Kazakhskiy Yazyk Dlya Stran SNG

Министерство образования и науки Российской Федерации
Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение

высшего профессионального образования
«Московский государственный лингвистический университет»
У. Е. Мусабекова, И. А. Краева, Г. М. Фролова
КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК
ДЛЯ СТРАН СНГ
Учебник
Рекомендовано Учебно-методическим объединением

по образованию в области лингвистики
Министерства образования и науки Российской Федерации
для студентов, обучающихся по лингвистическим специальностям и направлениям
Москва
ИПК МГЛУ «Рема»
2012
УДК 811.512.122
ББК 81.2Казах-923
М916
Издание подготовлено при поддержке Межгосударственного фонда

гуманитарного сотрудничества государств-участников СНГ
Рецензент
д-р филол. наук, проф.,
Директор Центра гуманитарных исследований КМИ «Парасат» (Казахстан),
Президент казахской ассоциации выпускников российских (советских) вузов
Н. Ж. Шаймерденова
Эксперт
д-р филол. наук, проф., каф. общего языкознания,
Казахский национальный университет им. аль-Фараби
Э. Д. Сулейменова
Ответственный редактор
д-р филол. наук, проф. Т. С. Сорокина
Казахский язык для стран СНГ : учебник / У. Е. Мусабекова, И. А. Краева, Г. М. Фро-

М916 лова. – М. : ИПК МГЛУ «Рема», 2012. – 346 с.
ISBN 978-5-88983-429-8
Учебник «Казахский язык для стран СНГ» предназначен для иностранных студентов
среднего и продвинутого этапов обучения, а также для всех, кто хочет лучше узнать Казах-
стан и казахский народ. Цель издания – сформировать у обучающихся межкультурную ком-
петенцию, которая позволит им успешно общаться с носителями изучаемого языка, понимать
и принимать культурно-специфические формы поведения представителей другой культуры
для достижения взаимопонимания в процессе межкультурного диалога. Учебник является дву-
язычным и состоит из трех модулей. Уроки модуля объединены по тематическому принципу
и содержат материал для формирования умений коммуникативного поведения в межкультур-
ной ситуации общения, а также материалы культурологической направленности.
Прилагается электронная версия учебника на CD-диске.
УДК 811.512.122
ББК 81.2Казах-923
© Московский государственный
лингвистический университет, 2012
ISBN 978-5-88983-429-8 © МФГС, 2012
СОДЕРЖАНИЕ
МАЗМҰНЫ
Предисловие ..............................................................................................................5
МОДУЛЬ I
Жеті жұрттың тілін біл...
Владей языками семи народов...
1-ші сабақ / Урок 1

Бүгінде қанша тіл білесіз?
Сколько языков Вы знаете? ................................................................................9
Көп тіл білгіңіз келе ме?
Почему мы учим языки? ..................................................................................35
Қазақ тілі қандай тіл?
Знаете ли вы казахский язык? ..........................................................................53
Шет тілін тез меңгеретін жол бар ма?
Как найти свой путь к иностранным языкам? ...............................................75
Задания для самостоятельной работы ...................................................................99
Тексты для дополнительного чтения ..................................................................113
МОДУЛЬ II
Қазақтар қандай халық...
Эти странные казахи...
Эти странные казахи.......................................................................................121
6-шы сабақ / Урок 6
Мен қазақ қыздарына қайран қалам!
Как казахи относятся к женщине? ................................................................149
Қазақтар жігіттің сұлтаны деп кімді айтады?
Казахские джигиты .........................................................................................173
3
8-шi сабақ / Урок 8
Балалы үй – базар...
Дети в казахской семье ...................................................................................190
Задания для самостоятельной работы .................................................................215
МОДУЛЬ III
«Қазақ ұлтының ділі»
«Про казахский менталитет»

Қазақтың қасиетті сандары...
Какие числа у казахов священные? ...............................................................233
Қазақ жері...
Где находится 9-я территория Земли?...........................................................258
Қазақтар əлемді «біздер» жəне «өзгелер» деп бөле ме?
Что значит для казахов «свой» / «чужой»? ...................................................281
Қазақстан жастары нені армандайды?
О чем мечтают молодые казахстанцы? .........................................................301
Задания для самостоятельной работы .................................................................322
4
ПРЕДИСЛОВИЕ
В настоящее время изучение любого иностранного языка предполага-
ет изучение культуры, соответственно на первый план выдвигается обу-
чение не языку как таковому, а культуре, частью которой является язык.
Учебник «Казахский язык для стран СНГ» предназначен для лиц, про-
должающих изучение казахского языка на базе уже сформировавшихся
элементарных умений рецептивных и продуктивных видов речевой дея-
тельности на казахском языке.
Цель издания – сформировать у обучающихся межкультурную компе-
тенцию, которая позволит им успешно общаться с носителями изучаемого
языка, понимать и принимать культурно-специфические формы поведе-
ния представителей другой культуры для достижения взаимопонимания
в процессе межкультурного диалога.
Учебник состоит из трех модулей, каждый из которых включает че-
тыре урока. В основу уроков положены специально подобранные темы,
которые раскрываются через базовые тексты лингвокультурологического
характера в разделе «Читаем и обсуждаем». Каждый текст сопровожда-
ется предтекстовыми и послетекстовыми заданиями, направленными на
формирование навыков и умений работы непосредственно со смысло-
вой и содержательной структурой текста. Целью раздела является фор-
мирование межкультурных когнитивно-коммуникативных умений: вос-
приятия и распознавания феноменов другой культуры, межкультурного
сравнения, применения нового межкультурного знания. Тексты разных
коммуникативно-жанровых типов предназначаются для восприятия на
слух с целью формирования умений аудирования.
Большое внимание в учебнике уделяется лингвистической компетен-
ции, ее лексической и грамматическим составляющим.
Раздел «Изучаем новую лексику» направлен не только на овладение
семантикой слов, но и на актуализацию индивидуального представле-
ния обучающихся о народе, стране и культуре, которое нашло отражение
в лексике казахского языка. Задания раздела предполагают проверку пони-
мания и усвоения новых слов, словосочетаний и лексико-синтаксических
конструкций для расширения словарного запаса обучающихся в казах-
ском языке. При этом особое внимание уделяется сочетаемости лекси-
ческих единиц, в том числе культурно-маркированных в межкультурной
ситуации. Этот раздел включает как чисто языковые упражнения, так
и упражнения с коммуникативной направленностью.
5
В разделе «Изучаем новую грамматику» предлагается комментарий /
объяснение грамматических явлений, а также этот раздел призван концен-
трировать внимание учащихся на определенных грамматических темах,
навыки употребления которых закрепляются с помощью серии упражне-
ний в разделе «Пишем правильно».
Раздел «Поговорим и обсудим» обеспечивает формирование ком-
плексного умения человека управлять своей деятельностью в диалоге
культур при решении коммуникативных задач в различных ситуациях
общения, предполагающих овладение собственно речевыми умениями
на казахском языке, речевым этикетом казахского народа, формами не-
вербального общения в казахской культуре. Формирование умений диа-
логической формы общения с учетом речевого этикета казахского народа,
а также усвоение различных функциональных моделей диалога реализу-
ются в разделе «Учимся общаться».
Раздел «Знакомимся с культурой казахского народа» включает тек-
сты и задания, формирующие определенные фоновые знания о казах-
ской культуре, о национальных традициях казахского народа, знакомство
с важными историческими вехами развития страны.
В каждом модуле предлагаются тексты для дополнительного (ознако-
мительного) чтения.
Конечная цель по каждому модулю: 1) построение устного или пись-
менного монологического высказывания по аналогии с текстом для из-
учающего чтения, но содержащего информацию о стране учащегося,
с использованием лексики и синтаксических конструкций изучаемого
раздела; б) построение устного / письменного монологического высказы-
вания на основе сопоставительного анализа текстов различных жанров
и высказывания своей точки зрения по обсуждаемой теме с использова-
нием речевых конструкций согласия / несогласия; в) развернутый ответ
на вопрос, требующий иллюстрации.
Конечный результат обучения ставит своей целью усвоение обучаю-
щимися не только определенной страноведческой информации, но и по-
нимание реалий и умение употреблять их в речи, а также овладение
фоновой лексикой, фразеологизмами, пословицами, афоризмами как ис-
точниками национально-культурной информации.
Учебник предполагает работу как под руководством преподавателя,
так и при самостоятельном изучении казахского языка.
6
МОДУЛЬ I
Жеті жұрттың тілін біл...
Владей языками семи народов...
На основе Модуля 1 вы продолжите знакомство с казахским

языком и культурой. Материалы этого модуля покажут вам, как
важно в сегодняшнем мире владеть языком, на котором говорят
многие миллионы людей, как знание казахского языка и культуры
поможет вам успешно выполнять свои профессиональные обя-
занности в условиях многоязычного общества Казахстана. Вы
научитесь пользоваться этикетными формулами приветствия
и знакомства, обращаться с просьбой в разных ситуациях меж-
культурного общения в соответствии с национально-культурной
и гендерной спецификой норм поведения, принятыми в казахском
обществе. Вы узнаете об истории казахской письменности и по-
знакомитесь с основателем литературного казахского языка. При
помощи образцов казахской речи – витиеватой, многослойной
и экспрессивной – вы сумеете приоткрыть тайны казахского мен-
талитета. А несколько полезных советов, приведенных в модуле,
помогут вам в изучении любого иностранного языка.
1-ші сабақ
Бүгінде қанша тіл білесіз?
Урок 1
Сколько языков вы знаете?
Əде
емі сөйлейік!!
Учимся обща
аться!
Задание 1
Прочитайте диалог, обратите внимание на формулы приветствия
и знакомства в казахском языке. Постарайтесь добиться естествен-
ности интонации, плавности и беглости произношения.
– Сəлеметсіздер ме?! Астана қаласына қош келдіңіздер! Танысып

қояйық! Мен ТМД жастарына арналған форумының ұйымдастырушы
тобының төрағасы боламын. Аты-жөнім Жомарт Серікұлы. Жомарт ағай
деп атасаңдар да болады. Ал, сіздің есіміңіз кім болады?
– Менің атым Максим. Фамилиям Комиссаров. Мен Мəскеуденмін.
– Өте қуаныштымын! Ал сіз кім боласыз?
– Мен Евгениямын. Фамилиям Лаврентьева. Мен де Мəскеу қала-
сынанмын.
– Өте жақсы.
– Ал, мен Викториямын. Біз бəріміз де Мəскеу мемлекеттік
лингвистикалық университетінде оқимыз. Біздің топ Мəскеуде қазақ тілін
оқиды.
– Өте жақсы. Қазақ тілі қиын ба?
– Оңай деп айта алмаймын, бірақ ынтамен оқысаң, кез келген тілді
үйренуге болады. Ең бастысы үйренген тілді іс-жүзінде қолдана білу
қажет.
– Сіз қазақ тілін іс-жүзінде қолдана аласыз ба?
– Мен өз ойымды қазақ тілінде еркін жеткізе аламын.
– Тіл үйрену үшін ерекше қабылет болу керек шығар?
9
Казахский язык для стран СНГ
– Меніңше, есте сақтау қабілеті жоғары адамдар тілді тез үйренеді.

– Қазақ тілін оқып жүргеніңізге көп болды ма?
– Біз қазір бесінші курста оқимыз. Қазақ тілін бірінші курстан ба-
стап оқып жүрміз. Тілдік орта болмағандықтан, əрине, шамалы қиындау
түседі. Бірақ біраз жетістіктеріміз бар деп айта аламыз. Жыл сайын біз
Қазақстанда орыс жастарының арасында өтетін қазақ тілі білгірлерінің
тіл сайысына белсенді қатысып жүрміз. Жүлде иегерлеріміз.
– Жарайсыздар. Оқуларыңыз табысты болсын!
Задание 2
Определите ситуацию, в которой происходит диалог. Опишите эту си-
туацию от лица одного из участников.
Задание 3
Закончите диалоги. По приведенным репликам догадайтесь, какой
был вопрос или какое было высказывание.
1
– ... – ...
– Əрине, танимын. – Алматыдан келдім.
– Сізді бір жерден көрген сияқ- – ...

тымын.
– ... – Ол біздің мұғалім.
2
– ... – ...
– Танысқаныма қуаныштымын! – Жақсылықта кездесейік!
– Рахмет, жақсы. – ...

– ... – Мен қарсы емеспін.
3
– ... – ...
– Жарайды. – Қош келдіңіз!
– ... – ...
– Бірге болсын! – Анаңызға менен сəлем айтыңыз.
10
Модуль I
Задание 4
Объясните, как были образованы выражения: аман-есен, үй-іші,
бала-шаға, көңіл-күй, қош-сау, сау-сəлемет. Как вы думаете, как
часто казахи употребляют эти выражения в речи?
Задание 5
Разыграйте диалоги в ситуации приветствия / прощания с указанны-
ми ниже участниками. Используйте формулы речевого этикета:
«Сəлем! Сəлеметсіздер ме! Аман-есенсіздер ме? Қайырлы күн! Қош келді-
ңіздер! Үй-іші тегіс аман ба? Бала-шаға аман ба? Халіңіз қалай? Көңіл-
күйіңіз қалай?»
«Сау болыңыз! Сау бол! Қош! Сау болыңыздар! Қайырлы түн! Қош-сау
болыңыздар! Көріскенше! Кездескенше! Келесі кездескенше! Сау-сəлеметте
болыңыз! Жолың болсын! Жолыңыз болсын! Ақ жол тілеймін! Аман-сау бол!
Жақсылықта көрісейік (жүздесейік)!».
• подруги
• соседи
• деловые партнеры
• начальник и подчиненный
• старший и младший
Задание 6
Прочитайте текст. Составьте вопросы к тексту на казахском языке. Ка-
кие невербальные формы приветствия в разных культурах вы знаете?
Объясните употребление приставки бей в казахском языке.
Сəлемдесудің белгілі, қалыптасқан вербалды түрлерімен бірге бейвер-

балды амалдары да қолданылады. Ер адамдар қос қолдап, төс қағыстырып
амандасса, қыз балалар мен əйелдер бір-бірімен құшақтасып, сүйісіп не-
месе қол алысып амандасуы мүмкін. Сондай-ақ қазақ халқының əдет-
ғұрпында жас келіндердің ата-ене, қайын ағалары немесе жасы үлкен
кісілермен тізесін сəл бүгіп, қолын айқастырып тізесінің үстіне қойып,
басын иіп сəлемдесу дəстүрі бар. Көп уақыттан бері көріспеген жақын,
туыс адамдардың бірі екіншісінің мойнынан құшақтап немесе мойнына
асылып сағынышы мен қуанышын білдіретіні белгілі. Мұндай қимылдар
қыз бала не жас əйел тарапынан немесе жасы кіші бала мен оның шешесі,
əкесі, атасы-апасы арасында жиі кездеседі. Аталған ишарат түрі сондай-
ақ жақын адамына еркелеу мəнін де білдіреді.
11
Задание 7
Прочитайте тексты. О каких правилах этикета приветствия казахского
народа говорится в них?
I
Қазақ халқында қол алысу рəсіміне ерекше көңіл бөлінген. Əрбір
қазақ отбасында жас баланы сəби кезінен үлкендермен қол алысып аман-
даса білу дағдысына тəрбиелейді. «Көкеңе қолыңды беріп амандас»,
«Атаңның қолын ал», «Атаңа екі қолыңды бер» деп жатады ата-ана.
Ондай кездерде үлкендер де баланы қолпаштап: «Таудай бол!», «Үлкен
жігіт болып өс!», «Ой, азамат болыпсың ғой!» деген жылы сөздерімен
баланың үлкендермен амандасуға деген ықыласын арттыра түседі. Осын-
дай тəрбие аясында өскен жас ұрпақ кішкентайынан үлкен адамдармен,
ақсақалдармен қос қолдап амандасу керектігін ұғынады, əрдайым сол
тəртіпті сақтауға тырысады жəне осы өзінің ізеттілігі арқылы үлкендерге
деген құрмет көрсету, оларды сыйлауды, қадірлеуді əдетке айналдырады.
II
...Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы əке үйіне күн кешкіре жет-
кен, 13 жасар шəкірт бала – Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шеше-
ге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: «Əй балам, анда
əкеңдер тұр, əкеңе барып, сəлем бер!» – дейді. Бір сəтке балалық сезім жеңіп,
қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында əкесі
Құнанбай бар шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі.
Мұхтар Əуезов «Абай»
Задание 8
Согласны ли вы, что обычай приветствовать друг друга имеет глубо-
кие исторические корни и отражает особенности быта конкретного на-
рода? Аргументируйте свой ответ, используя приведенные ниже при-
меры речевых формул приветствия у разных народов. Можете ли вы
привести примеры из собственных наблюдений? Объясните вопроси-
тельную форму приветствия в казахском речевом этикете. В чем осо-
бенность традиционного казахского приветствия? Есть ли различия
в приветствии казахских мужчин и женщин? Сравните с принятыми
формами приветствия в других языках.
1. Древние египтяне, спеша по делам фараона, обменивались на ходу

фразами «Как вы потеете?», а древние греки восклицали «Радуйся!».
12
Модуль I
Жители современной Греции выражают свое пожелание более конкрет-

но – «Будь здоровым!», индейцы навахо утверждают «Все хорошо!»,
а арабы взывают «Мир с тобой!»
2. У монголов даже образованные городские жители до сих пор
приветствуют друг друга как истинные кочевники-скотоводы: «Как ко-
чуете?», «Как ваш скот?». Однако это лишь самые общие фразы, набор
приветствий в Монголии меняется в буквальном смысле по календарю.
Осенью интересуются «Хорошо ли проводите осень?» и «Жирный ли
скот?», зимой – «Как зимуете?», а с приходом весны – «Благополучно
ли встречаете весну?». Подобное явление наблюдается и в этикете ады-
гов, приветствия которых носят еще более разнообразный характер и
варьируются в зависимости от возраста, половой принадлежности, про-
фессии собеседника, а также от того, находится ли он в седле в момент
встречи.
3. Как утверждает в своей книге очерков К.Чапек, человек, не имею-
щий представления об особенностях чешского национального характе-
ра, может превратно истолковать самый обычный обмен приветствиями.
Чехам свойственно жаловаться на наличие трудностей и даже намеренно
преувеличивать их: «Быть бы вам в моей шкуре, тогда бы вам не по-
здоровилось!» Однако такой ответ на вопрос «Как поживаете?» дается
бодрым и даже гордым тоном, давая собеседнику понять, что перед ним
серьезный и занятой человек, а не бездельник, у которого по определе-
нию не может быть никаких проблем. Аналогично, ответ «Так себе» на
вопрос «Как здоровье?» совсем не означает, что жалующийся страдает
от плохого самочувствия. Как это ни странно, сообщив о том, что он на-
ходится в полном здравии и дела его идут отлично, чех может навлечь
на себя подозрения и обвинения в скрытности. Впрочем, и русский не
всегда сознается, что у него все прекрасно, предпочитая нечто среднее –
«Ничего». Чистосердечное признание «Хорошо!» охотно может дать
разве что болгарин.
13
Ой шақыру
Читаем и обссуждаем
м
Задание 1
Прочитайте интервью с казахстанским дипломатом. Какие аргументы
о пользе изучения иностранных языков приводит дипломат?
– Сіз өз ана тіліңізді құрметтеумен бірге, өзге бірнеше тілді жетік

игерген адамсыз. «Ұлт болудың алды – адам болу» деген осы болар?
– Біріншіден мен ойлаймын, өз ұлтымның əдебиеті мен мəдениетіне,
көне тарихына сүйіспеншілігім ата-анам берген тəрбиемен қалыптасты.
Менің анам қазақ қиссаларын1 жатқа айтатын. Бір қиссаны екі түн, үш
түн айтатын кездері болатын. Мен сол бала кезден бастап қазақтың ба-
тырлары, сұлулары, Құлагерлері, қазақтың топырағы деген ұғымдарды,
бай нақыл сөздерді бойыма сіңіргенмін.
– Сіз төрт тіл білесіз...
– Қазақ, араб тілі, ағылшын мен орыс тілі.
– Өзге тілді үйрену қиын ба?
– Араб тілі мен ағылшын тілін институт қабырғасында үйреніп
шықтым. Онда тілді үйренудің өзіндік əдісі бар. Шетелдерде қызметте
жүргенде, араб, ағылшын тілдерінің пайдасын көп көрдім. Қазір ағылшын
тілінде күнде оқимын. Араб тілінде оқимын. Қытайлардың бір жақсы сөзі
бар: «Тіл үйрену – құдық қазумен бірдей» немесе «Тіл үйрену өзеннің
ағысына қарсы жүзумен бірдей». Егер сіз малтуды тоқтатсаңыз, ағын
сізді кері алып кетеді. Жеткен жеріңізде қалмайсыз. Тіл де дəл сол сияқты.
Егер мына тілде сөйлемесеңіз, оқымасаңыз, сөздің қоры ұмтылады. Тілді
үйренудің сондай бір ерекшелігі бар.
– Төрт тілді зерттеген адам ретінде, қазақ тілінің өзіндік қандай
бір ерекшелігін айтар едіңіз? Сіз білетін, сөйлейтін ағылшын тілін,
мəселен, елшілер сөйлейтін тіл дейді. Айталық, неміс тілі дүние жүзінде
дөрекі тіл деп есептеледі екен. Ал қазақ тілі...
– Шынында да мен енді салыстыра аламын ғой. Мен былай дер едім.
Шет тілдердің ішінде, əрине, ең бай тіл – араб тілі. Кейбір кезде араб
сөзінің мыңнан аса баламасын кездестіресіз. Бірақ араб тілін білетіндер
1
қисса (араб. əңгіме, аңыз).
14
Модуль I
сол бар баламаны біле береді деуге болмайды. Араб болып туғандардың
өзі де мұны мойындайды. Араб тілі – мұхит деуге болады. Тереңдігі
жағынан да бай тіл. Сонда кейде мен өзімнің ана тілімді араб тілімен
салыстырғанда, байқайтыным – біздің тіл өте бай! Сұмдық бай!
– Араб тілі бай, қазақ тілі өте бай?!
– Өте бай. Өйткені бізде кейбір сөздеріміздің мағынасын тауып,
басқа бір тілге аудару кейде тіпті мүмкін емес деуге болады! Біздің тіл
сондай бай тіл.
– Əңгімеңізге рахмет!
«Апта.kz», Гүлмира Тойболдина
Задание 2
Прочитайте интервью еще раз. Обратите внимание на особенности
ведения диалога журналистом.
Задание 3
Поговорим. Как вы понимаете следующие высказывания? Подтверди-
те свои ответы примерами из текста.
1. «Ұлт болудың алды – адам болу» .

2. Əр адамның бойындағы өз ана тіліне деген құрметті ата-ана тəр-
биелейді.
3. Өзге тілді меңгергеннің өмірде пайдасы зор болады.
4. Егер тілде сөйлемесеңіз, оқымасаңыз, сөздің қоры ұмтылады.
5. Қазақ тілі өте бай тіл.
Задание 4
Как Вы понимаете следующее высказывание автора «Қазақ тілі өте
бай. Өйткені бізде кейбір сөздеріміздің мағынасын тауып, басқа бір
тілге аудару кейде тіпті мүмкін емес деуге болады!». Согласны ли Вы
с этим высказыванием? Подтвердите свой ответ примерами из казах-
ского языка.
Задание 5
Согласны ли Вы с приведенными ниже выражениями. С чем бы вы
сравнили изучение языков?
1. «Тіл үйрену – құдық қазумен бірдей».

2. «Тіл үйрену өзеннің ағысына қарсы жүзумен бірдей».
15
Задание 6
Прочитайте следующее высказывание: «...ағылшын тілін, мəселен,
елшілер сөйлейтін тіл дейді. Айталық, неміс тілі дүние жүзінде дөрекі
тіл деп есептеледі екен». Согласны ли Вы с этим мнением? Как бы
охарактеризовали вы другие языки (французский, русский, казахский,
китайский и т. д.)?
Задание 7
Переведите следующие вопросы на казахский язык и ответьте на них.
1. Какие языки мира самые распространенные?

2. Зачем нужно изучать иностранные языки?
3. Как вы думаете, сколько времени нужно, чтобы овладеть казах-
ским языком в совершенстве?
Жаң
ңа сөздермен таныс
сайы
ық!
Изучаем новую лекссику
Задание 1
Переведите приведенные ниже словосочетания с компонентом тіл
на русский язык. Сравните их с переводом на ваш родной язык.
Ана тілі, ауызша тіл, əдеби тіл, əуезді тіл, ғылыми тіл, жазбаша тіл,
жасанды тіл, жергілікті тіл, көне тіл, көркем тіл, кітаби тіл, қиын тіл,
мемлекеттік тіл, ресми тіл, табиғи тіл, туған тіл, туыс тіл, ұлттық тіл,
халықаралық тіл, шет тіл; тілді білу, тілді меңгеру, тілді үйрену; тіл
білімі, тіл ашар.
Задание 2
Обратите внимание на различия в значении глаголов оқыту, үйрету,
сабақ беру, дəріс беру, зерттеу, шұғылдану и их лексической и син-
таксической сочетаемости.
1) оқыту (преподавать)
бала оқыту – учить детей
қазақ тілін оқыту – учить казахскому языку
16
Модуль I
2) үйрету (учить)
балаларды музыкаға үйрету – учить детей музыке
ақыл үйрету – поучать
3) сабақ беру; дəріс беру (преподавать)
шəкірттерге сабақ беру – преподавать ученикам (обучать учени-
ков, студентов)
студенттерге дəріс беру – преподавать студентам (обучать студен-
тов)
4) зерттеу (изучать)
мəдениет ерекшеліктерің зерттеу – изучать культурные особенно-
сти
5) айналысу; шұғылдану (заниматься)
музыкамен айналысу – заниматься музыкой
ғылыммен айналысу– заниматься наукой
өз бетімен білім алумен шұғылдану – заниматься самообразованием
Задание 3
Выберите из списка (а–п) перевод, соответствующий словосочетани-
ям из списка (1–13).
А
1. адамгершілікке үйрету а) учить морали
2. имандылыққа үйрету б) учить красиво говорить
3. екі жыл үйрету в) учить с первого курса
4. бірінші курстан үйрету г) учить студентов
5. жақсылыққа үйрету д) учить урок
6. студенттерді үйрету е) учить человечности
7. сабақ үйрету ж) учить правильно говорить
8. тілді үйрету з) учить долго
9. ұзақ үйрету и) учить два года
10. əдемі сөйлеуге үйрету к) учить добру
11. дұрыс сөйлеуге үйрету л) учить язык
Б
1. ақылы оқыту а) ввести обучение
2. бірбейінді оқыту б) обязательное обучение
17
3. көпбейінді оқыту в) однопрофильное обучение

4. мемлекеттік тілді оқыту г) обучение государственному языку
5. міндетті оқыту д) срок обучения
6. оқыту(дың) əдістемесі е) методика обучения
7. оқыту(дың) əдістері ж) обучение иностранцев
8. оқыту(дың) бағдарламасы з) методы обучения
9. оқытуды енгізу л) программа обучения
10. оқыту(дың) жүйесі м) платное обучение
11. оқыту(дың) мерзімі н) система обучения
12. тегін оқыту о) многопрофильное обучение
13. шетелдіктерді оқыту п) бесплатное обучение
В
1. адал болуға оқыту а) учить долго
2. адалдыққа оқыту б) учить хорошему
3. бірнеше жыл оқыту в) учить взрослых
4. ересектерді оқыту г) учить молодых
5. жақсылыққа оқыту д) учить урок
6. жастарды оқыту е) учить языку
7. сабақ оқыту ж) учить быть честным
8. тілді оқыту з) учить честности
9. ұзақ оқыту и) учить быть терпеливым
10. шыдамды болуға оқыту к) учить несколько лет
11. шыншыл болуға оқыту л) учить справедливости
Задание 4
Обратите внимание на различия в значении глаголов оқу, дəріс алу,
үйрену.
1) оқу; дəріс алу (учиться)

университетте оқу – учиться в университете
қайсарлықпен оқу – учиться настойчиво
оқулық бойынша оқу– учиться по учебнику
2) оқу (учить; читать)
сабақ оқу – учить уроки
қазақ əдебиетін оқу – читать казахскую литературу
дауыстап оқу – читать вслух
18
Модуль I
3) үйрену (учиться; научиться; обучаться)

жүзуге үйрену – учиться плавать
машина айдауды үйрену – учиться вождению машины
шыдамдылыққа үйрену – учиться терпению
Задание 5
Выберите из списка (а–л) перевод, соответствующий словосочетани-
1. міндетті оқу жүйесі а) научиться языку
2. табанды түрде оқу б) плохо учиться
3. басқаруды үйрену в) научиться быстро
4. жақсы əдетке үйрену г) упорно учиться
5. тез үйрену д) научиться языку
6. тілді үйрену е) платная учебная система
7. ақылы оқу жүйесі ж) читать книгу
8. тегін оқу жүйесі з) научиться управлять
9. жақсы оқу и) бесплатная учебная система
10. жаман оқу к) хорошо учиться
11. кітап оқу л) научиться хорошим манерам
Задание 6
Ознакомьтесь с возможными переводами глаголов айналысу, шұғыл-
дану. Используя синонимичные варианты, переведите следующие
предложения на казахский язык.
айналысу; шұғылдану (заниматься)
музыкамен айналысу – заниматься музыкой
ғылыммен айналысу – заниматься наукой
өз бетімен білім алумен шұғылдану – заниматься самообразованием
1. Он занимался музыкой с шести лет.
2. Заниматься наукой очень увлекательно.
3. Чтобы достичь хороших результатов, нужно много заниматься са-
мостоятельно.
4. Студенты занимаются в читальном зале.
5. С этими студентами преподаватель занимается дополнительно.
6. Ему нравится заниматься спортом.
7. Мне нравится заниматься изучением иностранных языков.
19
Задание 7
Выберите перевод словосочетаний с глаголом меңгеру из списка
(а–л), соответствующий списку (1–11).
1. əдісті меңгеру а) владение / овладеть / овладение теорией

2. білімді меңгеру б) хорошо овладеть
3. жақсы меңгеру в) владение / овладеть / овладение знаниями
4. жетік меңгеру г) владение / овладеть / овладение языком
5. мамандықты меңгеру д) быстро овладевать
6. меңгеруге тырысу е) стараться / пытаться овладеть
7. меңгеруге ұмтылу ж) стремиться овладеть
8. табандылықпен з) упорно овладевать
меңгеру
9. тез меңгеру и) владение / овладеть / овладение специ-
альностью
10. теорияны меңгеру к) владение / овладеть / овладение методом
11. тілді меңгеру л) овладеть в совершенстве
Задание 8
Обратите внимание на употребление следующих фразеологических
оборотов с компонентом тіл в казахском языке. Переведите предло-
жения на русский язык, используйте словарь для справок.
1. Тілімді алсаң, бүгін ешқайда барма.

2. Ол жауап беруге сөз табады, өте тілге жүйрік адам.
3. Біз біраз уақыт тіл қатпай отырдық.
4. Қандай əсем қала! Тіпті тілім жетпейді сөзбен жеткізуге!
5. Қыз балаға тіл тигізбеңдер!
6. Қандай тілің ащы!
7. Аты есіме түспей тұр, бірақ тілімнің ұшында тұрғаны.
8. Менің ойымша, бəрі адамдар өзара тіл табысуға ұмтылу керек!
9. Тіліңмен жағыңа сүйенбей, тірлігіңді жасасаңшы!
10. Менің інімнің тілі енді шығып келе жатыр. Сөздері сондай қызық!
Словарь для справок

тіл алғыш – послушный, сговорчивый
тіл алу – слушаться, последовать совету
тілге жүйрік – язык хорошо подвешен
20
Модуль I
тіл жетпеу – не передать словами

тіл қатпау – словом не обмолвиться
тіл қату – разговаривать
тілі қышу – желать высказаться
тіл табу – находить общий язык
тіл тигізу – оскорблять
тілі ащы – острый на язык
тілі қысқа – не умеет хорошо говорить; не иметь права сказать
тілі мен жағына сүйену – заниматься пустыми разговорами
тілімнің ұшында тұр – вертится на языке
тілін білу – иметь подход; найти ключ
тілі ұзын – длинный на язык
тілі шығу – начать говорить
қызыл тіл – красноречие
Задание 9
Заполните пропуски одним из фразеологизмов из Задания 8. Опиши-
те ситуации, в которых используются эти реплики.
1
– Жандос, дүкенге барып келе ғойшы, жаным.
– Жарайды, əпке.
– Өзің қандай ... бала едің!
2
– Ту-у, неткен сұлу бойжеткен!
– Тіпті ... суреттеп айтуға.
3
– Мен қазақ тілін тырысып оқып жүрмін, бірақ сонда да кейде толық
ойымды жеткізуге ... қалады.
4
– Бізді қарсы алған жігіттің аты кім еді? Есімнен шығып тұрғаны...
– Иə, иə. ... тұр.
5
– ..., нең бар еді осы əңгімені бастап?!
21
Жаң
ңа грамматикамен таны
ысайыққ
Изучаем новую грам
мматтику
По морфологическому составу глаголы в казахском языке бывают про-

стыми и сложными. Сложные глаголы состоят из двух и более компонен-
тов, каждый из которых имеет самостоятельное лексическое значение.
В образовании сложных глаголов они принимают равное участие и пол-
ностью утрачивают свое первоначальное лексическое значение, являясь
одной неделимой лексической единицей и приобретая совершенно новое
лексическое значение. Сложные глаголы, образованные различными мо-
дифицирующими глаголами от одного и того же простого, способны вы-
ражать разнообразные и очень тонкие оттенки значения.
Как правило, сложные глаголы делятся на три группы.
1. Слитные сложные глаголы:
əкелу (алып келу) – принести; апару (алып бару) – отнести;
турегелу (тұрып келу) – встать; бүйту (былай ету) – сделать так.
2. Парные сложные глаголы:
күліп-ойнау – дружно веселиться; резвиться; жылап-еңіреу – безутеш-
но плакать; быть в сильной печали; сильно огорчаться; сылап-сипау –
гладить, ласкать, лелеять; азып-тозу – иметь жалкий вид, обноситься,
опуститься; қырып-жою – уничтожать, истреблять; куйіп-пісу – силь-
но переживать; үйіп-төгу – щедро одаривать, давать больше нужного.
3. Составные сложные глаголы:
жақсы көру – любить; көңіл бөлу – уделять внимание; күн көру – жить,
выживать; көз салу – заметить, положить глаз; тарс ету – хлопнуть;
жол ашу – проложить дорогу; бет алу – направиться; пайда көру – из-
влечь пользу.
Эта группа является самой многочисленной. Первый компонент слож-
ного глагола может быть выражен:
• именем существительным:
көңіл аудару – уделять внимание; дем алу – отдыхать; пайда көру – из-
влечь пользу; тіл алу – слушаться; таң ату – рассветать;
• именем прилагательным:
абай болу – быть осторожным; аман болу – быть здоровым; ғашық
болу – быть влюбленным;
22
Модуль I
Сложные глаголы образуются путем сочетания двух (иногда и более)

основ глагола, из которых первая является основным глаголом в форме
деепричастия или причастия, а вторая – вспомогательным глаголом, на-
пример:
оқып шықтым – я прочитал, оқыған едім – я читал когда-то,
оқи бер – продолжай читать.
В казахском языке имеется около 30 вспомогательных глаголов, ко-
торые сочетаясь с основными глаголами в форме деепричастия и прича-
стия, передают разные грамматические значения.
1. Вспомогательные глаголы отыр, тұр, жатыр в сочетании с гла-
голами в деепричастной форме на -ып / -іп / -п передают конкретное
действие, протекающее на протяжении определенного отрезка времени,
включая момент речи:
• отыр указывает на то, что действие происходит в данный момент
речи (преимущественно сидя):
Мен кітап оқып отырмын. – Я читаю книгу.
• жатыр придает действию постоянный характер и указывает на
длительность:
Мен университетте оқып жатырмын.
Я учусь в университете.
• тұр придает действию характер повторения, указывая на то, что
действие происходит в момент речи (преимущественно стоя):
Мен сені күтіп тұрмын. – Я жду тебя.
Ол театрға барып тұрады. – Он ходит в театр.
• жүр указывает на постоянный характер действия или его повто-
ряемость:
– Қазақ тілінде кітап оқып жүрсің бе?
– Ты читаешь книги на казахском языке?
2. Вспомогательный глагол қой в сочетании с глаголами в деепри-
частной форме на -ып / -іп / -п выражает:
• действие, выполненное до конца, безвозвратно:
Мен кітапты оқып қойдым. – Я прочитал книгу.
• действие, выполненное ненамеренно:
Мен айтып қойдым. – Я проговорился.
23
3. Вспомогательный глагол бол (быть, находиться) в казахском язы-

ке употребляется и в модальном значении, и во вспомогательном:
• в составе именных словосочетаний означает утверждение:
Қыс кезі болатын. – Было зимнее время.
• в сочетании с глаголами в деепричастной форме на -ып / -іп / -п
выражает действие выполненное до конца:
Али тапсырманы орындап болды. –
Али закончил выполнять задание.
• в сочетании с глаголами будущего времени цели (намерения) 3-го
лица на -мақ / -мек; -бақ / -бек; -пақ / -пек выражает намерение
или долженствование:
Ол маған келмек болды. – Он решил прийти ко мне.
4. Вспомогательный глагол кел (придти, приходить) в сочетании
с глаголами в деепричастной форме на -ып / -іп / -п выражает:
• постепенное нарастание действия:
Балалар соқпақ жақтан жүгіріп келеді.
Ребята бегут со стороны тропинки.
• результат действия:
Теректер өсіп келеді. – Деревья выросли.
5. Вспомогательный глагол е(ту) (делать) в сочетании с некоторыми
существительными может обозначать действия разного характера:
арман ету – мечтать; сөз ету – говорить
Дұр
рыс жазайық
Пишем прави
ильно
Задание 1
Переведите следующие предложения на казахский язык. Помните, что
в конструкциях с глаголами отыр, жатыр, тұр, жүр необходимо уста-
навливать единицу перевода в зависимости от длительности действия.
1. Серік досын уəделескен жерде күтіп тұр.

2. Сəкен, қазір не істеп жүрсің?
24
Модуль I
3. Женя би үйірмесіне қатысып жүр.

4. Асқар, интернеттен не қарап отырсың?
5. Сен не айтып отырсың?
6. Абай демалыс сайын ауыға келіп тұрады.
7. Сау болыңдар, бізді ұмытпай келіп тұрыңдар!
8. Мейрам келе жатыр, дайындалу керек.
9. Бұл топ Мəскеуде қазақ тілін оқып жатыр.
10. Мерей туған жерін сағынып жүр.
Задание 2
Переведите следующие предложения на русский язык. Обратите вни-
мание на то, как передаются глаголы совершенного вида в казахском
языке. Объясните сочетаемость глагола қой(у) в списках А и Б.
А
1. Тапсырманы орындап қойдым.
2. Шығарманы жазып қойдым.
3. Сабаққа дайындалып қойдым.
4. Ол бұл құпияны біліп қойды.
5. Өтінемін, ешкімге айтып қоймашы!
6. Ақшаны жаратып қойма!
7. Сағадат қолымдағы затымды көріп қойды.
8. Есікті ашып қойды.
9. Ол менің хатымды оқып қойды.
10. Бұл сұрақ жауапсыз қалып қойды.
11. Балқожа би 5 жасар Ыбырайды орыс-қазақ мектебіне жаздырып
қойды.
Б
1. Тамыз кеңесі ұстаздар алдына үлкен мақсаттар қойды.
2. Мемлекет басшысы «Ғылым туралы» Заңға қол қойды.
3. Топ мүшелеріне сұрақ қойыңыз!
4. Халық үкіметке талап қойды.
5. Елбасы жаңа астананың атын да өзі қойды.
6. Ол білімінің сапалық деңгейін көтеруді бірінші орынға қойды.
7. Роман Виктюк қазақ сахнасына неміс классигінің туындысын қойды.
8. Апай Қайраттың суретінің астына «бес» деген баға қойды.
9. Сөредегі шұжықтарға өндірушілердің бағасы қойылды.
10. Бабаларымыз айткандай «алдыңа ас қойды, екі қолыңды бос қойды».
25
Задание 3
Проанализируйте образование сложных глаголов со вспомогательны-
ми глаголами начала и конца действия.
жаза бастау – жазып болу

айта бастау – айтып болу
оқи бастау – оқып болу
санай бастау – санап болу
көре бастау – көріп болу
аудара бастау – аударып болу
қайталай бастау – қайталап болу
жаттай бастау – жаттап болу
сөйлей бастау – сөйлеп болу
Задание 4
Переведите следующие предложения на русский язык. Объясните
значения вспомогательного глагола кел(у).
1. Аня қазақша баяндама жасап келді.

2. Мен бəрін де біліп келдім.
3. Лагерге барып келген қызым денсаулық орталығының жақсы
екенін айтып келді.
4. Студенттер алғашқы күні Медеуді көріп келді.
5. Ғ. Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар
мен жасөспірімдер театры Мəскеу қаласына гастрольдік сапармен
барып келді.
6. Мəселен, бір ауыз қазақша білмей Қазақстанға барған орыс баласы
екі жылдан кейін еркін сөйлеп келді.
7. Студенттер сабаққа Абайдың өлеңдерін жаттап келді.
8. Мəтінді аударып келіңіздер!
9. Жаңа сөздерді қайталап келіңіздер!
10. Сабаққа дайындалып келу керек!
Задание 5
Проанализируйте сложные глаголы со вспомогательным глаголом ету.
арман ету – мечтать

əсер ету – влиять
басшылық ету – руководить
ғафу ету! – прости!
26
Модуль I
еңбек ету – трудиться

ермек ету – забавляться; развлекаться
жəрдем ету – помогать
қабыл ету – одобрять
қамтамасыз ету – обеспечивать
қанағат ету – довольствоваться; удовлетворяться
қарсылық ету – сопротивляться
қызмет ету – служить
ниет ету – намереваться
рұқсат ету – разрешать
сабыр ету – терпеть; запастись терпением
талап ету – требовать
уəде ету – обещать
үміт ету – надеяться; возлагать надежду
ықпал ету – воздействовать
Задание 6
Закончите высказывания, выбрав нужный вариант (а–д).
1. Мен Қазақстанға оралған оралмандар туралы зерттеу еңбегін

__________________. 2. Осы жерде өзім жайлы __________________. 3.
Мен арызымды __________________. 4. Менің өлең __________________
достарым білетін. 5. Қазақша __________________!
а) жазып жүрмін
б) жазып кетейін
в) жазып қойдым
г) жазып жүретінімді
д) жазып көрейік
Задание 7
Прочитайте предложения. Определите, в какой форме использованы
глаголы. Закончите предложения.
1. Қазір көп жаттығу керек, өйткені ...

2. Жиі-жиі қазақша сөйлеу керекі, өйткені ...
3. Сөздерді жаттау керек, өйткені ...
4. Қазақша газет-журнал оқу керек, өйткені ...
5. Қазақша жазу керек, өйткені ...
27
6. Үнемі тырысу керек, өйткені ...

7. Ұялмай сұрау керек, өйткені ...
8. Өзіне сену керек, өйткені ...
9. Сабаққа дайындалу керек, өйткені ...
10. Ережені түсіну керек, өйткені ...
Задание 8
Найдите продолжение каждой фразы в колонке слева:
1. Тіл үйренуге деген қабілеттілік үйрене алады

таңдаулы адамдардың ғана ...
2. Жас балалар шетел тілін тез əрі жауап қайтаруға тырысыңыз
жеңіл ...
3. Жүрексінбеген адам өзге тілді ... біліп, өзіңе ұнағанын қолда-
нуыңыз қажет
4. Шетел тіліндегі əндерді жиі есту үлесі емес
де тіл ...
5. Тіл білуге құштар болсаңыз, сол меңгереді
тілде сұрақ қоюға, оған ...
6. Тіл үйренудің көптеген тəсілдері көбірек сөйлесіңіз
бар. Соны маманнан ...
7. Алдымен негізгі тілдерді, ал со- үйренуге көмектеседі
нан кейін сол тілдерге жақын
тілдерді ...
8. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя үйрену қажет екен
отырып, тіл білетін жəне өзіңізге
көмек көрсете алатын адаммен
барынша ...
Задание 9
Закончите высказывания, выбрав подходящий по смыслу глагол из
слов для справок.
1. Атақты неміс археологы Генрих Шлиман үнемі жаттығуының

арқасында күніне прозалық текстің жиырма бетін _____________. Ол
орыс тілін 6 апта ішінде _____________. 2. Адам көбірек тіл білсе, жаңа
тілді игеру де _____________. 3. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол
28
Модуль I
тілде түсіндіруге _____________. 4. Музыканы көбірек тыңдап, есту

қабілетіңізді _____________. 5. Жақсы естіп-білу, шетел тілін үйренуде
жақсы _____________.
Слова для справок: жеңіл болу; дамыта беру; үйрену; жаттап алуға қолы
жету; тырысу керек; көмекші болу.
Задание 10
Составьте словосочетания с глаголами оқыту, сабақ беру, үйрету,
используя слова, данные справа.
кімді? балалар, студенттер, оқушылар,

оқыту шəкірттер, іні, сіңілі, құрбы, дос
не(ні)?
кімді? неге? қазақ тілі, тарих, қазақ əдебиеті, му-
үйрету зыка, би, шет тілі, əн, өлең
кімге? нені?
кімге?
сабақ беру неден? тез, жедел, жақсы, терең, жан-жақтан
қалай?
Задание 11
Сравните сочетаемость глаголов оқыту / оқу, үйрету / үйрену, объ-
ясните разницу в их употреблении.
1. Бұл орталықта қазақ тілін жақсы оқытады. – Елена Розе Мəскеу

мемлекеттік лингвистикалық университетінде оқиды. Біз универ-
ситетте қазақ тілін оқып жүрміз. Дархан кітап оқып отыр.
2. Біздің мұғалім сабақты жақсы үйретеді. Əжем көп ақыл үйретеді. –
Саша көлік жүргізуді үйреніп жүр. Мен жаңа сөздер үйреніп келдім.
3. Женя қазақ ұлттық би үйрете алады. – Əдемі би екен, маған да
үйретесіз бе?
Задание 12
Прочитайте и переведите предложения на казахский язык. Определи-
те возможные варианты перевода глагола «заниматься» на казахский
язык.
1. В школе я занималась музыкой.

2. Этот ученый занимается вопросами социальной лингвистики.
29
3. Для достижения цели очень важно заниматься самообразованием.

4. Сегодня я позанимаюсь в университете.
5. После обеда я буду заниматься с учениками.
6. Я с детства занимаюсь спортом.
7. – Чем Вы собираетесь заниматься после окончания университета?
8. – Займись, пожалуйста, чем-нибудь. У тебя столько свободного вре-
мени!
Задание 13
Раскройте скобки, поставив существительные в нужной форме. Пере-
ведите высказывания о языке. Что вы знаете об авторах высказываний?
1. «Тіл – адам (жан) тілмəші. Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт (дүние)
ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт бо-
луы үшін бірінші шарт – тілі болуы. (Ұлт) тілі кеми бастауы (ұлт)
құри бастағанын көрсетеді. (Ұлт) тілінен қымбат нəрсе болмасқа
тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі
айнадай ашық көрініп тұрады... қазақтың сары (дала) кең. Тілі де
бай» (Мағжан Жұмабайұлы).
2. «Неміс (тіл), қазақ (тіл), орыс (тіл) – шабытымның үш қайнар
(бұлақ)». «Тіл тек қатынас құралы емес. Ол – халықтың жүрегі,
жаны, ділі, діні, мақсат – мүддесі, ой-арманы, болмыс тірлігі» (Ге-
рольд Бельгер).
3. «(Тіл) биік асқар жоқ, (тіл) асқан байлық жоқ, (тіл) терең теңіз
жоқ» (Ғабит Мүсірепов).
Тіл ширату
Поговорим и обсуди
им
Задание 1
Прочитайте текст и скажите, что вы узнали о языковой политике в Ка-
захстане? Каково отношение в Казахстане к государственному и дру-
гим языкам? Какие государственные программы по развитию языков
есть в вашей стране?
Қазақстан Республикасының елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан

Халқы Ассамблеясының 12-сессиясында: «Біз барша қазақстандықтарды
30
Модуль I
біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілінің одан əрі да-
муы үшін барлық күш-жігерімізді салуымыз керек… Сонымен бірге,
елімізде тұратын барлық халықтардың өкілдерінің ана тілдерінде еркін
сөйлей, оқи алуына, оны дамытуға қолайлы жағдай тудыруымыз қажет»
деп атап көрсеткен болатын.
Мемлекеттік тілге қоса басқа да тілдерді оқып-үйрену – Қазақстан
халқының лингвистикалық капиталы болып табылады. «Өз тілің – бірлік
үшін, өзге тіл – тірлік үшін» деп Қадыр Мырза Əли айтқандай, көп тіл
үйренгендерің көп нəрсеге қол жеткізе алатынын көріп отырмыз. Қазір
бірнеше тіл игерген жастардың қатары көбейіп келеді. Лингвистикалық
капитал дегеніміз осы. «Өзге тілдің бəрін біл, Өз тіліңді құрметте!» де-
ген Қадыр Мырза Əлидің əйгілі өлеңінде лингвистикалық капиталдың
негіздемесі жатыр.
Өзге тілді білсең – өрге шығасың, Өз тіліңді білсең төрге шығасың.
Орыс тілі əр елге, ағылшын тілі əлемге есік ашады. Жеті жұрттың тілін
біліп, мемлекеттің мүддесін, ұлтың мен жұртыңның жай-күйін əлемге ай-
тып тұратын күнге жетуіміз керек.
Задание 2
Подготовьте устное сообщение на тему «22 қыркүйек – Қазақстан
халықтарының тілдер күні». Почему в Казахстане объявлен день язы-
ков народа Казахстана? Есть ли такой праздник в вашей стране?
Задание 3
Прочитайте текст. О каком культурном проекте идет речь? Продолжи-
те этот текст своими рассуждениями о значимости этого проекта.
Қазақстанда «Үштұғырлы тіл» атты мəдени жоба іске асырылуда.

Оның мақсаты – Қазақстан əлемнің жоғарғы білімді, халқы үш бірдей
тілмен қолдана алатын мемлекет ретінде танылуы. Осыған байланы-
сты қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін халықаралық қарым-
қатынас тілі ретінде, ағылшын тілін ғаламдық экономикаға кірудің ең
негізгі тілі ретінде дамытуы мемлекеттің тілдік саясатының ең маңызды
мақсаттарының бірі болып саналады.
31
Артық болмас білгенің...

Знакомимся с культуурой
й казах
хско
ого
о наро
ода
а
Задание 1
Прочитайте следующий текст об основателе казахского литературно-
го языка Абае Кунанбаеве. Ответьте на вопросы:
• Что вы знаете о биографии и творчестве Абая Кунанбаева?

• Чему учит, к чему призывает Абай, обращаясь к читателю?
• Почему Абая Кунанбаева считают основателем казахской литера-
турной письменности?
• Почему «Слова назидания» Абая Кунанбаева считают философ-
ским трактатом или даже учением?
Құнанбайұлы Абай (1845–1904 жж.) –

қазақтың ұлы ізашар ақыны, композитор,
философ, қазақ жазба əдебиетінің негізін
қалаушы жəне оның алғашқы классигі.
Өзінің шеберлік-шалымын Шығыс елде-
рінің əдебиетімен (Фирдоуси, Навои,
Низами, Физули, Ибн Сина, т.б.) жақсы
танысу арқылы шыңдаған. Оның үлкен
өнер, мол азық саласы – орыс халқының
мəдениеті жəне сол арқылы Еуропа
мəдениеті. Абай И. А. Крыловтың мысал-
Абай Кунанбаев дарын, М. Ю. Лермонтовтың өлеңдерін,
А. С. Пушкиннің «Евгений Онегиін», Гете
мен Байрон өлеңдерін шебер аударған. Қара сөздер тақырып жағынан
алғанда ақынның өлеңдерімен астасып жатады. Философиялық жəне
психологиялық мəні зор 45 «қара сөзі» бар. Абайдың өз шығармашылық
тұлғасы жан-жақты. Педагогикалық жүйеде Абай жастарды өзге
ұлттардың тілін үйренуге шақырады. Абай – жаңа классикалық жазба
əдебиеттің негізін салған.
ЮНЕСКО шешімі бойынша 1995 ж. – Абай жылы болып жариялан-
ды. Бұл шара Абайдың бүкіл адамзат үшін аса зор маңызы бар екенін
дəлелдейді.
32
Модуль I
Задание 2
Прочитайте текст. В чем видит главное призвание поэта Абай? Под-
твердите свой ответ высказываниями из текста.
Абайдың тіл туралы айтқан сөздері көп, оларды талдап өтсек, ұлы
ақынның тілге өз көзқарасын тануға болады. Абайдың поэзияға тілі
жағынан қоятын шарты ең алдымен «жеңілдік» (түсінікті), «жүрекке жылы
тию» (сезімге əсер ету), «мағынасының түзу келуі». Осыларды жинақтай
келіп, Абайдың өзі қалдырған формуласымен айтсақ, «іші алтын, сыр-
ты күміс» жақсы сөз, міне, поэзия-өлеңнің тілі. Бұл формула сөздердің
түсініктілігін де, əдемілігі, сезімге əсер ету жағын да, мазмұнының терең
болуын да толық қамтиды:
«Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңілін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан, сауық ойда жоқ, əуел баста-ақ...»
Абайдың тілге зор көңіл бөлуінің негізгі тамыры, міне, осында, яғни
поэзияны, оның əлеуметтік мəнін терең ұғынуда жатыр. Сондықтан да
Абай тілді бірінші орынға қойып, өлеңнің əр сөз, əрбір сөйлемі үшін
жаны ауырып, бір сөзді орынсыз қолданушыларға аяусыз күрес ашып,
«сөз қадірін кетірушілерге» өлтіре соққы берді.
Задание 3
Прочитайте текст. Какое событие запечатлено на фотографии к тексту?
2006 жылдың сəуірінде Мəскеу қаласында салтанатты түрде Абай

Құнанбайұлына ескерткіш орнатылды. Ескерткіштің ашылу салтанатына
екі елдің басшылары Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путин, сондай-
ақ Қазақстан мен Ресейдің зиялы қауым өкілдері, мемлекет жəне қоғам
қайраткерлері, Мəскеуде оқитын қазақстандық студент жастар қатысты.
Ескерткіш кампозициясының авторлары Ресей – Қазақстан авторлық
ұжымы, яғни мүсінші Марат Əйников, дизайнер Тимур Сүлейменов,
суретші Эдуард Дробщский, архитектор Вячеслав Романенко.
Ресей Президенті В. В. Путин бұл ескерткіштің ашылуын Ресей мен
Қазақстан арасындағы қатынастардың айтулы оқиғасы деп атап көрсетті.
«Біз аса көрнекті əдебиетшіге, ақын мен ойшылға ескерткіш ашып отыр-
мыз. Ол екі мəдениеттің өзара молығуы туралы айтқан қазақ жəне орыс
халықтарының арасындағы рухани ықпалдастықтың қалыптасуына
зор үлес қосқан адам», – деп Ресей Президенті өз сөзінде атап өтті.
33
Ескерткіштің орнатылуы тұтас

қазақ мемлекетіне жасалған құрмет,
екі елдің достығының, татулы-
ғының белгісі, бір-бірінің рухани
құндылықтарын бағалай білгенді-
гінің көрінісі.
Мəскеуде Абай ескерткішінің,
Лондон қаласында Абай үйінің,
Делиде Абай көшесінің болуы,
Мысыр мемлекетінің астанасы –
Каирдің, Германия астанасы – Бер-
Открытие памятника Абаю в г. Москве, линнің бір көшесінің Абай атымен
Чистопрудный бульвар
аталуы, Стамбулда Абай көшесіне
ескерткіш орнатылғандығы – осының бəрі қазақтың дара перзенті Абайға
өзге елдердің көрсеткен құрметі болса керек.
Задание 4
Проверьте, что вы знаете об Абае Кунанбаеве? Ответьте на вопросы.
1. Когда и где родился Абай?

2. С какого возраста Абай начал писать стихи и о чем?
3. Какое образование получил Абай Кунанбаев?
4. С творчеством каких восточных поэтов он познакомился во время
учебы в медресе?
5. Какие песни на слова Абая вы знаете?
6. Кто из политических ссыльных познакомил Абая с творчеством
А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, Н. А. Некрасова, Ф. М. Досто-
евского?
7. Назовите, какие стихи русских поэтов были переведены Абаем?
8. Какое настоящее имя Абая?
9. Назовите 3 источника, питавших творчество поэта.
10. Премьера оперы «Абай» состоялась 24 декабря 1944 года. Кто был
автором либретто и композиторами этой оперы?
11. Как назывался фильм, созданный в 1945 году об Абае?
12. Кто является автором и соавтором трагедии «Абай»?
Задание 5
Прочитайте стихотворения Абая Кунанбаева на сайте, посвященном
жизни и творчеству великого казахского поэта и просветителя (http://
abay.nabrk.kz). Выучите одно стихотворение наизусть.
34
2-ші сабақ
Көп тіл білгіңіз келе ме?
Урок 2
Почему мы учим языки?
Əде
емі сөйлейік!
аться!
Задание 1
Прочитайте диалог. Составьте возможные варианты описания ситуаций.
1
– Əкей, əкеліңіз көмектесіп жіберейін, сөмкеңіз ауыр шығар.
– Көп жаса, айналайын!
2
– Қарындас, атыңыз кім болады, танысып қояйық!
– Ағай, көшеде жігіттермен таныспаймын!
3
– Апай, кіруге рұқсат па? Кешіріңіз, сабаққа кешігіп қалдым.
– Кіріңіз, бұдан былай сабаққа кешікпеуге тырысыңыз.
Задание 2
Переведите на русский язык следующие обращения: қалқам, қарағым,
шырағым, айналайын, жаным, күнім, айым. Можно ли их перевести
дословно? Обоснуйте свой ответ.
Задание 3
Прочитайте предложения из списков А–Г. Обратите внимание на
национально-культурную специфику казахских обращений. Заполни-
те таблицу.
Обращение к знакомым людям Обращение к незнакомым людям
35
А
1. Отағасы-ау, ақша көздің құрты емес пе? (С. Жүнісов)
2. Қореке, ана Нұртазаның мінезі доғал, тентектеу ғой (С. Жүнісов).
3. Апа-а-а! Апа-а-а! – деп Айша анасына қарай жүгірді (С. Жүнісов).
4. Сашенька, Қырғызбаев кінəлі болса, оны мектептен шығарып
жіберу – оңайдың оңайы (Ш. Мұртаза).
5. Уай, Құнанбай, мені құдайдың жылатқаны аз ба еді? (М. Əуезов)
Б
1. Ағажан, ашуыңызды қойыңыз.
2. Балам, қайда жүрсің?
3. Ей, жарық күн!
Біздің жерге, біздің елге қарашы:
Қандай ғажап,
Мына менің туған елім,
Жайнап жатыр жазирам,
Алтын, күміс ақтарылған даласы (С. Мəуленов).
4. Сен жыладың, жігітім,
Көп көрдім деп тұрмыстың тапшылығын,
Қайтпады деп жұртқа еткен жақсылығым (М. Шаханов).
5. О, бақыт!
Бар адамға өтімдісің сөйлесең,
Баянсыз да секілдісің кейде сен (М. Шаханов).
В
1. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың (Абай).
2. Үкідей желпіндірген қарақтарым,
Шешсеңші, білегіме арқан батты... (Біржан сал)
3. Ар жақта отыратын Көлбай, Жанбай,
Шідерімді кім алды Лəйлім алмай? (Біржан сал)
4. Жастық шағым, менің шалқар ырысым!
Шаттығымсың, жанарымның нұрысың! (М. Шаханов)
Г
1. О, тəңірім... Кетеуі кеткен мына өмірді не істерсің? (С. Жүнісов)
2. Қодар: – А, құрыған құдай, нең бар еді дей беріп, қасына бұрын
барған екі жігітті қойып-қойып жібергенде, біреуі мұрнын басып
ұшып түсті (М. Əуезов).
36
Модуль I
3. Тентек жаңбыр тереземді,

Бытырамен атып тұр.
Қандырайын кенеземді,
Айхай, көктем!
Тұра тұр! (М. Мақатаев)
4. Қу сорлы ағам-ай! Сорлы ағам! Ол менің жалғыз ағам еді (С. Ерубаев).
Задание 4
Дополните предложения, используя формы обращения, принятые
в казахском языке и культуре.
1. ..., маған көмектесіп жіберіңізші.

2. ..., атыңыз кім болады?
3. ..., жағдайың қалай?
4. ..., бүгін қандай сабақтар болады?
5. ...! Жол тəртібін бұзбаңыз!
6. ...! Сақ болыңыздар!
7. ..., Сізбен оңаша сөйлесуге бола ма?
8. ..., сен қарсы болмасаң, бүгін киноға барайық.
9. ...! Тынышталыңдар!
10. ...! Қош келдіңіздер!
Ой шақыру
м
Задание 1
Прочитайте интервью с Уильямом Фиерманом и определите его тему.
Задание 2
Прочитайте интервью и выберите один из предлагаемых к нему за-
головков:
• «Қазақстанға саяхат»
• «Уильям Фиерман мырза қазақ тілін қалай үйренді?»
• «Тіл үйрену үшін қанша уақыт керек?»
37
– Уильям Фиерман мырза, əуелгі əңгімені сіздің Қазақ елін, соның

ішінде қазақ тілін зерттеуіңізге не себеп болды деген сауалмен
бастасақ…
– Кеңес одағы тұсында, яғни жетпісінші
жылдары тұсында мен Орта Азияны зерттеуді
ұйғардым. Орталық Азияға тұңғыш рет 1976
жылы ат басын тіредім1. Əуелі Өзбекстандағы
тіл саясатын зерттеумен айналыстым. Ал
сексенінші жылдары Қазақстанды зерттеуді
қолға алдым. Себебі, Қазақ еліндегі тілдік
ахуал мені қатты қызықтырды. Өзбек еліне
қарағанда Қазақстаннан шығатын басылым-
дарды шолып шығатынмын. Көп мағлұматтар
алдым. Бүгінде Қазақстанға жыл сайын келіп
Уильям Фиерман
тұрамын. Бұған дейін Атырау, Ақтау, Павло-
дар, Қарағанды қалаларында болып, елдегі
тілдік ахуалмен танысып қайттым.
– Кешіріңіз, көп ретте өзге елдің ғалымдарын тіл саласынан бұрын
қазақ халқының салт-дəстүрі, əдет-ғұрпы қызықтырып жатады. Ал сіз
тілді зерттеуге қызықтыңыз...
– Өзім, негізінен, саясаттанушымын. Мені көбіне тіл мəселесі
қызықтыратынын түсіндім.
– Жалпы, бүгінде қанша тіл білесіз?
– Ағылшын тілінен бөлек, португал, чех, орыс, қазақ, өзбек, қырғыз
тілдерін жақсы білемін. Испан тілінде сөйлей алмасам да, оқи аламын.
Бүгінде қытай, түркімен, тəжік тілдерін меңгеру үстіндемін.
– Фиерман мырза, сіз Индиана университетінде дəріс оқисыз. Жал-
пы, қазақ жастарының білім деңгейін қаншалықты бағалайсыз?
– «Болашақ» бағдарламасы бойынша оқып жатқан қазақ жастарының
білім деңгейлері жоғары деп бағалаймын. Қазақстанның ең жақсы оқыған
жастары деп білемін.
– Жақсы. Ал енді қазақ халқы жөніндегі ойыңызды білсек…
– Қазақ халқының қонақжай екенін бəрі біледі. Мəдениеті өте бай
халық.
1
ат басын тіредім (фраз.) – қонақ болып түсті, белгілі бір межелі жерге
келіп жетті, тоқтады.
38
Модуль I
– Тіл үйрену үшін қанша уақыт кетеді?

– Оны кесіп айту қиын. Себебі, мен қазақ тілін меңгермей тұрып,
өзбекше білетінмін. Сол себепті қазақ тілін үйрену аса қиын болған жоқ.
Ешкім арнайы сабақ өткізген жоқ, өзім түрлі сөздіктер арқылы меңгеріп
келемін. Тіл үйренуге деген қызығушылық болса, меніңше, əркім де
үйреніп алары сөзсіз. Бұған, əрине, уақыт та жұмсалатыны белгілі. Сондай-
ақ мамандығым тіл білімі саласы болған соң да, үйренуге тура келді.
– Қазақ қоғамынан Америка жұртшылығына нені үлгі етуге болады?
– Қазақ халқының бай мəдениетін үлгі етіп көрсетуге болады.
Америкаға ғана емес, бүкіл дүниежүзіне паш етуге тұрарлық.
Ғанибет Ғалымбекұлы
Примечание к тексту
Уильям Фиерман – америкалық ғалым, Индиана университетінің са-

ясаттану факультеті Орталық Еуразияны зерттеу кафедрасының про-
фессоры. Уильям Фиерман Орталық Азиядағы саяси жағдай, əсіресе,
тіл, ислам діні жəне ұлттық ерекшеліктер туралы тақырыптарды зерт-
теумен айналысады. Басты еңбектері: «Тілді жоспарлау жəне ұлттық
даму: өзбек тəжірибесі», «Кеңестік Орталық Азия: «Жолы болмаған»
қайта құру» кітабының құрастырушы авторы. «Тіл туралы заңдарды
жүзеге асыру: бес республикадағы қайта құру жəне заң мəселелері»,
«Бөтен діндердің қаупін сезіну». Қазақтілді ақпарат құралдарының
реакциясын талдау», «Қала демографиясының өзгеруі жəне Қазақ-
стандағы ұлтшылдық болашағы», «Қазақстандағы тіл жəне даралану
мəселелері: негізгі құжаттардағы көрініс», «Өзбекстандағы саяси даму:
демократиялану деп айтуға келе ме?», «Орталық Азия мен Кавказдағы
бөліну жəне өзгеріс мəселелері» атты ғылыми мақалалары Батыстың
беделді басылымдарында жарық көріп, кітаптар тарауына енген.
Задание 3
Дайте развернутые ответы на следующие вопросы.
1. Уильям Фиерман мырза қазақ тілін не себептен зерттей бастады?

2. Уильям Фиерман мырза қазақ тілінен басқа қандай тілдер біледі?
3. Уильям Фиерман мырзаның қазақ халқы туралы ойы қандай?
4. Америкалық ғалымды Қазақстанның тілдік ахуалы неге қызық-
тырды?
5. Фиерман мырза «Болашақ» бағдарламасы бойынша оқып жатқан
қазақ жастарының білімін қалай бағалайды?
39
Задание 4
Кратко передайте содержание интервью на казахском языке.
Задание 5
Прочитайте диалог и прокомментируйте его, дав характеристику уче-
ному.
Задание 6
Прочитайте диалог еще раз. Замените реплики одного из действую-
щих лиц синонимичными выражениями. Разбейтесь на пары и разыг-
райте новый вариант диалога.
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Переведите следующие сложные глаголы казахского языка на рус-
ский язык. Составьте диалог о том, как вы изучаете иностранные язы-
ки. Используйте приведенные глаголы в вашем диалоге:
зерттеуді ұйғару, зерттеумен айналысу, зерттеуді қолға алу, шолып

шығу, келіп тұру, танысып қайту, қызықтырып жату, қызықтыратынын
түсіну, дəріс оқу, кесіп айту, меңгеріп келу, үйреніп алу, үлгі ету, паш ету.
Задание 2
Познакомьтесь со значениями глагола зерттеу и его синонимами.
Переведите следующие словосочетания на казахский язык.
зерттеу; оқып білу; іздену (изучать)

қазақ тілін зерттеу – исследовать казахский язык
мəселені жете зерттеу – тщательно изучать проблему
мəдениет ерекшеліктерің зерттеу – изучать культурные особенности
арнаулы зерттеу
байыпты зерттеу
ғалымның зерттеуі
40
Модуль I
ғылыми зерттеу
жан-жақты зерттеу
зерттеудің əдістері
зерттеудің дереккөздері
зерттеудің қажеттілігі
зерттеудің қорытындысы
зерттеудің мазмұны
зерттеудің мақсаты
зерттеудің міндеттері
зерттеудің нəтижесі
зерттеудің өзектілігі
зерттеу жүргізу
құнды зерттеу
іргелі зерттеу
Задание 3
Познакомьтесь со значениями слова ахуал. Выберите из списка (а–о)
перевод, соответствующий списку (1–14).
ахуал
1) положение; состояние
ахуалдарың қалай? – как ваши дела?
2) атмосфера; климат (обстановка)
моральдық-психологиялық ахуал – морально-психологическая ат-
мосфера
1. бейбіт ахуал а) благоприятная обстановка
2. достық ахуал б) обстановка в стране
3. елдегі ахуал в) международная обстановка
4. жақсы ахуал г) современное состояние / обстановка
5. жұмыс ахуалы д) в конструктивной обстановке
6. күрделі ахуал е) мирная обстановка
7. қазіргі ахуал ж) хорошая обстановка
8. қолайлы ахуал з) политическое положение
9. өзара түсіністік ахуалы и) сложная обстановка
10. алауатты ахуал к) обстановка взаимопонимания
41
11. саяси ахуал л) дружеская обстановка

12. сенім ахуалы м) достойное положение
13. сындарлы ахуал жағ- н) обстановка доверия
дайында
14. халықаралық ахуал о) рабочая обстановка
Задание 4
Переведите предложения. Составьте словарную статью к слову шын
для двуязычного словаря.
1. Ол шынын айтты.
2. Шынымды айтсам, мен бұл туралы əлі ойланған жоқпын.
3. Шын бір сөз, өтірік мың сөз.
4. Саған жалған маған шын.
5. Шын дос қиыншылықта танылады.
6. Сізді шын көңілден қонаққа шақырамын!
7. Сізге шын жүректен алғысымды білдіремін.
8. Бұл бəріміз үшін шын қуаныш!
9. Шын мəнінде мен бұлай ойламаймын.
10. – Шының ба? Расында да солай ойлайсың ба?
11. – Шының ба, ойының ба? Түсінбедім.
12. – Шын сияқты.
Задание 5
Подберите эквиваленты в своем родном языке к следующим посло-
вицам казахского народа. Сколько значений имеет слово тіл в казах-
ском языке?
1. Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл

2. Тілге құрмет – елге құрмет
3. Көп тіл білу – баға жетпес байлық
5. Ақыл көркі – тіл, тілдің көркі – сөз.
6. Көңіл – гүл, тіл – бұлбұл.
7. Ана тілің – қазынаң.
8. Тіл қылыштан өткір.
9. Өнер алды – қызыл тіл.
10. Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады.
11. Туған ел тұғырың. Туған тіл қыдырың!
42
Модуль I
Задание 6
Почему казахи так говорят? Дайте развернутые ответы.
1. Жақсы сөз – жарым ырыс.

2. Көз жетпеген жерге сөз жетеді.
3. Тіл – көңілдің кілті.
4. Ең тəтті де – тіл,
Ең ащы да – тіл.
Ең жұмсақ та – тіл,
Ең қатты да – тіл.
Задание 7
Используя слова для справок, найдите продолжение пословиц казах-
ского народа.
1. Тіл – адам ойының ...

2. Аңдамай сөйлеген ...
3. Ойнап сөйлесең де...
4. Тисе терекке, тимесе ...
5. Айтылған сөз, ... оқпен тең
6. Бал тамған тілден ... тамар
7. Көп сөз – ...
8. Көп сөз – күміс, аз сөз – ...
9. Жасыңда қылжаң болсаң, өскенде ... боласың.
10. Таза сөйлеу – биік ...
Слова для справок: бұтаққа, ауырмай өледі, мəдениеттілік, бос сөз, алтын,
мылжың, у, атылған, ойлап сөйле, айнасы.
Жаң
ысайыққ
мматтику
Чужая речь в казахском предложении оформляется посредством вспо-

могательного глагола де (деу – говорить), деді, дейді, деп, деген, деген
екен болатын, дей жаздап, дегендей, депті т.б., который всегда идет
непосредственно за чужой речью. Глагол де спрягается, как и все другие
глаголы. Этот глагол не употребляется самостоятельно, а лишь как часть
43
сложного сказуемого, так как самостоятельного лексического значения не

имеет. Вместе с прямой речью переводится как «сказал», «говорил»:
«Қазiр келемiн», – дедi ол. – «Сейчас приду», – сказал он.
Когда прямая речь передается в косвенной, глагол деу употребляется
в настояще-переходном времени:
Мен оқушыларға күнделiктi сабаққа дайындалу қажет деймiн.
– Я говорю ученикам, что надо ежедневно готовиться к урокам.
Примечание
Глагол де употребляется и в таких случаях, как:
Не дейді? – Что говорит? Не деді? – Что сказал?
Не депті?– Что сказал? Не деген екен?– Что же сказал(а)?
Не қыл дейді? – Чего требует? Не қыл дейсің? – Что мне делать?
Бұлай дейді, солай дейді. – Так говорит. Қайт дейсің? – Чего требуешь?
Кроме роли вспомогательного глагола, де в предложениях с прямой

и косвенной речью может употребляться в значении «именовать» и в та-
ких случаях не имеет отношения к прямой речи.
Балтабек деген жігіттікін білесің бе? (С. Мұқанов)
Абай Тоғжанға деген өз өлеңін айтқысы келді (М. Əуезов).
В некоторых случаях глагол де функционирует в речи как граммати-
ческая абстракция и обозначает переходное состояние одного действия
в другое:
Ол қысылайын деді. Егін көктейін деді. Шам сөнейін деп келеді.
Глагол де может употребляться также в составе устойчивых выраже-
ний: керек десе, əке десең, өлдім-талдым дегенде, жан дегенде жалғызы.
Дұр
ильно
Задание 1
Передайте следующие повелительные предложения в косвенной речи.
Үлгі: «Осы тақырыпты ертеңге дайындап келіңіз», – деді мұғалім.
Мұғалім маған осы тақырыпты ертең дайындап кел деп айтты.
44
Модуль I
1. «Білмегенді біле бер!», – деді Шəкəрім Құдайбердіұлы.

2. «Қандай іс? Сөйлеші!», – деді Абай.
3. «Өтінемін, ертең келіңізші», – деді хатшы қыз.
4. Ол былай деді: «Кездесуге түстен кейін келіңіз!»
5. Мен Айымға былай дедім: «Тезірек жауабыңды бер!»
6. Əкем маған былай деді: «Уақытыңды босқа өткізбе!»
7. «Жүр, бірге барайық», – деді менің досым.
8. Дəрігер əжеме былай деді: «Өзіңізді күтіп жүріңіз!»
9. «Осы костюмды ал», – деп айтты əкем, ақырын сөйлеп.
10. – Осы араға тоқта! – деді Қанат.
Задание 2
Передайте следующие повествовательные предложения в косвенной
речи.
Үлгі: Ол маған былай деді: «Мен қазақ əндерін жақсы көремін.» –
Ол маған қазақ əндерін жақсы көретінін айтты.
1. «Мен бүгін киноға барамын», – деді ол маған.
2. Мен оларға былай дедім: «Қазақтар мақалдап сөйлейді».
3. Олег былай деді: «Менің бөлмем екінщі қабатта».
4. Вика былай деді: «Алматы өте əдемі қала».
5. «Мен бұл кісіні танымаймын», – деді ол.
6. «Бұл улкен қала», – деді əкем.
7. Мұғалім біздің топқа былай деді: «Бұл тақырыпты ендігі сабақта
жалғастырамыз».
8. Оля былай деді: «Бұл өте жақсы жазушы».
9. Ол былай деді: «Маған сіздің көмегіңіз керек».
10. «Тапсырманы тамаша орындап келіпсіз», – деді мұғалім маған.
Задание 3
Восстановите прямую речь в следующих предложениях.
1. Балалар қуанып, өздерінің əлі де көп жаңалықтар табатындығын

айтты.
2. Сəбит Жамбылға Сарыарқадан, Балуан Шолақ жерінен екенін айтты.
3. Ол менен қашан келгендігімді сұрады.
4. Досым шетелге оқуға баратыны туралы айтты.
5. Елеусіз көлдің не себепті Қызылкен атанғанын сұрады.
6. Ол маған бұл əңгімені неге бастағанын айтты.
45
7. Айжан Сəулеге Алматыдан не əкелгенін айтты.

8. Ержан Əсияны ешқашақ ұмытпайтынын айтты.
9. Дарын мұғалімнен өткен тақырыпты қайта түсіндіруін өтінді.
10. Мен де оған асықпа деп айтып жатырмын.
11. Тіл білгеннің зияны жоқ деп айтып жүру.
Задание 4
Передайте следующие вопросительные предложения в косвенной
речи.
1. «Жазғы демалысты қалай өткіздің?» – деп сұрады ол менен.

2. «Саған Астана ұнады ма?» – деді ол маған.
3. «Бүгін кешке не істейсің?» – деді Арман.
4. «Кешіріңіз, келесі қай аялдама?» – деп сұрады бойжеткен.
5. «Ертең нешеде кездесеміз?» – деп сұрады Айнұрдан Мақсат.
6. «Кешке қолың бос болады ма?» – деді ол маған.
7. «Сен мені қайда күтіп тұрасың?» – деп сұрады ағам.
8. «Ертең сабақ нешеде басталады?» – деп сұрады Айнұр.
9. «Қазақстанда қай жерде тұрасың?» – деді ол маған.
10. «Еркіннің қай жерде тұратынын кім біледі?» – деп сұрады мұғалім.
Задание 5
Передайте прямую речь в косвенной форме.
1. «Мұны мен бір жерде көрдім», – деп ойлады ұста (М. Əуезов).
2. М. Горький былай дейді: «Кітап – білім бұлағы».
3. «Кітап, – дейді М. Горький, – білім бұлағы».
4. Ы. Алтынсарин былай деген: «Мұғалім бəрінен де қымбат, өйткені
мұғалім-мектептің жүрегі».
5. «Қазақ тілі – бай тіл. Оралымды, ырғақты, теңеу – бейнелеулері
ерте туған тіл», – деген Ғабит Мүсірепов.
6. «Еңбек адамды биікке жетелер», – деді Ақнұр.
7. Ол бірде маған шынын айтты: «Сенімен сапарға шықсам, көңілім
бір түрлі көтеріңкі болады».
8. Ұста: «Бұны қайдан көрдім?» – деп ойлады.
9. «Енді не істемекшісің?» – деді ана.
10. «Бұл не деген жұмбақ?» – десті екеуі.
11. «Салыстырудың қай-қайсысы да кемшіліксіз болмайды», – дейді
неміс мақалы.
46
Модуль I
12. «Шырағым, – деді кемпір, – сен далаға шығып кетші».

13. «Еркем, неғып тұрсың?» – деп қала жаздаған Айбала... аузына
келіп қалған сөзді ерні мен бөгей қойды.
14. «Сен радио тыңдайсың ба?» – деп сұрады досым.
15. «Мүмкін кездесерміз», – деді жас жігіт.
16. «Əйел мақтағанды жек көрмейді, мен де соның бірімін», – деді Ұлпан.
Задание 6
Трансформируйте в прямую речь следующие высказывания.
1. Асылы Осман (қоғам қайраткері): Қазақ халқына мəңгі қарыздар-

мын, барым да, базарым да қазақтың тілі. Қазақтың тілі шұрайлы, құнарлы,
өте бай. Оны дамыту мүмкін емес. Ол – дамыған, өскен, өркендеген тіл.
2. Назарбаев Н. Ə. (ҚР Президенті): Қазақстанның болашағы – қазақ
тілінде.
3. Радлов В. В. (ресейлік шығыс зерттеушісі): Қазақтардың тілі
жатық та шешен, əрі өткір, көбіне іліп-қағып сұрақпен жауап беруге
келгенде таң қалдырарлықтай оралымды сөйлейді. Кез келгені, тіптен
сауатсыздарының өзі, ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден
тек француздар мен орыстардың дəрежесінде сөйлей біледі.
4. Мелиоранский П. М. (шығыс зерттеушісі, профессор): Қазақ тілін
зерттеушілердің барлығы да бір ауыздан ең бай, ең таза түркі тілдердің
бірі деп таниды.
5. Бенцинг И. (түркітанушы): Ғылыми, əдеби, тілдік жəне тарихи
тұрғыдан қарағанда қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең əсем, өте бай
тілдің бірі.
6. Малов С. В. (орыс ғалымы): Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі
жағынан басқа түрік, немесе түркі тілдерінен əрдайым бөлекшеленіп
тұрады. Қазақ өзінің ауызекі көркем тілімен, айшықты əсем фольклоры-
мен бұрын да, қазір де даңқы шығып жүрген халық.
7. Саади А. (татар ғалымы): Қазіргі ең таза, ең бай, ең табиғи жəне
бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол қазақ тілі
жəне қазақ əдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек.
8. Янушкевич А. (поляк журналисі): Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің
зорлығына барған сайын менің көзім жетуде. Қандай əсем сөйлейді. Кез
келгені айтайын дегенін тез түсіндіре, қарсыласының сөзіне шебер той-
тарыс бере біледі. Тіпті балаларының ақыл-есі де өте тез жетіледі.
9. Айтматов Ш. (қырғыз жазушысы): Қазіргі қазақ тілінен үйренеріміз
көп. Мен өз басым жаңа шығарма жазар алдында қазақ əдебиетінің озық
47
туындыларын үңіле оқимын, орайлы атауларды өз шығармаларымда

пайдаланып отырамын... туыс тілдегі терминдер баламасын тартынбай
кəдемізге асырсақ, қырғыз тіліне олжа саламыз!..
Тіл ширату
им
Задание 1
Используя материал урока, подготовьте устное сообщение. Начните
свое выступление следующим образом:
Қазақ тілінің таңғажайып кереметі жайында пікір айтушылар көптеп

саналады. Əсіресе, ірі түркітанушылар мен саяхатшылардың қазақ тіліне
үлкен құрметпен қарап, тамсана жазғандары мəлім...
Задание 2
Прослушайте текст и определите его тему.
Задание 3
Прочитайте текст и выполните задания, предложенные после текста.
Жақында Еркін Рақышев атты режиссердің «Мəңгілік өмір сүргің кел-

се…» деген фильмі жарық көрді.
Туындының мазмұны мынадай: бір дəрігер-лаборант мəңгілік өмір
сүргізетін дəрі ойлап табады. Əлемнің бүкіл ғалымы оны мойындайды.
Содан сатылымға шығарылады. Бірақ дəрі сатып алушыға қойылатын бір
талап бар. Ол – қазақ тілін білуі міндетті. Қазақ тілін білмесе, дəрі са-
тылмайды, қартаяды. Сөйтіп, бүкіл əлем қазақ тілінде сайрайды. Африка
мен Азияның, Америка мен Ұлыбританияның адамдары қазақша айтысқа
шығады. Тіпті Барак Обаманың өзі Америкада қазақ тілі мемлекеттік тіл
болып жарияланғанын мəлім етеді. Сайып келгенде1, мұның бəрі əлгі
лаборанттың түсі болып шығады. Идея жақсы. Дегенмен мына өмірде
болмайтын жағдай. Тек түстің шеңберіндегі қиял. Ал шын өмірде əлдебір
елдің президенті қазақша сөйлепті дегенді естідіңіз бе? Естімесеңіз,
1
сайып келгенде – в итоге, в конечном счете.
48
Модуль I
айтайық. Кешегі Астананың тойында, «Хан Шатыр» ойын-сауық кешенінің

ашылу салтанатына арналған дастарқан басында Ресей Федерациясының
Президенті Дмитрий Медведев таза қазақ тілінде құттықтау жолдады...
Демек, бұл – əлемнің алып мемлекеттері Қазақстанның Азаттығын
толық мойындады, Астананың айбарына сүйсінді, Елбасының дана сая-
сатына тəнті болды1 деген сөз. Қуан, қазақ!
Е. Байтілес
Задание 4
1. Мəңгілік өмір сүргіңіз келеді ме?

2. Мəңгілік өмір сүргізетін дəрі ойлап табу мүмкін бе?
3. Бүкіл əлем бір тілде сөйлеуі мүмкін бе?
4. Қалай ойласыздар, өзге мемлекетке іссапармен келген елбасшыла-
ры сол мемлекеттің тілінде сөйлеу керек пе?
5. Өздеріңіз саяхат жасаған мемлекеттерде жергілікті елдің тілінде
сөйлеп көрдіңіздер ме?
6. Қазақ тілін үйрену үшін қанша уақыт керек деп ойлайсыздар?
Задание 5
Прочитайте следующие тексты. Почему эти люди изучают казахский
язык. Подтвердите свой ответ предложениями из текстов. Подготовьте
устное высказывание на казахском языке на тему «Почему я изучаю
казахский язык...».
I
Этот выбор, изумивший многих моих коллег, был сделан по вполне
понятным прагматическим мотивам – мне часто приходится бывать по
делам в Казахстане. Несомненно, что знание казахского языка поможет
мне более успешно выполнять свои профессиональные обязанности в
условиях реально существующего многоязычного общества Республики
Казахстан. Кроме того, казахский язык поможет мне ближе узнать культу-
ру той страны, которая является предметом моего научного исследования
и самой искренней симпатии.
Юрий Солозобов, политолог,
www.kazakh-tili.ru
1
тəнті болу – быть довольным, быть согласным.
49
II
Қазақстан жəне Ресей əрқашан достық қарым-қатынаста келе жатқан
мемлекеттер. Екі елдердің қатынастары мықты, ынтымақтaстығы зор,
жоғары салаларда көптеген кездесулер өткізіліп жүр. Екі мемлекеттің
жақсы қатынастарын нығайту үшін жақсы мамандар керек. Осындай
мамандардың Ресейге қажеттіліге неде? Бір жағынан қарағанда, қазақтар
орысша жақсы біледі, бізді жақсы түсіне алады, ал екінші жағынан
қарағанда, Ресей Қазақстаннан ұтылып тұр,
өйткені Ресейде қазақ тілін білетін адамдар
санаулы-ақ.
Қазақ тілі – бұл бүкіл түркі əлемінің есігінің
кілті. Қазақ тілінің арқасында сіз қырғыздың
əлде əзірбайжанның тілін түсіне аласыз. Егер
сіз Қазақстанды жақсы білсеңіз, сіз басқа түркі
мемлекеттерінің əдет-ғұрпыларын біле аласыз,
олардың шаруашылық құрылысы сіз үшін та-
ныс болады жəне сіз түркі адамдардың жүрегіне
жол таба аласыз.
Лаврентьева Евгения,
Лаврентьева Евгения, ММЛУ студенті
студентка МГЛУ,
Москва III
«Тіл үйрену – құдық қазумен бірдей» – бұл
мақал қазақ тілі туралы. Мен қазақ тілін жақсы
білгім келеді, өйткені маған Қазақстанның
мəдениеті ұнайды, бірақ бұл тіл мен үшін қиын.
Дегенмен, мен бəрі күшімді салып тырысып
оқып жатырмын.
Жалпы, тілдер оқу өте пайдалы жəне маңызды,
өйткені қазіргі əлемде көп тіл меңгерген ма-
мандар өте керек. Менің пікірім бойынша, бұл
жаһандану процесімен байланысты.
Тіл үйрену, əрине, оңай емес, бірақ тіл білмей
Брусникина Ольга,
студентка МГЛУ,
қазіргі əлемде тұру мүмкін емес. Мен үш тіл
Москва білемін жəне бұл менің болашағым үшін пайда-
лы болады деп үміттенемін.
Брусникина Ольга,
ММЛУ студенті
50
Модуль I

й казах
хско
ого
о наро
ода
а
Задание 1
Прочитайте следующее высказывание и выскажите свое мнение.
Бауадат дейтін жігіттің сұрақтарына Назым деген қыздың берген жау-

аптары:
– Балдан тəтті не бар, қылыштан өткір не бар?
– Балдан тəтті бала бар, қылыштан өткір тіл бар.
Удан ащы – əдепсіз адамның аузынан шыққан сөз бар.
Задание 2
Познакомьтесь с приведенной словарной статьей к слову айтыс.
Можно ли дословно перевести это слово на русский язык? Используя
словарную статью, дополните приведенный ниже текст.
I
1) айтыс (песенное состязание акынов в импровизации или состяза-
ние ораторов, биев в словопрении)
айтысқа қатысу – принять участие в айтысе
айтысқа түсу – состязаться в импровизации; вступать в словопрения
2) лит. айтыс (жанр устной литературы)
жұмбақ айтыс – айтыс с загадками
салт айтыс – традиционный айтыс
айтыс ақындары – акыны-импровизаторы
айтыс өлеңдері – стихи айтыса
II
1) диспут; дискуссия; полемика; дебаты
баяндама бойынша айтыс басталды – начались дискуссии по докладу
2) пререкания; препирательство
Олар айтысып қалды. – Они начали пререкаться.
III
Айтыс – ертеден қалыптасқан халықтық дəстүрдің үлкен түрі.
Айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Айтыс қазақ халқының
51
сан алуан ойын-той, əр түрлі дəстүрлі думандарда қуана қызықтайтын

театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі
ақынның жанкүйеріне айналған. Айтыс кез келген жерде өте береді де,
мұның тыңдаушысы да, бағасын беріп төрелік айтушысы да халық неме-
се қадірлі ел ақсақалдары болады. Айтыстың дəстүрлі өнерге айналуына
көшпелі өмір салты тікелей əсер еткен.
Айтыс
52
3-ші сабақ
Қазақ тілі қандай тіл?
Урок 3
Знаете ли вы казахский язык?
Əде
аться!
Задание 1
Продолжите диалоги, используя формулы речевого этикета, обозна-
чающими «просьбу».
I
– Кіруге рұқсат па?
– Əрине, кіріңіз!
...
II
– Менің сізге өтінішім бар еді.
– Айта беріңіз, құлағым сізде.
...
III
– Бір минут уақытыңызды бөліңізші.
– Мен асығыс едім, мүмкін болса мəселеңізді тезірек айтсаңыз.
...
IV
– Кешіріңіз, бұл нешінші орын? Маған 20-ші орын керек еді.
– Ол келесі қатарда.
...
53
Задание 2
Заполните таблицу выражениями, обозначающими «просьбу» в ка-
захском речевом этикете.
Нейтральная форма Официальная форма Неофициальная форма
Задание 3
Дайте ответную реплику.
– Рұқсат па? – ...
– Рұқсат етіңізші! – ...
– Кіруге рұқсат па? – ...
– Бола ма? – ...
– Өтуге рұқсат етіңізші! – ...
– Отыруға бола ма? – ...
– Айтуға рұқсат па? – ...
– Келуге бола ма? – ...
– Кетуге рұқсат етіңізші! – ...
– Шығуға бола ма? – ...
– Менің сізге өтінішім бар еді. – ...
– Маған көмектесіңізші. – ...
– Бір минут уақытыңызды бөліңізші. – ...
– Сəл тоқтаңызшы. – ...
Задание 4
Переведите следующие предложения на казахский язык.
1. Прошу предоставить мне отпуск.

2. Прошу освободить меня от практики.
3. Прошу выдать мне разрешение.
4. Прошу перевести меня на другой факультет.
5. Разрешите войти?
6. У меня к тебе просьба.
7. Ты не мог бы мне помочь перевести текст.
8. Передай, пожалуйста, привет маме.
9. Позвони, пожалуйста, мне завтра.
10. Я прошу вас задержаться.
54
Модуль I
Задание 5
Познакомьтесь с участниками диалога. Опишите их случайную встре-
чу. Составьте и разыграйте диалог.
Филипп – неміс студенті. Ол Германияда тұрады. Былтыр ол

Қазақстанда университетте оқыды. Онда ол қазақ тілін оқыды жəне қазақ
отбасында тұрды. Филипп қазақ мəдениетін зерттейді. Қазір ол Мəскеуге
бір айға ғылыми семинарға келді.
Алтын – қазақ тілінің мұғалімі. Ол биыл Мəскеуге келді. Енді ол ре-
сей студенттеріне қазақ тілінен сабақ береді.
Задание 7
По репликам догадайтесь, какой был вопрос или какое было выска-
зывание.
– ... ? Иə, болады.
– ... ? Əрине.
– ... ? Əрине, рұқсат.
– ... ? Əрине, айтыңыз.
– ... ? Əлбетте.
– ... ? Қалауыңыз білсін.
– ... ? Мен қарсы емеспін.
– ... ? Жоқ, болмайды.
– ... ? Рұқсат жоқ.
– ... ? Оған тыйым салынды.
– ... ? Олай етуге / істеуге болмайды.
Задание 8
Обратитесь с просьбой (о помощи, о разрешении и т. п.) к указанным
лицам. Используйте выражения просьбы, принятые в казахском язы-
ке и культуре.
Как Вы обратитесь с просьбой к:

• к другу
• к преподавателю
• к родителям
• к школьникам
• к однокурсникам
55
Ой шақыру
м
Задание 1
Задание 2
Прочитайте текст и скажите, соответствует ли заглавие содержанию
текста. Выполните задания, предложенные после текста.
Қазақ тілінің байлығы

Қазақ тілі – тарихи түркі тілін ең жақсы түрде сақтап, барлық байлығын
бойына еркін сіңірген ең бай жəне ең икемді тілдердің бірі.
Қазақ тілі өзінің фонетикалық ерекшелігі жағынан əлем тілдері ара-
сында ең беделді орындарды иеленуде. Қазақ тілінде басқа тілдерге
қарағанда дауысты дыбыстары
əлдеқайда көп. Сондықтан да əлем
тілдері арасындағы ең əуезді үш-төрт
тілдердің арасында беделді орынға
ие. Сірə, сондықтан болса керек
қазақтар қандай да бір шет тілін ең
озық жəне үздік меңгерген халыққа
жатады.
Қазақ тілі – сонымен қатар өзіндік
дыбыс үндестігіне ие тіл. Бұл тілде жуан дауыстыдан кейін жуан, жіңішке
дауыстыдан кейін жіңішке дауысты, ашық дауыстыдан кейін ашық,
еріндік-езуліктен кейін еріндік-езулік дауыстының келуі тіл ерекшелігін
түрлендіре түсіп ерекше əуезділік береді.
Қазақ тілі аса бай ауыз əдебиетіне ие. Қазақстанның қолжазба қорында
600-ге жақын дастан жиналған. Қазақтардың тұрмыс-тіршілігі тікелей
ауыз əдебиетіне, сөз өнеріне қатысты болғандықтан əр сөзінің құдіретті
болуына табиғи мүмкіншілік, табиғи орта үнемі табылып отырған.
Сондықтан қазіргі қазақ тілі мен ауыз əдебиетін байырғы мұралармен са-
лыстырып байқасақ үлкен айырмашылық, өзгешелік жоқ. Сондықтан да
қазіргі қазақ тілін білетін адам, осыдан 1200 жыл бұрын жазылған Орхон-
Енисей жазба ескерткіштерін тілмəшсіз-ақ түсінуіне мүмкіндік мол.
56
Модуль I
Сонымен қатар, қазақ тілінің өте тамаша сөз жасамдық жүйесі бар.
Түбір сөзді өзгертпей-ақ түрлі жалғаулар жалғау арқылы бір сөзден,
бірнеше мағына жеткізуіміз мүмкін. Қазақ тілінің мол атауларға кең
дəрежеде бай болуы баса атап өтуге тұрарлық жайт. Қазақ тілінің тағы
бір ішкі қуатын көрсететін бір өлшем – ол табиғатқа байланысты болуы,
абстрактілік түсініктің мүмкүіншілігінің кең болуы.
Қазақ тілінің тағы бір ерекшелігі, ол – көп мағыналы, тең мағыналы
жəне теріс мағыналы сөздердің жиі кездесіп, жиі қолданылуы. Бір сөздің
бірнеше мəні болуы көп мағыналы сөздің тууына себеп болады. Қазақ
тілінің ең бір бағалы құндылықтарының бірі синоним сөздер. Қазақ
тілінде синоним сөздердің саны көп, қолданылу аясы кең. Бір ғана ұғымды
білдіру үшін, тіпті 20-30 синоним сөздерді қолдану практикасы бар.
Қазақ тілінің сөйлем құрылуы өте тамаша. Қандай да бір сөйлемді
құрайтын сөздердің саны сөйлемнің мақсаты мен амалына қарай «ұзын
сөйлем» яки «қысқа сөйлем» болуы мүмкін. Кейбір жағдайда қандайда
бір іс-əрекет, оқиғаны жеткізу үшін өте ұзын сөйлемдердің қолданылуы
мүмкін.
Қазақ тілінің байлығын əртүрлі мақал-мəтелден, фразеологиялық ора-
лымнан көруге болады. Бұлар қазақ тілінің айта білу қабілетін арттыру-
мен қатар, қазақтың сөз өнерге үлкен мəртебе бергендігінің де белгісі.
Қазақ тілінің тағы да бір өзіндік ерекшелігі, ол – қазақ тілінің
бірлігі. Қазақ тілі өте кең географиялық аумаққа жайылғанымен диалект
ерекшелігінен ада болып, бір ғана қазақ тілі атауымен айқындалуын айта
аламыз. Бұл əлем тілдерінде өте сирек кездесетін құбылыс.
Қандай да бір тілдің байлығы, сол тілде жазылған классикалық
шығарманың тілдік, сөздік қорына қарай бағалануы мүмкін.
Орыс түркологы В. Радлов өзінің 10 томдық «Түркілердің тегі, тілдері
жəне халық əдебиеті» атты шығармасының 3 томын қазақтарға арнау
себебін былай толғаған екен: «Мен қазақ тілінің негізгі шын-мəніндегі
түркі тілінің өзегін, түбірін қорғап, тірі күйде жалғастырып, барлық
байлығы мен географиялық аумағын сақтап қалғанына таң қалдым, қайран
болдым. Бұл ерекшелік өте бай материал жинауыма, халық əдебиетінің
əр саласынан мол үлгі алуыма мүмкіншілік берді. Бір томды толығымен
қазақтарға арнадым. Осындай зəруліктен, қажеттіліктен туды. Сонымен
қатар, қазақтар, əсіресе ауыз əдебиеті, оның ішінде айтыс өнерінде басқа
түрік халықтарынан көш ілгері, ауыз екі сөйлеу шеберлігі əлдеқайда
жоғары жəне бай болғандықтан да үлкен зейін қойып зерттедім».
Зейнеш Ысмайыл
«Тіл жəне қоғам»
57
Задание 3
Найдите в тексте фрагменты, содержащие информацию о:
а) фонетических особенностях казахского языка;

б) словообразовательных особенностях казахского языка;
в) лексических особенностях казахского языка;
г) синтаксических особенностях казахского языка.
Задание 4
Разделите текст на смысловые части. Озаглавьте каждую часть тек-
ста.
Задание 5
Выпишите из текста предложения, отражающие его основное содер-
жание.
Задание 6
Составьте план текста, опираясь на ключевые предложения текста.
Задание 7
Работа в парах. Поставьте вопросы к выделенным словам и ответьте
на них.
1. Қазақ тілі аса бай ауыз əдебиетіне ие.

2. Қазақстанның қолжазба қорында 600-ге жақын дастан жиналған.
3. Сонымен қатар, қазақ тілінің өте тамаша сөз жасамдық жүйесі бар.
4. Қазақ тілінің мол атауларға кең дəрежеде бай болуы баса атап
өтуге тұрарлық жайт.
5. Қазақ тілінде синоним сөздердің саны көп, қолданылу аясы кең.
6. Қазақ тілінің сөйлем құрылуы өте тамаша.
7. Кейбір жағдайда қандайда бір іс-əрекет, оқиғаны жеткізу үшін өте
ұзын сөйлемдердің қолданылуы мүмкін.
8. Қазақ тілінің байлығын əртүрлі мақал-мəтелден, фразеологиялық
оралымнан көруге болады.
9. Қазақ тілі өте кең географиялық аумаққа жайылғанымен диалект
ерекшелігінен ада болып, бір ғана қазақ тілі атауымен айқындалуын
айта аламыз.
10. Қандай да бір тілдің байлығы, сол тілде жазылған классикалық
58
Модуль I
Задание 8
Допишите начало предложений, используя информацию текста.
1. ... тікелей ауыз əдебиетіне, сөз өнеріне қатысты.

2. ... байырғы мұралардан үлкен айырмашылығы жоқ.
3. ... осыдан 1200 жыл бұрын жазылған.
4. ... арқылы бір сөзден, бірнеше мағына жеткізуге болады.
5. ... атауларға өте бай .
7. ... көп мағыналы сөздер жиі кездеседі.
8. ... – əлем тілдерінде өте сирек кездесетін құбылыс.
Задание 9
Найдите в тексте ответы на следующие вопросы.
1. Қазақ тілінің қандай ерекшеліктерін атап өтер едіңіз?

2. Қазақ тілінің фонетикалық жүйесінің ерекшеліктерін атап өтіңіз?
3. Қазақ тілінің лексикалық жүйесінің ерекшеліктерін атап өтіңіз?
4. Қазақ тілінің сөз жасамдық жүйесінің ерекшеліктерін атап өтіңіз?
5. Қазақ тілінің сөйлем құрылуы жүйесінің ерекшеліктерін атап
өтіңіз?
6. Қазақ тілінің диалект ерекшеліктері бар ма?
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Переведите следующие термины.
Фонетикалық ерекшеліктер, əлем тілдері, дауысты дыбыстар, ды-

быс үндестігі, жуан дауысты, жіңішке дауысты, ашық дауысты, еріндік-
езулік дауысты, ауыз əдебиеті, қолжазба қоры, жазба ескерткіштері, сөз
жасамдық жүйесі, түбір сөз, жалғаулар, атаулар, көп мағыналы сөздер,
тең мағыналы сөздер, теріс мағыналы сөздер, сөйлем құрылуы, мақал-
мəтелдер, фразеологиялық оралымдар, сөздік қор.
59
Задание 2
Подберите существительные к следующим прилагательным.
Қазақ, тарихи, бай, икемді, беделді, əуезді, жуан, жіңішке, ашық,

құдіретті, табиғи, байырғы, үлкен, тамаша, мол, ішкі, абстрактілік, көп,
тең, теріс, көп, мағыналы, бағалы, ұзын, қысқа, кең, сирек, əлемдік, орыс,
халық, негізгі, тірі.
Задание 3
Составьте словосочетания с предложенными словами по моделям:
«сын есім + зат есім»; «зат есім + зат есім»; «зат есім + етістік».
1. Тіл, дыбыс, жалғау, сөз, сөйлем.

2. Ерекшелік, құбылыс, мүмкіншілік, шеберлік, байлық.
Задание 4
Подберите антонимы к выделенным словам:
дауысты дыбыстар; дауысты дыбыстар көп; үздік меңгеру, жуан дау-

ысты; аса бай тіл; құдіретті сөз; қазіргі қазақ тілі; үлкен айырмашылық;
қазақ тілін білетін адам; көп мағыналы сөз; теріс мағыналы сөз; жиі
қолданылуы; қолданылу аясы кең; ұзын сөйлем; сирек кездесетін
құбылыс; мол үлгі алу.
Задание 5
Проанализируйте употребление глагола жеткізу в следующих пред-
ложениях. В каких предложениях глагол жеткізу сохраняет первона-
чальное лексическое значение, а в каких является вспомогательным
глаголом? Объясните свои выводы. Переведите предложения.
1. Ойын айқын жеткізе біледі, бірде-бір қате жібермеуге тырыса-

ды. 2. Осы сапар барсысында менің сезімімді айтып жеткізу мүмкін
емес, себебі мен Астана қаласына бірінші рет баруым. 3. Махаббат-
ты кім сөзбен жеткізе алады!? 4. Өміріңізді өзгерткіңіз келеді ме,
бақытқа қалай қол жеткізуге болады? 5. Бір мақсатта ұзақ уақыт
жəне үздіксіз əрекет етсе, адам сенгісіз үлкен нəтижеге қол жеткізуге
болады. 6. Қазақстан аумағына, Жақын жəне Алыс шетелдерге хаттар
мен хат-хабарларды жəне сəлемдемелерді жедел түрде жеткізу Direct
Delivery Компаниясының қызметінің негізгі түрі болып табылады.
60
Модуль I
7. Шетелдерден автокөлік жеткізу қиындық туғызуда. 8. Алдын-ала

тапсырыс беру жəне жеткізу қызметі. 9. Хат-хабарды ТМД елдеріне
курьерлік жеткізу тек «Экспресс» тарифтік жоспары бойынша жүзеге
асырылады. 10. Билетті үйге жеткізу құны – 350 теңге. 11. Ұлт мұрасын
ұрпаққа жеткізу парыз.
Задание 6
Проанализируйте употребление глагола өту в следующих предложе-
ниях. В каких предложениях глагол өту сохраняет первоначальное
лексическое значение, а в каких – является вспомогательным глаго-
лом? Объясните свои выводы. Переведите предложения.
1. Бүгін ҚР тəуелсіздігінің 20 жылдығын атап өту жөніндегі

мемлекеттік комиссияның отырысы өтті. 2. «Бүкіл əлем Мұғалімдер
күнін 5 қазанда мерекелейді, Қазақстан қазан айының алғашқы жексен-
бісінде атап өтеді. 3. Ұстаздарымыздың пікірін ескере отырып, Мұғалім-
дер күнін біз де атап өтсек болар еді. 4. Турнир Астана қаласы №57
мектебінің футбол алаңында өтті, жарыс қызығын жастар ұйымдарының
белді командалары кіргізді. Атап өтсек «Жас Отан» ЖҚ, Қазақстан
студенттер Альянсы, Қазақстан жастар Конгрессі, «Жасыл ел» жастар
еңбек жасақтарының командалары. 5. əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінде өткен кездесуде Канада елішісі Маргарет Скок Қазақ
ұлттық университеті басшылығымен Қазақстан мен Канада жоғары оқу
орындары арасындағы халықаралық əріптестік, атап өтсек «Болашақ»
президенттік бағдарламасы бойынша мəселелерді ортаға салды.
Задание 7
Изучите значения слова «ие».
ие (хозяин; владелец; обладатель)

кітап иесі – владелец книги
пəтер иесі – хозяин квартиры
үй иесі – хозяин дома; владелец дома
ақыл иесі – разумный; мудрый (человек)
ие болу – быть хозяином; быть владельцем; достичь; добиться
аузына ие болу – держать язык за зубами
беделге ие болу – завоевывать уважение; пользоваться авторитетом
иелену – обладать
иегер – кавалер (ордена) / обладатель
61
Задание 8
Дополните предложения, раскрыв скобки и употребив слова в пра-
вильной грамматической форме.
1. Қазақ тілі (нені?) cақтап (нені?) бойына еркін сіңірген тіл.

2. Қазақтар (нені?) ең озық жəне үздік меңгерген халыққа жатады.
3. Қазақ тілінде дауысты дыбыстардың дыбыс үндестігіне сай келуі
(нені?) түрлендіре түсіп ерекше (не?) береді.
4. Қазақтардың (несі?) ауыз əдебиетіне, сөз өнеріне қатысты болған-
дықтан (ненің?) (қандай?) болуына табиғи орта табылып отырған.
5. Қазіргі қазақ тілін білетін адам, (нені?) тілмəшсіз-ақ түсінуіне
мүмкіндік мол.
6. Қазақ тілінде түбір сөзді өзгерпей-ақ (не арқылы?) бір сөзден (не?)
жеткізуіміз мүмкін.
7. Қазақ тілінің тағы бір ішкі қуатын көрсететін бір (не?) – ол (неге?)
байланысты болуы, (ненің?) кең болуы.
8. Қазақ тілінің тағы бір (несі?), ол – (қандай?) сөздердің жиі кездесіп,
жиі қолданылуы.
9. Қазақ тілінің ең бір бағалы құндылықтарының бірі (қандай?) сөздер.
10. Қазақ тілінде қандай да бір сөйлемді құрайтын сөздердің (несі?)
сөйлемнің мақсаты мен амалына қарай (қандай?) сөйлем яки
(қандай?) сөйлем болуы мүмкін.
11. Қазақ тілінің (несін?) əртүрлі (неден?) көруге болады.
Задание 9
Перефразируйте следующие высказывания, используя слова и сло-
восочетания из текста.
1. Қазақ тілі ең бай жəне ең икемді тілдерге жатады.

2. Қазақ тілі əлем тілдері арасында ең əуезді тілдердің бірі болып са-
налады.
3. Қазақтар шет тілдерін озық жəне үздік меңгереді.
4. Қазақ тілінің өзіндік дыбыс үндестігі бар.
5. Қазіргі қазақ тілінің байырғы жазба ескерткіштерінің тілінен
айырмашылығы аз.
6. Қазақ тілінің сөз жасамдық жүйесі ерекше болып табылады.
7. Қазақ тілінде көп мағыналы сөздер көп.
8. Қазақ тілінің сөйлем құрылуында өте ұзын сөйлемдер жиі
қолданылып тұрады.
62
Модуль I
Задание 10
Перефразируйте следующие пары предложений, объединив их в одно.
1. Қазақ тілінің байлығын əртүрлі мақал-мəтелден, фразеологиялық

оралымнан көруге болады. Бұлар қазақ тілінің айта білу қабілетін артты-
румен қатар, қазақтың сөз өнерге үлкен мəртебе бергендігінің де белгісі.
2. Қазақ тілінің тағы да бір өзіндік ерекшелігі, ол – қазақ тілінің
бірлігі. Қазақ тілі өте кең географиялық аумаққа жайылғанымен диалект
ерекшелігінен ада болып, бір ғана қазақ тілі атауымен айқындалуын айта
аламыз.
3. Қандай да бір тілдің байлығы, сол тілде жазылған классикалық
4. Орыс түркологы В.Радлов өзінің 10 томдық «Түркілердің тегі,
тілдері жəне халық əдебиеті» атты шығармасының 3 томын қазақтарға
арнау себебін былай толғаған екен: «Мен қазақ тілінің негізгі шын-
мəніндегі түркі тілінің өзегін, түбірін қорғап, тірі күйде жалғастырып,
барлық байлығы мен географиялық аумағын сақтап қалғанына таң
қалдым, қайран болдым».
Задание 11
К фразеологизмам из списка А подберите объяснения из списка Б.
Передайте смысл фразеологизмов на русском языке.
А
Аузы-аузына жұқпады; аузы ашық; аузы дуалы; аузына қақпақ болды;
аузыңа май, астыңа тай! (Айтқаның келсін!); ауыздан ауызға көшті.
Б
Ел арасына тарады; айтқаны келетін адам туралы айтылады; жақсы
хабар жеткізген кісіге айтылады; сыр сақтай алмайтын кісі туралы айты-
лады; еркін сөйлетпеді; тез сөйлеу.
63
Жаң
ысайыққ
мматтику
Негiзгi етiс (основной залог) в казахском языке характеризуется тем,

что не имеет залоговых аффиксов и представляет собой исходную форму,
от которой образуются все остальные залоги. Основной залог включает
в себя как переходные глаголы, так и непереходные:
Берік кітап оқиды. – Берик читает книгу.
Əділ туыстарын сағынады. – Адиль скучает по родственникам.
Өздік етіс (возвратный залог) – действие совершает субъект над
самим собой. На русский язык переводится с использованием суффик-
сов -сь, -ся. Возвратный залог образуется с помощью аффикса -н-. Если
основа глагола заканчивается на согласную, то перед аффиксом ставятся
гласные буквы «ы», «i» в зависимости от твердости или мягкости слова.
Например:
жуу – мыть, жуыну – умываться;
сүрту – вытирать, сүртiну – вытираться.
Правило присоединения всех залоговых суффиксов в казахском языке
подчиняется закону сингармонизма и прогрессивной ассимиляции.
Мен жуындым. Балалар киінді. Орамалмен сүртіндім.
Машинадан сақтан. Уақытты дұрыс пайдалану.
Жаңа сөздерді орынды қолдану. Жақсы еңбектену.
Ортақ етіс (взаимно-совместный залог) переводится на русский
язык как «совместно, одновременно с кем-либо делать что-то» или «одно-
временно с кем-либо находиться в определенном состоянии». Образуется
с помощью аффикса -с- и дополнительных гласных «ы / i» (-ыс, -iс, -с,
-лас / -лес, -дас / -дес, -тас / тес), если основа глагола заканчивается на
согласную:
тану – узнать, танысу – знакомиться; хат жазысты
салысу, көрісу, соғысу, таласу, пікірлісу, қолдасу, жəрдемдесу.
В русском языке такой залог отсутствует, а взаимно-совместное значе-
ние выражается глаголами возвратно-среднего залога.
Мен досыммен құшақта+с+тым. – Я обнялся с другом.
Олар хат жаз+ыс+ты. – Они переписывались.
64
Модуль I
Специфический элемент грамматического строя казахского языка – өзгелік

етіс (понудительный залог). Он имеет значение «заставить, понудить, по-
просить, позволить совершить какое-либо действие или принять иную фор-
му состояния» и образуется при помощи суффиксов: -қыз / -кіз; -ғыз / -гіз;
-тыр / -тір; -дыр / -дір; -т, -лат / -лет, -дат / -дет, -тат / -тет:
жазғызу – заставить писать; бастату – заставить начать.
Біз оған өлең айт+қыз+ды+қ. – Мы заставили его читать стихи.
Мен көйлек сатып ал+дыр+ды+м. – Я попросила купить себе платье.
Ырықсыз етіс (cтрадательный залог) – действие совершается над
объектом. Образуется с помощью аффикса -л- и дополнительных гласных
«ы / i» (-ыл / -іл, -л, -ын / -ін, -н). Например:
аяқтау – закончить; аяқталу – быть законченным.
В отличие от казахского языка, пассивный залог в русском языке –
явление частое. Переводчику следует помнить, что предложения типа:
«Книга прочитана мной» – на казахский язык перевести можно только
в активном залоге (с точки зрения русского языка):
Мен кітапты оқып шықтым.
Дұр
ильно
Задание 1
Переведите предложения. В каком залоге употреблены выделенные
глаголы?
1. Менің бір ауыз жауабымды ол түсінді.

2. Жiгiт аз-кем ойланды да, «отырыңдар» дегендей ым еттi.
3. Арман көп ойланды, ол көзін жұмып, өз үйіне оралғысы келді.
4. Рүстем оқушылардың сапалы білім алуына ерекше көңіл бөлді. Ол
үшін көп ізденді, сабақта əртүрлі əдістемелік құралдарды, сабақта
жаңа технологияларды қолдануды күнделікті əдетке айналдырды.
5. Бұл сөзге қуанған Жауһар тезірек жуынып, киінді де, тамақтануға
кірісті.
6. Ол кеше қызметтен босанды.
7. Терезеден таулар көрiндi.
65
Задание 2
Переведите предложения на казахский язык. Правильно выберите
нужный залог. Обоснуйте свой выбор.
1. Мы познакомились в прошлом году во время поездки в Астану.

2. Мы случайно встретились на выставке.
3. Они вежливо поздоровались.
4. – Я рад, что увиделся с Вами.
5. – Надеюсь, мы с Вами договорились.
6. – Мы попрощаемся здесь, не провожай меня, пожалуйста.
7. – Может, мы не будем спорить на эту тему?
8. – Давай, поговорим на эту тему после.
9. – Я хотел бы посоветоваться с тобой по одному очень важному делу.
10. – Предлагаю обменяться адресами.
Задание 3
Прочитайте предложения. В каком залоге употреблены выделенные
глаголы? Переведите предложения на русский язык.
1. Оның əңгімелерін түсте де, кешке де, тіпті көш бойы да Абай
айтқыза беретін.
2. Сабақтың əдiстерi: түсiндiру, сұрақ-жауап, ойындар, мақал-мəтел,
өлеңдер айтқызу, қойылым көрсету, əңгiмелесу.
3. Шетел тiлдi меңгертуде сол тiлдердегi нақыл сөздердi, мақал-
мəтелдердi үйретiп, жаттатқызу арқылы оқушының практикалық
дағдыларын қалыптастыру əдiсi белгiлi нəтижелердi көрсеттi.
4. Шет тілін меңгеру барысында өз бетіңізше жасаған тапсырмала-
рыңыздың дұрыс-бұрыстығын тексертуіңіз қажет.
5. «Болашақ» Қауымдастығының мүшелері студенттерге Жолдаудың
маңызын түсіндірді.
6. Өмірде қазақ салт-дəстүрлерінің түрлері көп: сырға салғызу,
сəукеле кигізу, кимешек кигізу, киіт кигізу.
7. Бəлкім, заманауи образдар тудыру үшін мемлекеттік тапсырыспен
көркем шығармалар жаздыру керек шығар?
Задание 4
Объясните употребление выделенных суффиксов. Какой залог они
образуют? Как меняется характер действия в зависимости от количе-
ства суффиксов?
оқу – оқыту – оқытқызу – оқыттыру
66
Модуль I
түзеу – түзету – түзеткізу – түзеткіздіру

көру – көрсету – көрсеткізу – көрсеткіздіру
сөйлеу – сөйлету – сөйлеткізу – сөйлеткіздіру
қыдыру – қыдырту – қыдыртқызу; – қыдыртқыздыру
тексеру – тексерту – тексерткізу – тексерткіздіру
түсіру – түсірту – түсірткізу – түсірткіздіру
көну – көндіру – көндірту – көндірткізу
айту – айттыру – айттырту – айттыртқызу
жазу – жаздыру – жаздырту – жаздыртқызу
жаттау – жаттатыру – жаттаттырту – жаттаттыртқызу
Задание 5
Переведите предложения. Объясните выбор глагольного залога. В ка-
ких случаях вы затруднялись при переводе?
1. Предложенная программа об обмене студентов была принята.

2. Встреча студентов с известным общественным деятелем была ор-
ганизована Посольством Республики Казахстан.
3. В связи с возникшими обстоятельствами время встречи было из-
менено.
4. Книга была прочитана, и ее можно было возвращать хозяину.
5. Слово было дано, и его надо было держать.
6. Ответ был получен незамедлительно.
7. После небольшого перерыва собрание было продолжено.
8. Текст выступления был подготовлен студентом безупречно.
9. Помощь в организации поездки была оказана ректором университета.
Задание 6
Раскройте скобки, поставив глаголы в форме ырықсыз етіс.
1. шешім (қабылдау).
2. үй (салу).
3. хат (жазу).
4. бұл мəселе жиналыста (шешу).
5. төрағаға көптеген сұрақтар (қою).
6. оған түсінікті жауаптар (беру).
7. жиналыс ойдағыдай (өткізу).
8. балаларға көмек (көрсету).
9. қорытынды (жасау).
67
10. дастархан (жаю).

11. табақ (тарту).
12. той (бастау).
13. киіз үй (тігу).
Задание 7
Закончите предложения, выбрав нужный вариант (а–г).
1. Ғылыми зерттеуде мақал-мəтелдер жан-жақты қарастырылып

___________________.
2. Сабақта мұғалім студенттерге мəтінді ___________________.
3. Біз бірігіп, қандай ғылыми жобаларды жүргізе алатынымызды
___________________.
4. Көрермендер Сараға кайта-қайта қол соғып, он шақты
___________________.
5. Ол дəрігерге ___________________.
6. Бəріне жеке тапсырма ___________________.
7. Бірқатар келісімге қол ___________________.
8. Мектептерге жаңа оқу құралдары ___________________.
1 2 3 4
а) талдау а) аудару а) ойлады а) əн айтты
б) талдап б) аудартқызды б) ойлатқызды б) əн айтады
в) талданды в) аударып в) ойлатып в) əн айтқызды
г) талдайды г) аудара г) ойластық г) əн айтар
5 6 7 8
а) көрді а) берді а) қол қойды а) жеткізді
б) көріп б) беріп б) қол қойса б) жеркізіп
в) көрін в) береді в) қол қойылды в) жеткізілді
г) көрінді г) берілді г) қол қойып г) жеткізгіз
68
Модуль I
Тіл ширату
им
Задание 1
Прочитайте стихотворение М. Алимбаева «Қандай сөздер». Сравните
его с переводом С. Рыбакова «Какие бывают слова?». Подумайте, по-
чему авторы выбрали именно эти эпитеты. Есть ли у вас «любимые»
слова в казахском языке? Подберите к ним эпитеты.
Қандай сөздер Какие бывают слова?

Ана – Мама – слово любимое.
Ардақты сөз. Хлеб – необходимое.
Тау-тас – салмақты сөз. Ветер – летучее,
Жалау – дабылды сөз. Костер – горючее,
Алау – жалынды сөз, Гора – тяжелое,
Жел – канатты сөз, Смех – веселое,
Шəкiрт – талапты сөз. Друг – душевное,
Дос-жар – мейipлi сөз, Стихи – волшебное,
Дала – пейiлдi сөз. Степь – нежное,
Ученик – прилежное.
Задание 2
Прочитайте высказывания. Согласны ли вы с автором? Что для вас
главное при переводе?
1
Истинно казахская речь похожа на причудливые узоры на домоткан-
ном ковре. Казах не говорит прямо, плоско, серыми ремарками, однознач-
но, в лоб, он предпочитает речь эмоционально окрашенную, многослой-
ную, витиеватую. В «Пути Абая» Мухтара Ауэзова читаем: «По старому
обычаю аксакалов, отец говорит иносказательно, намеками и кружит над
целью своей речи, как ястреб». Очень тонко подмечено. Вслушайтесь
в экспрессию устной речи героев «Пути Абая»:
«Ел аузына қақпақ болып көршi. Бipaқ ол қолыңнан келмейді. Ендеше, не
ер бол да, ақта! Немесе илан да жазала! Тек, жарыктығым, дүмбілезіңді
көрсетпе, былқыл-сылқылыңды аулақ əкет».
69
Напористо, упруго, энергично. А в русском переводе это воспроизве-

дено так:
«Попробуй заткнуть рот всему народу! В силах ты сделать это? Так будь
решительным до конца: осмелься оправдать его. Или оправдай, или осуди!
Только, дорогой мой, не топчись на месте!»
Формально, может, и близко. Но нет ритмичности, динамизма, строя
речи, характерных для оригинала.
2
А как ладно-складно, без запинки, образно и афористично говорят
(или говорили) простые аульные казахи. Нередко в рифму, речитативом,
с аллитерационными фигурами, пересыпая беглую речь пословицами,
поговорками, устойчивыми фразеологическими выражениями и сравне-
ниями, образными оборотами, живописно, не «тақ, тұқ», суконно, топор-
но, а с намеками, иносказательно. Заслушаешься!
Г. Бельгер «Гармония духа»
Примечание к тексту:
Герольд Бельгер (р. 1934) – переводчик, прозаик, публицист. Родил-
ся в России в семье поволжских немцев. С малых лет и поныне жи-
вет и трудится в Казахстане. Он вырос в казахском ауле, окончил
казахскую среднюю школу, проникся казахской ментальностью,
работая в сфере трех культур – казахской, немецкой и русской.
Задание 3
Прочитайте следующий текст и озаглавьте его. Ответьте на вопросы.
1. Сон Ен Хун мырза көпшiлiктi қалай тəнтi еттi?

2. Неге Сон Ен Хун мырзаға қазақ тiлiнде сөйлегеннен гөрi жазған
оңайырақ тиедi?
3. Сон Ен Хун мырза қазақ тілін қайда үйренді?
«1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс: тарихы жəне қазiргi заман»

атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда «Қазақстандағы
1916 жылғы көтерiлiске Кореяның көзқарасы» атты баяндамасын
шұрайлы қазақ тiлiнде жасаған Кореяның Ханкук университетiнiң про-
фессоры Сон Ен Хун жиналған көпшiлiктi тəнтi еттi.
– Сон Ен Хун мырза, қазақша баяндамаңызды тыңдап, таңғалғанымыз
рас. Өзiңiз жаздыңыз ба? – Əрине. Маған қазақ тiлiнде сөйлегеннен гөрi,
жазған оңайырақ тиедi. Құдай қаласа, Ш. Уəлиханов атындағы Тарих
70
Модуль I
жəне этнология институтында осы тақырып бой-

ынша диссертация қорғаймын...Егер шетелдегi
азаматтар қазақтың тарихын, мəдениетiн жақсы
бiлгiсi келсе, ең алдымен тiлiн бiлу керек деп
ойлаймын. Қазақ тiлiн үйренбесе, қазақты жақсы
бiлу, тану мүмкiн емес...
– Қазақ тiлiн қанша жылда үйрендiңiз? –
3-4 жылда үйрендiм. Сол кезде жақсы сөйледiм.
Кореяда жүрiп, бiразын ұмытып қалдым.
Динара Мыңжасарқызы Сон Ен Хун
Задание 4
Поговорим и обсудим. Дайте развернутые ответы на следующие во-
просы. Подтвердите свои ответы примерами.
1. Түркі тілдеріне қандай тілдер жатады?

2. Қазақ тілдеріне жақын тілдерді атаңыз.
3. Түркі тілдерінің жалғамалы тілдер деп аталуының себебі неде?
4. Қазақ тілінің орыс тілінен қандай ерекшеліктері бар?
Задание 5
Перескажите текст на казахском языке.
По данным некоторых исследований, в древ-

ности у казахов была своя древнетюркская пись-
менность. Они пользовались рунической пись-
менностью в V–III веках до нашей эры. Казахи,
как и все тюркские народы, являются наследника-
ми рунической письменности, известной в науке
как орхоно-енисейская. Эти письменные памят-
ники были обнаружены более трехсот лет назад.
Исследователи отмечают удивительную просто-
ту и исключительное соответствие рунических
24 букв казахскому языку, которым предки каза-
хов пользовались более полутора тысяч лет.
На смену рунической письменности при-
шла арабская, которой тюркские народы поль-
зовались около тысячи лет. Арабская система Памятник древнетюркской
письменности была неудобной для казахского письменности
71
и других тюркских языков. Поэтому Ахмет Байтурсынов, известный уче-

ный и общественный деятель Казахстана, в 1924 году модифицировал ее.
Алфавитом Ахмета Байтур-
сынова по сей день пользуют-
ся полтора миллиона казахов
в КНР.
В 1929 году казахская пись-
Газета «Социалистік Қазақстан», 1937 менность была переведена на
(спецвыпуск о Конституции Казахской ССР)
новый алфавит из 30 букв на
основе латиницы, а в 1940 году – на основе кириллицы. С момента пере-
хода на кириллицу казахский алфавит содержит 42 буквы, 32 буквы рус-
ского алфавита и 9 специфических букв казахского языка.
Задание 6
Поговорим и обсудим. Прочитайте следующий план выступления.
Опираясь на план, подготовьте краткое сообщение на казахском язы-
ке на тему «Қазақ тілі».
1. Қазақ тілі – түпкі түрін сақтаған байырғы тіл.

2. Қазақ тілі – кемелденген тіл.
3. Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық тілі.
4. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст о пословицах и поговорках казахского народа.
Озаглавьте его. Знали ли вы, что приведенные в тексте пословицы
имеют вторую часть? В какой части (в первой или во второй) за-
ключен основной смысл приведенных пословиц? Продолжите текст
своими примерами. Есть ли аналогичные пословицы в вашем род-
ном языке?
Мақал-мəтелдер – халық даналығының қазына байлығы. Олар

ғасырлар бойы қалыптасып, сол халықпен мəңгі бақи бірге жасап, біте
қайнасып кеткен дүние. Сондықтан да оны жұртшылық жадына сақтап,
72
Модуль I
өзінің күнделікті өмірінде, өзара қарым-қатынасында пайдаланады.

Мақал мен мəтелге бай халықтың бірі – қазақ халқы.
Мақал-мəтелдер негізінен халық аузында ауызша сақталған. Ал, олар-
ды нақты жинап, қағаз бетіне түсіру, баспасөз беттерінде жариялау –
XVIII ғасырдың II жартысынан басталады. Қазақтың мақал-мəтелдерін
алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Шоқан Уəлиханов.
Басқа тілді үйреніп бастаған кезде мақалдарды меңгеру, олардың
мағынасын дұрыс түсіну көп қиындықтар туғызады.
Кейбір мақалдардың кең таралғаны соншалық, олардың жалғастарын
естігенде таң қаласың… Мақалдың түсінігі кеңейе түскендей болады…
Мысалға мыналар:
«Тойға барсаң тойып бар»… Негізі осы қалпында күнделікті
қолданыста жүре береді…Сонда тойға не үшін тойып бару керек? Ал бұл
мақал толығымен былай екен: «Тойға барсаң тойып бар, жаман əдетіңді
қойып бар»… Бұны білген де бар, білмеген де..
Екінші мақал, жиі қолданатын мақалдардың қатарына жатады…»Аш
бала тоқ баламен ойнамайды»... Əрине, екеуінің ойлары екі түрлі, олар бір
бірімен қалай ойнасын? Сосын бұл мақалды бір теңсіздік, əділетсіздікті
тілге тиек ету үшін қолданамыз… Ал бұның жалғасы лексиконнан түсіп
қалған…
«Аш бала тоқ баламен ойнамайды, Тоқ бала аш боламын деп ойламай-
ды»… Бұған ұқсас, күнделікті мəн мағынасына қарамай қолдана беретін
қанша сөз, қанша мақал бар десеңші…
Задание 2
Используя информацию текста (казахи не всегда употребляют вторую
часть пословицы), придумайте юмористическую историю, о том, как
бы понял иностранец эти пословицы и его поведение.
Задание 3
Расскажите о ваших любимых пословицах казахского народа.
Задание 4
Прочитайте текст о Чокане Уалиханове. В чем феномен Чокана Уали-
ханова?
Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов (1835–1865 жж.) – қазақ демократ-

ағартушы, саяхатшы, этнограф, фольклоршы, Орта Азия, Қазақстан жəне
Шығыс Түркістан халықтарының тарихы мен мəдениетінің зерттеушісі.
73
Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов Шыңғыс ханның тегіне жатады. 1847–

1853 жж. Омбы кадет корпусында оқиды.
1856–1857 жж. Шоқан Уəлиханов Алакөл
көлінен Орталық Тянь Шаньнан басталып
Ыстықкөл, Құлжаға дейін созылған кең көлемді
ғылыми экспедицияға қатысады. Бұл экспе-
дицияда ол ғылыми зерттеулерден басқа сау-
да қарымқатынастарын жөнге салу барысында
жүргізілген орыс-қытай келіссөздеріне қатысады.
1857 ж. П. П. Семенов-Тянь-Шанскийдың
ұсынысымен Орыс География қоғамының толық
мүшесі болып сайланады. Уəлиханұлы Шоқан
орыс ғылымының дамуына үлкен үлес қосты, оның
Чокан Уалиханов зерттеулері неміс, ағылшын, француз тілдеріне ау-
дарылды. Оның зерттеулері Орыс Географиялық
қоғамының еңбектерінде жарияланды, жəне де Берлинде (1862 ж.), Лон-
донда (1865 ж.) жарық көрді, 19-томнан тұратын Элизе Реклюдың («La
Nouvelle géographie universelle») жалпы француз географиясының 6-ы
жəне 7-і томдарына (1878–1879 жж.) кірді.
Ш. Уалиханов қырғыз ауыз шығармашылығының ескерткіші «Манас»
эпосының алғашқы зерттеушісі. «Манас» эпосы – қырғыз фольклорының,
шығыс ауыз əдебиеті дəстүрінің аса зор үлгісі, даланың «Илиадасы»
тəрізді,ал «Манастың» жалғасы «Семетей» эпосы – бұл қырғыздың
«Одиссеясы», дейді Шоқан.
Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Ыстық көл сапарының
күнделіктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Жоңғария очерктері»,
«Қытай империясының батыс провинциясы жəне Құлжа қаласы» атты
еңбектерін жазуға пайдаланады.
Ол ғалым жəне саяхатшы ретінде сіңірген еңбегі үшін Киелі Влади-
мир орденымен марапатталанды. Ш. Уалиханов батыс ұғымы бойынша
алғашқы қазақ суреткері. Оның ғылыми жəне жол сапарларында жазған
күнделіктерінде көптеген этнографиялық дəл суреттелінген портреттік
жəне пейзаждық суреттемелер жиналған. Сонымен қатар ол станок
суреттері мен акварельдер авторы («Үлкен орданың қазақтары», «Сары
Бағыштың Сартайы» т.б.).
Задание 5
Используя материал текста, подготовьте сообщение на тему «Слово
о русском офицере казахском султане штаб-ротмистре Чокане Уали-
ханове».
74
4-ші сабақ
Шет тілін тез меңгеретін жол бар ма?
Урок 4
Как найти свой путь к иностранным языкам?
Əде
аться!
Задание 1
Разыграйте следующие ситуации, используя речевые формулы
«Ақыл-кеңес»:
Асықпаңыз. Алаңдамаңыз. Көңіл бөлмеңіз. Қобалжымаңыз. Ештеңе
етпейді. Бұл туралы ойламаңыз. Ештеңе ойламаңыз. Қорқатын ештеңе
жоқ. Тақырыптан ауытқымаңыз. Уақытты текке өткізбеңіз.
Ситуация 1. Ваш друг хочет изучать казахский язык и не знает с чего
начать. Что вы ему посоветуете?
Ситуация 2. Ваш друг не может усвоить сложные глаголы казахского
языка и очень переживает по этому поводу. Что вы ему
посоветуете?
Ситуация 3. Ваш друг хочет практиковать устную речь с носителем
языка, но среди его знакомых никто не знает казахский
язык. Что вы ему посоветуете?
Задание 2
«Келісу»:
Иə, əрине. Жақсы, мақұл. Қарсы емеспін. Сіздікі жөн. Жөн-ақ. Тамаша ой.
Ықыласпен. Күмəн жоқ. Мен осыған ризамын. Маған бұл өте қолайлы.
Мақұл. Жарайды. Қарсылық жоқ. Жақсы, солай болсын. Жарайды енді.
Ситуация 1. Вы занимаетесь казахским языком с преподавателем.
Вас теперь не устраивает время. Вы звоните по телефону
и просите поменять время.
75
студент преподаватель
1. – __________________________ – ...
(узнайте, тот ли это человек, ко-
торый вам нужен)
2. – __________________________ – ...
(сообщите о вашей просьбе)
3. – __________________________ – ...
(cообщите, почему вас больше не
устраивает прежнее время)
4. – _________________________ – ...
(уточните, возможен ли предла-
гаемый вами вариант)
5. – __________________________ – ...
(поблагодарите и попрощайтесь)
Ситуация 2. Вы пишете курсовую работу по Казахстану, но у вас не-

достаточно специальной литературы. Вы звоните препо-
давателю и просите вас проконсультировать.
1. – __________________________ – ...
2. – __________________________ – ...
3. – __________________________ – ...
(cообщите, почему вам трудно
самостоятельно написать курсо-
вую работу)
4. – _________________________ – ...
(уточните, может ли он посмо-
треть ваш вариант работы)
5. – __________________________ – ...
76
Модуль I
Ой шақыру
м
Задание 1
Прослушайте текст и найдите в тексте фрагменты, содержащие
информацию о:
а) количестве языков в мире;

б) распространенности языков по количеству носителей;
в) выборе языков изучения;
г) полиглотах.
Задание 2
Выполните задания, предложенные после текста.
Тіл сырына саяхат

Дүние жүзінде халық та, соған орай тіл де көп. Ғалымдар соңғы кез-
дерге дейін дүние жүзінде екі мыңнан астам немесе үш мыңға жуық тіл
бар деп келген еді. 1980 жылы Герман Федерациялық Республикасында
жарияланған мағлұматтарға қарағанда 5661 тіл бар екен. Қазір дүниеде
2796 түрлі тіл қолданылады. Қолданатын
жан саны 50 миллионнан асатын тіл – 13.
Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының
аз-көптігіне қарай тізсек, реті мынандай бо-
лады: қытай тілі, һинді-ордо тілі, ағылшын
тілі, испан тілі, итальян тілі. Бұл тілдер
65 мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде
қолданылады.
Дүние жүзінде ресми тіл саны алтау: қытай тілі, ағылшын тілі,
орыс тілі, испан тілі, француз тілі, араб тілі. Дүниедегі барлық аударма
шығармалардың 33% ағылшын тілінен аударылса, 15 % – француз тілінен,
ал 1% неміс тілінен аударылады. Жалпы 6 мыңға жуық тілдің 100-і ғана
мемлекеттік деген статусқа ие болған.
Көп тілді үйрену қиын ба? Дүние жүзі халықтарының тілінде
қаншама газет шықса, ағылшын тілінде де соншама газет шығып келе
жатқанынан, кітаптардың ағылшын, орыс, француз, неміс тілдеріне де көп
77
аударылатынынан хабардармыз. Мұның сыртында географиялық таралуы

жағынан испан тілінің бірінші орынды иеленіп келгенін білеміз. Ал шығыс
тілдерін қазір бұрынғыдан көп үйренетін болды. Бұлардың бəрі де өзге
тілді үйрену үшін үлкен көмек. Зерттеу қорытындылары көрсеткеніндей,
көп халық ең бірінші негізгі тілдерді, сосын оған жақынырақ, бір тектес
тілдерді үйренеді. Ең ғажабы, адам баласы неғұрлым көбірек тіл үйренсе,
жаңа тілді жеңіл игеретін көрінеді.
Кезінде басқа тілдерді үйренуге қарсы тағылық1 əрекеттер де болған.
Əсіресе, орта ғасырда өзге тілді тез игеру күдік туғызды. Ол заманда «өзге
тілді адамның өздігінен үйренуі қиын», деген теріс түсінікті адамдардың
санасына сіңіріп, сондай жағымсыз көзқарасты қалыптастырған.
Тілді зорлап үйрету мүмкін емес. Полиглот деп кімді айтады? Ондаған
тілдерді қатар үйренуге қабілетті адамдарды полиглоттар дейді. Мысалы,
кардинал Меццофанти (1774–1849 ж.ж.) жүзден астам тілдерді біліпті.
Ал, 1961 жылы Германияда қайтыс болған профессор Геестерман 132
тілді білетінді. Итальяндық профессор Карло Тальявани де шамамен
соншалықты тілдерді үйренген, мəскеулік И. Дворецкий де олардан
қалыспай, өз заманында жойылып кеткен де көптеген тілдерді біліп, сон-
дай қолжазбаларды оқығаны тарихтан бізге белгілі деректер.
Шығыс ғұламасы əл-Фараби жетпіске жуық тілді меңгерген.
А. С. Пушкин француз, ағылшын, неміс, итальян, испан, латын, грек,
славян тілдерін білген, көне еврей тілін зерттеген. Ұлы Абай орыс-қазақ
тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жа-
стан асып барып, кеш меңгерген. Қазақ халқының ұлы перзенті Шоқан
Уəлиханов араб, шағатай жəне түркі тілдерінің біразын білген. Кадет
корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген. И. Крылов
Еуропаның негізгі тілдерін түгел игерген. Елу жасында ол көне грек
тілінде еркін сөйлеген.
Қазақ халқы «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» дейді.
Задание 3
Разбейте текст на смысловые части. Озаглавьте каждую часть в виде
назывных предложений (коротко скажите, о чем говорится в каждом
абзаце).
1
тағылық – сущ. 1) дикость; тағылық тұрмыс – дикий образ жизни;
орманның тағылығы – дикость леса; 2) варварство; зверство; тағылық іс – звер-
ство; прил. варварский; мəдени игілікке тағылық жасау – варварское отношение
к культурным ценностям.
78
Модуль I
Задание 4
Разделите текст на смысловые части. Озаглавьте каждую часть текста.
Задание 5
Выпишите из текста ключевые предложения, отражающие его основ-
ное содержание.
Задание 6
1. Дүние жүзінде екі мыңнан ... . мүмкін емес

2. Дүниедегі барлық аударма шығарма- 70-ке жуық тілді меңгерген
лардың ...
жеті түрлі білім біл
3. Географиялық таралуы жағынан ис-
еркін сөйлеген
пан тілінің ...
33% ағылшын тілінен
4. Ондаған тілдерді қатар үйренуге
аударылады
қабілетті адамдарды ...
асып барып меңгерген
5. Шығыс ғұламасы əл-Фараби ...
бірінші орынды иеленіп
6. Орта ғасырда өзге тілді тез игеру ...
келгенін
7. Жеті жұрттың тілін біл, ...
астам немесе үш мыңға
8. Тілді зорлап үйрету ... жуық тіл бар
9. И. Крылов көне грек тілінде ... полиглоттар дейді
10. Ұлы Абай орыс тілін орта жастан ... күдік туғызды
Задание 7
Допишите начало предложений, используя информацию урока.
1. __________ дүние жүзінде үш мыңға жуық тіл бар дейді.

2. _____________ ресми тіл саны алтау.
3. ___________ жағынан испан тілі бірінші орынды иеленіп келе жа-
тыр.
4. ___________ өзге тілді тез игеру күдік туғызды.
5. __________ деп ондаған тілдерді қатар үйренуге қабілетті адам-
дарды атайды.
6. ____________ 132 тілді білетін.
79
7. ____________ 70-ке жуық тілді меңгерген.

8. ___________ орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін
меңгерген.
Задание 8
1. Ғалымдардың айтуынша дүние жүзінде қанша тіл бар?

2. Əлемде қолданатын жан саны 50 миллионнан асатын қанша тіл бар?
3. Дүние жүзінде мемлекеттік статусына ие қанша тіл бар?
4. Дүниедегі барлық аударма шығармалардың неше пайызы ағылшын
тілінен аударылады?
5. Полиглот деп кімді айтады?
6. Кардинал Меццофанти қанша тіл біліпті?
7. Шоқан Уəлиханов қай кезде орыс тілін меңгеріп шыққан?
Задание 9
Конкретизируйте следующие утверждения, опираясь на информацию
текста.
1. «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл»

2. Зерттеу қорытындылары көрсеткеніндей, көп халық ең бірінші
негізгі тілдерді, сосын оған жақынырақ, бір тектес тілдерді үйренеді.
3. Ал шығыс тілдерін қазір бұрынғыдан көп үйренетін болды.
4. Адам баласы неғұрлым көбірек тіл үйренсе, жаңа тілді жеңіл
игеретін көрінеді.
5. Тілді зорлап үйрету мүмкін емес.
80
Модуль I
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Выпишите из текста ключевые слова, которые раскрывают тему.
Задание 2
Переведите предложения на казахский язык, обращая внимание на
разные контнексты употребления слов сыр, құпия.
1. Бүгін мен саған ешкімге айтпаған бір сырымды айтайын.

2. Жан жүрекпен сырымды ұғына біл.
3. Құрметті, менің достарым! Мен сіздерге кəзір өзімді мазалап
жүрген бір сырымды айтайын.
4. Бірақ əкесі бұл сырды ешкімге айтпа дегеніне қарамай, əлдеқалай
Құдабайға айтып қойды.
5. Ол кісі сырын айтып, көп ашылды.
6. Классикалық бейнелеу өнерінің қыр-сырын меңгердік.
7. Баяндамашының айтуынша, Шоқан Қытай еліне Ресейдің атынан
қупия сапар жасаған.
8. Қазіргі таңда ақпаратты тарату, жаңалық бөлісу, пікір алмасу үшін
ең ыңғайлы орын – блог-тұғырнама екені ешкімге құпия емес.
9. – Атыңызды неге жазбайсыз, əлде қупия ма?
10. – Ондай құпияң болса, айтпай-ақ қой.
11. – Оңаша қалып, табиғатпен сырласқанды ұнатамын.
Задание 3
Выберите из списка (а–к) уместный перевод словосочетаний с глаго-
лом игеру в списке (1–10).
игеру (осваивать; овладевать)

жаңа техниканы игеру – осваивать новую технику
1. əдісті игеру а) освоить профессию
2. бір айда / б) освоить / освоение специально-
бір айдың ішінде игеру сти
3. жетік игеру в) освоить за короткий срок
81
4. кəсіпті игеру г) стремиться к освоению специ-

альности
5. қысқа мерзімде игеру д) полное освоение
6. мамандықты игеру е) освоить в течение месяца
7. мамандықты игеруге ұмтылу ж) освоить метод
8. тез игеру з) освоить технологию
9. технологияны игеру и) быстро освоить
10. толық игеру к) освоить в совершенстве
Задание 4
Изучите значения слова жариялау и объясните образование одноко-
ренных слов.
жариялау
1) оглашать; провозглашать; обнародовать; объявлять
қуанышты хабарды жариялау – объявлять радостную весть
алғыс жариялау – объявлять благодарность
сөгіс жариялау – объявлять выговор
үзіліс жариялау – объявлять перерыв
үндеу жариялау – провозглашать призыв
2) публиковать
мұрағат материалдарын жариялау – опубликовать архивные мате-
риалы
1) жариялау; 2) жариялану; 3) жариялату; 4) жарияланған; 5) жарияла-
нып; 6) жарияламау; 7) жария болу; 8) жария ету; 9) жарияланбаған
Задание 5
Допишите начало словосочетаний, используя информацию урока.
1. _________ ие болу
2. _________ үйреніп шығу
3. _________ хабардар болу
4. _________ иелену
5. _________ білу
6. _________ зерттеу
7._________ игеру
8. _________ сіңіріп
9. _________ қалыптастырған
82
Модуль I
10. _________ айтады

11. _________ қалыспай
12. _________ жойылып кеткен
13. _________ оқып жүргенде
14. _________ жетік біліп үлгерген
15. _________ сөйлеген
Задание 6
Переведите следующие предложения, обращая внимание на выде-
ленные слова и словосочетания. Сравните способы выражения одной
и той же мысли в казахском и русском языках.
1. Көпке қарсы шығу – суға қарсы жүзу.

2. Интернетке шығу мүмкіндігі бар.
3. Себебі қазақ тайпалары мен руларының шығу тегін іздеген кез кел-
ген зерттеуші əйтеуір бір кезде Қазақстан аумағынан шығады.
4. Азиада талисманы Ирби туралы мақала шықты.
5. Сондықтан теледидарға қазақ тілін жақсы меңгерген адамдар шығу
керек.
6. Көрерменнің көңілінен шығу – театрдың басты парызы.
7. Келесі болып Сағынғали Азамат «Менің анкетам» шығармасын,
көрініс ретінде көрсетіп шықты.
8. Ол əкесінің атын, қайдан шыққанын, кімнен туғанын, кіммен
тұратының, саяси көзқарасын, бала-шағасын түп-түгел сұрап
шықты.
9. Ол өз пікірін тамаша айтып шықты.
10. Семинарға қатысқан 92 адамның 60% жуығы көрмеге қойылған
материалдарды мұқият қарап шықты деуге болады.
11. Тілді білуге деген талпыныстың арқасында мемлекеттік тілді
меңгеріп шықты.
12. 2 апталық саяхат ішінде қонақтар қала мұражайына кіріп шықты.
Задание 7
Переведите следующие реплики, обращая внимание на выделенные
слова и словосочетания. Сравните способы выражения одной и той
же мысли в казахском и русском языках.
1. – Көзіңнің көру қабілетін тексер!

2. – «Жақсы көру» деген сөздің өзі «жақсы тану» дегенді білдіреді.
3. – Көрдіңіз бе, ол мені түсінбейді.
83
4. – Бұл жүйені тəжірибеде қолданып көрдіңіздер ме?

5. – Сіз осы мүмкіндікті пайдаланып көрдіңіз бе?
6. – Осы өзіңіз айтып отырған идеяны іс жүзіне асыруға тырысып
көрдіңіз бе?
7. – Аяқ астынан қазақша сөйлеп кеткен адамды көрдіңіз бе?
8. – Өзіңіз Көкжиектегі үйлерге барып көрдіңіз бе?
9. – Астана туралы əн орындап көрдіңіз бе?
10. – «Тақиялы періштені» көрдіңіз бе?
11. – Иə, өз көзіммен көрдім.
12. – «Жұлдыз ауруымен» ауырып көрдіңіз бе?
13. – Өзіңіз елге сырт жақтан қарап көрдіңіз бе?
14. – Мұрат Талапұлы өзіңіздің алдыңыздан өтуді жөн көрдім.
Задание 8
Переведите следующие реплики, обращая внимание на выделенные
слова и словосочетания. Сравните способы выражения одной и той
1. Тіл де заман ағысына қарай құбылады деген ой айтып қалдыңыз.

2. Кілтсөзді ұмытып қалдыңыз ба?
3. Бүгін бір мақала оқып қалдым.
4. Ақсақалдар: «иə, оған несіне таң қалдыңыз» – десіпті.
5. Таң қалдым, бірақ қыздар ұялып, Қазақстанға қайтқанда қазақша
үйренеміз деп уəде берді.
6. – Ойнап айтып қалдым.
7. Алтын əдемі болып кетті ма, мен көргеннен ғашық болып қалдым.
8. – Ол кеткен соң, əкесі ойланып қалды.
9. – Жақында Көңілді тапқырлар клубы ойыншыларының бір əзілін
теледидардан көріп қалдым.
10. – Кешіріңіз, кешігіп қалдым.
Задание 9
Образуйте сложные глаголы со следующими существительными,
используя вспомогательный глагол ету. Переведите получившиеся
словосочетания.
Еңбек, əңгіме, уəде, арман, талап, ант, əсер, басшылық, ермек, жəрдем,
қабыл, ғафу, қанағат, қарсылық, қонақ, қызмет, мазақ, ниет, рұқсат, сабыр,
талқан, тіршілік, үміт, ықпал.
84
Модуль I
Задание 10
Раскройте скобки, поставив слова в нужной форме. Переведите сло-
восочетания на русский язык.
екі (мың) астам; 50 (миллион) асатын тіл; соңғы (кездер) дейін; үш

(мың) жуық; (мағлұматтар) қарағанда; (аз-көптік) қарай; (тіл) ретінде; өзге
(тіл) үйрену үшін; орыс-қазақ (тілдер) қатар; орта (жас) асып барып.
Задание 11
Перефразируйте следующие предложения из текста.
1. Дүние жүзінде халық та, соған орай тіл де көп.

2. Ғалымдар соңғы кездерге дейін дүние жүзінде екі мыңнан астам
немесе үш мыңға жуық тіл бар деп келген еді.
3. 1980 жылы Герман Федерациялық Республикасында жарияланған.
4. Мағлұматтарға қарағанда 5661 тіл бар екен.
5. Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының аз-көптігіне қарай
тізсек, реті мынандай болады: қытай тілі, һинді-ордо тілі, ағылшын
тілі, испан тілі, итальян тілі.
6. Ал шығыс тілдерін қазір бұрынғыдан көп үйренетін болды.
7. Зерттеу қорытындылары көрсеткеніндей, көп халық ең бірінші
негізгі тілдерді, сосын оған жақынырақ, бір тектес тілдерді
үйренеді.
8. Қазақ халқы «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» дейді.
Жаң
ысайыққ
мматтику
Значение возможности / невозможности в казахском языке передается:

• формами деепричастия на -а, -е, -й с вспомогательным глаголом алу:
– Сіз ертең келе аласыз ба?
– Вы можете прийти завтра?
• конструкциями с вспомогательным глаголом болады / болмайды
«тұйық рай +-ға / -ге + болады / болмайды»:
– Кіруге болады ма? – Можно войти?
– Кіруге болмайды. – Нельзя входить.
85
• глагольно-именными конструкциями «тұйық рай +-ға / -ге» с ком-

понентами «мүмкіндік береді», «мүмкіншілігі бар»:
Жаңа бағдарлама тілді тез игеруге мүмкіндік береді.
Новая программа дает возможность быстро усвоить язык.
Əрбір сайт пайдаланушының сұрақ коюға,
өз пікірін жəне ұсынысын қалдыруға мүмкіншілігі бар.
У каждого пользователя сайта есть возможность задать вопрос,
высказать свое мнение ил внести свое предложение.
Значение необходимости:
• конструкциями с модальными лексемами керек, қажет, тиіс:
«тұйық рай +-ы / -і + -м, -ң, -ңыз, -ңіз (I, II, III) + керек»:
Біздің ашық сөйлесуіміз керек.
Нам нужно открыто поговорить.
Мұғалім мақалдың мағынасын түсіндіруі қажет.
Учитель должен объяснить значение пословицы.
Бұл жұмысты уақытында бітіруі тиіс.
Ему нужно закончить эту работу вовремя.
• конструкциями с вспомогательным компонентом «тұйық рай
+-ға /-ге + тура келді»:
Ұялғаннан үндемеуге тура келді.
Оттого, что было стыдно, пришлось промолчать.
• конструкциями с глаголами в форме шартты рай с вспомогатель-
ным компонентом «тұйық рай +-са / -се + болар еді»:
Бұның бəрін айтпаса да болар еді.
Можно было и не говорить обо всем этом.
Значение предположительности в казахском языке выражается кон-
струкциями с вспомогательным глаголом шығар «тұйық рай + -атын /
-етін, -йтын / -йтін + шығар»:
Бəлкім келетін шығар. – Возможно он придет.
86
Модуль I
Дұр
ильно
Задание 1
Переведите предложения на казахский язык. При переводе обра-
щайте внимание на правильное образование отрицательной формы
сложного глагола.
1. Я не могу (не смогу) выполнить это упражнение.

2. Я не могу (не смогу) принять Ваше приглашение.
3. Они не могут (смогут) прийти в гости.
4. Я хорошо пишу по-английски, а по-немецки писать не могу (не смогу).
5. Я не могу (смогу) тебе помочь.
6. Они не могли (смогли) понять друг друга.
7. Марат не может (сможет) пойти на эту встречу.
8. Вы не можете (сможете) так быстро выучить иностранный язык.
Задание 2
Ознакомьтесь с вопросами самооценки ваших знаний по казахскому
языку согласно Европейскому Языковому потрфелю. Подтвердите
или опровергните эту информацию. Трансформируйте данные пове-
ствовательные предложения в вопросительные. Обратите внимание
на форму вспомогательного глагола.
1. Сіз дайындықсыз өзіңізге таныс тақырыптарға қатысты сұхбаттарға

қатысып, мəселелердің мəні неде екендігін түсіндіре аласыз.
2. Сіз алда істелінетін / қолға алынатын нəрселер туралы өз пікіріңізді
айта аласыз.
3. Сен ақпарат алмаса аласың, пікір таластыра аласың жəне достарыңа
жеке көзқарасыңды білдіре аласың.
4. Ол өзіне белгілі тақырыпқа қатысты əңгіме арасында анықтаушы
сұрақ қоя алады.
5. Ол жеке тəжірибесіне байланысты кішігірім оқиғаларды əңгімелеп
бере алады.
6. Олар өздерінің жоспарлары, мақсаттары, үміттері жайлы айтып
бере алады.
7. Сендер қысқаша түрде өздеріңнің ниеттеріңді, жоспарларыңды
жəне əрекеттеріңді негіздеп бере аласыңдар.
87
8. Сіздер фильмнің немесе кітаптың сюжетін айтып бере аласыздар

жəне өздеріңіздің оған деген пікірлеріңізді білдіре аласыздар.
Задание 3
Ознакомьтесь с вопросами самооценки ваших знаний по казахскому
языку согласно Европейскому Языковому потрфелю. Подтвердите
или опровергните эту информацию. Закончите предложения в утвер-
дительной или отрицательной форме.
1. Мен оқиғаларды, жергілікті жаңалықтарды жариялайтын газет

мақалаларынан ең маңызды ақпаратты шығара _____________.
2. Мен өзімнің таныстарым немесе жақындарымнан келген жазбаша
хабарлардың негізгі мазмұнын түсіне ___________.
3. Мен хаттардағы оқиғалардың, сезімдердің немесе тілектердің си-
паттамасын түсіне _____________.
4. Мен сөздіктің көмегімен жеңіл сюжетке ие өте қарапайым, қысқа,
заманауи əңгімелер немесе романдарды оқи ___________.
5. Мен үйреніп жатқан тілдің елінде қабылданған тəртіп ережелерін
сақтай отырып, таныс жəне өзімді қызықтыратын тақырыпқа
қарапайым əңгімені бастап, жалғап жəне аяқтай ___________.
6. Мен таныс тақырыптарға арналған əңгімеге немесе пікірталасқа
қатыса __________.
7. Мен турагенттіктегі сапарды ұйымдастыруға байланысты немесе
сапар барысындағы сұрақтарды анықтай __________.
8. Мен өз сезімдерім мен əсерлерімді сыртқа шығара аламын
(қуаныш, қызығушылық, немқұрайдылық, қайғы) жəне осы
сезімдер мен əсерлердің өзге адамдардан көрініс табуына пікір
білдіре _________.
Задание 4
Определите разницу в использовании глагола болу в списках А и Б.
Переведите предложения.
А
1. Тіпті, осы курска келгелі бұрынғы оқыған тілдерін есіне түсіріп,
ең əдемі тілдердің бірі – француз тілінде сайрағандар да болды.
2. Ертегілер əр түрлі болады: қиял-ғажайып, хайуанаттар туралы,
əдеби жəне халықтық.
3. Алматы апорттары Францияда өсірілетін болады.
88
Модуль I
4. Сурет салуыма сол қыз себепші болды.

5. Əңгіме қазақ тілін оқыту мəселелері туралы болды.
6. Батыс Қазақстанда ресейлік жазушылар болды.
7. Береке бірлік басы тіл болады.
8. Қазақ тілін жетік меңгерген студент «ҚАЗТЕСТ»-тің сертификаты-
на ие болады.
Б
1. Шет тілдерін меңгеруге қалай қызықтыруға болады?
2. Мақал мен мəтелдердi тiлдi өз бетiмен меңгеруге бел байлаған
адамдарға да қолдануға болады.
3. Алайда ағылшын тілі мен қазақ тілдерін салыстыратын болсақ
біршама грамматикалық ұқсастықтарды байқауға болады.
4. Бұл жағынан онымен толық келісуге болады.
5. Бір жағдайды бұл сөзді айтуға болады, ал басқа бір жағдайда олай
айтуға болмайды.
6. Ал қазіргі кезде Интернеттегі парақшамыз арқылы Қазақ радио-
сының хабарларын Он-лайн режимінде тыңдауға болады.
7. Тілді қайдан, қалай үйренуге болады деген сұрақтар бар.
Задание 5
Прочитайте текст, выберите нужный вариант (а–в).
Ал енді оқу үрдісіндегі қазақ тілінің ағылшын тіліне немесе керісінше

ағылшын тілінің қазақ тіліне əсері жайлы не ___1___? Қазақ тілді
азаматтарға ағылшын тілін ___2___ өте оңай. Бұл қазақ тілінде ___3___
бағытталған үгіт-насихат емес, бұл көптеген объективті көрсеткіштермен
дəлелденген жайт. Алайда ағылшын тілі мен қазақ тілдерін салыстыра-
тын ___4___ біршама грамматикалық ұқсастықтарды байқауға ___5___.
Біріншіден фонетикаға мəн беретін ___6___ қазақ тіліндегі де ағылшын
тіліндегі де дауыстылар саны 11, ол дауыстылардың айтылуы да ұқсас.
Ағылшын тілінде де, қазақ ___7___ дауыссыздар саны 24. Ағылшын
тілінде де қазақ ___8___ сөздердің дұрыс айтылмауы сөздің мағынасын
түбегейлі өзгертіп жіберуі мүмкін. Қазақ тілінде сөзге (түбірге) немесе
сөздік формаларға əртүрлі жалғаулықтар жалғану арқылы жаңа сөз туын-
дайтын болса, ағылшын тілінде де сондай тəсіл арқылы жаңа сөз ___9___.
Қазақ тілінде де ағылшын тілінде де етістіктің алатын орны ерекше. Де-
секте айырмашылықтар ___10___ заңды жайт.
89
Түйіндей келе қандай да тілдерді алмайық, сөз құрамы, дыбысталуы,

грамматикасы, тілдерді қай жағынан қарастырмайық барлық жағынан
ұқсас тілдер табиғатта кездеспейтін жайт. Тілдің өзіндік заңдылықтары
бар, қай тіл ___11___ белгілі бір ережелерге сүйенеді. Ешбір тіл басқа бір
тілді үйренуде ешқандай кедергі ___12___ тиіс.
1 2 3 4
а) біледі а) үйрену а) сөйлеуге а) болса
б) білесіздер б) үйрету б) сөйлеу б) болсақ
в) білдіңіздер в) үйреткізу в) сөйлейтін в) болады
5 6 7 8
а) болса а) болса а) тілде а) тілдегідей
б) болсақ б) болсақ б) тілінде б) тілінде
в) болады в) болады в) тілінде де в) тіліндегідей
9 10 11 12
а) туындайды а) болатыны а) болатыны а) болатыны
б) туады б) болмасын б) болмасын б) болмасын
в) туындады в) болмауы в) болмауы в) болмауы
Задание 6
Прочитайте предложения. Обратите внимание на синонимичные
синтаксические конструкции, выражающие возможность / невозмож-
ность. Используя притяжательные конструкции, трансформируйте
предложения в отрицательной форме.
Үлгі: Сен ерте қайтпауың керек. = Саған ерте қайтуың керек емес.
1. Менiң сабақ оқуым керек – Маған сабақ оқу керек.
2. Бүгін ерте қайтуым керек. – Маған бүгін ерте қайту керек.
3. Бiздiң емтихан тапсыруымыз керек – Бізге емтихан тапсыру керек.
4. Сенiң хат жазуың керек – Саған хат жазу керек.
5. Сiздердiң қалуыңыз керек – Сіздерге қалу керек.
6. Жиналысқа кiмнiң баруы керек? – Жиналысқа кім бару керек?
7. Оның қазiр демалуы керек – Оған қазiр демалу керек.
Задание 7
Трансформируйте предложения в прошедшее время, используя вспо-
могательный глагол едi. Переведите предложения в настоящем / про-
шедшем времени.
1. Жастарға патриоттық фильмдер қажет.

2. Қазақ тілінде web-энциклопедия қажет.
90
Модуль I
3. Жазылатын мақалалар қазақ тілінде болуы тиіс.

4. Мақалада кем дегенде 3 қайнар көзге сілтеме (сноска) болуы тиіс.
5. Қазақ Еліндегі өзге тілдегі құжаттар міндетті түрде қазақ тіліндегі
аудармамен жүруі тиіс.
6. Барлық қазақстандықтар мемлекеттік тілді білуге жəне оның да-
муына үлес қосуы міндетті.
7. Дінаралық диалог – бұл уақыт күттірмейтін қажеттілік.
Задание 8
Прочитайте предложения. Трансформируйте предложения в соб-
ственно-настоящее время.
Үлгі: Сөздің мағынасын сөздіктен қарауға тура келді. – Сөздің мағына-
сын сөздіктен қарауға тура келіп тұр.
1. Əңгімені осылай əріден қозғауға тура келді.
2. Ақтөбе қаласына дейін басқа пойызбен жетүге тура келді.
3. Жұмысқа қалаға қайтуға тура келді.
4. Біздің мектеп үйден алыс, сол себепті ерте шығуға тура келді.
6. Фильмге шақырылған актерлердің жұмыс кестесімен есептесуге
де тура келді.
7. Көп нəрсені жаңадан бастауға тура келді.
8. Орыстілді жəне қазақша білетін тілмаш іздеуге тура келді.
9. Көбінесе өздігімен дайындалуға тура келді.
10. Сол кездері батыс мамандарынан үлгі алуға тура келді.
11. Шынымды айтуға тура келдi.
12. Сөздікті жасаудың бастапқы кезеңінде маған да осы мəселені ше-
шуге тура келді.
Задание 9
Изучите таблицу. Переведите предложения на казахский язык.
Келер шақ Өткен шақ Нақ осы шақ
I Маған (саған, сізге, оған) Маған (саған, сізге, оған) Маған (саған, сізге, оған)
айт+у+ға тура келеді. – қайт+у+ға тура келді. – құжатты көрсет+у+ге
Мне придется сказать. Мне пришлось вернуться. тура келіп тұр. – Мне
придется показать
документ (незамедли-
тельно).
91
Келер шақ Өткен шақ Нақ осы шақ
Менің кет+у+ім+е тура Менің күт+у+ім+е тура Менің таныс+у+ым+а

келеді. – Мне придется келді. – Мне пришлось тура келіп тұр. – Мне
уйти. ждать. придется познакомиться
(незамедлительно).
Сенің кет+у+ің+е тура Сенің күт+у+ің+е тура Сенің таныс+у+ың+а

келеді. – Тебе придется келді. – Тебе пришлось тура келіп тұр. – Тебе
II
уйти. ждать. придется познакомиться
Сіздің кет+у+ің+із+ге Сіздің күт+у+ің+із+ге Сіздің таныс+у+ыңыз+ға

тура келеді. – Вам при- тура келді. – Вам при- тура келіп тұр. – Вам
дется уйти. шлось ждать. придется познакомиться
III Оның кет+у+і+не тура Оның күт+у+і+не тура Оның таныс+у+ы+на

келеді. – Ему (ей) при- келді. – Ему (ей) при- тура келіп тұр. – Ему / ей
дется уйти. шлось ждать. придется познакомить-
ся (незамедлительно).
1. Вам придется прийти пораньше.

2. Мне пришлось рассказать свою историю.
3. Тебе придется мне помочь.
4. Ей приходится много работать.
5. Тебе придется выслушать меня.
6. Вам придется выполнить это исследование.
7. Вам придется выучить это правило.
8. Мне придется повторить эти слова.
9. Ему придется хорошо подготовиться.
10. Тебе придется изучить местные традиции.
92
Модуль I
Тіл ширату
им
Задание 1
Прокомментируйте следующие высказывания.
1. Тіл де заман ағысына қарай құбылады.
2. Тіл өмір сүру үшін оған «ерік» беру керек.
3. Қазақ тіліне басқа ұлттың адамдары ерекше таңданыспен, қызы-
ғушылықпен қарайды.
4. Танымал тілдер арасында араб, қытай, орыс тілдері əлем бойынша
күрделі əрі сөйлеуі жағынан ең қиын үш тіл болып саналады.
5. Сөйлемесе, тіл жойылады.
6. Қазақ тілі – өте күрделі.
7. Қазақ тілінің грамматикасы өте қиын.
8. Көркемдігі жағынан қазақ тілі басқа тілдерге ұқсамайды.
9. Қазақтар астарлап сөйлейді.
Задание 2
Работа в парах. Представьте, что у вас берет интервью журналист из
Казахстана. Он предлагает вам ответить на ряд вопросов. Запишите
интервью на диктофон.
1. Қазақ тіліне деген қызығушылығыңыздың пайда болу себептерін
айтып берсеңіз?
2. Сіз үшін тіл үйрену қиын болды ма?
4. Қазақ тілін қалай үйрендіңіз?
5. Қазақ тілінің қандай артықшылығы мен ерекшеліктерін байқай
алдыңыз?
6. Ал қазақ тілінің сіз үшін маңыздылығы қаншалықты?
7. Қазақ тілін меңгеруде үлкен жетістіктерге жеткен қандай адамдар-
ды білесіз?
8. Меңгерілген шет тілді қалай сақтау керек деп санайсыз?
Задание 3
Подготовьте в группе диспут на тему: «Тіл үйренудің құпиясы неде?»,
ответив на следующие вопросы для обсуждения:
1. 21 ғасыр – полиглоттар ғасыры, шет тілін меңгеруден шет қалып
жүрген жоқпыз ба?
93
2. Көп тіл білудің құпиясы неде?

3. Өзге тілді үйренуге ұмтылған жастардың өз тіліне деген құрметі
қандай?
Задание 4
Прочитайте советы для тех, кто изучает иностранные языки. Пере-
дайте их содержание на казахском языке.
1. Занимайтесь языком ежедневно, хотя бы 10 минут. Особенно хо-

рошо заниматься по утрам. Если желание заниматься слишком быстро
ослабевает, не бросайте учебу. Придумайте какую-нибудь иную форму:
отложите книгу и послушайте радио, оставьте упражнения учебника
и полистайте словарь.
2. Никогда не зубрите, не заучивайте ничего по отдельности, в отрыве
от контекста. Выписывайте вне очереди и заучивайте все готовые фразы, ко-
торые можно использовать в максимально возможном количестве случаев.
3. Старайтесь мысленно переводить все, что возможно: промелькнув-
шее рекламное табло, надпись на афише, обрывки случайно услышанных
разговоров. Это всегда отдых, даже для уставшей головы.
4. Готовые фразы или идиоматические выражения выписывайте и за-
поминайте в первом лице единственного числа.
5. Иностранный язык – крепость, которую необходимо штурмовать
со всех сторон одновременно: чтением газет, прослушиванием радио,
просмотром недублированных фильмов, посещением лекций на ино-
странном языке, проработкой учебника, перепиской, встречами и беседа-
ми с друзьями – носителями языка.
6. Не бойтесь говорить, не бойтесь возможных ошибок, а просите,
чтобы их исправляли. И главное – не расстраивайтесь и не обижайтесь,
если начинают поправлять.
7. Будьте твердо уверены, что во что бы то ни стало достигнете цели,
что у вас несгибаемая воля и необыкновенные способности к языкам.
Задание 5
Прочитайте текст, передайте его содержание на казахском языке. Что
вы узнали о «Языковом портфеле»? Используя материал Модуля 1,
определите, что нового вы усвоили из Уроков 1–4?
Қазақ тілін үйретудің басты мақсаттарының бірі – мəдениаралық

қатысымды қалыптастыру. Мəдениаралық қатысымды қалыптастыру
арқылы қазақ халқының салт-дəстүрін, мəдениетін танып-білуге жол
94
Модуль I
ашылады. Тіл үйренуші қазақ тілін үйрену арқылы тілдік, сөйлеу мате-
риалдарын терең игере алады. Сонымен қатар, жинақтаған тəжірибесі
нəтижесінде саналы түрде қазақша сөйлеуге дағдыланып, тілді өз бетінше
үйрену дағдысы қалыптастырады. Студенттердің тілді қаншалықты
игергендерін бағалауға жəне олардың өзін-өзі бағалауына əсер ететін
негізгі құрал – «Тілдік портфель». Тілдік портфель тіл үйренушінің тұлға
ретінде дамуына тілді үйрену мотивациясы мен қызығушылығының ар-
туына ықпал етеді. Тілді үйрету барысында əр студент күнделікті сабақта
не үйренгендігін, қандай жетістікке жеткендігін хабарлап отыруы қажет.
Яғни студент əр сабақ сайын алған білімін тексертуі керек. Егер студент
сабаққа баға алу үшін ғана дайындалатын болса, онда тілдік портфельге
түсетін құжаттар нəтижесі жоғары нəтиже бере алмайды. Кері байланыс
орнату ұстанымын жүзеге асыруда арнайы шарттарға көңіл бөлу қажет.
Задание 6
Используя материал Модуля 1, подготовьте устное сообщение на ка-
захском языке о языках мира. Какое место среди языков мира зани-
мает казахский язык по количеству говорящих на нем1?

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст. Какую новую информацию вы узнали из этого тек-
ста? Имена каких биев перечислены в тексте? В чем особенность
ораторского искусства казахских биев?
Задание 2
Составьте тезисный план к тексту.
Билер жөнінде бірер сөз

Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық.
Шешендігінің үстіне қазақ халқы – ақын халық. Кез-келген үлкен-кіші, əйел-
еркек термелей білетін. Ал, аналар болса, түн ұйқысын төрт бөліп, түнде
1
См.: Языки народов Казахстана / сост. Сулейменова Э. Д., Шаймерденова
Н. Ж., Аканова Д. Х. : социолингвист. справочник. – Алматы : Арман-ПВ, 2007.
95
бесік жырын тербейтін. Ақын, жыраулар елін қорғаған батырлар, хандар,

билер жөнінде жəне махаббат хиқаясын шертіп хисса-дастан толғайды.
Би, шешендер даулы мəселені түйінді төрт-ақ ауыз сөзбен тынды-
рып отырған. Билер өзінің сөзін, билік шешімін: «Ал, халайық, бұған
не дейсіңдер, ризамысыңдар?» – деп көпшілікке салып мақұлдасатын.
Халық əділ билік айтатын шешен билерін ханнан бетер қадірлеп, сыйлап,
олардың айтқан кесімді, бітімді сөздерін жадында сақтап келген.
Билерді халық өзі сайлап отырған. Би-шешендердің қызметі қазақ
халқының барлық əлеуметтік топтарының адамгершілік-имандылық
мінез-құлық дағдыларының ата-бабалық қалыптасқан жүйемен жүріп
отыруын қадағалаған, елді басқарып отырған хандарды да, қол бастаған
батырларды да, мыңғырған малы бар байларды да, дəулеті жоқ кедей ша-
руаларды да, ел ісіне араласа бастаған бозбалаларды да – барлық жастағы
адамдарды халықтық адамгершілік ұлағатымен тəрбиелеген.
Би-шешендердің сөздері – халықтық тəлім-тəрбие құралы. Қазақ хал-
қының отбасылық ортасынан бастап, ауыл-аймақпен, байтақ атамекендегі
ағайын-туыстармен, көпшілікпен қарым-қатынас жасау мəдениетінің
адамгершілік асыл қасиеттер аясында қалыптасуында би-шешендер
сөздерінің ықпалы зор болды. Ата-ананы, аға-ініні, бірге туысқан үлкенді-
кішілі қыздарды, жеңгені, келінді, нағашыны, жиенді, қайын жұртты,
көршіні, ауылы аралас ағайынды, қандас халықтарды, бүкіл адамзатты –
бəрін де құрметтеу мəселелері би-шешендер сөздерінде қамтылған.
Қазақ халқының төл əдебиеті ХV ғасырдан басталады. Ендеше ақын-
жыраулардың толғау, термелері, айтыстары т.б. осы шешендік сөздердің
алғашқы баспалдақтары. Сондай-ақ, аты аңызға айналған Асан, Жирен-
ше, Абыз, Қарашаш, Əнет баба, Жетес би, Төле би, Қазыбек, Əйтеке т.б.
билер мен шешендер туралы əңгімелер, насихат өлеңдер де шешендік
өнердің алғашқы табалдырығы екендігінде күмəн жоқ.
«– Сөзден тəтті нəрсе жоқ. Сөзден ащы нəрсе тағы жоқ. Сөзден жеңіл
нəрсе жоқ. Сөзден ауыр нəрсе де жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа
билет. Ақылды сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылға айт. Не сөйлейтініңді
біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қай кезде
сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл. Оны білмесең, сара сөзің шала
болады, арты жала болады, əкең қапа болады», – дейді Бөлтірік би.
Задание 3
Найдите и переведите слова Болтирик бия, приведенные в тексте. Со-
гласны ли вы с его высказыванием? Придумайте и напишите историю
о том, как вы использовали в своей речи мудрые советы казахского бия.
96
Модуль I
Задание 4
Внимательно рассмотрите картинку. В Казахстане нет города, улицы
которого не носили бы имен трех прославленных биев: Толе би, Казы-
бек би и Айтеке би. Чем же были знамениты эти люди? Подготовьте
сообщение о Толе би, Казыбек би и Айтеке би.
Памятник трем биям: Толе би, Казыбек би и Айтеке би
Задание 5
Прочитайте следующую беседу между старцем и молодым человеком.
В чем особенность этой беседы? Как бы вы ответили на эти вопросы?
1-сұрақ
– Дос табу оңай ма? – депті қарт.
– Ата, дос табу ақылдыға оңай, ақымаққа қиын.
– Жоқ балам, өмірде дос табу ақылдыға қиын, ақымаққа оңай.
Ақылдының досы аз, қасы көп, ақымақтың досы көп болғанымен
жақсылығы жоқ. Жақсылығы жоқ достың қастығы аяқ астында жатады.
Есіңде болсын, досың ақылды болса, өзің дана боласың, досың бала бол-
са, өзің шала боласың, – депті қарт.
2-сұрақ
– Өмір сүру үшін не қажет? – депті қарт.
– Ата, өмір сүру үшін алтын, ақша, нан, мал қажет, – депті.
– Жоқ балам, адамның өмір сүруі үшін су, от, тұз, қыз, ақыл қажет.
Су тіршіліктің нəрін береді, от өмірдің сəнін береді, тұз астың дəмін
келтіреді, қыз көңілдің сəнін келтіреді, ақыл өмірдің мəнін береді.
Адам ақылмен ағайынды табады, ақылсыз адам ағайыннан безеді, –
депті қарт.
97
3-cұрақ
– Шындықты не бұзады? – депті қарт.
– Ата, шындықты тіл бұзады, – депті жігіт.
– Дұрыс, балам, шындықты тіл бұзса, өкініші көбейеді, не өсек
көбейеді. Шындықты білу қиын, айтылған сөзді тоқтату қиын. Адал
адам шындықты білсе, өсек қылады. Өсек ерді бұзады. Өсекті көп айтқан
шындықты білмейді, шындықты білген өсекшіге ере бермейді. Өмірде
шындықты өсек бұзады, –депті қарт.
4-сұрақ
– Адамға ақыл беретін кімдер? – депті қарт.
– Ата, ана тілі ғой ақыл беретін, – депті жігіт.
– Жоқ балам, ана тілі ойды өсіреді. Адамға ақыл беретін ата-ана,
ұстаз, досы екенін ұмытпа. Ата-ана ақылын баласы мен қызына айтады,
ұстаз шəкіртіне айтады. Жақсы ақыл адамды тез есейтеді. Адамға ақыл
беретін адал дос. Адал дос ақылшың, ақылшы дос – жақының. Досы
көптің табысы көп, табысы көптің жақыны көп. Достықтың көзі ақылдан
басталады, – депті қарт.
5-сұрақ
– Достықты нығайтатын не? – депті қарт.
– Ата достық пен жолдастықты ынтымақ, бірлік, теңдік, туыстық,
бауырмалдық нығайтады.
– Дұрыс, балам, сенің айтқаның достық пен жолдастықты дамыта-
ды. Есіңде болсын, шын достың ақылдыға тəн екенін ұмытпа. Өмірде дос
болуды ойласаң “Сəлеметсіз бе, кешіріңіз, рахмет, сау болыңыз, сəлем
айтыңыз, рұхсат па» дегенді үйрен. Сəлемдесуді білген кешіре де біледі,
кешіре білген рахмет те айта біледі. Жөн сөз көңіліңді өсіреді, жөнсіз сөз
өміріңді өшіреді – депті қарт.
Задание 6
Используя следующие высказывания, подготовьте сообщение на тему
«Особенности ораторского искусства казахских биев».
1. Чокан Уалиханов свидетельствует: «Чтобы обрести имя бия, нуж-

но было не раз показать перед народом свои юридические знания и свою
ораторскую способность».
2. Казах придавал важное значение сказанному слову, следил за ло-
гикой суждений собеседника. Для него важнее всего не просто разгова-
ривать, а как разговаривать и с кем он имеет дело. Виртуозность устной
98
Модуль I
речи у казахов дошла до высшего уровня. Казах посмеивался над тем че-
ловеком, который разговаривал элементарно, просто по типу «Вопрос –
ответ». Он ждал от собеседника мудрых мыслей, обширных логических
рассуждений, обобщений, которые будят дремлющий духовный мир че-
ловека, дают запал воображению. Каждый казах ждет от своего собесед-
ника духовного наслаждения и обогащения новыми идеями.
Д. Кшибеков
«Истоки ментальности казахов»
Задание 7
Прочитайте следующую легенду казахского народа. О чем повествует
эта легенда? Придумайте название и продолжение этой легенды.
Өте ертеде бір қадірлі шешен қария келте дүниеден көз жұмарында
қасына ұлын шақырып алып: – Балам, мен ұзамай дүние саламын. Əкем
қазына қалдырмады деп қамықпа. Ел ішінде қалдырып бара жатқан асыл
мұрам бар. Соны іздеп тап, қадірле, қастерле, – дейді. Мұны естіген бала
əке мұрасын іздеймін деп табанынан таусылып, ел кезеді, таба алмай-
ды. Ойы он саққа кеткен бала бір күні ел ішіндегі абзал қарияға келеді. –
Əкеңнің сөзі рас, балам. Оның саған қалдырған мұрасы – тіл. Ол шешен
адам еді ғой... Бəріміз сөйлеуді сенің əкеңнен үйрендік. Тілден қымбат
қазына жоқ, – деп аталы сөздің шешуін айтыпты.
ЗАД
ДАНИЯ
ДЛЯ САМОС
СТОЯТЕЛЬН
НОЙ РАБО
ОТЫ
Задание 1
Прочитайте диалог. Какие выводы об особенностях казахских имен
вы можете сделать из этого текста? Почему казахи всегда интересу-
ются историей наречения человека?
– Айтпақшы, таныспаппыз ғой, – атымды айтып қолымды создым.

Күлкісін əрең тыйған ол:
– Жарайды. Таныссақ танысайық. Менің атым – Еңлікгүл.
– Еңлікгүл дедің бе? Əдемі ат екен. Атыңды кім қойды?
– Əжем қойған. Біздің ауыл таудың етегінде болғандықтан, тау жай-
ылымында Еңлікгүл деген гүл өседі. Сол гүлдей болсын деп қойған ғой.
99
Задание 2
Прочитайте следующий текст о традициях наречения у казахского народа:
а) Что означают имена, приведенные в тексте, и какую смысловую

нагрузку они несут?
б) Кому казахи предоставляли право наречения ребенка?
в) Любят ли казахи придумывать имена?
г) Расскажите об истории вашего имени и фамилии.
Қазақ ежелден балаға ат қоюға үлкен мəн берген жəне түрлі ырымдарға1
қарай ныспы2 берген. Бұрындары жаңа туған нəрестеге көз тимесін3,
өмірі ұзақ болсын деген ниетпен əдейі Жаман, Қиқым, Ошақбай, Тезек-
бай, Қосқұлақ, Итемген, Шоқпыт секілді сиықсыз, сүйкімсіз есімдерді
қойған. Балалары шетіней берген ата-ана сəбиіне əдетте Аманғали, Есен,
Жүрсін, Тоқтар, Тұрсын, сонымен бірге Евдокия, Клавдия сияқты орыстың
аттарын қойса, қызы көп, ұлы жоқ отбасыларда Ұлтуған, Ұлбала, Ұлтуар,
Ұлжан, Ұлту, Тойған, т.б. есімдер қоятын болған.
Балаға атты ел ішіндегі сыйлы, беделді кісілерге қойғызып, батасын
алу4 дəстүрі де бар. Қазақ сонымен бірге баласына ел ішіндегі қол баста-
ған батырлар мен сөз бастаған шешендердің, ақындар мен билердің, қолбас-
шылардың, қысқасы, беделді, сыйлы кісілердің аттарын қоюға тырысқан.
Қазақтардың арасында наурызда туған Наурызбайлар, айт мезгілінде
туған Айтбайлар, жаңа жылда туған Жаңагүлдер мен жеңіс күні туған
Жеңістер, Жеңісбектер, Жеңісгүлдер өте көп. XIX-ыншы ғасырдың
соңында қазақ қоғамында ислам дінінің əсері күшті болған, оны адам
есімдерінен де байқауға болады. Ибраһим, Мұхамедқанафия, Досмұхаммед,
Мұстафа сынды есімдер сол кезде өте көп қойыла бастаған.
Кеңес Одағы кезінде Совхозбек, Колхозбай, Социал, Мэлс, Мардан, Ма-
рэн деген аттар көп қойылды. Соғыс жылдарында туған балаларға Қасым,
Бауыржандар, алпысыншы-жетпісінші жылы туғандарға Мұхтар, Ол-
жастар көп қойылды.
Сексенінші жылдары Олимпиадалар өмірге келді. Осы жылы
жаңадан құрылған «Айгүл» ансамблінің құрметіне талай Айгүлдер туды.
Тоқсаныншы жылдары Нұрсұлтандар өмірге келді.
Екі мыңыншы жылы Миллениумдер… Былтыр Саммиттер туды.
Биыл Азиадалар тууы мүмкін…
1
ырым – примета
2
ныспы – имя
3
көз тию – сглазить
4
батасын алу – получить благословение.
100
Модуль I
Задание 3
Выберите из списка (а–н) перевод фразеологизмов с компонентом
«ат – имя» из списка (1–13). Как вы думаете, есть ли в вашем родном
языке эквиваленты данных словосочетаний?
1. жақсы ат а) дать прозвище

2. аты бар, заты жоқ дəлелдер б) не позволять запятнать доброе имя
3. аты шулы, аты жер жарады в) прославленный, широко известный
4. атына кір келтіру г) игнорировать
5. аты өшу д) наречение именем
6. аты шығу е) приехать специально
7. атына шаң жуытпау ж) бездоказательные доводы
8. ат беру з) дать имя, назвать
9. ат қою и) терять славу, быть забытым
10. ат тағу к) доброе имя, репутация
11. ат атап келу л) прославиться
12. атын аузына алмау м) срамить доброе имя
13. аты əйгілі н) известный
Задание 4
Как возникли следующие казахские имена? Аргументируйте свой ответ.
А. Аюбай, Қасқырбай, Арыстанбек, Жолбарыс, Ақбота, Ақтоты,

Ақмарал, Жылқыайдар, Қойбағар, Қозыбақ, Бүркіт, Лашын...
Б. Мұхамед, Ғали, Ахмет, Мұхамедсадық, Сапарғали, Қожахмет...
В. Жібек, Жомарт, Мырза...
Г. Омархан, Сейілхан, Жұмахан, Омарбай, Сейілбай, Жұмабай...
Д. Қаракөз, Аққыз...
Е. Аққал, Қалдыгүл, Меңдігүл, Қалдықыз, Меңдіқыз, Меңтай, Анар,
Нышанкүл, Қалдыбек, Қалдар, Қалдан, Нарқал, Қалыбек...
Ж. Дүйсенкүл – Дүйсенбек, Сейсенкүл – Сейсенбек, Жұмагүл –
Жұмабай, Наурызгүл – Наурыз, Сайлаукүл – Сайлаубек...
З. Тұрсынкүл, Өлмес, Қалсын, Тоқтасын, Аманкүл, Есенкүл, Тұрар...
И. Ұлбала, Ұлбосын,Ұлтуар, Ұлдар, Жаңыл, Тойдық, Дəметкен,
Ұлдана, Ұлпан, Ұлжан, Ұлтай...
К. Айсұлу, Күнсұлу, Жансұлу, Жібек, Сымбат, Нəзікен...
101
Задание 5
Почему эти имена популярны среди казахов? С какими исторически-
ми личностями они ассоциируются?
А. Нұрила, Зере, Тұмар, Айғаным

Б. Абай, Мағжан, Мұхтар, Олжас
В. Қазыбек, Төлеби, Бəйдібек
Г. Абылай, Əбілқайыр, Кенесары, Шыңғыс, Наурызбай, Райымбек
Д. Мұстафа, Нұрсұлтан, Иманғали, Əлихан
Задание 6
Используя ресурсы Интернета, подпишите портреты. Почему их име-
на стали нарицательными у казахского народа? Подготовьте краткую
информацию о женщинах, которых Вы видите на картинках.
1 2 3
4 5 6
Справочный материал:
Амина Умирзакова, Шара Жиенкулова, Алия Молдагулова, Маншук
Маметова, Куляш Байсеитова, Дина Нурпеисова.
102
Модуль I
Задание 7
Используя ресурсы Интернета, подпишите портреты. Почему их име-
на стали нарицательными у казахского народа? Подготовьте краткую
информацию об этих исторических лицах.
1 2 3
4 5 6
Справочный материал:
Шакен Айманов, Бауржан Момыш-улы, Асанали Ашимов1, Мухтар
Ауезов, Жамбул Жабаев, Талгат Мусабаев.
1
Лауреат Межгосударственной премии «Звезды Содружества» 2010 года,
учрежденной Советом по гуманитарному сотрудничеству государств-участников
СНГ и Межгосударственным фондом гуманитарного сотрудничества государств-
участников СНГ.
103
Задание 8
Прочитайте текст. Ознакомьтесь с данными агентства Статистики РК.
Как вы думаете, почему эти имена самые популярные? Знаете ли вы,
какие женские и мужские имена наиболее популярны в вашей стране?
Өткен жылы желтоқсанда ҚР Статистика агенттігі жылдың ба-

сынан тамыз айына дейінгі аралықта туған сəбилер есіміне қатысты
мəліметтерді жария етті. Статистика Қазақстанда Ерасыл жəне Аружан
деген аттардың басқаларына қарағанда жиірек қойылатынын көрсетіп
отыр. Ұл балалар есімдерінен алғашқы бестікке Ерасыл, Диас, Нұрасыл,
Əлихан, Мирас енген. Соның ішінде Ерасыл атын 1255 нəресте иеленген.
Ал қыз балаларға Аружан, Кəусар, Аяулым, Диана жəне Алина есімдері
көп қойылыпты. Куəлігіне Аружан есімі жазылғандардың саны – 1709.
2010 жылдың қаңтар-тамыз айларында барлығы 244 292 сəби дүниеге
келген. Алдыңғы жылы Қазақстанда ұл балаларға Диас, Дінмұхаммед,
Темірлан, Даниал, Никита, қыз балаларға Аружан, Əмина, Əйгерім, Ана-
стасия, Дарья есімдері жиі берілген болатын.
Задание 9
Прочитайте текст. Переведите на русский язык наименования геогра-
фических мест Казахстана и дополните текст. Изучите географическую
карту Республики Казахстан, выпишите 20 наиболее часто встречае-
мых названий местностей. Объясните происхождение этих названий.
Поводом для написания этих беглых заметок послужила давняя по-

требность поделиться с так называемым русскоязычным читателем свои-
ми многолетними наблюдениями о некоторых качествах, своеобразиях
и достоинствах казахского речестроя. Ни в русском, ни в немецком языках
не подберешь для всех этих названий адеквата. Приходится прибегнуть
к описательному, разъяснительному переводу. И это открытие поражает.
Начинаю вникать в смысл названий близлежащих аулов, входящих
в радиус обслуживания моего отца. Как метко и поэтично! «Көктерек» –
______. «Терең сай» – ______. «Қаратал» – _______. «Жаңа жол» – _____.
«Жаңа талап» – _______. «Өрнек» – _______. «Алқа ағаш» – _________. «Ақ
су» – _________. «Жаңа су» – ________. Видно, казахи – большие мастера
по определению, характеристике местности. Точнее не скажешь. Точно и
картинно! И мне это интересно. Название старинных казахских поселе-
ний раскрывает их биографически сущностный признак: «Қара өткел» –
________; «Ақмешіт» – _________; «Ақмола» – _________; «Қарағанды»
– _________; «Жезқазган» – ___________; «Екібастуз» – __________;
«Ақтау» – __________; «Қаратау» – __________; «Алатау» – _________:
104
Модуль I
«Көкшетау» – _________; «Алматау» – __________; «Қызыл жар» –

________ и т. д. Ничего случайного! То
Точно, образно, исчерпывающе. Несколько десятилетий назад, ког-
да Аральское море было еще в силе, красе и могуществе, я бывал в тех
краях, и мне рассказывали о гряде островков, которые назывались «Қыз
қашқан» (_____________), «Қыз куған» (__________), «Дамбал қалган»
_________). Целая картина. Пиши хоть повесть, хоть драму.
А какого смысла и красоты, значения и желания исполнены казахские
собственные имена! Каждое имя – целый мир. А у казахов имен столько,
сколько и слов. А, может, даже и больше, если учитывать заимствования
из арабского, персидского и других языков. Казахи неистощимы в приду-
мывании имен для своих детей. Все учитывается: род, местность, время
года, предки, какой-нибудь знаменательный случай, желание, мечта, на-
мек, традиция, созвучие, благословение, житейская деталь, даже какой-
нибудь казус. Все грани бытия, все проявления и параметры человеческой
жизни, все аспекты нравственного и духовного бытования, все оттенки
поэтического восприятия беспредельного мира, история собственная и за-
емная, вплоть до звукоподражания и инородных, иноязычных терминов,
до сокращенных слов и аббревиатур, причудливых образований – все, все
находит отражение в казахских собственных именах. Казахская ономасти-
ка – удивительная, поразительная, увлекательная наука. Но вот встрети-
лось мне имя Полас, и я опять был в недоумении. Что сие означает? Вы-
яснилось: сокращение первых букв от Пушкин, Островский, Лермонотов,
Абай, Сабит. Родитель, как видно, был книголюб и грамотей. Словом, фор-
ма образования имен у казахов безгранична. Казахские имена отражают
быт, эпоху, социальные потрясения и высшие человеческие идеалы.
Элементы этого феномена открылись мне в детском возрасте, когда
я впервые очутился в казахском ауле, а поражают, удивляют меня до сих
пор, когда я уже благополучно преодолел возраст Пророка.
Задание 10
Прочитайте отрывки из художественной литературы. Объясните зна-
чение собственных имен в тексте.
1
Əкем Есқара, елдің айтуынша, аса балажан екен. Артынан бала ілессін,
ұл тусын деп, менің атымды өзі Ілескүл қойыпты (Б. Нұржекеев. Ерлі-
зайыптылар).
105
Бір əке, бір шешеден жалғыз едім,

Демек, мен
Жалғыз қауыз гүл едім
Жарып шыққан желектен.
Көптен күтіп бір перзент əке-шешем жарықтық,
Қойған екен атымды сол үшін де Дəметкен!
М. Айтқожа. Тағдыр
3
– Ал Қияқтың кімі бар? Əлі де сол күң қалпындағы кəрі шешесі –
Қойсана ғана. Тəуекел мен Қияқ талайының кереғар тағдыр өзі күні
бұрын шешкендей, бірінің анасының аты Күнсана, екіншісінің шешесінің
аты Қойсана дегізуін қарашы! Мұнда да жазмыштың бір ұйғарғаны бар
тəрізді (І. Есенберлин. Көшпенділер).
Задание 11
Прочитайте текст о традиционных запретах для молодой невестки
в казахской семье, касавшихся употребления в речи имен родствен-
ников мужа. Ответьте на вопросы:
1. Почему в казахской семье молодой невестке запрещалось обра-

щаться к родственникам мужа по имени?
2. Что нужно было учитывать молодой невестке при наречении но-
вым именем родственников мужа?
3. Можно ли было казахской женщине употреблять в речи имя род-
ственника мужа в нарицательной форме?
4. Какие качества казахской женщины демонстрируются в притче,
приведенной в тексте?
Қазақ халқы бала тəрбиесіне, жалпы адам тəрбиесіне терең мəн

беріп, оның сəтті қағидалары мен ережелерін жасағандардың бірі. Қазақ
халқының тəрбие-тəсілдері мен тəжірибелері өте көп. Солардың ішінде
халық арасына кең тараған «ат қою» салты үнемі алдыңғы қатарда
тұрады. Жас келін құтты орнына қонғаннан кейін сол елдің туыстық
жағынан жақын адамдарымен қарым-қатынас жасап, араласатыны
табиғи құбылыс. Қазақ ғұрпында келін бұл кісілердің атын атамайды.
Сондықтан əрқайсысына өзінше ат қоюға тиіс. Бұл бір жағынан оларға
106
Модуль I
құрмет белгісі болса, екінші жағынан əдеп-ибаға жататын жүйелі жосық.

Түскен ауылына келін өз балалары қатарында саналады. Ешқандай
жаттық көрмейді. Сондықтан ет жақын қарт кісілерді ата, əже, апа, аға
деп құрметтейді. Жасы кішілерді бауыр, іні-сіңлі қатарында бауыры-
на тартып, оларға да сүйкімді ат қойып, ізетін білдіреді. Ат қою үшін
сөздерді тергенде, əр сөздің түбірі жəне тұтас тұлғасы қамтылуы ке-
рек. Сол арқылы ат қоятын кісінің түр-тұрпатын, мінез-құлқын, өзіндік
өзгешелігін танытатын жанама сөздерді қолданады. Ат қою салтының та-
мыры терең, əріден жатқаны анық. Ал аңыз-болған оқиғаның елесі, ұзақ
уақыттың жемісі. Ат қою дəстүрі туралы халық аңызы, оның қоғамдағы
елеулі құбылыс болғанын растап, дəлелдейді. Бір кісінің балаларының
есімдері өзен, қамыс, қасқыр, қой, пышақ, қайрақ деген атауларды
қамтыған сөздерден басталады екен. Ереже бойынша келін бұл сөздер
араласқан есімдерді ауызға алмауы керек. Бір күні келін су алу үшін
өзен бойына барса, қалың қамыстың арасынан қасқыр тартып кеткен
қойдың шала жансар тыпырлап жатқанының үстінен түседі. Мұны ха-
барлау үшін ауылға жүгіріп келеді де, жігіттерге: «Сарқыраманың арғы
жағында, сылдыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жарып
кетіпті. Арам өлмесін, тезірек жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп,
сойып алыңдар» – деп өтініш айтыпты. Бұл жұмбаққа ауылдағылардың
бəрі түсінеді. Бұл сөздердегі сарқыраманың-өзен, сылдырама-қамыс,
маңырама-қой, ұлыма-қасқыр, жаныма-пышақ, білеме-қайрақ екенін біле
қояды. Міне, салттық жосынды орындау жолындағы қазақ келіндерінің
адалдығы мен тапқырлығының дəлелі осы.
Задание 12
Какие казахские имена вам уже знакомы? Заполните таблицу.
имя значение пол
Задание 13
Дополните каждое утверждение 2–3 примерами.
1. Казахские имена отличаются большим разнообразием и включают

как исконно казахские, так и заимствованные.
2. Отличительной особенностью казахского имени является то, что
оно, как правило, имеет прямой перевод.
107
3. Казахский язык очень богатый, в настоящее время зарегистрирова-

но около 50–60 тысяч имен.
4. Фамилии с окончанием «и» у народов Передней Азии означали ме-
сто рождения.
5. Казахские фамилии часто оформляются без окончаний, а отчество
передается морфемами «ұлы» и «қызы».
6. Казахи верят, что имя влияет на судьбу человека.
Задание 14
Изучите карты городов Казахстана и вашей страны. Найдите наибо-
лее часто встречаемые 10 наименований улиц городов Казахстана
и вашей страны. Сравните эти наименования.
Задание 15
Прочитайте следующий текст. Обратите внимание на выделенные
слова. Как вы думаете, из каких языков они заимствованы.
Путь гостей будет проложен через степь, которая для носителя рус-
ского языка ассоциируется не столько с понятием поле битвы, сколько
с такими основополагающими концептами, как: природа, кормилица,
жизнь, смерть, дорога, выраженными тюркизмами словами: буран, пур-
га, ураган, ямщик.
Проехав по степи тысячи километров дороги (граница Казахстана
с Россией, по-моему, что-то около 6 тыс.км.) они еще раз убедятся как
ярко и жарко в степи. Курганов немало увидят. В барханах и буераках,
оврагах и ярах, то тут, то там возникнут перед их глазами: кабарга и ар-
хар, джейран и кабан, барсук и корсак, шакал и тушкан, бурундук и
суслик, сурок и дикая коза, и прочая божья тварь: саранча, тараканы и
пауки. Вблизи селений мирно увидят они косяки, а то и табуны лошадей,
на некоторых из них распознают отличительный знак – тамга /тавро –
принадлежность к тому или иному хозяину. Увидят следы волка и барса.
В бездонном и бескрайнем степном небе, словно сопровождая их, будут
летать над ними: орел и беркут. Не высокого полета галки встречались
на всем пути. Из летающей живности увидят они вдоль остатков Арала
баклана и чайку, тоскующих по исчезающему морю. Когда-то ловили
аральские рыбаки в здешних водах: сазана, севрюгу, судака, сома, кара-
ся, чебака, а айтматовский Едигей и золотого мекре (не вошло в язык).
Затем преодолев таможню, подъедут они к станице. По дороге, оги-
бающей поля поспевающей пшеницы, встретятся со станичниками – на-
стоящими богатырями, сено и солому на зиму заготавливающими. Вдоль
108
Модуль I
дороги, ведущей к куреню, стройными рядами проводят гостей деревья:

осина и ясень. За густо растущей черемухой уже виднеется курень, где
ждут их хозяин с хозяйкой. Хозяйка высокая и статная, с карими глаза-
ми, в алом сарафане, с длинной косой, уложенной вокруг головы, поверх
красивая шаль.
И хотя глава дома казак, один прадед которого в царской армии хорун-
жим служил, а второй есаулом, никакой толмач тут не нужен, кунаков
встречать казаки умеют! И старший сын у хозяев куреня – настоящий
джигит, не зря Ермаком назван. Толпа народу уже собралась посмо-
треть на кунаков, прибывших издалека…
по В. П. Синячкину
Задание 15*
А. Знаете ли вы, что слова хозяин, товарищ, балда; лошадь, арга-
мак; буланый, саврасый, чалый, бурый, каурый; тулуп, сарафан,
колпак, кушак, сюртук, штаны, шаровары, башмаки; сундук, то-
вар, деньги; шалаш, лачуга; кавардак пришли в русский язык из
тюркских языков? Используя этимологический словарь русского
языка, составьте словарь тюркизмов (слова, пришедшие в русский
язык из тюркских или через тюркские языки).
Б. Используя как можно больше тюркизмов из составленного вами
словаря, напишите эссе о тюрко-славянских контактах.
Задание 16
Знаете ли вы казахские пословицы? Дополните пословицы нужным
словом.
1. Сөздің көркі _________,

Жүздің көркі сақал.
2. Ақынның тілі қылыштан _________, қылдан нəзік.
3. Көп сөз – күміс, ____ сөз – алтын.
4. Тұз астың дəмін келтіреді,
Мақал ______ дəмін келтіреді.
5. Құр судан май шықпайды,
Құр сөзден ______ шықпайды.
6. Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің ______ортақ.
7. Шешеннің _______ мерген,
Шебердің көзі мерген.
109
8. «Көрдім» деген көп сөз,

«Көрмедім» деген _____ сөз.
9. Айтуға оңай, _______ қиын.
Задание 17
Прочитайте сочинение Елены Розе. Как вы думаете, знает ли Елена
казахские пословицы и нравится ли ей изучать казахский язык? Под-
твердите свой ответ отрывками из сочинения.
Адамның даналығы оның сөзіңде

Қабыл болсын тілегім
соқсын тіл деп жүрегім
екі елді баур еткен
Абай тілі тірегім!
Əлемде өте көп мемлекеттер бар, əр мемлекетте халықтар əр-түрлі
тілдерде сөйлейді. Адамзаттың ішкі дүниесі, рухани байлығы, яғни ділі,
тілге байланысты. Тіл бұл біздің ең басты қатынасу əдісіміз, жəне де сөз
арқылы біздің ойымызды, сезімдеріміздi жеткізе аламыз. Себебі сөздің
маңызы өте үлкен. «Тіл жоқ жерде ұлт жоқ», – деген қырғыз халқының
ұлы жазушысы Шыңғыс Айтматов.
Наумова Виктория, Розе Елена, Гудкова Алёна – ММЛУ студенттері
Қазақ мəдениеті өте бай. Мен қазақ тілін Мəскеу Мемлекеттік

Лингвистикалық Университетінде оқимын. Мен бақыттымын, өйткені бұл
тілді білетін мамандар Мəскеуде сирек кездеседі. Бұл тамаша мүмкіндік
қазақ мəдениетімен танысу үшін. Қазір мен қазақ халқы, қазақ дəстүрлері,
салт-ғұрпы туралы көп нəрсе білемін.
110
Модуль I
Біз қазақ тілі сабақтарында көп мақал-мəтелдермен танысамыз. Жəне

де онда жатқан халықтың даналығына, тəрбиелік маңызына бас иеміз.
Қалай тауып айтылған сөздер:
«ақыл көркі – тіл, тілдің көркі – сөз», «көңіл – гүл, тіл – бұлбүл»,
«өнер алды – қызыл тіл».
«Білім қымбат, білу қиын», – дейді қазақ халқы. Менің ойымша, бұл
өте дұрыс сөздер. Əрине, егер сіз қазақ мақал-мəтелдерін түсіне жəне
пайдалана білсеңіз – бұл ғажап болар еді.
Елена Розе, ММЛУ студенті
Задание 18
Напишите повествовательное эссе о вашей истории, связанной с из-
учением казахского языка. Обратите внимание, какие требования
предъявляют к повествовательному эссе Д. В. Колесова, А. А. Хари-
тонов в книге «Пишем эссе»:
1
Повествовательное эссе рассказывает некую историю и отличается
особой художественностью. В таком эссе автор обычно хочет не просто
показать последовательность событий, но и передать свои чувства и свое
отношение к ним.
Для любой истории важны следующие компоненты:
• место – то место, где происходит действие истории.
• персонажи – люди, о которых идет речь в эссе.
• сюжет – то, что происходит в вашей истории, последовательность
событий.
• смысл – главная идея, к которой автор приводит читателя.
• настроение – определенная атмосфера, которую автор эссе создает
своей историей. Эта атмосфера может быть приятной, ободряю-
щей, неопределенной, пугающей и т. д.
2. Структура повествовательного эссе
Введение: описывается место совершения действия, представляются
персонажи. Подумайте над первым предложением, поскольку оно долж-
но привлечь внимание читателя. Помните, что во введении должно также
прозвучать утверждение, в котором содержится главная мысль эссе.
Основная часть: повествуются основные события вашей истории (на-
чало – развитие – кульминация).
111
Заключение: обратите внимание на завершающую идею. Последнее

предложение может выполнять две функции:
1) в нем автор может вывести мораль из рассказанной истории;
2) в нем автор может высказать предположение о том, что произойдет
в будущем, или поделиться своим открытием (если он узнал что-то
новое, чего раньше не знал);
3) воспользуйтесь специальными текстовыми средствами связности:
Показатели Связь с предыдущей

Присоединение
хронологического и последующей
информации
порядка информацией
біріншіден, екіншіден сонымен қатар осыған ұқсас
артынша сондай-ақ жоғарыда айтылғандай
кейін жəне жоғарыда мен айтып
өткендей
сосын тағы дегенмен
ақыр аяғында бұл ретте жоғарыда аталған
ақыр соңында сонымен сондықтан
ақыры сонымен бірге демек
ақырында бұдан басқа яғни
соңында былайша айтқанда соған қарамастан
қатар осы сияқты алайда
бір уақытта
112
Модуль I
ТЕК
КСТЫ
ДЛЯ ДОПОЛНИТЕЛЬНО
ОГО ЧТ
ТЕН
НИЯ
ТЕКСТ 1
Комиссаров Максим, МГЛУ,

конкурс знатоков казахского языка, г. Астана
Мен үшiн шетел тілдерді оқу əрқашан өте қызықты болды. Мен
ағылшын тілін төрт жастан оқи бастадым: əжем мені ағылшын тілінің
курсына алып келді. Бұл менің өмірімде өте маңызды тəжірибе болды.
Əрине, мен төрт жасымда, шетел тілді оқудың мағынасын түсінбедім, бірақ
бұл процесс маған бірден ұнады. Біріншіден, маған тек жаңа сөздерді оқу
ұнады, бірақ содан кейін менің көзқарасым шет тілдеріне өзгерді. Мен
қызық ерекшеліктерді, ұқсастықтарды жəне айырмашылықтарды аңғара
бастадым. Əлбетте, болашақта мені шет тілдермен шұғылдануға əрқашан
көндіру керек болды, сөйтсе де шет тілдерімен шұғылдана бастаған соң
бұл нəтижелі болды. Осы курстардың арқасында мектепке барған кезде,
менің ағылшын тілімнің деңгейі өте жоғары болған.
Мектепте мен жаңа тілдерді оқи бастадым: неміс жəне испан. Шы-
нымды айтсам, бұл тілдер маған ұнамады. Ақмақтық жасап бұл тілдерді
тек бір жыл оқыдым – олар факультатив сабақтар еді. Бүгін мен сол
шешіміме қатты өкінемін. Мен ойлаймын, балалық шақта шетел тілдерін
оқу жеңілірек.
113
Интернет пайда болған кезде, оның мүмкіндіктерін кеңінен пайдала-

на бастадым. Интернетте шетел азаматтармен сөйлесу – бұл өте үлкен
тəжірибе. Сол уақыттан бастап мен ағылшын тілінен біраз жетістіктерге
жеттім. Меніңше, бұл мектептің ресми бағдарламасына қарағанда
нəтижелірек. Егер сізде скайп бар болса, бұл тіпті жақсы практика.
Мектепті бітірген кезде, мен арап жəне парсы тілдеріне қызыға баста-
дым. Бұл өте əдемі жəне қызықты тілдер. Оларды үйрену мен үшін оңай
болды, өйткені менде үлкен талпыныс болды. Шынымды айтсам, кешке
кішкентай мəтінмен немесе өлеңмен жəне сөздікпен асықпай отырып,
əрқашан өзге тілдің жаңа бір сырын ашу – мен үшін нағыз бахыт болды.
Тағы айтып өтетін жай, парсы тілі мен үшін бұл жақсы хобби.
Университетте мен қазақ тілін оқи бастадым. Меніңше, қазақ тілін оқу
тіпті қиын емес. Біріншіден, өйткені қазақ тілінде жəне орыс тілінде ортақ
лексика көп, екіншіден, парсы тілін білгендіктен, қазақ тілін оқығанда
қиналмайсың. Қазір мен ойлаймын, егер сіз екі-үш шетел тілдерін
білсеңіз, кез-келген тілді тез меңгеріп шығасыз.
Комиссаров Максим
ТЕКСТ 2
26 қарашада Мəскеу Ұлттар Үйінің мəжіліс залында алғаш рет

«Қазақ тілі күні» атты тақырыптық кеш өтті
Студенты Московского государственного лингвистического университета

на вечере «Қазақ тілі күні», г. Москва, Московский Дом национальностей
Мəскеуде алғаш рет аталған «Қазақ тілі күні» атты кештің мазмұнды
да қызықты өткенін қуана айтқымыз келеді...
114
Модуль I
Ал, Мəскеу Мемлекеттік Лингвистика Университетінің қазақ тілін

оқып, үйреніп жүрген бір топ студент жастары қазақ тіліне деген
ыстық ықыласын сөз өнері арқылы жеткізді. Олардың дайындап келген
20 минуттық бағдарламасы жүрегімізге бал боп құйылып, көңілімізге гүл
өсіргенін тілмен жеткізу қиын!». Тілден артық қазына жоқ, тілден артық
қасиет жоқ» – деген Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың сөзімен бастаған
жастар қазақ тілі, қазақ дəстүрлері, салт-ғұрпы туралы тамаша жырлар,
мақал-мəтелдердің түр-түрін шуақ шашқандай төгілдірді. Студент – жа-
стар құрастырған бұл бағдарлама нағыз пафостық деңгейде жазылып,
дайындалған екен. Алена Гудкованың осы жастар тобын таныстырып
(бəрін қазақ тілінде) жеңіл юмормен жеткізгені де сондай қызықты,
ұнамды болды!
Жүргізушілер Лена Розе мен Максим Комиссаров:
– Біз Қазақстанда əлі болған жоқпыз, бірақ, қазақ халқының тарихын,
мəдениетін, əдет ғұрпын білеміз. Қазақ тілі бай тіл, шешен тіл. Біз осын-
дай қасиетті тілді үйреніп, игеріп жүргенімізге қуанамыз, – дей келіп:
Қазақ осы:
Дала дейтін, күн дейтін,
Қазақ осы:
«Өнер алды – тіл» дейтін,
Қазақ осы:
Қарасың ба, ақсың ба,
Ешкімді де жатырқауды білмейтін,
– деген Қадыр Мырзалының ұзақ өлеңін кезектесіп оқып, құйқамызды
рахат шымырлатып, арқамызды қоздырды.
Есімін əлем таныған ұлы тұлғалар: В. Радлов, М. Əуезов, П. Мелио-
ранский, Ш. Айтматов, т.б. қазақ тілін дəріптеп, шынайы баға берген асыл
сөздерін айтып сайрап тұрған жастар – ұлты басқа болса да ниеті, достық
тілегі бір жас буын өкілдері бəрімізді шын риза күйге бөледі…
«Қазақ тілі күніне» арналған кештің денгейін биіктетіп жіберген, абы-
ройымызды арттырған жастарға: Максим Комиссаровқа, Елена Розеға,
Алена Гудковаға, Евгения Лаврентьеваға, Ольга Юроваға, Александр
Пановқа, Олег Гейтманға, Данила Шелухинға, Виктория Наумоваға,
Виктор Шульгаға, олардың ұстазы – филология ғылымының кандидаты
Ұлжан Мұсабековаға шын жүректен алғыс айтамыз!
...Кеш соңында қадірменді қарияларымыз, «Қазақ тілі» қоғамының
құрметті мүшелері – Əкім Мұхамеджанов, Хайдар Құмарбековтер
жиылған жұрттың атынан құттықтау сөз сөйлеп, «Ана тілге арналған
115
осындай кеш, шаралар алда жалғаса берсін. Ұлтымыздың мерейі артып,

ынтымағымыз жасап, көркейе берейік! Ана тілімізді сүйіп, құрметтеуге
жастарымызды жұмыла үйретіп, санасына жеткізе берейік!» – деп бата,
тілектерін, алғыстарын жаудырды.
Тұрсынай Оразбаева «Қазақ тілі»
30/12/2009
ТЕКСТ 3
Менің қасиетті қазақ тілімде бүкіл

əлем сөйлей бастады
«Халық пен халықты, адам мен адамды

теңестіретін бір ғана нəрсе – білім»
М. О. Əуезов
Өзге ұлт өкілімен терезең тең дəрежеде сөйлесуің үшін бір ғана дүние
қажет, ол – білім. Ғұлама жазушы Мұхтар Əуезов ел болашағы мен ұлт
тағдыры табиғаты дарынды, адымы алымды, ойы шалымды жастардың
қолында екендігін айтқан.
Əр елдің саяси даму жүйесі өзінің тарихына, ұлттық ерекшелігіне
байланысты. Қазақ халқы аузымен құс тістеген ақиық ақындарының,
тобықтай түйінді сөзімен тосаңсыған көңілдің мұзын жібіткен дүлдүл
жырауларының, сөзі мен ойы астасқан дуалы ауыз шешендерінің
ұрпақтан-ұрпаққа тараған тағылымды мұраларымен халық мұратын
аласартпаған айбынды ұл, қырмызы қыз тəрбиелеген ата дəстүріміз
қандай терең?!
«Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың
баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың
мəңгілігінің мəселесі», – дейді Ғабит Мүсірепов.
Қазақстан тəуелсiздiк алғалы төрткүл дүниеге есiгiн айқара ашты.
Бiршама университеттерде қазақ тiлi шет тiлдерi қатарында оқытылу
қолға алынды. Осы аталған факторларды ескере отырып, болашақта
əлемдiк кеңiстiкте қазақ тiлiне деген қызығушылық өсе бередi деп бол-
жам жасауға болады. Оған дəлел ретiнде бүгiнгi таңда Америка жəне
Канада университеттерiнде студенттер қазақ тiлiн оқып жатқандығын
келтiруге болады.
Еуропа құрлығында қазақ тiлiне қызығушылықтың өзiндiк тарихы бар
деп санауға болады. Өйткенi еуропалық ғалымдардың қазақ мəдениетiмен,
116
Модуль I
музыкасымен, тiлiмен, салт-дəстүрiмен танысуы өте ертеден бастала-

ды. Мысалы, ХІХ ғасырдағы француз ғалымы Г. Клапорт қазақ тiлi ту-
ралы материалдарды 1806 жылдары Зайсан өңiрiнен жинағаны (1-экс-
педиция) белгiлi. Ал 2-экспедициясында ол Арал, Түркiстан, Шымкент,
Бұхара, Қоқанд, Хиуа төңiрегiнде жұмыс iстеп, ондағы қазақтардың тiл
ерекшелiктерiн зерттеген. Нəтижесiнде Г. Клапорт ең алғашқы болып
«Француз-қазақ сөздiгiн» жарыққа шығарды. Ал экспедиция қорытындысы
сол кезде Парижде шығып тұрған «Азия» журналында жарияланған.
Сонымен бiрге бiзге одан басқа Л. Базен, Л. Рашони, Ж. Дени сияқты
лингвист-этнограф-саяхатшылардың Қазақстанда болғаны белгiлi.
Олардың да еңбектерiн бiз тарихи құндылыққа жатқызуымызға бола-
ды. Қазiргi кезеңде Парижде Д. Инджужан, Р. Дор сияқты ғалымдар бар.
Олар француз тiлдiлерге арнап қазақ тiлiн оқытудың əдістемесін жасап
шыққан.
Мəдениеті ұлы болмай, ұлт ешқашан да ұлы болмайды. Ал «мəдениет»
атты бір ауыз сөздің ішінде ұлттың тілінің, тарихының, болмысының
тұтастығы жатыр.
Салтанат Альменова
ТЕКСТ 4
Ертеде бір данышпан өмір сүріп, оның үш ұлы, бір қызы болыпты.
Қызы да, ұлдары да ақылды болып, ер жетіпті. Айдан ай, жылдан жыл
өтеді. Əкесі əбден қартаяды. Күндердің бір күнінде шал ұйықтай алмай,
дөңбекши береді. Мұны сезген кемпірі мен қызы:
– Сізге не болды, бір жеріңіз ауырып жүр ме, жоқ əлде алыс жүрген
балаларыңызды сағынып жүрсіз бе? – дейді.
– Иə, сағындым. Оның үстіне бір арманым ішімде кетіп барады.
Сонда қызы əкесінің алдына келіп:
– Арманыңызды айтыңыз, мүмкін көмегіміз тиіп қалар, – дейді.
Шал айтады:
– Ешқандай құпия жоқ. Менің үш ұлымның үшеуі де ақылды. Сон-
да да біреуінің ақылы артығырақ болуға тиісті. Соны білу – менің арма-
ным.
Қызы ойланып:
– Ой, ата, осыған да қиналасыз ба? Қыдырып барып балаларыңызды
сынап келіңіз, – деп қыз бен кемпір жол қамына кіріседі.
Азығын, сусынын дайындап, атын ерттеп беріп, жолға салып жібереді.
Аз жүрді ме, көп жүрді ме, кім білсін. Бір күні үлкен ұлына жетеді. Баласы
117
зор құрметпен қарсы алып, қолынан келгенінше сыйлайды. Екі-үш күн

жатып мауқын басып, төртінші күні қайтпақшы болады. Баласы тағы да
қой алдырып сойғызады. Тамақ піседі, етін қазаннан түсіріп қойып, на-
нын салып жатқанда, шал баласына қарап:
– Қарағым, ана етіңнің жақсы жерінен бір кесіп берші, – дейді.
Ұлы жақсы жері дəуде болса, санның еті шығар деп, сан етінен кесіп
береді. Шал аздап ауыз тиіп, қойып қояды.
– Балам, енді жаман жерінен бір кесіп берші, – дейді. «Еттің де жа-
ман жері бола ма?» – деп ұлы сəл ойланып тұрып, жаман жері дегені тіс
өтпейтін сіңір шығар деп сіңірден кесіп береді. Сіңірді алып, аздап ауыз
тиеді. Артынша тамақ та келеді. Тамағын жеп, сыйына риза болып, ел-
жұртпен, баласымен қоштасып қайтады.
Данышпан жүріп отырып, екінші ұлына келеді. Екінші ұлы да зор
құрметпен қарсы алып сыйлайды. Əкесі қайтар күні бірінші ұлына қойған
сауалын қояды. Екінші ұлы да бірінші ұлының істегенін қайталайды. Ол
енді үшінші ұлына келеді. Үшінші ұлы да зор құрметпен қарсы алып,
сыйлайды. Қайтар күні екі ұлына қойған сауалын кіші ұлына да қояды.
Сонда кіші ұлы мұнда бір сыр бар шығар деп ойлайды. Сосын бастың
тілінен кесіп береді.
– Балам, енді жаман жерінен бір кесіп берші, – дейді. Баласы тағы да
тілден кесіп береді. Сонда əкесі:
– Балам, мұның қалай, жақсы жерінен кесіп бер десем, тілінен кесіп
бердің, жаман жерінен кесіп бер десем тағы да тіл бердің, – дейді.
Баласы:
– Ой, ата-ай, сіздің сынап отырғаныңызды біліп тұрмын. Жақсы да,
жаман да, ұрыс та, керіс те, өсек те, бəрі де осы тілден шығады. Екі елі
ауызға төрт елі қақпақ дегендей, əр адам өз тіліне сақ болса, еш уақытта
ұрыс-керіс болмас еді. Басқа пəле тілден, – деген екен. Қарт үшінші
ұлының ақылдылығына өте риза болып қайтады.
118
МОДУЛЬ II
Изучив Модуль 2, вы углубите свое представление о казахском

языке и культуре. Вы научитесь поздравлять и приглашать в го-
сти, выражать удивление и восторг с учетом социолингвисти-
ческой специфики казахских обычаев. Вы узнаете об отношении
казахов к своему роду, о роли отца и матери в казахской семье,
о воспитании детей, о положении казахской женщины в семье
и обществе. Вы прочувствуете, как уважительно относятся
казахи к своим корням, к своим предкам, к своим старикам. Вы
поймете, что такое казахское гостеприимство и что такое уго-
щение по-казахски, что такое казахский дастархан, бешбармак,
кумыс. Казахские фразеологизмы, пословицы и фрагменты эпоса
помогут вам ощутить поэтичность и образность казахского язы-
ка. Межкультурный подход к освоению изучаемого материала по-
зволит вам провести сравнительно-сопоставительные параллели
между казахским и вашим родным языком и культурой.
5-ші сабақ
Урок 5
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте отрывок из интервью. Определите тему беседы. Обрати-
те внимание на формулу обращения «Лорен бикеш». В каких случаях
казахи используют обращение «бикеш»?
Задание 2
Определите ситуацию интервью. Как Лорен характеризует казахский
народ? Как проявляется в речи журналиста национальная специфика
ведения диалога? Подтвердите свой ответ примерами из текста.
Тілші: Қазақтарда «сырт көз сыншы» деген сөз бар. Сіз қазақ
менталитетін қандай деп білесіз?
Лорен: Қазақтар ұйымшыл, көпшіл, мейірімді, той-думанды
жақсы көретін халық екен. Ұлттық салт-дəстүрлерін қастер
тұтуы, кім-кімге де қолұшын беріп жанашырлық танытып
отыратындығы көңілге қонады.
Тілші: Лорен бикеш, қазақ «көрінген таудың алыстығы жоқ, же-
туге болады» дейді. Арман-мақсаттарыңызға жете беріңіз,
өміріңізге сəттілік тілеймін! Қазақ халқы туралы жағымды
ойда боларсыз деген сеніммен əңгімемізді тəмамдайық.
Задание 3
Объясните, как вы понимаете выражение «сырт көз сыншы». Есть ли
эквивалентные выражения в вашем родном языке?
121
Задание 4
Еще раз прочитайте интервью. Придумайте и запишите историю зна-
комства Лорен с казахским народом.
Задание 5
Прочитайте отрывок из интервью. Определите тему беседы. Как дип-
ломат характеризует казахский народ? Подтвердите свой ответ при-
мерами из текста.
Задание 6
Совпадают ли впечатления о казахах Лорен и дипломата? (См. За-
дание 2.) Обоснуйте свой ответ.
Тілші: Сiздiң елшi болып, елордамызға келгенiңiзге биыл үш жыл

болады екен. Үш жылда қазақ халқын қаншалықты тани
алдыңыз? Сiздiң ұғымыңызда, қазақ қандай халық?
Елші: Алғаш келгенiмде Алматыда тұрғанмын. Ол кезде қиын едi.
Тiл бiлмеймiн. Сондықтан жергiлiктi халық туралы, оның
тарихы, салт-санасы туралы өзiмдi мазалаған сұрақтарға
мүлдем жауап ала алмайтынмын. Iштен тынуға тура келетiн.
Кейiн Үкiметте, мемлекеттiк қызметтерде iстейтiн азамат-
тармен таныса бастадым. Олардың арасында ағылшынша
еркiн сөйлейтiндер көп екен. Кейбiрiмен дос болып та кеттiк.
Сөйтiп, солардың арқасында қазақты тани бастадым.
Ең алдымен қазақтың бейбiтқұмар, достасуға бейiм, кеңпейiл
халық екенiн сезiндiм. Кездескенде тек жылы сөз айта-
ды. Қарым-қатынаста iзгiлiк, бауырмалдық принциптерiн
ұстанады. Қазақтың қанында қырағылық, батылдық,
батырлық бар. Иə, расында да, мен қазақты таныған сайын
оның əрбiр азаматының, əрбiр қазақтың бойында батырлық
рух бар екенiн байқаймын. Iстеген iс-əрекетi, тiптi сөзi де сол
батырлықты аңғартып тұрғандай көрiнедi. Ал отбасылық
қарым-қатынас, туған-туыстық жағына келгенде қазақтар
бiр-бiрiне бауырмал. Өте қонақжай. Ұлттық киiмдерi де
өте əсем. Ал ұлттық тағамдарының күнi бүгiнге дейiн
сақталғаны, ол да таң қаларлық жағдай.
Задание 7
Разыграйте диалог в паре.
122
Модуль II
Задание 8
Восстановите диалог. Определите возможные варианты ситуаций,
в которых мог бы состояться этот диалог. Что вы можете рассказать
об участниках диалога? Чем отличается приведенный диалог от
предыдущих?
– Қазақ болып туғаныңызға ____________________?

– Əрине. Мақтанатымның себебі: қазақтардың өзіндік ерекшелі
________ бар, қайталанбас ____________ бар, қазақтарда дүние жүзінде
үлкендігінен ________ орын алатын жері бар.
– Көшпелі тұрмыс қазақ халқының
бойына_____________ қалыптастырды?
– Рас, ғасырлар бойы қазақтар
көшпелі халық болған. Көшпелі өмір
тіршілігі еңбек сүйгіш, қиыншылыққа төзе
білетін, құбылмалы табиғат жағдайына
тез икемделгіш болумен бірге, жан-жүйесі
жағынан да жан-жақты жетілген, кемел
адамдарды _____________. Кочевье казахов
– Көшпелі қауым _________________?

– Көшпелі қауым əр адамның қадір-қасиеті, оның жасына, əлеуметтік
ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырады.
– Қазақтың ________________ ерекшеліктері қандай?
– Қазақтар – дархан, жомарт, қонақжай халық. Сонымен бірге жау-
дан беті қайтпау, сөз асылын қастерлеу, ата салтын бұзбау – біздің ұлттық
мінезіміздің жоталы бітістері, халқымыздың ұлттық мақтанышы.
Задание 9
По репликам догадайтесь, какой был вопрос или какое было выска-
зывание. Какое эмоциональное состояние человека они передают?
– ... . – ... .
– Қойыңызшы. – Шынымен бе?.
– ... . – ... .
– Рас па? – Əрине, олай емес.
123
– ... . – ... .
– Бұл мен үшін күтпеген жағдай! – Мүмкін емес!
Задание 10
Разыграйте следующие ситуации, используя речевые формулы удив-
ления / восторга:
Ғажап! Керемет! Қандай ғажап! Мен аң-таң болдым! Мен қайран қалдым!
Ұмытылмас көрініс!
Ситуация 1. Вы прослушали интересную лекцию об истории казах-
ского народа и узнали много новой информации, по-
разившей вас. Как вы выразите свои чувства?
Ситуация 2. Вы пригласили своего друга в гости в казахскую семью.
Он впервые попробовал казахскую кухню. Какие впечат-
ления произведет на вашего друга национальная кухня
казахов? Что его удивит?
Ситуация 3. Ваш друг ничего не знает о казахах. Что вы ему расска-
жете? Что в культуре казахского народа может его уди-
вить?
Ой шақыру
м
Задание 1
Ознакомьтесь с данными опроса, проведенного газетой «Қазақ
əдебиеті» в 1992 году. По условиям опроса читатели отвечали на два
вопроса:
1) Қазақтың қандай жақсы қасиеттері бар?

2) Қазақтың қандай кемшіліктері бар?
Сауалнама
1 Қазақ батыр халық, ержүрек халық, намысшыл халық.
124
Модуль II
2 Қазақ халқы – сөзге бай шешен халық.

3 Қазақ – ақкөңіл халық. Кемшілігіміз – еріншектігіміз.
Қазақ – кең жазира жеріндей пейілі бар, дархан. Сол даланың
дес бермес асау желі сияқты мінезді, бірақ аңғал халық. Кең
4
пейілділігіміз де, қонақ жайлылығымыз да, той-думанға құмар-
лығымыз да, аңқаулығымыз да, батырлығымыз да əлі күнге бар.
Қазақ – қонақжай, бауырмал, сөзге тоқтай білген шешен,
жауынгер халық. Арыла алмай жүрген ең үлкен кемшілігі –
қызғаншақтық, шектен тыс сенгіштік, бей-жай күн кешу,
5 күнделікті күйкі тіршілікпен шектелу. Біреуден озуға ұмтылысы
аз. Еңбек етпеу – əсіресе, жер өңдеп, егіншілікпен айналысуға,
көкөніс, жеміс-жидек баптауға еріншектік, өзіне-өзі сенбеушілік
сияқты мінездер екінің бірінде көзге ұрып тұрады.
Ең жаманы мақтаншақ та даңғоймыз. Қазақ дейтін жомарт,
6 батыр, ақкөңіл, етек-жеңі кең дархан халық дегенге мəз бо-
ламыз.
Қазақ бір күнде екі адамға ақыл айтпаса, отыра алмайды деген
7
ғой Ғабит ағамыз. Осы шындық.
Задание 2
Переведите ответы респондентов на русский язык. Согласны ли
вы с мнением респондентов? Как вы думаете, кто принял участие
в опросе?
Задание 3
Используя ответы опроса, распределите в таблице положительные
и отрицательные качества казахского народа. Продолжите таблицу
своими наблюдениями.
Қазақтың қандай жақсы

Қазақтың қандай кемшіліктері бар?
қасиеттері бар?
Задание 4
125
Задание 5
Прочитайте текст и скажите, соответствует ли его заглавие содержа-
нию текста. Выполните задания, предложенные после текста.
Қазақ өзгерді ме?

Кітапханада «Қазақ əдебиеті» газетін парақтап отырып «Қазақ қандай
халық?» деп айқайлаған тақырып көзіме түсті. Сөйтсем, оқырмандар ара-
сында сауалнама жүргізілген екен. Не керек, «Қазақ қандай халық?» де-
ген сериялы сауалнаманы əр нөмірден тапжылмай оқып щықтым. Қазақ
болғандықтан кей тұстарымен келіспедім. Кейбір пікірлермен келістім
де. Бұл тек жеке адамның пікірі ғой дейін десең, осы мазмұндас пікірлер
сериялы сауалнаманың əр санында жүр. Демек, тоқсаныншы жылдарда
сондай болғанымыз. Ал қазір ше? Жаман əдеттерімізден арылдық па?
Кемшілігіміз түзелді ме? Бір сөзбен айтқанда қазақ өзгерді ме? Бұған
жалғыз жауап таппасым анық. Сондықтан осы сауалдарды «Ақ желкеннің»
барша оқырманының алдына тастадық. Сол сауалға жазушы, драматург
Дулат Исабеков жəне жас журналист Қанат Əбілқайыр пікір білдіріпті.
Дулат Исабеков, жазушы, драматург: ...Қазақ неге өзгермесін? Өзгерді.
Қазір қазақтың санасы өсті. Баяғыда Ыбырай атамыз айтқан «Оқу білім
бар жұрттар тастан сарай салғызды» деген заманның кезі келді. Бір ди-
плом аздық ететін заман туды. Балаларымыз білімін шетелде жалғастырып
жатыр. Мысалы, менің кіші немерем Əлкей Малайзияда оқиды. Ал үлкен
немерем Мерей «Болашақ» бағдарламасы бойынша Шотландияның
Эденбург қаласында оқиды. I курста математика сабағына қатысқан жоқ.
Өйткені, немеремнің 10–11 сыныпта оқып қойған бағдарламасы екен.
Көрдіңіз бе, біздің балалардың білімін?
Қанат Əбілқайыр, журналист: «Қазақ қандай халық?» дегенде көбі
қазақтың кемшілігін, жаман қасиеттерін айтыпты ғой. Бірақ жаман
қасиет деп алған əдеттердің өзін ақтап алуға болады. Ал енді айтылған
кемшіліктеріміз бен жаман əдеттерімізді жіпке тізіп, «Қазақ өзгерді ме?»
деп сауал тастаған тілшінің сұрағына қазақ өзгерді деп жауап берем. Қай
жағынан алсаң да.
Задание 6
Поговорим. Как вы понимаете следующее высказывание «Оқу білім
бар жұрттар, Тастан сарай салғызды»? Подтвердите свои ответы при-
мерами из текста.
126
Модуль II
Задание 7
Как вы понимаете следующее высказывание автора «Қазақ бол-
ғандықтан кей тұстарымен келіспедім». Подтвердите свой ответ при-
мерами на казахском языке.
Задание 8
Задание 9
Задание 10
1. Кітапханада «Қазақ əдебиеті» газетін

___________.
2. Оқырмандар арасында сауалнама
жүргізіліп жатыр
___________.
келістім
3. «Қазақ қандай халық?» деген сериялы
сауалнаманы əр нөмірде ___________. өзгерді
4. Кейбір пікірлермен ___________. парақтап отыр
5. Қазір қазақтар ___________. шақырдық
6. Бұған жалғыз өзім жауап пікір білдірді
___________.
таба алмадым
7. Осы сауалдамаға барша
жүргізілді
оқырмандарды қатысуға ___________.
8. Сауалға жазушылар, журналистер
___________.
Задание 11
Прочитайте следующие высказывания. Что вы знаете об авторах этих
высказываний? Как они относятся к своему народу?
1. Ғабит Мүсірепов былай деген: «Дүниеде туған еліңнен артық ел

де, жер де жоқ».
127
2. «Бұрынғы уақытта – деп жазған Ж. Аймауытов пен М. Əуезов

«Қазақтың өзгеше мінездері» деген мақаласында, – қазақ елі ұйымшыл,
ері жауынгер, биі əділ, намысқор, адамы ірі, бітімді, қайратты, сайықшыл
ел болған екен. Досымен достасып, жауымен жауласуға табанды, қайғыра
да, қуана да білетін халық екен».
Задание 12
Переведите следующие вопросы на казахский язык и ответьте на них.
1. Какие народы мира самые многочисленные?

2. Зачем изучать культуру разных народов?
3. Как вы думаете, какие национальные черты характеризуют казах-
ский народ?
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Задание 2
Переведите приведенные ниже словосочетания с компонентом халық
на русский язык. Сравните их с переводом на ваш родной язык.
1. əртүрлі халық, барлық халық, бүкіл халық, жеңімпаз халық,

туысқан халықтар, түркі тектес халықтар, ұлы халық, жергілікті
халық;
2. шешен халық, дархан халық, батыр халық, ержүрек халық, намыс-
шыл халық, ақкөңіл халық, аңғал халық, қонақжай халық, бауыр-
мал халық, жомарт халық, еңбекқор халық;
3. мақтаншақ халық, еріншек халық, жалқау халық, қызғаншақ халық,
ұлттшыл халық.
4. халық əні, халық бірлігі, халық даналығы, халық дəстүрі, халық
өкілі, халық өсімі, халық санағы, халық саны, халық тарихы,
халықтың тұрмысы, халықтың əл-ауқаты, халықтың жағдайы.
128
Модуль II
Задание 3
Подберите к данным прилагательным антонимы.
адал ________________ жігерлі ________________

ақкөңіл ________________ кешірімпаз ________________
ашық ________________ көңілді ________________
ашущаң ________________ көпшіл ________________
əзілқой ________________ қарапайым ________________
бай ________________ қорқақ ________________
байқампаз ________________ қызба ________________
байсалды ________________ қу ________________
билікқұмар ________________ қызғаншақ ________________
бөспе ________________ мақтаншақ ________________
дана ________________ өнерпаз ________________
еріншек ________________ салмақты ________________
жағымпаз ________________ сөзшең ________________
жалқау ________________ сыпайы ________________
жауапты ________________ сенгіш ________________
Задание 4
Заполните таблицу. Впишите по 10 прилагательных, обозначающих
положительные и отрицательные качества человека. Обсудите в груп-
пе свой выбор.
Положительные качества Отрицательные качества

... ...
Задание 5
Выберите перевод словосочетаний с глаголами таң, қалу, қайран,
қалу из списка (а–л), соответствующий списку (1–11).
1. бұған таңым бар а) я этому удивляюсь

2. таң қалып қарау б) смотреть с удивлением
3. бірдеңеге таң бола қарау в) смотреть с изумлением
4. бұл іске мен таңмын г) поражаться
5. таң қаларлық д) удивлен
6. таң қаларлық хабар е) необычайный; удивительный
7. таң қалу ж) необычная весть
129
8. таң қалдыру з) удивлять; поражать; очаровать

9. өзінің əдемілігімен ол мені и) она поражала меня своей
таң қалдырды красотой
10. аң-таң болып тұрып қалу к) замереть от удивления
11. қазақ қыздарына қайран қалам л) поражаюсь казахским девушкам
Задание 6
Переведите предложения на русский язык. Обратите внимание на
значение глагола таң қалу.
1. Бұл көрініс қонақтарды таң қалдырды.

2. Қазақ бишісі француздарды таң қалдырды.
3. Көшпенділер қазыналарының көрмесі американдықтарды таң қал-
дырды.
4. Көрермендерді, əдеттегідей, қазақтардың жарқын билер мен
киімдері таң қалдырды.
5. Бұл артистің ойыны мені таң қалдырды.
6. Астаналық театр алматылық көрерменді таң қалдырды.
7. Одан бұрын жергілікті халықтың жылы-шырайлығы таң қалдырды.
8. Бұл жағдай мені қатты таң қалдырды.
9. Жас əнші Абайдың «Көзімнің қарасын», Шəмшінің «Арыс
жағасында» əндерін орындап, кездесуге қатысушыларды таң
қалдырды.
10. Өзге ұлт өкілдері мемлекеттік тілде əн шырқап, мың бұралған
ұлттық билерімен жиылған көпшілікті таң қалдырды.
11. Фестивальдің ашылу салтанаты жарқын да ұмытылмастай болды.
Ал, ғажайып отшашу көрермендерді таң қалдырды.
Задание 7
С помощью фразеологического словаря казахского языка объясни-
те употребление фразеологизмов «есі шығып кетті», «көзі шықты»,
«қанына сіңіру».
Задание 8
Переведите следующие словосочетания на русский язык. Как вы по-
нимаете выражение «рухын көтерді».
рухани байлық ______________________________________
130
Модуль II
рухани күштер ______________________________________

рухани мұра ______________________________________
рухани мəдениет ______________________________________
рухани жетілу ______________________________________
рухани игілік ______________________________________
рухани қажеттілігі ______________________________________
рухани қолдау ______________________________________
рухани өмір ______________________________________
рухани əрекет ______________________________________
Задание 9
Сравните казахские пословицы о народе с их переводами на русский
язык. Как вы думаете, удачно ли они переведены? Удалось ли при
переводе сохранить национально-культурную специфику казахских
пословиц? Обоснуйте свой ответ.
Өзін өзі білген ер бақытты,

Өзін өзі билеген ел бақытты.
Счастлив джигит, себе цену знающий,
счастлив народ, сам собой правящий.
Халық – дана.
Народ – мудр.
Жер шежіресі – ел шежіресі.
История земли – это история народа.
Атаңның баласы болма,
Адамның баласы бол.
Не будь сыном отца, будь сыном народа.
Елді сыйлағаның – өзіңді сыйлағаның.
Уважать народ – себя уважать.
Елдің көзі елу.
У народа пятьдесят глаз.
Ел құлағы – елу.
У народа пятьдесят ушей.
131
Жаң
ысайыққ
мматтику
В казахском языке определительные отношения выражаются следую-

щими способами:
• существительное – существительное:
күміс сақина – серебряный перстень;
• прилагательное – существительное:
жас адам – молодой человек;
• числительное – существительное:
екінші бала – второй мальчик;
• местоимение – существительное:
осы жігіт – этот парень;
• имя действия – существительное (т.ф.):
амандасу рəсімі – традиция приветствия;
• причастие с аффиксом -ған / -ген – существительное:
келген ағайын – прибывшие родственники;
• существительное + причастие с аффиксом -ған / -ген – существи-
тельное:
сапардан келген ағайын –
прибывшие с путешествия родственники;
• существительное + деепричастие с аффиксом -қалы / -келі + при-
частие с аффиксом -ған / -ген:
cапарға шыққалы отырған ағайын –
собирающиеся в путешествие родственники;
• существительное + имя действия + -шы- существительное:
сəлем алушы қария – старец, принимающий приветствия;
• именное слово – существительное (т.ф.):
қазақтардың салт-дəстүрлері –
традиции и обычаи казахов.
132
Модуль II
В казахском предложении причастия, стоящие перед существитель-

ным, выступают в качестве определения. Например:
отырған бала – сидящий ребенок;
келген студент – студент, который пришел;
кеткен қызметкер – ушедший служащий;
айтқан пікір – высказанное мнение.
Дұр
ильно
Задание 1
Дополните таблицу примерами.
Качество и при-
Примеры
знак предметов
түсі ___________________________________________
көлемі ___________________________________________
мінезі ___________________________________________
дəмі ___________________________________________
формасы ___________________________________________
Задание 2
Образуйте прилагательные от следующих имен существительных
с помощью суффиксов -лы / -лі, -ды / -ді, -ты / -ті. Переведите эти
прилагательные на русский язык.
тау______ _________________________________________
бала______ _________________________________________
білім______ _________________________________________
көңіл______ _________________________________________
133
сəт______ _________________________________________
сабыр______ _________________________________________
сыр______ _________________________________________
бедел______ _________________________________________
атақ______ _________________________________________
өнер______ _________________________________________
дəстүр______ _________________________________________
Задание 3
Образуйте прилагательные от следующих имен существительных
с помощью суффиксов -лық / -лік, -дық / -дік, -тық / -тік. Переведи-
те эти прилагательные на русский язык.
мереке______ ____________________________________
қоғам_______ ____________________________________
мемлекет_____ ____________________________________
азамат______ ____________________________________
демократия______ ____________________________________
əдебиет______ ____________________________________
парламент______ ____________________________________
Задание 4
Изучите таблицу. Обратите внимание на то, что суффикс -и образует
имена прилагательные от слов, заимствованных из арабского. Допол-
ните таблицу своими примерами.
тарих история тарихи исторический

əдеб(иет) литература əдеби литературный
əскер воин əскери военный
мəден(иет) культура мəдени культурный
134
Модуль II
Задание 5
Переведите на казахский язык следующие цепочки слов. Объясните
способ образования этих слов.
ұят ұятты ұяттылық ұятсыз ұятсыздық
ақыл ақылды ақылдылық ақылсыз ақылсыздық
пайда пайдалы пайдалы пайдасыз пайдасыздық
ой ойлы ойлылық ойсыз ойсыздық
ажар ажарлы ажарлылық ажарсыз ажарсыздық
рақым рақымды рақымдылық рақымсыз рақымсыздық
бақыт бақытты бақыттылық бақытсыз бақытсыздық
əдеп əдепті əдептілік əдепсіз əдепсіздік
көңіл көңілді көңілділік көңілсіз көңілсіздік
қауіп қауіпті қауіптілік қауіпсіз қауіпсіздік
маңыз маңызды маңыздылық маңызсыз маңызсыздық
мəдениет мəдениетті мəдениеттілік мəдениетсіз мəдениетсіздік
Задание 6
Заполните таблицу образования форм причастия в казахском языке.
Өткен шақ Келер шақ

Дағдылы Мақсат
(прошедшее (будущее
(обычное) (цели)
время) время)
Етістік
-атын / -етін, -мақ / -мек,
-ған / -ген,
-ар, -ер, -р -йтын / -йтін, -бақ / -бек,
-қан / -кен
-ушы / -үші -пақ / -пек
білу
сыйлау
135
Өткен шақ Келер шақ

Дағдылы Мақсат
(прошедшее (будущее
(обычное) (цели)
время) время)
Етістік
-атын / -етін, -мақ / -мек,
-ған / -ген,
-ар, -ер, -р -йтын / -йтін, -бақ / -бек,
-қан / -кен
-ушы / -үші -пақ / -пек
қызығу
көру
келу
кету
кездесу
айту
оқу
туу
тойу
меңгеру
тұру
жүру
отыру
жату
Задание 7
Прочитайте предложения. Переведите их на русский язык. Какую син-
таксическую функцию в предложении выполняют причастия из спис-
ков А и Б.
А Б
1. Келген қонақтар бізбен аман- 1. Қонақтар алыстан келген еді.
дасып шықты.
2. Айтқан сөз атылған оқпен 2. Ол өте көп жақсы сөздер айтқан
бірдей. болатын.
136
Модуль II
А Б
3. Ел жəне туған жер туралы 3. Ол Шымкентте туған.
мақалдар.
4. Алғашқы көрген қалам. 4. Мен көрген жоқпын.
5. Даналардан қалған сөз. 5. Бөлмеде ешкім қалған жоқ.
6. Сөз тапқанға қолқа жоқ. 6. Бұл əн бəрі қазақтың жүрегіне
жол тапқан.
7. Шет тілін білген шет қалмайды. 7. Ол бұл өлеңді жақсы білген.
Задание 8
Переведите предложения на русский язык. Найдите среди них пословицы.
1. Жүзге келген қарт би ел бірлігі, ынтымақ жайында сөз айтып отыр.

2. Туған елдей – ел болмас, туған жердей жер болмас.
3. Б. Ұзақов «Мезгілсіз келген махаббат» мұңды драмасының авторы.
4. Алтайдың ар жағынан келген ару...
5. Алыстан келген алты жасар балаға алпыс жастағы ақсақал сəлем
береді.
6. Сəлем, достар! Кез келген тақырыпқа дипломдық жəне курстық
жұмыс жазамын.
7. Иə, ел есінде қалған есім, жүректерде жатталған есім!
8. Өз жолын тапқан елдің жүзі жарқын.
Тіл ширату
им
Задание 1
Прослушайте стихотворение Кадыра Мырзалиева о казахском на-
роде. О каких качествах казахов пишет поэт? Как вы думаете, с какой
интонацией нужно читать это стихотворение?
Қазақ осы:
Дала дейтін,
Күн дейтін.
137
Қазақ осы:
«Өнер алды – тіл» дейтін
Қарасың ба,
Ақсың ба,
Жатырқауды білмейтін.
Қазақ осы:
Ашық, жарқын қабағы,
Қонақ келсе
Шабынып бір қалады.
Байқа да тұр,
Саған да ол кетерде,
Ат мінгізіп,
Жібек шапан жабады.
Қазақ осы:
Көргенінен танбайтын
Той-думансыз оты түзу жанбайтын.
Қазақ осы:
Алудай-ақ алатын
Ал беруден
Алдына жан салмайтын.
Қазақ осы:
Құда бол деп қинайтын,
Құдаларын құдайындай сыйлайтын.
Қазақ осы:
Дүние мен малыңды
Оңды-солды шашу үшін жинайтын.
Қазақ осы:
Жайып жатқан қанатын,
Батыр халық,
Ақын халық – дəл аты.
Қазақ осы:
Өзімсінген адамға
Насыбайға бола өкпелеп қалатын.
Қадыр Мырзалиев
138
Модуль II
Задание 2
Найдите в стихотворении фрагменты, содержащие информацию об
отношении казахов:
а) к языку;
б) к другим народам;
в) к гостям;
г) к родственникам.
Задание 3
Передайте содержание стихотворения Кадыра Мырзалиева на рус-
ском языке в форме эссе о казахах.
Задание 4
Выучите стихотворение наизусть.
Задание 5
Прокомментируйте следующие исторические высказывания о казах-
ском народе.Сравните эти описания с современным образом казахов.
Изменились ли казахи?
Марко Поло,
итальян саяхатшысы:
…Олар (қазақтар немесе көшпелілер) бие сүтін ақ шарап тəрізді ішеді,
кемиус деп атайды, өте дəмді. Қарулары садақ, семсер жəне шоқпар.
Садақ атудың нағыз шебері… Қажет болса айшылық жолға ешқандай
азықсыз шығады …Қажет болса қару-жарағымен түнді ат үстінде
өткізуге бар. Қиындық пен мұхтаждыққа кімнен де болса төзімді.
Книга Марко Поло о разнообразии мира,
записанния пизанцем Рустикано в 1298 году от Р.Х.
Иоган Шильтбергер,
көне бавар жауынгері:
Ұлы Татарияда (қазақ даласы) болдым. Олар нан жеп, шарап
ішпейді, оның есесіне бие мен түйе сүтін ішеді. Кең жайылымда
өздерінің бар байлығын артып алып, қатын-бала, мал-мүлкімен көшіп-
қонып жүреді. Олар өз хандарын ақ кигізге отырғызып, үш рет жоғары
көтереді. Жорық кезіндегі азапты тауқыметке сондай көнбіс.
«О великой Татарии»
139
Григорий Потанин,
орыс ғалымы:
Қазақтар еті тірі, дені салауатты, өмірге іңкəр халық. Олар сауық-
сайранды жаны сүйеді, ашық түсті киім-кешекті, өмірінде мереке,
той-думандарды ұнатады. Əртістік өнер мен сəнді жасану жарыстары
қазақтардың бойына атаққұмарлық нышанын дарытуы да ықтимал,
мұның өзі оларды француздарға ұқсататын секілді. Афиндықтар
тəрізді қазақтар жаңалықты əдеттен тыс ұнатады.
Мейлі дала құнарының аңқасы кеуіп қалса да, мейлі табиғат
шөлейтке төнген қатерге қарсы күресте дəрменсіз болса да, қазақ
өмірі үшін халықтың рухани қан-тамырында күш-жігердің көл-көсір
қайнар көзі бар, тек қазақтардың өздері осы қайнардан теріс айналма-
са болғаны.
«В юрте последнего киргизского1 царевича»
Д. У. Уарделл,
ағылшын инженері:
Қазақтар ер жүрек, еркіндікті сүйетін халық. Бірақ өзге көшпенділер
сияқты елгезектеу. Олар достарына ақ көңілде, қонақжай, жолаушыға
қайырымды, алайда, жауларына аяусыз. Оларға табиғат шешендік пен
əзіл-мысқыл сезімін молынан сыйлаған. Балаларын шексіз сүйеді.
Ұлға үлкенді құрметтеу, əкеге əкелік борышын сезіне білу қасиеті
тəн.
1914 жыл
Задание 6
Прочитайте текст. Знали ли вы раньше, что для казахов очень важно
знать свою родословную до седьмого колена? Почему автор утверж-
дает, что «у казахов знание предков – культ»?
Знание своих предков до седьмого колена для казахов свято. Мой

друг Шотаман Уалихан, чингисид, знает своих предков – от Чингисхана
до себя – в двадцать три поколения. Конечно, род его знатный, имени-
тый, все зафиксировано в истории, летописи и в памяти народной. Но
вдумайтесь: двадцать три поколения. У русских так глубоко в родослов-
ное древо вошел, кажется, один Пушкин. Другой мой знакомец, писатель
и журналист, ныне покойный Балгабек Кыдырбекулы уверял меня, что
1
В данном случае имеется в виду «казахского».
140
Модуль II
знает своих предков аж до 34 колена. Уму непостижимо! Вот это экскурс

в генетические дебри. Но я не удивляюсь: у казахов знание предков –
культ. Вот градация, родственные связи поколений (по восходящей):
по-русски: сын – внук – правнук – праправнук, прапраправнук и т. д.
по-немецки: Sohn – Enkel – Urenkel – Ururenkel – Urururenkel usw.
по-казахски: бала – немере – шөбере – шөпшек – немене – туажат –
жүрежат (седьмое поколение).
Далее жұрағат (с этого поколения можно вступать в брачные отно-
шения); до этого поколения брачные отношения строго возбраняются,
ибо ведут к кровосмешению. У казахов – в отличие от многих народов,
как европейских, так и азиатских, – это строгий генетический закон,
нравственная основа развития и размножения народа. По-научному это
называется экзогамия – запрет брачных отношений между членами ро-
дового объединения до седьмого поколения. Далее – жекжат, близкие
отношения сватов. Затем – жамағат (миряне, общий народ). Не только
познавательно, но и поучительно, не так ли? Такой порядок строго ре-
гламентирует родственные отношения.
Задание 7
Прокомментируйте следующую пословицу казахского народа «Жеті
атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз».
Задание 8
Внимательно рассмотрите картинки. Используя ресурсы Интернета,
напишите краткую историческую справку по следующему плану.
1. Ел бастаған көсемдер: _____________________________________
Абылай хан Кеңесары хан Тəуке хан
141
2. Сөз бастаған шешендер: ___________________________________
Төле би Қазыбек би Əйтеке би
3. Қол бастаған батырлар: ____________________________________
Қабанбай батыр Амангелді Иманов Махамбет
Задание 9
Прочитайте текст и выскажите свое мнение об отношении казахов
к родной земле.
Қазақ елі ежелгі түріктерден бөлініп, ұлт болып, халық болып

қалыптасқан. Қазақстан дəл бүгін жер бетіндегі жүз жетпістен астам
тəуелсіз мемлекеттердің бірі. Қазақ халқы кең далада өмір сүрген көңілі
дархан, жүзі жарқын, тілге шешен, қонақжай халық.
Қазақ шын мағынасында – дала перзенті. Ол əн айтып, құс салып,
мал бағып, емін-еркін көшіп-қонып, ғасырлар бойы кең далада өмір
сүрген.
Қазақ жерінің көлемі өте үлкен. Жер көлемі бойынша аумағының кең-
дігімен дүние жүзінде тоғызыншы орында тұр. Осындай жерін ғасырлар
бойы жаулардан қорғау дала перзенттерінің қасиетті міндеті еді.
142
Модуль II
Задание 10
Прокомментируйте следующие высказывания. Актуальны ли они
в век глобализации? Аргументируйте свои ответы.
1. Екі Отан жоқ. Жалғыз Отан – мекенің (М. Мақатаев).

2. Өзінің елін сүйе алмайтын адам ештеңені де сүйе алмайды (Байрон).
Задание 11
Прочитайте начало текста. Используя материал урока, закончите его.
«Егер жер жүзіндегі халықтарға ең жақсы əдет-ғұрыпты таңдап алуға

мүмкіндік берсе, онда əр халық оларды мұқият қарап, əркім өз халқының
əдет-ғұрпын таңдаған болар еді», – деген екен біздің эрамызға дейін
өмір сүрген «тарих атасы» Герадот. Əр халықтың өзінің əдет-ғұрып, салт
дəстүрлері бар. Ол əр халықтың өзіне тəн ұлттық ерекшелігінің айқын
көрінісі. Ғасырлар бойы жиналған əдет-ғұрып, салт-дəстүрлер – өткен
мен бүгіннің байланысы.
Ұлттық салт-дəстүрлер – тарихи көне процесс. Салт-дəстүр халық-
тардың тіршілік кəсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына
байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп
жаңарып отырады...
Задание 12
Прослушайте заметки о казахах и отметьте, какие ответы (да / нет)
соответствуют действительности:
• Казахи живут в юртах.

• Казахи ездят на верблюдах.
• В Казахстане есть только степь.
• Иностранцы называют казахами всех выходцев из Казахстана.
• Казахи говорят только по-казахски.
Прослушайте заметку еще раз и назовите стереотипы, которые суще-
ствуют о казахах.
Какие стереотипы о казахах вам известны?

Какие стереотипы о казахах существуют в вашей стране?
Задание 13
Используя материал урока, ответьте на вопросы.
1. «Қазақ» дегенде ойыңызға не келеді?
143
2. Қазақты қандай түспен сəйкестендіресіз?

3. Қазақ үшін не құнды деп ойлайсыз?
4. Сіздің ойыңызша ұлттың сақталуы үшін қандай шарттар керек?
5. Ұлтты ұлт ететін не?
6. Қазақ отбасы туралы не айта аласыз?
7. Қазақтар қандай дала өсімдігін отанның символы деп есептейді?
Задание 14
Используя предлагаемое введение, подготовьте сообщение о ваших
первых впечатлениях о казахском народе.
Əркім өз мəдениетін өзге мəдениетпен байланысқанда ғана жақсы

түсінеді. Өзге мемлекетке барғанда біз өз еркімізден тыс мəдениеттанушы
болып кететін тəріздіміз. «Бізде былай, оларда мүлде басқаша» деген
сипаттағы пайымдаулар жасаймыз...
Задание 15
Используя материалы урока и ресурсы Интернета, сделайте свои вы-
воды о том, что говорят:
1) казахи о казахах
2) иностранцы о казахах
144
Модуль II

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст о национальной кухне казахов.
• Чем отличается казахский дастархан?

• Какие национальные блюда перечислены в тексте?
• Что значит угощать по-казахски?
• Какой чай пьют казахи?
Казахский дастархан
Угощение у казахов – сложный ритуал. Бесбармак1 – это не просто

гора мяса, дымящегося на подносе-табаке. Так это кажется лишь несве-
дущему человеку.
Приведу отрывок из повести «Купы джиды» Абиша Кекилбаева, по-
путно указав в скобках казахские названия частей бараньей туши.
«Всеведущие старики, зоркие стражи дедовских обычаев, внушавшие
несмышленным мальцам святость родственных уз с той самой поры, как
они научились сидеть на коне и подавать гостям блюдо с мясом, неиз-
менно твердили: «Запомните раз и навсегда: при угощении самому по-
четному гостю преподносят тазовую кость (по-казахски: жамбас). Затем
1
Бешбармак (каз. бесбармақ) досл. 'пять пальцев'.
145
наиболее ценным считается лопатка (жауырын). Потом следует лучевая

кость (кəpi жілік), потом – берцовая кость (тоқпан жілік), потом – асық
жілік. Опаленную и сваренную баранью голову (бас) кладут на первый,
главный поднос. Курдючное сало (құйрық май) и печень (бауыр) нареза-
ют тонкими ломтями и распределяют по всем подносам. Десять ребры-
шек (сүбе қабырға) вместе с мясом на них кладут на первые четыре под-
носа, при этом шесть подкладывают к двум лопаткам, а четыре – к двум
берцовым костям. К остальным восьми частям следует добавить по два
ребрышка у ключицы (бұғана қабырға). Грудинка (төстік) полагается
зятю, крестец (құйымшақ) – девушке, шейный позвонок (көтен-мойын) –
пастуху, требуха (ішек-қарын), почки (бүйрек), голень (сирақ) – женам,
служанкам, детям...»
Выходит, непростая наука у степняков – угощение. А главное – сколь-
ко слов, наименований, обозначений!
Примерно тоже можно сказать и о кумысе. Кумыс – не просто напиток
из кобыльего молока. Его готовят по-разному, заквашивают, выдержи-
вают в разных кожаных бурдюках, напиток капризный, привередливый,
и видов его не один десяток. Кто интересуется – рекомендую прочесть
дивный, лирико-этнографический рассказ «Кумыс» Дукенбая Досжана.
Рассказ этот переведен на многие языки мира.
Кумыс надо уметь готовить на все случаи жизни. Надо знать, для кого
и чего готовишь: для батыра, для влюбленного или косаря-пастуха. На
свадьбу или для поминок. Для утоления жажды или для наслаждения,
удовольствия гурманов. Знать, из какого молока, от какой кобылицы.
Задание 2
Прочитайте текст.
• Какое основное блюдо казахов?
• Почему это блюдо вызвало испуг гостя?
• Какую традицию казахов нарушил гость?
Үзілістен кейін дастарқанға үйеме табақ ет
келді. Жеке тарелкаға салынған қойдың басы
төрде отырған Акбардың алдына тартылған.
Ол мұндайды өмірі көрмесе керек, қорыққан
адамдай үдірейіп, кейін шегініп кетті. Лаура-
ны тілмаштыққа пайдаланып, онымен де біраз
сөйлесуге тура келді.
146
Модуль II
– Мынау қойдың басы, – деді Ақжан оған түсіндіріп. – Біздің хал-

қымыз ең құрметті қонағының алдына осылай бас тартады.
– Мен құрметті қонақ емеспін ғой. Бар болғаны біздің жас ханым-
ның қызметшісімін. Ондай жағдайда басты ханымның өзі ұстауы керек, –
деп Акбар оны Лаураның алдына жылжытты (Қ. Жұмаділов. Атамекен).
Байқап отырғанымыздай, Сирия елінен келген кісі қазақ халқының
салт – дəстүрінен, қазақ мəдениетінен хабарсыз, оған сəйкес аялық білімі
жоқ, сол себепті қойдың басы онда дұрыс ассоциация тудырмай отыр.
Ол қазақтың сыйлы қонағына бас тартатынын да, оны əйел баласына
ұсынбайтынын да білмейді.
Задание 3
• Как в традиционной культуре казахов принято есть бешбармак?
• Что возмущает иностранца?
• Как отнеслись казахи к «испугу» гостя?
Национальное блюдо казахов – бешбармак
«Казахская кухня – для людей с мужественным
желудком», – отметил представитель одной азиат-
ской страны.
– Моя родина не может служить образцом
гигиены и чистоты, но казахи, особенно в провин-
ции, не отличаются от нас в этом. Национальная
традиция есть бешбармак прямо из блюда, навер-
ное, еще терпима, но есть непосредственно рука-
ми!? Пощадите хотя бы иностранцев! Зато с чувством юмора у казахов
все в порядке. Однажды, в одном ауле (я был еще новичком в стране) мне
подали, как почетному гостю, голову барана.
– Что я должен с ней делать? – спросил я.
– Поцеловать и передать соседу, – ответил один из гостей.
Что я и сделал.
Задание 4
Прокомментируйте следующий текст с позиции важности учета при
переводе межкультурных и межъязыковых различий.
Кумыс
А из какой посуды следует пить кумыс? Тоже ритуал.
147
«Уж так издавна повелось, что разным

людям подают кумыс в разной посуде.
Простому человеку – в кесе. Случайным
гостям, путникам – тоже. Обжорам и тор-
гашам наливают в большую деревянную
чашу – тостақ. Ведь для них главное – за-
лить толстое брюхо. А вот дорогим дру-
зьям подают в расписанных, средней величины чашах – зеренах. Влюблен-
ным предлагают кумыс в изящных көзе – маленьком узкогорлом сосуде с
золотыми каемками. Из отделанных серебром көзе пили акыны-певцы, тон-
колицые щеголи – сері. Батырам и борцам-палуанам обычно подносили ку-
мыс в высоких кувшинах».
по Д. Досжану «Кумыс»
Задание 5
Используя ресурсы Интернета, дайте лингвокультурологическое опи-
сание на русском языке следующих национальных блюд и традицион-
ных напитков казахского народа.
Бауырсақ; құрт-ірімшік; сары май; жент-талқан; бешбармак; қазы-

қарта; қаймақ; қатық; қымыз; қымыран; шұбат.
Задание 6
Проверьте себя: знаете ли вы правила угощения гостя за казахским
дастарханом. Выберите правильный ответ на следующие вопросы.
Объясните свой выбор.
Слова для справок: қойдың басы, төс, кəрі жілік.
1. Ең сыйлы қонаққа қандай тағам ұсынылады?
2. Қандай жілік қыз балаға берілмейді?
3. Күйеу балаға қандай тағам тартылады?
Задание 7
Когда употребляют приведенные ниже выражения? Придумайте рас-
сказ на тему: «За казахским дастарханом».
1. Тамаққа өзі тойса да, көзі тоймады.

2. Дастархан жақсылыққа жайылсын!
3. Дастархан мол болсын!
148
6-шы сабақ
Мен қазақ қыздарына қайран қалам!
Урок 6
Как казахи относятся к женщине?
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте полилог. Познакомьтесь с участниками полилога.
Азат: Салтанат, сен анау қызды танисың ба?

Салтанат: Қайсы?
Азат: Анау, сары көйлектегі.
Салтанат: Терезенің жанында тұрған ба?
Азат: Иə-иə.
Салтанат: А-а-а... Бұл Лена ғой. Жүр таныстырайын. Лена, танысып
қой, бұл Азат, менің жақсы досым. Ол заң факультетінде
оқиды. Ал бұл Лена. Біз бірге оқимыз. Ол Ресейден келді.
Азат, менің саған бір өтінішім бар. Лена қазір қазақша
үйреніп жүр, сондықтан біз онымен тек қазақша сөй-
лесеміз.
Лена: Өте қуаныштымын, Азат.
Азат: Мен де. Лена, Сіз қазақша тамаша сөйлейсіз.
Лена: Азат, сіз мұны менің көңілімді көтеру үшін айтып тұрсыз.
Бірақ, Алматыға келгелі бері менің қазақшам расында да
жақсарып қалды. Менің жаңа достарымның бəрі де маған
көмектеседі. Азат, сіздің уақытыңыз болса, мен сізге бір-
екі сұрақ қойғым келеді. Мен қазақ қыздары туралы біздің
университеттік газетке мақала дайындап жатыр едім.
Азат: Əрине, сұрай бер?
Лена: Сіз қазақ жігіті ретінде қазақ халқының əйелге деген
көзқарасы қандай деп ойлайсыз?
149
Азат: Қазақ қыз баласын қатты қадірлейді. Əйел адамға тіл

тигізген адам, ең көргенсіз саналады.
Лена: Қазақ қыздарына тəн қасиеттер қандай?
Азат: Нəзіктік, сұлулық, сыпайылық, ұялшақтық, өнерпаздық,
іскерлік, рухани байлық, ақ ниет – қазақ қыздарына тəн
қасиеттер дей едім.
Лена: Рақмет, Азат.
Задание 2
Перескажите полилог от лица одного из героев.
Задание 3
Напишите от имени Лены статью в университетскую газету о казах-
ских девушках.
Задание 4
Дополните диалог нужными репликами.
– ... . – ... .
– Шексіз қуаныштымын! – Сен қандай бықыттысың!
– ... . – ... .
– Тамаша! – Қуаныштымын.
– ... . – ... .
– Бұл өте күлкілі. – Керемет!
– ... . – ... .
– Ғажап! – Сөз жоқ, қандай ғажап!
Задание 5
Придумайте историю каждого из участников диалога. Разыграйте
диалог в парах.
Cəуле: Болат, сəлем! Мəскеуде кездесеміз деп кім ойлаған!

Болат: Сəуле, сен мұнда не істеп жүрсің?
Cəуле: Мен мұнда оқып жүрмін.
Болат: Солай ма? Қашаннан бері?
Cəуле: Бес ай болды. Осында университетке оқуға түстім.
150
Модуль II
Болат: Құттықтаймын. Ал мен досыма қыдырып келдім. Сен өзің

құлпырып кетіпсің.
Cəуле: Рақмет. Ой, қоңырау шалды. Үзілісте кездесейік.
Болат: Келістік. Жақсы.
Задание 6
Составьте диалог Болата и Сауле во время перерыва.
Задание 7
Прокомментируйте следующие фразеологизмы. Найдите эквивален-
ты в русском языке.
• қуанышы қойнына сыймау

• бармағынан бал тамған
• аяқ-қолын жерге тигізбеу
• тіл жетпейді
Задание 8
Составьте рассказ на одну из предложенных тем.
• Сен қандай бықыттысың!

• Мен қазақ қыздарына қайран қалам!
Ой шақыру
м
Задание 1
Задание 2
Прочитайте текст и скажите, соответствует ли его заглавие содержа-
нию текста. Выполните задания, предложенные после текста.
«Қыз өссе – елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі»

Қыз баланы тəрбиелеуге қазақ халқы ерте заманнан бері ерекше мəн
беріп келеді. Қыз баланы құрметтеп, олардың алдыңда дөрекі сөйлемей
151
ізетті болуды, ер тұрманы əшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына,

қарындастарына мінгізуді, киімнің сəндісін, алтынды бұйымдардың
жақсысын қыздарына, қарындастарына тарту етуді дəстүрге айналдырған.
Жиын тойларда қыз баланы əр уақытта сый-
лы орынға отырғызған. Жаңа түскен келіндер
қайын-сіңлілерін атымен атамай еркелетіп
«Еркежан», «Шырайлым» деген сияқты аттар
қойған. Жалғыз келе жатқан қызды көрсе оған
қорған болып, баратын жеріне шығарып салу
əрбір ер адамның парызы болып келген. «Қыз
өссе – елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі» деген
қазақ халқы. Осындай əдет-ғұрыптарды қазақтар
атадан балаға мұра етіп қалдырып келді.
Қыз баланың тəрбиесіне ата-анасы үлкен мəн
берді. Қыз бала дүниеге келгеннен бастап, жа-
сауын жинап, алдын ала айттырып, қызды ұзатуға, отау иесі болуға дай-
ындайды. Олар қыздарын тұрмыстық мүліктерді даярлауға үйретіп, жүн
түту, жіп иіру, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан
есу, көрпе көктеу өнерді үйреткен.
Қазақ халқының «Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен
тыю» деген мақалда қаншама философиялық ой жатыр.
Қазақ отбасында қыз бала тəрбиесінің ұл бала тəрбиесіне қарағанда
біраз ерекшеліктері бар.
Қазақ халқы «Қыз» деген сөздің өзін əдеміліктің, əдептіліктің,
инабаттылықтың, сұлулықтың белгісі деп таныған.
Ия, қазақ халқы ер баланы ертеңгі мұрагер санағанымен, қыз баланы
олардан əсте кем көрмеген. Көп жағдайда қыз бала тəрбиесіне айрықша
көңіл бөлген, ата-аналар, тіпті ұлдарынан гөрі қыздарын ерекше жақсы
көріп, еркелетіп, еркін өсірген.
Қазақ қоғамында əйелдің ерлермен бір сатыда тұрғанын жоққа
шығаруға болмайды.
Задание 3
Найдите в тексте фрагменты, содержащие информацию о следующем:
а) об отношении к девочкам в казахской семье;

б) о воспитании девочек в казахской семье;
в) о пословицах казахского народа о казахских девушках;
г) о социальном положении казахской женщины в обществе.
152
Модуль II
Задание 4
Задание 5
Выпишите из текста предложения, отражающие его основное содержание.
Задание 6
Задание 7
Работа в парах. Согласны / не согласны? Дайте развернутые ответы.
1. Қазақтар жиын тойларда қыз баланы əр уақытта сыйлы орынға

отырғызған.
2. Қазақтарда жалғыз келе жатқан қызды көрсе оған қорған болып, бара-
тын жеріне шығарып салу əрбір ер адамның парызы болып келген.
3. Қазақ отбасында қыз баланың тəрбиесіне ата-анасы үлкен мəн беретін.
4. Қазақтар қыз бала дүниеге келгеннен бастап қызды ұзатуға, отау
иесі болуға дайындайтын.
5. Қазақтарда ата-аналар, тіпті ұлдарынан гөрі қыздарын ерекше
жақсы көріп, еркелетіп, еркін өсірген.
6. Қазақ қоғамында əйелдер ерлермен бір сатыда тұрған.
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Проанализируйте следующие пословицы казахского народа о хоро-
шей / плохой женщине. Какие пословицы о женщинах есть у вашего
народа?
жақсы əйел
1. Жақсы əйел жарының жақсысын асырар, жаманын жасырар.
2. Ақылды əйел күйеуінің ойнап айтқанын, ойлап талдайды.
3. Жақсы əйел жаман еркекті түзетеді.
4. Білімді əйел басына қарайды, білімсіз əйел жасына қарайды.
5. Асыл əйел əрі еркек, əрі қатын.
153
6. Ақылды əйелдің ішінде алтын бесікті ұл жатар.

7. Жақсы əйел асын жасырмайды.
8. Жақсы əйел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас.
жаман əйел
1. Жаман қатынның мінезі қиық келер, сөзі сұйық келер.
2. Жалқау қатынның төсегі тал түске дейін жиылмас.
3. Жаман көлдің суы ащы, жаман қатынның тілі ащы.
4. Жақсы қатын жүн қарыз алады, жаман қатын су қарыз алады.
Задание 2
Прочитайте следующие пословицы, переведите и распределите их по
следующим тематическим группам:
• қыз – əке-шешенің, елінің еркесі, ауыл көркі

• қыз – жат жұрттық; қыз – қонақ
• еркек пен əйел
1. Қыз əкесіне – жұлдыз, шешесіне – күн.
2. Гүл өссе – жердің көркі, қыз өссе – елдің көркі.
3. Сыпайы қыз сұлу көрінер.
4. Келінім, саған айтам, қызым, сен тыңда.
5. Еркек – бас, əйел – мойын.
6. Ер айласы бір, катын айласы мың.
7. Ердің асылы күшінен білінеді, əйелдің асылы ісінен білінеді.
8. Қызды ауыл – көңілді.
9. Қызға қырық жерден тиым, қырық үй-ден қарауыл.
10. Еркекке жүрек керек, əйелге тірек керек.
11. Жақсы қатын алғанның тойы өз үйінде.
12. Əділсіз болса, би оңбас, Əйелсіз болса үй оңбас.
13. Ерін сыйлаған əйел елін де сыйлайды.
Задание 3
Переведите следующие словосочетания с компонентами көз, қас,
мұрын, ерін, ауыз, тіс, бет, жүз, мойын, шаш, бел, мүсін, дене на ваш
родной язык. Как проявляется национально-культурная специфика
казахской языковой картины мира при описании женской красоты?
1. «көз»
бота көз __________, тана көз __________, қой көз __________, құралай
көз __________; айна көз __________, қарақаттай көз __________, күлім
көз __________, тұнық көз __________, мөлдір көз __________.
154
Модуль II
2. «қас»
қалам қас __________, қиғаш қас __________, имек қас __________,
айдай боп қиылған жіп-жіңішке қас __________, жаңа туған айдай иілген
қас __________, қарлығаштың қанатынындай қас __________.
3. «мұрын»
пісте мұрын __________, қыр мұрын __________, ұзындау келген
мұрын __________.
4. «ерін, ауыз»
қып-қызыл ерін __________, шиедей ерін __________, қаймақтай ерін
__________, жұқалаң қызыл ерін __________, оймақтай ауыз __________.
5. «тіс»
маржан тіс __________, күріштей аппақ тіс __________, меруерттей
тізілген тістер __________, майда тістер __________, жүгерідей тізілген
тістер __________.
6. «бет, жүз»
бүйрек бет __________, алма бет __________, аққұба бет __________,
бидай өңді жүз __________, қызыл шырайлы жүз __________, үлбіреген
қызыл жүз __________, бəйшешек бетті __________, толған айдай жүз
__________, піскен алмадай жүз __________, қауызын жарып келе
жатқан гүлдей жүз __________, иман жүзді __________, бүр ашқан
қызыл қызғалдақтай жүз __________, наурыздың ақша қарындай жүз
__________.
7. «мойын»
аққу мойын __________, алма мойын __________, ерекше аппақ
мойын __________, қаз мойын __________.
8. «шаш»
жібектей майда шаш __________, қолаң жібек шаш __________,
толқынды қою қара шаш __________, білектей-білектей қос бұрым
__________, тізесіне төгілген білектей бұрым __________, жылтырап
өрілген жуан бұрым __________, көмірдей шаш __________.
9. «бел»
қыпша бел __________, бұраң бел __________, құмырсқа бел ___
__________, қылдай жіңішке бел __________, гүл жібектей бұралған бел
__________, тал шыбықтай бұралған бел __________.
155
10. «сымбат, мүсін, дене»

талшыбықтай майысқан __________, шынардай __________, теректей
__________.
Задание 4
• Что означают эпитеты «қаз» и «гуси-

ный» в казахском и русском языковом
сознании?
• Какие различия вы наблюдали в выра-
жении образной характеристики жен-
щины в русском и казахском языках? Аққулар
Ал қаз мойын тіркесі иілген əдемі мой-

ынды білдіреді. Қаз бен аққудың кейбір
ұқсастығы негізінде «кербездік», «сұлулық»
концептісін бейнелейтін жағымды коннотация
туған. Қазақ халқында «қаз» құсы жағымды
ассоциация тудырса, орыс халқының таны-
мында оның баламасы «гусь» жағымсыз мəнге
ие (гусиная походка). Қаздар
Задание 5
Знаете ли вы, что среди казахов был широко распространен миф
о том, что этноним «казах» произошел от слова «қаз» (гуси-лебеди,
белый лебедь)? Используя ресурсы Интернета, сделайте этимологи-
ческий анализ слова «қазақ».
Задание 6
Прочитайте описание портрета Баян сулу из популярного у казахского
народа эпоса о любви «Козы Корпеш – Баян Сулу». Опишите портрет
Баян Сулу на казахском языке, используя материал Задания 3.
Как прутик тала, гибка, величава она,

Время пришло мне о ней говорить.
С тонкой талией, с округлой, как яблоко шеей,
Красотой Баян всех превзошла.
156
Модуль II
В теле ее нет изъяна, шелковисты волосы ее,

Длинные косы ее доходят до колен.
Как бутон цветка ее рот, зубы – как жемчуг,
Не сотворена еще в мире девушка, подобная ей.
Задание 7
Изучите определения, используемые для описания женского характе-
ра в казахском языке. Какие возможные варианты их перевода вы мо-
жете предложить? Можно ли при переводе сохранить национально-
культурную специфику этих выражений.
Ерке мінезді, сəби сезімді, уыздай таза, балға ашытқан қымыздай

тəтті, жібектей сызылған, бұлтсыз күндей ашық, жаздай жайдары, нəзік
жүректі, асқан парасатты, сөзге өткір, мінезге бай.
Задание 8
Сравните способы описания внешности человека в казахском и рус-
ском языках. Прокомментируйте свои выводы.
Казахский язык Русский язык
Глаза
жылан көз совиные глаза

(узкие, холодные) (большие, круглые)
қой қөз рысьи глаза
(карие, выразительные) (зоркие, острые)
құралай көз, бота көз соколиные очи
(карие, красивые) (в нар. словесности – ясные, красивые)
қыран көз орлиный взор
(проницательные, зоркие) (гордый, смелый, проницательный)
тана көз рачьи глаза
(большие, блестящие) (выпученные)
теке көз газельи глаза
(выпученные) (большие, выразительные)
бақа көз, үкі көз
(большие, выпуклые)
Фигура человека
бөкен аяқ журавлиная поступь

(длинные, худые ноги) (размеренная и важная)
157
елік аяқ журавлиные ноги

(прямые, красивые, стройные ноги) (длинные, худые)
құмырсқа бел осиная талия
(тонкая талия) (очень тонкая, изящная)
құмырска аяң козлоногий
(очень медленная походка) (с худыми ногами)
серке сан черепаший темп
(красивые, крепкие ноги) (очень медленный)
каз кеуде, қаз омырау цаплеобразный
(красивая, выступающая грудь) (высокий, худой
қарға бойлы слоновые ноги
(маленького роста) (очень толстые)
лебединая грудь
(красивая, белая)
воробьиный шаг
(мелкий, короткий)
Голова и шея
бұқа мойын лебединая шея

(короткая, толстая) (красивая, длинная)
бақа мойын кабанья голова
(короткая шея) (большая)
қаз мойын, қой мойын воловья шея
(красивая шея) (короткая, крепкая)
аққу мойын журавлиная шея
(красивая, изогнутая шея) (длинная)
ешкі бас
(маленькая голова)
елік бас
(аккуратная, красивая голова)
бұғы мойын
(толстая шея)
Волосы
балапан шаш мышиный, крысиный хвостик

(пушистые, детские волосы) (тонкая косичка, жидкие волосы)
кipпi шаш львиная грива
(торчащие волосы) (густые, пышные волосы, шевелюра)
158
Модуль II
ежик, бобрик
(о коротких, торчащих волосах)
барашек
(о кудрявых волосах)
Задание 9
Сравните выражение концептов описания внешности человека в ка-
захском и английском языках. Какие эталоны красоты можно выде-
лить в у казахов и англичан? Прокомментируйте свои выводы.
Концепт Қазақ тілі Ағылшын тілі
қырдың қызыл as fair as a lily

түлкісіндей (лилия гүліндей сұлу)
as graceful as a swan
еліктің лағындай
(аққудай əдемі / нəзік)
сұлулық pretty as a picture
кер маралдай керілу
(суреттей əдемі)
(as) beautiful as a Greek
қордың қызындай (сөзбе-сөз: Гректердің
құдайындай əдемі / сұлу)
ботаның көзіндей as fat as butter
мөлдіреу (майдай толықша)
балқып туған толған as brittle as glass
айдай (шыныдай нəзік)
түр-кескін домаланған қозыдай fresh as a daisy
сүйкімді (маргаритка гүліндей жас, жаңа)
like the cat who eat the cream
жаңа туған құлындай (қаймақ жеген мысықтай)
яғни разы болу
Задание 10
Продолжите тематический ряд.
1. қыз бала, бойжеткен, ______________________________________

2. қыз ұзату, қызға құда түсу, _________________________________
3. сұлу қыз, көрікті қыз, _____________________________________
4. қыз он үште отау иесі, _____________________________________
159
Задание 11
Изучите значения следующих сложных глаголов. Переведите пред-
ложения на русский язык. Сравните способы выражения одной и той
көзі түсу – увидеть; обратить взор
көз салу – заботиться; иметь намерение ухаживать за девушкой
қадалып қарап қалу; көз алмай қарап қалу – не сводить глаз; за-
смотреться
1. Оның көзі бұрышта тұрған сұлу қызға түсті .
2. Зина Алексейге көзін алмай ұзақ қарады.
3. Жігіт қызға көзін айырмай қарап тұр.
4. Айнұр, байқадың ба, саған Арман көз салып жүр ғой?
5. Арман Айнұрға қадалып қарап қалды
Задание 12
Прочитайте стихотворение казахского поэта Мука-
гали Макатаева о любви к женщине. Какие образ-
ные средства выражают в стихотворении красоту
женщины? Выпишите их. Выучите стихотворение
наизусть.
Сенің көзің түпсіз терең тұңғиықтан жаралған,

Мұқағали Мақатаев Сонда жатыр менде жүрген орындалмас бар арман.
Сенің жүзің көкте күннен, жерде гүлден нəр алған
Шашың сенің – жан баспаған жапандағы қара орман.
Қас-кірпігің қарлығаштың қанатындай қап-қара,
Үлбіреген жүзің сенің ақ жібек пе, мақта ма?!
Əсем-басың əп-əдемі, мүсініңе шақ қана,
Шиедейін еріндерің қызарып тұр шоқтана.
Толықсыған тұла бойың шыбық па екен, тал ма екен,
Бейнең сенің баяу атқан жазғы шұғыла таң ба екен,
Күлкің сенің шашылған нұр, сөзің кəусар бал ма екен,
Бұл ғаламда сенен артық сірə біреу бар ма екен?!
Бұл ғаламда сенен артқан жан бар деуге сенбеймін,
Сен солайсың, Лəйлім менің, сенбе маған, сен мейлің.
Бұл ғаламда сенен артқан бір жан болса егерде,
Өз көзімді өзім оям, оны мəңгі көрмеймін.
160
Модуль II
Зəмзəм суы сенен арзан, тата алмаған кəусарым,

Сенің əсем мүсініңді сөзбен қалай таусамын?!
Мың Мəжнүн мендей сірə тебіренген шығар-ау,
Аппақ құсым, қайдасың сен? Аңсадым-ау аңсадым...
Жаң
ысайыққ
мматтику
Для выражения сходства одного предмета с другим в казахском языке

используются следующие модели:
• существительное в Атау септік + суффиксы -дай / -дей, -тай / -тей:
күмiстей – как серебро; айнадай – как зеркало;
баладай – как ребенок; қыздай – как девушка
• существительное в Атау септік + суффиксы -ша / -ше:
еркекше – как мужчина (по-мужски); балаша – как ребенок (по-детски);
адамша – как человек (по-человечески); қызша – как девушка
• существительное в Шығыс септік (-нан / -нен, -дан / -ден, -тан / -тен):
қойдан жуас – спокойнее овцы; сүттен ақ – белее молока;
судан таза – чище воды; алтыннан ардақты – дороже золота;
күмістен салмақты – тяжелее серебра
• причастие на -атын / -етін, -йтын / -итін; -ған / -ген + суффиксы
-дай / -дей, -тай / -тей + глагол
жол жүретіндей – как будто собирается в путь; күліп отырғандай – как
будто смеется; бата бергендей – как будто благословил
• синтаксическая констукция «существительное в Барыс септік (-ға /
-ге, -қа / -ке, -а / -е, -на / -не) + слово ұқсас (ұқсайды, ұқсап, ұқсаған)»:
бір-біріне ұқсас – похожи друг на друга;
анасына ұқсайды – похожа на мать; қызға ұқсап – как девушка;
атасына ұқсаған – похож на деда
• синтаксические констукции с послелогами сияқты, секілді, тəрізді:
Мəдениет жан айнасы сияқты. – Культура как зеркало души.
Жер жасыл кілем секілді. – Земля похожа на зеленый ковер.
Ана тілім – туған анам тəрізді. – Родной язык как родная мать.
161
Дұр
ильно
Задание 1
Используя слова для справок, образуйте сравнительные конструкции.
Правильно выберите суффиксы, образующие сравнительную форму.
Слова для справок: пəк, сызылу, сезіну, əзілдесу, жайнау, жас, ашып айту,
сырласу.
_____ бала (__) еркек (__) ____
сəби (__) _____ құрбы (__) ____
қыз (__) _____ құрбысын (__) ____
ана (__) _____ гүл (__) ____
Задание 2
Дополните сравнительные конструкции.
балдай тəтті (не?) _________

тастай қатты (кім?) _________
удай ащы (не?) _________
айдай сұлу (кім?) _________
жібектей жұмсақ (не?) _________
қойдай жуас (кім?) _________
мұхит сияқты терең (не?) _________
біздей өткір (не?) _________
алмастай өткір (не?) _________
Задание 3
Дополните сравнительные конструкции глаголами.
Тойға бара жатқандай _________

Бала болып кеткендей _________
Əкесінің үйіне келгендей _________
Адасып қалғандай ___________
Уақыт тұрып қалғандай ________
Əдейі мазақ еткендей __________
Періште көргендей ___________
162
Модуль II
Түк көрмегендей ____________

Кешірім сұрағандай __________
Жүрегі жарылғандай ___________
Бір сөз айтатындай _____________
Тіл ширату
им
Задание 1
Поговорим и обсудим. Прокомментируйте следующие высказывания
о женщине. Актуальны ли эти высказывания в современном мире?
1. «Сұлулық» адамзат баласына ортақ категория болғанымен, оның

эталоны əр халықта əр түрлі.
2. Əйел – əлем жаратылысындағы тіршіліктің алғашқы бастауы,
өмір əкелуші, ұрпақ жалғастырушы, дəстүрлі құндылықтарды өндіреді,
соған орай əйел – ана, əйел – əдемілік, əйел – нəзіктік, əйел – сұлулық,
əйел – сезімталдық, əйел – сыпайылық, əйел – əдеп, əйел – үйлесім, əйел –
жарасым...
3. Əйел табиғаты да – құпиясы мол, жұмбақ, сырлы дүние ғой.
Əйелдің құдіреті – сол сұлулығы мен нəзіктігінде. Еркектер ерлігімен,
батырлығымен жеңе алмаған нəрсені əйелдер кейде назды бір күлкісімен-
ақ жаулап алады.
Қ. Жұмаділов. Саржайлау
Задание 2
Прочитайте, как описывается в казахской художественной литературе
женский смех, женский голос. С чем сравниваются смех, голос жен-
щины? Опишите смех, голос женщины на русском языке.
Ерке күлкі, сыңғырлаған күлкі, сылқ-сылқ күлкі, мөлдір су бұлағындай

күлкі, мөлдір суға маржан сепкендей күміс күлкі, күмістей сыңғырлаған
үн, жас ботаның даусындай, күміс қоңыраудай, сиқырлы дауыс,
періштедей сүйкімді дауыс, əнтек күрмеліп, шіңгірлеген құлыншақтың
əлде түн ішінде көл жүзінде сыңқылдаған аққудың даусы, т.б.
163
Задание 3
Прочитайте текст о свойственных казахским женщинам жестах. Какие
специфические женские жесты есть в культуре вашего народа?
Қазақ əйелдеріне ғана тəн «бет шымшу» (щипнуть себя за щеку) иша-
раты қазақтың ұлттық мəдениетінде ұялудың нышаны, ерсі қылықтан шо-
шыну белгісі болып табылады. Сонымен қатар əйелдер өздерінің қатты
таңқалғанын «сұқ саусағымен бетін бір сызу» ишаратымен де білдіреді.
Əкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ қолының
саусағымен бір сызып, үлкендеу көзін кеңірек ашты да, ернін бір сылп
еткізіп: Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! – деді
С. Мұқанов. Мөлдір махаббат
Задание 4
Изучите данные ассоциативного эксперимента. Используя материа-
лы эксперимента, раскройте значение следующих концептов:
• «əже» концептісі
• «кемпір» концептісі
• «қыз» концептісі
• «абысын» концептісі
• «келін» концептісі
• «жеңге» концептісі
Данные ассоциативного эксперимента:
əйел
ана, əдемі, ақылды, жақсы, адам, сүйкімді, ару, жар, сұлу, сым-
батты, адал, апайлар, асхана, балалардың анасы, қатын, нəзік жанды,
əлсіз, махаббат, отбасының тірегі, тұрмысқа шыққан, «қыз кезінде бəрі
жақсы, жаман əйел қайдан шығады», үйдің ырысы, шашы ұзын, ора-
мал таққан, мінезі жұмсақ, баланың анасы, бетіне əжім түскен, уай-
ымшыл, мұғалім, дауыс шығарып сөйлемейді, төзімді, «еркек – бас,
əйел – мойын», ұқыпты, салпыетек, бəйбіше, тоқал, күндес т.б.
жаман əйел
қатыгез, өгей шеше, бетпақ, ұрысқақ, «аузынан ақ ит кіріп, көк
ит шығатын», көкек ана, тастанды бала, қонақты жақтырмайтын,
əдепсіз, енесімен сағат сайын ұрсатын, қатыгез, өсекші, қыдырымпаз,
өркөкірек, қырсық, мақтаншақ
164
Модуль II
қазақ қызы
шашында шолпы, əдемі, тəрбиелі, беті сүттей аппақ, Баян, Қыз
Жібек, Тоғжан, əшекей тағынған, шашы қара, қой көзді, тілін, ділін
құрметтейді, қызыл, қызғалдақ, гүл, басқан жерінде із қалмайтын,
білектей бұрымы бар, үкілі тақия, тал шыбықтай бұралған, Мəншүк
пен Əлиядай, «Қызға қырық үйден тыйым», «Қыздың жолы жіңішке»,
бойжеткен, қылықты т.б.
қазақ əйелі
инабатты, ізетті, сыпайы, көркем, сергек, байсалды, тəрбиелі,
ұлттық дəстүрді сақтайтын, өмірдегі бар қиындыққа шыдайды, ибалы,
үй шаруасымен айналысатын, камзолы жарасымды, ерінің айтқанынан
шықпайтын, бесік, бала тəрбиелейтін, ешкімнің алдын кеспейтін,
сəукеле киген, өз орнын білетін, жұбайын сыйлайтын, пысық, икемді,
етек-жеңін жапқан, ажарлы т.б.
ана
ақ сүт, жақсы көретін, жақсы, мейірімді, бауырында баласы,
қадірлі, бақыт, ең жақын адамың, əдемі, ақылды, қамқоршы, ардақты,
асхана, тамақты дəмді істейтін, жер-ана, Отан-ана, алтыннан қымбат,
ауыл, ананың ақ сүті, мені өмірге əкелген, дүниені жаратушы, отбасы
ұясы, ұрпақ тəрбиелейтін, ақ жаулықты, жанашыр, бесік жыры, əлди,
түн ұйқысын төрт бөлген, ананың көңілі балада, алақаны ыстық,
бұлақ т.б.
əже
əкемнің шешесі, мамамның шешесі, апа, мейірімді, жақсы, кəрі,
кемпір, ақылшы, түсінетін, алақан, кимешек, ұзын ақ орамал, кең
көйлек, ұзын көйлек, камзол, ата, ауыл, ең құрметті, ертегі, қорғаныш,
немере, үйдің жанашыры, қамыр, бауырсақ, науат, өрік-мейіз, кəмпит,
үнді шайы, тəтті тамақ, қамқоршы, немере бағатын, Зере, Айғаным,
мəсі-кебіс киген, нұрлы жүзді, өсиет айтады, шұлық тоқиды, ұршық
иіреді, жүн түтеді, сақина-білезік таққан, ырымшыл, ою-өрнек
құрайтын т.б.
ене
күйеуінің анасы, келіннің анасы, байсалды, келінін қызындай
көретін, «келін ененің топырағынан жаралған», жол көрсетеді,
білмегеніңді үйретеді, тəрбиелейді, басқан ізіңді аңдиды, жамандай-
ды, шағыстырады, айтқыш, баласын қызғанғыш т.б.
165
жеңге
келіншек, ағаның жары, қайын сіңлі, қайын іні, жайдары,
ақылшы, сырлас, əзілқой, «Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар ал-
дынан», мұңдас, қатал, ақ пейіл, іші тар, аяулы жан, майда сөйлейді,
«Ботакөздегі» Ақбала, ат тергеу, қарапайым, он саусағынан өнер
тамған, күлімсіреп шай құяды, ақ жарқын т.б.
кемпір
қария, көпті көрген, жасы келген, таяқ сүйенеді, беті əжім, əлсіз,
ашуланшақ, ұрысқақ, өкпелегіш, ақыл айтатын, шашы ағарған, мыстан
кемпір, жалмауыз кемпір, əлі кеткен, қалада саябақта серуендейді, ау-
ылда гəпке барады, ұршық иіреді, жүн сабайды, киіз басады, «күлдей
күңгірт шашы бар, тоқсан бесте жасы бар, тасбиық санар үгіліп, жерге
қарап үңіліп» т.б.
келін
бөтен отбасынан келген, жас, əдемі, шымылдық, беташар, шашу,
«Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда», ерте тұратын, сиыр са-
уатын, нан жабатын, сəлем салатын, сүйкімді, сəлемі түзу, «Ұят
болмасындағы» Айгүл, «Гауһартастағы» Салтанат, Төлебидің келіні
Данагүл, ұялшақ, ұяң, сызылған, самаурын қайнатады, есік алдын сы-
пырады т.б.
Задание 6
Какие новые наименования родственных отношений вы узнали из текс-
тов этого урока? Почему казахи говорят: «Əуелгі байлық – денсаулық,
екінші байлық – он саулық, үшінші байлық – ақ жаулық»? Объясните,
как вы понимаете это выражение.
Задание 7
Используя схему и ресурсы Интернета, опишите портрет современ-
ной казахской женщины.
• Как проявляют себя современые казахские женщины в семье, об-

ществе, политике, искусстве, спорте?
• Перечислите особые качества казахских женщин, благодаря кото-
рым они продвигаются в обществе.
• Какие казахские женщины в жизни или литературе произвели на
вас глубокое впечатление? Почему?
• Сравните положение современной казахской женщины в обществе
с ситуацией в вашей стране.
166
Модуль II
əйел
отбасы қоғам саясат өнер спорт
Задание 8
Прочитайте заметки о казахских женщинах и отметьте, какие ответы
(да / нет) соответствуют действительности:
• Қазақ əйелдері қандай жағдайда да күйеуінің бетіне ашық қарсы

келмейді.
• Қазақ əйелдері күйеуінің айтқанын заң деп ұғынады.
• Қазақ əйелдері балаларының алдында əке беделін көтереді.
• Қазақ əйелдері ерлері дастарханға отырмай, балаларына тамақ
бермейді.
• Қазақ əйелдерінің күйеулерінің атын тікелей атамай, жанамалап,
сыпайылап атайды.
• Заман өзгерген сайын қазақ əйелдерінің киім үлгілері де ауысып,
соған сəйкес киім киюге деген көзқарас та өзгеріп келеді.
Задание 9
Что для казахской женщины важнее? Выберите из списка одну пози-
цию. Аргументируйте свой выбор.
• семья, дети;
• счастливое замужество, хороший муж;
• образование, диплом;
• успешная карьера, власть;
• достаток и богатство;
• экономическая независимость.
Задание 10
Прочитайте следующие рекламные слоганы. Как вы думаете, что они
рекламируют? Напишите текст рекламы на понравившийся вам сло-
ган с учетом специфики казахской культуры.
1. «Моншақтай тізілген
Шырындай тəтті өмір!»
167
2. «Жібектей жұмсақ!»
3. «Біз де сіздер сияқты жарқынбыз!»
4. «Бізбен өмір де тəттірек!»
5. «Қою шай – берік отбасы!»

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст о свадебных обрядах казахского народа.
Задание 2
Что общего и в чем различие свадебных обрядов казахского и других
народов?
Қазақ қызын қалай ұзатады?

Қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы
жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дəстүрлері бар. Ежелгі қалыптасқан
дəстүр бойынша, қазақ жұртында отау тігудің бірден-бір жолы – құда
түсіп, қалың мал төлеп үйлену арқылы жүргізілді. Қазақтар көбіне бала-
ларды атастыру арқылы үйлендіретін. Атастыру – екі жан достың əйелдері
бір мезгілде аяғы ауырласа, бөпелер тумай-ақ олардың өзара келісуі.
Дегеніндей болса, уақыты келгенде екі жасты үйлендіретін. Егер екеуі де
ұл, не қыз болса, онда олар өскен соң əкелеріндей дос болып өтуге тиісті
болған. Сондай-ақ екі жастың көңілдері жарасса, жігіт сүйгенін алып
қашып үйленуі де ертеден келе жатқан үрдістің бірі. Мұндай жағдайда
жігіт жағы айып төлеп, көп шығынға батады. Сол сияқты жігіт өзіне
ұнаған қыздың əкесіне сөз салу арқылы да үйленеді. Бұл рəсім – «қыз
айттыру» деп аталады. Жігіт үйленер алдында əуелі өзіне ұнайтын теңін
іздестіреді. Бұл дəстүр – «қыз көру», «жар таңдау» деп аталады.
Халықтық түсінік бойынша: «Тегіне қарап қызын ал», «Шешеге қарап
қыз өсер» дегендей, текті қыздың белгісін туған анасының мінезі, үлгі-
өнегесі жəне қызына берген тəлім-тəрбиесі айқындайды. Əдетте, «текті
жердің қызы əдепті, көргенді, инабатты, іске шебер, қиыншылыққа
төзімді» болып келеді.
168
Модуль II
Қыз көрушілер басы бос бойжеткенді киген киімінен бірден таныған.

Қазақтар қыз айттыруға жаушы жіберген. Жаушы – қыз айттыруға бара-
тын өкіл. Ол жөн білетін, сөзге шешен, əзілге жүйрік адам болуы шарт.
Міндеті – қыз əкесін көндіріп, бойжеткенге құда түсіп, құдалыққа келер
күнді белгілеп қайту. Жаушы ауылдан аттанарда шалбарының бір балағын
етігінің қонышының сыртына шығарып, екінші балағын қонышқа
сұғындырып қояды. Бұл – сапары сəтті болу үшін істелетін ырым.
Сондай-ақ «жолым ақ болсын» деген ниетпен əрі арнайы құдалыққа келе
жатқанын білдіру үшін ол астына қызыл ат (ақ түсті ат) мініп келеді. Жа-
ушы бойжеткеннің үйіне кірген бойда қызға «Қарағым, көрпе сал» деп
бұйырады. Бұл əдет оның осы үйге құда түсіп келгенін білдіреді. Егер
қызының басы бос жəне жаушыны ұнатса, қыз əкесі бір жақын туысын,
не ержеткен ұлын шақырып, «Қане, бір мал əкеліп сой», – деп бұйырады.
Отағасының бұл ісі – «Құда түсуге келген кісіні қарсы аламын» деген
мақұлы. Қыздың ата-анасы қарсы болмаса, жаушының өтінішін қабыл
алып, екі жақ құда болысады. «Құдалық берік болсын» деген ырыммен
қыз үйі жаушыға «шеге шапан» аталатын жағалы шапан жабылады. Жау-
шы келген соң, жігіттің туған-туыстары құдалық қамына кіріседі. Көргені
көп, салт-дəстүр, жөн-жобаны жақсы білетін сөзге шешен, өнерлі адам
бас құда болып тағайындалады.
Казахская свадьба
Дəстүр бойынша, алдымен ақ жол тілеп, құдалық берік болуы үшін

бір мал шалынады. Оның бауыздау қанына қол батырып, бата бұзбауға
серттеседі. О баста бауыздау қаны құйылған бата аяққа екі жақтың сөзін
сөйлейтін бас құдалар найзаларының ұштарын батырып, қаннан дəм тату
арқылы жүзеге асырылған бұл ырым «қанға қан қосылады, енді туыс
болдық» деген ишаратты білдірген.
169
Құдаласу үстіндегі ең жауапты сəттің бірі – құйрық-бауыр асату

дəстүрі. Құйрық пен бауыр туралған қос табақ екі жақтың сөзін сөйлер
құдалар алдына тартылады. Бұл екі жақ енді шынымен бауыр, туыс бо-
лады деген сөз.
Жігіт əкесі қалыңмалды түгел не жарты-
лай төлеп болған соң, ұлын қалыңдығымен
кездестірудің қамын ойластырып, бұл ниетін
құдасына білдіреді. Құдасынан хабар алған соң
ұлының жанына 5-6 өнерлі жолдас жорасын қосып,
«ілуге» бөлек сыйлық, «есік ашарға» бірнеше
мал, жыртыс пен түрлі кəделерге арналған мата
мен орамал, сақина мен сырға, жамбы мен күміс
теңгелер, басқа да ұсақ-түйек сый-сияпаттарды
жеке қоржынға артып,, оларды қайын жұртына
жібереді. Күйеу баланың ресми қалыңдығымен
кездесуге баруын «ұрын бару», осыған орай
ұйымдастырылған той «ұрын той» деп аталады.
Казахский Тойдың мақсаты – бірін-бірі сағынған екі жасты
свадебный костюм оңаша кездестіру, еркін сырласып, махаббат жай-
лы сыр шертуге мүмкіндік туғызады.
Олардың келе жатқанын ести сала, əйелдер күйеу балаға арнайы
үй тігеді. Күйеу бала алдынан қарсы шыққан қыздың жас жеңгелеріне
20-30 аршын мата – «ентікпесін» береді, үй тіккен əйелдерге «шатыр
байғазысын», балдызын көргені үшін «балдыз көрімдігін» сыйлайды.
Қыз əкесі күйеудің жолдастарын үйіне қонақ қылады. Түн ортасына
дейін əн айтылып, түрлі ойындар ойналады. Бойжеткеннің жеңгелері
шымылдық ашқанына «шымылдық ашар», төсек салғанына «төсек са-
лар», қалыңдығының қолын ұстатқанына «қол ұстатар», құшақтатқанына
«қыз құшақтатар», шаш сипатқанына «шаш сипар», көрпе жапқанына
«көрпе қимылдатар» кəделерін алады да, күйеу бала мен қалыңдық екеуін
оңаша қалдырады.
Ұрын той аяқталған соң қыз үйі күйеу баланы аттандырып салады.
Қайын атасы күйеу баласына жүйрік, жолдастарына бір-бір ат мінгізеді.
Ұрын той өткеннен кейін күйеу жігіттің қалыңдығымен кездесіп тұруына
ешкім кедергі келтірмейді. Бұдан соң жігіттің əкесі қалыңмал берудің
қамына, ал қыз жағы қалыңдықтың жасауын дайындауға кіріседі.
Қалыңмал төлеу кейбір зерттеушілердің түсіндіріп жүргеніндей,
қызды сатып алу үшін берілетін құн емес, керісінше, қалыңдықтың жа-
сауына, сəукелесіне, той малына, кəделі алыс-берістеріне жұмсалатын
қаражат көлеміне сай төленетін төлем.
170
Модуль II
Задание 3
Составьте лингвокультурологический комментарий на русском языке
к следующим обрядам:
• атастыру
• құда түсу
• қыз ұзату
• бет ашу
• құйрық май асату
• төс беру, асату
Задание 4
Какое значение в жизни казахского народа имели обряды «Қыз айтты-
ру», «Құда түсу», «Қалын мал», «Киіт», «Сүт ақы», «Құйрық-бауыр»,
«Қыз ұзату», «Неке қияр», «Жасау», «Төркіндеу».
Задание 5
Как вы понимаете пословицы «Күйеу – жүз жылдық, құда – мың
жылдық», «Үйлену оңай, үй болу қиын».
Задание 6
Прочитайте казахскую песню, традиционно исполняемую на свадь-
бах. Какие песни поют на русской свадьбе?
Жар-жар
Осы өмірге ылайық
Əулет құрып, жар-жар,
Келеді əне екі жас
Топты жарып, жар-жар.
Ұялмаңдар, келіңдер,
Күтудеміз, жар-жар.
Бүгінгі күн тамаша!
Кел, жырлайық, жар-жар.
Ата ананың борышын
Ақтаңыздар, жар-жар.
Махаббатты мəңгілік
Сақтаңыздар, жар-жар.
Үлкені мен ауылдың
Жасы мұнда, жар-жар.
171
Жас келінді көруге

Асығуда, жар-жар.
Жаңа отаудың есігі
Мықты болсын, жар-жар
Қадамдарың, екі жас,
Құтты болсын, жар-жар!
Задание 7
Какие благопожелания есть в тексте песни?
Задание 8
Прочитайте четверостишие. Переведите их и скажите, в каких случа-
ях проводится этот обряд.
Шашу шаштық келінге,

Жабыл, жастар, теріп же.
Сендерге де бақ берсін,
Сүйікті жар тап болсын!
Задание 9
Прочитайте поздравительные слова, традиционно произносимые на
казахских свадьбах в адрес жениха и невесты. Переведите их на рус-
ский язык. Какие поздравления произносят на свадьбах в культурах
разных народов?
• Тіккен отауларың берік болсын!

• Шаңырақтарың биік болсын!
• Босағаларың берік болсын!
• Махаббаттарың мəңгілік болсын!
Задание 10
Как вы думаете, какие подарки принято дарить на свадьбу у казахов,
русских, англичан и др.?
Задание 11
Напишите поздравительный текст (девушке, женщине) по случаю ее
свадьбы на русском, казахском, английском языках. Существуют ли
в этих языках общепринятые модели поздравления, отличаются ли
они? Объясните сходства и отличия поздравлений, адресованных
женщине, в разных культурах.
172
7-ші сабақ
Қазақтар жігіттің сұлтаны деп кімді айтады?
Урок 7
Казахские джигиты
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте диалог. Определите ситуацию, в которой проходит диалог.
Задание 2
Как вы можете охарактеризовать участников диалога?
Виктор: Ержігіт, қазақтар кімді жігіттің сұлтаны деп айтады?

Ержігіт: Қазақтар «Жігітке жетпіс өнер де аз» деген халық қой...
Виктор: Жігіт сұлтанының бойында қандай қасиеттер болуы
керек деп ойлайсың?
Ержігіт: Жігіт қырандай алғыр, сұңқардай өр, арыстандай ай-
батты, жолбарыстай қайратты, қасқырдай өжет, нардай
төзімді, құландай сүйікті, жылқы мінезді болу керек.
Виктор: Ержігіт, жылқы мінезді дегеніңді түсінбедім...
Ержігіт: Жылқы мінезді – шыдамды, төзімді деген сөз.
Виктор: Сенен үш ұғым туралы сұрасам болады ма?
Ержігіт: Үш ұғым: 1) үш жүз: ұлы, орта, кіші; 2) үш арсыз: ұйқы,
тамақ, күлкі; 3) үш даусыз: мінез, кəрілік, ажал.
Виктор: Ал енді, 5 асыл мен 5 дұшпанды атап берші.
Ержігіт: Бес асыл мыналар: талап, еңбек, терең ой, қанағат ету,
рақым жасау.
Бес дұшпан мыналар: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек,
бекер мал шашпақ.
Виктор: Ержігіт, сен нағыз жігіт сұлтанысың!
173
Задание 3
Прочитайте еще раз диалог. Перечислите качества, которыми должен
обладать «жігіт сұлтаны».
Задание 4
Как бы вы перевели «жігіт сұлтаны» на ваш родной язык?
Задание 5
Прочитайте диалоги. Составьте возможные варианты описания
ситуаций.
Задание 6
Продолжите диалоги, используя формулы речевого этикета, выража-
ющие удивление.
1
– Сіз ол жігітті білесіз бе?
– Қайсысы?
– Сол қара шашты жігітті айтамын.
– Əрине. Ол менің жерлесім.
2
– Сен Нұрланды білесің бе? Ол жақсы адам ба?
– Нұрлан жаман емес, бірақ меніңше тым пысық.
3
– Сəкен ұзын бойлы жігіт.
– Ұзын бойлы емес, орта бойлы.
4
– Ол Антонды шақырды ма?
– Шақырды.
– Өте жақсы. Антон көңілді жігіт.
– Ол маған ұнамайды.
– Неге?
– Ол рақымсыз адам, мінезі де жаман.
174
Модуль II
Задание 7
«Құттықтау» и «Тілек білдіру».
Ситуация 1. Ваш друг выиграл конкурс знатоков казахского языка.

Как вы его поздравите?
Ситуация 2. Ваш друг удачно прошел собеседование, и его приняли
на работу. Как вы его поздравите?
Ситуация 3. Ваш друг пригласил вас на свою свадьбу. Как вы его по-
здравите?
Ой шақыру
м
Задание 1
Прочитайте текст и найдите в тексте фрагменты, содержащие инфор-
мацию о следующем:
а) о характере кочевника-казаха;
б) об образном описании казахских мужчин.
Задание 2
Прослушайте текст. Выполните задания, предложенные после
текста.
Қазақтың жігіттері қандай болу керек?

Əрбір көшпенді əрі жауынгер, əрі мал-
шы, əрі шаңырақ иесі болып саналды. Осы
айтақанымызды мақалдар дəлелдейді:
«Жігітке жетпіс өнер де аз», «Шебердің
қолы ортақ», «Жауда жүрсе ат ойнатқан
батырым, үйде жүрсе, құрт қайнатқам
батырым» сияқты қанатты сөздер біздің
заманымызға дейін жетті.
Қазақтың жігіттері қандай болу керек? Жігіт қырандай алғыр,
сұңқардай өр, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, қасқырдай
175
өжет, нардай төзімді, құландай сүйікті, жылқы мінезді болу керек деген
қазақ халқы. Өткенімізді қарап отырсақ, ел бастаған көсем де, ділмар ше-
шен де, ақиық ақын да, ел қорғаны батыр да, осы жігітттерден шыққан.
Ер-азамат қашанда ерлерге тəн қажыр-қайраттың, ерік-жігердің, ақыл-
парасаттың иесі болғаны жөн. Бүгінгі таңда азаматтарымызға күштілікпен
бірге білімдарлық та, ділмарлық та, кісілік те қажет.
Задание 3
Задание 4
Задание 5
1. Көшпенді тұрмыс қазақ жігіттерін неге дағдаландырды?

2. Қазақ жігіті қандай болу керек?
3. Əр ер-азаматтың бойында қандай қасиеттер болу керек?
Задание 6
Конкретизируйте следующие выражения, опираясь на информацию
текста.
1. «Өнерді үйрен де, жирен».

2. «Жігітке жетпіс өнер де аз».
Задание 7
Прочитайте текст. Определите его тему. Озаглавьте его.
Задание 8
Батырлар – дəстүрлі қазақ қоғамында болған ерекше əлеуметтік

топ, қаһармандық – батырларға тəн қасиеттер мен өмір салты. Қазақ
батырлары Еуропаның рыцарьлары, жапонның самурайлары, үндінің
кшатрийлері секілді өзіндік сословиені құрады. Қазақ батырларының
өзіндік қоғамдық қызметі, жапон самурайларының «Бусидо» кодексі
секілді батырлық этикасы болған.
176
Модуль II
Қазақ қоғамындағы батырлардың институционализациялануы

олардың тек қана жеке батыр ретінде ғана емес, би, шешен, жырау,
ұлыс, ру билеушісі ретіндегі функцияларды бір қолға жинақтауынан
келіп туындаған. Зерттеуші Қалиолла Ахметжан батырлар институтын
төмендегідей талдап береді.
Тек əскери кəсіппен айналысу. Батырлар елді басқыншылардан
құтқаруды, жау қолынан қаза тапқан ата-баба кегін қайтаруды өмірлік
мақсат тұтынған. Батырлар əулетінде туған бала жастайынан əскери
кəсіппен айналысуға міндетті болды. Тұқым қуалаған батырлар «шын-
жырлы тұқым» деп аталған. Батырлық жырлардағы Ер Қосай, Едіге,
Ер Тарғын, ХVIII–ХIХ ғасырлардағы Райымбек, Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай батырлар, ұлт-азаттық көтерілістердің көсемдері Исатай,
Жанқожа, Амангелді батырлар бəрі
де ата-бабасынан ұрпағына дейін ба-
тыр болғандар. Ата кəсіптің батыр-
лар əулетінде ұрпағына жалғасуын
«шынжыры үзілмеу» деп атаған.
Батырлар ұрпағы үшін ата кəсібін
жалғастырмау – масқаралық санал-
ды. Көшпелі халықтарда хандар,
əміршілер, ел билеушілер батырлар
əулетінен шыққан, осы қоғамдық
топтың өкілі болған. Шыңғыс хан,
Əмір Темір, Едіге, Мамай, Абылай, Ке-
несары, т.б. батыр болған жəне батыр-
лар əулетінен шыққан. Олар өздерінің
жұрттан асқан ерлігінің арқасында билеушілік дəрежеге көтерілген. Ба-
тырлар меншік иелері болған. Олардың меншігіне қалалар, елді мекен-
дер, ұлыстар, аймақтар қараған. Бірақ батырлардың бəрі бірдей байлық
иесі болмағанын да айта кету керек. Елдің сыртқы қауіпсіздігі мен ішкі
тұрақтылығына қызмет еткен. Елдік, мемлекеттік билікті қолдарына
ұстаған. Мəселен, батырлар мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатын анықтауға
араласып, түрлі мемлекетаралық қатынастарға қатынасып, елшілікке
жүріп, хан жанындағы əскери кеңес мүшелері, түрлі мемлекеттік лауазым
иелері болды. Қазақ хандығы мен Орыс патшалығының ара қатынасына
байланысты архивтік құжаттарда ру басшылары ретінде көптеген
батырлардың аттары аталып, қолдары қойылып, мөрлері басылған.
Хандық билікпен тығыз байланысты. Мысалы, əр ханның есімімен бірге
оның айналасындағы батырлардың есімдері қоса айтылады. Есім ханмен
177
оның белгілі батырлары Қоңырат Алатау батыр, Дулат Жақсұғұл ба-

тыр, Жанай батыр, Қарасай батырды айтсақ, Абылай ханмен Бөгенбай,
Қабанбай, Жəнібек, Малайсары, Баян батырлар есімдері байланысты, Кене
хан есімімен Ағыбай, Наурызбай, Бұғыбай, Иман батыр есімдерін еске
аламыз. Батырлардың өздеріне тəн жауынгерлік этикасы, адамгершілік
ережесі, діни ырымдары мен салттары, пірлері болған.
«Алаш айнасы» газеті
Задание 9
Найдите в тексте фрагменты, где описывается роль батыров в казах-
ском обществе.
Задание 10
Задание 11
жание.
Задание 12
Задание 13
текста.
1. Батырлар – дəстүрлі қазақ қоғамында болған ерекше əлеуметтік

топ.
2. Батырлар елді басқыншылардан құтқаруды, жау қолынан қаза
тапқан ата-баба кегін қайтаруды өмірлік мақсат тұтынған.
3. Батырлар əулетінде туған бала жастайынан əскери кəсіппен
айналысуға міндетті болды.
4. Батырлардың өздеріне тəн жауынгерлік этикасы, адамгершілік
ережесі, діни ырымдары мен салттары, пірлері болған.
Задание 14
Используя этимологический словарь русского языка, изучите историю
возникновения слов богатырь и батрак. Сравните их со значением
слова батыр.
178
Модуль II
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Изучите наименования мужчины в казахском языке. Сколько наиме-
нований мужчины есть в вашем языке?
жас ер адам атаулары

1 жасқа дейін шақалақ, нəресте
1 жастан 2 жасқа дейін бөпе, бөбек
2 жастан 3 жасқа дейін бүлдіршін
3 жастан 5 жасқа дейін балдырған
1 жастан 7 жасқа дейін сəби
8 жастан 12 жасқа дейін ойын баласы
13 жастан 15 жасқа дейін ересек бала
16 жастан 19 жасқа дейін бозбала
20 жастан 30 жасқа дейін жас жігіт
35 жастан 40 жасқа дейін дүр жігіт
40 жастан 50 жасқа дейін ержігіт
50 жастан 60 жасқа дейін жігіт ағасы
60 жастан 70 жасқа дейін қабасақал
70 жастан 80 жасқа дейін ақсақал
80 жастан кейін шал, қария
Задание 2
Расскажите, какие качества животных вызвали к жизни следующие
сравнения при описании характера мужчин.
• қырандай алғыр
• сұңқардай өр
• арыстандай айбатты
• жолбарыстай қайратты
• қасқырдай өжет
179
• нардай төзімді
• құландай сүйікті
• жылқы мінезді
Задание 3
Выпишите из текста слова, обозначающие лицо по роду деятельно-
сти человека.
Задание 4
Переведите примеры употребления глагола айналу на русский язык,
обращая внимание на разные его значения:
айналу 1. вращаться; вертеться; крутиться; кружиться; 2. превращаться; об-
ращаться; 3. возвращаться
1. – Қазір қолым бос емес: бір айналып келші.
2. – Дүние екі айналып келмейді.
3. – Басым айналып, не істерімді білмей тұрмын.
4. – Бұл жерде жол жоқ! Айналып өтіңіз.
5. – Виктордың ісі оңға айналды.
6. – Мен шаршауға айналдым.
7. – Өзіңнен айналдым!
8. – Айналайын, келдің бе?
Задание 5
Продолжите тематический ряд:
үй жануарлары: ____________________________________________
аңдар: ____________________________________________
құстар: ____________________________________________
адам: ____________________________________________
өсімдіктер: ____________________________________________
Задание 6
Прочитайте предложения. Обратите внимание на выделенные срав-
нительные обороты. Переведите предложения на русский язык. Какие
случаи вызывают сложности при переводе?
1. Жақып ауылдың сал жігіттеріндей сəнді киінген екен.

2. Ол кісі жиырма бестегі жігіт күніндей ширақ, қайратты, сергек.
180
Модуль II
3. Олар жиырма бестегі қыз бен жігіттей.

4. Жəне қыз алдында тұрған жігіттей ыржияды.
5. Атам жас баладай қуанып қалды.
6. Оның жаны сəбидей пəк.
7. Арман төредей киініп келді.
8. Ол мені туған бауырындай көреді.
Задание 7
Найдите в высказывании антонимы. Объясните функцию антонимов
в образной речи казахов? Приведите свои примеры.
Атадан жақсы ұл туса,

Елінің туы болады.
Атадан жаман ұл туса,
Елінің соры болады.
Қазыбек би
Задание 8
Подберите антонимы к следующим прилагательным:
1) ағырақ
2) жақсылау
3) ұзынырақ
4) арзандау
5) артықтау
6) кемдеу
7) азырақ
Жаң
ысайыққ
мматтику
Для выражения признака, свойственного данному предмету более,

чем другому используются следующие конструкции:
• сравнительная степень (салыстырмалы шырай) прилагатель-
ных: «прилагательное + суффиксы -рақ / -рек (после основ,
оканчивающихся гласными звуками), -ырақ / -ірек (после основ,
181
оканчивающихся согласными звуками), -лау / -леу (после гласных

и сонорных р, у, й), -дау / -деу (после звонких и сонорных н, ң, л),
-тау / -теу (после глухих согласных)»
қысқарақ – короче, кішірек – меньше,
азырақ – меньше, үлкенірек – больше, кеңдеу – шире,
суықтау – холоднее, кештеу – позже
К качественным прилагательным, обозначающим цвет, присоединя-
ются суффиксы -ғыл, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -ілдір, -қай,
-ғыш: бозғылт (бледноватый), қоцыркай (коричневатый), сарғыш
(желтоватый). Аффиксы -шыл / -шіл употребляются очень ограни-
ченно: ақ+шыл (беловатый), көк+шіл (синеватый), -ілдір употребля-
ется только со словом көк+ілдір = көгілдір (синеватый).
• превосходная степень (күшейтпелі шырай) прилагательных:

«удвоения первых двух звуков основы, при этом к усилительному
слогу прибавляется -п». Усилительный слог пишется через дефис:
үп-үлкен – очень большой, кіп-кіші – очень маленький,
əп-əдемі – очень красивый, жап-жақсы – очень хороший
• превосходная степень (күшейтпелі шырай) прилагательных: «өте,
тым, орасан (очень, слишком), аса (более, весьма), тіпті (со-
всем), ең (самый) + прилагательное»:
өте жақсы – очень хороший, тым жақсы – слишком хороший,
аса құрметті – весьма уважаемый, тіпті алыс – чересчур далекий
• синтаксическая конструкция «существительное в Барыс септік
(-ға / -ге, -қа / -ке, -а / -е, -на / -не) + қарағанда (по сравнению)»;
«существительное в Шығыс септік (-нан / -нен, -дан / -ден, -тан /
-тен) + гөрі (по сравнению)»:
Былтырға қарағанда биіл күн суық.
По сравнению с прошлым годом в этом году холоднее.
Қыздарға қарағанда жігіттер шыдамды болады.
По сравнению с девушками парни терпеливее.
Кино көргеннен гөрі кітап оқыған артық.
Лучше читать книги, чем смотреть кино.
182
Модуль II
Дұр
ильно
Задание 1
Дополните таблицу формами сравнительной и превосходной степени
следующих прилагательных:
сын есім салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай

таза
қызық
жақсы
нашар
ірі
ыстық
дəмді
ащы
ауыр
жеңіл
кең
алыс
жақын
арзан
қымбат
Задание 2
Дополните предложения нужными прилагательными.
1. Ерлерге қарағанда əйелдер ___________.

2. Əйелдер ерлерге қарағанда ______________.
3. Балалар үлкендерге қарағанда ___________.
4. Қазақтар өзге ұлттарға қарағанда _____________.
5. Көшпенділер отырықшы халықтарға қарағанда _________.
6. Қазақ тілі басқа тілдерге қарағанда __________.
183
Задание 3
Переведите предложения на казахский язык.
1. Алматы – один из красивейших городов.

2. Здесь высочайшие горы.
3. Они добрейшие люди.
4. Он умнейший человек.
5. Это интереснейшая книга.
6. Это крупнейший переводческий центр.
7. Это человек широчайшего кругозора.
8. Это самый трудный язык.
9. Это весьма важная встреча.
10. Вы чересчур требовательны.
11. Он очень трудолюбивый.
Задание 4
Допишите начало предложений.
1. ___________________ сендердікіне қарағанда үйге жақындау.

2. ___________________ сіздікінен үлкенірек.
3. ___________________ менікінен кеңдеу.
4. ___________________ олардікінен алысырақ.
5. ____________________біздікінен қымбатырақ.
6. ____________________ сенікінен қызықтау.
Задание 5
Переведите предложения, используя сравнительные конструкции.
1. Ауладағы балалардың шуылы құс базарындағы сияқты.

2. Ол мақтаудан гөрі, сынға құлақ асады.
3. Бұл əн бұрынғы əннен өзгерек.
4. Ол шынында да, жаңа жауған қардай аппақ құс.
5. Өйткені біз бала кезден-ақ ағалы, қарындастай болып кеткенбіз.
Задание 6
Допишите предложения, выбрав нужное слово.
Слова для справок: жұп-жұқа, қып-қысқа, қап-қара, əп-əдемі, топ-томпақ,
мұп-мұздай.
1. Алманың көйлегі ___________.
184
Модуль II
2. Оның киімі ________________.

3. Болаттың інісі ______________.
4. Сенің қолың _______________.
5. Айнұрдың шашы ___________.
6. Сəкеннің келіншегі ___________.
Тіл ширату
им
Задание 1
Прочитайте высказывание. Объясните выражение «Сегіз қырлы, бір
сырлы жігіттер». Переведите на русский язык описание обязательных
качеств настоящего мужчины в казахской культуре. Сравните это опи-
сание с подобными в русской культуре.
Сегіз қырлы, бір сырлы жігіттер мынадай болуы қажет: «Еңсегендей

бойлы, терең ойлы, өткір көзді, қара қасты, кең маңдайлы, қыр мұрынды,
қияқ мұртты, кең иықты, апай төсті, жуан білекті, қынай белді, қапсағай
денелі, от ауызды, шешен тілді, темір саусақты, жау жүректі».
Задание 2
Используя схему и ресурсы Интернета, создайте портрет современ-
ного казахского мужчины.
еркек
табыс табушы асыраушы қорғаушы
күйеу кəсіби отбасы əке

қайраткер басшысы
185
• Как проявляют себя современые казахские мужчины в семье, об-

ществе, политике, искусстве, спорте?
• Перечислите особые качества казахских мужчин, благодаря чему
они продвигаются в обществе.
• Какие казахские мужчины в жизни или литературе произвели на
вас глубокое впечатление. Почему?
Задание 3
Прочитайте текст о презентации нового фильма киностудии «Казах-
фильм» имени Шакена Айманова «Біржан сал». Ответьте на вопросы:
1. Какие казахские фильмы вы смотрели?

2. Что вы знаете об актере и режиссере Шакене Айманове?
3. Почему фильм «Біржан сал» собрал такое количество зрителей?
Шəкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы «Біржан
сал» атты жаңа туындыны көрерменге таныстырды. Фильмге қазақтың
əйгілі əншісі, ақын һəм сазгер Біржан Қожағұлұлының өмірі мен
шығармашылығы арқау болған. 3 қыркүйек күні «Біржан сал» фильмінің
тұсаукесері өткен Алматыдағы «Алатау» кинотеатрында ине шаншар жер
болмады. «Біржан салды» тамашалағысы келген жұрт кинотеатрдың кең
залына симай кетті.
Картинаның режиссері əрі фильмде басты рөлді сомдаған актер До-
схан Жолжақсынов. Фильмнің алғашқы кадрларынан бастап-ақ қазақтың
кең байтақ даласының əсемдігі, сал-серілердің еркіндігі суреттеліп, жан-
дүниеңізді əдемі əуен кернейді.
Картина тəкəппарлық пен мойынсұну, абыройлылық пен кемсітушілік,
ар-ұят пен арсыздық арасындағы күрес жайында. Сонымен қатар фильмде
Біржанның соңғы махаббаты мен жалғыздық жайында баяндалады. Фильм
Біржан салдың кіндік қаны тамған жері – Көкшетау өңірінде түсірілді.
Задание 4
Используя материал урока, напишите на казахском языке заметку
в газету на тему «Қазақ киносы туралы не білеміз?».
Задание 5
Ответьте на вопросы:
1. Қазақта топ аттылар жарысын не деп атайды?

2. Бір топ аттылар тартыспағын қазақта қалай атайды?
186
Модуль II
3. Ертедегі елін жаудан қорғаған қазақ батырларының адам жинауын

қалай атаған?
4. Қазақтан шыққан алғашқы космонавт кім?
5. Ғарышта Абайдың қандай əнін, қай ғарышкер орындады?
6. Дүниежүзілік чемпион атағын алған, алғашқы қазақтан шыққан
балуан кім?

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст. Что нового вы узнали о национальных видах спорта
казахского народа? Почему конноспортивные игры пользуются у ка-
захского народа особой популярностью?
Бəйге – ұлттық спорт ойындарының

бір түрі. Ат спортының бұл түрі түркі
тектес басқа халықтарда да бар. Мысалы,
бəйге өзбектерде «пайга», қырғыздарда
«чабыш» деп аталады. Бəйге қазақ хал-
қының алқалы жиындарының (тойлар-
дың, астардың, т.б.) ажырамас құрамдас
бөлігіне айналған. Бұрын бəйгеге
қосылған аттар түстік, күндік жерге, ұзақ
қашықтықтарға шабатын. 1957 жылы
Қазақстанда қабылданған ереже бойынша құнан бəйге 1200, 1500, 1600,
1800, 2000 м, дөнен бəйге 2400, 3000, 3200, 4000, 4800 м, ат бəйгесі 5000,
8000, 10000 м қашықтықтарда өткізіледі. Көбінесе, қашықтық төрешілер
алқасының шешімі бойынша ипподром айналымының ұзындығына бай-
ланысты белгіленеді. Бəйгеге қатысушы атын оздыру үшін өзі білетін, ере-
жеде рұқсат етілген тəсілдердің бəрін қолдануына болады. Ал қатарласып
келе жатқан атқа қамшысын тигізуге немесе қамшысын үйіріп басқа ат-
тарды жасқауға, айқайлауға, ысқыруға, жарыс жолынан шығып кетуге,
оның айналмаларынан төтелеп өтуге болмайды. 1-ші орын мəреге атының
тұмсығы бірінші іліккен шабандозға, қалған орын аттардың келу ретіне
қарай беріледі. Қазақ халқы бəйге аттарын ерекше күтімге алған.
187
Қазақтардың көшпелі өмір салтына орай ат жарыстары мен ат үстіндегі

нешетүрлі ойындар барынша кең тараған, олар дəстүрге айналып, осы
күнге дейін сақталып қалған.
Ең көп тарағаны – аламан бəйге (25, 50, 100 шақырымға шабу).
Жорға жарыс – 2-ден 10 шақырымға дейінгі арақашықтықта өтеді.
Сайыс – найзалы салтаттылардың жекпе-жегі, аса ірі жиындарда ғана
ұйымдастырылатын əскерилендірілген ең көне ойындардың бірі.
Аударыспақ – қарсыласын ат үстінен аударып түсіруді көздейтін
ойын. Бұған қайратты, епті, төзімді, ат құлағында ойнайтын ересек ер
адамдар ғана қатысқан. Əдетте мұндай сайыскерлер ауыл немесе ру аты-
нан шығарылған.
Көкпар – салтаттылар сайысы. Бұл сайыстың екі түрі болған:
əртүрлі рудың немесе ауылдың атынан екі салт атты немесе екі команда
қатысатын.
Жамбы ату – шауып келе жатып садақпен нысана көздеу.
Күміс алу – шауып келе жатып күміс тиынды жерден іліп алу.
Қазақша күрес – ептілік пен күштілік сайысы.
Жастардың ойын-сауықтары: қыз қуу, алтыбақан, топтардың
бірінен алысқа лақтырған сүйекті іздейтін бойжеткендер мен бозбалалар
қатысатын айлы түндегі ойын – ақ сүйек.
Интеллектуалдық ойындарға тоғызқұмалақ жатады, оны екі ойын-
шы ойнайды. Əрқайсысында 81 құмалақтан болады, ал отауларға 9-дан
салады, кезектесіп жүреді. Қай ойыншы қарсыласының отауынан көбірек
құмалақ алса, сол ойыншы жеңеді.
Задание 2
Какие названия конноспортивных игр вы узнали из этого текста? По-
чему эти игры так называются?
Задание 3
О каких еще национальных играх говорится в тексте? Какие нацио-
нальные игры есть у вашего народа?
Задание 4
Сравните лингвокультурологическое описание традиционной конноспор-
тивной игры «Қыз қуу» и стихотворение Олжаса Сулейменова «Догони».
Среди зрелищных игр следует назвать различные молодежные игры

и развлечения, например, қыз куу (догнать девушку) – конноспортивная
188
Модуль II
игра, своими корнями уходящая в глубокую древность, когда девушки

были воинами и наездницами. В игре участвуют два наездника – девуш-
ка и джигит. Устанавливаются две отметки – старт и финиш. Наездник
должен стоять у первой отметки, а наездница – позади, на расстоянии
десяти шагов от него. По сигналу ведущего наездница должна помчаться
по направлению ко второй отметке. Когда она достигает наездника, он
устремляется вслед за ней. Если наезднику удается ее догнать, ему предо-
ставляется право обнять и поцеловать девушку. Достигнув рубежной ли-
нии, они скачут в обратном направлении, но теперь наездница пытается
догнать джигита, и, если ей это удается, она стегает джигита плеткой.
Догони меня, джигит,

Не жалей коня, джигит,
Если ты влюблён и ловок,
Конь умрёт, но добежит.
Догони же,
Поцелуй,
Голос от стыда дрожит,
Среди этих звонких струй.
Меня ветер догоняет,
На груди моей лежит,
Обнимает, обнимает,
Ой, зачем отстал, джигит!
Издевается луна,
Я одна,
Опять одна,
Мои руки побелели,
Кровь на крупе скакуна.
Злые люди,
Злые люди,
Вы обидели меня.
Дали смелому джигиту,
Дали сильному джигиту
И красивому джигиту
Ишака,
А не коня!..
189
8-шi сабақ
Балалы үй – базар...
Урок 8
Дети в казахской семье
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте диалог. Познакомьтесь с участниками диалога.
Задание 2
Опишите ситуацию и место, где происходит диалог.
Задание 3
Охарактеризуйте речь взрослого человека и ребенка.
Даяшылар сусын əкелді. Мен апельсин шырынын алдым. Бала да

тамақтан бас тартып, салқын су ішіп отыр.
– Сенің есімің кім? – деп сұрадым.
– Ван, – деп жауап қатты бала.
– Менің есімім Роллан...
– Ақтөбеге неге келдің? – деп сұрадым.
– Əкемді көруге келдім. Оны көрмегелі екі жыл болған.
– Сағынған екенсің ғой?!
– Сағындым.
– Əкең үлкен бастық болар шамасы?… «Джиптер» толып кетті ғой.
– Иə – деп күлді бала. – VIP persona my father. Сіз қазақпысыз?
– Қазақпын.
– Онда қазақша сөйлесейік, – деді бала.
Мен апельсин шырынына қақалып қала жаздадым.
– Сен қазақшаны қайдан үйрендің? – дедім сасқалақтап.
190
Модуль II
– Бенжинде.
– Қазақша жақсы сөйлейді екенсің.
– Акцент бар. Əлі жақсы емес. Жазда Ақтөбеге қайта келемін. Сонда
ауылға барып, қазақ балаларынан қазақша еркін сөйлеуді үйренемін.
– Орысша білемісің?
– Аздап қана. Орысшаны келесі жылы Санкт-Петербургте, сонан
соң Владивостокта үйренемін. Əрине, демалыс кезінде. Мен гимназияда
оқимын.
– Сен қанша жастасың?
– Он үштемін. Өмір жолы басталды, мырза.
по Роллану Сейсенбаеву
Задание 4
Найдите в диалоге фрагмент, описывающий удивление взрослого че-
ловека. Перескажите его от третьего лица.
Задание 5
Найдите в диалоге фрагмент, описывающий отношение мальчика
к изучению иностранных языков. Подумайте, почему дети быстрее
изучают иностранные языки, чем взрослые.
Задание 6
Дополните диалог нужными по контексту словами.
– Менің немерем 12 ________. Назар ________, _________, _________

сөйлейді. Сен Алматыда қанша күн боласың?
– Бес күн. Сонан соң Бенжинге жүреміз. Гимназияда ________. На-
зар Алматыда ма?
– Алматыда.
– Мен онымен _________ қарсы емессіз бе?…
– Жоқ. Несіне қарсы боламын?! Жастар бір-бірін білуі, тануы, до-
стасуы дұрыс.
– Мен де солай _________.
– Мынау менің визиткам, телефон _______. Əуелі анаңнан рұқсат
_______.
– Ол белгілі ғой. Əрине, рұқсат _________.
– Қазақстан саған _________?
– Өте _______. Алматы _______ қала. Менің Алматыда тұрғым
келеді. Сіз Қытайда ___________?
191
– Жоқ. Тайваньда ғана _________.

– Маған қонаққа _________. Мен сізді Назармен Бенжинге
__________.
по Роллану Сейсенбаеву
Задание 7
Разыграйте следующую ситуацию, используя речевые формулы
«Алғыс айту»:
Көп рақмет! Көп-көп рақмет! Бəріміздің атымыздан рақмет! Көмегіңіз
үшін рақмет! Шақырғаныңыз үшін рақмет! Кеңесіңіз үшін рақмет!
Айтқаныңыз үшін рақмет! Мен қарыздармын. Алғысымды білдірмекпін!
Ризашылығымды білдіргім келеді. Мың да бір рақмет!
Ситуация. Вы хотите поехать в летний языковой лагерь в Казахстан,

но у вас недостаточно информации по их организации и
правилам участия. Вы звоните преподавателю и просите
вас проконсультировать.
1. – __________________________ – ...
2. – __________________________ – ...
3. – __________________________ – ...
(cообщите, какие у вас возникли
сложности)
4. – _________________________ – ...
(уточните, может ли вам помочь
в этом вопросе преподаватель)
5. – __________________________ – ...
192
Модуль II
Ой шақыру
м
Задание 1
Прочитайте текст и определите его тему.
Задание 2
Выберите один из предлагаемых к тексту заголовков:
• «Өзге елдер балаларын қалай тəрбиелейді?»

• «Əлем балаларының елдеріне саяхат»
• «Шет ел балаларымен танысу»
Задание 3
Выполните задания, предложенные после текста.
Біз өз балаларымыздың қандай тəлім-тəрбиемен өсіп жатқанын, бала

өміріне қатысты қандай салт-дəстүріміз бен əдет-ғұрпымыз бар екенін
жақсы білеміз. Дегенмен, жер шарындағы өзге елдер балаларын қалай
тəрбиелейді, қандай ерекшеліктері бар бұл туралы біле бермейміз.
Олай болса, шет ел балалары қалай тəрбиеленуде, неге солармен та-
нысып шықпасқа? Бұл əдетте біздің ата-аналарымызға, бала оқытушы
ұстаздарға нағыз қажетті де, қызықты тақырып болуы мүмкін. Себебі,
бөтен мемлекеттердегі бүлдіршіндердің, жасөспірімдердің өмірге
көзқарасы қандай, олардан үйренетін əдіс-тəсілдер бар ма деген ой кімге
болсын жағымды.
Рас, əрқандай елдің балалары бір-біріне ұқсамайды. Бірақ, біле білсек
олардың барлығына бір ғана нəрсе қажет: туған отбасы, ұядай жылы үй,
ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі. Қанекей, ендеше əлем
балаларының елдеріне саяхат жасап келейік. Олар қалай өмір сүріп жа-
тыр екен?
Швецияның балалары. Швед отбасылары балаға сəби кезінен жеке
тұлға ретінде қарап, еркін тəрбиелеуге тырысады. Қатаң жазалауларға
тыйым салынған, тіпті мұны бұл елде қылмыс деп есептейді. Сондықтан,
əрбір шведтік балақай əке-шешесі өзіне қол жұмсаса, полицияға
хабарлауға мүмкіндігі бар. Мұндай кезде ата-аналарға əкімшілік тарапы-
нан жаза қолданылады.
193
Жапонияның балалары. Жапонияның көптеген мектептерінде асха-

на жоқ. Балалар түскі астарын үйден арнайы ыдысқа салып əкеледі. Ал,
мұғалімдер болса, балалардың үйден əкелген тамақтары денсаулыққа
зиян емес пе, соны мұқият қадағалайды. Сол себепті, жапон аналар ар-
найы оқу-сабақтарға қатысады. Ол жерде баланың ағзасына қажетті
дəрумендер тамақпен сіңу үшін қандай ас əзірлеу керек жəне қалай даяр-
лау керек, бəрін түсіндіріп үйретеді.
Үндістан балалары. Үндістер балаларын қатаң ұстайды. Оларда ата-ана
мен бала арасындағы достық қарым-қатынасты өте сирек кездестіресіз.
Балалар кішкентай кезінен бастап ата-анасының таңдауына, қалауына
мойынсұнып өседі. Сондықтан өсе келе ержеткенде немесе бойжеткенде
əке-шешесі кімді қалайды, соған үйленеді.
Германияның балалары. Германия мектептерінде міндетті түрде

экскурсиялық сабақтар ұйымдастырылады. Оларда бұл мектеп бағдар-
ламаларына əбден енген. Мысалы, мұғалім бүгін шоколад туралы, оның
құрамы жөнінде сабақ өтті ме, онда ертең балалар-шоколад музейіне не-
месе фабрикаға саяхат жасайды деген сөз. Олар фабрикада өнімнің қалай
жасалып жатқанын өз көздерімен көріп, танып біледі.
Ауғанстан балалары. Баланың дүниеге келгені, əсіресе ұл баланың
өмір есігін ашқаны ауғандықтар үшін үлкен қуаныш. Ауқатты тұратын
отбасылар ұлан-асыр той жасайды. Ауылдарда той үстінде «ат байлар»
ұлдың құрметіне барабан қағылып, аспанға қарумен оқ атылады.
Қытайдың балалары. Дао уағызшыларының бала туралы өсиеті
əрбір қытай бүлдіршініне аңыз болып айтылады. Былай дейді: «Балаға
194
Модуль II
тəтті жеуді ұсынғанда, ол ақылдылықпен бас тартты. Неге? «Мен əлі

кішкентаймын, сондықтан маған аз ғана бөлігі жетеді» деп түсіндірді бала
мұнысын. Баланың осы қылығын барлық қытай перзентіне үлгі етеді, ба-
ламыз қанағатшыл, мейірімді, адамгершілігі жоғары болып өссін дегені.
Франция балалары. Француздардың ежелгі дəстүрі бойынша бала
дүниеге келмей тұрып, оның тəрбиесімен айналысуды қолға алу керек.
Сəби қалай өмірге келеді, солай оны ауылға аттандырады. Балақай екі-үш
жасқа дейін өзінің ата-бабасы қоныс тепкен ауылда болып, сол жердің
суын ішіп, ауасын жұтып өседі.
Бразилия балалары. Бразилияда баланы ұл немесе қыз бала деп бөле-
жармай, бірге тəрбиелегенді жөн санайды. Сол себепті, бес жасқа дейін
ер балалар мен қыз балалар бірге асыр салып ойнайды. Ал, бес жастан
кейін ғана олар қыз бала мен қыз баланың, ұл бала мен ұл баланың до-
стасуына мүмкіндік жасайды.
Румын балалары. Үлкендерге құрмет көрсету керек, əсіресе ата-ананы
жақсы көріп, сыйлай білу керек, сонымен бірге əрқашан əділ болу керек.
Мұндай өнегелі сөздерді румындықтар балаларына үнемі үйретіп оты-
рады. Ата-əжелері немерелеріне ата-бабаларының тарихын баяндап, ру-
мын халқына тəн салт-дəстүрлердің берік сақталуына, бағалануына жəне
мұның бəрі тəрбие арқылы іске асуына күшін салады.
Лаос балалары. Лаостықтар балаларын өздері тікелей тəрбиелегеннен
гөрі бауырлары, туыстары, басқа да жақындарының ықпалы арқылы əсер
етіп, өсіргенді дұрыс көреді. Балалары ержетіп үйленер жасқа жеткенде де
осы əдісті қолданады. Яғни, ата-анасы туыстары арқылы сөзін жеткізіп,
балаларына үйленуге рұқсат береді.
АҚШ балалары. Жергілікті педагогика «əрбір бала өз бетінше өмір
сүріп үйрене алу керек» деген ұстанымды қолданады. Сондықтан,
американдық ата-аналар балаларының қалауына қарсы шыға алмайды.
Олар мейрамханаға, коктейлге, тіпті түнгі клубқа барамын десе де, ата-
аналар ертіп апарады.
Африка балалары (Масай тайпасы). Масайлықтардың өмір сүру кестесі
жасалып қойылған. Он бес жасында ұлдар «маран» атанады. Бұл əскери
шен, яғни ол осы жасынан тайпаны қорғаушы ержүрек азамат. Отыз жа-
сында отбасын құрады жəне бала-шағасын асырау үшін өз алдына табын-
табын мал бағады. Қырық бес жасында жастарды тəрбиелеумен айналы-
сады, сонымен бірге тайпа халқы үшін жауапты шешімдер қабылдайды.
Ал, алпыс жасында тайпаның «рухани көсемі» болады.
Ғанибек Абенов
195
Задание 4
Разбейте текст на смысловые части. Озаглавьте каждую часть в виде
назывных предложений (коротко скажите, о чем говорится в каждом
абзаце).
Задание 5
Задание 6
1. Швед отбасыларында балаға сəби кезі-

нен жеке тұлға ретінде ...
2. Швецияның балаларын қатаң жазалауға
...
бағынып өседі
3. Жапонияның балалары мектепке түскі
керек дейді
астарын өздерімен ...
алып келеді
4. Үндістердің балалары кішкентай кезі-
қарайды
нен бастап ата-анасының қалауына ...
үйретеді
5. Француздар бала дүниеге келмей тұрып,
қарсы шыға алмайды
оның тəрбиесімен айналыса бастау ...
тыйым салынған
6. Румындар балаларын салт-дəстүрлерді
берік сақтауға ...
7. Американдық ата-аналар балаларының
қалауына ...
Задание 7
1. Жер шарындағы əрқандай елдің балалары бір-біріне ұқсайды ма?

2. Əр елдің балаға деген көзқарастарында қандай ерекшеліктер бар?
3. Баланы еркін тəрбиелеуге қалай қарайсыз?
4. Əрбір шведтік балақайдың əке-шешесі өзіне қол жұмсаса,
полицияға хабарлауға мүмкіндігі бар дейді. Ол рас па?
5. Мəтінде қандай елдердің мектеп бағдарламалары туралы айтылған?
6. Неге ұл баланың дүниеге келгені ауғандықтар үшін үлкен қуаныш?
7. Француздардың, бразилияндықтардың, румындардың бала тəр-
биелеу дəстүрі қандай?
196
Модуль II
8. Қытайдың балаларына кімді үлгі етеді?

9. Румын балаларын кім тəрбиелейді?
10. Лаостықтар бала тəрбиесінде неге ерекше көңіл бөледі?
11. «Əрбір бала өз бетінше өмір сүріп үйрене алу керек» деген
ұстанымды қалай түсінесіздер?
12. Бекітілген өмір сүру кестесімен бала тəрбиелеудің жағымды/
жағымсыз жақтары қандай?
Задание 9
текста.
1. Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады.

2. Жеке адамның бойындағы ар-ұяты, ақыл-ойы, адамгершілігі, бас-
қа адамдармен қарым-қатынаста, мəдениеттілікті тəрбиелеуде от-
басы алғашқы қадам.
3. Ата мен ана – бала тəрбиесінің қамқоршысы, өнегесі.
4. Отбасы – ұлттың тірегі.
Задание 10
Прослушайте текст о казахской семье. Найдите в тексте фрагмен-
ты, содержащие информацию о следующем:
а) о почитании стариков в семье;

б) о роли дедушек и бабушек в воспитании детей;
в) о роли отца в казахской семье;
г) о роли матери в казахской семье;
д) об отношении к детям;
е) о заботе детей о родителях.
Қазақ отбасы
Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, əке, бала. Ата-
лар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы бо-
лып келеді. Олардың əрқашанда мəртебесі биік болып, сый-құрметке
бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойын-
ша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тəжірибесі мол адамның сыйға
бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау
көргенділік деп есептеледі. Дəстүрлі қоғамда ата-апаның тəрбиесін
көрмей өскен бала болмаған. Ата-апалар жыр, дастан, ертегі айтып
немере-шөберелерін рухани байытып тəрбиелеп отырған. Əке – əулет
197
басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы.

Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын əкенің үйіне болашақта кенже ұл ие
болып, қарттарды бағып-қағатын, көне
салт бүгінгі қазақ отбасыларында да
сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болы-
сымен еншілерін алып, бөлек шыққан.
Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі
азамат болса: «Оның əкесі немесе атасы
жақсы кісі еді, көргенді бала екен, өнегелі
жерден шыққан ғой», – деп мадақтайды.
Көргенді отбасылары қыз баланы
«қонақ» деп мəпелеп, қадірлеп өсірген.
Қыз баланың тəрбиесіне ең бірінші ана-
сы жауапты болған. Сондықтан қазақ
«Шешесіне қарап қызын ал» – деген.
Қазақтар бала тəрбиесіне ерекше назар аударып, «Баланы жетіге кел-
генше тыйма, жетіден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен
кейін құрдасыңдай сыйла» деп, баланың ой-өрісі даму кезеңін ерекше
бағалайды.
Задание 11
Раскройте содержание следующих тезисов. Согласитесь или не со-
гласитесь с высказанными мнениями.
1. Қазақ халқы ұл мен қыз тəрбиесіне ерекше мəн берген.

2. Қазақтың ежелгі дəстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен
апасы өз қолына алып тəрбиелеген.
3. Қазақтар – «Төріңнен қарт кетпесін» деп тілеген халық.
4. Қазақ отбасында аналар балаларға: «əкеңмен ақылдас», «əкең біле-
ді», «əкеңнің айтқанын істе» т.б. сияқты сөздерді айтып отырады.
5. Ұл-қыз əдептілігінің негізі – ата-ананы риза қылып, үнемі алғыс
батасын алуында.
Задание 12
Переведите текст. Какие национально-специфические знания вы по-
лучили, прочитав и переведя данный текст? Проведите параллели
с русской культурой. Есть ли подобная градация в русской культуре?
Опишите ее.
198
Модуль II
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Задание 2
Дополните текст. Правильно употребите наименования родства в ка-
захской семье.
Слова для справок: жиен, нағашы, ер, əйел.
Отбасында негізгі туыстық қатынас – _______ жағымен есептелген.

Сонымен қатар _______ жағымен де туыстық байланыстардың атаулары
бар. Қыздан туған балаларды ________деп атап, балалар үшін шешесінің
туыстары _______ деп аталады. Қазақ салты бойынша ______ ренжітуге
болмайды, сұрағанын беріп, көңілін қалдырмауға тырысқан.
Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары 90-ға жетеді.
Задание 3
Прочитайте следующие традиционные наименования родственных
отношений в казахской семье. Переведите их на русский язык. В чем
специфика казахских наименований родства? Как часто используют
казахи в своей речи эти наименования в функции обращения?
Ата, əже (апа), əке, шеше (ана), қыз, аға, ағай, іні, əпке, тəте, сіңлі,
қарындас, немере, шөбере, күйеу, əйел, күйеу бала, қалындық, келін,
жеңге, қайын, ата, қайын ене, ене, қайын аға, қайын іні, қайын сіңлі, қайын
бике, абысын, құда, құдағи, құда бала, құдаша, жезде, балдыз, нағашы,
нағашы аға, нағашы ата, нағашы əже, нағашы тəте, жиен, бөле, бажа.
Задание 4
Продолжите тематический ряд:
əке жағынан туыстар ________________________________________

шеше жағынан туыстар ______________________________________
туған бауырлар _____________________________________________
куйеу жағынан туыстар ______________________________________
199
əйел жағынан туыстар _______________________________________

құда жағынан туыстар _______________________________________
жанұя _____________________________________________________
Задание 5
Почему казахи так говорят? Дайте развернутые ответы.
1. Балалы үй – базар, баласыз үй – қу мазар.

2. Əкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер.
3. Əке көрген оқ онар, шеше көрген тон пішер.
4. Ел болам десең, бесігіңді түзе.
5. Алты аға бірігіп – əке болмас,
Жеті жеңге бірігіп – ана болмас.
6. Қыз ақылды ескермес – ана үлгісін көрмесе,
Ұл жарылқап ас бермес – əке үлгісңн көрмесе.
Задание 6
Найдите в списке (а–п) продолжение пословиц, соответствующее
списку (1–15). Есть ли эквивалентные пословицы в русском языке?
1. Тойдың болғанынан... а) жерден таяқ жейді

2. Таз таранғанша... б) қыздың ұяты шешеге
3. Жүзігің алтын болғанша... в) жаман шайқап сөйлейді
4. Бала жетіге келгенше... г) той тарқайды
5. Қыз жоқ жерде... д) жүзің жарқын болсын
6. Астың дəмін тұз келтірер... е) əдепсіз бала – сорлы бала
7. Атаңның баласы болма... ж) адамның баласы бол
8. Білекті бірді жығар... з) ұшқанда соны алады
9. Шешен сөз бастар... и) білімді мыңды жығар
10. Жақсы байқап сөйлейді... к) ауылдың сəнін қыз келтірер
11. Əдепті бала – арлы бала... л) батыр қол бастар
12. Жақсыдан үйрен... м) бала – жапырақ
13. Баланың ұяты əкеге... н) қызық жоқ
14. Балапан ұяда не көрсе... о) жаманнан жирен
15. Ата – бəйтерек... п) боларысы қызық
200
Модуль II
Задание 7
Как вы понимаете следующие словосочетания? Можно ли их переве-
сти дословно? Объясните национально-культурную специфику этих
выражений в казахском языке.
бір ата баласы ______________________________________

бір əке баласы ______________________________________
рулас ағайын ______________________________________
тұңғыш бала ______________________________________
кенже бала ______________________________________
қара шаңырақ ______________________________________
келер ұрпақ ______________________________________
Задание 8
Познакомьтесь со значением слова жан в казахском языке:
1) адамның жан дүниесі (мир человека)

2) үйде жан жоқ (дома ни души)
3) өлеңнің жаны ұйқаста (душа песни в рифме)
4) жаны бар сөз (дельные слова)
5) жан жары (супруг; супруга; возлюбленный; возлюбленная)
6) жан жолдасы (супруг; супруга)
7) жан досы (задушевный друг)
Задание 9
Познакомьтесь с ситуациями, когда казахи употребляют устойчивые
сочетания со словом жан.
1) кеудеден жаны шыққанша 1) пока жив; пока душа в теле

2) жұмысқа жанымен берілу 2) вкладывать душу в работу
3) құр жаны бар 3) в чем душа держится
4) жаны ауыру 4) болеть душой
5) жаны ашу 5) сочувствовать
6) жанға бату 6) врезаться в душу; терпеть страдание
7) жаны жадырау 7) веселеть
8) жанға жайлы 8) приятный для души
9) жаны жай табу 9) успокаиваться
201
10) жан күйер жақын 10) самый близкий

11) жаны кіру 11) оживляться; приходить в себя
12) жаны қалмау 12) сильно заботиться
13) жаны құмар болу 13) любить
14) жан пида 14) жертвование собою
15) жаны қысылу 15) плохо себя чувствовать
16) жаны тебірену 16) быть тронутым
17) жаны түршігу 17) приходить в ужас; ужаснуться
18) жаны шығу 18) не выдерживать
Задание 10
Прочитайте высказывания со словом жан и скажите, в каком значе-
нии оно употреблено. Переведите предложения на русский язык.
1. Мені бір жан түсінбейді.

2. Оған ешбір жан тең келмейді .
3. Ол үйдің бес жаны бар.
4. Оның өлеңге жаны құмар .
5. Бұл менің жан досым.
6. Ултжанды болу ол – намысшыл болу, оз ултына жаны ашу.
7. Сен жанға бататын сөз айттың.
8. Дүниеде теңіз терең емес, адамның жаны терең.
Задание 11
Дополните текст, вставив вместо пропусков нужные слова. Как ласко-
во обращаются к детям в вашей культуре?
Родители, близкие родственники или стар-

шие по возрасту в семейном кругу обращаются
к детям, а также к молодым, используя слова:
_________ – «моя луна», ____________ – «мое
солнце», ____________ – «моя звездочка»,
_____________ – «моя Венера», ____________ –
«мой светоч», _________– «моя душа»,
____________ – «мой свет», __________ –
«мой галчонок», __________ – «мой птенчик», _________ «мой голубок»,
_________ – «мой жеребенок», _________ – «мой ягненок», _________
– «мой верблюжонок», _________ – «мой теленочек» и т. д.
202
Модуль II
Задание 12
Прочитайте лингвокультурологический комментарий. Объясните, как
бы вы перевели слово сүйінші на русский язык. Предложите свои интер-
претации. Есть ли аналогия этой традиции в русской культуре?
Человек, который несет радостную новость, прежде чем сообщить

ее знакомому, близкому или соседу, говорит: «Cүйінші!». И все сразу
понимают, что он пришел с добрым известием. Человек, принесший
радостную, добрую весть, получает за это подарок.
Задание 13
Сравните языковые средства, раскрывающие концепт «радость»
в казахском и английском языках. Как выражают свою радость казахи
и англичане? Какие образы раскрывают этот концепт в каждой культу-
ре? Как вы думаете, кто из них (казахи или англичане) выражают свою
радость сдержаннее? Обоснуйте свой ответ.
Қазақ тілі Ағылшын тілі

Қуаныш
аты бəйгеден келгендей as chirpy as a cricket
(сөзбе-сөз: крокеттей көңілді, қуанышты)
жерден жеті қоян тапқандай as happy as kings (король сияқты бақытты)
ақ түйенің қарны жарылғандай as merry as a marriage-bell
(сөзбе-сөз: үйлену тойы кезіндегі
қоңыраудай қуанышты)
əкесі базардан келгендей as merry as a grin
(сөзбе-сөз: шегірткедей көңілді)
əйелі ұл тапқандай as pleased as Punsh
(Панч секілді риза, көңілді)
наурыз күнінедей
Задание 14
Передайте содержание текста на русском языке в свободной форме.
Переведите выделенные словосочетания.
Қазыбек биге бір адам келіпті. Ол биге былай депті: «Кім жақын, не
қымбат, не қиын? Осы үш сұраққа жауап беріңізші!». Сонда Қазыбек бы-
лай деп жауап беріпті.
203
I
Тату болған ағайын жақын,
Ақылшы болған апайың жақын,
Бауырмал болған інің жақын,
Инабатты болған келінің жақын.
Алдыңа тартқан адал асын,
Қимас жақын – қарындасың,
Сыбайлас болған нағашың жақын,
Адал болған досың жақын.
Еркелеген немерең жақын,
Өз ұрпағың – шөберең жақын.
Жан серігің жас кезіңнен,
Бəрінен де əйелің жақын.
II
Алтын ұяң – Отаның қымбат,
Құт-берекең – атаң қымбат.
Аймалаған анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат,
Асқар тауың – əкең қымбат,
Туып-өскен елің қымбат,
Ұят пенен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат.
III
Арадан шыққан жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын.
Жазылмаған дерт қиын,
Іске аспаған серт қиын.
Ақылыңнан адасып,
Өзің түскен өрт қиын,
Не істеріңді біле алмай,
Ашиды сонда бас миың.
«Үш пайғамбар»
204
Модуль II
Жаң
ысайыққ
мматтику
В казахском языке местоимения, стоящие перед определяемым сло-

вом, выступают в роли определения:
• указательные (сілтеу): бұл, сол, ол, мынау, осынау, сонау, ана, анау:
Бұл үй. – Этот дом. Сол кез. – То время. Ол кісі. – Тот человек.
Сонау тұрған үй. – Вот тот дом. Анау кім? – Кто он?
• вопросительные (сұрау): қай, қандай, қайсы, нешінші:
Қай жақ? – Какая сторона? Қандай адам? – Какой человек?
Қайсы қыз? – Которая девушка? Нешінші орын? – Которое место?
• возвратное (өздік) өз:
өз үйі – свой дом, өз сөзі – свое слово,
өз елі – своя страна, өз əкесі – родной отец
• неопределенное (белгісіздік): кейбір, қайсыбір:
кейбір мəселелер – некоторые проблемы,
қайсыбір кісілер – некоторые люди
• отрицательные (болымсыздық): ешқандай:
Ешқандай сұрақ жоқ. – Никаких вопросов нет.
Ешқандай бос орын жоқ. – Никаких свободных мест нет.
• определительные (жалпылау): бəрі, бүкіл, күллі, бүтін:
адамдардың бəрі – все люди, бүкіл əлем – весь мир,
күллі адамзат – все человечество, бүтін сан – целое число.
Дұр
ильно
Задание 1
Выберите из списка (а–к) перевод, соответствующий словосочетани-
1) сол себептен а) в ту ночь
205
2) сол түні б) там

3) сол түрінде в) для того
4) сол уақытта г) в то время
5) сол үшін д) вон там
6) сол шақта е) тот человек
7) ол жақта ж) в том же виде
8) ол кісі з) в ту пору
9) ана жақта и) на той стороне
10) ана жерде к) по той причине
Задание 2
Переведите следующие вопросы на русский язык. Обратите внима-
ние на различия в употреблении местоимений қай и қандай.
1. Қаланың қай жағында тұрасыз?

2. Қай жерде кездесетін болып шештіңіздер?
3. Қай жерге барамыз?
4. Қай кезде барамыз?
5. Қандай кітап оқып отырсың?
6. Қандай жұмыс таптың?
7. Қандай қызбен таныстың?
8. Саған қандай жігіттер ұнайды?
Задание 3
Закончите предложения. Полученные предложения переведите на
русский язык. Обратите внимание на то, что в условных конструкциях
местоимения қай и қандай переводятся как «какой бы», «каждый»,
«любой».
Үлгі: Қай халықты алсақ та, ана тіліне үлкен мəн берген. – Каждый на-
род уделял большое внимание родному языку.
1. Қай халықты алсақ та, ____________________________

2. Қай заман болса да, ____________________________
3. Қандай адам кездессе де, ____________________________
4. Қандай жерге барсаңыздар да, ____________________________
5. Қандай тіл оқысаңдар да, ____________________________
6. Қандай жұмыс жасасаңдар да, ____________________________
7. Қандай қиындық болса да, ____________________________
206
Модуль II
Задание 4
Переведите следующие предложения на русский язык. Обратите вни-
мание, что местоимение қандай в восклицательных предложениях
обозначает оценку качества, выражает восхищение, удивление, не-
годование, возмущение и т. п.
1. Қандай ерлік! _________________________________.

2. Қандай сұмдық! _________________________________.
3. Қандай қиын! _________________________________.
4. Білгенде қандай! _________________________________.
5. Ұят болғанда қандай! _________________________________.
6. Жақсы көргенде қандай! _________________________________.
7. Керек болғанда қандай! _________________________________.
Задание 5
Изучите значения возвратного местоимения өз и примеры его употреб-
ления. Составьте свои предложения с данными словосочетаниями.
1
өз атынан – от своего имени
өз еңбегімен күн көру – жить своим трудом
өз көзіне өзі сенбеу – не верить своим глазам
өз құқығын қорғау – отстаивать свои права
өз бетімен кеткен бала – ребенок, вышедший из повиновения родите-
лей; своевольный ребенок
2
өз аулым – мой родной аул
өз əкем – мой отец
өз шешесі – родная мать
өз туыстары – свои родственники
өз меншігі – личная собственность
Задание 6
Допишите предложения.
1. Кейбір кезде _________________________________.

2. Кейбір жерлерде _________________________________.
207
3. Кейбір ұлттар _________________________________.

4. Кейбір мəдениеттерде _________________________________.
5. Кейбір елдерде _________________________________.
6. Кейбір қыздар _________________________________.
7. Кейбір жігіттер _________________________________.
8. Кейбір балалар _________________________________.
Тіл ширату
им
Задание 1
Разыграйте следующую ситуацию в группе.
Ситуация. Вас пригласили в большую казахскую семью. У вашего

друга есть дедушка, бабушка, папа, мама, старший брат
(он женат и у него есть дочь), старшая сестра (она заму-
жем и у нее есть сын), младший брат, младшая сестра.
Также к ним приехала погостить старшая сестра мамы и
младший брат жены брата. Ваш друг знакомит вас с чле-
нами своей семьи, при этом каждому дает краткую харак-
теристику. В каком порядке он будет представлять своих
родственников? Правильно используйте наименования
родственных отношений, принятые в казахской культуре.
Задание 2
Познакомьтесь с наблюдениями автора о том, как иностранцы вос-
принимают наличие многочисленной родни у казахов. Согласны ли
вы с выводами автора?
Как правило, иностранцы отмечают наличие многочисленной родни

у казахов. И, как следствие: свадьбы, похороны, поминки, рождение ре-
бенка, юбилеи, сватовство и прочее-прочее – неотъемлемая часть жизни
казахов. При этом стол должен ломиться от угощения независимо от ма-
териального благополучия хозяина. Это совсем неплохо, дружно заверяют
иностранцы. Но почему-то не говорят, что хорошо. Просто констатируют.
208
Модуль II
Зато есть нечто, что их неприятно удивляет. На банкетах и семейных

праздниках, которые так любят казахи, в обязательном порядке можно
встретить «величайших мыслителей человечества», «людей удивитель-
ной скромности и кристальной чистоты», «гордость казахского народа»
и т. д. Неопытный иностранец поначалу восторгается обилием таких вы-
дающихся личностей за одним столом. Зато опытный обязательно уловит
закономерность: чем выше должность «личности» (скажем, председатель
налогового комитета или депутат), тем громче возвеличивается гость.
Однако, многочисленная родня у казахов все-таки больше предмет за-
висти, чем удивления. Иностранцев восхищает, что помощь родственни-
кам, даже не очень близким, в трудную минуту считается естественным
проявлением. Поэтому семья, потерявшая близкого человека, не остается
одна со своим горем.
Эти странные казахи…
Задание 3
Используя материал урока, расскажите, кого принято считать близки-
ми родственниками в казахской, русской и европейской культурных
традициях?
Задание 4
Прочитайте отрывок из книги известного на западе журналиста и пи-
сателя Кристофера Роббинса «Казахстан – это родина яблок». Что
привлекает автора в казахстанских детях?
В лифте я размышлял, отчего казахские дети так привлекательны.

Конечно, здесь национальности перемешаны, что и следует ожидать
в стране, где живут многочисленные этнические группы. Но ведь в лю-
бом школьном дворе Лондона такая же картина. Мне пришло в голову,
что они ведут себя, как полагается детям, – они и есть дети. У них нет
фальшивых стонов или взрослой надменности, которые стали нормой на
Западе. Эти дети сохранили светлое чувство веселья, еще не заслоненное
строгостью современности.
Задание 5
Прокомментируйте на казахском языке высказывание К. Роббинса:
«Мне пришло в голову, что они (казахстанские дети) ведут себя, как
полагается детям, – они и есть дети».
209
Задание 6
Прокомментируйте на казахском языке следующие высказывания.
1. Ата тұрып ұл сөйлесе – ержеткені болар,

Ана тұрып қыз сөйлесе – бойжеткені болар.
Сырым батыр
2. Ата-ананың қадірін білмеген ер
халық қадірін білмес.
Ғ. Мұстафин
Задание 7
Прочитайте текст. Прокомментируйте его.
«Қазақстан жастарының 68,2 пайызы өз елінің азаматы болып

табылатындығына мақтанышпен қарайды». Бұл мəліметті жақында
Украинадағы Горшенин институтының сараптамалық-зерттеу орталығы
жалпақ жұртқа жария етті. Горшенин институтына қарасты зерттеу
орталығы сарапшыларының мəлімдеуінше, Қазақстан көршілес Ресей,
Украина жəне Польша мемлекеттерімен салыстырғанда патриоттық
сезімі жоғары жастардың саны жағынан анағұрлым алда тұр.
Задание 8
1. Қазақстан жастары білімге құмар ма?

2. Қазақстан жастары қоғамдық өмірде белсенді ме?
3. Қазақстан жастары кімді үлгі тұтады?
4. Қазақстан жастары батысқа електейді ме?
5. Қазақстан жастары ұлтжанды ма?
6. Қазақстан жастары үлкендерді сыйлайды ма?
7. Қазақстан жастары не туралы армандайды?
Задание 9
Подготовьте сообщение на тему: «Қазақстан жастары қандай?».
210
Модуль II

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте тексты, запомните названия обрядов.
Шілдехана – праздник в честь новорожденного. Днем знакомые и близ-

кие приходят с пожеланиями, говорят «Құтты болсын». Вечером собрав-
шиеся веселятся, поют песни, играют на домбре,
угощаются. После рождения ребенка первой ро-
женицу посещает родная мать. Разделяя радость
сватов, она привозит подарки для малыша и яв-
ляется желанной и уважаемой гостьей. Приезд
матери к дочери, которая стала матерью, – древ-
ний обычай, который называется «сүйіндір». Для
роженицы специально готовится «қалжа» – мяс-
ная пища, которую приносят знакомые, близкие,
родные. Это, с одной стороны, конкретная забота о женщине, чтобы она
быстрее восстановила здоровье, а с другой – знак уважения, внимания.
Қырқынан шығару – после сорока дней со дня рождения ребенка со-
бравшиеся женщины купают малыша, стригут ему волосы и ноготки.
После купания женщинам, исполнившим
обряд, полагаются подарки в знак благо-
дарности. А всех присутствовавших при
знаменательном событии приглашают к
дастархану. Кстати сказать, у казахов чис-
ла 3, 7, и 41 считаются особенными, благо-
датными.
По обычаю в колыбель впервые укла-
дывает малыша всеми почитаемая бабуш- Казахская колыбель – бесик
ка, обычно родоначальница семьи. Обряд
сопровождается традиционной песней «Бесік жыры». Когда ребенок бу-
дет уложен в постельку, бабушке полагается «бесік салар» – подарок.
Если ребенок рождается раньше положенного срока, он нуждается
в большем тепле, а потому такого малыша первое время держат в го-
ловном уборе, а попросту в шапке, обшитой лисьим, корсачьим мехом.
211
Называется он «тымақ». И спит дитя здесь столько, сколько недоносила

его мать. Только после исполнения полных девяти месяцев ребенок по-
кидает этот своеобразный инкубатор.
Тұсаукесер – разрезание пут. Эта церемония
проводится, когда малыш делает первые шаги.
Его ножки обвязывают тонким пестрым шнур-
ком, разрезать который доверяют энергичному
многодетному человеку. Обряд сопровождается
песнями и пожеланиями, чтобы ребенок твердо
стоял на ногах, уверенно шел по жизни. Цере-
мония продолжается пиром. В старину после
«тұсаукесер» ребенку дарили коня и седло. Пе-
стрый шнурок обозначает, что в жизни бывают
Казахская традиция – не только белые, но и черные полосы – будущий
бесикке салу джигит должен уметь преодолевать трудности.
Задание 2
1. Как называются у казахов праздники, связанные с рождением

и воспитанием детей?
2. Какие праздники, связанные с рождением и воспитанием детей,
есть у вашего народа?
Задание 3
Познакомьтесь с некоторыми формулами поздравления, принятыми
у казахского народа в связи с рождением ребенка. Как поздравляют
с рождением ребенка в вашей культуре?
• Бауы берік болсын!

• Үлкен жігіт болсын!
• Үлкен қыз болып өссін!
• Дені сау, ақылы көп болсын!
Задание 4
Прочитайте пословицы казахского народа. В каком значении в них
употреблено слово бесік?
• Туған жер – алтын бесік.

• Ел болам десең, бесігіңді түзе.
212
Модуль II
• Əйел бір қолымен бесікті тербетсе, бір қолымен əлемді тербейді.

• Ел іші – алтын бесік.
• Бала тəрбиесі бесіктен.
Задание 5
Прочитайте колыбельную песню казахского народа. Обратите внимание:
1) какие ласковые обращения к ребенку звучат в песне;

2) как мать представляет будущее ребенка.
Бесік жыры
Əлди, əлди, ақ бөпем
Ақ бесікке жат, бөпем.
Жылама, бөпем, жылама
Жілік шағып берейін,
Əлди, əлди, ақ бөпем.
Көзімнің ағы, қарасы,
Жүрегімнің парасы,
Уайым, қайғы ойлатпас,
Көңілімнің санасы.
Айналайын, шырағым,
Көлге біткен құрағым.
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым.
Əлди, балам, ақ балам,
Айналайын, балам-ай,
Айналсын сенен анаң-ай.
Əлдилеп сені сүйгенде,
Анаңның көңілі болар жай.
Құрығыңды майырып,
Түнде жылқы қайырып,
Жаудан жылқы айырып,
Жігіт болар ма екенсің?!
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?!
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің?!
213
Таңдайларың тақылдап,
Сөзіңді жұрт мақулдап,
Шешен болар ма екенсің?!
Задание 6
В чем особенность казахской колыбельной песни?
Задание 7
Какие колыбельные песни поют в вашей культуре?
214
Модуль II
ЗАД
ДАНИЯ
ДЛЯ САМОС
СТОЯТЕЛЬН
НОЙ РАБО
ОТЫ
Задание 1
Прочитайте речь Казыбек бия, произнесенную им во время его пер-
вой посольской миссии к джунгарскому правителю, в результате ко-
торой был установлен мир между казахским и калмыцким народами.
Сравните варианты текста на казахском и русском языках.
Казахский вариант Русский вариант

Біз қазақ деген мал баққан Мы – казахи, в степи пасем
елміз, ешкімге соқтықпай жай скот. Никому не угрожаем, мы –
жатқан елміз. Елімізден құт-береке мирный народ. Чтоб счастье и
қашпасын деп, жеріміздің шетін жау удача не покинули нас, чтобы враг
баспасын деп, найзаға үкі таққан невзначай не ринулся на нас, мы
елміз. Ешбір дұшпан басынбаған держим копье наготове и знаем
елміз, басынан сөз асырмаған цену доброго слова. Мы – народ,
елміз. Досымызды сақтай білген верный в дружбе, мы гостеприим-
елміз, дəм-тұзымызды ақтай біл- ны и щедры, а в грозный час, когда
ген елміз. Атадан ұл туса, құл бо- это нужно, ханские юрты обрушим
ламын деп тумайды, анадан қыз мы! Сын, рожденный от достойно-
туса күң боламын деп тумайды. Ұл го отца, никогда рабом не станет.
мен қызды қаматып отыра алмай- Дочь, рожденная честной мате-
тын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз рью, рабыней не станет. Мы воль-
қазақ қарпысқалы келгенбіз, сен ные люди, дети степи, сыновей
темір болсаң, біз – көмір, еріткелі и дочерей своих в неволе содер-
келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы жать не станем. Вы, калмыки, от-
табысқалы келгенбіз, танымай- чаянный народ, но в честном бою
тын жат елге танысқалы келгенбіз, мы вам не уступим. Если вы желе-
танысуға көнбесең, шабысқалы зо, мы расплавим вас. Мы за мир,
келгенбіз. Сен қабылан болсаң, не за вражду, коль надо – схлест-
мен – арыстан, алысқалы немся в открытом бою. И клин-
келгенбіз. Жаңа үйреткен жас ком, и мечом отстоим свою честь.
тұлпар жарысқалы келгенбіз, И храбрых джигитов в степях не
тұтқыр сары желіммін жабысқалы счесть. Ты – леопард-каблан, я –
келгенбіз. Берсең жөндеп бітім айт, лев-арыстан. Ты – скакун-тулпар,
не тұрысатын жеріңді айт, – депті. я – горный сокол-сункар. И спуску
вам не дадим. С добром пришли –
добром ответь! Не хочешь мира –
получишь войну!
215
Задание 2
Прочитайте исторические заметки иностранных исследователей, пу-
тешественников прошлых веков о казахском народе. Какие качества
казахского народа отмечают авторы заметок? Сравните отмеченные
авторами качества казахского народа с речью о казахах Казыбек бия.
Алексей Левшин,
орыс ғалымы
Табиғатпен етене болып, қарапайым тамақ ішіп, таза ауамен тыны-
стап, жайбарақат өскен қазақтардың денсаулығы мықты болып келеді.
Олар күшті, қуатты, ыстық-суыққа төзімді келеді. Жазықта тұрып он
шақырым жердегі затты айырып көре береді.
Бала күннен ат құлағында ойнау – күнделікті гимнастикасы.
Əйелдер кейде бұл тұрғыдан еркектерден асып түсіп жатады. Көп
сөйлей бермейтін, тұйық мінезді, жеке дара ойланып отырғанды жақсы
көреді. Деспотизмді көп көрмеген қазақтар басқа Азия халықтарына
қарағанда аңғал, ақ көңіл, сенгіш. Қайырымдылық, адамды аяушылық,
ақсақалдарға құрмет көрсету – олардың асыл қасиеті.
«Описание киргиз – казачьих, или
киргиз – кайсацких, орд и степей»
Петр Паллас,
саяхатшы, неміс ғалымы
Қазақтар қан төгуге құштар емес, біреуді өлтіргеннен гөрі тұтқынға
алғанды тəуір көреді. Адал қызмет еткен құлға қайырымды…
«Путешествие по разным провинциям
Российского государства», 1773–1778
Юджин Скайлер,
американдық дипломат, ғалым
Қырғыздар (қазақтар) басқа азияттық халықтарға қарағанда бейне
бір бала мінезділігімен ерекшеленеді. Олармен өте жақын танысқаннан
кейін қырғыздарды (қазақтарды) құрметтемеуге, жақсы көрмеуге
ешқандай шараң қалмайды. Орта Азияда тұрған барлық адамдар – қыр-
ғыздар (қазақтар) басқа тайпалардан жоғары тұр деген пікір айтады.
Николай Зеленд,
ресейлік дəрігер
Қазақ – қызу қанды халық. Оның рухында жайсаңдық, ізгілік тəн,
ұдайы жайдары жүреді. Сергек əрі еліктегіш келеді. Жүйкесі көмбіс,
216
Модуль II
ашуланбайды. Бар ниетімен ақкөңіл, адал, басқаның қайғы-қасіретіне

ортақтасқыш, қонақжай, салауатты жəне төзімді. Олардың бойында
қатыгездік пен кекшілдік жоқ. Ұрыста немесе шабуыл кезінде ажал-
мен бепте-бет келсе ешқандай абыржымайды. Мейілінше тату-тəтті
өмір сүруді қалайды. Əйелдері иманжүзді, ақылды.
«Киргизы»
Омск, 1885
Задание 3
Прочитайте текст о национальных головных уборах казахских жен-
щин. Какие головные уборы казахских женщин изображены на кар-
тинках? Почему казахские женщины в разные периоды жизни носили
разные головные уборы?
Əйелдер ерлерге қарағанда ұзынырақ жəне кеңдеу, түсі жағынан да

ерекшеленетін көйлек киген. Қыздар мен жас келіншектер ашық түсті
желбіршекті, бүрмелері көп, қос етек, қызылды-жасылды көйлек киген.
Жоғары əлеуметтік мəртебенің көрсеткіші саналатын ішікті дəулетті
адамдар киген.
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас əйелді, дүниеге сəби
əкелген ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бəйбішені ең
алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия,
кəмшат бөрік киген.
Ұзатылар қыздың əлеуметтік жағдайын сəукелесі білдіретін. Сəукелені
алтын, күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын
жіппен əшекейлейтін.
Қазақ əйелдері тұңғыш баласын туған соң басына кимешек киген.
217
Задание 4
Какой вывод об отношении современных казахских женщин к тради-
циям предков вы можете сделать на основании информации текста?
Жаулық – əйелдер басына тартатын орамал.

В. В. Радловтың пікірінше, тұрмысқа шыққан
əйелдер басына тағатын ақ орамал. ХІХ ғасырдың
соңынан бастап əйелдер киетін кимешек сəннен
шығып, əйелдер оны гүлді шəлімен, түрлі-түсті
орамал-шаршымен алмастырды.
Қазіргі таңдағы қазақ əйелдерінің киім кию
үлгісінен оларға тəн əлеуметтік, жасына байланы-
сты ерекшеліктерді ажыратуға болмайды. Əйтсе
де, əсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық
жерлердегі жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған əйел
затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал келіндердің
орамал тартуы, ал жасы келген əйелдердің жаулық
тартып, кейде кимешек киюі қалыпты жағдай бо-
лып есептеледі.
Задание 5
Прочитайте текст о национальных ювелирных украшениях казахских
женщин. Как они называются? Какую культурную информацию несут
в себе украшения, приведенные в тексте? Что вы знаете о традиции
казахского народа «Сырға салу»? Объясните значение выделенных
в тексте выражений.
Алтын, күміс сияқты бағалы металдан жасалып, асыл тастардан көз

қондырылып дайындалған сырғаны тақпайтын қыз-келіншекті кездестіре
алмаймыз.
Білезіктің (білекке салатын сəнді зат) құдағи-құдашаларға ілтипат, ал
ұзатылатын қызға етжақындарының сый-сияпаты ретінде ұсынылатыны
мəлім.
Қазақ əйелінің əшекейінің бірі – жүзік, сақина. Алтын, күмістен жа-
салып, сырт жағына зергерлер түрлі асыл тас орнатқан сақиналар бұрын
да, қазір де тек əйелдің ажарын ашатын сəндік бұйым ғана емес, адамның
денсаулығына оң əсер ететін, сыртқы-ішкі кері əсерлерден қорғайтын,
бақ-дəулет шақыратын құрал саналады.
218
Модуль II
Қазақ танымында тамақ əзірлейтін əйел қолына міндетті түрде жүзік

не балдақ тағуы тиіс болған. Осыған байланысты «Тамақ адал болу үшін
қолда жүзік болу керек» деген мақалдың айтылуы аталған əшекейлердің
киелі, тазартқыш күші бар деген жалпышығыстық сенімге байланысты
болса керек.
Əдейілеп барған жақын-жегжат ауылдар танысқан қызды құр қол
қайтармай, көзімдей көріп жүр деп, кілем-кілше, оюлы сырмақтан бастап,
сақина, білезік, кемер белдік секілді естелік заттар беретіні тағы бар.
Задание 6
Прочитайте текст о традиции носить серьги у разных народов мира.
Какие ювелирные изделия вашего народа имеют особую культурную
значимость?
Барлық халықтарда сырға əшекейлік зат болуымен бірге махаббат сим-

волы, оның иесінің қоғамдағы орнының көрсеткіші, магиялық қорғаушы
зат ретінде қолданылады. Ежелгі Римде бір құлақтағы сырға құлдық белгісі
саналған. Ал Перудегі инктер дворяндық мəртебе алушылардың құлағына
дөңгелек сырға салу рəсімі болған көрінеді. Ал одан бұрынырақта бой-
жеткен қыздар мен əйелдердің, сондай ақ қарақшылардың сырғасында
айтарлықтай айырмашылық болған. Сырғаның бəлежаладан, ауру
сырқаудан сақтандырушы зат ретінде бағалап, оны көздің көру қабілетін
арттырады, теңізшіні суға кетуден сақтайды деген сеніммен таққан. Ал
Бирмада тақтан дəмелі король ұрпақтарының құлағы міндетті түрде
тесіліп, сырға салынатын болған.
Задание 7
Прочитайте текст о национальных головных уборах казахских мужчин.
Какие головные уборы казахских мужчин изображены на картинках?
Дополните текст информацией о национальном мужском костюме ка-
захского народа.
Интересно, что раньше казахи наголо брили головы и постоянно но-

сили головные уборы.
Такыя – круглая матерчатая шапочка, обязательная для ношения.
Тюбетейки имели среди казахов довольно широкое распространение.
Они сшивались из двух основных частей – цилиндрического невысокого
околыша и макушки. Тюбетейки обычно шили из сатина. Для нарядных
тюбетеек использовался бархат, они украшались цветной строчкой, вы-
шивкой, золотом и серебром.
219
Калпак – летняя шляпа из тонкого белого войлока с узкой высокой

тульей, закругленной или остроконечной макушкой, которую сшивали из
двух одинаковых половин, нижние части отгибались, образуя широкие
поля. Последние обшивали полосой черной или красной материи. Тулью
украшали нашивкой цветного шнура или ткани по шву. Знатным людям
колпак расшивали шелком; нередко его шили из бархата.
Борик – обычный головной убор,
который носили в любое время года.
Шили его на войлочной основе,
снаружи покрытой тканью. Шап-
ка имела форму длинного колпака.
Нижнюю ее часть обшивали мехом
пушных зверей, но часто использо-
валась и овчина.
Тымак – наиболее оригинальный
головной убор, который носили в зимнее время. Тыкмак был необходи-
мым атрибутом одежды для людей, которым приходилось подолгу нахо-
диться на открытом воздухе в условиях суровой непогоды. Благодаря сво-
ей форме он надежно защищает голову и шею. Тымак состоит из тульи
и четырех больших лопастей, скроенных из войлока и крытых тканью.
Лопасти шапки обшивались пушистым мехом.
Задание 8
Прочитайте текст об истории возникновения популярной у казахского
народа песни «Дудар-ай» о любви русской девушки и казахского джи-
гита. Ответьте на вопросы:
1. Почему песня «Дудар-ай» очень популярна у казахского народа?

2. Почему история любви русской девушки и казахского парня стала
легендой казахского народа?
3. Знаете ли вы легенды казахского народа о любви Козы Корпеша
и Баян сулу, Кыз Жибек и Толегена, Енлик и Кебека?
Строки, продиктованные любовью
Когда люди любят друг друга, то их душа начинает петь, а у некоторых
это высокое и красивое чувство вызывает вдохновение, и они начинают
творить. Эту песню, полную чувств и лиризма, сочинила, вдохновленная
любовью, простая русская девушка Мария Рекина. В памяти народной
она осталась как Мариям Жагор-кызы, то есть Мария, дочь Егора.
220
Модуль II
Родилась Мария в 1887 году в семье русских переселенцев, ее отец

был рыбаком. Детство и юность Марии прошли в небольшом казахском
ауле в Акмолинской области. Конечно же, все соседи были казахами, ко-
торые в ту пору, а это был XIX век, не знали ни одного русского слова.
И поэтому Мария и ее многочисленные сестры и братья, очень тесно об-
щаясь с аульными детишками, прекрасно владели казахским языком. Бо-
лее того, сестры Мария и Татьяна Рекины славились на весь район своим
умением ловко придумывать остроумные куплеты – сурымалы соз.
Для Марии степные просторы казахской земли стали родными, она
всей душой полюбила не только этот самобытный и талантливый народ,
но и его культуру и традиции. И, наверное, неслучайно, что, чуть повзрос-
лев и встретив Дюйсена, которого за кудрявые волосы прозвали Дударом,
она полюбила его всей душой. Эта любовь не была безответной. Влю-
бленные строили планы, мечтали, что у них будут дочь и сын. У девочки,
как и у мамы, непременно будут бездонные, голубые глаза и косы цвета
пшеницы. А мальчика с раскосыми глазами и кучерявыми волосами они
будут воспитывать как истинного джигита. Они мечтали… Но взрослые
распорядились по-своему: не бывать этому союзу! И где это видано, что-
бы парень-казах женился на русской! Родители категорически запрещали
им видеться друг с другом и усиленно подыскивали подходящие пары
своим строптивым отпрыскам.
Однажды, отчаявшись, Мария убежала из дома в степь. Именно там
из глубин израненного нежного девичьего сердца родилась песня, став-
шая затем народной, – «Дударай».
Дюйсен, услышав эту песню, понимает, что настало время решитель-
ных действий.
Родители Дюйсена, несмотря на то, что их сын тоже пуще жизни лю-
бил Марию, были противниками этого союза. «Ну и что, что она знает ка-
захский язык и умеет играть на домбре. Любовь любовью, но люди будут
смеяться, да и вера у вас разная! Не будете вы вместе!» И среди аульных
девушек на выданье подыскивали Дюйсену достойную пару. А желаю-
щих соединиться с Дюйсеном было немало. Ведь парень сам по себе кра-
сив, да и работящий. И предложил тогда Дюйсен своей любимой бежать
из дому и тайком пожениться. Так они и сделали. Но, к сожалению, их
счастье продолжалось недолго: вскоре после свадьбы Дюйсен сильно за-
болел и умер. Мария осталась одна.
История любви Марии и Дудара стала легендой. Может быть, причи-
ной тому стала нестареющая песня «Дударай». Ведь и сегодня эта песня,
221
несмотря на то, что прошло столько времени, очень популярна, ее испол-

няют на разных языках.
А песня и история любви продолжает жить, вдохновляя и других. Так,
в 1953 году Евгений Брусиловский поставил оперу «Дударай». А в 1949–
1954 годах известный поэт Халижан Бекхожин написал поэму «Мария –
дочь Егора».
Прошло уже более 120 лет со дня рождения поэта и композитора, за-
служенного деятеля искусств Казахской ССР Марии Егоровны Рекиной
(Мариям Жагор-кызы, 1887–1950), но, думаю, что история любви сме-
лой девушки, воспевшая своей песней в далекую мрачную эпоху дружбу
народов, и ее строки, продиктованные любовью, затронут струны души
и наших современников.
Ляззат Сералина
Задание 9
Прочитайте текст песни Мариям Жагорқызы «Дудар-ай». Прослушай-
те песню в исполнении Алибека Днишева. Выполните письменный
перевод на русский язык текста песни.
Мариям Жагор деген орыс қызы

Он алты, он жетіге – келген кезі
Қазаққа Дудар деген ғашық болып
Сондағы Мариямның айтқан сөзі
Дударари-дудым
Бір сен үшін тудым!
Шіркін-ай, Дудари-ри-дудым!
Дудар-ай, ақ боз атты жемдедің бе
Жеріңе уағда айтқан келмедің бе?
Жеріңе уағда айтқан келмей қалып
Мариям заты орыс деп сенбедің бе?
Ащыкөл, Тұщыкөлдің арасы бір
Басыңа камшат бөрік жарасып жүр
Дудар-ай, келер болсаң тезірек кел
Орныңа өңкей жаман таласып жүр
222
Модуль II
Қолында Мариямның өткір қайшы
Қағазға Мариям аты жазылсайшы
Қор болып бір жаманға кеткенімше
Алдымнан қазулы көр табылсайшы!
Задание 10
Проведите в группе диспут на тему «Межнациональные браки в со-
временном мире».
Задание 11
Прочитайте отрывок из сказки об Алдаре косе. В чем особенность
этого диалога? Используя ресурсы Интернета, ответьте на вопросы.
1. Какие сказки читают казахские дети?

2. Кто является персонажами казахских сказок?
3. Почему казахские дети очень любят Алдара косе?
«С каких пор холм покрылся снегом?»
«Пожалуй, с четверть века».
«Двумя еще владеете?»
«Владею ныне тремя».
«Как относитесь к дали?»
«Даль мне близка».
«Как относитесь к ближнему?»
«Ближнее мне далеко».
«С сорока возьмете по одной?»
«Если на то будет ваша воля».
«Тогда берите заранее».
«Могу взять и потом. Надеюсь, не обманут, мой повелитель».
Нукеры ничего не поняли из этого разговора и попросили Алдара разъ-
яснить его суть. И Алдар сказал: «Хан поначалу спросил: «Давно ли холм
покрылся снегом?» Это означало: «Давно ли побелела ваша голова?».
И я ответил: «Уже четверть века». Потом хан спросил: «Владею ли я дву-
мя?» Означало это: «Крепко ли я стою на двух ногах?» Я сказал: «Владею
тремя», то есть, «Хожу с палкой». «Как относитесь к дали?» – спросил
223
хан. Смысл: «Хорошо ли видите издалека?» Я сказал: «Даль мне близка»,

значит: «Далекое вижу хорошо». Хан поинтересовался: «Как относитесь
к ближнему?», то есть, «Как видите вблизи?» Я ответил: «Ближнее мне
далеко». Означает: «Вблизи вижу плохо». Хан догадался, что вы все из
нашего разговора ничего не поняли и что потом все равно придете ко мне
за разъяснением, а потому спросил: «С сорока возьмете по одной?», что
означало: «Возьму ли с каждого из сорока нукеров по одной лошади?»
Вот и вся разгадка».
Задание 12
Напишите сопоставительное эссе о традициях разных народов. Об-
ратите внимание, какие требования предъявляют к сопоставительно-
му эссе Д. В. Колесова, А. А. Харитонов в книге «Пишем эссе»:
1. Сопоставительное эссе – это эссе, в котором вы сравниваете пред-

меты или явления. Вы можете сконцентрировать свое внимание на общих
чертах двух предметов (явлений), на их различиях или на том и другом
одновременно. Цель – показать, чем похожи или чем различаются срав-
ниваемые предметы или явления, в чем заключаются их достоинства и их
недостатки.
2. Языковые средства связи в сопоставительном эссе:
• сравнительные конструкции (см. материал модуля);
• союзы:
да / де (и), та / те (и), жəне (и), сондықтан (поэтому), бірақ (но), алайда
(однако), сонда да (и тем не менее), сөйтсе де (тем не менее), сөйткенмен
(несмотря на это), дегенмен (тем не менее), əйтпесе (либо), əлде (а), не-
месе (или), болмаса (или), не (или), себебі (по этой причине), өйткені
(потому что), неге десек (так как), сондықтан (поэтому), сол себепті (по
этой причине), егер (если), егер де (если), яғни (то есть), демек (значит),
ал (если так), ендеше (если так), олай болса (если так), онда (если так)...
3. Логические скрепы:
Осы мəселені талқыласақ.
Если обсудить этот вопрос (эту проблему).
Мұны мұқият талдасақ.
Если обсудить это тщательно.
Жан-жақты талдап көрейікші.
Попробуем проанализировать всесторонне.
224
Модуль II
Бұл, əрине, даулы мəселе.

Это, конечно, спорный вопрос.
Бұл, сөзсіз, дəлелсіз пікір.
Это, безусловно, неаргументированное мнение.
Менің пікірімді қолдайсыздар деп ойлаймын.
Я думаю, что вы разделите мое мнение.
Мүмкін, мен қателесіп тұрған шығармын.
Возможно, я ошибаюсь.
Бір жағынан, бұл дұрыс.
С одной стороны, это правильно.
Екінші жағынан, қарасақ.
Если посмотреть с другой стороны
Бірақ, мен бұл пікірмен келісе алмаймын.
Но я не могу согласиться с этим мнением.
Менің ойымша...
По-моему...
Таңғаларлық қой!
Удивительно!
Ол дұрыс пікір емес.
Это неверное мнение.
225
ТЕК
КСТЫ
ОГО ЧТ
ТЕН
НИЯ
ТЕКСТ 1
Особая ментальность казахской женщины – это
ее нежность, воспитанность, заботливость, которые
веками передавались из поколения в поколение, став
традиционными. Например, казахская женщина,
особенно молодая, никогда не пересекала дорогу
мужчинам. Если увидит, что идет взрослый муж-
чина, старалась незаметно задержаться, чтобы про-
пустить его. Встречая взрослых мужчин, казахская
женщина делала сəлем (поклон) в знак уважения. На
что мужчина отвечал ей словами: «Бақытты бол!»
(Будь счастлива!), «Алла разы болсын!», «Алла риза болсын!» (Пусть Ал-
лах будет доволен!).
Казахская женщина, как правило, не называла своего мужа по име-
ни, придумывала более уважительные слова: «отағасы» (старший очага),
«баллардың əкесі» (отец детей) и т. д. Она не называла по имени све-
кра, братьев своего мужа. Придумывала каждому из них подходящее,
уважительное, ласковое имя, которое точно отражало облик, поведение,
характерные черты движения, речи, но в мягкой, близкой сердцу форме.
Скажем, старшему брату мужа она давала, например, такое имя, как Мол-
да ага (Учитель ага), если он был интеллектуальным. Младшим братьям
мужа она тоже находила ласковые имена вроде Ак бала (Белый паре-
нек) или жан торе, Торем (Справедливая душа, Праведный) и т. д. Млад-
шим сестрам своего мужа она давала такие нежные имена, как Еркежан
(Строптивая душа), Шырайлым (Свет, красота моя) и др. У казахов есть
поговорка «Ағайын тату болса, ат көп, абысын тату болса, ас көп» (Если
родственники дружны, то много коней, если жены братьев дружны, то
много застолий).
Хрупкая, вежливая казахская женщина могла, надев на себя доспехи
и сев на коня, стать также бесстрашным воином, если родина окажется
в опасности. Неслучайно в годы Великой Отечественной войны казах-
ские девушки сражались с фашистскими захватчиками, будучи летчика-
ми, танкистами, артиллеристами, пулеметчиками, снайперами и т. д. Они
226
Модуль II
стали законными наследницами Томирис, которая наголову разбила не-

сметные войска персидского царя Кира. В мирные годы казахские жен-
щины, благодаря своей мудрости, находчивости, возглавляли не только
свой аул, но и целые роды, о чем свидетельствуют названия некоторых
казахских родов. Это объясняется тем, что казахские женщины не знали
затворничества, подавленности. Казахская женщина никогда не умолчит,
если что-то надо сказать. Если женщины возглавляли роды, были пред-
водителями аулов, оказывались ханами, то это говорит о высоком уровне
культуры кочевников-казахов.
Итак, менталитет казахской женщины – яркий пример того, что ее
жизнь построена на противоречиях. С одной стороны, нежность, вежли-
вость, уступчивость, с другой – умение постоять за себя, смело и открыто
выражать свою мысль перед кем угодно. С одной стороны, гнет патриар-
хальных обычаев, с другой – личная ее свобода. С одной стороны, жен-
ственность, с другой – мужественность...
Д. К. Кшибеков. Истоки ментальности казахов
ТЕКСТ 2
Эти странные казахи

Наверно, вам попадались на глаза тоненькие книжицы с забавным
названием «Эти странные (далее указывались: итальянцы, шотландцы,
датчане и т. д.)». Меня, естественно, заинтересовал вопрос: а что думают
о казахах иностранцы, длительное время проживающие в Алматы и со-
ставившие вполне определенное мнение о казахах.
Казахи – странный народ. Наверное, нигде в мире не встретишь тако-
го гармоничного сочетания современного прозападного образа мышле-
ния и бережного отношения к старинным традициям. Во многих домах
алматинских казахов можно увидеть модную мебель, новейшие марки
компьютеров и прочей электроники, детей, запросто болтающих на ан-
глийском языке. И в то же время – комнаты с корпешками и подушками
на полу, бабушек в национальных халатах со старинными браслетами на
руках, с трудом изъясняющихся со своими внуками. Как правило, в таких
семьях царят согласие и любовь, при том, что в доме могут звучать одно-
временно два-три языка, а члены семьи с увлечением слушают как попсу,
так и домбру.
Культ старших, особенно стариков, восхищает, вызывает искреннее
уважение ко всей нации. Хотя здесь нередко могут возникать проблемы,
227
связанные с различным менталитетом старшего поколения, выросшего

в условиях коммунистического режима, и младшего, активно осваиваю-
щего реалии капитализма. Однако этот конфликт поколений чаще всего
разрешается без скандалов и упреков в силу природного такта казахов
при общении с аксакалами.
Иностранцы, как правило, удовлетворены своими отношениями

с местными партнерами. Естественно, у казахстанских предпринимате-
лей, как и у всех на пространстве СНГ, еще только формируется необхо-
димый опыт ведения бизнеса с иностранцами, но казахи, пожалуй, мно-
гим могли бы дать фору в этом вопросе. Некая расхлябанность (не более,
чем у других) при ведении бизнеса, снисходительное отношение к сро-
кам и датам поначалу смущают и удивляют. Но постепенно, лучше узнав
казахов, иностранцы приспосабливаются и с пониманием кивают, когда
казахский партнер объясняет несвоевременное выполнение обязательств
юбилеем любимого дяди или рождением очередного племянника.
Казахи гордятся своей историей, долго и увлеченно рассказывают
о победах и батырах, что не может не вызывать уважения. Но, как заме-
тил один итальянец:
– Конечно, исторических памятников и произведений древней куль-
туры сохранилось не так много, как, например, в Риме. Поразило другое.
История казахов настолько многообразна и многовариантна, что не зна-
ешь, кому верить. Некоторые, ничем не смущаясь, доходят до утверж-
дения, что зарождение цивилизации началось именно с казахов. Казахи
гордятся своей историей и культурой и, думаю, небезосновательно, но…
228
Модуль II
вы понимаете меня? С восхищением узнал, что практически каждый ка-

зах знает своих предшественников до седьмого колена. Любой мальчуган
запросто отчеканит вам имена своих предков, живших в незапамятные
времена. А некоторые без ложной скромности могут показать вам соб-
ственное генеалогическое древо, начинающееся с великого Пророка.
Мне повезло, попался и такой иностранец, который знал нас еще в до-
перестроечный период.
– Главное у казахов – жажда к дипломам! Пусть вас это не смущает,
постепенно она перерастет в жажду к знаниям. И это особенная, отличи-
тельная, я бы сказал, черта казахов. Причем – очень важная. Это поможет
вам со временем войти в число передовых стран мира. Конечно, уровень
вашего образования оставляет желать лучшего. Бесчисленное количество
академий и университетов внушает незнающему человеку некий трепет.
Но количество, я уверен, должно непременно перерасти в качество.
http://www.zonakz.net/
229
МОДУЛЬ III
«Қазақ ұлтының ділі»
«Про казахский менталитет»
Модуль 3 поможет вам усовершенствовать свои знания о ка-

захской культуре и свои умения общения на казахском языке. За
многовековую историю своего существования у казахов сложились
свои обычаи, нравы, традиции, которые по-прежнему трепетно
передаются из поколения в поколение, которые и сегодня нельзя
не учитывать в межнациональном общении и взаимодействии
с представителями казахского народа. Вы изучите правила эти-
кета, принятые во взаимоотношениях между старшим и млад-
шим поколением в казахском обществе, узнаете, как обозначается
время в казахском языке и какую роль играют сакральные числа
в казахской культуре. Вы почерпнете много новых сведений о гео-
графии Республики Казахстан, об уходящей в глубину веков исто-
рии страны, узнаете, какие исторические памятники внесены
в список Всемирного культурного наследия ЮНЕСКО. Вы приоб-
ретете важнейшие профессиональные и учебные умения: сравни-
вая способы выражения одной и той же мысли в казахском и рус-
ском языках, вы сформируете некоторые переводческие умения;
используя материалы модуля и сайты Интернета, вы научитесь
составлять лингвокультурологические словари по разнообразным
темам, например по теме «Казахская юрта» или «Казахская на-
родная музыка».
9-шы сабақ
Қазақтың қасиетті сандары...
Урок 9
Какие числа у казахов священные?
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте интервью с этнографом Абыз Жагда Бабалыкулы. Обра-
тите внимание на форму обращения «аға» к собеседнику, выбранную
журналистом. Возможно ли подобное обращение в интервью в рус-
ской культуре? Обоснуйте свой ответ.
Этнографпен əңгіме
– Аға, қазақтың жыл санау үрдісінде мүшел деген бар. Осыған тоқ-
талсаңыз…
– Бұл бізде ғана емес, түркі тектес жəне мына Орта Азия
халықтарының көпшілігінде кездеседі. Мүшел жастарды былай жіктеуге
болады: он үш жас – ер жете бастау, жиырма бес жас – жігіттік шақтың
нақ өзі, отыз жеті жас – ақырын басып, анық жүріп, ақыл тоқтатқан
кезең, қырық тоғыз жас – орта жас, алпыс бір жас – өз балаңнан тəтті
болатын немере сүю, жетпіс үш – қарттықтың басы болар, сексен бес
жас – кəріліктің келгені, тоқсан жеті жас – қалжырап, ештеңеге жараусыз
қалғаның, жүз тоғыз жас – шөпшек сүю, жүз жиырма бірге жетсең – онда
неменең қасыңда дей бер. Мына астрономия ғылымының есебі бойынша
əрбір он екі жылда Юпитер өзінің орбитасын бір рет айналып шығады
екен. Сонда адамның мүшел жасы да əрбір он екі жыл сайын кіріп от-
ырады. Мұнда да бір байланыстың бары анық. Бір жылда он екі ай бар.
Бұрындары осы мүшелден аман шыққандар той жасап жататын. Ырым
ретінде мүшелден шыққан соң өзінің ең ұнамды дейтін киімін жоқ-жітікке
иə болмаса ағайын-туыстың біріне сыйға береді.
233
– Əйтседе қай мүшел қауіптірек?

– Енді əркім өзінің пешенесіне жазғанын көреді. Бірақ халық
даналығында отыз жеті жас ең қауіпті мүшел болып саналады. Енді бұл
кезең адам баласының есейіп, отбасын ғана емес, бүкіл бір елді басқара
алатындай шамада болған соң, оған келер қауіпте көбейсе керек.
«Ана тілі» газеті
Задание 2
Как вы переведете на русский язык словосочетание «мүшел жас»?
Есть ли подобное понятие в русской культуре летоисчисления?
Задание 3
Как вы поняли содержание диалога? Ответьте на вопросы:
1. О какой особенности жизненного цикла человека в казахской куль-

туре идет речь в интервью?
2. Когда наступает «мүшел жас»?
3. Как деление жизненного цикла человека связано с астрономией?
4. Какую характеристику дает этнограф каждому этапу возраста че-
ловека?
5. Какой самый сложный «мүшел» в казахском миропонимании? По-
чему?
Задание 4
Передайте на русском языке описание каждого периода жизни чело-
века (13, 25, 37, 49, 61, 73, 85, 97, 109, 121).
Задание 5
Прочитайте описание человека в 10 лет, в 20 лет, в 30 лет, в 40 лет,
в 50 лет, в 60 лет, в 70 лет, в 80 лет. Чем характеризуется каждый воз-
раст по описанию Жетес бия? Согласны ли вы с его определениями?
Қазақта əр он жастың арасын бір белес деген. Кезінде Жетес би бы-

лайша сипаттаған:
Онға келдім – ойнадым, қазығыңа тоймадым.
Жиырмаға жеттім – бойладым, балалылықты қоймадым, жақсы
сөзге сүйіндім, жаман сөзге күйіндім, барымды киіндім, сұлуларға
шүйілдім, жауларыма түйілдім.
234
Модуль III
Отызға келдім – алтайы қызыл түлкі болдым, қыран бүркітке ал-

дырмадым, құмай тазыға шалдырмадым, қатар құрбының көңілін
қалдырмадым.
Қырыққа келдім – арғымақтай аңқылдадым, тау тағысындай саңқыл-
дадым, ақ алмастай жарқылдадым, күз қырандай шаңқылдадым,
барымды жоқ деп сарқылмадым.
Елуге келдім – биік қырға шықтым, арғы жағының алыс-жақынын
байқадым, дəулетімді шайқадым.
Алпысқа келдім – алты тарау жолға түстім, қайсының алыс-жақынын
білмедім.
Жетпіске жеттім – жеңілгенімді білдім, бала мен келінге билігімді
бердім, айдауында жүрдім.
Сексенге келдім – оң жағым – от, сол жағым – су, артым – құз, қалай
қозғалсам да тірлік деп біле алмады.
Задание 7
Ознакомьтесь с тем, как в казахской культуре определяют каждый
возраст. Выполните смысловой описательный перевод этих опреде-
лений на русский язык.
10 жасқа дейін – қозы жасы _________________________

10 мен 20 жас аралығы – қой жасы _________________________
20 мен 30 жас аралығы – жылқы жасы _________________________
30 жас – орда бұзар _________________________
40 жас – қылыш жас _________________________
50 – ел ағасы, ердің жасы _________________________
60 жас – пайғамбар жасы _________________________
70 жас – жетпістің белесі _________________________
80 жас – сексеннің сеңгірі _________________________
Задание 8
Составьте диалог по ситуации.
Ситуация. У вас есть возможность взять интервью у известного эт-

нографа казахского народа. Продумайте, какие бы вы за-
дали вопросы об особенностях казахского менталитета
и какими были бы возможные ответы.
235
Ой шақыру
м
Задание 1
Задание 2
Прочитайте текст и выберите один из предлагаемых к нему заголовков:
• «Сандар əлеміне саяхат»

• «Сандар сөйлейді»
• «Киелі сандар»
Біз бүгін сандар əлеміне саяхат жасаймыз. Бұл саяхатта біз көптеген
сандардың сырларын ашып, олардың қасиеттерінің пайда болу кезеңін
тамашалаймыз.
Ежелгі түркі халықтары саннан бұрын заттың белгілерін, қасиеттерін
салыстырған. Мысалы, Ай, Күн – біреу, өзі де біреу. Осы бір санның
сөздік баламалары – жеке, дара, жалғыз, сыңар, жалқы, саяқ деген
ұғымды білдірген. Екі санын да осы тəріздес меңгерген, ол санның сөздік
баламалары – жұп, қос, егіз болса, жұптан тұратын ұғымдар – екі көз,
екі құлақ, қол мен аяқ болған. Сонымен бірге сан, сансыз, қыруар, көп,
мол деп санауға болмайтын заттарды атаса, ол заттардың ең кішкентай
бөлшектерін кішкентай, титімдей, бір тамшы, бір мысқал, құйтымдай
десе, енді бірде жазықтарды – даладай, ат төбеліндей, түйнектей,
алақандай десе, судың мөлшерін – терең, таяз, бөлшек ұғымдарды –
жарым, жарты деген.
Түркілер саудадағы айырбас кезінде өз дене мүшелерін жиі қолданған
екен. Мысалы, бір қарыс, сүйем, кере қарыс, табан, бір елі, екі елі, бір
шымшым, бір шумақ. Міне, осы өлшемдер бойынша, матаны – шынтақ,
бой, ал ұзындықты – шақырым, бие сауым, сүт пісірім, ет асым жер, көз
көрім жер деп уақытты ұзақтығын өздерінің күнделікті тұрмыстарынан
алған.
0 саны – шексіздік белгісі жəне жаратылмаған əлемнің саны болып
табылады. Графикалық жоба бойынша сақина немесе дөңгелек ретінде
белгіленеді.
236
Модуль III
1 саны – адам өмірін басқаратын, əр пенде ұмтылатын сан болып

есептеледі. Қандай да бір құбылыстың, тіршіліктің, əлем жаратылысының
бастауын білдіреді. Графикалық бейнелеуі вертикаль сызық.
2 саны – қосылу, толықтыру символы. Жақсы мен жаман, ер мен əйел,
күн мен түн, ақ пен қара.
3 саны – жалпы түркі халықтарында, соның ішінде қазақ халқында
үш саны қасиетті болып есептелінеді. Үш қуат: ақыл, жүрек, тіл. Үш жүз:
ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз. Үш құсты – аққуды, қарлығашты, байғызды
өлтіруге болмайды. Үш адамның ниеті бұзық: өтірік айтатын, сөзінде
тұрмайтын, аманатқа қиянат жасайтын. Адам Атаны жаратқанда жіберген
үш қасиет: ақыл, ұят, сабыр. Үш нəрсенің үш нəрсесіз болуы: басы бар,
ақылы жоқ іс, ғылымы бар, амалы жоқ іс, байлығы бар, қайырсыз іс
қылушы. Қазақтың үш биі: Төле би, Қазыбек би жəне Əйтеке би. Аптаның
үшінші күні, яғни сəрсенбінің сəтті күні деп сапарға шығатын болған.
Осы күні басталған істің бəрі де сəтті болады.
Қазақ халқынан өзге де ұлттарда үш саны қасиетті болып саналған.
Бір мен екінің қосындысы ретінде қандай да бір істің бастамасын да,
жалғасын да білдіреді. Қытайларды үш саны біраз құбылыстың симво-
ликасы болып табылады. Жарықтың үш көзі – Жұлдыз, Күн, Ай. Үш бас-
тау – Аспан, Жер, Адам. Отбасының үш элементі – еркек, əйел, ұрпақ.
Көптеген халықтарда үш саны есептеудің соңы деп саналады. Оны
толықтың, толудың, аяқталудың символы деп есептейді. Ежелгі Грекия-
да бұл сан – бақыттың саны. Ежелгі Вавилонда үш құдайға: Күн, Ай,
Шолпанға табынатын болған. Діни сенім-нанымдарда, ертегілерде үш
саны қасиетті сан болып есептелген. Үш саны өткеннің, осы шақтың,
келешектің символы.
4 саны – қазақта ертеде бұл сан тұрақтылық пен беріктілік, əділдіктің
белгісі болған. Ол шаршы болғандықтан, əлемнің төрт бұрышын, жылдың
төрт мезгілін, табиғаттағы төрт құбылыс – от, жер, су, ауаны білдірген.
Төрт түлік мал: қой мен ешкі, сиыр, жылқы, түйе. Төрт түлік мал қазақтың
бірден-бір күн көріс көзі болып табылған. Қазақ халқының өмірін төрт
түлік малсыз елестету мүмкін емес.
5 саны – қазақта бес нəрсені баянсыз – бұлттың көлеңкесі, еңбексіз
келген байлық, қорқақтың достығы, жалған мадақ, опасыздың махаббаты
деп түсінген. Қазақ халқы тілді, дінді, тарихты, дəстүрді, атамекенді бес
анық деп атаған. Абай атамыздың өлеңінде:
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой,
237
Бес асыл іс көнсеңіз.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ,
Бес дұшпанды білсеңіз.
6 саны – қазақта адамның күнделікті өмірде алты парызы бар. Біріншісі
адамдардың бір-біріне сəлем беруі, екіншісі шақырса бару, үшіншісі
кеңес сұраса – ақыл қосу, төртіншісі кез келген адамның сұрағына жауап
беру, бесіншісі ауырып қалған адамның көңілін сұрау, алтыншысы қайтыс
болған адамның жақындарына көңіл айту. Ақыл, білім, жомарттық,
əділдік, шыншылдық, кең пейіл – адамның алты асқары. Алты саны
дүниенің жаралуын білдіреді.
7 саны – қазақтардың таным-түсінігінде жеті санының алар орны ерек-
ше. Жердің жүзін мекендеген халықтардың көбісі, соның ішінде қазақтар
ерте кезден-ақ жеті санында сиқырлық күш бар деп санаған. Жеті саны –
жалпы жер бетіндегі халықтар ұғымы бойынша қасиетті сан.
8 саны – сегіз санының құпиясы əлемдегі мəңгілік үздіксіз қозғалысты
білдіреді. Сегіз саны – мəңгілік символы. Бұл қытайлардың ең сүйікті саны.
9 саны – тоғыз саны өмірге адам əкеледі. Ол үш үштіктен құралған.
Көшпенділер тоғыз санын болмыстың шыңы деп санаған, олардың
салт-дəстүрлері мен наным-сенімдерінде тоғыз саны қасиетті болып
есептелінген, «ұзақ өмір» ұғымын білдірген. Сонымен бірге қазақтарда
тоғызқұмалақ – қазақ халқының ұлттық дəстүрлі ойындарының бірі, ақыл-
ой ойыны. Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4000 жылдық
кезеңді қамтиды. Тоғызқұмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең
көп тараған ойын болатын.
10 саны – он саны үйлесімділік пен рухани толығудың бейнесі болып
саналады.
12 саны. Тек қазақ халқында ғана емес, барлық халықтар үшін он екі
саны – қасиетті сан. Қазақтар он екі жылды бір мүшел дейді. Алғашқы
мүшел жас қана он үш жыл, оған он екі жастан қосып отырсаң келесі
мүшел шығады. Қазақтар мүшел жасты өмірдің қиын, қауіп-қатерге толы
кезеңі деп түсінген.
13 саны. Қазақта алғашқы мүшел жас осы он үшке тура келеді.
40 саны. Қырық санына байланысты оның қасиетін ашатын мағыналы
тіркестер көп көлемде таралған. «Қызға қырық үйден тыйым» деген-
де ұғатынымыз қыз əдебіне деген көзқарас. Той жасап, қуаныш қызық
болар болса, қазақ елінің бұрыннан қалыптасқан ұғымында «Отыз күн
ойын, қырық күн тойын жасады» деген сөз қолданысы бар. «Қырықтың
238
Модуль III
бірі – қыдыр» деп үйге келген қонақ өзімен бірге ырыс, үйге құт əкеледі
деп түсінген.
Міне, əдетте соншалықты маңыз берілмей, өз жөнімен қолданыла
беретін сандардың бəрінің мəн-мағынасы бар екен. Қазақ халқының
наным-сенімімен басқа халықтардың наным-сенімін салыстыра отырып
аңғарсақ, сандар сырының құпиясының соншалықты тереңде жатқанын
байқаған болармыз.
Задание 3
1. Бір санның сөздік баламалары қандай?

2. Жұптан тұратын ұғымдар қандай?
3. Түріктердің өлшем білдіретін ұғымдарының сөздік баламаларының
ерекшеліктерін сипаттап беріңіз?
4. Жалпы түркі халықтарында, соның ішінде қазақ халқында қандай
сандар қасиетті болып есептелінеді?
5. Əлем халықтарында қандай сандар қасиетті?
Задание 4
Проверьте, как вы поняли текст. Ответьте на вопросы.
1. Қандай сан тіршіліктің, əлем жаратылысының бастауын білдіреді?

2. Қандай сан қосылу, толықтыру символы?
3. Қандай сан қандай да бір істің бастамасын да, жалғасын да біл-
діреді?
4. Қандай сан өткеннің, осы шақтың, келешектің символы?
5. Қазақтарда қандай сан тұрақтылық пен беріктілік, əділдіктің
белгісі болған?
6. Абай бес асыл іс деп нені айтқан?
7. Абай бес дұшпан деп нені айтқан?
8. Қазақтардың қандай алты парызы бар?
9. Дүниенің жаралуын қандай сан білдіреді?
10. Қандай сан қазақтардың таным-түсінігінде ерекше орын алады?
11. Қандай сан əлемдегі мəңгілік үздіксіз қозғалысты білдіреді?
12. Көшпенділерде «ұзақ өмір» ұғымын қандай сан білдірген?
13. Қандай сан рухани толығудың бейнесі болып саналады?
14. Бір мүшелді құратын сан?
15. Алғашқы мүшел жас?
239
Задание 5
а) сакральности числа 3;
б) сакральности числа 4;
в) сакральности числа 5;
г) сакральности числа 6;
д) сакральности числа 7;
е) сакральности числа 9;
ж) сакральности числа 40.
Задание 6
Задание 7
Кратко передайте содержание текста на казахском языке.
Задание 8
Прослушайте текст и прокомментируйте его в сравнении с сакраль-
ными числами вашего народа.
Задание 9
Прослушайте текст еще раз. Трансформируйте текст в диалог пред-
ставителей разных культур. Разбейтесь на пары и разыграйте состав-
ленные диалоги.
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Переведите на русский язык следующие слова и словосочетания,
обозначающие меры измерения в казахском языке:
біреу, жеке, дара, жалғыз, сыңар, жалқы, екеу, жұп, қос, егіз, сан, сан-
сыз, қыруар, көп, мол, кішкентай, титімдей, жарым, жарты, шақырым,
шексіздік, қосынды, екінің бірі.
240
Модуль III
Задание 2
Распределите слова и словосочетания из Задания 1 в зависимости от
количественного значения в две группы: 1) аз; 2) көп.
Задание 3
Прочитайте следующие названия городов и сел Казахстана. Объясни-
те их способ образования. Переведите их на русский язык.
Екібастұз, Бесқала, Бесқарағай, Бесауыл, Бескетік, Бесқұдық, Бес-

там, Бестамақ, Бестау, Бестөбе, Бестоғай, Біркөлік, Бірлесу, Бірлестік,
Бірлік, Біртілек, Жалғызтөбе, Жартытөбе, Жетітөбе, Жетыбай, Жетысай,
Қырыққұдық, Мыңбұлақ, Мыңтөбе, Мыңшұңқыр, Үшағаш, Үшбұлақ,
Үшқатты, Үшкөпір, Үштөбе.
Задание 4
Переведите следующие словосочетания с компонентом аз на русский
язык. Сравните способы выражения одной и той же мысли в казах-
ском и русском языках.
Аз-ақ, аз ғана, аз емес, аздан кейін; аз сөзді, аз табысты, аз тиражды,

аз санды, аз адам, аз сан, аз уақыт, аз ұлттар; аз көріну; аз қалды; аз де-
гендей, аз дегенде.
Задание 5
Переведите следующие высказывания, обращая внимание на
способы выражения одной и той же мысли в казахском и русском
языках.
1. Аз сөйлеп, көп тыңда.

2. Аз да болса көптей көр.
3. Уақыт аз қалды.
4. Ол жылауға аз қалды.
5. Аз сөйлесең де, дəл сөйле.
6. Азды аяған көптен құр қалады.
7. Аз білгеніңді көпке балама.
8. Азға – қанағат, жоққа – сабыр.
9. Аз сөз алтын, көп сөз көмір.
10. Аз ба, көп пе?
11. Бұл саған аз!
241
Задание 6
Переведите следующие словосочетания с компонентом көп на рус-
ский язык. Сравните способы выражения одной и той же мысли в ка-
захском и русском языках.
Көп адам, көп жылдар, көп кітап; көп білу, көп оқу, көп сөйлеу; көп ба-
лалы, көп жылдық, көп өлшемді, көп сөзді, көп тілділік, көп ұлтты мем-
лекет; көп жасау, көп күттіру, көп ойламай-ақ; көп отырып қалу; көпке
төзбейтін; көп уақыт; көптің алдында; көппен бірге болу; көптің орта-
сында; адамдардың көбі, уақыттың көбі, көп жағдайда; көп болғанда, көп
болса, көп бұрын, көпке дейін, көптен кейін; көп сөзді; азды көпке балау,
көпті көрген қария.
Задание 7
Переведите следующие высказывания, обращая внимание на спосо-
бы выражения одной и той же мысли в казахском и русском языках.
Найдите русские эквиваленты соответствующих казахских образных
выражений.
1. Көп батырдан жау кетеді, көп шешеннен дау кетеді.

2. Көп жабылса, жоқ табылады.
3. Көп жасаған білмейді, көп көрген біледі.
4. Көп жасаған құрдасынан айыралады.
5. Көп қорқытады, терең батырады.
6. Көп сөз – бос сөз.
7. Көпті сұрап, аздан құр қалды.
8. Көп толқыса, ер құлайды, көл толқыса, жер құлайды.
9. Көпке топырақ шашпайсың.
10. Көп тұрса, су да сасиды.
11. Көп түкірсе көл болады.
12. Көп тілегі көл.
13. Көп тілесе алар, күн бұлттанса, жауар.
14. Көп жаса!
Задание 8
Изучите значения следующих фразеологизмов. Допишите словосоче-
тания. Объясните образование слов шымшым, тамшы, уыс, асым,
жұтым, киер, тілім, үзім.
бір ауыз сөз ______________ «одно слово»
242
Модуль III
бір беткей ______________ «упрямый, непреклонный»

бір ауыздан ______________ «единогласно»
бір жапырақ ______________ «небольшой кусочек»
бір қарыс1 жер ______________ «пядь земли»
бір шымшым ______________ «одна щепотка»
бір шумақ ______________ «один куплет»
бір тамшы ______________ «одна капля»
бір уыс ______________ «одна горсть»
бір асым ет ______________ «мясо на одну варку»
бір жұтым ______________ «один глоток»
бір киер ______________ «одежда на один выход»
бір түйір ______________ «одна крошка»
бір тілім ______________ «один кусок»
бір үзім ______________ «один кусочек»
Задание 9
Переведите следующие высказывания, обращая внимание на выде-
ленные слова и словосочетания.
1. – Сен дұрыс санадың ба?

2. – Мен санап болдым.
3. – Жаңа кітаптарды санап шықшы.
4. Айдын конвертті ашып, ақшаны мұқият санап шықты.
5. Ол мені досым деп санайды.
6. Олар жиналып бас қосты.
7. Бұл кісі осы орталықтың ашылуына үлкен үлес қосты.
8. Оның қосып айтатын əдеті бар.
9. Сөзді көбейтпей іске көшейік.
10. Алманы екіге бөл.
11. Қатысушыларды екі топқа тең бөл.
12. Ала білсең, бере де біл.
13. Бұл менің бір тілім нанды бөліп жеген досым.
14. Сөзіңізді бөліп жібергеніме кешіріңіз.
15. Осы мəселеге көңіл бөлуіңізді өтінемін.
1
Мера длины, равная расстоянию между концами раздвинутых большого
и среднего пальцев.
243
Задание 10
Изучите значение сложных глаголов. Обратите внимание на то, что
глагол алу в роли вспомогательного глагола в сочетании с дееприча-
стием означает, что действующее лицо совершает данное действие
для себя или в отношении себя. Составьте с этими сложными глаго-
лами предложения.
А Б
жеңіп алу завоевать в свою пользу
жинап алу собрать
киіп алу надеть
көріп алу высмотреть
отырып алу усесться; рассесться; настаивать на своем
тартып алу отобрать
атақ алу получить звание
бет алу взять направление
қайтарып алу взять обратно
үлгі алу брать пример
оннан бесті алу от десяти отнять пять
Задание 11
Прочитайте сложные глаголы из списка А. В списке Б найдите их
значения.
А Б
алып бару подать (купить в подарок)
алып беру удалять
алып жүру увести (унести; забрать)
алып келу отвезти (отнести)
алып кету оставить себе (отобрать)
алып қалу привести (принести; доставить)
алып қою убрать (переставить; заполучить)
алып тастау носить с собой (взять с собой)
Задание 12
Прочитайте сложные глаголы из списка А. В списке Б найдите их зна-
чения. Составьте с этими сложными глаголами предложения.
А Б
бөліп беру выделять время
244
Модуль III
А Б
бөліп алу отделить из...
бөліп қарау выделять (рассматривать отдельно)
бөліп қою отделить часть
бөліп тастау отделять
уақыт бөлу раздавать (распределять)
Жаң
ысайыққ
мматтику
Точное количество предметов в казахском языке выражается количе-

ственными числительными (есептік сан есім), которые в предложении
употребляются перед существительными и выступают в качестве опреде-
ления. При этом определяемые существительные всегда ставятся в един-
ственном числе:
бір стол – один стол; бес кісі – пять человек;
он бес кітап – пятнадцать книг.
Приблизительное количество предметов выражается предположи-
тельными числительными (болжалдық сан есім), которые образуются
следующими способами:
• количественное числительное + суффиксы -дай / -дей, -тай / -тей:
Бұл мəжіліске елудей адам қатысады.
На этом совещании примет участие около пятидесяти человек.
Біздің факультетте мың бесжүздей студент оқиды.
На нашем факультете учатся приблизительно тысяча пятьсот студентов.
• посредством сочетания двух количественных числительных по типу:
бес-алты кісі – пять-шесть человек;
отыз-қырық шақырым – тридцать-сорок километров;
Этот способ образования в современном казахском языке является
наиболее продуктивным.
245
• посредством окончания множественности -лар (-лер, -дар, -тер,

-тар, -тер):
Əлжан университетке сағат екілерде келді.
Альжан пришел в университет около двух часов.
Лиза жиырмаларда. – Лизе около двадцати лет.
Тұрсын ертең сағат ондарда осында келеді.
Турсын завтра придет сюда приблизительно к десяти часам.
• посредством сочетания количественных числительных круглых
десятков от десяти с послелогами шақты, шамалы (приблизи-
тельно, около):
Біздің курста он шақты қыз оқиды.
На нашем курсе учатся около десяти девушек.
Жиналысқа жүз шамалы адам жиналды.
На собрание пришли около ста человек.
• собирательное значение выражается собирательными числитель-
ными (жинақтау сан есім) с помощью суффиксов -ау, -еу: біреу,
екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу (собирательных числи-
тельных в казахском языке всего семь).
В предложении собирательные числительные употребляются чаще
всего в качестве сказуемого.
• часть целого выражается с помощью слова жарым (с половиной),

которое сочетается с названием целого числа:
бес жарым – пять с половиной,
сегіз жарым – восемь с половиной
Слово жарты (половина) употребляется перед существительным:
жарты нан – половина хлеба, жарты сағат – полчаса,
жарты күн – полдень
• значение количества также выражают наречия количества и меры
(мөлшер үстеу), которые отвечают на вопросы қанша? (сколько?),
қаншалық? (насколько? в какой степени?), қаншадан? нешелеп?
(посколько?):
сонша – столь, настолько; онша – не очень;
соншалық – столько, столь, настолько; мұнша – столько;
246
Модуль III
біраз – изрядное количество, некоторое количество;

бірталай – значительно; недəуір – порядочно, значительно;
неғұрлым – чем больше; бірен-саран – некоторый;
азды-көпті – более или менее
• разделительное значение выражается наречиями разделительности
(топтау үстеулер), которые отвечают на вопросы қалай? (как? ка-
ким образом?), қаншалап? (по сколько?):
екеулеп – по двое, үшеулеп – по трое, бір-бірлеп – по одному,
он-ондап – десятками, аз-аздан – помалу, көп-көптен – помногу,
бас-басына – каждому (на каждую голову), рет-ретімен – по порядку
• конструкции меры и степени модели «чем..., тем...», «насколько...,
настолько...» в казахском языке передаются конструкциями моде-
ли «неғұрлым.., соғұрлым...» в сочетании с глаголами в условном
наклонении:
Неғұрлым көп оқысаң, соғұрлым көп білесің.
Чем больше читаешь, тем больше знаешь.
Сіз мұны неғұрлым көбірек айтсаңыз, соғұрлым жақсы болады.
Чем больше вы об этом будете говорить, тем лучше.
Дұр
ильно
Задание 1
Напишите прописью следующие цифры: 25, 657, 1972, 2013, 29 345.
Задание 2
Переведите следующие словосочетания на казахский язык.
Один человек, пять книг, две тысячи восемьсот девяносто рублей,

шестнадцать студентов, десять слов.
Задание 3
Переведите следующие предложения на русский язык. Сравните спо-
собы выражения одной и той же мысли в казахском и русском языках.
1. Сонша асығыстың керегі не?
247
2. Соншалық дəрежеге жеткен кісі.

3. Айтарлықтай соншалық көп емес.
4. Соншалық көп істемесе де, қосқан үлесі бар.
5. Мұнша білгішсінудің не керегі бар еді?
6. Біраз адам кейін келді.
7. Біраз артықтау істеп əкелдік.
8. Біраз жасқа келіп қалғанда, көп ойлана бастайсың.
9. Біз əлі жеткен жоқпыз, тағы біраз жүру керек.
10. Аділ, біраз жүріп қайтайық.
11. Біраз уақыттан соң жауап келді.
12. Біраздан соң мен шығып кеттім.
13. Бірталай адам жиналысқа келді.
Задание 4
Переведите следующие предложения на казахский язык. Сравните спо-
собы выражения одной и той же мысли в казахском и русском языках.
1. Чем меньше знаешь, тем крепче спишь.

2. Чем больше читаешь, тем больше знаешь.
3. Чем больше друзей, тем ты счастливее.
4. Чем больше стран ты увидишь, тем интереснее будет твоя жизнь.
5. Чем скорее ты приедешь, тем лучше.
6. Чем быстрее ты скажешь об этом, тем быстрее решишь свои проблемы.
Тіл ширату
им
Задание 1
Прочитайте текст. Ответьте на вопросы:
• Сандар жайлы не білдіңіз?

• Сандардың адам өміріне қандай қатысы мен əсері бар?
Сандардың сыры мен сиқыры
Əрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір ой, идея жатыр. Сол идеяның
мəн-мағынасын түсіну үшін ғалымдар арнайы ғылым – нумерологияны
248
Модуль III
ашқан. Нумерология арқылы əр санның шығу төркінін, мəн-мағынасын,

оның адам өміріне деген əсерін ұғынуға болады. Нумерологияшыл
ғалымдардың ойынша əр адамның жаны өзінің нумерологиялық кодымен
тікелей байланысты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық
иесі бола алады.
Қарап отырсақ, əркімнің өзі сенетін
бақытты жəне бақытсыз сандары бола-
ды. Біреудің бақытты саны – 13 , бақытсыз
саны – 9 делік. Мұндайға шын көңілімен
сенетіндер айдың 13-і күні кез келген тірлігін
сенімділікпен іске асырады. Ал 9-ы күні əр
қадамын абайлап басып, тіпті үйден шықпай, төрт қабырғаның ішінде күн
ұзаққа қамалып отырып алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13 саны байқалған
жерде батыл жүрсе, 9-дан үнемі сақтанады. Жеке адамды қойшы, мұндай
құбылыстарға жаппай халық боп сенетініміз де бар емес пе? Көзбен көріп,
қолмен ұстап көрмесе ештеңеге сенбейтін бүгінгінің жастары үшін бұл
көбіне-көп өткен ғасырлардың мəдениеті ретінде қабылданады. Дегенмен
мұндай сенімдерді əлі күнге дейін жас-кəрісі қосыла, түгел құрметтейтін
ұлт, жалпақ жұрт бар. Олар – салт-дəстүр мен наным-сенімге бай аспана-
сты мемлекетінің тұрғындары – қытайлар.
Ежелгі Қытай елінде нумерологияға ерекше көңіл бөлінген.
4 саны туралы бір əңгіме айтып берейін. Өзім тұрған жатақханадағы
бөлмемнің нөмірі – 1444. Жалпы, біздің жатақхана – он бес қабатты ғимарат.
Оның сегіз бөлмесі ерекше үлкен қаптаулы балконымен ғимараттың
сыртынан-ақ көзге түседі. Бірақ бағасы қалғандарымен бірдей. Оқу
жылының басында барлық студент осы сегіз бөлменің біреуін иемденіп
қалуды қалайды. Сол жатақхананың құрылысы аяқталып, пайдалануға
енді берілген сəтте мен екінші курсты бастағалы жатыр едім. Жатақхана
əкімшілігіне барып, бөлме сұрадым. Шаруашылық ісін басқаратын апай-
ымыз қолыма жатақхананың сызба жоспарын ұстатты. Сөйтіп, қалаған
ыңғайлы бос бөлмені таңдауыма ерік берді. Қарап отырсам, жаңағы ерек-
ше бөлмелердің жетеуі бос емес екен. Тек он төртінші қабаттағы біреуіне
ғана ешкім тимепті. Бір қызығы, ол бөлменің нөмірі де жоспарда жазыл-
мапты. Мен апайымнан сол бөлмені беруді сұрадым. Ол маған қарап:
«Шынымен осыны қалайсың ба?», – деді. Мен оған таңданыс білдіріп:
«Иə, онда тұрған не бар екен?», – деп сұрадым. «Бұл бөлменің нөмірі
1444-ке сəйкес келеді. Сондықтан ешкім алғысы келмейді ғой деп, зат
сақтайтын бөлмеге айналдырғалы отырғанбыз», – деді апай.
249
Мен ешнəрсе түсінбедім. Сол кезде апай бөлменің нөмірін қайтадан

нақтылап, баяу ғана дыбыстады. Оның не деп тұрғанын сонда ғана ұқтым.
Қытайша 1444 саны «йао сысысы» деп дыбысталады. Бұл қазақшаға
аударғанда «маған өлім, өлім жəне де өлім керек» деген мағынаны
береді. Ешкім өзіне өлім шақырғысы келмейді ғой, əрине. Сол себепті
бұл бөлмені ешкім ала қоймас деп отыр екен. Олардың бұл ойына мен
тек күліп қана жауап бердім: «О, не дегеніңіз апай-ау, біздер, қазақтар
үшін бұл сандардың комбинациясы өлім емес, құрмет шақыратын VІP
нөмір болып саналады. Маған бөлменің кілтін бере қойыңыз», – деп
қалжыңдадым. Сөйтіп, қытайдың осы бір наным-сенімі менің қолайлы
бөлме алуыма септігін тигізді... Біздің «Төрт құбыламыз түгел» деген
ұғымды құрмет тұтатынымыз рас қой.
Шынымен де қытайлар осы санды көп қолдана бермейді. Тіпті кейбір
биік ғимараттардан 4 жəне 14 нөмірлі қабаттарды таба алмайсың. Соны-
мен, 4 қасірет саны болып саналады.
Жалпы, қытайларда 6-дан 12-ге дейінгі сандар ерекше көңіл мен
сипатқа ие. Мəселен, 6 саны дыбысталғанда «байлық» дегенді білдіріп,
құрмет тұтатын сандар қатарына кіреді. 7-ге ерекше көңіл бөлінетін
себебі, ол өміріміздің негізгі циклы – аптаны, сол апта ішіндегі 7 күнді
білдіреді. 8 саны да дыбысталуының арқасында ерекше құрметке
ие. Оның омонимi – «гүлдену». Бұл – қытайлардың ең сүйікті саны.
Сондықтан «Арты гүлденуге əкелсін» деген ниетпен 2008 жылғы Бейжің
Олимпиадасының ашылу уақыты 8-ші айдың 8-ші жұлдызы, сағат 8-ден
8 минут 8 секунд өткен мезгілге белгіленді.
Табыс пен тоқтықтың таңбасы 9, 10 жəне 11 сандары да қадір-
құрметтен жұрдай емес. Қытайлардың жер бетіндегі ең көп халық
екенін білесіздер. Ал осының себептерінің бірі олардың өздерін баптап,
күтінуінің арқасында қол жеткізген ұзақ өмір сүру үрдісі екендігіне дау
жоқ. 9 санының омонимі – «ұзақ өмір». Кейбіреулер мұны қасиетті сан деп
санайды. Қытайлар 10 санын аса құрмет тұтпаса да, оған да айтарлықтай
көңіл бөлінеді. 10 қандай да бір құбылыстың аяғын, соңын білдіреді.
Санақ циклының соңы. Құрамы бір мен нөлден тұрады. Яғни ұлы баста-
мамен (1) басталса, аяғы боc кеңістікке (0) əкеліп соғады. 11 саны жеке
сан ретінде қабылданбайды. Екі бірлік болып саналады. Жаңа циклдың
басын ғана білдіреді. 12 – ең қасиетті сан. Көптеген циклды таңбалайды –
12 ай, 12 жыл, 12 қарақшы, 12 сағат... Санның омонимі – «оңай ұтыс».
Міне, əдетте соншалықты маңыз берілмей, өз жөнімен қолданыла
беретін сандардың бəрінің мəн-мағынасы бар екен.
Дəурен Омаров, студент,
Шанхай
250
Модуль III
Задание 2
Передайте историю, рассказанную Дауреном, на казахском языке.
Задание 3
Прочитайте пословицы казахского народа. О каких правилах казах-
ского этикета говорится в них?
1. Алты күн аш болсаң да

Атаңның əдетін қойма.
2. Алты жасар бала алыстан келсе,
Алпыстағы шал алдынан шығар.
Задание 4
Познакомьтесь с народной мудростью казахов. Переведите приве-
денные примеры на русский язык. Согласны ли вы с этими выводами?
Насколько они актуальны для человека другой культуры?
I
Үш жүз: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
Үш қуат: ақыл, жүрек, тіл:
Үш із: бала, байлық, білім
Үш алыс: жер мен көк, жас пен кəрі, жақсы мен жаман
Үш байлық: денсаулық, ақ жаулық, он саулық
II
Төрт тұлға: от, су, жел, жер
Төрт құбыла: шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік
Төрт маусым: көктем, жаз, күз, қыс
III
Бес жаратылыс: күн, ай, жұлдыз, күндіз, түн
Бес өсиет: топасқа сенбе, жауға иілме, əрқашан сақ жүр, аш үйге қонба,
жарлыдан сый алма
Бес қатер: от, жау, борыш, ауру, сөз
IV
Алты парыз: адамдардың бір-біріне алты парызы бар:
1. Бір-біріне сəлем беруге
2. Шақырса баруға
251
3. Кеңес сұраса ақыл қосуға

4. Сұрағына жауап беруге
5. Ауырып қалса көңіл сұрауға
6. Қайтыс болса жерлеуге қатысуға
Задание 5
Передайте содержание текста на казахском языке.
То, как человек воспринимает свой возраст и связанный с ним статус,

во многом зависит от представлений, принятых в обществе. А отношение
к различным этапам человеческой жизни, оценка значимости отдельных
возрастных периодов в общественном сознании значительно менялись от
эпохи к эпохе, от культуры к культуре. У каждой эпохи и у каждого на-
рода всегда был свой привилегированный возраст.
В начале цивилизации наиболее уважаемым периодом жизни счита-
лась зрелость. Центральное место занимал зрелый человек и в Древней
Греции. Там даже существовало такое понятие, как акмэ, то есть расцвет.
Зрелость, и особенно вторая ее половина, очень ценилась в Древнем Риме.
Название высшего государственного учреждения – сенат происходит от
слова старик. Старость ассоциировалась с накопленным опытом, с по-
ниманием жизни, с мудростью.
К старости относились с почтением во многих восточных культурах,
поскольку в ней видели, прежде всего, пору мудрости, осмысления на-
копленного опыта, «познания собственных заблуждений». В восточной
идее перевоплощения отражено понимание жизни человека как цикла –
все возвращается на круги своя. И старость оказывалась временем про-
межуточного подведения итогов, итогов определенного витка космиче-
ской жизни. В старости человек ближе к вечности, чем когда-либо еще
в своей жизни. У него появляется возможность выйти за пределы земных
воплощений вообще и приобщиться к более высоким мирам. Взгляд на
старость с этих позиций, естественно, вызывает к ней уважение.
С возрастными категориями связаны представления о необходимых
знаниях, навыках, умениях, желательном или хотя бы дозволенном по-
ведении. Практически во всех культурах к человеку в разные периоды
его жизни предъявляются разные требования, и он, зная это, как прави-
ло, старается им соответствовать. В Древнем Китае существовали ре-
комендации, что следует делать в тот или иной период жизни: вступить
в брак надлежало до 30 лет, а исполнять общественные обязанности – до
40 лет. Дальше шел интересный в психологическом отношении период
252
Модуль III
«познания собственных заблуждений». Вероятно, те, кто действительно

понимали причины и смысл своих заблуждений, достигали полноты и
осмысленности жизни.
Задание 6
Поговорим и обсудим. Переведите следующие вопросы на казахский
язык и ответьте на них.
1. С какого возраста можно считать человека взрослым?

2. Можно ли давать рекомендации, что следует делать в тот или иной
период жизни?
3. В каком возрасте в вашей стране наступает совершеннолетие?
4. С какого возраста в вашей стране можно вступать в брак?
5. С какого возраста в вашей стране можно водить машину?
6. С какого возраста в вашей стране уходят на пенсию?
7. В чем секрет долголетия?
8. Когда и почему празднуется Международный день пожилых людей?
9. Когда и почему празднуется Международный день защиты детей?
Задание 7
Поговорим и обсудим. Прочитайте текст о правилах этикета, приня-
тых во взаимоотношениях между старшими и младшими в казахском
обществе. Объясните, как вы понимаете выражения «көргенділік» /
«көргенсіздік». Как бы вы перевели эти выражения на русский язык?
Благословение старших – бата

Дəстүрлі қазақ қоғамында жасы үлкен адамдарды құрметтеу рəсімі
ежелден бар болатын. Ондай құрмет жасы үлкен кісінің қай рудан, қай
253
жүзден, қай ұлттан екендігіне қарамай көрсетілетін. XIX ғасырдың аяқ

кезінде неміс ғалымдарының бірі Ф. фон Шварц былай деп жазған бо-
латын: «Қырғыз-қайсақтарда (қазақтарда) сұлтан, батырлармен қатар
барлық жасы үлкен, қартайған ер азаматтардың бəрі де кім екеніне,
қандай тектен шыққанына қарамай, ерекше сый-құрметке бөленеді».
Олар барлық мерекелерде, жиын-тойларда құрметті орындарға, төрге
шығарылады. Жиналыстарда олар елеулі рөл атқарады. Жастар олардың
айтқан сөзін жерге тастамай, мүлтіксіз орындайтын. Кіші іні үлкен ағаның
рұқсатынсыз дастарқан басына өз бетінше ешқашан отырмайтын.
Жас адамның үлкен кісінің алдын кесіп өтуі көргенсіздік деп
есептелінетін. Жасы кішілердің жасы үлкендерге дауыс көтеруіне ба-
рып тұрған əдепсіздік ретінде үзілді-кесілді тыйым салынатын. Əңгіме
үстінде жасы үлкен кісінің сөзін бөлуге ешқашан рұқсат етілмейтін.
Жастар алыс жолға аттанарда не үй болып, шаңырақ көтерерде
жасы үлкен ақсақалдардың алдынан өтіп, ақ батасын алатын. Қазақтар
жасы үлкен əрі құрметті адамдардан мұндай батаны жауға аттанарда
да тілейтін.
Екі қазақ кездесе қалғанда жасы кішісі жасы үлкеніне
«Ассаламағалейқұм!» деп бірінші болып сəлем береді. Жасы үлкен кісі
оған «Уағалайқұмассалам!» деп жауап қатады. Тек содан кейін ғана
егжей-тегжейлі аман-саулық сұрасады. Бұлай сəлемдесу бірін-бірі тіпті
танымайтын адамдар үшін де міндетті болып саналады. Ал кездескен
кезде кіші адам үлкен сəлем бермей кетсе, ол əдепсіздік, көргенсіздік,
сəлем беру имандылық, инабаттылық, көргенділік, мəдениеттілік белгісі.
Дала тұрғындарына тəн əдептілік пен сыпайылық, кішіпейілділіктің бір
көрінісі – үлкен кісінің есіміне əке (еке) сияқты жұрнақ сөз қосып айту.
Мəселен, Қазбек – Қазеке, Диқан – Дəке, Бауыржан – Бауке сияқты ай-
тылады.
Задание 8
Подготовьте устное сообщение на одну из предложенных тем:
1. Өсетін елдің қарты

Қазына болар.
2. Өмір қартайса да,
Көңіл қартаймайды.
3. Үлкенге – ізет, жасқа – жол.
4. Көп жасағаннан сұрама,
Көпті көргеннен сұра.
254
Модуль III

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст об особом отношении к числу 7 в разных культурах.
Какую новую информацию вы узнали из этого текста?
Қасиетті «жеті» саны қайдан шыққан

Баяғы замандардан бері «7» саны қазақ халқының ұғымында киелі
сандардың бірі ретінде қалыптасып, халықтың салт-дəстүрлері мен
дүниетанымында өзіндік, ерекше орын алып, əсерін тигізумен келе жа-
тыр. Қазақ ұғымында жетінің киелі сипатқа ие екендігін ерте байқаған
жəне оның себебін түсіндіруге тырысқан ғалымдар көптеп саналады.
Олардың басым көпшілігі қазақ ұғымындағы 7-нің киелі мəн алу себебін
өзге халықтар мəдениетінен іздейді, атап айтсақ, араб-парсы мəдениетінің
əсерінен деп қарау орын алған. 7 санының киелі сипат беруі дүниедегі
көптеген халықтарға тəн құбылыс. Үнді Мəдениетінде де «жеті» киелі
сипат алған сандар қатарына жатады. «Жеті жан», «жеті мүше» ұғымын
көне Үнділер таратқан. Парсы мəдениетінен түркі халықтары қабылдаған
«жетілік-апта» деген календарлық ұғым ертеден бері жалғасып келеді.
Шындығында жеті күнді бір апта деп белгілеуді вавилондықтар тапқан.
Жетілі апта мəдениеті, жалпы Шығыс халықтарының, олардың ішінде
парсылардың əсерімен XI–XII ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан
жерлерінде де тараған. Парсылардың дүние танымында əлемде жеті
аспан шырағы, жеті теңіз, жердің жеті қабаты, жеті қабат аспан əлемі
бар делінеді. Қытай мəдениетінде де «жеті» саны – киелі сан. Мəселен,
қытайлар адамы қайтыс болғаннан соң 7-ші, 21-ші күні, 49-күндері
оған арналған аза білдіру салтын өткізеді. Бұл күндері олар «жетісі»,
«үш жетісі», «жеті айы» деп атап «аруақтар күндері» деп есептейді.
Басқаларға сыйлық ұсынғанда жеті саны қатысты зат беруге болмай-
ды. Жапондықтар да «жеті санын» санайды, олардың ойынша «жеті»
саны адамға жақсылық əкеледі. Осы сияқты «жетінің» киелі ұғымы, не-
месе басқа да жоғарыдағылардай мағыналық көріністері орыс, корей,
монғол т.б. халықтарда да бар. Демек «жеті»-нің киелі мəн алуы түркі
халықтарына ғана тəн болып қана қоймай, дүниедегі көптеген басқа
халықтарға да тəн құбылыс.
255
Задание 2
Прочитайте текст о том, как казахи объясняют свое особое отноше-
ние к числу «7».
Жеті киелі сан ба?

1. «Жеті қазына» – қазақтың дəстүрлі дүниетанымындағы философия-
лық түсініктердің бірі. Қазақ халқы Жеті қазынаны ер жігіттің өмірімен
байланыстырып, оның ұғымына мыналарды жатқызады: жүйрік ат, қыран
бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, қанды ауыз қақпан, майланғыш ау,
өткір кездік. Ер жігіттің жүйрік аты – қанаты. Құмай тазысы – абыройын
асырар сенімді серігі. Мылтығы – қаһарлы оты. Қақпаны – серті, ауы –
əдіс-айласы, кездігі – сұсы. Халық Жеті қазынаны өмір қажетіне негіз
етіп таратқан.
2. «Жеті ырысқа» қазақтар мыналарды жатқызады: 1) адамның
ақылы, ой-санасы, өйткені адамзат ақылы, ой-санасы арқылы хайуа-
наттар дүниесінен бөлініп ерекшеленеді, əрі дүниенің қожасы болады;
2) денсаулық, яғни дененің саулығы; 3) ақ жаулық, яғни үйдегі əйел адам –
ердің жары, балаларының анасы. Халқымыз ежелден «Бас екеу болмай,
мал екеу болмайды» деп, əйелді тіршілік иесі, адам өмірін жалғастырушы
деп қастерлеген; 4) бала, яғни адам өмірінің жалғасы, қуанышы; 5) көңіл,
яғни пейіл кең болса, ынтымақ пен береке орнайды; 6) жер («Жерсіз – ел
тұл, ерсіз – жер тұл»); 7) ит, oл адамның сенімді серігі, қорғаушысы.
3. «Жеті ата» – қазақ халқының дəстүрлі салт-санасындағы адамның
ата жағынан тегі таратылуының нақтылы жүйесі. Бала өзінен бастап
əкесі, атасы, бабасы, т.б., жеті атасының нақтылы есімдерін кішкентай
кезінен жаттап өседі. Бұлардан тараған ұрпақ бір атаның балалары са-
налады. Ал екінші жағынан баладан тарайтын ұрпақ əкеден төмен қарай
жалғаса береді. Ағайындықтары жеті атаға толмай жақын-жуықтар бір-
бірінен қыз алыспайды. Жеті атаға толғанның өзінде, бір рудың жаста-
ры некелесетін жағдай туса, ру ақсақалдары бір пəтуаға келіп, боз биені
сойып, баталасып барып рұқсат ететін болған. Ататек атаулары: ата,
əке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене. Бұдан əрі туыстық атау-
лар: жүрежат, туажыт, жұрағат, жат жұрағат, жегжат, жамағайын болып
кете береді. Соңғы түйіндеуші буын, əдетте, ру есіміне тіркеледі. Неме-
се, керісінше, руынан бастап сатылап өз əкесіне яки өзіне дейін тарала-
ды. Өз ата-бабасын, жеті атасына дейін білу əрбір азамат үшін міндет
болған жəне сол білігі арқылы ол өз халқының дəстүрін жалғастырған.
Мұның өзі қазақтардың этнографиялық ерекшеліктерін танытады, əрі
256
Модуль III
оның қиын-қыстау кезеңдерде тегінен көз жазып қалмауына жəне басқа

халықтармен ассимиляцияға түспеуіне себепші болады.
4. Қазақ халқында «жеті шелпек» деген ұғым бар. Үлкендер бір
нəрседен қауіп қылса, үрейленсе, бол-
маса жайсыз жатып, жаман түс көрсе,
жеті нан – жеті шелпек айтады. Жеті нан-
ды қасиетті жұма күндері, сəрсенбінің
сəтіне пісіріп, жеті үйге таратады. Алу-
шы: «Қабыл болсын», – дейді, таратушы:
«Əумин!» – деп жауап береді. Жеті нанды
таратып болғаннан кейін: «ата-бабаларға
тие берсін» деп ауыз тиіп, əруақтарға ар-
нап аят оқып, бата қылады.
Қорыта келгенде, «жеті» қазақ
халқының ұғымында қалыптасқан киелі сан. Ұлттық түс алған көне
мəдениет құбылысы. Бұл құбылыстың басқа халықтарда да кездесуін
олардың бір-біріне тигізген əсерінен гөрі əр қайсысының өзіндік дүние
танымынан туындаған ортақ құбылыс деп қараған жөн.
Задание 3
Объясните, что для казахов значат понятия:
• «жеті қазына»
• «жеті ырыс»
• «жеті ата»
• «жеті шелпек»
257
10-шы сабақ
Қазақ жері...
Урок 10
Где находится 9-я территория Земли?
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте беседу историка и студента. Обратите внимание на стиль
беседы. Какую новую информацию вы извлекли из текста беседы
историка и студента.
Тарихшымен əңгіме
Тарихшы: Байырғы заманда жердің түкпір-түкпірінде тұратын адам-

дар бір- бірімен сауда байланысын жүргізген. Алғашында
ол асыл тастар, алтын, күміс, тұз, шипалы өсімдіктер мен
хош иіс суларын айырбастау ретінде жүзеге асқан. Мал,
сəйгүлік аттар, қымбат бағалы аң терілері, қола мен темірден
258
Модуль III
жасалған заттар, мата, азық-түлік жəне басқа да тауарлармен

алмасқан. Кейіннен ақшаға сауда-саттық басталып, көптеген
елдер мен қалаларды байланыстырған орталықтар – базар,
жəрмеңке, сауда жолдары ашылды. Жолдар бір-бірімен
ұласып, шығыс пен батысқа, оңтүстік пен солтүстікке қарай
жалғасып, көптеген жаңа аймақтарды қосты.
Студент: Сонда бұрынғы кезде сауда жасау үшін түйемен ғана
жүрген бе?
Тарихшы: Иə, осындай сауда жолдарының арқасында Еуропа мен
Азияны біріктерген Ұлы Жібек жолы пайда болды. Ол
жолдардың əрқайсысының өз аттары болған. Мысалы, «ла-
зурит», «нефрит» жəне «құндыз» жолдары кірді. «Лазурит
жолы» – Мысыр, Иран, Вавилон елдеріне лазурит (ляпис-
лазурь) тасы тасымалданатын жол. Лазурит бұл елдерде
өте кəделі саналып, аса жоғары бағаланған. «Нефрит жо-
лымен» қытай патшалары мен бай-шонжарларына арналып
жасалатын зергерлі əшекей бұйымдарына қажетті асыл да
əдемі гауһар тас, нефрит тасымалданған. Ал «құндыз жолы-
мен» бағалы аң терілері əр тараптардағы елдерге таралған.
Ұлы Жібек жолы бүкіл адам ағзасын қоректендіруші қан
жүйесіне ұқсас. Себебі ол бүкіл Еуропа мен Азия елдерінің
бір-бірімен қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызып,
ондағы халықтарды біріктіреді.
Студент: Неліктен бұл Жол «Жібек жолы» деп аталған?
Тарихшы: Ұлы Жібек жолы ежелгі атау емес, ол 1877 жылы пайда
болған. Оны қолданысқа енгізген белгілі неміс геогра-
фы Фердинанд фон Рихтгофен. Жолдың бұлай аталуына
сауданың негізгі заты Қытайдан шығарылатын жібек мата
себеп болды.
Студент: Жібек жолы Қазақстан жерімен де өткен деседі. Сонда ол
қай қалалар арқылы өтті?
Тарихшы: Сонау Еуропа мен Азияны біріктіріп жатқан бұл жол адам-
затты ғажайып жетістіктерге жеткізді. Дамыған елдердің бір-
бірімен сауда-саттықпен айналысуына, ғылым салаларының
дамуына, діни жəне мəдени салт-дəстүрлерінің қалыптасуына
ықпал етті. Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де
өткен. Ең негізгі сауда жолы Тянь-Шань тау етегімен, Сыр-
дария, Талас, Шу, Іле аңғарлары арқылы Қытайға ұласқан.
Жолдың ендігі бір бөлігі Яқсарт, Сейхун деп аталған Сырда-
рия, Орал (Жайық) өзендерін жағалай ары қарай Қаратеңіз
259
маңы, Византия мен Батыс Еуропа жерлеріне дейін созы-

лып жатыр. Негізі күре тамырдан Орталық Қазақстан да-
лаларына, Сарыарқа мен Ертіске, Алтай мен Моңғолияға
қарай жолдар өткен. Осындай жолдардың бойында Испид-
жап, Отырар, Түркістан, Тараз, Сауран, Саудакент сияқты
ірі қалалар болған. Бұл қалалардың өркендеуіне Ұлы Жібек
жолының тигізген əсері зор.
Задание 2
1. Байырғы заманда сауда байланыстары қалай жүзеге асқан?

2. Адамдар қандай тауарлармен алмасқан?
3. Базар, жəрмеңке, сауда жолдары қалай ашылды?
4. Ұлы Жібек жолы қалай пайда болды?
5. Сауда жолдарының қандай түрлі атаулары болды?
6. Қазақстан жерінде Ұлы Жібек жолы қандай қалалар арқылы өтетін?
7. Неліктен бұл Жол «Жібек жолы» деп аталған?
Задание 3
Передайте текст беседы на казахском языке от лица студента.
Задание 4
Внимательно рассмотрите древнюю карту Великого Шелкового пути.
Через какие современные города Казахстана проходил Шелковый
путь? Нарисуйте свою карту Шелкового пути, обозначьте современ-
ные названия городов, встречающихся на этом пути.
Карта Великого Шелкового пути
260
Модуль III
Задание 5
Ситуация. Ваш преподаватель пригласил на урок известного исто-

рика казахского народа. Продумайте, какие бы вы задали
вопросы об истории казахского народа и какими были
бы возможные ответы.
Ой шақыру
м
Задание 1
Задание 2
Қазақстан – қазақ халқының ата-баба мекені, ежелгі қонысы. Қазақстан

(Қазақстан Республикасы) – Еуропа мен Азияның тоғысында Еуразия
құрлығының қақ ортасында орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан
əлем елдерінің ішінде 9-ншы орында. Жер көлемі – 2 724 900 шаршы
шақырымды құрайды.
Қазақстан батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Ал-
тай тауларының етегіне дейін 3000 км-ге созылып жатыр. Солтүстіктегі
Батыс-Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау
жүйесіне 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы
Əзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені жəне Еділ-Дон каналы арқылы
Азов жəне Қара теңіздерге шыға алады. Дегенмен мұхитқа тікелей шыға
алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан – ең үлкені.
Бес мемлекетпен көршілес, солтүстігінде Ресей Федерациясымен –
6 467 км, оңтүстігінде – Түрікменстан – 380 км, Өзбекстан – 2 300 км жəне
Қырғызстан – 980 км республикаларымен, ал шығысында – Қытаймен –
1 460 км шектеседі, батыста Каспий теңізімен, оңтүстікте Арал теңізімен
шайылады.
Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен ет-
кен. Сондықтан елді мекеннің көне тарихы сол жердің табиғатының,
261
тарихы болып есептелінеді. Табиғаттың тарихы сол аймақтағы мекен-

деген халықтың тарихы бір-бірімен ұштасып жатқандықтан, Қазақстан
жеріндегі көне тарихи ескерткіштердің сақталуы сол жердің табиғатының
болмысын анықтайды. Мұны палеолит дəуіріндегі қоныстардың орны
дəлелдейді. Қазақстан аумағындағы тас ғасырдың көне ескерткіштері
Қаратау маңынан, Еділдің сағасынан, Бетпақдаладан, Бұқтырма
өзенінің бойынан, т. б. жерлерден табылған. Қола дəуірінде Қазақстан
металл қорытудың ежелгі орталықтарының біріне айналған. Алтай,
Қаратау, Жезқазған жəне т. б. жерлерден өндірілген темір қорытылып,
балқымалардан өткір жүзді құралдар, саймандар жасалған. Сол кезде
Қазақстан жерінде өмір сүрген сақ тайпалары мəдениетінің қазылып
алынған үлгілерінде бағалы металдардан жасалған əшекейлер көп
кездеседі. Оған Алматыға жақын Есік корғанынан табылған «Алтын
киімді адамның» бейнесі нақты дəлел болады. Онда сақ жауынгері алтын
əшекейлермен қапталған киіммен жерленген. Осындай жағдайларға бай-
ланысты Қазақстан жері туралы мəліметтер ерте замандарда-ақ Еуропа
ғалымдары мен саяхатшыларына мəлім болған.
Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің «Тари-
хына» кіргізген. Ол Каспий теңізінің алып жатқан орнын, оның басқа су-
лармен жалғаспайтын тұйық алап екенін, солтүстіктен оңтүстікке созыла
біткен жалпы пішінін көрсеткен. Ғалым теңіздің шығыс жағында «қараса
көз жетпейтін ұлан-ғайыр, жазық дала» жатқанын, Жайық өзенінен əрі
қарай «тастақты жерлер», «заңғар таулар» (Жалпы Сырт, Орал тауы) ба-
рын жазған. Геродот жасаған «Жер пішіні» картасында Cap (Еділ), Лик
(Жайық), Сергис (Жем) өзендері бейнеленген. Бірақ олардың атаулары
мен пішінін көрсетуде көптеген дəлсіздіктер кездеседі. Бұдан кейінгі
Қазақстан жайлы мəліметтерді ежелгі Рим ғалымдары Страбон мен Пто-
лемей еңбектерінен кездестіреміз.
Задание 3
1) географическом положении Республики Казахстан, пограничных

странах, горах и реках;
2) первых поселениях на территории Казахстана;
3) первых исторических сведениях о казахской земле.
Задание 4
262
Модуль III
Задание 5
жание.
Задание 6
Задание 7
Работа в парах. Поставьте вопросы к выделенным словам и ответьте
на них.
1. Қазақстан – Еуропа мен Азияның тоғысында Еуразия құрлығының

қақ ортасында орналасқан мемлекет.
2. Жер көлемі жағынан əлем елдерінің ішінде 9-ншы орында.
3. Жер көлемі – 2 724 900 шаршы шақырымды құрайды.
4. Қазақстан бес мемлекетпен көршілес.
5. Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен ет-
кен.
6. Қазақстан аумағындағы тас ғасырдың көне ескерткіштері Қаратау
маңынан, Еділдің сағасынан, Бетпақдаладан, Бұқтырма өзенінің
бойынан, т. б. жерлерден табылған.
7. «Алтын киімді адамның» бейнесі Алматыға жақын Есік корғанынан
табылған.
8. Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің «Та-
рихына» кіргізген.
Задание 8
Дополните предложения.
1. Қазақстан – қазақ халқының ______________________________.

2. Қазақстан мұхитқа тікелей _______________________________.
3. Қазақстан батыста Каспий теңізімен, оңтүстікте Арал теңізімен __
______________________________________________.
4. Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері __________
_________________________.
5. Қазақстан жерінде көне тарихи ескерткіштер _________________.
6. Қазақстан жерінде сақ тайпалары __________________________.
7. Қазақстан жері туралы мəліметтер ерте замандарда-ақ Еуропа
ғалымдары мен саяхатшыларына ___________________________.
263
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Прочитайте текст. Выпишите из текста слова и словосочетания, обо-
значающие время. Сравните наименования измерения времени в ка-
захском и русском языках. Как же различают время суток казахи? Ка-
кие обозначения времени используются в казахском языке?
Халықтық өлшемнің бір түрі – уақыт өлшемі. Уақыт – мəдениеттің

маңызды категориясы. Адам баласына уақыт бағалы, қымбат дүние.
Қазақтар «уақыт алтыннан да қымбат» – деп тегін ой түймеген. Уақыттан
ұтылған өмірде де көп нəрседен ұтылады. Уақытты қадірлемеу, баға-
ламау өмірді бос өткізгенмен бірдей.
Қазақ тілінде уақыт, мезгіл, тəулікке қатысты атаулар өте көп, атап
өтетін болсақ, бие сауым, шай қайнатым, ет асым, жұма ақшамында,
тал түсте, ертеңнен, жылдық, айлық, таң атысымен, күн батқанша,
күндіз, бүгін, ерте-кеш, жазы-қысы, биылғы, былтыр, шілде, күндіз-
түні т. б. Байқап отырғандай фразеологиялық оралымдар ретінде
қолданылған атауларды кездестіруге болады. Уақыттың қазіргі
өлшемдері сағат, минут, секунд атаулары жоқ болған кезде əр түрлі
құбылыс, іс-əрекеттің белгілі бір мезгілде басталуы уақыт өлшемі
ретінде пайдаланылған.
Задание 2
Продолжите тематический ряд.
тəулік мерзімдері: _______________________________

жыл мезгілдері: _______________________________
жыл атаулары: _______________________________
ай атаулары: _______________________________
күн атаулары: _______________________________
уақытты болжайтын өлшемдер: _______________________________
уақыттың қазіргі өлшемдері: _______________________________
264
Модуль III
Задание 3
Обратите внимание, какие глаголы употребляют казахи при смене
времен года. Переведите эти словосочетания на русский язык. Про-
комментируйте сочетаемость глаголов с наименованиями времен
года в казахской и русской языковой картине мира.
Қыс келді. Көктем туды. Жаз шықты. Күз түсті.
Задание 4
Переведите следующие словосочетания на русский язык.
бос уақыт ___________________________________

дəл уақыт ___________________________________
жергілікті уақыт ___________________________________
кешкі уақыт ___________________________________
қабылдау уақыты ___________________________________
қызмет уақыты ___________________________________
түскі тамақ уақыты ___________________________________
ұзақ уақыт ___________________________________
қайтатын уақыт болды ___________________________________
бір уақытта ___________________________________
еш уақытта ___________________________________
қазіргі уақытта ___________________________________
кей уақытта ___________________________________
дəл уақыты жеткенде ___________________________________
уақыттан тыс жұмыс ___________________________________
уақытын жоғалту ___________________________________
уақытты босқа өткізу ___________________________________
уақыт өткізу ___________________________________
уақыт өткен сайын ___________________________________
уақыт табу ___________________________________
Задание 5
Cоставьте предложения на казахском языке, употребляя следующие
наречия времени.
Кеше, бүгін, ертең, қазір, кешке, ертемен, ертесіне, таңертең, бүрсігүні,

жаздыгүні, қыстыгүні, биыл, былтыр, анда-санда, күні-түні.
265
Задание 6
Составьте предложения на казахском языке, употребляя следующие
наречия образа действия.
Əрең, əзер, дереу, жедел, шапшаң, тез, жылдам, кенет, зорға.
Задание 7
Изучите значения следующих фразеологизмов, обозначающих от-
резки времени. Сравните способы выражения одной и той же мысли
в казахском и русском языках.
1) тез, шапшаңдық мағына- ə дегенше, əні-міні дегенше, дем

сындағы мезгілді білдіретін арасында, көзді ашып-жұмғанша,
фразеологизмдер: қас қағымда, ойда жоқта, сол бойда;
2) іс-əрекеттің кенеттен болу аяқ астынан, жоқ жерден, күтпеген
мезгілінің берілуі: жерден, ойламаған жерден;
3) мезгілдің ұзақтығының ертеден қара кешке дейін, күн
берілуі: ұзақ, ұзынды күн;
4) тəуліктік уақыттың берілуі: кешкі уақыт, екі кештің арасында;
5) қараңғы түн: ай қараңғысында, жеті қараңғыда;
6) таң ату: таң ата, таң бозарғанда, таң сəріде.
Жаң
ысайыққ
мматтику
В казахском языке в зависимости от того, что служит точкой отсчета,

различают абсолютное и относительное время. Выражение абсолютного
времени связано с моментом речи, относительного – с временем друго-
го действия. Отрезок времени, включающий момент речи, − настоящее
время, этот отрезок может иметь самую разнообразную протяженность,
обозначая соотнесенность события с моментом речи либо выражая более
широкие длительности, включая момент речи. Действие, предшествую-
щее моменту речи, относится к прошедшему времени. Будущее − отрезок
266
Модуль III
времени, ожидаемый после настоящего, также не включающий момента

речи. Для обозначения относительного времени используются причастия,
деепричастия, а также сложноподчиненные предложения с придаточны-
ми времени – мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем.
• настоящее актуальное обозначает конкретное действие, проте-
кающее на протяжении определенного отрезка времени, включая
момент речи. Средствами передачи данного значения являются
формы жай (глаголы отыр, тұр, жатыр, жүр) и күрделі нақ осы
шақ с вспомогательными глаголами отыр, тұр, жатыр. Совпаде-
ние действия с моментом речи подчеркивается также контекстом
и лексическими средствами:
1) глаголы отыр, тұр, жатыр, жүр + жік.ж.:
Қайрат отыр. – Кайрат сидит.
Аня тұр. – Аня стоит.
2) деепричастие на -ып / -іп, -п; -а, -е, -й + вспомогательные гла-
голы отыр, тұр, жатыр +жік.ж.:
Айнұр мені күтіп тұр. – Айнур ждет меня.
Ол жауап беріп жатыр. – Он отвечает.
• расширенное настоящее (действие не ограничивается моментом
речи, включает более широкие длительности):
голы жүр, жатыр+ жік.ж.:
Мен осында қазақша оқып жүрмін.
Я здесь изучаю казахский язык.
Мен демалып жатырмын. – Я отдыхаю.
2) формой «тұйық рай + -да / -де»:
Олар осы тапсырманы орындауда.
Они выполняют это задание.
Гүлнəр көп уықыттан бері осы мəселені зерттеуде.
Гульнар уже долгое время изучает эту проблему.
• настоящее постоянное действие, длящееся очень долго, постоян-
но, выражается формами жай и күрделі ауыспалы осы шақ:
1) глаголы отыр, тұр, жатыр, жүр + личное окончание;
голы отыр, тұр, жатыр, жүр + личное окончание;
Студенттер сабақта отыр. – Студенты сидят на занятии.
Студенттер сабаққа барып жүр. – Студенты ходят на занятия.
267
• обычное повторяющееся действие выражается формами жай

и күрделі ауыспалы осы шақ:
1) основа глагола + -ды / -ді + жік.ж.;
2) деепричастие на -ып / -іп / -п + вспомогательный глагол + жік.ж.:
Біресе жылайды, біресе күледі. – То плачет, то смеется.
Мен сабаққа қатысып жүрмін.– Я посещаю занятия.
• формами жай и күрделі ауыспалы өткен шақ:
1) причастие на -атын / -етін, -йтын / -йтін + жік.ж.;
2) деепричастие на -ып / -іп / -п + вспомогательный глагол на
-атын / -етін, -йтын / -йтін + жік.ж.:
Үйден сирек шығатынмын.
Я редко выходил из дома.
Ол кешке теледидар көріп отыратын.
Вечером он смотрел телевизор.
• значение повторяемости действия помимо синтетических форм
глаголов передается аналитическими формами с вспомогательны-
ми глаголами жүр, еді. В контексте это значение создается благо-
даря взаимодействию с другими языковыми средствами – наречия-
ми времени ылғи, үнемі, əдетте, жиі; союзами біресе, бірде:
Марат сабаққа үнемі кешігіп келеді.
Марат всегда опаздывает на занятия.
Біресе көңілді болып отырады, біресе ренжіп, үндемей қалады.
То сидит веселый, то обижается и молчит.
• действие, имевшее место в прошлом, результат которого указывает
на завершение действия и существенен для момента речи или фик-
сируется в момент речи выражается формой күрделі жедел өткен
шақ с вспомогательными глаголами болды, аяқтады, бітірді,
қалды и др.: деепричастие на -ып / -іп / -п + вспомогательные гла-
голы + жік.ж.:
Төлеген шығармасын жазып бітірді.
Толеген закончил писать свое сочинение.
Сол кезде мен де келіп қалдым.
В этот момент и я подошел.
• действие как факт, событие в прошлом или последовательность со-
бытий выражается формой прошедшего времени бұрынғы өткен
шақ. Эта форма часто используется в текстах повествовательного
268
Модуль III
и описательного типов, поэтому помимо обозначения действия,

имевшего место в прошлом, характеризуется функционально-
стилистической нагрузкой:
1) причастие на -ған / -ген / -қан / -кен + жік.ж.;
2) причастие на -ған / -ген / -қан / -кен + еді +жік.ж.:
Сəбит біздің университте оқыған.
Сабит учился в нашем университете.
Мен бұл кітапты оқыған едім.
Я читал эту книгу.
• ситуация, когда действие, совершившееся в прошлом, но при этом
говорящий не был очевидцем этого действия, а узнал о нем из других
источников, передается при помощи формы ежелгі өткен шақ. Если
при этом реальность действия говорящим берется под сомнение, то
к данной глагольной форме присоединяется аффикс -мыс / -міс:
Əлия зертеу жұмысын аяқтапты.
Алия закончила свою работу.
Əлия зертеу жұмысын аяқтапты-мыс.
Кажется, Алия закончила свою работу.
• действие, которое должно совершиться в будущем, это значение
осложняется оттенками условности, предположительной жела-
тельности, выражается формой болжалды келер шақ:
1) причастие на -ар / -ер / -р +жік.ж.;
2) деепричастие на -ып / -іп / -п + причастие на -ар / -ер / -р + жік.ж.:
Биыл оқуға түсерсің.
Предполагаю, что ты в этом году поступишь в университет.
Оған өзім түсіндіріп айтармын. – Я наверное ему скажу сам.
• действие, которое должно совершиться в будущем и мыслится
как намерение, цель субъекта, выражается формой жай и күрделі
мақсатты келер шақ:
1) причастие на + -мақ / -мек / -бақ / -бек / -пақ / -пек + жік.ж.;
2) деепричастие на -ып / -іп / -п + причастие на + -мақ / -мек / -бақ /
-бек / -пақ / -пек + жік.ж.:
Ертең досымның үйіне бармақпын.
Завтра я намереваюсь пойти домой к другу.
Ата-анасына келесі аптада барып келмек.
Он намеревается съездить (зайти) к родителям на следующей неделе.
269
Дұр
ильно
Задание 1
Сопоставьте казахские и русские предложения, дайте комментарий
к переводу форм начала и завершения действия.
1. Күзден бері күн суып кетті.

2. Жаз шығысымен біз саяжайға кетеміз.
3. Сабақ аяқталысымен мен кітапханаға барамын.
4. Мен саған бір көргеннен ғашық болдым.
5. Қысқа қарай біз көшеміз.
6. Қар түскенге дейін көшу керек.
7. Ол жаңбыр басылғанша күте тұрды.
8. Мен күзден бері туыстарымда тұрамын.
9. Мен спортпен өткен жылдан бері айналысамын.
10. Көктем келісімен күн жылына бастады.
11. Қызметкерлерге үстеме жалақы қосылысымен азық-түлікке баға-
лар өсті.
Задание 2
Раскройте скобки и употребите глаголы в нужной форме.
1. Күн сайын суыта (бастау).

2. Жыл сайын елдегі жағдай жақсарып (келу).
3. Біз таңға дейін (отыру).
4. Біз кешке шейін (айтысу).
5. Біз таңнан таңға дейін жұмыс (істеу).
6. Студенттер сессиядан сессияға дейін көңілді өмір (сүру).
7. Екі күннен кейін балалар бір кішкене қалаға (жету).
8. Үш сағаттан соң, қонақтардың алды тарқай (бастау).
Задание 3
Составьте предложения со следующими словосочетаниями, обозна-
чающими время совершения действия. Обратите внимание на выбор
времени глагола.
1) үш сағат жиырма минутта
270
Модуль III
2) уақыттың осы кезеңінде

3) өткен аптаның ішінде
4) бір сəтте
5) ес біліп
6) жарты сағатта
7) қас пен көз арасында
8) ғасырлар бойында
9) жүз жылда
Задание 4
чающими время совершения действия. Обратите внимание на выбор
времени глагола.
1) төрт айға келу

2) үш жылға кету
3) кітапты екі күнге беру
4) демалысты бірнеше аптаға алу
5) қонақты тəуір үйге бір тəулікке орналастыру
6) музыканы бір минутқа қою
7) жарты сағатқа кешігу
8) жарты күнге кідіру
9) сағат екіге белгілеу
10) басқа күнге ауыстыру
11) таксиді таңғы 6-ға шақыру
12) 3-ші наурызға билет алу
13) сағат сайын
14) күніне бір рет
15) жылына үш рет
Задание 5
Переведите предложения на русский язык. Прокомментируйте выбор
видовременных форм глаголов.
1. Біз стадионға ойын басталып кеткен соң, бес минуттан кейін келдік.
2. Олар бізге қарағанда, мұнда екі күн бұрынырақ келген.
3. Осыдан екі жүз-үш жүз бұрын қазіргі батыс жасыл желекті аймақ
болған.
4. Біз мұнда екі күн бұрын ғана келгенбіз.
5. Біз келген кезде, кеш əлі басталмаған еді.
271
6. Ол кезде көктем еді.

7. Сіз жұмыс іздеген кезде қандай əдіс-амалдарды тиімді деп санайсыз?
8. Мен кеткен кезде, сен үйде бол.
9. Қазақстанда қазыргі кезде таза қазақтардың саны қанша екен?
10. Қандай мамандық қазіргі кезде қажетті?
Задание 6
Переведите предложения на казахский язык. Сопоставьте казахские
и русские предложения. Прокомментируйте выбор видовременных
форм глаголов.
1. В настоящее время я читаю книгу о казахском менталите.

2. Вы интересно рассказываете о древних городах Казахстана.
3. Каждый год я отдыхаю на Черном море.
4. Каждый четверг я хожу на дополнительные курсы по казахскому
языку.
5. Я всегда выполняю домашнее задание.
6. Обычно я не опаздываю.
7. Он говорит, что хочет начать заниматься спортом.
8. Жулдыз иногда сомневается в правильности своего выбора.
9. Мы проезжаем через историческую часть города.
Тіл ширату
им
Задание 1
Поговорим и обсудим. Прочитайте текст. Конкретизируйте следующие
утверждения, опираясь на информацию текста.
1) Уақыт адам ұғымы бойынша өткен шақтан, осы шақтан жəне ке-
лер шақтан тұрады.
2) Адамға өткен шағы өкiнiшке, осы шағы жұбанышқа, келер шағы
белгiсiздiкке айналады.
3) Уақыт – өткiншi өлшем.
4) Уақыттың осы шағы алға қарай тоқтаусыз зымыраған сайын өткен
шақ ұзарып, келер шақ қысқара бередi.
5) Ең қысқа уақыт – осы шақ.
272
Модуль III
Уақыт адам ұғымы бойынша өткен шақтан, осы шақтан жəне келер
шақтан тұрады. Жер шарының күн төңiрегiндегi айланысына байланысты
уақытты күндiз бен түнге, айлар мен жылдарға, одан əрi барсақ ғасырлар
мен дəуiрлерге бөлемiз. Бiрақ материя мен кеңiстiк үшiн уақыттың қалай
басталғанын жəне де қалай аяқталатынын мүлдем бiлмеймiз. Себебi,
қандай бiр нəрсенiң жасалуынан бүлiнуiне дейiнгi, немесе қандай бiр
құбылыстың басталуынан аяқталуына дейiнгi аралықтарға белгiлi бiр
уақыттар сəйкес келедi. Осыдан болып «əр нəрсенiң өз уақыты бар» деп
айтамыз.
Адам үшiн уақыттың мəн-мағынасы сол адамның жердегi өмiрiмен
анықталады. Оған өткен шағы өкiнiшке, осы шағы жұбанышқа, келер
шағы белгiсiздiкке айналады. Уақыт – өткiншi өлшем. Уақыттың осы
шағы алға қарай тоқтаусыз зымыраған сайын өткен шақ ұзарып, келер
шақ қысқара бередi. Ең қысқа уақыт – осы шақ. Адам үшiн осы шақ
дегенiмiз сағат та емес, минут та емес, тiптi секунд те емес, ол – жалғыз
ғана қасқағым сəт. Шындығына келгенде, қасқағым сəттiң өзi де осы
шақ емес. Мысалы, найзағайдың жарқылын бiр қасқағым сəтке теңесек,
сол найзағай жарқылының да басталған, болған, аяқталған уақыттары
бар. Бiрақ осы қасқағым сəттiң өткен, осы, келер шақтарын өлшеуге
адам қабiлетсіз. Сондықтан, адам уақыттың осы шағы туралы ойланып
болғанша, ол өткен шаққа айнала бередi. Сөйтiп, адам үшiн уақыттың ең
қысқа мерзiмi – осы шақ болып саналады.
Т. Өмірзақ
• Как вы понимаете выражение «Келер күннен жақын жоқ, өткен
күннен алыс жоқ»?
Задание 2
Прочитайте текст о том, как казахи объясняют свою привычку опазды-
вать. Передайте содержание текста на казахском языке.
Əр халықтың өзіндік ерекшелігі (ментелитеті), мінезі бар, өз басым-

нан өткен оқиға, қарапайым жауап беріп көрейін. Қызық үшін бір мысал:
(біреулер үшін бұл кемшілігіміз болар, мен үшін мақтаныш). Бір неміс до-
сым Қазақтың тойына барарда уақытынан бұрын жарты сағат ерте келіп
мені күтіп тұрады, мен оны 2–3 сағат əрең ұстаймын, «кешігіп қалдық ұят
болды-ау» деп қоймайды. Барғаннан кейін тойшы қауымның енді ғана
жиналып жатқанын көріп таң-тамаша болады (өмір бойы қазақтардың
арасында жүрсе де үйрене алмай-ақ қойды).
273
Бұл қазақ халқына ешқандай уақыттың, кеңістіктіктің бөгет болмай-

тындығында, ешқашан асықпайтындығында, ғасырлар бойы кең далада
емін-еркін сайрандап қалғандығында деп білемін.
Қыр жақтың адамдарынан «мынандай» ауыл қанша шақырым, қай
жақта деп сұрасаңыз «əу-дем жерде, екі үш қырдан асқанда, тиіп тұр ғой»
деп жауап береді. Ол ауыл 10 шақырым ба, 100 шақырым ба белгісіз бо-
лып қала береді.
Задание 3
Прочитайте текст о том, как Кристофер Роббинс, известный английский
журналист и писатель, «опоздал» на встречу с президентом. Опишите
на казахском языке первую встречу журналиста с президентом. Как вы
думаете, какое впечатление произвела эта встреча на журналиста?
Встреча была назначена на 4:15. В Азии люди,

облеченные властью, обычно не придерживаются
правила вежливости королей, поэтому я пригото-
вился к долгому ожиданию или к отмене встречи
в последнюю минуту. В 4:05 мне представился
глава протокольного отдела и сел рядом со мной.
Мы вежливо разговаривали. В 4:10 у моего собе-
седника зазвонил мобильный телефон.
– Президент ждет вас. Пожалуйста, следуйте
за мной.
Нурсултан Назарбаев Мы направились через почти безлюдный холл
Президент Республики дворца к двери в его дальнем конце. Почти немед-
Казахстан
ленно открылась дверь его кабинета, и я вошел.
Время было 4:17. Я на две минуты опаздал на встречу с президентом.
Нурсултан Назарбаев поднялся, протянул мне руку и окинул меня та-
ким пронзительным взглядом, какого я не видел с детства. Это был при-
стальный, оценивающий взгляд опытного и все замечающего человека.
Первые минуты встречи лишили меня присутствия духа. Когда я усел-
ся, и президент попросил меня рассказать о моем видении книги, которую
я пишу, я начал болтать чепуху, затем заговорил шаблонами. После этого
обязательно последовали бы лесть и заискивание, но у меня хватило ума
осознать, что я нахожусь в компании человека, котрый вряд ли это вос-
примет. Вместо этого какое-то безрассудство толкнуло меня на отчаян-
ную и помпезную саморекламу. Я торжественно изрек:
– Мне хотелось бы написать книгу о Казахстане, которую будут чи-
тать многие годы.
274
Модуль III
На губах президента появилась легкая улыбка неверия. Это была ре-

акция не президента, а писателя, которому известны возможности автора.
Я рискнул пошутить:
– Господин президент настроен скептически?
– Нет, нет, – ответил он. – Писатель, естественно, надеется, что его
книги будут читать долго. Я желаю вам всяческих успехов.
Я решил раскрыть свои карты.
– Честно говоря, я очень мало знаю о вашей стране, господин пре-
зидент. Однажды случайный попутчик в самолете сказал, что Казахстан –
родина яблок, и это захватило мое воображение. Теперь мне хочется
узнать больше.
– Немногим более десяти лет назад, – заговорил президент, – че-
рез год или два после обретения независимости, я выступал на встрече
примерно перед тысячной аудиторией в Citibank. Никто ничего не знал
о Казахстане, поэтому я рассказывал присутствующим о самом элеменар-
ном – географическом положении, населении, о том, что у нас есть нефть,
газ, полезные ископаемые, животноводство и так далее. Во время, отве-
денное для вопросов, кто-то спросил: «Господин президент, вы говорите,
что в Казахстане есть нефть. Вы перевозите бочки на верблюдах?» Я от-
ветил, что мы транспортируем нефть обычными способами – танкерами
и по нефтепроводам, но по-прежнему выращиваем верблюдов для защи-
ты иностранцев от степных волков. Так что меня не шокирует незнание
моей страны, я хочу, чтобы люди узнали о ней немного больше.
Кристофер Роббинс
«Казахстан – это родина яблок»
Задание 4
Прочитайте краткую аннотацию к книге Кристофера Роббинса «Казах-
стан – это родина яблок». Что вы думаете о названии книги? Если бы
вы написали книгу о Казахстане, как бы вы ее назвали?
Казахстан, поэтично названный Кристофером Роббинсом «родиной

яблок», – одно из крупнейших государств мира. Между тем это край с бога-
тейшими ресурсами и красивейшими ландшафтами. Кристофер Роббинс,
известный английский журналист и писатель, за два года объездил многие
города Казахстана. В своем увлекательном и остроумном повествовании он
умело перемежает бытовые зарисовки из современной жизни страны под-
робными историческими экскурсами в ее драматическое и величествен-
ное прошлое. Собеседниками Роббинса оказываются представители всех
275
слоев населения – пастухи и охотники, философы

и музыканты, энергичные бизнесмены и даже сам
президент. На страницах книги оживают древние
легенды, звучат голоса знаменитых людей про-
шлого и настоящего, переливаются чудесными
красками неповторимые пейзажи, вершится ди-
намичная история современности...
Созданная в традиции жанра путешествий,
книга будет интересна и широкому кругу чи-
Знаменитый тателей, и политику, и бизнесмену, и культур-
алматинский апорт менеджеру.
Задание 5
Напишите рецензию на казахском языке на учебник казахского язы-
ка, по которому вы занимаетесь. Рассмотрите предлагаемую ниже
таблицу. Обратите внимание на то, какие именно содержательные
части обязательны в тексте этого вида рассуждения и в какой после-
довательности они должны быть расположены.
Предмет анализа
Указывается, что представляет собой рецензируемая публикация,
проект, сообщение. На какого читателя она рассчитана.
Актуальность темы
Отмечается, в чем общественная важность и новизна произведе-
ния в той или иной области знания или культуры. Что полезного вы
лично почерпнули из публикации
Краткое содержание
Выделить составные части рецензируемого текста. Отметьте удач-
ность его построения и / или недостатки.
Оценка структурных частей произведения
Каждая часть последовательно анализируется. Отмечаются глуби-
на раскрытия микротемы, аргументированность главных положений
раздела, наличие и удачность иллюстраций (примеров, графических
данных), умение решать спорные вопросы и т. д. Оценивается стиль
изложения: ясность, простота, краткость, выразительность и т. д. Вы-
являются недостатки аргументации и изложения. При этом рецензия не
должна превращаться в «разнос». Замечания делаются в дружелюбной
276
Модуль III
манере, носят характер пожеланий и рекомендаций, которые вы долж-

ны ясно аргументировать.
Выводы
Итоговые суждения формулируются, исходя из анализа частей ре-
цензируемого произведения. Отмечается значимость работы, ее место
в ряду существующих, практическая ценность публикации, где ее ре-
зультаты могут быть использованы и др.
Задание 6
Напишите на казахском языке туристический справочник с описанием
исторических городов Казахстана.
Задание 7
Ответьте на вопросы письменно:
• Қазақстанда қанша облыс бар?

• Ол қандай облыстар?
• Қазақстанның оңтүстігінде қандай ірі (үлкен) қалалар бар?
• Қазақстанның солтүстігінде қандай ірі (үлкен) қалалар бар?
• Қазақстанның шығысында қандай ірі (үлкен) қалалар бар?
• Қазақстанның батысында қандай ірі (үлкен) қалалар бар?
• Қазақстанның астанасы қандай қала?
• Неге Алматы қаласы ерекше мəртебеге ие?
Задание 8
Подготовьте устное сообщение о Казахстане по следующей схеме.
Қазақстан
Қазақстан Орналасқан
Қазақ халқы
Республикасы жері
Тарихы, Табиғаты,
Астанасы географиялық,
мəдениеті
ерекшеліктері
277

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст о «Золотом человеке». Какую новую информацию
вы узнали из этого текста?
С началом первого тысячелетия до нашей эры

связана эпоха освоения древними племенами об-
ширных степных, горно-степных и полупустнных
пространств. Кочевые племена Казахстана 1 тыс. до
н. э. играли заметную роль в истории Древнего мира
и поэтому привелекали особое внимание путеше-
ственников, историков, географов.
Одно из самых ранних упоминаний о скотовед-
ческих племенах территории Казахстана встречает-
ся в Авесте. Судя по контексту Авесты, под собира-
тельным именем «туры» фигурируют все кочевые
Общий вид костюма
сакского воина
племена Казахстана. Туры в персидских источниках
именуются саками1, что значит «могучие мужи»,
а в сочинениях греческих авторов – скифами, кото-
рые вошли в обиход как синоним кочевников.
Важнейшим источником информации по исто-
рии сакских племен являются археологические па-
мятники – могильники, наскальные рисунки, клады.
Один из замечательных сакских памятников – кур-
ган Иссык. Памятник датирован V в. до н.э. Мо-
гильник состоял из сорока пяти больших земляных
курганов. «Золотому человеку», захороненному
в кургане Иссык, по определению антропологов,
Стреловидный
было 17–18 лет. Одет он в богато расшитую золотом
головной убор
сакского вождя парадную одежду.
1
Саки – собирательное название группы ираноязычных кочевых и полуко-
чевых племен 1 тыс. до. н. э. – первых веков н. э. в античных источниках. Благо-
даря сходству со скифами древнегреческие авторы называли саков азиатскими
скифами.
278
Модуль III
На голове высокий коничексой формы головной убор, сплошь укра-

шенный золотыми пластинами. Всего на головном уборе размещалось
около 150 украшений. Большинство из
них штампованные изображения снежных
барсов, таутеке, архаров, лошадей, птиц.
Передняя часть головного убора украшена
скульптурными изображениями двух кры-
латых коней с козлиными рогами, а также
двумя парами длинных птичьих крыльев и
многими другими фигурными пластина-
ми. На шее иссыкского воина была золотая
спиралевидная гривна (шейное украше-
ние), концы которой завершаются рельеф-
ными изображениями голов тигра.
Верхняя одежда воина состояла из каф-
тана красного цвета, сплошь обшитого
золотыми фигурными бляшками, а борт,
низ и ворот – крупными квадратными изо- Монумент Независимости
бражениями голов тигра. Кафтан украшен г. Алматы
почти тремя тысячами золотых предметов.
Штаны по внешнему и внутреннему краю обшиты продольными швами и
мелкими прямоугольными золотыми пластинками. Штаны заправлены в ко-
жаные сапоги с высокими голенищами. Голенища сапог также украшены
золотыми бляшками треугольной формы, что и на кожаном кафтане. Кафтан
подпоясан кожаным ремнем с набором массивных золотых блях. К ремню
справа подвешен длинный железный меч, а слева железный кинжал.
Находки из кургана Иссык дали дополнительные сведения об уровне
социального строя саков Жетысу.
В наши дни Золотой человек (золотой воин) является одним из самых
популярных символов Казахстана. «Золотой человек» на крылатом барсе
стал одним из национальных символов Казахстана. Копии сакского воина
установлены во многих городах Казахстана, одна из них венчает мону-
мент Независимости на главной площади города Алматы.
На месте находки располагается музей под открытым небом «Сак-
ские курганы». Сокровища кургана «Иссык», в том числе точная копия
«Золотого человека», экспонируются в Казахском музее археологии,
находившемся сначала в Алмате, а теперь в Астане. Раскопки древних
279
могильников не закончены и по сей день, поэтому есть хорошая возмож-

ность понаблюдать за ними или даже принять в них участие.
«Семь чудес Казахстана»
Задание 2
Что вы знаете о проекте «Культурное наследие»? Обсудите в группе
результаты этой программы.
Задание 3
Какие древние исторические памятники есть на территории Казахста-
на? Какие из них внесены в список Всемирного культурного наследия
ЮНЕСКО?
280
11-ші сабақ
Қазақтар əлемді «біздер» жəне «өзгелер» деп бөле ме?
Урок 11
Что значит для казахов «свой» / «чужой»?
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте интервью с поэтом Олжасом Сулейменовым. Как поэт ха-
рактеризует казахский народ?
Ақынмен əңгіме
Олжас Сулейменов на встрече со студентами МГЛУ,

Москва
– Құрметті Олжас Омарұлы! Сіздің түркологиялық еңбектеріңіз
көшпенділер мəдениетін көтермелей көрсетеді деген де пікір бар. Бұған
не айтар едіңіз?
– Көшпенділер сөздің толық мағынасында мемлекет құрмаған де-
ген де жай нəрсе. Əдеби жазба тіл – мемлекеттіліктің басты белгісінің
бірі. Орхон мен Енисей бойларында сонау VІІІ ғасырда тасқа қашалған
281
жазулардың тілі қандай ғажап десеңізші! Əрі икемді, əрі қуатты тіл, ең
кернеуі мол сезімдерді, поэтикалық ойдың ең нəзік нақыштарын жеріне
жеткізіп айта білетін тіл! Көшпенділерді, көшпенділікті мен орынсыз
көтермелей сөйлеген емеспін. Менің мақалаларымда, кітаптарымда
көшпенді өмірдің кері кетіретін тұстары да жазылған. Қазақтардың
көшпенді өмірден сақталып қалған кеңдігі, көнтерілігі, жұрттың бəрін
өзіндей көретін қасиеті еліміздегі тұрақтылықты сақтауға əсер етіп
отырған шешуші факторлардың бірі.
Астанада, Еуразия университетінде Əбіш Кекілбаевтың 70 жылдығына
арналған конференцияда сөз сөйлегенімде Толстой туралы айттым. Тур-
генев те, Бунин де, Паустовский де стилист ретінде Толстойдан шеберірек
болуы мүмкін дедім. Бірақ, Толстойдың əлемге қарайтын нүктесі биікте,
сондықтан ол өмірді, адамдарды басқаша көрген дедім. Толстой əлемді
«біздер» жəне «бөгделер» деп бөлмеген. Толстой үшін Наполеон да,
Қажымұрат та бөгделер емес, өзінің артықшылығы мен кемшіліктері бар
кəдімгі адамдар. Əлемді «біздер» жəне «бөгделер» деп қарастыратын жа-
зушылар өмірге окоптан көз салады. Ал окоптан, амбразурадан адамдар-
ды емес, тек дұшпандарды ғана көре аласың. Толстой – бір-біріне жат
халықтар болмайтын болашақ адамзатты дайындаған жазушы. Қазақтар
нағыз толстойшыл халық. Қазақтар бəріне далалық перспективадан, алы-
стан, кеңінен қарай алады, сондықтан да көбірек, кеңірек көре алады.
Қазақтар үшін жек көретін халық болуы мүмкін емес, қазақтар үшін жат
ұлт болуы мүмкін емес. Өйткені, тұтас халықтың, тұтас ұлттың жаман
болуы, жат болуы атымен мүмкін еместігін біз жақсы білеміз. Абайдың
«Адамзаттың бəрін сүй бауырым деп» деген сөзін халқымыздың əр
перзенті ұдайы жадында ұстауға тиіс. … Мен тек абсолютті тəуелсіздік
болмайтынын, əр ел, əр ұлт өзгелермен санасуға тиісті екенін, нағыз
тəуелсіздікке адамдардың, мемлекеттердің өзара тəуелділігін ескеру
жағдайында ғана қол жететінін айтып отырмын.
Задание 2
Согласны ли вы с мнением Олжаса Сулейменова? Обоснуйте свой
ответ.
• Көшпенділерді, көшпенділікті мен орынсыз көтермелей сөйлеген

емеспін. Қазақтардың көшпенді өмірден сақталып қалған кеңдігі,
көнтерілігі, жұрттың бəрін өзіндей көретін қасиеті еліміздегі
тұрақтылықты сақтауға əсер етіп отырған шешуші факторлардың
бірі.
282
Модуль III
• Қазақтар нағыз толстойшыл халық.

• Қазақтар үшін жек көретін халық болуы мүмкін емес, қазақтар
үшін жат ұлт болуы мүмкін емес.
• Мен тек абсолютті тəуелсіздік болмайтынын, əр ел, əр ұлт
өзгелермен санасуға тиісті екенін, нағыз тəуелсіздікке адамдардың,
мемлекеттердің өзара тəуелділігін ескеру жағдайында ғана қол
жететінін айтып отырмын.
Задание 3
Прочитайте отрывок из поэмы Олжаса Сулейменова «Земля, покло-
нись человеку!». Что вы знаете об Олжасе Сулейменове как поэте,
политике, общественном деятеле, культурологе? Согласны ли вы
с утверждениями поэта?
1
«Нет Востока, И Запада нет.
Нет у неба конца.
Нет Востока, И Запада нет,
Два сына есть у отца.
Нет Востока, И Запада нет,
Есть Восход и закат,
Есть большое слово ЗЕМЛЯ!»
2
Чем больше узнаю Запад, тем больше убеждаюсь, что ему нужно узна-
вать Восток. Как своего брата. Мне кажется, что Запад можно рассматри-
вать как одномерное понятие, которое связывает европейская культура
и христианство. Восток сложнее. Он многолик и объединяет разные фор-
мы сознания. Востоку и Западу надо объединяться в единое целое под
именем человечество.
Задание 4
Ситуация. У вас есть возможность взять интервью у известного

современного поэта/писателя казахского народа. С кем
вам было бы интересно побеседовать? Продумайте, ка-
кие бы вы задали вопросы и какими были бы возможные
ответы.
283
Ой шақыру
м
Задание 1
Прочитайте интервью с депутатом Мажилиса Парламента Респуб-
лики Казахстан Егором Каппелем и определите его тему.
Задание 2
Выберите один из предлагаемых к нему заголовков:
• «Қазақстан халқының бірлігі»

• «Көп ұлтты қазақ елінің мəртебесі»
• «Қазақстан халқы Ассамблеясы»
– Егор Яковлевич, Қазақстан халқы-

ның бірлігі мерекесіне орай ой-пікірлеріңізді
ортаға салсаңыз?
– Əр жылдары тағдыр айдап
Қазақстанға ұлттар мен ұлыстар көшіп келді. Қазақ халқының қонақжай,
кеңпейілдігінің арқасында осы елге жан-жақтан күшпен көшірілген
неміс те, кəріс те, басқа ұлттар да сыйды. Соның нəтижесінде ынтымағы
жарасып, бейбіт өмір сүріп жатыр. Мен қазақ халқына алғыс айтамын.
Қазақстанның бүгінгі таңда экономикалық жағынан нық тұрғаны –
халықтың бірлігі мен ынтымағының арқасы. Мемлекеттік тілі, Əнұраны,
Елтаңбасы, Туы бар елдің жастары жаңа рухта тəрбиеленуде. 1 мамыр –
Қазақстанның барлық халықтарының ортақ мейрамы. Бұл күні əр ұлт
өзінің салт-дəстүрін, өнерін көрсетеді. Еліміздегі 130 ұлт өкілі Қазақстан
деген үлкен шаңырақтың уықтары іспеттес.
– Көп ұлтты қазақ елінің мəртебесі Парламентте де көрініс тау-
ып отырғаны анық. Өзіңіз де Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайлан-
дыңыз...
– Қазақстанда 130-дан астам ұлттың өкілі тату-тəтті өмір сүріп жа-
тыр. Мұны ұлттардың жиынтығы деп емес, өзіндік қалыптасқан өнері,
мəдениеті, салт-дəстүрі бар халықтардың бізге сыйлаған байлығы
деп түсінгеніміз абзал. Қазақстан – өркениетке бағыт алған ел. 1995
жылы елімізде Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды, оның төрағасы
Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев екенін жақсы білесіздер.
284
Модуль III
– Енді Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдағы рөлі мен

ықпалы туралы айтып өтсеңіз?
– Аталған ұйымның мақсаты елдің ынтымағын нығайту, осы
мақсатқа барша қазақстандықтарды біріктіру. «Қазақстан халқы Ассам-
блеясы туралы» заң қабылданды. Ол осы ұйымның құқықтық негізі мен
мəртебесін айқындап берді. Бұл да халықтар достығын нығайтуға қызмет
етеді деп есептеймін. 2008 жылы күзде Қазақстан халқы Ассамблеясының
14 сессиясы өтті. Онда Мемлекет басшысы Ассамблея алдына жаңа
міндеттер қойды. Соның біріне тоқталсам, жастарды патриоттық рухта
тəрбиелеу бағытындағы жұмыстарды айтар едім. Бүгінгі таңда орыс тілді
ағайындар 32 пайызды құрайды. Бұған барлық этностар кіріп отыр. Біздің
тұрмысымызда «тарихи Отан», «екінші Отан» деген ұғымдар қолданылып
жүр. Ал Қазақстанда туған жастардың мұндай екіұдай ұғымы болмауы
тиіс. Əрине, аталары Ресейде, не Украинада, немесе Қырғыз елінде туған
соң, олардың «тарихи Отаны» деген сезімдері бар шығар. Ал олардың
балалары осы елде дүниеге келсе, екі Отаны болуы мүмкін емес. Жас
ұрпаққа осыны ұғындыруымыз керек. Мен қазақтың мақалдарын айтар
едім. «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» деген аталы сөз
бар. Сол секілді «Адамда екі Отан болмайды» деген қанатты сөздің де
мағынасы терең.
– Ұлттар достығының жастарға берер тəрбиесі туралы пікіріңіз-
бен бөліссеңіз?
Студенты МГЛУ Комиссаров М. и Розе Е.

на конкурсе знатоков казахского языка, Астана
– Мен жастарға «Уақытты босқа өткізбеңдер. Мемлекеттік тілді

меңгеріңдер. Қазақ тілі – тартымды тіл», – деп айтып жүрмін. «Сен жүз
285
пайыз тілді білуің керек» деп қатты айтқанымыз жөн болмас. «Егер сен
мемлекеттік тілді білмесең, бəсекеге қабілетті бола алмайсың. Тіл білсең,
өміріңде үлкен жетістіктерге қол жеткізесің», – десек, жастар жақсы
ұғынатыны даусыз. Бүгінгі таңда ҚР Мəдениет жəне ақпарат министрлігі,
оның Тіл комитеті мемлекеттік тілді дамыту мақсатында тілді үйренемін
дегендерге қолдау жасап, көп істер атқарып келе жатыр. Мен аталған
министрлік ұйымдастырған семинарлар мен отырыстарға қатысып жүрмін.
– Тілін білген адам сол халықтың ішкі жан-дүниесін тереңірек сезіне
алады. Сіз қазақ тілін қаншалықты білесіз?
– Ерейментау ауданында əкім болып қызмет еттім. Онда
тұрғындардың 82 пайызы қазақтар. Қазақ халқының көптеген жақсы
дəстүрлерін біз де бойымызға сіңіріп өстік. Қазір отбасымның бірнеше
ұлт өкілдерінен құралғанын айтар едім. Күйеу балам татар, бір келінім
қазақ, екіншісі украин қызы. Қазақстанда тұрып жатқандықтан отбасы-
мызда қазақ халқының дəстүрі басымдыққа ие.
Менің көп адамға айта бермейтін құпиям да бар. Рамазан айында ораза
ұстаймын.
Қазақ тілін Абайдың ұлы тілі деп санаймын. Өмірде қателіктер
жіберген шығармын, қазір қателерімді түзетіп жүрмін. «Ұлы Абайдың
тілінде өте жетік сөйлеуім керек» деп өзіме сөз бердім. Əзірге қазақ
тіліне шешен емеспін. Үйрену үстіндемін. Парламенттегі қазақ тілі
сабағына тұрақты қатысып жүрмін. Жиналыста əріптестерім қазақша
сөйлеп отырғанда аудармашысыз түсінемін. Кейбір ғылыми немесе əдеби
сөздерді түсінбей қалуым мүмкін, дегенмен сөйлеушінің негізгі ойын
ұғынамын. Тұрмыстық деңгейдегі қарым-қатынасқа қара жаяу емеспін.
Мен өзімді орта жүздің ішіндегі Қаракесекпін деп есептеймін.
– Не себепті?
– 1941 жылы Еділ жағалауынан көшіргенде аталарымыз бен
əжелеріміз Қарағанды облысының Қарқаралы ауданына келіп қоныс теп-
кен. Қазақтардың қамқорлығын көп көріпті. Ол кезде əке-шешем жас бо-
лыпты. Кейін əке-шешем Ақмола облысының Астрахан ауданына көшіп
келіпті, мен сол ауданда дүниеге келдім.
Кейін Ерейментауда қызмет істеген кезімде сол жердегі қазақтардың
негізгі руы Қанжығалы болған соң, сол руды тереңірек зерделедім. Ол
да қазақтың белгілі руы. Əсіресе, тарихта қанжығалы Бөгенбайдың рөлі
ерекше. Астанада Бөгенбай батырға ескерткіш орнатылды, Бөгенбай атын-
да даңғыл бар. Біз Бөгенбай батырды Қазақстанның бірінші Қорғаныс
министрі деп санаймыз. Оның ерліктері жөніндегі əңгімелерді жерлестері
286
Модуль III
мақтанышпен айтады. Жастарға патриоттық тəрбие беруде Бөгенбайдай

батырлардың ерлік істері үлгі болмақ.
– Ата-аналарыңыз қазақ тілін біліп пе еді?
– Атам мен əжем қазақ тілінде сөйледі. Алайда, бала кезімде Окса-
новка деген ауылда тұрдық. Онда негізінен украин ұлтының өкілдері ба-
сым болды. Қателеспесем, екі-ақ үй қазақ отбасы тұрды. Маған жақсы
болғаны, 9-10 сыныпты Жарсуат ауылында оқыдым. Сол кезде қазақ
тілін біраз меңгеріп қалдым. Жарсуатта тұрғанда қазақтың тілімен бірге
дəстүрін де біле бастадым.
– Өзіңіздің ана тіліңізді жақсы білесіз бе?
– Иə, неміс тілін бір кісідей білемін. Германияға іссапармен бара
қалсам, қандастарыммен еркін тілдесе аламын.
– Сіздің сүйікті асыңыз қандай?
– Жаңа піскен бауырсақты үйдің қаймағымен жегенді ұнатамын.
Соғым сойған кезде қуырдақты сүйсініп жеймін.
– Қазақтар сияқты соғым соясыз ба?
– Иə, кеңшар директоры болып жүрген кезімнен бастап отбасыма
соғым сою дəстүрін енгізгенмін. Жыл сайын соғымға жылқы соямыз.
Жылқының еті дəмді болатынын біз де біліп алдық.
– Мамырдың 1-і – Қазақстан халқының бірлігі меркесіне орай
тілегіңіз?
– Қазақстан азаматтарын біртұтас болуға шақырған осы бір айту-
лы мейраммен құттықтаймын. Елбасы үнемі халықтың ынтымағы мен
бірлігін байлық деп айтып жүр. Шаңырағымыз биік болып, əрбір ұлттың
өкілі дəм тататындай дастарқанымыз тағамға толы болсын. Қазақстан
халқына үш байлық тілеймін. Бірінші – денсаулық, екінші – ақ жаулық,
үшінші – он саулық.
– Рақмет əңгімеңізге.
ҚазАқпарат
Задание 3
1. Қазақстанда неше ұлттың өкілі өмір сүріп жатыр?

2. Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдағы рөлі қандай?
287
3. «Тарихи отан», «екінші отан» деген ұғымдарды қалай түсінесіз?

4. Егор Каппель мырза қазақ халқының қандай салт-дəстүрлерін бой-
ына сіңірген?
5. Қазақстанның қандай мемлекеттік мерекелерін білесіз?
Задание 4
Кратко передайте содержание интервью на казахском языке.
Задание 5
Прокомментируйте речевое поведение депутату (см. Задание 2).
Задание 6
Прослушайте диалог еще раз. По мере восприятия диалога в фоноза-
писи замените реплики депутата синонимичными выражениями. Раз-
бейтесь на пары и разыграйте новый вариант диалога.
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Задание 2
Перефразируйте следующие высказывания, используя слова и сло-
восочетания из текста.
1. Мен қазақ халқына алғыс айтамын.

2. Қазақстанның экономикалық жағынан нық тұрғаны – халықтың
бірлігі мен ынтымағының арқасы.
3. Қазақстанның жастары жаңа рухта тəрбиеленуде.
4. Еліміздегі 130 ұлт өкілі Қазақстан деген үлкен шаңырақтың уық-
тары іспеттес.
5. Қазақстанда 130-дан астам ұлттың өкілі тату-тəтті өмір сүріп жатыр.
1995 жылы елімізде Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды, оның
төрағасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев екенін жақсы білесіздер.
288
Модуль III
6. Енді Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдағы рөлі мен

ықпалы туралы айтып өтсеңіз.
7. Аталған ұйымның мақсаты елдің ынтымағын нығайту, осы мақ-
сатқа барша қазақстандықтарды біріктіру.
Задание 3
Объясните значения выделенных словосочетаний.
1. Тұрмыстық деңгейдегі қарым-қатынасқа қара жаяу емеспін.

2. «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» деген аталы
сөз бар.
3. Сол секілді «Адамда екі Отан болмайды» деген қанатты сөздің
де мағынасы терең.
4. «Тіл білсең, өміріңде үлкен жетістіктерге қол жеткізесің», – де-
сек, жастар жақсы ұғынатыны даусыз.
5. Тілін білген адам сол халықтың ішкі жан-дүниесін тереңірек сезіне
алады.
6. Шаңырағымыз биік болып, əрбір ұлттың өкілі дəм тататындай
дастарқанымыз тағамға толы болсын.
7. Қазақстан халқына үш байлық тілеймін. Бірінші денсаулық, екінші
ақ саулық үшінші он саулық.
Задание 4
Переведите следующие предложения на русский язык. Прокомменти-
руйте значения глагола бару.
1. Ол менімен бара алмады.

2. Өзі бара берсін!
3. Бар деген соң бар!
4. Барар жері, басар тауы қалмады.
5. Бұл сөзді аузың барып қалай айттың?
6. Хатты жыртып тастауға қолым бармады.
7. Сенің айтқаның барып тұрған өтірік.
8. Ол барып тұрған шешен.
Задание 5
Найдите в колонке справа (а–п) значение фразеологизмов в колонке
слева (1–15).
1) ақылға келу а) не хватать сил
289
2) əлі келу б) хватать сил

3) əлі келмеу в) разозлиться
4) басына келу г) терпеть большую неудачу
5) дүниеге келу д) образумиться
6) жыны келу е) обидеться
7) көңіліне келу ё) не хватать денег
8) қайшы келу ж) не противиться
9) мұны істеу қолынан келу з) ругаться
10) мұршасы келмеу к) противостоять; противоречить
11) өзіне өзі келу л) суметь это сделать
12) сөзге келу м) быть в состоянии сделать что-л.
13) сөзге келмеу н) прийти в себя
14) ақша шақ келмеу о) испытать на себе
15) аяғы аспаннан келу п) родиться
Жаң
ысайыққ
мматтику
Выражение места нахождения предмета, направления движения объекта:

• «наречие места + глагол»:
əрірек отыр – садись подальше,
мұнда отырыңыз – садитесь здесь
• «существительное в Көмектес септік + глагол»:
ауылда тұрады – живет в ауле,
мектепте оқиды – учится в школе
• «именное слово в Ілік септік + служебное слово (алды / арты /
іші / жаны) + -нда + глагол»:
Терезенің алдында тұр. – Стоит перед окном.
Театрдың жанында кездесейік. – Встретимся около театра.
• «существительное в Барыс септік + глагол»:
Алматыға бармақ болдым. – Собирался поехать в Алматы.
Қалтасына салды. – Положил в карман.
290
Модуль III
• «именное слово в Барыс септік + қарай / шейін / дейін + глагол»:

Шығысқа қарай ұшады. – Полетит на восток.
Үйге дейін келді. – Пришел домой.
• «существительное в Шығыс септік + глагол»:
Үйден шықтым. – Вышел из дома.
Еш жерден таба алмадым. – Нигде не смог найти.
• «именное слово в Ілік септік + служебное слово (алды / арты /
іші / жаны) + -нан / -нен + глагол»:
Пойыздың артынан жүгірдім. – Бежал за поездом.
Аялдаманың жанынан көргенмін. – Видел около остановки.
Дұр
ильно
Задание 1
Выпишите из текста урока конструкции, выражающие пространствен-
ные отношения.
Задание 2
чающими место совершения действия.
1) əрі 5) алға 9) ілгері

2) бері 6) артқа 10) мұнда
3) жоғары 7) ішке 11) сонда
4) төмен 8) іште
Задание 3
Изучите значения следующих сложных глаголов с компонентом бару.
Составьте с ними предложения, употребляя пространственные кон-
струкции.
бара жатыр идет

бара жатып по пути (туда)
барып келу сходить; съездить
291
барып шығу заглянуть; зайти мимоходом

барған сайын с каждым разом
айтып бару когда пойдешь, передай
алып бару иди и принеси
Тіл ширату
им
Задание 1
Прочитайте текст. Что нового вы узнали о первых русских переселен-
цах и их дружбе с казахским народом? Что значит стать тамыром?
Қазақтардың арасында достасып-бауырласу немесе тамыр болу

əдет-ғұрпы да кеңінен тараған. Бұл рəсім куəлардың көзінше салтанатты
жағдайда өткізіліп, нығайтыла түсетін. Рəсім кезінде екі дос қылыштың
не қанжардың жүзін сүйіп, мəңгі адал дос болуға серттесіп, ант ішісетін.
Олар бір-біріне мəңгі достықтың белгісі болсын деп қымбат бағалы
бұйымдар ұсынатын. Дос-жаран, тамырдың үйінде қашан болса да
қонуға болатын, ал үй иесі оған қолдау көрсетіп, қамқорлық жасайтын.
Қазақстан аумағында Ресей қазақтары мен қоныс аударып келген орыс
шаруаларының пайда болуына байланысты мал өсіретін көшпелі қазақ-
тар мен егін салатын отырықшы орыстардың арасында достасып, тамыр
болатын. Іс жүзінде əр қазақтың орыс шаруалары мен шекара шебіндегі
əскери қазақтардың арасында өзінің тамыр-досы болды. Мұның өзі халық-
тар арасындағы достықтың кеңінен қанат жаюына игі ықпалын тигізді.
Əдетте олар бірінің тілін бірі үйренді, бірінің мəдениетін бірі құрметтеді.
Бұл əдет-ғұрыптың ең мықты түрі дос-тамыр болу еді. Олар бір-бірінен
өздеріне ұнаған нəрсесінің бəрін де қалап ала беретін. Дос-тамырлық
əкеден балаға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып кете беретін сипат алды.
Задание 2
Прочитайте текст. Передайте содержание текста на казахском языке.
Период длительных контактов двух этносов на одной территории

характеризуется разным уровнем их взаимопонимания на различных
292
Модуль III
этапах межкультурного общения. Непонимание и культурный шок вна-

чале сменялись постепенным овладением культурным кодом соседа, что
обеспечивавало понимание чужой культуры. Следующим этапом меж-
культурного диалога казахского и русского этносов можно считать об-
мен культурными ценностями. Он выразился в том, что в материальной
культуре обоих этносов произошли существенные изменения: казахи бо-
лее регулярно и повсеместно стали заниматься земледелием и, как след-
ствие, – сенокошением, изготовлением и ремонтом сельскохозяйственно-
го оборудования, ввели в рацион растительную пищу и др. Их русские
соседи стали строить жилище по принятой у казахов планировке с еди-
ной кровлей для дома и хозяйственных построек, изготовлять одежду из
верблюжьей шерсти; большой популярностью пользовались кошмы, па-
ласы, ковры и т. д. Помимо культурных артефактов, свидетельствующих
об успешности межкультурной коммуникации казахского и русского эт-
носов, исследователи высоко оценивают взаимовлияние культур в духов-
ной сфере: казахи повсеместно стали говорить на русском языке, русские
первой волны переселенцев говорили по-казахски между собой в семье,
то есть в монолингвальной ситуации; казахский и русский языки вобрали
в себя немало слов из контактирующего языка.
Каждая культура своеобразно эксплицирует терпимое отношение
к «чужим» через фольклор, обычаи и традиции. Толерантное отношение
казахов к другим можно увидеть в традиции установления тамырства.
Уникальность этого феномена в том, что стороны, заключившие договор
о тамырстве, принимали на себя обязательство помогать друг другу; та-
мыры становились больше, чем друзьями – членами одной семьи. Сло-
во «тамыр» в данном контексте, обозначая целое социальное явление
(побратимство), представляет оценочную метафору, образованную от
первого значения этого слова (‘корень’ – главная, жизнеобеспечивающая
часть растения).
Как свидетельствуют источники, слово «тамыр» в речи представите-
лей других этносов произносилось с особым почтением. Они понимали,
что стать «тамыром» и так называться для казаха значило из разряда дру-
зей перейти в разряд родственников и побратимов, например:
Мы внимательно разглядываем друг друга. «Тамыр будем?» – спра-
шивает приземистый и улыбается во весь рот.
Г. К. Бельгер
«Гармония духа»
293
Задание 3
Ознакомьтесь с приведенными данными и скажите, совпадают ли
в целом представления казахов и русских о русском народе? Обо-
снуйте свой ответ.
1. Так, автопортрет русского человека, составленный по материа-

лам пословиц и поговорок, рисует богатыря, готового защитить родину
от посягательств любого врага. При этом он удалой молодец, который
не утруждает себя предварительными расчетами и планированием, а ве-
рит в счастливую звезду («авось да небось»), что наделяет его смекалкой
и помогает выживать в трудных ситуациях. Он терпелив, должен про-
никнуться делом, прежде чем взяться за него, но, втянувшись, с задором
доведет его до конца. Ему присущи азартность, эмоциональность, он бы-
стро увлекается, но и быстро охладевает. Он радушный, гостеприимный
хозяин, для которого немаловажно общение с гостями.
2. Народная мудрость казахов в виде пословиц отмечает и негативное
и позитивное в характере русского народа. Пословицы со словом «орыс»
отражают:
а) непонимание поступков русских:
Орыс ойына келгенін істейді. –
Русский делает то, что придет на ум (= ‘что ему вздумается’).
б) осознание другого образа жизни:
Орыс бар жерде қоныс бар. –
Где есть русский, там есть поселение.
Қазақ жаңылса қартына қарайды, орыс жаңылса хатына
қарайды. – Если казах ошибется, посмотрит на старейшину,
если русский ошибется, заглянет в книгу (= ‘казах в сложной
ситуации обращается за советом к старшему, а русский ищет
ответа в книгах / знании’).
Задание 4
Ознакомьтесь с приведенными данными и скажите, совпадают ли
ваши собственные представления о казахах с изложенными ниже?
Казахи – представители одной из самых многочисленных среднеази-

атских наций, жители одноименного государства.
За многовековую историю их существования у казахов сложились свои
обычаи, нравы, традиции, передававшиеся из поколения в поколение,
294
Модуль III
которые и сегодня нельзя не учитывать в межнациональном общении и

взаимодействии с ними.
Воспитываются казахи с детства в строгих правилах: от них требуют
относиться к труду как первой необходимости, ясно понимать свой долг
перед семьей, коллективом, Родиной, осознавать личную ответствен-
ность за дела, в которых принимаешь участие. Не случайно у казахов
хорошо развиты такие качества, как трудолюбие, умение быстро овладе-
вать теми или иными приемами и особенностями любой деятельности,
сообразительность, исполнительность. Они наделены подвижным умом,
сообразительны, любознательны и отзывчивы, настойчивы в достижении
целей, отличаются хорошей памятью. В профессиональной деятельности
они достаточно активны, особенно если хорошо владеют русским языком
и добросовестно усвоили свои обязанности.
Высокие понятия о чести, достоинстве, долге, необходимости всту-
питься друг за друга, за женщину, за справедливость – не пустые для ка-
заха. Джигит – в понятии казахов – это не просто удалой человек, это
прежде всего человек чести, мстящий любому, кто задел его, даже нена-
роком. Джигит не должен прощать обид – удар за удар, око за око. Таковы
были народные нравы. По складу национального характера казахи свобо-
долюбивы, гостеприимны, общительны, храбры, верны слову. Встреча-
ются и отдельные случаи недисциплинированности, но крайне редко.
Большинство казахов легко сходятся в общении и взаимодействии
с другими людьми, умеют находить надежных и верных друзей среди
представителей разных народов, преданны в своей дружбе, всегда при-
дут на помощь товарищу. При общении с представителями других нацио-
нальностей они, как правило, не боятся сказать человеку правду прямо
в глаза. Охотно выполняют общественные поручения.
Следует иметь в виду, что если в коллективе сложилась неблагопри-
ятная атмосфера, то казахи ведут себя настороженно, тяжело переживают
нанесенные обиды и долго не прощают их, что может явиться поводом
для новых конфликтов. Только равные требования к представителям всех
национальностей служат основой для нормальной обстановки в коллек-
тиве, где работают и трудятся казахи.
В социальном и национально-психологическом облике южных и запад-
ных казахов есть определенные различия, встречаются черты, свидетель-
ствующие о сохранившемся влиянии феодально-родовых пережитков.
До сих пор существует разделение на так называемую белую и черную
кость. К первым относят казахов южных районов республики. Порой в их
среде дают знать о себе элементы эгоизма, родовой кичливости. В этих
295
областях страны бытует негласное деление на жузы (социально-родовые

кланы), где до сих пор имеют силу свои своеобразные жизненные нормы
и принципы, согласно которым предпочтение всегда отдается казаху из
своего рода. Выходцы из данных областей очень слабо владеют русским
языком, многие вообще его не знают.
Этнопсихологический словарь
Задание 5
Используя ресурсы Интернета, подготовьте сообщение на тему «Об-
раз современного казахстанца в мире».
Задание 6
Ознакомьтесь со следующими пословицами казахского народа. Вы-
полните их письменный перевод. Выскажите свое мнение об отноше-
нии казахского народа к понятию «дружба». Найдите эквивалентные
пословицы в вашем языке.
1. Жолдасы көптің – олжасы көп.

2. Қимас досың сұраса,
Қимасыңды бересің.
3. Сыйласу екі кісіге бірдей.
4. Туысы жақын жақын емес,
Қонысы жақын жақын.
5. Досыңды мақтағаның – өзіңді жақтағаның.
6. Ағаш тамырымен,
Адам досымен мықты.
7. Дос сыртыңнан мақтар,
Дұшпан көзіңе мақтар.
8. Дұшпан күлдіріп айтады,
Дос жылатып айтады.
9. Ерегескен ел болмайды,
Есептескен дос болмайды.
Задание 7
Поговорим и обсудим. Используя информацию урока, дайте развер-
нутые ответы на следующие вопросы.
1. Как правильно сказать: казах или казахстанец?

2. Что объединяет народы, живущие на территории Казахстана?
3. Как повлияло на казахский характер и культуру геополитическое
положение страны?
296
Модуль III
4. Что значит «дружить по-казахски?»

5. Почему с казахами легко общаться?
6. Почему казахи не отличаются пунктуальностью?
7. Как казахи составляют свое мнение о других людях?
8. Казахстанцы – патриоты или нет?
9. Толерантны ли казахи?
10. Как казахи относятся к национальным соседям по общему дому?

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прослушайте следующий текст о традиции гостеприимства в ка-
захской культуре. О каких новых правилах казахского этикета вы узна-
ли из информации текста?
Отағасы үйде жоқ кезде ересек ер адамның үйге түсуіне рұқсат

етілмеген. Қазақ даласының мызғымас заңы, міне, осындай еді. Қазақтар
үйге бас сұғар алдында қару-жарағын əрқашан тыста қалдыратын. Ал
ханның алдына қамшы ұстап кіруге де болмайтын.
Алыс сапардан немесе жəрмеңкеден қайтып оралған адам өзінің жақын
туыстары мен көршілеріне əр түрлі сыйлықтар – базарлық ала келетін.
Ауыл ақсақалдары тамақ үстінде үлкен табақтан жасы кішілерге асату
жасайтын. Егер кімде-кім əлдебір жаңа киім кие қалса, бағалы затқа ие
болса, оған жақын туыстарының, дос-жарандарының байғазы беру əдет-
ғұрпы болған.
Əйелдер үйде қалған балалары мен жақындарына мереке-тойларда
болған жерлерінен сарқыт ала келетін. Мұның өзі, бір жағыман, тағамға
деген құрметті білдірсе, екінші жағынан, болып өткен мереке тойлардан
үйде қалғандардың да дəм татып, қатысты болғанын сезінуге тəрбиелейді.
Қазақтарда көптен бері көрмеген жақын-туыстарына қымбат бағалы зат-
тардан, əдемі естелік бұйымдардан, қазы-қарта, мүшелі жіліктерден, сүр
еттерден сəлемдеме беріп жіберу əдет-ғұрпы да болған.
Сəлемдемені алған жақ шын ниетімен разы болып, ізгі батасын беретін.
Базарлықтар мен сыйлықтарды туған-туыстар, дос-жарандар мен көрші-
қоландар өзара бөлісетін.
297
Дала тұрғындары бір-біріне қуанышты хабар жеткізгенде сүйінші

сұрайтын əдет-ғұрып та болған. Қуанышты хабар жеткізген адамға жақсы
сыйлық жасалатын. Саят құру кезінде жас аңшы бағалы олжасын өзімен
бірге аңға шыққан адамдардың жасы үлкен ақсақалына байлайтын. Ол
мұны дəстүр бойынша өз еркімен жасаған.
Қазақта ежелден бар тұрмыстық əдет-ғұрыптың бірі – ажырасу аяқ.
Оның мəні ауылдың бір түрғыны басқа бір алыс жаққа көшіп кетерде
ағайын-туғандарымен, көрші-қолаңдарымен қоштасу ретінде ажыра-
су аяқ деп аталатын тамақ беруінде болатын. Ауылдастарына айтпай,
үн-түнсіз көшіп кету көргенсіздік, тəрбиесіздік саналатын. Ал көшіп
бара жатқан жақ өздерінің туған-туыстарына, құрметті ауылдастарына
көзіміздей көріп жүріндер деп, естелік сыйлықтар қалдыратын. Ал ауыл-
дастары өз кезегінде ризашылығын білдіріп, көш көлікті, барған жердегі
қоныстарың құтты болсын айтысып, ақсақалдар ақ баталарын берісетін.
Задание 2
Расскажите, как ходят в гости в казахской / русской / азербайджан-
ской / узбекской и других культурах. Зависит ли сценарий этого ком-
муникативного события от повода, в связи с которым гости наносят
визит своим друзьям или знакомым?
Задание 3
О каких правилах казахского этикета гостеприимства говорится в этой
пословице: «Кел» демек бар, «кет» демек жоқ.
Задание 4
Ознакомьтесь с устройством национального жилища казахского на-
рода – юртой. Используя материал текста, составьте лингвокультуро-
логический словарь по теме «Казахская юрта».
Киіз үй көптеген көшпелі халықтардың

негізгі баспанасы болған. Қазақ халқы
да киіз үйді сан мыңдаған жылдар бойы
өзінің төл баспанасы етіп келді. Киіз үйдің
құрылысы бірнеше негізгі бөліктерден
тұрады.
Киіз үй кереге, уық, шаңырақ, сықыр-
лауық, табалдырық, маңдайша, таяныш
Юрта секілді негізгі бөліктерден тұрады. Ал
298
Модуль III
керегенің өзінің көптеген атаулары бар: керегенің қанаты (төрт, бес, алты,
сегіз, тоғыз, он, он екі қанат), керегенің басы, қасы, көзі, сағанағы, аяғы,
иегі, көгі. сол сияқты шағырақтың, уықтың,
əр бөліктерінің көптеген атаулары болады.
Бұларды киіз үйдің сүйегі дейді.
Үйдің сүйегін сəмбі талынан жасайды.
Халық сəмбі талын сыр талы, қайыр талы,
боз тал деп те атайды. Үйдің сүйегін жа-
сайтын шеберді «үйші» дейді.
Киіз үйді сыртқы көрінісіне, келбеті
мен көлеміне қарай ақ үй, боз үй, қоңыр үй Внутреннее убранство юрты
т.б. аттарымен атайды.Киіз үйлердің бұлай
аталуы оның сыртынан жабатын киізіне тікелей байланысты. Мұндай
жапқышты халықта «туырлық» деп атайды. Туырлықты киіз үй сүйегіне
лайықтап құрастырып дайындайды. Киіз үйдің туырлығы бірыңғай ақ
қойдың жүнінен басылған киізден жасалса оны «ақ үй», қоңыр жүннен
басылған киізден жасалса «қоңыр
үй» деп атайды.
Шаңырақ – киіз үйдің ең жоғарғы
бөлігі. Оның пішіні күмбез тəріздес,
ол уықтардың ұштарын біріктіріп
Шаңырақ ұстап тұрады. шаңырақ бірнеше
бөлшектерден тұрады:
1 – тоғын, ол шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі.
2 – күлдіреуіш. Сəмбі талынан иіліп жасалады. Əр иінде 3 күлдіреуіштен
8-ге дейін болады. 3 – беріктік. Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін ор-
натылады, өрнектеледі. 4 – шаңырақтың көзі. Оған уықтың қаламы кіріп
тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағынан өрнектейді.
Керегені құрайтын əрбір ағашты
«желі» дейді. Желінің ең ұзынын кере-
генің «ерісі» (3) деп, одан қысқалауын
«балашық» (2), ең кішісін «сағанақ» (1)
деп атайды.
Сонда бір қанат кереге 14 ерістен,
9 балашықтан, 9 сағанақтан құралады.
Желілердің қиылысқанынан пайда болған
торды «көз» деп атайды. Ал оны көлеміне
қарай «желкөз», «торкөз» деп екі түрге
бөледі. Кереге
299
Уық кереге мен шаңырақты жалғас-

тырып тұрады. Киіз үйдің кеңдігі
керегесіне, ал биіктігі уықтың ұзындығы
мен қысқалығына байланысты болады.
Уық саны үйге жайылатын кере-
ге басының санына тең. Оған қосымша
Уық
сықырлауық есіктің үстіне байланатын
қысқалау келген 4–5 маңдай уық болады. Онын
ұзындығы есіктің биіктігіне байланысты.
Иілген уықтың бойында бірнеше атаулы
бөліктер бар. Уықтың керегеге байланатын ұшын
«доғалай» (1) дейді. Доғалайды тесіп, қайыстан
уықбау (5) тағады. Уықтың иілген жерін иығы (2)
дейді. Шаңырақ пен иықтың арасын уықтың қары
(3) деп атайды. Ал шаңырақтың көзіне қадайтын
Киіз үйдің есігі – ұшын қаламы (4) деп атайды, оны төрт қырлы
«Сықырлауық» етіп ұштауды қаламдау дейді, ал уықбау жіптен
есіледі. Уықтың иінінің ішкі бетін шеберлер бе-
дерлеп өрнек салады немесе арнайы өрнектелген
сүйек жапсырады.
Киіз үйдің ағаш есігін сықырлауық дейді. Ол
киіз үйдің ішіне қарай ашылады. Есік бірнеше
бөліктен тұрады. Олар: маңдайша, екі босаға,
табалдырық пен екі жақтау.
Киіз үй есігінің құрылысы: 1 – маңдайша;
2 – босаға; 3 – сықырлауық; 4 – жақтау; 5 –
табалдырық.
Сықырлауықты тақтайдан жа-
сайды. Шеберлер киіз үйді сəу-
летіне қарай оюлы өрнектермен,
өрнектелген сүйекпен жапсырма-
лап əшекейлейді. Сықырлауықты
əшекейлеуге «қошқармүйіз»,
«түйемойын», «дөңгелек жапырақ-
шалар», «түйетабан», «шырмауық»
сияқты бедер-өрнектер қолданы-
лады. Бедерлі шегелермен, желім- Киіз үйдің сүйегі: 1 – кереге, 2 – уық,
мен сүйекті жапсырмалайды. 3 – шаңырақ, 4 – сықырлауық
300
12-ші сабақ
Қазақстан жастары нені армандайды?
Урок 12
О чем мечтают молодые казахстанцы?
Əде
аться!
Задание 1
Прочитайте беседу с молодыми казахстанцами. Определите ситуа-
цию общения.
Жастармен əңгіме
– Қазақстан жастары нені ар-
мандайды?
– Қазақстан жастары – ел ертеңі,
оның келешегі. Білімді де білікті жа-
стар еліміздің ертеңгі тірегі. Сондықтан
ел ертеңі жастардың қолында. Біз –
Тəуелсіздіктің құрдастарымыз. Жас
қазақстандықтар əлеуметтік жəне
экономикалық жағдайы жақсы мем-
лекетте өмір сүргісі келеді. Менің ойымша, 21-ші ғасырда əрбір мем-
лекет өз жастарына деген қамқорлығын жақсартып, талап-тілектерін
қанағаттандыруға тырысу керек.
– Қазақ жастары батысқа жақын ба, əлде шығысқа ма?
– «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» дегендей, қазақ жастары екі
жақтың да жақсы жақтарын өз бойына сіңіріп келеді. Сонымен қатар өз
халқының салт –дəстүрін, ата – бабасының асыл жолын сақтаушы да, осы
жастар. Енді ол жағдаятқа немесе мəселеге байланысты секілді. Мəселен,
менталитет, таным тұрғысынан келгенде, əрине шығысқа жақын. Ал
білім, мəдениет деңгейіне келгенде батысқа көбірек бет бұрады. Мысалы,
ер мен əйел қарым-қатынасын алайық. Бүгінгі қазақ қауымы (жастарды
301
қоса алғанда) əйелді отбасын сақтаушы деп қабылдайды, бұл шығыс

салтына жақынырақ, ал ер адамның əйелге жол беру керектігі – таза
батыстық менталитет. Шығыста ер адам алда болуы шарт. Менің ойымша
бұл дұрыс – үрдіс. Өйткені мəдениетті, білімді болу үшін біз əр елден, əр
қауымнан озық дəстүрлер мен ұстанымдарды қабылдауымыз керек.
– Қазақтың жастары қоғамдық өмірге араласа ма?
– Қазіргі кезде жастар қоғамдық өмірге белсене араласуда. Кез
келген мемлекеттік мекемелерге немесе мемлекеттік емес ұйымдарға,
болмаса қоғамдық, əлеуметтік іс-шараларға барсаң, барлық жерлер-
де ұйымдастырушы, жүргізуші, не қатысушы ретінде жастар жүреді.
Қазақстанның жеткен жетістіктеріне жастар өз үлестерін қосып жа-
тыр. Ал мемлекет тарапынан да жастарға көптеп қолдау жасалады.
Мысалы, «Болашақ жастар» ұйымын айта кетсек болады. Бұл ұйым
Қазақстанымызда болып жатқан барлық мəселелерге немқұрайлы
қарамайды. Дəлірек айтсақ, Алматы қаласы бойынша жастарды
нашақорлыққа қарсы шақырып, салауатты өмір сүруге ұран тастап,
үлкен шара ұйымдастырған болатын. Сонымен қатар, жастарымыз
білім жағынан болмасын, өз ойларын, пікірлерін ортаға салып, еліміздің
көркеюіне белсене ат салысуда. Спорт жағынан да қалысып көрген
емес. Жас қыз – жігіттердің түрлі спорт түрлерінен жүлдегер санаты-
нан көріп жатамыз. Қазақстанымыздың саяси – экономикалық істеріне
де қатысады. Əрбір жоғарғы оқу орындарында үлкен дəрежедегі жастар
ұйымдары бар.
– Қазақ жастары «қазақ» болғандығын мақтан тұта ма?
– Əрине, əр қазақтың алпыс екі тамыры «Мен қазақпын» деп соғады.
Бұл еліміздің терең мəдениетімен, салт-дəстүрімен, байтақ, ұлан – ғасыр
жеріміздің байлығымен тығыз байланысты. Халық тарихының асыл
да, бай болғандығы сендегі мақтаныш сезімін қалыптастыратындығы
сөзсіз.
– Қазақстан жастарының елдің бүгіні мен болашағына əсері қандай?
– Халқымның дана сөзінде айтылғанындай, «əр адам – өз тағдырының
иесі». Сондықтан бір рет қана берілетін өмірді неғұрлым мəнді өткізу үшін
əрбір жастың ізденімпаз, талапты болғанына не жетсін. «Талапты ерге
нұр жауар» деп айтпап па еді қазақ атамыз. Міне, қазіргі таңда əр қазақ
жасының бойында осы мақсат. Біз Қазақстанның бүгіні мен болашағына
үлкен сеніммен қарай аламыз.
302
Модуль III
Задание 2
Как вы поняли содержание диалога? Ответьте на вопросы:
1. Жастардың елдің бүгіні мен болашағы жайында ойлары қандай?

2. Қазақстан жастарын не толғандырады?
3. Қоғамның келешегі жастарға байланысты ма?
4. Қазақстан жастары нені армандайды?
5. Қазақстан жастары қандай?
Задание 3
Употребляя конструкции необходимости, расскажите, к чему должна
стремиться современная молодежь; назовите требования, которые
вы предъявляете к отношению молодых людей к вопросам: а) образо-
вания; б) формирования гражданского общества; в) сохранения тра-
диций своего народа.
Задание 4
Используя известные вам средства казахского языка, предложите
свою помощь молодому человеку, который:
а) интересуется историей казахского народа;
б) хочет научиться играть на домбре;
в) собирается провести каникулы в Казахстане;
г) готовится провести международный молодежный форум.
• Придумайте ситуации, при которых могла бы состояться эта беседа.

• Какую возможную реакцию вы бы услышали в ответ на ваши ре-
плики?
• Возможные варианты: а) согласия, б) несогласия, в) разубеждения
и т. п.
303
Ой шақыру
м
Задание 1
Задание 2
Прочитайте текст и скажите, соответствует ли заглавие содержанию
текста. Выполните задания, предложенные после текста.
Соңғы 10 жылда Қазақстан имиджі

қалай өзгерді?
Жақында «Ұлттық идея жəне Қазақстан имиджi»
атты əлеуметтiк сауалнама жүргiзiлген болатын. Атал-
ған зерттеулер «ұлтты қалыптастыру жəне Қазақстан
Республикасының имиджiнiң дамуы тақырыбын-
дағы ұлттық жəне этникалық бiрегейлiктiң мəнi»
атты тақырыпта қоғамдық көзқарасты анықтау жай-
ында жедел сараптама жасады.
Сауалнама «face to face» тəсiлiмен, 18 жабық
жəне ашық сұрақ арқылы жүзеге асырылды. Олардың бесеуi респондент-
тiң жеке мағлұматтарына қатысты болды. Сауалдың бағытталған тобы –
елiмiздiң тұрғылықты азаматтары. Сауалға 16–63 жас аралығындағы
адамдар тартылды. Қорытынды нəтижелерiн зерттеу үшiн сауалнамаға
Германия азаматтары да қатыстырылған болатын.
«Егер сiзден шетел азаматы Қазақстан қандай ел?– деп сұраса,
қандай үш сөзбен елiңiздi суреттей аласыз?» – деген сұрақ қойылды.
Ал жауаптардың көпшiлiгi мынаған саяды: адами қасиеттер мен қонақ-
жайлылық, көпұлттылық, береке-бiрлiктегi бейбiт ел, əлемдегi ең
көпұлтты елдердiң бiрi, мейiрiмдi, сенiмдi, жүзi жылы халық. Бұдан
кейiнгi орында табиғат, қазбалы байлықтар, географиялық орналасудың
ерекшелiктерi, аумақтың кеңдiгi туралы айтылды. Сонымен қатар
кейбiр жауаптарда ұлттық нышандар да кездеседi. Атап айтсақ, Абай
Құнанбайұлы, қазақ үй, қымыз, ет, домбыра, Елбасы Нұрсұлтан Назар-
баев, Байқоңыр ұшыру айлағы...
304
Модуль III
Ал Қазақстанның имиджi ел iшiнде немесе шетелде қалай қалып-

тасады деген сұраққа респонденттер екiжақты жауап айтты. Бiрақ
сұралғандардың үштен екiсi Қазақстанда десе, 29%-ы шетелде деп жауап
бердi. Сондай-ақ 41 пайызы саясаткерлер елдiң басты имиджмейкерi деп
санаса, 38%-ы кəсiпкерлер, 14%-ы елдiң азаматтары, 8%-ы зиялы қауым,
5%-ы аталған қоғам мүшелерiнiң барлығы имиджге əсер етедi деп жауап
берген болатын.
«Сiздiң көзқарасыңыз бойынша соңғы он жылда Қазақстанның имиджi
қалай өзгердi?», – деген сұраққа сұралушылардың 95%-ы жақсарды деп
жауап қайтарды. Сонымен қоса БАҚ елiмiздiң имиджiне айтарлықтай
əсер етедi екен. Елiмiз жайлы ақпаратты интернет желiсi арқылы алады,
алайда осы ақпараттың 1/3-i ғана сенiмдi.
Сұраудың нəтижесiне қарап елiмiздiң имиджiнiң жағдайын көре ала-
мыз. Аталған сұрауға қарап елiмiздiң имиджiн жақсартудың бiрден-бiр
жолы экономикамыздың жақсаруы екенiн байқауға болады.
Айжан Құрмашева
Задание 3
Найдите в тексте фрагменты, содержащие информацию о следующем:
а) о цели проведения анкетирования;

б) о методе проведения анкетирования;
в) о результатах анкетирования.
Задание 4
Задание 5
жание.
Задание 6
Задание 7
Самостоятельно ответьте на предложенные вопросы анкетирования.
1. «Қазақстан қандай ел?» деген сұраққа қандай үш сөзбен суреттей

аласыз?
305
2. Сiздiң көзқарасыңыз бойынша соңғы он жылда Қазақстанның

имиджi қалай өзгердi?
Задание 8
Проведите этот эксперимент среди ваших знакомых. Сравните полу-
ченные результаты. Обсудите их в группе.
Жаң
сайы
ық!
Задание 1
Задание 2
Подберите к существительным прилагательные из Урока 12.
сауалнама _____________ идея _____________

зерттеу _____________ имидж _____________
бiрегейлiк _____________ сараптама _____________
сауалнама _____________ тəсiл _____________
мағлұмат _____________ азамат _____________
нəтижелерiн _____________ сұрақ _____________
жауап _____________ ел _____________
орын _____________ табиғат _____________
байлықтар _____________ көзқарас _____________
күрес _____________
Задание 3
Объясните способ образования следующих слов:
жүргiзiлген, болатын, аталған, асырылды, бағытталған, тұрғылықты,

азаматтары, тартылды, қатыстырылған, суреттей, сұрақ қойылды,
қонақжайлылық, көпұлттылық, орналасудың, кездеседi, жауап, берген,
болатын, сұралушылардың, жақсартудың, байқауға, болады.
306
Модуль III
Задание 4
Знаете ли вы, что слово ақ в казахском языке имеет 130 значений.
Изучите значения прилагательного ақ. Прокомментируйте употребле-
ние прилагательного ақ в казахском языке и сравните выражение этих
значений в русском языке.
1) тазалықтың белгісі (ақ босаға, ақ отау, ақ бесік т.б.);
2) сұлулықтың белгісі (ақ тамақ, ақ дидар, ақша бет т.б.);
3) үлкендіктің белгісі (ақ сақал, ақ бас, ақ қас т.б.);
4) қасиеттіліктің белгісі (ақ сүт, ақ ана ақ шаш т.б.);
5) қуаныштың белгісі (ақ күн, «ақ сарбас» т.б);
6) адалдықтың белгісі (ақ жол, ақ ниет, ақ бата т.б.).
Задание 5
Изучите значения прилагательного қара. Прокомментируйте их в срав-
нении с выражением этих значений в русском языке.
1) жамандықтың белгісі (қара тізім, қара қағаз, қара ту т.б.);
2) жауыздық, қатыгездіктің белгісі (қараниет, қарабет, қара көңіл т.б.);
3) алғашқылықтың, бастапқылықтың белгісі (қара су, қара тау т.б.);
4) киеліліктің, қасиеттіліктің белгісі (қарашаңырақ, қара жер т.б.);
5) қарапайымдылықтың белгісі (қара қазақ, қара бұқара т.б);
6) қайғы-мұңның белгісі (қара күн, қара уайым, қара түн т.б.).
Задание 6
Изучите значения прилагательного сары. Прокомментируйте их
в сравнении с выражением этих значений в русском языке.
1) байлықтың белгісі: сары алтын, «қағанағы қарық, сағанағы

сарық» т.б.;
2) кеңдіктің символы: сары дала, сары жазық, сары арқа, сары бел т.б.;
3) жас мөлшерге қатысты ұғымдар: сары тіс, сары кідір еркек, сары
қарын;
4) бəйбіше, сары ауыз балапан,сары үрпек бала, т.б.;
5) ақыл-парасаттың белгісі: сара көңіл, сара – таза жүрегі т.б.;
6) уайым-қайғының белгісі: сары уайым, сарғаю, сарылу т.б.
Задание 7
Изучите значения прилагательного көк. Прокомментируйте их в срав-
нении с выражением этих значений в русском языке.
1) байлықтың белгісі: көк тонды, көк етікті, т.б.
307
2) құдіреттілік күштілік белгісі: жеті қат көк, көк түркілер, көк бөрі,
заңғар көк, көк болат, көк темір, т.б.
3) жастық, махаббат белгісі: көгілдір сезім, көк сағым, көк көгершін,
көгілдір аспан, т.б.
4) ойсыздық, сенімсіздік белгісі: көк долы, көк мылжың, көк жалқау,
көк ми, көк бет, көк айыл, т.б.
Задание 8
Изучите значения прилагательного қызыл. Прокомментируйте их
в сравнении с выражением этих значений в русском языке.
1) əдемілік, сұлулық белгісі: қызыл толқын, қызыл шырайлы, қызыл

жүз, қызыл ажар, т.б.
2) қатігездік белгісі: қызыл найза, қызыл қан, қызыл көз, қызылбас,
3) өткірлік белгісі: қызыл тіл, қызыл сөз, қызыл ер, т.б.
4) жастық белгісі: қызыл шақа, қызыл қарын, қызыл сирақ, т.б.
Жаң
ысайыққ
мматтику
I. Предикат, обозначающий желание осуществления действия,

выражается формами:
• қалау рай (желательного наклонения): «основа глагола + -ғы / -қы /
-гі / -кі + жік.ж. келеді»;
• шартты рай (условного наклонения) с вспомогательным компо-
нентом екен: «основа глагола + -са / -се + жік.ж. екен»;
• бұйрық рай (повелительного наклонения) с вспомогательным
компонентом деп еді: «основа глагола + -айын / -ейін деп еді +
жік. ж.»;
• формами ауыспалы өткен шақ с вспомогательным компонентом
ойы бар: «основа глагола + -атын + ойы + тəу. ж. бар»:
• мақсатты келер шақ с вспомогательным компонентом ойы бар,
модальными глаголами тілеймін, қалаймын: «основа глагола +
-мақ ойы + тəу. ж. бар»:
Менің киноға барғым келеді. – Мне хочется пойти в кино.
Саяхатқа барсақ екен. – Хорошо бы поехать путешествовать.
308
Модуль III
Кешке анама көмектесейін деп едім. – Я хотел вечером помочь маме.

Мақала жазбақ ойым бар. – Думаю написать статью.
II. Причинно-следственные отношения

• бессоюзное сложносочиненное предложение;
• сложноподчиненное предложение с причинно-следственным сою-
зом өйткені (сондықтан, себебі, сол себепті);
• формы предиката и модели предложений в сложноподчиненных
предложениях с придаточным причины:
«основа глагола + -ған / -ген / -қан / -кен +-дық / -дік + -тан / -тен»;
«основа глагола + -ған / -ген / -қан / -кен соң»:
Еркін мектепке барған жоқ: ол бүгін ауырып қалды.
Еркин не пошел сегодня в школу. Он заболел.
Балалар далаға шыққан жоқ, өйткені жаңбыр жауды.
Дети не выходили на улицу, потому что шел дождь.
«Абай жолы» романында тұтас бір тарихи дəуір суреттелгендіктен,
бұл шығарма роман-эпопея болып табылады. – «Путь Абая» является
романом-эпопеей, потому что описывает целую эпоху.
Абайдың зеректігін байқаған соң, əкесі оны медресеге берді.
Заметив способности Абая, отец отдал его в медресе.
III. Условные отношения

Сложноподчиненное предложение с придаточным условия:
• выражение реального условия:
(Егер де) + Р2 (V + -са / -се), (онда) S1 + Р1
• выражение ирреального (предположительного) условия:
(Егер де) S2 + Р2 (V + -се / -се), (онда) S1 +
Р1 (V + -ар / -ер / -атың / -етін еді);
• выражение совета, приказа:
(Егер де) S2 + Р2 (V + т.ж. келсе), (онда) S1 +
Р1 (глагол в повелительном наклонении):
• выражение просьбы:
(Егер де) S2 + Р2 (V + -са / -се), (онда) S1 + Р1 (V + -шы / -ші)
(Егер де) достарыңмен үнемі қазақша сөйлессең, (онда) қазақ тілін тез
үйренесің. – Если ты всегда будешь с друзьями разговаривать по-казахски,
тогда быстро выучишь язык.
309
(Егер де) Самат сабаққа үздіксіз қатысып жүрсе, (онда) ол емтиханды тапсы-
рар еді. – Если бы Самат не пропускал бы занятия, то он сдал бы экзамен.
(Егер де) досыммен танысқың келсе, (онда) бүгін біздің үйге кел.
Если хочешь познакомиться с моим другом, приходи к нам домой.
(Егер де) уақытың болса, (онда) маған көмектесші.
Если у тебя есть время, помоги, пожалуйста мне.
IV. Уступительные отношения

Сложносочиненное предложение.
• бессоюзное предложение: S1 + Р1, S2 + Р2;
• сложносочиненное предложение с противительным союзом:
S1 + Р1, бірақ (дегенмен, əйтсе де, алайда), S2 + Р2.
Сложноподчиненное предложение:
V + -ған / -ген / -қан / -кен + -мен;
S2 + Р2 (ет. + -ғанмен), S1 + Р1;
V + -са / -се + -да / -де;
S2 + Р2 (V + -са + -да), S1 + Р1:
Күн жауып кетті, оны елеген ешкім жоқ.
Несмотря на то что пошел дождь, никто не обратил внимания.
Тұрар Рысқұлов Ресейде басшы қызметте жүрді, бірақ Қазақстан мүддесін
көп ойлады. – Несмотря на то что Турар Рыскулов был на руководящей
должности в России, он много думал о благе Казахстана.
Ажар қалаға келгенмен, ағасының үйіне барған жоқ.
Несмотря на то что Ажар приехала в город, она не пошла в дом брата.
Сəуле уақыты болса да, ешқайда барған жоқ.
Несмотря на то что у Сауле было свободное время, она не никуда не пошла.
310
Модуль III
Дұр
ильно
Задание 1
Прочитайте стихотворение М. Макатаева о дружбе. Объясните, ка-
кими грамматическими средствами выражается побуждение к дей-
ствию. Объясните, какими грамматическими средствами выражается
значение желательности.
Дос болам десең,

Досымды сыйла, қымбаттым!
Досыңа сонда,
Досыммен ғана қымбатпын
Дос болам десең,
Мендегі доспен достасқын,
Сендегі доспен дос болып сонда тұрмақпын
Достарың көп пе?
Апырау неткен жақсы едің?
Досым аз менің…
Досым-ау менің, тапшы емін?
Достарыңменен достастыр мені, асылым
Достастыр мені
Болайын құлың нақ сенің!
Достыққа жүрмін,
Достыққа жүрмін құмартып!
Өлгелі жүрмін,
Өзіме-өзім мін артып…
Жауыздың барып, жанына уəзір болғаннан,
Достардың барып, ауласында өлген мың артық
Задание 2
Трансформируйте следующие глаголы в формы повелительного, же-
лательного, условного наклонения.
етістіктер бұйрық рай қалау рай шартты рай

келу
кету
311
етістіктер бұйрық рай қалау рай шартты рай

болу
аралау
басталу
жүргізу
аяқтау
қатысу
талқылау
қолдау
өмір сүру
нығайту
қабылдау
қол қою
мүмкіндік туғызу
атап көрсету
келісім жасау
Задание 3
Переведите предложения на казахский язык, обращая внимание на
значения желательности: усилительное, ограничительное, необходи-
мости, нетерпеливости, предпочтительности.
1. Я хотел бы встретиться с вами еще раз.

2. Есть города, в которые хочется возвращаться.
3. Был бы рад принять ваше предложение.
4. Мне хочется тебе помочь.
5. Я бы не хотел говорить на эту тему.
6. Тебе нужно было бы подумать еще раз о своем решении.
7. Он не хочет понимать меня.
8. Не могли бы вы повторить еще раз.
Задание 4
Переведите текст, обращая внимание на выражение причинно-след-
ственных отношений.
Жалпы, жастар саясатын жүргізу кез келген ел үшін жеңіл емес.

Өйткені, жастар саясатын жүргізудің шығындары мол, əрі ол шығындар
312
Модуль III
бірден қайта қоймайды. Бірақ соған қарамастан, өз болашағын ойлаған

кез келген ел осы мəселемен шұғылдануы тиісті. Өйткені, өмірде күнде
айтылатындағыдай, жастар дегеніміз – ел ертеңі. Бүгінгі жастарымыздың
ой өрісінің қалыптасуы, оқу мен еңбекке деген ынтасы, азаматтық жəне
патриоттық сезімдері, адамгершілік қасиеті ертеңгі күні ел тағдырын
айқындайтын болады.
Задание 5
Прочитайте следующие предложения. Объясните грамматические
средства выражения причинно-следственных значений. Переведите
предложения на русский язык.
1. Өзім журналистикада оқығандықтан, əсіресе, журналистика сала-

сы бойынша жасалатын жаңашыл бастамаларыңызға көбірек көңіл
бөлдім.
2. Қазақ болғандықтан, қазақша киім кигенді жақсы көргендіктен де
шығар, өзім ылғи қазақ оюларымен əспеттелген көйлек кигенді
жөн санаймын.
3. Жақсы көргендіктен осы өлеңді жаттап та алдым.
4. Ауыл жастарының жағдайына дұрыс көңіл бөлінбегендіктен, олар
қалаға кетеді.
5. Мен ештеңе түсінбегендіктен өзгелерден сұрап, білдім.
6. Түк бітірмегендіктен жалығып кеттім.
7. Қарсы болмағандықтан ұсынысын қолдадық.
Тіл ширату
им
Задание 1
Поговорим и обсудим. Что нового вы узнали о молодежной политике
в мире? Дополните этот текст информацией о государственных про-
граммах поддержки молодежи в вашей стране.
Əлемде жастар саясатымен мемлекеттік деңгейде белсене шұғыл-

данатын ел қайсы десек, сарапшылардың айтуынша, ең алдымен Гер-
манияны еске аламыз. Мұнда жастардың тəрбиеленуіне, білім алуына,
313
емделуіне жəне басқа да əлеуметтік жағдайларының көрсетілетін заңда

белгіленген тиісті қамқорлықтары бар.
Жастар мəселесімен мемлекеттік тұрғыда айналыса бастаған елдердің
бірі – Қазақстан болып табылады. Статистикалық деректерге қарағанда,
Қазақстандағы 14 пен 29 жас арасындағы жастар саны 4,5 миллионнан
асады. Яғни, ел тұрғындарының 28 пайызын жастар құрайды. Соның
ішінде елімізде 800 мыңға тарта студенттер бар. Ауылдағы жастар саны
2 миллионнан асады. Қаладағы жастар саны 2,5 миллионнан асады.
Соңғы жылдары ауыл жастарының көпшілігі мектеп бітіргеннен кейін
жұмыс іздеп қалаларға келе бастады. Жоғары оқу орнын аяқтағаннан
кейін ауылдарға бармай, көбінесе өздерінің оқыған қалаларында қалып
қойып жатады. Сөйтіп, қаладағы жастар саны барған сайын басымдыққа
ие болып келеді.
Қазақстандағы жастар туралы мемлекеттік саясатқа байланысты
қазіргі күні біздің елімізде жастардың тегін орта білім алуына, жоғары оқу
орнына түскен кезде мемлекеттік гранттарды пайдалануына, «Болашақ»
бағдарламасы арқылы шетелдің жоғары оқу орындарында мемлекеттік
тапсырыстар негізінде тегін білім алуына, өз біліміне сəйкес қызметке
орналасуларына, мемлекеттен тұрғын үй салу үшін тегін жер телімін
алуына, ауылға жұмысқа барған кезде мемлекет есебінен бір реттік
көтерме жəрдем алуына, еңбек етулеріне, спортпен шұғылдануларына,
мемлекет белгілеген заңдарға сəйкес тегін емделулеріне жəне Қазақстан
Республикасының азаматтары пайдаланатын басқа да жеңілдіктерге ие
болуларына құқығы бар.
Задание 2
Прочитайте текст. Дополните его своими ответами на предложенные
в анкетировании вопросы. Перескажите текст на казахском языке, де-
лая акцент на своем мнении по каждому вопросу.
Сегодня мы предлагаем вашему вниманию итоги опроса, проведенно-

го среди жителей разных стран мира. Мы пытались выяснить, что дума-
ют о Казахстане за рубежом, и как у иностранцев формируется мнение о
нашей стране. Респонденты охотно участвовали в нашем исследовании,
и мы получили 380 ответов из США, Японии, Китая, Австралии, Фран-
ции, Великобритании, Латвии и ряда других европейских стран. Для того
чтобы сравнить их мнение с мнением казахстанцев, мы также задали не-
которые вопросы 150 нашим соотечественникам.
Выяснилось, что большинство зарубежных граждан узнают о нас
через Интернет – 21% ответов и 18% доверяют мнению и опыту своих
314
Модуль III
знакомых и друзей, 17% получают информацию из газет, 14% – из журна-

лов,14% – по телевидению, 8% – по радио, и лишь 2% могут судить о нас
исходя из личного опыта. Порадовал и тот факт, что за границей читают
книги казахских авторов или же книги, написанные о Казахстане, 6% ре-
спондентов ответили, что узна-
ют о нас из книг.
Больше всего – 22% опро-
шенных иностранцев интере-
суются экономикой Казахстана,
18% – культурой и лишь 15% –
политикой. Жизнь общества
интересна 15% респондентов,
финансы – 10%, а уровень об-
разования – 11%. Меньше всего
заинтересованности оказалось
в демократии – 5% и религии –
3% ответов.
Как говорится, лучше один раз увидеть, чем 100 раз услышать. 74%
респондентов ответили, что известная им до посещения страны ин-
формация о Казахстане частично соответствовала действительности и
лишь 16% ответили, что получали правдивую информацию. К сожале-
нию, до 5% респондентов доходили сильно искаженные сведения, а до
5% информация не соответствовала действительности. Иностранные
граждане также отметили, что чаще всего они встречают информацию
об экономике (40%) и политике (35%) Казахстана. О культуре инфор-
мированы 15%, а об обществе нашей страны – 10% участников иссле-
дования.
Мы попытались выяснить, с чего, по мнению иностранных граждан,
нужно начинать работу по улучшению международной репутации Казах-
стана. 20% респондентов выразили мнение о том, что на имидж страны
сможет сильно повлиять улучшение инвестиционного законодательства,
и 18% сказали, что нужно развивать туризм. Также 16% опрошенных ду-
мают, что более активное проведение международных конференций, фо-
румов, саммитов, выставок благоприятно повлияет на репутацию стра-
ны и сделает ее более знакомой участникам, а через них положительное
мнение будет распространяться дальше. Такое же количество иностран-
цев думает, что развитая инфраструктура: хорошие дороги, транспорт,
отели, коммуникации и многое другое должны быть доведены до ми-
ровых стандартов. Проведение конференций о Казахстане за рубежом
315
поддержали 15%, дней культуры Казахстана в других странах мира – 8%,

за улучшение спортивных достижений на международных соревновани-
ях высказались 7% опрошенных. По их мнению, это эффективные спо-
собы заявить о себе.
На вопрос, где формируется имидж Казахстана – внутри страны или
за ее пределами, многие отвечали, что и там, и там. Но большинство – 2/3
участников опроса, все же ответили, что в Казахстане, а 29% посчитали,
что за его пределами. По мнению 41% респондентов, политики являются
основными имиджмейкерами страны, на втором месте бизнесмены – 32%
ответов. Лицом страны также являются простые граждане – 14% отве-
тов, 8% думают что это интеллигенция и 5% сошлись на том, что все
вышеперечисленные члены общества в одинаковой степени влияют на
имидж страны. «Мнение о Казахстане может быть улучшено, если при-
держиваться международных юридических стандартов, а также стандар-
тов ВТО на границах», – добавил один из респондентов. Очень похожие
результаты мы получили, задав этот вопрос и местным жителям. Все поч-
ти единогласно отвечали, что имидж в первую очередь формируется в
Казахстане, что политики и бизнесмены создают репутацию страны.
В целом все опрошенные иностранцы отметили высокие темпы эко-
номического развития и улучшившийся имидж Казахстана, но объектив-
но оценить ситуацию и убедиться в этом они смогли только после того,
как посетили нашу страну.
Журнал «Эксклюзив»
Задание 3
Передайте смысл следующих высказываний и составьте на их основе
краткое сообщение на казахском языке.
Казахстан мы сегодня создали. Давайте создавать теперь казах-

станцев – патриотов своей Родины.
Н. А. Назарбаев,
Президент Республики Казахстан
Ваша страна, наряду с верностью своим национальным ценностям
и долгой истории, заявляет о своей приверженности общечеловече-
ским принципам.
Жак Ширак,
Президент Французской Республики (1995–2007)
316
Модуль III
Пессимисты думали, что этническое многообразие Вашей страны

ослабит Казахстан. Однако все вышло наоборот. Вы служите приме-
ром для других.
Маргарет Тэтчер,
Премьер-министр Великобритании (1979–1992)
Казахстанцы в этническом многообразии видят благословение,
а не бич.
Кофи Аннан,
Генеральный секретарь ООН (1997–2006)
Евразийские корни казахстанского общества позволяют создать
уникальный вариант развития поликультуры.
Евгений Примаков,
Председатель Торгово-промышленной палаты Российской Федерации
Задание 4
Прокомментируйте следующие высказывания.
1. Орталық Азия мемлекеттерінің тарихында алғаш рет Қазақстан

Еуропадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық ұйымын басқарды.
2. Қазақстан зор ядролық қаруға ие болудан бас тартып, өз аума-
ғындағы ядролық полигонды жапқан тұңғыш ел.
Задание 5
Дополните текст своими размышлениями о проблемах, интересую-
щих современную молодежь. Представьте, что вы журналист и ваша
задача рассказать о результатах этого конкурса (кто принял участие,
какие работы были представлены, какие темы были актуальны, какую
работу выделили особо и почему).
Жақында «Сорос-Қазақстан» қоры ұйымдастырған «Көзіңді аш»

деген тақырыпта жарияланған байқаудың қорытындысы жарияланды.
Байқаудың шарты бойынша, жастар түрлі тақырыптарда əлеуметтік ро-
лик дайындап, əділқазылар алқасына ұсынған.
317

й казах
хско
ого
о наро
ода
а...
Задание 1
Прочитайте текст о национальных музыкальных инструментах казах-
ского народа. Запомните их названия.
Адырна – қазақ халқының өте ерте за-

манынан келе жатқан көп ішекті аспаптары-
ның бірі. Ежелгі заманында бұл аспапты
аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып,
аң-құстарды аулаған. Əуелде адырна садақ
пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, ма-
рал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына
ұқсастырып жасады.
Адырна Əуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жаса-
лынып, шанақта асты-үсті терімен қапталады. Мүйізге жағалай құлақтар
бекітіліп, ішектер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң
қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды.
Асатаяқ – сілку арқылы үн шығаратын көне
музыкалық аспап. Ұзындығы 110–130 см. Тұтас
ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек
тектес. Бас жағына түрлі темір сақиналардан
Асатаяқ
сылдырмақтар тағылып, өрнектермен əшекей-
ленеді. Асатаяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап
ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі
кезде көне үлгілері қайта жасалып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына
қосылды.
Дауылпаз – ұрып ойналатын музыкалық
аспаптардың бірі. Халық тұрмысында
кеңінен қолданған. Əсіресе, бұрынғы кез-
де, жауынгершілікте дабыл қағып, белгі
беруүшін қолданған. Аспаптың жаса-
лу құрылысы күрделі. Ол тұтас ағаш-
тан ойылып жасалады. Бет шанағы тері-
Дауылпаз
мен қапталады. Иыққа асып алу үшін
318
Модуль III
қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі. Дауылпаз ағаш тоқпақпен ұру

арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде даулпаз аспабы көп фольклорлық
ансамбільдерінде қолданады.
Домбыра – қазақ халқының ара-
сында өте кең жəне ерте тараған,
ғасырлар сырын сақтаған қос ішекті
шертіп ойнайтын музыкалық аспап.
Өзіне тəн ерекшеліктері бар, ішекті,
шертпелі аспаптар тобына жата-
ды. Домбыра əр түрлі үлгіде тұтас
ағаштан ойылып, немесе құрап жаса-
лады. Мойнына он тоғыздан жиырма Танец с домброй
екі санына дейін пернелер байлана-
ды. Арнайы құлақ күйге келтіріледі.
Домбыраның екі ішектісінен басқа да
үш ішекті, қос жақты, кең шанақты,
қуыс мойыны, шіңкілдек деп атала-
тын түрлері де бар.
Жетіген – қазақ халқының өте ерте
заманынанкележатқанішектішертіпелі
музыка аспабы. Аспап ағаштан құрас-
тырылып жасалады. Құрылысы өте
қарапайым. Жетіген аспабы талай
жүздеген жылдар өтсе де, баяғы қара- Жетіген
пайым күйінде. Жетілдірілген түрінде
он үш ішек байланып, арнайы ти-
ектер қойылады. Аспаптың үні өте
нəзік, құлаққа жағымды. Ел арасында
аспаптың шығуы жайында көптеген
аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың
бірінде: өткен заманда өмір сүрген бір
қарияның жеті баласынан айырылған
қасіретті қайғысынан туындаған əуен –
деседі. Бізге «жетіген» деген атау
осылай жеткен. Қазіргі кезде жетіген
Желбуаз
көптеген ансамбільде ойналады, кеңі-
нен насихатталып келеді.
Желбуаз – үрмелелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе
жатқан, ел көзіне еленбеген көне музыкалық аспап. Иленген мал терісінен
319
жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Ауызын бекітіп тұратын тығыны

болады. Əуен шығаратын екі сырнай түтікше бекітіледі. Мойынға асып
алып жүруге ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге
өте жеңіл. «Желбуаз» аспабын белгілі композитор Н. Тілендиев «Отырар
сазы» оркестірінде қолданды.
Қыл қобыз – ерте заманынан келе жатқан
қазақ халқының екі ішекті ысқышпен ойнала-
тын музыкалық аспап. Өзінді жасырын сыры
мол, адамның еркіне көне қоймайтын, күрделі
аспап. Қобыз аспабының екі ішектісімен
бірге – үш, төрт ішектілері жəне «нар қобыз»,
«жез қобыз» деп аталатын түрлері де бар.
Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жа-
сайды. Беті жартылай терімен қапталады. Ол
дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек. Ерте
заманда қобызды тек бақсы – балгерлер ғана
Қыл қобыз
ұстаған. Халық аңызында қобыздың пайда бо-
луы Қорқыт ата есімімен тығыз байлынысты
екені де айтылады.
Сақпан – өзіндік үнімен ерекшеленетін
сілкімелі қазақ халқының көне музкалық
аспабының бірі. Ертеде үй тұрмысында, əсіресе
мал шаруашылығында кеңінен қолданылған.
Сақпан
Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл аспаптың
дыбысымен қой, қозы қайырған. Шаруалар
егістікке қонған құстарды үркіту үшін де
пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен
өзінің əуенін сүйемелдеген. Сөйтіп, сақпан
музыкалық аспап дəрежесіне көтерілді. Аспап
жұқа тақтайшадан жасалады. Əуелі бірнеше
тілшілерді дайындап, бір біріне қаттап бекітеді
жəне сыртын өрнектермен əшекейлейді. Бұл
аспап сілкіп ойналады.
Шаң қобыз – бітімі бөлек, ойналуы ерек-
ше қазақ халқының көне музыкалық аспабы.
Үні құлаққа жағымды, адам дауысына жақын.
Аспапта ойнау еркін мен тістің арасындағы
қуысқа тікелей байлынысты. Ойнау кезінде
Группа «Сак»
орындаушы оң қолымен тілшенің ұшын
320
Модуль III
шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені қозғалысқа

келтіргенде шығады. Аспапта жеке əн-күй орындап қана қоймай, басқа
да көне аспаптармен бірге халық əуендерін сүйемелдеуге болады. Шаң
қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.
Задание 2
Назовите народные музыкальные казахские инструменты, которые
вы знаете. Что вы можете о них рассказать? Сравните их с музыкаль-
ными инструментами вашего народа.
Задание 3
Внимательно рассмотрите изображения музыкальных казахских ин-
струментов. Какие из них вам знакомы?
Задание 4
Составьте лингвокультурологический словарь к теме «Казахская на-
родная музыка»:
• күй
• күйші
• терме
• термеші
321
ЗАД
ДАНИЯ
ДЛЯ САМОС
СТОЯТЕЛЬН
НОЙ РАБО
ОТЫ
Задание 1
Прочитайте текст о казахском календаре. Какую новую информацию
вы узнали из этого текста?
Қазақша жыл санау Халықтық жыл санау есебінде 12 жыл аты бар
болса, олар туралы деректер VIII ғасырдағы «Күлтегін» ескерткіштері
мен ХІ ғасырда өмір сүрген Махмұт Қашқаридың еңбектерінде кездеседі.
Қазақша жыл санау мен жыл қайыру кестесі бойынша жылдар бірінен соң
бірі былай аталады: тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой,
мешін, тауық, ит, доңыз. Жыл басы қазақтарда тышқаннан жəне Наурыз
айының 22-сінен басталады. Біз енді əр жылдың қысқаша анықтамасына
тоқталсақ.
Тышқан жылы. Қазақтар тышқан жылын береке, ырыстың, татулық пен

тыныштықтың жылы деп санайды. Тышқан жылының мыңдаған жылдық
тарихына назар аударсақ, оның көп жылы аштықсыз, жаугершіліксіз,
қиындықсыз, молшылықта өткен. Қанжығалы Бөгенбай батыр тышқан
жылы (1684) туса, Төле би тышқан жылы (1756) қайтыс болған, алғаш
Қазақ ордасы 1456 тышқан жылы құрылған.
Сиыр жылы. Тышқан жылынан кейін кіреді. Сиыр жылында дау-жанжал,
қиындықтар мен ауыртпалықтар көп болған. Қариялар соны жиі айтып,
сиыр жылында сəтсіздіктер бола қалса, «Биыл ауыр жыл ғой. Мұның бəрі
содан ғой», – деп өзін-өзі жұбатып жатады. Ырым-нанымға сəйкес, сиыр
322
Модуль III
жылы туғандар бұл жылы сиыр бауыздамайды. Көп халық сиыр жылының
дастарханына сиыр етін, одан жасалған тағамдарды қоймайды.
Барыс жылы. Сиыр жылынан кейін кіреді. Оның ауыртпалығы да,
жақсылығы да аралас. Бұрындары барыс жылында есте қалатын елеулі
оқиғалар болмағандықтан, оны жайсыз жыл санамайды, жамандамайды.
Біздің ұлық пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) барыс жылы туып (570),
ұлу жылы қайтыс болған (632). 1937-38 жылғы саяси қуғын-сүргін де осы
барыс жылында болып, 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы
барыс жылына тұстас келді, Мұстафа Шоқай барыс жылы туып, жылан
жылы қайтыс болды (1890–1941).
Қоян жылы. Барыс жылынан кейін кіреді. Бұл жыл жұт, аштық,
ауыртпалық, бейнетпен қазақ халқының есінде қалған. 1867-68 жылдары
жалпақ қоян жұты, 1879-80 жылдары үлкен қоян жұты, 1891-92 жылдары
кіші қоян жұты, 1915-16 жылдары тақыр қоян жұты болды. Қазақ даласын-
да көп мал қырылып, адамдар өлді. 1962-63 жылдары да малды аудандарда
көп мал қырылды. Қазақ еліне Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама за-
ман 1723 қоян жылы келді. Қоян жылы Абылай хан өмірге келді (1711 ж.).
Ұлу жылы. Қоян жылынан кейін кіреді. Қазақтар ұлу суда өсетіндіктен,
бұл жылы астық, шөп мол болады деп, оны жайлы, жұмсақ жыл санайды.
Алайда, ұлу жылында да қиындықтар болған.
Жылан жылы. Ұлу жылынан кейін кіреді. Қазақ халқында: «Жылан
жылы жылыс болды”, – деген сөз бар. Шыңғыс хан шабуылы 1221 жылан
жылы Отырарды алды, 1928ө-29 жылдары Қазақстанда кəмпеске бол-
ды, 1941 жылғы неміс-фашист басқыншылығы жылан жылы басталды,
Октябрь революциясы (1917-18) жылан жылымен тұстас келді, Абай жы-
лан жылы туып, ұлу жылы өмірден өтті (1845–1904).
Жылқы жылы. Жылан жылынан кейін кіреді. Ел есінде жылқы жылы
болған ауыртпалық, қайғылы оқиғалар жоқ. Жылқы жылы туғандар бұл
жылы жылқыны бауыздамайды. Сəкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин,
Ілияс Жансүгіровтер жылқы жылы (1894) туған. Қаракерей Қабанбай
батырдың да (1690), Жамбыл Жабаевтың да (1846) туған жылы – жылқы.
Қой жылы. Жылқы жылынан кейін кіреді. Қазақтар қой жылын –
жақсы жыл санайды. Қой жылы халыққа жайлы болған, молшылыққа
кенелген. 1966-67 қой жылы Қазақстанда миллиард пұттан астам астық
алынды. Құнанбай қажы қой жылы туып, Шоң би қой жылы қайтыс
болған. Қазақстан 1991 қой жылы тəуелсіз ел атанды, Ахмет Байтұрсынов
та қой жылы (1873) дүниеге келді.
Мешін жылы. Қой жылынан кейін кіреді. Қазақтардың пайымдауын-
ша, ол – жайсыз жыл. Бұл жылы бүліншілік, сəтсіздіктер мен жағымсыз
323
оқиғалардың көп болуы мүмкін. Сол себепті қазақтар мешін жылынан

қорқып отырады. 1920 жылы қазақ даласында көп мал қырылып, бұл
жыл – «Тас мешін» деп аталды. 1931-32 жылғы алапат аштық та мешін
жылы болып, Ақ орда хандығы 1428 мешін жылы құлады, мешін жылы
(1680) Əз-Тəуке хан таққа отырып, ел биледі.
Тауық жылы. Мешін жылынан кейін кіреді. Халық бұл жылды да ауыр
жылдардың бірі санайды. Өйткені, тауық жылы қауіп-қатер жиі болған, халық
көп ауыртпалық көтерген. 1920-21, 1932-33 тауық жылдары жұт, аштық,
1968-69 тауық жылы құрғақшылық болды. Əл-Фараби (870–950), Міржақып
Дулатов (1885–1935), Мұхтар Əуезов (1897–1961) тауық жылы туған.
Ит жылы. Тауық жылынан кейін кіреді. Мешін, тауық жылындағы
ауыртпалық ит жылы жеңілдейді. Мысалы, 1933 жылы аштық тиылған,
1945 жылы соғыс аяқталған. Қаныш Сəтбаев ит жылы туған (1899–1964).
Ит жылынан кейін кіреді. Жыл санаудың жəне жыл қайырудың соңғы
жылын Қазақстанның кей жерінде, кейбір түркі елдерінде қара киік жылы
деп атайды. Халық бұл жылы пəле-жала көп болады деп ойлайды. Алай-
да, доңыз жылы көп жағдайда қазақтарға жайлы болған. Қазақ – жоңғар
соғысындағы үлкен жеңіс – 1729 доңыз жылы болды.
Задание 2
Прочитайте текст о казахском Новом годе – Наурызе1. Как празднует
Новый год ваш народ? Как вы думаете, сколько раз в году встречают
Новый год казахи? Обоснуйте свой ответ.
Студенты МГЛУ на праздновании Наурыза, Москва
1
Празднование Наурыза под различными названиями широко распростране-
но во многих культурах (узб. Наврўз, азерб. Novruz, туркм. Новруз, уйг. Норуз,
кирг. Нооруз, тур. Nevruz).
324
Модуль III
Наурыз көже – Ұлыстың ұлы күні жасалатын-қасиетті ас. Оған тары,

арпа, бидай, бұршақ, күріш сияқты жеті түрлі дəн мен ақ қосылады. Тұз
бен суды қосқанда дəмнің саны тоғыз болуы тиіс. Түркі халықтарының
ұғымында жеті мен тоғыз жəне қырық – аса киелі сандар. Сол себепті на-
урыз көже аса қасиетті тағам болып саналады. Оған қоса, ол – тоқшылық
пен ырыс құттың жоралғысы.
Наурыз қарсаңында қазақ халқы Қызыр күні Жаңа жыл табалдырық
аттап үйге енгенде «жалғыз шала сəуле болмас» – деп төрге қос шырақ
жағады екен. Үйдің іші кір қоқыстан ада болса, жыл бойы ауру сырқаудан
аман боламыз деген сеніммен мүліктерін жуып сүртетін болған.
Жаңа жылды қалай қарсы алсан жыл бойы өмірін осылай өтеді де-
ген нақыл əр халақта бар. Қазақ халқы жыл бойы молшылық болсын деп
ыдыстарға бидай, арпа, сұлы, жүгері толтырып, сүт, айран, шұбат, шалап,
уыз құйып қояды екен.
Задание 3
Передайте содержание текста в письменной форме на казахском
языке, дополнив его описанием традиций казахского народа по слу-
чаю рождения детей.
Как отмечают день рождения у разных народов?

В современном мире каждая страна имеет свои обычаи, связанные
с празднованием Дня рождения. Примечательно, что отношение к этому
празднику у разных народов может существенно отличаться. В России
День рождения считается торжественным днем и является любимым для
большинства людей праздником. Большая же часть жителей европейских
стран относятся ко Дню своего рождения с большей степенью равноду-
шия и, как правило, не любят отмечать этот праздник.
В России День рождения не отмечали вплоть до XIX столетия. Боль-
шее внимание уделялось празднованию Именин. Но и Именины начали
отмечать только в XVII веке. Именины праздновались с подлинным раз-
махом. Гостей угощали пирогами, калачами и караваем. В честь именин-
ника пели песни. В XIX веке дворяне и купцы стали отмечать и День
своего рождения. Но только в XX веке этот праздник стал традиционным
семейным торжеством и приобрел большое значение.
В Германии традиция празднования Дня рождения зародилась еще
в XIII веке. Уже с утра готовили праздничный пирог и украшали его
зажженными свечами. Количество свечей ровнялось возрасту челове-
ка плюс одна свеча. Свечи горели весь день, сгоревшие свечи заменяли
325
новыми. И только после праздничного ужина именинник мог задуть све-

чи, предварительно загадав желание.
Великобритания также имеет свои традиции, связанные с Днем рож-
дения. Приглашать гостей на этот праздник принято заблаговременно – за
два месяца. Если гость получит приглашение позже, то он имеет право
отказаться от присутствия на празднике, отдав предпочтение ранее запла-
нированным на этот день делам. В День рождения принято предсказывать
судьбу. А в праздничном пироге можно обнаружить монетку – символ бу-
дущего богатства. Люди, достигшие возраста 80, 90 и 100 лет, получают
личное поздравление от английской королевы.
В Голландии ребенок, празднующий День своего рождения, получа-
ет в подарок от школьного учителя яркую бумажную шляпу. Именинник
угощает своих одноклассников сладостями, а его стул украшают разноц-
ветными лентами, цветами и воздушными шарами. С особым размахом
голландцы справляют так называемые коронные годы: 5-й, 10-й, 15-й,
20-й и 21-й года жизни.
В странах Латинской Америки особенно торжественно отмечается
пятнадцатый день рождения девочки. В этот день девочка танцует свой
первый вальс, сначала со своим отцом, затем с юными ухажерами. В не-
которых странах в день своего пятнадцатилетия девочка получает право
впервые надеть туфли на высоком каблуке. Похожая традиция существу-
ет и в США, только здесь девочки с особым размахом справляют не пят-
надцатилетие, а sweet sixteen – «сладкое шестнадцатилетие».
Почитаемым праздником День рождения является и в Гвиане. Здесь
именинник наряжается в экстравагантный костюм, в котором и встречает
своих гостей. Главным блюдом на праздничном столе является курица
с рисом.
Кубинцы особенно любят праздновать свои Дни рождения. В торже-
ственный день все должно быть в изобилии: множество приглашенных,
причем не обязательно близких людей, богатый стол, громкая музыка
и праздничные наряды.
А вот в Японии традиция празднования Дня рождения не развита.
Праздник устраивается только для детей, достигших трех, пяти и семи
лет. Эти даты носят название «Сити-Го-Сан». Эти праздники отмечаются
для всех детей в один день, который лишь у некоторых ребят совпадает
с реальным днем появления на свет. В День рождения на ребенка приня-
то одевать новую одежду и отводить его в храм. Детский день рождения
в Японии более считается достижением родителей, чем праздником для
326
Модуль III
ребенка. Подарки на День рождения принято дарить только людям в день

их 60, 70, 79, 88 и 99-летия.
В Китае же в День рождения ребенка принято устраивать большое
торжество. Главное блюдо на праздничном столе – лапша – символ долго-
летия. Друзьям принято дарить цветок лотоса, который символизирует
счастливую долгую и безбедную жизнь. Богатые родители одаривают
своих детей деньгами. В некоторых районах Китая существует традиция
отмечать и определенные этапы в жизни человека. Например, «сидины» –
день, когда малыш начал сидеть, «ходины» – день, когда ребенок начал
самостоятельно ходить и т. д. Такой же обычай существует и у некоторых
племен индейцев.
Интересный обряд существует в Таиланде. Здесь в День рождения ре-
бенка родители должны отпустить на волю животное. Торговцы у храмов
предлагают пришедшим за определенную плату открыть клетку с чере-
пашкой или птичкой. Загаданное в этот момент желание должно испол-
ниться.
В Индии родители, отправляя в школу ребенка-именинника, обяза-
тельно снабжают его различными сладостями для того, чтобы он угостил
своих одноклассников, разделив с ними свою радость.
Жители мусульманских стран отмечают День рождения редко. Напри-
мер, у арабов обычая праздничного торжества в честь дня появления на
свет нет. Однако Коран не воспрещает отмечать этот праздник. И неко-
торые мужчины собирают в свой День рождения во дворе своего дома
гостей, угощая их традиционными блюдами восточной кухни.
В Африке традиция отмечать день рождения также не получила раз-
вития. Большинство африканцев до сих пор не пользуются календарем
и понятия «год» для них просто не существует. Однако в некоторых афри-
канских племенах и странах День рождения празднуется два раза в жиз-
ни, в других – один раз в 8 или 13 лет.
Примечательно, что известный в России обряд дергать именинника за
уши распространен в разных странах в разных вариациях. Этот обряд на-
казания был известен еще в давние времена, проделывался он с целью об-
мануть злых духов. Традиция дергать имениннику уши за каждый прожи-
тый год широко распространена в Италии. В Бразилии принять дергать за
мочку уха, а в Испании щелкать по лбу. В Канаде виновнику торжества ма-
жут кончик носа маслом, чтобы все неудачи соскользнули с его носа, после
этого его слегка ударяют кулаком в грудь. В Англии принято подбрасывать
именинника в воздух столько раз, сколько ему исполняется лет плюс один
раз наудачу. Такой же обычай существует в Ирландии и Израиле. А украин-
цы в прежние времена пороли ребенка в день его рождения у межи.
327
День рождения – день необычный, ведь он знаменует новый этап

в жизни человека. Отмечать ли этот праздник и как именно это делать,
соблюдать ли древние обычаи и обряды, принятые в своей стране, – это
дело каждого. Ведь День рождения – это, прежде всего, праздник личный.
Главное, чтобы этот день проходил позитивно, ведь День рождения – это
утверждение Вашего появления на свет и радости земной жизни, даро-
ванной каждому человеку возможности общаться, любить и реализовы-
вать себя в этом мире. А уже одно это достойно того, чтобы выделить этот
праздник из череды других дней!
www.funcalls.ru
Задание 4
Прочитайте интервью с певицей Татьяной Полтавской на Всемирном
Форуме духовной культуры. Обратите внимание на стиль беседы.
Татьяна Полтавская
– Қазақ елінде үш күн бойы үшінші мың жылдықта рухани салада

атқаратын жұмыстар жайлы кең отырып кеңестік. Жасаған түйініміз,
əлемді жат əдеттен құтқаратын рухани құндылықтар деп шештік.
– Астанадан алған əсеріңіз қандай?
– Астананың болашағы зор. Бұл қаланы мен болашақтың қаласы
дер едім. Салынып жатқан ғимараттар ертең ұлттың рухани құндылығы,
байлығы болары сөзсіз. Оның үстіне Қазақ елі менің туған, кіндік қаным
тамған жер. Иə, адам ретінде қалыптасып, өнер жолына түскен киелі
өлкем ғой. Мен үшін мұнда келу, өз үйіме, Отаныма оралумен бірдей.
Мен бір ұлт, көп этносты елде алаңсыз өмір сүргенімді əр кез мақтан
етемін. Қалай десек те бүкіл адамзат бір планетаның ұрпағымыз.
328
Модуль III
– Қазір өнер жолындасыз ба, əлде негізгі мамандығыңыз саналатын

білім беру саласында жүрсіз бе?
– Мен Мəскеу қаласы шығыс округінде орналасқан университеттік
педагогикалық колледжде мұғалімдік қызмет атқарамын. Қай заманда да
ұрпақтан артық құндылық болған ба! Ұрпақ жалғастығы дегеніміз, ата-
бабаның, ата-ананың ізін өшірмеу, дəстүрін үзіп алмау деп білемін. Мені
толғандыратын мəселе, жаңа мыңжылдықта біз қандай ұрпақ өсірудеміз,
беріп жатқан біліміміз, үйретіп жатқан үлгіміз олардың көңілінен шыға
ма? Егер олай болмаған жағдайда заманға лайық жастар қалыптастыру
үшін не істеуіміз керек?
– Мəскеу қаласында тұратын қазақтармен қарым-қатынасыңыз
қалай?
– Əрине, жоғарыда айттым, Қазақ елі менің ата жұртым деген сол
сөзім сөз. Мен – қазақ тілін КСРО заманында меңгерген адаммын. 20
жылдан бері сыртта жүрсем де қазақ тілін бір сəтте есімнен шығарған
емеспін. Қазақ тілінде сөйлеу арқылы қазақ ұлтының бүкіл болмысын та-
нып білдім. Қазақ тілі менің ой санамды өсірді. Бұл тіл кеше, бүгін мына
жалған дүниеден өткенше жүрегімнің лүпілі секілді жан дүниемде бірге
болады. Өмір бойы осылай қалатынына еш шек келтірмеймін.
Тіл білудің құдіреті шығар, форум аясында болған үлкен концертте
сөзін Сəбит Мұқанов жазған Латиф Хмидидің «Қазақ вальсін» орында-
дым. Қазақтың ұлттық киімін киіп сахнаға шығу бақытына ие болдым. Ал
сұрағыңыздың бір тармағы Мəскеудегі бауырларыммен қарым қатынас ту-
ралы еді. Оны да айтайын. Қазақ топырағында түлеген мен үшін олардың
жөні де, жолы да бөлек. Олар қандай жақсылықтар ұйымдастырса, яғни
той-жиын, Наурыз мерекесін, өзге де шаралар өткізсе мен ортасында
жүремін. Қазақ жеріне, Қазақ еліне деген сағынышымды бауырлардың
арасында болып басамын. Аңсарыма айналған қазақ тағамдарын солардың
дастарқанынан татамын. Мəскеу қаласында жұмыс істейтін «Қазақ тілі»
қоғамының, Қазақ ұлттық аймақтық автономия кеңесінің мəдениет, өнер,
білім беру жөніндегі топтың мүшесімін. Бұған қоса «Мұрагер» мəдениет
қоғамының жұмысына да белсене қатысамын. Біз сол үлкен қалада
Қазақ елінің рухын жаңғыртып, мəдениетін, дəстүрін, ұлттық үлгісін
жастардың санасына сіңіріп келеміз. Бір сөзбен айтқанда, Астанада өткен
Бүкілəлемдік рухани мəдениет форумы мені 20 жылдан кейін өсіп-өнген
жұртыммен кездестірді. Алдағы уақытта осындай жақсылықта жүздесе,
дидарласа берсек деген тілегім бар.
Сүлеймен Мəмет
329
Задание 5
1. Татьяна Полтавская Астанаға қандай мақсатпен келді?

2. Татьяна Полтавская Форум жұмысы жайлы қандай пікір айтты?
3. Астанадан алған əсері қандай?
4. Татьянаның Қазақстанға деген сезімі қандай?
5. Татьянаны қандай ойлар толғандырады?
6. Татьянаның Мəскеу қаласында тұратын қазақтармен қарым-
қатынасы қалай?
Задание 6
Прокомментируйте следующие утверждения:
1. Əлемді жат əдеттен құтқаратын рухани құндылықтар.

2. Астана болашақтың қаласы.
3. Мен үшін мұнда келу, өз үйіме, Отаныма оралумен бірдей.
4. Мен бір ұлт, көп этносты елде алаңсыз өмір сүргенімді əр кез
мақтан етемін. Бүкіл адамзат бір планетаның ұрпағымыз.
5. Ұрпақ жалғастығы дегеніміз, ата-бабаның, ата-ананың ізін өшірмеу,
дəстүрін үзіп алмау деп білемін.
6. Қазақ елі менің ата жұртым деген сол сөзім сөз.
7. Қазақ тілінде сөйлеу арқылы қазақ ұлтының бүкіл болмысын та-
нып білдім.
8. Қазақ жеріне, Қазақ еліне деген сағынышымды бауырлардың ара-
сында болып басамын.
Задание 7
Передайте содержание интервью на казахском языке от лица журна-
листа.
Задание 8
Работа в парах. Составьте диалог по ситуации. Разыграйте интервью
в группе.
Ситуация. Журналист из Казахстана просит вас дать интервью для

молодежного журнала. Продумайте, какие вам будут за-
давать вопросы и как вы на них ответите.
330
Модуль III
Задание 9
Прочитайте отрывки из дневника путешественника по Казахстану. Ис-
пользуя информацию текста, составьте путеводитель по Казахстану
для иностранного туриста.
Казахстан протянулся от дельты Волги на западе до Алтая на востоке

и от Западно-Сибирской равнины на севере до пустыни Кызылкум и гор
Тянь-Шаня на юге. Страна граничит на севере и западе с Россией (про-
тяженность границы – почти 7 тысяч км), на востоке – с Китаем, на юге –
с Киргизией, Узбекистаном и Туркменистаном. На юго-западе Казахстан
омывают воды Каспийского моря, на юге – остатки Аральского моря.
Климат в Казахстане резко континентальный, с жарким летом и хо-
лодной зимой. Температура сильно меняется в зависимости от времени
года и широты: в январе под Петропавловском может быть -50 градусов
Цельсия, а летом в Чимкенте до +50 градусов.
Две главные авиакомпании
Казахстана – Air Astana и SCAT.
Страна весьма велика, поэтому из
одного областного центра в другой
часто можно попасть без пересадки
в Алма-Ате1 или Астане.
Казахстан имеет разветвленную
железнодорожную сеть, построен-
ную еще в советские времена.
1
В настоящее время официальное название – Алматы.
331
Национальная железнодорожная компания

Казахстана – «Казахстанские железные
дороги». Почти все крупные города сое-
динены железнодорожным сообщением.
Поезда – очень популярное средство пере-
движения в Казахстане, поэтому билеты
лучше покупать заранее.
В Казахстане хорошо развито автобусное сообщение. Между крупными
городами ходят большие и комфортабельные автобусы, в том числе ноч-
ные. Билеты на них продаются в кассе автовокзала. Автобусы уходят стро-
го по расписанию.
Мавзолей Ходжи Ахмеда Яссави,

Туркестан
Карахан, Тараз
Казахстан может похвастаться большим количеством современной
архитектуры. Здесь есть деловые и торговые центры, небоскребы и дру-
гие здания, которые придают городам Казахстана европейский облик.
Некоторые современные мечети (например, в Петропавловске, Уральске,
Таразе и Астане) – по-настоящему интересные и оригинальные сооруже-
ния, которые непременно стоит посмотреть. Ну а уж новый центр Астаны
со всеми его небоскребами – это настоящий казахский Манхэттен, его
просто необходимо увидеть.
Разительный контраст со всем остальным Казахстаном представля-
ет Алма-Атинская область, удивительно разнообразная по ландшафтам
и природным достопримечательностям. Там есть и каньоны, и ледники,
и горные реки и озера – и все это не так далеко от города, что удобно для
любителей непродолжительных походов.
332
Модуль III
Алма-Ата. Бывшая столица Казахстана, единственный в стране город-

миллионник и второй по величине мегаполис Средней Азии (после Таш-
кента). Тут много зелени на улицах, культурное и продвинутое население,
летом можно увидеть парней и девушек на велосипедах и даже уличных
музыкантов. Если это не Европа, то
уже точно не Азия.
Самое интересное в Алма-Ате –
это ее окрестности. Вот только са-
мые известные объекты.
Медео – гигантский каток и пло-
тина в красивом горном ущелье;
горнолыжный курорт Чимбулак; Ча-
рынский каньон – двухкилометровая
долина со скалами и камнями при- Алматы
чудливой формы; Большое Алма-
тинское озеро – живописный водоем
в 20 км к югу от Алма-Аты; располо-
женная рядом с ним Тянь-Шаньская
астрономическая обсерватория, где
можно сходить на экскурсию после
наступления темноты и посмотреть
в телескоп на звездное небо.
Здесь есть театры, кинотеатры,
а в крупных городах (например,
в Астане) можно найти торгово-
развлекательные центры с ледовы- Медео
ми катками, боулингами и аквапар-
ками. Наибольший выбор развлечений – в Алма-Ате и окрестностях. Там
есть и аквапарк, и ледовый каток, и горнолыжный курорт, и даже Тянь-
шаньская обсерватория, в которой можно посмотреть на звезды.
Национальная валюта Казахстана – тенге. Ее примерный курс таков:
1 доллар – 147 тенге, 1 евро – 190 тенге, 1 рубль – 4,8 тенге. Обмен долларов,
евро и рублей можно произвести в банках и обменных пунктах, которые в
изобилии встречаются на всей территории Ка-
захстана. Для ориентирования в ценах можно
цену скидывать в пять раз – так вы узнаете,
сколько это примерно стоит в рублях.
В Казахстан можно спокойно ехать с бан-
ковской картой. В каждом крупном городе
333
есть множество банков и банкоматов, так что обналичить карточку не

проблема.
Мобильная связь в Казахстане представлена двумя главными операто-
рами: Beeline и Kcell. Существенных различий между ними нет. Салоны
мобильной связи распространены во множестве.
Интернет-кафе встречаются очень часто. Помимо частных заведений,
интернет можно найти в отделениях государственной компании «Казак-
телеком». Во многих заведениях общественного питания бывает бесплат-
ный wi-fi.
В городах страны до сих пор есть много базаров, однако параллельно
размножаются супермаркеты и торговые центры. Одним словом, недостат-
ка в торговых точках нет, хотя уличная торговля и сведена к минимуму. На
рынках, как и в любой другой стране, можно и нужно торговаться.
Астана. Столица страны, город
будущего, который должен показать,
что Казахстан планирует быть вели-
кой державой. Мало какие города
в мире так активно и быстро стро-
ятся. Особенно впечатляет левобе-
режный район города, который был
создан практически с нуля за послед-
ние пятнадцать лет. Торговые цен-
тры, новенькие коттеджи, офисные
Астана
здания, министерства, резиденция
Назарбаева и башня «Байтерек» со смотровой площадкой – это визитная
карточка Астаны. Эстеты и ценители архитектуры могут воротить нос от
«всего этого новодела», но посетить город, безусловно, нужно. В Казахста-
не никакие другие объекты, созданные руками человека, не впечатляют так
сильно, как небоскребы Астаны.
по Артему Русаковичу (http://www.gazeta.ru/)
Задание 10
Прочитайте заметку Наумовой Виктории, студентки МГЛУ, об Астане.
Напишите заметку в газету об одном из городов Казахстана.
Я много слышал и видел о Казахстане, но то, что я увидел в Астане в эти
дни, позволило мне назвать этот город жемчужиной Востока,
и надеюсь, многие с этим согласятся.
Б. Г. Берулава, Вице-Президент Лиги Наций,
г. Санкт-Петербург
334
Модуль III
С 11 по 13 декабря мне и еще двум студентам из моей группы предста-

вилась удивительная возможность побывать в Казахстане. Целью поездки
был Республиканский конкурс на знание казахского языка среди русской
молодежи. А городом, который первым распахнул перед нами свои двери
и познакомил со страной, стала столица – чудесный город Астана.
Еще ночью по дороге из
аэропорта мы успели восхи-
титься яркой иллюминацией
города и величием зданий,
встречавшихся на нашем
пути, но более тесное знаком-
ство ожидало нас уже днем.
Широкие длинные улицы,
украшенные к приближаю-
щимся новогодним праздни-
кам, вели нас в самое сердце
Астаны. Здесь мы насладились прогулкой по набережной реки Ишим, с
которой открывался потрясающий вид на необыкновенную архитектуру
города: всевозможные сооружения, мосты и небоскребы, министерства
и рестораны, сказочные мечети и отреставрированные в казахском стиле
«хрущевки».
Астана, воплощая собой символ независимости государства, предста-
ла перед нами просторной, модернизированной и современной столицей.
Каждое здание, каждое строение поразило нас своей «изюминкой», своей
оригинальностью, и мы по-настоящему восхитились этим синтезом, этим
невероятным слиянием столь непохожих друг на друга архитектурных
стилей, которые так удачно соприкасаются друг с другом в самом сердце
Казахстана.
Неизгладимое впечатление произвел на нас символ Астаны – мону-
мент «Астана-Байтерек», с которого открывается удивительный вид на
город. Впечатлил так же архитектурный ансамбль резиденции Президен-
та Казахстана, Ак-Орды, благодаря присущему ему восточному шарму.
Нам очень понравился этот замечательный гостеприимный город,
удивительно вкусная национальная кухня, открытость и дружелюбность
казахского народа, и, несмотря на тридцатиградусный мороз, которым
нас встречала столица, мы бы с радостью вернулись туда еще не раз!
Виктория Наумова,
студентка МГЛУ
335
Задание 11
Смотрите ли вы казахстанское кино? Напишите отзыв на один из
предложенных казахстанских фильмов.
«Қыз Жібек» «Көшпенді» «Тақиялы періште»
Задание 12
Прочитайте эссе Елены Розе. Почему ей нравятся государственные
программы по поддержке молодежи в Казахстане?
Қазақстанның жəне Италияның білім саясаты:

ұқсастықтар жəне өзгешіліктер
«Білім қымбат – білү қиын» – дейді қазақ халқы. Мен бұл пікірмен
келісе алмаймын. Осы эсседе мен Италияның жəне Қазақстанның
жастарының білім саясатын бөліп қараймын жəне екеуін бір-бірімен
салыстырғым келеді. Меніңше, Қазақстанның білім саясаты Италияның
саясатына ұқсас, дегенмен мен ұқсастықтар мен өзгешіліктерін көрсетуге
тырысамын.
Италия жоғары дамыған мемлекет деп ойлаймын. Қазақстандық білім
саласында əлемдік аренада жақсару динамикасы байқалады, мысалы 2009
жылға қарағанда 2010 жылда білім дамыту индексі жоғарырақ деңгейде
болды. Жоғарыда мен айтқандай, екі мемлекеттің жастарының стратегия-
лары бір-біріне ұқсас. Екеуінде де шетел университеттерде оқуға тамаша
мүмкіндік бар. Сіздің Италияда да білім алу мүмкіндігіңіз бар. Дəл солай
Қазақстанда да жақсы мүмкіндіктерді таба аласыз.
Италия Еуропалық одағының мүшесі, сондықтан оның оқу бағдар-
ламасы аса жоғары деңгейде. Италия өзінің кредиттік технологиялар-
мен оқыту арқылы студенттердің академиялық мобильдігін күшейтуімен
даңқы шыққан. Мен бақыттымын, өйткені мен Италияда екі рет болдым
жəне онда Удине Университетінде оқыдым.
336
Модуль III
Соңғы рет Италияда болған кезде, мен өз көзіммен бəрі артық-

шылықтары мен кемшіліктерін көрдім. Менің ойымша, Италияда ең
елеулі айырмашылық бар, өте көп жастарға арналған халықаралық білім
бағдарламалары бар. Мысалы мен «Эразмус Мундус» деп аталатын ең
белгілі халықаралық білім бағдарламасына қатыстым.
Расында да мен ең бағалы өмір тəжірибесін алдым. Италияда студент-
тердің сабаққа қатысуын қадағаламайды, алайда студенттер сабақтан
ешқашан қалмайды жəне олар үшін оқу процесі өте қызықты деп ой-
лаймын. Мен мұны мақұлдаймын. Сонымен қатар, Италияда бəрі басқа
мемлекеттердегідей көп кемшіліктер бар. Бұл өмірдің заңдылығы деп
ойлаймын.
Егер Италияны Қазақстанмен салыстырып қарасақ, көп ұқсастық-
тар байқай аламыз. Мысалы, «Болашақ» – Қазақстан Республика-
сы Президентінің халықаралық стипендиясы. Бұл бастама дарынды
жастарға болашақта өздерінің жинақтаған тəжірибелерін мемлекет
игілігіне пайдалану үшін шетелде сапалы білім алуға көмектесу идеясы-
на негізделеді. Тағы да «Эразмус Мундус» бағдарламасындай, «Болашақ»
белгілі дүние жүзінің университеттерінде оқуға мүмкіндік береді. Білім
саласында бетұстар мемлекеттердің саны өсіп келе жатыр. Үміткерлер
АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Германия, Италия, Жапония жəне басқа
мемлекеттердің арасынан өзіне таңдай алады.
Қазіргі кезде үміткерлер əлемдегі 32 алдыңғы 630 оқу орында-
рында оқи алады. Тағы да Қазақстандық жастары басқа мемлекеттер-
де магистірлік жəне докторлық бағдарламаларды қорғап шыға алады.
Үміткерлердің саны өскеніне қарамастан, «Болашақ» бағдарлама алдына
қойылған мақсатқа сəйкес болып келе жатыр.
«Болашақ» стипендиясынан басқа, Қазақстанда жап-жаңа жастар стра-
тегиялары бар, олардың арасында: «Жастардың тəжірибесі», «Жастар-
Отанға», «Ауыл жастары», «Жастардың кадрлік резервтері жобасы». Осы
стратегиялар қазақстандық жастарына тамаша мүмкіндіктер береді, неге
десек олардың негізгі мақсаты – бастапқы жұмыс тəжірибесін алуына
жағдай жасау жəне де əрине орнықты білім алу, немесе білімін арттыру.
Қазақстанға жəне Италияға қарағанда, Ресейде сондай білім
бағдарламалары өте аз. Менің ойымша, біздің мемлекетімізге анағұрлым
жақсы мамандарын дайындауға ерекше көңіл бөлу керек, өйткені бұл
мемлекеттің болашақтағы дамуымен байланысты.
Розе Елена,
337
Задание 13
Используя информацию уроков, ответьте на вопросы о казахском
менталитете. Аргументируйте свои выводы.
1. Что для казахов прилично и неприлично?

2. Как казахи относятся к иностранцам?
3. Как казахи относятся к западной цивилизации?
4. Как казахи относятся к восточной цивилизации?
5. Как казахи относятся к идее евразийства?
6. Что думают молодые казахстанцы о будущем своей страны?
7. Что думают иностранцы о Казахстане?
8. Как формируется имидж Казахстана?
9. Кто формирует имидж Казахстана?
Задание 14
Напишите причинно-следственное эссе о молодежи в современном
мире. Обратите внимание на то, какие требования предъявляют
к причинно-следственному эссе Д. В. Колесова, А. А. Харитонов в кни-
ге «Пишем эссе»:
1. Это эссе показывает читателю отношение между каким-либо фак-

том (явлением) и его последствиями, между действиями и их результата-
ми. Для выявления причины и следствия автор эссе может оперировать
известными ему фактами, а может опереться на собственную интуицию.
2. Языковые средства связи в сопоставительном эссе:
• сравнительные конструкции (см. материал Модуля);
• союзы:
да / де (и), та / те (и), жəне (и), сондықтан (поэтому), бірақ (но),
алайда (однако), сонда да (и тем не менее), сөйтсе де (тем не менее),
сөйткенмен (несмотря на это), дегенмен (тем не менее), əйтпесе (либо),
əлде (а), немесе (или), болмаса (или), не (или), себебі (по этой причине),
өйткені (потому что), неге десек (так как), сондықтан (поэтому), сол
себепті (по этой причине), егер (если), егер де (если), яғни (то есть), де-
мек (значит), ал (если так), ендеше (если так), олай болса (если так), онда
(если так)...
338
Модуль III
ТЕК
КСТЫ
ОГО ЧТ
ТЕН
НИЯ
ТЕКСТ 1
Жібек жолындағы тағы бір тарихи қала – Иасы, кейіннен Түркістан
атанған. Оның 1500 жылдық тарихы бар. Ол да сол кездердегідей негізінен
саз балшықтан құйылған кірпіштермен тұрғызылған. Қала орталығында
биік күмбезді цитаделі болған, Қожа Ахмет Иассауидің кесене ғима-
раты – бүкіл Орта Азиядағы сəулет өнерінің керемет үлгісі. Кесене –
ғимараттың айналасында толып жатқан құрылыстар: солтүстік жағында
биіктігі оншақты метрдей, ұзындығы да əудем жерді алып жатқан «Қамал
қорғаны», кесененің қарсы алдында «Рабия сұлтан бегім» күмбезі, «Есім
хан мазары», «Халуат жер асты мешіті» жəне ортағасырлық «Шығыс
моншасы» – бəрі-бəрі үйлесімді бір ансамбль құрып тұрған.
Мавзолей Ходжи Ахмета Ясави
Иасы қаласы XII ғасырда аса дəуірлеген: қолөнері мен ауыл

шаруашылығы қатар дамыған. Оның атағы бүкіл мұсылман қауымына
жайылып, ол Меккемен теңестірілген, яғни Түркістанға үш рет барған адам
Меккеге барып, қажы атанғанмен бірдей болған. Оған себеп – суфизмнің
насихатшысы, ақын Қожа Ахметтің ықпалы еді. Оның қарапайым тілде
жазылған адамгершілік, мейірімділік жайлы өлеңдері қажылық етушілерге
қатты əсер етті. Ол соңғы 10 жыл өмірін жерасты хлеуетінде өткізіп,
Құдайға құлшылық етудің шын берілгендік – нұсқасын көрсетіп кетті.
339
Ол өлгеннен кейін де ел оның өлеңдерін жатқа айтып, есімін қасиеттеп

жүрді. Сондықтан да Əмір Ақсақ Темір ол өлгеннен 233 жыл өткеннен
кейін Қожа Ахмет Иассауи кесене ескерткіш күмбезін соқтыртты. Бұл
ескерткішті əлемдегі жеті ғаламаттың бірі десе де болады.
ТЕКСТ 2
Бiз «жаңашылдықтың» əсерімен, қазіргі заман көшіне ілесуге əбден
лайықты көптеген салт-дəстүрлерімізді өзiмiздiң ұлттық ділімiзбен
үйлеспейтін дəстүрлермен алмастыруға ашықтан-ашық жол беріп
отырмыз.
Рас, өтiрiгi жоқ, ескірген, заман та-
лабына кереғар келген кейбір дəстүр-
лердің сырғып қалуын түсіністікпен
қабылдаймыз. Бірақ өміршең қуаты бар
дəстүрлерді не себептен ығыстырамыз?
Керісінше, оларға жаңа серпін беріп,
айшықтандыра түскен дұрыс емес
пе? Сөйтсек қана – ұлттық келбетіміз
өңін жоғалтпай, өзіндік бейнесі ашыла
түсетін болады.
Жаһандану заманында қазақ
мəдениетінің дамуында бұдан өзге жол жоқ. Мысалы, көшпенділер – та-
рих еншісіне айналды дейміз. Бірақ сонымен бірге номадтық дəстүрлерге
сай қалыптасатын адамгершілік қатынас қағидалары, мінез-құлықтар
бүгінде толық күшін жойды дей аламыз ба? Олай дей алмаймыз. Жан
дүниесіне үңіле кетсең – бүгінгі күнге дейін əрбір қазақ көшпенді!
Сөзіміз дəйекті болу үшін сол замандарда ұлтымыздың бойында
табиғи түрде қалыптасқан діл мен мінездерді саралап көрейікші:
1. Қазақ халқында табиғатқа деген ерекше құрмет: оны дəріптеу, ая-
лау, кие тұту сезімдері терең қалыптасқан. Себебі, қазақ халқының өмірі
табиғатпен тікелей байланысты, оған тəуелді, онымен етене бірлікте
болған.
2. Ұлт мінезі еркіндік пен теңдікті жоғары қояды. Қазақтар бай-кедей
деп бөлінгенмен, елдік мəселелер тұрғысында əскери демократиялық
қоғамда өмір сүрген. Онда əрбір азамат жауынгер. Осы мағынада олардың
құқықтары тең.
3. Қазақта ар мен намыс ұғымы өмірден қымбат. Ұлттық діліміздегі
«Күніне мың рет өлгенше, бірақ рет өлген жақсы» деген ұстаным осыған
тəрбиелеген.
340
Модуль III
4. Қазақтар үшін сатқындық кешіруге жатпайтын қылық. Мəселен,

қазақ бір-бірін руы арқылы таныған. Ал өз руына сатқындық жасаған
адам бөтен жерге де сіңісе алмаған, еш құрметке ие болмаған. Сондықтан
өз еліңе қалтқысыз қызмет ету қасиеті дами келе, əрбір қазақты елдік сана
дəрежесіне көтерген.
5. Қазақта жігіт қасиеті: өжеттік, батырлық, алғырлық, кішіпейілдік,
турашыл-шыншылдық, адалдық, сөзге беріктік т.с.с. ерекше дəріптеледі.
Осы шартты бұзған адамға «жігіт емессің» дегендей мін тағылатын
болған.
6. Көшпенділер ананы қатты құрметтеген. Жалпы, əйел затына ана
деп қарап, олардың еркіндігіне өзге елдердегідей шек қоймаған. Бетін
тұмшалап, қамауда ұстамаған. Əйелге «бала туушы» деп қана қарау, əйел
құқын мүліктік құққа теңестіргенде ғана мүмкін екенін білген. Еркек –
үйдің шаңырағы болса, əйел – оның уықтары болған. Соған қарағанда,
қазақтың «қызға қырық үйден тиым» деген мақалы қыз баланы тию,
еркіндігін шектеу мағынасынан бұрын – сол ауылдағы «қырық үй» та-
рапынан (ол кезде ауылдың өзі соншама шамада болған) қыз балаға
ғайбат сөз айтуға, оны балағаттауға, оған бөтен жаман қылық көрсетуге
т.с.с. тиым салу деп ұққан жөн. Себебі, «қыз қонақ», ертең «өрісіңді
ұзартатын» жан.
Осы тəрбиеден мынадай философиялық қорытынды туындайды:
1) ауыл «жат жұртқа» барған қыздарын өз елінің елдігінің кепілі
санаған;
2) жаңа түскен жас келін ел-жұртының ары мен намысына қаяу
түсірмеуге, өзіне қыз кезінде көрсетілген құрметті ақтауға («ананың
ақ сүтін ақтау») тырысқан.
Міне, осы асыл қасиет көшпенді қазақтарда болған. Кейін дін
ықпалы артуы барысында оның мағынасы біршама өзгеріп, əйелге де-
ген «əріптестік» қатынас біртіндеп əлсіреген. Əйел – «жеті қазынаның»
біріне айналған.
7. Көшпенді халық кеңпейіл, көңілі дархан. Жаңалыққа жаны
құштар. Кеңпейілдік ұлттық ділдің қайнар бастауларынан өніп шығады.
Ол қасиетті қалыптастырушы – қазақтың мақал-мəтелдерімен, тыйым
жораларымен өрнектелген ұлттық тəрбие.
8. Барлық нəрсе тиімділік жағына бағындырылуы тиіс. Көшпенді
дəстүрде онсыз мүмкін емес. «Өтіріктің құйрығы бір тұтам» екенін жақсы
білген. Сондықтан «...тіл кеспек жоқ» дейтін тура мінез қалыптастырған.
Шамадан тыс шашылмаған. Еңбектің қадірін білген қазақ, оның жемісін
де бағалай алған.
341
9. Барымен қанағат дейтін қанағатшылдық сезім жəне т.с.с.

Қазақтардың ондай дүниетанымы мəңгілік пен мен жеке өмір шектеулігін
салыстырмалы түрде қарай келе, шектеулі өмірде шексіз байлыққа
ұмтылуды ақымақтық (тойымсыздық, ашқарақтық, обырлық деген ұғым-
дардың балама мағынасы) деп түсінуден пайда болған. Бейнелі түрде
айтсақ, қазақ мұны ғайыптан келген байлық адамның ақылына ақыл
қоспайды, керісінше, оны естен тандырады деп ұққан. Сондықтан барға,
яғни, көзге көрініп тұрғанға, уысқа түскенге қанағат.
Кезінде осы аталған мінездер ұлт ділінің өзегі болған. Қазақ діліне
табиғи түрде өрнектелген бұл мінездер – қазіргі заман талабымен толық
үндесе алады. Осындай құндылықтарға негізделген идеологияны кез-
келген алдыңғы қатарлы елдер басшылыққа қуана алар еді...
Əбдірашит Бəкірұлы,
философ-публицист
ТЕКСТ 3
Қазақ əдебиеті өте бай жəне ерекше,
өйткені Қазақстанда дарынды ақындар
жəне жазушылар көп. Олардың бірі –
бұл Мұқағали Мақатаев, мен ойлай-
мын. Оның поэзиясы өте айрықша,
өйткені Мақатаев маңызды тақырыптар
бойынша өлеңдер жазды.
Жалпы Мақатаевтың өмірі өте
Мақатаев қызықты болды: ол Алматы облы-
Мұқағали Сулейменұлы сында туған, балалық шағы соғыспен
тұспа-тұс келген. Мұқағали еңбекке
ерте араласқан. Ол ҚазМҰдың филология факультетінде оқыған, ол со-
сын мектепте мұғалім болды, ал сосын радиода диктор, түрлі газеттер-
де хатшы жəне əдеби қызметкер болып жұмыс істеді. Оның ең тұнғыш
өлеңдері «Советтік щекара» газетінде жарияланды.
Өзінің өлеңдерінде Мұқағали оқырманның жүрегіне сəуле түсірді,
өйткені ақын туған жерін, туған халқын, ана тілін жапындай сүйді. Оның
кез келген шығармаларында жердің, елдің биік рухы сезіледі.
Тағы да Мұқағали аударма саласында да өзіндік щеберлік шалымы-
мен толынды еңбектер тандыра алды: ол Дантенің жəне Шекспирдің
шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Мақатаевтың поэзисы жұмыр жердің барлық мəселесіне араласқан,
кең ауқымды тақырыпты қамтиды. Оның туған жер, адамдар тағдыры,
342
Модуль III
өмір мен өлім, ана мен бала, ақын мен ақындық, соғыс тауқыметі, т.б.
тақырыптарға қайталанбас ұлттық сипатта, ұлттық зермен кестеленген.
Мақатаев қай өлеңінде, қай дастанында болсын ел алдында еркін сөйлеп,
тосылмай толғап, жан сырын жайлы салатын жомарт ақын.
Наумова Виктория
Қазақ жері
Пай! Пай! Пай! Киелі неткен жер!

Батырлар дүрілдеп өткен жер,
Тұлпарлар дүбірлеп төккен тер,
Ғашықтар бір-бірін өпкен жер,
Сарылып сал-сері кеткен жер.
Бас иіп, иіскеп топырағын,
Тағзым жасамай өтпеңдер!
Мына өлке, мына аймақ, бұл маңда

Құлшылық етемін тұрғанға,
Құлшылық етемін құмдарға,
Тағзым жасаймын қырларға!
Шүкірлік етемін қашан да
Осы бір Отанда тұрғанға!
Жазы бар жалынмен жандырған,

Қысы бар аязға қардырған.
Көктемі – балауса, балдырған,
Ал күзі – алып бір ақ қырман,
Ақ дəннен ақ нөсер жаудырған,
Күрең нан жаңа алған тандырдан.
Көлденең көлбеген көкжиек
Қыранның қанатын талдырған.
М. Мақатаев
343
Межгосударственный фонд гуманитарного сотрудничества государств-участников СНГ
(МФГС). 8 мая 2005 г. на неформальном саммите СНГ была подписана Декларация о гуманитар-
ном сотрудничестве, которая предусматривала создание МФГС.
На заседании Совета глав правительств СНГ 25 мая 2006 г. в Душанбе семью государства-
ми – Республикой Армения, Республикой Беларусь, Республикой Казахстан, Кыргызской Респу-
бликой, Российской Федерацией, Республикой Таджикистан, Узбекистаном, был подписан До-
говор о создании МФГС. В июне 2008 г. к Договору о Фонде присоединилась Азербайджанская
Республика.
МФГС является межгосударственной некоммерческой организацией. Высший орган Фон-
да – Правление, членами которого являются полномочные представители государств-участников
Фонда.
Место нахождения Исполнительной дирекции Фонда – Москва, Российская Федерация.
Цель Фонда – создание благоприятных возможностей для развития гуманитарного сотрудни-
чества как на пространстве государств-участников Договора о Фонде, так и на уровне каждой из
стран Содружества.
Миссия МФГС как специализированной организации в области гуманитарного сотрудни-
чества на пространстве СНГ – способствовать развитию общего гуманитарного пространства
и межкультурного диалога в Содружестве посредством образования, науки, культуры, массовых
коммуникаций, информации, архивного дела, спорта, туризма и работы с молодежью.
Стратегическим направлением деятельности МФГС является проведение межгосударствен-
ных мероприятий, способствующих развитию межкультурного диалога на пространстве Содру-
жества.
В деятельности МФГС приоритетное внимание уделяется разработке и осуществлению на
регулярной основе во всех государствах-участниках МФГС крупных многоцелевых проектов, реа-
лизации мероприятий, отвечающих тематике гуманитарных годов в СНГ, а также стимулирующих
развитие продуктивных контактов в научно-образовательной и творческой общественной среде.
МФГС руководствуется принципами разнообразия, равноправия, учета интересов каждого
из участников Содружества, которые строятся на основе межотраслевого и междисциплинарного
подхода. Эти принципы тесно связаны с такими ценностями как справедливость, солидарность,
терпимость, равенство, уважение прав человека.
МФГС работает в тесном взаимодействии с Советом по гуманитарному сотрудничеству
государств-участников СНГ (СГС), с которым он согласует план своей работы.
Деятельность МФГС осуществляется на основе его Рамочной стратегии (до 2013 г.) и ежегод-
ных планов, принимаемых Правлением Фонда по согласованию с СГС, в т. ч. с учетом рекомен-
даций Форумов творческой и научной интеллигенции государств-участников СНГ. В 2007–2011 гг.
при поддержке МФГС реализовано более 250 совместных проектов в области культуры, обра-
зования, науки, культурного наследия, информации и массовых коммуникаций, спорта, туризма
и работы с молодежью.
Сайт МФГС: www.mfgs-sng.org
Учебное издание
У. Е. Мусабекова, И. А. Краева, Г. М. Фролова
КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК
ДЛЯ СТРАН СНГ
Учебник
Пособие подготовлено в авторской редакции
Компьютерная верстка Ю. Л. Герасимовой

Дизайн обложки А. Г. Проскурякова
Подписано в печать 18.04.2012 г.

Объем 21,6 п. л. Формат 60х90/16 Тираж 500 экз.
Заказ № 871
Издательско-полиграфический комплекс МГЛУ «Рема»
Адрес редакции:
Москва, Остоженка, 38
Тел./факс (499) 766-44-20
E-mail: ipk-mglu@rambler.ru

Kazakhskiy Yazyk Dlya Stran SNG

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Kazakhskiy Yazyk Dlya Stran SNG

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Министерство образования и науки Российской Федерации

Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение

У. Е. Мусабекова, И. А. Краева, Г. М. Фролова

Рекомендовано Учебно-методическим объединением

Издание подготовлено при поддержке Межгосударственного фонда

Казахский язык для стран СНГ : учебник / У. Е. Мусабекова, И. А. Краева, Г. М. Фро-

1-ші сабақ / Урок 1

9-шы сабақ / Урок 9

Жеті жұрттың тілін біл...

Владей языками семи народов...

На основе Модуля 1 вы продолжите знакомство с казахским

– Сəлеметсіздер ме?! Астана қаласына қош келдіңіздер! Танысып

– Меніңше, есте сақтау қабілеті жоғары адамдар тілді тез үйренеді.

– Сізді бір жерден көрген сияқ- – ...

– Рахмет, жақсы. – ...

Сəлемдесудің белгілі, қалыптасқан вербалды түрлерімен бірге бейвер-

1. Древние египтяне, спеша по делам фараона, обменивались на ходу

Жители современной Греции выражают свое пожелание более конкрет-

– Сіз өз ана тіліңізді құрметтеумен бірге, өзге бірнеше тілді жетік

1. «Ұлт болудың алды – адам болу» .

1. «Тіл үйрену – құдық қазумен бірдей».

1. Какие языки мира самые распространенные?

3. көпбейінді оқыту в) однопрофильное обучение

1) оқу; дəріс алу (учиться)

3) үйрену (учиться; научиться; обучаться)

1. əдісті меңгеру а) владение / овладеть / овладение теорией

1. Тілімді алсаң, бүгін ешқайда барма.

Словарь для справок

тіл жетпеу – не передать словами

По морфологическому составу глаголы в казахском языке бывают про-

Сложные глаголы образуются путем сочетания двух (иногда и более)

3. Вспомогательный глагол бол (быть, находиться) в казахском язы-

1. Серік досын уəделескен жерде күтіп тұр.

3. Женя би үйірмесіне қатысып жүр.

жаза бастау – жазып болу

1. Аня қазақша баяндама жасап келді.

арман ету – мечтать

еңбек ету – трудиться

1. Мен Қазақстанға оралған оралмандар туралы зерттеу еңбегін

1. Қазір көп жаттығу керек, өйткені ...

6. Үнемі тырысу керек, өйткені ...

1. Тіл үйренуге деген қабілеттілік үйрене алады

1. Атақты неміс археологы Генрих Шлиман үнемі жаттығуының

тілде түсіндіруге _____________. 4. Музыканы көбірек тыңдап, есту

кімді? балалар, студенттер, оқушылар,

1. Бұл орталықта қазақ тілін жақсы оқытады. – Елена Розе Мəскеу

1. В школе я занималась музыкой.

3. Для достижения цели очень важно заниматься самообразованием.

Қазақстан Республикасының елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан

Қазақстанда «Үштұғырлы тіл» атты мəдени жоба іске асырылуда.

Артық болмас білгенің...

• Что вы знаете о биографии и творчестве Абая Кунанбаева?

Құнанбайұлы Абай (1845–1904 жж.) –

2006 жылдың сəуірінде Мəскеу қаласында салтанатты түрде Абай

Ескерткіштің орнатылуы тұтас

1. Когда и где родился Абай?

3. Тентек жаңбыр тереземді,

1. ..., маған көмектесіп жіберіңізші.

– Уильям Фиерман мырза, əуелгі əңгімені сіздің Қазақ елін, соның

– Тіл үйрену үшін қанша уақыт кетеді?

Уильям Фиерман – америкалық ғалым, Индиана университетінің са-

1. Уильям Фиерман мырза қазақ тілін не себептен зерттей бастады?

зерттеуді ұйғару, зерттеумен айналысу, зерттеуді қолға алу, шолып