Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
МИЛЛИЙ УЙРОНИШ
ДАВРИ
УЗБЕК АДАБИЁТИ
Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а у рта м а х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и
БЕ ГА Л И К.О С И М О В , Ш А Р И Ф Ю С У П О В ,
У Л У Б Б Е К Д О Л И М О В , Ш У ХРА Т РИ ЗА Е В ,
С У Н Н А Т А Х М ЕД О В
МИЛЛИЙ УЙБОНИШ
ДАВРИ
УЗБЕК АДАБИЁТИ
Узбекистон Республикаси Олий ва ррта махсус
таълим вазирлиги университетлар ва педагогика олий
уцув юртларининг филология факультетлари учун
дарслик сифатида тавсия этган
Т ац ри зчи
Бок,ижон Тухлиев,
филология фанлари доктори, профессор
© «Маънавият», 2004
4
КИ РИ Ш
И* ки буюк аср - XIX ва XX асрлар оралитидаги 50-60 йил
лик дНвр кадим ва бой узбек адабиёти тарихида f o h t мухим
ахами i t касб этади. Негаким, биринчидан, «Адабиёт миллат
ойнас I» (Авлоний) сифатида халкдмиз х,аётида юз берган энг
катта эахтсизлик - уз мустакиллигини йукотиши вокеаларини
локай, I кузатишдан унинг фожиали окибатларини чукур идрок
этиш ва истиклол учун курашга чакириш гача булган йулни
босиб утди. И ккинчидан, адабиёт давр воцеалари таъсирида
ичрвЦшди; мазмун-мундарижаси кенгайди; даврий матбуот ва
театрнинг пайдо булиши билан янги адабий тур ва жанрлар
пайдо булди. Анъанавий шеърият ва у билан бопшк, тимсол-
ларга (янги мазмун кириб келди. Якка хукмрон аруз ёнига уну-
тилган эски бармок, вазни кУшилди. Сарбастда тажрибалар
килинди. Мансуралар ёзилди. Бир сУз билан айтганда, замона-
внй реалистик адабиёт майдонга келди.
Бу давр адабиёти жугрофияси хам олдингиларидан фарк кдла-
ди. Адабий х,аракатчилик X V II-X IX асрлардаги каби уч муста-
Кил хонлик доирасида эмас, Русияга мутлак тобе Туркистон ге-
нерал|губернаторлиги хамда ярим вассал Бухоро ва Хивада уюшди.
Бу Ш 1 умумузбек адабий махсулотининг мавзу-мундарижасига-
г ю й 4мас, тил хусусиятларидан жанрлар поэтикасигача уз изи-
ни юфщирди.
ллий уйгониш, миллатнинг Узлигини англаш жараёни
мазк>|р давр адабиётининг рухи ва мазмунини ташкил килди.
Буки [адабиётшунослик Утган асрнинг 20-йилларидаёк эътироф
этган эди. Миллий уйгониш биргина адабиёт доирасида колга-
ни йук, ижтимоий турмушнинг барча катламларини камраб
олди] хатто «босмачилик» номи билан «галати машхур» булиб
тврихга кирган ходисанинг хам мафкураси миллий уйгонишга,
увдшг самараси булмиш мустакиллик учун курашга келиб 6 o f -
ланарди.
Миллий уйгониш минтакамизда жадидчилик шаклида намоён
4 Кириш
1 Абдумалик тура (катта тура) 41 йил ватан озодлигийулида кураш иб, 1909 йилда
Пешоварда ваф от этади. ЖУрабекнинг тавдири эса боищача кечди. У русларга к,арши
кураш таш кил килиш максади билан Худоёрхонга мурожаат этади. Худоёрхон эса,
унинг кул-оёгини боглаб душ мани Кауфманга топш иради. Айёр генерал обруси ба
ланд, айни пайтда, foht жасур ва дониш манд бу бекдан фойдаланиш йулларини из-
лайди. Унга рус армиясининг генерали харбий унвони берилади. Сунг 1906 йилнинг 24
январидан 25 январига Утар кечаси уз уйида сирли равишда улдирилади. (Каране: Ш .
Юсупов. Худоёрхон ва Фуркат. Т., «Шарк,», 1995, 70-94-бетлар).
2 Коране: Узбёкйстоннинг янги тарихи, 1-китоб, Т., Ш арц, 2000, 184-бет.
1Буз(а1(да коране: Ш .Ю супов. Худоёрхон ва Фуркдт. Т., «Шарк», 1995, 27-29-бетлар.
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 13
1 Утлаб — ут куйиб.
2 М у\ам мад Ю суф Баёний. Ш аж арайи Хоразмш о^ий, Т., 1994.
3 Kflpam: А^мад Закн Валидий. Бугунги турк эли (Туркистон) ва якин тарихи, И с
танбул, 1981, 237-бет.
14 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи
М»vijfc}jf*
2
ггггггж .Uwyrjags
■----<л>
-»УЙ*®'й!—
в2Ь^■
.«ггааг.!
7nii»ir>1* Г1''
•ьиДПОЛЛОЧишшм
П Л М А ( a x m n t ^ | « hh ih u «глин»»
y j i i f i l )
" т т -ш г г к
e> •ислг**:
: ■4 чои
2 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти '. . ' ......
18 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
МАДАНИЙ ХАЁТ
Туркистон генерал губернаторлиги ташкил топгач, Тошкент
унинг маркази сифатида таракдий топа бошлади. 1868 йили
босмахона очилди. 1871 йилдан китоб чикд бошлади. Сунгрок,
боища шасарларда матбаалар пайдо булди. 1870 йили Тошкентда
халк; кутубхонаси очилди. Улка саётини cap томонлама Урганиш
кучайди. Иккинчи томондан, Туркистоннинг фак;ат моддий эмас,
маданий меросини сам талон-торож этиш авж олди. Амир Темур-
дек дунё с л а га й жасонгир боболаримизнинг олтин тахтлари -
подшослик жисозлари, анжом-асласаларвдан хусусий буюмла-
ригача ташиб кетилди. Куксаройга ухшаш юртнинг кдщдани кута-
риб келган улугвор обидалари бузиб ташланди. Шавкатли тарих
хотирасини халк; к,албидан учириб ташлашга зур беридди.
Миллатнинг энг кдмматли бойлиги, асрлар давомида куз крра-
чивддек асраб келинган нодир к^лёзмалар, китоблар олиб кетил
ди. 1868 йили Самарканд забт этилганида генерал Абрамов дунёга
машсур Усмон Куръонини Санкт-Петербургга жунатди. Генерал
Кауфман топширигига кура шарк?пунос А Л.Кун Хива саройи-
дан 300 нодир к^лёзмани олиб кетди. Н.Хаников Бухородан 166
сара асарни, В.Л.Вяткин Самарк;анддан 190 китобни шу мак;сад-
ларда йик^ан эди. Хаваскор китоб йигувчиларнинг-ку сон-саноги
билмаган1. Айни пайтда, Туркистоннинг анъанавий маориф ва
маданиятида сезиларли жонланиш к^зга ташланди.
XIX асрнинг иккинчи ярмида сам анъанага к^ра Туркистоннинг
шасар ва кдшлокдаридаги cap бир масаллада масжид ва унинг кршида
мактаблар булган. Йирик кдшлок, ва шасарларда бир неча масалла
уюшган жойда мадрасалар иш курган. Масалан, 1890 йили Бухоро
да 217 масжид, 185 Мадраса бор эди. 1917 йил 26 ноябрда К$крн
шасрида 392 масжид, 40 Мадраса кдйд этилган. 1884 йили Кримдаги
Бок^асарой шасрида Исмоилбек Гаспрали «усули жадид» («усули
савтия») деган янги укув усулига асос солади. 90-йилларда бу янги
усул Туркистонга етиб келади. 1893 йили Исмоилбек Гаспралининг
узи Бухорога келиб, амир билан учрашади ва янги мактаб очишга
1 Б у %акда царанг: У збекистоннинг янги тарихи, 1-китоб, Т.: «Шарк;», 2000, 1 44-
146-бетлар.
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 19
ДДАБИЙ ХАЁТ
Бу давр адабиёти янгиланиш даври адабиётидир. Унда кадим
даврлардан келаётган адабий турлар сакуинди. Девон адабиётида
шеърият (поэзия) асосий урин эгаллади. Аруз асосий вазн булди.
Разал, рубоий, тую к,, таърих, муаммо, мухаммас, мусаддас, му-
самман ва айник,са, маснавийдан кенг фойдаланилди. Саё\ат хо-
тираларини ифодаловчи саёхатнома жанри майдонга келди.
Кенг маънони кдмраб олувчи ишк, мавзуи бу даврда х,ам шеъ-
риятнинг марказий мавзуи булиб крлди. Лекин илохий ишк,, та-
саввуф гоялари кучайди. Юсуф Сарёмий (1845—1912), Зиёвуддин
Хазиний (1867—1923) каби шоирлар купрок; диний-тасаввуфий
шеърлари билан шухрат топдилар. Бадиий адабиётда хажвиёт ри-
вож топди. Адреслик танкдд кучайди. Реалистик тасвир кенг урин
ола бошлади. Кундалик матбуот ва босмахоналарнинг майдонга
келиши билан шеърият ва укувчи ораси якднлашди. Янги жанр-
лар (масалан, публицистика, очерк каби) пайдо булди. Жумла
дан, 1887 йили Харьков кдшлок, хужалик кургазмасида иштирок
этган самарк,андлик савдогар Мирзо Бухорийнинг Боку, Харь
ков, Москва, Петербургга саёхати хотиралари («Туркистон ви
лоятининг газети», 1888 йил, 4—7-сонлар), тошкентлик савдогар
Тошмухдммад Исамухдмедовпинг 1900 йили Боку—Истанбул йул и
билан Парижга саёхати (44—45-сонлар), газета муаллифларидан
Сатторхон Абдугаффоровнинг (1890), шоир Зокиржон Фуркат'-
нинг (1891, 2—23-сонлар), Худоёрхоннинг кичик угли Ибн Ямин-
бекнинг (1893, 22-28, 32-сонлар) уз куллари билан ёзилган тар-
Зкимаи х,оллари, хусусан, рус маданияти билан богланишларига
оид хотиралари, тошкентлик Орифхужанийг саё\атномаси (1894
йил 28-сон) босилди.
Икки тиллилик (зуллисонайн) анъанаси давом этди. Мадраса
курганларнинг деярли хаммаси араб, форс тилларидан хабардор
эдилар. Шоирларнинг купчилиги узбек тили билан бир к,аторда
тожик тилида х,ам ижод эта олар эдилар. Низомий Ганжавий,
Хусрав Дехдавий, Шайх Саъдий, Хофиз Шерозий, Абдурахмон
Жомийлар бу давр узбек шоирлари учун х,ам илх,ом бердилар. Шу
билан бирга табиийки, шоирларимиз Мухаммад Фузулий, Мах-
тумкули каби туркий дунёнинг юксак юлдузларини хам узларига
устоз билдилар.
Хоразмда Огахий, Баёний каби ижодкорлар ташаббуси билан
таржима мактаби майдонга келди. Унлаб асарлар форс тилидан
таржима кдлинди. Тошкентда машхур хинд эпоси «Калила ва Дим-
на»ни Фазлуллох Алмаий (1852-1891), араб эртаклари «Минг бир
кеча»ни Сидкдй Хондайликдй (1884—1934) форсчадан узбекчага
22 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
Завций
Лирик ва хажвий асарлари билан халк уртасида
(1853- 1921 ) кенг эътибор к,озонган шоирлардан. 1955 йилда
адабиётшунос Х Раззок,ов у хакда «Завкий хаёти
ва ижоди» рисоласини ёзди ва 1958-1960 йилларда 50 га якин
шеърларини туплаб, «Танланган асарлар» номи билан нашр этди.
2003 йилда А. Мадаминов ва А. Турдиалиевлар шоир авлодлари
Хомийлигида унинг нисбатан тулатилган «Ажаб замона» китоби
ни чоп этдилар.
Адабий хаёт 35
1Таноб — ер юзасини улчаш бирлиги, тахминан бир гектарнинг олтидан бир кис -
мига тугри келган.
2 Бу %ацда царанг: Ахмаджон М адаминов, О табек Журабоев. Рухдарвар асарлар
со^иби. Китобда: Хазиний. Девон. Т., М аънавият, 1999, 4-бет.
3 Хазиний. Тасадцук, ё расул улл ох,- Т., Ёзувчи, 1992.
38 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
1 Каранг: Кодирова М . XIX аср узбек ш оиралари ижодида инсон ва халк такдири. Т.,
Ф ан, 1977, 171-183-бетлар.
40 Аиллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
КОМИЛ ХОРАЗМИЙ
( 1825- 1897)
омил - шоир, хаттот, бастакор, мусикашунос, таржимон,
да, ^еч бир натижа хосил кдлмай, Комил Хивага кдйтиб келадур.
Доги к^зининг дарди аввалгидан шиддатлиг булгонин баён кдлиб,
хонга арза берадур. Хон доги анга тасаллийи хотир бул гудек хеч
бир мар^амат-илтифотлар кдлмайдур. Аммо мирзабошилиг ман-
сабин Угли Мухаммад Расулбойга мархамат кдладур. Комил жуда
\ам дард чекиб, шикаста хотйрликда асхоли хасталикга дучор
б^луб, уч кун муддат ёстукка бош куюб, .1315 йил, ит йилида 72
ёшида юз минг надоматлар билан охиратга сафар кдладур». Син
хрон жадвалга кура 1315 хижрий йили милодий 1897 йил 2 июни-
дан 1898 йил 21 майгача булган мудцатни уз ичига олади. Мучал
Хисобича ит йили 1897 йил 21 мартдан бошланган. Лаффасий Ко
мил вафот этганида 72 ёшда булганини айтишига Караганда, у
1897 йили дунёдан угган.
Комил хаттотлик билан хам мунтазам шугулланди. Кулёзма-
ларни кучириш, китоб тайёрлаш ишларида фаол катнащди. Устоз
Мухаммад Панох, Худойберган Мухркон девон, Мухаммад Ш а
риф арро девон, Матёкуб Харрот девон каби шогирдлар етказди.
Унинг угли Мухаммад Расул хам яхшигина хаттот эди. «Мирзо»
тахаллуси билан шеърлар ёзган, девон тузган шоир эди.
Маълумотларга Караганда, Комил Хоразмий уч марта М оск
ва, Петербург шахарларида булган. Биринчиси 1873 йилга т$три
келади. Иккинчи маротаба 1883 йили Мухаммад Рахимхон Со-
ний - Феруз бошчилигидаги 17 киш илик хайъат таркибида,
учинчи марта эса 1891 йили Асфандиёрхонга хамрох булиб бор
ган. Дастлаб 1891 йилда, сунгрок, 1896-1897 йилда Тошкентга
саёхат килган. Шунингдек, унинг шеърларида Афгонистон са
ф ари, жумладан, Бухоро оркали М озори Ш ариф га, ундан
Ёазнага боргани хакдда маълумотлар учрайди.
П оэтик мероси Комил замонасидаёк шоир сифатида катга эъти
бор ва эътирофга сазовор булди. Масалан, та-
никли шоир Рожий уни узига устоз билади, номини Огахий би
лан ёнма-ён к^яди:
СУз камолидин Рожий ого* эрса тонг йукким,
Бор аниси дамсози Огахий била Комил.
1 «Узбекистоннинг янги тарихи» (1-китоб, «Шарк;», Т., 2000) да, Инъомхужа Умар-
хУжаев (350-бет) деб берилган.
58 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
«ФАРМОНИ ОЛИЙ
Бизким, Хоразм мамлакатининг олий хокони Мухаммад Ра
химхон Соний куйидаги Фармони Олийга имзо чекдик:
Хоразм макомлари халкнинг дахлсиз мулки деб эълон кдлин-
син. Ушбу Фармони Олийга шак келтирган ва макомларни кам-
ситган, ёинки уни бузиб ижро этган кимсалар каттик жазолан-
син!
Мухаммад Рахим Соний
1299 йил жумод ул-аввал (1882)»'
МУКИМИЙ
( 1850- 1903)
уриниш ётишини пай каш кдйин эмас. 1910 йили Порцев литог-
рафиясида «Девони Мукимий маа хджвиёт» номи билан шоир
асарларининг иккинчи нашри амалга оширилди. 1912 йили юкори-
даги номда Мукимий асарларининг учинчи нашри дунё юзини
курди. Шоирни сохталаштириш, афсуски, кейинги икки нашрда
х,ам давом этди.
Давр ходисалари ижтимоий фикрдаги кутблашувни тезлаш-
тирди. Файласуфлар айтганидек, унглар унглашиб, суллар сулла-
шиб борди. 1915—1916 йилларда диндорларнинг мутаассиблаш-
ган кисми жамият ахлокининг бузилишида (фахш, баччабоз-
лик, товламачиликнинг кучайиши каби) ипщий мавзуда ёзувчи
шоирларни айбдор топдилар. «Ал-Ислох» журнали 1916 йилда
бу мавзуда бутун бир бахс очди. Дин пешволари номидан Му
кимий ва Фуркат шеърларини «харом» дейишгача борди.
Шоир ижодини жиддий ва кенг куламда урганиш утган
асрнинг 30-йилларидан бошланди. Бу даврда Мукимий асарла
рини туплаш, Урганиш, нашр этиш кдзгин ва самарали олиб
борилди. Газета ва журналларда катор маколалар эълон килин
ди. Бу хайрли ишнинг бошида отахон шоиримиз Рафур Рулом
турди. Унинг ташаббуси билан 1938 йили «Мукимий баёзи»
тузилиб, нашр этилди. 1950 йили шоир асарлари «Лирика и
сатира» номи билан Москвада рус тилида босилди.
1953 йили Мукимий вафотининг 50 йиллиги муносабати
билан у хакда бир катор тадкикотлар яратилиб, мукимийшу-
носликка асос солинди. Хомил Ёкубов, Абдулла Олимжонов,
Ходи Зарипов, Хошимжон Раззоков, Рулом Каримов, Абдура-
шид Абдугафуров каби олимлар салмокли ишлар яратдилар1.
Мукимийшунослик, асосан, икки йуналишда борди: а) Му
кимий ижодини бевосита Урганиш; б) шоир ижодини ижтимо-
ий-тарихий аспектда, замондошлари ва салаф (Утмищцош) хамда
халаф (издош)лари меросига киёсан урганиш.
Мукимий ижодини Урганишда профессор Рулом Каримов
(1909—1991) нинг хизматлари катта булди. F. Каримов —мукимий
шунослик мактабига асос солган олим. Унинг бу борадаги илк ма-
коласи «Мукимийнинг хаёти ва ижодини урганиш тарихидан»
(1957) олий Укув юртлари талабалари учун ёзилган «Узбек адабиё
ти тарихи» (З-китоб)идаги (1966, 1975, 1987) Мукимийга багиш
ланган тадкикотлари, хусусан, 1962 йили ёклаган «Узбек демок
рат шоири Мукимий ва унинг даври адабиёти» докторлик диссер-
1Kflpam: X. Ёкубов. Узбек демократ шоири Мукимий. Т., 1953; А. Олимжонов. Му
хаммад Амин Мукимий. Т., УзФА нашриёти, 1953; X- Зарипов. Мухаммад Амин Мук,и-
мий. Т., 1955. Раззоцов. Мукдмий ва Завкий. Т., 1955; F. Каримов. Мукимий хаёти ва
ижоди. Т., 1970; А. Абдугафуров. Мукимий сатираси, Т., 1976 ва х,.
М ущ м и й 95
1 К,аранг: Мувдмий. Танланган асарлар. Т., УзФА нашриёти, 1958; Мукими. Избран
ные произведения. Т., изд. АН Уз. 1958; Муцимий. Асарлар -фигами. Икки томлик, 1—2-
томлар, Т., ^здавнашр, 1960; Мукдмий. Танланган асарлар, Т., Ук,итувчи, 1973; Му-
кимий. Асарлар, Т., F. Рулом нашриёти, 1974 ва б.
96 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи
ва хоказо.
Мукдмийнинг бир к,атор хажвий шеърлари борки, улар аник,,
тайинли кишилар хакдда. Масалан, «Хажви Викторбой», «Хажви
Виктор», «Вок,еаи Виктор» шеърлари Виктор Димитрович Ах
матов хакдда. У Кук;ондаги ака-ука Каменскийларнинг савдо
идорасида иш бопщарувчи булган. 1891 йили Москвадан арзон
мол келтириб бераман, деб бир туда содда узбекларнинг пули-
ни олиб, бед арак кетган. Бу ran уз даврида бутун Фаргона
водийсига ёйилиб, шов-шув булган.
Иккинчи бир «к;ахрамон» Лахтин дегани хам шунак,а кхетич,
учарлардан. У бир к,атор завод, фабрикалар, босмахона х&м
очган эди. Шоирнинг «Дар шикояти Лахтин» шеъри шу хакда.
«Масковчи бой таърифида» шеъри махаллий бойларимиздан
Ходихужа хакдда хикоя кдлади. У рак,обатга дош беролмай,
укувсизлик кдлиб синган бойлардан.
«Вок,еаи кур Ашурбой хожи»да к,ариб куйилмаган, хажга
бориб келса хам ахлокд бузукдигича к,олаверган бир бойнинг
кдлмиши ва у кулга тушганида сувдан курук; чикдши хажвий
йусинда тасвир этилган.
Бу хажвияларнинг купчилиги мумтоз шеъриятимизнинг мас
навий жанрида ёзилган. Масалан, «Танобчилар», «Туйи Ик;он-
бачча», «Масковчи бой таърифида», «Вок,еаи Виктор» каби.
«Сайлов», «Дар шикояти Лахтин», «Вок;еаи кур Ашурбой хожи»
газал йодида к,офияланган. «Хажви Виктор», «Хажви Виктор
бой» мухаммасда ёзилган.
Кдзиги шундаки, Мукдмийнинг айрим сатирик шеърлари
Хам куйга солинган. Масалан, «Хажви Викторбой» мухамма-
сининг матнини Н. Остроумов ашулачилар огзидан ёзиб олга
ни маълум.
Мукдмий к;атор шеърларида кулокдарни тарак,а-туруги билан
104 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
Ёки:
Водил мак,оми дилфизо,
Кучаларидур дилкушо,
Анхорида оби сафо,
Себарга обишор экан.
1 Зиё Саид. Узбек вак;тли матбуоти тарихига материаллар. Т., 1927. Китобда: Танлан
ган асарлар, 1974, 26-бет.
110 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
1 F. Каримов ёзган мазкур дарслик 1966, 1975, 1987 йилларда нашр этилган.
2Х.Расулов. Зокиржон Фурк,ат ижоди. Филология фанлари кандидата илмий дара-
жаси учун диссертация, Тошкент, 1953; А. Ахмедов. Фурк,ат поэзияси лексикаси. Ф и
лология фанлари кандидата илмий даражаси учун диссертация, Тошкент, 1961; Ж.Ус-
моиов. Фуркат х,аёти ва ижодини мактабда Урганиш. Педагогика фанлари кандидата
илмий даражаси учун диссертация, 1969.
112 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
„М Ж Т Н М П И И_—Р И Р..Р И Й_
Чор Русиясининг мустабид сиёсати Туркистон
лирика халкдари хаётининг барча — сиёсий, щтисодий
ва маънавий жабхаларини бирдай занжирбанд
кдлганлиги маълум. Табиийки, миллатпарвар зиёлилар, жумладан,
Фуркат хам бунга бефарк; булган эмас. Фурк;ат «Муножоти мусад-
дас» асарида бу холни «Куффор банди ичра сонсиз тугунда кол
дую» дея ошр изтироб билан таърифлайди. Шоирнинг мазкур аса-
ридаги куйидаги мисралар хам истибдод исканжасида колган юрт
тавдирига куйиниш хисси билан йугрилган:
К,озию муфти, аълам доим хазину маъюс,
Дин посини тутай деб зиндони гамда махбус,
1 К.ОСЦД - хабарчи.
2 Паём - хабар.
128 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
1 «Лав лак» бирикмасида «Лав лака лама холакгу-л-афлак» - (Эй Мухаммад агар
сен б^лмасанг эди, мен бу фалакларни яратмаган булардим) мазмунидаги хадиси
кудсийга ишора килинган. Аксар асарларда, жумладан, «Кисаси Рабгузий»да баён
кдлинишича, гтайгамбар алай^иссалом меърожга чикданларида худди шу мазмунда-
ги х,адиси кудсий нозил булган. Фурк;ат шунга ишора кдпмокда.
1 Куръони карим изо\яи таржимаси. Раъд сураси, 2-оят, Т ., Чулпон, 1994.
132 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
1 Му\йи вок;еаларни орадан анча муддат Утгач к,айд этгани учун булса керак, баъзи
уринларда ноаникликка йул куйган. Чунончи, Насриддинбек ПУлатхон одамларидан
крчиб Хужанд к,алъасида эмас, балки Майзам кдиъасида жон сакдагани тарихдан маълум.
Сохта ПУлатхон эса ёндирилмаган, дорга осиб Улдирилган.
Мууйи Хуцандий 147
Мух#и ва
Маълумки, «кизил империя» даврида халкдинг
Муцимий нохак, бадном к;илинган куплаб етук зиёлилари
орасида шоир Мухйи хам бор эди. Бунга Мухйи
билан Мукимий уртасида маълум даврларда булиб утган совук,-
чилик дастак килиниб, шу бахонада шуро мафкураси тамойил-
ларидан келиб чиккан холда бу икки йирик ижодкорни синфий
манфаатлар жихатидан бир-бирига муросасиз мухолиф килиб
курсатилган, гуё бутун ижоди мобайнида Мухйи халк манфаа-
тига хиёнат килган, бойлар ва амалдорлар шоири, Мукимий
эса камбагал, оддий халк шоири эди, деган ута сохта даъво ил
гари сурилган эди. Вахоланки, аслида Мухйи билан Мукимий
КУконда бир мадрасанинг икки хужрасида, бир вактнинг узида
умргузаронлик килганлар. Мукимий уй-жойлик, маълум муддат
оилалик б^либ, хотинидан Акбархужа исмлик Урил кУрган булса,
Мухйи Хиротдан чикиб кетган Успирин ёшидан бошлаб, умри-
нинг охиригача уй-жойи хам, оила-фарзанди хам булмаган, мол-
дунёдан хазар килган. Шу муносабат билан К$крн тарихи ва ада
биётининг билимдони Пулатжон Кдйюмий тазкирасида Мухйи
ва Мукимийнинг хаёт тарзи хусусида айтилган баъзи фикрлар-
ни эслашга эхтиёж тугилади. «Бир мадрасада яшадилар, бир давр-
нинг кУзга кУринган шоирларидир. Хар иккилари хам факир-
дурл ар... Факдрликда Муздйи Мукимийга нисбатан жуда факир
эди. Ховли-жойи, рузгор, хотун, бола ва кариндоши бутунлай
бУлмагандур. Мол, пул тугрисвда сУзлашга хам хожат йук». Шун
дай булгач, Мухйининг гуё бой-бадавлат ва амалдор кишилар-
нинг эркатойи, Мукимийни эса, акеинча, уларнинг муросасиз
душмани кдпиб кУрсатишнинг узи оддий мантикка зиддир. Ас-
Му^йи Хрцандий 149
матлаъли, ёки:
Му^йи Хукандий 151
матлаъли, ёки:
ёки:
ёки:
Чицти ул ма\рух мени йулимга истикбол учун,
Ой юзи-ла гуйиё чикмуш олуб мех,мона шамъ, -
ёки:
ёки:
ёки:
ёки:
* * *
М ухйи бадиий м ахоратининг юксаклиги жихатидан узига за-
мондош калам сохибларидан ажралиб туриши даврнинг куплаб
ижодкорлари томонидан эътироф этилган. М асалан, улкан шоир
Тажаллий уз кдсидаларидан бирида уни бархаёт Н авоий деб ата-
ган булса, А хм адхон тура Д ахбедий:
ШШШ-,
ШгШ
Кукон Арки
166 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
1И сдохои Ибрат. Лугати ситга алсина. Т., Ильин типографиям, 1901, 2-бет.
Исхокхон Ибрат 169
Ёки:
Беижозат гулни узма, боадаб,
Сура богбондин, сенга куйдум кдцаб.
Ёки:
Кирса хар одам бу ерга гулни харгиз узмасун,
Кур хУкуздек суркалиб панжораларни бузмасун.
-»-0 а а Я
зы . прокурора m n ig a io i objucti
K J.O O B E tm D C tm t ЛОШ«ОЬ
fa * и*: cf*.
1 1292 щ ж рий йил 1875 милодий йилга т ^ р и келади. 1875 йили Русия КУкон хонли-
гини т^лалигича босиб олди ва хонлик тугатилди.
Исцоцхон Ибрат 177
ФАЗЛУЛЛОХ АЛМАИЙ
(1852- 1891)
1 Ал - 1ф 1.
2 Абу жад — ота-бобо.
184 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи
дея Яратгандан унга илмгина эмас, фазлу камол хам сурайди. Шоир
назарида мактаб илм билан биргаликда «хаёву адаб»нинг хам кони.
У файз чашмаси, фазл маскани... Бир суз билан айтганда «фавки
хар шай», яъни, хар нарсадан устун:
Мактабки, кони илму хаёву адаб эрур,
Мактабки, файз чашмасию фазли Раб эрур.
Мактабки, обрую камола сабаб эрур,
Мактабки, фавки хар шайю кулли насаб эрур.
198 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи
г*»-4*
/;. «.**M<w V/*J•**%>»'«W Л7гУ I Jtf J>> I ju-.j-
. igi-r. a*py 1 I 0**«fj* f j ^ . s ■ 'а % ?
&f«^нм yvjw
^jS6j <№U J i t j l
°> *• Atj(
ittU
<»>rJi ;,sw' jtj.
'-9
«и тм *
№Цр1к*4гммМ01.««гмт
ыкМм** 10 я. « w-»t " lw*
j\kj 'А
-i A>U-.
v ^ ................. —
. и . » - , , .:. ~*Щ MC.»
?t ;
*w*v.
*t> w , ’.I''"1'"•*•■>',л■>»{u *£4?#*■•***Г
■ 3, ; <*'"*" V‘«#u4g^A'.;4*iW 1 Ij*bЛч «*
Г •l“u •>•• ^u . r 4 **г T ’ ._ „и*а»лл:*.^А
m m
- -. T.- A^AiVe.n^jV ‘jjv"‘ '* (1'7**
f «»# *# **
it
rtH*
Mtf 4<м..«Ы
l»„»-'i-y-^^
П
ф-чщ^А-1ЯЫМг•*
i,W J W fg y A - * 1 sSS t r -i" ^ o'-..) •',= ...-'> j-jri'irT;
_aUii
№ ' J / V * jj' g * y ** Г V*bVy ^ *4 r ^ '“i
г^лл^
Ш •• ••• ^Г<^Л•*'*.' -ylH->«v
>A*« S J P
<&
•fi.l J3*
J 4j Л-» 4Я.» j J LS
( L. ciLj ^ )
C jf ГД • (_{*- I**
. I PwJI«m>4j>aJm i „ « J j i j j ^ O jtt*
1 2-нашрига 1892 йил 29 сентябрда рухсат олингани к,айд этилган. Биз китобни
проф. И. Балдауф кУлидаги нусхасидан фойдаланиб, айрим кисцартишлар билан
булса-да, бугунги матбуотимизда чоп эттирган эдик. ( К,аранг\ «Ёш куч» ж., 2001
й., 3-4-сонлар).
Исмоилбек Гаспринский 231
1 Асар «Жа^он адабиёти» журналининг 1999 йил 1-сонида Узбек тилида чоп этилди.
250 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
'А слида хам Хожи Муин (18 8 3 -19 4 2 ) Бофудийни яциндан билган, унинг эътибо-
рига сазовор булган хамкасабаси, шогирди эди. 1914 йилда Бюфудий хаж сафарига
кетар экан, «Ойна» журналининг м у в а д о т мухаррири килиб Хожи Муинни крлдир-
ганлиги маълум.
2 К,аранг: Хожи Муин, Махмудофка Бехбудий. «Зарафшон» газетаси, 1923 йил 2S
март.
3Айрим тадкикртларда бу сана 1874 йил март («Совет Узбекистони санъати» ж .,1989
й., 2-сон) деб, бизнингча, янглиш курсатилади. 1291 йилнинг бошланиши (1-му\ар-
рам) 1874 йилнинг 18 февраль чоршанба кунига тугри келади. (Каранг: Таблица согла
сования... Х.К.Баранов. Арабско-русский словарь. М., 19 7 7 ,9 4 0 -9 4 2 бетлар). Зулхижжа
сунгги ойдир. Унинг 10-си 335-кун булиб, жамланганда 1875 й. 19 январь келиб чикдди.
252 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
> > * ♦ ^ T
/;/З Е Р К П Л О ^ _=L
I / S
ff * " Г
Ц1ша 15 коп.
ч£ U * *цл&?4
АДГЕСЫСАМАРКАНДЪ й№*
ш т о хода вегвщ W f№ *r<
IJj'Y ^
* . . т
*/»'
,V ЕЖЕНЕДЕЛЬНЫЙ ЖУГНАЛЪ
1 Афсуски, журналнинг 1913 йил 20 августдан 1915 йил июнгача чикдан 1720 сах,и-
фалик 68 сонининг т^ла, мукаммал комплектный топиш анча к^йин. Олмон олимаси
проф. И.Балдауф хам Москва, Ленинград, Хельсинки кутубхоналаридаги «Ойна» са-
Хифаларининг сукутли эканлигидан зорланган эди (царанг: «Узбекистон адабиёти ва
санъати», 1993 й., 21 май, 21-сон).
Мсцмудхужа Бехбудий 259
ган биринчи хулоса эди. Унинг «Вакт» газетасида чоп этилган ма-
Колаларидан бирида шундай мулохазаларни учратамиз:
«Бир мадрасага 20 талаба гапи ила бир ноа^ил мударрис сай-
ланур. Бир волостда 40 нафар эл бошлариндан 21 нафарни садо-
си ила бир жщил к,ози сайланур ва Русия маъмурларина-да маъ-
кул улур. Бир минг факирнинг радцу мудохаласи муьтабар улмаз
ва сузлари эшитилмас. Ишта бизим Туркистон шахарларининг бу
кунги кози, муфти ва мударрис хам имом ва узга рухрнийлари-
нинг юздан саксони, сахро ва карияларда уланларининг ундан
туккизи шуйла номуносиб кишилардан иборатдир»1. Шу газета-
нинг уша йили 4 ноябрда босилган «Дума ва Туркистон мусул
монлари» маколасида эса чор мустамлакачилик сиёсати, хусу
сан, улкадан етмиш минг русдан олти депутат булгани холда етти
миллион мусулмонга беш урин ажратилгани ошкора танк,ид кдли-
нади. Шуларга кдрамасдан, Бехбудий, истиклол хакида фикр
юритар экан, хар кандай зуравонликни рад этади. Унингча, зура-
вонлик гайриахлокдй, бинобарин, гайринсонийдир. Умуман ол
ганда эса, мустакдллик учун кураш олиб борган боболаримиз,
жумладан, жадидлар келажак хакдца фикр юритар эканлар, ис-
тикдолга эришиш борасида бир-бирларидан фарк, килувчи уч
йуддан бордилар:
1. Русияга тобеликдан зурлик йули билан кутулиш, куч билан
истиклол олиш (Дукчи эшон кузголони, 1916 йил вокеалари, «бос-
мачилик»).
2. Муроса йули. Руслар ёрдамида маърифатга эришиш. Маъри
фат масалаларвда хаК'ХУКУК олиш, миллий хусусиятларни тик-
лаш (Исмоилбек Гаспрали, Махмудхужа Бехбудий).
3. Хамкорлик йули. Чор маъмурлари, сунг эса Шуро хукумати
билан бирга уларнинг дастурларида к,атнашиш ва имкон булиши
билан мустакилликни кУлга олиш. Бунинг учун маълум тайёргар-
лик кУриб бориш (Мунавваркори, Хамза, Авлоний).
Бехбудий хамиша халк билан бирга булди.
Ватан такдири кун тартибига кУйилган 1917 йилнинг 16-23 ап-
релида Тошкентда булиб Утган Туркистон мусулмонларининг 150
вакили иштирок этган Улка курултойида хэяжонли нущ сузлади. Мил
латни Узаро ихтилофлардан воз кечишга, буюк максад йулида бир-
лашишга, иттифок булишга чакирди. Худди шу ихтилофимиз са-
бабли «мустамлакот коидаси ила бизни идора этурлар» деб очик
айтди.
У хак эди. Мустамлакачилар «50 йил илм-маърифатдан четда.
саклаб келган»лари (Куропаткин) Туркистонни осонлик билан
крет хдстий, амалий ахамияти устида хам тухтаб утади. Унинг ин-
сонни камолотга етказишда бош омил эканлигини атрофлича да-
лиллашга харакат к,илади.
Илм эгаллаш эса уз-узидан булмайди, албатта. У х,ар бир ки-
шидан муайян лаёк;ат ва кобилиятни талаб кдлади. Чунончи, синч-
ковлик, хар бир нарсага ибрат назари билан карай олиш, саъй-
гайрат, шижоат кабилар шундай сифатлар жумласига киради.
«Инсон ибрат назари ила бокуб, дунё китобидан уз кддр-\ис-
сасини билиб олмаги лозимдур, —деб ёзади Авлоний. —Шунинг
учун акд со\иблари, фатонат эгалари узларига фойдаси булса-
булмаса, синчиклаб K,apaFOH нарсаларидан бир хисса олмай
куй масл ар».
Зийраклик, очик фикрли булишга интилишнинг хам ахдмия-
ти катта. Булар хаммаси ёшликдан бошланади. Умр —ганимат. Уни
бехуда ишлар билан утказиб юбориш жиноятдир. Адиб зехн ва
идрокни кувватлантириш учун укиш-ёзишни урганишга улгурган
хар бир болани хар хил китоблар, газета ва журналлар укишга ва
шу оркали дунёнинг борди-келдисини англаш, у хакда фикр юрита
олиш даражасига эришишга чорлайди.
Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гайратни талаб этади. Адиб
нинг образли ифодасига кура, илм бамисоли бодомнинг ичйдаги
мариз. Уни кулга киритиш учун мехнат к,илиш, чакиб пучогидан
ажратиб олиш керак.
Авлонийнинг виждон хакддаги фикр-мулохазалари хам дик,-
катга сазовор. Унингча, виждон —акд ва тафаккур мезони. Уму-
ман олганда, бундай ёндошиш виждоннинг ахамиятини ва мо-
Хиятини турри тушунишга ёрдам беради. Лекин унда бир оз кон-
кретлилик етишмайди. Виждон тарозисининг «акд ва хикматга
мувофик,» ишларга «мухаббат» куйдириб, «кабохат ва ёмон» иш-
лардан «нафрат» эттириши аслида турри тушунтириш. Бирок,
унинг тугрилик даражаси яхши ёки ёмон деб номланадиган му
айян ходисага нисбатан кулланилгандагина конкретлашади. Адиб
нинг «яхши» ва «ёмон» тушунчаларини англашида эса маълум
мавхумлик йук, эмас. У буларни талк,ин к,илганда, купинча, акд-
га мувофик; келадиган, мувофик, келмайдиган деган принцип-
дан келиб чикади.
«Агар ахмок одам булса, уз тугишган биродарингни хам сев-
маслигинг мумкин, лекин Ватанни, у кандай булмасин, севмас-
лик мумкин эмас. Аммо бу мухаббат унинг мавжуд ахволидан бир
умр мамнунлик булиб колмаслиги, балки уни мукаммаллашти-
ришга чанкок интилишдан иборат булмоги лозим», —деган эди
донишмандлардан бири.
Абдулла Авлоний 279
хаё деганда «ишда, сузда адабни риоя кил мок» ни тушунади, уни
инсонийликнинг мухим белгиси деб билади.
Хамма нарсанинг маълум бир меъёри бор, албатта. Инсоний
вик;орни суиистеъмол килиш кишини такаббурликка олиб келиб
куяди. Хаддан ошган юмшок кунгиллик —далимлик кишини хор
кдпади. Камтарлик эса хокисорликка элтади. Бу ерда х,ам шакл ва
мазмун мутаносиблигининг темир конуни узига хос холла намо-
ён булади. Чинакам инсонлик викрри кишида олимлик, фозил-
лик ва юксак одоб жамлангандагина намоён булади. Иккинчи
томондан эса, хар бир хулкдаги меъёрни хис килиш, уз феъл-
атвори, xaiT и- харакати н инг инсоният конунларига монанд були-
шига эришишнинг узи юксак ахлок, ва фозиллик белгисидир.
Авлоний хулк, хакида умуман гапириб куя крлмай, унга кон-
крет ёндашишга харакат кдлади. Адибнинг диктат марказида хами-
ша умуминсонийлик мезони туради. Бу мезон исломий а х л о к д а
суянади ва у кишиларни шу пайтга кдцар ота-боболаримиз тар-
биясига хизмат килиб келган турмуш коидалари билан боглайди.
Шундай тушунчалар бор, уларнинг номини эшитганингиз-
даёк борлигингизни илик ва ёкимли хислар чулгаб олади. Улар
булмаганида хаёт зулматдан, тирикчилик вахшиёна кун утказ-
мокдан иборат булиб коларди. Мухаббат, садокат, хайрихохлик,
олижаноблик кабилар хаётга нур, умрга мазмун бахш этади. Ин-
соннинг шарафли мавкеида буларнинг урни алохвда.
Мухаббатнинг камрови кенг. Ватанга мухаббат, халкка мухаб
бат, дустга мухаббат, ёрга мухаббат... Лекин унинг мазмунида бир
нарса жуда аник- Мухаббат кимгадир, нимагадир чанкок бир ин-
тилиш. Уни узининг жон-жахони деб билиш, бутун борлиБини
унга бахшида этиш туйгуси билан ёниш. Уни бахтиёр ва шодон
этмокка булган буюк иштиёк- У сахрони бустонга айлантира ола
ди, тошдан гул ундиради. Авлоний «Мухаббат» деб номланган боб-
ни шундай сатрлар билан бошлайди:
«Мухаббат деб бир нарсани суймакни айтилур. Дунёдаги ин-
сонлар мехр ва мухаббат соясинда яшарлар. Хар бир ишни му
хаббат оркасидан ишларлар. Мухаббатсиз кишилар хеч бир ишни
ишламакга гайрат ва жасорат килолмас, дунё неъматидан лаззат
ололмас. Агар бир шогирд илм ва муаллимни суймаса, иштахо
ила У к у м а с а , максудга етолмас. Ер юзидаги инсонларни уруш-
ма-талошмаларга ковушдиргон, сийналарини душман укиБа
нишон килдургон нарса дин ва миллатларининг, ватан ва дав-
латларининг мухаббатидур. Кишини(нг) кеча ва кундуз тиндур-
масдан кул каби мехнат ва машаккатларига кукрак беруб иш-
латадургон нарса ватан ва бола-чакаларининг мехру мухаббати
эмасми?!»
Абдулла Авлоний 283
1 Песни Панамы, Изд. иностр. лит., М., 1963, 38-бет (таржима бизники - Б.К).
2А. 3 . Валидий Тугон. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг якин тарихи. 1-жилд,
2-нащри, Истанбул, 1981, 586-бет.
292 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
xfn, бирок; уни «дукамо»гина теради. Аммо бизда кани Уша «дука-
мо?» «Фук,аро»нинг насибаси эса, гулнинг тикани («хор»)дир. Шу
туфайли у оёк, остида — «хоки мазаллат»да. Бу «манзар» шоирга
«мадшар» азобини беради. Шоир унга дар назар ташлаганда, «багри
кабоб» булади. Аммо у - Она! Шоир унга фарзандки, унинг дар-
дидан изтиробга тушади. Уз навбатида она дам уз фарзандининг
тарбияси ва такдири учун бурчли:
Эй модарим, чУжукларинг ифлос, безиё,
Остингдан устинг улди биза тар(и)к,а фук;аро.
Сандин умид шулмвди, жондан азиз оно?!.
Авлоний 1912 йилда босилиб чш дан шеърларидан бирини
«Дунё фожиасиндан» деб номлаган эди. Шоир унда инсонлар
дунёсида инсонча даёт йукдигини к;аламга олди. Бедуда тукила-
ётган к,онлар, инсоннинг дайвонча дам кадри цолмагани, «бе-
чора-ю ожизлар», афтода етимлар» бошидаги «жабру ситамлар»,
«дак, пастда к;олуб, нодак, пул бирла кувват топ»иши, унингча,
бу фожианинг бир кУринишидир. Бас, у «гам уйи»дир. Еамхона
эса, «барбод бул»моги лозим.
Авлоний докимлар ва тобелар ^ «кучлилар» ва «кучсизлар»
Уртасидаги муносабатларга эътибор берди. Бу муносабатларда
инсон номига муносиб белги топа олмади. Аксинча, улар йирт-
1?ич дайвонларнинг зУри ожизини мадв этищ асосига курилган
кун кечириш тарзини эсга тушйради. Лекин йирткдч дайвон би
лан «инсон-дарранда» орасида фарк, бор. Бу фарк, шундаки, «ин
сон-дарранда» сузлайдиган, фикрлайдиган йиртк^чдир. У инсоф
ва в ш в д о н д а н лоф уради. Дустлик, биродарлик дакдца соатлаб
ваъз укдй олади. Эгнидан тацво либоси тушмайди. Бу биргина
Туркистонга хос дол эмас. У дамма ерда мавжуд. Шоир бундай
долни ракдб миллат ичида эмас, миллатлар орасида дам кУради.
Масалан, мамлакатлар Уртасида булиб турадиган урушлар шу
нинг бир кУриниши, деб дисоблайди. Бирок; «бу кунда маданий
миллатлар урушларини тижорат ва саноатга айландурдилар,-деб
ёзган эди адиб,- ва бу сояда бир-бирларига галаба ва ракрбат
кдла бошладилар. Седргарлик ва жодугарлик ила эмас, тижорат
ва саноатгирлик ила чолишкрн Оврупо Африка ва Осиёни узига
асир ва мусаххар кдлмокдадур». Замоннинг ранги узгарди, холос.
Модияти Уша-Уша. «Кучлик» миллатлар - «жадон Жайдунлари»
«кучсиз»ларини уз комига тортмокда. Шоир шуларга «туъмаи тай-
ёр» булишдан огод кдлмок^и. Шунинг учун дам у миллатнинг
даёт-мамот масаласи дал булаётганини, унинг «явмул-дисоб» крр-
шисида турганини таъкидлайди. ХУш, шоир буларнинг олдини
олиш, инсонларнинг инсонларча даёт кечиришини таъмин
Абдулла Авлоний 295
1Халвда кУшикдар, аксарият «ёр-ёр, ёр-ей» билан тугалланади. Авлоний нима учун-
дир «Ув» шаклини келтиради. Чамаси, бу шакл хам булган.
Абдулла Авлоний 299
1 Авлоний «Таржимаи хол»ида тУрт театр китоби ёзганини маълум килади. Шахсий
архивида «т$>рт театр китоби»нинг автографи — айрим кучирилган нусхалари сацла-
ниб долган. Шундан учтаси («Адвокатлик осонми?!», «Пинак», «Биз ва Сиз») 1979 й.
эълон цилинди. А.Авлоний, Тошкент тонги, 300—373-бетлар. ТУртинчиси «Португалия
инцилоби» 1998 йилда Авлоний асарларининг 2 жилдлигида чоп этидди (Kflpam. 2-
жилд, Т., «Маънавият», 187-214-бетлар).
302 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1М.Редмонов уни «Икки муздббат» деб берган (Р збек театри тарихи, Т., 1968, 333-
бет.). Авлоний архивидаги тугалланмаган автограф нусхада у «Икки севги» деб ном
ланган.
1Бу %ацда маьлумот учун каран?. Бегали К о сти » . Миллий уйгониш, Т., «Маънави
ят*, 90-92-бетлар.
Абдулла Авлоний 305
' Абяума Авлоний. Икки севги (Икки пардалик фожиа), к^лёзма, 4-бет.
1 Ки, яна демокчи.
20- Миллий уйгониш даври Узбек адабиёти
306 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
TABAJUIO
( 1883- 1937)
1^ткинчи.
2 Пасткаш.
324 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1А. Д. Протопопов —дастлаб Дума раисининг уринбосари, 1916 йилдан Ички ишлар
министри. 27 февраль куни к;очиб бекинган, 28 февраль кечкурун соат 11 да кийимини
узгартириб «Таврия» саройига келган ва таслим булган. Диктаторлиги билан машхур.
2Н. А. Добровольский — 1916 йилнинг декабридан юстиция министри.
3А. А. Макаров - Ички ишлар (1912), юстиция (1916) министри булган.
4 В. А. Сухомлинев 1909-1915 йилларда \арбий министр булган. 1912 йилда
Туркистонга хам келган эди.
330 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
Бунинг учун шоир «бир тан», «бир жон» булиб, «ХУКУК ис-
таш»га, мустакдлликни кулга олишга чорлайди. Бу борада кдзгин
иш олиб бораётган «ШУройи исломия» жамиятига алохида боб
багашлайди. Унга таргиб ва ташвик, кдлади. Достон Февраль ин-
кдлобидан кейинги шароит жиддий ва атрофлича тахлил этил
ган, ютукдар ва вазифалар узига хос бир усулда курсатиб берил-
ган, барчани бирликка, хамжихатликка чорловчи «Иттифок, за
мени» боби билан якунланади.
334 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1Лабан - сут.
2 Равон — жон.
3 Калб ~ сохта, кдлбаки.
4Чуиу чаро - гади-биди маъносида.
5Набино - пайгамбаримиз.
346 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
ник/1и мутахассислардан
академик А. Н. Самойло-
вич булди. У узининг 1919
йилда эълон к,илган
«Турк халкдари адабиё
ти» китобида ва бир
кдтор мак;олаларида Фит-
ратнинг фаолияти хамда
ижодига тухталди, бахо
берди1.
20-йилларда Фитрат-
нинг «Чин севиш»,
«Хинд ихтилолчилари»,
«Або Муслим» драмала-
ри сахнага куйилиши би
лан улар хакда куплаб
такризлар ёзилди. 1922
йилда «Узбек ёш шоир-
лари» туплами чоп этил- Фитрат ва Элбек
ди. 104 сахифалик ушбу
мажмуа Фитрат, Чулпон, Боту, Элбеклар шеърларидан ташкил
топган эди. Адабиётшунос ва танкддчи Абдура\мон Саъдий «Узбек
шоирлари» номи билан «Туркистон» газетасининг 1924 йил 12
январь сонида катта макща-такриз билан чикди. 1923 йилда адиб-
нинг «Ь^иёмат» хикояси Назир Туракулов сузбошиси билан Моск-
вада босилди. Таниьухи давлат ва маданият арбоби уни машхур
Дантенинг «Илохий комедия»сига к,иёс этди. Адибнинг «Хинд
ихтилолчилари» драмасини Олмонияда тахсил олаётган талаба-
лар Берлинда нашр эттирдилар. Вадуд Махмуд у хакда мак,ола
билан чикди. 1924 йилда «Абулфайзхон» драмаси Москвада чоп
К.ИЛИНДИ...
Куринганидек, 20-йиллар Фитрат ижодининг энг сермахсул,
айни пайтда, буюк эътироф йиллари булди. У хакда шоирлар хам,
олимлар хам, давлат арбоблари хам ёздилар. Деярли хаммалари у
ёзган асарларнинг жозиба кучи, теран маъноси, кенг к,амрови
хакдда якдил булдилар. Бирок, жадидчиликка к,арши кураш бош-
ланганида биринчи нишон Фитрат ва унинг асарлари булди. 20-
йилларнинг иккинчи ярмида Фитратга к,арши хужум авжига минди.
Унинг «Энг эски турк адабиёти намуналари. Адабиётимиз тарихи
учун материаллар» (Уздавнашр, Самарк,анд-Тошкент, 1927) ва
айник,са, «Узбек адабиёти намуналари» (Самар^анд-Тошкент,
1Бу щцдаги маыулюппар учун царанг: Илх;ом Ганиев Фитратшунослик. Бухоро, 1995 й.,
100-бет.
23 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
354 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1 Хабибулло К,одирий. Отам х,акида. - Т.: Рафур Гулом нашриёти, 1983, 36-бет.
2 Лутфулла Олимий. Хажвиёт майдонида. Фаргона. 1924 йил, 181-сон.
404 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1Каримов Шавкат. Диллардан дилларга. - Т.: Иафур FynoM нашриёти. 1980, 16-бет.
Абдулла Крдирий 407
'Ис^оцхон Ибрат. Тарихи Фаргона. УзМУ проф. F. Каримов фонди, инв. №001, 7 7 -
78-бетлар.
412 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
- Ким бу?
— Мен Кумуш!..
Отабек товуш эгасини таниди. Бу мажнуна Зайнаб эди.
- Кет мундан!
— Мен Кумуш! — деди яна Зайнаб, аммо кетмай иложи кщ -
мади. Зероки, дунёдаги энг якин кишиси унга «кет!» амрини бер-
ган эди. Зайнаб оркасига к.арай-к.арай Отабекдан узок^ашди. Ота
бек к,айтиб унга к,арамади, к,абр ёнига тиз чукди...»
Бу сунгги учрашув эди... Дархак^кдт, Абдулла Кодирий Зай
наб тимсолини яратишда буюк майорат курсатди. Ахир, Зайнаб
муаллиф ва китобхоннинг мухаббатини бирдай козонган гузал
Кумушни улдирди, шундай булса-да, ёзувчи Зайнабга нисбатан
Калбан хамдардлигини яшира олмайди.
«Утган кунлар» романининг пафоси купрок, Юсуфбек дожи
Харакатларида, сузларида намоён булади. Юрт бирлиги, миллат
такдири ва озодлиги «Утган кунлар» романини хдракатга келти-
рувчи пафосидир. Инкдлоб деб аталмиш Октябрь тунтариши мил-
латнинг истиклол хакддаги интилишларини янчиб ташлашга ки-
ришди. Туркистон Мухториятининг конга ботирилиши жадид му-
тафаккирларини, шу жумладан, Абдулла Крдирийни сиёсий во-
Кеаларга хушёр к^з билан карашга яна бир бор мажбур этди. Ро-
манда XIX аср урталари рус боскини арафасидаги парокандалик-
ни каламга олиш билан ёзувчи совет докимиятининг дастлабки
йилларидаёк олиб борилаётган янада дахшатлирок мустамлака-
чилик сиёсати хакдца огохлантираётгандек булади. Бу долни Юсуф
бек дожининг юрт мустакдллиги учун ёниб айтган сузларини
амалда Отабек давом эттириб, Ватанни рус боскинчиларидан
химоя килиб, жангларда кахрамонларча шахвд булишида янада
якколрок к^фиш мумкин.
«Утган кунлар» романи 1956 йил ёзувчи Абдулла Крдирий
оклангандан кейин хам бир неча бор нашр килинди. Аммо ро-
маннинг асл мохиятини белгиловчи баъзи боблар олиб ташланди
ёки «кайчиланди». Чунки Русиянинг боскинчилик сиёсати буюк
миллат шовинизми тазйики остида ок ва кизил империя даврида
бирдай «буюк прогрессив», «маданийлаштирувчи» вок,еа сифати-
да талкин килиб келинди. Шунинг учун хам Русия бос^инига ба-
гашланган боблар шуролар мафкурасига бутунлай зид эди. Факат
мустакдлликдан кейингина «Утган кунлар» романи ёзувчи назо-
ратида чиккан асл нусха асосида нашр килинди.
«Мехробдан чаён» Ёзувчи Абдулла Крдирийнинг иккинчи, «Мех-
робдан чаён» романи 1928 йилда ёзиб тугатилди
ва 1929 йилда босмадан чикди. Бу икки буюк романнинг яратили-
шидаги оралик у даражада узок эмас, бор-йуги 6 йил. Аммо бу
27 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
418 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
1Каранг: Аадмд Заки Валидий Тугон. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг як,ин
тарихи, 1-жилд, 2-нашри. Истанбул, 1981, 568-бет.
2 Шу китоб, 369-бет.
3Бошцирдистон мухторияти дастлаб 1917 йил 17 ноябрда эълон кдоинган. 1918 йил
18 январда советлар томонидан тарцатилиб, хукумат аъзолари камокда олинган. Ик
кинчи маротаба 1918 йил 7 июнда тузилди. Лекин вазият мураккаблашиб, хукумат
1919 йилнинг бошидан Москва билан хамкорлик кллишга мажбур булади. Шу тарик,а,
иккинчи бор курилган хукумат хдм таркэйди. Демак, Чулпоннинг Оренбургда ишла-
ши асосан 1918 йилга тугри келади.
Абдущамид Чулпон 431
1О сутланиб - ф о й д ал ан и б .
Абдулхамид Чулпон 447
(«Хазон») каби.
Тукилди томчилар...
Япрок,нинг юзлари
Томчига уптириб хулланди,
Чукурча кулланди...
Томчини купдириб,
Бетида уйнатди
Чукурча.
У — жиндек кулча.
Томчилар -
Кукларнинг сузлари
Ерларни камчилар...
Кириш.....................................................................................
Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи...
Даврнинг ижтимоий-маданий к,иёфаси. Миллий уйгониш таври
адабиётининг манбалари ва юзага келиши........................ ;
Туркистон генерал губернаторлигининг ташкил кдлинишЬ,
истилочилик харакатларининг янги боскичга кУтарилиши . 11
Адабий хаёт....................................................................... . 21
Хоразм адабий мактаби ..... ..50
Комил Хоразмий................. . 50
Мухаммад Рахимхон Феруз . 71
Ахмад Табибий.................... . 85
Куцон адабий мактаби. ..93
Мущший...................... . 93
Фурк,ат......................... 107
Мухйи Хук;андий......... 144
Исхок^он Ибрат.......... 167
Ташкент адабий мактаби ...................................... .............. ..............182
Фазлуллох Алмаий................................................................. i .............. 182
Каримбек Камий....................................................................к.............. 192
М иллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
(XX асрнинг биринчи чораги)
Адабий-маданий хаётга бир назар........................ .205
Исмоилбек Гаспринский....................................... .221
Махмудх^жа Бехбудий............................................ .251
Абдулла Авлоний..................................................... .268
Тавалло..................................................................... .310
Сирожидцин Сидкой.......... .336
Мухаммадшариф С^физода , .340
Абдурауф Фитрат................. .352
Хамза Хакимзода Ниёзий... .385
Абдулла Крдирий................ .400
Абдулхамид Чулпон............ .424
Хулоса .................................. .457
БЕГАЛИ К.ОСИМОВ, ШАРИФ ЮСУПОВ,
УЛУРБЕК ДОЛИМОВ, ШУХРАТ РИЗАЕВ,
СУННАТ АХМЕДОВ
Теришга 22.04.2004 й.да берилди. Босишга 11.09.2004 й.да рухсат этилди. Бичи-
ми 60х90/|6. Таймс гарнитураси. Офсет босма усулида босилди. Шартли б.т. 29,0
+ 0,25 рангли форзац. Шартли кр.-отг. 30,02. Нашр т. 25,89. 7000 нусха.
Буюртма № А-5856
Нархи шартнома асосида.
«Маънавият» нашриёти. Тошкент, Буюк Турон, 41-уй. Шартнома 05-04.
Узбекистан Матбуот ва ахборот агентлигининг «Узбекистан» нашриёт-матбаа
ижодий уйида чоп этилди. 700129. Тошкент, Навоий кучаси, 30-уй. 2004.
Миллий уйгониш даври узбек адабиёти: Универси-
тетлар ва педагогика олий укув юртларининг филоло
гия факультетлари учун дарслик /Бегали Крсимов, Ша-
риф Юсупов, Улугбек Долимов ва бошк,; Узбекистон
Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги;
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий универ
ситета.—Т.: Маънавият, 2004. —464 б.
1. Кос и мо в Бегали ва бошк,.
ББК 83.3(5у)я73
Ш Z S Z «Т * *
Сг SSrl’%
Ь щ ^
т т - —^
£*•••"•»* * - i .>
111*» ** * • m у «и * • 9 л
ЦСХVI
9 * Л в Ш * * * * * * - -Л ■’ . ' ) *
Jr.
p clc-u iiJ
>; • »r.
• . й, *1♦««• • • *;
• » «
s, . .w /.v ;: . • • • : • "
Явш аш а 'ilsdV /•
v- f V ' - 7 ^ m ? , ^ ^ 2 ^ - / . : Г t i : ; . :• •\ -.
* йй t'w .: #v°TuV£V'\ 'V Ч! * I
м ш ш ш