Вы находитесь на странице: 1из 467

"м&

МИЛЛИЙ УЙРОНИШ
ДАВРИ
УЗБЕК АДАБИЁТИ
Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а у рта м а х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и

БЕ ГА Л И К.О С И М О В , Ш А Р И Ф Ю С У П О В ,
У Л У Б Б Е К Д О Л И М О В , Ш У ХРА Т РИ ЗА Е В ,
С У Н Н А Т А Х М ЕД О В

МИЛЛИЙ УЙБОНИШ
ДАВРИ
УЗБЕК АДАБИЁТИ
Узбекистон Республикаси Олий ва ррта махсус
таълим вазирлиги университетлар ва педагогика олий
уцув юртларининг филология факультетлари учун
дарслик сифатида тавсия этган

ТОШ КЕНТ «МАЪНАВИЯТ» 2004


Дарсликни майдонга келтиришда Узбекистон Миллий университе­
та Миллий уйгониш даври узбек адабиёти кафедрасининг барча аъзола­
ри фаол иштирок этдилар. Проф. Ш. Юсупов «Му*йи ХУкрндий» мак,ола-
сини ёзди, «Комил Хоразмий»га саммуаллифлик кидци. «Фуркрт» ма-
крласи Н. Жабборов, шунингдек, «Мукимий* С.А*медов, «Авлоний»
Ш. Ризаев билан даммуаллифликда ёзилди. «Камий» макрласи Уздггувчи
О. Олтинбек каламига мансуб.
«Феруз», «А\мад Табибий», «Исхоцхон Ибрат*, «Хамза», «Абдулла
Крдирий» макщаларини доц. У. Долимов ёзди. Крлган адабий порт-
ретлар ва обзор макщалар самда «Кириш» билан «Хулоса» муаллифи
проф. Б. Косимовдир.

Махсус мусаррир: проф. Ш. Юсупов


Масъул му^аррир: Н. Жабборов

Дарслик Олий Укув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар


фаолиятини мувофикдаштирувчи Кенгаш Презцдиумининг 2004
йил 31 январь мажлиси к;арорига асосан нашрга тавсия этилган
(40-сонли Баённома)

Т ац ри зчи
Бок,ижон Тухлиев,
филология фанлари доктори, профессор

© «Маънавият», 2004
4

КИ РИ Ш
И* ки буюк аср - XIX ва XX асрлар оралитидаги 50-60 йил­
лик дНвр кадим ва бой узбек адабиёти тарихида f o h t мухим
ахами i t касб этади. Негаким, биринчидан, «Адабиёт миллат
ойнас I» (Авлоний) сифатида халкдмиз х,аётида юз берган энг
катта эахтсизлик - уз мустакиллигини йукотиши вокеаларини
локай, I кузатишдан унинг фожиали окибатларини чукур идрок
этиш ва истиклол учун курашга чакириш гача булган йулни
босиб утди. И ккинчидан, адабиёт давр воцеалари таъсирида
ичрвЦшди; мазмун-мундарижаси кенгайди; даврий матбуот ва
театрнинг пайдо булиши билан янги адабий тур ва жанрлар
пайдо булди. Анъанавий шеърият ва у билан бопшк, тимсол-
ларга (янги мазмун кириб келди. Якка хукмрон аруз ёнига уну-
тилган эски бармок, вазни кУшилди. Сарбастда тажрибалар
килинди. Мансуралар ёзилди. Бир сУз билан айтганда, замона-
внй реалистик адабиёт майдонга келди.
Бу давр адабиёти жугрофияси хам олдингиларидан фарк кдла-
ди. Адабий х,аракатчилик X V II-X IX асрлардаги каби уч муста-
Кил хонлик доирасида эмас, Русияга мутлак тобе Туркистон ге-
нерал|губернаторлиги хамда ярим вассал Бухоро ва Хивада уюшди.
Бу Ш 1 умумузбек адабий махсулотининг мавзу-мундарижасига-
г ю й 4мас, тил хусусиятларидан жанрлар поэтикасигача уз изи-
ни юфщирди.
ллий уйгониш, миллатнинг Узлигини англаш жараёни
мазк>|р давр адабиётининг рухи ва мазмунини ташкил килди.
Буки [адабиётшунослик Утган асрнинг 20-йилларидаёк эътироф
этган эди. Миллий уйгониш биргина адабиёт доирасида колга-
ни йук, ижтимоий турмушнинг барча катламларини камраб
олди] хатто «босмачилик» номи билан «галати машхур» булиб
тврихга кирган ходисанинг хам мафкураси миллий уйгонишга,
увдшг самараси булмиш мустакиллик учун курашга келиб 6 o f -
ланарди.
Миллий уйгониш минтакамизда жадидчилик шаклида намоён
4 Кириш

булди. Ва у 20-йилларнинг Урталаригача давом этди. 1926 йилдан


советлар унга карши кенг к^ламда кураш бошладилар. 1929 йилдан
уларни жисмоний тугатиш йулга куйилди. Бинобарин, бу хдракат-
нинг юзага келиши бевосита истило ва унинг оцибатлари билан
богланган булиб, унинг шаклланиш даврини 1865-1905 йиллар
билан белгиламок; керак булади. 1905 йил вокралари, хусусан, 17
Октябрь Манифестидан кейин у ривожланиш боскдшга кирди. 1916
йилга келиб, жадидларимиз «к,ора халкди окдртирмок, ва кузин
очмок; чорасига» (Авлоний) киришдилар. Мамлакат хдётида учмас
из крлдирган 1916 йил мардикорлар кузголонида жадидларимиз
халк; билан ёнма-ён турдилар. Афсуски, тарих истшуюлни эгаллаш
учун ноёб бир шароит яратган 1917 йилнинг Февралига халкдмиз
лозим даражадаги тайёргарлик билан етиб кела олмади. Бутун Ру­
сия каби Туркистонни сам «большевик балоси» (Фитрат) крплаб
олди. Шунга кэрамай, таракдийпарвар фидойи зиёлиларимиз мус-
такдшшк учун курашни тухтатмадилар ва 1917 йилнинг 27 нояб-
рида Туркистон мухториятини эълон кдадилар. Туркистон (К$крн)
мухторияти уч ойга етмай, шуролар томонидан шафкдтсизларча
йук; кдлинди. «Миллатчи» дея ном олган миллатпарварларимиз-
нинг омон колганлари TOF-тошларга кочиб, курашни давом этгар-
дилар ва Ватан озодлиги йулида шахдд кетдилар. Бу жараён 20-
йилларнинг охиригача давом этди. Бинобарин, 1905—1929 йиллар
жадидчилик (миллий уйгониш) саракатининг тараккиёт ва туга-
тилиш давридир.
Миллий уйгониш (жадид) адабиёти XIX аср охирларида юза­
га келган мазкур саракат гояларининг адабий-бадиий ифодаси
эди. Лекин ran шундаки, у жадидчиликнинг шунчаки бир кургаз-
маси (иллюстрацияси) булиб к;олмади, чинакам адабиётга ай-
ланди. У янги адабиётни бошлаб берди. Авжи тарак,кдйси 1915—
1925 йилларга т$три келди.
Шулардан келиб чикдб, миллий уйгониш даври узбек адабиё-
тини 2 боскдчга ажратдик: 1) Миллий уйгониш даври узбек ада­
биётининг илк боскдчи: манбалари ва юзага келиши (XIX аср
охирлари); 2) миллий ва ижтимоий курашлар даври: тарак^иёти
ва тугатилиши (XX аср биринчи чораги).
Унинг калами ва жугрофияси сакдца муайян тасаввур хрсил
кдлиш, ижодкорларни етказган мусит билан таништириш зару-
риятидан келиб чикдб, адабий-маданий марказлар сакдда маъ­
лумот беришга уриндик.
Мазкур давр адабиётини миллий уйгониш нуктаи назаридан
урганиш бевосита мустакдллигимиз самараси булганлигидан ун-
даги миллий истик/юл гоясининг шаклланиши ва таракдиёти ма-
салалари самиша диктат марказимизда турди.
миллий у й г о н и ш д а в р и
Уз б е к
АДАБИЁТИНИНГ ИЛК БОСЦИЧИ

Цивилизация1 тарихида «Ренессанс» деган тушун-


А тзмз хякнля
ча бор. Асли французча булган бу сузни русчага
«Возрождение» деб таржима кдяадилар. «Возрож­
дение» —тикланиш маъносига тугри келади. Узбекчада эса бу «Уй­
гониш» деб к,абул кдиинган.
Ренессанс-Возрождение Рарбда инсоният тарихининг мум­
тоз даври хисобланиб келадиган кадим юнон, рим маданиятига
- антик маданиятга нисбатан айтилган булиб, бутун бир даврни
Камраб олади. Унинг чегарасини Ш аркда IX—X асрдан, Рарбда
XIV—XV асрдан белгилайдилар. Ва унинг бош хусусияти, мута­
хассислар фикрича, шахар маданиятининг гуркираб усиши, илм
ва ижод эгаларига хос комусийлик, гуманизмнинг ижтимоий-
маънавий турмушнинг барча жабхаларига кириб боришидир. 1789
йилги Буюк Француз инкилоби Европада миллат тушунчасигЪ
алохида мартаба берди ва уни олдинги маррага олиб чикди. Ев­
ропа халклари Ватан тараккиётининг бош омили миллатнинг
Уз-узини англаши эканлигини тушуниб етдилар. Бу жараённинг
олис Туркистонга етиб келиши учун юз йилдан ортикрок вакт
кетди.
Кекса Демокрит бундан 2500 йил мукаддам «хар бир мамла-
катнинг ягона сохиби» — «natsio» («миллат») хакдда гапиргани
маълум. Сунг замонлар утиб, «natsio»HHHr мукобили «мшшат»га
биз Куръони каримда дуч келамиз. Лекин у ерда бу атама этнос
(эл, элат) эмас, дин, мазхаб урнида келади. Узбек адабиётида
«миллат» тушунчаси этнос маъносида Навоийдан бошлаб ишла-
тилгани кузатилади. Лекин унинг бугунги маъносини касб этиши
жадидчилик даври билан боглик.
Энди «жадидчилик» атамаси хакдда. «Жадидчилик» арабча «жа­
дид» («янги») сузидан. Кенг маънода ижтимоий-маънавий хаёт-
нинг барча жабхаларини янгилашни кузда тутади. Жадидчилик,

1 Цивилизация - лотинча фук,аролик, давлатга дойр маъноларйНй билдиради. Ту-


шунча сифатида илм -ф ан, иж тимоий-маданий таракдаёт дараж асини англатади.
6 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Туркистон ижтимоий фикри таракжиётида, Фитрат к д й д этгани-


дек, исломчилик (панисломизм), туркчилик (пантуркизм) ва ма-
саллийчилик (Узбекчилик) куринишларида сам намоён булган
эдики, буларнинг уз сабаблари бор. Масалан, исломчилик ва турк­
чилик, чор сукуматининг гайрирусларга-мусулмонларга к,арши
олиб борган буюк миллатчилик сиёсатига жавоб сифатида май­
донга келган булса, мах,аллийчилик (узбекчилик) 1918—1920 йил­
ларда Туркистонда адабий тил борасида авж олган «торт-торт»
муносабати билан юзага келган эди. Гап шундаки, Биринчи Жа-
Сон урушида Русияга асир тушган куплаб усмонли турк зобитла-
ри 1917 йил во^еаларидан сунг Туркистонга келиб, маориф ва
маданият ишларида фаол иштирок этар эканлар, адабий тил бо­
расида Истанбул туркчасига кдзгин тарафдорлик курсатган ва бу
Узбек зиёлилари орасида муайян эътирозлар тугдирган эди. Ле­
кин бу карашларнинг cap учаласи сам 20-йилларнинг урталарида
олдинма-кейин барсам топди.

ДАВРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ЗУ1АДАНИЙ КДЁФАСИ.


М ИЛЛИЙ УЙГОНИШ ДАВРИ ^З Б Е К АДАБИЁТИНИНГ
МАНБАЛАРИ ВА ЮЗАГА КЕЛИШ И

«Уйгониш» (Ренессанс) тушунчаси кадим антик адабиётга


нисбатан олинган булиб, урта асрлардаги илм-фан жонлани-
шини кУзда тутади. Унинг доираси турли мамлакатда турлича,
IX асрдан XV асргача булган даврни камраб олади. «Миллий
уйгониш»да эса, миллатнинг узлигини англаши асос кдлиб оли­
нади. Биз «Миллий уйгониш» даври адабиёти деганда XIX аср­
нинг иккинчи ярми XX аср бошлари адабиётини кузда тутамиз.
У Узига хос бир даврдир.
1853-1885 йилларда кУсна Туркистон Русия то-
S T » S r ‘," n“ монидан босиб олинди.
Аслида бу истак ва саракат русларда анча эрта,
такдир турк дунёсини таназзулга тушириб, Европанинг кУлини
сарбаланд кдлган XVI асрдан, Иван Грозний замонасидан бош-
ланган эди. У 1552 йилда Козон хонлигини, 1556 йилда Хазар
хонлигини забт этиб, Русни муаззам Осиё сарсаддарига олиб чикди.
Пётр дунёга донга кетган Самарканду Бухорони кУлга киритиш,
ундан денгизлари сеч качон музламайдиган Хиндистонга кириб
боришни буюк орзу билган эди. Бу орзуни у амалга ошира олмади.
Унинг ишини издошлари давом этгирдилар. XVIII асрда Ермак
Узок; Шарккача булган жойларни босиб олиб берди. XIX асрнинг
бошларидан руслар кддим шусратшиор Туркистоннинг шимолий
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 1

дарвозаларини пайпаслаб кУра бошладилар. Туркистон эса тему-


рийлар урнини эгаллаган Шайбонийхоннинг узок давом этмаган
марказий хокимиятидан сунг, аста-секин парчаланишга юз тут-
ган ва уч хонлик деб аталмиш уч булакка булиниб, узаро низо ва
жанжаллар боткокига ботган эди. Туркистонни Урганганлар, эхти-
мол, подшо Александр II га шундай хулоса берган булсалар ажаб
эмас: мамлакат дунёдан узилган; Улугбеклар даре берган мадра-
салардан нишон колмаган; илм-фан ночор ахволда; жахолат ва
зулм авжга минган; давлатларнинг мухофаза кудрати х;ам узига
яраша; курол-ярог оз, бори хам эски, ибтидоий; аскар тартиб-
сиз, дунёдан хабарсиз, замонавий туп нима, билмайди; урур-на-
саб жанжаллари тинмайди... Хуллас, Туркистонни забт этишга
бундан кулай фурсатни топиб булмайди.
Туркистонни эгаллаш иштиёки жахоннинг икки буюк мус-
тамлакачи мамлакати - кекса, хийлакор ва тадбиркор Англия
билан ёш, барк; уриб келаётган Русия манфаатларини бир-би-
рига тУкнаштириб кУйди. Русиянинг Туркистонга изчил, кадам-
бакадам кириб келиши, харакатларининг жанубдаги иссик; ден-
гизлар томон каратилиши эхтимоли Хиндистон ва Афгонис-
тонни Уз кулида тутиб турган Англияни ташвишга солди. К,ола-
верса, Т уркистоннинг туганмас бойликларидан бахраманд
булиш, хеч булмаса ундан бозор Урнида фойдаланиш инглиз-
ларнинг хам хаёлида бор эди. Русия хам Туркистоннинг бор
бойлигига даъвогар эди. Кдцим юрт икки аждахо каршисида
чорасиз тулганарди. Вазият «эчкига жон кайгуси, кассобга -
ёг» к,абилида эди.
И кки мамлакат уртасидаги пинхоний кураш кучайди. Анг­
лия Туркистондаги уч хонликни Русияга карши бирлаштириш
ва уларни замонавий куроллар билан куроллантириб, урушга
солиш режасини тузди. Агар хонликлар Уз мустакилликларини
саклаб кола олсалар, Англия ва Русия уртасида оралик майдон
хосил булар ва бу ерда хар икки мамлакат Уз саноати махсулот-
ларини хохлаган нархларда сотиши мумкин эди. Англия шу-
ларни кУзда тутиб, хонликларга махсус вакиллар юборади. 1841—
1842 йилларда Туркистонга келган бу вакилларнинг таклифла-
рини 10Укон ва Хива хонликларй кабул кил ади л ар. Бирок Узига
бино куйган Бухоро амири Насруллохон инглизлар таклифла-
рини рад этади, акеинча, элчига улим йУк, коидасига зид холда
вакилларни катл эттиради. Ва Туркистон мустакиллигини сак-
лаб колишда тарих берган бирдан-бир имкониятни кУлдан чи-
каради.
Шунга карамасдан, инглизлар Русияга карши Туркистон му-
дофаасини ташкил этишга харакат кдладилар. Жумладан, Муста-
8 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

фо исми билан Кук,онга замонавий т^п куювчи уста юборганлик-


лари, Хиндистондаги туркий сипосийларга уз ота-юртларига
ёрдамга келишларига рухсат этганликлари маълум.
Бу сол, айни пайтда, Русиянинг хатти-саракатларини сам тез-
лаштирди. 1853 йилда Перовский Кукон хонлигининг шимолдаги
дарвозаси Окмачитга шидцат билан сужум кдлди. 400 симоячи
замонавий куролланган 2500 кишилик кушинга кдлич-найзаю,
пилта милтик, билан карши турдилар ва калъани 20 кун, сунгги
томчи крнлари колгунча симоя кдлдилар. 1860 йилда полковник
Циммерман Пишпекка сужум кдлди. 1864 йил 1 майда Авлиёота,
12 июнда Туркистон шасри босиб олинди. Сентябрда Чимкент
забт этилиб, вайрон кдиинди.

Дариго, ушбу Чимкентни уруслар куп хароб кдвди,


Ямону яхшини куймай к,ириб-туйиб, адо к,илди, —

деб ёзган эди мазкур вокеанинг гувоси булган масаллий шоир-


лардан Хусайн Шайх узининг бир шеърий-тарихий рисоласида.
Уша даврда ёзилган Мирзаолим Мушрифнинг «Ансобус-са-
лотин ва таворихул-хавокдн» («Султонлар насаби ва хокрнлар та­
рихи»), Мулла Олим махдум Х,ожининг «Тарихи Туркистон», Баё-
нийнинг «Шажарайи Хоразмшосий», Ибратнинг «Фаргона тари­
хи», Мусаммад Солиснинг «Тарихи жадидаи Тошканд» («Тош­
кентнинг янги тарихи») тарихий асарларида истилонинг дасшат-
ли манзаралари хдкоя кдлинган1. Хатто буни бир кдцар муътадил
рус манбаларида сам учратиш мумкин2.
Тошкентнинг ^ йилнинг басорида генерал Черняев катта
боснб плннииш кушин билан Кукон хонлигининг энг йирик ша-
сарларидан Тошкент остонасида пайдо б^лди. Бу
шасар Туркистонни сарбий, маъмурий идора этишда гоят кулай
эди. Бирок чор сукумати вокеаларнинг гоят тезлашиб кетаётгани-
дан бир оз ташвишга тушган, жасон афкор оммаси олдида узини
андак нокулай сезар эди. Шу сабабли генерал Черняевга Тош-
кентни босиб олишга шошмаслик тугрисида курсатма келади.
Лекин рус кУшинининг кетма-кет галабалари, вайрон ва талон
нашъасидан мает генерал узини тута олмайди. Тошкентни камал
кдлади. Айрим масаллий соткднларнинг ёрдами билан Тошкент-

1 Бу асарларнинг бир кисми Узбекистон мустакяпликка эришгач, босилиб чикди.


Чунончи: Мирзаолим Мушрнф. КУк,он хонлиги тарихи (Ансобус-салотин ва тавори-
хул- хавокрн), Т., F. FynoM наш риёти, 1995; Мулла Олим махдум Хожи. Тарихи Тур­
кистон, Карши. «Насаф», 1992; Баёний. Ш ажарайи Хоразмш осий (М ерос), Т., Кама-
лак, 1991, 175-265-6.; Ибрат. Ф аргона тарихи (М ерос), Т., Камалак, 1991, 266-327-
бетлар.
2 К,аранг: Наливкин. Краткая история КокандскогО ханства. К азань, 1886.
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 9

ни сув билан таъминловчи Ниёзбек к,алъасини эгаллайди. Ва ша-


харга кирадиган сувни тусиб куяди. Шахар сувсиз кдпади, бирок,
таслим булмайди. Кук,ондан ёрдам чакдрилади. Шошилинч Алим-
кул1бошчшшгида кушин етиб келади. 1865 йил 15 июнь эрта тон-
гида Русия кушинининг полковник Абрамов бош 250 кишилик
илгор отряди 42 кунлик к,амалдан сунг Камолон дарвозасидан
ичкари киришга муваффак; булади.
Ж анг o f h p ва шиддатли кечди. Тошкент боскднини уз кузи
билан курган тарихчи Мухаммад Солих, «Тарихи жадидаи Тош ­
канд» («Тошкентнинг янги тарихи») китобида ёзади: «Бутун
осмонни тутун ва чанг к,оплаб олди, нихоят, руслар якдндаги
тепалик томон чекиниб, мудофаага утишга мажбур булдилар.
Кдмалда ётган шахдрликлар буни куриб жуда кувондилар. Етти
яшар боладан тортиб, етмиш яшар чолларгача Балабани кут-
лаб, сарбозларга овк,ат, шарбат, иссик, нон, ширин ва нордон
мевалар келтириб турдилар. Лекин рус кушинлари узларини
унглаб к;айта хужумга утиб, Тошканд кушинлари ни орк;ага че-
кинтирди».
Замонавий уруш куролларидан бехабарлик панд берди. Рус
тупларининг гумбурлаган овозлари шахар ахлида к^ркув ва вахи-
ма уйготди. Уруш авжи кдзиган бир пайтда к^шин бош лиш Алим-
кулга ук, тегиб йикдлади. Аскарлар саросимада к,оча бошлайди­
лар. Амирлашкар вазифасини Султон М ирсаид Уз зиммасига
олади. Жумладан, к,озок; султонларидан Кенесарининг угли Сул­
тон Содик, ва унинг йигитлари, кунгиллилардан Мирюсуф Мир-
султон 6 o f 6 o h угли, Нормухаммад, Мулла Шер мерганлар жа-
, сорат намуналарини курсатадилар. Бирок, яна хиёнат юз беради.
, Душман сотк,ин ёрдамида шах,ар ук,-дори омборхонасини порт-
латишга муваффак; булади. Бу барча умидларни йук,к;а чик;аради.
Бухоро амирига ёрдам сураб чопар юборадилар. Амир утган ги-
нЗларни уртага солади. Уни хафа кдлган тошкентлик амалдор-
ларни тутиб хузур ига юборишларини талаб кдлади. Шу тарик,а
кучларни туплаб, Русия кушинига к,арши биргаликда курашмок,
имконияти барбод булади. 1865 йил 17 июнда шахар ок,сок,олла-
ри генерал Черняев томонидан тайёрланган ахдномага имзо че-
кадилар. Ахдномада ахолининг уз динида к;олиши, барча ишлар

1 Асли исми Аликули \а с а н б о й утл и (1830-1865), К укрннинг Наврут волостида


тугилган. 1863 йи лда амирлаш кар (х,арбий вазир) мартабасига кутарилган. К,абри
Тош кентда, Шайхонтохурда. У хакда замондош и Мухаммад Ю нусжон Тойиб «Тари­
хи Аликул амирлаш кар» номли махсус асар ёзган. (K ftpm г: «Ш арк юлдузи» ж., 1996
йил 1—2-сонлар). Холбек Андижоний эса, «Аликул ж ангномаси ва Рарибнома» кито­
бида замонасида бунингдек кдхрамон ва ватанпарварнинг бошкд келмаганини кдйд
атган. (Kftpam: Вахидов Ш . X. Развитие историографии в К окандском ханстве в XIX -
нач. XX вв., АДЦ, Т., 1998, с.36)
10 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босщчи

шариат асосида олиб борилиши, шахсий мулкларнинг дахлсиз-


лиги билдирилган эди. Ваъда бошда шундай эди.
Черняев асл макрадга Утади. Вазиятдан фойдала-
С о л м охун* ниб, шах,ар окрокрлларидан Тошкентнинг Русия-
жасорати га У3 ихтиёри билан кушилгани хдкдда сохта хат
тайёрлаб беришларини талаб кдлади. Хатнинг маз-
муни куйидагича булиши лозим эди.
«Неча замонлар ва йиллардан бери Туркистонда Фаргона хон-
лари хукмронлик кдлиб, фук,ароларга жабр-зулм утказиб келди-
лар. Закот, хирожларни шариат асосида олмадилар. Хеч бир мар-
Хамат кдлмай келдилар. К,адим урф-одатларимизни, таомилни
унутдилар. Мансаб-мартаба йулида куплаб кишиларни Уддирди-
лар. Фитначи, игвогарлар сузини тутдилар. Нохак, к,онлар тукил-
ди, шариат ва уламо сузи ерда к;олди. Фаргона ва Туркистон за-
минида узок; вак^г кдпчок,, крзок, ва киргиз авбошлари хукм суриб
келдилар. Шунинг учун фухаро ва мамлакат осойишталигини уйлаб
тамомила Уз ихтиёримиз ва рагбатимиз билан рус аскарларини
олиб келиб, уларга шахарни топширдик».
Бу хат билан генерал Черняев, бйринчидан, ох, подшонинг
Тошкентга хужум кдташ дан сацланиб туриш хакддаги фармо-
нини бажарган, махаллий халкдинг мурожаатидан кейингина
шахарга кириш га мажбур булган булиб чик,ар, иккинчидан,
боскдн туфайлй содир булган вайрона ва кдрганни жахон аф-
кор оммасидан яшириб крлар эди.
Тошкент ок;сок;оллари буни рад этдилар. Айникра, Солихбек
охун генералнинг кузига тик бокдб, халк, шаънига хеч к д ч о н
тухмат кд л мае лигини, булган вок;еани бор хак.ик.ати билан
ёзишларини айтади. Чунончи, шимолда Окмачитгача, шарада
Буджагача булган к,алъалар Тошкентга царагани, Тошкент уру­
ши тусатдан, мухлатсиз, гап-сузсиз олиб борилгани, шахар 42
кун сувсиз ва оч крлдирилганини, Мулла Алим шахид булгач,
хУшин сардорсиз холгани, Бухоро, Хоразм, Фаргонадан ёрдам
келмагани, Тошкент фук,ароси сунгги имконларига кдцар Ватан
ва динни Уз номуслари хадар химоя кдлганларини ёзишларини
билдирди.
Бувдай холга дуч келмаган генерал газабдан кутуриб кетади
ва очик; тахдидга Утади. Окрокрлларнинг бир щ ем и иггоат этади-
лар. Иккинчи кдсми иккиланиб к;олади. Солихбек охун эса, «Ажа-
лим сенинг кУлингда булса, тайёрман!» дея имон-эътикрдига, хал-
кд иродасига кдрши бормаслигини, шу сабабли сохта хужжатга
имзо чекмаслигини кдтъий билдиради. Уни етти киши: Халим -
бой, Бердивой, Азимбой, Фозилбойбачча, Мулла Мирзаолим
охун, Мулла Музаффархужа ва Мулла Хайдарлар хУллаб чиха-
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси II

дилар. Уша захоти буларнинг хдммаси камокка олиниб, Сибир-


га сургун килинади. Аламзада генерал Сибирга хуфия жунатиб,
икки йилдан сунг жасур Соли^бекни за^арлаб улдиришга му­
ваффак; булади.
9 киш и имзо куйган сохта мактуб1 Черняев топшириги би­
лан ватан хоинлари томонидан Санкт-Петербургга подшо *узу-
рига етказилади. Хар ким уз хизматига кура такдир этилади.
Совет даври китобларида узок; йиллар хукмрон булиб келган
Т уркистоннинг Русияга «ихтиёрий» кУшилиш тарихи мана
шундай бошланган эди.

ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ ГУБЕРНАТОРЛИГИНИНГ ТАШ­


КИЛ К.ИЛИНИШИ, ИСТИЛОЧИЛИК ХДРАКАТЛАРИНИНГ
ЯНГИ БОСК.ИЧГА КУТАРИЛИШИ
Генерал Черняев Тош кентни олиш масаласини канчалик
э^тиётлик билан «беозор», «хамирдан кил сугургандек» *ал кдп-
ган булмасин, хорижда, халкаро демократик ^амжамиятда Ру­
сиянинг обрусига путур етказиши мумкин эди. Шуни хдсобга
олиб, чор хукумати шаддод генерални бир к,адар б о сщ , вазмин
Ф .И.Романовский билан алмаштирди. Янги кУмондон, биринчи
навбатда, Кук,он ва Бухоро хонликларини бир-биридан ажра-
тиш, Уртадаги низоли жойларни эгаллаб, о р ан и о ч и ш йулини
тутади. Ш у тарзда 1866 йилда Хужанд, Жиззах, Уратепа, Янги-
k^ foh забт этилиб, Русия худудига киритилади. 1867 йил 14
июлда подшо Александр II фармони билан Туркистон харбий
округи ва генерал губернаторлиги таъсис этилди. Унинг кумон-
дони ва волийси килиб генерал К.П. Кауфман тайинланади. Б и­
ринчи генерал губернатор мустакил хукмдор булиб, факат под-
шога зддсоб берар эди.
Янги хукмдор ишни Туркистоннинг шаъни ва шарафи булиб
келган Самаркандни эгаллашдан бошлади. 1868 йилда шах,ар
руслар кУлига Утди. Бухоро амири Амир Музаффар Кауфман-
нинг ofhp шартларига куниб, сулх, тузди. Бухоро халки амир-
нинг таслимчилик сиёсатидан каттик норози булди. Амирнинг
К,аршида хокимлик килиб турган Угли Абдумалик тура (1848—
1909) сулага карши исён кутарди. Кенагас беклари Хакимбек ва
Угли Шаэфисабз беги Бобобек, Китоб беги ЖУрабек Абдумалик
турага келиб кУигалдилар. Кенесарининг угли Султон Содик
ёрдамга келди. Челакда Абдулгаффорбек, Нуротада Назар Най­
1 К/гранг: У збекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб, Т., «Шарк,», 2000, 89 -9 0 -
бетлар.
12 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ман бош к^тардилар1. Амир Музаффар генерал Кауфманга му-


рожаат кдлди. Русия кишини ёрдамида мустакдллик учун ку-
рашга чиккан ватанпарвар фарзандларни й^к кдлишга кириш-
ди. Халк бу фарзандларнинг жасорати хакида шеърлар, достон-
лар т^кдди.
Душманни:

Келибдур ajyra кофир суйи ислом цасди к;атл айлаб,


Умид шулдур, алар бирлан ажойиб корзорим бор.

Агар чанди ярогу хийлау тадбиримиз йукдур,


Вале Узбек эрурмиз, кунглума минг турлук орим бор -

сатрлари билан каршилаган к,аршилик шоир Хаёлий «Худое, ко­


фир элни поймоли Туражон кдетил»2, —деб Абдумалик туранинг
Ватан ва Миллатга мусаббатини олкдшлаб чикди.
Худди уша йили генерал К.П.Кауфман Кукон хони Худоёр­
хон билан шартнома тузиб, хонликдан босиб олган ерларини
конунлаштирди ва Русия фукароларининг чексиз сукук ва им-
тиёзларини таъмин этди. Истило ва янги сокимиятга карши
кузголонлар бошланди. Айникса, «Олой маликаси» номини
олган Курбонжон додхос (1811-1907) саракатлари Русия хуку-
матининг Туркистондаги салтанатини ларзага солди. Худоёр­
хон сам Амир Музаффар сингари халкдинг бу саракатини бос-
тиришда Кауфмандан ёрдам скради. Бирок унга тахтга кайтиш
насиб этмади. Кауфман имкондан фойдаланиб, хонликни туга-
тиб, унинг урнида Фаргона вилоятини тузиш сакида к^рсатма
берди. Худоёрхон «Сизни Окподшонинг узлари кабул кдлади-
лар» ба^онаси билан Русияга жунатилди ва йулда Оренбургда
ушлаб колинди. Хон содик фукаролар ёрдамида кочиб кутулди
ва 1879 йили Ватандан олисда, Афгонистонда хор-зорликда 51
ёшда вафот этди3.
70-йилларда Хоразмга юриш бошланди. 1873 йили Хазорасп
босиб олинди. Шу йилнинг 12 августида Хива хони тобе булди.
Бирок Хива халклари уз мустакилликларини осонликча топшир-

1 Абдумалик тура (катта тура) 41 йил ватан озодлигийулида кураш иб, 1909 йилда
Пешоварда ваф от этади. ЖУрабекнинг тавдири эса боищача кечди. У русларга к,арши
кураш таш кил килиш максади билан Худоёрхонга мурожаат этади. Худоёрхон эса,
унинг кул-оёгини боглаб душ мани Кауфманга топш иради. Айёр генерал обруси ба­
ланд, айни пайтда, foht жасур ва дониш манд бу бекдан фойдаланиш йулларини из-
лайди. Унга рус армиясининг генерали харбий унвони берилади. Сунг 1906 йилнинг 24
январидан 25 январига Утар кечаси уз уйида сирли равишда улдирилади. (Каране: Ш .
Юсупов. Худоёрхон ва Фуркат. Т., «Шарк,», 1995, 70-94-бетлар).
2 Коране: Узбёкйстоннинг янги тарихи, 1-китоб, Т., Ш арц, 2000, 184-бет.
1Буз(а1(да коране: Ш .Ю супов. Худоёрхон ва Фуркдт. Т., «Шарк», 1995, 27-29-бетлар.
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 13

мадилар. Генерал Скобелев туркманлар к,арорго\и — Куктепани


к,онга ботирди. 40 минг киши кдличдан утказилди.
Хива боскднини Уз кузи билан курган Мухаммад Юсуф Баё­
ний «Шажарайи Хоразмшохдй» китобида генерал фон Кауфман
ва унинг Головачёв, Верёвкин, Шувалов каби зобитлари кир-
дикорларини бутун дахдгати билан курсатиб беради. Жумладан,
Мангит калъасидаги хунрезликни шундай ёзади: «Чун манкдт
ёвукдца бир улуБ убалик^а кеддилар. Веруфкин буюрди. Русия
аскари ул убага хужум этиб, ащ иини эркагу хотун ва ёшу к,арига
к;арамай, к;атли ом этиб, ондин сунг утлаб1 ул убани ер била
яксон этдилар. Ондин сунг мунинг била х,ам к,аноат этмай, М ан-
к,ит к,алъасига хдмким, бурунрок, келиб, к,алъани Русияга тас­
лим этиб, амон топиб к,айтиб эрдилар, хужум этиб, кдриб, эр­
кагу хотун ва к;ари ва аёлу атфолдин бешикдаги углонларигача
к,ириб, к;атли ом этиб, игу эш ок ва х;ар турлук жондор йулук;са,
отар эдилар»2.
Амударё ортидаги афгон амири Абдурахмонхон ва инглиз­
лар Туркистонда юз бераётган вок;еалардан ташвишга тушиб
к;олдилар. 1885 йилнинг 15 мартида Хушк дарёси буйида (хозирги
Кушка шаэфи) генерал Комаров билан Абдурахмонхон кишини
тукдашиб, руслар голиб келдилар. Темурийларнинг XV асрдаги
машхур пойтахти Хиротга 120 чакдрим к,олди. Абдурахмонхон
урислар бостириб келса, урушишга У т а й булсин деб, Хирот <.
тацщарисидаги темурийлар обидаларини буздирди3. Хуллас, 80-
йилларнинг урталарига келиб, Туркистон Русия томонидан забт
этиб булинди. Янги мустамлакани узлаштириш бошланди. Ав-
вало, бу ерда харбий-маъмурий бопщарув тартиби жорий этилди.
Туркистонни харбийлар идора кдлдилар. Мутахассисларни ак-
сарият четдан олдилар.
1735-1885 йилларда Оренбург Русиянинг Урта Осиёдаги хара-
катларини идора кдлувчи марказ булиб келган эди. Тошкент забт
этилгач, бу вазифа унга Утди. 1898-1900 йилларда Туркистон ге­
нерал губернатори булган С. М. Духовский Узи Утган ерларда ма­
халлий халкдинг тухтаб, унга таъзим кдлишини шарт кдлиб куйган
эди. Русия хукумати Туркистондаги миллат ва к,авмларни булиш,
улар орасида низо, жанжал чщ ариш ва уларни уриштириб куйиб,
крзилик к,илиш сиёсатини тутди. Бунинг учун кечалари у ёки бу
к,авм-ур>тнинг кийимини кийиб, боскдн кдладиган алохвда х;ар-

1 Утлаб — ут куйиб.
2 М у\ам мад Ю суф Баёний. Ш аж арайи Хоразмш о^ий, Т., 1994.
3 Kflpam: А^мад Закн Валидий. Бугунги турк эли (Туркистон) ва якин тарихи, И с­
танбул, 1981, 237-бет.
14 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи

бий гуруслар тайёрлади. Бу низолар купинча бир кдвм-уругнинг


ажраб, бошкд ёк^арга бош олиб кетиши билан якун топар эди. Бу
Русиянинг асл макрадларига мос тушарди.
Русия cap уч хонлик билан тенг алокдни ваъда этди, лекин
мутлак;о амал кдлмади. К$к,он хонлиги тугатилди. Бухоро ва Хива
ярим вассалга айлантирилди.
Русия маъмурлари узларини cap ерда кулларни озод кдлувчи,
кул савдосининг ашаддий душмани сифатида курсатдилар. Кдйси
хонлик билан шартнома тузмасинлар, буни асосий модда кдлиб
олдилар. Ерли савдогарларни симоя кдлиш, илм-маърифатни
ёйиш, улкани дунёга олиб чикдш каби кишиларни узига ром
кдладиган ваъдалар тез-тез тилга олиниб турди. Аксарият рус амал-
дорлари халкдан узларини баланд тутсалар-да, Черняев, Иванов,
Куропаткинлар узларини шарвугакларга мойил курсатиб, масал­
лий кишиларнинг сусбат ва йигинларига аралашиб турганлари
маълум. Лекин гайрирус миллатларга нописанд муносабат чор
сукуматининг сиёсати даражасига кутарилган эди. Улар сатто Тур­
кистон миллатларининг номларини «сартлар» (узбеклар), «кдр-
гизлар» (крзокдар), «крра кдргизлар» (кдргизлар) деб бузиб ном-
л ад ил ар.

М»vijfc}jf*

2
ггггггж .Uwyrjags
■----<л>
-»УЙ*®'й!—
в2Ь^■
.«ггааг.!
7nii»ir>1* Г1''
•ьиДПОЛЛОЧишшм
П Л М А ( a x m n t ^ | « hh ih u «глин»»

y j i i f i l )
" т т -ш г г к
e> •ислг**:

XX аср бошидаги театр афишаларидан намуналар


Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 15

Р и м мустям- Русия Туркистонни босиб олгандан кейин уни


■ « .и » узлаштиришга киришди. Табиийки, у Улканинг
ер, сув, тоЕларини, фойдали к;азилмаларини, та-
рихини, маданиятини, махаллий халкдарнинг урф-удумларини,
Турмуш ва хаёт тарзини кунт билан урганди. Янги улкани идора
НИШ учун махаллий халкдан содик; хизматкорлар излади. Шу мак>-
СМНИ кУзда тутиб, рус-тузем мактаблари очилди. Ерли халкдинг
вмсиллари уларга жалб этилди. Рус хукумати Туркистонга юриш-
ларида туркий к;авмларнинг вакилларидан фойдаландилар. Маш-
адр козок, маърифатпарвари Чук;он Валихонов Авлиёотагача рус-
ларга хамрох булгани маълум1. Этнограф олим бопщирд Абубакр
Диваев (1855-1933), татарлардан Сохибгарой Еникеев (сунгрок;
генерал булган), ёзувчи Шохимардон Иброхимов («Туркистон ви-
Лбктининг газети»нинг илк мусулмон мухаррири)лар Туркистон-
нйнг забт этилишида бевосита иштирок этган эдилар. Иккинчи-
дан, Русия, академик Бартольд айтганидек, «ерли ахоли ичидаги
бузгунчи одамларни кулга олиб, махаллий халк^а к;арши к$йиш»
сйесатидан кенг фойдаланди.
Туркистонни узлаштириш, бойликларини ташиб кетиш учун
Клсца муддатда Красноводск-Тош кент (1880-1898), Тош кент-
Оренбург (1900-1905) темир йуллари куриб бигказилди. Бу йуллар-
нинг узунлиги 1910 йилда 3338 км.га етказилди. Уларда аксарият
рус ищчилари ишладилар. Махаллий халк, вакиллари якднлаш- >
тирилмади. Бу икки йул хар йили Русия хазинасига 3 млн. рубль
фойда келтирган.
Туркистон хом ашё, биринчи навбатда, пахта базасига ай-
лантирилди. Русия олдин Америкадан пахта сотиб олар эди. 1884
рйлданок, Фаргонада пахта экишга зУр берилди. 1908 йилда Тур-
|’|ВИСтонда 10 млн. 500 минг пуд пахта етиштирилди ва у рус, ар-
'М н , яхудий заводчи бойларининг калига Утиб борди. Балла, жум-
радан, бутдой экиш камайди. Охир-окдбат, бутдой Русиядан кел-
Тириладиган булиб к;олди. Туркистон Русияга тобора махкамрок;
боглана бошлади.
Русиядан юз минглаб мужиклар кучириб келтирилиб, Улкага
Урнаштирила бошлади, рус кдшлокдари пайдо булди. Куп жой-
:?■■
' 1 М ашхур к о зо к хони Абилайхон авлодларидан булган, рус х;арбий мактабида
Тарбияланган, Петербургда Ф. Д остоевский билан дУстлашган ёрцин истеъдод эгаси
Ч. Валихонов (1830-1865)нин г хаёти ф ож иали якун топди. С ибирдан Тош кентга хар-
: бйй сафарга отланган рус киш ини кУмондонлигига хамрох булиб бораркан, Авлиё-
отада бир к о зо к аёлини м и л ти к найзаларига санчиб кутарганча эрм ак килаётган
аскарларга кузи тушади: «Бу мамлакат м енинг отам нинг мамлакатидир, ортик чи-
дай олмайман!» дея устидаги харбий к и йи м ини ечиб, улоктирганча бош олиб кетади.
Овулига бориб, куп утмай ваф от этади. (Каране: Ахмад Заки Валидий, курсатилган
китоб, 543-551-бетлар).
16 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ларда, айник,са, Ок,мулла, Еттисув вилоятларида хосилдор ер-


ларни ма\аллий халкдан рус мухожирларига тортиб олиб берил­
ди. Русиянинг мустамлакачилик сиёсати бошкдларникидан кес-
кин фарк; кдлар эди. Агар Англия, Франция, Испания каби мам-
лакатлар босиб олган улкаларининг бойликларини узлаштириш,
ахолисини кулдай ишлатиш йулидан борган булсалар, Русия бу
билан чекланмади. Булар билан бир к;аторда уша улкаларда нуфус
жихатидан хам устунликка эришиш ва тобе миллатни ютиш сиё-
сатини тутди. Жумладан, Туркистонда барча куч ва воситалар
махаллий ахолини руслаштиришга, исломни бузишга к;аратилди.
70-йиллардаги мустакдллик учун олиб борилган
МИЛЛИЙ ОЗОДЛИК лл u о 4лпа
х а р а к а тл а р и курашлар 80-иилларда кузголонларга уланди. 1882
йили Наманган ва Ушда чор маъмурларининг
солик, олишдаги узбошимчалигига к;арши галаёнлар булиб утди.
1883 йили Чустда, 1885 йили, умуман, Фаргона водийсида халк,
харакатлари бошланди. 1892 йили Тошкентда вабо тарк,алиши са­
бабли «Тошотар вок,еаси» номи билан тарихга кирган кузголон
бошланди. Чор хукуматининг зулмидан сабр косаси тулган Тош­
кент халкд вабонинг олдини олишга к,аратилган тадбирлардаги
порахурликларни куриб чидай олмади, тугёнга келди. Унинг таш-
килотчи ва рахбарларидан булган Инъомхужа Умрёхужаев, Ша-
рифхужа Пошшахужаев, Ахмадхужа Абдурашидхужаев кабилар
Тошкентнинг кузга к^ринган, эътиборли кишиларидан эдилар.
Уларнинг номлари Мукдмий, Фурк,ат шеърларида бот-бот уч­
райди.
XIX асрдаги Туркистовда булиб утган кузголонларнинг энг
йириги, шубхасиз, 1898 йилдаги Дукчи эшон вок,еаси эди. Унинг
ташкилотчиси ва рахбари дин арбоби Мухаммад Али халфа Со-
бир Угли (1853-1898) эди. Кузголон миллатнинг, унинг миллий
ва диний хукукдарининг чор хукумати томонидан камситилиши-
' га к,арши кутарилди. Бирок; кенг ёйилиб улгурмади. Унда кдшлок,
камбагаллари, дехкрнлар к^прок, иштирок этган эдилар. Кузго-
лон етарли тайёргарликсиз, тусатдан бошланди. Кдтнашчиларда
бирлик, ахиллик етишмади. Чор хукумати уз айгокдилари орк,али
ундан олдинрок, хабар топишга, турли игвогарликлар билан таш-
килотчиларини кдск,а мудцатда кулга олишга муваффак, булди.
Кузголон шафк;атсиз бостирилди. Мухаммад Али Эшоннинг кдш-
логи Мингтепа т^пга тутилиб, култепага айлантирилди. Кузголон
ташкилотчилари ёш-к,арининг кузи олдида дорга осилди. Юзлаб
кишилар к,амокка ташланди, Сибирга сургун кдлинди. Чор хуку-
матининг к,аттик, тазйикд остида Дукчи Эшон номини халк; ора­
сида бадном кдлиш кампанияси бошланди. Мулла ва мударрис-
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 17

Фозилбек Отабек Угли кдламига мансуб «Дукчи эшон вок,еаси»


асарининг му^рваси —" - ------ ~~™~

: ■4 чои
2 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти '. . ' ......
18 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

лар шогирдларига уни ипзогар, фитначи сифатида такдим этди­


лар, шоирлар эса бу «шайтон баччагар» шаънига сажвлар битди-
лар. Афсуски, бу сол халк; саётини бор сак,ик,ати билан куйлаган,
узлари халк,нинг энг куйи меснаткаш табакаларидан чиккан шо­
ирлар ижодида сам учрайди.

МАДАНИЙ ХАЁТ
Туркистон генерал губернаторлиги ташкил топгач, Тошкент
унинг маркази сифатида таракдий топа бошлади. 1868 йили
босмахона очилди. 1871 йилдан китоб чикд бошлади. Сунгрок,
боища шасарларда матбаалар пайдо булди. 1870 йили Тошкентда
халк; кутубхонаси очилди. Улка саётини cap томонлама Урганиш
кучайди. Иккинчи томондан, Туркистоннинг фак;ат моддий эмас,
маданий меросини сам талон-торож этиш авж олди. Амир Темур-
дек дунё с л а га й жасонгир боболаримизнинг олтин тахтлари -
подшослик жисозлари, анжом-асласаларвдан хусусий буюмла-
ригача ташиб кетилди. Куксаройга ухшаш юртнинг кдщдани кута-
риб келган улугвор обидалари бузиб ташланди. Шавкатли тарих
хотирасини халк; к,албидан учириб ташлашга зур беридди.
Миллатнинг энг кдмматли бойлиги, асрлар давомида куз крра-
чивддек асраб келинган нодир к^лёзмалар, китоблар олиб кетил­
ди. 1868 йили Самарканд забт этилганида генерал Абрамов дунёга
машсур Усмон Куръонини Санкт-Петербургга жунатди. Генерал
Кауфман топширигига кура шарк?пунос А Л.Кун Хива саройи-
дан 300 нодир к^лёзмани олиб кетди. Н.Хаников Бухородан 166
сара асарни, В.Л.Вяткин Самарк;анддан 190 китобни шу мак;сад-
ларда йик^ан эди. Хаваскор китоб йигувчиларнинг-ку сон-саноги
билмаган1. Айни пайтда, Туркистоннинг анъанавий маориф ва
маданиятида сезиларли жонланиш к^зга ташланди.
XIX асрнинг иккинчи ярмида сам анъанага к^ра Туркистоннинг
шасар ва кдшлокдаридаги cap бир масаллада масжид ва унинг кршида
мактаблар булган. Йирик кдшлок, ва шасарларда бир неча масалла
уюшган жойда мадрасалар иш курган. Масалан, 1890 йили Бухоро­
да 217 масжид, 185 Мадраса бор эди. 1917 йил 26 ноябрда К$крн
шасрида 392 масжид, 40 Мадраса кдйд этилган. 1884 йили Кримдаги
Бок^асарой шасрида Исмоилбек Гаспрали «усули жадид» («усули
савтия») деган янги укув усулига асос солади. 90-йилларда бу янги
усул Туркистонга етиб келади. 1893 йили Исмоилбек Гаспралининг
узи Бухорога келиб, амир билан учрашади ва янги мактаб очишга

1 Б у %акда царанг: У збекистоннинг янги тарихи, 1-китоб, Т.: «Шарк;», 2000, 1 44-
146-бетлар.
Даврнинг ижтимоий-маданий циёфаси 19

муваффак, булади. У билан бирга келган ширвонлик Мажид Ранизода


эса Самаркщдда 40 кун крлиб, «усули савтия»ни ургатади1. Бундай
мактаблар (Чор хукуматининг макрад ва интилишларига зид уларокО
Тошкент, Андижон каби ш ащ тарда х,ам очила бошлайди. А.В. Пяс-
ковский маълумот беришича, 1895-1901 йилларда Тошкентда туртта
усули жадид мактаби бор эди. 1900 йили Андижонда ^ам шундай
мактаб очилди2. 1907 йили Туркистонда 30 жадид мактаби булиб,
1300 бола укдр эди3. Чор хукумати бунга к,арама-кррши х,олда рус-
тузем мактабига зур берди.
1884 йили Тошкентда биринчи рус-тузем мактаби очилди
1891 йили Хивада, 1894 йили Бухорода ташкил кдлинди. 1892
йили Улканинг узида уларнинг сони 21 тага етди. 1917 йилнинг
бошларида Туркистонда 170 рус-тузем мактаби бор эди. М ак­
таблар рус маъмурларига махдллий халк, орасида русча билади-
ган ёрдамчи хизматчилар етказишни уз олдига мак;сад кдлиб
КУйган эди. Аслини олганда, рус хукуматига сузамол, *ак,талаб
хизматчилар эмас, русча тутилиб-тутилиб гапирадиган чаласа-
водлар, хужайин томок; кдрса дик этиб хизматга турадиган ито-
аткорлар керак эди. Бу мактабларнинг купрок, шунга хизмат кдли-
ши кузда тутилган эди.
80-йиллардан ма^аллий халк; вакилларининг марказий Русия
шах,арларига саё^атларини уюштириш йулга куйилди. Русия маъ- ^
Мурлари истило кдлинган улкаларнинг фук,ароларига мамлакат-
ларининг бепоёнлигини, шасарларининг шаъну шавкатини курса-
тишни истар эдилар.
Туркистон маданий хаётида 1870 йилнинг 28 апрелидан чик,а
бошлаган «Туркистон вилоятининг газети» *ам мухдм роль уйна-
ди. У Туркистон генерал губернаторлиги кршидаги «Туркестанс­
кие ведомости» газетасига илова булиб чикди. Газетанинг мак;-
сад-мудцаоси шундай белгиланган эди:
«Туркистон генерал губернатУри буйруги буйинча ушбу ойдан
бошланиб «Туркистон газити» чик,адур. Ушбу газитларда барча
халойик^а маълум булмок, учун генерал губернатурни х,ар турли
фармони изхрр кдлинур ва яна х,ар турли янги хабарлар, савдо
тУгрисида ёзилур. Ва яна Тошканд ва гайри ша^арларда булгон
ХОДиса-вок;еалар ёзилур. Ушбу газит урусчадан болща сартча ва
гайри к,азокдарга кераклик к,азок,ча булуб ёзилур...»4

1 Kflpatit: «Таржимон», 1906 й., 15-сон.


2 Каранг: А. В. Пясковский, Револю ция 1905-1907 годов в Туркестане, изд. АН
СССР, М ., стр. 99-100.
' Каранг: Давлат Думаси ва маориф масаласи. «Таржимон» г., 1909 й. 18-сон.
4 М аълумнома. П риложение к газете «Туркестанскнс ведомости», 1S70 год, 28 ап­
реля, NN.
20 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Сунг одатдагидек обуна хаквда гап юритилиб, ушбу масала


билан Олмазор махалласида яшовчи Мулла Махдум Мулло Маш-
раб угли шугулланиши маълум килинади. Газетага Шохимардон
Иброхимов1, бир оз муддат Мухаммад Хасан Чанишев (у хам
козон татари, таржимонлик билан шутулланган), 1883 йилдан
1917 йилга кддар эса Николай Остроумов (1846—1930) мухар-
рирлик килдилар. Айникса, Остроумов даврида рус илм-фани,
маданияти зур бериб таргиб-ташвик этилди. Русия шахарларига
саёхатга борган туркистонликларнинг сафар таассуротлари мун-
тазам суратда бериб борилди. Газета атрофига махаллий калам-
кашлардан бир давра ташкил килинди. Бу каламкашлар Русия
тарихи, маданиятига хамду сано уквдилар. Руслардан урнак олиш-
га чакирдилар. Русларни Туркистонга илм-маърифат, ахлок ва
маданият олиб келувчи, дунё билан ошно килувчи бир миллат
сифатида кенг халкка таништирдилар. Бундай «маърифатпарвар­
лик» купинча утмиш, миллий-диний анъаналар устидан кулиш,
уларни камситиш, танкдц килиш хисобига амалга оширилди. Ва
у миллатни секин-асталик билан ота-боболаримиз турмушидан
совутишни кузда тутарди. Туркистонга абадий хукмронлик килиш
истаги билан келганларга, уларнинг турмуш тарзи ва тафакку-
рига мехр-мухаббат уйготиб, «уриспараст» бир авлодни етка-
зишга хизмат килар эди. Хуллас, уриспарастлик дастлабки узбекча
матбуот намунаси булган «Туркистон вилоятининг газети»да
Русия хукуматининг тегишли одамлари томонидан уюштирилиб,
рагбатлантириб борилди. Ва у «илгор рус маданияти» сифатида
талкин килинди. Хатто Фуркатни хам 1890 йил Тошкентга кел-
ганида Н. Остроумов уз газетасига жалб килади. Генерал губер­
натор барон Вревский шоирнинг салохияти ва шухратидан тар-
гибот учун фойдаланиш ниятида уни рус зодагонларининг бал-
базмига таклиф этади. Остроумов шоирга зиёфат таассуротлари-
ни ёздириб, газетасида бостиради2.

1 А.З.В алидий маълумот бериш ича, Ш . Иброхимов асли цозонлик татарлардан.


Генерал Кауфманнинг иш ончини козонган, ЧУкон Валихоновнинг я к ^ н дусти. «К,озок,
халки адабиёти» (1868), «Козок, маколлари» (1870), «М уллалар хакида» (1871), «Кир-
гизлар хаёти» (1871), «Киргазларда маадсама» (1878) каби китоблар муаллифи. 1891
йилдан Русиянинг Жиддадаги консули. Хаждан кайтаётиб, вабодан ваф от этган. М аш ­
хур м и сси он ер, ш аркш унос Н . И л ьм и н ски й (1 822-1891) С ин од об ер-прокурори
К. П. П обедоносцев (1827—1907)га 1885 йили ёзган хатларидан бирида Ш .И бро^и-
м овнинг ацпи ва салохияти га f o r t ю ксак ба*о бериб, уни «Русия сиёсати учун т а \-
ликали бир одам» деган экан. (Бу ^ацда царанг: Ахмад Заки Валидий. Бугунги турк
эли (Т уркистон) ва унинг як и н тарихи, 1-жилд, 2-наш ри , И станбул, 1981, 2 6 9 -
270-бетлар).
2 Kflpam: юк,оридаги китоб, 501-502-бетлар.
Адабий %аёт 21

ДДАБИЙ ХАЁТ
Бу давр адабиёти янгиланиш даври адабиётидир. Унда кадим
даврлардан келаётган адабий турлар сакуинди. Девон адабиётида
шеърият (поэзия) асосий урин эгаллади. Аруз асосий вазн булди.
Разал, рубоий, тую к,, таърих, муаммо, мухаммас, мусаддас, му-
самман ва айник,са, маснавийдан кенг фойдаланилди. Саё\ат хо-
тираларини ифодаловчи саёхатнома жанри майдонга келди.
Кенг маънони кдмраб олувчи ишк, мавзуи бу даврда х,ам шеъ-
риятнинг марказий мавзуи булиб крлди. Лекин илохий ишк,, та-
саввуф гоялари кучайди. Юсуф Сарёмий (1845—1912), Зиёвуддин
Хазиний (1867—1923) каби шоирлар купрок; диний-тасаввуфий
шеърлари билан шухрат топдилар. Бадиий адабиётда хажвиёт ри-
вож топди. Адреслик танкдд кучайди. Реалистик тасвир кенг урин
ола бошлади. Кундалик матбуот ва босмахоналарнинг майдонга
келиши билан шеърият ва укувчи ораси якднлашди. Янги жанр-
лар (масалан, публицистика, очерк каби) пайдо булди. Жумла­
дан, 1887 йили Харьков кдшлок, хужалик кургазмасида иштирок
этган самарк,андлик савдогар Мирзо Бухорийнинг Боку, Харь­
ков, Москва, Петербургга саёхати хотиралари («Туркистон ви­
лоятининг газети», 1888 йил, 4—7-сонлар), тошкентлик савдогар
Тошмухдммад Исамухдмедовпинг 1900 йили Боку—Истанбул йул и
билан Парижга саёхати (44—45-сонлар), газета муаллифларидан
Сатторхон Абдугаффоровнинг (1890), шоир Зокиржон Фуркат'-
нинг (1891, 2—23-сонлар), Худоёрхоннинг кичик угли Ибн Ямин-
бекнинг (1893, 22-28, 32-сонлар) уз куллари билан ёзилган тар-
Зкимаи х,оллари, хусусан, рус маданияти билан богланишларига
оид хотиралари, тошкентлик Орифхужанийг саё\атномаси (1894
йил 28-сон) босилди.
Икки тиллилик (зуллисонайн) анъанаси давом этди. Мадраса
курганларнинг деярли хаммаси араб, форс тилларидан хабардор
эдилар. Шоирларнинг купчилиги узбек тили билан бир к,аторда
тожик тилида х,ам ижод эта олар эдилар. Низомий Ганжавий,
Хусрав Дехдавий, Шайх Саъдий, Хофиз Шерозий, Абдурахмон
Жомийлар бу давр узбек шоирлари учун х,ам илх,ом бердилар. Шу
билан бирга табиийки, шоирларимиз Мухаммад Фузулий, Мах-
тумкули каби туркий дунёнинг юксак юлдузларини хам узларига
устоз билдилар.
Хоразмда Огахий, Баёний каби ижодкорлар ташаббуси билан
таржима мактаби майдонга келди. Унлаб асарлар форс тилидан
таржима кдлинди. Тошкентда машхур хинд эпоси «Калила ва Дим-
на»ни Фазлуллох Алмаий (1852-1891), араб эртаклари «Минг бир
кеча»ни Сидкдй Хондайликдй (1884—1934) форсчадан узбекчага
22 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

агдардилар. Муродхужа домла томонидан Саъдий Шерозий «Гу-


листон»ининг янги таржимаси амалга оширилди. 80-йилларда
JI. Н. Толстой, 90-йиллардан А. С. Пушкин, А. А. Крилов номлари
Туркистонга кириб келди. 1887 йили JI. Н. Толстойнинг «Одамлар
нима билан тирик» х,икояси, 1899 йили Пушкин таваллудининг
100 йиллиги муносабати билан унинг «Бок;часарой фонтани»,
«Шоир» асарлари таржимаси «Туркистон вилоятининг газети»
сахифаларида босилди. Сунгрок, Саидрасул Азизий (1866—1933),
Алиаск,ар Байрамали Калинин, Абдулла Авлоний (1878-1934)
каби муаллифларимизнинг усули жадид мактаблари учун тузил-
ган дарсликларига киритилди.
Адабий харакатчилик анъанага кура купрок, Кукрн, Хива, Са­
марканд, Бухорода ривож топди. Бирок, Тошкент хам янги пой­
тахт сифатида тез юксалиб, адабий-маданий марказга айлана бош­
лади.
Хивада Комил Хоразмий (1825-1899), Мух,аммадрасул Мир­
зо (1840-1922), Мухаммад Рахимхон Феруз (1844-1910), Ахмад
Табибий (1869—1911), Мухаммад Юсуф Баёний (1840-1923), Илёс
Мулла Мухаммад угли Суфи (1860—1916), Мутриб Хонахаробий
(1870—1925), Мухаммад Юсуф Чокар (1872—1951), Аваз Утар угли
(1884—1919), Абдураззок, Факдрий (1884—1925), Сафо Муганний
(1882-1938), Комилжон Девоний (1887-1938), Мухаммад Рахим
P o f h 6 (1918 й.вафот этган) каби куплаб шоирлар яшаб ижод эт­
дилар.
Адабий харакат купрок, маърифатпарвар подшох, «Феруз» та-
халлуси билан шеърлар ёзган Мухаммад Рахимхон II атрофида
ривож топди. Мухаммад Рахимхон Соний - Феруз (1844-1910)
саройда адабий мухит майдонга келтирди. 1864 йили 20 ёшида
тахтга чикдб, салкам 47 йил хукмронлик кдиган бу хон, уни якдн-
дан билган купчилик тадк,ик,отчилар фикрича, Урта Осиё хонла-
ри орасида энг акдлиси, энг зиёлиси эди. У «усули жадид»га йул
берди, руслар келмасдан анча илгари Хивага тошбосма олиб кел­
ди. Унинг топшириги билан Ахмад Табибий (1869-1911) «Маж-
муатуш-шуаройи Ферузшохий» («Ферузшох шоирлари антология-
си»)™ тузади. 30 шоирнинг шеъридан намуна беради. Улар ора­
сида Комил Хоразмий (1825-1899), Мухаммадрасул Мирзо (1840—
1922), Аваз Утар (1884-1919) каби хилма-хил кулам ва кудратда-
ги шоирлар бор эди.
Шоир ва тарихчи Баёний шох ва шоир Феруз замонида куплаб
мадрасалар курилганини, матбаачилик йулга куйилганини, ки-
тобхонлик авж олганини, хоннинг узи буларнинг барчасига бош-
крш булганини ёзади.
Адабий хаёт 23

Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшохи й »с ид а н:


«Хон хазратлари хафтада икки кун: жума ва душанба окдюм-
ларида уламо билан сухбат тузуб, китобхонлик, этдурур эрди-
лар. Андорким, Юсуфхожи охунд ва Исмоилхужа охунд ва Ху-
дойберган охунд ва олиму улум маъкул ва манкулда Мулло
Мухаммадрасул ва факдри хакдр мажлиси хумоюнларига хаф-
тада икки мартаба хозир булуб, китобхонлик, этар эрдук. Гох,о
домла Мухдммадрасул била икковимиз кириб, сухбати хумоюн-
ларида китобхонлик, булур эрди ва сипохийлар ва тураларни
\ам китобхонлик, этарга таргиб этар эрдилар. Бас, хамма китоб-
хон булдилар»1.
Ш оирликнинг хавоси хам, мак,оми хам баланд эди. Хоннинг
атрофидаги амалдорларидан, ака-ука к;ариндошларигача шеър ёзар
эдилар. Баёний уларни номма-ном келтирган. Масалан, Отажон
туранинг «Комрон», тугишган укаси Турамурод тура (1855—
1908)нинг «Муродий» тахаллуси билан шеърлар ёзганини маълум
кдлади2.
Феруз ташаббуси билан Хоразм таржима мактаби майдонга
келди. Мутахассисларнинг аникдашича, XIX асрнинг урталари-
да Хивада саксондан купрок, киши таржимонлик билан мунта-
зам шурулланган. 120 асар таржима кдлинган. Айримлари 2 -5
марта узбекчага агдарилган. Аксарияти форс-тожик тилидан уги-
рилган. Бу асарлар жанрларига кура хам хилма-хил эди. Улар1
орасида бадиий-дидактик асарлар, ишкдй-саргузашт кдссалар
катта урин эгаллаган эди. Таржимонлар орасида эса Огахий,
Комил, Баёний, Табибий каби маълум ва машхур номлар билан
бир к;аторда Мухаммадрасул Мирзо, Б.Саноий, Рожий, Толиб-
х^жа, М. Рафеъ, Хабибий, Магфурхужа каби купчиликка унча
таниш булмаганлари хам бор эди. Табиийки, уларнинг мехнат
ва санъат даражалари хам турлича эди3. /
Огахий йигирмадан ортик; асарни форс тилидан узбекчага угир-
ди. XIX асрнинг 2-ярми - XX аср бошларида эса бу анъанани
Табибий ва Баёний давом эттирдилар. Баёний «Тарихи Табарий»
каби насрий асарлар к;аторида Камолиддин Биноийнинг «Шай-
бонийнома» сингари маснавийда ёзилган тарихий-бадиий асар­
ларига хам кул урди. Мавлоно Дарвеш Ахмаднинг араб тилидаги
«Сахойифул-ахбор» («Хабарлардан сахифалар», 1-2-жилдлари)
номли тарих китобини махорат билан таржима кдлди. Атоуллох
1 М ухаммад Ю суф Баёний. Ш ажарайи Хоразмшохий. Т., Бафур FynoM нашриёти,
1994, 95-бет.
2 Ш у китоб, 89-93-бетлар.
* Бу хацда каранг: Камилов Н . Хорезмская ш кола перевода. Проблемы типологии и
сопоставительное исследование истории перевода в X IX в., АДД. Т., 1987, с. 12-20.
24 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ибн Фазлулло\ Хусайнийнинг «Равзагул-а\боб»и («Дустлар 6 o f h » )


узбекча таржимасини га\рир этди. Комил Хоразмий XVIII асрда
яшаган Бархурдор Мумтознинг «Махбубул- кулуб» («Кунгуллар-
нинг сеигани»), Фахридцин Али Сафийнинг «Латойифут-таво-
йиф» («Турли тоифаларнинг латифалари») сингари ихчам насрий
хикоя ва латифалар тупламларини узбекчалаштирди.
Бой анъанага эга мусик,а ривож топди. Танбур нотаси кашф
килинди (Комил). Шеър ва мусик,а хамкорлиги кучайди. Феруз
Хоразм шашмакрмини таракдий топтиришда катта хизмат кдлди.
Хоннинг амри билан шоир Ахмад Табибий томонидан 1908
йили яратилган «Мажмуатуш-шуаро» («Шоирлар туплами») шеъ­
рий (маснавий йулида) булиб, 1638 сахдфадан иборат эди. Кукрн
хони Амир Умархоннинг 1821 йилда туздирган «Мажмуаи шои-
рон»ини эсга туширувчи бу китоб «Мажмуатуш-шуаройи Феруз-
шохий» номи билан танилди. Ундаги матнларнинг аксарияти узбек
тилида эди.
Хивадаги иккинчи тазкира1 XX асрнинг. 20-йилларида тузил-
ди. Унинг муаллифи Хожимурод Лаффасий (1880—1945) булиб,
«Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи хщлари» асарида
хоразмлик 51 шоир хакдда маълумот беради.
Хоразм адабий мухитининг кузга куринган вакил-
Баёш1йМаД Юсу^ ларидан, Хиванинг 1804—1806 йиллардаги хони Эл-
(1840-1923) тузархоннинг чевараси. Отаси Бобожонбек замо­
насининг таникди зиёлиларидан булган.
Мухаммад Юсуф ёшлигидан юксак тарбия топди, шеърга, илм-
га, мусикдга кунгил куйди. Истеъдодли шоир, муаррих, мутаржим,
муканний ва мусик,а билимдони булиб етишди. Замондошлари
Ахмад Табибий, Лаффасий уз тазкираларида унинг хаёти ва фао­
лияти хакдда атрофлича маълумот берадилар. Унинг шахсини хам,
истеъдодини хам юксак бахолайдилар.
Баёнийдан бир шеърий девон, «Шажарайи Хоразмшохий» ва
«Хоразм тарихи» китоблари хамда юкррида номлари зикр этил­
ган 4 таржима асари колган. Девони XIX асрнинг 60-йилларидан
1905 йилгача булган шеърларини камраб олади. Тарих асарлари­
нинг к ап а кдсмини Баёнийнинг узи гувох булган вокеалар таш­
кил к,илади. Хусусан, «Шажарайи Хоразмшохий»даги рус боскд-
ни вок,еалари тасвири юксак ватанпарварлик рухи билан суго-
рилган. Шоирнинг 1905-1923 йилларда ёзган шеърий асарлари
намуналари уша давр вак,тли матбуотида учрайди.
1 Тазкира — арабча «зикр этиш», тилга олиш , эслаш с^зидан. Унда, одатда, ш оир
хак,ида ж индак маълумот берилиб, асарларидан намуна келтирилган ва ижоди бахо-
ланган. Тазкир&чар фак,ат шоирлар эмас, олим-фозиллар, анбиё-аалиёлар хакдада хам
тузилган.
Адабий хаёт 25

Баёний хакдда XX асрнинг 60-йилларидан тадкикртлар пайдо


була бошлади1. 1962 йили С. Раниева ва Х-Мухторова «Яазаллар»
номи билан бир даста шеърларини эълон кдпдилар. И. Адизова 1990
йили унинг хаёти ва ижодий фаолияти хакдда номзодлик диссерта-
цияси ёк^ади ва у 1995 йили рисола холида босилиб чикди2. Бир йил
олдин эса ушбу муаллифларнинг ташаббуси билан «Шажарайи Хо-
размшох>ий»нинг кдскэртирилган ихчам нашри амалга оширилган
эди3.
Бухоро адабий мухитида анъанавий икки тиллилик бу даврда
х,ам давом этди. Амир Абдулахддхон (1859—1910) сиёсий \аётнинг-
гина эмас, адабий ^аётнинг хам энг эътиборли вакили эди. Айник,-
са, бу унинг амирлик даври(1885-1910)да я к д о л намоён булди. Унинг
бобоси Амир Хайдар (1800—1826) хам «Саййид» тахаллуси билан
шеърлар машк, кдларди. Абдулах,адхон эса «Ожиз» тахаллуси билан
танилган сохибидевон шоир эди. Хукмдорларнинг адабиётга якдн-
лиги шу даражада эдики, айрим туман хокимлари, масалан, Хисор
хокими Авлиёкулибек «Хусайний» тахаллуси билан девон тартиб
кдлган эди.
Абдулахадхоннинг рагбат ва химмати билан Афзал Пирмас-
тий (1915 й. в. э.), Неъматулла Мухтарам (1920 й. в. э.), Мирсиддик,
Хашмат (амирнинг укаси), Абди кабилар тазкиралар тузиб, анъ­
анавий тазкирачиликни янги-янги асарлар билан бойитдилар.
XIX асрнинг охири XX аср боши Бухоро тазкирачилик макта
бининг бошида, шубхасиз, К,ори Рахматуллох Возех4 (1818—1894)
туради. Унинг 1871 йилда тузилган «Тухфатул-ахбоб фи тазкира-
тил-асхоб» («Сухбатдошлар зикрида дустлар тухфаси») тазкираси
XVIII асрнинг охири XIX аср Туркистон шоирларини к,амраб ол­
ган эди. Афзал махдум Пирмастийнинг «Афзалиут-тазкор фи зик-
риш-шуаро вал-ашъор» («Шоирлар ва шеърлар хакддаги Афзал
тазкираси»)5 (1904) XIX асрнинг охири XX аср бошида улкамизда
яшаган 135 шоир хакдда маълумот беради. Шунингдек, Неъматул­
ла Мухтарам (1910), Мирсиддик, Хашмат ва Абдиларнинг «Тазки-

1 К- Муниров. М унис, Огахий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари, Т., Ф ан, 1960.


2 Кдранг: Н . Ж умахужа, И . Адизова. Суздин бакрлирок, ёдгор йукдур, Т., Узбекис­
тан, 1995.
3 Мухаммад Ю суф Баёний. Ш ажарайи Хоразмш ох^й, Т., 1994.
4 Возех боыща жанрларда хам асарлар ёзган. М асалан, у истеъдодли ш оир хам эди.
1887 йилда К авказ ва И станбул оркали хажга бориб, йул таассуротлари хакида
«Иаройнбул-хабар фи ажойибис-сафар» («Ажойиб сафардан гаройиб хабарлар») ки-
тобини ёзгани ва амир Абдулахадга такдим этгани маълум. У пазандаликдан хам ха-
бардор эди. М асалан, 1881 йилда нон, таом, халво пиш ириш йуллари хак,ида «Кони
лаззат ва хони неъмат» номли 2 жилдлик асар ёзган. Унда ноннинг 18, таомнинг 109,
халвонинг 169, мураббонинг 33 хили хакдда ф икр юритилади. (Бу %ак;да царанг: Эн-
циклопедияи адабиёт ва санъати тожик, жилди 2, Душанбе, 1988, с.329.)
5 Мазкур асар 1916 йилда Тошкентда наш р кдлинган.
26 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ратуш-шуаро»лари, Хожи Х,акимхоннинг «Мунтахабут-таворих»


(«Танланган тарихлар»), Садр Зиёнинг «Шуаройи мутааххирин ва
фузалойи муосирин» («Сунгги шоирлар ва замондош фозиллар»)
асарлари хам мазкур давр адабий хаётини урганишда мухим ман-
балар булиб хисобланади. Улардан маълум булишича, миёнколлик
Нодим Зиёвуддиний (1810—1890 йил урталари), хажвий шеърла-
рига «Бепул» деб тахаллус куйган Абдулкодир Савдо (1823—?),
машхур «Наводирул-вакре»нинг муаллифи Ахмад Дониш (1826—
1897), тожик тилида шеърий саёхатномалар ёзган Жонмухаммад
Жоний (1839—1881), «Тарихи Салимий»си билан шухрат топган
Мирзо Салимий (1850—1930), хам ишкий, хам ижтимоий шеърни
баравар тутган Шамсидцин Шохин (1853—1893) XIX аср 2-ярми
Бухоро адабий мухитининг кузга куринган вакилларини ташкил
кддган. Тиксуз Мирзо Сахбо (1845/46—1918) замон садоларидан
илхом олган анъанавий шеъриятнинг хам узбек, хам тожик тили­
даги бетакрор намуналарини яратди.
XX асрнинг бошида эса Бахромбек Давлатшох угли (1873—
1933), Мирзо Сирожиддин (1877-1912) каби шоирлар фаолият
курсатдилар. Нихоят, Бухоро адабий мухити бу даврда Садрид-
дин Айний (1878—1954) ва Абдурауф Фитрат (1886—1938) ни ет-
казиб берди.
Бухоро адабий мухитининг характерли хусусиятларидан бири
куплаб тазкиралар тузилиши булса, иккинчиси, хажв ва шеърий
саёхатномаларнинг удумга киришидир. Кизиги шундаки, хажв-
лар хукмдорлар хакида. Амир Хайдарнинг дафтардори (молия
вазири) жондорлик М ирзо Содик Мунший (1753-1819)нинг
«Дахмаи шохон» («Шохларнинг кабрлари») маснавийси сунгрок,
шу йуналищдаги бир катор асарларнинг пайдо булишига олиб
келди. Унинг кискача мазмуни шундай эди: шоир Бухоронинг собик
Хукмдорлари аштархонийлар дахмаси ёнидан утаётган экан, бири-
дан садо чикибди. Як,ин борса, Субхонкулихон (1680—1702) к,абри.
Хон узи килган хаксизликлардан сузламокда. Кдлмишларидан пу-
шаймон. Авлодларга насихат бераяпти. Шоир Убайдуллахон (1702—
1711), Абулфайзхон (1711-1747) дахмалари томон утади. Улар хам
уз тарихларидан, фожиаларидан сузлайдилар. Уз сузлари билан идо-
раларининг тартибсиз ва низомсизликларини айтиб, Узларини фош
этадилар.
Орадан юз йилча утгач, Мирзо Абдулазим Сомий хам худди
шу номда маснавий ёзди ва амирлар руйхатини колган жойидан —
манштлар сулоласини бошлаб берган Рахимбийдан Музаффархон-
гача олиб келди. Абдурахмон Тамкин деган яна бир шоир ушбу
мавзуда асар ёзиб, «Дахмаи шох Даббус» ва «Дахмаи Амир Темур»-
ни готова килди. XX асрнинг унинчи йилларида самаркандлик Сид-
Адабий %аёт 27

дикдй Ажзий «Анжумани арвох» («Рухдар йигани») маснавийси-


ни ёзди. Шоир х,аждан кайтар экан, Мисрга тушибди ва арвохдар
анжуманидан чикдбди. Бухоро амирлари анжумани экан. Амир Му-
заффар суз олибди ва жохдллиги, тепса-тебранмаслиги билан маш-
ХУР бу хукмдор барча кдлмишларини хикоя кдлиб берибди.
Мирзо Содикдинг «Дахмаи шохон»и XIX асрнинг 2-ярмида
Усмонхужа Холис томонидан узбекчага таржима кдлинган1.
Жонмухаммад Жоний2 Шарк, адабиётида кадим анъаналарига
эга булган саёхатнома жанрига янгидан рух берди. XIX асрнинг
70-йилларида Бухоро—Нурота сафари хакдца тожик тилида «Саё­
хатнома» номли асар ёзци. Унда муаллифнинг 800 чакдримдан
узокрок масофадаги хозирги Бухоро, Самарканд, Сирдарё хамда
Крзогистоннинг Чимкент вилоятлари хУДУДВДа жойлашган 50
КДШДОК.НИНГ табиати, манзаралари, одамлари хакдцаги хотира-
лари уз ифодасини топди3.
Ахзиад Д ониш «Ахмад Калла», «Ахмад махдум» номлари билан
(1826 - 1897 ) замонасида шухрат к,озонган ва илмий-адабий
тафаккурнинг янгиланишига сезиларли таъсир
курсатган Ахмад Дониш XIX аср Бухоросининг комусий илм эга-
ларидан эди. У Бухорода шофирконлик мударрис оиласида тушл-
ди. Отаси мадрасасида Укдци. Ёшлигида накдошлик, рассомлик,
хаттотлик хунарларини урганди. Тарих ва фалсафага к^нгил куйди.
Зехни, салохияти билан дарров к^зга ташлавди. 1857 йилнинг ку->
зида Амир Насруллонинг Русия императори Николай I вафотига
таъзия билдириш ва валиахд Александр I нинг тахтга чикдшини
кутлаш учун юборилган элчи Муллажон Мирохурга котиблик
кдлади. Петербургца уч ой санъат-маданият обидалари билан та-
нишади. 1869 йили янги шарт-шароит так,озоси билан Амир Му-
заффар Петербургга яна элчи юборди. Бу элчилик ярим вассалга
айланган давлатнинг хокими мутлак, кунглини олиш харакати эди.
Унинг хам котиблигига Ахмад Дониш танланди. 1873 йилнинг охи-
рида Ахмад Дониш учинчи маротаба элчилик таркибида Русияга
йул олди. 1874 йил январь — март ойларида Петербургда туриб
кайтди. Александр II билан учрашди. Сунгрок, буларни когозга ту-
ширди. Хозирда УзФА Шаркшунослик институти К^лёзмалар фон-
дида Ахмад Донишнинг 16 кулёзма асари сакланади. Аксарияти
унинг уз кули билан ёзилган асл нусхалардир.

1 Ушбу маълумотлар Р. Хрдизода, У. Каримов, С. Саъдиевларнинг «Адабиёти тожик.


Асрхрйи XVI - XIX ва ибщ дои асри XX» (Душанбе, 1988, с. 266-272) китобидан олинди.
2 Ж оний 1839 йили Риждувоннинг Н айман к,ишлогида тутилган, 1881 йили Амир
М узаффар буйруга билан Каршида к,атл килинган.
3 Бу %ацда царанг: Темур Норов. Творческое наследие Джонмухаммада Дж они и
Толиба Толиби. АКД, Самарканд, 1974, с. 23—29.
28 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Муаллифнинг «Наводирул-вакре» асари 15 йил давомида, 1870—


1885 йиллар оралигида ёзилган тарихий, фалсафий, мемуар асар-
дир. 23 бобдан ташкил топган бу асар халигача тула нашр этилган
эмас. Унинг айрим бобларигина чоп кдлинган. Шу жумладан, унинг
бир кдсми 1964 йили узбекчага хам авдарилган ва босилган эди.
Китобнинг икки бобида Русия сафари таассуротлари берилган.
Чунончи: VII боби А. Донишнинг 1869 йилги Русия сафарига ба­
гишланган ва 1957 йилда чоп этилган. VIII боб подшох Александр
II нинг кдзи Мариянинг 1874 йилда булган никох туйига юбо-
рилган элчи Абдул кдцирбек сафари хакдда. К,олган боблари хил-
ма-хил мавзуда. Масалан, ота-она ва фарзанд муносабатлари (1-
боб), мол-дунё (2-боб), тарих (З-боб), олим ва жохдл такдири
(4-боб), вак,т к,адри (5-боб), сафар кдлиш фойдалари (б-боб),
илм-фан манфаати (9-боб), хакдкдй ва мажозий ишк, хамда унинг
одоби (10-боб), никох ( l l -боб), такдир (12-боб), касб-кор (13-
боб), жисм ва рух (14-боб), ер тузилиши ва маъданлар (16-боб),
туш таъбири (19-боб), Бедил байтлари (20-боб), айрим хадислар
талкдни (22-боб), инсон ахлокдни белгилаш (23-боб) каби. Та-
маддун (маданият) хакддаги рисоласи (15-боб) ва хилма-хил во-
к,еий хикоялар (18, 21-боблар) хам ундан жой олган. Уларнинг
хар бири хам мухдм ва кдзик,арлидир. Масалан, сунгги рисолада
подшохнинг халк, олдидаги масъулияти 10 шарт асосида курса-
тиб берилади. Шу жихатдан, у бир томондан, Юсуф Хос Хожиб-
нинг «Кутадгу билиг»идаги бек ва раият муносабатларини эсга
туширса, иккинчи ёкдан, Руссонинг «Ижтимоий шартнома»си-
ни ёдга солади.
Ёки танлаган усулини олинг. Муаллиф касб-хунар эгаллаш
хак;ида ёзар экан, уни уз угилларига «васиятнома»га айлантира-
ди. Ва бу орк,али укувчида катта кдзикдш ва иштиёк; пайдо кдла-
ди. Дархакдк,ат, адиб бошидан кечган бахтли-бахтсиз, ширин-
аччик, кунлар, хаёт, саёхат хотиралари, сафарлар давомида
дустлардан тингланган хикоялар ва булардан келиб чикувчи иб-
ратлар хеч кимни бефарк, к,олдирмайди. Мухими шундаки, бу
ибратлар XIX аср Европа тамаддунини уз кузи билан курган,
айни пайтда, шу давр Шарк, илм-фанининг Туркистон сархади-
даги энг буюк намояндаси васиятлари эди. Касб-хунарга, илм-
фанга ме\р, халоллик, мансаб-мартаба, мол-дунё хирсидан узок,
булиш, бани башарга хайрихохлик, хар к,андай холда хам яхши-
лик кдлиш, исломий ахлок, бу васиятларнинг асосий мазмуни­
ни ташкил этади. Дик,к,атга сазовор яна бир нарса шундаки, Ахмад
Дониш фаранг донишмандлари, «сиёсий хукамолар»и хак,ида
ёзди. Уларнинг «ихтилол ва инкдлоблар тарихини чукур урга-
Адабий хаёт 29

ниб», барча \ак,сизлик ва адолатсизлик сабабини «давлат ишла-


рининг ёлгиз подшо кулида булиши»дан топганликларини маъ­
лум кдлди. Улар шу сабабли эски «давлат тузумини ^згартирган-
лар», деб ёзди. Улар «хукукда хамманинг тенглиги»га риоя этиш-
лари, даражалар эса, кишиларнинг «фазл ва хунарларининг оз-
куплигига караб булиши», «давлатни хамманинг уртасида тур­
ган киши идора кдлиши» хакида «конунлар чик,арганлари»ни
укдирди. Европанинг «барча давлатларни енгиб, бутун дунёга
эга булишлари»да бу асосий омил булганини таъкидлади.
Дархакдкат, ушбу васиятнома таълимий-ахлокдйгина эмас,
мухим ижтимоий-сиёсий мазмун хам ташир эди.
Шунингдек, унинг «Мажмуаи хикояти Ахмад Калла» («Ахмад
Калла хдкоятлари туплами») (1877), «Ислох миёни шиа ва сунн»
(«Шиа ва суннийни яраштириш хакддаги насихат») каби рисола-
лари, «Дафтари таквим» («Кундаликлар»)и хам мухим ахамиятга
эга.
Ахмад Дониш умрининг охирларида «Тарих рисоласи» ки-
тобини ёзди. Бир ёкдан, Амир Темур, Хусайн Бойкаро, Абдул-
лахон, Субхонкулихон, Шохмурод, иккинчи тарафдан, Амир
Музаффар салтанати мисолида хар бир давлатнинг тараккдй ва
таназзули сабабларини тахлил кдлди. Биринчи гурухни мужад-
дидлар (дин ва давлатни покловчилар) деб хисоблади.
Бу асарлар содда ва жонли тили, ифода услуби билан утмиш-
дошлариникидан ажралиб туради. Синчков илмий мулохаза, тан-
кддий ва тахдилий тафаккур уларга алохида рух багишлайди. Тас­
вир ва ифодадаги драматизмга мойиллик, сухбат-диалогдан унум-
ли фойдаланиш муаллиф фикрларининг укувчи онгига етиб бо-
м и р зо Сахбо ришини осонлаштиради.
(1845/46 - 1918 ) Исми шарифи Мирзо Хайит, «Сахбо» тахаллу-
сидир. «Сахбо» кдзил май дегани. Шоир Бухоро
вилоятининг Вобкент туманида тугилган. Макгаб саводидан сунг
мадрасани тугатар-тугатмас, Уша пайтлари Кармана хокими билган
Абдулахад хизматига киради. Эхтимол, уларни шеърга, адабиётга
мехр якднлаштирган булса. Хар холда уларнинг Узаро муносабат­
лари жуда яхши булган. Ёш валиахд унинг мард ва тантилигини,
салохиятини к;адрлаган. 1885 йили Абдулахад Бухоро амири мар-
табасига к^тарилгач, Мирзо Хайит унинг саройида эшик OFacn
вазифасига тайинлангани маълум. 1910 йили Абдулахадхон вафот
этиб, хокимиятга Олимхон келгач, шоир Сахбо хаётининг таш-
вишли кунлари бошланади. Жумладан, олдинги лавозимидан оли-
ниб, шахар аригига мироб кдлиб тайинланади. Куп утмай, ундан
хам бушатилади, миршабликка куйилади. Охир-ок;ибат ишсиз
кол ад и. 1915 йилдан эса, унга сиёсий айб куя бошлайдилар. Маса-
30 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босщчи

лан, Чор Русияси сиёсий агентининг маълумоти билан кушбеги


хузурига чакдртирилиб, ундан газета Укдмасликка тилхат олади-
лар. 1917 йил Февраль вок;еаларидан кейин эса, у инкдлоб ва хур-
риятга хайрихоэушги, жадидлиги учун к,амалади. 1918 йили Кдба-
диёнга сургун кдлиниб, махаллий хоким Мухаммад Рахимбек буй-
руги билан отга судратилиб, фожиона к;атл этилади.
Сахбо номи Уз даврининг деярли барча тазкираларига кири-
тилган. У хакда Мирзо Сомий Бустонийдан Садридцин Айний,
Мирзо Турсунзодагача фикр билдирганлар. Уларнинг деярли хам­
маси шоирнинг шахсини хам, истеъдодини хам юксак бахолай-
дилар.
«... у шундай мард ки ш и к и ,- деб ёзади Афзал П ирмастий,-
нихоятда донишманд, ута хушмуомала, химмати олий, мархама-
ти баланд, пархезкор, нихоятда тетик, акдпи, шеършунослик ва
байтшуносликда тенги йук;, табиати нозик, зехни уткир, шеър­
лари foht гузал, сузлари фасохатли... девони мукаммал... асарлари
оммага мацбул ва манзур... Шеърининг таъбири ва тахрири бе­
нихоя нозик, ранг-баранг, туркий ва тожикча газаллари мазму-
нан нихоятда хуб, цофиялари бенихоя маргуб...»
1980 йили шоирнинг Уз кули билан тузган дастхат девони УзФА
Кулёзмалар институти фондида сакутанаётганлиги аникданди. Де­
вон 263 сахифадан иборат, 550 дан ортик, шеър жой олган. Шу­
нинг 61 таси узбек тилида. Жанрлари: газал, мухаммас, мусадцас.
Мавзуси: асосан, ишкдй. 1991 йили адабиётшунос Х-Мухторова
шоирнинг «Танланган шеърлар»ини чоп этди. 61 узбекча шеъри­
дан 52 тасини (12 газал, 38 мухаммас, 2 мусаддас) Укувчилари-
мизга такдим кдлди1. Садриддин Айний унинг «янгилик ва хак;-
гуйлик курбони» булганлигини таъкидлаган эди. Шунга кУра у
ижгимоий-сиёсий газаллар хам ёзган булиши керак. Бирок, хозирда
эълон кдлинганлари купрок; анъанавий, девон адабиёти намуна-
ларини эсга солади. Шоир ёрдан мурувват кутаркан, гох-гох за-
моннинг бевафолигидан, халк; орасидан инсоф, мехр-шафк,ат
кутарилганидан нолийди. «Сен улусдан, эй кунгул, мехру мухаб­
бат излама», деб ёзади, «жабру зулм билан Сахбонинг ахволи
фано» булганлигини маълум кдлади. Шундай холлардагина бу
шеърлар замон садоларига охангдош келади.
КУконда Мукдмий (1850-1903), Фурк,ат (1859-1909), Завкдй
(1853-1921), Нисбатий (1903 й.в.э.), Мухаййир (1845-1918), К,ори
Юсуф Мунтазир (1899 й.в.э.), Усмонхужа Зорий (1839-1916) ка-
билар адабий давра ташкил этдилар. Водийнинг машхур шоирла-
ридан бири, «тожи шоирон» («шоирлар шохи») деб эъзозланган
1 Сахбо. Танланган ш еърлар, Т., Ф ан, 1991, 180 бет.
Адабий хаёт 31

Му^йи (1835-1911) булса, иккинчиси, ш уб\асиз, «Хазиний


тура» деб ардокданган Зиёвудцин Хазиний (1867-1923) эди. Асли
пскентлик Саид Акмалхон (1834-1883), маргилонлик к,ози ХУжа-
жонхужа Рожий (1838-1918), Намангандан Нодим (1844-1910),
Ибрат (1862-1937), Андижондан Абдураззок, Бимий (1847-1918),
Хужанддан Тошхужа Асирий (1864-1916), Сайрамдан Юсуф
Сарёмий (1845-1912), Тошкентдан Каримбек Камий (1865-1922)
кабилар Кукондаги адабий су^батларда тез-тез иштирок этиб
турдилар.
Бу ерда х,ам анъанага кура шеърият купрок, ривож топди. Айни
пайтда, ундаги мазмун ва шаклни янгилаш х,аракатлари илк бор
шу ерда кузга ташланди. Шоирлардан Мукдмий, бир томондан,
мумтоз адабиётимиздаги энг яхши анъаналарни давом эттирди.
Иккинчи ёкдан, рус истилоси туфайли ижтимоий х,аётда кеча-
ётган узгаришларни адабиётга олиб кирди. Масалан, завод-фаб-
рикалар ишга тушиб, ишчилар синфининг майдонга чикдши,
тили, дини, урф-удумлари, х,атто \аёт тарзи кескин фарк, кдлувчи
Европанинг Туркистонга кириб келиши ва бунинг мах,аллий халк,-
к,а, унинг турмушига етказган таъсири, европалашув томон
куйилган дастлабки кддамларнинг яхши-ёмон жи\атлари т а м и ­
ли илк дафъа Мукдмий ижодида акс этди. Мукдмий янгилана
бошлаган адабиётнинг foh ва мазмунигагина эмас, шаклу ифо-
даларига х,ам маълум янгиликлар киритди. Хажвга алохдда эъти­
бор берди. Ижтимоий фикрга, жамият танкддига махсус дик,-
к,атни к,аратди.
Фурк,ат лирикаси Узбек мумтоз адабиётининг гузал намуна­
лари эди. У эх,тирос тула газаллари, эркка ташна мусаддасла-
ри, хижрон изтироблари барк, уриб турган шеърий мактублари
билан узбек адабиётига тоза ва тиник, о^англар олиб кирди.
Биров; унинг *аёти f o h t мураккаб кечди. Замон унинг такдири-
ни алгов-далров кдлиб юборди. Пешонасига рарибликни, му-
софирликни битди. У бир умр Ватанига к,айтиш армони билан
яшади. Лекин бу унинг асарларигагина насиб этди. У кунгли
тубидаги п и щ о н дардларини шеърга тукди. Бу шеърлар Ватан
согинчини ифодалаган энг сара шеърлар булиб к;олди. У даст­
лаб рус илм-фанига, Европага муъжизадай бокди. Рус зиёлила-
рининг Туркистондаги вакилларига халоскордек к,аради. Булар-
нинг орк,асида уз устунликларини намойиш кдлиш ва у орк,али
забт этилган юртни ик,тисодий ва маънавий асоратда сакдаш
мак,сади ётганлигини бирданига англаб етмади. Бу мумкин ^ам
эмас эди. Бирок, юрт фожиалари, такдирнинг беаёв зарбалари
аста-секинлик билан булса-да, Русиянинг Туркистондаги сиё-
сатининг асл мо^иятини англатди. Унинг шеърларига такдир-
32 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

дан шикоят билан бирга эркпарварлик, озодлик рухи кириб


келди. Жумладан, «Сайдинг к$ябер, сайёд» мусаддаси узига хос
озодлик мадхияси булса, «Муножоти мусаддас»и, «Бегим» ра­
дифли газали, «Булди» радифли мухаммаси рус истибдодига
очикдан-очик, исён намуналари эди.
Эпик жанрлар, хусусан, достончилик ривожланди. Кукон ада­
бий мактаби вакилларидан Умидий-Хавоий (1835—1905) «Мак-
тубчаи хон», «Жангнома», «Бадавлатнома ёки тарихи Хукднд»
каби тарихий достонлар ёзди. Бу асарлар бевосита рус боскдни
ва унинг окдбатлари билан боклик; вок;еаларни Ватан ва Миллат
шаъни, эл-юрт манфаати нук;таи назаридан акс эттирди. Шу ж и­
хатдан, Умидий-Хавоий билан хоразмлик Баёний к,арашлари
бир-бирига якдн. Буни «Шажарайи Хоразмшохий»даги Хоразм
боскдни манзаралари билан Кук,он фожиалари тасвирини кдёс-
лаганда куриш мумкин.
Кукон адабий харакатчилигининг мухим хусусиятларидан
бири XIX асрнинг биринчи ярмида шаклланган шоиралар сил-
силасининг давом этганлигидир. Жахон Отин Увайсий, Мохпа-
ройим Нодира анъаналари бу даврда Дилшод - Барно (1800—
1905/06) ва Анбар Отин (1870—1915)дек икки истеъдодли шои-
рани етказиб берди.
Пигш[П Q «Барно», «Дилшоди Барно» тахаллуслари би-
(1800-1905/06) лан шеърлар ёзган бу шоира узун умр курган,
ёшлиги драматик вок,еалар билан тулиб-тош-
ган, хаёти хам, ижоди хам исёнкорона кечган. Уратепада тутил-
ган. Отаси Рахимкул суфида савод чик,арган. 1813 йилда онаси
вабодан вафот этади. Уратепа жангларидан бирида отаси халок
булади; 90 ёшлик бувиси билан ип йигириб, тирикчилик кдла
бошлайди. 1816 йилда эса Кукрн хони Амир Умархоннинг Ура-
тепага к;илган юришида асир олиниб, куп минглаб мухожирлар
к.аторида пойтахтга келтирилади. Уни хон харамига тайёрлайди-
лар. Бирок Дилшод ёзган шеър атрофида бир вокеа юз беради-ю
амирнинг жахли чик;иб, шоирани махрамига инъом кдлиб юбо-
ради. Олихиммат махрам Дилшодни хон урдасидан к^очириб юбо-
ради. Хуллас, такдир уни 50 ёшлардаги факдрхол Тош махдум
билан дуч кдлади. Унга турмушга чик;ади. 30 ёшларида узбекча-
ни пухта урганиб, мактабдорлик кдлади. 51 йил даре беради. 900
га якдн кдзга хат-савод ургатади. Бу вок,еаларнинг барчаси унинг
«Тарихи мухожирон» («Мухожирлар тарихи») асарида тафеи-
лотлари билан ёзиб к;олдирилган. Муаллифнинг маълум кдли-
шича, укувчиларининг хар турттадан биттаси шеър хаваскорла-
ри булган. Анбар Отин шулардан бири эди.
Дилшод хаёти ва мероси XX асрнинг 60-йилларида к;айта кашф
Адабий хаёт 33

кдлинди. Тожик тарихчиси А. Мухторсш 1969 йили унинг икки


кулёзма асарини топиб, улар асосида монография1 ёзди. Узбек
адабиётшуноси Мадбуба К,одирова Дилшоднинг УзФА Шаркшу-
нослик институти кулёзмалар фондида сакданаётган яна бир янги
кулёзма асари борлигини аникдади ва нашр этди2. 80-йилларда
эса у тулдирилиб, к,айта нашр кдлинди3. Маълум булишича, унинг
хрзирча 91 та узбекча ва 51 та тожикча шеъри, «Тарихи му\ожи-
рон» бадиий-тарихий асарининг узбекча ва тожикча уч кулёзма
нусхаси («Тазкираи Барно», «Саботул-башар маа Тарихи му\о-
жирон» — «Инсон матонати ва Мущжирлар тарихи»), «Мунтаха-
бул-ашьори Барно» — («Барнонинг танланган шеърлари») бизга-
ча етиб келган. Буларда узаро урушлар, халкдинг турмуш шарои-
ти ва бошк,а ижтимоий-сиёсий вок,еалар уз ифодасини топган.
Ш оира туркистонни чор Русияси босиб олишига булган муноса-
батда купгина замондошларидан илгарилаб кетган, х,одисанинг
барча окдбатларини тугри тушунган. Шу жщатдан, Дилшод Отин
шеърияти халк, такдирининг бадиий йилномаси даражасига кута-
рилади. Шу билан бирга шоира бахтиёр замон, яхши кунлар ке-
лишига ишонади, Туркистон халкдни дуст-инок, яшашга ундай-
ди. Унинг ишкдй шеърларида мух,аббат ва садок,ат мавзуи Ватан
ва халк, озодлиги билан уйгунлашиб кетган.
Н одим Н ам ангоний Мукдмий даврадошларининг таникди вакшг-
(1844-19Ю) ларидан булиб, исми-шарифи Сулаймонхужа
Улугх^жа углидир. «Нодим» - адабий тахаллу­
си «пушаймон кдлувчи» маъносини англатади. Наманган шахри-
нинг Жомеъ мах,алласида зиёли оилада тугилган. Шу ша^ардаги
Саидкулибек мадрасасида укдган.
1887—1888 йилларда Мукдмий билан Тошкентда танишади.
1899 йили Авлиёота, Бухоро, Самарканд, Тошкентга сафар кдлади.
1902 йили х,ажга боради. Туркия, Миср, Арабистонда булади. 1910
йил 26 июнда Наманганда вафот этади.
Шоирнинг бизга уз кули билан тузган «Баёзи Нодим» кулёзма-
си етиб келган. Унда мумтоз шеъриятимизга дойр деярли барча
жанрларда ёзилган шеърлар учрайди. Уларнинг бир кдсми Наво­
ий, Нодирадан тортиб, замондошлари Мукдмий, Завкдй, Фурк,ат
газалларигача богланган мухаммаслардан, яна бир кдсми шоир­
нинг турли-туман сафар таассуротларидан иборат. Хджвиялари х,ам
бор. 1890 йили Авлиёотадан рафик,асига ёзган «Мактуби мух,аббат
услуб» каби ишкдй-интим шеърлари х,ам бор. Шоирнинг ижтимо-

1А. Мухтаров. Дилыпод и ее место в истории общ ественной мысли таджикского


народа в XIX - начале XX вв., Душ анбе, 1969.
2 Кодирова М . Дилшод. Т., 1971.
3 Зебунисо, Дилш од ва Анбар Отин ш еъриятидан. Т., 1981.
3 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
34 Миллий уй FOhtuui даври узбек адабиётининг илк босн;ичи

ии-сиесии мавзудаги шеърлари


унинг ижодида жиддий ва салмок,-
ли урин эгаллайди. Бу жихатдан,
Махмурнинг «Хапалак», Фуркат­
нинг «Сайдинг куябер, сайёд» шеър-
ларига боглаган мухаммаслари,
«Мухаммаси Нодим ба а.\воли за­
мона», «Дар мазаммати замона»
асарлари мухим. Ш оирнинг бир
катор шеърлари машхур товламачи,
рус капиталиста Виктор Ахметов
Хак,идаги «Хаж ви Виктур» туркуми-
ни тулдиради. Муаллиф ракрбатга
бардош беролмай, бирин-кетин си-
наётган узбек «зовудчи»ларининг
«Хисоби йук»л и гига, судхурлардан
катта фоиз билан к,арз кутариб,
Нодим Намангоний Х овли-ж ойининг келги ндилар
Кулига арзон-гаровга утиб кетаёт-
ганлигига ачинади, бу хил муносабатларнинг пировард-окибатда,
асрий ахлок,имиз устунларини йик,итаётганлигидан изтироб чека-
ди. Айни пайтда, уни фан-техника янгиликлари табиий бир сурат-
да хаяжонга солади. Масалан, у поездни илк бор кураркан, хайра-
тини яширмайди, гарчи унинг нима мак,садларга хизмат килиши-
ни яхши тасаввур этмаса-да, илму фан муъжизаси сифатида мил-
латдошларига таърифлаб беришни маъкул куради:
Сув билан ут ихтилотидин топиб к^вват басе,
Бул ажабким, барк, янглиг тезу хушрафтордур.
К у\ пайкар, гарк,и пулоду темур cap то по,
Огзидин утлар сочар бир аждари хунхордур.
Бир неча касри музайян жумла марбуту матин,
Харнаким дилхо\ булса, доимо тайёрдур.
Хар бири бир манзара олий бино, ойинабанд,
Гашт хангомида савту нагмаи сетордур.

Завций
Лирик ва хажвий асарлари билан халк уртасида
(1853- 1921 ) кенг эътибор к,озонган шоирлардан. 1955 йилда
адабиётшунос Х Раззок,ов у хакда «Завкий хаёти
ва ижоди» рисоласини ёзди ва 1958-1960 йилларда 50 га якин
шеърларини туплаб, «Танланган асарлар» номи билан нашр этди.
2003 йилда А. Мадаминов ва А. Турдиалиевлар шоир авлодлари
Хомийлигида унинг нисбатан тулатилган «Ажаб замона» китоби­
ни чоп этдилар.
Адабий хаёт 35

Ш оирнинг исми-шарифи Убайдулла уста С оли\ угли булиб,


«Завкий» адабий тахаллусидир. Кубоида косиб-ма\сидуз оила-
сида тугилган. Эски мактабдан сунг тогаси Мухаммад Сиддиц-
нинг ёрдами билан мадрасада укиган. Секин-аста «Завкий» та­
халлуси билан шеърлар ёзиб, Мукимийлар даврасига кушилган.
Фурк;ат ёзади: «...аср шуаролариким, чунончи: мавлоно Му\йи,
мавлоно М укимий, мавлоно Завкий, мавлоно Нисбатдурлар,
\амиш а мажлис бунёд айлаб, зодаи табъларимиздин мушоира
Килур эдик ва бир газалда татаббуъ курсатиб, бир мазмун \ар
навъ тарзда ифода топар эди... ва баъзи вак,т ишк, тавсифи ва
з^усн таърифида газал машк, айлаб, кдцимий шуаролар девонла-
ридин бир шух газални топиб, унга \ар кайсимиз алохида му­
хаммас боглар эдик. Дигар шеър арбоблари бизлар сухбатимиз-
ни орзу айлаб келур эдилар. Агар бирор маргуб газал зодаи табъ
булса, табиатлик кишилар нусха сураб олур эдилар»1.
Айни пайтда, ёш Убайдулла косиблик килиб оилага караша-
ди. Унинг «Мадрасаи олия»даги хужраси пештокига Мукдмий даст-
хати билан:
Бу - Убайдулло\нинг кошонаси,
Уста С оли\ угли дуконхонаси!

Эй, биродари a?yiH тамиз,


Эски махсию кавуш тикамиз, -

деб ёзиб куйилганини накд киладилар.


1880 йилларда Завкий КУкон пойабзал растаси пудратчиси
Муминшох мах,камасига иш юритувчи булиб киради. 1890 йил­
ларда оиласи бошига кетма-кет мусибат тушади: отаси, икки укаси
изма-из вафот этадилар, рафикаси Тожибиби касалланиб, икки
кузи ожиз булиб колади.
1900 йилда х,аж сафарига боради, уч йил Кавказ, Кичик Осиё
Миср ва Арабистонни кезиб,'янги фикр-карашлар билан юртига
кайтади. Табиатан хозиржавоб, мутойибага мойил шоир ижодида
х,ажв кучаяди. Ва бу унинг бошига катта ташвишлар олиб келади.
Масалан, 1905-1906 йилларда ёзилган 47 байтлик «Ахди раста
Хажви» шеърида 46 киши номма-ном тилга олиниб, \ар бири-
нинг узига хос феъли, атвори кескин сатрларда чизиб курсатил-
ган эди. Бу етмагандек, уни катта когозга кучиртириб, КУкон-
нинг энг гавжум сайилгохига - Муймарак (Муйи муборак)даги
баланд бир теракка осиб кУяди. Катта шов-шув булади. Раста а\ли
шоирни тутиб, калтаклайдилар. Устидан «гарониш» (шахар хоки-

1Туркистон вилоятининг газети, 1891 йил, 16-сон.


36 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ми) ва уезд хокимига арз кдладилар. Хоким шеърни тилмочга


таржима кдвдириб укдйди, Завкдйни тергаб, к,аттик, танбех бе­
ради, Сибирга сургун кдлишини айтади. Куп утмай, шоирнинг
ушбу можарога багишланган «Таладинг баринг!» шеъри пайдо
булади.
Биринчи Жа^он уруши йилларида эса, у давр фожиаларини
акс эттирувчи «Кдхатлик», «Каждор замона» ва истиклол орзула-
ри билан тулиб-тошган «Ажаб эрмас» шеърларини ёзди.
Шоир 1918-1921 йилларда Кукрн пойабзал растасининг ок;со-
к,оли, очарчиликка к,арши кураш хайъати аъзоси булиб ишлади.
Завк,ий лирик шоир сифатида «Келмаса келмасун нетай»,
«Офарин», «Кузинг», «Айлаб келинг», «Мен кимга дей» каби халк;
кдлбида сакданиб келаётган бир к,атор гузал газаллар яратди.
Унинг, айник,са, «Юзингни курсатиб аввал, узингга бандалар
кдвдинг» мисраси билан бошланадиган мухаммаси мумтоз кушик,-
чилигимизнинг олтин фондидан жой олган булиб, неча ун йил-
дирки, хонандаларимизнинг доимий репертуарида келади.
Завкдй уз хажвияларида шунчаки икир-чикир, феъл-табиат
танкдцидан жамиятнинг адолатсизлик асосига курилган негизи-
ни фош этишгача кутарилди. «Замона кимники?», «Мунча куп»
шеърлари бунинг далили. «Уй пули», «Золим пули», «Вексел»
шеърларида улкага кириб келаётган янгиликларнинг ахлокдй жи-
хатлари кдламга олинди.
Мастур крлмагайким, сизнинг й^они чивди,
Олтиариглари хам векселни кони чивди,
Зовутни биткаролмай, эшонни жони чивди,
Афсус, эй халойик;, ишлар ямони чивди,
Охир замона маълум б^лди, нишони чивди, -
сатрлари билан бошланар эди «Вексел» мухаммаси.
Шоирнинг «Вок,еаи к,ози сайлов», «Кдхатлик» асарлари мас-
навий йулида ёзилган булиб, ихчам достонлардир. Иккиси хам
вок,еий. Биринчисида 1910 йилда Кук,оннинг Хужанд дахаси к,ози-
лигига сайлов жараёнида юз берган к;аллоблик, порах^рлик фош
этилади. Иштирокчилар: собик, к,ози - Хакимжон; ишлаб тургани
— мулла Камол; шотирлар — Ш окиркрра, Олимк,овок;, Хасан
аълам; к,озиларга «к;озилик» кдлувчи хоким Мединский. Вок;еа
«хоким ройи»нинг Хакимжонга бурилиб, уни куллаши билан ту-
гайди. «К,ахатлик» — 1916 йилги очарчиликнинг фажеъ манзара-
ларини хоким ва мутеъ муносабатлари мисолида очиб берган асар.
Халк, галаёнлари шаклида намоён булган миллий озодлик хара-
катлари ёзма адабиётда илк бор ушбу асарда акс этган.
Завкдйнинг Мук,имий билан мушоира йусинида ёзган хазил-
Адабий хаёт 37

мутойибалари, «Саё\атнома»си ва шеърий мактублари \ам му-


*им ахамиятга эга.
Зиёв ддин Кукон якднидаги Катта Кенагас кишлогида ту-
Хазнний гилган. Отаси Каттахужа эшон ориф, шеърга
(1867- 1923) ^авасманд зиёлилардан эди. Зиёвуддин илк таъ-
лимни отасидан олади. Сунг Кукондаги Жомеь
мадрасасида укдйди. 1897 йил уттиз ёшларида замонасининг маш­
хур мутасаввифларидан, кодирия сулуки намояндаси Мухаммад
Хакимхон халифага мурид тушади ва илми тарикдтни эгаллаб, эл
орасида катта эътибор топади.
Айни пайтда устоз суфийлар анъанасига содик, к;олиб, кул кучи
билан мутлакр мехдати эвазига кун кечириш кридасини маркам
тутади. Унинг муттасил де\к;ончилик билан шугуллангани, хатто
хозирги Багдод тумани Чопдор кдшлогидаги кумлок, чулдан 40
таноб'ча ерни узлаштириб, 6 o f барпо этгани ва унга «Регистон»
деб ном куйгани маълум. Шунингдек, бу ерда \овуз кавлатиб,
атрофига бир неча бино ва тегирмон курдирган. Бу жой кумга
тушиб даволанувчилар учун оромбахш масканга айлантирилган
экан2.
56 ёшда вафот этган. К,абри кишлогида.
Хазиний Уз даврида жуда катта шухрат крзонган шоир. Мута-
хассисларнинг аникдашларича, XX аср бошларидаги 19 тошбос-
ма асарда унинг шеърларидан намуналар учрайди. «Баёзи Хази­
ний» туплами 1910—1913 йилларда 7 маротаба чоп этилган. Шеър­
лари машхур хонандалар томонидан кушик, кдлиб куйланган. Бирок,
шуро даврида унинг асарларига йул берилмади. Угли Амакихон
кулида сакданган девони 1939 йили НКВД ходимлари томонидан
олиб кетилган. Хозиргача топилгани йук,.
Ш оир ижодини урганиш мустакдлликдан сунг мумкин булди.
1992 йили К у к о н музейи ходими, филология фанлари номзоди
Ах,маджон Мадаминовнинг гайрат ва ташаббуси билан «Тасад-
дук,, ё расулуллох»3 деган ихчам туплами нашр этилди. Ни\оят,
1999 йили у тулдирилиб, А.М адаминов, О.Журабоевларнинг
сузбоши макдласи ва профессор Шариф Юсупов сунгсузи билан
«Девон» номида чоп кдлинди.
Шоир шеърларида, дархдкдкдт, диний мавзу етакчи. Лекин бу
шунчаки дин таргиби эмас. Юксак исломий гоялар, биринчи нав-
батда, исломий эътикод ва ахлок; билан яшаш таргибидир. Комил

1Таноб — ер юзасини улчаш бирлиги, тахминан бир гектарнинг олтидан бир кис -
мига тугри келган.
2 Бу %ацда царанг: Ахмаджон М адаминов, О табек Журабоев. Рухдарвар асарлар
со^иби. Китобда: Хазиний. Девон. Т., М аънавият, 1999, 4-бет.
3 Хазиний. Тасадцук, ё расул улл ох,- Т., Ёзувчи, 1992.
38 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

инсон таррибидир. Шу жихатдан, ундаги роялар бир кдцар тасав-


вуфий мазмун касб этади. Муаллиф буни яширмайди. У «ишкд
мажозий» ва «ишкд илохий» нисбатини яхши \и с кдлади. Булар-
ни бир-бирига кдрама-к.арши куймайди. Бирини иккинчисининг
давоми сифатида тушунади.

Аввалдинким мажозий ишк,ида умримни уткардим,


Кдю ерда париваш булса, анга ошно боис,—

каби сатрлари ёхуд:


Неча доноларни нодон айлади ишк,и мажоз,
Ёрнинг куйида сарсон айлади иш щ мажоз, -

матлаи билан бошланадиган «Мажоз» радифли газалида буни


куриш мумкин.
Айни пайтда, шоир шеърларида замон садоларини хам пайк;а-
маслик мумкин эмас. У «насоро бизга подшох»лик кдлиб, «хона-
крхда зикри хак, монеъ», «шарорат ошкор» булганлигидан дод
солади. Бопща бир шеърида эса, куйидаги сатрларни учратамиз:
Вой, хор улди шариат, динимиз булди гариб,
Бу нечук турфа аломат, динимиз булди гариб,
Ё як,индирму киёмат, динимиз булди гариб,
Куп ривож олди шарорат, динимиз булди гариб,
Барчадин кетти адолат, динимиз булди гариб.

Анба О тин Шоиранинг хаёти ва ижодицан фанимиз XX аср-


( 1870 - 1914 / 1917 )
нинг 60-йилларида хабар топди. 1963 йили про­
фессор ЛДаю мов ва Ф.Хусайинова шоира асар­
ларини топиб, эълон кдлдилар1. 1964 йили ушбу тадкдкотчилар-
нинг «Демократ шоира Анбар Отин»2 рисоласи босилиб чикди.
1970 йили шоира асарларининг тулдирилган нашри амалга оши-
рилди3.
Анбар Отин Кукрнда косиб оиласица тугилган. Отаси Фармон-
кули асли маррилонлик булиб, маищур шоира Жахонотин Увай-
сийнинг жиянидир. Онаси Ашурбиби Абдулгани кдзи хам косиб
оиласидан эди. Оила доимий мухтожликлар ичида яшаган. Анбарой
етти ёшга кирганида уни Дилшод Отин макгабига берадилар. У уз
шогирди хакдда «Тарихи мухожирон» асарида шундай ёзади: «Ан­
барой бутдойранг, сунбул сочли, оху куз, ой юзли, ахлокд хамида
'Анбар Отин. Ш еърлар. Т., 1963.
2 JI. ^аю м ов, Ф . Хусайинова. Демократ ш оира Анбар Отин. Т., 1964.
3Анбар Отин. Ш еърлар. Рисола. Т., 1970.
Адабий хаёт 39

ва одоби писандида сохибидур. Бу саккиз яшар к.изч1 ёшлигига


карамай, хазрати Навоий газалларини урганишга бехад <;изикади.
Бу ожиза саккиздан ун турт ёшгача одоб таълимига машад булди.
Умидим борки, бу кизча катта шоира булгуси».
Булажак шоирани ун турт ёшларида уратепалик нотой Зо-
хддхужа исмли йигитга узатадилар. Зохидхужа шеърият лухлиси
булиб, кук;онлик машхур шоирларни якиндан билар эди. Viap фа-
кирона, лекин бахтли турмуш кечирадилар. Муминхужа, Бубихон,
Усмонхужа, Оминахон деган фарзандлар курадилар. Анбарсй \ас-
сос шеърлари билан «Анбар Отин» булиб танилади. Бирок бахт-
сизлик юз беради. Анбарой уттиз ёшларида Олим мингбошининг
уйида булган бир зиёфатда баланд зинадан йикдлиб, оёги синади
ва бир умр тушакка богланиб колади. Унинг устига кизи Омина-
хоннинг бевакл вафоти шоира ижодидаги махзунликни устув|р
кдлиб куяди. \
Ш оира шафкатсиз такдирга аччикма-аччик ижод этди. КулА
дан каламини куймади. Аксинча, калами унга куч берди. 1910 йилц
адабиётимиз тарихининг ёркин бир сахифаси булиб колган «Кдро-f
лар фалсафаси» асарини яратди.
Анбар Отиннинг качон вафот этгани маълум эмас. Айрим шеър­
ларида Биринчи Жа^он уруши билан боклик вокеалар тасвири
Хам учрайди. Шундан келиб чикиб, мутахассислар унинг вафоти-
ни 1914—1917 йиллар килиб белгилайдилар.
Анбар Отин ижодининг асосини унинг шеърияти хамда «Кдро-
лар фалсафаси» номли насрий асари ташкил килади. Унинг эълон
кдиинган шеърлари адади 90 га якин. 1966 йили араб алифбоси
харфларига багишланган «Якка байтлар»и топилди. Нихоят, у узбек
ва тожик тилларида бирдай ижод кила олган шоирадир. 1977 йили
адабиётшунос М. Кдцирова унинг 17 шеърини узбекча таржимаси
билан нашр этган эди1.
Шоира шеърларида ижтимоий-сиёсий мазмун кучли. Унинг
учун адолатсизлик конкрет тушунча. У буни, аввало, жаннатдай
юртнинг уз эгалари хор булиб, келгиндилар тасарруф этаётган-
лигида куради. Шу сабабли юртдошларига мурожаат кдлиб, уни
озод ва обод этмокка чакиради. У ёзади:
Эй гузал Фаргона, узингни кел эмди, шод кил,
Хар газал ни бошида, сен, уз отингни ёд к,ил,
Кдйди бандни пора айлаб, узлугунг озод кил,
Кдйгулик кунларни куйдур, барчасин барбод кил,
Эмди Туркистонда \акгуйлик ила фарёд кил.

1 Каранг: Кодирова М . XIX аср узбек ш оиралари ижодида инсон ва халк такдири. Т.,
Ф ан, 1977, 171-183-бетлар.
40 Аиллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Биларинг пажмурда булди зорларнинг пойидин,


К/крагинг садпора булди дайдиларнинг ёйидин,
р.атра-катра к,°н томодур у к, тешкон жойидин,
(,ип-к,изил к,онлар окдаур жабр кургон сойидин,
Уз кулинг бирла бу юртингни узинг обод кил.

Саииркандда А бдулазим С и п ан д и й (1 8 2 9 -1 9 0 9 ), Сиддик,ий


А ж з и й (1864—1927), С аидахм ад В аслий (1869/70—1925) каби ш о ­
ирлар 1Жод этдилар. Каттакурронлик О чилдимурод М ирий (1830—
1899) аж о й и б э п и к д остон л ар, м асн ави й л ар яратди .«Р аъ н о ва
Зебо» (1884), «К,иссаи С алим Жавх,арий» (1887), «Рустам ва С у г­
роб» (1897), «М аж идиддин ва Ф ахрунисо» (1899) каби д остон -
лари, «Гулнома», «Чойном а» си н гари д о сто н -м асн ав и й л ар и б и ­
лан узбек э п и к п о эзи яс и тара^ц и ёти га катта хисса куш ди.
J „ . Ш о и р н и н г асл исм и С аидахмадхуж а, С ам ар-
Оилаикии Ажзии ,,, . „
(1864—1927) кдндда турилган. Ш еърларига «Ажзии», достон
ва насрий асарларига «С иддикий» деб тахаллус
#уяди. О та-боболари турки стон ли к булиб, Амир Абусаид зам о-
нида, XV асрда С ам аркдндга кучиб келиб крл ган л ар1.
С аидахмад 5 - 7 ёш ларида отаси Х асанхуж а ваф от этиб, даст-
лаб бобоси Алихужа кули да, сунгрок, уста Абдулкдюм эш игида
етим ликда катта булади. Я нгаси кулида савод чик,аради. И лм н и
мустакдл эгаллайди. Зам ондош лари ун ин г укув-к.обилиятини ало-
Хида таъкидлайдилар.
Танк,идчи ва адабиётш унос Вадуд М ахмуд (1897-1976) 1924
йили у х,акда ш ундай ёзган эди:
«Бую к бир истеъдодга эга булгон и дан куп сан ъ атл ар н и н г ус-
тосидур. Б ош лаб Сиддик,ий яхш и бир техникдур. С оат ва м о ш и -
н аларн и тузатмок, и ш ига мохирдур. Я хш и тукувчи ва тикувчидур.
Куп й и л л ар бу санъ ат и ла яш агондур. Я хш и овчидур, м уси^а
билан хам ан ч а ш уруллангандур. Уз ти лидан бошк,а араб, ф орс,
рус ти л лар и н и биладур. Ф орсча ш еърлари ф орс адабиёти билан
яхш и тан и ш эк ан и га ш охиддур. Араб ва рус адабиётлари билан
Хам анча о ш и н одур»2.
Н еъматулла М ухтарам уни уз «Тазкиратуш -ш уаро»сига ки ри т-
ган ва ш о и р н и н г и кки ш еърини келтириб, м уаллиф ни шундай
таъриф этган эди:
«Ажзий тахаллуси заковатпанох, фатонатогох, тарж умон ж а-
роид хуш манди, пурдон макрсид хирадманди Х ожи С аййидахмад-
1 К^аранг: Турсушц'л. Сидлик.ий тугрисида мулохазалар. «Маориф ва уцитгувчи» ж.
1928 й., 3-сон.
; Бу .цацда царанг: Бегали Цосимов. Миллий уйгониш. Т., М аънавият, 2002, 202-
бет.
Адабий хаёт 41

хужа С амарканди астки, ни-


\о л и таб ъ аш р о С а м а р к ан д
мукаррар аст. Асмои аном аз
таъ ти р аш ъ о р аш м уаттар...
жузъи хубу хатти мар губ ва
табъи баланд услуб дорад...»
(Ажзий заковат эгаси, ф а \-
му идроклилар сараси, хуш-
мандлиг равиш ининг ифода-
чиси, хирадмандлик истакла-
рининг билимдони Хожи Са-
ида^мадхужа С ам ар кан д и й -
н и н г тахаллусид и рки м , (ул
зот) табъи дарахтининг ме-
васи каби (\ам и ш а) канддек
т о т л и р эрур \а м д а одам лар
дим оги (анинг) ш еърлари ат-
ридан (д ои м о) м уаттардир.
...Яхши хулкдик, ёким ли хат-
л и к ва табъи баланд бир ки-
ш и дир...»1.
Н е ъ м а т у л л а М у \т а р а м
к е л т и р г а н \ а р и к к и ш еър Сиддикий Ажзий
ф орсча ва иш ки й мавзуда.
С иддикий 9 0 -й и лларни н г охирида \аж га боради. 1900 йилда
Р уси ян ин г Ж иддадаги элчихонасида тарж и м он л и к килади. Т и ф -
лисда Ж алил М ам адкулизода, А лиакбар Т ои рзода (С обир) б и ­
лан таниш ади.
Ш оир 1901 йили она юртига кайтади ва Х алвойи киш логида
усули жадид мактаби очади. У нинг учун дарсликлар сзади. Айни
пайтда, «Айнул-адаб» («Одоб кузи»), «Ганж инаи \и к м ат» («Х и к­
мат хазинаси») каби ш еърий тупламлар, «Анжумани арвох» («Рух,-
лар й и р и н и » ) , «М иръоти ибрат» («И брат ойнаси») каби достон-
лар ёзиб, чоп эттиради. К,изиги ш ундаки, бу асарлари ни н г и к к и -
таси дастлаб дустлари кумагида Т иф лисда 1909 йили ф орсча наш р
Килинган. У збекча иш кий шеърлари сакланм аган. Зам ондош ла-
р и н и н г гу во \л и к бериш ларича, \аж саф аридан сунг караш ларида
маълум узгариш лар юз бериб, эски иш к,ий-интим ш еърларини,
шу ж ум ладан, ф орсчалари н и х,ам албатта, куйдириб таш лаган.
«М иръоти ибрат»нинг узбекчасини С ам аркандца 1914 йилдагина
босдириш га м уваф ф ак булди.
' К,аранг: юк,оридаги китоб, 203-бет.
42 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг wm босн;ичи

Сиддик,ий А жзийнинг Халвойи к,ишлогида уз маблагига курдирган


мактаби биноси

М ирзо С одик,нинг « Д а\м аи ш сщ )н»ини эсга туш ирувчи «А н­


ж ум ан и арво^»да о см о н д ан и к к и ки ш и ш охд и к л и б о си д а ту­
ш и б келади л ар ва уз ти л л ар и д ан у зл ар и н и ф ош этад илар. Улар
Б ух о р о н и н г мархум ам и рл ари М узаф ф архон ва А бдулахддхон
эди л ар .
И см о и л б ек Г аспрали н ин г «Дорур-рох,ат мусулмонлари» ро-
м анига х,амох,анг, унинг таъсир ва ш щ >ми якдол сезилиб туради-
ган «М иръоти ибрат»да ш оир хаёлий мамлакатларга саф ар к,ила-
ди. Уз орзусидаги С ам ар^ан дн и чизиб беради. У озод, обод, ф а-
ровон, и лм -ф ан сам араларидан музайян эди. Унда, хатто ш унча-
ки телевидение эм ас, биз бугун, 7 0 -8 0 йилдан кейин гувох булиб
турган видеотелеф онлар \ак,ида гап кетади.
А сарнинг «Хотима»сида эса ш оир асл макрадини шундай ифода
к,илган эди:

Дурт иш бана бундан эрди мак,суд,


Бундан ула халк, бахти масъуд:

Илми аъло олмок ва фунунни,


Давлатни, лисонни, закунни.

Хар цавм булардим улди ма\рум,


Истик,боли холидин улур шум.
Адабий хаёт 43

Д ем ак, унингча, и л м -ф ан , давлат, тил, к,онунсиз \еч бир м и л ­


л атн и н г истик,боли йук,. Бу турт н арсани кулга киритм аган миллат
Халокатга махкумдир.
1914 й и л н и н г 3 ян вари да у бундай ф и крлари учун мутаассиб-
лар то м о н и дан «кофир» деб эълон кдпинади.
Ш о и р н и н г у зб ек ч а газа л л а р и «А й н ул-ад аб »да ту п л ан га н .
У ларда оёк, о сти д а к р л ган м и л л атн и н г мудх,иш ахволи , туткун
В атан н и н г ф аж еъ м ан зар ал ар и сун гси з б и р и зти р о б билан т а с ­
вир этилган.
У ш еърга янги м азмун, ян ги рух олиб кирди. А лвон чечаклар-
да ки п -ц и зи л кон курди. У нинг к,ирмиз яп рокдари н и «хуни н о\ак»
рангидан ки зарган «хоки ватан» деб атади. «Ватан харобасини
ислох,» к,илишга, бунинг учун «иттиход» (би рлаш и ш )га чакирди.
С иддикий А жзий 20-йилларда хам сам арали иж од килди. \ а ж -
виялар ёзди. 1927 йили ум ри н и н г катта ки см и н и угказган Х ал ­
войи ки ш логи да вафот этди.
1989 йилда ш оир таваллудининг 125 йиллиги ниш онланди. 1999
йилда ун и н г «Танланган асарлар»и чоп эти л д и 1.
С аидахм ад В аслий Ш оир, олим, тарж им он, публицист ва нихоят,
( 1869/70 - 1925 ) мударрис сиф атида машхур эди. С ам арканднинг
К укмасж ид гузарида пичокчи уста С аидазим хо-
н адони да тугилган. С ам аркан д, Бухоро, Т ош кен т м адрасаларида
укиган. 1902 йили хатми кутуб ки либ , Бухоро м адрасаларидан
бирида даре беради. 1909 йилдан кейи н эса С ам аркан д н и н г Ш о-
хизинда, О ри ф ж он бой мадрасаларида м ударрислик килади.
В аслий уз о н а ти лидан таш кари араб, ф орс тилларида х,ам
эрки н ёза олган. Т уркистон, Бухоро, Х оразм и лм ий -адаби й дав-
раларида тан и лган, ф аол ва сермахсул иж одкор эди. М утахассис-
лар ундан 12 м и н г байт ш еър, 25 илм ий рисола етиб келганини
маълум киладилар.
Э н г мухим асарлари: «Аслул-ахком» (Х укм лар асли ), 1904,
С ам аркан д, ф орсча; «Асосул-ислом» (И слом асослари), 1904, С а­
м арканд, ф орсча; «Армугони дустон ва ту \ф ату л -а\б о б » (Дустлар
армурони ва севиклилар тухф аси), С ам арканд, 1909, ф орсча ш еъ­
ри й туплам; «Акоиди гайри манкута» (Н уктаси з харф лар имло-
си), арабча д арсли к, С ам арканд, 1909; «Н афъут-толиб» (Талаба
м ан ф аати ), Т о ш к ен т, 1912; « М ад ан и ят ва ш ари ати и слом и я»,
Т ош кент, 1915, ф орсча; «Адабуд-дин ёхуд м иллий ш еърлар», Т о ш ­
кент, 1911, узбекча ш еърлар туплам и; «Д евони Васлий», Т о ш ­
кен т, 1912, узбекча ш еърлар туплам и; «А л-калом ул-аф хам ф и
м ан о ки б и л-И м о м и Аъзам» (И м ом Аъзам сиф атлари борасида суз),

1 Ибрат, Ажзий, Суфизода. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 1999.


Тошкент, 1914, ^рабчадан форсчага таржима; «Назмус-силсила»
(Хожа Валихон ‘У ргутийнинг шажара ва сифатлари хакдца), Са­
марканд, 1913, форсча, маснавийда ёзилган. Булардан ташк;ари,
араб тили сарфу надвига оид к,анчадан-к;анча асарлар муаллифи.
Хожи Муиннинг к,айд этишича, Васлий Абдурахмон Жомийнинг
«Бахористон»ини хам узбекчага таржима кдлган.
Юкрридаги асарлардан айримлари босилиб хам чивди. Маса­
лан, Саидбек Хасан 1991 йили шоирнинг Имом Аъзам хакдцаги
таржима асарини узбекчага арцариб, чоп эттирган эди1. Хожа Ва­
лихон Ургутий хакдцаги китобни машхур пири муршиднинг эва-
раси Бадиа Мухидцинова 2001 йили таржима ва изохдар билан
нашрга тайёрлади2.
Васлий шеърларида даврнинг мухим масалалари кутарилган.
Масалан, бир шеърида «Миллат кул улди узгалара, бу нечук
жафо?!» деган хакди саволни куйса, иккинчи бир уринда, Ру­
сия тимсолида кириб келаётган Fap6 ахлок;сизлигини хажв ости­
та олади:
Чук, кимсаларки, тутди франсуз пешасин,
Ислом адабини унутти, бу не бало?!
У хам Ажзий сингари «хастау бемор», «сийнаси туда озор»
миллати учун уртанади. Уни ободликка, озодликка етаклайдиган
«устод»ни, бунинг учун эса хамжихатликни, «иттифок;»ни орзу
кдлади:
Бизлара бир мактаби обод йук;,
Мактабимиз бор, анга устод йук,.
Тарбияти зумраи авлод йук,,
Ох, бизим дилларимиз шод йук,.
Миллата бир р а в н а я муьтод йук,
Миллат учун навхау фарёд йук;,
Кулфату камдин бизи озод эт,
Васлийи дилхастая иршод эт.

Васлий публицист сифатида унлаб мак,олалар эълон кдлган.


10-йилларда «Туркистон вилоятининг газети», «Садойи Фарго­
на*, «Садойи Туркистон» газеталарида босилган, адабиётнинг жа-
миятдаги Урни, хотин-кдзлар озодлиги, театрга, иш кдй газал-
ларга муносабат масалаларига багишланган бу мак;олалар кдзгин
бахсларга сабаб булган. Бу бахс «Ойна», «Ал-Ислох» журналлари-
га хам Утган, кенг омма фикрининг чархланиб боришида, шуб-

1 Васлий С ам арм идий. Имом Аъзам тарихи. Т., Ёзувчи, 1995.


1 С айка А ф и и Васля*. Н » м ус-силсилв. Т., Янги аср авлоди, 2001.
Адабий хаёт 45

Хасиз, катта ахамиятга эга булган. Васлий фикрларининг айрим-


лари чиндан хам бахсли булиб, уша замон нуктаи назаридан эс-
кирган эди. Хусусан, «тасаттири нисвон» (аёллар хижоби), шеър
ва «илми балогат» хамда театр хакддаги карашлари. Шунинг учун
^ам ёшларнинг бир гурухи унинг айрим чикдшларига каттик, эъти­
роз билдирган эдилар1.
Васлий 1917 йил 27 ноябрда эълон кдиинган Туркистон мухто-
риятини хаяжон билан карши олган ва эхтиросли нутк сузлаган
эди.
Адиб 1925 йили вафот этди.
Тошкент Туркистон генерал губернаторлигининг марказий
шахри булганлигидан европалашиш жараёни бу ерда тезрок; ва
сезиларлирок; кечди. М аъмурий-маданий, маиш ий-тижорий
курилишлар, идора ва турмуш янгиликлари, матбаа, театр, ку-
тубхоналар, рус-тузем мактаблари, гимназия, семинария ка-
билар, табиийки, адабиётда уз аксини топди ва муайян таъси-
рини курсатди. Шуларга кУра, Тошкентда купрок; матбаачилик,
яъни ноширлик ва газетачилик ривожланди. Таржимачилик, би­
ринчи навбатда, русчадан таржима тараккий топди. Чимкент-
лик маърифатпарвар Сатторхон Абдугаффоров (1843-1901) 8 0 -
90-йилларда, машхур Фуркат (1859-1909) 1889-1891 йиллар­
да «Туркистон вилоятининг газети»да бевосита ишлаганлари
ва уз хаётлари давомида ушбу газета билан мунтазам хамкор-
ликда булганларини эслаш кифоя. Айни пайтда, анъанавий ада­
биёт хам авжда эди. Буни ушбу давр ижодкорларидан М умин­
жон М ухаммаджонов-Тоцщ ин (1883-1964)нинг 40 дан ортик
ш оир хакида маълумот берувчи «Тошкентлик ва Тошкентда
булган Узбек шоирларининг таржимаи холлари» (1948) асари-
дан хам куриш мумкин.
Адабий-маданий мухит купрок шахарнинг «Кукалдош», «Бек-
ларбеги», «Барокхон», «Хожа Ахрор» мадрасаларида кечди. Ай-
никса, дастлабки иккитасининг мавкеи жуда баланд эди. «Кукал-
дош»да машхур хаттот, «Тигбандий» тахаллуси билан шеърлар
дам ёзиб турадиган Шохмурод котиб (1850-1922), Крсимхонтура
Музтариб (1858-1944), «Бекларбеги»да «кашшок мулла» номи
билан танилган РахимхУжа Хатмий (1835-1908), уттиз ёшида
«Барокхон»га мударрис булган машхур бедилхон Алоуддин Фу-
нуний (1861-1932) каби каламкашлар атрофида олиму фозил-
лар, шеър мухиблари хамиша гавжум булганлар. 1890 йили Фур-
цат, 1899 йили Мукдмий «Кукалдош»да турганлар. Каримбек Ка-
1 Бу %ai(da царанг: Бегали Косимов. И злай -и зл ай топганим ... Т., Fa(J>yp Рулом
н аш ри ёти, 1983, 92—98, 152-бетлар; Ш ухрат Ризаев. Ж адид драм аси. Т ., Ш арк,
1997, 9 6 -1 0 0 -б етл ар .
46 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

мий (1865-1922), Крдиркори Рамзий (1861-1943), Афандихон


махзум Ахтарий (1870-1946) билан узок; сухбатлар курганлар.
Саййид Хайбатулло Хислат (1880-1945), Мулло КУшок; Мискин
(1880-1937), Сирожиддин Сидк;ий Хондайлик,ий (1884-1934)
«Кукалдош»га эндигина кдтнай бошлаган пайтлар эди.
90-йилларда «Кукалдош»нинг нуфузи кагга булган булса, аср
бошларида «Бекларбеги»нинг рутбаси баланд эди. Эски Жувадаги
машхур «Турон» кутубхонасидан кунчик;арга кутарилаверищца жой-
лашган, катта дарвозаси кунботарга к,араган, икки кдватли бу дар-
гох хужраларидан бирида Каримбек Камий фак^рона хаёт кечи-
рарди. Яна бирида Шайх Саъдийнинг «Гулистон»ини шу йиллари
Узбекчага угирган МуродхУжа домла истикрмат кдларди. Мушои-
ра-мусохабалар узилмасди. Гох мударрис Мирахмадхон Мирий
(1833-1916)нинг Кукча даха Узгат махалласидаги ховлисида, гох
Кори Фазлуллох Алмаий (1852-1891)нинг Куштутдаги уйида, баъ~
зан Камий хужрасида бедилхонлик буларди. Уларда баъзан Самар-
кздддан Васлий, Хужандцан Тошхужа Асирий (1864-1916), КУкон-
дан Хожи Мухйи хам иштирок этардилар.
1903 йили «Бекларбеги»нинг бош мударриси Шомахмуд дом
ла вафот этиб, Урнига Кадубод (хозирги Кррасарой) махалласи­
даги Мадраса мударриси Баходирхон1 келади. У 1910 йили вафот
этганида Юсуф Сарёмий марсия ёзиб;
Баходирхони махцуми мударрис,
Чароги илми хуршиди фалакрой.
Аторудхомаи донишсурайё
Шуои илму фазли чархи фарсой,-
деб таъриф этган эди.
Юсуф Сарёмий «Яссавий мактаби» деб аталган, XII асрдан XX
(1845-1912) аср бошларигача, Зиёвуддин Хазиний ижоди-
гача булган к,атламни к,амраб олган мутасав-
виф шоирлар сирасига мансуб.
Исми Мухаммад Юсуф (халк, орасида «Мамаюсуф», «Маю-
суф»), отасининг оти Абдушукур, «Сарёмий» эса тахаллуси нис-
бадир. «Тазкираи К,айюмий»да Сайрамда тугилиб, Тошкентда
укдганлиги, исмини «Юсуфий» тахаллус этгани айтилади2.
Илк таълимни отаси Мулла Абдушукурдан олди. Сунг Тош­
кент, Бухоро мадрасаларида Укдци. Мадраса тахсилининг катта
кдсми «Бекларбеги»да кечди. Кейинчалик хам бу даргохда тез-тез
1 Х озирги танивди ф изик олимларимиздан Мухаммад К абир Бадодирхоновнинг
бобоси.
1 Каранг: Щ латж он Домулло Кдйюмов. «Тазкирайи К,айюмий». 3 жилдлик, 2-жилд,
Т., 1998, 365-367-бетлар.
Адабий %аёт 47

б^либ турар эди. Тошкентга келганида купрок каландархоналик


Крсимхонтура-Музтарибларникига тушар, шу ерда отини крлди-
риб, Самарканд, Бухоро, Хужанд, КУкон, Фаргона шасарларига
шоир ва олим дУстлариникига йул олар экан1.
Хаттотлик, косиблик, мукрдорлик билан шугулланган.
1912 йилнинг биринчи ярмида Сайрамда вафот этган. Кабри
Уша ерда.
Ш оирнинг шеърларц х,аётлигида турли баёз-тупламларда бо-
силган. 1914 йили шогирди Тавалло устози асарларини йигиб,
«Девони Мавлавий Юсуф Сарёмий»2 номи билан нашр эттирди.
Шуро даврида унинг ижодига етарли эътибор берилмади. Купин­
ча, диний-мистик шоир сифатида кораланди. Шунга карамай,
айрим мутахассисларимиз асарларидан айрим намуналарни ан-
тологияларга киритдилар3. Максуд Шайхзода эса шоирнинг юк­
сак шеърий махоратига диккатни каратди4.
Сарёмий ижоди, асосан, мустакилликдан сунг Урганилиб,
х;акконий ба^оланмовда. Жумладан, 1999 йили М.Тожибоева
«Юсуф Сарёмий *аёти ва ижоди» мавзуида номзодлик диссерта-
циясини ёклади5. 2002 йили эса у профессор БД осимов билан
биргаликда шоирнинг ^озирча бизга маълум булган шеърлари асо­
сида нисбатан тУлик ^исобланган «Танланган асарлар»и нашри-
ни амалга оширди6
Айрим мутахассислар Сайрам тарихига багишланган диний- >,
афсонавий мазмундаги «Рисола» номли асарни *ам Юсуф Сарё-
мийга нисбат берадилар. Лекин бу *али кУшимча далил ва маълу­
мот талаб килади.
«Юсуф», «Юсуфий» тахаллуси билан шеърлар ёзиб, замонасида
катта шуэфат козонган бу шоирнинг шеърияти тасаввуф доирасида
колган эмас. Унда «ишки мажозий» йуналишидаги шеърлар, муай-
ян тарихий шахслар, вокеаларга багишловлар, ^атго х,ажвиялар х^м
бор. Масалан, унинг «Оэдшм, килди букун тарки жа^он эчкигинам»
| деб бошланадиган, кочирикдарга гоят бой «марсия-х,ажвия»си мил-
j лий уйгониш даври адабиётининг энг куркам намуналаридан. Кола-
верса, у анъанавий поэтик жанрларни замонга хизмат эттира ол-

1 Кдранг: М^минжон-Тошцин. Тош кент ш оирлари..., Кулёзма, 2-дафтар, Т., 1948,


141-бет.
2 Девона М авлавий Ю суф Сарёмий, Т., 1914.
3 Каране: Узбек адабиёти, 4 томлик, 4-том, 1-китоб, Т., «Уздавнашр», 1960, 179-
196-бетлар. Наш рга тайёрловчи А. Абдугафуров.
4 Каранг: «Узбекистон маданияти» газетаси, 1965 йил 17 апрель.
5 Тожибоева М . А. Юсуф Сарёмий хаёти ва ижоди, номзодлик дис. автореферата,
Т., 1999.
6 Ю суф Сарёмий. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 2002.
48 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ган, унга давр щцисаларинигина эмас, ру^ини х,ам имкон доираси-


да киритишга муваффак, булган шоир эди.
л А зизий Давр етиштирган янгича к;арашдаги зиёлилар
(1866*-1933) ИЗИ вакили. Тошкентда тугилган. Отаси Саидазизху-
жа замонасининг илмли одамларидан булган.
Бошлангич таълимни эски мактабда олади. Сунг Тошкентдаги
«Мадрасаи Махмуд дастурхончи»да укдйди. Рус тилини мустакдл
урганади. 1-рус-тузем мактабини битиради. «Мадрасаи Махмуд дас-
турхончи»да мударрислик кдлади. 1900 йили Тошкентдаги узи
укдган рус-тузем мактабига ишга таклиф кдлинади. Сунг Укдтув-
чилар семинариясида «шаркдя муаллимлиги»ни олиб боради. Шу
сабабли булса керак, халк; орасида «насоро махсум» («кофир мах-
сум») деб ном олган.
Азизий 1910 йили Москва ва Петербургда булди. Рус макта­
бида ишлаб юрган кезлари генерал К.Н. Блюмер билан якдн-
дан танишади. Азизий унга форс тилини, у эса, уз навбатида
бунга рус тилини чукуррок, урганишга кумаклашади. Блюмер 1909
йили хизматдан бу^агач, Азизийни Русияга таклиф кдлади. Унинг
саёхат хотиралари «Туркистон вилоятининг газети»да 1910—1911
йил сонларида босилиб чикди.
Октябрь ^згаришидан кейин Туркистон Шаркдпунослик инс-
титутида укдтувчилик кдлди. Адлия халк, комиссарлигида ишлади.
1933 йил 3 февралда Тошкентда вафот этди.
Азизий шоир х,ам эди, лекин мактабларни исло* кдлиш, илк
замонавий мактаб дарсликлари яратиш борасидаги хизматлари
самаралирок; булди. У рус-тузем мактабларида даре бериш жараё-
нида ундаги европача ^кдтиш усули, таълим-тарбия тизимини
кузатиб, уни махаллий мактабларга олиб киришга уринди. Рус
мактабларидаги дарсликлар, хусусан, Сирдарё халк, билим юрти
директори С.М.Граменицкийнинг укдш китоблари билан кдзик,-
ди1. Бунинг натижаси сифатида «Устози аввал» дарслиги майдон­
га келди.
«Устози аввал» —биринчи узбекча алифбе дарслиги. 1900 йили
ёзилиб, 1902 йили босилиб чикди. 17 маротаба нашр кдлинди.
Асарнинг курилиши: муаллиф дастлаб ^арфлар ва уларнинг
ёзилиш тартиби билан таништиради. Сунг уларга ихчам матнлар
илова кдлади. Шу тарзда 20 га якдн хдкоя келтирилган: учтаси
шеърий, крлганлари насрий.
Хикоялар мазмуни уч йуналишда: 1) халк; огзаки ижоди ва

1 С. М . Граменицкяй (1859-1919), 1892-1912 йилларда Сирдарё вилоят халк би ­


лим юрти директори, куплаб дарсликлар муаллифи. Мутахассислар фикрича, Азичий
Уч асаридаги рус адабиёти намуналирини беришдм кумроц унинг 1889 йили Тошкентда
наш р этилган «Книга для чтения» китобигя суннган,
Адабий ^аёт 49

мумтоз адабиётимиздан олиб ёзилган; 2) рус классик адабиёти­


дан кдлинган таржималар; 3) муаллифнинг узи яратган.
С.Азизий рус адабиётидан кдлинган илк бадиий таржималар
муаллифларидан. У И.Крилов масалларидан, Л.Н.Толстой ^икоя-
ларидан таржималар кдлиб, дарслигига киритди. Таржимашунос
олимларимиз аникдашларича, XIX асрнинг охири XX аср бош-
ларида Л.Н. Толстойнинг кичик асарларидан 34 таси таржима
цилиниб, узбекча дарсликларга киритилган. Шулар орасида «Ус­
този аввал»нинг маълум урни бор.
Фитрат, Чулпон, Кодирий тимсолидаги чинакам янги адаби­
ётимизнинг майдонга келишида ижтимоий-сиёсий шарт-шароит
билан биргаликда мазкур маданий-адабий узгаришлар х,ам мухим
омиллардан булган эди.

4 ” Мнллмй уйгониш дм р и узбек адабиёти


ХИВА АДАБИЙ м актаби

КОМИЛ ХОРАЗМИЙ
( 1825- 1897)
омил - шоир, хаттот, бастакор, мусикашунос, таржимон,

К давлат арбоби. У нинг ибратли ф аолияти зам ондош лари


ва кейинги давр илм ахдининг эътирофига сазовор булган.
Куплаб тадк,ик,отчилар бу улкан иж одкор ва сиёсатдон ф ао
га ки зи ки ш билан к,араганлар.
х,аёти ва иж оди- Хива хонлиги Русия и м п ери яси н и н г вассалига
нинг урганилиш и айлантирилган 1873 йилдан бош лаб рус о л и м ­
лари тадкикотларида Комил хусусида ф и кр ю ри-
тилганлиги кузатилади. С анкт-П етербургда чоп этилган «1873 йилги
Хива ю риш и» сар л ав \ал и русча расм ий манбада, Ф .И . Л обосе-
вичн ин г уш а йил вокеаларига тааллукли «1873 йилги Хива ю ри-
ш и н и н г баёни» («О писание Х ивинского похода 1873 г.») номли
китобида у \а к д а маълумотлар бор. М ак-Г ахан н ин г инглиз ти л и ­
дан тарж им а кдп и н и б, 1875 йилда М осквада чоп этилган «Воен­
ные действия на Оксусе и падение Хивы» («Оксусдаги \а р б и й
\ар ак атл ар ва Х и ван ин г таслим булиш и») китобида \а м К омил
ф аоли яти га махсус тухталинган. «Туркистон вилоятин и нг газети»
м у\арри ри Н .О строум овнинг у \акд аги кайдлари XIX асрни н г 80—
90-йилларида битилган.
У збек халки м аданий м ероси га н и ги л и сти к караш лар тула
\у к м р о н булган ш уро ту зу м и н и н г д астл абки ун й и л л и к л ар и -
д а ё к М о ск вад а н аш р эти л ган и к к и к и т о б д а 1 К о м и л н и н г му-
си ка сох,асидаги иш лари хусусида кизи карли мулох,азалар баён
этилган эди.
X IX аср м а н б а л а р и н и н г а к с а р и я т и д а , ж ум ладан , О гахи й -
н инг «Гулш ани давлат», М ухаммад Ю суф Б аён и й н и н г «Ш аж а­
райи Х о р азм ш о \и й » , А^мад Т аб и би й н и н г «М аж муатуш -ш уаро»
каби асарларида К о м и лн и н г оташ забон ш оир ва тадбиркор д ав ­
лат арбоби сиф атидаги ф аоли яти ю кори б а\ол ан ган .

1 Буларнинг биринчиси Б. Рационов ва М. Юсуф Девонзода к,аламига мансуб «Хо-


разм мусик,ий тарихчиси» (1925), иккинчиси эса В. Беляевнинг «Музыкальные инст­
рументы Узбекистана» («Узбекистоннинг мусик,а асбоблари», 1933) китобидир.
Комил Хоразмий 51

Ш уро даврида К омил шеъ-


рий мероси дастлаб 1945 йили
С). Ш ар аф и д ди н овни н г «Узбек
адабиёти тарихи» хрестоматия-
орадан икки утгач «Уз-
ор- ^^ Н Н ^Н И Н О ^ ^^ В
к;али кенг укувчилар ом м асига
етказилди. А дабиётш унос Мах,-
м у д ал и Ю н у с о в н и н г К о м и л
иж одига баги ш лан ган н ом зод- ДДЕ
л и к диссертаци яси х,ам шу йили ^ J L w A, jM Ш [
ёкланди, 1958 йили китоб х,оли- г л т * '"'Щ
да н аш р этилди. 50-йиллардан
бош лаб К ом ил х,аёти ва иж оди ШЩ * М и
м актаб ва олий укув ю ртлари * щ
дастур, д арсли к ва к^лланм&ла- g ffifm lj
р и га к и р и т и л д и . Ж у м л а д а н , t ‘[ ■ >
Р .К а р и м о в н и н г о л и й ва урта
махсус укув ю ртлари учун туз- И
ган д арсли клари да К ом ил \аёти
ва иж одига алох,ида урин аж ра- Комил Хоразмий
тилди. 1980 йили босилиб ч и к-
кан «Узбек адабиёти тарихи. Беш том ли к»н ин г 5-том ида \а м «Му-
х,аммадниёз Комил» деб аталувчи махсус кием булиб, у А. Хдйитме-
тов каламига мансуб. Бундан таш кари, олим нинг Комил х,аёти ва
иж одининг турли ж и\атларига багиш ланган бир неча маколалари
эълон килинган.
XIX асрнинг 80-йиллари бош ида Хивада литограф ия ишга ту
ш ирилган чогданок К омил асарлари чоп этила бошлади. Ш оир де-
вонлари тулдирилган, кайта курилган хрлда беш марта, Т ош кен т­
да эса 1909 йилга келиб «Девони М авлоно Комил маа таворихи
ш о \о н и Хоразм» номи билан наш р килинди. Ш уролар даврида бу
иш анча кечикиб амалга ош ирилди, яъни 1961 йили унинг «Тан­
ланган асарлар»и, 1975 йили «Девон»и наш рдан чикди.
Х аёт йули Мух,аммадниёз К омил 1825 йили Хивада тугил-
ди. Отаси Абдулла охунд мадрасада мударрислик
Килган. Мух,аммадниёзга па^лавон лакаби болалик чогида эркала-
тиб эм ас, балки н авки рон йигит ёш ларида ж анг м айдонларида
курсатган аж ойиб жасоратлари эътироф и сиф атида берилган. Ко-
м и лни н г чиндан х,ам намуна буларли жасоратлар курсатган, ута
тадбиркор сарбозбош и булганлиги х,акидаги М ухаммад Ю суф Баё­
н ий маълумотлари буни тасдиклайди. «Ш аж арайи Хоразмшох.ий»-
да ёзилиш ича, Хива хонининг душ м ани булмиш ёвмитларнинг за-
52 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

бардаст пахлавони ва уста мергани Крраболок, номли саркардага


хеч ким бас кела олмай турган танг бир вазиятда Комил Уз кудра-
ти, жасорати ва тадбиркорлиги билан уни енгиб, оркага кайтишга
мажбур кдлади ва Матмурод девонбегининг мархаматига сазовор
булади.
Комил дастлаб эски мактабда, сунгра Хива мадрасаларидан
бирида таълим олади. Отаси вафотидан сунг иктисодий танглик
важидан укишни бирмунча вак,тга кечиктириб, савдогар бобоси
Хужаш махрам хизматида к,ойим туради ва кейинрок унинг мод-
дий ёрдами билан тахсилни нихоясига етказади.
Талабалик давридаёк шеърлари эл назарига тушади. Натижа­
да уни Хива хони Сайид Мухаммадхон саройга, мирзалик лаво-
зимига таклиф этади. Мухаммад Рахимхони Соний хукмфармо-
лиги даврида эса Комил тез орада мирзабошилик лавозимига
тайинланади. Русия имлерияси Хива хонлигини босиб олиш учун
уруш бошлаган 1873 йили Комил худди шу мансабда эди. Давлат
арбоби сифатида Комилга аввало тасалли берган, кейинчалик
эса бошига кУддан-куп кулфатлар ёгилишига сабаб булган во-
кеалар Уша даврларда руй беради. Гап шундаки, чор Русияси
Хивага юриш бошлагунга кадар бутун Дашти Кипчок, (жумла­
дан, Туркистон, Авлиёота, Ч им кент)ни, Тош кент, Хужанд,
Уратепа, Жиззахни ва нихоят Самаркандни f o h t шафкатсизлик
билан конга ботириб, босиб олган, минглаб бегунох кишилар-
нинг ёстигини куритган эди. Хива хонлигидаги сарой аъёнлари
боскинчи рус армиясининг курол-яроги хам, профессионал тай-
ёргарлик даражаси хам Узлариникидан анча юцори эканини, унга
тенг келишнинг амалда иложи йукдигини яхши билишарди. Душ­
ман к^шинига карши очик;часига урушишнинг фажеъ интщ оси
маълум эди.
Хива хонлиги саройидаги амадцорлар юрт устига ёпирилиб ке-
лаётган боскинчиларга муносабат масаласида бир-биридан кескин
фарк килувчи икки гурухга булиниб колади. Девонбеги Матмурод
бошлик биринчи гурух кучлар нисбатини хисобга олмай, эл-юрт-
ни конга ботириши мукаррар булган жиход тарафдори эдилар.
Мирзабоши Комил, хоннинг маслахатчиси Саид Амиркул Умар
(илгариги хон Саид Мухаммад Рахимхоннинг амакиси) ва унинг
хамфикрлари эса юрт имкониятларини тУла хисобга олган холда
иш кУриш, боскинчи томон билан муросаю мадора йулини ту-
тиш, шу тарика хукукдари чекланган холда булса хам хонликни
сакдаб колиш фикрида эдилар. Кейинги вокеалар Комил ва унинг
хамфикрлари хак эканлигини курсатди. Туркистон генерал губер-
натори фон Кауфман бошчилигидаги рус кУпшни охиригача жанг
кдлмокчи булган хонлик кУшинларини улар умрида курмаган ба-
Комил Хоразмий 53

дайбат тУплардан Укка тутиб, кириб ташлади, канчадин-кинча ин­


сон цони бехуда тукштди.
Шароит o f h p эди. Уша йили бахорда руслар Хивани эгалла-
ган, хон пойтахтни ташлаб чикишга мажбур булган эди. Эр-
кинликни бутунлай беришдан кура ярим-ёрти сакдаб туриш
М&ъкул топилди. Натижада, 1873 йилнинг 12 августида Хива
яцинидаги Гандимиён кишлогида Русия билан Хива хонлиги
Уртасида шартнома тузилди. Бу шартнома тарихга «Гандимиён
шартномаси» номи билан кирди. Унга кура, Хива хонлиги Уша
санадан эътиборан вассал булиб кд/тар ва хонлик хУДУДИда ру-
сияликларга катор имтиёзлар берилар эди. Шу йул билан Хива-
нинг тупга тутилиб, вайрон этилиши, булажак харбий-маъмурий
тартиблар олди олинди. Озрок; мудцатга булса-да, махаллий идо­
ра сакданди. Шунинг асосий ташкилотчиси Мухаммадниёз (Ко­
мил Хоразмий) эди.
Комил фаолиятининг бу жихати уз юртидаги ва хориждаги
сиёсатдонлар эътиборини тортди ва улар томонидан аксар хол-
ларда юксак бахоланди. Чунончи, Хива хонлигидаги 1873 йил
вокеалари хакида инглиз тилида махсус китоб чоп эттирган
Мак-Гахан Комилнинг сулхпарвар ва тадбиркор киши эканини
таъкидласа, Хива хонлигига карши жангларда бевосита ишти­
рок этган Ф .Лобосевич унинг тугрисида бундай ёзган эди:
«Матниёз хонликнинг o f h p , кулфатли пайтларида, Хива ахоли­
ей хаёт-мамоти хал булаётган бир вактда бутун куч-кувватини
сарфлаб, бекорчи газаб ва жахлни босишга, англашилмовчи-
ликлар сабабини аниклаш га ва юзага келган ихтилоф яхши
натижалар билан тугашига харакат кдлди. Матниёзнинг бу вакт­
да Уз Ватанига кУрсатган хизмати бекдёс катта булди».
Шуниси хам борки, 1873 йил кдргинбаротини уз кузлари би­
лан курган баъзи махаллий муаррихлар анча кейин битилган асар­
ларида Комилнинг бу даврдаги фаолиятига бирмунча салбий му-
носабатда булганлар. Бу хол Баёний ва Лаффасий асарларида
купрок сезилади. Аммо Уша даврдаги ута ofhp ахвол чукуррок
мулохаза кдлиб курилса, Комил тутган йул эл-юрт манфаатига
мувофик келганлиги маълум булади. Чиндан хам Хива хонлиги
вассал сифатида булса-да сакланиб колганлиги, юртга Мухаммад
Рахимхони Сонийдек тиник фикрли, мудаббир, маърифат хомий-
си етакчилик килгани туфайли вохада илм-фан, маърифат, ада­
биёт ва санъат, халк хунармандчилигини ривожлантириш, аср-
лар буйи сакланиб коладиган ноёб курилишларни амалга оши-
риш учун муайян имкониятлар вужудга келди. Авваллари хонлик-
да умуман булмаган янгича мактаблар, шифохоналар, суратхо-
на, босмахона сингари маънавият Учоклари пайдо булди. Ана шу-
54 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ларнинг хаммасида уттиз йилдан ортик; давр мобайнида хон са-


ройининг нуфузли кишиларидан булмиш Комилнинг хам узига
яраша улуши бор, албатта.
1873 йил вок.еаларидан сунг сургунга жунатилган Матмурод
девонбеги урн ига тайинланган Комил хонликнинг Русия импе-
рияси билан муносабатларини созлаш, пойтахт корчалонлари-
нинг бебошликларини жиловлаш сохасида мухим ишларни амалга
оширди. Бирок, орадан етти йил чамаси вак;т утиб, Мухаммад Ра-
химхон уз собик, девонбегиси Матмуродни Калуга сургунидан озод
кдлдириб, яна аввалги мансабига куйгач, Комил мирзабошилик
лавозимига туширилади. Бу хол унга. к,атгик, таъсир кдлади. Мат­
мурод бошлик, эски мухолифларигина эмас, мустамлака маъму-
рияти хам унга нисбатан ёмон муносабатда булди. Хатто Комил­
нинг Хива хонлиги ва Русия империяси муносабатларини созлаш
йулидаги фидойилиги хам к,адрланмади. У камситилди, тахкдр-
ланди. Комил га мустамлака амалдорларининг бундай муносабати
рус кушинлари Хивани босиб олган дастлабки кунларданок, бош-
ланган эди.
Хива хонлигидаги 1873 йил вок,еаларидан ун саккиз йил ке­
йин Комил Тошкентга келганида у билан учрашиб, уйида мех­
мон кдлган Н.Остроумов кундаликларида шундай к,айдни укдй­
миз: «Сухбат Хива хусусида борди, - дея к,айд кдлади кундалик
сохиби, —собик, бош инспектор Кунни эсладик. Кунни мирзабо-
ши уз буйрукдарига салгина царшилик курсатгудек булса, Хива-
нинг к,озикалони кетидан Сибирга жунатаман, деб кутку солувчи
амалдор сифатида таърифлади». Баъзи манбаларда гуё Комил би­
лан ижодий хамкорлик кдлган к;адрдон киши сифатида курса-
тилган А.Кун унга шундай кунгилсиз муносабатда булгач, гене­
рал губернаторликдаги бошк,а амалдорларнинг муносабати уз-узи-
дан аён. Чиндан хам умрининг охирларида к,аттик, куз касалига
йулик,иб, дардига даво истаб келган Комилга мустамлака маъ-
мурлари к,анчалар лок,айд муносабатда булганликлари, йиглай-
йиглай уз юртига к,айтиб бориб, тез орада хаёт билан видолаш-
ганлиги Уша давр тарихий манбаларида к;айд этилган. Комил 72
ёшида, 1897 йили вафот этади. Бу хусусда замондоши муаррих
Лаффасий Уз тазкирасида куйидагича ёзади:
«Комил паришонхол булганидин гаму хасратлар тортиб, на­
тижада икки кУзига к;ора сув келиб, ожиз булиб коладур. Комил
паришон ахвол, кузидан айрилиб бетоблиг бистарига бош куюб,
Хива табибларига бир неча муолажа кдлдирса-да, хеч фойда бер-
май, балки аввалгидан ямонлашди. Шул сабабли, Комил хондин
рухсат олиб, Тошкандга бориб кузини дУхтурларра муолажа кдл-
дирадур. Аммо кузнинг o f p h f h кундан-кун шиддатлиг булган холи-
Комил Хоразмий 55

да, ^еч бир натижа хосил кдлмай, Комил Хивага кдйтиб келадур.
Доги к^зининг дарди аввалгидан шиддатлиг булгонин баён кдлиб,
хонга арза берадур. Хон доги анга тасаллийи хотир бул гудек хеч
бир мар^амат-илтифотлар кдлмайдур. Аммо мирзабошилиг ман-
сабин Угли Мухаммад Расулбойга мархамат кдладур. Комил жуда
\ам дард чекиб, шикаста хотйрликда асхоли хасталикга дучор
б^луб, уч кун муддат ёстукка бош куюб, .1315 йил, ит йилида 72
ёшида юз минг надоматлар билан охиратга сафар кдладур». Син­
хрон жадвалга кура 1315 хижрий йили милодий 1897 йил 2 июни-
дан 1898 йил 21 майгача булган мудцатни уз ичига олади. Мучал
Хисобича ит йили 1897 йил 21 мартдан бошланган. Лаффасий Ко­
мил вафот этганида 72 ёшда булганини айтишига Караганда, у
1897 йили дунёдан угган.
Комил хаттотлик билан хам мунтазам шугулланди. Кулёзма-
ларни кучириш, китоб тайёрлаш ишларида фаол катнащди. Устоз
Мухаммад Панох, Худойберган Мухркон девон, Мухаммад Ш а­
риф арро девон, Матёкуб Харрот девон каби шогирдлар етказди.
Унинг угли Мухаммад Расул хам яхшигина хаттот эди. «Мирзо»
тахаллуси билан шеърлар ёзган, девон тузган шоир эди.
Маълумотларга Караганда, Комил Хоразмий уч марта М оск­
ва, Петербург шахарларида булган. Биринчиси 1873 йилга т$три
келади. Иккинчи маротаба 1883 йили Мухаммад Рахимхон Со-
ний - Феруз бошчилигидаги 17 киш илик хайъат таркибида,
учинчи марта эса 1891 йили Асфандиёрхонга хамрох булиб бор­
ган. Дастлаб 1891 йилда, сунгрок, 1896-1897 йилда Тошкентга
саёхат килган. Шунингдек, унинг шеърларида Афгонистон са­
ф ари, жумладан, Бухоро оркали М озори Ш ариф га, ундан
Ёазнага боргани хакдда маълумотлар учрайди.
П оэтик мероси Комил замонасидаёк шоир сифатида катга эъти­
бор ва эътирофга сазовор булди. Масалан, та-
никли шоир Рожий уни узига устоз билади, номини Огахий би­
лан ёнма-ён к^яди:
СУз камолидин Рожий ого* эрса тонг йукким,
Бор аниси дамсози Огахий била Комил.

Шунга якдн сатрларни XX аср шоирларидан Партавда хам


учратиш мумкин. У 30 ёшларида Огахийдек шоирнинг эътибори-
га тушди ва номи «Гулшани давлат» асарига киритилди. «Наврас
фикр ва тоза табъ шуародин фазл ва хунар ахли аросинда мумтоз
Пахлавонниёзким, фозиллар гурухи ичра тахаллуси Комилдур»,-
деб таништиради укувчига уни Огахий. 1880-1881 йилларда эса
Шайх Сулаймон Бухорий «Лугати чигатойи ва турки усмоний»
56 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

(«ЧиБатойча ва усмоний туркча л>тат») да айрим сузларга изох


бериш учун Комил шеърларидан хам фойдаланади.
Комил Хоразмий Уз шеърларини туплаб, девон к,илган. XIX
асрнинг охири XX аср бошида тузилган бир катор баёз (туплам,
антология)ларда хам шеърлари учрайди. Девони шоир хаётли-
гидаёк, нашр килинган. Биринчи нашри 1880—1881 йилларга
турри келади. Хивада тошбосмада (литография) босилган эди.
И ккинчи маротаба яна Хивада 1895 йили босилди. Бу нашр ол-
дингига нисбатан туликрок,. Китоб учинчи маротаба 1909 йилда
Тошкентда нашр этилган. Айрим шеърлари «Туркистон вилоя­
тининг газети»да босилган. Учала нашр хам Комил шеърлари­
ни тула камраб олмайди.
М аърифатпарвар- Хива ХОШ1ИГИ каётида Русия боскдни муносаба-
лик лирикаси ти билан руй берган вок,еалар бадиий ижодда,
жумладан, Комил ижодида хам Уз ифодасини
топди. Русия Кук;он хонлиги хУДУДларини босиб олиб, Бухоро
амирлиги ва Хива хонлигини уз вассалига айлантирганидан бош­
лаб улка ижтимоий-маданий хаётида баъзи янгиликлар хам руй
берган эди. Шулардан бири бутун Марказий Осиёда Комил, Сат-
торхон, Фуркат, Сайидрасул Азизий, Рожий Маргилоний каби
илгор зиёлилар томонидан асос солинган янгича маърифатпар-
варлик йуналиши ва адабиёти эди.
Бу зиёлилар рус илм-фани, тили ва маданиятини эгаллаш,
шу оркали, биринчидан, узликни англашга ва тиклашга уриниш,
иккинчидан, замона талабларига жавоб берадиган миллат авло-
дини етказиш йулини тутдилар. Бу сохада буюк омил мактаб,
матбуот, адабиёт эди. Матбуот йук эди. Мактаб ва адабиёт эса
тамом эскирган эди. Мана шундай нозик шароит ва буюк орзу
Комил ва унинг бир катор маслакдошларини машхур миссионер
Н. Остроумовнинг чор хукумати сиёсатини урнига куйиб келаёт-
ган Узбекча «Туркистон вилоятининг газети» билан хамкорлик
килишга мажбур этди.
Шу тарика Комилнинг янгича маърифатпарварлик йунали-
шидаги бир неча асарлари яратилди ва 1891 йилдан бошлаб
мазкур газетада эълон кдиинди. Ш оирнинг «Ики шух» радиф­
ли газали ушбу йуналишдаги асарларидан булиб, у мавзу, f o h ,
новаторона рух ва махорат жихатидан хам ижодкорнинг бунга-
ча яратган асарларидан кескин фарк килади.
Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архивида «Ики
шух» радифли шеърнинг дастхат нусхаси, унинг газета сахифа-
сига киритиш учун тайёрланган корректураси, корректура ус­
тига мухаррир томонидан битилган кайдлар хамда шеър каерда,
кандай муносабат билан дунёга келгани хусусидаги Н.П.Остроу­
Комил Хоразмий

мов кундалигидаги ёзувлар *ам сак^аниб колган. Маълум були-


шича, Комил 1891 йилнинг 28 августидан 13 сентябригача вали-
авд ш а\зода Асфандиёрга *амро\ сифатида Тошкентда булган
вактида 9 сентябрь куни ша*арнинг эски ша*ар кием и бошлиги,
кейинчалик 1892 йилги вабо кузголонининг асосий айбдорлари-
дан саналиб, \ибсга олинган ва Кукрн турмасида *алок булган
Инъомхужа Умриёхужа угли'нинг Эгарчи ма^алладаги \овлисида
мехмон булиб, йирик маърифатпарварлардан Мувдцдинхужа \амда
Шарифхужа билан даврнинг долзарб масалалари хусусида су\-
батлашган. Ундан сал илгарирок, яъни 5 сентябрда Ком ил ни
Н.П.Остроумов уз уйига ме^монга таклиф килган. Бу ерда Сат-
торхон Абдугаффор угли билан *ам су^батда булган. Остроумов
Комилни Тошкент эрлар гимназиясига *ам олиб бориб, у ерда­
ги дарехоналар, укув куроллари, бой кутубхона ва боищалар
билан, типо-литографияда эса пойтахт матбаачилиги усуллари
билан батафеил таништирган.
«Ики шух» радифли газали шоирнинг Остроумов хонадони-
даги мех,мондорчиликдан олган таассуротлари асосида дунёга
келган. Зотан Остроумовнинг узи шеърнинг газетада чоп этиш
учун тайёрланган корректураси *ош иясида «Хива хонининг
мирзабошиси Па)у1авон М ирзабошининг 5 сентябрда менинг
уйимда утказган кечасидан хотира тарзида ёзган шеъри» деган
кайдни колдирган.
Газета му^аррири Уз уйида Комилнинг мех,мон булгани хусу­
сида кундаликка анча кайдлар битган. Бу кайдлар «Ики шух» ра­
дифли газал кайси куй ва хонишлар билан, кайси мусика асбо-
бида, ким томонидан ижро этилганлиги, улардан шоир канчалар
таъсирланганлиги хусусида маълумот бериши жидатидан, айникса,
Кимматли: «Чойдан кейин биз ме^монхонага утдик, — деб ёзади
Н .О строум ов,- Паэугавон М ирзабоши диванда утириб, катта
кизимнинг рояль чалишини тинглади. У хивача хамда форсча куй-
ларни, «Киз муножоти» ва бошка баъзи пьесаларни чалиб берди.
Кария мусикани ва рус халкининг баъзи кушикдарини диккат
билан тинглади».
Европа ва шарк мусика меросидан баъзи намуналарни, рус
халк кушикларини фортепьяно журлигида тинглаш, чамаси, Ост­
роумовнинг икки кизи ижро этган бал раксларини томоша килиш
натижасида яратилган «Ики шух» радифли газалнинг шоир асар­
лари нашрига кирмаган муаллиф дастхати асосидаги матни куйи-
дагича:

1 «Узбекистоннинг янги тарихи» (1-китоб, «Шарк;», Т., 2000) да, Инъомхужа Умар-
хУжаев (350-бет) деб берилган.
58 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Солурди рамза хадангин камона ул ики шух,


Мани ул Ук^а кдлурлар нишона ул ики шух.
Хам ики гул киби бир шохдин очилмишлар,
К,илур навосини \ам булбулона ул ики шух.
Эшитса бандаси булгуси Зухроу яна Баером,
Рубобу чанг ила тузса тарона ул ики шух.
Боциб жамолига юз тил била фиюн айлар,
Етурса илкини фартапиёна ул ики шух.
Кдлурда нола аракдин ики юз булуб гулфом,
КУзумдин айлади крн ёш равона ул ики шух.
Кучокдашиб буладур бир-бирига жуфт андок,,
Ки токупусти Ирам га дугона ул ики шух.
Агарчи хуснда маъшук,и ахли оламдур,
Валек нола кдпур ошик,она ул ики шух.
Парилар эрдимукин, учтилар xj/зумдин ё,
фаришта эрдиму чархи ошёна ул ики шух.
Бириси Комил бедильадур басе матлуб,
Агарчи хублар ичра ягона ул ики шух.

Н . Остроумов шахсий фондидаги нусха билан Комилнинг


кулёзма ва тошбосма девонларидаги матнларни кдёслаш шуни
курсатадики, муаллиф газалнинг дастхат нусхасини «Туркистон
вилоятининг газети» мухарририда крлдириб, Хивага боргандан
с^нг асар матни устида к,айта-кдйта ишлаган, деярли хар бир
байтга узгартиришлар киритган. Айни вак,тда, Комилнинг я н ­
гича маърифатпарварлик к,арашлари алохида махорат билан
намойиш этилган куйидаги икки мухим байтни ундан тушириб
кдлдирган:
Бок,иб жамолига юз тил била фотон айлар,
Етурса илкини фартапиёна ул ики шух...
Кучоклашиб буладур бир-бирига жуфт андок,
Ки токупУсти Ирамга дугона ул ики шУх.

Бу икки байтнинг алохида ахамияти шундаки, Комил бадиий


санъатлардан зУр махорат билан фойдаланиб, махбубанинг нозик
бармокдари сехри билан дардли куйлар таратаётган фортепьянони
маъшук,а жамолига бокдб фитон чекаётган багри к;он ошик, ша-
мойилида гавдалантиради. Мислсиз новаторона манзара ва холат
Комил Хоразмий 59

яратади. Иккинчи байтдаги бир-бирининг багрига жо булиб, \ap o-


ратли рак;с ижро этаётган икки гузални Эрам богининг чирмашик,
гулларига ухшатиб, ута куркам ва узига хос ташбих, к^ллайди.
Юкоридаги икки байтда фортепьяно иборасининг ишлатилиши,
Европа турмуш тарзига хос ракрнинг бунчалар майорат билан тас-
вирланиши Комил шеърияти учунгина эмас, балки бутун кУп аср­
лик шарк; шеърияти учун янгилик эди. Байтларнинг кейинчалик
Комил девонларига киритилмай к,олишига келсак, шеърда ифода-
ланган фортепьяно ва европача рак,с тушунчаси *али у вак,тларда
Хива хонлигида умуман булмаганлиги сабабли улар укувчи тасав-
вурига сингмай к;олиши назарда тутилган булса керак.
Анъана ва Шаркда девон тузиш маълум анъанага эга эди.
майорат Жумладан, шеърлар дастлаб жанрлар буйича
(тазал, рубоий, туюк, каби), сунг эса уларнинг
Хар бири ички алифбо тартиби (к,айси харф билан тугашига к,араб)
билан жойлаштирилган. Шеърларнинг, чунончи газалларнинг гоя
ва йуналиши, мавзу-мазмуни хам белгилаб куйилган эди. Базал
аксарият ишк; хакдца ёзилади. Ишк, эса икки мазмунни: «ишкд
ило^ий», «ишкд мажозий»ни англатади. Биринчиси Оллохишкд,
Худони севиш, иккинчиси ерцаги гузалга ошивдик эди. Х,ар ик-
кисининг ифода воситалари, образ тимсолларида Ухшашлик бор.
Крлаверса, тасаввуф таълимоти буйича, борлик;, инсон ёки гузал
ёр хам Хак, жамолининг жилваси. Демак, унга мухаббат Оллохга
булган ишк, даражасига етиши керак.
Шоирлар уз салохиятларини купрок, мана шу доирада намо-
йиш этар эдилар. Комил газалларида хам бу мавзу кенг Урин эгал-
лайди.
«Айн»у «шин»у «к,оф»инга то булди кунглум мубтало
«Дол»у «ро»у «дол»у хажрингдин даме эрман жудо,-
деб бошланади шоирнинг бир газали. Яъни «айн», «шин», «к,оф»—
«ишк,»инга кунглум мубтало булганидан буён «дол», «ро», «дол»—
«дард»у хижронингдин бир нафас (даме) хам холи эмасмен,
демокда шоир. Шеър бошдан охиригача шу тарзда харфлар
Уйини билан давом этади. Бундай усулни шарк; шеър илмида
китобат санъати деганлар.
Мана, яна бир байт:
Юзунг мусхафи шархи улгай неча -
Китобу китобу китобу китоб.
Мусхаф Куръондир. Шоир ёр юзини мукдццас Куръон сахи-
фасига ташбих этяпти. У шарх этилгудек булса, неча-неча китоб
булади, демокди. Мазмунда илохдй ишк; жилва кдляпти. Муайян
60 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

сузнинг муайян >финдаги такрори \ам санъат. Бундай усулни му-


каррар санъати дейдилар. У керакли фикрни кучайтиришга хиз­
мат кдлади.
Шоир ёр таърифида анъана изидан бориб, чиройли ташбих-
лар, манзаралар яратди:
Жонбахш лаълинг устида ул холи хиндулармудур,
Ё чашмаи \айвон уза зори сияхмулармудур.
Лаъл - кдзил кдмматбахо тош, ёкут. Уни шоирлар ёрнинг
лабига к,иёс кдлганлар. Бу лаъл ошикда жон багишлайди. Шу­
нинг учун у жонбахш. К,ора холни «холи хднду» деганлар.
Шоир ёрнинг лаби устидаги к;ора холини таъриф этмокда. Хинду
курик,чи маъносида хам келади. Лаълни (кдмматбахо нарсани)
курикдаш учун куйилган посбон маъноси хам бор.
«Чашмаи хайвон» — хаёт суви. Бир ичган киши асло улмай-
диган обихаёт. 3 ofh сияхму — к,ора K,apFa. Лаб ва унинг устида­
ги хол обихаёт ва унинг буйидаги к;ора K;apFara ташбих этиляп-
ти.
Шоир ёр сиймоси—тимсолини беряпти. Жумладан, лаб ва хо­
лини таъриф этяпти. Таъриф бошдан охиригача ташбих (ухша-
тиш) асосига к,урилган, «мудур» кушимчаси эса .унга сурок,
маъносини беради, «ё» айирув богловчиси сурокка янги маъно
юклайди. Шоир гуё галга солади: ундаймикин, бундаймикин,
— деяётгандек булади. Яъни: жон багишловчи лабинг устидаги
к;ора холмидир ёки обихаёт буйидаги к,ора кдргами? Бундай усул­
ни тажохули ориф (билиб билмасликка олиш) дейдилар. Шоир
икки фикрни уртага куйиб, биттасини аникдаштирмоктщдек тую-
лади. Лекин аслида иккала фикрни хам тасдик^атиб олади. Тажо-
хули ориф шеъриятда кенг тарк,алган поэтик санъатлардан.
«Ахбоб» («Дустлар») радифли газалида умрнинг ганиматли-
ги, дусту ёрнинг к,адрига етмок, кераклиги хакдда ran кетади. Шеър
шундай бошланади:
Тутунглар бир-бировнинг сухбатини мугтанам, ахбоб,
Ки барча булкумиз навбат билан бир-бир адам, ахбоб.
Шеърни укдр эканмиз, буюк Навоийнинг:
Ки бир кун булурмиз адам, эй рафик,,
Ранимат тутоли бу дам, эй рафик, —
деган сатрлари ёдга тушади. Шеърни укдй бошлаймиз. Хуш,
нима кдлмок, керак, деган хаёл бизни безовта кдла бошлайди.
Комил «Офтоб» радифли шеърида бу фикрни давом эттириб,
туБридан-т>три шохга мурожаат кдлади:
Комил Хоразмий 61

Эй шох, Fappa булма жа\он тахту жо\ига,


Гар булса афсаринг кдмару гавхар—офтоб.
(Эй шох,, бошдаги тожинг ойу, унинг гавх,ари - офтоб булга-
нида х,ам бу дунёда тахту бойлигингга бино куйма, маррурлан-
ма.) Хуш, нима кдлмок, керак? Йул битта. Хар бир нарсадан иб­
рат олмок, зарур. Умрни кадрламок, яхшилик йулида сарф этмок
керак. Дустликнинг квадрига етмок лозим.
К,ани буни эшитадиган одам? Кдни аждодлар тарихидан
хулоса чикдрадиган авлодлар?
Хубби дунё баски, Комил, кар килибдур халк,ни,
Хеч ким олмас кулок^а дурри ша*вори *адис.
(Эй Комил, мол-дунё хдрси халкди шу кддар кар кдлибдурки,
*еч киши *адис аталган шахрор дурни кулошга олмайди.) Курин-
яптики, Комил тасаввуф билан бир каторда ахлок;, павд-насщат
масалаларига *ам алохдда диктат кдлади.
Комил лирикасида мухаббат мавзуи айрича урин тутади.
Комил бу мавзуда газал, мураббаъ, мухаммас, мустазод, масна-
вий, мусаббаъ ва боцща шаклларда куплаб асарлар яратган.
Шоирнинг «Туркистон вилоятининг газети»да 1891 йил 6 сен­
тябрда эълон кдлинган дастлабки уч шеъри шу мавзудаги асар-
лардан иборат экани характерлидир. Шарк; мумтоз шеърияти­
нинг энг яхши анъаналари ру^ида камол топган бу улкан калам
сохдбининг му^ббат лирикасида, бир томондан Навоий, Фузу-
лий, Мунис, Огахий каби азамат шоирлар яратган шеърий
тимсоллардан майорат билан фойдаланилса, иккинчи томон­
дан, уларда Комил цаламигагина хос булган ноёб тимсолларни,
хилма-хил бадиий кашфиётларни кУрамиз.
Шеърий асар со^ибининг ма^орати, одатда, Узидан олдинги
йирик санъаткорлар кашф этган тимсолларнинг улар ниговдцан
пищ он колган янги жщатларини очишдан иборат булса, бало-
FaT чУккисига кутарилган чогларида улар уша олдинги йирик
санъаткорлардан мерос колган тимсолларни инкор этиш, улар­
га акс тарафдан ёндошиш оркали Укувчи цалбини ром эта-
дилар. Навоийнинг «Булмангиз» радифли маидур газалига тах-
мис боглаган Комил *ар бандда улуг шоир газалига шундай мис-
раларни заргарона пайванд кдладики, натижада улар битта калам
со^иби ижодининг ма^сулидек янграйди. Бу х,ол тахмис богла­
ган шоирнинг улкан мах,оратидан, уз салафи эгаллаган юксак
чукдига кутарила олганидан далолатдир. Мана уша бандлар:
Олам а\лидин вафо осорини кдлманг гумон,
Накд умрим сарф этиб килдим аларни имти^он,
62 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Узлат истаб а\ли оламдин к.очинг борича жон,


O uiho.ihf айлабон Уз жонингизга хар замон,
Боиси юз минг балоу мехнату FaM булмангиз.
Гарчи Комил б^лди фуркдтдин алил, эй, ахли васл,
Хажр утиFa тушти андогким Халил, эй, а\ли васл,
Лек топти ёр васлита далил, эй, ахли васл,
Гар Навоий хажр аро булди залил, эй, ахли васл,
Энди навбат сизгадур, мунча муаззам булмангиз.
Комилнинг:
Охким хар кимFa молу жоними к,илдим фидо,
Кдлдилар яхшилигамга минг ямонлиг борхо, -
матлаъи билан бошланадиган бир газали буюк Навоийнинг:
Кимга жонимни фидо кдвдимки, жоним кдсдига
Хар тарафдин юз туман тийги жафосин кУрмадим, -

байтидаги инсон к,алби кдърига яширинган аламли туйгуларни


чексиз изтироб билан ифодалашда буюк устозга муносиб шо­
гирд эканлигини курсатади.
Фузулийга татаббу тарзида битилган бир разалида Комил:
Сунбул эрурму capBFa чирмашиб Усган 6 of аро,
Ёхуд чирмашган кддингга шабранг гисулармудур?
Хайрони дийдоринг булуб турмиш кршингда хублар,
Йук, эрса куйрон Утру машшота кузгулармудур? -
мисраларини битаркан, махбуба к,аддини куршаб турган Урим
сочларни богда сарвга чирмашиб Усган сунбулга, ёр хуснига
хайрон булиб турган газалларни унинг хуснини янада жило-
лантириш учун жам булган машшоталарга ухшатади ва Фузу­
лийга муносиб узига хос ноёб ташбщлар яратади.
Комилнинг бетакрор санъаткорлик махорати унинг куйлар
басталаниб, юз йилдан ортик; мудцат ичида энг машхур хонанда-
лар томонидан хониш этилиб келинаётган газал ва мухаммасла-
рида яна хам як^ол намоён булади. «Кукрн ушшоки»га солиниб,
тингловчилар орасида, айник;са, кенг шухрат к;озонган:
Юзунг фирокдцин, эй рашки мехри рахшоним,
Крронгудир кеча-кундуз бу байтул ахзоним, -
матлаъли газали хам г^зал шеърий кашфиётлар яратилганлиги
билан ажралиб туради.
Комил Хоразмий 63

Булур кУзимра гул - ^т, сарв - Ук чаман ичра,


Нединким кдвду юзингдур мени гулистоним.
Юзунг куёшидин айру гар Улса юз хуршид,
Мунаввар улмоки мумкин эмас шабистоним, -

байтларининг биринчисида мумтоз шеъриятдаги анъанавий тим-


соллар: яъни махбуба рухсорининг гулга, кдодининг шамшодга
ташбщ этилганлиги Комилни асло к,аноатлантирмайди. Ошик “
муаллифнинг идрокича, чаманда гулу сарв булсаю махбуба булма-
са, бу чаман чаман эмас: у гулни ут-улан, сарв огочини эса у*
сифатида к,абул этади, чунки мах;бубанинг рухсорию кадди б^лса­
тина чаман чаман була олади. Иккинчи байт сам мумтоз шеъри­
ятдаги куркам тимсоллардан бирини, яъни махбуба чедрасининг
оламни мунаввар этувчи куёшга ташбщ этилишини кескин рад
кдлиши билан эътиборга лойик. Шоир фикрича, коронгу кечани
ёритишга кодир ягона куёш - ёр юзининг куёши булмаса, олам­
ни нурга тулдирувчи юзта куёш баравар осмонга чикса сам ошик-
нинг зулмат кечасини ёритишга крдир эмас. Бу Комил шеърияти
учунгина эмас, балки бутун мумтоз шеъриятимиз учун сам янги­
ча талкдндир.
Хоразмлик буюк хонанда Комилжон Отаниёзовдан бонщаб
юзларча софизларнинг энг севимли хонишларидан бири Ко-,
мил каламига мансуб «Кимни севар ёрисан» номли ш^хшанг'
кУшикдир. Ундаги:
Кдйси фалак буржини мехри пур анворисан,
Кдйси садаф дуржини гавхари шахворисан,
Кдйси Хутан охуси, нофаи тоторисан,
Кдйси чаманзорни лолаву гулнорисан,
Суйла манга, эй санам, кимни севар ёрисан?
Крматинга бандадур 6 of аро сарви равон,
Лаъл лабинг рашкидин гунча эрур багри крн,
Чунки чаман сахнида булса юзунг гулфишон,
Ноласин айлар фузун булбули бехонумон,
С^йла манга, эй санам, кимни севар ёрисан?
Айшу нашот истабон FaMra дучор улмагон,
Ме)финга дил бастаю зору низор улмагон,
Лаъли лабинг ша^дига борму хумор Улмагон,
Дахр аро йук,тур caHFa ошики зор улмагон,
С^йла манга, эй санам, кимни севар ёрисан? -
64 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

бандларида, бир томондан, мумтоз шеърият анъаналарини рад


этиш орк,али янги тимсоллар яратилса, иккинчи томондан, унда:
«Да*р аро йук;тур caHFa ошикд зор улмагон» сингари ута э^тирос-
ли ва оригинал мисралар учрайди.
Хуллас, Комил Уз ма^оратининг юксаклиги жщатидан хдм
куп асрлик мумтоз шеъриятимизда салмокди Урин тутади.
Комил девонидан рубоий, мустазод, мураббаъ, мухаммас,
мусаббаъ, муаммо каби поэтик жанрлар *ам урин олган. Мухам-
маслари Навоий, Мунис, Огахий, Феруз, Рожий газалларига
битилган. Шоир аруз вазнининг имкониятларидан кенг фойда-
лавди. Чунончи, унда боыща шоирларда учрамайдиган узун вазн-
бахри тавилни *ам кУрамиз.
Ижтимоий лирика Комил ижтимоий лирикасида жамиятдаги, ай-
ник,са, шоир фаолият юритишга мажбур булган
сарой му^итидаги илм-*унар ахлига, соф кдлбли инсонларга но^ак,
муносабат, уларни таъкдб ва тахдир этиш холлари зур изтироб
билан тасвирланади. Зотан, Комилнинг узи х;ам эл-юрт тинчли-
ги, адолат тантанаси учун олиб борган фидокорона ишлари учун
хон атрофидаги к;ора кучлар, баъзи лолларда эса хоннинг узи то­
монидан х,ам рухдй азобларга солинган эди. Комил Узига нисба-
тан бундай шдак; муносабатдан изтиробга тушиб, хонга *акдкдй
азфолни баён этувчи «Айлама» радифли газал билан мурожаат
этади. Хон Комилга гайирлик кдлувчи сарой аъёнлари ^ийласига
учиб, Комил шеърини Матмурод девонбегининг югурдаклари-
дан булмиш Иброхдм Султон исмли шоирга етказади. У уз навба-
тида худди Комил шеърининг вазни, крфияси, радифи, *атто
беш байтдан иборат *ажмини х,ам сакдаган *олда шеърий жавоб
ёзади ва жавобни Матмурод Комилга етказади. Бу софдил шоир
учун дард устига чипкрн булади. Зотан Иброхдм Султоннинг жа­
воб шеъриаа Комил одобсизлик, хдсадгуйлик, юртга зарар кел-
тирганлик ва бопщаларда айбланган эди. «Мирзабоши (Комил де-
моцчи) ул абётни мутолаасидин бир к;ад учуб, ул абётни хон
э^зратларига берганидин куб нодиму пушаймон булди*, деб ёзади
Баёний.
Шундан сунг Комил саройдаги софдил одамларнинг *алол
ишларини хонга цингир кУзгуда кУрсатувчиларни *ажв кдлиш-
нинг бошкдча, умумлашма тимсоллар яратиш йулини танлайди.
Шоирнинг «Фузало» ва «Жу*ало» радифли кескин газаллари шу
тарик,а дунёга келди. Биринчи шеърда Комил:

Ютубон бу замонда к,он фузало,


Кулфат ук^адур нишон фузало.
Комил Хоразмий 65

Жу\алога к;илиб мулозимлир,


Топмадилар емакка нон фузало,
иккинчи шеърда эса:
Н^ш этиб ришва майин, етмай улус додига,
Билмадилар даме ойини адолат ж у х д л о .—

дер экан, бу унинг axfln илм, а?уш сунар, покдомон кишиларга


кун бермай, уларга тавк;и лаънат урмок,чи булган саройдаги
к,ора кучларга очикдан-очик, жавоби эди. У узи мансуб билган
фузало билан Матмурод, Иброхим Султонлар мансуб булган жу-
сало уртасидаги ер билан осмонча тафовутни баралла курсатиб
берди. Комилнинг ана шу йуналшцда Нодирабегимнинг «Эх,ти-
ёж» радифли газали таъсирида битилган «Тамаъ» ва «Руза» ра­
дифли шеърлари сам ижтимоий лириканинг нодир намуналари
жумласига киради.
Тошкент таърифи Комилнинг янгича маърифатпарварлик йуна-
лишидаги энг яхши асарларидан булмиш «Дар
баёни таърифи ва тавсифи Тошканд» муаллифнинг 1891 йил ав­
густ-сентябрь ойларида мазкур шасарга сафари вак;тида олган
таассуротлари массули. Асар битилган сана хусусида адабиётшу-
носликда турлича мулосазалар билдирилган. Баъзилар Тошкент
сакидаги бу кдсидани Комил 1896-1897 йилларда ^огозга ту-1'
ширганини тахмин кдлсалар, айримлар уни сатто 1898-1899 йил­
ларда ёзган, деган тухтамга келганлар. Асарнинг «Туркистон ви­
лоятининг газети»да 1894 йил 8 октябрда чоп этилганлиги юк;ори-
даги cap икки фикрни сам рад этади. Бундан тапщари, газета­
нинг Уша сонида асар матни сунгида берилган муаллиф изоси
«Дар баёни таърифи ва тавсифи Тошканд» кдчон ёзилгани ма-
саласини ойдинлаштиради: «Махфий крлмасунким, «чашми сори
Тошканд» бир таърихдур. Лекин сисоби самалда минг уч юз сак-
сон турт булур. Аммо таъмия кридаси бирла етмиш турт иск;от
булур. Бу тарикддиким, «байъад» иборати шунга ишоратдур, 1316
буладур, яна олти йилдин сунг мувофик; булур. Нединким, муни
машк; айлаганда таърихи минг уч юз унда эрди». Синхрон жад-
валга кура, 1310 сижрий йил милодий сисобда 1892 йил 26 июл-
дан 1893 йил 14 июлгача булган муддатни уз ичига олади. Демак,
Комилнинг бу асари 1892—1893 йиллар оралигида ёзилган.
Асарнинг сажми салмо*уш, юз сатрни ташкил этади. Жанрига
кУра - кдсида. Шеърда анъанавий «насиб» (лирик бошланма)дан
сунг саёсат хабари маълум кдииниб, туБридан-тугри таъриф ва
таснифга Утилади. Шоир икки марта Тошкентга келган эди. Чама-
си, cap икки сафари сам кузга тугри келган. Шеърда «айёми ха-
5 - Миллий yftFOHHiu даври узбек адабиёти
66 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк боскичи

зон» манзаралари тасвир этилган. Шунга карамай, шщардаги


яшиллик, сулим, фаровон ботлар, ариклардаги тиник, зилол
сувлар хасталаниб колган кекса шоир калбида турфа туйгулар
кузгайди.
Шасарнинг хазонрез пайти шундай гузал, хуищаво булса,
бахрри кандай экан-а, завкдёб булиб ёзади шоир:

Хуш \аволук мунча булса, онда айёми хазон,


Ё раб, эркандур нечук фасли ба^ори Тошканд?!
Тошкент ^акдца кейинги беш юз йил давомида Бобурдан
бугунги Абдулла Ориповгача куп айтилган. Устоз Шайхзода
махсус достон битгани маълум. Хар бирининг уз урни бор. Биз
икки мисол билангина чекланамиз. Буюк Навоийнинг кичик
замондоши ва ватандоши Зайниддин Восифий умрининг катта
кисми шу ерда кечади. У Тошкент билан илк учрашувини
шундай тасвирлаган эди:
«Бир шахдр курдимки, ...атрофида Кайковус биноларидан
чорбошар б^либ, ундан Эрам боБининг дилида доги бордур...»
Унингча, Тошкент шундай бир ша^арки, Узга юртлардаги под-
шо\ликдан бундаги гадолик улугрок;. Негаки, унинг тупроБи туп-
рок эмас, тутиё, суви эса обихдётдир. ЙУк-йук,, общаёт эмас,
ундан х,ам муътабаррок;, общаёт унинг киёсида хижолатдан зул-
матга чекинади. Ха, унинг давоси уликка жон багишловчи Исо
нафасидек, йУк, акеинча, Уша Исонинг узи Тошкент ^авосини
орзу килади...
Адиб шигил мевасини кутаролмай комати кекса чолдек букил-
ган серх,осил дарахтларни, дилбарлар ёногани эсга солувчи квдэ-
мизи олмалар, серсув латиф шафтолилар, чиний ноклару жаннат
меваларидан *ам бехрок бехдларни завк-шавк билан таъриф этган
эди.
Восифийдан турт юз, Комилдан 20 йил кейин Тошкентга кел­
ган «Вак?» (Оренбург) газетасининг мухбири Ш. Мух,аммадёров
1916 йили шундай ёзади: «Мен Тошкентдагидай беадад соя-сал-
кин дарахтларни, кУчаларининг *ар икки ёнида шаркираб окдб
турувчи муздай арикдарни дунёнинг бирор ерида учратиш мум­
кин эмас, деб уйлайман. Мен Парижнинг булварларини курдим.
Тошкентникига Ухшата олмадим».
Комилнинг Тошкент таърифида айтган сузлари Узидан ол­
динги ва кейинги каламкашларники билан т о я т х;амох;анг!
Республика Марказий Давлат архивидаги манбаларга кара-
ганда, Комил 1891 йилги Тошкент сафари вактида Инъомхужа
ва Остроумов хонадонида булга# чогида Уша даврнинг таник-
ли маърифатпарварлари Сатторхон, ШарифхУжа, Мувдддин-
67

хужа ва бошцалар билан сухбатда булиб, улардан шасарнинг


жугрофий булиниши, унинг идора кдлиниши борасида баъзи
маълумотларни сам олган эди. Бу маълумотлар «Дар баёни таъ­
рифи ва тавсифи Тошканд»га киритилган булса сам, ю*орида
номлари келтирилган уч маърифатпарвар номи асардан Урин
олмай цолган. Сабаби, Комил Тошкентдан 1891 йил 13 сен-
тябрда жунаб кетган булса, орадан тук,кдз ой чамаси вакт утиб
бу ерда «Вабо кУзголони» булиб утган, кузголон айбдорлари
сифатида ШарифхУжа Астрахан губернясига уч йил муддатга
сургунга сукм кдлинган, МусиддинхУжа к;озилик лавозимидан
бекор кдлиниб, таъкдб ва кдйнокдар остида к;олган, шунинг­
дек, Сатторхон сам Тошкентдан чикдб кетишга мажбур этил­
ган эди. Шу важдан Тошкент маърифатпарварлик муситида узига
хос из к,олдирган Мирзо Абдулло углининг номигина шоирни
истиросат богига таклиф этиб, унга уша даврдаги эътиборга
лойик; узгаришлардан завкданиш имконини берган кишилар
Каторида тилга олинади:
Ёна бир богики, Масковда нечукким Йурматож,
Ундади бир неча онда сукмцори Тошканд.
Хар киши гар кдлса истифсор онинг номини,
Мирзо Абдулло эрур хизмат гузори Тошканд.
Утган асрнинг 90-йилларида Тошкент Туркистоннинг сиёсий,
юсгисодий, маданий маркази сифатида йил сайин янгиланиб,
йириклашиб бормокда эди. Жумладан, кучалар кенгайтирилиб,
чирокдар билан ёритила бошлаган эди. Комил шеърида мана шу
янгиликлар сам акс этди:
Равшан этгандек сипеср айвонини шамъи нужум,
Шабни руз айлар чарогони фанори Тошканд...
Сайр этарлар анда юз, минг эркагу цизу жувон,
Барчаси илму хирадда номдори Тошканд.
Юкрридаги парчада алосвда эътибор берилган илму хирад ма­
саласи шоирнинг «Камол» радифли газалида сам муаллиф бош
мацсадини ташкил этади. Комил унда, жумладан, шундай ёзади:
Эмас кишига бу дуняда мулк- мол камол,
Хусули илм-сунар келди безавол камол.
Шоирнинг таъриф этишича, Тошкент шундай шасарки, F y 6 o -
ри (чанги) «куслул жавосир» (кдмматбасо тошдан ишланган сур-
ма) сингари «тийра» (хира) кУзларни равшан кдлади:
68 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи

Тийра к^зларни цилур равшан тамошоси анинг,


Гуйиё ку\лул жаво\ирдур губори Тошканд.
Хуллас, уни \еч бир шахарга кдёс кдлиб булмайди:
Лойик эрмас они ташбих айламак хеч шахрга,
Айласа хар ерга ташбих Улрай ори Тошканд.

Шеър факдт таърифдангина иборат эмас. Унда шахар ахли,


турт дахадан иборатлиги, богаар, иморатлар ва уларнинг кури-
лиши, айрим вок;еалар таассуроти хам берилган. Шунингдек,
Русия ва у орк;али Европадан кириб келаётган юриш-туриш ва
ахлокда, маданиятга оид янгиликлар хам асарда Уз ифодасини
топган.
Кдсида газал шаклида (а-а, б -а , в- a ) к;офияланиб, рамали
мусаммани махфузда (фоилотун фоилотун фоилотун фоилун
- v — / - v — / - v — / —V—) ёзилган.
Комил Хоразмийнинг ушбу шеъри эски анъанавий кдсида жан-
ри воситасида Ватан манзараларини васф этиш, янги давр вок,еа-
ларини Укувчиларга етказиш ва бу борада девон адабиёти имко-
ниятларини намойиш этишда маълум ахамиятга эга.
Упмид ва Комил Хоразмий мусик;а санъатидан яхши ха-
бардор булган. Яхши соз чалган. Марказий Ру-
сияга, Тошкентга сафарлари давомида рус ва Европа мусикд-
сини хам кузатган. Бу кузатишлар давомида к;адим анъанавий
куйларимизни, шу жумладан, Хоразм мусик;асини ёзиб олиш,
яъни нотага кучириш иштиёкд пайдо булган. Бунинг учун энг
машхур соз (асбоб)лардан танбурни танлаган. Шу сабабли у халк;
орасида «Танбур нотаси» номи билан шухрат топди. Афсуски,
Комил Хоразмий бу ишни охирига етказа олмади. Биргина
«Рост» мак;омининг бошланиш кдсмини ёзиб улгурди. Унинг
бу борадаги ишларини «Мирзо» тахаллуси билан шеърлар ёзган
Угли Мухаммад Расул давом эттирди. Хоразм «Шашмак,ом»и-
нинг хаммасини нотага кучирди. Комил яратган «Танбур нота­
си» икки катта китобдан иборат булиб, хозирда Абу Райхон
Беруний номидаги Шаркдпунослик института к^лёзмалар фон-
дида сакданмокда.
Комил Хоразмий бир к,атор куйлар ижод кдлиб, бастакор си­
фатида хам шухрат топди. «Мураббаи Комил», «Пешрави Комил»
каби куйлар унинг ижодига мансуб. Бу куйлар «Рост» макрмига
боглаб яратилган ва нотага кучирилган.
Комилнинг мусикдй мероси адабиётимиз ва мусик;амиз ора-
сидаги кддимдан келаётган Узаро бокланишларнинг янги даврда
хам самарали давом этганини курсатади.
Комил Хоразмий 69

Комил—таожимон Комил Хоразм таржима м актабиНинг истеъдод-


ли вакилларидан эди. У таржимоН сифатида сам
талай ишлар кдлди. XVIII аср форс адабиёти намуналаридан «Мах,-
бубул-кулуб» («Кунгулларнинг севгани») ва «Латойифут-таво-
йиф» («Турли тоифаларнинг латифалари») (XVI аср) асарлари­
ни узбекчалаштирди.
«Ма^бубул-кулуб» халк, орасида «М асфил оро» («Мажлисга
зийнат берувчи») номи билан шусрат топган булиб, ихчам
Сикоя ва латифалар тупламидан иборат эди. Муаллифи Бар-
хурдор бин Махмуд туркман Фаро^ий (адабий тахаллуси Мум-
тоз)дир.
«Латойифут-тавойиф» Фахриддин Али Сафий к,аламига ман­
суб. «Рашахрт» («Катралар»), «Махмуд ва Аёз» асарларини сам у
ёзган. Сафийнинг отаси Хусайн Воиз Кошифий Навоийнинг за-
мондоши эди. У китобдаги латифаларнинг бир кисмини кдйта
ишлади, янгилади. Эскирганларини тушириб кщдирди (452 сикоя-
дан 345 таси келтирилган). Номини сам узгартириб, «Латойифуз-
заройиф» («Зариф, маънодор латифалар») деб атзДи- Китобнинг
бутун бир боби (IX) шоирлар сакдда эди. Ж у м л а д а н , Алишер
Навоий ва унинг бошкд замондошлари сам кдламга олинган.
Хоразмда таржимачиликнинг кенг йулга куйилишида Хива
хони Ферузнинг хизмати катта, албатта. Бу таржималарнинг
купчилиги хоннинг таклиф ва ташвикрти билан езилган.
Комилнинг саёти нотекис кечганидек, таржимачилик фао-
лиятида сам эсда крладиган лавсалар куп булга#- Шундайлар-
дан бири унинг «Хасби сол» шеърида и ф о д а л а н г а н . Шеърнинг
насрий дебочасидан маълум булишича, хон Комилга бир фор­
сий асарни таржима кдлишга топширадй. Бирок, белгиланган
муддатда шоир топширикди бажара олмайди. Хон китобнинг
бир кдсмини таржима этишни шоир Рожийга бу5°раДи- Натижа
шу билан тугайдики, таржима Рожий номига утадИ- Хон унга бир
сужра ва бошкд инъом-эссонлар беради. «Хасби с°л>> маснавийси
шу муносабат билан ёзилган.
* * *

Комил уз даврининг йирик давлат арбоби, ш°иРи> адабиёт-


шуноси, мусикдшуноси ва мосир таржимони булиш баробарида
XIX асрнинг 80-90-йилларида Хива хонлигида матбаа ишлари
ривожига салмо^ли сисса кушди.
Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архивида 1891 йил­
ги сафари чогида Комил Хивада махсус типография ташкил этиш
мак,садида Тошкентдаги босмахона мутахассислари> ЭДРф терув-
чилари билан шартномалар тузганлиги хусусида маълумотлар сак,-
70 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк боскичи

ланиб к;олган. Хивада тошбосма ва х,арф териш йули билан чоп


этилган китоблар орасида унинг беш девони булганлиги *ам ман-
балардан маълум. Бундан ташкари, Комил Хивада Уша йилларда
чоп этилган энг муътабар асарларга, жумладан, Алишер Навоий
«Чор девон»ининг мукаммал нашрига, «Девони Холис» ва бошка
китобларга пухта сУзбошилар ёзган.
Комил ижоди ва фаолияти, куриб утганимиздек, XIX аср узбек
адабиёти ва маданиятининг ёркин са^ифаларидан бирини таш­
кил килади. У, бир томондан, утмшцдан келаётган энг яхши анъ-
аналаримизни янги замонга олиб келиб боклаган булса, иккинчи
томондан, янги давр масалаларига жавоб беришга х,аракат килди.
Адабиётимизни янги асарлар билан бойитди. Узбек укувчилари-
ни форс адабиётининг бир катор намуналари билан тащшгшрди.
Узбек мусикасига Европа нотасини олиб кирди. «Хоразм нота-
си»ни яратди.
МУХАММАД РАХИМХОН ФЕРУЗ
( 1844- 1910)

ухаммад Рахимхон Соний Феруз - буюк давлат арбо-

М би, аток«ли шоир, маданият ва санъат хрмийси, маъ­


рифатпарвар. Ферузнинг Хоразм хони сифатидаги фао­
лияти Ватанимиз тарихининг энг мураккаб ва зидциятли
тугри келди. Марказий Осиё Русия истибдоди гирдобига тушган
бу даврда у давлатни нщоятда тадбиркорлик билан бопщарди.
Адабиёт, санъат, илм-фан ва маорифни ривожлантиришга рах,-
намолик кдлди. Хивада бевосита унинг ташаббуси билан мада-
ний-маърифий, адабий мухдт юзага келди.
Феруз XIX асрнинг иккинчи ярми Узбек адабиёти равнакдга -
катта хдсса кушди: саройда унлаб шоирлар унинг х,омийлигида
бадиий ижод билан шутулландилар. Мухаммад Юсуф Баёний, Му­
хаммад Расул Мирзо, Ахмад Табибий, Аваз Утар угли, Чокар,
P o f h 6 , Девоний, Бозий, Шиносий, Окдл, Буломий, Комёб каби
шоирлар шулар жумласидандир. Унинг саройида элликка якдн
шоиру ёзувчилар, созанда ва гуяндалар, муаррихлар, таржимон-
лар, хаттотлар, ноширлар фаолият курсатган.
Хоразм тарихига оид бирламчи манбалар - Огахдйнинг «Шо-
хддул-ик,бол», Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшохдй», Ах,мад Та-
бибийнинг «Мажмуатуш-шуарои Ферузшохдй», Хасанмурод Лаф-
фасийнинг «Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи холи»,
Бобожон Таррохнинг «Хоразм навозандалари» каби асарларида
Мухаммад Рахимхон Феруз хакдда маълумотлар берилган. XIX
асрнинг йирик маданият ва давлат арбоби, шоир Комил Хораз­
мий «Латойифуз-заройиф» асарида Ферузнинг шоирлик к,оби-
лиятига юксак бахо беради.
Хоразм адабиёти тарихида XIX асрнинг иккинчи ярми Узига
хос бир даврдир. Бу даврда Хоразм адабиёти юксак таракдиёт
боскдчига кутарилди. Айникра, саройда кучли бир адабий гурух
майдонга келдики, унда Ферузнинг хиссаси бекдёс. Аммо афсус
72 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бощичи

билан айтиш керакки, Феруз хукмдор, хон булгани учун 74 йил-


лик советлар даврида эътибордан четда колиб келди. Унинг
асарларини урганиш, нашр этиш ман этилди. Феруз унутилаёт-
ган бир пайтда, 1960 йилларда, шуролар мафкураси устувор
булиб турган бир замонда Абдулла Кдедор биринчи булиб шоир
ижодини урганиш масаласини кутариб чикди. Жумладан, «Кизил
Узбекистон» газетасида Феруз ижодини рад этиш мазмунидаги
маколага кескин карши чикиб: «Феруз — машхур лирик шоир,
мусикашунос, композитор, яхши таржимон. Умархон сингари
уз замонасининг шоирларини урдасига йиккан. 1873 йилда бос-
махона сотиб олиб, Хоразмда биринчи китоб бостирган одам»,
—деган эди.
Аммо уша 1960 йилларда А. Кдхдорнинг куюниб айтган бу
сузлари эътибордан четда колди. Феруз фаолияти ва ижодини
урганиш Ватанимиз мустакилликка эришгандан кейин бошлан-
ди. 1991 йили Давлатёр Рахим ва Шихназар Матрасул «Феруз:
шох ва шоир кдсмати» китобини босмадан чикардилар. 1994 йили
шоирнинг 150 йиллиги Ватанимиз микёсида кенг нишонланди.
Феруз сакдца илмий, бадиий асарлар яратилди. Шоирнинг де­
вони 1994 йили «Элга нюху ишкка кул» номи билан нашр кдлин-
ди. 1995 йили Гулсара Исмоилова «Феруз даври Хоразм адабий
мухити» мавзуида номзодлик диссертациясини х,имоя килди. 1995
йили филология фанлари доктори Н. Жумахужа «Феруз —мада­
ният ва санъат хомийси» асарини яратди. Натижада Ферузнинг
хдёти ва ижоди, унинг асарлари урта ва олий укув юртлари дас-
тур ва дарсликларидан урин олди.
Хаёт й?ли Шоирнинг тахаллуси Феруз, асл исми Бобожон-
дир. Бобоси Мухаммад Рахимхон (1806—1825 йил­
ларда хонлик килган) шарафига уни Мухаммад Рахимхон Соний
деб атаганлар. У 1844 йили навруз айёмида Хивада хон оиласида
таваллуд топди. Хива мадрасасида укиди, унга мураббий, устоз
этиб забардаст шоир, буюк мутафаккир Мухаммад Ризо Огахдй
тайинланди. Огахдй унга илми аруз, илми бадеъ, илми кофия
сирларидан, тарих, фалсафа, мантик илмидан даре берди. Му­
хаммад Рахим ёшлик йилларида баъзи болалар каби турли-туман
уйинларга эмас, асосан, китобхонликка берилди. Айникса, таъ-
лим-тарбияга оид панднома китобларни севиб мутолаа кдлди. Бу
хакда Огахий куйидагиларни ёзади: «Саййид Мухаммад Рахим
Баходирхон йигитлик айёми ва айшу тараб хангомида хеч бир
лавху луъбга мойил булмай, аксар авкот беш вакт намоз лавози-
мининг адоси, фаройизу сунан1 шуглининг интихосидин сунг
1Фаройизу сунан - фарз ва суннат ибодатлари.
Мухаммад Рахимхон Феруз 73

китобхонликда, маънидонлик, ишига машгул булиб, \ар турлук


китобни мутолаа кдлур эрди ва узга машгулотдин ини Я7»ло ва
афзал билур эрди. Байт:
Шабоб айёмида бу улур одат,
Валилик рутбасиндин аломат.

Хусусан, хдр китоб мазмуниким, мавоиза ва насойи\га муш-


тамил булса, они багоят севар эрди ва они узга китоблардин
илгари тутар эрди»1.
Мухаммад Рахимхон ёшлик йилларида, айникса, шеъриятга
кдзикди, араб, форс тилларини чукур урганди.
1863 йили Ферузнинг отаси Саййид Мухаммадхон вафот эта­
ди, 19 ёшли Мухаммад Рахим Хива хонлиги тахтига кутарилади.
Ферузнинг салтанат сохиби булиши тож-тахт учун курашлар,
хунрезликлар билан амалга ошмади. Балки сарой ахлларининг,
«шуаро ва фузало хайли»нинг хохиш-иродаси билан амалга ошди.
Бу холни Мухаммад Юсуфбек Баёний «Шажарайи Хоразмшо-
Хий» асарида катта мамнуният билан тасвирлайди. Ёш салтанат
сохибини кутлаш, бу вок,еага багишлаб таърих хамда к;асида
битиш Мухаммад Ризо Огахий зиммасига тушди. Чунки уша давр­
да саройдаги энг мартабали инсон Огахий эди. Унинг 92 байтная
иборат ушбу «Мавъизатнома»си Баёнийнинг мазкур асарида кел-
тирилган. Унда шоир ёш хонга давлатни адолат билан боцща- '
риш хакдда панд-насихатлар кдлади, бунинг учун у тарихда утган
Хукмдорлар фаолиятини тахт вориси кузи унгида жонлантира-
ди, уларнинг олиб борган ишларидан тугри хулоса чикдришга
даъват этади. Огахий давлатни адолат билан боцщаришда зарур
булган фазилатлар билан бирга салтанатни парокандаликка олиб
борувчи иллатлар хакдда хам огохлантиради. Огахий уз мавъиза-
сида ёш хонни панд-насихатларига изчил амал к,илишга даъват
этади:
Бу сузларниким, мен баён айладим,
Неча байт бирла аён айладим.

Буларга кдю ша\ки к,илса амал,


Онинг мулкига етмас асло халал.

Хукумат биноси булур устувор,


Онинг хонадонида туттай к,арор.

1 Кайковус, К,обуснома. Тулдирилган иккинчи нашри. Т., Истиклол, 1994, 11-бет.


74 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Ша^о, олам ичра бугун шо^сен,


Бурундин бу с^зларга огохсен.

Умидим будурким, амал килгасен,


Амал айламакда жадал цилгасен1.

Дархак.икдт, Огахийнинг ушбу «Мавъизатнома»си Феруз учун


бир умр дастуруламал вазифасини утади.
Мухаммад Рахимхон Феруз адолатли хон, ак,л билан сиёсат
юргизувчи давлат арбоби эди. У ута ofhp шароитда давлатни бош-
кдрди. 1863—1873 йилларда (Русия боск,ини хавфи кун сайин ошиб
бораётган бир пайтда) мустакдл хукмдор булган булса, 1873—
1910 йилларда, яъни вафотига кдцар - 37 йил Русия империяси
мустамлакаси шароитида хукмдорлик кдлди. Феруз ота-боболари
даврида шаклланган Хоразм адабий мухитини янада кучайтирди.
Бу мухитнинг пешвоси Огахий эди. Ундан кейин эса Комил Хо­
размий давом эттирди.
Мухаммад Рахимхон Хоразмда улкан таржима мактабини ву-
жудга келтирди, Шаркдинг унлаб адабий-тарихий, педагогик оби-
даларини таржима кдлишга бош булди. Кайковуснинг «Крбусно-
ма», Шайх Муслихиддин Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бостон»
каби пандномаларини Феруз шахзодалик вак,тида Огахийга тар­
жима кдлдирди. Бу хакда Огахий куйидагиларни ёзади: «Бу бан­
дан факдо Мухаммад Ризо мироб Огахий, бир куни ул жаноб-
(нинг) (Саййид Мухаммад Рахим Баходирхон) мажлисига бо­
риб, дуо шароитин такдимота еткурдум ва ул жанобнинг лозимул
башорати била мен хам ул мажлиснинг бир гушасида Ултурдум.
Дархол менга неча турлук мехрибонликлар кургузуб, мазкур «На-
сихатнома»ни илкимга бериб дедики: «Бу нусхани туркий тили
била таржима кдл, токи турк тавойифининг авоми хам бу панд-
лардин бахра олгай ва бизнинг отимиз, сенинг сузунг олам ин-
кдрозигача замон аврокдда бокдй ва ёдгор к,олгай»2.
1873 йил март ойида генерал Кауфман Хоразм хонлигига кдрши
юриш бошлади. Мухаммад Рахимхон Соний боскденчиларга кдрши
салтанатни оёкда тургазди. Аммо Русиянинг замонавий куролла-
ри, тУпларига хонликнинг ибтидоий куроллари бардош бера ол-
мади. Хон ва унинг атрофидаги узокди курувчи Комил Хоразмий
каби сиёсатдонлар хонликни, халкди кдрганбарот урушдан, аср-
лар давомида яратилган маънавият обидаларини ер билан яксон
кдлувчи рус т^гшаридан сакдаб кдлиш учун мустамлакачилар
1 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшо\ий. Т., Камалак, 1991, 193-194-
бетлар.
2 Кайковус. Крбуснома. Т^лдирилган иккинчи нашри, Т., Истик^ол, 1994, 12-бет.
Мухаммад Рахимхон Феруз 75

билан сулх тузивдга мажбур булдилар. Ушбу сулхга асосан хонлик


Русия империясининг вассалига айланди. Энди Мухаммад Рахим­
хон Соний бутун имкониятларини, вассаллик исканжасида ту-
риб, илм-фан, адабиёт ва санъат равнакд, мамлакат ободончи-
лигига сафарбар этди. У Марказий Осиёда биринчи булиб Хивада
босмахона (Подшохи замон типолитографияси) ташкил цилди
ва китоб нашрини йулга куйди. Ферузшох буйругига биноан 1880
йилларда Алишер Навоийнинг «Хайратул-аброр» достони, турт
девондан иборат «Хазойинул-маоний», Шермухаммад Муниснинг
«Мунисул-ушшок,», Огахийнинг «Таъвизул-ошикдн», Комил Хо-
размийнинг беш девони босмадан чик,арилди. Нашр ишлари би­
лан Комил Хоразмий, унинг вафотидан кейин эса угли Мухам­
мад Расул Мирзо шугулланди.
Санъатни севган, унинг сирларидан хабардор булган киши-
гина адабиёт ва санъатга хомийлик кдлиши мумкин. Феруз худди
шундай санъатсевар хукмдор эди. Унинг саройида адабий муно-
заралар, мушоиралар, хафтанинг махсус кунлари китобхонлик
окдюмлари утказиларди. Хоннинг шахсан узи катга-кичик ман­
сабдорлар - хаммасини китобхон булишга даъват этарди.
Мухаммад Рахимхон Соний она-юрт ободлиги, халк, маъна-
вияти учун к,аттик, кдйрурди. Унинг бевосита бошчилигида мадра-
салар, бог-роглар барпо этилди. У бошкд давлат арбобларини,
бойларни хам бундай ишларга рарбатлантирди. Бу хакда Юсуфбек _
Баёний шундай ёзади: «Маълум булсунким, хон хазратлари 6aFO-
ят мушфик,фук,аро, бароят хайрдУст киши эрдилар. Куб мадраса-
лар ва масжидлар бино кдлдилар ва куб мадрасаларнинг бинола-
рира сабаб бУдцилар... Алхак;, куб ерларни обод этдилар, куб мас­
жидлар ва мадрасалар ва кррихоналар бино булуб, куб ерлар обо-
дон булди ва халойик, хам «Ан-насу ъала дини мулукихим»1 мук,-
тазосича амали xaftpFa рогиб булуб, хатто Мухаммад Панохбой
деган хам масжиди калоннинг орк,а тарафида бир Мадраса бино
кддди»2. Шу зайлда Баёний Феруз курдирган ва унинг рахнамо-
лигида курилган биноларни номма-ном айтиб Утади.
Мухаммад Рахимхон Феруз уз даврининг нихоятда пешкдцам
зиёлиси эди. У мусикдшунос, бастакор, мусикд сирларидан хабар­
дор санъаткордир. У Хоразм макрмларини асраб-авайлаш, келгуси
авлодларга тулалигича етказишда буюк мутафаккир Комил Хораз­
мий ва унинг угли бастакор, мусикдшунос Мухаммад Расул билан
катта ишларни амалга оширди. Маълумотларга кдраганда, Феруз
санъаткорларга созавдалик, гУяндалик шаходатномасини шахсан
1Хукмдорлар к,айси динда булсалар, тобелари нам Уша динда буладилар.
2 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшохий, Т., Камалак, 1991, 252-253-
бетлар.
76 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк боскичи

узи топширган. Халк, макрмларини бузиб ижро этганларни хатто


жазолаган хам. Бу хакда махсус фармон хам кабул килган:

«ФАРМОНИ ОЛИЙ
Бизким, Хоразм мамлакатининг олий хокони Мухаммад Ра­
химхон Соний куйидаги Фармони Олийга имзо чекдик:
Хоразм макомлари халкнинг дахлсиз мулки деб эълон кдлин-
син. Ушбу Фармони Олийга шак келтирган ва макомларни кам-
ситган, ёинки уни бузиб ижро этган кимсалар каттик жазолан-
син!
Мухаммад Рахим Соний
1299 йил жумод ул-аввал (1882)»'

Феруз бастакор сифатида «Шашмаком» йулларида Ундан ортик


мустакил куй яратди.
Мухаммад Рахимхон Соний 1883 йили биринчи марта де-
вонбеги Мухаммад Мурод ва мирзабоши Комил Хоразмий хам-
корлигида Санкт-Петербург ва Москва сафарига боради. Бу
хакда «Новости и биржевая газета» куйидагиларни ёзади: «Бу-
гун, 21 июнь сешанба куни Хива хони Мухаммад Рахим, де-
вонбеги Мухаммад Мурод, маслахатчи Полвон мирзабоши, ясо-
вулбоши Рахмонберган, хоннинг жияни Саййид Абдуллохужа,
таржимон штабс-капитан Асфандиёров — 17 кишидан иборат
шахсий сокчилар ва хизматчилар билан темир йул оркали Пе-
тербургдан Москвага жунаб кетди. У ердан Оренбург оркали
Хивага йул олади».
Мухаммад Рахимхон Соний келажак авлод тарбиясига катта
ахамият берган. 1891 йили Комил Хоразмий ташаббуси билан
Хивада «усули савтия» методига асосланган мактаб очилди.
Мухаммад Рахимхон янги мактабларнинг очилишига нафакат
хайрихохлик билдирди, узи хам бундай мактабларни очишга
бош-кош булди. Бу мактабда диний ва дунёвий билимлар би­
лан бир каторда рус тили хам укдтилар эди. Мухаммад Расул,
Ахмад Табибий, Аваз Утар каби замонасининг маърифатпарвар-
лари рус тилини шу мактабда ургандилар.
Мухаммад Рахимхоннинг фармонига биноан 1904 йили Урганч-
да «усули савтия» мактаби очилади. 1906 йили эса худди шундай
мактаб кизлар учун хам ташкил килинади. Бу мактабларга Хусайн
Кушаев ва унинг хотини Комила Кушаева рахбарлик кдпади. Фе­
руз бу мактабларнинг тартиб-интизоми, укдтиш усуллари билан

1 Kflpam: Комил Аваз. «Гарчи эрурман толеъи Феруз...» / / Узбекистон адабиёти ва


санъати, 1994 йил 30 сентябрь.
Мухаммад Рахимхон Феруз 77

танишади, уларнинг фаолиятини к$ллаб-кувватлайди. Унинг та-


шаббуси билан мактаб ва мадрасалар учун вак;ф мулкидан ташкр-
ри давлат даромадидан маблаг ажратади.
Маълумотларга Караганда, XX аср бошларига келиб Хоразм
хонлиги худудида 130 Мадраса, 1636 масжид, 1500 мактаб ф ао-
лият курсатган. Уларда 45000 дан зиёд талаба-укувчи тахсил курган.
Феруз бошчилигидаги хонлик маъмурияти сам таълим-тарбия ма-
салаларига катта эътибор берган. Мадрасаларда гуманитар фан-
лар билан бир к;аторда аник, фанлар сам укдтилган. Хон мудар-
рислар илмини, таълим-тарбия ишларини шахсан назорат кдлиб
турган. Баёний «Шажарайи Хоразмшосий»да ёзишича, хон Мад­
раса домлаларини имтисон сам кдлиб борган.
Мусаммад Расимхон Соний авлодидан Муродий, Комёб,
Окдл, Султон, Саъдий, Розий, Асад каби унга якдн сосиби де­
вон шоирлар етишиб чикди. Бу шоирлар ижоди ва фаолияти XX
аср биринчи ярми Хоразм адабий муситини урганишда мусим
манба б#ла олади.
1910 йили Феруз огар хасталикка дучор билади. Бу сакда Баё­
ний куйидагиларни ёзади: «Хижратнинг минг уч юз йигирма са-
кизлончи йилида хон сазратларига бир кдттиг беморлик ориз булуб,
бир неча кунлардин сунг андак афоцат топтилар. Аммо ул мараз
бадани муборакларидин зойил булмади. Тамоми атиббо анинг му-
олажасида ожиз б^лдилар... Хижратнинг минг уч юз йигирма с а -'
кизлончиси мувофикд ит йили ва сунбуланинг сакизлончиси ва
шаъбон ойининг йигирма туртлончиси ва душанба куни эрди,
жасон бустонидин жаннат гулистонига хиром этдилар. Факдр ва-
фотлари таърихин бу тарикдда айтиб эрдиким, таърих:

Даригоки, шоси Мусаммад Расим,


Эди олам ичра адолатшиор.
Жасон ичра анвоъи хайротни
К$йуб кетти Уздин килиб ёдгор.
Раийят замонида эмин булуб,
Дуосин машгули лайлу насор.
Вафотидин улди бори эл гамгин,
Тасассур била йигаабон зор-зор.
Баёний тукуб ашк таърихини
Дедим: «Кетди хусрави жам номдор»1.

1Му\аммад Юсуф Баённй. Шажарайи Хоразмшох.ий. Т., Камалак, 1991, 258-бет.


78 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи

«Таърих»дан маълум булганидек, Мухаммад Рахимхон Феруз 1910


йили 66 ёшида вафот этди.
Итдгппид мероси Шоир Феруз ижодий мероси бизгача анча паро-
канда холда етиб келган. Феруз улур устозлари
Огахий, Комил Хоразмий девонларини кайта-кайта кУчиртир-
ган, нашр эттирган. Ахмад Табибийни шеърларини тУплаб девон
тузишга ундаган. Аммо Уз шеърларини туплаб нашр этишга саъй-
харакат кдлмаган. Шунинг учун булса керак, унинг бизгача етиб
келган ижодий мероси у даражада катта эмас. Умумий хажми 2534
мисрадан — 98 газал, 7 мухаммас, 2 мусадцас, 4 маснавий, 7
рубоийдан иборат.
Мухаммад Рахимхон ёшлигиданок, узбек мумтоз газалчилиги
анъаналарини мукаммал эгаллади. Навоий, Лутфий, Фузулий каби
улуБ шоирлар шеъриятини чукур урганди. Айникса, шоир ижоди­
га Огахий кучли таъсир курсатди. Феруз хаётда Огахий Угитлари-
га, мавъиэзларига амал килган булса, шеъриятда уни устоз бил-
ди, газалларига мухаммаслар боглади. Ферузнинг Узига хос суз
санъаткори булиб етишувида Огахий шеърияти ижод мактаби ва-
зифасини Утади:
Комил эрсам назм аро Феруздек, эрмас ажаб,
Огахийдек шеър машк, айларда устодим менинг.
«Ипщий Базаллар пири» деб эътироф этилган Феруз лирикаси-
нинг асосий мавзуи ишк-мухаббатдир. Шоир ушбу мавзуда Узига
хос жозибали шеърлар битди. Унинг лирикасида шохнинг эмас,
оддий инсоннинг - ошикнинг рухий кечинмалари, изтиробларй
Уз ифодасини топган. Феруз газалларида юксак инсоний фазилат-
лар эгаси - ошик, хамда гузалликда ягона, баъзан мехрибон, баъ-
зан зулмкор маъшук,а тимсоли туради. Лирик кэхрамоннинг эъти-
рофича, ишк; борасида шоху кул баробар:
Гарчи эрурман толеъи Феруз ила оламБа шох,
Лек ул парилар сарвари ол(д)идадурман кул бу кун.
Ёки:
Ишк; бир Утдурур, нечукким барк;,
Айламас шох била гадони фарк.
Тушса ондин кунгулга бир учкун,
Куйдуруб бошиБа солур каро кун.
Ферузнинг юкоридаги мисралари Захириддин Мухаммад Бо-
бурнинг куйидаги машхур рубоийсини эслатади:
Мухаммад Рахимхон Феруз 79

Сен гулсену мен \ак,ир булбулдурмен,


Сен шуъласен, ул шуьлага мен кулдурмен.
Нисбат йук,тур деб ижтиноб айламаким,
Ша^мен элга, вале санга кулдурмен.
Ферузнинг бир кдтор шеърларида Ватаннинг куркам ба\ори,
унинг гузал таровати, ошик,нинг маъшук,а к,адамига гул барглари-
дан поёндоз тушаб, интизор кутиши нихоятда таъсирли ифода-
ланган. «Фасли гул» - бахррнинг келиши богларга узгача бир чий-
нат багишлайди. Шоир бундай гузал табиатни ганимат билиб, ун­
дан бахраманд булишга даъват этади. У мох,ир мусаввир каби ба\ор
лавсасини ва унга монанд маъшук,анинг бетакрор гузал кдёфасини
чизади. Басор келиши билан табиат, борлик, бугун гузаллигини на-
мойиш этар экан, маъшук,анинг сам уз жамолидан «бурк,аъ» - пар-
дани олиб, ошик, кузларини равшан кдцишини илтижо этади:
Очилмиш гул, етурмиш 6oFa зийнат, эй санам, келгил,
Ичарга бир нафас ах,боб бирла жоми Жам, келгил...

T$faia6 баргини гул ер узра, тортар интизорингни,


Гулистон ичра гул барги уза к^йуб цадам, келгил.
Хаводур м^ьтадил, сам фасли гулдур, кеча хам мастоб,
Тузуб мажлис, ичарга лолагун май дам-бадам келгил...
Олиб бурк;аъ жамолингдин кдлурга кузларим равшан,
Жафоу жавру зулмингни килиб бир лах,за кам, келгил.
Га^и айлаб басона гул терарга, бу сазинингни
Кдлурга хайли ушшок, ичра, жоно, мустарам, келгил.
Санга Феруз эрур бир кул, вале сажрингдадур ношод,
Бу кулни шод этарга, эй, нигори мусташам, келгил.

Ферузнинг ишк,ий шеърлари, асосан, анъанавий йуналиш-


да, бадиий тасвир воситалари сам ошик,нинг сижрон кечинма-
ларини, маъшукднинг гузал хусну жамолини, нозу карашмала-
рини тасвирлашга к,аратилади. Шоир тасвирида маъшук,а нисо-
ятда илтифотли, расмдил, унинг cap сузи Масис каби улик жис­
мига жон ато этади, унинг жамолидан ошик,нинг шоми субсга,
агёрнинг субси шомга айланади. Ошик; - шоир дилбарининг
бундай илтифотидан шу даражада мамнунки, унга Олловдан олий
мак,ому шодлик тилайди:
80 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Бу ОК.ШОМ келди ул дилбар адаб бирла салом айлаб,


Улук жисмимга жон берди Масщосо калом айлаб.
Шабистонимни цилди оразининг мехридин равшан,
Очиб рухсоридин парда куёш янглот хиром айлаб.
Аён айлаб жамолин килди шомим субхга табдил,
Юзи хижронида агёрнинг субхини шом айлаб.
Келиб юз навъ нозу ишва бирла мехр этиб ofo3,
К,ошимда ултуруб деди тилин муьжиз калом айлаб
Ки: «Эй, хажримда кунгли лоладек дог узра aof улкон,
Юрурсан буйла токи айшу рохатни харом айлаб?
Висолимга чу еттинг шоду масрур айлабон Узни,
Баён айла менга сен арзи щпингни тамом айлаб...»

Шеърга чукуррок, эътибор берилса, шоир тазод, ташбих,, са-


волу жавоб, талмех каби шеърий санъатларни мохирона к^ллага-
нининг гувохи буламиз.
Шоирнинг куйидаги «Ё, раб» радифли Базалида тасвирла-
нишича, маъшукд нихоятда тузал, унинг «жахоноро жамоли-
дан» ошик; - шоир хам Уз базми учун равшанлик истайди.
Аммо у ошикда факдт ранжу алам келтиради. Шеърда маъшу-
к;анинг ташкд кдёфасидаги хар бир аъзонинг гузаллигини тас-
вирлаш билан унинг ош ш да келтираётган жабр-зулмини курса­
тади. Бу билан шоир лирик к,ахрамон рухиятини теранрок;
инкишоф этади. Лекин хар к;андай шароитда хам ошик; ёр
лутфу карамига умид боглайди, сабр кдлади:

Етушти хажридин жонимга юз ранжу алам, ё, раб,


Куруб холимни, кам кдлмас манга бир дам ситам, ё, раб...
Сочи савдосида доим крронгудур манга олам,
Менинг бу шоми хижронимуа еткур субхвдам, ё, раб.

Жахоноро жамолидин менинг базмимга хам бир тун


Етургайму экан равшанлиг ул махваш санам, ё, раб.

Агар лутф айлабон Уз илки бирла берса бир coFap,


Кунгулда колмас эрди орзуйи жоми Жам, ё, раб.
На янглиг сабр килсун ул куёш хижронида Феруз,
Зиёд айлар жафосин, айламас бир зарра кам, ё, раб.
Мухаммад Рахимхон Феруз 81

Шоир маъшукд тасвирини чизишда мумтоз адабиётимиэда мав­


жуд булган тимсоллар, ташбислардан жуда Гринли фойдаланади:

Оразинг даврида хар ён зулфи анбарму экан?


Йук,са ганж устида ётгон икки аждарму экан?
Ораз - юз Шарк, шеъриятида ганж, яъни хусн ганжи, хазина-
си рамзи. Икки зулф эса —аждар, илон. Ривоятларга кура, хазина
бор жойда унинг курик^шси — аждар сам булади. Шоир мазкур
байтда ташбих, санъатини майорат билан куллаган.
Феруз шеъриятда к;офияга алодида эътибор беради. Маълум-
ки, к;офия шеър бадииятини, мусикдйлигини таъминловчи асо­
сий унсурлардан бири. Шу билан бирга, к;офия фикр ва f o h h h
бурттириб курсатишга хизмат к,илади. Феруз шеърларида к,офия-
нинг деярли барча турларини кузатиш мумкин. Шулардан бири
мусажжаъ - сажли к;офиядир. Разали мусажжаъда cap байт (мат-
лаъдан тапщари) мисралари т^рт булакка б^линиб, уч булак узаро
к,офияланади. Туртинчи булак эса матлаъ билан к;офиядош була­
ди. Сажли к,офия шеърнинг осангдорлигини орттиради. Табиий-
ки, бу шоирдан анчагина масорат талаб килади. Ферузнинг куйи-
даги газали шу жисатдан алосида асамиятга эга:
Шод Ултл, эй, масзун кунгул, бу кеча дилдоринг келур,
Ширин такаллум, гулбадан, лаъли шакарборинг келур.
Соз айла айш асбобини, очгал тараб абвобини,
Рухсори оламтобини очиб севар ёринг келур...
Масзун кдииб агёрни, шод этгали сен зорни,
Тарк айлабон озорни, ёри вафодоринг келур.

Кунглига ноланг бир сасар таъсир щлмишдур магар,


Ширин дудоку сиймбар, фархунда дийдоринг келур.
Ферузбахт улгал мудом, эт нуш ишрат бирла жом,
Андокди сарви хушхиром озода рафторинг келур.

Шеърнинг мусим фазилати шундаки, шоир маъшук;анинг бу­


тун гузаллигини, унинг вафосидан, дутф-карамидан умидворли-
гини, оши^нинг унга булган самимий муносабатларини гузал ба­
диий санъатлар ёрдамида тасвирлайди.
Феруз ижодида анча куп кулланган санъатлардан яна бири —
такрир санъати. Бу санъат Хоразм адабиётида, айнщса, Огасий,
Комил Хоразмий, Аваз Утар угли ижодида кенг кулланган. Так-
6 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
82 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

рир санъати шоир ypFy бермок,чи булган фикрни таъкидлаб курса-


тишга хизмат кдлади.
Офтобосо жамолинг к^ргач улдум, эй, нигор,
Бек,арору бек,арору бек,арору бек,арор.

T hfm ишки ханжари нозингдин улдум субху шом


Дилфигору дилфигору дилфигору дилфигор.

Оху нолам айлади ишк,ингни охир дахр аро


Ошкору ошкору ошкору ошкор.
Жавру зулминг булгондур ман \азинга дам-бадам,
Бешумору бешумору бешумору бешумор.
Ой киби фаррух жамолинг кургали йулингда куз
Интизору интизору интизору интизор.
Ноз ила сурсанг самандинг сакратиб йук, сен киби
Ша\сувору шахсувору шахсувору шахсувор.
Васлинга й$ш топса хар ким булгай ул Феруздек
Бахтиеру бахтиёру бахтиёру бахтиёр.

Феруз —узбек шеърияти анъаналарини чукур урганган шоир. У


узининг буюк салафлари шеърларига назиралар ёзди, мухаммас-
лар боЕлади. У «Мажмуатуш-шуарои Умархоний» тазкираси орк;а-
ли Умархон даври Кукрн мущти шоирлари ижоди билан яхши
таниш булган. Маълумки, ушбу тазкирада Амирийнинг машхур:
Лаб уюр такаллумга, зулфини паришон к,ил,
Кднд к,имматин синдур, нархи анбар арзон кдл, -

матлаъли газали берилган. Бу Базалга Амир Умархон саройида


ижод кдлган Фазлий Намангоний, Адо, Нусрат, Хозик,, кейин-
рок, Увайсий, Мукимий, Хамза каби ундан ортик; шоирлар
назира битдилар. Амирийнинг мазкур газали хазажи мусамма-
ни аштар, яъни:
Фоилун мафоийлун фоилун мафоийлун
V V ------ -V - V ------
вазнида яратилган. Ушбу газал Мухаммад Ра^имхонда чукур
таассурот уйготади. Натижада, у шеърнинг вазни, крфияси, ра-
дифи ва мавзуини сакдаган холда унга назира ёзган:
Мухаммад Рауимхон Феруз 83

Гул юзунг очиб, эй, гул, мажлисим гулистои К.ИЛ.


Ме?дэи оразинг узра кокулунг паришон цил.
Илкинга олиб coFap, нуш этиб майи гулранг,
Жонфизо табассумдин лабларингни хандон к,ил.
Азми гулситон айла зулфунга бериб зийнат,
Рашк утига сунбулнинг пайкарини сузон кил.
Кузунга чекиб сурма, юзунга уруб F03a,
Лола бирла наргисни ул иковга х,айрон кил.
Рашк t h f h a h h кдлсун гул юзини юз пора,
Гулшан ичра рухсоринг \ар тараф намоён кил.
Хасрат утиFa куйсун к,оматинг куруб шамшод,
Кадди нозпарвардек ноз ила хиромон кил.
Лутф этиб агар ёринг келса базминга, Феруз,
Бу азиз жонингни макдамига курбон кил.
Феруз маснавий жанрида хам муваффакдятли калам тебратди.
Жами 706 мисрани уз ичига олган турт маснавийси бунинг ёркин
далили. Хар туртала маснавий хам диний-тасаввуфий рузда битил-
ган. Куйидаги миералар хам ушбу фикрни тасдиклайди:

Сенсан ики кавн аро панохим,


Рахм айлабон афв кил гунохим.
КУнглум уйин айлагил саросар,
Тавхид чарогидин мунаввар.
Тоатда кадимни айлагил хам,
Лутфунг манга харгиз этмагил кам.
Ман зорга тавба ато кил,
Файзингта замирим ошно кил.

Маълумки, шуролар замонида «феодал-сарой адабиёти» ва унга


мансуб булган шоирлар, айникса, салтанат сохиблари номи кора-
ланган эди. Факат мустакиллик туфайли улар ижодини урганишга
кенг йул очилди. Мухаммад Рахимхон Сонийнинг адабий ижоди,
унинг Ватан ободонлиги, халк фаровонлиги, илм-фан, маориф
ва маданият равнакига кушган улкан хиссаси бугунги кунда из-
чил урганилмокаа. У маснавийларидан бирида Оллохга илтижо
килиб шундай ёзган эди:
84 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Даэд элига гарчи подшоман,


Э^сонига мустарик, гадоман.
Кубтур манга ращатингдин умид,
Кддма мани - нотавонни навмид.
Кдл бахт ила толеъимни Феруз,
Хар бир куним айла ийди Навруз.
Унинг умидлари, илтижолари ижобат булди. Шоир вафоти-
дан 80 йил утгач, мустамлака кишанлари парчаланди. Юрт
озод булди. Миллий истикдол боис Ферузнинг хазон билмас
иккинчи умри бошланди.
АХМАД ТАБИБИЙ
( 1869- 1910)

^мад Табибий —XIX аср охири —XX аср бошларида Хо-

А разм адабий мухитида фаолият курсатган сермахсул ижод


сохиби. У бадиий адабиётнинг деярли барча турларида
ижод кдлди, бетакрор асарлар яратди, устозлари Мунис,
ХИЙ, Комил каби узига хос шоир, достоннавис, таржимон, таз-
киранавис булиб танилди.
Ахмад Табибий шахсияти, ижодий мероси хакдда дастлаб
Мухаммад Юсуф Баёний1, рус туркшуноси А. Н. Самойлович2,
шоирнинг замондоши Хасанмуродк,ори Мухаммадамин Лаффа-
сий3 асарларида маълумот берилган. Лаффасий ёзади: «Феруз-
нинг фармони илан Ахмаджон даш Табибий тахаллуси билан
шеър машкдн кдлиб, анча абётлар ёзиб, Ферузга мак;були табъ,
булиб, турт мужаллад девон асар табъ кдлибдур. Икки мужал-
лад форсий тилида, икки мужаллад туркий — узбек тилида
булиб, онлардан дигари Ферузнинг фармони билан бир йил
мудцат ичра жами шуарони тартибга солиб, ёзиб чик,адур»4.
Ахмад Табибийнинг ижодий фаолияти хакдда маълумот, унинг
асарларидан намуналар 1945 йилда тузилган «Узбек адабиёти тари­
хи хрестоматияси» ва Рахмат Мажидийнинг «Узбек адабиёти» ки-
тобида хам берилган. Булардан таищари, филология фанлари док-
тори М. Юнусовнинг «Комил Хоразмий» (Т., 1960), В. Мирзаев-
нинг «Аваз Утар Угли» (Т., 1961), профессор F. Каримовнинг «Узбек
адабиёти тарихи» (учинчи китоб, Т., 1987) асарларида хам Ахмад
Табибий хакдда кдмматли маълумотлар мавжуд.
XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошлари Хоразм ада-

1 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшо\ий. Т., Камалак, 1991.


2 А. Н. Самойлович. Мажмуатуш-шуаройи шохи пайрови Феруз. Китобда: Записки
Восточного отделения Императорского русского археологического общества. 1909,
том XIX, с.0199-0200.
3 Лаффасий. Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи х,оли. Тазкира, кулёзма.
(К^лёзма бизда сакланади - У. Д.)
4 Юцоридаги китоб, 85-86-бетлар.
86 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

бий мухдти, унинг намояндалари ижоди хакдда яратилган де-


ярли барча илмий адабиётларда Ахмад Табибий ижодига оид
фикр ва муло\азалар учрайди.
Даёт йули ^ 6 8 йили Ф. Ранихужаев Табибийнинг хаёти ва
ижодий мероси мавзуида номзодлик диссерта-
цияси ё к/тад и. Шу йили унинг «Танланган асарлар»ини нашр эт-
тирди. 1978 йили эса «Ахмад Табибий» (хаёти ва ижоди) номи
билан у хакдаги монографиясини эълон кдлди.
Ахмад Табибий 1869 йили Хоразм хонлигининг сиёсий ва
маданий маркази Хива шахрида тугилди. Унинг отаси асли афго-
нистонлик, кейинчалик Хоразмга келиб тургун булиб к,олган
Али Мухаммад Хиванинг машхур табибларидан эди. У кичик
дуконча очиб, атторлик билан хам шурулланган. Али Мухаммад
углининг укдшига катта ахамият берди. Форс, араб тилларини
чукур урганишига рахнамолик кдлди, табибликни ургатди. Шу-
нинг учун хам Ахмад узига «Табибий» тахаллусини танлади. Унинг
шеъриятдаги шухрати кенг ёйилди. Натижада Мухаммад Рахим-
хон Феруз уни саройга таклиф кдлди. Табибий саройда экан,
Аваз каби к;обилиятли шоирларга устозлик кдлди. Бу хакда Лаф-
фасий тазкирасида куйидагиларни таъкидлайди: «Аксари вак,т-
лар Аваз Утар билан улфатлиг кдлиб, шахмат уйинига маюту-
л о т л и р кдлиб, узларига таскинлир билан шеър машкдни кдлиб
турадур эрдилар... Х,амма вак,тлар танбур чертиб, уз шикаста ха-
вотирига тасалли бериб турадур эрди»1.
Аваз Утар угли хам Табибийни устози сифатида хурмат
кдлди, шеъриятда унингдек булишга интилди:
Не FaM эмди, Аваз, назм илмида билсанг Табибийдек,
Ки дерлар, курган эл назмингни, устодингга салламно.

Лаффасийнинг ёзишича, Табибий паст буйли, очик, чехра,


ширин суз, нозик табиат киши булган. Шахмат билан танбур-
н и f o h t хуш курган. Бир шеърида ёзади:

Табибийким, анга танбурсиз базм ичра ро\ат й^к,,


Чекар Мутриб ани ё базмидин соз айлабон танбур.

Шоир саройда шеърият, илм-маърифат ахли уртасида катта


хурматга эга б^лди, хон эътиборини к;озонди, табиб сифатида
кишилар дард и га даво излади. У хон саройида уюштирилган му-
шоираларда, хафтанинг хар жума ва Душанба куни утказилади-
ган китобхонлик йигинларида иштирок этди. Шунга к,арамай,
1Лаффасия. Тазкира, 86-бет.
А щ а д Табибий 87

Табибий уз тирикчилигини саройга боглаб куймади. Кичик дУкон


очиб, дори-дармон савдоси билан шугулланди. Шунинг учун булса
керак, шоир шеърларида х,аёт тарзи, мухтожлиги \ак,иди куюниб
айтган фикрларга дуч келамиз. Жумладан, «Пустин» радифли
шеърида у шундай ёзади:
Адамдин то келиб килдим бу каш шок, хонани маскам,
Киярга топмадим умрим утиб, мен банаво пустин...
Совукдин гох кочиб кирсам ичига калтираб, какшаб,
Танимга парвариш кдетай эди мисли ано пустин...
Бу киш ичра тараххум айлабон мискин Табибийнинг,
Тани урёнига бергай Худо чакмон ва ё пустин.

Хон Табибийнинг кучли ик;тидорини билиб, унга масъул и-


ятли ишларни топширарди. Йигинларнинг бирида Хоразм шо-
ирлари тазкирасини тузишини амр этади. Баёний бу вок,еани
шундай *икоя кдлади:
«Хон ^азратлари ТабибийБа амр этдилар, токим ул газалларни
маснавий зимнида жамъ кдлиб, бир китоб этгай. Табибий фармон
мужиби билан амал кдлиб, ул газалларни жамъ кдлиб, х,ар газал-
ни ёзмокчи булгонда, маснавий била ул газални айтгон ким эрка-
нин баён этиб, бу тарикдца тамоми газалларни жамъ кдлиб, та- ,
мом этиб, ул китобБа «Мажмуатуш-шуаро» от куйулди»1. Баёний
вок,еани баён этгач, шоирни куйидагича таърифлайди:
Табибийким, шоири мухтарам,
Нетай они атворин айлаб ракам.

Маорифда узни тутар куб ориф,


Мажолисда доги харифу таъриф.

Бир ойнадур сузлари сарбасар,


Рамуз они аксидадур жилвагар...

Ахмад Табибий «Мажмуатуш-шуаро»ни 1909 йили поёнига


етказди. Унинг курилиши ва услубида Куконда тузилган Фаз-
лий Намангоний тазкирасининг таъсири сезилади. Хар иккала
тазкира бир хил номланган. Фак,ат бирини иккинчисидан фарк,-
лаш учун хукмдорларга боглаб, «Мажмуатуш-шуаройи Умархо-
ний» ва «Мажмуатуш-шуаройи Ферузшохий» деб айтиш удум
булган.

1 Курсатилгак китоб, 94-бет.


88 Мщифй уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Лаффасий маълумотига кура, Ахмад Табибий ёшлигида жи-


гар хасталигига йулшдан ва шу касаллик билан 42 ёшида вафот
этган. Лаффасий ёзади: «Ахмаджон Табибий Феруз - Мухаммад
Рахимхон вафотидан кейин анча мудцатлар утмасдан жигар хас­
талигига мубтало булиб... кдрк икки ёшида, 1328 хижрий, 1910
йил октябр ойинда... фалаки золим жафокордин шиквалар кдпиб,
кунгул максудюа етиша олмасдан бул дунёдин куз юмиб, охират
сафари кдлиб, жаннат бустонида манзил кдладур»1.
Адабий мероси Ахмад Табибий кдска умри давомида салмокди
адабий мерос к,олдирди. Унинг беш девони бор.
«Тухфатус-султон», «Мунисул-ушшок», «Хай ратул - о ш ик,ин » де-
вонлари Узбек тилидаги шеърларидан, «Миръотул-ишк,», «Маз-
харул-иштиёк» девонлари эса форс-тожик тилидаги шеърлари­
дан ташкил топган. Бундан таищари, шоир катта хажмдаги «Вомик,
ва Азро» достони муаллифи. Тазкиранавис сифатида «Мажмуа-
туш-*шуаройи Ферузшохий»нинг тузувчиси. Таржимон сифатида
Фузулийнинг «Хафт жом» асарини форс тилидан таржима кдлди.
Нихоят, у ёш истеъдодларнинг севимли устози эди.
У ёшлик чогларидаёк, шеърлари билан назм мухлислари эъти-
борини козонди. Зуллисонайн шоир сифатида узбек ва форс-то­
жик тилларида салмокди шеърий мерос колдирди. Таъкидлаш
керакки, у бу ишларга хон рагбати, хатто топшириги билан ки-
ришган эди. Шоир «Мунисул-ушшок» девони «Дебоча»сида куйи-
дагиларни ёзади: «Бу факдр кулида жамъ булгон югщбнинг сони
беш девондур. Аларнинг учтаси туркий ва иккитаси тожикчадур.
Биринчисини адолатли пищ а хадя кдлиш сабабидин «Тухфатус-
султон» деб атадим, иккинчи девонга ошикдар унсияти сабаби­
дин «Мунисул-ушшок;» («Ошикдар дусти») номи берилди. Учин-
чисига факат ишк холатларидан гапирилган важхдан «Миръотул-
ишк,« («Ишк ойнаси»), деб ном куйдим. Туртинчи девонга ошик,-
лар $гкдб хайрон булсинлар деб, «Хайратул -ошик,ин» деб исм бе­
рилди. Бешинчиси бедиллар иштиёкд жилвагохи булгони сабаби­
дин «Мазхарул-иштиёк.» («Иштиёк изхори») деб аталди»2.
Юк,орида зикр кдлинган беш девоннинг биринчиси Душанбе-
даги академик А.А.Семёнов уй-музейида, к;олган турттаси Узбе­
кистон Республикаси Фанлар академияси Шаркунунослик инсти-
тутининг кУлёзмалар фондида сакданади.
Маълумотларга Караганда, мазкур беш девон шоир умрининг
сунгги беш йилида тартиб килинган.

1Лаффасий. Тазкира, 86-бет.


2 Kflpam: УзФА Шаркниунослик института к^лёзмалар фонди, 8949-к^лёзма де-
бочаси.
А щ а д Табибий 89

Табибий Алишер Навоий ва Фузулий ижодига алохида их-


лос билан каради. Умуман, унда анъанавийлик кучли. У са-
ройда хоннинг эътиборида булишига карамай, хамита нима-
дандир кунгли тулмайди, хаётдан коникмайди, дилгир яшай-
ди. Ишкдй шеърларида хам ижтимоий охднглар янграб тура-
ди. «Чарх жафоси», «мажрух, афгор жисм», «фалак»нинг «каж»
(«тескари»)лиги, «берах,м»лиги тез-тез тилга олинади. «Фалак»
радифли шеърида «нодонни азиз ва мукаррам айлаб», «доно
кишиларни асру хор этган» фалакдан шикоят килади. Иккин­
чи бир шеърида эса замонасининг ижтимоий манзарасини
шундай чизади:
Оламга бок,санг, х,осили боштин оёк кулфат эрур,
Бир ро>;атининг кейнида бехадцу сон мехнат эрур.

Бир ошик,иким, лахзайе топса висоли дилбарин,


Доим хамул бечорага сунгра гами фурк,ат эрур.

Йуктур жахон Fa эътимод ушбу жщатдин, эй к^нгул,


Ким инкилоб этмак анга даврон аро одат эрур.

Бас, шундай экан, ягона й$л колади: имкон кадар инсон-


ларга яхшилик кдлмок, нафъ етказмок,. Ёлгиз шу йул биланги-
на кишилар бошига берахм даврон томонидан отилаётган жаб-'
ру жафо тошлари захрини камайтириш мумкин. Шоир даврон
манзараси тасвирида яна буюк устози Навоийнинг одамийлик
хакидаги хикматларига эргашади:
Икки жахоннинг комини гар истар эрсанг, эй кунгул,
Келганча кулдан хал^га еткур, басе, такрор нафъ.

Табибий шеъриятининг мазмун-мохиятини, рухдни тушуниб


олишда замондоши, рус шаркшуноси А.Н.Самойловичнинг шоир
хакидаги хотиралари алохида ахамиятга эга. Таникди туркшунос
1909 йили Хивага келган, 1638 сахифалик «Мажмуатуш-шуаро»-
ни эринмай укдб чиккан ва унинг тузувчиси билан узок сухбат-
лар курган эди. Сунг эса, мажмуа хакдда каттагина такриз эълон
килди. Олим XX аср бошидаги анъанавий шеъриятимиз намуна-
ларини кузатар экан, унда янги адабиётга хос хусусиятлар пайдо
булаётганини нозик хис килади ва буни Табибий мисолида шун­
дай тушунтиради:
«Шоир, айтишига Караганда, эркин фикрли карашлари са-
бабли мадрасадаги мусулмон фанларининг туда курсини узлаш-
тиришдан воз кечган, —деб ёзади у Ахмад Табибий хакида. —У
90 Миллий yHF0Huui даври узбек адабиётининг илк босцичи

Хивага хиваликларнинг мустамлакачилар - руслар, немислар би­


лан, татарлар билан бевосита алокдлари туфайли ва ундан таш-
кари янги йуналищдаги татарча, усмонча китоблар, журналлар
ва газеталар оркали кириб келаётган европача илм мазасидан жин-
дак татиган. Хукмдорининг топшириги билан дори-дармон учун
Машхддга бориб, уша ерда малака ошириб кайтган Ахмад Табиб
мусулмонча усулда табиблик кдлади. Ва, чамаси, бу хивалик лейб-
медик уз «илм»и устидан пинхона кулади. Кузатишимча, «Маж-
муа» мухаррирининг уз жонажон Урта Осиё адабиётининг бени-
хоят узок, ва мутлак,о якранг асрини кечираётган хозирги кдёфа-
сига хам муносабати худди шундай. Ва ёш Хиванинг адабиёт со-
хасида якка-ёлгиз булмаган бу вакили, гарчи хозир афлотунчаси-
га булса-да, усмонли, туркий-козон, туркий-кавказча энг янги
асарларга, таржима ва оригиналларга, шубхасиз, мойил. Шоир­
нинг менга уз каламкаш биродарларини «буларнинг хаммаси учун
Мир Алишер Навоий урнакдир, лекин хеч бири унинг истеъдо-
дига эга эм ас»,- деб таърифлаганидаги дилгир-нафратчан юз
ифодаси шундок, эсимда»1.
Шундан булса керак, Ахмад Табибий ижодида маърифат мав-
зуи, маърифатпарварлик р о я с и мухдм урин эгаллайди. Шоир хаёт-
ни тубдан яхшиловчи, жамиятни, мамлакатни колок^икдан, зул-
матдан кутк,арувчи, халкди фаровон хаётга етакловчи йул —маъ­
рифат деб билди. Шоирнйнг фикрича, илм-маърифат жохилни,
гофилни жахолат уйкусидан уйготади, унинг хаётига файз ба-
гишлайди. Табибий илмни тарриб кдлар экан, уни эгаллаш учун
кунт билан мехнат кдлиш зарурлигини таъкидлайди:
Кимдаким а\ли жа\ондин бор илму маърифат,
Кдлгусидур они бархурдор илму маърифат...
Рафлату жахл уйкусига FapK булгон шахсни
Файз бирла ул кднур бедор илму маърифат.
Эй биродар, олиму ориф булурга жахд кил,
То етургай к^нглунга анвор илму маърифат.
Илм бирла маърифат таълимини тарк этмагил,
Хосил эт боринча жон, такрор илму маърифат.
Юкорида айтганимиздек, Ахмад Табибий шеъриятига Фузу-
лийнинг таъсири катта булган. Биргина Табибий эмас, умуман,
Хоразм адабий мухитида улур озарбойжон шоири Мухаммад Фу-
зулийнинг таъсир доираси - нуфузи катта. Мунис, Огахий, Ро-
1 Кучирма. Б. Крсимовнинг «Излай-излай топганим...» (Т., 1983) китобидан (4 1 -
42-бетлар) олиб келтирилмокда.
А^мад Табибий 91

жий, Комил, Ферузлар Фузулий газалларига мухам маслар, таз-


минлар битдилар. 1908 йили Ах,мад Табибий Фузулийнинг фал-
сафий-дидактик достони «Хафт жом» («Етти жом»)ни форс ти-
лидан таржима кдлди. Бундан ташк,ари, Фузулийнинг ушбу дос­
тони таъсирида «Етти равза» («Етти бог») номли ахлок,ий-таъ-
лимий достон яратди. Ушбу достон 7 равза ва 14 хикоядан таш­
кил топган. Хикоялар Муслихиддин Саъдий «Гулистон*идаги
Хикояларни эслатади:
Эрур тарбиятда ажаб хосият,
Ки аксар га таъсир этар тарбият.
Агар тарбият к,илмас эрса асар,
Топилмас эди хеч сохиби хунар.
Чу устодцин етса кдттиг сухан,
Булур жахл учун дафъи ранж михан.
Достоннинг хар бир боби муайян ахлокдй-таълимий масалага
багишланган. Масалан, асарнинг биринчи бобида - карам ва са-
ховат, иккинчи бобида — илм ва маърифат, учинчисида — сабр
ва кдноат, туртинчисида — севги-садок,ат хакдда гап кетади ва
хоказо. ХаР бир равза —боб учун алохида хикоятлар келтирилади.
Муаллиф хар бир мавзу буйича Уз фикр-к,арашларини баён этади.
Сунг унга мутаносиб бир ахлокдй хикоя илова кдлади.
Табибий адабиётимиз тарихида достоннавис шоир сифатида
танилган. У Шарк, адабиётида машхур булган «Вомик, ва Азро»
афсонасининг шеърий вариантини яратди. Мазкур мавзуга хам
«Юсуф ва Зулайхо», «Лайли ва Мажнун», «Фарход ва Ширин»-
даги сингари жуда куплаб шоирлар мурожаат кдлганлар ва турли
вариантларини яратганлар.
Ушбу достон хам шоирнинг бошкд куплаб асарлари синга­
ри Мухаммад Рахимхон Феруз амри ва хомийлигида майдонга
келди.
Достоннинг кдск,ача мазмуни куйидагича: Сабо мамлакати-
нинг подшохи Носир угил куради, унга Вомик, исм куядилар. У
ёшлигидан илм-маърифатга берилади, юнон донишманди Мао-
бид унга мураббийлик к,илади ва жуда кдск,а муддатда эл назари-
га тушади.
Жабилсо мамлакати шохининг к,изи Азро канизаклари би­
лан сайр кдлиб, Шахрисабзга келади ва Вомикди куриб, севиб
к,олади. Азро уз шахрига келиб, расмини чиздиради ва уни
Вомик,к,а юборади. Раем Вомикдинг отаси Носир калига тушади
ва уни углига кУрсатмай, ундан яширади.
Бу уртада Носир вафот этади. Вомик, тасодифан расмни куриб,
92 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Азрога ошик, булиб кдлади. Вомик севгилисини излаб, Ж абилсо-


га йул олади. Достонда уч жуфт севишганлар: Вомик ва Азро,
Осаф ва Шакардухт, Наим ва Хавроларнинг саргузаштлари анча
гаъсирли ифодаланган. Н и \оя т, улар бир-бирларига етиш иб,
туйлари булади. Вомик, Жабилсога шох, этиб тайинланади. Вомик
ва Азро урил курадилар ва унга Носири соний (Иккинчи Носир)
деб исм куядилар. Кариб колган Вомик угли га мамлакатни адолат
билан бошк,ариш х,ак,ида васият килади:

...Харис улма ж а\он мол и Fa асло,


Карамни пеша к,ил узга мудомо.

С и п а \ хайлота к ил инъому э\со н ,


Раоёни этиб лутф ила шодон.

Яна булгил ^амиша сох,иб инсоф,


Замонни килмагил харжингда исроф...

Улум ajyiHFa кдл доим мух,аббат,


Жахолат а\лидин эт асру нафрат...

Достонда севги ва садокат, дустлик, илм-маърифат, халкпар-


варлик ва ватанпарварлик, кахрамонлик гоялари тараннум этил­
ган. Образлар талкинида Н изомий ва Навоий достонлари таъсири
кузга ташланади. Айникса, Навоийнинг «Фархдд ва Ш ирин» дос-
тонидаги тасвир воситаларидан кенг фойдаланган. Хар икки асар­
нинг вазни сам бир хил: хдзажи мусаддаси ма\зуф (мафоийлун
мафоийлун фаулун) v---------/ v--------- / v----- .
Ш оир «Вомик ва Азро» достони хотимасида куйидагиларни
ёзади:
Бих,амдиллах,ки, Холик, ёвар улди,
Мутеъим бахту толеъ чокар улди.

Ки, яъни нусхаи «Азро ва Вомик,»,


Мурури соли сак ичра м увоф ик
Д емак тарихини чун жойиз эрди,
Мингу уч юз йигирма саккиз эрди.

Демак, ушбу достон ит йили, 1328 \и ж р ий , 1910 милодий


йилида ёзиб тугатилган. Сунг Мухаммад Юсуф Чокар томонидан
2 нусха кучирилади. Асар 16200 мисра — 81 бобдан ташкил топган.
Табибийнинг «Вомик ва Азро» достони узбек мумтоз адабиё­
тининг достон жанридаги гузал ёдгорликларидан бири сифатида
кадрлидир.
КУКОН АДАБИЙ МАКТАБИ

МУКИМИЙ
( 1850- 1903)

укимий XIX аср узбек адабиётининг энг машхур ва-

М килларидан. У уз ижоди билан жахон адабиётшунос-


лигида «девон адабиёти» деб номланадиган Шарк, ада-
биётидаги энг яхши анъаналарни давом этгирди. Айни па
истилоси туфайли ижтимоий хаётда кечаётган узгаришларни ада-
биётга олиб кириб, унинг янгиланишида узининг муносиб хисса-
сини кушди. Унинг шеърлари хаётлик пайтидаёк, Туркистоннинг
турли шахарларига ёйилган, шоирлар уларга мухаммаслар боглар,
хонандалар кушик, кдпиб айтар эдилар. Мукдмий миллий озодлик
харакати хакдда шеърлар ёзган, уз салохияти ва мавк,еи билан мак­
таб яратган шоир эди.
Ш оир ижодини урганиш унинг хаётлик чоги-
Мукимиишунос- дан бошланган. Шеърларига билдирилган тур-
ликка бир назар , _
ли-туман муносабатлар, улар хакдаги бахслар,
мак,олалар бунга дал ил. Ш оир вафотидан кейин унинг девони
«Девони Мукдмий» номи билан илк бор 1907 йили Н.Остроу­
мов томонидан нашр этилди. Унда шоирнинг шеърий асарлари
билан бирга таржимаи холи ва ижоди хакдда кдск,ача маълумот
хам берилган эди. Мак,ола муаллифи Н. Остроумов унинг шахсига
бахо бераркан, шоирни укувчига к,аландарсифат, дарвешваш бир
кдёфада такдим этади ва асосий машгулотини так,во ва шеър ёзиш
эди, деб курсатади. Бунинг тагида ш оирни халкдан узиб олишга
94 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

уриниш ётишини пай каш кдйин эмас. 1910 йили Порцев литог-
рафиясида «Девони Мукимий маа хджвиёт» номи билан шоир
асарларининг иккинчи нашри амалга оширилди. 1912 йили юкори-
даги номда Мукимий асарларининг учинчи нашри дунё юзини
курди. Шоирни сохталаштириш, афсуски, кейинги икки нашрда
х,ам давом этди.
Давр ходисалари ижтимоий фикрдаги кутблашувни тезлаш-
тирди. Файласуфлар айтганидек, унглар унглашиб, суллар сулла-
шиб борди. 1915—1916 йилларда диндорларнинг мутаассиблаш-
ган кисми жамият ахлокининг бузилишида (фахш, баччабоз-
лик, товламачиликнинг кучайиши каби) ипщий мавзуда ёзувчи
шоирларни айбдор топдилар. «Ал-Ислох» журнали 1916 йилда
бу мавзуда бутун бир бахс очди. Дин пешволари номидан Му­
кимий ва Фуркат шеърларини «харом» дейишгача борди.
Шоир ижодини жиддий ва кенг куламда урганиш утган
асрнинг 30-йилларидан бошланди. Бу даврда Мукимий асарла­
рини туплаш, Урганиш, нашр этиш кдзгин ва самарали олиб
борилди. Газета ва журналларда катор маколалар эълон килин­
ди. Бу хайрли ишнинг бошида отахон шоиримиз Рафур Рулом
турди. Унинг ташаббуси билан 1938 йили «Мукимий баёзи»
тузилиб, нашр этилди. 1950 йили шоир асарлари «Лирика и
сатира» номи билан Москвада рус тилида босилди.
1953 йили Мукимий вафотининг 50 йиллиги муносабати
билан у хакда бир катор тадкикотлар яратилиб, мукимийшу-
носликка асос солинди. Хомил Ёкубов, Абдулла Олимжонов,
Ходи Зарипов, Хошимжон Раззоков, Рулом Каримов, Абдура-
шид Абдугафуров каби олимлар салмокли ишлар яратдилар1.
Мукимийшунослик, асосан, икки йуналишда борди: а) Му­
кимий ижодини бевосита Урганиш; б) шоир ижодини ижтимо-
ий-тарихий аспектда, замондошлари ва салаф (Утмищцош) хамда
халаф (издош)лари меросига киёсан урганиш.
Мукимий ижодини Урганишда профессор Рулом Каримов
(1909—1991) нинг хизматлари катта булди. F. Каримов —мукимий­
шунослик мактабига асос солган олим. Унинг бу борадаги илк ма-
коласи «Мукимийнинг хаёти ва ижодини урганиш тарихидан»
(1957) олий Укув юртлари талабалари учун ёзилган «Узбек адабиё­
ти тарихи» (З-китоб)идаги (1966, 1975, 1987) Мукимийга багиш­
ланган тадкикотлари, хусусан, 1962 йили ёклаган «Узбек демок­
рат шоири Мукимий ва унинг даври адабиёти» докторлик диссер-
1Kflpam: X. Ёкубов. Узбек демократ шоири Мукимий. Т., 1953; А. Олимжонов. Му­
хаммад Амин Мукимий. Т., УзФА нашриёти, 1953; X- Зарипов. Мухаммад Амин Мук,и-
мий. Т., 1955. Раззоцов. Мукдмий ва Завкий. Т., 1955; F. Каримов. Мукимий хаёти ва
ижоди. Т., 1970; А. Абдугафуров. Мукимий сатираси, Т., 1976 ва х,.
М ущ м и й 95

тацияси, 1970 йили нашр этган «Мукдмий. Хаёти ва ижоди» мо­


нографиям мукдмийшунослик илмининг сара намуналаридир.
Нихрят, Мукдмий асарларининг шу кунгача амалга оширилган
узбек, рус ва бошкд тиллардаги нашрларининг аксарияти профес­
сор F. Каримов номи билан ботик,1.
Мукдмийшунослик истикдол муносабати билан янги боскич-
га кутарилди. Шоир босиб утган мураккаб ижодий й^л ва унинг
сермазмун адабий меросини мустакдллик, Миллат ва Ватан ман-
фаатлари нуктаи назаридан куздан кечириш ва хулосалар чица-
ришга эхтиёж бор. Бу борада профессор F. Каримов издошлари
самарали иш олиб бормокдалар.
Мухаммад Аминхужа Мирзахужа угли Мукдмий
фаолияти 1850 йили Кук,он шахридаги Беквачча махалла-
сида новвой оиласида тугилди. Отаси Мирзаху­
жа асли тошкентлик, онаси Бибиойша хужандлик булган. Улар
турт кдз ва бир убил курганлар. Кдзларининг оти Тожиниса, Улуг-
биби, Сайдиниса, Мехриниса.
Мухаммад Аминхужанинг онаси Бибиойша адабиёт ва санъ-
атни севувчи, сузга уста аёллардан булган. Уни якдндан билган
уртокдари «Хуморбиби» дер эканлар. Ёш Мухаммад Аминхужа­
нинг шеърга хавас куйишида, тахмин кдлиш мумкинки, унинг
хизматлари катта булган.
Булажак шоир эски мактабда хат-савод чик;аргач, 1864 йил­
дан Кук,ондаги «Хоким ойим» мадрасасида укдйди. 1867 йили
Бибиойша вафот этади. Бир оз вак,т утгач, Мирзахужа Зиёдабиби
исмли аёлга уйланади. Мухаммад Аминхужа 1872-1873 йилларда
Кук,он мадрасасини битириб, Бухорога йул олади. 1876 йилгача
Бухоро мадрасаларидан бирида укдйди, сунг Кук;онга к,айтади.
Уни Санамбиби исмли кдзга уйлантириб куядилар.
1877 йили Мухаммад Аминхужа Кук,ондаги ер курилиши мах-
камасига мирзалик вазифасига ишга киради. Ер улчовчи амал-
дорларнинг хдйла-найрангларини куради. «Танобчилар» х,ажви-
ни ёзади. Сунг Сирдарё буйидаги Ок?кар паромига паттачи булиб
ишга утади. Бу ердаги ахвол хам шоирга ёк^айди. Окркар одам-
лари хакдда ёзган мухаммасида куйидагиларни Укдймиз:
Келганим ушбу маконга кдладур манга алам,
Лойикд табъ йук, одамки, десам хасрату FaM,
Гаплашурга киши йук, эртадин ок,шомгача хам,

1 К,аранг: Мувдмий. Танланган асарлар. Т., УзФА нашриёти, 1958; Мукими. Избран
ные произведения. Т., изд. АН Уз. 1958; Муцимий. Асарлар -фигами. Икки томлик, 1—2-
томлар, Т., ^здавнашр, 1960; Мукдмий. Танланган асарлар, Т., Ук,итувчи, 1973; Му-
кимий. Асарлар, Т., F. Рулом нашриёти, 1974 ва б.
96 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи

Кун совук, кора чирок, гурде к ую, утин кам.


Чиксам эшикка кдлур тургайи чулдур-чулдур.
Одамлари-чи?
Кема важ^ини демасларки, берибон кутулай,
Тарзи бир хийла кдлиб, дерки юкумни яшурай,
Билса саркори, «почо!» деб этагига осулай.
Икки пул бер яна буйрукка караб, - деса дегай:
«На килурсан, чакамиз йук,, мана улдур-улдур».
Шоир Окжарнинг айрим шум, баттол одамларини мана шун­
дай тасвир этган эди. Бирок У Окжар паромида х,ам узок иш-
лай олмади. 70-йилларнинг охирларидаёк паттачиликни йи-
гаштириб, КУконга кайтади. Ижодга берилади. «Мукдм» (тур-
FyH, туриб колган), «Мукимий» тахаллусида ёзган шеърлари
билан доврук козонади. Аммо шоирнинг шахсий *аёти юриш-
мади. Санамбиби билан узок яшай олмади. 1879 йили Санам -
биби Мукдмийдан ажралди, угли АкбархУжани онаси Зиёдаби-
бига колдириб, бошкага турмушга чикиб кетди. Куп утмай,
Мирзахужа дам вафот этди.
Мукдмий 1887-1888 йилларда Тошкентга келади, ота карин-
дошлари билан учрашади. Алмаий, Нодим Намангоний билан
танишади. Улар билан якдндан алока боглайди.
Шоир шу йиллари o f h p иктисодий тангликда яшаган. 1890
йили отадан колган хрвлини сотиб, Мадраса хужрасига кучиб
Утишга мажбур булган. Хаттотлик хунари жонига ора кирган. Ки-
шилар учун хат (китобат) ёзиб, китоб кучириб, шундан келади­
ган даромад хдсобига кун Утказган. Адабиёт-санъатни яхши курган
давлатманд кишилар моддий ёрдам берганлар. Шуларнинг ёрда-
мида 1892, 1899 йилларда икки маротаба Тошкентга келиб кетга-
ни маълум.
90-йилларнинг урталарида Мукдмий такдирнинг бир гаройи-
боти туфайли Москвада Лазарев номли жонли Шарк тиллари
институтида Укдб турган жияни Рузимухдммад Дустматов (отаси
?^аж сафарида улиб колганида яхши одамлар учраб, тарбия кдла-
дилар ва Укдшга йуллайдилар) билан топишади ва улар орасида
ёзишмалар бошланади. 1898 йили Р.Дустматов Куконга келади,
TOFa- ж и я н учрашадилар. Ёз таътили тугагач, Рузимухаммад яна
Москвага кайтиб кетади. Шоир кузатиб куяди. Кечинмаларини
сунгрок шеърий мактубда шундай ифодалайди:
То видолашмакга борилди кеторингда сани,
Йигладим пищон оташга тушорингда сани,
Сайр этиб юрганда, юрмишдим канорингда сани,
Муцимий 97

He саодатлиг замон эрканки, борингда сани,


Махфилим1, равшан сафолиг рУзгорим бор эди.

Давлату икбол жомидин Хак айлаб бахраманд,


Пояи кддрингни кдпгай бора-бора то баланд,
Айлагай акронинг ичра сарфарозу аржуманд,
Хеч ёдинга келурму дебки шахрида ХУканд,
Бир гариб бекас тагойи хоксорим бор эди.

Р. Дустматов иккинчи марта 1904 йилда Кукрнга келди ва ум­


рининг сунгигача Мукдмий уй музейида хизмат кдлди.
Мукдмий хаётининг сунгги йиллари касалликда кечди. Кулок,
o f p h f h , сунг «яракон» (жигар хасталиги) шоирни кдйнаб к$йди.
1902 йилнинг 16 декабрида Андижонда дахшатли зилзила юз
берди. Шахар лахзада вайронага айланиб, 4652 киши халок була­
ди. Шоир бундан к,аттик; ларзага тушади. Шахарга бориб офат
окдбатларини уз кузи билан куради ва изтироб тУла таърих-
марсия битади.
Шоир фожиа манзараларини руйи рост тасвир этар экан, са-
бабларини, Уз акддасига кура, жамият ахлокд билан боглайди,
айрим одамларнинг бузилишидан куради. Шеър шоир улимидан
бир ой олдин «Туркистон вилоятининг газети»да босилган эди.
Мукдмий 1903 йилнинг 25 майида вафот этади. ч
HMWt мероси Мукдмийнинг бизгача етиб келган ижодий ме­
росини 10 минг мисра атрофида тахмин кдла-
дилар. Улар асосан лирика ва *ажвиётдан иборат.
Мукдмий табиатан хозиржавоб киши эди, Куплаб замондош-
лари сингари Узбек ва тожик тилида баравар ёза оларди. КУпгина
шеърлари Узининг ёзилиш тарихига эга. Улардан айримларини
таржимаи холида куриб Утдик. Маълум муносабат билан ёзилган
шеърлари орасида Тошкент ноиби вафотига багишланган («Та­
рихи фавти ноиби Тошкандий») беш байтлик тожикча таърих-
марсияси бор. «Ноиби Тошкандий» 1892 йилдаги Тошкент к$зго-
лонининг ташкилотчиларидан ва фаол иштирокчиларидан Инъ-
омхужа2 булади. Туркистон харбий округ суди уни 1892 йил 10
декабрда Иркутск губерниясига сургун кдлган эди. Бирок у ка-

1Ма^фил - анжуман, базм.


2 Инъомхужа УмархУжаев (1833-1897) асли кЗ^онлик, савдо ишлари билан Тош-
кентга келиб, яшаб к,олган. Занжирлик ма^алласи кдриялари уни ёцтиришиб, Шай-
x o h t o j o t да*а ок;сок;оллигига сайлайдилар. Бирок, унинг дадиллиги чор маъмурларига
ёкдоайди ва ишдан четлатилади. Аммо халк, уни 1880 йили яна к#ллаб чикдци ва ша^ар
оксок,оллигига сайлайди. Бу царанг: Узбекистоннинг янги тарихи, Биринчи ки­
тоб, Т.: Шар*, 2000, 350-351-бет.
7 - Миллий уйгониш даври Узбек адабиёти
98 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцти

салмандлиги туфайли шу ерда кщдирилади. Кдмокди шу ерда


утайди. 1897 йилнинг 3 февралида шу ерда вафот этади.
Таърих-марсияда шоирнинг рус сиёсатига карши бош кутар-
ган к,а\рамонга ме\р-му\аббати очик, ифодаланади. «Гарчи \ибсда
рурбатдан к,он йигласа-да, ок;ибат ша\ид б^лди. Унинг вафоти
куни азиз-авом, катта-кичик бутун Хук;анд халк,и мотам тутди»,
- дейилади марсияда.
Мукимий Инъомхужа машакдатларига узини хамдард тута-
ди. Шоир фикрича, Инъомхужа Улган эмас, у шахиддир. У
хаётга шунчаки келиб-кетган эмас, жуда катта иш кдлган. Шу
сабабли, у эл-юртнинг мехрига, мухаббатига мушарраф булган.
Шунинг учун х,ам унинг улимига бутун Хук,анд аза тутди.
Афсуски, Мукдмий 1898 йилги Дукчи Эшон бошчилигидаги
халк, озодлик харакатини мана шундай теран англай олмади. Рус
хукуматининг расмий талк^ни изидан бориб, х,ажвиялар битди.
Лирикаси Муклмийнинг жуда куп разаллари унинг тирикли-
гидаёк, кушик, кдлиб куйланган. Унинг шеърлари
купрок,хонандалар оркдли ёйилган. Жуда куп таникди санъаткорлар
уз хаётларини Мукдмий ижоди билан боглаганлар. Шоир шеърла­
рида Мамажон макай, Низомхон, Фарзинча (Фарзинхон), Исмоил
найчи исмлари учраб к,олади. Уларга багишланган байтлар, шеърлар
хам бор. Булар уша даврдаги машхур санъаткорларнинг исмлари,
лакдблари. Мукдмийнинг улар билан бундай явдн алок,аси бежиз
эмас. Шоир газаллари мусик^й, охангдор эди, харидори куп эди.
Бу шеърларнинг мавзуи аксарият анъанавий, ёр хакдца. Унинг
хусни, яъни к,оши, кузи, юзи, сочи, к,адци-к,омати таърифига
багишланган.
Ошик, шоир висолцан кувонади, хижрондан изтироб чекади.
Лекин хар к,андай холда хам ёрнинг хусни давлатига ривож
тилайди. Унинг мехр ва шафкдтидан умидвор. Аммо у ёр к,ан-
чалик гузал булса, шунчалик бевафо, жафокор. Шу сабабли,
шоир шеърларида кувончдан хасрат куп.
Тийгинг менинг к,онимдадур, зулфинг гирибонимдадур,
Юз минг алам жонимдадур, ман мубтало к,айда борай?!
Ишкдй анъанавий шеърлар замонга мосланиб борди. Маса­
лан, Мукдмий ва унинг замонасида «Суратинг» радифли шеър­
лар пайдо булци. Бу, биринчи навбатда, фотографиянинг хаётга
кириб келиши билан изохланади.
Мукдмий лирик жанрлардан мураббаъга алохида эътибор берди.
Маълумки, мураббаъ бошк,а жанрлардан, аввало, вазн ва к,офия-
сига кура фаркданади. Рубоий фак;ат хазаж бахридагина ёзилса,
мураббаъ учун бундай чекланиш йук;. Рубоий, туюк, мустак,ил
Мукимий 99

тУртликлардир, мураббаъда эса бир неча туртликлар к^шилиши-


дан яхлит асар билади ва улар а а а а, б б б а, в в в а шаклида
цофияланадилар. Сунгги бандда тахаллус булади.
Мукдмийнинг мураббаълари йигирмадан ортик,, деярли \ам-
маси ишкий мавзуда. 0\ангдор, равон. Вазнига кура аруздан
бармок^а як,ин туради. Халк, кЗгшикдарини эслатади. Масалан:
Эмди сандек жоно, жонон к,айдадур,
Куриб гул юзингни бовда бандадур,
Савугай ишкинг токи жоним тандадур,
Узим хар жойдаман, кунглум сандадур.

Мехринг ути ногах тушди жонларга,


Парвойим йук, зарра хону монларга,
Лола янглиг тулиб багрим к;онларга,
Узим хар жойдаман, кунглум сандадур.

Эрта-ю кеч фикру зикрим хаёлинг,


Бир сурмадинг: «Налар кечди ахволинг?»
Эсларимга тушиб ширин мак;олинг,
Узим хар жойдаман, кунглум сандадур.

Шоирнинг айрим газалларида унинг хаёти билан боглик; лав-


халар акс этган.
Ёр ила не хуш замони рузгорим бор эди,
Подшолик давлатидин хамки орим бор эди, -

матлаъи билан бошланадиган газал шундайлардан. Шеърда бош-


дан-оёк, ёр билан кечган кунларни кумсаш хукмрон. Бу, эхтимол,
маъшукддур. Эхтимол, бирор дустдир. Балки оиласи - хотини Са-
намбиби ва угли Акбархужа билан бирга кечирган кунлардир.
Шоирнинг яна бир шеъри:
Подшох йукдатсалар, ногах гадо деб ахтаринг,
Тутманг харгиз номими, бахти к,аро деб ахтаринг, -

матлаъи билан бошланади. Ундан Мукдмийнинг к,андайдир бир


«иш»да айбланиб, таък;иб этилгани англашилади. Умуман ол-
ганда, шоирнинг катта-кичик амалдорлар билан алок,аси яхши
булган эмас. Шахсий хаётидаги омадсизлик, хукумат хизматида
чикдшиб ишлаб кета олмаслиги, ок,ибатда турмушининг ночор
бир холга тушиши, Хазрат мадрасасида гарибона ва сукдабош
Хаёт кечиришга мажбур булиши «Толеим» шеърида таъсирчан акс
этган:
100 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Оэусим, афсус, эмас хеч ишда ра^бар толеим,


Вожгун‘дур имтщон кдвдимки, аксар толеим...
Юз тарафдин еткуруб, гарди кудурат2 занги FaM,
Айлагай оинаи табъим мукаддар3 толеим.
Хар неча кдгссам тавалло - зор кдлмас илтифот,
Руйгардон4 тескари, тобора бадтар толеим.
Рузгорим тийра, изболим забун, бахтим к,аро,
Булса равшан, бормукин тадбири дийгар толеим?
Ногатой берсам, Мукимий, бир мусулмонга салом,
Дафьатан икки кулогини кдпур кар, толеим.
Яна бир шеърида ёзади:
Кетардим бош олиб, гар булса эрди, рузгорим йук;,
Нетай безоду туша5 йулга юрмакка мадорим йук;.
Турарга крлмади токат, кунгулда ихтиёрим йук.,
Узингдан узга, е раб, ра^бари лайлу нагорим йук;,
Хидоят айлагайму деб Мукиминг интизор улмиш.
Яна бир маълумот. Москвадаги жияни Р. ДУстматовга ха-
тидан:
«Бечорачилик. Подшолик мадрасаларимизни(нг) вак;фини
олиб куйган, х;еч бир тарафдан даромад - дахл йук;, цашшок;-
лт».
Илгари мадрасаларнинг сарфу харажатини таъминлаб туриш
учун вацф (ер, мулк) ажратилган. Русия Туркистонни босиб
олгач, шуларни олиб цуйди. Мадрасаларнинг таъминоти бузи-
либ, бирин-кетин ёпила бошлади. Айницса, мадрасаларда исти-
Крмат Килувчилар кдайин кунда кщдилар. Мукдмийнинг уз так;-
дири ва тирикчилигидан зорланиш сабабларидан бири - шу.
Мукдмийнинг энг сара лирик шеърларвдан бири
ж, ц"‘™ н «Навбахрр»дир. «Навбахор» - янги ба^ор дега­
ни. У - уйгониш фасли. Борлщринг, мавжудот-
нинг энг сара фасли. У тириклик нишонаси, табиатнинг узок;,
рутубатли кишдан кейинги кдйта жонланиши. Ана, к,орлар кута­
рилиб, ернинг иссик; нафаси тупрокдар орасидан кукка Урлайди.
Кушлар чу1ури тинмайди, вдлдиргочлар тикка кутарилади. Чор
атроф яшиллик билан цопланади. Шоир бу манзарадан туганмас
1 мжгуи - тескари.
2 кудурат - FaM-rycca.
J мукаддар - дор.
4 рУйгардон - юз Угириш.
5 безоду туша - сармоясиз, пул-анжом ашесиз.
М уцимий 101

завк-шавк, олади. Тирикликнинг накдцар улур неъмат эканлигини


англайди. Унда хаётга с^нгсиз иштиёк, уйгонади. Энг му\ими, чи­
накам умр одамлардан узокда кечириладиган узлатнишинлик эмас,
дустлар билан тулиб-тошиб, ёниб-жушиб яшамок экан:
Навбах,ор! Очилди гуллар, сабза булди боглар!
Сухбат айлайлик, келинглар, журалар, Уртоглар!

Хуш бу махфил'да тириклик улфату ахбоб ила,


Уйнашиб, го^е табиатни кдлайлик чоглар!..

Лекин, афсуски, замона - ёмонники. Акдгси, доно кишилар


(slxjih тамиз) оёк; остида, булбул урнини K;apFa (зог)лар олган:

Хайфким, а^ли тамиз ушбу махалда хор экан,


Олдилар хар ерда булбул ошёнин зоглар.

Шоир кутилмаганда гапни мана шундай жамият хаётига бу-


ради ва унга уз муносабатини билдиради. Агар замона адолатли
булса, хар ким узига муносиб жойда б^лмори лозим эди. Холбу-
ки ундай эмас. Шоирнинг эътирози шунда.
Хажвиёгн Мукимий куплаб хажвий шеърлар хам ёзди. XIX
аср охиридаги тарихий шароитда томир отган
такаббур, порахур танобчиларнинг, товламачи, юлричларнинг
эсда коладиган образларини яратди. У уз шеърларидан бирини
«Танобчилар» деб атади. Танобчи — ер улчовчи дегани. Эрта
бахорда дех^он ерга экинни экиб булгач, махсус кишилар чи-
кдб уни улчаганлар ва шунга караб солик; белгиланган. Бир та-
ноб - гектарнинг олтйдан бирини ташкил кдлган. Мукдмий
шулардан иккитасини к,аламга олади. Шеър улардан зулм курган
бир дехк,оннинг узига хос «арзнома»сидир. Муаллиф шундай
хикоя кдлади:
Булди таажжуб кдзик, хангомалар,
Арз этайин эмди ёзиб номалар.

Сунг ran ун икки ойда бир келадиган таноб вок;еасига ва та-


нобчиларга кучади. Улар: Султон Алихужа ва Хакимжон. Улар бир-
бирлари билан роят инок,. Икки амалдорнинг гапи бир ердан чик,-
моги учун инокдик лозим. Улар цайси кдшлокка борсалар, элни
йигиб, узларини зиёли, анбиёу авлиёлар зотидан кдлиб курсата-
дилар. Сунг бу хам етмагандай дук,“пуписага утадилар. Хуллас, пора

1 ма^фил - базм, аНЖумаН,


102 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бос^ичи

олмагунча куймайдилар. Хам «эллигу юзни» оладилар, х,ам та-


нобларини «ду чандон» (икки марта) ошириб кетадилар.
Вок,еа шундай якунланади:
Ак,ча кулида икки-уч муйсафид,
Дерки: «Бу назрингизу, бизлар — мурид».
Зулм билан эллигу юзни олур,
Боз танобини ду чандон солур.

Шоир шундай хулоса чик;аради:


Таги булар яхшию бизлар ямон,
Эл тамизидин \азар эт, алъамон.

Мак,танчок,, ^аромхур танобчиларнинг мушугини «пишт» дей-


диган кимса йук,. Халк; — гумрох,. Чор хукуматига эса шуниси
маъкул. «Танобчилар» адабиётимиз тарихида ушбу х,олатнинг
умумлашма ифодасини берган асар сифатида ало^ида ах,амиятга
эга.
Сайлов — адабиётимиз учун янги мавзу. Чор хукумати Тур-
кистонда сайловни жорий этди. Юзбоши, мингбоши, к,ози сай-
ланадиган булди. Лекин бу сайлов порахурликка йул очди.
Бадавлат кишидарнинг пул сочиш мусобак,асига айланиб кетди.
Мукдамийнинг «Сайлов» шеъри шу ^акда.
«Туйи Ик,онбачча»да бир туй х,ангомаси тасвирланган. Тош-
кентдаги бир бойнинг Ик,ондаги гумашта (хизматчи)си туй кдп-
мок,чи. Хаммаёк,к,а овоза тарк,атган: ундай кдламан, бундай кдла-
ман!.. Ного^ Тошкентдан «хужайин» «сизга туй к,илишни ким
куйибди», деган мазмунда сим к,ок,ади. «Туйнугингдан агарда чик,са
тутун, Мунда бер дастмояларни бутун», - дея танбех, беради. Имога
ма^тал гумашта ва унинг хотини хурсандчиликларини зурга яши-
радилар. Енг учида туй утади. «Шираворнинг узига икки юз сум
булурми?!» деб керилиб юрган гумашта, тузни х,ам «чут»га урган-
да, Угтиз уч тангалик туй кдлади.
Шеърда мана шу «туй»га тайёргарлик ва унинг утказилиши
кулгили бир шаклда ифода этилган. Масалан, туй яширинча
утиши керак эди. Шоир уни шундай тасвирлайди:
Учоц устида гар й^талса биров,
Ер эди елкасига катта касов.

Бири к,аттик чикарса овозин,


Билмасин кУшни, деб тутиб огзин.

Ёки туйга айтишни к^райлик:


Мщимий 103

Етти одамни Уз ма\алласидин,


Корни тук,, янги тун басалласидин.

К,илди шовкднламай имо уйидин,


Мундин, ундин, юкрридин, куйидин.

Мана, мехмонларга ош куйилиши:


Сузди ош бир ликавда уч кишидин,
Кетти ошни куриб хамма хушидин.

Ош мисоли табакда куз ёши,


Курмаки куп, гуручидин тоши, —

ва хоказо.
Мукдмийнинг бир к,атор хажвий шеърлари борки, улар аник,,
тайинли кишилар хакдда. Масалан, «Хажви Викторбой», «Хажви
Виктор», «Вок,еаи Виктор» шеърлари Виктор Димитрович Ах­
матов хакдда. У Кук;ондаги ака-ука Каменскийларнинг савдо
идорасида иш бопщарувчи булган. 1891 йили Москвадан арзон
мол келтириб бераман, деб бир туда содда узбекларнинг пули-
ни олиб, бед арак кетган. Бу ran уз даврида бутун Фаргона
водийсига ёйилиб, шов-шув булган.
Иккинчи бир «к;ахрамон» Лахтин дегани хам шунак,а кхетич,
учарлардан. У бир к,атор завод, фабрикалар, босмахона х&м
очган эди. Шоирнинг «Дар шикояти Лахтин» шеъри шу хакда.
«Масковчи бой таърифида» шеъри махаллий бойларимиздан
Ходихужа хакдда хикоя кдлади. У рак,обатга дош беролмай,
укувсизлик кдлиб синган бойлардан.
«Вок,еаи кур Ашурбой хожи»да к,ариб куйилмаган, хажга
бориб келса хам ахлокд бузукдигича к,олаверган бир бойнинг
кдлмиши ва у кулга тушганида сувдан курук; чикдши хажвий
йусинда тасвир этилган.
Бу хажвияларнинг купчилиги мумтоз шеъриятимизнинг мас­
навий жанрида ёзилган. Масалан, «Танобчилар», «Туйи Ик;он-
бачча», «Масковчи бой таърифида», «Вок,еаи Виктор» каби.
«Сайлов», «Дар шикояти Лахтин», «Вок;еаи кур Ашурбой хожи»
газал йодида к,офияланган. «Хажви Виктор», «Хажви Виктор­
бой» мухаммасда ёзилган.
Кдзиги шундаки, Мукдмийнинг айрим сатирик шеърлари
Хам куйга солинган. Масалан, «Хажви Викторбой» мухамма-
сининг матнини Н. Остроумов ашулачилар огзидан ёзиб олга­
ни маълум.
Мукдмий к;атор шеърларида кулокдарни тарак,а-туруги билан
104 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

батанг кдлувчи, шалаги чиккан аравалар («Ароба»), «факиру бой»,


«зохдду обид» демасдан, оёкдан олиб ерга йикдтадиган «полвон»,
«лой» («Лой») хакдда гап кетади.
Мукдмийнинг жияни Р. Дустматов 1898 йили Кук,онга келга-
нида безгак билан касалланиб к,олади. Шоирнинг «Безгак» ра-
дифли шеъри шу муносабат билан ёзилган. Шоир унга одамга хос
хусусиятлар беради. «Номусулмон» деб кдргайди, мезбонликни
урнига куймаганликда айблайди:
Демаским: «Тутмайин, к,авму-к,ариндошини курмакда,
Келибдур мунда Масковдан неча кун ме^мон», безгак.

«Пашшалар» шеърида кечаси окд, кундузи крраси ором бер-


майдиган пашшаларнинг «бир-бирини кувлашиб», доимо «FaBFo»
кутаришини, «жанжали» битмаяжагини хабар кдлади. Улар усти-
дан «судясига арз этмок,чи» булади.
«Куса» туркумидаги турт шеъри машхур найчи Исмоил ота
Хакдца. Шоир уз дустининг камсуханлигига ишора этгани холда
унинг касб-кори, ётиш-туриши билан боглик, хар хил к;очиримлар
кдлади.
Хуллас, Мукдмий турмушнинг хилма-хил манзараларини, за-
мондошлари ва уларнинг феълларини кулгили, эсда к,оладиган
лавхалар, ифодалар билан бизга етказади. Бу шеърлар охангига
кура хам енгил, равон.
Саедатномалари Мукдмий Фаргона водийси буйлаб кдлган саё-
хатлари таассуротларини шеър кдлиб ёзди ва
булар «Саёхатнома» номи билан шухрат топди. Булар шоир­
нинг Кук,он-Фаргона, К у ^ о н - Ш о х д м а р д о н , Кукон-Исфара
саёхатлари таассуротларидир. Хар уч саёхатнома яхлит бир асар
шаклида булиб, туртликлардан таркиб топган. Жами 244 мисра.
Хаммаси бир вазнда—ражази мураббаи солимда, хар бир банд
«экан» радифи билан якунланади. Хаммаси учун битта умумий
мукдцдима ва битта умумий якун-хулоса бор. Асарда саёхат
сабаби берилади, сунг турли манзил—кдшлокдар, уларнинг та-
биати, манзаралари тасвир этилади. Жойлардаги одамлар, феъл-
удумлар \икоя кдлинади.
«Саёхатнома»:
Фарёдким, гардуни дун,
Айлар юрак-багримни хун.
Курдики бир ахдк фунун -
Чарх анга кажрафтор экан, -

сатрлари билан бошланади.


Муцимий 105

Мумтоз адабиётимизда «хасби хол» деган махсус жанр бор.


Унда шоир уз ахволи хакдда ёзади. Гохо унинг айрим кУриниш-
лари боища хил Шеърларда хам учрайди. «Саёхатнома»да мана
шундай хол мавжуд. Шоир «гардуни дун» («пасткаш дунё*)дан
фарёд кдлади, юрак-багрини «к,он» («хун») кдлганидан шикоят
этади. «Ахли фунун» («илм-фан кишилари»)га бу дунёнинг \ами-
ша тескари («кажрафтор») юрганини таъкидлайди. Шоир бу фик-
рини олтинчи бандда давом эттириб, саёхат сабабини шундай
аникдаштирад и:
Крлмай шахарда ток,атим,
К,ишлок, чи^ардим одатим.
Хохи яёв, булсун отим,
Гох сайр хам даркор экан.

Муаллиф кайфияти, холати, атроф-мухитга, кишиларга му-


носабати «Саёхатнома» сатрларида аён сезилиб туради. Маса­
лан, шоир Шохимардон томон йул олар экан, Ултарма, Дурмон-
ча, Бурбалик,, Ок, ер, Рошидон, Зохидон, Олтиарик;, Чимён,
Водил кдшлокдари билан таништиради, уларнинг хар бирини
таъриф-тавсиф этади:
Аммо назарда Рошидон
Фирдавс богидин нишон.
Уйнаб ок,ар оби равон,
Сахни гулу гулзор экан.

Ёки:
Водил мак,оми дилфизо,
Кучаларидур дилкушо,
Анхорида оби сафо,
Себарга обишор экан.

Худди шунингдек, кейинги саёхатномасида Кудаш, Яйпан,


Нурсух, Бешарик,, Конибодом каби к,ишлок. ва шахарлар би­
лан боглик, тафсилотлар берилади. Шоир соя-салкднга кумил-
ган Рапк,онни, толзорлари кишини махлиё кдладиган Яйпан-
ни завк.-шавк, билан мак,тайди. Она-Ватаннинг бетимсол табиа-
тини, кузни к.амаштирувчи манзараларини, «анхору сою чулла-
ри» ва «ширин зардолулари»ни сунгсиз мехр ва ифтихор билан
тасвирлайди.
Асарнинг оханги равон, уйнокд. Ражазнинг турт рукнлик со­
лим бахрида ёзилган, яъни мустафъилун мустафъилун.
106 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бощичи

Нурсух каби бир жой кам,


----- v ---------- V —
Тушмай утиб к,илди алам,
-----v ----------v —
Олма анор урнига хам,
----- у ---------- V —
Богида току занг экан.

Мукдмий «Саёхатнома»си Кук,он шоирлари орасида акс-садо


топган. Фурк;ат, Завкдй, Тажаллий каби забардаст шоирлар Му­
кдмий асарининг вазни ва радифи билан саёхатномалар ёзганлар.
Фуркдт «Саё^атномаси» фуркдпиунос Ш. Юсупов томонидан эълон
кдлинган. Завкдй саёхатномаси «Обид мингбоши хакдда \ажв»
номи билан танилган. Тажаллий «Саёхатнома»сидан парчаларги-
на етиб келган.
Иккинчи томондан, агар биз XIX асрда Бухоро адабий мухи-
тида хам форс-тожик тилида саёхатномалар битилганини хотирга
олсак, мазкур жанрнинг ушбу даврда кенг шухрат топганлиги
маълум булади. 70-йилларда Бухорода укдб к;айтган Мукдмий-
нинг улардан бехабар булган булиши мумкин эмас.
Хулоса кдлиб айтганда, Мукдмий шеърияти янги узбек ада­
биётининг шаклланишида, айник;са, унда ижтимоий сатира ва
серохангликнинг марказий урин эгаллашида мухим ахамиятга эга
булди. Шоир хакдда бир к;атор бадиий асарлар ёзилган, жумла-
дан, Собир Абдулланинг «Мавлоно Мукдмий» романи бор.
ФУРКДТ
( 1859- 1909)

окиржон Холму^аммад угли Фуркдт — миллий уйро-

З ниш даври узбек адабиётининг забардаст вакиллари-


дан бири. У шоир ва адиб, адабиётшунос ва муаррих, эл-
шунос ва мутаржим сифатида узидан бой маънавий мерос
дирди. Факдт бугина эмас. У биринчи узбек журналиста х,ам эди.
«Туркистон вилоятининг газета» сахифаларида чоп этилган ада­
бий ва сиёсий-публицистик макрлалари куп жихатдан бугун хдм
уз долзарблигини йукртган эмас. Шунингдек, Фурк,ат замонаси­
нинг машхур хаттотларидан эди. Унинг бу борада куплаб шо-
гирдлар етиштирганлиги манбаларда к,айд этилган. Табиб сифа­
тида шухрати янада юксак булганлиги маълум. «Зубдатул-хука*ч
мо» унвонининг со^иби булганлигиёк, унинг бу борадаги камо-
лоти нечоглик эканлигига далил. У сайёх; сифатида Туркия, Бул-
гория, Юнонистон, араб мамлакатлари, шунингдек, Хиндис-
тон ва Хитойда булди. Сафар таассуротлари, уша давр кишила-
рининг маънавий олами, турли давлатларнинг ижтимоий-щти-
содий таракдиёт даражаси тугрисида кдмматли маълумотларни
ёзиб крлдирди.
Бир суз билан айтганда, Фуркдт крмусий олим ва ижодкор
сифатида миллий маънавиятимиз ривожига улкан хдсса кущди.
Фуркат ижодини Дастлаб шоир асарларининг нашрлари т$три-
урганиш тарихидан сида. Уларнинг чоп этилиши ва оммалаштири-
лишида филология фанлари доктори Холид Ра-
сулнинг хизматлари катта булди. У Фурк,ат «Танланган асарла-
ри»ни жами етти марта (1940, 1951, 1958, 1959, 1975, 1980,
1990 йилларда) нашр эттирди. Булар ичида, Фурк;ат «Асарлар
мажмуаси»нинг турли манбалар асосида тайёрланиб, араб ёзу-
вида чоп этилган икки жилдлик факсимиле нашри, айникса,
алохдда ах,амиятга эга. Мазкур нашр шоирнинг шу пайтгача эълон
кдлинган «Танланган асарлар»ига нисбатан анча мукаммал экан-
лиги билан ажралиб туради. Шунга к;арамай, шоир асарларини
108 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

кулёзма манбалари билан кдёслаш натижалари бу тупламнинг


хам айрим камчиликлардан холи эмаслигини курсатмокда. Жум-
ладан, тупламга шоирнинг баъзи эътиборли асарлари кирмай
кщганлиги, кирганларининг хам айримлари матн жихатидан
нуксонли эканлиги ушбу фикрни кувватлайди.
Профессор F. Каримов ва адабиётшунос Н. Хотамовлар хам
шоир асарларини бир неча марта (1959, 1973 йилларда) чоп
эттирдилар. Бундан та шкари, Фуркат «Танланган асарлар»и рус
(1958, 1962, 1972 йилларда), хитой (1989) ва уйгур (1989) тил-
ларида хам к,айта-к,айта нашр килинган.
Шоир асарларини урганиш унинг хаёт пайтиданок бошланган.
«Туркистон вилоятининг газети» узининг ун уч сонида шоир тар-
жимаи холини эълон кдлганлиги хам буни тасдикдайди. Фуркат хо-
рижда экан, 1896 йили рус миссионери Н. П. Остроумовнинг «Сар-
ты» асарида унинг «Тошкент шахрида б^лгон наша базми хусуси-
да», «Бал Хусусида» манзумалари хамда «Ахволот» асари рус тилига
сузма-с^з таржимаси билан босилиб чикдди.
1894 йили Санкт-Петербургда Русия Археология жамияти
Шарк; булими Ахбороти VIII жилдида Фуркатнинг «Мухаммас
Мухаммад Худоёрхон тилидан» асари т^ла холда русча таржима­
си ва изохлар билан эълон кдлинади. Мазкур «Ахборот»нинг 1909
йилги 12-сонида шоирнинг «Сабога хитоб» асарининг дастхат
нусхаси хакдца А.Н. Самойлович ахбороти, шеърий мактубнинг
бошланиши ва охири, унга муаллиф томонидан ёзилган кириш
суз ва сунгсуз чоп этил ади.
Жадидлар шоир хаёти ва ижодига алохида кдзикдш билан
караганлар. Исмоилбек Гаспрали томонидан нашр этилган «Тар­
жимон» газетасининг 1896 йил 18 август 32-сонида бу пайтда
хорижда яшаётган шоир Фуркдт ва унинг журналистик фао-
лияти тугрисида хабар-мак,ола эълон дилинган. Хабар-мак,ола
Фур Кат ва жадидчилик масалаларини урганишда мухим ахами-
ятга эга.
XX аср бошида Оренбургда нашр этилган «Шуро» журнали
ва унинг Туркистон жадидчилик харакатида тутган мавк,еи му-
тахассисларга аён. Мазкур журналнинг 1909 йил 1-сонидаёк, Фур-
к,атнинг «Мухаммас Мухаммад Худоёрхон тилидан» асари тула
холда эълон к,илиниши шоир ижодиётига жадидларнинг катта
кизикиш билан караганлигини курсатувчи яна бир мухим да-
лилдир.
Лекин Фуркат ижодиётига муносабат хар доим хам бир хил
кечди, хамиша у яхши сузлар билан эътироф этилди, дейиш кийин.
Зие Саид «Узбек вак,тли матбуоти тарихига материаллар» номли
Фуркат 109

тадкдкртида «крра давр» хакдда тухталади, ««Туркистон вилоя-


тининг газета»... ёзишувчилари бошда губернатур идорасида хиз­
мат кдлгувчи эски мирзалар» булганлигини таъкидлаб, «кейин-
рок, шоир Фурк,атнинг узундан-узун шеърлари кюрина бошла-
ган»1идан ёзгарадики, бу ш^ро сиёсатининг талаби эди.
Миён Бузрук Солщовнинг 1935 йили нашр этилган «Узбек
театр тарихи учун материаллар» асарида хам шоир меросига
нисбатан худди шундай муносабат кузатилади. У ушбу китобида
«... рус театрусининг ерлилар орасида хавас ва к.изик.иш тувдирга-
ни» тугрисида ёзиб, Тошкентда «Суворов» номли пьеса томоша-
га куйилгани ва «... тамошочилар орасида машхур шоир Фурцат
хам булган»лигини таъкидлайди. Суворов хакддаги манзуманинг
44 байтини келтириб, «Фурк;атда театру даётига хавас ва берилиш
очик; сезилиб туриши»ни к;айд этади. Унинг «юрт катталари» -
буржуазия элементларининг завкдарига кура шеърлар ёзиш би­
лан танилган ва уларнинг ёрдамлари билан кун куриб юрган шоир»
булганлигидан шуро укувчиларини «огохдантиради».
Шунга к;арамай, мазкур тадкдкртда баъзи мухим фикрлар хам
мавжуд. Жумладан, унда Фурк;атнинг уз шеърларини йигаб, де­
вон тузганлиги хакдца маълумот берилган.
1954 йили Холид Расулнинг «Зокиржон Фурк;ат ижоди», «Фур
цат - маърифатпарвар, демократ шоир» номли китоблари нашр
этилди. Улар шоир ижодини монографик Урганишнинг дастлабки
намуналари эди. Олим 1959 йили бу мавзуга яна к$п урди. Унинг
«Фурк;ат» танкддий-биографик очерки эълон кдлинди. Шу йили
Х-Вохидовнинг «Фурк;ат - маърифатпарвар шоир» рисоласи бо­
силиб чикди.
Фурцатнинг 100 йиллиги муносабати билан нашр этилган
«Фуркат ва Мукдмий хакдда макщалар» (1958) хамда «Зокир­
жон Фурк,ат» (1959) номли икки макрлалар туплами шоир хаёти
ва ижодини урганишда алохвда ^рин тутади. Хар икки т^пламда-
ги материаллар Фуркдт ижодининг хали тадкдкотчилар эътибори
етарли к,аратилмаган жихатларига баилыланганлиги, к#п холлар-
да мухим масалалар Уртага к^йилиб, пухта хал этилганлиги, му-
хим илмий-назарий хулосалар чик,арилганлиги билан эътиборга
молик. F. Каримовнинг 1960 йили «Шарк; юлдузи» журналида эълон
кдлинган «Фурк;ат хаёти ва ижодига дойр баъзи материаллар» ма-
крласида уша пайтда K,o 3 o f h c t o h Марказий Давлат архивида сак;-
ланган, кейинчалик Тошкентга, Узбекистон Марказий Давлат
архивига к^чирилган мухим манба - Н. П. Остроумов шахсий фон-

1 Зиё Саид. Узбек вак;тли матбуоти тарихига материаллар. Т., 1927. Китобда: Танлан­
ган асарлар, 1974, 26-бет.
110 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

дидан аникланган Фуркатнинг хориждан йуллаган 18 дастхат мак-


туби, 4 илмий-этнографик асари хакдда маълумот берилади. Улар­
ни урганишнинг шоир хаёти ва ижодини тадкдк этишдаги агамия-
ти тугрисида илмий хулосалар чикарилади. F. Каримовнинг маз­
кур тадкдкоти, айникса, шоирнинг чет эллардаги хаёти х,амда
KH3fhh ижодий фаолиятини Урганишда янги сахифа очди.
Э. Каримовнинг рус тилидаги «Узбек адабиётида реализмнинг
ривожланиши» (1975), «Узбек демократик адабиёти реализми»
(1986) номли тадкдкотларида хам Фуркат ижодига оид эътибор-
ли мулохазалар баён кдлинди. Тадкдкотда айрим мунозарали жи-
хатлар хам мавжуд эдики, улар уз вактида мутахассислар томони­
дан курсатиб Этилган.
А. Абдугафуровнинг «Зокиржон Фуркат» (1977) китоби -
шоир хаёти ва ижоди тадкикдга багишланган биринчи йирик
монография. Унда шоир хаёти ва ижоди фуркатшуносликнинг
уша даврдаги мавжуд ютукларини мужассамлаштирган холда
анча муфассал тадкдк этилди.
А. Кдюмовнинг «Шоир Фуркат» («Шарк юлдузи», 1986, 4—
5, 1989, 5-6-сонлар) асари шоир меросини оммалаштириш жи-
хатидан алохида ахамиятга эга булди, дейиш мумкин. Асарда
шоирнинг бир канча асарлари биринчи марта илмий истифо-
дага олиб кирилди. Айримлари янгича талкдн этилди.
1984 йили Ш. Юсуповнинг «Фуркат йулларида» монография-
си эълон кдлинди. Монографияда Фуркатнинг чет элга кетиш ва
колиб кетиш сабаблари, шоирнинг ватанжудоликда кечган o f h p
хаёти тугрисида архив хужжатлари хамда ишончли манбалар асо­
сида эътиборли мулохазалар баён кдлинди. Тадкдкотнинг яна бир
диккатга сазовор жихати шундаки, олим мазкур масалалар юза-
сидан илгариги илмий ишларда билдирилган фикрлар билан му-
нозарага киришади ва уз карашларига ишонарли далиллар кел-
тиради. Шоирга нисбат бериб келинган бир канча шеърларнинг,
жумладан, Шарифхужа кози ва Сайидазимбойни танкдд кдлган
деб келинган хажвияларнинг унга мутлако алокасиз эканлигини
рад этиб б^лмайдиган далиллар билан исбот этади. Шоирнинг
чор хукумати юкори доираларини мадх этган деб каралган асар­
ларини янгича талкдн кдлиб, уларнинг зохирига эмас, тагмат-
нига эътибор каратиш зарурлиги хакддаги мухдм илмий хулоса-
ни Уртага ташлайди.
Олим 1990 йили «Фуркат ва узбек маърифатпарварлик адаби­
ётининг янги боскичи» мавзуида докторлик диссертациясини
химоя кдлди. Диссертацияда мазкур мулохазаларини янада янги
далиллар, умумлашма илмий хулосалар билан бойитди. Архив хуж­
жатлари ва ишончли манбаларга таяниш, илмий хулосаларнинг
Фурцат 111

тамомила янги эканлиги, янгича тал кин ва та^лиллар - Ш. Юсу­


пов тадкдк,отларининг ютугини таъминлаган му\им омиллар шу­
лардан иборат.
Шуро даврида яратилган бир к,анча ижтимоий-фалсафий йуна-
лишдаги тадкдкотларда *ам Фурк,ат х,аёти ва фаолияти, фалса-
фий кдрашлари хакдда кдмматли илмий муло^азалар билдирил-
ди. И.Муминовнинг «Узбекистон ижтимоий-фалсафий тафакку-
ри тарихидан» (1960), X- Вохддовнинг рус тилида чоп этилган
«Туркистонда маърифатпарварлик гояси» (1979) асарлари, В.Зо-
адцов, М.Хайруллаевларнинг тадкдкдй мак,олалари шулар жум-
ласидандир.
Шунингдек, университетлар ва педагогика институтлари фи­
лология факультетлари учун «Узбек адабиёти тарихи» дарслиги1
ва Узбекистон ФА Тил ва адабиёт института олимлари томони­
дан тайёрланган «Узбек адабиёти тарихи» (1980) куп жилдлиги-
нинг V жилдида шоир хаёти ва ижоди фурк,атшуносликнинг Уша
пайтдаги энг сунгги ютукдари асосида таджик; этилди.
Истикдолгача булган даврда мазкур докторлик диссертация-
сидан ташкдри, Фуркдт х,аёти ва ижодий фаолиятига багишлан­
ган уч номзодлик диссертацияси хдмоя кдлинди2.
Куриниб турибдики, ижтимоий тузум кандай булишидан кдтъи
назар, Фуркдт \аёти ва ижодини илмий урганиш, оммалаштириш
борасида муайян ютукдар к$лга киритилди. Лекин шуро давридагй
тадкдк,отларнинг кдрийб барчаси учун умумий булган, як^ол кузга
ташланиб турадиган ва асл моадштга купда мувофик, келавермай-
диган бир хусусият: деярли ^ар бир шеър, х,ар бир асар талкднида
коммунистик мафкура талаблари асосидаги ёндашувнинг, шоир­
ни узи яшаб турган тузумдан норози, жабрдийда кдлиб курсатиш-
га, уни сунъий равишда динга, диндорларга к,арши куйишга ури-
нишнинг очик сезилиб туришидир.
Миллий истиклол туфайли миллий адабиётшунослигимиз-
нинг таркибий кдсми булган фурк,атшунослик х,ам мафкуравий
тазйивутар таъсиридан халос булди. Натижада, шоир х,аёти ва
ижодий фаолиятини Урганишда салмок^и ютук/тар кулга кири­
тилди. Бу ютукдарнинг асосий кдсмини шуролар замонида ба-
жарилиши мумкин булмаган ишлар ташкил этиши, коммунис­
тик мафкура томонидан ман этилган мавзуларнинг тадкдк; кдлин-

1 F. Каримов ёзган мазкур дарслик 1966, 1975, 1987 йилларда нашр этилган.
2Х.Расулов. Зокиржон Фурк,ат ижоди. Филология фанлари кандидата илмий дара-
жаси учун диссертация, Тошкент, 1953; А. Ахмедов. Фурк,ат поэзияси лексикаси. Ф и­
лология фанлари кандидата илмий даражаси учун диссертация, Тошкент, 1961; Ж.Ус-
моиов. Фуркат х,аёти ва ижодини мактабда Урганиш. Педагогика фанлари кандидата
илмий даражаси учун диссертация, 1969.
112 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ганлиги хдсобга олинса, уларнинг ахамияти янада явдолрок,


намоён булади.
Мустакдллик даври фурк,атшунослигида хдкдоний ёритилган
мавзулардан бири Фурк,атнинг Русия истибдодига муносабати ма­
саласи булди. Ушбу й^налищдаги тадкдкотлар шоирнинг мустам­
лака сиёсатига муросасиз муносабатда булганлигини, бу сиёсат-
нинг асл мацсад-мудцаосини, фожеий окдбатларини уз асарлари
воситасида аёвсиз фош этганлигини исботлади1.
Миллий истюугол даври фуркатшунослигида шоир ижодининг
мутлакр Урганилмай келган янги кдрраси —диний-маърифий ва
суфиёна мавзудаги асарларини эълон кдлиш, оммалаштириш ва
тадкдк, этиш борасида х,ам эътиборга молик илмий изланишлар
(А. Мадаминов, Н. Жабборов, И. Хакдулов ишлари) амалга оши-
рилди. Натижада, Фуркдг ижодида диний-тасаввуфий мавзу шуро
замонидаги айрим тадкдк;отларда таъкидланганидек уткинчи,
«... унинг учун типик билмаган кайфиятларни акс эттирувчи» эмас,
аксинча, асосий йуналишлардан эканлиги илмий жихдтдан асос-
ланди.
Шуролар замонида боцща шоирлар каби Фурк,ат асарларини
нашр этищца *ам коммунистик мафкура талабларидан келиб чи-
кдлди. Унинг аксарият асарлари ножоиз кдскдртиришлар билан
узук-юлук; *олда чоп этилди. Мавжуд нашрларни к^лёзма манба-
лар билан кдёслаш натижалари уларнинг бугунги талаблар дара-
жасида эмаслигини к^рсатмокда. Фак;ат миллий истикдол шаро-
фати билангина бу хдкда очик^а фикр юритиш, бу асарларни
тула эълон кдлиш, оммалаштириш имкониятлари пайдо б^лди.
Натижада шоирнинг шу пайтгача маълум билмаган жуда к^п асар­
лари, уларнинг дастхат нусхалари ани^ланди ва бу *акда тадкд-
кртлар эълон кдлинди.
Хорижлик тадкдкртчилар х,ам Фуркат шахси ва адабий меро-
сига кизшдиш билан к,араган. Шарк; ва Рарбда, якдн ва олис хо-
рижий мамлакатларда Фуркат здаёти ва ижодига оид тадкдк,отлар
яратилган. Америкада Колумбия университета профессори Э. Олл-
ворт, Туркияда бошкдрд олими, жадидчилик ^аракати етакчила-

1 Бу з т д а царанг: Ш . Юсупов. Худоёрхон ва Фуркат. Т,, «Шарк;», 1995; Шу муал­


лиф. Хуфия катламлар. Т., Маънавият, 1999; А. Мадаминов, Р. Тожибоев. Фуркатнинг
номаълум муножот-мусаддаси. УзАС, 1997 йил 20 июнь. Н. Жабборов. Фуркат ва жа­
дидчилик. - «Узбекистоннинг янги тарихи. Концептуал-методологик муаммолар» мав-
зуидаги Республика илмий-назарий анжумани материаллари. Т., Академия, 1998,180—
183-бетлар; Шу муаллиф. Фуркатнинг хорижга кетиш сабабларига оид янги хужжат. / /
Адабий мерос, 1998, 3 -4 (69-70)-сон, 50-54-бетлар; Фуркат ва миллий уйгониш. / /
Жамият ва бошкарув, 1998, 4-сон, 31-33-бетлар; Фуркат: Истибдодга исён. //ТошДУ
хабарлари, 1999, 3-сон, 28-32-бетлар.
Фурк,ат 113

ридан Ахмад Заки Валидий, Мажористонда Я. Эккман, Шаркдй


Туркистонда Неъматулло Убайдулло хожи, Крдир Акбар, Аршид-
дин Тотлик, каби олимлар шоир хаёти ва ижодини таджик, этиш
борасида дикдатга сазовор ишларни амалга оширдилар.
Миллий истикдолга эришилганидан кейин утган давр даво-
мида зикр этилган тадкдк,отлардан ташк,ари, Ш.Юсуповнинг
«Узбек маърифатпарварлик адабиёти ва Фуркдт» номли услубий
кулланмаси нашр этилди. Н.Жабборовнинг «Фурк,ат асарларининг
кулёзма манбалари» мавзуидаги номзодлик диссертацияси \имоя
кдлинди. Шоирнинг вак,тли матбуотда иштироки1 масалаларига
багишланган тадк;ик,от юзага келди. Ш.Ризаевнинг «Жадид дра­
маси» асарида Фурк,ат биринчи узбек театр танкддчиси —санъат-
шунос сифатида талкдн этилди2.
Ушбу далилларнинг узиёк, Фуркдт хаёти ва ижодини таджик
этиш миллий истикдолдан кейин тамомила янги боскдчга кута-
рилганлигини, уни янада ривожлантириш учун катта имконият-
лар пайдо булганлигини курсатади.
т1аржимаи з^оли Зокиржон Холмухаммад угли Фуркдт . 1859 йили
т.
Кукрн шахрида т>тилди. Унинг узи «А^волот»да
бу хакда «Хукднди латифким, бандага мавлид ва маншаъдур» дея
таъкидлайди. Фурк,атнинг отаси — Холмухаммад замонасининг
укдмишли, зиёли кишиларидан булган. Ота-онаси маслахатлашиб,
7 ёшида Зокиржонни Мухаммад Олим исмли мактабдорга шо-
гирдликка берадилар. Шоир бу хакда «Ахволот»да шундай ёзади:
«Нухустин ун беш-йигирма адад майда сурани сабак, олиб хифз
кдпиб, андин тахтага туштум... тахта хижосидин чикдб «Хафтия-
ки шариф» сурасига туштум. Олти ой муддати ичида «Хафтияк»-
ни укдб тамом кдлдим. Баъдаз Куръони шариф ухумокда мута-
рассид улдум».
Фуркдт Куръони карим хатмидан сунг «Чор китоб» мутолааси
билан машгул булганлиги, «... эртадин кдёмгача китоб укуб, ан­
дин намози acpFa тегру машкд хат» кдлганлигини ёзади. 8 ёшида
у «Мантикут-тайр»ни укдйди. Уз таъбири билан айтганда «... олти
ой болупар уруб, кушлар хикоятини хотима ошёнасэта кундура-
ди». Хофиз ва Бедил девонлари мутолаасидан куп бахра топади.
Фуркдт 9 ёшида Навоий «Чор девон»ини укдшга киришади.
«Чун умрим шохиди тукдуз парда оркдсидин чехра кургузди, Амир
Алишернинг туркий девонлариким, Навоий лакдбдур, забоним
куши ул хирмандин доначин $шди» - деб ёзади у. Худди шу пайт-

1 А. Жалолов, X- Узганбоев. Узбек маърифатпарварлик адабиётининг таракдаётида


вак,тли матбуотнинг урни. Т.: Фан, 1993.
2 Ш . Ризаев. Жадид драмаси. Т.: Шарк,, 1997, 30-34-бетлар.
8 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
114 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бос^ичи

да Навоийни туш куради. Ундан шеър машк,ига ок, фоти^а олади.


Навоийга увайсий шогирд булади.
Куп утмай, мазкур туш таъбири \ак,ик,атга мувофик, чикдди. У
шеър ёза бошлайди. Бу пайтда 9 ёшда булган Зокиржон шундай
ёзади: «Бир кун ул дабистонда танх,о к,олиб китобат к,илур эрдим.
Нохостдин кунглум сижжилига бир мазмун жилвагустар улуб, фик-
рим бикридин бир байт зода улунди. Филфавр тахрир низомига
чектим, бу эрдиким, байт:

М енинг мактаб аро булдур муродим,


Хатимдек чик,са имло-у саводим.

Чун бу фардбайтни устодим назарига еткурдум, куб истих,-


сонлар айлаб, х,ак,к,имда дуои хайрлар к,илди».
Фурк,ат болалигиданок, Шарк, шеърияти даргаларининг ш о \
асарларини аслиятда мутолаа к,илди. Дунёцараши ва эътикрди шу
асосда шаклланди. Жумладан, у 10 ёшида Фузулий газалиёти ва
Суфи Оллоёрнинг «Маслакул-муттак,ийн»и мутолаасидан бахра-
манд булади.
Шундан кейин «саводи такмили учун» бир йилга як,ин «хали-
фалик мацомида» даре беради. Мулла Кдмбарали исмли хушна-
вис кишидан хаттотлик сирларини урганади. Ашурмух,аммад к,ори-
дан кироат илми буйича таълим олади. «Каломуллох,»ни «хат юзи-
дин к,ироат айлаб, хатм к,илади». Ун икки ёшида Подшох^ужа
исмли мударрисга шогирд тушиб, «Аввали ^ол - аввали илм»
рисоласини ук,ийди. Араб тили сарф ва на\вига оид «Бидон», «Аво-
мил», «Харакот», «Кофия» китобларидан тахсил олади. «Мавъизи
Вазанжоний» рисоласини укдйди. Ун турт ёшида «Шарх,и Мул­
лой Жомий» ва «Рисолаи шамсия» асарлари буйича илмини яна­
да мукаммаллаштиради. Мунтазам ижодий фаолият билан шугул-
ланади.
Лекин замон носозликлари боис шоир тирикчилик билан маш-
Fyn булиш мажбуриятини сезади. 1878 йили тогасининг даъвати
билан унинг ёнига, Янги Маргилонга бориб, бир ь;анча муддат
савдо ишлари билан банд булади. Кук,он хонлигидаги тус-тупо-
лонлар, тож-тахт талашлари туфайли узилиб к,олган Мадраса тах,-
еилини давом эттиришга \аракат килади. Ижод билан шугуллана-
ди. Олимлар, шоирлар ша)фи булган Маргилонда Фурк,ат Хожи
домла, К,арший домла каби маърифатпарварлар билан таниша-
ди, илмий су\батларда, шеърият анжуманларида фаол к,атнаша-
ди. Бу ерда рус маданияти, «Туркистон вилоятининг газети» би ­
лан илк бор танишади.
У Янги Маргилонда оддий инсонларга ёрдамда булади. Ш и-
Фуркат

коят билан келган кишиларга ариза


ёзиб беради, йул-йурик курсатади.
Хатто хизмати учун \а к олмайди.
Ш ундан кейин отасининг даъ-
вати билан Кукрнга келади. Мук,и-
мий, Мухйи, Зав^ий, Нисбат, Му-
\а й й и р каби ш оирлар мухдтида
Кизгин и ж оди й ф аолият билан
MauiFyn булади. Айни мана шу давр-
да «Чор дарвеш»ни форс тилидан
таржима килади. «Хаммоми хаёл»,
«Нух, манзар» асарларини яратади.
Лирик шеърлар ижод этади.
1886—87 йилларда К укондан
яна Маргилонга боради ва бу ерда
М асжиди ж омеъдан \уж р а олиб
яшай бошлайди. Куп угмай Мухам- фурКатНинг устози Эшонхужа
мад Ш ариф деган савдогар дусти- домла МахмудХуЖа угли
нинг ёрдами билан дукон очади.
Хужажон Рожий (1 8 3 4 -1918), У м и д и й - \ а в о и й (183 5 /3 6 -1 9 0 5 /0 6 ),
Мулла Тошболту Роик,, И с\окхон Ибрат (1862—1937) каби ш о­
ирлар билан дустлашади.
1889-91 йилларда Тошкентда булиши унинг такдирида \ал
Килувчи роль уйнади. Ушбу вокеанинг тарихи куйидагича эди:
Фурк.ат 1889 йилнинг бошларида саё\ат орзуси билан Марги-
лондан йулга чикади. Куконда бир кун туриб, Хужандга келади.
Мирза Насриддин деган дустиникида бир неча кун ме\м он була­
ди, шоир Тошхужа Асирий билан узок су^батлар куради. Улар
узаро жуда а\ил эдилар, бир-бирларига ёзган шеърий мактубла­
ри турли баёз ва тупламларда сакданиб колган.
Ш оир Хужандда бир оз туриб колади. Дустлар орттиради, ша­
хар атрофларини айланади. Бир муддат тоби \ам кочиб колади.
Узи табибликдан хабардор булгани учун у ердаги табибларнинг
муолажасидан кунгли тулмайди. Сафарни давом эттириб, Тош ­
ке нтга йул олади.
Фуркат 1889 йил июннинг урталарида Тошкентга келган. Хожи
Аъзам деган кишининг ёрдамида Кукалдош мадрасасига жойлаш­
ган. «А\волот»да ёзилишича, Хожи Аъзам касалланиб колган шоир-
га мехрибонликлар курсатади, 9 ой давомида унинг холидан хабар
олиб, тузалиб кетишига ёрдам беради. Фуркат унинг ёрдамида Сат-
торхон Абдугаффоров, Саидрасул Саидазизов, Инъомхужа Умрё-
х>Ькаев, Журабек Каландаркори угли, Шарифхужа Пошшохужа
116 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк боск;ичи

угли, Мухиддинхужа \аки м хуж а уили, Мирза Абдулла Исомухам-


мад угли каби Тошкентдаги зиёлилар билан танишади.
Шарифхужа шоир билан булган сухбатларидан бирида тахал-
луси «жудолиг» маъносини билдиришига ишора кдлиб, уни «Фар­
хат» (шодлик, хурсандлик) билан алмаштиришни таклиф этади.
Бу унга манзур булиб, шу тахаллус билан бир муддат шеърлар ёзган.
Лекин куп утмай, аввалгисига ^айтади: гакдир унга «Фуркдт» та-
халлуси билан тарихга киришни насиб этди.
1890 йилнинг кукламида Фуркдт Тошкентнинг Ш айхантоху-
ридаги шеър ва соз мухлиси Махмудхужа деган кишининг уйига
кучиб утади, «ошино»гина эмас, «ога»дек унга кунгил боглайди.
Худди шу йил мартнинг бошларида «Туркистон вилоятининг га-
зети» мухаррири, Тош кент Эрлар гимназиясининг директори
Н.П.Остроумов Фурк,ат билан цаттик, кдзикдб колади ва унинг
обру-эътиборидан, шеърий сало\иятидан унумли фойдаланиш
режасини тузади. Чунончи, уни 1890 йил 23 мартида Тошкент­
нинг янги шахар кдсмига томошага олиб боради, гимназияни
курсатади. Рус зиёлилари, амалдорлар, хатто «жаноб генерал гу­
бернатор» билан, рус маъмурияти хизматига кирган саводхон
юртдошлари билан таништиради. «Тошкент шахрига келиб, бир
неча вакт туруб, Русия халкднинг одамлари билан танишиб, ошно
булуб, аларнинг куб расмларини курдум ва курмаганимни сур дум ,-
ёзади шоир. — Икки мартаба жаноб генерал губернатор уйига мех-
мон булуб бориб, анда хар хил тамошаларни курдум».
Н.Остроумов шоир таассуротларини газетада босиб чицаради.
Масалан, Фурк,атнинг гимназия хакдцаги манзумаси икки хафта
утар-утмас «Туркистон вилоятининг газети»да нашр этилади. Бир
Хафтадан сунг, кейинги сонида «Гимназия» шеъри чоп этилади.
Бирин-кетин унинг «Илм хосияти», «Акт мажлиси хусусида», «HaF-
ма базми хусусида», «Виставка хусусида», «Суворов» маснавийла-
ри эълон ьуминади.
Табиийки, Н.Остроумов Фуркатнинг шеърларини узи мухар-
рир булган газетада эълон кдлишдан рус давлатининг кудратини
таргиб этиш мацсадини кузлаган. Фуркат эса тамомила бошк,а ни-
ятда булган: шоирнинг «Уз нафъимиз учун Русия умурота муло-
хаза цилсок, лозимдур» деган фикри бунга далил. Демак, у Европа
ва рус маданиятини уз фойдамизга хизмат кдлдиришимиз зарур,
деган хулосага келди. Мазкур асарларни шу мак,садда ёзди.
Фурк,ат Мукимийга ёзган шеърий мактубларининг бирида
Ш айхантохурда тураётганини, дустлари куршовида эканлиги­
ни, хар куни, гохо эса кунора пеш инда «газетхона ишига» бо-
ришини маълум к,илган эди. Мук,имийнинг жавоб мактублари-
Фуркат

Тошкентдаги «Кукалдош» мадрасасининг 1889-90 йиллардаги


куриниши. И ккинчи к,ават сул томондан иккинчи туйнукли
^ужрада Фуркат яшаган

дан Фуркатнинг газетада «таржимонлик» килгани англашилади.


Хар холда шоир Тошкентда рус тили билан жиддий шугуллан-
ган. Унинг асарларида рус адибларининг номлари тез-тез учра-
ши беж из эмас.
Ш оир 1891 йил майида Самаркандга борди. Унинг сафар та-
ассуротлари «Туркистон вилоятининг газети»да батафсил ёрити-
либ турди. Лекин шоир уз Ватанидан бир умрга чикиб кетаётга-
нини, кайтмас булиб кетаётганини хали билмасди.
Фуркат Самаркандца хат оркали гойибона дустлашган М ир­
за Бухорий билан учрашди. Мирза Бухорий атлас савдоси билан
б о р и б , М осква, П етербур г, Х арьков, П ариж шах,арларини
курган, кургазмаларда совринлар олган, айни пайтда, археоло­
гия илмидан хам хабардор киши эди. 1888 йили «Туркистон ви­
лоятининг газети»да унинг Москва ва Петербургга саёхати хо-
тиралари босилган эди. Фуркат Самаркандда ию ннинг охирига-
ча турди. «Туркистон вилоятининг газети»га икки макола ёзди,
газетхонларни М. Бухорий ва унинг археологик ишлари билан
таниш тирди. И юлнинг урталарида Бухорога йул олди. Когонда
поездга утириб, Марв, А ш хобод, Боку, Ботум оркали салкам
икки ой йул босиб, сентябрнинг охирларида Исганбулга етиб
келади. Куз ва кишни шу шахарда утказади.
Истанбул XIX асрда туркистонликларнинг хаж йулидаги асо­
сий шахарлардан эди. Шахарда узбеклар кунадиган икки такя
булиб, бири Ускудорда — Султонтепада, иккинчиси Султон Ахмад
118 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босц,ичи

майдонида эди. Фуркат, тахмин кдлиш мумкинки, шахарнинг бу


пайтларда анча обод булган ва Осиё кисмида жойлашган Султон-
тепадаги богчалик такяда колган. Унинг Истанбулда ёзган асар­
ларидан бири «Сабога хитоб»дир. Шеър - шоирнинг тошкентлик
кадрдонларига йуллаган мактуби. У маснавий шаклида булиб,
х,ажми 280 сатрни ташкил этади. Номи - шартли, сунгрок мута-
хассислар томонидан куйилган. Шеърдан маълум булишича, шоир
Тошкентдаги дустларидан Абдулазизхон деганнинг уйида булган
бир йигинда Мирзо Косим номли кишининг илтимосига кура,
унга мухаммас ёзиб беришни ваъда кдлган, лекин буни уз вак,ти-
да бажара олмаган. Шуни Истанбулда ёзиб, Тошкентга жунат-
мокда. Ушбу шеърий мактуб шунинг хабарчиси хамдир.
Шеър Истанбуддаги «Миллат боги»нинг таъриф-тавсифи би­
лан бошланади. Шоир бу машхур 6 o f h h кезар экан, ундаги
«мардум» (кишилар)ни «хуррам» (хурсанд) куриб, олис Тош­
кентдаги «ёру ошнолар»ини эсга олади. Чакдоок, («барк,»)дай «тез-
рав», «боди сабо» (тонг шамоли)дан юракдаги салом ва утинчла-
рини Тошкентга етказишни илтижо килади. Хусусан, олисда кол­
ган ёри дилбандини тилга олар экан, аччик куз ёш тукади. Йук,
унинг хеч нарсадан камчилиги, хеч бир нарсага мухтожлиги йук.
Маишати жойида, ишлари ёмон эмас. Факат биргина рами бор. У
Хам булса ёри, дустлари дийдори. Шунинг учун хам у, «кеча тонг
откунча», «тонг откоч даги кун боткунча» йиглайди. Шунинг учун
хам унинг «оху фигони», «фалоний ох, фалоний» деган ноласи
«фалак узра» таралади. Нега? Ватандан чшдиб кетганига хали бир
йил хам булгани йук. Крлаверса, тили, дини, урф-удуми бир кел­
ган халк орасида яшаб турибди. Шунга карамасдан^сунгсиз бир
иштиёк билан Ватанини, маъшукасини кумсайди. Узини гариб,
нотавон сезади. Рум (Кичик Осиё, Истанбул) аро «мусофир»
булишни «казоро» (такдир такозоси) деб билади. Маишатдан,
емок-ичмокдан камчилиги йук (маишат бобида «бил кулли мас-
рур»), FaMH шулки, ёрининг жамолидан айрилган («махжур»),
кеча-ю кундуз шунинг гамида йиглайди. Фалак узра ох-фигон
чекиб, исмини тилдан куймайди. Нега? Шоир кайтиб келмас булиб
кетаётганини, она юрти, кадрдонлари билан минбаъд куриша бил-
маслигини хис килдими экан? Ахир у «саёхат орзуси» билан йулга
чиккан эди-ку! Хамиша кайтиш умиди билан яшаган эди-ку! Ле­
кин унинг Ватанга садокатига хам, мухаббатига хам заррача шуб­
ха булиши мумкин эмас.
Крлаверса, бу ердаги ёрнинг маъноси кенг. У Бобурдаги каби
Ватан хамдир.
Нихоят, шоир узининг согинч туйгуларини ифодалашда буюк
Навоийдаги кунглимизга урганиб колган дилсуз сатрлардан —«Не-
Фуркат 119

дур ахволинг, эй зори гарибим, висолим давлатидин бснасибим?»


тазмин-иктибос олади.
Шоир сабодан ёри бусагасини упиб, согинчини етказишни
утингач, ошнолари манзилидан дарак беради ва 28 кишини
номма-ном келтиради. Булар: Эшонхужа, Хужажон муфти, Убай-
дулло махдум, Жамолхон махдум, Хонхужа эшон, Ма^мудхУжа
эшон... улар орасида кадрдони Хожи Аъзамдан санъаткор дУсти
Фарзинхонгача, ran ейишган улфатлари-ю «Мирзо ака»си син­
гари ораларида нохак ran крчиб, узрини айтолмай кетган «му-
хаббатпеша яхши ошно»ларигача бор.
Фуркатнинг согинчлари нихоятда самимий. Чунончи, унинг
шайхантохурлик Махмудхужа эшонга орзикдшлари, шоирга шун-
чаки бир «ошно» эмас, «аго»дек кддрдон булиб колган, «куп ме\р-
шафкатлар, эх,сону мурувват»лар килган бир кишига булган
сунгсиз согинч иштиёклари таъсирчан, ёркдн берилган.
Шеър Ватан хакддаги туганмас шавк, ва нихрясиз интизор-
лик билан якунланади.
Фуркат Истанбулда экан, Юнонистон (Греция) ва Булго-
рияга саёхатга бориб келади. Таассуротларини шеърга кучириб,
«Туркистон вилоятининг газети»га юборади. Улар орасида Юно­
нистон сафари пайтида бир киздан эшитган хикояси бор. Бу
асар китобхонлар орасида «Юнон мулкида бир афсона» номи
билан машхур. Уша йилнинг апрелида у Жиддада булади. Май
— июнь ойларида хаж зиёратини утказиб, яна Жиддага кайтиб
келади.
1892 йилнинг 25 августида Хиндистонга йул олиб, 10 сен-
тябрда Бомбейга етиб келади, якин олти ой Хожи Ахмад деган
хамшахрининг уйида яшайди, ватандошлари билан танишади. 1893
йилнинг 20 мартида Кашмирга караб сафарга чикади, ундан Тибет
ва Хутан оркали Ёркентга Утади. Шу тарика, 1891 йилнинг бахо-
рида Тошкентдан чиккан шоир икки ярим йиллик сафардан ке­
йин 1893 йилнинг октябрида Ёркентга келиб, умрининг охирига-
ча шу ерда яшаб колади.
Шоир Кдшкардаги Русия Мусулмон идорасида котиб булиб
ишлайди. Илми нужум (астрономия), табобат билан шутулла-
нади. Тошболтуга ёзилган шеърий мактубида Худо унга Нозим-
жон ва Хокимжон исмли фарзандлар берганини, улардан кунгул
узуб Ватанга кайтиш кдйинлигини тилга оладики, бу унинг умри
охиригача Туркистон билан алокасини узмаганлигини кУрсатади.
Шу жумладан, «Туркистон вилоятининг газети»га хам мунтазам
макола ва шеърлар ёзиб турган. Бирок нима сабабдир, 1906 йил­
дан кейин газета билан алокаси узилади. Унинг мазкур газетадаги
сунгги маколаси 1906 йил февралда босилган. Гарчи макола сунгида
120 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

«бакияси (давоми) бор» деб куйилган булса-да, давоми босилма-


ган. Шунингдек, у вафот этганида хам газета 20 йил хдмкорлик
килган муаллиф х,ак,ида лом-мим демади. Бу хол Фуркат билан
уни бу томонларга жунатиб юборган чор маъмурияти орасида
кескин бир гап утмаганмикан, деган мулохаза уйготади.
У 1909 йили 50 ёшида вафот этди.
Фуркат лирикаси ШоиР лирик меросининг салмокли кдсми газал-
лар булиб, уларнинг сони 200 атрофида. Мав-
зуи, киска килиб айтганда, Одам ва Олам, уларнинг узаро муно-
сабати хакдда.
Фурк,ат лирик жанрнинг деярли барча — Базал, мусамман,
таржиъбанд, маснавий, к,асида, кдтъа, фард каби турларида му-
ваффакдят билан калам тебратди.
Фуркат шеъриятда: биринчи навбатда Навоий ва Фузулийни
узига устоз билди. Купрок шулардан илхом олди. Гохо бу илхом
мавзу ва оханг уйгунлиги даражасига кутарилади. Масалан, На-
воийнинг машхур бир таржиъбанди бор: сунгги банди «Нечук
май била булмасин улфатим» сатри билан бошланади. Шоир бу
сирли дунё каршисида хайратдан лол колганлигини, куёш у ёкда
турсин, хатто бир зарранинг хам мохиятини англаб етолмагани-
ни, шу жумладан, инсоннинг дунёга келмаги ва кетмаги хам унинг
учун мутлако коронку колганини, бу ищца на у умид килган илм,
на таквою тоат, на жамоа билан сухбатлар, на шайхи муршид, на
табиби хозик ёрдам бера олганини, хеч бири унинг мушкулини
хал кдла олмаганини изтироб билан айтар ва банд «Харобат аро
кирдим ошуфта хол, Май истарга илгимда c h h f o h сафол»,—бай­
ти билан якунланар эди. Фуркатнинг хонандалар томонидан се-
виб айтиладиган «Кунгул дардига топмай бораман харгиз даво
истаб» мисраси билан бошланадиган газали рухан шу таржиъ-
бандга гоят якин. Бу ерда шоир «кунгил дардига даво» истайди. У
хам «шайхлар остонига» бош уради, «зохид аёгига» узини таш-
лайди, «яхшилар» этагидан тутади, «бегоналар»ни ошино кдла-
ди, лекин хеч биридан нажот топа олмайди.

Сурмадин кузлар к,аро, куллар хинодин лоларанг,


Розадин юзларда тобу усмадин к,ошлар таран г,-

матлаъли машхур газалининг биринчи сатри Фузулийдан тазмин


сифатида олинган. Умуман, Фуркат мумтоз адабиётимизнинг сир-
синоати билан яхши таниш. У ёр тасвирини чизар экан ёхуд ошик-
ииш к^’вончу изтиробларини ифода кдлар экан, шеъриятимиз-
нинг бой образ ва тимсолларидан унумли фойдаланади, уларни
давом эттиради. Мана кош тасвири:
Фуркат 121

Усмалик к,ошларму ё шамшир кондин занглик?

(Фузулийда: Мукдввас кршларингки, вусма бирла ранг дут-


мишлар. Кдличлардурки к,онлар тукмак ила занг дутмишлар.)
Юз ва соч:
Юз уза кокилмидур дар сори печу тоб ила?
Ганжи хуснунгму ётур икки аждар устида.

Юз~хусн хазинаси, юз узра тушган икки кокул-икки аж­


дар. Афсоналарга кура, хазиналарни илонлар, аждахолар кУрик-
лаган. Куп ишлатилган образлардан. Шоир ташбих, таносуб,
талмех каби бир к;атор шеър санъатларидан фойдаланмокда.
Худди шу «Устида» радифли газалидаги кузнинг таърифини
курайлик:
Икки жоду наргисинг солгай жахоюа фитналар,
Булмаса урён кошингдин икки ханжар устида.

Куз - наргис. Бу ухшатиш илгаридан бор эди. Шоир «наргис»


га жоду (сехргар) сифатини беряпти. Бу хам янгилик эмас. Агар у
икки сехргар наргиснинг тепасида ялангочланган икки ханжар
(к;ош) булмаганида эди, улар оламга фитна сола олар эдилар.
Бетакрор хусни таълил келтирилган.
Шоир кошу к^зларни foht нозик психологик холатлар би-ч
лан боглайди.
«Кеткил ул ён!» - деб ишорат кдчса хар гал кршларинг,
«Кел бери!» - деб айлашур охиста иймо кузларинг.

Лирик газалларида Фуркат буюк салафлари анъаналарини му-


носиб давом эттирди, хатто улардаги айрим образларни инжа маъ-
нолар билан бойитди, янги n0F0Hara кутарди. Масалан, Навоий-
нинг:
Нуктаи холинг недин ширин лабинг устидадур,
Нук,та чун остин булур хар кайдаким ёзилса «лаб», —

байтидаги образли тасвирни Фуркат куйидагича давом эттиради:


«Нукта лаб устида бежодур?» дедим. Айди кулуб:
«Сахв килмиш котиби кудрат магар тахрирда?»

Маълумки, араб имлосида «лаб» сузи ёзилганида «б»нинг нук-


таси харфнинг пастки кисмига куйилади. Маъшуканинг холи эса
лабининг тепасида жойлашган. Хазрат Навоийда ушбу образга оид
суз уйини монолог тарзида берилган булса, Фуркатда бу диалог
к^ринишини олган. У «Нукта лаб устида бежодур?» деганидаёк.
122 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

хазрат Навоий байтидаги маънони туда ифодалай олган. Бу са-


волга маъшукд жавобининг берилиши эса образни янги бир бос-
кдчга юксалтирган. Ёхуд Навоий бадииятининг юксак намунала-
ридан булган:

Куёшдек чехра бирла тийра кулбам айлагач равшан,


Менга титратма тушди зарра я н г л и р изтироб айлаб, -

байтидаги куёш ва зарра образлари воситасида яралган бетак-


рор бадиий тасвирни Фурк,ат тамомила янгича, узига хос йусинда
тасвирлайдики, бу унинг беназир салохияти далилидир:

Жомаи заркаш кийиб от уйнатиб чик,санг, нигор,


Булмагайму заррадек хуршиди ховар бек;арор.

Яъни, Фурк,ат тасвирида махбубанинг aigi бовар кдлмайди-


ган хусн-жозибаси к,аршисида энди ошик.к.ина эмас, Навоий газа-
лида унга тенг кдлинган куёшнинг узи хам заррадек титрокда
тушади.
Фурк,атнинг навбахор, бахор айёми хакдцаги жушкдн газал-
лари аллак,ачон халк, мулкига айланган. Лекин бир к,атор шеърла­
ри сингари табиат хакдцаги бу хил Базаллари хам дононинг хор-
лиги-ю, нодоннинг азизлиги хакдцаги жамият курилишига оид
гапларга уланиб кетади. Умуман олганда, унда инсоний к,адр,
миллатнинг юксак шаъни хакдда хам яхшигина шеърлар бор.
Шулардан бири «Бормасмиз» радифли газалидир.

Биз, h c t h f h o эли, кичкирмарон маъвога бормасмиз,


Агар чандики хирман айласа дунёга бормасмиз, -

матлаъи билан бошланади шеър. Матлаънинг маъноси, содда кдлиб


айтганда, чакдрилмаган жойга бормаймиз, дегани. Лекин бу на-
кдцар баланд охангда, жиддий ва тантанавор айтилмокда. Биз « h c ­
t h f h o эли» — иззатини билувчи, дийдаси тук, одамлармиз, чакд­

рилмаган жойга бормаймиз. Мол-дунёгина эмас, тасаввур кдлинг:


олам сахросида сувсиз ташна крлдик. Олдимиздан мавж уриб ётган
дарё чикдб к,олди. Агар шу дарёга заррача малол келса ва буни
билсак, бормаймиз:

Агар лаб ташна колсак, филмасал сахройи оламда,


Малолат зохир этса, мавж уран дарёга бормасмиз.

Узбек миллий психологиясини белгилашда f o h t характерли


шеър. Миллий рухни f o a t ва бенихоя халцона берувчи бундай
Фуркат 123

шеър Фуркатдан олдин хам, кейин хам адабиётимизда учра-


майди.
Умуман, Фуркат лирикасида бопща хеч бир шоир меросида
учрамайдиган, кутилмаган лавхалар куп. Масалан, шоирнинг бир
газалида лирик кахрамон узининг ёр ишкига нечонш сод ик, экан­
лигини куйидагича далиллайди:
Ошик,и содиклиримга бовар айларсанму, ёр,
К,ози мухрин бостириб, хат бирла икрор айласам.

Максуд Шайхзода таъбири билан айтганда: «Севги мактуби-


га кози мухрини бостириш! Кутилмаган ва гайриодций детал!»
Шоир лирикасида хам мажозий, хам хакдкдй ишк, билан бог-
лик, бекдёс намуналар мавжуд. Бошка мумтоз шоирларимиз каби
Фуркат хам мажозий ишк^а хакдкдй ишк, йулидаги бир боск,ич
сифатида к,араган. Куйидаги байт бунга далил була олади:
Хак,ик;ий ошик эрсанг, гулга нечук нола айларсан,
Худо Fa йиглагилким, гул эмас фарёдрас, булбул.

Яъни: «Эй булбул, Узингни хакикдй ошик; деб хисобласанг,


гулга эмас, Худога нола кдп. Чунки фарёдрас (фарёдни тинглов-
чи, рахм кдлувчи) гул эмас - Худо». Демак, шоирнинг фикрича,
модомики хакдкдй ишк; даражасига кутарилмас экан, мажозий -
ишк, инсон камолоти учун хеч кандай наф келтирмайди. Мазкур
фикр байтда рамзлар воситасида, гузал бадиий шаклда ифода-
ланган.
Ёхуд мана бу байт мазмунига эътибор беринг:
Жахон ахли хама бегонадур рохи хакикатда,
Узунгдин узга йукдур кул тутарга ошно, ё раб.

Фуркат яна бир шеърида шундай ёзади:


Эй мухаббат ахли, рамзи ишк; фахм айлай десанг,
Ёзилан хуни жигардин, Фуркат, ашъоримга бок-

Эътибор берилса, шоир ишк; рамзини фахм этиш хусусида


бахс юритмокда. Худди шу жихатдан унинг:
Лоладек жамолингни бир й^ли к^руб зохид,
Неча йилга зухдидин дог Улуб пушаймондур,

каби мисраларини шархлаганда рамзлар, тимсоллар мохиятини


англаш, шундан кейингина бир хулосага келиш максадга муво-
фикдир.
124 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Шоир одамларни икки тоифага булади: а\ли Хак, ва ахди дунё.


Унинг фикрича, «copHF олтин касрати», яъни дунё матщини
купайтиришга булган интилиш кунгилни кррайтиради:
CopHF олтин касрати кунгулни айлайдур кдро,
Чунки сафро булса ролиб узга савдо тортадур.

Ахли дунё — дунё матохига кунгил куйганлар уз манфаатлари


йулида х,ар к,андай мук,аддас туйБуни курбон кдлишлари мумкин.
Чунки дунё сарватига эришмок, - уларнинг бош муддаолари. Шу
боис бундайлардан йирок, булмок, керак:
А\ли дунё сухбати ичра шароби нобдин
Ит ялоки ичра ичган к^п-к,изил к,он яхширок,-

Ит - вафо тимсоли. Ахли дунёдан кура ит хам афзалрок,. Чун­


ки у вафо ахлидан. Дунёпарастларни шунчалик маломат кдпган
шоир мухаббат ахлини улуглайди. Уларга ёр булиш саодат калити
эканлигини алохида таъкидлайди:
Бир нафас хам булмагил бедардларга х,амнишин,
Кайда бир ахли мухаббат булса анга ёр бул.

„М Ж Т Н М П И И_—Р И Р..Р И Й_
Чор Русиясининг мустабид сиёсати Туркистон
лирика халкдари хаётининг барча — сиёсий, щтисодий
ва маънавий жабхаларини бирдай занжирбанд
кдлганлиги маълум. Табиийки, миллатпарвар зиёлилар, жумладан,
Фуркат хам бунга бефарк; булган эмас. Фурк;ат «Муножоти мусад-
дас» асарида бу холни «Куффор банди ичра сонсиз тугунда кол­
дую» дея ошр изтироб билан таърифлайди. Шоирнинг мазкур аса-
ридаги куйидаги мисралар хам истибдод исканжасида колган юрт
тавдирига куйиниш хисси билан йугрилган:
К,озию муфти, аълам доим хазину маъюс,
Дин посини тутай деб зиндони гамда махбус,

Бечоралар на кдмсун булса сиёсати Рус,


Куймайди бир тарафдин халк, ичра нангу номус,

Рахм айлагил, Худоё, бечора, хасталарга,


Ранжуру зору махзун кунгли шикасталарга.

Ушбу мисралар оркали мустамлака сиёсатининг хак,сизлик-


ка, зулмга асосланганлигини очик,-ойдин тасвирлаган шоир му-
саддаснинг боища бир бандида истибдод исканжасида юрт ик;ти-
содиёти инкдрозга юз тутганлигини, ахди бозор накбатга кол-
Фуркат 125

ганлигини, тижоратнинг касодга учраганлигини чукур дард би­


лан ифодалайди:
Уч йил булурки крлмиш накбатга а\гси бозор,
Курмас тижоратидин куп нафъ хайли тужжор,
Ахли хунарда хам йук; чандоне равнак,и кор,
Йукдур узунгдин узга бир мю фибону FaMxop,
Рахм айлагил, Худоё, бечора, хасталарга,
Ранжуру зору махзун, кунгли шикасталарга.

«Уч йил булурки колмиш накбатга азуш бозор» мисраси


асарнинг Кук,он хонлиги рус кушинлари томонидан босиб олин-
ганига уч йил булган пайтда ёзилганлигини курсатади.
Фуркатнинг шоир Абдулхак, махзум Роик, архивидан аникдан-
ган «Бегим» радифли дастхат шеърида хам шунга монанд фикр-
лар ифодаланган:
Шуъбада изхор этиб ногох чархи хийласоз,
Бошлади афсун ила макру дагосидин, бегим.
Бунчаи давлатни гул янглиг паришон айлади,
Тундбоди ходисоти можаросидин, бегим.
Охируламр хукумат гулшани булди хазон,
Келди 30Fy цолди булбуллар навосидин, бегим.

Ушбу байтларда юртнинг тараккиёт куёши суниб, таназзул'


шоми бошланганлиги сунгсиз хдсрат билан ифода этилган. Чархи
^ийласознинг афсун ила макру дагоси - уша пайтда мамлакат-
да кечган фитна-фасодлар, инкдроз жараёни тимсоли. Натижа­
да «...гунчаи давлат гул янглиг паришон булган. Хукумат гул­
шани хазонга айланган». Зошар келиши билан булбуллар наво-
си тинган.
Булбул богда сайрайди. Зогнинг макони эса - вайрона.
Таъкидлаш жоизки, мустамлака Туркистонининг аянчли аздволи-
ни Фурк,атгача хеч кдйси шоир бунчалик таъсирли ифодалай ол­
ган эмас. Уша тарихий вазиятда, уша ижтимоий му^итда бу сузлар-
ни битиш чинакам жасорат эди.
Фуркатнинг истибдодга, жабру зулмга, адолатсизликка булган
нафрати боища асарларида *ам акс этган. Жумладан, «Булди»
радифли мухаммасида шоир шундай ёзади:
Бахор айёми Утги, на гулу сарву суман кщди,
Ки булбул бирла кумри Урнига зогу заган колди,
На жоми марг ичмай лолаи хунинг, кафан крлди,
Чаманлардин нишон хеч колмади, илло тикан к,олди,
Зимистони ажални бодидин бори хазон булди.
126 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бощичи

Бахрр - тараккиёт рамзи. Шоирнинг ёзишича, у утиб булган.


Шунинг учун х,ам булбул бирла кумри урнини 30Fy заган эгалла-
ган. Бу - миллий давлатчилик урнини Русия мустамлакаси забт
этганига ишора. Ажал зимистони - истибдод тимсоли. У бор мав-
жудликни хазонга айлантирган. Бинобарин, истибдод туфайли
миллий анъаналар топталди. Миллатнинг бошига кора кунлар
тушди, хукуки, эрки поймол этилди.
Юмуб к^зни, кддамни мардлар сори адам куйди,
Вафосиз да\р аларни жонига токи алам куйди,
Ажал фарзанди одамни жа^он мулкида кам куйди,
Мингу уч юз биринчига сана токим кадам куйди,
Хамани эмди куз тутгони бир со\ибкдоон булди.

Мухакмаснинг дастлабки уч мисрасида мустамлаканинг илк


кунлариданок, бошланган оммавий катагонга ишора кдлинмок,-
да. Дар^акдкдт, чор хукумати Туркистонда уз ^окимиятини мус-
та^камлаш, истибдод сиёсатининг давомийлигини таъминлаш
мак,садида халкни иложи борича жа^олатда асраш, миллатнинг
онгли, маърифатли кдтламини аёвсиз катагон гирдобига ташлаш
сиёсатини олиб борди.
«Юмуб кузни, кадамни мардлар сори адам куйди». Адам -
й^кдик, демакдир. Бу мисра оркали катагон машинаси мард-
ларни, яъни миллат зиёлиларини шафкатсиз равишда уз комига
тортганлигига ишора килинмокда. Натижа шундай булдики, «Ажал
фарзанди одамни жах;он мулкида кам к^йди». Яъни, бу х,ол омма­
вий туе одди.
Кейинги миерада шоир бу фожиалар руй берган санани х,ам
очик ёзади: «Мингу уч юз биринчига сана токим кадам к$йди».
Хижрий 1301 йил милодий 1883-1884 йилларга тутри келади. Де­
мак, рус боскинининг айни авжига минган даври ^акдда ran кет-
япти.
Бешинчи миерада янада ахдмиятли фикр ифода этилган: «Хама-
ни эмди к^з тутгони бир со^ибкирон булди». Дар^кикат, миллат
бу пайтда Со^ибкиронга, йулбошчига му^гож эди. Юртни мугул-
лар зулмидан озод килган Со\ибкдрон —миллий озодлик тимсоли.
Шунинг учун *ам шоир миллатга унингдек бир ра^намони орзу
Килади.
Куриниб турибдики, Фуркат шеъриятида озодликка, миллий
истиклолга интилиш туйгуси чукур дард билан, бетакрор бадиий
шаклда ифодаланган. Бу туйгу баъзан очикча, айрим лолларда эса
миералар тагматнида акс этганлиги кузатилади. Шоир асарлари-
даги бундай карашлар Туркистондаги миллатпарвар кучлар, ху-
Фуркат 127

сусан, жадидлар \аракатида узвий давом этганлигини кузатиш


мумкин. Бу эса, уз навбатида, Фуркат ва мустамлака маъмурлари
уртасидаги муносабатнинг зимдан ёмонлашувига, алалокдбат, шо­
ирнинг гуёки «уз ихтиёри билан, саёхат орзусида» хорижга кети-
шига, амалда эса сургун кдлинишига сабаб булди.
Шоир чет элларда кезар экан, бир лахза хам
Ф уркат лирикасида „ „ „ ./
инсон эрки мавзуи Ватанидан кунгил уза олмаиди. Юртидан айри
ва гурбат о^англари тушганини дил-дилидан сезиб туради. Изти-
роб чекади. Унинг хорижда ёзган «Адашган-
ман» радифли газали ва мухаммаси бунинг ёркдн мисоли.
Шеърга «адашганман» сузининг радиф кдлиниб, ypFy бери-
лишининг узида катта маъно бор. Кдерга бормасин, шоир Узини
гариб, ошиёнидан айрилган куш, бустонидан адашган булбул син­
гари хис кдпади:
Бариби бу вилоят - хонумонидин адашганман,
Басони мурш вахший - ошиёнидин адашганман.

Йук;, й^к;, у шунчаки Ватанидан эмас, тандаги жонидан ай­


рилган. Фалак бир айланди-ю, у бошидаги соябонидан айрилди.
Бошига гурбат офтоби тушди. Бу оламга нур, хаёт бергувчи одатда-
ги офтоб эмас, акеинча, хаётни сУндирувчи, борликди йук, этувчи
«оламтоб» (оламни куйдирувчи)дир. Шоир офтобга бутунлай янщ
маъно беради, гурбат мазмунини англашга хизмат эттиради.
«Курдим» радифли газалида дунё кезган шоирнинг фалсафий
уйлари берилган. У дунё одамлари («ахли жахон» )да вафодан асар
курмайди. Уз холидан бировга шикоят кдлишга хожат сезмайди,
чунки уларнинг ахволи буникидан «баттар». Унингча, умуман,
биров билан гаплашиш имкони йук,. Чунки «Хамани кузини кУру
кулоги кар курдум», - деб ёзади шоир. У Ватанга к,айта олмасли-
гини юракдан сезади. Шоирнинг «Мурод нахлини топдиму беса-
мар кУрдим» (Мурод дарахтини топдиму мевасиз курдум), «Фирог
кечасини ох, бесахар курдум» дейишидан шу маъно англашилиб
туради. Шоир Ватанидан келган хар бир хат-хабарни кузига тутиё
КДлади. Завкдйнинг 1898 йили ёзган сатрларидаги эхтиросли со-
шнчдан хаяжонга тушади:
Жонимга тоб солди сузи фирок,, Фуркат,
Келким, хароб кдлди бу иштиёк,, Фурк,ат!
К.ОСИД1, етур паёмим2, хар ерда топсанг они,
Завкдйни токатини куп кдпма ток., Фуркат.

1 К.ОСЦД - хабарчи.
2 Паём - хабар.
128 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Шоир Фурк;ат дархол:

Кездим жахонни кщмай, Шому Ирок;, Завк,ий!


Бир топмадим сенингдек ахли вифок;, Зав^ий!
Шавк^ висолинг ила харгиз карор йук,тур!
Жонимни ёкги хажру кунглум - фирок;, Завкий! -

деган сатрлар билан бошланувчи шеърий жавоб битиб юборади.


«Ик;боли норасо»лигидан, «маъюс толеъи»дан кэдрдонига шико-
ят кдпади. Шарку Fap6 омухта булган муаззам Бомбай кучалари-
ни кезар экан, мусофирлиги хар дакдкдца эсига тушади. Тош-
кентдаги улфатлари билан булиб турган душанба кун сух.батлари-
ни, «гажжагу сеторлар»ни, кддрдони — санъаткор Фарзинхонни
ёдга олади. Кашмирдаги гузал билан учрашув ва у билан булган
сухбат («Бир камар сиймони курдум балдаи Кашмирда» газали)
беихтиёр Ватан мавзуига келиб так;алади. «Кдмар сиймо» шоир-
дан «Тарки Ватан» сабабини сурайди. Шоир такдирга йуяди.
Хатто маргилонлик шоир ва олим, донишманд кддрдони Уми-
дий-Хавоий(1835—1905)га йулланган шеърий мактубида уз «Крри
ака»сидан муътабар китобларга к;араб, такдирини куриб, юртига
кайтиш-к;айтмаслигини билиб беришни илтижо кдлади. Такдир
шоирни буйсунишга мажбур этади. 1903 йили Тошболтуга ёзган
шеърий мактубида Ёркентда «мукдм к,олмок,»ни «Худо такдири»
деб билгани, «чуну-чаро» (нега, нима учун) дебон сабаб излаш
баидаликка мос келмаслигини к,айд этади.
Шоир ватанжудолиги такдир так;озоси эканлигига шубха
йУк. Лекин бунинг объектив сабаблари хам бор эди. Шоирнинг
бир цанча асарларида хам бунга ишоралар мавжуд. Хусусан,
Завкдйга ёзган мазкур шеърий мактубидаги куйидаги сатрлар бу
жи*атдан эътиборга молик:

Саргашта щпатимдин вокифлик истар эрсанг,


Ибрат кузини очиб гардуна бок;, Завкий.

Эътибор беринг: шоир саргашта холати сабабини гардунда ке-


чаётган ходисалар замиридан кддиришни тавсия этмокда. Унинг
бошка асарларвда бу ходисалар мохияти - юртнинг истибдод ис­
канжасида крлганлиги, «гунчаи давлат гул янглиг паришон, хуку-
мат гулшани хазон* булганлиги, булбуллар урнини зоглар эгал-
лаганлиги очик ёзилган. Демак, мазкур шеърий мактуб ёзилган
пайтда бу хакда очицча ёзиш имкони булмаган. Фикрни образлар
воситасида, мисралар тагматнида беришдан узга чора крлмаган-
лиги маълум булади. Шоир бошк,а бир назмий мактубида шундай
ёзади:
Фурцат 129

Борурман rap кугулсам бу тилисми цайратафюдин,


Етиб имдод x,cwiHMFa жамиъи муддаолардин.

Фуркатнинг «Бу тилисми хайратафзодин кутулсам борур­


ман» деган фикри чукуррок уйлаб куришни такрзо этади. Д е­
мак, шоирнинг юртга кайтиш йулларида тусиклар к^п булган.
У буларни очик айтмайди. Шеърий мактубларида рз кйДРДОН-
ларига бу хдкда айрим ишоралар кдлади, холос.
Фуркатнинг «Сайдинг куябер, сайёд, сайёра экан мазндек»
сатри билан бошланувчи мусаддаси унинг ижодида му^им урин
эгаллайди. Сайд (ов), сайёд (овчи), дом (тузок) образлари Шарк
адабиётида кадимдан бор. XV III асрда туркман шоири Андалиб
ушбу образлардан унумли фойдаланиб, овчи тузогига тушган
о^уга х,амдардлик туйгуси билан тулиб-тошган махсус мухаммас
\ам ёзган эди. Фуркатнинг асари мусадцас булиб, бу х,ам шу анъ-
анада битилган. Лекин шбир яшаган замон, Туркистондай юрт-
нинг эгаси кулидан кетиб, истило асрининг сайёди калига ту-
шиши унга, табиийки, янги маъно, янги мазмун беради. К,ола-
верса, фуркатшунослар ушбу мусаддаснинг майдонга келишида
шеърда номи зикр этиладиган Саъдулла Хофизнинг ёмонлар то­
монидан фожиали улдирилишини х,ам бир сабаб кдлиб курсата-
дилар.
Мусадцас 7 бандцан иборат. Дастлабки банд шундай бошлана- -
ди:
Сайдинг куя бер, сайёд, сайёра экан мандек,
Ол домини буйнидин, бечора экан мандек,
Уз ёрини топмасдан, овора экан мандек,
Икболи нигун, бахти хам кора экан мандек,
Хижрон уквдин жисми к^п ёра экан мандек,
Куйган жигари-багри садпора экан мандек.

Шоир тузокка тушган о^унинг хдпини хилма-хил ташбщ ва


мукоясалар билан тасвир этгач, овчига хитоб кдлиб, уни банд-
дан озод этишини сурайди.
Яшамок, дунёга шунчаки бир келиб кетмок эмас, шилликурт
мисоли факат корин гамида говакда гимирлаб утиб кетиш хам
эмас. Яшамок, биринчи навбатда, хур, эркин яшамокдир. Бас,
«риштани (тузок ипларини) кес!..» ^айкдради шоир,— тогларга
чикдб, ёри билан ковушсин. Кел, беш кунлик сенинг цаврингда
бечора уйнаб-кувонсин. Тенгдошлари билан дунё неъматларидан
бахраманд булсин. Умр буйи сенинг дуойи жонингни кдлсин. Ахир
здижрон укларидан жисми бутун жарохдт экан. Жигар-багри эзи-
либ, пора-пора булган экан-ку!
9 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
130 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Хар бир жонивор уз жинси билан булмори лозим. Хар бир


хайвоннинг уз я й л о р и (яйлов жойи) ва к д ш л о р и (к,ишлок, жойи)-
га тенг келадиган саодати йук,. Факат уни озод кдлиш ва уз ход ига
кУйиш керак. Шеърда илгари сурилган гоялардан бири - шу, маз-
муни - шу. Лекин бу фикрлар беихтиёр хар бир миллатнинг тур­
муш ва таракдиёти мутлак.0 унинг мустакдллиги ва миллий за-
мин хамда уз анъаналари асосида бормоги лозим деган ва сунгрок,
жадидчиликнинг бош масалаларидан бирига айланган рояни эсга
туширади. Бу хол Фуркат ижодини янги давр адабиёти билан 6 o f -
лайдиган мухим нукталардандир.
Таржиъбанд шаклида ёзилган мусаддаснинг хар бир банди
нихоясида такрорланиб келган:
\ижрон ук,идин жисми куп ёра экан мандек,
Куйган жигари-багри садпора экан мандек, -

мисралари асардаги лирик рухнинг янада жушкдн, таъсирли


булишини таъминлаган. Профессор F .Каримов таъбири билан
айтганда «...мусадцас мазмун жихатидан нихоятда кучли ва чу­
кур булиб, композиция жихатидан бекдёс тугалланган, бадиий
форма ва услуб жихатидан эса мислсиз юксак асардир».
Табиийки, чор хукумати Фуркатдек беназир истеъдоднинг,
миллатпарвар шоирнинг, ортидан куплаб кишиларни эргашти-
ра оладиган салохиятли тафаккур сохибининг Туркистонда яша-
шидан манфаатдор эмас эди. Шунинг учун хам унинг юртга
Кайтиш йуллари беркитиб куйилди. Халк шоири Абдулла Ори-
повнинг «Фуркат нидоси» шеърида шундай миералар бор:
Юрт у ёнда, мен бу ёнда, уртада ^ижрон сели -
Анга куприк ташламакка байтларим булди асос.

Дархакдкат, шоирнинг муборак вужуди узокларда колиб кет-


ган булса-да, унинг улмас рухи асарлари оркали авлодлар калби-
да яшаб келмокда.
Фуркат шеъриятида ислом маърифати мавзуи
Фурцат ижодида етакчи уринни ташкил этади. Зеро, у ёшлик 40F-
ислом маърифати „ „
ва тасаввуф лариданок динии ва дуневий илмларни мукам-
ахлоки мавзуи мал эгаллади. Мадраса таълимини олди. Араб ва
форс тилларини пухта Урганди. Шариат ва та-
рикат илмида камолга эришди.
Фуркат шеъриятини ислом маърифати ва маънавиятидан айри
тасаввур этиб булмайди. Шоирнинг аксар байтлари Куръони ка­
рим оятлари ва хадиси шарифларга битилган шеърий шархлар
эканлиги хам ушбу фикрни кувватлайди.
Фуркат 131

Шоир назмида оят ва \адисларга мурожаат икки хил усулда


булганлиги кузатилади. Биринчиси — оят ва \адисларлан турри-
дан-т>три щтибос келтириш. Иккинчиси — оят ва \адисларнинг
шеърий шар\и.
«Кулунгман» радифли газалда шундай байт келади:
Дединг: «Ла так;нату мин ра^матиллах;»,
Умид айлаб анго бокуон кулунгман.

«Ла такдату мин ра^матилла*» («Зумар» сураси, 53-оят) ояти


каримаси Куръони карим изоэуш таржимасида: «Оллох,нинг ра\-
мат—мархдматидан ноумид булмангиз!» дея шарх/танган. Муфас-
сир ватандошимиз Саййид Махмуд Тарозий - Олтинхон тУра
мазкур ва унга ёндош оятларни куйидагича тафсир килган: «Бу
бир неча ояти тарифа инсонларни тавба ва иноятга даъват берур.
Х о \ алар кофирлар булсунлар ё гуно^корлар булсунлар, Олло\
таоло аларнинг тамоми куфр ва гуноэутарин магфират кдлур ва Уз
ра^матота дохил этур».
Куриниб турибдики, ояти карима мазмуни теран. Фуркат-
нинг хизмати эса уни гузал бадиий шаклда бетакрор ифода этган-
лигидир.
Шоир асарларида *адислардан х,ам худди шундай ик^ибос олиш
холлари мавжуд. Жумладан, у «Хажнома»да шундай ёзади:
Рисолат тождори шо*и «Лав лак»1,
Нубувват ба>фида бир гав^ари пок.

Таъкидланганидек, Фурк,ат шеъриятида оят ва хддисларга му-


рожаатнинг иккинчи - уларни шеърий шархдаш усули х,ам мав­
жуд. Мисолларга мурожаат этамиз:
Кодиреким, ерга куйди етти кУкни бесутун,
Моху хуршиду кавокибдин бериб зийнат анго.

«Худойи таоло шундай крдир зотдурки, осмонларни устун-


сиз кУтариб куйгандур»2. Биринчи мисрада худди шу ояти ка-
риманинг шеърий шар\и берилган. Иккинчи мисра мазмуни
эса «Мулк» сураси 5-оятига мувофик; келади: «Ва, албатта, дунё
осмонини чирокдар билан зийнатладик».

1 «Лав лак» бирикмасида «Лав лака лама холакгу-л-афлак» - (Эй Мухаммад агар
сен б^лмасанг эди, мен бу фалакларни яратмаган булардим) мазмунидаги хадиси
кудсийга ишора килинган. Аксар асарларда, жумладан, «Кисаси Рабгузий»да баён
кдлинишича, гтайгамбар алай^иссалом меърожга чикданларида худди шу мазмунда-
ги х,адиси кудсий нозил булган. Фурк;ат шунга ишора кдпмокда.
1 Куръони карим изо\яи таржимаси. Раъд сураси, 2-оят, Т ., Чулпон, 1994.
132 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Таъкидлаш жоизки, Фуркат мазкур байтда, айникра, иккин­


чи оят мазмунини янада аникрок, шархлайди. Ояти каримадаги
«чирокдар»дан мурод — мох (ой), хуршид (куёш), кавокиб (юл-
дузлар) эканлигини г^зал бадиий шаклда ифодалайди.
Куйидаги шохбайт мазмуни янада таъсирчан:
Кулли ашё жунбуш айлаб зикрига машгулдур,
Вахшиёни дашт, хайлул-бахру мургони хаво.
«Етти осмон, Ер ва улардаги бор жонзот - мавжуд булган
барча нарса хамду сано айтиш билан Оллохни поклар, ёд кдпур.
Лекин, сизлар (эй инсонлар) уларнинг тасбех айтишларини —
поклашларини англамассизлар»1.
Мазкур ояти каримани Олтинхон тура куйидагича тафсир кила­
ди: «Яъни, хар бир махлук, яралмишларнинг хар бири забони
ила ё холи ила Парвардигор поклигин баён кдлур ва анинг хам-
дин айтур. Лекин, сизлар билмассизлар. Чунки сизлар билмаган
лутатда тасбех айтурлар».
Ояти каримадаги теран мазмунни биргина байтда шунча-
лик бетакрор бадиий шаклда ифода этиш шоирдан нечоюшк
чукур илм, накадар юксак махорат талаб килишини англаш
кийин эмас. Шоир ушбу оят мазмунини янада ойдинлаштириб
шархлайди. «Кулли ашё»нинг Оллохни зикр этишини таъкидла-
ган шоир Укувчига таъсири кучлирок булсин учун улардан ай-
римларини номма-ном санайди. Улар - даштдаги вахший хай-
вонлар (вахшиёни дашт), денгизлардаги жониворлар (хайлул-
бахр), хаводаги кушлар (мургони хаво). Бунда байт тагматнида
ифодаланган маъно янада эътиборга лойикдир. Яъни, мазкур жо-
ниворларкй Яратганнинг зикрини бир нафас булсин унутмас
экан, яралмишлар афзали — Инсоннинг бундан гофил булишга
хакки й^К.
Шоирнинг «Ё раб» радифли газали матлаъи куйидагича:

Кдройгон дилга бергил нури покингдин зиё, ё раб,


Кетиб занги гунах ойинадек топсун жило, ё раб.

Савол тугилади: Дил хам корайиши мумкинми? Шоир «зан­


ги гунах» деганда нимани назарда тутмокда? Байтдаги образли
тасвир факат шоирона махорат махсули холосми?
«МУмин киши гунох иш кдлса, калбида бир кора нукта пайдо
билади. Агар тавба килиб, у гунохдан бутунлай кайтса, истигфор
айтса, калби покланади. Мабодо гунохни зиёда килса, калбвдаги

1 Куръони карим изогни таржимаси. Исро сураси, 44-оят, Т ., Чулпон, 1994.


Фуркат 133

кора яна х;ам зиёда булади» —дейилади хадиси шарифлардан би-


рвда. Маълум буладики, шоир мазкур хдцисдан ил\омланган ва
ундаги чукур мазмунни шеърий байтлар замирига сингдирган.
Шунинг учун хам бу газалга Мукдмий, Мухйи, Мухаййир каби
забардаст шоирлар назиралар битганлар.
Маълумки, мумтоз шоирларимизнинг аксарияти тасаввуф
хаётини амалда яшаганлар. Кейинги изланишлар натижасида
Фуркатнин г ^ам тасаввуф ахлидан булганлигини тасдикловчи
бир канча далиллар аникданди. Хусусан, «Кулунгман» радифли
шеърида шоирнинг узи шундай ёзади:
Илох,о, ташлама Фуркатни утга,
Муриди хазрати Жийлон, кулунгман.

Мазкур байт Фуркатнинг кодирия тарикати асосчиси, та­


саввуф илмида улкан мактаб яратган Шайх Абдулкодир Жий-
лонийни узига пир деб билганлигини курсатади. Шоирнинг
бошка шеърларида хам бунга ишоралар мавжуд. «Айланг ма-
дад» радифли газал мактаъи хам бунинг далили:
Фуркатий йулларда колди, FaBCH Аъзам дастгир,
Кул тутарра йук эрур бир рахнамо, айланг мадад.

Маълумки, «Равсул-Аъзам» —Абдулкодир Жийлонийнинг нис-


баси. Мазкур байтда хам Фуркатнинг улур шайхга булган ихлос ва'
мухаббати ифода этилган.
Фуркатнинг тасаввуф хаётини амалда яшаганлигига куплаб
шеърларида ишоралар мавжуд. Афсуски, унинг айнан кайси
пири комил тарбиясини олганлиги хозирча маълум эмас.
Шу пайтгача шоир хаёти ва ижоди буйича яратилган тадкд-
котларда унинг араб мамлакатларида булганлиги кайд этилган
булса-да, хаж арконларини адо этганлиги тугрисида суз юритил-
маган эди. Кейинги изланишлар Фуркатнинг наинки хаж ибода-
тини адо этганлиги, хатто шахсий мухрида хам хожи унвони акс
этганлигини исботлади. Жумладан, шоирнинг Узбекистон Мар­
казий Давлат архивида сакланаётган Ёркентдан 1896 йил август
ойида юборган ва сана куймасдан йуллаган макгубларида «Зо-
киржон хожи» унвони билан, шунингдек, 1905 йил 10 июлда
юборган мактубида «Хаким Зокиржон хожи» деган битик билан
мухр босилган.
Шоир хаж ибодати таассуротлари хакдда бир канча асарлар,
жумладан, «Хажнома» хам ёзган. Уз даврининг эътиборли ман-
баларидан урин олганлиги шоир «Хажнома»сининг нечоглик маш-
хур булганлиги дал илидир. «Хажнома» таржйъбанд йулида ёзил-
134 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ган булиб, 12 банд, 216 мисрадан иборат. Биринчи банд пайгам-


бар алайхиссалом равзасини зиёрат этиш шарафига ноил этган-
лиги учун Яратганга шукрона, набийлар сарварига саловати ду-
руд рух;и билан сугорилган. Иккинчи ва учинчи банд Мадинаи
мунавварадаги Харами шариф - Ал-масжид ан-набавий васфига
багишланган. Шоир Хдрамни жуцщин бир мухдббат билан тав-
сиф этади:
Б и н о ч оги д а м еъ м о р и — м а л о и к ,
Суви - кавсар ани, туфроги - анбар.
Суви туфрогани лой айлаганда
Сомон ypH H Fa с о л р о н мушки заъфар...

Туртинчи банд пайгамбар алающссалом меърожи таърифига


багишланган. Шоир набийлар сарварининг умматларга нечоглик
ме\рибон эканлиги, меърожда — Хак, таоло хузурида х,ам гунох,-
кор умматлари гамини чекишини куйидагича тасвирлайди:
Хилол эрди бурок,и сум ми Fa наъл,
Ушал окдгомки, кдлди сайри афлок.
Буроку Жаброилу к,олди раф-раф,
Етушти Узи Хак; курбота чолок.
Деди Тангри: «Хабибим, ё Мухаммад,
Тила мандин бу дам, «Инна аътойнак».
Дедиким: «Умматимни магфират кдл,
Эрурлар осийу саффоки бебок».

Бешинчи банд «Одам фарзандларининг афзали, олам ярали-


шининг, бани Одам мукаррамлигининг боиси» Мухаммад алай-
хдссалом васфига, олтинчиси равзаи муборак тавсифига багиш­
ланган. Еттинчи бандда У худ t o f h , саккизинчисида Масжидул-
Кубо зиёрати таассуротлари жушк,ин мисраларда ифодаланади.
Т;Ук,кдзинчи бандца Киблатайн масжиди тарихи гузал бадиий лав-
х,аларда акс этган. Унинчи банд шоирнинг инсон ва унинг мох,и-
яти хусусидаги фалсафий хулосалари ифодалангани билан ало-
х,ида ажралиб туради. Жумладан, у шундай ёзади:

Кел, эй жон, булса уммиди нажотинг,


Худо тоатира сарф эт ^аётинг.
Бу янглиг журму исён бирла кечсанг,
Суб\и Ма^шарда келмасму уётинг...
Кугулмассан к,очиб *аргиз Улумдин,
Агарчи учгали булса к,анотинг.
Тирикликда Худога бандалик кдп,
Улуб борсанг берур хатти баротинг...
Фуркат 135

Х,алол улса хисобин сан берурсан,


Крлур молинг олиб бинну банотинг.
Фаромуш айлама \аргиз мамотинг,
Ажалдин олмадинг хатти омони.

Ун биринчи банд Мадинаи мунаввара мадхига багишланган.


Куйидаги мисралар пайгамбар алайхиссаломнинг муборак вужуд-
лари абадий кун им топган бу шахарга шоирнинг канчалик эфи­
ром билан к,араганлигини курсатади:

Чин уммат наздида ким мат эмасму


Гухардин санги хорой Мадина.
На ман тащ о, кимики умматидур,
Кдлур доим таманнои Мадина.

Ун иккинчи бандда Мадина зиёрати шоирга нечоглик кучли


таъсир этганлиги янада ёркинрок куринади:

Бу ерда эрди, Фуркат, кош Улсам,


Жиноносо бак,иъира кумулсам.
Тиларманким: бериб бардам $>зумни
Жа\он ташвишидин бир йул цутулсам...
Даром Улсун манга гулдек очилмок,
Сазодур рунча янглиг KOHFa тулсам...
O fh p т о р д и н гуно^им, йигламасдин
Узум холимга, айб эрмасму, кулсам.
Агарчандики Хукдндда турулсам,
Мадина ичра, ё раб, айла фоний.

Орифона тазарру акс этган бу мисралар шоир туйтуларининг


накдцар самимий эканлигини курсатади. Умуман, Фуркатнинг барча
асарлари каби «Хажнома»сида хам инсон ва унинг мохияти билан
боишк фалсафий фикрлар бетакрор бадиият ила ифода этилган.
Таъкидланганидек, диний-маърифий ва тасаввуф ахлоки йуна-
лишидаги асарлар Фуркат ижодида етакчи урин тутади. Бу асар-
ларни янгича тафаккур асосида тадкик этиш ва уларнинг жамият
маънавиятини юксалтиришдаги урнини белгилаш фуркатшунос-
ликнинг долзарб вазифаларидандир.
М анзумалари Фуркатнинг рус ва Европа маданияти таргиби-
га багишланган манзумалари шуролар замони-
да хукмрон мафкура манфаатларига мослаштириб таршб этилди.
Шу боис истиклолнинг дастлабки йилларида улар акс таъсир бер­
ди: хатто айрим «мутахассислар» ушбу манзумаларга «таяниб»,
136 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Фуркдтни чор «охранка»си хизматини кдлганликда айблашга урин-


дилар. Аслида мохдят к,андай эди?
Сир эмаски, биз буюк утмишга эгамиз. Лекин яна бир аччик,
хакдкдтни хам тан олмасликнинг иложи йук,. Айнан X IX асрга
келиб миллатимиз таназзул жараёнини бошдан кечирди. Фурк,ат
Тошкентда яшар экан, рус мактаб-маориф тизимини куриб \ай-
ратланди. Узимизники билан такдослаб, тараккиётдан нечоишк
ортда кдлганлигимизни англади. Тараккдй этган миллатлар дара-
жасига кутарилиш учун таълим тизимини ислох кдлиш лозимли­
гини тушуниб етди. Телефон, телеграф, газета, виставка каби уша
пайт учун янгилик хисобланган ходисаларнинг миллат хаёти га
кириб келишини хохлади. «Жахон басти кушоди» — жахондаги
барча мушкулотларни ечиш йули илм-маърифатда деб билди.
Миллат фарзандларини шунга даъват кдлди:
Жа^он басти кушоди илм бирла,
Надур дилни муроди илм бирла.

Кунгулларни сурури илмдандур,


Курар кузларни нури илмдандур.

Бу сУзлар хамма даврлар учун хам бирдай ахамиятли. Х еч бир


замонда эскирмайди. Крлаверса, илм-маърифат кдйси мамлакатда,
кдй бир миллатда булмасин, уни урганиш зарур. Бу — исбот талаб
кдлмайдиган хакдкдт. Фуркат Русиянинг мустамлака сиёсатини мак,-
таган эмас, у рус халкднинг маданиятини таршб этди. Шундай ма­
даний даража, шундай юксалиш бизда х,ам булишини орзу кдлди.
Шоир «Суворов хакдда» манзумасини ёзар экан, х,еч шубх,а-
сиз, миллат фарзандлари орасидан у каби саркардалар етишиб
чикдшини, миллатнинг харбий салохияти юксалишини истади.
Маълумки, Фуркат мазкур асарни 1890 йил 5 октябрда Тошкент-
даги рус театрида курган томошаси — рус драматурги Н.Куликов-
нинг «Суворов кдшлокда, Миланда ва яхши аёллар орасида» ном­
ли драматик асари таъсирида ёзган. Манзума шоирнинг миллат
учун янги ходиса хисобланган театр санъати хакддаги кузатиш-
лари акс этганлиги билан хам дикдатга сазовордир.
Фуркатнинг «Масарратнома», «К,асида» каби асарлари хам му-
тахассислар Уртасида айрим мунозараларга сабаб булган. Шоир
«К,асида» асари сузбошисида шундай ёзади: «Арбоби назардин
умид улким, ушбу жаридага мунсифона кунгул бирла мутолаа
ва мулохаза айлагайлар. Мабодо хотирларига хутур кдлмагой-
ким, ушбу сузлар хушомадгуйлиг юзидин адо топк,он булгай
деб. Чунки мак,судимиз асли боища ерга реша чекмаклиги кУнглу-
миз ганжинасида мактум ва музмардур. Вассалом».
Шоирнйнг бу асарларга инсоф юзасидан бахо беришни сУраб
Фуркат 137

ёзган ушбу сузларидан кейин хам улар хусусида юзаки мулохаза


юритиш арбоби назар — олимлар учун муносиб бул маган \олдир.
Крлаверса, шоир хориждан юборган мактубларидан бирида «Ма-
сарратнома»ни «Ёрканд шахрида Комилжонбой ок,сок,олнинг ишо-
рати билан ёзилди» деса, яна бошка бир манзумасини «Жаноб
Остроумов тура фармойишларига мувофик; 31-номра газет маз-
мунида бир манзума тахрир айлаб, хизматларига юбордим* деб
ёзадики, шуларнинг узиёк шоир асарларини бахолашда к;айси
мезонлар асосида ёндашиш лозимлиги тугрисида муайян хулоса-
ларга келиш имконини беради.
„ Фуркат Тошкентда яшаган даврида узининг тар-
насрии асарлари. гр
«Мволот» жимаи холини езди. Таъкидланганидек, шоир­
нинг ушбу таржимаи холи «Туркистон вилояти­
нинг газети»да (1891 йилги ун уч сонида) эълон килинган.
Асар шу пайтгача мутахассислар томонидан «Саргузаштнома»,
«Фуркатнома», «Ахволот» каби турлича номланиб келди. Шоир­
нинг узи «Туркистон вилоятининг газети»да эълон кдлиш чогида
уни «Хукандлик шоир Зокиржон Фуркатнинг ахволоти - узи ёзго-
ни» дея номлайди. Шунинг учун мазкур сарлавхадаги «Ахволот»
сузини асар номи сифатида колдириш максадга мувофик кУрина-
ди. Крлаверса, ушбу суз асар мохиятига хдм мос тушади.
«Ахволот» - мемуар асар. Унда Фуркатнинг болалик давридан
1891 йилгача, яъни Тошкентдан чикиб кетгунга кадар бошидан
кечирган вокеалар кизикарли тарзда, бадиий шаклда хикоя кили-
нади. Асарда Фуркатнинг болалик даври, илк бор мактабга бори­
ши, буюк салафлар асарлари мутолаасидан бахраманд булиши,
Мадраса таълими, КУкон хонлигидаги тартибсизликлар, тирик-
чилик ташвишлари билан Янги Маргилонга бориши, у ерда
дустлар орттириши, КУконга кайтиши, Мухйи, Мукимий, Зав-
кий, Нисбатий ва бошка шоирлар адабий даврасидаги фаолия­
ти, MapFKnoH ва Хужанд оркали Тошкентга келиши, янгича маъ­
рифатпарварлик фаолияти, умуман, шоирнинг она-Ватандаги иб­
ратли хаёти хусусида кимматли маълумотлар берилган.
«Ахволот»да, шунингдек, уша даврдаги тарихий вазият, рус
боскини муносабати билан миллат хаётига кириб кела бошлаган
Европа турмуш тарзи, маданияти, шоирнинг машхур замондош-
лари тугрисида хам мухим фикрлар баён килинган. Маълум була-
дики, асар факат Фуркат хаёти ва ижодини урганиш нуктаи на-
заридангина эмас, миллатимизнинг X IX аср иккинчи ярмидаги
тарихи ва маданий хаёти билан якиндан танишиш жихатидан хам
алохида ахамиятга эга.
Шунинг учун хам «Ахволот» хдр доим Мутахассислар эътибо-
138 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

рини тортиб келган. Фуркат ижоди буйича шу пайтгача мамлака-


тимизда ва хорижда яратилган тадкикотларда мазкур мемуар асар-
дан мухдм манба сифатида фойдаланилган.
Фурк;ат хаёти ва ижодига оид манбалардан маъ-
«Кавоили Чин R9
умуроти сиёсий» лумки, у араб, форс, рус тилларини мукаммал
билган. Шоирнинг хинд тилидаги «Песаи ахбор»,
«Хаблул-матин» газеталаридаги маълумотларга муносабат билди-
риб мак,олалар ёзганлиги унинг бу тилни \ам яхши билганлигини
курсатади. «К,авоиди Чин ва умуроти сиёсий» асари унинг хитой
тилини хам анча пухта эгаллаганлиги далилидир. Профессор
Ш. Юсуповнинг таъкидлашича: «Фуркат уз асарини яратишда би­
ринчи манба сифатида фойдаланган китоб хитой муаллифи Гу-
анг Шуйнинг каламига мансуб булиб, у эндигина ёзиб тугаллан-
ган ва хали у вакгларда Фуркат билган бошка тилларнинг бирор-
тасига хам таржима килинмаган эди»ки, бу хам ушбу фикрни
кувватлайди.
Фуркат Ёркентдан «Туркистон вилоятининг газети» бош му­
харрири Н.П. Остроумовга йуллаган, ёзилган санаси курсатилма-
ган бир мактубида «Ушбу дафъа хат бирлан бир китобким, шул
вактдаги Чин давлати хонининг вафот топкон отаси Чунгхон уз
табъидин тасниф iq u if o h экан, яхши зарурлик сузлари бор учун
хизматингизга юбордим», - деб ёзган эди.
«Кдвоиди Чин ва умуроти сиёсий» мазкур газетанинг 1905 йил
22 декабрь сонидан босила бошлаганлиги эътиборга олинса,
Фуркатнинг мактуби 1905 йилнинг урталарида ёзилган булиб чи-
кади. Орадан бир йилча вакт утгандан кейин, демак, 1906 йили
йулланган яна бир мактубида (бу мактубнинг хам ёзилган санаси
курсатилмаган) шоир «Утган йилда Хитой хони тасниф кд!шш
бир китоб бирлан бир мактуб хизматингизга юборуб эрдим.
Ани(нг) бориб теккан ва тегмаган сабабидин хеч хат ёзмадингиз.
Лозимдурки, илтифот килиб, бир мактуб ёзгайсиз», - деб ёзади.
«Кавоиди Чин ва умуроти сиёсий» газетанинг 1905 йил 22 де­
кабрь №50, 1906 йил 1 январь №1, шунингдек, 15, 22 февраль
7—8-сонларида эълон килинган. Маълум буладики, асар «Туркис­
тон вилоятининг газети»да босилгандан кейин хам, орадан бир
йил Утса-да, Остроумов Фуркатга газетанинг мазкур сонларини
юбориш тугул унга бу хакда бир o f h 3 хабар беришни-да лозим
курмайди. Шунинг узиёк чор хукуматининг Туркистондаги эъти-
борли вакилларидан бири, миссионер Н. П. Остроумовнинг шоир
Фуркатга булган «хурмати» нечоглик эканлигини хис этиш им-
конини беради.
Бугина эмас. Газетанинг 1906 йил 22 февраль 8-сонида «Бакия-
си бор» деган кайд булишига карамай, кейинги сонларида асар-
Фуркат 139

нинг давоми босилмайди. Унинг бизга маълум цисмида Хитой


коидалари («К,авоиди Чин») хакдца анча муфассал маълумот бе­
рилган. Номланишидаги «умуроти сиёсий» («сиёсий ишлар») ата-
масига кура, унинг Хитой сиёсий хаётига оид мухим кисми газе­
тада босилмаган ва бизгача етиб келмаган.
«Кавоиди Чин ва умуроти сиёсий» мазмун-мохияти жихати-
цан хам, бадиияти билан хам кдмматли асарцир. Фуркатнинг таъ-
кидлашича, Хитой поцшохи Гуанг Шуй одамларни беш кисмга
булади. Биринчи кдсм — подшохлар ва катта-кичик мансабдор-
лар. Иккинчи кдсм —ота ва болалар. Учинчи кдсм —эру хотинлар.
Туртинчи кдсм - oFa ва инилар. Бешинчи кдсм — ёру дустлар.
Асарда мамлакат тинч, эл-юрт фаровон булиши, одамлар Урта-
сидаги муносабатлар юксак маънавиятга асосланиши учун маз­
кур беш тоифа инсонлар амал кдлиши зарур булган кридалар
баён кдлинади. Фикр таъсирчанлигини ошириш учун хикоятлар
келтирилади. Жумладан, биринчи кдсм хакдда муаллиф шунцай
ёзади: «...Катта-кичик мансабдорлар чин кунгул ва яхши эътикрд
бирла подшохнинг фармонини тутуб, жонларини фидо кдлиб,
хизматда устувор булмоЕликдур. Ва умум раоё ва фукдролар хамма
вакг чин ихлослари бирла подшохдинг давоми давлати ва бакои
салтанатини Худованди карим даргохидин талаб ва истидъо кдл-
могликдурким, фукароларнинг осойиши подшохдинг давлати
барк,арорлигига манут ва марбутдур».
Дархакдк,ат, хамма замонларда хам мамлакат таракдийси под-
шох _ мансабдорлар - фукаро муносабатларига боклик булган.
Катта-кичик мансабдорлар мамлакат рахбари фармонларининг
хаётга татбик этилиши учун «жонларини фидо кдлиб, хизматда
устувор булсад ар», шубхасиз, бу юрт ободлигига олиб келади. Ик­
кинчи кием - ота ва болалар муносабатлари хакдда ёзар экан,
муаллиф ота-онанинг «угул ва кдз фарзандини яхши тарбиятлар
бирла бокдб, илму хунар таълим бериб, молу пулини нисор кдли­
ши, охир умрида мулку ашёларини мерос к^йиб кетиши»ни ало-
хвда таъкидлайди. Фарзандларнинг хам «... ота-онасига урунлук
вафо кдлиши» зарурлиги, уларга «... либос ва хурок воситаси бирла
хизмат еткуруб, дуо о л м о б л и к ва аларнинг фармонини подшох­
нинг фармонини туткондек тутуб, эхтиёт кдлмогликлари» шарт
эканлигини кайд этади.
Айникса, куйида келтирилган фикрларнинг тарбиявий ахами-
яти бенихоя катта: «Ва яна угул бола хотун олса, ота-онасига
вафо кдлмокди ул хотуота таълим бермомикпур. Ва агар келин
кайнота ва кайнонасига вафодорлик кдлмаса, гунох угулга булгай.
Ва агар угулни(нг) уз онаси вафот булуб, отаси бошка хотун олса,
анго хам уз онасига вафо кдлгондек вафо кдлмоклиги лозимдур».
140 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босщчи

Ушбу сузларга катьий амал кдлиш оилавий муносабатлардаги жуда


куп муаммоларни хал к,илган булар эди.
Асарнинг кридалар баён кдлинган кдсмида Хитой коидала-
рининг узига хос жщатлари якдол намоён булади. Жумладан, «Урул
ва набира уз ота-онасини ва бобо-момосини дашном берса ва
хотун киши хам кдйнота ва кайнонасини ва к,айнбобо ва кайнмо-
мосини дашном берса, андок кишини(нг) жазоси - Хитой кдво-
идида буруб улдурадур». Кейинги к;оида буйича ота-она ва бобо-
момосини урган Убил, набира ёхуд келин кдлич билан чопиб улди-
рилиши таъкидланади. Бу бизнинг улчов-мезонларимиз жихати­
дан карал ганда, бенщоя шафкатсиз коидалар булиб туюлиши аник.
Лекин улар замирида ота-она ва бобо-момони хурмат кдлиш фар-
занд ва набиранинг хам, келиннинг хам бурчи эканлиги, уларга
дашном бериш ёхуд кул кутариш осийлик билан баробарлиги каби
юксак инсоний фазилатлар мужассам.
Учинчи кдсм — эру хотинлар хакдда ёзар экан, муаллиф улар-
дан хар бирининг оила бахт-саодатини таъминлашдаги ХУКУК ва
бурчлари хусусида суз юритади. Эр хар доим хотинга мардона
булиши лозимлиги, хотини хох сохдбжамол, хох баднамо булсин,
бир кУнгилда булиши зарурлиги, агар баднамо хотин олиб колса,
Худонинг иродасига буйсуниши кераклиги, хотин эрнинг ота-
онасига густохдик килса, унга аввал насщат килиб, шундан ке-
йингина танбех бериши максадга мувофиклиги алохида таъкид­
ланади.
Уз навбатида хотин хам эри хох бой, хох камбагал булсин,
ношукрлик кдлмай, Худо берса яхши кун курамиз деб яхши ният
килиши, кайнота ва кайнонасини уз ота-онасидай куриб, улар­
нинг хизматини бажонидил адо этиши зарурлиги укгирилади.
Асарда туртинчи кдсм — ака-укалар тугрисида хам ибратли
мулохазалар баён кдлинган. Жумладан, Фуркат бу хакда шундай
ёзади: «... бир ота, бир онадин тугулгон ога-инилар бир-бири бирла
иттифок булуб, иззат ва хурмат бирла булмоглик ва хар икки >тул
бир-бирига шафкат килморликдур. Мундог булса, ота-она фар-
зандидин хушнуд булур».
Бешинчи кдсм — ёру дустлар хакдда билдирилган мулохаза­
лар хам барча замонлар учун бирдай ахамиятли: «... бир киши яна
бир кишини дуст тутарда рост сузларни apoFa солиб, ахау пай-
мон богламоглик. Аввал керакким, бадасл ва нодон кишини дуст
тутмагай. Боядки, вологухар ва содикул-кавл, вафодор кишини
дуст тутгай. Агар дусти номурод ва факдр булиб колса, аввалги-
дек муомала кдлиб, балки зиёдарок лутфу шафкат ва мехру садо-
кат кургузморликдур... Ота-онасига ва ога-инисира вафо килма-
Фуркат 141

f o h одамни дуст тутмаройким, бегона кишига албатта вафо кил-


майдур».
Асарда ёзилишича, мазкур беш тоифа одамлар муносабати
хусусида Хитой хони махсус фармонлар чикарган. Шунингдек,
асар ёзилган пайтда ушбу кридаларга амал килинмаётганлиги,
уларга сал аввалрок, риоя этилганлиги маълум булади. Фуркат
бу хакда: «Холо хок,он — мансабдор бу кридаларни мужро кил-
майдур» — дея таъкидлайди.
Асарда баён этилган куни-кушничилик одоблари, узаро олди-
берди муносабатларини тартибга солиш борасидаги кридалар
х,ам ибратли.
Бундан таищари, асарда аносири арбаъа (ут, ^аво, сув ва
тупрок)нинг физик хусусиятлари ва тиббиётнинг улар билан
боглик, жщатларига оид кдмматли мулохазалар баён килинган.
Умуман, ушбу асар X X аср узбек насри намунаси сифатида
Фуркат ижодий меросини тулакрнли тасаввур этишда мухим
ахамиятга эга.
Фуркат илмий фаолият билан, хусусан, адабиётшунослик,
элшунослик, тарих, табобат, хайъат (астрономия) каби илмлар
билан жиддий шутулланган. Унинг табобат борасидаги шухрати
бир к,анча манбаларда к,айд этилган. Таъкидланганидек, «Зуб-
датул-хукамо» («Хакимларнинг сараси») унвони сохиби булган-
лигиёк унинг тиб илми борасидаги салохиятини хис этиш им-
конини беради. «Ах,волот»да Фуркат узининг Кукон хонлиги
тарихига оид асар ёзганлигига ишора килади. Афсуски, бу асар
Ханузгача аникданган эмас.
Хозирча Фуркатнинг турт илмий асари хусусида фикр юри-
тиш имконига эгамиз. Улардан учтаси элшунослик (этнография)
йуналишидаги асарлар булиб, «Туй хусусида», «Аза хусусида»,
«Гап хусусида» деб аталади. Уларда шоир халкимизнинг туйла-
ри, аза маросими, гап-гаштаклар, уларнинг узига хос тартиб-
коидалари хакида кимматли маълумотлар беради. Туйда айтила-
диган ёр-ёрлар, азада укдладиган марсиялар, гап-гаштакларда-
ги шеър-кушикдар матнидан айрим лавхалар беради.
Ушбу асарлар миллий урф-одатларимиз, кадриятларимизни
урганишда мухим ахамиятга эга.
Фуркатнинг туртинчи илмий асари — адабиётшунослик й^на-
лишида. «Илми шеърнинг коидаи авзонини баёни» деб ном­
ланган ушбу асарйи ёзишда Фуркат Навоийнинг «Мезонул-ав-
зон» асарига таянади. Асарда аруз вазнининг энг мухим конун-
коидалари баён килинган.
Мазкур турт асар хажман унча катта булмаса-да, бизгача улар-,
нинг Фуркат уз кули билан кучирган матнлар асосида етиб кел-
142 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ганлиги мухдмдир. Ушбу асарлар мукаммал настаъликхатида кучи-


рилган булиб, Фуркатнинг хаттотлик махорати тугрисида кам
муайян тасаввур бера олади.
Фуркат биринчи узбек журналистларидан. Унинг
фаолия™ТЛИК журналистлик фаолияти дастлаб Тошкентда,
«Туркистон вилоятининг газети» тахририятидан
бошланган булса, кейинчалик хорижда янада юкори боскичга
кутарилгани маълум. Чет эллардан ёзган халкаро аздвол, турли мам-
лакатлардаги ижгимоий-сиёсий вазият, турли миллатларнинг урф-
одатлари, маънавий даражаси тугрисидаги хабар ва маколалари
унинг журналист, публицист сифатидаги юксак сало^ияти дали-
лидир.
Бу жи^атдан шоирнинг «Хукандлик Зокиржон Фуркатнинг
«Пейсаи ахбор» ном Хиндистон газетидин накд килиб ёзган ха-
бари» сарлавкали маколаси диккатга сазовордир. Маколада афгон
халкининг инглиз мустамлака сиёсатига карши олиб борган аёв-
сиз кураши хусусида суз боради. Жумладан, шоир ёзади: «Ушбу
вактларда кар ун беш кунда бизга келиб турган «Пейсаи ахбор»
ном Хиндистон газетида ёзибдурки, шул кунларда англис бир­
лан ку^истоний афгонларнинг ароларинда булуб турган мухрраба
нихоятда к^тттдур. Хусусан, Савот мавзеида кдзик, мухррабалар
вокеъ б^луб туродур. Андин бошка Навшахр деган мавзеъда з^ам
мукораба булуб туродур. Кдрийбки, афгон халки Навшазфни му-
саххар килсалар. Ва яна бир жамоа афгон лашкари Фешовар калъа-
сига якин бориб туруб, кар кун мукораба киладурлар. Яна андин
бошка икки-уч ерда хейли каттик мухррабалар булубдур. Афгон
халкининг кадду хдсоби йукдур. Куп англислар вужуд шазфисто-
нидин адам сазфосжа юз кУйубдур. Бовужуди англис лашкари пай-
дар-пай келиб туродур...».
Макола мазмунидан куриниб турибдики, Фуркат мустамла-
качилар тарафида эмас. Аксинча, мазлум афгон халкининг озод-
лик кураши тарафдори. Маколада яна шундай ёзилади: «Малан-
кан деган мавзеъда ун минг чоиют афгон халки билан англис
лашкари орасида мухрраба булуб, афгон халки шикает топгон
вактда афгон хотунлари эрлари кУлидин уруш асбобларини олуб,
якбора узларини англис лашкарига уруб, бир ярим соатда анг-
лисларга шикает берибдурлар».
Озодлик - мукзддас туйгу. Инсон х,ар кандай кийинчиликка,
мусибатга бардош бериши мумкин. Лекин она юртини бегоналар
эгалламокчи булса, как-хукуклари поймол этилса, эътикодига, му-
каддас туйгуларига дахл килинса, унинг кУзига улим кам курин-
майди. Уз эрки, она-замин озодлиги учун курашга отланади. Фур­
кат мазкур маколани ёзган вакгида унинг жондан севган Ватани
Фурцат 143

хам мустамлака гирдобида, ватандошлари эса истибдод жабрини


тортаётган эди. Аслида Фуркат Афгонистондаги инглиз мустамла­
ка сиёсатини фош этиш оркали юртдошларини Туркистондаги чор
Русияси истибдодининг гайриинсоний мохиятидан ого\ килади.
Миллатни уз хаК'ХУКУКини англашга, зарур булса, афгонлар каби
уз эрки, озодлиги учун курашишга даъват этади.
Куриниб турибдики, Фуркатнинг халкаро журналист сифа-
тидаги фаолияти бенихоя ахамиятли. Бутина эмас. Фуркат гаэстчи
(журналист) кандай булиши керак, кайси бир мезонларга риоя
этиши, нималардан сакланиши лозим, деган масалаларга \ам
алохвда эътибор беради: «Газет муаллифига керакким, —деб ёзади
у бир маколасида, — инсофпеша ва ростандеша булгай. Нолойик
ва номуносиб сузларни газетга солмагай ва ёзБон каломидин га­
зет укигувчиларга нафъ ва фойда хосил булгай. Агар бирор хикоят
ёзса хам анинг заминида бир фойдалик мазмуни булгай. Хорижия
ва дохилия ахволотидин ёзса, адл ва инсоф юзидин ростлик бир­
ла ёзгайким, эътибор ва истихсонга боис булсун».
Ёзилганидан буён карийб бир аср муддат утган булса-да,
ушбу мулохазалар бугунги кунда хам уз ахамиятини заррача
йукотган эмас. Умуман, Фуркатнинг журналисток фаолияти,
публицистик маколалари хам янгича тафаккур асосида кайта
бахоланмоги керак.
Хулоса Фуркат - миллий маънавиятимизнинг энг забар-
даст сиймоларидан бири. Унинг серкирра ижодий
фаолияти миллат ёшларининг баркамол шахслар булиб вояга ети-
шида, шубхасиз, мухим ахамиятга эга. Бинобарин, фуркатшунос-
ликнинг бугунги кунгача кулга киритган ютуклари шоир мероси-
нинг хамма замонлар ва даврлар учун бирдай ахамиятли, кадрли
эканлиги тугрисидаги мухим ва хакдоний хулосага олиб келади.
МУХЙИ ХУКДНДИЙ
(1836-1911)
и
з замондошлари орасида «тожуш-шуаро», «шохи шои-

У рон» дея эътироф этилган бу улкан санъаткорнинг номи


Хожи Мухйидцин Мухаммад Ризо охунд угли булиб,
«Мухйи» адабий тахаллусидир. Мухйи, айрим тадкдк,отларда, Аф-
гонистоннинг Кандахор, баъзиларида Хирот шахрида турилган,
деб келинар эди. «Тарихи Мухйи ХУкандий»1 асарининг муаллиф
дастхати билан к^чирилган нусхасида унинг Базна шахрида 1836
йили тугалганлиги таъкидланади.
БУлажак шоирнинг отаси Разнадаги йирик мадрасалардан би­
рининг бош мударриси булиб, ёш Мухйидцин дастлаб падари
бузруквори кулида хат-савод чикарган. Кейинчалик оила пой­
тахт Хиротга кучиб келади ва Мухйидцин Хирот мадрасалари-
дан бирида озрок, тахсил куриб, шундан сунг илмини камолга
етказиш максадида Бухоро сафарига отланади. Бу ерда Мадраса
таълимини давом эттиради. X IX асрнинг эллигинчи йиллари
охирида мадрасани тугатиб, узи илгари яшаган Хиротга эмас,
балки Х ^ ан дга келиб яшай бошлайди. Хам шеърият, хам илм
сохасида комил устодлар изидан боришни орзу килган Мухйи­
нинг бу шахарни танлашига кадимий Хуканднинг бой ацабий ва
илмий анъаналарга эга эканлиги, X IX аср эллигинчи йилларида
бу ерда Тамкин сингари йирик шоирлар, Шайх Сулаймон Афг-
оний каби улкан тилшунос ва муаррихлар яшаётганлиги сабаб
булган, деб хисоблаш мумкин. Мухйи кейинчалик уз устози булиб
колган олим ва шоир хусусида «Фаргона фозилларидан мархум
Мухаммад Рахим охунд, жамъи илмларда накл ва маъкул, шеър
айтишда олий табъ эгаси булган Тамкин тахаллусли ул жаноб
факир Мухйининг устози эдилар. 1292 санада (бу 1875 милодий-
га т5^ри келади) вафот топдилар» деб ёзади. Шайх Сулаймон

1 Асар 1318 хижрий, 1900/01 милодий йилда битилган.


Му>;йи Хуцандий 145

Афгоний ва Мухдининг дустона муносабатлари \ак,ида Уша давр-


нинг бир неча манбаларида маълумотлар мавжуд. Му\йи вафот
этган даврда ^ам х;али к д з р и н фаолият курсатиб турган Шайх
Сулаймон Афгоний орадан бир неча ой утиши биланок, асли
тошкентлик булган шеъридт ихлосманди Абдурауфбой хдмкор-
лигида шоирнинг узбекча ва форсча девонини Тошкентда Пор-
цев босмахонасида тердириб, Булом Хасан Орифжонов матбаа-
сида муковалатганлиги «Девони Мухди»нинг 1912 йилги нашрида
махсус кдйд этилган.
50-йиллар охирида Кук,он маданий мухдтига келиб кушилган
Мухйи тез орада шоир ва олим сифатида шухрат крзонди. Уша
вак,тларда хонликда хукмфармо булган Маллахон саройига хиз-
матга олинган Мухйи у ерда хам эътибор топиб, дипломатик ишга
жалб этилди. 1859—1861 йиллар орасида хоннинг махсус элчиси
сифатида бир неча марта Афгонистон ва Хиндистонга борди. Са­
фар асносида Туркия, Эрон сингари мамлакатларда хдм булди.
Мухди чет элларда яшаган чошда Кукрн хонининг махсус элчи­
си сифатида баланд мавкрга эга эканига кдрамай, кдерда аток,ли
олим ёки к;алам сохиби борлигини эшитса, дархдл унинг хизма-
тига бориб, билмаганини билишга, билганини такомиллашти-
ришга интилган. Масалан, «Тарихи Мухйи Хукдндий»да муаллиф
Хиндистоннинг Пешовар шахрида 92 ёшли хазрат Эхсон Сохиб
муфтийнинг дарагини эшитиб, унинг хизматида к,ойим туриб,
муфтийнинг Угли билан бирга фикх илмидан тахсил олганлиги-
ни, бу табаррук зот 1281 хижрий (1864-1865 милодий)да вафот
топганини кдйд этади.
Маллахондан кейин Худоёрхон хукмронлигининг уч даврида
хам Мухйи саройнинг эътиборли кишиларидан бири эди. Хон­
нинг валиавд фарзанди Насриддинбек Андижон вилояти хокими
этиб тайинлангач, ёшликдан шеъриятга ишкдбоз булган ц щ зо-
данинг машк, шеърларини дастлаб Мир Худоёр исмли исфаралик
шоир куриб, унга маслахатлар бериб турган. Бирок турли «миш-
миш»лар боис булиб, Мир Худоёр Насриддинбек даргохидан куви-
лади. Хон уз Углига назм ва насрдан таъдим беришни замонаси-
нинг машхур шоири Мухйига топширади. Бу иш самарали нати-
жалар беради: Насриддинбек Мухйи устозлигида нозиктабъ шоир
ва носир булиб етишади. Насридцинбекнинг бизгача етиб келган
эхтиросли шеърларидан бири «Тазкираи Кдйюмий»га киритил­
ган булиб, бу тазкира 1998 йили уч жилдцан иборат китоб хщида
чоп этилди.
Маълумки, Кук^он хонлигида X IX аср 70-йилларидан бош-
10 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
146 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

лаб кузголонлар кутарилиб, бесаранжомлик, бош-бощдоклик


авжга чиккан эди. Шундай бир вазиятда, 1874 йил урталарида
Мухйи х,аж зиёратига жунайди. Маккаи мукаррама хам Мади-
наи мунавварада 1875 йил январь ойида хаж маросимини адо
этиб, бир неча Шарк, мамлакатларини, жумладан, Афгонис-
тонни хам куриб, йил охирида К,ук,онга кайтиб келади. Бу вак,т-
да К$к,он хонлиги такдири кил устида эди. Чунки 1875 йил ёзида
Худоёрхон тахтни ташлаб чицишга, аввал Хужандга, сунгра тез
орада Тошкентга келишга мажбур этилган, бу ердан эса Тур­
кистон генерал губернатори фон Кауфманнинг хийласи билан
Петербургга борасан, деб алдаб жунатилиб, бошка бир мах-
фий буйрукка кура Оренбургда ушлаб к,олиниб, хонабанд холда
сакманмокда эди. Хондан сунг тахтни эгаллаган валиахд шахзо-
да Насриддинхон эса сохта Пулатхондан енгилиб, Махрам к,алъ-
асида жон сакдашга мажбур булган фурсат эди. Уз шогирди б о я т
танг ахволда эканидан вок,иф булган Мухйи дархол Насрид­
динхон хузурига Махрамга отланади. Тахтнинг конуний сохи-
бига хар тарафлама далда бериб, унинг саройдаги эътиборли
кишилар билан алока урнатишига, сал утгач, 1876 йил январь
ойида эса К,ук,онга таклиф этилиб, яна тахтга утк,азилишига
кумаклашади. Махрамда o f h p шароитда к,олган ёш хонга Мухйи
махсус к;асида хам битган булиб, унда хак,ик,ий хукмдор энг
танг вазиятда хам тадбир билан йул топиши, душманга шижо-
ат билан зарба бериши лозимлиги ук,тирилган. Насриддинхон
шунга даъват этилган эди. Уз к;асидасида Мухйи шохсиз мамла-
катни бошсиз танага ^хшатиб, Насриддинхонга юртга бош
булишни доноларча маслахат беради. Бу маснавий яратилган
вазият хусусида Мухйи уз дастхат баёзида куйидагича маълу­
мот беради: «Бу маснавийни кузголон вакти жаннатмакон Сайид
Мухаммад Насриддинбек Хуканддин бирмунча муддат кетиб,
Хужанд калъасида яшириниб турганда ёзилди ва Фулод исмли
киргин келтирувчи Маргинон шахрида утка ёндирилди1. Фа-
кир Мухйи бул вактда саодат сафаридин Байтуллохни зиёрат
Килиб кайтган эдим. К,айтганимда хонни калъада махфий
курдим».
Лекин тез орада фон Кауфман бошлик чор кУшинлари
Куконни хам, хонликнинг бошка хУДУДларини хам забт этади-

1 Му\йи вок;еаларни орадан анча муддат Утгач к,айд этгани учун булса керак, баъзи
уринларда ноаникликка йул куйган. Чунончи, Насриддинбек ПУлатхон одамларидан
крчиб Хужанд к,алъасида эмас, балки Майзам кдиъасида жон сакдагани тарихдан маълум.
Сохта ПУлатхон эса ёндирилмаган, дорга осиб Улдирилган.
Мууйи Хуцандий 147

лар; Русия императори Александр II нинг фармонига кура 1876


йил 19 февралда К$к,он хонлиги тугатилиб, унинг худудида,
Туркистон генерал губернаторлиги таркибида янги Фаргона ви-
лояти тузилади.
Хонлик тугатилгандан сунг хам Мухйи Кубоида истик,омат
цила бошлайди, лекин умрининг охиригача хеч кандай расмий
лавозимда булмайди. Шундан сунг 35 йил давомида Мухйи
К.Укондаги Сохиб Хазрат мадрасасининг хужраларидан бирида
яшайди. Мунтазам ижод билан шугулланади, Куцон адабий му-
\итининг забардаст вакилларидан бирига айланади. Фурк,атнинг
«Ахволот»да ёзган к,уйидаги сузлари хам буни тасдицлайди:
«...аср шуаролариким, чунончи мавлоно Мухйи ва мавлоно
Мукдмий ва мавлоно Завкдй ва мавлоно Нисбатдурлар, хами-
ша мажлис бунёд айлаб, зодаи табъларимиздин мушоира кдлур
эрдик ва бир Базалда татаббуъ кургузуб, бир мазмун хар навъ
ифода топар эрди». Юкрридаги парчада «аср шуаролари» но-
мини санар экан, Фуркат биринчи булиб мавлоно Мух,йи но-
мини к,айд этиши тасодифий эмасди. Зотан Фурк,ат Мухйининг
беназир истеъдодини хар доим эътироф этган, газалларига та-
таббулар битган. Хориждан унга куп мактублар йуллаган, уз
асарларини юборган.
Хонлик тугатилгандан сунг К,УК0н д а истик,омат кдлган
Мухйи умрининг энг яхши дамлари Утган, к,анчадан-к,анча
дустлар орттирган Андижонга узининг иккинчи она шахридек
к;арар, у ерга хар йили бориб хафталаб, ойлаб туриб келар эди.
1902 йилги Андижон зилзиласини худди шахсий фожиасидек
к;абул кдлган шоир дархол у ерга етиб борган. Зилзила хакдда
19 банддан иборат дилсуз мухаммас битиб, бир оз утгач, ша-
харда зилзила ва^тида ярамас феъл-атвори туфайли том тагида
к;олиб улган бир угри хусусида шеърий хикоя ёзиб, хар икки
асарни хам «Туркистон вилоятининг газети»да чоп эттирган
эди. Бугина эмас, шоирнинг умри хам Узи алохида севган шу
шахарда поёнига етди. Бошк;а йиллардагидек 1911 йил бахори-
да Андижонга, дустлар сухбатини к$мсаб борган шоир Уша ерда
бетоб булиб, 4 май куни оламдан Утади. Мухйи вафоти Уша
вак,тдаги ижод ахдлари кдлбига к^аттик, ларза солади. Камий,
Шавкат Искандарий, Абдуллажон Насимий, Мавлавий Йулдош
каби шоирлар устоз Мухйи вафотига марсия-таърихлар бит-
ганлар. «Туркистон вилоятининг газети» узининг бир неча со-
нида бу марсия-таърихларни чоп этиб, Мухйи хакддаги ижод
ахлининг юксак фикрларини уз укувчиларига маълум кдлган.
148 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Жумладан, газетада эълон килинган Камий марсия-таърихида


куйидаги мисралар бор:

Асру хам даврда фариду вовдц,


Бешаку бегумон Мухйи.

Дар миёни муборизи шуаро,


Будеки марди к^храмон Мухйи.

Назм мулкин тамом тасхирин


бирла айлагон Мухйи.
T hfh ти л

Дахрда йук эди назири анинг,


Гар десам, бор эрур хамон Мухйи.

Мух#и ва
Маълумки, «кизил империя» даврида халкдинг
Муцимий нохак, бадном к;илинган куплаб етук зиёлилари
орасида шоир Мухйи хам бор эди. Бунга Мухйи
билан Мукимий уртасида маълум даврларда булиб утган совук,-
чилик дастак килиниб, шу бахонада шуро мафкураси тамойил-
ларидан келиб чиккан холда бу икки йирик ижодкорни синфий
манфаатлар жихатидан бир-бирига муросасиз мухолиф килиб
курсатилган, гуё бутун ижоди мобайнида Мухйи халк манфаа-
тига хиёнат килган, бойлар ва амалдорлар шоири, Мукимий
эса камбагал, оддий халк шоири эди, деган ута сохта даъво ил­
гари сурилган эди. Вахоланки, аслида Мухйи билан Мукимий
КУконда бир мадрасанинг икки хужрасида, бир вактнинг узида
умргузаронлик килганлар. Мукимий уй-жойлик, маълум муддат
оилалик б^либ, хотинидан Акбархужа исмлик Урил кУрган булса,
Мухйи Хиротдан чикиб кетган Успирин ёшидан бошлаб, умри-
нинг охиригача уй-жойи хам, оила-фарзанди хам булмаган, мол-
дунёдан хазар килган. Шу муносабат билан К$крн тарихи ва ада­
биётининг билимдони Пулатжон Кдйюмий тазкирасида Мухйи
ва Мукимийнинг хаёт тарзи хусусида айтилган баъзи фикрлар-
ни эслашга эхтиёж тугилади. «Бир мадрасада яшадилар, бир давр-
нинг кУзга кУринган шоирларидир. Хар иккилари хам факир-
дурл ар... Факдрликда Муздйи Мукимийга нисбатан жуда факир
эди. Ховли-жойи, рузгор, хотун, бола ва кариндоши бутунлай
бУлмагандур. Мол, пул тугрисвда сУзлашга хам хожат йук». Шун­
дай булгач, Мухйининг гуё бой-бадавлат ва амалдор кишилар-
нинг эркатойи, Мукимийни эса, акеинча, уларнинг муросасиз
душмани кдпиб кУрсатишнинг узи оддий мантикка зиддир. Ас-
Му^йи Хрцандий 149

лида улар узок, муддат мобайнида ижодда \амфикр булганини,


бир-бирининг билим ва истеъдодини эъзозлаб яшаганини, бир-
бирига татаббулар, тахмислар кдлганини, Уз ижод ма\сули ху-
сусида бир-бирларининг фикрларини мУътабар билганликлари-
ни курсатувчи далиллар куплаб сакданиб к;олган. Масалан, Аб-
дурахмон Жомийнинг шарк, хамсачилигида р о я т му\им Урин эгал-
лаган «Хафт авранг»ини Мухйи Ук,иб Урганиш билан чеклан-
май, мох,ир хаттот сифатида янгидан китобат к,илар экан, Узи­
нинг куб ва хуб мехнати махсули булмиш бу янги китобатни
хаммадраса дусти Мук,имийга завода этиб, унинг фикрларини
эшитишни лозим деб хисоблайди. Даврнинг йирик хаттоти \ам
булмиш Мукдмий эса Мухйининг бу катта мехнат ма\сулидан
завк,-шавк,к,а тулиб, дусти китобат кдлган «Хафт авранг»нинг
хошияларини бир неча янги газаллари билан безашни хам ло­
зим биладики, шунинг узиёк, бу икки улкан истеъдод сох,ибла-
рининг бир-бирига ихлосидан далолатдир.
Бугина эмас. М у х й и Фазлий Намангонийнинг машхур газали-
га татаббу тарзида битган се>фли газали бор. Уз хамкасб дусти
татаббусидаги эхтиросли бадиий кашфиётлардан зур хаяжонга кел­
ган Мукдмий унга камоли эх,тиромини намойиш этиб:

Хирадимни горатин айлаган юзи ою сочлари холадур,


Бу чаман аро на санавбару на суман била гули лоладур, —

матлаьли газал битади. Мукдмий янги газал битиб, шеъриятимиз


хазинасини бойитишдан ташк,ари мак^аъга дустининг исмини хам
киритиб, Мухйи билан хамкдсмат эканини таъкидлайди:

Ёзиб эрса хун к,адару к,азо, нетар ичмайин киши, Мухйиё,


Манга хам Мукийм, шул эрур гизо, на узунгга якка хдволадур.

Мух,йи х,ам узи хурмат кдлган ижодкор дустидан кдрздор булиб


крлмади. Бунга «сиздан угина, биздан бугина» к,абилида иш ту-
тиш зарурати эмас, балки Мухйи хам Мукдмийнинг шеърий каш-
фиётларидан завкда тулганлиги, узи хам дустининг истеъдодига
тан берганлиги сабаб эди. Мукдмий «Танланган асарлар»ининГ
«Лирика» к,ис мида «Куйдурур» радифли газал, «Мураббаълар» кдс-
мида эса шу радифли мураббаълар берилган. Мураббаъга синчик-
лаб назар солинса, Мук,имий газалини Мухйи мураббаъга айлан-
тириб, асар таъсирчанлигини янада ошириб юборганлиги маъ­
лум булади.
150 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Хар бандцаги Мукимий газали байти олдига куйилган Му\йи-


нинг янги байти ма^буба жабридан крн ютган ошик,нинг сунгсиз
дардларини укувчи тасаввурида яна х,ам аник,, яна хам якдол гав-
далантириб, туртлик мисраларини гуё ялакат магиздек бир-би-
рининг баирига жо кдпиб юборади. Масалан:

Хар нафас бир дог ила ул мюфи рахшон куйдурур,


Га\ жамоли шуьласидан, гох,и пин\он куйдурур.
Го\и васлидин ёнурмен, г о \ и хижрон куйдурур,
Буйла куйдурмок,ни к,айдог номусулмон куйдурур.

Курмадим гулдек юзини бир замоне хорсиз,


Васл чоги чицмадим мен базмидин озорсиз,
Термулолмай оразига биргина агёрсиз,
Бу сабаб бир умр х,асрат бирла армон куйдурур, -

сингари бандларда Мукдмий к,аламига мансуб кейинги байтлар


олдига Мухйи томонидан кушилган байтлар олиб ташланса, асар­
нинг к,аеридир кемтикдек туюлиши турган гап.
Мураббаънинг сунгги банди эса асарга Мухйи муносиб х,исса
кушганига укувчини яна бир бор ишонтирадиган куйидаги байт-
лардан иборат :

Мухйини х,ам арз-додига етинглар, дустлар,


Яъни ушшок,и K,aTopHFa битинглар, дустлар,
Ошик,и купдир вале инсоф этинглар, дустлар,
Ким хамиша ман Мук,имийдек анга жон куйдурур.

Мукдмий газалининг мураббаъга айлантирилганлиги адаби-


ётшуносликда куп йиллар хукмрон булган бир хато фикрни, яъни
Му^йи ишк,и мажозийни ифодаловчи шеърлар ёзмаган, у фак;ат
диний-мистик шоиргина эди, деган фикрни рад этувчи ёрщш
далилдир.
Мухйи ва Мукдмий меросига чукуррок* назар ташласак, бун­
дай ижодий хдмкорлик, чинакам ижодий мусобакд намуналари-
ни куплаб учратиш мумкин. Чунончи, Мухйи вафотидан кейин
тез орада Тошкентда чоп этилган «Девони Мухйи»даги:

Мунча хам, эй гулузорим, к,опк,ародур кузларинг,


Эл гумон айлар мукаррар сурмасодур кузларинг, -

матлаъли, ёки:
Му^йи Хукандий 151

Кдйси гулшанни санингдек бир гули рамюси бор?


Кдйси бир гулни манингдек булбули шайдоеи Пор?

матлаъли газаллари билан Мук,имийнинг:

Сурма куймай мунча дам, жоно, цародур кузлариш,


Хар бири жон к^сдига бокдан балодур кузлариш , •

матлаъли, ёки:

Нозпарвар ёр агарчи табъи зулм асоси бор,


Ошик, улдурмокда к,он тукмакка истигноси бор, -

матлаъли газаллари мук,ояса кдлинса, улардан бирининг га-


таббу тарзида ижод кдлинганини пайк;аш кдйин эмас. Бирок,
газалларининг к,ай бири татаббу учун асос булганини аник^аш
эса укувчилардан анча тер тукишни талаб этади. Мухди ва Му-
кдмий муносабатлари кунгилдагидек булган вак,тларда бу икки
улкан санъаткорнинг узаро эх^тиромини, урнак буларли ижо-
дий хдмкорлпгмни курсатувчи бундай мисолларни куплаб уч-
ратиш мумкин.
Аммо, начора, хаёт х,аётлигини, инсон эса хом сут эмган бан­
да эканини курсатиб куядиган нохуш хрлатлар х,ам руй бериб турк-
ди. Кунгиллари ута нозик, бунинг устига фак,ат ёлгиз узигина ^ак,
эканига астойдил ишонган бу икки улкан истеъдод со\иби бир-
бирларининг гуноутарини кечиришга ожиз крлганликлари ок,иба-
тида асаб торлари таранглашиб, номатлуб ^олатларга олиб келган
пайтлар \ам булган. Шоир кдлбини биргина суз билан жарох,ат-
лаш, ёки, аксинча, бошини кукка етказиш х,еч ran эмас. Олам
бахтсизликларидан кунгли чилпарчин бу икки азамат, айни вак,т-
да, Ута асабий шоирлар уртасида нималардир утади-ю, Мукдмий-
га Мудйи ортик,ча кибр-^аволи, Му^йига эса Мукдмий булар-
булмас нарсаларни шеър кдлиб битадиган енгил табиатли одам
булиб кУрина бошлайди.
Буни к,арангки, Мукдмий Узининг андижонлик дустларига
ёзган бир шеърий мактубида уша вакдда Бутак,арода турган Мух,йи-
га х,ам салом йуллайди-ю, салом байтини:

Хожи Мухйиддин турам ^ам олсалар шояд алик


Ким, кдлурман ёд этиб Бутакдроларга салом, -
152 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

тарзида битиб, унинг гуё ортик;ча кибр-хавосига хам ишора


кдлади. Шу тарифа, икки шоир муносабатлари янада кескин-
лашиб кетади ва Мукимий Мухйини йигилишларда тинглов-
чига малол келадиган даражада куп шеър ук^ийди, дея асабий
байтлар битади:

Шеърингизга, халк, толиб булсалар, сунгра укунг,


Ё келиб ах,боб кар булмокда мехмон булдиму?

Мухйи хам Мукимий томонидан анча йиллар илгари битил-


ган шеърларини, у дустларига йуллаган шеърий мактубларни кав-
лаштириб, уларда Узига номатлуб куринган уринларга тухталиб,
хамкасб дусти зарбасига зарба билан жавоб кдлади. Чунончи, 1886
йилда Мухйи форс тилида «Кдсида аст дар шикояти хамокдти
ахди замон» («Замон а\ли ахмокушкларидан шикоят кдсидаси»)
номли каттагина дидактик асар ёзиб, Мукдмийнинг бир вак,тлар
битган:

Эй яхшилар, келайлук, бир жойга йигилайлук,


Уйнайлук, куйлайлук, омон булайлук, -

матлаъли машк, газалини кдттик, танкдц остига олади. Хар байтда


такрорланиб, гашга тегадиган «уйнайлук, куйлайлук» иборасини
масхаралашдан ташкдри муаллифни Оллох хукмини, пайгамбар
хадисларини халкка етказиш урнига, уни нукул уйин-кулгига даъ­
ват этишда айблайди, хамкасб дусти шаънига кдгтик, тегадиган бош­
кд гаплар хам айтади. Масалан у:

Манга гарданкашлик айлаб мудцаи лоф урмасун,


Этмасун бехуда айлаб th fh буррон ила бахс, -

деб ёзганлиги хам маълум.


Аммо шуниси хам борки, Мухйи узи эъзозлаган, истеъдодига
тан берган куплаб кдлам сохиблари кдршисида нихоятда хоки-
сорлик билан таъзим бажо этади, улар хусусида гоят мак,товли
фикрлар айтади. Биргина мисол: шоир Тажаллий хакдца «Тарихи
Мухйи Хукдндий»да куйидагиларни ук,иймиз:
«Жаноби саййид авлод Хусайнхон Дехлавий тахаллуси Тажал­
лий... хозирда Хуцонинг панохида саломатдур. Хозир бул зотга
баробар келадиган шоир бутун оламда куринмайдур ва эшитил-
майдур, бундай шоир аввалда хам булмаган, кейин хам булмай-
Мухйи Хукандий 153

дур. Катта куллиёти бор ва ул жаноб т$фт тилдп (яъни арабий,


форсий, туркий ва \индий тилларда) шеър ёзадур пн насрда \ам
адмул масал (тенгсиз демок,чи — муаллифлар)дур».
Мухйи Мукимий ёзганидек, узи ни хамиша баланд тутадиган,
Узга к,алам со\ибларини менсимайдиган шахе булмаганини юцори-
даги биргина мисолнинг узи хам курсатади. Аслида бунлай ми-
соллар анчагина.
Мук,имий шеърларининг купрок, ашула учун мулжалланган-
лиги, улар туй-базмларда, халк, куп йигиладиган давраларда
айтилиши хам гуё Мухйига ёкдоаган, деган фикрга келсак, ав-
вало, ижодкор яратган асарларнинг оммабоплиги дал ил и
булмиш бу жихатни шоирга айб сифатида куйиш уринли булмас
эди. Колаверса, бу иш айб хисоблангудек булса, Мухйининг
узи хам бу «айб»дан холи эмасди. Чунки Мук,имийники синга-
ри Мухйининг куплаб газал, мухаммас, мураббаълари улар
бархаётлик ва^тида хам, улар вафотидан сунг хозирга кдцар
Хам халк,нинг севимли хонандалари томонидан мунтазам ра-
вишда ижро этилиб келинмокда, уларнинг миллионлаб тинг-
ловчилари бор. Биргина мисол. Амирийнинг машхур газалига
Мухйи томонидан богланган тенгсиз тахмис хонандаларимиз
томонидан бир аердан ортик; муддат ичида эхтирос билан ижро
этилиб келмокда. Унинг:

Курдим юзини крлдим балога,


Хажрида юз минг жабру жафога,
К,айда борурман энди давога,
Арзимни айтай боди сабога,
Биздин дуо денг ул бевафога.
Курдум юзини кетгим узумдин,
Дарёлар ок,ти k,owihf кузумдин,
Хижрони маълум заъфар юзумдин,
Бир пари янглиг учти кузумдин,
Ташлади-кетти минг хил балога, —

сингари бандларини кдлбда титрок,сиз тинглаб булмайди.


Шуниси хам борки, эл-юртга таникди ижодкорлар хак;ида-
ги хар бир янгиликни кулокдарни динг кдлиб кутадиган их-
лосмандлар орасида Мухйи ва Мукимий муносабатларидаги
маълум нохушликлар хам тезда ёйилиб кетди, бу гаплар йирик
кдламкашлар эътиборини хам тортмай куймади. Улар бу ходи-
сага муносабат билдиришда иккй кдрама-кдрши гуруцгй
154 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

дилар. Чунончи, Тажаллий, Мавлавий Йулдош, Камий, Шав­


кат Искандарий, Фансуруллобек Хисрав, Абдуллажон Наси-
мий купрок, Мухйини, Рожий Маргиноний, Анбар отин, Пи-
сандий эса куп рок, Мукдмийни ёкдаганлар, эъзозлаганлар. Бу
муносабат турли шаклларда намоён булган. Шеърий асарларда
баъзилар уз муносабатларини ошкора билдирган булса, баъзи-
лар у икки шоирдан бирига купрок, эхтиром, иккинчисига кам-
рок, эътибор курсатиш билан чекланганлар. «Туркистон вилоя­
тининг газети» мухарририяти эса Мукдмий каламига мансуб
асарларни эълон кдлиш чогида унга оддий ижодкордек муно-
сабатда булгани холда навбат Мухди асарларини чоп этишга
келганида муаллифни «жаноби тожуш-шуаро», «афсахул-фу-
сахо», «адиби комил», «фозили айн» сингари юксак унвонлар
билан сийлаганлиги маълум.
Бухоройи шарифда мадрасани тугатган, КУконда бир мад-
расанинг хужраларида истикрмат кдлган, ягона адабий мухитда
к,алам тебратган Мух,йи ва Мукдмийнинг шахсий муносабатла­
ри маълум муддат яхши булмай колганлигининг баъзи сабабла-
ри ва куринишлари ана шундай.
Мухйи зуллисонайн ижодкор булиб, узининг
М ухйи мероси
шеърии, насрии ва тарихга оид асарларини х,ам
узбек, >;ам форс тилларида битган. Унинг форсий асарлари купрок,
эканини к;айд этмок, лозим. Айни вак,тда: шоирнинг узбекча газал,
мураббаъ, мухаммас, мусадцас, мусаббаълари укувчилар орасида
ало\ида шухрат крзонган, юксак кддр топган.
Мухйи шеъриятининг мавзулар доираси f o h t кенг булиб, унда
инсон ички оламининг анвои жилоларини акс эттирувчи лирик
шеърлар хам, жамият хаётининг турли жщатлари тасвирига ба-
ришланган ижтимоий шеърлар хам, тасаввуфона охангларда би-
тилган намуналар хам, давр ва шахслар табиатидаги номатлуб
ходисаларни танкдд остига олувчи хажвлар хам учрайди.
К^п асрлик бой мумтоз шеъриятимизда етакчи урин тутган
ишкдй ма^взу Мухйи лирикаси учун хам хосдир. Шоир бу мавзуда
к,алам тебратар экан, Насимий, Хофиз, Жомий, Навоий, Фузу-
лий, Амирий сингари азамат ижодкорлардан куп нарса урган-
ганлиги, улар яратган хилма-хил тимсоллардан намуна олиб, уша
тимсолларнинг хали очилмаган янги-янги кдрраларини оча бил-
ганлиги, балогат чукдисини эгаллагач эса, уша тимсолларни рад
этадиган, нихоятда оригинал, бетакрор тимсоллар яратганлиги
маълум булади. Масалан, Амирийга пайрав тарзида битилгани к,айд
этилган бир газалида Мухйи:
Му^йи Хщандий 155

Зулфи мушкин мойил улмиш хаттинг узра, уйлаким,


Гулшан ичра солди сунбул соя рай\он устини, -

дея махбубанинг жингалак зулфи лаби атрофидаги майин тукла-


ри устида тебраниб f o h t куркам манзара касб этганлигини гул-
шанда райхрн устига сунбул соя солиб турганига ухшагиб, тснг-
сиз ташбих ишлатса,

Кеча сенсиз сели ашким бузди бунёди жахон,


Кетмагилким, булмасун оламни туфон устина, -

дея бирйула икки шеърий санъатни, яъни ташбих ва муболагани


юксак махорат билан куллаб, таъсирчанликда янги чущига кута­
рилади.
Мухйи узига замондош шоирлар орасида бадиий кашфиётла-
рининг мул-куллиги, шеърий парвозининг юксаклиги, укувчи-
ни лол крлдирадиган тимсоллари билан ажралиб турар эди. Шоир
анъанавий тимсолларни инкор этиш, мохият-эътибори билан
уларга зид тимсоллар яратишда алохида кудрат касб этади. Чу-
нончи, мумтоз шоирлар гунчани махбубанинг огзига, гул к;изил-
лигини махбуба чехраси рангига ухшатиш оркдли таъсирчан анъ­
анавий тимсоллар яратганлар. Мухйини эса бундай ташбихлар
сира-сира к,аноатлантирмайди. У:

Бунча огзин к,илма нисбат ногахон ёр олдида,


Эй сабо, ёрим учун орзини ур-ёр олдвда.

Айла аврок,ин паришон гулни хам гулшан аро,


Айласа хамранглиг лофини дилдор олдвда, -

деб ёзаркан, шоирнинг улкан кашфиётига тан бермай иложингиз


йук,.
Мухйининг мухаббат мавзуидаги шеърларида хам ишк^ мажо-
зий, хам иищи илохий куйланади. Бу бутун мумтоз шеъриятимиз-
га, жумладан, Мухйи ижод этган XIX асрнинг иккинчи ярми -
XX аср бошларидаги Кук,он адабий мухити вакилларига хос мухим
жихатлардандир. Масалан, Мухйи билан деярли бир даврда к;алам
тебратган ва уз ижодий тамойиллари билан унга хамфикр булган
Зиёвудцин Хазиний меросида худди шундай холни кУрамиз. Хази­
ний уз шеърларида иищи мажоз мактабини утмаган одам ишк^
илохийга эриша олмайди, деган тасаввуфона к,арашни ифодалаб,
бундай ёзган эди:
156 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бощичи

То мажозий ути Fa куймай, хдкик.ат топмагай,


Эй, Х,азиний, куз ёшингни айла туфонинг керак.

«Ишкд мажоз» радифли газалида эса у ишк,и ило^ий топган


афсонавий кахрамонларнинг номлари ва ишларини укувчи та-
саввурида янгидан гавдалантиради. Хазиний ишк,и мажозни ин­
сон табиатида хавас кдларли фазилат деб хисоблайди. Мухйи дунё
лаззатларидан куб ва хуб бахра топганини, ишкд мажоз жомидан
к;ониб май ичганини к;айта-к,айта таъкидлагани холда, чамаси,
умр куёши заволга юз тутган вак;тларга келиб узини ицщи мажоз-
дан халос этишини Тангри таолодан илтижо этади:

Мани ицщи мажозийга гирифтор айлама, ё раб,


Алар иищи билан багримни афгор айлама, ё раб.

Менга фазлинг насиб айлаб, хатодин сак/ia бандангни,


Бу бадхулку жафожулар била ёр айлама, ё раб.

Кечиб дунёи фонийнинг муродин истамас Мухйи,


Ани жуз лойики фирдавс дийдор айлама, ё раб.

Мухйи меросида юкрридаги сингари миералар мавжудлигига


кдрамай, ишк,и мажозни хам, ишкд илохийни хам тараннум этувчи
шеърлар бир-биридан кам эмас. Масалан:

Келди навруз, эй ёронлар, очди багрин лолазор,


Гул чаманда очилиб, булбулни айлар бек,арор.

Куп ганиматдур бах,ору ёз ила гулшан аро -


Жам булиб, ахбоблар, сухбат этинглар ихтиёр, —

ёки:

Бахор айёми хушдур гулшану бог,


Чикиб caxpoFa булди табъимиз 40 F.

Паривашлар билан айлаб тамошо -


Баланду паст, булди кунглимиз tof, —

сингари туртликлар битиб, хаёт гузалликларидан бир олам шавк,-


завк, олганини эхтирос билан ифодалаган шоир «Ошно», «Муб-
Мущи Хуцандий 157

тало», «Бараз», «Яхширог», «Эмасму» радифли ви бошкд газал


хдмда мухаммасларида нищи мажоз туйгуларини к,аламга олар-
кан, укувчи кдлбига титрок соладиган, уни нажиб хаёллар ола-
мига етаклайдиган анвои мисралар тизади.

Донаи холингмудур ул лаъл нобинг ёнида,


Ё магар кавсар лабида ултуран х,индумидур? -

ёки:
Чицти ул ма\рух мени йулимга истикбол учун,
Ой юзи-ла гуйиё чикмуш олуб мех,мона шамъ, -

ёки:

Топмадим гулшанда харгиз бир тикон,


Хаста булбул к^ксира санчилмагон, —

ёки:

Менга лутфу карамлар кдямаса ёр, йук айбким,


Бул \авасликдин булубмен подшога мубтало, —
л

ёки:

Му^йи, кам-кам кдгнусидур ошнолиг, FaM ема,


3appaFa бокмасму охир ме>фи рахшон окибат, -

сингари чинакам шоирона кашфиёт мак;омидаги куб ва хуб бе-


такрор мисралар шулар жумласидандир.
Шуни \ам айтиш керакки, Мухйи ишки мажозийни акс эт-
тирган Узбекча ва форсча газалларнинг катта бир кисмини му-
вашшах, шаклида яратган. Шоирнинг бир бутун ^олда 1911 йилда
Тошкентда чоп этилган форсий ва туркий девонига назар таш-
лар эканмиз, унда Султонмуродхон, Юсуфхон, Кррихон, Ма\-
мудхон, Мирзо^амдам, ШеркУзихон, Ортикхон, Шо^юнусхон,
Олимжонхон, Мирфайзхон, Соатхон каби замондошлари но-
мига битилган мувашша^ларни курамиз. Шу муносабат билан
улкан шоир ва тадкикотчи Максуд Шайхзоданинг мувашша*
^акидаги кизикарли мулоказасини эслаб утишга э^тиёж сези-
лади. «Лирикада мувашшах, жанри ... Узбек адабиётида, айник­
са, X IX асрнинг иккинчи ярмида куп авж олиб кетиб, адабиёт
158 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ахли уртасида кенг раем булиб к,олган эди. Хатто шу даражада-


ки, шоирлик ва назмчилик хунари мувашшахчштикдаги майо­
рат билан хам улчанадиган булиб крлди. Аник,лик учун шуни
хам айтиш керакки, — дея таъкидлаган эди муаллиф, - му-
вашшах кимнинг исмига богланган булса, уша газалда таъриф
этилган образ хам айни мазкур кишининг узидир, деб уйлаш
хатодир. Мувашшахдаги бу газалнинг кимга багишланганига да-
лолат килади, холос. Асарда тасвирланган ёр эса бус-бутун бош-
д а бир киши б^лиши хам мумкин». Устоз Шайхзоданинг ке­
йинги фикри f o h t тугри эканини курсатиш учун биз Зокиржон
Фуркатнинг машхур хофиз дусти Мулла Туйчи исмига муваш-
шах килинган «Устида» радифли газалидан икки байтни кел-
тирмокчимиз:

Усмалик кошларму ё шамшир крндин занглиг,


Ёки пистоли тукулмиш ранги ахзар устида?

Юз уза кокулмудир хар сори печу тоб ила?


Ганжи хуснунгму ётур ё икки аждар устида?

Бу уринда тасвирланган усмалик кошларни, хар сори сил-


кинувчи кокилларни Туйчи хофизга нима алокаси бор? Маълум
б^ладики, газалда бутун бопща бир махбуба тасвирланган булиб,
у Туйчи Хофиз исми билан безалган ва, чамаси, ашула кдлиб
айтиш учун Хофизга такдим этилган. Шайхзода мувашшах
хакддаги мулохазаларини якунлар экан: «... исмига мувашшах
богланган кишиларни аникдаш ва шу оркдли шоирнинг ёру
д^стлари, мухити ва доираси хакида конкрет материални кулга
киритиш, шоирнинг илмий биографиясини яратиш учун му-
химдир», - деб ёзган эди.
Шайхзода домланинг бу фикрлари шоир Мухйи мувашшах-
ларига хам тула алокдцор б^либ, улкан шоир яшаб ижод этган
ижтимоий-маданий мухитни аникдашга, унинг таржимаи холи,
к^рган-кечирган вокеаларини яккол тасаввур этишга кумаклашуви
турган ran.
Ишкд илохий борасида калам тебратар экан, Мухйи укувчи-
ларни дунё хою-хавасларидан кечишга, хилватнишинликка, хами-
ша ёди Хак билан яшашга даъват этади, узининг умри хакдкдй
тоат-ибодатдан четда, охират тадорикини кдпмай угганидан фар­
ёд чекади. Шоир шу йул билан бошкаларнинг хам имон-эътикод-
ли, инсоф-тавфик«ли, сабр-чидамли, айни вакгда, Хак шафоати-
дан хамиша умидвор булиб яшашларини истайди. Унинг:
Му^йи Хуцандий 159

Эй со^иби кошонау касру айвон,


Айлар сани к;асрингни \аводис яксон.
Куб кдлма бино к;асру иморатингга-
Ким, марг к,илур вужудинг вайрон, -

туртлиги, шунингдек, газалларидаги:

Гар айласанг, биродар, сан ихтиёри хилват,


Албатта бул гусидур Х,ак, санга ёри хилват.

Хилватни кунжи, билсанг, ишк, ах^ини бих,ишти,


Боки Эрамдин ортук,, албатта, Бори хилват, -

ёки:

На тил бирла баён айлай, гунохим \а д д и я афзундур,


Булуб мусриф авк;отим найи нафсу \аво, ё раб.

Агарчанди гунох бирла утар Му^йини айёми,


На гам, маъшар куни кдлсанг шафъиим Мустафо, ё раб, -

сингари мисралар иищи илсдийга шоир калбининг садоларидир.


Лирик шеърларида Мухйи уз утмишдошлари ва замондошла-
ри булмиш забардаст ижодкорлар сингари фалак кажравлигидан,
покдомон а\ли илм, а^ди хирад кадр топмаганидан к;айта-к,айта
зорланади, кези келганда дарказаб булади. «Булди ул к,олу балода
косматим», «Топмадим харгиз бир тикон», «Эй чархи сифлапар-
вар, ман сандин айлайин дод», «Булди бардам, эй дариго, яхши
давронлар абас» мисралари билан бошланадиган ва боища купгина
газалларда шу холатни куриш мумкин.
Мухйи узи яшаб турган даврда эл-юрт хаётида руй берган
катта-кичик вок,еаларга, турли масжид-мадрасалар, бозор рас-
талари курилишига, мамлакат дех^ончилигини ривожлантириш
учун йирик каналлар кдзилишига, узидан илгари утган ва Узи
билан бирга яшаган тарихий шахслар вафотига багишлаб хам
шеърлар битган. Шундай вок;еаларнинг энг шов-шувлиси, халк,
бошига катта мусибат келтирган 1902 йилги Андижон зилзила-
си эди. Ана шу фожиага атаб Мухйи томонидан битилган Ун
тук;к,из банддан иборат мухаммас-таърихни «Туркистон вилоя-
тининг газети» уз сахифаларида «Хукдндлик шоири номдор,
сох,иби ик,тидор мавлоно Хожи Мухйи афандининг Андижон
160 Мимий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

шахри хусусида дилсузона абётлари» сарлавхаси остида чоп эт-


ганлиги маълум.
Умрининг энг яхши дамлари шахзода Насриддинбек са-
ройида, кейин эса Узига дуст-кадрдон ахли фозиллар орасида
Андижонда утган шоирдан бу зилзила чиндан хам «дилсузона
абётлар» так,озо этганди. Мухйи узи учун алохида севимли, кадр-
дон булган, кейинчалик унинг умри ришталари узилган бу
шахар фожиасини худди уз шахсий фожиасидек кабул этган
Холда куз каросидан довот, киприкларидан килк ясаб, тенгсиз
бир марсия битган эдики, унинг хар бир сузи, хар бир харфи-
дан Андижон ахлига буюк хамдардлиги шундоккдна куриниб
туради. Зотан:

Таън айламанг, азизлар, зинхор Андижонга,


Х ак амри бирла булгон хамвор Андижонга,
Кдлган экан мукадцар Жаббор Андижонга,
Доим дуойи хайрот даркор Андижонга,
Сан айлама маломат бекор Андижонга, -

банди билан бошланадиган мухаммаснинг илк мисраларидан


бошлабок калб изтиробисиз укиб булмайди. Туркистонда ум­
рининг аксар кисми Утган, уни она-Ватан сифатида жону дил-
дан кабул этган, юрт хукмфармолари хохиши билан пойтахт
КУконда хам, Андижонда хам сарой аъёнларидан бирига ай-
ланган Мухйи хонлик худудлари чор Русияси томонидан аввал
конга ботирилиб, кейин империянинг вилоятларидан бирига
айлантирилганидан бенихоя даргазаб эдики, кези келиши би-
ланок Уша чексиз Базабини тукиб солади. У Андижон ахли ас-
лида кандай халол, имон-эътикодли, мусофирга мехр-окибат-
ли булганлиги хакида сузлаб келиб, барча ёмон ишлар бу ша-
харга ажнабийлар келганидан сунг авжга чикканини f o h t уста-
лик билан кистириб Утади:

Бечора эрди халки, билмас эди шарорат,


Муллою хужасининг афъоли зухду тоат,
Келса мусофир ахли, айлар эди зиёфат,
Касб этти ажнабийдин шУри шари хиёнат,
Юзланди хар тарафдин ишрор Андижонга.

«Ажнабий» иборасини Мухйи «рус мустамлакачиси» маъно-


сида олганлиги, цензурани чалгитиш учун шундай айланма йул
Мухйи Хукандий 161

тутганлиги уз-узидан аён. Шундан сУнг шоир жону дили булган


ша^ар халк.и шаънига номатлуб гаплар айтиб, «ажаб булди - хуб
будци» дея маломатга зУр берганларнинг танобини тортиб, жойи-
ни курсатиб куяди:

Кдлманг аларга тухмат, нисбат бериб шарорат,


Бехуда айламанглар улганлари х,ак,орат,
Эй гафлат ахни, булманг бир лахза бетахорат,
Шайтон магар кдпибдур сиздин хаёни горат,
Бехуда таън этарсиз абгор Андижонга.

БУлма Узунгга MaFpyp, эй бетамиз, нодон,


Элни мусибатига бир лахза шод-хандон,
Найларсан Улса зохир санга азоби туфон,
Ё зилзила балоси юртингни кдлса вайрон,
Ибрат кузи била бок; якбор Андижонга.

Мухйи имон-эътщоди мустахкам мумин сифатида андижон-


ликларни сабр-токртга, доимо Хак, ёди билан яшашга чак,иради,
Оллох Узи лутф айласа, шахар аввалгидан хам яхширок,, гузалрок,
булиб к;ад кутаришига хар кимнинг дилида умид уйготадиган ноёб
мисралар битади: шоирнинг «Крдир эрур Худованд гар к,илса боз
обод» деган сузлари Хак; даргщида ижобат булиб, тез орада Ан­
дижон яна асл кдёфасига эга булди. Орадан 8—9 йил чамаси вак,т
Утгач, шахарга, кдцрдон дУстлари сухбатига келган андижонпа-
раст шоир шу ерда хаёт билан видолашди ва шахардаги Хожа
Саъдидцин Фаргоний к,абристонига дафн этилиб, Уз севган шах-
рида мангу к;олди.
Мухйи яшаган даврда Фаргона водийсида рУй берган ва узок;
муддат зУр шов-шувларга сабаб вок;еа фирибгар Виктор Ахма­
тов фаолияти билан боглик; эди. К#к,ондаги рус савдогарлари
конторасида боцщарувчи булиб ишлаган устаси фаранг Виктор
Европа ва Русиянинг катта шахарларидан арзон бахода ноёб
моллар келтириб беришни ваъда кдпиб, Фаргона водийсидан
ташцари Бухоро амирлигидаги Унларча махаллий савдогарлар-
ни алдаб, минг-минглаб пул тУплаган, цилар ишини кдлиб
булгач, Русия ичкарисига к;очиб, дом-дараксиз йукрлган эди.
Бирни Ун цилиш пайидаги FHppoM, айни махалда лак;марок,
бойлар арзон, ноёб мол тамаида бор-йукдарини Викторга икки
к^ллаб топширишдан тапщари бир нечалари рус банкирлари-
дан хам царз-хавола кутариб синган, эл-юрт орасида шарман-
11 - Миллий уйгониш даври Узбек адабиёти
162 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

дай шармисор булган эдилар. Туркистон тарихида куз куриб,


кулок, эшитмаган «Виктор вок,еаси» 1891 йилда руй берган
булиб, уша даврнинг куплаб ижодкорлари эътиборини жалб
этган, бу хусусда кенг куламли шеърий туркум яратилган эди.
Мукдмий, Завкий, Нодим ва боища бир неча йирик ижодкор-
лар к,атори Мухйи хам бу вок;еа хусусида «Дар мазаммати Бек-
тур» номли ажойиб *ажв битган булиб, мухаммас шаклидаги
бу асар 19 бандни ташкил этади.
Мухйи хажвининг найзаси асосан Викторга эмас, балки мол-
дунё хирсига берилиб, кечани-кеча, кундузни-кундуз демай, оро-
му рохат нималигини билмаган, бойлиги хеч ерга сигмаса хам
шариат буюрган закотга гирромлик к;илган, бева-бечораларга
ёрдамни асло хаёлига келтирмаган зикзта бойларга кдратилган.
Мухйи бу мол-дунё бандаларининг чиркин к^ёфасини баралла
гавдалантирувчи куйма миералар, унутилмас тимсоллар яратади.
Шоир тасвирича, улар тасбех утириш чогида Оллохнинг номини
эмас, Виктор номини вирд кдиадилар, Виктории шох, узларини
эса мулозим деб биладилар. Уларнинг хасисликдан хам бадтар бир
к^лмишлари шуки, мустамлакачи руслардан бошк,аларни тан
олмайдилар. Бу хусусда шоир:

Бермай закоти шаръий, *аж кдлмаган гуруха,


Дунё деб охиратни ёд этмаган гуруха,
Арбоби фазл кддрин хеч билмаган гуруха,
Русийдин Узга элга бош инмаган гуруха,
Жавр айла - берма пулни имкони бор, Бектур, -

деб ёзаркан, фирибгарнинг бу иши уша гурухдарга нисбатан оди-


лона цзсосдир, деган хулосага келгандай билади.
Мухаммаснинг сунгги бандида Мухйи узининг хаёт фалсафа-
сини, мол-дунёга муносабатини ифодаловчи миералар битади:

Шукр этки, Мухйи, булдинг сен мамину муаххид,


Дунёи дун учун хеч умр ичра кдлмадинг жидц,
Дунёю охират-чун хар иккиси эрур зид,
Дунё матое, бешак, ук,бо элига косид,
Дунё деган мук;аррар маъноси нор, Бектур.

Гап шундаки, аввало, Мухйининг узи юкррида айтилгани-


дек, мол-дунёга эътибор кдалмаган, фащрона турмуш тарзини
афзал курган киши булса, иккинчидан, укувчиларни хам асарда
Му%йи Хрцандий 163

\икоя килинган ибратли вокеадан тугри хулоса чикариб, t^fph


яшашга даъват этади. «Дар мазаммати Бектур»нинг энг ахдмиятли
жихати хам шундадир.
Мухйи Узбек ва форс тилларида куб ва хуб асарлар яратган,
нодир девон сохиби эканидан таищари уз даврининг йирик та-
рихнавис олими хам эди. Унинг Узбекистон Республикаси Фан-
лар академияси Абу Райхон Беруний номли Шаркшунослик
институти К^лёзмалар булимида 604 -инвентар ракам остида сак*
ланаётган «Тарихи Мухйи ХУкандий» асари фикримизнинг де­
лил идир.
Асарнинг асосий кисми Кук,он хонлиги тарихи сарчашмала-
рида турган афсонавий Олтинбешикхон ва унинг авлодлари, ай-
никса, хонликни таркиб топтиришда жасорат курсатган Шох-
руххон, нщоят Мухйига замондош булган Шералихон, Малла-
хон, Худоёрхон, Шохмуродхон, Султон Саидхон, Насридцин-
хонлар хакида кизикарли маълумотлар берилади. К$кон хонли-
гининг чор мустамлакачилари томонидан босиб олиниши, бу
ишда тож-тахтга Учлиги, манфаатпарастлиги, худбинлиги би­
лан душман томон максадларининг нисбатан енгил амалга оши-
шига, хонлик тугатилиб, унинг Урнида Туркистон генерал гу-
бернаторлиги таркибвда Фаргона вилояти тузилишига сабабчи
булган сохта Пулатхон, Абдурахмон офтобачи ва боищалар
Хакидаги муаллиф маълумотлари бошка муаррихларнинг асар-
ларида деярли учрамайди.
Хонлик тугатилиб, юрт Русия тасарруфига утгач, бу ишнинг
бош айбдорларидан булмиш Абдурахмон офтобачи Уша вакглар-
да Оренбург сургунида яшаётган Худоёрхон хузурига тавба-та-
зарру килиб бориши, собик хон узи foht ofhp ахволда эканига
карамай, хиёнаткор кайнисига анчагина моддий ва маънавий
ёрдам берганлиги, хатто бир татар аёлига уйлантириб кУйиб, катта
химмат курсатганлиги хакидаги муаллифнинг кизикарли маълу­
мотлари foht мухимдир.
Китобнинг иккинчи кисмида, асосан, Мухйининг хорижий
мамлакатларга КУкон хонлигининг элчиси ва сайёх сифатида бор-
ганида тугилган таассуротлар, Хиндистон, Афтонистон, Эрон ва
Туркия тарихига оид материаллар, муаллиф узи курган, ундан
оддин уша мамлакатларда булган туркистонлик сайёхлар бораси-
да бой маълумотлар берилган. Унда Мухйининг устозлари булмиш
КУконлик шоир Тамкин, пешоварлик олим ва адиб Муфти Эсон
Сохиб, Ёркентда истикомат килган йирик шоир Тажаллий хусу-
сидаги мулохазалар хам, айникса, кимматлидир. Муаллифнинг
164 Миллий yuFOHum даври узбек адабиётининг илк босцичи

форс тилидаги бу китоби бой маънавий меросимиз дурдоналари-


дан хисобланади.
Ш арк,ш унослик институти кулёзмалар ф ондида 4 1 5 варак,-
д ан и б о р ат «Р и ёзу л -ф и р д ав с каш кули М ухй и » н ом л и йиБма
асар л ар дан и борат катта д аст н ав и с китоби хам 1 1 3 2 4 -и н в е н т а р
р ак дм да сак д ан ад и . У нда Х о ф и з , Ж о м и й , Н а в о и й , С а й и д о ,
А м ирий ва бош кд ш оирларнинг газал ва м ухам м асл ар и дан таш -
кдри М ухй и н и н г ф орсий ва туркий тиллардаги насрий хам д а
ш еърий асарлари хам урин олган . Бун дан таш кдри 1 3 0 3 -и н в е н -
тар ракдм ости д а сак д ан аётган «Д евон и М ухйийи туркий»нинг
ш оир д а ст хат н у схаси хам мавжуд булиб, ан ъанавий хам д ва
наътлар билан бош лан ган бу д евон да муаллиф нинг газал , м а с -
н ав и й , м у раб баъ , м у х а м м а с, м у са д д а с, м у са б б а ъ , р уб ои й ва
бош кд ж анрлардаги куплаб асарлари жой олган.

* * *
М ухйи бадиий м ахоратининг юксаклиги жихатидан узига за-
мондош калам сохибларидан ажралиб туриши даврнинг куплаб
ижодкорлари томонидан эътироф этилган. М асалан, улкан шоир
Тажаллий уз кдсидаларидан бирида уни бархаёт Н авоий деб ата-
ган булса, А хм адхон тура Д ахбедий:

Мухйики ба фазл ёфт меърож,


Бар маснади фазл со\иби тож.
Гардида лак,аб бо фазл Мухйи,
Тожуш-шуарои ашрафул \ож, -

яъни, М ухйи фазли билан меърожга етиб, фазл тахтида тож с о -


хиби булди. Ф азл шарофатидан М ухйи лак,абини олиб, шоирлар
тожи, хожилар шарафлиси булди, дейди.
М ухйининг истеъдодли шогирдларидан Ф ансуруллобек Х и с -
рав э са уни:

Батарзи маснавий монандии Фирдавсийи Тусий,


Базал бобида гуё Саъдийи ушбу замон Мухйи, -

дея кукларга кутарган эди.


М ухйи ш аън и га бундай мак,товлар зи н хо р -б а зи н х о р б ек о р -
га айтилм аган. Халк, унин г ш еърларини инти зорлик билан ку­
ти б , зур м ам н ун и я т би лан ук,иганлиги саб аб л и 19 0 0 -й и л л а р
бош ида Р уси я н и н г узок, ш ахарларида я сал ган э н г куркам ч ин -
Мухйи Хщапдий 165

ШШШ-,
ШгШ

Кукон Арки
166 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ни идишларга унинг байтлари билан жило берган. Москвада


Уша йилларда чик;арилган муъжаз чинни пиёла х,ошиясига Мух,-
йининг:

Вах, на хуш мунаккашу зебо пиёладур,


Чой ичгали муносибу раъно пиёладур.
Му^йи бу навъ зухру хунар курса ахли Чин,
Билгил хитой халкд! мук,аррар уёладур, —

мисралари зархал билан битилганлиги, бундай пиёлалар юз минг­


лаб ясалиб, севимли шоир шеърларини юртлардан юртларга олиб
утганлиги хам алохида эътиборга сазовордир.
Мухйи номи ва асарлари куп асрлар яшаб, халк, ардогида була-
диган улкан истеъдод сохибидир.
ИСХОКХОН ИБРАТ
(1862-1937)

схсндюн тура Ибрат — миллий уйгониш даврининг фаол

И ижодкорларидан бири, серкэдэра истеъдод сохиби. Шоир


ва маорифчи Иброхим Даврон (1874-1922) Ибрат *а-
кдца куйидагиларни ёзади: «Исхок^он Тура улуми диния
ния ва адабияда устози комиллиш билан бутун O apFO H a ва дигар
жщ ат Осиёйи Вустода инкор улунмас даражада бир мавк;еъи мум-
този тутмушдур. Исхок?сон т^ра улуми динияда мударрисдур, фу-
нуни дунявийда, билошубха, архитектор, техник ва механик ва
фюикдя илмивда тилифонист, тилигрофист ва яна химик десак
яна оздур, чунки бу илмларни билур. Исхокрсон тура олим ва фо-
зил бир зоти олий булуб, бу турфа фазоили инсонияга молик...
Баъзи ихтироти хам бордур»1.
Исхо^хон 1862 йили Наманган вилояти Туракургон туманида
тугилди. Унинг ота-оналари ЖунайдуллахУжа ва Хурибиби дав­
рининг ук^мишли кишилари эдилар. Исхок?сон дастлаб хижо усу-
лига асосланган махалла мактабида Укдци, аммо саводини она-
сининг кулида чикдрди. Хурибиби мактабдор булиб, уз мактаби­
да фак,ат курук, ёдлаш билангина чекланмай, к^зларга ёзиш ва
Хуснихатни хам ургатар эди. Шунинг учун хам Исхок?сон онасини
куп асарларида устози сифатида хурмат билан тилга олади. Ада­
биёт ва санъатга зур мухаббат кУйган Исхокдонни укишни давом
эттириши учун ВцУк,онга юборадилар. У 1878 йили X IX аср бошла-
рида барпо этилган Мухаммад Сиддик, Тунк;атор мадрасасига
Укдшга киради. Исхок?соннинг КУк,он мадрасаларида тахсил кУрган
йиллари (1878-1886) Узбек адабиётида, маданий хаётида, мао-
рифида катта Узгаришлар содир булаёттан даврга тугри келди.
Унинг бу адабий-маданий хаётдан бахраманд булганлиги шубха-
сиз. У К$к;он адабий мухитининг йирик намоявдалари Мущмий,

1Туркистон вилоятининг газета. 1908 й., 56-сон.


168 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Фуркдт, Мух^йи, Завкдй, Нодим, Хазинийлар билан якдн алок,а-


да булган, адабий мушоираларда иштирок этган.
Исхокрсон Ибрат Мадраса берадиган илмлар билангина чекла-
ниб крлмади. У ук,иш давомида буюк Шарк, олимлари асарларини
мустакдл мутолаа к,идди, араб, форс ва рус тилларини чукур урган-
ди, рус ва узбек тилларида чикддиган «Туркистон вилоятининг
газета», «Туркестанские ведомости» каби хамда Туркистон улка-
сига янги тарк;алаётган Исмоилбек Гаспралининг «Таржимон» га-
зетаси билан биринчи марта Кук,он мадрасасида ук,иб юрган кез-
лари танишди.
1886 йили мадрасани тугатиб, Турак^фгонга кдйтган Ибрат уз
фаолиятини кишлокда маърифат таркатишдан бошлайди, уша
йили кишлокда мактаб очади. Унинг мактаби «усули к,адим» —
«усули тахажжи», яъни хижо методига асосланган мактаблардан
бирмунча фарк; к,штар эди. Исхокдон тУра Кук,онда укиб юрган
вак;тларида улкада очилаётган рус мактабларидаги укув усуллари-
нинг махаллий мактабларда хукм сураётган хижо хамда курук,
ёдлаш усулларидан устунлигини сезган эди. Шунинг учун у уз
мактабига нисбатан roiFop хисобланган товуш (савтия) усулини
татбиц кдлди. Аммо бу мактаб узок, фаолият курсата олмади. Му-
таассиблар уни ёпишга муваффак; булдилар.
Исхок?сон Ибрат узининг «Лугати ситга алсина», «Жомеъул-
хутут» ва «Тарихи Фаргона» асарларида ёзишича, 1887 йили, яъни
25 ёшида онасини Маккага олиб бориш учун отланади. Бирок, Ва-
танга к,айтиш онаизорига насиб этмади. Хурибиби упка шамол-
лаш касали билан Жидда шахрида вафот этди. Исхок?оннинг Шарк,
мамлакатлари сафарига чщишдан асосий мак,сади, биринчидан,
онасининг хажга олиб бориш хакдцаги илтимосини крндириш
б^лса, иккинчидан, чет эл халкдари хаёти, маданияти билан як,ин-
дан танишиш, бу мамлакатларни уз кузи билан куриш истаги
эди: «...Умрим накдини хавас бозорида кечирмак так,озоеи-ла улуб,
синним йигирма беш кечмиш экан, хавои так,озои мухтарама ду-
шуб саёхат этдум...»1—деб ёзади у.
Исхокхон Ибрат онасини Жидда шахрида дафн этиб, Шарк;
мамлакатлари буйлаб сафарини давом эттирди. Шу билан бирга
Истанбул, София, Рим каби Европанинг марказий шахарларида
булди. Анча вак,т Афгонистоннинг Кобул, Арабистоннинг Жидда
каби шахарларида истик;омат к^иди. Макка шахридан К^зил ден­
гиз ва Хинд океани орк,али Хиндистонга келди. 1892-1896 йил­
ларда Хиндистоннинг энг катта порт шахарларидан Бомбей ва
Калкуттада яшади. Бу ерда куп ишлатиладиган арбаъ лисон, яъни

1И сдохои Ибрат. Лугати ситга алсина. Т., Ильин типографиям, 1901, 2-бет.
Исхокхон Ибрат 169

турт тилни: араб, форс, хинд-урду ва инглиз тилларини мукам-


мал урганди. Исхок^он Ибратнинг Шарк, ва Fap6 халцлари тилла­
рини анча мукаммал билганлигини эътироф этиб, замондоши
Иброзщм Даврон шундай ёзади: «Фазоили инсониядии моада цози
туфа жаноблари туркча, форсча, хиндча, русча лисон билиб, яна
русча, франсузча, арманича ва бошк,а хатлар ёзмок,к,а мо\ирдур-
лар»1.
Исхок?сон тура Ибрат 1896 йили Хиндистондан Бирма орк,али
Хитойга, сунгра Кошгарга утади ва Наманганга кдйтиб келади. Чет
элдан к,айтгач, 1896 йили олти тилни уз ичига олган «Нутати ситта
алсина» («Олти тилли лугах») номли асарини ёзди. Асар анча ки-
йинчиликлар билан 1901 йили Тошкентда Ильин босмахонасида
чоп этидци. Ибрат илгор педагог сифатидаги фаолиятини давом
этгириб, 1907 йили уз уйида «усули савтия» методига асосланган
мактаб очди. Унда 30 нафар кдшлок, болаларини ук,итди. Ук,иш-
ук,итиш ишларини узи тузган дастур асосида олиб борди. Мактаб
ёруг деразали катта хонага жойлашган булиб, янги укув куроллари
- парта, стол-стуллар, янги укув китоблари, к,ора тахта (доска),
дафтар кабилар билан таъминланган эди. Ибрат $з мактабига янги-
ча укдгиш усулларидан хабардор булган педагог Хусайн Макаевни
таклиф кдлди. Хусайн Макаев ва унинг рафик;аси Фотима Макае-
ва Исх,ок?гон Ибрат мактабида ук^тувчи сифатида фаолият курсат-
дилар.
1907 йили Ибрат Оренбургга боради ва Ризо Фахриддиннинг
«Шуро» журнали фаолияти билан танишади. У Оренбургда Гауф-
ман деган матбаачидан пулини ун йил мобайнида тулаш шарти
билан 1901 йилда чиккан литографик машина сотиб олади. Ис-
хокзсон литографик машина ва харфларни катта машакдатлар
билан Оренбургдан Кук,онга поездда, Кук,ондан Т^ракургонга
туяларда олиб келади. 1905 йили узи курдирган хаммом урнида
чопхона ташкил кдлди ва «Матбааи Исхок,ия» номи билан ишга
туширди.
Ибрат «Мак;сад бу ишдан эрди оламга илм касри» деб таъкид-
лаганидек, бу матбаа уз фаолиятини илм-маърифат тарк,атишдан
бошлади. Унинг биринчи махсулоти «Санъати Ибрат, кдлами Мир-
ражаб Бандий» савод чик,аришга багишланган булиб, 1908 йили
босмадан чикди. Бу тугрида уша йили матбаага мудирлик килган
Охунзода Абдурауф Шахвдий куйидагиларни ёзади: «Крбилият
ва салохиятлари кдвий, заковат ва фатонатлари жойида булган
кайратли талабалар ва ёш муаллимларимиз ва а\гси китобот ва

1 «Туркистон вилоятининг люсти». 1908 йил, 56-сон.


170 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

хаттотларимизга таълим ва таълими китобат хусусидаги биринчи


хддямизни ожизона тавдим айладик»1.
Бу асар савод чицариш ва хуснихат намуналарини урганишда
мухдм кулланма вазифасини утаган. Халк; уртасида китоб ва укув
кулланмаларига булган талабнинг ошиб бориши натижасида ли­
тография 1910 йили Наманган шахрига кучирилди ва типоли-
тографияга айлантирилди.
Маориф ва маданиятнинг равнак, топиши, халк, онгининг
шаклланиши ва ривожланишида газетанинг улкан ахдмиятини
тушунган Ис\ок,хон тура 1913 йили «Матбааи Ис\ок;ия» крши-
да «Ал-тижор ал-Наманган» номида газета чикдришга \аракат
к,илади, хукуматга ариза х,ам беради. Бу х;акда Уфада чикдци-
ган, наинки Урта Осиё, умумтуркий дунёда машхур булган
«Вак,т» газетаси катта мамнуният билан куйидагиларни ёзади:
«Наманган муътабариндин Ис^ок, к,ози х.азратлари «Ал-тижор
ал-Наманган» исминда бир газета чикдрарга сураб ариза берди.
Бу зот 1908 йилда Наманганда бир матбаа очган эди. Бу йил
«Кутубхонаи ИСХ.ОК.ИЯ» исминда кутубхона очиб, турк, татар,
Узбек тилларинда булгон адабиёт китоблари олдирди. Хозир
газета чик;армок; ^адциндадур. Чин кунгилдан муваффакдят ти-
лаймиз»2.
Афсуски, Исх,ок,хон тура газета нашр кдлишга муваффак,
була олмади, лекин уз уйида анча бой кутубхона ташкил кдлди
ва уни «Кутубхонаи Ис^окдя» деб атади. Унинг архивида сакдан-
ган китоблар руйхати шуни тасдикдайдики, кутубхонада таъ-
лим-тарбия ва Ук;итишга оид узбек, турк, татар, рус, форс-
тожик тилларида битилган куплаб китоблар булган, кдшлок;
а^олиси улардан унумли фойдаланган. Исхркдон Ибрат уз мак­
таби Укувчиларини дарсликлар билан таъминлаган. Кутубхона-
нинг мактаб укувчиларига багишланган булимида Исмоилбек
Гаспралининг «Хужаи сибён», Саидрасул Саидазизовнинг «Ус-
тоди аввал», Мунавварк,орининг «Адиби аввал», «Адиби со-
ний», Ма^мудхужа Бехбудийнинг «Асбоби таълими савод», «Ки-
тобатул-атфол» каби 50 номдан ортик; дарслик ва кулланмалар,
таълим-тарбияга оид рисолалар булган.
Маълумки, Марказий Осиё Русия томонидан босиб олин-
гандан кейин *ам к,озилик суди сакланиб к;олди. Бу билан
мустамлакачилар Узларини ерли халвда нисбатан одил, улар­
нинг «пушти пано^и» кдпиб курсатмок^и булдилар. Аммо давлат

1 Исаднрсон Ибрат. Санъати Ибрат, налами Мирражаб Бандий. Турак^ргон, М ат­


бааи Ис^ок^я, 1908, 12-бет.
2 «Baig> газетаси, 1913 йил, 1324-сон.
Ис%окхон Ибрат 171

а^амиятига молик ишларни к;озилик судида кУриш ман этилди.


Исх.ок^он Ибрат 1897-1924 йилларда узлуксиз ТУракУргон цозиси
лавозимида фаолият курсатди. Кдгор публицистик ма^олалари-
да, шеърларида тузум иллатларини, ма^аллий ва мустамлака
амалдорларининг к,абщ ишларини фош этди. 1910 йили Тур­
кистон улкасида к;озилик мансабига сайлов утказилди. Шу му­
носабат билан у «Туркистон вилоятининг газети» са\ифаларида
мустамлака тартибларининг модиятини очиб ташловчи туркум
мак,олалари билан чикди. Угрилик, порахурлик, зуравонлик би­
лан шугулланувчи ярамас одамларнинг к,ози ёки мингбоши булиб
олишларига кенг йул очиб берган чор хукумати криун-кридала-
ри, «положения»ларидан цаттик, норозилигини дадил ифодала-
ди. Халк; такдирини кдбщ, ёмон одамларга топшириб куйишла-
ридан афсусланди. Унинг куйидаги сузлари ушбу фикрни кув-
ватлайди: «Положенияда 223-бобида зикр кдлингандурки, эъти-
бори бор, етти кувдан зиёда х,ибс билмаган, уттиз сведан зиёда
иштараф туламаган, ёши йигирма бешдан паст эмас одам (к;ози)
б^лар экан. Олим ёки оми, а^мок, ёки доно киши, ё шариат би-
ладурган ва ёки низом биладурган демаган. Курасиз, кимлар-
ни(нг) кулларига бу катта шариат хукмини топширадурлар. Фикр-
андиша кдладурган киши йук;. Андиша циладурган одамни одам
х,ам хисоб к,илмайдурлар. Положения бобота мувофик; элликбо-
ши деган кимгаки шар куп тушса, ани ёзар экан. На кдлсунлар,
бу хил кдлсалар положенияга мувофик,. Положенияда шариат
биладурган мулладан деган эмас экан. Уларга ким ва нима були-
ши х,ам даркор эмас экан. Бефикр утсанг, эй дУст, му^тожи нон
улурсан»1.
Миллий уйгониш даври мутафаккирлари узбек халк^ни му-
тараккий миллатлар билан тенг куришни истадилар. Буни амалга
оширишнинг бирдан-бир йули сифатида мактаб-мадрасаларни
тубдан ислох, кдлиш масаласига бутун куч-гайратларини, би-
лимларини сафарбар кдлдилар. Улар уз фаолиятларини бир-
биридан ажралган х,олда эмас, Узаро хамкорликда, хаммаслак-
ликда, якдн алок;а боглаган долда йулга куйдилар. Мунавваркрри
Абдурашидхонов Бе^будийнинг «Ойна» журналида, Исх.ок.хон тУра
Ибрат Тошкент жадидлари рах,барлик кдлган «Садойи Туркис­
тон*», Фаргонадаги «Садойи Фаргона» газеталарида уз асарлари
билан иштирок этди. У Мунавваркррининг таклифига биноан бир
неча марта Тошкентда, унинг мактаби имтщонларида кдтнаш-
ган. Мунавваркрри 1907 йили Исхрфон тУрага махсус таклиф хати
билан мурожаат кдлади: «Хурматлу Ис^окзсощожи жанобларина!

1Туркистон вилоятининг газети, 1910, 22-сон.


172 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

1907 йил май ойиндан эътиборан Тошкандца Тарновбоши махал -


ласинда «Хония» макгабинда талабаларни йиллик имтихрнлари
бошланур. Сиз хурматлудан рижо кдлурмизки, тавобеъингизда
булгон усули жадидия мактаблари мудирлари ила имтихон маж-
лисларина ташриф кдлсангиз, муаллим ва шогирдлар сиздин мам­
нун булур эдилар. Мухибингиз Мунавварк,ори. 15 март 1907 йил».
Бу таклифга биноан Исхокрсон Ибрат уз якднлари - ил гор
педагоглар Хусайн Макаев, Мулла Искандар домла Абдувахоб
угли билан бир неча ой Тошкентда булади. Улар Тошкентда
усули савтия мактаблари билан бир каторда усули к;адим мак-
табларида хам буладилар. Исхокхон Ибратнинг «усули жадид»
ва «усули кддим» мактабларига багишланган туркум макрлала-
ри «Туркистон вилоятининг газети»да босилиб чикди.
Исхок?сон Ибрат жахон илми ва маданиятида яратилган хар
бир илгор янгиликдан уз халкдни бахраманд этишга харакат
кдлди. 1908 йили ташкил кдлинган «Фотографияи И схолия»,
1910 йили Туракургон ахолиси учун бунёд этилган истирохат
6 o f h буни тасдикдайди. Бугина эмас. У отасидан к,олган катта
ерни гулбог кдлди, фаввора курдирди, 150 туп манзарали да-
рахтлардан хиёбон яратди, Европа усулида катга иморат курди-
риб, унинт аркига «Хуш келибсиз, И щ ощ я богага!» — деб ёзиб
кУйди. Туракургон ахолиси уни хозир хам «Гулбор», «Исхокдя
6 o f h » деб атайди. Бу 6 o f h h шоир Ибрат халк, учун яратганини
яна шундан хам билиш мумкинки, у бу масканда дам олувчи-
ларни гулни бехуда узмасликка, тартиб сакдашга чакдради.
Куйидаги байтлар шу мазмунда:

Узмагил бехуда гул, богбондин андиша кдд,


" Ори-ори гул узарсан, хоридин андиша кил.

Кимки келди бу чаманга, то гул узмай к^ймади,


Лек хар вак;т гул узарсан, халк хушини пеша кил.

Ёки:
Беижозат гулни узма, боадаб,
Сура богбондин, сенга куйдум кдцаб.

Ёки:
Кирса хар одам бу ерга гулни харгиз узмасун,
Кур хУкуздек суркалиб панжораларни бузмасун.

Янчгилаб гулни хамокат дуконини тузмасун,


Ёш букадек югуруб курган кишини сузмасун.
Ис%оцхон Ибрат 173

Кирса хар ким боадаблик таслимини бермасун,


Ибрат олмай хам хижолат бирла бовдин безмасун.

Ис^окрсон тура Ибрат Октябрь тунтаришидан кейин халкни


фаровон, мамлакатни обод кдлишда шуролар ^укуматига катта
умид боглади. Ижодий иш билан бир каторда жамоат ишларини
олиб борди. К^пилокди ободонлаштириш, маориф, таълим-тар-
бия ишларини тубдан яхшилаш, янги мактаблар очиш, малакали
укитувчи мутахассислар етиштириш, халк фарзандларини мак-
табларга тортиш ишларида фаол катнашди.
Ибрат *аётининг сунгги йиллари анча та>ушкали утди. Бирин*
чидан, карилик. Иккинчидан, 1935 йилдан эътиборан у барча ла-
возимлардан четлатилган, карилик нафакаси ^ам тайинланмаган
эди. Бунинг устига, хукумат маъмурияти унга ишончсизлик би­
лан карар эди. Шоир тепасида *ам катагон булутлари куюклашиб
борарди. Минглаб узбек зиёлиларининг ёстигини куриттан кдга-
гоннинг энг дахдгатли кезлари — 1937 йилнинг илк ба^орида Ис-
^окхон Ибрат х;ам камокка олинди. 75 ёшни коралаган нуроний
шоир-маърифатпарв&р )дибсхонанинг ^ам жисмоний, з^ам ру^ий
азобларига бардош бера олмади. Унинг суди *ам булмади, шуро­
лар камокхонасида икки ой ётиб, хаёт билан видолашди.
Ижодий мероси Ибрат - истеъдодли шоир. У уч - узбек, форс ва
араб тилларида эркин ижод кдлган. Уз шеърлари- -
ни туплаб, девон тузган. Замондоши шоир Мухриний (1860-1917)
уни «со^иби девон» деб таърифлайди. Аммо мазкур девон бизга-
ча етиб келмаган. Шунга карамай, шоирнинг катта ^ажмдаги шеър­
лари XX аср бошлари вакгли матбуотида босилиб чиккан, баёзлар-
га киритилган. Ибрат Уз шеърларининг кичик кисмини 1909 йили уз
матбаасида «Илми Ибрат» номи билан босмадан чикррган. Булар-
дан ташкари, шоирнинг катта Угли Аббосхон томонидан 1910 йили
тузилган баёзга Ибратнинг 17 шеъри киритилган.
У ёшлик йиллариданок Алишер Навоий асарларини чукур
Урганди, унинг газалларига назиралар боглади. Айникса, Наво-
ийнинг машхур «БУлубтур» радифли газалига ёзган назираси эъти-
борга лойик:
Ишкинг дилу жона жо бУлубтур,
Жону дил анга фидо бУлубтур.

Сан айламасанг агар давоси,


Дардим мани бедаво бУлубтур.

Шоир Навоийнинг газалидан таъсирланган. Натижада ушбу


газалга жавобан радиф, кофия, вазн ва байтлар микдорини сак-
лаган х;олда назира ёзган.
174 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг ujIK боскичи

-»-0 а а Я

зы . прокурора m n ig a io i objucti
K J.O O B E tm D C tm t ЛОШ«ОЬ
fa * и*: cf*.

И с\окхон Ибратнинг к,амок,хонада олинган расми ва унинг


о клан ганлиги х,ак,идаги хужжат

Ибратнинг аксар шеърлари ишк, мавзуида. Узбек мумтоз ада-


биётидаги ёр, гул, булбул образларига у хам мурожаат кдлди. Ушбу
мавзуга янгича рух, багишлади. Бу мавзу оркдли хдётни, инсонни,
мухаббатни, гузаллик хакдлаги орзу-умидларини куйлади. Ш оир­
нинг ушбу хаётбахш мавзудаги «С ахар вакти чаман ичра» радифли
газали тахсинга сазовордир. Булбул сахар вакти гулзорда кизил гул
ишкдла афгон чекади. У гул иш кдда шунчалик мастки, хатто ти-
кандан-тиканга кунавериб, багри конга беланганидан хам бехабар.
Натижада бу тиканлар захми сабаб ош ик булбул халок булади:

Ушал булбул килар афгон, сахар вакти чаман ичра,


Кунар гул деб тикан узра, сахар вакти чаман ичра.

Кдлар багрини булбул к,он, тикан узра берай деб жон,


Булур гул завкддин курбон, сахар вак,ти чаман ичра.

Ушал булбул булур доглар, чаманни гашт этиб борлар,


К ^зил гулни тилаб йиглар, сах,ар вакти чаман ичра.

Чикар булбулни афюни, чаман ичра окдб кони,


Тасаддук гул учун жони, сахар вакти чаман ичра.

Мухаббат бирла мает эрди, ани йулида жон берди,


К,изил гулдин хабар сурди, сахар вакти чаман ичра.

Ш оир бу билан чекланмайди. К^йидаги байтларда ш оир —


о ш и к н и н г ю к са к и н со н и й м у хаб б ат га сам и м и й м у н о са б а т и
ян ада ёр к и н р ок тасви рлан ади . У булбул каби ёрга етиш иш ни
Хамма н ар сад ан афзал куради. Ш унинг учун хам ёр васли йули­
да хатто улимга хам тайёр. Ю коридаги м иераларда, а с о с а н , та-
Исх,ок,хон Ибрат 175

би ат гузаллиги гараннум э ти л са, кейинги икки байтла ш оир


образи биринчи уринга чикдаи:

Муяссар булса ул жонон, ато к,илса ушал Суб\он,


Йулида жон к,илай курбон, са\ар вак,ти чаман нчра,

Ибратий, бехабар булма, яна гафлат била Улма,


Гуно\и беадад к,илма, са^ар вак,ти чаман ичра.

И брат нихоятда ихчам , байтлари би р-бирига жуда мутано-


с и б , айни з ам о н д а у зи га х о с к о м п о зи ц и я га э га газал ярата
олган. Разалдаги наф ис таш би х, сиф атлаш лар теран м азм ун-
нинг бетакрор бадиий иф одасига хизмат кдлган.
Исхок,хон тура Ибрат иж тимоий-сиёсий мавзуда халк, \аёти-
ни хак,к,оний ифодаловчи бир к,анча асарлар яратди. Ш оирнинг
«К,алайсизлар?», «Булубтур», «Улурсан», «Ш икоят», «Сийму зар-
дур» каби сатирик асарлари шулар жумласидандир.
Марказий О сиёнинг боси б олиниши натижасида улка Русия
тукимачилик саноатини пахта билан таъминлайдиган асоси й хом -
ашё базасига айланди. Ш оир Ибратнинг «К,арз» радифли мусадца-
сига чукуррок, эътибор берилса, шоирнинг шеърдаги захархандаси
остида аччик, хак,ик,ат ётганини пайк,аш к,ийин эм ас. Бечора чора-
кор дехк,он уз оиласини бок,иш учун узини ук,к,а-чук,к,а уришга маж-
бур: у йил бошида булажак пахта хосили устидан к,арз олади. Х,осил
кутилганидан кам булгани туфайли к,арзга ботади, уй-жойи «хатга
тушади», бир парча еридан хам ажралади:

Олди-ю кдрз пахта учун бергумуз муни,


Деди: чик,ар \аён и тарозуда бир куни.
Сарфу харожат айлади х,еч чик,мади уни,
Пахта булур бу йили адо айлагум шуни.
Келди бу халк; бошига бирдан балойи к,арз,
Булди тамом халк,и ж а\он мубталойи карз.

Улка хаётига капиталистик муносабатлар билан бирга ярам ас,


ута салбий иллатлар хам кириб келди. Бу иллатлар махаллий халк,
ахлок,ига кучли салбий таъсир курсата бошлади: м ехм онхоналар-
да, ресторанларда ифлос ишлар билан шугулланиш, «доим фиён»
булиб юриш холлари вужудга келди. Бу хакда академик В .В . Б ар ­
тольд куйидагиларни ёзади: «Ерли ахоли руслар билан як,инла-
шиши, рус тилини урганиши натижасида рус хаётининг ташк,и,
салбий томонларини хам узлаштирдилар. Ф ахш хаёт кечиришга,
вино, пиво ичишга ургандилар...»' Бунинг устига, Русия хукума-

1 Бартольд В .В . Сочинения, II том (часть 2). М осква, 1963, стр. 345.


176 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ти хам мустамлака улка халкдари маънавиятини, диний эътщо-


дини бузиш учун фохиша аёлларнинг окдб келишига катга имко-
ниятлар яратган эди (Махмудхужа Бехбудийнинг «Падаркуш»
драмасидаги Лиза, Чулпоннинг «Кеча ва кундуз» романидаги
Мария Бистрова, Ойбекнинг «Кутлуг к,он» асаридаги ресторан
фохишаларини эсланг).
Исхокхон Ибрат «Булубтур» радифли хажвиясида мана шундай
Хаётий лавхаларни берар экан, унга узининг нафратини ифода-
лаш билан чекланмайди, балки бундай хаётни вужудга келтир-
ган фактор сифатида Марказий Осиёнинг, жумладан, Кук.он
хонлигининг Русия томонидан босиб олинишини курсатади:
Алхол мухтасиб й^к,, бир-икки кдлса ул дук,
Ичкуга халк P o fh 6 , д о и м фиён булубтур.

Махбуба накшхонлар, кузи кэро жувонлар


Гастинсаларда юруб, сарфи зиён булубтур.

Манзума соли таърих, бу дахр инкдпоби,


Минг икки юз туксон икки1 баён булубтур.

Шоирнинг ушбу шеърида мавжуд мустамлака тузуми кирдикор-


ларини: савдогарлар, чайкрвчиларнинг каллоблигини, пул инфля-
цияси туфайли нарх-навонинг хэддан таищари ошиб кетиши халк;
хаётини мушкуллаштирганини кУришимиз мумкин. Мана, шоир
Кассоблар, новвойлар, аллофларнинг канчалик ноинсофлигини,
уларнинг халкни талашдаш усулларини шундай тасвирлайди:
Кассоб, к^йфурушлар, жангу жадал урушлар,
Бечоралар фулига гуш(т) устихон булубтур.

Новвойда йУкдур инсоф, андин Угадур аллоф,


Кур, чакса ун хамири кирк, икки нон булубтур.

Исхокрсон Ибрат шуролар даврида хам хзжвий асарлар яра-


тишда давом этган. У уз шеърларвда давлатнинг масъул идора-
ларида фаолият кУрсатаётган рахбарлари туфайли харобага ай-
ланиб бораётган кдшлоедар манзарасини беради. Шу нук;таи
назардан шоирнинг 1931 йилда ёзган «Туракургон тумани иж-
рокУмига ариза» шеъри эътиборга лойик;:
Эй, районга раис Уртоклар,
Давлат узра юринг булуб согаар.

1 1292 щ ж рий йил 1875 милодий йилга т ^ р и келади. 1875 йили Русия КУкон хонли-
гини т^лалигича босиб олди ва хонлик тугатилди.
Исцоцхон Ибрат 177

Куруди Урик, олма, ёнгокугар,


Хужасини к^юб багрига доглар.
Сайрашар эрди гул узра булбуллар,
Булбул урнига кузгуну зоклар.
Отунадин булдилар вакил сувга,
Халк, гамидин булмас уйгокдар.
Сув бериш йулини билмаслар улар,
Баъзи булган мироб тунгоклар.
Афу этинг х^жалик солигини,
Ё сув беринг, курумасин ботар.

Ис^окрсон Ибрат ижодидаги етакчи гоя илм-маърифат, мада­


ният ва техника янгиликларини таршб кдлиш гоясидир. Ибрат
маърифатпарварлигининг туб мохдаяти шундаки, унинг илм-маъ-
рифатга чакдрувчи шеърларида инсон такдири биринчи Уринда
турди. У халкдинг икртсодий-маданий хаётига хизмат кдяувчи,
унинг мушкулини енгиллаштирувчи, узогини якдн кдлувчи илм-
фанни, техникани таргаб этди. Шу нук,таи назардан, унинг «Та­
рихи чопхона», «Маданият \аадда маснавий», «Газета хусуси-
да», «Туркистон ахуюта хитоб», «Табрик Намангондин», «Кдлам»,
«Тарихи манзумаи вагон Ибратдин ёдгор», «Мухаммаси Ибрат» '
каби шеърлари дик^атга сазовор. Шоир бу шеърларида мамлакат-
ни, халкди асрий цолоцликка судровчи мутаассибларни, кдцим-
чиларни кескин фош этди. Ибрат ме^наткаш халк, бошидаги o f h p
Хаёт, кршшокдак, мамлакатнинг к,олок,ликда, халкдинг нодон-
ликда крлганининг сабабларини аникдашга, ундан кутцариш
й^лларини топишга харакат кдлди. Бир неча тараккий этган мам-
лакатларда булган Ибрат халкди зулматдан, мамлакатни к,олок;-
ликдан кущарувчи бирдан-бир й^л илм-маърифатни эгаллащ деб
тушунди. Шоирнинг босмахона очишдаги мак;садини ифодалаб
ёзган «Тарихи чопхона» шеъридаги ушбу с^злари Ибратнинг ижо­
дий-эстетик принципини т^ла ифодалайди:
Минг уч юзу йигирма олтида чопмахона,
Очмок^а булди рухсат ва с?з бериб замона.
Мак,сад бу ишдан эрди оламга илм касри,
Хам к$ймокга асарлар ёдёвари жахона.
Касбу камоли ислом булмай таракдиятда,
Холта тушмасун деб этдук буни бахона.
12 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
178 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

XX аср бошларига келиб мустамлака улкасининг х,амма йи-


рик шахарларини бирлаштирувчи ва Русия билан богловчи те­
мир йиллар курила бошланди. Т>три, чор Русияси бу тадбир би­
лан ерли ахолининг мушкулини осон, узогини якин килиш мак;-
садини куйган эмас, акеинча, мустамлака Улка ер усти ва ер
ости бойликларини мУлрок ва тезрок, ташиб кетиш макрадини
куйган эди. 1910 йили К#к;он ва Наманган шахарларини боглов­
чи темир йул курила бошланди. Мазкур курилишга Исхокхон
Ибрат уз халкд манфаатлари нукгаи назаридан муносабатда булди
ва «Тарихи манзумаи вагон Ибратдин ёдгор» номли катта му-
хаммас билан «Туркистон вилоятининг газети»да чикди. Шеър
15 банд - 75 миерадан иборат булиб, газетада босилган вариан-
тида икки банди тушириб к,олдирилган. Ибратнинг дастхати би­
лан ёзилган варианти унинг угли Ротибхон Исходов кулида сак,-
ланади. Бу вариантига «Стихотворение и история железной до­
роги Наманганского уезда от Исхакхана Джунайдуллаева» деб
русча сарлавха кУйилган.
Шоир Ибрат маданий - иктисодий хаётда мухим роль уйнаган,
уша давр учун нисбатан янги ходиса булган темир йулни сами-
мият билан к;арши олди:
Наманган ахлига хуб улди бир яхши замон келди,
Муродоти халойик, узра бир жону жахон келди,
Дема жону жахон авк,от учун бу халеда дон келди,
Дема дон, балки бунларга маишат узра нон келди,
Ажиб бир фойизи арзоки инсоний вагон келди.
Юкоридаги миералардан куриниб турибдики, шоир темир
йУлни - вагонни «жону жахон», «дон», «нон»дан юкрри кУяди,
уни «арзоки инсоний вагон», яъни инсон ризкд рУзи деб бахо-
лайди. Шоир темир йул курилишини кукларга кутариб мактар
экан, К ^ о н ва Наманган цщарлари ораси унча узок; булмаса
хам жуда машаккатли йул эканлигини деталларда баён кдлади.
КУкон ароба азобларини Уз бошидан кечирган шоир вагонни
«арзоки инсоний вагон» дейишида катта хакдк,ат ётар эди:
Наманган ахлига бормок; эди ХУкандга куб мехнат,
Утурса сарт ароба узра мехнат устига кулфат.
Ароба мехнатидин бормокэ булмас эди журъат,
Бу дарёю ароба мехнатидин айлабон узлат,
Ажиб бир фойизи арзоки инсоний вагон келди.
Намангандин чикардук сарт ароба ме^натин тортиб,
Утуруб бесаранжом, юк ила сирка ковок; ортуб,
Уруб отларни кумларда ва ё кУлларда куб хортуб,
И арцхон Ибрат 179

Аробакаш ила хуб муштлашиб, куб о\-ъо\ тортуб,


Ажиб бир фойизи арзоки инсоний вагон келди.
Ис\окхон Ибрат узи яшаб турган ижтимоий ^аётда юэ бераёт-
ган долзарб масалаларни кутариб чикди, уларга муносабат бил-
дирди. Шоир халкди илм-маърифатли кдлишда газета ва журнал-
ларга катта а^амият берди, узи хам газета нашр этиш учун wpa-
кат кдлди. XX аср бошларида жадид мутафаккирлари томонидан
нашр кдпинаётган газеталарни к^ллаб-кувватлади, «Таракхий»,
«Тужжор», «Садойи Фаррона» газеталарини ва уларнинг мухар-
рирларини табриклаб, матбуот сахифаларида чикди. Мазкур мав-
зуга багишланган «Газетдур жахон ахлига бир лисон», «Табрик
Намангондин», «Манзума Ибратдин» каби шеърларида газета
Укимаганларни Улганлар ёки ухлаганлар билан баробар \исоб-
лайди, шу билан бирга, газетани жахон халкдари учун «бир ли­
сон» деб атайди.
Исхокхон тура Ибрат маърифатпарварлигининг туб мохия-
ти шундаки, у хар бир вок.еа-х.одисага Уз халки, Ватани ман-
фаатлари нуктаи назаридан туриб муносабатда булди, бахола-
ди. Келажак авлоднинг тараккий этган миллатлар каторида эр-
кин, мустакил, фаровон хаёт кечиришини орзу кдлди ва унга
катта умид боглади.
. Исхокхон тура Ибрат атокди педагог, тилшу*
ИЛМ нос»тарихшунос олим, сайёх, уткир дидли хат-
тот ва рассом хамдир. У тилшуносликнинг энг
мухим сохаларида калам тебратди. Бу сохада унинг олти тил: узбек-
ча, русча, арабча, форсча, туркча ва хиндча тиллари лурати «Лу-
Fara ситта алсина» ва жахон ёзувлари тарихига багишланган «Жо-
меъул-хутут» («Ёзувлар мажмуаси») асарлари мухим ахамиятга
эга.
Олимнинг «Лугати ситта алсина» асари 1901 йилда нашр
кшшнган булса-да, XIX аср 90-йилларнинг Урталарида ёзиб ту-
гатилган эди. Аммо махаллий муаллифлар асарларининг каттик
таъцнб остига олиниши, чор мустамлакачилари томонидан Тур-
кистонда урнатилган каттик назорат (цензура) туфайли асар анча
кечикиб босмадан чикдрилди. Буни Уша даврда чор Русиясининг
Туркистондаги нозири вазифасини бажарувчи Н.П.Остроумов-
нинг шахсий архивида сакданувчи хужжатлар исботлайди. Лурат
олти тиллик, анча мураккаб булиб, Узбекча сузларнинг к;арши-
сида арабча, форсча, туркча, хиндча ва русча таржималари бери-
лади. Лутат мингдан ортик, фаол сузни Уз ичига олиб, 53 бетдан
иборат. Асар икки кисмдан ташкил топган.
Биринчи кием алифбо тартибида тузилиб, хар кайси х,арфга
180 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ало^ида кичик-кичик бобчалар ажратилган. Бу кдсмда феъллар-


нинг ноаник, ва келаси замон щакллари аввал форсча, кейин арабча,
туркча, узбекча, хиндча ва русча таржималари берилади.
Асарнинг иккинчи кдсми 37 бобчадан иборат булиб, феъл-
ларнинг бопща шакллари, отлар, кишилик олмошлари, кун, ой
номлари, одам аъзолари, хайвонлар ва паррандалар, озик.-овк.ат
ва боища нарса-буюмларнинг номларини уз ичига олади. Бу кдсм-
да аввал арабча, кейин унинг форсча, туркча, хиндча, узбекча ва
русча таржималари келтирилади.
Лугатнинг мущм а^амияти шундаки, шу ерли ащпи учун ту-
шунарли булган араб ёзувида яратилган. Бу х;акда асарнинг кулёзма
нусхаси билан танишган газета тахририяти ходимйаридан бири
куйидагиларни ёзган эди: «... аксар иборат ва лугатлари тасхщ ва
тагйир бУлинди. Хусусан, Русия лугатларини мусулмония ХУРУФ-
лари илан ёзмок; хуб кдйин ва душвор учун ул русча ёзилгон ибо-
раларни куброк; тагйир берилди ва мазкур «Ситга алсина» деган
жаноб крзининг ихтиро кдлгон китоблари бизнинг Туркистон ви-
лоятимиэдаГи сартиялардан шунча тил билиб, бул тарифа китоб ва
лугат тасйиф кдлган одам йук, эди»1.
Ёзув жамият, маданият ва илм-фан тарак^иётида, уни келгу-
си авлодларга етказишда мухим роль уйнайди. Ёзувнинг вужудга
келиши, ривожланиши бир неча минг йиллик тарихга эга. У одам-
лар Уртасидаги алока воситаси Сифатида тилга нисбатан анча кейин
вужудга келди ва ривожланди. Тилшунослик фанининг бу мурак-
каб сохасида Исхок?сон Ибрат анча мукаммал «Жомеъул-хутут»
(«Ёзувлар мажмуаси») номли илмий асар яратди. Бу асарда муал­
лиф ёзувларнинг энг ибтвдоийси - пиктографик ёзувлардан, то
сунгги давр энг мукаммал ёзувларигача босиб утган таракдиёт
тарихини ёритиб беришга харакат кдпади. Олимнинг мазкур аса-
ри катта хажмда - 132 бетдан иборат булиб, 1912 йилда Узининг
босмахонаси «Матбааи Исхокдя»да нашр кдлинди.
Ис^окхон Ибрат Уз даврининг йирик муаррихи сифатида «Та­
рихи Фаргона», «Тарихи маданият», «Мезонуз-замон» илмий асар­
ларини яратди. Ибрат ушбу асарларини яратищда Шарк; тарихчи-
лари билан бир к,аторда рус ва Европа шаркдгуносларининг асар­
ларидан хам фойдаланди. Исхокрсон Ибрат «Тарихи Фаргона» аса-
рида тарихий воцеаларга хон ва бекларнинг муносабатини тас-
вирлашга алохида эътибор беради. Муаллиф Бухоро амири Нас-
руллонинг 1842 йилда К$к;онда машъум к;атли ом уюштиришига
к;арши чикдб, КУк;он хонлиги билан бирлашиш ва якднлашиб
келаётган рус боскднининг олдини олиш х;аракатларини кдпиш
1 «Туркистон вилоятининг газета», 1901, 30-сон.
Исхокхон Ибрат 181

таклифи билан чиккан амир Насрулло вазирларидан бири Абду-


самад нойибнинг окдлона с^зларини келтиради: «Холо Хуканд
забт Улди, Фаргона катта мамлакатдур, канча аскар ва сипоту
хазина сарф улуб олинди, ал^олда Русияни келмаги махаллий
хавфдур, агарда хонни онти акд1 беруб, тавба килдуруб, Х$>канд-
Fa к$тоб, Бухорога тобеъ кдлиб, бир мулк бизларга келган душ-
манларга бир к.алцон булур эди», —деганида, сузи амирга маъкул
булмай, орзига кафш билан урдуркон экан»2.
Олим Ис^сндсон Ибрат ушбу сузларни келтириш оркали хон-
ликлар, амирликлар маъмуриятида узокди кура олувчи давлат ар-
боблари мавжудлигини таъкидлаш билан бирга, Насрулло каби
калтабин, бурнидан нарини кура олмайдиган хону бекларни каттик
Цоралайди.
Исх;ок?сон Ибрат уз халкднинг порлок; келажагига, озод ва
хур хаёт куражагига зур умид ва ишонч билан каради. «Тарихи
маданият» асарида Ватаннинг келажакда илм-фан, маданият ри-
вожланган шасарларининг киёфасини романтик б^ёкдарда тас-
вйрлайди. Унинг илмий-тарихий асарлари Ватанимиз тарихини
урганишда, шубх,асиз, зарур, муътабар манба хисобланади.

1 Онти авд - к,асам (онт) ичтирмо^, к,асам билан бомамок,.


2Иедоцхон Ибрат. Тарихи Фаргона. УзФА Ш И к^лёзмалар фонди, инв. Ne 11080, 11-
бет.
ТОШКЕНТ АДАБИЙ МАКТАБИ

ФАЗЛУЛЛОХ АЛМАИЙ
(1852- 1891)

лмаий XIX аср узбек адабиётининг Тошкентда етишган

А таницпи вакилларидан, шоир, олим ва таржимондир. Эл


орасида «Кори1 Фазлуллох» номи билан машхур булган.
У 1852 йилда Тошкент шахрининг К^штут махалласида тугил-
ган. Отаси Миржалол бузчилик билан шугулланган. Ёш Фазлуллох
махалладаги эски макгабда, сунг Хастимом ёнидаги «Муйи Мубо-
рак» мадрасасида укдйди. Амакисининг ёрдами билан Бухорога бо­
ради, мадрасалардан бирида укдшни давом эттиради. Араб, форс
тилларини мукаммал эгаллайди, хаттотлик санъатини урганади. Фаз­
луллох модций кдйинчиликда яшаган. Бухородан кдйтишда пули
тамом булиб, Тошкентга пиёда келганини накд кдладилар.
Бухоро мадрасасини тугатиб келгач, Хофиз Куйкий махэлла-
сидан (хозирги Собир Рахимов туманида) Собира исмли кдзга
уйлантирадилар. Собира укдмишли булган, шеър машк; кдпган.
Уйида мактаб очиб, кдзларга даре берган. Улар Жория, Халима,
Булатхон, Назрулло, Саъдулло деган фарзандлар кУрадилар.
Фазлуллох Эски ЖУвада жойлашган Шукурхон мадрасасида
мударрислик кдла бошлайди.
Замондошларининг хотирлашича, Фазлуллох тиксуз, тапторт-
мас, кишининг айбини юзига очик, айтувчи киши булган. Illy
сабабли баъзи амалдорларга ёкдоаган. Жумладан, крзикалон Умар-
бек билан чап тушиб, мадрасадан четлаштирилган. Шундан сунг
у, асосан, хаттотлик ва таржимонлик билан рузгор тебратган.
Урганган илму хунари ёрдамида кишилар учун хусусий хатлар
ёзиб бериб, китоблар кучириб, таржималар кдлиб кун кечирган.
Фазлуллох хат ёзишнинг турли усулларини, жумладан, «нас-
таълик.» ва «хатти нохуний» (тирнок; билан ёзиш) санъатларини
эгаллаган хатгот эди. Унинг шеър ва адабиётдан, араб тилининг
1 Корн - квдюат кдпувчи, «Куръон» Укувчи демакдир. Халкда к^зи ожизга ^ам
«к;ори» деганлар. Фазлуллох чакдпок^игида сандалдаги оловга тушиб кетиб, 1ф л а р и
атрофи куйган ва чандик, битган. Шунга кУра уни «К,ори Фазлуллох» деганлар.
Фазлуллох Алмаий 183

сарфу на\ви (грамматикаси)дан яхши хабардор эканлигини билар


эдилар. Шу сабабли, Фазлуллохни КУцоннинг машхур эшонлари-
дан бири уз мадрасасига мударрисликка таклиф этади. Бирок Фаз­
луллох, у ерда хам узок, ишлай олмайди, Тошкентга кдйтиб, хат-
тотлик ва таржимонликни давом этгиради, адабий давраларда фаол
иштирок этади. Масалан, унинг Тошкентда кенг таркдпган «Бе-
дилхонлик» йигинларида катнашгани маълум. Бедил чукур маъно-
ли шеърлари билан машхур, усули f o h t мураккаб. Уни тушуниш,
англаш катта билим ва хунар талаб кдлган. XIX асрнинг сунгида
Тошкентда тан олинган 7 бедилхоннинг бири мана шу Кори Фаз­
луллох эди.
Фазлуллох ёшлигидан шеърга кунгил куйди. Разаллар машк
килди. Хажвлар, хазил-мутойибалар ёзди. «Муйи муборак» мадра-
сасида ук^б юрган пайтларида уша атрофда утин териб юрган
бир кУкнорини шундай хажв кдгсган эди:
Бошига кичик латта чулгаб,
Улгунча хор-зор кукнори.
Ал1идин гарчи хеч иш келмас,
Чуп терарга ярар кукнори.
Кукрндаги бир гурух бекорчи уламолар абжад устида торти-
шиб, Фазлуллохдан сУраганларида:
«Абжад»ингни абу жад2инг билмас,
«Каламан»ни биламан десанг, куламан, -
деб жавоб берган экан. Сунгрок у «Алмаий» (арабча «синчков,
зийрак» дегани) тахаллусли шоир сифатида танилди. Араб тили
грамматикасига оид «Авзонул-жумуъ» («КУплик вазнлари») номли
китоб ёзди. Машхур хинд адабий ёдгорлиги «Калила ва Димна»ни
Узбек тилига таржима кдлди.
Алмаий 39 ёшида вафот этди. Хотиф деган шоир унинг Улими-
га башшлаб марсия ёзди. Уни «Мавдани фазл» (фазилат кони, илму
дониш манбаи) деб атади. 1965 йилда олим ва мураббий Субутой
Долимов унинг шеърларидан айрим намуналар эълон кддди. «Ка­
лила ва Димна» таржимасидан парчани нашрга тайёрлади.
ш Фазлуллох уч тилда баравар ижод эта олган шоир
ърлар эди. Замондошларининг хотирлашича, у шеър­
ларини туплаб, девон тузган. Бирок; бу девоннинг такдири бугун-
гача номаълум.
Шоирнинг бир к;атор шеърлари турли баёзлар, замондошла-

1 Ал - 1ф 1.
2 Абу жад — ота-бобо.
184 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

рининг уларга боглаган мухаммаслари орк,али етиб келган. Маса­


лан, «Х.зёт» радифли шеъри уз даврида катта шухрат к,озонган.
Шоир Мукдмийнинг унга боглаган мухаммаси бор. Шеърга «хаёт»
сузи радиф кдлиб олинган.
Шеър:
Эй, хаёли жоним ичра танда жон я н г л и р \аёт,
Келки, сансиз талх булди ж оним а тотлир * а ё т ,-
деган байт билан бошланади. Шоир «хдёт»га мурожаат кдлади.
Унинг хаёли ни тан ичидаги жон деб билади. Усиз ширин (тот­
лир) умрнинг аччик, (талх) булганлигига дикдатни к,аратади. Хаёт-
нинг азизлигини таъкидлайди. «Жон ичра жон» (мукаррар), талх-
тотлир (тазод) орк,али чиройли манзаралар яратади, таъсирчан-
ликка эришишга харакат кдлади.
Мукдмий Алмаийнинг ушбу шеърига мухаммас боглар экан,
шоир байтидаги f o h h h шундай давом эттирган эди:
Айру сандин сувдин айрилган каби болиг1 даёт,
Булди дардидин жудолиг чехраси сориг хдёт.
Булмади гамдин йулингда бир нафас ф орм 2 х,аёт,
Эй, хаёли жоним ичра, танда жон янглот х,аёт,
Келки, сенсиз, талх б^лди жонима тотлир \аёт.
Хаётга мехр f o h c h байтма-байт, сатрма-сатр кучайиб боради.
Чунончи, иккинчи байтда, томир («раг»)ларимда окдётган «к,он»
эмас, сенинг хаёлинг («фикратинг»)дир, вужудимдаги «оташ» се­
нинг «ишкднг»дандир, дейди шоир. Фикр кучайиб, гап умрнинг
мазмунига кучади:
Умр гар хуш утса, умри Нух, х,ам камдур вале,
Куп узундур куз юмуб очцунча кулфатлиг хаёт.

Нух, ривоятга кура 1600 йил умр курган пайгамбардир. Умр


хуш (яхши) утса, мана шу узун умр хам камдир. Агар кулфатлик
булса-чи? Куз юмиб очгунча фурсатлиги хам куп узундир. Шоир
талмех (утмишдаги бирор вокра ёки шахсга ишора), тазоддай унум-
ли фойдаланмокда.
Сунгги байт — мактаъда гап шоирнинг уз такдирига кучади.
Муаллиф дам-бадам кон юттираётган бахтдан, улим захрини ша-
карга кушиб тутаётган хаётдан зорланади.
Шеър катта фалсафий мазмунга эга. Хар бир киши такдирида
турфа хил кечадиган инсон умри хакддаги уйлардир. Умрнинг на-
1 Болнг - балщ .
1 Ф орм — халос булиш.
Фазлуллох Алмаий 185

кдцар мураккаб б^лмасин, азизлиги, ганиматлиги, такрорлан-


маслиги хакидаги уйлардир.
Шоирнинг айрим шеърларида илохий ишк мавзуси к?эга таш-
ланади. Масалан, «Этти» радифли шеърида ишк такдир сифатида
талкин кдлинади.
Азал дехкони кдддинг нахлини то сарбаланд этти,
Мухаббат риштасин кунглум куши буйнига банд этти, -

деган сатрлар билан бошланади шеър. Яъни, яратувчи («азал дех-


кони») сенинг кддцинг нихоли («нахли»)ни уткдзган куниёк му-
хаббат иди («риштаси»)ни кунглум куши буйнига боглаган («банд
этган») эди. Бирок, у шоир вафоларига жафолар билан жавоб бера­
ди. «Хоки тани» (оёк ости булган тани) устига «гарди саманд» эта­
ди (от уйнатади), «агёр» (ракиб)ларни «аржуманд» (азиз) этади ва
хоказо.
Алмаийнинг шеърлари орасида хазил-мутойибага мойиллари
Хам учрайди. «Майлигаму?» радифли шеъри савол-жавоб —диа­
лог асосига курилган. Юмшок, уйнокд оханг, майин эркаланиш
шеърнинг бошидан охиригача давом этади:
Дедим: кулогингга олтун исирга так, ярашур,
Деди: тешуклар огрийди, тор, майлигаму?
Дедим: сочинца улагил кумуш попук, ярашур,
Деди: белимга тегиб огритор, майлигаму?
Дедим: кУлингга жавохир узук солгал, ярашур,
Деди: к^лимда сунгак йук,, сик,ор, майлигаму?
Дедимки, куксунга гухардин айлагил маржой,
Деди: o f h p , не к^лурман, букор, майлигаму?
Дедим: юракдин Улан шохвдин кийинг куйлак,
Деди: бу о к, баданима ботор, майлигаму?
Дедим: аёгинга кийгил кдро чармдан кафш,
Деди: кабарса нетурман, бекор, майлигаму?
Дедим: висолинга Алмаийни кил мехмон,
Деди: ойим урушур хам с^кор, майлигаму?

Курганингиздек, газал давомида ёрнинг эркаланиб берган жа-


воблари асносида унинг мумтоз шеъриятимизда тасвир этилади-
ган гоят нозик ва латиф кдёфаси намоён билади. Маъшуканинг
кулоклари шу кадар нозикки, олтин сирга унинг учун кУполлик
Килади. Кумуш попук белини огритади. Унинг куллари суяксиз,
186 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

гавхар маржонлар б^йнига огарлик кдлади. Шойи, ипак куйлак-


лар ок, баданига ботади...
Алмаий кундалик турмуш ташвишлари, йил фасллари, маса­
лан, бахор, ёз хакдца хам хазил шеърлар ёзган. Мана, шулардан
биттаси:
Эй худо, щшши ёз кдгссанг-чи,
Танчадин бениёз кдлсанг-чи.
К,ор ypHHFa сабзалар чикрриб,
K^pFa жойига F03 кдлсанг-чи.
Ахмону дахмону ажуз1ингни
Х,аммасин бир жувоз кдпсанг-чи.
Киш умрини бир нафасга кдлиб,
Ёз умрини дароз кдпсанг-чи.
Ё совук, ила кишни бир йшга
Бир-биридин ароз килсанг-чи.
Ё бериб сабр ила тахаммулни,
Ул айшини соз кдлсанг-чи.
Ё ситамгар жафочи ёримни
Бир манга дилнавоз кдпсанг-чи.
Алмаийдек кулингни, эй юзи гул,
Бир кдраб, сарфароз кдлсанг-чи.

Алмаийнинг бизга етиб келган шеърлари унинг поэтик истеъ-


доди к^п кдррали эканлигини к^рсатади. Шоир хаёт фалсафаси
хакддаги шеърларини кандай махорат билан битса, тасаввуфий
разалларига кднча чукур мазмун жойласа, хазил-мутойибаларида
Хам шунчалик таъсирчанликка эришишга муваффак; билади. Араб,
форс тилларини билиши с^зларнинг маъно товланишларидан са­
марали фойдаланиш имконини берган. К,офия ва радифлар, асо-
сан, фикрни етказишда, шеърнинг рухи ва йуналишини белги-
лашда мухим роль уйнайди. Шоир вазннинг имкониятларидан жуда
самарали фойдаланади.
Алмаийнинг энг катта хизматларидан бири «Ка­
над ™ кий» М лила ва Димна»ни таржима кдлиши булди. Тар­
жима жуда катта цизикзиш билан кутиб олинди.
15 йилда «Калила ва Димнаи туркий» номи билан уч марта (1898—
1901—1913) чоп этилди.

1Ахмои, дахмои, ажуз — к,ишнинг охирги \афталари отлари.


Фазлуллох Алмаий 187

Алмаий таржимани тошкентлик мухлиси Мухаммад Мусо Исо-


кози урлининг илтимоси билан амалга оширган. Haigi килини-
шича, Мухаммад Мусо купдан ушбу китобга кизикиб юрар, Ал-
маийга укитиб, огзаки таржима кддцириб, эшитар экан. Нихоят
бир куни бутун китобни таржима килиб беришини сУрабди. Ал­
маий рози булибди. Мухаммад Мусо уни уз мехмонхонасига олиб
келибди. Оиласини модций жихатдан таъминлаб турибди. Алмаий
уч йиллик ишни уч ойда тамомлаб, таржимани Мухаммад Мусо
кулига тущазибди. Хуллас, таржима шоир вафотидан кейин етти
йил утгач, тошбосмага тайёрланади. Уни машхур котиб Мирза
Хошим Хужандий босмага тайёрлайди.
«Калила ва Димна» бундан 1700 йиллар илгари Кашмирда
яратилган. Кдцим номи «Панчатантра» («Беш китоб»)дир. Буюк
бобокалонимиз Абу Райхон Беруний у хавдда шундай ёзган эди:
«Хинд халки илмнинг жуда куп тармокдарига ва сон-санок*
сиз китобларга эга. Уларнинг хаммасини камраб олиш кийин. Ле­
кин шунга карамай, бизда «Калила ва Димна» номи билан юри-
тиладиган хиндларнинг «Панчатантра» китобини таржима кдлиш­
ни жуда хохлар эдим. Бу китобни хиндчадан форсчага, форсчадан
арабчага ва ундан сунг бошка жуда куп тилларга таржима кдвди-
лар».
Дархакикат, у Беруний замонасидаёк дунёнинг куп тиллари-
га таржима килинган эди.
Унинг биринчи таржимаси VI асрга тугри келади. Эрон шохи
Анушервони Одил (531-579) бу китобнинг таърифини эшитиб,
Барзуя деган табибини юбориб, олдиради ва пахлавий (кадимий
Эрон) тилига таржима килдиради. VIII аср бошларида Абдулла
ибн ал-Мукаффаъ Барзуя нусхасидан арабчага таржима килади.
Дунёнинг бошка тилларига килинган таржималар учун асос булган
нусха мана шу арабча нусхадир.
932 йилда машхур тожик шоири Рудакий «Калила ва Димна»
мавзусида достон ёзгани маълум.
«Калила ва Димна»ни 1494 йилда Хусайн Воиз Кошифий араб­
ча нусхасидан форсчага таржима килиб «Анвори Сухайлий» номи
билан амир Шайхим Сухайлийга тортик этади.
«Калила ва Димна» чигатой (Узбек) тилига биринчи марта
Мухаммад Бакрий деган киши томонидан XVIII асрда Шаркий
Туркистонда таржима килинган. Сунг 1718-19 йилларда Кдшкар-
да Мулла Темур, 1837-38 йилларда Хоразмда Мухаммадниёз де­
ган киши таржима килганлари маълум. Алмаийнинг таржимаси
«Калила ва Димна»нинг турк (узбек) тилидаги илмга маълум
булган тУртинчи таржимасидир.
Алмаий уз таржимасини «Калила ва Димнаи туркий» деб ата-
188 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк бощичи

ди. Китобнинг узбекча таржималари орасида энг мацщури хам шу


булди. Китоб аслида 14 бобдан иборат эди. Таржималар давомида
кушилиб 19 тага етди.
Асли ёзилиш тарихи эса шундай хикоя кдиинади:
Искандар Хиндистон шохи OopyF (Форек)ни енгиб, урнига
уз кишисини куйиб, юришларини давом эттирди. Хиндлар Ис­
кандар ноибига итоат этмадилар, ораларидан Добшалимни шох
к,илиб кутардилар. Замонлар утиб, Добшалим халкни унутди, кибр-
хавога берилди. Мамлакатда зулм, адолатсизлик авж олди. Хинд
брахман (рухоний)лари орасида Бедпой (Бейдабо) деган бир до-
нишманд бор эди. У подшони тугри йулга солишга ахд кдиди. Бир
шогирди билан бир йил давомида узлатга чекилиб бир китоб ёзди.
Бу «Калила ва Димна» эди. Купни курган Бейдабо тугри сузнинг
подшога каттик; тегишини билиб, барча гапларни вахший хай-
вонлар, дарранда ва паррандалар тилидан берди. Шунга кура, у
содца одамлар учун эрмак, онглилар учун ибрат эди.
Добшалим китобдан мамнун булади. Мамлакатга яна адолат
кайтади. Китобнинг овозаси Анушервони Одилга етади. Барзуя
хаким узок саргузаштлардан сунг китобдан Эронга нусха кучи-
риб боради.
Китобдаги Барзуя хакидаги боб хам ибратлидир. У — машхур
хаким. Унинг фикрича, инсон касалликлари орасида энг ёмони
мол-дунё туплаш касаллигидир. Бу кутурган туядан жар устига эгил-
ган икки шохга осилиб кутулиб колмокчи булган одамнинг холи-
ни эслатади. Одам оёк куйган жар ёкасидаги индан туртта илон
бош чикариб турибди. Тепада осилиб турган шохларни бир ок, бир
Кора сичкон тинимсиз кемирмокда. Жаханнамдай жарда эса улкан
аждахр о р з и н и очиб турибди. Шохларнинг бири устида асалари уяси,
асал. Одам хамма к у р е н и унутиб, бармошни ари инига ботиради
ва иштаха билан асал ейишга тушади. Тотли болдан боши айлана-
ди. Жахолат мастлиги билан жарга кулайди. Жар бу — дунё, ок-
кора сичконлар кеча ва кундуздир. Улар умрни тезрок поёнига ет-
казиш учун узлуксиз алмашиниб турадилар. Турт илон кадим хинд
фалсафаси буйича борликнинг мохиятини ташкил этган турт ун-
сур (сув, олов, тупрок, шамол)дир. Булардан биронтаси уз мувоза-
натини йукогса, инсон дархол махв булади. Бол —азоби куп, фой-
даси кам фоний дунёдир. Аждахо хеч ким кочиб кутула олмайди-
ган улимдир.
Калила ва Димна — асарнинг бош кахрамонлари, икки ша-
голнинг оти. Китобдаги вокеа рожа (хиндларнинг хукмдори) ва
брахман (донишманд) орасидаги сухбат билан бошланади. Рожа
брахмандан ёлгон ва тухмат билан дустларнинг оралари бузи-
либ, душманликка айланган хикоялардан айтиб беришини сурай-
Фазлуллох Алмаий 189

ди. Брахман «Шер ва ХУкиз» хакидаги хикояни ййтиб беради.


Унинг кдск;ача мазмуни куйидагича эди: Бир бой саядогарнинг
Угиллари бор эди. Улар катта булгач, бирор фойдали иш кил-
май, ота мол-дунёсини совуришга тушадилар. Ота уларга мол-
дунё йигиш кднчалик кдйин иш булса, уни фойдали, ацпли,
тадбирли сарфлаш хам шунча кдйин ва нозик иш эканлигини
айтади. Нихоят, ота насихати таъсир кдлиб, фарзандлар касб*
Хунар билан машгул булишга киришадилар. Катта Угли савдо-
гарлик кдлиш учун узок, мамлакатга сафарга чикдди. Унинг икки
Хукизи бор эди. Бирининг оти Шатраба, иккинчисининг оти
Бандаба эди. Йулда ботцокдик чикдб, Шатраба ботиб кол ади.
Чик,ариб оладилар. Холсиз булгани учун к,олдириб кетадилар.
Хукиз серсув, серут жойга бориб яшай бошлайди, семириб ке­
тади, Уйнокдаб маърайди. Шу атрофда бир Шер яшарди. У ХУкиэ-
ни умрида кУрмаган, овозини эшитмаган эди. ХУкизнинг хай-
батли овози Шерни саросимага солади. Ахволини бошцаларга
сездирмаслик учун овга чикдоай к$яди. Атрофидаги хайвонлар
орасида иккита шагол бор эди. Икковлари хам сезгир ва маккор
эдилар. Лекин Димна зийракрок; ва ёвузрок; эди. Икки шагол
Шернинг ахволини мухокама кдла бошлайдилар. Димна буни
Шернинг нотаниш овоздан к#рк;аётганидан эканлигини англаб
етади. Уни Шер хузурига бошлаб келади. Шер ва ХУкиз дустона
яшай бошлайдилар. Улар орасидаги мехр-мухаббат кундан-кун
Усиб боради. Шер ХУкизга юксак мартабалар беради. Бу хол Дим-
нанинг кУнглида хасад оловини ёк;ади. Димна улар орасига душ­
манлик солиш режасини туза бошлайди. Нихоят бунга эришади.
Шер ХУкизни улдиради. Димнанинг кдлмишларидан хабардор
Калила хам унинг макр турларидан дахшатга тушган ва унинг
ёвузлигига чидай олмай Улган эди.
Шатрабани Димнанинг гапи билан улдириб куйган Шер уз
ишидан пушаймон булади. Онасининг маслахати билан Димна
ишини тафтиш кдддиради. Тафтиш давомида Димнанинг тухмат-
лари аён булади ва Улимга хукм кдлинади.
Калила ва Димна вокраси шу билан тамом булади. Бирок; бу
Хикоя ичидаги турли далил ва муносабат учун келтирилган Унлаб
Хикоячалар булиб, уларнинг хар бири уз холича мустацил, гугал-
ланган сюжетларни ташкил кдлади. Рожа ва брахман сухбати бун-
дан кейин яна 13 бобда давом этади. Рожа мавзу беради. Брахман
бири-биридан марокди, бири-биридан ибратли унлаб хикоялар
айтади. Булар хаммаси инсонга хос хислатлар - унинг камчилик
ва фазилатлари хакдда. Бирининг самаралари, иккинчисининг
окдбатлари хакдда. Ва улар, албатта, маълум бир муносабат би­
лан келтирилади. Масалан, «Бир кишининг ёншнда к;олган илонни
190 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

кущармок^и булгани ва куп ташвишлар тортиб ундан кутулгани»


х,акддаги хикояни олайлик.
Рожа брахманга икки дУст орасида пайдо булган душманлик
хакддаги хикоядан сУнг самимий дустлар, садок,ат ва биродарлик
борасида сУзлашни сурайди. Брахман Чинкабутар, K,apFa, Сич-
к;он, Тошбак;а ва Оху хакидаги хикояни бошлайди. Илон хикояси
шунинг ичида келади.
Кашмирнинг овлок; бир жойида бир овчи дон сепиб тУр ёяр,
уни бир K,apFa кузатар эди. Кабутарлар донга тушардилару тУрга
илинардилар. Овчи бекинган жойидан чикдб келар, кабутарлар-
нинг хар бири Уз жонини куткдриш учун харакат кдлиб, турга
янада махкамрок, Уралар эдилар. Шунда кабутарларнинг бошлиги
Чинкабутар хдммани осмонга баравар кутарилишга чакдради ва
шу тарикд тУр билан учиб овчидан кутуладилар. Чинкабутар дусти
Сичкрнни топиб, биргаликда дустларининг оёкдарини банддан ха-
лос кдлдилар, (Сичк;он тур ипларини кдркдди.) Бу вокраларни
кузатиб турган К,арганинг Кабутар ва Сичцон дУстлигига хаваси
келади. Сичнрнга келиб дУст булишни таклиф кдлади. Сичк;он Карга
билан унинг орасида хеч кандай якднлик йУцлигини, кимки Уз
тенги билан булмаса, унинг бошига Какликнинг куни тушишини
айтади. Карга уни айтиб беришини сУрайди. Бир куни t o f этагида-
ги сайрокд Какликнинг овозини Лочин эшитиб, у билан дУстлаш-
гиси келиб колибди. Лочин хар канча харакат кдлмасин, Каклик
унамабди. Лочин онтлар ичибди. Охири Каклик кунибди. Улар Ло­
чин уясида инок; яшай бошлабдилар. Лекин бу инок^ик узок, чузил-
мабди. Бир куни очикдан Лочин бир бахона билан Какликни шарт
иккига бУлиб еб куйибди.
KapFa Сичкрннинг далил учун келтирган хикоясига к;арши
уни ранжитиш хаёли йук^игини, уни еган билан к,орни тУймас-
лигини, хаёлида самимий дУстликдан боища нарса йукдигини
айтади. Сичк;он яна далил келтиради. Дустлик даъвосини кдлган
душманнинг сузига ишонган одамнинг бошига илонни кутк;а-
риб бал'ога крлган туякашнинг ахволи тушишини айтади. Бу маш­
хур хикоя шу муносабат билан уртага чик;ади.
Унинг мазмуни куйидагича:
Туя минган бир киши йУдца кетарди. Олдидан Ут кетган дашт
чикдбди. Катта бир илон оловлар устида тУлтанарди. У куз ёш
тУкиб, туякашдан куткаришни илтижо кдлади. Туя минган ки-
шининг рахми келади. Турвасини найза учига бошаб, илон то-
монга узатади. Илон турва ичига киради. Халоскор бир оздан сунг
турва огзини очиб уни чикариб юбормок^ш булади. Илон тУрва-
дан чиккач, халоскорини ва унинг туясини чак,масдан кетмасли-
гини айтади. Улар орасидаги яхшиликка яхшилик кайтмаслиги
Фазлуллох Алмаий 191

хакддаги бахс анча давом этади. Илон яхшиликка ёмонлик цайта-


риш одамзодлар мазхабида борлиги хакдда гуво\лар топади. Та-
содифан шу ердан Утиб крлган тулки туякаш жонига ора киради.
Устамонлик билан илонни тУрвага киритиб, туякаш кУлига тут-
к,азади.
K,apFa ва Сичкрн можароси шу тахлит давом этади. Илон ва
туякаш масали дУсту душманни фаркдаш, душманнинг макру \и й -
лаларига учмаслик, зарурат туфайли берадиган онту ваъдаларига
алданмаслик хакддадир. Хикоя Шарк; адабиётида кенг ишланган
Тошбак,а ва Чаён масалини эсга туширади.
Алмаий «Калила ва Димна»ни узбекчага таржима кдлар экан,
уни Узбек ёзувчисининг диди ва к,арашларига мослашга харакат
кдлди. Купчилик тафсилотларни кдс^артирди. Боблардаги сар-
лавхаларни узгартирди. Мавзуни сарлавхага чикдрди. Хикояларни
шеърий парчалар билан зийнатлашга, хулоса — хиссаларни 2—4
мисрали ихчам байтлар билан беришга харакат кдлди. Хинд эпо-
си «Калила ва Димна»ни чиндан хам «Калила ва Димнаи тур-
кий»га айлантирди. Халкдмизни жахон адабиёти дурдоналари
билан таништиришда, узбек ва хинд халкдарини бир-бирларига
якднлаштиришда мухим хизмат кдлди.
КАРИМБЕК КАМИЙ
(1865- 1922)

аримбек Камий - миллий уйгониш даври узбек адабиё-

К тинирг йирик вакилларидан бири. Шоир Амонийнинг Дар


мадхи жаноби мавлоно Камий Тошкандий» шеърида шун­
дай мисраларни укдймиз:
Айлади Фаргонани бул дам мусаххар хар сузи,
Балки Исломбулни олди крили мавлоно Камий.
Камий сузларининг Фаргонага етиб борганлигига шубха йук,.
Унинг шеърлари аср бошида бошка бир хонлик худудида - Ко-
гонда чоп этилган баёзларда учрайди. Хоразмлик шоир Илёс Мул­
ла Мухаммад угли Суфининг Камий газалига ёзган мухаммаси бор.
Шоирнинг «Мураббаъи дар таърифи мактаб» шеъри 1906 йилдаёк;
Санкг-Петербургда чикддиган «Улфат» газетасида босилган. Булар-
нинг барчаси Камий шеърлари асрнинг дастлабки йилларидаёк,
Туркистон чегарасидан чикд бошлаганини кУрсатади. Амоний айт-
моцчи, мавлоно Камий суэлари «балки Исломбулни одой». Дарха-
цикрт, шундай. 1918 йил Истанбулда чоп этилган М.Ф.Купрулизо-
данинг «Турк адабиётида илк мутасаввифлар» китобида Камий
ижодидан намуналар учрайди. Бу 10-йилларда шоир шеърларининг
Туркияга кдцар етиб борганига далолат кдлади.
Шоир Каримбек Камий ижоди Уз даврида хам
Ивддди ургммш эътиборсиз крлмади. Унга шеъриятнинг пасту ба­
ланд кучаларида юрган кексаю ёш авлод Уз му-
носабатини билдирди. Шулардан бири Мукдмийдир. Мавлоно Му­
кимий дУстига ёзган мактубларидан бирини «Биродари киромий
мавлавий Камий» деб бошлайди. Бу ерда Мукдмийнинг Камийга
муносабати, крлаверса, унга берган бахоси Уз аксини топган. Ка-
мийнинг шогирдларидан бири Сидкдй Хондайликдй Уз устозини
«суханварлик; ик,лимида шухрабардору олийшон» деб таъриф эта­
ди. Ушлик шоир Амоний эса шоир тавсифига алохвда шеър ба-
Каримбек Камий 19 3
— — —— — — ^ ^ — —— — ^ ^

гишлади. Унда Камийни «хушфасох,ат шушмига шо\*, «лисонул-


гайб» дея васф этди. Унинг шоирлик фитратида «файзи илохий-
дан асар» курди.
Лекин шоир ижодига муносабат бир хилда булиб к,олмади. Ан-
бар Отин, Иброхим Давронларнинг Камий ижодига нисбатан тан-
кддий фикрлари хам борки, бу - улар орасидаги адабий-эстетик
ва фалсафий к,арашларининг турли хиллиги билан изо\ланади.
Шоир вафотидан кейин унинг ижоди ва шахсига бахо бериш
шуро адабиётшунослиги зиммасига тущди. Бэйри миллий мафкура-
га асосланган мазкур адабиётшунослик илми баъзи холларда шоир-
ни «Ватан хоини», «халк, душмани», «миллатчи жадид», «контр-
революцион» шоир сифатида бахолаб келди. Натижада Камий ижо­
ди унлаб йиллар халк, нигохи ва тадкдк,отчилар назаридан четда
к;олиб кетди. Лекин XIX аср охири XX аср бошлари узбек адабиё­
ти, мазкур давр маърифатпарварлиги ва айникра, Тошкент ада­
бий мухити хакдда суз кетганда Камий ижоди ва унинг номини
четлаб утишнинг иложи йук, эди. Шу боис шуро мафкураси дав­
рида хам баъзи холис адабиётшуносларимиз унинг шахсини окдаб,
ижодини ёкдаб чикдшга харакат кдлдилар. Адабиётшунос М.Б.Со-
лихов шоирнинг «Солди беилмлик, хатоларга» деб бошланадиган
мухаммасини «Жадидизмнинг г^зал адабиёти»га киритди ва уз
китобидан (Узбек адабиётида миллатчилик куринишлари. Т., 1932,
14-бет) жой берди. 1950 йили Москвада «Антология узбекской
поэзии» мажмуаси босмадан чикди. Мажмуада Камий хакдда мух-
тасар маълумотнома ва С.Сомева таржимасида шоирнинг «Му-
раббаъи дар таърифи мактаб» шеъри киритилди. Маълумотнома-
да «Камий Узбекистонда илгор фикрнинг намояндаларидан бири»
дейилади. 1960 йил босмадан чиккан «Узбек адабиёти» мажмуа-
сида (4-жилд 1-китоб) Камий ижодидан баъзи намуналар берил-
ди. 70-йиллардан бошлаб Р.Каримов, Б.Крсимов, А.Жалолов,
М.Хамидова, М.Зокировларнинг мак;ола ва тадкдкртларида Ка­
мий шахси ва унинг ижодига муътадил ёндошиш бошланди. 90-
йилларга келиб шоир ижодини махсус тадкдк, этишга киришил-
ди. Вак;тли матбуот салдфаларида унинг хаёт ва ижод йулига оид
мак,олалар, адабий меросидан баъзи намуналар чоп этила бошла­
ди. Нихоят, 1998 йили Камийнинг 4500 мисрага якдн шеърлар
мажмуаси «Дилни обод айлангиз...» номи билан нашр этилди. Бу
билан шоир ижодини халкда танитиш, илмий муомалага олиб
кириш ва адабиётдаги урнини белгилаш имкони яратилди.
Камий ижоди Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг аж-
ралмас бир кдсми эканлигига XX асрда тузилган Муминжон Тош-
кдннинг «Тошкент шоирлари» (1948), Пулатжон Кайюмийнинг
«Тазкираи К,айюмий» (60-йиллар) тазкиралари хам гувохдик бе-
13 - Миллий уйгоииш даври узбек адабиёти
194 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

ради. Буларнинг хар иккаласида хам Камий ижодига тухтаб утил-


ган. Айникса, М.Тошкдн тазкираси шоир хаёти ва ижодини урга-
нишда асосий манба булиб турибди.
Таржимаи холи Каримбек Камий 1865 йили Тошкент шахрида,
чопонфуруш савдогарлар оиласида дунёга келди.
Отаси Шарифбек замонасининг савдогар бойларидан булиши ба-
робарида, илму маърифатга хайрихох, адабиётга ихлосманд ки-
шилардан эди. Оилада булажак шоирнинг укдшига алохида эъти­
бор берилди. Бошлангич таълимни Мозорхон махаллалик Ман-
сурхон домладан олди. Мактаб Укув дастури доирасида Хофиз,
Навоий, Фузулий, Бедил, СУфи Оллоёр шеърияти билан та-
нишди. Бу - ёш, кизикувчан Каримбек кунглига шеър ишкдни
солди. Бошлангич мактабни тугатгач, «Бекларбеги» мадрасасига
утиб укдшни давом эттирди. Шу мадрасанинг машхур мударри-
си Шомахмуд Охундда «хатми кугуб» кдлди. Камий талабаликдан
кейин хам шу Мадраса хужраларида крлиб, факдрона хаёт кечир-
ди. Оила хам курмади. Шоирнинг:
Тулмасинму хдсрату FaMFa ичу тошим менинг,
Ташлабон кетса пари рухсор йулдошим менинг.

Куз тутардим бир куни килгай вафо деб, охким,


Бевафолиг зохир этти ул халам к;ошим менинг,-

байтлари ва яна бир неча газаллари унинг сукдабош хаёти сабаб-


ларини маълум даражада изохлайди.
90-йилларга келиб Камий устоз шоирлар к,аторидан Урин олди.
Энди унинг хужраси замонасининг катта шоирлари ва шеър их-
лосмандларининг марказига айланди. Бу ерда кунгилочар адабий
сухбатлар курилди, янги ижодий куч бахш этувчи шеърхонлик-
лар ташкил этилди. Чунончи, Камийнинг:
Эдук афсурдатабъу тийрахотир неча мудцатдин,
КУнгил булди мунаввар, чашмимиз равшан бу сухбатдин.
Очилди гунчаи мак,суд, кукарди сабзаи уммид,
Бахори сухбат, арбоби фазлу ахли фитнатдин,-
байтларини Уз ичига олган газали мана шундай файзосо сухбат-
лардан бири хакдда булган эди.
Шоирнинг баъзи бир шеърлари ва айрим манбалар унинг 1899
йили Чимкент, 1911 йили Андижон ва Кук;он, 1912 йилда эса
Чимкент, Сайрам, Авлиёота сафарларида булганлигидан далолат
беради.
Шоир Камий 1922 йилнинг ёзида 57 ёшида вафот этди.
Каримбек Камий 195

Ижодиёти Камий сермахсул мумтоз шеъриятимизнинг


газал, мураббаъ, мухаммас, мусаддас, рубоий,
кдгьа, фард каби жанрларида к;алам тебратди. Ижтимоий-фал-
сафий рувдаги манзумалар ёзди. Адабий-ижтимоий хаётдаги энг
мухим вок,еалар санасини Узида дарж этган таърихлар яратди.
Шоирдан 6000 мисрага як^нрок, адабий мерос крлган.
Камий шеърияти шаклан ва мазмунан хилма-хил. Шоирнинг
жуищин ИШК.ИЙ газаллари, захарханда ва дадил ижтимоий манзу-
малари, миллат келажагига куюниб, унинг фарзандларини илм-
маърифатга даъват этган шеърлари уз даврида катта мавк,ега эга
булган.
Камий уз ижодининг дастлабки босщчидаёк; узига хос бади­
ий тафаккур тарзига ва уз адабий эстетик к,арашларига эга ижод­
кор эканлигини курсата олган. Шоирнинг 1894 йилги баёзидан
Урин олган:
Ук,инг ашъори бикру фикрни айланг тасарруфким,
Аторуд ташласун кулдин к,аламни кукда хайратдин,-
мисралари мана шундай фикрга келишимизга асос була олади. У
уз замондош шоирлари олдига фикрни узгартирадиган, к,отиб дол­
ган тафаккурларни ислох кдаладиган мутлакр янги — бокира бир
шеър ёзиш талабини к^яди.
Камийнинг ижодий мероси, аввало, уз баёзлари ва шахсий
архивидаги кулёзма варак;алар шаклида бизгача етиб келган. Кола-
верса, кейинчалик тузилган кулёзма ва тошбосма баёзлар хамда
Уз даврида чиккан баъзи газета ва журналлар хам шоир адабий
меросининг асосий манбаларидан булиб хисобланади.
Иищнй лирикаси
Камий ижодиётининг асосийv „
к,исмини нищий
лирика ташкил килади. ХУш, шоир лугатида
ишк, нима? Буни биз:
Ишкдир оламда бир рохатфизой комил асар,
Мабдайи айни сиришку мазхари охи шарар,-
мисраларидан англаб олгандек буламиз. Унинг наздида ишк, бар-
чани хайратга солувчи бир «комил асар». Куз ёшининг манбаи
Хам у, утли охнинг мазхари хам у. Айнан мана шу ерда азалий ва
абадий илщнинг табиати очилгандай. Шундай ишк, эгаси булма-
ган инсон —инсон эмас. Шунинг .учун хам Камий:
Дилеким, онда йукдур оташи ишк;
Ки, андин шамъ ила парвона яхши,—
дейди. Табиий, ишк, хар бир ошик, к;албида бир бор янгиланади.
Унда янгича кечинмалар уйготади, охорли туйгулар тугдиради.
196 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Бунга уша ошщнинг маъшук,аси, унинг феъл-атвори, узига хос-


ликлари сабаб булади. Камийнинг хам шеъриятда уз ишкдй ода­
ми ва уз маъшук,аси бор. Бу ёр хдм узига хос суврату сийратга эга.
У хусну малохатда шундай гузалки, накдош Моний курган замон
Хайратдан к,отиб, чизиб турган сувратини х,ам чизолмай к,олади.
Бу ёрнинг рухсори оламни ёритади. Хатто «ул зеб бул мохи то-
бонларда йук,». Бу хусн шундай тароватга эгаки, ундан узи мает
кдлиш хусусиятига эга булган шароб мает эмиш: «Мает эрмиш
шароб хуенингдин». Унинг жамолига бир марта Ой билан Куёш
к;арши келган эди, куринг окдбатини: «Бирин рухсори дог улди,
бирин еоргорди сиймоси».
Камий бир маснавийсвда еуюкли ёр кдёфасини шундай чизади:
Эй, гамзаси офати замона,
Хусн ичра жахонаро ягона.
Эй, к,омати рашки сарву шамшод,
Эй, киприги тигу чашми жаллод.
Эй, юзлари моху мехри анвар,
Эй, хатлару зулфи мушку анбар.
Эй, лаблари айни оби хайвон,
Эй, сузлари ропати дилу жон.
Эътибор беринг, бу шеърий парчада ёрнинг хуени, к,омати,
киприги, хатту зулфи, лабларидан кейин гап унинг ширин тил-
лигига, сузининг «ропати дилу жон»лигига кучяпти. Тил - киши­
нинг маънавиятига алокддор. Дархакдк,ат, Камий шеърларида
ёрнинг нафак,ат зохирий суврати, балки унинг маънавий кдёфа-
си хам уз аксини топган. У Базалларидан бирида ёр табиатининг
нозиклиги, гузал ахлокд, кунглининг равшанлиги, боодобу бо-
хаёлигини шундай таърифлайди:
Нозанин хую неку ахлок,, эй равшан замир,
Шарму одобу хаё бобида йук, сенга назир.

Камий ицпдяй шеърларининг аксари мана шундай ёрнинг таъ-


рифу тавсифига багишланган. Шоир бу ёрнинг васлига мушток,,
лекин «балойи фирокд»га мубтало. У х,ажр шоми утиб, васл тонги
отишини истайди, бирок, орзхлари армонга айлана боради.
Хуллас, Камийнинг ицщий шеърияти, нафак,ат севимли ёрнинг
суврату сийрати, балки хижронзада шоир кдлбининг сунгсиз из-
тироблари, хасрату аламларининг хам бадиий инъикосидир. Айни
пайтда бу шеърият уз ижодкорининг нозик таъб, }дассиётга туда
шоирона к,алб эгаси эканлигига хам гувохлик беради.
Каримбек Камий 197

Камийнинг маърифатпарнарлик шеърияти


Маърифатпарварлиги *.
гимназияни таништирувчи шеърлари билан
бошланди. Бу жщатдан у Фуркдт мактабининг даномчисига ай-
ланган эди. Лекин, шоир ижодида кейинчалик услубий Узгариш-
лар юз берди. У, асосан, миллий мадрасалари м и т и н г толиби
илмларини илмга чакирувчи даъваткорона рух олди. Камийнинг
«Дар таърифи тавсифи илм...», «Аё, эй, мулла Фозилжон кори*,
«Хар маконда булсанг, эй хоним, фарогат бирла бул» шеърлари
мана шулар жумласидандир. Шоир мазкур шеърларида ил мни тар-
ш б килар экан, унга икки дунё саодатининг калити деб куради:
Обруйи дину дунё илмдур, бешакку райб,
Касби илм эт, икки дунёда саодат бирла бул.

Камий назарида инсонни эътиборли киладиган х,ам, уни бах-


ту икболга, молу давлатга етиштирадиган хам илм. Унингча ин­
сон молу дунё, наслу насабига караб эмас, айнан илму одобига
караб азиз ва шарафли саналади:
Азизлик сонмангиз молу насабдур,
Шараф хосил этан илму адабдур.

Шоир «Дар таърифу тавсифи илм» шеърини «Толибони илма


дастурул-амал» деб атаган эди.
Дархак,икдт, Камийнинг бу давр маърифатпарварлик шеърия­
ти илм толиблари учун узига хос дастур характерига эга. Маса­
лан, шоир миллат фарзандларини илмга даъват киларкан, шу­
нинг баробарида фазлга, адабга, хаёга хам чакиради. Бир илм
толибини васф этганда, унинг нафа^ат илмини, балки фазлини
хам ибрат килиб курсатади («Фазлу дониш ичра яктои замон
Абдулгани»), Агар улардан бирини дуо киладиган булса:
Камолу фазлу илмингни зиёда,
Базуди айласун Халлоки Борий, —

дея Яратгандан унга илмгина эмас, фазлу камол хам сурайди. Шоир
назарида мактаб илм билан биргаликда «хаёву адаб»нинг хам кони.
У файз чашмаси, фазл маскани... Бир суз билан айтганда «фавки
хар шай», яъни, хар нарсадан устун:
Мактабки, кони илму хаёву адаб эрур,
Мактабки, файз чашмасию фазли Раб эрур.
Мактабки, обрую камола сабаб эрур,
Мактабки, фавки хар шайю кулли насаб эрур.
198 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи

Шунингдек, Камий маърифатпарварлик шеърияти илм толибла-


рига илмни холислик ва пок ният билан урганишни тавсия кдлади:
Булиб покизаву хам пок ният,
Хамиша жазд кдлрил илм сари.

Албатта, шоир илмга даъват кдларкан, амални хам ёддан чи-


к;армади. У талабаларга карата: Боамал бул, боадаб бул, бе^иял,-
дея таълим берди. Зеро, амалсиз илм инсонни зиёну зах,матларга
олиб бориши тайин.
Камийнинг маърифий к,арашлари буйича илм урганиш эр-
каклар сингари аёлларга хам шарт. Хатто бу Оллохнинг фарзи
эканлигини шоир аловдда таъкидлайди. Бу хавдаги машхур хадисга
ишора к,илади:
Марду занБа илм фарз улгонлиги,
Барчага машхур бу ширин масал.

10-йилларга келиб Камий маърифатпарварлиги янги боскдч-


га кутарилди. Энди унинг даъвати илм толибларига эмас, миллат-
га к,аратилди. Уни миллий уйгонишга, тарак^иётга чорлади, кам-
чиликларидан, нук,сонларидан суз очди:
Кдямагай илм сари кимса назар,
Халк, бехуда касба майл айлар.
Крлмади хеч к;адри илму хунар,
Курди беилм к,авм неча зарар.
Дилки, миллат гамиди н к;он улди,
Доимо судимиз зиён улди.

Наинки биргина фойданинг зиёнга айланиши, балки мил­


латнинг йулдан озганлиги, балолар гирдобида бир хас сингари
крлиб кетганлиги, хатто бировларга кдрам булиб, бутун мол-мулки
куддан кетганлиги хам, шоир наздида, илмсизлик окдбати эди:
Илмсизлик чик,орди туз йулдин,
Олди к,оплаб бало унгу суддин,
Бизда на к,олди сарвату пулдин,
Кетди мол ила мулкимиз кулдин
Рарбийлар, яъни Увруполарга.

Давр шиддаткор ходисаларга бой эди. Февраль вок,еалари юз


берди. Чор хукумати авдаридди. Миллат бошидан «жаханнамий
зулумот» чекинди, «субхи нажот» тобора як,инрок, кюрина бошла-
ди. Мана шундай бир вазиятда хам Камий маърифатга содик; крлди.
Каримбек Камий 199

Миллат учун, Ватан учун нажотни илмда курди, маорифда деб


билди:
Нажот истасанг илму маорифа ёпиш,
Хамиша илмни тахсил айла-ёзу к,иш -
Сенга улуму маориф керак, на зар, на кумуш,
Бу сузни тингла, панди тамоми маз^аби киш.
Чекилди уфкд Ватандин жаханнамий зулумот,
Уён Ватан, уён, ортик; куринди субхи нажот.

Камий хаётининг сунгги йилларига к,адар маърифатга чор-


ловчи шеърлар ёзди, мактаб-маориф ишларига фаол катнашди.
Хатго кутубхоналар ташкил кдлиш ва мактаблар очшцца зур фао-
лият кУрсатганлиги хакдда маълумотлар бор.
Камий шеърларида чархнинг «равиши каж» ли-
Ижтимоий
шсърияти гидан то золим подшохнинг зулмигача, очлик
йилларининг «суубату алами»дан Февралнинг су-
руригача, Октябрнинг «ранжу зулми»дан бошлаб Туркистон мух-
ториятини к;онга ботирган большевикларнинг «феъли бад»игача
уз ифодасини топган.
Шоирнинг мана шундай шеърларидан бири «Алхазар, эй шохи
золим, алхазар» деб бошланадиган мухаммасидир. Мухаммас 25
мисрадан иборат булиб, золим шохни зулмдан сакданишга чакд-
рувчи куйидаги миералар билан бошланади:

Алхазар, эй шохи золим, алхазар,


Рахм кун бар холи мазлумон нагар,
Ин сухан хуш гуфт он неку cap:
Ох урса пиру зан вакги сахар,
Булгай андин юз туман зеру забар.

Хох фармонингда булсун бахру бар,


Хох булсун санда жамъи молу зар,
Бас, керакдур зулмдин килмок, хазар,
Ох урса пиру зан вак^и сахар,
Булгай андин юз туман зеру забар.

Шеър мана шундай рухда давом этади. «Шохи золим»ни «но-


тавонлар холидан хабар» олишга чакдради, «афтодалар»нинг «Хак,
жанобига ниёз айлаб» ох уришларидан, окдбатда эса бутун молу
давлати «зеру забар» (остин-устин) булишидан огох этади. Худди
шу пайтлар мазлум Туркистон бир золим подшох -Александр III
нинг зулмидан к;он ютмокда эди. Асрлар давомида узига бек булиб
2 00 Миллий уйюниш даври узбек адабиётининг илк босцичи

яшаган ва аждодларининг кайнок, крнлари томирларида жуш ур-


ган бу юртнинг фарзандлари хали-хали мустамлакачиликнинг
Хакрратомуз сиёсатига куниколмай келаётган эди. Шундан хар жой-
Хар жойда, тез-тез зулмга к;арши кузголонлар кутарилиб турди.
Уларнинг энг дахшатлиларидан бири 1892 йили Камийнинг куз
олдида юз берди. «Вабо кузголон и», «Тошотар вокеаси» номлари
билан тарихга кирган бу Тошкент кузголонида юзлаб махаллий
халкдинг к,они тукилди, унлаб йулбошчиларнинг боши кетди. Ка­
мийнинг мазкур мухаммаси мана шу кдргиндан кейин жабрдий-
да халк,нинг Александр III га, мустамлакачилик сиёсатига наф-
рати уларок, дунёга келган эди.
1895 йили Русия императори вафот этди. Шу муносабат билан
«Туркистон вилоятининг газети»да Камий к,аламига мансуб таъ-
рих-марсия чоп этилади. Шуро адабиётшунослиги узок, йиллар
шоирни «ок, подшонинг маддохи» деб коралаб келди. Лекин мар-
сия мазмунига эътибор берсак, бу даъвога бутунлай тескари холат-
нинг гувохи буламиз. Келинг, матнга дикдатни кдратайлик:
Тааммул бирла бок,сок,, дархак,ик,ат,
Кдни Искандару Доро била Жам?

Кдни Кайхисраву Кайковус, Бахман,


Кдни Афросиёбу Золу Рустам?

Кдни Бахром - хафт шушмни олгон,


Кдни Кдйсар, кдни Фагфури Чин хам?

Кани Хисрав, кдни Парвизу Хурмуз,


Кдни Нуширавони одил, мукаррам?

Келиб хар бирлари навбат-банавбат,


Муаххар кетти, баъзиси мукдддам.

Билурмусиз кдён борди бу бари,


Булинг огох, эй авлоди Одам.

Ажал сок,ийсидин нуш айладилар,


Фанонинг шарбатин бари, ба хардам.

Жахонни сар-басар тасхир айлаб,


Александр Александрувич хам.

Демак, Камий айтмок,чи, тарихда дунёни сураганлар куп эди.


Уларнинг бари кетди. Кай бири олдин, кдй бири кейин, бари-
бир, «ажал сок,ийси»нинг шарбатидан «нуш айладилар». Худци
Каримбек Камий 201

шунингдек, «Александр Александрувич хам». Демик, бу бевафо


дунёдан кетишга барча махкум. Камий айтмок,чи: «Бале, \али хама
шундоБ бул Fail, Агар шоху ва гар бул гай гадо хам*. Унда шо\лик-
дан нима маъни? Бутун дунёни забт этса-ю, бу дунёдаги барча «молу
дирхам»ларни туплаб, уларнинг манфаати тегмайдиган бошкд бир
дунёга кетаверса. Ундан нима колади? Камий бунга: «Валекин кол-
гуси бир номи неку», —дейди. Демак, факдт яхши номгина колиши
мумкин. Шоир бунинг исботи сифатида: «Гувохи одил эрмасму бу
сузга, Бири Нуширавону бири Хотам», - деб Нуширавоннинг одил-
лиги-ю, Х°тамнинг саховатпешалигини ибрат кдпиб курсатади:
Керак эркан тарик,и адл тутмак,
Олиб ибрат карам-ла, шохи олам.
Шоир «керак эркан» деб поэтик синтаксисда утган замон фор-
масини танлади. Чунки буни дунёдан утган Александрга айтаёт-
ган эди. Камий давом эттириб:
Каю шох бу сифатга муттасиф йук,,
Эшитгай то киёмат таън ила зам ,-
дейди. Дархакдкат, кайси шох одиллик сифати билан сифатлан-
маган булса, у к,иёматга кадар таънаю дашномга колади. Умуман
шундай. Лекин, бу Александр III га карата айтилаяпти. Устига-
устак бу марсия Шарк шеъриятининг поэтик усулларидан анча-
мунча хабардор булган Н.Остроумовнинг фармойишига кура,
унинг газетаси учун ёзилган. Мана шундай бир холатда Камий­
нинг урис подшосининг золимлигию, унинг адолатсизлигини
бундан-да ошкоррок, суратда айтиши мушкул эди.
Камийнинг юкорида тухталганимиз бир подшох хакидаги
икки шеъри кай вазиятда ва кай услубда ёзилишидан катъи на-
зар Туркистон халки устига ёгдирган зулму бедодликларини
ошкор этади.
Камий ижтимоий шеъриятининг бир кисми замона ва а х л и
замонадан шикоят тарзида ёзилган. Шоирнинг «Мукаррар хар ки-
минг булса камоли», «Ал-амон...», «Ё раб, замона халки...»,
«Яхши», «Эй сабо, кел...», «Бир майхур йигит хусусида» каби
шеърлари мана шундай асарлар сирасига киради. 10-йилларга ке­
либ Камийнинг бундай характердаги шеърлари миллий-маъри-
фий рух билан уйгунлашиб, шоир ижодида миллатпарварлик
шеъриятининг юзага келишига сабаб булди. Унинг «Ахволи замо­
на» шеъри шулар жумласидан:
х Минг асаф, бир ажиб замон улди,
Яхши ким эрса, ул ямон улди.
202 Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцти

Баъзи эл толиби занон улди,


Баъзиси мойили жавон улди.
Дилки, миллат гамидин кон улди,
Дарду \асрат насиби жон улди.

1916 йили очарчилик бошланди. Бу х,акда Завкий «Паямба


булса нон, ош авлиёдур», —деган эди. Камий бу даврдаги халк;-
нинг ахволини шундай тасвирлайди:
Очлик суубату алами чук ямон эрур,
Бир лукма хасратида юз оху фотон эрур,
Бир нон аларнинг наздида гуёки жон эрур...

Дархакикат, 1916-1919 йиллар ёмон келди. Очлик ва касал-


ликдан халк кирила бошлади. «Биз хозир шундай вакгга етиб кел-
дикки, —деб ёзган эди уша йиллари Турор Рискулов, —хар куни
ун минглаб кишилар кирилиб кетмокда ва шундай пайт келиши
мумкинки, бутун бир миллат йук; булиб кетади». Бундай очлик
дахшати Камий кдлбини ларзага солди. У замона бойларига му-
рожаат килиб, халкка мадад беришга чакирди.
Алгов-далговли 17 йил хам кириб келди. Шу йилнинг 17 фев-
ралида чор хукумати агдарилди. Иккинчи мартда Муваккат хуку-
мат тузилди. Туркистон зиёлилари бу инкилобни хурсандчилик
билан кутиб олдилар. Вактли хукумат бизга хуррият беради, деб
катьий умид кдлдилар. Шулардан бири Камий эди. У «Нажот»
газетасида инкилобни олкишлаб, шундай сатрларни ёзди:
Тулуъ айлаб бу кун бурк Шаркдин офтобосо,
Мунаввар айлади олам, булай курбони хуррият.

Ташаккурлар килиб табрик айланг, эй мусулмонлар,


Нашаст этти адолат тахтига хокони хуррият...

Бирок, юз берган Октябрь вок,еалари ва унинг окибатлари


шоирни к,аттик, тушкунликка солди. Бунинг мисоли сифатида
унинг «Шикоятномаи Камий аз инкилоби замона ва ахли за­
мона» шеърини келтириш мумкин. Шоир сабога мурожаат этиб,
шундай ёзади:

Етти де: хам замон, замон ахлидин


Анга куб ранжу зулм бирла малол.

Чунки бу иши замона, хам халки


Мункалиб, инкилоби хол-бехол.
Каримбек Камий 203

Инк,илоби замона эрмасму,


К,илди олийни пастлар поймол.
ё халойик йУкотти маслахатин,
Б^лди мундог бузук; хама акрол.
Наркушу модапарвар улмиш халк,,
Бу нечук шутлу бу нечук афъол?!

Февраль инкдлобидан кейин ерли зиёлилар Туркистоннинг


истик/юли учун харакатда булдилар. Матбуот орк,али Уз фикрла­
рини халкка етказдилар ва шу маслаку маслахат атрофида бирика
бошладилар. Шоирнинг «Ё халойик; йук,отти маслахатин» мисра-
си мана шунга ишора кдлади. Уларнинг саъй-харакати ва фидо-
йилиги боис 1917 йилнинг йигирма бешинчи ноябрида Кук,°нда
Туркистоннинг мустакдллиги хакдда резолюция к,абул кдлинди.
28 ноябрда булажак давлат тузилмасининг номи «Туркистон мух­
торияти» деб белгиланди. Лекин, афсуски, бу мухторият 81 кун
умр курди, холос. Чор хукумати йикдтилган булса-да, энди боль-
шевиклик ник,обини кийган рус шовинизми ерли халкдарнинг
мустакдллигига тиш-тирноги билан кдрши турди. Туркистон мух-
ториятининг маркази хисобланган Кук,он 19 февраль куни улар
томонидан вайронага айлантирилди. Туркистон Улка харбий ко-
миссари Перфильев барча замбараклардан К$крн ахолиси устига
ут очишни, бу хам етмагандек, ёндирувчи снарядлардан фойда-
ланишни буюрди. Шахар уч кун ёнгин ичида к;олди, ерли ахоли-
дан ун минг киши халок б^лди. Бу хавда Камий «Х^к,анд фожеъа-
сина» багишланган «Афсуснома» шеърида шундай ёзади:
Вой, юз войки, Фаргона хароб Удди, дариг,
Зулм ук,и бирла бу кун гарди туроб улди, дариг,
Бу мусибатдин улус чашми пуроб Улди, дарир,
Хам бари катта-кичик багри кабоб улди, дариг,
Шахри обод эрди, чун дашти сароб улди, дариг.
Шеърнинг илк бандиданок, миералар таассуфу дард ила ёзил-
ганини пайк,аш кдйин эмас. Камий бир уринда Фаргона халкд
«Сулх, дебон неча замон рус элига куз тутти», - дейди. Лекин,
минг афсуски, мазлум халкдинг яна алданиши маълум булди. Сулх
^рнига улар устига к,ахру газаб ёгилди. Камий надомат билан буни
«Болшивиклардин алар узра итоб улди, дариг» шаклида ифода-
лайди. Шахар вайрон кдлинди, халк; кдриб ташланди, номуси
поймол этилди. Бирок,, шунда хам большевикларнинг кунгли тас-
кин топмайди. Мазлумлар мол-мулкини талон-торож кдладилар.
Отнинг улими итнинг байрамига айланади. Уларнинг бу кдёфаси
204 Миллий уйтниш даври узбек адабиётининг илк бощичи

шоирнинг «Большевикларнинг зулмиму, феъли бади, Зару ам-


волларин куймади, мундог талади, Булмайин крлмади торож ги-
лему намади» мисраларида янада равшанрок намоён булади.
Хуллас, К амий иж тим оий мавзудаги ш еърларида м ум тоз
шеъриятнинг к,ай бир усулидан ф ойдаланм асин, мустамлакачи
подш о^нинг, исти бдод тузумининг зулму бедодликларини фош
этди. ХУРРиятни баралла олкдшлади. Миллий давлатчилигимизга
р а\н а солганлардан уз к,ах,ру газабини яшира олмади. Булар-
нинг барчаси шоирнинг истикдолни накдцар ор зи к дб кутиб
яшаганлигидан далолат беради.
Хулоса Камий ижоди Миллий уйгониш даври узбек ада­
биётининг хар икки даврига дахлдор. Унинг
шеърларида янги маърифатпарварликдан Миллат кдйгуси ва унинг
муаммоларини кутариб чикдан миллий наволар, бевосита Ис-
тикутол гояларигача бор. Уларда ижтимоий хаётдаги барча вок,еа-
лар мустамлакачилик сиёсатининг зулму бедодликлари, вахшиё-
на бостирилган миллий к^зголонлар, Февраль сурури, Октябр-
нинг «ранжу зулм»лари, бешигидаёк, к,онга ботирилган миллий
давлат тузилмаси — Туркистон мухториятининг аламли изтироб-
лари - \амма-хаммасини топиш мумкин.
Камий бу ходисаларнинг шунчаки кузатувчиси булиб к,олма-
ди, уларга миллат манфаатидан келиб чик,иб муносабат билдир-
ди. Маърифатга даъват этаркан, миллат фарзандларининг хар то-
монлама мукаммал инсонлар булишини, уз миллатини эса та-
рак^дий этган миллатлар к;аторида куришни орзу кдлди.
Камий шоир сифатида шеъриятда анъанани давом эттириш-
га, унинг давомийлигини таъминлашга хам алохида эътибор бер­
ди. Бой мумтоз шеъриятимизнинг жанрларидан, услуб ва усулла-
ридан санъаткорона фойдаланди. Лекин шу билан чекланиб к,ол-
мади. У замондош шоирлари олдига миллат тафаккурини ислох
к,иладиган шеър талабини «уйди. Узи хам шундай шеърлар ёзиш-
га харакат кдлди.
МИЛЛИЙ ВА ИЖТИМОИЙ КУРАШЛАР
ДАВРИ АДАБИЁТИ

(XX асрнинг биринчи чораги)

АДАБИЙ-МАДАНИЙ Х.АЁТГА БИР НАЗАР


Мазкур давр хронологияга кура икки кдсмни уз ичига олади:
1. 1905-1917 йиллар. 2. Ундан 20-йиллар охиригача.
1905—1917 йилларда Русия ва жахон тарихида юз берган бир
кдтор мухим сиёсий вок;еалар Туркистон ижтимоий-маданий хаёти-
га сезиларли таъсир курсатди. Чунончи, 1904 йилда бошланган
рус-япон уруши ва Русиянинг енгилиши, 1905 йилда мамлакатда
юз берган хукуматга к;арши галаёнлар ва буларнинг натижаси
уларок; подшо Николай II нинг барча фукдроларга, шу жумладан,
тобе миллатларга с^з, матбуот, виждон эркинлигини ваъда этувчи
17 Октябрь Манифестини эълон кдлишга мажбур булиши, Би­
ринчи Жа^он уруши ва Туркистондаги мардикорлик вокеалари, „
1917 йил февраль, октябрь узгаришлари, нихоят шу йили 27 ноябрда
Туркистон мухториятининг эълон кдлиниши ва хоинона к;онга
ботирилиши каби оламшумул ходисалар мухим ахамиятга эга булди.
XX аср боши Узбек адабиётида бу вок;еаларнинг акс-садосини сез-
маслик мумкин эмас. Машхур татар шоири Абдулла Т^кдй шуни
кузда тутиб:
Биз Бешинчи йилда бир кун кузни очдик тонг билан,
Ишга даъват этди бизни кимдир эзгу ном билан, -
деб ёзган эди. 1905 йил вок;еалари Туркистонда хам акс-садо
топган. Шоира Нозимахоним (1870—1924)нинг:
Баён эт, эй к^нгул, розингни хар дам,
Эшитсун ахли диллар, булса хамдам, -
сатрлари билан бошланадиган бир шеъри бор. Шоира булиб утган
«турфа талотуф»лар, «еярга нони йук, бечора мардум»нинг «уз
ахволин» айтиб «мулзам» булиб к,олгани, «хуррияту эрклик тало-
шин» кдлган «юрт эрлари»нинг «бадном» кдлиниб, «бошлари ке-
сил»гани ёхуд «бадарга» этилгани хакдда ёзган эди. Крлаверса,
XX аср бошида Русиянинг бир-биридан узок; уч нук,тасида - Тур-
206 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

кистон, Кавказ, Волгабуйида истик;омат килаётган туркий халк,-


лар уртасида к,ардошлик ва хамкорликка таянувчи узаро хабар-
дорлик пайдо булди. Ва бу Туркистон шаъни устида кетган катта-
кичик барча ходисаларда, айникса, 1916 йил мардикорлик вок,еа-
ларига муносабатда ёркин намоён булган эди.
XX асрнинг 20-йиллари эса эски мустамлака тузумидан янги-
сига, социалистик диктатурага утиш даври булди. Утиш даврида
хамиша муайян эркинликларга имкон кдлади. 20-йилларнинг би­
ринчи ярмидаги кдзшн адабий-маданий харакатчилик ва Фит­
рат, Кодирий, Чулпон ижоди мисолида янги адабиётнинг энг
сара намуналарининг худди шу даврда майдонга келиши бежиз
эмас. Бинобарин, янги адабиётнинг шаклланиш ва таракдиёт
боскичларини T^FpH англамок, учун даврнинг энг мухим ходиса-
лари ва унинг заминида юзага чикдан ижгимоий-маданий манза-
расига бир к?з ташлаш лозим булади.
XX аср Туркистонда хам Русияда булгани каби йирик сиё­
сий ходисалар билан бошланди. 1900 йиллардан иктисодий
бухронга кирган Русияда Япония билан урушдаги муваффа-
к,иятсизликдан сунг таназзул янада чукурлашди. Табиийки, бундай
шароитда мустамлака халкдарининг, биринчи навбатда, Туркис­
тоннинг ахволи огирлашди. Янги курилиб битказилган Красно-
водск (1898) ва Оренбург (1905) темир йули улкани хар икки
томонидан махкам сикдб олиб, унгу сулга к;айрилишга имкон
бермас, Туркистоннинг ададсиз табиий бойликлари кети узил-
мас вагонларда Русия марказига ок,арди. Хусусан, пахтага з^р
берилди. Коракул, ипак, КУРУК мева хам четда колмади. Русия
Туркистонни асосий хомашё манбаига айлантирди.
Русиядан миллионлаб мужикларни к^чириб келтириб, махал­
лий халкдан тортиб олинган серхосил ва унумдор ерларга жой-
лаштириш авж олди. Улка мустамлакачиликнинг шафкатсиз тар-
тиблари билан идора этила бошланди. Маориф ва ижтимоий со-
халарда эса исломни бузиш, ерли халкни руслаштириш давлат
сиёсати килиб белгиланди. Ушбу максадни к^зда тутувчи давлат
карамогадаги рус-тузем мактаблари к^пайиб борди. Бу мактаблар
тубжой болаларга дастлабки таълимни беришни,игудаклигиданок,
акду фикрини жиловлаб олишни кузда тутарди. Урта мактабларга
улар укишга куйилмас эдилар. Рус-тузем мактабларига муносабат
ерли зиёлиларда икки хил эди:
1. Хамкорлик килувчилар (Саидгани Саидазимбой угли, Сат-
торхон Абдугаффоров, Саидрасул Саидазизов).
2. Рад этувчилар (И.Гаспринский, 3.Валидий, М.Чукдев).
Махаллий мактаблар эса, хусусий булиб, уларга куплаб тусик,-
лар куйиларди. Айникса, Исмоилбек Гаспринский бошлаб бер-
Адабий-маданий %аётга бир назар 207

ган замонавий усули жадид мактабларига мустамлака хукумати


каттик, турди. Шуларга карамай, махаллий зиёлиларнинг жасо-
ратлари туфайли янги мактаблар очилаверди. Маълумотларга Кара­
ганда, 1903 йилда Туркистонда 102 та бошланрич, иккита Урта
«усули жадид» мактаби булган.
Чор хукумати тил сиёсатига, рус тили ва маданиятининг ну-
фузи тобора ортиб, мустахкамланиб боришига, махаллий халк-
нинг тидцан фойдаланиш доираси узлуксиз ва режали к,исцар-
тирилиб боришига эътибор берди. Мустамлакачилар Туркистон­
нинг бойликларини узлаштириш, халкдни кул кдлиш билан чек-
ланмадилар, тарихчи Заки Валидий кдйд этганидек, унинг кун-
далик турмушига, маданий-маиший хаётига хам аралашдилар. Бир
суз билан айтганда, уни хар жщатдан бузиш, эзиш, сунг эса Уз
таркибига сингдириб юборишдек мудхишона бир максад билан
ишга киришдилар.
Уз навбатида зурлик зурликни турдирди. Табиатан куллик би­
лан куникиб кета олмаган Туркистон халкд уз норозилигини даст­
лаб секин-аста, сунг эса баралла билдира бошлади. Айрим ерлик-
лар русларнинг инкдлобий уюшмаларида иштирок этдилар. Айни
пайтда, 1904—1907 йилларда Самарканд вилояти кдшлокдарини
умуман мустабидликка карши кураш бошлаган Намоз Пиримкул
угли бош булган озодлик харакатлари камраб олди. Сиёсий ташки-
лотлар юзага кела бошлади. Абдулла Авлоний (1878-1934) уз «Тар-'
жимаи холи»да 1904 йилдан Тошкентда яширин «жадидлар туда-
си» иш бошлаганини маълум кдлади. 1909 йилнинг 12 майида Тош-
хожи Туёк,боев, Низомкори Мулла Хусанов, Мулла Абдулла Ав-
лонов, Мунавваркори Абдурашидхонов, Баширулла АсатиллахУ-
жаев муассислигида 41 модцалик низомга эга булган «Жамияти
хайрия» ташкил топади. 1910 йилнинг 2 декабрида Бухорода му-
даррис Хожи Рафиъ, Мирзо Абдувохид, Хамидхужа Мехрий,
Ахмаджон Махнум, Усмон Хужа кабилар «Тарбияи атфол» жамия-
тини туздилар. Тошкентдаги «Жамияти хайрия», айникра Бухоро-
даги «Тарбияи атфол» ёшларни ривожланган чет мамлакатларга
укдшга юборишда катта ташаббус курсатди. 1913 йидца «Турон»
(Тошкент, муассислари: Убайдулла Хужаев, Тошпулатбек Норбу-
табеков, Мунавваркори Абдурашидхонов, Комилбек Норбеков,
Мулла Абдулла Авлонов, Мухаммадхон Подшохужаев, Каттахужа
Бобохужаев, Башируллахон Асатиллахужаев, Низомиддин Асомид-
динхУжаев, Каримбек Норбеков) жамияти, 1914 йилда «Нашри-
ёт» (Тошкент, муассислари: Абдулрахмонов, Саримсокрв, Абду­
рашидхонов, Авлонов, Азизхужаев, Подшохужаев, Умархужаев,
Хужамёров, Саидкаримбоев) ширкати карор топиб, ишгакиришди.
Ш унингдек «Умид» (Тошкент), «Зарафшон» (С амарканд),
208 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

«Байрат» (Кукон) ширкатлари, «Бехбудия» (Самарканд) кутуб-


хонаси, «Исхокдя» (Наманган) матбааси иш бошлади. Туркистон-
лилар Кавказ, Волгабуйи, Усмонли турклар х д ё т и д а г и узгариш-
ларни диктат билан кузатиб бордилар. Русиядаги мусулмонларнинг
юкрридаги каби ташкилотларини бир-бири билан 6oraaui, узаро
мувофиклаштириш, кучларни бирлаштириш эхтиёжи пайдо булди.
Шу максадца 1905 йилнинг августида Нижний Новгородца, 1906
йилнинг январида Петербургда Русия мусулмонларининг 1- ва 2-
курултойлари б^либ утци. Хусусан, 2-курултой «Русия мусулмон-
лари итгифоки» тузилганини расман эълон кдвди. «Иттифок» сиё­
сий позицияси нуктаи назаридан Русиядаги конституцион цемок-
ратик партия —кадетлар йулини тутди.
1908 йилда подшо фармойиши билан сенатор граф К. К. Па­
лен бошчилигидаги хайъат Туркистон генерал губернаторлиги-
ни улкада мустамлакачилик сиёсатини янада кучайтириш, мод-
ций бойликларни жадалрок узлаштириш нуктаи назаридан таф-
тиш килади. «Руслар эгалик килувчи ер» майдонини «тинч
ик,тисодий кураш йули билан» кенгайтиришнинг пухта режаси
тузилади. Айни пайтда, 1910 йилдан бир катор туманларца дех-
кончиликдан бехабар «кучманчи» никоби остида махаллий туб-
жой халкнинг серхосил ерларини кучириб келтирилаётган рус-
ларга тортиб олиб бериш конунийлаштирилди ва бу билан «Тур-
кистонда рус халкининг сиёсий устунлиги унинг хужалик соха-
сидаги куввати билан хам мустахкамланади»ган булди.
Янги карашдаги махаллий зиёлилар - жадидлар мана шун­
дай шароитда иш курдилар ва сиёсий мустакдлликни кулга
олишни Узлари учун бош мак,сад билдилар. 1913 йилдаги «Ту­
рон», 1917 йилда тузилган «Шуройи ислом», «Уламо» жамият-
лари партия даражасига усиб чикмаган б^лса-да, сиёсий фаол
эди.
Узбекистон Миллий хавфсизлик хизмати архивининг 554335
(Мунавваркрри) ва 4269 (Фитрат) ракдмлик «иш»ларидаги тер-
гов материалларица 10-йиллардан Тошкент ва Бухорода «Ёш
турклар ющилоби» таъсирида пайдо булган «Иттиход ва тарак,-
кий*, инкилобдан кейин эса «Миллий иттиход», «Миллий истик,-
лол» каби яширин ташкилотлар хакдца маълумотлар келтирила-
ди. 1917 йил ноябрдаги Туркистон мухторияти, 1920 йилдаги Бу­
хоро ва Хоразм халк жумхуриятлари жадидларнинг фаолияти са-
мараси сифатида майдонга келган эди.
Улар, биринчи навбатда, очик фикрли янги авлодни тарбия-
лашга диккатни каратдилар. Бунинг учун «усули жадид» мактабла-
рига зур бердилар. Иккинчидан, махаллий-миллий матбуотни май­
донга келтирдилар. Т^три, Тошкентда 1870 йилдан чика бошлаган
Адабий-маданий %аётга бир нашр 209

г*»-4*
/;. «.**M<w V/*J•**%>»'«W Л7гУ I Jtf J>> I ju-.j-
. igi-r. a*py 1 I 0**«fj* f j ^ . s ■ 'а % ?
&f«^нм yvjw
^jS6j <№U J i t j l
°> *• Atj(
ittU
<»>rJi ;,sw' jtj.

**“”■»'»•**■«. !-•••** ршн*мзчгы,№аИ).,


yT. ’■**’4»'’-r‘J^J#i Vj«^81.J«a>>1» :«;» « л и >
■Л * ¥ fcH-
* "¥*< *Иц а.» -JJU rtjjlj,
■■■.:...Л; . ... tfJlt f\ ... ,.'
S*i***.*pu~ •..•u ’ I •'<** «А#- <**&■.№&»»;.

«Таракдий» газетасининг биринчи сони

«Туркистон вилоятининг газета» Туркистонда махаллий тилда чик,-


цан биринчи матбуот намунаси эди. Газетада Ш.Иброхимов (1872),
Х-Чанишев (1881) каби ерли татарлар, И. Худоёрхонов (1893) син­
гари узбеклар маълум муддат мухаррирлик кдгсган булсалар-да,
унинг асл эгаси, йурик^иси Н.Остроумов эди. Шунга кура, унинг
миллий газета булиши имкондан тацщарида эди.
1905 йил 17 Октябрь Манифеста халкда матбуот ва сиёсий
ташкилотлар тузишга рухсат бергач, Туркистон жадидлари бир
к,атор уюшма-жамиятлар билан бирга газета-журнал ишларига
хам киришдилар. Шулардан бири 1906 йилнинг 27 июнида дунё
курган «Тараккий»1 газетаси эди.
«Бу газета тез фурсатда шундай шухрат крзондики,- деб ёзади
Абдулла Авлоний,—хатто газета мухаррири булган Исмоил Оби-
дийга «Таракдий» исми берилди. Хозиргача халк, Исмоил Оби-
дийнинг исмини «Таракдий» деб юритадур»2.
Газета махаллий ёшларга Уз сахифасидан кенг 5фин берди.
Унинг якдн хамкорларидан бири Мунавварк,ори эди. 1906 йил­
нинг сентябрида Мунавварк,ори мухаррирлигида Тошкент жадид-
ларининг иккинчи мухим газетаси «Хуршид» пайдо булди. 1907
йилнинг 1 декабридан Абдулла Авлоний $з уйида «Шухрат» газе-
тасини чик;ара бошлади. Бу уч газета шу давр Туркистонининг энг
эътиборли нашрлари булиб, уларда машхур Бехбудийдан хавас-
1 «Тарак^ий» газетаси ташкил топган кун \озир Узбекистонда «Матбуот ва омма-
вий ахборот воситалари ходимлари куни» сифатида нишонланади.
2 Kflpam: Миллий уйгониш. Таллам. Т., «Университет», 1993, 116-6.
14 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
210 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

кор шоир Мулла Кушок Мискингача булган кенг зиёлилар кот­


лами фаол иштирок этдилар.
Шунингдек, Тошкентда «Тужжор» (1907, мухаррири Саидка-
рим Саидазимбой угли), «Осиё» (1908, мухаррири Ахмаджон Бек-
темиров) каби газеталар хам чик;а бошлади. Бу газеталарнинг хеч
бири узок; яшай олмади. Айримлари ик,тисодий, баъзилари эса,
сиёсий сабаблар билан бекитилди.
Самарк,андца Махмудхужа Бехбудий «Самарканд» (1913) га-
зетасини ва «Ойна» (1913-1915) журналини чикарди.
Тошкентда 10-йилларда «Садойи Туркистон» (1914, мухарри­
ри Убайдулла Хужаев), Фаргонада «Садойи Фаргона» (1914, му­
харрири Обиджон Махмудов), «Тирик суз» (1915, мухаррири
Обиджон Махмудов), Бухорода «Турон» (1913) каби газеталар,
«Ал-Ислох» (Тошкент, 1915-1918, мухаррири Абдурахмон Сайёх)
журнали чикиб турди.
Адабий кучлар купрок мана шу газета-журналлар атрофида
уюшдилар. Чунончи, Самаркандца «Ойна» Махмудхужа Бехбу­
дий (1875-1919), Саидахмад Васлий (1869-1925), Сиддикий
Ажзий (1864-1927), Саидризо Ализода (1887-1945), Хожи Муин
(1883-1942) каби истеъдодларни туплади. Бухородан Фитрат
(1886-1938), Тошкентдан Камий (1865-1922) фаол катнашиб
турдилар.
Тошкентда «Садойи Туркистон» газетасида Мунавваркори
(1878-1931), Абдулла Авлоний (1878-1934), Тавалло (1883-1937),
Хислат (1880-1945), Мирмулла (1886-1923), Абдулла Кдцирий
(1894-1938) фаол иштирок этдилар. Кукондан Иброхим Даврон
(1874-1922), Хамза (1889-1929), Андижондан Абдулхамид Су­
лаймон Чулпон (1897-1938)нинг шеър ва маколалари тез-тез
босилиб турди.
10-йилларнинг бошида, бемалол айтиш мумкинки, янги ада­
биёт шаклланиб улгурган эди. Бу борада 1901 йилдан чоп этила
бошлаган Мунавваркорининг «Адиби аввал», «Адиби соний»,
Саидрасул Азизийнинг «Устози аввал» (1902), Алиаскар Кали-
ниннинг «Муаллими соний» (1903), сунгрок Абдулла Авлоний­
нинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим», Рустамбек
Юсуфбеков (1880-1950)нинг «Таълими аввал», «Таълими со­
ний» каби дарслик ва дарслик-мажмуалари, хусусан, улардаги
ихчам дидактик шеър ва хикоялар янги адабиётнинг шакллани-
шида илк тажрибалар вазифасини утади.
Абдулла Авлонийнинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» (1909),
Саидахмад Васлийнинг «Миллий шеърлар» (1912), Сидкий
Хондайликийнинг «Тухфайи Шавкат» (1913), «Савготи Шавкат»
(1914), «Базми ишрат» (1914), Хожи Муиннинг «Гулдастаи ада-
Адабий-маданий %аётга бир назар 211

'-9
«и тм *
№Цр1к*4гммМ01.««гмт
ыкМм** 10 я. « w-»t " lw*

j\kj 'А
-i A>U-.
v ^ ................. —
. и . » - , , .:. ~*Щ MC.»
?t ;
*w*v.
*t> w , ’.I''"1'"•*•■>',л■>»{u *£4?#*■•***Г
■ 3, ; <*'"*" V‘«#u4g^A'.;4*iW 1 Ij*bЛч «*
Г •l“u •>•• ^u . r 4 **г T ’ ._ „и*а»лл:*.^А
m m
- -. T.- A^AiVe.n^jV ‘jjv"‘ '* (1'7**
f «»# *# **
it
rtH*
Mtf 4<м..«Ы
l»„»-'i-y-^^
П

. < 1' ^ '


«*?1 "r
' v*7fcfWi-t^j ^ -•■■■
----- —
^ 4 X . "a..< T ~ X T
К ■' 1'' ..ТОГН-СУЗ# " ""ГМЛ ■'«•’- ;._• - J

ф-чщ^А-1ЯЫМг•*
i,W J W fg y A - * 1 sSS t r -i" ^ o'-..) •',= ...-'> j-jri'irT;
_aUii
№ ' J / V * jj' g * y ** Г V*bVy ^ *4 r ^ '“i
г^лл^
Ш •• ••• ^Г<^Л•*'*.' -ylH->«v
>A*« S J P

XX аср бош ида Туркистонда нашр этилган газеталардан айримлари


212 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

биёт» (1914) китоблари янги узбек шеъриятининг дастлабки на-


муналари эди.
Ма^мудхужа Бех,будий 1911 йилда ёзиб, 1913 йилда чоп этган
«Падаркуш» драмаси билан узбек драмачилигини бошлаб берди.
«Фалокатзада» (1911 йил, муаллифи: Абдулрауф Шащций), «Бе-
фарзанд Очилдибой» (1914 йил, муаллифи: Мирмухсин Шерму-
хамедов), «Духтур Му\аммадёр» (1914 йил, муаллифи: Чулпон)
каби илк реалистик проза намуналари пайдо булди.
Матбуотнинг майдонга келиши публицистика тарак^иётига
йул очди. Бу борада Бе^будий, Фитрат, Мунавварк,ориларнинг
хизмати катта булди.
1914 йилда бошланган Биринчи Жа^он уруши ва Русиянинг
унга кушилиши Туркистоннинг уз мустак,иллигини кулга оли-
шига маълум умид ва имкон тугдирди. Бирок, чор хукумати к,аттик,
турди. Улкада «тартиб сак,ланиши»га ало^ида а^амият берди. 1914
йил 24 июлда Николай II нинг Фармони билан Туркистон улка-
сида «Фавкулодда курикданадиган» х,олат эълон кдпинди. Губер­
натор ва уезд бошликдарига ах,олининг уй-фикрини кузатиб бо-
риш, «озгина булса ^ам душманлик ниятида бош кутарилгудек
булса», « f o h t шафк,атсизлик билан дарх,ол бостириш» х;ак,ида
кУрсатма берилди.
Николай II туркистонликларни урушга олмади, уларга ишон-
мади. Иккинчидан, Русия хукумати улардаги наслий жанговар рух,-
ни сундириш, минг йиллар оша келган аскарлик тарбиясини из­
дан чицариш ниятида эди. Шунга кУра, 1916 йилнинг 25 июнида
«Империядаги гайрирус ащпининг эркакларини ^аракатдаги ар­
мия турган районларда мудофаа иншоотларини ва х,арбий алок,а
йулларини куриш ишларига, худди шунингдек, давлат мудофаа-
си учун зарур булган бопща х,ар к;андай ишларга сафарбар кдлиш»
тУкрисида Фармон берди. Туркистондан 19 ёшдан 43 ёшгача булган
250 минг ишчи олинадиган булди. Бу мардикорлик эди. Унинг
устига бу ишларда х,ар хил суиистеъмолликлар, порахурликлар,
зУравонликларга кенг йул очиб берилди. Бир томондан, миллат­
нинг шаънини ерга урувчи Фармоннинг чик,арилиши, иккинчи
томондан, уни ижро этищцаги нохдк^иклар халк; норозилигига
олиб келди. 1916 йилнинг июлида бутун Туркистонни «Марди­
корлик вок,еалари» номи билан тарихга кирган миллий-озодлик
^аракатлари чулгаб олади. «Мардикорлик ари уясига чУп сукдан-
дек булди. Туркистонда бамисли ер ларзага келди»1, - деб ёзади
1916 йилнинг 9 августида Тошкентга келган «Вак;т» мухбири
Шавдц Мух,аммадёров. Лекин бу кузголонлар шафк,атсиз бости-
«Вак,т» газетаси, 1916 йил 24 август.
Адабий-маданий у^аётга бир назар 213

рилди. Масалан, Жиззах ахрлиси к,атлиом кдлиниб, ша\арга ут


к^йилди. Унлаб кдшлокдар хонавайрон кдлиниб, халкд июль-
август жазирамасида Кдйли чулига кувиб чик,арилди.
Кузголонлар сентябрнинг бошларида бир оз пайсал топди. 18
сентябрдан эса, мардикорларни жунатиш бошланди.
1917 йил Февраль инкдлоби чор хукуматининг кулаши билан яку
тодди. Мардикорлар юртларига к,айтдилар. Махаллий зиёлилар муста-
кдл Туркистон хукуматини тузиш учун курашни кучайтирдилар. Улка
мусулмонларининг 1917 йил 4(16) апрель 1-курултойи федерал мух­
торият шиорини илгари сурди. Шу йил 18(30) сентябрь Улка ишчи
ва солдат депутатларининг 2-съезди Туркистонни Советлар калига
топширишни талаб кдлиб чикди. Советлар большевиклашиб бор-
ди ва ноябрда хокимият Советлар кулига утди. Ф.И. Колесов бош-
чилигидаги кдзил рус хукумати давлат тепасига келди.
1917 йил 26 ноябрда Кукрнда очилган Мусулмонларнинг 4
улка курултойи эса, Туркистон мухториятини эълон кдлди. Мух­
торият 81 кун яшади. 1918 йилнинг 19—22 февралида уни
большевиклар хоинона крнга ботирдилар. Ша^ар уч кун тупга
тутилди. Ун мингга якдн киши \алок булди.
1920 йилда Бухоро ва Хива х;ам большевиклар назоратига утди.
Бир мудцат х,ар икки хонлик урнида «халк, жумхурияти» номи
билан кугирчок, хукуматлар тузилиб, иш олиб бордилар. 1924 йилда
буларнинг х,аммаси бардам топиб, Туркистон совет империяси-
нинг узокди кузлаган сиёсати натижасида беш булакка булиб таш-
ланди. Сунг эса уни большевик дидига мослаб «узлаштириш» бош­
ланди. Асрий тартиб ва удумларни йукка чик;арувчи «Ер-сув ис-
лохрти» амалга оширилди. «Хотин-кдзлар озодлиги» ник,оби ос-
тида миллатнинг мукдддас тарбия учори бузиб ташланди. Ни^оят
«коллективлаиггириш» каби «социалистах» тажрибалар Улка хаёти­
ни тамом издан чикдрди. Булар етмаганидай, социализм ривож-
ланган сари синфий кураш кучайиб боради, деган сохта, сталин-
ча назария тукдб чикдрилиб, душман излаш авж олди. Шу бах,о-
нада миллий зиёлиларни таъкдб кдлиш кучайди. Хусусан, жа-
дидчиликни миллатчилик сифатида крралаш йулга куйилди. 1925
йилда ер-сув исло^отига озгина эътироз билдирган кишилар «18-
лар гурухд» номи билан «фош» этилди. 1926 йилда Узбекистон
маориф вазири P . H h o f o m o b ва унинг бир кдтор маслакдошлари
эски зиёлилардан фойдаланиш масаласини кутарганларида кулга
олиниб, «иногомовчилик» деб аталган кампания утказилди. 1927
йил октябрда шоир Чулпон бадном этилиб, Узбекистон зиёлила-
рининг Самаркднддаги курултойидан х,айдаб чикдрилдд. 1929 йилда
Узбекистон Олий суди раиси Косимов билан бошик; «к,осимов-
чилик», «Мунавварк,ори тудаси» «иш»ларини куриш бошланди.
214 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Булар илк к,атагонлар эди. Жумладан, «Мунавваркрри тудаси»


«иши»га 87 киши жалб этилди. Тергов материаллари 18 жилдни
ташкил кдвди. Шулардан 18 киши отишга, 21 киши 10 йилга, 13
киши 5 йилга, 3 киши 3 йилга кдмок, жазосига, 1 киши Омскка
сургунга хукм к,илинди, жами 56 киши жазоланди.
Шу тарифа 1929 йил, совет тарих фани к,айд этганидек, со­
ветлар учун «буюк бурилиш йили» булди. Хар к,андай эркин фикр
тугатилиб, коммунистик диктатура муста^кам к,арор тодди.
Туркистоннинг кУзи очик, зиёлилари ок, империяни хдм, кдзил
империяни х,ам к,абул кдлган эмас. Шу сабабли, октябрнинг даст-
лабки кунлариданок; миллатнинг ватанпарвар фарзандлари ис-
ти1дтол йулларини кдцирдилар. Архив материаллари ва тарихий
шахсларнинг гувтоутиклари 1917 йилдан улкада шу мак,садни кузда
тутувчи «Итти\од ва таравдий», «Турк адам марказияти», «Итти-
х,оди миллий», «Бирлик» (1919), «Эрк» (1919), «Темур», «Ботир
гапчилар» каби яширин ташкилотлар тузилганлигини, 1921 йил­
да «Туркистон миллий бирлиги» ташкил топганлигини курсатади.
Туркистон миллий бирлиги 20-йилларда тарихга «босмачилик»
номи билан кирган миллий-озодлик х,аракатларини узаро муво-
фикдаштириб боришда му^им роль уйнади.
Биринчи Жа\он уруши йилларида, сунг инкдлобий х,аракат-
лар даврида матбуот ва адабиёт фаоллашди. Тошкентда «Нажот»
(мухаррири: Мунавварк,ори), «Шуройи ислом» (А.Баттол), «Ту­
рон» (Авлоний), «Кенгаш» (Заки Валидий), «Улуг Туркистон»
(Кабир Бакир), «Турк сузи» (Т.Худоёрхонов), «Халк, дорилфуну-
ни» (Мухтор Бакир), Самаркандца «Хуррият» (Мардонкул Шох,-
мух,аммадзода, Акобир Шох,мансур, Абдурауф Фитрат), Кук,онда
«Эл байроги» (Пулат Солиев), Наманганда «Фаргона нидоси»
(Хусайн Макаев) каби куплаб газеталар, «Кенгаш» (КУк,он,
Хамза, Ра^имжон Хожи Турсунмух,аммад угли), «Юрт» (Кукрн,
Ашурали Зох,ирий), «Хуррият» (Кук,он, МаэдмудхУжа Ризоий),
«Чаён» (Тошкент, X- Тулаков, И. То^ирий), «Ишчилар дунёси»
(Тошкент), «Изх,орул-х,ак,» (Садриддинхужа муфти ибн Шариф-
хужа эшон) каби унлаб номдаги бир куриниб, ёпилган журнал-
лар куп булди.
1918 йилдан социалистик матбуот изга туша бошлади. Унин
дастлабки намунаси шу йилнинг 20 июнидан чик,а бошлаган
«Иштирокиюн» газетаси (масъул мух,аррирлари: О. Клеблеев,
А. Авлоний, Н. Туракулов, А. Донской, X- Бурнашев, Мирмух,-
син) булди. Газета 1920 йилнинг 19 декабридан «Кизил байрок;»,
1922 йилнинг 13 сентябридан «Туркистон» номларида давом эта­
ди. «Маориф» (1918, Тошкент), «Болалар йулдоши» (Самарканд,
1919), «Таёк,» (Самарканд, 1920), «Тонг» (Бухоро, 1920), «Кизил
Адабий-маданий %аётга бир назар 215

тикон» (Наманган, 1920), «К^зил йул» (Тошкент, 1920), «Каса-


бачилик харакати» (Тошкент, 1920) каби умри киска журналлар
дунё юзини курди.
1918 йилда Тошкентда Фитрат ташаббуси билан «Чигатой гу­
рунги» адабий-маданий уюшмаси майдонга келди ва Чулпон,
Боту, Элбек, Рози Юнус, Гулом Зафарий, Маннон Уйгур, К,аюм
Рамазон каби фан ва маданиятимизнинг ёрк,ин истеъдодларини
Уз атрофига туплади. Бор-йуги бир ярим йилча фаолият курсатган
ушбу уюшма — жамият тил-имло к,оидаларини ишлаб чицишда,
адабиёт тарихини урганиш, системалаштиришда, театрчиликни
юксалтиришда катта ишлар кдвди. Бирок; бундай миллий-мада-
ний тикланиш йуллари тобора ёпила борди ва маданий-адабий
Хаёт хам секин-аста сиёсат измига тушиб к;олди.
10-йилларнинг иккинчи ярми «Узбек жадид адабиёти» номи
билан тарихга кирган янги адабиётнинг шаклланиб, дастлабки
дадил кддамларини ташлаган йиллар булди. Миллий матбуот-
нинг майдонга келиши билан янги адабиётнинг мазмун ва йуна-
лиши, тил ва услуби, жанр ва мавзулари, бадиияти билан боЕгсик,
масалалар кенг мухокама кдяина борди.
Даврнинг талаб ва эхтиёжларидан келиб чикдан холда со-
циал-ижтимоий мавзуларга, замонавий масалаларга, маърифат
ва озодликка катта эътибор берилди. Абдулла Авлоний «Ойи-
найи хар миллат эрур тил-адабиёт», - деб ёзади. Махмудхужа
Бехбудий, Мунавварк,ори Абдурашидхонов театрни «ибратхона»
деб атадилар. Мирмухсин Номик, Камол изидан бориб, «Шоир-
ларимиз замонанинг бир лисонидур... Замонага муносиб мил­
лий шеърлар майдонга чик,сун!» деган фикрни илгари суради,
анъанавий муаммочиликни, такаллуфу суханпардозликни рад
этади. Тугридан-тУгри гапга, жумладан ижтимоий сатирага - хаж-
вияга зур бериб, «Очилсун интикдц (танкдд) манбалари!» шио-
рини Уртага ташлайди.
Сиддикий Ажзий маърифатга мухаббат эълон кдлади. Маъ-
шукднинг анъанавий сифатларини маърифатга кучиради ва хоказо.
Бирок, 10-йиллар шеърияти маърифатни мак,сад эмас, восита
деб билди. «Кучлик» миллатлар - «жахон Жайхунлари» хакдда
ёзди. «Кучсиз»ларнинг уларга лукма («туьмаи тайёр») булаёт-
ганликларига (Авлоний) диккатни к,аратди. Шоир Бахриддин
Азизий очикдан-очик; сиёсий ташкилот («жамъият»)лар тузиш,
Узаро иттифок; булиш ва «жумхурият» учун «бир тил» булиб кура-
шиш лозим, деб хисоблайди. Сидцикдй Ажзий эса, бу борада
Узига хос ик,тисодий назарияларни илгари суради.
Бугина эмас, шеърият янги курилажак давлат ва жамиятнинг
сиёсий тузумидан ахлок^й турмушигача, ик^исодидан мадания-
216 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

тигача кдоикди. Хуллас, 10-йиллардаги янги узбек шеърияти, бу,


биринчи навбатда, ижтимоий-сиёсий шеъриятдир.
Айни пайтда, унда ^атор поэтик-стилистик узгаришлар юз
берди. Авлоний ва Хамза купгина шеърларини кддим шеърий ваз-
нимиз— бармокда ёздилар. Хамза сарбастда уз имкониятларини
синаб курди («Шеъри мансур»). Сиддикдй Ажзий ва Тавалло со-
циал сатиранинг анъанавий аруздаги энг сара намуналарини ярат-
дилар.
Шеърият Биринчи Жахон уруши йилларида, хусусан марди­
корлик вокеалари даврида fo h t жонланди. Чунончи, мардикор­
лик вокзаларига багишланган унга якдн шеърий туплам чоп этил-
гани маълум. Булар орасида Мухиддин Иброхимов тузган «Лош-
мон» (Наманган, 1916), Хамзанинг «Миллий ашувлалар учун
миллий шеърлар мажмуаси»нинг 7-булими — «Сафсар гул»
(Кукон, 1917), Акбарий Тошкандийнинг «Ватанга хизмат» (Т.,
1917), Сидкдйнинг «Работчилар намойиши» (Т., 1917), «Работ-
чилар келиши» (Т., 1917), шунингдек Бахриддин Азизийнинг
«Янги шугуфа ёхуд миллий адабиёт» (Т., 1917), Сидкдйнинг «Ру­
сия инкдлоби» (Т., 1917) каби асарларида хам мардикорлик во-
к,еалари тасвири учрайди. Бу асарлар, бир Караганда, махаллий
халкни мардикорликка бориб, ок, подшо хизматини кдпиб ке-
лишга таргиб-ташвик; этаётгандай булса-да, аслида унинг тагсатр-
ларида халкдинг осойишта хаётини алгов-далгов кдпиб юборган,
уруш бахонасида миллатнинг шаъну шукухини оёкрсти этган хукм-
рон миллатга истехзо, уз она халкдни гафлатдан уйгонишга, кул-
ликдан кутулишга даъват балкдб турар эди.
Туркистон озодлик тарихининг бу сунмас сахифасига совет
даври ёзувчилари хам куп бор мурожаат кдлганлар. Ойбекнинг
«Кутлуг к,он» романида у марказий масала кдпиб куйилган эди.
Сунгрок, адиб «Болалик» автобиографик к,иссасида хам унга маъ­
лум урин берди. Назир Сафаров 1916 йилги Жиззах вок,еасини
«Курган-кечирганларим»да кенг куламда тасвир этди. Аскдд Мух-
тор «Чинор» романида бир бобни шунга багишлади. Бугунги шо-
ирларимиздан Мухаммад Алининг «Бокдй дунё» шеърий рома­
нида хам у кенг тасвирланди. Умуман, бу мавзуда адабиётимизда
кдлинган ва кдшнаётган ишлар куп. У биздагина эмас, кдрдош-
ларимизда хам узига хос анъаналарга эга булиб к,олди. Масалан,
Мухтор Авезовнинг «Мушкул замона» кдссаси билан А.Нурпеи-
совнинг «Кон ва тер» трилогияси орасида утган вак;т салкам 50
йилни ташкил кдпади. Б.Кербобоевнинг «Дадил кддам», А.Ту-
к,омбоевнинг «Конли йиллар», «Тонг олдида» шеърий романлари
Адабий-маданий х,аётга бир назар 217

туркман ва киргиз адабиётларида хрдиса булганлиги укувчига


маълум. Туркистондан ишчилар олиш 1917 йилнинг Фе врал ига
к;адар давом этди ва 123 мингдан купрок киши сафарбар килинди.
Улар К,ора денгиздан Болтикбуйига к,ад.ар чузилгап фронт орк,а-
сидаги ofhp ишларда Петроград, Москва, Нижний Повюрод,
Козон, Киев, Харьков каби ша^арлардаги саноат корхоналари-
да, Шимолий Кавказдаги мис конларида ишладилар.
Мардикорларнинг у ерлардаги ofhp ва машацкртли \аёти С ид-
кдйнинг «Работчилар келиши» китобида ва Хамзанинг «С лфсар
гул»идаги «Ватан ишчиларининг забун холи ндан» деб номланган
туркум шеърларидан «Соганиб», «Салом айтинг». «Хой, пахдавоп!»-
да акс этди. Шоирларимиз мардикорларнинг кайтиб келитлари-
га багашлаб х,ам шеърлар ёздилар (Сидкий, «Ситамдийда работ­
чилар келиши», «Сизларга мужда»).
1917 йил Февраль вок;еаларини Туркистон хшщи зур хурсанд
чилик билан кутиб олди. Шоирларимиз унга юзлаб шеърлар ба-
гишладилар. Шукрий (Хуршид) ва Сидкой киска муддат ичида
«Хуррият меваси» (1917) ва «Русия инкилоби» номли достонлар
ёзиб, чоп этгирдилар.
Октябрь вокеасига багишлаб уша кезларда ёзилган бадиий асар
узбек адабиётида учрамайди. Чунки у кенг умумхалк ходисаси си ­
фатида кутиб олинмади. Акеинча, тунтариш деб к,аралди. У хакда'
асар ёзиш 1918—1919 йиллардан изга тушди. Сунгрок чинакам ил-
\ом ва Истеъдод билан ёзилган турли жанрдаги хилма-хил асарлар
пайдо булди. Хамза, Авлоний, Суфизода, Абдулла Кдаирий каби-
ларнинг асарлари бунга далилдир. Акеинча, J917 йил 27 ноябрдаги
Мухторият эълони кенг халк оммасидаги каби адабиёт а\лида \ам
завк,-шавк уйготди. Бех,будий ва Фитратнинг цизгин, э\тиросли
туркум маколалари, Чулпон («Озод турк байрами», «Оллоху ак-
бар») ва Хамзанинг («Туркистон мухториятина!») сник шеърлари
дунёга келди.
Хуллас, янги поэзия 20-йилларга i-оят мураккаб ва зиддиятли
туйгуларни узида жо этган эътироф ва эътироз билан кириб келди.
Асримизнинг дастлабки йигирма йилида шаклланган янги
шеърият анъанавий диний-тасаввуфий шеърият билан ёнма-ён
яшади. Мирма^муд Корий (1834-1904), Юсуф Сарёмий (1845—
1912), Усмонхужа Зорий (1839-1916), Хусайнкул Мухриний
(1860—1917), айникса, Зиёвуддин Хазиний (1861 —1921) бу йулда
самарали ижод этдилар: «Девони Корий» (Т., 1912), «Девони
Юсуф Сарёмий» (Т., 1332 х-)> «Баёзи Хазиний» (Т., 1911), «Де­
вони Мухсиний» (кулёзма, УзФАШИ инв.№ 7392) ва х- к.
218 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

10-йилларда яратилган наср намуналари у к,адар куп эмас. Ан-


бар Отиннинг «Каролар фалсафаси», С-Азизийнинг 1910 йилда­
ги «Москва ва Петербург саёхдти хотиралари» каби ижтимоий-
фалсафий, саргузашт-автобиографик асарларни назардан сокдг
кдалсак, Бехбудийнинг «Ок, елпогичли чинли хотун», Абдулрауф
Шахддийнинг «Фалокатзада» (1911) хикояларини, Мирмухсин
Шермухамедовнинг «Бефарзанд Очилдибой» (1914), Хамзанинг
«Янги саодат» (1915) сингари «миллий роман» деб номланган
кдссаларини, них,оят 1915—1916 йилларда эълон кдпинган Аб­
дулла Кодирийнинг «Жувонбоз» ва «Улокда», Чулпоннинг «Духтир
Мухаммадёр» асарларинигина к,айд этиш лозим булади.
Драмачилик 10-йилларнинг иккинчи ярмида к,изгин ривож
топди. Тошкент, Самарканд, Кукрнда театр хаваскорлар труп-
палари тузилиб, самарали иш олиб борди. Самарк,андца Бехбу-
дийга эргашиб, Абдулла Бадрий («Жувонмарг», «Ахмок,»), Хожи
Муин («Эски мактаб — янги мактаб», «Кукнори», «Мазлума
хотин», «Жувонбозлик курбони», «Бой ила хизматкор», «Кози
ила муаллим»), Нусратилла Кудратулла угли («Туй», «Кенгаш
мажлиси»), Тошкентда Абдулла Авлоний («Адвокатлик осон-
ми?!», «Пинак», «Биз ва Сиз»), Абдулла Кодирий («Бахтсиз
куёв»), FynoM Зафарий («Бахтсиз шогирд»), Фаргона водийси-
да Хамза («Захарли х,аёт», «Илм хидояти», «Мулла Нормухам-
мад домланинг куфр хатоси»), Хуршид («Ориф ила Маъруф»,
«Кора хотин»), нщ оят Бухорода Абдурауф Фитрат («Бегижон»,
«Мавлуди шариф», «Або Муслим») каби адибларимиз бир к,атор
драмалар ёздилар.
1916 йилги мардикорлик вок;еаларига багишланган драмалар
пайдо булди (Хамза: «Лошмон фожиаси», «Рабочий»), мухтори­
ят хДВДДа «Автономия ёки мухторият» (Хамза) номли драма ёзидци.
Фитратнинг машхур «Темур саганаси» драмаси Туркистон мухто-
риятининг фожиона к,онга ботирилиши таассуротлари асосида
майдонга келган эди.
Адабиётимиз мазкур янги жанрларининг дунё юзини куриш
жараёни гоят orap кечган. Бехбудий уз «Падаркуш»ини 2 йил де-
ганда зУрга нашр кдлишга муваффак, булди. Сахнага куйилиши
учун яна бир йил кетди. 1911 йилда ёзилган асар 1914 йилдагина
сахна юзини курди. Вак^ли матбуот сахифаларидаги Мирмухсин
«Эътироз»лари «миллий роман» («Бефарзанд Очилдибой») му-
носабати билан мутаассибларнинг кдттик; хужуми остида к,олга-
нидан далолат беради.
Янги замонавий адабиётшунослик ва танкдц шаклланди. За-
Адабий-маданий %аётга бир назар 219

<&
•fi.l J3*
J 4j Л-» 4Я.» j J LS

■''Ж у ■... ■ "э н й 1

( L. ciLj ^ )

C jf ГД • (_{*- I**

. I PwJI«m>4j>aJm i „ « J j i j j ^ O jtt*

Х,ожи Муиннинг 1916 йилда нашр кдлинган «Мазлума хотун»


драмаси титул вараги
220 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

мои ва ижод, бадиий адабиёт тили, янги адабий жанрлар билан


боишк, масалалар матбуот сахифаларида кенг мухокама килин­
ди. Бехбудий, Авлоний, Фитрат, Чулпон, И бродим Даврон ка-
биларнинг бу борада вак;тли матбуот сахифаларида эълон к,ил-
ган макрлалари янги эстетиканинг шаклланишида мухим роль
уйнади.
Хуллас, 10-йилларда Туркистон маънавий хаётида кенг то-
мир отган узбек жадид адабиёти узининг чинакам самараларини
к д й и н - k j i c t o b 20-йилларда берди. Чулпон уз шеърияти билан янги

узбек шеъриятининг асл пойдеворини яратди. Крдирий узбек ро-


манчилигига асос солди. Фитрат узбек драмачилигининг энг сара
намуналари муаллифи ва янги узбек адабиётшунослигининг асос-
чиси булиб тарихга кирди.
ИСМОИЛБЕК ГАСПРИНСКИЙ
(1851 - 1914)
смоилбек Гаспринский Русия жадидчилик харакати-

И нинг рахнамоси эди. Туркистонда XIX асрнинг охирла-


ридан кузга ташланган янгиланиш харакатлари куп жи-
хатлари билан шу номга, унинг «Таржимон» газетасига ке
ланади. Ва ушбу даврдан эътиборан XX асрнинг 20-йилларига кдцар
фаолият курсатган бирор туркистонли зиёли йук?си, бу номни чет-
лаб утган булсин. Шу сабабли, унинг ижодий фаолияти ва айник;-
са, маслак-интилишлари билан танишиш Туркистон жадидчили-
ги ва жадид адабиётининг шаклланиш хамда ривожланиш боск,ич-
ларинигина эмас, умуман мазмун-мохиятини англашда, йуналиш-
ларини белгилашда хам бенихоя мухим ахамиятга эга.
Бу ном юз йил мукддцам туркий дунёдаги энг машхур ном эди.
Уни Кдшкдрдан Лондонгача, Санкт-Петербургдан Бомбейгача би-
лар эдилар. У чикдрган «Таржимон» газетасининг 1908 йилдаги 25
йиллик туйида Хитойнинг «Таранча»сидан табрик телеграммаси
келган. 1910 йилда эса Франциянинг энг эътиборли журналлари-
дан «Ревю дю монде мусулман» унинг миллат олдидаги буюк хиз-
матлари учун номзодини «Тинчлик борасидаги Халк;аро Нобель
Мукофоти»га тавсия кдлган ва буни хорижий мамлакатлардаги жуда
куп матбуот органлари к^ллаб-кувватлаб чиккан эди.
У вафот этган 1914 йилнинг 11 сентябрида машхур Наримон
Наримонов ёзади: «Миллат Исмоилбек каби кщрамонларини унут-
са, уз хаётини барбод этажакдир»1. Бу баландпарвоз ran эмас. Да-
лил - тарих. У тириклигидаёк; миллатнинг отаси, рахнамоси деган
ном олди. Унинг энг катта хизмати Русия сархадида яшаб турган,
лекин замоннинг зайли билан бир-биридан узок; тушган (тугри-
P o f h , узокдаштирилган) ва бегоналашиш даражасига етган тур­
кий халкдарни бир-бирига танитди. Бехбудий сузлари билан айт-
ганда, «Русиядаги бутун турк-татар халкдарини жуда оз тарихий
муддатда хайр-хушлик йули билан яхлит бир миллий оилага бир-
1Кдранг: «Янги дунё» г., 1991 й'., 11-сон.
222 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

лаштирмокка ноил булди». Бу дард уша давр чор Русияси асоратида


уз эрку хукукигина эмас, асрий урф-удум, маънавий к,адриятла-
ридан тортиб, тил ва дин-эътик,одигача унутишга махкум к,илин-
ган туркий халк/тарнинг энг катта дарди, сунгсиз армони эди.
И смоилбек Шарк, халкдари маънавий \аётида, хусусан, мак-
таб-маорифида чинакам инцилоб ясаган, «усули жадид» номи би ­
лан тарихга кирган «усули савтия»ни бошлаб берди. XX аср Шар-
Кининг энг машхур, энг таракдийпарвар х,аракатчилигига - жа-
дидчиликка асос солди.
У барча туркий халкдарни яхлит, ягона миллат деб билди. Улар­
ни \ам илм-маърифатда, хак,-хукукда дунёнинг т а р а н и й килган
миллатлари билан тенг, бак,амти курмокни орзу кдлди. Бутун акди-
вужудини мана шу мук,аддас ишга - миллатнинг равнак,и ва му-
хофазаси йулига сарф этди. Бу шунчаки мутаассибона бир орзу
эмас, замонасининг баланд-пастидан хабардор, тарих ва такди-
рини теран англаган, Шаркни хам, Рарбни х;ам баб-баравар бил-
ган ва баб-баравар курган бир кишининг аник ва режали хатти-
Харакати эди. Афсуски, унинг бу ишларида айрим «дустлар»и шак-
коклик, кофирпарастлик курдилар. Душманлари эса унга сиёсий
айб куйдилар. Туркий кавмларни Русия давлатига карши бирлаш-
тиришда, ягона турк-татар мамлакати тузишга уринишда айбла-
дилар. Ва бу даъволар машъум 30-йилларда жуда «иш» берди. Унинг
номи, унинг хотираси авлодлар калбидан юлиб олинди. Насллар-
га уз халкининг каттол душмани килиб курсатилди...
Гаспринский 80-йилларнинг охиридан авлодларга кайта бош ­
лади... 1991 йилда Симферополда таваллудининг 140 йиллигига
багишланган халкаро анжуман булиб утди. 2001 йилда 150 йилли-
ги нишонланди. Узбекистонда хам у хакда рисолалар пайдо булди'.
Четда 1950 йилда у хакда Бурбил деган киши докторлик ди с-
сертацияси ёзган ва Гамбургда китоб босдирган2. Америкалик
Эдвард Ж еймс Л аззерини диссертацияси 1973 йилда «И .Гасп­
ринский ва Русияда мусулмон модернизми» номи билан Вашин­
гтонца босилиб чиккан. 80-йилларда эса Туркияда Нодир Дав­
лат3 ва М ехмет С арой4 нинг у хакдаги монографиялари дунё
курди. 1991 йилда Тошкентда Э. Аблаевнинг «Исмоил Гаспринс­
кий — гуманист, просветитель, педагог» рисоласи босилди. К ей-
инги тадкикотлардан бири Хокрн Кримлининг «Крим татарла-
рида миллий кимлик ва миллий харакатлар (1905—1916)» (Анк­

1 Коранг: Б.Косимов. И смоилбек Гаспрали. Т., F.Fy.ioM наш риёти, 1992.


2 Кдранг: Бурбил Густав. И смоилбек Гаспрали тили. Хамбург университети, 1950
(немисча).
1Давлат Нодир. Исмоилбей (Гаспрали). Анк,ара, 1988 (туркча).
4 Сарой Мецмет. Турк дунёсида маориф исло\оти ва Гаспр&чи Исмоилбей (1851 —
1914). Анк,ара, 1987 (туркча).
Исмоилбек Гаспринский 223

ара, 1996) китобидир. Н и\оят, 2003—


2004 йилда Туркияда Гаспрали «Тан-
ланган асарлари» уч жилдлигининг
2 жилди босмадан чикди1.
Х аётйули Исмоилбекнинг
ота-боболари Ялта-
Алупка йулида ж ойлаш ган Гаспра
кдш логидан. И см оилбек тахаллус-
нисбани шундан олди. Бирок, у купрок,
«Гаспринский» номи билан шухрат
крзонди. Илк узбек матбуотида у «Гас­
принский» деб берилади. Исмоилбек
Гаспрадан унча узок, булмаган, турт
томони тоглар билан уралган Ажикуй Исмоилбек Гаспринский
(овчи куй - овчилар кдшлоги)да 1851
йилнинг 21 мартида — кутлуг навруз кунида таваллуд топди.
Отаси Мустафобей Кавказ ва Кримнинг генерал губернатори князь
Воронцовга таржимон булиб ишлаган, садок,атли хизмати учун 1853
йилда поручик унвонига мушарраф булган, дворян мартабасига кута-
рилган. Лекин куп утмай, Крим уруши бошланади. Оила Бок^асарой-
га кучиб келади. Исмоилни 8 ёшида бок,часаройлик Хожи Исмоил-
нинг эски мактабига берадилар. 10 га кирганда эса отаси Мустафобек
онаси Фотиманинг эътирозларига к,арамасдан, Ок,мачит — Симфе-
рополдаги губерния гимназиясига олиб боради. Унда икки йил ук^гач,
Воронеж (Ёл Кермон)даги офицерлар х,арбий укув юртига утали. Ун
уч ёшида Москвадаги Милютин гимназиясига укдшини кучиради.
Шу йиллари айрим рус зиёлиларида авж олган буюк рус миллатчи-
лиги Милютин гимназиясига х,ам кириб келган эди. Хусусан, гимна­
зия мураббийларидан ёзувчи М. Катковнинг панславистик кррашла-
ри ёш Исмоилбекда узликни англаш \иссини уйготди. Унинг \атто
Критда юнонлар билан уруш олиб бораётган турк кушинига кунгил-
ли булиб кушилиш учун синфдош дусти литвалик Мустафо Давидо­
вич билан Истанбулга отлангани, Одесса бандарго\ида кулга оли-
ниб, орк,асига к,айтарилгани маълум. Хуллас, 1868 йилда Исмоилбек
Гаспрали Москвадаги ук,ишини битириб, Бок,часаройга кайтади. «Зан-
жирли» мадрасасида рус тилидан даре бера бошлайди. Д. И. Писарев,
Н. Г. Чернишевский асарлари билан як,индан танишади. Ук,иш-урга-
ниш иштиёк,и уни 1872 йилда Францияга бошлаб келади. Вена, М ю н­
хен, Штутгардтда булади. Парижда И. С.Тургенев билан учрашади.
Унга ассистент-котиб булиб ишга киради. Французчани мукаммап
эгаллайди. «Эълонлар» идорасида таржимонлик кдлади. Машхур Сор­

1Гаспрали. Сечилмиш эсерлери: 1. Роман ве хикаялери; Истанбул, 2003. 2. Фикрий


эсерлери, Истанбул. 2004.
224 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

бонна университетига ук,ишга кдгнайди. Нщоят, 1876 йилда Бокда-


саройга к,айтиб келади ва «Занжирли»да рус тили муаллими сифати­
да ишни давом эттиради. Шу йили уйланади. Бирок, улар узок; яшай
олмайдилар, ажраб кетадилар. Исмоилбек мутолаага берилади. Кунт
ва сабот билан туркий тилни, тарих ва адабиётни урганади. Айни
пайтда, у шарк,она анъанавий тахсилнинг замондан оркдда крлгани-
ни, шу туфайли мусулмонларимиз жахон таракдиётидан четга сури-
либ чщаётганлигини куради.
Нима к,илмок, керак? Милютин гимназиясидаги ук;итиш усули-
ни, Сорбоннадаги кУрганларини мусулмон макгабларига кучирса
булмасмикин? Хар бир мактаб, Мадраса уз низом-дастурига эга
булмоги лозим. Диний билимлар к,аторида дунёвий фанлар х,ам кенг
укдгштиши керак. Бу, масаланинг бир томони. Иккинчи томони шун-
даки, ук.ишни назорат кдлиш шакллари, билимни бахолаш мезон-
лари булиши лозим. Умр дегани, ахир, хисобли-ку. Бирок; бу гаплар
уртага тушар-тушмас, Гаспринскийга тош отит бошланади. Уни ко-
фирдан олиб, кофирга соладилар. Тахдид, дук;-пуписа кучайиб бо-
ради, Исмоилбек ён беришга мажбур булади. Ишни Узгаргиради. Шахдр
бошлиги вазифасига (1878-1884) сайланиб, Бок^асаройни обод
кдяишга киришади. 1882 йилда машхур Крзон татарларидан мил­
лионер Акчуриннинг кдзи Зухрахонимга уйланади. Улар йигирма
йил бахтли турмуш кдлдилар. Олти фарзанд тарбия этдилар. «Улар-
дан Дилорахоним ва Исмоил coF-еаломатлар. Тошкентда яшайди-
лар», деб хабар берган эди «Йилдиз» журнали1, 1990 йилда.
И.Гаспринский шахар бошлиги (городской голова) булиб узок;
крлолмади. Шахар Думаси аъзолари Исмоилбекни шахар пулини
«кучаларни ёритиш, ахолига тиббий ёрдамни кучайтириш» каби
алла^андай «фойдасиз» ишларга сарф этаётганини кечира олма-
дилар. Истеъфога чик,ишга мажбур этдилар.
У эса, уз ишида давом этди. 1881 йилда «Русия мусулмон-
лиги» китобини эълон кдлди. Унда кутарилган энг мухим маса-
лалардан бири Русиянинг уз мусулмон фукдроларига муноса-
бати масаласи эди.
«Сунгги йилларда Русиянинг Шаркдаги буюк
*рУсия маданийлаштирувчилик хизмати хакдда тез-тез
мусулмонлиги» u « г г
ук;ишга ва эшитишга тугри келмокда, — деб
ёзади Гаспринский ушбу асарида. — Хуш, бу хизмат нимада на-
моён булиши керак? Нахотки, унинг маъноси крзини уезд бош-
лигига, ноибни приставга, бекликни областу губернияга, ушрни
тан солиги-ю яна бошкд «бер-бер»ларга, ипак туну бешметни
Исмоилбек Гаспринский 225

дворянлик ёкдсига алмаштириб куйишдан иборат б^либ, бопща


кдлинадиган иш к,олмаган булса?»
Гаспринский «Русиянинг Шаркдаги маданийлаштирувчилик
роли»га мана шундай танкидий карайди ва у саволга салбий жа­
воб беради. Уни аксинча, атайин илм-маърифатдан узокда сакдаб
келаётганликда, мусулмонларнинг тилини, динини, турмуш тар-
зини бузишда айблайди.
Бир томондан, миллатни махв этиб келаётган жахолат, ик­
кинчи ёвдан чор хукуматининг изчил, режали руслаштириш сиё-
сати. Русиядаги мусулмонларнинг такдири кандай буларкин?
Исмоилбек мана шу саволга жавоб излайди. Унингча, Русия­
нинг тобе миллатларга муносабатида 2 йул турибди: 1. Ассимиля­
ция (руслаштириш). 2. Хамкорлик. Биринчи холда мустамлакага,
миллий тараккиётга хеч кандай йул берилмайди, у тула руслаш-
тириб б^лингач, вакиллари мамлакат идора ишларига жалб кдли-
надилар. Иккинчи холда, унинг миллий тараккдётига имкон яра-
тилади, тегишли даражага кутарилгач, хукумат ишларига торти-
лади.
Русия уз мустамлакаларига нисбатан хар икки йилдан фойда-
ланмокда. Польшада - биринчи йилдан. Финляндияда - иккинчи
йилдан. У туркий халкдарга нисбатан кайси й^лни тутаркин? Ру­
сия биринчи йулни истайди. Лекин бу кдйин ва самарасиз. Нега-
ки, туркий халкларнинг жуда катта тарихи, кадим маданияти бор.
Уни калблардан сикиб чикариш гоят мушкул. Маъкули —иккин­
чи йул. Бунинг у кадар кдйинчилиги хам йук. Мусулмонлар (му­
аллиф туркий халкдар урнига «мусулмонлар» атамасини куллай-
ди) озгина туртки билан утган муддатда йукотган зехниятларини
тиклаб ола оладилар. Хатто туртки —ёрдамга хам эхтиёж б^лмас.
Озгина хайрихохлигу рухсат беришнинг узи кифоя. Масалан, халк
анъанавий хайрия йули билан хам мактаб-мадрасаларини тиклай
олади. Факат уни замонавий талабларга жавоб берадиган даража­
га кутариш лозим. Биринчи навбатда, дунёвий фанларга з}>р бе-
риш керак. X-XV аср Туркистонининг комусий олимларини мана
шу мадрасалар етказиб бермадими?! К^хна Шаркнинг универси-
тетлари мадрасалар эмасми?! Европа университетлари испан Ан-
далузиясидаги мадрасалардан андоза олиб курилмадими?! Бу ма-
салада ёлгиз биргина шарт бор. У шундан иборатки, Русия мусул-
монлари миллий маорифларини миллий воситалари асосида
КУрмокдари керак. Айникса, бошлангич таълим ва тарбия мут-
лако уз она тилида булмога лозим.
«Русия мусулмонлиги» рисоласи шулар хакдда эди.
У Русияда яшовчи мусулмонларни шу мамлакатнинг тенг
ХУК УК Д И фукароларига айлантириш ва айни пайтда уларнинг уз
15 - Миллий уйрониш даври узбек адабиёти
226 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

миллий, диний жщатларини сакдаб крлишга царатилган Узига


хос дастур эди.
Китоб босилиб чик^ши билан великорус шовинистларининг
к,аттик, кдршилигига дуч келди. Айникра, мусулмонларнинг мак-
таб-маорифини миллий асосларда куришлари лозимлиги —мил­
лий мактаб хакдцаги фикрлар ёк,мади.
Буни у биларди. Москвада Милютин гимназиясида ук^б юр-
ган пайтлари уриспарастлиги билан донг к;озонган М.Н.Катков
билан бу масалада куп тук,нашган эди. Унинг мухаррирлигида
чик,к;ан «Московские ведомости» газетаси билан «Русский вест­
ник» журналини мунтазам ук^б борар эди. Унинг нуктаи назари
Тошкентда Н.Остроумов ва М.Муропиев, Козонда Н.Ильминс-
кий билан айни бир хилда эканлигини яхши биларди.
Н. Ильминский турк-татар халкднинг мактаб-маорифига дахл
дор хар бир илгари силжишни рус халк,ига к;арши харакат деб
билади. Синоднинг обер-прокурори К.П.Победоносцевга ёзган бир
хатида очикдан-очик, «Русиядаги мусулмон халкдарига биронта
хам ижтимоий-сиёсий ХУКУ*, бермаслик керак», дейди.
Исмоилбек Русия кридаларини синчиклаб урганди. 1882 йил­
да «Солномаи туркий», «Миръоти жадид» номларида 2 рисола
эълон ^илди. «Русия мусулмонлиги» асарида кутариб чикдан ма-
салаларни амалга оширишни матбуотдан бошлади.
Вазиятни узгартириш учун уни олдин англатиш
зарурати°Н> керак. Бунинг учун эса минбар зарур. «Таржимон»
мана шундай зарурат туфайли юзага келди: «Бир
бечора факдрни корсак, ачинамиз. Улаётган бечорани кУрсак, юра-
гимиз изтиробдан огрийди. Хатто бир хайвоннинг кдйналиши рах-
мимизни келтиради. Лекин бир эмас, минглаб кишиларнинг, бу­
тун бир халкринг жахолатдан мислсиз кдйналаётганини кУрмай-
миз....»
Газетанинг дастлабки сонларидан бирида шундай сузлар бор
эди. Бу жасоратли садо уша пайтлари жуда хам зарур эди.
Руслаштириш авжида. Итил—Волга буйвдаги татарлар ораси-
дан бирор мансабдор у ёкда турсин, масжидга имом хам миссио­
нер Н.Ильминский рухсатисиз сайланмайди. Мактаб-мадраса ки-
тоблари-ку бирма-бир кулдан утади. Туркистонда Остроумов -
тура. Кавказнинг хам уз туралари бор, албатта. Бу туралар Уз мил-
латларидан бошцасини миллат деб хисобламайдилар.
Миллатнинг Узлигини кУрсатадиган хусусиятларидан бири тил
ва маорифдир. Бу иккиси булмаса, миллат мустакдл була олмай-
ди. Гаспринский 1905 йилда ёзган макрлаларидан бирида миллат­
нинг асоси иккита: тавхиди тил (тил бирлиги) ва тавхиди дин
(дин бирлиги) деган эди. Дархак^к,ат, тилнинг Урни бекдаёс: «Ин-
Исмоилбек Гаспринский 221

соннинг оти булмаса, ^зи хам йук, демакдир, шунингдек тили


б^лмаган инсон хам сокрвдир».
«Тил бирлиги масаласи бизим хаётимизда хаёт-мамот масала-
сидир ва биз бу масалада бир кддам хам орк,ага чекинмаймиз, -
ёзади И.Гаспринский 1906 йил 18 декабрда. - Биз учун оркдга
чекинмокда йул йук,. Яшасин миллат!...
«Таржимон» умумий бир миллий газетадир. Унинг тили хам
умумий бир миллий тилдир. Яшасин миллат! Хам яшар, чунки у
тилда ва фикрда бирликнинг зарурлигини англади. Тил бирлиги
эса адабиёт бирлигидир. Бу эса, уз навбатида, мехнат ва хдракат
бирлигининг асоси уларок, миллатнинг озодлигини таъмин эта-
жакдир».
Тил миллатнинг жонли, харакатдаги тарихидир. Унинг кеч-
миши хам, хозири хам тилда ифода этади. Миллатнинг бархаёт-
лигига энг мухим гувох тилдир. Тил миллат учун хаёт-мамот ма-
саласидир. Гаспринский уз мак,олаларидан бирини «Тил масаласи
- энг мухим масала» деб номлаган эди.
Туркий халкдарнинг муштарак тили хакдцаги гаплар 1905 йил
вок,еаларидан кейин, ок, подшо ён беришга мажбур булгач, эр-
кинрок, айтила бошланди. Хатто айрим ишлар хам кдлинди. 1906
йил Гаспринский айтганидек, «тил йили» булди. Жумладан, 1906
йил Нижний Новгородца Русия мусулмонларининг 600-700 ва-
кили иштирок: этган «Иттифок,и муслимин» йигилишида уму­
мий адабий тил масаласи уртага куйилди. Уни аста-секин шакл-
лантириш ва амалиётга куйиш хак,ида к,арор кабул кдлинди. Бу
к;арор уша муштарак адабий тилда алохида рисола булиб боси­
либ хам чикди. Нихоят, 1907 йилда Русия давлат маориф инс-
пекцияси мамлакатдаги мусулмонларнинг уз она тилларида Укув-
ёзувни олиб боришлари мумкинлиги хак,ида к,арор кабул кдлди.
Бирок, бу махсус к,арор мусулмон болаларини уз она тилида
ук,итишни фак,ат махаллий шевада олиб бориш зарурлигини
ук;тирди.
Гаспринский шундан ч^чиган эди. У бу к,арорни мутлак,о но-
тугри, хатто жиноят деб хисоблади:
«Маориф инспекциясининг бу ишини биз бутунлай хато деб
биламиз, чунки халк,нинг она тили бу миллатнинг адабий тили-
дир. Агар бизим кддимий адабий тилимизнинг бир халк,аси Али­
шер Навоий тили булса, турли шевалардан таркиб топган янги
замонавий тилимиз унинг иккинчи халк,асидир».
«Таржимон»нинг 1908 йил 13-сонида босилган «Тил ва масъ-
улият» мак,оласида яна шу масалага кайтиб, уз фикрини атроф-
лича асослайди. Чиндан хам Русиянинг турли жойларида истик;о-
мат килувчи туркий халкдарнинг тиллари, тугрироги, шевалари
228 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

бир-биридан фарк; кдлади. Хуш, бу фарк, русларда йук^и? Вятка


мужикларининг тили Ярославль хунармандлариникидан, тулали-
ларники Курск, Смоленск ерлилариникидан к,анчалик фарк, кдла­
ди! Араблар-чи? Гохо улар орасидаги фаркдар бир-бирларини ту-
шунмаслик даражасига боради-ку? Нима учун Ломоносов, Жу­
ковский, Пушкин, Тургенев каби адиблар, мутафаккирлар яго­
на адабий тил учун умр буйи курашдилар?! Нима учун арабнинг
кузга куринган олим-фозили борки, тил бирлигини тилдан
куймайди?! Немислар нега умумий тил устида бу кдцар жон куй-
дирадилар?!
Тугри, ягона адабий тил миллий адабиёт билан бирга май­
донга келади. Лекин уни шакллантириш учун биргина адабиёт
ахлининг эмас, бутун миллатнинг, биринчи навбатда, зиёлилар-
нинг гайрат ва рагбати керак.
Бу ерда хам ишни маорифдан бошламок; зарур. Боланинг илк
саводи, майли, шевада чик;син, лекин иккинчи-учинчи йилданок;
ук^шлар умумий ягона тилда кетмоги лозим. Бу дегани дунёнинг
ташвишларини кузда тутган, лекин уз она тилимизда, миллий ру-
химизда булган Урта ва олий мактаблар илмий, маданий муассаса-
лар, турли-туман мутахассислар, хуллас, нимаики миллатнинг
ик^исодий, сиёсий ва миллий мустакдплигини таъмин этадиган
булса, хаммаси керак. Буларсиз миллат озод була олмайди.
Хуш, бизга хозир она тилида урта ва олий мактаблар очишга
рухсат берилса, биз бунга тайёрмизми, деган савол куяди Ис­
моилбек Гаспринский ва «йук;!» деб жавоб беради. Демак, би­
ринчи вазифа, ёш, тараккийпарвар миллий зиёлилар тайёрла-
мок;, замин хозирламокдир. Уни хеч ким кдлиб бермайди, узи-
миз кдлишимиз керак:
«Бугундан бошлаб умумий тил устида кураша бошламок,, мак­
таблар учун дарсликлар, Укув китоблари, лугатлар тайёрламок;
керак», - деб ёзади Гаспринский «Таржимон»нинг 1907 йил 42-
сонида босилган «Дустларимга» номли мактубида.
Буларнинг хаммасининг боши миллий онг, хусусан, миллий
маориф булади.
Мамлакатимизда сонига кура нисбатан озчиликни ташкил
этувчи армани, гуржи, латишларни к,аранг, к,анчалар илгарилаб
кетдилар. Финляндия ва Польша мустакдяликни олишгача етди.
Ик^исоди хам жойида. Керакли нарсаси бор. Х,аммаси миллий
онгдан, миллий тил, адабиётдан.
«Миллатнинг икки асоси бор: тил бирлиги, дин бирлиги. Мил­
латнинг Узлигини йукртиш учун шуларнинг биттаси бузилиши
кифоя», дейди Гаспринский.
1885 йилда Истанбуддаги Абузиё матбаасида Исмоилбек Гас-
Исмоилбек Гаспринский 229

пралининг «Оврупо маданиятига бир назари мувозана»1 деган кич-


кина рисоласи босилиб чикди. Европа уз тарацциетининг хапди
аълосида турган, Европа турмуш тарзи дунёнинг барча мамла-
катларига урнак ва тимсол тутилган бир пайтда Русиядай колок,
бир юртнинг кайси бир бурчагидаги бир мусулмон дунёнинг та-
раккийпарвар ахди орасидаги хукмрон нуктаи назарга эътироз
билдирди. Фан ва техникаси билан дунёни хайратга солган капи-
талистик Европани хам, жаннат ваъда этувчи социалистик Евро-
пани хам рад этди. Хар иккисида хам ахлоксизлик курди. Бугунги
Европа маданияти кадим Рим цивилизацияси асосида майдонга
келгандир. Кадим Рим салтанати эса маънавий-ахлокий чириган-
лиги учун барбод булган. Бинобарин, «Румолилар асир этлари
билан ховузларда бокилган баликдарга туймасдан кандай кулаган
булсалар, уларнинг фарзандлари булган овруполилар хам бутун
дунёнинг меваларига туймайдилар»,—деб ёзади Гаспрали.
Кадим Рим салтанати деганда бугунги укувчининг куз унги-
га, биринчи навбатда, бир туда тураларнинг кунглини очиш учун
улим билан курашга чиккан гладиаторлар, машхур Спартак ке­
лади. XIX аср эса, Европа колониализмининг гуллаган даври эди.
Китоб чоп этилган 80-йилларда ок подшонинг севимли генерали
Скобелев олис Хуросоннинг Кукгепа калъасини конга ботириб,
Марви шохжахонни ишгол этган эди. Румолиларнинг XIX асрда-
ги фарзанддарининг бутун дунёнинг меваларига туймасликлари
шундан. Муаллиф фикрича, янги - XIX аср Европа маданияти
билан кадим Рим маданияти мохиятан бир хил. Куроллар, усул-
лар, урнаклар узгарган, холос, натижа ва самара эскича.
Рисолада асосий эътибор «янги дунё» маданиятининг маъна­
вий-ахлокий жихатларига каратилади. Ворисийликка, оталар ва
болалар масаласига тухталади. Болаларнинг (социалистларнинг)
Уз оталари (капиталистлар)ни рад этишларида катта маъно кура-
ди. Айни пайтда, болаларнинг адолат хакидаги тушунча ва фикр-
лари адолатсизликлар билан тУла эканлигини очиб ташлайди.
Унингча, олдинги хар икки маданиятнинг асосий нуксони шун-
даки, уларда хакконият йук. Исломдаги хакконият йУк. Хаккони-
ят дегани нима? Авлоний буни шундай тушунтиради:
«Хакконият деб ишда тУтрилик, сузда ростликни айтилур...»
Гаспрали барча инсонларнинг Узаро муносабатлари бир асосга -
фойда асосига курилганини таъкидлайди, лекин ишлаб чикариш
воситаларини киши фаолиятини назорат килувчи ушр (ундан бир
микдордаги йиллик экин солиги), закот (киркдан бир микдорда-
1 Европа маданиятига бетарафона бир назар. Рисола бир оз к;иск;артиришлар билан
«Узбекистон адабиёти ва санъати» хафталигининг 1996 йил 4-сони (26 январь)да бо-
силган.
230 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ги йиллик мулк солоти) кабиларнинг инсон ва жамият хаётидаги


фавкулодца назоратчилик ролини уцтиради. Шулар Европанинг
хукук ва ахлок,ига асос кдпиб олинганида социалистик фикрлар-
га имкон кщмаслигини айтади. Шу тарифа, Европа илм-фани
билан ислом ахлок,ининг хамкорлигида майдонга келадиган янги
умуминсоний маданият масаласини кутаради.
Хуш, ислом маданияти кандай маданият? У нимани кузда
тутади? Европа маданияти шархидан кейин бунинг изо\ига хам
зарурат тугилган куринади. Хар холда Исмоилбекнинг «Мада­
нияти исломия» номи билан бир китоби пайдо булди ва кис ка
муддатда 2 марта чоп этилди1. Маданият, унингча, кишилар-
нинг турмуш и, иш фаолияти, касб-хунарга муносабати билан
белгиланади ва уларни тахминан 3 га (вахший, ярим вахший,
маданий) булади.
Гап шундаки, маданият хеч к,ачон ёлгиз бир миллатга ёхуд
мамлакатга тегишли булиб колмайди. Турли сабаб ва шароитга
кура бирида озрок, иккинчисида купрок; ёхуд бирида бир, ик-
кинчисида бошкд жихати нисбатан фаркди ривожланиши мум­
кин. Бир вактлар Европа ундан бебахра к;олган эди, хозирда унинг
Осиёдан Усиб кетганлиги хаммага аён. Замонида Европа кийим
нималигини билмай, мол терисига уралиб юрган пайтларда Осиё
пахта-ипак матоларини танлаб киярди. Хозирда осиёлик от-эшак,
Кайик, билан ун кунда юрадиган йулни Европа темир йул ё паро-
ходца бир кунда босиб утади. Бу маданият даражасининг самара­
си. Айни пайтда, у бутун инсониятникидир, —дейди муаллиф.
Кимки бу йулда хизмат кдлса, инсониятга хизмат кдлган була-
ди. Шу жихатдан, мусулмон олами инсониятга нима берди? Уму-
ман, унинг хизмати борми?
Исмоилбек шундай савол куяди ва «Хам бордир, хам купдур»
деб жавоб беради. Шундан сУнг 2 мухим масалага аншдшк кири-
тади.
1. Ислом маданиятининг биргина араб маданиятидан ибора
эмаслиги. Европада кенг тарк,алган бу фикрни муаллиф янглиш
хисоблайди. Дархакикат у холда француз, инглиз, немис зиёлила-
ри бунёд этган илм-фанни «лотин маданияти» дейиш керак, чун­
ки улар шу тилда ёзилган. Ундай демаймиз ва туфи кдпамиз. Ис­
лом маданиятини хам ёлгиз араблар яратмадилар. Унда турк, форс,
Хинд ва бошка кавмларнинг хам улуши бор.

1 2-нашрига 1892 йил 29 сентябрда рухсат олингани к,айд этилган. Биз китобни
проф. И. Балдауф кУлидаги нусхасидан фойдаланиб, айрим кисцартишлар билан
булса-да, бугунги матбуотимизда чоп эттирган эдик. ( К,аранг\ «Ёш куч» ж., 2001
й., 3-4-сонлар).
Исмоилбек Гаспринский 231

2. Ислом маданиятининг антик ва хозирги Европа маданияти


билан узаро муносабати масаласи.
Инсониятнинг энг к,адим маданияти, шуб\асиз, Миср ва
Юнон маданиятидир. Хозирги баравж маданияти эса, Европа
маданияти булиб турибди.. Хуш, ислом маданиятининг Урни цаер-
да? Европа олимларининг купчилиги бугунги Европа маданияти
вддим Миср-Юнон маданиятининг бевосита давомчиси дейди-
лар. «Ва лекин бу иддаолари янглишдир ва хатодир, - деб ёзади
Исмоилбек. —Чунки Юнон маданияти охири ила Оврупо мада­
нияти бошина кдцар кечмиш минг йил олам маданиятсизми
к;олди? Оврупо маданиятни тугри Юнондан олган булса, нима
учун минг йил уни олмасдан кутиб утирди?»
Муаллифнинг атрофлича асослашича, юнон маданияти
Европадан олдин ислом дунёсига ёйилган ва мусулмонлар уни
таракдий кдгсдириб, нук,сонларини озайтириб, Европага топшир-
дилар. Аристотель, Платон каби унлаб машхур юнон олимлари
асарларини Европага танитГанлар мусулмонлар булади. Буни Fap6
олимлари орасида эътироф этгувчилар йук, эмас. Америкалик Дра-
бер «Европа акдий тарак,к,иёти тарихи» китобида «Европанинг
бугунги улуг зиёси мусулмонлар ёкдан шамъ ва чирокдарнинг
ёгдусидан майдонга келгандир», деб ёзган. Ояти карима ва пай-
гамбаримиз х,адислари, сах,обалар эътирофи исломият маданият-
нинг асоси ва манбаи эканлигига далил эмасми?
Дархакдкдт, Куръони каримда «илм» сузи 751 уринда учрар
экан...
Ислом оламидан узок, юнон маданияти мусулмонлар хдётига
к,андай кириб келди?
Исмоилбек буни VIII асрдан, Аббосий халифа Абу Жаъфар
Абдулло* ал-Мансур замонвдан деб белгилайди. Илм-фанни сев-
ган бу халифа хинд олимларидан илми нужум ва хайъатни Урган-
ган. Юнонларда бу фанларнинг тарак,к,ий топганлигини англаб,
таржима кдгсишни й^лга к^йган. Кдск,а муддатда Багдод, Шом
илму хикмат хазиналарига айланади. Бу борада Хорун ар-Рашид,
Маъмун каби халифалар катта химмат ва жасорат к^рсатадилар.
Нихоят, булар уз самарасини беради.
Исмоилбек f3 фикрларини далиллаш учун куплаб мисоллар
келтиради. Чунончи, механика илми даражасини курсатувчи шун­
дай факт келтирилган. Хорун ар-Рашид (763-809) нинг Франция
хукмдори Буюк Карл (742-814) га юборган совгалари орасида занг
чаладиган соат булиб, барча европалиларни хайрат ва таажжубга
солган.
Абу Жаъфар юнон хукмдори билан инок, эди. Афинадан бе-
232 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

адад китоб олдирди. Маъмун даврида Птоломейнинг «Мажистий»и


таржима кдшнди (Я\ё ибн Холид Бармакий). Санад бин Али ва
Холид бин Абдулмалик Марварудий астрономия буйича янги маъ­
лумотларни кулга киритдилар. Ер куррасининг узунлик ва кенг-
лик даражалари улчаб чикилди. Сайёрамиз харакатига дойр 3 зиж
тартиб кдлинди. Аббос бин Саййид Жушарий ибн Исхок, бин
Касуф, Абдуллох бин Саййид ал-Фаргоний каби машхур олим-
лар юнонларнинг астрономияга дойр куплаб хатоларини аникда-
дилар ва куёш дорлари, ой-кун тутилиши, думлик юлдузлар бо-
расида бир канча кашфиётлар кдлинди...
Европа хандаса (геометрия) илмини хуросонлик Абулвафо-
нинг хижрий 5-аср бошида тузилган «Аз-зижи Шомил» ва «Ма-
жистий»сидан Урганди. Исмоилбек фикрича, бугунги телескоп-
лар уша замонларда кашф этилса эди, ислом уламоси «балки
Оврупо уламосина илми хайъатда хеч бир иш кщдурмаслар эди».
Афсуски, XI асрдан замон нотинчликлари кучайиб борди. Бир
томондан, газнавийлар, салжук.ийларнинг мулк дагдагаси, ик­
кинчи томондан, Чингиз истилоси, учинчи томондан, Куддуси
шариф учун бошланиб кетган «салиб юришлари» ислом оламини
ларзага солиб, илму хунар йулларини бузиб юборди. Лекин илм-
маориф нури сунмади, акеинча, душманларга хам зиё бериб, му-
наввар кдлди. Мугулларнинг катта кдеми ислом маданиятини к,абул
этдилар, европалилар эса юз йиллик салиб юришлари давомида
к,анчадан-к,анча санъат ва хунарларни урганиб к,айтдилар.
Ислом маданиятининг учок^ари биргина Багдод, Шероз, Ни-
шопур, Самарканд эмас эди. Бундай марказлар Африка, Испа-
нияда, куйингки, ислом оламининг деярли барча нукталарида
бор эди ва хаммасида илм-фан ривож топди. Биргина Испания
ва Африкада етишган ислом уламосининг кашфиётлари ва ёзган
асарлари номларининг узи, Исмоилбек гувохлик беришича, «йи-
гирма жилд» булади.
Муаллиф ислом маданиятининг мазмун ва калами хакдда уму­
мий маълумот бергач, «Улуми табиия», «Крнун ва низом», «Та-
рих», «Хикмат», «Тиб», «Адабиёт», «Улуми риёзиййа», «Фани
жугрофия» каби боблар очиб, тасниф этади. Хар соханинг энг
машхур намояндаларини тилга олади, асарларидан намуна кел-
тиради, бахолайди. Тасниф ва бахо купинча Европа илм-фани
билан такдослаб олиб борилади.
Чунончи, табиий фанлар борасида суз юритганда, бир к,атор
сохаларда «хожа (муаллим)лари улан юнонийлардан куб узуб кет-
ган»ликларини, масалан, набототдан «юнон уламосина хеч маъ­
лум улмаян икки минг жинс наботот кашф ва тажруба этилга-
ни»ни, Андалус подшохи Абдурахмон I Куртабо шахри ёнида
Исмоилбек Гаспринский 233

улкан Ботаника боги ташкил к,илиб, дунё Усимликларини т^пла-


мок, учун Осиё ва Африканинг \ар томонига махсус кишилар
юборганини кдйд этади. Шунингдек, усимлик-гиё>у1арнингчанг-
ланишини аникдаш, дори ва гиёхдарни шакарда кдйнатиб сац-
лаш, дорихоналар очиш «ислом хукуматининг маърифатлари»-
дан экан. Исмоилбек ер илми, зироат асбоблари борасидиги Унлаб
кашфиётлар мусулмон оламидан олинганлиги еврогшлик олим-
ларнинг узлари томонидан кдйд этилганини айтади. «ОврУпода
бу кунда мавжуд улан наботот (усимлик) ва ашжор (дарахт) ва
чечакларинг куписи Андалус мусулмонлариндан олинмишдир
ва неча аср олдин урганилмищдир», деб ёзади.
«Тиб» бобида Хорун ар-Рашиднинг табиби Я\ё бин Миска*
вейх тиббиётга дойр 30 жилд китоб ёзгани ва уларнинг арабий,
иброний тилдаги нусхалари европаликлар кулига тушгани, Аб-
босийлар даврида етишган Абу Бакр ар-Розий илк бор чечак ва
кдзамикди эмлагани, икки юздан ортик; китоб ёзгани, асарлари
XVI асрда итальян тилига таржима кдлингани, ундан 50 йил сунг
Эронда яшаган Али бин Аббос юнонийларнинг тиббиётдаги куплаб
хатоларини курсатиб, 20 жилд китоб ёзгани, буюк Ибн Сино-
нинг асарлари асрлар давомида Рарбда дастури амалда келаётга-
ни каби маълумотлар келтирилади.
Ислом олами илмда янги-янги йуналишларни бошлаб берди.
Хикмат ва Куръон оралигида «Ак,оид» ва «Тасаввуф» дунёга
келди. Раззолий диний хикматга дойр юзга якдн китоб ёзди. Та­
саввуф Мухйиддин Арабий, Жунайд Багдодий, Мавлоно каби
улуг зотларни етказди. «Оврупода «филусуф», «мистик;» дедикла-
ри уламонинг «Суфиюн» фирк,асидир», —деб тугатади «Хикмат»
бобини муаллиф.
«К,онун ва низом» бобида шариат, мазхдбларнинг жамиятда-
ги урни, Имоми аъзам Абу Ханифа, Имом Шофеъи, Имом Мо-
лик ва Имом Ханбалларнинг ислом маданияти тарихидаги хиз-
матлари хакдда ran кетади.
«Тарих ёзмая мусулмонлар \ар миллатдан зиёда хидмат эт-
мишлар, десак жоиздир», —деб бошланади «Тарих» боби. Котиб
Чалабий (1609-1658) «Кашфуз-зуннун...»ида 1300 муаррих но-
мини келтирган экан. Исмоилбек уларнинг энг маищурлари Абул-
Фараж, Бурхониддин, Ибн Халдун, Масъудий кабилар хакдда
маълумот беради, уларнинг хаёти билан боглик, вок,еалардан
хикоя к,илади. Табиий фанлардан «хисоб», «хандаса», «жабр»ни
кдйта яратганликлари, «фани махоикия» (машинасозлик), «фани
абсор» (оптика)га буюк хизмат кдл ганликларини далиллайди. Шу­
нингдек, Мухаммад Багдодийнинг ер сатхини улчаш ва харита-
сини тузиш борасида махсус китоб ёзганини маълум кдлади.
234 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Бугунги соатларимиздаги «соат» ва «дак,ик,а» так,симхоналари


мусулмонлар хунари булиб, урта асрларда Абул Хасан МаБри-
бийнинг китобида муфассал баён кдлинган экан. Машхур Умар
Хайём ва Абдурахмон ал-Харожийнинг «Санайи жалолия» ном
олган йил хисоби Европа Рум (Григорян) календаридан бир неча
аср илгари ва аник, тузилган.
Жугрофия-чи? Батлимус (Птоломей) «Жугрофия»си Маъ-
мун замонига келиб эскирди. Унинг амри билан махсус хайъат
тузилиб мукаммал жугрофия китоби — «Расмул-арз» яратилди,
олдингисига тузатишлар берилиб, хариталар илова этилди. Ва
улар асрлар давомида Европада дастуруламал булдилар. Шохрух
топшириги билан Абдураззок; Самарк;андий Хиндистон ва Хи-
той жугрофиясини урганди: Мирзо Улугбек курсатмаси билан
Али Кушчи ернинг кенглик даражасини, сатхини улчашда жуда
катта ютукдарни кулга киритди.
Денгиз хариталари мусулмонлар ихтиросидир. 1497 йилда ден­
гиз сафарига чик,иб, куплаб ороллар кашф этган Васко да Гама-
нинг арабча ёзилган бир денгиз харитасидан фойдаланганлиги
маълум.
Исмоилбек айрим Европа олимларининг «турк халкдари зех-
ну салохиятдан нок,ис ва ожиз булганлигидан к;ора ва паст иш-
лардан бошк,асига ярамайди» деган фикри билан бахсга кириша-
ди. Идрок-истеъдоднинг, зехн ва ак,лнинг бу халкда бошк,алардан
заррача хам кам эмаслигини, ахлок; ва одобда, садок,ат ва тугри-
ликда, ор-номус химоясида сайёхлар тилида келишини таъкид-
лаб курсатади ва ¥з фикрларини «Бир халк,(н)инг ё бир к,авм(н)-
инг ахлок, касб этмаси истеъдоду ак,пиясиндан тугар. Нокдс aigi-
дан мак,бул ахлок; ва адаб тугмас», —деб ёзади. С^нг мисолларга
Утади: «Олами исломиятда машхур ва Оврупо Фарангистон ула­
мосина маълум «муаллими соний» номини касб этмиш Абунаср
Форобий хазратлари турк увш туркдирки, хам биринчи уламо-
дан, хам биринчи хукамодандир. Али Хусайн ибн Сино хазратла­
ри ОврУпода «Авис-сина номи ила машхур улан экан. Турк угли
туркдир. Юнон к,авми Букрот каби табиб ва Арасту каби филусуф
ила ифтихор эдар. Ибн Сино эса, хам табиби машхур, *ам филу-
суфи нодир эди. Ибн Сино Арастунинг акси дагил эди ва лекин
Арастунинг шогирди улмаюб, узининг истеъдоди ак^тия ва зех-
нияси ила Арастуя баробар келмишдир. Ибн Сино Бухоро мева-
сидир...»
«Разнавийларинг ва темурийларинг саройлари уламо ва хука-
мо жамиятлари ила шарафландиги тарихларда ёзилмишдир...»
Муаллиф «хисса» чик;аради:
«Хар миллат(н)инг ва халк,(н)инг буюклиги, зурлиги «чукдик»
Исмоилбек Гаспринскии 235

(«куплик»), «мол ва касб», «шижоат» ила Улчанилур аса-да, энг


шарафли мезон ва улчов «илм ва \унар»дирки, буларга ага мил­
лат, халк; энг улуг, энг буюк халвдир».
Сунгги боб «Исломият ва маданият» деб иомланган. Ундан
мазкур рисола XIX аср урталарида кечган ислом на илм-фнн мав-
зуидаги бахсга узига хос жавоб эканлиги маълум булади. Исмоил­
бек Европа матбуотида гох-гох кузга ташланиб крладш аи «исло­
мият маданиятга мутаносиб эмас» деган фикрнинг келиб ЧИКИШ
сабаблари устида тухтаб, уни чаламулла дин пешволаримизнинг
жахолатидан куради. Холбуки, буни аникдашнинг йули жудц осой.
1. Диннинг асосини, кридаларини укдб билмак. 2. Шу диндаги
халкдинг ахволини урганмак. Хар икки жихатдан хам ушбу дин­
нинг мукаммал бир маданият манбаи эканлиги маълум булади.
«Куръони азимуш-шон бир китобдирки, хар нук,таси* воситаи ма-
даниятдир, —деб ёзади Исмоилбек. —Пайгамбаримизнинг хддис-
лари ва гайри аозим ислом(н)инг калимот ва хукмиёти бир крну-
ни филлох ва маданиятдур. Дунёда шариати мухаммадия кддар
Хакконият ва мусовот асоси узра таъсис улинмиш хеч бир мукам­
мал крнун йукдир.
Маданиятнинг бош ва аркони улан маориф, саъй ва амали
иттиход, мусовот, хуррият, мухаббати ватан каби авсофи мам-
духа дини ислом(н)инг биринчи даражада амр ва тавсия этдиги
ахкоминдандир».
Яна бир дал ил: боцща миллатлар уз олимларини кдмок, ва
зиндонларда чиритганида, мусулмон уламоларига юксак мар-
табалар берилиб, саройларда, шох дастурхони атрофида умр
кечирдилар.
Муаллиф иккинчи масалага - мусулмонлар ахволига тухталар
экан, арабларнинг «жохилият» деб ном олган исломгача булган
тарихини мисол кдлиб келтиради. Ислом бу кдвмни тамом янги-
лади, миллат холига келтирди. Улар юз йил утмай, Африка урта-
ларидан Самаркдндгача, Хдндистондан Франциядаги Пириней
тогларигача чузилган салтанатни майдонга келтирдилар. К,анча-
дан-к,анча халкдар бу динни к,абул кдлиб, маданиятнинг катта
кучасига чикдб оддилар. «Оврупо халкдарининг хозирдаги хунар
ва маданиятларина асос уламои ислом(н)инг самаройи саъйи улди-
f h h h инкор этиб булмас», —деб ёзади Исмоилбек ва бунинг да-
лили сифатида бугунги илм-фан, шахар маданияти, дехкрнчи-
лик, бовдорчилик, экология кабиларнинг хаммаси ислом мада­
ниятига бориб такалишини курсатиб беради.
Табиийки, ундаги бу гоялар муайян билим ва идрокка суян-
ган эди. Туркий халкдарнинг утмиш маданиятини, рухиятини те-
236 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ран англащдан, унинг кейинги асрларда такдир так;озоси билан


тушиб к;олган туткун ва тургун турмушини теран идрок этишдан,
унга йул излашдан келиб чикдан эди. Бу жихатдан Исмоилбек-
нинг «Туркистон уламоси» китоби мухим.
Ушбу китоб 1900 йилда Бокуда босилди. Муал-
«Туркистон л и ф «Ноширдан бир суз»да «Оврупода улум ва
уламоси» фунун бик оз мунташор улан бир замонда Тур­
кистон к,итъасинда акдий ва накдий илмлара чолишмокда эмиш-
лар», —деб изох берган.
Гаспринский замондошларини куща Туркистоннинг юздан
ортик уламоси билан таништирар экан, уларни сахни кенг гул-
шандан саралаб олинган бир даста гул сифатида такдим этади,
улканинг нодир истеъдодларга бенихоя бойлигини таъкидлайди.
Китоб Ун фаслга булинган. Дастлабки фаслда «Туркистонда ети-
шан уламои машойих, мухаккикдндан баъзилари» хакдда гап ке-
тади. Фасл «шох Нащпбанд» — машхур Мухаммад Баховудцин
Накдпбанд (1318—1389) билан бошланади. Муаллиф унинг тасав-
вуфга дахлдор «Далилул- ошихин» билан «Хаётнома»си «арбоби
ур-фон»нинг хар доим назар-эътиборида келганлигини хабар кдла-
ди. Шайх Нажмиддин Кубронинг «618 санаи хижриясинда Чин­
гиз аскари тарафиндан шахвд» этилганини маълум кдпиб, асар­
ларини шархлайди. Абдухолик, Риждувонийнинг унлаб машхур му-
тасаввифларга мураббийлигига тухталади. Гаспринский «жорул-
лох» Замахшарийни, крнуншунос, илохиёт олими Абуллайс Са-
маркрндий (1075—1144)ни (Навоийга даре берган ФазлуллохАбул-
лайсийнинг аждодларидан), «Ахлокд Мухсиний»нинг муаллифи
Хусайн Воиз Кошифий (1440—1504) ни «Муфассири киром» (улуг
тафсирчилар) фаслига киритади. «Шухрати таъриф ва баёндин
мустагни улан» Замахшарий хакдда сузлаб, «тафсир, хадис, фикд,
лугат, баён, нахв илмларинда замонининг энг биринчиси эди»,-
деб ёзади. 20 дан ортик; китобини санаб курсатади. Фак,ихи
мухаккик Абуллайсийнинг 7 китобини тилга олади. Хусайн Воиз-
нинг 4 китобига тухтайди. Буюк мухаддислардан ИмОм Бухорий-
нинг 19, Мухаммад бинни Исо Термизийнинг 6 асари хакдда
фикр юритади.
Китобдаги фаеллардан бири «улуми адабия» вакилларига ба­
гишланган. Фасл фороблик Абунаср Исмоил бин ал-Ахмад Жав-
харий (в. 1003) билан бошланади. Унинг «Тож ул-лугати ва сахих
ул-арабияти» номли лутати келтирилган. Араб тилига оид бу ки­
тоб, чамаси, уз даврида бенихоя машхур булган. Замахшарий-
нинг, бу тилни мукаммал эгаллагани учун, «жоруллох» (Оллох-
нинг кушниси) лацабини олгани маълум эди. Муаллиф келтири-
шича, Жавхарийнинг замондошлари ушбу китобни араб уламоси
Исмоилбек Гаспринский 237

кулига бериб, «Лугатингизни ажнабий бир одамдан Урганингиз!*,


деган гапи машхур булиб кетган экан (10-бет).
Сарф, нахв, маоний, адаб, мунозара, кофия фанларидан ба*с
юритган «Мифтохул-улум» («Илмлар калити*)нинг муаллифи хи-
валик Сирожиддин Юсуф Саккокий (в. 1229), унинг хдмшафри
«Хадойикус-сехР»и билан шухрат козонган Рашидиддин Ватвот
(в. 1188), «Ан-нахж» («Усул»), «Наводирул-усул» («Усул жилода­
ри») каби китоблар ёзган Абу Абдулло Термизий (Хаким Терми-
зий) (в. 816) каби ундан ортик; уламо хакдда маълумот ушбу боб*
да келтирилган.
Навбатдаги фасл «сохиби девон машохири шуаро» (девон тар-
тиб этган машхур шоирлар) хакдда. Унда «Сайрул-ибод*и би­
лан илохиёт мавзуига янги йуналиш берган Санойи (в.1054)дан
«девони мажор-венгр уламосиндан мусьё Вамбери тарафиндан
немис дилина даржима улинмиш» Махтумкулигача бор. Муал­
лиф аждодлари Кеш - Шахрисабздан булганликларини кузда
тутиб, Амир Хисрав Дехлавийни хам киритган. Шунингдек, мак,-
бараси Табризда булган, «илми хикмат ва шеърда машхури за-
мон» Зохдр Фарёбий (в. 1202), «кувваи хаёлияи шоирона»да бе-
назир Шавкат Бухорий (1636 йилда Исфахонда вафот этган) каби
умрининг сунгги бош^а юртларда кечган кдламкашлар хам Урин
олган. Ахсикатлик шоир Асирипдин Ахсикатий (в. 1212) ни Анва-
рий (Авхадиддин Анварий, 1105—1187), Хок;оний каби «азим
шуаро» к;аторига кУяди. Сайфиддин Исфаранги деган шоирнинг
шеърлари Улугбек замонасида гоят шухрат топганини маълум
кдлади: «Девони ашъори 12 минг байт жамъ Улуб, аксарият Улуг­
бек мажлисинда кдроат Улинурди», «Исфара Мовароуннахрда бир
к;асабадур», деб изо* беради муаллиф. Пахпавон Махмуд (Пурёй-
вали)нинг «Канзул-хак;ойик;»и, Лутфийнинг «мусаввада к,олан»
шеърий «Зафарнома»си хакдда хам айрим к;айдлар учрайди.
Муаллиф Алишер Навоий ва унинг адабий мухити хакдда кенг
тухталган. Хусусан, Навоий борасида «лакдби зуллисонайн Улуб,
хижратинг тУкузунчи асри авохиринда етишан чигатой ва Ажам
шуаросининг энг машхурларидандур, бохусус, турк(н)инг «раис
ул-шуароси» дея талкдн Улинадур. Илми хат, раем, мусикд, нак;-
к;ошлик; санъатлариндан-да вокдф эди...» (13-бет) деб ёзади. «Мав-
лоно Жомий ила муосир (аердош) Лутфий»ни «форсий, бохусус
туркий назмда сонийи Алишер» атайди. Султон Хусайн Бойк;аро-
нинг «кувваи табъи»ни таъкидлаб кУрсатади.
Фаслнинг энг диккатга сазовор жойларидан бири Ойшайи Са­
марканд ий, Мехри Нуржахонбегим, Лола хотун, Асимий, Иф-
фатий ва Духтари Кршгарий —жами 7 «турк шоираси» хакддаги
фикрлардир. Афсуски, улар хакддаги материаллар к,айддан нари-
238 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

га утмаган. Лекин шу холда хам унинг Туркистон адабий тарихи-


ни урганишда мутахассислар учун фойдали эканлигига шубха йук,.
«Туркистонда етишган хукамо (хакимлар) ва атиббо (табиб-
лар)» фасли Ибн Сино билан очилади. Гаспринский уни «дох,ий»
атайди. Лотинчага таржима кдлинган «К,онун»и «Оврупо дорил-
фунунларинда тадрис улинурди» деб ёзади. Тил билимини юксак
бахолайди: «Хак,и-ла вок,иф улдиги лисонлар: араби, форси, тур­
ки, юнони эди». Фаслда 11 ном келтирилган. Булар машхур Фо-
робий, Хужа Фахриддин бин Авхадий Сабзаворий (1384-1463),
Хаким Азрак,ий Марвий, Нажибиддин Самаркдндий, Абу Язид
Балхий, Абдурахмон ал-М арзуйи, Абу Иброхим Гургоний
(в. 1137), «Ёдгори тиб»нинг муаллифи Шариф Шарафиддин, «ма­
данияти исломиянинг энг буюк ходимлариндан «50 парча
асари вор» Абул Ахмад бин Табиб Сархуший (в. 897) кабилардир.
Алжабр асосчиси Ал-Хоразмий, Йилнинг сувини улчайдиган
«мик,ёсул-жадид» асбобини яратган Ахмад Фаргоний (в.861), Абу
Райхон Беруний, Мирзо Улугбек, Али Кушчи, Риёсиддин Жам-
шид —жами 12 киши «нужум, хайъат ва риёзия уламоси» сираси-
да берилган. Мазкур фаслдаги «Зижи Абу Маъшар»ни тузган, риё-
зиёт ва илми нужумга оид унлаб асарлар ёзган Абу Маъшар Бал­
хий, Крзизода Румий китобига шарх ёзган хайъатшунос Мухам­
мад Чагминий, хандасага дойр китоблари билан шухрат к;озон-
ган Шамсиддин Самарк;андий (в. 1204), олтмиш кдцамлик устур-
лоб ясаган Мухаммад Хужандий, Ой хакддаги кузатишлари ев-
ропаликларни ма\лиё к;илган, «Ал бадиъ» («Гузал яратилиш»)
асарининг муаллифи Абул Хасан, Маъмун «байтул-хикмаси» (ака-
демияси)нинг бир огиздан эътироф этилган олими Абдулло бин-
ни Сухайл ал-Фаргоний каби хаёт ва ижодлари нисбатан кам ёри-
тилган олимлар хакдда т^планган маълумотлар, шубх,асиз, узи-
нинг ахамиятини бугунги кунгача сакдаб келади.
Мухими шундаки, Fap6 ва Шаркди баравар билган Гасприн­
ский туркистонлик ушбу олимлар ижоди Европада к,андай урга-
нилаётганлигига хам диктат кдлади. Жумладан, Улугбек «Зиж»и-
нинг 1665 йилги Оксфорд нашри, Ал-Хоразмий, Ибн Сино, Абу
Маъшар асарларининг Европада кутиб олиниши, бахоланишига
оид маълумотлар келтиради.
«Туркистон уламоси»да «тарих ва жугрофия уламоси» хакдда
хам боб бор. Унта тарихчи киритилган. Буларнинг бир кдсми та-
ниш, Хондамир, Табарий, Хофизи Абру, Абдураззок, Самарк,ан-
дий. Жамолиддин Абдулло Нишопурий (в. 1512), Абу Саид Ал-
Марвозий (в. 1167), Мир Абдулкарим Бухорий (в. 1830) номлари
купчиликка у к,адар маълум эмас. Гаспринский Жамолиддин Ни-
шопурийни асли мовароуннахрлик деб таништиради. «Равзатул -
Исмоилбек Гаспринский 239

ахбоб» («Д^стлар бога») номли китоби борлигини, «Китоби так-


милус-синоа» («Ажойиботга к$шимча»)сини Навоий номига ёзган-
лигини, Абу Саид ал-Марвозийнинг эса 28 жилд (шундан 10 жил-
ди «Тарихи Марв», 8 жилди «Тарихи ансоб») асари борлигини,
Мир Абдулкарим Бухорийнинг Туркистон ва Афронистонга дойр
бир китоби 1876 йилда Парижда мусьё Шефр томонидан фран-
цузчага таржима кдлинганини бизга етказади.
Гаспринский Туркистон уламоси хакдда тухталар экан, бир фас-
лини махсус факдхларга (диний хукук, олимларига) багишлайди.
XIX асрнинг охирида яшаган ва дунё курган зиёлиларнинг
бирортаси хам Туркистоннинг уша давр ахволидан кдноат хос Ил
кдлмайди. Исмоилбек хонликлар салтанатининг сунгги давр а\во-
лини шундай баён кдлади:
«Шох Темур замонинда хар бири бир арслон улан туркисто-
нийлар бу замонда таъсири зулм ва истибдод ила бирор сочсиз
хотин, сокрлли заифалар поясина кирмиш эди. Эски илм ва ула-
модан хам деярли асар кщмаган. Холис ва халол (киши) крлмай,
узун чопонларга, хилъатларга уралган риёкор купайган эди. Зо-
лимлар йулини тусадиган шариат ахни тугаб, золимларга фатво
топиб бериб, 5-10 тилла-олтун учун сабохдан окдюма кадар
«омин», «омин» айтиб, миллатни хароб ва барбод этганлар санок;-
сиз эди. Кдндай бахтсизликки, бир учи Садди Чинга, дигар учи
Урта ер денгизига чиккан салтанат баходирларининг авлоди ёшлик-
да баччалик, с^нг эса баччабозлик харомликлари ичида умр кечи-
радирлар эди. Умаро ва вукалонинг аксари ё Эрон асирларидан, ё
баччалик кдлганларидан мансабга кутарилар эди. Шижоат майдо-
нида Темурларнинг, Шайбонийларнинг исми-шарифлари унутил-
гани каби илм майдонида Ибн Синолар, Форобийлар, маориф
майдонида Али Кушчи, Улугбеклар ёддан чикдб, бутун Моваро-
уннахр бир хонак;ойи паришон ва диёри дарвешон улмиш эди. Илм,
хилм, маориф иззат-нафс ва хайсият (хурмат-эътибор) риёкор-
ликка айланган эди. Бу с^злар балки аччик, сузлардир, лекин турри
сузлардир. Тарих ёзадиган муаррих мадхия ёзадиган мирза эмас»1.
Мана шу «хонакрйи паришон» ватанга, «дарвеш» ва «риёкор»-
лар миллатга айланмас экан, Туркистоннинг келажаги й^кдир. Бу
биргина Туркистон эмас, бутун Русия мусулмонларига тегишли.
Исмоилбек фикрича, ахволни тузатмок, учун уч нарса керак:
1. Миллий фикр. 2. Миллий тил. 3. Миллий маориф. Миллий фикр,
биринчи навбатда, миллат бирлиги фикридир. Тил ягона адабий
тил масаласидир. Миллий маориф она тилдаги таълим-тарбияни
йулга куйишдир. Фикр ва тилни матбуот тарбия кдлади. Матбуот

1Тарихи жадид Туркистон, «Таржимон» г., 1906 й., 33-сон.


240 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ходимларини етказувчи эса маорифдир. Демак ишни маорифдан


бошлаш керак. «Таржимон» х,ам, «усули жадид» хам шу мак,садца
дунёга келган эди. У ёзади:
«Йигирма беш санадан бери дедигим, ёзджим, чолишдигим
будир: йул очмок,. Боища бир нарса эмас. Чунки кудратли, нажиб,
умрли, чидамли ва жасоратли булган турк миллатининг парокан-
да б^либ, Садди Чин (Хитой девори)дан Ок, денгиз (Урта ер ден-
гизи)га кдцар ёйилиб, нуфузсиз, товушсиз к,олиши тилсизлиги-
дан, яъни «Лисони умумия»я эга булмаганидан майдонга келган-
дир. Бу эътик,од билан яшадим. Бу эътик,од билан мозорга кира-
жакман».
Миллат ва унинг манфаатини хар нарсадан мукддцам ва му-
кдццас тутган Исмоилбек «Х,аёт» газетасига йуллаган табригини
шундай тугатган эди: «... Лекин ягона шартни - унутма: хар на
ёзажак эсанг, кдламни уч капиклик к,ора сиёхга ботирма, юра-
гингга ботириб, к;онинг билан ёз, сузинг унар, виждонлара етар,
акс холда бесамар кетади».
Туркистон сафари Исмоилбек 18^3 йилДа Туркистонга келади.
Бухоро амири Абдулахадхон билан Кримда уч-
рашган эди. Улар бир-бирларини билардилар. Исмоилбекка шир-
вонлик Мажид Ранизода хамрохдик кдпади1. Самаркдндлилар «усули
савтия» гоясини яхши кутиб оладилар. Тезда «усули жадид» йулга
КУйилиб, иш бошланади. Исмоилбек Шахрисабзга кетади. Мажид
Ранизода 40 кун Самаркандца крлиб, «усули савтия»дан даре бе­
ради.
Исмоилбекнинг Туркистонга иккинчи сафари 1908 йилга тугри
келади. Сафар тафеилотлари «Бухорода на курдим?» сарлавхаси
остида «Таржимон»нинг уша йил сонларида (47,50,57—59,64,78)
босилган. Каспийдан «Генерал Скобелев» кемасида келиб,
Красноводскдан поездга утаркан, Куктепа урушини эслайди. Кдлъа
ахолисининг «бутун Осиёга шухрат ва ибрат дея бола-чакдеи ба­

1 Бу сафар таассуротлари Исмоилбекнинг маколаларида («Машинали мактаб» - бу


Хакда крранг: Бурбон Шараф, Абдулгани Хусайиновнинг таржимаи холи хам Хусайи-
новлар фирмасининг тарихи, Оренбург, 1913; Мажид Ранизода, «Таржимон» г., 1906,
15-сон.) ёритилган. М.Ранизода 1906 йилда таржималари, хикоя ва романлари билан
ёзувчи сифатида танилган б^либ, Гуржистоннинг Гори шахрида ислом дорулмуалли-
мининг мудири эди. (Каране: «Таржимон» г., 1906 й., 15-сон) Исмоилбек мацолала-
рида туркистонлик замондошларида ёвкур оталар шижоатидан асар крлмагани афсус
билан тилга олинган Уринлар анча-мунча. Бироц у мазкур сафарида Самарцанднинг
Тахтицорача довонидан Шахрисабзга утишда учраган бир ч^пон билан мулок;отидан
с^нг Сохибкирон Темур рухи хали-хануз авлодларида яшаб келаётганига ишонч хосил
Килади. Унинг дадил, f3 шаънини баланд тутиб жавоб беришини кузатар экан, «чупонни
бундай сайратган тоифа маориф билан мунаввар булса, тогаарни остин-устун 1^или-
ши шубхасиздир», деб ёзади (Ок,гул дастаси ёки адабиёти жадида хидматлари. Мажид
Ранизода, «Таржимон» г., 1906, 15-сон).
Исмоилбек Гаспринский 24 1

робар кдличдан кечурулуб, от оёгида топталгани»ни алам ва из­


тироб билан ёдга олади. Исмоилбекни Янги Бухоро (Когон) стан-
циясида амир одамлари ва Русия сиёсий агентлиги таржимони
Мир^айдарбек кутиб оладилар. Амир уни Карманага таклиф эта­
ди. Зиёфат асносида Валиазд Саййид Олимхон билан учрашади.
Валиахднинг Русия матбуотини мунтазам укдб боришини, дунё
вок,еаларидан хабардорлигини куради. Самарк,андга утади. «Усули
жадид» мактаблари билан танишади. Ма^мудхужа Бе^будий, Аб-
дулкрдир Шакурий билан узок, су^батлар куради. Гап тарих ва
келажак, мукдпдас обидалар ва уларнинг такдири, рус истилочи-
лик сиёсати ва узликни сакдаб крлиш х,акдда эди.
Кайтишда яна Бухорога тушади. Кушбеги Остонакулбек би­
лан тухтаб к,олган янги мактабни юритишни гаплашади. Асосий
туск;инлик к;озикалон томонидан эканлигини англаб, хузурига
боради, ваъдасини олади. Бухородаги нугойлар Исмоилбекни
медмонга чак;ириб, «Жамияти хайрия»ларига фахрий аъзо кдла-
дилар. Янги очилган бир мактабни унинг шарафига «Исмоилия»
атамок^и эканликларини айтадилар. Исмоилбек унамайди. Амир
Абдула^адхоннинг мархум падари хурматига «Музаффария» ном-
лашни маслахат беради...
Мактабларгина эмас, мадрасалар *ам ислох, кдииниши керак.
Иложи булса, янги замонавий олий укув юртлари —университет-
лар курмок, керак. Исмоилбек бу фикрга 1885 йилдаёк, келган эди.
«Эй давлатлулар! — деб ёзган эди Бухоро ва Хива хонларига
мурожаатида, — майдони сиёсатда маклуб улуб, истикдолни бой
берди(нгиз). Бу замонда гафлат эдилурса, майдони ик^исод ва
маишатда миллат маклуб тушуб, сабаб уланлари дунё турдикча
масъул тутажакдир...»'.

ГАСПРИНСКИЙНИНГ БАДИИЙ НАСРИ


Исмоилбек бадиий ик^идорга х,ам эга эди. Унинг «Фарангис-
тон мактублари» (1887), «Дорур-рох;ат мусулмонлари» (1889), «Су­
дан мактублари» (1889), «Хотинлар Улкаси* (1890), «Гулбобо зиё-
рати» (1908), «Арслон кдз», «Кун тугди», «Иван ва Сулаймон»
(1897), «Балойи ислом» (1905), «Муколамайи салотин» каби
куплаб насрий асарлари бор. Айримлари Узбек тилига таржима
х,ам кдлинган2. Вок,еалари деярли ^аммасида муаллиф тилидан
хдкоя кдлинади. Номи - Мулла Аббос Франсавий-Тошкандий.
1 Хонлара хитоб, «Таржимон» г. 1906 й., 11 август, 89-сон.
2 Kflpam: «Хотинлар улкаси», «Жа^он адабиёти» ж., 2000 й., 1-сон; «Муколамаи
салотин», «Маърифат» г., 2002 й.
16 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
242 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Асли тошкентлик, Европада Укиган, саёхатни яхши куради. «Му-


коламаи салотин» (1906) («Султонлар сухбати») Амир Темур
хакдда. «Арслон кдз» (1893) Шаркай Туркистондаги миллий-озод-
лик ^аракатларига багишланган. Марказида Гулжамол билан кук;он-
лик машхур Яъкуббек туради. «Кун тугаи» (1905) - автобиогра­
фик роман. Дониёлбей - Исмоилбекнинг Узи. Хуллас, Гаспринс­
кий бадиий асарларининг деярли хаммаси к;ай бир даражада Тур­
кистон ва туркистонлилар хаёти билан богаанади.
«Дорур-ро^ат
«Таржимон»нингг
1887 йил сонларида
^
босилган.
мусулмонлари»1 1 9 0 6 йилда Бокрасароида алохида нашр этилган.
1997 йилда «Калб кузи» газетаси к,айта чоп этди.
Муаллиф асарнинг жанрини «фантастик румон» деб белги-
лайди. Асарнинг ширин тахайюл асосига курилгани сарлавх;аси-
данок, куриниб турибди. Муаллиф хаёлий-афсонавий бир мамла-
кат —Дорур-рохат (сузма-суз —рощт уйи), яъни обод ва фаро-
вон бир юрт фукдролари хакдда ^икоя кдлишни уз олдига мак,сад
кдлиб к$яди.
Бунинг учун 8 аср давомида мусулмонлар тахти фармонида
келган ва ислом давлати сифатида Европа мамлакатларига наму-
на булган Андалузияни танлайди. Хижрий йилнинг 98 ида
(мил.668) Марокашнинг Фаси билан Испания орасидаги Жабал-
ут-тарик; (Гибралтар) бугозини саркарда Мусо ибн Нусойр кушини
кесиб Утиб, Андалузияни забт этган эди. Андалуз дастлаб Шомга
тобе эди. 756 йилдан уммавий Абдурахмон тахтни эгаллади ва Узини
халифа эълон кдлди. Испанияни мусулмонлардан кдоол Ферди­
нанд (1452-1505) кдйтариб олди. Сунгги мусулмон хукмдор Ал-
Хисорий, сУнгги сарой Ал-Хамро (Кизил сарой), сунгги пойтахт
Барната (Гренада) булган эди.
Исмоилбек тахайюлнинг реал асосларига тухтар экан, олис
тарих кдтларида к,олган турли-туман маълумотлар, сайёхларнинг
бир вак;тлар ислом шуури билан гуллаб-яшнаган Андалузия -
араблар Испаниясининг маънавий-маданий турмушига оид куплаб
факт ва ракдмларни топиб, Укувчи дщкдтига хавола кдпади. Араб­
лар испанларнинг такэдэ сахроларини обод Улкага айлантирди-
лар, - деб хикоя кдпади муаллиф. - 12 минг кдшлок;, 80 картон,
300 шахар, 300 минг жомеъ бино кдлинган. Замонида пойтахт
Куртабода 200 минг хонадон яшар эди. 600 жомеъ, 500 шифохо-
на, 800 Мадраса, 900 хаммом мусулмонлар хизматида эди. Барната,
Тулиду (Таледо), Сибелё (Севилия) каби шахарлар хам Куртабо
(Кордова)дан цолишмас эди. Бойлиги-чи?! Фаранг тарихчилари
ёзишича, Куртабо халифалигининг хазинасига жами Европа мам-

1 С^зма-суз таржимаси: Ро^ат уйи (мамлакати) мусулмонлари.


Исмоилбек Гаспринский 243

лакатлариникини кушганда *ам етмас экан. 852 йилда Куртабо


кутубхонасида 600 минг китоб булган. Бутун Улкада 70 улкан ку-
тубхона бор эди. Фаранглар келиб, Андалузия мактаб-мадрасала-
рвда укддилар. Европа Куртабо мадрасаларидан андоза олиб, уни-
верситетларини курди... Хуллас, инсоният таракдиётини янги бир
босцичга олиб чиккан Fap6 илм-фанининг тамал тоши олис XII—
XIII асрларда Андалузия - мусулмонлар Испанияси томонидан
КУйилган эди. Бирок; х;ар нарсанинг Уз кушандаси булганидек,
мутаассиблик жуда кдскд муддатда бу улкадаги юксак ислом ма-
даниятини йук; кдлиб ташлади. Фердинанд Андалузияни мусул­
монлар кулидан кдйтариб олгач, Улкани жохдлона бир суръатда
мусулмонликдан «тозалаш» бошланди. Муъжизавий сакданиб кол-
ган «Жомеъул-кабир»(Катта мачит) ва «Ал-Хамро»гина олис му­
сулмон Андалузиясининг бир вак,тлар балкдган нуридан етиб кел­
ган шуъладек йилтиллаб турадилар...
Ушбу маълумотлар сайёх, —муаллиф тилидан берилган булиб,
асарнинг мазмунига сингдириб юборилган. Тахририятнинг ихчам
и зо ^д а асарнинг бош к,адрамони тошкентлик Мулла Аббос экан­
лиги, Франция саё^атидан кейин «Франсавий» деб ном олгани,
Уз курган-билганларини «Фарангистон мактублари» сарлавхдси
остида «Таржимон»да эълон кдлиб келгани, мактубларнинг ик­
кинчи кдсмидан Андалузия саё^ати урин олгани, муаллиф-сайё^
«бахтиёрона бир сурати маишата етишмиш жамияти муслимадан
бах,с этажаги» айтилади.
Дарх,акдк,ат, асар роман-саргузашт характерида. Вок;еа Мулла
Аббоснинг Фарангистонда орттирган таниши мадмуазел Марга­
рита билан хайрлашиб, Испанияга отланишидан бошланади.
Мулла Аббос илк та^силни Тошкентда олган. Фарангистонда «илми
жадид»га ошно булган. 27 ёщда, саё^атни севади. Андалузия ^акида
Укдган, эшитган. Унинг Уз даврида жа^онни хайратга солган илму
фанидан, юксак маданиятидан хабардор. Шунинг изларини
кУрмок^и. Уни *озир Испания деб атайдилар...
Поезд кдрк, уч соат юриб Мадридга олиб келди. Ажойиб Улка,
худдаво, серхрсил. Бир ёни tof, бир ёни сув. Хаммаёвда гул. Оби-
далар. Куртабодаги, куббаси 8(). устун устига урнатилган жомеъ,
беш асрдан ошибдики, *амон улугвор. Мулла Аббос бир *афта
Куртабода крлиб, жомеъни кайта-цайта зиёрат кдлади. Сунг
Барнатага Малик ибн А\мар шарафига 1343 йилда куриб бити-
рилган Ал-Хамро саройи зиёратига боради. Мулла Аббос унга та­
мом ма)ушё булиб кщади. Ал-Хамро хизматчисига саройни зиё­
рат этиш учун Туркистондан махсус келганини айтиб, хоналари-
да тез-тез булиш ва уз01ф 0 к; крлишга изн сУрайди. Бир ой к;олиб
кетади. Зиёратларидан бирида сарой накдшарининг, пешток,ранг-
244 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ларининг кун ва туннинг турли паллаларида турли товланишла-


рига махушё булиб, тунаб к,олади. Арслонлар майдони деб аталган
гушада намоз асносида мудраб, хаёлга толади. Олис ва шавкатли
тарих намоён булади. Шу пайт ногщ оёк; товушлари эшитилиб,
енгил кулги кутарилади. Булар ким булса? Кузларини очиб кдра-
са, бири-биридан гузал 12 кдз. Араб кдзлари. К,ахрамонимиз охдста
уларга эргашади. Улар бегона одамни сезиб кдй-чув кутарадилар.
Шу пайт хоналарнинг бири остонасидаги мармартош кутарилиб,
ок, салла куринади. Парижда танишган дусти - Шайх Жалол. Мулла
Аббос уларга эргашиб, «Кизлар кушки»дан яширин йул орк;али
ер остига тушади ва «Боби саломат»дан узок, юриб, яна юкррига
ер устига кутарилади. Бу жойнинг номи «Дорур-рох,ат», кдзлар
эса, аъло укдганликлари учун такдирланиб, «Ал-Х,амро» саё^а-
тига юборилган «Дорул-улум» талабалари эдилар. Бу диёрга беш
асрдирки, бегона назар тушган эмас, унинг йулини х,еч ким бил-
майди. Буни Мулла Аббос Шайх Жалолдан билиб олади. Колга-
нини унга ^амро^лик кдгсган Фаридабону тушунтириб боради.
Дарвок;е, улар арабча гаплашадилар. Шайх Жалол барча йулчи-
ларга бу сирли диёрга кириш олдидан кузларини боглашни бу-
юрган эди.
Дорур-рохдт Рарнатадан 3 -4 соатлик йул. Нщоятда гузал ман-
зарали бир ерда. Сатх,и у кдцар катта эмас. Эни 2, буйи 3 соатда
кесиб чик;са буладиган майдонда жойлашган.
Фаридабону тилидан айтилган тарихи эса куйидагича эди:
Андалузия забт этилиб, ислом гоялари ёйилгач, к;иск;а мудцат-
да Улка «олам дарсхонаси»га, улка ахдя эса «муаллими жа^он»-
га айланади. КУшни фаранглар ундан ибрат олиб, гафлат уйку-
сидан уйгонадилар. Бирок; инсон к;онидаги танбаллик, бегам-
лик, кин-нифок; бир жуш уради-ю 300 йиллик шухратшиор
Андалуз давлати ичдан емирилади. Кудратли мамлакат Туркис­
тон сингари учга булиниб, Узаро к;иргин-барот урушлар бош­
ланади. Бундан фойдаланган Кастилия к;ироли Фердинанд 1484
йилда катта кушин билан Рарнатани кдмал кдпади. Узок, ва да-
вомли уруш бошланади. Халифа Абу Абдулло* Ал-Хамрода
яширин мажлис утказиб, иш таслимга борса, бола-чакдларни
цандай асраб к;олмок; кераклигини масла^ат кдлади.
Ал-Хамронинг бир томони утиб булмас юксак Съера Невада
тогларига туташиб кетган эди. Суданлик асирлар келтирилиб, са­
рой ичидан t o f томонга лещ м кдздирилади. Яширин йулни бил-
ганлар секин-аста вафот этадилар. Омон к;олган асирлар озод кдли­
ниб, юртларига кдйтарилади. Ундан вокдф икки киши к;олаци.
Халифа ва кекса бир 6 o f 6 o h . Мулла Аббос «Кизлар кушки»дан шу
йулга тушган эди.
Исмоилбек Гаспринский 245

Барната мудофаани давом эттиради. Халифа Истанбулга элчи


йуллаб, усмонлилардан ёрдам сурайди. Султон му\орабада булга-
ни учун ёрдамга келмайди. Халифанинг сустлигидан халк жун-
бушга келади. Бирок, халифа Фердинанд одамлари билан хуфя
алок,а боглаб, саройни тарк этади. Сал олдинрок, эса довюрак
сардори Мусо охирги нафасгача жанг к,илиш лозим лигини айт-
ганида шоздан муносиб жавоб ололмаган ва алам устида бир
узи душман устига отилиб, мардона х,алок булган эди. Хуллас,
Сардор Мусонинг як,инларидан 140 киши уни излаб, бум-буш
саройга келадилар. Саройнинг сиридан хабардор якка-ёлгиз кекса
6 o f 6 o h вак,тни кулдан бермай, уларни лах,м оркали паст га олиб
тушади. Лахм йули билан тог оралигидаги, атрофини тик ба-
хайбат к,оялар ураб олган сайхонликка чик,адилар. Барча керак-
ли ашёлар, биринчи навбатда минглаб китоблар саройдан янги
ватанга ташиб келтирилади ва яширин йул бекитиб ташланади.
Бу бир х,овуч мусулмон душманга таслим булмай, t o f багрида
макон тутиб турган бир пайтда халифа Абу Абдулл ох Ферди­
нанд хузурида шах,арнинг калитларини унга топширар эди. Шу
тарифа, испанлар тог ичига бекинган бир туп мусулмонлардан
бехабар к,олдилар. T o f ичида омон к,олганлар кахрамон сардор
Саид Мусонинг авлодлари эдилар. Халифа эса, килмишидан
пушаймон булди. Лекин фойдасиз эди. Фердинанд хеч кимга
шафкат к,илмади. Мусулмон мактабларини ёпди, вакфларини
олиб куйди, мачитларни бекитди. Ахли исломнинг молини та­
лон кдлиб, узларини асир-хизматкор этдилар. Юз минглаб ахоли
ота-боболари ётоки—кабрларини душманга омонат колдириб,
хижратга юз тутдилар. Ободлик урнини вайронлик олди. Замон-
лар айланиб, дунё илгарилаб, испанлар, фаранглар хам маг-
луб булган миллатни йук этиш инсоф ва адолатдан эмаслиги-
ни, улар билан тенгма-тенг хамкорлик килмок лозимлигини
англаб етдилар. Бирок бунинг учун хам уч аср керак булди, деб
хикоясини тугатади Фаридабону.
Шайх Жалол сузларидан маълум булишича, Дорур-рохатда-
гилар дунёдаги барча узгаришлардан бохабарлар, лекин булар
хакдца билишмайди. Чунки булар дунё билан алокага киришмай-
дилар, хакдари йук,. Саодатли такдирларига сабабчи булган Сар­
дор Мусо хижрий 1500 (милодий 2078) йилгача ушбу макондан
чикмасликни васият килган. Васиятнома шу санада очилмоги ке­
рак. У 40 кулф остида, 40 калити 40 имомга омонат топширил-
ган. 40 имом Дорур-рохатдаги 40 кишлокдан вакил. Улканинг ами-
ри Али исмли киши булиб, Мусо авлодидан. ХУКУК ва низом
шариатга, ajyira, иттифокда суянади...
Улканинг хар кадами муъжиза. Кдзларнинг кУлида узи ёнар
246 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

фонуслар —электр чирокдари. Кириб чшданда узи очилиб-ёпи-


ладиган эшиклар.
Муаллиф Фаридабону Мулла Аббосни олиб борган кдшлок,-
нинг манзарасини чизади. Марказида кенг майдон. Тошдан му*-
ташам бинолар. Жомеъ, Мадраса, мажлисхона, девонхона. Атро­
фида гуллар, бог-богчалар, улкан хурмо дарахтлари. B o f ва гул-
зорларга кумилган \овлилар... ^аммаёк;озода, батартиб. —Бужой-
лар аслида балчик,, тУк;айзор булган, - дейди Шайх Жалол, -
кишилар илму фан ёрдамида муътадил икдим ва му^ит яратишга
муваффак; булганлар, тоглардан тоза сув туширганлар.
Кишлок, имоми Мулла Аббосдан доврури оламга кетган Бу­
хоро мадрасалари, Туркистон маорифи х.ак.ида сурайди. Дин ва
шариатдан боцща нарса укитилмаслигини билгач, таажжубга ту-
шади. «Сизнинг диёрларда табиб, кимёгар, меъмор, мудандис
улмаюрми? Сизнинг хонлар ва хукуматлар идораи мулк ва дав­
лат учун умури идорая, фунуни молияя, мохдр маъмура ва тура-
лара *ожат курмаюрларми?» - деб сурокда тутади. Уларсиз х,ар
к,андай миллатнинг ^алокати мук.аррарлигини таъкидлайди: «Ёху,
урлум, кУзи 6 о е л и к , киши юрарми?!» - дея *айрон к;олади... Ле­
кин бу буюк улканинг келажагига ишонади: «Санга огирлик;
келмасун, углум. Иншооллох,, замона келур, а?уш Туркистон да*и
фунун ва камолот ошноси улуб, тарикд таракдияя етишар...»
дея тасалли беради.
Умуман, Туркистон *аёти асарнинг бошидан охиригача муал-
лифнинг диктат марказида туради. Масалан, асар бошида Анда­
лузия бухрони, испандар-фарангларнинг узаро жанжаллари *акдца
гап кетар экан, Бухоро ва КУконнинг XIX аср Урталаридаги бир-
бирларига кдпган к,атлу горатларига шама кдлиб утади. Бошк;а
бир Уринда эса, х,ар бир юртнинг тимсолига айланган дарёлари
^аадда сузлар экан, Зарафшонни кдйнок, бир ме\р билан тилга
олади.
Кдшлок, имоми Мулла Аббосни макгабга бошлайди. fipyF, озода.
Хар бир фан учун махсус жщозланган укув хоналари, кдроатхо-
на, кутубхона... 8 ёшдан 12 ёшгача барча мактабда. Утал ва кдз
болалар ало\ида укдйдилар.
Саёх,ат давом этади. Шайх Жалол машина тайёрлигини айтиб,
ша^арга таклиф кдпади. Европада кУргани оташароба. Бирок; туту-
ни йук,, Узи *ам боищачарок,, электр билан ^аракат кдпади.
Улка маркази Дорус-саодатга кетмокдалар. Йулда кдешлокдар
куринади. Бир-бири билан телефон, телеграф орк,али богланган.
Электр мошина Дорус-саодат вокзалида тухтайди. Ша^ар х,ам та-
Исмоилбек Гаспринский 247

мом бошк,ача. Бу биноларни Мулла Аббос Туркистонда хам, Ев-


ропада хам курган эмас. Шайх Жалол мехмонни ме\монхонага
жойлаб, к;озига кетади. Мехмоннинг Дорур-рохатга кандай келиб
кщганини билдириш керак.
Кеч тушади. Бирдан хаммаёк. ёришиб чаророн булиб кетади.
Мехмон хайрон. Бундай холни олдин курган эмас. У буларнинг
кечда ёниб, тонгда узи учадиган электр эканлигини сУнг билади.
Эрталаб хаммомга тушиб, Шайх Жалол билан к>ози \узурига бо-
радилар. Кучалар, майдонлар хам боищача. Масалан, майдонлар-
нинг бири «Озод» деб номланган, бири халифа Абдура\мон III
номида. Кучалардан бири Тарик, ибн Зиёд деб аталади. Абдурах-
мон III майдонидаги мухташам бир бинога борадилар. Мармар-
дан, нацшинкор. Эшиги тепасига олтин харфлар билан хатти
куфийда «Бобул-хукук.» деб ёзиб куйилибди. Крзихона —шу. Кози,
унг тарафида котиб, йулакда хизматчи.
Шайх Жалол Мулла Аббос Туркистонийни таништиради. Кози
уни мамлакатнинг тартибларидан хабардор кдлади. Бир нарсани
алохида таъкидлайди: «Улкамизча энг буюк к;абохат ва жиноят
ялон суйламакдир. Жазоси дахи бик огирдир. Ялончи хибс улини-
юр, аммо хибсхона очик; турар, атрофинда минг киши улса-да,
сузламая бир киши топилмас...»
Бу хол хаммасидан ошиб тушади. Кандай мамлакат бу?!
Кдхрамонимиз бу ердаги урф-удум, ахлок;, илм ва маданият
борасида к;ози билан сухбатлашар экан, тобора узини Унгайсиз
сезиб боради. 12 йил мадрасада умри бекор кетибди. Фарангис-
тондаги 2 йил укдшини сУзлар экан, Маргаритага булган мухаб-
батигача айтишга тУгри келади. Бу ердагиларнинг яшаш крнуни
шундай: Улар Олловдан к$рк,адиган даражада ёлгондан к$рк,ади-
лар. Ёмонликдан жаханнамдан крчгандек к,очадилар. Жаннатга
интилгандек кишиларга мухаббат куядилар. Бу гаплар к;ози тили-
дан юртнинг янги мехмонига биргина цардошлик насихати эмас,
маъмурий-шаръий амр сифатида хам айтилган эди. Бу Улка инсон
табиатининг икки буюк иллатидан — ёлгондан ва хакризликдан
кугулган эди. Шу жихатдан у Рарбнинг хам, Шаркдинг хам, Ев-
ропанинг хам, исломнинг хам кусуридан холи эди. Бу ердаги илм
ва ахлок; олдида Туркистон бадавий, Фарангистон олчок; эди.
Холбуки бу Улка дунёдан тамом узилиб, баланд тоглар орасига
яширинган бир жойда аждодларининг илму хунари соясида Уз
Холларича шундай даражага етдилар. Мулла Аббос бозор ёнида
яна бир вок,еага дуч келади. Бир араб дуч келган одамга илтижо-
ла бокдб, хол-ахвол сурар, хеч ким унга эътибор кдлмасди. Со-
248 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

тувчи экан. Бир кишининг ярим динорлик х.акдга хиёнат кдлибди.


Кози уни текшириб аникдагач, айбдор деб топибди. Шундан буён
у хдммага бегона. У билан х,еч ким сурашмайди, гаплашмайди.
Одамлар уни вабодан курк,к,андек четлаб утадилар. Хатто хотини,
бола-чакаси *ам тарк этади. У уз хо^иши билан мамлакат четида-
ги махсус жойларда ибодат ва тахсил билан узини поклайди. Сунг
жамиятга янгидан кабул кдлинади. Бу бечора ёшлигида озгина
касал булгану тарбияси етишмай колган, гунох, кдигани шундан.
Кейинги турт йил ичида юртда бундан бошкд жиноят содир булган
эмас.
Бу юртда \амма нарса гайритабиий. Масалан, Мулла Аббос
ме^монхонасига келса, 2 хат ва бир газета турибди. Бири Фарида-
бонудан, иккинчиси махаллий «Истиуфол» газетасидан. Фарида-
бонунинг цариндошлари медмон билан танишмок; истайдилар.
Газета эса Мулла Аббосдан олис Бухоро ва Туркистон х,акдда
макола сурабди. Бирок, бу хатлар ёзилган кргозларни у илгари х,еч
курмаган, тамом бош ка материалдан. Конвертларида марка йук;,
бепул. Шайх Жалол шошиб 5—6 тухум кутариб киради, жужа очир-
мок,чи эмиш. Мулла Аббос ^айрон, кдндай кдлиб, товуксиз жужа
очади.
Шайх Жалол сирни очади. Тухумдан жужа чикдши товукдинг
босишидан эмас, х,ароратдан. Бу янги гап эмас. Бу кадимдан маъ­
лум эди. Мулла Аббос ва унинг туркистонлик ^амсабокдари эски
илмнинг мо^иятини урганган эмаслар. Гап шунда. Когозни х,ам
к^п нарсалардан тайёрлаш мумкин. Дорур-ро^атдагиларнинг иши
шу йулдаги тажрибалардан бири холос.
Мулла Аббос «Истикбол» газетасини варакдайди. Бухоро, Хива,
КУкон хонликларининг Русия томонидан забт этилиши тарихи
^акддаги мак,олага кузи тушади. Муаллиф, олис тарих, хусусан
Амир Темур борасидаги х,оким карашларга карама-карши уларок,
унинг ярим дунёни эгаллашида илм-фан ва кдхрамонлик самара-
сини курган эди. Унингча, жахолат ва нодонлик билан футухрт ва
шижоат *еч качон бир ерда жам була олмайди. Маколада куща
Туркистоннинг таназзули сабаблари ^акдда суз юритилиб, шун­
дай ёзилган эди:
«Бир давлат ё миллат хароб улажак эса, энг ибтидо илмсиз ва
маърифатсиз колур. Бу хрлда куй ^айвони каби фа^мсизлануб уз
бошларини узлари узатуб турарлар! Нима килсинларки, кузлари
боклангандир!»
Макола охирида Туркистондан Мулла Аббос деган бир киши­
нинг ажиб бир хдл билан Дорур-ро^атга келиб колганлиги маъ-
Исмоилбек Гаспринский 249

лум кдлиниб, унинг бу ерда Уз билимини ошириш мацсади бор-


лиги мамнунлик билан кдйд этилган эди.
Ха, булар дунёни биладилар. Дунё буларни билмайди, хаёли-
дан утказади Мулла Аббос.
Фаридабонунинг уйида курганлари бундан хам хайратланар-
ли эди. 80 ёшлик шайх Туркистоннинг забт этилиши истилодан
юз йил олдин маълум булганлигини айтади ва Ибн Марвоннинг
«Кдёс ва эхтимолот сиёсати» китобини укдшни тавсия килади...
Мулла Аббоснинг Амир билан учрашуви эпизоди хам бор.
Унинг сирли мамлакатдан чикдб кетиши дунёга номаълум бу Улка
учун фалокатга сабаб булиши мумкин. Шунга кура, бу масалани
амир *ал кдлиши лозим. Лекин адолат крнуни уни ихтиёрига кдрши
холда олиб крлишга йул бермайди. Сайёх Амир билан учрашади:
30 ёшларда, чукдисокдл, очик; юзли, хуш бокдшли. Бухоро ва
Туркистон турмушидан сурайди. «Ришта» хасталигидан суз очади.
(Чор хукумати Зарафшон сувини тусиб куйгач, Бухорога сув бор-
май, ховузларда ришта таркдлган эди.) Бухорога тоза сув келти-
риш йуллари хакдда фикр билдиради...
Амир Аббосга рухсат бермайди. Аббос узининг асир эмасли-
гини айтади. Амир бундай масъулиятли масалани бир узи хал
кдлолмаслигини, Олий Мажлисдан сураб хал кдлишини айтади...
Бир к,атор можаролар, Фаридабону —Мулла Аббос муносабатла­
ри, шу аснода хотин-кдзлар такдири, Туркистон, Бухоро манза-
ралари, 1500 йилда очилажак «Васиятнома» билан боглик, гап-
сузлар сунггида рухсат берилади. Мулла Аббос бу ерда орттирган
дустлари билан видолашиб, унга к,андай сирли келиб кщган булса,
шундай сирли тарзда чикдб кетади.
«Дорур-рохат мусулмонлари» Русиядаги туркий халкдар ада-
биётининг янги даврдаги биринчи йирик намунаси эди. Шу сабаб
у Волгабуйи ва Туркистон халкдари янги адабиётининг шакллани-
шида мухим роль уйнади. Бу ran Узбек адабиётига хам тегишлидир.
Иккинчи томондан эса, Исмоилбекнинг бадиий ижоди унинг
кдзгин ва самарали кечган жадидчилик фаолиятининг маънавий
давоми, буюк миллатпарвар к,арашларининг олижаноб тахайюли
мевалари эди.
Гаспралининг хотин-кдзлар ва уларнинг жамиятдаги урни ма­
саласи хакддаги кдрашлари «Хотинлар улкаси»1 номли хаёлий-
саргузашт кдссасида акс этди. Унда хам вок;еалар тошкентлик Мул­
ла Аббос Франсавий тилидан хдкоя кдлинади. Асар аёлларни «сочи

1 Асар «Жа^он адабиёти» журналининг 1999 йил 1-сонида Узбек тилида чоп этилди.
250 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

узун^а^ли калта» дегувчи ислом мутаассиблигига киноя булга-


нидек, эмансипация ник;оби остида уларнинг аслий хусусиятла-
ри \исобланиши лозим булган назокатдан узокдаштирилишига,
«эркаклаштирилиши»га карши исён хам эди. Бу мавзунинг хам
Туркистонда накдцар кдзган мухокама кдлингани маълум.
Хулоса кдлиб айтганда, И.Гаспралининг хаёти ва сермазмун
фаолиятини Туркистонсиз, унинг тарихи ва такдири хакддаги
Уйларисиз тасаввур килиб билмайди. Улуг мутафаккир Туркистон
халкларининг бой маънавий меросини Русия мусулмонлари бо-
расидаги янгиланиш ва ислохотчилик харакатлари учун маъна­
вий омил деб билади. Айни пайтда, бутун вужуди билан Туркис­
тон учун хам нажот йулини излайди ва буни янгиланишда, исло-
хотда куради. Щунга кура, унинг кдрашлари хам Туркистон би­
лан теран бошанган эди. Шу сабабли, бу фикр-карашлар Туркис­
тонда акс-садо топдигина эмас, туркистонлик таракдийпарвар
зиёлилар учун дастуруламал вазифасини бажарди.
МАХМУДХУЖА БЕ^БУДИЙ
(1875 - 1919)
Y .. Й<1
диет нули
Махмудхужа Бехбудий
_ u
Туркистон жадидчилик
,,
Харакатининг бониисидир. Унинг хаети ва ижо-
дий фаолияти хакдда 20-йилларда махаллий матбуотда Садрид-
дин Айний, Хожи Муин ибн Шукрулло, Лазиз Азиззода каби
замондошлари томонидан бир катор макрла, хотиралар эълон
кдцинган. Кейинги йилларда, хусусан, мустакдлликка эришил-
гандан сунг жадидлар фаолиятини урганишга кизикиш кучайи-
ши билан Бехбудий хам кдйта кашф этила бошланди. Бехбудий
таржимаи холини ёритишда Хожи Муиннинг 1922-23 йилларда
узи мухаррирлик кдлган «Мехнаткашлар товуши» (1922), «Зараф-
шон» (1923) газеталарида чоп этган мацолалари мухим ахамиятга
эга. Бехбудий хакдда 70-йиллардан бугунги кунгача эълон кдли­
ниб келаётган Солих Косимов, Ахмад Алиев, Наим Каримов,
Сирожиддин Ахмедов, Шерали Турдиев ва бугунги ёш тадкдкот-
чилар Халим Саййид, Нормурод Авазов, Зебо Ахророва ишла-
рининг барчасида мана шу Хожи Муин маълумотлари асос килиб
олинади1.
Унинг келтиришича2, Махмудофка Бехбудий 1875 йилнинг 19
январида (хижрий 1291-10-зулхижжа)3 Самарканд якинидаги Бах-
шитепа кишлощда рухоний оиласида дунёга келган. Отаси Бех-
будхужа Солиххужа угли туркистонлик, Ахмад Яссавийнинг ав-
лодларидан, она томондан бобоси Ниёзхужа урганчлик булиб,

'А слида хам Хожи Муин (18 8 3 -19 4 2 ) Бофудийни яциндан билган, унинг эътибо-
рига сазовор булган хамкасабаси, шогирди эди. 1914 йилда Бюфудий хаж сафарига
кетар экан, «Ойна» журналининг м у в а д о т мухаррири килиб Хожи Муинни крлдир-
ганлиги маълум.
2 К,аранг: Хожи Муин, Махмудофка Бехбудий. «Зарафшон» газетаси, 1923 йил 2S
март.
3Айрим тадкикртларда бу сана 1874 йил март («Совет Узбекистони санъати» ж .,1989
й., 2-сон) деб, бизнингча, янглиш курсатилади. 1291 йилнинг бошланиши (1-му\ар-
рам) 1874 йилнинг 18 февраль чоршанба кунига тугри келади. (Каранг: Таблица согла­
сования... Х.К.Баранов. Арабско-русский словарь. М., 19 7 7 ,9 4 0 -9 4 2 бетлар). Зулхижжа
сунгги ойдир. Унинг 10-си 335-кун булиб, жамланганда 1875 й. 19 январь келиб чикдди.
252 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

амир Шох,мурод замонида (1780—


1785) Самаркандга келиб кщ ган.
1894 йилда отаси, имом-хатиб-
лик билан шугулланиб келган Бех-
будхужа вафот этади. Ёш Мах.муд-
хужа тогаси коз и Мухаммад Сид-
дикнинг тарбия ва карамогида усиб
вояга етади. Араб сарфу нахвини ки-
чик тогаси Одилдан урганади. 18
ёшидан к,озихонада мирзалик кила
бошлайди. Дарвоке, Бех1будийнинг
мактаб-мадраса хдёти хакида хам
маълумотлар нихоятда кам. У даст­
л аб С а м а р к а н д м а д р а с а с и д а ,
сунгрок Бухорода яхшигина тахсил
курган. Анъанавий Мадраса илмини
Ма\мудхужа Бехбудий пухта эгаллаган Бехбудий 1915 йил­
да этнограф Г.Андреев саволларига
жавоб берар экан, Мадраса тах,силини алохида тилга олгани маъ­
лум1. Хуллас, анъанавий тахсил, сунг эса уз устида кунт ва сабот
билан ишлаш оркали у шариатнинг юксак макомлари — к,ози,
муфти даражасигача кутарилади.
1899-1900 йилларда Бехбудий бухоролик дусти Хожи Бако
билан х,аж сафарига ч и кади2.
«1318 санаи хижрияси тавофи Байтуллога Кавказ йули ила
Истанбул ва Миср ал-Кох,ира воситаси-ла бориб эдим. Муддати
сафарим саккиз ойдан зиёда чузилуб эди»3, — ёзади Бехбудий бу
х,акда. Дунё куриши изсиз кетмайди. Сафар янги мактаб хакидаги
Карашларини муста\камлайди. Унинг ташаббуси ва гайрати би ­
лан 1903 йилда Самарканд атрофидаги Халвойи (С.Сиддикий),
Ражабамин (А.Ш акурий) кишлокларида янги мактаблар ташкил
топади. Адиб ушбу мактаблар учун дарсликлар тузишга киришади.
Кетма-кет унинг «Рисолаи асбоби савод» (1904), «Рисолаи жуг-
рофияи умроний» (1905), «Рисолаи жугрофияи Русий» (1905),
«Китобат-ул атфол» (1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи
ислом» (1909) каби китоблари пайдо булади. М а\мудхужа 1903—
1904 йилларда Москва, Петербургга боради, 1906 йилда Крзон,
Уфа, Нижний Новгородда булади. Булар саёхат эмас, хизмат са-

1Андреев Г. Самаркандский журнал «Ойна» и его редактор-издатель Махмуд Ходжи


Бегбуди. г. «Туркестанские ведомости», 1915, 17 сентябрь.
2 К,аранг: Хожи Муин. Ма\мудхужа Бехбудий, «Зарафшон» газетаси, 1923 йил 25
март.
1 Царанг; Ма\мудхужа Бехбудий. К,асди саф ар , «Ойна» ж ., 1914 й ., 31-сон .
Ма^мудхужа Бехбудий

фари эди. Масалан, Нижний Новгородца 1906 йилнинг 23 ангус-


тида Русия мусулмонларининг турмуш ва маданияти муаммола-
рига багишланган курултой чак,ирилади. Бехбудий бу курултойда
туркистонлилар гуру\ини бошцаради ва катта нугк, сузлайди1.
25 кунга чузилган бу сафар хакдца Бехбудий су игрок, шундай
маълумот берган эди: «1325 санаи хижриясинда Русия мусулмон­
ларининг му\тарам зиёли ва акобирларининг Нижни Ёрминка-
синда миллий ишлар тугрисинда машварат к,ила турган мажлисга
мушарраф булмок, учун Урунбург йули ила Маскуф, Петербург,
К озон воситаси-ла Нижни Новгуруд бориб эдим»2.
Театр керак Маърифат учун биргина мактаб кифоя кдпмас-
ди. Замон ва дунё вок,еалари билан танишиб бор-
мок,, миллат ва Ватаннинг а^волидан, кундалик хаётидан огох,
булмок, керак эди. Бинобарин, миллат учун шундай ойна керак
эдики, унда у уз к,абох,атини х,ам, мало^атини хам кура олеин.
Мана шу э\ти ёж ва зарурат Бехбуцийни театр ва матбуот сари
бошлади. «Падаркуш» шу тарик,а майдонга келди. Бирок унинг
дунё куриши осон кечмади. Бунга сабаб: биринчидан, чор хуку-
мати мустамлака Туркистонининг маърифат йулига кириб, уз
хукукини танишидан манфаатдор эмас эди; 1916 йилдаги Тур­
кистон генерал губернатори Н.Р.Куропаткиннинг уз кундалиги-
да ёзган ва бугун жуда маш \ур булиб кетган «Биз тубжой халк,ни
тарак,к,иётдан, мактабдан, рус хаётидан 50 йил четда тутдик»,
деган сузларини эслаш кифоя. Иккинчидан, тургунлик ва туткун-
лик туфайли авж олган жахолат, мутаассиблик. «Кимики сахнада
курсанг они жасорати бу», деб ёзган эди шоир Тавалло. Бу бежиз
эмас. Хуллас, 1911 йилда ёзилган «Падаркуш» драмаси 1913 йилда-
гина босилиб чик,ади. Китоб жилдидаги «Бородино жанги ва Ру­
сиянинг французлар боскинидан халос будиш ининг юбилей са-
насига багишланади» деган ёзув ва унинг Тифлис цензурасининг
рухеати билан чоп этилиши шуни кУрсатадики, иш осон кУчма-
ган. Пьеса босилиб чикдандан кейин хам уни сахнага куйиш учун
як,ин бир йил вак,т кетди. Муаллиф бу хакдаги хатларга жавобан
кинояомуз: «Туркистонда бекор одам йук,ки, халк, учун ишласа.
Бекор киши йук,ки, театру сахнасига чик,иб, «масхарабозлик»
кдлса»3, деб ёзган эди.
«Падаркуш» — узбек драмачилигининг хамма якдил эътироф
этган биринчи намунасидир. Мутахассислар уни хам жанр, хам
мазмунига кура янги узбек адабиётини бош лаб берган бир асар

1 Каранг: А.А.Пясковский, Революция 1905-1907 годов в Туркестане. М .,1958, 559-

2 «Ойна» ж., 1914 йил 31-сон, 598-бет.


3 «Ойна» ж., 1913 йил 5-сон.
254 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

сифатида бащпайдилар. Муаллиф «Миллий фожиа» атаган, 3 пар-


да 4 манзарали бу драма хажман жуда ихчам, мазмунан нихоят­
да содца ва жун. У жахолат ва нодонлик, укдмаган боланинг
бузук, йУлларга кириб, Уз отасини Улдиргани хакдда хикоя кдлади.
Орка-олдини уйламаган бойнинг Тошмурод исмли Угли бор. Угли
У^имаган. Бой атрофдагиларнинг гапига кирмайди, уишии укдт-
майди, окдбатда у куча безориларига к^шилади. Ресторанда маи-
шатга пули етмай, шерикларини тунда уйига бошлаб келади. Бой
уйгониб, уларни сезиб к;олади. Бойни улдириб, пулини олиб
кетадилар.
Хулоса: жахолат ва нодонлик отанинг хам, боланинг хам бо-
шига етади. Агар бутун миллат шу ахволга тушса-чи?!. «Падар-
куш» дастлаб Самаркандца 1914 йилнинг 15 январида сахнага
кУйилди. «Халк; нщ оят куп келиб, белат етмагани ва жойни
йу^лиги учун уч-тУрт юз киши цайтиб кетди»1, деб ёзади махал-
лий матбуот.
Яна Уша ерда Укдймиз: «Белатлар бир-икки кун аввал ёшлар-
ни гайрати илан сотилиб тамом булуб эди. Баъзи кишилар белат-
ларини икки бахога фоидаси илан боищага сотдилар. Соат етти-
дан минглаб халк; ибратхонага хужум кдлган. Аммо белат йук,. Уч
сУм2 бериб, тикка турмок^а хам рози, яна ер йук;...»
Спектакль Уз маишатига Уралиб дунёни унутган миллатдош-
ларга чакдоокдек таъсир этди. Унда бой ролини Абдусалом Абду-
рахим угли уйнаган эди. «Бойни хамбоза (хуррак) ва уйкуси хамда
харакатидан ахоли ихтиёрсиз ва фосиласиз куларди», ёзади так;-
ризчи. «Домла (Мардонкул Шомахмуд угли) ва зиёли (Мирза
НУъмон Мулла Фозил муфти Угли)ни насихати халойицни
кУнглига таъсир этарди, хатто ваъзу пандга йиглаганлар бор эди»,
- Укдймиз такризда. Айницса, бойнинг Уз Угли ёрдамида Удцири-
либ, мол-дунёсининг фахшу ишрат учун олиб кетилиши вок,еа-
лари кишиларни ларзага солган. «Бу фажеъ ва аламлик манзарани
парда ёпар. Халк^а хаддан зиёда таъсир. Баъзи кишилар фожиадан
кУз юмарлар...»
Чамаси, асарнинг ижроси хам баланд савияда булган. Такриз-
даги «Рус, яхудий ва мусулмонлар тахсин этарди. Хатто 20 йил­
дан бери театр маъмуриятиндаги одамлар таъриф кдлурди... Ахоли-
даги олкдш ибратхонани гумбирлатур...» деган жумлалар шунга
ишора килади.
Тошкентда 1914 йилнинг 27 февралида к^йилди. Авлонийнинг
«Турон» труппаси Колизей (хозирги Савдо биржаси биноси)да Уз

1 «Ойна» ж., 1914 йил 14-сон.


г Мукояса учун: 1914 йилда 2 сумга уртача бир kJH келган.
Махмудхужа Бехбудий 255

фаолиятини мана шу «Падаркуш» билан бошлаган эди. Спектакль


олдидан машхур Мунавваркори театрнинг жамият хаётидаги роли
ва урни хакдда нутк сузлайди. Бой ролини Абдулла Авлонийнинг
Узи ижро этади. Махдллий матбуот бу кунни «тарихий кун», деб
ёзади.
«Турон» труппаси 1914—16 йилларда бу спектакль билан бу­
тун Фаргона водийсини айланиб чикди. «Падаркуш* Туркистон-
ни жунбишга келтирган кдргинбарот инкилоб йилларида хам
сахнадан тушмади. Бир томондан, миллатни маърифат ва тарак-
киёт сари ундашда буюк роль уйнаган булса, иккинчи ёвдан,
профессионал узбек театри ва драмачилигининг майдонга кели­
ши хамда тараккдётида мухим хизмат кдлди.
Бу асарнинг уз даврида адабий хдракатчиликка етказган таъ-
сири хакдда кайдлар куп. Бунинг шохдди сифатида Абдулла Крди-
рийнинг машхур «1913 йилларда чиккан «Падаркуш» пьесаси
таъсирида «Бахтсиз куёв» деган театр китобини ёзиб юборго-
нимни узим х,ам пайкдмай к,олдим», деган эътирофини эслаш
кифоя. 1916 йилда Тошкентга келиб, Колизейда «Турон»нинг
катор спектаклларини курган А.Н.Самойлович ёзади: «Туркис-
тонда янги адабиёт майдонга келди. Бу мен учун кутилган хол
эди... Янги адабиётнинг маркази — Самарканд... Ёш цаламкаш-
ларнинг бош илхомчиси самаркандлик муфти МахмудхУжа Бех-
будийдир»1. V
Драманинг биргина узбек эмас, татар, озарбойжон театрчи-
лигига хам таъсири хакдда гапириш мумкин. Туркистонда шу йил­
лари Заки Боязидский, Алиаскар Аскаров, Сидкий Рухилло,
Илёсбек Ошкозорский каби куплаб кардош режиссёрлар фаоли-
ят кУрсатганини хотирга олайлик.
1913 йилдан Бехбудий матбуот ишл
матбуот* ВЯ гулланади. Апрелдан «Самарканд» газетасини
чикаради. Газета туркий ва форсий тилларда, хаф-
тада икки марта, дастлаб икки, сунг турт сахифада чоп этилган.
45 та^ сонидан кейин модций танкдслик туфайли чикдши <тухта-
ган. Уша йилнинг 20 августидан у «Ойна» журналини чикара бош­
лайди. Бу суратли хафталик мажалла асосан узбек тилида булиб,
унда ихчам форсий шеърлар, маколалар, русча эълонлар хам бе­
риб бориларди... «Бошда хафтада бир марта ва иккинчи йилдан
эътиборан 15 кунда бир катла чикдб, йигирма ой чамаси давом
кдлди... Кафказ, Татаристон, Эрон, Афгонистон, Хиндистон ва
Туркиягача таркалар эди... Жадидларнинг севикли журналлари эди.

1 Самойлович А. Драматическая литература сартов. Вестник, «Имя. об-ва вое.», Nil 5,


Петроград, 1917, 4-бет.
256 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шунинг учун улар томонидан хурматланди, севилиб укдпди»1,


деб ёзган эди Зиё Саид. Журнал редакцияси мухдррирнинг Янги
ша^ардаги уйида (Решетников, 3; хозир Мирсаид Барака, 1) жой-
лашган.
Бехбудий шу йиллари нашр ишлари билан кдзган шугулланди.
«Нашриёти Бех,будия» номи билан ¥з хусусий нашриётини очди.
Фитратнинг «Баёноти сайё\и \инди» асарини 1913 йилда русчага
таржима кдлдириб, нашр этди2. Туркистон харитасини тузиб босма-
дан чикдрди. Кутубхонани йулга к^йди. Уша давр вак^ли матбуотида
«Бе^будия кутубхонаси» хдкдцаги хабарларга тез-тез дуч келасиз.
1914 йилнинг 29 майида Бехбудий иккинчи бор араб мамла-
катларига саёхатга отланади.
Муаллиф саё^ати арафасидаги кайфиятни шундай ифодалай-
ди: «7 санадан бери икки дафъа Бухоро ва бир дафъа Фаргонани
зиёратидан бошкд сафарга чикданим йук, эди. Азбаски, тирик-
лик касалига мубталолик, рузгор кдйдига гирифтордик саё^ат
неъматидан махрум этар. Етти йиллик хонанишинлик, дигар та­
рафдан алойик,и рузгор, тижорат ва 7 -8 рисолалар та^рир ва
нашри, дорулкдзо ишлари, хусусан, бир санадан бери собик,
«Самарканд» жаридаси ва хозирги «Ойна» идорасининг ишлари
рухан ва жисман заиф этди. Аъзоу хавосларга касолат пайдо булди.
Сингир (асаб)... гайри мунтазам ишлайдур. Атиббо истирохат ва
саёхатга машварат берарлар. Табиат у кдцар нокрбил ва бузу^ки,
саёхатдан хам нафрат этар, истамаз».
Шунга кдрамасдан, сафарга чик,маса, булмайди. Аввало, «Ку-
тубхонаи Бехбудия» учун Истанбул, Миср, Крим, Кавказ, Козон,
Русия ва хорижиянинг манзаралари, иморатлари, кишиларнинг
суратлари, турли-туман колип (клише)лар ва яна бошкд жуда куп
нарсалар керак. Хуллас, бормаса булмайди. Маршрут: Кавказ,
Крим, Истанбул, Юнонистон, Байрут, Миср Кох,ираси ва яна
оркдга -Истанбулга кдйтиб, темир й?л билан Булгористон, Ав­
стрия ва Берлин оркдли Русияга, ундан Туркистонга келиш. Муд-
дати икки ой. Биринчи июнга крлмай йулга тушиш керак. Бех,бу-
дий Петербургда б^ладиган Миллий мажлис маслахатига таклиф
кдцинган эди. Саволларга жавобини ёзиб юборади, узрини айта­
ди. Хуллас, 29 майда й^лга тушади. Поездга утириб Байрамали
оркдли Ашхободга утади. Красноводскдан пароход билан Бокуга

1 Зиё Саид. Танланган асарлар. Т., 1974, 44-45-бетлар.


2 Крранг: Пясковский А.А. Революция 1905—1907 г.г. в Туркестане, М., 1958, 546-
бет. Дарвок;е, бундан икки йил олдин Фитратнинг «Мунозара» асари хдм рус тилига
таржима кделинган экан. Бирок; у чор маъмуриятининг махсус хизмати учун мулжал-
ланган булиб, ало^ида кишиларгина фойдаланганлар. Таржима полковник Ягелло то­
монидан амалга оширилган (царанг: Пясковский А.А... уша бет).
Маумудхужа Бехбудий 257

> > * ♦ ^ T
/;/З Е Р К П Л О ^ _=L
I / S

~ *f i r < j P d f f ' t l ' 1'


tffrtl'f.'fjjj >J*J>
$* t JeS<'<r
.,)* I / i c i / A I J. J> (? r - >!

ff * " Г
Ц1ша 15 коп.
ч£ U * *цл&?4
АДГЕСЫСАМАРКАНДЪ й№*
ш т о хода вегвщ W f№ *r<
IJj'Y ^
* . . т

*/»'
,V ЕЖЕНЕДЕЛЬНЫЙ ЖУГНАЛЪ

«Na 1 ЗЕРКРЛО (Оии») М 1


На УэЬ«г<с4«М» персидском*!» и рус-
м ом *ъ яаы к-Ь .
Редаяторъ издатель
Маз<мудъ Ходжи
Бегбуди

«Ойна» журналининг 1913 йил 20 августда чиккан 1-сони


17 • Миллий уйрониш даври Узбек адабиёти
258 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

боради. 2 июнда Минералные Воды-Кисловодск-Пятигорск, Же-


лезноводск-Ростов-Одессани кезиб, 8 июнда Истанбулга кириб
келади. Ундан Адирнага саёхат кдлади. Яна Истанбулга кайтиб,
21 июнда сув йули билан Кудцусга йул олади. Байрут, Ёфа, Ха­
лил ар-Рахмон, Порт Саид, Шом шщарларини томоша кдлади.
Саёхат июлнинг бошларида хам давом этади...
Саёхат хотиралари хар жщатдан гоят мухим булиб, Бехбудий
уларни уз журнали «Ойна»нинг 1914 йил сонларида мазкур ном
остида пешма-пеш бериб боради (хозирча 18 сонда учратдик)1.
«Саёхат хотиралари»нинг биринчи кисми журналнинг 14 июнь
34-сонидан чоп этилган. Муаллиф унга «31 май, Бахри Хазар,
Махмудхужа» деб имзо чекади. Ракамлаш ва сана хамда ёзилган
жойини курсатишга биринчи олти сонидагина риоя к,илинган. Бу
«Хотиралар» хам маърифий, хам адабий-эстетик жихатдан нихо-
ят мухим. Улар адабиётимиздаги анъанавий тарихий-мемуар жан-
рининг XX аср бошидаги узига хос намунасидир. Муаллиф бу
мемуарларда йул таассуротларига, машхур ёхуд одций кишилар
билан учрашувларининг ибратли томонларига кенг урин беради.
Кдйси шахарга бормасин, унинг тарихи, обидалари, у ердан чик-
Кан буюк зотлар хакдца маълумотлар туплайди, турли-туман мил-
латлар, уларнинг урф-удумлари, турмуш маданияти билан кизи-
к,ади. Кдшлоклардаги дехкончиликдан тортиб, шахарлардаги эс­
калатор («осонсур») гача унинг эътиборидан четда колмайди. Ай­
никса, дин, эътикрд масалаларига катта ахамият беради. Кдди-
мий мукдддас обидалар, Расулуллох пойк,адами теккан кутлуг дар-
гохлар, хусусан, Куддуси шарифдаги машхур ал-Масжидул-Аксо
зиёратидан нихоясиз завк-шавкка тулади. Саждага бош куяркан,
дилининг туб-тубидан Оллох иштиёк,и к,алк,иб чикади. «Ох, на
рухоний холатлар, на лазиз важдангиз убудиятлари, на ашкрез
ноз-ниёзлар... Нуроний, фусункор, порлокмозийким, анинг асари
кудсият самари минг бу кадар сана сунгра бизни махвият даража-
синда келтурар», - деб ёзади у.
Муаллиф Оллохга нидо кдлади: «Илохо, у азиз ва фаол бан-
даларинг хурматига бизга басират бер. Эшитар кулок, англар ак,л
бер... Эй Оллохи азимуш-шон. Бу магар сенинг газабингмидур?!
Авф эт, биз инсонларни. Хидоят эт. Ер юзинда сулх ва силохи
умумий ато айла. Инсонларга инсоният бер. Золимларни кдхр эт,
махв булсун зулм. Яшасун адолат ва хакконият, омин...»

1 Афсуски, журналнинг 1913 йил 20 августдан 1915 йил июнгача чикдан 1720 сах,и-
фалик 68 сонининг т^ла, мукаммал комплектный топиш анча к^йин. Олмон олимаси
проф. И.Балдауф хам Москва, Ленинград, Хельсинки кутубхоналаридаги «Ойна» са-
Хифаларининг сукутли эканлигидан зорланган эди (царанг: «Узбекистон адабиёти ва
санъати», 1993 й., 21 май, 21-сон).
Мсцмудхужа Бехбудий 259

«УАС» хафталиги Ингеборг Балдауфнинг мазкур хотиралар-


нинг олмонча таржимаси муносабати билан ёзилган «МахмудхУ-
жа Бехбудий Фаластинда» (1993, № 21) мак,оласини эълон кдлди.
Муаллиф унда Бехбудий кузатишларининг узига хослиги хакдца
ёзган, адиб к,албини уртаган энг катта дард - эрк ва маърифат
эканлигини айтган. Дархакдкдт, «Хотиралар»даги маърифий рух,
изтироб тУла фикр-муло^азалар, муаллифнинг ташна нигохи сизни
бефарк; кщдирмайди. Хусусан, Ватан туйгуси ифодаси уни бугун
сиз билан бизга хдддан ташкдри якдн кдпиб куяди. У Куддуси
шарифдаги Хазрати Довуд мак;барасини, Биби Марям ва Хазра-
ти Исо калисоларини зиёрат кдпар экан, тошкентлик ёш бир
атторга дуч келади. «ДУконига бир оз ултурдик, - ёзади Бехбу­
дий,—мамлакатдан суради. Кулига бир неча нусха «Ойна» ва «Тур­
кистон харитасини» бердим. Азуш савод экан. Тошканд шахрини
курсатдим. Беихтиёр харита устиндаги Тошкандни улиб, кузига
суртди. («Хуббул-ватани минал-имон».) Хусусан, ватан ва ахди
диёрни кддри мусофиратга маълум булур. Хакдкдтан ватан му­
кдддасдур. Кдцрини билмок; керак». «Ойна» журнали маърифат ва
маданият таркдтшцца жуда катта хизмат кдлди. Унда миллат ва
унинг хак-хукукдега, тарихига, тил-адабиёт масалаларига, дунё
ахволига дойр кдзикдрли ма^олалар, бахслар бериб борилган.
Айник,са, тил масалалари мухаррирнинг хамиша диктат марка­
зида булган. Бехбудий миллатнинг тарак^ийси учун бир неча тил
билишни шарт хисобларди. Масалан, журналнинг 1913 йил ав­
густ, биринчи —нишона сонидаёк;, «Икки эмас, турт тил лозим»
деган макдла билан чик,кдн эди.
Фитратнинг журналда босилган макщаларидан бири «Х,им-
мат ва саботи булмаган миллатнинг хакди хаёти йукдур» деб ном­
ланган. «Тушундигим замон кУнглум ёнар, йиЕламок, истарман,
кузёшларим келмайдур», деб бошланар эди мак;ола. Адиб тарак,-
кдёт ва турмушда Европадан ер ва осмон кддар узилиб крлган
Туркистоннинг фожиали ахволидан сУз очган эди. (1915 й., 7-сон.)
«С.А.» имзоли кишининг «Хар миллат Уз тили ила фахр этар»
(1914 й., 35-сон) макрласида бошкд тилларни Урганиш кдторида
Хар бир миллат уз тилининг мухофазаси билан шугулланиши шарт,
деган фикр жуда куп далиллар билан исбот кдпиб берилади. «Агарда
тил ва адабиётимизни мухофаза кдпмай, анга ажнабий лугат ва
сузларни куша берсак, бир оз замонда тил ва миллиятимизни
йУкртурмиз. Миллиятимизни йук;отганда диёнатимиз Уз-Узи ила
албатта, йуколур», деб ёзади муаллиф ва «Бас, бизга тилимизни
ажнабий сузлардан мухофаза кдямоьушк энг биринчи мухим бир
вазифадур», деб хулоса чикдради. Журналнинг 1915 йил 11—12-
сонларида босилган Бехбудийнинг «Тил масаласи» макрласида
260 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

тилларнинг узаро муносабати хдкдцаги бадс давом этади. Улур маъ-


рифатчи тилларнинг бир-биридан уринли л>тат олишини табиий
жараён деб к,арайди. Энг бой тиллардан булган инглизчанинг х,ам
«Ун минглар ила бегона лугатларни мажбуран олганлигини» да-
лил кдпиб кУрсатади ва масаланинг бопща жихатига - ягона ада­
бий тил, тил бирлигига дик^атни к д р а т а д и .
Бехбудий адабий танкддга катта эътибор берди. Навоийдан
кейинги бир неча асрлик сукунатдан сунг бу соханинг хос хусу-
сиятларини тайин этиб, адабиётда унинг тенгхукукдиги масала-
сини уртага к^йди. «Танкдд сараламокдур» (1914 й., 27-сон) деб
номланган эди унинг ушбу мавзуга багишланган жиддий мак;ола-
ларидан бири.
Туркистон забт этилгач, руслар махаллий халкда «сартлар»
деб ном бердилар. Н.Остроумовнинг бир китоби худди шундай
номланганлиги хаммага маълум. Бу суз, аслида турли ващда тур­
ли этник к;атламга, гохо социал к;атламга нисбатан айтилган. 10-
йилларда бу суз атрофида яна бахс кетди. Чунончи, Бухоро ами-
рининг русчага таржимони Бахромбек 1911 йилда «Шуро» жур-
налига «Биз, Туркистон ва Бухоро халкднинг турклиги маълум
булиб туруб... на учун сарт атайдурлар?» деган савол билан му-
рожаат килади. Журналнинг 19-сонида Бехбудийнинг «Сарт сУзи
мажхулдур» деган жавоби босилади. 24-сонида эса самарк,андлик
Бакрхужа «Сарт сУзи аслсиздур» деган макрла билан чик;ади. Бу
билан бахс босилгандай булади. Бирок; орадан 2-3 йил утиб, «Са­
дойи Фаргона»нинг 1914 йил 30-сонида Мулла Абдуллабек деган
кишининг «Сарт сУзи маълумдир» деган макрласи босилади. Та­
биийки, Бехбудий ундан цаноатланмайди, чунки унда мавзуга
дойр бирор янги гап айтилмагани холда, «маълум» деб даъво
кдпинган эди. Шу сабабли Бехбудий «Сарт сУзи маълум булмади»
деган макрла ёзиб, «Садойи Фаргона*га юборади. Бирок, газета
макщани босмайди. Шундан суйг муаллиф макрлани уз журна-
лвда (1914 й., 39-сон) беришга мажбур булади. Журналда Бехбу-
дийнинг «Сарт сузи мажхулдур* мацоласи хам кайта босилган.
Мацола хажман салмокди, журналнинг бир неча сонида давом
этган. Адиб ушбу калиманинг халкрна этимологиясидан тортиб,
Алишер Навоий, Бобур, Мухаммад Солих, Абулгози Баходир-
хоннинг асарларигача, Н.Остроумов китобидан Д.Г. Логофетнинг
«Бухоро хонлиги»ю Л.М.Будагов лугатларигача, И.И.Гейер «Саё-
хатнома»ларидан А.Вамбери «Кундаликлар»игача, жадидчилик
харакатининг Ахмад Заки Валидийдан Исмоилбек Гаспринский-
гача булган намояндаларининг бу сохадаги кузатишларини туплаб,
хулосалайди.
Адибнинг барча тарихий-илмий мавзудаги мак;олалари син-
Мсцмудхужа Бехбудий 261

гари бу х;ам утмишга камоли э^тиром ва эътик,од билан ёзилган.


«Кдбиласини(нг) исмини ва етти отасининг отини билмайдур-
гонларни «кул»-«маркук;» дерлар (1914 йил 23-сон, 340-бет), деб
ёзади у. Бу суз Ч.Айтматов туфайли «манкурт» шакли билан янги
умрини бошлади. Бехбудий, миллат узини англагандагина ижги-
моий-сиёсий масалаларга бопщалар билан тенг аралаша олади,
деган фикрда булди. Шунинг учун хам тарихга алохида эътибор
берди. «Хаёт ва мамот масалалари кдцар мухим булган неча маса-
лалар кузимиз олдига турган хрлда аларни эхмол этуб, фацат сарт
сузи ила шурулланиб, фурсатларни буища уткармок,лик яхши
эмас», деб ёзади у. «Лекин,—давом этади, - ёвруполилар кошида
миллият масаласи мухим ва мукдддас тутилган бир замонда биз­
лар хам миллият масаласидан саналган «сарт» хакдда гох-гох ба\с
этуб, миллиятимизни хотирлаб турганда, зарар курмасмиз».
Умуман, Бехбудийнинг публицист сифатидаги фаолияти адиб
истеъдодининг жуда ёркдн бир к;иррасини ташкил этади. У Уз
умри давомида юзлаб мак,олалар ёзди. Узининг Миллат ва Ва­
тан, жамият ва ахлок, хакдцаги фикрларини купрок; мак,ола ва
чикдшларида ифода этди. Баъзилар унинг мак;олалари ададини
200, бошкдлар 500 деб белгилайдилар. Унинг барча ёзганлари
Хисоблаб чик,илмаган, хатто аник,ланмаганлари кднча. Муаллиф-
лар узларининг исми-ш арифларини Уз газета-журналларида куп-
да куявермаганлар. Хар кдндай х.олда хам Бехбудий гоят сермах-
сул кдламкаш эди. Му^ими шундаки, у XX аср бошидаги Тур­
кистоннинг йирик сиёсий арбоби эди. Унинг Миллат ва Ватан
такдири хакдцаги барча кдрашлари, аввало, мана шу мак,олала-
рида акс этган эди. Бу жихатдан унинг 1906 йил 10 октябрда
«Хуршид» газетасида (6-сон) босилган «Хайрул-умури авсатухо»
(Ишларнинг яхш иси уртачасидур) мак;оласи характерли. Бу ма­
кала узок, йиллар Совет тарих фани нуктаи назаридан бахола-
ниб, Бех,будийни к;оралаш учун нишон булиб келди. Гап шунда­
ки, Бех,будий уша 1906 йилдаёк, социалистик таълимотни ва уни
Русияда амалга оширишга бел богааган Ленин партиясини кес-
кин рад этган Русия мусулмонлари иттифоци («Иттифо^и мус-
лимин»)1ни, кдрашларида маълум якинлик булган Кадетлар
партиясини куллайди2. Унинг бу хусусдаги фикрлари устози Ис­
моилбек Гаспринскийнинг «Мазхаби иштирокиюн»ни кдттик;
1 Русия мусулмонлари иттифок# Русия мусулмонларининг 1906 йил 13—23 январда
Петербургдаги 2-съездида тузилган.
2 Русия мусулмонларининг 1905 й. Нижний Новгородца булган 1-съезди кадетлар
партиясига кушшшш таклифи билан чикдан, 2-съездца эса бу карор билан тасдик,-
ланган (К,аранг: юкрридаги асар, 544-бет). 1917 йилда Бехбудий, Мунавваркрри куплаб
Бухоро жадидлари к,аторида кадетлар карашидан хам кдйтганлар ( К,аранг: Заки Вали-
ди Туган. Воспоминания, Уфа, 1994, 186-бет).
262 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

танкдц кдлган «Оврупо маданиятига бир назари мувозана» ри-


соласи ва «Дорур-рох,ат мусулмонлари» романидаги мулохаза-
ларга таянар эди. Бехбудий хам уз устози каби социализмни зура-
вонлик хисоблади, ижтимоий тенгликни адолатсизлик деб бил­
ли. Шахе манфаатдорлигида, миллат равнак,ида таракдиётнинг
буюк омилини курди. Худди шу эътикрд уни Туркистоннинг мус-
такдллиги учун курашга етаклади.
Бехбудий бир к,атор дарсликлар ёзди. УзСЭ даги
ддришклдри «Бехбудий» макрласи муаллифи мархум С. Креи-
мов адибнинг 6 та дарслигини кдид этади: «Мун-
тахаби жутрофияи умумий» («Кдскдча умумий география»), «Ки-
тобатул-атфол» («Болалар мактублари»), «Мухтасари тарихи ис­
лом» («Исломнинг кдекдча тарихи»), «Мадхали жугрофияи ум-
роний» («Ахоли географиясига кириш»), «Мухтасар жутрофияи
Русий» («Русиянинг кде^ача географияси»). Шулардан биттасига
— «Мунтахаби жутрофияи умумий»га тухтаймиз. Асарнинг туда
номи «Китоби мунтахаби жутрофияи умумий ва намунаи жугро-
фия». 1905 йил 24 августда Санкт-Петербург цензурасидан рухеат
олиниб, 1906 йил Самаркандца Г.И.Демуров матбаасида чоп этил­
ган. 106 сахифадан ташкил топган. Муаллиф бу «кадим фан»га
тааллукли «туркий, арабий, форсий, русий лугатларга тасниф
булган Уттуз кадар кадим ва жадид кутуб ва расоили жутрофия,
хайъати риёзий, тарихий, табиий»лардан ва яна жуда куп турли-
туман маълумот-манбалардан фойдаланиб ёзганини кайд килади
(1-бет).
«Жутрофия деган суз юноний, лутати арабийта таърифи ард
маъносита, яъни ер ва туфрокди баён кдлатургон илмни айти-
лур»,— изох беради муаллиф. Сунг Бехбудий унинг турларига
тухтайди.
Китобнинг дастлабки сахифаларида жутрофиянинг фан си­
фатида майдонга келиш тарихи, кадим Туркистон олимлари-
нинг бу сохадаги хизматлари ёритилади, асарлари келтирилади.
Муаллиф Шамсидцинбек Сомийнинг (1850—1904) 6 жилдлик
машхур «К,омусул-аълом» ва Исмоилбек Гаспринскийнинг «Тур­
кистон уламоси» китобларидаги хужжат ва далилларга суяниб
фикр юритган.
Бобларнинг бири: «Жугрофияни Укумок мусулмонларга ло­
зимдур» деб аталган. Унда Ер хакдцаги хурофий тушунчалар тан-
кдц килинган. Чунончи: «Аммо хозирги жутрофия илми, тажриба
ва рУяти бошлариндан билинадурки, Ер курравий - юмалок,
остита хУкуз, балит йУк, атрофита девори йук, ва Ер айланадур,
xaBOFa муаллак турадур. Бизни назаримизга сокин ва аммо хакдкдт-
да айланадур» (14-бет).
Ма^мудхужа Бехбудий 263

«Эски ва янги донишмандлар» фаслида кадим Батлимус (Пто-


ломей)дан крлган геоцентризм ва унга к,арама-к,арши гелиоцент­
ризм х;акдда ran кетади. Илми хайъатдаги «сабъайи сайёр», «туккуз
осмон» иборалари изохданади.
«А)уш ^айъати жадида, яъни янги хукамолар айтадурки, Оф-
тоб дунёни уртасма халк, булубдурки, Аторуддан бошлаб кади­
ма беш сайёра ва янги топилган икки сайёра ва куз ила к^рил-
май, янгидан дурбин ила- топилган уч юзга якдн сайёралар ва
буларни ичига биз устида тургон Еримиз Офтобни атрофига \ар
бири узига тегишли дойра — айланасига айланиб юрадурлар.
Еримиз Офтобга нисбатан учланчи сайёра - юргувчи юлдуздур!
Юргувчи юлдузларни х,аммаси бенур ва ёруюшкни офтобдан
оладур» (22-бет) укдймиз китобда.
Муаллиф, шу тарик,а, жуда содда кдлиб осмон жисмларининг
жойлашиш ва ^аракатини тушунтириб беради. Буларнинг айрим-
лари Куръон ва Хадис хабарига рост келмаслигини х,ам айтади.
Шунга к,арамасдан, «Янги хукамолар осмондаги юлдузларни ах,во-
лидин эскилардин кура яхширок, огох, булубтурлар»,- деб ёзади.
Чунончи, Ой, Миррих (Марс) хакддаги замондошлари маъдумот-
ларини жамлаб ва уларнинг к,адим хукамога насиб этмаган аник, ва
пухта замонавий асбоблар ёрдамида тупланганини таъкидлаб,
«...хукм кдладурларки, албатта, Миррихда одам бор ва илм биз-
лардан зиёдадур!» деган фикрни илгари суради. «Мартабаи инсо-
ниятга ноил улмакга, ^ар бир инсонни жамияти инсониятга ва
дини илохдяга эх,тиёжи бор, —ёзади муаллиф. —Ушбу сабабдан-
дурки, инсонлар комил инсонларни кул остита жамияти башария-
ни барпо кдладурлар. Оллох таоло анбиё воситаси ила к;онуни ша­
риат, хавфу к,албу рижо юборибдурки, анго дохил ва солик б^лмок,
лозим ва вожибдур. Динсиз дунёда яшамок, инсоният ва маданият-
дан эмас, хдйвонийликдур. Динсиз мутамаддун (маданиятли)
булмок, мух;ол (кдйин)дур. Жамияти башарияни баркэрор турмокдга
дин, шарь (шариат), низом ва буларни бошк,арувчиларга биринчи
сабабдур. Бас, жамият илм, инсоф ва хунар сабаблари ила уч хил
булинадурки, вахдюният, бадавият, маданият аталган. Ва булар-
ни(нг) хар бирини яна бир неча синфга так;сим кдлмок, одамлар-
ни ах^олига кдраб мумкин буладур».
Бехбудий замонасидаги мавжуд идора усулла-
1?.121ЪрИФДХД&11 | ^ ^и
сиёсатга Ри *акдда фикр юритиб, уларни учга булади:
1. Идораи мустакдлла (идораи мутлакэ—монархия).
2. Идораи машрута (конституцияли парламентли х,окимият).
3. Идораи жумхурият (республика).
Лекин миллат озод булиб, узининг мустакдл давлатини урнат-
магунча, ижтимоий адолатни тиклаб булмайди. Бу Бехбудий кел-
264 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ган биринчи хулоса эди. Унинг «Вакт» газетасида чоп этилган ма-
Колаларидан бирида шундай мулохазаларни учратамиз:
«Бир мадрасага 20 талаба гапи ила бир ноа^ил мударрис сай-
ланур. Бир волостда 40 нафар эл бошлариндан 21 нафарни садо-
си ила бир жщил к,ози сайланур ва Русия маъмурларина-да маъ-
кул улур. Бир минг факирнинг радцу мудохаласи муьтабар улмаз
ва сузлари эшитилмас. Ишта бизим Туркистон шахарларининг бу
кунги кози, муфти ва мударрис хам имом ва узга рухрнийлари-
нинг юздан саксони, сахро ва карияларда уланларининг ундан
туккизи шуйла номуносиб кишилардан иборатдир»1. Шу газета-
нинг уша йили 4 ноябрда босилган «Дума ва Туркистон мусул­
монлари» маколасида эса чор мустамлакачилик сиёсати, хусу­
сан, улкадан етмиш минг русдан олти депутат булгани холда етти
миллион мусулмонга беш урин ажратилгани ошкора танк,ид кдли-
нади. Шуларга кдрамасдан, Бехбудий, истиклол хакида фикр
юритар экан, хар кандай зуравонликни рад этади. Унингча, зура-
вонлик гайриахлокдй, бинобарин, гайринсонийдир. Умуман ол­
ганда эса, мустакдллик учун кураш олиб борган боболаримиз,
жумладан, жадидлар келажак хакдца фикр юритар эканлар, ис-
тикдолга эришиш борасида бир-бирларидан фарк, килувчи уч
йуддан бордилар:
1. Русияга тобеликдан зурлик йули билан кутулиш, куч билан
истиклол олиш (Дукчи эшон кузголони, 1916 йил вокеалари, «бос-
мачилик»).
2. Муроса йули. Руслар ёрдамида маърифатга эришиш. Маъри­
фат масалаларвда хаК'ХУКУК олиш, миллий хусусиятларни тик-
лаш (Исмоилбек Гаспрали, Махмудхужа Бехбудий).
3. Хамкорлик йули. Чор маъмурлари, сунг эса Шуро хукумати
билан бирга уларнинг дастурларида к,атнашиш ва имкон булиши
билан мустакилликни кУлга олиш. Бунинг учун маълум тайёргар-
лик кУриб бориш (Мунавваркори, Хамза, Авлоний).
Бехбудий хамиша халк билан бирга булди.
Ватан такдири кун тартибига кУйилган 1917 йилнинг 16-23 ап-
релида Тошкентда булиб Утган Туркистон мусулмонларининг 150
вакили иштирок этган Улка курултойида хэяжонли нущ сузлади. Мил­
латни Узаро ихтилофлардан воз кечишга, буюк максад йулида бир-
лашишга, иттифок булишга чакирди. Худди шу ихтилофимиз са-
бабли «мустамлакот коидаси ила бизни идора этурлар» деб очик
айтди.
У хак эди. Мустамлакачилар «50 йил илм-маърифатдан четда.
саклаб келган»лари (Куропаткин) Туркистонни осонлик билан

1«Вак,т» газетаси, 1907 йил 3 февраль.


Маумудхужа Бехбудий 265

кулдан чик;армас эдилар. Фитна в а h f b o т и н и м с и з давом этар эди.


Шундайлардан бири 1917 йилнинг бахорида Бухорода юз берган
эди. Амир Февраль узгаришларини хисобга олиб, рус элчихона-
сининг масла\ати билан ислохот эълон кдладиган билади. Ва бу
фармонни ушбу элчихонанинг бошлиш жаноб Миллер тайёр-
лайди. Х,ар хил англашилмовчиликларнинг олдини олиш мак;са-
дида собик; генерал губернатор, эндиликда Русия Муваккат хуку-
матининг Туркистон комиссари Куропаткин топширигига кура
Самарканд ижроия кумитаси Бухорога бир неча кишилик хайъат
юборди. Улар орасида Бехбудий хам бор эди. 7 апрель ислохот
эълони олдиндан мулжалланганидек тантанага, тантана эса фо-
жиага айлайади. Амир ва ёшлар, муллалар ва жадидлар уртасида
утиб булмас чох пайдо булади. Миллер бунинг айбини Бехбудий-
га куяди. Факат Миллер эмас, Тошкентда 9 апрелда бошланган
Туркистон ишчи ва солдат депутатлари советларининг биринчи
улка съездида айрим рус депутатлари Бухоро фожиасининг саба-
бини Самаркдндцан «уз ихтиёрлари илан» борган депутатларга
тункайдилар. Миллатни ич-ичидан кайраш ва низо чикдриш из-
чил давом этади. Бехбудий мазкур съездда минбарга чикиб бор
вок,еани тушунтириб берган ва бу хакда «Бухоро вокеалари ва
дафъи тухмат» («Хуррият» газетаси, 1917 йил 1 май) деган мах­
сус макдла ёзган эди. Шу йил ноябрнинг 26-сида КУкрнда улка
мусулмонларининг IV фавкулодца курултойи иш бошлади. 27 но-
ябрга утар кечаси «Туркистон мухторияти» эълон кдлинди. Бу
мустамлакадан мустакдллик томон куйилган жидций ва жасорат-
ли кддам эди. Унинг маънавий отаси, шубхасиз, Бехбудий эди.
«27 ноябрда Кукрнда Туркистон мухторияти умумий мусулмон
съездида эълон кдлинди. Муборак ва хайрли булсун! Камина хам
мажлисда булушдан ифтихор этаман. Яшасун Туркистон мухто­
рияти!»1 —деб ёзган эди Бехбудий.
Муаллиф бу кадим оталар юртини унда яшаб турган барча
к,он-кдриндош миллатларнинг бирлиги, \амкорлиги билангина
сакдаб колиш мумкинлигини теран англайди. Бутун вужуди би­
лан Туркистонни бирликка чорлайди. «Бовурлар! —деб ёзади крзок,
биродарларига очик, хатида,-билингки, хозирда Туркистондаги
барча халкдар учун мухторият эълон кдлинди ва сиз билингки,
хак, олинур, лекин берилмас. Инчунин, мухторият-да олинур,
лекин берилмас. Яъни мухториятни Туркистон болаларининг узи
бирлашиб, гайрат ила олурлар. Албатта, бопщалар тарафидан бе­
рилмас. Бошкдларнинг кулидан келса, бермаслар. Биз бушлик
кдлсак ва Туркистондаги халкдар бирлашиб, мухторият йулига

1«Хуррият» газетаси, 1917 йил 19 ноябрь.


266 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

саъй кдлмасак, албатта хозирги k,ofo3 устидаги мухториятимизни


хам йук, кдлурлар. Бул, албатта шундайдур ва бул сузга хеч ким
ихтилоф к;илолмайдур... Энди ишлар шу холда экан, биз хамма -
миз, яъни кдргиз, к,озок,, узбек, туркман, араб, форс, хуллас,
Туркистондаги, Крзористондаги ва Туркманистондаги барча му­
сулмонлар ва хамда мундаги яхудий ва христианлар бирлашиб,
иттифок; ила шу мухториятнинг амалга келишига саъй ва эхти-
мол этмогимиз лозимдур...
Чирогларим! Боцща халкдар, масалан, серблар, итальянлар,
арманлар, славянлар, поляклар ва боищалар хатто дунёнинг у
бир учидаги к,ариндошлари ила бирлашур эканлар, бошк;а катта
ва кувватли давлатларга тобеъ булуб, ютилуб, хатто тилини йукрт-
ган уз жинсдошларини ажратиб олиб, бирлашмок^а жон ва куч-
ларини сарф этар эканлар, биз уз ичимиздаги кдриндошлари-
миздан айрилсак, уятдур, ахмокдикдур. Турк томурига болта ур-
мокдакдур»1.
Мухторият бой берилди. Уни оталаримиз сакдаб крлолмади-
лар. У Советлар томонидан хоинона бостирилди. 19-20 февраль
кунлари шахар тупга тутилди. 10 мингта туркистонлик улдирил-
ди, 180 та к.ишлок.к.а ут куйилди.
Бехбудий изтироб билан майнинг бошида Самарк;андга к;ай-
тади. У ерда тура олмай, Тошкентга келади. Туркистон рус совет
Хукумати рахбарлари билан музокаралар натижа бермайди.
Орзулари чил-чил булган Бехбудий 1919 йилнинг бахорида -
25 мартда Шахрисабзда кулга олиниб, сирли бир тусда К,арши
шахрида к;атл кдлинади. Унинг к;атли хак,идаги хабар уша пайт-
даги пойтахтимиз Самарк,андга роса бир йилдан кейин маълум
булади. 1920 йилнинг апрелида бутун Туркистон мотам тутади.
Унлаб марсиялар ёзилади. «Бехбудийнинг саганасини изладим»
деб аталар эди Фитратнинг бир шеъри. Айнийда бир эмас, уч
шеър бор.

Сани мундин буён Турон кУролурму, куролмасму?


Санинг мислингни Туркистон тополурму тополмасму? -
деб бошланарди унинг шеърларидан бири.
Машхур Чулпон хам Бехбудийнинг фожиали улдирилганига
багишлаб шеърлар ёзди.
Кдрши шахри 1926-37 йилларда 11 йил Бехбудий номи билан
юритилди. Бирок; унинг асл кдёфаси халкдан сир сакданди. Адиб
номининг абадийлаштирилиши шунчаки бир никрб эди. Кдрши
шахрига унинг номи куйилган уша 1926 йилдаёк, у мансуб булган
1«Хуррият» газетаси, 1918 йил 26 январь.
Ма^мудхужа Бехбудий 267

жадидчиликни аксилинкдлобий, аксилшуровий харакат сифати­


да крралаш кампанияси бошлаб юборилган эди.
Б. А. ПясковскшП922 йиддаги «Инкилоб» журнали са^ифала-
рида эълон кдлган «Узбек театри тарихи» макрласида унинг май­
донга келиши тарихи хакдда фикр юритар экан, «Узбек театри-
нинг асосини куйиб берувчи самарк,андлик Махмудх^жа Бех,бу-
дийдир» деб ёзади, адиб номида Тошкентда маориф клуби, Са­
маркандца кутубхона ва драмтруппа, Туркистоннинг деярли хамма
ша\арларида унинг номига очилган мактаблар, Бухорода эса мар­
казий босмахона борлигини таъкидлайди. ^
1929 йилда Крзонда босилиб чиккан «Узбек адабиёти» кито-
бида эса «Узбек миллий адабиётининг негиз тошини Бехбудий
билан Фитрат куйиб берди» (8-бет) деган эътирофга дуч кела-
миз.
Бу гаплар хакдкат эди.
АБДУЛЛА АВЛОНИЙ
( 1878- 1934)

бдулла Авлоний 1878 йилнинг 12 июлида Тошкентда Мер-

А ганча1 махдштасида дунёга келди. Бобоси Мирнеъматбой


асли кукрнлик ук,чи-ёйчилардан эди. Отаси Миравлон ака
майда хунармандлик — тукувчилик билан шугулланган. П и
зорда (\озирги Навоий театри майдони), Ярмарка бозорида (хрзир-
ги Санъат музейи атрофи) буз ва чит билан савдо кдларди. «Онам-
нинг оти Фотимадир»2, деб ёзади адиб уз таржимаи х,олида.
Абдулла 7 ёшдан Ук^чидаги эски мактабда Акрамхон домлада
савод чикдрди. 1890 йилда шу махдлладаги мадрасага утди. Сунг
Шайхонтохурдаги Абдумаликбой мадрасасида Мулла Умар Охунд-
да тахсил курди. Аммо тирикчиликнинг огирлашуви укдшга им­
кон бермайди. «1891 йилдан бошлаб, факдт кдш кунларида укуб,
боища фаслларда мардикор ишладим»3 — деб ёзади Авлоний. Куп
утмай, бу \ам бардам топди. У бутунлай ишга шунгиб кетди. Узи
айтганидек, «бинокор»ликни урганди, «тишт куйиш, сувок,чи-
лик, печкачилик, дурадгорлик ишлари» билан машгул булди.
Адабиётга х,авас унда шу йиллари уйгонди.
1900 йилда Авлоний тошкентлик савдогар бир хонадоннинг
Саломатхон деган к,изига уйланади. Ш у йили отаси вафот этади.
\о зи р г и М иробод ма^алласи урнида М ирнеъматбойнинг 6 of
\овлиси булган. Тошкент босиб олиниб, Туркистон генерал гу-
бернаторлигининг марказита айлантирилгач, М иробод ша\арнинг
яш и - «рус» кисмига кушиб олинади ва турли иморатлар, кор-
хоналар куриш учун булиб берилади. Сапёрний, Госпитальний
к^чалари пайдо булади. М иравлонбойнинг икки угли — Абдулла
на Мирсиддик, \ам шу ерда хрвли-жой кдладилар. Сапёрлар куча-
сида 70, 72, 74-уйлар кдд кутаради. Абдулла Авлонийнинг уз кули
билан курилган, жуда куплаб вок,еаларга гувох, булган 74-уй ке-
йинги йилларда ша\арни к,айта куриш даврида бузилиб кетди.

1Мерганча махдлласи ^оэирги Навоий кучисила телевидение биноси атрофида булган.


2 К,аранг: Миллий уйгониш. Т., «Университет», 1993, 108-бет.
'Авлоний. Тошкент гонги. Т., 1979, 373-бег.
Абдулла Авлоний 269

Абдулла Авлонийнинг оила аъзолари билан тушган сурати

1904 йилда Авлоний М ирободда усули жадид мактаби очади.


1907 йилда Уз ховлисида «Шухрат» газетасини чик,ара бошлайди.
Газетанинг йул и аён булиш и билан дустидан душмани купай-
ди. Натижада 10-сони чикиб бекилди. Сунгги 14 февраль 10-сони-
да «Дануси намима» (чакма-чакарлик) сарлавхаси билан идора-
нинг бир хабари босилган. Унда шундай гаплар бор:
«Эшитилмиш хабарларга карагонда уз мусулмонларимиздан
баъзи «данусчи» наммомлар пайдо булиб, газетамиздан «началь-
c tb o » f3 «данус» к,илмак фикрида елка кдлгон эмишлар...
Газетамизнинг маслаки миллий, бетараф сиёсий Улуб, «уме-
ренно-прогрессивная политическая» газетадур. Ёзгон мак,олалари-
миз хам ушбу маслакимиз улгон эътидол ва хакконият доирасида
улуб, нозир ва цензурлар тарафидан хакдик узра таржима кили-
нуб, тегишли махкамаларда курилуб турилибдур. Шул сабабли «на-
чальство»нинг сизни(нг) «данус»ларга хеч бир эхтиёжи йукаур».
Газетанинг ёпилишига Караганда, бу «данус»ларга «эхтиёж»
булган куринади. Ва, эхтимолки, улар газетанинг такдирини хал
килганлар. Авлоний газетанинг ёпилишини уз таржимаи хол ид а
«яширин ташкилотлар» билан алокага, «Рафик Собиров» деган-
нинг хиёнатига боглайди.
Хуллас, газета ёпилди. Редакция асбоб-аш ёлари, когозлар ва
материаллар хаммаси мусодара килинди. Лекин Авлоний буш кел-
мади. А.Бектемиров номига рухсат олиб «Осиё»ни чикара бошла-
270 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ди. Шоир таъкидлаганидек, бунинг идораси хам унинг уйида (Са­


пёрная, 26У жойлашган эди.
Бу газеталар Узбек миллий матбуотининг дастлабки намуна­
лари булиши билан хам мухим эди.
1914-15 йилларда адвокат Убайдулла Хужаев2 билан «Садойи
Туркистон» газетасида хамкорлик кдлади. Газетадаги шеър ва ма-
крлаларнинг аксарияти Авлоний цаламига мансуб. Бу хол унйнг
тахририятдаги мавцеъ-эътиборининг анча баланд булганлигини
курсатади. Лекин газета узок; давом этмади. 66 сони чикдб, мод-
дий ахволнинг танглигидан ётиб к;одди3.
Умуман, Авлоний 1904-1905 йиллардан хам ижодий, хам ама-
лий иш билан кдзпш шугулланди. Уз шеърларини «Хижрон» та­
халлуси билан эълон кдлди. Мак;олаларини эса «Мулла Абдулла»,
«Авлоний», «Абдулла Авлоний» номлари билан бостирди. Сунгрок,
унинг куп ищлатган лакрбларидан бири «Индамас» булган эди.
1909 йилда «Жамияти хайрия» очди ва махаллий халк; болала-
рининг укдб билим олиши учун пул йигаб, мактабларга тарк;атди.
Бу хакда хатто Оренбургдаги «Ва^т» газетаси ёзиб чикди.
1913 йилнинг охирида тошкентлик машхур жадидлар-тарак;-
кдйпарварларнинг ташаббуси билан «Турон» жамияти майдонга
келди. Унинг муассисларидан бири Авлоний эди. Жамият кршида
театр труппаси тузилди.
Авлоний труппаси сахналаштирган биринчи асар Бехбудий-
нинг «Падаркуш»и булди.
1914 йил 27 февраль Тошкентнинг 2000 кишилик мухташам
«Колизей» театри4 томошабинлар билан тУла. Галерея ва йулак-
ларда хам одам крйнайди... Сахна очилади. Урта буй, мик,ти, ев-
ропача кийинган киши пайдо булади.
- «Мухтарам жамоат! - ran бошлайди у. - Бугун Тошканд хальд
хаётида тарихий кундир...» Нотик; театр ва унинг жамият хаётида-
ги Урни хавдда суалайди. Томошабинлар унинг хар бир гапини бе-
рилиб тинглайдилар.
«Театру Уюнбозлик, эмас! Масхарабозлик, хам эм ас,- давом
этади у. - Театр бамисоли ойнаванд бир уйким, кирган хар бир

1Сапёрлар кУчасидаги бу х,овли турли даврда турлича (N «35-1907; № 26-1910 ; № 10 -


1919; №48, 56, 72, 74) ракамланган. 1988 й. 23 декабрда «Уй музей»га айлантирилди.
1991 й. 15 мартда бузилди.
2 У.А.Хужаев (1865—1938)—1900 йилда Саратов Адлия институтини битириб келган.
1909 йилда Лев Толстой билан хат ёзишган. 1 9 1 4 - 1 5 йилларда «Садойи Туркистон»да
муцаррирлик килган, 1917 йилда Туркистон мухториятининг ^арбий ишлар вазири
булган машхур тараедийпарварлардан.
3 Зиё Саид. Танланган асарлар. Fa<J>yp Рулом нашриёти. Т., 1974, 44-бет.
4 1913 йилда Г. М. Цинцадзе (1 8 6 8 -1 9 1 9 ) томонидан курилган. Узок йиллар Сверд­
лов номидаги концерт зали булиб турди, Хозир савдо биржаси жойлашган.
Абдулла Авлоний 271

кимса уз хусну к.абих.ини кура олур... Юзига ун суртиб масхарабоз


шаклига кирган зотлар табиби хозикдирлар...» Нотик; театрни вд)
бир халк; миллий таракдиётининг муэуш белгиларидан деб \исоб-
лайди, рус француз, турк, татар, озарбойжон турмушидан ми-
соллар келтиради. У машхур тарак^ийчимиз Мунаввар^ори эди.
Спектакль бошланди. У махаллий халк, турмушидан олинган,
ерли ^аваскор ёшлар томонидан куйилган биринчи са\на асари
машхур «Падаркуш» эди. Спектакль декламацияга уланиб кетди.
Таракдийчилик тугён уриб турган «Оила мунозараси» тинг-
ланди. Халк, миллий куйларига солиб ёзилган, ижтимоий дард
билан ёник, кушикдар янгради. Них,оят томоша тугади. Кишилар
театрдан олган таассуротларини кдзгин му^окама кдлганча тар-
к,алдилар. Шоир Тавалло бу тарихий вок;еани завк,-шавк; билан
\икоя этувчи шеър ёзди.
«Турон» уз фаолиятини шундай бошлаган эди. Труппа ишида
к,ардошлар хам иштирок этдилар. Жумладан, Авлоний таншдш
татар режиссёри Заки Боязидский, машхур озарбойжон санъат-
кори Сидкдй Рухдлло билан хамкорлик кдлди. Масалан, труппа-
нинг спектаклларини Заки Боязидский са^нага к^йган эди. Сид­
кдй Ру^илло эса 1916 йилда Авлонийнинг таклифи билан Тош-
кентга келади ва шоирнинг уйида труппа кумагида «Лайли ва
Мажнун» спектаклини куяди. Мажнун ролини Сидкдй Рухдлло-
нинг Узи уйнайди. Маллуни Авлоний ижро этади.
Труппанинг гоявий-бадиий ра^бари Авлоний эди. 1914 йилнинг
26 декабрида труппа «Туркистон» номи билан Фаргана водийси
буйлаб сафарга чикди, бир к;атор шахдрларда гастролда булди. Агар
сиз Уша йиллари чикдб турган вак,тли матбуот са^ифаларига куз
ташласангиз, труппанинг К$к,он (1915 йил 7 янв.), Наманган (21—
24 янв.), Уш (29 январь)да куйган спектакллари ва уларда Авлоний­
нинг фаол иштироки, хусусан ижрочилик махоратига оид эзсгирос
билан ёзилган макрлаларга дуч келасиз. Улардан айримлари театр-
шунос М.Ращонов1 ва адабиётшунос Ш. Ризаев2 тадкикртларвда
келтирилган.
Адибнинг узи ушбу сафар муносабати билан ёзган «Саёхат
самараси» шеърида, «Андижону Маргилону Ушу Намангану
Хук,анд ёшлари»нинг «бир-бирлари билан сирдош» булиб, «мил­
лий ишларга ташаббуслар» кдтаётганларини, «интш,об (уйБониш)
даври» келганини мамнуният билан тилга олган эди.
Авлоний труппа учун «Адвокатлик осонми?!», «Пинак», «Биз
ва Сиз», «Икки севги», «ПУртугалия инкдлоби» каби драмалар
ёзди, «Котили Карима», «Уй тарбиясининг бир шакли», «Хиё-
1 Крранг: М . Разменов. Узбек театри тарихи, Т., «Фан», 1968, 3 2 7 -3 5 1 -бетлар.
2 К/аранг: Ш. Ризаев. Жадид драмаси, Т., «Шарк,», 1997, 63-71-бетлар.
272 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

наткор оиласи», «Бадбахт


келин», «Хур-хур», «Жа^о-
лат», «Уликлар» каби сахна
асарларини татарча, озар-
бойж ончадан тарж има
кдлди. Афсуски, буларнинг
Хеч бири уз даврида босил-
ган эмас. T y F p n , уларнинг
кУпчилиги бадиий заиф.
Крраламага ухшайди. Хатто
шундай таассурот тушлади-
ки, муаллиф бирор мавзуга
зарурат сезгану, оёк устида
ёзиб куя колган. Бир нафас-
да, бир утиришда ёзган. Бу
асарларнинг Уз даврида
ахамияти катта булган. Ун­
дан айримлари 1979-1998
йилда нашр кдлинди.
1916
булган таникди шаркщунос
А. Самойлович «Колизей»да
Авлоний таржима кдлиб
А.Авлонийнинг «Португалия инкило- сахналаштирган «Уликлар»
би» драмасининг титул B a p a ra (Жалил Мамадкулизода аса-
(кУлёзма) ри)ни кУриб, Уз таассурот-
ларини шундай ёзган эди:
«Тошкентнинг улкан «Колизей» театрида озарбойжончадан
сарт тилига таржима кдлинган «Уликлар» пьесаси кУйилди. Ижро
жуда яхши эди...»1. ТУгри, Тавалло ёзганидек, театр «тараккдй-
нинг хабари», «миллатнинг хаёт асари» эди. Лекин, умуман ол-
ганда, театрчилик ишлари осон кечган эмас. «Кимики сахнада
кУрсанг, ани жасорати бу!»2 дегавда Тавалло мутлако хак эди.
«1915 йилда махалла халкд домламиз «театрчи» булди», «мае-
харабоэ бУдци», - деб мени макгабдан кувиб, Миробод махэлла-
сидаги бошлангач мактабни ёпдилар», - деб ёзади Авлоний уз
таржимаи холида.
Иккинчи томондан хукумат сикарди. Театрчиликнигина эмас,
янги мактабни хам. «Усули жадид», «усули савтия» номи билан

1 А. Самойлоып. Драматическая литература сартов, Петроград, 1917, 3-бет.


2 Тавалло. Равнакул-ислом, Т., «Фан», 1993, 53-бет.
Абдулла Авлоний 273

тарихга кирган бу мактаблар аслида чинакам фидойилик наму­


налари эди.
Шуларга к,арамай, Авлоний ижтимоий фаолиятда k,h 3 f h h да­
вом этди. Жумладан, унинг шу йиллари «Нашриёт», «Мактаб»
каби ширкатлар тузишда бош-кош булганини эслаш кифоя. Адиб
буларни кейинрок уз таржимаи холида шундай изо\лайди: «Бу
вактларда бизнинг максадимиз зохирда театру булса хам ботинда
Туркистон ёшларин сиёсий жихатдан бирлаштирув ва инкдлобга
Хозирлов эди». Ушбу жамиятларнинг иштирокчилари, хусусан,
Мунавваркрри, шоир Тавалло, Низомиддин Хужаев, Убайдулло
Хужа, ака-ука Саидазимбоевлар Туркистоннинг маълум ва маш­
хур кишилари эдилар.
Авлоний 1917 йил Февраль вокеаларидан кейин «Яшасин халк;
жумхурияти!» шиори остида «Турон» газетасини чикарди. Газета
Уз маслак-мак;садини «Мусулмонлар орасида куп йиллардан бери
давом улан умумга зурлик, бидъат одатларни битирмак, кела-
жакда буладургон жумхурий идорага халкни тайёрламок;» деб эълон
кдлди. Бирок, газета жуда катта кдйинчиликлар билан дунё юзини
куради; 2-сонидаёк Мирмухсиннинг бир маколаси атрофида жан-
жал чик,ади. Мухаррирни вазифасидан четлатадилар, эскипараст
уламолар матбаа эгаларининг уйларига вакиллар юбориб, «агар-
да сиз Авлоний газетасин матбаангизга боссангиз, Улсангиз сиз-
га жаноза укутмасмиз» деб куркитиб, газетани яккалаб куядил ар.
Авлоний Тифлисдан «Мулла Насриддин» матбаасидан харф ва
харф терувчи олиб келади. Барибир йул бермайдилар. Авлоний
газетадан кетишга мажбур булади.
Газета бойкот кдлинди. Бу ходиса катта шов-шувга сабаб брдт.
«Улуг Туркистон» газетасида Андижон татар мусулмон «Жамияти
хайрия»си номидан Хофиз Ямгулатов, Узбек (турк) ёшлари номи-
дан Абдулхамид Сулаймоний (Чулпон)лар имзо чеккан «Туркис­
тон Протопоповлари» (Александр Дмитриевич Протопопов, 1917
йиллардаги Русия ички ишлар министри - Б. К,.) деган кескин
«протест» босилди. Оренбург ва Уфада чикиб турган газета ва жур-
наллар х,ам бу шармандали вокеани бутун тафсилотлари билан ёрит-
ган ва Мирмухсин билан Авлонийни щмоя кдлиб чиккан эдилар.
1917 йилнинг апрель-май ойларида Туркистоннинг жуда куп
шахарларида махаллий мехнаткашларнинг касаба уюшмалари ва
ташкилотлари майдонга келди. Масалан, Тошкентдаги мингга якдн
узбек ишчисини жипслаштирган бинокорлар (Усталар жамияти,
ташаббускорлари: олмазорлик Очил Бобожонов, мерганчалик Сул-
тонхужа Крсимхужаев), кора ишчилар (охунгузарлик А. Абдура-
шидов), металлистлар союзи (Кулмат Холмухамедов) шундай-
18 — Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
274 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

лардан эди. Авлоний «1917 йилда Тошкентда ерли халкдар ораси­


да бошлик, булиб, «Ук,итувчилар союзи» ва бошкд бир неча рабо­
чий союзлар ташкил к,илдим», - деб ёзади уз таржимаи холида.
Май ойидан уруш орк,асидаги к,ора хизматга олинган марди-
корлар кдйтиб кела бошладилар. Уларнинг уюшмалари пайдо булди.
Авлоний уларда иштирок этди. 6 июнда Тошкент ишчи ва солдат
депутатлари Советига сайланиб, Эски шахар озик,-овк,ат комис-
сияси аъзоси килиб тасдикланди. Шу йилнинг 30 сентябридан 10
октябригача булиб утган ишчи съездига вакил сайланди. Бу таш-
килотларда эсерларнинг таъсири кучли эди. Эсерларнинг узида
хам келишмовчиликлар юз бериб, «сул» гурухи ажралиб чикди.
Авлонийнинг инкдпоб билан ботик, жушк,ин шеър ва макщала-
ри, айницса «Икки севги» номли драмаси унинг эсерлар харака-
тига унчалик бефарк, булмаганини курсатади. Лекин эсерларнинг
айни шу пайтлари Еттисувда крзок, ва к,иргизларнинг хосилдор
ерларини тортиб олиб жойлашаётган рус мухожирларини куллаб-
кувватлашлари махаллий зиёлиларни улардан совутди. Больше­
виклар эса бундан усталик билан фойдаландилар. Уларни узлари-
га кушиб олиб, вазиятга х°ким булдилар ва пировард-ок,ибатда
хокимиятни кулга киритдилар.
Авлоний даврнинг мана шу шидцатли ок,ими измида борар эди.
Мактаб иши, халк, орасида маърифат таркдтиш Авлонийнинг
1917 йилгача булган фаолиятининг бош йуналишини ташкил
к,илди. У бу йулда катта фидойилик курсатди. Шоирнинг Миро-
бодда катта к,ийинчиликлар билан очган мактаби бутун Тошкентда
доврук, к;озонди. Лекин иш ofhp кечди. Чор мустамлакачилик сиё-
сатини огишмай амалга ошириб бораётган улка маъмурияти мак­
таб масаласида к,аттик, турди. Хар бир янги усулдаги мактабнинг
ук;итувчиларигина эмас (уларнинг уй адресларигача талаб этил­
ган), укувчиларнинг хам кимлиги, айник,са, дастур ва дарслик-
лар хамда уларнинг муаллифлари к,атьий назорат килинди. Авло­
ний шахсий архивида сакданиб к,олган Сирдарё вилоят халк, мак-
таблари нозирининг 1914 йил 19 февраль 538 хамда 24 майдаги
1118 ракдмли талабномалари (чамаси, бундай хужжатлар хар йили
тулдириб борилган) шундан дарак беради.
1908 йилда Авлонийнинг Мирободцаги мактаби ёпилди. Бу
нинг сабаблари к^п булиши керак. Авлоний, назаримизда, уз тар­
жимаи холида шулардан биттасини тилга олади:
«Мактабимда ер, одамлар, TOF-тош лар, дарё, осмон хак.инда
сухбатлар утказмокка харакат кдлганимни Миробод жохил киши-
лари билишиб, мени кофир булдинг деб, мактабимни ёпдилар...»1
ц 1 К,аранг\ А. Бобохонов, М . Махсумов Абдулла Авлоний. Педагогик фаолияти,
«Ук,итувчи», Т., 1966, 43-бет.
Абдулла Авлоний 275

Адиб 1909 йилда Дегрез мадалласида яна мактаб очади. Авлоний


даре бериш жараёнида очилаётган янги усулдаги мактаблар учун
дар жидатдан кулай булган куплаб дарсликлар яратиш чарурияти-
ни дис к,илади. У ёзади: «Бизим Туркистон макогиби иеломия-
синда аввалдан охира кддар таълим улинажак китоблар: «Саботул-
ожизин», «Фузулий», «Навоий», «Хужа Хофиз», «Бедил», «Мас-
лакул-муттак,ийн»лар каби шеър китоблари улдиги жумланинг маъ-
лумидир. Бу китобларнинг баъзилари эътик,од ва амалиёти ис-
ломга тааллук, мушкул масалалардан иборат улгонларидин \амда
аксарлари форсий тилда ёзилгонлари учун ёш болаларнинг он-
лардан истифодалари, бир нарса англамокдари имкон хорижин-
да эди».
Шунинг учун дам адибнинг 1909-17 йиллар давомида махсус
мактаб болалари учун ёзилган ундан ортик, китоби майдонга кел-
ди. Унинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим», «Туркий
гулистон ёхуд ахлок,», «Мактаб гулистони» сингари дарсликлари,
«Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» туплами 10-йилларда бир неча
бор кдйта босилиб чикди ва Туркистоннинг жуда куп янги усул
мактаблари учун кулланма булиб хизмат этди. «Муаллим афанди-
лар ва адабиёт мудиблари баним бу асари ночизоналаримни ил-
тифотсиз колдурмадилар. Туркистоннинг энг машдур муаллимла-
ри даре жадвалина киритуб, майдони таълима к^йдилар»,—деб
ёзган эди Авлоний мамнуният билан. Маълум сабабларга куфа,
босилмай к,олган «Учинчи муаллим», «Мактаб жугрофияси»,
«Хисоб масалалари» сингари дарслик китоблари дак,ида дам адиб­
нинг замондошлари жуда илик, фикрларни айтадилар.
Асримиз бошларида янги мактаблар учун тузил-
Дарсликлар ган алифбелар анчагина бор. Агар унинг руйха-
яратиш йулида ^ г~ = ^
ти тузиладиган булса, бошида, шубдасиз, Са-
идрасул Азизийнинг «Устози аввал»и билан Мунавварк,орининг
«Адиби аввал»и туради. Авлонийнинг «Биринчи муаллим»и дам
узининг маълум урнига эга.
«Биринчи муаллим» 1917 йилга к,адар 4 марта нашр этилган.
«Иккинчи муаллим» юкрридаги китобнинг бевосита давоми,
«Алифбодан сунг укутмак учун» ёзилган, «ахлок^ий дикоялар, ада­
бий шеърлар ила зийнатланган». Бинобарин, у дарслик-мажмуа.
Китоб дастлаб 1912 йилда Тошкентда Рулом Хасан Орифжонов
литографиясида босилиб чикди.
1913 йилда Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлок,» аса­
ри босилди. 1917 йилда иккинчи марта нашр к,илинди. Китоб
мактабларнинг юкрри синф укувчиларига дарслик сифатида ёзил­
ган. Лекин асримиз бошларидаги узбек жадид маърифатчилиги-
нинг ноёб додисаларидан булган бу асарнинг а\а ми яти факдт
276 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

мактаб доираси билан чекланмади. У адабиёт ва ахлок хаваскор-


лари учун хам кулланма булиб хизмат кдлди.
Асарда инсонларни «яхшиликка чакирувчи, ёмонликдан к,ай-
тарувчи бир илм» —ахлок; хакдца фикр юритилади.
Ахлок;, бу — хулкдар мажмуи. Хулк; эса, эзгулик ёхуд разил-
ликнинг муайян бир инсонда намоён булиш шакли. Бинобарин,
Хар бир хулк, эзгулик ва олижанобликнинг ёки разиллик ва бад-
бинликнинг тимсоли. Шу жихатдан кишида хулкнинг у ёки бу
куриниши уз-узидан пайдо булмайди. Уларнинг шаклланиши учун
маълум бир шароит, тарбия керак. Кишилар тугилишдан ёмон
булиб тугилмайдилар. Уларни муайян шароит ёмон кдпади. Де­
мак, хамма нарса тарбияга боглик;. Тарбия «ё хаёт, ё мамот, ё
нажот, ё халокат, ё садокдг, ё фал окат масаласидур».
Тарбия тугилган кундан бошланади ва умрнинг охирига каяар
давом этади. У икки боскдчдан - уй ва мактаб тарбиясидан таш­
кил топган.
Авлоний тарбиянинг доирасини кенг тушунади. Уни биргина
ахлок билан чегаралаб куймайди. « C o f танда c o f акд» деган хик-
матнинг бежиз эмаслигини яхпги билади. Гапни, биринчи навбат-
да, боланинг соглиги х.акдца кайгуриш лозимлигидан бошлайди.
«Баданнинг саломат, кувватли булмоги инсонга энг керакли
нарсадур. Чунки Укумок, Урганмок ва Ургатмок учун инсонга куч-
лик, касалсиз жасад лозимдур».
Авлоний масаланинг фалсафий асосига кучади. Жисм билан
рухнинг узвий бирлиги хакдда гап очади: «Бадан тарбиясининг
фикр тарбиясига хам ёрдами бордур. Жисм ила рух иккиси бир
чопоннинг унг ила терси кабидур. Агар жисм тозалик ила зийнат-
ланмаса, ёмон хулкдардан сакданмаса, чопонни устини куюб, ас-
тарини ювуб, овора булмок, кабидурки, хар вак? устидаги кири
ичига урадур». Яна бир уривда эса «бадан элак каби кузлукдур»
деган гап учрайди.
Жисм билан рух, шакл билан мазмуннинг узвий бирлиги
ва уларнинг Узаро бир-бирига таъсири масаласи жуда мухим ва
мураккаб булиб, Авлоний уни асосан тугри тушунади ва тугри
талкдн кил ади.
Болаларда фикрлаш икгидорини хосил кдлиш, фикр тарбия-
си бенихоя зарур ва мукаддас бир вазифа. Бинобарин, у муаллим-
ларнинг «диккатларига суялган, виждонларига юкланган» булиб,
уларнинг «ёрдамига сУнг даражада мухтож». Негаки, «фикрнинг
куввати, зийнати, кенглиги» муаллимга куп жихатдан боглик- Бо-
лаларнинг фикрлаши тарбиячининг узини фикрлаш ва интилиш
доираси, савияси билан хам алокадор. Бу хусусда адибнинг кес-
кин мулохазалари бор.
Абдулла Авлоний 277

XVIII аср француз маърифатчилари акд ва онгнинг ролига


жуда юксак бадо берган эдилар. Жадон адабиётидаги маърифат-
чилик боскичи билан шугулланган тадкидотчилар бу давр Евро­
па маданиятининг умуман хамма жабдаларида унинг маълум да­
ражада илодийлаштирилганлигини эътироф этадилар1. Бу, таби-
ийки, Европа мамлакатларида капитализмнинг ривожи, феодал-
патриархал муносабатларнинг тарак,к,иётга туганок булиб к,оли-
ши, жамият даётида илм-фан ролининг бирдан кучайиб кетиши
каби катор омилларга боглик, эди.
XX аср бошларидаги Туркистонда дам шунга як,ин шароит
майдонга келди. Назаримизда, улкамизда 1905 йилдан кейин яккол
кузга ташланган фикрий уйгониш ва маданий кутарилиш уз мо-
дияти билан XVIII аср француз маърифатчилигига куп жидатдан
ухшаш эди. Авлоний маърифатчилигининг илдизи дам шунга бо-
риб такалади. «Туркий гулистон...еда акд ва илмнинг, маънавий-
ахлокий оламнинг фавкулодда эдтирос билан улугланиши адиб
маърифатчилигининг бевосита мазмунидан келиб чикади. Мана у
нима деб ёзади:
«Акд инсонларнинг пири комили, муршиди ягонасидур. Руд
ишловчи, акд бошловчидир...»
Муаллиф уз фикрини янада аникрок ва равшанрок англатиш
учун шундай мукояса келтиради:
«Хайвонлар узларига булаклар тарафидин келадургон зулм ва
жабрларни шох, тиш, тумшук ва тирнокдари ила кайтарурлар.
Лекин инсон... акд ва идроки соясида узига келадургон зарар ва
зулмлардан сакданур. Ер юзидаги дайвонларни асир кдлуб, буйни-
дан бойлаб, ипларининг учини кулларига берган инсонларнинг
акдидур». Хукамолардан бири: «Хар нарса купайса, арзон булур,
акд эса илм ва тажриба соясида канча купайса, шунча киммат-
бадо булур», —демиш.
Адибнинг карашларида Навоийнинг инсон дакидаги маш-
дур «инсон — хилкат тожи» нуктаи назари (концепцияси)нинг
таъсири яккол сезилиб туради. Унинг фикрича дам акд факат
инсонгагина насиб этган сифатдир, жадоннинг зийнати окил
инсонлардир.
Юкорида Авлоний акднинг илм ва тажриба соясида камол
топишига ишора килган эди. Дардакикат, булар узвий тушунча-
лардир. Илм дам «инсонларнинг мадори даёти, радбари нажоти»,
борингки, «дунёнинг иззати». У — «инсон учун гоят олий ва му-
Каддас бир фазилат».
Муаллиф бу фазилатларни шунчаки кайд этмайди, унинг кон-

'Kflpam'. Проблемы просвещения в мировой литературе, «Наука», М., 1968.


278 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

крет хдстий, амалий ахамияти устида хам тухтаб утади. Унинг ин-
сонни камолотга етказишда бош омил эканлигини атрофлича да-
лиллашга харакат к,илади.
Илм эгаллаш эса уз-узидан булмайди, албатта. У х,ар бир ки-
шидан муайян лаёк;ат ва кобилиятни талаб кдлади. Чунончи, синч-
ковлик, хар бир нарсага ибрат назари билан карай олиш, саъй-
гайрат, шижоат кабилар шундай сифатлар жумласига киради.
«Инсон ибрат назари ила бокуб, дунё китобидан уз кддр-\ис-
сасини билиб олмаги лозимдур, —деб ёзади Авлоний. —Шунинг
учун акд со\иблари, фатонат эгалари узларига фойдаси булса-
булмаса, синчиклаб K,apaFOH нарсаларидан бир хисса олмай
куй масл ар».
Зийраклик, очик фикрли булишга интилишнинг хам ахдмия-
ти катта. Булар хаммаси ёшликдан бошланади. Умр —ганимат. Уни
бехуда ишлар билан утказиб юбориш жиноятдир. Адиб зехн ва
идрокни кувватлантириш учун укиш-ёзишни урганишга улгурган
хар бир болани хар хил китоблар, газета ва журналлар укишга ва
шу оркали дунёнинг борди-келдисини англаш, у хакда фикр юрита
олиш даражасига эришишга чорлайди.
Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гайратни талаб этади. Адиб­
нинг образли ифодасига кура, илм бамисоли бодомнинг ичйдаги
мариз. Уни кулга киритиш учун мехнат к,илиш, чакиб пучогидан
ажратиб олиш керак.
Авлонийнинг виждон хакддаги фикр-мулохазалари хам дик,-
катга сазовор. Унингча, виждон —акд ва тафаккур мезони. Уму-
ман олганда, бундай ёндошиш виждоннинг ахамиятини ва мо-
Хиятини турри тушунишга ёрдам беради. Лекин унда бир оз кон-
кретлилик етишмайди. Виждон тарозисининг «акд ва хикматга
мувофик,» ишларга «мухаббат» куйдириб, «кабохат ва ёмон» иш-
лардан «нафрат» эттириши аслида турри тушунтириш. Бирок,
унинг тугрилик даражаси яхши ёки ёмон деб номланадиган му­
айян ходисага нисбатан кулланилгандагина конкретлашади. Адиб­
нинг «яхши» ва «ёмон» тушунчаларини англашида эса маълум
мавхумлик йук, эмас. У буларни талк,ин к,илганда, купинча, акд-
га мувофик; келадиган, мувофик, келмайдиган деган принцип-
дан келиб чикади.
«Агар ахмок одам булса, уз тугишган биродарингни хам сев-
маслигинг мумкин, лекин Ватанни, у кандай булмасин, севмас-
лик мумкин эмас. Аммо бу мухаббат унинг мавжуд ахволидан бир
умр мамнунлик булиб колмаслиги, балки уни мукаммаллашти-
ришга чанкок интилишдан иборат булмоги лозим», —деган эди
донишмандлардан бири.
Абдулла Авлоний 279

Ватан туйгуси энг инсоний, энг муътабар туйгулардан бири.


Ватанни шунчаки севиш мумкин эмас. Унинг дарди билан яша-
моц, унинг бахтидан кувонмок,, у билан фахрланмок, керак. Ва­
тан Онадек мукдддас. Уни кддрлаш, эъзозлаш, унинг шодлик ва
кувончига шерик б^лиш, гам-дасратини ба\ам куриш фарчанд-
нинг бурчи. Авлоний Ватан ва унинг олдидаги бурчни шундай
тушунади.
Фарзандлар дам дар хил булади. Онанинг бахтига шсрик булиб,
бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи фарзандлар дам гонилади.
Ватаннинг дам фусункор табиатини, бог-рогларини хуш куради-
ган, лекин ташвиш ва Бамларини уйламайдиган фарзандлари йук,
эмас. Ватанни, у к,андай булмасин, севиш керак.
«Биз туркистонликлар уз ватанимизни жонимиздан ортик, суй-
дигимиз каби, араблар Арабистонларини, кумлик, иссик, чулла-
рини, эскиму(с)лар Шимол тарафларини, энг совук; к;ор ва муз-
лик ерларини бошк;а ерлардан зиёда суярлар. Агар суймасалар эди,
давоси яхши, тириклик осон ерларга уз ватанларини ташлаб,
дижрат к,илурлар эди. Боболаримиз «Киши юртида султон булгун-
ча, уз юртингда чупон бул», —демишлар».
Муаллиф уз фикрини хилма-хил мисоллар билан асослашга
даракат кдлади. Масалан, у шундай тамсилни келтиради. Айрим
кишилар уз довли-жойларини, мол-мулкларини сотиб, Маккага
зиёратга боришади. Хатто шуларнинг дам аксари яна уз ватанла-
рига к,айтиб келадилар. «Бунинг сабаби, яъни буларни тортуб ке-
тургон кувват уз ватанлари тупрокдарининг медру мудаббати-
дур...», дейди.
Шоирнинг «Мактаб гулистони» (Т., 1916) га кирган шеърла­
рида бу фикрлар давом эттирилган.
Сенинг исминг бу дунёда мукаддасдур,
Хар ким сенинг дадринг билмас - акли пастдур, -
деб бошланар эди ундаги «Ватан» шеъри. «Хижрон сузи»да эса
она-юртнинг куркам, бой ва улугвор манзараси чизилади.
Бас, шундай экан, унинг учун жонларни фидо этмок, керак:
Ватан, ватан дея жоним танимдан улса равон,
Банго на FaM к,олур, авлодима ую ватаним.
Fy6op(r)a дунса таним, й^к, вужуди зери вадм,
Чароки, уз ватаним хокидур гуру кафаним.
Тилга, маданиятга мудаббат эса дар бир кишининг халк,ига
булган мудаббатидир. «Хар бир миллатнинг дунёда борлигини
курсатадургон ойнаи даёти тил ва адабиётидир», - ёзади адиб.
280 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Суз —ноёб гавхар. Унинг шарафи бенщоя. Хар кдндай к,им-


матбахо гавхар унинг олдида садаф хам була олмайди:
Суз гу\арига эрур онча шараф, -
Ким була олмас анга гавх,ар садаф.

Алишер Навоийнинг «Хайратул-аброр»ида суз таърифига ба­


гишланган боб шу сатрлар билан бошланади1.
Буюк мутафаккир суз кудратига юксак ба\о берди, хилма-хил
тамсил ва тадбирлар билан уни кукларга кутарди, тилни пулат
ханжарга, сузни унга кддалган инжуларга к,иёс кдлди. Ёки мана
бу мукрясаларга эътибор кдлинг: Мае их (Исонинг лакдби) яхши
суз билан улганни тирилтиргани учун «жонбахш» лакдбини олди.
Суз Халилуллохни утга ташлатди.
Энди бошкд бир мисол. Сиз гунча огизлик, шакарлаб дилбар
билан биргасиз. Унинг алвон ёнокдари юрагингизга ут солади. Ле­
кин сулим дилбарнинг огзидан бирор садо чик,маслигини тасав-
вур кдлиб курингчи?!
Сурат ила булса махи осмон,
Сурати девор хамон, ул хамон.
М. Ю. Лермонтовнинг:
У дилбар жанубнинг кизрин боласи
Сурган хаёл каби гузалдир пэят, —
деб бошланадиган бир шеъри бор. Унда баркамол сохибжамол
хакдца гап кетади. Хассос шоир гузалликни уйгунликда куради.
Унингча, хар жихатдан мукаммал дилбаргина гузалликда мум-
тоздир.
Ким изох килибди хусн нимаси:
Келишган кукракми, хушбичим крмат?
Ё шахло кузларми? Лекин гохо биз
Буларнинг хеч бирин хусн демаймиз.
Суз билмас лабларни мумкинмас севмак;
Оташсиз нигох у _ хидсиз бир чечак!
Ажиб ухшашлик. Баркамол инсон тушунчаси тамом бошкд му-
Хит ва даврда яшаган икки буюк шоирда деярли бир хил Таллин
кдпиняпти. Иккинчи томондан эса, бунга ажабланмаслик керак,
чунки умуминсоний гоялар давр ва мухит билан чекланиб к,ол-
майди. Табиийки, суз хали узлигича хеч нарса англатмайди. У мухим
ва керакли маънони англатгандагина маълум ахамият касб этади.
1 А. Навоий. Хамса, УзФ А нашриёти, Т., I960, 33-бет.
Абдулла Авлоний 281

Мутафаккир адиблар масаланинг бу жихагини \еч качон диккат-


дан четда кщдирмаганлар. Хатто суз таърифи \ак,ида ran юрит-
ганларида хам унинг муайян яхши хамда фойдали мазмун англа-
тишини кузда тутганлар.
Авлоний \ам сузнинг инсон к,адр-кдмматини белгилашдаги
ролига умуминсоний кдрашлардан келиб чик,иб ба\о берди.
Сузнинг маъносига алохида диктат кдлди. Тил ва суз одоби хакдца-
ги умуминсоний фикрларни давом эттирди: «... суз инсоннинг
даража ва камолини, илм ва фазлини улчаб курсатадургон таро-
зудир. Aigi сохиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм
ва кувватини, к,адр ва кдмматини сузлаган сузидан билурлар...»
«Агар суз aiyi ва хикматга мувофик, булуб, узига ёки эшитув-
чига бир фойда чикддургон булмаса, асаларилар орасида FyHFwi-
лаб юрган крвокдри каби курук, гунгилламок,, фак,ат бош огриги-
дан боища бир нарса эмасдир. Бошимизга келадургон каттик, кул-
фатларнинг купи юмшок, тилимиздан келадур. Шунинг учун «куп
уйла, оз суйл а» демишлар».
Инсонни безайдиган сифатлар куп. Чинакам инсон ялкрвлик
ва дангасаликни узига номус деб билади. Ёшлигидан илм-маъри-
фатга, хунар ва санъатга мехр куяди. Мехнатнинг айби йук,. Крра
ишчи билан олимнинг захмати куринишдагина хар хил. Уларнинг
иккиси хам мехнат. Мехнат билан кун кечириш эса буюк саодат.
Аксинча «...бу —кумурчилик, бу —темирчилик —менга муносиб
иш эмас, деб дангасалик кдяуб, ишсиз юрса, зур айб, гайратсиз-
ликдур...»
Инсон моддий неъматларни яратишдан таищари, уларнинг
кдцрига хам ета билмоги даркор. Булар узаро жуда як^н, бири
иккинчиеидан келиб чикддиган тушунчалардир. Кимки бир пар­
ча нонни мехнат билан топса, унинг кэдрига хам етади. Авлоний
уларнинг хаммасини ик,тисод мафхуми билан беради. Унингча,
«иктисод деб пул ва мол каби неъматларнинг кдцрини билмакни
айтилур. Мол кддрини билувчи кишилар уринсиз ерга бир тийин
сарф кдлмас, урни келганда еумни аямас. Саховатнинг зидци ба-
хиллик улдиги каби ик,тисоднинг зидди исрофдир...»
Чопар хаётини тахдикага куйиб TOFy тошлар, кдр ва чуллар
ошади. Хабарни етказади. Чопар олиб келган хабар, эхтимол,
мудхиш булиши мумкин. Шунда хам a»yi эгалари уни улдирмай-
дилар. Чунки у хак,икдтни етказади. Авлоний «Хакконият»'деб
аталган бобда юкрридаги мисолни ибрат кдлиб келтиради. Рост-
лик ва тугрисузликни инсоннинг энг инсоний сифатларидан бири
деб билади.
Хаё, иффат — уйлаб чикдрилган тушунчалар эмас. У асрлар
буйи инсон тушунчаси билан биргаликда шаклланган. Авлоний
282 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

хаё деганда «ишда, сузда адабни риоя кил мок» ни тушунади, уни
инсонийликнинг мухим белгиси деб билади.
Хамма нарсанинг маълум бир меъёри бор, албатта. Инсоний
вик;орни суиистеъмол килиш кишини такаббурликка олиб келиб
куяди. Хаддан ошган юмшок кунгиллик —далимлик кишини хор
кдпади. Камтарлик эса хокисорликка элтади. Бу ерда х,ам шакл ва
мазмун мутаносиблигининг темир конуни узига хос холла намо-
ён булади. Чинакам инсонлик викрри кишида олимлик, фозил-
лик ва юксак одоб жамлангандагина намоён булади. Иккинчи
томондан эса, хар бир хулкдаги меъёрни хис килиш, уз феъл-
атвори, xaiT и- харакати н инг инсоният конунларига монанд були-
шига эришишнинг узи юксак ахлок, ва фозиллик белгисидир.
Авлоний хулк, хакида умуман гапириб куя крлмай, унга кон-
крет ёндашишга харакат кдлади. Адибнинг диктат марказида хами-
ша умуминсонийлик мезони туради. Бу мезон исломий а х л о к д а
суянади ва у кишиларни шу пайтга кдцар ота-боболаримиз тар-
биясига хизмат килиб келган турмуш коидалари билан боглайди.
Шундай тушунчалар бор, уларнинг номини эшитганингиз-
даёк борлигингизни илик ва ёкимли хислар чулгаб олади. Улар
булмаганида хаёт зулматдан, тирикчилик вахшиёна кун утказ-
мокдан иборат булиб коларди. Мухаббат, садокат, хайрихохлик,
олижаноблик кабилар хаётга нур, умрга мазмун бахш этади. Ин-
соннинг шарафли мавкеида буларнинг урни алохвда.
Мухаббатнинг камрови кенг. Ватанга мухаббат, халкка мухаб­
бат, дустга мухаббат, ёрга мухаббат... Лекин унинг мазмунида бир
нарса жуда аник- Мухаббат кимгадир, нимагадир чанкок бир ин-
тилиш. Уни узининг жон-жахони деб билиш, бутун борлиБини
унга бахшида этиш туйгуси билан ёниш. Уни бахтиёр ва шодон
этмокка булган буюк иштиёк- У сахрони бустонга айлантира ола­
ди, тошдан гул ундиради. Авлоний «Мухаббат» деб номланган боб-
ни шундай сатрлар билан бошлайди:
«Мухаббат деб бир нарсани суймакни айтилур. Дунёдаги ин-
сонлар мехр ва мухаббат соясинда яшарлар. Хар бир ишни му­
хаббат оркасидан ишларлар. Мухаббатсиз кишилар хеч бир ишни
ишламакга гайрат ва жасорат килолмас, дунё неъматидан лаззат
ололмас. Агар бир шогирд илм ва муаллимни суймаса, иштахо
ила У к у м а с а , максудга етолмас. Ер юзидаги инсонларни уруш-
ма-талошмаларга ковушдиргон, сийналарини душман укиБа
нишон килдургон нарса дин ва миллатларининг, ватан ва дав-
латларининг мухаббатидур. Кишини(нг) кеча ва кундуз тиндур-
масдан кул каби мехнат ва машаккатларига кукрак беруб иш-
латадургон нарса ватан ва бола-чакаларининг мехру мухаббати
эмасми?!»
Абдулла Авлоний 283

Кишиларни яхшиликка ундаш, ёмонликдан кайтариш, дунё-


даги барча инсонларга эзгулик истаги билан яшаш чинакам оли-
жанобликдир. Одамлар умр буйи бир-бирлари билан алокада була­
дилар. Узаро ёрдамга, хамкорликка хожат сезадилар. Шундай экан,
хайрихохдик, олижаноблик инсонлар хдётида Kami ахамият касб
этади.
Кишилар феъл-атворларига, орзу-интилишларига кура бир-
бирларига якинлашадилар ёхуд узокдашадилар. Яхшилик д^стлик­
ни вужудга келтиради. Агар бу дустлик маслак ва манфаатлар бир­
лиги асосига курилса, муста\кам ва самарали булади. Умрни хуш
ва мазмунли утказиш учун бундай дустлик жуда керак.
«Мунислик деб дар ким уз тенгги, маслакдошини топуб, ул-
фат булмакни айтилур. Дунёнинг лаззати сод ик дустлар ила сух­
бат килмакдан иборат», —деб ёзади Авлоний.
Дустлик дейилганда, х,амиша садокат кузда тутилади. Негаки,
бу тушунчалар бир-бирига бенщоя якин. Адиб садокатни шундай
таърифлайди:
«Садокат бир файзи маънавийдурки, у файздан хиссасини ол-
мак х;ар бир кишининг мукадцас вазифасидур...»
Улуг Навоий «Хайратул-аброр»ида ёзади:
Хар кишига етса фалакдин FaMe,
Булмаса хамдарди анинг хамдами.
Рози лабин тиккон ипин сукмаса,
Харнеки кунглида эрур тукмаса.
Дард ёкиб шуълаи нобудини,
Чархдин уткаргай анинг дудини.
T hfh бало куксини чок айлагай,
Дард они бир дамда халок айлагай...
Бас, кишига умр хуши ёр эмиш,
Умр деган ёри вафодор эмиш.
Демак, дустлик биринчи навбатда, хамдардлик, хдм корлик,
хамдастлик. Дустлик уз вафоси, садокати билан мустахкам. Наво­
ий буни хайратомуз тамсиллар билан берган эди. Масалан, вафо-
сиз ёр—зиёсиз шам; зиёсиз шам - муз сумалак каби.
Инсон учун ёлгизлик энг ОБир жазо. СУккабош хеч кдчон бах-
тиёр булган эмас. Бир кулдан ахир качон садо чиккан? Ёлгаз ки­
шининг хаёти гамдангина иборат. Ток кишининг маишат уйи вай-
рон—бутун бир уйни ягона устун кутариб турганини ким курган?
Бургутнинг бир каноти синса, канча тез учмасин, хаёти лахзадан
ошмайди. Буюк мутафаккир мана шундай киёсларда дустликнинг
284 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

хаётий асосларини аник, ва тиник, деталлар билан курсатиб берган


эди.
Абдулла Авлонийнинг ахлокий к,арашлари мумтоз адабиёти­
мизнинг бой заминида шаклланди. Унинг дустлик ва садокат
хакидаги фикрлари адабиётимиздаги ахлокий кдрашларнинг тад-
рижий давоми эди.
«Илми ахлок, юзасидан чин дуст ва ёри сод и к, ила улфат кил-
мак лозимдур. Чунки баъзи касалларнинг юкиши булгонига
ухшаш нодон ва ахмок кишиларнинг урфу одатлари ва ёмон
хулкдарининг таъсири, сирояти юкиши мукаррардур. Баъзи дуст
суратида куринмиш иккиюзлама, мунофик душманлар хам куп
булурлар. Шунинг учун хар бир кишига синамасдан, билмасдан
дустлик килмак, сир айтмак зур акдсизликдур. Чин дуст булган
киши бошингга кулфат ва кайгу келган вактларида сан билан
баробар кайгурур, хотирангдаги кайгунгни булушуб олур. Си-
рингни ноахил ва нодон кишиларга айтмас, айбингни орканг-
дан сузламасдан юзингга айтур. Шодлик вактингда сан билан
баробар шодланур. Ёлгон дуст сандан бир фойда умидида ёки уз
бошига келган зарарни кайтармак учун мунофикона дустлик
килур. Сирингни ноахил кишиларга сузлаб, кадру эътиборинг-
ни поймол кдлур. Бундай кишиларга дуст булмакдин дустсиз
(утмок) яхширокдур».
«Туркий гулистон...»да «Ёмон хулклар» деб номланган булим
бор. Унда кишиларга хос 18 кусур хакида ran кетади. Муаллиф
наздида уларнинг аксарияти учун хос булган хусусият жохил-
ликдир. Шу боисдан адиб танкид тигини асосан жахолатга кара-
тади. Уни инсоният учун энг катта иллат деб билади. Базаб —
шаковат, бузуклик—сафохат, хамокат, ялковлик—атолат, хасис-
лик-хасосат, танпарварлик-раховат, такаббурлик-анонийят,
хасад, ёлгончилик—кизб, нифок, тама кабилар купинча шун-
дан келиб чикади.
Жахолат, содда килиб айтганда, илмсизлик, нодонликдир. Ун-
дай киши фикрлашдан, мушохададан махрум булади. У модций
канчалик бой, сарватдор булмасин, маънавий шунчалик тубан ва
кашшок. Мухтожлик—мусибат, бирок жохиллик мусибати ундан
дахшатлирокдир. Авлоний жахолатни коралар экан, у хакда ай-
тилган к ^ги н а маълум ва машхур фикрларни мисол кдлиб кел-
тиради:
«Сукрот хаким: «Дунёда энг хазар килинадурган иллат жах/i-
дур. Мен жохилга ачинганимдек курга ачинмайман, зероки жо-
хилнинг уз ихтиёри ила килгон харакати аъмонинг ихтиёрсиз
кдцгон харакатидан менинг назаримда хунук», —демиш.
«Афлотун хаким: «Жохилнинг яхши нияти фозилнинг хусу-
Абдулла Авлоний 285

матидан зарарлирокдур. Инсон энг юкдшлик бир касалдан сак,-


ланган каби жохилдан хазар к,илмак лозимдур»,—демиш.
Адиб бу фикрларнинг маъносини чакдшга, ундан хулоса чикд-
ришга, авлодларни «жахолат ва нодонлик балоларидан куткдрмок,
учун «жон борича», «куч еткунча» «чолишмок;»к;а чорлайди. Жа*о-
латнинг хам икки тури бор,—дейди муаллиф. —Бири - жа\ли ба­
сит, иккинчиси жахли мураккаб. Биринчиси у кдцар дахшатли эмас.
Улар бир нарсани билмасалар, билмасликларини эътироф кдла-
дилар. Унинг давоси у кдцар кдйин эмас: астойдил кунт кдлинса,
масала хан булади. Иккинчиси —ёмон. Улар бир нарсани билмай-
дилар ва бунга икрор хам булмайдилар. Уларни халк, «узи билар-
мон» деб атайди. Хдмокдт шунинг бир куриниши. У акд ва маъри-
фат камлигидан хосил булади. У жахолатдан ёмонрок,. Чунки жо-
хилда биргина нодонлик бор. Ахмокда эса неча акдлини алдайди-
ган ёлгон-яшиг сузлар бор. Уларни хеч бир ишда на акдий, на
накдий далиллар билан кундириб булади. Дархакдкдт, бу давоси
мушкул булган иллатдир!
Лекин давосиз дард йук;. Унинг ягона дармони акр ва фикр.
Инсон Узини кулга олиб, нафсини жиловлаб, ён-атрофига ибрат
назари билан бок,са, саъй-гайрат кдлса, ундан халос була олади.
Авлоний мана шундай оптимистик хулосага келади.
Базаб инсондаги табиий туйгу, «махсус бир кувваи мудофаа».
У шу орк,али уз номусини четдан келадиган зарар ва халокатдан
сакдайди, лекин уни жабр ва зулм тарикдда ишлатмокдан эхтиёт
булиш лозим. Нафс Буруридан пайдо буладиган бу хол инсонни
аламли азобларга гирифтор к,илиши мумкинки, у худци шу нук,-
тада жахолат тимсолига айланади.
Адиб газабни физиологик-психологик асосларда курсатиб бе-
ришга харакат кдлади: «... шиддат ва хароратнинг таъсири вужуд-
даги к;онни бузуб, харакат кдлдуруб, димогига хужум кдлуб, акдни
паришон кдлур-да, кишини(нг) ихтиёрини кулдан олур. Бу соя-
да узини ёхуд бошк;а кишини хасрат ва надоматга дучор кдлур».
Авлоний хар бир холатда хам окдлона иш тутишга чакдради.
Дангасалик, ялк;овлик —кишилар бахтини шикастловчи кат­
та офат. Бахт учун эса курашмок;, Байрат ва шижоат билан «чо-
.лишмок,» керак. Табиийки, харакат ва мехнатнинг самараси бир-
данига куриниб куя к,олмайди. Лекин инсон саъй-харакатда, са-
бот ва матонатда завк,-шавк, билан давом этмокдан бир дам булсин
чекинмаслиги лозим. Улар, албатта, самара кУрсатади. Ахир да-
рахт хам тУрт-беш йиллик мехнатдан сУнггина хосилга киради-
ку! Шогирд-чи? Маънавий саодат фак;ат гайратли ва мехнаткаш
кишигагина насиб этади. Ибн Сино айтганидек, гайратсиз киши
тирик уликдир. Уликлар эса, тириклар орасида эмас, тупрок, ора-
286 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

сидадир. Ха, Белинский айтмок,чи, «Яшамок, фалон йил еб-ичмок,,


мансаб ва пул учун солишмок,, буш вак,тларда эса, мудраб пашша
куримо»; ва кдртавозлик кдлмоадан и борат эмас. Бундай хаёт дар
к,андай улимдан хам ёмон, бундай одам эса хар к,андай хайвон-
дан хам тубандир... Яшамок, бу хис этмок, ва фикрламок,, изтироб
чекмок, ва рохат кдпмоадир. Булардан боцща хар к,андай хаёт улим-
дир. Бизнинг туйру ва тафаккуримиз к,анчалик катта мазмунни
к,амраб олса, изтироб ва рохатланиш к,обилиятимиз к,анчалик
кучли ва теран булса, демакки, биз шу к,адар куп яшаймиз. Бун­
дай хаётнинг лахзаси майда-чуйда ишлару икки пуллик мак,сад-
лар билан рухсиз мудраб утказилган юз йилдан ахамиятлирок,-
дир»1.
Китобдаги дангасалик ва ялк,овликни крраловчи «Атолат» ва
«Раховат» бобларида умрни ана шундай мазмунли кдпишга инти-
лиш кераклиги хасида ran кетади.
Хасисликни хеч ким алк,аб тилга олган эмас. Халк, ОБзаки ижо-
дида бу хакдаги хажвиялар сон-санок,сиз. Ёзма адабиётда хам улар
истаганча топилади. Фирдавсийнинг буюк «Шохнома»сида Бера-
Хам номли бир персонаж бор. У мехмонни уйга киритмайди. Ки-
ритганда хам - бу дунёнинг ишлари шунак,а, биров овк;ат ейди,
иккинчиси эса томоша кдлади,—дейди-да, оч мехмон олдида ов-
к,атланишга тушиб кетади. У мехмон эса ш щ Бахром эди. Шундан
Мукдмийнинг зик,на гумаштасига к,адар уларнинг к,анчадан-к,анча
салбий тимсоллари яратилди. Сахийлик ва бахиллик мук,оясаси
адабиётнинг доимий масалаларидан булиб кедди. Мана шу анъа-
налар рухида тарбия топган Авлоний хасисликни жуда содда, аник,
ифода ва деталлар ёрдамида укувчига етказишга уринди.
Ипак куртининг такдирини куз олдингизга келтиринг. У пил-
ла ичида уралиб, хаётини махв этади. К,анчалар машак,к,ат билан
Хосил булган ицак бошкдларга насиб этади. Умрини мол-дунё хирси
билан утказган инсонлар такдири хам худди шундай, дейди адиб.
Шундай бир иллат бор, темйрдаги зангга ухшайди. Занг те-
мирни еб ишдан чик,арганидек, у хам к,албни изтиробга солади,
с^нг барбод этади. Бу адоватдир. Бу дарахтдан фак;ат хусумат мева-
лари етишади. Окдл инсонлар уни вак,тида кесиб ташлаб, мехр,
дустлик новдаларини улайдилар ва ундан мухаббат, улфат мева-
сини олишга муваффак, буладил ар. Авлоний адоватни шундай ту-
шунтирган эди.
Муаллиф намимат-чакдмчилик, гийбат, хасад, кизб-ёлгон-
чилик, нифоц-иккиюзламалик хакдда алохида-алохида тухтала-

1 В. Г. Белинский. Ааабий орзулар. Facjiyp Рулом номидаги Адабиёт ва санъат наш-


риёти, Т., 1977, 97-бет.
Абдулла Авлоний 287

ди ва уларнинг инсонлар хдётидаги зарарини атрофлича курса-


тиб беришга харакат килади.
Рийбатчи ва чакимчи кишиларни Авлоний бузокбошига ухша-
тади. Бузокбоши дарахт илдизини кемириб куритгани каби ча-
кимчи ва гийбатчилар хам кишилар уртасидаги ме\р-му\аббатни
емирадилар. Донишмандлардан бири айтганидек, «мол ва ашё
угриларидан кура купрок, одамлар орасидан дустлик, улфат, му-
х,аббатни угирлайдиган одамлардан сакданмок лозим».
Авлоний гийбатчилик ва унинг окибатини шундай та\пил этади.
«Инсон бошк,а гунохдарни нафснинг лаззати учун кдладур. Аммо
шйбат сохиби лаззат урнига уз бошига ёки бир бошкд кишининг
бошига бало \озирлайдур. Чунки суз боруб, гийбат к,илинмиш ки­
шининг кулошга етар. Базаб кони харакатга кирар. Рийбатчидан Уч
олмак фурсатини пойлар. Шундай килуб, гийбат соясида икки му-
сулмон орасига зур душманлик тушар. Охири улумгача боруб тира-
лур. Шул тарика, гийбатдан тутулгон адоват чузулмокга оид булуб,
душманлик зураюб, уз ароларидаги хусусий жанжаллар-ла азиз умр-
ларини уздируб, умумий халк фойдаси учун ишланадургон миллий
ишлардан махрум булмакларига сабаб булурлар».
Ахлок илмининг алломалари \асад \акида f o h t диккатга.сазо-
вор фикрлар билдирганлар. Авлоний шулардан характерлиларни
туплаб, китобида келтиради, изохдайди. Хасад ва унинг зарарини
курсатишда улардан унумли фойдаланади. Жумладан, уларнинг бири
хасадни оташга ухшатган экан: «Оташ узидан-узи ёнуб кул булго-
ни каби хусудларнинг жасади хасад ути ила эруб, ма^в ва барбод
булур».
Сукротдан эса куйидаги гап келтирилади: «Хасадчи киши бир
он ва бир замон ро\ат ва фарогат юзини курмас. Дунёда канча
мех,нат ва мусибат булса, барчаси ул бечорани ураб олмишдур».
Арастунинг фикри хам жуда ибратли: «Дунёда хаммадан \осид-
нинг юки огирдур, чунки ул бечора бутун дунёдаги шод ва мас-
рур одамларнинг кайгуларини Уз устига юклаб юрийдур».
Асарнинг ширали тили, келтирилган хилма-хил макол-хик-
матлар, равон, таъсирчан услуб уни Уша даврдаги купгина таъ-
лимий-ахлокий асарлардан ажратиб туради. У, айтиш мумкинки,
-Узига хос бадиий асар хамдир. Авлоний дорини асалга кУшиб бе-
морга егизган табибга ухшайди. Узининг ахлок ва таълим, борлик
ва жамият хакидаги кимматли фикрларини Укувчига нафис ва
гузал либосда такдим килади. Баъзан хайратомуз образли ибора-
лар, чиройли лирик, эпик парчалар келтириб, китобхонга эсте­
тик завк хам етказади. Ундаги ибратли, мазмундор, айни пайтда,
ихчам хикоялар китобхоннинг хотирасида узок сакданиб колади.
Бу ерда биз шулардан факат биттасини келтириш билан чеклана-
288 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

миз. Бу «Назари ибрат» бобидаги «Лукмон ва кур» дикоясидир.


Мана уша \икоя: «Бир кур \азрати Лукмоннинг олдиларига ке-
луб, агар кузимни очсангиз, ман сизга кул булурман, демиш.
Хаким курни(нг) маърифат содиби эканин билуб, «Жоним,
кузингни пардасини очмок, мумкин, лекин назари ибратни очмок
кулимдан келмайдур»,—демишлар. Кур: «Ё Лукмон! Сизнинг шух,-
ратингиз факдт парда очмокдан иборат булса, сизни каким де­
май, табиб демак лозим экан»,—деб дазрати Лукмоннинг ибрат
кузини очмишдир».
Шарк, адабиётида ахлок ва одоб фавкулодда катта урин эгал-
лайди. «Адабиёт» мафхумининг узи дам одоб сузига бориб така-
лиши бежиз эмас. Шаркда бу мавзуга тукинмаган шеър адлини
топиш кийин. Ёзма адабиётимизнинг биринчи йирик намунаси
«Кутадгу билиг» урта асрнинг ахлок комуси эди. Алишер Навоий-
нинг бу масалага канчалар эътибор берганлиги х,аммага маълум.
Шаркда ахлок илмининг буюк алломалари етишиб чикдилар. Саъ-
дий Шерозий шундай буюк рутбага мушарраф булганлардан эди.
У узининг «Гулистон» ва «Бостон» асарлари билан бадиий ижод-
да янги бир йул очиб берди...
Авлоний $з асарини яратишда Шайх Саъдий изидан борди.
Китобнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлок« деб номланганлиги бе­
жиз эмас. Авлоний буни китобнинг 1917 йилги иккинчи нашрига
ёзган с^нгсузида аловдда таъкидлаб курсатади. У шундай ёзади:
«Туркистон мактабларида уз шевамизда ёзилмиш мукаммал
«Ахлок» китобининг йукдиги, афроди миллатнинг шундай бир
асарга ташна ва мудгож эканлиги, узум муаллимлар жумласидан
^лдутимдан, манга дам очик маълум улди. Шунинг учун куп вакт-
лар тажриба с^нгидан адиби мудтарам Шайх Саъдий усулинда
ёзмакни, гарчи o f h p иш булса дам, узимга мукаддас бир вазифа
адо киларок ва бу камчиликни ародин кутармакни муносиб
кУрдим».
Адабиётшунослар дакди эътироф этганларидек, эски узбек мак­
табларида асосий дарсликлардан бири сифатида ^китилиб келин-
ган «Гулистон» форс классикасининг энг куркам, энг «баржастаси»
эди. Унга эргашиб ёзилган асарлар куп булди. Абдурадмон Жомий-
нинг машхур «Бадористон»и, М^йниддин Жувайний ва Ибн Ка-
молпошшонинг «Нигористон», Мажидиддин Хавофийнинг «Гулис-
тон»и ддм мана шу буюк обидага узига хос назира, узига хос жавоб,
шогирднинг устозга таъзими эди. Авлоний устоздан биргина «усул»-
ни олмади, унинг юксак инсонпарварлик руки билан тулик шеъри-
ятидан дам озик олди. Уларнинг айримларини таржима килиб аса-
рига киритди.
Саъдий билан Авлоний даврини 600 йилдан ортикрок вакт
Абдулла Авлоний 289

ажратиб туради. Урта асрнинг буюк гуманиста билан XX асрдан


нафас олган Авлонийнинг кдрашларида, туйгуларида анчагина
фарк; бор, албатта.
Авлоний ахлок; тугрисида «Гулистон»га ухшаш бир асар ёзар
экан, шу бахонада замонасининг мухим, дардли масалаларини
унга f o h t усталик билан сингдириб кета олди. Булар хукуксизлик
эди. Мустамлакачилик асоратлари билан боглик, туткунлик ва тур-
гунлик эди. Дин - диёнатнинг, миллат - миллиятнинг бузилиши
эди.
Адибни халкдинг ночор, гариб турмуши чукур уйга солади:
Хар кун Улурам шомгача ман камга гирифтор,
Хар шаб ёнурам оташа парвона каби зор.
Хеч кимса эмас бу мани аэдзолима вокиф,
Ман хастаяму миллатим улмиш нега бемор?
Асарнинг илк сахифасида келтирилган бу туртлик унга бема-
лол эпиграф була олади. Шоир хар бир ахлокдй тушунчани тал-
кдн Kfuiap экан, уни бевосита уз даври масалалари билан боглай-
ди ва китобга замон нафасини олиб киришга муваффак; булади.
Масалан, асарда «Тарбиянинг замони» деган igicM бор. Унда тар-
биянинг уйда, сунгрок; мактаб-мадрасада олиб борилиши хакдца
гап кетаркан, бундай ишга имконсиз халк,нинг огар моддий ти-
рикчилиги ачиниш билан к,айд кдлинган. «Ма^сади пул, маслаги
шуХрат, юк;ори мактабларда укдмаган, «усули таълим* курмаган
муаллимлар», «матдаблари ош, мацсадлари нопон, дарслари бе-
имтихон, ислох якднидан юрмаган мударрислар» Уткир хажв ос-
тига олинада. Ёки «Тамаъ» бобида замонасида «тамаъ нони бирла
цорин тУйтузадургон кишидарнинг хисоби йук,»лигини фош эта­
ди. Яна бир Уринда эса мустамлака Туркистонвдаги эрксиалик,
чоризм тазйвди, мехнаткашнинг машакдатли тирикчилиги хакдца
суз очади: «Биз осиёликлар, хусусан туркистонликлар думба со-
туб, чандир чайнаймиз, кдймок; беруб сут ошиймиз, нон Урнига
кесак тишлаймиз...»
Авлоний адолатни, хар бир миллатнинг озод ва бахтли булиш
хукукини дунёнинг асоси деб билди, бировга «жабр кдлувчининг
ёк,аси хеч кдчон жазо кУлидан кутула олмас»лигини айтди. Зулм-
ни к;оралар экан, мазлумнинг охидан Уткур нарса йУц:
Хазар кил охидан, афгонидан у мазлуми(нг)
Бир ох бирла солур бошинга бутун аросат,-
дея, «куввагсизлар» гамини еди.
«Туркий гулистон...» асримиз бощларидаги педагогик фикр
тараккиётидагина эмас. балки умуман бу давр ижтимоий-эсте-
14 ~ Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
290 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

тик тафаккур ривожида дам сезиларли из крдцирди. Унинг бу ерда


бошлаб куйган жуда к^п фикрлари шеъриятида давом этди.
М агпитатпаппйп
Авлоний «1894 йилдан бошлаб шеър ёзишга ту-
шоир тинган» б^лса-да, у шеърлар бизгача етиб кел-
маган. Унинг 1917 йилгача булган поэтик меро-
си, асосан, «Адабиёт» номли 6 кдсмдан иборат шеърий т^плам-
ларида жамланган. Уларнинг дар бири 1909-1917 йиллар орали-
щда алодвда-алодида бир неча маротаба нашр кдцинган. Шунинг­
дек, уша давр вак,тли матбуоти садифаларида дам шоир шеърла­
рини куплаб учратамиз. Бу шеърларнинг дёярли даммаси мазкур
тупламларга киритилган. Аксарияти шоирнинг 1905 йилдан ке­
йинги ижодига мансуб булиб, миллий-ижтимоий характердадир.
Сатрлар - шиорнамо, деярли дамма $финда даъват, ча^ирик, руди
дукмрон:
Аё эй содиби урфон! Ватан боганда фарёд эт,
Отиб ташла ародин эски одатЛарни барбод эт.
Маориф-ла фунун тадсилина кдгс раднамолир сан,
К,оронгуда к;олан миллатни нури илма иршод эт.
Ватан мезфи агар булса - дилингда ишк, савдоси,
Отил нури маорифга Узингни мисли Фарход эт!.
Миллатнинг равнакде эмас, яшаши учунок, илм керак. Усиз
дозирги шароитда тириклик мумкин эмас. Демак, уни эгаллаш
лозим. Бу мудим фикр анъанавий ифодаланмокда. Маърифатга му-
даббат эълон кдпинмокда. Бу биргина Авлоний эмас, умуман шу
давр шеъриятининг хос хусусиятларидавдир. Дардакдк^т, улар­
нинг уй-фикрини гул-булбул ташбиди эмас, мадбубасини агёр
йилдан урган ошик, кечинмалари дам эмас, аср бошидаги афто-
дадол Туркистоннинг аянчли кдсмати, йилдан-йил эмас, кун-
дан-кун аждодлар хотирасини, узлигини унутиб, тарихдан узи-
либ бораётган авлод банд килди. Улар дукук;сиз халк; бахтлй б^ла
олмаслигини англадилар. Худди шу сабабли Сщццщий Ажзий /зи-
нинг «хуштабъ»лик билан ёзилган ипщий шеъриятидан воз кеч-
ди, уларни куйдириб ташлади1. Авлонийнинг 90-йилларда ёзил­
ган, эдтимолки, ишкдй характерда булган шеърларининг бизга­
ча са^ланмай колганлиги сабаби шундандир.
Бундай дол фак;ат бизнинг адабиётимизда эмас, балки бопща
халкдар адабиётида дам учрайди. Масалан, Панамада мустакдл-
лик учун кураш авж олган 60-йилларда Модесто Мохиконинг:

1 К,аранг\ Турсунцул (Разжим Дошим). Сиддик^й тугрисида мулохазалар. «Маориф ва


У1дттучи » ж., 1928, 3-сон.
Абдулла Авлоний 291

Ортик куйламасман иищ-мухаббатни,


Илохий шеърларга бормайди кУлим.

Ватанда эрк ва бахт булмагунича,


Ашувламиз битта: Озодлик ё улим!1
шеъри жанговар шиорга айланиб кетган экан.
Авлоний эрк ва озодликни хар нарсадан баланд тутаркан,
унга олиб борадиган бирдан-бир йул деб илм-маърифатни бил-
ди. Шу сабаб Ватани, халкд учун заррача манфаат етказишни
уйлаган кишини маърифатга даъват этди. Илм-фанни эгаллаш-
га, озгина булсин, халакдг бериши мумкин булган хар кандай
тартиблар, шу жумладан эски ук,итиш усули кескин танк,ид
килинди. Илм-маърифат, айникса, Европа маданияти илхом
билан таргаб этилди.
Лекин бу ерда бир нарсани хисобга олиш керак. Русия Туркис­
тонни забт этар экан, узини Улканинг пушти панохвдек тутди.
Мустамлака хукумати давлат идора усулида, фан-маданиятда кес­
кин илгари силжиган Русия ва Европа хаётини ибрат-андоза килиб
курсатишга зУр берди. Булар, аксарият, миллатнинг утмиши ва
асрий анъаналарига карама-карши к^йиб борилди. Буларнинг хам-
маси миллатни ичдан емириш, Уалигини йУкотиш, пировард-
окибатда руслаштиришга каратилганини дастлабига энг пешка-
дам зиёлиларимиз хам пайкай олмадилар. Шуларни кУзда тутиб,
А.З.Валидий ёзади: «Космополитларимизча, улканинг кашф эти-
диши маданият учун буюк галабадир. Уларга кура, русларнинг
куплаб кучиб келиши натижасида Туркистонда маданий тарак-
КЦёт инкишофи таъмин этилганмиш. Улкадаги кайси кавмнинг
ва тилнинг Урнига у келяпти, бу улар учун ахамиятсиз. Инсон-
ларнинг саодати миллатлардан бирининг бошкаларини ютиб ёхуд
атрофида ушлаб, бир андозага солиши билан амалга ошмайди;
айникса Урта Осиё кавмларининг Уртадан сурилиб, улар Урнига
Русия ва Хитойнинг хукмрон булиши миллионларча ерли ахоли-
нинг асрларча изтироб чекишларига олиб келадики, бу Улка та-
рихининг энг кора ва энг бахтсиз сахифаларини ташкил этган
булур эди»2.
Шунинг учун «Европа маданияти» тушунчаси ва унга муноса-
бат ижодкорларимизда бир хил эмас.
Авлонийда хам «маданият вахшийлари» деган ибора бор. «Ма­
даният» сУзининг «вахшийлик» билан ёнма-ён кУйилиши ушбу

1 Песни Панамы, Изд. иностр. лит., М., 1963, 38-бет (таржима бизники - Б.К).
2А. 3 . Валидий Тугон. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг якин тарихи. 1-жилд,
2-нащри, Истанбул, 1981, 586-бет.
292 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

масалага ёндошшцда унинг Гаспринский ва Фитрат билан бир


позицияда турганини курсатади. Бу, албатта, жа^оний ^одиса
булган miFop рус маданиятидан воз кечиш дегани эмас. Уни сиё­
сий мак,садларга хизмат кдлдирилганини англаш, холос.
Аёллар ахроли \амиша жамиятдаги эркинлик даражасининг
мезонларидан булиб келган. Бу масала Авлонийда кдндай *ал
кдлинган?
Илму дониш яхши зийнатдур хотин-к^з а^лина,
Куй адцам илм уйина, тумору маржонни унут.
Унинг мактабида кдзлар х,ам болалар билан ёнма-ён Утириб
та^сил оладилар. «Туркистон вилоятининг газета» 1910 йил сон-
ларидан бирида уша йили 23 майда Авлоний мактабида бир неча
уламолар, шогирдларнинг оталари ва куплаб томошабинлар хузу-
рида бУлиб Утган имти^он х,акдца тухталиб, бир ёш шогирд -
кдазнинг Уз акри ва тарбияси билан ^аммани ^айратга солганини
хабар кдлган эди1.
Маърифатнинг а^амияти миллат, жамият тарбиясида бемисл-
дир. Уни амалга ошириш асосан зиёлилар, биринчи навбатда,
олиму муаллимлар, шоиру санъаткорлар зиммасидадир. Агар мил­
лат ^ац-хукухдлни йУкотган, асрий илму маърифатидан узокдаш-
тирилган, Узлигини унутаёзган бир *олга тушиб, жамият маъна-
виятидан ма>друм даражага етган булса, зиёли зиммасиДаги иш
Ун, балки юз карра огиррокдир.
Адабиётнинг тасвир объекти —хаёт, унинг долзарб масалала-
ри. Унда ^аётнинг барча кэдзралари - шиддаткор тУлщшларидан
майин мавжларигача, нурли о^англаридан гамгин нидоларигача,
тантанавор дамларидан фожиали дакдкдларигача тасвир этилмога
керак. Улар инсон ру\ида к;атрадаги куёшдек жамуЛжам. Адабиёт
мана шу ру>днинг таржимони булмош лозим.
Авлоний «Адабиёт...» шеърий тупламининг 3-жузига:
Каламим кррасидур огох достонимдан,
Хазин кайгум эшитинг у таржумонимдан,-
деган сатрларни эпиграф кдлиб келтирган эди. Шоир уз шеърла-
рининг мазмунига ишора кдлмокда. Замонки *ак,сизлик асосига
курилган, атроф зулмат ва кдбо^атдан иборат экан, у шодон була
олмайди. Буни у 1909 йилдаёк; «Адабиёт...»нинг 1-жузидаги сУзбо-
шида таъкидлаб кУрсатган, «шеърга *арис» халкдга «цасрат ва
надоматлар»ини айтишга бел боглаган, тасодифмаски, Узига
«Хижрон» тахаллусини танлаган эди.

1 «Туркистон вилоятининг газети», 1910, 39-сон.


Абдулла Авлоний 293

■ Авлоний шеърларини Укир экансиз, куз олдингизда XX аср


бошвдаги Туркистон манзаралари гавдаланади. Шоир унга юк-
Савдан, дунё халкдари даётида юз бераётган узгаришлар, Евро-
падаги тарак^иёт нук^аи назаридан разм солади.
Мана, таравдгёт асридаги Туркистоннинг рангсиз, жонсиз
даётидан лавдалар:
Самоварга чикишуб, ёшу кари чулдирашур,
Эртадан кечгача чойни ичадур шулдур-шулдур.
Ултуруб макгашадур отини, эшакларини,
Бири дер - йурга, бири дер:-сеники-дулдур-дулдур.
Уйда оч ултурадур хотини, эр - тукма еяр,
Келтуруб бачча, базмларга кетар пулдур-пулдур.
Уйнабон карта-кимор, пулларини бой берибон,
Том тешиб, бухча урирлаб, одам Улдур-улдур.
’ Бу лавхдлардан аста-секин Туркистоннинг яхлит манзараси \осил
булади. Дилни дишщтирувчи бу султн ранг данчалик жирканч булса,
щунча аянчли дамдир. Бу туйтулар бора-бора шоирда жуда табиий
э^гирослар пуртанасига айланади: «Хонумони хароб», «бойкушлар-
га дамдам», фарзандлари «дайкал»дек жонсиз, «вайрон» Туркистон!
Йук,! «Сащи жонлик жаноза бирлан тулгон» «буюк мазор!» Унга
Улик кимсалар—«мадфун зиндалар» куйилган. Бу тирик уликлар -
Туркистоннинг бу кунги нокрбил авлодларидир. Унинг адаолига ер
дам, осмон дам йиглайди. У - дам факдр, дам дакдр. Бир тарафдан
жахрлат, иккинчи томондан хорлик. Шу ахролда у «баданидан дои­
мо к,он олдиради» —мустамлакачилик жафосини тортади...
МаризИнг бир тарафдан, бир тарафдан хорсан — миллат,
Бадандан доимо кон олдурар беморсан — миллат.

У на «тили», на «кулоги» булмаган сурати девор. Бу муд^иш


хрл шоирни ларзага солади. Бутун вужуди билан унинг «куз очиб»
дунёга разм солишини, «уйгон»ишини истайди:
Кузинг оч, ётма, гафлатдан Усон, миллат, усон миллат!
Топар сан бирла авлодинг омон, миллат, омон миллат! -
деб дайкдради шоир.
Мухдми шундаки, шоирдаги миллий дасрат нкдолари ижти­
моий оданг билан дамовоз жаранглайди. У бу «буюк мазор»нинг
кимларгадир « 6 o f h жинон» - жаннат гулшани эканлигини била-
ди. Ха, У даммага дам бирдай «аламзор» эмас. Унинг «фарогати»
дам бор. Лекин уни «хукамо»гина куради. Унинг «гунчалари» дам
294 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

xfn, бирок; уни «дукамо»гина теради. Аммо бизда кани Уша «дука-
мо?» «Фук,аро»нинг насибаси эса, гулнинг тикани («хор»)дир. Шу
туфайли у оёк, остида — «хоки мазаллат»да. Бу «манзар» шоирга
«мадшар» азобини беради. Шоир унга дар назар ташлаганда, «багри
кабоб» булади. Аммо у - Она! Шоир унга фарзандки, унинг дар-
дидан изтиробга тушади. Уз навбатида она дам уз фарзандининг
тарбияси ва такдири учун бурчли:
Эй модарим, чУжукларинг ифлос, безиё,
Остингдан устинг улди биза тар(и)к,а фук;аро.
Сандин умид шулмвди, жондан азиз оно?!.
Авлоний 1912 йилда босилиб чш дан шеърларидан бирини
«Дунё фожиасиндан» деб номлаган эди. Шоир унда инсонлар
дунёсида инсонча даёт йукдигини к;аламга олди. Бедуда тукила-
ётган к,онлар, инсоннинг дайвонча дам кадри цолмагани, «бе-
чора-ю ожизлар», афтода етимлар» бошидаги «жабру ситамлар»,
«дак, пастда к;олуб, нодак, пул бирла кувват топ»иши, унингча,
бу фожианинг бир кУринишидир. Бас, у «гам уйи»дир. Еамхона
эса, «барбод бул»моги лозим.
Авлоний докимлар ва тобелар ^ «кучлилар» ва «кучсизлар»
Уртасидаги муносабатларга эътибор берди. Бу муносабатларда
инсон номига муносиб белги топа олмади. Аксинча, улар йирт-
1?ич дайвонларнинг зУри ожизини мадв этищ асосига курилган
кун кечириш тарзини эсга тушйради. Лекин йирткдч дайвон би­
лан «инсон-дарранда» орасида фарк, бор. Бу фарк, шундаки, «ин­
сон-дарранда» сузлайдиган, фикрлайдиган йиртк^чдир. У инсоф
ва в ш в д о н д а н лоф уради. Дустлик, биродарлик дакдца соатлаб
ваъз укдй олади. Эгнидан тацво либоси тушмайди. Бу биргина
Туркистонга хос дол эмас. У дамма ерда мавжуд. Шоир бундай
долни ракдб миллат ичида эмас, миллатлар орасида дам кУради.
Масалан, мамлакатлар Уртасида булиб турадиган урушлар шу­
нинг бир кУриниши, деб дисоблайди. Бирок; «бу кунда маданий
миллатлар урушларини тижорат ва саноатга айландурдилар,-деб
ёзган эди адиб,- ва бу сояда бир-бирларига галаба ва ракрбат
кдла бошладилар. Седргарлик ва жодугарлик ила эмас, тижорат
ва саноатгирлик ила чолишкрн Оврупо Африка ва Осиёни узига
асир ва мусаххар кдлмокдадур». Замоннинг ранги узгарди, холос.
Модияти Уша-Уша. «Кучлик» миллатлар - «жадон Жайдунлари»
«кучсиз»ларини уз комига тортмокда. Шоир шуларга «туъмаи тай-
ёр» булишдан огод кдлмок^и. Шунинг учун дам у миллатнинг
даёт-мамот масаласи дал булаётганини, унинг «явмул-дисоб» крр-
шисида турганини таъкидлайди. ХУш, шоир буларнинг олдини
олиш, инсонларнинг инсонларча даёт кечиришини таъмин
Абдулла Авлоний 295

кдлиш, жумладан, Туркистонни озод ва бахтиёр этиш учун ни-


мани таклиф кдпади?
Аввало шуни айтиш керакки, шоир, гарчи одамлар муноса-
батида ёввойи табиатнинг шафкдтсиз крнунларига хос хусусият-
лар курса-да, уларнинг бир кунмас-бир кун мехру мудаббатга ай-
лайишига, Туркистоннинг эса озод ва обод булишига астойдил
ишонади.
Гарчи ман маъюсу пургам миллатим а^волидан,
Кать уммид айламам таъмаи истик,болидан, -
деб бошланар эди шоирнинг «Истицболдан орзуларим» шеъри.
Келур улфат, адоват уртадин кдлкур. кетар бир кун,
К,аро кунлар кетуб, урнига равыганлик етар бир кун,
Адолат богида гул^ойи тарбият битар бир кун,
Очиб Fym a да^онин, шоллет из^ор этар бир кун,
Улур олам гулистон, кэйгу-кулфатлар йитар бир кун,
Гулоби ^уррият атри мусаффосин отар бир кун,
Дилим, гам чекма куб, бир кун келур, бедор улур олам,
Чикиб булбуллари ча^-чах, кдлур, гулзор улур олам...-
деб ёзади яна бир шеърида.
Сушти байт испщбол орзуси билан тУлик; мазкур мусамман-
нинг дар бандини якунлагандек такрорланиб келади. Бу шеър 1912
йилда босилиб чивдан. Шоир инсонлар Уртасида медру мудаббат,
дустлик кдрор топишига, адолат ва дакдкдт тантана кдлишига,
ёруг кунлар келишига ишонч билдирмокда. Хатто озодлик - хур-
рият замони дакдда орзу кдшмокда. Лекин табиийки, булар Уз-
узидан содир булмайди. Шоир буни яхши тушунади. Худци шу
шеър - мусамманнинг узида дам бунга ишора бор. Шоир гапни
илм-маърифатдан бошлайди. Ундан куп нарса умид кдлади. Хатто
уни салкам нурли даётга олиб борувчи бирдан-бир йул деб хдсоб-
лайди. Шеърда илгари сурилган бу фикр маълум мантикка таяна-
ди, албатта. Жумладан, усиз кенг халкдинг уз з^укукини англай
олиши мумкин эмаслиги табиий эди. Шоир улкадаги нодонлик-
ни крралар экан, шу масалага ало^ида эътибор беради: «Хукук,-
(н)инг нулдигин идрок кдлмас, жисмимиз бежон», - деган сатр-
ни учратамиз шеърда.
Буни тахминан испщбол учун курашдаги иккинчи боскдч деб
хдсоблаш мумкин. Самаркрндлик Сиддикдй Ажзий дам узининг
«Миръоти ибрат» достонида бу масалага кенг урин ажратган эди.
Лекин булар билан дам х;еч иш битмайди. «Бир гоя атрофида уюш-
мок;, бир маслакни тутмок;», маълум бир «идёл»ни ушлаб уша
учун «курашмок,» керак. Бу дам х,алиги мусамманда бор.
296 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Абас бир гоясиз дунёи дундан яхшилик кутмак,


Керак бир маслаку бир рояу идёлни тутмак,
Биза бир йулни ушлаб, нури максуда бориб етмак...
Бунинг учун эса халк, уз )^ак-хукукинианглаган булиши, нима
учун курашаётганини аник, билиши ва у йулнинг туфилигига
ишонч хрсил кил иши лозим.
Авлоний 1914 йилда босилган «Мухотабим к,алам» («Кдламга
хитобим») шеърида к,аламга хитобан «ожизлара имдод кдл»иши-
ни «миллат хонадонини тоза таъмир ила бунёд эт»ишини утина-
ди. Диктат килайлик, «тоза таъмир» билан, яъни кдйтадан куриб,
янгитдан бунёд этиш устида ran кетяпти.
Дар\акикрт, шоир шеъриятининг бош йуналишини миллатда
миллий он гни шакллантириш ташкил этди. Бунинг учун у Туркис­
тон турмушини бошк,а халкдар *аёти билан кдёслаб курсатди.
«Боболаримизнинг «булса булар, булмаса товлаб кетар» за-
монлари ^туб, урнига «билгон битар, билмагон йитар» замони
келди. Америкаликлар бир дона бурдой экуб, йигирма кадок, бур­
дой олурлар. Ёвруполиклар узимиздан олган беш тийинлик пах-
тамизни кетуруб, узимизга 25 тийинга сотурлар!»
Биринчи Жа\он уруши ва унинг асоратлари мавзуи х,ам Авлр-
ний ижодидан кенг урин олган. Шоир бу мудхдш фалокатнинг
юзага кедиш сабабларини тал^пил килади, унинг мазмун-мохдя-
тини белгилашга уринади. Унингча, бош сабаб «ракобат», булин-
ган дунёни булиб олишга уриниш, «олама хркимлиг» давдагаси
эди.
Нщоят, мардикорлик вокеалари юз берди.
Чор хукумати ён беришга мажбур булди. Мардикорликка оли-
надиганлар сони кискартирилди. Уларни жунатиш кейинга су-
рилди. Туркистонни яхши билган АН.Куропаткин генерал губер­
натор килиб тайинланди.
18 сентябрь куни мардикорлар тушган биринчи эшелонни тан-
танали жунатиш маросими булди. Роят тадбиркорлик билан иш
курилди. Мардикорларга ош тортилди, пул ва ширинликлар ула-
шилди. Куропаткиннинг шахсан узи уларга ок, йул тилаб, кузатиб
куйди. 18 октябрда эса, Николай II мазкур эшелоннинг «вакил»-
ларини уз кароргохида кабул кдлди... Шунак;а хилма-хил усул ва
тадбирлар окибагида йил охирига келиб улкадаги кузралишлар
пайсал топди. Сунг эса кузголон катнашчиларини шафк,атсиз жа-
золаш бошланди.
Йигитларни фронтга жунатиш мавзуида адабиётимизда унга
якдн шеърий туплам майдонга келган. Авлонийнинг «Мардикор­
лар ашуласи» китоби *ам шулар сирасида. Халк; кушиклари йули-
Абдулла Авлоний 297

да ёзилган бу шеърлар гоят дардли, Бамгин. Уларда ооойишта даёт-


ни чайкдтиб, инсонлар такдирини алгов-далгов кдлиб юборган
урушга, унинг дайбаракаллачиларига пин\оний iaia6 яширинган.
Шоир шеърлари билан узбек мардикорлик поэзияси деган ^оди-
санинг майдонга келишида уз хдссасини к$ша олди.
Афсуски, Абдулла Авлонийнинг 1916 йил, айникса 1917 йил
Февраль-Октябрь оралигидаги поэтик ижоди \ак,ида жуда кам маъ-
лумотга эгамиз. Хозирча, 2 шеъри маълум. Бири «Кутулдик», ик­
кинчиси «Ётма» деб номланган. Номиданок, айтилмоцчи булган
гап англашилиб турибди. Шоир Февраль вок,еалари муносабати
билан ватандошларини мустабид чор хукуматидан, «бадкирдор
Романов», «думдор Распутин»лар зулмидан кутулгани билан му-
боракбод этади. Чиндан хам самодержавиенинг агдарилиши ул-
кан х,одиса эди. Олдинда вазифаларнинг энг му^ими ва асосийси
— миллий, мустакдл Туркистонни барпо этиш, х,окимиятни уз
эгаларига олиб бериш турарди. Шоир буни тушунади ва «миллати
нажиб»ни «гайрат кдл»ишга, «хур йул»ни маркам ушлаб, барча
зулмлардан халос булишга чакдради.
Инкдлобий вок,еалар Авлонийга таъсир этмай колмади. У энди
истик,болни фак,атгина маърифат, илм-фан орка^и к^лга кири-
тиш мумкин эмаслигини англади, эрк ва хурриятга етмокди йрли
битга - бирлашиш, миллий демократик кучларни бирлаштириш
деган хулосага келди. Шу умидда рус инкдлобий даракатчилиги,
советлар билан дам богданди. Афсуски, социалистах «идёл» де-
ганлари сароб эканлигини, советлар й^ли ок; империянинг мо*и-
яти узгармаган «кдзил» шакли эканлигини дафъатан англай ол-
мади.
Шеъриятда эса янги роя ва тимсоллар учун янги шакл ва ифо-
далар излади. Эскиларига янги мазмун сингдирди. Уларнинг му-
химлари куйидагилар эди:
1. Вазннинг янгиланиши.
Маълумки, минг йиллик классик шеъриятимиз аруз вазнида
ёзилган. Аср бошидаги шеъриятда дам у ягона ва асосий вазн эди.
Лекин Навоийгача булган ва ундан кейин яратилган халк, огзаки
ижоди —бармок, вазнида. Мумтоз адабиётимизда бармокда ёзил­
ган шеър деярли учрамайди. Лекин аруз мураккаб, буронли давр-
нинг гщ шиддаткор, гох; бугиц нафасини кенг оммага етказишда
унча кулай эмас эди. Шунинг учун дам Авлоний мухдм ижтимоий
масалалардан ба^с очувчи купгина шеърларини бармокда ёзди.
Бармокди халк; огзаки ижодидан ёзма адабиётга олиб утди.
Авлонийнинг бармокдаги илк шеърлари халк, кушик^арига
мослаб ёзилди.
Масалан, «Туй дакдда» шеъри «Реза» куйида:
298 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Отма мани тошлар билан, ёр-ёр, ёр-^в,


Учуб кетай кушлар билан, ёр-ёр, ёр-^в1 -

деб бошланадиган халк, ашуласи йулида ёзилган ва х,оказо.


Бу кушикдар шоир ташкил кдлган «Турон» («Туркистон»)
труппаси иштирокчилари ижросида гох, спектаклларга сингди-
риб юборилар, го* антрактларда ижро этилар, го* миллий кон­
церт дастурларига цистирилар эди.
2. Поэтик жанрларнинг янгиланиши.
Адабиёт шу йилларда халк, х,аёти билан янада якднлашди, янада
халк.чил, оммабоп б^лди. Адиблар янги жанрлар, шаклларда уз
кучларини синашга шайландилар. Куща анъанавий шакллар янги
хусусиятлар орттирди. Авлонийнинг «Оила мунозараси», «Шоир
ила тути» каби бир кдгор шеърлари мунозара характерида ёзил­
ган. Масалан, «Шоир ила тути» шеърини олайлик. Шеър шоир
билан тути Уртасидаги диалогдан иборат. Асарнинг мазмуни ку-
йидагича: шоир жа*онгашта тутидан дунёда булаётган узгариш-
лар, бошк,а мамлакатлар, элатларнинг ахроли *акдца сурайди. Тути
Туркистон халки *али *ам гафлатда эканлигини, илм, маданият
эгаллаш учун, х,аётда узининг *акдкдй урнини топиш учун кузгал-
маганини айтиб, «шоири ширин сухан»га «надомат» айтади.
3. Поэтик образларнинг янгиланиши.
Классик адабиётимизда минг йиллардан бери ишланиб кел­
ган гул, булбул, ёр, агёр, май, чарх (дунё) каби образлар бу давр
адабиётида, жумладан, Авлоний ижодида бошк,ача ох,анг, бошк,а-
ча мазмун касб этди. Масалан, у гулни шундай «таъриф»лайди:
Хор алиндан багри кон улмиш, буянмиш кона гул,
Бунча багрин чок этуб, афгон килур афсона гул...

Юздаги холи эмас, золим тиконнинг ёраси,


Кеча-кундуз захми FaM бирлан бутун уртона гул...

Субхдаамда юзлариндан мавж уран шабнам эмас,


Хор зулминдан тукар куз ёшини дурдона гул...

Гар сабо тебратса гулни, хуш иси невчун чикар,


Багрига ботган тиканлардан келур афгона гул.

Найласун бечора гул ботмиш вужудига тикан,


Захмига маржам учун яфрогига чулгона гул.

1Халвда кУшикдар, аксарият «ёр-ёр, ёр-ей» билан тугалланади. Авлоний нима учун-
дир «Ув» шаклини келтиради. Чамаси, бу шакл хам булган.
Абдулла Авлоний 299

Дилдаги кайгуларин курганмусиз, чун заъфарон,


Чок этуб рурбат якосин к^рсатур инсона гул...
(*Таърифи гул»)
Бу ердаги гул анъанавий маъшук;а эмас. Суб\идамда кхзига
кунган шабнам (куз ёши) к.ат-к.ат алвон япрок^ар (багри цон
булиши) ошик; изтиробларини ифода этмайди. Бу ерда ran му-
хаббат хакдца эмас: гул гурбат ва машакдатдан заъфарон булган
юрагини чок этиб инсонга кУрсатади... Беихтиёр хор (тикан) мус-
тамлакачи истибдодини, багри к,он гул эса жафокаш Туркистон-
ни эслатади.
«Хджрони булбул», «Фигони булбул» шеърларидаги булбул дам
аксарият лолларда гул (маъшук,а) ишкдца ёниб уртанаётган ошик
эмас. У кУп уринларда мазлум Туркистонга карата: «Уйгон!» - деб,
бонг ураётган лирик кдхрамон —шоир образини ифодалайди.
Кунуб гул шохига булбул, дер: «Эй инсонлар, инсонлар!
Кдлурсиз тобакай гофил ётиб афгонлар, инсонлар».
(«Садойи булбул»)

Жахон богини гулзоринда фарёд этди бир булбул,


Утурди нагмазоринда гулин ёд этди бир булбул.
КУруб гул яфрошни хажридан дод этди бир булбул,
Висоли ёр учун юз навха иншод этди бир булбул...
(«Фиюни булбул»)

«Хижрони булбул» шеъри бу Уринда жуда дшдатга сазовор.


Шеърнинг мазмуни куйидагича: булбул - шоир гули — миллати
хажрида кечаю кундуз фигон чекади. Бутун умрини унга бапоп-
лайди. Лекин булбул гулзорда 6 o f 6 o h калига тушиб, кдфасга таш-
ланади. У энди кдфасда «Гул!» деб, фарёд кдлади. Золим «к;афас»
унга озор беради. Таажжуб! Унинг «фарёд»ини \еч ким тингла-
майди, хеч ким унга «рахм» кдлмайди. «Гул* хджрида унинг йулдо-
ши факдтгина «гам» булиб к;олади...
Кейинги парчада гул образи хам бор. Булбул гулини ёд этяпти.
У учун изтироб чекяпти. Кдфас - замон. Миллатнинг «кар»лиги,
эътибор кдлмаслиги миллият туйгусининг сунганлигидандир.
Кеча-кундуз цафасда, ох гул, деб айлаюр фарёд,
Омон бермас анго золим кдфас озор улур булбул.
Таажжуб рахм кдлмас етмаюр фарёдина хеч ким,
Бу Хижронлигда доим гам билан гамхор Улур булбул.
300 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шу тарифа, Авлоний гул ва булбул образларига фак,ат янги


маъно юклабгина к;олмай бу образларни давом эттиради. Дарвок,е,
Авлоний шеърларида ёр образи - илм, маърифат, таракдиёт,
халк; тушунчаларини, агёр — нодонлик, жахолат, зулм, истибдод
ахли маъноларини ифодалайди ва \оказо. Бу образларнинг акса-
рияти узларининг илгариги маъноларидан бутунлай узокдашган
ва замон талабига мос янги мазмун, узга оханг касб этганлар.
4. Шеърларнинг сарлавхаланиши.
Авлоний дар бир шеърга сарлавха куяди. Бу ундаГи кайфият
ва мазмунни ифодалашидан таищари шоир лирикасининг уму-
мий йуналишини белгилайди. Мана, уларнинг айримларига
эътибор кдлайлик: «Эй, жахолат нори бирла ёнди жисми по-
кимиз», «Хак;ик;ат Улсун бу хаёл», «Ок,ма, куз ёшим», «Керак-
му ё керакмасму?», «Ох, багри к,оним», «Фалак бизни нелар
к;илди?», «Гуфторй гам», «Жигарсуз», «Дунё фожиасиндан»,
«Хасратлик холларимиз», «Гирдоби гамдин бир пуртана»,
«Ралат», «Йстик,болимиз учун бир жигарсуз», «Истик.болдан
орзуларим» ва хоказо.
Авлойий умуман сузга катта эътибор беради. Унинг муъжиза-
вий кучини яхши билади. Дархакд^ат, замона хаммани уйготади-
ган, барчани ларзага солиб, олга ундайдиган сузларни купрок,
талаб этар эди.
5. Анъанавий «хамд» ва «наът»лар мазмунининг узгариши.
«Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» туплами жузлари хам удум
буйича Оллох мадхи («хамд») ва пайгамбаримиз сифатлари вас-
фи («наът») билан бошланади. Бирок, уларнинг барчаси охир-
окдбат миллат гамига келиб богланади. Шоир Оллохга илтижо
кдлар экан, миллатнинг таназзулидан «нифок,, 6y F 3 , хурофот»-
дан дод солади, Расули акрам рухидан мадад тилайди.
Абдулла Авлоний татар, озарбойжон к,ардошлари билан якдн-
дан алок,а боглади. Улардан куп нарса урганди, ургатди. Бу узаро
хамкорлик унинг ижоди ва фаолиятида ёркдн излар к,олдирди.
Шоир машхур озарбойжон куйчиси Мухаммад Ходидан илхом
олиб, унга назиралар битди. Гохо бу таъсир, тамоман эргашиш,
боя ва образгина эмас, ифода воситалари измида хам к,олиш да-
ражасигача етиб боради.
Авлоний шеърлари орасида енгил мутойиба билан ёзилганла-
ри хам учрайди. Мукдмий даврида бу хил шеърлар ёзиш жуда
кенг туе олган эди. Авлоний мазкур анъанани давом эттиради. («Туй
хакдда латифагУйга», «К^кнори ва кдморбоз», «К,иморбозни(нг)
кдморбозга насихати».)
Авлонийнинг 10-йилларда ёзган «Пинак» (1915), «Адвокатлик
Абдулла Авлоний 301

осонми?!» (1916) драматик асарлари1да шеъриятдаги гоя ва фикр-


лар давом этди. Жахолат ва зулматга ботган Туркистоннинг чиркин
манзаралари кулгили лавдаларда са^нада намойиш кдпинди. Чу-
нончи, «Пинак»да Байрат ва шижоатлари билан дунёни ларзага
солган, кунчикдрдан кунботишгача юрт сураган буюк боболарнинг
залолатга ботган авлодлари кукнори ва кдморбозлар даёти ордали
фош этилади. «Адвокатлик осонми?!» нинг мазмуни куйидагича:
Давронбек Русияда етти йил ^к^йди ва Туркистонга адвокат булиб
кдйтади. Лекин шу Утган Baiqr ичида Туркистон турмушида бирор
Узгариш булмапти. Халк; дали дам илму маърифатдан йироц. Фукр-
ролик кридалари, давлат крнунлари, яукукий тартиблардан беха-
бар. Щу сабабли улар бахтсиздирлар. Давронбек шундай уйлайди ва
кулидан келганча уларга ёрдам бермок^и билади.
Масалан, Худойберди чол билймсизлиги, олди-сотдининг тар-
тиб-цоидаларидан бехабарлиги окдбатида «чув тушади». Маълум
муддатда кайтараман, деб тилхат бериб олган пулни «бепарволик
кдяиб» кдйтармайди. Бундан фойдаланган бой тезлик билан унинг
ерини узига хатлаб олиш чорасини кУради.
Бахтсиз Меэфиниса хола Ун беш йилдан бери фшорбоз эри
кулида «утга ёкдлиб, тошга чакдлади». Хуллас, даммаёк; гурбат.
Адибнинг «Биз ва Сиз» асари, номланишидан куринганидек,
турмушга икки хил ёндошишни ифода этади. Унда жвдолат мав-
зуи билан ёнма-ён мудаббат дам берилади. Асар марказида Евро-
пада ун йил Укиб «янги даёт», «янги турмуш» дакдцаги жупщин
орзулар билан кдйтган Камолнинг такдири туради. У «чуруб, бил-
жираб кетгон» «эски турмуш»ни «тузатмок;»чи. Унинг бутун фик-
ри-зикри шу билан банд. У Уцимишли Марямни севади. Унинг
севгиси дам, айтиш мумкинки, гоявий-маънавий я^инлик асо-
сига курилган. Бирок «эски турмуш» кучлари устун келади. Камол
ва Марям х;алок буладилар. Авлоний жуда му*им бир масалани,
инсоннинг бахти ва турмушини асар марказига кУяди ва жиддий
ижтимоий зиддиятни кескин вазиятларда очиб беришга уринади.
Февраль инкдпобидан сУнг воцеалар кизган ва
умщи^либ*1 шидцатли кечди. 9 мартда Мунавваркрри «ШУро-
йи ислом» жамиятини тузди.
Низомиддин Хужаев социал-демократлар билан якинлащци.
Озарбойжондан Ме*мед Амин Афандизода келиб кУшилгач, «Ту-

1 Авлоний «Таржимаи хол»ида тУрт театр китоби ёзганини маълум килади. Шахсий
архивида «т$>рт театр китоби»нинг автографи — айрим кучирилган нусхалари сацла-
ниб долган. Шундан учтаси («Адвокатлик осонми?!», «Пинак», «Биз ва Сиз») 1979 й.
эълон цилинди. А.Авлоний, Тошкент тонги, 300—373-бетлар. ТУртинчиси «Португалия
инцилоби» 1998 йилда Авлоний асарларининг 2 жилдлигида чоп этидди (Kflpam. 2-
жилд, Т., «Маънавият», 187-214-бетлар).
302 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

рон» «Турк федералист» фиркдсига айланиб борди. Авлонийнинг


Советларга ва улар оркдли большевикларга якднлашиши 1917 йил­
нинг июнига т^три келади. Жумладан, 6 июнда «Эски шахар озик,-
овкдт комиссияси аъзоси», 20 ноябрдан эса «Русиянинг бошкд
вилоят ва губернияларига Сирдарё вилоятидан юбориладиган энг
зарур озиц-овцат махсулотларини ушлаб к;олиш ва Эски шадар
озик.-овк.ат комитетига маълум кдлиш хукукд билан назорат этувчи
вакил» кдпиб тайинлавди.
Шундан бир хафта кейин Кук,онда Туркистон мухторияти
эълон кдпинди. Юрагида Ватан ва Миллат туйгуси к;олган дар бир
туркистонлик уни катта кувонч билан кутиб одци. Унга багиш­
ланган Унлаб шеърлар пайдо булди. Авлонийнинг кдлбидан кдн-
дай кечинмалар кечди экан? Афсуски, мухториятнинг болыпе-
виклар томонидан инкдпобга хиёнат сифатида бахоланиб, крнга
ботирилиши ва Авлонийнинг уша пайтлари уни ботирищни амалга
оширган Тошкент советида расмий хизматда булганлиги, адиб­
нинг мазкур масалага дойр бирор ёзма кдйд кщдирмаганлиги бу
борада аник фикр юритишга имкон бермайди. Лекин Ватан ис-
тикдолини дар нарсадан мукдддас тугган Авлонийнинг Туркис­
тон мухториятини дил-дилдан олкишлаб, йук; кдлинганида кдй-
рурганига шубда й^к;.
Авлоний 1917 йилда Укдтувчилик билан шугулланишга хам
имкон топди. Шоирнинг архивида сацланган паспортида унинг
шу йили 31 июнь ва 3 август кунлари Козонда «Болгар» мехмон-
хонасида яшаганлиги кдйд кдлинган. Июнда нима муносабат би­
лан боргани номаълум, лекин 1 августда К,озонда Бутунрусия му-
сулмон Укдтувчиларининг 2-съезди очилган ва Авлоний унга ва­
кил эди. Шоир 1917 йилда махаллий муаллимлар Уртасида сиёсий
ишлар олиб борувчи «Укдгувчилар союзи»ни тузган эди. 1918 йилда
эса Коммунистик партия сафига аъзо булиб кирди. Улка советига
сайланди. Тошкент партия ташкилоти, шадар ижроия комитети-
да масъул вазифаларда ишлади. «Улур Туркистон» газетасининг
1918 йил сонларидан бирида босилган расмий хабардан Авло­
нийнинг уша йили Эски шадар ижроия комитети раиси лавози-
мида ишлагани маълум булади. 17-29 декабрда булиб утган Тур­
кистон Коммунистик партиясининг 2-съезди Авлонийни Марка­
зий Комитетга аъзо кдлиб сайлади. 1919 йилнинг апрелида Тур­
кистон Марказий Ижроия Комитетига сайланди. «Иштирокиюн»
газетасини юзага чикдрувчи даммударрири булиб ишлади.
1919 йилнинг июнида Авлоний РСФСР хукуматининг топ-
шириги билан Афгонистонга боради. 1919 йилнинг 28 сентябри-
дан 1920 йилнинг 20 июлигача Хиротда бош консул булиб тура-
ди. Афган сафари Авлонийдаги большевиклар хукуматига булган
Абдулла Авлоний 303

шубдани кучайтириб юборади. Узларини дакикатчи деб жар сол-


ган рус большевикларининг собик чор генералларидан мутлако
Колишмаслигига амин булади. « 0 \, на инсоният, на баробарлик,
на социалистлик, на миллат тафрика килмайдургон интернацио-
налистлар дунё юзинда топилармукин? - ёзади «Афгон саёдати»
хотираларида.-Балки бордур, топилур, лекин вужуди анк,онинг
тухумидек камёб эканлипш Афганистан сафарига чик^онда аник
билдим. Афганистодаа чик^он беш дайъати ваколанинг ичида
биргина мусулмон ман Удцигимдан дар бир ощ э ме\натлар, дар
бир кулфат ва азиятлар мени устимга юкланди... урток; Бровин1
афгон туфрорига утгандан сунг узини(нг) женерол чор ноил эълон
К.ИЛМИШ э д и » 2.
Авлоний 1920 йилда соншги ёмонлашгани туфайли Афгонис-
тондан чакириб олинади ва Туркбюронинг маданият булимига
бошлик, кдлиб тайинланади. У шу йиллари «Касабачилик дарака-
ти» журналининг мударрири, «Кизил байрок;» газетасининг тах,-
рир дайъати аъзоси сифатида иш олиб боради.
1921 йилдан маориф содасига утади. Уша йили Тошкентдаги
^лка билим юртида, 1923 йилда Тошкент хотин-кизлар билим
юртида мудир, 1924 йилда дарбий мактабда укитувчилик кдлади.
1925-30 йилларда Урта Осиё Коммунистик университети
(САКУ), Урта Осиё Кишлок хужалиги мактабида (САВКСХШ)
даре беради. Урта Осиё Давлат университети (САГУ) педагогика
факультетининг тил ва адабиёт кафедраси профессори, сУнг му-
дири б^либ ишлайди.
Сунгги пайтларгача Авлонийнинг Окгябрдан кейин ёзган ва
совет матбуотида босилган Унтача шеъри ва бир нечта *икоя дамда
маколалари маълум эди, холос. 60-йилларда унинг Уша йиллари
ёзилган талай кУлёзма шеърлари борлиги маълум будди.
Авлонийнинг шахеий архивида «ПУртугалия инкилоби* ном­
ли бир драматик асари бор. У адибнинг бошкд асарларидан аяфа-
либ туради. 5 парда 10 куринишли бу асарни муаллиф фожиа (тра­
гедия) деб атаса-да, мазмунига кУра у кодр&монлик драмасига
якин. КУлёзма муковасига «1921 йил 23 январда ёзилди» деб кУйил-
ган. 20-йилларда адабиётимиэда «жа*он революцияси» деган гап
кенг таркалган пайт эди. Шу жидатдан, буни дам шу йилларда
ёзилган деб тахмин кдпиш мумкин.
Асар 20-йилларда сахдага кУйилган. 1924 йилда датто нашрга
тайёрланган эди. Юкоридаги сана шу муносабат билан кучирил-
ган пайти булиши керак.
Бир-икки ofh3 гап драманинг мазмуни дакида.
1Н. 3. Бровин - РСФСР нинг Афгониетонга юборган дайъати ваколаси бошлига.
2А. Авлоний. Афгон саёдати.
к^лёзма, 64-бет.
304 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

1910 йилнинг 5 октябрига Угар кечаси Португалияда Англия-


нинг тазйюдидан, монархиянинг зулмидан ток;ати ток; булган халк.
к^зголон кутаради. Унга республикачилар бош буладилар. Уларни
армия кисмлари хамда *арбий-денгиз флота кучлари кувватлаб
чикдци. Лиссабонда бутун халк; оёк^а туради. Кдрол Мануэл к,очиб
кетади. Шозушк тугатилиб, Португалия Республика деб эълон
кдпинади. Вак^ли хукумат бошлиги кдпиб Брога тайинланади.
«Португалия инкдпоби» драмаси заминида мана шу конкрет
тарихий вокеа ётади. Республикачилар ва шозщарастлар уртасида-
ги шиддатли кураш — асарнинг бош конфликта. Асосий персо-
нажлар Долкрриё, Брога, Гарсио, Дифроролар тарихий шахслар
б^либ, улар бир мак;сад йулида - Португалияда шохликни туга-
тиб, Республика Урнатиш учун курашадилар ва ралаба к,озонади-
лар. Асар инкдлобчиларнинг «Марсельеза» садолари остида сах,-
нага к д зт байрок; кугариб келиши билан тугайди. Куриняптики,
Португалиядаги сиёсий озодлик ва мустакдллик йулида булган
кузголон билан Туркистондаги кузголишлар Уртасида маълум
муштараклик бор. Асар бадиий жщатдан анча буш.
Авлоний кулёзмалари орасида «Икки севги» деб номланган1
тугалланмаган пьеса бор. Икки пардалик фожиа шаклида мулжал-
ланган бу драма 1908 йили Туркияда булиб Утган ёш турклар ин-
кдпобига багишланган. У ерда асар кдхрамони Нозимбекнинг икки
мух,аббати - куррият ва ёрга му^аббати х;акдца ran кетади. Нозим-
бек - «Итгщод ва таракдеий»2 жамиятининг аъзоси. Кеч тувда
унга эртага буладиган х;ал кдлувчи кузголон хдкдда хабар келади.
Шу пайт хотини Холидахоним кириб к;олади. Хурриятчиларнинг
шахарда кдпаётган ишларидан суз очади. Нозимбек ич-ичидан Хо-
лидахонимнинг хайрихгоушгидан мамнун булса-да, эртанги кУзго-
лон хакдцаги мактубни увдан бекитади. Унинг хатарлик бу ишга
аралашишини истамайди. Бирок; уни бу йУддан крйтаролмаслиги-
га ишонч хосил кдлгач, мактубни курсатишга мажбур булади. Эр-
хотин фарзандлар такдири хакдца узок; тортишадилар. Лекин улар­
нинг гражданлик туйгулари *амма нарсадан устун келади. Улар
кураш ва улимни афзал биладилар.
Иккинчи пардада Нозимбекнинг жангда ярадор бУлиши \икоя
килинади. Вок,еа ярадор Нозимбекнинг Холидахоним халокати
Хакддаги хабарни эшитган жойда узилади.
Асарда Холидахоним анча фаол тасвирланган. Бу Нозимбек-

1М.Редмонов уни «Икки муздббат» деб берган (Р збек театри тарихи, Т., 1968, 333-
бет.). Авлоний архивидаги тугалланмаган автограф нусхада у «Икки севги» деб ном­
ланган.
1Бу %ацда маьлумот учун каран?. Бегали К о сти » . Миллий уйгониш, Т., «Маънави­
ят*, 90-92-бетлар.
Абдулла Авлоний 305

нинг «Айби йУк, жоним! Хуррият эрлардан к^прок; хотунларга


керак эканлиган билганингдан суйлаюрсан»1 деган сузлари би­
лан далиллангандай булади. У Нозимбекни адолат ва озодлик учун
курашга ундайди. Масалан, унга карата: «Хуррият Урдуси Истан-
були му^осара кдлмишлар. Сиз на учун бегам Утурас из? Оё, бу
Бариб миллатни(нг) асоратдан куткармок сизнинг вазифа эмас-
ми?! Бу золим истибдодпарастлари йщ мок учун к;а\рамон *урри-
ят Урдусига кумаклашмок лозим эмасми?! (3-бет),-дейди. Инки-
лобни \ар нарсадан мукаддас билади. Уни эрларнинг иши деб
Утирмайди. Хатто, «агар хуррият йулинда Улсам, баним учун энг
саодатлу Улумдир. Агарда бирорта мустабидлардан Улдурсам, уз
вазифамни адо kjuifoh булурман» (4-бет), деб хдсоблайди. "
Парча шуни кУрсатадики, Авлоний бу асарида персонажлар-
нинг рукий дунёсига алохдца эътибор берган. Масалан, улар ин-
кдлобни шунчаки бир каэфамонликка восита деб тушунмайдилар.
Нозимбек унинг *аёт-мамот масаласи эканлигини, унинг *ар
ла^заси та^лика ва хатар билан тула булиб, курбонсиз кулга кир-
маяжагини яхши *ис кдпади;
О*, бу ?офрият э*сон истар,
Инкилоб крйда кезар, кон истар.
Х,алка-халк,а сочина эд> кишини айлар асир,
Юзини руз^ина кУймокга кизил кон истар.
• Кимки курди юзини, токат эта олмайди,
К-ена2 васлу дийдорина курбон истар.
Уйла бир малаши дилдор эрур ^уррият,
Хажри-да, васли-да Хижрон истар.
(2-бет)
У ;од>риятнинг мазмун-мо^ияти, уни душманлардан кимоя
Килиш, асраб-авайлаш ^акдда кам уйлайди. «Хурриятни кУрмок
ва *$пт& олмок осон бир шайдур. Лекин кУлда ущлаб турмок, бу
маккбр макбубни агёрдан, душмандан ф лда сакламок никоятда
крййвдур» (1-бет).
1908 йилдаги ёш турклар инкилоби галаба билан тугаган булса-
да, мамлакат ва халк кисматини енгиллатиш йулида бирор жид-
дий Узгариш ясай олмади. Бирок бу кодисанинг халк миллий онги
тараккиётида изсиз кетмагани аник, албатта.

' Абяума Авлоний. Икки севги (Икки пардалик фожиа), к^лёзма, 4-бет.
1 Ки, яна демокчи.
20- Миллий уйгониш даври Узбек адабиёти
306 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ХУш, Авлонийнинг мана шундай инкдлобга мурожаат щ и -


шининг сабаби нимада?
Аввало, шуни айтиш керакки, у ёш турклар инкдлобининг
мазмун-мохиятини англаб етган эмас. Бу инкдлоб Туркияда даст-
лабки пайтларда халкдинг барча кдтламлари томонидан умум-
халк; инкдлоби сифатида кутиб олинган ва олкдшланган эди1.
Масалан, Тавфик; Фикрат «Миллат шаркдяси»ни ёэиб, уни:
Миллат йулидур, хак, йулидур тутдигимиз, йул ,
Эй *ак, яша! Эй севгили миллат, яша, вор ул! -
деб куйлади. «Д^он гунаша», «Фердо» шеърларини ёзди. Деярли
*амма шоирлар ва адиблар унга багишлаб асарлар ёздилар. Унинг
бенихоя тор, чекланган, кенг халк; манфаатларига зид мохияти
сунгрок, аён булди.
Турк адабиётидан яхшигина хабардор Авлоний Уша илк таас-
суротлар таъсирида унга хайрихох булган булиши мумкин. Лекин
бизнингча, «Икки севги»га кул урилишида ёш турклар инкдпго-
бининг мазмун-мохияти у кдцар мухим роль уйнаган эмас. Авло­
ний учун энг мухими инкдлобий мавзу булган. Оммани ижтимо-
ий-сиёсий уйготиш, инкдлобий кайфиятни тайёрлаш, маслак ва
унинг йулидаги фидойилик булган. Иккинчидан, тил, урф-удум,
эътикрд ва турмуш тарзидаги якднлик мавзу ва масаланинг кенг
оммага етиб боришини енгиллаштирарди. Муаллиф шуни хам
хисобга олган. Бу хам Авлонийнинг юкррида айтилган, «мак,са-
димиз зохирда театру булса хам ботинда Туркистон ёшларини
сиёсий жихатдан бирлаштирув ва инкдлобга хозирлов эди», де­
ган гапларига яна бир далил булиб хизмат кдлади ва унинг ин-
кдлобий фаолиятига мос тушади.
Шоирнинг инкдлобий тУнтаришлар даврйдаги фаолияти к;ан-
чалар тахяикали кечган булса, ижоди хам шу кдцар мураккаб,
зидциятли булди. У, бир томондан инкдлобга катта умид билан
щэади, уз истеъдодини унинг хизматига куйди. Иккинчи томон­
дан, унинг Узгаришларидан цаноатланмади. Тугрироги, юртнинг
ик^исодий талон кдлинаётганлигини, махаллий халвда хеч кдн-
дай хукук берилмаганлиги, асрий тартиб-удумлар, миллий анъа-
налар оёкости булаётганини, дин-диёнат емирилаётганини кУрйб
изтиробга тущци. Мана бу сатрларга разм солайлик:
Хар сонияда узга алам, узга жафодур кураман,
Хар соат ичинда неча бинг дард-аламдур кУраман.

1 %аранг: В. С. Гарбузова. Поэты Турции передовой четверти XX века, Изд-во ЛГУ,


Ленинград, 1975, 5-бет.
Абдулла Авлоний 307

Хар кеча тиларсан улажак, эртаси равшан,


Ул кундузи кечунда батар тоза фанодур кураман.
Хар кун бошинга турфа бало тоши ёгалгай,
Хар гушада булсанг-да, кудурат-ла крзодур кУраман.
Дерларки ойинг яр(и)си к,аро, ярмиси равшан,
Уттуз куни ^ам бизга букун к;оп-к;ародур кураман.
Дерларки киёмат улажак, жумъа кунида,
Байрам кунимиз маздиари ваэдо рУзи жазодур кураман.
Хижрон Утадур ^асрат ила ою йилимиз,
Хар аср бйза бир туда FaM о^-наводур кураман1.
Инкдпоб бахт, фарогат олиб келмоги, зулмнинг илдизи кир-
килиб, адолат гуллари барк уриши лозим эди-ку! Нега бундай
булди? Намотки, «Инкдлобни да^олар тайёрлайдилар, мутаассиб-
лар амалга оширадилар, мутга^амлар ро^атини курадилар» деган
Бисмарк яна *ак булиб чикса?!
«Шонли инкдпоб»нинг миллатлар бошига, биринчи навбат-
да, руснинг Узига кднча офат келтирганига оид янги-янги хуж-
жатлар, материаллар чикмовда. Мацдур Достоевский бундан юз
йилча олдин социализм деган гоя юз миллион руснинг бошига
етиши мумкинлигини айтган экан. Солженицин бир интервью-
сида 1917 йилдан 1959 йилгача булган кртагонлар мисолида буни
*исоблаб чикдриб берган эди2.
Лекин «шонли инкилоб» йиллари унинг фожиали окибатлари
жуда кам кишининг хаёлига келди. Деярли х,амма инкилобнинг
тантанавор о^англарига маету мустаррик, эди, ихтиёрсиз у билан
баравар кддам ташларди.
Авлоний куплаб шаркия машклар *ам ёзди. Шаркиячилик ин-
кдлоб йилларида жуда кенг туе олган. Сабаблари маълум. Оммага
РУХ бериш лозим эди. Авлоний Уша йиллари «Хуррият марши»,
«Кизил таёкчилар марши», «Толиби илм марши» каби бир неча
маршлар яратган. Шоир «Хуррият марши» шеърида Туркистонни
хуррият билан табрик этади, уни «Хур булиб яшащга», «бир булиб
яшаш»га ундайди:
ХУР булиб яша, бир булиб яша!
Хамла жавобни эмди сен таша!
Шонли хуррият - Туркистонники,
Шонли Туркистон - ишлагонники!
1«Иштирокиюн» г., 1919, 13 февраль, 69-сон.
2 К,аранг: «Комсомольская правда», 1991, 4 июнь.
308 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Барча ишчилар хуррият - сизинг,


Жа*лу зулмдан барчангиз безинг!
Шонли хуррият - Туркистонники,
Шонли Туркистон - ишлагонники!
Ушбу «Хуррият»нинг «шонли» эмаслиги ва Туркистонники
булмаганлиги унга *али маълум эмас.
Бу шаркдялар, жумладан, «Хуррият марши» унинг замон-
дошларида катта тааосурот крлдирган. Масалан, Садридцин Ай-
ний шеърдан f o h t таъсирланган ва узининг маш*ур «Мактаб
марши» («Иштирокиюн» газетаси, 1920 йил, 48-сон) шеъри-
ни ёзган. Айний Уз шеърига Хижроннинг « Х у р р и я т шаркдя»-
сига ухшатма деб изо* берган.
Авлоний 17-йилдан кейин яна 17 йил ятаган булса-да,
ижодца хам, фаолиятда *ам инкдлобдан илгаригидек серхара-
кат булган эмас. Хатто бирорта хам адабий-бадиий китоб ёхуд
туплами босилмагани буни курсатиб турибди. Тугри, «Набил»,
«Индамас», «Шухрат», «Тангрикули», «Сурайё», «Чол», «Аб»,
«Чегабой», «Абдулхак;» каби имзолар билан газета-журналлар-
да, айницса, «Муштум»да кУплаб хажвий шеърлар, кулги *икоя-
лар бостириб турди. Лекин катта, жиддий ишлар кдлмади. Аммо
шеърларида кочирикдар, таггаплар купайиб борди. Масалан,
«Муштум»нинг 1923 йил 15-сонида босилгаЯ «Бир мунофик;
тилидан» шеърида бу як,к.ол кУринади. Муаллиф шеърда бир
кишини эмас, бутун зиёлини букаламунга айлантириб к^йган
инкдлобни, шУро хукуматини нишонга олади.
Абдулла Авлоний Октябрдан кейин бир оз камнамо булган-
дек кУринса-да, адабиётдан чикдб кетмади. Унинг 20-йиллар-
даги адйбий харакатчиликда, ёш калам ахлларини вояга етка-
зищца, уларга ижод сирларини Ургатишда фаол иштирок этга-
ни купчиликка маълум. Адабиётга уша йиллари кириб келган
атовди шоиримиз Миртемир «Ёш ленинчи» газетаси кршидаги
машрулотларда Абдулла Авлоний т е з - т е з иштирок этиб турга-
нини хотирлаган эди1.
Адиб истеъдодли ёш хамкасабаларига йул-йурик; кУрсатди.
«Шеърида зур махорат кУрсатган»2 Хамид Олимжон, «икгидорли
шоир хам ёзувчи*3Бафур Булом, «таникди шоир»4 Уйгун хакдда
матбуотда фикрлар билдирди.

1Каране: «Рзбек тили ва адабиёти» ж., 1973, 6-сон, 44-бет.


2 Каранг: Проф. ААвлоний. Адабиёт хрестоматияси, Т., 1933, 378-бет.
3 Шу асар, 376-бет.
4 Шу асар, 377-бет.
Абдулла Авлоний 309

Форс, рус, озарбойжон, араб тилларини дурустгина билган,


Шарк; ва Fap6 маданияти классиклари билан яхшигина таниш
Авлоний 20-йилларда самарали илмий ишлар \ам олиб борди.
1930 йилда САГУ педагогика факультетининг тил билими ка-
федраси буйича профессор, сунг мудир булиб тасдицлангани
бежиз эмас. Илмий ходимлар секциясида, Уздавнашрда, Рес­
публика терминология комитетида, Давлат илмий советида масъ-
ул вазифаларда ишлади.
1933 йил VII синф учун хрестоматия тузиб, нашр эттирди.
Унга 20—30-йиллардаги унлаб узбек адиблари ^амда рус, Евро­
па адабиётининг к;атор вакиллари ^акдда биографик маълумот-
лар киритилган, уларнинг машхур асарларидан намуналар бе-
рилган эди.
1934 йил 25 августда вафот этди.
ф

TABAJUIO
( 1883- 1937)

оир Таваллонинг исми шарифи Тулаган Хужамёров

Ш б^либ, XX аср бошида Тошкентда етишган, халк,ур-


тасида катта шухрат крзонган истеъдоддардан.
Машхур Ойбек «Болалик»да шундай ёзган эди:
«Айвонда мук тушиб, Таваллонинг шеърларини укишга ки-
ришаман. Укдйман, диктат билан берилиб узок; укдйман... Шеър­
лар рангдор, жонли, тили Узига хос, равон...»
Булажак шоир 1883 йилда Кукча да^асида Оби Назир ма^ал-
ласида узига тук, Хужамёр Жиянбоев оиласида дунёга келди1. Эски
макгабда савод чщарди. «Бекларбеги» мадрасасида, рус-тузем мак­
табида Укиди. Мол савдоси билан шутулланадиган ХУжамёр ака-
нинг Авлиёота; Пржевальск ша^арлари билан якдн алок,алари
бор эди. 17 ёшлик Тулаган 1900 йилда отасининг масладати би­
лан Пржевальск шазфига бориб, Усмонбек Солщжонбоев деган
кишининг к#лида иш юритувчи (приказчик) булиб ишлай бош­
лади2... 1909 йилда Хужамёр ака вафот этади. КУп утмай, Тулаган
Тошкентга к,айтади. П1ах,ар савдо ширкатларидан бирида иш юри-
тувчилик кдпа бошлайди. Зухра исмли кдзга уйланади. Ра^бар,
Санобар деган икки кдз, Максуд, Маэу^уд номли икки Угил кУра-
ди. 10-йиллардан вак;тли матбуотда «Тавалло» тахаллуси билан
шеър ва макрлалари босила бошлайди. 1914 йил 30 августда
Мунавваркрри, Авлоний, М. Подшохужаев, ХУсанхУжа ДадахУ-
жа урли (ёзувчи Саид Адмаднинг отаси), Саидабдулло Саидка-
рим Угли Саидазимбоев, Комилбек Норбеков (жами 12 киши)-
лар билан биргаликда Тошкентда «Нашриёт» ширкатини тузиб,
китоб чицаришни йулга куядилар. 1915 йилда,эса Авлонийлар та-
1Шоирнинг таржимаи *олини ёритишда, хусусан, хдёт саналарини аникдашда унинг
Республикамиэ МХХ архивида 32592-ракдм остида сакланаётган «Тулаган Хужамёров
иши» (119 са^ифа) материалларидан фойдаланилди.
2Тавалло 10-йилларда ^ам у ёкларга тез-тез бориб турган. «Садойи Туркистон» га­
зетасининг 1914 йил декабрь сонларида унинг шу йил 12 ноябрда савдо ишлари билан
Авлиёота, Олмаота, Ёрканд тарафларга сафар кдпгани, 20 декабрда Ту^мовда булга-
ни \акдаа хабарлар берилган.
Тавалло 311

шаббуси билан тузилган «Турон» жамиятида фаолият кУрсата бош­


лайди. Лекин асл касби савдо ишларидан узилиб кетмайди. 1917
йил воцеаларига к;адар мазкур со^ада мунтазам ишлайди.
Адибнинг «Жиноий иши»да сакданган «Мехнат дафтарчаси»-
дан шу нарса маълум буладики, у шу йиллари ижодий со\адан
бопща хамма иш билан шугулланган. Ички ишлардан маъмурий-
хужалик, курилишгача бор. Чунончи, 1918-19 йилларда Тошкент-
нинг дастлаб Эски uia\ap, сунг Янги ша^ар ижроия кУмиталари-
да аъзолик кдлган. 1919 йилда партияга кирган. Чекага хизматга
олинган ва 1922 йилгача Республика коллегия аъзоси булган. 1922—
23 йилларда ушбу ташкилотнинг Эски шах^ар ижроия к^митаси
аъзоси, шикоятлар бюроси аъзоси, Фаргона ревтрибунал аъзоси
вазифаларини бажарган. 1924 йилдан ички ишлар ва давлат му^о-
фазаси тизимидан узокдашади, касаба уюшмасига утади. Ташсо-
юз бошк,армаси аъзоси, 1925—26 йилларда эса Тошкент саноат
бирлашмаси Кустпромсоюз (Хунармандчилик саноати касаба
уюшмаси) раиси булиб ишлайди. 1927 йил 23 октябрда молиявий
камомад айби билан партиядан учирилиб, 5 йил дамокда хукм
кдлинади, бирок, 1928 йилнинг 11 январида, чамаси айби исбот-
ланмаганлиги сабабли, озод этилади. Шу йил Курук, мевалар ом-
борида таржимон булиб х,ам ишлаган экан, Йил охиридан 1930
йилнинг апрелигача КООЙстрахсоюз (Ширкатлар сурурта уюш­
маси)да инструктор, Нонмарказ инструкгори (1930), Ширкатлар
уюшмаси нозири (1930) вазифаларини бажаради. 1931 йилнинг
15 декабрида аризасига кура ишдан бушатилган. Хомашё ва савдо
сектори нозири кдлиб утказилган. 1933 йил ,1 январдан Союзза-
готхлопок (Итгифок пахта тайёрлаш) идораси ихтиёрига юбо-
рилган. 1933 йил 22 ноябрь - Узпромстрой (Узбекистон саноат
курилиши) трестида назоратчи-инструктор; 1934 йил 15 апрель
аризасига кура ишдан бушатилган. 1935 йил 29 январь - «Крас­
ный утильшик» («Кдзил фойдаманд») артелида инструктор; 1935
йил 29 май аризасига кура бушатилган.
Суд-тергов кридаларига кура айбланувчининг кдлмишлари-
гина эмас, уларнинг тапщи куриниши, ажратиб турадиган хусу-
сиятлари х;акдца хам маълумотлар келтирилар эди. Таваллонинг
«Жиноий иши»да х,ам шу хил маълумотлар учрайди. Чунончи, «Ан­
кета маълумотлари»да куйидаги гапларга дуч келамиз: «Таищи
куриниши: Урта буй, буйи 1 метру 56 см, кУзи - куй куз, сочи -
к,ора. Дарвок;е, «Жиноий иш» материалларида «айбланувчи»нинг
яна бир жих,ати махсус таъкидланган: керагича нотик,.
1937 йил 14 августда Тавалло «аксилинкдлобий», «Турон»,
«Шуройи ислом», «Иттщоди тарак.к.ий», «Миллий иттщод»,
«Миллий истикдол» ташкилотларининг аъзоси, «миллионернинг
312 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

угли», «шеърларида миллатчилик Бояларини илгари сурган»лик-


да айбланиб, камокка олинади1.
Камокка олинганда оилада беш киши булган: узи — 54 ёшда,
хотини Зу)фа Миёрова - 40 ёшда, угли Максуд Миёров — 16
ёшда, кизи Санобар Миёрова - 11 ёшда2. 1913 йилда тугилган
Рах,бар исмли кизи 1936 йилда турмушга чик,к,ан булиб, Бухорода
яшар эди.
Агентура материалларидан: «Т. X. миллий республикани мус-
тамлака» деб айтди. Купчилик орасида «Узбек халки узаро ниф ок
ва кУРКОкдик оркасидан хор-зор, кизилларга туткун булди. Сабр
косаси бир кун тулади ва халк, совет хукуматига карши кузгалиш-
га мажбур булади. Агар мен инкилобни шундай кунларга олиб
келишини билсам эди, бутун вужудим билан унга к,арши кура-
шар эдим»3, деди.
Тулаган Хужамёровнинг тергов ишлари тезлашиб кетди. У збе­
кистон ички ишлар халк комиссари муовини Леонов имзолаган
«Айблов хулосаси» 1937 йил 9 сентябрда 25 кунда тайёр булди.
Унда Таваллонинг 1919 йилда Осипов кузголонига «катнашга-
ни»гача «тасдикдатиб» олинди ва бир к,атор «айб»лар билан уч-
лик хукмига х;авола этилди.
Ш у йилнинг 19 октябрида Н КВД кошидаги учлик мажлисида
Тавалло отиб улдиришга хукм килинади. Хукм шу йил 10 ноябр-
да ижро этил ад и.
Адабиётшунослик фанида эса, унинг вафот йилини 1939 деб
курсатиб келардик. Адиб 1968 йил 18 октябрда окданди4.
Таваллонинг 1968 йилда Бухородаги кизи Расулова Ра^барнинг
Д Х К идораларига ёзган хатлари мазмунидан англашилишича, бу
йилга келиб, шоир оиласидан ундан бош ка х,еч ким колмаган5.
Тавалло асарларининг кайта нашри ва у хдкдаги маълумот-
ларнинг берилиши ^ам 1968 йилга тугри келади. Мар)^ум М. Зоки-
рий ва атокди адабиётшунос - танкдцчи О. Ш арафиддиновлар-
нинг Байрат ва ташаббуси билан дунёга келган ва зарарли китоб
сифатида дар^ол йигиштириб олинган «Тирик сатрлар»даги шоир
ижодидан намуналар бу борадаги дастлабки кадамлардан эди6.
Унинг ягона шеърий туплами «Равнакул-ислом» алох,ида хрлда
1993 йилдаги на нашр килинди7.

1 Узбекистан Республикаси Миллий Хавфсизлик хизмати архиви, 32592-рак;амли


«иш*. 15-бет.
1 Уша ерда, 18-бст.
3 Уша ерда, 12-бет.
' Уша ерда, 11Х-6ет.
5 Уша ерда, 29-бет.
6 М.Зокирий Таваллонинг таваллуд-вафот санасини 1872-1939 деб курсатган.
7 ТаваЛло. Равнакуп-ислоМ. Нашрга Тайёрловчи ва сузбоши муаллифи Б. Коси­
мое, Т., «Фан», 1993, 72-бет.
Тавалло 313

Бугун бу ном ни фак,ат бизда


эмас, четда хам биладилар1.
Таваллонинг ижодкор сифати­
да шаклланишида Тошкент адабий
мухитининг роли катта булди. Унта
сайрамлик шоир Ю суф Сарёмий
устозлик кдлди. Тахаллусни хам
унга Юсуф Сарёмий берган.
Таваллонинг шеър ва макрлала-
ри 10-йиллардан матбуотда кури-
нади. Ш оирнинг 1916 йилда «Рав-
н а к у л -и сл о м » н ом и би л ан чоп
этилган ш еърий туплам и уни нг
хдётлик даврида босилган битта-ю
би тта к и т о б и д и р . М ак,олалари
тупланган эмас. 20-йилларда «Муш-
тум» хажвий журналининг фаолла- ТуЛаган ХужамёРов -
ридан эди. Мазкур журнал сахифа- ' Тавалло
ларида «Магзава» им зоси билан
унлаб хажвий шеърлари чоп этилган, улар \ам йигилган, урга-
нилган эмас.
Ш оир ижодини бахолашда асосий манба «Равиакул-ислом»
булиб турибди. Туплам хджман унча катта эмас, 70 тача шеър
киритилган. Номи уша йиллар учун кенг раем булган номлардан.
Туркчилик, исломчилик рухида. Вазн ва оханг анъанавий — аруз-
да. Бирок, мазмун тамом янги. Туркистонни к,оплаган жахолат ва
нодонлик, туткунлик ва тургунлик хакдда. Унинг хам бошк;а ри-
вожланган, тарак,кий топган миллатлар кдторида фаровон ва бахт-
ли яшашга булган \а*у<ди-хукук?1 туррисида.
Ш оир, биринчи навбатда, замон хдцисаларидан ил\ом ва таъ-
сир олади. Купгина шеърлари хаётдаги конкрет янгиликлар, узга-
ришлар хакдца. Ш унингдек, унинг сунгги давр турк, татар, озар-
бойж он шоирларининг шеърлари билан хам яхши таниш экан-
лиги билинади. Чунончи, 1913 йилда Абдулла Тук,ай вафотидан
кдттик, к,айгуради. Матбуотда чикади. «Шеърларидан куп бахралар
олгонлиги»ни, турмуши \а м Тукайнинг «таржимаи холига нихо­
ятда ухшаб кетганлиги»ни (у хам етим усган эди) ёзади. «Тотор
кардош ларим изнинг машхур ш оири мархум Абдулла афанди
Тук,аевнинг шеърина тазмин» номи билан унинг «Жумла фикрим
кеча-кундуз Сизга оид миллатим», деб бошланадиган шеърига
назирасини эълон кдлади. Мархум шоирнинг маслаку муддаоси-
1 Германиядаги Бамберг университета туркология булимида 1937—38 йилларда Та-
валлонинг «Равнакул-ислом»и буйича ихтисослик курси ук^лгаии маълум.
314 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ни, жумладан миллат йулида жонини фидо этмокни узи учун


мукдддас бурч х,исоблайди.
«Миллат», «Миллият» тушунчаларига Авлоний ва Тавалло-
ларга кддар шеъриятимизда бунчалик куп эътибор берилган эмас
эди. Хусусан, Таваллода хар бир шеър миллат, унинг шу кунда-
ги а^воли, жа^он хдмжамиятида тутган урни, тарихи ва такди-
рига келиб богланади. Шоир жахрннинг, чунончи Европа ва
Америка халкдарининг тараккиёт асридаги хдётига назар таш-
лайди. Бир томонда илм-фан, техника янгиликларини турмушга
жорий этиб, оририни енгил, хаёти ни фаровон кдлаётган мил-
латлар, иккинчи томонда, Одам Атодан келаётган, аллакдчон
эскириб ишдан чшдкдн ишлаб чикариш усули ва воситаларига
маркам ёпишиб* дунёда шуни сунгги муъжизадек ушлаб олган
Туркистон. Шоир ^ар иккисини мукояса кдпади. Бу мукояса,
хджвий мазмун ш пийди, албатта.
Масалан. шундай шеърларидан бири «овруполилар хунари
бирлан бизларни(нг) хунарларимизнинг фарки» деб сарлав^алан-
ган. Шеър бошдан-охиригача кесатик-кочириклар, исте^зо асо-
сига курилган. Шоир шеърни хдтто уз миллатига эмас, «Оврупо
аэушга» мурожаат билан бошлайди. «Оврупо адли»ни ба^сга, му-
бохдсага чорлайди. Шу аснода «занбурак» — «сопк,он», «афтомо-
бил» — «х^кдид ароба», «айрипилон» — «варварак», «зобут», «то­
вар» — «буйра-бордон» мукоясалари оддий мазах-кулгидан вази-
ятга фожеий мазмун берувчи захдрли исте^зога айланади. Ёки
«Ибрат боища» шеърини олайлик. Шоир истиро\ат боБида сайр
этаркан, икки хил манзарани куради. Шу маънода ушбу «трмоша
6 o f » аслида ибрат боБидир. Ана, бир гуру* «чаман булбуллари»
борда «товус» каби «хиром» кдлмокдалар, «ёз фасли ок баданла-
рига» «ок; кийимлар» кийган, «искамейка»ларда «рохдт килиб»
дам олмокдалар. Бу инсоннинг уз инсоний шаънини кадрламоги-
дир. Энди, иккинчи манзарага куз ташланг. Йул устида тупла-
ниб, каргалардек кУнкайиб олган кишилар. Ана, бирови «каф-
ши»нинг «лойи билан» «искамейка»га чУзилган. Ё булмаса, «ёз
фасли* булишига карамай, «пахталик»ни ташламасдан «елкага
ёгани чикдриб» кийиб юрган, «уч кабат камзуяни устидан» «сак-
киз кулоч белбог» боБлаб олган миллатдошларимизни айтмай-
сизми?! Нега бировлар озода кийиниб, чиройли булиб, о^узур-’
маловат билан юрганда биз «пайпогимиз судраб» куча чангитиб
юрамиз. Ана, яна бири келяпти, «иштонни тизвдан юкори» кута-
риб олган, «кУкрак очик». Семиз корни, жундор кукрагини куз-
куз килиб келяпти. Унинг учун дунёда шундан буюк мартаба йук-
Богбон («садовник») йУкол («убрайс!») деб тугри булса (томо-
шабокка маралий халк кириб Урис тураларнинг халоватини бу-
Тавалло 315

зиши мумкин эмас-да), «гасподин»дан бошкд сУз айта олмай


чулдираб крламиз. Узокда бирорта «мундир кийган солдат» курин-
са, куяверинг, бокда кирмасдан куённи урамиз. Крровул-поро-
вул курсак-ку, худо урди, кучама-к^ча ошамиз. Уйга келганда
эса юраги тогмиз.
Мантикдн шундай хулоса чикдди: намотки бу Уша довруги жа-
хон Туркистон? Намотки бу шуринг кургурлар дунёга кднчадан-
канча дахоларни етказиб берган. Амир Темурдай жахоний зотла-
ри билан ярим жахонга эгалик кдлган, инсониятга инсонларча
яшашни ургатган, асрлар давомида куч-кудрат, акд-шижоат тим­
соли булиб келган юртнинг фарзандларидирлар.
Аслида, шоир демокчи булган ran хам шу.
Тавалло Ватан мавзуига алохида эътибор беради. Шеърлари-
дан бири хатто «Суюкли Ватан ха^инда» деб аталган. Унинг шеър­
ларида «Турон», «Туркистон» атамалари, табиийки куп учрайди.
Масалан, Туркиянинг К,арс вилоятида юз берган бир зилзила му-
носабати билан ёзган шеъри бор. Шеър «Кдрс мамлакатида фало-
катзада мусулмон кдрдошлар хакдца» деб номланган. Шеър шун­
дай бошланади:
Курасиз, Турон эли, Кдрсда мусулмонлардир,
Рахм этинг холина сизлар, кардошлардир...

Нарирокда бориб, шоир бу фикрни яна таъкидлайди:


Ёрдам этмак куни етти сиза, Турон а\пи,
Бу фалокатзадалар, тухмата курбонлардир.
«Турон» туркистонлиларга кадим шаън-шавкатни эслатиб
турарди, дунёни Уз мулкидай идора этган буюк боболарнинг «ур-
ХО»сини эшитгиргандай буларди. Бу хам бир - усул. Иккинчидан,
шоир уларнинг «кдрдош»лигига ургу бермокда. Бу кдрдошлик шун-
чаки дин кдрдошлиги эмас, тил кдрдошлигига хам шама бор. У
ерда турклар яшайдилар. Улар 10-асрларда Сирдарё буйидан ке-
тиб, Кичик Осиёда ватан кдш б к,олган кдриндошларимиздирлар.
Бу хам Уз-Узвдан туркий кдвмларнинг жахоний мицёсларга ёйил-
ганига ишора кдлади. Русия эса, Туркистонни турк дунёсидан
имкон кдцар узокда тутишдан, кдрдошларини танитмаслик, хеч
булмаса ёмонотлик; кдлищцан жуда манфаатдор эди. Уни етим
кУзидай курсатишни истар ва олижаноб чУпонлик даъвосини кдлар
эди. Нихоят, шеърнинг яна бир жихати бор. Русия урушга кирган
эди. Биринчи Жахон уруши авжида эди. Туркия Русияга кдрши
урушга кУшилган ва унинг бевосита «душман»ига айланган эди.
КУринаяптики, шоирнинг Ватан мавзуидаги шеърларида мицёс
Хам, мазмун хам жуда кенг.
316 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

«Турон» х,а*уидаги фикрни давом эттирамиз. Бу атама бирги­


на щу шеърда эмас, бопщаларида хам учрайди. Мана айрим на-
муналар:
Деюр астагфурулло, дафъатан шундогму TypowiHF...
(«Уёнмаз эрса миллат» шеъридан)
Ёш-к,ари цадрини бил, Турон элин ме^монидур...
(«Мухаммаси Тавалло бар газали Мавлавий Юсуф Сарёмий» шеъридан).
Айни пайтда, Ватанни «Туркистон» шаклида англаш хам та­
биийки, к^п учрайди:
Бахора дУнди Туркистон, очилди Бунчалар хандон,
Юринг богларда, эй ёрон, бу давронлар ганиматдур.
(«Наврузлик ^акинда» шеъридан)
Шунча Туркистон элинда нодон ахни куб вале,
НосиХ Улмаз эрсалар, aiyin расолардин насуд?!
(«Халкуа фойдаси тегмаганлар хакдонда» шеъридан);
Десам, дунёда биздек ортда к;олгон борму мйллатдан,
Бу Туркистон элидин тобмадим икрор, йух, йух, йух.
(«Жа^он айвонида...» шеъридан).
Шоир тарих хасида суз очганда, яна бир калимани тилга ола-
ди. Бу - Мовароуннахр. Жумладан, юк;орида номи тилга олинган
«Суюкли Ватан хакдодда» шеъри шундай сатрлар билан бошлана­
ди:
Мовароунназфдур тарихда бизларга Ватан,
Арзотай бизлар санга хизматда булсак, жону тан.
Эй Ватан, эзгу Ватан, авф айла, к,адринг билмадук,
Эмди билдук, бош кутардук, курки, бизлар уйкудан.
Бу жутрофий атамалар бир-бирига у к;адар зид эмас. Бири хиёл
кенгрок, бири торрок;, фарк,и шунда холос. Иккинчидан, даст-
лабки байтнинг узиданок; унинг кддр-^иммати хакддаги гап Уртага
тушади. «Арзигай бизлар санга хизматда булсак жону тан», деб
ёзади шоир ва «Ватан»га «жону тан»ни к;офия кдпади. Ватан кддри
Хакддаги бу таърифий фикр, мисрама-мисра, байтма-байт та-
paiggirt топиб боради ва газал мак;таъида:
Кеч гунохини Таваллони, Ватан, эзгу Ватан.
Бидди аслинг, килди васфинг, бу ватандандур бадан, -
деб тугалланади. Бошкрча айтганда, Ватан ва унинг сархаолари
бизнинг баданймиз каби таку Жонимйэга туташдир. Ватанга дахл
Тавалло 317

танга дахлдир, жонга дахлдир. У - ш у кддар тан билан жонга


кушилиб кетган. Учинчидан, Ватан Улик жисм эмас, жонлик тан-
дир. Ва у ушбу тупрокда яшовчи хар бир ватандош тану жонига
пайваста булмош лозим.
Нима учун шоир мак^аъда Ватандан гунохини кечмокни сура-
мокда?!
Матлаъда хар бир Ватан фарзандининг унинг олдидаги бур-
чини белгилаб берган эди. Сунггида узр сУраяпти. Чунки шоир
узини унга муносиб хизмат кдпа олмадим, деб хисоблайди. Унинг-
ча, биринчи вазифа миллатни уйротмок; эди, — у, иншоолло,
уйгонди («уйкудан бош кутарди»). Навбатдаги иш миллатни тар-
бияламок, ва уни Ватан богининг булбули макрмига кутармок,
уни баркамол кдииб тарбияламок ва юртнинг чинакам эгаси ма-
комини олиб бермок; эди. «Загон» («к,арралар»)ни хижолатга со-
либ, бощан «жунатиш» - мустамлакачилардан халос булмок эди.
Афсуски, буларни амалга ошириб булмаётир. Шоир узрининг са-
баби шунда. Лекин у мутлак;о ишонади: «Бундокча кунлар бор
экан» дейдиган кунлар, албатта келади. Бу шоир тасаллисининг
бош сабабидир.
Замонасининг жуда куп шоирлари каби Тавалло шеърларида
хам кенг уринни Миллат ва Ватанга хизмат хисси ва шу муноса­
бат билан Уз-Узига хисоб эгаллайди. У бир шеърида «Хаволансин,
ризолансин, билинг, бу бир хумо, миллат!..» деб ёзади. Ундаги
мантик; шундай: миллатнинг равнакд учун, биринчи найбатда,
акд ва райрат керак. FaftpaT эса иштиёкдан, мехр-мухаббатдан
тугилади. Акд ва гайрат ишончни, ишонч харакатни юзага келти-
ради. Миллат унга мансуб хар бир кишининг жони-жахони, бах-
ти-саодати. Бинобарин, хумо куши. У кукларга парвоз этмога ло­
зим. Бунинг учун унга рух керак, мадад керак.
Шоир шеърларидан бири «Уз виждон—вужудима хитоб» деб
номланган. Мухаммас шаклида ёзилган ушбу шеърнинг хар банди
«Чик ичимдан, жоним эй, сан манга хамдамлашмасанг» сатри
билан якунланади. Жонга хитоб хар банднинг якунловчиСи булган-
лигидан унгача шоир Уз вужудининг хар бир аъзосига шарт кУйиб
чикади. Бу шартлар Ватан ва Миллат манфаати йулидаги хизмат-
ларга каратилгандир. Чунончи, миллатга ёрдамлашмаган, унинг
огирини енгил кдцмаган кУлнинг «пул тут»ишга хакки йУк, мил­
лат гамини емаган дил «хущнуд» булмаслиги керак. Бу гамдан ёш
тукмаган кУзнинг очилмагани яхши. Миллатга суянчик була ол-
маган акд ва фикрнинг боридан йури. Миллат рамидан бошкд сузни
сузлайдиган тил лол булгани маъкулрок ва хоказо.
Саккиз бандлик ушбу мухаммаснинг биринчи ва сунгги банд-
ларини келтирамиз:
318 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Эй к#лум, пул тутма хеч, миллатга ёрдамлашмасанг,


Булма хушнуд, эй дилим, миллат камин гамлашмасанг,
Равшан Улма, эй кузум, ёшинг тУкуб намлашмасанг,
Фикрим, очилма, агар шеъринг ёзиб, хамлашмасанг,
Чик, ичимдан, жоним, эй, сан манга хамдамлашмасанг...

Дейдилар, бас кил, Тавалло, шеърлар манзур эмас,


Миллатинг ма\в Улса, парво цилмаюрлар, FaM емас,
Бунларинг шУрбо-палов, норин ебон, чой ичса, бас,
СУнгра икки елкасига тепсалар хдм индамас,
Чик, ичимдан, жоним, эй, сан манга хамдамлашмасанг.
Шеър бир кдцар ма\зун о^ангда якунланмокда. Бу - умидсиз-
лик, нажотсизлик о^анги. Асорат ва залолат Уз ишини кдлган.
Миллат аллакачон, Авлоний айтганидек, тирик мурда («мадфун
зинда»)га айланган. Унинг к,орин кдйгусидан бошкд цайгуси йук;.
Шаън-шукух, ор-номус, Узликдан нишон долган эмас. Шоир мил-
латининг очик, кУзли фарзанди сифатида бундай фожиага чидай
олмайди. Шеърни шеър кдпган дард —шу.
Тавалло халк; хаётини руй-рост кУрсатишда шеър, шоир зим-
масига катта масъулият юклайди. Чунончи, «Кдламга хитоб» шеъ­
рида унинг «хдсрату анду^»дан, «ме\нат»дан «ёзшшши», «тугри
ёз»ишини талаб кдлади. Унингча, цаламнинг вазифаси вижцонни
уйготмовдир. Шоирлик бир умр уйгщ виждон билан яшамовдир.
Шам мисоли узи ёниб, атрофни ёритмокдир. Йук;-йук, халк;, ва­
тан хаётидаги хдр бир ташвишу кувончдан чакдоокдек чакдпмок,,
момакдлдирокдек борликри ларзага солмокдир... Унинг биргина
куроли бор. У хдм бУлса \а к суз. Ундан чекиниш кдгсамга \ам,
виждонга хдм хиёнатдир.
Шеърият - бу кураш. Узининг омонат фарогати эмас, кУпнинг
нафи, манфаати учун адолат ва адолатсизлик, яхшилик ва ёмон-
лик, эзгулик ва ёвузлик Уртасидаги кураш.
Бас, шундай экан:
Кел Тавалло, бул мусаввир, ол кдиамни Kjtoa сан,
Чек фронтлар сувратин, кУрсун х;ама наккошлар.
Шоир «\а^икдт суз»ни, дилбанд диёри дардларини айтиш би­
лан кифояланмайди. Уни тузатишга дик^атни кдратади:

Камчиликни назму тахрири Тавалло килмасанг,


Кел бу кун манзур эмас, ёзма булак ашъор хеч!
(«Хеч» радифли шеъридан)
Тавалло 319

Иккинчи бир шеърида эса, узини миллатнинг «ОТХОНЯСИДЯ хиз­


мат эт»ишга «миллатнинг шалтога»ни тозалашга сафярбяр килади
(«Томошабог хусусида»).
Бундай хол адабиётимизда илгари курил маган эди.
Шоирнинг севимли мавзуларидан бири хуррият эди. У инсон
эркини хар нарсадан устун к$йди. Унинг талк,инидаги эркнинг
маъноси fo h t кенг. Бу эрк сиёсий, ик^исодий мустацилликдан
тортиб нафс кущуларидан, кулликдан озод булишгача Уз ичиге
кдмраб олди. У хотин-к,излар хурриятига кенг эътибор берди. М»«
салан, «К,ариндош ва хамшираларимиз мазлума кдвлар тилин-
дан» шеърида к,излар оталарига мурожаат кдлишиб, уларни \ам
укдгишни, уларга хам инсоний муносабатда булишни сурайди-
лар. Бугина эмас, шеърда тенг никох хакдда суз очилади:
S^yTFOH сунгра вергонда, куёв тенгдошимиз улсун,
Иков хам илмлик, ёшликда бирдек ёшимиз Улсун,
Жахонда шод Улуб хамохират к,ардошимиз Улсун,
Агар чолларга тушсак, захр ичгон ошимиз Улсун,
Илохо, сакда, бизни дунёда мундок, фалокатдан.
Шоирнинг бир к,атор шеърлари давр янгиликлари, кундалик
вокеалар хакдда, Масалан, «Ойна» (мухаррири Бехбудий) журна-
лининг (1913), «Садойи Туркистон» (мухаррири Убайдуллахон
АсатиллахУжаев) газетасининг (1914) чиьдшлари, Исмоилбек ва-
фоти (1914), К,арс (Туркия)даги зилзила (1914), айник;са, Би­
ринчи Жахон уруши ва у билан боглик; ходисалар Тавалло дик;-
кдтидан четда долган эмас. Узбек театрининг майдонга келиш вок;еа-
ларига багашланган бир эмас турт шеъри бор. Шулардан бири
бевосита илк узбек театри томошаси 1914 йил 27 февралда Тош-
кентдаги «Колизей» театрида Авлоний труппаси томонидан Бех-
будийнинг «Падаркуш» драмаси кУйилишига багишланган. Шун-
да машхур маърифатчи Мунавваркори Абдурашидхонов театр
хакдца нутк, сузлаган эди. Шеър хам шу вок,еани хикоя кдпиш-
дан, «Чук, мунаввар этди оламни Мунавваркрримйз» деб бошла-
нар эди. Иккинчиси эса бу вок;еани, яъни театр пайдо булиши-
нинг ахамиятини таъкидлаб курсатди. Шоир фикрича, ёшларнинг
театр уйнаши, миллатнинг хаёт асари кУринганидан - тирикли-
гидан нишонадир, «таракдийнинг хабари»дир.
Таваллонинг «Равнакул-ислом»даги шеърлари эски шеър ти-
зимимиз - арузда ёзилган. Лекин ундаги рух ва мазмун, кУргани-
миздек янги. Шоир бармок^а 20-йилларда хажвияларида мурожа­
ат кдвди ва 20-йиллар Узбек хажвий шеъриятининг эсда крлади-
ган намуналарини яратди. Бирок, совет даврида ёзилган шеърла-
320 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

рини на гоявий, на бадиий жихатдан 10-йиллардаги шеърларига


кдёслаб булмайди. Улар енгил-елпи ёзилгандек, кунгли тулиб тур­
ган кишининг истехзосидек таассурот крлдиради.
Бунинг сабаби, бизнингча иккита:
1. Ижтимоий. Шоир камбагалпарварлик шиорлари билан узига
овдириб олган большевиклар сиёсатининг гайриахлокдй ва F a ft-
риинсоний мохиятини тобора англаб боради. Миллат ва Ватан-
нинг тубсиз гирдобга кетаётганидан, халокатнинг мукдррарлиги-
дан, нажотнинг й^клигидан изтироб чекади. ШУро идораларида,
Хатто унинг ХУКУК мухофазасида ишлаётганидан кдйналади.
Кунглини борлигича оча олмайди.
2. Шахсий. Гувох М. X. Хусанбоев маълумотига кура, тахминан
1931 йилда Уми Махмуд вафот этади. Бу нарса шоирга кдттик,
таъсир кдпади, ичкиликка берилади. Хуллас, Тавалло хаётининг
с^нгги 2 0 ййли жуда к^п замондошлариники каби изтиробли,
лекин деярли самарасиз кечди.
Лекин у к^прок, адабиётимиз тарихида 10-йиллардаги мил­
латни эрк ва адолатга уйготган женщин, эхтиросли шеърлари би­
лан к;олди. Бу шеърлар янги Узбек шеъриятининг майдонга кели-
шида мухим бир боскдч б^либ тарихга кирди. Хусусан, Чулпон
шеъриятининг юзага чикдшида маънавий омиллардан б^лди. Ой-
бекнинг шоир шеърларини алохида бир самимият билан эсга оли-
ши сабаби шунда.
СИРОЖИДЦИН СИДКИЙ
( 1884- 1934)

такой адибимиз Ойбек «Ул>т йул» романида уни шундай

А таништирган эди: «Шоир Сщщий махсум Искандар 1дан.


Камбагал оилада тугалиб усган, к;аггикчиликда кийналиб
у^иган, кейин мадрасага жойлашган. Куп хору зорлик билан
расани тугатган, Искандарга кдйтмасдан шахарда к;олган. Назмда
хийла тузук, каломи уткир, пишик,, хозиржавоб шоир эди. Урта
буйли, мулойим ифодали, юзлари буришик;, фа^ирона кийин-
ган, хушфеъл, хушмуомала киши эди».
Сирожиддин Сидкой 1884 йилда тутлди. Отаси Мирзохид-
охунд «охунд» деб номланишидан Укимишли кишилардан булган.
Шоир уз «падари бузруквор»ининг «камдастрок», «бечорахолрок*
булганлигидан «хизматкорларга ош тошиб, оту улог 601916 » рузгор
тебратганини маълум кдлади. 6 ёшларида Сирожиддиннинг саво-
ди чикдди. Хати равон булиб, кдскд муддатда шериклари ораси-
дан кузга ташланиб к;олади.
1903 йилда укдшни давом эттириш ниятида Тошкентга кела­
ди. Кесащургон ма^алласидаги Мадрасаи Рахматуллозда Шому-
хиддин охунд кулида араб тили сарф (морфология)у нахв (син-
таксис)ини урганади. Хаттотликка мухаббат кУйиб, замонаси-
нинг машхур кдлкдлами Тошкентнинг Арпапоя махалласида ис-
тик;омат кдлувчи Мухаммад Шохмурод котиб (1850—1922)га
шогирд тушади. Сунгрок, Фаргона водийсига бориб, «машхури
даврон» Мирза Хошим ХУжандийдан сулс, таълик;, рукьа,
ёкутий, убайдий, лохурий каби хатларни Урганади ва унинг «тар-
бияи мушфикрнаси», «марх,амати падаронаси сояи х,имоясида»
«Бурбат юртида» шухрат к,озонади. Айни пайтда шеър машк, кдла
бошлайди. Таржима билан шугулланади. Кекса маорифчи, шоир
‘Искандар Тошкентнинг шимоли-шаркдда Чирчик дарёси буйида жойлашган к^ш-
локдардан бири. Ш оирнинг узи таржимаи х;оли («Холоти Сидк,ий»)да тугилган кишло-
гини «Хандак^ир;» деб курсатади, «Х андщ т к,» ёхуд «Хондайлиц» Искандардан хиёл
тепаровда, х,ар икки кушиюк, бир-бири билан деярли туташиб кетган.
2 1 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
322 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ва журналист Муминжон Мух,аммаджонов (1883-1964) узининг


«Тошкентлик ва Тошкентда булган Узбек шоирларининг таржи-
маи хщлари» кулёзмасида маълум кдлишича, табиатан б о я т за-
кий булган бу шоир Мулла К^шок; Мискин (1880-1937) билан
жуда инок, эди. Улар биргаликда «Кукалдош» мадрасаси1да Ак-
малхон домладан даре олганлар. Сунг Сидкдй «Бекларбеги»да
Абдулмаликщжи охундда Укдган. «Кукалдош»да Сидкой ва Мис-
кинлар билан айни бир вак;тда шоир Хислат (1882-1945) х,ам
ук,иган. Сидкдй уз таржимаи ^олида Хислатнинг номини алохд-
да э^тиром билан тилга олади, ундан шеър илмини ургангани-
ни айтади. Сидкдйнинг шоир сифатида шаклланишида Карим-
бек Камий (1865—1922)нинг хизмати катта бУдди. «Бекларбеги»
мадрасаси ^ужрасида факдрона х,аёт кечирган, Тошкентдаги
машхур 7 бедилхондан бири сифатида эътироф этилган бу но-
зиктаъб шоир куплаб ёшлар учун устозлик кдлган. Го^ «Кукал-
дош»да, го^ «Бекларбеги»да шеърхонликлар тез-тез булиб тур­
ган. «Бекларбеги»дан мулла Тулаган - Тавалло, Муминжон -
Тошкдн, «Кукалдош»дан Сидкдй, Мискин, Хислатлар бу му-
шоираларнинг фаоллари эдилар.
Бу оддий сухбатларда шеър илми билан боншк, гаплар х;ам уртага
тушар эди. Сидкдй «авзон» (аруз вазни кузда тутилади), «сажь»
(крфияли наср), «к;офия» кабиларни мана шу адабий давраларда
Урганганини айтади ва юк;оридагилар билан бир кдторда Базанфар,
Мунис, Хаёлий, Иффат Бошстоний, Ризоий Андижоний, маш-
вдэ Мух#и ХУкдндий, Саидащад Васлий Самаркдндий, Бурбатий
Туркистоний, Абдулкрдир Кошгарий каби «фусадои рузгор ва адиби
балогатшиор»2лар номини тилга олади. Уларга «улфат булуб», «риш-
таи му^аббатларига мехр аёгин банд этган»ини, «алардан анча касби
маориф кдпган»ини ёзади. Свдкдйнинг илк шеърлари, шубха йукки,
ишкдй шеърлар эди. Ва буларни (2 шеър китоби) у «Шавкат» та-
халлуси билан ёзди («Ту^фаи Шавкат», Т., 1913; «Савготи Шав­
кат», Т., 1914), шу номда нашр эттирди. Бир к,атор шеърларига
«Шеван» («нола», «фигон») тахаллусини кУйди. Лекин сунгрок; барча
асарларини «Сидкдй» тахаллуси билан чоп этди. Хатто эски газалла-
рини \ам таэдэир кдпиб, «Сидкдй»га узгартирган, девони номини
«Девони Сидкдй»3 атаган эди.

1Сияний уз таржимаи долила «шогирди самимий» сифатида тилга оладиган таник;-


ли биограф, шаркдиунос, мархум Абдулла Носирий маълумотига кУра, шоир «Кукал­
дош» мадрасасининг Унг кдноти биринчи каватидаги )^ужралардан бирида яшаган.
2Сирожиддин махдум Сшдой. Иктисоб. Кулёзма. # з ФАШИ, 7629-11, 40 а-бет.
3 Муаллиф Уз тахаллусини тУла берганида «Сидций Хандак,чик,ий» деб, нисба
билан беради. Биз халк; орасида кенг ишлатиладиган ва умуман, оммалашиб кетган
«Хондайлик,», «Хондайликий» шаклини цолдирдик.
Сирожиддин Сш)ций 323

Шоирнинг узи табиатан ме^наткаш, \унар ва кисб урганишга


мойил ва мохир бир киши эди. У хушхатликдан ташцари тош
йуниб, унга турли ишлов бериш, хат ёзиш, турли безаклар туши»
риш, суратлар ишлаш, мухр «к;азиш»ни урнига к$Йган. Хозирда
хусусий ва давлат кутубхоналаридаги у кучирган унлаб хушхат
девонлар, баёз, рисолалар кдторида тайёрлаган куплаб мухрлари
нусхалари, тошлавхалар ва нихоят, серкирра ижодкор к,аламига
мансуб Туйчи хофиз, Тавалло суратлари сакданиб келади.
Буларгина эмас, у хуштак ясаш, куш овлаш, куш бок,ишга
^ам уста булган.
Асалари бокдан. Унга дойр замонавий китобларни укиб урган-
ган. Узи айтмокди, арининг «захри омизиши»ни «ахди миннат-
нинг шахди омизишидан яхширок» курган.
Сидкийдан сурат долган эмас. Чамаси, у суратга тушмаган.
Шоирнинг 1984 йилги «Навбахор» тупламига чизилган сурат
кариндошларининг сузига к,араб ишланган.
Адабиётга ошик,она шеърлар, ишк,ий га залл ар билан кириб
келган шоир уз \аёти давомида куплаб асарлар ёзди. Бу асарлар
жанрига кура хам, мазмун-йуналишига, мацсад-мохиятига кура
хам хилма-хил эди. Шоир бадиий ижодга бадиий лаззатгина ола-
диган бир гузаллик тимсоли деб к,арамади. Уни хаёт ва кураш
учун восита хам деб билди. Шунинг учун хажвиёт шоир ижодидан
кенг Урин олди.
У «Холоти Сидкий» да ёзади: «Адабиёт ва ошикона газали
куб булса хам, аксар табъи хажвиётига мойил б^луб, Николай
йулига сув сепконларга ва хутом1 дунёга сотилгон муфти мао-
жин2ларига куввати борича каршу харакот ва зур монеъият к^рса-
тур эди».
Дархакикат, Сидкий табиатан тиксуз, хозиржавоб, ^акталаб,
адолатсизлик билан хеч бир чикиша олмайдиган, айникса, те-
кинх^рлик, тамагирлик ва порахурликни, каллобликни инсон-
ликка буюк офат билувчи f o h t покиза виждон эгаси эди. У бу­
нинг жабрини хам курди.
Чунончи, унинг 1984 йилда «Навбахор» тупламида эълон
кдлинган асарлари орасида Ункургон козиси хакдда бир вокеий
хикояси бор. Мазкур шеърий хикояда жохил ва банги бир эшон-
нинг юрагига кози булиш гулгуласи тушиб, муридларини йи-
f h 6 , лора билан унга эришгани, шариат ишларини поймол кил-
гани, порахурлик, хаксизликка ривож бергани хакида ran кета-

1^ткинчи.
2 Пасткаш.
324 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ди ва мисол сифатида шариат пешвосининг фаолиятидан бир


лавхд келтирилади: Бир ок,сок,ол бир дехкрннинг устидан арз
кдлиб келади. Куч ва тезликда ягона-ю ёлгиз айгири бор экан,
фалон дехк,он кдрчанги, кУтир байталини хайдаб куйган экан.
Шу билан кушилибди ва бу хам шу кундан кутир булибди. Асли­
да бу Бирт ёлгон булиб, дехкрнни чув тушириш учун кдлинган
найранг эди. Дехконни топиб келадилар ва уриб-сукиб, уттиз
сумлик кдрчангини байтал эгасига саксон сумга утказадилар.
Дехкон кдгтщ к;айруради. Сойлик; кдшлогида бир пок эътикрд,
имони мустахкам, айни пайтда фозил, шариат рахнамоси булиб
келган бир киши бор эди. Шунга маслахатга боради. У можарони
тинглаб булгач, йук;, сен айбдор эмассан, шариатда бировга ^асд
билан зиён етказгандагина айбдор саналади. Холбуки иккалан-
гизнинг отингиз хам «буш», хайдокдик экан, - дейди ва кдзик,-
чиликка олиб, сен аксинча, бориб, к;озидан байталингнинг мах-
рини талаб кди, чунки у уша куни ок,сок,олнинг отига «хакдкдй
хотун булибди», —дея кушиб куяди.
Сидкдй ушбу вок;еани олимнинг уз тилидан эшитганини маъ­
лум кдпади. Хуллас, бу вок;еани шоир ёзиб, эълон кдпиб юбора-
ди-ю боши балога к;олади. «Бу сузларим барчага куёш каби фош
булгоч, - ёзади шоир, - ул золим банги крзи Узи каби золим ва
мустабидларни ёллаб, мен камбарални Сибирияра сургун («авок;»)
ва турма ичра туррун кдпмокуа анча чолишти. Мавлоно Фирдав-
сий Султон Махмуд Розийни хажв кдпиб, Туе шахрига к,очк,он-
дек ул золим амалдин к;олрунча мен хам Фарроналарда к;очиб
юрдим ва икки йилча умрумни кечурдим. 1329 санаи хижрияда
кдш хавосинда токи ул золим тахтдин тобутга тортилди, мен хам
Уз ватаним дару деворира ортилдим. Ва биргина хакдкдт изхори
учун шунчалик ташвиш чектим».
Дархакдкдт, шоирнинг Андижонда туриб Тошкентга - Ка-
мий, Вуслатга йуллаган шеърлари, «Баёзи Хазиний»дан жой ол­
ган «Юз минг осафки, чарх мани кдлди беватан» деб бошланади-
ган, муаллифнинг узи «шикастахолу магасул-бол Шеваннинг Ан-
дижондин Тошкандга фирок, шиддатидин, иштиёк; ва мухаббати-
дин шерикларига ёзгон мусаддаси ашъоридиндур» дея изох бери-
ши бежиз эмас.
Бу шуролар замонида янада кучайди.
Шоир хар кандай холда хам руйирост айтишни куймади. Бу
эса янги замон амалдорларига хам куп-да ёкдвермасди. «Шул жи-
хатдин,-давом этади шоир,—барчалари Сидкдйга мумкин кдцар
кулфат бермок^а жозим эрдилар. Сидкдй халкди(нг) харчанд мао-
Сирожиддин Сидкий 325

риф ишлариБа к^издируб борса \ам, лекин хукузни кулогига дунбу-


ра ва танбур черткондек булуб, они сузига бирор киши кулок
осмагай эрдилар...»
Шу туфайли:
Фалак тийги ситам чекмиш, хдма фазл а\лини цирмиш,
Жахолат а^лота фазл а?ушнинг урнуни топшурмиш.
Фалак бедодидни мен не учун минг додлар кдлмай,
Ки мендек фазл элининг шохини сахрода синдурмиш, -

дея хулоса кдлади. Инкдлобдан олдин тинимсиз ижод килгани,


унлаб шеърий, насрий асарлар, хджвиялар, таржималар ёзиб нашр
этгиргани холда шуролар даврида дурустрок, бир асар ёзмаганли-
гини куйидагича изо^лайди:
«Барчага машхурдирки, х.ар бир мол харидор бирла ривож топ-
доти каби суз хам харидор куплуги бирлан ва талабгор жушиши
илан тараканй этар. Суз харидори улмагондурки, хозирги асри-
мизда кдцимги шоирларимизнинг амсолини курмайдурмиз. Ато-
беклар, Ширвоншохлар, Аврангзеблар, Х,усайн Бойкдролар
булмасалар эрди, матбуот дунёсинда «Куллиёти Шайх Саъдий»,
«Хамсаи Низомий», «Куллиёти Бедил», «Хафт авранги Жомий»
каби китобларни, албатта, х,еч ким к^рмас эрди...
Бечора Сидкдйнинг оз шеър айтмогига боис суз харидори-
нинг йуклигидур».
Шоирнинг оилавий хаёти хам рохатда кечган эмас. йиллари
Фатхулкарим ва Омонуллоларнинг кетма-кет вафоти Сидцийнинг
кддцини тамом букиб куйди.
Сидкой 1934 йили Узи турилиб усган кдшлокда Парвезтепа
мавзеида вафот этди.
Унинг асарларини садокдтли шогирди Абдулла Носиров УзФА
Шарщиунослик институтининг кулёзмалар фондига келтириб топ-
ширди. 1984 йилда адабий жамоатчилик шоир таваллудининг 100
йиллигини, 1994 йилда 110 йиллигини нишонлади. 1984 йилда
салкам 70 йиллик танаффусдан кейин адиб асарлари алощда бир
китоб хол ида нашр этилди1. 1996 йилда унинг ижоди хакдда мах-
сус диссертация ёкданди2. Бугунги кунда унинг ижоди ^акдца катор
маколалар, рисолалар ёзилган. Айник,са, XX аср боши Тошкент
адабий мухитини ва шу жумладан Сидкий ижодини урганган

1Сидкий Хондайлиций. Навбахор. Разаллар. Достон. Хикоятлар. Кайдлар, Т., F. Fy-


лом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1984, 248 бет.
2Р. Жав^арова. Сирожиддин Сидкий Хандакдощийнинг адабий мероси. Филология
фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т., 1996.
326 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

филология фанлари доктори А.Жалоловнинг номини алохдда к,айд


этиш керак. Шуларга кдрамай, шоир асарларини туплаш ва янги
узбек адабиёти контекстида бахолаш масаласи олдинда турибди.
Сидкдй — серкдрра, сермахсул ижодкор.
Араб, форс тилларини яхши билган шоир таржима билан хам
жидций шугулланган. Масалан, у машхур «Минг бир кеча»ни,
Саъдий Шерозийнинг «Бустон»ини, унлаб хикоя ва латифалар-
ни таржима кдлган.
Узбекистон Файл ар Академияси Шарщиунослик институти
кулёзмалар фондида Сидкдйнинг 20 дан ортик, номда босма ва
кулёзма китоблари сакданиб келади. Буларнинг катта кдсмини,
шубхасиз, шоирнинг оригинал асарлари ташкил кдлади. Унинг
юздан ортик; газалини уз ичига олган кулёзма девонидаги шеър­
лар истеъдодли лирик шоир булганлигини курсатади. 10-йил-
ларда босилган «Баёзи Хазиний», «Баёзи Мухалло», «Армугони
Хислат» каби купгина тупламларда Сидкдйнинг «Шавкат»,
«Шеван» тахаллуслари билан ёзган унлаб шеърлари ва хажвия-
лари бор.
Шоирнинг лирик шеърлари шуни курсатадики, у мумтоз ада-
биётимиздаги хаётий, инсоний мухаббат, одамийлик сингари энг
яхши анъаналарни давом эттиради. У буюк Навоийга алохвда их-
лос ва мухаббат билан к;арайди. Лекин XX асрнинг шоири булган-
лигидан унга демократик рух, маърифатпарварлик к;арашлари хар
нарсадан як,ин туради. Бу хол уни Мутдимий ва Фурк,ат изидан
боришга ундайди.
Буни шоирнинг зохиран ижтимоий хаёт билан кам алок,адор-
дек туюлган, аслида турмуш билан теран бошаниб кетган анъа­
навий лирик шеърларида хам ошкор эътироф нишонаси - ик,ти-
бос ва мухаммасларида хам куриш мумкин. Сидкдй классик по-
этикадан, бой анъанага эга шеъриятимизнинг сир-синоатидан
Хам яхшигина хабардор. У уз «Таржимаи хол»ида шеър илми би­
лан махсус шугулланганини хабар кдлган эди.
Шоир поэтик меросининг салмок^и кдсмини хажвиёт ва иж-
тимоий-сиёсий шеърлар ташкил кдлади. Хажвий асарларининг
аксарияти вок;еий ва деярли хаммаси порахур к,озилар, тамагир,
товламачи амадцорлар, риёкор рухонийлар хакдда, ижтимоий-
сиёсий шеърлари эса даврнинг мухим вок;еаларига багишланган.
Масалан, «Мухораба» шеъри 1914 йилда бошланган маълум ва
машхур Биринчи Жахон уруши хакдда. Шоир унинг одций халк;
бошига келтирган фожиаларидан суз очади, очлик ва талонда
к,олган мехнаткаш ёнида туриб, «мухораба» хайбаракаллачилари-
ни лаънатлайди.
Сирожиддин Сидкий 327

Мардикорлик вокраларига батш лаб «Рабо(т)чилар намойи-


ши» (1917) асарини яратди. «Рангимиз синук, холимиз забун,
булди FaM била кадимиз дуто» деган сатрлар бор эди унда. Шоир
«к>имматчилик»дан, «х;амма элни токати ток» булганидан, «эл
уйига FaM сели» тукилганидан суз очган эди. Унда она диёридан
юлиб олинган мардикорларнинг юрт, эл, ёр хажридаги изтироб-
лари, нихоясиз c o f h h h х и с с и бор эди.
1917 йил Февраль инкилобидан кейин жахон жамоатчилиги-
нинг, туркистонлик тараккийпарвар мусулмонларнинг катти к
талаби билан мардикорлар уз юртларига кайта бошладилар. Сид­
кий 1917 йил 19 мартда босилиб чиккан «Рабо(т)чилар келиши»
асарини шу вокеага багишлади.
Шоир уларни «рахбарим», «нек ахтарим» (бахт юлдузим) деб
тилга олади.
«Тоза хуррият» китобида (у 1917 йил 24 мартда босилган) Ни-
колайнинг тахтдан агцарилишини чин дилдан, баланд рух билан
олкишлайди. Лекин, айни пайтда, хали олдинда ишлар жуда куп
эканлигини, балки чинакам озодлик хали келмаганини яхши анг-
лайди, поэтик синтаксисда «Булди!» эмас, «Булсун!»ни ёхуд
«Булса!»ни танлайди:
Булгай не ажаб булса бу кунлар аро хосил,
Хар максаду хар матлабу хар кому хар аъмол, -

деб, «бу кунлар»нинг «максад ва матлаб»га йул очишига умид


Килади. Янгича карашлар билан чиккан «ёшлар»га диккатни жалб
этади. Уларнинг урутчилик, махаллийчилик низоларидан, айир-
маларидан холи, умумтурк, умуммиллат туйгулари билан т^либ-
тошган элпарвар, юртпарвар авлод эканлигини таъкидлайди:
ТутушБондин зиёда барча элга мехрибон ёшлар.
(«Яшасун, ёшлар!»)

Шоир миллий, диний туйБуси баланд фидойи авлодга умид


кузини тикади...
1916-17 йилларда ёзилиб, тезкорлик билан босилиб чиккан бу
асарлар халкимиз миллий онгидаги узгаришларни кузатишда, мус-
такдшшк ва унинг учун кураш гоясининг адабиётга кириб келиши
тадрижини белгилашда мухим ахамиятга эга. Шу жщатдан, Сид-
Кийнинг 1917 йил мартида жуда киска муддатда ёзилиб, жуда тез
босилиб чиккан «Русия инкдлоби» достони мавзу ва максадига кура
адабиётимиз тарихининг диккатга сазовор ходисаларидан бири. У
Русия инкилобий вокеаларини кенг эпик планда тасвир этувчи даст-
328 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

лабки асар. Мумтоз адабиёт билан шутулланувчи айрим мутахассис-


лар анъанавий Шарк, шеъриятини, шу жумладан, узбек поэзияси-
ни бир кдцар торрок,, олайлик, ишкдй, дидактик, фалсафий оханг-
лардагина куришга мойил б^либ, ижтимоиёт ва сиёсатдан узок; ту-
тадилар. Бу унчалик тугри эмас. XX аср боши узбек адабиёти, хусу-
сан, Сидкдй ва унинг мазкур достони бунга очик, далил. Асар нщ о­
ятда мухдм булганлиги учун у хакда кенгрок, тухтаймиз.
Достон хажми салмокди —48 бетдан иборат булиб, 1502 сатр-
ни ташкил кдпади. Шундан 72 сатри «Гуфтори андар хамешаги»
«Шуройи исломия...» боби (30—32-бетлар) форс-тожик тилида
ёзилган. Асарнинг асосий матни (1430 сатр) узбек тилида.
Достон мукдпдима ва хулоса («Иттифок, замони»)дан ташкдри
хажми турлича булган 13 бобдан ташкил топган. Мукдпдима ва
хулоса хам достондаги вок,еалар билан бевосита бирлашиб кетган.
Шу сабабли уларни хам боблар кдторига кушиш мумкин.
Асарнинг бошланишида маълум анъанавийлик бор. Буни сар-
лавха («Сабаби назми инкдлоб») хам таъкидлаб турибди. Уму-
ман, шоирнинг ижтимоий-эстетик кдрашларини белгилашда
унинг ахамияти катта.
Мукдддимада шундай мисралар бор:

Ки эски хукумат замони аро


Йук, эрди бу хил журъат этмак манго.

Алар асрида журъат этсам агар,


Ёпар эрдилар турмага сарбасар.

Чурутк,ой эдилар вужудим, бале,


Узулгой эди тору пудум, бале.

Февраль инкдлоби халкдмиз учун мустабидликдан мустакдл-


ликка томон кескин бурилиш эди.
Февралдаги инкдлобий вок,еалар тасвири, асосан, биринчи
бобда берилган. Хажман бирмунча салмокуги (214 мисра) булган
бу боб тугридан-тугри 23 феврадцан —инкдлобнинг биринчи куни
тасвиридан бошланади. Шоир уни «баногох кузголди» деб хабар
беради. С^нг галаёнга келган элнинг ахволи, хатти-харакатлари
тасвирига Утади.
Вок;еалар асарда кунма-кун берилади. Хар бир куннинг энг
мухим ходисалари тилга олиниб, якунланади. 23 февралдаги ха-
лойикдинг «можаро»сини Сидкдй мамлакатни ларзага келтирган
очлик, вайронагарчиликдан куради.
Сирожиддин Сидкий 329

Инсоний кддрини талаб килиб чиккан гуно^сиз кишиларнинг


УККа тутилиши, тукилган бе^исоб конлар шоирда гамгин кайфи-
ят уйготади:
Фалак узра юзланди сонсиз сурон,
Дер эрдингиз йикдлди магар осмон.

Булуб нечанинг рузгори к,аро,


Ажал илкида булди умри адо.

Ярадорлар булди басе бех,исоб,


Йилондек ётар эрдилар печу тоб.

Булуб хоку хун бирла огушталар,


Улуктин кутарилди куп пушталар.

Саросар халойикка етти жафо,


Магар ёнди кукдин аларга бало.

Балоеки, йуктур давоси анинг,


Халойик б^луб мубталоси анинг.

Чидолмай мунга йиглаб эл \ой-\ой ,


Дер эрдики, «Ра^м айлагил, эй, Худой!»

Кейинги вокеалар «Таврически ном урда копусинда» булиб


утади. Чор министрлари «Прутопупуф»1, «Доброволский»2, «Ма-
Кореф»3, «Сухумлинеф»4, «князь Шаховский»ларнинг кУлга оли-
ниб камалиши, Николай II нинг тахтдан тушиши, уз урнига ука-
си Михаил Александровични куйиши, у эса тахтни кабул этма-
ганлиги вокеалари берилади.
«Макбул курбонлар» бобида шоир Русия озодлик кураши та-
рихига назар ташлайди. Бу курашнинг узокдан бошланганига ва у
хамма замонларда шидцатли тукнашувлар, ^аёт-мамот жанглари
асосида борганлигига алохдда эътибор беради.
Хуррият олинмади курбонсизин,
Ки тарихларнинг сузидур чунин, -

1А. Д. Протопопов —дастлаб Дума раисининг уринбосари, 1916 йилдан Ички ишлар
министри. 27 февраль куни к;очиб бекинган, 28 февраль кечкурун соат 11 да кийимини
узгартириб «Таврия» саройига келган ва таслим булган. Диктаторлиги билан машхур.
2Н. А. Добровольский — 1916 йилнинг декабридан юстиция министри.
3А. А. Макаров - Ички ишлар (1912), юстиция (1916) министри булган.
4 В. А. Сухомлинев 1909-1915 йилларда \арбий министр булган. 1912 йилда
Туркистонга хам келган эди.
330 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

деб ёзади шоир. Рус инкдпобий тарихи сахифаларини 1772 йил­


даги Пугачёв кузголони («ихтилол»)дан бошлайди. Шоир инкд-
лобнинг сабабларини мустамлакалардаги миллий зулм билан 6 o f -
лайди ва узи жуда яхши билган, узига хар жихатдан якдн булган
1916 йилдаги Туркистон вокзал арини мисол кдпиб келтиради.
Муаллиф фикрича, Туркистондаги кузгалишларга асосий сабаб-
нохакдик ва зулмнинг кучайиши булди. Чор хукумати бу ерда ис-
тилочилик, талончилик сиёсатини юргизди:

Босиб зур ила мулку молин олиб,


Узин ок,часидек ёнига солиб.

Худди шундай шароитда подшох улка ахдини мардикорликка


олиш хакдда фармон берди. Аввало, шоир мардикорликка олиш-
нинг узини «На бор эрди фармон аро мухлати, на бор эрди анда
хакд-хидмати», дея Байри крнунийлик деб билади.
Унинг устига, бу к,онунсиз ишнинг узи хам к,онунсиз амалга
оширилади:
На фармонда бор мардикорга адад,
На одамни х,озирламокглик,к1а х,ад.

Бу хол «соддадил» халкди «афтодадил» кдлди. Авжи х,осил йи-


пайти халойик; мотамсаро крлди. Кул тирикчиликка бормади.
f h iu
Окдбатда ик,тисод огирлащди. Лекин «жабр-зулм» халойик, к,ал-
бига жасорат солди.
Нщоят:
Мусибат булуб барчага хукмрон,
Халойик,ни кунглида тузди пулон.

Шу тарифа «ислом эли» «хурриятчилар сошли» келиб кушилди.


Достоннинг «Макнул курбонлар» боби шуни курсатадики, Сид­
кдй чор самодержавиесининг х;ал(^катини ижтимоий асослардан
келиб чикдб курсатишга харакат кдпади. Чунончи, чор хукумати
сиёсатининг зулм ва нохдкдик асосига курилганини марказий
объект кдлиб олади ва буни Русия озодлик харакати, шу жумла­
дан, 1916 йилдаги Туркистон кузголонлари мисолида исботлашга
уринади.
«Русия инкдлюби»нинг кейинги боби «Распутин ила махлуъ
(собюО подшох хоними» деб аталган. 52 сатрли бу бобда подшо
саройининг ички томони —парда орк;асидаги ишлар асосий объект
кдлиб олинган. Шоир фикрича, чор тузуми ич-ичидан зил кетган,
Сирожиддин Сидкий 331

чириб болтан эди. Бу унинг ахлокдй-маънавий инкирозида хам яккол


намоён булди. Бутун Русия ихлос билан эгилган подшонинг хос
хонадонида шундок, ишлар руй бериб турган экан, бошкд мансаб-
дорларнинг ички хдётидан нима кутиш мумкин? Ахлокан шу кдцар
тубанлашиб кетган, бутун империяни шох, хотинининг ша\ватга
булган майли бошкарган салтанат яшашга хавути ва кодирми?
Мазкур бобда Сидкий шу хил саволларни уртага кУйган ва
унга жавоб берган эди.
Кейинги бобларда Туркистондаги зулм ва зуравонликларнинг
конкрет лавх,алари каламга олинади. Таъкидлаш керакки, шоир
чоризм даврида махаллий хащка етказилган зиён-захматлар ора­
сида дин ва шариат «заволи»га алохида эътибор беради. Масалан,
боблардан бири «Дин душмани мисйунерлар фиркасининг ахво-
ли бад(аъ)моли» деб аталган. Унда Н. П. Остроумов (1846—1930)
ва унинг кирдикорлари хдкида ran кетади. Чор хукумати олиб
борган руслаштириш сиёсати, дин ва шариатга кдиинган тажо-
вуз каттик танкдц остига олинади. Шоир фикрича, бу ишлар хдм
Хаммаси «пулон» асосида булган эди, инкдиобгина буларга бар­
дам берди. Дех^он нима экса, шуни Уради. Бинобарин, бу жщати-
дан хам инкилоб конуний. Шоирнинг хулосаси —шундай.
«Тафрикалар кутарилуви» бобида хам инкилоб арафасида Тур-
кистонда бир кадар кенг ёйилган ва Улкадаги асосий суннийлик
мазхабига туфи келмаган «бобийлик», «бахоийлик» ва шу синга­
ри окимлар чор хукумати сиёсатининг окибати сифатида талкин
килинади ва автобиографик характердаги бир вокеа мисолида рад
этилади1. Кдзиги шундаки, шоир буни хам «пулон» асосида килин-
ди деб тушунтиради.
«Хоин, золим, карокчи эски амалдорлардан фарёди тазал-
лум»- достондаги энг йирик боб. У 314 сатрдан ташкил топган
булиб, инкдлобни майдонга келтирган омиллар талкинини маъ­
лум даражада якунлайди. Мазкур бобда шоир Туркистондаги мил­
лий ва ижтимоий зулмни узи курган ва билган конкрет вокеалар
асосида курсатишга харакат килади.
Дастлаб ran яна хаддидан ошган миллий зулмнинг умумий
таърифидан бошланади. Унда шундай сатрлар бор:
AeF остида айлади поймол,
Нечукким ётар мол тагида похол.

ЧТТу йиллари хилма-хил акддапарастлик окдемлари Русия мусулмонлари орасига


тарцатилиб, моддий кувватлаб келинган. Улардан «Ва^обийлик» ва «Таймия» )(акдда
Ризо Фахриддин кескин танцидий мацолалар ёзган (Каранг: «1Щ>ро» ж., 1908 й., 1911,
13-сонлар).
332 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Сунг булар конкретлаштирилади. Масалан: чор мансабдорла-


рининг ружуь кдлган нарсаси порахурлик эди. У ишда узбек
амадцорлари хам к,олишмас эдилар. «Пристофу мингбоши-ю ок,со-
к,ол»нинг хаммасига хос булган хусусият («хисол») шу эди. Улар
«беш-ун сум»га кунмасдилар. Бу зулмми —зулм. Улар шу йул би­
лан мол-давлат купайтирдилар, кошоналар курдилар. Улар элни
хонавайрон кдлдилар, узлари хам хонавайрон булсин. Улар элни
гадо кдлдилар —узлари хам эшикларда гадо булсин!
Куюб битсун онларни хам хонаси,
Алардан куюб битди эл хонаси.

Биз(н)инг бирла булсин баробар алар,


Эшикларда булсун гадолар алар.

Шоир собик; маъмурларнинг порахурлиги, узбошимчалиги


хасида талай хаётий мисоллар келтиради. Масалан, темир йул
вокзалида билет олиш вок;еаси билан боглик, бир эпизод берил-
ган: «Ногох, билет керак булиб к;олди, — дейди шоир. - Махка-
мага (билет кассаси кузда тутилади) бордим. Кулимда гувохно-
ма (чамаси, билетнинг микдори, маршрути ва унга рухсат хакдда-
ги k;o f o 3 ). Бири олиб ук,иди, бир сумни олди-да, эртага кели-
шимни айтди. Миннатдор булиб к,айтдим. Тонг отди. Ваъдаси-
нинг вак,ти етганида, хурсанд булиб махкамага югурдим. Лекин
мендан пул олган киши йук, эди. Излаб топа олмадим. Бошк,асига
мурожаат к;илдим. Яна уша ахвол к;айтарилди. Бир сумни бериб,
уйга к,айтдим. Эртаси эса кечаги одамни топиш мумкин булмади.
Учинчисига ялинишга тугри келди. Бор можарони айтдим. Гар-
данини к,ашлаб, бош-оёгимга разм солди. Сунг эса, сок,олини
тутамлаганча, «бу ишлар жуда огар иш», «хусусан билет олиш»
деб муддаога шамаъ к,илди. Иложсиз яна бир сум бердим. Бу хам
одатдагидай эртага келишимни тайинлади. Паришон уйга к,айт-
дим. Эртасига эса... «жойи куб юк,ори», «бир рус мирзо сори»
элтдилар. У «к;ошини чекти-да», мени олиб борган кишига пул
беришим кераклигини айтди. Яна бир сум чик,ариб, нихоят, беш
кун деганда билет олишга муваффак, булдим. Менга пуллар эмас,
ситам алам кдлади». Х,олбуки, бу «зулм элин энг кичик ишла­
ри», деб изохдайди шоир.
Мана, зулм элин энг кичик ишлари,
Эрур доимо б р л а ^илмишлари.

Мазкур вок,еанинг талк;ини хам, шу муносабат билдирган


фикрлари, кдёслари хам эътиборга лойик;. Шоир ундан хулоса
Сирожиддин Сидций 333

чикдришни, уни бахолашни бизнинг хукмимизга \авола кдлади.


Лекин куйидаги шарх ва мушохадалар билан:
Бу иш зулмму ё адолатмудур?
Ва ё $тирлик, е хиёнатмудур?!

Бу ишларни денгиз: хиёнат, бале!


Угурлукда бордур жасорат, бале!

Угурлук, кдиурлар далероналар,


Бу йулда бериб жонни мардоналар.

Вале пора олмок; хуноса иши,


Хуноса деманг, балки расво иш и.

Гарчи Сидкдй Февраль инкдлобини кучок, очиб к;арши олса-


да, унинг натижалари купинча шоирни кдноатлантиравермайди.
Асарда унинг орзулари билан мавжуд шароит, идеал ва хаёт урта­
сида тез-тез кузга ташланиб турадиган зидликни пайк;аш кдйин
эмас. Шоир Февраль инкдлоби узгаришнинг бошланиши экан­
лигини таъкидлаб тургандек булади. Масалан, у асарнинг даст-
лабки бобларидаёк; кдлиниши керак булган ишлар хакдда шун­
дай ёзган эди:

Таракдий й^линда кдпинг жон фидо,


Ки б^лсун бу кун жумла хожат раво.

Очинг к^зни гафлатдан, эй мусулмон,


Ки, ётманг касолат, атолат билан.

И мому муаллим, зиёли бори,


Керак бок;салар ушбу ишлар сори...

Мунингдек замонда ХУКУК исташинг,


Хукук. истамокуа тузук к;атнашинг.

Бунинг учун шоир «бир тан», «бир жон» булиб, «ХУКУК ис-
таш»га, мустакдлликни кулга олишга чорлайди. Бу борада кдзгин
иш олиб бораётган «ШУройи исломия» жамиятига алохида боб
багашлайди. Унга таргиб ва ташвик, кдлади. Достон Февраль ин-
кдлобидан кейинги шароит жиддий ва атрофлича тахлил этил­
ган, ютукдар ва вазифалар узига хос бир усулда курсатиб берил-
ган, барчани бирликка, хамжихатликка чорловчи «Иттифок, за­
мени» боби билан якунланади.
334 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Бу гоя шоирнинг Руломия матбаасида 1918 йилнинг 18 янва-


рида алохдца варана долила босилиб чик^ан «Умиди иттифок,»
таржиъбандида давом этади. Агар биз шу пайтлари рус истилоси-
дан кейинги мустакдл давлатчилигимиз намунаси Туркистон мух-
торияти тузилганини ва уни йук,отишга Шуро хукумати катта-
катта кучлар ташлаганини кузда тутсак, асарнинг ахамияти бир
кдцар ойдинлашади. Асар хаммамизга маълум сабаблар билан дик,-
кдтдан четда келди. Шеър шундай бошланади:

Эмди бизларга бу кун гоятда хуррият керак!


П ок к^нгул, соф дил бирла тузук ният керак.

Айламайлук буридек тишлашкд дандонларни тез,


Шахр омонлик; булса шояд, баски, амният керак.

Бирлашайлук, ишлашайлук бас, булуб кулу к,анот,


Бу фалонидур дебон, деманг сало^ият керак.

Барча ислом а^ли бирдурмиз салох,ият аро,


Демагаймиз бу замонда бизга зиддият керак.

Ж он кулога бирла англангким, ман айларман нидо,


Бу нидони ох,ким, англарга мардият керак.

Бизлара лозимдур эмди, эй мусулмон, иттифок,!


Филмасал жисм Улса бирлик, гуйиё жон иттифок;!

Таржиъбанднинг таржиъ байти кишиларни такрор ва такрор бир-


ликка чорлаш билан асарнинг етакчи гоясини таъкидлаб туради:

Бизлара лозимдур эмди, эй мусулмон, иттифок;!


Филмасал жисм улса бирлик, гуйиё жон иттифок;!

Бу ердаги «мусулмон» диний характердан кура купрок, ижти­


моий тамойилни кУрсатади.
Шоир олис тарих мисолида узаро низо ва жанжалларнинг Ва­
тан ва Миллат такдиридаги фожиали окдбатларини кУрсатиб бе­
ради. Миллатнинг хдёт-мамоти хал булаётган шундай масъул бир
пайтда «Итгифок;»нинг сув ва хаводек зарур эканлиги хакдца бонг
уради. Аслида бу гоя Улмасдир. Мамлакатимиз истикдолини кулга
киритиши билан у бугун хам долзарб булиб турибди.
Сид^ий насрий асарлар хам ёзди. «Тазкираи Имоми Аъзам»,
«Сад иршоди мулла Сидкдй Хондайликдй», «Мезони шариат»,
«Зарбулмасали Сидкдй» анъанавий насрда ёзилган. Шунингдек,
у «Хикояи латифа», «Бахром ва маликаи Гуландом», «Каримо
Сирожиддин Сидкий 335

таржимаси», «Минг бир кеча», «Ажойибул-махлукрт», «Угри ва


к,ози» каби бир кдтор насрий асарларни таржима килди.
Унинг таржималари орасида эълон кдлинмаганлари х,ам куп.
«Холоти Сидкий»да огир инкдлоб йилларида са^обаларнинг жанг-
лари хдкида ёзилган бир китобни «Шавкатус-салом» таржимаи
«Футухул-Шом» номи билан таржима кдлганини ва умуман «уч
адад буюк асарлари» «Хафо пардасида к,олган»ини ёзган эди.
Адиб насрий меросининг салмокди кисмини диний-ахлокий
асарлар ташкил кдлади. Сидк,ийнинг 1914 йилда чоп этилган «Таз-
кираи Имоми Аъзам» асари шундайлардан. Ислом оламида Имо-
ми Аъзам номи билан машхур булган, сунний «Ханафия» маз^а-
бининг асосчиси Абу Ханифа ан-Нуъмон ибн Собит (699/700—
767) хдкдца бир к,анча ёдномалар, тазкиралар, манок,иблар май-
донга келган, сон-саноксиз ривоятлар сакданиб колган.
Жахрн адабиётшунослигида анбиё ва авлиёлар х,аётини ба­
диий акс эттиришни урганувчи «агиография» деган махсус со^а
бор. Афсуски, бу бизнинг адабиётшунослигимизда йулга куйил-
ган эмас. Чунки унга салкам динни таргиб кдлиш сифатида к,араб
келганмиз. Ва шу сабабдан рад этганмиз. Холбуки, утмиш ада­
бий меросимиздаги манокдблар, ривоятлар, турли рисола, меъ-
рожнома, кдёматномалар бу со\анинг бизда f o r t тараккдй к д л -
ганини курсатади.
Васлий Самаркандийнинг «Ал-калом ул-аф^ом фи манокиб
ил-Имоми Аъзам» китобига хаттотлик кдлган Сидкий кейинча-
лик узи х;ам махсус бир асар ^озирлади. Имоми Аъзам хакидаги
ривоятларни туплади, уларни кайта ишлади. Табъидан Утказди.
Бир ипга тизиб, нашр этди. Бу асар шу кунга кадар кайта нашр
булмаган ва илмий та*лил этилмаган.
«Тазкираи Имоми Аъзам» Шарк мумтоз адабиётида маълум
ва машхур булган насрий киссалардан таркиб топган. Уларнинг
марказида турувчи, «Имоми Аъзам» («Буюк имом») мартабаси-
га мушарраф булган бу кишининг асл исми НУъмон бинни Со­
бит, кунияси Абу Ханифа. Куфа шахрида форсийнасаб хона-
донда дунёга келган. Куфани араблар фат* этганларида бобоси
асир олиниб, бу ерга келтирилган. Нуъмоннинг отаси Собит ту-
гилган пайтда бу хонадон эркинликка чиккан эди.
Ёзма манбаларда НУъмон бинни Собитнинг дунёга келиши
хакдда талайгина ривоятлар мавжуд. Уларнинг купчилигвда Со­
бит арикда окиб келган олмани тутиб егани, бировнинг *акд деб
эгасини рози кдлиш учун арик ёкалаб бориб, богбонга учрагани
ва кизини нико^ига олгани хикоя кдлинади.
Бу ривоятлар жузъий фарклар билан турли вариантларда уч-
336 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

райди. Сидкдй вариантида Абу Ханифанинг отаси к,ашшок, бир


дехкон тарзида тасвирланади. Абу Ханифа хаётини илмий тадкдк,
этган манбалар Собитнинг шойи савдоси билан шугуллангани-
дан гувохлик берадилар1. Бу факт хаёт хакдкдти билан бадиий
хакдк,ат уртасидаги муносабатни белгилайди.
Бадиий хакдк,ат уша лавхада илгари сурилган гояни асослаш-
га хизмат кдлдирилади. Бу лавха Абу Ханифанинг отаси ва она-
сининг топишуви, узининг дунёга келиши вок,еаси билан боишк;
холда тасвирланган.
«Тазкираи Имоми Аъзам» китоби Имоми Аъзам кдссасидан
ташкдри «Кдёматнома», «Рэзномаи Мусо алайхдссалом», «Меъ-
рожнома», «Васиятнома», «Одобул-муслимин», «Еру кук халк,
булгони», «Хотун олмок^ик; фазилати» ва хоказо кдсмлардан ибо­
рат. Бу кдсмларда хам дин ва пайгамбарлар тарихига оид риво-
ятларга кенг Урин берилган.
«Кдёматнома»да Расулуллох бошлик; чорёрларнинг кдёмат куни
пайгамбар умматларининг гамида курсатажак жонбозликлари тас­
вирланган. Улар уз халоватларидан кечиб, бор гайратлари билан
бошцаларнинг гунохлари учун тортажак азобларини енгиллашти-
риш йулида харакат кдладилар. Айник,са, Расулуллохнинг кдзлари
Фотиманинг уз шахсий аламлари билан фигон чекиб оталари хузу-
рига борганида, бутун уммат манфаати учун бу гиналарни унути-
ши лозимлигини дархол англаб етиши нихоятда ибратлидир.
Расулуллох бу кдссада Худой таолонинг дУсти ва умматларни
шафоат кдлувчи бир зот сифатида намоён буладилар.
Китобнинг «Розномаи Мусо алайхиссалом» кдсми бошкд кдс-
салардан алохида ажралиб туради. Унда хазрати Мусонинг Тур
тогида Оллох висолига восил булиши хакддаги машхур вок,еа
кдламга олинган. Худой таоло Мусо алайхиссаломни Тур тогага
чорлаб, уни кдзик,тирган саволларга жавоб беради. Бу сухбат чо-
пода купгина диний ва дунёвий масалаларга ойдинлик киритила-
ди. Ушбу кдсмни Худой таоло томонидан Мусогагина эмас, бал­
ки хукмдорларга, одций бандаларга берилган «Йурикдома» деб
КДбул кдлиш жоиздир. Сухбатда имон ва эътикрд мустахкамлиги-
нинг асл мохияти тамомила инсон манфаатига буйсундирилган-
лигини кУрамиз.
Расулуллохнинг меърожга чикдан кечалари хакдда ривоятлар
кУпгина китобларда учрайди. Сидкдй асарида хам «Меърожнома»
номи билан айни шу мавзудаги ривоятлар берилган. «Меърожно-

'Каранг: Боголюбов А. С. Этико-правовые воззрения Абу Ханифы ан-Нуъмана. «Па­


лестинский сборник», вып 19—82. - Вопросы истории и культуры на Ближнем Восто­
ке. «Наука», Л., 1969, 139-бет.
Сирожиддин Сидкий 337

ма» «Розномаи Мусо алайхиссалом» киссасини эслатади. Факат


Мусо пайгамбар Тур T O F n ra, Мухаммад алайхиссалом эса Аршга
чик,иб Худой таоло билан мулокотда булади, рухий оламни ке-
зиб, ундаги пайгамбарлар ва фаришталар билан учрашадилар.
Расули Акрам Мухаммад алайхиссаломнинг меърожга чикдш
киссалари жуда куп ривоятларда зикр кдлинган булса-да, адиб
Сидкдй каламида узгача жозиба касб этди.
Сидадйнинг «Мезони шариат» («Шариат тарозуси») асари 1915
йилда Тошкентда чоп этилган ва 1917 йилда кайта нашр кдлин­
ган. 1992 йилда Махмуд Хасаний томонидан бу асар учинчи марта
нашр этилиб, дунё юзини курди. Сидкий шариат мезонларини
оммабоп кдлиб берди, кулай дастур шаклига келтирди. «Сабаби
таълиф» (китобнинг ёзилиш сабаби) кисмида зикр этганидек,
«Эътикодга далолат кдиулук ва дин заруриётини бшнулук пари-
шон ва чочук иборатларни муътабар китоблардин... бошокчилик
тарийкд бирла» бир жойга туплади.
«Мезони шариат», «Китобул-иймон», «Китобут-тахорат», «Ки-
тобус-салот», «Китоб уз-закот», «Китобус-савм», «Китобул-\аж*
деган боблардан иборат. Уларнинг курилиши куйидагича: щ> би-
рига мавзу юзасидан тушунча берилади, сУнг улар билан боишк
амалий холатлар келтирилади. Ва буларнинг барчаси савол-жавоб
тарзида, турли бадиий ифодалар оркали баён этилади.
«Сад иршоди Мулло Сидкий Хондайликдй» («Мулло Сид-
кий Хондайликдйнинг юз насщати» —УзФАШИ кулёзмалар фон-
дида № Р 7629-111 раками остида сакданади.) Шаркда кенг тар-
калган, халк, донолиги намунаси панд-Угитлар, мак;оллар, \ик-
матли сузлар кУринишидаги кайдлардан иборат. Бу Угитларнинг
кУпчилик кдсми умумий гоя жихатидан Утмиш донишмандлари-
нинг хикматлари билан хамоханг.
«Холоти Сидкий». Бу асар Абу Райхон Беруний номидаги
Шаркшунослик институти кУлёзмалар фондида Р—7629 раками
остида сакланади. Мумтоз адабиётимизда таржимаи хол характе-
ридаги асарлар ёзиш анъанаси кадимдан маълум. Бувдай асарлар
манокдб, холот, ахволот деб аталиб келинган. Алишер Навоий-
нинг «Хамсатул-мутахаййирин», «Холоти Пахдавон Мухаммад»,
«Холоти Саид Хасан Ардашер», Бобурнинг «Бобурнома», Фур-
катнинг «ХУкандлик шоир Зокиржон Фуркатнинг ахволоти» шу
хилдаги асарлардан булиб, бу рисолалар одатда насрда битилган.
Сидкдй хам шу жанрда калам тебратиб, 1924 йили «Холоти
Сидкдй»ни ёзди ва уни «Иктисоб» асарига етти бет хажмда илова
кдлди. Бирок охирги сахифа остида пойгирнинг мавжудлиги кол­
ган варакларнинг тушиб колганини билдиради.
22 - Миллий уй?9ниш даври узбек адабиёти
338 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Бу кусур асарнинг тула \ажми хакдца к,атъий бир фикр айта


олишимизга имкон бермайди.
«Холот» шоирнинг Уша пайтгача булган таржимаи холини, ада­
бий фаолиятини Уз кдлами билан ёритгани учун ишончли манба
сифатида илмий, тарихий, маърифий жихатдан бенихоя мухим-
дир. Сидкдй ижодига у ёки бу муносабат билан мурожаат кдлган
купгина тадкдк;отчиларимиз асосий маълумотларни шу манбадан
олганлар. «Холот» булажак шоирнинг ёш пайтида Тошкентга кел-
гани-ю билими ва дунёхарашининг, ижоди ва фаолиятининг кдр-
раларини очишда, Сидкдйнинг шахе ва шоир сифатида Усишини
кузатищца мислсиз манба хисобланади. Сидкдй Уз хаётини ёзар
экан, турмуш шароитини хеч бир яширмайди. Хамма нарсани бо-
рича ифода этишга интилган. Бу асар оркдли биз шоир мулок;отда
булган, сухбат курган зиёлилар, замонасининг машхур хаттотлари
ва шоирлари, таншдш мударрислари хакдда маълумот оламиз. Давр
маданий хаёти хавддаги тасаввуримизни тулдирамиз.
Шоирнинг кдш лотга кдйтиб кетганидан кейинги хаётини ёри-
тувчи маълумотларни фак,ат шу асардан ола оламиз. «Холот»даги
бадиий ифода, сифатлашлар, кесатиш, киноя каби иборалар уни
наср намунаси деб к;арашга асос беради. Асардаги барча маълу-
мотлар учинчи шахе тилидан берилади.
Иншо санъатининг гузал намуналаридан бири «Зарбулмасали
Сидкдй»нинг муаллиф дастхати УзФА Абу Райхон Беруний но-
мидаги Шаркд1унослик институти фондида № 7631 ракдми ости-
да сакданади. Одций мактаб дафтари варакдарига асосан, кдзил
ва баъзи ерлари к,ора сиёх билан ислох кдлинган араб Узбек ёзу-
вида битилган. Асар беш юздан ортик; мак.ол, матал ва халк; H a ig i-
ларига куйилган савол ва уларга тугри, киноя хамда кесатик, маъ-
ноларидаги изох ёки жавоблардан иборат. «Зарбулмасали Сид-
кдй» 1932 йилда ёзилган ва шу вак,тгача хеч к,аерда нашр кдлин-
маган, у хакда маълумот хам берилмаган.
Асар дастлаб «Савол-жавобли юз суз» номи билан ёзила бош-
лаган. Муаллиф биринчи кдемнинг мусаввадасидаёк, савол-жа-
вобни юзтага етказиб куяди. Бирок, бошк,а бир дафтарда айни шу
савол-жавобларнинг купини шеърий парчалар билан хулосалаб,
уларнинг микдорини беш юздан оширган, бош варак; хошиясига
«Зарбулмасали Сидкдй» деб ёзиб к$йган. Хозирда шулардан 268
таси аникданиб, жамланди, 253 таси эса номаълум турибди.
Узбек адабиёти тарихида «Зарбулмасал» яратиш анъанаси Му-
Хаммадшариф Гулханий (XVIII-XIX), Нозил Хужандий (1788-1876),
Сулаймонкул Рожий (1871-1924) кабилар ижодида кузатилади. Бу
муаллифлар Уз дидактик кдрашларини, давр ижтимоий масалала-
Сирожиддин Сидций 339

рига муносабатларини ифодалащца турли бадиий-эстетик принцип-


лардан фойдаланишган: Гулханий халк; макрллари, хикматли сузла-
ри, матал, масал ва ривоятларни ягона бир к,иссага бирлаштириб,
назм ва наср аралаш яхлит асар яратган булса, Рожий уларнинг
барчасини маснавийга жойлайди. Сирожиддин Сидкой «Зарбулма-
сал»и эса бошдан охиригача савол-жавобга асосланган.
Сидкдй насрий асарларининг мавзу кулами кенг ва ранг-ба-
ранг. Юксак ахлок, мезонлари ва илм-маърифатга даъват Сидкдй-
нинг шеъриятидаги каби насрида хам узак гоялардан хисоблана-
ди. Илм ва илм сохдбларини эъзозлаш кераклигини Сидкдй асар-
ларида такрор ва такрор ук,тиради. Шу билан бирга адиб Уз рисо-
лаларида инсоний фазилатлар, акд ва билим эгаси булган гузал
хулк,-одобли аёл сиймосини хам чизишга харакат кдлади. «Эр бирла
хотунларнинг баёнида» деб аталган бобда аёлнинг жамиятдаги
урнини, уларнинг иззатга лойик; эканлигини шариат крнунлари
асосида тушунтириб беришга харакат кдлади.
«Он хазрат айдилар: Хар ким хотунини иззат кдлса, ани Оллох
таоло иззат кдлур... Хотунларнинг эранлардан беш хак,к^1 бор ту-
рур. Аввал улки, хотунига иш буюрса, уй ичида буюргай. Иккин­
чи, шариат ва тахорат ва русл ва намоз ва руза ва имон ва ислом
-ушбу нимарсаларни ва онча яхши амалларни Ургатк,ай. Учунчи,
халол таом бергай. Туртунчи, зулм килмагай. Бешинчи, яхши сузлар
билан кунглини хурсанд кдлгай».
Айни пайтда, аёлларнинг хам оила ва жамият олдидаги бурчи
ва масъулияти чиройли ривоятлар билан далилланади.
Юк,оридаги далиллар Сидкдй Хондайликдйнинг миллий уй-
гониш даври узбек адабиётида муайян уринга эга эканлигини
кУрсатади.
МУХАММАДШАРИФ СУФИЗОДА
( 1880- 1937)
1926 йилда Узбекистан хукумати узбек адабиётини ривожлан-
тиришдаги хизматларини алохида такдирлаб, адабиётимизнинг
икки забардаст вакилига юксак фахрий унвон берган эди. Булар-
нинг бири Хамза, иккинчиси Суфизода эди. Узбекистан Ижти-
моий Шуролар жумхурияти 1926 йил 27 февраль 35-сон фармони
билан Хамзага «Узбекистан халк, ёзувчиси», Суфизодага «Узбе­
кистан халк, шоири» фахрий унвонини берди.
Дархак^кдт, Суфизода XX аср бошларидаги ижодий фаолияти
билан халк^мизнинг миллий ва ижтимоий уйгонишига салмокди
хисса кушган, 20-йиллардаги шеърлари билан эса янги узбек поэ-
зиясини яратишда самарали хизмат к,илган шоирларимиздандир.
Айни пайтда, у маърифатпарвар, мураббий сифатида ,\ам мао-
риф ва маданиятимиз тарихида салмокди уринга эга. У унинчи
йиллардаёк, я нги. усулдаги мактаб очиб, болаларга даре берган,
илм-маърифатни кенг халк, орасига ёйишга ж онбозлик курсатган
кишилардан эди. Бинобарин, Суфизода \ак,ида гап кетганда унинг
истеъдоди ва фаолиятига хос булган мана шу икки ж и\атни —
ижодкорлиги ва мураббийлигини таъкидлаш лозим булади. У худди
мана шу жщатлари билан XIX асрнинг охири, XX аср бошидаги
Узбек маданиятининг Исхрьусон Ибрат, Сиддик,ий Ажзий, А б­
дулла Авлоний хамда Хамза Хакимзода Ниёзий каби вакиллари
билан бир сафда туради.
Тожик маърифатпарварларини урганган х,амкасбларимиз То-
жикистондаги бундай харакатчилик х,ак,ида тухталганда, уларни
фаолиятидан келиб чикдан х,олда икки авлодга ажратадилар. Узлари
бевосита мактаб очиб даре бериш билан шурулланган к,алам эга-
ларини иккинчи авлодга киритадилар. Агар шу х,ол узбек маъри-
фатчиларига нисбатан хам кулланилгудек булса, С уф изодани
купгина замондошлари сингари иккинчи авлодга — уз к,арашла-
рини бевосита \аётга татбик, этишга бел боглаган фидойилар дав-
расига кУшишга тугри келади.
Унинг асарлари Биринчи Ж а\он уруши арафасида ва 20-йил-
Муу;аммадшариф Суфизода 341

ларда OFH3flan-OFM3ra ути б,


кенг халк, ом м аси к,албидан
мустахкам урин олган. Унинг
номи билан боклик, хикоялар
кекса китобхонлар, адабиёт
мухлислари орасида халигача
мавзу булиб келади.
С у ф и зо д а ш еъ рл ари дан
намуналар 30-йиллардаёк, мак­
таб дарсликларига киритилган.
М асалан, А бдулла А влоний
1933 йили нашр эттирган урта
мактабларнинг VII синфи учун
тузган «Адабиёт хрестоматия-
си»да Суфизодага махсус жой
ажратган. Ж умладан, ш оир­
нинг «М аданий макиёнлар»
шеърини «Пролетар диктату-
раси даври адабиёти» намуна- Му\аммадшариф Суфизода
си сифатида берган эди. Уму-
ман олганда эса, Суфизода ижоди \ак,ила ёзилган мак,олалар 20-
йилларда хам учрайди. Масалан, Лутфулла Олимий 1925 йилда у
хакда мак,ола ёзган. 1934 йилда эса Миён Бузрук Солисов «Суфи­
зода ва унинг ижоди» деган китобча чоп эттирди. 1935 йилнинг 29
январида Суфизоданинг 65 ёшга тулиши муносабати билан ю би­
лей утказилган ва 200 дан ортик, шеъри нашр этиш учун туплан-
ган эди... Бирок, насиб кдлмади. Ш оир кдтагон курбони булди.
Унинг иккинчи ижодий умри 60-йиллардан бошланди. 1968
йилда адабиётшунос Гул к,ин Расуловнинг ташаббуси билан Суфи­
зода шеърларининг бир к,исми кичик китобча булиб босилиб чик,-
д и 1. Уша йили «Узбек совет адабиёти тарихи»нинг биринчи жил-
дида шу муаллифнинг шоир хакддаги макрласи нашр этилди хдмда
унда Суфизоданинг адабиётимиз ва маданиятимиз тарихидаги урни
Хакдца фикр юритилди2.
Мухаммадшариф Суфизода 1880 йилда Чустда хунарманд оила-
сида туш лди. Отаси Эгамберди Суфи пичок,чилик билан шугул-
ланган экан. Онаси Зайнаб холанинг саъйи-гайрати эвазига Му­
хаммадшариф ён кушниси Манзура отин кулида савод чик,аради,
сунг эса махалласидаги эски мактабда таълим олади. Булажак
шоирнинг адабиётга кунгил куйишида газални дид билан укувчи
бу хушовоз аёлнинг таъсири катта булган.

1Суфизода. Тароналар. Т., 1968.


2 К,аранг: Узбек совет адабиёти тарихи. 1-т. Т., 1968, 319-бет.
342 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Суфизода адабиёт даргохига 90-йилларда, яъни Мукдмий узи-


нинг машхур сатиралари билан бадиий ижодда демократик йуна-
лишни тайин этган, Фур кат маърифатпарварлик рухндаги шеър-
лари билан бу давр адабиётининг мухим бир хусусиятини белги-
лаб берган пайтларда кириб келди. Табиийки, унинг дастлабки
шеърлари мана шу икки катта санъаткорнинг фусункор мисрала-
ри таъсирида вужудга келди. «Бубори дарду алам», «Упай» каби
лирик газаллари, «Даканинг», «Бедананг» каби хажвиялари, маъ-
рифат хакдааги к,атор шеърлари унинг адабиёт остонасига кири-
шида узига хос йулланма булди. Шунингдек, 1893-98 йилларда
Кук,онда яшаб, Мукдмий даврасидан бахраманд булиши шоир
дунёк;арашининг шаклланишида, бадиий махоратининг усишида
узига хос мактаб вазифасини бажарди. Жуда крск,а муддат ичида
одций пичок,чи Эгамберди Суфининг угли Мухаммадшариф «Вах-
ший», «Суфизода» тахаллуслари билан бутун Фаргона водийсида
щухрат топди. Лекин унинг мутаассиб диндорларни, мавжуд иж­
тимоий тузум хомийларини шарманда кддувчи захарли хажвия-
лари шоир бошига катта ташвиш олиб келди. Уни «дахрий» деб
эълон кдвдилар. Унга «беадаб», «бадасл» деган тавкд лаънат бос-
дилар. Бу хам етмади. Уни к;атл этиш лозимлиги хакдца гап чикди.
Шоир крчишга ва натижада 1900-1913 йилларда она диёридан
узокда дарбадар хаёт кечиришга мажбур булди. Урта Осиёнинг бутун
шахарларини кезиб чикди. Тифлис, Боку, Арабистон, Хиндистон,
Туркияда булди. Бирок, шоир кдерда булмасин, барибир она диёри-
га кэйтишдан умид узмади. У уз шеърлари билан Кавказ ва Орен­
бург матбуотида, Тошкентда чик;адиган «Туркистон вилоятининг
газети», «Садойи Туркистон» газеталарида фаол к,атнашиб турди.
Нихоят, 1913 йилнинг охирларида Чустга к,айтиб, янги усулдаги
мактаб очди. Табиатан дангал, тиксуз, хатто, бир оз чапанифеъл
булган шоир мактаби тепасига шундай деб ёэдириб куйган экан:
«Мен ул буёк,чиманки, мактаб хумвда ранг бериб, к,ора чаппа-
ларни Ун икки ойда ок, кдпаман»1.
Дархакик;ат, гувохдик берувчилардан олинган маълумотларга
Караганда, бу мактаб Уша пайтларда шахарда дунёвий билим Урга-
тувчи бирдан-бир илм Учош булган. Суфизода мактабида она тили,
жугрофия, хандаса (геометрия) каби фанлар Укитилган.
Бу мактабдан тапщари Камарсадада хам у етим болалар учун
«Дорул-айтом* (Етимлар уйи) ва катталар учун кечки курслар
очади2. Лекин бу мактаблар тезда ёпиб к^йилади. Бу хакда эса,

1%аранг: Расулов Т. Шоир Суфизода \ацида (Суфизода, «Тароналар» китобида). Т.,


1968, 6-бет.
2 Суфизода. «Тароналар». Т., 1968, 7-бет.
Мухаммадшариф Суфизода 343

«Туркистон вилоятининг газети» 1914 йил 1 январь сонида такаб-


бурона, нописандлик билан ёзади:
«Чует ша^арида бир мулла шоир усули жадид мактаб очган
экан. Чует ахщилари ани(нг) ахлокд бузуц деб мактабини таркд-
тиб, узини Чустдин хайдаб юборган эканлар». Холбуки у бу пайт-
ларда эътиборли муаллимгина эмас, таникди ижодкор \ам эди.
Бутун Фаргона водийси истеъдодли шоир сифатида танир эди.
Шеърлари мухлислар тилида келар эди. Унинг уз она диёридан
бадарга кдлиниши тафеилотлари маълум эмас. Лекин айрим шеър­
лари вокрага ойдинлик киритади. Масалан, «Чует боёнларининг
бир гапхонада бир-бирларига мак^анишлари», «Чует козиси Аб-
боехон Хожиму^аммад углига жавоб» деб номланган шеърлари.
Биринчи шеърда чустлик бир туда улфатлар гапхонада утиришиб,
уз килган ишлари билан мак^анадилар. Туррироги, узларини узлари
фош кдладилар. Куюк,, уткир буёкдар, за^арханда ох,анг орк,асида
миллат ва Ватаннинг фажеъ манзаралари намоён булади. Укувчи
«бериб пора приставларни топган» ва «муаллимни кувиб, мак-
табни ёпган чустилар» киёфаси билан танишади. Шеър куйидаги
еатрлар билан бошланар эди:
Муаллимни кувиб, мактабни ёпган чустилар - бизлар,
Бериб пора, приставларни топган чустилар - бизлар.

Бошидан охиригача уткир киноя ва кочирикдарга туда булган


бу шеър мактаб ёпилиши вок;еасини курук кайд килибгина к#я
к;олмас эди. Масалани чукур ва атрофлича та\лил этиб, унинг
ба^онасида, Чует миеолида, умуман, Туркистон мик,ёсида фикр
юргизиб, у ердаги токдт кдлиб булмайдиган турмуш манзарала-
рини чизиб берарди. Шоирнинг фикрича, энг катга иллат - жа-
х,олат. Мутаассиблик, такаббурлик, текинхУрлик, Узгалар ^акдцан
*азар килмаслик, зик,налик, лаганбардорлик - булар \аммаси маъ-
рифатсизликдан. Фожиа шундаки, бу бечоралар мана шу маъри-
фатсизлик билан мак;танадилар, уни куз-куз кдлишдан хузур то-
падилар. Бундан ортик; бахтсизлик борми дунёда?! Шеърда шулар
*акдца ran кетарди:
Шахарга кУймадик поездни, келсун, халк кун кУрсун,
Ажаб муминсифат, эски мусулмон чустилар, бизлар.
Дуо кдгсеин дедик, кизларни сотдик ок,сок,олларга,
Ва лекин килгучи оламни вайрон чустилар, бизлар.
Куринг инсофни, пулсиз камбагал, кирк, ёшида буйдок,
Дага бир чорасиз, хар ерда сарсон чустилар, бизлар.
344 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Калова сотса, тенг ярмин олурмиз бева-занлардан,


Худони эрка абди, х,ар бири хон чустилар, бизлар.
Есин тукдар, эшик олдида турсин термулиб очлар,
Шу одатни чик,арган, х^б пурдон чустилар, бизлар.

Иккинчи шеър Аббосхон крзига жавоб шаклида ёзилган. Шеър-


дан шу нарса англашиладики, Суфизода биргина «усули жадид»
муаллими эмас, аввало, тиксуз, хакд^атпараст шоир булгани учун
хукмрон доираларга ёк,маган. Иккинчидан, уни илгаригидек
«бадасллик»да, «беадаб»ликда айблаш давом этган. Шунчаки эмас,
у мусулмонлар ахлокини бузишда айбланган. Шеър жиддий, маъ­
лум маънода трагик охднгдаги «Менинг ёзганларим, билсанг агар,
хуни жигардандур», деган сатр билан бошланади. Иккинчи байт-
даёк, муаллиф жавобга утади. Чамаси, к,ози ва унинг атрофидаги-
лар шоирни обрусизлантириш учун онаси шаънига хар хил булма-
Fyp гаплар тарк,атганлар, узини бузукдикда, камбагаллик, яланг-
оёкдикда айблаганлар. Шоирнинг сатрларида мана шу масалаларга
ойдинлик киритилади:
Тилингни сакда, бадгуйликка одат килма, эй аблах,
На билдинг, модарим дарвешалардан ёки гардандур.

Жахонда йук эди бачча, ани сенлар чикаргансан,


Суюкдар бошчиси, билсанг, сенингдек «катталар»дандир.

Тишинг то чикмагунча, волиданг, албатта нон бермас,


Топиб нонимни миннатсиз есам, фазли хунардандур.

Куринганидек, муаллиф узи ва онаси хакида тарк,атилган фиск,-


фасодни рад этиш билан кифояланмай, к;ораюракларнинг афту
башарасини очиб курсатади, гапни виждон билан яшашга бу-
риб, мехнат билан топилган миннатсиз нонни ул>т неъмат деб
билади.
Жавоб Уз ишини кдвди. Шеър хукумат вакилларини ларзага
солди. Шоирга нисбатан таъкдб ва тазйикдар бошланди. Уни к,ама-
дилар, оёгидан судраб сазойи киддилар. Уламолар: «Вахший» учун
бок,к;ол мол сотмасун, сартарош сочини олмасун, чойхона ва йи-
ринлар уни тагжойдан махрум щмсунлар», - деб фатво бердилар.
Окибатда, шоир яна Уз Ватанидан бош олиб чикиб кетишга маж-
бур булди. Лекин у Узи танлаган йулдан, хакикатни халкка етка-
зишдан иборат булган маслак-эътикодидан кайтмади. Кунглида-
гини очик айтди. Муаллифнинг иккинчи бир шеъридан олинган
куйидаги сатрларга эътибор кдлайлик:
Му^аммадшариф Суфизода 345

Куб ёз, каламим, сийнадаги ок, лабанимдан1,


Кушгил apoFa озгина дуди суханимдан,
Кетмас бу алам дарди равон2у баданимдан,
Улсам, даги калбимдаги хоку кафанимдан.
Кувди мани жо^иллар ушандог Ватанимдан,
Лекин кува олмас суханимни да.ханимдан.

Ман турри сузумни деяман халк,и Худо Fa,


К.алк.он шу бошим миллат учун тири жафора.
Калб3 ишни куюнг, деб яна цолдимму балога,
Хеч йук тамаъим, хозир узум чуну 4apo4Fa,
Кувди мани жо^иллар ушандог Ватанимдан,
Лекин кува олмас суханимни да\анимдан.

Шеърдан шоирнинг она Ватанидан кувилиш сабаби аён кури-


ниб турибди. У янги мактаб очгани учунгина кувилмаган. Хак гап-
ни айтгани учун, ^акгуйлиги учун уни кувганлар. У атрофидаги-
ларни бехудагарчиликдан, танбалликдан, риёкорликдан, дард-
сизликдан кайтармокчи эди. У жамиятнинг баланд пиллапояла-
рида утирган казо-казоларни х,алол ва пок кишилар шаънига килиб
турганлари гийбатдан, тущатдан, шоирнинг уз сузи билан айт-
ганда, «калб иш»лардан кайтармокчи эди. Миллат манфаатини
уйлайдиган хдр бир фарзанди буни англамога лозим эди. Афсус-
ки, бутунлай бунинг акси. Уни миллатдошлари бадном этмокда-
лар. Миллий хизмати учун шундай килмокдалар. Бу - огар! Шун-
га карамасдан, у уз йулида собит. У бу й$шда бошини кундага
куйишдан кУР*чмайди. (Кдлкон шу бошим миллат учун тири жа-
фога.)
Шоир мулохдза килишда давом этади:

Ташрифи кдцам этса, шу оламга ^амоно,


Харгиз таниёлмас эди шаръини набино5,
Бизларни куруб, дер эди: умматми шу \оло?!
Жонворларинга шукр даги, шукр Худое,
Кувди мани жохдплар ушандог Ватанимдан,
Лекин кува олмас суханимни да^анимдан.
Шеърдаги кочирикларга эътибор килайлик: Пайгамбаримиз
бу ерларга келса, узи урнатиб кетган мусулмончилик коидалари-

1Лабан - сут.
2 Равон — жон.
3 Калб ~ сохта, кдлбаки.
4Чуиу чаро - гади-биди маъносида.
5Набино - пайгамбаримиз.
346 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ни Узи таниёлмай крларди. Бизларни куриб, «Намотки шулар ме-


нинг умматим булса?!» дер эди. Эй худо, шундай жонивор(!)ла-
ринг борлигига шукур(!).
Гарчи муаллиф фикрни дин-диёнат доирасида к,олдираётган
булса-да, аслида унинг к,амрови кенг. Бу ерда миллат —миллият-
дан узокдашилганлигига хам ишора бор. Балки унда бу мак,сад
макрмида турибди. Биргина мусулмонлик эмас, миллат айниган,
демокчидек шоир. Крлаверса, кенг омма хали хам дин ва миллат-
ни бир тушунар эди. Мусулмонликни миллат деб англарди. У ёгани
сурасангиз, авом у ёкда турсин, миллатга мураббийлик даъво
кдггувчи олиму шоирларнинг Узлари хам миллий фикрдан бенихоя
узокда эдилар. Шоир ва мунакдид Иброхим Даврон 1909 йилда
ёзган «Адабиётимиз ва шоирларимиз» номли макщасида «Шоир
надур?» деган савол куйиб, унга жавоб берар экан, ижодкор ва-
тандошларимиз хакдца жуда кескин фикр билдирган эди:
«Бизнинг Туркистондаги якка жилов ва бебош, сахройи кулун,
шоир номиндаги пивохур, шарлатан, Уз-Узини тонимагонлар ка-
би(лар) фахш, сафсатачиликдан боища бир иш кддолмаслар ва
к д я м о к к а мукгадир хам эмаслар... Чунончи, эл, халк,, тоифа, гурух,
к;абила, хайл, миллат, к;авм, уммат, табиат ва хоказо шу мисол-
даги таъбирларни надан иборат — бир жумла Удцигани-да рав-
шан англаямаз сукур табиатлар...»1
Шунинг учун хам:
Олам куладур бизга букун, биз хама гофил...
Ибрат кузимиз куру хакик,ат кулоги —кар,
СУз тутриси шул: бизда на бор авра, на астар...
Дархакдк,ат, Суфизода адабиётга ижтимоий дард билан ёниб
кирган шоирлардан эди. У узининг биринчи шеърларидаёк, ижти­
моий хаётдаги тенгсизлик ва ноха^ликка, жахолат ва нодонликка
Кэрши исён кутарганлардандир.
Суфизода дастлаб Уз замондошлари, сафдошлари сингари маъ-
рифатпарвар шоир сифатида танидци. Унинг озарбойжон адибла-
ри Жалил Мамадкулизода, Алиакбар Собир билан якдндан та-
нишуви дунёк;арашининг шаклланишига катта ёрдам берди. 1905
йилдан кейин шоир ижоди янги боскдчга кутаридди. Унинг бу
давр шеъриятида миллий туйгулар пайдо булди.
Шоир туткун ва турвун Улкада шеъриятнинг Уткир гоявий курол
була олишини чукур \ис этади ва уз цаламини мустакдплик, эр-
кинлик йулида курашга сафарбар кдлади. Унинг Чует к;озиси Аб-
босга ёзган жавоб шеърида шундай сатрлар бор эди:
1Туркистон вилоятининг газета, 1909 йил, 47-сон.
Му^аммадшариф Суфизода 347

Кдцрдоним к,алам, мардона булшл, вак,ти хизматдур,


Агар мендин кейин крлсанг, либосинг сийму зардандур.

Дарх.ак.ик.ат, унинг коалами эгасига хиёнат кдпмади. Ижоди


х,ам фаолияти сингари ^ак^щатгуй ва курашчан кечди. Айни пайт­
да, бу шеърият хдм foh b M , хам бадиий юксак эди. Суфизода шоир
сифатида замоннинг энг долзарб масалаларини кдламга олди ва
х,ар бири хасида э^тирос билан ёзди. Масалан, шоирнинг 10-йил-
лардаги шеърияти марказида зулматга чулганган Ватан ташвиш-
лари туради:
Ватан х,олиндан утру кузларим сак,финда к,он омар,
На ёлгаз кузларим, мажрух Улан жисмимда жон oniap...

Шоирнинг Фузулий йулида ёзилган «Ватан» деб номланган


шеъри юк,оридаги сатрлар билан бошланар эди. Ватан \олининг
изтироби байтдан-байтга погонама-погона ошиб боради.
Уксиз Ватан *олига биргина у йиглаётгани йук,. (Шоир изтироби-
нинг узи боскдчли: кузлари сок^асида к,он, мажру* жисмида жон
йиглайди.) Уй-рузгор ободлиги («Салоауи хонумон») фикри би­
лан бутун хонадонлар йиглайди. Фарц шундаки, шоир «ошкоро»,
улар «них.он» йиптйдилар. Дунё мамлакатлари мактабу ^ироатхо-
нага тулиб, ободлик, фаровонликка кумилган бир пайтда, Фар-
FOHa «беному нишон»ликдан йиглайди.
Шоир гапни истилочиликка, Туркистон каби табаррук мам-
лакатларнинг «бир так^м х,айвонлара чарогох, (яйлов)» булганли-
гига буради. Бунга энди нафак,ат Фаргона, «еру осмон» йиглайди:
Муборак мамлакатлар бир так^м ^айвонлара х,оло,
Чарогох Улдугандан ноши еру осмон оглар».

Бу кескин фикр кейинги байтда бир кдцар конкретлаштирилади:


Эвет, инсон сойилмаз Улмаянлар исмина мазод,
Масал вор бизда: «Виждонсизларинг огзинда нон оглар».

Демак, шоир уларни инсон номига муносиб булмаганликла-


ри, бошк,а миллатларнинг она сутидек \алол ^акки-насибасини,
виждони х,еч бир огринмай, Узиники кдлиб олганлиги учун ин­
сон х,исобламаяпти. Виждонсиз *аедца эса, шундай мак;ол бор:
нон унинг огзига тушганида, Олло\га илтижо кдлар экан: эй Худо,
гунох,им нима эди?
Суфизода бир куни келиб, дунёнинг Узгаришига, адолатнинг
тантана кдлишига кдтъиян ишонади. Лекин бу иш *еч к,ачон уз-
Узидан булмайди. Уни миллат фарзандлари кщадилар. Аммо х;озир-
348 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ги кетишда буни кдпиб булмайди. Миллатнинг бугунги танбал ва


лок,айд авлоди билан у кунга етишиш кийин. Разалнинг мактаъи-
да укиймиз:
Шариф улмас у масканки, шариф улмас эса сокин,
У танбалларки, вор устинда яъсиндан макон оглар.
Хеч бир жой («маскан») унда яшовчи эл («сокин») мукаррам
(«шариф») булмагунича, азиз ва кдцрли («шариф») булмайди.
Унинг устида хрзирча куриб турганимиз танбаллар бор экан, у
макон K,aftFy ва умидсизлик багрида йиглайди.
Ушбу мавзу шеърдан шеърга утиб боради. Шоир жафокаш эл
ахволига разм ташлайди. Умри чурилик билан утаётган маъсума
кдезлар, шурпешона оналар, эшик олдида термулиб турган очлар
шоирни изтиробга солади. Шул боис, уларнинг инсонийлик хак-
ХУКУК,ини химоя кдлиб чикдди. Юкррида тилга олганимиз, «Чует
Козиси Аббосхон Хожимухдммад $тлига жавоб» шеърида эса, узи
Хакдда тарк;атилган фитна-фасод гапларга жавоб берар экан, уни
сукишга тушиб кетмайди. Ор-номусини хакли равишда химоя
кдлиб б^лгач, мухолифи даражасида турган миллатдоши к,ози Аб-
босхонни миллатни рушноликка чикариш йулида хам кор булиш-
га чакдаради. Унга карата:
К^лингдан келса, ётган камбагални тур, деб уйготгил,
Кдраб кур: шоху баргу мева асли бир шажардандур, —
деб хитоб килади.
Суфизода хотин-кизлар хакдда ёзди. Уларнинг зулматга бур-
канган хаётидан, маърифатдан узок; келаётган турмуши, дунё аёл-
ларидан ортда крлиб кетганликларидан суз очди. Шоирнинг Орен-
бургда чюдиб турган машхур «Шуро» журналида чоп этилган «Хо-
ним, суюкли сочинг вор, на суд нишонаси йук,» (1911 йил, 10-
сон), «Хонимлар исминда» (1911 йил, 13-сон) шеърлари бунга
далил. Унинг бир шеъри эса, тугридан-тугри «Ук,инг, оналар!»
деб номланган эди. Мусаддас жанрида ёзилган ушбу шеърнинг
биринчи банди куйидагича эди:
Мунча ёмон шурлади пешоналар,
К^зларимиз - жорияйи хоналар.
Сиз эдингиз жонлара жононалар,
Кдцрингизи билмади дебоналар.
Кумри билан булбулу бедоналар,
Яхши Укур, сиз хам укинг оналар.
Мана, шоир фикрини банд этган муаммолар. Унинг хузур-
халоватини й^котиб, унга тинчлик бермаган уйлар.
Мухаммадшариф Суфизода 349

Суфизодани купрок, бадщагуй шоир дейишади. Дархдк^кат,


унинг турли муносабат билан куча деворларига, дарвозалар тепа-
сига, чойхоналар эшигига дафъатан ёзиб крлдирган шеърлари *али-
гача халк, уртасида сакданиб келади. Гарчи унинг 1917 йилга кддар
ёзган шеърлари жуда кам сакданиб долган булса-да, улардан шо­
ирнинг етук бадиий майоратный илгаб олиш к^йин эмас. Яна бир
томони борки, шоир шеърларининг айримлари конкрет адресга
эга. Баъзиларини у, ^атто, аник; номини айтиб, сарлавхдга *ам чи-
к,арган. (Масалан, «Чует к,озиси Аббосхон Хожиму^аммад Углига
жавоб».)
Иккинчидан, бу шеърлар кескин бах,с асосига курилган. Мав­
зуси —адолат ва ^ак^кдт.
Учинчидан, бу шеърлар к;айнок„ жушкдн, уларни кескин са­
тирик ру* бирлаштириб, кУтариб турибди.
Туркистонда Октябрь тУнтариши юз берганида шоир чет эл-
ларда кувгинда эди. Масалан, у бир мудцат Хиндистонда булади,
Укдгувчилик кдлади, бу ерда х;ам инглиз полицияси билан тукда-
шади. Натижада у ердан кетиб, Афгонистонга Утади.
Афгонистонда у каллапазга шогирд тушади, карвонсарой-
ларда яшаб, кун кечиради. Нима булади-ю, афгон газети «Си-
рожул-ахбор» («Хабарлар зиёси»)да илм-ирфон ^акдцаги 3 -4
форсий шеъри босилиб, амир Хабибуллохоннинг назарига ту­
шади. Хабибуллохон уни к;абул кдлиб, мактаб очишга рухеат
беради. Унинг угли Омонуллохон тахтга Утиргач, маориф вазир-
лигига ишга олинади.
1919 йилда Афгонистон делегацияси таркибида уз юртига ке
лади. Афгон давлат арбоблари к;аторида Улкага келган шоир аф-
f o h ^укуматининг Тошкентдаги вакили хузурига кириб: «Уз юр-
тимизда яшашга имконият булмаган чогларда ва o f h p кунлари-
мизда юртингизда ишлашга имкон бердиларингиз. Бунга ташак-
кур изх,ор этаман... Буни арз этмак бирла омонатларингизни топ-
шираман»,—деб мурожаат кдлади ва Уз юртида колади.
Шоир биографиясини махсус урганган Т.Расуловнинг бер­
ган маълумотига кура, Суфизода Уз тутлган ша^ри Чустга бо-
риб, маориф ширкатлари тузган. Идора пештоццга эса: «Жа^он
савдогари -цаллобларга бунда йул йукдир, кУли кадок,, товони
ёрук,, эски чопонлар, хуш келибсизлар!..* - деб ёздириб к^йган
экан.
Бирок; у, куп утмай, она Туркистоннинг озодлиги хомхаёл
эканлигини англаб етди. Ва бундан к,аггик, изтиробга тушди. Аф-
суски, унинг бу даврда ёзган шеърлари х,ам у кдцар куп эмас. 3—4
шуро мавзусидаги шеърларигина маълум. Лекин шуларга х;ам син-
350 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

чиклаб к,аралса, муаллифнинг мураккаб кечинмаларини пайк,аш


кдайин эмас.
Аввало, шуни айтиш керакки, Суфизода бу даврда х;ам кат­
та истеъдод сифатида замондошлари томонидан эътироф этил­
ди. Хатто расмий матбуот, масалан, «Муштум» журнали 1925
йилда унинг бир шеърини эълон кдлар экан, муаллифини «халк,
шоири» деб таништиради. Холбуки, бундай унвон хали Респуб-
ликада йук, эди. У бу вок;еадан роппа-роса бир йилу бир ой ке­
йин, 1926 йил 27 февралда таъсис этилиб, биринчи нишон эга-
си Суфизода булгани маълум. «Фаргона» газетаси эса, 1925 йил
13 август сонида Суфизодани «Кулдиргувчи хушчак,чак, шоирла-
римизнинг энг Уткири» деб таништиради. Шунчалик эътирофу
эъзозга к,арамай, Суфизоданинг шуро даври шеърларини куздан
кечирсангиз, унинг ичига чирок, ёк,са ёримайдиган алфозда яшаб
ижод кдигани англашилади. Масалан, унинг бир шеъри шундай
бошланган эди:
Пайт пойлаб душманим куйди йулимга лойтузок,,
Гулдираб чалканча тушдим, тойилиб, б^лдим чулок,.
Судралиб к,олрон кунимда булмади култик,таёк,.
Илтимосимдан зерикдинг, дзетам, булдинг йирок;,
Жола янгада куз ёшим хар кдтраси бир носк,овок,.

Шоирнинг «хар к,атраси бир носкрвок,» булган «жола янглиг


куз ёш»лари тасвирнинг бирмунча мутойибага мойиллигига к,ара-
масдан, укувчида хазин кайфият уйготади. Айник;са, «Муштум»
журналининг 1925 йил 2-сонида босилган «Хуржун» шеъри муал­
лифнинг кайфияти эмас, позицияси хам йук,силпарварлик даъ-
воси билан чикдан, лекин амалда Туркистон хаётида яхшиланиш
томон хеч бир узгариш ясамаган, аксинча, буюкдавлатчилик
акдцасидан зарра чекинмаган советлардан узок, эканлигини да-
лиллайди. Буни шеърнинг «Хуржун» деб сарлавхаланишининг
Узиёк курсатиб турибди. Халкда «ишлар хуржун» дегани, содда
^илиб айтганда, «ишлар - расво!» дегани булади. Бу - шуролар
Хукуматининг 7 йиллик фаолиятига, Туркистоннинг 7 йиллик
тарихига берилган бахо.
Шеър, тУгридан-тУгри «хакдк,ат»ни сурокда тутишдан бошла­
нади. Ва шоир ишнинг хуржунлигини бирма-бир баён кдлиб, ис-
ботлаб беради:
Эй хакикат, кани сен, биз яна булдик, хуржун,
К,айда к,олди фукаро рахбари?! Янги к;онун?!

Сунг эса, далиллар Уртага тушади:


Мухаммадшариф Суфизода 351

Ултуруб хум 6ouiHFa, булди буёцчи маймун...


Олди «партийни» булуб куп киши икки хотун...
«Женотдел»даги хом носила - биби отун...

Омининг топцонини олголи мулло мойил...


Аъламу муфти факдт K,apFa-y к;ози - кузгун,
Мухтасиб - эски кафан угриси, абжак; - охун...

Камбагал яктагини ювгали топмас собун,


Улди косиб очидан, яхди тижорат - К,орун...

Суфизода 1937 йилда 57 ёшида1 шуролар к;атагонига учраб,


Халок булди.

1К,аранг, бу %(щда: VzAC, 1993 йил 23 июль.


АБДУРАУФ ФИТРАТ
( 1886- 1938)
бдурауф Фитрат ижоди ва фаолияти як,ин тарихимиз-

А нинг энг порлок, сахифаларидан бирини ташкил кдлади.


Унинг замонида адабиётни жамиятга хизмат кдлдириш
билан шугулланмаган ижодкорни топиш кдйин булса-да,
иш бирлигини хеч ким у олиб чикдан мак;омга кутара олган эмас.
У адабиёт ва маданиятнинггина эмас, сиёсатнинг хам тан олин-
ган арбобларидан эди. У бутун умри давомида Она-Ватанни озод
ва обод кдлиш дарди билан яшади. Бу буюк иштиёк, уни Ватан ва
Миллат фидойиларидан ташкил топган «Ёш бухоролилар» жами-
ятини тузишга муваффак, этди. Сунгрок, мустак,ил партия сифати­
да фаолият юритган ушбу жамиятнинг пировард мак,сади кддам-
бакддам бориб, истикдолни кулга киритиш ва ислохотлар ёрда-
мида мустакдп демократик давлат куришдан иборат эди.
Абдурауф Фитрат Урта Осиё жадидчилик х,аракатининг маш-
вд* вакилларидан, янги узбек адабиётининг асосчиларидан, тан
олинган драматург, носир, шоир ва забардаст олимдир.
Х аёти в а и ж од и н и н г У илк “ аълумот берган киши Бухоро
урганилиш и амири Абдулах,адхоннинг сарой ходимлари-
дан булган Х,ожи Неъматулла Мухтарамдир.
У «сарроф Хожи Абдул Рауф валади Абдул Ра^им сарроф»ни
«Мижмар» тахаллуси билан узининг «Тазкиратуш-шуаро» (1910)
сига киритади ва у х>акда икки огиз маълумот бериб, шеърлари-
дан бирини намуна сифатида келтиради. Фитратнинг 1327 йил
\ижрий (1909—1910 милодий) йилларда Истанбулда босилган
дастлабки асари «Мунозара» Туркистонда жуда тез акс-садо бер-
ди. 1912 йилда Хожи Муин узбекчага таржима кдлиб, «Туркистон
вилоятининг газети»да босдирди. 1913 йилда Ма\мудхужа Бехбу-
дий с^нгс^зи билан алохида китоб холида чоп этилди. Шу йили
рус тилига агдарилиб, оз сонда китоб булиб чикди. 1916 йилда
«Туркестанские ведомости» газетасининг 13, 15, 20 октябрь сон-
ларида В.Б. Андреевнинг у хакдаги такризи босилди.
Шуро даврининг илк йилларида у хакда фикр билдирган та-
Абдурауф Фитрат 353

ник/1и мутахассислардан
академик А. Н. Самойло-
вич булди. У узининг 1919
йилда эълон к,илган
«Турк халкдари адабиё­
ти» китобида ва бир
кдтор мак;олаларида Фит-
ратнинг фаолияти хамда
ижодига тухталди, бахо
берди1.
20-йилларда Фитрат-
нинг «Чин севиш»,
«Хинд ихтилолчилари»,
«Або Муслим» драмала-
ри сахнага куйилиши би­
лан улар хакда куплаб
такризлар ёзилди. 1922
йилда «Узбек ёш шоир-
лари» туплами чоп этил- Фитрат ва Элбек
ди. 104 сахифалик ушбу
мажмуа Фитрат, Чулпон, Боту, Элбеклар шеърларидан ташкил
топган эди. Адабиётшунос ва танкддчи Абдура\мон Саъдий «Узбек
шоирлари» номи билан «Туркистон» газетасининг 1924 йил 12
январь сонида катта макща-такриз билан чикди. 1923 йилда адиб-
нинг «Ь^иёмат» хикояси Назир Туракулов сузбошиси билан Моск-
вада босилди. Таниьухи давлат ва маданият арбоби уни машхур
Дантенинг «Илохий комедия»сига к,иёс этди. Адибнинг «Хинд
ихтилолчилари» драмасини Олмонияда тахсил олаётган талаба-
лар Берлинда нашр эттирдилар. Вадуд Махмуд у хакда мак,ола
билан чикди. 1924 йилда «Абулфайзхон» драмаси Москвада чоп
К.ИЛИНДИ...
Куринганидек, 20-йиллар Фитрат ижодининг энг сермахсул,
айни пайтда, буюк эътироф йиллари булди. У хакда шоирлар хам,
олимлар хам, давлат арбоблари хам ёздилар. Деярли хаммалари у
ёзган асарларнинг жозиба кучи, теран маъноси, кенг к,амрови
хакдда якдил булдилар. Бирок, жадидчиликка к,арши кураш бош-
ланганида биринчи нишон Фитрат ва унинг асарлари булди. 20-
йилларнинг иккинчи ярмида Фитратга к,арши хужум авжига минди.
Унинг «Энг эски турк адабиёти намуналари. Адабиётимиз тарихи
учун материаллар» (Уздавнашр, Самарк,анд-Тошкент, 1927) ва
айник,са, «Узбек адабиёти намуналари» (Самар^анд-Тошкент,
1Бу щцдаги маыулюппар учун царанг: Илх;ом Ганиев Фитратшунослик. Бухоро, 1995 й.,
100-бет.
23 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
354 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

1928) китоби атрофида шуро мафкурачилари катта жанжал чи-


кдрдилар. Чек Жалил Бойбулатов деган фиркд журналисти зим-
масига тушди. Марказий газета «Кдзил Узбекистон»нинг уч со­
нида Фитратни «пантуркист», «панисломист», «оппортунист» каби
бир кдтор сиёсий «айб»лар билан крралаб чикади. Фитрат матбу-
от оркдли жавоб беришга мажбур булади. «Ёпишмаган гажаклар»
номи билан Жалил Бойб^латовга ёзилган ушбу хат «Кдзил Узбе-
кистон» газетасининг 1929 йил 15—16 сентябрь сонларида боси-
либ чикдди.
Хат шундай бошланар эди:
«Дустим, ойлар, йиллар тиришиб, бир асар чикдргон мухар-
рир дустларнинг шу асар хакддаги мухокамаларини тинглашдан,
асарнинг камчиликларини урганишдан, албатта, мамнун булади.
Менинг «Узбек адабиёти намуналари» аталган арзимас аса-
рим хдк,инда фикрингизни билдирмаклик учун анча уриниб, 3
сон газетни тулдирганингизни куриб мамнун б^лдим, ук,иб хам
чикдим. Хамма гапдан бурун Сизга ташаккуримни билдираман.
Лекин бахтга кдрши макрлангизни шунчалар кенгайтиргансиз-
ким, кенглиги асл мак,саднинг йук,олишига сабаб булган. Бизда,
болалар орасида «Кузим курмайдир» деган бир уйун бор: бир бола
кузини кдттик, боглагандан кейин кулига узун бир таёк, олуб, урта-
да туради. Бошкдлар унинг оёгини олмок, учун атрофдан хужум
Киладилар. Таёкди бола таёгини кутариб, «кузим курмайдир» деб,
тез-тез айлана берадир, таёк, кимга тугри келса, шунга тегадир.
Мак;олани ёзганда, сизнинг кдламингиз хам шул кузи курмас
боланинг таёгига ухшаган: айланган, айланган, кимга тугри кел­
са, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз урин
олган.
Хар холда макрлангиз кубрак менинг шахсимга кдратилгани
муносабати билан жавоб тарзида эмас, дардлашув шаклида бир
нарса ёзаман. Менинг асаримни бошлаб тартибига эътироз к,илга-
нингиз кур иладир. Адабиёт тарихимизни «феодализм», «савдо сар-
мояси» каби даврларга ажратишимга кдрши каби куринасиз. Ле­
кин Уз фикрингизни, яъни кдндай так,сим к,илиш лозимлигини
ёзмагансиз. Адабиёт мутахассиси ёки адабиёт тарихи билан маш-
рул бир одам булса эдингиз, шу бахона билан сизга «ёпишмок,»
мумкин эди. Лекин, мен биламанким, сиз адабиёт тарихининг
одами эмассиз, макрлангиз эса тасодифий ходисадир...»
Хатда Ж. Бойбулатов макрласининг мазмун-мохияти ва ундан
кузатилган мак,сад очик,-ошкор айтиляпти. Лекин адиб Ж. Бойбу-
латовнинг матбуотдаги довдираши можарони факдт бошлаб бе-
риш учунгина эканлигини билганмикин? Можаро 30-йилларнинг
биринчи ярмида авж олиб, даврнинг истеъдодли ва эътиборли
Абдурауф Фитрат 355

ёшларидан Хамид Олимжонни хам Уз домига тортди. Таникди


шоирнинг 1935 йилда ёзган «Жадид адабиётининг синфий мо\ия-
ти масаласи», «Харбий коммунизм даврида узбек буржуа поэзия-
си», айник;са, «Совет адабиёти» журналининг 1936 йил 4-5-сон -
ларида босилиб чикдан «Фитратнинг адабий ижоди хасида» ма-
щгсаси Фитрат ижодини шУро мафкураси нук^аи назаридан ат-
рофлича тахлил кдлиб, Ж.Бойбулатовлар позициясини мустах-
камлаб берди. К^зиги шундаки, адибнинг «Кдёмат» асари атеис-
тик талк^ш к,илиниб, Фитрат номи юраклардан сутуриб олинган
коммунистик яккахокимчилик замонларида хам нашр килинди
ва узок; йиллар шУро мафкурасига хизмат эттирилди. «Илмилик;»
давр сифатида тилга олинадиган 60-йилларнинг иккинчи ярми-
дан унинг номи ора-сира учрайдиган булди. Лекин номининг тилга
олиниши хам купгина фиркд амалдорларини к,аттик безовта к,ила
бошлади. Холбуки, уларнинг аксариятида Фитрат асарлари тан-
кдд кдлиш учунгина тилга олинар, бахоларда эски концепция
хукмронлик кдгсар эди. Шунинг Узини хам танкдц бахонасида тар-
f h 6 кдпиш деб тушундилар. Масалан, Б.Имомов, Т.Собировлар-
нинг 1968 йилда, С.Алиевнинг 1973 йилда драматургиямиз тари-
хига багишланган докторлик диссертациялари ва шу муносабат
билан эълон кдлинган мак;ола ва китобларга муносабатда шу холни
курамиз.
Фитрат хаёти ва ижодининг янгича талк^ни 70-йилларнинг
урталаридан кУзга ташлана бошлади. Э.Каримовнинг «Узбек ада-
биётида реализм таравдсёти»1 китоби бу борадаги жиддий кддам-
лардан булди. Лекин уни адабиётдаги амалдорлар кабул к,илмади-
лар. Муаллиф ва у ишлаган ташкилот партиявий жазо олди. Бу,
табиийки, Фитратни кдйта кашф этиш жараёнини сезиларли да­
ражада секинлаштирди. 1983 йилда Ахмад Алиев «Адабий мерос
ва замонавийлик» китобида f o h t эхтиёткорлик билан Фитрат асар-
ларини адабиётшунослик ва танкдцчилик кдйта куриб чи^иши
лозимлиги хак^даги мулохазани билдирди. Шунинг узи хам ки-
тобнинг мухокама кдлиниб, муаллифнинг дашном эшитишига
сабаб булди.
Демократия ва ошкоралик деб ном олган 1985 йилдан кейинги
даврда Фитрат асарларига бир кдцар холисона ёндашиш имкония-
ти пайдо булди. У. Туйчиев2, М. Юнусов3 турли муносабат билан
унинг асарларига мурожаат этдилар, бирок талкднларда жиддий
узгариш сезилмади. 1988 йил 3 июнда «Узбекистон адабиёти ва санъ-
ати» газетасида таникди адабиётшунос олимлар Иззат Султон ва
'Каримов Э. Развитие реализма в узбекской литературе, «ФАН», Т., 1975.
2 Туйчиев У. Узбек поэзиясида аруз системаси. «ФАН», Т., 1985.
3 К,аранг: Узбек совет адабий тащ иди тарихи, 1-жилд, «ФАН», Т., 1987.
356 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Салохиддин Мамажоновларнинг «Маданиятимизнинг икки сий-


моси» макрласи эълон кдгсинди. Муаллифлар Фитрат ижодини урга-
ниш ва муносиб бахолаш кечиктириб булмайдиган вазифалардан
эканлигига дикдатни кдратдилар. Нщоят, 80-йилларнинг охирла-
ридан Фитрат асарларини урганишда янги бир боскдч пайдо була-
ётгани кузга ташланди. Бевосита адиб асарларини нашр этиш, укув-
чиларга етказиш ишлари бошланди. Матбуот сахифаларида унинг
илмий, бадиий, публицистик асарларидан намуналар эълон кдиина
бошлади. «Шарк; юлдузи» журналининг 1989 йил 1-сонида Э. Кари­
мов сузбошиси билан адибнинг машхур асарларидан «Абулфайз-
хон» драмаси чоп этилди. Уни Сафо Зуфаров нашрга тайёрлади. 90-
йиллардан адабиётшунослигимизга бир к,атор истеъдодли ёшлар
кириб келдилар. Жумладан, X- Болтабоев «Номаълум Фитрат» номли
макрласида («Ёшлик» ж. 1990 й., 4-сон) илк бор машхур адибнинг
асарлари руйхатини тузиб, эълон кдвди.
Фитрат ижодини холисона урганиш ва бахолаш мустакдллик-
дан кейин илмий ва режали асосга кучди. Утган йиллар ичида
унинг кУпгина асарлари нашр этилди. Улар хакдда илмий-тадк,и-
к;от ишлари яратилди. Куплаб номзодлик, докторлик диссерта-
циялари ёзилди. Унинг кенг кдмровли, к,омусий мероси биргина
адабиётшунослар, тилшунослар эмас, тарихчилар, хукук?цунос-
лар, мусщашунослар, элшунослар каби жуда куп ва хилма-хил
со^а мутахассисларини узига жалб этмокда. Истикдол даврида у
Хакда химоя кдлинган докторлик диссертацияларидан куйидаги-
ларни курсатиш мумкин. Адабиётшунослик буйича:
X- Болтабоев. «XX аср узбек адабиётшунослиги ва Фитратнинг
илмий мероси» (Т., 1996 й.);
И. Баниев. «Фитрат драмалари поэтикаси» (Т., 1998 й.).
Фалсафа фанлари буйича:
Б. Эргашев. Жадидчилик ижгамоий-сиёсий гояларининг шакл-
ланиши ва таракдиёти тарихидан. Ёш бухоролилар мафкураси,
Т., 19931;
Хукущдунослик буйича:
Д. Тош^узиев. XIX асрнинг иккинчи ярми - XX асрнинг би­
ринчи чорага Узбекистан халкдари сиёсий-хукукдй тафаккури-
нинг асосий йуналишлари, Т., 19952.
Бугун адибнинг босилиб чикдан ва чи^аётган китобларини
бир ерга тупласа, салмокуш мерос булади. Айник;са, адиб асарла-

1Каране. Эргашев Б. Из истории становления и развития общественно-политичес­


ких идей джадидизма, идеология младобухарцев, АДД философских наук, Т., 1993.
2К,аранг: Д. Ташкузиев. Основные направления политико-правовой мысли народов
Узбекистана во второй половине XIX - первой четверти XX вв. АДЦ юридических
наук, Т., 1995.
Абдурауф Фитрат 357

рининг куп томлиги нашри бошланганлиги ва унинг 3 жилди нашр


этилганлиги мух,им полиса булди1. Улар \ак;ида рисолалар, кат-
та-кичик китоблар нашр кдлинди2.
Абдурауф Фитрат кадим илм-фан бешиклари-
аржиман холи дан булган Бухоро шахрида 1886 йили турилди.
Юкорида келтирилган Хожи Неъматулла Мухтарам маълумотла-
ридан унинг отаси Абдурах,имбой деган киши эканлиги ва сар-
рофлик билан шугулланганлиги маълум булади. «Сарроф» сузи
лугатларда «пул майдаловчи», «пул алмаштирувчи» деб изоэдана-
ди. Хар холда унинг узига тук;, айни пайтда, ук,имишли, дунё-
нинг баланд-пастидан хабардор киши булганлигига шуб*а йУк.
Табиийки, савдо билан шугулланган. Маълумотларга Караганда,
Туркия, Эрон, Кдищарга тез-тез бориб турган. Онасининг оти
Бибижон (тула номи Настарбиби, айрим манбаларда Мустафби-
би) б^либ, тахминан 1866 йилларда тугилган. Угли Абдурауф Тибе­
та олинган 1937 йилда у х,аёт эди. Оилада Абдурауфдан ташкари
яна икки фарзанд —укаси Абдурах,мон ва синглиси Ма^буба х,ам
бор эди. 20-йилларнинг фаолларидан булган, го^о шеър *ам машк,
киладиган Ма^буба Рах,им кизининг номи укувчиларга бир к,адар
таниш. Абдурахдооннинг эса 10-йилларда Когон босмахонасида
х,арф терувчи булиб ишлаганини хабар кдпадилар.
Абдурауф дастлаб Уз даврининг эски мактабларидан бирида,
сунг машхур «Мир Араб» мадрасасида укиди. Замондошларининг
маълумот беришларича, у Бухорода 18 ёшларига к;адар укиди. Сунг,
чамаси, бир оз отаси ёнида хизмат к;илган, бирга ^ажга бориш-
ган, Туркия, Эрон, Хиндистон, Арабистонда булишган. «Тазки-
ратуш-шуаро» муаллифи Неъматулла Му^тарамнинг уни х,ам ота­
си каби «сарроф» деб аташи, «Хожи мулла Абдулрауф» деб та-
ништириши бежиз эмас. Шунингдек, унинг Марказий Русиянинг
Москва, Петербург каби ша^арларига х,ам саёхдт к,илгани маълум.
Бу сафар—саё^атлар, мутахассисларнинг аниклашларича, 1904—
1907 йилларга туфи келади. 1909 йилда *амша\арлари ака-ука
Усмонхужа ва Атохужа Пулатхужаевлар \амда Мазх;ар махзум
Бурбон махзум угли ва Мукимбек билан Истанбулга укишга ке-
тади. 37-йилдаги суд-тергов маълумотларига Караганда, Фитрат

’ Кдранг\ Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар, 1-жилд. Шеърлар, насрий асарлар,


драмалар. Т., «Маънавият», 2000; 2-жилд. Илмий асарлар. Т., «Маънавият», 2000; 3-
жилд. Драмалар, х,икоялар, публицистик мак,олалар, Т., «Маънавият», 2003.
2 Чунончи: Болтабоев X,- Абдурауф Фитрат. Т., «Ёзувчи», 1996; Фитратнинг илмий
мероси, Т., «ФАН», 1996; И. Ганиев Фитратшунослик, Бухоро, 1995; яна шу муал-
лиф: Фитратнинг трагедия яратиш махорати, Т., F. Иулом нашриёти. 1994; яна шу
муаллиф: Фитрат, эътикрд, ижод, Т., «Камалак», 1994; А. Алиев. Абдулрауф Абдура-
\им угли Фитрат, Т., 1984; Б. К,осимов. Маслакдошлар. Бех,будий, Ажзий, Фитрат. Т.,
«Шарк,», 1994; Б. Туйчибоев. Фитрат - тилшунос. Т., 1996 ва х,.к.
358 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Истанбудца 1909—1913 йиллари «Дорулмуаллимин»да у^иган1. Та-


лаба х,амша^арлари иштирокида «Бухоро таъмими (умумий) ма-
ориф» жамиятини тузган. Чамаси, у бухоролиларнинг узаро мод-
дий-маънавий \амкорлик уюшмаси вазифасини бажарган. «Ёш
турклар шщилоби» муносабати билан kji3fhh сиёсий курашга FapK,
булган Туркия му^ити Фитратга к;аттик, таъсир курсатди. У сиё-
сатга шунгиди, бадиий ижодга зур берди.
1909 йилда «Мунозара» («Хиндистонда бир фаранги ила бу
хороли мударриснинг бир неча масалалар \ам усули жадида хусу-
сида к,илгон мунозараси») асари Истанбулда чоп этилди. 1911
йилда «Саща» шеърий туплами, 1912 йилда «Сайёх, х,инди» («Баё-
ноти сайё^и хднди») босилиб чикди.
1913 йилда Фитрат Бухорога маориф ва маданий-ижтимоий
курилиш ^акддаги янги гоялар билан к;айтиб келди. Бирок, бу-
ларни мутаассиблик авж олган Бухорода амалга оширишга йул
йук, эди. Шу сабабли Шахрисабз ва Каркида янги мактаблар очиш
билан шугулланди. Кдск,а мудцатда Бухоро жадидчилик х,арака-
тининг етакчи вакилларидан бирига айланди. Бирок,, куп утмай,
1915 йилдаёк; Бухоро жадидларининг уз орасида *ам ажралиш
юз берди. Четда Укдб келган ёшларни ^аракатнинг маориф ва
маданият билан чекланувчи мак;сади ^ам, мусулмонларни ин-
софга чакдрув орк,али унга эришишни кузловчи воситалари хам
к;аноатлантирмай куйди. Улар соликдарни камайтириш, дех,-
крнларнинг ах,волини яхшилаш, амалдорларнинг узбошимчали-
гини чеклаб куйиш каби сиёсий талаблар билан чюдишни так­
лиф кдидилар. Бу нук;таи назар жадидларга хайрихо* жуда куп
ёшларга маъкул булди. Шу тарифа жадидларнинг Узи «эски» ва
«янги»га — унг ва сулга ажралди. Унгга Абдувох,ид Бурдонов,
сУлга Фитрат бош булиб к;олдилар. Фитратнинг бу кдрашлари
унинг шу даврларда яратилган ва XX аср боши узбек публицис-
тикасининг, драмачилигининг нодир намуналаридан булиб дол­
ган «Рах,бари нажот» (1915), «Оила» (1916), «Бегижон» (1916),
«Мавлуди шариф» (1916), «Або Муслим» каби асарларида акс
этган эди. Айни пайтда, Фитрат янги мактаблар учун янги дарс-
ликлар *ам ёзди. «Мухтасар ислом тарихи» ^Самарканд, 1915),
«Уку» (1917, Боку) китоблари бунга далил. «Уку»нинг «биринчи
булак» эканлиги кузда тутилса, муаллифнинг бу ишга катта режа
билан киришгани маълум булади. Афсуски, мазкур асарларнинг
баъзилари *озирда йук,. У *акдаги маълумотлар, фикр-муло^аза-
ларгина етиб келган. Лекин бу асарларнинг деярли х,аммаси уз
даврида жуда юксак ба^оланган. Масалан, бу китобларнинг юзага
'Аксарият тадкицотларда Иотанбул университетида j/кигани айтилади, лекин *еч
бирида манба келтирилган эмас.
Абдурауф Фитрат 359

чикишида шахсан моддий ёрдам курсатган Файзулла Хужаев


«Оила» ва «Бегижон»ни «мавжуд тузумни каттик танк^ид кил-
ган, унинг барча камчиликларини аёвсиз очиб ташлаган, амир-
ликнинг чирик системасини фош килиб берган» китоблар като-
рига киритади.
Фитрат 1917 йил Февраль инкдлобидан сунг сиёсий ишларга
тамоман шунгиб кетди. Бухоро жадидларининг сул каноти ташаб-
буси билан тузилган «Ёш бухоролилар» инкилобий партиясига
саркотиб булиб сайланди. Самаркандлик илгор ёшларнинг Мар-
донкул Шо\мух,аммадзода мух,аррирлик килаётган «Хуррият»
(1917) газетасида кескир маколалар билан чикди. Куп утмай, унга
мухаррирлик килди (1917 йил 27-сонидан 1918 йил 87-сонигача).
Янги Русия Муваккат ^укумати билан узаро тенглик алок,алари-
ни йулга куйиш ишларида фаол катнашди. Бирок, бир томондан,
амир ва у суянган мутаассиб аъёнлар, иккинчи томондан, чор
колониал сиёсатининг большевиклар томонидан узгаришсиз коли-
ши «Ёш бухоролилар»нинг мустакдллик ва демократия адкидаги
орзуларига йул бермайди. Фитрат буни билган эди1. Шу сабабли
«большевик балоси» бош кутарган 1917 йилнинг Октябрини «Юрт
кайгуси» деб ба^олаган эди. Шунга карамасдан, у келажакдан умид
узмади. 1917 йилги Туркистон мухториятини сунгсиз мехр билан
Карши олди. У эълон килинган 27 ноябрь тунини «миллий лайла-
тулкадримиз» деб атади. Айни пайтда, Бухорода «Ёш бухороли-
лар»нинг амир билан ба\си давом этарди. «Ёш бухоролилар» куч-
ларини кдйта сафлаб чикдилар. 11 кишиликянги Марказий К^мита
тузилди. Фитрат тайёрлаган ислохртлар лойщаси бир оз тузатиш-
лар билан кабул кдиинди. Унда машрутият (конституцион монар­
хия) гояси асос килиб олинган хдмда дин ва шариатга ало\ида
мавке ажратилган эди.
20 феврадда Туркистон муххорияти шуролар томонидан хои-
нона конга ботирилди ва у «Кукон вокеаси» номи билан тарихга
кирди. Мартда Бухорода содир булган «Колесов вокеаси» 1ф щ а
Бухоронинг «кадимчи» ва «жадидчи»си орасида Утиб б^лмас чо*
казди. Ота билан болани, амирлик ва ёшларни бир-бирига хундор
душманга айлантирди. Амир кирган ясади. Ёш бухоролиларнинг
омон колган кисми Самарканд ва Тошкентда жон сакдади. Фитрат
Тошкентда панох, топди. Сиёсий ишлардан узокдашиб, маданият-
маънавият билан шугулланди. Шу йили дастлаб Хадрадаги мактаб-
да, май-июнь ойларидан Туркистон мусулмон дорилфунуни кошида
ташкил топган дорилмуаллиминда тил ва адабиётдан даре берди.
Фитрат ва Чулпон биринчи маротаба Тошкентда 1919 йилнинг бо-
1Фитрат «Хуррият» газетасининг 1917 йил 7 ноябрь сонида «Русияда янги бир бало
бош к^тарди: большевик балоси!» деб ёзган эди.
360 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

шида учрашдилар. Фитрат 1919-20 йилларда Афронистоннинг Тош-


кентдаги элчихонасида таржимонлик цилади.
Фитратнинг Тошкентдаги энг йирик хизматларидан бири «Чи-
ратой гурунги» жамиятини ташкил этиши булди. Жамият 3 йил
(1918—20) яшади, лекин узбек тили ва адабиётигина эмас, уму-
ман Узбек маданиятининг шаклланиш ва тарак^иёт тарихини янги,
замонавий илм асосида урганишни бошлаб берди. Кдюм Рама-
зон, Шорасул Зуннун, Элбек, Шокиржон Ра^имий, Булом За-
фарий, Мирмулла Шерму^амедов, Рози Юнус, Чулпон, Боту,
Санжар Сидцик,, Маннон Рамз, Маннон Уйгур жамиятнинг фаол
аъзолари эдилар. Фитратнинг Ш.Ракимий ва К,. Рамазон билан
^аммуаллифликда ёзган «Она тили» (1918) дарслиги, «Чузшлар»
(«Унлилар») имлоси хдкддаги К,.Рамазон билан хамкорликда ёзган
«Битим йуллари» (1919) укув кулланмаси, «Инсоният ^акдда
Навоийнинг фикри» (1919) рисоласи шу даврда майдонга кел-
гандир. Кдёсан олганда, жамият тил масалаларига ало^ида эъти­
бор бергани кузга ташланади. Жамият кршида «Имло тудаси»-
нинг ташкил топиши бежиз эмас эди.
Фитрат, Боту, Элбек хдмкорликда 1920 йилнинг 9 апрелида
«Тонг» журналининг 1-сонини босмадан чщардилар. Журналда
«Чигатой гурунги» аъзоларининг деярли барчаси иштирок этди.
Афсуски, унинг 3-сони чикдб, тухтаб крлади.
Фитрат уз х,аётининг Тошкент даврида «Урузхон», «Чин се-
виш», «Хинд ихтилолчилари» каби асарларини яратди. Чамаси,
Туркистон мухториятининг фожиали тугатилиши муносабати би­
лан ёзилган ва адибнинг сунгсиз изтиробларини ифода этган бир
пардалик «Темур саганаси» асари хам шу даврда майдонга келган.
Афсуски, унинг тула нусхаси йук,. Турли муносабат билан кучи-
риб олинган парчаларигина сак^аниб к;олган. «Угузхон», мута-
хассислар фикрича, босилган эмас. Унинг устига, такдири но-
маъдум. «Чин севиш» (1920), «Хинд ихтилолчилари» (1923) Хин-
дистон халкдарининг озодлик, мустациллик учун олиб борган ку-
рашлари ^акдда. Аслида, бу Туркистон вок,еаларининг хорижга
кучириб тасвир этилиши эди. Шунга кура, бу асарлар уз даври
учун бених,оя долзарб эди.
1920 йил сентябрь вок,еаларидан куп утмай, Фитрат Бухорог
келади1. Э^тимол, бунда шу даврдаги Бухоро хукуматининг ра^-
бари Файзулла ХУжаевнинг хизмати бордир. Чунки уларнинг бир-
бирларига хурмат ва ихлоси жуда баланд булган. Фитрат Файзул­
ла Хужаевнинг дид ва савиясини, сиёсатчилик щтидорини юк-
сак к;адрлар, у *ам Уз навбатида адибнинг ноёб истеъдодини ба~
1 Айрим манбаларда бу 1920 йилнинг охирлари деб курсатилади, баъзиларида 1921
йилнинг марти деб берилади.
Абдурауф Фитрат 361

ланд тутар эди. Хуллас, Фитрат 1920 йилнинг охирларида Фай-


зулла Хужаев бош Бухоро хукуматининг аъзоси эди. Партияга эса,
у 1919 йилда Тошкентдалигида утган. Уша йили июнда бУлиб Утган
Бухоро Коммунистик партияси 1- съездида Марказий Комитетга
аъзо булган. Сунгрок, Бухорода пайти Бухоро Коммунистик партия­
си Марказий Комитети Сиёсий бюроси аъзоси килиб сайланди.
1921 йилдан Халк маорифи нозири, яна бир йил Утгач, хорижия
нозири, халк хужалиги йигилишининг раиси, жум^урият Мар­
казий Ижроия Комитети раиси уринбосари, Халк Нозирлари
Шуроси Раисининг муовини, Хукумат план ва смета ташкилий
хайъатининг раиси, Бухоро Халк Шуролар Жум^рияти Мехнат
кенгашининг Президиум аъзоси вазифаларини олиб борди. Жум-
хурият ижтимоий-маданий х,аётининг хамма масалаларида фаол
иштирок этди. Хусусан, унинг гайрат ва ташаббуси билан 1921
йилда Бухорода Шарк мусика мактаби очилади. Мактабга Домла
Халим Ибодов, Шо^назар Сохибов, Бобокул Файзуллаев каби
машхур ^офизу макомшуносларни туплайд и. Уз уйини (собик
Дзержинский 8, хозирда бузилиб кетган) шу мактабга беради,
узи унга мутасаддилик килади. Фитрат ва Файзулла Хужаев та­
шаббуси билан замонавий кадрлар тайёрлаш йулга куйилади. 60
дан ортик ёшлар Германияга укишга юборилади. Фитрат бош Халк
маорифи нозирлиги 1920 йилнинг 30 октябрида Бухоро инкило-
би тарихини ёзиш хдкида карор кабул килади. 1922 йил 14 сен-
тябрда эса Жумхурият Марказий ижроия кумитаси Бухорода до-
рулфунун очиш хакидаги тарихий карорини эълон килди. Илмий
марказ ташкил кдниш харакатлари бошланади. Бухоро илмий жа-
мияти тузилади. Фан ва маданият тарихига оид нодир кулёзмалар
туплана бошлайди. Илмий-тадкикот ишлари йулга куйилади. Жа-
миятнинг «Анжумани тарих» шуъбаси киска муддатда «Бухоро
арки тарихи» кулёзмасини нашрга тайёрлайди.
1921 йил мартдан Бухоро жумхуриятида турк (узбек) тили дав­
лат тили деб эълон килинди. Давлат театри тузилди (1921). Тош-
кентдан Маннон Уйгур, Абдулхамид Чулпон таклиф этилдилар.
Вакф ишларини бошкаришга эса машхур Мунавваркори Абдура-
шидхонов жалб этилди. Ёш жумхурият жуда киска муддатда Тур­
кия, Эрон, Афгонистон билан дустлик, хамкорлик муносабатла-
рини йулга куйди. Бу ишларнинг барчаси, биринчи навбатда,
Фитратнинг ва унинг сафдоши Файзулла Хужаевнинг акли ва
гайрати билан бошланган эди. Бирок жумхуриятнинг эркинлик,
мустакиллик йулидаги бу харакатлари марказнинг Туркистонда-
ги ноиби — Турккомиссияга ёкмади. 1923 йил 12 июнда Русия
коммунист (болылевиклар) партияси Марказий Комитети Сиё­
сий Бюроси «Бухоро масаласи»ни курди. Сиёсий бюро Бухоро
362 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шуролар Жумхуриятида давлат \окимиятини янада «демократ-


лаштириш ва активлаштириш» тугрисида к,арор кабул к,илди.
Кдрорга Сталиннинг Бухоро Нозирлар шуросининг таркиби
хакддаги «Бухоро хукумати номи остида иш кураётганларнинг
халк, ва совет хукуматига \еч бир алокдцорлиги йук,» деган фикри
асос кдлиб олинди. Бухоро жумхуриятида хокимияп а бойлар,
савдогарлар тортилган, бирорта х,ам дехк,он йук,, унинг устига
хаммаёк, к,ариндошчилик, деган айб куйилди. Шу йил 23 июнда
Русия коммунист (большевиклар) партияси Марказий Комитета
котиби Я. Э. Рудзутак иштирокида Бухоро Коммунистик партияси
Марказий Комитетининг Пленуми утказилди. Бухоро хукумати-
нинг 5 аъзоси — Нозирлар кенгаши раисининг биринчи уринбо-
сари Атоулло Хужаев, Ижроия кенгаши раисининг биринчи урин-
босари Муинжон Аминов, Халк, хужалиги кенгаши раис уринбо-
сари Абдурауф Фитрат ва кенгаш х,айъати аъзолари Саттор Хужа­
ев, Ёкубзодалар партиядан учирилиб, ишдан олинди. 24 июнда
утган Бухоро жумхурияти Марказий Ижроия Кумитасининг 11-
сессияси эса, Фитратни «Бухородан чик,армок,га» к,арор берди.
Файзулла Хужаев, айрим маълумотларга Караганда, шу пайтлари
Москвада даволанишда эди. У масаладан бир к,адар хабардор булиб,
Фитратнинг жазосини иложи борича енгиллатиш тадорикини
кдгади. Умуман олганда, замонасининг бу икки ноёб шахсияти
орасидаги муносабатлар, юк,орида айтганимиздек, гоят самимий
булиб, Узаро хУРмат ва мухаббат асосига курилган. Чунончи,
Фитрат Файзулла Хужаевни «эшонжон», «пиримиз», «амиримиз»
деб алк;ар, у эса уз навбатида машхур адибни тирик классик си­
фатида к;адрлар, унинг миллат ва жамият учун нихоятда керакли-
гини дилдан хис кдпар эди. Шу сабабли, Бухоро хукумати рахба-
ри арбоб ёзувчисини сакдаб крлишнинг хамма харакатини к,идци.
Аслини олганда, Акмал Икромовнинг хам Фитратга мехри ба­
ланд булган. Тадкдк,отчиларнинг маълум кдиишича, у вазиятни
юмшатиш учун Фитратни Сталин билан учраштирган. Фитрат­
нинг Уша даврдаги маълум ва машхур давлат арбобларимиз билан
бундай якден муносабатини унинг Узбекистан Миллий Хавфсиз-
лиги хизмати архивида сакданаётган суд-тергов хужжатлари ма-
териалларидан сезиб олиш кдйин эмас.
1923—24 йилларда Фитрат Москвадаги собик, Лазарев Шарк,
тиллари институти (1921 йилдан Шаркдгунослик илмий-тадк,и-
к;от институти)да ишлади, илмий иш билан шугулланди. Ленин­
град давлат университетининг Шарк; факультетида Шарк, халкуга-
ри тили, адабиёти, маданиятидан маърузалар ук;иди, профессор-
ликка сайланди.
Айни пайтда, «Абулфайзхон» (Москва, 1924), «Шайтоннинг
Абдурауф Фитрат 363

тангрига исёни» (Тошкент, 1924), «Арслон» (Самарцанд-Тошкент,


1926) каби к,атор драматик асарлари, «Бедил» (Москва, 1923; Тош­
кент, 1924) илмий-оммавий очерки, «Узбек тили кридалари т$три-
сида бир тажриба: Сарф (1-китоб), Нах,в (2-китоб)» (1925), «Сар-
фи забони тожик» (Самарканд, 1925), «Адабиёт кридалари» (Са­
марканд—Тошкент, 1926) каби дарслик-кулланмалари босилди.
Фитрат Узбекистонга 1927 йилда кдйтиб келди. Узбекистон
Коммуниетлар партияси еаркотиби Акмал Икромов таклифи би­
лан пойтахт Самаркандца янги ташкил топган Олий педагогика
института (^озирги СамДУ)да иш бошлади. 1927 йилда Боку
дорулфунуни профессори машхур Бекир Чупонзода \ам ушбу
даргсдга таклиф килиниб, даре берганлиги маълум. Умуман, 20-
йиллар, хуеусан 2-ярми, Фитрат илмий фаолиятида му^им йил­
лар б^лди. У уз ахдмиятини бугунги кунгача йукотмай келаётган
«Энг эски туркий адабиёт намуналари» (матн, тадкикот, изо\-
лар, Самарканд — Тошкент, 1927), «Узбек адабиёти намунала­
ри» (матн, тадкикот, изохдар, Самарканд-Тошкент, 1929), «Шарк
шахмати» (Самарканд - Тошкент, 1928), «Узбек классик муси-
каси ва унинг тарихи» (Самарканд - Тошкент, 1927), «Форс шои-
ри Умар Хайём» (Самарканд - Тошкент, 1929) каби куплаб тад-
кикотлар эълон килди. Матбуотда канчадан-канча маколалар бос-
дирди. Бу асарлари билан янги узбек фани-маданиятининг бир
катор йуналишларига йул солди. Хусусан, Туркистон халклари-
нинг бой ва кадим маданий меросини хдр томонлама, изчил ва
мунтазам, айни пайтда, чукур илмий Урганишни бошлаб берди.
Минг йиллар оша ёнма-ён яшаб келган Узбек-тожикнинг ада-
бий-маданий меросидаги муштарак жихдтларга диккатни карат-
ди. Узбек адабиётининг манба-маншаъларини аниклаб берди,
тарихий тараккиётини ёритди. Адабий окимлар, мактаблар, улар­
нинг вакилларини урганди. Даврида шухрати оламга ёйилиб, за-
монлар Утиши билан тарих катларида унутилиб колган Унлаб
шоирларнинг меросини излаб топди, кайта кашф этди. Афроси-
ёб - Алп Эр Тунга марсиясидан Яссавийгача, Юсуф Хос Хожиб-
дан Турди, Машраб, Умархонгача, замондошлари Элбеку
Чулпонгача ёзди. Янги Узбек адабиётшунослиги илмининг тамал
тошини куйди. «Адабиёт коидалари» (1926) ва сУнгрок ёзган «Аруз
х,акида» (1936) китоблари билан буюк Навоийлар юксак бос-
кичга олиб чиккан узбек адабий эстетик тафаккурини янги давр
тушунчалари билан бойитди, давом эттирди ва адабиёт назари-
яси буйича кам замонасининг етакчи мутахассиси сифатида эъти­
бор ва эътироф козонди.
Фитрат Уз драмалари билан узбек драматургияси ривожида
буюк роль уйнади. «Чин севиш» ва «Хинд ихтилолчилари» асар-
364 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ларида Хиндистон халкдарининг озодлик ва мустакдплик учун


инглиз мустамлакачиларига к,арши олиб борган муросасиз кураш-
лари орк,али Туркистон халкдарининг туганмас дардларини ифо-
да кдлди.
«Абулфайзхон» адабиётимизда тарихий мавзуда ёзилган би­
ринчи драма эди...
20-йилларнинг 2-ярмидан шароит узгарди. Шуро тузуми к,арор
топа борган сари эркин фикр торайиб борди. Эски зиёлиларни,
хусусан жадидларни крралаш бопшанди. Хар бир щцисага син-
фий-партиявий ёндашиш кучайди. Юкррида кдйд этилганидек,
1929 йилда «Кдзил Узбекистон» газетасининг 3-сонида (13, 14,
15 май) Ж. Бойбулатовнинг «Узбек адабиётида чигатойчилик» ма-
к;оласи босидди. Фитратнинг «Узбек адабиёти намуналари» муно-
сабати билан ёзилган бу макрла бошдан охиригача унинг муал-
лифини «фош этиш»га кдратилган эди. Чунончи, у марксизмни
инкор кдлишда, утмишни идеаллаштиришда, буржуа миллатчи-
лиги гояларини ташвик, этишда айбланди. Фитрат ва асарга сузбо­
ши ёзган Отажон Хошим матбуотда* жавоб билан чикдилар. Таби­
ийки, Фитрат хакддаги гап-сузлар бу билан тухтамади. 1930 йил­
дан эса унга сиёсий айб куйила бошланди. Муаллиф тадкдкртла-
ри унинг «аксилшуровий» фаолиятига «ашёвий далил» сифатида
тилга олина бошлади.
«Шарк; хакдкдти» газетасининг 1930 йил 180, 182, 183-сон-
ларида Ж.Бойбулатовнинг «Узбекларнинг адабий мероси» бай-
Pofh остидаги пантуркизм» сарлав^али мак;оласи босилди. Му­
аллиф Фитратнинг «тарих»ини кавлашга тушди. 1923 йилдаги
«айб»ларини кузгади, судга тортилмай колганини кутариб чик,-
ди, уни очикдан-очик, «синфий душман» деб эълон килиб, ис-
ботлашга киришиб кетди. Юкрридаги китоби хасида эса, «Куръ-
он»ни нашр кдлиш пролетариат ишига к;анчалик хиёнат булса,
мазкур «Узбек адабиёти намуналарининг чоп этилиши х,ам шун-
чалик жиноятдир», деган хулоса чикдрди. Дарвок,е, ушбу макр-
ланинг русча бир нусхаси Фитратни айбловчи хужжат сифатида
унинг «Жиноий иши»га илова кдлинган. Шуларга кдрамасдан,
Ф. Хужаев 1923 йилдаги сингари адибни яна сакдаб крлишга
муваффак, булди. 1937 йилда эса, сакдаб крлишнинг иложи булма-
ди. Шу йили 24 апрелда Узбекистон прокурорининг курсатмаси
билан Давлат Хавфсизлиги Бопщармаси 4-чи булимининг бош-
лиги Давлат Хавфсизлиги лейтенанта Огабеков томонидан хдбс-
га олинди.
Фитратнинг 1937 йил 22 июлда тулдирилган «Ма^буслик ан-
кетаси»дан:
Исми шарифи: Фитратов Рауф Расимович.
Абдурауф Фитрат 365

Тугилган йили ва жойи: 1886, Бухоро ша\ри.


Доимий яшаш жойи: Тошкент ша\ри, Гулистон ма^алласи,
116-уй.
Иш жойи: Пушкин номли Тил ва адабиёт и нсти тут
Касби: илмий ходимлар секцияси аъзоси.
Мулки: хусусий уйи бор.
Ижтимоий а^воли: хизматчи.
Миллати ва фук,аролиги: узбек, СССР.
Партиявийлиги: йук,.
Маълумоти: олий.
Судланганми: йук,.
Оила таркиби
Хотини: Фитратова Хикмат, 25 ёш, уй бекаси.
Онаси: Фитратова Бибижон, 70 ёш.
^изи: Фитратова Севар, 7 ёш.
Тергов ва сурокдар бошланди. Бир ярим йиллик кдйнокдар-
дан сунг «миллатчи», «аксилинкдлобчи», «аксилшуровий» деган
айблари етмай, «халк, душмани», «ватан хоини» каби тавкд лаъ-
натлар ёпиштирилди. Энг кейин «топган»лари «немис», «инглиз»
разведкаси «айгок^и»си эканлиги булди. Ва шулар асосида СССР
Олий суди х,арбий коллегияси томонидан суд кдциниб, 1938 йил­
нинг 4 октябрида отиб улдирилди.
Архив материаллари орасида Фитратнинг хотини Х,икматой-
нинг 1956 йилдаги суровига жавобан Уша йили 5 ноябрда мазкур
х,арбий коллегиянинг адлия полковниги В.Борисоглебский имзо-
си билан Узбекистон Ички ишлар вазирлиги 1-махсус булим бош-
ликига йулланган кУрсатмаси бор. Унда Фитратнинг 1938 йил 15
октябрда суд кдлингани (хрлбуки бу вактда адибнинг отилганига
11 кун булган эди) ва жазони Уташ даврида 1944 йил 3 ноябрда (!)
вафот этгани(!!) маълум кдлинади. Бундай ^олларни катагон даври
хужжатлари орасидан истаганча топиш мумкин.
СССР Олий суди 1957 йил 1 август мажлисвда СССР Олий
суди х,арбий коллегиясининг Фитрат х,акдцаги 1938 йил 5 октябр­
да чикдрган хукмини (У ^ам бир к,атор сафдошлари сингари ол-
дин отилиб, кейин суд кдлинган эди) бекор кдлди. Лекин шун-
дан кейин ^ам бу номни уз Урнига кУйиш учун 30 йилдан ортик;-
рок; вак,т керак булди. Истикдолгина х,амма нарсани жой-жойига
кУйди.
Бугун Фитрат номида Тошкент ва Бухорода кучалар, мактаб-
лар бор. Тугилган шахрида ёдгорлик музейи очилган, хиёбон бар-
по этилган, 1996 йилда таваллудининг 110 йиллиги мамлакат
366 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

мик;ёсида нишонланди. Алишер Навоий номидаги Узбекистон


Республикаси Давлат мукофотига сазовор булган.
ф Фитрат крмусий илмга эга, уз каламини бадиий
ижодий^ероси ва илмий ижоднинг жуда куп сох,аларида синаб
курган ва муваффак,ият крзонган камёб истеъ-
додлардан эди. X- Болтабоев «Номаълум Фитрат» макщасида адиб
асарларининг 87 та кУрсаткичини илова кдгсган эди1. Илх,ом Раниев
ва Б. Эргашев 1994 йилда бу курсаткични 134 тага етказадилар2.
Уларнинг салмокди бир кисми шеър, х,икоя, ижтимоий наср,
драма сингари бадиий жанрларда ёзилган асарлардир. Иккинчи
бир кисми — публицистика, кундалик макрлалар. Яна бир кие-
мини турли-туман Укув дарсликлари ташкил кдлади. Нщоят, яна
муэдим бир кисми илмий-адабий тадкикртлардан иборат. Дарвок,е,
унинг илмий тадкик;отлари биргина адабиётшунослик доирасида
чекланмайди. У забардаст тилшунос, тарихчи, файласуф, хукукшу-
нос, мусик,ашунос. У Урта аерлардаги крмусий зиёлиларимиз син­
гари мусицанинг ^ам назарияси, х,ам амалиёти билан шугуллан-
ган, у х,акда махсус рисола яратган. У шахмат тарихи х,акдца тад-
кдкий макрлалар ёзган, хатто ер курилишининг илмий жщатла-
ри билан кдзикдан ва як,индан шугулланган кенг кдмровли ис-
теъдод эканлиги маълум булади.
Фитратнинг бизга маълум булган шеърлари, шу
ри жумладан Узбекчалари у к;адар куп эмас. Мута-
хассислар унинг узбекча шеърлари ададини 20 атрофида белга-
лайдилар. У, тахмин кдлиш мумкинки, талабалик йилларидаёк,
шеър машк; кдлган. Илк шеърларини Бухоро мухити анъанасига
кУра форсча ёзган. XX аернинг бошларида уни «Мижмар» тахал-
лусли шоир сифатида таниганлар. Мижмар - хушбуй нарсалар
солиб тутатиладиган чугдон. Неъматулла Мухтарам уни уз тазки-
расига киритар экан, шоирнинг касби (сарроф) ва тахаллусидан
келиб чикиб, суз уйини кдлади, унга илтифот курсатади. Чунон-
чи уни «удсуз» (хушбуй нарсаларни тутатувчи), «бахурафруз»
(ёкдмли нарсаларни ёкувчи) деб таърифлайди. Сарроф сузининг
«сУз устаси», «сухандон» маъноларидан х,ам самарали фойдала-
нади. «Хушбаён», «мажлисшева» (утиришларга жон киритувчи),
«рокий» (се\ргар) каби сузларни ишлатади. Нур таратувчи табъи
билан мижмар сингари хуморлар базмига гулу ращонлар шуъла-
сини сочувчи, деб сифатлайди.

1 Каране: «Ёшлик» журнали, 1990 йил, 4-сон.


3 Каранг: Абдурауф Фитрат эълон килинган асарларининг асосий к</рсаткичи (1909—
1936). Китобда: Ил^ом Fam es. Фитратнинг трагедия яратиш махорати, Т., Бафур Булом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994, 135-145-бетлар.
Абдурауф Фитрат 367

Фитратнинг дастлабки шеърий туплами «Сай\а», мутахассис-


лар маълумот беришларича, 1909 йилда Истанбулда босилган.
«Сайхд» «Фар\анг»да «бонг, фарёди дахшатангиз, наъра» деб изох-
ланган. Ундаги шеърлар Ватан \ак,ида эди. Ватан хакдда осойишта
сузлаб булмасди. Унинг дарди нихоясиз, жарохатлари халокатли
эди. Шоир унинг «холи хароб»лигидан, «панжаи гам»дан «пира-
хани (либоси)» чоклигидан дод солди. Унга мехру мухаббатини
хайкдриб айтди. У билан ифтихор этди. Уни хар нарсадан мукдд­
дас тутди. У учун бахт ва нажот кддирди:
Бинмо, сафари азми тавофи Ватани ман,
Ох-ох, чи Ватан, саждагохи жону тани ман.
\а м мохи ману осойиши, иззу шарафи ман,
Хам Каъбаи ман, к,иблаи ман, хам чамани ман.

(М азмуни: Ватанимни зиёрат кдлмокда эрта тонгда кел. Хай-


хай, кдндай Ватан бу ! У - менинг саждагохим, жону танимдир. У
менинг осмондаги ойим, осойишим, иззатим, шарафим, Каъ-
бам, кдблам ва чаманимдир.)
«Сайха»га кирган шеърлардан бири шундай сатрлар билан бош-
ланар эди.
Шоирнинг бу утли шеърлари 1914 йилда «Садойи Туркистон»
газетасида хам босилди. Файзулла Хужаев Узининг Бухоро инкд-
лоби тарихига багишланган китобида бу хакда шундай ёзган эди:
«Ватанпарварлик шеърлари туплами булган «Сайха»ни Укдган ки-
шиларни Бухоро хукуматигина эмас, рус хукумати хам таъкдб
Кила бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустакдллиги гояси
биринчи марта жуда ёркдн шаклда ифодалаб берилди...»1
1917 йилда Фитрат узи мухаррирлик кдлган «Хуррият» газета­
сида «Юрт кдйгуси» номи билан бир туркум шеърлар эълон кдлди.
Дшдатга сазовор жойи шундаки, уларнинг аксарияти сочма шеър­
лар, Фитратнинг узи айтмок,чи, мансуралар. Бундай тажриба, ада-
биётимизда илк бор Хамза томонидан кдлингани маълум. Масалан,
у «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 18 июль сонида бо­
силган бир шеърига «Шеъри мансур» (насрий шеър) от к$йган эди2.
«Юрт к,айгуси»га кирган щеърларининг биринчиси «Хуррият»-
нинг 1917 йил 28 июль, охиргиси 29 декабрь сонида эълон кдлин-
ган. Шулардан охиргиси аруз вазнида. Крлганларида, табиийки,
вазн йук,.

1 Каранг: Файзулла Хужаев. Бухородаги инк,илоб ва Урта Осиёнинг миллий чегара-


ланишига дойр. Танланган асарлар. Уч томлик. 1-том. Т., 1978, 98—99-бетлар.
2 Бу %акда транг: Бегали К,осимов. Излай-излай топганим...,Т., 1983, 166-169-бет-
лар.
368 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шеърлар рукннинг сарлавхасидан куриниб турганидек, юрт


— Ватан кдйгусига багишланган. Замон инкдлоблар замони эди.
Чор хукумати кулади. Эпчил миллатлар дархол истикдол режала-
рини кура бошладилар. Туркистоннинг такдири к,андай булади?
Айник^са, сунгги асрларда залолатга ботган, дунёдан узилиб, фиску
фужурга кумилган, уз кдёфасини йукота бошлаб, узга миллат
етовига тушган Туркистоннинг. Фитратни кдйнаётган дард - шу!
Эй, улуг Турон, арслонлар улкаси!
Сенга не булди? Х^олинг калайдир? Нечук кунларга цолдинг? —
деб бошланар эди улардан бири.
Шоир унинг «юксак уринлар»дан «куллик чукурлари»га ту-
шиш сабабларини сурайди. «Дунёни «урхо»лари билан титраткан
йулбарс юракли болалари»ни, «ер тупрорини кукларга учиратур-
гон t o f гавдали }тлонлари»ни кумсайди. Унинг бу холи билан ке-
лиша олмайди. Томирларида Темур к,они ок;аётган миллатдошла-
рини номус ва шаън химоясига чорлайди.
«Бир узбек йигитининг тилидан» мансурасида Ватан бош-оёги
яланг, танасида ададсиз камчи излари, куксидаги яраларидан кон
томаётган холсиз, дармонсиз аёл сифатида ифодаланади. Бу тим-
сол, бу хаёл «Узбек йигити»ни тушида хам, Унгида хам таъкдб
этади. $збек йигити «гамли она» - «мукадцас Турон» хаёли билан
мурокабага киришади. Ундан айрилмокди узи учун Улим, унинг
учун Улмокди эса тириклик хисоблайди. Уни кут^армокда онт
ичади. Шеър шундай якунланади:
Устимга инсонлар эмас, шайтонлар кУшуни келса,
Оёгимга занжирлар эмас, жаханнам илонлари сорилса,
яна сен сари кетарман.
Дунёнинг бутун балолари бошимга тУкулса,
Зулм тигининг темир тиконлари кУзларимга кирса,
яна сени кущарарман.
Мен сенинг учун тирилдим,
Сенинг учун яшарман,
Сенинг учун Улурман, эй туркликнинг мукаддас учоги!
Улим, сенинг улимингни истаганларга!
Нафрат, сени кумгани келганларга!

Даъваткор рух, хайкдрик, шу тарзда асарнинг бошидан охи-


ригача утган эди.
«Темур олдинда» шеърида «Эзилган боши, кисилган виждо-
ни, куйган кони, уртанган жони учун» улуг хокони саганасидан
«даво излаб» боради, унинг рухидан мадад сурайди. Буюк бобо-
Абдурауф Фитрат 369

си «Туронининг эски шараф ва улурлигини кдйтармасдан бурун


аёгларида утирмаслик»ка унинг «дунёга сигмаган гайрати» ол-
дида «онт» ичади...
Шундай бир шароитда ёвкур боболаримиз мухторият эълон
килдилар. Мухторият дали мустакдллик эмас эди. Бу улур йулдаги
бир куниб утадиган манзил эди. Туркистон барча халкаро алока-
лар ихтиёрини Русияга топширар, ички идоранигина узи олиб
борар эди. Мана шу нисбий эрк хам буюк галаба эди. Адибнинг
мансураларидан бири ушбу вок^еага багашланган.
«Эллик йилдан бери эзилдик, тахкир этилдик, кулимиз 6 o f -
ланди, тилимиз кесилди, огзимиз копанди.
Молимиз таланди, шарафимиз емурулди, номусимиз Fac6
к,илинди, инсонлигимиз оёклар остита олинди.
Тузимли турдик, сабр этдик, кучга таянган хар буйрукуа буюн-
сундук, бутун борлигимизни кулдан бердик.
Ёлгиз бир фикрни бермадук, ёшунтурдук, иймонларимизга
ураб сакладук, бу — Туркистон мухторияти!»
Мансурадаги икрор оханги, у к,адар тулик, риоя этилмаган ички
феъл к,офиялар (эзилдик-этилдик; богланди-копанди; таланди-
килинди-олинди ва х ) гох шиддат билан ёгиладиган, гох сокин
тортиб ёйиладиган ритм хасрат ва кувончни ифодалашда Узбеко-
на услубни таъмин этган.
Мазкур туркумни шоирнинг арузда битилган куйидаги шеъри
якунлаб келади.
Онам! Сени кутк,армок; учун жонми керакдир?
Номусми, виждон била имонми керакдир?
Темур била Чингиз кони тошди томуримда
Айтгил, Сени куткармок, учун крнми керакдир?
Ёв сукуали келгач, к;иличини юрагингга,
Туш олдига, ол куксуми — калконми керакдир?

Бок, бок, мана турк тенгизи тошкун кдла колди,


Турон ёвини кувгали туфонми керакдир?
Турон, йигитинг, барчага бок, калкди oeKFa,
Юртда коровул куйгали арслонми керакдир?
Шеърда мухторият галабасининг нашъу намоси балкиб ту­
рибди. Уйгонган халк билан биргалик туйгуси, оталар шарафи ва
улар рухи олдидаги бурч, эл-юрт хизмати сурури яхши ифода-
ланган.
24 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
370 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шоирнинг ^н уч шеъри 1922 йилда нашр этилган «Узбек


ёш шоирлари» тупламига киритилган. Уларнинг бир к,исми
(«Ким деяй сени?», «Бир оз кул», «Аччигланма деган эдинг»,
«Ишк,имнинг тарихи», «Нега буйла?») - нищий мазмунда. «Бех-
будийнинг саганасини изладим» жадидларимиз карвонбоши-
сининг фожиали улими муносабати билан ёзилган. «Овунчок» —
машхур журналист Мирмухсин Шермухамедовга багишланган.
«Миррих юлдузига», «Шарк,» шеърлари Мухториятнинг риё-
корларча конга ботирилганидан кейинги шуроларнинг катагон
сиёсати борасидаги дардли, изтиробли уйлардир. Тупламга ки­
ритилган барча шеърларнинг умумий хусусияти махзунлик,
умидсизликдир. Бу хол унинг инщий-интим шеърларида хам
буртиб туради.
«Эрка малак, аччигланмам сенга...» деб бошланади шеърла-
ридан бири ва унда шундай сатрларни учратамиз:
Тилакларим, армонларим, шеърим,
Кумилсунлар, керакмаслар менга.
«Хаёт» деган копкон борсун,
Парчалансун, битсун, йуколсун.
Бошк,а бир шеърида шоир умидининг «куп чидамли теракла-
ри йикдлгани»дан, «умидсизлик к,айгулари тонги отмас бир тун»-
га айланганидан суз очади («Яна ёндим»).
«Миррих юлдузига» шеърида шоир юлдуз билан сирлашади.
Ердаги тубанликлар, хурликлардан суз очади. Улар тимсолида асл-
ликнинг бузилишини, табиий гузалликнинг, мукаммалликнинг
поймол булишини куради. Иккинчидан, шеърнинг «Миррих юл­
дузига» деб аталишида хам чукур маъно бор. Миррих (уни Бахром
хам дейдилар) Марс юлдузининг шаркча оти. У кадим астроло­
гия («илми нужум»)га к^ра жангу жадаллар, урушлар рамзи. Би-
нобарин, шеърнинг номиёк, мамлакатдаги нотинчлик, FaBFO- т у п о -
лонларни англатиб турибди.
Шоир юддузга мурожаат кдлади, ундан юртни оёкрсти кдл-
ган душманларнигина эмас, дуст ва кардошни улар калига тутиб
берган хиёнатчиларни хам суриштиради:

Борми сенда бизим каби инсонлар,


Икки юзли иш бузарлар, шайтонлар.
Урток конин конмай ичган зулуклар,
Кдрдош этин туй май еган коплонлар?
Борми сенда, Уксуз йуксулнинг конин —
Гурунглашиб чорир каби ичганлар?
Абдурауф Фитрат 371

«Дунё тузугини» «уз к,опч)т»ларини «т^лдургали бузганлар»,


«кррин-курсок, йулида элин-юртин, борин-йугин сотганлар» бор-
ми у ерда?
Мана у курган миллатлар тенглиги:
Борми сенда бир улкани ёндириб,
Уз козонин кайнатгувчи «хокрнлар?

Йук,, бундай хак,сизликни осмон катара олмайди, улар факдт


ерда буладилар.
Иккинчи бир шеърида («Шарк,») улканинг яхлит, умумлаш-
ма образи чизилади. У, шоир таърифича, дунёнинг энг гузал 6 o f -
часидир. Уни гузалликда х,еч бир жой билан кдёс этиб булмайди.
Жаннатлар унинг атрофида. Унинг гуллари жон сувидан етилган.
Саф тортган кум-кук орочлар мумтозлик хакда учун Тангрига то-
пиниш мак,сади билан кукка интиладилар. Унгдан, сулдан - хар
ёндан куркам, хайбатли тоглар куршаган. Йук,, улар тоглар эмас,
хак, йулида курашга ясов тортган алп аскарлардир. Бирор ёввойи
хайвон йиртк;ич тишини, тирногини сук;иб крлмасин, дея уни
Тангрининг узи ёрлакдб, теграсидан айланган сув, муз, t o f KypFO-
ни билан мухофаза этади.
Бирок, бугун, эсизларким, бу Улка,
Хар томондан таланмишдир йулсизча.
«Маданият» деган гарбли олбости,
Бок;инг, бунинг кУкрагидан у к, босди.

Хозирча манзара умумий. Гуё шидцатли бир довул келгану бун-


даги гузалликни барбод кдлган. Бу довулнинг исми - «маданият».
Нега «маданият»? Маданият хаётнинг мазмунли булиш ига кдра-
тилган эмасми? Гап номда эмас, мохиятда. Ин^илоб халк; учун
халкдинг номи билан амалга ошган эди. Ок^бати-чи? Инсондаги
инсонийлик барбод булиб, ёввойилик, ёвузлик жунбушга келди.
Бир-бирини й^к, кдлишга тушди. Хайвондан хор булди. Холбуки,
бу ерларга истилочилар «маданият» байрогини кУтариб келган
эдилар... Шуми - маданият?! Бу инсон эмас, иблис (олбости)
аъмолидир. Улканинг куксит ук, к,адаган ушадир.
Шоирнинг фикрлаш тарзи шундай. Манзара аста-секин ой-
динлашиб боради. Ёнган кдешлокдар, омонсиз таланганлар, крн
тула арикдар урнини тафсилотлар олади:
Турт-беш яшар бир боланинг бошини,
Бок^нг, кескин к^лич билан кесмишлар.
Йотлаб TypFOH онасининг бУйнота
Бир ип билан осмишлар...
372 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Янгииша келин 6$wfoh бир кизнинг


Кукрагини, эри булгон йигитнинг
Жонсиз ётк;он гавдаси узра куюб
Найза билан тешмишлар...
Хотунларнинг пардаси,
Болаларнинг юраги,
Кдриларнинг гавдаси
Ёрилгон,
Э з и л р о н ...

Шоир сурокда тутади:


Ким берган
Бу угурли ^лкага бунча утни?
Ким туккан
Бу мукдддас ишга бунча к,онни?
Билмайсизми?!
Бу дахшатларнинг бунёдкори ким? «Тулки билан шайтон»га
даре берган «малъун» ким? Сурок, беради шоир ва «Англизлар!»
«Хамда унинг куйрутини тутганлар!» - деб жавоб беради.
К,ай ер бу улка? Хинд ми, Афронми, Туркистонми? «Англиз»-
чи? У шартли эмасмикин? Шеърни, албатта, кенгрок; хам, тор-
рок, хам тушуниш мумкин. Яъни IIIapK;-Fap6, Туркистон-Рус шак-
лида хам англаш мумкин. Т^трирош хам кейингиси эди.
Маълум булганидек, Фитрат шеърлари ададига кура у к;адар
куп булмаса-да, унинг ижодкор сифатидаги кдёфасини белги-
лашда мухим роль ^йнайди. Аввало, унинг шеърий ик;тидорга хам
эгалигини далиллайди. Иккинчидан, ижтимоий фикр серкдрра
истеъдоднинг барча кедэраларига хос эканлигини, шу жумладан,
унинг шеърияти замоннинг шоир к;албида акс этган солномалари
эканлигини курсатади. Учинчидан, Фитратнинг поэтик арсенал-
нинг имкониятларидан кенг фойдалана олган санъаткор шоир
бУлганлигига бизни ишонтиради.
Драмалари Фитрат драматург сифатида жуда катта шухратга
эга. У барча замондошлари томонидан бу борада
якдиллик билан эътироф этилган ижодкор эди. Мутахассислар-
нинг аникдашларича, у ундан ортик; драматик асар ёзган. Булар:
«Бегижон» (беш пардалик фожиа, 1916), «Мавлуди шариф», «Або
Муслим» (1916), «Темур саганаси» (1918), «Угузхон» (1919), «К,он»
(1920), «Чин севиш» (1920), «Хинд ихтилолчилари» (1921), «Абул-
файзхон» (1923), «Шайтоннинг тангрига исёни», «Арслон» (1926),
«Восеъ кузголони» (1927), «Рузалар» (1930) дир.
Булардан дастлабки олтитаси бизгача етиб келган эмас. Баъ-
Абдурауф Фитрат 373

зиларининг мазмуни ва йуналиши \ацида айрим маълумотлар


сакданган, холос. Чунончи, «Або Муслим» беш парда, етти кури-
нишли тарихий драма. 747—750 йилларда умавийларга карши
курашиб, аббосийларни хокимиятга келтирган кузролон ва унинг
рахбари хуросонлик Або Муслим (727—755) такдиридан \икоя
кдлади. 20-йилларда сахдага куйилган. 1921 йил «Туркистон» га-
зетасида (21 декабрь) Чулпоннинг у хакда такризи хам бор. «Уруз-
хон» туркий халкдарнинг милоднинг бошларида яшаган ва улар­
нинг марказлашган хокимияти —хокрнлигини тузган шу номли
саркарда хакдда. «Крн» драмасининг сюжети, маълумотларга
Караганда, муаллиф замонасидан олинган, унинг бир муддат
сахнага куйилганини хам накд кдпадилар. «Темур саганаси»дан
парчаларгина етиб келган. Мутахассислар к,айд этганларидай, бу
асар «Юрт кайгуси»даги лирик кахрамон мурожаатига жавобдек
таассурот колдиради. Масалан, Темур кдбридан кузралиб, бу-
гунги авлодга шундай хитоб кдлади:
«Мен сизларга куп нарсалар еткардим. Не булдики, бир за-
монлар шарафли ва жасур бир миллатнинг авлодлари хозир бош-
к,а бир миллатнинг зулми остида колмиш. Кимлар боигарингдан
кушларимизни кувмокда!... Оталар меросидан нимани олдингиз!
Сиздан талаб этаман, калкингиз!... Улкани тузатингиз, авлодла-
римнинг ХУР яшамокдарини таъмин этингиз. Агар бундай килма-
сангиз, улка буюк бир мозорлик \о л и г а келур»1.
«Чин севиш» ва «Хинд ихтилолчилари» вокеалари Хиндистон-
да юз беради. Биринчисига хам муаллиф «Хинд ихтилолчилари
турмушиндан олинган 5 пардали ишкий-хиссий фожиадир» деб
изох беради. Ихтилолчи — кузголончи дегани. Демак, хар икки
асар хам хинд халкининг инглиз истилочиларига карши муста-
кдллик учун олиб борган курашлари хакдда. Улар бир асарнинг
икки варианти эмас, бир мавзудаги икки асар. Дастлаб, «Чин
севиш» ёзилиб, 1920 йилда чоп этилган. Иккинчисининг ёзиб
тугатилган йилини муаллиф 1920 деб курсатади. Уч йил кейин
Берлинда босилган (уша йили узимизда хам чоп этилган).
«Чин севиш»нинг марказий кахрамонлари Нуриддинхон ва
Зулайхо, унинг отаси Каримбахш, бойвачча Рахматуллохон, инг­
лиз юзбошиси Вильямлардир.
Асар Каримбахш уйидаги сухбат билан бошланади. Уникига
бойвачча Рахматуллохон келган. Бойвачча Зулайхога харидор. Сух­
бат айланиб, Европага так;алади. Буларнинг купчилиги уша ёкда
укдб келганлар. Лекин ran биргина укдшда эмас экан. Бундай
1 «Ёш ленинчи» газетасининг 1935 йил, 10 март, 56-сонидан олинган бу кучирма
«Абдурауф Ф итрат. Т анланган асарлар» 1-ж илдига ёзи л ган проф . X- Болтабоев
сучбошисидан келтирилмокда (18-бет).
374 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

карашса, укдган хам, куйингки, укдтувчининг узи хам ёвуз були-


ши мумкин экан. Агар ёвузлик акд ва билим билан бирлашса,
туррироги акд ва билим ёвузликка хизмат эггирилса-чи?!
Каримбахш бир вак,тлар Европани мак,тарди. Энди эса йук,,
фикри узгарган: «Оврупода билим бор, лекин инсоф йук;. Овру-
понинг билими коплоннинг тиши, тирно^и каби бир нарсадир.
Кучсизларни йиртиб, емак тугрисида куп иш курмишдир...», -
дейди хотини Фотимахоним билан сухбатда.
Хотини хайрон:
«Букунгача Оврупода ущшокди мак,ташдан тилингиз тинмас
эди... Оврупо билимларини урганишни керак топган эдингиз. Бу
кун у сузингиздан к,айтиб к,олибсизми?» —дашном беради Фоти­
махоним. «Кайтгоним йук,,- жавоб кдлади Каримбахш.- Оврупо
ишларини урганмак албатта керакдир. Оврупода ук,имок, Оврупо-
лиларни инсофли, адолатли деб мак;тамок, учун эмас, улардан
узимизни сакдамок,, тишли-тирнокди булиш учун керакдир»,
дейди.
Аввало, маърифатчилик талкднининг бутунлай узгарганли-
гига диктат кдлайлик. Сал илгари ватандошларимиз наздида Ев­
ропа идеал, илм-маърифатга тимсол эди. Куз очилган сайин бош-
к,а манзара намоён була бошлади. Уларнинг огаздаги гаплари би­
лан кдяаётган ишлари уртасидаги жарлик тобора равшанрок, кюри­
на бошлади. Лекин буни куришда хамма бир хил эмас. Масалан,
Рахматулло олдинги к,арашларидан зарра к,айтган эмас. У хали
Хам Европани устоз деб билади. Урганган хар бир нарсаси учун
унинг олдида узини к,арздор хисоблайди. Европалилар орасида
мусулмон булаётганлари борлигини, масжидлар кураётганлиги-
ни хаяжон билан гапиради. Лекин Каримбахшнинг уз нук;таи на-
зари бор. Унингча, инглизларнинг «масжид ясамокдари Каъбани
бузмок, учундир».
Нуриддин-чи? У - ихтилолчи. Ватанини дил-диддан севади.
Унинг узгалар оёш остида топталишвдан кдгтик; изтироб чекади.
Унинг хдёти тула тахдика. Бир томонда, инглизлар. Иккинчи то-
монда - Рахматуллога ухшаганлар. Пешоварда бир инглиз улди-
рилгани учун Дехдида харбий холат эълон к,илинган. Шу бахона-
да «Ватан!» деган хиндининг бари кулга олинмокда. Рахматулло-
хон Зулайхо туфайли уни йук,отиш режаси билан банд. Нурид-
динхон кУнглида эса, бир-бири билан чамбарчас бошаниб кет-
ган икки хаёл, бир тимсол бор: Ватан ва Зулайхо. У к;амокда экан,
бу туйгу янада кучайиб боради. «Чин ошикдар маъшук,аларининг
Узи билан эмас, хаёли билан яшайур», - дейди у.
Дархакдк,ат, унда ишкдй-хиссий холат, маъшук,а билан ру-
хий бирликни англаш кучли. Шу маънода у маълум суфиёна маз-
Абдурауф Фитрат 375

мунга эга. Айрим жщатлари билан у Хиндистоннинг буюк фай-


ласуф шоири, инкдлобни инсон рух.иятша кучирган Му\аммад
Ик,болни эсга туширади. Шарк, озодлик хдракатида, Жавохарлаъл
Неру айтганидек, «ишончли маънавий суянчик,» булган бу шоир­
нинг шеърлари, хусусан «Асрори худи» («Узлик сирлари», 1915),
«Румузи бехуди» («Бехудлик рамзлари», 1918) достонларидан
Фитратнинг бехабар булган булиши мумкин эмас. «Хинд ихти-
лолчилари»да унинг номи тилга олиниб, шеърларидан намуна-
лар келтирилгани бунга далил.
«Чин севиш» куп утмай, Тошкентда Маннон Уйгур томони­
дан сахнага куйилди. Чулпон у хакда «узбек са^наси улуг ва y n y F -
лиги к,адар юксак хам гузал бир томоша курди», - деб ёзди. Вадуд
Махмуц эса, уни «узбек сахнасида шу кунгача уйналиб келган
пьесаларнинг энг кучлиси, энг буюги», деб бахолади. Асарнинг
шухрати фак,ат Русия мусулмонлари орасидагина эмас, Турку
Эрондан Хинду Афронгача ёйилди.
«Чин севиш»да бошланган «Хиндистонни тозартйш» гояси
«Хинд ихтилолчилари»да давом этади. Икки ёш - Рах,имбахш ва
Дилнавоз бир-бирларини севадилар. Бирок, юртда эрк йук,. Ватан
узгалар оёги остида. Шу туфайли улар хам эркин эмаслар. Бир
куни куппа-кундузи боск,ин килиб, «Хукуматга к,арши яшурин
кенгашасиз» деб икки ёшни к$лга оладилар. Ра\имбахш к,амок,к,а
ташланади. Дилнавозни Лохур пУлиси бошлиги Окунар ишрат учун
олиб кетади. Рахимбахш камокдан к,очиб, инкилобчиларга куши-
лади. Дустлари ёрдамида Дилнавозни куткдради. Бирок, инкилоб-
чиларнинг турган жойлари инглизларга маълум булиб к,олади.
Тенгсиз жангда Дилнавоз Бадринат деган хинди инкдлобчи би­
лан яна душман калига асир тушади. Асар уларнинг озод кдлини-
ши, х,аммаларининг «Юртимизни кутк,арамиз! Яшасин истикдол!»
деган хитоблари билан якунланади.
Драманинг кдск,ача мазмуни - шу. Лекин ундаги хар бир са-
хифа, тафсил Ватанга булган k,h 3f h h мехр билан ёришиб туради.
«Мени Хиндистонни севганингча севармисан?» - с^райди
Дилнавоз.
«Хиндистонни севганим сени севганим эмасми?!» — жавоб
беради Рахимбахш. У юртини севади. Тош-тупрокдари учун эмас,
г^заллиги, фазилати, тарихи учун. Дилнавоз мана шу юртнинг,
улуснинг фазилатларидан бири, биринчиси. Шу сабаб, Дилна-
вознинг шубха ва гумонларига карата: «Чиндан севаман, юрак-
дан севаман, жондан севаман, виждондан севаман. Меним юра-
гимдаги севгини курсатмак учун севиш сузи оздир. Топинаман
сенга!» -дейди.
Аслида, уларга куп нарса керак эмас. Хатто биргина нарса -
эркинлик кифоя. «Кимсанинг бизга хеч иши булмаса...»—зорла-
376 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

нади Дилнавоз. Лекин уларнинг хар бир кдцамини уз уйида таъ-


кдб этувчи инглиз-чи? Уни юртдан кувмай, эркин юриб булади-
ми! Аммо бу осон иш эмас.
«Ишнинг кулайини ахтармак ял к,овликдир,—дейди Рахимбахш.
—Кулай ишдан буюк унум чик,мас. Буюк унумли ишлар кулай-да
булмас. Инглизни Хиндистондан кувмок, ер юзини уз к,ора кднот-
лари остига ол гон олбостини йук этмокдир. Кулай булмас. Нима
б^лса хам бир ёвни юртдан хайдамок, бир юртни ёв кулида курмок,-
дан к,ийин эмасдир».
Лекин барибир осон эмас. Чунки озодликка чик^гок; учун, ав-
вало, уни хохлаш керак. Кулнинг узининг кул эканлигини англа-
ши ярим озод булганидир. Сунг унга тайёр булиш керак. «Мияла-
ри тамуг пучмокдариндан кррон гурок,, кузлари оёк, остидан на-
рирокни курмайдир»ган, «олга босмок», «келгусини уйламок,»ни
«куфр» деб билувчи, «дунё буларни таламок, учун бирлашган»да
Хам «талондан кутулмак учун бирлашмай»диган тудадан нима умид
кдлиш мумкин?
Бирок, Рахимбахш ноумид эмас. «Зулм мазлумларни бирлаш-
тирмок, учун энг буюк куролдир»,—фикрлайди у. Бу йулда чина-
кам инсонлар, албатта бирлашадилар. Чин инсонлик эса, маъ-
жусликка, мусулмонликка к,арамайди.
Дархакдкдт, юрт ёнмокда. «Улус эзилиб битди... Омонлик, тинч-
лик, эрк деган нарсаларни кимса билмайдир. Масжидда намоз
учун йигилганлар сиёсий йигин ясагон булиб, тупга бошаналар,
эр билан хотин узаро узокрок, гаплашиб к,олсалар, хукуматга к,арши
булиб, дорга осилалар... Шулар орасинда тинч турмок;... Лолахар-
диёл айтмок,чи, сагана бошида чогир ичмакка ухшайдир».
Рахимбахш халк, орасига кириб борган сайин Хдшдистонни
кутк,армок, хак,идаги тилаги усиб боради.
Инглиз хам анойи эмас. У Хиндистон ахолисининг турли дин-
эътик,одга, маслак-мазхабга манс^блигидан, улар орасидаги узаро
жанжал-низолардан усталик билан фойдаланади. Бир-бирларига
к,айраб куйиб, четдан кузатади.
Муаллиф мутеъ миллатнинг психологиясига куз ташлайди: Аф-
f o h чегарасидаги Бунир кургонининг бошлиги Мавлоно Нуъмон
уйида газета варакдаб утирибди. Инглизларнинг галабаси хакдца
хабарлар. Унга барибир. К,айси хукуматга хизмат к,илишнинг
ахамияти йук,. Ор-номуснинг узи йук,. Бирок, шамолнинг авзойини
билиб куйган яхши. Хозир инглизнинг кули баландга ухшайди. У
шундай фикрлайди: «Инглиз — Тангрининг балоси. Нима к,ила-
миз, «кофир» булса хам Тангри шунга яхши к,арагон энди». (На-
к;адар таниш итоатпарастлик.)
Абдурауф Фитрат 377

Куп утмай, унинг хузурига инглиз жосуси Марлинг келади.


Уртада «су^бати хос» кетяпти.
«Биласизким, инглиз улусининг Хинд га келганликлари х,инд-
ларни етиштирмак, «маданий кдлмак» учун эди... —узокдан ran
бошлайди Марлинг. —Биз келмасдан бурун Хиндистон дин жан-
жаллари, маз^аб Бавголари, корин-курсок, урушлари билан т^лгон
эди...
Биз келгач, шул бузук^икларни тузатдик! Жанжалларни кутарт-
дук. Маданий яшамок, йулларини курсатдик, киндуларни Укит-
дук».
Дунё бино булибдики, х,еч бир жа^онгир мен фал он мамла-
катни таламок, учун борганман, деган эмас. Хаммалари «адолат»,
«маърифат» олиб келганлар. Македониялик Александрдан русия-
лик Александргача.
Марлинг давом этади: «Биз Хиндистонни адолат билан ол-
дик, адолат билан савугадик. Яна адолат билан узингизга кайтар-
мокчи буламиз...» У Англиянинг Хиндистондаги мустамлакачи-
лик сиёсатини ок,-оппок, кдлиб олгач, навбатдаги ишга —мамла-
катдаги икки буюк миллат орасига низо уругини сепишга кири-
шади.
«Эски Хиндистон маданиятининг туб эгаси мусулмонлар эди-
лар, —секин «иш»ни бошлайди Марлинг. —Шу паллада \ам энг
яхши тайёрланган улус мусулмон улусидир. Биз истар эдикким,
бутун Хинд ^укуматини мусулмонларга топширайлик».
Бу кимга ёкдоайди?
«Биласизким, Хиндистонда купчилик мусулмонлар-да эмас.
Хиндулар, секхийлар, маъжуслар бирлашиб, хукуматни Уз к$лла-
рига олмок,чи булсалар нима кдиамиз?», — секин огуни юбора
бошлайди улжасига игвогар. Шу тарифа, улар аллак,ачон бирлаш-
ган, бу тилакни Олмонияга билдириб х,ам улгурган ва бу борада
ораларингизда агентлар х;ам ишлаб турибди, деган ёлгон маълу-
мотни усталик билан кистиради. Ва, табиийки, шуб^а-гумон бош-
ланади.
Инкдиобчи Абдусуббу^нинг фикри шундай: «Инглизларни тар-
кдтмок; учун Хиндистонни бирлаштирмок; керак. Хинду билан му-
сулмонни бирлаштирмак йулида улар х,ар нарсага тайёрлар. Ле­
кин Марлинг берган огунинг таъсири Мавлонода аллакдчон бош-
ланган: «Шариатда мусулмон билан ^индунинг бирлашмаги ту-
зук эмас, к,атагондир. Хиндулар мусулмон булмагунча, биз улар
билан бирлаша олмаймиз»,— дейди у инкдлобчиларга. Абдусуб-
бух «Биз зулмга к,арши ^ар ким билан бирлашурмиз», —деб хдооб-
лайди. Мавлоно уз фикрларини «мушрик», «ах,ли китоб» хавдда-
ги узок; далолатлар билан исбот этмок,чи булади.
378 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Абдусуббух уз фикрида к,атъий. Унингча, инглизларни Х,ин-


дистонга бошлаб келган нарса хам юрт ичидаги шу хил жанжал-
лардир:
«Сиз, муллалар, туташ шундай киласиз. Хиндистонни йил-
ларча эл-аймок, жанжаллари билан тулдирдингиз. Улусни етмиш
турт булак кдлдингиз. Хар булакни бошкаларига ёв этдингиз. Улка-
мизни ички жанжаллар билан тулдирдингиз. Шундай кдлиб, инг-
лизни бошимизга келтурдингиз. Юз йиллардан кейин биз узи-
мизни кущармок учун бош кутардик. Бирлашдик, кутулмок, иста-
дик. Яна мазхаб, дин жанжаллари билан йулимизни тусмок,чи
буласиз. Уялингиз! Эркимизга тирнок, урмокчи булганларга карши
чикурмиз. Кулга кул бериб курашамиз, бизни бу йулдан сиз-да,
дин-да к,айтара олмас!»
Куриниб турибдики, асар во^еаларини фак;ат ва мутлак.0
Хиндистонгагина тегишлидир, деган даъвони хеч ким к,ила ол-
майди. Бу муаммо мустамлака ва мустамлакачи мавжуд хар бир
мамлакатга дахлдор эди. Шу жумладан, Туркистонга хам. Шу са-
бабли, у хакда унлаб такризлар босилиши, хатто олис Герма-
нияда мак;ола чоп этилиши ва Фитратнинг машхур Хусайн Жо-
вид билан ёнма-ён куйилиши бежиз эмас. «Туркистон ва Бухо-
родагина эмас, балки Шарк,нинг бошк,а гушаларидаги халк^ар
хам Фитратни танийдилар,- ёзган эди Б. А. Пестовский 1922 йилда.
- Бир мусулмон шоирининг дунёга к;араши будцистларнинг к;ара-
шидан узок турса керак, деган бир фикр мияга келса хам Фит­
ратнинг баъзи бир асарларида курилган дунёга кдраши хинд
шоири Рабиндранат ТагУрнинг к,арашлари билан бир нук,тага
келуб бирикадур»1.
Ушбу гапларга кушилган холда, Фитратда Махатма Ганди,
Мухаммад Ик;болдан хам бахрамандлик бор эди, дейиш лозим
булади.
Кичик драматик достон «Шайтоннинг тангрига исёни» Октябр-
нинг окибатларини, йук,силликни илохийлаштириш фожиасини
Узига хос йусинда ифодалаб берган бир асардир. Одам йукдан бор
килинди. (Шаркда пролетариат йук эди.) Халифа деб эълон килинди.
(Унга чексиз ХУКУК берилди.) Лекин унга хеч ким итоат этмади.
Охир-окибатда дунё Яратганнинг амри билан азалга кайтди.
«Арслон» кишлокхаёти вокеаларига багишланган булиб, шуро
даври Узгаришларига нисбатан бир кадар муросасозлик билан
ёзилган драма. Дехкон йигит Арслонни бой арзимаган бахона билан
Уз домига илинтириб олади. Арслон атрофидаги хаксизликларни
кУриб чидай олмайди, жабрдийдаларга ёрдам бераман, деб туйга
йотиб кУйган пулидан ажралади. ДУсти Ботур учун Уртага тушиб
1«Инкдлоб» ж. 1922 й., 2-сон.
Абдурауф Фитрат 379

кдмалади. Хамк,ишлоклари унинг х,овли-жойини сотиб, куткариб


оладилар. Хуллас, у кдмокдан кайтиб келган ида севган к,изини
бой хотинликка олган, энди жони узилган онаси Турсунбиби-
нинг эса иягини боклар эдилар. Асар Арслоннинг бойдан уч олиш
вокеалари билан якунланади.
Фитрат драмалари орасида алохида уринлардан бирини «Абул-
файзхон» эгаллайди. «Абулфайзхон» жанрига кура - тарихий фо-
жиа. Мазмун-мундарижасига кура куща Бухоро тарихидаги роят
масъулиятли ва мураккаб даврлардан бирини калам га олган. Бу
аштархонийлар сулоласининг орадан кутарилиб, урнига май гит-
лар салтанатининг келишидир. Драма бир кадар урганилган, у
дакда катор маколалар ёзилган, диссертация ёкланган1. Асар урта
мактаб дарслигига киритилган ва х- к.
Аштархонийлар сулоласининг сунгги хукмдори булган Абул­
файзхон (1711 —1747) шахси бошкаларидан куп-да фарк килган
эмас. Лекин у юрт сураган XVIII асрнинг биринчи ярмидаги та-
рихий, сиёсий шароит жуда мураккаб булганлиги аник. Гап шун-
даки, салтанатда Мухаммадхаким (пьесада Хакимбий) бош ман-
ритлар нуфузи бенихоя ортиб кетган эди. Иккинчи томондан эса,
жорий анъанага кура аштархонийлардан бошкани хон кутариш
мумкин б^лмаганлиги туфайли манритлар Уз вакилларини тахтга
Отказа олмас эдилар. Шу сабабли, Абулфайзхон номигагина хон
булиб, хамма ишлар мамит Мухаммадхаким измида эди. Мухам­
мадхаким, сунгрок унинг урнини эгаллаган угли Мухаммадра-
Хим (драмада Рахимбий) барча ишларни Абулфайзхон оркали
амалга оширар, шу жумладан, салтанат йулидаги душманларини
хон кУли билан уртадан кутарар эдилар. Бундай-куш хокимиятчи-
лик биргина сарой доирасида эмас, сипо\лар орасида хам икки-
юзламачиликка кенг йул очган эди.
Фитрат мана шу тарихий вокеликнинг мазмун-мохиятини кон-
крет образлар хатти-харакати ва такдирлар мисолида кайта жон-
лантиришга ва улардан замон учун керакли хулосалар чикдришга
муваффак булади.
Тарихий вокеаларни кузатишда давом этамиз:
Мухаммадхаким хон саройидаги мавкеига каноат килмайди.
Хиёнатга утади. Мовароуннахрни коралаб келаётган Нодиршох
истикболига чикади. Унинг хизматига кириб, номидан элчи булиб
келади. 1216-1217 йиллардаги хоразмлик Махмуд Ялавочнинг иши-
ни килади. Тарих китобларида бу ходисанинг айрим тафсилотла-
ри хам сакланган. Чунончи, Абулфайзхон Мухаммадхаким кулига

'Карана: И. Ганиев. Мастерство Абдурауфа Фитрата в создании трагедии «Абул­


файзхон», АКД, Ташкент, 1992.
380 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

купдан-куп совга-салом тущазиб, унга Нодиршох билан сулх, ту-


зиш, юртни шу й^л билан талон-торождан сакдаш чораларини
куришни топширган. Мухаммаддаким эса аксинча, Уз мамлака-
тининг ночор ахволини, нук;сонларини керагидан хам ошириб,
Нодиршохга садокдт изхор этган. Шохдан катга ваколатлару ёрлик;-
лар олиб, Бухорога кириб борган. Тугри саройга кириб боришдан
чучиган, Мир Араб мадрасасига тушган. Куча ва бозорларга жар-
чи чикдриб, куркув-вахима тарк;атган. Эрон шохи сонсиз-санок,-
сиз кушин тортиб келаётганини, молу жонининг бехатарлигини
уйлаган хар бир киши унинг хузурига келишини айттирган. Мад-
расага одам ёгилгандан-ёгилаверган. Абулфайзхон четда крлиб
кетган. Ахийри хоннинг узи Мир Араб мадрасасига Мухаммадха-
ким хузурига йул олади. Бирок;, Мухаммадхаким сок,чилари уни
якднлаштирмайдилар, укда тутадилар. Хон саройга кайтади ва
Нодиршохга таслим булишдан бошк,а илож топмайди. Нодиршох,
Абулфайзхон ва хиёнатчи Мухаммадхаким оталик; Бухородан таш-
кдрида Зарафшон дарёсининг кдргогада машхур Чорбакр мав-
зеида учрашадилар. Гарчи шарк;она илтифотлар урнига куйилиб,
хон (Абулфайз) ва шох (Нодир) бир-бирларига мулозаматни куюк,
кдлсалар-да, Бухоро хукмдори бир кдзини Нодиршохга, иккин­
чи бирини унинг жиянига бериб, узини харчанд фотихга к,арин-
дошлик иплари билан бокдашга уринса-да, барибир, муносабат-
лар хоким-тобелик билан якун топади. Олдин Абулфайзхон (1747),
бир йил утар-утмас угилларидан Абдулмуминхон, сунг Убайдул-
лахон бирин-кетин к,атл кдлинадилар. Нихоят, Мухаммадрахим
1753 йилда амир унвони билан Бухоро тахтига чикади. Фаргонада
минглар ажраб чикдцилар ва мустакдл Кук,он хонлигини май­
донга келтирадилар. Бухорода Мухаммадрахим билан манкитлар
сулоласи хокимият тепасига келди ва у 1920 йил Бухоро шщило-
бига кддар хукмронлик кдлди.
Фитрат нега Абулфайзхон тарихига мурожаат этди? XIX аср­
нинг 20-йилларидаги шидцатли инкддобий жараён билан олис
тарихдаги сулолалар курашининг бир-бирига кдндай як,инлиги
бор?
Аввало, хар икки тарих хдм хащимиз хаётидаги энг масъули-
ятли, энг хаяжонли вок;еаларга тула эди. Тугри, бири янги турмуш
байрож остида, иккинчиси янги сулола хдмояси йулида кечди.
Лекин бир-бирини инкор этувчи икки холат —мамлакатнинг мус-
такдгслиги ва хокимият учун кураш хар иккиси учун хам хос булиб,
уларнинг бири бирлашишга ундаса, иккинчиси булинишни так,о-
зо этарди. Хар иккиси хам жамиятнинг барча кртламларини узига
жалб этган ва энг мухими, хар иккиси хам кучга, зуравонликка
суянган эди. Бундай дамларда инсон табиатидаги эзгулик билан
Абдурауф Фитрат 381

ёвузлик юзага кдтщиб чикдци. Фитрат шуларни илгай олди. «Под-


шох/шк к,он билан сугорилатургон бир «огоч (дарахт)» эканлиги-
ни, «к;он окиб турмагон ерда бу огочнинг куруб цолиши аник;»ли-
гини курсатиб бера олди. Фитрат учун XVIII аср Бухоросида юз
берган вокеалар шунчаки маълумот учун эмас, маърифат учун хам
керак эди. У зулм ва зурликнинг эл-юрт учун факат моддий тала-
фот, жисмоний азоб-укубат эмас, унглаб булмас маънавий жаро-
хат хам келтиришини кУрсатиб берди. Шу тарифа адиб, бир Кара­
ганда, инкдлобий вокралардан узок туюлган Абулфайзхон фожиа-
сини замонасига хизмат эттира олди. Унингча, кишилар такдири-
га, ижтимоий турмушга дахлдор хар кандай иш минг улчаб бир
кесилиши лозим. Инсон манфаатига дойр хар кандай хатти-хара-
кат инсоний крнунлар, воситалар асосида амалга ошмога керак.
Бу инкилобнинг маънавиятига дойр мухим масалалардан эди.
Асардаги куйидаги вазиятга эътибор кдтайлик:
Бухоро хони Абулфайзхоннинг кунгли хуфтон. Эрон шохи Но-
дир афшор катта кУшин билан Бухорога тобора якинлашиб кела-
ди. Атрофдагиларга эса ишонч йук,. Кимга суяниш мумкин? Таро-
зининг посангисига цараб кдцам ташлайдиган крзикалон К,ози
Низомгами, хоннинг хар бир кдцамини зимдан кузатиб, Хаким-
бийга етказиб турувчи Мир Вафогами? Бу цандай салтанатки,
эгасининг уз хаддидан чикиб бирор иш килмокда ихтиёри булмаса.
Хакимбий - кув. Хаммаёкда шунинг одамлари. Фарход оталик,
билан Иброхим кенагас хам унинг олдидан Утиб, бир иш кдла
олмайдилар. У булса, хон номидаги бир кУгирчок;, холос. Яхши-
ямки, унинг ёнида бир ва^глар отаси сотиб олган икки кули -
Давлат билан Улфат бор. Шуларгагина ишонмок; мумкин. У тахт-
ни эгаллаш учун нималар килмади. Уртага Куръон кУйиб «ахд-
паймон» боЕлаган к;анчадан-кднча дустларининг бошини кесдир-
ди. Хатто Уз акасини Удцирди. Бугун эса унга мураббийлик кдлган
Фарход оталикди новвосдек буиилатди. Урнига Иброхим кена-
гасни оталик; тайин этди. Улфат бу оталик,нинг хам «тУгрилик»и-
ни хушламайрок; турибди. Бу хам Фарход оталикнинг изидан бо-
радиганга Ухшайди...
Бу уйлар хоннинг хаёлини исканжага олади. Атроф-мухит, дав-
латхохликнинг гайриинсоний кридалари, аслида, унинг дийда-
сини аллак,ачон кур кдлган, юраги тош-метин. Шунинг узи ин-
сонликка жабр, зулм. Негаки шундай баркамол вужуднинг энг
мумтоз туйгуси поймол булган. Шунда хам бу гайриинсоний ёвуз-
ликлар хон онгининг к,ай бир пучмокдаридан сездирмай сизиб
чик;ади-да, кдйин-кдстокка олади. Инсон табиати —шундай. Абул­
файзхон кечалари ухлай олмайди. К,атл этгирган акаси ва дустла-
ри, мураббийси хаёли хонни кечаю кундуз таъкиб этади...
382 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Кишининг узига узи «.иладиган бундан ортик зулми борми?!


«Хайратул-аброр»нинг учинчи мак,олотидаги «Салотин боби-
да...» шундай фикр бор: «Эй во^ки, - дейди шоир шо?уа карата,
- бахт сенинг кулингни кувватли килган эди, лекин сен уни зулм-
га каратдинг. Зулминг халойикда кам эмас эди, аммо сен уни
узингга х,ам килаётирсан. Зулм узинг учун хам бузугаук-ку, эй
хушёр'одам, агар \ушинг жойида булса, уни бас кил!»
Fap6 билан Шаркни бирдай билган академик Н. И. Конрад
улуг шоиримизнинг ушбу сатрларини тахсил этар экан, «Бундай
теран фикр кишини х;айратга солади. Ва бундай буюк инсоний
донишмандликка дуч келганингда, юрагинг завк-шавкка тула-
ди», - деб ёзади.
Фитрат инсон ру\иятидаги мана шу нозик нуктани илгай ол-
ган ва асарининг ук томирига айлантирган эди.
Пьеса матнида айрим хрлатлар ифодаси, персонажларнинг хат-
ти-харакатлари, сузлари мусика билан кучайтирилиши лозимлиги
^акида сузлар, ишоралар бор. Улар го^о бевосита асар кахрамонла-
ри, баъзан эса муаллиф тилидан берилади. Спектаклда бу масалага
маълум эътибор каратилганлиги кишини кувонтиради. Долаверса,
Фитрат кадим анъанамизга кура х,ар бир зиёли сингари мусика-
нинг хдм назария, хдм амалиёти билан бевосита щугулланган, 15
га якин Узбек чолруси билан 300 дан ортик Узбек куйининг сир-
синоатидан ва айникса, унинг инсон рух,иятига таъсиридан яхши-
гина хабардор адибларимиздан эди. «Узбек мусикаси тугрисида»
(1928) номли бир маколаси шундай бошланарди: «Биз, узбеклар,
узимизнинг мусикамиз жудаям бой экани туфисида куп гапир-
дик, \ам гапириб турамиз. Бу ишимиз ёмон эмас, албатта. У бир
мусикаки, ёлгиз узининг кисмида 300 дан ортик куй сакданган.
Бир мусикаки, бугун ун бешга якин чолгунинг эгасидир».
Драманинг муваффакиятини таъмин этган нарса муаллиф-
нинг тарих фалсафасини англаганида, давр вокеалари ва тур-
муши манзараларини нозик ^ис килишида, ота-боболаримиз-
нинг маиший \аёти тафсилотларини яхши билишида, нщ оят,
бадиий зе^ниятида эди.
„Нвсрий асарлари ва публи-
, Фитрат ижодий меросининг
Г
мухим кис-
~
цистикаси мини унинг насрии асарлари ва публи-
цистикаси ташкил килади. У уз х,аёти да­
вом ида юзлаб жанговар маколалар, унлаб ижтимоий кескир ри-
солалар, \и коя л ар яратди. Биргина Туркистон матбуоти эмас,
Афгонистон, Хиндистон, Туркия, Кавказ, Волгабуйи матбуоти-
да фаол иштирок этди. Унинг илк рисолалари («Мунозара», «Баё-
ноти сайё\и х,инди», «Оила», «Ра\бари нажот» каби) форс тили-
да ёзилган. Буларнинг туртталаси х,ам бугунги кунда узбекча-
Абдурауф Фитрат 383

лаштирилиб, нашр кдиинган1 ва кутариб чиккан мавзу-масала-


сига кУра деярли хар бири вок,еа сифатида кабул кдлинган эди.
Масалан, Фитратнинг илк асари драматик публицистикага мо-
йил «Мунозара» замонининг зайли билан тарихий тараккиётнинг
икки погонасида туриб долган, дин ва дунё, жамият ва маърифат
хакдда икки хил куз карашга эга булган икки кишининг — «жа-
дид» ва «к,адим»нинг бахси асосига курилган эди. Муаллиф хуро-
фотни, бидъатни коралади, унга чинакам эътикодни карши кУЙДИ.
Акду донишни, унинг самараси тараккиёт ва фаровонликни химоя
кдлди. «Уз миллатининг саодат ва осойиши учун» фидойилик кил-
ган турк, эрон хУРРиятчилари Анварбек, Ниёзийбек, Сатторхон,
Бокирхонларни, «Русйядаги хакикий инсонлар»дан «дохий ва фай-
ласуф Тулстуй»ни, унинг «саодати башар» йулидаги хизматлари-
ни ибрат килиб курсатди.
Асар халкнинг кузи очилишида мухим роль уйнади. Янги усул
мактабларининг шаръийлигини исбот килиб берди, мутаассиб
мулла-мударрисларнинг усули жадид мактабларига ёпиштирган
тавки лаънатларини олиб ташлади.
«Бухоронинг нажиб миллати булган ватандошларим,-деб бош-
ланар эди рисола, - бирмунча вактдан бери жадид ва кадим урта-
сида ихтилоф чиккани баъзи миллат хоинларининг хато ва фа-
содларидан бопща нарса эмасдир. Мукдддас Ватанимизни парча-
лаб, унинг ахли жамоасини жадид ва кадим унвонлари остида
икки фиркага ажратиб, уларнинг бирини иккинчисига душман
кддиб куйдилар».
Асар жонажон Бухорога булган сунгсиз мехр-мухаббат, унга
хизмат килмокликнинг буюк шараф эканлиги хакидаги \аяжон-
ли сузлар билан якунланар эди. «Эй, менинг бу китобчамнинг
Укувчилари! Агар диота, молга, жонга, авлодБа мухаббатингиз
булса, агар диннинг халос булиши, шариатнинг ривожи, Ватан
ободлиш, авлоднинг тинчлиги, яхши ном колдиришнинг чора-
сини хохласангиз, сизнинг иложингиз, аввало, касби маориф-
дир. Кобилиятлиларни тахсил учун укишга юборинг. Крбилияти
сустрогини Бухорода янги мунтазам мактабларни очиб топши-
ринглар... «Аллох номи билан касам!», на замонавий илмларнинг
тахсили харомдир, на ислом иттифоки!»
Бу муаллифнинг илк рисоласи эди.

'К,аранг\ Хиндистоада бир фаранги ила бухороли мударриснинг жадид мактаблари


хусусинда калган мунозараси. Китобда: Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар, 1-жилд,
Т., «Маънавият», 2000, 4б-98-бетлар; Хинд сайё^и баёноти. Курсатилган китоб, 98—
169-бетлар. Нашрга тайёрловчи X- Болтабоев; Оила ёки оила бошк,ариш тартиблари,
Т., «Маънавият», 1998, таржимон Ш. Вохвдов; Нажот й#ли, Т., «Шарк;», 2001, тар-
жимонлар: Шодмон Вовддов ва Гулба^ор Музаффарзода.
384 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

«Йул» очеркини эслатувчи «Сайёх хинди»да ери, суви, хаво-


си бетимсол, гоят ме^наткаш, хунарманд бир халкдинг o f h p тур-
мушидан суз очди, унинг сабабларини тахпил этди. Барча мушку-
лотларнинг сабабини давлат идора усулининг бузук, ва нобопли-
гида, хокимият эгаларининг илм-маърифатдан узок^игида деб
билди ва буларни узгартириш йулларини излади. «Оила» асарида
эса, оиланинг миллат ва жамият асосини ташкил этишини таъ-
кидлаб, унинг давлат, ХУКУК, маърифат, тиббиёт билан боглик;
томонларини мухокамага куйди. «Нажот йули»да ислом ва Куръ-
он йулини инсониятни таназзул ва фалокатдан кутк,арувчи бир-
дан-бир йул сифатида такдим этди. Фитратнинг Ватан ва Миллат
озодлиги, истик^ол борасидаги фикрларини кузатишда унинг
1917—1918 йилларда махаллий матбуотда, хусусан, «Хуррият» га­
зетасида эълон кдлинган мак;олалари, алохида бир кдмматга эга.
Фитрат Унлаб хикоялар ёзди. Улар орасида «Кдёмат» (1923)
катта шухрат тодди, к;айта-к;айта нашр кддинди, бирок, аксарият
лолларда шуро мафкурасига мослаб тал^ин этилди.
Адиб насри Узбек прозаси ривожига сезиларли таъсир курсат-
ди. Уларда кутарилган масалалар эса, Туркистон миллий уйгони-
шини таъминлаган омиллардан бУдди.
Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, Фитратнинг хаёти ва
ижодий фаолияти тарихнинг энг к,алтис дамларида Миллат ва
Ватанга хизмат кдлмокринг ёркдн намунасидир. Хар к,андай холда
хам халк; билан бирга булиш, унинг манфаатини хар нарсадан
мукдддас тутиш Фитрат шахсиятининг энг мухим хусусиятлари-
дан эди. У ижодкор сифатида Узбек адабиётини жахоний мик,ёс-
ларга олиб чю дан, уни янги хаётбахш гоялар билан бойитган,
тилимизнинг бой имкониятларини, бадиий ифоданинг бетимсол
намуналарини намойиш эта олган истеъдод эди. У Узбек драмачи-
лигини юксак погонага кУтарди, замонавий адабиётшунослик
илмининг бонийси булиб тарихга кирди.
ХАМЗА ХАКИМЗОДА НИЁЗИЙ
( 1889- 1929)

V амза Хакимзода Ниёзий - XX аср узбек адабиётининг


у \ йирик намояндаларидан, шоир, драматург, театр арбо-
■% би, педагог. У новатор ижодкор сифатида бадиий ада­
биётнинг хамма турларида к,алам тебратди, уни халк; калбига янада
як;инлаштирди. У адабий ижод билан мусик;а, режиссёрлик санъ-
атини кушиб олиб борди, натижада улмас са\на асарларини ярат-
ди: «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси», «За-
харли хаёт ёхуд ишк, курбонлари», «Майсаранинг иши» каби шеъ­
рий туплам ва драмалари мана шундай ижоднинг ёрк^н намуна-
ларидир. Хамза Туркистон улкасида жадидчилик харакати шакл-
ланаётган бир паллада бадиий ижодга кириб келди ва бу харакат-
нинг бутун мазмунидан шаклу шамойилигача унинг бадиий ижо-
ди ва амалий фаолиятида уз ифодасини топди. Жадид педагоги
сифатида усули савтия мактаблари очди ва улар учун бир неча
дарслик ва мажмуалар яратди.
Хамза 1889 йил 6 мартда Кукрнда зиёли оилада —табиб Ибн
Ямин Ниёз угли оиласида тугилди. Ибн Ямин узбек, араб, форс
тилларида анча саводли булиб, Кук,он уламоси орасида катта эъти-
борга лойик, табиб эди. Хамза дастлаб махалла мактабида, 1899—
1906 йилларда Кукрн мадрасаларида укдци, бирмунча вак? рус-
тузем мактабида рус тилини урганди.
XX аср бошларида содир булаётган мухим ижтимоий-сиёсий
ходисалар Хамза хаётига, унинг ижодкор сифатида шакллани-
шига кучли таъсир курсатди, 1905 йил инкдлобий харакатлар Ру-
сиянинг чекка улкалари халкдарида маърифат, озодлик, истик,-
лол сари интилишларига туртки булди. Унинг бадиий ижодга,
нафис санъатга булган кдзик^шш 1900 йиллардан бошланди. 1908
йилда Наманганда укиб юрган кезларида Хамза татар маорифчи-
си Абдулла Тукмуллин билан танишади: «Ул меним кулимда уз
кдламим билан юз сахифадан ортигрок; эски усулдаги ёзишмала-
рими кУриб, тарбияга киришди»,- деб ёзади Хамза таржимаи
25 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
386 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

хрлида. 1909 йилда Хамза Бухоро-


нинг улуг тарамийпарвар мудар-
рисларидан, усули жадид мактаб-
лари тараф дорларидан булмиш
Мухаммад Икром ибн Абдусалом
Кулида араб тилини урганиш учун
Бухорога боради, аммо у ерда юз
берган шиа ва сунний жанжали
бунга имкон бермайди.
Унинг ижодига, айник,са Ис-
м оилбек Гаспралининг «Таржи-
мон», Фотих, Каримийнинг «Вак;т»
газеталари, Ризо Фахриддиннинг
«Шуро» журнали, шу билан бир­
га, узбек тилида Тошкентда чик,а
бош лаган И см оил О би ди й н и н г
Хамза Хакимзода Ниёзий «Т аран ий », Мунавваркрри Абду-
раш идхон углининг «Хурш ид»,
Абдулла Авлонийнинг «Ш у\рат» газеталари кучли таъсир курсат-
ди, улар билан алокд урнатди. Хамзанинг илк шеърлари ва макр-
лалари мана шу газета ва журналларда босилди.
«Таржимон» газетасини мунтазам кузатиб борган Хамза Гасп­
ралининг 1906-1907 йилларда шу газета сахдфаларида босилган,
бутун турк оламининг, шу жумладан, Туркистон улкасининг мус-
гамлака асорати боткргига тушиб крлиши сабаблари \ак,ида бах,с
юритувчи «Муколамаи салотин» асари билан таниш булган.
Хамза 1910 йилда Тошкент шахрида а м аж й фаолиятга кири-
шиб, Каищар ма\алласида биринчи марта усули жадид мактаби
очади. Бу даврда у Тошкентда Туркистон жадидчилик хдракати-
нинг рах,бари Мунавваркрри Абдурашидхон угли ва унинг атро-
фидаги шогирдлари усули жадид муаллимлари ака-ука Ш окир-
жон ва Собиржон Ра\имийлар, Самиъкрри билан як,индан хдм-
корлик килади. Мана, Хамза архивидаги \ужжатлардан бири:
«Пирлардан: му\тарам устози олий муаллим Мунавваркрри... Ад-
реслари: Эски Тошканд, усули савтия мактабида, мах.алла Мех,-
рободда. Мулокртимиз 1908 милодий 11 декабрда».
1911 иилда Кук,он шахрида у шундай мактаб очади. Бу мактаб
лар чор маъмурларининг таъкдби билан ёпилади. У 1911 йилда ^аж
сафарига отланади: Афгонистон, Хиндистон, Туркия, Арабистон
мамлакатларининг марказий ша\арларида булади. Хамза каерда
булмасин, у ернинг таълим-тарбия, укув муассасалари билан та-
нишади.
Хаж сафаридан кдйтгач, педагогик фаолият билан бир кдтор-
да, адабий-бадиий ижодга берилади. 1914 йилда дастлаб Марги-
Хамза Х,акимзода Ниёзий 387

лонда, кейин Куконда усули жадид мактаби очади. Бу \акда «Тар-


жимаи \оли»да куйидагиларни ёзган эди: «1914 йилнинг охирла-
рида Маргилонда мактаб очдим. Саккизинчи ойгача бормай, Ан­
дреев исминдаги Скобел маориф рах,бари томонидан мажбурий
ёпилди... Ундан яна Хукднд келиб, йуксил болалар учун пулсиз
укиш мактаби очдим... узим 4 ойга давом эттиргандан кейин уезд
начайлиги Мединский томонидан тинтув булиб ёпилди. Лекин
\еч бир кдндай к,огозларим кулига тушмагани учун ка мал май
кутулдим».
Хамза бу даврда янги мактаблар учун «Енгил адабиёт», «Укиш
китоби», «К,ироат китоби» каби дарсликлар яратди. 1915 йилда
кукрнлик маърифатчилар билан х^амкорликда усули жадид мак­
таблари учун дарсликлар нашр к,илиш, укувчиларни Тошкент ва
бошка ша\арларда босмадан чиккан дарсликлар билан таъмин-
лаш максадида «Байрат» китобхонаси ташкил этади. Бу китобхо-
нада Саидрасул Саидазизовнинг «Устоди аввал», Мунавваркори-
нинг «Адиби аввал», «Адиби соний», Мах,мудхужа Б е\буди й ,
Абдулла Авлонийларнинг дарсликлари \ам куп нусхаларда булган.
Хамза уз ижодини анъанавий лирик шеърлар ёзишдан бошла­
ди. У «Ни^оний» (яширин, махфий маъноларини билдиради) та-
халлусида ижод кдлди ва 1905-1914 йилларда ушбу тахаллусда ярат-
ган шеърларини туплаб, «Девони Н и\оний»ни тузди. Девонга шо­
ирнинг 177 шеъри киритилган булиб, улардан 150 таси газал, крл-
ганлари маснавий, мураббаъ, мухаммас, мусаддас ва 1 мактубдан
ташкил топган; булардан 165 та шеър узбек тилида, 10 та шеър
форс-тожик тилида, 2 та шеър узбек ва рус тилида ширу-шакар
жанрида ёзилган.
Ш оир ижодида му\им уринни ажойиб шеърий гулдасталари
- «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси» эгаллай-
ди. Бу умумий ном остидаги 7 шеърий тупламга 1915-1917 йил­
ларда яратган шеърлари киритилган. Бу шеърий тупламлар: «Атир
гул», «Ок, гул», «Кизил гул», «Пушти гул», «Сарнк, гул», «Яшил
гул», «Сафсар гул». Уларда халкнинг ижтимоий-сиёсий онгини
уйготиш, илм-маърифатга даъват этиш гояси етакчи эди:
Бу Н и \он крн йшлаюр миллат учун лайлу на\ор,
Ёз утуб, киш келди х,оло, бизга булган йук б а\ор ,
Сарсари боди жа^олат килмак истар тору мор,
Чора шул мактаб очайлик, шояд улсун сабзазор.
Эй мусулмонлар, качон бир дарда дармон истариз?
Миллата шавкат, тараккий, шаъну даврон истариз?

Хамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар маж-


муаси»даги мазкур 7 тупламга кирган шеърлари, матбуотда эълон
388 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

кдпган шеър ва публицистик мак,олалари, яратган драмалари,


«миллий романлари» унинг жадидчилик ^аракатининг бадиий ада-
биётдаги йирик намояндаларидан бирига айланганлигини курса-
тади. Абдулла Авлоний каби Хамза «Кулок, ноталари ила эшити-
либ келмиш миллий табаррук ашулаларимизнинг урни йукдтма-
сун учун баъзи к,абщ шеърлар урнига» миллий рух,, миллатнинг
истикдол х;акддаги орзу-интилишларини ифодаловчи сузлар би­
лан бу халк, куйларини музайян к,илиш, бу билан миллатни уй-
fothhi вазифасини уз олдига куйди. Хамза миллий истикдол гояла-
рининг мусик;а, халк; куйлари воситасида, кушикдар шаклида халк,
кдлбига тезрок, ва таъсирлирок, кириб бориши мумкинлигини яхши
тушунган. Узбек адабиётида шаркдяларнинг яратилиши х,ам купрок,
Хамза ва Абдулла Авлонийлар фаолияти билан бошанади. Хамза
Хакимзода мусик,а со^асида ^ам катта к,обилият сохдби эди. Шу
маънода, Хамзанинг ушбу тупламлари А. Авлонийнинг «Адабиёт
ёхуд миллий шеърлар» тупламларига хдмо^ангдир.
Шоирнинг Биринчи Жах,он уруши арафасида халк, орасида
машхур булган «ЛУм-лум Мамажон» ашуласи о^ангида яратган
«Йотла, Туркистон» шеърини олиб кУрайлик. Ашула куйидаги
сатрлар билан бошланар эди:
Лум-лум, лум-лум Мамажон, лум-лум Мамажон,
Истаконда чой ичган, лум-лум Мамажон.
Хамза миллатни жах,олат, истибдод, илмсизлик туфайли фа-
жеъ ах,волга тушган Туркистонни йотлашга даъват этади: сен
шундай йигаагинки, х,атто «рух,сиз танлар тебрансин», сени
шундай а^волга солган, узи зиллатга, хорликка ботган миллат
уйгонсин! «Лум-лУм Мамажон» ашуласидаги шУх ох,анг Урни-
ни к;айгу ва унинг о^ангида миллатни илм-маърифатга даъват
эгаллайди:
Дариг тутманг илм учун кетса молу жон,
Укув фарзлиги минг йул Куръонда фармон,
Маърифатсиз тонулмас а^коми имон,
Илмсизга айтулмас комил мусулмон.
Йигла, йигла, Туркистон, йигла, Туркистон,
Ру^сиз танлар тебрансун, йигла, Туркистон.
Хоразм халк куйлари о^ангида битилган «Яхши х,олин йук;от-
ган окдбатсиз Туркистон» мисраси билан бошланувчи шеърида
шоир мустамлака улканинг ик;тисодий, маънавий, сиёсий туткун
ах,волини буюк дард билан к,аламга олган. Хар бир миллатнинг
истик,боли - илм-маърифатда. Шоирни кдйнаётган, унинг фарёд
чекишига сабаб булаётган нарса миллатнинг илмсизлиги, бу илм-
Хамза Х,акимзода Ниёзий 389

сизлик ок^батида узига «Улмасиндан илгари жисмига кафан бич-


ган»и:
Бурзи сори тулгунча гафлаг шаробин ичган,
Улмасиндан илгари жисмига кафан бичган,
Умид риштасин кесуб, ору номусдан кечган,
Бошу кулинг, Туркистон, нобакорларми чечган?
Узгалар-чи? Улар уз халк,и учун молу жонини курбон кдлади-
лар, илм-маърифат йулида бор-й^гини бахшида этадилар, мил­
лат равняли учун к,он ютадилар. Шоир шу уринда Туркистоннинг
утмишига разм солади: оламга илм нурини таратган, изболи куёш-
дек чарогон замонларнинг утиб кетганидан афсус чекади:
Эсиз, эсиз Туркистон, кдни аввалги холи?
Оламга зиё берган ул хуршиди ик,боли?
Абри гафлат куршади, тун булди истик,боли,
Хур булса миллатимиз, тутмасмикин уволи.
Шоир шундай хулосага келади: сенинг боБлик, кулингни бу но-
бакорлар ечмайди! «Ватанга молик булган нобакор тунгиз» кел-
гиндилардан Туркистонни озод кдлиш учун узлигини юксак дара­
жада масъул биладиган хак^ндлй миллат фидойиларини тарбиялаш
керак.
Шоир хар турт мисрадан кейин такрорланувчи:
Зулмат тоши ёгилса-да, кузи очулмаз,
Рухсиз тандур, ханжар урса, крни сочулмаз, —
нацарог мисраларда мумтоз шеъриятимизга хос тамсил санъати-
дан мохирона фойдаланган. Эътибор беринг, халк, узлигидан, мил­
лий рухдан махрум этилган, курук, жасади к,олган —бу жасад улик
жасад, хар кднча тиг урсанг хам к,он чик,майди. Хал^имизда хам
шундай ибора кулланади.
Умуман, Хамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеър­
лар мажмуаси»га кирган шеърий тупламлар нафак;ат укувчилар,
Хатто санъаткор—хофизлар уртасида хам катта шухрат к;озонган.
Бу х,акда Хамза ижодининг дастлабки тадкикртчиларидан Сотти
Хусайн шундай ёзган эди: «У тор доирадаги укувчилар уртасида­
ги на эмас, ашулачилар уртасида хам таркала бошлаган. Шунинг
билан баравар бу ашулалар туплами... реакцион кучларнинг, ру-
Хонийларнинг к,аттик, газабига учраган».
Купгина узбек ижодкорлари к,атори Хамза дунёкдрашининг
такомилида жадидчилик харакатининг буюк рахнамоси Исмоил-
бек Гаспрали ва унинг «Таржимон» газетасининг роли катта булган.
1914 йил 11 сентябрда Гаспрали вафоти муносабати билан хамма
390 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

узбек жадид ижодкорлари сингари Хамза х,ам уз хамдардлигини


билдириб, «Явмул-вафот» (Садойи Фаргона, 1914 йил 24 сен­
тябрь) макрласини ва «Марсия» (Садойи Фаргона, 1914 йил 28
сентябрь) шеърини эълон кдлди. Шеърда шундай мисралар бор:
Ох,, миллат, етди бу дам к,айкулик, гамлик замон,
Тегди огзингга \алокат тоши, эмди тула кон,
Дод цил даври фалакдан, ботди хуршиди жах,он,
Мотам айла, огласун ах,волинга х,ар инсу жон,
Кук сари учди Масщо жисмлар жондан жудо,
Яъни такрори тараккий мурги шабхондан жудо.

Хамзанинг «Миллий ашулалар учун миллий шеърлар маж-


муаси»га мансуб «Сафсар гул» тупламига мардикорликка олин-
ган узбекнинг юртдан узокдаги хору зорликда кечган хдётини тас-
вирловчи шеърлари кирган. Уларда мардикорларнинг ички хдс-
туйгулари, эл-юртига булган чексиз мух,аббати, согинчи уз ифо-
дасини топган. Аммо шоирнинг ушбу тупламида «ок подшох,»ни,
генерал губернаторни кукларга кутарувчи, мардикорларни фидо-
корона мех;натга даъват этувчи шеърлар х,ам мавжуд. Бу х,ол шо­
ирнинг ижодида узок давом этмади: у мардикор олиш вокеаси
мустабид тузумнинг миллатни тахдирловчи, уни абадий тущун-
ликда сакловчи тадбири эканлигини тушуниб етди. Бу х,ол унинг
мазкур тупламидан бир оз кейин яратган «Фаргона фожиалари»
тетралогиясининг «Истибдод курбонлари» кисмида рус мустам-
лакачиларини аёвсиз фош этишида яккол куринади:
«Маруса. Ман айтаман, узлари шундай ифлос. А, мамлакатла-
ри яхши, сермева, маъданзор, бойлик шуларда. А, узлари бундай
бечора, ах,мок (кулуб). Да, «Мевани яхшисини ит ейди», деган
суз хул суз-да, а!
Н ачалник. Да! Шундай. Энди биз х^озирги Туркистондаги фи-
лосуфи замон гасподин Остроумовнинг деганича, буларни шун­
дай каро ме^натлар била эзуб бутурмокга керак. Чунки агар бу-
лардан гофил колинса, албатта замон келур... бир кун бизга ку-
тул маган иккинчи бир бало булуб чикувлари шубх,асиздир. Шу-
нинг учун мана шундай фурсатларда истифодасиз булмай, зиё-
лик фиркаларидан тортуб, секин-секин йук эта бориш керак».
1918—1920 йилларда мустамлакачилар адресига айтилган бу
сузлар \акикий жасорат эди.
«Ийди курбон», «Эътизор» каби маколалари «Садойи Туркис-
тон»-«Садойи Фаргона» газеталарида босилди. Ушбу маколалар-
да миллатни ярамас иллатлардан, факирликдан, хурофотдан кут-
карувчи бирдан-бир йул илм-маърифатдир, деган foh илгари су-
рилади ва бою камбагал, зиёлию дин пешволари - хдммалари-
Хамза \акимзода Ниёзий 391

нинг кулни-кулга бериб, янги усули жадид мактабларига кумак-


лашувлари лозимлиги таъкидланади. Хамза миллий айирмаларга,
синфий табакаланишларга кескин кдрши чикади, унингча, фа-
Кат бирлик билангина миллатни жахолат ботцогидан, колокдик-
дан, туррунликдан, истибдод куллигидан куткариш мумкин. Бу
хакда «Мактаби дорул-айтом» маколасида муаллиф ёзади: «Де­
мак, бу «Дорул-айтом»да Хуканднинг хар тарафидан улсун фа-
кир болаларни, шубхасиз, кабул кдлинадур. Фак,аг дафтар, калам-
дан бошда китобларгача, хатто мактабдан бериладур. Юкоридаги
иона килувчи афандиларимизга к,иёсан факир ва етим болаларра
рахм ва шафкатлари бори Худо ва Расулдан ва миллатнинг ризо-
лиги бирлан дунё ва охират саодатларига хаваскордан кариндош-
ларимизга бу туррида накадар иона ва мурувват кургузмокларини
рижо ва ниёз килурмиз. Хамда хар ойдаги эхсонларни жамлаб,
хох оз, хох куп бу етим болаларин мактаб мудирига берсалар,
накадар болаларни илму маърифатга етишмокига энг биринчи
шафкатлу ота-оналаридан булур эдилар... Диёнатлик баъзи а\боб-
ларимиз хар ойнинг охирида юборадургон акчаларини ёздуруб
колдурронларига ман-да аларга чин калбим ила ташаккуримни
газета оркали эълон килуб, ваъдаларини-да ёзиб утувни муносиб
кураман».
Газета ва журналларда маколалар ёзиб, калами анча чархлан-
ган, турк, татар хамда рус адабиётидан анча хабардор Хамза узбек
адабиёти учун нисбатан янги тур - насрга кул урди, «Миллий
румон» деб номлаган «Янги саодат» асарини 1915 йилда тошбос-
мада «Мадора» кутубхонаси ноширлигида босмадан чикарди. Ро-
манга ушбу байт эпиграф килиб олинган:
Укуб та^сили илм айла, маориф шарбатин ютгил,
Тилингни жавдаан кутк,ор, рами миллат била утгил.
Ушбу асарда Хамзанинг етук маърифатпарварлиги яна бир
бор намоён булди. Асарда Абдулкахдор исмли анча катта савдогар
бой «дунё хам охиратнинг саодати» булмиш илм-маърифатни эгал-
лаш урнига ичкилик, кимор каби кабих ишларга берилиб кетади
ва бутун мол-дунёсини барбод килади. Окила хотини Марям хар
Кандай кийинчиликларга карамай, уз умрини урди - олти ёшли
Олимжонни, уч ёшли кизи Хадичани тарбиялашга багишлайди:
Олимжонни усули жадид мактабида укитади. Уз одоби, илмга чан-
Кокутаги билан Олимжон жадид муаллимининг мехрини козона-
ди, муаллим унга оталарча мехр-мурувват курсатади. У вояга ет-
гач, синглиси Хадичани хам укитади ва якин мактабдош дусти
Ахмаджонга узатади. Дарбадарликка дучор булган отаси Абдул-
Кавдорни яна уз оиласига кайтаради, илм-маърифатли Олимжон
392 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

оиласини саодатга мушарраф этади. Асарда Олимжон такдирида


мущм ахамият касб этган, узининг ёлгиз к,изи Назокатхонни,
бойлигини унга кщдирган Абдура\монбой образи хам анча тула-
конли яратилган. Муаллифнинг романдан кузлаган асосий мак,-
сади миллатни «жахолат ва гафлат зиндони»дан «дунёнинг хакдкдй
мох,тоби» маърифат гулзорига етаклашдир. Бунга эришишнинг
биринчи омили инсонларда илм-маърифатга ракбат, мухаббат
уйготиш булса, иккинчиси, укув муассасаларини давр талаблари
асосида тубдан узгартириш заруратидир. Чунки мавжуд эски
мактаблар ёшларни укдшдан бездиради. Мана, асар муаллифи орзу
кдпган илм маскани мактаб: «Олимжон, ох, бу кдндок, жой? Та-
нинг рохат олади. Бу дунёнинг богчаси ва жаннати десанг х,ам
ростдур. Мана, к,андок, ок, уйлар. Кдндок, покиза курсилар, булар
ёзмок, учун керакли доскалар, \исобга чутлар, томоша к,илмокда
чиройлик хариталар. Булар хаммаси илм урганмок, учунгина хозир-
ланган. Мана —илм кандок, азиз неъмат. Дунёда илмдан ортик, хам
лаззатли, ширин неъмат борми? Йук,, албатта, йук, булса керак.
Мана, илм укдйдурган кишилар шох, гадо, бой, фак,ир булсин,
мундог улуг жой хаммасига хам баробардир».
Хамза «Янги саодат» асарида яна бир мухим масалага —халк,
онгига сингиб кетган «Худо берса булади-да» деган эътик,од (буни
Хамза «фасод эътикрддар» жумласига киритади)га эътиборни к,ара-
тади. Мутаассиблар томонидан сингдирилган бу эътикрдга асосан
одамлар «берсанг ейман, урсанг уламан» к,абилида иш тутиб, узла­
ри хеч бир харакат к,илмайдилар. Муаллиф бундай асоссиз эъти-
к,одни кескин фош этади: «Худо берса булади-да, деган жохил
ота-боболаримизнинг асоссиз суз ва фасод эъ тик ,одл ари дур. Худо
золим эмас, бировга бериб, бировга бермай куймас. Худой табо-
рак ва таоло саодат — илмда, разолат — жахолатда, хаР бир иш
банданинг уз харакатига мувофик,, деб уз каломида такрор хабар
берган».
Асарда Абдулк,ахх,орнинг жохиллиги туфайли катта машак,к,ат-
ларга юз тутган оила ахволини, мискин, гариб Олимжон рухия-
тини тасвирлашда Хамза сентиментал услуб буёк,ларидан анча
кенг фойдаланган. Мактабни битириш имтихонига Олимжоннинг
отаси Абдулк,ахщр исмига «Даъватнома» келади. Уни олган Олим­
жоннинг рухий-психологик холати тасвирига эътибор кдпинг: «Ох,
биз келайлик Олимжонни холига. Муаллим хазратларининг лутф-
мархаматларига нак,адар сабр к,ила олмаслик даражадаги шодлик-
ларга етишган Олимжон булса керак, деб гумон кдимак хатодур.
Зероки, отаси Абдулк,ахх,ор исмига берган «Даъватнома» кулига
теккандан кейин: «Сани отанг к,ани, имтихон куни бошингда ким
туради? Санга дастурхонни ким кдлиб берур? Ким сани укдган-
Хамза Хакимзода Ниёзий 393

ларингни курар? Бу боланинг отаси к,айси, деган саволга жамоат


орасидин кимни курсатилур?» - дегандек бу рухсиз k;o f o 3h h д о -
вушсиз итобларига накддар маъюсланиб турганда, Оллох-.- муал-
лим хазратларининг суз орасида яна: «Оталарингиз, оталарин-
гиз», —деб такрор кдлиб турган хитобларига бутун фикри йукр-
луб, юраги титраб, багри эзилуб, кузи задарлик ёшлар била тулган
Олимжон дод деб кдчкдруб юбормок^а шарму \аё кдлуб, минг
машакдатлар билан узини уйига еткуриб олди».
Муаллиф лирик чекинишлардан уринли фойдаланган. Улар
воситасида асарнинг таъсирчанлигига эришган. «Ал-И ело*» жур-
налида эълон кдлинган «Янги саодат» романи х,ак,идаги такризда
асарнинг шу жихатларига алохида диктат кдлиниши бежиз эмас.
Чунончи, такризда укиймиз: «Янги саодат» исмли 46 сахифали
туркий ва Туркистон шевасида бир миллий румоннинг янгидан
табъ булуб нашр к,илинуви бизни куп масрур этди. Халк^ни укув ва
ёзув тарафига таргиб кдлмок, учун хрзиргача Туркистон шевасин-
да бунингдек таъсирли румон нашр улинмамиш, десак муболага
булмаса керак. Бу румоннинг мухаррири Хамза Хакимзода Ниё­
зий жаноблари ва ношири Хук,андда «Мадоро» кутубхонасидир».
«Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси»нинг «Би­
ринчи булим»ида «Дилогон» о\анги билан айтилувчи «Кузни
очинг, к,ардошлар!» шеърида шундай миералар бор:
Ташлаб Них,он кунгилда булган иллатни,
Кину 6yF3y адоват, фиску гайбатни,
Сунний, шиий сузларни барбодлашайлик,
Миллат йулин куплашуб ободлашайлик.
Улфатлашуб, ёзлашуб х,ам к,ишлашайлик,
Театр ясаб, консертлар, олк,ишлашайли к.
1915 йилда нашрга тайёрланган ушбу тупламдан жой олган
юкоридаги миералар Хамзанинг сахна санъатига алохида ахамият
берганлигини курсатади.
Хамза 1915 йилдан фаолият курсатган Кукон театр труппаси
учун сахна асарлари - драмалар ёзди. 1915 йилда ёзган «Захарли
хаёт ёхуд иищ курбонлари» драмаси Хамзанинг бу сохадаги би­
ринчи кадами булди. Ушбу драмадан кейин у «Уч», «Мухторият
ёки автономия» (1917), «Ким турри?», «Бой ила хизматчи» (1918)
каби сахна асарларини яратди.
«Захарли хаёт...» драмаси бевосита жадид маърифатпарвар-
лиги рухида ёзилган булиб, унда хам «Янги саодат» «миллий ро-
ман»идаги foh етакчилик кдлади. «Янги саодат»да илмсизлик,
жахолат туфайли пароканда булган Абдулкаххор оиласини ёш
Олимжон илм-маърифат оркали саодатли кдлади. Драмада эса
394 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

жахолат, к,олоклик, мутаассиблик илм-маърифат, тарак^иёт фи-


дойилари Мах,мудхон ва Марямхонларни фожиага олиб келади.
Ушбу 4 пардали трагедия 1915 йилда ёзилиб, 1916 йилда Тошкентда
«Матбааи Руломия»да машхур маърифатчилардан, Хамзанинг
якин дусти, савдогар бой Саидносир Миржалолов (1884—1938)
ноширлигида босмадан чюдан. Муаллиф асарнинг жанрини «Тур­
кистон маишатидан к,из ва куёв фожиаси» деб белгилайди.
Асарнинг бош цахрамонлари Марямхон ва Махдудхонлар —
замонасининг илгор зиёлилари. Улар миллат фарзандларини илм-
маърифатли килишдек улуг орзулар окушида, романтик хаёллар
билан яшайдилар, уларнинг севгиси х,ам нихрятда покиза ва са-
мимий. Драматург асарда айникра Марям образига алохдца эъти­
бор к,аратади, унинг бутун к,арашлари Махмуд образидан кура
Марям кдёфасида намоён булади. Тугри, Марямхоннинг бу дара-
жага етишишида Мах,мудхоннинг хизматлари катта. Уни маъри-
фат йулига олиб ч ш д а н хдм Махдудхондир. Мана — Марямхон­
нинг хаётдаги мак,сади, ^аётининг бош маслаги: «...афандим, эмди
тездан ижти^од этингизким, икковимиз кулимиз тутишиб, зул-
матда к;олмиш бу миллатни, сиз куёши будинг-да, мен мо^ито-
бони булуб, к,°ронги Ватанни ёрутайлик; сиз-да эрларимизнинг
х,олиндан, бан мазлума оилаларимизнинг ^олиндан газеталарга
ёзишиб, бир-бирларимизи ого^лантирайлик. Чин мацсадингиз
булган кдзлар мактаби очайлик, бан маънавий, сиз моддий хиз-
матда булинг, кддрсиз х,амшираларимизнинг касод улмиш бо-
зорларини илми накдий била кутаришайлик. Чин яшайлик, кела-
жакдаги авлодларимизни мозоримизга бориб, эрлари сизга, к,из-
лари бизнинг к,абримиз узасина ок;, кизил гуллар сочуб, Куръон
укуб, рух^даримизни^олкишларлик даражада бир хизматларни
майдонга куяйлик... Йук, эса кдёматгача к;абрингиз миллат ва ке-
лажакдаги миллат авлоди тарафиндан макдур, к,иёмат куни эса
жаноб Хак, ва расул афандимиз к,ошинда уятли ва сарнигун улмо-
гингизни хотирангизда ёдгор к,олдирам! Демак, орзу-х,авас улса
Улсин, миллият, инсоният улмасун!»
Ма\мудхон драма давомида Марямхонга нисбатан анча суст,
\атто Марям уни кураш майдонига тортишга ^аракат кдлади. У
энг сунгги илож - «бошк,а мамлакатга к,очмок,»к,а х,ам тайёр. Мар­
ямхон Хамзанинг «Янги саодат»идаги аёллардан уз дунёк,араши-
нинг кенглиги, курашчанлиги билан х;ам кескин фарк, кдлади. У
шариат, дини исломни бузувчи х;азрат эшон каби мутаассибларга
к,арши бош кутаради. Уларнинг разил кдлмишларини фош этади,
келажакка катта умид билан к,арайди.
Шуни алохдда таъкидлаш керакки, Хамзани (боища мутафак-
кирларни х,ам) баъзан шариат-дин пешволарининг айрим ножУя
Хамза Хакимзода Ниёзий 395

Харакатларини фош этгани учун динсиз, атеист сифатида бах,о-


лаб келдилар. Аслида у динни эмас, мутаассибликни, мутаассиб-
ларни фош этади. Бунга унинг «Захарли хаёт...» драмаси далил.
Ундаги шариат, исломият хакидаги гап-сузларга эътибор беринг:
«Шариат золим эмас, хоин эмас... Шариат \ар кимни бахтиёр
Килган. Шариатда хуррият бор, мусовот бор, адолат бор. Шариат-
да жабр —хдром. Никох, тарафайннинг ижоб кдбули билан х,алол
булур. Ман кабул кдлмасам, никох фосид, никох харом. О* шари­
ат! Эссиз исломият! Шариат битдими? Ё Раббий!»
Хамза узи таъкидлаганидек, «Захарли хаёт ёхуд ишк, курбонла-
ри» пьесаси фожиа жанрига мансубдир. Унда фожиа (трагедия)га
хос пафос уфуриб туради. Фожиа-трагедиянинг хос хусусиятлари
х,ак,ида Абдурауф Фитрат куйидагиларни ёзган эди: «Асар кэдрамо-
нининг тилак йулидаги карашлари драмадагидан кучли булса, хало-
катларга, крнли фожиаларга бориб такалса, трагедия (фожиа) була-
дур».
Асарнинг икки ёш к,ахрамони Марям ва Махмуд замонаси-
нинг хал к,илувчи кучлари мутаассибларга (асар ёзилган даврда
улар хал килувчи куч эди) карши курашадилар. Томонлар урта­
сидаги кураш энг юкори нуктага кутарилади: уларнинг истикбол
хакидаги юксак орзулари чилпарчин билади. Натижада, иложсиз
колган ёшлар мавжуд тузумга, феодал тартибларга, жахолатга,
мутаассибларга карши исён сифатида уз хаётларига к,асд килади-
лар.
Узок, вак,т Хамзанинг хамма асарларидан синфийликни кдди-
риш ва хар бир асар вокеасига ва кахрамонларига синфийлик
нуктаи назаридан ёндашиш хукмронлик кдлди. Бу хол «Захарли
Хаёт...» драмасини бахолашга уз таъсирини утказган. Тугри, Мах-
мудхон бойлар тоифасига мансуб, Марямхон ута факир хонадон-
дан чиккан. Бу икки ёш кайси синфга мансублигидан катьи на-
зар, миллат истикболи учун курашадилар. Уларни улуг максадлар
бирлаштиради. Шунинг учун дам Хамза асар кадрамонларини,
уларнинг инсоний фазилатларига караб бахолайди.
«Захарли хаёт ёхуд ишк курбонлари» фожиаси китобхон ёки
томошабинлар калбида Махмудхон ва Марямхонларга нисбатан
мухаббат, рахм-шафкат, уларни фожиага олиб келган мутаас-
сиблик, жахолатга карши нафрат туйгуларини мавж урдириши
керак эди. Бунинг учун драматург фожиа жанри имкониятлари-
дан, суз санъатининг жозибасидан мохирона фойдаланди. Бу хол
купрок Марямнинг фаол харакатларида, Махмудхоннинг моно-
логларида намоён булади. Махмудхон монологларида сентимен-
тал рух шу даражада кучлики, тингловчи калбини ларзага сола-
ди. Махмудхоннинг улим олдидаги монологи фожианинг асл
396 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

мо^иятини янада туларок очишга хизмат к,илади: «Марям, Мар-


ямхоним, ман дунёда яшамам!.. Кеча окдюм Марямхон мухаб­
бат курбони эди, биз бугун инсоният, миллият курбони! Мун-
дог жах,олат, мундок илмсизлик. Вах^иатлик! Бундай золим халк,
орасинда яшамокдан улим лаззат, лаззат! Бу хил ра^мсизлик,
шафк;атсизлик! Бир вак,тда шариатдан куз юмиб, исломиятни
куйиб, дунё йулига кддам босувчи диёнатсиз крра халк, орасин­
да тирикликдан, албатта, улим яхши! Улим!.. Ох,, ру\и Марям!
Ох,, жа^олат! Box,, исмигина к,олмиш исломият!..»
Худди шу сентиментал рух, драманинг томошабин калбига ки­
риб боришида асосий восита булган. Шунинг учун хам ушбу дра­
ма Тошкент, Кук,он ва бошк,а шахар хдваскор драмтруппалари
томонидан к,айта-к,айта са\налаштирилган. Бу драма биринчи узбек
профессионал театр танк,идчиси Мирмулла Шермухаммедов
(1886—1923) эътиборини крзонди. У Х,амза ва унинг «Захарли
хаёт...» драмаси туфайли узбек театрини «янги тирикликка кир-
гани» билан табриклади: «Захарланган турмушнинг кора са\ифа-
ларини тасвирлашда к,аламни устагина юритган драматургии таб-
рик этмасдан утолмаймиз... Хамза афанди асарда куринадиган
к,ахрамонларга foht диктат ила суз ва характерлар берган».
Хамзанинг сиёсий кдрашларини, унинг Туркистон мухтори-
ятига муносабатини аник, тасаввур килишда Туркистон мухтори-
яти роясининг пайдо булиши муносабати билан 1917 йилда ёзил­
ган «Мухторият ёки автономия» хажвий драмаси му\им ах,амият-
га эга. 1917 йил Февраль инкдпоби, Романовлар сулоласининг
барбод булиши бутун жадид мутафаккирлари к,аторида Хамза­
нинг ^ам истикдол хакддаги ингилишларига к д н о т б о г л а д и . Жа-
дидчилик харакатининг ра^барлари Мунавварк,ори Абдурашид-
хон угли ва Абдулла Авлонийлар томонидан 1917 йил март ойида
«Шуройи ислом» жамияти тузилди. Бу жамиятнинг «Марказий
шуро»си таркибида Мах,мудхужа Бех,будий, Мустафо Чук,аев,
Убайдулла Хужаев каби сиёсий арбоблар бор эди. Шу йилнинг
ёзидан большевикларнинг фаоллиги кучайди ва мутаассиб дин
пешволари «Уламо» номи билан «Шуройи ислом»дан ажралиб
чикди. Бу ажралиш кейинчалик большевиклар учун кул келди,
«Уламо» жамияти мустакдллик учун кураш олиб борган шуройи
исломчиларни барбод кдгшшда мустамлакачиларга ёрдам берди.
«Шуройи ислом» ва «Уламо» жамиятларининг шуьбалари улка-
нинг турли ша^арларида хам ташкил этилди. Февраль инк,илоби
натижасида Туркистонда кдндай давлат тузиш масаласи юзаси-
дан бу жамиятлар Уртасида кескин ихтилофлар, зиддиятлар ву-
жудга келди. Хамза «Уламо» жамиятининг Кук,он шуъбаси маж-
лисини ушбу «Мухторият ёки автономия» драмасига асос кдлиб
Х,амза Хакимзода Ниёзий 397

олди. Муаллиф драманинг кдск,ача сюжетини шундай баён кдла­


ди: «Туркистонда хуррият булуви муносабати ила ёшлар ва ула-
молар орасинда ихтилоф уларок, уламолар айрилиб кетувлари,
рухрний мажлисин тасвиридир».
Бу уринда ёшлар — «Шуройи ислом» жамияти аъзолари, яъни
жадидлар; уламолар — мутаассиб к;адимчилар «Уламо» жамияти
аъзолари эканлиги драманинг бошидан охиригача кузга яцкщ таш-
ланиб туради. Асар муаллифи эл-юрт такдирини уз зиммаларига
олган уламолар кднчалик разил, нашаванд, тубан кишилар экан-
ликларини уз тилларидан фош этади. Улар хатто автономия, мух-
ториятнинг кдндай давлат тизими эканлигини тасаввур дам кдла
олмайдилар: «Л.(домла): Бу демократический республикани бизга
куп зарари бор эмиш. Зероки, биздан подшо* булмас эмиш, таган
аввалгидек к,ози, мударрисларни хукамолар, губирнаторлар сай-
лаб куёдирлар эмиш. 2-нчи, хотунларни кучада фаранжисиз (грамма
ёк;осин ушлаб, «Астагфируллох,!» «Навзанбилло*!..») чикуб юри-
ши учун фармонлар булур эмиш... Энди булари булди. ХУш! Иф-
тор, туй, закот, хайр-эдсон деган гаплар бари соп булди!..»
«Ф.(домла): Айтмадимми, бу киши *ам газнот ук,ийдирлар,
яки аз таро^чи, биз энди шул дин бузуци гумро* тотор шум усули
жадидчиларга кушилар эканмизда, *ай*от! Бале!»
Мустакдгсликка к,адар х,амзашунослар бу драмани К$к;он мух-
ториятининг «расвосини чик;арган», унинг «реакцион мо^ияти»-
ни фош этган асар сифатида ба^олаб кеддилар. Аслида Хамза Тур­
кистон мухториятини тузишда фаол иштирок этган жадидларга
к,арши бузгунчилик, соткднлик ишларини олиб борган мутаас­
сиб «Уламо» жамияти аъзоларининг накадар нодонлигини, кал-
тафа^млигини фош этган эди. Асарда к;ахрамонлар исмининг бош
дарфи берилган. Хамза ушбу асар туфайли «Уламо» жамиятининг
таъкдбига учради ва 1917 йил октябридан 1918 йилнинг 10 мар-
тига кддар Туркистон шахрида дусти Саидносир Миржалолов хо-
надонида яшириниб яшади1. Демак, 1917 йил 27 ноябрь Туркис­
тон мухторияти эълон кдлинган кунни Хамза Туркистон шахри­
да мамнуният билан кутиб олди ва «Туркистон мухториятина»
шеърини яратди. Шеър «Улуг Туркистон» газетасининг 1918 йил
11 январь сонида эълон кдлинди. Шеърда шоир мусулмон милла-
тини улуБ байрам билан муборакбод кдгар экан, уларни бир сан-
жок-байрок, остида бирлашишга даъват этади:
Келинг эмди бирлашинг, ислом миллати!
Кетсин сунний, шиалик нифок, иллати!

'Зарифа Савдносирова. Ойбегим метит. «Шарк;» нашриёт-матбаа концерни бош


та)фирияти. Тошкент, 1994 й., 32-36-бетлар.
398 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Бир санжокда туплансун ислом давлати!


KyrayF булсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб, ислом миллати!
Хамзанинг 1917 йил Октябрь тунтаришигача булган ижоди-
даги асосий гоя маърифатпарварликдир, у бу даврда жадид ада-
биётининг йирик намояндаси сифатида бадиий ижоднинг дамма
имкониятларидан, турларидан фойдаланди. Барча жадид мута-
факкирлари каби у 1917 йил Февраль инкдлобидан сунг хдмма
иш уринлади, Туркистон халклари мустамлака куллигидан озод
булди, деб уйлади. 1917 йилда «Кенгаш», кейин «Хуррият» жур-
налларини нашрдан чикдрди. «Хуррият» журналининг биринчи
сонида эълон кдлинган «Бугунги кддрлик кунлар» бош мак;ола-
сидаги ушбу сузларда Хамзанинг бу тарихий вок,еага муносаба-
ти як.к.ол кузга ташланади: «Бу кун бахт фалакиндан чик,миш
*ак,ик,ат куёши мусовот, адолат каби энг соф зиёлари била энг
крронгуда йук;олган игна каби нозик ва мущм мак,садларимизи
дам ялтуратуб курсатмакдадур. Мана, букун дакикат, хуррият
воситаси била эски хоин ва золим, мустабид хукуматни 50 йил-
дан бери буйин, кул ва оёгимизга сезимсиз солуб келган умр-
лик OFyp занжирларин кузга курсатуб ечди, халос кдиди. Бу кун
*акдк,ат, мусовот воситаси била, бир тараф, золим амалдорлар,
иккинчи тарафдан радмсиз, шафкатсиз талончилар темир тир-
ноки остида пустлари бутун сидирилиб, юраклари эзилиб, чукуб
хонумонларидан ажраб келуб турган мазлум, нодак; факиру бе­
чора, етим, гарибларнинг бургутлар панжаи маргидан радо
кдлди... Бу кун энг кддрлик, энг ганиматлик кун! Бу кун Остро-
умоф, Ильминский кабиларнинг тарбиясида яшаган ва анинг
маслакига хизмат этувчи, ватандаги уз орамиздан чикдон дин
хоинларини хиёнатларин дак,ик,ат майдонига отур. Нохдкларни
шарманда ва сарнигун кдлур».
Албатта, Хамзанинг мустамлакачиларга карата айтган жасо-
ратли сУзлари Вак,тли хукуматга хдм, унинг улкадаги хдмтовокда-
рига дам маъкул булмади, иккала журнал бирин-кетин ёпилди.
Хамза Октябрь тунтаришидан кейин шуролар хркимиятини
кУллаб-кувватловчи шеърлар, кушиклар битди, большевиклар
докимиятининг янги шаклдаги мустамлакачилик сиёсатини кура
олмади. Баъзан Уз крбилиятини бадиий ижодга эмас, шуро хуку-
матининг таргабот-ташвикрт ишларига сафарбар этди. Унинг 20-
йилларнинг Урталарида яратган «Паранжи сирларидан бир лавда
ёки яллачилар иши» драмаси, «Бурунги крзилар ёки Майсара-
нинг иши» дажвий комедияси Узбек драматургияси ва театр санъ-
ати таракдиётига кучли таъсир курсатди. Хамза 1926 йил 27 фев-
^амза \акимзода Ниёзий 399

ралда «Узбекистон халк, ёзувчиси» фахрий унвони билан такдир-


ланди.
Хамза Хакимзода Ниёзий 1928 йилнинг августида шуро хуку-
матининг топширирига биноан Шох,имардонга боради, у ерда
мавжуд хукумат сиёсатини баркарор кдлишда, рухонийларга
к,арши курашда фаол иштирок этади ва 1929 йил 18 март куни
шу курашнинг курбони булади. Хамзанинг бир гуру^ мутаассиб-
лар томонидан улдирилиши шуро мафкурасида унинг ижодини
синфийлик-партиявийлик тамойилларига асосланиб ба\олаш
учун мезон булди. Уни маънавий заминдан юлиб олиб, узи ман-
суб булган жадидчилик \аракатига, унинг намояндаларига к,арши
куйдилар, узбек шуро адабиёти ва санъатининг ягона асосчиси
сифатида талк,ин ва такдим этдилар. Бу гайриилмийликнинг энг
юк,ори намунаси сифатида Хамзага багишланган 17 серияли
«Оловли йуллар» фильмини курсатиш мумкин. Уйдирмалар асо-
сига курилган бундай асарлар Хамзага нисбатан хурмат-эх,ти-
ромни ошириш урнига унга булган ишонч ва эътикрдга путур
етказди.
Шуро мафкурасининг бу борадаги салбий ок,ибатларидан
бири шу булдики, миллиятчи шоирнинг айрим сатрлари, х,атто
асарларига «пардоз» берилди, «та\рир» килинди, «Бой ила хиз-
матчи» драмаси 1939 йилда драматург Комил Яшин томонидан
социалистик реализм талаблари асосида, айтиш мумкинки, к,айта
ёзилди.
Хамза ижоди мустакдллик, истикдол туфайлигина хдкикдй
бах,осини олмокда. У хеч бир бурттиришсиз, кушиб-чатишсиз хам
XX аср узбек адабиётининг атокди вакили: новатор шоир, хрзир-
жавоб носир, истеъдодли драматург, гайратли театр арбоби, мо-
Хир педагог сифатида замондошлари Абдулла Авлоний, Абдура­
уф Фитрат, Абдулхамид Чулпонлар каторидан муносиб Урин
олишга х,акдидир.
АБДУЛЛА КДЦИРИЙ
( 1894- 1938)
XX аср халкдмиз тарихвда узликни англаш, миллий уйгониш
даври билан бошланди. Жадидчилик харакати номи билан тарих-
га кирган бу жараён халкимиз маънавий хаётининг ^амма жабха-
ларини к;амраб олди, бадиий адабиётда \ам том маънода янгила-
ниш жараёни кечди. Абдулла Крдирий «Утган кунлар»1 романига
ёзган кичик мукаддимасида уша давр ижодкорларининг адабиёт-
га к^йган талабларини туда ифодалаган эди: «Модомики, биз янги
даврга оёк, к^йдик, бас, биз хар бир йусинда хам шу янги давр-
нинг янгиликлари кетидан эргашамиз ва шунга ухшаш достон-
чилик, р^мончилик ва хикоячиликларда хам янгаришга, халки-
мизни шу замоннинг «Тохир-Зухро»лари, «Чор дарвеш»лари,
«Фарход-Ширин» ва «БахромгУр»лари билан танишдиришка узи-
мизда мажбурият хис этамиз».
Утган асрнинг 10-йилларида Махмудхужа Бехбудийнинг «Па-
даркуш» драмаси, Абдурауф Фитратнинг «Мунозара», «Баёноти
сайёхи хинди» асарлари бадиий адабиётда буюк узгариш ясаган
эди. А. Крдирий мана шундай бадиий ижодда туб сифат узгариш-
лар кечаётган бир даврда адабиётга кириб келди.
Абдулла Крдирий 1894 йил 10 апрелда Тошкентда 6 o f 6 o h оила-
сида тушлди. Унинг отаси Крдирмухаммад (1821—1924) узок, вак,т
савдогарчилик билан, 1870 йиллардан умрининг охиригача Са­
марканд дарвозада анчагина катта - 1300 саржин (ярим гектар -
500 м2 дан к^прок —У. Д.) богда богдорчилик билан оила тебра-
тар эди. Унинг онаси Жосият биби уй бекаси булган. Абдулла ёшли-
гидан Уткир зехни, серфикрлиги билан ажралиб турган. Дастлаб у
«усули вддим» мактабида, Абулкосим мадрасасида, кейин рус-
тузем мактабида Укишни анча муваффакдят билан давом эттирди.
1912 йилда у каттагина савдогар Расулмухаммадбой кулида при­
казчик (иш юритувчи) булиб хизмат кила бошлайди. Расулму-
1 Асар кейинги пайтларда XX асрнинг 20-йиллари имлосига мувофик, «Уткан кун­
лар» шаклида чоп этилмокда.
Абдулла KftdupuH 401

даммад анча эътиборли, очиккунгил, диёнатли бойлардан булиб,


уз даври зиёлилари билан якин алокдда булган. Шунинг учун дам
Абдулланинг ёшлиги асосан бойлар, зиёлилар даврасида кечди,
бу дол унинг жадид мутафаккирлари, уларнинг «Садойи Туркис­
тон», «Ойна», «Самарканд», «Турон» каби газета ва журналлари
билан алок,ани мустадкамлашига олиб келди. 1914 йилда Абдулла
Расулмудаммадбойнинг катта кдзи Радбаройга уйланади. Улар На-
фиса, Хабибулло, Адиба, Масъуд исмли икки к,из ва икки угал
курадилар.
Абдулла Крдирийнинг илк адабий фаолияти мана шу даврдан
бошланди, бу дакда у кейинчалик таржимаи долида шундай ёзади:
«Шу миёналарда бозор воситаси билан татарларда чик&цургон га-
зеталарни укуб, дунёда газета деган ran борлотига имон келтир-
дим. 1913 йилда узбекча «Садойи Туркистон», «Самарканд»,
«Ойна» газеталари чика бошлагач, менда шуларга ran ёзиб юбо-
риш фикри уйгонди». Дардакикат, унинг «Янги масжид ва мак­
таб» номли илк маколаси «Садойи Туркистон» газетасининг 1914
йил 1 апрель сонида «Абдулла Кддирий» имзоси билан эълон
Килинди.
А. Кддирий ижодкор сифатида Уз адабий фаолиятини шеъри-
ятдан бошлади, унинг «Миллатимга», «Адволимиз» каби шеър­
лари шу давр мадсулидир. Крдирий шеърларида Миллат ва Ва-
танга хизмат килиш, уни гафлат, жадолат уйкусидан уйготишга
даъват яккол кузга ташланади. Уларда Авлоний, Тавалло, Хамза
каби жадид шоирларига хос хусусиятлар Уз ифодасини топган:
Кур биз(н)инг адволимиз, гафлатда кандай ётамиз,
Жойи келган чогида виждонйи пулга сотамиз.
Углимизга на адаб, на фан, на яхши суйламок,
На Худони буйруга булган улум Урготамиз.
Коримиз шундан иборат булди ушбу човда,
Унтадан бедона бодиб, ёзу киш сайротамиз.
Хамда дар кун такяларда наша, кУкнори чакиб,
Баччага кокил солиб, од-вод билан Уйнотамиз.
Келингиз, ёшлар, зиёлилар, бу кун гайрат килинг,
Ухлаганларни агар К„одир эсак уйготамиз.
Орадан куп Утмай, А. К,одирийнинг «Бахтсиз куёв» драмаси,
«Жувонбоз», «Улокда» дикоялари китобхонлар кУлига бориб тегди.
Ёзувчининг «Жувонбоз» дикояси ва «Бахтсиз куёв» драмаси Мад-
мудхужа Бедбудийнинг «Падаркуш» драмасининг бевосита таъси-
рида яратилган. «Бахтсиз куёв» мазмунан Бедбудий драмасидан фарк
26 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
402 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

кдпса-да, жадидчилик тояси етакчилик кдиади. Аммо «Жувонбоз»


хикояси сюжета «Падаркуш»га жуда ящ н туради. Хдкоянинг бош
кдхрамони —катта савдогар Рауфбойнинг угли Саъдулла. У укиш,
илм олиш урнига ифлос, фахдл йулларга кириб, отасининг бутун
мол-дунёсини совуради, охир-окибатда одам улдириб, уз умрини
х,ам барбод кдпади. Ёзувчи Ойбекнинг 1936 йилда ёзган «Абдулла
Крдирийнинг ижод йули» асарида хар иккала асарга хос камчи-
ликлар: вок;еа-ходисаларнинг ижтимоий илдизи туларок, очиб бе-
рилмаганлиги, тимсоллар тилининг сунъийлиги, халк, жонли ти-
лидан узокдиги курсатиб утилган. Шу билан бирга, Ойбек таъкид-
лаганидек, «Жадид адабиёти учун характерли аломат, яъни санъ-
аткорнинг урнини воиз эгаллаши, насихатгуйлик, «окдртирувчи-
лик» ва бошк,алар «Бахтсиз куёв»да якдол куринади».
Худди шу даврда яратилган «Улокда» хикоясида хам аввалги
асарларидаги каби жадид адабиётига хос мавзу - таракдиётга туга-
нок, булаётган эски урф-одатлар ва уларнинг крбишда к,олган оло-
мон рухияти к,аламга олинган. Миллионлаб, ун миллионлаб халк;-
лар жахон уруши гирдобига тортилган, уларнинг такдири хал кдли-
наётган бир пайтда к;ора халк, улок,, купкари каби одатлар билан
овора, шулардангина завк; олади. Шу даражада «содда», таравдн-
ётдан йирок, халкдинг кдсмати кишини ташвишга солади. Ёзувчи
олдинги асарларига нисбатан анча илгарилаб кетган: у вок,еалар-
ни шунчаки баён килмайди, хар бир тимсолнинг узига хос сура-
ти ва сийратини китобхон кузи унгида намоён кдлади. «Улокда»
асари нафак,ат Абдулла К,одирийнинг, балки узбек хикоячилиги-
нинг 1910 йиллардаги катта ютуги деб бахолайди Ойбек. Бу ёзув­
чининг хикоячиликда реализм томон ишонч билан катта к,адам
ташлаганини курсатади.
1914 йил урталарида Русиянинг Биринчи Жахон уруши гир
добига тортилиши мустамлака Туркистон улкаси халкдари бо-
шига турли-туман фожиаларни олиб келди. Айник,са, мустамла­
ка Улкадан 19 ёшдан 43 ёшгача булган 250 минг ишчи-мардикор
олиш хакдцаги Николай II нинг фармони халк,нинг норозилик
х,аракатларига туртки булди. «Мардикорлик кузголони» номи би­
лан тарихга кирган халк; озодлик харакати бутун Туркистон улка-
сини камраб олди. Бутун Русия империясини ларзага солган 1917
йил Февраль инкдлоби 300 йиллик Романовлар тахтини барбод
к;илди. Бу тарихий вок;еалар Абдулла Кддирий дунёк;араши тако-
милида мухим омил булди. Бу хакда у кейинрок,: «Николайнинг
тахтдан йик,илиб, хуррият булгонига хурсандлигим, албатта, ду­
нёга сирмас эди. Айник,са, 1916 йил рабочий олиш масаласидан
кейин умуман Туркистон ишчиларида уйгонган истибдодга наф-
рат менда хам кучлик эди», - деб ёзади.
Абдулла Крдирий 403

А. Крдирий 1917 йил Февраль инкдгсобидан кейин халк;мили-


циясида, 1918 йилдан Султонхужа Крсимх^жаев ра^барлик каш­
тан Озик; к^митасида саркотиб хамда 1919 йилдан шу к^мита орга-
ни «Озик, ишлари» газетасида мухаррир б^либ ишлайди. Бу давр-
да у «Инкдлоб» ва «Коммунист й^лдоши» журналларида масъул
котиб, журналист-публицист сифатида катта фаолият к^рсатади.
1923 йилда «Муштум» журналининг ташкил этилиши \ам бево-
сита Абдулла Крдирий ва Fo3H Юнус (Юнусов Fo3H Олим - 1893—
1939) фаолияти билан узвий богланди. Бу хакда Крдирий куйи-
дагиларни ёзади: «23-йилнинг феврал ойида, шекилли, «Туркис-
тон» газетасига урток; Абдулхай Тожи му^аррир белгиланди ва шу
урток, бир кулки журнали чикдрингиз, деб мен билан Розини
чакедэди. (Бу вак^да Бози газетанинг мухдррири эди.) Биз икко-
вимиз ишга киришдик-да, натижада саккиз сонча «Муштум»
чикди».
Абдулла Крдирий 1924 йилнинг ёзвда Москвага кетади ва Ва­
лерий Брюсов номидаги Журналистлар институтида ук^йди, аммо
республика матбуоти, хусусан, «Муштум» журнали билан алок;а-
ни узмайди. 1920-1925 йилларда унинг матбуотда уч юздан ортик;
турли мавзуларда хажвиялари, мащлалари, фельетонлари Кдди-
рий, Жулкунбой, Овсар, Думбул, Шигой, Калвак Махзум каби
имзоларда босилиб чикдди. Ёзувчининг бундай фаолияти хдщда
Хабибулло К,одирий (ёзувчининг катта jtoiH - У. Д ) куйидаги-
ларни ёзади: «Муштум» журналининг 1924 йил сонларидан бири-
да дадамнинг суратини ^ртокдик разили тарик;асида масхаралаб
босишган ва тагига шу с^зларни ёзиб куйишган эди: «Фельетон-
лар короли Жулкунбой: йиктатиб кулдиради, кулдириб йиклата-
ди»1. «Фаргона» газетасининг муз^ррири Лутфулла Олимий А. Крди-
рийнинг «Муштум» журналидаги фаолияти х,акдда ёзади: «Муш-
тум»нинг топган эътибори ва к^п тарк;алиши Жулкунбойнинг
уткир к,алами билан»2.
Абдулла Кддирийнинг «Москвадан» туркуми остида бир к,анча
х,ажвий макрлалари эълон крлинди. 1925 йилда ёзувчининг «Муш­
тум» номли анча жиддий танкддий макдласи «Кдзил Узбекис-
тон» газетасида босилди. Мак,олада журналнинг уша кезлардаги
фаолияти, истик;боли анча чукур тах^ил к^илинган. Бу макрла ат-
рофида кучли мунозара кечди. Давр тараккиётига туганок, булаёт-
ган кучларга к,арши курашда «Муштум»ни янада фаолрок; булиш-
га даъват этувчи, хажвий журналнинг щёфасини белгиловчи ушбу
макрлани каразгуйлик деб кдбул кдпувчилар хам булди. Бу хол

1 Хабибулло К,одирий. Отам х,акида. - Т.: Рафур Гулом нашриёти, 1983, 36-бет.
2 Лутфулла Олимий. Хажвиёт майдонида. Фаргона. 1924 йил, 181-сон.
404 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

журналнинг му^аррири Бози Олимнинг «Танкдцми, тош отиш?!»


жавоб макрласида кузга ташланади.
1920 йилларнинг урталаридан шуролар сиёсатида туб узга-
риш, носоиюм му^ит, «нон орасидан кир излаш» (А. Фитрат)
авжга чик,а бошлади. «Утган кунлар» кулдан-кулга утиб ук^илаёт-
ган, Абдулла К,одирий янги ижодий режалар огушида яшаётган
вак,тда унинг бошига кулфат тошлари ёгала бошлади. 1926 йилда
«Муштум» журналида босилган «Йигинди гаплар» ^ажвий-мутойи-
ба макрласи бунга барона булди. Мазкур макрлада республикада-
ги айрим тадбирлар, хукумат ва компартия ра^барлари «Овсар»
тилидан енгил хазил-мутойиба кдлинган эди. Крдирийдан алам-
зада булиб юрганлар учун бу мак;ола ёзувчига бух,тон тошларини
ёкдариш учун бир дастак булди. Улар мак;олани республикада олиб
борилаётган мух,им тадбирлар устидан кулиш, масхара кделиш,
шУро хукумати ва партия ра^барларини обрусизлантириш, х,атто
аксилинкдпобий мак;садларни амалга ошириш нияти билан ёзил-
ган дейишгача бордилар ва муаллифга сиёсий айб куйдилар. Ёзувчи
1926 йил 8 мартда аксилинкдлобчи деган айблов билан к;амокка
олинади, аммо узок; давом этган к;амок; азобларидан сУнг унга
такдлган айбларнинг, гуво^лар берган курсатмаларнинг сохтали-
ги аён булади.
А. К,одирий узини тубан одамлардан мардонавор *имоя кдлди,
маслагига хиёнат кдлмади. У озодликка чикди, аммо бундай но-
^акдакларга имкон яратиб берган тоталитар шуролар тузумига
нисбатан ишончлари саробга айланди. Агар чукуррок; эътибор бе-
рилса, ёзувчининг кейинги асарларида бу хрл уз ифодасини топ-
ганлигини кУриш мумкин.
1923-1926 йиллар давомида «Муштум» журналининг к,иёфа-
сини белгиловчи, *ажвий к,исса жанрининг етук намуналари
булмиш «Калвак Махзумнинг хотира дафтаридан», «Тошпулат
тажанг нима дейди?» каби асарлари босилди. «Калвак Махзум­
нинг хотира дафтаридан» к^ссасида *акзик?1й ^аётдан бутунлай
узилган, хурофотдан бошца нарсани кура олмайдиган ма^алла
масжиди имоми Калвакнинг кулгили саргузаштлари, тугилиши-
дан бошлаб бошдан кечирган вок;еа-х1одисалар хдкоя кртлинади.
Калвак махзум - тараккиёт душмани. Хар цавдай ижобий Узга-
ришларга кврши бир одам. Уни жамият алла^ачон чи^инди сифа-
тида уло^гириб ташлаган. У шу даражада мутаассибки, ру^оний
билимларни \ам ёлчитиб урганган эмас. У шу даражада таракки-
ётдан орцада крлиб кетганки, шУролар мактабида ухзиётган ёш
к^зчаларнинг мактабга очик; бориши-ю уларнинг кийиниши унга
бузукдик, гайри шаръий кУринади. У уз сУзлари, саволлари би­
лан уз РР.ИЙ оламини *ам намойиш кдяади. Бу олам гоят кир ва
Абдулла К,одирий 405

к;оп-к;ора зимистондан иборат. Бу унинг кодэоатхонада узини ту-


тишида, 12—13 ёшли укувчи кдочага берган саволларида, умуман
фикрлашида кузга якдол ташланади.
А. К,одирий Калвак махзум образини яратишда унинг бутун
дунёга бузук, ният билан бокувчи кораюрак бир киши эканлиги-
дан келиб чик^ан холла сузлар, иборалар танлайди, яъни харак-
терини нущи воситасида гавдалантиради. Унинг к,ироатхонадаги
Холатини ёзувчи шундай ифодалайди:
« — Мулло Маркам к,ори шу ердамилар?
Йигит борлик, ишорасини бериб, факедэни илгарига бошлади.
Бордим, нима курай, бурчакда ажаб бир нозанин к,из. Курси бер-
ди, ултириб фотща ;укудим, билдимки, бу нозанин бойбачча-
нинг уйнаши эркан. Икки ошик, хилват к^иткон фурсатда камина
кириб к ,о л р о н эрканман. Баъдазон Мулло Маркам к;орини сура-
дим... Бойбачча табассум к^либ: «Факдо Маркам к,ори буламан»,
- деди. Бу йигитнинг боадаб булгонидан хам дуруст одам, деб
уйлагон эдим. Аммо уйнаш кдлиши булса узига, чунки эчки х,ам
уз оёгадан, куй хам уз оёгидан осилодир. Баъдазон Мусхафи Ус-
монийни сурадим. Бизда йук,, деб жавоб берди. Мусхафи Усмо-
ний махкамаи шаръия деганнинг к^лида эркан, пулод сандикда
солуб сак«лар эканлар».
Ёзувчининг улкан ма^орати шундаки, у и$ролар даврида халк;-
ни диний кдцриятлардан бутунлай махрум этиш жараёни кечаёт-
ганлигини руйирост к,аламга олади. Махзумнинг кдооатхонадаги
савол-жавобларига эътабор беринг: у «Мусхафи Усмоний»ни с$>рай-
ди - «йук». «Шархи вщоя», «Шарх,и Мулло Жомий», «Маслаки
мутгак.ийн», «Далойили хайрот», «Кимёйи саодат» каби китоблар-
ни сурайди. Фак,ат «йук,» жавобини олади. Бундай диний вдцрият-
ларга оид китоблар халк, кузидан анча узокдаштирилган, халк; дин-
сизлик, имонсизлик балосига мубтало булмокда эди. Хатто, вафот
этган «улуглар»га жаноза урнига мархумни ичкиликбозлик билан
кумишдек ута хунук доллар юз бермокда эди. Муаллиф бунга, та-
биийки, таассуф билдиради (албатга, Махзум к,арашлари орк.али).
Мансабдорлардан бири вафот этади. Шуролар таомилига биноан
мансабдорга жаноза укиш мумкин эмас. Аммо: «...ул одам арз кдщда,
мархум узи ушал (наузанбилло\) хдкдян тонганлардан эрди, аммо
ботинда дини исломни дуст тутуб, кабзи рух асносинда васият
кдшбдурларким, «агарчандки махфий булса хам фак,ирни жаноза
бирлан дафн кдлингиз», деб... Азбаройи адовати важхидин ушал
махалланинг имоми хам хабар берилмагон экан, токим узга улуг-
ларнинг кулогига бу маънидин чизи хабар етмасин, деб... Мархум-
нинг ака-укаларининг жаб^асидин улуглик ва яна истаршин де-
406 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

сатнайлик хувайдо эрди. Эрта бирлан ушал мансабдор партийнай-


лар тушуб, мунзакон бирлан закунска кдлиб, мархумни кумар
эканлар».
Бу уринда танкдд тиги Калвакка эмас, шуролар давлати томо-
нидан миллатнинг узлигини йукртишга олиб келувчи «улут огалар»
урф-одатларининг (хрзирча норасмий, албатга) жорий кдпиниши-
га к.аратилганини сезиш кдйин эмас. Эътибор беринг, бундай маигьум
вок;еалар узок, вакт — шуролар салтанати бардам топгунча давом
этди.
Абдулла Крдирий Октябрь тунтаришининг дастлабки йил-
лариданок, «Утган кунлар» тарихий романи устида ишлай бош-
лайди. Романдан парчалар дастлаб 1922 йилда «Инкдгоб» жур-
налида босилди, 1925 йилда аловдда-аловдда булимлар ва 1926
йилда бутун бир китоб ^олида босмадан чикди. Бундай улкан,
шу билан бирга, «Европа адабиёти гази билан улчаганда х,ам
баркамол асар» (Абдулла Кдхдор) яратишга Абдулла Кодирий
к,ай даражада тайёр эди? Авваламбор, ёзувчи мадрасада ук,иб
юрган вак^тларида узбек мумтоз адабиётини, араб, форс, турк,
татар тиллари билан бир к;аторда Шарк; тарихини, маънавияти-
ни чукур урганган. Туркия, Крим, Уфада чик,иб турган газета ва
журналлар билан мунтазам танишиб борган, турк ёзувчилари-
нинг тарихий мавзудаги драма ва романларини мутолаа к,илган.
Хусайн Жовид асарларидан к;аттик; таъсирланган. Дарвок;е,
Хусайн Жовиднинг бир туплами «Утган кунлар» деб номланган.
Араб носири, 22 тарихий роман муаллифи Жиржи Зайдон (1861-
1914)ни Крдирийнинг узи уни роман ёзишга рагбатлантирган
устоз сифатида таърифлайди. Аввало ёзувчи ижодига Узбек мум­
тоз адабиёти, кейин Жиржи Зайдон асарлари ва у орк;али буюк
инглиз ёзувчиси Вальтер Скотт ижоди кучли таъсир к^рсатди.
Бу *акда немис адабиётшунос-олимаси П. Кирхнернинг куйида-
ги с^злари эътиборга лойик,: «Крдирий тарихий материални бе-
ршцца 5^икоя кдлишнинг шаркрна усули билан Вальтер Скотт
мактаби услубини санъаткорона омухта кдлган. Роман бу тахлит
асарлардан турмушни *ащоний тасвирлаш билан, буёкдар ранг-
баранглиги, психологик характеристиканинг нозиклиги, тил
о^ангдорлиги, ифодавий-тасвирий воситаларнинг хилма-хиллиги
билан ф ар^анади»1.
Яна шуни таъкидлаш керак: Абдулла Крдирий ижодига XIX
аср охири ва XX аср бошларида Жазоирда яшаб ижод этган, араб-
лар ^аётидан Унга я^ин роман яратган француз адиби Фердинанд

1Каримов Шавкат. Диллардан дилларга. - Т.: Иафур FynoM нашриёти. 1980, 16-бет.
Абдулла Крдирий 407

Дюшен асарларининг таъсири сезиларли булган. Ф. Дюшеннинг


«Тамилла», «Камар» каби сентиментал романлари 1920 йилларда
Зариф Баширий, А. Крдирий, Чулпонларнинг саъй-хдракатлари
билан узбек тилига таржима кдгсинди ва бу асарлар халк, уртасида
катта шухрат крзонди.
Абдулла Кодирийнинг ёзувчи сифатидаги камолотида рус ти-
лини анча мукаммал билиши хам мухим омил булди. У 1910 йил­
ларда рус-тузем мактабида, сунг Расулмухаммадбой кулида иш
юритувчи булиб ишлаб юрган вак^тларида рус тилини яхшигина
Урганган, рус адабиётини мунтазам мутолаа калган. Рус тилини
яхши билувчи «Таракдий», «Садойи Туркистон» газеталарининг
ташкилотчи ва мухаррирлари Исмоил Обидий ва Убайдулла Хужа-
евлар билан ёшлигидан яхши алокдда булган. Ёзувчининг угли
Хабибулло Кодирийнинг таърифлашича: «Крдирий рус асарла-
рини уз она тилидаги каби тез укир, катта-катта китобларни икки-
уч кунда ук^б тушираверар, имло-иншолари хам яхши эди»1.
А. Кодирий JI. Толстой, Чехов, Тургенев каби машхур ёзувчи-
ларнинг асарлари билан нафак,ат таниш, балки улар хакдда те-
ран мушохадага эга булган. Бемалол айтиш мумкинки, Крдирий
1910 йилларнинг охирида улкан асар яратиш учун маънавий тай-
ёр эди.
А. Крдирий «Утган кунлар» романини миллий уйгониш харака-
ти сиёсий курашлар боск^чига к^тарилган даврда ёзишга кириш-
ди. Бу хол романдаги ижтимоий-сиёсий вок,еаларга муносабатда
хам кузга ташланади. Дархакдкдт, у 1910 йилларда жадидчилик-
нинг фаолларидан, бир к,атор сафдошлари сингари истибдод, жа-
холат илдизларини топиш, халкри таракдий этган миллатлар к,ато-
рига олиб ЧИК.ИШ ^акдда уйларди. Февраль ва Октябрь узгаришла-
ри унга кувонч багишлади. Чунки Романовлар тахтининг кулаши
истик^ол фидойилари учун 50 йиллик мустамлака исканжасидан
кутулиш хакдяаги орзуларига к,анот боклагандай булди. Аммо Ок­
тябрь тунтаришининг дастлабки ойларидаёк; «имонларига Ураб сак,-
лаган» (А. Фитрат) биринчи Узбек миллий хукумати - Туркистон
Мухториятининг большевиклар томонидан янчиб ташланиши, мус­
тамлака занжирларининг янада кдттикрок, тортилиши натижаси-
да Кодирий ишончларига дарз кетди. Фаргона водийсидаги унлаб
кдешлокдар кулининг кукка совурилиши, Ун минглаб бегунов ки-
шиларнинг к^риб ташланиши, бунинг устига очарчиликнинг авж-
га чикдаши А. Крдирийни хам к.аттик, изтиробга содци. Янги тузил-
ган шуролар хукумати отани угилга, акани укага душман кдига-
нини, биродаркушлик уруши авжга чик,аётганини кУрди. Бу тари-
1Хабибулло Кодирий. Турмуш сабокдари. - Т.: Fa(J>yp FyrcoM нашриёти. 1985, 35-бет.
408 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

хий шароит асар пафосини белгилашда му\им а\амиятга эга. «Утган


кунлар» романи хотимасидаги муаллифнинг куйидаги сузларига
эътибор беринг: «Ёзгучидан. Кейинги Маррилон боришимда як^ин
уртокдардан Ёдгорбек тугрисини суриштириб билдим: Ёдгорбек
ушбу асрнинг ун тук,куз ва йигирманчи очлик, йиллари миёнасида
вафот кдлиб, ундан икки урул к,олибдур. Угулларидан би!таси бу
кунда Маргилоннинг масъул ишчиларидан булиб, иккинчиси Фа-
ррона босмачилари орасида экан. Бу кунда ному нишонсиз, улук-
тириги маълум эмас, дейдилар».
Мана, Ю суфбек х,ожи ва Мирзакарим кутидор авлодининг
такдири, Отабекдек зукко ва Кумуш бибидек назокатли инсон-
ларнинг фарзанди ва набираларининг шуролар давридаги к,ис-
мати.
Бир суз билан айтганда, 1917—1918 йиллар ёзувчи учун кувонч,
шу билан бирга, алам-изтиробларга тула йиллар булди. Бу \ о л
романда акс садо бермаслиги мумкин эмас эди.
Ёзувчи асарига сунгги «хон замонлари»ни — XIX аср уртала-
рини, янада аникроги 14 ёшли Худоёрнинг биринчи бор тахтга
утириши даврини мавзу килиб белгилади (Худоёр ибн Шерали-
хон 1845 йилда биринчи бор тахтга утириб, 1875 йилга кддар хон-
лик мартабасига уч марта келиб кетган — У. Д.). Бу вок,еа билан
боглик, Бухоро амирлиги ва Кукрн хонлиги уртасидаги крнли
ту^нашувлар, ички низолар, уруглар уртасидаги киргин-барог
урушлар ва буларга Ю суфбек щ ж и , Отабек каби бадиий тимсол-
ларнинг, Худоёрхон, Мусулмонкул, Азизбек, Н ормухдммад каби
тарихий шахсларнинг муносабатлари асарда уз ифодасини топ­
тан. Иккинчи томондан, янада дахдштлирок,, янада маккоррок,
куч — рус истибдоди улкани аждащцай уз ком и га тортмокда эди.
Роман «1264-нчи ^ижрия, далв ойининг 17-нчиси, к,ишк,и
кунларнинг бири, куёш ботк^ан, геваракдан шом азони эш ити-
ладир...» деган жумла билан бошланади. Эътибор беринг, ёзувчи
«шом азони»дан кейин халкимиз бошига тушадиган энг узун,
энг совук, энг kppohfh тунлар \ан;ида огохдантираётгандек. Ёзувчи
романдаги вок,еалар билан асар ёзилаётган даврдаги сиёсий во-
кеаларда хдмох.англикни куради.
XIX аср урталаридаги парокандалик. XVI асрдан бошлаб улка-
нинг жахрн тараккиётидан бутунлай узилиб долган лиги натижа-
си уларок, Туркистон хал к,и миллат сифатида шаклланмади, дав-
лат теиасида утириб олган нош уд, нодон, жо^ил «рах,барлар»
кулида кугирчокда айланиб крлди, бундай оломонни хохдаган
куйга солиш мумкин. Кеча, Тошкент к,амали арафасида Азизбек
(Азиз бачча) учун Кукрн хонлиги лашкарларига к.арши сунгги
томчи кони кщ гунча курашишга онт ичган тошкентлик оломон
Абдулла Крдирий 409

1926 йилда чоп этилган «Уткан кунлар» романи


3-булимининг мукрваси
410 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

бугун Азизбекни «орадан кутариш»га бел боглайди. Охир-ок^бат


бундай парокандалик, урутчилик ва кейин бунга кушилган ма-
^аллийчилик «Темур Курагон каби дох,ийларнинг, Мирзо Бобур
каби фотюугарнинг, Форобий, Улугбек ва Ибн Сино каби олим-
ларнинг» ватани Туркистонни истибдод, асорат ва куллик бот-
кррига олиб келди. Юсуфбек щжининг катта машваратда Мухам­
мад Ражаббек курбоши, Мудаммадниёз кушбеги, Косим минг-
боши, Камбар шарбатдор, Каримкул понсад каби Тошкентнинг
ашраф ва аъёнларига к,арата айтган сузларига эътибор беринг:
«Биродарлар! Урус уз ичимиздан чикддирган фитна-фасодни ку-
тиб, дарвозамиз тегида кур тукиб ётибдир. Шундай махдгар каби
бир кунда биз чин ёвга берадирган кучимизни уз кулимиз билан
улдирсак, сен фалон деб кдоилишсак, хрлимиз нима буладир. Бу
туррисида ^ам фикр килгучимиз борми? Кунимизнинг кофир
калига крлиши тугрисида дам уйлаймизми ёки бунга к,арши дозир-
лик куриб кЗ'йганмизми?! Сиз уз ^ипчогингиз учун к,абр к,азиран
фурсатда, сизга иккинчилар тобут чопадир. Биз кипчокда кдгсич
кутарганда, урус бизга туп ук,лайдир. Сиз дунёда узингизнинг ягона
душманингиз кдииб кдичокри курасиз, мен боища ёвни х,ар за-
мон уз я^инимга еткан кураман!.. Бу фикрингиздан к,айтинг, би­
родарлар!»
Асарнинг бош к,ахрамони Юсуфбек хржя Ватан, халк, манфа-
ати, унинг истик;боли учун ^айгуради, ^атто уз жонини таэушка-
га к^йиб булса дам узаро низолар, мансаб, шахсий манфаатлар
учун булаётган к;онли т^крашувларнинг олдини олишда жонбоз-
лик курсатади. Романда у келажакни чукур идрок к,илувчи, халк,-
ни буюк макрадлар сари етакловчи сиёсий арбоб сифатида намо-
ён б^лади. Муаллиф асарни яратиш жараёнида Мухаммад Солщ
Корининг «Тарихи жадиди Тошканд», Мирза Олим Мушриф-
нинг «Ансобус-салотин ва таворихул-хавокдн» («Кукрн хонлиги
тарихи»), Исх.оьргон Ибратнинг «Тарихи Фаррона», Мулла Олим
Маздум Хожининг «Туркистон тарихи» асарларини чукур урган-
ганлиги ва улардан истифода кдгсганлиги кузга ташланади. Бу сол-
номалар А. Кодирийнинг х,ар икки романи учун тарихий манба
вазифасини ^таган.
Юсуфбек *ожининг юкрридаги сузларига кулок; тутарканмиз,
романдаги вок;еалардан олдинрок; халкдмиз тарихвда юз берган
машъум воцеа — Бухоро амири Насруллонинг 1842 йилда К$к>он
хонлигини босиб олиши ва к;атлиом вужудга келтириши, Ноди-
радек улуг шоира, мутафаккирларни к;атл кдииши вок;еалари куз
олдимизда намоён булади. Ушбу вок,еанинг олдини олиш учун
Амир Насруллонинг Абдусамад ноиб деган бир донишманд вази-
ри амирга мурожаат кдлади: «Жаноби олийларига малоли хотир
Абдулла %одирий 411

булмаса, бир калима суз айтсам», деганида, амир: «Нима суздур?»


- деган экан. Айтубдурки: «Холо Хуканд забт Удди, Фаргона кат­
та мамлакатдур, к,анча аскар ва сипоху хазина сарф ^луб олинди.
Бул холда Русияни(нг) келмаги махаллий хавфдур, агарда хонни
онт акд беруб (о т ичдириб - У. Д.), тавба кдвдуруб, Хуцандга
куйуб, ByxopoFa тобеъ к;илуб, бир мулк бизларга келган душман-
ларга бир кдлкрн булур эрди», — деганида, сузи амирга маъкул
булмай, огзига кафш билан урдургон экан»1.
Демак, халк,имиз тарихида рус истилоси хавфини анча ол-
диндан кура олган ва хукмдорларни бундай хавфдан ого* кдпиш-
ни узларйнинг мукдадас бурчи деб билган Юсуфбек хожи, Абду-
самад ноиб каби сиймолар булган. Аммо, афсус билан айтиш ке-
ракки, амир Насрулло каби беш кунлик нашъу намоси учун юрт-
ни пароканда, халк;ни хонавайрон кдиитдан тоймайдиган под-
шохларимиз х,ам булган. «Амир Умархон канизи» номли роман
ёзишга тараддудланган ёзувчи Абдулла Крдирий, албатта, Кукрн
тарихига оид куплаб кулёзма ва босма манбалар кдтори юкррида
тилга олинган муътабар асарлардан хабардор булганига шубха-
ланмаса хам булади.
Халк, «Утган кунлар»ни катта мамнуният ва самимият билан
кутиб одди, к^ск^а мудцатда бутун Урта Осиё халцларининг се-
вимли асарига айланиб кетди. Хатто Уша кезларда бутун романни
ёд билганлар булган. Афсуски, мавжуд шуролар хукумати, ком-
мунистик мафкура уни нохуш к,абул кдлди. Асар яратила бошла-
ган давр билан унинг дунё юзини куриши, яъни 1926 йил ораси-
да шуро мафкурасида катта узгаришлар содир булган эди. Юрт
истикдоли голси янги мустабид хокимият андазаларига бутунлай
зид келиб, чор Русиясининг мустамлакачилик сиёсати хавдда
фикр^ айтиш хавфли булиб крдди.
«Утган кунлар» романи хакдца биринчи танкдций макрлани
рус ёзувчиси Михаил Шевердин ёзиб, «Биринчи узбек романи»
номи билан «За партию» журналининг 1928 йил 3-сонида чик,ар-
ган ва романни «зарарли» асар сифатида бахолаган эди. Ушбу
макрла роман ва муаллифига куплаб асоссиз айблар к^йишга за-
мин яратган. Албатта, Ильминский, Остроумов каби миссионер-
ларнинг вориси б^лмиш М. Шевердинга рус боск^нига царши
Юсуфбек хожи тилидан ёниб айтилган сузлар ё^иб тушмаган б^ли-
щи табиий.
Абдулла Крдирий роман бошида таъкидлаганидек, асарнинг
марказида утмишда яратилган «Фарход ва Ширин», «Лайли ва

'Ис^оцхон Ибрат. Тарихи Фаргона. УзМУ проф. F. Каримов фонди, инв. №001, 7 7 -
78-бетлар.
412 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Мажнун», «Тохир ва Зухра» достонларида куйлангани каби Ота-


бек ва Кумушбиби уртасидаги абадий ёник, мухаббат туради. Шу-
нинг учун хам муаллиф асар бошидаёк, уктам йигит Отабекнинг
характерини, ички ва ташк,и дунёсини очишга алохида эътибор
беради. Ёзувчи дастлаб Отабек билан китобхонни Маргилонда ёш
савдогар Рахмат ва унинг тогаси Хомид билан булган карвонса-
ройда, кейин Зиё шохичи хамда Мирзакарим кутидор каби Мар-
гилоннинг донгдор бойлари уйида булган сухбатларда таништи-
ради. Уларда Отабек сажиясига хос чизгилар берилади. Дастлаб
Рахмат ва Хомид билан булган сухбатда унинг асосан оила, му-
хаббат, уйланиш масалаларига булган муносабати анча асосли
очилган булса, Маргалоннинг катга бойлари, савдогарлари би­
лан сухбатда эса хонлик тузумининг яроцсизлиги, уни тубдан
ислох кделиш кераклиги, хон ва бекларнинг давлат боцщаришга
к,одир эмасликлари хакддаги сиёсий кдрашлари ифодаланади. Ота-
бекда бундай фикрлар бирдан пайдо булган эмас. У Уз замондош-
ларига нисбатан анча дунё курган, хусусан русларнинг давлат
тизимини, маданиятини бирмунча курган ва узимиздаги ахвол
билан солиштирган, хатто улардан урнак оладиган жихатлари
хакдда маълум фикрга хам келган: «Шамайга бормасимдан илга-
ри уз хукуматдорлигамизни к^риб, бошк,алар хам шундайдир,
деб уйлар эдим, лекин Шамай маним бу фикримни ост-уст кдгсиб,
узимни хам бутунлай бошк,а киши ясади. Мен уриснинг идора
ишларини куриб, уз идорамизнинг худди бир уйинчок, булганли-
ш ни икрор этишга мажбур булдим. Бизнинг идорамиз бу кунги
тартибсизлиги билан кетаберса, холимизнинг нима булишига
акдим етмай цолди. Шамайда эканман, кднотим булса, ватаним-
га учсам, туппа-тугри хон урдасига тушсам-да, Уриснинг хукумат
крнунларини бирма-бир арз кдлсам, хон хам арзимни тингласа-
да, барча элга ёрлиг ёзиб Уриснинг идора тартибини дастурул-
амал этишка буюрса, мен хам бир ой ичида уз элимни урисники
билан бир каторда курсам... Аммо уз элимга хайтиб курдимки,
Шамайда уйлагонларим, ошшданларим ширин бир хаёл эмиш.
Бу ерда с^зимни эшиткучи биров хам булмади, булсалар хам:
«Сенинг орзунгни шу хонлар эшитадими, шу беклар ижро кдгса-
дими?» — деб мени маъюс кдлдилар. Илгарирок, мен уларнинг
гапига бовар кдлмай юрсам хам сунгидан тугри сузни айтканла-
рини билдим. Дархак^щат, мозористонда «хаййя алал-фалах» хи-
тобини ким эшитар эди».
Отабек —севги борасида хам олижаноб инсон. Отабек билан
Кумуш фавкулодца бир-бирларини куриб к;оладилар, бу куриш
бир неча сония давом этади, улар бир-бирларини билмайдилар
Хам. Бу куриш бир умрли му^ббатга дебоча б^лади. Отабек хакикий
Абдулла Крдирий 413

бахтга эришди, Узини энг бахтиёр кишилардан \исоблади, датто


шу бахт туфайли уч марта Улимга тик каради, Улимдан ролиб
келди. Хомиднинг к;абщ ирволари-ю Мусулмонкулнинг мудщиш
чангали дам Отабек ва Кумушлар мудаббатини ма\в кила олмади.
Мана шу вазиятда романга янги тугун, янги зиддият келиб
кушилади. Бу зиддият бахтли бир оилани таг-туги билан барбод
этади. Бу - ота-она орзуси. Бу зиддият асосан Узбек ойим харак-
тери билан боЕпанади. Ёзувчи, айникса, шу тимсолни яратишда
улкан майорат намунасини курсатди. Ойбек х,ам «Абдулла Коди­
рийнинг ижодий йУли» асарида Узбек ойим образини «энг жон-
ли ва реалистик чизиклар билан курсатилган шахе» деб бадола-
ган эди.
Бадиий адабиётда ишонтириш санъати деган катта муаммо бор.
Асар кдхрамонлари шундай даракат кдгсеинларки, бошкача эдера-
кат кдлмаслигига китобхон тУла ишонсин. Бу — жуда мураккаб
муаммо. Узбек ойим нидоятда зукко, шу билан бирга, катта сиё-
сий ишларнинг тепасида турган Юсуфбек дожини дам, Уз даври-
нинг илюр фикрли йигитларидан, акл-идрокли, оилада кУш хо-
тинликка кескин карши турган Отабек (Ра\мат, Хомид ва Отабек-
лар Уртасидаги су^батни эсланг)ни дам уз измига солади. Бунга
ишонтириш ёзувчидан катта мадоратни талаб килади. Бунинг асо-
сий боисини ижодкорнинг халк ру^иятини, урф-одатларини -
менталитетини нщоятда юксак даражада билиши ва кддрлашидан
кидириш керак. Узбек ойим - Узбек аёли, аёл булганда дам Тош-
кентнинг ман-ман деган аёллари унинг соясига курпача ёзади. Ота­
бек ота-онасининг розилигисиз уйланади, яна кимга, «бир анди*-
га (Узбек ойим сузи). Бу уларнинг, айникса, онасининг орзу-дава-
сини чилпарчин кдоди, таъбир жоиз булса, бу уларнинг юзини
ерга каратиш билан баробар эди. Узбек ойим Утлига нисбатан «туни-
ни тескари кийиб олди», датто Маррилондан келган угли билан
кУришмайди, бир неча бор келиб-кетишига эътибор дам бермай-
ди, эри Юсуфбек дожита дашном сузларини ёвдиради: «Угул усди-
ришни, урул тийишни билмадингиз... энди ихтиёр менда: ул кел-
гунча, бир яхши жойга унашайин-да, келгаддан сунг туйни дам
жунатиб юборайлик!» Шундай килди дам. Юсуфбек дожи икки ут
орасида кодди. Угли дар жидатдан дак- Юсуфбекдек одам кУшхо-
тинлик одатининг салбий окибатларини жуда яхши билади. Хар
ота-она уз фарзандининг бир суюкли хотин билан бахтли-саодат-
ли кУша каришини орзу килади. Хожи хотинининг раъйига дарши
боролмайди, на кдлсинки, она дам орзу-давасларининг ушали-
шини истайди. Аммо Юсуфбек дожи хотинининг бу ишларига бу-
тунлай карши, Олим понсад билан унашиб келганда, Хожи «ла-
бини тишлаб колади» ва «Санга сира акл битмай кетар экан-да»,
414 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

дейди. Энди фак,ат бир йул крлди: Отабекни кундириш, бундан


дам нозик масала - бу к,арорни кудаларга етказиш.
Ота ва $тил муносабатлари дамма ва^г, хамма халкдар адаби-
ётида асосий масалалардан дисобланиб келган. Юсуфбек дожи кенг
куламли сиёсий арбоб, оддий оилавий муносабатларда, ота ва
У тл муомалаларида дам теран фикр юритувчи доно оила бош-
лига сифатида гавдаланади. Шу маънода ёзувчи Юсуфбек дожига
Отабекдан кура купрок; масъулиятни кжлайди, тугрирори, у асар-
нинг бош к,адрамони макрмида туради. Бу дол отанинг ушл билан
булган мулощгларида кузга як^ол ташланади.
Асарда ота ва Упш муносабатлари, муомалалари шу даражада
назокатлики, дозирда дам ота ва вояга етган угил давас к,илса,
ибрат олса арзийди. Хатто Юсуфбек дожидай теран фикрли, ута
мулодазали ота дам утлининг чукур мантикди, шу билан бирга,
нидоятда беозор айтилган жавобидан уйланиб крлади, бирмунча
вак? ran тополмай ерга кдрайди, на кдлсинки, Отабек дак; эди.
Отабек жавобларида енгилтаклик, лов этиб ёниш, бирор уринда
ахлок; доирасидан чик^шлар йук.:
« — Уишм, дали сен эшитдингми, йукдои, дайтовур биз са-
нинг устингдан бир иш кдлиб к$йдщ...
Отабек, маълумки, уларнинг «кдпиб куйган ёки к,илмок,чи
булган ишларини» албатта билар эди. Шундог булса дам, билма-
ганга солинди:
- Акдлик кишиларнинг Угуллари устидан к д ш ж ишлари ал
батта номаъкул булмас, - деди.
Хожи утлининг бу жавобидан ерга к;аради ва нима деб давом
кдлишни билмай к;олди. Истедзо аралаш хотинига к;араб олди...»
Юсуфбек дожи даётнинг паст-баландини яхши биладиган до-
нишманд, Уз Утлига таъсир курсата оладиган медрибон ота сифа­
тида дам гавдаланади.
Шу Уринда Юсуфбек дожининг яна бир улуг фазилати намоён
булади, унинг Отабекка насидат юзасидан айтган сУзлари шунча-
лар кучли мантик^а асосланганки, Отабек Уйга толади: «$ншм,
сан онангнинг гапига аччииганма. У дар нарса деса, фак;ат Мар-
гилондан уйланганингга кэршилитидан айтадир. Аммо мендан сУра-
санг, Маргилондаш на кудамиз ва на келинимизни деч бир важд
билан камсита олмайман, балки бизга куда булмок^а энг мувофик;
кишилар эди, балли Углям, дейман. Санинг тиниб-тинчишинг,
Усиб-уницшнг учун кувонмаган ота-она соща дисобланмайдир. Сан
бунга яхши ишон. Аммо бизнинг дозирги баъзи бир раъйларимиз
санга ётишиб келмас экан, бунга даккинг дам бор, лекин иккинчи
тарафдан бизни дам да^сиз ташлаб куйма. Углим, бизнинг сандан
бошкр Умид нишонимиз, даёт кувончимиз йук,. Дунёда куруб Ута-
Абдулла Кодирий 415

турган барча орзумиз, хдвасимиз фак,ат сангагина караб колгон.


Биз Худойи таолога минглаб шукур айтамизким, сан бошкдлар-
нинг фарзандидек эслик-хушлик булдинг; кишилардек сан билан
ифтихор кдтолмасак-да, сан оркалик хижолат чекмасимизга ишон-
дик. Айникра, онангнинг санинг туфайли кечиратурган умидлари
тобора ортиб борди. Бу кун онанг санинг олдингга тиз чукиб ва
онанг кунгли учун мен хам opaFa тушиб сандан сураймиз: сан уз
хохишинг йулида уйланган экансан, рафикднг санга муборак б^лсин.
Эслилик даъвосида юрган ота-онанг тилаги албатта шундан бошк;а
булмас. Шу билан бирга, санинг сабаби вужудинг булган бир киши
уз хаёти ичида боласи оркдли бир орзу-хавас кечирмакчи... Унинг
бу орзусига хак, берасанми, йукдои яна ихтиёр узингда...»
«Утган кунлар» романининг китобхонлар эътиборини ром кди-
ган яна бир фазилати шундаки, асарнинг хар сахифасида, кдхра-
монлар харакатида, нущида миллий рух уфуриб туради, унда з^ра-
килик, ясамалик умуман йук,. «Кудаларни кутиб олиш» фаслини
куринг. Узбек ойимнинг Маррилондаги келини келиши муноса-
бати билан куни-кушни, кариндош-ypyF аёллар йигилган, хаммаёк,
ёг томса ялагудек тозаланган, кудаларнинг зиёфати учун керак
булган хамма нарсалар мухайё, уларнинг оёгига суйиш учун кат­
та гунон куй х,ам тайёр, узбекнинг «Кудачилик - минг йилчи-
лик» таомилича хамма гина-кудурат урнини мехр-ок^бат эгалла-
ган. Узбек ойимнинг якинлари ун чоглик хотин «совутмачок, дас-
турхон» атрофида утиришибди. Кудалар билан таништиришда хам
бирор сунъийлик куринмайди. Кдйинота Юсуфбек хожининг ке­
лини Кумушбиби билан биринчи бор куришишига эътибор бе-
ринг: «Кумуш уялиб зургагина салом берди ва Юсуфбек \ожи-
нинг якинига келиб буйин эгди. Хожи кули билан Кумушнинг
елкасига к,ок^б суйди ва Кумушнинг манглайига текизиб олган
р келини упди». Асосий мехмонлар келгунча якин аёлларнинг
одатда кичикрок муваккат дастурхон - «совутмачок дастурхон»
атрофида утириши, оталарнинг буйи етган кизлари ёки келинла-
ри пешонасига текизган уз к^лларини упиши - бу \аммаси ^збек-
лар хаётигагина хос нидоятда нафис одатлардир.
Мана шу уринда ёзувчи Зайнаб портретный чизишга, Кумуш
билан Зайнаб муносабатларига, уларнинг бир-бирларини зимдан
таъкиб килишларига, х,атто майда деталларигача эътибор беради:
«Зайнаб зимдан Кумушни чакиб олди. Кумуш лой каби бушашиб,
Офтоб ойим хам ofhp тортди. Зайнабнинг кариндошлари кулган-
симон бир-бирларига карашиб олдилар. Узбек ойим орадан утган
сирни пайк,ади». Ёзувчи бу билан китобхонни кундошлар уртасида
булажак катта зидциятларга тайёрлаётгандек булади.
Узбек ойим хам Юсуфбек хожи ва Отабеклардай заки ин-
416 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

сонларни етиштирган мухитнинг вакили. У эри ва фарзанди к,ал-


бини ларзага солаётган андишаларни, ута хатарли натижаларни
вужудга келтириши мумкин булган бу хатти-харакатларни ид-
рок килишдан ута йирок,. Кеча Зайнаб атрофида гирдикапалак
булган Узбек ойим бугун унинг бутунлай акси, худди Кумуш
уни сехрлаб куйгандай. Шу уринда х,ам Зайнаб рухиятини чукур
Хис к,идувчи Юсуфбек хожи Узбек ойимни аччик, киноялар би­
лан TyFpH йулга солади: «Сиз икки келин ушлашни билмабсиз,
Зайнабка жабр кдетан куринасиз, айник,са Зайнабнинг кунгли-
га к;арашингиз керак, Отабекка хам насихатингиз лозим!.. Кайин-
она деганнинг адл туриши лозим. Зайнаб сиз билан маним орзу-
хавасимиз эмасмиди?» Бу сузлар — эр томонидан хурланган ке­
лин дардларини теран хис кдгсувчи инсон сузлари. Дархак,ик,ат,
Зайнаб - ута фожеий образ. Эхтимол, узбек адабиёти тарихида
бунчалар OFHp к;исматли образ булмаса керак. Кумуш севди, се-
вилди, севиклисига эришди, хижрон дардларию висол нашида-
сини сурди, хатто севгилисидан фарзанд хам курди. Зайнаб дунё-
га келиб нима курди? У севди, аммо севилмади. Халк,имизда бир
доно хикмат бор: «Эр хурлади - эл хурлади». У эридан хурлик
к^фди, кдйнона орзу-хаваси була туриб, ундан хам хурлик курди.
Ахир, Зайнаб хам бахтли булишга хакди бор эди-ку! Ёзувчи хамма
вак;т к;ахрамонларга нисбатан уз муносабатини сир сакдайди,
аммо Зайнабнинг охирги дард сузларини ёзганда, чидай олмай-
ди, фарёд чекади, унинг дардларига хамдардлигини яшира ол-
майди: «Менга сизнинг мизожингиз керак эмас... Узингиз!.. -
деди ва йиглаб ёлборган холда Отабекнинг кучогига узини таш-
лади. Отабек Зайнабнинг шу к,адар юрак дарди борлигини би­
ринчи мартаба билар эди. Бечора Зайнаб жонсиз хайкални упиб
Кучокдар ва ёлборар эди».
Бечора Зайнаб бу фоний дунёнинг сунгги неъмати ^лимдан
хам махрум эди: фожианинг дахшатидан жинни булиб к;олди. Аммо
шунда хам Отабекка булган мухаббат уни тарк этмади. У йиллар
давомида мажнуна холда Худо берган кечаси Отабекни кдбрис-
тонда илхак, б^либ кутади. Ахир, Отабек бир кунмас бир кун Ку­
муш кабрини зиёрат кдлиш учун келади-ку!
Мана, улар яна учрашдилар:
«Кеча ойдин, к;абристон тиб-тинч, узоррокдан Куръон тову-
ши эшитилар эди... Куръон оятлари к;абристон ичига ofhp оханг-
да ок;ар эди. Кабр ёнига тиз чуккан йигитнинг к^з ёшлари хам
Куръон оятларига к^шилиб ок,ар эди. Бирор соатдан кейин тило-
ват т5Ьсгадци. Отабек холсизланиб оёр узра турди ва оркдсидаки
ярим ялангоч к^лагани к^риб бир неча к;адам к;абр томонга тис-
ланди... Кулага ялингансимон унга як,ин юриб келди...
Абдулла Крдирий 417

- Ким бу?
— Мен Кумуш!..
Отабек товуш эгасини таниди. Бу мажнуна Зайнаб эди.
- Кет мундан!
— Мен Кумуш! — деди яна Зайнаб, аммо кетмай иложи кщ -
мади. Зероки, дунёдаги энг якин кишиси унга «кет!» амрини бер-
ган эди. Зайнаб оркасига к.арай-к.арай Отабекдан узок^ашди. Ота­
бек к,айтиб унга к,арамади, к,абр ёнига тиз чукди...»
Бу сунгги учрашув эди... Дархак^кдт, Абдулла Кодирий Зай­
наб тимсолини яратишда буюк майорат курсатди. Ахир, Зайнаб
муаллиф ва китобхоннинг мухаббатини бирдай козонган гузал
Кумушни улдирди, шундай булса-да, ёзувчи Зайнабга нисбатан
Калбан хамдардлигини яшира олмайди.
«Утган кунлар» романининг пафоси купрок, Юсуфбек дожи
Харакатларида, сузларида намоён булади. Юрт бирлиги, миллат
такдири ва озодлиги «Утган кунлар» романини хдракатга келти-
рувчи пафосидир. Инкдлоб деб аталмиш Октябрь тунтариши мил-
латнинг истиклол хакддаги интилишларини янчиб ташлашга ки-
ришди. Туркистон Мухториятининг конга ботирилиши жадид му-
тафаккирларини, шу жумладан, Абдулла Крдирийни сиёсий во-
Кеаларга хушёр к^з билан карашга яна бир бор мажбур этди. Ро-
манда XIX аср урталари рус боскини арафасидаги парокандалик-
ни каламга олиш билан ёзувчи совет докимиятининг дастлабки
йилларидаёк олиб борилаётган янада дахшатлирок мустамлака-
чилик сиёсати хакдца огохлантираётгандек булади. Бу долни Юсуф­
бек дожининг юрт мустакдллиги учун ёниб айтган сузларини
амалда Отабек давом эттириб, Ватанни рус боскинчиларидан
химоя килиб, жангларда кахрамонларча шахвд булишида янада
якколрок к^фиш мумкин.
«Утган кунлар» романи 1956 йил ёзувчи Абдулла Крдирий
оклангандан кейин хам бир неча бор нашр килинди. Аммо ро-
маннинг асл мохиятини белгиловчи баъзи боблар олиб ташланди
ёки «кайчиланди». Чунки Русиянинг боскинчилик сиёсати буюк
миллат шовинизми тазйики остида ок ва кизил империя даврида
бирдай «буюк прогрессив», «маданийлаштирувчи» вок,еа сифати-
да талкин килиб келинди. Шунинг учун хам Русия бос^инига ба-
гашланган боблар шуролар мафкурасига бутунлай зид эди. Факат
мустакдлликдан кейингина «Утган кунлар» романи ёзувчи назо-
ратида чиккан асл нусха асосида нашр килинди.
«Мехробдан чаён» Ёзувчи Абдулла Крдирийнинг иккинчи, «Мех-
робдан чаён» романи 1928 йилда ёзиб тугатилди
ва 1929 йилда босмадан чикди. Бу икки буюк романнинг яратили-
шидаги оралик у даражада узок эмас, бор-йуги 6 йил. Аммо бу
27 - Миллий уйгониш даври узбек адабиёти
418 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

оралик; бир-биридан кескин фарк, кдиар, «Мехробдан чаён» яра-


тилаётган даврда коммунистик партиявий яккахокимлик хамма
сохага, шу жумладан, бадиий адабиётга х,ам уз тазйик^ни утка-
зишга астойдил киришган эди. Бунинг устига 1926 йилда ёзувчи
бошига тушган ташвишлар, жадидчилик харакати кескин к;ора-
ланиб, Мунавваркрри Абдурашидхон Угли каби унинг рахбарла-
ри ва фаоллари таък,иб остига олиниши, «Утган кунлар» романи
устидаги машмашалар «Мехробдан чаён» романига уз таъсирини
курсатмаслиги мумкин эмас эди. Бу \о л унинг образлар тизимида
х,ам кузга ташланади.
Муаллиф бу роман учун х,ам Кук,он хонлигининг Худоёрхон
Хукмронлиги даврини асос кдалиб олди. Аммо Худоёрхон хукм-
ронлигининг бу даври —унинг учинчи марта тахтга келиши дав­
ри олдинги хукмронлик давридан анча фарк; кдлар эди. Худоёр­
хон икки марта тахтдан олиниб, учинчи марта тахтга келиши
билан анча малака орттирган, «Утган кунлар»даги ёш бола Худо­
ёрхон эмас эди. Аммо хонликнинг катта худуди кулдан кетган,
нихоятда маккор ва дахшатли Русия империяси хукми - фармо-
нида сунгги йилларини бощцан кечирмокда эди. Худоёрхон бун-
дай дахшатли душманга к,арши боролмас, борганда хам жангари-
лик билан иш битмас эди. Шунинг учун хам тадбиркорлик билан
тахтни бопщариш керак эди. Шу муносабат билан «золим булса
хам маъмуриятпарвар экан» деган ном олиш учун арикдар к;азиш,
мадрасалар, боглар, саройлар, раста ва дахмалар барпо ^илишга
алохида эътибор берди: «Хон икки марта тахтдан хайдалиб, анча-
гина тажриба ортдирган, учунчи мартаба тахтка Ултуриши мада-
ниятлик ^рус истибдодининг Тошкандни олиб, Хужандга хам кул
узаткрн саналарга т^гри келган эди. Бу кунги шароит тажрибалик
хонни бопщача сиёсат ушлашка мажбур этар эди. Нихоятда k^tthf
кУллик, булиши, юк;ори табаца хисобланган уламони, ашрофни
Узига кэратиш лозим ва тахтига аждахо каби ofh3 очиб келмакда
булган Урусларга к,арши Уз маданиятини куруб, жавоб бериши
керак эди... Янги Урда бино кдлиши Уз кайфдаа Караганда хам
Урусларга жонлилик, кУрсатиш, ялтирасин шаъну шавкат билан
Фаргонани уз к^лида сакдаб к;олиш учун эди».
«Мехробдан чаён» романининг к,ахрамонлари аввалги роман
к^храмонларидан анча фарк, кдиади. Иккинчи романда ёзувчи халк,
хаётининг куйи ва Урта табак,а вакилларининг турмуш тарзини,
умид ва орзуларини тасвирлайди. Улар турмушининг рохатидан
кура машаккатини, адолатидан кура маломатини, чучугидан кура
аччигини купрок, тотиб куришган. Анвар тугилган оилани олинг.
Бахмалбоп махалласида гариб Салим буёк^и оиласида олтинчи
фарзанд «чацирилмаган мехмон» булиб дунёга келади. Очлик-ялан-
Абдулла К,одирий 419

рочлик - бу оиланинг доимий *амро*и. Баъзи оилаларда фар-


зандни сабрсизлик билан, катта тантана сифатида кутиб олинса,
бу оклада у катта ташвиш келтиради. Оиладаги доимий йукчи-
лик, Салим буёк^ининг «*амиша ярим белидан нил сувига чуми-
либ ётган»и уни хасталикка гирифтор к,илади ва ёш Улиб кетади,
Анорбиби хам py3Fop тошининг орирлигидан КИРК ёшларда *аёт-
дан куз юмади. Оила тутдай тукилади: баъзи фарзандлар Улиб ке-
тадилар. Анварнинг икки катта OFacn Темир ва Крбил Самарканд
ва Бухорода дарбадарликда кун кечиришади, Анвар Соли* мах-
дум уйида асранди фарзанд сифатида куним топади ва унинг таъ-
лим-тарбиясидан, мурувватидан бахраманд булади, бир оз булса-
да, *аёт унга кулиб бокдди. Анвар шу оиланинг тутич фарзанди
Раъно билан бирга вояга етади. У зийрак, илмга чанкок, кобили-
ятли, шу билан бирга ута камтар йигит. У севгида вафодор,
дустларга садок,атли булиб усади. Унинг Раънога булган самимий
мухаббатини, ёшлигидаги дусти Насимга ва кейинчалик Султон-
алига булган муносабатини эсланг.
Соли* махдум оиласи Кукрннинг зиёли табакасига мансуб. У
анча хасис одам, шу билан бирга, ёшликдан крлган гайирлик,
тамагирлик хусусиятлари буртиб кУринади, оилани ейиш-ичиш-
дан, кийим-кечакдан анча тергайди. Хатто икгисодий жщатдан
Узини Унглаб олгандан кейин *ам бу ярамас одатлари уни тарк
этмади. У бопща мактабдорларни камситиш йули билан эътибор-
ли оилалардан чиккан болаларни уз мактабига тортишга *аракат
килади. Муаллиф Соли* махдум характеридаги хасислик, тама­
гирлик, ичикрралик каби хусусиятларни туларок намойиш кщ иш -
да *азил-мутойиба, киноя, пичинг каби бадиий воситалардан кенг
фойдаланади. Унинг бу пасткашлиги, хасислиги *акдда к,изи Раъно
*азил-мутойиба шеър *ам битади:
Ёглар тукилса ерга ётиб ялар таксирим,
БУлса бозорда пастлик сотиб олар таксирим.
Меним учун бир зирак, Раънобонуга жевак,
Деса ойим - «Не керак?!» юмма талар таксирим.
«Кулок тешиш фазл эмас, пулни топиш *азл эмас,
Жевак такиш фарз эмас!» FaBFO солар таксирим.
Ёзувчи Соли* махдумнинг нуксонларини асосли тасвирлаш
билан унинг фазилат деса арзигуйлик жи*атларини *ам кУрсатиб
Утишни унутмайди. У КУконнинг пешкадам домлаларидан, юкори
лавозимларда ишлайдиган собик шогирдлари *ам анчагина, уму-
ман, кУ^онликларни саводхон килишдаги хизматлари катта. Ан­
вар ва Раънога форс ва араб тилларини, араб тили грамматикаси
420 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

—сарф ва нахв (морфология ва синтаксис)ни анча мукаммал ургат-


ган. Форс адабиётидан Хофиз Шерозий, Шайх Саъдий, Мирзо
Бедил; чигатой-узбек адабиётидан Навоий, Фузулий, Амирий,
Фазлий асарларини укувчиларига хам ургатади.
Ёзувчи феодал хонлик истибдоди ва унинг хотин-к,изларга му-
носабатини очишга катта эътиборни к;аратади. Шу муносабат би­
лан Гулшанбону тимсоли воситасида китобхонни хон саройи ва
харами билан таништиради. Бу тимсолнинг хам узига яраша тар-
жимаи холи бор. Гулшанбону орк,али хоннинг энг ишонган, эъти-
борли аёли Огоча ойим билан, эркак зотининг куз к^ри тушиши
мумкин булмаган харамнинг ички хоналарию сир-асрорлари би­
лан таништиради. У ердаги хоналарда хоннинг фак,ат бир-икки
«илтифотига» сазовор булган ёш-ёш киз-жувонлар, улар хаётдан,
эркаклар дунёсидан бутунлай узилганлар, кичик бир оилага бош,
фарзандларга она булишдек бахтдан махрум этилганлар. Аслида
хонга такдим этилган ёки зурлаб хон харамига олиб келинган бу
кдзлар хонликнинг энг гузал, бокира кизлари, хатто улар харам-
га ташлангач, хоннинг кунглини олиш учун хонликнинг энг маш-
хур хонандалари, созандалари, ракдосаларидан санъат сирлари
буйича таълим олган санъаткор хамдирлар. Кдрк; кизлар Гулшан­
бону билан шухлик кдгсадилар, аския айтадилар, уни хазил-му-
тойиба, кесатик; сузлар билан к,арши оладилар. Аммо уларнинг
шухликлари, Гулшан айтганидек: «тук.лик.к.а шухлик»дан эмас,
аксинча, у «шухликлар» замирида к;анчадан-к,анча мунг, гам-алам,
андух яширинган?! Уз севгилисидан юлиб олинган Назми кзгсса-
сини олинг: бечора Назми узининг, «к^рк, к^злар»нинг дардини
куйлай-куйлай чарчаган, хозир тупрок, остида абадий уйкуда.
Нозикнинг хам севги тарихи узига хос: у Анварни бир курищда
севиб крлган, аммо у севган йигцт мирзабоши Анвар эканлиги-
ни билмайди. Ёзувчи роман давомида фак,ат бир Уринда Анвар
портретами чизади, шунда хам Нозик тилидан: «... сурма куйган-
дек оху кузи бор, к;изил олмадек таранг юзи бор, энди чик^б
келган майса муйлаби, Розия хонимникидан хам нафисрок, к,алам
Коши... Устига кийган бек,асам туни Узига шундай ярашк,анки,
биз кизлар ихтиёрсиз унга карашдик,-.»
У севиб крлган йигит мирзо Анвар эканлигини билгач:
« - ... Узи уйланганмикин?
- Мен к,аёкдан билай, уйланганми, эмасми?.. Уйланмаган
булганда хам сени олмас.
Нозик бир неча вак;т жим к;олди...
— Албатга мени олмас, — деди Нозик, унинг товушида шу
чокдача эшитилмаган бир синиклик оханги бор эди. — Албатта,
сен айтканча, мени олмас. Менга ит теккан, мен...
Абдулла Крдирий 421

Гулшан жавоб бермади. Бир оздан сунг цатордан пишиллаган


товушлар эшитилади ва бу пишиллашни ора-чора пик,-пик, йот-
лаган товуш бузар эди».
Инсон к,албини ларзага солувчи фожеий дард-анду*...
Мох,ият эътиборига кура, асар «Мехробдан чаён» деб бежиз
номланмаган. М,усулмон одами учун мехроб мукдддас жой, яъни
масжидда ярим ой шаклида Каъба томонга карата ишланган, имом
намоз ук,ийдиган жой. Бадиий адабиётда диний-тасаввуфий шеър-
ларни мехробга к,араб ёк,имли овоз билан куйга солиб ук,ийдиган
хрфизларни «мехробхон» дейишган. Романнинг бош салбий об-
рази Абдурах,мон домла — мукдддас жойдан чикдан одам шакли-
даги чаён. У ута хдсадгуй, уз манфаати йулида *ар кдндай гузал
инсоний фазилатларни янчиб утади. Мадраса курмаган Анвар-
нинг хон саройида мирзо, кейин бош мирзо булишига, *атто
унга яхшилик кдлиб саройга ишга олганда хдм асло чидай ол-
майди. Ёзувчи ундаги бундай битмас-туганмас засадни нг пайдо
булиш илдизларини ишонарли далиллайди: «Бу жавобдан кейин
Абдура*моннинг дами ичига тушиб, уз такдирига лаънат укуди.
Аммо кун глида Раънони оладирган Анвар исмлик йигитка к,арши
бир кек тугилди. Бу жавоб чиндан т^грими, найрангми йук,ми,
деб урдада хизмат кдладиргон Анвар отлик, мирзони сураштирди.
Туррилирини билиш устига *атто бу Анварни кимлигини *ам хо-
тирлади: узи ByxopoFa кетар олдида Солих; махдумнинг мактаби-
да укиб ropFOH уша ятим бола эмиш. Уч-турт йиллардан бери урдада
мирзолик, кдяиб, неча тилло мохрна олар эмиш... Бу сураштириб
билишдан кейин Абдурах,моннинг ичи яна ёниб кетди; Бухорода
хатми кутуб кдлиб келган бир «олим», акдлли бир ма^алла имо-
матига хархашасиз уталмасин-да, унинг хдром тукига арзимаган
бир бесавод ятим ва баднажот иск,ирт урдадан фалон тилло вази-
фадор булсин ва шу туфайли-да Раъно каби бир к,изни х,ам узи-
ники кдпсин: бу айникра, киши чидарлик ran эмас эди...»
«Кур кур бйлан крронгада танишар» деганларидек, Абдура*-
мон домла узига ухшаган Калоншо*, Шахрдат муфти каби
хдсадгуй, аламзада хамтовокдар билан Анвар ва Султонали мир-
золарни турли балоларга гирифтор к,илади. Ахир, бундай разил-
ликни шариат, дин *ам кдттик, крралайди. Бу уринда ёзувчи сати­
ра t h f h h h динга эмас, дин номидан иш курувчи, унинг а^комла-
рини оёкрсти к,илувчи Абдурах,мон домла каби мунофик,, хдсадгуй
дин пешволарига кдратади.
Ёзувчи Ойбек «Абдулла Кодирийнинг ижодий йули» асарида
А. К,одирийнинг дин пешволарига бундай кдрашини романнинг
камчилиги сифатида танкдц кдпган эди. Аслида бундай кдраш
Крдирийнинг мусулмон динига булган муносабатининг негизи-
422 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ни ташкил кдиар эди. Зохиран, Анвар ва Раъно севги-мухаббатда


узбек достонларидаги к,ахрамонларга хамоханг. Улар уртасидаги
мухаббат мушоирасини эсланг:
Анвар:
Агар Фарх,однинг Ширин, булса Мажнунларнинг Лайлоси,
Насиб улмиш менга гулшан аро гулларнинг Раъноси.
Раъно:
Агар ор этса Лайли хакушдир Кдйснинг жунунидин,
Не бахт, Раъно харидоринг талаб ахлининг «Мирзо»си...
Улар ишкий мулок;отда, садокдтда, акд-заковатда афсонавий
кдхрамонларга ухшаб кетадилар. Чунки улар нафакдт Шарк, мум-
тоз шеъриятидан, буюк «Хамса» достонларидан хам хабардорлар.
Аммо улар шу замин ва замон кишилари. Бу хол уларнинг х,ар бир
хатти-харакатларида намоён булади. Улар бир хонадон фарзанд-
лари каби усиб-улгаядилар, шундай экан, улар бир-бирлари би­
лан хатто севги мунозарасида хам эркин. Айник;са, Раъно харак-
тери китобхонни узига ром этади. Унинг жасурлиги, иродали
кдёфаси романдаги «Очик; хат», «Маъшук,а махбаси», «Жасур к,из»
бобларида чукур очиб берилган. Урни келганда, шуни хам к;айд
этиш керакки, эркак либосини кийиб, уз хак,-хукукд учун ку-
рашган, хатто Ватан ва халк, манфаати йулида от миниб, кдтич
чопган ва к,ахрамонлик курсатган аёллар Узбекистан тарихида
куп учрайди.
Раъно ва Анварлар мухаббати, демак, уларнинг такдири хал
к,илинаётган бир пайтда Анвар к,атъият курсата олмайди. Иккила-
ниб крлади. Мухаббатнинг фалсафий мохияти хакдца гапиради.
Аммо Раъно хонга к,арши исён кутаради: «Хоннинг ифлос туша-
гида ётмайман», деб кескин жавоб беради, Анварни йулга сола-
ди, уни кураш майдонига к,айтаради.
А. Крдирий бу романда хам уз маслагига содик, к,олди: хаёт
Хакдк,ати, миллий рух асар кдтларига шунчалар сингдириб юбо-
рилганки, хоким шуролар мафкурасининг тазйик,и китобхон эъти-
боридан четда к;олади. Бу ёзувчининг улкан махорати натижаси-
дир.
Абдулла Кдцирий 1934 йилда замонавий мавзуда - кдшлок,
ахпи, дехконлар хаёти хакдца узига хос «Обид кетмон» кдссаси-
ни яратди. Ёзувчи бу асарида узигача рус адабиётида (масалан,
М. Шолоховнинг «Очилган курик,» романи) коллектив хужалик
хаётини, кулокдар ва батраклар уртасидаги кескин курашларни
акс эттирувчи асарлардан андаза олмади. Аксинча, узбек дехко-
ни, айникра, уртахол дехконлар рухиятини тулакрнли тасвир-
Абдулла Крдирий 423

ловчи образлар яратди. Бу асарни 1930 йиллар вулгар социоло­


гизмы билан куролланган адабий танкддчилик мафкуравий бузук,
асар сифатида бахрлади.
Хозирги узбек насри мазмун ва жанрлар жихатидан нщоятда
юксакликка эришган. Айникра, тарихий мавзуда Ойбекдан кейин
*ам кдтор кенг кдмровли романлар яратилди ва яратилмокда. Бу-
ларнинг хаммасида А. Крдирий мактабининг таъсирини куриш мум-
кин.
Абдулла Кодирий 1937 йилнинг сунгги куни 31 декабрида ик-
кинчи бор кдмокда олинди. Бу гал кдмокда олинганда Сталин
к,атагони машинаси бутун куч билан тинимсиз ишлар, янги-янги
курбонлар талаб кдгар эди. Буюк ёзувчига хам «халк, душмани»,
«миллатчи», «аксил инкдяобчи» деган айблар куйилди ва 1938
йил 4 октябрда отиб улдирилди. Бу билан шуролар хукумати ки-
фояланмади: А. Кодирийни авлодлар хотирасидан бутунлай си-
дириб ташлаш учун унинг асарларини хам к;атагон кдлди, аммо
бунинг удцасидан чик;а олмади. Истикдол, мустак,иллик туфайли-
гина унинг муътабар номи, завол билмас асарлари тулалигича
халк, маънавий мулкига айланди.
АБДУЛХДМИД ЧУЛПОН
( 1897- 1938)

улпон XX аср узбек адабиётанинг энг мапдур намоянда-

Ч ларидандир. Унинг хаёти ва ижодий фаолияти адабиёти-


мизнинг энг ёркдн сахифаларидан бирини ташкил кдиа-
ди. У бадиий ижоднинг деярли хамма тури билан фаол шугул
Шеър, \икоя, роман, драма, танкдд, таржима — хаммасида ижод
этди. Лекин, биринчи навбатда, янги узбек шеъриятининг асосчи-
си булиб тарихга кирди. У анъанавий мумтоз шеъриятимизни ислох
кдпди. Ундаги сирлилик, кулетмаслик, тантанаворлик, нуктапар-
дозлик урнига самимий, табиий, жонли ифода усулини олиб кир­
ди. Маъшук.а тавсифи ва хол шархини янги асосларга кучирди. Во-
к,елик унинг учун хам асосий тасвир объекта, хам уни бахолайди-
ган мезон эди. Шеърият хеч качон кундалик халк, хаётига бу к,адар
як,ин кириб бормаган эди. Халк, хаётида юз берган хар бир ходиса
унда уша захотиёк, акс садо топди. Хар бир ходиса Ватан ва Мил-
латнинг манфаати нук^таи назаридан ёритилди. Замон к;оришик, эди.
Бир томондан, мустабид чор хукумати кулаб, тарих мустамцака
зулмини тортиб келган миллатларга уз мустакдпликларини урна-
тиш учун буюк бир имкон берди. Айни пайтда, шуролар ижтимоий
озодликни, йук,сулпарварликни байрок, кдлиб, мехнаткаш’.Туркис-
тон к,албини забт этмок, учун курашни кучайтирдилар. Ва бунга
эришдилар. Хокимият гарчи болыневикларга 1917 йилнинг нояб-
рида утган булса-да, унинг урнатилиши, табиийки, узок; ва шид-
датли курашлар остида кечди. Шуролар бу санани, яъни «социа­
лизм томон буюк бурилиш»ни 1929 йил деб белгилайдилар. Шун-
гача булган давр утиш давридир. Утиш даврининг уз хусусиятлари
бор, албатта. Масалан, узбек миллий шеърияти ифода ва тимсол-
лар тизимида ошкораликдан пинхонийликка, охангда эса, кес-
кинликдан муросага томон боргани курилади. Шунга кура, шеъ-
риятимизда 10-йилларда хитоб ва чакдрикдар кучли булса, 20-йил-
ларда рамзий тимсоллар, имо-ишоралар куп.
Абду/щамид Чулпон 425

Янги шеър биргина f o h ва мазмуни эмас, нафосатига кура


\ам миллий эди. Масалан, арабча, форсча сузлар Урнига туркий-
узбек, эски узбек сузларига эътибор к,аратилиши, арабий аруз
урнига кддим туркий бармокка мурожаат кдлиниши, сарбастнинг
кириб келиши бунга далил. Айни пайтда, бу шеърият, шу жумла-
дан, Чулпон поэзияси, бир томондан, Шарк,нинг бой маънавия-
ти анъаналарига суянса, иккинчи томондан Рарбнинг рангин
фалсафасидан, о\англаридан *ам озик; олди. Чулпон шеърияти
Шарк; ва Барбни узида жамулжам эта олган шеъриятдир.
Чулпоншунослик Чулпон адабиёт са^насида куриниши биланок,
кузга ташланган ижодкорлардан. Бинобарин,
чулпоншунослик унинг ижоди билан бирга бошланган десак, му-
болага булмас. Унинг матбуотда эълон кдиинган биринчи асари
эса, мутахассисларимизнинг аникдашларига Караганда, «Садойи
Туркистон»нинг 1914 йил 18 апрель сонида «Абдулламид Сулай-
моний» имзоси билан босилган «Туркистонли кдрдошларимизга»
шеъридир. Гарчи «Абдулх,амид Сулаймоний» номи 10-йиллардаги
матбуот са*ифаларида тез-тез учраб турса-да, у *акдаги дастлабки
макрлалар 20-йилларнинг бошларида пайдо булди. Ва буларнинг
биринчиси татар ёзувчиси Зариф Баширий(1888-1962)нинг 1923
йил 4 майда «Туркистон» газетасида шоирнинг илк т^плами «Уй-
Fom«H»ra ёзилган такризи эди. Шу йили мазкур газетанинг 10 де­
кабрь сонида мунакдид Вадуд Ма*муд( 1897-1976)нинг шоирнинг
иккинчи шеърий туплами *акдцаги «Чулпоннинг «Було*утар»и»
номли такризи босилиб чикди. 1924 йилда татар адабиётшуноси
Абдурах,мон Саъдий (1889—1956), 1925 йилда машхур Абдулла Крди­
рий у *акда ёздилар.
1927 йилда танкдцчи Олим Шарафидцинов(1903—1943)нинг
«Узбек шоирлари. (Чулпон)» («Кизил Узбекистан» газетаси, 14
февраль) макрласи билан матбуотда шоир ижоди \акдца катта ба*с
очилди. О.Шарафиддинов Чулпон ижодини илмда эндигина шакл-
ланиб келаётган марксча методология асосида текширади ва унинг
асарларига синфий ёндашиб, «Чулпон бойлар, миллатчи зиёли-
ларнинг мафкурачисидир, шуларнинг шоиридир», «Чулпоннинг
асарлари босдирилар экан, уни к,аттик, та*лил кдлиб, кучли цен-
зурадан утказиб, мувофикдарини босиш керак» деган хулосани
беради. Унга жавобни ёш Ойбек берди. «Чулпон шоирни кдндай
текшириш керак?» деган макрла билан чик^иб, унинг шеърларини
мафкура эмас, санъат крнунлари асосида текшириш лозимлигини
укдирди ва русларнинг Пушкинга муносабатини ибрат кдлиб кел-
тирди. Бахрга журналист, партия ва давлат ходимларидан Усмон-
хон Эшонхужаев (1898—1938) аралашади. «Мунакдиднинг мунак,-
кдди» («Кдзил Узбекистан» г., 22, 23, 27 июнь) макрласини ёзиб,
426 Миллий ва ижтимоий кураишар даври адабиёти

Ойбекнинг фикрларини рад этади. Шоирга «дунёк;араши йук;», «та-


наззулпарвар», «хаёлпараст» деган айбларни ёпиштиради. Улардан
«чулпонизм»ни келтириб чицаради в а бунинг ёшлар учун f o h t за-
рарли эканлигини тушунтиришга тушиб кетади. Ойбек «Мунак,-
кдднинг мунакквди» макрласининг эгасига» жавоб (мазкур газе­
та, 23 август) билан читали. Узбекистан Компартияси Марказий
Комитетининг биринчи котиби Акмал Икромов Республика мада-
ният ходимларининг шу йил 4—5 октябрда булиб утган 2-курул-
тойидаги «Мафкуравий жаб\адаги кураш ва маданият ходимлари-
нинг вазифалари» номли маърузасида бахрга якун ясайди. О. Ша-
рафиддинов ва Усмонхон фикрларини куллаш билан чекланмай,
«Чулпонни к,айта тарбиялаш мумкинлиги» масаласини хдм «бах.с-
ли» х,исоблайди. Шу тарифа, унинг ижоди устидан «зарарли!» деган
хукм чикдрилади. Чулпон курултай ^айъатига арзнома билан муро-
жаат кдпади, кейинги шеърларида к,исман «миллатпарастлик» кай-
фиятлари булганлигини тан олган ^олда узига куйилаётган барча
сиёсий айбларни рад этади. Унга кулок, солмайдилар ва курултой-
дан кувиб чик,арадилар. Машхур адабиётшунос Озод Шарафидди-
нов ушбу 1927 йил можаросини «Адабиётшунослик ва танкдднинг
манкуртга айланиши» деган куп йиллик ва куп пардалик фожиа-
нинг биринчи пардаси» деб атайди.
Шундан кейинги ун йил Чулпон ва чулпончиликка к;арши
кураш билан утди. Шуролар хукумати уни «фош к,илиш»га уз
даврининг деярли барча ижодкор зиёлиларини жалб кдлишга
муваффак, булди. У хдкда Москвада ук,иб келган ёш Отажон
Хошимдан тажрибали, дунё курган Миёнбузрук Солщовгача,
йук,сулпарвар ташдэдчи Анк;абой Худойбахтовдан ёзувчи М. Ше-
вердингача ёздилар. Абдурах,мон Саъдий 20-йиллардаги кдрашла-
ридан чекиниб, Чулпонни «ашадций миллатчи» к,илиб курсатди.
«Ким узар»лик мусобак;аси шу даражага етдики, унинг 5^али
нашр кдлинмаган китоблари х,акдда «фош этувчи» суз айтиб,
соврин талашдилар. Ёзувчи Туйгуннинг Чулпон цамалишидан
озгина олдин 1937 йил 22 майда «Ёш ленинчи» газетасида
эълон килган макрласи шоирнинг босилмасдан изсиз йук;олган
«ЖУр» номли шеърий туплами х^акдца эди1.
Шу тарифа, бу машъум фожианинг «иккинчи пардаси» (О. Ша-
рафидцинов) ЧУлпоннинг хдбсга олиниб, кдгл кдииниши билан
якунланди.
Ни^оят, замон айланиб, шуро тизимининг темир мурватлари
бир оз дарз кетиб, 1956 йил шабадалари 30-йиллар цатагонлари-
ни юмшатгандек булди. Чулпон окданди. Тезкорлик билан унинг
1%аранг, Озод Шарафидоиноа, Чулпонни англаш. Т., «Ёзувчи» нашриёти, 1994,
30-32-бетлар.
Абдулхамид Чулпон 427

ижодий меросини урганувчи беш кишилик (Баером Ра^монов —


Ёзувчилар уюшмасининг биринчи котиби - раис; аъзолар: Уй-
FyH, Мирзакалон Исмоилий, Булом Каримов, Озод Шарафид-
динов) эътиборли \айъат тузилди. Лекин иш силжимади. 60-йил-
ларнинг урталарида «Узбек тили ва адабиёти» журналида шоир­
нинг уч-турт шеъри билан «Шуро *укумати ва санойи нафиса»
деган макрласи чикди-ю, яна *амма нарса така-так, тухтаб крлди.
Аксинча, у х,акдаги фикр ва бах,о деярли олдингидай давом эта-
верди. Хатто бу борадаги хатти-х,аракатлар жазолана бошлади. Ма-
салан, 1968 йилда тузилган «Тирик сатрлар» антологияси, би­
ринчи навбатда, Чулпон шеърларидан намуналар киритилгани
учун босмахонадан чикдоай, к,атагон кдгшнди. Ношир ва му*ар-
рир Марказкуммак,омидамухркама к,илинди. 70-йилларнингохи-
рида эса, Чулпон ва унинг замонаси тадкдекдега кул урган Узбе­
кистан Фанлар Академияси Тил ва адабиёт институти бошида
калтак синди. Ва бу *ол к,айта куриш ва ошкоралик замонигача
давом этди. Нщоят, 1988 йилда «Кеча ва кундуз» романи Озод
Шарафиддинов сузбошиси билан «Шарк; юлдузи» журналида
эълон кдпинди. Бир йил 5пгар-^тмас, «Юлдузча» нашриёти шоир­
нинг «Ба*орни согиндим» номи билан м^ьжазгина шеърий тупла-
мини чоп этди'. 1991 йилда Бафур Гулом нашриёти адибнинг «Яна
олдим созимни» номи билан салмокди китобини босиб чик,арди2.
Мустакдшшк Чулпон ижодини халкда танитишни янги асослар-
га кучирди. «Хазина» илмий-ижодий бирлашмаси 1993 йилдан
унинг уч томлик асарлари нашрини бошлади ва шундан иккита-
си 1994 йилда нашрдан чикди. «Маънавият» нашриёти шоир та-
валлудининг 100 йиллигига унинг «Гузал Туркистон» номли бир
шеърий тупламини эълон кдпди3. Айни пайтда, у хдкда кенг кулам-
да тадк,ик,отлар *ам майдонга кела бошлади. Дастлабкилари ис-
тикдолимиз билан изма-из майдонга келди. Булар Озод Шара-
фиддиновнинг «Чулпон. Шоир х,ак,идаги ривоятлар ва х,ак^к,ат-
лар»4, Наим Каримовнинг «Чулпон»5 рисолалари эди. Шу йили
3. Эшонова «Чулпон поэзиясининг гоявий-бадиий хусусиятлари»
мавзуида номзодлик диссертацияси ёкдади. Бир йил утгач, Д. Куро-
нов «Чулпоннинг «Кеча ва кундуз» романида характер психоло-
1Чулпон. Бахорни согиндим. Т., «Юлдузча», 1989, 64-бет. ТУпловчи ва сузбоши
муаллифи Ибро^им Х,а1?кулов.
2Чулпон. Яна оддим созимни. Кеча ва кундуз. Ёрциной. Шеърлар. Т., Рафур Рулом
нашриёти, 1991, 576-бет. Масъул мухаррир ва сузбоши муаллифи Озод Шарафидди­
нов.
3Абдул^амид Чулпон. Гузал Туркистон. Т., «Маънавият», 128 бет. Нашрга тайёрлов-
чи, сузбоши ва изо^лар муаллифи Бойбута ДУсткрраев.
4 Озод Шарафиддинов. Чулпон. Ш оир х;ак;идаги ривоятлар ва хак;икатлар. Т.,
«Чулпон» нашриёти, 1991, 112 бет.
5 Наим Каримов. Чулпон, Т., «Фан», 1991, 84 бет.
428 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

гизми» номида номзодлик диссертациясини щ м оя кд лди. 1998


йилда ушбу муаллифнинг «Чулпон насри поэтикаси» мавзуидаги
докторлик иши ёкданди. Шунингдек, унинг адабий-эстетик караш-
лари, миллий-поэтик тафаккури, публицистик махорати билан
боглик, к,атор диссертациялар ёзилди1 ва ёзилмокда. Айни пайтда
бир к,атор рисолалар, китоблар хам нашр кдпинди2. Тадщик;отчи-
лар орасида Чулпоннинг хассос ва фидойи мухлиси Озод Шара-
фиддиновнинг хизматларини ало^ида таъкидлаш керак. Олимнинг
1991 йилда нашр этган «Чулпон» рисоласи у щ кда к,илинаётган
ишларнинг мазмун ва йуналишини белгилаб берган китоб булди.
«Чулпонни англаш» эса, мохиятан чулпоншунослик тарихининг
бугунги кун талкинидир. Ёшлардан Чулпон насри буйича Д. Куро-
нов самарали ишламокда.
2003 йилда Н. Каримовнинг «Чулпон» маърифий романи
«Шарк;» нашриётида босилиб чикди.
Адибнинг хаёти ва ижодини атрофлича урганиш ва хдр то-
монлама бахолаш, хусусан, янги узбек адабиётининг шаклла-
ниши ва тараккиётидаги урнини илмий асослаб бериш ишлари
энди бошланмокда.
Хаёт нули «Чулпон» тахаллуси билан шухрат топган Аб-
дулхамид Сулаймон 1897 йилда Андижон шах-
рининг Кдтортерак махалласида дунёга келди. Отаси Сулаймон
Мулла Мухаммадюнус угли (1874—1929) баззоз эди. Баззоз —газ-
ламафуруш дегани. Тахмин кдлиш мумкинки, оила узига тук, булган.
Маълумотларга Караганда, Сулаймон баззоз замонасининг кузи
очик, зиёлиларидан булиб, «Расво» тахаллуси билан шеърлар ёзган,
^атто девон тартиб кдпган. Угли Чулпон билан шеърий ёзишма-
лари булганини нак^ кдпадилар. Хонадонда замоннинг олиму
фозиллари тез-тез булиб турганлар.
Абдуллам ид дастлаб эски мактабда, сунг Андижон, Тошкент
мадрасаларида у^ийди. Шунингдек, Андижондаги рус-тузем мак-
табида хам тах,сил олган. Ёшликдан матбуот билан танишиб бор-
ган.
Булажак шоирнинг шаклланишида айрича роль уйнаган ходи-
'Коране: Султонов У. Чулпоннинг адабий-эстетик к , а р а ш л а р и , НДА, Т., 1995; Эр-
назарова Г. XX аср узбек поэзиясида миллий тафаккур ва унинг бадиий талкини
(А. Чулпон, F. Гулом, А. Орипов шеърияти мисолида), НДА, Т., 2001; Йулдошбекова
С. С., Чулпоннинг публицистик ва мухаррирлик фаолияти, НДА, Т., 2002.
2Лутфиддиновя X. Зеби, Зебона..., Т., Узбекистан, 1993; Шарафиддинов О. Чулпонни
англаш, Т., «Ёзувчи», 1994; Хуроиов Д. Рухий дунё тазушли, Т., Хазина, 1995; яна шу
муаллиф: Чулпон \аёти ва ижодий мероси, Т., «Укдтувчи», 1997; Тулаков И. Чулпон
махорати, Андижон, 1997; Рузимучаммад Б. Чулпон - тонг юлдузи демак (Абдулха-
мид Чулпоннинг педагогик царашлари), Т., «Укртувчи», 1997; С. Мамажонов. Биз­
нинг Чулпон (Бадиий-публицистик макрлалар), Т., «Ёзувчи», 1997; Н. Каримов. Ис-
тикдолни уйготган шоир. Т., «Маънавият», 2000 ва хк.
Абдущамид Чулпон 429

салардан бири унинг Заки Валидий (1890-1970) билан танишуви


булди. 1912 йилда Заки Валидийнинг «Турк ва татар тарихи» де­
ган китоби босилади. Китоб киска муддатда катта шухрат топади.
«Турк юрду» (Туркия), «Таржимон» (Крим), «Вакт» (Оренбург)
маколалар беради. Маищур Бартольд муаллифни Петербургга так-
лиф этади. Козон университети тарих ва археология жамиятига
аъзо килиб олади. Туркистондан таникли маърифатчи Ашурали
Зо^ирий ва Кукон хони огаликзодаси Юнусхржи Огаликов Заки
Валидий билан якиндан танишиш ва су^батлашиш учун Бош-
кирдистонга борадилар. Бе*будий Туркистон тарихини ёзишни
биргина унга ишониб топшириш мумкинлигини матбуотда ёзиб
чикади ва ёш олимни Самарканд мадрасаларига таклиф этади. 15
яшар Абдулх.амид х;ам бу китобни укиб чикади. Таъсирланиб,
муаллифига миннатдорчилик мактуби ёзади, Андижонга таклиф
этади. Такдирнинг такозоси билан Крзон университети Заки Ва-
лидийни 1913 йилнинг охирларида Фаргона водийсига илмий
сафарга юборади. Олим Авдижонда экан, Назир ТУракул (маш-
*ур Назир ТУракулов, давлат ва жамоат арбоби) билан бирга Аб-
дул^амидлар уйида булади1 ва бу алокд Заки Валидий яширин
фаолиятга Утган 1920 йилга кадар давом этади.
Бошка омиллар *ам булган. Ёзувчи В. Ян уз хотираларида («Со­
ветская энциклопедия»да Чулпон хакдда макола ёзиш жараёни-
да у билан су^батлашган эди) шоирнинг отаси уни мударрис
килмокчи булгани, лекин у мадрасада бир дунё кУрган зиёли
билан танишиб, фикри тамом узгаргани, «адабий-сиёсий иш-
ларга кизгин хавас уйгониб», «узбек миллий укувчиси булишга
карор бергани», айни пайтда, барча ёшлар сингари Фитрат таъ-
сирида юргани *аквда ёзган эди2. МХХ архиви хужжатларидан
х;ам унинг Абдурауф Фитратга аловдда ихлоси борлиги маълум
булади. Жумладан, у Фитратни 1913 йилдан гойибона таниган.
Илк бор Самаркандца Фитрат му^аррирлик килган «Хуррият»
тазфириятида учрашганлар. 1919 йилдан бутун фаолиятлари х,ам-
корликда, *амфикрликда кечган3. Хуллас, Чулпоннинг матбуот-
даги дастлабки шеър ва маколалари 1914 йилдан кУринади. «Са-
дойи Туркистон» газетаси 1914 йил 14 апрель сонида «15 яшар
Абдул^амид афанди»нинг «Туркистонли кардошларимизга» шеъ-
рини муштарийларига хдвола этар экан, укувчиларни «ёшгина

‘Бу цизикэрли эпизод Заки Валидийнинг «Хотиралар» китобида (Анкара, 1999,


нашрга тайёрловчи Исанбика Туган) батафсил келтирилган (98-101-бетлар).
2 Каранг'. «Совет Узбекистони» г., 1989 й., 3 сентябрь.
3 1(аранг\ Аксилинк,илобий миллатчилик ташкилоти аъзоси махбус Абдул хамид
Сулаймонов (Чулпон)нинг 1937 йил 10 августдаги к$?рсатмаларидан к^чирма. МХХ
архиви. Абдурауф Фитратнинг 4269-рак.амлик айблов иши.
430 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

к,алби ила ёрумик ва илм-маориф йулига бошлаган»идан мам-


нунлигини яширмаган ва унинг келажагига катта умид билдир-
ган эди. Мутахассисларнинг аникдашларича, «Садойи Туркис-
тон»нинг 1914 йил 29 апрель сонида чоп этилган «Курбони жа-
холат» ^икояси Чулпоннинг биринчи насрий асаридир. Дастлаб-
ки асарлари «Абдулхамид Сулаймон», «Абдулхамид Сулаймо-
ний» имзолари билан босилди. Сунгрок, «К,аландар», «Мирзак,а-
ландар» ва нихоят, «Чулпон» тахаллуслари билан чикди. Тари-
химизга Чулпон номи билан кирди.
В. Ян юкрридаги хотирасида Чулпон тилидан унинг мудар
рис булишдан к;очиб, Тошкентга келгани ва газета-журналлар
тахририятида юргани айтилади. Хар холда у шу йиллари газета-
лар билан як,ин алокдда булганига шубха йу^. Заки Валидий унинг
1917—1918 йилларда сиёсий ишлар билан х,ам шукулланганини,
жумладан, Оренбургда Бошк,ирдистон хукумати раисининг ко-
тиби лавозимида ишлаганини маълум кдпади1. Иккинчи бир Урин­
да «Туркистон хукумат аъзоларидан Убайдулла Хужа ва сафдош-
лари Мирмухсин, шоир Абдулхамид Сулаймон (Чулпон), бухо-
роли Абдулхамид Ориф угли шу пайтларда (1918 йил ёзи кузда
тутилади) Бошк.ирдистонда ишладилар»2, деб ёзади. Бу маълу-
мотни Ъошкдрднстон хукумати ра^барининг узи келтираётган
экан, у хар к;андай шубхадан холидир3. Шоирнинг мацщур татар
хурриятпарвари Мулланур Болидов (1885-1918) Улимига багиш-
лаб шеър ёзиши хам бу фикрни тасдик,лайди,Чулпон, юк;орида-
ги эътирофларига к,араганда, 1919 йилда Тошкентда Фитрат
ёнида булган, «Чигатой гурунги»да иш олиб борган. 1920 йил-
нинг августида Бокуда булиб Утган Шарц халкдари хурултойида
иштирок этади.
Адибнинг 1927 йилда Узбек зиёлиларининг курултойига ёзган
аризасидан шу йиллари ТуркРосТДда, «Иштирокиюн», «Кдзил
байрок;», «Туркистон», «Бухоро ахбори» газеталарида масъул ла-
возимларда ишлагани маълум бУлади. Тахмин к,илиш мумкин-
ки, у Бухорода Фитрат хукумат таркибида ишлаб турган 1 920-
1923 йилларда хизмат цилган. Зиё Саид унинг бир муддат 1920—
1922 йилларда чик,иб турган «Бухоро ахбори»да масъул мухар-

1Каранг: Аадмд Заки Валидий Тугон. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг як,ин
тарихи, 1-жилд, 2-нашри. Истанбул, 1981, 568-бет.
2 Шу китоб, 369-бет.
3Бошцирдистон мухторияти дастлаб 1917 йил 17 ноябрда эълон кдоинган. 1918 йил
18 январда советлар томонидан тарцатилиб, хукумат аъзолари камокда олинган. Ик­
кинчи маротаба 1918 йил 7 июнда тузилди. Лекин вазият мураккаблашиб, хукумат
1919 йилнинг бошидан Москва билан хамкорлик кллишга мажбур булади. Шу тарик,а,
иккинчи бор курилган хукумат хдм таркэйди. Демак, Чулпоннинг Оренбургда ишла-
ши асосан 1918 йилга тугри келади.
Абдущамид Чулпон 431

рир булганини к,айд этади1. Заки Валидий хотиралари хам унинг


1921-1922 йилларда Бухорода яшаганини тасдикдайди. 1922 йилда
Тошкентда чоп этилган «Узбек ёш шоирлари» шеърий туплами
(антологияси)да унинг 14 шеъри босилиб чикдди. Шу йили «Уй-
f o h h i h » номи билан унинг биринчи шеърий туплами эълон кдгси-
нади. 1923 йилнинг бошларида эса, иккинчи шеърий туплами «Бу-
локдар» нашрдан чикдди.
Проф. Озод Шарафиддинов Чулпоннинг 1924 йилда Моск-
вада Маориф уйи к;ошидаги ёш узбек артистларининг махора-
тини ошириш учун ташкил к,илинган драматик студиянинг ада-
бий эмакдоши ва ра^барларидан бири булганини маълум кдла-
ди2. Заки Валидий «...сунг замонларда Москвада адабиёт ва санъат
институти ёхуд академиясида хам тахсил олган»3, дейдики, хар
икки маълумот мох,иятан бир-бирига як^ин. Бу йиллар, дарх,ак,и-
к,ат, Чулпон учун тахсил йиллари булди. Москва адабий-мада-
ний мухити билан як,индан танишди. Театр ва театрчилик сир-
ларини урганди. 1926 йилда учинчи шеърий туплами «Тонг сир-
лари» ва «Ёрк,иной» пьесаси чоп этилди. Бу даврга келиб у замо-
насининг энг мапдур шоири булиб танилди.
Шу тарифа 1927 йил кириб келди. Шуро хукумати ижтимоий
уйгониш байроги остида миллий уйгонишга к;арши х;ал кдлувчи
хужумга Увди. Даврнинг биринчи миллий шоири Чулпон зиёли-
лар курултойидан хайдаб чик;арилди. К,ийин-кистов кунлар бош-
ланди. Асарлари минг бир чигирик^а солинди. Босилган шеърла-
ри уствдаги «ур калтак» кучайгандан кучайди. Дастлаб «гоясиз»
дейиш билан чекланилган булса, энди уларни «зарарли», муал-
лифни эса, очикдан-очик; «душман» дея бошладилар. Шоир к;анд
касалига мубтало булди. Замон огирлашиб борди. Боту к,амалди.
Мунавваркрри отилди... Архив хужжатларидан маълум булишича,
1931 йилда Чулпон Файзулла Хужаев томонидан Москвага жуна-
тиб юборилади ва тадбиркор рахбар шу йул билан шоирни бир
мудцат сакдаб крлади. Чулпон 1932-1934 йилларда Москвада яшади.
СССР Марказий Ижроия Комитета аппаратида таржимон булиб
ишлади. Бадиий таржима билан хам шутулланди. Шекспирнинг
«Хамлет», Карло Гоццининг «Маликаи Турондот» асарларини
таржима кделди. «Кеча ва кундуз» романини ёзди.
У Тошкентга 1935 йилда к;айтиб келди. Шоир атрофидаги гап-
сузлар, тахдир ва таъкдаб хамон давом этарди. Шуларга к;арамай,

1Kfipam: Зиё Саид. Танланган асарлар. Т., 1974, 74-бет.


2 Крранг: Озод Шарафиддинов. ЧУлпон. Т., 1991, 14-бет.
3Ахмад Заки Валидий Тугой. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг як^н тарихи,
1-жилд, 2-нашри, Истанбул, 1981, 568-бет.
432 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

у буюк бир сабот ва ирода билан оригинал асарлар ёзар, таржи-


малар кдгар эди. У машъум 1937 йилга кддар, бор-йуги 2 йил
оралигида «Кеча ва кундуз» романини х,амда «Соз» шеърий тупла-
мини нашрдан чик;арди. «Жур» шеърий тупламини босмага топ-
ширди. Горькийнинг «Она» романини, «Егор Буличев» пьесаси-
ни, Пушкиннинг 25 шеъри ва «Дубровский», «Борис Годунов»
асарларини, Ло^утийнинг «Европа сафари»ни таржима кдвди1.
Чулпон 1937 йилнинг кузида кдмокда олиниб, 1938 йил 4 ок-
тябрда отиб ташланади.
н „ Чулпон бизга крлдирган адабий меросининг уму-
ижодии мероси о о —■
мии кулами бир кдцар маълум булса-да, улар *али
бир жойга тупланиши у ёкда турсин, айримлари ашщланиш бос-
кртшда турибди. Шунга к;арамасдан, шоир асарлари уч томлиги-
нинг нашр к,илиниши ва булардан иккитасининг укувчилар
калига текканлиги му^им ходиса булиб, муаллиф ижоди ^акдда
фикр юритишга бемалол имконият беради. Жумладан, 1-жилди-
дан шоирнинг «Узбек ёш шоирлари» (1922) тупламига кирган
14 шеъри ва «Уйгониш» (1922), «Булокдар» (1923), «Тонг сир-
лари» (1926), «Соз» (1935) ва турли давр матбуотида эълон кд/шн-
ган шеърлар, жами - 252 шеър урин олган2. Бу шоир шеърлари-
нинг тугал нашри эмас, албатта. Масалан, Б. ДУстк;ораев босмага
тайёрлаган «ГУзал Туркистон» (1997) тупламида юкрридага нашрга
кирмай цолган шеърлари бор, изо^лар билан чоп этди. Гох-год
матбуотда янги топилган шеърлари эълон к^илиниб турибди. Бу,
табиий х,ол, албатта.
Чулпон носир сифатида \ам адабиётимизда салмок^и Урин
тутади. Адиб уч жиДцлигининг 2-жилдига унинг маицур «Кеча ва
кундуз» романи билан биргаликда турли даврларда ёзилиб чоп
этилган 13 *икояси киритилган. Улар орасида 1914 йилда эълон
кдиинган илк ^икоялари «Курбони жа^олат» ва «ДУхтур Мух,ам-
мадёр»дан совет даврида босилган «Килеупатра» (1923) гача бор.
«Курбони жа*олат»да Эшмурод деган йигитнинг фожиали так,-
дири хикоя кдлинади. Эшмурод - ук^мишли йигит, лекин атроф
зимистон. Хаммаёкда жа^олат. Хатто Уз отаси уни газета ук^гани
учун масхара кдгсади. Мактаб, илм-фан, ибрат олиш деган гап-
ларга миллатнинг ток.ати йук;. Эшмуродга мана шу ташвишлар
тинчлик бермайди. Унинг устига бир вок;еа юз беради-ю Эшму-
роднинг ^аёти остин-устин булиб кетади. Эшмуродларникига унинг
ёшликдаги танишларидан Муминжон келган эди. КУзини шамга-
лат кдииб, отасининг соатини Умариб кетибди. Отасига эса як,ин
дусти Назарали суфи х,адя кдяган эди. Муминжон кетиши билан
1К,аранг\ Озод Шарафиддииов, Чулпон, Т., 1991, 23-бет.
2 Кщ>анг\ Чу лпои, Асарлар. 3 жилдлик, 1-жилд, Т., «Хазина», 1994, 3-195-бетлар.
Абдул^амид Чулпон 433

изма-из улар кириб келадилар. Гап айланиб соатга келиб так;ала-


ди-ю, унинг йукрлгани маълум булиб крлади. Изза булган ота
уЕЛига дашном бериш билан кифояланмайди, калтаклайди. Эш-
мурод номус кучидан ётиб кдлади. Бир ойча ётиб, бир оз тузал-
гач, кушниси мингбошининг богчасига чик,иб, газета варакдаб
утирганда яна шундай вок,еа юз беради. Мингбоши уни газета
Укитиш учун мех,монхонасига таклиф крлади. Уйинцарок, ёшлар-
дан бири келиб, бу гал мингбошининг крзикка осиб куйилган
тилла соатини уБирлайди ва унинг тух,мати Эшмуродга тушади.
Хеч бир гап-суз йук, миршаблар бостириб келиб, уни камамок,-
чи буладилар. Буларга чидай олмаган Эшмурод узини отиб, нобуд
кддади. Бир-икки кундан кейин тафтишлар чогида угри аникда-
нади, лекин вак,т кеч эди. Шу тарифа у жа^олат курбони булади.
Асар бадиий жихдтдан заиф, албатта: вокеалар сунъий, тил
ишланмаган, драматизм ночор ва х,оказо. Лекин дастлабки *икоя-
сидаёк, вок,еликни ма^зун, фажеъ идрок этиш, Туркистон муси-
батини теран англашга интилиш сезилади.
«ДУхтур Мухаммадёр»да бир оз нур бор. Муаллиф маърифат-
чилиги бир кадар ёрут буёк^арда акс этган. Хикоя марказида
Му^аммадёр такдири туради. У 15 ёшида отаси билан *ажга
бориб, бир дунё саргузаштни бошидан кечирган Хожи А^мад-
нинг Угли. Хожи А*мад инсон саодати илм-маърифатда эканли-
гини яхши англайди, бир гурух жо\ил к,иморбозлар кулида жбн
бераркан, Углига Укишини тайинлайди. Му^аммадёр отаси котил-
ларидан Уч олмайди. Хаммасига айбдор жа^олат эканлигини ту-
шуниб етади ва бор кучи билан укишга берилади. Жамияти хай-
рия воситаси билан дастлаб Бокуда гимназияда, сунг Петроград
университетида, нщоят 7 йил Швейцарияда дорилфунуннинг
тиббиёт факультетида ук,ийди. Юртига к,айтиб келиб, билими ор-
к,асидан обрУ-эътибор топади. Хусусий шифохона очиб, камба-
галларни текин даволайди. «Ватан» номли журнални, «Хабар» де­
ган газетани йулга куяди. Оддий Мухдммадёрдан «ДУктур ходими
миллат Му^аммадёр»га айланади.
Мух^ммадёр дУхтургина эмас, калам эгаси хдмдир. Петроград-
да экан, азиз умрлари самарсиз кечаётган Мадраса талабалари
турмушидан «Умрлик шогирдлар» деган роман ёзади ва рус тили-
га таржима к д л и н а д и . Талабалигининг сунгги йилида эса, Моск­
ва ва Петроградцаги туркистонли масковчи бойлар ^аётидан «Пой-
тахт ме^монлари» номли бир театр китоби ёзиб, «тилсиз», илм-
сиз, маданиятдан узок; боёнларимизнинг куча-куйда, ме^монхо-
на номерларида ажнабийлар томонидан хакррат килинишларини
курсатиб беради. Уни Узи русчага таржима кдтади. Пойтахт театр-
ларидан бирини ижарага олиб, талаба уртокдари билан салага
28 - Миллий уйрониш даври Узбек адабиёти
434 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

куяди. Бош роль - хужайинни узи уйнаб, олк,ишлар олади. Кури-


наяптики, Чулпон XX аср бошидаги Туркистоннинг пешкддам кн­
ижен деганда, замоннинг мана шундай ^амма масалаларига жавоб
бера оладиган, барча жабхдда элнинг корига ярайдиган шахени
тасаввур этади.
Мух,аммадёрнинг барча хатти-^аракатларини боищариб турган
куч унинг эл-юртига мухрббатидир. Бир томонда, пул топиб, акд
топмаган бойларимизнинг уз сарватларини кртмор ва фахдига сарф-
лаб, мол-мулкларининг ажнабий келгиндилар калига Утиб бори-
ши, илмсиз маст-аласт бойваччаларнинг Узаро талашиб, бурнила-
ридан нарини кура олмасликлари, иккинчи ёкда, тах,к,ирлар,
хдкрратлар Мухрммадёрни к.аттик, изтиробга солади. Дарх.акдаат,
унинг наздида миллатни ма^в этган энг буюк иллат жа^олатдир. У
поездца Ватанидан олислаб кетар экан, буюк боболарини курган
бобо топгарга кдрата нидо кдиади. Уларни кУзларини очишга, за-
мон билан баравар кдцам ташлашга чакздэади:
«Эй ватандошларим! Кдчонгача бу гафлат? Нимага бунча хуш-
ёкдоассизлар? Ахир, сизлар *ам одам-ку! Одамлардек хдракат кдлин-
гизлар! Куз олдингизга келуб тургон илм ва маърифат мевасидан
фойдаланмасдан нимага ошзларингизни очуб к;араб турасизлар?
Нимага бу ишларга киришмайсизлар? Уйкудан куз очинглар! Уй­
кудан куз очинглар! Урининглар! Илм, маърифат ва э^унар изланг-
лар! Вакг етди, балки утди!»
Узок; йиллар Европада юриб, Туркистонга кдйтар экан, поезд-
да яна уша эски манзарага дуч келади: «вагон ичида пиш-пиш
ухлаган ва билет йук,отуб кандуктурлардан таёк; еган бетартиб»
миллатдошлари... Му^аммадёр чидай олмай, танбурга чик,ади.
КУзига мафтункор ватаннинг манзаралари урилади. Йук,, булар
Швейцариядан мутлакр кщишмайди. Ма^сулдор тупрокдарининг
эса, Американикидан \е ч бир камлиги йук;...
Унинг хаёлидан шулар Утади: «Халк, уз фойдасини англаса,
миллий мактаб ва мадрасалар очеа, Оврупо дорилфунунларига
болаларини юборса, дук,тур, адвокат, му^аррир ва хунарманд,
савдогарлар ва му^андис (инженер)лар чик;са, бунларнинг х,ар бири
Уз вазифаларида туруб ишларин тартиби ила юргузсалар ва хал-
к^мизнинг фойдасини кузатсалар, накдцар олий ва накддар гУзал
булур эди...» Лекин бу хаёллар шу ондаёк; шуб^ага Барк; булади,
яна жонланади. Агар шундай фикрли одамлар ^ар ша^арда булса-
лар, албатта, амалга ошади, деб уйлайди. Ватанига кдйтгач, Faft-
рат билан ишга киришади ва куп нарсага эришади. Хусусий ши-
фохона ва магазинларга ме)щати, тадбиркорлиги билан крнуний
асосларда эришади.
КУринганидек, хдекоя маърифий даражада к,0Лган, бадиий-
Абдулхамид Чулпон 435

ликка кутарилган эмас. Асосий сабаби баёнчилигида. Тасвир де-


ярли йук,.
20-йилларда нашр этилган \икоялари, хусусан, узбек аёллари
такдиридан суз очган «К,ор куйнида лола», «Ойдин кечаларда»,
«Нонушта», «Гав^арой» каби хикоялари бадиий савияси билан
10-йиллардаги асарларидан кескин ажралиб туради.
Чулпоннинг энг машхур насрий асари, шуб\асиз, «Кеча ва
кундуз» романидир.
Чулпон театрчилик билан хам шугулланди. Айник;са, Бухоро
ва Москвада эканлигида. Бир кдтор драмалар ёзди. Мутахассислар
унинг «Бой» (1914)', «Халил фаранг» (1917), «Ёрк,иной» (1920)2,
«Чупон севгиси», «Чурининг исёни», «Муштумзур», «Урток, Кар­
шибоев», «Хужум» (В.Ян билан хамкорликда) каби сах,на асар-
лари ёзганлиги хакдда маълумотлар берадилар. Лекин, афсуски,
уларнинг аксарияти матни йук;, такдири номаълум. Айримлари-
нинггина мазмуни ва йуналиши хак,ида к;айдлар бор. Масалан,
Заки Валидий «Чурининг исёни», «Муштумзур», «Урток, Кдрши-
боев» узбек инкдлобий харакати тарихидан олингандир»3, деб
ёзади. «Хужум» номидан кУриниб турганидек, хотин-к^злар озод-
лиги мавзуига багишланган.
Чулпон уч жилдлигининг 2-жилдига 1923 йилда чоп этилган
«Гунох,» номли ихчам бир «кулгу томоша»си билан «Ёрк^ной»
киритилган. Демак, юк,орида номлари келтирилган 8 асарнинг 2
тасининггина матни бор.
«Ёрк;иной»нинг 3 жилдликдаги нашри 1926 йилги Москва
босмаси асосида амалга оширилган. О.Шарафиддиновнинг аник;-
лашича, узбек драмтеатри репертуарида энг узок,, салкам ун йил
сакданган асарлардан. Асарнинг марказида Ёрк,иной образи ту-
ради. У хоннинг саркардаси Улмас ботирнинг якка-ю ягона к,изи.
Улмас ботир кизини Угилдай тарбия к,илган, ёшликдан к,илич-
бозлик хунарини ургатган. Киз отасининг 6 o f 6 o h h Пулатни се-
вади. Пулатнинг х,ам унда кУнгли бор. Улмас ботир эса кдоини
хоннинг Укпига бермок^и. Бу орада Нишабсой хокими хам одам
куйган. Муаллиф асар вок,еаларига ижтимоий (ок;-к;ора) буёк, бе­
ради. Масалага шу даврда шитоб билан адабиётга х,ам кириб ке-
лаётган фак,ирпарварлик маслагидан ёндашади. Чунончи, к;из-
нинг отаси билан Пулат уртасида утиб булмас чох бор. ПУлат-
нинг барча к,ариндошлари хон ва унинг саркардаси Улмас ботир

1Kftpam , бу хацда: О. Шарафиддинов, Чулпон. Т., 1991, 83—84-бетлар.


2 Кейинги икки пьесанинг нашр йилларини Заки Валидийдан олдик. фаранг: Аб-
дул^амид Сулаймон (Чулпон). Китобда: Бугунги турк эли Туркистон па я кин тарихи. 1-
жилд, 2-нашри, Истанбул, 1981, 568—571-бетлар.
3 Юкоридаги асар, 569-бет.
436 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

томонидан улдирилиб, узи хизматкорликка олинган. Хонлик сал-


танати билан халк, уртасидаги низо авжда. Халк, жунбушга ке­
либ, кутарилган. Пулат халк, ишончини Ёрк,инойга мухаббати-
дан устун куйиб, улар билан токларга чи^иб кетади ва Улмас
ботир кушинига к,арши урушга киради. «Уруш орк,асида»ги во-
к,еалар хам шиддатли кечади. Нишабсой хокими вазиятдан фой-
даланиб, макр-хийла билан Пулатнинг номини уртага куйиб,
кизни кулга туширади. Ёрк,иной тадбиркорлик билан Нишабсой
Хокими кулидан узини кутцаради. Бутина эмас, халк, билан хон
орасидаги урушни ярашга айлантиради. Пулат хон кутарилади,
адолат к,арор топади.
О. Шарафиддинов Чулпоннинг Ёрк,иной образини яратиши
да «Олой маликаси» номини олган Курбонжон додхох (1811—
1907) ни кузда тутган булиши эхтимолини к;айд этади. Бизга хам
бу анча мантиьут к^ринади. Бунга шуни кушимча к;илиш мум-
кинки, 1875 йилда Худоёрхон к;очиб, Насриддинбек тахтга чик^г
к;анида халк; галаёнлари авж олиб, бир муддат Андижоннинг
Бутафора кдашлогидан Щлатхон хон кутарилган эди. Чулпоннинг
Уз кахрамонини яратишида бу вок;еа хам туртки булган булиши
мумкин.
Чулпоннинг адабий-танкддий мероси ва таржималаридан хам
намуналар чоп этилган. Масалан, 1994 йилда унинг адабий-тан-
кдций мак,олаларидан бир дастаси «Адабиёт надир?» номи остида
«ЧУлпон» нашриёти томонидан чоп этилди. И.С.Тургенев, Н.В.Го-
голь, Л.Андреевдан кдлинган айрим таржималари 3 жилдлик асар-
ларининг 2-жилдида босилди. Умуман олганда, зиёлилар шоир
таржималаридан собик, шуро даврида хам хабардор эдилар. Маса­
лан, И.А.Криловнинг:

Дарахтнинг бушини курт ейди доим


Тарихда мисоллар жуда кУп бунга... —

сатрлари билан бошланадиган машхур «Бури билан кузичок,» ма-


салини билмайдиган йук;. Ёки неча Ун йиллар давомида Х,амза
театри сахнасидан тушмай келган «Хамлет»ни олинг. Бу таржи-
малар аллак;ачон халк; мулкига айланган эди, фак;ат уларнинг
таржимони кУрсатилмас эди. Шунингдек, адибнинг адабий-тан-
к;идий асарлари хам эстетик тафаккуримиз ривожида мухим
ахамиятга эга булди.
чулпон шеърияти ЧУЛП0Н адабиётнинг жуда куп тур ва жанрларида
самарали ижод этган булса-да, шоир сифатида
кУпрок; шухрат топди. У XX аср узбек адабиётининг забардаст ва-
кили, янги Узбек шеъриятининг бонийсидир. Унинг Уз даврида
Абдулхамид Чулпон 437

тупламларда босилиб чикдан ва бугун маълум булган шеърлари у


кддар куп эмас. Лекин улар узбек зиёлиларига чакдоокдек таъсир
к.илган ва бутун адабиётни уз измига олган эди. 20-йиллар узбек
шеъриятининг чинакам Чулпон давридир.
У шеъриятга жуда эрта кириб келди. Илк шеърлариданок, мил­
лий шоир сифатида танилди. Масалан, бизга маълум булган ва
матбуотда чоп этилган илк шеъри «Туркистонли к.ардошларимизга»
уксик Ватан —Туркистон жарох,атлари х,ак,ида эди. Чунончи, «маъ-
рифатсизлик балосига йуликдан», фойда-зарарини унутган, яхши-
ёмонини танимайдиган, тор манфаатлари доирасида кумилиб к,ол-
ган, «топганини боищаларга бериб», узи «оч-ялангоч» долган,
бир суз билан айтганда, миллат сифатида адойи тамом булган
«бизни халк,» \акдяа эди. Исмоилбек Гаспринский вафотига ба-
гишлаб ёзган марсиясида буюк ислохщчининг «уйготгувчи ус-
тод»лигига дикдатни кдратди. 1917 йил 28 ноябрдаги «Туркистон
мухторияти»ни олкишлаб чикди, уни «озод турк байрами» сифа­
тида к,абул кдлди. Унга мехру мухаббатини из^ор этди. Уни кулга
киритган Ватан ва халк,ни шарафлади:
Мухторият олинди, Хуррият - байрогимиз,
Ишлар йулга солинди. Адолат - Уртогимиз,
Миллий маршлар чолинди, Хурсанд булган чстш из,
Душман уртансун энди! Мевалансун богамиз!
Туркистонли — шонимиз, туронли — унвонимиз,
Ватан — бизни жонимиз, фидо улсун крнимиз!
Вазият мураккаб эди. Шуро мафкураси ислом дунёсининг энг
нозик нук,тасидан — мусулмончиликнинг фак,ирпарварлигидан
роят усталик билан фойдаланиб, Туркистоннинг зиёлилари к,ал-
бини забт эта борди. Шоирнинг 1918 йилда «Низомиддин Асо-
мий1 уртокда» багишланган ва уша йили Туркистон Компартия-
си ва Марказий Ижроия кумитаси органи «Иштирокиюн»да чоп
этилган «Кизил байрок,» шеърини х,амда ундаги «мазлум ишчи-
лар» билан «крнхур буржУйлар» мук.оясасини бошк,ача изозугаш
мумкин эмас. Лекин шоир куп утмай, жуда куп замондошлари
сингари алданганини англаб етди. Эътироф эътирозга, у эса уз
навбатида, эътизорга айланиб борди. Бу Чулпон ижодий такди-
рига хос му^им ва мураккаб бир хдпдир.
Шоир совет х,окимияти зурайиб, эркин фикр к^йин-к^стовга
тушаётган 1926 йилда учинчи ва «Соз»ни х^исобга олмаганда,
сунгги шеърий китобига куйидаги сермаъно сатрларни эпиграф
кдлиб келтирган эди:

1Низомиддин Х^жаев (1886—1942).


438 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Бир эсиб утдилар «Уйгониш» еллари,


Бир кдйнаб тошдилар кузёши — «Булокдар».
Эй, тонгда кдлтираб уйнашган япрокдар,
Тек туринг, ёйилсин энди «Тонг сирлари».

Хак^щатан хам, 1916 йил мардикорлик вок,еалари, 1917 йилда


ок; подшонинг тахтдан агдарилиши, олинган ва бой берилган ис-
тикдол, 20-йилларнинг жангу жадаллари миллатни уйготди. Севинч
ва алам ёшлари тукилди. «Булокдар» уша куз ёшлардир. Хаммаси
утди. Эвди утганни англамок, ва англатмок, замонидир. «Сирлар»ни
очмок, замонидир. Шоир «тонгда к,алтираб уйнашган япрокдар»ни —
гофил, чорасиз авлодни тинглашга, идрок этишга ундайди.
Хар уч тупламнинг бош мавзуи Ватан ва Миллат ташвишла-
ридир, Туркистоннинг туганмас дардидир. Шоир она юртининг
ажиб манзарасини чизади. Укувчининг куз унгида «тоглари куклар-
га салом берган», «салк,ин сувлари учмохларнинг кавсаридек по-
киза», булик,-махсулдор к;ир-адирлари маъсум гудак хаёлидек куз
етмас, адо булмас Туркистон пайдо булади. Бирок, шоир — дил-
гир, махзун. Шоир эмас, тугрироги, у чизиб берган манзара ма\-
зун. Гап шундаки, жаннатдек бу улка вахшиёна топталган: «кум-
кук гузал утлокдар босилган», уларни тулдирган пода-йилкдяар
йук,, отлар кишнамайди, куйлар маърамайди. Кдзлар, келинлар
TOF- т о ш г а беркинган. Ватан бегоналар оёги остида. Шунинг учун
хам сувлар тошдан-тошга урилиб, нола к,илади, булок,лар инг-
райди, минг битта хадик билан ирмокда куйилади. Шонли тарих,
эрк ва истик^лолни хар нарсадан мук;адцас тутган, кулликка хеч
к,ачон буйин эгмаган оталар шижоати эсга тушади. Шоир «от чоп-
ганда учар кушни тутгувчи» йигитларни, « T o f эгаси сор бургут-
лар»ни кдциради. Улкага хитобан, уни куп йиллардан буён « 6 a F -
рини эзиб», «эгасини бир кул каби янчиб келган» «хеч хакди йук,
хужалар»га «кет!» дейишини, «кулларига эрк бер»ишини, яъни
кдличини к,индан олишини истайди. Уни тинимсиз сурок,к,а тута-
ди. Зулм ва хурликка, тахкдтр ва маломатларга жавобан «уч булу-
ти»нинг «селларини ёгдир»ишини истайди.
Биз шоирнинг 1920 йилда ёзилган ва уз даврида жуда катта
мухокамаларга сабаб булган «Бузилган улкага» деган шеъринйнг
мазмунини келтирдик. Шоир унга «достон» деб изох берган. Асли-
да у хажман унча кагга эмас, 60 сатр атрофида. Лекин унинг баг-
рига Туркистондай жахон цивилизациясининг чоррахасида келган
бир улканинг фожиаси сингдирилган. Номи хам жуда уринли. Дар-
Х а к ^ к ;ат , бу - бузилган улка! Уни буздилар. «Маданият» номи би­
лан, «йук,сулпарварлик» шиори билан буздилар. Шеърда икки нар-
сага алохвда диктат к;аратилаяпти. Бири - табиатнинг узидай му-
Абдулхамид Чулпон 439

саффо, гузал, дилтортар улка. Иккинчиси - уни шафкдтсиз пой-


мол этган вахший куч. Агар уни жамият хаётига кучирадиган булсак,
бир тарафда кадим замонлардан буён Уз анъаналари билан тинч ва
осойишта, бировга зарра малол келтирмай яшаб келаётган Тур­
кистон ва унинг бойликларини талаб, халк^ни хизматкорга ай-
лантириш истагидаги Русия. Табиийки, шоир халкда бунга чидай
олмайди, айникра, Миллат ва Ватанни х,ар нарсадан мукдпдас тут-
ган ижодкор. Гап — шунда. Бу шеър хали шуролар куч олмагани,
эркин фикрга бир кдцар йул берилгани учун босилиб чикди ва
турли талкинларга сабаб булди. Шоир Байратий хатто унга жаво-
бан «Тузалган улкага» деган шеър хам ёзди. Лекин шеър уз ишини
кдгщи. Миллатнинг вок,еа-ходисаларга муносабатини шаклланти-
риб борди. 20-йиллардаги авж олган миллий истикдолчилик хара-
катида, тахмин щ ш мумкинки, Чулпоннинг хам маълум хизма-
ти бор.
Шоир шеъриятини кузатишда давом этамиз. Юк;оридаги шеър
эътироз шеъридир. Эътироз Чулпоннинг замон вокеаларига,
биринчи навбатда, шУро тузумига ва умуман, рус истибдодига
муносабатидир. Унингча, шуро тузуми ва рус истибдоди бошкд-
бошкд нарсалар эмас. Бири иккинчисининг бевосита давомидир.
Шакли ва воситалари узгарган, холос. Бу - мухим ну^та.
«Кузгалиш» шеърида ёзади:

Эй! Сен мени хакир курган, тубан деган афанди!


Эй! Устимда бир умрга хужа булмок, истаган.
Эй! Буйнимга кишан солиб, халокатга судраган,
Кузларингни захарлатиб Уйнатмагил, бас энди!
Кишанларинг занг босгандир, сергак булким, узилур,
Томиримда кузгалишнинг вахший кони гупурди.
Эски фикр, анъаналар энди буткул узилди.
Ё битарман, ёки сенинг салтанатинг бузилур!
Эй! Сен мени кул Урнида ишлатгувчи афанди,
Титра, кЗ^ркзсим, бопшк; кулинг бош кутарган куч энди!
Бу фикр-туйгулар, шоирдаги эхтирос туда газаб ва нафрат
шуролар даврида тарбия топган Укувчи учун шамол тегирмонлар-
га дагдага кдлаётган Дон Кихотнинг жазаваси булиб туюлиши
мумкин. Лекин, аслида, шоир вазиятни жуда теран англаган эди.
«Узбекистоннинг янги тарихи»да куйидаги маълумотларни
ук^ймиз: «Туркистоннинг биринчи генерал губернатори фон Ка­
уфман 1868 йил 22 январда Тошкент шахри ахолиси билан булган
учрашувда сузлаган дастурий нуткдца... русларни Урта Осиё халк,-
440 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ларининг катта окаси деб атаб, Туркистонда рус хокимиятининг


к,атъий ва доимий урнашганлигини алохида уктирганди...»
«Санкт-Петербург «сартлар \а л и уз-узини боищаришга тайёр
эмас», деган фикрда иш курди...»
«...махаллий ах,оли ерларини рус мужиклари учун тортиб олиб
бериш режали туе олди. Туркистон ахдписининг атиги 5 ф ойизи-
ни ташкил этувчи рус мустамлакачилари кулига экин экиладиган
\осилдор ерларнинг 60 фойизи бериб куйилган эди...»1
Энди Ленин билан бирга ишлашган ва совет мустамлакачи-
лик сиёсатининг мохиятини англаб, у билан чщ иш олм ай четга
кетишга мажбур булган машхур олим ва сиёсий арбоб Заки Вали­
дийнинг китобидан бир-икки кучирма келтирамиз:
«Рус истилолари бошдан-охир янги-янги улкаларни ишгол этиш
ва у ердаги халкдарни маданият ва ик^исод к;онунлари асосида узига
сингдириб олиб, улар хисобига улгайиб бориш гоясига суянади.. .»
«Лениннинг унг кули Артем 1920 йилнинг мартида: «Виз (рус-
лар) бошкирд, крзок, ва узбек чулларини Америкага айлантира-
миз. Виз булмасак, бу ерларда темир йуллар, Оренбург, Семипа-
лат, Алмати каби шахарлар булар эдими?» деган ва бу ердаги
тубжой халк.нинг такдирини Америкадаги к,изилтанлиларнинг
ахволига ухшатишини очик, айтишдан узини тия олмаган эди...»
«... проф. Трубецкой ...Осиёда факдтгина уч буюк миллатнинг
тил ва маданияти яш аб крлиш ини гапиради. Булар рус, хитой,
хинд миллатлари эмиш ...»2.
Ю крридаги факт ва маълумотлар Русия мисолидаги ок; ва кдзил
империянинг мохиятан бир булганлигини таъкидлайди. Х,ар икки
салтанатда хам хукмрон Русия махаллий халкри, бу уринда тур-
кистонликларни хеч к,ачон узига тенг курган эмас. Узини бу юрт-
нинг якка-ю ёлш з хужаси деб билган, унинг хащ и н и хизматкори
хисоблаган. Хатто шуролар хукумати хокимиятпарастликда ок, под-
шодан утиб кетган. Ленинчи Артемнинг иштахасига Караганда, улар
Туркистонни туркистонликлардан олиб, жаннатмакон Америка­
га, унинг тубжой халк,ини эса, ьу-филиб битишга махкум кдлинган
кизилтанлилар — Америка хиндуларига айлантирмок.чи булганлар.
Демак, Чулпоннинг изтироб тула фарёдлари бежиз эмас.
Дархак.ик.ат, шуролар уз хаёт фалсафалари билан Туркистон
хаётини алгов-далгов к;илиб юбордилар. С инф ий кураш деган ran
узбек ж амиятини к,ок, иккига булиб ташлади. Отани болага, акани
укага душман к,илиб куйди. М ана бу сатрларга эътибор кднайлик:
1 Кдранг'. Узбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб, Туркистон Чор Россияси
мустамлакачилиги даврида. Т., 2000, 191, 206, 221-бетлар.
2А. Заки Валидий Т^гои. Бугунги турк эли (Туркистон) ва унинг я р н тарихи. I жилд,
2-нашри, Истанбул, 1981, 588, 591-бетлар.
Абдулхамид Чулпон 441

Бир юртким, беш йилдир крнларга беланган,


Отаси уишни «душман» деб бугадир.
Сунг бурда нони хам крлмасдан таланган,
Ёш гудак боласи: «Бир бурда нон!» дейдир.
Очлик хам хар куни «курбонлик» сурайдир,
Хар куни унга хам юзларча курбонлар.
К,ирилиб тугалиш дахшати урайдир,
Янами бехуда гунохсиз, соф крнлар?
(«Карбон»)
Ёки:
Кдп-кдоил к,он булиб
Кунлар ботадир...
Ёмон хидга тулиб,
Тонглар отадир...
Огир кунлар тушди меним бошимга.
(«Киз кушиги»)

Бир томонда, эрк, мустак,иллик учун кетаётган шафк;атсиз


кураш, иккинчи томонда, очлик-кахатлик. Бир томонда, мил-
лат ичида яратилган «синфий кураш», иккинчи ёкда жа\олат,
мутаассиблик. Хуллас, т^рт томон хам и\оталанган. Шоирни бу
хол ларзага солади. У «кэдрилиб тугалиш дахшати»дан ларзага
тушади.
Айни пайтда, бу курашларнинг хар бири хаёт-мамот кураши
эди. Бири иккинчиси билан чамбарчас богланиб кетган эди. Ле­
кин ахамиятига кура энг мухими истшугол, эрк учун кетаётган
кураш эди. Бу улут йул эди. Шоир уз шеърларидан бирини «Улуг
йулда» деб номлаган эдики, бежиз эмас:
Йулимизда чуллар, сувлар, денгизлар,
Босгувчисин таниб булмаслик излар.
Шул изларни босиб, денгизлар кечиб,
Буюк амал билан борамиз бизлар.
Юракдаги сакдаб борган амаллар,
Й^ллардаги денгизлардан улугрок-
Эзилганлар тилак тилар бу йул и
Бурунгидан тулугрок,-
Махкам кдииб богланилган камарлар!...
- Тезрак!
- Канот!
Кушлар янглиг учайлик.
Кенг чуллардан, денгизлардан кечайлик
Шарк.нинг эски чигалини ечайлик!
442 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Шеърда мак,сад у кдцар пардаланган эмас. Улуг йул - озодлик


йули. Сувлар, денгизлар, чуллар - бу йулдаги к,ийинчиликлар.
Буюк амал —буюк кураш. Юракларда сакданган амалларнинг ден­
гизлардан улуглиги саботга, кдтъиятга ишора. Тилакнинг бурун-
гидан туликушги — бу курашнинг олдингиларига ух1иамаганлиги.
Камарларнинг маркам боитанилиб, шитоб исташ курашнинг
шиддатини англатади. Бу курашнинг шиддати ва ахдмияти ^акдда
шоир, умуман, тез-тез эслатиб туради. Масалан, «Кураш» (1921)
шеърида у хакда алохдда тухталган эди. Янграётган уруш наърала-
ри, «Ботирларнинг жон с ураган товушлари» «Як,индаги зур ку­
рашнинг боши» эканлигини маълум кдииб, масала:

Ё бор булиш, ё йук, булиш:


- Йукяраш!...

шаклида куйилганлигини таъкидлаган эди.


Шарк^шнг эски чигали —ку^на Туркистон истикдоли. Шоир-
нинг кдтор шеърларида мана шу истикдол учун кураш манзара-
лари акс этган. Масалан, 1920 йилда ёзилган «Пуртана» шеърида
у денгиз туфони шаклида берилган. Мантик^ли. Тинч, осойишта
денгизни чайкдтдилар. У туб-тубигача ^аракатга келди. Гувилла-
ган кудратли кучга айланди. Хам MaFpyp, хдм мажнун, хдм шош-
k j i h , гох, тушкун. Лекин шу кдцар кудратлики, кэдэгокдар ундан
фарёдга келади, шахдрдек кемалар унга бир «лукдоа»! У крн ис-
тайди. У жон сурайди. У хдлокатлардан завк; олади. Аммо у гузал-
ликка уч. Унинг ма^бубаси —сув к;изи. Сочлари к;оп-к;ора сув кдзи.
У шу кдцар гузалки, ша?уго кузлари кийикни кур кдпган, сузлари
булбулни туткун. Юзлари ойларни ботирди, куёш булутлар ости­
та к;очиб кирди (Денгиз довули пайтидаги крронгуликка чумган
борлик,ни куз олдингизга келтиринг). Сув маликасини эса, пуртана
оппок, биллур купиклар ичида сакдайди. Дам кукка иргитиб, дам
кУксига босиб, уйнайди, го\ кулдиради, гох, суйдиради. Пуртана
эса, ундан мает булиб, йулбарсдек букиради. Девдек югуриб, сак-
райди. Олди-унгида х,еч нарса курмай, монеъ билмай, олдин-
га интилади. Барча жонворлар да^шатда титрайдилар. Баликдар
Улим кутадилар. Йук;, бу пуртана эмас, маэщгар, ьуиёмат! Сув ма-
ликаси-чи? У - Ватан ме^ри, юрт мрдббати. Ундан суюмли, ун­
дан дилбар дунёда яна нима бор?
Шу хаёлларда турганингизда, бирдан шоир рамзларининг ус-
тини очиб ташлайди. Юзма-юз, ошкора гапга утади:

Бу ма^шар, к,иёмат, пуртана. Тулкинлар


Хаммаси йуцсилнинг кунглида.
Абдул^амид Чулпон 443

Бир дамда дунёни куйдирур вулк;онлар


Ожизнинг у утлик дилида.

Шеър сунгида фикр ва образ яна очикданиб, даъватга кучади:

Куп эзган душмандан, паст жондан


Учни ол, учни ол, уч ол!

«Тортишув тонги» (1920) да «купдан бери куёш к^рмай зах-


лаб долган кунгиллар»га хитобан «чик,ар кунлар етгани»ни укди-
ради. Шоир истибдод эгаларига к,арата к,алби тула к,асос туйгуси
билан ёзади:
Кдйгурингиз:
кишанларни ясовчи
«усталар»,
Боищаларни «тубанлар» деб атовчи хужалар:
Сизнинг учун ёз бошининг к,оридек
Эрув кунлар келадир.
Сизнинг учун олбостининг зоридек
Йимар кунлар келадир.

Шоир «Виждон эрки» шеърига «Туткунларга» деб изо* берган.


«Эзилган», «кдйналган йуксил эллар»га, «бевалар», «бечоралар»-
га, «кишанларга богланган» «эрк учун оворалар»га мурожаат этар-
кан, золимларга ялинмасликка ундайди. Чунки «бурилардан омон
кутмок;» «тентакларнинг иши». Зулм олдида хамма нарса, эхти-
мол б^йин эгар. Зулм авжга минса, осмон узилиб ерга тушар,
лекин золим хеч к,ачон эркин виждонларни забт эта олмайди.
Уларгина маигуб булмайдилар. Шу тарифа, у ватандош ва миллат-
дошларини юксак виждон билан яшашга ундайди. Улиш керак
булса, номус ва виждон билан умрни якунламок^икларини орзу
к,илади.
Эрк йули - o f h p йул, у зо к ; йул. Лекин бу й^лга кирганлар-
нинг райрат ва истаги хам кудратли, хам саботли. Мухими, бу
истак — пок истак. Гап бу халк.нинг уз юртига эгалик кдлишдек
она сутидай халол ва покиза хак^и-хукукд борасида кетмокда. Бу
хукук; кеча хаёлга келиб, бугун талаб кдпинаётган бир нарса эмас,
аждодлардан мерос к,олдирилган бурчдир. «Юрт й^ли» (1922) шеъ-
рида шу хакда гап кетарди.
1921 йилда Бухорода ёзилган «Халк;» шеъри шоир фикр-кдраш-
ларини аникдашда бенщоя мухим ахдмиятга эга. Муаллиф, бирин-
чидан, халкринг буюк куч эканлигини яхши англайди. Иккинчи-
дан, улканинг озод булиб, мустакдплик олишини унинг истаги
444 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

\исоблайди. Учинчидан, ижод ахдини унинг билан \амиша бирга


булишга, узи айтмок^и, «кучок, очиб халк, ичига» киришга ундайди:

Халк, денгиздир, халк, тулк,индир, халк, кучдир,


Халк, исёндир, хал»; оловдир, халк, учдир...
Халк, кузголса, куч й^кдурким, тухтагсун,
Кувват йук,ким, халк, истагин йук, этсун.
Халк, исёни салтанатни йук, к,илди,
Халк, истади: тожу тахтлар йик,илди.
Халк, истаги озод булсун бу улка,
Кетсун унинг бошиндаги куланка.
Бир кузгалур, бир купирар, бир кайнар,
Бир интилур, бир х,овликар, бир уйнар.
Йукликни-да, очликни-да йук этар,
Уз юртини х,ар нарсага тук этар...
Бутун кучни халк, ичидан олайлик,
Кучок, очиб халк ичига борайлик.

Куринганидек, шоир халк,нинг буюк кудратини тавсифлаш


билангина чекланмаяпти. Бу кудратнинг феъл-сажиясига х,ам
ишора к,илмокда. Унинг гох, кузгалиб, купириши, гох, к,айнаб,
интилиши, гох, х,овлик,иб уйнаши Пушкиннинг бир махддлар
1825 йилги декабристлар кузголони муносабати билан ёзилган,
денгиз пуртанасига хитоб к,илувчи «Алвидо, зур кудрат, асов
галаён!» сатрини ёдга солади. Дарх,ак,ик,ат, ^ар бир исён, кузго-
лонда х;ам «асов» бир куч бор. У кутилмаган томонларга бури-
либ, «бех,буд»ни «нобуд» к,илмоги хам х,еч ran эмас. У билан
ким уйнашмок,чи булса, х,алокатга мах,кумдир. Иккинчидан, у,
маълум булганидек, бошк,арувга мух,тож. Шу жих,атдан, халк,
ичига киришда икки маъно бор. Биринчиси, халкдан куч-куд-
рат олмоц, у билан бирга булмок,; иккинчидан, уни эзгуликка
й^налтирмок,.
Агар Чулпон даври вок,еларини яхши билсангиз, унинг деяр-
ли \ар бир шеърининг ёзилиш тарихини тиклаб олишингиз мум­
кин. Заки Валидий у хдкдаги юк,орида номи тилга олинган мак,о-
ласида шоирнинг «Улуг йулда», «Кураш», «Виждон эрки», «Халк,»
шеърларини шу йуналищда таэушл килиб, унинг чинакам мил­
лий шоир эканлигига дикдатни к,аратган эди.
Масалан, 1920 йилда ёзган шеърларини олинг. Уларнинг ак-
Абду/щамид Чулпон 445

сарияти бевосита уша йили 1 — 5 сентябрда Бокуда булиб утган


Шарк, халкдари курултойи таассуротлари остида ёзилган. Шунда
Туркистондан бутун бошли бир поезд борган. Хориждан хам ва-
киллар келганлар. Кенг мик,ёсларга чик,иш вакилларимизнинг
узликларини англашга ёрдам берган. Вакиллар орасида Чулпон
Х ам бор эди. У узининг «Каландар и ищи», « E p y F юлдузга» шеър-
лари остига «Боку, 1920 йил» деб куйган. Биринчисига «эски тар-
тибда» деб изох беради. Бу билан унинг шакли-мазмунига, яъни
арузда, анъанавий мухаббат мавзуида ёзилгаш&гига ишора кдтади.
Дархакдоат, шеър жанрига кура газал булиб, хазажи мусаммани
солим
(мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун,
мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун
у ----------------------- у ---------------------------у -------------------------- у ---------------------------

v -------- v ----------v ----------v ----------) д а ёзилган. Унинг матлаъи


(биринчи байти) куйидагича:

Мухаббатнинг саройи кенг экан, й^лни йук,отдим-ку,


V V --------- - у -------- V ----------
Асрлик тош янглиг бу хатарли й^лда цотдим-ку.
V у -------------V -------------v -------------

Мазмун хам ишк,ий. Биргина «асрлик тош», «хатарли йул»


ва унда «к,отмок,» ишк^й мазмундан узокрокдай туюлади. К,ол-
гани - анъанавий. Оханг - равон, дард - самимий.

Карашма денгизин курдим, на нозлик тулк,ини бордир,


Халокат булгусин билмай, кулочни катта отдим-ку.

Карашма бировга ёк;иш учун к;илинадиган нозли, ёк,имли


хатти-харакатдир. Шоир уни денгизга к,иёс к,илаяпти. Ёк;имли
денгиз, муаллиф наздида унинг пуртанали хам, осойишта хам
пайти эмас. Енгил чайк,алиб турган холати. Охиста чайцалган
денгиз кишини узига ром этиб, унга тушган кишини ичкари-
ларга олиб кетиб к;олганидай маъшук;анинг хам ёк;имли хара-
катлари оши^ни сехрлаб, охири нима билан тугашини айтиб
б^лмайдиган холга келтириб куйган. Шеърда мумтоз адабиёти-
мизга хос булган мана шу рухий ва моддий холатларнинг айни
бир матнда жамланиши як,к,ол куриниб турибди. Айни пайтда,
бу ерда алданганлик эътирофи, хатто унинг енгил изтироби
Хам буртиб турибди.
Навбатдаги байтда мук;ояса бошк.а йуналишга кучирилади:
446 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Ажаб дунё экан бу ишк, дунёси, аё дустлар,


Бу дунё деб, у дунёни бахосиз пулга сотдим-ку.
Карашмадан бошланган гап ишкда, ундан эса, бу йулда энг
мукдддас нарсаларни барбод этганлик эътирофига ва унинг хам
енгил изтиробига келиб бокианмовда. Ва шеър шу тахлит шоир
кечинмаларининг рухий ва моддий олам воситасидаги эътироф
ва изтиробга курилган мукрясаси асосида давом этади. Куринга-
нидек, унинг анъанавийлигига, ицщийлигага шубха йук,. Шу би­
лан бирга, у фак,ат ицщий доирада к;олган дейиш хам тугри булмай-
ди. Эътироф ва изтироблар деярли хамма уринда алданиш ва пу-
шаймон маъноларини хам ташийдики, бу хохданг-хохдаманг,
шуроларни билиб-билмай этагидан тутган жуда куп миллатпар-
вар зиёлиларимизнинг уша кунлардаги туйгуларига эш эди. Бу
Холни газалнинг пушаймон армон даражасига кутарилган мак,-
таъида хам очщ-ойдин кузатиш мумкин:
Мухаббат осмонида гузал Чулпон эдим, дустлар,
Куёшнинг нурига ток,ат килолмай, ерга ботдим-ку.
Шубха йукди, «Чулпон» ва «Куёш»нинг маънолари бу ерда
жуда кенг. У осмон ёриткдчлари ва ицщ-мухаббатдаги мартаба-
дан хоким ва махкум, хукмрон ва тобе сингари ижтимоий-сиё-
сий рутбаларгача дахлдор.
Иккинчи шеър «EpyF юлдузга» деб номланган. К^вс ичида «Хазар
эсдалиги» деб изох беради. Хазар - Каслийнинг цадимги номлари-
дан. Шеър юлдуз билан сухбат шаклида. Шоир унга секин юрагини
очади. Кухна тарихнинг гувохидан оталарнинг хатосини сураб, бил-
мок^и. «Ёт киши»сиз икковлари сухбатлашмок.чи. Бу шундай сух-
батки, бир томондан, гурурдан дунёга сигмайди. Иккинчи томон­
дан, хижолатдан турмода ер тополмайди. Бу сухбат хам шукухли,
Хам дардли сухбат. Мана, унинг дастлабки банди:
Гузал юлдуз, нурли юлдуз, тез сузла,
Оталарнинг тарихдаги хатосин;
Шул хатодан осугааниб1, ёвларнинг
Эл куксида сурган ишрат сафосин.

У юлдуз тилидан шарафларга бурканган тарихни эшитмак-


чи. Буюк боболар хаётининг «бутун к;онлик, шонлик, жонлик
ерларини» тингламакчи. «Жонлар бериб, к,онлар туккан эрлар»-
нинг хикоялари «кенг Хазарнинг кум-кук, юмшок, сувларини»
«уйнат»ишига, «к$згат»ишига, «тулкинлантир»ишига, «ховлик,-

1О сутланиб - ф о й д ал ан и б .
Абдулхамид Чулпон 447

тир»ишига шубхд к,илмайди. Лекин юлдуз жим. Нега у жим?


Нега жавоб бермаяпти? Нега кузи кизариб ёшланди?
Шоир бунинг сабабини билади. У шоирининг кунглини буз-
маслик учун гапирмаяпти. Негаки:
Утганларнинг завари хам бу кунда
Кунгилларга тегмай утар кабидир.
Кечмишларнинг йигиси хам шу кунда
Йук;сил дилни суюнтирар кабидир.
Хамма бало истикдолни йукртганимизда. Сунгги хонларнинг
«эл ва юртни сакдар учун» «тузуккина чора, тадбир к,илмаган»ли-
гида. Шунинг учун хам:
Биз, йуксиллар бошкдларга цул булиб,
Чет оёк^ар товонида эзилдик,
Хар ярамас, хар бузукнинг тагида
Алам тортган, жабр курган биз эдик.
Шунинг учун хам шоир «эски олам»ни, буюк боболар даври-
ни кумсайди. EpyF юлдузга мурожаат этиб, уни «эски олам»га «олиб
бор»ишини, барча сирларни очиб ташлашини, «яширин ётган
пардаларни, зулматни» «нури билан» «йиртиб юбор»ишини ил-
тижо кддади. «Эски олам» буюк боболар даврини, биринчи нав-
батда, Амир Темур замонасини, миллатнинг мустак;ил, кдддини
тик тутиб, бошини баланд кутариб юрган пайтларини кумсаш ва
унга интилиш эди. Иккинчи томондан, Амир Темур номи кураш
тимсоли эди.
Миллат ва Ватан тимсоли шоир шеърларида хилма-хил тарз-
да намоён булади. Масалан, уни гузал ёр («Гузал»), хатто бинаф-
ша («Бинафша») киёфасида хам учратиш мумкин.
Чулпон шеъриятининг севимли мавзуларидан бири хотин-
кдзлар озодлигидир. У бу масалани истикдол учун курашнинг
таркибий кисми деб билади. Шоир наздида истибдоднинг энг
o f h p юки улар зиммасига тушган эди. Биргина мустамлакачи-
лик эмас, уз ичимиздаги мутаассиблик, жахолат азобини купрок,
улар тортди. Улар тилидан айтилган:
Кулган боыщалардир, йиглаган менман,
Уйнаган бош^алар, инграган менман.
Эрк эртакларини эшитган бошк,а,
Куллик кушигини тинглаган менман...-

сатрларида жуда катта хакдоат бор эди.


Шоир шеърларида Шарк, ва Барб му^оясаси куп учрайди.
448 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

«Шарк,» деганда ислом оламини, купинча Туркистонни назарда


тутади. Айни пайтда, туркий бирликни, узликни куримок; учун за-
рур деб хдооблайди. Хусусан, бутун турк дунёси истшдюлини йукрт-
ган бир пайтда уздигини сакдаб кола олган Туркия турклари хдётини
синчиклаб кузатиб боради. Айшщса, Биринчи Жэдон урушидан
кейин o f h p ахролга тушиб долган ва «Куртулуш» («Кутулиш») хдра-
катини изга солган камолчиларнинг муваффак^ятларига катта умид
билан кдрайди. Унинг «усмонлича» изох^ билан Туркия туркчаси-
да ёзилган бир к,атор шеърлари шоирнинг бу борадаги фикр-кдраш-
лари тасодифий асосларга курилмаганини курсатади. Буни Чулпон­
нинг Тавфик, Фикрат, Ризо Тавфик, каби машхур усмонли шоир-
лари хакддаги макдпалари х,ам тасдик; этади. Буларгина эмас, у
такдир так;озоси билан Fap6ra силжиб, Туркиядай ватанни курган
к;ардошларидан ошр кунларида кумак тилайди. Келиб, она-Туровда
истибдодни битиришларини, кдриндошларини мустабидлардан кут-
царишларини умид кдалади. ТУгри, бу кдрдошлик Уша давр учун
урф булган алвон рангга буялган. Лекин у этник асосларни инкор
этмайди, аксинча, унга ypFy беради. Мана, у турк зобитларига (дар-
вокеъ, зобитлар ^ам «^изил») нима деб мурожаат этади:
Хаде, юр, царцош, T0F дема, тош дема,
Кдзил Турон учун мол ва бош дема!
Хар бир кдцамингда кдп-кдзил крнлар-ла,
Онанг Турон кутадир улуг шонлар-ла!
Куп йилги ^асратлар, к;айгулар кУнглина,
«Кел, кутцар, упгам!» деб ёлинур санга.
Бутун умиди сан озод Уишнда,
Кущармай, солма кдпични цинга!..
(«Юриш марши»)
Хак,ик,атан хам юкррида к,айд этганимиздек, XX асрнинг
бошларига келиб, кУхна Туроннинг биргина угли Уз мустакдл-
лигини сакдаб, «озод» к;олган эди. Шоир шундан умид к;илмок;-
да. Бежизмаски, Туркиядаги «Иттщод ва Тарак,к,ий» партияси-
нинг собик, рахбарларидан булган Анвар Пошшо 1920 йилда
Туркистонга келиб, улкадаги миллий истикдолчилик х,арака-
тини бирлаштиришга уринганида дил-дилидан кувонди. 1922
йилда Болжувон тогаарида ша^ид булганида к;аттик; куйинди.
«Фарёдим дунёнинг борлигин бузсин, Умиднинг энг сУнгги
ипларин узсин», —деган сунгсиз фарёд билан бошланарди шеър
ва унда шундай сатрлар бор эди:
Базабдан титраган ёш бир йигитнинг
Тошдин сийнасига Укдар Урнашмиш.
Абдулх,амид Чулпон 449

Тоитрда эрк учун юрган кийикнинг


Кора кузларига мотамлар кирмиш.
Дарёлар, тулцинлар титратган бир эр
Зарбалар кахридин йикилмиш колмиш.
Куртулуш юлдузи йукликк;а кирмиш,
Сенинг сунг жонингни ёвларинг олмиш...

Шоир саркарда босиб утган, к,адамида шухрат излари к,ол-


дирган умр йулини эслайди: Мармара, Адрна, Чаталча, Бугоз
ичи, Карпат, Тараблус, Салоники... Яна фожиага кдйтади. (К,он-
лар йигаатти бизни бу хабар.) Ва изтироб билан давом этади:
Тарихнинг рангини куп крнлар билан
Кррайтган, тулдирган бирок, Болжувон
Энг сунгги умидни к;онга буяган,
Ох, к,андок, угурсиз замонлар келган!
Фарёдим дунёни бугуб улдурсун,
Крп-крра бахтимга шайтонлар кулсун!

Заки Валидий Анвар Пошшо улими тафсилотларини ёритар


экан, Чулпоннинг ушбу шеърини келтириб, шундай изохлаган
эди:
Бу марсияни ёзган зот, узбекларнинг танилган бир шоири-
дир; бугун хаёт булиб, Русия кули остидаги бир ерда булганли-
гидан исми-шарифи курсатилмади1.
Такдир панд берди. К,ора кучлар устун келди. Зулумот нурни
енгди. Истикдолни кулга олиш насиб этмади. Ман-ман деган
шоввозлар, миллатнинг эр атанган йигитлари хак, ва хак,ик,ат
йулида шахдд кетдилар. Бундай ахвол билан шоирнинг эркпар-
вар юраги к;андай чик,иша олади? Миллат шоирининг к,адди
букилди. Шеърларида куз, кдш манзаралари, бог-роитарни тулдир­
ган к,аргалар к,агаллаши кучайиб борди. 1923 йилдаёк; бир «со­
мон парчаси» мисоли узни «мухит эрки»га топширди:
Мухит гирдобида бир сомон парча,
Бир похол чупидек ок,иб бораман.
Хар амал, хар ишни «х,ак.» деб бораман.
Вазминим к;олмади бир узук килча...
Мухит кучлик экан, эгдим буйнимни...
Кузимда огир бир «таслим» нури бор...
Шоир кузларида «таслим» нури бордек куринса-да, у «ден-
гиз»нинг «чексиз куйнида» «эркин купикларнинг аллак,анчаси
'Каранг: Заки Валидий, курсатилган китоб, 454-бет.
29 - Миллий уйгониш. даври узбек адабиёти
450 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

ж имгина борадир». Йук,, у озодлик орзусидан хеч к.ачон чекинган


эмас. Хатто 1926 йилда, коммунистик диктатура авж пардасига
кутарилиб, «иноромовчилик» байроги остида миллий кадрларни
йук,отиш .кампаниясини бошлаган бир^ пайтда «Бахорни согин­
дим, бахорни...» деб хайк^риб айтди. Улим йукдигига, хаётнинг
абадийлигига имон келтирди («Бахорни согиндим»).
Л екин барибир давр уз иш ини кдлди. Ш оирнинг кулидан
к,алами тушди. TyFpnpoFH , кунглига кдл сигмади. Узи айтмок,чи,
«соз»ини «бир неча йил к;антар»иб куйди. Н щ оят, 1935 йилда «Соз»
шеърий туплами босилди. Ш оир яна кулига созини олганлигини
эълон кдлди. Кунглидаги кудуратлар кутарилиб, «к,айнаб ётган
шу хаёт»дан «илхом» олажагини ёзди («Яна олдим созимни»).
«М иллионларнинг бири каби» узининг «кувнок,» ва «шан»лиги-
ни, «кечмишларнинг улимига к,ахк,ахалар солган»ини эълон кдлди.
Ш у тарик,а, у шуролар хаётининг риёкорона шиорларига секин-
аста юз бура бошлади. Бунинг натижаси уларок, шеърларига соци-
алистик мафкура кириб келди. Ёлгон, рангсизлик, ясамалик пайдо
булди...
Чулпон нодир поэтик истеъдод эгаси эди. Ва бу истеъдод XX
аср Русияси майдонга келтирган тоталитар-ш овинистик тузумга
дуч келди. Бирданига унинг мохиятини англаб ета олмади. Хак, ва
хакдк,ат йулидаги курашлар сифатида к;абул кдлди. Нималигини
идрок этиш и билан унга к;арши исён к^тарди. Бу исён дастлаб
очик;, ошкор кечди. Сунг эса, табиийки, пардаланиб борди. Буни
хисобга олмок, керак.
Заки Валидий Чулпонни крзок, уйгониш ининг буюк ш оири
Магжон Жумабой (1893-1937) билан кдёслаган эди. Бу бежиз эмас.
М агжон 1922-1924 йилларда Тошкентда яшаган. Ш у давр Туркис­
тон мухитини яхши билади. Айрим маълумотларга Караганда, хозир-
ги Узбекистан М иллий университетида рщ ган. Демак, бу ердаги
зиёлилар билан хам як^н муносабатда булган. Сунг 1924—1926 йил­
ларда, айни бир пайтда хар икки шоир М осквада булдилар. Улар­
нинг бири-бири билан шунчаки таниш эмас, хатго якд н булган-
ликлари эхгимоли йук, эмас. Ш оирнинг йирик бир шеърий тупла­
ми («Магжон Жумабоев уланлари») 1923 йилда Тошкентда таник,-
ли давлат арбоби Султонбек Хужанов (1894-1938) сузбошиси би­
лан чикдан эди. Унинг: «Туркистон эки дунё эсиги-гуй, Туркистон
эр Турк1тунг бесиги-гуй», деб бошланадиган машхур шеъри шу
ерда битилган, шу тупламда эълон этилган... Хар икки шоир ижо-
дининг foh ва образлар тизимида маълум ухшашликлар борки, буни
1Haiyi килинишича, НУх пайгамбарнинг $тли Ёфаснинг фарзандларидан бири Турк
деб аталган экан. Шу сабабли, Ёфаснинг иккинчи номи «Абут-Турк» («Туркнинг ота-
си»)дир. Шеърда шу вок,еага ишора бор.
Абдулхамид Чулпон 451

пайк,аш кдйин эмас. Валидий мук,оясани *ар икки шоир шеърия-


тидаги образлар тизимининг ^хшашлиги асосига куради. Чунончи,
х,ар икки шоир хам Русия ва Туркистонни бир-бирига зид куйиб
тасвирлайдилар. Маржой уларни «тун» ва «кун» тимсоллари билан
берса, Чулпон «Барб» ва «Шарк,» ёхуд «золим» ва «мазлум» таъ-
бирлари билан ифодалайди. Фарк, - шунда.
Бунга шуни кушимча кдлиш мумкинки, Чулпон шеърларида
табиат манзаралари, фасллар тасвири аксарият ш оирнинг рух ва
кайф иятинигина эмас, к;ай бир даражада foe ва маслагини хам
узида намоён этади. 1921—23 йилларда ёзилган шеърларда табиат-
га ижтимоий сифатлар бериларди. М анзарага мос замон вокрала-
ри ~хак;сизликларга иш ора кдлинарди. Бир суз билан айтганда,
табиат ижтимоийлашарди ва булар купинча «Шарк,» ва «Fap6»
мукрясасида бериларди:

К^м-кук экан, саргайдилар япрокдар


Ofphk, маглуб, туткун Шарк,нинг юзидек;
Буронларнинг к^злариким уйнокдар
Болиб Рарбнинг к,онга т^лган к^зидек.

Кора булут т^дасиким к^кларни


Шаркри ёпган парда янглот ёпмишдир;
Куз кУшини OFy т^лиг у^парни
Ёз багрига хеч санок;сиз отмишдир.

Бало янглиг к,атор-катор чизилиб,


К^к юзидан KapFanap хам уталар;
Шарвдек ичдан яшрингина эзилиб,
К^п жонлилар сунгги тинни куталар.
( «Куз»)
Ёки:
Каргалар богларда к;аглашиб колдилар,
Билмадим, кимларнинг кисмати узилур?
Ёнгокка ёпишиб, бир чангал солдилар,
Билмадим, кимларнинг умиди й^к, б^лур.

(«Хазон») каби.

20-йилларнинг урталарига келиб, шоир шеърларининг ифода


усуллари бир оз узгарди. Энди улардаги фикр ва гоялар илгари-
гидай очик,-ошкор эмас, буртиб к^риниб турмайди. Мана «Куз ёмш -
ри» тасвири:
452 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Тукилди томчилар...
Япрок,нинг юзлари
Томчига уптириб хулланди,
Чукурча кулланди...
Томчини купдириб,
Бетида уйнатди
Чукурча.
У — жиндек кулча.
Томчилар -
Кукларнинг сузлари
Ерларни камчилар...

Ш еър 1926 йилда, шоир тепасида танкдд таёкдари синиб тур­


ган бир пайтда ёзилган. Уни шунчаки бир манзара доирасида к,ол-
дириб булмайди. Уйлаймизки, ундаги хар бир тафсилда кайфият,
холат, маъно бор.
Чулпон ш еърияти халк,чил гоялари, ю ксак миллатпарвар-
л и к ва ватанпарварлик рухи билангина эмас, чинакам халк;она
иф ода воситалари билан хам укувчилар кдлбини забт этган,
м уаллиф ини тириклигидаёк; мумтоз ш оирга айлантирган эди.
Уни фак,ат бизда эм ас, четда хам севадилар. XX асрнинг 20-
йилларида унинг ном и Русия туркийлари орасидагина эмас,
Туркиядан тортиб, буёги М иср, А рабистон, уёги KomFap, Х ин-
дистонгача ёйилган эди.
Романдан парча дастлаб 1935 йилда «Совет ада-
Чулпоннинг «Кеча биёти» журналида эълон кнлинган эди. 1936 йилда
ва кундуз» романи ^ _ .
у алохида китоб булиб босилиб чикди. Асар, ном-
ланиш идан маълум булганидек, як,ин утмишни мавзу кдлиб ол-
ган. М уаллиф халкдмиз тарихининг кечаси ва кундузини курсат-
мок,ни ният кдлган эди. Тарих ва замон мук;оясаси XX аср шуро
адабиётининг севимли мавзуларидан эди. Айник;са, 30-йилларда
бу авжига чиьдан эди. Чулпон 27-йилдаги машъум зарбадан, 30-
йилларнинг бошида етилиб келаётган к,атагонлар хддидан сунг
шуро адабиёти томон юз буриш мажбурияти остида к,олди. «Соз»
шеърий туплами бунга далил. Ушбу ром аннинг сарлавхаланиши
хам муаллифнинг мажбурий муросасига киш ини ишонтиради. Л е­
кин биз мазкур ром аннинг биринчи — утмиш (кеча) кдомига
эгамиз. Унинг иккинчи — шуро замони (кундуз) етиб келган эмас.
Тадк.икртчиларнинг фикрига Караганда, у нашриётга топширил-
ган, хатто корректураси хам чик,иб келган, бирок, тергов жараё-
нида йук,олган.
«Кеча ва кундуз» мавзу ва йуналишига, муаллифининг унга
ёндаш иш ига кура, айтиш мумкинки, Абдулла Крдирий «Утган
Абдущамид Чулпон 453

кунлар»ининг давомидир. Асарда XX аср бошидаги Туркистон


Хаёти, тургунлик ва туткунликда мудраган улкадаги уйгониш лав-
халари к,аламга олинади. Романнинг бош fo h c m , асосан, маиший
турмуш манзаралари, анъанавий кундошлик можаролари ва янги
даврга хос булган хусусиятлар, чунончи, «капиталистах муноса-
батлар» ва «буржуа ахлок,и» деб аталган, исломий турмуш тарзи-
дан узок, феъл-одатлар тасвири ёрдамида ифодаланади.
Зеби ва унинг фожиали такдири асарнинг марказида туради.
Зеби — 15 га кирган ш а\арлик камбагал бир к,из. О та-онасининг
ёлгизи. Кузга як,ин, дуторни сайратади, ашуласи эш итганни мах,-
лиё к,илади. Отаси Раззок, суфи бадк,овок,, унинг устига улгудай
так,водор, эш онбобосининг гапидан бир к,адам чик,майдиган, жо-
хил бир киш и. Онаси Курвонбиби — муштипар аёл.
Асар Зебининг бахрр кунларидан бирида дугонаси Салтанат
билан кдшлокда уйнаб келишга кетиши вок,еаларидан бошланади.
Ойдинкулдаги Халфа эш оннинг кичик кдзлари ном ини уртага
куйиб, бир амаллаб, отасидан рухсат олиб, к,ишлокка борган Зеби,
узи билмаган хщ да, мингбоши Акбаралининг тузошга тушиб к,ола-
ди. Акбарали донг таратган амалдорлардан, бадавлат. Л екин хунук-
ликда хам, куполликда хам хеч ким унинг олдига туша олмайди.
Н а савод бор, на илм. Хамма иш ни унинг ёрдамчиси Мирёкуб
кдлади. У савлат, холос. Уч хотини бор. Уларгача хам уйланган —
улган. Каттасининг оти —Хадича, уртанчаси - Пошшахон. Кенжа-
си — Султонхон, 19 ёшда. Хамма кундошлар каби мингбошининг
катта хотинлари узаро инок,, чунки даврон улардан утган, кенжа-
сига боккан. Улар учун Султонхондан катта душман йук,. Зебихон-
нинг бу томонларга келиши кундошлар кунглидаги к,ора ниятнинг
амалга ошишига имкон беради. Акбаралининг биргина фазилати
бор эди, ашулани яхши курарди. Хуллас, бир к,атор можаролардан
сунг Зебини унга олиб беришга муваффак, буладилар. Кдз такдирга
тан беради. И кки катта кундош шу тарик,а уз нафсониятларини
к,ондирган буладилар. Бирок, куп утмай, янги дард — мерос дарди
бошланади. М ингбошининг угли йук,. Хадичадан курган биргина
Фазилат деган к,изи бор, у — бировнинг омонати. Ёш хотин минг-
бошини узига боглаб олган, мерос эгаси хам шу булади. Йулини
кдлиш керак. М ана шундай уйлар Пошшахонга тинчлик бермай-
ди, чунки у уйнашига давяат билан бориши керак. Нихоят, у машъум
бир к,арорга келади. Пайт пойлаб, Зебининг дуо солинган иримсу-
вини тукиб, урнига захар солиб куяди. Бу билан у хам Зебидан,
хам Султонхондан кутулмок,чи эди. Чунки, иш битганида, шубха
унга эмас, Султонхонга тушарди. Лекин вок,еалар ок,ими бошк;ача
кечди. Ч ойнак «сув»и Зебига эмас, мингбошига насиб к^илди ва
бегунох Зеби етти йилга Сибирга сургун кдлинади.
454 Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Асар Зебилар хонадонининг фожиали якуни билан тугайди.


Так,водор ота уз эшонбобосига исён к,илиб, уни улдириш даража-
сигача етади. Бахтсиз она телба булиб кдлади.
Зеби такдири билан бонганган персонажлардан бири Улмас-
жон. У к,изларни к^иилокда олиб бориб келган аравакаш, ёш йи-
гит. Икки ёш уша сафардан буён бир-бирларини унута олмайди-
лар. Иккалалари хам узок, вак,т бир-бирларининг хаёли билан
яшайдилар. Зебининг мингбошига майл билдириши foht к,ийин
кечади. Бирок, бу сюжет чизиги узок, давом этмайди.
Романда му^им уринни Мирёкуб чизиги ташкил кдлади. М ир­
ёкуб —алохида бир тип. У foht эпчил, ишбилармон. У аралашмаса,
Хеч бир иш битмайди. Ш унинг учун уни «Мирёкуб эпак,а» дейди-
лар. У Акбарали мингбошининг унг кули. У озгина муддат йук, булса,
тамом, мингбоши нима кдгсарини билмай к,олади. Аслида, унинг
саводи хам хдминкддар, билими хам унчалик зур эмас. Лекин зий-
рак, муроса-мадорани урнига куядиган, чинакам корчалон. Ф ой­
дасини билади, тантилиги хам йук, эмас, эндигина шаклланиб ке-
лаётган янги типдаги мулкдор. Табиатан анча мураккаб. Унинг М а­
рия билан учрашуви фикр-к,арашларига таъсир курсатади. Йуддан
адашган бу жувонга ёрдам беришга к,арор кдлади. Унинг хужжат-
ларини узгартириб, фохишахонанинг ифлос мухитидан олиб чи-
к,иб кетади. Москвадаги нугойлар мачитида мусулмонликка утка-
зиб, Биби Марям Ойша к,изи номи билан никох укитади. Мирёкуб
к,арашларида чинакам инк,илоб ясаган вок,еа унинг поездда Шара-
фиддин Хужаев деган киши билан учрашуви булади. Ш арафиддин
Хужаев Ф инляндияга бораётган тошкентлик савдогар, узини «жа-
дид» дейди. Бой-бадавлат, дунё курган, куп нарсадан хабардор,
тил билади, авлод тарбияси хак,ида гапиради, «миллат» дейди.
Илгари Мирёкуб жадидлар хак,ида бошк,ача фикрда эди, уларни
«кофирнинг ашаддийси» деб уйларди. Тугрироги, унга шундай ту-
шунтирган эдилар. Бу тамом бошк;а. Эл-юртни уйлайди, унинг дусти-
душманлари \ак,ида сузлайди. Хар бир миллат фарзандининг уз
тилида савод чик,ариши лозимлиги, акс холда тарбияга путур ети-
ши, бойларнинг ер-суви, заводчиларнинг заводлари ялангоёкдар-
га олиб берилади, деган гапларни социалистлар чик,аришганини,
жадидлар, аксинча, «Бой бул! Завод сол! Фабрика оч! Беш минг-
лаб, ун минглаб рабочи ишлат! Миллий саноатни ривожлантир!»
дейишларини айтади. Хуллас, турт кун унинг х,аётида хал кдлувчи
ахамиятга эга билади. Лекин, мутахассислар тугри к,айд этганлари-
дек, Мирёкуб - Мария сюжет чизиги охирига етган эмас. Эхти-
мол, чиндан х,ам уни «Кундуз»да давом эттириш мулжаллангандир.
Эхтимол, жадид талк,ини масаласи уртага тушгандир, хар холда,
бунинг маълум сабаблари булиши керак. Лекин бу уринда бир нар-
Абдул%амш) Чулпон

«Истикдол к,а\рамонлари» рукни остида нашр килинган жадид мута-


факкирларининг танланган асарлари

са н и ало^ида таъкидлаш керак. 1935 й и лда, ш уролар тахти салта-


натни тула эгаллаб, м иллий м аф кура к атагон и н и н г хал к длувчи
боск,ичига к,адам куйган б и р п айтда ж ад и д ва ж ади дч и л и к к а б у н ­
дай м у н о са б а т н и н г бер и л и ш и ф авк ул одда ж асор ат эди.
Р о м а н н и н г ж уда куп сахи ф ат ар и ч о р и зм н и н г м а ъ н а в и й -а х л о -
к,ий тан аззули тахдилига баги ш лан ган . У н и н г вакили н о й и б тура,
а сл и да п и х и н и ёр ган , кув ки ш и . У зи н и м ахаллий халкда як,ин тут-
ган дек к урсатади , у зб ек , ф о р с тил л ар и н и сувдай б и л а д и . Ш ои р
А д о ш еъ р лар и ни эгалари дан яхш и р ок ;туш ун ти р и б бер а олади . Н о -
д и р к и тобл ар й отади , м ахаллий зи ёл и л а р и м и з хам яхш и куринай
д е б т а ш и б келтираверадилар. (Б у н и н г миллатга хи ён ат эк ан л и ги н и
М и р ёк уб сунгрок, Ш ар аф и дди н Х уж аев би лан уч раш ган и дан к е­
й и н англаб етади .) И к к и н ч и дан , \а р нарсага к,изиш м айди, ш о ш -
м ай ди . А сл и да уни м ахаллий халк,нинг ах,воли заррача кизик^тир-
майди. И л ож и булса, би р -би р и га к,айраб к уй са-ю , узи даври н и сур и б
456 Абдулхамид Чулпон

юраверса. Лекин у давру даврон суришни билади. Маишатдан буша-


майди. Уйнашлари куп. Хотин х,ам шунга яраша. Хизматкори Зун-
нун билан дон олишади. Лекин хотиннинг гапи — ran. Нойиб тура
ундан бир кдцам чик,а олмайди. Уни эса, уйнаши бошкдради. М а­
салан, Акбарали мингбоши улгач, урнига Зуннунбой тайинланади.
Элликбошидан тортиб амину мингбошигача куллук, кдииб истик,-
болига эгиладиган нойиб туранинг а^воли — шу.
Биргина нойиб туранинг эмас. Бу «касаллик» мах;аллий амал-
дорларга х,ам ута бошлади. Акбарали мингбош ининг хотини Пош -
шахон М ирёкубни уйнаш тутган. Султонхон мингбош ининг мир-
заси Хакимжонни йулдан урган...
Романда давр манзаралари хдк.к.оний ва таъсирчан тасвирлан-
ган. Ж адид — к;адим бадслари, Биринчи Ж а^он уруши ва марди-
корлик вок,еалари, «Таржимон», «Вак,т» газеталари билан боглик;
маълумотлар, Оренбургдаги машхур «Хусайния» мадрасаси таф-
силотлари асар тук,имасига майорат билан сингдириб юборилган.
«Кеча ва кундуз» узбек романчилиги тарак^иётида мух,им вок,еа
булди. У «Уткан кунлар» бошлаб берган йулни муваффакдят би­
лан давом эттирди. Тарихимизнинг f o h t мураккаб ва масъулиятли
б ир д а в р и н и , м и л л и й уй го н и ш тар и х и м и з м ан за р а л ар и н и
х,акдоний ёритиб берди. Эсда крладиган бир к,атор образлар яра-
тиб, узбек романчилигини янги, ю ксак погонага олиб чикди.
Ч у л п о н н и н г у к у в ч и л ар и м и зга к,айтарилиш и
Хакдаатнинг тикланиш идан ташк,ари адабиёти-
м изнинг XX асрдаги к,адди-бастини кенг куламда куриш имко-
нини берди. Хусусан, миллий поэтик тафаккурнинг кдйнок, бир
булогини к,айта каш ф этиш ва ундан бахраманд булиш бахтига
эриштирди. Энг м ущ м и , адабиётимизнинг х,амиша халк, дарди
билан яшаганлигига, энг o f h p замонларда у билан ёнма-ён бор-
ганлигига бизни ишонтирди. Айни пайтда, шеъриятимизда бир
томондан, мумтоз адабиётимизнинг энг яхши анъаналари янги
давр масалалари билан богаанган х,олда муваффак;ият билан да­
вом эттирилганлиги, иккинчи ёкдан, Fap6 поэзиясининг мукам-
мал намуналаридан самарали фойдаланилгани маълум булди.
ХУЛОСА
Адабий-бадиий тафаккуримиз тарак.к.иёти тарихида мохияти
ва мазмунига кура тамоман янги булган XIX асрнинг охири —XX
аср боши адабиётининг роли ва урни алохида. Бу даврнинг мил­
лий уйгониш даври деб аталиши бежиз эмас.
Бу адабиёт янги адабиётдир, шакл ва мазмунига кура ранг-
барангдир, бирок, унинг етакчи йуналишини миллий истшуюл
гоясининг шаклланиши ва бадиий ифодаси ташкил кдлди.
Янги адабиёт деганда биз куп асрлик адабиётимизнинг асо-
сан сунгги асрини кузда тутам из. Бу аслида сал илгарирок,, утган
асрнинг сунгидан бошланди.
Бу адабиётнинг аён куриниб турган хусусияти унда давр вок,еа-
ларининг акс этганлигидир. Унда Худоёрхон тилидан айтилган
«таассуфнома»лардан тортиб, 1892 йилги Тошкентдаги «Тошотар
вок,еаси» к,ахрамонларигача, 1898 йилги Дукчи эшон можароси-
дан 1916 йилги «Мардикорлик вок,еалари»гача акс этди. «Совет
мамлакати» деган ясама бир мамлакат, «совет халк?!» деган сохта
бир миллат ясамок,чи булган шуро тузуми вок,еалари х,ам акс этди.
Бу вок,еалар шунчаки эмас, мураккаб жараёнлари билан акс этди.
Истило ва унинг ок,ибатлари, Ватан ва Миллат такдири х,амиша
адибларимизнинг куз унгида турди. Бу адабиётнинг чегараси, кула-
ми хам катта: Мукдмийдан Чулпонгача булган даврни к,амраб
олади. Жанрлари, ифода воситалари хам хилма-хил. Айник,са вак,гг-
ли матбуот ва театрнинг йулга куйилиши адабиётнинг имконият-
ларини кенгайтириб юборди.
Бу адабиётнинг иккинчи бир номи «жадид адабиёти» эди. «Жа­
дид» хам аслида «янги» дегани. «Жадид адабиёти» тушунчаси фанда
жадидчилик деб ном олган ижтимоий-сиёсий, маърифий-исло-
хотчилик харакатининг таркибий бир к,исми сифатида к,аралди.
Бу харакат турмушнинг барча сохаларини янгилаш, энг мухими
ва асосийси, идора усулини янгилаш шиори билан чикди. Идора-
чи? Идора бошк,аларнинг кулида эди. Демак, уни узгартириш учун,
аввало, унга эга булиш керак. Бу, уз навбатида, мустакдлликка,
миллий истикдолга келиб так,алар эди.
458 Хулоса

Лекин, ran шундаки, бу f o h миллат томонидан англанмоги


керак эди. 1789 йилда француз Бастилияси кдхрамонларининг
севимли иборалари булган ва Номик, Камол, Тавфик, Фикрат-
лар, сунгрок, эса Бехбудий, Мунавваркррилар томонидан тез-
тез ишлатилиб турган «Хак, берилмас, олинур» деган ran мил-
латнинг калбига, рухига сингмоги, бодщача айтганда, чинакам
миллий гояга айланмош керак эди. Шундагина у реал кучга ай-
ланарди.
Бу жуда мураккаб иш эди. Чунки бу гоя англанмоги учун мил­
лат уйгок, булиши керак эди. Х,амзанинг изтироб билан айтгани —
«Рухсиз тандир: ханжар урсанг, к,они сочилмас» деган нидоси
бежиз эмас эди. Шунинг учун хам бадиий зиёлиларимиз асримиз
бошида адабиётнинг бош макради миллатни уйготиш деб билди-
лар. Шунинг учун хам бу давр адабиётининг яна бир номи «Мил­
лий уйгониш даври узбек адабиёти» булди.
Адабиёт хеч кдчон Ватан ва Миллат такдирига бу кдцар як;ин
келган эмас эди. Ватан ва Миллат такдири хеч кдчон бу к;адар
хам кдхр, хам фахр билан, хам изтироб, хам гурур билан адаби-
ётга кириб келмаган эди. Муболагасиз айтиш мумкинки, 1865
йилдан 1929 йилгача булган давр оралигида ушбу мавзуга дахл
келмаган бирорта ижодкор йук,. Агар бу адабиётнинг бош мав-
зуи нима десалар, «Миллат» дейиш керак булади. Энг катта дар-
ди нима деб савол куйилгудек булса, «Истикдол!» деб жавоб
бериш керак булади.
Тугри, масала хеч кдчон бундай очик,, ялаеточ куйилган эмас.
Куйилиши хам мумкин эмас. Бу - бадиий адабиёт. Унинг уз к;онун-
лари бор. Ва, табиийки, истшдгол f o h c h асарнинг умумий рухи-
дан, тимсол ва тамсилларга ураб берилган маъно-мазмунидан
келиб чикдци. Бу билан хисоблашмогимиз шарт.
Лекин факт шуки, у миллият дарди билан тула. Хар бир образ
тимсолдан миллий гоя, миллий мафкура чщиб келаверади. Уларни
хотиржам У^ий олмаймиз. Деярли хар бир суз, хар бир ишора-
нинг замирида Истикдол дарди ётади. Факдт уларни англаш, уму­
мий контекстдан келиб чик^б бахолаш лозим. Акс холда, бир то-
монламаликка йул к^йиш хеч гапмас. Узокка бормайлик, маъри-
фатчилик масаласини олайлик. Боят мухим мавзу, таракдиётнинг
калити. Жадид адабиётида жуда кенг ишланган. Шунга якднрок,-
дан разм солайлик. Мана, шунчаки бир мисол. Русия Туркистон-
ни забт этгач, бу ерга темир йул олиб келди. Хуш, уни кдндай
бахолаш керак? Поезд, албатта, узокри якрн, огирни енгал кдда-
диган узига хос бир муъжиза. Иккинчи томондан, у - илм-фан
самараси. Шоирларимиз дастлаб шундай бахоладилар. Масалан,
Хулоса 459

Камий «Темир йул хусусида» деган шеър ёзди, унинг «рохдтаф-


зо»лигини таъриф-тавсиф этди. «Тахти равон», «оби равон» деб
ма^тади. Булар - табиий. Энди масаланинг иккинчи томонига
к,арайлик. Бу темир йуллар (улар асосан 2 та эди. Бири XIX аср­
нинг 80-йилларида Туркистонни марказ билан Барбдан Кдзил
Арвот орк,али богларди. Иккинчиси XX асрнинг 10-йилларида
курилгани, шимолдан Оренбург орк.али богларди) Туркистон-
нинг ер усти ва ер ости бойликларини тезрок,, самаралирок; та-
шиб кетишни кузда тутарди, бу ерга хеч крчон махаллий халк,-
нинг ошрини енгил кдлиш учун келтирилган эмас эди. Бунга
к;андай к;арамок, керак эди? Аввало, бу холни махаллий халк,нинг
нечтадан биттаси билар эди?!
Русия Туркистонга келар экан, у билан бирга, табиийки, ев-
ропача тартиблар хам (давлат юритиш, маориф тизими, харб иш-
лари, маданий-маиший курилмалар, савдо-саноат каби) кириб
келди. Хусусан, театр, матбуот, гимназия кабилар неча асрлар-
дан буён тургунликда келаётган Туркистон халкдда катта таассу-
рот крлдирди. Рус маъмурияти махаллий зиёлилардан вакиллар
танлаб, уларнинг Москва, Петербургга саёхатини уюштирди. Бир
кдсмини зодагонларнинг ички хаётига олиб кирди. Турли-туман
кургазмалар уюштирди. Ва булар, табиийки, уз самарасини бер-
ди. Адабиётда Русия мавзуи, рус илм-фани, маданияти-маорифи
таргиби пайдо булди.
Илм-фан бахт ва саодатнинг калити, албатта. Лекин гап шун-
даки, бу илм-фан нимага хизмат кдлдирилади. Илмни купинча,
нурга, зиёга кдёс кдладилар. Хакдк;атан хам шундай. Ундан тугри
фойдаланилса, й^лингизни ёритади, ок.-кррани куриб борасиз,
таниб борасиз. Манзилга етишишингиз осон булади. Агар ундан
ёвуз мак,садларда фойдаланилса-чи? Кдогинбарот куроллар хам
илм-фан самараси. Куйингки, Русиянинг Туркистонни босиб
олиши хам рус харбий кудратининг, харбий тафаккурининг, де-
макки, илм-фаннинг самараси. Ундан кейинги боскдч - мустам-
лакачилик идораси-чи? Бу даврда Туркистондан анча илгарилаб
кетган Русия илм-фанининг, идора тартибларининг куз-куз кдли-
ниши, илмталаб махаллий зиёлиларнинг бир кдсмини огаириб
олишга уринишлар, ё булмаса кдск,а мудцатда ташкил кдлинган
юзлаб рус-тузем мактаблари Туркистон ахпига химматданми? Оли-
жанобликданми эди? Асло уццай эмас. Бу рус истилочилик сиёса-
тининг у^зига хос услубини ташкил кдлди, холос.
Маорифни олайлик. Илгор зиёлиларимиз Русия хукумати-
дан махаллий мусулмонларга уз анъанавий укув тизимида са-
вод чик;аришга изн с^радилар. Уларни давлат ишларига жалб
460 Хулоса

этиб, улкан мамлакатни ^амкорликда бошк,аришларини умид


кдлдилар.
Хеч бирига йул берилмади. Руслаштириш ва исломни бузиш
давлат сиёсати даражасига кутарилди. Шу жщатдан, усули жадид
мактаблари миллатимиз к;албидаги фидойиликка тимсоддир. Мат-
буот, театрнинг йулга куйилиши жасорат намуналари билан тула.
Замонавий адабиётнинг шаклланиши \ам осон кечган эмас.
Кдзик, факт. Русия Ички ишлар вазирлигининг Туркистон чор
маорифи маъмурларига берган курсатмаси бор. Унда рус-тузем
мактаблари мутасаддиларига ма^аллий халкда рус тилини к,ай
даражада ургатиш борасида меъёр белгиланади. Унга кура, ма^ал-
лий халк, рус тилида гапирганида х,амиша ниманидир яхши бил-
маслигидан рус зиёлиси олдида унгайсизланиб туришга мажбур
булиши лозим эди.
Чор Русияси акддасига кура ^оким миллат тобе миллатдан
х;ар жщатдан устун булмоги лозим эди. Хамма нарса шунга к;ара-
тилган эди. Улар х,атто Туркистонни забт этишларини ва бунга
х,а*уш эканликларини конунлаштирмокчи буладилар. Гуё жаннат-
дай бир маконни ундан самарали фойдалана олмаётган эгалари
кулидан самарали фойдалана оладиган боища бир миллатнинг
тортиб олишида х,еч бир гайритабиийлик йук, эмиш.
Буларнинг барчасини биз буюкмиллатчилик, великорус шо-
винизми деб атаймиз. Адабиёт шуларни илгай олдими? Илгай олди.
Бунинг ёрк,ин намунаси Фурк,ат ижодидир.
Куриняптики, биз шу пайтгача маърифатчилик деб келган бир
к;атор адабий факт ва ^одисаларни кдйта куришга эх^иёж бор.
Иккинчидан ва энг муздми, маърифат тушунчасининг узини
икки хил талкдн кдлиш, хусусан, унинг ^оким миллат кулида
тобе миллатга нисбатан уни итоатда сакдаш учун бир восита си­
фатида к;аралгани маълум булади. Фитрат буни «Чин севиш» дра-
масида бетакрор ифода этган эди. Бир шеърида эса, к;онга белан-
ган Туркистон манзараларини чизаркан, ким бундай кдлди, де­
ган савол куйиб, «Маданият деган гарблик алвасти» деб жавоб
беради. Чулпон бир шеърида «маданият» билан «вахдюният»ни
ёнма-ён к^яди.
Куриняптики, маданият, маърифат талкднлари анъанавий
ёндашишдан тамоман фарк, кдлади. Биз эса, буларни аксарият
шуро позициясидан бащлаб келган эдик. Холбуки, улар Ватан ва
Миллат манфаати нукгаи назаридан ёндошганимиздагина, мо-
*иятини тугри англаган б^ламиз. Бу жиддий масаладир.
Миллий уйгониш адабиёти гоялар мажмуидан иборат экан-
да, деган гасаввур крлмаслиги керак. Унда кутарилган ю ялар мут-
Хулоса 461

лак;о янги ва аксарият мавжуд тузумга зид булгани учун шакл ва


ифода воситаларини хам шунга мослашга мажбур булди. Шеъри-
ятда бармок; вазнининг уз урнини топиб бориши, сарбастнинг
кириб келиши, анъанавий бадиий-тасвирий воситалардаги узга-
ришлар, мумтоз адабиётимизга суянган холда жахон адабиёти таж-
рибаларидан фойдаланиш, жумладан, реалистик прозанинг шакл-
ланиши, театрчиликнинг йулга куйилиши, ижтимоий публицис-
тиканинг кундалик эхтиёжга айланиб бориши кабилар бунинг
ёркдн далилидир. Нихоят, бу давр Фурк;ат, Фитрат, К,одирий,
Чулпон каби ижоди чинакам жахоний мик;ёсга эга шахсиятларни
етказди. У адабиётимизнинг бугунги авлоди учун хам илхом ман-
баи, махорат мактаби булиб турибди.
МУНДАРИЖА

Кириш.....................................................................................
Миллий уйгониш даври узбек адабиётининг илк босцичи...
Даврнинг ижтимоий-маданий к,иёфаси. Миллий уйгониш таври
адабиётининг манбалари ва юзага келиши........................ ;
Туркистон генерал губернаторлигининг ташкил кдлинишЬ,
истилочилик харакатларининг янги боскичга кУтарилиши . 11
Адабий хаёт....................................................................... . 21
Хоразм адабий мактаби ..... ..50
Комил Хоразмий................. . 50
Мухаммад Рахимхон Феруз . 71
Ахмад Табибий.................... . 85
Куцон адабий мактаби. ..93
Мущший...................... . 93
Фурк,ат......................... 107
Мухйи Хук;андий......... 144
Исхок^он Ибрат.......... 167
Ташкент адабий мактаби ...................................... .............. ..............182
Фазлуллох Алмаий................................................................. i .............. 182
Каримбек Камий....................................................................к.............. 192
М иллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти
(XX асрнинг биринчи чораги)
Адабий-маданий хаётга бир назар........................ .205
Исмоилбек Гаспринский....................................... .221
Махмудх^жа Бехбудий............................................ .251
Абдулла Авлоний..................................................... .268
Тавалло..................................................................... .310
Сирожидцин Сидкой.......... .336
Мухаммадшариф С^физода , .340
Абдурауф Фитрат................. .352
Хамза Хакимзода Ниёзий... .385
Абдулла Крдирий................ .400
Абдулхамид Чулпон............ .424
Хулоса .................................. .457
БЕГАЛИ К.ОСИМОВ, ШАРИФ ЮСУПОВ,
УЛУРБЕК ДОЛИМОВ, ШУХРАТ РИЗАЕВ,
СУННАТ АХМЕДОВ

МИЛЛИЙ yflFOHHIH ДАВРИ УЗБЕК АДАБИЁТИ

Университетлар ва педагогика олий уцув юртларининг


филология факультетлари учун дарслик

Тошкент «Маънавият» 2004

Му^аррирлар У. Кучцоров, Ш. Мщиддинова


Рассом ва дизайнерлар: М. Аъламов, Т. Золотилова
Мусаздщ С. Абдусаматова, X- Зокирова
Компьютерда тайёрловчи А. Турсунов

Теришга 22.04.2004 й.да берилди. Босишга 11.09.2004 й.да рухсат этилди. Бичи-
ми 60х90/|6. Таймс гарнитураси. Офсет босма усулида босилди. Шартли б.т. 29,0
+ 0,25 рангли форзац. Шартли кр.-отг. 30,02. Нашр т. 25,89. 7000 нусха.
Буюртма № А-5856
Нархи шартнома асосида.
«Маънавият» нашриёти. Тошкент, Буюк Турон, 41-уй. Шартнома 05-04.
Узбекистан Матбуот ва ахборот агентлигининг «Узбекистан» нашриёт-матбаа
ижодий уйида чоп этилди. 700129. Тошкент, Навоий кучаси, 30-уй. 2004.
Миллий уйгониш даври узбек адабиёти: Универси-
тетлар ва педагогика олий укув юртларининг филоло­
гия факультетлари учун дарслик /Бегали Крсимов, Ша-
риф Юсупов, Улугбек Долимов ва бошк,; Узбекистон
Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги;
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий универ­
ситета.—Т.: Маънавият, 2004. —464 б.
1. Кос и мо в Бегали ва бошк,.

ББК 83.3(5у)я73
Ш Z S Z «Т * *

Сг SSrl’%

Ь щ ^
т т - —^
£*•••"•»* * - i .>
111*» ** * • m у «и * • 9 л

ЦСХVI

9 * Л в Ш * * * * * * - -Л ■’ . ' ) *
Jr.
p clc-u iiJ
>; • »r.
• . й, *1♦««• • • *;
• » «

s, . .w /.v ;: . • • • : • "

Явш аш а 'ilsdV /•

1890 йилда Тошкентда ташкил этилган Туркистон


кургазмасидаги к,ишлок, хужалиги иш куроллари.
§Ш Й1 •' * • • * . ' W . ■ ‘ ' ч

v- f V ' - 7 ^ m ? , ^ ^ 2 ^ - / . : Г t i : ; . :• •\ -.
* йй t'w .: #v°TuV£V'\ 'V Ч! * I

м ш ш ш

Вам также может понравиться