136

Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С.
Жайлаубаева
АЗА ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ
БӘЙШЕШЕК
ОУЛЫ
5-сынып
Рекомендовано
Министерством образования и науки
Республики Казахстан
2-блiм
Ккжиек-Горизонт
2017
ОЖ 373.167.1
КБЖ 81.2 аз-922
17
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ¨ БІЛІМ ЖНЕ ªЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ «СЫНªАН
Авт.: Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова,

. С. Жайлаубаева
ªылыми ке°есшілер:
³мірза¬ Айтбаев — филология ±ылымдарыны° докторы, профессор,
аза¬стан Республикасы «лтты¬ ±ылым академиясыны° академигі,
Халы¬аралы¬ «аза¬ тілі» ¬о±амыны° президенті
діл ·рманжан·лы Ахметов — филология ±ылымдарыны° докторы, профессор,
Ресей Жо±ары мектеп халы¬аралы¬ ±ылым академиясыны° академигі, Жо±ары
о¬у орындары Еуропалы¬ ¬ауымдасты±ы ат¬арушы ке°есіні° м¸шесі
17 аза¬ тілі мен әдебиеті: Бәйшешек. О¬улы¬: аза¬ тілінен бас¬а тілде о¬ытатын 11
жылды¬ жалпы білім беретін мектепті° 5-сыныбына арнал±ан. 2-блім / Ф. Ш. Оразбаева,
Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева. — Алматы: Ккжиек-
Горизонт, 2017. — 140 б.
ISBN 978-601-7832-36-0 ОЖ 373.167.1
КБЖ 81.2 аз-922
ISBN 978-601-7832-34-6
ISBN 978-601-7832-36-0 — (2-блім) © «Ккжиек-Горизонт» ЖШС, 2017
Данный экземпляр учебника выдан по запросу МОН РК (13-2/048 от 10.09.2019). Все права на учебник принадлежат издательству "Көкжиек-Горизонт"/защищены законом об авторском праве.
Печать и распространение учебника и его частей запрещены без письменного согласия правообладателя" (ст. 198 УК РК от 100 МРП до 7 лет лишения свободы).
рметті жас дос!

Сен ¬аза¬ тіліні° «Балапан» деп аталатын блімін ая¬тап, енді «Бәйшешекке» ая¬
басты°. «Бәйшешек» сзі ¬аза¬ ·±ымында «сену, досты¬, адалды¬, тазалы¬» дегенді
білдіреді. Халы¬ з ауласында аппа¬ әдемі бәйшешек г¸лін сіруді «жа¬сылы¬ты°
нышаны» деп есептеген. Бәйшешек кктемде ¬ар кете салысымен сіп шы±атын г¸л
екенін зі° де білесі°. Ол ¬ысты° әлі кете ¬ойма±ан ыз±арынан ¬оры¬пай, кктемді
ша¬ырады. Ол — ерлікті° символы. Бәйшешек адамдарды° бойына жылылы¬ дәнін
себуге асы±ады. Олай болса, сен де ¬аза¬ты° ойлы, мазм·н±а бай сзін ккірегі°де,
жады°да са¬тап, ас¬а¬ армандар±а жетесі°; адам жанын т¸сінесі°; ¬орша±ан
ортаны°, таби±атты° ¬·пия сырын ·±асы°, ¬аза¬ тілін ме°геру ар¬ылы айнала°да±ы
адамдар±а ізгілікті°, жылылы¬ты° н·рын себесі°. Тілді білу ар¬ылы сені° танымы°
ке°ейеді, эстетикалы¬ тал±амы° сіп, с·лулы¬ пен әсемдікті° ас¬а¬ ¬·діретін
т¸сінесі°.
Б·л о¬улы¬ сені айнала°да±ы адамдармен еркін ¬арым-¬атынас жасау±а, пікірле-
суге, сауатты жазу±а, д·рыс, әсерлі сйлеуге ¸йретеді.
«Бәйшешек» саба¬тарында сен ¬аза¬ хал¬ыны° әдебиетімен танысасы°. Тіл
мен әдебиетті ¬атар ме°гересі°. Сені ¬ызы¬ тапсырмалар к¸теді: ¬аза¬ша сйлей
білуге, пікірі°ді дәлелдеп айту±а ¸йренесі°; а¬ын-жазушыларды° шы±армаларымен
танысасы°, ма¬ал-мәтел ар¬ылы ойы°ды т¸йіндеп жеткізесі°; дербес, ж·пты¬,
топты¬ тапсырмаларды орындайсы°. Тілдік жатты±улар ойлану±а, з беті°мен жа°а
сйлемдер ¬·рай білуге кмектеседі. О¬улы¬та±ы т¸рлі тапсырмалар сені достары°мен
жа¬ын араласу±а, ¬орша±ан орта°ды танып, з ойы°ды еркін жеткізуге, сыры°ды
блісуге кмектеседі.
М·±алімні° берген тапсырмаларын толы¬ әрі д·рыс орындай отырып, ¬аза¬
тіліні° сз байлы±ын тере° ме°герсе°, ¬ызы¬ шы±армалар о¬ыса°, ж·мба¬ шешсе°,
ма¬ал-мәтел ма±ынасын т¸сініп айта білсе°, келесі де°гейге тіп, ¬аза¬ тілінде еркін
сйлейтін боласы°.
Талабы°а н·р жаусын, жас дос!
3
7
ТАҚЫРЫП
ДЕНСАУЛЫҚ — ЗОР БАЙЛЫҚ
1—2
САБА

Дәрігерді абылдауында
ЖА А С ЗДЕР
МТІНАЛДЫ ЖМЫС
емхана, тексеру, ж рек, ан тапсы-
ру, дәрігерлік кеес
АЙТЫЛЫМ
1 -тапсырма.
Сра тар а жауап бер. 1. йіні жанында емхана бар ма?
2. Сен емханаа соы рет ашан барды?
3. Емханаа кіммен, не шін барды?
АЙТЫЛЫМ
Диалог. Суреттерге ара. Тірек
сздерді пайдаланып, диалог
Тірек сздер: емхана, отбасылы дәрігер, тіс дәрігері,
жректі тыдау, ан тапсыру, кеес беру және т.б.
рыдар.
ТІЛДІК БАДАР
Мезгіл және мекен стеулер
стеу — имыл мен іс-әрекетті мезгілін, ме- Мезгіл стеуі ашан? ашаннан? деген
кенін, сынын, себебін, амалын білдіретін сөз табы. с¡раа жауап беріп, имылды, іс-әрекетті
Мекен стеуі имылды, іс-әрекетті орында- мезгілін, мерзімін, уаытын білдіреді.
латын орнын, мекенін көрсетіп, айда? айдан? Мысалы: таертенен ( ашаннан?) кет-
алай арай? деген с¡ратарына жауап бе- ті, жазыт¡рым ( ашан?) келеді, ала жаздай
реді. Мысалы: Тауа арай ( айда?) өрмелеу, ( ашан?) ебектенді, кні-тні ( ашан?) оыды
ала ( айда?) жылжыды, ілгері-кейін ( айда?) т. б.
озалды, жоарыдан ( айдан?) тсті т. б.
4 7-та¬ырып
стеу
Маынасына арай 7 трге блінеді.
1) Мезгіл стеуі 2) Мекен стеуі
ашан? ашаннан? айда? айдан? алай арай? деген

деген с¡ратара жауап береді. с·ра¬тар±а жауап береді.
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ
МТІНМЕН ЖМЫС
Мәтінді о ы.
Мен бгін таерте анаммен емханаа бардым. Бірінші абатта ан тапсырдым. Сосын
жоары көтерілдім. Емханада отбасы дәрігері, тіс дәрігері, көз дәрігері бар. Отбасы дәрігері
мені жасы таниды. Себебі ол бізді жыл сайын тексереді. Дәрігер мені жрегімді тыдады.
Дәрумен ішуге кеес берді. Ет, балы, ст, жеміс-жидекті пайдалы, фастфуд таамдарыны
зиян екенін айтты.
Сосын тіс дәрігеріне бардым. Ол мені тістерімді тексерді. Тіс дәрігері: «Тістеріді таза
¡ста», — деп кеес берді. Мен тісімді таерте және кешке тазалаймын.
Көз дәрігеріне бардым. Ол көзімді тексерді. Көз дәрігері: «Компьютерде көп отырма,
теледидара жаын отырма», — деп кеес берді.
Мені тістерім таза, көзім алыстан да, жаыннан да жасы көреді. Отбасы дәрігері маан:
«Сені денсаулыы жасы. Жарайсы!» — деді.
Ал сен емханаа барасы ба?
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Кп нктені орнына тиісті сздерді жаз.
Сз екпінін ойып о ы. Мәтінді екінші ... емханаа бардым. Отбасы дәрігері ...
жа тан баянда. Мысалы: Мен емхана а тексерді. Отбасы дәрігері жрегімді тыдады.
бардым. Сен емхана а барды. Мен ан тапсырдым. Дәрігер ... кеес берді.
Мәтіннен стеулерді тап, трлерін
ажырат.
5
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінні мазмны бойынша сра тар а
жауап бер.
Суретке арап, сйлем р. О и аларды
сипаттап жаз. Дауысты дыбыстарды
астын сыз.
1. Емханада андай дәрігерлер бар?
2. Олар нені тексереді?
3. Дәрігерлер саан андай кеес берді? Бгін мен бардым.
4. Сен тісіді кніне неше рет
тазалайсы?
5. Сен жыл сайын тексеруден өтесі бе?
Дәрігер
мені
ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ
тексерді.
Кп нктені орнына жа шада ы ажетті
сзді жаз. Ой екпінін ойып о ы.
Ол мені
®нелді басы ауырды. Ол ... (емханаа,

мектепке, хайуанаттар баына) барды. Оны
(м¡алімі, апайы, отбасы дәрігері) арады. Мені ауырады.
Дәрігер ®нелді ... (көзін, жрегін, басын)
тыдады. Ол ®нелді ... (ыстыын, суыын,
олын) өлшеді. ®нелге (ірімшік, ¡рт, дәрі)
берді. Дәрумен ішуге (кеес, ааз, сөз) берді.
АЙТЫЛЫМ
Суретке арап, диалог рыдар. Мезгіл
стеуі мен мекен стеуін атыстырып
әгімеледер.
6 7-та¬ырып
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
р атарда ы арты сзді тап. Себебін
тсіндір. ата дауыссыз дыбыстарды
«Кім кп сз біледі?» ойыны. ріптерден
сз радар. Оны буын а блідер.
ата. Буынны ай тріне жататынын
айтыдар. Кп сз ра ан әрі дрыс
• дәрігер, абылдау, тосап, тыдау; айт ан о ушы жеімпаз атанады.
• дәптер, кітап, сызыш, ан тапсыру;
• тіс дәрігері, балалар дәрігері, есеп
шыару, емхана;
• аа, іні, ана, кнделік, әке, арындас.
е д м
ә х ж а
МТІНСОЫ ЖМЫС
ЖАЗЫЛЫМ
н к т
Сйлемді толы тырып жаз.
1. ......................................бардым.
2. ......................................тексерді.
3. ......................................тыдады.
р с і г
4. ......................................берді.
5. ......................................тапсырдым.
6. ......................................арады.
7. ......................................берді.
АЙТЫЛЫМ
8. ......................................тазалаймын.
9. ......................................т¡рамын.
«Дәрігерді абылдауында» рлдік
ойыны
Бірі — дәрігер, бірі — емделуші болып
диалог рыдар. Диалогте мезгіл стеуі
мен мекен стеуін олданыдар.
ЕСТЕ САТА!
Мен емханаа барамын.
Мен ан тапсырдым.
Тісімді тексерді.
7
Дәрумен — денсаулы 3—4
САБА
кепілі

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

ЖАЗЫЛЫМ шикі, шайнау, жеіл орыту
Суреттерді пайдаланып, сйлем р.
лгі: ызана глден пайда болады.
Мен дкеннен сатып алдым. жапыраы көп болады.
¡рамында бой өсіретін дәрумен бар. емдік асиеті бар.
АЙТЫЛЫМ
Кесте бойынша «Кгніс» та ырыбына
диалог рыдар. Мәтінде сын есім, стеу
Сәбіз, ызана, орамжапыра
сздерді олданыдар.
Жылды ай Трі мен тсі андай Зияны бар ма? зі айсысын
мезгілінде седі? андай? пайдасы бар? Болса, андай? жа сы кресі?
ОҚЫЛЫМ ТЫҢДАЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС
Кгніс
Көгөніс азір жылды ай мезгілінде болса
да, дкендерде т¡рады. Себебі олар денсаулыа
өте пайдалы. Біз кн сайын таерте, тскі,
кешкі аста көгөніс жейміз. ®сіресе мені інім иярды өте жасы көреді. Көгөніс трлері: сәбіз,
орамжапыра, б¡рыш, саырау¡ла, ызана, ияр және т. б. Көгөніс адам азасына өте пай-
8 7-та¬ырып
далы. Көгөністі көп пайдаланатын адамны денсаулыы жасы болады, ¡за өмір среді.
Көгөністі калориясы аз. Олар дәруменге бай. Жеіл орытылады. Көгөніс — дастаранны
сәні. Көгөністі жуып, тазалап жеу керек. Тазаланбаан көгөніс денсаулыа зиян.
АЙТЫЛЫМ
Жмба тарды шеш.
Бойын жерге жасыран, ²алы киімді ¡натады,
Б¡рымы бар жасылдан. Шешіндірсе, жылытады.
(С...) (П...)
®р желіні асты толан көк оян, Басым — дене, денем — бас,

Көк оянды жаз боланда жеп Мойным ыса б¡рылмас.
оям. (О...)
(...)
ЖАЗЫЛЫМ
Суреттегі кгністі атауын жаз.
1 3
2
5
8 7 6
9
ЖАЗЫЛЫМ
Сздерден сйлем рап жаз.
1 2 3 4
мен жасы көгөністі көремін
1 өте 2 денсаулыа 3 көгөніс 4 пайдалы
көгөніс бай дәруменге
1 азасына 2 адам 3 пайдалы көгөніс
1 2 3 4
9
ЖАЗЫЛЫМ
Кестені пайдаланып, сйлем ра. Сйлемге мезгіл стеуі не
мекен стеуін осып жаз.
ызана... (-ды, -ді, -ты, -ті)

орамжапыра ... (-ды, -ді, -ты, -ті)
Мен сәбіз ... (-ды, -ді, -ты, -ті) …
ияр ... (-ды, -ді, -ты, -ті)
ызылша ... ( -ны, -ні, -ты, -ті)
АЙТЫЛЫМ
Сызба бойынша сйлемдер рап айт.
Көгөніс (-ті, -ні, -ді) көп

Шырын (-ты, -ны, -ды) ¡рамында дәрумен аз
Жеміс (-ті, -ні, -ді) мол
ЕСТЕ САТА!
Көгөніс пайдалы.
Оны ¡рамында дәрумен
көп.
10 7-та¬ырып
Е лкен байлы 5—6

САБА


рухани, к ш- уат,
ЖАЗЫЛЫМ айырбастау
Бірінші диаграмма а материалды байлы а байланысты
сздерді, екінші диаграмма а рухани байлы а атысты
сздерді жаз.
материалды рухани
байлы байлы
АЙТЫЛЫМ
Диаграмманы пайдаланып, байлы туралы з ойларыды айтыдар.
Мәтінде жалпы және жал ы есімдерді олданыдар.
ЖАЗЫЛЫМ
Тменде берілген сздерді кесте бойынша топтап жаз.
Өсімдік, денсаулы, ата-ана, туыс, бала, дос, туан ел, туан жер, аша, дние-млік, білім,
м¡най, кн, су, жан-жануар, таза ауа, тау, й, теіз, м¡хит, кен орындары, кітап, дене мшелері,
өмір, жазба ескерткіштер
БАЙЛЫ ТРЛЕРІ
адами материалды таби и рухани
11
Мәтінді тыда. Рлге бліп
о ыдар.
Ертеде бір жас жігіт өзіні

кедейлігін айтып, әрдайым м¡ын
шаады екен.
— Шіркін-ай, мені байлыым
көп болса, жасы өмір срер
едім, — деп зарлауын оймапты.
Бір кні арт тас ашаушы
өтіп бара жатып, зарлап отыран
жігітті асына келеді.
— Саан не болды сонша жы-
лап? Сен наыз бай адам емессі
бе? — дейді.
— Мен баймын ба? — деп
жігіт таалады. — Ол — андай
байлы?
— Сені көзі ше? Бір көзіді
аншаа сатар еді? — деп
с¡райды арт.
— Оны не?! — деп шошып кетеді жігіт, — көзімді ешандай байлыа айырбаста-
маймын.
— Ал енді екі олы мен аяыды алтына айырбастар ма еді?
— Жо, ешайсысын да алтына айырбастамаймын, — дейді жігіт.
— Міне, көрді бе, сен өте бай адамсы. Адамны е лкен байлыы — кш-уаты
мен денсаулыы, — дейді арт. — Оны ашаа сатып ала алмайсы.
²арт осыны айтады да жніне кетеді.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтіндегі ою аріппен жазыл ан
сздерді сздік дәптеріе аудармасымен
жазып ал.
12 7-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
Мәтін бойынша сра тар а жауап бер. Жауабыда мезгіл стеуі мен мекен стеуін олдан.
1. Мәтінде не туралы айтылан? 5. Жігіт неге шошып кетті?

2. Жас жігіт неге жылады? 6. ²ария неге денсаулыты байлы деп
3. Аылшы ария — кім? баалады?
4. ²ария жігітке не деді? 7. Мәтінге андай ат лайы? Неге?
ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Сйлем бліктерін сәйкестендіріп о ы. Мәтін мазмны
бойынша сйлемдерді рет санын белгіле.
Бір көзіді аншаа арт тас ашаушы өтіп бара жатады.

²ария зарлап отыран алтына айырбастар ма еді?
Екі олы мен аяыды сатар еді?
Ертеде бір жас жігіт өзіні кедейлігін айтып, кш-уаты мен денсаулыы.
Саан не болды сонша жылап, жігітті асына келеді.
Адамны е лкен байлыы — әрдайым м¡ын шаады екен.
Жігітті лашыыны алдынан жөніне кетеді.
²арт осыны айтады да сен наыз бай адам емессі бе?
Мәтіндегі а паратты дрысты ын тексер.
А парат Иә Жо
Жігіт кедей болды.
²ария бай болды.
Жігітті байлыы жоалды.
²ария жігітке аыл айтты.
Жігіт бір олын сатысы келді
Жігіт ол-аяын сатысы келді.
²ария тас ашаушы болып
ж¡мыс істейді.
Жігіт байлыты тапты.
13
АЙТЫЛЫМ
«Оймонша ». Топ а бірігідер. р топта ы о ушылар кезекпен бір сйлемнен
айтып, ертегі мәтініні желісін збей баяндап шы уы керек. Сйлемдер
бір-бірімен логикалы жа ынан байланысып, бірттас мәтін болуы тиіс. ай
топты мәтіні дрыс, сауатты рылса, сол топ жеімпаз атанады. Топты бір
мшесі жаылысса, ойын то татылады.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтіндегі екі кейіпкерді мінездерін сипаттап жаз.
Жігіт: ария:
АЙТЫЛЫМ
«Аквариум». Топты жмыс. Мәтінні мазмны бойынша сахналы
крініс дайындап, крсетідер. Сынып е здік крсетілімді
аны тасын. Ба алау критерийлері: — сз сауаттылы ы; — әртістік
абілет.
АЙТЫЛЫМ
«арлы кесек» ойыны. О ушылар шебер рып трады.
Бастаушы: «Сен «бірінші байлы — денсаулы » дегенді алай
тсінесі?» — деп, олында ы допты топта ы бір бала а ла тырады.
Ол з жауабын айтып: «Сен «бірінші байлы — денсаулы » дегенді
алай тсінесі?» — деп, допты бас а бала а ла тырады. Кім
сра ты не жауапты дрыс айта алмаса, ол асында ы кршісі айт ан
талапты орындайды ( аза ша ән айтады, та па , ма ал-мәтел
айтады, билейді және т.б.).
14 7-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
«Денсаулы » та ырыбына синквейн
(бес жолды та па ) дайындадар.
Сйлемдердегі кп нктені орнына
мезгіл стеулерін ойып, кшіріп
жазыдар.
Бес жолды тапаты ¡рылымы:
1. таырыпа атысты бір зат есім; 1. Кнде .... бір алма жесе, денсаулыы
2. бірінші зат есімге екі анытауыш; жасы болады. 2. .... аашты жоары
3. бірінші зат есімге ш етістік; жаында екі алма алып ойыпты. 3. Екі
4. бірінші зат есімді суреттеп алманы зіп алып, .... дейін сатап ойдым.
толытыратын трт кілт сөз; 4. Алма ... асты орытуа жасы көмектеседі.
5. бір зат есім-метафора (бірінші жолдаы 5. ... атам алманы жинап алады. ²атты алма-
зат есімге назар аударатындай); лар .... жасы саталады.
ажетті сздер: кешке, тнде, ыста,
кзде, кеше, таерте.
АЙТЫЛЫМ
«Ассонанс» ойыны. р жпта ы
о ушылар «Денсаулы — е лкен
байлы » та ырыбында бірнеше сйлем
райды. Сйлемге ойылатын талаптар:
1) сйлемдегі барлы сз бір дыбыстан
басталуы керек; 2) сйлем рамында
кемінде бес сз болсын; 3) сйлемдегі
ой тсінікті болуы керек. ¥ш минутты
ішінде ай жп кп әрі ма ыналы сйлем
раса, сол жеімпаз болады.
лгі: Дәрумен Дастанны денсаулыын

дрыс дамытты.
ЕСТЕ САТА!
Денсаулы — е лкен
байлы. Денсаулыты кту
керек.
15
Ас — адамны арауы 7—8
САБА


жартылай дайын німдер,
са талу мерзімі
АЙТЫЛЫМ
«Сатып алайы » ойыны. Трт-трттен топ рыдар. р топта бір сатушы,
ал андары сатып алушы болсын. Сатып алушылар текшені кезекпен
ла тырады. Шаршы та тада крсетілген сурет бойынша заттарды атап, ба асын
срап, сатып алуы керек. Бір минутты ішінде кп әрі дрыс айт ан топ жеіске
жетеді.
5 6 7
8
ЖАЗЫЛЫМ
Тірек сздерді олданып, «Біз салат жасады » та ырыбында ша ын мәтін жаз.
Мәтінде: а) андай салат жаса аныды; ә) ол шін дкеннен не сатып ал аныды;
б) кімні не істегенін жаз. Мәтінде мезгіл стеулері мен мекен стеулерін олдан.
Тірек сздер: салат жасау, сатып алу, жуу, турау, аршу, араластыру, дәмді.
16 7-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
Сзжмба ты шеш. Тірек сзді тап.
1.
Клденеінен:
1. ²¡рамында кальций мол
табии таам. 2.
2. Сттен алынатын ою, дәмді
таам. 3.
3. Ст, ¡н, ж¡мырта осып
уырылатын таам. 4.
4. ²ант пен жеміс осып дайын-
далатын таам.
5.
5. ·н, су, ж¡мырта, т¡з осып
иленетін шикі нан.
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінді о ы. Сра а жауап бер. 5 -тапсырма.
Мәтіннен зіе таныс емес сздерді теріп
жаз. Сздікті кмегімен ма ынасын
аны та. Сол сздерді буын а бліп жаз.
²азата «Ас — адамны арауы»

ЖАЗЫЛЫМ
деген маал бар. Б¡л маал «адам ас ішіп
ана д¡рыс өмір среді» дегенді біл-
діреді. Сонымен атар «Ас т¡ран жерде
дерт т¡рмас» деген де аталы сөз бар.
Мәтіндегі ою аріппен берілген сздерді
буын а бліп жаз. Кп нктені орнына
Адам анша ауырса да, ас ішіп жрсе, тиісті осымшаларды жал а.
денсаулыы тез алпына келеді.
Тама ішу — ажеттілік. Тама Жеміс-жидек ... (-да, -де, -та, -те)
денсаулы шін аса пайдалы. Тамата дәрумен көп. Оларда адам...(-ге, -а, -де) ке-
адама керек дәрумен, минерал, май бар. рек дәрумен, минерал көп. Ст таамдары...
Тама әртрлі дәруменге бай. Жеміс-жи- (-нда, -нде) сйек атайтатын дәрумен көп.
декте дәрумен көп. Мен ст таамдарын, жеміс-жидекті, етті,
Анам пайдалы әрі жеіл таматы балы...(-ті, -ты, -ді) жасы көремін. Олар
ас мәзіріне осады. Мен етті, балыты, денсаулыа пайдалы.
әртрлі салатты жасы көремін. Жартылай дайын өнімдер...(-ды, -ді, -ті)
Ал сен андай таматы ¡натасы? жемеймін. Оларда адама зиян заттар мен
бояулар бар.
17
АЙТЫЛЫМ
Жаа сздерді атыстырып, «Дкенде»
та ырыбына диалог рыдар. Диалогте
ЖАЗЫЛЫМ
стеу, сын есім, есімдік сздер болсын.
Жа а сздер: жартылай дайын өнімдер,

саталу мерзімі, мерзімі өткен.
Жа даят: Сен дкеннен жартылай
дайын нім сатып алды. Біра са талу
мерзімі ткенін кеш крді. Не істейсі?
Тмендегі сздерді пайдаланып,
сатушымен сйлесетін диалогті жаз:
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ кешірііз, көрмедім, жартылай дайын өнім,
сатып алдым, саталу мерзімі, өтіп кеткен.
«Ассонанс» ойыны. Жп болып,
та ырып а байланысты бес сйлем
радар. Сйлемге ойылатын талаптар:
1) сйлемде жаа сздер болуы керек; АЙТЫЛЫМ
2) сйлем кемінде бес сзден тру керек;
3) сйлемдегі ой тсінікті болуы керек;
4) сйлемдегі сздерді барлы ы бір
дыбыстан басталуы керек. Трт минутты
«Оймонша ». Топ а блініп, әр айсы
бір сйлемнен айтыдар. Сйлемдер бір-
ішінде сйлемді дрыс ра ан жп бірімен логикалы байланыста болсын.
жеімпаз атанады. Талап: здері ал ан жартылай дайын
німдерді арты шылы ы мен са талу
лгі: Апам аама алма, алмрт, апельсин, мерзімі туралы айтыдар. Ол шін
айран алды. трт-трттен топ а блінідер. Топ а
бліну жолы: стел стінде кгністі,
ст та амдарыны, ет та амдарыны
суреттері теріс аударылып жатады.
АЙТЫЛЫМ Ал ан суреттері бойынша топтасыдар.
Дайынды а ш минут беріледі. ай топ
Мәтін бойынша сра тар а жауап
берідер.
дрыс нәтиже крсетсе, сол жеімпаз
атанады.
1. Тама ішу — ажеттілік пе?

2. ²андай таамдарда дәрумен көп?
3. ²андай таматы ас мәзіріне осуа
болады?
4. Теледидарда андай таам туралы
айтылады?
5. Жартылай дайын өнімдерді
аласыдар ма?
6. Жартылай дайын өнім аланда, нені
арау керек?
7. Оларды пайдасы бар ма?
18 7-та¬ырып
Фастфудты зияны С
СА
9Х—
АБ
БА
—1Х0І
А


тез бзылады, ескерту,
ЖАЗЫЛЫМ жиі, сапа, азы- арта,
арты салма
Суретке ара. Оларды ата. Суретте берілген
та амдарды пайдасы мен зияны туралы диалог
рыдар.
айсысы
пайдалы?
АЙТЫЛЫМ
Та амдар ал аш ай жерде шы арыл ан? Сра ты жауабын белгіле.
1 пицца ²азастан а
2 спагетти Тркия ә
3 суши ²ытай б
4 азы-арта Жапония в
5 Соса-Соla Германия г
6 Хот-дог А²Ш
7 гамбургер Азия д
8 фри картобы Италия е
9 грек жааы Франция ж
10 донер Бельгия з
11 грек салаты Грекия и
19
Бгін мектепте «Фастфудтар» деген таырыпта сынып сааты өтті. Сынып саатына оушылар,
гастроэнтеролог-дәрігерлер атысты.
Дәрігерлер мектеп оушыларына тез дайындалатын таам туралы айтты. Гамбургер, хот-дог,
майа уырылан картоп, газдалан сусындарды зиян екенін ескертті. Олар: «Дайындаушылар
фастфуд таамдарыны сапасына арамайды. Сондытан фастфуд таамдары тез б¡зылып, көп
ауруа себеп болады. Балалар фастфуд таамдарын жасы көреді. Ол денсаулыа зиян. Сендер
д¡рыс таматана білідер», — деді.
²азір 6 жастан 14 жаса дейінгі балаларда аназды ауруы көп кездеседі. Ал асазан ауруы
бірінші орында т¡р. Фастфуд таамдары арты салма осады.
АЙТЫЛЫМ
Мәтін бойынша сра тар а жауап бер.
1. Мектепте не өтті?
2. Сынып сааты андай таырыпта өтті?
3. Оан кімдер атысты?
4. Дәрігерлер оушылара не туралы айтты?
5. Фастфуд таамдары неге тез б¡зылады?
6. Фастфуд таамдарыны андай зияны бар?
ЖАЗЫЛЫМ
¥ш атарда ы сздердерді пайдаланып, сйлем ра.
1 Тез 1 таматану 1 таамдар

2 Асазан 2 мерзімі 2 төмен
3 Газдалан 3 сапасы 3 өнімдер
4 Денсаулыа 4 таамдарыны 4 өткен
5 Таамны 5 б¡зылатын 5 көбейді
6 Д¡рыс 6 ауруы 6 болады
7 Фастфуд 7 сусындар 7 зиян
8 Жартылай 8 дайын 8 ажет
9 Саталу 9 зиян 9 сапасы
20 7-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
«Фастфуд та амдары» тіркесіне кластер
жаса. Сол сздерді атыстырып, сйлем
ра. Сйлем рамында мезгіл стеуі Фастфуд
мен мекен стеулері болсын. та амдары
АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС
Суреттегі екі баланы айсысы гамбургерді жиі
жейді? айсысы тек таби и нім жейді? з пікіріді
дәлелде!
АЙТЫЛЫМ
8 -тапсырма. Жа даят: Досы екеуі гамбургер

сататын дкенні жанында трсыдар. Досы:
«Гамбургер жейік», — деп сыныс айтты. Сен
гамбургерді, жалпы фастфуд та амдарыны
адам а зиян екенін тсіндір.
КЕЛ, ЖАТТАЙЫ!
ЕСТЕ САТА!
Ст ішеміз әманда
Тез дайындалатын таам денсаулыа зиян. Азамыза пайдалы.
Фастфуд таамдары тез б¡зылады. Олар Тіл йірер ашан да
көп ауруа себеп болады. Сондытан д¡рыс ²ою тәтті аймаы.
таматану керек. (. Мырза-лі)
21
Нәтиже саба. 11—1
САБА

2
Мен не йрендім?
ЖАЗЫЛЫМ
Диаграмманы толтыр.
....
денсаулы а
пайдалы
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
¬аламтордан алын ан мәліметтерді кірістіріп, фастфуд та амдары
туралы ша ын мәтін рап жаз. Мәтінде мекен стеуі мен мезгіл
стеулерін, жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерін олдан.
• Фастфуд дкені алаш рет 1919 жылы Калифорнияда «A&W Root Beer»
деген атпен ашылды.
• Фри картобына да с¡раныс өсті. Мысалы, 2010 жылды өзінде
америкалытар 3 миллион тонна фри картобын жеген.
• Фастфуд таамдары америкалытарды арты салма осуына әкелді.
Америкада арты салматан жылына 248 мы адам айтыс болады.
• Америкалытар1970 жылы фастфуда 6 миллиард доллар ж¡мсаан. Б¡л
2011 жылы 142 миллиард доллара жетті.
• Солтстік Кореяда «Кока-Кола» мен «Пепси-Кола» сатылмайды.
АЙТЫЛЫМ
Та ырып бойынша сзжмба
радар.
Сөзж¡мбаа ойылатын талаптар:

• тірек сөз болуы керек; БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
• с¡ратар ыса, тсінікті болуы керек.
• Ас — адамны арауы.
• Тәні сауды жаны сау
(на ыл сз)
22 7-та¬ырып
#8
ТАҚЫРЫП
ТАҚЫРЫП МЕНІҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНЫМ
. САРИН. «ТУЕЛСІЗДІК» ³ЛЕ¨І
1—2
Мені тәуелсіз
ССА
АББА
А
азастаным
Жоары Кеес, мойындау,
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ иыншылы , арыштап даму,
ркені ссін!
Суреттер бойынша әгімеле.
ЖАЗЫЛЫМ
жеке мемлекет
«Тәуелсіздік» дегенді алай
тсінесі? Диаграмманы
ешкімге тәуелді
емес
өз байлыын
өзі басарады
толы тыр, сйлем ра.
Тәуелсіздік
23
Диалогті тыдадар. Рлге бліп о ыдар. Тсінгендеріді баяндадар.
— Сен не себепті 16 желтосан кні демалатынымызды білесі бе?

— ®рине, білемін. 16 желтосан — Тәуелсіздік кні. Сондытан осы кні саба оымаймыз,
демаламыз.
— Неге 16 желтосан «Тәуелсіздік кні» деп аталады?
— 1991 жылы 16 желтосанда ²азастанны Жоары Кеесі «Тәуелсіздік пен мемлекетті
егемендігі туралы» зады абылдады. Сен ²азастанны тәуелсіздігін е бірінші болып
ай мемлекет мойындаанын білесі бе?
— Иә, бірінші болып Америка ²¡рама Штаттары, екінші ²ытай Халы Республикасы, одан
кейін ·лыбритания мойындады.
— О-о, бәрін білесі ой?!
— ®рине, біз тәуелсіз елді баласы екенімізді матан етуіміз керек.
— Иә, д¡рыс айтасы. Тәуелсіздік көп иыншылыпен келді ой. Мен де тәуелсіз
²азастанда т¡ранымды матан етемін.
— Елімізді тәуелсіздігін сатау өз олымызда. Ал сен алай ойлайсы?...
ЖАЗЫЛЫМ
Сздерді ма ынасына арай сәйкестендіріп, сйлем ра.
1 е а кні 1 Елді а керек
2 Тәуелсіздік ә егемендігі 2 ·лыбритания ә айтасы
3 саба б Кеесі 3 матануымыз б баласы
4 осы в желтосан 4 т¡раныма в сатау
5 Жоары г абылдады 5 бізді г ойлайсы
6 16 бірінші 6 д¡рыс олымызда
7 мемлекетті д оымаймыз 7 алай д мойындады
8 зады ж кні 8 тәуелсіздігін ж матанамын
24 8-та¬ырып
ОҚЫЛЫМ
Мәтінді о ы. Тсінгеніді айт.
АЙТЫЛЫМ
²азастан тәуелсіздік алан со барлы
елге танылды. ²азір ²азастанды, Елба-
сымыз — Н¡рс¡лтан ®біш¡лы Назарбаевты
Диалогті толы тырыдар.
бкіл дниежзі біледі. ²азастан жер көлемі — Сәлеметсіз бе, ата!

бойынша, әлемде 9-орын алады. Бізде азба — Өркені өссін, балам! ²алы алай,
байлы та көп. ²азір мемлекетіміз арыштап балам? Сабаы жасы ма?
дамып келеді. Дкендерде елімізде — Жасы, ата. Бгін мектеп-
дайындалан тауарлар толып т¡р. Маан өз те «Тәуелсіздік — тірегім» деген
елімізде дайындалан ст өнімдері ¡найды. таырыпта мерекелік концерт болады.
Ал саан не ¡найды? — Солай ма? Өте жасы! Сен концертке
атысасы ба?
— ............................................................................. .
— .............................................................................?
— ............................................................................. .
ЖАЗЫЛЫМ
Берілген сздер мен сз тіркестерін
пайдаланып, досыды Тәуелсіздік
кнімен тты тап, ашы хат жаз. 8 -тапсырма.

Жа даят: Сынып жетекшісі сендерге
Тәуелсіздік кніне арнал ан
²¡рметті, ¡ттытаймын, оып, мен, «Тәуелсіздік — тірегім» атты та ырыпта
16 желтосан, кнімен, саан, зор, мерекелік шара ткізуді тапсырды. Топ
сабаыды, денсаулы, ашы, жасы, болып осы шараны жоспарын рыдар.
елімізді, досым, мыты, азаматы, бол, Сценарийін дайындадар.
Тәуелсіздік, аспан, сені, тілеймін.
ЕСТЕ САТА!
²азастан Жоары Кеесі за абылдады.
²азастанны тәуелсіздігін мойындады.
25
Тәуелсіздік нышандары Х3—
—Х
СА 4І
САБ
БАА


тәуелсіздік нышаны, бейнеленген,
анатты тлпар, ыран, уы , жол
ЖАЗЫЛЫМ сілтеу, келешек, рмет, лы тау
рәсімі
Сра тар а жауап жаз.
• 16 желтосан — андай мереке?

• Не себепті Тәуелсіздік кнін осы кні
тойлаймыз?
• ²азастан тәуелсіздігін ай мемлекет
бірінші болып мойындады?
АЙТЫЛЫМ
Суреттерде не бейнеленген? Бл
символдар туралы не білесі?
26 8-та¬ырып
ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС
Мәтінді тыда. О ы. Мәтінге та ырып ойып,
жоспар р.
²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздері: Ту, Елтаба, ®н¡ран. Олар тәуелсізді-

гімізді нышандары болып табылады.
²азастан Республикасыны Туында кн сәулесі бейнеленген. Жер жзіне н¡рын шашан
кн сәулесіні астында ияа анат аан ыран салынан. Ол — тынышты пен баянды
өмірді белгісі, ал ою-өрнек туды ай елдікі екенін білдіреді.
Елтабада көгілдір тсті стіне шаыра бейнеленген. Одан жан-жаа кн сәулесі тәрізді
уытар тарайды. Шаыра пен уытар бізді Отанымызда тыныштыта жарасымды өмір сріп
жатан халытарды достыын көрсетеді. Елтабаны бір бөлігінде ертедегі анатты т¡лпар
бейнеленген. Елтабаны жоары жаындаы бес б¡рыш — баытты өмірге жол сілтейтін
жары ж¡лдызды белгісі. Төменгі жаындаы «²азастан» деген жазу республиканы атын
көрсетеді. Маса Отанымызды байлыын білдіреді.
®н¡ран — мемлекетті салтанатты әні. Оны сөздерінде халыты мыдаан жылы та-
рихы, бгінгі өмірі мен келешек арманы айтылан. ®н¡ранды олын жректі т¡сына ойып,
т¡рып айтады. Б¡л өз мемлекетіе деген ¡рметті көрсетеді.
АЙТЫЛЫМ
Сра тар а жауап бер.
• ²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздеріне не жатады?

• ²азастан Республикасыны туында не бейнеленген?
• Туды тсі андай?
• Тудаы кн сәулесі нені білдіреді?
• Елтабадаы анатты т¡лпарлар андай маына береді?
• Шаыра пен уы нені білдіреді?
• ®н¡ранды алай айту керек?
ЖАЗЫЛЫМ
¥лгіге ара. Бір сйлемге бірнеше нс ада сра ойып жаз.
лгі:
Мемлекеттік рәміздері нені нышандары болып табылады?

Мемлекеттік рәміздер
тәуелсіздігімізді нышандары Нелер тәуелсіздігімізді нышандары болып табылады?
болып табылады. Мемлекеттік рәміздері тәуелсіздігімізді несі болып табылады?
27
²азастан Республикасыны Туында кн сәулесі

бейнеленген.
Елтаба көгілдір тсті стіне салынан шаыра

бейнесінен т¡рады.
Маса Отанымызды байлыын білдіреді.
®н¡ранды олдарын жректі т¡сына ойып,

т¡рып айтады.
АЙТЫЛЫМ
ате жазыл ан сйлемдерді тап. Себебін айт.
1. 1992 жылы 4 маусымда ²азастан Республикасы Жоары Кеесіні сессия-

сында Республикамызды Туы, Елтабасы, ®н¡раны абылданды. 2. Олар мем-
лекеттік рәміздер болып саналады. 3. Мемлекеттік рәміздер тәуелсіздік нышаны
ретінде ерекше адірленеды. 4. Оларды тр-тсі мен ресми олданылу тәртібі
Ата Зада белгіленіп, замен оралады. 5. Туды авторы — Шәкен Одасын¡лы
Ниязбеков — белгілі суретші. 6. Мемлекеттік Елтабаны авторлары: танымал
суретшілер — Жандарбек Мәлібеков пен Шота-Аман Уәлиханов.
Мәтінді о ы. Сын есімдерді тап. ою аріппен
берілген сздерді синонимін тауып, сйлем ра.
Бізді көгілдір тсті Туымыз бірлік пен аман-есендікті білдіреді. Туды

ортасындаы сәулесін шашан алтын Кн — тынышты пен байлы ты белгісі.
²аза халы ерте заманнан бері ыранды «киелі, асиетті ¡с» деп есептеген.
Туды сабына ¡лтты ою-өрнек салынан.
Мемлекеттік ®н¡ранны авторы — Шәмші ²алдаяов, сөзін жазандар —
Ж¡мекен Нәжімеденов, Н¡рс¡лтан Назарбаев. «Мені ²азастаным» әні ²азастан
Республикасыны ®н¡раны ретінде 2006 жылы 10 атарда Елбасын ¡лытау
рәсімінде алаш рет орындалды.
28 8-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
Суретті пайдаланып, кршімен диалог
р.
АЙТЫЛЫМ
«Кім кп біледі?» ойыны. ¥ш топ а
блінідер. р топ «нран», «Елтаба», ЕСТЕ САТА!
«Ту» сздерін тадап алсын. здері Мемлекеттік рәміздер — Тәуелсіздік
тадап ал ан мемлекеттік рәміз туралы нышаны. Туда кн сәулесі бейнелен-
айтыдар. Дрыс әрі сауатты айт ан топ ген.
жеімпаз атанады.
29
Тәуелсіздік символы — Х5—
—Х
СА 6І
САБ
БАА

лтты теге
шы ан жылы, бейне, тл
ЖАЗЫЛЫМ теге, ір, мерейтой,
арнайы, ерекше
Суретке ара. Сра а жауап жаз.
• Баланы олында не бар?

• Ол ашаны не шін олданады? МТІНМЕН ЖМЫС
Мәтінді тыда. Тсініп о ы. ою аріппен
берілген сздерді антонимін тап.
1992 жылы 12 арашада елімізді

Президенті Н¡рс¡лтан ®біш¡лы Назарба-
ев «²азастан Республикасында валю-
та енгізу туралы Жарлыа» ол ойды.
Ескі ашаны ¡лтты тегеге айырбастау
15 арашадан басталып, 20 араша кні
аяталды. 1 теге 500 сома бекітілді.
·лтты валютаны «теге», жзден бір
бөлігін «тиын» деп атайды.
·лтты тегені жасауа екі жылдай
уаыт кетті. Тегені бірінші бетіне аза
АЙТЫЛЫМ халыны лы т¡лалары бейнеленді.
²аза валютасыны жобасын жасаан
Сра тар а жауап бер. суретшілер — Тимур Слейменов, Медібай
Алин, Аымсалы Дзелханов, ²айролла
• ²анша аша бар? ®бжәлелов.
• Дкеннен не алы келеді? Алашы ¡лтты валютамыз Англияда,
• Ол анша т¡рады? алашы тиындар Германияда жасалды.
• Сатып алуа аша жете ме? Тегені елге төрт «ИЛ-76» ¡шатарымен
30 8-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ
әкелді. ·шатар Альбион еліне 18 рет
5
атынады. Төл тегемізді алашы -тапсырма.
партияларын сатау шін арнайы жер- Сздерге тиісті осымша жал ап
асты оймалары дайындалды. Осы жаз.
оймалардан ¡лтты тегеміз елімізді
барлы өіріндегі банктерге 8 кн ішінде Мені аша... Бізді аша...
жеткізілді. Сені аша... Сендерді аша...
·лтты валютада елді өткені, бгіні Сізді аша... Сіздерді аша...
және болашаы бейнеленді. Оны аша... Оларды аша...
ОҚЫЛЫМ
Тиісті осымшаларды жал ап,
сйлемдерді о ы.
ОҚЫЛЫМ
Мерейтойлы кміс тиын...
Мәтінге сйеніп, а паратты дрысты ын
тексер. Тсіндір.
²азастанны Теге сарайын... жа-
салады. Олар — кміс ашалар.
Мерейтойлы аша... мерекелерді
Дрыс ¡рметі... арналып жасала... .
А парат Дрыс ²азастанны 10,15, 20 жылдыына
емес
²азастан тегесі — ²азастан арналан тиындар бар. Б¡л тиындар
Республикасыны ¡лтты валю- олданыстаы тиындар... ерекше
тасы. болады. Олар бір-а рет шыады.
1992 жылы 15 арашада Коллекционерлер осындай арнайы
елімізді Президенті Н¡рс¡лтан жасалан тиындарды жинайды.
®біш¡лы Назарбаев «²азастан
Республикасында валюта енгізу
туралы Жарлыа» ол ойды.
·лтты тегені жасауа бес жыл-
дай уаыт кетті.
Алашы ¡лтты валютамыз Анг-
лияда, алашы тиындар Герма-
нияда жасалды.
Тегені елге төрт «ЯК-40»
¡шатарымен әкелді.
Төл тегемізді алашы партия-
ларын сатау шін арнайы жер-
асты оймалары дайындалды.
Осы оймалардан ¡лтты
тегеміз елімізді барлы
өіріндегі банктерге 5 кн ішінде
жеткізілді.
31
АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС
Суретті пайдаланып, диалог рыдар.
ЖАЗЫЛЫМ
Тменде атал ан елдерді лтты валюта
атауларын жаз.
Ресей
²ытай
²ырызстан
Өзбекстан
ндістан
Германия
Египет
Англия
А²Ш
Тркия
ЖАЗЫЛЫМ
Сйлемді ая та.
Мен сатып аламын. Біз сатып ал ...... .

Сен сатып ал ....... . Сендер сатып ал ...... .
Ол сатып ал ......... . Олар сатып ал ...... .
АЙТЫЛЫМ
Досымен «Сатушы» ойынын ойнадар.
Бірі сатушы, екінші сатып алушы
болыдар. Кітап дкеніндегі диалогті
рыдар.
ЕСТЕ САТА!
²азастан тегесі — ²азастан
Республикасыны ¡лтты валютасы.
Ол — Тәуелсіз ²азастанны міндет-
ті рәміздеріні бірі.
32 8-та¬ырып
Тәуелсіз елді 7—8
САБА

Астанасы
Елорда, она й, тамашалау,
ЖАЗЫЛЫМ естелік
Суреттерден зіе найтын клікті тада. Сол
клікпен айда саяхат жаса ы келетіні туралы
мәтін рап жаз.
33
АЙТЫЛЫМ
жастар аласы
«Астана» та ырыбында ы
диаграмманы толы тыр.
Астана
Мәтінді тыда. О ы. Тсінгеніді айт.
Астана — ²азастан Республикасыны елордасы. Ол Сарыараны солтстік

бөлігінде орналасан. ²аланы ортасынан Есіл өзені аып өтеді. Астана б¡рын
«Амола» деп аталан. Кеес кіметі кезінде ала «Целиноград» деген атауа ие
болан. 1997 жылы 10 желтосаннан бастап Амола ресми трде ²азастанны
астанасы болып жарияланды. 1998 жылы 6 мамырда Н. ®. Назарбаев Амола
аласын Астана деп атау туралы жарлы шыарды. 1998 жылы 10 маусымда жаа
астананы ресми т¡саукесер тойы болды. 2006 жылдан бастап «Астана кні»
6 шілдеге ауысты. Жыл сайын осы кні «Астана кнін» тойлаймыз.
Астана — жас әрі с¡лу ала. Астана аласыны бас символы — «Бәйтерек»
монументі. Оны биіктігі — 97 метр. «Бәйтерек» монументі — Есілді сол жа-
ындаы алашы сәулет туындысы. Астанада саябатар, жаа имараттар
бар. 2001 жылы 8 ыргйекте «²азастан картасы — Атамекен» тарихи-этно-
графиялы кешені ашылды. Саябата ²азастанны алалары мен тарихи
ескерткіштер көрсетілген.
1999 жылы ЮНЕСКО шешімімен Астана «®лем аласы» атаына ие болды.
• Астана аласы б¡рын алай аталан?

АЙТЫЛЫМ • Ол ай жылдан бастап ²азастан Республикасыны
астанасы болып саналады?
Сра тар а жауап бер. •
•
Астана аласыны бас символы — не?
Астана аласы андай атаа ие болды?
• Сен Астана аласын көрді бе? ²ала ¡нады ма?
• Саан Астанадаы андай жерлер ¡нады?
34 8-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына ажетті сздер мен сз тіркестерін ойып жаз.
• Астана аласында тарихи т¡лалара арналан ... көп.

• Астанада зәулім имараттар, мәдениет сарайлары, .... бар.
• Біз «Думан» ойын-сауы орталыына ... .
• ®лемдегі е биік имаратты жанында ... тстік.
• Ол Сарыараны солтстік ... орналасан.
ажетті сздер: суретке, демалыс орындары, ескерткіштер, бөлігінде, барды.
АЙТЫЛЫМ — Глсая, Астана — өте әдемі ала екен.

— Иә, Ерн¡р, Астана лкен әрі әдемі. Ертөреге Астананы
Диалогті ая тадар. көрікті жерлерін көрсетейік!
— Жарайды, Глсая. Жр, Ертөре, Астананы аралаймыз.
— Мен Н¡расыла хабарласайын. Оны да ертіп алайы.
— .................................................................................................. .
— ................................................................................................... .
ЖАЗЫЛЫМ — .................................................................................................. .
«Астана — арман ала» атты
та ырыпта мәтін ра.
Жа даят: Жаз ы демалыста досымен
бірге Астана а бар ы келеді. Ол жаз ы
Астанада тратын досыды ала кнімен
тты тап, ашы хат жаз. Хатыды
демалысын шетелде ткізгісі келеді. сыныпта о ып бер.
Ал са ан Астанада демал ан найды.
Досыды Астанада демалу а гітте.
АЙТЫЛЫМ
«Сра -санды » ойыны. Екі топ¬а бліні°дер.
Орта±а екі санды¬ ¬ойылсын. Топта±ы о¬ушылар
Астана ¬аласы туралы 5 с·ра¬ ¬·растырып,
санды¬¬а салсын. Екі топ санды¬пен алмассын. ЕСТЕ САТА!
Балалар кезекпен санды¬та±ы с·ра¬ты алып, жа- Астана, туан кнімен! Астана
уап берсін. ай топты° с·ра¬тары мен жауаптары ерекше ¡лпырып кетіпті.
д·рыс әрі ¬ызы¬ болса, сол топ же°еді. Астанада ескерткіш көп.
35
«Алтын алам» әдеби 9—10
САБА

сыйлыыны жеімпазы
ЖА А С ЗДЕР
жыр-м шәйра, ж лдегер, жеімпаз,
Ода м шесі, жыр-жина
АЙТЫЛЫМ • ²азіргі жас аындар туралы білесі бе?

• Оларды Тәуелсіз ²азастана арналан
•
андай шыармаларын білесі?
Сен өле жазасы ба?
• Сені өле жазатын достары бар ма?
ЖАЗЫЛЫМ • Сен байаулара атысты ба?
• ²андай жлделері бар?
Суреттерді пайдаланып, мәтін ра. Сені ойыша, олар андай бай аулар а атысты?
36 8-та¬ырып
Мәтінді тыда. Тсініп о ы. Та ырып ой.
Сарин ²аламан Айымазы¡лы 1978 жылды

2 атарында азіргі Шыыс ²азастан облысы Абай ауда-
ны Арат ауылында дниеге келген. 1994 жылы орта мек-
тепті, 1998 жылы Л. Н. Гумилев атындаы Еуразия ·лтты
университетіні тарих факультетін бітірген.
Ебек жолын м¡алім болудан бастаан. 1998 жылдан
2008 жыла дейін ²аза ·лтты музыка академиясында
оытушы болып ызмет атаран.
². Сарин — халыаралы, республикалы жыр-
мшәйраларды жлдегері, Халыаралы «Шабыт»
фестиваліні лауреаты, «Алтын алам» әдеби сыйлыыны жеімпазы. «Дарын»
Мемлекеттік жастар сыйлыыны лауреаты, Ол — ²азастан Республикасы Жа-
зушылар Одаыны мшесі, «Арманымны бейнесі» атты жыр жинаыны авторы.
«Жібек сезім — жрек сөзім» деп аталатын нтаспасын шыаран. Ел ішіне кеінен
танылан «²ызыма», «Кзгі ба», «Жібек сезім» және т.б. әндерді мәтінін жазан.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінді пайдаланып, сздерден сйлем рап жаз.
лгі: аламан Сарин — халыаралы, республикалы жыр-мшәйраларды

жлдегері.
дниеге келген
ебек жолы
лауреат
жеімпаз
мше
жыр-жина
әндер
нтаспа
37
АЙТЫЛЫМ
Мәтінге сйеніп, а паратты дрысты ын тексер.
Тсіндір.
А парат Дрыс Дрыс емес

Сарин ²аламан Айымазы¡лы 1979 жылды 2 атарында азіргі
Шыыс ²азастан облысы Абай ауданы Арат ауылында дниеге
келген.
1994 жылы орта мектепті, 1998 жылы Л. Н. Гумилев атындаы Еура-
зия ·лтты университетіні тарих факультетін бітірген.
Ебек жолын инженер болудан бастаан.
Халыаралы, республикалы жыр-мшәйраларды жлдегері.
Облысты «Шабыт» фестиваліні лауреаты.
Ел ішіне кеінен танылан «²ызыма», «Кзгі ба», «Жібек сезім»
және т. б. әндерді мәтінін жазан.
ЖАЗЫЛЫМ
ал аман Сарин туралы осымша
мәлімет жина. «Ол — кім? Ол —
а¬ын
андай а ын?» деген сра тар а

жауап беріп, диаграмманы толтыр.
А ынны жеке авторлы сайтын
пайдалан (http://kalkamansarin.kz/
index.php). ²аламан
Сарин
Талаптар:
1. көлемі — 4-6 сөйлем;
2. сын есім сөздерді жиі пайдалан;
3. міндетті трде жаа сөздерді олдан.
38 8-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
Суреттерді пайдаланып, диалог рыдар.
ЖАЗЫЛЫМ
Сздерді ма ынасына арай сәйкестендіріп,
сйлем ра. ЕСТЕ САТА!
²аламан Сарин —
1 Абай а университеті 1 жыр- а сыйлыы жыр-мшәйраларды
2 Арат ә факультеті 2 «Шабыт» ә жинаы жлдегері,
фестиваліні Халыаралы «Шабыт»
3 Ебек б атаран 3 әдеби б жазылан фестиваліні лауреаты,
4 музыка в болудан 4 Жазушылар в нтаспа «Алтын алам» әдеби
бастаан сыйлыыны жеімпазы,
5 тарих г академиясы 5 жыр г мшәйраларды Жазушылар Одаыны
жлдегері мшесі, «Арманымны
6 ызмет ауданы 6 өледеріне танылан бейнесі» атты жыр
7 ·лтты д жолы 7 авторлы д лауреаты жинаыны авторы.
8 м¡алім ж ауылы 8 кеінен ж Одаы
39
Уа, еркіндік! 11—1
САБА
2
Сенсі мені

е ажайып өлеім!
АЙТЫЛЫМ шер-м, зек, бодан,
баулану, гей, алша басу,
есе, рсау, бозда
• Еркіндік деген не?

• «Еркін өмір сру» дегенді алай
тсінесі?
ЖАЗЫЛЫМ
• ²азір біз еркіндікте өмір сріп жатыр-
2
мыз ба? -тапсырма.
• Сен тәуелсіз елде еркін өмір сріп Суреттерге ара. ¬аламтор материалын
жатырсы ба? пайдаланып, Желто сан о и асы туралы
ыс аша мәтін ра.
40 8-та¬ырып
ОҚЫЛЫМ
Мәтінді тсініп о ы. Тәуелсіздік монументі туралы осымша
а параттарды пайдаланып, онда не бейнеленгенін айт.
Тәуелсіздік монументі — ²азастан Республикасы Тәуелсіздігіні бес жылдыына

орай Алматы аласында орнатылан сәулет және мсін өнеріні ескерткіші. 1995
жылы 13 шілде кні ²азастан Республикасыны Президенті Н. ®. Назарбаев Алма-
ты аласында Тәуелсіздік монументін орнату туралы аулы абылдады. Тәуелсіздік
монументіні авторлар тобыны жетекшісі — Шот-Аман Ыдырыс¡лы Уәлихан.
Мәтінді тыда. леді мәнерлеп о ы. Тсінгеніді айт.
Тәуелсіздік
Еркіндігім, Саан,
²асиеттім, Оан да!
²астерлім! Саясата сермей алмай семсерді,
Өзі барда өзегімде жо шер-м¡! Езгі кнге тері ылдым есемді!
Кеше сені келбетіді арман ып, Желтосанда жалын атып жастыым,
Боданына б¡ауланды баса елді. ²¡рсау болан темір оам теселді!
Бабаларды басын тігіп бәйгеге, Есте даы ыршындарды алды ма?
Аналарды жанарына жас берді! Сексен алты ерлігім бе, е соы?!
Уа, Еркіндік, Уа, еркіндік,
²ош келді! ²¡ны немен өлшенді?!
Сені көксеп,
Өзегімді өртке ораан оамда Боздатарым өлсе — өлді!
Өз йіме өзім өгей болам ба?! Сенсі — мені е ажайып өлеім,
Алша басып жре алмаса алты алаш, Е шуаты,
Азаттыым, адірі де жо онда! Е шырайлы,
...Саан жету иын болса аншалы, Е шерлі!
Сатап т¡ру иыныра одан да! ®р таыды сйіншілеп т¡райын
Алла берген азаттыты әр сәті − ²¡дай берген ¡мырымда өлшеулі!
Аманат ой (ал аман Сарин)
Маан,
41
ЖАЗЫЛЫМ
ате жазыл ан сздерді тап. Себебін тсіндір. ою аріппен берілген
сздерді пайдаланып, сйлем ра.
²аламан Саринні «Тәуелсіздік» атты өлыі 1986 жылы Желтосан

оиасына арналан. Аын тәуелсіздікті оай келмегенін айтады.
Тәуелсіздік жолында талай жаслар өз өмірін иан. Олар сол кездегі
саясата арсы шыан. Аын осы иыншылыпен келген еркіндікты
жырлаан. Ол тәуелсіздікты сатау бізге аманат екенін айтады.
АЙТЫЛЫМ
«Тәуелсіздік» леі бойынша бірнеше сра дайындап,
диалог рыдар.
лгі:
— «Тәуелсіздік» өлеіні авторы — кім?
— «Тәуелсіздік» өлеіні авторы — ²аламан Сарин.
— .
— .
— .
— .
— .
ЖАЗЫЛЫМ
«Тәуелсіздік» леі бойынша «ос жазба»
кнделігін толтыр. Тсіндір.
¥зінді Тсініктеме
42 8-та¬ырып
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
//www.zharar.com/kz сайтынан ал аман
Саринні «Тәуелсіздік» леін а ынны
Жа шада ы сра а жауап бер.
Сйлемді толы тыр.
орындауында тыда.
1. Кеше сені (неді?) арман ып, боданына
б¡ауланды баса елді. 2. Бабаларды
басын тігіп бәйгеге, (кімдерді?) жанарына
ЖАЗЫЛЫМ жас берді! 3. Өзегімді өртке ораан (айда?)
өз йіме өзім өгей болам ба?! 4. (Неге?)
«Тәуелсіздік» та ырыбына синквейн (бес
жолды та па ) дайында.
жету иын болса аншалы, Сатап т¡ру
иыныра одан да! 5. Алла берген (нені?)
әр сәті — аманат! 6. Желтосанда жалын
Бес жолды тапаты ¡рылымы: атып жастыым, ²¡рсау болан (андай?)
1. Таырыпа атысты бір зат есім. оам теселді! 7. ®р (неді?) сйіншілеп
2. Бірінші зат есімге атысты екі сын есім. т¡райын!
3. Бірінші зат есімге атысты ш етістік.
4. Бірінші зат есімді суреттеп,
толытыратын төрт кілт сөз.
5. Таырыпты сипаттайтын бір синоним
немесе метафора (зат есім).
ЕСТЕ САТА!
²аламан Саринні «Тәуелсіздік» атты
өлеін жаттап аламын. Маан б¡л өле
¡найды.
43
САБА

4
АЙТЫЛЫМ • Тәуелсіздік дегеніміз не?
• ²азастанны тәуелсіздік нышандарына не жатады?
•
²азастанны Мемлекеттік рәміздері ашан абылданды?
Елтабада не бейнеленген?
• ®н¡ранны авторы — кім?
• Мемлекеттік Ту андай жерлерге ілінеді?
ОҚЫЛЫМ ²азастан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып саналады.

Елімізді мемлекеттік рәміздері бар. Мемлекеттік рәміздер замен
Тсінгеніді баянда.
оралады. ²азастан Республикасыны т¡ыш Президенті —
Н¡рс¡лтан ®біш¡лы Назарбаев. ²азастанны елордасы — Астана
аласы. ²азастанны ¡лтты валютасы — теге.
Тәуелсіздік — баа жетпес байлы. Ол туралы халыаралы
«Шабыт» фестиваліні лауреаты, «Алтын алам» әдеби
сыйлыыны жеімпазы, «Дарын» Мемлекеттік жастар
сыйлыыны лауреаты — ²аламан Сарин «Тәуелсіздік» атты
өлеінде жырлаан. Тәуелсіздікті сатау — бізге аманат.
ЖАЗЫЛЫМ
«Тәуелсіздік — тірегім» деген та ырыпта тетін мерекелік концертті
хабарландыруын дайындадар.
АЙТЫЛЫМ
Жа даят: ¥йіе шетелден она
келді. Сра тарды пайдаланып,
•
•
Астана — андай ала?
Астана ²азастанны ай жерінде орналасан?
шетелдік она а Астананы • Астанада андай имараттар бар?
таныстыр. • Астананы ортасынан андай өзен аып өтеді?
44 8-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ Мен «16 желтосан — Тәуелсіздік кні» деген таырыпта шыарма жаздым.
Шыармамда ²азастанны тәуелсіздік алан кні, елімізді тәуелсіздігін
мойындаан елдер туралы жаздым. Елімізді мемлекеттік рәміздері, бгінгі
тадаы ²азастан жайлы жаздым. Шыармамда
15 сөйлем жаздым.
• Ол андай сйлемдер жазды деп ойлайсы? Жазып кр.
АЙТЫЛЫМ
Суреттерді пайдаланып, диалог рыдар.
45
ЖАЗЫЛЫМ
Мен де Тәуелсіз ²азастан... т¡ранымды матан етемін.
Кп нктені орнына
тиісті осымшаларды
2. Бізде азба байлы… да өте көп. 3. Елтабада көгілдір
тс… стіне шаыра бейненген. 4. Алашы тиындар
ойып, жаз. Германияда жасал… . 5. ²ала... ортасынан Есіл өзені аып
өтеді. 6. Есте даты ыршындар... алды ма, Сексен алты
ерлігім бе, е соы!? 7. Сен... — мені е ажайып өлеім.
АЙТЫЛЫМ
Суретті пайдаланып, на ыл сзді ма ынасын тсіндір.
46 8-та¬ырып
АЙТЫЛЫМ
ал аман Саринні «Тәуелсіздік» леі бойынша «тәуелсіздік» сзіне диаграмма ра. Не
себепті ол сздерді тада аныды айт.
еркіндік
Т§УЕЛСІЗДІК азатты
арман
АЙТЫЛЫМ
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...
«аза стан — тәуелсіз мемлекет»
деген та ырыпта фотоколлаж дайында.
• Егемен елді есесі биік.
Оны сыныпта ор а.
47
9
ТАҚЫРЫП
АСПАН ӘЛЕМІНІҢ ҚҰПИЯСЫ
1—2
Аспан денелері
САБА


АЙТЫЛЫМ аспан әлемі, жлдыз, пия,
озалыс, ба ылау, аспан денесі,
Суретке арап, сра тар а жауап бер.
шексіз, клдене жат ан, шашырап
тгілген, а шыл жола
1. Суретте не бейнеленген?
2. Сен тнде аспана арап көрді бе?
3. Сен ж¡лдыздарды баылайсы ба?
4. ²андай аспан денелері мен ж¡лдыздарды білесі?
5. Ж¡лдыздар озала ма?
ЖАЗЫЛЫМ
Сра а жауап бер. Тнгі аспан андай? Кндізгі аспан андай?
Тнгі аспан Кндізгі аспан
АСПАН
48 9-та¬ырып
Тыда. Мәтінді о ы.
Алуа аспан әлеміні ¡пиясы туралы көп оиды. Ол ж¡лдызды аспанды

¡натады. Тнде ж¡лдыздара ¡за арайды. Аспан әлеміні ¡пиясын білгісі ке-
леді. Ж¡лдыздарды озалысын баылайды. Соны білетін Зере:
— Алуа, осы ж¡лдыздар неден т¡рады? — деп с¡рады.
Алуа:
— Зере, алымдарды айтуынша, ж¡лдыз газдан (плазмадан) т¡рады. Өте
кшті ызан ж¡лдыздар жары шыарады. Кн де, ж¡лдыздар да — аспан дене-
лері. Кн Жерге жаын. Сондытан Кн лкен болып көрінеді. Ж¡лдыздар Жерден
өте алыс орналасан. Сондытан ж¡лдыздар өте кішкентай болып көрінеді. Теле-
скоппен араанда, ж¡лдыздар нкте сияты.
Зере:
— Бізді галактика шексіз. Аспанда анша ж¡лдыз бар екен? Оны санын еш-
кім білмейтін шыар?
Алуа:
— Біз тнде аспаннан 6 мыдай ж¡лдызды көреміз. Бізді галактикада жай
көзге көрінбейтін 200 миллиардтай ж¡лдыз бар. Ол ж¡лдыздарды кшті телескоп-
пен көруге болады. Аспанда көлдене жатан, шашырап төгілген стке ¡сас
ашыл жола — ж¡лдыздар шоыры бар. Б¡л жолаты азатар «²¡с жолы» деп
атайды.
Зере:
— Алуа, сен аспан әлемі туралы көп біледі екенсі. Болашата астроном бола-
тын шыарсы. Сені тыдаудан жалыпаймын. Рамет!
Суреттерді сйлемдермен сәйкестендіріп, мазмн желісі бойынша о ы.
1. 2. 3.
49
4. 5.
а) Аспанда көлдене жатан, шашырап төгілген стке ¡сас ашыл жола — ж¡лдыздар
шоыры бар. Б¡л жолаты азатар «²¡с жолы» деп атайды.
ә) Алуа, сен аспан әлемі туралы көп біледі екенсі. Болашата астроном алым болатын
шыарсы.
б) Алуа аспан әлеміні ¡пиясы туралы көп оиды. Ол ж¡лдызды аспанды ¡натады. Тнде
ж¡лдыздара ¡за арайды.
в) Ж¡лдыздар Жерден өте алыс орналасан. Сондытан ж¡лдыздар өте кішкентай болып
көрінеді. Телескоппен араанда, ж¡лдыздар нкте сияты.
г) Кн Жерге жаын. Сондытан Кн лкен болып көрінеді.
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Сздер мен сз тіркестерін ма ынасына
арай сәйкестендір.
Мәтінні мазмны бойынша сра тар а
жауап бер.
аспан әлеміні° с¸тке ·¬сас 1. Алуа не туралы көп оиды?
ж·лдызды ¬·пиясы 2. Ол нені ¡натады?
ж·лдыздар ¬оз±алысын шексіз 3. Алуа нені баылайды?
К¸н мен ж·лдыздар ба¬ылайды 4. Зере Алуаа андай с¡ра ойды?
галактика аспан денесі 5. Алуа не деп жауап берді?
клдене° жат¬ан ·с жолы 6. Ж¡лдыз неден т¡рады екен?
шашырап тгілген аспан 7. ²андай аспан денесін білесі?
а¬шыл жола¬ ж·лдыздар шо±ыры 8. Кн неге лкен болып көрінеді?
9. Бізді галактика андай?
10. Біз тнде аспаннан анша ж¡лдызды
көреміз?
11. Бізді галактикада көзге көрінбейтін
анша ж¡лдыз бар?
12. Аспанда көлдене жатан андай
ж¡лдыздар шоыры?
13. Б¡л жолаты азатар не деп атайды?
50 9-та¬ырып
Сздікті пайдаланып, тмендегі
сздерден «сыр», «зерттейді», «шы-
7 -тапсырма. иыры жо », «шашыл ан» сздеріні

Жа шада ы сздерді ішінен дрыс синонимдерін тап.
нс асын тауып, сйлемді толы тыр.
²¡пия, баылайды, шексіз , шашырап
Алуа (аспан астыны, аспан әлеміні, төгілген.
жер стіні) ¡пиясы туралы көп оиды.
Ол (жлдызды айды, жлдызды аспанды, ЕСТЕ САТА!
араы т нді) ¡натады. Аспан әлеміні
Аспан әлеміні ¡пиясы көп. Кн де,
( пиясын, т рін, сзін) білгісі келеді.
ж¡лдыздар да — аспан денелері.
(жлдыздарды озалысын, Жерді
Галактика шексіз. Аспанда көлдене
серігін, Айды бетін) баылайды. Ж¡лдыз жатан, шашырап төгілген стке
газдан (жатады, отырады, трады). Өте ¡сас ашыл жола — ж¡лдыздар
кшті ( ызан, суыан, кепкен) ж¡лдыздар шоыры «²¡с жолы» деп аталады.
жары шыарады. Кн де, ж¡лдыздар да —
(аспан денелері, аспан әлемі, ра мет). Кн
Жерге (алыс, жа ын, туыс ан). Ж¡лдыздар
Жерден алыс (кеткен, орналас ан, отыр).
51
Аспан әлемін зерттеген 3—4
САБА

лы көшпенділер
т ркілер, ызы тыран, ке дала, жлдызшы,
АЙТЫЛЫМ орта асыр, ежелден, зерттеген, былыс,
мірде пайдаланан, зират, м сін
Суретке арап, жауап бер. Сра тарда ы
тсініксіз сздерді крсет.
1. Суретте кім бейнеленген?

2. ²азіргі заманда ж¡лдызшылар бар ма?
3. Сен ж¡лдызшыларды зерттеуіне
сенесі бе?
4. Ж¡лдызшылар нені зерттеген?
АЙТЫЛЫМ
Суретке арап, сра тар а жауап бер.
1. Суретте бейнеленген ®л-Хорезми мен Настродамус

туралы не білесі?
§л-Хорезми
Ортаасырлы ¡лы алым, математик, астроном
(ж¡лдызшы), тарихшы, жарапияшы
52 9-та¬ырып
Тыда. Мәтінді о ы. Тсініксіз сздерді тап.
Көшпенді тркілерді әрашан аспан әлеміні ¡пиясы ызытыран. Ке далада өмір
срген ¡лы көшпенділер ежелден аспан әлеміні ¡пиясын мегерген. Техника жо кез-
де азатар аспан денелеріні озалысын білген. Аспан әлемін баылайтын адамдар
болан. Аспан, ж¡лдыз әлемін баылайтын адамдарды «ж¡лдызшы» деп атаан. ²аза
ж¡лдызшылары ежелгі дәуір мен орта асырда аспан денелеріні озалысын баылаан. Он-
дай ж¡лдызшылар Ежелгі Мысырда (Египетте), ндістанда, Грекияда да болан. Олар аспан
¡былыстарын зерттеген, кнтізбе есебін жргізген.
Ежелгі тркі ж¡лдызшылары «Жетіарашы», ркер, Теміразы, Босаа, Таразы
ж¡лдыздарын ашан. Ж¡лдызшылар ауа райын, көктемні келуін, жазды шыуын болжаан.
Б¡л мәліметтер көшпелі тркілер шін өте маызды болан. Көшпенділер ж¡лдызшыларды
баылауын т¡рмыста пайдаланан. Кейбір ж¡лдызшылар астрологиямен айналысан.
²азатар — ¡лы тркілерді ¡рпаы. ²азатар жазда жайлауа, көшіп, ыста ыстауда т¡ран.
²азастан археологтері Орталы ²азастандаы Жанабыл өзеніні маынан
VIII-X асырларда өмір срген ж¡лдызшыны зиратын тапан. Зиратта ж¡лдызтас, метеорит
болан. Зиратты жанына гранит мсін ойылан.
Аlashainasy.kz сайтынан
ЖАЗЫЛЫМ
р атарда ы жаа сзді тауып, сз тіркесін р.
балалар ба¬ылайды тарих

т¸ркілер ж·лдызшы ¬·былыс
сурет сал±ан шексіз жел
¬ызы¬тыр±ан ежелгі дәуір аспан денесі
т·рмыста пайдалан±ан шашырап тгілген м¸сін
о¬ы±ан орта ±асыр жа°быр
ж·лдызды аспан саба¬ боран
ке° дала зерттеген зират
Жаа сздерді мәтінде келу ретіне арай орналастыр.
Тркілер, ке дала, ызытыран, ж¡лдызшы, ежелден, ежелгі дәуір, ¡былыс,

орта асыр, т¡рмыста пайдаланан, мсін, зерттеген, зират.
53
ажетті сздерді ойып жаз.
ажетті сздер: Көшпенді тркілерді аспан әлеміні ¡пиясы ... . ·лы

ежелден, ке да- көшпенділер ... өмір срген. Олар ... аспан әлеміні ¡пиясын
лада, орта асырда, мегерген. ... азатар аспан денелеріні озалысын
ж¡лдызшы, білген. Аспан әлемін баылайтын адамдар болан. Аспан,
ызытыран, ежелгі ж¡лдыз әлемін баылайтын адамдарды ... деп атаан. ²аза
дәуір. ж¡лдызшылары ... мен орта асырда аспан денелеріні
озалысын баылаан.
АЙТЫЛЫМ
Мәтіннен берілген
сздерді синонимдік
Б¡рыннан —
Көк —
Дние —
Апарат —
атарын тап. Сыр — Бейіт —
¥ш нс аны ішінен
дрыс жауабын
Ежелгі Мысырда, ндістанда, Грекияда (жндеушілер,
жлдызшылар, о ушылар) болан. Олар аспан
¡былыстарын (зерттеген, тексерген, араан).
тадап жаз.
Кнтізбе (есебін, санын, бетін) жргізген. Ежелгі тркі
ж¡лдызшылары Жетіарашы, ркер, Теміразы, Босаа,
Таразы ж¡лдыздарын (жап ан, крсеткен, аш ан).
ЖАЗЫЛЫМ
Суретті пайдаланып, «Ежелгі тркілер мір срген лы дала»
та ырыбында сипаттамалы мәтін ра.
54 9-та¬ырып
«Далада көшкен татарлар»

Карло Боссоли, XIX асыр
— Ж¡лдызшылар ауа райы туралы не айтан?
10 -тапсырма. — ... мәлімет ...

Берілген — Не себепті ол мәліметтер көшпелі тркілерге өте маызды
сра тар а жауап болан?
беріп, диалогті — ... т¡рмыста пайдаланан ...
толы тыр. — ²азатар — кімні ¡рпаы?
— ... ¡лы тркілер...
— ²аза халы жазда, ыста айда өмір срген?
— ... жайлау, ыстау...
— ²азастан археологтері Орталы ²азастаннан не тапан?
— ... зират ...
— Зиратта не болан?
— ... ж¡лдызтас, метеорит ...
— Зиратты жанына ... ойылан?
— ... мсін...
АЙТЫЛЫМ
ЕСТЕ САТА!
Берілген сра тар а жауап жаз.
Көшпенділер ежелден аспан
әлеміні ¡пиясын білген. ²азатар
аспан денелеріні озалысын
1. Сені аспан әлеміні ¡пиясы ызытыра ма? білген. Ж¡лдызшы ж¡лдыз әлемін,
2. ²андай аспан денелерін білесі? аспан денелеріні озалысын
3. Сен андай ж¡лдыздарды ¡пиясын білесі? баылаан.
4. Ж¡лдыз-жорамалды пайдаланасы ба?
5. Ж¡лдыз-жорамалды айдан тауып оисы?
55
Шожлдыздар 5—6
САБА

ЖА А С ЗДЕР
АЙТЫЛЫМ шо жлдыз, жорамалдаан,
мәгілік згермейді, ілім, дәлелдеу,
Сра тар а жауап бер. Сра тарды
рамында тсініксіз сздер бар ма?
дгелек, ылымды дамыту
1. Сен андай шож¡лдызды білесі?

2. Олар алай озалады?
Алматыдаы Каменское плато расытханасы
ЖАЗЫЛЫМ
Берілген етістіктерді тбірін аны та,
болымсыз етістікке айналдыр.
Бөлген, озалан, ойлаан, жорамалдаан, айтан, зерттеген, өзгерген, ашан,

анытаан, ж¡мыс істеген, дәлелдеген, ебек еткен.
56 9-та¬ырып
Ерте заманнан адамдар ж¡лдызды аспанды шож¡лдыздара бөлген. ²азіргі кез-
де 88 шож¡лдыз бар. Көп уаыта дейін халы «ж¡лдыздар орнынан озалмайды» деп
жорамалдаан. Аристотель заманынан бастап асырлар бойы «ж¡лдызды аспан мәгілік
өзгермейді» деп сенген. «Аспан — хрусталь сфера, оны сыртында ²¡дайлар өмір среді»
деп сенген. XVI асырды соында Джордано Бруно: «Ж¡лдыздар — Кн сияты аспан де-
нелері», — деген пікір айтан.
Ðалымдар ж¡лдыздарды дниежзіндегі лкен расытханалар мен астрономиялы
орталытарда зерттейді. ²азастанда Астрофизика институты зерттейді.
Неміс алымы Бессель аспан әлемін зерттеген. Бессель жаа аспан денелерін ашан.
Ðалым — әлемдегі бірінші астроном. Ол 75 мы ж¡лдызды орнын анытап. Коперникті
ілімін дәлелдеген. Коперник Жерді дөгелек екенін алаш айтан. Бессель Кёнигсберг ра-
сытханасында ж¡мыс істеген. Бессель ХІХ асырда ылымды дамытуа көп ебек еткен.
ОҚЫЛЫМ
Мәтіннен шо жлдыздар туралы а паратты тауып, о ы.
Жпты жмыс. Тмендегі жоспарды мәтін
мазмны бойынша орналастырыдар.
1. «Ж¡лдыздар орнынан озалмайды» деген жорамал.

2. «Аспан — хрусталь сфера, оны сыртында ²¡дайлар өмір среді» деп жорамалдау.
3. «Ж¡лдызды аспан мәгілік өзгермейді» деп ойлауы.
4. Ðалымдарды ж¡лдыздарды расытханаларда зерттеуі.
5. Джордано Бруноны «ж¡лдыздар — Кн сияты аспан денелері деген» пікірі.
6. Ерте замандаы адамдарды ж¡лдызды аспанды шож¡лдыздара бөлуі.
ЖАЗЫЛЫМ
Етістіктерге тиісті осымшаларды жал ап, болымды етістікке айналдыр.
Ерте заманнан адамдар ж¡лдызды аспанды шож¡лдыздара бөл... . ²азіргі кезде

88 шож¡лдыз бар. Көп уаыта дейін «ж¡лдыздар орнынан озалмайды» деп жорамал-
да... . Аристотель заманынан бастап асырлар бойы «ж¡лдызды аспан мәгілік өзгермейді»
деп ойла... . Аспанны сыртында ²¡дайлар өмір среді деп жорамалда... . Джордано Бруно
«ж¡лдыздар — Кн сияты аспан денелері» деген пікір айт... .
57
Мәтін бойынша сра растырып, диалог рыдар.
Неміс алымы Бессель аспан әлемін зерттеген. Бессель жаа аспан денелерін ашан.
Ðалым — әлемдегі бірінші астроном. Ол 75 мы ж¡лдызды орнын анытаан. Ол
Коперникті ілімін дәлелдеген. Коперник бірінші рет Жерді дөгелек екенін айтан.
Бессель Кёнигсберг расытханасында ж¡мыс істеген. Бессель ХІХ асырда ылымды
дамытуа көп ебек еткен.
«Шашыл ан сздер» ойыны. Шашыл ан сздерден сйлем радар. Кп
сйлем ра ан о ушы жеімпаз атанады.
шоқжұлдыз қозғалмайды
жорамалдаған
мәңгілік өзгермейді ілім дәлелдеген
дөңгелек
ғылымды дамыту
1. Астроном алым болы келе ме?

2. Ðалым болса, нені зерттер еді?
3. Оушылара не айтар еді?
ЕСТЕ САТА!
АЙТЫЛЫМ
Ертеде адамдар ж¡лдызды аспанды
«Оймонша ». Трт топ а блінідер.
«Біз жлдызшымыз» та ырыбына мәтін
шож¡лдыздара бөлген. 88 шож¡лдыз
бар. Бруно: «Ж¡лдыздар — Кн сияты
аспан денелері», — деген пікір айтан.
радар.
58 9-та¬ырып
Жлдызды аспанны 7—8
САБА

пиясы
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ араы, шашып тастаан, жаып
ойан, біресе, ожау, Жеті ара шы,
Берілген сздерді сәйкестендіріп, сз
тіркестерін ра.
д рбі, таалу, к ту
тн шашып тастаан

ж¡лдыздарды араы
аспана ожау т¡р
аспанда ара
дрбімен жап-жары
ж¡лдыздар жаып ойан
АЙТЫЛЫМ
Берілген сздерді пайдаланып, суретті сипаттап айт.
ажетті сздер:
араы, шашып
тастаан, жаып ойан,
ожау, Жетіарашы.
59
— Ой, далада араы тсіп кетіпті. ²оната көп отырды, — деп, анасы әжесімен оштасты.
— Келіп т¡рыдар. Мен сендерді ктемін, — деді әжесі немересіні бетінен сйді.
Ж¡лдыздар жап-жары. Аспана ж¡лдыздарды шашып тастаан секілді. Аспана кішкентай
шамдарды жаып ойандай.
Алисаны олында сйікті ойыншыы — Антошка клоуны бар. Алиса араы аспаннан трлі фи-
гураларды көрді. Фигуралар біресе жапыраа ¡сайды, біресе а нктеге ¡сайды. Ал мынау не?
— Мама, арашы, аспанда лкен ожау т¡р, — деді Алиса, олымен аспанды көрсетіп.
— Б¡л — Жетіарашы шож¡лдызы! Ол тнде адамдара өз йін табуа көмектеседі.
Ðалымдар ж¡лдыздарды зерттейді. Б¡л кішкентай нктелерді ¡пиясы көп.
— Біра ж¡лдыздар өте кішкентай ой. Оларды алай көреді?
— ®кее айт, сені расытханаа апарсын. Расытханада лкен дрбі бар. Ол «телескоп» деп ата-
лады. Телескоппен ж¡лдызды көруге болады. Ол ж¡лдызды лкен етіп көрсетеді. Ж¡лдыздар
бізден алыста. Сондытан олар кішкентай болып көрінеді.
Алиса таалды.
— ²олыды бер, тез жр. ®ке ктіп алды. Аяыа ара, ¡лап алма. Айнала ап-араы.
Ештее көрінбейді.
Алиса жан-жаына арады. Анасына олын беріп, тез жрді. Жолда анасы ж¡лдыздар ту-
ралы айтты.
Владимир Кожушнер
АЙТЫЛЫМ
р сра а ш нс аны ішінен дрыс жауапты жаз.
Мәтіннен тнгі аспанды
Алиса Алиса мен анасы балабашада болды. сипатта ан сйлемдерді
мен анасы тауып, о ы.
Алиса мен анасы оната болды.
айда
болды? Алиса мен анасы расытханада болды.
Алиса Алиса араы аспаннан трлі фигураларды көрді.

араы
Алиса араы аспаннан уыршаты көрді.
аспаннан не
көрді? Алиса араы аспаннан ж¡лдызшыны көрді. ЕСТЕ САТА!
Фигуралар біресе жапыраа ¡сайды, біресе а Б¡л — Жетіарашы

нктеге ¡сайды. шож¡лдызы! Ол тнде
Фигуралар адамдара өз йін табуа
Фигуралар біресе ¡са ¡сайды, біресе ояна көмектеседі. Ðалымдар
неге
¡сайды. ж¡лдыздарды зерттейді.
¡сайды?
Фигуралар біресе аюа ¡сайды, біресе тауа Б¡л кішкентай нктелерді
¡сайды. ¡пиясы көп.
60 9-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Диаграмма жаса. Тнгі аспан андай? 8 -тапсырма.
Мәтінді з атынан баянда.
лгі: Анам екеуіміз әжемні йінде она та

болды .
...
— Мама, арашы, аспанда лкен ожау
т¡р, — деді Алиса, олымен аспанды
көрсетіп.
— Б¡л — Жетіарашы шож¡лдызы! Ол
тнде адамдара өз йін табуа көмектеседі.
...
тнгі ... Ðалымдар ж¡лдыздарды зерттейді. Б¡л кіш-
аспан кентай нктелерді ¡пиясы көп.
— Біра ж¡лдыздар өте кішкентай ой.
Оларды алай көреді?
— ®кее айт, сені расытханаа апарсын.
Расытханада лкен дрбі бар. Ол «телескоп»
... деп аталады. Телескоппен ж¡лдызды көруге
болады. Ол ж¡лдызды лкен етіп көрсетеді.
Ж¡лдыздар бізден алыста. Сондытан олар
кішкентай болып көрінеді.
ЖАЗЫЛЫМ
ажетті сздерді жаз.
ажетті сздер: жап-жары, шашып 8 -тапсырма.

Тмендегі тірек сздерді атыстырып,
трт сраулы сйлем ра.
тастаан, араы, жаып ойан, біресе,
аспаннан, таалды, ожауды, ктіп алды.
Тірек сздер: тн, араы, шож¡лдыз,
... тсіп кетіпті. Алиса мен анасы оната Жетіарашы, көмектеседі, ¡пия,
көп отырды. Олар далаа шыты. Аспанда ж¡лдыздар, расытхана,
ж¡лдыздар ... . Аспана ж¡лдыздарды …
секілді. Аспана кішкентай шамдарды ...
жаып ойандай.
Алисаны олында сйікті ойыншыы — АЙТЫЛЫМ
Антошка клоуны бар. Алиса араы ... трлі
фигураларды көрді. Фигуралар ... жапыраа
¡сайды, біресе а нктеге ¡сайды. Алиса
«Жа даят: Бгін — сенбі. Досы екеуі,
келесі аптада саба тан кейін расытхана а
аспанда ... көрді. Ол ... . баруды жоспарладар.
61
САБА
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Тірек сздерді пайдаланып, астроном 4 -тапсырма.
«Си ырлы оржын» ойыны. р айсы
оржынны ішінен сз жазыл ан бір
алым а хат жаз. Онда зі білетін
жлдыз туралы айт. а азды алыдар. Сол сзді атыстырып,
тнгі аспан туралы екі не ш сйлем
рап айтыдар.
Тірек сздер: аспан әлемі, ызытырады,
ж¡лдыздар, ¡пия, Жетіарашы.
5 -тапсырма. Жпты жмыс. Аспан әлемін
зерттеген алымдар туралы фотоколлаж
2 -тапсырма. зі ту ан ай а немесе жыл а дайындадар. Сыныпта ор адар.

атысты жлдыз жорамалын тауып,
дәптерге жаз. Сыныпта баянда.
АЙТЫЛЫМ
1. Алиса мен анасы кімні йінде

оната болды?
2. Тнгі аспан андай?
3. Алиса аспаннан көрген фигура-
ларды неге ¡сатты?
4. Анасы Алисаа не деді?
5. Сен Жетіарашы шож¡лдызын
көрді бе?
6. Ол шынымен ожауа ¡сай ма?
62 9-та¬ырып
10
КОМПЬЮТЕРДІҢ
ТАҚЫРЫП
ТІЛІН ТАБУ — ӨНЕР.
Ы. Алтынсарин «³нер, білім бар ж·рттар ...»
1—2
Компьютер алай
ССА
АББА
А
пайда болды?
АЙТЫЛЫМ есептеуіш рылы, дербес,
мәлімет оры, тлема ы, та-
Суреттерге арап, а паратты технологияны
олданылатын орындары туралы айт.
сымалдау
ЖАЗЫЛЫМ
Компьютер
«Ассоциограмма». Компьютерге атысты
зі білетін сздерді жазып, диаграмманы
толтыр.
63
ЖАЛАУЛЫТАР
²¡рмалас сөйлемдерді ¡рамындаы жай сөйлемдерді байланыстыратын сөздер жалаулы
шылау деп аталады.
Ыайласты жалаулытар: мен (бен, пен, менен, бенен, пенен), да, де, та, те, және, әм, әрі.
²арсылыты жалаулытар: біра , алайда, дегенмен, әйтпесе, әйткенмен, сонда да.
АЙТЫЛЫМ
Полилог. «Егер
компьютер
болмаса....»
та ырыбында пікір
алмасыдар.
Мәтінді тыда. О ы.
«Компьютер» сөзіні анытамасы алаш рет 1897 жылы «Оксфорд» сөздігінде пайда
болды. Б¡л сөздікте компьютер механикалы есептеуіш рылы ретінде көрсетілген.
«Компьютер» сөзі аылшын тіліні «to compute» «computer» сөздерінен шыан. Б¡л сөз
«есептеу»,«есептегіш» дегенді білдіреді.
XІX асырда Чарлз Бэббидж адамсыз есептеулер автоматын жасап шыты. Ол — азіргі
компьютерді атасы. Ал бірінші электронды есептеуіш мәшине 1946 жылы жасалды. Оны
салмаы бірнеше тонна болды, ол бірнеше бөлмені алып т¡ратын. М¡ндай мәшинелерді ел
кімет орындары мен лкен зерттеу ¡йымдары ана пайдаланатын. Алашы компьютерлер
есептеу шін; мәлімет оры шін олданылды.
Дербес компьютерлер 1990 жылы пайда болды. Сол кезде «Apple Corporation» фирмасыны
«Macintosh» маркалы компьютері жасалды.
²азір өмірімізді компьютерсіз елестете алмаймыз. Ол көшеде де, кеседе де, мектеп-
те де, йде де негізгі апаратты рал ретінде пайдаланылады. йде кез келген ж¡мыс
апарат ¡ралдарыны көмегімен орындалатын болды. Мысалы: сабаа дайындалу; ажетті
апараттарды іздеу; фильм арау; кинотеатра, пойыза, ¡шаа билет алу; коммуналды
ызмет аысын төлеу және т.б. компьютерді көмегімен жзеге асырылады. Компьютермен
апаратты сатауа, тасымалдауа болады. Осыны бәрі компьютерді ажеттілігін арттыра
тсуде.
64 10-та¬ырып
ЖАЗЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ
сздерді аудармасын дәптеріе жаз.
Тмендегі сйлемдерді толы тырып жаз.
р сйлемдегі алды ы ой мен келесі
ойды арасында андай байланыс бар
екенін тсіндір. Жал аулы тарды трін
ОҚЫЛЫМ ажырат.
Тменде берілген сйлемдерді
толы тырып о ы.
1. Алашы компьютерлер XIX асырда
пайда болды, біра … . 2. Алашы ком-
пьютерлерде мәлімет оры жасалды әрі … .
3. Оны салмаы бірнеше тонна болды … .
1. «Компьютер» сөзіні анытамасы … 4. Компьютерлерді пайдасы өте көп, деген-
1897 жылы пайда болды. 2. Компьютер мен … . 5. Компьютермен ж¡мыс істеу оай,
сөзі … «to compute» «computer» сөздерінен біра ....
шыан. 3. ²азіргі компьютерді ата-
сы — … автоматы. 4. Алашы компьютер-
лер … шін олданылды. 5. ²азір компью- АЙТЫЛЫМ
терлер … ретінде пайдаланылады. 6. …,
…, …, … және т. б. компьютерді көмегімен
жзеге асырылады.
10 -тапсырма. «Аквариум».
Жа даят. Іні сенен компьютерді
тарихы, ажеттігі туралы срады. Осы
7. Осыны бәрі компьютерді … арттыра жа даятты парталасымен рлдік ойын
тсуде. трінде крсет. О ушылар е здік, сәтті
диалогті аны тасын.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтін мазмны бойынша жоспар рып
жаз. р бліктегі тірек сздерді аны та.
ЖАЗЫЛЫМ
АЙТЫЛЫМ
8 -тапсырма. зі олданып жрген компьютерді

р ан жоспарыа сйеніп, мәтінді сипаттап жаз.
ыс аша мазмнда. Мәтінде ы айласты
және арсылы ты жал аулы тарды
олдан. ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
А парат кздерінен азіргі заманда
компьютерді пайдалану ар ылы андай
ЕСТЕ САТА! жаа ызметтерді ат ару а болатынын
Алашы компьютерлер есептеуіш аны тап біл. Сол білгендері бойынша
¡ралдары болды. ²азір олар апаратты «Компьютерді ызметі» та ырыбында
¡рал ретінде олданылады. постер жаса. Жаса ан постеріді
сыныпты алдында ор а.
65
«нер-білім бар 3—4

САБА
жрттар...»


арба, д ниені кезу
ОҚЫЛЫМ
Суретке ара. Автор туралы берілген мәліметтерді о ы.
Ыбырай Алтынсарин (1841—1889) —

азаты аса көрнекті алым-педагогі, жа-
зушы, этнограф, оам айраткері.
Ыбырай — ататы Баложа биді неме-
ресі. Ол бала кезінен білімге, өз бетінше
оып-білуге бейім болды. Ыбырай Орынбор
аласында ашылан орыс-аза мектебінде
оыды. Ол орыс халыны білімді адамдары-
мен жиі араласты.
Өз халыма пайда келтірсем деген ар-
ман жас Ыбырайды өмірлік кредосы бол-
ды. ²арапайым әрі ебексйгіш Ыбырай өз
арманына жетті. Ыбырай Алтынсарин аза
балаларына арнап мектеп ашты. Алаш рет
мектеп оулыы мен хрестоматиясын дайын-
дады. Балалара арнап өледер, шаын
әгімелер жазды.
Бір ²¡дайа сыйынып,
М алімні кмегімен Ы. Алтынсарин
леіні мазмнын тсін. леді жазып
Кел, балалар, оылы,
Оыанды көілге
Ыыласпен тоылы!
ал, жаттап айт. Оысаыз, балалар,
Шамнан шыра жаылар.
Тілегені алдынан
Іздемей-а табылар...
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Жпты жмыс. Дереккздерден Ы. Алтынсарин туралы а параттар тауып, алым-
педагогті мірі мен шы армашылы ына атысты постер жасадар. Оны сыныпты алдында
ор адар. Мәтінде ы айласты және арсылы ты жал аулы тарды олданыдар.
Мәтінді тыда. леді мәнерлеп о ы.
Өнер-білім бар ж¡рттар Біз де бекер жатпалы,

Тастан сарай салызды. Осылара таныспай.
Айшылы алыс жерлерден Ат өнері білінбес
Көзіді ашып-ж¡манша Бәйгеге тсіп, жарыспай.
Жылдам хабар алызды. Желкілдеп шыан көк шөптей,
Аты жо ¡р арбаны Жасспірім достарым,
Мы шаырым жерлерге ²атары кетті-ау алыса-ай,
Кн жарымда барызды. ·мтылыыз, алыспай!
Адамды ¡стай ¡шырды, Біз надан боп өсірдік
Мал істейтін ж¡мысты Иектегі саалды.
От пен суа тсірді. «Өнер — жігіт көркі», — деп
Отынсыз тама пісірді, Ескермедік маалды.
Сусыздан сусын ішірді. Біз болмаса, — сіз барсыз,
Теізде жзді балытай, міт еткен достарым,
Дниені кезді жалыпай, Сіздерге бердім батамды.
Білгендерге осылар (Ы. Алтынсарин)
Бәрі-даы анытай,
Білмегенде танытай.
67
сздерді аудармасымен дәптеріе
ле мазмнын з сзімен айт.
«Ы. Алтынсарин осы леді не шін
жазып ал. жазды? Авторды арманы — не?» деген
сра тар а жауап бер.
АЙТЫЛЫМ
М алімні кмегімен лені әр
ЖАЗЫЛЫМ
шума ында ы ойды тсінідер. Сол

ойды жо арыда берілген суреттермен 9 -тапсырма.
¥лкендерді кмегімен ледегі
«Білгендерге аны тай, білмегенге
андай байланысы барын айтыдар. ле
мазмнына арай суреттерді рет санын таны тай» деген сзді ма ынасын
белгіледер. аны тап, з ойыды таратып жаз. Жаз ан
мәтініде стеулерді, сын есімдерді
болуын ескер.
лені мазмнына байланысты 5 сра
жаз. Сра тарды крделі сйлем
зіе на ан бір шума ты жатта.
трінде ы айласты және арсылы ты

жал аулы тарды бірі атысатындай етіп
ра.
АЙТЫЛЫМ Ыбырай Алтынсаринні өлеі 200 жылдан астам

уаыт б¡рын жазылан. Ол «Өнер-білім бар ж¡рттар»
Ы. Алтынсарин леіні
мазмнына байланысты
өлеінде аза балаларын оуа шаыран. «Оу-
білім ана баса жиырма бес елмен те етеді», — деп
жазыл ан мәтіннен арты айтан. Б¡л өледе аын азаты салт-дәстрі тура-
мәлімет пен жал ан лы айтан. Автор жастара Еуропа елдерін лгі еткен.
а паратты алып таста. Ыбырай өлеінде лкен алалар, телефон, пойыз
Себебін айт. туралы айтады. Ол компьютер туралы апарат береді.
Ыбырай Алтынсарин жастара міт артады, бата бе-
реді. Өле лкен адамдара, әншілерге арналан.
ЖАЗЫЛЫМ
«Бинго» ойыны. Кім торды тез толтырады? р тор а а ын леінде айтыл ан
ндіріс салаларына атысты білетін сздеріді жазыдар.
Теміржол Аэрофлот Теіз клігі Мнай-газ Байланыс Автоклік
АЙТЫЛЫМ
азір компьютер барлы салада олданылатынын білеміз. Біра барлы
баланы а парат ралдары жо . сіресе ауылды жерлерде компьютер
жетіспейді. Сені олыда си ырлы тая болса, не істер еді? Барлы бала
компьютерге ие болу шін андай жеілдік жасар еді?
Жпты жмыс. Ыбырай Алтынсаринні арманы
азір орындалды ма? азіргі аза станды тар а ын
айтып отыр ан технология жетістігіне жетті ме? Сзі ЕСТЕ САТА!
дәлелді болу шін а парат ралдарынан әлемге Ы. Алтынсарин жастарды
танымал, нанотехнология саласында жетістікке өнер-білімге шаырды. Ол
жеткен отандастарымыз туралы а парат табыдар. озы елдерді лгі етті.
Сол а паратты сынып алдында айтыдар.
69
Мені электронды 5—6

САБА
поштам


хабарлама
АЙТЫЛЫМ
• Сені электронды пошта бар ма?

• Электронды поштаны өзі ашты ба?
• Досыны электронды поштасы бар ма?
• Досымен электронды пошта арылы хабарласасы ба?
АЙТЫЛЫМ
Суреттегі белгілер андай ма ына береді? Оларды айырмашылы ы бар ма?
ОҚЫЛЫМ
Диалогті рлге бліп о ыдар.
— ®лібек, сені электронды пошта бар ма?

— ®рине, бар. Сені ше?
— Мені электронды поштам жо. Маан пошта ашып берші. Оны алай ашады?
— Оны ашу оай. 10—15 минут уаыт кетеді.
— Шын ба? ²алай ашуа болады?
— Бірінші пошталы серверді тадаймыз. Екінші, «пошта ашу» жазуын тауып, тінтуірді о
жаын басамыз.
— Пошта жәшігі ашылды ма?
— Жо. шінші, ашылан терезеге аты-жөніді, логиніді жазамыз. Электронды поштаа
пия сз оюы керек. ²андай сөзді тадайсы?
— Ол не шін керек?
— Сені поштады баса адамдар ашпау шін ¡пия сөз ажет.
— Мені туан кнімді жазайы!
— Төртіншіден, соы терезеге сені телефон нөміріді жазамыз. «Тіркелу» деген сөзді
тінтуірмен басамыз. Болды, енді сені жеке электронды пошта бар. Өзіні жаын достарыа
хабарлама жаза бер. ²¡ттытаймын!
— Рамет, ®лібек! Сен наыз доссы.
сздерге сра ой. Жаа сздерді
¥лгіге арап, мәтіннен тәуелдік жал аулы
сздерді тап. Оны тіркесіп тр ан сздерімен
аудармасын тап. бірге теріп жаз.
лгі: сені электронды пошта.

АЙТЫЛЫМ
Электронды пошта ашу шін тмендегі сауалнаманы толтыр.
Аты
Тегі
Туан жылы, кні, айы
Жынысы
²аласы
Электронды поштаны аты
²¡пия сөз
·ялы телефонны нөмірі
²¡пия с¡ра
Жауабы
²осымша е-пошта
71
АЙТЫЛЫМ
Сздерге ілік септігіні жал ауын
Жа даят: Досы электронды пошта
ашу а кмектесуіді тінді. Мәтінге
жал а. Осы сздерді атыстырып, мәтін
рап жаз.
сйеніп, о ан электронды пошта ашуды Электронды пошта, дос, хабарлама, сурет,

жолын тсіндір. Сзіде жал аулы тарды хат, іні.
олдан.
МТІНСОЫ ЖМЫС 11 -тапсырма.

«Кім жылдам?» М алім сендерге
электронды пошта а салынатын
ЖАЗЫЛЫМ смайликтерді суретін крсетеді. Оны
андай ма ына білдіретінін тез айтыдар.
Сйлемдегі кп нктені орнына ілік
септігіні жал ауларын ойып жаз.
Электронды поштаны ерекшелігі — о...

жылдамдыында . Біз электронды пошта...
ызметін білеміз. Хабарлама ... көшірмесін
сатап оюа болады. Электронды пошта ...
жылдамдыы телефонмен бірдей. Электрон-
ды поштаны олдану уаытты немдеуге
көмектеседі. Азамат ... электронды поштасы
бар. Ол электронды поштамен шетелдегі
досына хат жіберді.
АЙТЫЛЫМ
Сра тар а жауап берідер. Кршімен
диалог р.
— Электронды пошта деген не?

— ...................................................
— Оны алай ашуа болады?
— ................................................... ЕСТЕ САТА!
— Электронды пошта не шін керек?
Мені досым электронды
— ................................................... пошта ашуа көмектесті.
Поштаны пайдасы көп. Оны
жылдамдыы жоары. ®р адам
өзіні электронды поштасымен
хат, хабарлама жібере алады.
Көзіді ора! 7—8
САБА


ораушы кзілдірік, кз
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ жанары, аламтор
Диаграмма а ажетті сздерді жаз. Сол сздерді
атыстырып, сйлем р.
Денсаулыа
зиянды заттар
АЙТЫЛЫМ
Сйлемдерді о ы. «Иә» немесе «Жо » деп жауап бер.
Компьютер не шін керек? Иә Жо

1. Компьютер ойнау шін керек.
2. Компьютер оу шін керек.
3. Компьютер сурет салу шін керек.
4. Компьютер уаыт өткізу шін керек.
5. Компьютер есеп шыару шін керек.
6. Компьютер денсаулыты жасарту шін керек.
7 Компьютер аламтор шін керек.
8. Компьютер ән тыдау шін керек.
9. Компьютер көп білу шін керек.
10. Компьютер көру шін керек.
11. Компьютер танысу шін керек.
73
АЙТЫЛЫМ
Екі топ а блінідер. Суретті салыстырыдар, айырмашылы тары мен састы тарын
айтыдар. Диалогте мезгіл стеуі мен мекен стеулерін олданыдар.
Д¡рыс! Д¡рыс емес!
осымша: жалау, жрна
²осымша сөзді тбіріне жаланып, осымша маына стейді. ²осымша екіге бөлінеді: ж¡рна
және жалау.
Ж¡рна — өзі жаланан сөзден жаа сөз тудыратын немесе сөзді трлендіретін осымша.
Мысалы: біл-ім, оу-шы.
Жалау — сөзді маынасын өзгертпей, сөз бен сөзді байланыстыратын, сөзге грамматикалы
маына стейтін осымша. Мысалы: білім-ге, оу-шы-лар.
Сөз
Тбір ²осымша
Ж¡рна Жалау
Сөз тудырушы Сөз трлендіруші көптік септік тәуелдік жіктік
о у-шы о ы- ан бала- бала- бала- бала-

лар а м мын
ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Мәтінді тыда. Мәтін мазмны бойынша 5 сра ой.
Компьютермен жмыс істеу ережесі

Дәрігерлерді айтуы бойынша, компьютерде балалар 2 сааттан, лкендер 5 сааттан
арты отырмауы керек.
Компьютерде ж¡мыс істеуді ережесін біліп ал.
Компьютерден жарты метр алыс отыр. Компьютерді ойыншыа айналдырма. Компьютер-
де за уаыт отырма. Керек кезінде пайдалан. Көзіні жанары нашарлайды.
Кнделікті компьютерге отыратын уаытыды белгіле. Компьютерде отыранда 15 ми-
нут сайын зіліс жаса. зіліс кезінде көзіе жаттыу жаса. Оа, сола, жоары, төмен арап,
көзіді айналдыр. Терезеден алыса ара. Содан кейін өзіе жаын т¡ран зата ара.
Осындай жаттыуды бірнеше рет айтала. Арнайы ораушы көзілдірік ки.
Компьютер т¡ран бөлме ша болмауы керек. Компьютерді алдында тама ішпе.
Бөлмені желдетіп, ауасын тазарт. Тінтуірді кп ¡стап отыру сауса ауруына ¡шыратады. Ком-
пьютермен д¡рыс ж¡мыс жасай біл!
Мәтінді пайдаланып, компьютермен
дрыс жмыс істеуді ережесін айт. Мәтін
Буын ндестігіне ба ынбайтын сздерді
теріп жаз.
мазмны бойынша ы айласты және
арсылы ты жал аулы тарды олданып, Минуттан, тінтуірге, нана, компьютер-
сйлем ра. мен, малшы, велосипедшілер, телефонды,
лгі: Компьютерден жарты метр алыс емханада, м¡аліммен, кітапхана, айнаа,
отыр, әйтпесе... аламмен.
ЖАЗЫЛЫМ
сздерді антонимін жаз.
лгі: лкен — кіші, ...
75
Мәтіннен «Компьютер» деген сзі бар
сйлемдерді септіктерді ретімен кшіріп
Мәтінді негізге алып, тмендегі лгі
бойынша сыныптасыа бйры бер. Ол
жаз. Сра ой. сені бйры ы бойынша кзіне жатты у
жасасын.
лгі: Атау септік. Компьютер (не?) тран
блмеде ша болмауын тексер. Мысалы:
Ілік септік
Барыс септік — Екі көзімен м¡рныны ¡шына ара.
Табыс септік — О көзіді алаанмен жап та о
Жатыс септік олыды ашып, ж¡м. Керісінше...
Шыыс септік
Көмектес септік
ЖАЗЫЛЫМ
Суреттегі сздерді бірінші әрптерін
пайдаланып, бір сз о ы. Сол сзді І. Мені ІІ. Сізді
тәуелдеп жаз. ІІ. Сені ІІІ. Оны
Жа шада ы сра а жауап бер.
Сйлемді толы тыр.
Мен компьютерде отыранда (нені) киемін.

Көзілдірік (нені) сатайды. Мен бөлмемді
таза ¡стаймын. (Нені) шаын кнде сртемін.
АЙТЫЛЫМ
Сра а жауап бер.
Компьютер айда кп олданылады?
мектепте
АЙТЫЛЫМ
Досыа сра тарды ойып, жауабын тыда.
1. Екі көзі бір-бірін көре ме?

2. Көзіді ашып т¡рып, тшкіре аласы ба?
3. ²ара көз, көк көз, оыр көз болады? Ал ызыл көз бола ма?
4. Көз тез оыса, шаршай ма, баяу оыса, шаршай ма?
5. ²ыздар көзін көп жыпылытата ма, ¡лдар көп жыпылытата ма?
6. Араны бес көзі бар дегенге сенесі бе?
7. ²андай тстер көзге пайдалы? А па? Көк пе? Жасыл ма?
ЕСТЕ САТА! БІЛГЕНГЕ МАРЖАН...

Компьютерде көп отырма. Жмба
Компьютерде шамадан тыс отыру зиян. Екі бала ¬атар т·рса да,
²ораушы көзілдірік ки. Бірін бірі крмейді.
Көз жанары нашарлайды. (К...)
Тінтуірді көп ¡стау зиян.
77
Компьютерді пайдасы 9—10
САБА
мен зияны


АЙТЫЛЫМ а парат дерісі, деу,
ж йке, шаршау
Суреттерге ара. Оларды компьютерге не шін ажет
екенін айт. р зат а сипаттама бер.
ле жолдарын тменде берілген й асты сздермен толы тырып о ы. леді
жазып ал, жаттап айт.
ажетті сздер: көзіді, тосылма, жасасын, ашасы, төзімді, досыа, сезімді,

басасы, осында.
Кілт сөзбен оны , ²орыпа, досым, Шектей біл ¡мар .
Тетікті жайлап . Апарат шексіз , Сатай біл екі .
Адама ызмет ететін ²олдана білсе тәртіппен, Компьютер кейде сынайды
Компьютерлер ! Айналар ¡рал . Сендегі ерік, .
С. Раев
АЙТЫЛЫМ
лені мазмнын з сзімен айт. Автор компьютерді неге «дос» деп атайды?
Компьютер балаларды тзімін алай сынайды?
Мәтінді тыда. О ы.
Компьютер — апаратты дерісті орындауа арналан ¡рал. Апарат дерісі
дегеніміз — ажетті апаратты алу, тыдау, көру, деу, тарату. Б¡л әрекеттерді тез
әрі сапалы жасауда компьютерді пайдасы өте көп. Мысалы, м¡алімдер пән бойын-
ша реферат жазанда оны әдемі әрі таза болуын талап етеді. ²аламмен жазылан
және компьютерде терілген ж¡мыстарды салыстырайышы. Екеуіні айырмашылыы
жер мен көктей. Рефератты кшірмесі керек болса, файлды ашып, принтермен
көшірмесін жасай салу оай. Оан аз уаыт ж¡мсалады. Реферата сурет керек болса,
оны да компьютер арылы аламыз. Компьютерден осымша апараттарды, реферата
ажетті суреттерді тез табамыз. Осылайша компьютерді көмегімен уаытымызды
тымды пайдаланамыз.. Біра компьютерді д¡рыс пайдаланбаса, оны зияны да
өте көп. ®сіресе ондаы әртрлі ойындар балаларды денсаулыына, жйкесіне
жйкесіне,, миы-
на зиян келтіреді. Ðалымдар компьютерді адам азасына тигізетін мынадай зияны
бар екенін айтады:
• көзді кру абілетін төмендетеді;
• омырталарды исаюына әкеледі;
• жйкеге салма тсіреді;
• шаршаышты, әлсіздік пайда болады.
Б¡ан оса таы бір зияны: ерік-жігері әлсіз балалар марпаздар секілді ком-
пьютерге тәуелді болып алады. Мінезі крт өзгереді, айналасына немрайды
арайды. Баса ойындара, аыл-ойды дамытатын ызы тапсырмаларды орындауа
талпынысы жоалады.
Компьютерде ¡за отыру баланы көіл кйіне де жаман әсер етеді, олар көбінесе
ашуланша болады. Сонымен бірге балада тек өзіне ана мәлім «жабы әлем»
алыптасады. Компьютерге тәуелді бала өз достарын да жоалтуы ммкін...
Мәтіндегі ою аріппен жазыл ан 6 -тапсырма.
Мәтінні мазмнына сай ат ойыдар.
Мәтіннен сын есімдерді табыдар.
сздерді аудармасымен дәптеріе жазып
ал.
79
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінні мазмнына байланысты 7 сра жаз.
АЙТЫЛЫМ
Мәтінні мазмнын з сзімен ыс аша айт. Мәтін авторы оны не шін жазды?
«Авторды ойы — не?» деген сра а жауап бер.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтін бойынша тмендегі кестені толтыр.
Кім? Не? андай? Не істейді?
адам, аза, әдемі, әсер етеді,
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінні е со ы ойблігіндегі пікірге байланысты з ойыды жаз.
Ы айласты және арсылы ты жал аулы тарды олдан.
Диалог. Мәтін мазмныны негізінде тмендегі диаграмманы толтырыдар. Ойларыды
ауызша айтыдар. Диалогте мезгіл стеуі мен мекен стеулерін олданыдар.
Компьютерді пайдасы: Компьютерді зияны:
АЙТЫЛЫМ
Рлдік ойын. Жа даят: лібек компьютерде жмыс істеп отыр. Ауылдан келген
на ашы атасы асына келіп, одан компьютер туралы срады. лібек атасымен сйлесіп,
компьютерді тарихын, пайдасын тсіндіріп берді. Парталас крші екеуі осы жа даятты
крсетідер. Сынып о ушылары е ызы әгіме растырушыларды аны тасын.
Жпты жмыс. Дереккздерден а паратты технология а атысты со ы
жаалы тарды тауып, постер дайындадар. Оны сыныпты алдында ор адар.
ЕСТЕ САТА!
Компьютер — апарат рдісін орындайтын ¡рал.
Ол апараттарды сатап, тасымалдайды. Компью-
терге тәуелді болмау керек.
81
Нәтиже саба. 11
САБА

ЖАЗЫЛЫМ
«Бинго» ойыны. Кім торды тез толтырады? р тор а тиісті сздерді
жазыдар.
Компьютер Компьютерді Компьютерді Компьютерді

тарихы ызметтері пайдасы зияны
АЙТЫЛЫМ
2 -тапсырма. «Оймонша ». Шарты: сынып бес топ а блінеді. «Компьютерді

тілін табу — нер» блімінде тілген та ырыптар жазыл ан а азды
бірін тадап алып, топ здеріні білгендерін ттас мәтін трінде айтып
шы уы тиіс. Ол шін бірінші о ушы сйлемді бастайды. ал ан балалар
бірінен кейін бірі сол ойды ары арай жал астырып, сол та ырып
бойынша ал ан білімдерін крсетуі тиіс. Сынып о ушылары е ма ыналы,
дрыс мәтін ра ан топты аны тайды.
«Компьютер — заманауи рал»
та ырыбында постер жасадар. Оны
сыныпты алдында ор адар.
ЕСТЕ САТА!
БІЛГЕНГЕ МАРЖАН... Ы. Алтынсарин жас ¡рпаты оу-білімге
• Оу инемен ¡ды азандай. шаырды. Ол аза балаларына арнап
• Білекті бірді жыар, білімді мыды мектеп ашты. Ðалым-педагог замана лайы
жыар. білім алуды пайдасын айтты. Компьютер —
(на ыл сздер) заманауи ¡рал. Компьютерді пайдасы мен
зияны бірдей.
11
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТТАР
ТАҚЫРЫП
ДОСТАСТЫҒЫ
М.МАªАУИН. «БІР АТАНЫ¨ БАЛАЛАРЫ» (¼ЗІНДІ)
1—2
Бірлігі жарасан ел
САБА


лт кілі, бірлік, ынтыма ,
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ тату-тәтті, ша жая
арсы алу, бауырына басу
Суреттер бойынша әгімеле.
83
ЖАЗЫЛЫМ
трік
аза станда анша лтты кілдері
трады? Диаграмманы толтыр. Осы
неміс
сздерді олданып, сйлем ра.
аза станда
тратын лт кілері
Мәтінді тыда. Тсінгеніді баянда.
²азастан Республикасында 130-дан астам ¡лтты өкілдері т¡рады.

²азастанда орыс, днген, неміс, татар, ¡йыр, кәріс, трік, ытай, өзбек,
корей, украин және т.б. тату-тәтті өмір сріп жатыр.
²аза халы елімізде т¡рып жатан жзден астам ¡лт өкілдерін ¡ша
жая арсы алды. Оларды аза жеріне оныстанып, өмір сруіне жадай
жасады.
²азастан — трлі ¡лт өкілдеріні басын осан ¡лы мекен. ²аза халы
тарихты трлі кезедерінде баса ¡лт өкілдерін ерекше ыыласпен ба-
уырына басты. Оларды салт-дәстрі, тілі мен мәдениеті жоалмас шін
олайлы жадай жасады. Соны нәтижесінде ¡лан-байта аза жерінде
барлы ¡лтты өкілдері бір атаны балаларындай ынтыматастыта өмір
сріп келеді.
²азастан бгінде ¡лттар мен ¡лыстар мекендеген досты пен
туысандыты, ынтыма пен ырысты ордасына айналды. Елбасы
Н. ®. Назарбаев жаа әлемдегі жаа ²азастанны бейбітшілік мекені
болуы керектігін міндет етіп ойды.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтіндегі болымды етістіктерді теріп жазып, болымсыз етістікке айналдыр.
Сйлем ра.
АЙТЫЛЫМ
Сра тар а толы әрі ыс а жауап берідер. Жауаптарыда аза
тіліндегі тл дыбыстарды дыбысталуын, ндестік заын са тадар.
лгі:
Сра: аза¬стан Республикасында ¬анша ·лтты° кілдері т·рады?
Толы жауап: аза¬стан Республикасында 130-дан астам ·лтты°
кілдері т·рады.
ыс а жауап: 130-дан астам.
Сра: аза¬стан — ¬андай мекен?
Толы жауап:
ыс а жауап:
Сра: аза¬ хал¬ы кімдерді ¬·ша¬ жая ¬арсы алды?
ыс а жауап:
Сра: Олар±а ¬андай жа±дай жасады?
ыс а жауап:
Сра: аза¬стан б¸гінде ¬андай елге айналды?
ыс а жауап:
Сра: Н. . Назарбаев нені міндет етіп ¬ойды?
ыс а жауап:
ЖАЗЫЛЫМ
Сздерді дрыс орналастырып, сйлем рап жаз.
• ²аза/ елімізде/ алды/ ¡ша/ халы/ т¡рып/ жзден/ жатан/ астам/

өкілдерін/ арсы/ ¡лтты/ жая.
• Басын/ трлі/ ¡лы/ мекен/ ¡лтты/ өкілдеріні/ ²азастан/ осан.
• ²арсы/ ыыласпен/ халы/ өкілдерін/ аза/ алды/ ерекше/ баса/ ¡лт.
• Сріп/ ынтыматастыта/ ¡лтты/ балаларындай/ аза/ бір/ өмір/ жерінде/
¡лан-байта/ барлы/ өкілдері/ атаны/ келеді.
• Мен/ бгінде/ ордасына/ ¡лттар/ айналды/ ²азастан/ пен/ ¡лыстар/
мекендеген/ ынтыма/ырысты.
85
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына тиісті осымшаларды жал ап, сйлемді жаз.
1. ²аза халы еліміз... т¡рып жатан жзден астам ¡лтты өкілдер... ¡ша жая
арсы алды. 2. Мен «²азастан» деген ке-байта елде т¡ра... 3. ²азастан...
130-дан астам ¡лтты өкілдері т¡рады. 4. О... бейбіт өмір сріп жатыр. 5. Мен осы
елде т¡ранымды матана ет... . 6. Біз... елімізге бәрі ызыады.
АЙТЫЛЫМ
Суретті пайдаланып, мәтін ра.
ЖАЗЫЛЫМ
Досыды 1 Мамыр — аза стан хал ыны бірлігі кнімен тты тап,
ашы хат жаз.
АЙТЫЛЫМ
ЕСТЕ САТА!
Жа даят: Шетелден келген танысыа
аза станды таныстыр. аза станда
²азастанда 130-дан астам ¡лтты
өкілдері т¡рады. Олар тату-татті өмір
тратын лт кілдері, оларды бейбіт мір сруде.
сріп жат аны туралы айт.
Маан аза әндері 3—4
САБА

найды
ЖА А С ЗДЕР
МТІНАЛДЫ ЖМЫС мра, ошемет, осы
АЙТЫЛЫМ уа ыт а дейін, кіл к йі,
сезім
• ²андай азаша әнді білесі?

• Саан андай ән ¡найды?
• ²аза әншілерінен кімдерді сйіп тыдайсы?
• Өзі білетін аза әнін айтып бер.
ЖАЗЫЛЫМ
Суретке ара. Диаграмманы толтыр.
аза ты і
ер
андай әншіл
мен әнде р ін
білесі?
87
АЙТЫЛЫМ
«Мені сйікті әнім» та ырыбы бойынша
әгіме р.
Мәтінді тыда. О ы. Тсінгеніді баянда.
®н — халыты м¡расы. ®н — өнер. ®н — адамны көіл кйі, уанышы, сезімі.

Мені ¡лтым — орыс. Маан аза әндері найды. Мені анам азаша әндерді жасы
айтады. Мен де анаммен осылып ән айтамын. Мен «Атамекен» әнін жасы кремін. Ол —
патриотты ән. «Атамекен» — туан жерге арналан ән. Б¡л ән 1970 жылы жазылан. «Ата-
мекен» әнін ²азастан Республикасыны Халы әртісі Ескендір Хасаналиев орындайды.
Ескендір Хасаналиев шетелде жрген кезінде ²азастанды саынады. Атамекен туралы
ән жазады. ®нні сөзін аын ²адыр Мырза-®лі жазан.
«Атамекен» әнін халы жасы креді. Б¡л әнді Ескендір Хасаналиев айтан кезде
халы орнынан т¡рып, бірге айтады.
1970 жылы Ескендір Хасаналиев Швеция елінде осы әнді айтады. Стокгольм аласыны
адамдары «Атамекен» әнін айтан Ескендір Хасаналиевке лкен ошемет крсетеді.
²азіргі кезде дейін б¡л әнді бәрі айтады.
«Атамекен» — ²азастан халы сйіп тыдайтын ән. Өйткені ²азастан — бәрімізді
орта атамекеніміз.
Сен «Атамекен» әнін білесі бе? Кел, осылып айтайы!
АЙТЫЛЫМ
Мәтіндегі ою аріппен жазыл ан етістіктерге болымсызды жрна ын
жал а. Мәтін мазмнына андай згеріс енгенін тсіндіріп айт.
ЖАЗЫЛЫМ
ате жазыл ан сйлемдерді тап. Себебін тсіндір. ою аріппен берілген
сздерді пайдаланып, сйлем ра.
1. ®н — халы өміріді айнасы. 2. Мені анасы азаша әндерді жасы айтады.

3. Мен «Атамекен» әнін жасы көремін. 4. «Атамекен» әнін ²азастан Республикасыні
Халы әртісі Ескендір Хасаналиев орындайды. 5. «Атамекен» әнін халы
жасы көремін. 6. 1970 жылы Ескендір Хасаналиев Швеция елінне осы әнді айтады.
7. «Атамекен» — халы сйіп тыдайтын ән.
АЙТЫЛЫМ лгі: н — халы міріні айнасы.

1. Не — халы өміріні айнасы?
Сйлемдерге әртрлі сра
ой.
2. ®н — халы өміріні айнасы ма?
3. ®н — кімні өміріні айнасы?
4. ®н — халы өміріні несі?
Маан аза әндері ¡найды. Мені анам азаша әндерді жасы айта-
ды. Мен де анаммен осылып ән айтамын. Мен «Атамекен» әнін жасы
көремін.«Атамекен» әнін халы жасы көреді.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтін бойынша кестені толтыр.
«Атамекен» әні
ЖАЗЫЛЫМ
Сурет бойынша топпен мәтін
радар.
ЕСТЕ САТА!
®н — халыты
м¡расы. Халы
ошемет көрсе-
теді. Осы уаыта
дейін айтады. ®н
адамны көіл
кйін, сезімін
білдіреді.
89
Халытар достыы Х5—
—Х
СА 6І
САБ
БАА

туралы шыарма
заар, зерттеуші,
сыйлыыны иегері
АЙТЫЛЫМ
• ²азаты андай жазушыларын білесі?
•
Оларды андай шыармаларын оыды?
Ондаы кейіпкерлерді білесі бе?
• Саан ай жазушыны шыармасы ¡найды?
ЖАЗЫЛЫМ
рамында болымсыз етістігі бар 3 на ыл сзді тауып жаз.
Мәтінді тыда. Тсініп о ы.
М¡хтар М¡ан¡лы Маауин 1940 жылы 2 апанда Семей облы-

сы (азіргі Шыыс ²азастан облысы) Ш¡бартау ауданында туан.
М¡хтар Маауин — тарихшы, көрнекті жазушы, азаты ауыз
әдебиетін зерттеуші, алым.
1962 жылы ²аза Мемлекеттік университетіні филология
факультетін бітірген. Жазушыа «Аласапыран» атты тарихи ро-
маны шін Абай атындаы мемлекеттік сыйлы берілген. 1984
жылы ²азастанны халы жазушысы, 1997 жылы Тркияны
Халыаралы «Трік дниесіне ызмет» сыйлыыны иегері, 2002
жылы «Тарлан» сыйлыыны лауреаты атанан.
М. Маауин соыс жылдарында аза халыны өзге ¡лт
өкілдерін бауырына басаны туралы шыарма жазды. Ол — «Бір
атаны балалары» повесі. Шыармада Зигфрид деген сегіз жа-
сар кеміс баласын аза отбасыны алай абылдааны туралы
айтылады.
АЙТЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ
Мәтінге сйеніп, а паратты дрысты ын тексер. Тсіндір.
Апарат Дрыс Дрыс емес

М¡хтар М¡ан¡лы Маауин 1940 жылы 2 апанда Семей облысы
Ш¡бартау ауданында туан.
1962 жылы ²аза Мемлекеттік университетіні тарих факультетін бітірген.
М¡хтар Маауин — тарихшы, көрнекті жазушы, азаты ауыз әдебиетін
зерттеуші, алым.
1984 жылы «²азастанны халы әншісі» атаын алан.
2002 жылы «Тарлан» сыйлыыны лауреаты атанан.
Жазушыа «Аласапыран» атты тарихи романы шін Шоан атындаы
мемлекеттік сыйлы берілген.
АЙТЫЛЫМ
Сздерді ма ынасына
арай сәйкестендір.
1 ауданында а жазушы
2 1962 ә сыйлыы берілген

3 филология факультетін б туан
4 көрнекті в зерттеуші
5 ауыз әдебиетін г романы
6 мемлекеттік жылы
7 Халы д бітірген
8 тарихи ж жазушысы
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына ажетті сздерді ойып жаз.
М¡хтар Маауин — азаты ... жазушысы. Ол — ауыз ... зерттеуші

алым. Жазушы «Аласапыран» атты ... романы шін Абай атындаы мемле-
кеттік сыйлыты алан. Тркияны халыаралы «Трік дниесіне ызмет»
сыйлыыны ... атанан.
ажетті сздер: тарихи, иегері, заар, әдебиетін.
91
АЙТЫЛЫМ
Кршіе тмендегі сра тарды
ойып, диалог рыдар.
—
—
М¡хтар Маауин — кім?
.
— Ол кісі ай жылы туан?
— .
— ²ай университетті бітірген?
— .
— Жазушыны андай ататары бар?
— .
ЖАЗЫЛЫМ
Мхтар Ма ауин туралы осымша мәлімет жина. Диаграмманы толтыр.
Талаптар:
1. көлемі — 4—6 сөйлем;
2. сын есімді жиі пайдалан;
3. міндетті трде жаа сөздерді
олдан.
Мхтар
Ма ауин
АЙТЫЛЫМ
«Сзтізбек» ойыны. Екі топ а блінідер. Бірінші топ
екінші топ а мәтін бойынша таныс бір сз айтсын.
Екінші топ ойынды жал астырсын. Келесі сз алды ы
сзді со ы әрпінен басталып отыруы ажет. Мысалы,
ЕСТЕ САТА!
жазушы — ыдыс — ст — ту ан — нан және т.б. Бл
ойында белгілі бір уа ыт ішінде е кп сз айт ан топ М¡хтар Маауин — көрнекті
жеімпаз атанады. жазушы «Тарлан»
сыйлыыны лауреаты.
Бір атаны балалары 7—8
САБА


жетім, сзге ла салу,
ЖАЗЫЛЫМ шалай, ересек, жаалай,
олааштай, панасыз
Суреттерді пайдаланып, мәтін ра.
АЙТЫЛЫМ
• «Соыс» дегенді алай тсінесі?
•
·лы Отан соысы туралы не білесі?
Соыс кезінде балаларды өмірі андай болды?
93
Мәтінді тыда. О ы. Тсінгеніді баянда.
Бір атаны балалары

(зінді)
Ал, аайын, тегіс жиналса сөзіме ¡ла сал, — деді басарма. — Өздері
білесі, мен: «Ж¡мысшы әкелем!», — деп кеттім.... кімет бізді Б¡лыртау ауда-
ныны тоыз олозына елу төрт бала жіберген екен. Жер аяы шалай, мен
баранша ересектерін бөліп әкетіпті. ... Мені әкелгенім — алты-а бала. Бәріе
жетпейді. ... ®зір олда барын ²¡дай жолымен бөлем...
...Ал, Дәуренбек, — деді басарма. — ...Дкіметіді оы, балаларды мән-
жайын айт.
Стройды басында т¡ран екеу — аза балалары, лкені сегізде, кішісі алты-
да. Мынаусы — Ертай, анаусы — Нартай, екеуі аайынды. Б¡лардан соы — татар
баласы, аты — Рашид, жетіде. Көзі сыырайан жалпа бет, таырбас ара —
әйел бала, алма я днген, жасы алтыда. ²асындаысыны аты — Яков, тоызда,
олааштай м¡рнына араанда, жойыт тәрізді, біра документте: «орыс», — деп
жазылан, айдан кеп, айдан т¡раны белгісіз әрі мылау. Е соындаы — жаа
алдымен шыан аса, жетіде. Сіздерден жасыратын не бар, тегі жаман: неміс.
Б¡л баланы орны — детдом емес еді, әке-шешеден бірдей айырылып, панасыз
алан со алынан екен. Өкіметті кешілігі көп. Енді осы араа келіп т¡ран
жайы бар.
...Ахмет шал балаларды жаалай басынан сипап өтті де е шетте т¡ран неміс
баласыны олынан ¡стады.
Мен осы мытыны өзін аладым. ...Баламны атын айт.
— Зигфрид Вольфганг Вагнер. ²ары болдыыз! — деді Дәуренбек мырс етіп.
— ...Е, жөн-а, — деді Ахмет асаал. — Келісті жасы ат екен. Айналайын, жр
йге, кеттік. Апа ктіп отыр...
...Жылы ымтаулы төсекте жатан, ет желініп бітпей-а ¡йыа кеткен Зигфрид
Вагнер ертеіне таерте «Зекен Ахмет¡лы Бегімбетов» болып оянды.
(Мхтар Маауин)
ОҚЫЛЫМ
Мхтар Ма ауинні «Бір атаны балалары» шы армасыны «Зигфрид
Ахметлы» тарма ын о ы. kitap.kz сайтын пайдалан. Зигфридті басынан
кешкен о и асын баянда.
ЖАЗЫЛЫМ

кімет бізді Б¡лыртау ауданыны тоыз олозына елу
бала жіберген екен.
Стройды басында т¡ран екеу — аза балалары, лкені

сегізде, кішісі алтыда. Мынаусы — Ертай, анаусы — Нар-
тай, екеуі аайынды.
Е соындаы — жаа алдымен шыан аса, сегізде.
Яков Вольфганг Вагнер. ²ары болдыыз! — деді

Дәуренбек мырс етіп.
Айналайын, жр йге, кеттік. Апа ктіп отыр.

Жылы ымтаулы төсекте жатан, ет желініп бітпей-а
¡йыа кеткен Зигфрид Вагнер ертеіне таерте «На-
ртай Ахмет¡лы Бегімбетов» болып оянды.
АЙТЫЛЫМ
Балаларды кімдер ал аны туралы семантикалы картаны
толтыр. Тсіндіріп айт.
Бригадир Орашы Тоажан Климан

Ахмет Саыпжамал
Берден Тілеубай басарма апа
Яков
Ертай
Нартай
Зигфрид
Рашид
Оля
95
ОҚЫЛЫМ
О ы. Тсінгеніді
баянда. Сра тар а
... Сөйтіп, Тоа маан ата-анадан т¡лдырсыз алан Рашитті
және таы бірнеше баланы сонау соыс кезінде алыстаы аза
аулына келуі, жаадан туыс табуы туралы әгімелеп берді. ... Бала
жауап бер.
Зигфрид — азір совхозды бас зоотехнигі, Зигфрид Вольфганго-
вич Бегімбетов. Келіншегі м¡алима екен. йі толан бала...
М. Маауинні «Бір атаны балалары» шыармасыны «Арна»
тармаын ары арай оы.
• Соыс кезінде ауыла келген балаларды азіргі тадаы
өмірі туралы айт.
ЖАЗЫЛЫМ
Кубизм әдісін
олдана отырып
• Зертте: Ауыл адамдарыны т¡рмыс-тіршілігі, өмірге
көзарасы.
• Салыстыр: Ауыла келген алты бала.
жаз. • Тсіндір: Ауыл адамдары мен ауыла келген балалар.
• олдан: Шыарма мазм¡ны бойынша жоспар ¡ру
• Суретте: Соыс кезіндегі ауыл өмірі
• Тілек айт. Балаларды атынан тілек айт.
ЖАЗЫЛЫМ
Достарыны біріні бет-бейнесін
суреттеп, мәтін рап жаз.
ЕСТЕ САТА!
Ауыла алты жетім
бала әкелді. Ахмет шал
немісті баласын тадады.
«Адамзатты бәрін 9—10
САБА

с й, «бауырым» деп...»
лтаралы келісім, мәдени
АЙТЫЛЫМ орталы , жер аударылу
• ²азастандаы ¡лт өкілдері туралы не білесі?

• Олар ²азастана ашан алай келді?
• ²азастан халы ассамблеясы туралы не білесі?
• Елдегі бірлік пен татулыты сатау шін Н. ®. Назарбаевты
Жарлыымен андай ¡йым ¡рылды?
ЖАЗЫЛЫМ
аза станда халы тар досты ына
арнал ан андай жаа фильмдер
шы арылды? Сызба а жаз.
ыс аша трде баяндап бер.
Жаа р
де
фильм
97
Тсінгеніді баянда.
²азастан Республикасындаы барлы ¡лт бір-бірімен ынтыматастыта өмір сріп келеді.

²азастан Республикасы Президентіні Жарлыымен 1995 жылы 1 наурызда ²азастан халы
ассамблеясы ¡рылды. Ассамблеяны 350-ге жуы мшесі бар. Оны төраасы — ²азастан
Республикасыны Президенті. ®зербайжан, грек, шешен, поляк және т.б. халытарды ¡лтты-
мәдени орталытарыны жанында жексенбілік мектептер ж¡мыс істейді.
²азастандаы көптеген ¡лт өкілдеріні бізді елімізге келу тарихы «Жер¡йы» фильмінде
жасы көрсетілген. Фильмні режиссері — Сламбек Тәуекел. Фильмні сценарийін Сламбек
Тәуекел мен Сон Лаврентий жазан. «Жер¡йы» фильмі тарихи оиаа негізделген. Фильмде
Сон Лаврентийді өзіні балалы шаы бейнеленген.
Фильмде өз Отанынан уындалып, ²азастана жер аударылып келген кәріс, неміс, трік,
шешен, крд және т.б. ¡лттарды ауыр жадайы бейнеленеді. Арып-ашып келген адамдарды
аза халы бауырына тартады, ажалдан аман алып алады.
«Жер¡йы» көркем фильмі Абай ²¡нанбаевты «Адамзатты бәрін сй, бауырым» деген
сөзімен басталады. Фильмні басты кейіпкері — Орынбай — өмірде болан адам. Барша аза
халыны бауырмалдыы, жомарттыы осы бейне арылы көрінеді.
²азіргі тада фильмде көрсетілген ¡лт өкілдері бір ананы баласындай бірлікте, татулыта
өмір сріп жатыр.
1 наурыз — өзге ¡лт өкілдеріні аза халына алыс айтатын кні. Б¡л кнді ²Р Президенті
арнайы белгіледі.
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтінді о ы. ажетті а паратты тауып, семантикалы кестеге жаз.
азастан азастан азастан-

халы халы «Жерйы» Фильмні а жер Фильм-
ассамблея- ассамблея- фильміні сценарийін аударылып дегі басты
сыны сыны режиссері жазандар келген кейіпкерлер
рылуы масаты лттар
АЙТЫЛЫМ
Диалогті ары арай жал астырыдар.
— ²азастанда анша ¡лт өкілдері т¡рып жатыр?

— .................................................................................................. .
— ²азастан халы ассамблеясы ашан ¡рылды?
— .................................................................................................. .
— Оны төраасы — кім?
— ............................................................................................................ .
— Ассамблея андай ж¡мыстар атарады?
— ..............................................................................................................
— Сен андай ¡лттарды мәдени орталытары
мен ¡йымдарын білесі?
— ..............................................................................................
..................
— «Жер¡йы» фильмін көрді бе?
— ..............................................................................................
.................
— Фильм не туралы?
— ..............................................................................................
.............
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына жа ша ішіндегі ажетті
сзді ойып жаз.
²аза халы өзге ¡лт өкілдерін ¡ша жая

... (шаыран, саынан, арсы алан). ²аза
халыны ... (ынтымаы, кепейілдігі, бірлігі) мен
бауырмалдыына олар немі рамет айтады.
²азастандаы ... (барша, көптеген, бірнеше) ¡лт
өкілдеріні бізді елімізге келу тарихы «Жер¡йы»
фильмінде жасы көрсетілген. «Жер¡йы»
фильмі тарихи ... (оиаа, ¡былыса, фактіге)
негізделген. Фильмде Сон Лаврентийді ...
(жасты, кәрілік, балалы) шаы бейнеленген.
Арып-ашып келген адамдарды аза халы
бауырына тартады, ... ( суытан, жабырдан,
ажалдан) аман алып алады.
99
АЙТЫЛЫМ
¬аламтордан «Жерйы » фильмін
кр. Мазмнын сыныпта баянда.
ЖАЗЫЛЫМ
Мхтар Ма ауинні «Бір
атаны балалары» шы армасы
мен «Жерйы » фильміні
арасында ы састы тар мен
айырмашылы тарды Венн
диаграммасы трінде крсет.
«Бір атаны «Жер¡йы»

·састытары
балалары» фильмі
ЖАЗЫЛЫМ
ЕСТЕ САТА!
«аза стан — орта йіміз» та ырыбында
фотоколлаж дайында. Оны сыныпта
Ынтыматастыта өмір сріп келеді.
Барлы ¡лт өкілдеріні орталытары
ор а. бар.
Нәтиже саба. САБА

11

ЖАЗЫЛЫМ
аза ты андай әндері мен әншілерін
білесі? Кластерді толтыр.
аза
әндері
аза
әншілері
ОҚЫЛЫМ
2 -тапсырма. Мен өзімді тәрбиелеп өсірген даланы дархан перзенті — бәріміз

Мәтінді о ы. фамилиясын алып отыран көкеміз, сіздерше, «Ахмет асаалды»
Тсінгеніді адірлеймін. Фашистермен шайаста аза тапан, маан өмір берген
айтып бер. азиз әкем — Вольфганг Вагнерді де матан етем.... ²азір бәріміз —
бір өзенні арнасы, бір атаны баласымыз. Бір семьяны мшесі, бір
¡лысты ¡лымыз...
101
АЙТЫЛЫМ
Диаграммада берілген маызды деректерді аны та. Осы мәліметтерді
пайдаланып, диалог рыдар.
1 мамыр 1970 жыл 1940 жыл
1962 жыл 1941—45 жыл 1984 жыл
1997 жыл 2002 жыл 2 а¬пан
ЖАЗЫЛЫМ
Зигфридті атынан Ахмет ата а ра мет
айтып, хат жаз.
АЙТЫЛЫМ
Берілген сздерден ле жолдарын
растырып айт.
Жасыл Көк ткті көп көк
кілем жайлау н¡рын кілем ойнаймын
клем Кнні кілемде айды деп
сәулесін ²азаымны махаббаты көп аппа
ызыл білем
АЙТЫЛЫМ
www.youtube.com сайтынан еркін Ра ышевті
«Жетімдер» фильмін крідер. М. Ма ауинні
Маал-мәтел
«Бір атаны балалары» шы армасымен
салыстырыдар. азіргі кездегі жетім балалар • Кш бірлікте.
туралы не білесідер? Тал ыладар. • Береке көзі бірлікте
12
ТАҚЫРЫП
ҰЛЫ ДАЛА ТАБИҒАТЫ
1—2
САБА
«Алтынемел»

лтты саябаында
лтты оры , гірлер, жер
клемі, мекендеу, оры шы
АЙТЫЛЫМ
Суретке арап, «Таби ат ажайыптары» та ырыбында ша ын мәтін рап жаз.
103
ЖАЗЫЛЫМ
леді о ы. Сра а жауап бер.
1. Сен ай жерде туды?

2. Туан жері табиаты андай?
3. Туан жеріді жасы көресі бе? Жасы көрсе, не себепті?
О, туан жер! Барымны

Сәттілері сенікі.
Балы болса, жанымны
Тәттілері сенікі.
(С. Жиенбаев)
Тыда. Мәтінді
о ы.
«Алтынемел» — 1996 жылы Алматы облысыны Керб¡ла ауданында
ашылан ¡лтты саяба. Ол Іле өзеніні солтстігінде орналасан. Жер
көлемі — 460 мы гектар. Оны ¡рамына лкен ²алан, Кіші ²алан
тауларыны асында орналасан табии ескерткішіні бірі — «®нші ¡м»
кіреді. М¡ндай «®нші ¡м» табиатта өте аз кездеседі.
«Алтынемел» саябаы археологиялы ескерткіштерге бай. Онда трлі-
трлі көне суреттер салынан тастар мен лкен-лкен гірлер көп.
«Алтынемел» ¡лтты табии саябаында 1800-ге жуы өсімдікті
трі, 56-а жуы жануарды трі, балытар, ¡стар бар. Оларды көбі
«²азастанны ²ызыл кітабына» кірген.
Айналада биік-биік ааштар, өзен-көлдер де мол. Олара жан-жатан
келген туристер ызыа арайды.
Саябата 17 орышы бекеті мен 3 туристік баыт ж¡мыс істейді.
АЙТЫЛЫМ
1. «Алтынемел» ¡лтты саябаы ашан ¡рылан?
Мәтін бойынша
сра тар а
2. Саяба ай жерде орналасан?
3. Саябаты көлемі анша жерді алып жатыр?
жауап бер. 4. Оны ¡рамына андай таулар кіреді?
5. Саяба неге бай?
6. Саябата өсімдіктерді анша трі өседі?
7. «²азастанны ²ызыл кітабына» нелер кірген?
8. ²азір саябата неше орышы бекеті мен туристік баыт ж¡мыс
істейді?
Кп нктені орнына
керекті ос сздерді
«Алтынемел» — ²азастандаы е лкен табии саяба. М¡нда
саяхатшылар ... келеді. Саябата тарихи ескерткіштер өте көп. ...
ойып, сйлемді тастарда салынан ... суреттерді көресі. Мен ..... «Алтынемел» тура-
кшіріп жаз. лы ... әгімелерді көп оыдым.
ажетті сздер: ызы-ызы, жиі-жиі, трлі-трлі, газет-жур-
налдардан, кішкентай-кішкентай, лкен-лкен.
¬аламтордан «Алтынемелді» суретін тап. Сол суреттегі кріністерді
мәтінге сйене отырып сипатта.
¥лгіге арап жаз. 8 -тапсырма.
Мәтінді пайдаланып, досымен
диалог р.
лгі: Мен саябата жрмін. Сіз саябата жрсіз.
Мен «Алтынемел» саябаына бардым. Сен ... . — ... , сен «Алтынемел» ¡лтты
Ол саябаты аралады. Біз ... . саябаы туралы не білді?
Олар саябатаы Шоан Уәлихановты музейіне — «Алтынемел» саябаы туралы
барды. Сендер ... . көп білдім.
Сіз тастаы жазуларды көрдііз. Ол ... . — ...
Мен сусыан ысты ¡мдарды стімен жрдім. — ...
Сіздер ... .
Сендер неше трлі а-¡сты көрдідер. Олар ... .
9 -тапсырма. Сзжмба ты шеш. андай сз
,
жасырын ан? Ол сзді септеп жаз.
Атау септігі ...

Ілік септігі
Л
Барыс септігі
Табыс септігі
Жатыс септігі
Шыыс септігі
Көмектес септігі
105
ЖАЗЫЛЫМ
Сзге ажетті жал ауды тиістісін жал ап жаз.
«Алтынемел» ¡лтты табии саяба (-ы, -і ) Алматы облыс (-ы, -і ) Керб¡ла ауданы (-ны,
-ды, -ты) аумаында, Іле өзеніні солтстігі(-нда, -нде ) орналасан. ·лтты саяба 1996 жылы
ашылан. Аудан (-ымыз, -сы,-ы) — 460 мы гектар. «Алтынемел» ¡лтты саябаы (-нда, -нде)
1800 — (-ге, -ке) жуы өсімдік (-ті, -ді) трі бар. Саяба (-та, -да, -те) 17 орышы бекет (-і, -ы)
мен 3 туристік баыт ж¡мыс істейді.
Суреттерге арап, «Алтынемел» лтты саяба ы
туралы мәтін рап жаз.
Мәтін рауа ажетті тірек сздер: саяхатшылар, орыты табасы, орыты

картасы, әнші ¡м. «Алтынемел» ¡лтты саябаы.
АЙТЫЛЫМ
Жа даят: Сен досымен Алтын-
емелге саяхаттап келді. Досы бл
ЕСТЕ САТА!
Саябаты жер көлемі лкен.
жерді жа сы біледі. Одан зіе ажет
²орыта адар, ¡стар, жан-жануар-
мәліметтерді сра. Ол тсіндірсін.
лар мекендейді. ²орышылар орыты
Диалогте ос сздерді орынды кірістіріп
орайды.
отырыдар.
«нші м» 3—4

САБА

ЖА А С ЗДЕР
АЙТЫЛЫМ
тбе, желсіз, жабырлы
Суретке арап, таби ат былыстарын ата. Таби ат
былыстарыны орша ан орта а әсері андай? з
ойыды айт.
Мысалы: Жел атты соса, ¡м дыбыс шыарады.
107
Мәтінді о ыдар.
«®нші ¡м» Жетісу жеріндегі лкен ²алан, Кіші ²алан тауларыны асында жа-
тыр. ²¡мды төбені биіктігі — 150 метр, ¡зындыы — 8, ені — 3 шаырым.
Оны «®нші ¡м» аталуыны өз сыры бар. Жел соан кезде ¡са ¡м төмен арай
жылжиды. Осы кезде сырнайды даусына ¡сас әп-әдемі әуен ¡лаа естіледі. Ал жел
атты соса, әлгі әдемі н реактивті ¡шаты даусына ¡сайды. Жел соан сайын ¡м
трін өзгертіп отырады.
Жібек жолыны бойында орналасан «®нші ¡мны» даусын есту шін жолаушылар
алыс-алыс жерлерден әдейі келеді.
«®нші ¡м» табиат ескерткіші ретінде мемлекет аморлыына алынан. Ол «Алтын-
емел» ¡лтты табии саябаыны ¡рамына кіреді.
АЙТЫЛЫМ
Мәтін бойынша
сра тар а жауап
1. «®нші ¡м» айда орналасан?
2. ²¡мды төбені биіктігі, ¡зындыы, ені андай?
3. ²¡м төбе неге «®нші ¡м» деп аталан? Оны сыры неде?
бер. 4. «®нші ¡мны» даусын адамдар нені дауысына ¡сатады?
5. «®нші ¡м» неге трін өзгертіп отырады?
ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 1. ®нші ... шырайды

2. М¡сылман халытарыны ¡лтты мейрамы
Сзжмба ты шеш. 3.
4.
Тауды е биік жері
Жануарларды орегі
5. «Он сауса» бадарламасыны кейіпкері
6. Жаман әдет
7. ²азаша жыл айыру
1. ә
2. н
3. ш
4. і
5.
6.
7. м
ЖАЗЫЛЫМ
Сйлемдерді ая тап
жаз.
1. ²¡мны «®нші ¡м» аталуыны өз сыры ....
2. Жел соан кезде ¡са ¡м төмен арай ......
3. Осы кезде сырнайды даусына ¡сас әдемі әуен ¡лаа
.........
4. Ал жел атты соса, ол н реактивті ¡шаты даусына ........
5. Жел соан сайын ¡м трін өзгертіп ............
ЖАЗЫЛЫМ
Ребусты шешуін тап. Сол сздерден сйлем рап жаз.
7
109
А парат Дрыс Дрыс емес
1. ²¡м жабырды әсерінен дыбыс шыарады.
2. «®нші ¡м» шетелде ана бар.
3. Е лкен «®нші ¡м» ²азастанда, орналасан.
4. ®нші ¡м «Алтынемел» саябаында жатыр.
5. ²¡мны дыбысы тік¡шаты даусына ¡сайды.
6. «®нші ¡мны» даусы тек жазда естіледі.
7. Таулар жауынгерді аланына ¡саандытан,

«²алантау» аталып кеткен.
АЙТЫЛЫМ
Жмба тарды шеш.
²анаты жо, — ¡шады, Көктен тседі, Көзге ілінбейді,

Аяы жо, — ашады. (...) Жер ішеді. (...) Ж¡тса, білінбейді. (...)
Аяы жо, — жреді, Аясыз жетіп барады, Сатайын десем, — ауыр кілем,
Езуі жо, — кледі. (...) ²олсыз есік аады. (...) Сатпайын десем, — тәуір кілем. (...)
АЙТЫЛЫМ
леді мәнерлеп о ы. Жатта.
Табиат, сен — тіршілік т¡нып т¡ран,

Сен — кнсі көтерілген кліп ырдан,
Сен — көлсі,
Сен — ормансы,
Сен — б¡лб¡лсы
Адама с¡лулыты шын ¡тыран.
(М. Ма атаев)
ЖАЗЫЛЫМ
Тменде берілген сздерді жекеше және кпше тл а жаз.
оры, орышы, жер, саяба.
АЙТЫЛЫМ
¥лгі бойынша бір-біріе арсы жауап айтыдар не бір-біріді
ма лдадар. Диалогті әрі арай жал адар.
лгі: — «Алтынемел» саябаы Астанада ма?

— Жо , «Алтынемел» саябаы Жетісуда орналас ан.
— «Алтынемел» саябаы лкен бе?

— Иә, … .
— М¡ндай саяба шетелде бар ма?
— Жо, … .
— «®нші ¡мды» көргі келе ме? ЕСТЕ САТА!
— Иә, … Жел атты соанда, ¡м дыбыс
шыарып, ән айтады.
Жабыр жауса, ¡м дыбыс
ЖАЗЫЛЫМ шыармайды.
«Синектика». ас ырды атынан тиінге
хат жаз. Хатта тиінді ор ытпайтыныды,
ашуланбайтыныды жаз. Тиінмен дос бол ы
келетінін айтып, сз бер.
111
Шайтанкөл — ажайып Х5—
—Х
СА 6І
САБ
БА
былыс
А


тау басы, жартас, араай,
млдір, биіктік, жоар шабуы-
АЙТЫЛЫМ
лы, шай асады, дай, сыйынады,
1 -тапсырма. орайтын, кз жасы

Суретке ара. Сурет бойынша мына
сра тар а жауап бер.
1. Суреттерді салыстырып сипатта.

2. Суретте берілген суларды андай масатта
пайдалануа болады?
3. Алашы екі суреттегі суды айсысы таза? Неге?
ЖАЗЫЛЫМ
Суретке ара. Берілген сздерден сйлем ра.
тауды басы араай

жартас мөлдір
көз жасы
жоар шабуылы шайасады
Міне, ызы! ²азастанда көл көп. Сол көлдерді ішіндегі е кереметі — Шайтанкөл. Көл
«Б¡ылы» деген тауды басында жатыр. Шайтанкөлді жаасында гранитті жартас пен араайлы
орман бар. Көл 1200 метр биіктікте орналасан. Көлді ¡зындыы — 62, ені — 40 метр. Суы мөлдір,
таза. Суды тбі — тас. Көлді хош иісті араай орманы оршаан.
Көлді пайда болуы туралы аыз көп. Жиі айтылатыны — жоарлар шабуылы туралы аыз.
²азатар мен жоарлар шайасады. Жоарды әскері көп болады. Жоарлар азатарды
жее бастайды. Сол кезде аза жігіттері ²¡дайа сыйынып, көмек с¡райды. ²¡дай азатара
көмектеседі. ²¡дай жоарларды аза жерін орайтын тас мсіндерге айналдырады. Ал көлді
суы аза жігіттеріні аналарыны көз жасы екен.
http://old.el.kz сайтынан алынды
ЖАЗЫЛЫМ
Суреттерді орнына сздерді ойып, сйлемді толы тыр.
«Шайтанкөл» орналасан. Көл «Б¡ылы» деген жатыр.
Шайтанкөлді гранитті пен орман оршаан.

113
1200 метр
62 метр
Көл орналасан. Көлді — , ені — 40 метр
Суы таза. Суды тбі — .
ОҚЫЛЫМ

Шайтанкөл «Б¡ылы» деген тауды басында жатыр.
Шайтанкөлді гранитті жартас пен араайлы орман оршаан.
Көл 1200 метр биіктікте орналасан.
Суы мөлдір, таза.
Суды тбі — тас.
Көлді ¡зындыы — 62 метр, ені — 40 метр.
Көлді жаасында хош иісті араай орманы бар.
АЙТЫЛЫМ
1. Шайтанкөл ай жерде орналасан?
Мәтін бойынша сра тар а жауап
бер.
2. Көлді не оршаан?
3. Шайтанкөл неше метр биіктікте?
4. Оны суы андай?
5. Суды тбі андай?
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына ажетті
сзді ойып жаз.
Көлді пайда болуы туралы аыз көп. Жиі
айтылатыны — ... туралы аыз. ²азатар мен
ажетті сздер: шайасады, жоарлар ... . Жоарды әскері көп болады.
жоарлар шабуылы, ²¡дай, Жоарлар азатарды жее бастайды. Сол
орайтын, сыйынады, көз жасы. кезде аза жігіттері ²¡дайа ... , көмек с¡райды.
... азатара көмектеседі. ²¡дай жоарларды
аза жерін ... тас мсіндерге айналдырады. Ал
көлдегі су аза жігіттерді аналарыны ... екен.
АЙТЫЛЫМ
Мәтінге сйеніп, диалогті
толы тырыдар.
— Көлді пайда болуы туралы андай аыз бар?
— .
— Жиі айтылатын аыз кімдер туралы?
— .
— .
ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Сынып 4 топ а блінсін. Суды немдеуге
атысты жарнама дайындадар. Оны
Суретті пайдаланып, Шайтанкл туралы
ша ын сипаттамалы мәтін ра.
сынып алдында ор адар.
ЕСТЕ САТА!
Шайтанкөл «Б¡ылы» деген тауды
басында жатыр. Шайтанкөлді гранитті
жартас пен араайлы орман оршаан.
115
Асу-Жабаылы орыы 7—8
САБА

ЖА А С ЗДЕР
крікті, (тауды) етегінде, сынуымен,
МТІНАЛДЫ ЖМЫС жоары баалау, марапаттау, жазы , шы,
сар ырама, аспанмен таласады, а аулау
АЙТЫЛЫМ
Сра тар а
жауап бер.
1. Осыан дейін ²азастанны андай көрікті жерлерімен танысты?
2. ²азастанны көрікті жерлерінде болды ба?
3. Сен т¡ратын жерді табиаты андай?
4. Сен т¡ратын жерде көл, биік тау, шы, сарырама бар ма?
ЖАЗЫЛЫМ
А су-Жаба ылы оры ыны суреттерімен таныс. з сзімен оры ты
сипатта. Сипаттау барысында жаа сздерді пайдалан.
Тыда. Мәтінді
о ы.
²азастанны көрікті жерлеріні бірі — Асу-Жабаылы орыы.
²оры Талас Алатауыны етегінде орналасан. Б¡л оры 1926 жылы
мемлекет айраткері — Т¡рар Рыс¡ловты ¡сынысымен ¡рылан.
²орыта а ¡с, шөп, глдер оралады.
²орыта алманы 20 шаты трі өседі. Оларды бәрі — Алматы
апортыны е жаын туысы.
Асу-Жабаылы орыында ызалда пен саралда өседі. ²ыз-
алдаты алты трі де алаш осы орыта өскен. Грейг ызалда-
ын Асу-Жабаылыдан Голландияа апаран. Грейг ызалдаы 1877
жылы Голландияда жоары бааланып, дипломмен марапатталан. Со-
дан бері әлемге бізді ызалдаты 200-ден астам трі тараан.
Асу-Жабаылыда жазытар, биік шыдар, жартастар, таулар бар.
Өзендер мен сарырамалар бар. Көгілдір биік таулар аспанмен таласа-
ды.
Теіз дегейінен 3000 м биіктікте орналасан тастара сурет салын-
ан. Тастарда жануарлар, а аулаан ежелгі адамдар бейнеленген.
ою аріппен берілген жаа сздерден тіркес ра. Оларды атыстырып, сйлем жаз.
биік
Крікті адам м¡зды
жер ашы шы
адам а аулаан
е биік
тере
сарырама
шы
жазы тау
дала аспанмен таласады
жол
117
Мәтінді о ып, а паратты дрысты ын
тексер.
ажетті сзді ойып, жаз: ма танышы,
крікті, алманы, жа ын.
Дрыс
Апарат Дрыс Асу-Жабаылы орыы — ²азастанны
емес
²азастанны көрікті жерлеріні ... жерлеріні бірі. ²орыта ... 20 шаты трі
бірі — Асу-Жабаылы орыы. өседі. Олар — Алматы апортыны е ... туысы.
²оры Талас Алатауыны етегін-
де орналасан жо.
1926 жылы мемлекет айрат- МТІНСОЫ ЖМЫС
кері — Т¡рар Рыс¡ловты
¡сынысымен ¡рылан. ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
²орыта а ¡с, шөп, глдер
оралмайды.
²орыта алманы 20 шаты трі
р сйлемге бірнеше сра ой.
өседі.
Асу-Жабаылыда өзен, • ²ызалда пен саралда алаш Асу-
сарырама жо. Жабаылы орыында өскен.
1. Асу-Жабаылы орыында не өскен?
2. Асу-Жабаылы орыында ызалда
пен саралда өсті ме?
3. ²ызалда пен саралдаты алаш
6 -тапсырма. айда өскен?

Тмендегі сра тар а жауап жаз. • ²ызалдаты алты трі де алаш осы
орыта пайда болан.
1. Асу-Жабаылы орыы айда • Грейг ызалдаын Асу-Жабаылыдан
орналасан? Голландияа апаран.
2. ²оры ай жылы ¡рылан? • Грейг ызалдаы 1877 жылы Голландияда
3. ²оры кімні ¡сынысымен ¡рылан? жоары бааланан.
4. ²орыта нелер оралады? • Содан бері әлемге бізді ызалдаты
200-ден астам трі тараан.
АЙТЫЛЫМ
ЖАЗЫЛЫМ
10
Рлдік ойын. Біреуі — оры шы, -тапсырма.
біреуі — турист болыдар. оры шы Тиісті осымшаларды ойып жаз.
А су-Жаба ылы оры ын туриске
таныстырсын. Асу-Жабаылыда жазы..., биік шы..., жар-
тас..., тау... бар. Өзен... мен сарырама... бар.
ЕСТЕ САТА!
Көгілдір биік тау... аспан... таласады.
Теіз дегейі... 3000 м биіктік... орналасан
²азастанны көрікті жерлеріні бірі — тастар... сурет салынан. Тастарда жануар...,
Асу-Жабаылы орыы. ²оры Талас
а аулаан ежелгі адам... бейнеленген.
Алатауыны етегінде орналасан.
Табиат — жаратылыс 9—10

САБА
пернесі

ОҚЫЛЫМ байта (байтаым), солан,
толан
Суретті пайдаланып, жаа сздерді
ма ынасын тсініп о ы.
Толан ай Солан ай
Толы адам Ары адам
АЙТЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Сра тар а жауап бер. 3 -тапсырма.
Сз тіркестерін о ы. Оларды атыстырып,
сйлем ра.
1. Ай ай кезде толады? 2. Ай ай кезде
көрінбейді? Байта дала. ·лы болайын. ²¡лын бо-
лайын. Солан гл. Солан Ай. Толан Ай.
119
Тыда. О ы. леді жатта.
ТАБИАТ — ЖАРАТЫЛЫС ПЕРНЕСІ
О, далам мені, байтаым,
«Далам!» — деп өле айтамын. 8 -тапсырма.
Тмендегі сздерді жікте.
·лы боп ойлап барам да
²¡лын боп ойнап айтамын. Мен ¡лымын. Мен ¡лынмын.
О, далам мені, байтаым,
«Далам!» — деп өле айтамын.
Солан Ай болып барам да ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ
Толан Ай болып айтамын.
АЙТЫЛЫМ
(адыр Мырза-лі)
адыр Мырза-лі туралы а парат жинап,
сыныпта баянда.
1. Өле не туралы? ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ
2. Неге аын өзін: «Даланы ¡лымын!», —
дейді?
3. «·лы болып барамын» деген
Байта дала а арнап,
6—7 сйлемнен тратын хат жаз. Хатта
сөйлемнен не тсінді? жаа сздерді пайдалан.
4. Неге аын: «Даланы ¡лынымын», — Хатта:
дейді?
1. байта далаа өзіді таныстыр;
ЖАЗЫЛЫМ ОҚЫЛЫМ 2. байта даланы көргеніді не көрмегеніді
Байта даланы алай елестетесі?
Байта даланы суретін сал. Суретті
айт;
3. байта даладан не көргеніді айт?
4. байта даладан не көргі келетінін айт;
бас а о ушымен алмастыр. Сол суретті 5. байта далаа андай тілек айты ке-
сипаттап, бес сйлем жаз. летінін жаз.
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына ажетті сзді жаз. ЕСТЕ САТА!
ажетті сздер: толан, даланы, байта, ай. Мені далам байта, ке!
²азаты ... даласы бар. Сен тнгі Мен даланы ¡лымын.
байта ... көрді бе? Байта дала тнде
ерекше әдемі. ... ай байта далаа н¡р
шашады. Толан ай арытап, солан ай
пайда болады. Солан ... байта даланы
аласы болады.
Нәтиже саба. 11
САБА

ЖАЗЫЛЫМ
Кестеде берілген аза станны крікті
жерлерін сипаттап жаз.
«Алтынемел» лтты Асу-Жабаылы

«§нші м» Шайтанкл
саябаы орыы
Топ а блініп, о улы та берілген «Алтынемел», «нші м», «Шайтанкл», «А су-
Жаба ылы» та ырыптарыны бірі бойынша суретті тсаукесер дайындадар.
«Таби ат — жаратылыс пернесі» та ырыбына синквейн растыр.

1. таырыпа атысты бір зат есім;
2. бірінші зат есімге атысты екі сын есім;
3. бірінші зат есімге атысты ш етістік;
4. бірінші зат есімді суреттеп, толытыратын төрт кілт сөз;
5. таырыпты сипаттайтын бір синоним немесе метафора (зат есім).
«А су-Жаба ылы» мәтіні бойынша «ос жазба» кнделігін толтыр. Тсіндір.
зінді Тсініктеме
121
13
ТАҚЫРЫП
ЕР ЕСІМІ ЕЛ ЕСІНДЕ!
ª. М¼СІРЕПОВ. «АЗА СОЛДАТЫ» РОМАНЫ (¼ЗІНДІ)
1—2
САБА
Ер есімі ел есінде!

ЖА А С ЗДЕР
МТІНАЛДЫ ЖМЫС кескілескен, жан илы соыс,
АЙТЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ с белі лес, тал андау,
ас а тату
№1, 2 суреттер бойынша әгімеле.
№1 №2
№3 №4
ЖАЗЫЛЫМ
№ 3, 4 суреттер бойынша ажетті сздерді
пайдаланып, ша ын әгіме р.
ажетті сздер: ерлік, мәгілік алау, гл шотары, еске алу, тәрбие сааты, фильмдер.
Есімдік — зат есімні, сын есімні, сан есімні Маыналарына арай есімдіктер 7 топа
орнына ж¡мсалатын сөз табы. Есімдіктер бөлінеді.
жіктеледі, септеледі, тәуелденеді, көптеледі.
№ Есімдікті трлері Ма ыналары: Мысалдар:

мен, сен, сіз, ол, біз, сендер,
1 Жіктеу есімдігі Белгілі бір жа трінде олданылады.
сіздер, олар
Н¡сау, көрсету мәнінде бл, мынау, анау, сол, мына,
2 Сілтеу есімдігі
олданылады. міне
²аза тіліндегі барлы
3 С¡рау есімдігі Жауап алу масатында ойылады. с¡раулы сөздер жатады: кім?
неше? айда? неге?
4 Өздік есімдік «Өз» деген маынада олданылады. өз, өзім, өз-өзіне, өзіміз
Жалпылау, жинатау маыналарын барлы , бәрі, тегіс, т гел,
5 Жалпылау есімдігі
білдіреді. к ллі
әркім, әлдекім, әр алай,
6 Белгісіздік есімдігі Белгісіз мәнде айтылады. бірнеше, бірдеме, кейбір,
әр алай
Болымсызды маынаны білдіреді,
ешкім, еш айда, ештеме,
7 Болымсызды есімдігі еш есімдіктерді бірігуі арылы жа-
еш ашан, ешбір
салады.
Мәтінді тыда.
·лы Отан соысы халымыз шін е ауыр кндер болды. Төрт жыл, 1418 тәулік бойы соыс
жріп жатты. Бір кшке жиналан орыс пен тәжік, грузин беларус, аза пен украин сынды
¡лттар жауа арсы соысты. Өз жері мен Отаны шін, келешек ¡рпа шін аянбады.
·лы Отан соысында аза жауынгерлері көптеген ерлік көрсетті. Ержрек жауынгер-
лер Брест амалынан бастап Берлинге дейін жетті. Олар Сталинград тбіндегі жертөлелерде,
Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград шін болан ауыр шайастарда батырлы танытты.
Украинаны, Прибалтиканы, ²ырымды, Белоруссияны, Кавказды жаудан тазартты. Польша,
Болгария, Румыния, Венгрия, Чехославакия, Германияда жеіс туын көтерді.
Сол отты жылдарда рухы кшті отандастарымыз араласпаан бірде-бір шайас болмады.
123
АЙТЫЛЫМ
Мәтіннен тмендегі берілген сздерді
Сра тар а толы әрі ыс а жауап
берідер. Жауаптарыда аза тіліндегі
антонимін тап.
Соыс, б¡рын, ауыр, кн, биік.

тл дыбыстарды дыбысталуын, ндестік
заын са тадар.
лгі:
Сра: ·лы Отан соысы ашан басталды? ЖАЗЫЛЫМ
Толы жауап: ·лы Отан соысы 1941 жылы
22 маусымда басталды.
ыс а жауап: 1941 жылы. 7 -тапсырма.
«Бл— ай есімдіктер?» логикалы
ойыны.
Сра: Соыс анша уаыта созылды?
Толы жауап: . 1. Етікші аспабыны бірімен ¡сас
ыс а жауап: . есімдікті трі.
Сра: Соыса кімдер атысты? 2. Басасыны бәрін өзі с¡райды, өзінен
Толы жауап: . ешкім с¡рамайды.
ыс а жауап: .
Сра: Ержрек жауынгерлер ай жерден
ай жерге дейін соысты?
Толы жауап: .
«Жал асын тап» ойыны. Екі топ а
блінідер. атты а аз а мәтін бойынша
ыс а жауап: . сйлемдерді бліп жазыдар. ¥лестірме
Сра: Олар ай жерлерді жаудан тазартты? а аздарды таратып бол ан со бірінші
Толы жауап: . топтан бір о ушы та та а шы ып,
ыс а жауап: . сйлемні басын о ысын. Сйлемні
Сра: Бізді андастарымыз андай ерлік жал асы бар о ушы асына барып,
көрсетті? жал асын о ысын.
Толы жауап: .
ыс а жауап: .
АЙТЫЛЫМ
АЙТЫЛЫМ
Мәтінде сипаттал ан хал ымызды
Сра тар а толы жауап бер.
бастан кешкен е ауыр кндері мен 1. ·лы Отан соысы анша уаыта созылды?
азіргі кндерді салыстырып айт. 2. ·лы Отан соысы ай жылы, ай кні, ай
айда басталды?
3. ²азастанды батырларды ата.
4. ·лы Отан соысына еліміздегі андай ¡лт
¹лы Отан өкілдері атысты?
соысы кезіндегі азіргі кездегі
мір 5. ·лы Отан соысында ерлік көрсеткен
мір
андай батырларды білесі?
6. ²азіргі кезде андай ерлік жасауа бола-
ды?
ЖАЗЫЛЫМ
зі тратын жердегі лы Отан со ысына не Ау ан со ысына атыс ан
ардагерлер туралы мәліметтерді жинап, диаграмманы толтыр.
«лы Отан айда ай андай айда

со±ысы/Ау±ан соысан? жылдары? марапаттары трады?
со±ысы арда- бар?
герлері
Аты-жні
Аты-жні
ЖАЗЫЛЫМ
²айырали Сма¡лов 1919 жылы Гурьев аласында (азіргі
Мәтіннен зат есімдер
мен сан есімдерді тауып
Атырау) өмірге келген.1939 жылы ²ызыл армия атарына
шаырылды. Дондаы Ростов, Орджоникидзе тбегінде ерлік-
жаз. Оларды трін пен шайасан. Новороссийск шін болан ¡рыса атысан.
ажыратып айт. Эльтеген елді пункті шін болан ¡рыста ²айырали 20-а
жуы гитлершілерді көзін жойан. Керчь тбіндегі ¡рыста
асан батырлы көрсетіп, ерекше көзге тскен.
²айырали Сма¡лов 1943 жылы 17 арашада «Кеес
Одаыны Батыры» атаын алан.
ЕСТЕ САТА!
·лы Отан соысына
атысан. Мені атам —
соыс ардагері.
125
«аза солдаты» — 3—4
соыс туралы көркем

САБА

шыарма
ОҚЫЛЫМ крнекті, ескіше, баспасз,
мекеме
Суретке ара. О ы. Кімдерді кріп
трсы? Бл — ай кезе?
Жазушы романда
кейіпкерлерді та-
рих сахнасына алып
шыады: «Жауды
бірлігі — кште,
бізді кшіміз бір-
лікте»,—деген
наыл сөзді дәлелдеп
көрсетеді.
АЙТЫЛЫМ
Сендер аза тілі мен әдебиеті саба ында андай
шы армаларды о исыдар? Жо арыда ы суретті
пайдаланып, жауап берідер. Блар — кімдер?
ЖАЗЫЛЫМ
осымшаларын жаз.
Мен жазамын. Мен тыда... . Мен ои... . Мен сөйле... .

Сен жаз... . Сен тыда... . Сен ои... . Сен сөйле... .
Сіз жаз... . Сіз тыда... . Сіз ои... . Сіз сөйле... .
Ол жаз... . Ол тыда... . Ол ои... . Ол сөйле... .
ЖАЗЫЛЫМ
жа сы
«Крнекті» сзіні синонимдерін
пайдаланып, диаграмманы толтыр.
крнекті
жазушы
²аза әдебиетіні көрнекті айраткерлеріні бірі —

классик жазушы — Ð. Мсірепов «²аза солдаты»
атты шыармасында ·лы Отан соысы жылдарындаы
халытар достыына ерекше тоталады. Кеес еліні
трлі ¡лт өкілдерінен ¡ралан армия жауынгерлерін
суреттейді. Оларды жрегіндегі интернационалды
сезімдерін, мінездерін көрсетеді. Сонымен, көп ¡лтты
кеес жауынгерлеріні көптеген сыры ²айрош арылы
ашылды. ²айрош — романны басты кейіпкері. Ол —
Кеес Одаыны Батыры ²айырали Сма¡ловты про-
тотипі — ²айрош Сарталиев.
Ð. Мсірепов — аза әдебиетінде аянбай ебек ет-
кен академик, классик жазушы. Оны ебектері жоары
бааланды. Ол бірнеше орден, медальдармен марапатталды. 1974 жылы Ð. Мсіреповке
әдебиетке сіірген ебегі шін «Социалистік Ебек Ері» ¡рметті атаы берілді.
ОҚЫЛЫМ
¬аламтордан материал тауып, а паратты дрысты ын тексер. Тсіндір.

Ðабит Мсірепов 1902 жылы Отстік ²азастан облысыны Жам-
был ауданында дниеге келген.
Орынбор аласындаы ж¡мысшы факультетінде (рабфак) оыан.
Ð. Мсірепов «²аза солдаты» атты өлеінде ·лы Отан соысы
жылдарындаы халытар достыына ерекше тоталады.
²айрош —романны басты кейіпкері.
127
АЙТЫЛЫМ
Сйлемдерді ма ынасына арай сәйкестендір.
1 1974 жылы Ð. Мсіреповке әдебиетті өркендетуде а «Социалистік Ебек Ері» ¡рметті

сіірген ебегі шін атаы берілді.
2 Көп ¡лтты кеес жауынгерлеріні көптеген сыры ә поэмасын жазды.
3 Ðабит Мсірепов «Кездеспей кеткен бір бейне» б ²айрош арылы ашылды.
4 Оны жзге тарта публицистикалы мааласы в жары көрді.
ЖАЗЫЛЫМ
Кп нктені орнына ажетті есімдіктерді ойып, жаз.
ажетті сздер: б¡л, барлы, ол, оны, оларды, бкіл, бірнеше, сол.
• .............. алаш өз ауылында ескіше оып, хат таныан.

• .............. мектепті бітіріп, Преснегорьковтаы екі класты орыс мектебінде оиды.
• Ð. Мсірепов аза әдебиетіні ................... жанрын дамытуда аянбай ебек еткен акаде-
мик, классик жазушы.
• Жауынгерлерді жрегіндегі интернационалды сезім .................
іс-әрекетінен, ........... мінезінен көрінеді.
• .................. кезден бергі уаыт ішінде жазушы жиырмадан астам әгіме, хикаят жазан.
• .......... ебектері жоары бааланып, ................ орден, медальдармен марапатталды.
АЙТЫЛЫМ — Ðабит Мсірепов — кім?

— .................................................................. .
Кршіе тмендегі сра тарды
ойып, диалог р.
— .......................................................................... .
— «²аза солдаты» романыны басты кейіпкері — кім?
— ....................................................................................................... .
— ²айрош — кімні прототипі?
ЖАЗЫЛЫМ — .............................................................................................
Мәтінді пайдаланып,
сздерден сйлем рап жаз.
лгі: абит Мсірепов — аза әдебиетіні крнекті жазушысы.
ЕСТЕ САТА!
көрнекті жазушы
Ðабит Мсірепов —
дниеге келген
азаты көрнекті жа-
оуа тсіп зушысы. Оны «²аза
²айрош арылы ашылды солдаты» деп аталатын
басты кейіпкері романы бар.
Кеес Одаыны Батыры
Бала айрошты Х5—
С А
САБ
—Х6І
БА
А
алаа кетуі
кзі ала андай болу,
АЙТЫЛЫМ ба ташы, жалта тау,
гітілу, б йір
1. Сен андай шыармаларды оыды?

2. ²андай шыармалар ¡найды? МТІНМЕН ЖМЫС
3. ²ай жазушыны шыармаларын ¡натып
оисы?
4. Соыс туралы шыармалар/фильмдер
¡най ма?
5. Алдаы уаытта андай шыарманы
оуды жоспарлап ойды?
Зытып келем, зытып келем. Арты-

ма арай-арай зытам... Зытып келе
ЖАЗЫЛЫМ
жатаным — ашып келемін, артыма арай
беретінім — орып келемін...
«Ма ан найтын шы армалар» сзіне
диаграмма жаса. Диаграмма бойынша
Мен азір ондамын. «®ліпті тая деп
білмейсі», — деп ауылды балалары
ша ын мәтін рап, жаз. мазатай беретін еді, жазыт¡рым олыма
сиыршыны таяы тсті.
— Енді естияр азамат болды... Мына
таяты олыа ал, осы ауылды сиырын
енді сен баасы! — деп аам Айдынали
таяын маан ¡статты да өзі ая-ебек
іздеп, алаа кетті.
²алаа кіріп, атар-атар тізілген көп
Ма ан найтын татай дкендерді оашара т¡ран
шы армалар
біреуіні жанына келдім де жып-жылы
жерге ¡лай кеттім. Ж¡мса ¡м өзінен-өзі
гітіліп, жамбаса жайлы төсек бола кетті...
— О, асаны жатысын-ай!.. — деп,
тап өзіме ¡саан екі бала мені аятарымен
бйірге тртіп т¡рандарын бір адаандай
болып ем, көзімді ашуа дәрменім жетпе-
129
ОҚЫЛЫМ
ді. Ар жаын білмеймін, тас болып атып
алсам керек...
— Тнде өліп жатан бала сен бе еді,
әй? — дегенге артыма арасам, бір ересек,
бір кішірек бала өзен жаасына жаындай
берген екен. Біреуі аша, с¡а денелі,
Дрыс
стінде шола шалбардан баса еш нәрсе А парат Дрыс
емес
жо. Кнге кйіп, кре тартан денені
б¡лшы еттері иіріліп-иіріліп ояды. Енді Енді біреуі менімен т¡стас
біреуі менімен т¡стас болуы керек, ашыл болуы керек, ашыл де-
нелі, ары, бір аяын асай
денелі, ары, бір аяын асай басып келеді.
басып келеді.
(¦. М сірепов) Біреуі аша, с¡а денелі,
стінде шола шалбардан
баса еш нәрсе жо.
Ж¡мса ¡м өзінен-өзі
гітіліп, жамбаса жайлы
ЖАЗЫЛЫМ
төсек бола алмады...
Мәтіннен есімдіктерді теріп жазып,
сйлем ра.
²алаа кіріп, атар-
атар тізілген көп татай
дкендерді оашара
т¡ран біреуіні жанына
келдім де жып-жылы жер-
ге ¡лай кеттім.
АЙТЫЛЫМ
Семантикалы картаны толтыр. Тсіндіріп айт.
Есімдіктер жіктеу сілтеу срау здік жалпылау белгісіздік болымсызды
мынау
сендер
өзім
неше?
ешкім
әркім
тгел
Суреттегі кейіпкерлер са ан таныс па?
Олар туралы айт.
АЙТЫЛЫМ
ате жазыл ан сйлемдерді тап.
Себебін айт.
1. ²ашуымны да, оруымны да

балаа лайы себебі жо.
2. Мен азір одамын.
3. «®ліпті тая деп білмейсі» деп
ауылды балалары мазатай беретін
еді, жазыт¡ры олына сиыршыны
таяы тсті.
4. — Енді естияр азамат болдым...
5. Мына таяты олыма ал, осы
ауылды сиырын енді сен баасы! —
деп аам Сәрсенали таяын маан
¡статты да өзі ая-ебек іздеп, алаа Бауыржан Момыш¡лы
кетті.
Раымжан ²ошарбаев
ЕСТЕ САТА! Кеес Одаыны Батыры,

Ол сиыр баты. Ол азір онда. кіші лейтенант ²айырали
Айдынали таяын маан ¡статты. Сма¡лов
131
Батырды балалы 7—8
САБА

шаы
АЙТЫЛЫМ жара, жары , брмалау,

абыс ан арын
• Сен «²аза батырлары» фильмін көрді бе?
• Фильмні режиссері — кім?
• Фильмні басты кейіпкерлері — кім?
• Фильм саан ¡нады ма? Не себепті?
• Сені ойыша, ²айрош — андай бала?
Мәтінді о ып, айрошты жаа достарына мінездеме жаз.
— Аты кім? — деді.

— ²айырали... Өзіні аты кім?
— Шеген... Мынаны аты — Бораш... М¡ны «Боря» дейтін боласы.
Мені атым онша б¡рмалауа келмейді. «Шеген аа», — дерсі. Мен
екеуінен де лкенмін. ®кем бай¡с баласын еркелете алмайтынын білген ой
сорлы, «Шеген» дей салыпты...
Шеген мені атымды «²айырали, ²айрош, ²айрушке» деп, орысша-азаша
оды-солды б¡рмалап көрді де:
— Аты — ат емес екен... Сендей жеке батыра тк лайыы жо...
Бгіннен бастап «Костя» боласы! — деді.
(¦. М сірепов)
Бораш Шеген
Шеген мені аяымдаы толып жатан жара мен жарытарын көріп, басын шайады да:
— Уай, мынауы болмайды, — деді, «тсінемісі» дегендей, көзіме адала арап. — Е ал-
дымен, адама бас керек. Онсыз өмір оан молданы көрінен де араы болады. Онсыз өмір
«²¡раннан» жаман, тсіне алмайсы. Екінші бізге ая керек. ²ашса — ¡тылатын бол, уса —
жететін бол. Керек боп алса, ¡стай ¡шатын бол! Мынадай табан бола ма екен! ²ыры тесік!
Аяыны жалпы бітімі жаман болмаанмен, азіргі халі анааттанарлы емес деп танимын.
Жата т¡р ¡мны стінде. Мен азір келем, — деп, Шеген алаа арай жгіріп кетті.
— Дәрі әкеледі. Екі кнде жазып береді! — деді Бораш ¡зай берген Шегенге риза көзбен
арап. Жзіндегі крсініс ізі осы арада ана тгел бір жойылып кетті.
— Сен алай асады? — дедім Бораша іскен о тізесіне олымды апарып.
— ®й апам ораны төбесінен ¡латып жіберді.
«®й апасы» өгей шешесі екенін тсіндім де одан арыны азбалааным жо. Бораш шорла-
нып бітіп келе жатан о тізесін сипалай отырып:
— Соаны стіне ¡лап тстім... Шеген аам жазды ой әйтеуір... Енді бір айда жруге
жарайсы дейді...Балы майынан жазылды. Тіпті жазылып алып еді, әнеугні дегдом ¡стап ала
жаздап, содан ашанда таы блдіріп алдым, — деді.
Б¡л жолы өзіні ашып ¡тыланына матанатындай жымиып та ойды.
— Мен де керемет жйрікпін! — дедім матаным келіп кетіп.
— Ойбай... Шегендей емес шыарсы... Шеген айда!? Ол. Ол аып бара жатан машинаны
уып жетіп, асылып кете береді! Біреу көріп алса, арып тсіп, кете беруі де тк емес. Ол —
әншейін желая! — деді Бораш масаттана сөйлеп.
(¦. М сірепов)
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтіннен есімдіктерді тауып, сйлем ра.
шыншыл
АЙТЫЛЫМ
«аза солдаты» романын о ып,
айрош туралы осымша мәлімет
жина. «айрош — кім? Ол — андай айрош
бала?» деген сра тар а жауап беріп,
диаграмманы толтыр. айрошты
келбетін, мінезін сипаттап айт.
Талаптар:
1. көлемі: 4-6 сөйлем.
2. есімдіктерді пайдалан.
3. міндетті трде жаа сөздерді олдан.
133
МТІНСОЫ ЖМЫС ЖАЗЫЛЫМ
ЖАЗЫЛЫМ 8 -тапсырма.
«¬абит Мсірепов» та ырыбына синквейн
(бес жолды та па ) дайында.
Кубизм әдісін олдана отырып, айрош
пен Шеген туралы жаз.
1. таырыпа атысты бір зат есім;
2. бірінші зат есімге атысты екі сын есім;
• зертте; • олдан; 3. бірінші зат есімге атысты ш етістік;
• салыстыр; • суретте; 4. бірінші зат есімді суреттеп,
• тсіндір; • тілек айт. толытыратын төрт кілт сөз;
5. таырыпты сипаттайтын бір синоним
немесе метафора (зат есім).
АЙТЫЛЫМ
Екі топ а блініп, «Ма ынаны ашу»
стратегиясы бойынша, мәтінні мазмнын
айтып берідер.
І топ:
1. ²айрошты сиырды тастап, алаа
ашуы; ЕСТЕ САТА!
2. ²ору, асыу; Шеген алаа арай кетті. Аяым
3. Алыстан жымыдаан ала оттары. балыты майынан жазылды.
ІІ. топ:
1. Кездескен екеу;
2. ²айрошты әрекеті;
3. Алашы танысты.
САБА

АЙТЫЛЫМ 1. ·лы Отан соысы ...

2. ·лы Отан соысында ерлік көрсеткен батырлар: ...
Сйлемдерді ая та. 3.
4.
²азатан шыан Кеес Одаыны Батырлары: ...
Мен т¡ратын алада ... .
5. ·лы Отан соысы .... жылы ... .
6. Біз батырларды ... ... .
Мәтінді о ы. Онда ы маызды деректерді аны та. Осы
мәліметтерді пайдаланып, диалог рыдар.
• ²азаты көрнекті жазушысы Ðабит Мсірепов 1902—1985 жылдар аралыында өмір

срді.
• Кемегер жазушыны «²аза солдаты» деп отыраны — ²айырали Сма¡лов — өмірде
болан адам. Ол — ·лы Отан соысында асан ерлік көрсеткен батыр.
• Шыарма кейіпкерлері: ²айрош, Шеген, Бораш.
• Оиа орны — Гурьев (Атырау) аласы.
• ®гімені басталуы: Зытып келем... зытып келем... Артыма арай беретінім — орып
келемін...
• ²айрош ауылынан неге ашты?
• ²алаа келуіне не себеп болды?
• ²алада кімдермен кездесті?
• Шеген ²айроша андай аморлы жасады?
АЙТЫЛЫМ
Диаграммада ы сра а
жауап бер. Жауабыды
Ðабит Мсірепов
туралы не білесі?
дәлелдеп айт.
135
ОҚЫЛЫМ
«Бәрін білгім келеді!» ойыны
Екі топ а блініп, тмендегі сра тар а жауап берідер. ай топ кп пай жинаса, сол топ
жеімпаз болады (интербелсенді та таны олдану а болады).
1. ²айрош неге шешесімен бірге ауыла кетпей, балалар йінде алды?

2. ²айрош – кімні прототипі?
3. Шеген – андай бала?
4. ²айрош — андай бала?
5. Бораш — андай бала?
6. Шеген ²айрошты аяы ауыранда не істеді?
7. Борашты өгей шешесі неден ¡латып жіберді?
8. Борашты аяын не кесіп кетті?
9. Олар — андай дос?
АЙТЫЛЫМ
Берілген сздерден сйлемдер растыр.
Е боп алса ¡стай ¡шасы

Керек алдымен бітімі емес екен
Аяыны халі адама жаман емес
²азіргі жалпы анааттанарлы бас керек
Мен «айрошты жаа достары»
деген та ырыпта шы арма жаздым.
Тмендегі торкзге айрош пен оны
достары жайлы жазып, толтыр. Кестеге
Шы армамда айрошты ала а сйеніп, пікір таластырыдар.
алай жеткенін, бірінші рет кімдермен
таныс анын жаздым. Оны Бораш пен ажетті сздер: он жаста, білімге ¡штар,
Шегенмен алай достас аны туралы, оыысы келеді, аяы жары, аша жзді,
оларды досты ы жайлы жаздым. с¡а денелі, стінде шола шалбардан
Шы армамда 15 сйлем жаздым. баса еш нәрсе жо, кнге кйіп, кре
• «Ол андай сйлемдер жазды» деп тартан денені б¡лшы еттері иіріліп-иіріліп
ойлайсы? Сен де жазып кр. ояды, ашыл денелі, ары, бір аяын асай
басады.
айрош Бораш Шеген
ЖАЗЫЛЫМ
Мәтіндерден есімдіктерді тауып жаз.
Жіктеу есімдігі
Сілтеу есімдігі
С¡рау есімдігі
Өздік есімдік
Жалпылау есімдігі
Белгісіздік есімдігі
Болымсызды есімдігі
«аза солдаты» романында ы зі
ала ан кейіпкер туралы постер жаса.
Постер бойынша сыныпты алдында
сйле. Маал
Ел мітін ер атар,
Ер атаын ел сатар.
137
7. ДЕНСАУЛЫ – ЗОР БАЙЛЫ

Мазмны 5-6 саба¬. Мені° электронды поштам ........70
1-2 саба¬. Дәрігерді° ¬абылдауында ...........4 7-8 саба¬. Кзі°ді ¬ор±а! ..............................73
3-4 саба¬. Дәрумен – денсаулы¬ 9-10 саба¬. Компьютерді° пайдасы
кепілі..................................................................8 мен зияны .......................................................78
5-6 саба¬. Е° ¸лкен байлы¬ .........................11 11-саба¬. Нәтиже саба¬. Мен не ¸йрендім?.... 82
7-8 саба¬. Ас — адамны° ар¬ауы ................16 11. АЗАСТАНДАЫ ¹ЛТТАР
ДОСТАСТЫЫ
9-10 саба¬. Фастфудты° зияны ...................19
1-2 саба¬. Бірлігі жарас¬ан ел .....................83
11-12 саба¬. Нәтиже саба¬.
Мен не ¸йрендім? ..........................................22 3-4 саба¬. Ма±ан ¬аза¬ әндері ·найды .......87
8. МЕНІ Т§УЕЛСІЗ АЗАСТАНЫМ 5-6 саба¬. Халы¬тар досты±ы туралы
шы±арма .........................................................90
1-2 саба¬. Мені° Тәуелсіз
аза¬станым ..................................................23 7-8 саба¬. Бір атаны° балалары ..................93
9-10 саба¬. Адамзатты° бәрін с¸й,
3-4 саба¬. Тәуелсіздік нышандары .............26
бауырым деп... ...............................................97
5-6 саба¬. Тәуелсіздік символы –
11-саба¬. Нәтиже саба¬.
·лтты¬ те°ге ...................................................30
Мен не ¸йрендім?.........................................101
7-8 саба¬. Тәуелсіз елді° Астанасы.............33 12. ¹ЛЫ ДАЛА ТАБИАТЫ
9-10 саба¬. «Алтын ¬алам» әдеби 1-2 саба¬. «Алтынемел» ·лтты¬
сыйлы±ыны° же°імпазы ..............................36 саяба±ында ...................................................103
11-12 саба¬. Уа, еркіндік! 3-4 саба¬. «нші ¬·м» .................................107
Сенсі° мені° е° ±ажайып ле°ім! ................40
5-6 саба¬. Шайтанкл —
13-14 саба¬. Нәтиже саба¬. Мен не ±ажайып ¬·былыс........................................112
¸йрендім?........................................................44
7-8 саба¬. А¬су-Жаба±ылы ¬оры±ы ..........116
9. АСПАН §ЛЕМНІ ¹ПИЯСЫ
9-10 саба¬. Таби±ат – жаратылыс пернесі. ......119
1-2 саба¬. Аспан денелері ............................48
11-саба¬. Нәтиже саба¬.
3-4 саба¬. Аспан әлемін зерттеген ·лы Мен не ¸йрендім?.........................................121
кшпенділер ...................................................52
13. ЕР ЕСІМІ – ЕЛ ЕСІНДЕ
5-6 саба¬. Шо¬ж·лдыздар ...........................56 ¦.М сірепов. «аза солдаты»
7-8 саба¬. Ж·лдызды аспанны° романы ( зінді)
¬·пиясы ..........................................................59 1-2 саба¬. Ер есімі ел есінде!......................122
9-10 саба¬. Нәтиже саба¬. 3-4 саба¬. «аза¬ солдаты» —
Мен не ¸йрендім?...........................................62 со±ыс туралы кркем шы±арма..................126
10. КОМПЬЮТЕРДІ ТІЛІН ТАБУ – НЕР 5-6 саба¬. Бала айрошты° ¬ала±а кетуі ......129
1-2 саба¬. Компьютер ¬алай 7-8 саба¬. Батырды° балалы¬ ша±ы ........132
пайда болды? ................................................63
9-10 саба¬. Нәтиже саба¬.
3-4 саба¬. «³нер-білім бар ж·рттар...» .......66 Мен не ¸йрендім?.........................................135
О¬у басылымы Учебное издание
Ф. Ш. Оразбаева, Ф. Ш. Оразбаева,
Ж. Т. Дәулетбекова, Ж. Т. Даулетбекова,
А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, А. К. Рауандина, Р. С. Рахметова,
. С. Жайлаубаева К. С. Жайлаубаева
аза¬ тілі мен әдебиеті: аза¬ тілі мен әдебиеті:

Бәйшешек Бәйшешек
О¬улы¬ Учебник
2-блім Часть 2
аза¬ тілінен бас¬а тілде о¬ытылатын 11 жылды¬ Для 5 класса

жалпы білім беретін мектепті° 11-летней общеобразовательной школы
5-сыныбына арнал±ан с неказахским языком обучения
діскер Б. . Мукеева Методист Б. К. Мукеева

Редактор Г. . Омарбекова Редактор Г. К. Омарбекова
Суретшілер: А. Айтжанов, Р. Байбекова, Художники: А. Айтжанов, Р. Байбекова, М. Дильманов,
М. Дильманов, В. Самаркина, И. Киянова, В. Самаркина, И. Киянова, Е. Рагозина, М. Мирошников,
Е. Рагозина, М. Мирошников, В. Самаркина В. Самаркина
Фотосуретші П. Михеев Фотограф П. Михеев
М·¬аба әрленімі Д. Н. Буксикова Дизайн обложки Д. Н. Буксикова
Техникалы¬ редактор Д. К. Тынбаев Технический редактор Д. К. Тынбаев
Беттеуші Д. К. Тынбаев, С. ыдырбай Компьютерная верстка Д. К. Тынбаев, С. Кыдырбай
13.02.20 басылым±а жіберілді. 60×90 форматы. Подписано в печать 13.02.20. Формат 60×90 .
Офсеттік басылым. «DIN» ¬аріп т¸рі. Офсетті ¬а±аз. Печать офсетная. Гарнитура «DIN».
Шартты баспа таба±ы 14.5 Бумага офсетная. Усл. печ. л. 14.5.
осымша таралымы 10 000 Дополнительный тираж 10 000
«Реформа» ЖШС-нде басыл±ан Отпечатано ТОО «Реформа»
«Ккжиек-Горизонт» ЖШС, 050022, ТОО «Ккжиек-Горизонт», 050022,

Алматы ¬., Сейфуллин д., 597 А ¸й г. Алматы, проспект Сейфуллина, дом 597 А
тел. +7 (727) 220 76 60 тел. +7 (727) 220 76 60
www.kokziek-gorisont.com www.kokziek-gorisont.com

136

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

136

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С.

АЗА ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ¨ БІЛІМ ЖНЕ ªЫЛЫМ

Авт.: Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова,

рметті жас дос!

Маынасына арай 7 трге блінеді.

1) Мезгіл стеуі 2) Мекен стеуі

ашан? ашаннан? айда? айдан? алай арай? деген

®нелді басы ауырды. Ол ... (емханаа,

ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

лгі: ызана глден пайда болады.

Мен дкеннен сатып алдым. жапыраы көп болады.

¡рамында бой өсіретін дәрумен бар. емдік асиеті бар.

ОҚЫЛЫМ ТЫҢДАЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС

®р желіні асты толан көк оян, Басым — дене, денем — бас,

ызана... (-ды, -ді, -ты, -ті)

Көгөніс (-ті, -ні, -ді) көп

Е лкен байлы 5—6

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

адами материалды таби и рухани

Ертеде бір жас жігіт өзіні

1. Мәтінде не туралы айтылан? 5. Жігіт неге шошып кетті?

Бір көзіді аншаа арт тас ашаушы өтіп бара жатады.

лгі: Дәрумен Дастанны денсаулыын

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ

²азата «Ас — адамны арауы»

Жа а сздер: жартылай дайын өнімдер,

1. Тама ішу — ажеттілік пе?

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

1 Тез 1 таматану 1 таамдар

АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС

8 -тапсырма. Жа даят: Досы екеуі гамбургер

Сөзж¡мбаа ойылатын талаптар:

— Сен не себепті 16 желтосан кні демалатынымызды білесі бе?

1 е а кні 1 Елді а керек

2 Тәуелсіздік ә егемендігі 2 ·лыбритания ә айтасы

3 саба б Кеесі 3 матануымыз б баласы

4 осы в желтосан 4 т¡раныма в сатау

5 Жоары г абылдады 5 бізді г ойлайсы

6 16  бірінші 6 д¡рыс  олымызда

7 мемлекетті д оымаймыз 7 алай д мойындады

8 зады ж кні 8 тәуелсіздігін ж матанамын

бкіл дниежзі біледі. ²азастан жер көлемі — Сәлеметсіз бе, ата!

кнімен тты тап, ашы хат жаз. 8 -тапсырма.

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

• 16 желтосан — андай мереке?

ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС

²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздері: Ту, Елтаба, ®н¡ран. Олар тәуелсізді-

• ²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздеріне не жатады?

Мемлекеттік рәміздері нені нышандары болып табылады?

²азастан Республикасыны Туында кн сәулесі

Елтаба көгілдір тсті стіне салынан шаыра

Маса Отанымызды байлыын білдіреді.

®н¡ранды олдарын жректі т¡сына ойып,

1. 1992 жылы 4 маусымда ²азастан Республикасы Жоары Кеесіні сессия-

Бізді көгілдір тсті Туымыз бірлік пен аман-есендікті білдіреді. Туды

• Баланы олында не бар?

1992 жылы 12 арашада елімізді

АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС

Мен сатып аламын. Біз сатып ал ...... .

Астана — ²азастан Республикасыны елордасы. Ол Сарыараны солтстік

• Астана аласы б¡рын алай аталан?

Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С.

АЗА ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ¨ БІЛІМ ЖНЕ ªЫЛЫМ

Авт.: Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова,

рметті жас дос!

Маынасына арай 7 трге блінеді.

®нелді басы ауырды. Ол ... (емханаа,

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

лгі: ызана глден пайда болады.

Мен дкеннен сатып алдым. жапыраы көп болады.

¡рамында бой өсіретін дәрумен бар. емдік асиеті бар.

ОҚЫЛЫМ ТЫҢДАЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС

®р желіні асты толан көк оян, Басым — дене, денем — бас,

ызана... (-ды, -ді, -ты, -ті)

Көгөніс (-ті, -ні, -ді) көп

Е лкен байлы 5—6

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

Ертеде бір жас жігіт өзіні

1. Мәтінде не туралы айтылан? 5. Жігіт неге шошып кетті?

Бір көзіді аншаа арт тас ашаушы өтіп бара жатады.

лгі: Дәрумен Дастанны денсаулыын

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

²азата «Ас — адамны арауы»

Жа а сздер: жартылай дайын өнімдер,

1. Тама ішу — ажеттілік пе?

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

1 Тез 1 таматану 1 таамдар

АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС

8 -тапсырма. Жа даят: Досы екеуі гамбургер

Сөзж¡мбаа ойылатын талаптар:

— Сен не себепті 16 желтосан кні демалатынымызды білесі бе?

1 е а кні 1 Елді а керек

2 Тәуелсіздік ә егемендігі 2 ·лыбритания ә айтасы

3 саба б Кеесі 3 матануымыз б баласы

4 осы в желтосан 4 т¡раныма в сатау

5 Жоары г абылдады 5 бізді г ойлайсы

6 16 бірінші 6 д¡рыс олымызда

7 мемлекетті д оымаймыз 7 алай д мойындады

8 зады ж кні 8 тәуелсіздігін ж матанамын

бкіл дниежзі біледі. ²азастан жер көлемі — Сәлеметсіз бе, ата!

кнімен тты тап, ашы хат жаз. 8 -тапсырма.

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

• 16 желтосан — андай мереке?

ТЫҢДАЛЫМ ОҚЫЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС

²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздері: Ту, Елтаба, ®н¡ран. Олар тәуелсізді-

• ²азастан Республикасыны мемлекеттік рәміздеріне не жатады?

Мемлекеттік рәміздері нені нышандары болып табылады?

²азастан Республикасыны Туында кн сәулесі

Елтаба көгілдір тсті стіне салынан шаыра

Маса Отанымызды байлыын білдіреді.

®н¡ранды олдарын жректі т¡сына ойып,

1. 1992 жылы 4 маусымда ²азастан Республикасы Жоары Кеесіні сессия-

Бізді көгілдір тсті Туымыз бірлік пен аман-есендікті білдіреді. Туды

• Баланы олында не бар?

1992 жылы 12 арашада елімізді

АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС

Астана — ²азастан Республикасыны елордасы. Ол Сарыараны солтстік

• Астана аласы б¡рын алай аталан?

• Астана аласында тарихи т¡лалара арналан ... көп.

АЙТЫЛЫМ — Глсая, Астана — өте әдемі ала екен.

АЙТЫЛЫМ • ²азіргі жас аындар туралы білесі бе?

Сарин ²аламан Айымазы¡лы 1978 жылды

лгі: аламан Сарин — халыаралы, республикалы жыр-мшәйраларды

А парат Дрыс Дрыс емес

андай а ын?» деген сра тар а

Тәуелсіздік монументі — ²азастан Республикасы Тәуелсіздігіні бес жылдыына

²аламан Саринні «Тәуелсіздік» атты өлыі 1986 жылы Желтосан

ОҚЫЛЫМ ²азастан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып саналады.

МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖА А С ЗДЕР

Тнгі аспан Кндізгі аспан

Алуа аспан әлеміні ¡пиясы туралы көп оиды. Ол ж¡лдызды аспанды

7 -тапсырма. иыры жо », «шашыл ан» сздеріні

Тркілер, ке дала, ызытыран, ж¡лдызшы, ежелден, ежелгі дәуір, ¡былыс,

ажетті сздер: Көшпенді тркілерді аспан әлеміні ¡пиясы ... . ·лы

1. Сен андай шож¡лдызды білесі?

Алматыдаы Каменское плато расытханасы

Бөлген, озалан, ойлаан, жорамалдаан, айтан, зерттеген, өзгерген, ашан,

1. «Ж¡лдыздар орнынан озалмайды» деген жорамал.

Ерте заманнан адамдар ж¡лдызды аспанды шож¡лдыздара бөл... . ²азіргі кезде

1. Астроном алым болы келе ме?