Вы находитесь на странице: 1из 142

Е.

ИСОКрВ

лишер
НЛВОИЙНИМГ
u.ik tiupukacu

„ФАН'
УЗБЕКИСТОН ССР ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
Л. С. ПУШКИН НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ

Ё К У Б Ж О Н ИСОКОВ

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ
ИЛК ЛИРИКАСИ

М а с ъ у л м у^а рр и р
филология фанлари доктори, профессор
Х А М И Д СУ Л АЙ М О Н

V
Л - *, и '
*<■

I3'

%**

УЗБЕКИСТОН ССР «ФАН» НАШРИЁТИ


Т О Ш К Е Н Т *1965
Мазкур монографияда улуг мутафаккир шоир А ли­
шер Навоийнинг илк лирикаси кенг ва цар томонлама
тацлил килинади, шунингдек, шоир илк лирикасининг
эволюцияси курсатилади.
Монография урта мактабларнинг тил ва адабиёт
уцитувчилари, олий у к,у о юртлари филология факуль-
тетларининг студентлари, аспирантлар %амда Навоий
ижодига кизик^ан барча китобхонларга мулжалланади.
КИРИШ

Навоии ижодий меросининг каттагнна цпсмини унинг ли-


рикаси таш кил этади. Навоии ижодида салмо^ли урин тутган
унинг лирик асарлари сунгги д аврл ард а махсус текшириш
объекта сифатида чукур урганила бошланди. Бу борада совет
навоийшунослиги эриш ган биринчи ва жиддий м у ваф ф а^и ят-
л ард ан бирн филология фанлари кандидата М. Ш айхзоданинг
«Навоийнннг лирик цахрамони хасида» дегаи илмий иш идир1.
М. Ш анхзода мазкур ишида «Раронбус-сигар» девонини
асос килпб олган булса-да, умуман, Навоийнинг лирик ^азфа-
мони хакпда фикр юритади ва шоирнииг лирик ^ахрамонига
хос барча хусуснятларни бутун мураккаблиги билан очиб бе-
ришга м у в аф ф а ^ булади. Умуман, М. Ш айхзоданинг мазкур
асари Навоии лприкасини марксистик методология асосида
текшириш ншининг дастлабки йирик ма^сули булиб, бу со^а-
д а кейинги д авр л ар д а ам алга оширилган катта ^аж м даги шл-
ларнинг сермазмун дебочасидир.
Навоии лприкасини махсус текшириш ишларн сунгги д а в р ­
л а р д а янада кенг томир ёя бошлади. Узбек адабиётшунослари
ана шу сохада бир цатор жиддий ишларни ам алга оширди-
ларки, бу мшлар навоийшунослик фанига. яиги ва кимматли
^исса булиб кушилди.
Навоий лирикаснни ургапиш со^асидаги ишлар икки йуна
лиш да олиб борилди: биринчи йул текстологик характерда б у ­
либ, Навоий лирикасини текстологик жих;атдан текшириш за
унинг якунларини уз ичига олади. Филология фанлари докто-
ри Х,амид Сулаймонов томонидан ам алга оширилган «Хазои-
нул-маоний»нинг академик нашри, шу автор томонидан тайёр-
ланган «Х азоинул-маоний»нингилмий-тан^идийтексти ва Н а ­
воий лирикаси устида олиб борган текстологик тад^и^отлари

1 М. Ш а й х з о д а, Навоийнинг лирик цах;рамони ^а^ида («Рароибус-


сигар» буйича). «Улур узбек шоири» туплами, Тошкент, УзФАН, 1948,
•131— 158-бетлар.

3
натиж аларини уз ичига олган докторлик диссертацияси 2 Н а -
воий лирикасини текстологик текшириш сохасида ^улга ки-
ритилган дастлабки жиддий ю т у ^ и р .
Навоий лирикасини текширишнинг иккинчи йули эса наза-
рий характердадир. Бу сохада академик Ойбек 3 ва фи. о л о п я
ф ан лари кандидатлари М. Ш ай хзода 4 хамда А. Хаинтметов 5
томонидан сунгги д ав р да эълом цилинган илмий асарлар, ан-
ницса, дивдатга сазовордир. М азкур асарлар Навоий лпрпка-
сини урганиш сохасида цилинган д астл абки махсус иш лар бу-
лиши билангина эмас, шунингдек, узининг илмий с а л м о ш бн-
лан ^ ам ^имматлидир. Б и р о ^ мазкур и ш л ар га хос умумий ху-
сусият шундан иборатки, у л а р д а ум ум ан Навоий лирикаси
х а с и д а фикр юритилади. Навоий лирикасининг етук даври
олиб текш ирилади. Ш оир ижодининг эволюциясини тек ш и ­
риш, унинг б ал о гат бос^ичига кутарилгунга к а д а р босиб ут-
гаи м ураккаб ижодий йулини кузатиш , шоир ижодининг хар
бир этапини махсус текшириш, унинг специфик хусусиятлари-
ни ани^лаш , ана шу бсскичлар орасидаги умумий богланиш-
ни урганишни тацозо килади. Б у эса шоир ижодини унинг
дин ам икаси да текшириш, шу билан бирга, автор дунёкараш и -
нинг усиши, уз г а Риши ва ш аклланиш ини ^ам ан и ^л аш га
имкон беради.
Сунгги д ав р л ар га цадар Навоий лирикасининг (умуман
ижодининг ^ам ) айрим бир д ав р и махсус урган и лм ай келин-
ганлиги з^ам объектив с а б а б л а р г а эгадир. Б у саб а б шундан
иборатки, Навоий ш еърларининг лоак;ал умумий хронологпяси
хам м авж у д эмас эди. Бусиз эса шоир ижодини даврлаш ги-
риш ^ам мумкин эмас. Айрим илмий и ш ларда Навоий и лк
ижодининг ^аж м и ва чегараси м асаласида ф а ^ а т баъзи бир
тахминий фикрлар учрайди. У лардан айримлари, Навоипнинг
уз фикрларига асосланиб, «Рароибус-сигар» ва «Наводируш-
шабоб» девонидаги шеърларни шоирнинг илк ижодига нисбат
берадилар6. Ф а^ ат мархум профессор Бертельсгина ^ис^а, ле-
кин ^ац и ^ атга мос келадиган фикрни баён килади. У, Навоий
24 ёш лик чоцларида кучирилган ва ёш шоирнинг турт ю здан

2 X. С у л е й м а н , Текстологическое исследование лирики Алиштр»


Навои. Дис-я на соискание ученой степени док-pa фнл. паук, Ташкент,
1961.
3 О й б е к , Навоий газалиёти. «Узбек тили ва адабиёти масалалари»,
1961. № 2. 5.
4 М. Ш а й х з о д а , Алишер Навоий лирикасининг баъзи бир портик
усуллари ^а^ида («Fapon6yc-cnFap» девони асосида). «Узбек адабиёти
масалалари» туплами, Тошкент. Узадабиинашр, 1959, 238—254-бетлар.
5 А. Х а й и т м е т о в , Навоий лирикаси, Тошкент, УзССР ФА наш-
рнёти, 1961.
A. S a r a f i d d i n‘o v, 9liser Navoij, To$kent, 1939, 17-bet.

4
ортик шеърини уз ичига олган цулёзма девон 7 хусусида суз-
лаб, шундай ёзади: «Бу девон Навоий йигирма турт ёшлнк
чокда кучирилган ва шундай цилиб, бу Навоийнннг ^айсн га-
зал л ари унинг дастлабкп ижодига мансуб эканлигини анпц
тиклаш га имкон беради»8. Проф. Бертельснпнг бу фикри
X. Сулаймоновнннг илмий тадкикотлари натижасида тасдик-
ландн. X. Сулаймонов, Навоий лирикасининг Совет Иттифокн
ва ж ахон фондларида сакланаётган ж уд а куп нодир 1^улёзма-
ларини синчнклаб урганиш натижасида, навоийшуносликда
биринчи марта Навоий лирикасннп илмпй асосда даврлаш -
тирдн ва Навоий шеърларининг хронологиясини аннклади. Бу
эса Навоий лирикасининг турлп этапларини алохнда холда
олиб текшириш имкониятинп яратди.
Биз навоийшуносликиинг ана шу супггп ютуцлари замшш-
да Навоийнинг илк лирикасини махсус урганншга киришдпк.
Уз текш и риш ларим из учун Навоийнинг н лк дев он и (Л ен и н ­
град, Салтиков-Шчедрии помидаги Д а в л а т х а л 1\ кутубхонасн,
цулёзма Л"» 564) пи асос цилиб олдпк. М азкур девон Навоий
24 ёшда эканлнгида (1465—66) Навоий нжодининг мухлислари
томопидан туз ил га н булиб, Султон Али М аи ц ад и й томонидан
кучирилган ва Навоийнинг илк ижодига мансуб туркий (уз-
<5екча) шеърларнинг асосий цисмини узида 1^амраб олган. Бу
нусха Навоий асарларининг бизга ^ ад ар етиб келган цулёзма-
лари ичндагина эмас, шу билан бирга, машхур хаттот Султон
Али томонидан кучирилиб, ж а^он фондларида сакланаётган
кулёзмаларнинг ^ам энг 1^адимийсидир. Унда шоирнинг 391
газали, 41 рубоийси, 1 м у х а м м а с и в а 1 мустазоди м авж уд. Ха-
ти — йирик настаълиц. Н у^таларнинг ^уйилишида ягона прии •
цип йу^. Ш еърлар алифбо тартибида икки устунда ёзилган ва
олтин суви берилган ж а д в а л ичига олинган. Хуросоннингипак
когози. С а^ифаларнинг ^ошияси турли рангдаги гуллар билап
накшланган. Текст ёзилган ^исмларга .^ар хил ранг берилгац.
Х ар са^иф ада 1 0 , 1 1 байт жойлашган.
Боши:
^ ^ ^ ^ 1 а1 1 о Ь 1 дУ 1

Охири:

I ^ 1.и< I $ I с*«*1 JI [ ^ Ги

7 Бу ]$лёзма Ленинградда, С-Шчедрип помидаги Д авлат хал^ ку-


тубхонасида сацланмоцда. Инв. № 564.
а Е. Э. Б е р т е л ь с , Навои, М.—Л., 1948, стр. 109—110.

5
Колофон (тари х ):
<1—х-**» _^ Д■» ^ ^ -9 м ! I ^ у1,-С- С^Цэи!— */ О^у
я»
__■*.. .?.,Н ^ 1_) [ ^уЗ
М аълум ки , Навоий уз ижодини форс тилида б :шл.о.ан ва
д астл абки п ай тл ард а форс тилида купроц маш к килган. Шу-
нинг учун ^ ам биз, асосан, Навоийнинг туркий ш еър л ар и
устида илмий текшириш олиб борсак-да, Навоийнинг традп-
иияга муносабати каби м а с ал ал а р н и ^ал этиш да унинг фор-
сий тилдаги ш е ъ рл ари га ^ам м у р о ж а а т килиш зарур доГ>
.^исобладик ва ш ундай йул тутдик.
^ а р бир шоир ижодини у яш аган тарихий ш аронтдан аж-
ратиб олиб урганиш мумкин эмас. Чунки ^ар кандай с а н ъ а г
ва адабиёт асари м аъл ум бир даврнинг ма^сули булиб. унда
уш а тарихий шароитнинг таъсири, излари у ёки бу д а р а ж а д а
акс этади. Ш унинг учун ^ам Навоийнинг илк ш еърлари ха-
кида фикр юритган вац тда бу ш еърларн ин г турли ж о й л а р д а
ва турлича ш аро и тл ар д а ёзилганлигини эсдан чик арм асл ик
лозим.
Навоийнинг илк ш еърлари, асосан, 2 т а ша.^арда: Хирот
ва М а ш ^ а д д а ёзилган. Навоий 1456 йилда Абулкосим Бобир
хпзматига киради. Бу ва^тд а унинг (Навоийнинг) «назмла-
ри Хуросонда ш у^рат тутиб эрди»9.
Н авоий 1456— 57 й ил л ар д а Абулкосим Бобир билан бирга
М а ц д а д г а боради. А. Бобир вафотидан кейин >^ам у, у^ишнн
давом эттириш м аксади д а, М а ш ^ а д д а ^олади. Навоий Маш-
х ад д а ёл ги зл икда моддий ж и ^ атд ан цийинчилик билан кун
кечиради. Уз ватани, я^ин киш иларидан узокда моддий ва
м а ъ н а в и й ж и ^ а т д а н кийналган шоирнинг кайфияти, кечин-
м а л а р и унинг шу давр даги л ири каси да уз аксини топган.
К^уйидаги байт ёш шоирнинг бекасликда г а м -а л а м л а р
билан тулиб-тошган калбини анча тукри ифодалапди:
Эл дарди ёрдмн нам улур, мснда ёр мук,
Кунглумда юз туман гаму бпр гамгусор йуц10.
Навоий 1464 йилда Хиротга кайтиб келди. Бироц унинг
а>;воли бу ерда ^ам узгарм ади, балки ян ад а ошрлаш ди.
П од ш о^ Абу С аи д Н авои й га яхши муносабатда булмади.
У лар уртасидаги м уносабат кескинлаш а борди. Бунинг са-
баби шундаки, тож-тахт орзусида Абу Саидга карши кураи*

9 А. Н а в о и й , Х0Л0ТИ Сайид Х,асан Ардашер. «Узбек адабиёти»,


Тошкент, Узадабийнашр, 1Э59, II том, 566-бет.
10 К^лёзма № 564, 72а-вара^. (Бундан кейинги уринларда цулёзма-
нинг фа^ат инвентарь номери ва вараги курсатилади).

6
олиб бораётган Х^усайн Б о щ а р о Навоийнннг дусти эдн. Ш у-
нингдек, Навоийнинг тогал ар и Рарибий ва К,абулийлар Абу
С аи дга карш и кутарилгак бадахш онийлар цузголонида кат-
нашган эдилар. Ш у билан бирга, Абу С аиднинг золимлигм,
адолатсизлиги сабабли, Навоий унга н аф рат билан ц ар ар эдп.
Ш унинг учун хам Навоий Хиротда ф а к а т моддий ж и хатд ан -
гина си^илиб цолмам, рухий ж и ^ ат д ан хам эзилган эди. У бу
ерда маънавий ж и хатд ан кулл аб -култи ^л ай д иган ^ам ф н кр
дустлар топа олмайди. Ш ах ар д аги бузукликлар, адолатсиз-
ликларн и куриб азоб чекадн. Б и ро^ у хац си зли клар карши-
сида ж им тура олмайди, золимларга 1\ул ковуштирншнк
истамайди. Бунинг устига унинг укиши, иж од цилиши учун
мутлацо ш ароит булмайди. Ш ундан сунг Навоий 1456 йнл-
.ларда С а м а р к а н д г а кетишга м аж б ур булади. У С ай ид Хасан
Ардаш ерга ёзган шеърий мактубида узининг С амаркандга
келиши сабабл ари н и батаф сил баён ц и л а д и 11.
Навоийнинг цуйидаги байти з^ам унинг уша п ай тл ар д агк
холати, кайф иятига ж у д а мос тушадики. бу С а м а р к а н д с а ­
фари олдидан ёзилган булса керак:
Кимки саркашро^, ^аводис уцига купрак >;адаф,
Ушбу з^олатни ^абак ахволндин килшл ^исои12.
М ан а бу б ай тл ар д а эса ёш шоир фаолиятининг мазмунп,
пуналиши ани^ акс этган булиб, б уларда автор Абу С аидга
киноя килган булса з^ам а ж а б эмас:
... Куп дуру феруза бахтинким, нужуми чархни
Нилуфар барги уза шабнамча курмас ^имматим.
Лаълдек бошим осулсун гар^эи хуноб улуб,
Л аъл тпккан салтанат тожига булса рагбатим13.
Умуман, Навоий илк лирикасининг гоявий мотивларш ш
б а^о л аш д а шоирнинг ана шу ш еърл ар ёзилган даврдати ша-
роити, кайфиятини н а за р д а тутмоц керак.
М аъ лу м ки , з^ар бир ёзувчи ёки шоирнинг трад и ци яга бул-
ган муносабати — трад и ци яга кай д а р а ж а д а богланганлпги,
ундан фойдаланиш усуллари, оригиналликка интилиши ва;:
б ош ^ал а р — унинг илк иж одида очикрот^ кузга таш ланади:-
Ш унинг учун >*ам, Навоийнинг илк лирикасИни унинг уз
даври лири к тр ад и ц и ял а р и га булган муносабати билан бог-
ли з^олда олиб текшириш зарур. Навоий л ирикасида т р а д и ­
ция ва новаторлик м асаласи навоийшуносликнинг энг мухим
актуал проблемаларндан биридир. Б и р с ^ бу со^ада, X,. Зари-

11 К,аранг: А л и ш е р Н а в о и й , Хазойинул-маоний, I том («Ра-


ройибус-сигар»), Тошкент, УзССР ФА нашриёти, 1959, 697-бет.' .
12 564, 216-в.
13 564, 1066-в. •

7
ф о в '4, А. ^ а н и т м е т о в 15 ва Н. М. М а л л а е в л а р н и н г 16 ишларнии
н а з а р д а тутм аган да, бирор махсус илмий тад ки кот иши ха-
кузгача йук. Вахолонки, ана шу м а сал а махсус нлмий тек-
ширишнн такозо килади. А. Хайптметов уз асарида Навомн
иж одида традициянинг роли м асал асид а, йул-йулакай бул-
са-да, жиддий ф и крл ар баён килади. Х|. З а р и ф о в эса Л утфий
ва Навоийнинг ижодий м уносабатларини атрпфли' л чукур
та^ли л этади.
Н. М а л л ае в узбек газалчплнгинннг тар акд пёти ва унда
Н авоийнннг роли масаласини ёритишга ^ а р а к а т килиб, « Н а ­
воий г азалл ари н и н г бир катор хусусиятлари ^ак;ида тезислар
т а р и ц а с н д а » 17 ы улохаза юритади. Бироь; бу ишлар, катта
л лмий ахам нятга эга булгани ^олда. Навоий лирикасида
традиция ва новаторлик масаласини атрофлича х;ал эта о л ­
майди. Биз хам Навоийнинг илк лирикасини текшириш про-
цессида ана шу м асалан и нг баъзи томонларини ёритишга
х а р а к а т киламиз.
Шунн хам айтиш кераккп. Навоиннинг илк лприкасн
(б ар ч а ш о и рларда булганидек) шоир ижодининг кейингн
этап лари билан туташ иб кетиб, улар билан ички богланиш-
дадир. Шу нуцтаи назар д ан , Навоийнинг илк ш еърларини
уларнинг кейинги вари ан тл ар и ва умуман Навоий лирика-
сининг кейинги д ав р л ар и билан киёсий урганиш, шоир ижо-
дини ривож ланнш процессида олиб текшириш, унинг услубн,
дун ё^араш и д аги узгариш ва ривож ланиш ни кузатиш га нм-
кон беради. Биз э^ам ушбу ишимизда, Навоий илк лирикаси-
нинг специфик хусусиятлари (илк лириканинг гоявий йуна-
лиш и ^ам д а поэтик хусусиятлари) ни очиб бериш билан бир-
га, унинг уз д авр и лирик трад и ц и ял ари га муносабати ^ам да
шоир услубидаги сунгги узгариш ва ривож ланиш нинг баъзи
бир томонларини аницлашни уз олдимизга м ацсад килиб
цуйдик.
Ушфу цшни ам ал га оширишда бевосита р а^ б ар л и к ^илган
филология ф ан л ар и доктори X,. С. Сулаймоновга ^ ам д а иш
дозаси^ан узларининг ^имматли м у л о ^ а зал ар и билан ёрдам
ку'рсатган филология ф ан л ари докторлари Н. М. М ал л аев,
Р. Дб.р.ура^монов, филология ф ан л ар и канд и датл ари Р. Ма-
ж;идий, С. Д у т а л л и б о в , А. И бро^имов ва А. ^ а й и т м е т о в л а р г а
чуду# миннатдоруилигимизни из^ор циламиз.

14 3 э ,ри ф о в, Лутфий ва Навоий. «Улур узбек шоири» (мацола-


л ар туплами), Тошкент, УзФАН, 1948, 159— 197-бетлар. .
15 А. X з й и т м е т о в, Навоий лирикаси, Тошкент, УзССР ФА наш­
риёти, 1961.'
16 Н. М а л л а е в , Узбек адабиётица разал ва унинг ривожида Н а­
воийнинг роли. «Узбек тили ва адабиёти масалалари», 1961, № 3, 3—
13-бетлар.
17 «Узбек тили ва адабиёти масалалари», 1961, № 3, 12-бет.
1 БОБ

А Л И Ш Е Р Н А В О И И Н И Н Г УЗ Д А В Р И Л И Р И К
ТР А Д И Ц И Я Л А Р И Г А МУНОСАБАТИ

Адабиёт майдонига кириб келаётган >^ар бир ёш талант


узига к а д а р яратилган, тупланган адабий т а ж р и б а л а р д а н
маънавий озик олади, урганади; ана шу тр ад и ци ял ар замн-
нида камолга етади. Ж а ^ о н адабиёти тарихида уз миллий ра
дунё адабиётининг куп асрлн тр ад и ц и ял ар н д ан фойдаланма-
ган бирорта хам улур суз санъаткорини учратиш мумкин
эмас. В. Г. Белинский Пушкин хакидагн м аколаси да шундаи
ёзган эди:
«Пушкиннинг музаси унинг са л а ф л а р и и ж одидан озик-
л ан ди ва вояга етди. Бундай дейиш ^ам етарли эмас: у (м у­
за) са л а ф л а р и ижодини узининг конуний мероси сифатид?
сипгдпрнб, улар],-и дунёга янги, янада юксак куринишда кай-
тарди. Д ер ж а ви н , Ж уковски й ва Батю ш ко вл арси з Пушкин
хам пайдо булм аган булур эди, Пуш кин уларнинг шогирдп
эди, деб айтиш ва исботлаш мумкин. Аммо Пушкин уз устоз-
л а р и д а н бирор нарсани айнан у злаш тирган ёки бирор нар-
с а д а улардан бе^ад ю^ори эмас деб айтиб .\ам, псботлаб
хам булм ай ди »1.
Умуман, ^ар бир ёш ц ал ам к аш узига к а д а р тупланган
адабий т р ад и ц и ял а р д а н фойдаланади. Бироц ^ам м аси ^ам
бир хилда ва бир д а р а ж а д а эмас: бири адабий трад и ци ял ар
зам инида ;гарбияланиб, ундан ижодий фойдаланиб, уни ри-
вож лантириб, ю^ори бос^ичга олиб чицса, бошца бири ана
шу трад и ци яларни н г кули булиб цолади, уни давом эттира
ва ри во ж лан т и ра олмайди. Ш унинг учун ^ам, адабиёт т а р и ­
хида э^ар бир ёзувчининг урни унинг адабий тр ад и ц и ял а р га
булган ижодий муносабати ва уни уз даври т а л а б л а р и асо-
сида 1^ай . д а р а ж а д а ри вож лан ти ра олганлиги билан
белгиланади.

1 Б. Г. Б е л и н с к и й , C o 6 d . соч . в трех томах, т. III, М., ГИХЛ,


1948, стр. 334.

9
Т ради ци яга муносабат м асал аси у ёки бу ёзувчининг д а в -
ри, дунё^араш и ва сннфий позицияси билан чамбарчас бор-
лиц булиб, ^ар бир ёзувчи уз ижодининг турли босцичларида
адабий т р ад и ц и ял а р д а н турлича ф о н дал ан ад и ва унга тур-
лича муносабатда булади. Аини^са, ёзувчи :: <оди гнг плк
д а в р л а р и д а унинг адабий тр ад и ц и ял а р га булган м^.мосабати
(адабий традицияларга кай д а р а ж а д а богланганлнги, оригп-
нал л икка интилиши) аникроц куринади.
Ш у ж и ^атд ан , биз Навоийнинг илк лирикасини текш ирар
эканмиз, уни Н авоийга 1\ а д а р куп асрли та ж р и б а г а эга б у л ­
ган Ш ар ц (форс-тожик ва узбек) адабиётининг бой тради-
п иялари дан узилган х;олда олиб урганишимнз мумкин эмас.
Н авои й га к а д а р форс-тожик ва узбек ёзма адабиётида ж у д а
бой т а ж р и б а тупланган булиб, Навоий уз ижодиии аиа шу
зам ин да бошлади. Шуни аптиш керакки, ^ар бир ёш 1^алам-
каш, адабий т р ад и ц и ял а р га маркам суянган ^олда, узига
^ а д а р утган улур суз санъ атко р л ар и д ан бир ёки бир неча-
сини узига устоз си ф ати да ^абул цилади, у л ар га эргаш ад и .
улар ижодидаги маълум томонларни узига сингдиради. Бу,
ал батта, ана шу ёш ижодкорнинг д у нё^араш и билан боглик
ходисадир. Чунки у уз к а р а ш л а р и ва интилиш ларига мос
келадигаи ^ам д а уз са в ол л ар и га муносиб ж а в о б топа олган
кишигагина эргашиши, ундан и брат олиши мумкин. Шунинг-
дек, утмишдаги буюк суз санъ атко рл ари н ин г ижоди ^ам х и ' 1 -
ма-хил ру^да ва бадиий сави яд а булиб, уларнинг ^ар бири
узидан кейин ву ж у д га келадиган иж о д кор л ар учун уз и ж од и ­
нинг м аълум бир хусусияти билан таъсир этиши ва ул ард а
ана шу томонга нисбатан цизикиш уйготиши мумкин. Шу-
нинг учун ^ам, биз Навоийнинг лирикасидаги устозлари
кимлар эканлиги, улар ижодидаги кайси томонлар Н а во и й ­
нинг эътиборини узига тортганлиги ва Навоийнинг улар
и ж одига муносабатини ан и ^лам оги м и з лозим.
М аълум ки , ёш Навоий уз ижодиии аввал о форс тилидл
боШлади. Бу д ем а к у ж у д а ёшлигидаёц форс-тожик а д а б и ё ш
билан таниш булган, ф орс-тож ик шеър тузилишининг цонун-
коидаларини узлаш тирган. Табиийки, форс-тожик адабиётн-
нинг улур н ам оя н д ал ари ижоди билан таниш май, у лар тра-
дицияларини у злаш тирм ай, ана шу ти л да шеър ёзиш мумкин
эмас. Б и р о ^ кейинрок Навоий узбек тилида иж од килар
экан, форс-тожик адабиётидан олган б илим ларидан ташкари,.
бу со^ада бевосита узбек ш еъриятиниг т а ж р и б а л а р и г а суян-
ди. Х оразм ийдан бош лаб Л утф и йга ц адар узбек разалчилигн
со^асида анча бой т а ж р и б а тупланган булиб, бу со^ада эри-
ш илган ю ту^л ар Н авоий учун узбек ш еъриятини кам о л от
босцичига кутариш да асосий зам ин булди. Навоий, ана шу

10
тр а д и ц и я л а р га суянган ^олда, узбек тили ва шеъриятининг
тар ац^иёти учун кураш ди ва бу со^ада форс-тожик адабиёти-
нинг буюк н ам оя н д ал ар и билан м усобацалаш ди.
Н авоий форс-тожик ва узбек адабиётининг барча ютук ва
т а ж р и б ал ар и н и ана шу ад аби ётларн и нг буюк в аки ллари во-
ситаси билан цабул цилди ва уз ф аолиятининг р ивож ида ана
шу асосга суянди. Навоий узининг форс-тожик адаб и ёти дагк
с а л а ф л а р и (лирикада) ^ац и д а бир ц итъасида шундай ёзади:
Разалда уч киши тавридур ул навъ,
Ким андим яхши йу^ назм э^тимоли:
Бири муъжиз баёнлиц со^ири ^иид,
Ки ишц а^лини уртар сузу 5\оли.
Бири Исо ыафаслиц риндп Шероз,
Фано дайрида маету лоуболи.
Бирн кудсн асарлик орифн Жом,
Ки Жоми Жамдурур с и н р о н сафоли.
Навоий назмига боцеанг, эмастур
Бу учнинг ^олидин з^ар байтн холи.
)^амоно кузгудурким, акс солмнш
Анго уч шух ма^вашнипг жамоли2.
Куриниб турнбдики. Навоий форс-тожик адабиётининг уч
буюк вакили — Хусрав Д е^л ави й, Хрфиз ва Ж о м и й л ар н и
узининг газалч и л икдаги устози деб хисоблайди. Узининг га-
зал со^асидаги ф аол и яти д а уларнинг таъсири борлигинп
эътироф этади. Ш унингдек, бу китъанинг му^им а^ам и ятн
яна шундаки, шоир уз салаф л ар и н и н г номини тилга о л ар
экан, у л ар ижодидаги узининг ди^катини ж а л б 1^илган ва
кизицтирган энг му^им ва х арактер л и томонларни очи^ баен
^илади. Бопи{ача ]^илиб айтганда, автор ана шу уч буюк
генийнинг хар бири уз ижодининг канси томонлари билан
узи учун ибрат ва устоз булганлигнга ишора килиб утад;;.
Навоийнинг бу каби сузлари унинг трад и цп яга муносабаги
ва новаторлигини аницлаш ва умуман шоир ижодининг етак-
чи хусусиятларини белгилаш да ж у д а катта а^ а м и ятга эга-
дир. Чунки -%ар бир буюк ёзувчл бош ^а ёзувчиларга узининг
уни б ош ц ал ард ан ф а р к цилиб турадиган ало^ида узига хос
томонлари билан таъсир этади. Ю коридаги ^ и тъ ад а ^ам ана
шундай муносабатнинг излари яккол куриниб турибди.
Биз Навоий узининг газалдаги устозлари сифатида форс-
тожик адабиётпда Хусрав Де^лавии, Х^физ ва Ж омийларин
эътироф этганлигини курдик. Энди улар нжодининг 1\айси то­
монлари Навоийга купрок; таъсир цилди ва бу таъсир вацтинча
эдими ёки узлуксиз давом этдими, деган м а с а л а устида ба-
таф еил ро ц тухталиб утамиз.
2 А л и ш е р Н а в о и й , Хазойинул-маоний, IV том («Фавойидул-ки-
бар»), Тошкент, УзССР ФА нашриети, 1960, 731-бет.

II
Бизга бу со ^ада Навоийнинг узи ж у д а к атта имкониятлар
яратад и. Чунки у уз салаф л ар и н и н г ижодий ыеросига булган
к а р а ш л а р и ва муносабатини узининг ж у д а куп ас ар л ар и д а
и.хчам ф о р м а д а баён килган. Биз ана шу фикрларни изчил-
л и к билан текш ирсак, Х,офиз, Хусрав Д е .у а в и й ьа Ж омий
ижодининг Навоий ижодига булган таъсири ва бу таъсир-
нинг энг му^им томони нимада эканлигини аниклаш имиз
мумкин.
Аввало, Навоийнинг ана шу со^адаги ф икрларини биз
унинг лири к ш еърлари таркибида учратамиз. Навоий «Ба-
доеул-бидоя» девонининг дебочасида шундай ёзади: «Аммо
аш ъор тадвин килгонлардин б аъзеки м бако мулкида фоннй-
д у р л а р ва баъзеким х^оло фано д ай рид а бокий дурурлар.
А ввалги зумрадин бовуж уд д ар д бешасининг газан ф ар и в?
ишк оташгохининг сам ан дари , ж аво^и р м аънавийси — амир
Хусрав Дехлавнй... ва фано майхонасинпнг рннди хирка чокн
ва бало папмонасининг масти бебоки, ишцу м у^абб ат асрорп
ам инларининг .^амрози — Хожа Х,офиз Шерозии... Ва сунги
ф уркадин кудс шабистонининг ш амъи анвари ва унс гулисто-
нининг андалиби суханвари, б ал о гат ш аккаристонининг ту-
тн ширин каломи — ж ан о б махдуми мавлоно Абдура^мон
Жомий... девонлари ирода бу лгай» 3.
Куриниб турибдики, автор у 3 са л а ф л а р и д а н ^ар бири-
нинг м аълум томонларини т аъ р и ф этиб, асосий эътиборини
ана шу ж и ^ а т л а р г а царатм оцда. Яъни Хусрав Д ех л ав и й д а —
ишкни куйлаш даги самимийлик ва цалбдаги д ар д -ал ам л а р н и
и ф о д а л аш д аги ж а со р ат, Х,офизда — ринд таби атли ли к, исён-
корлик, Ж ом и й д а эса ру^ий поклик ва маънавий етуклик
биринчи п лан да тасви рлан ган . Автор уларнинг >^ар бирини
у л а р г а хос ана шу хусусиятлар билан бир-биридан фарк-
л аган .
«Р ароибус-сигар»да «эй ^офиз» радифли бир г аза л булиб,
у цуйидагича тугайди:
Магарки )^офизи Шерозсенки, бйр согар
Тутуб Навоийга цилдинг каромат, эи -^офиз*.
«Бад о еул -васат» девонидаги 215-разал эса ш ундай ту ­
гайди:
Эй Навоий, сену Хусрав била Жомий таври,
Санъату рангни ъ^уй, сузда керак дард ила суз5.

3 «Фавойидул-кибар», 763-бет («Бадоеул-бидоя»иинг дебочаси шу


томга илова цилиб берилган).
4 «Рароибус-сирар», 305-бет.
5 А л и ш е р Н а в о и й . Хазойинул маоний, III том («Бадойеул-ва-
сат»), Тошкент, УзССР ФА нашриёти, I960, 219-бет.

12
М у^ими шундаки, Навоий «Хазоинул-маоний»ни«г тур та­
л а девонига хам 650 тад ан разал киритган булиб, дастлабки
учта девоннинг охирги (650) разалларини ÿ 3 салаф л ар и н и н г
номини тилга олиш билан якунлайди. Хар бнр девондаги F a -
з а л л а р хотимасида Х^фнз, Хусрав ва Ж о м и й л ар номи тнлга
олиниши, ал б атта, тасодифнй эмас. Бу нихоятда уйлаб кп-
линган иш булиб, авторнинг уз с а л а ф л а р и ижодига ва хо-
тирасига катта ^ ур м ат билан цараганлигининг ёркин ифода-
сидир. Б и р о ^ ана шу ури нл ар да Навоий Хусрав, Х,офиз ва
Ж ом инларни ф ацат эслаб утмай, улар ижодининг узига хос
хусусиятларини KÿpcaTHô ÿTaAH, узининг у лар иж одига oÿ.i-
ган муносабатини ифода цилади:
Демангиз булбул Навоиини, самандар д е н г к и , бор
Назми ичра шуълан Жомию сузн Хусравии6.

Янакн нутк илаю ру\ ила етурди aura,


Фуюз Орифи Жомию ринди Шерозим'.

Навоий фарду бе^уш улгонин деманг ^зчондиндур,


Хамомдинким, анн мает зтти вахдат жомидин Жомий8.
Б у б ай тл ар д а ^ам , Хусрав — иш^нинг оташин куйчиси,
Х,офиз Ш ерозий — ринд, Ж ом и й — етук олим ва ф айласуф
сифатида тал^ин этилади. Автор «Хазоинул-маоний»нинг де-
бочасида ^ам: «Бири уз асари да ган ж и маънавий Мир Хусрав
Д е^л ав и й д ер л ар к и м » 9,— деб ёзади. Бу ердаги Хусрав Дех-
л ави йга нисбатан ¡^ л л а н и л г а н «ганж и м аънавий» иборасн
бундан бир канча в ак т илгари ёзилган «Бадойеул-бидоя» де-
бочасидагп «жаво<\ир маънавийси» иборасининг айнан узн
бÿлиб, бу Навоийнинг уз с а л а ф л а р и иж одига берган даст-
лабки ба>;осининг ^али ÿ 3 rapMarawiHniHH ¡^рсатади.
Н авоий узининг лир и кадаги са л а ф л ар и н и ф ац ат лирик
ш е ъ р л ар и даги н а эсл аб ^олмайди. Б ал к и у узининг бошка
адабий-илмий ас а р л а р и д а хам бирор м уносабат билан улар-
нинг номини келтириб ÿTaAH.
Ана шундай ÿ p и н л a p дa ^ а м уларнинг номини турридан-
турри келтирмай, узининг у л а р г а бÿлгaн муносабатини бил-
диради. улар иж одидаги узига хос оригинал томонларни кур-
сатиб утади.
А лб атта, унинг адабий-илмий асар л ар и «Хазоинул-мао-
ний» тузи л ган дан анча кейин ёзилган. Ш у ж и х атд ан Х1офиз,

6 « F a p o f i n 6 y c - c n F a p » , 668-бет.
7 А л и ш е р Н а в о и й , Хазойинул-маоний, II том («Наводируш-ша
боб»), Тошкепт, УзССР ФА нашриётм, 1959, 654-бет.
® «Бадойеул-васат», 650-бет.
s «Раройибус-сигар», 11-бет.

13
Хусрав ва Ж ом и й ^ а^ и д а ана шу а с а р л а р д а айтилган фикр-
л ар н и «Хазоинул-маоний»дан келтирилган ф ак т л а р билан
цнёслаб урганиш му^им а^ а м и ят га эгадир. Бу, Навоийнинг
уз с а л а ф л а р и г а (а л б атта , л и р и ка со^асида) нисбатан муно-
сабати, улар иж одига берган ба^оси бир д а р а ж а д ? турган-
лиги ёки узгари б борганлигини кузатиш ва а н и ^ л .ш ^ ам д а
бу ^ац д а ишончлироц хулосага келиш имкониятини беради.
Н авоий «М у^окаматул-луратайн» асар и д а узининг ёш лик
й иллари ^ ак и д а сузлаб, шундай ёзади:
«...У^урира давовиндин бу фацир м утолааси га куп маш-
рул булмагон девон оз эрмиш. Батахсис иищ ва д а р д аэуш-
нинг ро^бар ва пешрави Хусрав Д е^л ав и й девониким, ошик-
лиц да д а р д ва ниёз ва суз ва гудоз тарицин ул мунташир
г^илди ва онинг и ш р м аш ъал и д ин бу п артав олам тийра
хокдонига ёйилди.
Яна ^ а ^ и ^ а т азушнинг сархайл ва сараф рози х ож а Х1офиз
Ш ерозий нукат ва асроринки, анфоси ру^ул-кудсдин нишон
айтур ва ру^улло анфосидин асар еткурур.
Я на бу фацирнинг пири ва устози, тар и ц ат а^лининг со-
хнби иршоди, ж а м и ъ а^луллонинг муктадо ва шайхулисло-
ми... М авлоно А бдура^мон Ж омийнинг ру^п арвар латойифп
ва ру^густар заройификим, андин ^ар разал кал-ва^йил-
мунзал ва ^ар риссла кал-аходисин-набийи мурсал олийшон
ва р аф е ъ макондурким, алардин ^ар л а ф з цийматда дурри
саминдин обдорроц ва ^и рц атд а л аъ л и оташиндин бар^кир-
дорро^. Ва и ккаласи мазкур булрон ва азиз калом и м уъж из
низомидин анда чошни ва насиб ва уз иш^ ва камолоти ва
нихояти ^олоти мунга изофаки, хозо шайъуп а ж и б » 10.
Худди шу асарнинг бошца ж о й и да Хусрав Д е^л ав и й >^а-
цпда «ицщ оташ кадасинннг ш уъла ангезидур ва дард рариб-
хонасининг ашкрези», Абдура^мон Ж о м и й ^ац и да эса «ка-
мол авжининг ме^ри ломиидур ва булрон ази зл ар ^олати-
нинг ж а м и и » 11, деган таърифларни цшлатади.
Келтирилган мисоллардан Навоиннннг уз салаф л ар и га
берган дастл абки ба^оси асосан у згарм ай колганлиги якцол
куриниб турибди. Ф а к а т ул арга айрнм куш пм чаларги н а ки-
ритилган, яъни Ж ом ий ^акида сузлагаида узига устоз ва пир
эканлигини ¡^айд этади.
Навоий «М аж слисун-нафоис» асар и да з^ам икки ерда Ж о ­
мий ^ а ^ и д а тухтайди ва унинг ф аолиятига анча ю ксак ва

10 А. Н а в о и й , Танланган асарлар, III том, Тошкснт, Уздавнашр,


1948, 194-195-бет ла р.
11 Уша китоб, 200-бет.

14
атроф лича баз^о беради. Бу ердаги таъ риф ^ам унинг аввал-
ги фикрларига ж уд а мос ва ^амо-утнгдпр.
Н авоий «М ажолисун-нафоис»нинг кириш кисмида узига
к а д а р тазк и р а ёзган кишилар ^аь^нда тухталиб, шундай
ёзади:
«Ул ж ум ладин бири ^ а з р а т и Махдумий Ш айхул Исломий
М авлоно Нуриддин Абдура.\мон Жомий...дур.
Улким бу тукуз фалакнн акл этса хаёл,
Дарёйи улумига топар цатра мисол.
То чашмаи табъ д а \р аро очти зулол,
Х,айвон суйи бирла айлади моломол»12.
Навоий шу асарнинг III мажлиспни Абдура^мон Ж ом ий
номи билан бошлаб, шундай ёзади: «... чун бу м ухтасард а
мазкур булгон ж ам о атн и нг р аъ с ва раиси ул зоти нафис ва
бу рцсолада мазкур булгон гуру.^нинг му^тадо ва пешвон
ул гавз^ари яктодур, Муборак исмлари бу ав роц да сабт бу-
лурдин ва ёзилмаса, дилпазир эр м ас эрди, ж у р ъ а т б улд и »13.
Навоий бу ас ари д а хам Ж омийни гениал шоир, уз дав-
рмнинг етук ф айласуф и сифатида таъ р и ф л а й д и ва унинг
псмини мазкур рисолани безатиб туриш учун келтирганлиги-
ни таъки длай ди. У уз с а л а ф л а р и з^акида турли в а^т л ар д а
иа турли асарларида баён килгаы фикрларини энг сунгги аса-
ри «М аз0убул-^улуб»да яна бир карра тасдш-^ этади ва мус-
та^ кам л а й д и . Навоий «М а^б уб ул- 1^улуб»нинг ш ои рл арга ба-
гмшланган 16-фаслида узига к а д а р утган ш оирларни, улар-
нинг роявин позицияспга к араб , турт 1^исмга булади. Биринчи
кисмга тасав вуф ру^ида ас а р л а р ёзган ш оирлар-Ф аридиддпн
Аттор ва Ж а л о л и д д и н Р ум ийларни киритади.
Н авоий С аъдий, Х>офиз в а Д е^л ав и й л ар н и мистик шоир-
л ард ан фар^лаб, иккинчи цисмга киритади ва у лар ^а^ида
ш ундай ёзади: «Я на бир ж а м о ад у р л ар к и м , з^ацицат асрорира
м а ж о з тари^ин м ахлут ки либдурлар ва кало м л ари н бу услуб-
да м арбут этибдурлар. А н д о р к и , маоний аз^лининг нуктапар-
дози Ш ай х Муслиз^иддин С аъдий Ш ерозий ва нищ гуруз^и-
нинг покбози ва покрави Амир Хусрав Дез^лавий... М аъний
адосига лофиз Х о ж а Ш амсиддин Муз^аммад-ал-Хофиз»14.
Шуниси мухимки, Навоий Ж омийни хеч ^айси группага ки-
ритмай, унинг узини алоз^ида курсатади ва Ж ом и й ижодининг
мураккаблиги, унда дунёвий мотивлар билан тасаввуф цараш-

12 Уша китоб, 7—8-бетлар,


13 Уша кнтоб, 63-бет.
14 A l i § e r N a v o i j , M ahbubul-qulub, Ta$kent, 1939, 28-bet.

15
ларининг чатишнб кетганлигига усталик билан ишора ци-
л а д и 15.
Шунингдек, Навоий «Махбубул-кулуб»нинг «Ишк зикрида»
(11-кнсм, 10-боб) деган булимида хам Хуорав, ^ о ф и з ва Ж о-
мийлар ижодн устнда махсус ту хтал ади 16.
Навоийнинг ана шу фнкрларн унинг бутун ижодп давомп-
д а баён ^илинган. Б улард а Навоий ижодининг илк давридан
тортиб энг сунгги даки каларпга 1\ад ар булган ва^т ичида узп-
нннг лирика со^асидаги салаф л ари ижодига булган муноса-
бати ва ба^оси тули^ акс этган. Ана шу фикрлар бизга цуйн-
даги хулосаларни чикариш имкониятини беради:
1. Навоий узининг лирика сохасидаги (форс-тожик ада-
биётида) ^онуний салаф лари деб Хусрав Дез^лавнй, )^офиз ва
Ж о м и й л арн и ^исоблайди. Бирок бу, у бош ^а шоирларни тан
олмайди, у л а р д а н хеч н арса у р ган м аган дегани эмас. У куп
уринларда Саъдий, Салмон, Камол Хужандийларни ^ам ^ур-
мат билан тилга олиб, уларнинг шеъриятдаги цобилияти ва
газалчиликни ривожлантнришда катта роль уйнаганликларинп
эътироф этади.
М асалан, Навоий сокийномаларидан бирида шундай ёзади:
... Саъдию, Хусраву, Салмону Камол,
Ким эди .^ар бири бешуб^а мисол...17
Биро^ Навоий форс-тожик адабиётида газалчиликни кн^о-
рн бос^ичга олиб чикдан, газалнинг мундарижа ва имконият-
ларини ^ар т а р а ф л ам а кенгайтирган, бу со^ада энг унумли
ижод ^илган, шунингдек, узларинннг оригинал услубларига
эга булган буюк суз санъаткорлари сифатида Хусрав Д е^л а-
вий, Х^офиз ва Ж ом ийларни ало^ида таъ ки дл аб курсатади. Бу
шоирлар ижоди Навоийни хам ма вакт хаяжонлантирган, унга
нжобий таъсир ^илган.
Шуни хам унутмаслнк керакки, Навоийнинг Хусрав Дех-
лавий, ^ о ф и з ва Ж омийларни улуглаши унга кадар ижод эт-
ган бошца форс-тожик шоирлари ижодинн, хизматнни инкор
этиш булмайди, чунки форс-тожик газалчилигини яратиш ва
уни ривожлантнришда ана шу адабиётнинг барча вакиллари
иштирок этган, озми-купми уз хиссасинн цушган. Айнн^са, бу
сох.ада Ш ай х Саъдийнинг роли буюкдир. Хусрав, Х,офиз ва
Ж о м и й л ар уз ижодий фаолиятларинн ана шу ж уда катта ва
бой заминга асосланибгина давом эттиришлари ва гуллатиш-
л ари мумкин эди. Ана шу замин булмаса, улариинг хеч бнри
шу д а р а ж а г а кутарила олмас эди.
15 Уша китоб, 28—29-бетлар.
16 Уша китоб, 47—48-бетлар.
17 «Фавойидул-кибар», 705-бет.

16
Д ем ак, НавомЛ Хусрав, Хофиз ва Ж ом н н л ар нжоди воси-
тасида бутун форс-тожик разалчнлнгпнинг таж рнб ал арп д ан
бахрам анд булдп ва унп узлаштнриб, апа шулар синмосида
Р удакий, С аъ д и й л ар д ан тортиб, шу адабнм процессда пштл-
рок этган барча шоирларни улчтлайди.
2. Хусрав Дехлавпн, Хофиз ва Ж омниларнннг хар бнри
Навоийга уз ижодининг маълум узига хос томони бнлан таъ-
сир этган. М аълумкн, форс-тожпк адабнётм тарнхпда Хусрав
Дехлавнй уз газалларннннг содда ва нозпк лпрпзми бнлан
бош калардан аж р ал пб турса, Хофиз разалларппинг исёнкор
рухи ва риндопа капфиятп унинг ринд лакабпни олишнга са-
бабчн булган; Ж ом н й пжоди ¿са куп хусусиятларга эга бул-
гани холда, узпнпнг фалсафий чукурлнгн ва етуклнги бнлан
форс-тожпк адабнёти тарнхпда узпга хос гаксак босцич хнсоб-
лападп. Навонй Жомипнп пир снфатпда таниб, узинп унннг
муридн хнсоблагаилигн нсбот этплган фактдпр. Шупннгдек,
Навоий уз устозп пжодпннпг жуда мураккаб ва знддиятли
эканлигпни яхши англагэн ва шунипг учун хам уз асарларнда
унга ба.^о берпшда эхтпёткорлик бнлан ёндашган; Ж омпй
ижодининг узига хос хусуснятларинн курсатишга пнтнлган.
Юкорида Навонининг уз асарларндан келтнрплган ф актлар-
дан маълум буладнки, Хусрав Дехлавнй, Хофиз ва Ж о м и й л ар
нжоди Навоийга ана шу узига хос томонларп бнлан таъсир
^илган.
Навоиннннг шу масалага допр фикрлари кай д а р а ж а д а
баркарор эканлигпни унинг «Хамса»си мисолида ^ам куриши-
мнз мумкин. Хофиз Навоийга ф а^ ат лирика со^асида устоз
булса, Хусрав Дех^лавий ва Ж ом и й л ар (Низомий билан бир
каторда) эпик ж а н р — «Хамса»чилик со^асида хам Навоий-
нпнг салаф л арп .^нсобланадилар. Ш унннг учуп .\ам Навоий
«Хамса»га кирган достонларининг кириш цисмида Низомий-
дан сунг, Хусрав ва Ж ом и й л ар га х^м мад^иялар багишлайди.
Б у ерда хам Навоий, боии^а асарларида курганимиз кабн,
Хусрав ва Ж ом и й л ар фаолиятига ба^о берпшда улар ижоди-
га хос му.^им индивидуал хусусиятларни таъ ки дл аб утади.
Навоий «Фар.^од ва Шнрпн»нинг кириш ^исмида уз салаф -
лари ^акида гапириб, Низомийдан кейин Хусрав ва Ж о м и й ­
лар, ^акида ёзади.
Хусрав Д ехлавнй хасида:

Киши мундоц була олмас гу^аррез,


Магар ул ^индувизоди шакаррез.
На ^инду, тутами ширин мацол ул,
На тути, булбули шурида з^ол ул.
Тушуб оламга тутидек баёни.
Етнб гардунга булбулдек фигони...

2 -6 2 2 17
Д|?ма булбул, де они 1\акнусп зор,
Топиб лахннднн онинг Ка^нус озор...
Тили дурпош. узи покнза гавхар,
Хирожн мулк, иуцким, реза гав.\ар.
Не гаи.^ар, балки илму фаэл кони,
Де.ма конким, дегнл ку.^н маони“ .
Ж ом ий ^акпда:
Ики пнл улса Хусрав ва Ннзомнм,
Эрур юз пнл чоглик пплн Ж оу.ип.
Мухаббат жомн дурд ошоми улдур,
Хамоно знндапили Жомнн улдур...
Узин худ бир жа.\онн бекарсн бил,
Кпмолотнн узндек бир жа.^он бил.
Жахон нчра жа.\онким тондн макнат,
Солиб нкки жахон а.хлнга ^айраъ.
Замири лужжаи заххори маънн,
Каломи гавхари ша.^ворн маънн.
Узи даре, сузн дурдек м/хайС\
Яна маънидин ул дур ичра дарё...
Нлвонйкнм, муриду бандаендур,
Иродат йулида афкандаендур19.
Худди шу мазмундаги сатрларнп биз бошка достонларнннг
м у^аддимаепда хам у^пшимиз мумкнн.
Умуман, Навоийнинг Хусрав ва Ж омийларпинг фаолиятн
^а^ида «Хамса»да баён ^илган фикрлари унинг бошка асарла-
ридаги ба^олари билан айнан мос келади. Д ем ак, эпик ж анр
со^асида .\ам Хусрав Д е.у 1 авнйш шг оташин севгшш куйлаш-
даги юксак ма.уэрати, ширин сузлилигн, Ж омнйдагп маънавин
баркамоллик, ф алсафий ру.^нииг кучлилпги Навоийнинг эътя-
борини ^озонган.
Хусрав Дехлавнн, Хсфиз ва Ж о м н н асарларпдагн ана шун-
дай хусусиятлар билан Навоий, энг аввало, уларнпнг лирик
ш еърлари ор^алн танишган ва шулар воснтасида кабул г^ил-
ган, албатта. Бу эса уз навбатида Навоий лирнкасида ана шу
ру^даги шеърларнинг яратилишнга катта таъспр этган.
Навоий лирикасининг вужудга келиши ва ривожида ж уда
катта ва асосий роль уйнаган замин унга ^ад ар тупланган уз­
бек поэзиясннинг бой т а ж р и б ал ар и д и р . Чунки Н авонпга ца-
дар туркий тилда анчагина асарлар яратилган булиб, узбек
дунёвий лирикасининг кузга куринган вакиллари етишиб чми;-
^ан эди. Навоий узбек тилида лирик шеърлар ёзишга кири-
ш ар экан, узигача шу со^ада тупланган т аж р и б ал ар га суян-
ди. Навоий лирикасининг илдизларп ана шу миллий заминда
тарбия топиб, усиб чивди ва уз тараеднётида, узбек огзаки ва

18 А. Ма у о ! ] , Хамэа (кисцартириб нашрга танёрловчи С. Айннй)


Та$кеп<, 1940, 78-Ье1.
19 Уша китоб, 79—80-бетлар.

18
ё з м а адабиётининг таж ри б ал арн билан бир каторда, форс-то-
ж и к поэзиясининг юту^ларндан хам озикланди, улардаги энг
яхши тр ад и ци ял арни узи да сингдирнб, янги ва юкорн боскич-
га кутарди.
Навоий узига кадар узбек тилида шеър ёзган шоирларни
.^урмат билан тилга оладп, шунинг бмлан бирга, улар ижодига
талабч ан л ик билан ёндашиб, холис бахо беради. Уларнинг
узбек тили ва шеъриятини ривож лантиришда уйиаган ролини,
урнини белгилашга харакат киладп.
Навоийнинг узбек шеърчятидагн салаф л ари кимлар эди
ва улар Навомй ижодининг тараккиётмда кандай роль уй-
наган?
Биз бу хакдаги дастлабки маълумотларни Навоийнинг уз
асар л ар и д а н оламиз. Навоий узининг бир катор асарларида
узига кадар узбек тилида шеър ёзган шоирларнинг номинн
тилга олиб утади ва йул-йулакай улар ижодпга узининг муно-
сабатини хам билдирадн.
Биз ана шу фактларни синчиклаб ургансак, Навоийнинг
узбек шеъриятидаги салаф л ари ва уларнинг .\ар бирн Навоий
ижодига кай д а р а ж а д а таъспр килганлигиии аниклашимиз
мумкин.
Навоий «Бадоеул-бидоя»нинг дебочаснда ёзади: «...Ва
уйгур иборатининг фусахосидин ва турк алфозининг булаго-
сидин мавлоно Саккокий ва мавлоно Лутфий ра.\има.\умал-
лохким, бнрининг ширин абёти иштихори Туркистонда бегоят
ва бирининг латиф газалиёти интншори Ирок ва Хуросонда
бенихоятдурур хам девонлари м а вж уд булгай»*0.
Бу дебочада ф ак ат икни кншинкнг номи тилга олинган. Бу-
нинг сабаби шундаки, бу дебоча ёзилган ва^тда (1470 иил-
л ар ) Хуросонда Лутфий ва С ам ар^ан дд а Саккокийнинг номи
шухрат козонган эди.
Навоий «Ф авойидул-кибар»га кирган сок ий н ом алари дан
бирида Атойининг номинн хам анча хурмат билан эслаиди.
Узининг баъзи бир тал ан тл и зам ондош ларнни Атони билан
тенглаш тиради.
... Ким агар бордилар анлок асхоб,
Яна ж амъ ^ам эрурлар а^боп.
Бирнсн Мир Атони янглнр,
Ьирн дарвеш Фаномм янглир...21
Навоий «М ажолисун-нафоис»да туркпй тилда шеър ёзган
30 дан орти^ кишининг номини келтиради. Ш улар ичида кузга
куринарли ва уз девоки билан шухрат ^озонганлар Саккокий
ва Лутфийдир. Бул ар ижодига Навоий тан^идий ёндашиб,
20 «Фавойндул-кпбар», 763-бет.
21 «Фавойидул-кибар», 719-бет.

19
узннннг холисона ба^оснни берадн. У Атойн хакнда гапирчб,
шундай ёзади:
«... Туркнгун эрди. Уз замонпда шеърн атрок аросида куп
шухрат тутти. Бу м а тла ъ анннгдурким:
Ул скнамкнм. сув киргогинда пармтск y.i:> рур,
Гоятн ноэуклугнлнн сув бнла ютса булуг
К,офиясида ай б п ш асн бср. Аммо мавлоно куп турконо ай-
тур эрдн. 1\ о ф 11 я H.v»eTiiFa мукайяд эмас эрдн...>22.
Курнннб турибднки, автор, Атойннннг туркий тнлда шеър
ёзишинн ало.^нда бурттнрлб курсатлш билан бирга, у нлпгнж о-
днга хос булган типик камчнлпкни хам курсатпб утган.
Унннг уз салаф л ар и ижодлга танкндил ёндашиб бахо бе-
ришини Саккокнйга б а п 1 ш л ан га 1: урллларда хам курпшнмиз
муыкин. «Мавлоно Саккокнй — Мовароуннахрднндур. С а м а р ­
кан д ахлн анга куп м уътаки д дурл ар ва б агоят таъриф и н ^и-
лур л ар . Аммо ф а^ир С а м а р к а н д д а эрконда м уарриф ларили н
з^ар неча таф ах ^ус кнлднмкнм, анннг натойнжн табълдпн бир
нима англайнн, таърлф килгонларича нима зохлр булмади.
Барчаднн колса, сузларн будуркнм, мавлоно Лутфнпнлнг бар-
ча яхши сузн анингдур, утурлаб, уз oTHFa ^нлнбдур. Ул ерлар-
д а бу н авъ ухшаши пук мазаснз мукобаралар гохи вокеъ бу-
лур, бори баъзнсн таърпф кллнбкнм укурлар бу матлаъни, ан ­
га нснод кллурлар:
Не ноэу бу не шевадур. эн жоду куэлук, шухи шапг,
Кабкн дарию товусда hvi^. албатта. бу рафторн нанг.
К,абри хам ул сари-укдур»23.
Бу фактдан куйндагл хулосаларнн чикариш мумкнн:
1. Навонй ёшлигидаёц туркнн шонрлар нжодн бнлан цч-
зикдан, уларнинг асарларннн 1\иднриб топишга ва урганншга
^ ар а к ат 1\нлган.
2. Навоий С ам аркандга боргунга цадар (1466—67 йиллар)
Саккокнй ижоди бнлан етарлл д а р а ж а д а танншнш имкония-
тига эга булмаган.
3. Саккокнй нжодннн шу м авж уд холатнда Л утфийдан
ю^ори цуйиш ва .^атто у бнлан тенглаштирншга ^агъий 1\арши
чиадан ва Лутфий хацидаги турлича фикрларни «ухшаши
йуц, мазаснз» деб рад кнлган.
Бнроц бу, Навоий Саккокнй ижодинн тан олмайдн деган
ra n эмас. У Саккокнйга узннннг туркий поэзиядаги салаф л а-
ридан бири сифатида цараб, уни Атойилар билан ёнма-ён цуя-
ди. Фацат, Саккокий ижоди билан етарлн д а р а ж а д а таниш м ай,
уни урганмай туриб, у .^а^да айтнлиб келпнган турлнча фикр-
22 А. Н а в о и й . Танланган асарлар, III том, 57-бет.
23 Уша китоб. 58-бет.

20
ларни коралайди ва узн хам унинг ижоднга бахо берншда бн-
рон кескнн фикр айтмайди.
Навоийгача яратнлган узбек дунёвнн лпрнкасннн ва узбек
адабип тплннп, айникса, узбек адабиёти тарнхида каснда ж ан-
рини ривожлантиришда Саккокийнинг хам маълум хнссасп ва
роли борлигн шак-шуб.хасмздир. Шу маънода Навонй Сакко-
кийиинг нжодий таж рпб ал арн д ан бевосцта узбек дунёвий лн-
рикаспнпнг умумнй таж рнб ал ари таркибцда, ана шу оцимга
^ушилган хисса сифатида фойдаланган.
Навонй баъзан ш еърларида Саккокпйнпнг номини тмлга
олади, унга узининг лнрикадагн салафп сифатида царайдн.
М асал ан , у «Н аводи руш -ш абоб»га кирган р азал лар и д ан би-
рини шундай тугатади:
Навонй иазм аро тнпри забокин уйла сурлнкнм.
Пичок топмас уятдпн узнн ултурмакка Саккокий24.
Бу ерда автор суз уйинн цнлган: «саккок» араб тилида
«пичокчн» демакдир. (Саккокий, Хайём каби, узининг т ахал -
лусини ота-боболарининг касбн-хунарига ннсбатан цуйган
булса ке р ак). Д ем а к , бу байтдан «Навонйнинг тили шеърият-
да шу к адар \т к и р булдики, хатто Саккокий, узн пичоцчи
булсад а, улинн улднрпш га пичок топа олмай колдп» деган
м аъно келиб читали.
Бу ерда Саккокийнинг ном и суз уйинн килиш учун олин-
ган булса-да, хар .\олда, Навоийнннг узинп у бнлан г^усоба-
^ад а курсатиши Саккокийнинг махоратини маълум д а р а ж а д а
тан олишпнн курсатадн. Чунки форс-тожик ва узбек адабиёти-
нипг улут вакиллари уз пжодлари бплан фахрланиб, мацтаи-
гап ва^тларнда купннча узларинн улут суз санъаткорлари би­
лап 1^иёс киладнларки, бу фахрия усули дейилади.
Навонй «М у^окам атул-лутатайн» ас ар и д а ^ам С аккокий-
■нинг номини уз и га кадар утган туркин шонрларнинг энг ол-
.дида ь;айд этади.
Умуман, Навонй «М ухокаматул-лутатайн» асарида туркий
тилда ижод ^илишнинг ривожланишн, бунинг сабаблари ,\а-
:^ида ёзар экан, узигача шу тилда нжод кнлган шоирлардан
Саккокий, Х,айдар Хоразмий, Атойи, Муцимий, Я^иний, Ами-
рий ва Гадойнларни курсатиб, Л утфий хасида шундай ёзади:
«... форсий мазкур булрон шуаро мукобаласпда киши паи-
до булмади бир мавлоно Лутфийдин узгаким, бир неча №ат-
л а ъ л а р и борким, т аб ъ а^ли кош ида укуса булур»25.

24 «Наводируш-шабоб», 588-бст.
25 А. Н а о о м й, Танлан:ак асарлар, III том, 204—205-бетлар.

21
Навоий туркин ш он рлардан Лутфпй нжоднни юксац
ба^олайдн, уни форс-тожик адабнётннннг забардаст вакилла-
ри билан м усобакалаш а оладиган бнрдан-бнр туркий шоир
деб .^исоблайди.
Навоийнннг Лутфпй нжоди бнлан кизпкиши кайси давр-
лардан бошланганлиги ва Лутфпй пжодпнимг каисн т< чопла-
ри уни купрок узига ж а л б килганлигинн биз Навоийнннг уз
асарларц ва замондошларн асарларндагн купгпна фактлар ор-
кали аниклашимпз мумкнн.
Хондамир узпнинг «Макорнмул-ахлок» асарнда Лутфпй би­
лан Навоий уртасида Навоийнннг «Оразнн ёпкоч» деб бош-
ланувчп байтп муносабати бнлан булпб утган вокеани хнкоя
цнлишга кнришар экан, «Олнй хазратнннг (Навоийнннг —
É. //.) ёшларн энднгнна тулпб, нарсалар хакпда фнкрлар юр-
гнзаётган даврларннннг бошланишнда, бир куп Лутфпйнимг
олдика бордп»26,— деб ёзадн. Хондамир бу вокеанннг аниь^
вактинп айтмаган булса-да, хар холда бу, бпзннпгча, 1456—
57 йилларга кадар, Навоийнннг 14— 15 ёшлпк чокларнда бул­
га н булишп керак. Чунки, биринчндан, Лутфпй умрпнипг сунг-
ги даврларпнп асосан Хнротда утказган. Навоий эса 1456—
57— 1464 пил л ар д а М а ш х ад д а турган. Л утфпй билан, албаг-
та, М аш х ад д а учраш маган. Л утфпй агар М аш хад да булиб,
Навоий у билан шу ерда учраш ган булса, Хондамир хам-бу-
ни ёзарди. Чунки у уз асар и да купгина вокеаларнпнг урнини
аниц курсатган. Ш унингдек, Навоип хам «М аж олисун-нафо-
ис»да бу )^акда бирор ишсра килган булур эди. Хар ,\олдаг
бу вокеанннг М а ш х ад д а булмаганлигп аник. М аш хад да н Х1и-
ротга келганда Навоип 25 ёш лардаги етук йнгит булиб, уз
ш еърлари билан шухрат козонган, турмуш таж рп б аси ор-
тиб, д унёкараш и маълум д а р а ж а д а ш акл л ан ган эди. 1465—
6 6 йилларда тузилган илк девоннинг ш еърлари шундай фикр
юритишга асос була олади.
Навоий бнлан Лутфпй уртасндагп бу вокеа Пушкин билан
Д ер ж а ви н уртасида унинг «Царское село хотираларп» шеъри-
ни уциб бериши вактнда булпб утган вокеанн эслатади. К^изи-
ги шундакн, бу д аврда Пушкин хам 15 ёш ларда эдн. Д е р ж а ­
вин Пушкиннннг шеъринн эшитнб, хаяжонланпб кетган ва уни
иккинчи Д ер ж ави н деб атаган эди. Бу ходиса Лутфнйнинг Н а ­
воий бантига берган ба^осига ж уда ухшаб кетади. Иккп хал^-
нинг буюк миллий шоирларн ^аётидаги бу умумнйлпк шуни
курсатадикн, уларнинг х.ар нккаласнда хам уз мнллнп тили ва
адабиётини янги ва ю^орп боскичга олиб чи^иш учу.Н: зарур

26 Xandsmir, Makarimul-axlaq, Ta^kent, 1941, 26-bet-

22
булган потенциал куч ва истеъдоднинг нишоналари ж уда ёш-
ликданок курина бош лаган.
Навоий узининг «Х,олотн Пахлавон М ухаммад» номли ася-
рнда Абу Саид даврида М аш ^адда эканлигида Пахлавон би-
лан дустона муносабатда булганлигини баён килар экан, узи­
нинг бир байти муносабати билан Пахлавон ва узи уртасида
булиб утган бир вокеани хикоя килади ва узининг уша вактда
Лутф ий ижодига булган кар аш л ар и н и ифодалайди:
«Пахлавон нлтифот юзпдан маъ.худ дастури бнлан эгнимн»
тутар эрдн, мукаддима бунёд килднким:
— Сенн бу кун дерларким, туркча шеърнн яхшн айтурсен
ва туркча назм айтур элднн эшнтнббизкн, бу сузнн мусаллам
тутарлар. Бнзнинг бир саволнмнз бор, ж авоб бер,— дедн.
— Билсам, ж авоб беран. Сиз бори саволингизнн айтинг.
Д ед и:
— Саволнмиз будурки, туркпгуй шуароднн улча шеърлари
рузгор сахпфаснда сабтдур, кайсп яхширок аитибдурлар ва
сенинг акнданг анинг яхши айтмокнга бор ва сен беганурсен?
Фацир дедим:
— Б арч а яхши аитибдурлар, мен беганурмен.
П ахлавон деди:
— Сен так ал л уф ва касри нафсни куй, вокеъ юзпдан суз
айтки, борини беганурмен дерсен. Борча худ бирдек эмас, ал-
батта, тафовут бор. Фацнр айттимким, мавлоно Лутфий холо
м усалламдурлар ва бу к.авмнннг устодн ва малнкул-каломи-
ДУР-
Дедн:
— . Нечук Сайид Насимийни демадинг?
' Факир дедим:
— Хотнрга келмади ва барта^дпр келмак — Сайид Наси-
мийнинг назми узга ранг тушубдур, зохнр ахлн шуаросидек
назм айтмайдур, балки хакнкат тарнкин адо килнбдур ва бу
саволда сенинг гаразинг маж оз тарикида айтур эл эрдн . . . » 2 7
Бу факт куйидаги хулосаларни чн^аришга асос булади:
1. Навоий М аш хаддали к даврининг бошларидаёк, унинг
туркий шеъриятдаги талантп туркигуй шоирлар томонидан
эътироф этилган.
2. У ёшлик даврлари да хам уз салаф лари ва замондошла-
ри ижодига уларнинг гоявий мазмунига караб бахо берган ва
шунга к араб уларни бир-бнридан ф а р ^ килган. Унинг асосий
эътибори дунёвий ру^даги лирика т араф ид а булган.
3. Туркнй шоирлар ичида Лутфийнн биринчн уринга куй-

27 «Узбек адабиёти», II том, Тошкент, Узадабийнашр, 1959, 581-бет.

23
ган. Унпнг махоратига ю ксак бахо бериб, уз лаврининг «Ма->
ликул-калом н» деб атаган. Навоийнинг Л утфпига берган бу
■ба^осн унинг барча асарларида узгармайди. М асалан, ана т у
ба^одан царийб 30 йилдан ортикрок вацт утгач, «Мажолисун-
нафоис» асарила шундай ёзади:
«М авлоно Л утф ий у з замонинмнг маликул-ка." эми эрди,
<юрсий ва туркийда назири nÿrç эрди, аммо туркийда шух-
рати купрок эрди ва туркча девони маш^урдур...28.
Шуни хам айтиш керакки, Навоий узига к адар ижод ки-
либ келган туркий ш оирлардан бирортасининг хам шеърига
нази ра ёки м ухаммас б оглам агани холла, Л утфнйнинг бешта
газа л и д ан учтасига м ухам м ас борлаган ва иккитасинн мусад-
д асга айлантирган.
Шу м ухам м асларнинг биттасини у ёш лигида ёзган булиб,
илк девонга кнритилган. Ана шу мухаммас куйпдагича гу-
гайди:
ÍV ^ а р r a jo эгнида булеа эскм туп ё чокм жанп, Ï '
'Г®' Ьилмаи асл» ннятнн цнлмок ралатдур шакку paiió.
Эй Навоий. чун санга маълум эмэсдур сиррп FariC,
Лутфппи майхонада ошуфта курсанг, ^плма a ¡iк
f" Ким úy мажнун ихтнёрн зулфн к\ллобпндадур29.

Унинг колган икки мухаммаси Лутфийнинг куиидаги маг-


л а ъ л а р билан бош ланган р азал лари га богланган:
1. Эй сочпнг шайдо кунгулларнннг саводм аьзамн,
\алка-халца рухнинг сарманзнлидур хар хами...30
2. Куктадур rçap дам фнгоннм кургалп ул мохмн,
Даъвийи мехрннгга тонуц тортадурмен о.\ни...31
Навоий Лутфийнинг куиидаги м атлаъл и газа лл а ри н и му-
са д д ас га айлантирган:
1. Эй жамолинг лоязолу бебадал хуспунг жамнл,
Он юэунгдур ахсани таццнм учун равшан далил...32
2. Эй цадннг тубню жаннат хаддн гулгун устина,
Курмади даврон сенингдек ой гардун устина33.
Курпниб турибдики, бу ерда .^ам Навоий Лутфийнинг
дунёвнй ру^даги г а за л л а р и г а катта эътибор берган.
М ухам м ас борлаш ф а ^ а т ф ормал ^одиса эмас. Бирор шо-
ир иккинчи бир шоирнинг ф ац ат узига маъцул тушган, яъни
ру^и ва формаси билан узини мафтун ^илган ш еърларигаги-
на м ухаммас боглаш и мумкин. Ш унингдек, LUaprç адабиёти-

28 А. Н а в о и й , Танланган асарлар, III том, 56-бет.


29 564, 138а-в
30 «FapofiHóyc-CHFap», 675—676-бетлар.
31 «Наводируш-шабоб», 661-бет.
32 «Бадойиул-васзт», 603—664-бетлар.
83 «Фавойидул-кибар», 665—666-бетлар.

24
д а г и бу усул устозл ар дан бадиий махоратни урганишнинг бир
ф ормасн хам да узига хос йулдир. Д ем ак. Навоий туркий тил-
да шеър ёзган ш ои рлардан Л утфийнп узининг конунин ус-
този деб хисоблаган. У Л утфий газалл арин н юксак сан ъ ат
ас ар л ар и си фатида кадрл аган. Узбек газалчилигнин янги
говори боскичга кутарнш да узига ц адар шу сохада туп лан ггн
т а ж р и б а л а р ва ю тукларни ана шу ютукларнинг энг юкорн
ч^цкисн хисобланган Л утфий ижодп ор^алп узига кабул кил-
ган ва сннгдирган. Узбек дунёвнй лирикасинп ривожлантн-
риб, унннг имкониятларини кенгайтиришда Хофиз, X. Д ех-
л ави й ва Ж омий ас ар л ар и билан бир каторда, Атойи, Сакко-
кий ва айникса Л утфий лирнкаси асосий замин булиб хизмат
килган.
Бироц Навоий Л утфийни канч ал и к хурмат цилмасин,
унинг махоратини кай д а р а ж а д а улутламасин, узининг шонр-
л а р г а бахо беришдаги объектив позпцияспдан за р р а ч а че-
кинмайди. Урни келганда Л утф ий ижодидаги кам чи ли кларки
хам очпб таш лайди. У «Д\ажолисун-нафоис»нннг VI I I м аж -
лисида Хусайн Бойкаро томонидан Лутфийнинг бир бай-
'ти га кнлинган ж аво б устида тухталиб, шундай ёзадп:
«М аликул-калом мавлоно Лутфийнинг маш.\ур м атлаъ и
ж авоб и даки м :
Э ¡1 цаднпг туГ,ию жаннат \аддн гутгун устина,
Курмадн даврон сенпнгдек ой гардун устина
бу м а тл а ъ вокеъ б^лубтурким:
Хаттинпкг торн тушубтур лаълн майгун устина,
Унлакнм, жон рнштасн бир цатраи хун устнна.
Б а с и р а т а^ли кошида зо.^ирдуркпм, тафовут не чоглицдур.
Невчунким, мавлоно юзнн ж а н н а г г а таш бих килибдур ва ани
туби устига эътибор килибдур ва бу б агоят йнрокдур. Бову-
ж уд бу икки мисраи бир-бирига марбут эмас ва ж авоби бо-
в у ж у д я гаробати маъни, и ккала м исраъ бир-бирига мувофи^
ва алфози бир-бирининг м укобилас^да лойиц воцеъ булуб-
тур»34.
Навоий бу ерда Л утфий байтидаги ухшатиш мантицан
^аётга зид эканлигини хакконий курсатган.
Т ради ци яга муносабат, ундан ф ойдаланиш ёзувчи ижодий
ф аолиятининг ^а м м а э тап лар и д а бир хилда намоён булмаи-
ди. Б ал к и ижодкорнинг дунёцараш и ривож ланиб, малакаси
ош а борган сайин, унинг тр ад и ци яга муносабати ^ам узга-
риб, тобора ижодий туе о л а бошлайди.
Х,ар бир ёзувчининг трад и ци яга булган муносабати (онг-

34 А. Н а в о и й , Танланган асарлар, III том, 137-бет.

25
ли муносабат эмас, балки тралниня нзилан борнш, унга эр-
гашиш м аъноси да). яънн уз фаолиягини ривож лантирпш да
традициядан кай д а р а ж а д а озикланиш н ва ана шу тради-
циядан кай д а р а ж а д а фойдаланиш усулларн унинг илк ижо-
днда бош ка э т ап л а р г а нисбатан очнкрок ва тезрок кузга
таш ланади .
Т ради ци яга муносабат онгли ёки стихияли равиш да амал-
га ошиши мумкин. Т радицияга онгли равиш да ёндашиб, унинг
т а ж р и б а л а р и д а н уринли фойдаланпш нинг узи ёш ёзувчи ижо-
дини новаторликка олиб борувчи им кониятлардан биридир.
Чунки ана шу процессда .\ар бир ёш ижодкор уз са л а ф л ар и -
нинг т а ж р и б а л а р и билан танишиб чикади, уларнинг ютук ва
кам чи ли клари .^акида маълум тасаввур хосил киладп, узига
к а д а р шу со^ада нима килинган ва узи яш аб турган давр
яна нимани т а л а б килмокда, шунга к адар яратилган нарса-
л арнинг цайси бирларн хо зи р ш давр т а л а б л ар и г а ж а в о б ие-
ради-ю, кайси том снлари уз ахамиятинн йукотган, дем ак,
д ав р т а л а б л а р и г а ж а в о б бериш учуй яна нима цилиш керак-
лигини ан глаб етади. Уз ижодини ана шу давр тал а б л а р и г а
буйсундиришга интилади. Ш у процессда узигача булглн тра-
диц и яларн и нг ижобий томонларини уз пжодига сингдириб,
д ав р т а л а б л а р и асосида, уларни ривож лантирпб, бойитиб бо-
ради. Ш у нусинда илгор тр ад и ц и ял а р зам инида узпнинг
оригинал ижоднки вояга етказади.
Бирок бу ни.\оятда м ура кка б процесс булнб, хар бир
ёзувчи ф аоли яти да, унинг дунёга караш и, маънавпй тайёр-
гарлиги ва шахсий кобплиятнга боглик холда, турли д а р а ­
ж а д а а м ал г а ошиши мумкин: бпрпда кпска процессда, бош-
ца бирида ж у д а у^ок вакт давом этиши мумкин.
Ана шу м ураккаб ижодий процессии м уваф ф аки ятл и
а м ал г а ошира олган ёзувчигина узининг оригинал нжодиии
яратиш и ва адабип процессда маълум роль уйнаши мумкин.
Ш ундай ёзувчининг ижодигина (яратган ас ар л ар и м аъноси­
д а ) утмиш адабиёти билан к е л а ж а к адабиётини бир-бирига
богловчи м аълум боскич — хал к а булнб, адабиёт тарихида
узига муносиб урин олади.
Алишер Навоиининг узига к а д а р вуж удга келган бой ада-
бий тр ад и ц и ял а р га муносабати з^ам унинг илк л ири каси да
яэд о л кузга таш ланади .
Б и ро ^ Навоин л ири каси да традиция ва новаторлик м а са-
л аси ж у д а му^им ва м ур аккаб м а сал а булиб, биз уз олди-
мизга ана шу м асалани тулик >;ал килнш вазифасини ^уймай-
миз. Ф а к а т Навоиининг илк ш еърларини кузатиш асосида.
унинг илк ижоди проиессида тради ци яга булган муносабати-
нинг айрим томонларинигина ан и ^лаш и м и з мумкин.

26
Навонйнннг илк лирикаси унннг ун нилдан ортик давр-
ичида яратган лирик ш еърларини уз ичига олади. Бу шеър-
лар уз м ун дари ж аси ва бадиии куввати ж н хати дан турли
савияда булиб, шоирнинг илк шогирдлик д авридан то 24— 25
ёш ларга кадар, яъни оригинал шоир сифатида шухрат топ-
гунига к а д а р булган даврдаги дунёкараш и, махоратн. тра-
дицияга муносабати ва новаторлигини узида акс эттирадн.
Албатта, Навоиининг трад и ци яга муносабати ёшлпк д а в р и ­
дан то 24—25 ёш гача булган нжоди проиессида бир хилда
булган эмас. Унинг дунёкараш и ш аклланиб, уз оригинал ус-
лубига эга булиб борган саиин, традицияга ёндашиши хам
бош кача мазмун ва формата зга була бошлаган. Бош кача
килиб айтганда, Навоиининг 1454—55 ииллардагп традицня-
га муносабати билан олтмишинчи ва ундам кеиинги ииллар-
дати муносабати бир хил эмас. Бирок биз Навоиининг ана
шу ниллар ичида тради ци яга булган муносабатини бутун
жонли дин ам икаси да олиб текш ира олмаймнз. Чунки НавонГг
уз ш еърларининг ёзилган иилинн курсатган эмас, яънн На-
вонйнинг илк ш еърлари 1465 йилга к адар яратилгани уму-
ман аник булса-да, аммо хар бир шеърнинг ёзилган й и л .1
маълум эмас. Ш унинг учун хам, биз Навоиининг уз асар л а-
рнда илк ш еърлари ^ацида узи томонидан баён килинган ай-
рим ф и крлари га асосланиб, унинг тради ци яга муносабатини
ривож ланиш процессида олиб текш ириш га х ар а к а т киламиз.
Навоий д астл а б уз ш еърларини форс тилида ёзганлигп
учун х;ам, унинг д астлабки ижодига форс-тожпк ш оирлари-
нннг таъсири купроц булган булиши табиии. Навоий ижоди-
н и н г .ш ж д ав ри д а унинг трад и ци яга булган муносабати ^а-
кида энг кимматли маълумотни биз унинг уз ас ар л ар и дан
топамиз. Навоии «М у^окам ату л -л у гат ай н»д а илк ижодининг
дастл абки этапи ^акида сузлаб, ана шу боскичнинг асосмй
хусусиятларини баён цилади:
«Умрум гулшанининг тоза ба^орининг таро в ат чоги ва:
хаёт р.авзасининг наврас сабзаворпнинг назохати вактиким,
ун б'еш ёштин кирц ёш кадурки, инсон хаилининг табън бул-
б у л и .х ар гул ж а м о л и г а шефта ва ру^и парвонаси ^ар ш а м ъ
хуснига фирефта булур, в акт бу авкотдур... Укурига даво-
виндин бу фа^ир м утолааси га куп машгул булмагон девон
оз эркин... Б ар ч ас и г а куп ка тл а утупмен. балки купин ёд ту-
тубм.ен ва цасоиид ва газали ётларин н нг гариб ва латофатин-
билибмен, балки гариброк ва л ати ф р о ц л а р и га та'таббуъ д о р »
килибмен»35.

з5г Уша китоб, 194—195-бетлар.

27
Навонннинг уз са л а ф л а р н ш еърлари га татаббуъси купроц
кайси тилдагн ш е ъ р л ар и д а содир булганлигини хам бн-з шу
ас а р оркали бнламнз. У узининг форснй тилдагн ш еърларн
хацида куйидагнларни ёзадн: «Яна форснй газали ёт девони
Х ож а >»,офиз тавридаким, ж а м н ъ сухан адолар ва назм тчри-
л а р назар н д а м устахсан ва м атбуъдур, тартнб б с р и б м ч 1 ким,
олти мингдан абётн адади купракдурки, купрак ул .\азраг
ш еърнга т ата б б у ъ вокеъ булубтур. Ва баъзи хазратп Ш айх
Муслихидднн Саъдин (цуддиса сирру.^у) таким, газа л таври
мухтариидур. Ва баъзн Мир Хусравгаким, ишк о та ш к а д а с ’л-
кинг ш уьл а ангезндур ва д а р д гарнбхонаспнинг ашкрезм. Ва
б аъ зн х азр а тн М ахдум Н у рангак им , камол авжининг ме.\ри
ломшгдур ва мазкур 6 \.if o h азн зл ар ^олатннннг жамникн, бу
девон халойнц орасида шойиъдур ва p \ 3 F o p ахлининг табъ-
л ари ул сарн рож и ъ ва анда куп турлук д илкаш ад олар ва
д нл п азн р м аънолар вокеъдуркпм, тафспли бу факирднн муно-
снб эрм ас»36.
Навопйнинг уз сузига кура, унинг форс-тожнк адабиёти-
д аги салаф лари ни н г ш еърлари га т ата б б у ъ килиши. acocan,
ф орс тнлидаги ш еър л ар и да вокеъ булган. Навонннинг уз of -
з н бнлан айтган фикрларини унинг форснй девони хакицатан
?^ам тасднк этадн. «Девони Фонин»га кирган ш еърларнннг
анчагина кнсми С аъдин, Хусрав, Хофиз ва Ж ом нйларнннг
ш еърл ари га тат а б б у ъ булиб. ш улар орасида энг купи \о'ф н з-
га кплннган татаббуъдир. М азкур ш оирларга килннган т а ­
та б б у ъ ж ам н 349 та булнб, ж у м л а д а н С аъди йга 23 та, Хр-
ф и зга 243 та. X. Д ехл ав и н га 36 та ва Ж ом и й га 47 т ад и р 37^ 30.
Мухимн шундакн, автор хар бир шеърнинг устига кимга' т а ­
т а б б у ъ килганлнгинн с а р л а в ^ а тар зн д а ёзиб дунган.
Т ат а б б у ъ (такл ид эмас) килиш ^ар бир шоир нжодида
содир буладиган )*одисадир. Бу ёш ш оирлар ижоди учун куп-
роц характерли булиб, ёш талантнинг ижодий изланишнни
узида акс эттиради. Бу приём Ш ар к адабиётнда анча кенг
т а р к а л г а н булнб, купгина улур санъ аткорларн и нг ижодий
усишида майорат мактаби булиб хизмат килган. Б и р о к 'б у
ёзувчи нжодннинг д астл абкн даврид а купроц намоён булса-
да, ижодий процесснинг кейинги ва ^атто камолот даврида
з^ам ^улланиш и мумкин. Х,ар бир ёзувчи бош ка бирор ёзув-
чининг узига маъцул тушган асари дан нл^омланпб, унга т а ­
т а б б у ъ цилнши мумкнн. ^ а т т о кейинги тат а б б у ъ дастл абкн
■оригиналдан ^ам утиб тушиши, унга К араганда муваффа'Ци-

36 Уша кнтоб. 200-бет. /


37—39 «девонн Фонин». Франция Национал бпблиотекаси, ц^лёзма
X* 285.

28
ятли чикишн мумкин. Ш унпкгдек, тат а б б у ъ килиш з^ар бпр
ёзувчи ижодида, унпнг гоявнй позицияси, махоратига боглнк
равиш да, турлн ш акл ва з^ар хил д а р а ж а д а а м а л г а о ш а д н . Тя-
т аб б у ъ Навоий тушунчасида оддни эргаш иш э.мас, балки ан-
ча кенг ва ижобнй хусуснятларга эгадир. У купгина асар-
л а р н д а уз ижоди ёкн бошка ёзувчилар ижоди хакида фикр
ю ритганда, ra n т ата б б у ъ устига келиб т а к а л а р экан, бу усул-
га булган уз караш и, муносабатнни. бевоспта б улм аса-да,
билвоспта ифода 1\илади.
Навоий «Хаиратул-аброр»нмнг кириш кисмнда Ннзомин
ва X. Д ехлавий ас ар л ар и («Х амса»ларн) ,\акнда сузлаб ке-
либ шундай ёзади:
Куп киши хам кмлди татаббуъ хаиас,
Сарву гул vTpycHFa келтурдн хас...39
Автор бу бантда Ннзомнй ва X. Д ехлавий асарига ж уд а
куп ш оирлар т ата б б у ъ килганлиги, бирок, хеч ким уларнинг
д а р а ж а с и д а тура оладиган асар (бу ерда халн Ж ом ий х а ­
си д а ra n бормайди) яр а та олмаганлнгини т аъ к н д л аб ут-
мо^да.
Худди шунга якин булган фпкрни «М аж олисун-нафонс»
асарннинг Л утф ийга баги ш л акган сах п ф а л ар и д а .\ам укнн-
м из40.
Навоиининг ана шу ф и крлари дан келнб чмкадиган хулоса
шундан иборатки, т ата б б у ъ оддии эргаш иш эмас, балки бош-
i^a бирор шоир асарига тат а б б у ъ килмокчи булган хар бир
шоир уз асарини уш а шоирнинг асаридан ута оладиган ки-
либ .ижод килиши, з^еч б улм аган д а, уша д а р а ж а с и д а тура,
оладиган асар яратиш и лозим.
Навоий «Фарз^од ва Ширин» достонининг хотимасида шун­
дап ёзади:
... Алар утрусида мсп учм чскпб тир,
Ч'.'карга суз синоннн ц и л га м сп 6 iif .

Вале )(ак лутфига элтиб пано.\п,


Шах икболидин нстаб такъягохп.
Деолрайменки, куп айлаб тазарруъ,
Пуларга анлай олгаймен татаббуъ...41
Куриниб турибдики, автор узининг «Фар.^од ва Ш ирин»
достонини у 3 са л а ф л а р и Низомий ва Хусрав ас ар л ар и га

39 А. Н а в о и й , Хамса, Тоикент. УзССР ФА нашриётн. 1960, 30-бет.


40 «... Охйр умридз радпф «офтоб» шеър анттиким, замон шуароси
барча татаббуъ циллилар— хеч ^айси матлаыш Oii4a айта олмадмлар»...
j.j Тошкелт, 1961, 73-бет.
41 «Хамса», 335-бет,

2&
(«Х усрав ва Ш ирина, «Ширин ва Хусрав») килинган татаб-
б у ъ леб хисоблайди. Вахолонки, Навоии шу достонннинг ки-
риш кисмида. Низомий ва Хусрав достонндан ил.узмланганлн-
гини айтнш бнлан бир ка горда, улар асар л ар и д а ги асосий
кам чнлнкларнп курсатнб, уз салаф л ар и н и танцнд к и л . 1 6 .\ам
утади ва ана ш улар йул куйган ка м чи лн клард ан хо.ш бул-
ган оригинал асар яратиш ни уз олдига мацсад килиб куйган-
лигини таъкидлайди.
Ш унингдек, Навоии «Хамса»нинг хотимасида .^ам уз аса-
ри хакидаги бахосини Низомий тилпдан шундай баён ци-
л ад и :
...Ажаб иш бу ишда санга бердн даст,
Кп зл наэмнга бердн назминг шикает.
Км кнлдннг суз мчра татапбуъ мамг,!.
Не петарда зттмнг тазарруъ манга...,:
Хуллас, Навоий «Хамса»спни узининг са л а ф л а р и (Низо-
мий, Хусрав) ас арл ари га килинган тата б б у ъ деб хпсоблайди.
Навоий «Хамса»си эса (улардаги о б разларн и нг номини ^ам-
д а айрим композицион хусусиятларни са к л аган холда) Ни-
зомнй ва Хусрав асарларидан нлхомланпб ёзилган, гоявий-
бадиий жихатдан тамомнла оригинал юксак асардир.
Д емак, Навоий ижодида (ва умуман узбек ва форс-тожик
классик адабпётида) татаббуъ оддий ва пассив эргашнш бул-
май, балки бир шоирнннг иккинчи бир шопр асарининг гоя-
вий-бадний хусусиятларидан нлхомланпб, унинг асарндаги
баъзи бир воситалар (кофия, радиф, в азн )н и с а к л а б ва ундак
фойдаланиб, худди шу сохада у б план (узп илхомланган асар-
нинг авторн билан) нжодий мусобакалаш пш усулидир.
Навоии узининг бутун нжодий фаолнятн давомида бу усул-
га тез-тез м урож аат килган ва бундан узининг юксак гоя ва
максадларнни нфодалаш да усталпк бнлан нжодий фойдалан-
ган. «Хамса» фнкрнмизнннг ёркин далнли була оладн. Шу-
ниигдек, Навонйнннг форсий девонидан ^ ам бу сохага дойр
жуда куп мнеолларнн учратамнз. Виз ана шу усул Навоий
ижодининг дастлабки этапида кандай д а р а ж а д а булганлиги-
ни «Девонн ФоншЪдагн 1— 2 шеър мисолида курншимиз
мумкин.
Навоии Хофизнинг куиндагн машхур газалига татаббуъ
цилган:
Агар он турки шерозм ба даст орад дили моро,
Ба холи ^мндуяш бахшам Самарканду Бухороро.
Бмде.^, социн, май боцмй, ки дар чаннат находи ёфт,
Канорн оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро.
Фнюн, к-ин лулиёни шухи ширинкори ша^рошуб,

42 «Хамса», 850-бет,

30
Чунон бурданд сабр аз днл, ки турком хоим Ягморо.
Зм ишкн нотамомм мо чамоли ёр мустагннст.
Ба обу, рангу, холу хат чн хочат рун зебори?!
Ман аз он ^уснм рузафзун. км Юсуф дошт, донмстам
Км мшц аз пардан исмат бурун орад Зулайхоро.
>^адмс аз мутркбу мам гуву рози дах.р камтар чу.
Ки нас накшуду накшояд ба хикмат им муамморо.
Наси^ат г у ш кун. чоно, кн аз чон дусттар дорапд,
Чавононн саодатманд пандм пири доиоро.
Бадам гуфтию хурсандам. афоковло, наку гуфтм,
Чавоби талх мезебад лаби лаълн шакархоро.
I а зал гуфтию дур суфтм, бнёву ху^ онхон. ^офиз,
Ки бар мазмм ту афшонад фалак ¡цдм Сурамёро4*.
Навоийда:
Татаббуъ Хужа Хрфиз
1. Гар он турки хитом нуш созад чоми са\поро,
Нахуст орад суп мо турктозн катлу ягморо.

2. Рухаш дар нозуки барбод дода сафрам гулро,


Кадаш дар чобуки бар хок шснда сарви раъноро.
■\ с
3. Ьамамън буем он лаб ду сад тираст аз он мучгон,
Км дар хотмр тавонад рох додан мн таманноро.
4. Ба>;ори орззашро тоза гулком ажаб- бншкуфт,
Худоро, муддаи, монеъ машав як дам тамошоро.

5. Ману кун мутону он мутбача. к-аз лаълн чонпарвар,


Банукта карда'зин дамрм ку.хан берун Масихоро.
6. Чу дар кум хароботаш баяк согар иамегмранд.
Бар оташ афканам бе^ мн либосм зухду тацворо.

7. Чу пушонам ъ мардум к-оташи ишку мам равшан,


Зн чокн снйна зо^мр кард сирри махфин моро.

8. Бигу к-оранд Чомн чам з махзан, эй ша^и динй,


Ки бинмоям ба шохон бевафои^ои дунёро.
9. Разал гуфтан мусаллам шуд ба ^офиз, шояд, эн Фонм,
Намой чошнн дарйуза зон назми чахоноро44.
(Таржимаси: 1. А гарда у хитойлик турк гузали май жомини
сумурса, энг аввало, катл ва ярмо (талон-торож ) эдж ум ини
бизнинг томонга бошлайди.
2. Юзи н^зокатда гулнинг япро^ларнни й у ^ а чицаради,
буйи л атоф атда сарв нн^олини тупроц билан тенг ^илади.

43 ^офизн Шерози, Мунтахаби девон, нашр. Дав. Точ., 1957, са^ифэ


33—34.
44 «Девони Фонй», Франция национал кутубхонаси, ц^лёзма № 285.
3. Л абларндин буса олишни ман этнб, уиинг кузлари юз-
л аб кнприк уютаринн хозирлаб турнбди, бу орзунн (буса олиш­
ни) ким ,\ам хаёлига келтира оладн.
4. Юзининг бахорнда ажоинб тоза гуллар очилпбдп; х уд о
учун, эй муддап, бир пас томоша цилншга монелнк кп лу э .
5. Менинг матлубим м \т л а р ва ул мугбачанинг куй дур.
Чункн унинг жен берувчи лаъли лаби нознк ва маънолн суз-
л а р и бнлан Исонн бу эски дунёдан чикарнб юборди.
6 . М айхона а.чли зу.\ду такво либосинп бир коса майга
алиштирмаса, утга таш лаганнм яхширок.
7. Халкдан хар канча яширсам хам, пшк утп билам май-
нинг шуъласм барча махфим смрлариммм кукрагммнмнг чоки-
дан юзага чикардм — ошкор этди.
8 . Эи дин шохи! Буюргин, хазинадан Ж а м ш и д жомикрг
олиб келишснн — мен у оркали подшохларга дунёнпнг бева-
фоликларинн курсатан.
9. Разалхонлик Хофмзга мусаллам булди, эй Фонпй, зора
дунёни безаган ана шу шеърнятдам тиланчнлик ^илмб ба^ра
ол с а н г ).
Навоин бу разалнда, acocan, Хофмз газалинннг рухини,
унинг услубннн саклаган. И ккала газалнимг хам асосинм л и ­
рик казфамоннннг ишь: ва манга муносабати таш кил этадн.
Навоий разалинннг м атлаъ ва мактаъи Хофн:шнкига ж уда
як;ин турса-да, бирок газалнннг колган кнсми бутунлай мус-
та^ил нжод махс}-лиднр. Ф ак ат узнилнг роявин нуналиши ва-
услуби бнлангина бу иккп газал бир-бпрпга якин туради.
Хатто, Навоин разали нжтимонй-сиёспй мохняти жихатидан
^оф изникига нисбатан уткпрроь^ чпккан (Навоин газалннинг
8 -байтнга д иккат килпмг). Навоин, Хофнз газалининг вазни,
услубн ва айрим образларидан уз фнкри ва нчкн кечинмала-
рини ифодалаш да бир воснта сифатнда фойдаланган.
Навоий Ж ом и й га .';ам купгина т ата б б у ъ килган. Ана шу-
л а р д а н бири билан танншиб утамнз.
Ж омийнинг разалн:
Ба^амдилло\, ки бозам дипда равшан шул ба дидорат,
Гирифтам кути нон аз хук^аи лаъли шакарборат.
Fy6op олуда меоию чарх нм орзу дорад,
К-аз оби чашмаи хуршид шуяд rapi.ii рухсорат.
Кулоз^и днлбарн кач не^, самандк ноз чавлон дех,
Кн бошад химмати некон зи чашми бад нигахдорат.
Камандн чаъд хам дар хам гар ннсон афкани, бинам
Хама гарданкашонн мулкро охир гирифторат.
Чн хочит посбон гирди дару боми ту гардидан,
Чу руэе равшанат аз шуьлаи о^ам шаби торат.
Агар чун офтобам нсст ра^ дар равзанат, ин бас,
Кн р^зе соявор аз по дарафкан зери деворзт.

32
Чу мургони хазондида хамуш буд аз сухан Чомий,
Вале дар гуфтгу овард бозаш буи гулзорат45.

(Таржимаси: Бахамдплло.^ки, сенннг дийдорингпи куриб, куз-


ларим яна ёришди; ш акар каби ширин 1^ип-кизнл лабларинг-
д ан жонга ози ^ олдим.
Чангу тузон билан келасан ва фалакпинг бирдан бир ор-
зуси — че^рангдаги чангларни куёш чашмасипинг суви билан
ювиб тозаламоьушр.
Д и л б арл и к дупписнни чеккага 1^ундириб, нозу н с т и р н о оти-
д а ж авлон ур; сени яхшнларнинг химмати ёмон куздап ас-
расин.
А гарда ^алца-^аль^а зулфинг тузорини таш лагудек булсанг,
мамлакатнинг барча озод кишиларини сенннг бандингда ку-
ришимиз шуб^асиз.
Менинг о^им шуъласидан тун кундуздек ёп-ёрур булган
бир пайтда цоровулнинг сенинг Довлинг атрофнда посбонлик
килишининг нима ^ожати бор!
Агар ^уёш каби булганимда ^ам, туйнугингдан муралаш
учун менга йул йу^ экан, кундуз куни деворинг остида соя
каби ёстаниб ётсам ^ам етарли.
Ж о м и й сузда улган ^уш лар каби хомуш эди, биро^ гул-
зоринг иси уни яна тилга киритди).
Навоий разали:
Т а т а б б у ъ М ахдум [Чомий]
Зи^й аз тоби май тул-гул шигуфта боги рухсорат,
Зи .^ар гул хор-хоре дар дили ушшоци беморат.
Бадон рухсору ^омат гар намойи чилва дар гулшап,
Киёмат уфтад аз цомат, офат аз рафторат.
Бадоми зулф ^ар су. донаи холат, ачаб набвад.
Агар мургони боги цудсро сози гирифторат.
Бадонсон ^усну и с т и р н о и хубй ггр нига\дори,
Хаци ёрм, умидам ин, ки бошад \а ц нигахдорат.
Маро шуд иш^у май ^исмат, туро зухду риё, эй шайх,
Ба кори ман маро бигзору ту 5;ам рав паи корат.
Барун аз даврат, эй гардун, му^а^цар кулбае дорам,
Ки меборад рубори дарду рам аз то^и заркорат.
Дарам бикшой, пири дайр, к-инак омадам сархуш,
Ба узри тавбаю тацви ба гардан баста зуниорат.
Гадои ишцро андак тафа^цур гар куни имруз,
ьувад, эй подшо^и з^усн, фардо ачз бисёрат.
Ту, эй Фонй, ки дар сар з^ар чи будат, ра.\ни май карди,
Учб набвад, ки сар мони кунун, чун нест дасторат46.

45 Тошкент, 1325, 127-бет.


44 «Девони Фонй», Франция Национал библиотекаси, цулёэма № 295.

3 -6 2 2 33
(Таржимаси: Майнннг таъспрндан юзннг богида гуллар очил-
ди, .^ар бир гулдан бетоб ошпкларинг цалбнга ^исобспз тикан-
л ар санчилдн.
Ана шу юз ва комат билан агарда гулшанда ж н лва айла-
санг, ^оматингдан ^иёмат булиб, юрншпнгдан оф ат кузгаладп.
Зулфинг Ty30Fn ва холларинг допаси билан пок.:пк к ш а -
рини узингга асир этсанг, а ж а б эмас.
Ш у ^ ад ар латнф i i c t u f h o билан агар менга назар таш ла-
санг, дустлик хаки, умидим шуки, худо узи сенга ^имоячн
булсин. Менинг кисматим urnrç ва май бÿлдн, сенга эса з у \ д у
риё, эй шайх, менинг килмишим учун мени кечнр, сен хам уз
ишингдан цолма.
Эн фалак, сенинг даврингдан таш ^ари д а бир хароба кул-
бам борки, сенинг зар к о р л и к гунбазингдан доимо д ар д у FaM
чанги ёгилиб туради.
Эй дай р пири, бир н аф ас эшигингни очгил, килган тав б а
ва тоатларим узри учун сенинг олдингга мана энди мает ^ол-
да буйнимга зуннорингни осиб келдим.
Эй jçycH шохн, иищ гадосига бугун бир оз меэдибонлик
кургузсанг, эртага бунинг эвазига ж у д а Kÿn мукофот олгунг.
Эй Фоний, бошингда борнни май учун гаровга цуйдинг, эн­
ди бошингнн ^ам ^уйсанг, риёкорлик булмайди, чункн бошпнг-
д а салл анг iiÿrç).
Б у иккала газал уртаенда умуминлнк булншн билан бир-
га, баъзи тафовутлар хам мавж уд. Бу л ар уртасида умуминлик
куйидагича:
Бириичидан, хар иккала газал хам бир вазнга, бир хил
услубга эга; уларнинг кофня системаси ^ам, асосан, бир хил.
Иккинчидан, иккала газалд а хам асосий эътнбор м аъш уца-
нинг гузаллигинн тасвирлаш га ь^аратилган.
Навоий газалн узининг 1\уйидаги ж ихатлари билан Ж о -
мийникидан фарц ^илади: бнринчидан, ÿ 3 структураси билан:
Ж омийнинг газали — 7 байт, Навоийники эса — 9 байт. И к ­
кинчидан, Ж ом ий газали да ra n ф ац ат ёрнинг гузаллиги ва
оши^нинг ички кечинмалари ^а^ида боради, лирик ца^рамон
фаь^ат ёргагнна м ур ож аат цплади; Навоий nuirç темасига бог-
лик >;олда, лирик чекиниш сифатида, май темасига ^ам му­
р о ж а а т цилади. Навоийнинг лирик ца^рамони ф а ^ а т ёргагина
эмас, шунинг билан бирга, шайхга (1 байт), дайр пирига (VII
б ай т), гардун — ф а л а к к а (VIII байт) хам м у рож аат цилади;
шанхнинг зух,ду риёсига май ва ншцни карам а-^арш и цуяди,
майхона бошлиги (дайр пири) га уз ихлосини из^ор цилади ва
ф а л а к д ан норозилигини баён килади. Шунингдек, Навоий га-
залининг бошидаёк май образи киритилган булиб, газалнинг
хулосаси. х.ам май темаси билан тугайди.

34
Келтирилган мисоллар шуни курсатадики, Навоий тата б ­
буъ усулига нжодий муносабатда булган. У Хрфпз, Ж ом и й ва
бошка салафларининг энг яхшп шеърларидан нл.\омланиб,
ана шу шеърларнинг баъзи бир гоявий мотмвлари, вазнн ва
услубини саклаган холда, узн муста^ил газа лл а р яратгаи
хамда уларда узининг индивидуал ичкп кечинмаларн ва ка-
рашларини баён цилишга интилгаи.
Бу Навоий уз ижодида татаббуъ усулндан махорат макта-
би сифатида фойдаланганлигнни курсатади.
Навоийнинг илк лирикасини урганар эканмпз, унинг тра-
дицияга муносабати доим ривож ланиб, ижодий туе ола борга-
нини курамиз. У ижодий эволюцияси даврида уз са л а ф л а р и ­
нинг поэтик меросидан, имкони борича, урни билан фойда-
ланди. Ф а^ ат уларнинг ш еърларига татабб у ъ цилибгина кол-
мади, балки купро^ узи оригинал шеърлар яратди.
Навоийнинг илк ижоди процессида традицияга булган му-
носабатп бир канча форм аларда намоён буладн. Ш улардан
бири биз юцорида куриб утган татаббуъ формаси эди. Иккин-
чи хил усул цуйидагичадир:
Навоий са ла ф л ар и н и н г ш еър л ар и даги б аъзи бир радиф,
кофия булиб келган сузнн олади ва худди шу радифда ёки
г^офияда узи оригинал шеър ёзади. Б а ъ за н улар ижодидаги
айрим образлар, иборалардан уз шеърларнда фойдаланади.
Би ро^ бу хол тасодифий содир булган формал ходиса эмас.
Шоир узининг дивдатини тортган, узининг маълум гоясини
нфодалаш учун хизмат ^ила оладиган суз ёки образнигина
олади ва ундан уз кайфияти, кечинмаларининг айрим томон-
ларини акс эттиришда фойдаланади.
Атойининг ^уйидаги шеъри билан Навоий газали уртаси-
да услуб жихатидан яцинлик бор:
Бовужуди оразинг барги самаидин ким десуи,
Лоладин ким сузласин ^ам настарандин ким десун...47
Навоийда:
Ж илваи цаддинг куруб, сарви равондин ким десун,
Жав.^ари лаълинг боринда нацди жондин ким десун...48
Б у иккала шеър хам традицион кутаринки услубда ёзил-
ган булиб, умумий ру^и, радифи бир-бирига я^ин булса-да,
бирещ ^ар иккиси ^ам уз-узича оригинал ижод ма^сулидир.
. Навоий Атойи ш еърида радиф булиб келган иборадан и ж о ­
дий фойдаланиб, ^ а ж м ж и хатд ан хам (Атойида VII байт, Н а ­
воийда V III та; кейинча яна битта кушилиб, 9 байт булган),

47 А т о й и , Танланган асарлар, Тошкент, Узадабийнашр, 1958, 135-бет.


4Í 564, 1146-в,

35
мазмуни ж и ^атидан хам (Навоий лирик чекинпш сифатида
еттинчн байтда замон ва замон а:у 1 идан шикоятни хам тнлга
оладн) Атойи шеърига нисбатан анча юцори булган оригинал
газал яратган (шу радифда кейннчалик Му^имий .уш ёзган;.
Навоий ил к ижоди процессида уз устозларш м иг ; -..рлари-
даги баъзи бир суз, о б р азл ар д ан , шунингдек, уларн .ш г услу-
бидан фойдаланганлиги шубхасиз. Бунга Навоийпинг ил к
ш еърларидан етарли д ал и л л ар келтириш мумкин. Бироь; Н а ­
воий ва Ж о м и й , Навоий ва Л утф и й ижодий муносабатларини
текширган вацтда ана шу м а сал ага ж у д а э^тиёткорлик билан
ёндашишга турри келади. Б у ^ а ^ а конкретроц хулоса ч щ ъ -
риш учун услуби ва баъзи бир образларн, ибораларп жи^а-
тидан бир-бирига я^ин турган шеърларнинг ёзилган вацтинн,
яъни уларнинг ^айсиниси олдин, кайси бири кенин ёзплганли-
гини аникламоц керак.
Чунки Навоий ёшлик пайтидаёц Ж ом и й ва Лутфий билан
шахсан танишгани, узниинг поэтик ма.^орати билан уларни
койил цолдирганлиги ^аци^атдир. Яъни у лар уртасидаги ижо-
дий ^ам корлик ж уд а эрта бошланган. Бу ижодий процессда
Навонй, уз устозларидан купгина нарса урганиб, уларнинг
ш еър л ар и даги б аъ зи бир элем ен тл ард ан уз ш е ъ р л ар и д а фой-
далангани каби, улар хам Навоийнинг баъзи бир образлари,
оригинал тасвирий воситалари ^ам да ифода услубидан фой-
даланган булишлари мумкин. Чунки Навоий уз шеърларинн
доим Л утфий ва Ж ом и й л ар назаридан утказиб турганлигини
очи^ эътироф этади. Ш унииг учун Навоий билан Л утфий ва,
аиннкса, Ж о м и й уртасида ижодий муносабат масаласи ж уд а
м ураккаб булиб, атрофлича илмий текширишни тал аб этади.
У лар асарлари да учрайднган баъзи бир текстуал ухшашлик-
л ар масаласи ана шу умумий масаланинг бир томони .\исоб-
ланади ва тад^и^отчидан сннчиклаб урганншни хам да хулоса
чнкаришда катта масъулият т ал а б этади.
Аввало, Навоий ва Ж ом ий ш еърларида учрайдиган шу
сох.ага дойр баъзи бир ф актлар билан танишиб утамиз.
Ж ом ий газалининг матлаъи:
Душ бар ёди ту чашма.ч дам-бадам хун мегирнст,
Сузн ман медпд шамъу аз ман афзун мегирист...49
(Тун буйи кузларим сенинг ёдинг билан д ам -бадам кон й и р -
л а р эди. Менииг уртанганимни курган сайин ш а м ъ мендан
баттарроц йиглар эди).
Навоий газалининг матлаъи:

49 А. Ц о м й, Интихоб аз асар^о, нашр. Д ав. Точ., 1956, са^ифа 316.

36
И^кки ёмгурднн менииг .\олимга даврон мнглагай,
Кургузуб гулгун булут нстар магар, i^on мнглагай...50.
Бу нккала шеър у'зининг услуби, радифн, 1ф ф и я системасн
билан хамда баъзи бир бош^а образлари (иккаласида хам
шамнинг ш а л а ш и — ённши, лирик ^ахрамон холатнни курнб,
ëMFyp nÿ3 ёшларини тукиши ва бошцалар) билау бир-бирига
якин турадп. Buporç кнм кпмдан таъсирланганлиги, ана шу
элементларни ким кимдан олганлмги хасида TÿFpn хулоса чн-
цариш учун ф акат ана шу разалларнннг ёзплнш вацтини аннк-
лаш зарур. Бусиз бу хацда объектив хулоса чицариш асло
мумкин эмас. К,уйидагн матлаъли г аза л л а р .хам ана шу тип-
дадир.
Ж ом ийда:
Эй туро цад хубу, абру хубу, зулфу че^ра хуб.
Бар забони ахли дил номи ту ма^буб-ул кулуб...51
(Таржпмаси: Эй, сенинг ^оматинг гузал, кршииг хам, гаж а-
гинг хам, юзинг >^ам гузал, шу сабаблп калб эгаларн тилида
сенинг исминг калбларнинг севганидир.)
Навоийда:
Эй семга юз хубу, лаб хубу лабингдим че.^ра хуб,
Хар неким во^еъ булур сендин, кузумга осру хуб...52.
Buporç Навоий ва Ж ом и й девонларнда узпнннг темасн,
гоявий йÿнaлиши ва услуби ж и ^атидан бир-бирига яцин тур-
ган шундай газа лл а р ^ам мавжудки, булардаги ухшашлик.-
нинг асосий хусусиятлари ^ам да сабаблари ^а^ида маълум
хулоса чи^ариш мумкин. Ж ом ий девонида ^ам, шунингдек,
Навоийнинг илк девонида )\ам руза .\а^ида ёзилган газал бор.
А на шу иккала газални тули^ келтириб, улар ^ацида айрим
м уло ^азал ар юритамиз.
Ж ом и й газали:
Нашояд, Эн ма^н хуршидру>{, туро руза,
Ки нест бар Ма^у Хуршед ^еч чо руаа.
Тани ту ко^аду чонн ,\азор сухта-дил,
Макун, макун, ки набошад туро раво руза.
Басе намонд, ки созад чу мо^и нав борик
Маро фиро^и чамоли туву туро руза.
Зи ру^за хурдани мо^е мадор бими гуио^,
Ки мо баройи ту дорем сол^о руза.
Зи .^ар чй гамри ту-бастем ро^и дидаву дил,
Ки нест бе^тар аз ин дар тари^и мо руза.
Чу нест бар шакараш дастрас туро, Чомй,
Ба оби дидаву хуни чигар кушо руза53.

50 564, 129а-в.
51 (_y-eU- O L i r 82-бет.
52 564, 23а-в.
53 А, Н о м й, Интихоб аз асгрод са^ифа 417.

37
(Т ар ж и м аси : Эй офтоб юзли мо^тоб, сенга рузанинг нима до­
ж а т а бор, чунки К[уёш билан Ойга ^еч ерд а руза йуц.
Сенинг баданинг ко.хиш тортадию менннг куиган жоннм
ва дилим азоб чекади.
Куй, цуй, тутма, руза тутиш сенга раво эмас.
М ени сенинг ж ам ол и н г фирощию сени ру за азоби янги
ойдек ингичка цилди.
Сен бир ой руза тутмасликнинг гуно^идан ^ур^ма, чунки
биз сенинг учуй йиллар руза тутамиз.
Сендай узга ^ам ма нарсадан куз ва кунгил нулини богла-
ганмиз. Чунки бизнинг т а р 1 щатимнзда бундаи яхшироц руза
йуц.
Эй Жомий! Ернинг ш акар л аб л ар и га етишнш учун ^улинг
ки сц али к цилар экан, кел рузангни куз сшию ж и гар цони би ­
л ан очгил.
Навоий газали:
Сарвниознм, йук ажаб, гар рузадин топ.чнш малол.
Ким сув нчмасдин топар бар муждалиг нознк ни.\ол.
Ииллар огзнмкнм цурутмишсен зилоли васл учун,
Билдннг эркнн шамакнм, саъб эркандур бу з^ол.
Кун туш улмай рузаю иссигднн ул ой цилди заъф.
Не з^ароратдур куёш, ё рабки, топцайсен завол.
Руза заъфндинки чи^мас ундин, улмиш мо^ нав,
Зчъф кургилкнм, тулун онимни айлабтур ^нлол.
Руза муцри согнниб дерменкн, олсам тншлабон,
>^ар качои курсам онннг ширин дудогн узра хол.
Шарбатин дермен эзай жон шнрасидин, цнл мадад,
Зулматингдин тнйралнк, эй Хнзру чашмангдин зу.юл.
Элга шом улмнш, Навоннга юзуигднн суб.\ эрур,
Ким согиисин руза шомин, ёригач суб.хн висол54.
Б у икки шеър тематикаси, мотивлари ж и^атидан бир-би-
рига я^ин туради. )^ар икки автор .^ам лирик цахрамон харак-
терини очишда бир хил йул тутган, битта воситадан — рузад ан
фойдалангаи. Хар нккала шо.ирнннг ^ам асосий максадп уз
севгилисига иисбатан ме.\рнбонлигини, гамхурлигини изхор
цилишдир. Ана шу ма^садни руёбга чнкаришда улар руза во-
^еасига м урож аат ^иладплар.
Ш унга ^арам ай , ^ар икки газал уз-узича оригинал булиб,
бир-биридаи тафовут килувчп томоилари мавжуд. Буни биз
Навоий газалииинг цуйидаги байти мисолида куришимиз
мумкин:
Кун туш улмай руЭаю исснрдин ул ой ^илдм заъф,
Не ^ароратдур куёш, ё рабки, топ^аисен завол.
Б у байтдан щгйидаги хулосаларии чи^ариш мумкин: би-
рннчидан, Навоий бу шеърни ёзган ва^тда руза ёзнинг иссиц

м 564, 92 б-в.

38
оиларига турри келган. Чунки шоир маъшуь^а заиф лаш иш и-
мннг асосий сабаби цилиб руза хамда исспкнинг таъснрннн
KypcaTMoiyia. Бу сабаб ни^оятда реалистик асосга эга булпб,
.хаёт ^ацикатига асослангандир. )^атто, авторнпнг ана шу фик-
рига асосланиб, шеърнинг ёзилган ва^тиии тахминий аннцлаш
мумкин. Навоийнинг ёшлик йилларида руза ёзнннг ^уйпдаги
ойларига турри келади:
бошланиши охири
1456 йилда 3 а в г у с т — 1 сентябрь
1457 йилда 23 июль — 21 август
1458 йилда 13 июль — 11 август
1459 йилда 2 июль — 31 июль
1460 йилда 20 июнь — 19 июль ва х. к.
^ а р .у)лда, бу разал рузанинг иссиц кунларида ёзилганли-
ги ани^. Шоирнинг цуёш ^ароратидан беихтиёр шикоят j^ii.ih-
ши >^ам ( 2 -мисра) буни яадол курсатиб турибди. Иккинчндан,
автор ф ац ат м а ъ ш уц ага ме^рибонлик из^ор цилибгина цол.май,
шу билан бирга, узннинг рузадан шнкояти, норозилнгпнн хам
баён ^илган. Умуман. Навоий бу газалини Ж ом пидан таъсир-
ланиб эмас, балки ^аётнинг узидан таъспрланиб ёзган. Ушшг
калбида ^арам а-^ар ш и кайфиятларни турдирган парса Ж о -
мнйнинг газали эм ас (э^тимол, Ж ом пй уз разалинн Навоий-
дан кейин ёзгандир; э^тимол, Навоийнинг газали Ж омнига
таъсир этгандир), балки хаётнинг узидир. Шунинг учун хам
Навоийнинг газали турмушга анча я^ин туради, бу я^инлик,
хаёт билан бевосита борланиш унга маълум д а р а ж а д а кон-
кретлилнк ва жонлилик бахш этган.
Навоийнинг кейинги д ав р лирикаспда хам ана шуидай хол-
ни учратиш мумкин.
М асалан, Навоийнинг «Бадоеъул-васат»га кирган «^н ш » 35
радифли шеърп билан Ж омпинпиг «сафед» (oi\ ) 56 раднфли
шеъри р о я в н й тематик ж ихатдан бир-бирига ж уда ухшаб кет-
са-да, буларнинг .^ар иккаласи хам бевосита ^аётнй ^одиса
таъ си р и д а ёзилган. Яъни ^ар икки шоирни хам илхомлантир-
ган нароа цишнинг узпга хос манзарасидир. Бироц Ж о м им
газа ли д ^ кишга хосу м ум ий хусусиятлар тасви рлан са, Навоий
газали да айрим конкрет тафсилотлар х;ам мавжудки, бунда
шоир узи тасвирлаётган цишнинг бош^а ^иш лардан фаркини,
узига хос томонини курсатиб утади:
Гар'чи ^индиетонда i^op улмас вале оц рахтинн
Ейди Л,индистон киби бу тунда номацдур циш.

55 «Бадойиул-васат», 270-бет.
56 А. Ч ’о м й , Интихоб аз асарХо, са^ифа 355.

39'
Де.мак, цишнннг од атдан таш к а р н келнши (уш а кечада
цор ж у д а куп ё^кан) Навоийнн шу шеърнп ёзншга нлхом iaa-
тнради.
Биз Навонн бнлан Лутфий муносабатларинп текшнргани-
мнзда .\ам юцоридаги каби ^ол атга дуч келамнз. Чунки 11а-
воий нлк шеърларини ёзган ва^тда, Лутфий хам ирик эди.
У Навонйнинг купчилик ш еърл ари билан таниш булган. Hlv-
нинг учуй уларнинг газа лл а р и д а учрайдиган баъзн бир тексту-
ал ухш аш л ик л ар ^ацида у ёки бу шоир фойдасига бирор
аник хулоса чикариш ж уд а цийин. Ана шундай фактларнннг
бнр-иккитаси билан танишиб утамиз.
Лутфийда:
Рост лиц хацци, мухолиф булмаднм ^еч, эй нигор,
Нан бнкнн багрим тешиб ингратма менн зор-зор.

Хизматингда богладнм белимни бормок куз уза


Мен ^абул эттим нафас ^ар неча булсам хор-хор.
Чангдек ^аддим неча жаврунг элчднн булди хам,
Нола йуц, аъзам уза гар булса хар par тор-тор.

Ул т у р у и ж и Fa6Fa6y бодом ку*зунг ^у р м атн ,


Олма душман сузину ку^глум элнга солма нор.

Ит б \‘луб нокас рацибу тош булди урнумиз,


Эшикингда итча ^ам булмади бизга эътнбор.

Эшпкмнгнз тупрогиндин гард булуб учсун таним,


М ендин у'лтуррунча н озук х о ти ри н ги зга Fy6op.

)^ар жафокнм келса сендин Лутфийрз миннат вале


Килмаган ёзукни кечруб, ^ илрнн андин даргузор57.
Н авоийда:
Ду!стлар, мен телба ацволига йигланг зор-зор,
Ким солодур га^-газ; ут кунглумга тушгаи хор-хор.

Истамас булса сабо бир-бир куигул ж амъ айламак,


Нега зулфунгни паришонлнгдин айлар тор-тор.

Сен цуёш бирла муносибсен уюнда, хублар


Икки-икки чунки киргайлар отошиб ёр-ёр.
Курцарамккм, булмагай озурда нозик цоматинг,
Эгнинга хуш хушке солмиш жаъди анбарбор бор.
)^алца-^алца бу*йнума солмиш таноби зулфини,
Журми ишцимга магар ^укм айлади дилдор дор.

67 Лутфий, Танланган геарлар, Тошкент, Узадабийнашр, 1958, 36-бет.

40
Ишк эрур ондо^ мураббинкпм, кнлур гтгач асар,
Вулбул улкан, очса юз бир сарвн гулрухсор, сор.

Эй Навоий, булди ул бут кофири оташпараст,


Не ажаб, вах-ва^, гар урса жопинга зуннор нор5*.
Б у 1 ТККИ шеър кофия системаси билан бир-бирига якин
тургандай туюлади. Лутфнй разалинннг дастлабки уч бантм-
да кофия булиб келган cÿзлap Навоий разалида ^ам ишла-
тилган. Б и ро ^ Навоий разалида кофия бошдан охирига кадар
ягона бир усулда давом этиб, ш еърда изчиллик сакланганкн.
бу Навоийнинг суз бойлиги ва м а^ор ати дан д а л о л а т килади.
Л утф ийда ф ац ат д астл а б к и уч байтгина бир хил цофиялан-
ган булиб, кейинги б ай тл ард а бу принципга риоя цилинмай-
дм. Biiporç биз ана шу разал кофиясидаги баъзи ухш аш то-
монларни хисобга олиб, Навоий шу разални ёзишда Л утфий
разалидан ил^ом ланган деб айта оламизми? Flÿrç, ал батта.
Чунки, аввало, бу разалларнн н г кайси бири олдин, цайсн
бири кейин ёзилганлиги аниц эмас. Навоий разалининг ба-
диий изчиллигидан шу н арса куриниб турибдики, Навоий бу
газални ма^орати анча ошиб, кам ол га етган д а в р л а р д а , яъни
илк ижодининг охирги эта п л а р и д а (60-йилларда) ёзган. Шу-
нингдек, Навоий сш лигиданок х а л ^ ораенда булган, унинг
хаётн, урф-одатларини яхши билган, х а л ^ тили бойликларини
кунт билан э гал лаган , унинг аж ойиб суз учшнларини яхши
билган. М азк ур разалдаги «зор-зор йигламок;» халц ораенда
кенг мш латиладиган ибора булса, «ёр-ёр айтиб кириш» х ал к
орасида аер л а р 6 ÿi“iH са^л ан и б келаётган маросим цуширига
ишорадир. Бас, ш ундай экан, Навоий уз разалини ёзишда
халк к^ш иклари, х а л ^ тилининг куп циррали том онларидан
нлхоыланмадимикин? Бизнингча, шундай бÿлca керак, чунки
хакикий шоир ижодининг асосий манбаи х а л ^ ^аёти, унинг
лексик фондидир. Ш унинг учун, Л утф ий ва Навоий асарл а-
ридаги айрим текстуал у'хшашликларни олиб, Навоий ва
Л утф н йн и нг ижодий м ун осабатлари ^ а ^ и д а турри ва мукам-
мал бир хулосага келиш мумкин эмас. А лб атта, бир шоир
лккинчи бир шоирнинг оригинал ифода ва о б р азл ар и д ан таъ -
сирланиб, у л ард ан ÿ 3 иж одида фойдаланиш и мумкин. Би ро^
ул ард ан цайси бири иккинчи биридан ф ойдаланганлиги ма-
•саласини ^ал этиш да ÿxш aш томонлари м а в ж у д булган
асар л арн ин г ёзилган вацтини, ÿm a ёзувчиларнинг бир-бири-
нинг мжоди билан ^ай д а р а ж а д а танишлигини ан и цлам о^
зарур. Ана шундагина ижодий ^ам корликнинг м аълум бир
томовини хал этм о^ мумкин.

58 564, 48а-в.

41
Умуман, Л утф ий лирикаси Навоий лирикасига ж у д а кат-
та таъснр этди ва Навоий лирикасининг ривож ида асоснй
зам и н л ар д ан бири булиб хи зм ат цилди. Бу, айни^са, Навоий-
нинг илк л ири каси да кузга якдол таш ланади .
Л утф и й лирикасининг Навоий учун урн ак б ул 1 íh асосиГ»
хусусиятларидан бири — унинг х ал к ж онли тилига яцинлиги,
х ал ц м а^ол ва и боралари га бойлигидир. Навоий Лутфийнинг
л и р и к а д а х а л ^ огзаки ижодиёти м атер и ал л ар и д а н фойдала-
киш усу л л ари д ан и брат олди. Ш унинг учун ^ам Навоий илк
и ж одида узининг турли гояларини и ф о д а л а ш д а хал ц огзаки
ижодиётининг хилма-хил элем ен тлари дан усталик билан фой-
д алан ди . Умуман, х а л ^ огзаки ижоди Навоийнинг илк лирик
ш е ъ рл ари га ижобий таъсир этиб, улариннг халцчиллигн, ба-
диийлигини кучайтириш га хи зм ат цилади.
Навоийнинг илк девонига кирган купгина ш еъ р л ар ÿ 3
услубининг равон ва енгиллиги, шух ва жонлилиги била»
х ал ц ц уш и^лари з^амда Л утф ий ш еър л ари га яцин туради.
Ана шундай ш е ъ р л ар д а х а л ^ огзаки ижоди ^ам д а Л утф и й
поэзиясининг бевосита таъсири сезилиб туради. К,уйидаги
м а т л а ъ л а р билан б ош ланадиган г а з а л л а р худди ана шу тип-
дадир:
К,ародур холу, хатту, кузу цошинг,
Магар боринн куйдурмнш куёшинг...”

Эй чучук жэним сенпнг ширин лабннг,


Меван жоним турунжи FaÓFaOmir...60

Ер лабн акси тушуб жом аро,


Подага жон таъми берур ком аро...61

Ул он каслима tiifh буррон чекнб,


Мен оллида uiyKpoHaFa жоп чекиб...65

Кунгулнннг .\опумо1шп бердп барбод,


Рами ишкингкм, хоиумони обод...сз
Л утфий газалл арин и нг х арактерл и хусусиятларидан 6 н-
ри — хал ц маколларининг б ай тл ар га усталик билан сингди-
риб, едирнб юборилишиднр. Бу со^ада узбек адабнёти тари-
хида Л утф и й узига хос урин тутади. Навоийнинг илк шеър-
л ар и д а ё ц Л утф ий иж одига хос ана шу хусусиятнинг ижобпй
излари кузга таш лан ади .

59 564, 75а-в.
60 564, 76а-в.
61 564, 9а-в.
62 564, 29а-в.
63 564, 40а-в.

42
Л утфий:
AëFHHrFa тушар jçap ла^за гссу,
Масалдурким, «чироц туби rçopoHFy».
Тутарман куз, ки курсам оразингнп,
Ки дерлар: «оццан opurçrça окар су».
Юзунгни туттум ортук ою кумднн,
«Кишининг кузидур, оре, тарозу»...64
Навоий:
....Ухшар ахло^инга хуснунгки, эрур
Яхшнлик лозимасн яхши ^ imiif ...

Хусиунга удшадн жонбахш сузунг,


Кимки бор V3H CIUIHF, С\|ЗИ CII.HIF...65
Б у и к к а л а ш еър услуб ж и хати д ан бир-бирига ж у д а якин
туради. Л утф ий ^ам , Навоий ^ам тасви рд а бир хил йул т \т -
ган. Яъни байтнинг биринчи мисранда баён цнлинган фикр
иккинчи м и ср ада келтирилган халц м акол л ар и ски нднома-
л ар и билан исботланиб, тасди клан и б боради.
Л утф ий лири к ца^рам он характерини очиш, унинг хаттп-
^ар а к а т л а р и н и асослаш да, умуман, бадиий тасви рд а хал к
орасидаги урф-одатла'рдан ^ам тасвирий восита сифатида
ф о йдаланади. Б у усул шеърнинг р о я в и й ва бадиий ж и х атд ан
оригинал ^ а м д а халкчил булишини таъ м и н этади. Бу приём
Навоийнинг илк и ж о д и д аё^ кенг томир ёйиб, унинг кейинги
ижодий эволюцияси д ав р и д а тобора м уста^кам лан иб, рн-
вож л ан и б боради. Навоийнинг илк девонидан бунга дойр
мисолларни истаганча топиш мумкин.
Бироц Навоийнинг этнографик хар актерд аги материал-
л а р д а н ф ойдаланиш усули уз х аж м и ва хусусиятлари билан
Лутфийникига нисбатан бирмунча юкори туради.
Биринчидан, Л утф ий ш е ъ рл ари да этнограф ик материал-
л а р сийрак учрагани ^олда, Навоий р аза л ла р и д а бу маге-
ри ал л ар ни^оятда куп; иккинчидан, Навоийнннг илк шеър-
л ар и д а ги этнограф ик м а тери ал л ар бой ва р ан г-б аранг булиб,
турмушнинг турли со ^а л ари га таал лукли д ир. Учинчидан,
Навоий ана шу м а тер и ал л ар д ан ж у д а у'сталик билан фойда-
ланган, уларнинг этнограф ик характерини биринчи ка р аш -
,iaërç сезиб олиш мумкин.
Умуман, Навоий Л утфий ижодининг бу хусусиятига хам
ижодий ёндашиб, уни бойитган ва ривож лантирган. Навопй-
нинг илк девонидан шу со^ага дойр баъзи мисоллар кел-
тирамиз:

64 Л у т ф и й , Танланган асарлар, 95-бет.


65 564, 7üû-B.

43
Куигулни кон ёшу го.\и юзум бпрла овутурмен,
Сарнк, к,нзнл била андоккн халк тифлии овутмнш...“

Чун сирмшким к>(рди — маълум эттн ншкмм ^осилин,


Дона бирла, уйлаким, эл накдннн айлар \исоб...'7

Жон сотармен хоки пойингга. недннким, ат(ли байъ


Туткурурлар сотцучи бирла харидпр илкнии...“
Л утф ий х а л ^ тилининг бой х ази н аси д ан унумли фойда-
ланнб, уз газа л л а р н н и аж ойиб х ал к иборалари, н дпомалар
бнлан безайди. Навоий бу со ^а д а ^ам Л утфий изидан бориб,
халк, тилининг ран г-б ар а н г ф о р м а л а р н д а н бадиий тасви р д а
тобора Kÿnporç ф ой дал ан иш га интилган. М ас ал ан , Л утф и йда:
Куйган кунгулни хом таъма цилмас эди ёр,
Куз учиднн карашмасн гох-го^ булмаса...*®
Симтек янго^инг делим упармен,
Лйтур: «Хаёлиинг эрур бари хом»70.
Н авоийда:
Ким айласа социйи гулаидом тамаъ,
Илгидин оиинг coFapH гулфом тамаъ,
Оидин сунг агар тацвию ислом тамаъ
Айлар эса, ул ыардак эрур хом тамаъ71.
Л утф и йда:
Лутфнни ким царгади «ё раб, балога учра» деб.
Ким сенингдек тош багирлнк дилрабога учради72
Н авоийда:
Чу ёр кунглида булсам, бало меига ёрумас,
Бу важ^диики, темурдин булур хисор манга73.
Л утф и йда:
Буйнунгда цоиим, кн бизни, эй куз,
Х><5лар била ошна цилурсеи...'4
Н авоийда:
Бир гушада май ичмаса, уз буйнида цони,
Гар булса даме кимсага дилдор мусо^иб...75

“ 564, 596-в.
67 564, 21 о-в.
“ 564, 1316-в.
69 Л у т ф и й , Танланган асарлар, 20-бет.
70 Уша китоб, 73-бет.
71 564, 1416-в.
72 Лутфий, Танланган асарлар, 101-бет.
73 564, 326-в.
74 Л у т ф и й , Танланган асарлар, 91-бет.
75 564, 326-в.

44
Куриниб туркбдики, Л утфий хам, Навоий ^ам халк тили-
да кенг кулланувчи «хом там аъ», «хом хасл», «тош кунгул».
«багри тош», « 1ф н и м буйнида» каби и бор алардан ж уда
уринли ф ой д а л ан а олган. Бирок; Л утф ий ана шу ибораларн;;
узгартпрмай, аинан кулласа, Навоий, купинча, нжодин фой-
д ал ан ад и . М асал ан , Навоий маъш уцани т>тридан-тугри «тош
кунгул» демай, шу маънони бош качароц йул билан нфода-
лайди. А лбатта, бу каби ибораларни Навоий Л утф и й асар-
л ар и д а н эмас, балки х ал к тилининг л у г ат фондидан олган.
Бирок х ал к тили ва х ал к огзаки иж одидан ф ои далан иш со-
хасида Л утф ий унгг катта таъсир этган ва устозлик килган.
Л утфийнинг Н авоийга таъсири, унинг ижодий эволюция-
сида уйнаган роли бу билангина чекланманди (биз бу ^ац д а
кейинрок фикр ю ритамиз). Ф акат, Навоий ва Лутфийнинг
ижодий муносабати хакида ra n борар экан, бу икки санъат-
кор а с а р л ар и д а учраидиган текстуал у хш аш л и к л ар ^акид а
ra n борганда, уларнинг асл манбаини чуцур текш ирман ту-
риб Навоий Л утф и йд ан олган деган хулосага келмаслик
керак.
* *
*

Хар бир ёш ижодкорни ёзувчи си фатида ш акл л ан тиради -


ган, ёзувчи ижодининг бутун мундариж асини белгилайдиган
асосий куч у яш аб иж од киладиган воцеликдир. Б ирок бу
вокелик, ^ аё т ёзувчининг ру^ий ф аоли яти га бевосита ва
билвосита («Китобий м анб ал ар » оркали) етиб бориши, син-
гиши мумкин.
Б а ъ з а н шахсий турмуш таж р и б ас и йу^ ёш ёзувчилар уз
таж р и б аси чегарасидан чика оладиган фикрларни китобий
м а н б а л а р д а н урганиб айтадилар. Ж у м л а д а н , ёш Навоийнмнг
д астл а б к и форсий ш еърл ари ана шу типда булиб, бу ш еърла-
рида Навоий уз с а л а ф л а р и — С аъдий, Хусрав, Хофиз ва
Ж о м и й л а р изидан боради, у л арга гоявий ва услуб жи-
^ат ид ан та т а б б у ъ цилади. Бирок Навоий ж у д а тез шахсий
турмуш таж р и б ас и га эга булди (М а ш ^ ад д а мусофирликда
яш аш и, Х^ротга цайтиб, кийинчилик билан >;аёт кечириши,
сунгра С а м а р к а н д г а кетиши ва б о ш ц ал ар ). Унинг китобий
б илнмлари шахсий т а ж р и б а л а р и билан кушилиб, ёш шоир-
нинг маънавий дунёсини бойитди.
Навоий илк лирикасининг тем атик ш акл л ан иш ид а, унинг
шахсий турмуш т а ж р и б а л а р и билан бир катор да, унга ц адар
м а в ж у д булган лирик трад и ци яларни н г роли каттадир.
Биз, Навоийнинг илк лирикаси билан тан и ш ар эканмиз,
у уз с а л а ф л а р и Саъдий, Хусрав, Х,офиз, Ж ом и й , Атойи, Сак-

45
кокий ва Л утфий га за л л а р и учун характер л и булган етакчи
тем ал арн и уз раза л ла р и д а давом эттириб, уни хар томонла-
ма ривож лантирганлигнни курамиз.
Навоий илк газалл арин и нг асосий етакчи тем ал ар и д а
унинг с а л а ф л а р и ижодининг роли ва таъсирини очиц к у р и и
мумкни. Ана шундай етакчи т ем ал ар д ан бири га з ? ! ж гч пи -
нниг бош темаси — ншкдир. Ф орс-тожик адаб и ёти да X аср-
дан бош лаб ишланиб келпнган бу тема Н авон й га ^ ад ар
Ш а р к поэзнясиниг етакчи темаси булиб цолган. Ана шу тема
Н авоий илк г азалл ари н и н г асосини таш ки л этиб, ишц маса-
ласини талки н этиш да у уз са ла ф л ар и н и н г тради ци яларин и
саклайди. Умуман, ишк масаласининг куйилиши ва ечилиши,
лири к ца.храмон — ошик характерини очиш усуллари ж и ^а-
тидан Навоий ва унинг с а л а ф л а р и уртасида умуминлик
м авж уд.
Навои й га к а д а р иж од цилган форс-тожик ва узбек шоир-
л а р и г а з а л л а р и д а булганидек, Н авои й да ^ам ошик образи —
оташин севги эгасигина эмас, балки уз севгилисига садоцат-
ли булган пок цалб эгаси сифатида талкн н этилади. Л и р и к
к а ^р ам о н — ошиц ф а к а т бир кишинигина севади, шунга ети-
шиш учун ^ а р а к а т килади; бошца бирор кишига кунгил
куйншни цоралайди. Умуман, иш^ ю ксак маънавий ф а зи л ат
с и ф ати д а талцин этилади...
Хусрав:
... Ба як дилдор бас кун хамчу Хусрав,
Набандад ^еч ошиц чо ба чо дил76.

(Хусрав каби ф ац ат бигта дилдор билан чеклан, чунки ^а-


ки^ий ошиц ^еч ^ачон ^ар кимга кунгил б ерм айди).
Навоий:
Рамрдин саф х ан гн и цилрил пок, яъпи а й л ам а
Хслиринг лавз\ини з^ар хат бирла маъюб, эй кунгул77.

)^офиз:
Мабин з^ацир гадоёни ишцро, к-ин цавм
Шах.они бекамару Хусравони бскулаханд78.
(И ш ^ гадслари н и бунчалик тубан ^исоблама, чунки бу
гурух к а м а р б оглам аган ва т ож киймаган п одш охлардир.).
Навоий:
Ошиц эрсанг, курмагил, эн шох, гадоларнп ха,\ иР.
Ким балолиг ш щ фарк этмас гадою шо^ми79.
76 Хусрави Дехлавй, Мунтахабот, нашр. Дав. Точ., 1960, са.^ифа 327.
77 564, 88б-в.
78 Хофизи Шерозй, Муитахаби девон, са\и ф а 218.
79 564, 1366-в,

46
Р а з а л ж а н р и д а и ш ^ билан ма хка м борлиц ^о лда келади-
ган т е м а л а р д а н б и р и — май темасидир. Навоийнинг илк та-
з а л л а р и д а хам ана шу и кк а л а тема пар ал л ел келади. Май
темасини и ш л аш д а .^ам Навоий уз с а л а фл ар и ни н г энг му^им
т р а д и ци ял а ри ни д ав ом эттиради.
Май темаси Хайём ва Хофиз и жод ид а .\ар томонлама
кенг ва чукур ишланг ан булиб, у л а р д а май, асосан, реал
ха ё т ва хурсандлик символи, диний т а а с с у бл ар г а ^а рш и ку-
р а ш воситаси сифат ида т ал ки н этилади. М а й темаси Навоий-
нинг илк л ири к ас ид а ^ ам узннинг ана шу хусусиятларн билан
намоён булади. На во ий узига хитоб килиб, шундай ёзади:
Эй Напоин, Каъба тут ё данрким, ахли жа>;он
Журму Рамднн бу нки манзнлн*! моман цилднлар80.
Ха к ица т ан хам, Навоийнинг с а л а ф л а р и ана шу икки йул-
д а н бирини — майхонани т ан л а г а н л а р . Буни Х°ФИЗНИНГ
куйидаги б а й т ла ри да аниц куриш мумкин:
Дао хароботи мутон мо ннз хамманзил шапем,
К-ин чунин рафтаст дар ах.дн азал тацдирн мо.
Мо муридон ру ба суп Каъба чум орем, чун
Ру ба суи хонаи хаммор дорад мири мо31.
{Биз х ам мурлар хароботи ( м а й х о н а ) д а ватан тутамиз, чун-
ки к а д и мд а бизнинг т а^ д ир и ми з шундай битилган экан.
Бизнинг пиримиз ма йхон аг а юз тутган бир пайтда бнз мурид-
л а р ка нд ай цилиб К а ъ б а томонга юз бурамиз.) .
Еш Навоий ^ а м май темасига булган муно са ба тид а уз
с а л а ф л а р и г а содиц ^олади. М ас а л а н , куйидаги б ай т ла р роя-
вий мазмуни ж и ^ а т и д а н бир-бирига ^амо^ангдир.
Хайём:
I I ОJwJLJ ( 1- Г^ *•>
«м
,Д->1

—Ъ1_;
( Д и лг а рам тамрасини босиш яра май ди. Мутт асил ху р ­
с а н д л ик китобини уцимод керак. Д о и м о май ичиш ва кунгул
орзусини уша т мо ц лозим. Чунки дунёда ^анча вацт яшаши нг
ма ъ лу м э м а с ) 82.

80 564, 456-в.
81 о ф и з и Ш е р о з й, Мунтахаби девон, сахифа 35.
82 М., Изд. вост. лит-ры, 1959, стр. 73.

47
Х^физ:
Днло, чому соки ми гулрух талаб кун,
Кн чун гули замона ба^ое надорад83.
(Эй кунгил, май ж о м ию гул юзли сокийни иста, чунки очи л-
ган г у лл ар сингари, замона ^ а м уткинчнднр).
Навоий:
Сокиё, жом аила домнркн, ганмматлур хаёт.
Тутцусидур чун ажал космнн давром о^ибат*1.
Бундан т ашца ри, май образи рам-руссадан кутулиб, хур-
сандчиликка эришиш воситаси, зо^ид ш а й х ла рг а к арши ку-
р аш куроли сифатида ^улл ан ил ади .
Х,офизда:
Шодни ёрн париче^ра бнде.^ бодан ноб.
Км ман лаъл давом дилн тмгмн омад85.
( Па р и юзли ёрнинг хурсандлиги учун тиниц май тут, чунки
^изил май гамгин д илнинг давоси ди р).
На воийда:
О^иэгил бода селобмни, эн социйки, хнжрондин
Кунгул даштида булмиш корвони дарду гам памдо86.
^офизда:
Туву тубиву мову цоматм ёр,
Фикрн .цар кас ба кадри ^ммматм уст8'.
(Сенинг истагинг — Туби дарахт и, менинг ма тла би м эса ё р ­
нинг цомати. Д арв оце , хар кимнинг фикри унинг ^и мма тиг а
б ог ли^) .
Навоийда:
Мену муг дайрн аро мукбача бошида гулу,
Сену зу.уа а.уш бнла масжнду ме^роб туло88.
Хусравда:
Ало, эй социн форигдилон, ^ам май бадин сон дех,
Км мам бо рузгорн хештан хунхорие дорам89.
(Эй, хушну дла р социйси, бу т а р а ф г а ^ам май сун; чунки огнр
шароитим мени кон ютишга м а ж б у р э тмоцда) .

83 ^офиэи Шерозм, Муитахаби девон, са-^ифа 197.


84 564, 35б-в.
85 Х , о ф м з и Ш е р о з м , Мунтахабн девон, сахнфа 212.
86 564, 18а-в.
87 Х°ФИЗИ Шерозй, Мунтахаби девон, сахнфа 56.
88 564, 17а.
89 «Мунтахабот», са у 338.

48
Хайёмда:
Ичавер, май ичгам млнгулик яшар,
Дунё ла.патниинг бариспн ошар.
Мам деган цайгунн оловдек уртаб.
Оби хаёт каби ж\:и урнб, тошар9Л
Ж ом и н д а :
А гар ни дардм сарм хеш ранчайи. май нуш ,
Ки нест рянчи тчро map6aie баробарн май-1.
(Агар бош орригинг а зоб берса, мам мч: чунки сенннг
азобМнгга мам бмлан тсмг келадмган шарбат — даво мук).
^офизда:
Ба ним чав нахарам токи хонацоху работ,
Маро, ки мастаба амвону пок хум танабмст92.
(Работ ва хонакох мехробннм ярммта арпа донасмга олмаймам;
мсммнг амвонмм манхона, мехмонхонам эса хумнннг остнднр).
Навоий да:
Навоий гуссадни махлас тиларсан, маету бехуд бул,
Ки даврон дарду ранжига даво бу булди, то булдии .
ё к и :
Навоий улдн чу бу сокнй млгмдмн сархуш.
Не айб, дайрга маежмдднн амласа о.чанг94.

Умуман, Навоий лирика сида иш^ ва май темаларининг


ишланиши т радиция билан узвин богланган. Би ро ц ана шу
темад аг и р аз а л л а р д а шоирнинг узнга хос овози, услуби куз-
га я^цол т аш ла н иб туради. И ш ц ва май т емаендаги ше ър -
ларнинг асосий кисмида Навоийнинг индивидуал ички кечин-
м а ла ри и фодаланг ан, унннг шахсияти купро^ акс этган.
Лвторнинг у м у мл а шм а д а р а ж а с и г а кута рнлг ан индивидуал
ичкн кечинмалари, хпе-туйруларининг и ф ода ла нищ и унинг
г аз а лл а ри ни б ошц ал ар н ик ч да н фарцлайди, у ларнинг ориги-
наллигини таъминлайди.
Навоийнинг куйидаги разали ана шу фикрнинг ёр^ин д а-
лили була олади. Бу р а за л да ишц ва май т е м а л а р и бир-бири
билан узвий борлит^ ^ ол да келган булиб, ана шу тем ал ар н и
ёритишда авторнинг тутган й^ли — т а с в и р л а ш услуби, фих-

50 «Рубоимлар», 167-бет.
91 «Интихоб аз асар^о», ca.v 432.
92 «Мунтахаби девон», са у 86.
93 564, 130а.
94 564, 82а.

4 -6 2 2 49>
рининг мантикий изчнллнги ва узига хос нчки кечинмаларн,
хуллас, унинг орнгиналлиги тулик намоён булган.
\ а в о хуш эрдню нлкнмда 95 бир цада.\ мам 1-.06,
Нчар эрднм вале гамдин ^ада.х-кадах. х\ниб.

Кн х.озир эРД» уяиул сарзу наргнсн махмхр,


Валек рагмима этма^; эдн кадахга шмтзб.

Манга не захрае улки.м, лесам калах май нч96,


Не инснз нчкалн майнн |\арору тицату тиб.

Бу ругса бирла ичмм булуб печуккн калах,


Кулумга бнр нафас ашк эврулур мисолп хубоб.
Чу ошладнкм, борур нхтнёр нлкнмдии.
Кулуб цадах кнбн лутф айладню цуйдн чтоб.
1\адахнн нчтню юз лоба бнрла туттн манга.
Кн онннг ¡'.чкаьнл^ч цн.ин манн маету хароб.
Чу сокпй этти калач кузгусида жнлвлн \усп.
Не ами, ошнкн манхура кунглн булса кабоб.
Пароий, васл бпхнштпдч шукр цнл бу иафас,
Кн ¿на чекмагасем хажр дузахмнда азоб97.
Навоийнпнг тр ад ици яг а ижодий ёндашиб, о риг иналликка
интилиши х ам да унинг и жод ид а новаторлик элементлари-
нинг кучая ва ш а к л л а н а бориши ишк темаси бнлан боглиц
булган б ошка м а с а л а л а р н и ^ а л этишда хам кузга яццол
т а ш ла на ди . Ма ъл ум ки , классик поэзияда ишц темаси анча
кенг имкониятга эга булиб, улуг суз са нъ а тк ор л ар и ана шу
те м аг а б езл ик ^ о лд а узларининг хаётга ва з амо нг а булган
муноса ба тла рини баён ки лг анлар. Л и р н к а г а (г аз ал га ) ижги-
моий-сиёсий м а с а л а л а р ^ а м ишк темаси о рка лн кириб кел-
ган. Разалга ижтимонй ма сал ал ар ни олиб кирпшда Лутфин
бсищал'арга Караганда анча илгари кетди. У а прим байтл ар -
д а уз даврининг б аъз и т о мо нл ари да н норозьлигинн баён ци-
л иб утади:
...Айгтнмкн, бу Лутфнйга жафо ^илма, вафо цил,
Айтурки, бизннг даврда у л раем цолнбтур95.
...Жон топтн иморат ^адннгнэ тузлу ки бнрла,
Маъмур булур адл ила х аР кайда вилоят..."

95 «Хазойинул-маоний»да: «оллимда». КаРанг: «Раройибус-сигар»,


64-бет.
96 «Хазойннул-маоннй»да: манга не закраи улким, десамки, бир ц а д а \
ич. «Раройибус-сигар», 64-бет.
87 564, 216—22а-в,
98 Лутфий, Танланган асарлар, 33-бет.
99 Уша асар, 27-бет, ,1

50
Л ут фи н уз ижодининг ана шу хусусняти билан На воийг а
ж у д а катта та ь си р курсатди. На в ои и ёшлигиданок, Л у т фа й -
дан урн ак олиб, л ирп ка га пжтимоий хаёт м а с а л ал а ри ни олиб
киришга .^аракат цилди. У ишкий т е м ад а ёзган г аз а л л а р и д а ,
ё р д а н шикоят килнш билан безлик х.олда, уз з амонасиг а, уша
д а в р пжтимоий тузумининг анрнм томонларнг а нпебатав
муносабатини ифодалади:
Кумгулнн зулм ила буздунг. бале, булур маъмур,
Шахекч мулкида ахсон билли адолатн бор100.
Бирок Навоий нлк и жод ид аё к бу соха да Л утфи йг а нис-
бат ан анча юкори кутарилди: Л у т ф и й д а бу м а с а л а б ошл ак-
гич холда булиб, айрпм байтлардагина (лирик чекиниш сн-
ф а т и д а ) учрайди. Навои йда эса бу м а с ал а анча кенг куй ил -
ган булиб, узннинг хажми ва мохиятн жпхатндан бпрмунча
кескин ва конкретдир. ^ а т т о шундай ;уринлар ^ а м борки, ёр-
нинг зулмидан, х а ж р и д а н (тор ма ънод а) шикоят билан уму-
ман д а в рд ан ва ^и жр он да н (кенг ма ънод а) шикоят п а р а л ­
л ел ь .\олда тас ви рл ан ад и ва авторнинг уз д ав р п д а н норози-
лиги, ундан шикояти бнринчи п ланга чикнб коладн. Бучи
цуйида ячкол куриш мумкин:
Га ¡1 ёршшг ах.Болпгадур ёр мулохиз,
Оз .хам хуш эрур. булмэса бнсёр мулохиз.

Бу даерда ёр уйладурур еРга лушман,


Ким тутмас узин ончаки агёр мулохиз.

Давр ахлига сокин не мумохнз була олггн,


Невчункн эмас гупбази даввор мулохиз...101

Онча дазрон бирла курдум ахлн давронднн жафо,


Ким кузумга тутиёдек булдн жононднн жафо.

Бу жафо дафъпн не янглиг англагайменкнм, етар


Аиласам кнмдмн жафо манъпн тамаъ, онднн жафо.

Сайддеккмм, чиркала юзланса хар ён келгали,


Ахлн даврондин келур кунглумга хар ёндпн жаво...

Не мусулмонлиг булур ушбуки, даврон бошнма ■ Д '


Еткурур .хар дам лна бир нимусулмондин жафо...132

Кпмса харгпз курмади чун ахли даврондмн вафо.


У.|ки даврон офатидур, не тамаъ ондин вафу...1^

100 564, 53б-в.


101 564, 65аб-в.
102 564, 176—18а-в.
103 504, 136-в.

51
Мухимн шундаки, бу г а за лл а рн и автор «даврон б ир л а
ахли д аврондан» шикоят килиш билан бошлайдп. Де.мак,
авторнинг д ик к ат м а р к аз и да турган бнрннчи ма с ал а уз дав-
ридан норознлнгнни ифо да лаш, ундан шикоят кнлмшдир.
Е рд ан шикоят эса ана шу f o h h i i , фикрнн н фо да л ашд а бир>
фон булиб х измат киладн.
Навоий нлк лирикасинннг тсматикаси анча кенг ва хил-
ма-хилдир. Унинг л ирик кахрамони ф а к а т садокатлп otm;i^
ва риндгина булмасдан, шунинг бнлан бирга, уз даврининг
етук мутафаккирн сифатида :\ам гавдаланиб, борлнкнинг
турли-туман м а с а л а л а р и устпда фнкр юритадн. На воп йни ьг
ана шу т емадаги г а з а л л а р и д а .\ам унинг с а л а ф л а р и таъси-
рини сезиш ^ийин эмас. Хусусан, бу сохада Хапём ва С а ъ -
дийнинг таъсири б о шк а л а р г а нисбатан каттарокдмр.
Хайёмда:
Кечагм кунингни анламагмл ёд,
Эщамг келман туриб. этма куп фарёд.
Утган келмаганга ^амгурмоцни цум.
]\увнок бул, умрингнп ^плмагил барбод104.

Навоийда:
Олам асбоби учун гам емагил,
Арзимас мупчага олам гуё...'05
Саъд ийд а:
Фар^м шо^ию бандаги бархост,
Чун цазои н а в и шт а о м а д прш .

Гар касе хоки мурда бозканад,


Нашнносад тавопгару дарвеш10*.
(Улим вакти етганда, подшох билан ^ул орасидаги т афовут
йуколадн. Агарда кпмки уликнинг цабрини очиб ка раса , бари-
бир, унинг бой ёки к а м б а г а л эканлигини а ж р а т а олмайди.)
На воийда:
То тириктур шахга купрактур гадоднн дарди cap,
Чун улум вацтн етар, тенгдур гадо, гар шо^дур107.
Умуман, Навоий илк ижо дид а узига ^ а д а р форс-тожик
ва узбек лири ка си да и шланг ан асосий т ем ал арн ин г энг му-
э$им хусусиятлгрини с а ^л аб , давом эттирди, ана шу темалар-

104 У м а р X a ii ё м, Рубоинлар, Тошкент, Узадабш'шашр, 1958, 39-бст.


105 564, 116-в.
106 f М., 1959. стр. 102.
107 564, 46б-в,

52
ни, уз даврининг му.^нм т а л а б л а р н заминида, узннинг .\аёт 1:й
т а ж р и б а л а р и билан я н ад а ри вожла нт ирди ва кенгайтирд. 1 .
Р аз ал ни нг асосий тематикасини (ишк, май) и ш л аш да На-
воий билан унинг с а л а ф л а р и орасида умумнйлик мавжуд.
Бунинг асосий с абабн шундаки, биринчидан, казал пайдо бу-
лишиданок, унинг асосий темаси му^ а бб ат (шунга боглпк
холда май) б у л г а н 108. Шунинг учун хам Ш а р к адабиётндаги
г а з а л чн л ик да куп а с рла р мобайнида ана шу геманн куйлаш-
да умумий бир т радиция вужудга келган. Навоий хам узига
цад ар м а в ж у д булган ана шу традиция изидан боради. Ик-
кинчидан, Навоий ва унинг с а л а фл ар и , асосан, бир хил та-
рихин шароитда — феодализм д ав р ид а и жод ^илдилар.
Тарихий шароитнинг умумийлиги тема ва гояларнинг уму-
мийлнгини в ужудг а келтириши табиийдир. Навоий х.ам, узи-
нинг с а л а ф л а р и каби, асосан, романтик шоир булиб, тарихнн
^ар акат л ан ти р ув чи куч си фати да яхшиликни ва ёмонликни
т ушунар эди. Шунинг учун Хайём, Саъдий, Хусрав Де.угавий.
Х,офизларнинг баъзи бир гоя ва фи кр лари (лирикада, албат-
та) Навоий учун (умуман, Навоий д а в ри да ) уз а.^амиятини
с а ц л а б цолади. Би рок Навоийнинг ишкий темадаги г аза лл а-
ри янги даврнинг (умуман, феодализм б у л с а - д а ) — ф е о д а ­
лизм гуллаган (XV асрнинг иккинчи ярмидаги Х^рот н аз ар д а
т у т н л а д н ) 109 даврнинг ма.^сули булиб, ижтимоий-сиёснй
фи кр ла рн и узида 1\ а м р а б олиши билан унга к а д а р яр атил га н
к а з ал л ар д ан >стун туради.
Умуман, юкорида баён цилинган фи кр ларн и шундай ху-
л о с а л а ш мумкин:
_1. Навоий г аза лч нл ик да (умуман, л и р и к а д а ^ам) узбек
ва форс- тожик ёзма адабиётининг узига ц ад ар тупланган
бой тр ад иц ия ла р иг а суянди, у л а рд ан озикланди. Ана шу
т р а д и цн ял а р Навоий газалиётининг пайдо булиши ва риво-
ж и д а замин булиб хизмат килди. Бирок На воий г аз алч ил ик
трад ици ял арин и д авом эттирибгина цолмай, балки газлл
жа нри нн му в а фф а ^ и я т билан янги ва ю^ори бос^ичга олиб
чицишга интилди ва бунга эришди. У уз г аз а лл а ри ни нг узига
^ а д а р яратилган б ош^а г а за л л а р д а н асосий фарцини « Ба -
доеъул-бидоя» девонннинг д ебочасида шундай курсатиб
утади:

• |М К,аранг: V — XV
;^-вТожикдавнашр, 1957; А. X а и н т м е т о в, Навоий лирнкасн,
Тошкент. ^зССР ФА нашрнёти, 1961, 68-ва кейинги бетлар.
109 К,аранг: Я к у б о в с к и й, Черты общественной и культурной жиз­
ни эпохи Алишера Навои. Сб. «Алишер Навои», М.— Л., 1946, стр'. 22,
23, 24...

53
«51на буким, сойир д авовинда расмни г аз ал услубндин-
кнм шойпъдурур. т а ж о в у з килиб. махсус н а в ъ л а р д а суз
арусининг ж н л ва с иг а намойиш ва ж а м о л н г а оройиш бермай-
д урурлар. Ва га р а^ёнан м анл ан махсус н ав ъ ид а вокеъ б ул ­
са, ^ а м ул м а т л а ъ била ит.мом хилъатин ва а нжо м кн св ат гн
к и йд урм ай дур ур лар, б алки тугагунча агар бир байт у :чму .1
енсоли б ахорида гулоройлнк кнлса. яна бнрн фнрок ха.чонпдя
хо рнамойлик ^илибдур. Бу сурат доги муносабатднн йирок
ва му лояматдин кироц курунди. Ул жих ат дин саъй килмнди-
ким, ^ар м азму нда м а т ла е вокеъ булса, а к с а р (таъкнд ме-
н и к и — Е. И.) андок булгайким, ма к т аъ г а ч а сурат хансияти-
дин мувофик ва маъни жонибидин мутобик тушгай:
Хар ерда бахор улса, чаман булса керак,
Хар ерда чаман-гулу саман булса керак.
Х.ар камда хазон булса. тикан булса к^-рак,
Хар цайца тнкан-ранжу чикан булса керак.
Зо.чнд хуш эРмастУР харобот нчра.
Фоспк не тнлар ахлн мунижот нчра.
Гурбатки котик булубтур. онн боре ха.и;,
Будуркн, тушар киши сурук ёт мчрам0.
Д е м а к , Навоийнинг аксар г а з а лл а ри . у л а рд а хар бир те-
манинг тугал ва т ад ри жи й ра ви шд а ифода ланиши ва байт-
ларининг мантикий нзчиллиги билан унга ц ад ар яра тилг ан
(узбек ва форс- тожик адабиётидаги) г а за л л а р д а н ф ар ц ци-
лад и, узбек газалчилигининг энг олий нуктаси .^исобланади.
Бу хусусият Навоийнинг илк л ир ика с ида ё к кенг Томнр отган
булиб, унинг купгина г а з а л л а р и ана шундай типдагп шеър-
л а р д и р 111.
2. Навоий г а за лч ил ик да форс-тожик шо ирл ар ида н Ху.с-
р а в Де^л ав ий, Хофиз ва Ж ом и й л а р г а , узбек шо ирл ар ида н
эса Лу т фи йг а (Атойи ва Сакко ки йл ар нн нг узбек г аза лч и л и“
гини р ив ож ла н т ир и шд а уйнаган ролини хам улутлайди) тан
беради, у ларни узининг цонуний устозлари деб хпсоблайди.
Бунинг энг мухим с а ба би — у л ар ижодининг ^аётнй ва халц-
ч иллигидадир. На вои й форс- тожик ва узбек г аз алч ил иг ининг
б арча ютук ва т а ж р и б а л а р и н и ана шу шонрлар ижоди орца-
л и цабул килиб, узига сингдиради. Хусрав Деу лав ий , Х,офиз
в а Ж о м и й л а р н и н г ^ар бири На во ий га уз ижодининг узига.

1.0 «Фавойидул-кибар», 469-бет.


1.1 Саъднй, Х.офнз, Жомнй газаллари ораснда ^ам шу типдагп айрим
шеърлар учрайди. Биро^ бу^хусусият улар ижоди учуп типик хол эмас.
Шунинг учун ^ам Навоий мазкур дебочада уларни тилга олмагап.

54
хос айрим томони билан урн ак булган. Хофнздаги ринд обра-
зи, Хусрав Де.'цлавнйдаги л ирик с ами мия т ва ширин тилли-
л и к ва Ж о м ий д аг и ф ал с аф н н ру.\ На вониг а купрок таъсир
этган.
З.чНавонй узбек дунёвий лирикасинипг т аж рпб ал ари ни
Атойи., Саккокий ва, хусусан, Лутфий ижодн оркалн кабул
килди. Л ут фи й ижоди узининг куйндаги томонлари: узбек
тнлйДа бадиин а с а р л а р яратиш, она тилннннг мавкен ва
тарйкциёти учун кураш; узбек дунёвин лирикаснии ривож-
лантириш, уни янги босцичга олиб чикнш учун ннтнлиш; ли-
риканинг халкчиллиги учун кураш: л ир ика тилинн хал ц
жонли тилига якинлаштириш, бадинй тасвир воситаларинннг
содда ва табпиилигига эришиш, услубнинг енгил ва равон-
лнги учун кураш; л ир и ка г а (хусусан, разалга) ижтимоий
^аёт ма с ал ал а ри ни олиб кириш ва б о шк а ла р п билан На -
Боинга ур нак булдн.
4. Навоийнинг лирик т ра ди ци ял а рг а муносабати Навоий
1 |Лк ижодининг турли боскичида турлича ша к л д а намоён
булади: дастл абки боскичда Саъдий, Хусрав Дехлавий, Хо-
физ ва Ж о м и й л а р г а т а т а б б у ъ килгап. Счнгра узининг муста-
кил ижо дид а уларнинг ше ърл ар ида ги баъзи бпр фо рма ла р ,
о б р а з л а р д а н (кенг ма ънод а) фойдаланг ан; улар билан му-
с об ак а ла шг а н.
5. Навоий илк лирикасининг т ематик ша к лл ан иш и ва рп-
в ожида, асосий воцелик билан бирга, л ирик трад мц иял ар ^ з м
катта роль уйнади. Хусусан, ишк, май темал ари ни и ш л аш д а
Навоий уз с а л а ф л а р и Саъдий, Хусрав Дехлавий, )^офиз, Ж о -
мий, Атойи, Саккокий ва Л у т ф и й л а р изидан боради. Бироц
разалнинг асосини т ашкил этган му ^а бб ат темасининг имко-
н нятларн ва мазмунини анча кенгайтирди. Ана шу тема во-
ситаси билан у разалга ижтимоий ма сал ал арни кенг мнцёсда
олиб киришга интилди. И л к д ав р л ир ика си да хижрон мотив-
л а р и кучлп булпб, замондан, д ав р д а н шпкоят д а р а ж а с и г а
кутарилган.
6. Навоий илк шеърларининг унинг с а л а ф л а р и разалла-
рпдан ф ар к киладиган энг мухим хусусиятларидан бири
шундаки, буларнинг а к сари яти да авторнинг уз шахсияти
акс этган; л ирик к а ^ р ам он шоирниг узи булиб, у уз ^аёти-
нинг турли д ав рид аг и турлича кайфияти х ам да воцеликка
булган муносабатини ифода лаг ан. Ал батта, буларнинг бар-
ча&и бадиий у м у м л а ш м а д а р а ж а с и г а к ут а рил а олган.
Шоирнинг шахсияти к а нч ал ик кучли ва ёр^ин акс этса,
унинг а с а рл ар и шунч ал ик оригинал булади. Бу .^ацда
В . , Г . Белинский шундай ёзган эди: «Шоир ижодий фаол ия-

55
тининг ма нб аи унинг ша хси да и фода лан ган рухидадир. Ьи-
н об ар ин , шоир ру^ининг ва унннг а с а р л ар и характерининг
д ас тл а бк и изо^ини унинг шахсидан кидирмок лозим... шеър
ёзувчи )\ар цандай киши ^ а м уз шахснни и фо да лан бермаи-
ди: бунта ф а ц а т шоир булнб тугилган кншигина цодирдир.
Шунинг учун -^ам, «шоирнинг шахсияти к анч ал ик чуцур ва
кучли булса, у шу ^ а д а р чинакам шо ир д ир » 112.
Навоийнинг илк г а з а л л а р и д а авторнинг шахси кай д ар а-
ж а д а намоён булганлигини унннг ше ърларинн та. ушл цил-
ганда очицро^ курамиз.

112 В. Г. Б е л и н с к и й , Собр. cut. в т р м томах, т. III, М., 1948,


стр. 374.
П БОБ

1-6 у л и .н

НАВОИИ ИЛК Л И Р И К А С И Н И Н Г АСОСИИ МОТИВЛАРИ

Виз бундан олдпнги бобда Навоий нлк лирикасининг те­


матик ш а к л ла ни ш ид а традициянинг катта роль уйнаганли-
гини айтиб утган эднк. Бу Навоийнинг илк шеърл ар и бплан
унннг с а л а ф л а р п ас ар л ар и уртаснда тематик якинлик, ух-
ша ш л п к бор демакдир. Бирок бир хил темада жу д а куп
киши ишлашн мумкпн ва уларнинг хар бпри ана шу теманн,
узи'нинг д унёкараши, роявий познцкясига боглик холда, узи-
га хос хал этишн мумкин. Уларнинг ас арларини бир-биридак
ф а р к киладиган ва оригиналлигини курсатаднган асосий бел-
ги гоявий ва бадиий хусусиятлардир. Шунпнгдек, айрим бир
ёзувчи уз мжодининг турли этап ла рид а, турмуш тажрибас.!-
нинг ортишн, д унё кара шининг усиши, узгариши н атижасида,
ма ъ лу м бир темаг а турли нуцтаи н а зард ан караб, уни ^ар
хил хал этиши, т ал ^и н этиши мумкин. Бу, албатта, ёзувчи-
нинг ижодий эволюцияси билан боглик ма саладир.
Шуни аптиш керакки, бирор санъаткорнинг ижодий эво-
люцияснни кузатиш ана шу са нъаткор ижодиниг .\амма бос-
цичларинн т ад ри жи й р ав ишд а синчиклаб урганпш, уларнинг
энг мухим ва етакчи хусусиятларини ан икл аш ва киёслашни
та^ озо кнладн. Шу жи ха тд а н Навоий илк лирикасининг энг
мухим роявий ва бадиий хусусиятларини аницлаш Навоий
лирикаснни ва, умуман, Навоийнинг ижодий эволюциясини
у рг ан и шд а мухим а ^ а ми я тг а эгадир.
Навоийнинг нлк ш е ърл ар и ж а нр хусусиятлари жи^ати-
д а н унчалик бой эмас. Унинг асосий кисмини разал ташкил
цилади (41 рубоий, 1 мухаммас, 1 мустазод). Маъ лу мки , га-
залнинг асосий ма вз ул ар и да н бири ишкдир. Р а за л пайдо
-булгандан тортиб На во ийг а ц а да р (кейин ^ам) ишк темаси
разалнинг мундарижасини ташки л килиб, б ошка хар ка нд ай
мотивлар ана шу т ем аг а боглик х.олда ифодаланган. Шунинг
учун ^ам, табиий равишда, Навоий илк ше ърларининг а с о ­
с и й ^исмини иш^ий р аз а лл ар ташки л этади.
Навоий ёшли ги да но ^ нищ ма с ал ас иг а объектив ф а лс а фн й

57
категория сифатида карайдн, унннг энг мухим хусусиятла-
рннн курсатншга интилади. Навонйча, ишк — ннсондаги бар-
ча хусусиятларни тарб иял аи днг ан, уларни тоблаб, интл^оси-
га етк азад иг ан «мураббин»:
Ишк эрур андок мураббмнким. килур етгач асар.
Булбул улгай. очсг юз бнр сарвн гулру.хсор, сор1.
Шоир «ишк» радифли шеърида ишкнинг турли хусусият-
л а р и г а тухталиб, шундай хулоса чикаради:
Хажру дарду сабрснглнг келднлап котил бари.
Лек бу фан мчра борд\р Сорчага уетод ишк2.
Шунн антнш керакки, «ишк»нинг радиф булнб келишп
шоирнннг асосий дик кат и ана шу м а с а ла га каратплганлиги-
ни, унга ка тта ургу берганлигини курсатиб турибди.
Навоип (илк ижоди н аз а р д а тутиладп) ишкнинг таъсир
кучига юкори ба.хо беради. Инсондагн энг олий фаз ил ат-
л а р — ишц ва акл (хнрад) бпр-бпрнга к а р ам а - ца р ш и куни-
ладн. Бу билан у ишкнинг кувватп, т аъсприг а .\еч нар са
тенг кела олмайди, деган тезнснн олга суради:
Аклкнм барча хирад ах.шга эрдп \стод,
Булли шик абжадн таълнмнда тифлн мактаб3.
Эй Навонп. ниц ар о ком нстасанг. девона бул.
Бу шарафнн тоимагунг, хамрохимг улга то хнрад4.
О к и б а т д а шоир купидагидек содда ифодаланган, бирок чу-
кур ва объектив хулосага келади:
Ьулманин бегопа сру ошнодап чора мук,
Хо.^ бул бегонага, хох ошноря мубтало3.
Навоийнинг ишции г а за лл а ри орасида, реал ннсоний сев,-
ги ва ^ис-туйрулар акс эттирилган ш е ър л ар билан бирга,
т а с а в ву ф ру^идаги символик г а з а л л а р >^ам учрайди. Ана
шундай ру^даги шеър ларн н шоирнинг дунёвий рухдаги га
з а л л а р и д а н ф а р ц л а ш ва ана шу икки группага дойр ше ър -
ларн инг салморини б елг иламок лозим. Бусиз шоир ижод иг а
объектив ба^о бериш мумкин эмас. Бу .^ацда На во и йн ин г
узи ^ ам «Бад оеъ ул- би до я» девонининг дебочасида шундай
ёзади: «Яна бир буким, гуйиё эл а шъор тахсилидин ва даво-
вин такмилидин рараз ма жоз ий хусн ва тавсифи ва мацсуди
зо^ири хатту хол таъ рифи дин узга нима ан г ла ма йд у рл ар .

1 564, 48б-в.
2 564, 71а-в.
3 564, 32а-в.
4 564, 43б-в.
5 564, 12а-в.

58
Девон топилгайким, анда ма ър пф ат о ме з бир г азал топилма-
гайким, анда м а въ иза тан гез бир бан т булмарай. Мундоц
девон битилса, худ усру бе^уда за. \мат ва зоеъ м а ш а к к а т
тортилрон булран. Ул ж и ^ а т д а н бу девонда хамд ва наът ва
ва Мавъизадин бошка .^ар шурангез газалдинкнм, нстнмон
ма.^вашларра мужиби с а р к а ш л и к ва ра.мкашларга мужпби
м уш а вв аш ли к булгай, бирор -иккирор наси.хаторо ва мавън-
затосо байт иртикоб ^илиндиким, аларнинг л а м ъ а и рухсорп
и ффат буркаъидин куп т а ш ка ри л о ми ъ булмагай. то булар-
нинг вужуди хирмани ул б а р э ^ р о к и д н н билкул зсе ъ б у л м а ­
рай, йукким, бу р аза лла р разолалари ж н л в а г а р л и к соз, б а л ­
ки п а р д а д а р л и к о р о з ки лсалар, бу б ан тл ар насихатсоз вокза-
л ари ва ма въ и за па р до з носи^лари монеъ б ул га йл а р» 6.
Д е ма к , Навоий девонл арид а реал ишк т авсифидан т а ш ­
кари, та с ав ву ф ру^идаги символик ш е ър л ар хам бор. Б иро ^
бундай шеърл ар ни автор уз даврининг девон тузиш тради-
циялари изидан бориб ёзган. Иккинчидан, ана шу рухдаги
ше ъ р л а р куп эмас, балки девонга киритилган г аза лл ар ни нг
озчилигини («бирор-иккирор») т ашкил этадн.
Академик Ойбек «Навоий разалиёти» номлп ма ко ласн да
шундай сзади: «XV ас рда Эрон ва турк хал кл а ри адабиётн-
д а т ас ав вуф шу ка да р ма ркам урнашган, ^окнм спнф идео-
логиясининг ай ри лмас бир узви булиб кол га н эдикпм, ?з
давридаг и илмларнинг ^аммасини яхши э га лла ган , мада-
ннят ва санъатни устиришда тиришган, амалнй ч ора ла р
курган буюк м ута факк ир шоир На во ий хам уз пжодиётнда
ундан кутула олган э м а с» 7.
Навоий илк ижсди д ав р ид а уз даврининг т рад иии ял ар и
билан борланганлиги шуб^асиз, шунннг учун :\ам унинг илк
девонида т ас ав вуф ру^идаги шеърларни учратампз. Л1азкур-
девон цумидаги г азал билан бошланади:
Ило\о, пЬдшохр, кирдмкоро,
Санга очуг ып.чону ошхоро...8
Умуман, девоннинг бош цисмида ха мд ва н аъ т ф о р м а с и -
даги бир неча г азал жой лашти ри лг ан .
Суфнёна ше ъ рл ар девоннинг бошка у р инл арид а хам уч-
райдц, бнроц х а м ма ерда эмас. .^ар бир .\арфга мансуб
ш^ърларнинг д ас тл абки бир-икки разали ана шундай шеър-
л а р д а н иборат. Навоий кейинча узи тузган девонл ар ид а ^ам
уз д а в ри да м а в ж у д булган ана шу т рад иии яг а кагтик ам ал

. е «Фавойндх л-кибар», 769-бет.


1 О й б е к , Навоий разалиёти. «Узбек тили ва адаииётн масалаларн»,
1961, № 5, 25-бет.
6 564, 1б-в.

59-
т^илганлигини « Ба доеъул- бидоя» девонинннг дебочасида э ъ г и :
роф этади:
« М ук а рр ард ур ки м, хар а мрда бир л а х з а хак субхона.\у
ва таоло ?\амдндин ё ра е ула ла й^ ис с ал ом наътидпн, ё бу иккк
ишга д а л о л а т цилурдек бир амрдин гофил булмог лик нб'.^с-
дурур. Агар ^ар л а ^ з а бу са ода т муяссар булмаса. хар му-
т а а й я н амр ифтитохида не навт. тагофил ва такосил раво
курилгай... Бу навъ хаёл хотнрга келган учун хам >;арф Faja-
лиётннинг а в в а л т газалин ё тенгрп таоло хамдн била му-
в аш ш а х ё рас ула лай хпс сал ом наътн бнла муфаттах. ё бир
м а ъ в и з а билаким, бу икки иштин бирига дол булгай. муваз-
з а ^ килннди»9.
Суфиёна ше ъ рл ар дунёвин рухдаги г а з а л л а р д а н уз маз-
мунн — мун дар ижас н билангина эмас, балки формасп —
бадиий воситалари, махсус терминлари .\амда услуби билан
^ам а ж р а л и б туради. «Поэтик ижод га м авз уъ булган тасав-
вуф н ат пжа с ид а поэзияда маълум мнстик маънонн. миетнк
кечинмаларни ифодаловчи ра мз ла р, н шоралар, т а ъ б и р ла р
системасн яратилади. Поэзия умуман символик характер
касб этади. Суфий поэзиясида ифода воситалари — ухшатиш-
лар, истноралар, м а ж о з л а р ортик ишланган, ша кл га кирган
булиб, улар белгилн суфий тушунчаларнни ифода килиши
к е р а к » 10.
Навоий илк девонидан келтнрилган куйндагк г а з а л л а р
юкорндаги фикрнинг тасдики була олади:
Равшандуруркп, мехр юзунитн олур сафи,
Пукса, не BJЖ.\ ила цамар онлин гоиар зпё.
FapKH мухнти пшцнш эли жо н ила кунгул,
Ул ламкн ру^ эмас эди тан бнрла ошно.
Гулда юэ\нг латофатидш: ранг курмаса,
Булбулга не эди бу фигон бирла бу наво
Бир зарра огз,| рамзнни \ар кнмкн онглади,
Пули адам тарнцндуру золи рох фано.
Ул знндаднл хаёти абад васлнднн топар,
Ким неши г амнн нуш де р у д а р д бедаво.
Ломеки васл аёп 1га ётммштур нттисол,
Ул ломдурурки, уртага олмнш они бало.
5'зднн цутул. Навоию максадга етки, цуш
Етмас чаманга. булоа 1\афас нчра мубтало11.
Навоийнинг ё шликда суфизмнниг бирор маз^абинн рас-
мий равишда кабул килганлнги аник эмас. Би ро 1\ уз ,дав-

9 «Фавойидул-кибар», 768—769-бетлар.
10 О й б е к, Навоий газалиёти. «Узбек тили ва адабиёти масалалари»,
1961, Л« 5, 19-бет.
11 564, 4б-в.

60
рининг фар за ндп булган ва ёшлигиданок уша л а в р н ин г
тарбиясинн олган ёш шоир — Навоий уз лапрн т радицияла -
ри изндан бориб, суфиёна ш еърл ар нжод кплганлиги шуб-
^аснз. Бу факрнинг псботп шундан пборагки, бирпнчидан,
суфийлик характеридаги шеърлар, асосан, девоннинг бош
кисмида хамда купинча хар бир харфдаг и г аз а лл арни нг
бошланпшида м а вж у л (бу, алб ат та , девон тузнш традиция-
л ар и да н келлб чикадн, гарчн девонни бошка кишнлар тузгзч
булс а-да) . Шуни'нгдек, суфиёна шеърларнннг барчаси узига
хос т р а д т ш о н услубда ёзнлган булиб, \ ларпнмг мураккаб
символик характери ёш шоирнинг бу сохада тайёр т р а д и ­
ция пзидан борганлигини исботлайди. Бирок бу, Навоий
ёшлигида суфизмга моииллик курсатмаган, ундан узок тур-
ган деган хулосага олиб келмайди. Чунки Навоий ёшлигила-
ноц, дунёвий рухдаги а с а р л а р билан бир каторда, мистик
шоирларнинг ас арларини хам куплаб укиган, хатто уларнинг
купчилпгини ёддан билган (Атторнинг « Ма нт и к у т т а й р » и ) .
Шунингдек, уша давр м акт аб лар пда гн укитиш спстемасила
.\ам линий а с а р л а р катта урин тутган.
Еш Навоий д унё к ар а ши г а ана шу мухитнинг таъсирн
булганлиги шуб^асиз. Бу эса унпнг илк ше ър л ар и да анча
тулиц акс этган. Навоиининг илк ше ър л ар иг а асосланиб,
унннг д у нё кара ши да ги (илк даврдаги) етакчи хусусиятлар
х ам да унинг суфизмга муносабати (гарчи бу д а в р да у бирор
маз^абни расмий кабул килмаган булса-да) хакнда баъзи
бир хулосаларнн чнкаришимиз мумкин.
Профессор Е. Э. Бертельс узннпнг «Навоий» монография-
сида Н а к ш б а н ди йл ик маз^аби XV аернинг П яр мид а цандай
хара кт ер д а булганлиги ^ а ^ ид а анча б атафеил фикр юритган.
Унинг курсатишича, бу маз.^аб купро^ практик х ара ктерд а
булиб, п ай г ам ба р (Му ха ммад ) нинг д а ъ в а т л а р и г а ^атти^
риоя ^илган >>олда, унинг асосий йул-йурнцларини турмуш-
га т ат бн ^ этишни уз олдига в ази фа килиб 1\уйган. На кш-
б аидийлар пайг амб ар ни нг ^аётини узлари учун намуна деб
биладилар ва унга амал килишга хара кат килиб, уз эъти-
кодлари асосига ф а ^ р (уз хо^иши билан к а мб а г а л , фак;ир
булиб я ш а ш ) н и ^ уя дилар. Бу, и шламай, бировлар ^нсобига
я ш а ш дегани эмас, балки >^ар ким уз цул кучи билан топ­
тан нарсаси хисобигагина я ш а ши керак, деган маънони бил-
диради.
Ана шу м а з^ а б г а мансуб кишнлар узларининг бир парча
ерларига бугдой, мош сингарн н ар са ла р экиб, шунинг ор^а-
сида тирикчилик ^и лг ан ла р. Уларнинг уй ша роитларн >^ам
^ар Цандай ж и ^ о з л а р д а н холи, оддий булган ва ^еч кандай
хизматкор тут ма ганла р. Умуман, н акшба нд ийл ик маз^абп

61
д а р в и ш л а р д а н ж а м и я т д а а ж р а л и ш , я к ка лп к ка бернлишни
т а л г б килмаган.
Унннгча, д арв иш « жа м и я т г а а ра ла шн ши , ватан х ас и да
кайрурнши, зо.^ирда кишилар билан, ботннан худо билан
булиши керак». Яъни киши, ж а м и я т д а н ажралмагг. н ^ п д л ,
шундай я ш а ш к керакки, гуё у ^ар доим худо билли бирга
ту рг ан д ай булсин, уз в ат ан ида узини мусофир ва муваццат
келгинди деб хисобласин. Кишининг бош вазифаси бировнинг
мозорига бориб, я к ка л и к д а ётиш эмас, б алки уз яцннларига
хнз мат килишдир. Бу эса н а^шбандийликнинг б ошка ф а н а ­
тик маз>;аблардан тубдан ф а р ^ цилишини к у р с а т а д и 12.
Навоии д а в ри да н а кшба нд ийл нк мазхабининг энг буюк
в а ки л л а р и д а н бмрн Абдурахмон Жо м и й булган. Навоии
1476— 1477 и ил лар да расмий р ав и шд а Жо ми пн и узнга пир
деб, унга кул беради.
Албатта, бу ходиса биз текшираётган илк девон кучирил-
г анлаи (1465—66 йилда кучиргалган) ун йилча вакт утгач
воке булган.
Бирок шуни аптиш керакки, Навонй Жоми йн ин г ц ар аш-
ларп, у мансуб булган м а з ^ а б билан танпшиб: унга уша з а ­
хоти кул берган эмас, албатта. Чунки бу ёзувчининг дунё-
к а р а ш и билан боглик ^одиса булиб, унинг узок в а кт л ар да-
вомида олиб борган кузатиши .\амда турли оким ва ма з^аб -
л ар ни атрофлнча урганиб. у лар борасида цилган муло^аза-
лари нин г бевосита якуни — хулосасидир.
Навоии, гарчп Жо мн й билан т а ни ш иб 13, унга кейинроц 1^ул
берган булса-да, бирок у ёшликданоь; уз даврининг буюк сий-
лосм булмпш Жо м и й асарларн билан, шунингдек. накшбан-
дийлпкнинг асоснй хусуснятлари билан таниш б у л ы н ва та-
ниша борган. Унинг 1476—77 иилларда Жо мн йг а 1\ул бернши
эса ёш Алишер эътнкодндаги узок эволюциянинг расмий нати-
жасндир.
Ил к девон ш е ърл ар и орасидаги айрим д ет ал ла р, хатто, а й ­
рим тулик г аз алл ар Навоийнинг илк ижодпга накшбандий-
ликнинг таъспри анча сезиларли булганлигпни хамда шу давр-
да ёш шоирнинг ана шу мазхабга мойиллпги анча кучли экам-
лигинн курсатади. К,унидаги разал ана шу ру.^да ёзилган б у ­
либ, биз унинг айрим байтларнни келтирамиз:

12 Е. Э. Б е р т е л ь с, Навои. Опыт творческой биографии, ]у1.—Л:,


1948. стр. 142—144.
13 Навоийнинг Жомий билан биринчи марта качон учрашганлиги
помаълум. Проф. Е. Э. Бертельс Навонй ва Жомнмнипг биринчи учра-
шио, танишганн 1469 йилдан кейин, яъни Навоии Самар^анддан Х,нротга
келгач содир булган, деб тахмин цнлади. К,аранг: Е. Э. Б е р т е л ь е. Н а ­
вои, стр. 148.

62
Хар гадокнм. бурён факр эрур кнсват анго,
Салтанат зарбафтплпн хожат :>иас хн.тьат анго...

Шах юриб олам очяр. дгрпеш оламдип кочар.


}^,зм >зунг пнсоф бергнлкпм. Су не ннсбат анго.
Хар не шах мацсудндур. дарвешннмг мардудндур.
Кур' не х и м м а т д у р мунга. не н а в ь эРУР х ол ат анго.
Фацр купи туфрогнн шах мулкнга берм^с фацнр,
Мулк куркам, тенг эмас туфрог ила циймат а н т .
Ша.\ сипох чекса, фацип ахволпга етма^ футур.
Бу вале чеккач нафас, барбод улур \ашмат анго...
Шохга шо.ушг мусалламдур, агар булгай мудом.
IU ox.tiif т аркип кмлнб. д п рв е ш \ л у р ннят анго.
Мумкин эрмас шохлар ичра бунла ннятл;:г магар
Шох гознпкпм, муяссар булдп бу давлат анго.
Ш о х л а р д а р в е ш н ю д а р в е ш л а р шохнки. бор
LLIox.i i i f с у о а т анго. д а р в е ш . шк с ннр а т анго.
То ша.^у дарвеш булгай. айлагил. ё раб. аён
Шо.\дин хнзмат мунга. дарвешднн хпм.маг анго...14
Бу газалнинг хар бир баитп ёш Навоиинпнг нацшбандий-
лик^мазхабннинг (уз давридагп, албатта) мохиятнни тушуниб
етганлпги са узи .^ам ана Шу позицмяда туриб, унинг му^им
гояларини шеърий пул билгп т а р ш б ва ташвнц цилганлигп-
ни яцкол курсатиб турнбди.
Умуман, Hasoníi ил к пжодп даврида (25 ёшга кадар)
нацшбандийликнинг етакчи хусусиятларн билан танишиб, ун-
га эътикод куйгаи. Навоийнинг накшбандиилик позициясини
маълум д а р а ж а д а кабул цилганлиги унинг ил к лприкаснда
циска, бирок анча ёркин акс этган.
Проф. А. Кримскиинпнг курсатишича, «гарб-ислом олами-
д а «тасаввуф» сузн остида мистицизм, шарк-пслом оламида
эса пантепстик плохпёт кузда тут ил ади» 15.
Шунинг учуй Навоий дунё кар ашида (илк даврда, албатта)
суфизмнинг каиси томонлари асосий урин тутганлигини цис-
^ача булса-да, ёритишга TyFpii келади.
Биз ки^орида Навоиинпнг илк шеърларпда нацшбандин-
ликнииг таъсирн ва унга мойнллик мавжудлигинп маълум д а ­
р а ж а д а курсатиб утдик. «XV асрда темурийлар д ав лат лари да
кенг ёйилган н ак шб ан ди я ва ^уруфия оки мл ар и пантеистик
ца ра шла рг а эга эдилар. Буларнинг ак;идасига кура, коинот
я ра лма сд аи илгари бор булгай азалий в ужуд-мутла^ (тангри)
дир. Бу олам унинг жилвасидан пандо булдн ( та жал ли ёки
э м а н а ц н я н аза ри яс и ). Бутун а шъё ва ма х лу к л а р ва шу жум-
л ад ан инсонлар вужуди мут ла 1\нинг тимсолидир. Аммо худо

14 5G4. 26, За-в.


15 Бу цитата М. Шайхзоданинг ю^орнда зикр этилган ишндан олин-
ди. «Улур узбек шоири», 147-бег.

63
инсонни энг мукамыал уларок ва узнга ухшатиб яратгани
учун у « аш р аф ул махлукот» (яънн махлу кл ар нин г энг ша-
р а ф ли си ) ди р »1“. Илк девондагн шеърлар орасида ёш шонр-
нинг пантеистнк карашларипи акс эттнрган байтлар анчагнна
учрайди. Ман а бу байтларда шопр дунё ва ундагн сон-само 1\-
сиз .\амда турлн-туман сифатга эга булган мавжудотншь паГ
до булишнни тангрнга б о м а н л и ва буларнннг барчаси ana шу
вужуди мутлацнннг турлн ф ор ма да ж ил ва ла ниш н деб карай-
днки, бу т а ж а л ли назариясннинг аннан узидир:
...Асли бнр зот келиб чункп маротибга \туб,
Бешцоят булуб ижсду снфат нчра алал.
Бирдурур аслп алал. кимкп Хакнкатбинлур,
Гар глад, юз туман улса, тузатур бирга санад.
Эм Навоий. лесанг ихлос ила бу сирни билам,
К,улх\оллоху а\?д, сунградур оллоху самад17.
ё ш Навоийча (умуман, памтеистларча), оламда ягома гу-
з ал ли к мавжуд. У хам булса вужуди мутлак-тангрндир. О л а м ­
да ги барча гузалликлар ама шу вужуднпнг турли мавжудот-
л а р сифатида куриниши, жи лва килишпднр. Жа х онн и ёритув-
чи К,уёшнинг нурн хам, чамандагн гулларнинг латофати ?^ам,
инсон г уз ал л ик ла р» хам у нда н— вужуди мутлакдандур. Д е ­
мак, гарчи илохийлашган булса-да, табиатнп, борликни,
д емак, инсонни севши, ундан л а з з а т л а н п ш мумкпн. Бу эса
Навоип пантеизмига оптнмистпк туе берадн:
Равшандуруркм мехр, юзунглми олур сафо,
йу^са не важх ила камар онлмн топар змё...
Гулда юзунг латофатиднн p-inre курмаса.
Булбулга не эли бу фигом бпрла бу паво'8.
Бирок Навоий пантеизмида (нлк даврда) мистик суфизм-
нинг курннншларн хам м а в ж у д — у баъз и бнр бай тл ар ида ёр
васлига (бу ерда олло.^ назарда тутилади) етишиш учун уз-
лукдан цутулнб, фано (йуклик) касб этиш лозим, хакикий ва
абадий ^аёт ана шудир, деган фи крларнн ^ам баён килади:
...Ул знндалил ^аётн абад васлидин топар,
Ким неши гамни нуш деру дардни даво...
Уздин цутул, Навоию мацеадга етки, цуш
Етмас чаманга, булса кафас ичра мубтало19.
Яна:
Эн Навоий, бергнл узлук нацдину касб эт фано,
Ким алар суд айладнларким. бу савдо ^илднлар20.

16 М. Ш a íi х з о д а, Навоийнинг лирик цахрамони хасида, «Улуг


узбек шоири», 147—148 -бетлар..
17 564, 42а-в.
18 564, 4б-в.
19 564, 4б-в.
20 564, 46а-в.

64
Бирок бу хилдаги байтлар нмхоятда озчпликми ташкнл ци-
либ, традиция изидан борпб ёзцлган разаллар таркибида уч-
райди.
Бу, албатта, ёш Навоий дунё ^араши ва пжодига Аттор ва
Румий кабп фан лас уфл ар мжоди утказган таъспрнниг маълум
пзларидир.
Навоий ана шу таъсирдан бу дав рда (1465—66 йилларга
цадар) тулиь; цутула олган, деб айтиш нотурри булур эди. Л е ­
нин шуни айтиш керакки, Навоий илк ижоди д а в ри да ё ^ пан-
теистик позицияда турган булиб, унинг илк шеърларида Н а ­
воий ижоди учун хос булган оптимистик пантепзмнинг кон-
турлари маълум д а р а ж а д а куриинб долган эди.
Биро^ Навоий илк лирикасинмнг му.\им хусусияти шунда-
ки, ёш шонр ижоди ва д унё^арашннинг асосий томонларини
акс эттирувчи дунёвий шеърлар орасида суфнёна шеърлар
ж у д а озчиликни ташкил этади. Ил к девондагп иш^ий шеър-
ларнинг асосий цисми дунёвий рухда булиб, ул ар да инсонга
хос булган реал кечинмалар ва хусусиятлар акс этган.
На во ий дунёвий ишк; куй лан ган илк ш е ъ рл ар и да севги ма-
са ла лари га жиддий ёндашади, унга чуцур фалсафий мазмун
бериб, иш^ни объектив категория сифатида тал^ин этади. Шу-
нинг учун у, иш^д а шо^у гадо б ар ав ар дейди.
Бу тезис чу^ур ф ал с аф и й ма змунга эга. Чунки у ишцни ин-
соннинг табиий ва олий хусусияти деб билади, ишкни сунъий
вужудга келтириш мумкин эмас. Шунинг учун хам у шо^ би-
лан гадони фарц килмайди. Б у фикр Навоийнннг юксак гу-
манизмидан келиб чи^ади. У инсоний фазилатларни з^амма
нарсадан ю^ори цуяди. Шунингдек, автор уз замонасидаги
^укмрон гуру^ларнинг хотин-цизларга булган муносабатига
уста лик билан киноя цилиб утади.
Ишц дайрида гадодур шохлар,
Киргали бизга не ёр густсц21- 22
Бу фикр унинг «Хамса»сида тантанали равишда эълон ^и-
линган «Деди: ишц ичра тенгдур шо^у дарвеш» деган тезиси-
нинг дастлабки асосидир. Бу Навоий ёшлигидаё^ ишц масала-
сига бахр беришда ^анчалик муста^кам позицияда турганли-
гини курсатади.
Навоийнинг лирик ца^рамони — о ши ^ юксак инсоний фа-
зилатларга эга булган олижаноб шахе сифатида гавдаланади.
В афодорлик, соф ц а л б л и л и к — унинг энг му^им фа зи л а т л а р и -
д ан бири. У ана шу ф а з и л а т л а р н и узининг энг зарурий хусу­
сияти деб билади. Унингча, ошицнинг тили билан дили бир

21- и 564, 386-в.

5 -6 2 2 65
булишн керак. У жисмонпй ва маънавнм гузаллнк гармония-
сини куйлайди:
Соф кил хотиркн, солган икс у.: юз, яхшмким
Кургузур юани, ^ачонкнм равшан улди кузгу, хуЧЗ.
Эн к\нгул, бортам ул oit наззораснга, зинхор
Ашк бпрла кузларпнгднн гайрмниг накшин ю хуб23.
Навоий узнкпнг бу фикринп ь^арийб уттпз йилдан кейпн
ёзилган «Хамса»нинг « ^ а й р а т у л аброр» достонида яхлит ва
ихчам фо рм а да цуйидагича ифодалайди:
Ошик сни бнлкн, эрур дарднок,
\ а м тилу, хам кунглню, хам кузн пок24.
Мухимн шундяки, Навоий бундан беш юз йил му^аддам
улут ру.-. ёзувчиси Чсхоанинг «Кишида з^амма нарса гузал б у ­
л н ш н керак: Юли хам, кииим-кечаги ^ам, цалби ^ам, фикр-
л а р и хам» деган фикрига айнан хамоханг булган фикрни да-
диллик бнлан баён килган. Иккп халцнинг бу икни санъат-
корини бир-биридан турт асрга якин узо^ дав р а ж р а т и б турса-
да, уларнинг эстетик ц арашлари мама шу нуцтада бир-бирига
ж у д а якин келади.
О ш и к — шоир фак;ат бир кишини севиш ва у билан богланнш
тарафдори. Бу билан у ислом дининииг айрим томонларига
зимдан rçapiun туради. Чунки ислом куп хотинлиликни расмаи
>*имоя ^илади. XV асрда (умуман, феодал жа ми яти да ) фео­
д ал ^укмдорлар, исломнинг ана шу со^ага дойр цоидаларига
суянгаи ^олда, куплаб хотин олар, хотин-цизларнинг ^ац-.^у-
цу^ини, уларнинг пок инсоний фазилатларини oërç ости ^илар
эдилар. Ана шундай шароитда ёш шоирнинг севги ва якка
нико^ни таргиб этиши, шуб^асиз, прогрессив ходиса .^исобла-
нади. У оши^дан уз севгилисига (фа ^а т ÿ3 севгилисига) пок,
холис муносабатда бÿлишнигинa эмас, балки севгида >^ар икки
томоннинг (ошиц ва маъшу^анинг) ^ам садо^атини тал аб
этади. У шундай ёзади:
ё раб, ул ой >;уснин эл фахмнка номаф^ум кил,
Бупла мавжуд этмасапг ул, мени маъдум цил.
Барча юздин, уйлаким, кузумни ма^рум амладннг,
Барча кузни ул париваш юзидин ма^рум ^нл.
Булей ишцимда rçycype, кунглиии мендин совут,
Ишцим ар пок улса, тошдек кунглин онинг мум цпл...
То кузум цутлук юзидин узга сири тушмади,
Хар не куз кургай, менииг бахтимга они шум цнл.
То тирикмен ишци ^арфидур ичимда, эй рафиц,
5'лсам, они-ÿrç мазорим бошида мархум кил..25

23 564, 23б-в.
21 A. Navaij, Хэмээ, Taçkent, 1940, 48-bet.
25 564, 90б-в.

С6
Навоийнинг бу фикри унинг бутун ижоди д аврида узгар-
майди. М ас а ла н, шоирнинг кейинчалик ёзган ^уйидаги разали
фикримизнннг муносиб далили була олади:
Кунглум уртансун, а г а р FaüpiiHrra па рв о айласа,
Хар кунгул >;амким, сенинг шав^ннгнн пайдо айласа24.
Шунингдек, Навоийнинг бутун лирик асарлари буйлаб rçn-
зил ипдек утган ана шу олижаноб фикр «Хамса»да Ширин
тилидан кунидагича магрур ва самимий жаранглайди:
Менга но ёру не ошик ^авасдур,
Агар мен одам улсам, ушбу басдур27.
Улур ^ннд классиги Р аб ин дран ат Тагорнинг «)^алокат» ро-
манида шундай сатрлар мавжуд: « Ф а^ а т мухаббатгина нук-
сон, хато ва ралат товушлардан цувонч топа олади»28. Чин-
дан з^ам, ха^и^ий оши^ учун уз севгилисининг jçap бир ха-
ракати, ^ илири , хаттоки ну^сони ^ам гузал ва ёцимли туюла-
ди, унга кувонч багишлайди. Бу фикр севги циссасини озгина
булса-да, уз бошндан кечирган ^ар бир инсон учун аксиома-
дир. Ш у жпхатдан, Навоийнинг ёшлигида ёзган ^уйидаги
байтиари узининг табиий ва самимийлиги билан иищий фал-
сафанинг узгармас формуласи була олади:
Толиб эрсанг цатлима, жоно, санга жоним фпдо.
Не санга матлубро^, улдур манга матлуброц...29

Токи севдим сени, жаврингни доги севмишмен,


Хар не мадбуб цилур, бордурур ул хам ма^буб30.
Энди Навоийнинг цуйидаги байтига на за р т аш ла йл пк:
Гар улса а.уш му^аббат Навонй, эй хамдам,
Вафо керак анга, цилгон соми жафо мадбуб31.
Ошиц — шоир севгилининг хар бир зулмини ка бу л килишга
тайёр; унинг жа бр л ар и га ÿ3 вафо ва садо^ати билан жа во б
беришни уйлайди. Б о ш^ а ча ^илиб айтганда, бу бантда ошик; —
шоир Ш ар к к и н г ишций л и ри ка си да трад иция булган «ёр ж а ф о
цилса ^ам, сен вафо ^ил; унинг хар к;андай ^а^ орат ва зулм-
л ар ин и миннатдорлик билан ^абул ^ил» деган фикрнинг тар-
риботчиси бÿлиб майдонга чивдан. Бу ерда ёш шоирнинг т р а ­
диция изидан борганлиги равшан. Бироц Навоий шу дав р ли-
рикасидаёк ана шу масалаг а бош^ач аро ^ ёндашади: ёрнинг

28 «Раройибус-сигар», 43-бет.
27 «Х эмбэ», 153-bet.
28 Р. Т а г о р , Халокат, Тошкент, Узадабийнашр, 1958, 58-бет.
29 564, 726-в.
30 564, 31а-в.
81 564, ЗЗз-в.

67
жабр-зулмп хам ма ъл ум чегара доирасида булиши керак.
Поклик, вафо ма саласпда эса маъшуца хам ошнц билан баб-
б ар ав ар масъулиятга эга. Бу эса Навоий ишций лирикасининг
новаторлик белгиларидан бири булиб, унпиг хаётпй ва табиий-
лигипи белгилайди:
Бнр гул гамиднн куяй дедмм багрима дог,
Бергайму дебон атри думогнмга фарог.
Баргин чу мулаввас айладн бум ила зог,
Эмдн они исламокка юз ханф думогз:.
Бу рубоийнинг энг музшм томони шундакн, бунда лирик
ц ахр амо н ф а ^ а т самнмий ва оташин ошик си фатидагина эмас,
шунингдек, ёмон ва ифлос хусусиятлардан жнрканувчи жонли,
табинй инсон сифатида г ав да ла на ди. Д е м а к , ошик— шоир фа-
цат цаттнц севнбгина цолмай, шу билан бирга, каттиц н афрат-
л а н а олади хам. ^ а ц и ц а т а н , з^акиций табипй севгн уткир наф-
ратни з^ам тацозо цилади. Н а ф р а т ва р аш к — о л и ж ан о б ин-
соний севгининг доимий йулдоши. На во ий илк иш^ий шеър-
ларининг муз^им ф а з и л а т л а р и д а н бири з^ам ана шунда.
Навоий иш^ий ше ърл ар ини нг асосий хусусиятларидан б и­
ри шундаки, буларнинг б аъзиларида севги, тор доирадан чн-
циб, кенг маъно касб этади; лирик ^ахрамоннинг фа ^ а т сев-
гилисигагина эмас, балки умуман з^аётга булган му^аббатини
ифодалайди. Шунингдек, «ёр» з^ам кенг. маънода ншлатилади.
Масалан:
Гул керакмастур манга мажлисда сахбо булмаса,
Найлайин са^бонн, бир гул мажлнсоро булмаса.
Базм аро хуштур цада^-кавкаб вале эрмас тамом,
Мутриби хуш ла^жаю хуршид сиймо булмаса.
Мезфу, мо^у, муштарию Зуэфа чун килдн тулуъ,
Х,еч нахс ахтар тулуъи анда цатъо булмаса,
Мунча булса ^ам муяссар, жамъ эмас хотир 5\ануз,
Токи муг куйида бир маз^фуз маво булмаса.
Чун бу ерда ичкаридин рост богланди эшик,
Одам эрмас ул кишнким, бода паймо булмаса.
Хуштурур бу навъ амиият вале окшомгача
Гар фалакдин бир хиёнат ошкоро булмаса.
Х,ар кишига умрида бу навъ бир кун берса даст,
То абад, гам йуц, агар булса яна ё булмаса.
Умр базмида нишот асбоби дилкашдур, басе,
Гар хаводис шахнасидин онда ягмо булмаса.
Эй Навоий, гар насибангдур абад умри, керак
Хотирингда ёрдин узга таманно булмаса33.
Бу г аз а лд а шоирнинг реал з^аётга, унинг базм-ишратлари-
га нисбатан ц а р аш и ва орзуси уз ифодасини топган. У з^аёт
базмини цуруц уз з^олича эмас, ф а ц а т инсон (ёр) булган тац-
дирдагина гузал деб з^исоблайди. Р е а л ^аётнинг марказий фи-
32 564, 1416-в.
33 564, 106-в.

68
гураси инсон х;исобланганидек, бу шеърнинг м арказ ид а з^ам
инсон ва инсон характери туради. Шоир кора му^итнинг зулм-
л ар и д а н бир н а ф а с булса-да, узоцда туриш ва уларнн унутиш-
ни орзу ^илади. Шунинг учун узига муноснб ёр кидиради. Бу
ерда «ёр» кенг ма ънода — дуст, у лфат ма ънола рида келгани-
дек, ошиц-шоирнинг уз севгилисига булган мухаббати унинг
дустларига ва умуман ^аётга булган му.\аббатининг таркибпй
кисми сифатида намоён булади. Зотан, классик иш^ий лири-
канинг а^амияти хам унинг феодал фанатизми кучайган давр-
да ёрга булган му^аббатни куйлаш ор^али, умуман, киши-
л а р д а инсон ва реал ^аё т га булган му^аббатни уйготиши ва
т а р б и я л а ш и д а н иборатдир. Навоийнинг илк л ир ика си ^ам
узининг ана шу ф а з ил ат и билан а ж р а л и б туради. Бирок; шу
нар са ни т а ъ к и д л а б утмоц керакки, ошик-шоир .^аёт ва унинг
г уз ал л ик ла ри нп куилар экан, доимо унинг д пц к ат марказн-
д а инсон образи (ёр-тор ёки кенг ма ъно да) туради. Усиз хаёт
гузал ^ а м эмас, усиз ошиц-шоир хаётдан л а з за т л а н м а и д и
хам:
Кнмкм олам бощда бир сарвм гулрухсорм бор,
Бог санридмн фарогу сарву гулдин орм бор.

Гул била майни нетар девонаикнм, кунглида


Бир париваш лаълидин май, ^успидпн гулзори бор.
Гул насими атридин мумкин эмас топмоц илож,
Кнмки бир гулче^ра хори ^ажридин озори бор...34
Унингча, ёр (инсон) — >;амма нарсадан говори, ,\аётда се-
вимли булган нарсаларнинг энг олий чувдиси, барча гузал-
ликни узида бирлаштирган ну^та. Шунинг учун у булмаса,
гул ^ам, сарв >^ам, май ^ам — ^еч нарса инсонга хурсаидлик
б аг ишлай олмайди.
Д ем а к, Навоий илк ижоди давридаёц, буюк гуманист си­
фатида, инсонга юксак ба^о беради, уз ше ърларида инсоний
^ис-туйгу ва фазилатларни куйлайди. Унинг ицщий шеърла-
рининг аксарида инсон характери марказий уринни эгаллайди.
Навоий илк лирикасидаги дунёвий ру^да ёзилган иш^ий
г а з а лл а р узининг икки хусусияти билан а ж ра ли б туради:
1. Ишций г аз а лл а р н и н г бир цисмини шоир тайёр традиция
изидан бориб ёзган. Бу нда й ш е ъ р л а р абстра кт х а ра к т е рд а
булиб, узининг ша бл он ифода в оситалари х а м да услуби билан
а ж р а л и б туради.
2. Аммо купчилик иш^ий г аза лл а р з^аётий характерда бу­
либ, шоирнинг реал хис-туйгулари ифодаланган. Бундай шеър-
л а р д а авторнинг шахси ^ а м м а д а н купроц акс этиб туради.
34 564, 44а-в.

69
Бу хол шеърларнннг услуби ва тасвирий воситаларига ^ а »
таъсир этиб, уларнинг табний ва хаётий булиб чи^ишига са-
баб булган.
Иш^ий г аза лл а р ораснда шундайлари хам борки, ул ар д а
лирик rça.^paMOH бевосита шоирнинг узи булиб, уларнинг к< i-
чилиги биографик характерга эгадир. Булардан б аъзиларини
куриб утайлик:
Чарх ойирли тез этмб ноламни хам, охнмни .\ам,
Мехрибон шохимни >;ам, номехрнбон мохпмпи >;ам.

Хар киши дилхоху дилжуйнм эдн. солди ймроц.


Шохи дилжуюмнн доги мо^и дилхохпмпи хам...

Оптмон шохимни с мохимни еткур бошима.


Хам мохи гофилвашимии, шохи огохнмни ,\ам.

Жонда шохим ёди — кунглум ичра мохнм фур^ати,


Денг анга цуллуг— бу барча шайалиллохнмии ,\ам.

Эй фалак, шох.у ма.\им шамъи рухидин гам туии


Ерутиб уй, йулга келтур бахти гумро.хнмни .хам.

Эй Навоий, шохим айвони, ма\нм хуснни куруб,


Жон тарабгохимни топса, куз назарго^имии хам35—3®.
Маълумки, Абулцосим Бобир вафотидан кейнн ^ у с а й н
Бо й^ар о тахт орзусида цушин тÿплaш учун Маш.хаддан кета-
ди. Навоий эса ё л ш з ^олади. У 1464 йилларда Хиротга бор-
гач, у ерда хам ёлгизликда моддий ва маънавий жиз^атдан
цийинчиликлар тортади. Бу шеър ёш шоирнниг ана шу давр-
даги (1457— 64 иил лардаг и) огир руз^ий кечинмалари ва орзу-
умидларининг ифодаси б\’лса керак. Шу жихат дан г азалдаги
«шоз^» ва «моз^» сузлари хаётий, реал кишилар булса керак.
Ма на бу г аз ал хам бевосита ^аётий вокеа таъсирида ёзил-
гаидай туюлади:
K h.ifoh эрмиш иотавои сарви рявонпмни мараз,
Зор уларменким, килибтур зор жонпмни мараз...

Садцасн айланг мени мардудни, эй дустлар,


Ким заиф этмиш улустин тонлагонп.чин мараз.
Дардлпк кунглум халокин истарамкнм, куйида,
Инцмиш ул овораи бехонумонимнн мараз.

Юз тумон мендек гахи бир ÿлca, онппг садцаси,


К,илмасун озурда, ё раб, навжувоннмин мараз.

То мараз ÿлмнш нигорим, цон тукар гнрён кузум,


Эй Навоий, дей олурмен: туктм цопимни мараз31
35-36 564i поб-в.
37 564, 64а-в.

70
Б у шеър традицион иш^ий разаллардан тубдан ф ар ц ^и-
лади:
биринчидан, традицион р аз алларда маъшуца золим, шу.\\
жа фо ко р сифатида тасвирланса, бу ерда унга нпсбатан «ово-
раи бехонумон», «навжувон» сингарп сифатлар берилмо^да;
иккинчидан, бу разал д аб да ба ли риторпкадан узок булиб,
ошиц-шоирнинг кечинмаларп мумкнн кадар самимпй, содда
ва равон цфодаланган;
учинчидан, шеърнинг бошпдан охирига цадар бетоб маъ-
шуцанинг холати ва лирик ка^рамоннинг нчки кечпнмаларинм
очиш авторнинг диккат марказида туради. Б у максад яхлнт
бир ше ърд а пзчиллик билан а м а лг а ошириладн. 1\\ йидагн
байт эса юкоридагн газа лн инг бевоснта давоми, яъни огир
жудоликнинг ифодасидек туюлади:
Чу сенсиз тирик цолмишам, яхширо^
Бу я н г л и р тириклпкдин улмок манта3".
Бу шеърда хам лирик ка^рамоннинг нчки кечинмалари
содда ва самимий ифодаланган.
Албатта, биз шоирнпнг шахсий турмуши хакпда, хусусан,
унинг бирор кишини севгани ёки севмагаплнгп хакпда хеч
кандай маълумотга эга эмасмиз. Бирок Навоий асарларининг
ру^ини чу^ур урганар эканмиз, уларда авторнинг шахсий ке­
чин мал ари >^ам атрофлича акс этганини пайцаймиз. В. Гюго
Байроннинг улимн муносабати билан шундай ёзган эди: «Биз,
каламимиз ^акикатдан, гарчи беихтиёр равишда булса-да,
тойиб кетмаслиги учун уни (Байронни — ё . И.) шу кадар
тунд ва инжиц килиб куйган уша оилавий кунгилсизликлар-
нинг ^акиций сабабини етарли д а р а ж а д а яхшн билмасдан ту-
риб, бу борада куп гапирмасликни афзал курамиз. Биз Лорд
Байронни фа к ат унинг поэмалари орцалигина биламиз ва
шоирнинг ^аёти ^ам унинг калби ва ижодий да^осидек эди,
деб тассаввур килишнинг узи биз учун цувончлидир»39.
Навоий ^ам, фацат суздагина эмас, балки а м а л д а — тур-
мушда хам юксак маънавий циёфага эга эди. Унинг замон-
дошлари томонидан ёзиб 1^олдирилган ва шоирнинг амалин
фаолияти .\акида хабар берувчи тарихий ва мемуар асарлар-
дан маълум булишича, у узининг идеалларини уз асарларп
орцали тарриб этибгина колмай, уларни амалга ошириш учун
амалий кураш ^ам олиб борган.
У «Хамса»даги достонларида уз орзу-умидларинигина
эмас, балки даврининг баъзи бир томонларини хам романтик

38 564, 7а-в.
39 В. Г ю г о , Статьи о писателях, М., ГИХЛ, 1856, стр. 19.

71
фонда акс эттнрган. Ш у жи^атдан, ана шу достонларда шоир-
нинг шахсин турмуш фожиасн >;ам маълум д а р а ж а д а акс эт-
ган булиши ^а^ицатдан у зо^ эмас. Хусусан, «Саъбаи-сайёр»
достонндаги ша^зода Фаррух образ» била» шонрнннг шахсия-
ти орас ида яцинлик кузга та шл ан ад и. Ана шу з^икгш битпн
шоирнннг бнз ю^орида келтирган сингарп разалларнни . ак-
цослар эканмиз, уларнннг умумий рухи б»р-бирига ки^оятда
мос тушганлигшш курамнз. Ана шунда шоирнннг уйланма»
утиш сабаби >*ам маълум д а р а ж а д а аннц булгандай туюлади.
Умуман, автобиографии ха ра к те рд аг и г а з а л л а р узининг маз-
муни, услубн ва тасвирий в оситалари билан бошца ишции
г а з а л л а р д а н а ж р а л и б туради. У л а р д а шоирнинг шахси анча
тулиц акс этган.
Навоийнинг илк шеърлари билан танишар эканмиз, у л а р ­
д а икки мухим ижобий хусусиятни курамиз: биринчидан, а в ­
тор л ирик цахрамон характерига хос булган реал инсоний ке-
ч ин мал ар нн содда ва самими» т ас ви р ла ш га интилади; иккпн-
чидан, у лирик 1\а^рамоннинг ички дунёсини шеърий л ав ^а-
л а р д а тасвирлашга хара кат цилади. Н а т и ж а д а унинг ше ъ р л а ­
ри муайян сюжетга эга булиб, ундаги байтлар, бир-бирига
узвий богланган ^олда, мантикий равишда ривожланиб бора-
ди. К,уйидагп разал ана шу типдаги шеърларнинг классик на-
мунаси булиб, Навоийнинг илк ижоди процессида яратилган,
биро^ бутун Навоий ижоди учун хам характерли булган цим-
матли дурдоналарнинг биридир:
Х,аво хуш эрдшо оллнмда бир када^ майи иоб,
Ичар эдим вале гамдин 1^ада^-цада.ч хуноб...40
Б у шеър муста^ил сюжетга эга булиб, оши^ — ца^рамон-
нинг ички оламидан бир л а в ^ а чизилган. Бу ерда автор лирик
^аэфамон характерини очишда ' м а ъшу ^а да н ташцари май
образидан хам фойдаланган. Ер булмаса, май оши^нинг ^а-
роратли ^албига таскин бера олмайди. Май )^ам, ф ац ат ёр
булсагина севган ^албига л а з з а т багишлайди. Бу уринда май
ошицнинг ички кечинмаларини ни^оятда кучайтириб, кескин
ва ^алокатли >^олда тас ви рл аш учун хизмат цилган. Б у разал
Навоийнинг илк шеърлари орасида реал з^аётий заминга асос-
ланган энг дунёвий шеърл ар дан булиб, авторнинг новаторли-
гидан дал о ла т беради. К,уйидаги разал ^ам ана шу типдаги
шеърл ар дан биридир:
Кеча келгумдур дебон ул сарви гулру келмадн,
Кузларимга кеча тонг от^унча уйцу келмади.

40 564, 216-в.

72
Ла^за-лахза чицтиму чектим йулида интнзор,
Келди жон огзимгаю ул шухи бадху келмади...41
Инсонга хос реал хис-туйрулар ишонарли тасвирланган бу
разал му^аббат хасида ёзилган узига хос бир шеърий новел-
ладир.
Ш а р ц классик л ир ика си да лирик ца.^рамоннинг ички дунё-
сини очиб беришнинг хилма-хил усуллари м а в ж у д булиб.
На вои й ^ ам узининг илк р а з а л л а р и д а лирик ц а х ра м он — ошиц-
иинг ички дунёсини очишда узбек ва форс-тожик лирикаси-
нипг бой т а ж р иб ал ар и да н фойдаланади. Навопйнинг илк F a -
з а л л а р и д а лирик ка хр амо н — ошик характерини очишнинг,
асосан, икки йули ма вжуд:
1. Л и ри к ца^рамон ички дунёсини б е в о с и т а — турридан-
турри тасвирлаш;
2. Л и р и к ^ а х р а м о н — ошиц ке чинмаларнни тас вн рл ашни нг
б авосита йули.
Л ирик кахрамон ички дунёсини очишнинг бевосита йули
шундан иборатки, бунда л ирик ц а ^ р а м о н — ошиц узининг ички
кечинмаларнни — ёрга булган му^аббати ва садо^ати, маъ-
шуцанинг зулми ва ундан шикояти, ^ижрон азоблари ва ви-
сол орзусини — турридан-турри уз тилидан баён цилади, уз
ички дунёсини бевосита узи очиб беради. Бундай пайтда ошиц
купинча турридан-турри маъшуцанинг узига ёки узгаларга
(су^батдошига — уцувчиларга, со^ийга, носи^га ва бош^алар-
г а) , шунингдек, уз-узига м ур о ж а а т цилиб сузлайди. Масалан:
Мен ар маету беморлиг бирла улдум,
) ^амиша ж а х о н ичра сен бул г ас ен cof .

Дедннгкнм. ола олмасун дилраболар,


Ки кунглумга ^уйдунг ofhp хажрдпн tof...42
йуц дамекмм, фурцати жонимра бедод айламас,
Райрни шод этгали кунглумни ношод айламас...
У,лча 6aFpHMFa цилур FaM нишидин хижрон рами,
T ófhhht 6a Fpn r a метин бирла Фарход айламас...43
)^ажр ути ул ой ^анасида мени чун уртади.
^ ар тараф шабгун булутдек чархиаймо булди дуд.

Со^иё, оби *аёти май била кулбам ёрут,


Ким фирок утидин онда зулматосо булди дуд'14.
Л ирик ца^рамон ички дунёсини очиб беришнинг иккинчи
усули шундан иборатки, бунда о шиц— шоир уз кечинмаларнни

41 564, 1296— 130а-в.


42 564, 706-в.
43 564, 586-в.
44 564, 406-в.

73
турридан-турри баён ^нлмайдп, балки узннпнг хнс-туйгулар;»
ва муносабатпнн турли восмталар ёрдамида ифодалайди.
Ишкий разалларнинг купчилнгида, одатда, маъшуцанинг
портрет» чпзилади: унпнг лабн, кошн, кузи, юзи, сочи ва
бош^а аъзолари турлн нарсаларга ухшатиладп, м^бола ал и
ташбизу 1 ар килннади. Бир газалда маъшукампнг хамма юмо-
:ш тасвирлангандек, баъзан уннпг хар бнр аъзосп тасвирига
ало^ида бнр разал хам баппиланади. Феодализм давридагп
узбек ва форс-тожнк поэзиясида бу хол традиция холига кир-
ган булнб, бунинг натпжаспда поэзияда к а т ы ш шаклга кир-
ган бадиий тасвпр воспталарп вужудга келган. Бу хилдаги
газалларнннг купчилигн услубпнинг дабдабалилнги ва маз-
мунининг мав.\умлигн бнлан а ж ра ли б турадп. Навоий ^ам ил к
ижоди даврнда традиция пзидан бориб, ёрнинг ташци кури-
нишини тасвирлашга асосланган бнр канча разаллар яратди.
Мас ал ан , цуйидаги ма т ла ъ билан бошлангам разал бошдан
охирига ^ад ар ёрнинг кузини муболагали холла тас вир лашга
багишланган:
Эй санга хунрез мужгону балоангез ку.1.
Бпзга мужгонинг синонп захмидинм \\нрез куз...45
Ма на шу байтларда эса маъшуканинг юзп, лаби ва х о л и т а с -
вирланади:
Оразингни бог аро чун курди — .ханрон Сулди гул,
Баргсиз цолди, нединким, бас паришон булдм гул.

Бодадин гул-гул куруб ул юзмн, онннг хажридин


Чок-чок улгон кунгулдек тах-батах кон булдм гул...46

Нуцтаи холинг недин шнрин лабинг устпдадур,


Нуцта чун остия булур, хар цайдакнм ёзилса лаб47.

Куриниб турибдики, маъшуканинг ташки гузаллигини т а с ­


вирлашга катта а^амият берилмоцда. Бу хол разалчиликда
традиция долита кириб колган булнб, ёш Навоий ^ам уз ижо-
дида ана шу традициялар нзидан боради. Шундай экан, апз
шу типдаги разалларнинг ахамияти нимада?
Феодал жа ми яти да яратилган ишций разалларнинг а.х;а-
мияти шундаки, улар диний фанатизм ^укмрон булиб турган
бир дав рда асосий ди^цатни ило^иётдан жонли инсонларга,.
мавз^умотдан реалликка, реал инсоний кечиималарга ж а л б
этади. Н а т и ж а д а инсон ва унинг хусусиятларини тасвирлаш
поэзиянинг асосий предмети булиб цолади. Зотан, уйрониш

45 564, 55а-в.
46 564, 22а-в.
47 564, 99а-в.

74 #
даври адабиётининг энг катта ютури ва фази.пати хам унипг
чукур гуманизмидир48.
Умуман, разал феодализм мухитидагн идеологнк кураш
процессида маълум роль уйнаган.
Шуни айтиш керакки, маъшуканинг портретини чизишга
б а т ш л а н г а н газа лл ар да , юзаки Караганда, лирик ка>фамоп
ошиц эмас, балки ма ъшу ка биринчи планга чикпб, а с о си йл и ­
рик ^ахрамон сояда цолгандай туюлади. Аслида эса буидай
эмас. Маъ шу кан ин г барча хусусиятларини таърифлайдиган
шахе лирик ^ а х р а м о н — ошикдир. Унинг м а ъшу ка си ф а к а т узи
учуигина ана шу кадар мактовга сазовор. Виз маъшуканинг
макталган фазилатларинп тасаввур цилишнмпз учун уига
о ш и ц — шо и рн ин г ку зи билан к а р а ши м из керак. Б о шк а ча ки-
либ айтганда, о ши к— шоирнинг м а ъ ш у к а ха^идаги барча таъ-
риф ва т ав си фл ар и купроц субъектив хара кт ерг а эга. Шунинг
учун хам бошдан-оёк м а ъшука ни нг портрети чизилган газал-
л а р д а асосий образ м а ъ шу ка эмас, балки лирик ц а хр ам о н —
шоир ва унинг кечинмаларидир. М а ъ ш у к а эса ердамчи о браз
булиб, лирик ка ^ ра мо н кечпнмаларини очиш ва т ас ви р ла ш да
воепта булиб хизмат киладн. Чунки лириканинг асосида образ-
кечинма ётади. Эпик асарнинг асосида эса вокеа ётади. Эпик
асарнинг ^ а ж м и унинг асосида ётган во^еанинг хажмн билан
белгиланса, лириканинг >;ажми эса унинг асосида ётган л ирик
ца^рамон кечинмаларининг мундаражасига борлшу Инсон ке-
чинмалари эса уз-узидан эмас, балки ,\аётдагн у ёкп бу вок?-
лик таъсирида турилади. Демак, лирик ь^ахрамоп кечинмала-
ри — кечинма образ лирик асарнинг асосини ташкил 1у 1либ,
ана шу кечинмаларнинг ^осил булишига сабаб булган во^са
ёки предметлар образ-кечинмала рнинг юзага келишидаги (д е­
мак, лирик асардаги) зарурий элементлар .^исобланади. Ш а р к
разалчилигндаги маъшуканинг портретинн чизиш ^одисасиии
эса лирик к а ^ р а м о н — ошик характерини очиш, унинг кечинма-
ларини т асвирлашнинг бавосита нули — газа лч ил ик да ги мах-
сус бир приём деб цар амо ц керак.
Шундай г аз алл ар хам учрайдики, уларда маъшуканинг
ф ац ат ташци портретигина эмас, балки унинг пчки кечинма-

48 Бу борада филология фанлари доктори И. Брагинский шундай ё:1-


ган эди: «Ведь факт составления газелей, воспевающих человеческие
страсти, а не восхваляющих царей и вельмож, уже сам по себе являлся
своеобразной формой протеста поэтов против господствующего уклада,
так сказать протеста в форме умолчания. Больше того, содержание
подобных газелей, их гуманистическая направленность, культ живого че­
ловека со всеми его человеческими страстями был вызовом мертвящим
догмам ислама и мистической самоотрешенности суфизма». Несколько
штрихов к портрету подлинного Хафиза. Х а ф и з , Избр. стих., Тажгос-
издат, 1949, стр. 46.

75
лари — ^айру ва изтиробн, цувоич ва азобларн .\ам тасвпрла-
нади. Ма ъ шу ц ан ин г холатп, кайфияти кап йусинда тасвнр-
ланса, о ши к — шоирнинг ичкн к ечпнмалари хам шунга муноспб
.^олда юз аг а чика борадп. Д е ма к , бу типдагп р аз а л л а р д а хам
асосий о б р а з — ошиц— шоирнинг кечинмаларн булнб у у г го-
чннмаларини ма ъ шу ка нп н г турли .^олатпни, кайфиг.тшш . ас-
в ир л аш орцали мфодалаган. Ма с ал ан , куйндагн раз алда маъ-
шу ^а цора лнбос кпйиб мотам тутган киши сифатида тасвир-
ланиб, ошиц — шоирнинг ру^нй холати шунга мос равишда
очила боради:
Каро дастор то чнрмодм мо.\пм.
Бошнмга чнрмашпбтур дуд ;1 охпм.
Ещбтур паргмс ичра жола схуд
Кузнда ашк эрур бор мштибохнм.
Анга хамранг улай деб мотамммем,
Короргон рузгорим бор гуво.\нм...
Кузумдур тийра, яънн, эй Напоим.
Каро тун кнйдп мотам ичра нюхпм49.
Л и р и к ^аз фамон кечинмаларини и ф о да л аш йулл арид ан
бири с а б о г а ва к у н г у л г а м у р о ж а а т цилишдир. Бу усул Ш а р к
лири ка си да кенг т рад ици я ^олига кириб цолган булиб, Рар-
бий Ев ро па ад абиётидаг и м у з а г а м у р о ж а а т килиш усулини,
с а б о ва кунгул о бр аз л ар и эса муза образини эслатади. С а ­
бо— ошиц ва м а ъ ш у к а у рт ас ид а бир воситачи ролини уйнайди:
Мендан ул чобукнинг, эй пайки сабо, майдонмн уп,
Куйига бошим ниёзин еткуруб, чавгонин уп.
Бодпойи сайрнга хамтаклик айлай олмасанг,
Ерга мендин юз цуйнб курган сойи, жавлонин уп50.

Ку нг ул эса сабога нисбатан б ошц ач а ро к хусусиятларга эга.


У севгининг асосий сабабчиси си фати да т алцин этилади.
Шунинг учун з^ам кунгул севги орцасида ке ла диг ан б арча
х у рса нд ли к з^амда изтиробларнинг сабабчиси ва у ошиц би-
л а н бирга ана шу ларни тортишга ма жб ур. Шунингдек, кун­
гул к^пинча мустацил з^аракат цилади, ошикнинг наси^ат-
л а р и г а цулоц солмайди. Бунинг муз^им томони шундаки,
муз^аббат кишининг узига богли^ булмаган (кунгулга 6 ор -
лиц) объектив з^одиса сифатида талцин этилади:
Эй кунгул, ёр узгалар домига булди пойбаст,
Санга мушкил фолату бизга цатиц иш берди даст...51
Э^ажр уцидин, эй кунгул, ^ар ён цанотлар соз цил,
Ул пари васли ^авасин истабон парвоз цил...62

49 564, Шаб-в
50 564, 35аб-в.
61 564, 35а-в.
52 564, 98б-в.

76
Бундам ташкари, лирик кахрамоп кечпнмаларнни тасвир-
лашнинг ровийга, ки ши л ар г а му ро жа ат , насихат килпш йул-
лари з^ам мавжуд.
Умуман, Ш а р к классик разалчилигида л ирик ка ^ ра мо н —
ошиц ички кечинмаларини тасвирлашнннг хнлма-хил ус\ л-
лари м а в ж у д булиб, Н а во и й илк и ж од ид аё ц ана шу усуллар-
нинг барчасини мо^ирлик билан цуллаган.
* «
*

М у ^ а б б а т темаси Ш а р к газалчилигининг етакчи темаси


булиб, раза лга аста-секин турли тема ва мотивларнннг кириб
келишида асосий фон булиб хиз мат килган. Кл асс ик шоир-
лар. узларининг т урму шг а булган турли к а р а ш л а р и ва орзу-
у мидла рини ана шу т ем аг а борлиц холда баён цилганлар.
На во ий з^ам илк г а з а л л а р и д а ишк ма са ла с и фонида узининг
т урмуш хакидаги м у ло х аз а ла ри з^амда бошца >;ар турли
м а с а л а л а р г а булган ц ар аш л а р и н и усталик билан акс эт-
тиради.
На вои й илк лирикасинкнг энг муз^им хусусиятларидэн
бири з^ам шундаки, б у л а р да ёш шоирнинг уз даври, замона-
сининг айрим т ом он лари да н норозилиги, шикояти уз ифода-
сини топган. Умуман, Навоийнинг илк разалларида ёш шоир­
нинг дунёцараши, роявий позицияси тулирича и фода ла нг ан
булиб, з^ижрон ва д а в р да н шикоят мотивлари анча к а т та
уринни э га лла йди, Шуни з^ам айтиш керакки, Навоийнинг
х ижро нда н шикояти з^амда замон ва за мо на аз^ли з^ацидаги
фи кр л ар и турли д а р а ж а д а булиб, турли г а з а л л а р д а з^ар
хил фо р м а д а и фодаланг ан. Автор узининг ана шу соз^ага
дойр фикрларини урннга ка раб хар хил усулда ифодалайди
ва уларнинг р о я в и й кучи з^ам турл ича д а р а ж а д а д и р .
На воий илк л ири к ас ид а з^ижрондан, дав р ва д ав р а^л ид ан
шико ят мотивлари куйидаги хусусиятларг а эга:
1. Ошиц — шоир купинча нищий г а з а л л а р д а ёрнинг зул-
ми, бевафолигини баён цилар экан, шунга бог ли^ з^олда узи­
нинг замон ва з а м о на к иши лар ида н норозилигини з^ам кис-
тириб утади. Бун да й ури нл ар б аъзи г а з а л л а р д а о зр о ^ ва
б аъз и г а з а л л а р д а купроц учрайди. Х ат т° шундай р аз а лл ар
борки, у л а р ёрга царатилиб, унинг б ев афолиг идан шикоят
цилиш билан б ошланса- да, кейинги б а й т л а р д а унинг урнини
з амондан, з а м о н д о ш л а р д а н шикоят э га лла йд и ва кейингиси
биринчи п ланга чикиб цолади:
Рафицларни барин ёри муътамад цилдинг,
Арода анинг мени мардуд эдимки, рад цилдинг.

77
Фалак жафоси, улус таънмю фирокинг ути
Бас эрмас эрднки, сен хам яна мадад шиллинг.
Кечнб жа^он ила жондин. сени делим, жопо,
Магаркн ^атлнма бу журмнп писана цплдинг.
Fapa3 чу улмаким эрди, бас зрдн лутфунг хам.
Разаб не эрднки, эй шухн сарикал, киллниг?
FaMHHrnii чеккали ёлгуз кСнгул эли ожиз.
Кн тнйгн фурцат нла они юз алад шиллинг.
Чу бахт ахтари саьд улмади, не суд. эм кнм,
Сппехр змчини хал цнлгалп расад ^нлдпнг.
Навоин, ёр не жавр этса, жонга мнннат куй,
Азалда чунки бу даъвннн то абад кнлдниг5-1.
Бу г а з а л д а « ф а л а к жа фоси , улус тани» ёрга ка ра ти лг а н
ши ко ят лар т ар киб ида келган булса, ^уйидаги г а з з л д а бош-
ка ч ар оц м а н з а ра ни курамиз. Бу ерда ^и жро нда н, ф а л а к д а н
норозилик аввалги раз алдагиг а нисбатан анча кенгроц урин
эгаллайди. Шунингдек, шеърнинг хулосасида авторнинг гам-
г ус с ал ард ан цутулиш йулини кидирганлиги )^ам куриниб
турибди:
Эй кунгул, душманлар онча макр мла фан к;млдилар.
Ким вафолиг дустни жонимга душман цилдилар.
Дуд бошимднн чицар, гуёки хижроп тошидмн
Егдуруб >^ар ён бу гуибад узра ранзан цилдилар...
Эй Навоий, Каъба тут ё дайрким, ахлм жахои
Журму гамднн бу икн манзилнн момам килдилар54.
2. Бир цатор г а з а л л а р д а ёр билан г ардундан шикоят па-
раллел куйилади. Бу типдаги газалларнинг энг му^им ху-
сусияти шуидаки, у л а р д а ёрнинг бевафолиги, зулми ^амда
з ам онд ан шикоят ёнма-ён, п а р ал л ел келса-да, автор турли
усуллар билан замондан норозилигини биринчи планга чи^а-
ради. Б и ро ^ автор узининг бу максадини анча пардали ра-
вишда баён цилади.
У уз ниятини турли тасвирий восита ^ а м да у суллар —■ух-
шатиш, киёслаш йу-ли билан а м а л га оширади. М ас ал ан ,
^уйидаги б айтларни олиб курайлик:
Жафода бор ул ой гардунга монанд,
ATOFa, уйлаким, хислатда фарзанд...
Жа^он а>;лида мутлац чун вафо йуц.
Хуш улким булди бекасликка хурсанд.
Маига даврон oFy берди — анга нуш,
Мен этсам за^рханд— айлар шакарханд55.
Манга бемеэфсен сен хам, фалак хам,
Бу иш бор ой ила гардунга махсус56.

53 564, 80а-в.
ы 564, 1156-в.
55 564, 426-в.
м 564, 62а-в.

78
Бу ш е ъ р л а р д а ёр билан даврон ота- болага ухшатилмоцда.
Маълу мки, отанинг кугтгина хусусиятлари ф а р з а н д д а намоён
булади. Д ем а к, ёр ^ ам бевафолик, ж а бр н и даврондан, фа-
л а к д а н урганган. Шунинг учун бу ерда давроннинг ж а б р л а -
ри, зулми кенг тушунча булиб, ёрники эса ана шунинг тар-
кибий цисми ^исобланади. Ернинг зулми хам давроннинг
зулмидан келиб чи^ади. Д а в р о н барча б евафолик ва зулм-
ларнинг ижодкори сифат ида талкин этилади. Шу йул билан
дав рда н, ф а л а к д а н ш и к с яг биринчи иланга чициб цоладп.
Бу эса шоирнинг уз фикрини, замон, му.^ит т а л а б л а р и г а к у ­
ра, п ар да ли р ок и ф о да л аш усу лл ар ид ан бири булиб, унинг
чуцур муло^а заси ва бадиий ма ^о рати да н д а л о л а т килади.
3. Х^ж ро нд ан шикоят мотивлари Навоий илк лирикаси-
нинг энг му^им ва реалистик моментларидан булиб, шоир
ан а шу мотивларни и ф од а л а ш г а махсус ра за л ла р ^ам бариш-
лаган. )^ижрон а зоб лар и ва висол орзуси куйланган разал-
л а р д а «^ижрон» ва «висол» сузлари кенг м аънод а булиб, бу
шоирнинг узи тугилиб усган ша х а р и да н у зоц ла рд а кечирган
огир турмуши ва ру^ий кечинмаларининг ифодасидир. Шу-
иинг учун ,\ам ана шу ру.\даги шеърлар авторнинг биогра-
фиясига анча якин туради. Чунки Навоий 1457— 64 й илларда
уз ватан ида н узоцда — М а н ц а д д а яшади. Унинг М аш х а д д а
< т ф ва м а ш а ^ ц а т л и ^аё т кечириб, илм олганлиги маълум.
Шунинг учун ^ и жр он да н шикоят мотивлари и фода ланг ан
г аз а лл а рн ин г купчилиги шоир ^аётининг ана шу д а в р и д а —
1457— 64 йил лар орас ида я ра тил га н булиши керак. Чиндан
хам цуйидаги б а й т ла рд а ^ижрон аз обл ари цалбини тирна-
ган шоирнинг ю рак тепиши сезилиб туради:
Менкм хмжрон даштига кирдим цуюндек бецарор,
Оху воиайлоки, хам саргаштамен. ,\ам бецарс/).
Синчмлиб урён тамимга хар тараф юз минг тнкан,
Хар тпкамнп куйдуруб кунглум утидии бир шарор.
Билсам эрдп бир замонлмр хажр дарди шиддатнн,
Юз йил улса васл даври, цилмас эрдим ихтмёр...57
Бузди кунглум кишварип хмжрон гами т\тён цнлнб,
Оху ашкимдин бирнн сарсар, бирин туфом цплиб.
Сурма невчун бедил улдунг деб, узунг чун хажр аро
Куздин оциздинг кунгулни катра-цатра цон цмлиб...58
Хижрон азоблйрини чекаётган шоир 1^албига таскин бера-
диган б и р да н -б и р' н ар са — висол д ак и^ ал а ри ^а^идаги ши ­
рин хаёл ва орзулардир. У бир к;атор б ай тл ар да, ^атто, бу-
тун-бутун р а з а л л а р д а узининг висол кунларига булган (висол
кенг м а ъ н од а булиб, ёр ^ а м д а ватанг а етишиш иштиё^и цу-

57 564, 52б-в.
68 564, 33а-в.

79
шилиб келадн, бирок иккинчисп купрок булса керак) инти-
лишини, у ^ а к д а ги оптимистик кечинмаларини конкрет ифо-
далайдн. Ана шу типдагп разаллар, узнда ннсонга хос булгап
р еа л ички ке чинмаларни и ф ода лаг ан лиг н учуй ^ам, б ошка
ш е ъ р л а р д а н уз м ун д ар и жа с и ва услуби билан кескин ф ? р к
цилади. Л и р и к rçarçpaMOH — шоир орир хижрон д а ц и к а л а р да
висол кунларининг а л б ат та келишига цаттиц ишонади ва
узининг оптимистик ^ а р а ш л а р и н и шундай баён ^илади:
Кезармен куйнда йиллар, назар xo.iiiMFa солгай деб,
Агар ултурса, цоним ранги тупрогнда цолгай деб,
Кунгулга юз тумон неш урса хижрон, анламон нола,
Висолниг нушиднн ул захмлар бир кун унгалган деб...
Навопй бенаволнг бнрла доим май пчар, бир куц
Наво на^шини даврои мутрнби базмнда чолган деб59.
Л и р и к цазфамоннинг в атанга, ёрга булган ннтилиши яна-
д а кучая боради. Куйидаги б а й т ла рд а эса унинг кечинмала-
ри кульминацион нуцтага чи^ади:
Жа.ушм андоцдур етншканменму деб васлншта бот,
Ким кабул этмон, ofhp деб, чи^са эгннмдин капот.
Сабр TOFH бирла цилмоц пуя булмас. эй кунгул,
Ташла ул юкни, етишмак истасанг васлига бот...60
Л ек ин шоир ^и жро н кун ла ри да турли хил к а йф и я т ла р г а
тушади. У бир >'ринда висол кунининг якинлигига ишонса,
бошца бир уринда у мидсизликка тушади; б аъ за н висол тон-
гининг ёришишига ишониб, узини ноумид б ÿ лм ac ли ккa унда-
са, б а ъ з а н умидсизликка тушиб, ^ ижр он га кÿникишгa ча^и-
ради. Хуллас, ^и жр он мотивлари и фода ла нг аи разалларнинг
аксарини шоир ват ан ида н узоцда ( М а ш ^ а д д а ) ёзган булиб,
у л а р д а авторнииг б арча ц а р а м а - ^ а р ш и к а йфи ят ла ри тула-
лигича ифодасини топган:
... Чархдин не келса, жуз таслим йуцтур чорае,
Ким цави оллида хуб эрмас забунлардин инод.
Эй Навоий, гунчадек ^ н гл у н г тутулса >;ажрдин,
Ноумид улма, насими васлднн етгай кушод61.
... Умид нахлини ашким била не тоэа цилайким,
Самум (и) >;ажр ути кул айламиш демайки, цуритмиш...62
Ш у типдаги б а й т л а р д а «висол» ва « х аж р » сузла ри кенг
м а ъ н од а — в а та н да н ж у д ол ик ва унга интилиш ма ънос ида
келганлиги ^уйидаги б айтларда яэдол куринади:
Васл онгла ш щ богининг ба^оридин нншон,
)^ажр билгил, гар тилар булсанг хазонидин мисол...

и 564, 28а-в.
60 564, 34а-в.
61 564, 40а-в.
62 564, 596-в.

80
Эй Навоий, бу хазон улгап ба.\ор ила балал,
Келса давлат гулбини шахзодан сохмб жамол63—6<.

Бу шеър М а ш х а д д а ёзилган булса керак. Чунки Абул-


цосим Бобир в афотидан сунг ёш X. Бо нк ар о тахтнн э г а л л а ш
учун к у р а шг а ж у н аг а н эди. Навоий сунгги байтда X. БоГща-
ро ( «д ав лат гулбини ша ^з о да и со^иб ж а м о л » ) г а катта умид
боглаганлиги куриниб турибди. Бу ердаги «висол» сузининг
замин ида в атанга, дустл ар иг а ва ма к та бд ош дусти Бойца-
рога етишиш нияти ётса керак.
Куйидаги бай тда эса шоирнинг шахсий ^аётига дойр д е ­
т ал ь яшириниб ётгандек туюлади:
Дустлар, мумкин эмас булмок муяссар васлкнм,
Мен анга дилхо^ эмон, улким манга дилхохдур85.

Бу байт шоирнинг уз кунглига якин киши (ёр) топа ол-


маганлиг идан д а л о л а т цилади. У кейинчалик бу фикрни
р ивожлантириб, ало^ида раз ал да ифодалайди:
Мени мен истаган уз су>;батига аржуманд этмас,
Мени истар кишининг су.\батин кунглум писанд этмас...6®

Шоир ^и жр он да н цутулиш йулини кидиради. У бу йулни


баъза н, биз юцорида кургандек, ёш ша ^з од ан ин г т ах т тепа-
сига ке лишида курса, б аъ за н бутунлай т ас аввур ^ и л а ол-
майди. Шу нд ай у ри нл а рд а у бошца йулга — оллога муро-
ж а а т цилиш йулига утади. Бироц бундай у р и н ла р да л ир и к
цахрамон — шоирнинг асаб" торлари тар анг булиб, уз кечин-
малари, фикрларини нихоятда куйиб-пишиб и фо да л ай ди ,
шеърнинг ^ а р б айтида авторнинг норози цалби депсиб
туради: ~
Неча булгай манга хажр ичра тазаллум, ё раб,
Айла бу зулм аро .^олимга тараххум, с раб!..
Хони васлида укуш неъмат ародур агёр,
Бизга ^ам рузи эт ул навъ танаъум, ё раб!..
Умр чун фони эмиш, гар киши олам шохидур,
Чун улар, невчун этар мунча тааззум, ё раб!..87—88
Сунгги байтда авторнинг уз замона сида ги феодал ^укмрон-
л а р г а ц а р ат а цилган кинояси ^ ам мавжуд.
Умуман, Навоийнинг илк л ири ка си да ^и жр о нд а н шикоя т
мотивлари анча кучли булиб, шу ру^даги раза лла рни иг акса-
р ида авторнинг мусофирлик, бекасликдаги орир ва ^ а р а м а -
царши ички к ечйнмалари уз аксини топган.

,3- м 564, 92б-в.


65 564, 466-в.
86 «Бадойиул-васат», 242-бет.
•7- м 564, 23а-в.

6 -6 2 2 8]
4. Навоиннинг купгина г а з а л л а р и д а ф а к а т «ёр з^ижрони,
в а т а н т ар кию рурбат шиддати» куйланибгина колмайди, б а л ­
ки «чарх бедодию д аврон мез^нати, эл ж а в р и з^ам» тасвир-
ланиб, авторнинг уз дав ри ва дав р а^л ид ан норозилиги з^ам
акс этади. Ана шу типдаги р аз алла рнинг ай р им ла ри да Fyp-
б а т ва замон з^амда замон ахлидан шикоят мотивлари ы-
раллел тасвнрланади. Бундай разаллар, албатта, aBTopiiimr
ту рму ш шаронти билан богланган булиб, унинг рурбатдаги
з^аёти д а в ри да яра г ил г ан булиши керак.
Неча ^нжрондин бузуг кунглумда булгай дам-бадам,
FaM уза гам, дард уза дарду алам узра алам.
Ер хижрони, ватан таркию Fvp6aT шиддати,
Чарх бедодию даврон мех.нати, эл жаврн хам,
Сабр озидпн азоб, андух купнднн нзтнроб,
Ашкдин сели бало, оз^ утиднн ,\ар дам алам.
Суб^у шом эмгак купидин куш лума юз мннг бало,
Шом то субх уйку йуцтин жонима юз мннг ситам...
Эн Навоий, шархи \олимни деднм нрсол этан,
Сузидин ,\ам саф^ага ут туштн, хам куйди 1\алами .
Бу шеър реал з^одиса з амин ида яра тилг ан булиб, унда
авторнинг ички дунёси изчиллик билан акс этган: ёр (кепг
м а ъ н о д а ) з^ижрони, в ат ан да н айрилиб рурбатдаги ofhp са
м а ш а ц ц а т л и з^аёти, дав р з^ам дав р а,у 1 ининг золимлиги ва
б о ш к а л а р . Шунинг учун з^ам у узининг м ун дар ижас и билан-
гина эмас, шунингдек, шаблон пбораларнпнг деярли íiyiyiiirH,
ифоданинг содда ва самимийлигн, хуллас, услуби билан
^ а м традицион руз^даги г а з а л л а р д а н кескин а ж р а л и б туради.
Навоийнинг бир катор г а з а лл а ри , асосан, д ав р да н ва уз
з а м о н д о ш л а р и д а н шикоят килишга б агишланган. Бундай
ш е ъ р л а р узининг мазмуни ва услуби ж иха ти да н шоир разал-
л а р и орасидаги энг реалистик х ар ак те рг а эга булган асар-
л а р д а н булиб, авторнинг уз дав ри &оцелигига булган ка ра ш-
л ар и ни анча ту л и^ акс эттиради. Шунд ай ш е ъ р л а р д а н айрим-
л ар ин и куриб утайлик:
Эй кунгул, бнр навъ улубмен ахли даврондин малул,
Ким эрурмен, кимки онднн яхши йуц, ондин малул...
Тангри халк этмиш менн гуё маломат чеккалп,
Ким даме йуцким, эмасмен хал^и нодондин малул...
Эй муганний, тут Иро^ о.^ангню кургиз Дижоз,
Ким Навоий хотири булмиш Хуросонднн малул70.
• Б у Шеър 1464—65 й ил ла рд а Х,иротда ёзилган булиши
ке'рак. Чунки бунда авторнинг уз даври к иши лар ида н («хал-
ки нодондин») малуллиги, норозилиги з^амда Хуросондан

69 564, 1036— 104а-в.


70 564, 94а-в.

82
чициб кстиш нияти баён цилинган. Бу шеърни Навоиининг
Сай ид Хасанга ёзган шеърий мактуби билан солиштирсак,
уларнинг ^ар икка ла си мазмунан бир-бирига ни^оятда якин
эканлигини курамиз.
Маъ лу мки , Навоий 1465—66 й ил ла рд а Хиротдан Сама р-
■цандга келади. У Сай ид ^ а с а н г а ёзган ма ктубида узининг
Хиротдан кетиш са ба бл ар и ни баён цилар экан, ана шу са-
б а б л а р д а н бири Хуросон элидан о ли жа но б инсоний фа з и л а т
(вафо, саховат, мурувват) нннг йуколиши ва унинг урнини
нифок ва х а с ад эга лла ганл иг и, деб ёзади. Ш у са ба бл и ёш
шоир Хиротда узига я^ин бир киши топа олмайди, ^ар ка-
д а м д а «халки нодон»нинг ифлос кирдикорларини куради,
ру^ий азоб чекадн:
Яна бир буким, зохир улммш манго
Ки чнцмиш Хуросон элидни вафо.
Вафо азм анларда булмиш магар
Сахою мурувват анга хамсафар.
Бу уч феъл чмццач ародмн тамом,
Яна булмиш уч феъл цоним маком.
Вафо ермда зохир улммш нифок,
Сахо урнпда бухл тутммш висок.
Мурувватца булмцш ^асад жошнр,
Зихи хуш злу мамлакат днлпазир...
Маига бу эл мчра не бир хамдаме,
Ки бир дам иковлон деншнсак F a M e ...71
Куриниб турибдики, ^ар и к ка л а а сард а )^ам авторнпнг
Хуросондан С а м а р к а н д г а кетишининг с а б а б л а р и д а н бири —
шоирнинг уз дав ри к иши лари да н — «халци нодон»дан норо-
зилиги айнан бир хил курсатилган. Д ем а к, бу шеър Навоий-
нинг реалистик а с ар л а р и д а н бири булиб, 1464— 65 й ил л ар д а
Х,иротда (Навоий С а м а р к а н д г а кетишидан олдин) ёзилган
ва унинг реал ички кечинмаларини — уз д ав рид ан х а м да уз
дав ри к и ши лар ида н норозилигини акс эттирган. Ш у жи^ат-
д ан бу ше ър да авторнинг индивидуал ички к ечинмалари ба-
диий у м у м л а ш м а д а р а ж а с и г а кута рилг ан булиб, XV асрнинг
иккинчи ярмидаги энг илгор ёшларнинг интилишини ифода-
лайди. Шоирнинг замона ахлидан норозилиги фац ат тор
шахсий м а нф а ат и туфай ли гин а булмай, балки унинг уз за-
мо нд ошл ари ^ а м д а ж а м и я т ^акидаги ижобий т ас ав ву рл а-
ринйнг унга зид булган ^аётий во^елик билан тукнашуви на-
тижасидир.
Шуни айтиш керакки, шоирнинг уз за м он до шл ар и (аб-
нойи даврон) дан норозилиги анча кенг ма змунга эга булиб,
бунга турли т а б а ц а д а г и кишилар, ^аттоки шо^ ва унинг
яцинлари хам киради.
71 «FapoMM6ye-CHFap», 708— 711-бетлар.

83
Ва.^кн, савдодур думогныда, парншоилиг aofh.
Телба кунглум ичра уз холныга хайронлнг д о т .
Гар менн олам элн бедоди бузди. бок мук.
Оламедур бу бузуг оламда вайронлиг доги.
Хонумоннмки, бало тоги, га^н гам даштндур,
Буйла ким курди a.ioxoH.niF, аломонлнг доги...
Да^р элннннг зулми гар будурки, еттн жонима.
К,нлмамнн онда ватам. билло.\ки, ме.\монлнг доги
Эй Навомй, сен худ нттннг, кнмса сендек итмасиг.
Шо.^ндин фармонлнгу мочндин apMoii.niF догн::.
Неча бевафоларга кумрок вафо
Кнлурмен, етар жавр купрок манго.
Нетиб улмайин, эй Навоинки, зул.м
Килур барча мирзою мирак манго73.

Авторнинг уз з а м о нд о шл ар и ^ацидаг и фи кр л ар и цуйидаги


б ай тда я на д а очи^ ва кескин и фодаланг ан;
Эй Навоий, олам а^ли жавр этарда тенгдурур:
Х о \ шо.ци чархцадару хо.\ мо.^н сарв^ад74.

Навоийнинг уз з а м о нд о шл ар и да н шикояти унинг уз д а з -


ридан, з а м он да н норозилигининг т арк ибий цисмидир. Унинг-
ча, д а ^ р а^лининг бевафо в а золимлиг иг а сабабчи ана ш у
ф а з и л а т л а р д а н мазфум булган д ав р — замонадир:
... Ва^ки, даврон а^лидин жуз бевафолнр кслмадн,
Х^ар нечаким курдилар мен зору .^айронднн вафо.
Чун вафо гулбарги даврон богида очилмади,
Бежи^атдур, кимки истар бу гулистонднн вафо...75
Дема булбул зулмига гул богламиш бел гуйс,
Чарх эулмндин онинг ^ам боглагон зуннорн бор70.
Д е м а к , ф а ц а т шоир ва булбулгина эмас, хатто булбулга
з ул м цилувчи гулнинг узи ^ а м ч а рх да н зул м чеккан. Д е м а к ,
Навоийча, б а рч а зу лмл ар н ин г негизи, асосан, ч арх га 6 o f -
лицдир (юцорида ёрни чархнинг ф а р з а н д и г а ÿxmaTniun ва
ёр зулмни уз отаси — чар хд ан у рганган дейиши ^ а м бунга
мисол була ол ад и) .
Умуман, На во ий ё шлик д ав р и д а ё ц замонасининг зулм ва
ад ол атс из ли кл ар ин и Kÿpa олди, биро^ ан а шу з ул мл ар ни нг
^а^ иций негизи ва унинг тугатиш йулларини ку ра олмади.
Ал ба тт а, XV аср шаро итид а На во и йд ан буни т а л а б ^ ам ци-
либ б^ллмайди. Унинг уз даврининг ж ир ка н ч томонларини
куриб, ундан ши коя т цилишининг узи ^ ам уз дав ри учун кж-

72 564, 1316—132а-в.
73 564, 7а-в.
74 564, 416-в.
75 564, 136—14а-в.
7* 564, 44а-в.

84
тимонй аха ми ят г а эга булган прогрессив ^одисадир. Навоий
илк и жод ид аё к уз ижодининг ана т у томонлари билан за-
мондо шл ариг а нисбатан акча олг а кетди.
* *
*

Маи — г аз ал жанри нин г энг кадимий ва ишц билан ёнма-


ён (келувчи асосий т е м а л а р и д а н биридир. Ш а р ц газалчилигн-
нинг устозлари — Саъдий, Хусрав, Хофнз ва б ошц ал ар уз-
л арл ннн г купгина шеърл ар ини ана шу т ем аг а б аг пшл ад ил а р.
Би ро к хеч кайси шоир ижо дид а май тЬмаси Хофнздаги каби
^ар т а р а ф л а м а кенг ишланг ан эмас. Шунинг учун хам сунгги
д аи р шоирлариг а, шунингдек, На вои йг а >^ам, Хофиз нжоди
узннпнг ана шу ж и^ат и билан б о ш к а л а р д а н кура купрок
таъсир этган.
Навоий илк г а з а л л а р и д а ё к (туркий ва форсий шеърла-
рид.ц майни к уй л а шг а к а тт а урин беради. Шунинг учун хам
илк девон ш е ъ р л ар и о рас ид а май темасидаги мисра ла р, ишк
тем асп дан кейин, энг купчиликни т ашки л этади. Шунингдек,
купинча, ишк ва май м а в зу л ар и бир-бири билан п ар ал лел
келадп ва ёнма-ён тас ви рл ан ад и.
Навоийнинг илк л ир ика си да май, ишций ш е ъ р л а р д а куй-
л ан г ан ёр образи каби, ц а р ам а - ц а р ши хусусиятларга эгадир.
Шоир б а ъз а н бу темани к у й л аш д а ^а!^ суфизм позициясида
туради. Бундай у ри нл а рд а май символик х а ра к т е рд а булиб,
та с ав ву ф тушунчасини ифодалайди. Чунки « тас ав ву ф поэзия-
сидаги ишк, ёр, жонон, май, майхона, сокий р амз ва киноя-
д и р л а р » 77.
Л ек ин майга суфиёна ру^ берилган г а з а л л а р Навоийнинг
илк ш е ъ р л ар и орас ида ни^оятда озчиликни та шк и л этади.
Б о р л а р и хам айрим-айрим б ай т ла рд ан иборат булиб, тасав-
вуф ру^идаги г а з а л л а р т а р к иб и да учрайди. На воий илк л и ­
р ик ас ид а куйланган май эса, асосан, дунёвий май булиб,
р еа л хусу сия тл ар га эгадир. Р е а л май ва унинг ф аз и л а т л а -
рини куйлаш э са феодал фа на ти з м ^укмро нл ик цилган бир
ш а р о ит д а кишиларнинг диццат-эътиборини р еа л ^аё т ва
унинг л а т оф от л ар и га ж а л б цилиш ж и ^ а т и д а н аха ми ят г а
эгадир.
Навоийнинг илк л ири к ас и да май темасининг ишланиши
икки ф о р м а д а а м а л г а ошади:
1. Иш ки й ва бошца т ем ад аг и г а з а л л а р тар к иб и да л ирик

77 О и б е к, Навоий газалиётн. «Узбек тили ва адабиёти масалаларн>,


1961, № 5, 19-бет.

85
чекиниш сифатида. Яъни шоир ишц ёки бошка бирор м а с а л а
устида су зл аб келиб, айрим б а й тл ар д а сокийга ёкп майга
м у р о ж а а т килади. У узи суз юритаётган вокеа-ходисадан о.п-
ган таассуротини, унга булган муносабатини ана : ;у л''ри;<
чекиниш о рка ли ифодалайди. Бундай у р инл арда май те ..леи
мустакил булмай, л ирик чекиниш ф орма си да юзага чнкса-да,
биро^ бу авторнинг ана шу т ем аг а нисбатан муносабатн,
гоявий позициясини очиб берадиган му.^им ва зарурий эле-
ментдир. Шунингдек, л ири к чекиниш формасидаги айрим
байт ларнинг узида ^ ам шоирнинг май о брази да н (образ кечг
ма ън од а) к а нд ай р о я в и й ма це ад билан ^ а м д а кандай восита
си фати да фойда ланг анлиг н яцкол куриниб туради. Бирок
шуни ^ ам айтиш керакки, айрим раза лла р, гарчи узи бошка
те м а д а ёзилган булса-да, тутридан-турри сокийга м у р о ж а а г
килиш билан бошланади. Бундай уринларни лирик мукаддм-
ма деб к а р а ш туррирок булади. М ас ал ан :
Сарн^ огриц булдум, эй соций, хазоии хажр аро,
Кони асфар майки, бор ^ар цатраси бнр кахрабо7’.
На в ои й ижодининг кейинги д а в р л а р и д а бу усул ян ад а
ри во ж топади. Шоир ф а ц а т л ирик а с а р л а ри да г ин а эмас, ш у ­
нингдек, « Ха мса» да ^ ам узининг тасвир этилаётган вокеалар-
га булган муносабатини и ф о да л аш да , л ирик чекиниш ясаб,
тугридан-тугри сокийга м у р о ж а а т цилади. Х,ар бобнинг охи-
рида ана шундай п а р ч а л ар м а в ж у д булиб, у л а р д а авторнинг
шу б обда тас ви рл ан га н воцеа-^одисадан олган таассуроти,
у л ар г а муносабати ва ру^ий ^олати яцкол акс этади.
2. М ай махсус г а з а л л а р д а мустакил т ем а сифатида тас-
вирланади. Бун да й г а з а лл а рн ин г энг му^им хусусияти шун-
даки, б у л а р да май темаси ^ар т а р а ф л а м а бат афе ил очила
боради. М ас а л а н :
Дайр аро мугбачадмн согари мастона керак,
Нечаким тутса они тулдирибон, спа керак. у
Ким Наиомй киби бу дайрда тутса Б а т а н ,
Хушу, зу\ду, хираду дин ила бе;опа керак79.
Шуни ун ут мас ли к керакки, бу г а з а л д а хам л ир ик к а^р а-
мон ва унинг к ечинмалари асосий етакчи образ булиб, май
ва соций, муг бач а ва д а й р пири эса л ирик ца^рамон кечин-
маларини, унинг т урли воцеа ва ^ о д и с ал ар г а булган муно­
сабатини очишда восита ролини б а ж а ру вч и тасвирий эле-
ментлардир.

78 564, 136-в.
79 564, 816-в.

86
На во ий ^ам уз лирик ка^рамонининг ички кечмнмаларипи
т ас в и р л а ш д а май о брази га (образ кенг ма ъно да) м ур о ж а а г
килади. Навоийнинг илк л ир ика си да май, барча классик
шс/ирлар и жо дид а булганидек, турли хил хусуснятлар касб
этади.
М ай Навоий раз алида (илк ижоди н а з ар д а тутилади)
шодлик, х урса ндлик символи сифатида г ав дал ан ад и. Бунда
л ирик ц а^рам он ^аётни шодлик ва хурсандчилик билан ут-
к азишг а иитилувчи, ту р му шд а шодлик воситаларинн кпди-
рувчи киши сифат ида ^ а р а к а т цилади:
Эй Навонй, бода бирла хуррам эт кунглунг уйин.
Не учумкпм, бода кслган уйга цангу келмадп80.
То тириксен истасанг хушвацтлиг, эй майпарсат.
То тулар паймона, муг дайрида хизматкор бул81.
Навоийча, м а й — кишини рамдан халос цилувчп асосий
куч. З о т а н май шодлик символи экан, у рамнпнг акси —
д ушманидир. Шунинг учуй ^ам унинг л ирик ца.^рамони гам-
дан цутулишнинг бирдан-бир йули сифатида м^н ичишнн
тушунади:
Эй Навоий, цилмадинг холи кунгулни гуесадии.
То цада>;ни, уйлакнм, кунглунг тилар, тулднрмадннг82.

Рам снпох.и цатлига майхонадур доруламон,


Эй Навоий, зин^ор ул уйни моман айлагил83.
Апникса, шоирнинг куйидаги байти уз оригиналлиги би­
л ан диц ка тг а сазовордир:
Соцнё, цилсанг ^имоят, голиб улгум, буйлаким.
Рам била кунглум талошурлар икавлон цормош'пб64.
Майни рамдан халос цилувчи восита деб талцин цилиш
м а ъл у м фикр булса-да, автор ана шу мазмунни бу байтда
ж у д а оригинал, содда ва ^аётий цилиб и фодалаган. Бу ерда
автор ^ а ^ р а м о н цалбидаги курашни жон лан тири ш (гам би­
л ан кунгул) приёми орцали очиб беради.
Май образи На во и йд а ^и жро н аз об ла ри да н цутулиш во-
ситаси сифатида ^ам талцин этилади. Унинг лирик цазфамо-
ни энг огир ^и жро н (^ижрон бу ерда кенг ма ънод а булиб,
рурбат тушунчаси ^ а м цушилиб келади) д а ци ц а л а р и д а б ир ­
дан-бир ^имоячи сифатида майга, социйга м у р о ж а а т циладп:

80 564, 130а-в.
81 564, 1016-в.
82 564, 836-в.
83 564, 98а-в.
84 564, 28а-в.

87
Жон олурда гами ^ажр, эй со^ий,
. Чорадур бода била сигар анга85.

Со^иё, ахбоб хажрн цатлнм айлар, бода тут,


Ким бу цоти.1 з а \р тарёки эрур сах.бо манго“ .
Навоийнннг майга шундай н'у^таи н а з а рд а н к а р аш и у г шг
бутун ижоди д а в ом и да узгармайди. Унинг ижоди камо.ют
боскичига кута рилг ап д а в р л а р д а ёзган куйидаги байти фик-
римизн.ннг далилидир:
)^ажр дафъин чуп табиби ншцднн сурдум. дедм:
Ким эрур ё васл, ё жон таркн цнлмо^, ё цада^вг.

На вонйг а к а д а р утган г а з а л н а в и с л а р ^ам мании ^ижрон


азобларндан ь^утулншнннг асосий воснталаридан бнрн сифа-
тида талкин кн лад ил ар. >^офизнинг куйидаги байти бунга ми-
сол була олади:
Моро, кн дардн ншцу балом хумор аст,
Е васлн дуст, ё май софн даво кунад88.
(Мени ишк д а рд и ва хумор балоси ч улг аб олган. Бунинг да-
воси ё дустнинг васли, ёки тиник майдир.)
На воий майга я н а д а юкори ба^о беради. У ф а ц а т р ж -
рон ку нл ар ида гин а эмас, ^атто, уз замо на си ва замондош-
л ар ин ин г ж а б р - з у л м и г а дуч келг анда ^ ам май жомини ^и-
моят тутади. Даврнинг, з амона нинг зулмларини, адолатсиз-
л ик л ар и ни у цулида май косаси билан ^ а р ш и олади:
Даврон санга зулм этса, ^ада\лар тула май ич,
Кон ютсанг аёглар тула, давронга не парво89.
Эйки, антурсен фалак бедодидин курмай ситам,
Давр аёгин солмагил цулдин фалак давронида90.

Эй Навоий, цайгу етса чархдин, ич бодаким,


Кетмади даврон гами, то жом дойир булмади91.
Л и р и к ц а^рам он — шоир чархнинг ж а б р у з улмига та^ ам-
мул цилиб, чидаб туришни истамайди, бу — а ктивликка ин-
тилиш. Бироц ундан цутулишнинг йулини ф а ^ а т бодада деб
билади:
Сипе^р зулмига йуц чора бодадин узга,
Бу ишда а^лдин эрмас та^аммул айламагим92.

85 564, 66-в.
86 564, 76-в. •
87 «Бадойиул-васат», 109-бет.
88 ^ о ф и з и Ш е р о з й , Мунтахаби девон, са^ифа 227.
89 564, 18б-в.
90 564, 156-в.
91 564, 1296-в.
92 564, 105а-в.


Шуни аптиш керакки, Навоийнинг уз замонаси, д ав рид ан
норозилиги ва шикояти прогрессив ходиса булнб, шоир ли-
рикасиниг ижтимоий цимматини белгиловчи энг мухим ф а к ­
тор хпсобланади. Навоий илк лирикасининг ана шу хусусн-
ятп бмлан уз с а л а ф л а р и г а нпсбатан анча олдинга кетдн.
Бирок у замо на зулми ва а д ол ат с из ли кл ар ид ан кутулиш
пуллни кидирар экан, уз с а л а ф л а р и билан кулни кулга бе-
риб, ёнма-ён боради, уларнинг т р а д и ци ял а ри да н четга чика
сл.майдн. Бу эса Навоий д у иё кара ши ни нг чекланган томонп
бх^лнб, у я ш аг ан д ав рки нг натижасидир. Шунинг учун лирик
ка храмо н — шоир замона сида гп зулм ва х ак си зл ик ла рг а
к аршн к ур ашг а ч акирмайди, балки мает — бехуд булиб, ана
шу з ул мл арн и куфмаслик, ул ар д ан чекиниш ва бепарво бу-
лишни т а р ш б килади. Бунинг учун эса майни энг яхши во-
емта деб билади ва сокийга ялиниб-ёлборади:
... Замона мехнатидин бнр замои десант кутулай,
Тула-тула ^уюбон ич замон-замон бода.
Бировкн яхшп-ямон ранжнднн фарог мстар,
Ичарда толгама денг яхшм, гар ямон бода.

Навоий айлади доруламоне майкадани,


Ки берди да^р гамидин aura амон бода93.
... Хастамен даврон жафосидин, кетургил бодаким,
Нофмъ эрмиш ул маразга coFapn сахбо басе.

Эй Навоий, гар десанг куп ранжимай давр ахлидин,


)Çap не дерлар ё цилурлар, ¡^илмапм парво басе94.
Навоий илк лири ка си да ги майнинг мо^ияти шу л ар билан-
гина чекланмайди. Унинг г а з а л л а р и д а куйланган май диний
б и дъ а тл ар ^ а м д а дин номидан иш курувчи мунофиц ру^онин-
л ар ни нг ки рдикорларини фош к и ли шд а ^ а м асосий восита
булнб хи з ма т килади. Бу б о р ад а На вои йг а Хайём ва Х,офиз-
ларнинг таъ си ри айникса кагтадир.
Албатта, реал майни мацташ, уни тарг иб цилишнинг узи
майни ^ар ом деб эълон цилган дин ва унинг н а м оя н да ла ри
фикрига ц а р ам а -ц ар ши булган тезисдир.
Шоирнинг л ири к цаэфамони реал ^аёт кишиси сифатида
шодлик символи бÿлгaн майхонани муц ад дас К а ъ б а г а цара-
ма - ка рш и цуяди ва К аъ б а н и азе б- уцубат манбаи, деб т а ь -
рифлайди:
Навоий, айш учун дайру риёзат чеккала Каъба,
____________Гар нстарсен, бу икки ншга ер бнри янглнг95.
93 564, 1256-в.
94 564, 1336-в.
95 564, 686-в.

89
Л и р и к к а ^ р ам он — шоир, р еа л туйруларга эга булган а к ­
тив инсон сифатида, реал майни дин ва дин н а м о я нд ал ар и
тарриб цилган мавхум ва насия т ушу н ча ла рд ан устун куяди
ва уни ёк ла б чицади. Бунинг мухим томони шундаки, л ирик
каэфамон ^ а р бир нарсаиинг мо?\иятинн д и к ка т билан куз.
тувчи му ло ^а з ал и киши си фати да ^ а р а к а т килади:
... Шанх кавсар шарбати. мен тал.х май мадхнн делим,
Оччнгн келса не тонг, невчункн оччнг келдн .\ак.

Истама кавсар, Навоий. топ фарогат бодаднн,


Ким эрур ул мухталиф, лекни бу бнрдир муттафа^96.
На воий май воситасида дин н а м о я нд ал ар и ва у ларнннг
айрим ж ир ка нч т омокларини фош килади. М а с ж и д д а тоат-
ибодат билан шурулланиб, риёкорлнк цилишга м а йх он ад а
май ичиб, барча яхши ва ёмонни унутишни к а р а м а - к а р ш я
куяди:
Соцнё, бодаки, та^вию риё офатиднн
Яхшироц, булса манга согари саз^бо офат97.
Рам ултурур мени, гар бода нчмасам. эй шайх.
Агар пандинг эрур яхши, бу ямондии кеч96.
Умуман, Навоий илк и жо дид а май темасини и ш л а ш д а
узининг бу со^адаги буюк с а л а ф л а р и Хайём, Саъдий, Х,офнз
ва Хус рав ла р изидан борди, ул ар нинг т рад ици ял ар ин и давом
эттирди. М а й темасини узининг индивидуал ички кечинмала-
рини акс эттирган оригинал г а з а л л а р и билан бойитди.
Л ек ин шуни эсда тутмоц керакки, Навоий, энг аввало,
улур гуманист эди. Навоий асарл ар ини нг асосий мо.^иятинн
унинг гуманизми т аш ки л килиб, барча г оялари ана шу мак-
сад атр о фи д а уюшади. Б у ^олатни май темасидаги ше ър лар-
д а ^ а м я э д о л сезамиз. Умуман, На в ои й да май турли воснга
си фати да цулланиб, л ирик ^ а^ рамо нн ин г турлича кайфияти-
ни и фода 1^илса-да, бари бир, ^аммас ининг м а р к а з и д а инсон
ва унинг к ечинмалари ётади. Л и р и к ^ а^ р а м о н ^и жро н азоб-
л а р и ва ёрнинг ёки замонд ошл ари нин г ж а б р - з у л м л а р и д э н
кутулиш учун май ичади. Дема к, унинг май ичишининг сабаб-
чиси ^ ам — л ири к ца^рамонни ана шундай ^олга келтирган
ннсон: м а ъ шу ка , замо нд ошл ари :
Б^лди бехудлугума бодай гулгун боис,
Они нуш айлагани со 1\ии мавзун боис99.

96 564, 73я-в.
97 564, 35б-в.
96 564, 38б-в.
99 564, 36а-в.

90
Навоийча, хурсандчилик символи булган май ф а к а т ёру
дустлар билан бирга булг андаг ина ^узур ва ^ а л о в а т бахш
этади:
Хумор дарди била хажр мехнатнда манга
Илож бодадур, эй з^амдаму даво махбуб100.

Эйки, гул фасли; йигитсен, бир нигорннг доги бор,


Келса илкингдин, май ичкилким, будур ншрат чоги101.
З^ар маеким онснз ичтим топцалн гамднп амон,
Захрп гам гуё эзилмиш эрди ул жомим била102.
Умуман, Навоийнинг май темасидагн г а з а л л а р и д а х ам
инсон о браз и ма рказ ий фигура булиб, май ^ам ф.акат инсон
учун ва ф а ц а т инсон б илангина гузалдир, деган гоя доимо
авторнинг диц ка т м а р к а з и д а гуради. Бу т ем ад аг и ше ъ рл ар -
нинг ^ ам асосий образи л ирик ка^рамон нин г ички кечинма-
л ар и (кечинма — образ) булиб, май уз-узича мустакил о б ­
р а з эмас, балки (дайр пири, сокий, м а ъ шу ц а каби) л ирик
кахр амо нн ин г ички ке чинмаларини очиб беришда хи змч т
]^иладиган тасвирий элементларнинг биридир.
*
*

Навоийнинг илк л ири ка си да са тира эле ментл ар и ^ам анча


кенг урин тутади. Са ти р а элементлари, асосан, икки хил
фо рм а да — ишк, май т е м ал ар и да г и г а з а л л а р т арк иб ида
айрим б айтлар си фат ид а >^амда махсус ше ъ р л а р фо рма си да
учрайди.
И л к л и ри к ад а сатира элементларининг ана шу биринуи
хили купроц учрайди. Бу, албатта, табиий ^олдир. Чунки
шоир ижодининг даст ла бки боскичи, б ошка куп ижобий фа-
з и ла т л а р каби, сатира э лементларининг ^ам тугилиб, усиб
келаётган дав ри эди. Шунинг учун ^ам ёш шоирнинг дидига
сатира э ле м ен тл ар ида т радициянинг таъсири купрок сезилиб
туради. Хусусан, бу ^ол сатирик фо рма да г и байтларнинг гоя-
вий йуналиши ва ундаги тасвирий э ле ме нт л ар д а якцол кузга
т аш ла на ди .
Навоийнинг л ирик цаэфамони, асосан, диний фанатиз м
в ак ил л ар и булган шайх, воиз, зо^ид ва ф ац и ^ л а р г а карши
курашади. Л и р и к к а ^ р ам он у лар билан цуйидагн м а с ал а-
л а р д а келиша олмайдн ва ул арнинг к ол о^ дунёцарашигп'
^ а р ш и курашади:
100 564, 33а-в.
101 564, 1276-в.
102 564, 126а-в.

91
1. И ш к ма сал ас ид а. Навоиининг л ирик к а з д а м о н и — реал
хаёт кишиси. Шунинг учун х ам у — шу хаётнинг ма ркази й
фнгураси булган ннсон (ёр)нпнг о п и т ! . Уиннг цалбида хил-
ма-хнл хис-туйрулар уйротадиган идеал хам шу реал инсон—
ма ъшу ка д ир . Шунинг учун унинг ички к ечинмалари хам г -ал
хусуснятларга эгадир. Линий ф а н а т и к л а р д а эса бунинг ак-
снни курамиз: у лар мавхум< тушунчани ифодаловчи ж а н н а т
хурларпни узларининг асоснй и де ал лари деб б ил ад и ла р ва
кн шп лар орасида хам шуни тарриб к иладила р. Уларнинг бун-
дан кузатган асосий м а к с а д и — кишиларнинг диккатинн реал
инсон ва унинг тур мушид ан четга тортиш, д емак, турмуш-
нинг барча реал м а с а л а л а р и д а н четга тортиб, уларни пассив-
л ик ка ета кл аш, коронруликда с акл ашд ир . Шунинг учун На-
воиннинг л ирик ка храмон и (унинг с а л а ф л а р и д а булгани ка-
5н) реакцион дин н а мо я н д а л а р и билан бу м а с а л а д а келиша
олмайди ва уларнинг б арча а бстра кт т у шу нч ал ар иг а реал
пнсонни — ма ъшуцасини к а р а м а - ц а р ш и куяди х.амда реал
лнсоний ф а з и л ат л а рн и улутлайди:
Х,ур хуснини цизикрок деди ул юздин шайх.
Сурмагай буйла совутлуц била инсон алфоз103.

Ошицу шайдолигимни манъ этар зохнд, курунг,


Ким хунар хам бор эмиш нодон киши оллнда айб104.

Куп дема, воизки, ул каДДУ. лабу юз оллида


Тубию кавсар била *ури жинондин кнм десун105.
2. Май ма сал ас ид а. Навоийнинг л ирик ка хр амо ни шод-
л и к символи булган майни улутлайди, май ичиб, уз вацтини
кайру-рамдан уз оцрокда шодл ик билан утка зишг а интилади.
Реак цио н дин в а к и л ла ри эса май ичишни ман к иладила р.
Бунинг э ва з иг а у л а р ж а н н а т д а г и ка вс а р ва бошца нозу неь-
м а тл ар ни в а ъ д а ц иладилар. Хуллас, р еал май билан ж а н ­
натдаги ма в^ум май бир-бирига ц ар а м а -ц а р ш и цуйилади.
Ш о ир н ин г л ир ик цаэфамони эса биринчисини ёцлайди. Бу
б илан у, уз-узидан, у л ар т а ш в и ^ цилган ж а н н а т ва унинг
н еъма тл ари ни инкор этади. Шунинг учун у уз фикри, нуктаи
н а з а р и ва фаолиятини щ л а б , мутаассиб ру^онипларга очи^-
дан-очиц ц арши чицади:
Неча тасби^инг з^исоби, зо^идо, ич бодаким,
Сену мендекларга худ бу корго.^да не ^исоб106.

103 564, 66а-в.


104 564, 24б-в.
105 564, 114б-в.
106 564, 20б-в.

92
Чун Навоий цисмати жоми май улмнш, эй фа^|ц,
Сарзаниш айлаб, анга сангм мало.мат отма куп107.

Агарчи тавба буюрдинг манга, бил, зох.ид,


Ки сингуси яна чун тутса дилетоп бода108.
Навоийнинг л ирик к ахрамони бу билан чекланмай, \/зн-
нинг р о я в и й д у ш м а н л а р и г а к арши кескинрок кураш бошлап-
ди: уни ишк ва майдан ма ^ ру м килмокчи булган ру^онийлар
устидан каттикрок кулиб, уларни ^ а к о р а т цилиш д а р а ж а с п -
гача етади. Бундай у ри нл а рд а шоир к а ла ми ни нг сатирик
кучи кескин туе олади ва очик-ойдин куринади. Энди лирик
ка^рамон уларнипг фикрини инкор килиш билангина чеклаи-
майди, балки улар ^ацида уз хукмини хам чи^аради:
Реву ранг а.VIи муриди булмагилким, Хизр эмас,
Хирцасин бир а^моц этса бацли ^амцодек ёшил109.

Деди зохид: ул паридан ^ур умиди бирла кеч,


Эй Навоий, булмагай бу хадгача нодонлигим110.

Шайх дер: ишцни тарк эт, санга а^л ургатайин,


Эй Навоий, киши булгайму бу нодон янглиг111.

Воиз айтур: >;ур умиди бирла ул ой таркин эт.


Эй Навоий, курки, ул бир гули беидрок эмиш"2.
Мангадур бир пари матлубу зо>;ид з^урга толиб,
К^ачон су^бат чи^ишкай, чунки мепмен телба — ул аблах'13.
Л и р и к ц а ед ам о н билан дин н а мо я н д а л а р и уртасидаги
конфликтнинг пайдо булишига с а ба б ф а к а т уларнинг ишк; ва
май м а с а л а с и д а ке ли ша о лма с ли кл ар иг и на эмас. Шунинг-
дек, дин н амоя нд ал ар и ни нг сузи билан иши уртасидаги но-
мутаносиблик, яъни у ларнинг х ал ц о лдида у зларини бошка-
ча тутиб, б ошка ча гапириб. хо на ца ^д а эса бутунлай уз
т аш ви ко тл арин инг тескарисини ^ил ишла ри, я р а м а с ишл ар
билан шурулланишлари, ма кк ор л ик ва ^и йла ко р ли кл ар и л и ­
рик ка хр амо н — шоирнинг у л а р г а нисбатан булган нафра-
тини я на д а кучайтиради.
Д е м а к , л ири к ка хр амо н билан дин н амо я н д а л а р и (шайх,
зо^ид, воиз, ф ац и ^ ва б ошц ал ар ) уртасидаги конфликтнинг
асоси у ларнинг маънавий-ахлоций ц иё фа ла ри ва э ътицодла-
рининг турлича булишидадир.
107 564, ЗОб-в.
108 564, 1256-в.
109 564, 101а-в.
110 564, 1096-в.
т 564, 69б-в.
112 564, 616-в.
1,3 564, 127а-в.

93
Мену мут данринннг пмрига цуллуц.
Кн шайхи ша.^р ишн реву рнёдур.

Сену кавсаркн, данр нчра Навоий,


Бу давлатца мушарраф ^олнедур1'4.

Эй Навоий, хонаках шайхн куп этгай зарк\' макр


Пуцлуц гсбобинн М)т дайрндин осон чекмагнл115.

Навоий узининг реакцион дин а рб об ла ри ^ацидаг и барча


ф и к р л а ри н и « Ха мса»г а кирган «Хайратул аброр» достони-
нинг туртинчи макол от ид а тулиц якунлайди. Л ек ин унинг
шайхлар хасида лирик шеърларида, жу мла да н, илк шеър-
л а р и д а баён цилган фи кр л ар и « Хамса»даги фи кр л ар и билан
зид эмас, балки унга мутаносибдир. Д е м а к , унинг илк лири-
ка сида ш а йх л ар ^ а к и д а чикарган хул осал ар и «Хайратул
аброр»даг и махсус бобнинг д ас тл а бк и тезисларидир.
Ман а, у «Ха мса» да ша йх лар, умуман, реакцион ру^оний-
л а р ^ а к и д а цандай ^укм чикаради:
Б у эл эрур барча ёмонднп ёмон,
}^ар не ¡1уц андпн ёмон — андин ёмон!116

Албатта, бу мослик тасодифий >^ол эмас. Бу ухшашлик-


нинг манбаи шоир уз ижодининг турли э т а п л а р и д а ц ал амг а
олган тасвир объектииинг умумийлиги ^ а м д а авториинг ана
шу объектга булган ка раши , муносабатининг б а р к а ро р ва
му ста^камлиг идадир.
Д е м а к , На воий илк л ирикасидаг и мутаассиб рухонийларга
к а р ши ц арати лг ан сатирик э л е ме нт л ар д а традициянинг таъ-
сирм (хусусан, Хайём ва )^офиз т рад ици ял ар ин инг таъсири)
булса-да, бирок шоир реакцион дин намо янд ал ар ин инг
риёкорлиги, маккорлигини т а с ви р ла р экан, хар доим унинг
куз олдида унга з амо нд ош булган ва унга анча якин турган
х о н а к а ^ ша йхл ари нин г ифлос кирдик ор ла ри турган.
Навоий ша йх л ар ни (умуман, реакцион дин вакилларини)
ф о ш этиб, уларни танцид ки лар экан, у л ар г а узининг ижобий
идеалини к а р а м а - ц а р ш и цуяди. Унинг ижобий идеали ишк-
дан ^ам, ма й да н ^ а м ^ а л о в а т курувчи ринд ёки ринднамо
кишидир.
Умуман, Навоийиинг илк г аз а л л а р и д а г и сатира элемент-
л а р и шоир ижодидаги ка тта сатирик имконият ва сатирик
т ал антн инг бошлангич н ам ун а ла ри булиб, бу талантнинг ях-
лит ва юксак маз^сулини шоир ижодининг кейинги э т а п л а ­
рида истаганча топиш мумкин.

114 564, 51а-в.


115 564, 966-в.
116 «Х эм ээ», 27-Ье(.

9-:
Навоий ёшлик пайтндан хаёт ходисалари гирдобига тор-
тилди. Бу унинг Абулкоснм Бобир саройига хизматга кири-
ши билан бошландп. У ил к йигнтлпк йилларпнп Машх ад да —
уз в атани ва як инл армд ан уз окда утказди. Хиротга кайтиб
ке лг анд ан кейин .\ам моддий ж и ^ а т д а н цийналди, ру^нн
ё р д а м га мухтож булди. Уз ш а ^р ид а .^а.м моддий ва маъна-
вий ж и ха тд ан цийналган ёш шоир, баъзи бир объектив
с а ба б л а р такозоси билан, С а м а р к а н д г а кетишга ма ж б у р
булди. Унинг илк девонига кирган ше ърл ар эса худди ана
шу д а в р л а р д а яратилган. Шунинг учун ^ам бу ше ърларнинг
т ематикаси, гоявий мотивлари турли-тумаи булиб, ёш шоир-
нинг бир неча йиллик ру^ий кайфияти ва интилишларини
узида акс эттиради.
\ Навоийиииг илк лирикаси билан т ан иша р эканмиз, унинг
л и р и к ка ^р амо и и ф а ц а т садоцатли ошиц, оташин м а йп ар аст
(ринд) гина эмас, балки ^аё т цонуииятлари ва уз дав ри во-
ке ал ар и ^ацида атрофлича муло^а за юритувчи му та фа кк и р
сифат ида >^ам г ав дал анг анл иг ини курамиз. Шуни айтиш ке-
ракки, лирик к а ^ р а м о н — шоирнииг м ута факк ир сифатида
юритган мул о. \азаларида, гарчи традициянинг излари мав-
ж у д булса-да, унинг хусусий овози аник эшитилиб турадн.
ё ш мута факк ир ни купинча уз замонасининг йирик, актуал
м а с а л а л а р и кизицтиради ва у ана шу м а с а л а л а р хусусида
уз фикрини айтади, уз хулосасини чикаради. Унинг бу соха-
даги фикрлари, асосан, фал сафий, ижтимоий, сиёсий ва ах-
локий м а с а л а л а р г а т аа ллук ли дир.
Л и р и к к а^р амо н — шоирнииг дицкатини узига тортади-
ган, уни у йлант ирадиг ан м а с а л а л а р д а н бири дунё, ^аё т ма-
саласидир. У ^аёт оцимини ку за т ар экан, унинг сирларини,
куз олдида доимий р ав и шд а иамоён булиб турган во ^еа ла р-
иинг асл сабабини билишни истайди, уз фикрини образли,
б а ъз а н символик фо р м а д а ва б а ъ за н очиц ифодалайди:
Кесар юз нахлни >;ар дам, ^илур юз сарвни хуррам,
Таажжуб курки, бу гулшанда булмас богбон пайдо.
Хазар килмоц каэо жаллодидин булмаски, йиллардур
Килур ^атл, уйлаким, не тийр улур пайдо, не 1^он пайдо117.
У м а на бу бай тда ^ам дунё ва унинг сирлариг а т а а ж ж у б -
л аниб царайди:
йи^мади кук гунбазин, ёгиб э^аводпс ёмгури,
Ким сувар эркин чи^иб томинн бу кошонанинг118.

117 564, 126-в.


116 564, 776-в.

95
Л и р и к к а х р а м о н — шонр дунё сирларн х акида уйлаб, м \ -
лох.аза юргизади, бирок аник ж а в о б топа ол.майди. Шундан
сунг у бу муа ммо ларн и ечиш мумкнн эмас, деган фпкрга
келади ва бу )\акда бош котириб утиришни бехуда деб бн-
лади:
Ема *5улча мино рамузи халлига гам,
Май нчки, топмади .хеч ким бу саф.^ага мазмун119.
Навоийнинг бу байти Х,офизнинг куйидаги байти бнлан
ма змун ан ^амо^ангдир:
Хадис аз мутрнбу май гуву рози да.\р ка.мтар чу,
Ки кас накшуду накшояд ба .хнкмат пн муамморо120.
(Созан да ва ма й да н гапир, дунё сирлари билан ка мр ок ма ш-
рул бул. Чунки бу муаммони хеч ким ^и кма т билан еча олган
э м ас ва еча олмайди. ).
Л и р и к цаз^рамон — шоир з^аётни, дунёни севади. У бор-
Л1Щ — оламни го^ муа ттар гулшанга, гоз^ му н ак да ш иморат-
га ухшатади. Бироц (Навоийча) ^аётдаги м а в ж уд нарсалар-
нинг абадий эмаслиги, у мума н киши ^аётининг уткинчилиги
уни афсуслантиради. У шундай г узал борлицда абадийлик-
нинг йуцлигини дунёнинг — ^аётнинг жид ди й ну^сони д е б
б ил ади ва бу ^ а ц д а аччиц цайруради:
Чарх айвони мунац^ашдур вале наццоши сун
Чекмади на^ши вафо бу тоци минокорда121.
Да^р ^уш гулшан эрур, найлайкнм,
Иуц вафо гулларидйн зевар анго122.
Афгонки, хазон офатидин цолмади солим
.\ар сарви гуландомки бу гулшан ародур123.
Навоийнинг л ири к цазфа мони ана шундай м у л о ^а з ал ар -
д а н кейин турли к а й фи я тг а т уша ди ва бир-бирига зид булган
ф и кр л ар баён цилади. У б а ъ з а н ^аё т ^одисалари, цонунларп
о лдида лол колади, умидсизликка т уша ди ва узини ^аё тд а
уткинчи йуловчи каби сезади. ^ а ё т д а г и б арч а н а р с а л а р д а н
цул силтайди. У ^аётга бефарц, умидсизлик билан царовчн
шахе сифатида г ав д а л а н а д и ва узининг ма,\дуд фикрларини
шундай ифодалайди:
)^аёт ичра бацо чун мумкин эрмас. Нух булепнкпм.
Улар ^олатда тугмай улган угли бирла яксопдур124.

119 564, 113б-в.


|М X о ф и з и Ш е р о з й, Мунтахаби девон, са.^пфа 34.
121 564, 119а-в.
122 564, 66-в.
123 564. 516-в,
'« 564, 526-в.

96
К,уйма бу манзилу масканга кунгулким знн.хор,
Онгла пул уткучнлек, узнн мс.^мон янглнг125.

Бирок бундам х ар акт ер даг и б айтлар ва г а з а л л а р бплан


ёнма-ён турган шунлай байтларнн >*ам учратамизки. уларда
лирик ка^рамон — шоир бутунлай бошкача кнёфа да памоён
булади. У — ^аётни севувчи, х,аёт г узал л нк ла рп да н завклл-
нувчи ва шу хаётни шо дл ик билан утказиш тара фл ор н. Бум-
лай б айтлар ва г а з а л л а р л а н Хайём рубонйларпнинг хает-
бахш хиди келиб туради. К уйи даг ил ар ана шундай байтлар-
н м н г а н ри мл а ри :
Дахр богида неча кунким тнрпксен, анш цил,
Ким яна топмо^ эмас маълум бу бустон киби126.
Васлу замоне бул ажаб, coiyiH, цадах тут лаб-балаб,
Мутриб, тузат савти тараб, уткар, Навонй, бир газал127.

Навоий, ca 6ja ччра нч майи лаъл,


Ки солмшм tüf аро лаврон зумуррад128.
Умуман, Навоийнинг л ирик ^а^ рамо ни хаётни, шодликни
куйловчи оптимист булса-да, бироц унинг фикрлари, кечмн-
м а л а р и д а биз юцорида курган сингари ма ъ лу м зиддиятлар
мавжуд. Бу зидд иятл арнинг юзага келиши сабаби, асосан,
куйидагича:
1. Навоийнинг ^аёт ва унинг цонуниятлари хацида фикр
юритилган г аз ал ва байтлари традицион характерга эгадир.
ё ш шоир ана шундай х ар акг ерд аг и ш е ърл ар ни купрок уз
с а л а ф л а р и ижо дид ан таъсир ла ниб , ул ар га э р га ши б ёзган.
Шунинг учун ана шу рухдаги ше ъ рл ар уз м ун дар ижас и би­
л ан э^ам, услуби билан ^ам а ж р а л и б туради.
2. На воий ижо дид а мунгли. гамгин ва пассив мисралар-
нинг пайдо булиши шоирнинг ^аё т шароити, у и жод цилган
му^ит билан боглик ^одисадир. Навоийнинг узи илк девони-
даги г аз а лл а ри ни нг бирида ижодининг ана шу томонини се-
зиб, унинг сабабини куйидагича курсатади:
Гар Навоий булбуле эрди хушил^он, курки, ?;ажр
Нав,\а ранги кургузур )\ар дам онинг ил.^онида129.
Авторнинг уз фикрига кура, унинг г аз а л л а р и орасида уч-
райдиган баъзи бир мунгли, йирло ^ и байтларнинг тугилиши-
га с а б а б ^и жр он д ац иц а ла р и ва ^и жр он а зобларининг унга

128 564, 69б-в.


12в 564, 131а-в.
127 564, 976-в.
128 564. 43а-в.
129 564. \22а-в.

7 -6 2 2 97
утказган таъсирйДИр. Ас ли да эса у — хурсандлик, шодлшс
куичиси (хушилхом). Шунингдек, Навоин шеърлари ораси-
даги айрим зиддиятли, м а з д у д фикрларни- и фода лаг ан байг-
л а р ^ам бир л а х з а л и ^иссиёт, кайфиятнинг ыеваси булиб',. бу
шоир я ш аг ан му.\итнинг таъсири, унинг аксидир. Шунинг
учун хам юкоридаги каби байтлар, умуман, Навоиннннг и <
лирикасидаги етакчи тенденниялар каторига кирмайдп.
Л и р и к ца^р амон — мут а фа кк и р хаёлини банд килган ма-
с а л а л а р д а н бири — вафо масаласидир. Еш шоир уз ш е ъ р л а ­
ри орасида бу м а с а л а г а катта урин беради. Албатта, 5у
шоирнинг за.мон билан, дав р воцеалари билан яциндан бог-
л анг анлиг и т уфайли юзага келган. Чунки Навоий ёшлигидак
.^аётнинг турли со ^а л ар и га яцинлашдн. У огир кунларни,
ру^ий т азйицл арни бошидан кечирди. Турли тоифадаг и кн-
ши лар билан учрашди. Уларнкнг узаро турли хил муносабат-
л арининг шо^иди булди. Бу эса унга кишилар орасидаги му-
н осабатла рнинг энг му^им ва етакчи хусусиятларини пайкаб
олишга имкон берди. Шунинг учун ^ам ёш шоир, зийрак
м ута факк ир сифатида, уз даврининг му^им ахлокий-дидактик
м а с а л а л а р и д а н бири — ва фо ва в афо дорл ик ^ ак ид а фикр
юритишга м а ж б ур булади.
Навоийнинг вафо ^ацидаги фикрлари, асосан, айрим баит-
л а р д а и фода ла нг ан булиб, б ошка темадаг и ш е ър л ар тарки-
бида (купинча ш щ , май ва хнжрон мотивлари куйланган
г а з а л л а р тар к иб ид а) л ирик чекиниш сифатида учрайди.
Бирок; бу байтл ар иккинчи д а р а ж а л и эмас, балки автор то-
монидан ма ъ лу м м а цс а д билан а та й л а б келтирилган булиб,
унинг уз д аврига, з ам она си га ва уз з амо нд о шл ар и га булган
муносабатини билдиради.
Л и р и к к а ^ р ам он — шоир уз за м он до шл ар и билан доимий
р а ви шд а а л о к а д а булиб, улар уртасидаги м ун о са ба тла рки
д и^ ца т билан кузатиб, охири шундай хулосага келади:
Хар неча цилдим вафо, кургуэдилар жавр, эн кунгул,
Айб ^нлма, гар замон абносидин ёд анламон130.

Давр элнда гар вафо йуц, сен вафо ^илгил валек


Кимни .^уш^ол этсанг, ондин тут узунгга юз малол131.

Шоир уз д а в р и д а в афо ли элнинг хору зор, бевафоларнинг


эса азиз ва кули б ал а н д эканлигини ^ам очи^-ойдин фош
этади:
Бевафолар— ут, вафо ацли эрур туфрогким,
Чархдин ул саркаш улди, бу д о т помолдур'32.

130 564, 116а-в


131 564, 96а-в.
132 564, 486-в.

98
Авторнпнг фикри уз дав ри учун х ара ктерли булган во-
келикнинг реалпстик ифодаспднр. Бугшнг канчалик реал,
турри эканлигига ишониш учун Навоимнинг биографиясига
бир на за р та шла шн ин г узн кифоядир. Автор уз даврининг
ана шу зиддиятли томонини купидаги п ар ч ад а усталик билан
фош этадп ва уз истагини баён килади:
Да.чр элидин нафъ агар йуцтур, зарар хам булмаса,
Мархам ар йу^тур кунгулга, ништар ,^ам булмаса.

Олам ахли базмидин гар муц жигаргун согаре,


Кошки юз минг цадах хуни жигар .'¡ам булмаса133.
Ленин лирик цазфамон — шоир бу билангина чекланман-
ди. У вафо а^лининг огир ахволи, вафосиз элнинг зулмкни
курганда узини тута олмай, умумга к а р а б бор овози билан
ы у р о ж а а т килади:
Нсча жафою ситам тори\ай а^лп пафо.
Дахрп жафо пешадин, чархи ситамкордпн ?!134
Албатта, у уз саволига ж а в о б топа олмайди. Вафосиз ки-
ши ла р орас ида узини бегонадай ^ис этади. Шунинг учун уз
замо нд ошл ари нин г бевафолиги х;ацида кескин хулоса чика-
ради ва бу з а м о ид а вафоли к ишиларни цидириб топиш анко-
нинг тухумини топиш билан тенг, деган царо рг а келади.
Узининг бу х;акдаги фикрини у цуйидагича ифодалайди:
Одам урнига пари ошици булдумки, ул
Одамсизлиг аро булмагай инсон янглиг135.

Бевафолар рагмига севдим парини, эй кунгул,


Ким вафо изхори жинсн одамизод айламас136.
Умуман, Навоийнинг в афо ха^идаг и байтл ари уз даври-
даги ижтнмоий, ахлоций му носабатларнинг инъикоси булиб,
реалистик хара кт ер г а эгадир. Бу хил ш е ъ р л а р д а авторнинг
уз з амо на си га булган муносабати, ахлокий-ижтимоий 1^а-
р а ш ла р и ^ а м д а шахси анча тулиц акс этган.
Навоий м ута факк ир сифат ида анча кенг м ул о^а за юрнт-
ган ижтимоий-сиёсий м а с а л а л а р д а н бири ш о^л ар ма сал а-
сидир. Бу м а с а л а Навоийнинг бутун ^аёти д ав оми да уни узи-
га тортган ва адабий ишида ^ам, амалий фа ол ия ти да ^ ам
д ие да т ма рказ ид а турган адолат проблемаси бнлан чамбар-
час борлицдир. Зотан, Навоийни ш о \ л а р хасида фикр

133 564, 156— 16а-в.


134 564, 111а-в.
135 564, 606-в.
1,6 564, 586-в.

99
юритиб, у ла рг а нисбатан уз ба.^осини беришга м а ж б ур кил-
ган м а с а л а ^ а м адолатдир.
Маълумки, Навоий ёш ли кд ан ок шох хизматига кирдп. Шу
д а в рд ан бошл аб унинг бутун ^аё т нули шо^ саройи билан
(турли д а в р л а р д а турли д а р а ж а д а ) боглангандир. У " з и м i:
амал ин ф аол нят ид а доимо а д ол ат учун курашди, шихларни
а до латг а е т а кл аш га уринди. Узининг одил шох тугрисидаги
идеалнни эса «Ха мса» да бутун тулалиги билан акс эттирди.
Навоийнинг адолат, одил шо^ ^ацидаги орзу ва идеалла-
ри анча эрта ш а к л л а н г а н булиб, бу унинг илк лирн ка си да
хам ма ъл ум д а р а ж а д а акс этган. Автор з амонасига уз идеал-
л ар и нуктаи н аз ар и да н ёндашиб, уз дав рид аг и шохларнинг
баъз и бир томонлариии фош килишга интилади, ул ар га нис­
б атан уз муносабатнни бнлдиришга ^ а р а к а т килади. Мухими
шундаки, Навоийнинг ш о^л ар ^ацидаги фи крл ар и факат
айрим б ай тл ард аг ин а эмас, балки б аъ за н бир неча бай тда
ифода лан ад и. Х,атто, айрим р а з а л ла р турридан-турри шоир-
нинг ш о^л ар ^ак идаг и х ар актеристикаси билан бошланади
ва разалдагн байт ларнинг асосий купчилигида а до л ат маса-
ласиг а дойр фикр юритилади. Умуман, бу, шоир илк ижоди-
даёк адолат ли шо-ч м а са ла с иг а асосий м а с а л а л а р д а н бирн
сифатида царай бошлаганлигини курсатади.
Навоий шохларнинг адолатсизлиги, золимлнгини тасвир-
л а ш д а турли хил усулларни ^уллайди. У баъз и у р инл арда
уз мацсадини ёрдан шикоя т цилиш, унинг адолатсизлигини
та с ви р ла ш орцали и ф ода ласа , бошца бир уринда турридан-
тугри баён килади ва б а ъз и у р инл арда фикрни имо-ишора
нули билан символик р ав и шд а баён цилса, иккинчи бир ур ин ­
да п а р а лл ел и зм приёмини цуллайди. Бирок ^ар цандай пайт-
д а ^ам авторнинг асл мацсади уцувчига тездан етиб боради.
Л ек ин шуниси характерлики, автор уз фикри цайси шо^га
нисбатан айтилганлигига купинча ишора килманди (бу у ша
вацтда мумкин ^ам э м ас э ди), б алки умумий р ав ишд а фикр
юритади, яъни r a n уз эгасини топади ц абил ида иш тутади.
Бошима шуълаи ^ижрон туташцандин эмас ога>^,
Висол авжи уза бошига олтун тсж куйган ша^.

Биравким, бир пари девонавор этгай анга цуллуц.


Не билгай долин онингким, пари девона этмиш, вац.
Бало чо^и гирифтори далокин, вац, цачон бмлсун,
Сиёсатго^ида тутцунларига улки цоэгай ча^.

Не воциф васл мисри ичра манзил айлаган шоде


Гадодинким, анга вайронаи дижрон улди манзилга ^...137

137 564, 127а-в.

100
Бу байт ларн ик г э ш му^им хусусиятн шундакп, автор б \-
л а р д а ^аётий мушохада асосида Чикарган хулосаларини
умумий фа лс а фи й тезислар сифатида баён килади. Навоий
бошка бир разалики хам худди шундай х ар а кт ер д а бошлай-
ди. Шеърн ннг хулосаси хам шоирнинг ана шу м а с а л а г а донр
максади, м ур ож а ат и билан тугайдц:
Форигу озода бплмас мубталолардми хабар.
Шо^ кумглнда ^ачон булгай гадолардин хабар.
Тут Навоий холпдин гохи хабарким, айб эмас,
Гар навозпш а у ш тутса бенаволардмн хабар138.
Навоий, албатта, шо^лик тузумига карши э мас эдп. У
а д ол ат асосига курилган (бундай булиши мумкин эмас)
монархия т а р а ф до р и эди. У ад олатли шохни орзу цилар эди.
Шу нд ай шох булган т а к д и р д а м а м л а к а т обод, халк, т урмуши
фаровон булади деб уйлар эди. Бирок у феодализм шароитп-
да, и шл аб ч икариш в оситаларига хусусин мулкчилик маи-
ж у д булган бир пайтда а д о ла т урнатишни орзу цилди. Н а ­
воий адолатли, ма ъ рн ф ат л и шохни орзу килди. Унинг идеалн
хаётий ^ацицат билан туцнашиб турди. Бу эса шоирда норо-
зиликни юзага келтирди. У эпик а с а р л а р и д а уз идеали —
одил шох образини яратибгина ^олмай, уз дав рид аг и шох-
л а р д а н норозилигини хам ифодалайди. Хатто- айрим урин-
л а р д а золим шс х ла р ни цаттиц тан ки д ^илишг а ( албатта,
умумий холда) >^ам ж у р ъ а т цилди. Шоирнинг золим шо^л ар
х ак ид аг и з а ^ а р х а н д а л а р и унинг илк р аз а лл а р и д а хам анча-
гина урин тутади. У адолатсиз, золим ш о^л ар х а КиДЗГИ уз
муло^азаси, у л а р г з булган муносабатини купинча ишкий
ше ъ р л а р тар ки би да п ар ал л ел и зм приёми воситасида, тао-
в ирл ана ёг ган вокеа-ходисага нисбатан ухшатиш ф ор ма си да
баён цилади:
Кишвари мшц ичра золим шахдур ул султони ?;усн,
Ким купгуллар мулкидин жон на^дими олур хирож139.

Кунглум олди ишцу итти ацлу, сабру дин, бу дам


Ул бузу г мулк ичра золим шахга мсти^лолдур1,10.
На во ий ф а ^ а т шохларнинг золимлигини фош цилиш б и ­
л а н чегар ал анмай ди . У ана шу зол имл ар ни а до латг а т ашви к
Хам цилади. Б у максадини у б а ъз а н очик, б а ъ за н эса турлп
и мо-ишоралар воситасида а м а л г а оширади. М ас а ла н, у шох-
ларн инг та^дирини ёниб турган шам мисолида шундай тас-
вирлайди:
138 564, 496-в.
139 564, 36б-в.
140 564, 48б-в.

101
Бу шабистон ичра келди фарцнга тийг узра тийг,
Боши узра чунки куйдн тожн эар шохона шамъ141.
Б у шоир яшаган феодализм шароити учуп характерлп хо-
диса эди. Чунки доимий т ож- тах т ' к ур а шл ар и окибатида
деярли аксар шо^ла рнинг такдири ф ож и а л и равишда тугаг
эди. Шоир ана шу реал ^одисани символик равишда устали^
билан тасвирлаган.
Автор куйидаги байтда шохга тугридан-тчтри му ро жа ат
килиб, уни ад ол ат г а ундайди:
Тажаммул рахтидмн. эй шах, гадога ^илма нстпгио,
Чу боглар рахт бу лайрн фамодин гар гадо, гар ш а \ нг.
Умуман, Навоийнииг илк лири ка си да унинг лирик ца>;-
рамони а дол ат .^ацида анча кенг фикр юритади. Бу Навонп-
нинг одил шох ^ак идаг и идеали унинг илк и жодидаёц маь-
лум д а р а ж а д а ш а к л л ан иб етганлигидан д а л о л а т килади.
Л и р и к ка храмон — шоир хаёлини банд килган м а с а л а л а р
анча кенг ва хилма-хилдир. У катор сиёспм, фалсафий ва
ижтимоий м а с а л а л а р г а х ам озми-купми тухтаб ут а Ди - На-
воий г а за лл а ри орасида шундай б айтлар ма вжудки, уларнинг
хар бирида маълум бир и жтимоий- фалсафий фикр уртага
ташла на ди . Ана ш у ла рд ан б аъзил ар ини куриб утайлик:
Бил, Навоийки, талаб бнрла топилмас мацсуд,
Лек тобцанда доги бор эди албатта талаб143.
Навонй шу бир байтда анча чукур ва объектив булган
ф ал са фи й фикрни баён килади:
Биринчидан, ф а ц а т тал аб, истакнинг узи билангина куз-
л а г а н ма кса дг а эришиб булмайди. Д ем а к, м акса дг а эришиш
учун интилиш, ку ра ши ш керак (гарчи шоир кейннги фикрни
очик айтмаса-да, мисранинг мазмунидан шу хулоса чицади).
Иккинчидан, инсоннинг та ла би чексиздир. Киши, бир та-
лаби цондирнлгач, ундан ю^орирогига интнлади. Бу табиий
конуниятдир.
Навоий эстетиканинг мухим м а с а л а л а р и д а н бири булган
фор ма ва мазмун ма с а л а с ид а ^ам узининг тутри фикрини
беради. Унинг куйидаги байти суз, поэзия хацида айтилган
булса-да, бу фикр, умуман, фор ма билан мазмун ва бунда
мазмуннинг етакчилик роли ма сал ас и билан боглик, ана шу
ма сал ан инг бир цисмидир:
К,ил, Навоий, суз яро маъни ^ася,
Истама, уйлаки, суратбин лафз144.
141 564, 68а-в.
142 564, 124а-в.
143 564, 32а-в.
144 564, 66а-в.

102
Л ирик ^ а э д а м о н — шоир ахло^ий-дидактик ма сал ал ар
устида ^ам муло.^аза юритади, узининг купгина б ай тл ари да
ана шу ма сал ан инг баъз и бир т омонлари ^ ак и да тухталади.
Шоир кишининг энг юксак ф а з и л а т л а р и д а н бири — кам-
гарлик, хоксорлик деб билади. Кишиларни (уз-узига муро-
ж а а т килиш оркали) ка мт ар булишга, м а г р у рл а нм а сл и кк а
ундайди. У \iaFpvp инсонларни шайтон («мардуд») деб
билади.
Эм Навоий, узин макбул пстасанг, туфрок бул.
Ким эрур мардуд, улким бошида пиндори бор143.
Шоир бойлик орттириб, халкда з а р р а ч а фойда етказ маган
хасис, зикна кишиларни ^ам каттик коралайдн. Бундай ки-
ш и ларг а уз молу дунёси билан ер ка ър ига чукмб кетган аф-
соиавий бой К,орун воцеасини эслатиб, улариинг фаолиятини
коралайди.
Молдин умрупгга осойиш агар етмас, не суд.
Ну^ умрин хосил этсанг, гаижи корун цозгоииб146.
Умуман, Навоийнинг илк лир ика си да лирик ца^рамон му-
т аф а кк ир сифатида ^аётниш турли м а с а л а л а р и (фалсафий-
сиёсий, ахлоций-ижтимоий) устида фикр юритади. Х,ар бир
м а с а л а г а узининг субъектив муносабатини билдиради. Б у н ­
дай ха ра кт ерд аг и ш е ъ р л а р д а шоирнинг шахси ^ а м м ад ан
кура т ул аро ц акс этган.
Хуллас, Навоий илк ижоди билан, энг аввало, уз даври-
нинг гуманисти сифатида кузга т аш ла на ди . Унинг шеърла-
ридаги барча гоявий мотивлар унинг гуманизмига бориб ца-
д а л а д и ва унга буйсунади. Чунки Навоий узини кизицтирган
^ар бир м а с а ла га узининг гуманистик позициясида туриб ён-
д а ш г а н ва ^ар бир ма салани шу нуктаи н аз ар д ан ба^олаган.
Шунинг учун )^ам Навоийнинг илк лирикаси узининг ана шу
хусусияти билан уйгониш даври адабиётининг буюк титан-
л ари ижодига якин туради.

145 564, 446-в.


146 564, 26а-в.
2-булим

НАВОИЙ ИЛК ЛИРИКАСИНИНГ БАЪЗИ БИР ПОЭТИК


ХУСУСИЯТЛАРИ

Узбек классик лирикаси Навонй ижо дид а ка молот боски-


чига кутарилди. Шунинг учун ^ам унинг б ар ча ф а з и л ат л ар и
Навоий л ири к ас ид а уз аксини топтан. Бироц Навоий узига
к а д а р я ра тил га н барча бадиий восита х ам да у суллар арсе-
налини эга лла б, узлаштирибгина колмади. Бал ки у новатор
шоир снфатпда узига ц ад ар м а в ж у д булган хар бир поэтик
деталга танцндий ёндашди, уларнинг анримларини янада
ривожлант ириб, имконият доирасини кенгайтирди, шунинг-
дек, узи ^ам хилма-хил адабий приёмларни в ужудг а келтир-
днки, бу унинг лирикаспга абадип ва хакконин шу.\рат там-
гасини босди.
Навоий л ирикаси учун хос булган энг му^им хусусияг-
ларнинг купчилиги унинг илк и жо дид аё ц ниш ура бошлаган,
^атто б аъ зи л ар и ш а к л ла н иб ^ а м етган. Буни Навоийнинг илк
лирикасидаги баъзи бир бадиий приёмлар ва воситалар ми-
солида аниц куришимиз мумкин.
Биз Навоий илк лирикасининг му^им хусусиятларидан
айримларини бундан олдинги бобда з^ам куриб утган эдик.
Улар ^ацида му фа сса л ту хт ал ма с ак да , эслатиб утишни зарур
деб ^исобланмиз. Навоий илк лирикасининг ана шу энг му-
^им ху сусиятларидан бири — унинг сюжетлилигидир. Бу
хусусият Навоийнинг илк и жодида в ужуд га келган булиб,
унинг ше ър лари ни уз с а л а ф л а р и лири ка си да н ф ар ц килади-
ган ва ^атто устун цуядиган ф а з и л а т л а р д а н биридир. Бу хил
ш е ърл ар нин г энг му^им хусусияти шундаки, ^ар бир г аз ал
яхлит бир организм булиб, унинг байтл ар и бир-бири билан
мантицан богланади. Н а т и ж а д а г а з а л д а изчил йуналишга
эга булган сюжет (сюжет кенг ма ънод а) ^осил булади. Ш у ­
нинг учун ^ам Навоийнинг ана шу типдаги купчилик газал-
л ар и бирор ^аётий л а в ^ ан и узида акс эттирган тасвирий
с а н ъ а т а с ар лари ни эслатади. Бу автордаги фикр ва ижодий
фант аз ия нинг яхлит ва изчиллигидан д а л о л а т цилади. Бунинг

104
учун ^уйидаги м а т л а л а р билан бошланувчи икки разални эс-
л а шн и нг узи кифоя:
Кеча келгумдур дебон ул шухп бадху келмадн,
Кузларимга кеча тснг отгупча уйцу келмадн ...1
Х,аво хуш эрдию оллимда бир цада^ май ноб,
Ичар эдим вале гамдин кадах — цадах хуноб ...2
На во ий илк лирикаси учун энг хар акт ер ли булган приём-
л а р д а н бири т ад р н ж приёмидпр. Бунда газалнинг асосига
бнтта образ цуйилади (образ кенг ма ъно да) ва шу образ
г азалнинг бошидан охирига к а д а р тад р ижи й рав ишд а очила
боради, яъни раз алда ги ^ар бир байт узидан олдинги байтда
и фода ланг ан фикрни д ав ом эттиради, р ивожла нт ира ди. Уму-
ман, бир бутун г а з а л д а битта образ атр офида r an боради.
Унинг турли хусусиятлари изчиллик билан очила борадл.
Шу асосда л ир ик ца^рамоннинг ана шу образ — воцеага б у л ­
ган муносабати, унинг ички кечинмалари очиб берилади.
М а с а л а н , куйидаги г а з а л д а r a n ф ац ат ма ъшу ка н ин г румоли
устида боради. Р аз ал ни нг бошидан охирига ц ад ар ана шу
румолнинг хусусиятлари тас вирланади. Шу асосда лирик
ка ^рамоннинг ички кечинмалари — унинг ёрига нисбатан
оташин му^аббати, садок ати ва унга булган интилиши очила
боради:
ёрлирин,эйким, тикарсен, нгна мужгонимни цил,
Нацш этарда тори онинг риштаи жонимни цил.

,, Истасанг торин ^изил ёхуд i^apo цилмоц^а ранг,


Куз ^аросин хал ^илиб, куздин оцар цонимни 1^ил.
Гар десанг х.ар ён цизил гуллар ^илай нусхат анго,
Куксум очиб, тоза цонлир дори ^ижронимни кил.

Гунчалар гул ёнида тикмак тахайюл айласанг,


Анга нусхат кунгул отлир зори ^айронимни 1\ил.

Гар десанг з^ар ён пари шакли намудор айлайин,


Ва^, не навъ айтай вале манзур жононимни ^ил.
Килсанг ул ёглир аро бир шеър цам ёзмоц давас,
Онда бир ён на^ш бу назми паришонимни 1^ил.

' 564, 1296— 130а-в.


2 564, 216—22а-в. Бу газал устида филология фанлари кандидати
М. Шайхзода «Алишер Навоий лирикасининг баъзн бир поэтик усуллари
хасида («Рароибус-сирар» девони б^йича)» номли мак,оласида батафсил
фикр юритган. Шунинг учун биз бу шеър устида тухталмаймиз _ва фацат
умуман Навоий лирикасининг энг нодир намуналаридан бири булган ана
шу разал шоирнинг илк ижодига мансуб эканлигини таъкидлаш била .1
кнфояланамиз. {^аранг: «Узбек адабиёти масалалари» (адабий-тан^идин
маколалар), Тошкент, Узадабийнашр, 1959.

105
Эй Наьомн, М1МКП б> еглпгни тмкса ёр учун.
Музд жоннм жавхарию накдп ммопимнн кил3.
Куриниб турибдикп, шеърнннг бутун структураси ягона
бир образ асосига курплган. Тасвир объекти ^нсоблангап
образ ( ё р л и г — румол)нинг хусусиятлари б ай тма - ба а : та -
вирланиб, шунга п араллел равпшда лирик ка.\рамоннинг и I-
ки кечинмалари хам очпла боради. Разалнинг бошидаги уму-
мий образ (румол) нинг хусусиятлари бирмн-кетин очила
бориб, хулоса ясалади. Шу билан бирга, лирик ка^рамон-
нинг кечинмалари >^ам тулик очилиб, хулосаланади. Шу га-
залнинг у мумии мазмуни куйидаги уч боскпчда намоён бу-
лади:
1. Тезис: ёр учун румол тикиш лозим.
2. Тикиладиган румолнинг хусусиятлари ва унга з а р у р
булган ма териаллар.
3. Хулоса: ана шу румолни тиккан кишиии так ди рл аш.
Шу боскичда лирик ка ^рамоннинг кечинмалари кульмина-
цион нуцтага чикади ва ^ал булади — у румол тиккан одам-
га уз жони ва имонини иш ^аки эвазига .чадя килмокчи. Уму-
ман, бу (ва шу сингари) г аз а лд а тасвир о б ъ е к т (румол)
битта булиб, ана шу объект ( т ут рп ро п 1 , тасвирий элемент-
л а р ) н и н г натижаси булмиш лирик ка ^рамоннинг ички кечин­
ма ла ри ^ам тад р ижи й рав ишд а очила боради.
К,уйидаги разалда эса бошдан-охиригача маъшуцанинг
бетоблиги устида гаи боради. Бетоб ётган ма ъшу ка нинг по­
лати — кайфияти тасвирланиб, шу асосда лирик ка^рамон-
нинг юрак тепиши. кечинмалари очила боради:
Заъфлицдур дедилар ул бути ма.\сиймони,
Жон фидою тан анга сад^а, кунгул цурбони.
Улки жонимдурур ул, булса бу янглиг ранжур,
Кайда булгай мени бедилга \а ёт имкони?!
Кузидек муллам гулранг уза ётмиш бемор,
Е эрур даврида цатл айлагап ьлнинг ^они.
Дустлар, олдида отнмни тута олмасангиз,
Накди жонимни бошига ^вурунг пиндонн.
Барги гул узра дегай ша.хд ёпушмиш курган,
Буки тутмишдур учу^ ул лабн шаккархони.
Сада^а чункн балоларни рад айлар, ё раб,
Жон анга сад^а ^илай, манга багншла они.
Эй Навоий, ёна дам урмакп, ул ой дер эмиш,
Ким кеча уй^уга цуймас мепи нт афгош 1<.
Бу ра за лда тасвир бир текисда бормайди, балки автор
икки ерда (IV, VI б а й т ла рд а) л ирик чекиниш ясайди. Бу,
албатта, л ирик ца^рамоннинг кайфияти (ёрининг бетоблиги-

3 564, 996— 100а-в.


1 564, 1366-в.

106
ни эшитган ошик т аш ви шл ана ди , >;аяжонланади ва калби
нотекис тепади), ичкн кечинмаларининг ифодасидир.
Навоийнинг илк лири ка си да биз курган ана шу хусусият-
га ж у д а якин турган, бирок специфик хусусиятга эга булган
яна бир усулни курамиз. Бу усулнинг характерли томонн
шундаки, автор л ирик ца^р амо н кайфияти, кечинмаларини
та с пи рл аш да асосип в о е т а сифатида ран гл ард ан фойдала-
нади. Битта г а з а л д а бошдан-охирига ка да р тасвир факг-т
битта ранг билан богланган зуэлда борадн. Га за лд аг и бутун
тасвирмй э лементлар бир хил тусда (рангда) намоён булади.
Бошк ач а килиб айтганда, шоир бутун борликка рангли ойна
оркали боцади, шунинг учун х,ам унинг каршисида турган
б арча н а р са ла р унинг н а зари да бир хил тусда (ойнанинг
рангида) намоён булади. Бу, албатта , лирик ка храмон к е ­
чинмаларини очишнинг бир усули булиб, п ейзаж лнрикасп-
нинг узига хос оригинал куринишидир5. Чунки г а з а л д а 1 И.
тасвирий э лементлар кандай рангда булса, бу, символик
р авишда, лирик ка ^рамоннинг уша пайтдаги кайфияти, ке-
ч инмалари ка нд ай холатда эканлигини билдиради. Буни бир-
икки г а з а л мисолида куриб утайлик:
Оташин гул баргнднн хилъатки жопонммдалур,
Хилъат эрмас. ул бир утдуркнм, менниг жоннмдадур.

Оташин лаъледурурким, енда музмар булдн жон,


Оташин гул баргидни хилъатки жононимдадур.
Жон куши хунобидии тутмиш мало\ат пахли р;ми,
Е либоси лолагун сарви хиромонимдадур.
Васл шоми куйма 1ан парвоиа шояд цолмаган,
Бу шафа^гун дуллаким шамъи шабнетоиимдадур.

Тутмасун гул су.\батидин сарв узин куп сарфароз.


Эй сабокнм, ул туни гулгуи мснинг ёнимдадур.

Со^нё, 1улранг май солиб, кету[) иаймонаким,


Зухд бинмнднн халал иш^ ичра паймонимдадур.

Эи Навоий, истама жен булбулин дар гулдакнм,


Ул туни гулгун. лабн гулбарги хандоиимдадур6.
Бу г а з а л д а барча тасвирий э ле ментлар шоирнинг кузига:
кизил булиб куринади. Н а т и ж а д а лирик ца^рамОннинг кай-
фняти, ички кечинмалари ^ам шу асосда намоён булади:
л ирик ц а^р ам он калби ицщ утида ёниб, а л а н га ла ни б турган
оташин бир ошиц сифатида г ав дал ан ад и. Зотан, авторнинг
5 Бу приёмни биз «рашлар символизаиияси» деб аташпи муносиб
топдик—Е. И.
6 564, 45а-в.

10/
кизил рангга м у р о ж а а т килишидан максади хам уз лирик
^ахрамонининг айрим бир холатини — ишки турёнга келпб,
калби чутдек кизиган пайтини т асвирлашдир. Шунинг у ч\ н
,\ам м а ъ ш у ^ а кизил тунда намоён булади. Буни курган
оши^нинг ёрга булган мухаббати ян ад а зураяди, ка лб ит аг и
м у^ а б б а т чутлари а л а нг а олади. Бунинг иситмаси бутун ба-
данини ч улгаб о л а д и — унинг кузлариг а «^он тулади». На-
т и ж а д а унинг кузига бутун олам 1^ип-кнзил булиб куринадп.
К,уйидаги г а з а л д а эса ra n «савсани» ранг атрофида бо-
ради ва л ирик кахрамоннинг кайфияти, кечинмалари шунга
мос ^ ол да намоён булади:
Савсани тун бнрла ул 1^ад савсапи озод эрур,
£ бннавша баргидин зеб анлаган шамшод эрур.

K,03F0.1H FaM бестун tofhh Навопй илкида,


Ва.\кн, савсан барги эрмас, тсшаи Фар.\од эрур7.
Шунингдек, Навоип илк лири ка си да кора (лирик цахра-
мон мотамли .\олатда) , сариц (лирик ка.\рамон ^азин, эзил-
ган) ва б ошка р а н г л ар г а дойр г а з а л л а р >;ам мавжу дк и, бу-
л а р Навоий л ири к ас ид а тасодифий ^одиса булмай, балки
бир система ^о лида экан лиг ид ан д а л о л а т цилади. Навоий
ф а ц а т лирик а с а р л а ри да г ин а эмас, балки эпик асари «Хам-
са »да ^ ам х ар акт ер я ра т и ш д а р ан г ла рд ан фонда лан ад и.
« С а ъ б а и сапёр» достонидаги етти мусофирнинг ^икояси еттп
хил рангдаги етти касрд а баён ь^илинади ва ^ар бир цаср-
нинг ранги, символик рав ишд а, баён к и л и н а ж а к воцеанинг
м аз мун и, fohbhii й уна лишидан д а р а к беради. Д е м а к , На-
воийда р а н г ла рд ан ф ой да лан иш усули т а д р и ж приёмига
якин булган бир усул булиб, авторнинг уз роявий муддаоси-
ни символик йулда из^ор цилиш ^ ам д а лирик кахрамоннинг
ру^ий ^олати. ички кечинмаларини очиб бериш воситаларп-
дан. TyFpHpoFH, у сул лари дан биридир.
Навоийнинг илк л ир и ка с ид а энг куп учрайдиган приём-
л а р д а н бири п а рал лел из мд ир . Бу приёмнинг хусусияти шун-
даки, автор уни ф а ^ а т ал о^ и да -а ло ^ ид а б ай тл ар д аг ин а цул-
лайди. Бу усулнинг асосида тасвир этилаётган воцеа-^оди-
са ла рнинг ш а к л а н ёки мазмунан, ёхуд функция ж и^ат ид ан
у х ша ш л и к л а р и ётади. Бироц ^ а р икки мисра ^ ам уз-узича
мустацил булиб, уларни бир-бирига яцинлаштириб, бир-бирп
билан борлаб ту рад иг ан ип бу м и ср а л а р д а тасвир этилаётган
^од исал ар ни нг мазмун ёки ш акл ий ухшашлиги, яцинлигидир.
Масалан:

7 564, 47-в.

108
Миръоти дуснунг тпйрадур бу охи дард олуд аро,
Р а з л а п л и т мумкии эмас, чун шамъ колди дуд аро“.
Шоирнинг асосий мацсади биринчи мисрада: л и р и к ^ах-
рамон уз маъшуцасинннг куйида шунчалпк д а р д билан ох
гортганки, н ат ижад а о^ининг тутини маъшуканпиг юзнни
тусиб, х и рал ашти ри б (лирик ка\ра.моннинг назарид ан) ^уй-
ган. Бу, алб ат та , бир оз мав^умроц тасвир. Б иро^ автор
унга ёнма-ён килиб ( ухшатиш оркали) иккинчи мисрани —
ша мнинг тутун орасида цолиб х ирал ашишини келтиради.
Н а т и ж а д а тасвир этилаётган воцеа-^одиса ёки фикрни реал
т ас ав вур килиш имконияти турилади. Куйидаги мисол лард а
хам ана шу ^олни куриш мумкин:
Гар Навонйнинг ку>ок баррида цондур. не ажаб,
Хомсуз улур ёлнн узра тушуб кунган набоб9.

Зулфида зор кунгул ранжи не тонг,


Хастага купро^ улур кеча тааб10.
Шуни айтиш к^ракки, р аз а лла рда г и п ар ал л е л и з м л а р
шоир ижодини ^аётга анча я^ ин л ашт и ра ди ва авторнинг
хаёт ^одисаларини синчиклаб урганиши, унинг ^аётий мушо-
хадаси 1^андай д а р а ж а д а эканлигини намойиш килади.
Навоий ил к л ир и ка с ид а л ири к к;аз^рамоннинг ички кечин-
ма ла рини очишда та зо д (ц ар а ма -ц ар ши куйиш) санъ ати да н
хам усталик билан фопдаланган. Б у са нъ а т На во ий л и р и к а ­
сида лирик к а ^ р ам он характерини очиш у су лл ари дан бири
сифатида намоён булади. Б иро ^ бу фо рма л бир усул —
приёмгина булиб цолмай, шоирнинг ма ^сади, р о я с и , л ирик
ка^р амон нин г ички к ечинмалари билан узвий богланган ба-
диий э ле м ен тл ар дан биридир. Б у приёмнинг мо^ияти шундан
иборатки, автор бир-бирига мутлацо зид булган т ушунчалар-
ни к а р а м а - ц а р ш и куйиш орцали кузлаган м ацс ад иг а эри-
шади.
Навоий бу приёмдан ка нд ай м а ^ с а д л а р д а фойдаланг ан-
лигини мисол лард а курайлик:
Оразидек ойдин эрканда гар этти эхтиёт,
Рузроримдек дам улронда Цоронру келмадн.

Ул париваш дажридинким йигладим девонавор,


Кимса бормуким, анга курганда кулгу келмади".
Бу б а й т л а р д а «ойдин» ва «цоронгу», «йигладим» ва « кул ­
гу» сузлари ц а р ам а - ц а р ши т ушунчаларни ифодалайди. Бу-
8 564, 9а-в.
9 564, 21 о-в.
10 564, 31б-в
11 564, 12Эб-в.

109
ларни ен.ма-ен купнш ор ^ал и автор шеърда ка рама -кар п. и
канфиятнн вужудга келтирган ва л ирик ка.храмоннннг аиа
шу пайтдаги кечинмаларики очиб берган: м а ъ ш у к а ошигпга
кечаси келншга а а ъ д а беради. Ошиц уни интизорлик билан
кутади. Тонг отадн, биро^ ошикнннг калби, фикри эса 1^ 0
ронгу. У уз ма ъшука сини куришга нн^оятда интизор, биро.,
ундан на кечаси, на кундузи хабар бор. У турли мулохаза-
л а р г а боради. Ч и д ам а й йиглапди, бироц унинг ^олига бош-
к а л а р кулади. Шунд ай ^илиб, л ирик к а \ р а м о н — ошицнинг
ннтилишлари билан .\ацикнй вокелнк бир-бирпга знд. К,уйида-
ги байтда хам ана шундай ^олнн курамиз:
Тонг га солма ваъдан васлингнн боре бу кеча,
Ким мени ултургуси тонг пнтнзорн бу кеча12.
М а ъ ш у к а уз васлини э рт аг а в а ъ д а цилмоцда. Оши^нинг
эса иштиё^и зур, у шу кечаси учрашишни илтимос ^илади.
Улар орасида в а ^т ма с ал ас и да зиддият, келиша олмовчилик
мавжуд. Яъни оши^нинг интилиши, хо^иши билан м а в ж у д
имконият орас ида зиддият бор. Бу эса байтда бир-бирига зид
т ушунчаларни ифода килувчи «тонг» ва «кеча» сузларини
к а р а м а - к а р ш и цуйиш орка ли и фодаланг ан. М а н а бу баГ:т
эса тазо д санъатининг порлоц на.мунаси .\исобланади:
Айшу ишрат жомиднн булсун юз и гул-гул валек
Кунглига гам гулб!шидин хор-коре булмасуи13.
Шоирниг м а^ор ат и цуйида ж у д а очик намоён булади:
Чоклик жон цолур уту сув аро,
Чун май олуда булур ул иккн л аб :\
Шоир бу байтда икки мацсаднн а м а лг а оширган: маъшу-
канинг л а б и кип-цизил чукка, у ичаётган май эса ут устига
куйилаётган сувга ухшатилади; ут билан сув бир-бирига
зиддир. Б ул ар ни бир-бирига кушиш, тутрирори, а л о^ а га ки-
ритиш эса — т а з о д санъатидир. Шунинг н ат и жа с ид а лирик
ца^р амо н — оши^ ^ ам ^ а р а м а - ц а р ш и ка ифия тга тушади: у
го^ утдан цизишади, го^ узидан кетнб. бехуд булади. Унинг
уз тили билан айтганда, жони «ут билан сув орасида» б у ла ­
ди. Д е м а к , Навоий та зо д с а нъ ати да н лирик ^ахрамоннинг
ц а р а м а - к а р ш и кайфияти, ички кечинмаларини т а с в ир л аш да
бир усул си фа ти д а фо йда лан ган . Навоий илк л ир ик а си да бу
санъатнинг имкониятларини анча кенгаитирадн. У ижтимоий
-сиёсий ма з му н га эга булган тушу нч ал ар ни бир-бирига ^ а ­

12 564, 119а-в.
,3 564. 1136-в.
14 564. 122а-в.

110
рама-^а рши rçÿlimii оркалп уз лаврпнпиг зпддиятларннп .^ам
акс эттиришга катта эътибор беради. К,уйидаги б ай тл ар да
буни яцкол куришимиз мумкин:
Дониш ахли китфасида кслтурур полонии чарх,
Фнкри муцким, рост келмас бу анннг мезонида15.
Бу баптда «дониш азуш» ва «нодон» сузлари зид маъно-
ни ифодалайди. Бу л ар воситасида автор уз даврининг муз^им
хусусиятмни — билимдон кишиларнинг хору зор, нодонлар-
нинг эса азизлигини акс эттиради. Аслида эса, аксинча бу-
л пши ке рак эди. Бу хол д аврнинг тескарилигн, ундагн во-
к еа-^одисаларнинг юкс ак инсоний цонун-коидаларга зчд
эканлигини курсатади. Навоий, з^атто, шоз$ билан гадони бир-
бирига к а р а м а - к а р ш и цуйишга з^ам ж у р ъ а т ^иладп:
Не во!\иф васл мисрп пчра манзил айлагам шоде
Гадодинким, aura вайронан дижрон улдп манзнлгод'6.
Бунда «васл» — «^ижрон», « ш о х » — «гадо» сузлари (ту-
шу нч ал ар н) т аз од ^осил килган. Шуниси му^имки, Навоий
ёшлигиданок уз дав рид аг и социал тенгсизликни кура олган.
Бироь; у ана шу зиддиятларнинг туб моз^нятп ва уларнн бар-
т а р а ф килиш йулларини курмади ва у ша тарихий шароитда
кура о лмас з^ам эди. Х,ар з^олда, ÿ3 давринйнг з иддиятларини
л ирик ш е ъ р л а р д а KÿpcaTHinra интилишининг узи хам унинг
буюк ж а со р ат и ва хизмати ^исобланади.
Д ем а к, Навоий илк л ир ика си да та зо д санъ ати да н н о ва ­
тор шоир сифатида майорат билан ф ой да л ан а олган, унинг
имконият доирасини анча кенгайтирган.
Кл асс ик лириканинг энг характерли, энг куп цулланила-
д иган бадиий тасвир в оситаларидан бири ташби^ (ухшатиш)
санъатидир. Бу автор ма^садини и фо да л ашд аг и чексиз им-
кониятлари билан б ош^а поэтик с а нъ а т л а р д а н фарц 1^иладн.
Т аш б и^ фо рма л са нъ а т эмас, балки у ёзувчининг р о я в и й мак-
сади билан ма рка м богланган з^одисадир. Ёзувчининг хаётда-
ги во^еа ва предметларг а нисбатан муносабати, улар ора-
сидаги богланиш ва а лоц ал арн и сезиб олиши унинг ташби^-
л а ри да якдол кузга т аш ла н ад и. Шунинг учун з^ам ташбиз^
санъатини авторнинг р о я в и й позицияси х а м да т афа к к у р и би­
л ан 6орлнц з^одиса сифат ида баз^оламоц керак.
Навоий илк лир ика си да т а ш би ^ санъатини ишлатишда
хам ма^оратини намойиш цилади. Навоийнинг ташбиз^лари
узининг му нд а ри жа ги билангина эмас, шунингдек, поэтик

15 5Г>4. 31,6-в.
16 504. в

111
етуклнги х а м да хилма-хил формасн бнлан хам кишини ^ай-
ратга солади.
Навоий т аш би хл зр ини нг энг му^им хусусияти уларнинг
реалистик х ар а к т ер д а булишидир. Навоий аксар уринда, л и ­
рик ка храмоннинг рухий холати ёки кечннмаларини тасвио-
л а р экан, бу мав^ум хо л а т ни хаётдаги бирор реалистик г >-
кеа ёки предметга ухшатади. Н а т и ж а д а байтнинг мазмуни
конкрет тусга киради:
Югурур ^ар кнпригнмга ортплиб бир катра ёш,
Шух ёшлардеккн, умнарлар чубуц маркаб цнлиб17.
Автор ошикнинг жи ц ка ёшга тулган кузини тасвирлаб,
унинг ки прикларани д арахт нинг новдасига, киприклар усти-
даги ёш д она ча ла рин и (томчиларини) эса новдадан от килиб
миниб юрган ёш б о ла л ар г а ухшатган. Н а к а д а р ^аётий на
оригинал ухшатиш!
Шоир цуйидаги байтда ёр х аж р и д а л а х та - ла хт а булган
юрак парчал ар ини нг куз ёши билан а р а л а ш и б оциб кетиши-
ни ( мав^ум ма н з а р а ) куз пайтидаги к и з ш ш б ар г ла р билан
тулиб окаётган арик сувига ухша тади (конкрет м а н з а р а ) :
Сувгаким тушмнш кизоргон. барглар. кчрган киши
К^з ёшим ичра багир парголаси айлар гумон16.

Навоий купинча ташбих яратиш учун уз даврининг урф-


одатлари, хара кт ерли вочеа-ходисаларини т а н л а б олади,
ул ар д ан урни билан фой да лан ад и, шуиинг учун х ам унинг
т аш б и^ л ар и сунъийлик ва тасодифийликдан узоц. Навоий-
нииг ана шундай байтларини диццат билан урганиб чициш
шоир я ш аг ан даврнииг хусусиятлари, хал ^н инг урф-одатлл-
риии анча тулиц тас ав ву р цилишга имкон беради. Ана шун­
дай б ай т ла рд а н б а г з и л а р и н и куриб утайлик:
Орзун васлднн ранжур эрур мунгуг кунгул,
Кут учун тазвир нла бемор бу'лгондек гадо1в.
Шоир ёр васлига етишиш орзусида азоб тортиб, хаста
булган кунглини емиш топиш ниятида узини ж ур т т а г а ка-
с а л л и кк а солган гадойга ухшатмоцда.
Яна:
Куйига киргач мени мунглур, дужум эттн рациб.
Унлаким, итлар гадо курганда гавго цилдилар20.

17 564, 26а-в.
18 564. Ч2о-в.
'» 564, 19а-в.
80 564, 46а-в.

112
Шо ир уз р а к иб л ар и томонидан царши лик ка • учраган о ш ш у
ни итлар хУж Умига дучор булган гадога ухшатади. Му^имн
шундаки, бу ухша тишда лирик ц а^рамоннинг уз ра^и бл ари -
га муносабати ^ам очиб берилган (у р ацибларини итга у х ш а ­
тади). Умуман, Навоийнинг т аш би ^ ла ри орасида гадо обра-
зи ж у д а х,ам КУП учрайди. Бу шоирнинг уз дав рид аг и ^аёг
билан я^индан богланганлигидан, унинг етакчи хусусиятла-
рини п ай ^аб олганлигидан д а р а к беради.
Навоийнинг к,уйидаги бай гид а эса замонасининг бош^а
бир томони акс этган:
Жонда уз допны куруб. ошиклигимни онглади,
Ул кишидекким, тонигай уз ь;улин белгу куруб21.
Бу байтдан Навоий я шаг ан д а в р д а ^улчилик цолдицлари
ма вжу дл иг и ва цул э га лар и уз к ул лари га ма ъ лу м бир белги
килиб 1^уйганлиги ма ъл ум булади.
Умуман, Навоий т аш б и ^ л а р и орасида реалист ик харак-
тердаги э лементлар жу д а куп булиб, б улар шоир лирикаси-
нинг ма ър ифий а^амиятини оширади. Навоийнинг илк лири-
касидаги т аш би ^ л а р уз хусусиятларига кура бир неча груп-
пага булинади:
1. Оддий ташби^. Бир предмет ёки Бокеа-^одиса бошца
предмет ёки вокеага ухша тилг ан т ак ди рд а, уларнинг ма ъл ум
бир у хша ш томонигина ^исобга олинади.
2. Т а ш б и ^ и том (тули^ ухшатиш) — бир нарсани иккинчн
бир н ар са га ^ар т о мон лама ухшатиш:
Зинбурмпнг эвн киби кунглум тсшук-тешук,
Лаълпнг хаёли дар тешук ичинда бол экан32.
Шоир цалбини ари уясига ухшатган. Б у л а р орас ида цуйи-
дагича у хш а ш л и к ма вж уд: ишц ошикнинг цалбини тешик-
тешик ^илиб, узига уя цурган. Гарчи арининг ниш уриши
аччиц (ишц аз облари) булса-да, бироц унинг б о л и — висол
кунлари (бу ерда ёрнинг лаби) ни^оятда ширин. Дема к,
ари — ишц, ари уяси — шоирнинг юраги, арининг боли — ёр­
нинг л аб и (умуман, висол). Куриниб турибдики, шоир бир
предметни иккинчисига ух ша т аё тг а нд а уларнинг ж у д а куп
ух ша ш томонларини ^исобга олган. Шунинг учун з^ам бу ту-
лиц ухшатиш х исобланади.
3. Мусалсал (ц ат о рл ам а) ташби\:
)^ар гулки очибдур май ул ораэи дилжуда,
Гулларму экин суда, гул акснму кузгуда?!

21 564, 26б-в.
22 564, 1116-е

8 -6 2 2 113
Кузгуда юзннг аксн гар яхим иазар кнлсанг,
Ер, уйла баймихкнм, кун аксн тушар суда23.
Автор биринчи байтда ёрнинг май ичиб цизарган юзини
сув ичидаги г улларг а х ам да гулнинг кузгудаги аксига ухша-
тади. Кейинги байтда эса ёр юзининг кузгуда куринии инп
^уёшнинг тиии^ сувга тушган аксига ухшатади. Д е м а к , ё р ­
нинг юзини кетма-кет тобора кучлирок у хшатиб борган. Бу
эса классик поэтикада мус ал сал г ашбих деб ата лад и. А л и ­
шер Навоиининг илк л ир ика сн да ташби^нинг бошца тур лари
Хам (гашбихи киноя, машрут, ма р жу , му зд ав иж, сарих) уч-
райди.
Игрок; — ута кетган м уб ол аг а санъати:
Не тушки, хажр батосип кур арда сескаисам,
Укулдамок била цушнини уйготур юрагнм24.
Ухлаб ётган ошиц ю р ак уришининг 1$ ш н и н и уйготиши
Хацицатда булиши мумкин б улм аг ан ходисадир. Бу ерда л и ­
рик ^ахр амо нни нг х о л ат и — рухиясини бурттириб курсатиш
ма цс а ди да игроц са нъ ат и ишлатилган.
Тажох ул- ул -ор иф — шоир бирор нарсани билади, биро;^
узини б ил ма сл икка солиб савол беради ва ы у саволнинг узи
бирор фикриинг тасдицидир:
Май бирла юзунг тим-тим ахмарму экнн, оё,
Е шуъла аро бир-бир ахкарму экан, оё?
)^ар сори ^улокингда гавхарму экнн ёхуд
Х,ар жонибида ойнинг ахтарму экин, оё?
Рухсорннг уза хуйдин юз цатраки кургуздунг,
Гулбарг уза шабнамдин гавдарму экнн, оё?25.
Узор устнда кокнлму булди ошнфта.
Иуц эрса гул юзига мушки ноб эрур хоннл?26
Тал мех — т ас ви рд а бирор достон ёки афс она да н фойда-
л ан и ш ёхуд унга ишора цилиш:
Занахдонингда хуй эрмаски, Оби знндагонидур,
Ки Х,айвон чашмасинннг остида вокедурур ул чах27- “
Бу бай тда автор ёрнинг орзи , б аг б а^ас ин и т а с в и р л а ш д а
Оби хайвон ха^и даг и афс о на да н фойдаланган.
Тард и акс — байтнинг биринчи мисрасидаги икки ёки ун-
дан ортиц сузларни кейинги ми ср ада тескари ^илиб келти-
риш (тартиби н а з а р д а тутилмоцда) санъати:

23 564, 124 6-в.


24 564, 107 б-в.
25 564, 186— 19о-в
26 564, 98б-в.
г7- 28 564, 124и-в.

114
Гул керакмастур манга, мажлисда сахбо булмаса,
Найлайин садбони, бир гул мажлисоро булмаса29.
Биринчи мисрадаги «гул» ва «са^бо» кейинги мисрада
тескари ^илиб келтирилган ( авв ал «са^бо», кейин «гул»).
Т ан ос уб — бантнинг иккинчи мисраида биринчи мисрада
баён ^илинган бирор о браз билан алоцадор булган (муноса-
б а тд а бÿлaдигaн) образни келтириш санъати. М ас а ла н :
Гулда юзунг латофатидин ранге курмаса,
Булбулда не эди бу фигон бирла бу наво !!30
Бу байтдаги «гул» ва «булбул» о б ра з л а р и (образ кенг
ма ъно да) бир-бири билан богланишли, муносабатдошдир.
Са^ли мумтане — куриниши ва тушунилиши осон, аммо
и шл аниши имкондан ташца ри. Б ун да л ирик ^а^рамоннинг
ички кечинмаси, айни пайтдаги х олати рухи яси ва тасвир
объектига булган муносабати байтдаги ма ъ лу м суз ёки ибо-
рани такрорий келтириб цилган кучли риторик м у р о ж а а т а
восптасида аён бÿлaди:
Ул шух Навоийни, дедиким, цилайнн ^атл
бир Kÿ3 учи бирла.
Эй войки, бир дам анга куз солмади, эй вой,
^атл ушбудур, ушбу !!31
Т а р с е— байтнинг х а Р и к к а л а мисра ида бир-бирига вазн-
дош х а м да цофиядош б^ллган суз ёки ибор ала рн и келтириш:
Ишцинг элига ранжу ино бирла ихтисос,
Хайли гаминга дарду бало бирла ихтисос32.
Талозум — лозим малзум — богланишли. Б ай т д а бир-би­
ри билан б ог ланишли булган о б ра зл ар н и келтириш:
Девсийратлардин, эй гардун, мепи огритмаким,
Юз оларча OFpHTypFa ул пари рухсор бор33.
Шоир зулм цилувчи с д а м л а р н и д евга ухшатган. Шунинг-
дек, золим м а ъшу^а си ни эса п арига ÿxinaTraH. Н а т и ж а д а т а ­
лозум санъатини в ужу дг а келтирган. Чункн дев билан пари
бир- бирлари билан борланишлидирлар.
Тажнис:
Бир ой утти меии мадзуньа бир ой имтмзоринда,
Ки не кунглум эрур )\ушинда, не душум цароринда34.

29 564, 105-в.
3° 564, 46-в.
31 564, 1340-в
32 564, 62д-з
33 564, 576-в.
34 564, lOû-B.

115
Б у байтдаги бнринчн «он» ка ле нд ар д аг и ой — вацт маъ-
носида, иккинчиси эса гузал, чиройли (одам) деган м а ъ н од а
ишлатилган.
Навоий, берма пандим, хоса хат бош чектп ул юзднн.
Чнца 0.1М0 Н хатидин, дар нечуккнм чекса днлбар хат1'1.
Бу байтдаги биринчи «хат» муйлов маъносини, иккин ;и
«хат» — изи, чизиридан деган маънони ва учинчи х ат эса гз-
Morç (бу ерда чизиц тортиш) маъносини билдиради.
Навоий илк л ир ика си да тажниснинг турли ф ор ма ла р и
(тажниси мутлац, тажни си зоид, т ажниси хатт, тажниси му-
та рр а ф, т аж ни си м ук ар ра р, т ажниси м ур акка б) майорат би-
л а н цулланган.
Ирсол-ул ма сал фи-л-байти — бай тда мацол, ма тал ёки
^ икма тли сузии ишлатиш санъати:
Тукуб май мудтасиб, мен йигладум, лекин ул усрукка
Су в келтурмак дамону куза синдурмок дамон эрмиш3®—Э7.

Хусндин медр гараздур, эй ишц,


Бу масалдур: силишнгдин илишнг38.

Э^ом:
Эй Навоий, шарди долнмни дедим ирсол этай,
Сузидин дам сафдага ут тушди, дам куйди цалам3®.
Бу ерда «суз»ни икки хил ма ъно да («суз» х а мДа «куй-
Morç») тушуниш мумкин ва х а Р икки ма ъно да ^ з м байтнинг
умумий мазмунига мос к е ла ди 40.
На вои й б а ъ за н бир байтда бир неча са нъатни цуллайди:
Емок адволима куз солмади ул ом яхши,
Яхши огох к,нл они бу ямондин, ё раб!41
Б у бай тда т а з о д ^ з м д а т ард и акс с а нъ а т л а р и цулланган.
Навоий илк л ир ика си да умума н Навоий ижоди учуй ха-
р актерли булган бир приём ма вж уд: у купинча м а ъшука ни нг
портретный чизганда а р а б ал фа ви ти да ги х а РФл а Р — шакл-
л а р д а н ухшатиш сифатида ф ой да лан ад и, суз уйини ^илади.
М ас а л а н :
35 564, 65а-в.
“ -» 7 564, Зб-в.
38 564, 78а-в.
39 564, 104а-в.

^ ‘ ° " JÜ^jJ ял OÍ Cj^> àS' CliLlíl ljL^Ü*


Вахйд Табрйзй, Джам'-й Мухтасар. М ., ИВЛ, 1959, Д"\
41 564, 32а-в.

116
С а р в ( ^ —)н и н г сини каби бош ингда дасто р
узра чин,
Наргнс узра нукта ( • ) монанди кузунг устида хол42
Бу приёмнинг х ар акт ерл и хусусияти шундаки, бунда а в ­
тор бир ва^тнинг узида икки ма кса дни а м а л га оширади — i^y-
ша ло ц ёки ж у ф т у хшатиш цилади: юцоридаги байтда, даст-
л а б Караганда, автор м а ъ шу ц а салл аси да ги т иришлар (1-
мисра) ва унинг холини (2-мисра) т ас в ир ламо^ чи дай булиб
куринади, биро^ у ухшатиш учун шундай суз шаклини тан-
лаганки, н а т и ж а д а бай тда иккинчи бир ухшатиш х^осил бул-
ган, яъни ма ъшу ^а н ин г буйи сарвга, кузи эса наргис гулига
ухшатилган.
Яна:
Кузум ёру^ тмлар эрсанг, ёшурма холннгии,
Ки кур улур куз ( j j . f ' ), агар нуцтасин
пидои цилсанг'3.
Умуман, Навоийнинг илк г а з а л л а р и д а биз, кщоридагилар-
дан ташца ри, яна унлаб ^ар хил приёмларни учратамиз. Б и ­
рок ана шу п р и ё м ла рл ар д ан ёш На воий цандай мак;садда ва
кап д а р а ж а д а фойда ланг ан?
1. Навоий у ёки бу приёмни ^у лл ар ка н, тасвирий м а т е ­
риал учун р еал воцеа ёки б уюмларг а, хал^нинг хара ктерли
ва типик у рф- од ат ла риг а м у р о ж а а т цилади. Шунинг учун
хам Навоий л ир ика си да ^ а р бир приём узининг реал ва сод-
далиги билан авторнинг гоя — мацсадини у^увчига жу д а тез
очиб беришга хизмат килади:
Гар Навоийнинг куюк багрида ^ондур, не ажаб,
Хомсуз улур ёлин узра тушуб куйган кабоб.
2. Автор бирор предметдан тасвирий элемент сифатида
ф о й д а л а н а р экан, ана шу предметнинг ф а ^ а т уз мацсади
учун хизмат цилувчи айрим бир функциясинигина н аз ар д а
тутмайди, б алки унинг бошца му^им ва х ар акт ерл и хусу-
сиятла риг а ^ам д и к т а т цилади ва ундан маълум бир приём
сифатида фойда лан ад и:
Эй Навоий, шарди долимни дедим ирсол этай,
Сузидин х.ам сафдага ут тушди, хам куйди 1^алам.
Бу байтда автор (ирроц ва э^омни ^ ул лаг ан ) ^ а л а м б и­
лан ^огозга фац ат уларнинг функцияси (хат ёзиш воситаси
с и ф ат и да ) ни н а з а р д а тутиб м у р о ж а а т цилмаган, б алки му-
б ола га хосил цилишда уларнинг етакчи х у с у с и я т и — ^ ал а м

42 564, 96а-в.
43 564, 826-в.
117
ва с ах ифа да ги сузларнинг кора рангда булишини х а м хисоб-
га олган ва уларнинг ана шу хусусиягига т аяннб иш курган.
3. Навоий бирор бадиий приёмни к у л л аг а нд а предмет ва
Ходисаларнинг ухша ш ёки контраст хусусияти, белгиларини-
гина н аз а р д а тутиб иш курмай, балки ана шу б уюмлар с >а-
сидаги узаро ички богланиш ва а л о к а л а р г а хам катта э >к-
бор беради.
М а с а л ан , куйидаги байтда автор «гул» ва «тикан» (хор)
га зид хусус ия тлардан т аз од хосил килиш учун фойда лан-
ган, бироц ШУ к а р а м а - к а р ш и куйишда улар орасидаги узаро
боглиликни (чунки гул тикансиз булмайди) х ам эътиборга
олган:
Айшу ишрат жомндин булсун юзи гул-гул валек
Кунглига гам гулбнниднн хор-хоре булмасун.
Еш Навоий бадиий п риё мл ар дан куйидаги м а ^ с а д л а р д а
ф ой д а л а н а олган.
1. Л и р и к цахрамоннинг турли холати, кайфиятини тасвкр-
лаш, унинг ички кечинмаларини ёрцинроц очиб бериш учун.
2. Уз даврининг з иддиятларини (хатто ижтимоий зид-
дия тл арн и хам) т а с в и рл аб берган (тазод санъатининг ажой-
нб намунаси булган «Дониш ахли кнфтасида» ва «Не вокиф
васл мисри» деб бошланувчи б айтларни эсланг).
3. Навоий бадиий п риё мл ар дан уз дав ри в океа ла ри юза-
сидан чицарган ф ал с аф и й у му мл а ш м ал а р и н и ва хаттоки сиё-
сий фикрларини хам баён цилишда бир фон сифатида фонда-
ланган:
Дадр золн нечаким фардодкушдур, турфа кур,
Ким хатодур, т у к а гар ондин вафо Парвез куз44.
Автор бу бай тда Фа рх од ва Ширин х а КиДаги афсонага
ишора цилиб, т ал ме х приёмини куллаган.
Бироц бу шеърнинг ёзилган вацти (Абу С аи д ХУКМР ° Н"
лиги д а в ри да ) ва авторнинг шу п ай тл ар даг и х°лати (У би-
л ан Абу С а и д орасидаги зи дд ият) ни эътиборга олсак, бун­
да ёш Навоийнинг уз замо на сида ги купгина шохларнинг
фо жи ал и тацдиридан чицарган чуцур хулосасини баён ^ил-
ганлиги, Абу С а и д сингари золим ( Фа рходкуш) подшо ( П а р ­
вез) ларнинг к е л а ж а к д а г и (1469 йилда, х а1^иКа т а н > шундай
булди) фожиас ини олдиндан к а р ом ат цилганлиги очиц кури-
нади.
4. Навоий у ёки бу приёмни цулл аг ан да , мазмун билан
бирга, шеърнинг о хэ нг и— интонацияси, унинг равон, таъсирли
чиц.чшини хзм х ис° б г а олган ва шунинг учун хам ма ъл ум

44 564, 55б-в.

118
тушунчаларни ифода этувчи сузларни т ан лаг ан да, у ларнинг
фонетик уйгунлигига ^ам эътибор берган.
М ас а л а н :
Хастадур жоним менинг, то борди жононим менинг,
Булмасун, гар борса жононим менинг, жоним менинг.
(тарди акс.)
Манга не офият у.пгайки, хгёл этсам, эрур,
Юэини, юз соридин жонима пайдо офат45.
(тажниси мутлак)
Умуман, Алишер Навоийнинг илк лирикаси классик поэ-
тикага хос булган турли усул ва с а нъ а т л а р г а жу д а бой. Ёш
Навоий классик л ир ика ва ха лк огзаки ижодиётидаги к \ и
са нъ ат л ар н и («санъат» — кенг маънода) цунт билан эгаллаО,
уларнинг купчилигини илк г а з а л л а р и д а майорат билан цуч-
лаган.
Шунингдек, у, новатор шоир сифатида, м а в ж у д санъат-
л арнинг имконият доирасини кенгайтирди ва узи ^ам янги-
л ик л ар киритдп (р анг лар символизацияси, т а д р и ж каби).
Бу эса Навоий илк лирикасининг оригинал бадиий дурдона-
лар сифатида х а л ^ орасига ж у д а тез ёйилиб, шу ^р а т топиши-
га с а ба б булди.

« 564, 355-п
III БОБ

ИЛК ЛИРИКА ЭВОЛЮЦИЯСИГА ДОИР

В. И. Ленин шундай ёзган эди: « Ижт имоий фан масаласи-


да энг ишончли нарса ва бу ма с ал аг а тугри к а р а ш д а чина-
кам м а л а к а э^осил килиш учун х ам да жу д а куп майда-чуйда-
л а р ичида ёки кур ашаё тг ан жу д а куп фи кр л ар ичида чувалиб
кол ма сл ик учун з ар у р нарса, — бу м а с ал аг а илмий нуктаи
н а з а рд а н ц а р а м о ^ учун энг му^им нар са , — асосий тарихий
богланишни унутмасликдир, ^ар бир масалага тарихдаги маъ-
лум ^одиса ^андай пайдо булганлиги, бу ^одиса уз ривожла-
нишида цандай асосий этапларни утганлиги нуктаи назари-
дан ^араб, бу нарсанинг ана шу ривожланиш нуктаи наза-
ридан ^озир кандай булиб цолганига ^арашдир »1 (таъкид
меники — Е. И . ) .
В. И. Лениннинг бу курсатмаси утмиш адабиётимиз ва
унинг илгор н амо я нд ал ар и ижодини текширувчи тадцикотчи-
л ар учун ^ам бекиёс мухим д ас та к ва йул-йурикдир.
Бирор ёзувчи ижодини урганган в а^ тд а ф а к а т унинг етук
даврини олиб текшириш билангина чекланмасдан, балки ана
шу ёзувчи ижодининг б ал о га т д а р а ж а с и г а етиши учун замин
булган дастл абки асосларни ва унинг ижодий эволюциясини
з^ам кузатмоц керак. Бу эса текшириш объекти булган ёзув-
чининг ижодий л аб орато ри яс иг а кириб бориш, унинг барча
«сирлари»ни чукур урганиш, ёзувчининг шахси ва унинг
му^ити билан атрофлича танишишни т а^ озо килади.
Бу ишда тад^ицотчи учун зарур булган энг му^им мате-
р и а л л а р д а н бири ёзувчи асарл ар иии нг ^ ул ёзм ал ари , хусу-
сан, ана шу ц у лё з м а л а рд а акс этган ёзувчи асарларииинг
в а р и а н т л а р и д и р.
В ар и а н т л а р (ёзувчининг ^у лё зм ал ар и да г и в ариантлар,
а лб атт а) ёзувчининг ижодий лаборато рияс ини у рг анишда
5ирдан-бир му^им манбадир.

1 В. И. Л е н и н , Асарлар, 29-том, 491-бет.

120
В ар иан тл ар си з шоирнинг цийин ва му р ак ка б ижодий йу-
лини, ана шу цийин ва му р а к к а б йулни босиб утиб, б а ло гат
д а р а ж а с и г а э риш иш да ц улла нг ан турли-туман методларини
кура олмаймиз.
Уларни чукур ва з^ар т а р а ф л а м а урганиш ёзувчи ижодий
процессининг цонуниятларини аниклашг а, унинг динамикаси,
ижодий методи ва индивидуаллмгини очишга нмконият турди-
ради. Айни замо ид а в ар иа нт ла рн и урганиш ёзувчи услубининг
хилма-хил фо рма ла рини, унинг'етакчи эстетик принципларини
а ни кл ашг а, к;искаси, ёзувчи дунёкара ши ни нг эволюциясини
б ел гил ашг а имкон беради.
В а р и ан т ла р ва уларни урганиш ма сал ас и Навоий ижодини
урганиш со^асида хам муз^им а^а ми ят га эгадир. Бу Навоий
ижодининг анрим томонларини ан и кл ашг а з^амда унинг гоя-
вий-бадиий эволюциясини куз атишг а ёрдам беради. Бирок,
шуни айтиш керакки, Навоийнинг ижодий процесси ва унинг
хусусиятларини очиб бериш ж у д а му ра к ка б масала. Бу ^ийин-
чнликнинг бош са ба би шундаки, Навоий асар лари ни нг ав-
то г ра фл а ри с а кл ан маг ан. Шунинг учун, з^озирча ф а ц а т На-
поийнинг илк дав рда ги лирик ше ър лари ни «Хазоинул-мао-
нип»га цайта тазфир билан киритиши н ат и жа с ид а х,осил бул-
ган в ар иа нт ла р асосида иш куриб, Навоий д унё ца раши га бор-
лик з^олда, унинг стилидаги р ив ож ла ни ш ва шоирнинг стиль
системасида етакчи роль уйнаган эстетик принципларнинг
баъзи лар ини ги на аницлашимиз мумкин.
Шуни т а ъ к и д л а ш керакки, стилдаги ранг -бар анг лик ёз ув­
чи ду нё ца раши ва ижодий тематикасининг хилма-хиллигидан
д а р а к беради. Бу ^ ац да А. С. Пушкин «Ёзувчининг бир к;о-
липда ёзиши унинг, э^тимол, чу^ур мул о ^а з ал и булса з^ам,
аммо ацл-идроки бир ё к л а м а эканлигини курсатади», — де-
ган эди2.
Шунинг учун ёзувчи ижодидаги >^ар бир з^одисани унинг
гоявий ма^сади билан богли^ з^олда баз^оламо^ керак. Чупки
ёзувчи ижодининг асосида турган асосий принциплар з^ам,
унинг асари замин ида турган гоявий вазифас иг а боглик; ра-
вишда, турли-туман булади.
Навоийнинг ижодий приёмлари з^ам, ас арларининг тема-
тикаси ва роявий йуналишига боглиц холда, хилма-хил бу-
либ, буларни ягона бир к;олипга солиш мумкин эмас. Акс
з^олда, шоир ижодининг ранг -б ар анг хусусиятларини камси-
тишга бориб етиш мумкин. Шунинг учун Навоий шеърларн-
даги образ ёки фо р ма ла р нин г баъзи бирлари цандай асос-

2 Пушкин, Поли. собр. соч. в X томах, т. VII, М., изд. АН СССР,


1958, стр. 33.

121
л а р г а биноан р ад этнлганлиги .\амда бошка ф о р м а л а р билан
а лма штирилг анлиг ини ан ицл ашг а з^аракат цилиб, биз унинг
баъзи бир эстетик принциплари з^акида аник т ас аввур з^осил
килишимиз мумкин.
Шуни айтиш керакки, илк девон тузилган вацтда Навоий-
нинг ижодий услуби роявий ва бадиий ж и ха тд ан хийла
ш а к л л а н га н ва унинг етук ше ъ рл ар и хал к орасида кенг ш у у
рат ^озонган эди.
1465—66 й ил лард а Навоий ижодининг мухлислари томо-
нидан унинг туркий ше ърл ар ини уз ичига олган илк девон-
нинг тузилиши з^ам ёш Алишернинг ижодий савияси кандай
погонага кут арил а олганлигидан д а л о л а т киладн.
Иккинчидан, ёш Алишер билан Лут фи й орасида унинг
«оразин ёпцоч» деб бошл ан ад иг ан байти муносабати билан
булиб утган во^еа хам Навоийнинг илк ижоди хасида анча
ту ли^ тас а вв ур з^осил ^илишга имкон беради.
Шунингдек, Навоий « Золоти Саи д )^асан Ардашер» ном-
ли а с ари да йигитлик в а ^т л а р и д а С аи д Х,асан билан булган
муносабати з^а^ида сузлаб, «Чун ул авкотда факирнинг назм-
л ар и Хуросонда шузфат тутиб эрди, а л а р доги илтифот ки-
либ, баъзи абётни куп уц урла р эди ва ма жо л ис да х ушвакг
булу рл ар эрди»3,— деб ёзади.
«Мажолисун-нафоис»нинг II м а ж ли си да эса йигитлик
даврида булиб утган шундай ходисани з^икоя цилади:
«Мавлоно Риёзий — С а ма рк ан дли гд ур. М ут ак аб би р ва
м у ъ ж иб киши эрди. Разал ни баг оят хуп айтур эрди. Бу рур-
ро м а т л а ъ анингдур:
Снторанст дуррн гушн он дплол абру.
Зн рун .\усн 6а хуршнд мезанад падлу.

Икки мисра орасида рабт жи,\атидин бир «ки» л а фз и ке-


рак. Фа^ ир анга дедимки, бу н ав ъ яхширо^ булгайким:
Зн рун дусн дури гушн он дилол абру,
Ситораистки, бо мод мезанад падлу.

Инсоф юзидин керакки, мус а лл ам тутса эрди. Ж а д л бунёд


цилди. Фацир сокит булдим. Уз ёронлари т ал о шт и ла р з^ам,
кабул цилмади...»4
Бу факт, Навоийнинг илк ижоди д ав ри да ё ц уз услубнга
эга булган с а нъ ат кор д а р а ж а с и г а кутарилганлигининг ёркин
д ал ил и б улишдан ташца ри, унинг ше ър иятд а з^ар бир детал-
га цанча лик зур эътибор берганлигини з^ам намойиш цилади.

3 «Узбек адабиёти», II том, 566-бет.


* ^ 1 у .> 69—70-бетлар.

122
Бу тенденция Навоий ижо дид а умрининг охирига ^ ад а р тобо-
ра р иво жла ни б борди. И л к девон шеърларининг сунгги ва-
риантлари ана шу фикрнинг ёркин д алили була олади.
* *
*

В ар иан тл ар нин г катта бир группаси стилистик характер-


да булиб, бир хил г рамматик формаларни бонща форма ла р
билан алмаштириш, шунингдек, суз ва и бораларнинг тар-
тибини узгартириш ор ^ал и ифода цилинаётган фикрнинг
умумий ^ ол ат ла ри конкретлаштирилади, баъзи уринлар бурт-
тирилади, логик ургу бир уриндан б ошка уринга кучирилади
ёхуд стилистик ж и ^ а т д а н ч а л ка ш булган фикр — мазмуннинг
аник,лигига эришилади. Ана шу группага дойр в а р и а н т л а р ­
нинг а нр имл ар и билан т анишиб утамиз.
Кузлар била ул юз ь^нладур цатл, не булган,
Райр ах,ли била улди чу куффор мусоднб |5

Сунгги вариант:
Кузлар била ул юз кмладур катл, не булган,
Дин адли била булди чу куффор мусодиб!6

Бу мисолда, угуз элементи «улди»ни халк; тилига ян,ин


булган «булди» билан ал ма шт и ри шд ан т аш ^а ри , яна бош^а
му^им у зг ар и шл ар ^ам ма вж уд. Д а с т л а б к и вариантда « ку з ­
л ар » сузига нисбатан эпитет сифат ида «гайр а^ли» ибораси
^улланган. «Райр а^ли» кенг тушунчани билдириб, бегона,
бош^а деган маънони англатади. «Юз» эса бирор н арса га
у хша тилг ан эмас; сунгги в ари ан тда эса «юз»га нисбатан ух-
шатиш сифатида «дин а^ли» деган образни ^уллайди. К у з ­
л ар «куффор» (кофирнинг куплиги)га ухшатилади. На-
т и жа д а:
1. Умумий тушнучани ифодаловчи мав^ум образ («гайр
ахли») тор ва анча реал мазмунга эга булган «дин а^ли» ва
«кофир» каби о б р аз л ар билан ал ма шти рил ган ; пировардида
байтнинг мисра ла ри ^ам мазмунан, ^ам фор ма ж и ^а т и д а н
бир-бирига мутаносиб ^олга келтирилган.
2. Байтнинг мазмуни ёрцин ва тугал бир фо р м а д а намоён
булади.
3. Ма ъ шу ц ан ин г ташци портрети у^увчининг куз о лдида
анча жонли булиб гав дал анад и.

5 564, 326-в.
6 Ленинград, С.-Шчедрин номидаги Д авлат хал^ кутубхонаси, цул-
ёзма № 55, 206а-вара^.

123
4. Бир-бирига мутла^о ^а ра м а- ^ ар ши булган икки образ
(«дин а^ли» билан « ко фир»)ни битта м а с а л а устида уйгун-
л а ш т ир и ш орцали, шеърд аг и ма змун ч уцурлаштирилади, л и ­
рик ^ аз да мо нн инг ички ке чинмалари кескин туе олади.
5. Шоирнинг тасвир э тил ад иг ан во^еликка булган эмо-
ционал муносабати бурттириладн.
Яна:
Ул куэумга чун етиб, таскин топар гирёнлигнм,
Куздин олгач, ёна ашкнмни равона айларам7.
«Хазоинул-маоний»да:
Ул куэумга чун етнб, таскин топиб гирёнлигн.
Куздин олгач, ёна ашкимнн равона айларам8.
Д а с т л а б к и в а р и ан т да и кка ла миерада ^ам грамматик,
х ам м аъно ж и^ а т и д а н мустациллик ма вжуд. Сунгги в ар и а н т ­
д а эса, биринчи миера кейинги миерага г ра мм ат и к ж и ^ а т д а н
буйсунади, эрга шад и. Н а т и ж а д а фикрнинг, ^ ар а ка тн и н г зич-
лиги, давомийлиги т аъ ми нл ан ад и. Шунинг окибат ида бу
байтда аввалги байтда ифодаланган харакат, мазмун д и н а­
мик р ав и шд а д ав ом эттирилади. Л и р и к ^а^рамоннинг ички
к е чинмалари ва ру^ий ^олати изчиллик билан очила боради:
Ёглиижг илкнмда, ашкимнн равон айларам.
Кузга суртиб, ашк оритмогни бахона айларам.
Ул куэумга чун етнб, таскин топиб гирёнлнгн,
Куздин олгач, ёна ашкимнн равона айларам.
Ана шу икки в ар иан тда ги г апларнинг г ра мм ат и к (демак,
ма з му на н) муносабатини схема о рка ли куйидагича курсатиш
мумкин:
1-вариант:
1 2
ул куэумга чун етиб, таскин топар гирёнлигим,
3 4
куздан олгач, сна ашкнмни равона айларам.

\ __
-» ' 1_1

V „ гп

2-вариант:
1
ул кузумга чун етиб, таскин топиб гирёнлиги,
3 4
куздин олгач, ёна ашкимнн равона айларам.


7 564, 1056-е.
8 55, 2356-в.
124
Яна:
То тириксеп нстасанг душва^тлнг, эм майпараст,
То тулар му f дайрида паймона, хизматкор бул9.
«Хазоинул-маоний»да:
То тириксен нстасанг хушва^тлнг, эн маннараст.
То тулар паймона, му f дайрида хизматкор бул10.
Биринчи з^олатда бош гапдаги иш-^а рака тни нг урнини
билдирувчи « м у f д ай рид а» ибораси э ргаш гапнинг ичида кел-
ган. Шунинг учун з^ам мисранинг мазмуни ч алкаш, хира бу-
либ долган. Кейинги в ар и ан т да «MyF д а йрид а» уз урннга
кучирилган. Н а т и ж а д а маъно ойдинлашган, стилдаги чал-
к а ш л и к йуцолган.
Солиштиринг:
Паймона njvfдайрида тулгунча, хизматкор бул
(кнмга? цаерда?)
Паймона тулгунча, мут дайрида хизматкор бул.
Яна:
Чун сирншким курди — маълум эттн ишцнм доснлип,
Дона бирла, уйлакнм, нацдини айларлар дисоб".
«Хазоинул-маоний»да:
Ким сирншким курди — маълум этти ишцим хоснлин,
Дона бирла, уйлакнм, эл на^дини айлар дисоб12.
Бу в ар и ан т ла р орасида кузга т аш л а н а д и г а н биринчи ф а рк
«чун»нинг нисбий олмош «ним» билан алмаштирилишидир.
Д а ст л аб ки зфлда иш-^аракатнинг бажарувчиси, яъни гапнинг
эгаси н о маъл ум эди. «чун» урнига «ким»ни цуйиш на ти жа -
сида эга з^ам мазмунан, з^ам г р а мм а ти к ж и ^ а т д а н аннц
булган.
Иккинчи ф ар ц — кейинги мисрадаги «накдини а й л а р л а р »
ибораси сунгги в ар иа н тд а «эл нацдини ай лар» ш а к л и д а бе-
рилган.
Биринчи з^олатда мисра бир составли шахси номаълум
r a n булиб, фикр бир оз хирароц ифо да ланг ан: кимнинг на^ди
Еа ким з^исоблаши номаълум. Сунгги в ар иан тда эса ана шу
мисра икки составли гапга айланган, шунингдек, гапнинг
эгаси г р а мм а ти к ж и ^ а т д а н ^ а м ма ълум. Н а т и ж а д а шоирнинг
уз л ирик цазфамонининг характери, з^олатини т а с в ир л аш д а
х ал ц орас ида м а в ж у д булган турли у рф - о д а т л а р д а н бадиий
восита сифатида уста лик билан фойда ланг анлиг и ани^ ку-

9 564, 1016-в.
10 55, 233а-в.
11 564, 21а-в.
12 55, ЗОа-в.

125
ринган. Д а с т л а б к и в ар иан тда м а в ж у д булган стилистик н у у
сонга ба рх ам берилган.
Яна:
Гул уэра хаттн мушкин бнрла чун ^нлдннг ракам пайдо,
Манга жон сафхаснда булдн юз ранжу алам пайдо13.
«Хазоинул-маоний»да:
Гул узра хатти мушкин бпрла то ^млдпнг рацам пайдо,
Манга жон сафдаснда булдн юз хатти алам пайдом.
Биринчи ф а р ^ — «чун» «то» билан алма штир ил ган. «Чун»
нинг маъноси кенг булиб, пайт, с а ба б каби бир ^анча маъ-
ноларни англатади. «То» ф а ^ а т пайт маъносини билдиради.
Д ем а к, шоир «чун»ни «то» билан ал ма шт и ри ш орцали мис-
ранинг маъносини конкре тла штирг ан ва бурттириб берган.
Иккинчи ф а р ^ —« р а н ж у а л а м пайдо» ва «хатти а л а м пайдо».
« Р а н ж у алам» ибораси, юзаки цараг анд а, байтнинг маз-
мунига мос ту шг а нд ай булади. Зотан, бу ибора ёзма ада-
биётда ж у д а куп цулланилади. Бироц байтнинг мазмуни ва
шоирнинг тас ви рл аш услубини синчиклаб ургансак, бу
ибора байтнинг умумий услубига номутаносиб э к ан лип :
кузга т аш ла на ди . Биринчи ми ср ада фикр ухшатиш ва мета-
ф о р а л а р воситасида и фодаланг ан. « Р а ц а м цилмо^» метафора
сифатида ишлатилган. Шоир иккинчи ми ср ада з^ам ана шу
услубни сацлаб, и к к а л а мисра урт ас ида уйяунлик з^осил
цилмоцчи булади. Ш у ма ц са дд а «жон сафз^асида» деган ме-
т афо ри к иборани цуллайди. М а н т и ^а н бу ибора «ёзмо^»
маъносини билдирувчи сузни т ацоз о цилади. Бироц а на шу
принципга а м ал ^илинмайди ва « р а н ж у а л ам пайдо» деган
бирикмани келтиради; н а т и ж а д а мисранинг мантикий пуна-
лиши бузилади.
Кейинчалик автор услубдаги бу ка.мчиликни тузатишга
з^аракат ^нлади ва «ранжу алам» урнига «хатти алам» би-
рикмасини цуяди. Н а т и ж а д а мисрадаги мазмуннинг манти-
к.ий бирлиги тикланади. Умуман, байтнинг услубида изчил-
лик сацланади.
Юцоридаги мисоллар шуни курсатадики, Иавоий баенда
умумий, мавз^ум ф и к р л ар д ан конкретликка интилган, асоснй
ма^садни бурттириб беришга, шеърнинг мазмуни билан
унинг формаси орас ида г армонияни т а ъ м и н л а ш г а з^аракат
этган; булар эса унинг услубида ижобий узгаришларни з^осил
^илган. Бу нда й у зг ар ишл ар , албат та , унинг д у нё ^ а р а ш и ва

13 564, 18а-в.
14 55, 29а-в.

126
тафа ккур ин ин г ривожи билан м а рк ам богликдир. Чунки «тил-
нинг а н и ц л и г и — турри т а ф а к к у р натижасидир; аник фикр
эса, ёркин формани тацозо э т а д и » 15.
* *
*

В ар иан тл ар нин г бошк,а бир группасида Навоийнинг ба-


диий тасвирда, фикрни н ф о д а л а ш д а р еа лл икк а ^ а р а б инти-
лишини курамиз. Ана шу вари ан тл ар нин г баъзи бирлари
бнлан т анишиб утайлик:
Маркабининг наълидин дар дам чо^илгон ут эмас,
Ким кунгул отлиг заифу хору зоримдур менинг16.
Сунгги мисра да «кунгул»га нисбатан эпитет сифатида
«заи фу хору зор» ишлатилган. Ва^олонки, «хору зор» ж у д а
куп пр ед мет ларг а нисбатан цулланиб келинган ша бл он эпи-
тетдир. Буни автор «гул узорим, ша^суворим, хоксорим, ин-
тизорим, абри ба^орим, орим» к а б ил ар г а ^офия ^илиш учун
куллаган. Б у эса тасвирнинг хира ва с ий ^а ро ^ чи^ишига
с а б а б булган, ^ а р а к а т эса статик булиб долган. Кейинча
автор буни пайцайди ва ма зкур иборани си фат ла нмиш пред­
мет (кунгул)нинг хусусиятига ни^оятда мос ту ша ди ган ори­
гинал эпитет билан а лм ашт ирад и. Н а т и ж а д а бадиий т а с в и р ­
да сийцалик ва ма в^ ум ли к да н ^утулиб, р еа лл икк а эришади;
шеърнинг асосида ётган ^ а р а к а т — мазмун д ин ам ик туе
о лади:
Маркабининг наълидин дар дам чоцмлгон ут эмас,
Ким кунгул отлиг заифи бецароримдур менинг17.

Худди шу типдаги мана бу вариантни куздан кечирайлик:


Дайр туфрогида бутмиш сабза дер курган киши
Ранглик юз нуги пайкон бу дили афгорда18.
«Хазоинул-маоний»да:
Дайр туфрогида бутмиш сабза дер курган киши
Ранглик юз иуги пайкой бу тани нокорда19.
Бу ерда ^ам шоирнинг а б ст ра кц ия да н р еа лл икк а интили-
ши кузга я^цол т аш ла н ад и: биринчи в ариантдаг и «дил» —
мав^ум, а бстр акт образ. Бу эса байтнинг умумий мазмунига

15 К. Л и б к н е х т («Вопросы литературы» журналининг 1960 йил 6«


сонидан олиндн, 68-бет).
16 564, 77а-в.
17 55, 54б-в.
18 564, 118б-в.
19 55, 1876-в.

127
т аъ си р этган. Шо ир а ж ой иб т а ш би ^ воситасида яр ат г ан лав-
^а анча хи рал ашг ан. Сунгги в ари ан тда у мазкур образнп
«тани нокор» (яроцсиз, жонсиз г авда) деган реал о браз би-
л ан алма штирг ан. Н а т и ж а д а байтнинг мазмуни з^ам маълум
д а р а ж а д а р еа лл ашг ан . Яъни «дили афкор» эмас, балки к п ж а
б уялган мажруз^ тана майхона туфрогига ухшатилади. Уму-
мак, бир деталнинг узгариши н ат и жа с ид а анча абстракт
х а р а кт ер д а булган лавз^а куз олдимизда реал картина сифа-
тида намоён булади.
Яна:
Неча жаврин тортамен ул сарви хуризоднинг,
йу^мудур поёни, ёраб, зулм ила бедоднмнг20.

Куриниб турибдики, шоир зулм ва адолатс изл икд ан кий-


налади, норози булади; бу зу лмд ан кутулиш йулини ахтариб,
олло^га — ма в^умотга м у р о ж а а т ^илади. Албатта, бу байтда
шоир ф а ц а т ма ъшуц ан ин г зулмидан шикоят цилади деб
тушуниш унча турри булмайди. Чунки м у ^ а бб ат темаси анча
кенг мазмунга эга булиб, классик адабиёт н а м о я нд ал ар и шу
мавзуга богли^ з^олда узларининг турли ц арашла рини, жум-
л а д ан , ижтимоий м а с а л а л а р г а булган ¡^арашларини з^ам
п ар дал и ра ви шд а баён ки лг анлар. Навоий з\ам илк ижоди-
д аё ц маъшу цан ин г зулми, ра^мсизлигидан шикоят цилиш
орцали, уз замонасининг айрим томонларини фош цилишга
интилган. Бундай з^олни шоирнинг илк девонидан олинган
куйидаги байтдан з^ам курамиз:
Кунгулни зулм ила буздунг, бале, булур маъмур,
Шадеки, мулкида э\сон билан адолатм бор21.
Бундай тенденция Навоий лирикаснда кейинча янада ку-
чаяди. М аз к ур в ари ан тда шоирнинг уз замона сида ги зулм ва
а до латс изл икд ан норозилиги з^ам ма ъл ум д а р а ж а д а акс э т­
ган. Б и р о^ шоир ана шу з ул мл а р д а н кутулишнинг йулини
з^аётдан эмас, балки са мо дан цидиради, олло^га м у р о ж а а т
^илади. Б у з^ол, албатта, шоирнинг уша дав р д ун ё ^а ра ши
билан борли^ ^одисадир. Бироц автор кейинчалик ана шу
детални ^уйидагича узгартиради:
Неча жаврин тортамен ул сарви хурнзодиннг,
Иу^мудур поёни, оё, зулм ила бедоднннг ?!22
Ш у кичик узгариш о рка ли шоир нимага эришган? Бирин-
чидан, автор т радицион мавз^ум образ ( ё р а б ) д а н цутулиб,

20 564, 79а-в.
21 564, 536-в.
22 55, 53а-в.

128
реалликка интилгап. Иккинчидан, лирик кахрамон м ур о ж а а т
хилаётган объект кенгайтирилган. Яъни у н да лм а «оё» ёрга
^ам, оллохга ^ам, шо^га ^ам, золимга хам тегишлидир.
Учинчидан, риторик м у р о ж а а т анча кескин ва ак тив л аш га н,
байтдаги дастлабки пассивлик рухн нуколгап.
Бу .\одисани На воий д унё ца рашининг кейинги таракциётп
билан изохламоц керак. Чунки Навоий м а м л а к а т д а зулм ёкп
ад ол ат у рнатилиши ^ укмдорла рнинг ф ао ли яти га боглик деб
билар эди. Бу ^ а к д а Восифий уз а с ар и да а жойиб вокеш:
^икояни к е лти рад и23.
Навоийнинг бу б орадаги ц а р а ш л а р и унинг буюк асари
« Ха мса» да узининг тулиц ифодасини топган. Биз куриб утган
сунгги в а ри ан т ^ а м шоир ижодий фаолиятинннг ана шу
кейинги д а в р л а р и г а тугри келади.
* *
*

В ар иан тл ар нин г бошца бир группаси билан т ан ишам из .


И л к девонда:
ЭII Навоий, каъбан мацсуд васлии пстасанг,
Шод цасрининг мудом айвони олийшонин уп24.
Бизнингча, бу шеър На в ои й Абулкосим Бобир хиз матиг а
кирган д а в р л а р д а ёзилган булса керак. Чунки уша даврнинг
б арча арист ократ ия ё шла ри каби, ёш Алишер ^ам уз келл-
жа гин и бирорта ^укмдорнинг саройи тарбияси билан богли
холда т ас ав вур ь^илар, шунинг учун хам сш Хусайн билан
бирга Абулкосим Бобир хизматига кирган эди. Абулкосим
Бобир Хусаин Б о й ка ро ва Алишерни М а ш х а д г а ^ам узи б и­
л ан бирга олиб борган эди. М аз к ур байт э са ёш Алишернинг
шо^ саройига булган умид ва ишончиии ифода килган. Би рок
бу байтдаги образ (шо^) конкрет эмас, н а т и ж а д а байтнинг
мазмуни ^ ам умумий булиб долган. Яъни айрим бир шоч
цасрининг эмас, балки у мума н шо^ касрининг (^ар к а н да н
шо^ булиши мумкин) айвони олийшонин уп деган хулосага
келинган. Б у байтни, гарчи Навоий А. Бобирни кузда тутган
булса-да, Абу Сап дг а хам татбик этиш мумкмн. Вахолонкк,
Навоий унинг золимлигидан н а ф р а тл а нг а н ва ул ар орасидапг
муносабат анча кескин булган. Б у ^ а ^ д а Хондамир купгина

23 ^аранг: С. А й н П, Восифй ва хулосаи «Бадоеъ-ул-ва 1^оеъ», нашр.


Дав. Точ., 1956, 47-бет.
24 564, 30а-в.

9 -6 2 2 129
ма ъ лу м о т л а р к е лти рад и25. Шунингдек, шоирнинг узи ^ам
Са ид Х асан га ёзган макт уб ид а а н а шу з ^ д а с узл айд и26.
Шу на нг учун Навонн кенннчалнк бу б айтдаги образки
конкре тла шт ири ш лозимлигинн п ай^айди ва уни цуйидагича
узгартиради:
Эй Навонн, каъбаи мак,суд васлин нстасанг,
Шод Гозин ^асринннг анвонн олнйшоннн уп27.
На воий шоз^ Розий дег анда X.. Бойцарони н а з а р д а тутган-
лиги шуб^асиз. Чунки «Хазоинул-маоний»ни тузган вацтда
шоз^ — Султон Хусаин эди.
Сусанн Бой^аро Навоийнинг мактабдош дусти булиб,
Навоий унинг сиймосида узининг идеал шоз^инн куришни
истар, шу м а к с а д йулида са доц ат билан к у р а ш а р эди.
Бу в ариантнинг а ^а ми яти шундаки, бунда авторнинг ш о у
л а р г а булган муносабати конкрет и фодаланг ан. Бу эса унинг
ш о ^ ла р з^акидаги ^ а р а ш л а р и н и н г узгариши ва конкретлаш-
ганлиги билан богликдирки, бу шеърнинг стилида з^ам узга-
риш ясаган.
Яна:
Кесар юз нахлни хар дам, цилур юз сарвни хуррам,
Таажж уб курки, бу гулшанда булмас богбон пайдо28.
«Хазоинул-маоний»да:
Кесар юз нахлни дар дам, цилур 103 сарвни хуррам,
Таажж уб курки, бу гулшанда эрмас богбон пайдо2®.
Бу ерда феълнинг бир фор ма си б ошка формаси билан
ал ма шт ирил ган . Бунинг н а т и ж ас ид а автор нимага эришган?
Аввало, шуни айтиш керакки, бу бант да Навоийнинг з^аёт
хакидаги мушо.^адаси реал ухшатиш воснтасида баён цилкн-
ган. Д а с т л а б к и в а ри ан тда унинг хаёт ф ал с а ф а с п устндагн
куз а тиш ла ри т у г а л л а н я а г а н , д авом этаётган бир .\олда тас-
вирланса, сунгги в ар и ан т да ана шу процесснннг айрим то-
монлари з^акида уз хулосасиии чикаради. Б о ш к а ч а цилнб
айтганда, биринчи в ар и ан т да шоирнинг з^аёт ^одисаларинн
кузатиш ж а р а ё н и в а ана ш у л а р д а н олган таа сс ур от л ар и акс
этган булса, сунгги в ар и ан т да з^аёт ходисаларининг айрим
хусусиятларн хак ид аг и хулосаси ^ ат ъий хукм формасида
ифода этилган. К,унидаги в а ри а нт л ар з^ам худди шу тип-
дадир:
15 .Мзкаг1ти1—эх1ад*, Т ., 1941, 43-бет
28 Филология фанлари кандидати А. Х,анптметов Навоийнинг ана шу
мактубинн атрофлича тадлил ^илган. К,аранг: А. Х а н и т м е т о в , Н а­
воий лирнкаси, 270—292-бетлар.
27 55, в.
28 564, 126-в.
59 55, 2046-в.
130
Мам ичсам бехиссб эскарманин кавсар сумин, не айб,
Фано касбида бу оллшида чун махсуб эмас онча30.

Сунгги вариант:
Мам ичсам бехмсоб эскармампн кавсар сумин. йуц aftó, 1 '
Фано касбида бу оллимда чун махсуб эмас онча31.
Шоир дастл абки вариантда уз фикрнни ригорик сурок
пули билан и фодг лаган. Сунгги в а ри ан тда эса а к с п н ч а — уз
муносабатини очик баён килади. Н а т и ж а д а апторнннг фикри
конкрет ^укм тусини олган.
К,уиидаги в а р и ан т л а рд а эса автор ф а к а т о б р аз л а р ва де-
тал лар ни нг конкретлилигига эришибгина колмай, балки мис-
р а л а р д а г и стнлистик г ал из л ик ла р га хам б ар да м берган ^ам-
д а байтнинг мнсраларп орасида синтетик богланишни таъ-
минлаган:
И л к девонда:
Гар навоийдур Навоий лабларининг зикрмдин,
Тонг эмасгур, чун мудом афзун булур майдин тараб32.
«Хазоинул маоний»да:
Гар наво топса Навоий лабларингнимг зикрндин,
Тонг эмастур, чум мудом афзум булур майдин тараб33.
И л к девонда:
Мен гадо ним — васл кнм, чун курдилар бу t h f h дажр,
Шодлар оникнм хаёл ичра таманно ^нлднлар34.
«Хазоинул маоний»да:
Мен гадо ким — васл ким. чун курдилар юз t h f h кат.",
Шадлар ониким хаёл нчра таманно цнлдилар35.
И л к девонда:
Вах, не цотплдур келиб ойнни зулму кин солиб,
Оши^ ултурмак учун дар цошига юз чин солиб38.
«Хазоинул маоний»да:
Вад, не цотилдур, келур ойини катлу кин солиб,
Ошиц ултурмак учун дар rçoniHFa юз чин солиб37.

30 564, 11а-в.
31 55, 204а-в.
32 564. 226-в.
33 Ы5. 30а-в.
34 564, 46а-в.
35 55, 2146-в.
36 564, 28а-в.
37 55, 31а-в.

* 622 131
*
*
Ва ри ан тл ар нин г к а тта бир группаси уз хусусиятлари би-
л а н б ош^ а в ар и а н т л а р д а н т убда н ф а р ^ цилиб, шоирнннг
ижодий эволюциясини урганиш ну^таи н аз ар и да н м у ^ и ' '
ах.амиятга эгадир. Б у л а р д а На воий ижодининг му^им хус;
с ия тл а рн да н бири — вокелик ^ацидаги ф и крл ар ни фа лс а фи й
у м у м л а ш м а л а р д а р а ж а с и г а кутариш ва ф а лс а фи й хулоса-
л а р г а сиёсий рух беришга ннтилиши кузга яццол т аш ла на ди .
Б у типдаги в ар и ан т ла р авторнинг уз ижодининг турли
э т э п л а р и д а уз дав ри в оце а ла ри га нисбатан турлича муноса-
батини курсатувчи му^им фак то рл ар дир.
М ас а л а н , илк девонда:
Кнмса даргнз курмадн чун навъи инсондин вафо,
Улки даврон офатидур, не тамаъ ондмн вафо3“.
Б у байтда кузга ташла на ди ган ну^сон, биринчидан, образ-
нинг (навъи инсон) умумийлиги булса, иккинчидан, и к к а т а
мисра орас ида мантиций изчиллик ва богланишнинг йу^лиги-
дир. Н а т и ж а д а авторнинг фикри умумий, шеърнинг стили эса
Fa л из булиб колган. Сунгги д а в р д а автор ана шу байтнл
цуйидагича та.\рир цилади:
Кнмса даргнз курмадн чун адлн даврондин вафо,
Улки даврон офатндур, не тамаъ ондин вафо!39

Ана шу тахрир оцибатида биринчи мисрадаги умумий


о б р а з конкретлашган (чунки «навъи инсон» кенг ва умумий
тушунча, «ахли даврон» эса унга нисбатан тор тушунчачи
н ф о д а л а й д и ) . Авторнинг уз замо на сиг а нисбатан субъектив
муносабати аник акс этган; байтдаги ми ср ала р орас ида из­
чил лик юзага келган. Бир-бирига з ид булган тушунчаларни
ифода кплувчи нкки образни («а.уш даврон» ва «даврон
офати» ) изчиллик бнлан ^ а р а м а - к а р ш и цуйиш ор^али, байт-
нинг асосий мазмуни янада кучайтпрнлган хамда конкрет
туе олган. Л и ри к ка храмоннинг субъектив муносабати рито-
рик сурок воситаси билан берилиши байтнинг эмоционэл
кучнни я на д а оширган. Байтнинг миералари услуб жихати-
д ан хам бир-бирига мутаносиб булган.
Навоийнинг цуиидаги машхур рубоийсн ^ам унинг с шлпк
д а е р л а р и д а ёзнлган булиб, илк девонга цуйидаги ^ ол а т д а
кнритнлган:
Рурбатда гариб шодмон булмас эмиш,
Эл анга рафику мехрибон булмас эмиш.

38 564, 13л-в.
38 55. 205а-в.

132
Олтун к,адад ичра rap ^изил гул бутса,
Булбулга тикандек ошён булмас эмиш40.
Аввало, бу рубоийнинг ёзилган рацти ва жойипн аниклл-
моц керак. Уз-узидан маълумки, бу рубоий 1465 йилга ц адар,
яъни илк девон тузилгунга ц ад ар ёзилган. Навонй 1465— 65
й ил ларг а цадар, асосан, ^ и р о т ва Машз^адда яшаган. Шеър-
д аг и «рурбат» сузидан куриниб турибдики, бу шеърни у уз
в атан и Х,иротда эмас, б алки р ур ба тд а— мусофирликда, демак,
Машз^адда ёзган булиши керак.
Навоийнинг узи з^ам Машз^адда Абулцосим Бобир вафо-
тидан кейин ёлг изликда моддий жиз^атдан низ^оятда кийнал-
ганлиги з^ацида «Мажолисун-нафоис» а с ар ида сузлаб утади.
У Ш а й х К амо л Турбатий билан биринчи ма р та танишишнни
з^икоя г^илиш вацтида: «Султон Абу Саид мирзо замонида
М а ш х а д д а гариб ва х ас та бир б у к ъа да йи^илиб эрдим»41,—
деб ёзади.
Бизнингча, бу рубоийнинг ёзилиш вацти шоир .чаётинипг
а на шу даврига, яъни 1457— 64 йил л ар г а турри келади. Бу
рубоийда шоирнинг гурбатдаги ofhp руз^ий кечинмалари ва
зсаётий мушоз^адалари з^амда уз в атаниг а булган муз^аббат
ва иштиёци лаконик р ав и шд а ифодаланган. Ана шу рубоий
«Хазоинул-маоний»га ^уйидагича уз г ар и шл ар билан кпри-
тилган:
Р у р б а т д а Fapw6 ш одм он б у л м а с эмиш,
Эл анга шафик,у медрибон булмас эмиш.
Олтун цафас ичра гар цизил гул бутса,
■ Булбулга тикандек ошён булмас эмиш42.
Б у и кка ла в ар иан т орасидаги принципиал ф ар к куйидаги-
л а р д а н иборат:
Биринчидан, д ас тл а бк и в ар иан тда «рафик» ва «мезфибон»
с уз ла ри уюши ^ була к булиб келган. Ваз^олонки, бу икки суз
икки хил тушунчани билдиради, уюши^ булак була олмайди,
балки «рафики мезфибон» (мез^рибон урто^) т арз ид а изофа

1 40 564, 1406— 141а-в. Бу рубоий Асака диния назоратинннг ходими


Адмадалн Махдум цулида сакланаётган ва X IX асрнинг II ярмнда кучи-
рилган Навоийнинг бир терма девонида дам худди шу долатда учрайди.
Бу, мазкур рубоий илк девонга киритилган нусхаси долнда дам таркал-
ган дегаи хулосага келишга имкон беради.
41 ^-* j La x J[ 45-бет.
42 55, 83б-в. Бу рубоийдаги фарцлар «Хазоинул-маоний» тузилмас-
дан анча бурун юзага келган. Чунончи, у Навоийнинг узи томонидан ту-
зилган Биринчи девони «Бадоеул-Бидоя»га дам киритилган булиб, унда
дам ана шу кейинги формада учрайди. Каранг: Боку, Оз. ФА цулёзмасп,
инв. №3010, 1786-в.

133
булиши мумкин. Шунингдек, р аф и ^ (урто^, дуст) б улмаг ан
одамнинг ме^рибон булмаслиги уз-узидан ма ъ лу м ва бу
т а а ж ж у б л а н а р л и )^ол эмас. Шунинг учун автор кейинчалик
услубдаги ана шу чал кашли кн и тузатиб, бир-бирига мос ту-
шунчаларни ифода цилувчи сузларнн уюшик б ул ак циладк
( «шафи ку ме^рибон»), Бу билан автор мазмун ва услубнинг
чу^ур ва равон чикишига эришган.
Иккинчидан, шоир, узининг рарибликдаги огир ^аёти, уз
ватанига булган иштнёци ва интилишини кучайтириб бериш
ма ксадида, киёслаш сифатида, кейинги байтни келтиради:
в ат ан д ак жудоликни булбулнинг г улзордан а ж р а л и ш и г а ух-
шатади. Ана шу байтдаги «олтин ц ад а х нчра кизил гул бут-
мок» мисраи муболаг а сифат ида кулланилг ан булиб, бирин-
чи байтдаги мазмунни кучайтириш, бурттирншга х нзмат
цилади: гул «олтин ка да ^ » («тувак, кос а ») д а устирилса ^ам,
бари бир булбулга гулзордаги т и кан лар каби азиз ва кадр-
дон булмайди. Д е ма к , гурбатдаги инсон учун уз ватанинннг
бир сикпм тупроги хар ка нд ай бойликдан азиз ва кадрлидир.
Хуллас, биринчи в а р ка нт д а жоп тушунчасн, яъни ватан ва
гурбат образларини бир-бирпга ц арама- ка ршн 1^уйиш ва ва-
танни у л уг л аш авторнинг д ик к ат м а р к аз н да турган. Бу
ха к да узнппнг хаётпй т ажрпбаси ва мушо ^ад ал арн асоснда
у мумл ашг ан фа лс а фи й хулоса чикарган. Бирок дастла бки
вар иан тда хали туткунлнк тушунчаси пук эди. Кейинчалик
« када^» сузини «ка фас» билан ал.маштириш н атижасида,
шеърга туткунлик тушунчаси ^ам цушилган. Ал батта, бу
авторнинг С а м а р к а к д д а г н ма змунан ту ткунликка яцин б у л ­
ган огир хаётининг символик нфодаси булиши керак.
Автор, ¡^еърдаги кичик бир детални усталик билан узгар-
тириш оркали, узининг г урбатдаги тутцун ^аёти ва уз в а т а ­
нига булган интилишини зур реалист ик куч билан ифода
^илган, чукур фа лс а фи й мазмунга сиёсий туе берган.
Бу рубоий шоирнинг интим кечинмаларини акс эттпрувчи
оддий л ирик шеъргина булнб колмай, балки чукур сиёсий
ру>^ билан сурорилган ф а лс а фи й фи крларнп узида мужас-
с а мл ашт и рг ан ихчам ф ал с аф и й тезис ^амдир.
Навоийнинг ижодий услубига хос булган ан а шу типдагн
вариантларни унинг турли т ем ад аг и жу д а куп ше ърларида
курии! мумкин.
«Девон»да:
йулунг тоши булуб ё^ути адмар,
Эшигинг тнйра, гардн мушкеоро43.

43 564, 1б-в.

134
« Ха зо ин ул -ма оншЪда :
йулунг м ухлик— тоши ёцутн ахмар,
Эшигннг тимра — гарди мушксоро44.
«Девон»да:
Учарга ишк бир чора цил дедпнг, зохид .
Булурму ^нсматпм улгон балони чора цилиб45.
«Хазоинул-маоний»да:
Учарга ншц ути бир чора кил дедипг, эй шайх,
балога чора кплиб 40.
Б у л у р м у цисм атим улгон

Умуман, юкорида бзён килинган фи кр л ар д ан куйидагича


хулоса чикарнш мумкин:
1. Навоип услубдаги баъзи мавз^ум ва ч а л ка ш л и к л а р д а н
к уг ула бориб, ш а кл билан мазмун орасида гармония з^осил
кплпшга пнтплгам. Б у эса шопр дунёкарашипинг рпвожи вл
ша к лл ан иш и билан узвий боглангандир. Чунки «ёзувчининг
стили — ёзувчи мчки дунёсининг ёркпн ифодасидкр. Кимда-
кпм ёркик стилга эга булмоцни нстаса, у, аввало, уз ка лбида
ёркмнликка эришмоги лозим; кимда-ким о лнжано и стилда
ё зь шни пстаса, унинг к а лб и д а ол иж ан о б туйгулар булмоги
лелпм» ( Г ё т е ] .
2. Навоип бадиип тасвирда, поэтик образ ва д е т а л л а р д а
т о' ю ра конкретликка к а р а б борган.
3. У уз тезисларини конкретлаштпришг а интилади; уз ху-
л осала ринп пхчам ва катъип з^укм сифатида баён цилишга
х а р а к а т киладп. Бундап хол хаёт ходисалари .\акида фикр
юритилгаи фал сафи й ру,\даги ш е ъ рл ар д а купро^ учрайди.
4. Навоип плк ше ъ р л а р и да баён килган фа лс а фи й фикр-
ларини кепинги д а в р л а р д а ян ад а чукурлаштириб, кенгайти-
ра борган; фа лс а фи й руз^даги т ези сл арг а сиёсий туе беришга
интилган.
Навонй лири ка си да бу вари ан тл ар пин г з^осил булиш саба-
бп эса, бизнингча, ^у ии да ги ла рд ан иборат:
Биринчидан, маълумки, Навоий уз ижодини форс тилида
бошлагап. Д а с т л а б к и в а ^ т л а р д а форс тилида купрок маш!у
килган. Кейинро^ икки т ил да ёза бошлаган. Бу >^ак;да унинг
узи «Муз^окаматул-лугатайн»да сузл аб утади. Форс тилини
жу д а яхши билган, з^атто, илк ижодини форс тилида б о ш­
л аг ан ёш шоирнинг д ас тл а бк и узбекча ш е ъ р л а р и у с л у б т а
ана шу холнинг таъсир килган булиши мумкин. Дев он шеър-

44 55, 266-в.
45 564, 29а-в.
46 55, 316-в.
135
ларида уярайдиган баъзи бнр стилистик гализликларнинг са-
бабларндан бири хам, балки, ана шунда.
Биз юцорида илк девон тузилган вактларда Навоип ижо-
ди юксак камолот касб этган булиб, унинг узига хос стили
х.ам шаклланган эди деган фнкрни баён цнлган эдак. Б .¡рок
бу Навоий ижоди у.мрининг охирига цадар бир жойда тул-
таб цолди, деган хулосага олиб келмаслиги керак. У ижолда
докмо олдинга, юксакликка цараб интилади. Унинг ^аёт.ш
тажрибаси, дунё^арашн тобора ривожланиб боради. Шун;а
боглиц ^олда, унинг ижодий услуби ^ам янада бойиб, тара к-
кин этади. Шунинг учун ^ам Навоий лирикасидаги варианг-
лар авторнинг кейинча узининг илк шеърларига танк,нд:ш
нуктаи назардан караб, жиддий та.\рир ^илиши натижаснда
^осил булган десак, янглишмаган буламиз.
Бизнингча, ю^оридаги вариантларнинг ^осил булишидагн
иккинчи сабаб ана шундан иборат.
ХУЛОСЛ

Алишер Навоийнинг л ирик меросини илмий ж и ^ а т д э н


текшириш сохасида сунгги й и л л а р д а се зил арли ишл ар ци-
линди. Шоирнинг ижодий эволюциясини унинг жо нл и дина-
микасида олиб текшириш ^озирги пайтда адабиётшуиослик
олдида турган энг акт уал в а зи ф ал ар д ан д ир . Б у эса, уз нав-
батида, Навоий ижодий фаолиятининг б арча э тапла рини
бирма-бир синчиклаб текшириш ва уларнинг узаро боглани-
ши х а м да ривожини изчиллик билаи урганишни тацоз с
этади.
Навоий илк лирикаеининг гоявий-бадиий хусусиятларини
та^ лил этиш эса ана шу к ат та ^ а ж м д а г и ишнииг бир бу-
лагидир.
Навоий ижоди уз давриникг л ирик т р а д и ци я ла р и замини-
да т а р би ял ан и б вояга етди. Шунинг учуй ^ам Навоийнииг
уз даври л ирик т р ад и ци ял а ри га булган муносабатини аник-
л а ш шоир илк ижодинииг туб мо^иятини б елг ила шг а имкок
беради. Бу м а сал ан и ^ал эт ишда биз учун энг му^им м а н б а —
Навоийнииг адабий-илмий асарл ар ида уз с а ла фл ари ^а^и-
да аптган фи кр л ар и ^ а м д а унинг илк л ирик ше ърларидир.
Навоий ижоди узбек ва форс-тожик поэзияси ^ а м д а хал к
огзаки ижодининг бой трад и ци ял а ри замин ида юзаг а келиб
р ивожла нд и ва узига ана ш ул ар да ги энг яхши хусусиятларни
сингдирган >;олда, бутунлай янги ва юкори погонага кутари-
л а олди.
Навоийнинг уз дав ри л ирик т р ад и ци ял а ри га муносабати
шоир ижодининг турли э т ап л а р и д а турлича д а р а ж а д а на-
моён булади.
Навоий узбек ёзма адабиётининг барча т а ж р и б а л а р и н и
Атойи, Саккокин ва, хусусан, ана шу адабиётнинг Навоийга
к а д а р олий чуккиси ^исобланган Лутфий, форс- тожик поэ-
зиясининг ютукларини эса Саъдий, Хусрав Д е ^л ав ий, ^ о ф и з
ва Ж о м и й л а р ижоди воситасида кабул килиб, узига синг-
дирдн. Шунинг учун хам Навоий уларнн узннинг коиунпй
с а л а ф л а р и деб ^исоблайди.

137
Хусрав, ^офнз, Жом ни ва Лутфийларнинг хар бнрн На-
воийга уз нжодинннг маълум томонн билан урнак булган.
Чунончн, Хусрав Дехлавиндагн нозик ва чукур лиризм. Хо-
физ газалларннинг исёнкор ру.хн ва ринлона кайфиятн. Жо-
мии поэзиясининг фалсафий баркамоллиги хар доим Навоис-
нинг диккатннн узига тортган булса, Лутфнй иоэзия. i:
узининг чукур халкчиллнгн ва нжтимоин салмош бил к
Навоий учун урнак булган ва унн хар доим ил.уэмлантпрган.
Уму.ман, Навоий ил к лнрикасининг тематик шаклланишнда
традициянинг роли каттадир. Бирок Навонйнннг нлк лнрн-
каси узннинг купгина ижобин фазилатлари билан (газалдагн
байтларнииг мантнкнй изчиллигн, автор шахсининг анча кс:м
акс этиши, газалларда ижтимоии-снёсин масалаларнинг кенг
куламда ифодаланишн ва бошкалар) уига кадар яратнлгап
узбек ва форс-тожнк поэзиясндан (лирик поэзия, албатта!
устун туради.
. Навоин илк лнрнкасннннг тематик шаклланишида, тра­
диция билан бир каторда, шонр яшаб ижод цилган давр,
му.^итнинг ^ам таъсири каттадир. Бу эса ана шу шеърлар-
нинг гоявнй пуналишига уз таъсиринн курсатган. Навоин
ишк, май темалари воситасида уз газалларида х;нжрон ва
даврдан норозилиги, шикоятини анча кенг ва чукур нфо-
далаган.
Навоиинпнг илк лирнкаснда, уша даврнннг хукмрон пдео-
логияси .^нсобланган суфизмнинг маълум дараж ада изларн
булган -чолда, асосан, реал борлик ва унннг марказий фигу-
раси инсон хамда инсоннй фазилатлар, хис-туйгулар куйла-
надн. Бу эса бутун На воин ижоди учун .хос булган гуманизм-
нинг дастлабкн ёркин куринишларндир.
Навоийнинг илк лирнкаси узининг поэтик хусусиятлари
билан ^ам диццатга сазовордир. Навоий илк ижоди даври-
даё^, Шар^ классик лирикасинннг бой воситаларн .^амдл
усулларидан ижодий равишда фойдаланиш билан бирга, бу
сох.ада э^ам новатор сифатида ^аракат килган, поэтик восита-
ларнинг имконнятинн янада кенгайтирган ва уларни бойитган.
Навоий ижоди ^ар доим усишда, ривожлаиишда булган.
Шоир ижоди, дунёцарашинннг эволюцияси ва бу эволюцион
йулнинг баъзи бир хусусиятлари илк лирикадаги автор ва-
риантларида уз аксини топган.
Навоий ижодий фаолиятининг кенинги даврларида хам
узининг илк шеърларини назардан кочирмаган, уларни та-
лабчанлик билан куздан кечириб, жиддий та^рир килган.
У лириканинг халцчиллиги, фалсафий чукурлиги учун кураш-
ган ва лирикага ижтимоий масалаларни купро^ олиб киркш
з^амда фалсафий хулосаларга сиёсий туе беришга харакаг
килган. Бу эса Навоий илк шеърларининг ижтимоий-сиёсий
салмоги ва ^имматини янада оширган.
138
МУНДАРИЖА
К и р и ш .........................................................................................................3
I боб — Алишер Навоийнинг уз даври лирик традицияларига
муносабати ............................................................................... 9
II боб
1-6 у л и м — Навоий илк лирикасипинг асосии мотивлари . . 57
2-6 у л и м — Навоий илк лирикасинипг баъзи бир поэтик хусу-
с и я т л а р и ................................................................................104
I I I боб — Илк лирика эвслюциясига д о й р .............................................120
Х у л о с а .....................................................................................................137
Исоцов Едубжон.
Алишер Навонннинг нлк лнрнкаси. Масъул
мухаррир. X- Суланмон. Т., «Фан», 1965.
140 бет. (УзССР ФА А. С. Пушкин номи-
даги Тил ва адабиёт ин-ти). Тиражи 1000.

Исаков Я. Ранняя лирика Алишера Навои.


I. Загл.

8Уз

На узбекском языке

Якуб Исаков

РАННЯЯ ЛИРИКА А Л И Ш ЕР А НАВОИ

Издательство «Наука» УзССР


Ташкент — 1965

Р едактор Л . М р м и н о в а
Рассом П . Д . В о р о н к и н
Бадинй редактор Э . У. В а л и е в
Т схредактор 3 . Л . Г о р ь к о ва я
К орректор Д . С а ъ д у л л а е в а , Н . Р а х и м о в а .

Р01825. Териш га берилди 19/1У-65 й. Босишгл рухсат этплдм 11 VI-65 П. Формат» 6 0 х 9 0 1 ,в^=
4,37. цогоз л. 8,75. босма л. Хнсоб нашрмёт л. 8.и. Н аш рнёт № 1370. Тираж 1000. Ба*осн 58 т.

УзССР .Фан* пашрнРтннпнг босмахомаси, 2-Впсоковольт кучасм, 21. З а к а з 622.


НашрнОт алреси: Гоголь кучасн, 70.
Ба^оси 58

Вам также может понравиться