики, Алишер Навоий узининг давлат ишлари-
дан озод этилишини сурамоеда. «Вакф ия»нинг 886(1481/1482)
йили ёзилгани хисобга олинса, 1481 йили хали Навоий амирлик
лавозимида ишлаб турган булиб чикади.
«Вакфия»даги илтимосларнинг натижаси одамни уйлантира-
ди. Навоийнинг чиройли тарзда етказган илтимослари конди-
рилганмикан?

258 Вакфия. - Б.261 - 263.


269 Курсатилган асар. - Б.265.

132
Мантик нук,таи назаридан Хусайн Бойкаро шохлик расми буйи­
ча хар иккала илтимосни хам кондириши лозим эди. Тарихий
асарлардан бизга маълумки, Султон Хусайн Амир Алишернинг
хажга боришига рухсат бермаган. Унда уни давлат ишларидан
озод этганми? Шоирнинг узи бу хаеда кейинчалик булса-да, очик
гапирмаган. Бирок Навоий ижодиёти эволюциясини куздан ке-
чириш шу масаланинг ечимига олиб келадиган баъзи тахмин-
ларни тугдиради. Биз биламизки, «Вакф ия»дан кейин 1481 йил-
дан 1485 йилгача булган ораликда Навоий узининг шох асарла-
рини, жумладан, «Хамса»ни яратди, «Бадоеъ ул-б и до я» дево-
нини тузди.260 Тез орада, уша йилнинг узидаёк; «Бадоеъ ул-би­
до я» девонининг тартиби нихоясига етиб, унинг китобат килин-
ганлиги хам фикримизни тасдикпайди.
Киска давр ичида тинимсиз мехнат ва тулик узни багишлаш ор-
кали дунёга келиши мумкин булган бу улкан асарларни давлат
ишлари билан бир пайтда яратиш жуда огир эмасми? Демак, С ул­
тон унинг факат бир илтимосини бажарган булиши, яъни истеъ-
фосини кабул килган булиши керак. Чунки Навоий юкорида уз ис-
теъфосидан максад - «Султон Хусайн номини тарих зарваракла-

260 Царанг: Валихужаев Б. «Х ам са» ёзиш анъанасига Алиш ер Навоий


нинг муносабати II Узбек тили ва адабиёти. 1990. №1. - Б .17; Абдугаф у-
ров А. «Бадоеъ ул-бидоя»нинг тузилиш санаси // Узбек тили ва адабиёти.
1989. №4. - Б.8. «Б адоеъ ул-бидоя»нинг бизга маълум кадимий нусхаси
Парижда сакланиб, хижрий 886 йилда тузилган. Мазкур девонга тартиб
берилиш вакти борасида навоийшуносликда куп бахслар булган. Баъзи-
лар уни 1470 - 1476 йиллар, айримлар 1471 - 1472, яна бир гурух олим­
лар 1468 - 1481 дейдилар. А.Абдугафуров ёзади: «Биринчидан, Навоий­
нинг уз таснифи буйича, 1476 йилдан бошланувчи урта ёшлик - «васати
си н »да яратилган газалларнинг, шунингдек, 1477 - 1478 йиллар вокеа-
ларидан бахс этувчи бир неча китъаларнинг девон таркибида мавжудли-
гидан хамда дебочадаги ёрдамчи далил-иш оралардан, иккинчидан, илк
Кулёзма нусханинг 1481 йилда кучирилганлиги фактидан «Б адоеъ у л-б и -
до я » хижрий 884(1479/1480) йили тузилган деган хулосага келиш мумкин
(Курсатилган манба. - Б.7 - 8). Демак, Навоий хижрий 886 йилда «Вак­
ф и я » нусхасини султонга тортик килиб, истеъфога чиккандан сунг тезда
девон устида ишлаган, уша йилнинг узидаёк кучиртириб, султонга так-
дим этган булиши мумкин.

133
рида кдпдириш нияти»да шох асарлар яратиш эканлигини таъ-
кидлаган. Дархакикат, шу даврлардан эътиборан буюк «Хамса»-
ни ёзишга киришганлиги шох расмий равишда истеъфосини кабул
этган деган фикрга олиб боради. Хамсанинг биринчи достони «Хай-
рат ул-аброр»нинг яратилиш санаси 1482 йил эканлиги бизга маъ­
лум. Демак, у 1481 йили давлат лавозимларидан озод килинган
дейиш мумкин. Унинг амирлик лавозимидаги фаолият йилларини
1472 - 1476 йиллар деб эмас, 1472 - 1481 деб белгиласак, тугри
булар. Аммо Навоий амалда Султон хизматларидан тулик бушай
олмаган куринади. «С адди Искандарий» достонида шу кайфият-
ни ифодаловчи уринлар мавжудлиги шундан далолат беради. Хар
холда, Хусайн Бойкаро буюк асарлар яратишга бел боглаган дусти-
ни расмий равишда давлат лавозимидан буш аган булса хам, дав­
лат юмушларидан озод этмаган куринади ва бу, табиий.
Шу уринда бир савол кишини уйлантиради. Навоий «Хамса»
ёзиш учунгина давлат ишларидан истеъфо берганми? Биз бу
масалада устоз навоийшуносларимизнинг улуг мутафаккирнинг
факр ва каноат тарикига берилганлиги хусусидаги фикрларини
тула маъкуллаймиз ва яна бир д а ли л билан уз мулохазалари-
мизни якунлаймиз. Истеъфонинг асл сабабини Навоийнинг узи
курсатиб кетган, деб айтиш мумкин. Бу «Вакф ия» мукаддимаси
охирида келтирилиб, турт ният ифодаланган рубоийларнинг
биринчисида уз аксини топган. У куйидагича:

Олам ишидин мени малул э т , ё раб,


Фанр эмгаги т о р та р га цамул э т , ё раб.
Бу ишки, сенинг ризонг учун цилмишмен,
Хам айни ризо била цабул э т , ё раб.

Биринчи мисрада шоир О лло хда н узини дунё ишларидан


малул этмокни, яъни безор килишни (лугавий маъноси хайф,
таассуф, зик булмок ва гамгин булмокни билдиради), иккинчи
мисрада эса факр машаккатини кутарувчи хаммол этишни сура-
моеда. Демак, Навоий айни шу даврга келиб уз хаётини факр
тарикати билан боглашга ва колган умрини тоат-ибодат, охират
арконларини бажариш хамда ижод билан шугулланишда утка-
зишга карор килган. Рубоийнинг учинчи мисрасида бу карор

134
О лло х ризолиги йулида эканлиги айтилгани хам шубхага урин
колдирмайди. Демак, Навоийнинг бутун мол-мулкини вакф этиш
ва истеъфо сурашдан асл максади борлиги хам маълум була­
ди. Бу утган йиллар давомида тобора катъийлашиб борган ис-
так - мансаб ва жох куршовидан кутулиб, факр либосини кийиш
эди. Аммо зинхор буни суфия тарикатига кириш деб тушунмас-
лик керак. У гарчи накшбандияга эхтироми буюк эса-да, аммо
хеч кайси тарикат аъзоси булмаган. Бунинг узига хос сабаблари
бор ва у алохида мавзудир.

Навоий - Астробод ^окими

«Равзат ус-са ф о »да келтирилган маълумотга кура, Султон


Хусайн хижрий 892 йилнинг кишида (1486/1487 йил) Амир А ли -
шерни дор ул-ф а тх Астробод хокими этиб тайинлашга карор
килган. Хондамир курсатишича, «Хижрий 892 йилнинг кишида
(1486 декабр - 1487 январ) хокон Марвда кишлаб турганида
Астробод хокими Амир Мурулни уз даргохига чакириб олди ва
унинг мунаввар кунглига Амир Апишерни дор ул-ф атх Астробод
хукумати билан сарфароз этиш карори келди. У л хазратнинг
(Хусайн Бойкаронинг) фикри софкунгил амирга яширин эди.261
Астробод рарбий чегара худудида жойлашган Журжон вило-
ятининг маркази эди. Хуросоннинг рарбий кушниси Оккуюнли-
лар давлати эди. У замонларда хозирги Эрон давлати булма­
ган ва бу ХУДУД Шаркий Ирок деб аталарди. Рарбий чегараор-
ти ерлари Оккуюнлилар салтанатига тобе Ардабил мулки сохиб-
ларига караган. Бу мулк бошида шиа мазхабининг кузга курин-
ган арбоби шайх Сафиуддин(1254 - 1334) асос солган сафа-
вийлар сулоласи вакиллари туриб, кучли хокимият ва улкан вакф
ерларига эга эдилар. X V асрнинг иккинчи ярмида уларнинг сиё-
сий сахнага чикиши кузатилади. Сафавийлар пешвоси Шайх
Жунайд(1447 - 1456) Оккуюнлилар хукмдори Султон Узун Хасан
билан куда-андачилик оркали якин муносабатлар урнатиб ола-
ди. Бу тадбир уша даврда анча кучли хисобланган Коракуюнли-

261 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.36.

135
лар салтанатига карши иттифок эди. Сафавийларга озарбайжон-
ларнинг кучманчи эла тлар и устажлу, румлу, афш орларнинг
куролли гурухлари кушила бошлайди. Жунайд Шервон ва Догис-
тонни босиб олишга уриниб куради, аммо шервоншо\лар каттик
каршилик курсатадилар. 1456 йили Самур дарёси буйида Ж у­
найд ва шервоншо* Х а л и л у лло * уртасида катта жанг булиб
утади. Ж унайд маглубиятга учраб, улдирилади. Унинг урнини
эгаллаган шайх Хайдар(1456 - 1488) отасидан *ам баттар узга
мол-мулкка уч эди, кушни хокимликларга хужум килишни режа-
лаштира бошлайди. Гарчи Шайх Хайдарнинг Шервон шо^лиги
ва бошка мулкларга ишта^аси олдиндан овоза булиб юрган эса-
да, оккуюнлиларнинг бу даврдаги хукмдори Яъкуб мирзо ва
шервоншох Фаррух Ясор бунга етарли эътибор каратмадилар.
Балки, шайхнинг онаси Хадича Хотун Яъкуб мирзонинг аммаси,
Шайх Хайдарнинг хотини Аламшо* Бегим эса Яъкуб мирзонинг
кичик синглиси булгани учун *ам ундан хавотирланмагандир-
лар. Шервоншох Яъкуб мирзонинг кайнотаси булгани учун унга
суянган, Шайх Хайдарнинг тизгини Яъкуб мирзонинг кулида деб
уйлаган, шекилли. Вокеалар ривожи жуда табиий бошланган.
Хижрий 893(1487/1488) йили Шайх Хайдар онаси Хадича Хо­
тун воситасида султон Яъкубдан гайридин черкаспарни вакти-
вакти билан «адабини бериб туриш» никоби остида лашкар йи-
fmuj ва Оккуюнлилар давлати худудида озод харакат килишга
рухсат олади. Бу эса шайхнинг кулида кучли армия тупланиши-
га ва кушни давлатлар учун хавфли ракибга айланишига олиб
келади.262 Фикримизча, султон Хусайн Бойкаро даврининг ута
билимдон саркардаларидан ва давлатлараро муносабатларнинг
шаклланиш жараёнларидаги паст-баландликларни чукур тушун-
ган давлат арбоби сифатида Шайх Хайдарнинг келажак максад
ва шум ниятларини яхши тасаввур килган. Балки унинг режала-
ридан вокиф булгандир. Хуросоннинг гарбий чегараларидаги
шиа халкларининг, агар бирор кор-^ол юз берса, Хайдар томо-
нига утиб кетиш хавфинй сезган. Хусайн Султон Яъкуб ва Фар-

262 История Азербайджана / Под ред. И.А.Гусеинова и др. - Баку, 1958


T.I. - С.209.

136
pyx Ясор билан муносабатларни янада якинлаштириб, Хайдар
билан келгусида келиб чикиши мукаррар тукнашувнинг олдини
олиши керак эди. Бунинг учун чегараолди вилоятини шундай
кишига топширмок лозим эдики, у ердаги халклар буйсунадиган
ва иззат киладиган, асосийси, Султон Яъкуб ва чегарадош вило-
ятларнинг хокимлари билан муносабатларда жуда хам уста
дипломат ва уларнинг хурматини козона оладиган инсон були­
ши зарур эди. Табиийки, бу тадбир шиа ва суннийлар орасида
хам, кушни хукмдорлар уртасида хам мавце ва эътибори ба­
ланд Навоий оркалигина амалга ошиши мумкин эди.
Журжон вилояти хокимлиги улур лавозим булишига карамай,
Алишер Навоий Астрободга кетаётганлигидан норози эканлиги
манбаларда курсатиб утилган: «Собиттадбир амир тангри тао-
лонинг ризолиги йулида хозирлиги, хокони мансур мухим ишла-
рини кифояти сарвига хушбуй хотирининг майли камолот дара-
жасида булганлиги учун бу амрни кабул цилиш хусусида бирор
нима демади. Куп муболарадан сунг, ризо бошини тебратиб,
таважжух юзини ул тарафга угириб, олампанох даргох муло-
зимларидан амир Бобо Али ва амир Бадриддинни хамрох килиб
Астрободга жунади»263, - деб ёзади Хондамир.
Шу тарика Навоийнинг учинчи марта расмий равишда дав­
ла т ишларига кайтганини куриш мумкин.
Астробод Хуросоннинг ута мухим ахамиятга эга минтакаси
эди. Калтис шароитда уни бошкариш хокимдан катта масъули-
ят ва тинимсиз мехнатни талаб килиши, табиий. Боз устига, у
барча мол-мулкини вакф этиб, 1481 йилдан бери ижодга бе-
рилган, колган умрини ижод ва ибодат билан утказишга ахд кил-
ганди. Аммо ватан манфаатларини уз акидаларидан устун куйиб,
бу масъулиятли вазифани уз зиммасига олади ва Астрободга
жунаб кетади.
Манбаларда унинг Астрободдаги фаолияти хакида маълу­
мотлар жуда кам. Х°зирча, асосан, Навоийнинг кушни давлат-
лар хукмдорлари билан алокаларини бирмунча ёритувчи ёзиш-
малар, жумладан, унинг Шервоншох Фаррух Ясорга ёзган мак-

263 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.36.

137
туби, Оккуюнлилар хукмдори Султон Яъкуб мирзо, унинг бош
вазири Шайх Нажм билан урнатган якин алокаларидан дарак
берувчи баъзи мактуб ва маълумотларга эгамиз, холос. Навоий-
шунос олимларимизнинг тадкикотларида Мир Алишернинг А ст-
рободдаги кайфияти етарли ёритилган. Астрободда бир йил
тургач, кайтишга изн сурайди. «Равзат ус-саф о»дан: «...Амир
Алишер бир йил муддат Журжон вилоятида мулку мол забти
билан машрул булгандан сунг хокони мансур билан мулозамат
шавки кунглидан кечди ва ижозат олингач, амир Бадриддинни
уз урнида колдириб, дор ус-салтана Хиротга караб йуналди...
ва уша вилоят хокимлигини бирортага берилишини илтимос
Килди. Лекин хокони мансур унинг бу илтимосини ризо кулори
билан тингламади ва бир неча кун утиб яна Астрободга кайти-
шига рухсат берди».264
Султон Хусайн Бойкаро унинг илтимосини ризо кулори билан
тингламаганининг сабаби, бизнингча, бу пайтга келиб, Хусайн
Бойкаро олдиндан куролган вокеалар юз бера бошлаган. 1488
йил бошларида Шайх Хайдар ялпи хужумга утиш вакти етган
хисоблаб, Шервон шохлигини босиб олиш пайига тушади: бутун
лашкарини Ганжа ва Барда оралигида туплайди. Сунг Фаррух
Ясорга одам юбориб, хар галгидек, черкасларни талаб келиш
учун бораётганлигини ва Дарбанд йулини ислом лашкарига очиб
куйишни сурайди. Фаррух Ясор элчини кутиб олиб, иззат-икром
билан кузатгач, Дарбанд йулини очишга фармон беради. Шун­
да Хайдар уз аскарларининг саллаларини ун икки имом шаъни-
га ун икки йулли кизил рангга буятади ва Дарбанд йулидан осон-
ликча утиб олгач, Шервонга карши уруш бошлади. Раф латда
колган Фаррух Ясор бехуда кон тукилишидан кочиб, оила-урури
билан Гулистон калъасига бекиниб олади. Шайх бошлик минг-
лаб «кизилбош лар» етти ойгача калъани камалда тутадилар.
Нихоят, Хайдарнинг инсофга келишидан умидини узиб, токати
ток булган Султон Яъкуб кахр билан Шервонга отланади ва 893
йилнинг жумод ус-сонйй ойининг охирларида(1488 йил июн)
Ардабилга етиб боради. Бу хабарни эшитган Шайх калъани

264 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.37.

138
куйиб, Дарбандга чекинади. Султон унинг изидан кувади ва ра­
жаб ойи охирида(июл) улар уртасида каттик жанг булиб утади.
Пировардида, Хайдар жанг майдонида улдирилади ва кизил-
бошлар кушини таркатиб юборилади.265
Демак, Навоийнинг Астрободда туриши шу сабабларга кура
жуда *ам зарур булган. Негаки, чегараолди шиа халкларини тинч-
лантириб туриш, уларнинг кунгилларида сафавий шайхларига
кур-курона садокат натижасида юзага чикаётган жихдц учкунла-
рини учириш, шу билан бирга, калтис вазиятда огирлик, босик-
лик ва чукур муло^аза билан тугри иш юрита олиш Хусайн Бой­
каро назарида факатгина Амир Алишернинг кулидан келиши
мумкин эди...
Навоий имкони топилди дегунча хукумат ишларидан озод
этишни султондан с^раб турган. Куйидаги вокеа бунга д а ли л
булиши мумкин.
Амир Алишернинг ёнида дастёр ва хамдард булган жияни
Хайдар унинг кандайдир топшириги билан Астрободдан Хирот-
га келади. Хондамир ёзади: «М ир Хайдар савдойиликдан анча
бахраманд одам эди. Ана шу савдойиликка шароб кайфи куши-
либ кетган бир вактда бундай деди: «С у лто н хазратларининг
якин дусти (яъни Амир Алиш ер) халофатойинлик остонанинг
(яъни султоннинг) мулозимлари Кокулий баковулга Амир А ли ­
шернинг овкатига за*ар кушиб беришни тайинлаганликларидан
хабар топиб колди. Шунинг учун ул зот каттик ва^имага тушиб,
подшо^га душманлик хаёлини кунгил са^ифасига тадбир кала­
ми билан ёзибдурлар». Хокони мансур бу гапни эшитиб изти-
робга тушди ва шамолдек тез елувчи элчини Амирни овунтира-
диган хумоюн нишон билан Астрободга юборди хамда нишон-
да касамёд килиб, айтдики: «Б у хусусда ул жанобнинг табъи ша-
рифларига нимаики етган булса хакикатдан йировдир ва харгиз
бунака фикрни шарофатли хотирларига келтирмасинлар». С у л ­
тоннинг чопари Амир Алишернинг хузурига етиб бориб нишон-
ни топширганда султон хазратларининг якин дусти хайрат ден-
гизига чумди. Чунки уша гап-суздан умуман бехабар эди. Шу

265 История Азербайджана. - С.209.

139
булдию, подшохни зиёрат килиш бахонасида ун-ун икки кун
деганда Астрободдан Хиротга етиб келди ва подшо* этагини
упиш саодатига етишгач, арз килди: «Амир Хайдар айтган гап-
ларнинг бариси ёлгон ва ута кетган бухтондир. Мен цеч качон
бунака гапларни эшитмаганман». Шу сабаб Амир Хайдар жазо-
га тортилди ва хибс э ти лди ».266
«Захар» вокеасининг хакикатда булган ёки булмагани номаъ-
лум. Бошка манбаларда бу масала ёритилмаган. Аммо мазкур
вокеа Хиротга сабрсизлик билан ошикиб турган Навоий учун сул­
тон билан мазкур истеъфо борасида яна бир карра гаплашиб
олиш имкониятини берди. Чегараолди хавфи бартараф булга­
ни сабабли анча хотиржам тортган Хусайн Бойкаро Амир Апи-
шерга Астрободни топшириб, Хиротга кайтишга рухсат этади.
Мир Хайдар бу ишни уз тога си га куюнчаклигидан килганми ёки
оддий фаросатсизлик туфайлими, унинг кандай бахоланиши-
дан катъи назар, хар холда, Навоийнинг Астробод хокимлиги-
дан кутулиб Хиротга кайтишига ёрдам берган.
Манбаларда келтирилишича, Алишер Навоий Астрободда бир
ярим йилча яшаган. Мана шунинг узи хам кайсидир маънода
биз илгари сурган мулохазаларни тасдиклайди.
Амир Алишер Астрободдан кайтгач, амирлик ва давлат иш-
ларини тарк этади. Унинг илтимосига султон хам каршилик кил-
майди. Хондамир бу даврда Навоий уз масканида тинч хаёт
кечиргани ва султон уни эъзозлаб мактублар ёзганда унинг бар­
ча унвонларини келтиришини алохида кайд этиб утган: «Астро­
боддан кайтгач, сохибтадбир амир(Алишер) форигболлик би­
лан урганган ватани ва эски масканида кун кечирди. Амирлик ва
хокимликни тарк этиш воситаси билан кун сари олий даражаси
тоза, таъзиму такрими бандоза булиб, ахвол шу ерга бориб ет-
дики, хокони мансур унга йуллаган мактубларида ул жанобнинг
(Алишернинг) лакабларини бундай деб ёзар эдилар: «Ж аноб
хидоятмаоб, маоли оёт, зубдаи арбоби дину давлат, куввати
асхоби мулку миллат, муассис ал-хайрот, муваффак ул-мубар-
рот, рукн ас-салтана, эътизод ул-мулк, эътимод ад-давлати хо-

266 Хондамир. Хабиб ус-сияр. Кулёзма. IV жилд. 603а-варак-

140
коний, мукарраби султоний, низом ул-хакикат, вад-дин амир А ли ­
шер», яъни хидоят эгаси, шараф ва хурматнинг кайтиш жойи,
дину давлат арбобларининг сараси, мулку миллат эгаларининг
етакчиси, хайру эхсонларни таъсис этувчи, хайру эхсон муасса-
саларига равнак берувчи, салтанат устуни, подшохларни кули-
дан етакловчи, хокон давлатининг умиди, султон хазратлари-
нинг якин дусти, хакикат ва дин низоми амир Алиш ер...»267
Хатто 1492 йили Султоннинг Навоий билан муносабати олий
даражада булганлиги Маждиддин Мухаммаднинг Навоий ша-
рафига зиёфат утказиш хакида Абулвосеъ билан килган масла-
хати баёнида хам ишора этилган.268
А ли ш ер Навоийнинг Астр обо дга юборилиши сабаблари

267 Равзат ус-саф о. Босма. VII жилд. - Б.38. Ф урсатдан ф ойдаланиб


шуни айтиб утиш керакки, баъзи олим лар Навоийга «С у лто н н и н г якин
кишиси» (Мукарраби хазрати султоний) фахрий унвони Астрободдан кел-
гандан сунг берилган деб хисоблаганлар (каранг: Бартольд В.В. Мир Али
Шир и политическая жизнь. - С.244; Бертельс Е.Э . Навои и Джами. - С. 172;
С улто н И. Навоийнинг калб даф тари . - Б.358). Кейинчалик А.Уринбоев
Навоийга Астрободдан олдин хам шундай мурожаат килинганини аник-
ла ди (царанг: Письма-автографы А б д ар-рахмана Джами из альбома На­
вои / Введ., перевод и указ. А.Уринбаева. - Ташкент: Фан, 1982. - С.23).
Абдураззок Самаркандий маълумоти бизга уни янада аникрок сана би­
лан белгилаш имкониятини беради. «М а тла и са ъда й н»н ин г 1470/1471
йил тугатилгани инобатга олинса, унвон Алишерга Хусайн Бойкаро иккин­
чи маротаба Хирот тахтини эгаллагакида берилган дейиш мумкин. Ёдгор
мирзо Хирот тахтини эгаллаб олган даврда Хусайн Бойкаро лашкарбо-
шилари орасида саросима чикиб, купчилиги Султон Хусайндан юз угириб
кетади. Шундай огир вазиятда Навоий унга фавкулодда садоцат курсат­
ган. Апломанинг баходирона шижоати ва самимий маслахатлари оркали
султонга омад кулиб боккани хакида Абдураззок Самаркандий батаф сил
китоб ёзиш ниятида булганини битиб колдирган. Афсуски, у «султоннинг
барча ишлари нега Амир Алишерга топширилгани сабабини баён этиш »
орзусини амалга оширолмади. Биламизки, уш бу иш Хондамирга насиб
этган, у уз асарларида Хусайн Бойкаронинг Ёдгор мирзо устидан галаба
козонишида Навоийнинг кушган улуш и *ацида б а та ф с и л ту х та л а д и .
Каранг: Сирожиддинов Ш. X V - XVI асрлар тарихий ва тазкира-эсдалик
асарларида Алиш ер Навоий хаёти ва ф аолияти талкини. - Самарканд:
Зарафшон, 1997. - Б.8.
268 Бадоеъ ул-вакоеъ. Матни интикодий. - С .526.

141
*акида навоийшуносликда турли карашлар мавжуд. Алиш ер
Навоийнинг Астрободга жунатилишига *озирги навоийшуносли-
гимиз сургун сифатида царайди. Бундай караш, аввало, шарк-
шунос В.В.Бартольд томонидан илгари сурилганди.269 Уша давр-
нинг узидаёк баъзи шаркшунослар бундай нотурри карашга кес-
кин карши чикканлар. Бу *аеда кейинрок Бартольд асарларини
кайта нашрга тайёрлаган олим Ю.Брегель шундай ёзади: «О хир-
ги пайтлари В.В.Бартольднинг «1487 - 1497 йиллар Мир А ли ­
шер учун мурувватсиз ва обрусизланиш йиллари булди, бу, ав­
вало, унинг Астрободга сургун килинишида кузга таш ла н ди »
деган фикрларини уз ичига олган концепцияси жиддий карши-
ликларга учради. А А С е м е н о в манбалар Алишернинг Хиротдан
узоклашиши Маждиддиннинг бош вазирликка тайинланиши шар-
ти эвазига руй берганлиги хусусида бирорта х;ам гуво* курсат-
маганликларини кайд этиб, Астробод Султон Хусайннинг энг бой
ва му*им вилояти эканлигини, унда, асосан, ша^зодалар ёки
султоннинг ута ишончли кишилари *окимлик килиб келганлик-
лари ва Алиш ернинг Астрободга х;оким этиб тайинланишини
«узок вилоят»га «фахрий сургун» сифатида тушуниш мумкин
эмаслигини таъкидласа; шаркшунос Г.Р.Ремернинг курсатиши-
ча, Мир Алишернинг Астрободга юборилишини Султон Хусайн-
нинг кушни давлат хукмдорлари билан муносабатлари огирлаш-
гани билан изо^лаш мумкин.270 Бирок, маълумки, Семенов ва
Ремернинг хакикатга якин фикрлари навоийшунослар томони­
дан инобатга олинмади. Хозирги кунларга кадар бу масала узил-
кесил *ал килинмаган ва уз ечимини кутиб турибди. Турри,
Е.Э.Бертельс «Навоий» монографиясида ушбу масаланинг ёри-
тилишида Семеновнинг сузларини эслайди.271 Лекин у *ам Бар-
тольднинг фикрлаш колипи, умумсовет адабиёти ва илмига хос
булган «роявий кураш» принципларидан четга чика олмайди:
«Навоий узининг «Хам са»си устида ишлаётган пайтда унинг
душманлари вактни б е р р га утказмадилар. У лар х;ар куни сул-

269 Бартольд В.В. Мир А ли Шир и политическая жизнь. - С.240.


270 Уш а жойда.
271 Бертельс Е.Э . Навои и Джами. - М., 1965. - С.171.

142
тон Хусайнга да в ла т ишлари хароб булганлиги ва уни йулга
куйиш факатгина Маждиддин Мухаммаднинг кулидан келиши
хусусида ишора килишарди. Сарой аъёнларининг цистови катъ-
ий, шаробга ружуъ куй га н султоннинг иродаси кундан-кунга за-
ифлашиб борарди. Шундай булиши хам мумкинки, Навоийнинг
султон эътиборини давлат ишларига каратиш учун килган хара-
катлари ва унинг сарой аъёнларига танцидий назар билан кара-
ши султонга ёкмаган. Султонда вакти-вацти билан бундай мас-
лахатчини куздан йироклаштиришга мойиллик бор эди. Султон
учун Навоий виждон овози эди ва гохида у бу овозни учиришни
хохларди».272 Узбек навоийшунослигига асос солган олимлар
*ам Бартольд карашларини бутунлай узлаштириб олдилар ва
бора-бора «гоявий кураш» талкини янада чукурлаштирила бош-
ланди. Масалан, О.Ш арафиддинов ёзади: «Хакикатни айтиш-
дан куркмаган улур шоирни йукотиш, хеч булмаса, пойтахтдан
узоклаштириб, унинг захарли сузларидан кутулишни купдан бери
уйлаб юрган Хусайн Бойкаро уни Хиротдан бадарга килишга
карор беради. Навоийни пойтахтдан узоклаштиришга куйидаги
хдциса катта барона булган эди. Хусайн Бойкаронинг айшу иш-
ратга берилиши натижасида хазина б^шаган, хатто подшонинг
икки туман окчага эхтиёжи тушган эди. Икки туман пулни топиш
лозимлигини Хусайн уз вазирларига айтганда, улар пул йукпиги
ва хеч каердан топиш мумкин эмаслигини билдирган эдилар.
Бу вакт мажлисда хозир булган Маждиддин факат икки туман
эмас, осонгина 2000 туман хам топиш мумкинлигини айтди ва
бунинг учун узига шу туф ида ваколат берилишини шарт куйди.
Маждиддин илгари хам Хусайн Бойкаронинг вазири булган эди.
Вазирлик даврида жуда куп бузукликларни, ярамасликларни
килган... эди. Маждиддиннинг бу киликларини ёктирмаган ва
ишларини мамлакат учун зарарли деб билган Навоий унинг ва-
зирликдан туширилишига эришган эди... Маждиддиннинг янги-
дан вазирликка тайинланиши Навоийнинг катта норозилигига
сабаб булажагини Хусайн Бойкаро биларди. Шунинг учун у На­
воийни пойтахтдан сургун килишга карор килди. Навоийни очик-

272 Курсатилган асар. - Б.170.

143
дан-очик сургун килиш мумкин эмас эди... Шунинг учун Навоий­
ни мамлакатнинг узок бурчагидаги бир ша^арга - Астрободга
*оким этиб тайин килиш пардаси остида 1487 йилда Хиротдан
сургун килди».273 Садриддин Айний х,ам Навоийнинг Астробод­
га кетишига Маждиддин сабабчи деб курсатади: «...Маждиддин
иш бошидан кетгач, идора ишлари бир оз изга тушди. Пекин
Султон Хусайн Бойкарога нисбатан туяни чумич билан сугорил-
мокда эди, энди унинг исрофгарчилигига давлат хазинаси ки-
фоя килмайдиган булиб колган эди, ундан ташкари бемаза ва
узбошимча ишлар учун Алишердан дакки еб турар эди. У Маж-
диддинни кайтадан иш бошига куйиб, ишрат чирогини янгидан
ёкмокчи булар эди, аммо бу ишга *ам Алишер тускинлик килар-
ди... Мана шу сабабларга кура Хусайн Бойкаро Алишерни пой-
тахтдан бутунлай узоклаштириб кунгли истаганча айш-ишрат
килишни истар эди. У 1487 йил бошларида уни Астрободга *оким
килиб пойтахтдан узоклаштирди. Бу х,ак;икатда бир «фахрий сур­
гун» булиб, бунга Алишер Хусайн Бойкаро томонидан мах;кум
этилганди».274 Айникса, 1989 йили нашрдан чиккан П.Равшанов-
нинг тадкикотида Бертельснинг фикрлари янада киёмига етка-
зилади: «Астрободнинг Хусайн Бойкаро учун энг хавфли муш-
килоти унинг пойтахтдан узоклиги ва давлат чегарасида эканли-
ги эди. Колаверса, а*олининг норози кайфияти уни бирон-бир
ша^зода эплашига ишонч тугдирмас эди. 1487 йилнинг бошла-
рига келиб Астробод танглиги кундаланг булиб колади. Хусайн
Бойкаро мана шундай вазиятда узига хос «маневр» йулини ту-
тади. Шо* э^тиёжи учун катта маблаг инъом этган Маждиддин
Му^аммаднинг кунглидан чикиш ва энг мух,ими, Астробод *укм-
дори масаласи шу тарика Марвда *ал этилади. Алишер Навоий
х;еч бир фармонсиз, огзаки равишда /?/ Астрободга х;оким этиб
ж унатилади».275
Албатта, айтиб утиш жоизки, Айний Навоийнинг кетишини «икки

273 Шарафиддинов О. Алишер Навоий. - Тошкент, 1971. - Б.78.


274 Айний С. Алиш ер Навоий. - Б. 164.
275 Равшанов П.Тарих бадиияти. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1989.
- Б .113.

144
туман ок;ча» вокеаси билан богламаган, манбалардаги вокеа-
ларнинг хронологияси ва изчиллигига холис муносабатда булган.
Бирок У Навоийни кетказиш ва Мажидиддинни тайинлаш Хусай-
нга узининг айш-ишрати учун шароит яратишдан иборат булган,
деган фикрни утказишга уринади. Холислик И.Султоннинг «Н а ­
воийнинг калб даф тари» китобида *ам кузга ташланади.276 На­
воийнинг Астрободдаги фаолиятига багишланган Юсуф Турсу-
новнинг маколасида *ам *озиргача давом этиб келаётган би-
рёкламаликка анча танкидий ёндашилган. Унинг хулосаси Се­
менов, Ремер ва Брегель фикрларига *амо*анг булиб, масала-
ни тугри куяди ва «С улто н Хусайн Бойкаро, биринчи навбатда,
салтанат манфаатини уйлаб иш тутган, яъни у мамлакатнинг
чегарага якин вилоятига Навоийдек давлат ишига х;ушёр ва та д -
биркор, юрт ичида эътибори юксак кишини *оким этиб тайинла-
мок факат давлат манфаатларига мос натижаларнигина бери-
шини билган»277 дейди. Бирок Турсунов *ам Навоийнинг Астро­
бодга кетишининг сабабларини курсатмаган. Табиийки, унинг
салтанатдан Астрободга юборилиши зарурати нега айни уша
вактда тугилганлиги ноъмалум колган.
Хондамир ёзади: «Хазрати султоннинг якин кишиси (Навоий)
хокон мулозаматидан узоклашиб... Астрободга юзлангандан
сунг(!) бандапарвар хоконнинг(Хусайн Бойкаронинг) мунаввар
хотири кайтадан Хожа Маждиддинни баланд мартаба ва олий
мансаб билан сарфароз этишга карор килди. Бу фикр хаёлга
келишидан илгари(!), иттифоко, Хожа Маждиддин тахт поясида
турган пайтда хокон *азратлари Хожа Низомулмулк ва Хожа
Афзалга: «Харажатлар учун икки минг туман кепакий278 тайёр-
лаш керак», - деб колди. Вазирлар бу гапга кутилганидек жавоб
бермадилар. Улар шо* *узуридан чикишгач, Хожа Маждиддин
Мухаммад подшох, каршисига тиз чукиб, деди:»Агар оли^азрат-
ларига ун минг туман зарурат булганда *ам *ар бири девоннинг

276 Султон И. Навоийнинг калб дафтари. - Б.350 - 351.


277 Турсунов Ю. Навоийнинг Астрободдаги фаолиятига дойр // Адабий
мерос. 1984. - Б.37.
278 Кепакий - Мовароунна^р хукмдори Кебекхон (1318 - 1326) томо­
нидан жорий этилган пул бирлиги, кумуш динорга тенг.

145
харажатларидаги барча маблагларни тасарруфига утказиб юр-
ган бу икки хожа бир зумда мухайё этишлари лозим эди. Икки
минг туман нима деган гап? Бу гап Хокони мансурга таъсир этиб
бор химматини ул улуглик осмонининг куёшига (Маждиддинга)
каратди».279 Манбадан аник ва равшан куриниб турибдики, Амир
Алишер Астрободга жунаб кетганидан сунг муайян вакт утгач,
«икки минг туман кепакий» можароси руй берган. Шундан кейин-
гина султоннинг хаёлига Хожа Маждиддинни кайта олий ман-
сабга утказиш фикри келган. Демак, Хондамирнинг ёзишича,
султон хамиша Маждиддинни юкори лавозимга мулжаллаб юр-
ган. Аммо Навоийнинг эътирози бу ишнинг амалга ошишига
тускинлик килган. Балки Навоийдектадбиркор киши ёнида булган­
да, султоннинг Маждиддинга эхтиёжи унча сезилмагандир. Хар
Холда, Амир Алишер кетгандан сунг султон Хожа Маждиддин-
дек зуккофахм, тадбиркор ёрдамчига эхтиёж сезган.
Султоннинг бу пайтда Марвда кишлаб турганини хисобга ол-
ганда, унга бирор давлат эхтиёжи учун озрок маблаг керак булиб
колгани тушунарли хол. Демак, Маждиддиннинг вазирларга нис-
батан айтган танкидий фикри тугри, мабодо Навоий шу сухбат-
да булганида, уша маблагни уз ёнидан тулаб юборарди десак,
хато килмасдик. Шу тахлитдаги вокеа хакида «Макорим ул-ах-
лок»нинг туккизинчи максадида бир хикоя бор. Унда айтилиши-
ча, Амир Алишер зарур харажат учун жамланиши лозим булган
юз минг кепакийни уз ёнидан тулаб юборган. Умуман, манба­
ларда Амир Алишернинг Астрободга жунатилишида Маждид­
диннинг улуши булганлиги хакида хеч канака суз ва маълумот
йук. Демак, биз бу масалага Султон Хусайн Маждиддинни бош
вазир килиб олиш учун Апишерни «фахрий сургун»га жунатди
деб эмас, балки Амир Алишер Астрободга давлат хавфсизлиги
нукгаи назаридан юборилгач, давлат учун кайгурадиган содик
киши сифатида Навоийдан сунг ихлос куйган иккинчи кишиси
М аж диддин Мухаммадни сохибдевонликка кутарди, десак,
хакикатга якинрок булади.

270 Хабиб ус-сияр. Кулёзма. IV жилд. 603а-варак; Равзат ус-сафо. Бос


ма. - Б.36.

146
Олимларимизнинг тадкикотларида келтирилган карашларга
келсак, уларнинг тарихий вокеликдан четга чикиб кетишларига
бир-бирларига суяниб фикр юритишлари сабабчидир. Илк на-
воийшуносларнинг совет тузуми мафкурасидан келиб чикиб,
Навоий «хакикатни айтишдан куркмаган ш оир» булгани учун
султон «унинг захарли сузларидан кутулиш учун бадарга килди»
тарзидаги талкинлари бугун кайта куриб чикилиши керак. А ф -
суски, баъзи якинда нашр этилган тадкикотларда хал и хам эс-
кича фикрлаш хукмронлик килмоеда. Улардаги камчиликларни
бартараф этишда куйидаги нукгаларга эътибор каратиш сура-
лади: биринчидан, Алишер Навоий Султонга тобе киши сифати­
да *еч качон хакикатни баралла айта олмаган, балки мавриди
билан тушунтиришга уринган(Восифийнинг «Бадоеъ ул-вакоеъ»
асаридаги Навоий ва етим бебошлар вокеасини эсланг). Иккин-
чидан, Навоий султонга захарли суз ёки дакки бериш у ёкда тур-
син, подшохнинг катъий карорига карши кескин гапиришга журъ-
ат эта олмаган.280 Бундай муносабат факат унга ва уша даврга
тааллукли булмай, балки хукмдорлар ва тобеинлар уртасидаги
муносабатлар мезонини белгилайдиган коидадир. Темур тузук-
ларида султон узининг айтган сузидан кайтмаслиги хакида катъий
талаб куйилиб, Махмуд Разнавийдан ми со л келтирилгани бе­
жиз эмас, албатта. Учинчидан, Алишер Навоий баъзи тадкикот­
ларда айтилганидек, Астрободга огзаки буйрук билан эмас, балки
махсус фармон асосида юборилган. УзРФ А Абу Райхон Беру-
ний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида
Хусайн Бойкаронинг Оккуюнлилар хукмдори Султон Яъкуб мир-
зога юборган мактуб-ёрлиги нусхалари сакланади. Шулардан
бири таникли олим А.Уринбоев томонидан эълон килинган.281
Унда Навоий Астрободга Хусайн Бойкаронинг фармони асоси­
да хоким этиб юборилаётгани ва шу билан бонпик масалалар
борасида суз юритилади.

280 «Макорим у л -а х л о к »д а келтирилиш ича, Навоий подш ога бирор


карор ёки масала юзасидан уз фикрини химоя килиш макрадида туккиз
мартагача мурожаат этиш хукукига эга булган - Ш.С.
281 Уринбоев А. Навоий биографиясига оид икки хужжат // Адабий ме­
рос. 1982. № 2 .- Б . 5 7 - 6 2 .

147
Ill БОБ

СУЛТОН ХУСАЙН, ВАЗИРЛАР ВА АЛИШЕР НАВОИЙ

Навоий ва Маждиддин Мухаммад

Эътибор берган булсангиз, та^лилларимиз Навоий Х,усайн


Бойкаро хизматига келган 1469 йилдан 1492 йилгача бу икки
тарихий шахе муносабатларида бирор-бир o f h u j , совуцчилик
булмаганини курсатмокда. Бу хронологияни эсда тутиш жуда
му*им. Сабаби Навоий х;аётидаги энг фнгилсиз вокеалар бун-
дан кейинги йиллари руй берган. Биз аста-секин ана шу мавзуга
якинлашмокдамиз. Бу масала замонавий навоийшуносликни х,ам
жуда кизикгирган. Умумий хулосалар тугри чикарилган. Аммо куп
уринда Навоийнинг вазирлар билан ракобати, сарой фитнала-
ри билан боглик изтиробли сах;налар, вокеалар кетма-кетлиги
ва тарихий саналарни белгилаш да изчиллик етишмайди. Биз
кейинги са^ифаларда навоийшунослик илмий истеъмолга олиб
кирган маълумот-фактларни кайта куриб чикиш оркали ана шу
масалаларни тартибга келтиришга уриниб курамиз. Дастлаб, суз
навоийшуносликда асосий мухолифат майдонига чикарилган
Маждиддин Мухаммад хусусида.
Хондамирнинг тарихий асарларида тасвирланишича, Маждид­
дин Мух;аммад нужум ва иншо илмларида мо*ир, Султон Хусайн
Бойкаронинг аксарият аркони давлат ва аъёнлари орасида им-
тиёзга эга шахе эди. Кези келганда айтиб утиш керакки, уша давр­
нинг бирор-бир тарихчиси Хожа Маждиддинга салбий муносабат
билдирмаган. Албатта, Навоий билан Маждиддин уртасида ра-
кобат мавжуд эди. Шу сабабли Навоий тарафдори Хондамир узи­
нинг кейинги даврда яратган тарихий асарларида Маждиддин­
нинг салбий хислатларини кенгрок очиши мантикан тугри булар-
ди. Бирок У *ам Маждиддиннинг баъзи одатларини ёмонласа-
да, умуман, уни донишманд давлат арбоби сифатида, хатто За-
х;ириддин Бобур х;ам билагон вазир деб таърифлайди.
Манбаларда курсатилишича, Низомулмулк ва Афзалиддин Му-
*аммаднинг чакуви билан бир пайтлари Маждидин Хусайн Бойка-

148
ро томонидан лавозимидан пастлатилиб, парвоначилик вазифа-
сига тайинланган. Унинг давлат ишларидаги иктидори ва кобили-
яти Хусайнни бир неча маротаба уни бош вазирликка куйишга
ундаса-да, аммо бунга хамиша Амир Алишер карши булган. Чун­
ки Маждиддин «б у кадар мактовга лойик феъли ва яхши ишлари
билан бирга ужар ва даяал киши эди. Арзимаган нарсага газабла-
ниб, фахш ва дашномга тил очар эди, аркони давлатнинг кунгли-
ни хамма вакт фахш сузлар билан ранжида килиб, тилининг ран-
жи халофатошён остонанинг ичкилари ва якинларига хам етар
э д и ».282 Навоий узи хушмуомала, андишали одам булганидан
хамманинг узидек булишини хохларди, сурбетларга токат килол-
маслиги олдинги бобда баъзи мисоллар воситасида укувчи эъти-
борига хавола этилди. Демак, Маждиддиннинг Навоий билан ке-
лишмаслигига, аввало, унинг куполлиги сабаб эди деб хисобла-
сак, TyFpn булади. Крлаверса, Маждиддиннинг давлат маблагла-
рини гайриконуний узлаштиришига Навоий жиддий карши эди.
Бизнингча, Амир Алишер Маждиддинни кейинги айби - баднафс-
лигини рукач килиб ишдан олинишига эришган. Хукуклари камси-
тилгани учун Маждиддин ич-ичидан эзилган эса-да, аммо Наво­
ийнинг мавкеи олдида ожиз эди. Шу жихатдан унинг шоирга нис-
батан яширин кек сакпаши табиий эди. Алишер бор экан, Маж­
диддин султонга якинлаша олмас, бунга Низомулмулк ва Афзал
Мухаммад хам йул куймасдилар. Колаверса, бу давр (шартли
равишда: Алишер Астрободга кетгунга кадар - Ш .С.) Хусайн Бой­
каро ва Алишер Навоий дустлиги энг олий нуктасига етган палла
булиб, Маждиддиннинг Султонга Навоийни и р в о килиши ёки Али­
шер саройдан узоклаштирилган такдирда вазирлик лавозимига
рози булиши каби навоийшуносликда учрайдиган кайдпар ман-
тикан тугри эмас. Амир Алишер Астрободга кетгандан сунг Хусайн
Маждиддинга умид боглаб, уни бош вазир мансаби билан так-
дирлагани манбаларда аник айтилган. Бунга сабаб Низомулмулк
ва Афзалнинг султон олдида хазинани тулдириш муаммосини хал
этолмаганликларидир. Маждиддин салтанат ишларини яхши
юргизар, подшох хазинасини тулдиришда бирор-бир имконият-

292 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. - Б.37.

149
ни кулдан бой бермасди. Бу султонга хуш ёкиб, унга кундан-кун
ишончи зиёда була бошлайди. Яна такрорлаймиз, Маждиддин -
мол-дунёга кирс куйган одам, у подшок хазинасини тулдириш
жараёнида узи учун кам бекисоб мол-мулк йигишга интиларди.
Бу уша давр амалдорларига хос умумий иллат эди. «Равзат ус-
сафо» асаридаги Маждиддин, Низомулмулк, Афзалиддин воке-
алари бунга бир мисолдир.283
Амир Алишер Астрободдан кайтгач, амирлик ва давлат иш­
ларини тарк этади. Султон Хусайн Бойкаро каршилик килмайди.
Демак, Маждиддиннинг салтанат равнаки йулида жонбозлик
курсатиб бажараётган ишлари, фойдали маслакатлари султон
Хусайн Бойкарони тамоман кониктирган куринади. Хондамир
ёзишича, Маждиддин давлат ишларини, купинча, адолат билан
юритар, унинг сиёсати туфайли бирор амалдор халкдан яши-
рин тарзда бирор ботмон галлани олишга журъат этолмасди,
бирор ясовуп.ёки аскарнинг бозор ахлидан бирортасига кул кута-
ришга юраги бетламасди. Хожа Маждиддин кар куни тонгдан
пешин намозигача Султон давлати ва девон ишпарининг саран-
жоми билан машгул буларди, шундан сунг замоннинг уламола-
ри ва фозиллари билан сукбат курарди284. Навоийнинг Астро­
боддан кейинги каётида Маждиддин Амир Алишерга нисбатан
*али кам кунглида рубор сакласа-да, энди унга душманлик кузи
билан карамасди дейишга асос бордек куринади. Бунга сабаб,
биринчидан, Султоннинг Алишерни тинч куйишга килган каро-
ридан ва Алишернинг узи кам «узлатга чекиниш»ни хокпаётга-
ни туфайли энди унга кеч ким хавф сололмаслигидан хотиржам
булиши керак. Иккинчидан, у Алишер Астрободдалигида шоир­
нинг тарафдорларини саройдан четлаштириб улгурганди. Бун­
га Навоийнинг энг содик одами Афзал Мукаммаднинг Навоий-
дан панок излаб Астрободга кочиб борганини далил тарзида
курсатиш мумкин. Битта-яримта Навоийга хайрхоклар кам энди
Маждиддиндан куркиб, дамини чикармасдилар. Шундай булгач,
Амир Алишер унга карши муносабат билдирган такдирда кам
унга таъсир килмаслигидан хотиржам эди.

283 Курсатилган асар. - Б.36.


284 Равзат ус-сафо. Кулёзма. 456-варак.

150
Сарой аъёнларининг кайфиятини Навоий яхши билган кури­
нади. Манбаларда курсатилишича, Алишер Маждиддиннинг
илгариги вокеалар учун кек саклаб юрганини яхши англар, шу­
нинг учун у билан ярашиш муддаосида эди. Восифий «Бадоеъ
ул-вакоеъ» асарида шундай ёзади: «Мавлоно Сохибдоро хикоя
килади: «Бир куни улур амир (Алишер) Мири Калон номи билан
машхур булган Хожа Маждиддинни B o f h Жахонорода учратиб,
дедилар: «Сизнинг бехиштдек осмон зийнатли мажписингиз таъ-
рифу тавсифини эшитдик, зарифу фозиллар мавлоно Абулво-
сеъ Муншига хазл-мутойиба килишибди. Мавлоно уларга карши
туриб, хаммасини енгибди. Бу ажойиб ва раройиб ходиса. Эсин-
гизда турсак, шундай сухбатга биз хам мушарраф булсак». Хожа
кулини куксига куйиб: «Бундай фахрдан бошим осмонга етар
эди»,- деди ва мажлисга хозирлик куриш учун бир хафта мух-
лат су рад и».285
Парчадан куриниб турибдики, Абулвосеъ вокеаси Навоий учун
Маждиддин билан муносабатларни яхшилашга бир бахона эди.
Маждиддин Султоннинг Навоийга булган юксак эхтиромини
хисобга олиб, у билан ярашиш Султонга маъкул келишини уйлай-
ди ва катта зиёфат тартиб беришга киришади. Бу факт Султон
Хусайн Бойкаро билан Алишер уртасидаги бегубор дустлик Маж­
диддин вазирлиги даврида хамон мустахкам булганидан дарак
беради. Акс холда, Маждиддин шоирга катта эътибор бермас-
ди. У зиёфатни келаси чоршанба куни, яъни хижрий 897(1492)
йили жумод ус-соний ойининг биринчи кунида (6 март) утказиш-
ни мулжаллаб, Абулвосеъни маслахатга чакиради. Маждиддин
зиёфатга Амир Алишер келишини, шунинг учун утган сафарда-
гидек хазл-мутойибада барча огирликни Абулвосеъ уз зимма-
сига олишига турри келишини айтганда: «Мавлоно Абулвосеъ
деди: «Равшан хотирингизга маълум булрайким, мажлисга ме-
нинг келмаганим булсин! Хожа Маждиддин бу сузни эшитдию,
изтиробда колди. Жойидан сакраб туриб, деди: «Махдум, бу
кандай ran булди? Амир Алишернинг максади сиз эдингиз. Бу
мажлисга келмасангиз, холимиз вой-ку! Бу утиришга мен карийб

285 Бадоеъ ул-вакоеъ. Матни интикодий, сах. 52.

151
юз минг танга харжлаяпман. Сизсиз амир Алишер менинг бу
хизматимдан заррача мамнун булмайдилар. Менинг бу микдор
пулим зое кетади. Нега сиз бундай килмокчисиз?».286
Бундан куриниб турибдики, Абулвосеъ хам Навоийга, хам
Маждиддинга якин киши булгани учун икки давлат арбоби урта-
сидаги ярашиш маросимини амалга оширувчи ягона восита эди.
Бирок Абулвосеъ Маждиддин саволига куйидагича жавоб бера­
ди: «Шу туфайлики, мана анча вакт утди, сиз билан амир Али­
шер урталарингизда дустлик ниятлари борасида бир оз губор
ва кек куринди. Алхамдулиллох, Оллох таоло хохиши билан бу
Fy6op таркаладиган булди. Мир Алишер олам сузамолларининг
пешвосидир. Хеч бир имкони йукки, бу мажлисда мени аския
килмасалар. Мен ул кишини мулохаза килиб, карши жавоб айт-
маслигим жуда мушкул. У кишининг нозикмизож эканлиги сизга
маълум-ку! Окибатда мен туфайли уртадаги ярашиш ва мусаф-
фолик бархам ейди. Мирзо Султон Хусайн эса, сизларнинг яра-
шишларингиз орзусида. Мулохаза килиб куринг (агар мен яра-
шишни бузиб куйсам) хазрат хоконнинг менга нисбатан не му-
носабати вокеъ булур? Ё мени халок этади ёки газаб палахмо-
нига солиб уз мамлакати майдонидан улоктиради», - дейди.
Маждиддин уз фикрида туриб олади. Шунинг узидан Маждид­
диннинг Навоий билан дустона муносабат урнатишга майл кили-
шининг асосий сабабларини сезиш мумкин.

Муносабатлардаги узгаришлар
Алишер Навоий билан Хусайн Бойкаро уртасидаги муноса-
батларнинг бузилиши ва унинг сабаблари навоийшуносликдаги
энг катта жумбоклардан саналади.
Тарихий асарлар, жумладан, «Равзат ус-сафо», «Хулосат ул-
ахбор» ва «Хабиб ус-сияр»да улар орасидаги «совукчилик» би­
лан боглик вокеаларга аниклик киритилмаган. Бирок Дарвиш

286 Уша ерда. Баъзи тадкикотларда Маждиддиннинг исрофгарчилиги


«айш-ишрат»лари хакида гап кетганда, унинг «*овузларга май тулдир-
ган»лиги (Ойбек) айтилади. Бу воцеа Алишер Навоий ташрифи муносаба-
ти билан утказилган мана шу зиёфатда юз берган. Унда мармар ховузга
саккиз юз калла канд ташлаб, шарбат тайёрланган.

152
Алининг Хусайн Бойкарога мухолифлик йулини тутиш вокеаси
баёнида бу холат хакикатан хам юз берганлигини сезиш мум­
кин. Ушбу баёнда биринчи марта Хусайн Бойкаронинг Навоий
хакида норози охангда гапирганини курамиз: «Уша вактларда,
бир куни Амир Дарвиш Алининг хилофлик харакатидан (султон)
хотирида малоллик пайдо булганидан сунг, баъзи бир хос ки-
шиларга айтдики: «Ажаб холдирким, агар Дарвиш Али шунча
тарбияту иноятимизни куриб, нонкурлик йулини тутибдур ва хи­
лофлик даъвосини килибдур». Шунда фасод ахлининг баъзи
бирлари амир Дарвиш Алининг ишларида акаси Амир Алишер­
нинг к?ли бор дейишганда хокони Мансур хазратнинг якин ки-
шиси(Навоий) устидан хам уша мажлисда андак шикоят килди.
Шу пайт ул жаноб (Алишер) олий тахт поясига келиб колиб, бу
ерда утган гаплардан хабар топгач, бу игводан багоят таъсир-
ланди ва хафа булди.287
Хондамир Дарвиш Али исёни туфайли акасининг салтанат-
даги обру-эътибори пасайгани ва окибатда уз бошига тушиши
эхтимоли бор фалокатдан хавфсираш сабаб булганига ишора
этади: «Дарвиш Али ишончли кишилардан Хожа Маждиддин­
нинг эътибори ва ихтиёри кутарилиб, акаси Амир Алишернинг
гаплари нописанд колаётганлиги ва Алишерга тааллукли барча
ишларни уз тасарруфига утказиб, унга мухолифлик жихатидан
исён эшикпарини очганлигини кайта-кайта эшитаверганидан
сунг, агар бу ахвол шу тарзда кетаверса, Амир Алишер кадри-
нинг таназзули унга хам таъсир курсатиб, хокимликдан четлати-
лиши мумкинлиги хакидаги уйни хаёлидан утказди».288
Навоий укасининг хилофлик йулини танлаганидан ташвишга
тушиб, Хожа Дехдорни унинг олдига юборишга муваффак була-
ди. Бу орада Султон Хусайн Балхга жунайди. Амир Дарвиш Али
уни Балх ташкарисига чикиб чукур хурмат билан кутиб олади ва
катта зиёфат уюштиради. Султон уни кечиради, аммо хоким­
ликдан бушатади. Бу хаеда Хондамир алохида тухталган.289

287 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд, сах-40.


288 Равзат ус-сафо. УзРФА ШИ, инв 12432-ракамли, босма нашр. сах40;
Хабиб ус-сияр. УзРФА ШИ, инв 2153-ракамли, сах-249.
289 Уша ерда.

153
Муносабатларнинг совуши Дарвиш Али исёнида акс-садо бер-
ганига Караганда, анча илгарирок бошланган.
Маждиддин Султоннинг кайфиятидан амир Алишерга нис-
батан илгариги иликлик йуколаётганлигини курган ва Султоннинг
хафагарчилигини таркатиш учун Навоий харакат килиши мукар-
рарлиги хамда яна давлат ишларига кайтишга уринишидан ха-
вотирланган булиши мумкин. Юкорида Хондамирдан келтирил­
ган лавхадан Маждиддинда эски адоват чуги кайта алангалан-
ганлигини сезиш кийин эмас. Хос кишилар ва фасод ахли де-
ганда Маждиддин назарда тутилган булиши мумкин.
Маълумотлар рухидан Маждиддин гарчи икки дуст орасида-
ги тушунмовчиликнинг мохиятини билмаса хам, аста-секин Сул­
тоннинг хафачилигини орттиришга интила бошлагани, унинг
мажрух, калбига х,ар хил игволар билан таъсир этиб, улар урта-
сидаги муносабатларни янада кескинлаштиришга зур берган-
лиги сезилади. Бу кайфият унинг гумашталарига хам юкканли-
гини куйидаги вокеадан билиш мумкин. Зайниддин Восифий
ёзади: «Мавлоно Бадахший хикоя килади: ...Мирзо Хусайн Бой­
каронинг Мирхожи Пири баковул деган мулозими булар эди. Бир
куни тахтиравонда хурматли харамдан(саройдан) чикиб кела-
ётганида Мир Алишер х;арам дарвозаси остонасига кадам куяёт-
ганди ва у (Мирга) етишгач: «Махдум, бугун сизнинг мулозимла-
рингиз хазрат Мирзо хузурида ажиб гапларни айтдилар»,- деди
ва утиб кетди. Уша вактлари подшохнинг Мирдан озгина ихлоси
кайтибди, деган миш-мишлар таркалган эди. Шу сабабдан Мир
изтиробга тушиб, тахтиравон кетидан югурди ва «Махдум, пича
тухтанг!»- деди. У эса: «Маъзур тутасиз, Мирзо мени бозорлик-
ка юборганлар, жуда шошилаяпман»,- деди. Айтишларича, Мир
карийб йигирма кадамча тахтиравоннинг оркасидан югуриб бор-
ган...
Мир Хазратлари Мирзо Хусайн билан мулокот пайтида узи
гумон килган хавотирдан асар хам сезмади. Шох хузуридан чи­
киб, баъзи якинларидаН сураса, улар: «Мирзо бугун сизни шун­
дай хотирладиларки, хеч мурид пирини бундай хурмат билан
хотирламаган»,- деб жавоб беришди. (Шунда) Амир Алишер
тушундики, Мирхожининг максади халкка узининг Мир Алишер
билан кандай муомала килишини курсатиб куйиш булган...

154
Мир бу гинани дилига тугиб куйди ва бир йил утгач, бир куни
намоз пайти Мирзо хузурига келди. Бу учрашув хакида кели-
шил мага ни учун Мирзо сурадилар: «Чехрангизда ташвиш губо-
ри сезилади, каердан келаяпсиз?».
Мир деди: «Дарвиш Алишох хузурига борган эдим. У ёедан
келаётиб, Ферузобод дарвозасига етган пайтимда дарвоза ичи-
да рала-FOByp эшитилди. Сизнинг мулозимларингиздан булса
керак деб хаёл килдим. Бир туда хушсурат йигитлар тозинажод
отларга миниб келиб колдиларки, бу шахарда бундай гузал йи-
гитларни хеч курмаган эдик. Улар ортидан «хай-хуй»лашиб ясо-
вуллар келар, «таррикуво» деб халкни четга суришиб, йул очи-
шарди. Мен хам узимни бурчакка олиб кузата бошладим. Ким-
матбахо гавхару ёкутлар билан безатилган тахтиравонда Мир
Хожи Пир пайдо булди... Бароят хушхол булдик: худога шукур-
ки, бизнинг подшох мулозимлари Кайковус, Афросиёб, Хисраву
Парвиз, Бахром ва улур султонлар хамда эхтиромли хоконлар-
га муяссар булмаган нашъу намода юрибдилар».
Мирзо бу вокеани эшитиб, эзилди ва хайрон булди... Бир соат
ичида Хожи Пирнинг хонадони ер билан яксон этилиб, саодат
авжидан хорлик тупрогига ташланди».290
Бу икки вокеа тафсилотидан куйидагиларни тушуниб олиш мум­
кин: биринчидан, Мир Хожи Пирнинг халк ичида улур амирга
курсатган калондиморлиги Навоийнинг сарой хизматларини йи-
риштириб куйгани ва «тинч ва осуда хаёт»га эришганини тасдик-
лайди. Акс холда, унга бундай муносабатда булишга саройдаги
оддий амалдорнинг юраги дов бермас эди. Иккинчидан, Навоий­
нинг Дарвиш Алишох хузуридан келаётгани бу вокеанинг Маж­
диддин вазирлиги даврида юз берганини англатади, чунки Дар­
виш Алининг Балхдаги хокимлиги Маждиддин даврида эди. Учин-
чидан, саройдаги мулозимларнинг асосий купчилиги - Хожа Маж­
диддиннинг одамлари, улар Алишерга нисбатан душманона кай-
фиятда булганлигини тасдиклайди. Туртинчидан, унда Султон
ва амир ораларидаги совукчиликка шаъма бор. Дарвиш Али
хокимликдан 1493 йили бушатилган. Демак, юкоридаги Мирзо ва

200 Бадоеъ ул-вакоеъ. Матни интикодий, сах. 551 - 555.

155
Навоий сухбати Дарвиш Али исёни арафасида булиб утган. Сул­
тон улур шоирга курсатилган хурматсизлик ва нописандлик учун
Мир Хожи Баковулни жазолайди. Бундан, аввапо, Султон совук-
чиликбоисини унга билдирмасликка харакат килгани яна бир карра
тасдикланади. Демак, Хусайн Бойкаро ва Навоий уртасидаги му-
носабатларнинг киши билмас совиши Астрободдан келганидан
сунг муайян вакт утгач (Маждиддиннинг зиёфати пайтида, яъни
1492 йили уларнинг муносабатлари яхши эди. Бунга Абулвосеъ-
нинг юкоридаги сузлари далил - Ш.С.), Дарвиш Алининг исёни-
гача булган давр оралирида юз берган. Дарвиш Алининг исён кута-
риш режаси Маждиддин зиёфатидан сунг бир йил утиб юз берга-
нини хисобга олсак, Хусайн Бойкаро ва Навоий муносабатлари
биринчи марта худди мана шу бир йил ичида бизга номаълум
сабабга кура совий бошлаган.
Хондамирнинг «амир Алишер бу игводан бароят таъсирлан-
ди» дейишига Караганда, Алишер Маждиддин гурухидан бун­
дай ошкора хужумни кутмаган. У жуда асабийлашиб, хокон би­
лан очикчасига гаплашишга мажбур булган. Бунга далил шуки,
султон худди шу арафада фармон эълон килади. Унда Навоий­
нинг укаси Дарвиш Али баъзи гунохлари учун эътироз майдони-
да тутиб турилгани(исёнга шаъма этилмоеда - Ш.С.) ва буни
зинхор Навоийга таъсирли деб уйлаш хатолик, калтабинлик були­
ши хамда Амир Алишернинг нафис хотирини осуда тутиш бую-
рилади.291
Бу Султоннинг хамиша халк олдида ва шоирнинг узига ав-
валгидек муносабат курсатишга тиришганлиги хакидаги муло-
хазамизни хам тасдикпайди.
Бирок манбалардаги кайдлар боис навоийшунослар бу ма-
салага хох шоир хаёти талкинида, хох ижоди тахлилида, илож-
сиз тухталиб утишга мажбур булганлар. В.В.Бартольд концеп-
циясига мувофик совукчилик даври «Навоийнинг мурувватсиз
йиллари» аталиб, 1487 йилдан 1494 йилгача давом этган. Унга
кура, бу холат Навоийнинг Астрободга сургун килинишидан бош-

291 Уринбоев А. Навоий биографиясига оид икки хужжат//Адабий ме­


рос. 1982, 2-сон, Б.57 - 62.

156
ланган. Юкорида келтирилган мисоллар унинг мазкур хулосаси
нотурри эканлигини ва ушбу кол анча кейин юз берганини курса­
тади. Бартольд совукчиликнинг тугашини нима асосда 1494 йил
билан белгилагани тушунарсиз. У на бир асос ва ё бирор тах-
мин билан махсус изохламаган. Бирок унинг баёнидан совукчи-
лик Маждиддиннинг улими билан уз нихоясига етган (яъни 1494
йили - Ш.С.) деган мулохаза аён булиб туради.
Хануз навоийшуносликда икки дуст орасининг бузилишида ва­
зирлар айбдор этиб курсатилади. Баъзи ишларда Дарвиш Али­
нинг исён кутариш режаси натижасида Султон Хусайн Бойкаро
дархол Маждиддинни вазифасидан четлаштиришга мажбур
булган ва урнига Низомулмулкни тайинлаган хамда Алишер На­
воий устидан килинган h f b o Маждиддин эмас, Низомулмулкнинг
иши,- дейилади.292 Дарвиш Алининг хилофлик режаси султон­
нинг шу муносабат билан чикарган фармони вакгига Караганда
х;ижрий 898 йили, рамазон ойининг йигирма туртинчи куни, яъни
1493 милодий йилнинг июль ойларида фош булган. Маждиддин
бу пайтда хал и бош вазир эди. У хижрий 899, яъни 1494 мило­
дий йили ишдан бушатилган. Унинг четлатилишига Навоий ёки
Дарвиш Алининг алокаси бор эди дейиш кийин. Шундай булган-
да, Хондамир «Маждиддин баъзи амирларнинг хиёнаткорлиги
окибатида чакувга учраган» деб айтмасди. Низомулмулкнинг ир -
воси бошка муносабат билан уюштирилган. Бу хакда кейинги
булимда суз юритамиз.
Кузатишларимиз шуни курсатдики, Султон Навоийдан озур-
далигини хеч кимга, хатто уз ичкиларига хам хеч качон ошкор
этмаган. Шуниси ажабланарлики, Навоийнинг узига хам билдир-
масликка интилган. У бунинг сабабини билишга бир неча бор
харакат килган булса-да, натижа чикмаган. Навоий жуда каттик
изтироб чеккан. Таникли навоийшунос А.Хайитметов томонидан
топилиб, «Узбек тили ва адабиёти» журналида эълон этилган
Навоийнинг Хусайн Бойкарога ёзган бир мактубида шу хакда
суз юритилади: «Бир неча кундирки, каминанинг гумон килиши-
ча, хазратларининг(Хусайн Бойкаронинг - Ш.С.) олдида дарё

292 КаранпАйний С. Навои. Куллиёт, сах .322.

157
бир катра булмиш хотирлари сахифасига губор куниб, чексиз
лутф манбаи булган файз эшигини менинг юзимга беркитиб
куйди... Шу сабабли бу дардимни на бирор кишига изхор этишга
журъат киламан ва на хабарсизлик бурчагида ултуриб, бу ахвол-
га нисбатан сабр килиш кулимдан келади... Мендан ранжига-
нингиз ё ранжимаганингизни хеч ким узингиздан яхширок бил-
майди. Мен уз гунохларимга икрорман, аммо билмайман, мен
кандай нож^я иш килдимки, сиз узингизни мендан тортиб ол-
дингиз...».293
Шу уринда Навоий газалларининг айримларида содик
дустдан ажралиш, замона ахлидан шикоят хисси равшан кури-
ниб турган мотивлар шу даврга тааллукли эмасмикан деган хакли
савол тугилади Аммо тарихий асарлардаги пинхона ишоралар
ва Навоий разалиётининг яратилиш санасини аниклаш мушкил
иш эканидан совуцчипикнинг асл сабаби нима булганини айтиш
кийин.

Навоий ва Низомулмулк

Маждиддин 1494 йили ишдан олингач, Низомулмулк бош


вазир лавозимига тайинланади. Хондамирнинг маълумотлари-
да Низомулмулкнинг номи Маждиддин, Афзал Мухаммад ва Мир
Алишер номлари билан бир каторда учраши унинг султон наза-
ридаги энг эътиборли шахслардан бири булиб келганлигини
англатади.
Тарихий асарларда 1494 йилдан 1497 йилгача Хуросонда би­
рор-бир уруш ёки Хусайн Бойкаронинг юришлари булганлиги
хакида умуман гап очилмаган. Демак, айни шу даврда Хуросон
тинчлик хукм сурган. Манбаларда 1494 йилгача Низомулмулк ва
Навоий муносабатларида ажралиб тургувчи бирор салбий жихат-
ни курмадик. Навоий ва Низомулмулк муносабатларини ёритишга
имкон берадиган маълумотлар хам йук. Бунинг сабабини Навоий­
нинг саройдан четда юргани билан изохлаш мумкин. Бирок 1497
йилга келиб салтанатда юз берган баъзи вокеалар Навоийнинг

293 Хайитметов А. Алишер Навоийнинг форсий мактублари хакида/


Узбек тили ва адабиёти. 1974, 1-сон, Б.9 - 13.

158
сиёсий хаётга аралашишга харакат килганини, Низолмулмулк би­
лан ораларида зиддият пайдо булганини курсатади.
Манбаларда келтирилишича, Бапх хукумати Астрободни бошк;а-
риб турган Бадиуззамонга топширилади. Астробод унинг угли
Мумин мирзога ваъда килинади. Бирок охирги дакикаларда сул­
тоннинг карори узгариб, Астрободга Хадичабегимдан тужлган угли
Музаффар Хусайн мирзо хоким этиб тайинланади. Бундан норо-
зи булган Бадиуззамон Хусайн Бойкаро билан келишмай колади.
Бу келишмовчилик кундан-кунга кескинлаша бошлайди. Бу холат
халк бошига офат, нотинчлик келтириши, салтанат ва кушинда па-
рокандалик пайдо килишини тушунган Алишер Навоий жиддий
безовталанади. Шу даврдан бошлаб, унинг ота-бола уртасидаги
совукчиликни бартараф этиш учун харакат кила бошлаганини кура-
миз. Жумладан, «Равзат ус-сафо»да шундай маълумот келтирил­
ган: «Хокони мансур узининг хаста мизожига, эгарда юриш огир-
ликларига карамай, уша кишда Бадиуззамоннинг адабини бериб
к^йиш учун нусратнишонли лашкарини Балх вилоятига каратишга
касд этди. Аммо хазратнинг якин кишиси Амир Низомиддин Али­
шер: «Агар хумоюн фармон чикарилса ва банда Балхга бориб,
Бадиуззамонга насихат килсам, уни подшохона мурувватлар ка-
молига умидвор этсамки, дилозорлик биёбонидан хизматкорлик
йулига келса»деди. Бу уй хумоюннинг мизожига туфи келди ва
Амир Алишер максад сари юзланди».294 Навоий ота-боланинг ке-
лишмовчилигида салтанат баркарорлигига катта хавф сезган. Бун­
га четдан томошабин булиб туришни узига эп билмаган ва уз та-
шаббуси билан султонга мурожаат этган деган мантикий хулосага
келиш мумкин. Унинг бегараз нияти Низомулмулкка ёкмагани куйи-
даги лавхадан билинади: «Амир Алишер Балхга бориб, хикматли
гаплар билан сайкал бериб, Бадиуззамон Мирзонинг хотири ойна-
сидан хафачилик зангини кетказаётган пайтлари амир Алишернинг
харакати билан тинчлик урнатилишини истамаган Хожа Низомул-
мулк ва баъзи якинларининг игеоси билан хокони мансур Балх кут-
воли Амир Ислом Барлосга нишон(фармон) юборди».295 Нишонда
эса, Бадиуззамон ов килиш учун шахар ташкарисига чиккан ма-

294 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. сах.49.


295 Уша ерда.

159
халда шахар дарвозалари беркитилиб, шахзодани ичкарига
куймаслик буюрилган эди. Савол турилади: Алишер Бадиуззамон
ёнига кетган пайтда нима вокеа, кандай и рво юз бердики, Султон­
нинг Навоийга ишончи шубха билан алмашган ва у таклиф этган
ярашув йулидан айниган? Муаррих Низомулмулкдан бошка - баъзи
якинлар, деганда кимларни назарда тутмокда?
Навоий даври ва бизга маълум тарихий асарларда и р в о маз-
муни очиб берилмаган, факат у «Алишер воситаси билан сулх
тузилишини истамаган» гурухга тегишли эканлиги айтиб утил­
ган. Ирво нима хакда булган булиши мумкин? Сафавийлар су-
лоласи тарихига баришлаган «Оламоройи Сафавий» асарида
кузга ташланмайдиган шундай эпизод борки, ушбу масаланинг
ёритилишида ва, энг асосийси, мантикий хулоса чикаришда му­
хим ахамиятга эга. Унда келтирилишича, «1496 йили Султон
Хусайн Бойкаро Бадиуззамонга Балх хукуматини топширади.
Астрободни эса Музаффар Хусайн мирзога бериш учун фар-
мон чикаради. Икки кундан кейин Бадиуззамон Алишер Навоий-
дан хат олади. Хатда шундай ёзилган экан: «Агар сиз Астробод­
дан Балхга кетсангиз, узингизнинг урнингизга Мухаммад Мумин
мирзони куйиб кетинг. Нима булса хам шахар бошка кишига тег-
масин». Бадиуззамон бу хатни олгач, ёшликдан унга мураббий
шоирдан жуда хурсанд ва миннатдор булди».296
Ушбу маълумот тарихий асосга эгами, йукми? Нега Навоий
Хакида бой маълумот колдирган Хондамир умрининг охирги
йилларида яратган «Хабиб ус-сияр» асарида бу хакда лом-мим
демаган? О.Эфендиевнинг ёзишича, инглиз шаркшуноси Дени­
сон Росс Хондамир «Хабиб ус-сияр» асарида шох Исмоил Са-
фавийнинг ёшлик даври вокеалари баёнини «Оламоройи Са-
фавий»дан фойдаланиб ёзганлигини аниклаган.297 Демак, Хон-

296 Экаев О. Туркменистан и туркмены в конце XV - I пол. XVI вв. -


Ашхабад: Ылым, 1981, стр. 28.
297 «Денисон Росс считал, что автор «Тарихи шох Исмоил» («Оломо-
рои Сафавий»нинг бузилган номи - Ш.С.) жил в XVI веке и был современ­
ником шаха Исмаила (в книге Ross D. The early of shah Ismail founder of the
Safawi Dynasty - «Journal of the Royal Asiatic Society». London, 1986). Со­
поставление данных, содержащихся в многочисленных сочинениях рас­

160
дамир юкорида келтирилган маълумотдан хабардор ва унинг
сохта хамда бирор асосга эга эмаслигини аник билгани учун хам
уни уз асарига киритмаган. Мазкур тафсилот айнан Низомул-
мулк ва унинг гурухи туки ган h f b o м о х и я т и н и ифодалаган були­
ши мумкин. Сабаби, и р в о Бадиуззамон уз урнига угли Мухам­
мад Мумин мирзони куйиб, Астрободдан Балхга келган пайти
руй берган. Астрободдан Мумин мирзони чикариш ва ота-бола
уртасидаги нифокнинг кучайишидан ким манфаатдор эди? Ап-
батта, бу уринда биринчи шубха уз урлига тахт валиахдлигини
олиб беришни режалаштирган махди улъё Х,адичабегимга ту-
шади. Навоийнинг муросасозлик сиёсати ва ота-бола уртасида­
ги эътибори унинг сиёсий режаларига туранок булиши турган ran
эди.298 Шу туфайли уни вактинча булса-да, султон «эътибори-
дан узокрок тутиш»дан манфаатдор эди дейиш мумкин. Бу ма­
сала Низомулмулк билан хуфия маслахат килинган куринади
ва салтанат микёсида катта можаро келтириб чикариши аён
булган мудхиш и р в о тайёрланиб, Султонга етказилган булиши
мумкин. M F B ora учган Султон Балхдаги лашкарбошиларга Бади-
уззамонни шахарга киритмаслик хакида янги фармон юборади.
Демак, ирводан Низомулмулк икки тарафлама фойда куриши

сматриваемого периода, показывает, что «Тарихи шох Исмоил» был ис­


пользован и другими современниками анонимного автора. По мнению
Д.Росса, Гиясиддин Хумомиддин ал-Хусайни Хондемир в сочинении «Ха­
биб ус-сияр» заимствовал из «Тарихи шах Исмаил» отдельные события,
касающиеся периода ранней деятельности Исмаила. (Бу хакда каранг:
Эфендиев О. Образование государства Сефевидов в начале XVI в. - Баку,
Изд.АН АзССР, 1961, стр. 8 - 9 .
298 Хадичабегимнинг кирдикорлари Бадиуззамонда кучли норозилик
уйготган. Хадичабегим Хусайн Бойкаро харамига киритилгунча собик под­
шох Абу Саъид мирзонинг гунчачиси булиб, ундан бир киз хам туккан.
Бойкаро Султон Санжарнинг кизи (Бадиуззамоннинг онаси) ва Абу Саъ­
ид мирзонинг икки кизидан кейин унга уйланади. Уни нихоятда севгани-
дан (Бобур маълумоти) барча хотинларидан устун куйиб, Махди ульё деб
улутайди. Тарихчи олим Т.Файзиев «Темурий маликалар» китобида унинг
турилган йилини 1452 йил деб курсатган. Бу турри эмас. Чунки хеч кайси
манбада унинг таваллуд йили аник курсатилмаган. Манбалардаги киёсий
тахпиллар унинг Султон Хусайндан 4-5 ёш кичик эканини тасдиклади.

161
диккатни тортади. Биринчидан, у Султон ва Навоий муносабат-
ларини узил-кесил бузиб ташлар; иккинчидан, Хадичабегимнинг
истагини тула кондирар эди. Игео окибатида Навоийнинг боШи-
га тушиши мумкин булган савдо Хадичабегимни кизиктирмаган.
Малика ва вазирнинг якдиллиги шундаки, хар иккаласи султон­
га етказилган игвонинг фош булишига йул куймаслик ва сиёсий
вазиятни кескинлаштириш учун Музаффар Хусайн мирзони
Мумин мирзо устига жунатганлар. Чунки Навоий султон билан
Бадиуззамонни яраштирганда эди, Астробод масаласи тинчлик
йули билан хал этиларди. Натижада Мумин мирзо улдирилма-
ган, «Оламоройи Сафавий»да тилга олинган вокеа игво эканли-
гига Хусайн Бойкаро ишонган буларди. Шу тарика, Алишер На­
воийнинг юзи ёруг булар, чукуррок назар солсак, Бойкаро уз сал­
танати илдизига болта урмаган ва инкирозини тезлаштирмаган
буларди. Афсуски, Амир Алишер марпубиятга учрайди.

Муносабатларнинг иликлашуви

Мумин мирзо катл килингач (хижрий 903 йил сафар ойи/


мил. 1497 йил, октябр), Султон хушёр тортади. Аммо фурсат бой
берилган эди. Энди факат Бадиуззамон эмас, балки деярли
барча фарзандлар Султон Хусайн Бойкаро билан келишмай
коладилар. Хондамир «Хабиб ус-сияр»да ёзади: «Мухаммад
Мумин мирзо шахид этилгани хакидаги хабар чор-атрофга тар-
калгандан сунг оташандух ва пуралам кабихликнинг учкуни якину
йирок, турку тожикнинг учогига сачрагандан кейин Хуросоннинг
теварак-атрофида хукумат куруб ултирган шахзодаларнинг хар
бири Хадичабегимнинг макру хийлаларидан чучиб, Бадиузза­
мон мирзога таклид килиб, отага карши мухолифат йулини тут-
дилар».299
Тарихий асарларда Султон Хусайн билан угиллари уртаси-
даги жанглар тафсилоти, унинг кулга киритган галабалари таъ-
кидланишига карамай; вокеалар баёнидан жанглар Султон учун

299 Навоий замондошлари хотирасида / Тузувчи Б.Ахмедов. - Тош


кент, 1985, Б.138.

162
орир ва калтис кечганлигини сезиш кийин эмас. Султон ушбу
фалокатларнинг сабабчиси сифатида Низомулмулкни коралай-
ди ва руй берган танглик уни тобора Алишер Навоий мададига
суяниб иш куришга мажбур килади. Бу даврда Султоннинг шо-
ирни яна узига яцинлаштириш муддаоси борлиги унинг Навоий­
га «Хазойин ул-маоний» куллиётини тузишни буюришидан маъ­
лум булади.
Навоий ушбу мактуб-хукмни куллиёт дебочасига киргизган.
Унда шундай дейилади: «Эй, кддимий бандаи хос ва эй, бойи-
рий ходими завий-ул-ихтисос! Бурунри икки девонким, бизнинг
хукму хитобимиз била мураттаб килдинг ва куллиёту жузвиётин
бизнинг машварату таълиму истисвобимиз била тузаттингким, би-
рининг ишкомиз абётидин бу эски дайрнинг рафиъ токида уш-
шоцнинг шуру FaBFOCHflnp. Ва яна бирининг шавкангиз разалиёти-
дин бу кадимий маниъ гумбад равокида мухаббат а^лининг хуйу
алолоси, андин сунгра й и р и л р о н ашъорнингу назм риштасига тор-
т и л р о н дурру шахворнинг адади бурунри девонлардин орткон

ч о р л и р дурур. Ва бу латофати сифоти хублар ва малохати си-


моти ма^бублар била яна икки девон тартиб берса булурдек маъ­
лум буладур. Нетгунгдурким, бу ишдин дилбандрок булгайу не
килрунгдурким, бу шурлдин судмандрок, булрай. Эмди авло будур-
ким, бу гариб ишга кунгул келтургайсен, балки хукм бу эрурким,
бу ажиб амрра хома сургайсену тафаккур хилватго*ида хаёл шуху
раънолари била базм тузгайсен. Ва то фалак гардиш килур, ба-
шар жинсининг хаёл ига келмаган аъжубани anFa кургузгайсен...
Чун сенга тавфик мадад килиптуру бу максуднинг х/ач кимга йи-
р и л м э р о н моддаси йигилиптур, тиларбизким, фурсатни ранимат

билгайсену бу муддао хусулига рарбат килгайсен!».300


Дебочада Навоийнинг Султонга жавобан ёзган хати хам кел-
тирилган. У куп рок гинахонлик билан ёзилгандек. Шу жих;атлари
билан «Хазойин ул-маоний» дебочаси, аввало, олдинги девон
ва илмий асарларидаги дебочалар, колаверса, умуман, Шарк
илмий-адабий асарлари дебочаларидаги услуб ва багишлов
тарзидан кескин ажралиб туради. Мактуб мазмуни куйидагича:

300 Хазойин ул-маоний дебочаси, са*.13 - 1 4 .

163
Дедимки, бу ишдаким булурмен маъмур,
Хар нечаким тутмасам узимни маъзур.
Лек иштаки ажда^ога келтуррай зур,
Зур эткай узига истаса цилмоц мур.

Ул *умоюн замирнинг ойинайи гетийнамойида равшану пай-


додур ва ул покиза кунгулнинг жоми жа*оноройида мубар^ану
х;увайдоким, бу бандаи факирра не нотавонликлар шикает бер-
дию бу зарраи *акирра не саргардонлиглар даст берди. Агарчи
маразимра си ^а т умиди пайдо булупдур, аммо *ануз р и з о била
шарбатким ичилур, ейилур, мискол тарозуси била тортилур ва
тонгдин окдюмрача соат шишасира куз тикилур, агарчи заъфим-
га кувват имкони зо*ир булибтур, аммо *ануз бузур кошонамдин
чикарга купмок тиласам, о с и л р о н идбори анкабут торлари даст-
гирим булуб, мадад еткурмагунча тебранмакка тобу тавон ва
^аракатка макдур, балки имкони йуктур, пашша юз пили дамон
торта олмакон юкни нечук тортрай, батахсиским, мажру^у ран-
жур д о р и булрай, мурчаминг шери жаён кила олмарон ишни не­
чук кила олгай, хусусан, ким бемору сих;х;ат тарикидин махжур
дари булгай.
Рубоия:

Аввал икки девонга чу цилдим рагбат,


Хам эрди йигитлик мададим, ^ам сиэдат.
Булдум чу корию хаста, йук ул кувват.
Кургузгали андоц нималарра журъат.

Куллийраги буким, ул давовин тартибида Султони Со*ибки-


рон олий табъининг исло*у и*тимоми бе*ад ва *ар жузвий нук-
тада тарйиру таълими мо ло каломи беадад эркон жи*атдин ул
иш саранжом суратин пайдо килди. Ва ифтохидин ихтомира
дегунча тартиб раками чекилди. Бу заъфу нотавонлигим замо-
нида бу ажзу забунлуку 'бесомонлирим турёнида Султон Сох;иб-
кироннинг раъйи оламоройию замири хуршидтаъсири гуёким
баъзи авкотда олам кешвари фат^ира азмсозу баъзи ^олотда
кишвар а^ли ободонлирига сехрпардоз ва баъзи замонда айшу
нишот била илиги зарпош ва баъзи овонда тоату ибодат била

164
кузи гавхарпошликка мутааммилу муштагил учун бу хошок да-
рёдек кунглига кирмасу бу зарра куёшдек замирира пайдо эр-
мас. Ва султони Сохибкироннинг химмат юзидин ихтимомию
саъй роятидин таълими бардавоми булмаса, мундок; душвор
иш илгари бормори мутаассир, балки хаёлимга кечурмаги му-
тааззирдир. Мундок хукм булрондин сунгра гох-гохи холимдин
огох булмаса неткаймену лахза-лахза ахволимдин хабар
булмаса нета олгаймен. Кумурска Сулаймоннинг хотирига кел-
маса не махалли таажжубу тахайюр, Сухо чархи гардон сатх-
ида курунмаса не махали хайрату тааззур».301
Мазкур хукм-мактуб ва Навоий жавобидан куйидаги мулоха-
залар турилади:
1. Навоий орир касалликни бошидан кечирган.
2. «Касаллик ва балолар сабаби султонга маълум» дейили-
шидан кандайдир вокеаларга ишора этилмоедаки, буни Жомий,
Пахлавон Мухаммад каби дустларнинг вафоти билан бирга,
Маждиддиннинг Дарвиш Али исёни арафасидаги и р в о с и , Низо­
мулмулкнинг Бадиуззамонга исёни билан боглик ирвосига шаъ-
ма сифатида тушуниш мумкин.
3. «Сихат умиди пайдо» булишига Караганда, Навоий ва сул­
тон ёзишмалари касалликдан тузалиш даврида содир булган.
Бу хакда «Хазойин ул-маоний»нинг дебочасида айтилиши На­
воийнинг хасталаниши 1497 йили юз берганлигини билдиради.
Демак, Хадичабегим ва Низомулмулк и р в о с и окибатида Султон­
нинг Навоийга ишонмай куйиши шоир рухиятига каттик таъсир
килиб, тушакка йикитган булиши мумкин.
4. Султондан ижодда унга хамкорлик килишни сураш, мурувват
курсатишни илтимос килиш фонида гинахонлик аломатларини се-
зиш кийин эмас. Навоий узига эътибор камайганлигига ишора этган.
Мактуб Хусайн Бойкарога етгач, дархол Навоийга жавоб
йуллаган. Ушбу мактуб хам дебочага киритилган Унинг мазмуни
юкоридаги мулохазаларимиз туррилигини исботлайди. Жумла­
дан, унда шундай ёзилган: «Кунглунгга солма ва бу навъ савдо
ва васвос хаёлига колмаким, биз хеч холда сенинг холингдин

301 Хазойин ул-маоний дебочаси, сах.15.

165
гофил эмас эркондурбиз, аммо бу холдин сен гофил. Ва кунглу-
миздин харгиз ёдинг зойил эрмас эркондур, бу маъни сенинг
к^нглингдин зойил. Андокки, бурунги икки девоннинг такмилида
риоятдин хеч навъ тагофил вокеъ булмади. Ва рахнамолик; ва
иноятдин хеч турлук такосул сурат бон1амади. Эмди доги хамул
дастур била, балки ондин хам ортукрок, мунда хам хамул конун
била, балки ондин хам афзунрок ахволингдин хабар тутулгуси-
дир. Ва бир оз вактда сарвактингга етилгусидир. Чун заъф холинг
бизга зохир ва пайдодур, шафкат ва банданавозликпар билан
не ерда колсонг уткарилгусидурур. Ва чун шикает ахволинг биз­
га равшан ва хувайдодур, мархамат ва навосозлик^ар била хар
мушкулинг булса хал килилгусидур».302
Мазкур жавобдан шундай хулосага келиш мумкин:
1. Султоннинг «Хамиша биз сени ёдлаб, холингни сураб юра-
мизу, сен бундан хабарсизсан» дейишидан шоирни юпатиш
оханги сезилиб турибди. Бу эса, бир томондан, Навоийнинг огир
касал булганлигини тасдикласа, иккинчи томондан, султон унинг
кунглини кутаришга харакат килганига ишора бор.
2. Навоий касал пайтида Султон Хусайн Хиротда эмаслиги
англашилмокда. ё к и , аксинча, Навоий пойтахтдан бошка ерда.
Султоннинг Навоийдан узокда булса хам унинг ижодидан ха-
бардорлиги ишорасига «Муншаот»даги адресати номаълум бир
мактуб мазмунини ботасак, шох ва Навоий уртасида кимдир
воситачилик килганлиги равшанлашади:

«Фирок ароки, етар кукка шуълаи о^им,


Бу утка, ох, агар ра^м килмаса мохим.

Куллук дуодин арзадошт шулким, иноят иншоси бирла кулун-


гизни ёд килиб эрдингиз, мужиби сарафрозлик булди. Тенгри
таоло давлатингизни орттурсин ва ёшингиз узун булсин.

Рамим еткурди мингдин бирга рукъанг


Ки, бергай тенгри бир ёшингга минг ёш.

302 Уша ерда.

166
Битиб эрдингизким, Мирзо тобурида камина кулни ёд килиб
йиглармен. Ёд киларингизга розимен, йирлашингизга йук.

Дема ^ажрингдин менга одат булибтур йирламок,


Шод булким, манго цисмат булибтур йигламоц»303.

Куриниб турибдики кимдир Султон Хусайн мирзо кунглида


Навоийга нисбатан ракм уйротишга астойдил уринган. У ким
булиши мумкин? Мактубдан куйидаги хулоса келиб чикади:
1. «Хазойин ул-маоний» дебочасидаги озурдалик руки ва мак-
тубдаги Навоий изкорининг бир-бирини тулдириб келиши улар
бир даврда ёзилган деган фикрга олиб келади.
2. « ё д килиб йирлаш»дан Навоийнинг орир ах,волда, бетоб
эканлиги англашилади.
3. Адресат Хусайн мирзонинг якинларидан булиб, ёши улур
инсон.
Бизнингча, у Шайхимбек Сукайлий булса керак. Худди шу
даврда Навоийнинг Сукайлийга ёзган бир сокийномасига эъти-
борни каратамиз:
...Ким Сукайлий саридур зор кунгул
Куп тилар сух,батин афгор кунгул.
Сен эдингким, менга дамсоз эрдинг,
Хар никои нуктада хамроз эрдинг.
Зулмларким менга бу чархи даний
^илди, цайдин топай айтурга сани.
Ким бири бу эдиким, солди йирок
Сени, багриMFa цуйуб доги фирок-
Менга гар дарду кам анбук улди,
Цисматим FyccaK) андук улди...
Кимки келса бу тараф, ёд айла,
Тарабойин суз ила шод айла.304
Ушбу шеър шу даврга тааллукли булиши мумкин. Мулоказа-
мизча, шеърдан Сукайлийнинг узокда эканлиги ва бу даврда

303 Алишер Навоий. Муншаот. 20 жилдлик. XIV жилд, сах.195.


304 Фавойид ул-кибар II Хазойин ул-маоний. T.VI. - Б.491.

167
Навоий огир кечинмаларни бошидан утказаётганлиги англаши-
лади. Фикримизча, Навоий ofhp дард билан йикилгач, Шайхим
Сухайлий султон кунглида мурувват учкунларини алангаланти-
ра олган ва биринчи булиб султоннинг узи бу совукчиликка бар­
дам беришга карор килишига эришган куринади. Навоий ижоди-
дан яхши хабардор Сухайлий унинг «Хазойин ул-маоний»ни
тузишга 1491 йили киришгани, аммо бу ишга совукчилик сабаб
хафсала килмай, ташлаб куйгани хакида гапириб шоирни бу
вазифани бажаришга даъват этишга ва шу оркали унинг яримта
кунглини кутаришга чакирганлиги эхтимолга якин. Навоийни си-
ёсий сахнага тортишдан манфаатдор султон учун бу тадбир айни
муддао булган булиши мумкин.
Султон Хусайн Бойкаро хижрий 902 йили шаъбон ойининг
йигирма туккизинчи куни(1497 йил 2 апрель) Пули Чарогда Ба­
диуззамон устидан козонилган биринчи галабадан сунг Хиротга
кайтмай, Балхга боради. У шу буйи 903 йилнинг сафар ойига-
ча(1497 йил октябрь) Мургоб дарёси буйида колади. Балки, Сул­
тоннинг шоирдан узокдалиги тушунилган уринлар келтирилган
хар учала макгуб ана шу даврда, яъни Султон Хусайн Бадиуз­
замон билан Пули Чарогда(1497 йил 2 апрель) тукнашгандан
сунг утган ойлар оралигида ёзилгандир. Чунки, кейинги даврда
Навоий Машхадга борганлиги, Султон билан изчил ёзишмала-
ри, Машхаддан сафар ойида кайтиб, Мумин мирзонинг азаси
устидан чиккани ва шундан кейин яна Бойкаронинг махрами
розига айланганини курамиз. Бу орада Низомулмулк ва унинг
хонадонининг аёвсиз равишда яксон этилиши султоннинг Наво­
ийга яна хам суяниб колишига сабаб булганини айтиш керак.
Шу тарика, улар уртасида яна илик муносабатлар вужудга кел-
ганини куриш мумкин. Масалан, х. 903(1498) йил шаввол ойи­
нинг йигирма туртида Бадиуззамон отасига карши кузгалганда
Нешин яйлогида турган подшох уз лашкарининг озлигидан вахи-
мага тушиб колади. У дархол Хиротга чопар юбориб, у ерда хуку-
матни бошкараётган Алишерга узи отга миниб, шахарнинг ичию
ташидан каерда лашкар ёки аскар курса туплаб урдуга юбориш-
ни буюради.305 Мазкур факт Мумин мирзо катлидан кейин Наво-

305 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. сах.55.

168
ий ва султон алокалари унгланганлигини тасдиклайди. Юкорида-
ги вокеа давомида шундай келтириладики, Амир Алишер вокеа
жиддий туе олганлигини сезгач, дархол султон ёнига жунаб «ул
олий хазратнинг озурда кунглини Бадиуззамон мирзонинг хотири
тилагига тарриб килди. Амир Алишернинг сузлари ихлосу давлат-
хохлик камолидан булгани учун хазрати хокони Мансур муборак
кулогининг кабул пардасига етди».306 Гап шунда эдики, Бадиуз­
замон отасидан Балхни кайтариб беришни талаб килар, Султон
эса рози булмасди. Навоий Султон ва Бадиуззамон ораларига
тушиб, урушга йул куймасликка, шахзодага Сеистон ва Фарох ви-
лоятларини олиб беришга муваффак булади. Султон Хусайн ум­
рининг сунгги йилларида, айнан, биз суз юритаётган хижрий 903/
1498 йилдан кейинги даврда Навоийга нихоятда суяниб колган-
лиги вокеалар кечмишидан янада яккол сезилиб туради.

Умр интихоси

Хондамир асарларидан маълумки, Мир Алишер умрининг охи-


рида барча давлат ишларидан истеъфо бериб, колган умрини
охират йулида бажариш лозим булган ишларга баришлаган. Бу
борада Навоийнинг карилик айёми хакидаги сузлари диккатга
сазовордир:
«...Ва бу авкот мобайнида хар микдорким фурсат топтим, хох
«Хамса» назмидин ва «Назм ул-жавохир» ва «Мажолис ун-на-
фоис» ва «Зубдат ут-таворих» ва сойир таснифлар и ш т и р о л и -
дин хам ул хазрат (Хусайн Бойкаро - Ш.С.) дуойи давлатира
авкотимни сарф килдим. Ва бихамдиллох андок муродпар касб
эттимким, менинг абнойи жинсимнинг юзидин бирига муяссар
булмайдур. Ва андок максудларга еттимким, аларким мендек,
юз, балки минг куллари бор эрди, бирининг c o F a p n орзуси менга
нишот еткурган май била тулмайдир. Бихамдиллох таолоки, бу
авкотдаким, умр водийсининг купрагин анинг давлатидин му-
родлар била катъ этибмен ва хаётнинг нихоятига комлар, балки
комронлирлар била етибмен. Хеч турлук армон хотиримда кол-
майдуру хеч навъ орзу кунглумда c h h f o h h h хаёлим топа олмай-

306 Равзат ус-сафо. Босма. VII жилд. 57-бет.

169
дур. Хар не дунё муродию ва зохир комгорлиридур сурубмен ва
сузумнинг сийту садосин анинг мадхида етти фалакка еткуруб-
мен. Улча орзу хайсиятидину армон жинсидин колиптур, охират
йулининг сухулату о с о н л и р и ва ботин мулкининг иёлат ва ком-
ронлиридур ва ул вобастадур ха к субхонаху ва таолонинг тав-
фики била амри итоатира ва Расули саллаллоху алайхи васал-
лам шафоатию шариатининг мутобаатира».307
Навоийнинг бу уринишлари, аввало, хаж сафари тараддуди-
да кузга ташланади. Аммо Султон Хусайн Бойкаро «унинг дав-
латдан узокда булиши салтанат учун кунгилсиз ходисаларнинг
руй бериши учун имконият яратиш» эканлиги туфайли хаж са­
фарига хар хил сабаблар билан монелик килган. Жумладан,
Хондамир шундай ёзади:
«...Ул хазратда усиб-униш кунлари бошланишидан то хаёти-
нинг охирги дамларигача бошида мусулмонлик хажини уташ
хаваси ва хотирида пайрамбар кабрини зиёрат килиш фикри урин
олган эди. Хар вакг имкони булганича бу хусусда харакат килар-
ди ва узлуксиз уз холича куйидаги икки байтни тилга оларди.
Назм:
Кай бувад, ёраб, ки ру дар Ясрибу Бат^о кунам,
Га^ ба Макка манзилу, гах дар Мадина жо кунам.
Бар канори Замзам аз дил бар кашам як замзама
Ваз ду чашми хунфишон он чашмаро дарё кунам.
(Таржимаси:
Ёраб, Ясриб билан Бат^ога цачон борарканман?
Гох Маккада турсаму, гох Мадинада жойлашсам эди.
Замзам буйида к;алб таронасини куйласам,
К,он оцувчи икки кузимдан у чашмани дарё к;илсам эди.)
Неча бор бу сафарга рухсат олиш учун муборак оёрини узан-
гига куйиб турри саройга йулланар, хар бор кудратли Сохибки-
роннинг илтимоси билан кайтар ва бу истакнинг юзага чикиши-
дан чекпанар эди».308
Бундан маълум буладики, Навоий бир неча бор рухсат олиш
учун Хусайн Бойкарога мурожаат килган. Хажга бориш карори

307 Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний. Дебоча, сах-19.


308 Хондамир. Макорим ул-ахлоц. сах.75.

170
биринчи марта качон турилгани хакида манбалар лом-мим де-
майди. Навоийнинг «Вакфия» асарида масаланинг ечимига
олиб келувчи бир жихат мавжуд. У «Вакфия»да шохдан икки
илтимосини кондиришни сурайди. Улардан бири давлат иш­
ларидан бушатиб, ижод учун шароит яратиб бериш булса, ик-
кинчиси - хаж сафарига рухсат этиш хакидаги илтимос эди.
Навоийнинг «Вакфия» асари 1481 йили ёзилди.309 Шундан сунг
бир канча асарлар, хусусан, «Хамса»нинг ёзилиши икки илти-
мосдан факат бири - «Хамса» яратиш рояси маъкулланганини
англатади. Хулоса шуки, ушанда хаж сафарига рухсат берил-
маган.
Мир Алишернинг Байтуллох зиёрати орзуси кун сайин кучайиб
боради ва хижрий 904/1499 йили Абдулхай табибни рухсат олиш
учун Марвга - урли Абулмухсин мирзони камал килиб ётган Сул­
тон Хусайн Бойкаро хузурига юборади. Узи эса «...бундан кей-
ин бу кунни эртага айлантиришга токатим колмади, деган байт
мазмунини тилга келтириб, саодатли олимлар, фозиллар тои-
фаси хамда купчилик мулозимлар билан бирга Машхад томон-
га йул олади».310 Абдулхай табиб подшох хузуридан Навоийга
мактуб олиб кайтади. Унинг Хондамир келтирган нусхасида,
жумладан, шундай ёзилади:
«...Сунгра, равшан кунгилларига маълум булсинки, жума куни
ражаб ойининг ун бирида улур мавлоно Абдулхай келиб, шариф
мизожларининг кайфияти, сор-саломатлик, яхши холатларини
етказди. Бундан хабар топиш бехад шодликка сабаб булди.
Унинг етишувидан илгари кунгилларида карор топган Хижоз то-
монга жунаш туррисидаги хабар о р и з м э - о р и з келиб турарди, аммо
ишончли кишилардан эшитилмагани учун эътиборимиз йук эди.
Пекин уша киши сухбатида Хожа Афзалиддин Мухаммадга ёзил­
ган хат мазмунидан маълум булдики, бу кунларда у тилак мус-
тахкамланиб, яна янгиланиб, жунаш хаёли жазмга айланган...

309 Баъзи тадкикотларда «Вакфия» 1480/1481 йили ёзилган деб курса­


тилган. Хижрий 886 йил милодий 1481 йил 2 мартдан бошланганини
хисобга олиб асар ёзилган йил 1481/1482 деб курсатиш максадга муво-
фикдир.
310 Равзат ус-сафо. Сах. 59.

171
Берилган рухсат ва ижозатдан кайтмаймиз, лекин нимаики
кунгилга келса огохлантиришимиз лозим. Равшандирки, бу ху-
сусда йул тинчлиги шартдир. Маълум булсинки, бу кунларда
утиш йули булган Ирок ва Багдодда ахвол канаканги паришон
ва бекарордир. Миср ва Шом чегараларида хам турли бошбош-
доклик борлиги эшитилмовда. Ривоят шундайдирки, агар йул
хавфи шундай даражага етиб, кимсанинг сабабсиз кимсанинг
белига куя уриши мумкин булса, йулга тушмок вожиб эмас. Агар
бу кунларда йул хавфидан бирор фикр хотирга келмаса, кан­
дай булади? Чунки узлари айтардиларки, йуллар нотинчлиги
жихатидан бир оз Уфлурий тартиб бериб, агар зарур булса, хавф-
ли жойга етишганда мулозимлардан хар бирининг ёнида ушан-
дан бир оз булиши керак.
Яна гап шуки, бу сафарнинг узокка чузилиши маълум, умрга
ишонч йук. Агар яна бир бор учрашиб, хайрлашиш коидаси юза-
га келса буларди. Аммо бу икки холнинг булиши билан бирга, бу
мукаддималарнинг ёзилишидан шундай куркув *ам борки, ма-
бодо муборак хотирга андак рубор етишиб, бу сузлардан гараз
юришни манъ этиш экан, деган хаёлга борадиларми?
Хамиша давлатхохлик юзасидан нимаики хотирларига кел­
са, бетакаллуф гап-суз киладилар. Бизга хам бу бобда хар нима
хотирга келса, маълум килиш лозим курилди.
Бокий: турри фикрда ихтиёрлидирлар ва нимаики икки дунё
яхшилигига керак булса, таедим килиб турилур. Икки дунё сао-
дати ёр булсин. Вассалом».311
Мактуб хулосасидан куриниб турибдики, Султон Хусайн умр­
га ишонч йуклиги сабабли хаж олдидан бир куришиб, хайр-маъ-
зур килиш истагини билдирган ва имкони булса сафар нияти-
дан кайтишга ишора этган.
Бу масалада айрим ойдинлаштирувчи ишораларни Хонда­
мир берган. Улар Навоийнинг шахсий кечинмалари билан бог-
лик икки жихатни ёритади. Жумладан, Мумин мирзонинг катли
вокеалари Навоийни каттик изтиробга солгани ва бу хусусда

311 Макорим ул-ахлок;. / М.Фахриддинов ва П.Шамсиев таржимаси. —


Б.76 - 78.

172
Хондамирнинг Навоий тилидан келтирилган «Мумин мирзо би­
лан булган воцеа шайх Маждиддин Бардодийнинг улими вокеа-
сига монанддур. Зеро, ушандан сунг бутун Мовароуннахр, Ху­
росон ва Ирок Чингизхоннинг Турондан Эронга лашкар тортиши
сабабли вайрон этилиб, халк киргинга учраган эди» тарзидаги
ухшатиш Амир Алишернинг салтанат таназзулига сабаб булаёт-
ган вокеалардан жиддий хавотирга тушганлигини курсатади.
Айни пайтда у салтанат ишларидан узок экани хам англашила-
ди. Султоннинг бу галги бахонаси йул нотинчлиги билан изох-
ланса-да, аммо мамлакатда юз берган сиёсий тангликни юм-
шатишда Навоий ёрдамига мухтожлиги сезилади.
Демак, маълум буладики, 1481 - 1497 йиллар орасида утган
16 йил ичида Навоий хажга бориш учун рухсат сураб мурожаат
этмаган. Тарихий асарлардаги маълумотларга Караганда, Сул­
тон Хусайн хукмронлигининг энг тинч даври шу беш йилдир. Та-
биийки, айнан мана шу ораликда хажга бориб келиши учун кулай
вазият мавжуд булган. Султоннинг Навоийга рухсат бериши учун
барча шароитлар мухайё эди».312 Нега Навоий бундан фойда-
ланмаган? Шуниси ажабланарлики, «Вакфия» ёзилганидан 18
йил утиб, Навоий негадир яна хаж сафарига катъий отланади.
Хуллас, бу масала жумбокпигича колмокда.
Хондамирнинг «Равзат ус-сафо» ва «Хабиб ус-сияр» асар­
ларида келтирилишича, «мактуб кулга теккандан кейин Амир
Алишер якинлари билан кенгаш утказди. Барча ундан султон
хузурига бориб, ота-болани яраштириб куйишни суради»313. Та-

312 Айрим тадкик;отчилар «Хазойин ул-маоний»нинг дастлабки вари-


анти 1493 йили тартиб берилган деб хисоблашади. Аммо бу мулохазани
хам кайта куриб чициш керакка ухшайди. Хар кандай вазиятда хам бу иш
унинг хажга боришига монелик цилиши мумкин эмасди. Маълумотларни
урганиш ишлари «Хазойин ул-маоний» 1497 - 1498 йиллари тартиб бе-
рилганини курсатмоеда.
313 Дсмак, «Равзат ус-сафо» ёзилган пайтда муаллиф юкоридаги мак-
тубнинг асл нусхаси эмас, балки мазмунини билган ёки асар хажмини хисоб­
га олиб кискарок ёзгани эхтимолдан холи эмас. Бирок «Равзат ус-сафо»-
да мактуб хулосаси ва кейинги тафсилот йук. Хондамир «Макорим ул-
ахлок»ни ёзаётганда эса хатни асл куринишида бериш оркали олдин йул
куйган хатосини тузатиб кетган. Мактубнинг асли шундай булганини тур-

173
рихий асарлардаги маълумотларнинг киёсий тахлили шуни
курсатадики, айнан шу даврда Навоийнинг сиёсий фаолияти
кескин кучайганини куриш мумкин. Бу давр, асосан, 1497 - 1501
йилларни уз ичига камрайди. Табиийки, тарихий солномалар уз
характерига кура Навоийнинг сиёсий сахнадаги иштирокини
КУРУК фактларда курсатган. Унинг ички кечинмалари ва бу давр
вокеаларига муносабати очиб берилмаган. Аммо улардан баъ­
зи хулосаларга келиш мумкин.314 Юкрридаги маълумотлар тах-
лили сиёсий жараёнларга Навоийнинг аралашуви муайян бир
танаффусдан кейин содир булган деган фикрга олиб боради.
Алишер Навоий Хусайн Бойкаро мактубини олгач, йулга ту-
шади. Марвга етмасдан туриб, Сарахсда тухтаган пайтида Марв
томондан Султон Хусайн келаётгани хабари эшитилади. Маъ­
лум булишича, подшох ва шахзода уртасида Амир Низомиддин
Дарвеш Али воситасида сулх тузилиб, кушинлар Хиротга кайта-
ётган экан. Бу вокеа тафсилоти «Хабиб ус-сияр»да шундай кел-
тирилади: «(мактубга биноан) Хазрати султоннинг якин кишиси
(Амир Алишер) бахор фаслининг бошларида Машхаддан Марв
томонга йул олди. Сарахс х;удудига етганда Султон Марвдан
шу касаба томонга келаётганлиги маълум булди. Вокеа куйида-
гича эди: Марв камали уч-турт ойга чузилгандан сунг фатху за-
фар сурати мурод ойнасида жилва курсатмагандан кейин х;аз-
рати хокон сулага мойил булди. Абулмухсин мирзо хам калъа­
ни мудофаа этишдан чарчагач, отаси ёнига элчи юбориб, Амир
Дарвиш Апини сураттирди. Жаноб амир хукмга биноан, шахар-
га бориб шахзода билан учрашди. Шахзода: «Агар хокони ман­

ли манбалар -мактубот ва муншаот каби хат тупламларида мавжуд нус-


халари билан чогиштириш хам тасдиклайди. Каранг: Мактуботи тарихий.
Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. Рак;ами.3743. 161б - 163a-Bapatyiap; Мажмуаи
рукъаот. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. Разами.296. 169б-варак;.
314 Чунончи, Низомулмулкнинг хонавайрон этилишига тайёргарлик жа-
раёнига, хусусан, Афзал Мухаммаднинг Ировдан чацирилиб, сарой хиз­
матига жалб этилишига Навоийнинг фаол аралашуви, шу даврдан сул­
тоннинг якин хамдардига айланиши навоийшуносликда етарли ёритил-
маган. Айни шу воцеалар шоир хаётининг охирги 15 йили ва шахсий ке­
чинмалари тафсилотларини тиклашга ёрдам беради.

174
сур менинг гунохимдан утиб, Хиротга цайтсалар, мен пешкаш-
лар билан тахт поясига борурмен», деди. Амир Дарвеш Али
олампанох даргохига кайтиб, Абулмухсин мирзонинг сузлари-
ни султонга етказди. Унинг илтимоси кабул этилди ва Сарахсга
караб йулга тушилди».315
«Равзат ус-сафо»да хам бу вокеа айнан шундай хикоя килин­
ган.316
Шу уринда Хусайн Бойкаро ва Абулмухсин мирзо орасида
сулх тузилиши тафсилотини бошкача ёритган манба хам мав-
жудлигини курсатиб утиш фойдали деб уйлаймиз. Жумладан,
сафавийлар тарихига оид «Оламоройи сафавий» асарида ёзи-
лишича, камал уч-турт ойга чузилгач, Абулмухсин мирзо укаси
шахзода Кепак мирзодан ёрдам сурайди. Кепак мирзо эса унга
онаси воситачилигида отаси билан сулх тузишни маслахат бе-
ради. «Агар, - дейди Кепак мирзо, - отамиз шунда хам рози
булмаса, унда Бадиуззамонни Хиротга хужум килишга ундай-
миз».
Абулмухсин укасининг маслахати билан харамдан онасини
чакиртиради. Онаси келиб угли билан барча нарсаларни гапла-
шиб олгач,Султонга унинг тавбасини етказади. Бирок султон
кунмайди. Шу аснода Алишердан хат келади. Унда Бадиузза­
мон ва Амир Зуннун ун беш минг аскар билан Хиротни ураб ол-
гани айтилиб, Султондан тезрок Хиротга кайтиш суралади. Шун­
дан сунг Султон сулхга рози булиб, Хиротга кайтишга карор кила-
ди».317
«Оламоройи Сафавий»даги тафсилот оз эса-да, Хондамир
маълумотларига кушимча булиши мумкин эди. Бирок Навоий­
нинг сулх тузилиши арафасида Хиротда эмас, Машхадда экан­
лиги, Бадиуззамон томонидан Хиротнинг куршаб олиниши Сул­
тоннинг Абдулмухсин мирзога карши Марвга борган пайтида
эмас, балки Мухаммад Хусайн мирзонинг исёнини бостириш

315 Хабиб ус-сияр. Кулёзма.УзРФА ШИ, инв. №2153. IV жилд. 281®-варак.


316 Равзат ус-сафо. - Б.59.
317 Экаев О. Туркменистан и туркмены в конце XV - I пол. XVI вв. -
Ашхабад: Ылым, 1981. - С.72 - 74.

175
учун Астрободга борган вактида руй берганлиги ушбу манбада-
ги маълумотларнинг хакконийлигини текшириб куришга жиддий
зарурат борлигини курсатади.
Хуллас, манбалар рухидан шуни англаш мумкинки, мамла-
катда юзага келган сиёсий тангликни бартараф этиш ва издан
чиккан бошкарув жиловларини кайта кулга олишга Хусайн Бойка­
ро кучсизлик кила бошлайди. Шунинг учун хам калтис вазият-
ларда Алишер Навоийнинг шахзодалар орасидаги мавкеидан
фойдаланишдан бошка иложи колмаган эди. Буни турри англа-
ган Навоий хаж сафаридан умидини бутунлай узади ва Султон
Хусайн Бойкаро билан узаро келишувга мувофик умрининг охи-
рини Ансорий макбарасида утказишга карор килади.

Охирги илтимос

Алишер Навоий Абулмухсин мирзо билан сулх тузиб кайта-


ётган Султон Хусайн Бойкаро билан Сарахс якинидаги Бозорго-
ни тавия номли кишлокда учрашади. Хондамир учрашув нати-
жасини шундай очиб беради: «...Олий даражали амир улур карор-
гохда уч кун туриб, уша кунлари подшохга, шахзодаларга ва
харам ахлларига ажойиб чопкир отлар, юкташир туялар, бехи-
соб молу маблаг тортик килди. Амирлар, вазирлар, садрлар ва
ичкиларни, подшох даргохидаги мулозимларнинг купчилигини
инъому эхсон мевалари билан мамнун этдилар. Сунг аъло хаз-
ратга арз килдилар: «Сиз бир вактлар подшохлик ишлари билан
шурулланишдан бош тортадиган булсам, шайх Нажмиддин Куб-
ро мозорида тураман ёки Хожа Абдуллох Ансорий остонасини
супурувчи буламан, деб айтган эдингиз. Эндиликда бу иш сизга
муяссар булмайди, менга эса Хижоз сафарига хохиш ва рарбат
билан ижозат бермайсиз. Шундай булгач, энди рухсат берса-
ларки, сизнинг ваколатингиз билан колган умримни Ансория ос­
тонасини супуришга сарф килсам. МулозИмлик ишларидан ба-
тамом озод булсам, чунки карилик мадорсизлиги вужудимга таъ-
сир курсатиб, кувват кетган, бадан заифлашган...». Хазрати Со-
хибкирон лутфу мехрибонлик курсатиб ва бу илтимосни яхши
кабул килиб, деди: «Модомики, сиз Хуросонда турар булсангиз,
хар кандай илтимосингиз уринлатилади, чунки аник биламанки,

176
агар сизнинг шариф вужудингиздан бу мулк холи колса, катта-
кичик, барча халойикнинг ахволида кузголон юз беради». Шу
онда софкунгил амирнинг кобил коматини тугмалари олтин, ав-
раси зардор кора кундузий пустин, мазкур мансабга муносиб
бошка кимматбахо тунлар билан безади ва пойтахт Хиротга кай-
тишга рухсат берди318. Биз эътиборни каратмокчи булган нарса
шуки, Навоий «Хазойин ул-маоний» девони дебочасида юкори-
даги илтимосни ифодалаган уз мактубини келтирган. Мактубда
Навоий орир касалликка чалингани, энди колган умрини тоат-
ибодатда утказишга карор килганлиги ёритилгани учун унинг
мазмунини туларок келтиришни максадга мувофик деб биламиз:
«Куллук арзадошт улким, бу бандага ёш улгайган чогда заъ-
фе юзланди. Ва ул заъф риштаси риштадек заъфлик пайкарим-
га андок чирмондики, ул куёшдек замирга равшандир. Холо
мизожим истикоматдин мунхариф ва баданимда неча мараз
мухталифдур. Ва атиббо иложидин ожиз ва маъзул ва ахиббо
мизожимдин мут^ажжиб ва малул, димогим паришонлигидан
сузум номарбут ва хаёлим ошуфталигидин холим номазбут.
Багрим кизигонидин жисмимда хумой лозим ва кунглум озгон-
дин бошим айланмоги ва кузум корормоги дойим. Не тонгдин
окшомгача узумга бир дам гизодин ком, не окшомдин тонггача
турфат ул-айни кузумга уйкудин ором. Хотирим савдоомиз ха-
ёллардин мушавваш, бесару дилликдин хар неча дилкаш суз
булса кунглумга нохуш. Меъдамнинг хазм килур гизоси замона
ахлининг изоси, кунглумнинг нишот базмида майи ноби фалак
тийги окизгон багир хуноби, нотавониким, юкори мазкур булгон-
дек гизо килур оши мискол тоши била булгай, агар гохи заиф
хотири шарбат майли килса, ул доги бу тош торозуси била тор-
тилгой, киши кулдамайин ердин купарида куп озор булгай ва
асо мадади булмагунча ердин кадам кутармаги душвор, сайр
хавосин килса, ики инсонга отландурур тушурурида хаммолваш-
лик, отлонгонидан сунгра пайсари юкидин бир хайвонга мурда-
кашлик, тушкондин сунгра бу сайр куфтидин аъзоси нокор, бу
озурдаликдин яна бир кеча-кундуз тебрана олмай, андокки, бир

318 Навоий замондошлари хотирасида. - Б.57, 96, 141.

177
йиллик бемор, иссик нафасларидин хаётининг гули пажмурда
ва нафасининг ofhp кирар-чицаридан заиф тани озурда.
Рубоия:
Хар шому сахарга тегру ингранмоц иши,
Бу ёнидин у ёнига айланмок иши.
Га*-га* иситма утидин ёнмоц иши,
Гщ тунгдуруридин яна чирманмоц иши.
Рубоия:
Не жисмида тобу не танида кувват,
Не кунгилда хушлук, не узида сиздат.
Мундоц кишининг муносибидур цурбат,
Вайронасидин чицмоц анга не нисбат.
Султон сохибкироннинг инъоми бегоятидин ва эхсони бени-
хоятидин умрин бу давлатлир даргозда ва хаётин бу саодатлиг
боргохда юкори утган шарх била сарф этган банданинг илтимо-
си будурким, мазкур булгон тараддуд ва машаккатлардан озод
булгай. Ва FaMrnH кунгли бу навъ заъф айёмида нисбатсиз кайгу-
лардин шод, мундок умрдаким, бу кун тонглалик маълум эрмас...
Умид улким, ул хазрат давлатидин андогким, дунё ицбол ва k q -
мидин мустафид булдим, охират кому икболидин хам ноумид
булмороймен. Ул остоннинг кулларининг бу кул била ёрлик нишо-
ни улдурким, Султон сохибкирон иноятидин бир ёрлик нишони
битилрай ва бу бандани султоний иморатнинг байт ул-махфира-
сининг сойир жорубашкашларидин бирининг урнига мансуб ва
сарафроз этилгайким, бу афтодалир айёмида бори ул остонада
йикилгаймен. Кувватим булронда супурги олиб илгим била ва кув-
ватим булморонда супурги урнига кирпигим била ул остонани су-
пурур бахонаси била арир ва бу уйни ул сурма била ёрур тутгай-
мен. Ва бу хизматимни дин ва охиратим шарафи билраймен»319.
Хондамир Сарахс учрашуви тафсилоти давомида келтириши-
ча, Султон Навоийга Ансорий мозорининг жорубкашлик - супу-
рувчилигини бергач, у шу хакда фармон чикарилишини сураган.

319 Навоий. Хазойин ул-маоний. Дебоча. - Б.20 - 22.

178
Фармон Сарахсда эълон килинган. Хондамир ёрлик-фармон мат-
нини келтирмаган. Биз анча изланишлардан сунг уни Навоий за-
мондоши Абдуллох Марвориднинг хатлар тупламидан топдик.320
Унинг мазмуни куйидагича: «Тугри хадисга эътимод вожиб
булганлигидан «Бир-бирлари билан келишган рухлар (ерда хам)
дустлашади» равшан мазмуни иттифоку иттиход воситасидир
ва азал субхи ошнолик силсиласиким, бокий дунё мустахкамли-
гидир. Бирлаштириш ва кенгайтириш ойинаси маъни арбобла-
ри орасинда ушбу далил билан мукаррар ва мусалламдир. Ун­
дан олдинрокким, жон гайб ичра нихон ва дилдор рух аксиким,
жон ойнаси эрди, хар сифатким, гайб водийси фазосида кашф
булса, шухуд мамлакати кисматида жилваланди ва жилва килур.
Бу баён сидки ва важ келтирмакдин муддао шулким, рухоний-
лик шартларига содиклик ва муносибликка кура, мукаддас си-
фотлик зот, жаноби давлат устуни, мамлакат умдаси, дину дав­
лат арбоблари дохийси, мулку миллат асхоблари зубдаси, хай-
рли ишлар муваффики, хоконий давлат таянчи, хазрати султон­
нинг якин кишиси, дину давлат низоми амир Алишернинг тав-
фикли толеси маълумдир. Тавфик шундай бахтга муяссар эт-
диким, гудаклик бешиги матласидан офтоб нурли давлат юлду-
зининг юксакликка кутарилишигача мувофикат йулида хумоюн
даражали, Сулаймон сифотли ул зот била бирга булдим. Аржу-
манд хотирга шохона дунёвий максадлар йулида зохирий ва
ботиний кумак бериш шарафи топширилган эди. Алхамдулил-
лох, бу узок муддат ва бутун даврон ул саодатли ном ва жаноб-
нинг муборак вужуди била зебу зийнат топган, бегубор давлатга
хар томонлама далолатдир. Хаки катан, бу изохга гувохликнинг
хожати йук. Ушбу ёркин тасаввурга биноан, хамиша хотири ри-
золиги суралди. Агар ул жанобнинг эзгу замири хохиш-иродаси
юз берса, рад этмаганмиз, у кишининг илтимосларини сузсиз
кабул килганмиз. Хамиша мунаввар толели замирда «Жахон-
гирлик ва жахонбонлик, осмон кадар юксакликка кутарилган мул-
кчиликдан сунг азим кутблар кутби, олам машойихлари султо-

320 Каранг: Сирожиддинов Ш. КУЛЛУК арзадошт улким... // Узбек тили ва


адабиёти. 1991. №4. - Б.68 - 73.

179
ни... Абу Исмоил Хожа Абдуллох Ансорий...нинг мозори мулоза-
мати ва машойихлар малики, хакикат нурлари мажмуи... Шайх
Нажмиддин Кубро...остонаси мулозамати муяссар булса ва са-
одатли салтанат айёми бу кутлуг муваффакият хабарини кел-
тирса деган акида булганлигидан, бу хусусда ул жаноб (Наво­
ий) билан доим тортишар эдик ва бу хол шунгача давом этти-
ким, ул жаноб арз килдиким: «Хумоюн хотирнинг нияти шундай
эди ва мунаввар кунгил ушбуни таедиклайдиким, бу эзгу ният ул
салтанат устунининг шиоридир, хазрат... Хожа Абдуллох Ансо­
рий остонасига фарзандлик хисси ва хазрат Шайх Нажмиддин...
y n y F мозорига якинлик жихатидан жуда муносибдир. Агар супу-
рувчилик ва ул сипехрошёнлик остонанинг хизмати хумоюн ва-
колати била бу жанобга топширилса, умид улким, хумоюннинг
(Хусайн Бойкаронинг) ниятлари амалга ошур. Ва дарё бир катра
булмиш хотирининг мазкур муддаоси бажарилур!».
Шу ерда хукм килдикким, башарият улуги Ансорий остонаси
ул жанобнинг (Амир Алишернинг) хомийлигига топширилсин! Ул
жанобнинг яхши кун кечириши ва ички ишларига кулдан келгун-
ча илтифот курсатилсин! Арбоблар ул жаннатмонанд манзил-
нинг ривож-равнаки, тартиб-интизоми йулида ул жаноб (Алишер­
нинг) шариф фикри кандай ва талаби кай даражада булмасин,
иложи борича, бажо келтиришга харакат килсинлар!
Саодатманд фарзандлар! Номдор амирлар ва олий микдор
садрлар! Эътиборли вазирлару барча хокимлар, хазрат аъёнла-
ри, хос гурухлару куйи табакаларнинг барчаси! Айникса, ул му-
каддас даргох вакф ишларидаги мутаваллилар, мутасаддилар
ва мубоширлар! Хусусан, ул жаноб фармойишларини бажармок-
ни вожиб деб билувчилар! Ул кишининг яхши ниятли фикри би­
лан мувофика килмасдан, ёрдамчиларига маъкуллатмасдан би­
рор ишга кул урмасинлар ва вакфлар йигиндисининг жаъми ул
жаноб кандай лозим топсалар, шул тарика шаръий харажатга
сарфлансин! Ва узларининг тайинланиш ва бушатишлари ул жа­
нобга боглик деб билсинлар! Ва хеч ким ул кишининг розилигисиз
муътабар остонанинг мухимотига асло кул урмасин!».321

321 Абдуллох Марворид. Муншаот. 'У'зР ФА ШИ. Инв. 880. 110-варак-


Таржима муаллифники.

180
Шу уринда аниклик киритилиши лозим булган бир жихат кузга
ташланади. «Хазойин ул-маоний»нинг тартиб берилиши х- 902/
1497 мил. йил га келиб тугатилган деб хисобласак, унда, Султон
«Хазойин ул-маоний» дебочасида зикр этилган мазкур илтимосни
бажаришга узок; вакт шошмаган булиб чикдци. У холда, Хонда­
мир тасвирлаганидек, X- 904/1499 мил. йили Сарахсда, яъни
орадан икки йил утиб, Навоийнинг Султонга мурожаатига такро-
рий илтимос сифатида караш мумкин. Аммо Алишер Навоий бу
мактубни «Хазойин ул-маоний» девони дебочасида келтирар
экан, уни муддаоига эришганлик белгиси сифатида саклаб
колишни котибларга васият килади: «...Ва ул арзадоштим саво-
дин бу дебоча зайлида сабт этгаймен ва битгучиларга хам бу
фихрастдин бу арзадоштни айирмаска васият этгаймен. То кун
сунги бу дебочани укугон элга бу арзадоштим била бу муддао-
имга етгоним нишонаи булгай возих ва далили булрай лойих- Бу
жихатдин то олам инкирози булрусидир Султони сохибкирон
давлатига дуо килгайлар ва шафкат ва бандапарварлигига сано
дегайлар!».322

322 Давлатшох Самаркандий. Тазкират уш-шуаро. - Б.20.

181
ХУЛОСА

Рисолада Навоий хаёти ва фаолиятига оид илк маълумот­


лар санавий изчилликни бузмаган холда кайта куздан кечирил-
ди. Улуг шоир хакида биз билган барча маълумотлар, айнан
мазмун-мохияти билан сиз танишиб чиккан манбаларга такала-
ди. Шу билан бирга, мулохаза килинганидек, тазкиралардаги
маълумотлар жанр талаби нуктаи назаридан киска келтирилган
булиб, узук-юлук, ахборот тарикасидаги кайдлардан иборат.
Тарихий асарларда улур мутафаккир хаёти тафсилотлари анча
батафсилрок келтирилса-да, аммо улар хам Султон юришлари
вокеалари баёнида йул-йулакай зикр этилган маълумотлар
булиб, Навоий хаётини изчил ёритиш масалаларида талабга
жавоб бермайди. Шуни хисобга олиш керакки, тарихчилар катта
муддатни бир сатрга жойлашган. Куп холларда вокеанинг сана-
си ва урни курсатилмаганидан ёки суз узайишидан кочиб ахбо­
рот тарикасида икки-уч о р и з гап кистириб кетилган. Купинча, киска
сатрлар бир неча ой ва йилларни ифодалаб, муайян ишора ёки
маълумот аниклик жихатидан мавхумлик касб этган. Бу - таби-
ий хол; манбаларнинг жанрий хусусиятлари ва, умуман, уша
давр талаблари нуктаи назаридан турри, шундай ёритилиши
маъмул булган вокеа-ходисалар талкини Алишер Навоий хаёти-
нинг биз учун анча мухим куринган баъзи томонларини уз ичига
камраб ололмаган ёинки хозирда мухим саналган маълумот­
ларни уша даврда туларок зикр этишга эхтиёж сезилмаган. Шу
ерда таъкидлаш уринлики, айнан мана шу «бушлик»лар кейин­
ги даврларда Алишер Навоийнинг машхурлиги ва унинг шахси-
ятига кизикиш йуколмаганлиги окибатида турли тапкинлар воси-
тасида «тулдирилган» ва натижада илк манбалардаги маълу-
мотлардан, куп холатларда, анча фарк килувчи маълумотлар
тугилган.
XV - XIX асрларда яратилган манбалардаги Алишер Навоий
хаёти ва фаолиятига оид маълумотларнинг узаро киёсий типо-
логик-текстологик тахлили Навоий шахсияти талкини икки кури-
нишга эга эканлигини курсатди. Уларни бирламчи ва иккиламчи
талкинларга гурухлаштириш мумкин;
Бирламчи тал кин ижодкорлари Навоий билан хамаср ва за-

182
мондош инсонлардир. Улар уз кузатишлари, курган-билганлари
ва эшитганлари асосида Навоий хакида энг дастлабки, илк маъ­
лумотларни укувчилар эътиборига, умумий тарзда булса-да,
хавола этдилар. Бундай муаллифлар сирасига Абдураззок Са­
маркандий, Давлатшох, Абдурахмон Жомий, Хусайн Бойкаро,
Мирхонд, Муъиниддин Исфизорий, Хондамир, Абдулрафур Ло-
рий, Абулвосеъ Низомий, Али Сафий, Фахрий Хиротий, Зайнид-
дин Восифийларни киритиш мумкин. Улур мутафаккир хаётига
дойр маълумотларниниг энг купи унинг якин ёрдамчиси ва шо-
гирди Риёсиддин ибн Хумомиддин Хондамир каламига мансуб-
дир. У «Равзат ус-сафо»нинг VII жилди, «Хулосат ул-ахбор»,
«Хабиб ус-сияр» тарихий асарлари ва «Макорим ул-ахлок» аса­
рида узининг шахсий кузатишлари оркали Навоийнинг ёркин сий-
мосини хакк°ний курсатиб берган. Айникса, «Макорим ул-ахпок»
Навоийга баришланган ёднома сифатида мухим ахамият касб
этади. Бирок, мазкур асарнинг энг катта нуксони шундаки, муал-
лифда аник маълумотлар бериш имконияти була туриб, бирин-
чидан, куп холларда, вокеа-ходисаларнинг санасини зикр эт-
маган ва, иккинчидан, Навоий хаётини санавий изчилликда очиб
бермаган. Шунинг учун асардаги маълумотлар унинг хаёт йули­
ни тулик ёритиб бера олмайди. «Макорим ул-ахпок» улур мута­
факкир хакидаги хотиралар мажмуаси сифатидагина бахола-
ниши мумкин. Хондамирнинг тарихий асарларига келсак, улар-
да Амир Алишер фаолиятига кенгрок тухталишга иштиёк сезил-
са-да, аммо Султон юришлари вокеалари баёнида йул-йулакай
зикр этилган маълумотлар сифатида Навоий хаётини изчил ёри-
тиш масалаларида талабга жавоб бермайди. Шундай манзара
Абдураззок Самаркандийнинг «Матлаи саъдайн» тарихий аса­
рида хам, Абдулрафур Лорий, Абулвосеъ Низомий ва Фахрид-
дин Али Сафий асарларидаги Жомий билан борлик уринларда
хам кузга ташланади. Тазкиралар Навоий хакида мухим маълу­
мотлар колдирган булсалар-да, келтирилган маълумотлар узук-
юлук, ахборот тарикасидаги кайдлардан иборат ёки Навоий
хаётининг факат бир томонинигина ёритади.
Илк маълумотларда кейинги талкинлардан фаркли уларок,
маддохлик хусусиятлари устувордек куринса-да, аммо уларнинг
барчасига хос булган асосий ва умумий услуб шунда куринади-

183
ки, маълумотларда аник таъриф ва пухта далил пешма-пеш
келтирилган. Бу услуб, гарчи тазкиранависликнинг асосий ме-
зонларидан бири сифатида илгаридан маъмул булиб келган эса-
да, асл талкин маълумотларида узгача фазилатга эгадир. Авва-
ло, Навоий хакида маълумот берувчиларнинг узлари Навоийни
якиндан яхши билувчи, юкори даражада шоиртабъ ва шеър
санъатининг нозик пардаларини илгагувчи нуктадон булганлар.
Улар Навоийнинг шоир сифатидаги даражасини курсатишда
мактамаслик, бадиий махоратига тан бермасликнинг имкони
йуклигига ишора этиб утганлар. Иккинчи томондан, Навоийнинг
дунёкараши, акидалари, фаолиятининг мухим кирраларидан
яхши хабардорликлари боис, барча сифатлари мактовга сазо-
вор эканлигини киска сатрларда ва нозик ишораларда булса хам
ифода этганлар. Учинчидан, мутасаввиф сифатида буюк суфий
мутафаккирлар - Хожа Ахрор Вали ва Абдурахмон Жомийнинг
хос эътирофларига сазовор булган ва эътиборини козонган, дав­
лат арбоби сифатида Хусайн Бойкаро ва Ироку Рум султонлари
наздида мукаррам Алишер Навоийнинг холис тавсифи кучли
мадх янглиг куриниши эътироз уйготмайди.
Бирламчи талкин ижодкорларининг хар бирида узига хос ус­
луб намоён булган. Давлатшох Самаркандий, Абдурахмон Жо­
мий ва Султон Хусайн Бойкаро унинг ижоди тахлилида бирдек
нуктадонлик курсатган булсалар, унинг таржимаи холи бобида
Уз карашларидан келиб чиккан холда узлари афзал деб билган
томонларга купрок урин ажратганлар. Жумладан, Давлатшох
унинг ёшлик даври ва хайрия иншоотларига эътиборни каратиш
оркали буюк саховатпеша эканлигини, Жомий унинг факр ва су-
фиёна хулк-атвори васфи воситасида унинг комил инсон экан­
лигини курсатиб беради. Хондамирда буюк устозга таъзим ва
миннатдорлик, Восифийда шахсан таниш булиш бахтидан мас-
рурлик, Фахрий Хиротийда буюк истеъдоддан хайрат уларнинг
мавзу йуналишини белгилаган.
Бирок бирламчи талкинни ташкил этган илк кулёзма манба­
лардаги маълумотларда тукима тафсилотлар хам мавжудлиги-
дан куз юмиб булмайди. Улар, асосан, XVI асрнинг 1-ярмида
ижод этган мирзо Хайдар Дурлот, Хакимшох Цазвиний, Сом мирзо
Сафавий асарларида учрайди. Бу муаллифлар Навоий хакида

184
китоблардаги маълумотларга янгилик кушиш максадида халк
орасида таркалган овозаларни текширмасдан уз асарларида
кайд этганлар.
Алишер Навоий вафотидан сунг турли хикоя ва накллар, ла-
тифа ва аския-мутойибаларни ёзма адабиётга олиб кириш хара-
кати уларнинг халк орасида машхур булганлигини билдиради.
Бирок уларнинг хаммаси хам «Макорим ул-ахлок»даги каби
маърифий ахамиятга эга эмас, олди-кочди, кунгилочар вокеа­
лар тавсифидан иборат.
Бу тоифадаги манбаларда Алишер Навоийнинг ижодидан
кура унинг шахсиятига нисбатан кизикиш купрок булганлиги се-
зилади. Бунга куйидаги омиллар сабаб булган булиши мумкин:
1. Алишер Навоий Шарк оламида Рашидиддин, Бузургмехр
каби доно вазирлар каторидан жой олган буюк тарихий сиймо-
дир. Ундан сунг тарих бундай кишини кайд этмаган.
2. Барча тазкиранавислар уз китобларининг укишлилик дара­
жасини ошириш учун узларига нисбатан якин даврда яшаб утган
хамда афсонавий адолатпарвар вазир сифатида халкнинг кал-
бига чукур сингган Алишер Навоий шахсияти ва таржимаи холи-
га дойр маълумотларни зикр этишдан манфаатдор булганлар.
3. Тазкиранавислар баъзи форс шоирлари ва ижодкорлари-
нинг машхурлигини ошириш максадида унинг фаолиятида Али­
шер Навоийнинг ролини ёинки муносабатлари масаласини
атайин бурттириб курсатганлар. Масалан, Камолиддин Биноий
масаласи буни исботлайди.
XVI асрнинг II ярмидан бошлаб, Навоий хаёти ва фаолияти-
ни ёритишда иккиламчи талкин услуби яккол кузга ташланади.-
Бу даврда унинг куйидаги куринишлари кузатилди:
1. Илк ёки иккиламчи маълумотларнинг биридан айнан кучи­
риш (Дарвишали Чанг, Махмуд бин Вали, Фахмий, Шарифжон
Садр Зиё, Мирсиддик Хашмат, Мухаммад Мазхар Сабо ва бош-
калар).
2. Турли даврларга тааллукли икки ва ундан ортик манба­
лардаги маълумотларни кушиб ишлатиш (Абдулмуминхон, Бах-
товархон, Мухаммад Юсуф Мунший, Абдуллох Кобулий, Мухам­
мад Абдулмажидхон, Хасанхожа Нисорий, Сом Мирзо, Шерхон
Лудий, Раффорий, Муфтий Балхий, Фахмий).

185
3. Илк ва иккиламчи манбалардаги маълумотларни узгарти-
риш (Абдулмуминхон, Абдуллох Кобулий, Х,усайнк;улихон Ази-
мободий, Волаи Догистоний, Дарвишали Чанг, Хокий Шерозий,
Мухаммад Мазхар Сабо).
Мазкур аралаш талкин услуби кенг раем булган XVI асрнинг II
ярми - XIX аср манбаларида Навоий шахсиятига ёндашув куйи­
даги куринишларда учради:
1. Китобнинг укишлилигини ошириш нуктаи назаридан Али­
шер Навоийнинг машхурлигидан фойдаланиш («Нигористони
Раффорий», «Зийнат ул-мажолис», «Музаккири ахбоб», «Маж-
маъ ул-гаройиб»),
2. Ихтиёрсиз равишда ( XVI асрнинг II ярми - XIX аерга оид
таърих тупламларида ва баъзи тазкираларда, жумладан, «Х,афт
иклим», «Осори ажам», «Оташкада», «Гулзори аброр»),
3. Анъана сифатида («Бахр ул-асрор», «Тазкираи Мукимхо­
ний», «Миръот ул-олам», «Миръот ул-хаёл», «Нигористони су­
хан», «Наштари ишк», Фахмий ва Хашмат тазкиралари).
4. Онгли равишда («Том ут-таворих», «Мунтахаб ут-таворих»
(Хокий), «Риёз уш-шуаро», «Рузи равшан»).
Иккиламчи талкиннинг шаклланишига муаллифларга маълум
булган маълумотлар ва тасаввурлар хам бирмунча «хизмат» кил-
ганлигини таъкидлаш уринлидир. Бу эса, уз навбатида XV аср­
нинг II ярми - XVI асрнинг бошида Алишер Навоий хакида ай-
тилган хакикий маълумотлар XX аерга келиб анча узгариб кети-
шига сабаб булди. Кейинги давр муаллифлари уз асарларида
берилаётган маълумотни йук жойдан олмаганлар, албатта. Х,ар
бир маълумотда илгари учраган маълумотларнинг муайян тарз-
даги вариантларини эслатувчи жихатлар бор. Баъзи асарларда
халк орасида машхур огзаки накдпарга тугридан-тугри Навоий
образини киритиш холатлари хам учрашини хисобга олиш ке­
рак. Тазкира ёки тупламларда машхур кишилар хаётига дойр
маълумотлар етмаганда Навоий билан жуда куп воситалар орка-
ли боглик инсонлар хакида тухталишга харакат килинган.
Буюк шоир ва мутафаккир, давлат арбоби Амир Низомиддин
Алишер Навоий хаёти ва фаолиятига уз замонасидаёк кизикиш
катта булиб, бугунги кунларгача сунмай келаётганлиги табиий
хол. Зотан, тарих бундай инсонларни кам курган. Жахон бадии-

186
ят ганжинасига муносиб дурру гавхар асарлар кУшиш билан
биргаликда, бутун вужуди билан халку холик ризолиги, маъри-
фату маданият рушду ривожи, хайру саховат йулида мислсиз
жонбозлик курсатган бу фариштасифат Инсоннинг номи абад
ул-абад эзгулик тимсоли ва адолат рамзи сифатида тиллардан
тилларга, диллардан дилларга кучиб юришига шак-шубха йук.
Бугун Навоийнинг хакикий таржимаи холини яратиш учун тула
асос бор. Эндиги вазифа - «майда-чуйда» тафсилотлар сифа­
тида тадкикотчилар томонидан эътибор берилмай кетган, ле-
кин шоир хаётининг мавхум томонларини очишга хизмат кила-
диган жузъий маълумот-ишораларни урганиш, Навоийнинг шеъ-
рий асарларидаги автобиографик кайдлар ва илк манбаларда­
ги маълумотларни диккат билан узаро чориштириш, шоир тар­
жимаи холини кУшимча тафсилотлар билан бойитишдир. Наво­
ий шеърлари унинг хаётий кечинмаларига изо* учун келтирил-
ганда хар бир девоннинг яратилиш санаси, ундан олинган шеър-
нинг бошка девонларда учрамаслиги хисобга олиниши лозим.

187
Биринчи илова

ИЛК МАНБАЛАР ВА УЛАРДАГИ АЛИШЕР НАВОИЙ


^АЁТИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР

I. Алишер Навоийнинг турли асарларида учраган


маълумотлар
1. Энг биринчи ёд олган разали Амир Косим Анворнинг «Рин-
дему ошикему жахонсузу жомачок, Бо давлати рами ту зи фикри
жа^он чи бок» матлали разали эди. Бу пайтда Алишер уч ва турт
ёш орасида булган.
2. Шохрух мирзо вафотидан сунг Алишерлар оиласи Хуро-
сондан к;очиб, Ирокка (хозирги Эрон) кучди.
3. Йулда Тафт кишлорида Шарафиддин Али Яздий билан уч-
рашди. Бу пайтда Навоий эътирофича, у олти ёшда булган. Сух­
батда Навоийнинг шу ёшда Куръони каримнинг «Таборак» су-
расигача ёд олгани маълум булади.
4. Пахлавон Мухаммад хакида ёзган «Холот»ида уларнинг
дустлигига кирк йилга якин вакт булганлигини айтиб утган.Улар
сирдош дуст булганлар. Агар асарнинг 1493 йили ёзилганлиги-
ни эътиборга олсак, уларнинг дустлиги, тахминан, 1454 йилдан
давом этиб келганлиги маълум булади.
5. Торалари Мир Саид Кобулий ва Мухаммад Али Рарибий.
6. Мир Шохий номли шоир вафот этганда унинг отаси Сабза-
вор хокими эди.
7. Таникли аруз билимдони Мавлоно Яхё Себакнинг шогир-
ди Дарвеш Мансурдан арузни урганган.
8. Хожа Юсуф Бурхондан мусика буйича таълим олди.
9. Самаркандда Хожа Фазлуллох Абуллайсий хузурида икки
йил таълим олди.
10. Навоий Самаркандда Улои Шоший, Мавлоно Юсуф би­
лан танишди.
11. «Мажолис ун-нафоис»дан Алишер Навоий тарбияси ос-
тида фарзанд макомида кун кечирган баъзи - бир якинлари
хакида хам ахборот олиш мумкин. Масалан, у Мавлоно Хожи
Мухаммад исмли машхадлик йигитни узига фарзанд урнида

188
хисоблашини ва фарзанддан хам азизрок куришини айтиб
утган;
Мавлоно Шарбатий Навоий кошида улгайган.
Мир Хайдар Сабухий ота-оналари Навоийлар хонадони хиз­
матида булиб келган кишилар фарзанди, якинлик жихатидан
фарзанд хисобланган;
Мир Иброхим Амир Апишернинг Шайх Бахпулбек исмли ни-
хоят кадрдон дусти ва тутинган огасининг набираси. Навоий уни
углидек асраб катта килганлигини таъкидлаган;
Мавлоно Шох Апи Навоий мадрасасида тахсил олиш билан
бирга, унинг хизматида булган;
Навоий Саид Хасан Ардашер хакида гапира туриб, Мирзо-
бек исмли йигит хам у кишига, хам узига фарзанд урнида экан­
лигини айтиб утади.

II. «Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн»


Абдураззок Самаркандийнинг ушбу тарихий асари 872(1467-
1468) - 874 (1469-1470) йиллар орасида ёзиб тугатилган ва
875(1470) йили муаллиф уни яна давом эттириб, уша йилнинг
сафар ойида (1470 йил август) р^й берган вокеаларни хам
кушган.323 Асар икки жилддан иборат: биринчи жипди 807(1405)
- 832 (1428-1429) йиллар вокеаларини уз ичига камраб олган.
Иккинчи жилди 833(1429-1430) - 875(1470) йиллар вокеалари
тавсифидан иборат. Иккинчи жилднинг биринчи кйсми таникли
шаркшунос олим А.Уринбоев томонидан таржима килиниб, даст-
лаб 1969 йили нашр этилган...324
1.Кадим замонлардан мукаррам боболари ва азим аждод-
лари улуг амирлар каторидан жой олган.
2.Умаршайх Мирзо хонадони давлати даврида к^калтошлик
даражаси эътибор калами билан рузгорлари лавхига ёзиб куйил-
ган.

323 Уринбоев А. Абдураззок Самаркандийнинг хаёти ва тарихнавис-


лик фаолиятига дойр // Абдураззок Самаркандий. Матлаи саъдайн ва
мажмаи бахрайн. Кириш суз. - Тошкент: Фан, 1969. - Б.19.
324 Абдураззок Самаркандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн.
Юкоридаги нашр.

189
З.Мовароуннахр вилоятида бир канча вакт - неча йилу ой,
сахару шом турли фазилатлар ва камолот касб этди.
4.0лимлар ва мухаккиклар пешвоси Хожа Аловуддин Фазлул-
лох Абу Лайсий мулозаматида диний илмлар тахсили ва якиний
маърифат такомилида машрул булди.
5.Авлиёлар кутби Хожа Носириддин Убайдуллохнинг, Оллох
унга тинчлик берсин, файзли бузургвор мажписидан файз олиб,
офтаб я н г л и р мунаввар сийратидан бахра олди.
6.Амир Алишер Самарканддан хайит арафасида Хиротга
етиб келди.
7.«Х,илолия» касидасини назм этиб, хайит куни Султонга так-
дим этди.
III. «Равзат ус-сафо», «Хулосат ул-ахбор» ва
«Хабиб ус-сияр»
«Равзат ус-сафо фи сияр ил-анбиё вал-мулук вал-ху-
лафо»(Набийлар, маликлар ва халифаларнинг таржимаи холи-
да софлик 6 o f h ) асари муаллифи Мухаммад ибн Ховандшох
(Мирхонд). У Навоийнинг хомийлиги остида яшаган. Бу асар
етти жилддан иборат. Урта Шарк ва Осиё тарихига баришлан-
ган. Асар яратилишига Алишер Навоийнинг узи рахбарлик кил­
ган.
Хондамир каламига мансуб «Хулосат ул-ахбор фи а^вол
ил-ахёр» (Хайрли кишилар ахволида жахон хабарларининг ху-
лосаси) асари хижрий 904/905(1498/1499) йили Навоий
рахнамолигида олти ой ичида ёзиб тугалланган. Хондамирнинг
машхур тарихий асарларидан яна бири «Хабиб ус-сияр фи
ахбор ва афрод ал-башар» (Инсон хабарлари ва фардлари-
да дустнинг таржимаи холи) булиб, у 1515 - 1523 йиллар ора­
сида ёзилган. Ундаги маълумотлар айрим тафовутларни назарга
олмаганда, «Хулосат ул-ахбор» ва «Равзат ус-сафо»даги маъ­
лумотлар билан бир хилдир.
I. Султон Хусайн Бойкаронинг Хуросон тахтига илк бор ути-
риши ва Алишернинг Хиротга кайтиши.
II. Навоийнинг 1469 йилгача булган хаёти:
1. Алишер аждодининг темурийлар хонадонига алокаси.
2. Мирзо Абулкосим Бобур саройида.

190
3. Абулкосим Бобур вафотидан сунг Машхадда колиб, илм
билан шугулланиши.
4. Султон Абу Саъид замонида Хиротга кайтиб, бир неча вакг
яшаши, аммо уз холи га муносиб эътибор топа олмай, Самарканд­
га кетиши.
5. Жалолиддин Абуллайсий хонакосида истикомат килиши.
Мовароуннахр хокими Султон Ахмад Мирзонинг якин кариндош-
лари ва амирлари булмиш амир Дарвиш Мухаммад Тархон
хамда Амир Ахмад Х°жибек билан якинлашуви.
Султон Ахмад Хусайн Бойкаронинг Хуросонга килган юри-
шини эшитганда Навоий унинг урдусида эди. Султон Абу Саъид
улими хабаридан сунг Навоий Султон Ахмаддан рухсат олиб,
Хиротга кайтади, руза хайити арафасида Бойкаро билан учра-
шади ва «Хилолия» касидасини тортик килади.
Алишернинг мухрдорлик вазифасига тайинланиши.
III. Султон Хусайн мунажжимни чорлаб, Ёдгор мирзога карши
уруш кунини белгилашига Навоийнинг эътирози.
IV. Амир Алишернинг Низомиддин Бахтиёр Симноний усти­
дан чикарган хукми ва Кутбиддин Товусни девон мушрифлиги-
га утказиши, Хиротда тартиб урнатиши.
V. Султон Хусайн Бойкаронинг Ёдгор мирзога карши уруш ре-
жасида Амир Алишер билан сирлашгани.
VI. Султон Хусайннинг Ёдгор мирзога карши тунги хужумида
Навоийнинг жасорати. Султон Хусайннинг иккинчи маротаба
Хуросон тахтига утириши.
VII. Амир Алишернинг мухрдорлик вазифасидан истеъфо бе-
риши ва Шайх Ахмад Сухайлийнинг Навоий илтимосига биноан
мухрдорлик лавозимига тайинланиши.
VIII. Амир Алишернинг Султон Хусайн томонидан амирлик
мансабига тайинланиши. Навоийнинг камтарлик юзасидан ни-
шоннинг энг остига мухр босиши. Бурхониддин Атоуллох ёзган
таърих.
IX. Балхда Амир Мушток саркашлиги. Султоннинг Балхга юри­
ши ва унда Навоийнинг иштироки.
X. Абу Бакр ибн Абу Саъид шахид этилган пайтда (884/1479)
Амир Алишернинг Хиротда хоким булиб туриши .
XI. Амир Алишернинг Астрободга жунатилиши. У ерда Яъкуб

191
мирзо Оккуюнли, Ширвоншохлар мамлакати билан дустона ало-
каларнинг урнатилиши.
XII. Бир йилдан сунг Хиротга келиб, хокимликдан озод эти-
лишини сураши ва рад жавобини олгач, Астрободга кайтиб
кетиши.
XIII. Бир неча ойдан сунг Хиротга Астрободдан Амир Хай-
дарнинг келиши ва унинг «захар» хакидаги уйдирмаси. Султон­
нинг тезда Астрободга чопар юбориб, ушбу вокеадан хабарсиз
эканлигини билдиргани. Алишернинг Хиротга келиши ва бу вокеа
уйдирма эканлигини айтгани. Амир Хайдарнинг жазоланиши ва
Навоийнинг шу бахона Хиротда колиши. Амирлик ва хокимлик-
ни тарк этиб, уз масканида тинч хаёт кечириши ва султоннинг
уни эъзозлаб мактублар ёзганда унинг барча лакабларини кел-
тириши.
XIV. Амир Дарвиш Алининг Балх вилоятида саркашлик килиш
муддаоси. Султон Хусайннинг ундан жахли чикиши ва фасод
ахлининг Навоийни гийбат килиши. Султоннинг хам Навоийдан
шикоят килиши. Алишернинг бундан гоятда мутаассир булиши.
Дарвеш Алининг Дехдор воситасида подшох хузурига келтири-
лиши. Султоннинг унинг гунохидан утиши ва кишлаш учун Балх­
га жунаши. Алишер Навоий ва Дарвеш Алининг хам у билан бир­
га булиши.
XV. Султоннинг Балхдан бахор ойида Хисорга юриши. Наво­
ийнинг Балхда колиши.
XVI. Астрободнинг Музаффар Хусайн мирзога берилиши му-
носабати билан Бадиуззамоннинг отасига карши кайфияти ва
Алишернинг Балхга бориб, унга насихат килиши.
XVII. Амир Алишер Имом Ризо зиёратидан (Машхаддан) кайт­
гач, Мумин мирзо катлини эшитади ва Шайх Маждиддин Багдо-
дий катли окибатларини эсга олиши.
XVIII. 903(1498) йил рамазон ойи охирларида Султон Хусайн­
нинг узига нисбатан душманлик йулини тутган баъзи - бир киши-
ларни жазолаш борасида Алишер билан маслахатлашгани.
XIX. (903 йил - 1498 июн) Султон Хусайн Хиротга чопар юбо­
риб, уша ерда булган Навоийга отга миниб, махаплалардан лаш-
кар йижшни буюради. Амир Алишер жума куни фармонга бино­
ан иш куради.

192
XX. 904 йилнинг мухаррам ойцда (1498 йил август) Мир Али­
шер воситачилигида Гуён чашмаси тепасида Бадиуззамон ва
Султон Хусайн уртасида сулх тузилади.
XXI. Амир Алишернинг Машхадга бориб Каъба зиёратига рух­
сат олиш учун Абдулхай Табибни Марвга юборгани ва Султон
Хусайндан мактуб келиши.
XXII. Навоийнинг Марв томонга йулга чикиши ва Сарахсда
Султон Хусайн билан учрашуви. Амирнинг Абдуллох Ансорий
мозоридаги жорубкашлик вазифасини сураши ва бу муддаоси-
га эришуви. Хиротга кайтгач, Ансорий мозорида ош бериши.
XXIII. Навоийнинг вафоти.

IV. «Макорим ул-ахлок»


Хондамир каламига мансуб булиб, Алишер Навоийнинг юк-
сак фазилатларига багишланган махсус рисола:
1. Алишер Навоийнинг тугилган куни - хижрий 844 товук йили,
рамазон ойининг ун еттинчи куни.
2. Сохибцирон Хусайн Бойкаронинг отаси Риёсиддин Ман­
сур, саодатли подшох мирзо Султон Мухаммад Бойкаро ва бошка
якинлари, кариндош-уруглари бу буюклик гунчасига хамиша
мехр-шафкат кузи билан бокардилар.
3. Шохрух Султон вафотидан кейин Мир Алишернинг отаси
уз бола-чакасини олиб Шерозга жунаб кетди.
4. Алишер Навоий хижрий 874 йил бошида Хусайн Бойкаро
билан Ёдгор Мухаммадга карши урушда катнашади.
5. Султон Абу Саъид подшохлиги даврида Самаркандга бо­
риб, Хожа Фазлуллох Абу Лайсий хонакосидан хужра олди ва
тахсилга киришди.
6. Абу Саъид вафотидан сунг Хирот пойтахтига Хусайн Бой­
каро салтанат байрогини тиккач, ватанга кайтди. Бу ерда энг
юкори даражага эришиб, подшох ноиблигини кулга киритди.
Давлат ишлари билан бирга бутун вактини китоб иборатларини
тузишга, маъноларни текшириш, аклий фанларнинг нозик нук-
таларини топишга сарф килди.
7. Донишманд олимлар учун шароит, талабалар учун М а д ­
раса ва хонакохлар бино килди. Масалан, «Ихлосия» мадра-
саси, «Халосия» хонакохи, «Шифоия», «Низомия» ва «Хусра-

193
вия» мадрасалари шу жумладандир. Олимлар миннатдорлик
юзасидан Алишер Навоий номига куплаб китоблар бахшида
этганлар.
8. Туркий ва форсий шеърлар ёзишда хар икки тилда коби-
лияти зур булса хам, туркийда табъи ортикрок эди.
9. Йигитлик даврида Лутфий хузурида газал укийди. Матлаъси:

Оразин ёпцоч кузумдин сочилур хар лахза ёш,


Буйлаким пайдо булур юлдуз, нихон булгоч цуёш.

Лутфий р о я т таъсирланиб: «Валлох, агар муяссар булса эрди,


узимнинг ун-ун икки минг форсий ва туркий байтларимни шу
газалга алмашур эрдим», дейди:
10. Алишер Султон Ахмад мирзо урдусида:
а) Султон Хусайн мирзонинг улимга махкум этилган икки ас-
карининг хукмини камок жазосига алмаштиришга муваффак
булади;
б) Мирзобек воситасида Хусайн Бойкаронинг икки аскарини
улимдан олиб колади;
11. Ёшлик ва йигитлик замонида доимо дарвешлар хизмати­
да булди. Бир канча вакт жамият билан алока ипини узиб, та-
баррук жой булган Работи Сухайлда яшади. Мамлакат жилови
Хусайн Бойкаро кулига утгандан сунг Навоийнинг ота-боболари
подшох оталарининг якинларидан булгани учун султон уни олий
мансабларни кабул килишга чакиради. Алишер факру фано йули­
ни тутишга мойил булганидан хар канча бош тортса хам султон
каттик кистади ва, хуллас, «бир соатлик адолат олтмиш йиллик
ибодатдан афзал» деган иборага биноан амирлик мансабини
эгаллади.
12. Алишернинг амирлик вазифасига тайинланиши ва унинг
Олий Фармоннинг энг остига мухр босиши.
13. Алишер Навоийнинг Султон билан келишувига мувофик,
агар Султон томонидан Цар бир иш уринсиз вокеъ булса, Али­
шер томонидан туккиз мартагача айтишга хакпи экани.
14. Бир неча йилдан сунг амирликдан истеъфо берди.
15. Амир Алишер Марвда «Бахр ул-аброр» касидасига та-
таббуъ ёзди.

194
16. Абдурахмон Жомий Хижоз сафаридан кайтаётганда На­
воий хат ва рубоий ёзиб, унга юборади. Абдурахмон Жомий хам
рубоий билан жавоб кайтаради.
17. Алишер Навоий асарлари: «Хамса» - 27000 байт, «Чор-
девон» - 25000 байт, «Мезон ул-авзон», «Чихил рубоий», «Ма­
жолис ун-нафоис», «Назм ул-жавохир», «Рисолаи муфрадот»,
«Тарихи анбиё ва хукамо», «Тарихи мулуки ажам», «Хамсат ул-
мутахаййирин», «Х,олоти Сайид Хасан», «Холоти Пахлавон
Мухаммад», «Махбуб ул-кулуб», «Лисон ут-тайр», «Насойим ул-
мухаббат».
18. Хижрий 892 йили Мозандарон вилояти Амир кулига топ-
ширилди. Алишер Навоий Мозандарон маркази Астрободда икки
йилга якин яшади.
19. Амир Алишер курган иморатлар, ховузлар, работлар, хам-
момлар, масжидлар.
20. Маргани богида гоят зийнатли масжид курган.
21. Отда кетаётганда бирор мухтожга кузи тушиб колса, унга
эхсон килиш мумкин булиши учун хар вакт катта миедордаги
маблагни ишонган мулозимларидан бирига бериб куяр эди.
22. Хаж орзуси. Султон Хусайн рухсат бермайди.
23. Хожа Абдуллох Ансорий остонаси мулозаматини сураб,
султонга мурожаат этади ва рухсат олингач, 904 йилнинг йигир-
ма иккинчи шаъбонида маърака утказиб, халкнинг фотихасини
олади.
24. Уша йили куп вакт Гозургохда буларди. Ансория остона-
сининг шарк томонида хонакох бунёд килди.
25. Бирок *аж орзуси кучайиб, 905 йили кайта-кайта Султон­
га мурожаат этди. Хар гал Султон рози булар, аммо сал утмай
гапидан пушаймон булиб, уни турли бахоналар билан кайта-
рар эди. Охирида уз манфаатларидан кечиб, хаж килишга рух­
сат беради. Фармон эълон килинади. Бирок сиёсий вазият огир
булгани ва Амир Алишернинг мамлакат тинчлигини саклашда
катта урин тутганлигини хисобга олиб, сафар вактини кейин-
рокка суриш илтимос этилади. Навоий машойих ва уламолар-
нинг илтимоси билан бу сафардан воз кечади.
26.906 йил жумодил-охир ойининг ун иккинчиси, якшанба куни
дунёдан утади (1501 йил 3 январ).

195
V. «Тазкират уш-шуаро»
Тазкиралар ичида Алишер Навоий номи зикр этилган илк
асар Амир Давлатшох бинни Аловуддавла Бахтишох ал-Козий
Самаркандий каламига мансуб «Тазкират уш-шуаро»дир.
Муаллиф умрининг асосий кисмини сипохийликда утказган.
Бизгача етиб келган мазкур асари ундан ягона ёдгор булиб,
унда беш юз йил мобайнида яшаб, ижод этган бир юз эллик
нафар шоир ва адиб фаолияти тадкик доирасига тортилган.
Бу асар хижрий 892(1486) йили ёзилган, мукаддима, етти кием
ва хотимадан иборат. Асарнинг хотима кисми Давлатшохга
замондош шоирлар хакида булиб, жумладан, Алишер Навоий
борасидаги кимматли маълумотлар хам шу киемдан жой ол­
ган:
1. Алишер Навоий миллат ва диннинг низомидир.
2. Шиори: шахарларни ободонлаштириш ва муминларга му-
рувват килиш.
3. Йули Хак йулидир.
4. Амир Алишернинг отаси замонасининг машхурларидан,
Чиратой улуси улурларидан булиб, азим султон Абулкосим Бо­
бур Баходир давлати даврида мамлакат донишманди ва дав­
лат билимдони, (султоннинг) ишончли кишисига айланди.
5. Амир Алишернинг отаси сипохий эди.
6. Навоий ёшлик пайтидаёк Абдулкосим Бобур мехрини
козонди ва шеър ёзишда мохир эди.
7. Улур амир булганда дину давлат хомийси, миллат ва ша-
риатнинг пушти панохига айланди.
8. Хусайн Бойкаро унинг фойдали маслахатларидан бахра-
манд ва мансаб ахлию мартаба арбоблари унинг шариф сухба-
тидан миннатдор ва рози.
9. Фозилларнинг максади унинг олий мажписига етишишдир.
Унинг кенг даргохи заифлару факирларга бошпана, дастурхо-
нидаги неъматлари мухтожлар учун мухайё килинган, карам
эшиклари ниёзмандпар учун доимо очик.
Энг буюк асари ориф шайх Низомийнинг «Хамса»сига ёзган
жавобидир. Ул улур амирдан олдин хеч ким бундай муваффа-
киятга эриша олмаган. Апхак, маъноларни ул достонда олий
даражасига етказган.

196
10. Улур амирнинг Хожа Хусрав Дехлавийнинг «Дарёи аброр»
касидасига жавоб тарикасида ёзган ажойиб касидаси бор.
11. Улур амирнинг туркий шеърий девони султонлар ва ки-
борлар мажлисларининг безагидир.
12. Турли жойларда мадрасалар, масжидлар, работлар ва
хайрия бинолари ва шифо уйи курди. Ул биноларга тайинлан-
ган вакфлари, пул хисобида тахминан 500 туман кепакий булса
керак. Жумладан, Х^ирот дор ус-салтанаси иморатларидан Жо-
меъ масжиди, Мадраса, хонакох, дор уш-шифо ва хаммом. Ра-
ботлардан: Ишк работи, Сангбаст работи, Нишопур навохийси-
даги Дайробод работи, Косим Анвор ва Фаридиддин Аттор мак-
бараларидир. Тусда жойлашган Чашмаи Гил сувини карийб ун
фарсах жойдан нотекисликлар, баланд-пастликлардан олиб утиб
мукаддас Машхадга келтирди ва Машхад халкини сувсизлик
азобидан халос килди.

VI. «Равзат ул-жиннот фи авсофи мадинаи ^ирот»


Муъиниддин Мухаммад ал-Замжий ал-Исфизорийнинг «Рав­
зат ул-жиннот фи авсофи мадинаи ^ирот»(Хирот тавсифи-
да жаннат бори) асари мазмун жихатидан журрофий характер-
даги тазкира 1492 йили Х,иротда яратилган. Асарда ёзилишича,
Навоий:
1. Бодгис вилоятининг «Чихил духтарон» касабасида работ
курдирди.
2. Фаридиддин Аттор мозори устида равокли иморат солди.

VII. «Ба^ористон»
Абдурахмон Жомийнинг «Ба^ористон» асари 1487 йили
шайх Муслихиддин Саъдий Шерозийнинг «Гулистон» асари таъ­
сирида ёзилган. Асар саккиз боб(равза) ва хотимадан иборат.
Жомий еттинчи равзанинг сунгида Навоий хакида тухталган:
1. Тавозеъ ва узини камсукум килиш фазилатларига андок
берилганким, узини шу тоифа каторида курар. Дунё лаззатла-
ридан узларини четга тортганлар, уни уз табакаларидан хисоб-
лаганликлари учун мартабаси улур булди ва у уларга хомий.
2. Гарчи, кобилиятининг кенг камровлиги билан хар икки хил
шеър-туркий ва форсийда махоратга муяссар булган булса хам,

197
аммо табъи форсийдан кура туркийга купрок мойилдир, Унинг газа-
лиёти туркий тилда ун мингдан купдир. Низомий «Хамса»сига жа-
вобан ёзган маснавийлари уттиз мингга якин. Ундан олдин бу тил­
да хеч ким бунчалик шеър айтмаган. Форсий шеърларидан Хус-
рав Дехлавийнинг «Дарёи аброр» номли касидасига жавоби бор-
ким, нозик маънолару латиф хаёлотга (фантазияга) бойдир.

VIII. «Нафахот ал-унс»


Абдурахмон Жомий-нинг «Нафахот ал-унс» номли суфий
шайхларга баришланган тазкирасида хам Навоийга алокадор
маълумотлар мавжуд.
Масалан:
«...Купинча бу факирнинг(Жомийнинг - Ш.С.) хотирида унинг
(Абдуллох Ансорийнинг «Табакоти суфия» асари - Ш.С.) иложи
борича кенгрок ёзилиши ва изохланишига токат килиниши иста-
ги кечарди ва нимаики маълум булса, халкка оддий булган ибо-
ралар билан баён айласам ва тушунарли булмаганларини яши-
рин чойшаб остида колдирсаму, муборак китобларда зикр этил­
ган улуг гапларни кушиб баён лавхига ёзсам ва ушал китобда
битилган улурларнинг ахволи, макоми, маориф каромати, вало-
дату вафоти йиллари унда муназзам этилса. Аммо бошка нар-
саларга чалгиб, бу нарсани амалга ошириш муяссар булмасди.
(Бу хол шу пайтгача давом этдиким,) саккиз юзу саксон биринчи
йили дарвишлар севиклиси, эътикодчилар ишончи... буюклик-
нинг олий мартабасидан хохиш ва ихтиёр ила юз угирган, тас-
лим ва ризо кадами била факрлик йулига юзланган Амир Низо-
миддин Алишер бу факирдан худди кунгилдан кечган ва хотир-
да махкам урнашиб колган суратни илтимос килди...».

IX. «Макомоти Мавлавий Жомий»


Абдурахмон Жомийнинг мулозими ва шогирди, Алишер На­
воийнинг хамсухбати Абдулвосеъ Низомий томонидан Жомий
хаётига баришланган «Мацомоти Мавлавий Жомий» асари
Хижрий 900(1494-1495) йилда яратилган.
1. Абдурахмон Жомийнинг вафоти. Навоий аза ва мусибат
сохиби сифатида маросим ва маъракаларни уз зиммасига олди,
жонликпар суйиб ийдгохда халкка ош берди.

198
2. Навоий Абдурахмон Жомийнинг вафоти муносабати би­
лан марсия ёзди ва у Камолиддин Хусайн Воиз томонидан мин-
барга чикиб укилди.
3. Шу йилнинг ражаб ойида Навоий Абдурахмон Жомий кабри
устида макбара курди.

X. «Такмилаи Нафахот ал-унс»


Навоийнинг замондоши Абдулгафур Лорий каламига мансуб.
Абдурахмон Жомийнинг «Нафахот ал-унс» китобининг тулди-
рилгани вариантидир. Асар хижрий 912(1506-1507) йили Хирот-
да яратилган. Бу асарда хам Навоий хакидаги маълумот Жо­
мий вафоти билан боглик уринларда келтирилиб, унда Навоий­
нинг Жомийга булган юксак мехр-мухаббати, вафотига ёзган
марсияси хамда хазрат кабри устида Амир Алишер курган имо-
рат хакида хабар берилган.

XI. Хусайн Бойкаро рисоласи


Навоийнинг туркий тилдаги ижодига вокеан асосли ва муносиб
бахо бера олган замондошларидан бири султон Хусайн Бойкаро-
дир. Узи гузал шеърлар ёзиш билан биргаликда Алишер Навоий
девонларини тахрир эта олиш даражасидаги олий табъга эга
булган Султон Хусайннинг Навоий ижодига берган бахоси, сузсиз,
нихоятда кимматлидир. Хусайн Бойкаро эътирофича, Навоий:
1. Маъоний абкорига бу кунга дегинча хеч киши туркона ли-
бос кийдурмаган.
2. Мир Алишер... тахаллуси Навоийга машхурдуруру ашъо-
рида бу тахаллуси мастур,турк тилининг улган жасадига Масих
анфоси била рух киюрди.
3. Хар синф шеър майдонигаким, таковар сурди, ул кешвар-
ни тийги забон била уз хийтайи тасарруфига кийурди.
4. Алишернинг назми васфида тил косир ва баён ожизтурур.
5. Агар шайх Низомий назм ахлининг устодидур, озар «Хам-
са»син, машхур будурким, уттуз йилда такмил берибтурур ва
Мир Хусравким, «Хамса» абйоти ададин утуз мингдин ун секиз
мингга ихтисор килибтурур ва шухрати мундокдурурким, олти-
етти йилда тугатибтурур. (Навоий «Хамса»си) бунёдининг ибти-
досидин саводининг интихосигача хамоно икки йилдан утмади.

199
6. Навоий шеърият мулкининг султони, сохибциронидир.

XII. «Бадоеъ ул-вакоеъ»


Навоий хаётининг ёритилишида Хондамир асарларидан сунг
энг салмокли маълумот колдирган ёднома Зайниддин Восифий-
нинг «Бадоеъ ул-вакоеъ» хотиралар тупламидир.
Зайниддин Восифий уз асарида Навоий шахси нозикликла-
ри ва фазилатларини очувчи турфа накллардан иборат турт
булимни унга багишлаган. Булар куйидагича:
XIV боб. Амир Алишернинг мизожи назокати ва латофати
хакида.
XV боб. Пурза богида Амир Алишер ва Хожа Маждиддин маж-
лиси хамда фозилларнинг Абдулвосеъ Муншига килган хазил-
мутойибаси.
XVI боб. Амир Алишер табъида нафсоний шахват ва рухий
лаззатга майлнинг чекланганлиги хусусида.
XVII боб. Мавлоно Биноий фазилатлари ва унинг y n y F амир
билан руй берган аскиялари.
Бундан ташкари, Султон Хусайн мирзонинг курашлари фази­
латлари ва камолоти туррисидаги XIX бобда, хусусан, Пахлавон
Мухаммад Абу Саид вокеаларида Навоийнинг иштироки кенг
тасвирланади.
XIII бобда Восифийнинг Навоий билан учрашуви тасвирлан-
ган. Жумладан, XIV бобда 2, XV бобда 6, XVI бобда 3, XVII боб­
да 8 хикоя келтирилади. Бошка боблардаги баъзи вокеалар
баёнида Навоийга алокадор таърихлар, латифалар сузланади.
Зайниддин Восифийнинг «Бадоеъ ул-вакоеъ» асаридаги На­
воий таржимаи холига оид асосий маълумотлар мундарижаси:
1. Восифийнинг Сохибдоро воситасида Алишер Навоий би­
лан танишуви тафсилоти.
2. Амир Алишер мизожи назокати ва латофатининг зикри(На-
воийнинг Сохибдородан *афа булиши тафсилоти).
3. Алишер Навоий ва Маждиддин Мухаммад ярашуви.
4. Навоийнинг уз мухолифи Амир Жахонгир Барлосга килган
инояти.
5. Мирхожи Пири Баковулнинг амир Алишерга килган
муомаласи.

200
Матншунос олим. 1983 йили
Тошкент давлат университета (^озирги
УзМУ) Шарь; факультетини тугатган.
Узбек мумтоз адабиёти, диний-фалсафий
таълимотлар ва бадиий таржима
сохаларида тадкикот олиб боради. Бир
^анча монография ва рисолалар, у^ув-
услубий ^улланмалар з^амда 130 дан
орти^ илмий ма^олалар муаллифи.
Шу?фат СИРОЖИДДИНОВ

Асарлари:
Шеъриятда инсон ру^ий камолоти тал^ини (1992),
Навоий навосидан бах.ра олиб (1996),
Навоий замондошлари эътирофида (1996),
XV-XVI асрлар тарихий ва тазкира-эсдалик асарларида Алишер
Навоий ^аёти ва фаолияти тал^ини (1997),
Суфи Оллоёр ило^иёти (2001),
Мавлоно Лутфулло^ мано^иби (2002),
Буюк алломалар ижодида а^иллик ва баррикшглик роялари (2005),
Узбекистан: динлараро хамжи^аглик - тинчлик гарови (2005),
Урта Осиё диний-фалсафий таълимотлари (2007),
Ислом фалсафасига кириш: калом илми (2008),
Баррикенглик - динларнинг маърифий асоси (2010),
Бадиий таржима асослари (2011),
Илм ва тахайюл сар^адлари (2011),
Узбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмалари (2011)

ISBN 978-9943-397-56-9

9 7 89943 397569

Вам также может понравиться