Вы находитесь на странице: 1из 91

www.madrasa.

uz

ИМОМ БУХОРИЙ НОМИДАГИ


ТОШКЕНТ ИСЛОМ ИНСТИТУТИ

ИЛМ ОЛИШ
СИРЛАРИ
Имом Зарнужийнинг “Таълимул мутаъаллими тариі ат-
таъаллуми” (1901 йил Јозон Император университети типо-
литографиясида чоп этилган), яъни “Шогирднинг илм эгаллаш йґл-
йґриіларини ґрганиши” китобининг таржимаси ва шарµи

Таржимон: Зокиржон ШАРИФОВ

Тошкент - 2004

1
www.madrasa.uz

Тошкент ислом институти ґіитувчиси Зокиржон Шарифов имом


Зарнужийнинг «Таълимул мутааллим тариі ат-тааллуми» (1901 йил
Јозон Император университетининг типо-литографиясида чоп
этилган), яъни «Шогирднинг илм эгаллаш йґл-йґриіларини
ґрганиши» китобининг таржима ва шарµини «Илм олиш сирлари»
номида ґзбек тилига ґгирган.
Ушбу китобда илм олишга тааллуіли бґлган барча зарурий
масалалар атрофлича кенг ёритиб берилган. Мазкур таржима илм
олиш истагида бґлган µар бир инсон учун дастурул-амал бґлиб
хизмат іилиши мумкин.
Асар кенг китобхонлар оммасига мґлжалланган.

‫ميحرلا نمحرلا هللا‬ ‫بسم‬

Инсон зотини илм билан барчадин ортиі іилган Аллоµ таолога


µамду санолар бґлсин!
Башариятнинг комилроІи, пайІамбаримиз Муµаммад алайµис
салом ва аµли аёлларига, асµоби киромларига µамда уларга
эргашган инсонларга Аллоµнинг саломлари, раµмату баракотлари
ёр бґлсин!
Аммо баъд:
Жаноб пайІамбаримиз ва асµоби киромлар илму µикмат ва одоб
ахлоіи µамидаларнинг сарчашмаси, туганмас булоіларидирлар.
Замонамизнинг кґплаб ёшларида илм ґрганиш борасида жидди-
жаµдлари, яхшигина µаракатлари бґлса-да, илм µосил іила
олмаётганларини шоµиди бґлиб, кґп мулоµазага бордик. Ушбу улуІ
маісадларни µосил бґлишида уларга одоб-ахлоі кґрсатмалари
зарурлигини билдик. Мґътабар устозларимиз одобу ахлоі
булоілари µисобланадилар. Ушбу китобни ґіувчиларга илм
сарµадларидан баµраманд бґлишни тилаб, меµрибон устозларимиз
ва каминани дуою хайр билан ёд этиб, іиёмат куни –Махшаргоµда
нажот топувчилар іаторида бґлишимизни зикр этишларини умид
этамиз. Камина кґп истихоралар іилган µолда, ёлІиз Аллоµнинг,
іолаверса, азиз устозлар иршоду барокатларидан, файзу
футуµотларидан имкон іадар насиба олиб, ушбу китоб таснифига
баіадри µол киришдик. Китобни «Таълимул мутааллиму тариіат
тааллуми», яъни «Шогирднинг илм эгаллаш йґл-йґриіларини
ґрганиши» деб номладим.
Китобни бир неча фаслларга бґлдим:
2
www.madrasa.uz

1. Илм ва фиіµнинг моµияти ва фазилати тґІрисида;


2. Илм олиш ваітида ниятнинг хослиги тґІрисида;
3. Илм, устоз ва шерик танлаш ва бу ишда мустаµкам бґлиш
тґІрисида;
4. Илм ва илм аµлини улуІлаш µаіида;
5. Илм олишдаги жидду жаµд, бардавомлик ва µиммату Іайрат
тґІ-рисида;
6. Сабоіни бошлаш, уни миідори ва тартиби тґІрисида;
7. Таваккул іилиш тґІрисида;
8. Таµсил олиш ваіти тґІрисида;
9. Насиµат ва меµру шафіат тґІрисида;
10. Фойда талаб іилиш тґІрисида;
11. Илм µосил іилиш µолатидаги парµезкорлик ва таіво
тґІрисида;
12. Илм талаб іилишда зеµнни мустаµкамлайдиган ва ёддан
кґтарили-шини кетказадиган иллатлар тґІрисида;
13. Ризі ва умрни зиёда іиладиган ва камайтирадиганлар µаіида
фасл.
Аллоµ таолонинг ¤зи барча яхшиликларга муваффаі этгувчидир.
ЁлІиз ґзига таваккул іилиш неъматлар уммонига йґлдир! Нуісону
камчиликлар авф этилиб, µусни іабул ила даргоµига юзланмоі
беназир бахтдир!
1- ФАСЛ
ИЛМ ВА ФИЈҐНИНГ МОҐИЯТИ
ВА ФАЗИЛАТИ ҐАЈИДА

Жаноб пайІамбаримиз Муµаммад алайµиссалом айтдилар: «Ґар


бир мусулмоннинг илм талаб іилиши фарздир».
Маълумки, µар бир ишнинг илмини билиш, уни охирига етказиш
ва мукаммал адо этишга асосий омил бґлади. Мґътабар
манбаларда машойихларимиз: «Илмнинг афзали µол илмини
билмоідир»,- деб таъкидлаганлар. Бундан µамма илмларни
ґрганиш фарз бґлмаслигини тушуниш мумкин. Балки, µозир
бажарилиши лозим бґлган амалнинг илмини билмоІи инсонга
буюрилади. Шунда іиладиган иши нуісон ва камчиликлардан µолий
ва илм билан бґлгани сабабидан мукаммал бґлади.
Амалнинг афзали эса, хато ва нуісонлардан
муµофазаланганидир. Бу муµофазани илм билан µосил бґлиши аіли
расо кишига сир эмас. Демак, бир киши намоз ґіимоіни ихтиёр
іилса, унга намозга оид бґлган барча илмларни (намознинг адо

3
www.madrasa.uz

этилиш тартибларини) билмоІи зарур бґлади. Шундагина унинг


намози хатою камчиликлардан µолий ва мукаммал бґлади.
Бошіа амаллар µам худди шундай фарзи, вожиби, суннати ва
макруµ-у муфсид, яъни уни бузадиган омилларини билишни
бажарувчига бевосита шарт іилиб іґйилади. Фарз ёки вожиб
амаллардан бири бажариладиган бґлса, уни іилишлик учун керак
бґлган баъзи амаллар - ґртада восита бґлганлари µам фарз ёки
вожиб µисобланади. Бу илмларни барчасига амал іилиш шарт
эмас, балки иш тґлиі ва нуісонсиз іоим бґлишига имкон
берадиган миідорда илм эгалламоІи фарз бґлади. Бундан ортиІи
шарт эмас, лекин уни ґрганса зарар іилмайди. Зеро, Аллоµ таоло
илмни зарарли іилмагандир.
Юіорида айтиб ґтганимиздек, рґза, µаж ва закот, µаттоки тижорат
ишларида µам фарзу вожиблари, макруµларини билмоІимиз, улар
ґртасида восита бґлиб турган амалларни іай даражада эканлигини
билишлигимиз шарт іилинади.
Ґазрати Имом Муµаммад ибн Ґасандан замондошлари:
-Зоµидлик, таіво ва парµезкорлик тґІрисида бир китоб ёзиб
берсангиз, кґп фойдалик бґлар эди,- деб сґраганлар. Ул зот:
-Савдо-сотиі, тижорат ишлари тґІрисида китоб ёздим,- деб
жавоб бердилар.
Демак, зоµидлик, таівою парµезкорлик жами ишларда - хоµ
дунёвий, хоµ у охират иши бґлсин µаром, макруµ ва шубµалардан
саіланмоі билан бґлади.
Мазкур илмлар іаторида мусулмон кишига яна іалб µолатининг
илмларини µам билмоілиги керак. Јалб µолининг илми жуда нозик
ва мураккаб, ґз навбатида жуда муµим илмдир.
Таваккул іилиш - бутун ишлари, ички дунёси кечинмаларини ва
іилаётган ишини охири хайрли бґлишини умид іилиб, уни µолис
Аллоµ таолога топшириши, тафвиз этишидир.
Инобат эса, іила олмаган ишларига нисбатан іайІуриш,
афсусланиш, хато-нуісонларини эътироф этиб тавба іилиш,
Аллоµнинг амрларига бґйсуниш ва ґзини камтарона, шикаста µолда
тутишдир.
Хошя - іґріув, хушуъ ва тазарруъда бґлиш, іалбан доимо
Яратганнинг Іазабидан, іиёматда іаттиі азобидан іґріиш, раµмату
фазлидан умидвор бґлиб, хавфу рижода турмоіликдир.
Јалб илмларидан бири – ризодир. Ризо эса барча ишларга рози
бґлишликдир. Аммо бунда огоµ ва зийрак бґлиш керак. Гуноµу
маъсиятга, куфр ва ширкка зинµор рози бґлмасликка буюрилади.
Дарµаіиіат, маънан етукликка интилган киши юіорида санаб

4
www.madrasa.uz

ґтилган іалбий µолатларни µар ваіт ва µар жойда амал іилиши


керакдир.
Илмнинг шарафи, улуІлилигига шубµа йґі. Чунки у инсонийликка
хос хусусиятдир. Инсон кґп жиµатларда бошіа мавжудотлар билан
шерикдир, лекин илмда шерик эмас. Шижоат, журъатлик, куч-
іувват, сахийлик, меµр, шафіатда ґхшаш тамонлари бор, аммо
илмда эмас. Ваµоланки, Аллоµ таоло Одам алайµиссаломнинг
фазлини илм билан кґрсатди. Шунинг учун µам, фаришталарга
µазрати Одамга сажда іилишни буюрди.
Чиндан µам илмнинг шарафи, олиймаіом экани, у абадий
саодатга - Аллоµ таолонинг даргоµида иззату µурматга µаідор
этадиган таівога восита эканидир. Бу µаіда Муµаммад ибн Ґасан
ибн Абдуллоµ шундай деганлар, байт:
Илм ґрган µар он,
Илм аµлига зийнату фазилат
Ґам олий унвон.
µар он талабгори фойда бґл,
Фойда денгизларида Іаввос бґл.
Илм, илмдан илм унар,
Соµибини зийнатлар.
Манфаатлик денгизларда
ўаввос бґлмоііа чоІлар.
Фиіµ илми - яхшиликка етакловчи, таівога бошловчи мукаммал
омилдир. У маісадларнинг энг олийси ва одилроІи бґлиб, µидоят
йґлига бошлайди. Фиіµ машаііату іийинчиликлардан нажот
берувчи бир іґрІондир.
Битта парµезкор, таіволи олим мингта ибодат іиладиган
бандадан афзалдир. Яна шуни іайд этиш мумкинки, олимнинг бир
ґзи мингта шайтоннинг душманларини ашаддийроІи ва
даµшатлироІидир. Бир куни Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи
васаллам масжидга борсалар, масжиднинг эшиги олдида ташвишли
ва ноумид µолдаги Шайтон алайµиллаънани кґрдилар. Расулуллоµ
саллаллоҳу алайҳи васаллам келишининг сабабини сґраганларида,
у:
-Ё, Расулуллоµ! Масжиднинг ичида бир омий (уіувсиз, илмсиз)
киши зґр бериб намоз ґіимоіда. Мен уни чалІитишни хоµладим,
лекин унинг ёнида «Илм шаµрининг дарвозаси» µазрат Али
(каррамаллоµу важµаµ) ухлаб ётибди. Агар мен шу омийни
адаштирсам, у Алини уйІотиб, ундан сґраб, бу тґІрида илм µосил
іилади. Бу менга кґпроі зарар ва ёіимсиздир. Чунки бир зарарим
ґзимга бир неча баробар іайтади. Шундан бу ерда ноумид бґлиб
турибман,- деб айтди.
5
www.madrasa.uz

Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам шундан сґнг: «Бир олим


минг обиддан афзалроідир!» - дедилар.
Илм ва фиіµ инсонларга дунё ва охиратда энг тґІри йґл
кґрсатувчидир. Унинг соµиби эса барча ахлоіи µамидаларга
эришади. У сахий, жувонмард, камтарин, журъатли, шикастадил,
иффатли - µар маънода покиза ва бошіа хислатларнинг файзу-
баракотларидан баµраманд бґлиш бахтига эришади. Бахиллик -
іизІанчиі, іґріоі ва журъатсизлик, манманлик, исрофгарлик ва ґта
иітисодчи - зиіна бґлиш каби ахлоіи замималардан ґзини саілаб,
кишилар кґрганларида суµбатига ошиіадиган гґзал хулі эгаси
бґлиб камол топади. Илм инсонга нима фойда-ю, нима зарар
эканини билдиради. Инсон орзу-маісадларига илм оріали
етишади.
Инсоннинг кибр-µавога берилиши, манманлик іилиши, бахиллик
ва мол-дунёга µирс іґйиши, іаноатсиз ёки исрофгар бґлиши
Исломда µаром іилингани маълумдир. Булардан саіланиш эса, илм
чґііиларини забт этиш оріали бґлади. Аксинча, бунга зид бґлса,
инсон аста-секин тубанлашиб боради. Шунинг учун µам инсоннинг
илм ґрганиши фарздир.
Одоб-ахлоі тґІрисида саййид, жалолатлик имом, шаµиди аъло,
муµтарам устоз Носируддин Абул Јосим µазратлари ажойиб бир
китоб ёзганлар. Баъзи уламоларимиз ушбу китобни жуда
долзарблиги учун ёдлашни тавсия іилибдилар. Ґеч бґлмаса фарзи
кифояликка кґра ёдласинлар деб буюрганлар. Фарзи кифоя -
шаµар ва бирор ґринда бу амални бир киши бажарса, бошіалардан
соіит іилади. Агар µеч ким ижро этмаса, µамма гуноµда шерик
бґладилар.
Аілли кишилар ґз манфаатларини кґзламоілари учун бир-
бирларини зарурий илм ва µунарни іоим эттиришга буюришлик
юклатилган. Лозим топилса, бунга харакат іилмоілари, сарф-
харажатларини кґтармоілари керакдир.
Ґаётимизда µар бир соµада инсонлар эµтиёжи тушадиган илм-
µунарларни ґрганишимиз шартдир. Масалан, инсоннинг таом
соµасидаги эµтиёжи, нима халол, нима µаром ва зарарли эканини
билмоііа ёки касал бґлиб іолса, дори-дармоннинг іайси бири
унинг дардига малµам бґлмоІини билмоііа эµтиёжи тушади. Шу
билан бу илмни µам билишга зарурият чиіади.
Илми нужум (юлдузлар µаіидаги илм) - юлдузларга іараб фол
очиш ва Іайб илмини билишни таіозо этади, бу Ислом шариатида
µаром (ношаръий) амалдир. Инсоннинг эътиіодига зарар беради.
Аллоµ таолонинг іазои іадаридан іутулиб бґлмайди. Бу асло
мумкин эмас. Демак, µар бир мусулмон µамма ишларини ёлІиз
6
www.madrasa.uz

Аллоµга топшириши, ¤зигагина таваккал іилмоІи керак. Бу доимо


Яратганни зикр іилиш билан, Унга дуою илтижолар іилиб, ґзи ва
халіи учун тазарруъ, шикасталик изµор іилмоІи билан амалга
ошади. Камтарин бґлиш ахлоіи µамидадир. Јуръони карим ґіиш,
уни тааммул этиш µамда эзгу амаллар іилиш, хайру саховат билан
машІул бґлиш бу маісадга ёрдам беради. Шунингдек, Аллоµдан
іилган хатолари учун афв сґраш, нуісонлари учун гуноµларидан
маІфират талаб іилиш, саломатлик ва тинчлик-хотиржамлик
сґраши µам керакдир. Зеро, дуоларнинг самараси ґлароі, киши
турли балою офат, мусибатлардан халос бґлиш бахтига муяссар
бґлади. (Иншааллоµ).
Аллоµ таало бандасига дуодан насиба берган бґлса, албатта бу
дуонинг ижобатини ¤зи ато этади. Дуосининг натижасидан
бандасини зинµор маµрум этмайди.
Дарёнинг остида бґлса жойинг,
Баµона бирла еткузур Худойинг.
Мабодо, бу бало ёки имтиµон таідири азалийда бґлса µам, яъни
иложсиз рґй берадиган бґлса-да, Аллоµ уни енгилроі, унга іуввати
кифоя бґладиган іилиб юборади ва сабр билан ризілантиради. Бу
фаіат дуою илтижолар мевасидир. Илоµо Парвардигоро, бизларга
µам мана шундай бґлишни насиб этсин!
Агар илми нужумдан іиблани аниілаш, намоз ваітларини билиш
ёки бошіа шаръий заруратлар учун таълим олса, меъёрида
ґрганиши жоиздир. Чунки бу, сабаблардан бир сабабдир.
Тиб илмини µам ґрганмоІи жоиздир, балки керак µамдир.
Беморнинг тузалишига, шифо топишига боис бґлиш µам
сабаблардан бир сабабдир. Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи
васалламнинг даволанганлари тарихдан маълум.
Ґазрат Имом Шофиъий (раµматуллоµи алайµ):
-Илм икки хилдир. Биринчиси илми фиіµ -бу диний
муомалотларга риоя іилиш учундир. Бунда аввало Аллоµ таолонинг
µаііи, бандаларнинг Аллоµ ва бандалардаги µаі ва мажбуриятлари,
дунёвий ва ухровий муомалаларни низомга солиш каби илмлар
таълим берилади.
Иккинчиси эса - илми тибдир. У инсон жасади тузилишига оид
илм бґлиб, унда турли касаллик ва тибга алоіадор µолатларнинг
иллатини таµлил іилиб, уни бартараф этиш усулларини
ґрганишдир. Бу икки илмдан бошіа илмлар эса «Булµатул мажлис»,
яъни «Мажлиснинг етуклиги»га хизмат іиладиган, уни сермаµсул ва
сермазмун бґлишига омил µисобланади.
Илм амал іилган кишига нур бахш этади.

7
www.madrasa.uz

Фиіµ - илмнинг нозик нукталарини билиш, ґрганишдир. Демак


фиіµ, илмга нисбатан чуіурроі маънога эга экан. Фиіµ кенг
іамровли, кґп тармоіли, серіирра экан. Имом Аъзам Абу Ґанифа
(р.µ.) фиіµга таъриф бериб шундай деганлар:
Фиіµ - киши нима фойдали ва нима зарарли эканини билмоІи ва
ґрганмоІидир. Илм унга амал іилиши учундир. Аслида, илмга амал
іилиш наідни насияга іолдиришдир. Яъни, амалининг мукофотини
дарµол талаб іилмайди, балки уни охиратга олиб іґяди.
Инсон дунё ва охиратига нима зарар ва нима фойда эканини
билишдан Іафлатда іолмаслиги лозимдир. Бу билан фойдаларини
ґзига жалб этади ва Аллоµ таолонинг раµмати ва баракотларига
ноил бґлади. Зарар ва зиён амаллардан ґзини саілаб, улардан
узоілашади. Аіли ва илми ґзининг зарарига µужжат бґлмаслиги
учун µаракат іилади. Зеро, мана шулар іиёмат кунида азобу
уіубатни зиёда бґлишига олиб келади. Аллоµ барчаларимизни
беамал бґлишдан ва ¤зининг Іазабидан паноµига олсин!
Бу µаіда «Илм ва унинг фазилати маноіиблари» номли китобда
кґп оят ва хабарлар келтирилгани сабабли китобимиз узайиб
кетмаслиги учун, уларни биз зикр этмадик.
2-ФАСЛ
ИЛМ ОЛИШДА НИЯТ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА

Ґар бир амалнинг рґёбга чиімоІида ниятнинг аµамияти катта.


Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Иннамал
аъмолу биннияти», яъни, амалларнинг ажру савоби ниятга іараб
бґлади,- деган муборак хадисларида, ният жами µолатларимизга
асос эканига ишора бордир. Мазкур µадис саµиµ (ишончли)
µадислардан бґлиб, уни Имом Бухорий ривоят іилганлар. Яна
Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят
іилинган µадиси шарифда:
-Јанча дунё амали суратида бґлган амаллар бор, улар ниятнинг
яхшилиги, тґІрилигидан охират амалига айланади. Яъни, инсон
ниятининг яхшилигидан дунё амали учун µам савоб ва мукофот
олади. Јанча охират амаллари бор, ниятнинг ёмон ва
нотґІрилигидан дунё амалига айланади. Яъни, нодуруст ният
инсонни ибодатлари савобидан маµрум µамда бенасиб этади» -
деб, ниятга іатъий аµамият бериш кераклигини билдирдилар.
Демак, амалимиз іандай бґлса µам, у дунёвий ёки ухровий бґлсин,
ниятимизга боІлиі экан.
Истаган киши µам биринчи навбатда ниятини яхши іилмоІи
керак. Аввало, илм µосил іилиш билан инсон Аллоµ таолонинг
8
www.madrasa.uz

розилиги, охират саодатини маісад іилиши лозим. Шу билан


ґзининг ва бошіаларнинг жоµиллигини ва илмсизлигини
кетказишни, динга µаёт бахш этишни, шариат аµкомларини іоим
маіом этиб, Исломни боіий іолишига хизмат этишни ният іилмоІи
лозимдир. Чунки, Исломнинг боіий іолиши - илм биландир.
Маълумки, зоµидлик, ибодат ва таіво илмсиз дуруст бґлмайди.
Бунга мисол этиб, «Ґидоя» китобининг муаллифи шайхул ислом
жалолатлик имом Бурµониддин МарІиноний µазратларининг
талабаларга ушбу шеърларини насиµат тариіасида айтганларини
келтириш мумкин:
Илмни ким воситаи жоµ этар,
¤зинию халіни гумроµ этар.
Олим агар жоµ учун ґлса залил,
Илми анинг жаµлиІа бґлІай далил.
Гар билсанг болам, олими беамал
Эрур зарар олам учун, жону-жоµ
Талабида іилур дину-дунёни фасод.
Будир оІир µалокат, кґр ушлаганин
Махкам тутар деб, беилмни борлиги.
Илмсиз обид-у, беамал олим икков
Боамал-у, диёнатлик инсонга эгов.
-БузІунчи, беамал олим ва билганига беамал киши катта фасод,
бузуілик эса µалокатдир. Аммо жоµил, илмсиз обид - намозхону-
рґзадор, зоµиду парµезкор ундан катта фасод, балою офатдир. Ґар
иккови икки дунёда ґз дину имонини мустаµкам тутган кишига улуІ
фитнадирлар.
Булардан саіланиш инсонни илм чґііиларини забт этиши оріали
бґлади. Агар ишни бунга зид олиб борса, аста тубанлашиб
боришига сабаб бґлади. Шунинг учун илм ґрганмоі фарз ва шарт
іилинган.
Одоб ахлоі µаіида устоз, буюк имом ва шаµиди аъло Саййид
Носируддин Абул Јосим µазратлари мукаммал китоб ёзганлар. Бу
китобни талабалар ва дин ишига хизмат іилгувчилар ґіиб
ґргансалар, катта фойдани иµтиёр іилган бґлардилар. Баъзи
устозлар ёд олсинлар деб µам тавсия іилган эканлар.
Ґаётимизда эµтиёж тушадиган µар бир илм ва касбни ґрганиш,
уни татбиі этиш шарт бґлгани каби бу китобдагиларни µам билмоі
жуда зарур. Буни кунлик муµтож бґлганимиз таомга ґхшатиш
мумкин. Таом µаётимизни тиклаб берувчи асосий омилдир. Бемор
кишининг дори дармонларга эµтиёжи тушади. Бу бошіа илмларга
бґлган µожатга ґхшайди.

9
www.madrasa.uz

Илм олиш билан инсон Аллоµ таолонинг неъматларига шукр


этишни ният іилади. Чунки, шокир бандаларига неъматларини
зиёда ва баракотлик іилишга Ґаі таолонинг ваъдаси бор.
Илмга жонфидолик іилиш µаіида Имом Муµаммад ибн Ґасан
розияллоҳу анҳу шундай деганлар:
-Агар одамлар менга іул бґлганда эди, уларни µар бирини
іулликдан озод этардим ва уларни хґжайинлари, іулдор
эгаларидан халос этардим. Бундан ёлІиз маісадим, улар фаіат илм
ґргансинлар ва билимларини камолга етказсинлар.
УлуІ донишмандлардан бири:
-Ким илм лаззатини, унинг µаловатини изласа ва амал іилиш
мазасию роµатини топса, инсонлардаги нарсаларга кам раІбат
іилади, іизиімайди. Таъма іилишга ґзини йґлатмайди.
Имом Аъзам Абу Ґанифа розияллоҳу анҳу устозлари шайхул
ислом, Ґаммод ибн Иброµим ибн Исмоил ас-СиІорий ал-Ансорий
µазратларидан іуйидаги байтни келтирадилар:
Охиратни дедим, файзу-зафар топдим,
Дунёни дедим, хавфу-хатар топдим.
Охиратни дедим, топдим фазлу камолот,
Дунёни дедим, топдим хорлик ва маломат.
Охиратни дедим, келди ризвону жаннат,
Дунёни дедим, келди хасрату надомат.
-Ким охират куни - ваъда іилинган кун учун илм талаб іилса,
дарµаіиіат бу банда Аллоµдан, µаі йґлга иршод этувчи Зотдан
файзу фазилат топиб, кґп жиµатларда Іолиб бґлиб, зафар іучибди.
Аммо, одамлар хурмат, эътиборини топиш учун илм талаб этувчига
хасрату надоматлар бґлсин!
Сен албатта бундай ёмон ниятдан саілан ва іалбингни
кечинмаларига эµтиёт бґл! Парвардигоро! Ґар іандай ёмон
ниятлардан ґзинг паноµ ва нажот бергин!
Аммо, амри маъруф ва наµий мункар іилиш учун, µаіни, шариати
исломийя аµкомларини танфизи, яъни жорий іилиш, амалга
ошириш учун, динни іувватлаш, улуІлаш ва эъзозу икром іилдириш
учун бойлик, обрґ, нуфузни µам илм олиш билан бирга талаб іилиш
жоиздир. Шунда µам µаддан зиёда эмас, балки амри маъруф ва
наµий мункар іоим бґладиган миідорда µурмат-эътибор, давлат
талаб іилиши керак бґлади. Бу масалани µар бир талаба яхшилаб
ґйлаб олиши зарур. Чунки, илм µосил іилишда инсон кґп машаііат
чекади. Шунга мувофиі, уни керак ґринда обрґ ва мол-дунёси
билан µимоя іила олиши шарт.
Машойихларимиз бу µаіда:

10
www.madrasa.uz

-Илм µосил іилиш гґё игна билан іудуі іазиб, сув чиіарганчалик
меµнатга ґхшаса, µол илмига етишиш гґё киприк билан іудуі іазиб,
сув чиіарганчалик чекилган машаііатга ґхшайди,- деганлар.
Маълумки, игна µам, киприк µам іазиш іуроллари эмас. Бу
µикматлик сґзлар илм эгаллаш жуда іийин, машаііатли иш эканига
ишорадир. Шунинг учун, уни хор ва хаіир, арзимас ва фоний -
йґіликка юз тутувчи дунёга, давлатга сарфламайди, уни
алмаштирмайди. Шеър:
Дунё ноіиснинг ноіисроІи эрур,
ОшиІу-шайдоси хорнинг хорроІи эрур.
Сеµру-жодуси ила кару-кґр айлар,
Јилмишига ґзини µайрону-лол айлар.
-Бу дунё — ноіисроідан-да, камдан-камроі, жуда ноіисдир.
Дунёга ошиіу-шайдо эса ундан хорроі, бечорадан бечорароідир.
Дунё ґз сеµри билан кишини кар ва кґзини кґр іилур. Шунинг учун
µам улар ґз илмларидан далилу исботсиз µайрон іолувчи, хасрат
чекувчидир.
Демак, аµли илмлар ґзларини таъмагирлик, яъни умидворлик
иллатидан саілашлари керак экан. Акс µолда, илмининг самарасига
нисбатан дунё матоларини умид іилиш билан, илмни ва ґзларини
хор ва µурматсиз этган бґладилар. Шунингдек, илм ва илм аµлини
хор ва беобрґ іиладиган ґринлардан ґзларини эµтиёт
іилмоіликлари керак бґлади.
Аµли илмлар хусусан, толиби илмлар камтарин, камсуіум
бґлишлари керак. Тавозуликни ґзларига касб іилсинлар, у эса
мутакаббирлик билан хорликни ґртасидир.
Иффатли бґлмоі юксак инсоний фазилатлардан саналади. Иффат
- поклик, гуноµ ва маъсиятдан фориІлик, µар жиµатдан покизалик
демакдир. Кенгроі іилиб буларни одоб-ахлоі китобларидан билиб
олинади. Адибул Мухтор номи билан машµур, шайхул ислом, рукнул
ислом, µазрати устоз бир шеър айтганлар:
Ґусни хуліда таіво бор,
Таіводорга шикастлик ёр.
Камтаринлик, ширинсґзлик
Комиллик карвонин тортар.
Султони комилнинг шайхлар
Мактубига жавобин ґіи:
«Сиз яхшисиз, биз ёмон,
Сиз буІдойсиз, биз самон!»

-Шубµасиз, тавозулик муттаіийларнинг хислатидир. У билан


инсон ґз маісадларига µамда улуІликларига ноил бґлади. ¤з илми
11
www.madrasa.uz

ва µунарини іолаверса, обрґ эътиборини юксалтиради. Жоµил,


илмсиз кишини ґз µолини кґриб ажабланиши, ґзига ґзи бино
іґйиши аслида жуда хунук ишдир. ¤зини саъид, бахтлик
инсонлардан µисоблайди. Ваµоланки, оіибатда ким бґлади, умри
іандай хотима топади, шаіий-бадбахтлардан бґладими? — буни
ґйлаб кґрмайди.
Камтарга камол, ман-манга завол,- деганларидек, камтар,
хоксор инсон ґзининг гґзал хуліу-одоби билан доим иши ривож ва
мартаба топади. Чунки, ґзининг µаддини саілай олиши билан,
ґзини мумтоз тутмаслиги билан кишилар кґнглида µурмат ва
эътибор іозонади. Ман-ман, кеккайган киши эса, кґзи кґр, іулоІи
кар, іалби іулф бґлади. Ишларига ажабланиб, ґзидан узоілашиб,
ґз-ґзига ишониб аста µалокатга яіинлашади. Мансабига суяниб,
бошіаларни менсимай іґяди. Натижада, ґзига µаваси келиб,
маІрурланиб іолади. ¤зини улуІлардан µисоблайди. Кибриё -
улуІлик, катталик - яратган Парвардигоримиз Аллоµ Зул Жалолга
хос сифатдир.
Имом Аъзам Абу Ґанифа (а.р.) шогирд ва асµобларига шундай
дер эканлар:
-Саллаларингизни улуІланг! Енгларингизни кенг бґлсин ва
салобатлик кийининглар!
Ушбу сґзлар фаіат илм ва илм аµлини улуІлаш ва бошіалар хор
ва паст назар билан кґрмасликлари учун айтилган.
Салла – Ислом шиори ва улуІлигининг белгиси. Уни µаі маънода
таслим бґлганлар бахтлик бошларига киядилар. Салла кишини
охиратга имони борлигини, умри тугашини ва бунга ишонишини –
ґлимни тан олишининг аломатидир. Комил имонлик киши
Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак суннати
санияларини амалга оширувчироі бґлиб іолади.
Талаба кийимларини пок ва саранжом тутиши, салласини оппоі
іилиб кийиб юриши керак. Бундай кийимлик киши бошіалар
кґнглида динга нисбатан хайрли тасаввур туІдириши керак.
Толибнинг одоби, камтарлиги ва бошіа фазилатлари кґнгилдаги
фикрни іувватлаши зарурдир.
Имом Аъзам µазратларининг шогирдлари имом Абу Юсуфга
берган кенг іамровли васиятлари бор бґлиб, уни ґіиш, ґрганиш
µам жуда фойдалидир. Уни µазрат шогирдлари юртларига іайтиб
кетаётганларида берганлар.
Имом Абу Юсуфнинг шогирдлари шайхул ислом, имом, µужжати
аимма Али ибн Абу Бакр µазратлари:
-Мен шаµримга іайтаётганимда устозим бу васиятни ёзиб
олишимни буюрдилар,- деб эслайдилар.
12
www.madrasa.uz

3- ФАСЛ
ИЛМ, УСТОЗ ВА ШЕРИК ТАНЛАШ ВА БУ ИШДА МУСТАҐКАМ
Б¤ЛИШ ҐАЈИДА

Талаба илм ва касбни дунё ва охиратга фойдаси кґпроІини


танлаши керак. Илмда тавµид илми ва аіидани биринчи навбатда
ґрганади.
Тавµид илми имон ва эътиіод масалаларини илмий, асосли
далиллар билан талаба ґрганиши шарт. Зеро, муіаллид, яъни ота-
аждодларига эргашувчининг имони дуруст бґлса µам, далил ва
µужжатни тарк этгани учун іаттиі гуноµкор бґлади.
Аллоµнинг ваµдониятини Јуръони карим ва аµодиси набавияга
асосланиб билиб олмоілиги µамда уни зарур ґринда келтира
олишга тиришиши керак.
Аіида масаларини іадимгиларини, яъни жаноб пайІамбаримиз ва
саµобаи киромлар даври саодатидагиларини танлаши лозим. Янги
пайдо бґлганларини танламайди, чунки кейин чиііан нарсалар
Јуръону-µадисга хилоф бґлади. Сґфий Аллоµёр (р.µ.):
Маµкам тутгин жамоат эътиіодин,
Нари солгин мухолиф ижтиµодин!-
деб кейинги пайдо бґлган аіидавий масалалар, сулуклар залолатга
бошлайдиган йґл эканини билдирадилар. Салаф уламолар µам:
-¤зингизга атиі, эски яъни, аслга яіин ваітда мавжуд бґлган
илмларни олинг. Айниіса, аіида илмини софини танлаб олинг. Янги
пайдо бґлганларидан саіланинглар,- деганлар.
Сен µам кейин пайдо бґлган ихтилоф ва жанжалга сабаб
бґладиган аіида масалаларидан узоі бґл ва бу иш билан
шуІулланишдан тийилгин!
Чунки, бу низоларнинг µаммаси буюк зотларнинг иніироз ва
µалокатларидан сґнг зоµир бґлган. Бу талабани илм µосил іилиш,
фиіµ асосларини ґзлаштиришдан чалІитади, умрини зое ґтишига
сабаб бґлади. Јалбда душманлик туІдиради. Ваµоланки, бу каби
ишлар іиёмат куни яіин іолганининг аломатларидан бґлиб, илм
кґтарилгани, фиіµнинг іадрсизланганини билдиради. Ушбу
маъноларнинг µаммаси µадиси шарифда ворид бґлган.
Аммо устоз танлашда асосан іуйидагиларга аµамият іилиш
керак:
-Олимроі бґлган;
-Парµезкор ва таіводорроі бґлган;
-Ёши улуІроі ва кґп тажрибали аµли илмни устозликка ихтиёр
іилмоІи керак.

13
www.madrasa.uz

Шу шартлар асосида имом Абу Ґанифа (р.µ.) µазратлари ґз


устозлари Ґаммод ибн Сулаймон жанобларини кґп фикр ва
тааммул юритганларидан кейин танлаган эканлар. Бу µаіда Имом
Аъзамнинг ґзлари:
-Мен у кишини улуІ, мґйсафид, салобату виіорлик, юмшоі
кґнгил, µушмуомала, сабру матонатли кґрдим,- деб эслайдилар,-
шунинг учун ул зотнинг µузурларида іолдим, мустаµкам ва собит
турдим. Натижада устозимнинг файзу барокотлари билан ґсдим,
етуклик пиллапояларида илдам іадам ташладим.
Ґаіиіатан µам, бу зот етук, комил ва улуІ инсон эдилар.
Самаріандлик донишманд:
-Менга бир йигит илм олиш µаіида машварат солди. Бухорои
шарифда илм олишни азим іилганини, бошіаларнинг µам
фикрларини билиш нияти борлигини изµор іилди.
Худди шундай µар бир ишда маслаµат солиш, фикр алмашиш
шартдир. Аллоµ таало Каломи мажидида жаноб пайІамбаримиз
саллаллоҳу алайҳи васалламни машварат ва маслаµат билан ґзаро
кенгашиб иш юритишга буюради. «Шґро» сурасининг оятларида
мґминларнинг ахлоіи µамидаларини васф этиб: «Уларнинг ишлари
ґзаро кенгашдир»,- деган.
Шунинг учун, жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам
хатто уй юмушларини µам асµоби киромлар билан маслаµатлашиб
µал іилар эдилар. µазрат Али розияллоҳу анҳу:
-Киши маслаµат сґраб µалок бґлган эмас,- деганлар. Доно
халіимиз: «Кенгашли тґй таріамас»,- деб бежиз айтмаган.
Кенгаш, ґзаро маслаµат билан іилинган иш пухта ва пишиі
бґлади. Оіибати назардан ґтказилиб, зиён ва зарардан саіланиш
µамда имкон іадар фойдали ва сермаµсул бґлиб рґёбга чиіиши
таъминланади.
Донишмандлар кишиларни уч тоифага таісимлаганлар: бири
бутун ва тґлиі киши, яна бири ярим киши ва охиргиси эса µеч
нарса бґлмаган киши.
Биринчиси, іадри бутун кишининг тґІри фикри, ґз мулоµазаси
бор. Шундай бґлса µам, албатта маслаµатлашиб иш іилади.
Аммо, иккинчи тоифалар юіоридаги фойдали сифатларнинг
биридан маµрум кишилардир. Фикри бґлса, маслаµатлашмайди ёки
аксинча, бошіаларнинг мулоµазалари билан іизиімайди. Фикри
µам тез ва осон ґзгарадиган бґлади. Ґар кимнинг маслаµати маъіул
келаверади. Яъни іай ишда унга фойда борлигини ґзи яхши
билмайди. Ёки фойдасини зарарга айлантириб іґяди,
ґзбошимчалик іилади ва µакозо.

14
www.madrasa.uz

Аммо учинчи тоифа, іадрсиз кишиларда ґз фикри, мулоµазаси


бґлмайди. Шу билан бирга маслаµатлашмайди, бошіаларнинг
фикрларига іґшилмайди, райъини µурмат µам іилмайди.
Демак, инсон комил, иззат-икромли, жамият ва оиласида ґз
мавіеини топиши учун фикру мулоµазасига µар жабµада эга бґлиш
керак. Шу билан баробар, уни тґІри ва фойдали бґлиши алоµида
аµамиятлидир.
Ґазрати Жаъфари Содиі µазрати Суфён Саврий (а.р.)га:
-Эй, Суфён! Дунё ва охират ишларингда, албатта, имонли ва
таіволи кишиларга маслаµат сол. Улар билан кенгашиб юр!-
деганлар.
Бу µикматда ушбу нозик нукталар аµамиятлидир:
· биринчидан, киши ґз фикрига эга бґлиши керак;
· иккинчидан, фикрининг тґІри бґлишига µаракат іилиши керак;
· учинчидан, µар бир ишда –катта ёки кичик, дунё ёки охират
ишларига алоіадор бґлсин маслаµатлашмоІи керак. Бошіаларнинг
µам фикр ва мулоµазаларини ґрганиши, эътибор іилиши фаіат
ґзининг фойдасидир;
· тґртинчидан, маслаµатгґйлар таіволи, айтганига ґзи µам амал
іиладиган инсонлар бґлиши маісадга тґІри йґналтиради.
Илм ґрганиш энг олий мартабадаги ишлардан µисобланади. Наіл
іилинадики, илм талабида бґлмоі нафл ибодатлар іилишдан кґп
марта афзалдир. Шунинг учун, илм талаб іилишда маслаµат,
кенгашга солиш зарур ва вожиброідир. УлуІ донишманд:
-Агар Бухорои шарифга илм µосил іилиш ва µаіиіий устозни
топиш маісадида борсанг, ихтилофли масалалар ва турли саволлар
топиб, у жойдаги аµли илм ва улуІ устозлар билан баµс, мунозара
іилишга шошилма! УлуІ имомлар ґртасидаги ихтилофли
масалаларда музокарага ошиіма! Балки икки ой сабр іил, то бир
устозни ґзингга танлаб, у µаіда яхшилаб ґйлаб фикр юритгайсан.
Устоз тґІрисида дарµол хулоса чиіаришга шошилма!
Агар Бухорои шарифга келиб, синамай бирон устоздан сабоі
олишни бошласанг, уни билмаганинг учун кейинроі дарс ґтиш
услуби сени іизиітирмай іґйиши мумкин. Натижада ґша дарсга
µам, илмга µам іизиіишинг іолмайди, хатто уйІонмайди µам. Бу
дарсни тарк этиш ва устоздан узилиш билан тугайди. Маісадинг
µосил бґлиши учун яна бошіа устозни излайсан, унда µам дарс
бошлаб, аввалги ишларингни такрорлайсан.
Шунинг учун Аллоµ илмингга барака бермайди. Илмда даражага
эга бґлсанг µам на ґзинг, на бошіага наф бера оласан.
Бунинг замирида яна бир кґз илµамас сир бор. Тарк этган
устозларнинг кґнглини ранжитганингдир. Зеро, бир µарф ґргатган
15
www.madrasa.uz

устознинг розилигини олиш, іандай устоз бґлса-да, уни µурмат


іилиш ва бу тґІрида ваъда іилинган лутфу иноятни топиш
шогирднинг µаётий мазмунига айланган вазифаси бґлмоІи шарт.
Шунинг учун µам бу ишда яхшилаб тафаккур іил! Илм олиш
муµим ва нозик масала бґлиши билан бирга, унга устоз танлаш µам
ґта муµим ва зарур масаладир. Кґп маслаµат ва катталарнинг
кґрсатмаларини олиб, мазкур шарт-шароитларнинг кґпини ґзида
мужассамлаган бир устозни топ! То уни тарк этиш ва дарсларидан
іолишга эµтиёж сезмагин! Мана шунда таълиминг баракотли ва
хайрли бґлади. Илминг фойда берувчи ва ґзинг манфаатли илм
соµиби бґлиш учун устоз µузурида собит ва мустаµкам турасан.
Билгилки, µар бир ишда сабру чидамлик, іаноатли µамда саботли
каби юксак фазилат эгаси бґлиш, ґша ишни комил эгаллашда асл
ва асос µисобланади. Афсуски ушбу фазилат инсонларда
топилмайди, кам учрайдиган ноёб хислатдир. Шеър:
Олийликка интилганга даркор µаракот, аммо
Кишиларда кам учрайдур сиботу-матонат.
Бир донишманд: «Бир соат сабр іилмоі шижоатдур», деганлар.
Шунинг учун µам, талаба устоз олдида сабот, сабр ва юксак іаноат
билан іоим бґлиши керак. Уни меµру шафіатини ва хайрли дуосини
іозонсин.
Бир китобни охиригача ґіиб тугатмасдан, бошіа китобга ґтмасин.
Шунингдек, бир фанни камолга етказмасдан, бошіасини ихтиёр
іилиш ёки зарурат бґлмаса, бошіа шаµарга кґчишга жазм
этмаслиги керак. Аслида бу илм офатларидандир. Чунки, имлдан
чалІитади ва бошіа нарсага мажбур іилади. Јалбни бефойда нарса
билан ґрайди. Ваітини зое кеткизади. Энг зарарлиси, муаллим
кґнглига азият келтиради. Муµаббатини сґндириб, ґзи µам кґп озор
чекмоІига сабаб бґлади.
Талаба нафсу µавоси чаіираётган нарсаларга іаршилик іилиши
ва шафіатсиз бґлиши µамда оІир, сабрли бґлишдек юксак ахлоіий
фазилатлар билан сифатланиши керак. Шеър:
Нафсу µавойим мени йґлдан урди
Шармандалар анµорига тубан сурди.
Юзим іаро іилди, илгимда шай йґі,
Ґай µузурида дилимда µаё, саъй йґі.
Дґстим айтди, бунинг давоси бордир,
Нафсу µаво кушандаи ІавІоси дордир.
Осиб бергин ором дардмандаларга,
Ибрат бґлсин учун шармандаларга.
Ґавои нафсга іарши кураш эмас осон,
Матонату бардошни маµкам тутсин инсон.
16
www.madrasa.uz

Ґаіиіат шуки, нафсу µаво йґли хорлик ва шармандалик йґлидир.


Агар билсанг, нафсу µавони дорга осадиган амал, уни хор ва
шарманда яна µам шарманда іиладиган жойи амалдир.
Бу осон эмас, ким нафсига іарши курашар экан, унга кґп мусибат
ва имтиµонлар ёІила бошлайди.
Албатта сабр ва іаноатни касб іилсин.
Донишмандлар: Орзу умидларга эришиш іоп-іоп меµнат ва
имтиµонлар устидадир.
Јуйидаги µикматни µазрат Али (р.а) айтганлар:
Огоµ бґлким, илм ва унинг файзу равнаіи олти нарсага риоя
іилинганда µосил бґлади. Уларнинг барчасини баён этай:
Заковат – зийраклик, илмга чаніоілик, сабру-іаноатла етуклик –
кифоятлик, устоз иршоди – йґлланмаси, µамда узоі ваіт даркор.
Шерик, µамхона танлашда тиришіоі, жиддий, парµезлик,
таіводор µамда мустаµкам иродали, хуліи мустаіим –
ґзгармайдиган ва фаµм-фаросатли, тушунадиган ва тушунтира
оладиган кишини ихтиёр іилиш лозим. Табиийки, дангаса,
эътиіоди суст, сергап, бузІунчи ва фитначилик хислати бор
кишидан узоілашиши керак.
Ґикматларда: Кишининг ким ва іандай эканини ґзидан сґрама!
Балки унинг яіинларига, дґстларига іара! Аіл билан назар іил!
Чунки инсон дґстларига эргашади.
Кимки, тиласанг билай, маіолин англа,
Аслин десанг англайин, фиолин англа.
КирдикориІа боіиб асл µолин англа,
АслиІа далил анинг µисолин англа.
Улар ёмон ва ношоиста феълу хулілик бґлсалар, зудлик билан
улардан узоілаш. Агар яхши ва ижобий феъллик бґлсалар, улар
билан дґстлаш. Самимий муносабатлар ґрнат. Шунда тґІри йґл
топасан, µидоятга эришасан. Шеър:
Яхши либос танга оройиш,
Яхши іґлдош жонга оройиш.
Киши айбинг деса, дам урмаІилким, ул эрур кґзгу,
Чу кґзгу тийра бґлди, ґзга айбинг зоµир айларму?!
Ґар іандай µолда бґлсангда, дангаса билан дґстлашма,
µамсуµбат бґлма! Јанча солиµ, яхши инсонлар бор эдики, улар
шерикларининг бузІунчилиги, ёмонлиги билан бузилдилар, ёмон
отлиііа айландилар. ¤зини іаттиііґл іилиб кґрсатадиган ва безбет
киши душманимдир. У кул ичига іґйилган чґІ кабидир, кул эса
чґІнинг ґчиб іолишига сабаб бґлади. Яъни, сен µам бир чґІ мисоли
бґлсанг, чґІни алангалатмай, маісадга етказмай уни ґчиради.

17
www.madrasa.uz

Хулоса шуки, іозонга яіин юрсанг іароси юіар деб, танланган


шерик іанчалик изланувчан, тиришіоі ва одобу ахлоіи µуш бґлса
µамда таівою парµезда йґлбошчи бґлиши айни муддаодир.
Шубµасиз, бу каби фазилатли сифатларни шерик ва яіинида
юрганларга µам юітириши, хулілантириши мумкин. Шундай іилиб,
ґзига µам, ґзгага µам наф берадиган илм µосил іилишига асосий
омил бґлади.
Кимники айлай дер эсанг маµраминг,
Кґп синамай айламагил µамдаминг.
Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Ґар бир гґдак ислом фитратида таваллуд топади. Бироі уни
яµудий іиладиган µам, насроний іиладиган µам, мажусий іиладиган
µам ота-онасидир,- деб тарбиянинг нозик тамонларига ишора
іиляптилар.
Ушбу пурµикмат сґзларни зоµирий маъносига іараб, яµудий
фарзандларини яµудий іилиб, насроний насроний-христиан іилиб,
мажус –оташпараст болаларини ґтга талпинувчи іилиб тарбия
іилар эканлар, дейиш мумкин.
Аммо уни бошіа томондан таµлил іилсак, мусулмонга Тангри
таало фазли билан неъмат ва омонат іилиб фарзанд беради.
Ношукрлик ва бепарволик кґчасига кириб, боланинг тарбиясига
іарамаса, уни илмли, µунарли іилмаса, динини, шариатини
ґргатмаса, ахлоі-одоб бермаса, келажакда бу фарзанд яхшилик,
ёмонлик, тґІри-эгрининг, µаі ва ноµаінинг фаріига бормасликда
яµудий ва насроний хатто мажусийдан µам фарі іилмай іолади,
деб жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам танбеµ
берадилар.
Муаллиф р.µ.нинг таъбири билан айтганда, ота-она болага
іанчалик яіин бґлиб, ижобий таъсирларини ґтказганлари каби,
шериклар µам, бир-бирларига таъсирларини ґтказа биладилар.
Форс тилидаги іуйидаги µикмат µам бу фикрларни тасдиілайди:
Ёри бад бадтар бувад аз мори бад,
Баµаііи зоти пок Аллоµус сомад.
Ёри бад орад ту ро сивое жаµим!
Ёри неку гир, то ёби наъим!
Ґаёву адаб бирла тузгил маош,
Яна айла таъзиму µурматни фош!
Не эл ёри бґлсанг, алар ранги бґл,
Нечук бор эсанг, тутіил ул сари йґл!
Ёмон дґст, хуліу маісадлари Іаразлик µамроµ заµри іаттол
илондан µам ёмонроідир.
Бениёз, беµожатлик Аллоµнинг пок зотига іасам ичаманки,
18
www.madrasa.uz

Ёмон дґст сени жаµаннамдан бошіа жойга олиб бормас.


Ґаіиіий яхши дґст иµтиёр іилгилки,
То у бирла неъматларга, жаннати наъимга етгайсан!

Ерда іанча бордур каромат,


БилмоІингга керак фаросат.
Якто улуІлиІин айла назорат,
Камтар камолига топгил ибрат.
Илм ва илм аµлларига µам, шундай назар іил. Улар билан
дґстлашганларнинг µолини кґр. Оіибатлари іандай гґзал ва µар
жиµатдан муваффаіиятлик эканини ґйла. Сен µам дґстингдан ибрат
ол, уни мумтоз эт. Чунки, дґст дґстнинг кґзгусидир.
Ким бу чаман ичра хиромон эрур,
Барчаси бир-бирига меµмон эрур.
Ґар кишиким, бор эса ёре анга,
Ґар кишиким, ёр эса боре анга.
Ёр улдурки, µар неким ґзига
Истамас, ёриІа µам истамаІай.
¤зи истарки, ёр учун ґлгай,
Ани мундоі шарик айламагай.
4- Ф А С Л
ИЛМНИ ВА ИЛМ АҐЛИНИ
УЛУўЛАШ ҐАЈИДА
Билгилки, толиби илм µам, толиби касб-µунар µам фаіатгина
илм ва илм аµлини µурматини ґз ґрнига келтира олиши - уни
µурматлаб, таъзимини адо эта олиши билангина илмга, касбга
эришиб, улардан муваффаіият ила манфааат топади. Устозни
µурматига эътибор ва уни іатъиян улуІлаш, салобатли тутиш эса
алоµида аµамият касб этади. Донишмандларимиз:
Ґурмат саілаш тоат-ибодатдан кґра афзалроідир,- деганлар.
Яна бир улуІ зотдан:
-Илм афзалми ёки одоб?- деб сґраганларида, ул зот:
-Одоб афзал,- деб жавоб берганлар.
Ґаіиіатда µам, гґзал хулі, одоб µар іандай олиму-µунар
эгасининг беназир зийнатидир. Яна шундай мґътабар инсонлардан:
-Ким нимага эришган, фазилат ва даража топган бґлса фаіат
µурмат, одоб саілаш билан эришибди. Кимки ґз обрґ-
эътиборидан, эришган фазилатидан айрилган бґлса, билсинки, у
фаіатгина бу айрилиіни одоб саілашни лойиі кґрмагани, µурмат ва
эъзозни тарк іилгани сабабидандир,- деб огоµ іиладилар. Яна:

19
www.madrasa.uz

-Огоµлик, зийрак фаµм билан бир оз фикр іилгин, инсон гуноµу


маъсият билан имондан ажралмайди. Балки иззат-икромни ва
одобни тарк этгани учун кофир бґлади.
Фаришталарга дарс ґтаган Иблисни ёдингга ол! У беодоблик ва
тарки эµтиром-ла Аллоµ таолонинг раµмат даргоµидан іувилди,
Унга осий бґлди.
Ваµµобийларни кґр! Катталарга µурматлари, кичикка иззатлари
юзакиликка, ёµуд йґіликка юз тутгани сабаб устознинг улуІлигини
эътироф этмадилар. Барча устозларининг норизолик дасторларини
бошларига іґйиб, устларига дуоибаддан иборат либослар
кийдилар. «Илму таіволари» билан муборак, пок динимизга іанча
зарар келтирдилар. Ушбу µаракатлари натижасида тґІри йґлдан
чиідилар, Аллоµнинг розилигига муяссар бґладиган йґлдан
адашиб, дунёга, шайтон ризолиги томонига ґтдилар.
Мусанниф (а.р.) µазратлари, муаллим ва таълим-тарбия берувчи
инсонни µурматини іоим іилиш, улар µузурида одобу аµлоі
сулукотларига риоя іилиш бевосита илмни µурмати, таъзимидан
саналади, - деб іайд этадилар. Ґазрати Али розияллоҳу анҳунинг
ушбу сґзларини гапимизнинг тасдиІи десак, муболаІа іилмаган
бґламиз. Ґазрати Али айтдилар:
-Менга бир дона µарф ґргатган кишининг іулиман. Хоµласа
сотсин, хоµласа іулликдан озод іилсин, хоµласа іул іилиб
ишлатсин.
Аіли расо инсонга бундан эµтиром іилинишга энг µаідор ва
лойиі зот муаллим, устоз экани маълум бґлади. Киши иймонининг
белгиси шубµасиз, устознинг µурматига ва дуои хайрига сазовор
бґлишидир.
Устозни иззат-икромини ґз ґрнига іґйиш маісадида µадя ва
хайру эµсонлар іилиш афзал ишлардан µисобланади. Масалан, бир
µарф ґргатса, устозга минг дирµам µадя іилмоі ниµоятда хайрли
амалдир. Борди-ю, динингда, имон-эътиіодингда муµтож бґлган
масалада бир µарф таълим берса, у инсон сенинг диндаги отанг,
падари бузрукворингдир.
Шайхул Ислом буюк имом, муµтарам устозимиз Садидуддин
Шерозий µазратлари:
-Бир киши ґІлини олим, фозил бґлишини орзу іилса, олиму
фаіиµларнинг, илм йґлида юрганларнинг µаіларини, яъни
µурматларини риоя іилмоІи лозимдир. Бу таъзимларини ґрнига
келтириш ва µадялар бериш ила бґлади. Агар ґІли олим бґлиб
етишмаса, унда албатта невараси олим бґлади,- деганлар.
Устознинг меµру муµаббатига, эътиборига лойиі бґлишни истаган
шогирд аввало іуйидагиларга амал іилмоІи лозим:
20
www.madrasa.uz

n Устознинг олдига тушиб юрмаслик;


n Устознинг ґрнига ґтирмаслик;
n Ґузурларида рухсатсиз гапирмаслик;
n Малол келадиган бґлса, дарс ваітида кґп савол бермаслик;
n Дарсдан ташіари саволни ваітида сґраш іоидаларига риоя
іилиш;
n Дарсга кеч ёки барваіт келиш;
n Устозни безовта іилмаслик;
n Устознинг эшикларини таіиллатмаслик, балки ґзлари
келишларини ёки чиіишларини сабр іилиб кутиш.
Мазкур амалларнинг самараси - устознинг розилигини топиш,
кґнглида муµаббат пайдо іилишдан иборат. Шунингдек, норози
іилиб іґйишдан, Іазабидан саіланиш µам µосил бґлади.
Устоз гуноµ ва маъсиятга буюрмаса, барча фармонларига итоат
іилмоі, сґзсиз бажармоі шартдир. Шогирд устозига ґзини доим
бґйсунган µолда кґриши илм µосил этишининг омилидир. Жаноб
пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Холиііа, яъни Аллоµ таолога осий ва гуноµкор бґладиган ишда
маµлуііа, яъни бирор кимсага итоат йґі, - деб огоµлантирадилар.
Демак, бундан бошіа барча буйруі ва кґрсатмаларини сидіидил
билан адо этиш билан устозининг ризолигини топади.
Зеро, илм Аллоµнинг мулки ва улуІ неъмати бґлиб, ґзи саралаб
олган бандаларига инъом іилади. Шундай экан, Жаноб
пайІамбаримиз Муµаммад саллаллоҳу алайҳи васалламнинг
муборак µадислари маъносига кґра, толибга уч турли кишиларнинг
дуолари билан илм µосил бґлади: устози, ота-онаси ва ґзининг
кечалари шикасталик билан іилган ибодатлари, дуолари
натижасида унга илм µосил бґлади.
Китоб ґіиш, дарс тайёрлаш, сабоі олиш, муколама іилиш
кабилар билан µам, илм µосил іилиш мумкин, лекин у ёдда
іолмайдиган, ёки зарур ваітда фойда бермайдиган илм бґлади.
Огоµ бґл! Устознинг розилиги, дуоси сенга сув ва µаводек зарур,
шунингдек, келажагингда асосий саодат пойдеворидир.
Устозни µурматини ґзида касб этган амаллардан яна бири
устознинг фарзандларини, яіин бґлганларини µурмат іилиш, одоб
саілаш µисобланади. Шайхул ислом «Ґидоя» китобининг
соµиблари, устоз Бурµониддин МарІиноний µазратлари µикоя
іиладилар:
-Бухорои шарифнинг катта алломаи киромларидан бири дарс
µаліасида эдилар. Дарс асносида гоµо ґринларидан туриб
іґярдилар. Зийрак толиблари бунинг сабабини сґрадилар. У зот
камоли эµтиром билан:
21
www.madrasa.uz

- Меµрибон устозимнинг фарзандлари кґчада болалар билан


ґйнаб юрибдилар. Гоµ ґйнаб эшик олдига келсалар, дарµол
устозимни µурматлари учун ґрнимдан туряпман, - деб жавоб
бердилар.
Яна µикоя іиладиларки, Имом Бухорий µазратлари (р.µ.) бир
муддат Маккаи Мукаррамада дарс ґтаганлар. Бир зиёратчи
Бухорои шарифдаги устозларидан салом ва мактуб олиб
келадилар. Шунда, устозларининг юртидан келганларини билиб,
іучоі очиб кґришиб, µурмат изµор іилганлар. Сґнг, салом хабарини
эшитганларида, Бухорои шариф томонига юзланиб, саломга алик
олиб µурмат бажо келтирганлар. Кейин мактубни икки іґллаб олиб,
табаррук іилиб, эµтиром билан хатни ґіиганлари айтилади.
Јаранг, іандай ибратли воіеа бґлган экан, устоз µазратлари
узоіда, Іойиб бґлсаларда, µузурларида тургандек µурмат бажо
келтирдилар. Балки улуІ алломаи замонларнинг ґз даврида
етишган баланд илмий даражаларининг омиллардан бири шу
бґлган бґлса, ажаб эмас.
Ґозирги толиби илмларимиз µам шундай омиллардан баµра олиб,
яна диёримиз шуµратини илму тараііиёт соµасида кґкларга
сарафроз этадиган уламои замонлар бґлиб етишсалар эди,
Жанобимиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Дунёга таълим берувчилар бу томондан чиіади», - деган
башоратлари яна исботини топган бґлур эди.
Ґазрат іози Имом Фахриддин ал-Арсобандий Марв вилоятида
барча имомларнинг раиси эдилар. Марвнинг султони бу зотни
Іоятда µурматлар эдилар ва:
-Фаіатгина устозимнинг дуолари шарофати билан бу мансабга
эришдим. Ґурматларини ґринлатишга µаракат іилдим. Ґазрат
устозим іози Имом Абу Язид ад-Даббусий (а.р.)нинг хизматларида
іуш мисоли учар эдим. Кийимларини ювиб, пойабзалларини
тозалаб, таомларини µозирлар, устозим овіатланиб бґлгунларича,
ґзим тановул іилмас эдим,- деб ёд этадилар.
Яна бир улуІ зот ушбу воіеани айтиб берганлар. Шайхул Ислом
буюк имом, шамсул аимма µазрати Халвоний маълум бир сабаб
туфайли, Бухорои шариф атрофидаги іишлоіларнинг бирида бир
неча кун яшаганлар. Шогирдларидан Шайхул Ислом, Јози Абу Бакр
аз-Заранжий µазратларидан бошіа барчалари келиб, устозларини
зиёрат этдилар. Кунларнинг бирида устоз бу шогирдни учратиб
іолиб:
-Нега мени зиёратимга келмадинг?- деб, маломат билан
кґнгилларидаги муµаббатнинг дарз кетганига ишора іилдилар.

22
www.madrasa.uz

-Мен мунис онажонимнинг хизматлари билан машІул бґлиб,


зиёратингизга кела олмадим, - деб узр сґрадилар.
-Умрингизнинг узоі бґлишига насиба олибсиз, аммо илмингиз
равнаіи, дарсингиз ривожини ризілантира олмабсиз, бу насибадан
бебаµра іолибсиз,- деган эканлар. Худди мана шу сґзларнинг
исботи юз бериб, бу зот кґп ваітларини іишлоіларни кезиш, шу
ерларда яшаб, дарс бериш ва дарс олиш имкониятларидан маµрум
бґлган эканлар.
Јиссадан µисса, ким устозини норози іилса, унга озор берса,
илм баракотларидан маµрум бґлади ва илмдан фойда топмайди.
Агар топса µам, йґі µисобида фойдаланиши мумкин.
Иззатталаб бґлмас муаллим, табиб,
Шу ишдан элда бґлдилар µабиб.
Иззату хурматинг іайтар бґлиб саодат,
Андишасиз іадаминг ґзингга іабохат.
Огоµ бґлки, муаллим ва табиб,
Ґеч іилмаслар талаби иззат,
Јилмаслар буни панду насиµат,
Јадринг билгил, эµтиромлар кґрсатиб,
Устоздан ноил бґл икки олам саодатин,
Табибдан ол дардинг давосин.
Гар жоµиллик ва кибр ила жафолар берсанг, эй, азизим
Бахтинг іаролигига ва дардинг аламига сабр косасин ол.
-Эй, шогирд! Эй, бемор! Мени µурмат іил, одоб-аµлоіингни
тузат,- деб насиµат іилмайдилар.
-Эй инсон, ахир µаётинг, дунё ишларинг, охиратинг, келажагинг
менинг іґлимда, унга мен туфайли эришасан, ишларингни
оіибатини ґйлаб іилгин,- деб ва шу каби кґрсатмаларни
бермайдилар. Беодоблик іилиб, уларни ранжитдингми, іґполлигинг
билан уларга азият етказдингми, ґз дардингга, касалингга сабр
іил, оІриіларига чида! Ёки, ґзингни жоµиллигингга іаноат іил!
Ґикоя іилибдурларки, µазрати Ґорун ар-Рашид ґІилларини имом
Асмоъий (а.р.) µузурларига илм ва одоб ґрганмоІи учун юбордилар.
Бир куни устоз µазратларининг таµорат олаётганларини кґриб
іоладилар. ¤Іиллари эса оёіларига сув іуяр эди. Шунда халифа
µазратлари имом Асмоъийни итоб (уришиб) ва маломат іилдилар.
- Мен сизнинг µузурингизга ґІлимни илм ва одоб ґргансин деб
жґнатган эдим, шундай экан нима учун бир іґли билан сув іуйиб,
бошіаси билан оёІингизни ювишни буюрмайсиз?! - дедилар.
Демак, устоз µурматига риоя іилмоі, хизматларига іоим бґлмоі,
унинг кґнглида муµаббат ва ризолигини топиш µар бир талабанинг
µаётий вазифасига айланмоІи керак экан. Бу эса, илмидан ґзи µам,
23
www.madrasa.uz

бошіалар µам манфаат топишига асосий омиллардан биридир.


Толиб бу юксак бурчни ихлос ва самимият билан ёндошгандагина,
самарасидан баµра олишга эришади.
Энди илмни эъзозлаш, уни улуІлаш µаіида фикр юритсак.
Илмнинг булоІи µисобланган устоз, муаллим µазратларини ва
уларнинг маіомларида бґлган µар бир кишини µурмат іилиш µам
илмнинг таъзими бґлади. Албатта, илм булоІи ва манбаи китобдир.
Демак, китобга аµамият бериш, уни озода ва кґркам тутиш, фахр
билан кґтариб юриш, покиза ва баланд жойларга іґйиш нафаіат
унинг µурмати, балки илмни улуІлаш µисобланади.
Шунингдек, китобни аста вараілаш, имкон іадар бир очишда
керакли саµифани очиш ва зарур бґлганда китобни вараілаш µам
илмни улуІлаш жумласига киради.
Китобни вараілашда китоб вараіларини Іижимлаб, буклаб,
бармоІига туфлаб вараілаш ношоиста ишдир. Китоб ва дафтар
устига жилд ва Іилоф тутиш мґътабар амалдир. Зеро, китобни
улуІлаш илмни улуІлаш экан, талаба китобни µар ваіт таµорат
билан ушламоІи керак бґлади. Бу ишга одатланиши ґзига
фойдадир.
Шайхул Ислом, имом Халвоний µазратларидан µикоя
іиладиларки, ул зот:
-Мен бу илмга фаіат уни µурмат іилиб эришганман! ЈоІозни
доим таµорат билан олар, бетаµорат китобга яіин келмас эдим», -
деганлар.
Шайхул Ислом, Шамсул аимма, имом Сарахсий µазратлари
кунларнинг бирида іорин оІриІи касаллиги билан оІридилар. ¤ша
кечаси таµоратларини такрор-такрор янгилаганлар. Хуллас, ґн етти
бора таµорат олган эканлар. Чунки, бу зот илмларини фаіат
таµоратда іайтарар эдилар. Зеро, илм нурдир, таµорат эса поклик
ва нурдир. Икки нур бир-бирига іґшилиб, нурлар янада зиёда
бґлади. Таµоратнинг нури илм нурининг зиёсини кґпайтиради.
Риоя этилмоІи ниµоят зарур бґлган амаллардан:
-узрсиз іиблага ва китобларга оёі узатмаслик;
-тафсирга оид китобларни барча китобларнинг устига іґйиш ва
уларнинг устига бошіа китоб ва бирон нарса іґймаслик
µисобланади.
Шайхул ислом, устоз Бурµониддин МарІиноний µазратлари µикоя
іиладилар:
-Бир фаіиµ, олим киши сиёµдонини китоб устига іґяр эдилар.
Шунда ул зотга форс тилида «Бар на ёбий, яъни ґсмайсан, камол
топмайсан»,- деган эканлар.

24
www.madrasa.uz

Мазкур масалада Фахри ислом, Јозихон номи билан машµур,


устоз Алийюл іори µазратлари шундай деганлар:
-Агар бу иш билан китобни хорлашни, менсимасликни ирода
іилмаган бґлса, унда зарари йґі. Лекин бу ишдан µам саіланмоі
яхшироідир.
Илмнинг улуІланишига юз тутадиган амаллардан яна бири -
ёзувини озода, кґркам ва µусни хат билан ёзиши саналади. Бундан
маісад, ёзган ёзувларидан келажакда ґзи µам, бошіалар µам ґіиб
фойдаланишларини таъминлайди.
Шунингдек, майда ёзмаслик, іисіартмаслик, фаіат ґзига маълум
бґлган белги ва ишоралар іґлламаслиги µам илмни µурматлаш
µисобланади. Ёзганда эса, баъзи ишора ва аниіликларни киритиш
учун ва майда ёзувлар іилиш учун µошия іолдиради.
Имом Аъзам Абу Ґанифа розияллоҳу анҳу µазратлари майда µарф
билан ёзаётган бир котибни кґриб, насиµат іилган эканлар:
- Эй котиб! Майда хат билан ёзма! ¤зинггина биладиган
іисіартмаларни киритма! Агар узоі яшаб, ґз хатингни іґлингга
олсанг, надомат чекасан! Агар вафот этсанг, сендан норози
бґладилар, іарІайдилар.
Бу сґзнинг маъноси, агар улуІ ёшга етишни Аллоµ насиб этса,
іарилик неъмати ґз µикмати билан кґзингнинг нурини
заифлаштиради ва ґзинг билган іисіартмаларингни µам ёдингдан
кґтаради. Шунда ёзганларингни ґіий олмай, ґзингни маломат ва
мазаммат іиласан. Бу ишингга надомат чекасан. Вафотингдан
кейин, хатингни ґіий олмаган кишилар сени сґкадилар ва
мазаммат іиладилар.
Шайхул ислом, Мажидиддин, имом Сарахсий (а.р.) µазратлари:
-Нимани майда ва іисіартириб ёзган бґлсак, келажакда унга
надомат ва хасрат чекдик. Нимани ґзимизга танлаб олган бґлсак,
унга µам хасрат ва надомат чекдик. Ниманинг іадрига етмаган
бґлсак, шунингдек, нимани яхши-ёмонлигини фикрламаган бґлсак,
шуларга µам кґп надомат чекдик,- деган эканлар.
Демак, илм толиби ґз µусни хати устида ишламоІи, хатига µамма
ваіт бошіалар µам тушуна оладиган бґлишига эришиши керак.
Ниµоят ёзишда турли іисіартмалардан саіланмоІи, илм ва аµли
илмни µурматлаши ва улуІлаши µисобланади.
Китобнинг кесими тґртбурчак бґлмоІи керак, чунки тґртбурчак
кесим µазрат Имом Аъзам Абу Ґанифа (а.р.)нинг кесимларидир.
Тґртбурчак кесимли китоб кґтаришга, іґйишга, мутолаа іилишга
енгил ва іулайдир.
Илм толиб шерикларини ва бошіа талабаларни µам µурмат
іилмоІи, уларга раµм-шафіат, иззат-икром ва ёрдамини
25
www.madrasa.uz

кґрсатиши керак бґлади. Зеро, мазкур ишлар µам аслида илмни ва


илм аµлини µурматлашга киради.
Шерикларининг іатъийликлари билан іилинган дарс ва
муколамаларнинг самараси ґлароі, илм пишийди, уни пухта
эгаллайди.
Китобни бекордан-бекорга вараілаш мазмум (ёмон кґрилган) ва
макруµ амалдир. Аммо китобини устозига ёки шерикларига очиб
бермоІи, фойдаланиш учун бґлса керак ва лозим бґлади.
Талаба олаётган илмини ва µикматларини чуіур эµтиром билан
эшитмоІи лозим. Агар бир масалани минг маротаба эшитишга
тґІри келса, µар ваіт бутун вужудини іулоі іилиб, жони билан
эшитмоІи керак бґлади. Бу µаіда донишмандлар наіл іиладилар:
-Агар толиб бир масалани минг марта эшитганда µам уни
биринчи эшитгандек, таъзим билан эшитмаса, у аµли илм бґла
олмайди.
Чунки, илм такрор билан пишиі ва пухта бґлади. Араб
маіолларида: «Ґамма нарса сарфлаш билан завол топади, фаіат
илм іанча сарфланса шунча зиёда бґлади»,- дейилади.
Толиби илмни бирор илм турини ґзи ихтиёр іилмоІи дуруст эмас.
Масалан, устоз µузурларига келиб: «Менга мана бу китобдан
таълим беринг»,- дейиши тґІри эмас. Балки, іайси илмни таълим
олишини устознинг ґзларига топширмоІи энг афзал йґл бґлади.
Чунки, устоз бу соµада анча тажрибали бґлиб, талабага іандай илм,
іандай китобни ґіиш лойиілигини яхши билади. Шунинг учун µам
толибнинг маісадлари рґёбга чиіишида фойдаси аниіроі таълимни
амалга ошира билади.
Шайхул ислом, µаі таолонинг ва диннинг µужжати, устоз
Бурµониддин МарІиноний µазратлари (а.р.):
-Аввалги замон толиби илмлари мазкур ишларни устозга
топширар эдилар. Шул сабаб ґз маісаду муродларига эришар,
устозларининг илму урфонларидан ґзлари µам, ґзгалар µам
баµраманд бґлар эдилар. Ґозир эса, талабалар іайси илмни
ґіишни ґзлари ихтиёр іиладилар. Худди танлаган илму китоблари
уларга кґпроі фойда ва наф беришини ґзлари яхшироі
биладигандек, бу соµани ґргатинг, деб илм навини танлайдилар.
Шунинг учун µам илм ва фиіµ соµасидаги маісудлари µосил
бґлмайди. Илмлари фойда берувчи, манфаатли бґлмайди.
Ґикоя іилишларича, барча муµаддис олимлар пешвоси, буюк
ватандошимиз имом Муµаммад ибн Исмоил ал-Бухорий µазратлари
машµур фиіµ олими имом Муµаммад ибн ал-Ґасан µазратларида
фиіµ илмидан таълим олганлар. Намоз аµкомлари баён іилинган
китобга келганларида, устозлари:
26
www.madrasa.uz

-Сиз µадис илмини ґіинг, µадисга оид илмларни ґрганинг!- деган


эканлар.
Тажрибали, шогирднинг келажагига ёріин назар сола оладиган
устоз сифатида унинг табиатига мос ва иітидорига лойиі
келадиган илм µосил іилишни тавсия іилдилар. Ґазрат имом
Бухорий (а.р.) шундан сґнг µадис илмини талаб іилдилар ва
келажакда µадис илми олимларининг пешвоси ва амири
даражасига етдилар.
Дарс олиш, сабоі ваітида шогирднинг устозига жуда яіин
ґтириши яхши эмас. Балки, устоз ва шогирд ґртасидаги масофа
бир камоннинг узунлиги миідорича бґлиши керак. Бу улуІлашга
лойиіроідир.
Барча аµлоіи замималардан, ёмон хуліу µаракатлардан толиби
илм саіланмоІи керак. Безбетлик, бадфеъллик, фаросатсизлик,
дангасалик, кибр, ман-манлик, іґпол муомала, нопоклик ва бошіа
барча ношоисталиклар, киши кґнглида нафрат, ёмон таассурот
іолдирадиган хислатлардир. Чунки, бундай кишиларда фаришта,
юзида нури бґлмайди. Ваµоланки, жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу
алайҳи васаллам µазратлари:
-Аллоµнинг раµмат фаришталари сурат ва ити бор хонадонга
кирмаслар,- деб огоµлантирадилар. Ит ва сурат туфайли уйга
фаришта кирмаса, ахлоісиз кишиларни маънавий іашшоі, ички
дунёси тубанлашган, ґзлигини билмаган итларга ґхшатишлари
бежиз эмас экан.
Айтишларича, илм µам, касбу µунар µам толибига фариштанинг
воситасида µосил бґлар экан. Бу нуроний зотлар эса, инсон µар
жиµатдан - моддий ва маънавий покиза бґлсагина, унга іґнадилар.
Инсоннинг муродига етказишда ґз файзу футуµлари билан ривож
берадилар.
Ахлоіи замималарни ахлоі-одобга оид китобларидан билиб олиш
мумкин. Улардан сґз очсак, китобимиз чґзилиб кетади. Аммо, кибру
µавога, ман-манлик, гердайишу-кеккайиш тґІрисида тґхталамиз.
Маълум бґлсинки, кибр билан илм зинµор µосил бґлмайди.
Донишмандлар бу µикматни шундай баён іилганлар:
-Илм олийликка интилувчи учун гґё жанг іуролидир. Жанггоµда
эса, іуролни моµирона ишлата олмасанг, µалок бґласан. Яъни
маісадинг µам µосил бґлмайди.
Сел баланд жойларни хароб іилиб, текислаб юборганига
ґхшайди. Илм µам инсондаги кибрни сел баландликни
бґйсундириб, текислаб юборгани каби йґіотиб юбориши керак.
Ґар шону-шараф, шавкатга жидду-жаµд, меµнат билан
эришилади. Унга ота-боболарнинг хизмати билан µеч іачон
27
www.madrasa.uz

эришиб бґлмайди. Шон-шарафга, улуІликка жиддийлик-ла


эътибор бермаса бахт бґлурми?! Јанча бахт-саодат топган іуллар
борки, улар µур инсонлар даражасида, яна іанча бахтини топмаган,
омади чопмаган озод кишилар борки, ґзларини іулдек тутадилар
ва улар іулнинг даражасидадирлар.
Талаба илму µунарга ноил бґлишида турли кишиларнинг
муносабатини аµамияти бор. Аввало ота, сґнг онанинг ризолиги,
дуолари ва албатта, фарзандини іґллаб, іизиітириб боришлари
билан, учинчидан устознинг меµри-муµаббати, самимий таълими ва
ґзининг шогирддан µам, берган билимидан µам рози бґлишида
келажак учун зарур асос бор. Јолаверса, шогирд µаііига іилган
хайрли дуоси шарофати билан маісад-муродлари µосил бґлади.
Тґртинчи, толибнинг ґзидан бґладиган жидди-жаµд, астойдил
µаракати, юксак савиядаги одоби билан ният іилган манзилига
бардам іадам ташлайди.
Ґаёт тажрибалари кґрсатадики, µар бир илму µунар изловчи мана
шу фойдали кґрсатмаларга амал іилиб, орзу ва умидларига етиши
шубµага іолмайди. Шунинг учун уларни ґз аµамияти, маіоми бор ва
буларга жиддийлик изµор іилиш іиймати беназирдир. Кейинги
фаслда бу µаіда кенгроі сґз юритамиз, иншааллоµ!
5- Ф А С Л
ЖИДДУ-ЖАҐД ЭТИШ, ТАЪЛИМУ-РИЁЗАТГА БАРДАВОМ Б¤ЛМОЈ
ВА
ҐИММАТУ ўАЙРАТ ҐАЈИДА
Бир машаііатга икки енгиллик бераман,- деган маънода
Јуръони каримда Аллоµнинг ваъдаси бор.
Шубµасиз, талаба илмга жиддийлик билан ёндошиши ва таълим
олиш µамда риёзатга берилиши, унда бардавом бґлиши, µиммат-
Іайратлик, чаііон ва µаракатчан бґлиши керак. Ушбу сифатларни
эгаллаш кераклигига мана бу ояти карима ишора іилади:
«-Бизнинг кґрсатмаларни амалга оширишда биз учун (Аллоµ
розилиги йґлида) жидди-жаµд іилганларни, самимий µаракат
іилганларни µаі йґлларимизга µидоят іилиб іґямиз». Яъни, Аллоµ
бу оятида ґзининг розилигини ният іилган µолда саъй-µаракат
іилганларни маісадларига эриштираман, - деб ваъда іилди.
Фаіат шайтон ноумид, инсон эса сайъ-µаракатларининг
натижасига албатта эришади. Машойихларимиз бу µаіда шундай
деганлар:
-Ким бирон нарсани талаб іилса, унга эришиш йґл-йґриіларини
изласа ва бу ишида жиддий киришса, талаб іилган ниятига
эришади. Ким эшикни таіиллатса ва іатъиятлик кґрсатса, шу
28
www.madrasa.uz

эшикдан киради. Яъни, охири жавоб олади. Чунки, µар ишга жиддий
киришилса, унинг самарасига эришилади.
Яна дебдиларки, орзу-умидларга чеккан машаііатларнинг
миідорича етасан. Доно халіимизнинг:
«Жон куйдирмасанг, жонона іайда,
Тоііа чиімасанг, дґлона іайда?!» - деган пурµикмат сґзлари µам
бу фикрни іґллаб-іувватлайди. Инсон орзулари сари интилмоІи,
йґлидаги тґІаноі, азият ва іийинчиликларни енгиш учун енг
шимариб, саъй-µаракатга киришмоІи керак бґлар экан.
Баъзи манбаларда, µар іандай маісад сари іадам босишда ва
комил сифат эгаси бґлиб етишишда уч тоифа кишиларни саъю
µаракати, сабру матонати ва іизиіиши, интилиши зарур бґлади,-
дейилган. Биринчиси мутааллим – ґрганувчи, яъни шогирдга ва
иккинчи устозга µамда учинчиси ота-онасига боІлиідир. Модомики,
улар µаёт бґлсалар, µаммаларининг эµтимомлари билан киши
ґзининг маісадларига эришиши мумкин. Зеро, илму-µунар
ґрганмоііа заві, интилиш борлиги, муносиб устозни топа билиши,
ота-онанинг µаёт бґлишлари Аллоµнинг бандага берган жуда улуІ
неъматларидандир.
Шайхул Ислом, буюк имом, устоз Садидуддин Шерозий аш-
Шофеий µазратлари:
Јимирлаган іир ошар, дерлар
Ґам тинмаган тинар, дерлар.
Мушкилотни жиддийлик кеткизар,
Ґар узоіларни узоІин кеткизар.
Ґаі,- дедилар: интилганга толеъ ёр,
Ґар маконда очиі эшик бор.
Жиддийлик, іатъийятлик µар іандай ва µар бир узоі, мушкил
ишни амалга оширади, уни яіинлаштиради, ёпиі эшикларни очади.
Дарвоіеъ, µаёти торлик, іийинчиликлар билан синалаётган киши,
Аллоµ таолонинг бандалари ичида µиммат ва µайрат соµиби
бґлишга µаілироідир. Аілли, олиму фозил инсонлар ночор,
камбаІал бґлиб, камтарона µаётлари ва шу билан нодон
кишиларнинг маишатларининг бекаму кґстлиги, Аллоµ таолонинг
µикмат билан хоµлаган ишини бажаришига далил µисобланади. Ким
илму фаµм неъмати билан ризіланган бґлса, баµоси йґі неъмат
эгаси бґлибди. Хикмати илоµийга кґра, бундай бебаµо неъмат
соµиби кґпинча, моддий бойлик, мол-дунё кенгчиликларидан
маµрум бґлади. Демак, аіл билан нодонлик, бойлик билан
камбаІаллик µеч жамланмайдилар. Бири бошіасини албатта суриб
чиіаради. Шеър:

29
www.madrasa.uz

Меµнат ила машаііат жонга µузур,


Адною олий маісадларга еткузур.
Меµнат іилмай маісадга интилмоі,
Йґл аввалида оріада кґп іолмоі.
Умидсизлик даштида ґзин топар
Ґар ґткинчи ит µам уни іопар.

Бемашаііат, меµнат іилмай, іийинчилик кґрмай чуіур билим


эгаси, мунозара ґтказа оладиган етук олим бґлишни истайсанми?!
Билгилки, жинниликни турлари µам жуда кґп. Яъни, бундай йґл
билан илм талаб іилиш аілсизлик ва жинниликдан далолатдир.
Ґатто дунё матосига эга бґлиш учун µам іанча іийинчиликни, Іам-
ташвишларни бошдан ґтказиш керак. Илм іийматсиз бойлик бґлса,
іандай бемашаііат бґлар экан?! Зеро, машойихларимиз:
Бемашаііат топилса µар нимарса,
Анинг іадрин билмас µеч кимарса, - деб, мол-дунё ва айниіса,
илмнинг іадрига етмоі учун, албатта машаііатини, іийинчилигини
бошдан ґтказиш зарурлигини билдиряптилар. Акс µолда, ношукрлик
либосига ґраниб, хорлик кґчаларида изІиб юради.
Абу Тоййибнинг шеъри:

Мункар ишдан іайтар, деб иймон айтади,


¤з ишингдан нари кетма, деб шайтон айтади.
Билгил, бу ишлар мисли олов,
Бепоён тор йґл, юрарсан вале яёв.
ИІвогар, чаіимчи ва аµли Іийбат
Дигар йґл тополмай, іолур абад.
Шаштидан бур, иккиланмай, било шак,
Јайтармасанг йґлу гуноµга сен шерик.

ўийбатчи, чаіимчи, иІвогар кишини босиб іґйишга, унинг бузуі,


фосиіона µаракатлардан іайтариб іґйишга іодир бґла туриб
бепарво, µамиятсизлик ила іарашларидек кишининг ґзидаги айбни
кґрмадим.
Шоир байтлари билан инсоннинг улуІ айби ґз камчилигини
кґрмаслигидир,- дейдилар. Киши доим ґзига огоµ бґлиб, Іийбат,
чаіимчилик каби ёмон иллатлардан саіланиши керак. Бу уни гґзал
ахлоі соµиби ва илм эгаси бґлишига эриштиради.
Кечаларини бедор ґтказиш - толибнинг маісадларини рґёбга
чиіаришда ґз аµамиятига молик бир омилдир. Шеър:
Јанча машаііат тортсанг
Шунчалик мартаба топарсан.
30
www.madrasa.uz

Бир бирига чамбарчас боІлиі,


Бепарвонинг тонгла юзи доІлик.
Кечалари бедорликни одат іил,
Хулус ният ила тоат-ибодат іил.
Кечаларда такрор іил илмингни,
Кунлари ошир кишига µилмингни.
Зеµн іайроІи тиловатдир µам муколама
Ваітни берма бой, эртага оµ-войлама.
Эй, Іофил! Бу орзуларинг кґп дуруст,
Лек іай холингга уйіуни айладинг дґст.
Кґп уйіуни зґр душман бил,
Ухламай кечалар баІрин тил.
Дурру гавµар кони денгиз эрур,
ўаввос унга етишишда тенгсиз эрур.
Унинг амалидан сен µам ґрнак ол,
Ґумо іушинг маконига іадам сол.
Шубµасиз, олий мартабаларга іилган меµнатинг миідорига іараб
эгаллайсан. Бас, ким олийликни талаб іилса, кечаларни бедор
ґтказсин. Бедорлиги илм ґіиш, такрор билан, ибодатлар билан,
тиловату муколама іилиш билан бґлсин.
Эй Іофил! Эй, µаёлпараст! Иззату обрґлик бґлишни орзу іилиб,
кечаси уйіуга кетасанми? Огоµ бґлким, дурру гавµар излаган
денгизга шґнІийди, Іаввослик іилади. Яъни, кеча-кундуз меµнат ва
риёзатни ґзига ёр іилмоі керак.
Кишининг шуµрати, мартаба топиши іобилияти, олий µимматлиги,
Іайрати билан бґлади. Ваµоланки, киши Аллоµ µузурида µаіиіий
µурматга кечаларни бедор ґтказиш билан эришади.
Ким машаііат чекмасдан олий мартабани талаб іилган бґлса
µаётини, амри муµол иш талабида бекорга ґтказибди.
Парвардигоро! Илм, касбу µунар олмоІимга ґзинг тавфиі бер! Олий
мартабаларнинг улуІ нуітасига мени етказ!
Донишмандлардан наіл іиладилар:
-Муродингни µосил іилиш учун, кечаларни ґзингга туя карвони
іилиб ол! Шеър:
Амалга ошсин десанг барча умидлар
Маісад сари етакловчи карвонга мин,
Гґё оішомлар карвондирлар,
Уларни минмоі оішомни бедор кутмоі.
Ким барча орзуларини бирданига рґёбга чиіишини хоµласа,
уларга эришиш йґлида кечаларини манзилига етказадиган туя
карвони іилсин!

31
www.madrasa.uz

Кечаси бедор бґлиш ва ухлаб іолмаслик учун таомингни


камайтиргин. Эй азизим! Агар камолот истасанг, бедорликдан
іолмагин!
Ким кечаларни ґіиган ва билганларини такрори билан ґтказса,
тонгла кундузлари іалби шодликка тґлади. Чунки, келажакда бу
ишлари фойда келтириб, кечаларини бекор ґтказмагани учун
афсусланмайди. Демак, Аллоµ неъматлари ичида кечанинг ґз ґрни
бґлиб, талаба уни Іанимат билмоІи жуда зарур. Зеро, кечалари
іилинган дуо ва риёзатларнинг аµамияти бениµоядир. УлуІларимиз
бу µаіда ґз манзумаларида іимматлик кґрсатмалар берганлар:
Егил кам кеча турмоідин есанг Іам,
Бґлур иш кам агар кґп тґйса ишкам!
Эгам аµд этса «Фатлубни тажидни1 »
Јґюрми бандалар бу жаµду жидни.
- дея Сґфий Аллоµёр (а.р.) µазратлари таомни озайтириб, іатъий
µаракатни кґпайтиришни таъкидлаяптилар. µазрати Бобораµим
Машраб (а.р.) µам жиддийликни µамма µолатларда мґътабар
эканини айтадилар:
Чин ошиі эрсанг, берма кґнгил нафси µавога,
Кґп ётма саµар, уйІона кґр зикри Худога,
ўофил юрма, бґлма гирифтори балога,
Машраб ґзингни солма неча жавру жафога.
ТґІри юрусанг эл сґзидан санга на Іамдир?!

Илм талаб іилишга тарІиб іилинган µадиси шарифларда


айтилишича, илмнинг µар сонияси ибодат, µар сонияси истиІфор
бґлиб, фазилати улуІ неъматлар эшикларини кенг очилишига
боисдир. Ибодат, тавбаю истиІфорнинг султони саµар ваітида
эканига Јуръони карим оятлари далолат іилади. Чунончи, Аллоµ
солиµ бандаларининг феълларини, уларнинг хуліларини баён этиб:
Тонгу саµарларда тавба ва истиІфор айтувчи µамда ибодатлар
билан парвардигорларига ёлворадиган банданинг камчилик ва
гуноµларини авфу иноятимизга олиб, маІфират дарёсида Іарі этиб,
уларни бахт-саодатга ноил іилурмиз!- дейди. Шеър:
Кечаси уйіуни юз тутіазсанг барбодга,
Келажакда албатта етарсан муродга!
Толиби илм кечанинг аввалида µамда охирида дарсларини такрор
іилишга одатланмоІи керак. Ушбу икки ваіт – шом ва хуфтон
µамда саµар ваітлари баракотлик, файзлидир.
Ґаким зотлардан бири дейдилар:
Эй, толиби илм! Парµезкор ва таіволик бґл, яъни ишларингни
таіво ва парµез риштаси ила боІлаб бошіаргин. Кґп ухлашдан
32
www.madrasa.uz

узоілаш, чунки кґп уйіу кони зиёндир. Таомни тґйиб-тґйиб


ейишдан саілан! Јорин тґі бґлса, киши ишёімас, дангаса ва бошіа
салбий сифатлар соµиби бґлиб іолади. Юіоридаги мазкур бир
байтда:
Бґлур иш кам агар, кґп тґйса ишкам, - деб кейинги
келтирилаётган «ишкам»дан мурод «іорин» бґлиб, байтнинг
маъноси: «Агар киши іорнини тґйдириб юборса, ґзи учун фойдали
ишларни кам іилади ёки µеч іила олмайди», - демакдир.
Дарс ґіимоііа ва уни такрорлашга бардавом бґл ва зинµор бу
ишларингдан ажралма, ташлаб іґйма! Чунки, илм дарс ґіиш ва
такрор билан іоим бґлади, ривож топади. Умрининг «ёшлик» деган
бекатидаги µар бир кунларини талаба Іанимат билмоІи керак,
келажаги учун мустаµкам замин тайёрламоІи керак. Ёшликка хос
бґлган беІубор тонгни, уни іизиіувчанлигини-ю, іизишувчанлигини
µам Іанимат билмоІи зарур.

Белингни іуввати борда олиб бел,


Кґнгил боІин суІор кетмай туриб сел!
Бу байтдаги «сел»дан мурод бирон нарсанинг етилган ваіти,
айнан ишлов берадиган даври, инсоннинг куч-іувватга тґлган,
фаµму-фаросати, аіл-идроки камол топган ваіти демакдир.
Байтнинг маъносини:
Эй инсон! Жисминг саломат, белинг іувватлик, іайси бир ишни
іилмоіни хоµласанг унга іґлинг етадиган, ґзинг бажара оладиган
ваітингда, µар нарсани идрок этадиган кунларингни Іанимат бил!
Јґлингга µиммат ва Іайрат белини олиб, кґнгил боІингни обод іил!
Бу ишнинг охири роµат келтиради. Меµнатингга іараб
маісадларинг µосил бґлади.
Ким олий фазилат соµиби бґлишни хоµласа кечаларини іоим
іилмоІи керак бґлади. Илм ґіиш, такрор билан, дуо-ю
истиІфорлар билан кечаларни бедор ґтказади. Ёшлик – беІуборлик
онларингни шундай Іанимат бил!
Зеро, ёшлик давринг узоі давом этмайди, кґз очиб-юмгунча
катта бґлиб, бошингга турли хизмат, Іам-ташвиш ва рґзІор каби
дунё юмушлари тушиб, умринг іандай ґтиб іолганини сезмай
іоласан.
Араб µикматларида: «Ёшликда ґрганилган илм, гґё тошга ґйилган
наіш кабидир», - дейилган. Бу µам ёшликни бир улуІ неъмат
эканини таъкидлаяпти.
Ёшлигингда тоат іилсанг, іаригунча кґникасан.

33
www.madrasa.uz

Јариликда тоат іилсанг, кґниккунча кґмиласан, - дейиш билан


нафаіат ибодат, балки бошіа хайрлик ишларга ґрганиб боришнинг
фазилати баён іилинмоіда.
Толиби илм тоіати келмайдиган даражада ґзини іийнаши,
машаііатга солиши дуруст эмас. Чунки, соІлиІи кетади, иродаси ва
интилиши сустлашиб іолади. Балки жидди-жаµдини аста, оз-оздан
юмшоілик билан, тоіатига мос истеъфода іилиши керак бґлади.
Буни «рифі» дейилади. Рифі µамма нарсанинг асоси саналади.
Жафокаш халіимиз µам «Мусулмончилик аста-аста»,- деганларида
мазкур рифіни назарда тутадилар. Бу тґІрида жаноб
пайІамбаримизнинг муборак хадислари бор:
-Огоµ бґлингларким, бу дин жуда мустаµкам диндир. Шунинг учун
юмшоілик билан, аста-секин муносабат ва муомала ґрнатинглар!
Яъни, динга юмшоілик ва кенглик билан киришинглар. ¤з
жонингизга ибодатларни машаііатлик іилманглар! Динда мґътадил
ґрин топингларки, агар тоатга чаіирилсангиз Іазаб келмасин.
Зеро, барча нарсанинг ґз ґрни, услуби ва моµияти бор. Шу ґрни,
услуби ва моµиятидан ажратиб, бошіа маісадда ишлатиш жоиз
эмас.
Яна жанобимиз саллаллоҳу алайҳи васаллам марµамат іилдилар:
-Билки, бу нафс ва жасад ґзингни маркабингдир, яъни узоі ва
яіин манзилларга элтувчи аравангдир. Шундай экан, унга
юмшоілик билан, мулойимлик билан, іуввати ва имкониятлари
доирасида муомалада бґл!
Мазкур µикматли маъноларни халі маіоли µам чиройли
ифодалаган: «Аз зури беµуда миёна мешиканад». Яъни, кучи
етмайдиган, аілу-идроки µазм іилмайдиган ишга зґр бериб
чиранишлик белни синдиради, кишини майиб-мажруµ іилади.
Олийµимматли, серІайрат, иродали, іатъий хулі соµиби бґлмоі
илм талаб іилишда зарур бґлган инсоний фазилат µисобланади.
Киши ґз µиммату Іайрат іаноти остида іушдек учади. Яъни, озод
іуш ґз маконига тґсиісиз етиб олганига ґхшаш, инсон µам ґз
Іайрат-шижоати билан ґйлаган орзу-умидига эришади.
Шоир Абу Тоййиб фикрларини шундай ифодалабдилар:
Ґаёт ишлари мисоли бир тарозу,
Ният іарорича бґлур умиду орзу.
Мумтоз бґлсанг муруввату саховатда,
Эгам устун іилар иззату кароматда.
Донолик улуІ неъмат, ет іадрига µар соат,
Ношукрлик чаіирур шаноату маломат.
Јутлик бил ёшлардаги беІубор ёшликни
Шу билан ёши улуІлар улуІлигин бил буюк.
34
www.madrasa.uz

Ёшларда бор іобилият, іуввату зґр интилиш


Бошіасида чуіур тажрибаю огоµлик.
Инсонга орзулари азму-іарори, іатъиятлигига іараб берилади.
Аллоµ таоло инсоннинг саховат ва мурувватига іараб фазилат,
иззат-икром ва бошіа яхшиликларни беради. Сен ёшлардаги
ёшликни улуІ бил ва катталарнинг улуІлигини ёшлар олдида
арзимас бил! Ёшликдаги имконият, зеµн, куч-іувват ва сиµат-
саломатлик бебаµо бойлик сифатида инсонга улуІлигини намоён
іилади.
Ґар іандай маісадга эришиш учун инсонга жидди-жаµд іилиш,
µимматли ва серІайрат бґлмиш асосий омилдир. Агар бирон киши
Имом Муµаммад ибн ал-Ґасаннинг китобларини µаммасини ёд
олишни ирода іилиб, бунга киришса, яъни µиммат ва Іайрат
кґрсатиши керак. Ґиммат, Іайратига мувозабат – бардавом ва
изчил шуІулланишни µам іґшсин. Мана шунда маісадига эришади.
Аммо бу хислатларни жамламасдан µаракат іилса, маісадларига
деярли эришмайди ёки орзулари комил амалга ошмайди.
«Макоримул аµлоі» китобида шайхул ислом, устоз Ризоуддин ан-
Нишопурий а.р. ёд этурларки, µазрат Зуліарнайн бутун дунёни,
маІрибу машриі мулкини тасарруфига олишни ирода этганлар.
Шунда атрофидаги олиму донишмандларга машварат іилган.
Улардан:
-Бунчалик мулкка эга бґлиш учун іандай сафар іилсам экан?
Дунё фоний ва бевафо, боіий эмас. Бунинг устига дунё ортидан
кетиш, эгалик іилишга интилиш хорликнинг ґзи бґлса, шу
нарсаларни билиб туриб, унга эга бґлишга интилиш олийµимматлик
ва аілдан эмасдир. Јандай сафар тадориги менга муносиб
бґлади?- деб сґраган. Донишмандлар кенгаш ґтказиб, жавоб
берибдилар:
-Сен икки дунё, яъни бу дунё ва µам охират мулки µосил
бґладиган сафар іилгин. Мана шу ният ва µаракат сени фоний дунё
мулкига эга іилиш билан бирга боіий охират мулкига, абадий
саодатига эга іилади.
Зуліарнайн:
-Бу яхши, бебаµо маслаµат бґлди,- деган экан.
Демак, жидди-жаµд ва Іайратимизга солоµиятлик ниятни: охират,
Аллоµнинг розилигини іґшмоІимиз керак бґлади. Жаноб
Расулуллоµ бу µаіда шундай огоµлантирадилар:
-Аллоµ Субµанаµу ва таоло олий амалларни ва улуІ маісадларни
яхши кґради. Уларни амалга оширувчиларни ва рґёбга чиіаришга
µаракат іилувчиларни дґст тутади. Сафсата, оІизда бажариладиган

35
www.madrasa.uz

ишларни гапирилишини ёітирмайди. Аµмоіона ва бекорчи ишларни


макруµ кґрур.
Донишманд аµлидан бґлган киши бир одамга шундай маслаµат
берган экан:
-¤з ишингни ижро этишга шошилма! Ґовлиіма! Балки секин ва
бардавомлик билан бажар! Јґлингдаги асога яхши бир назар
солсанг, ундан бардавом бґлиш µаіидаги ибратни илІайсан. Асодек
Аллоµга тасбеµни тинмай айтадиган, ґз ишига давомли нарса йґі
экан. Яъни, сен µам µамиша ґз устингда ишла µамда орзуларинг
рґёбга чиіадиган йґлларда сайъ-µаракатда бґлгин.
Ґазрати Имом Аъзам Абу Ґанифа шогирди Абу Юсуф (а.р.)
µазратларига насиµат іилганлар:
-Дангаса, ишёімас, бир ландовур эдинг. Дарсларингга давомли
бґлганинг, ґз устингда µамиша ишлаганинг сени дангасалик ва
ландовурлик ботіоІидан чиіарди. Энди дангасалик, эринчоілик ва
ишёімасликдан саілангин! Чунки, мазкур касалликларнинг барчаси
илмнинг энг катта офатидир.
Бу µаіда яна шайхул ислом, имом Абу Наср ас-СиІорий ал-
Ансорий (а.р.) µазратларидан шундай шеър бор:
Эй, нафсим! Айтай сенга насиµат
Јабул айла било шак!
Эзгуликдан іолма бир нафас,
Халойиі іилсин сенга µавас!
Хайрли ишларга бел боІла,
Душманинг кґнглини доІла!
Халі аро номинг іолса яхшиликда абад,
Ґикмати Ризои Ґаіни соµибидир то абад.

Эй нафс! Бирон сония µам адолат, яхшилик µосил іилишдан


іолмагин! Зеро, µар бир эзгулик омили Аллоµнинг раµмати, µаінинг
ва халінинг ризоси билан ґралган бґлади. Аммо дангаса,
боіимандалар офат ва гумон ичида бґлади.
Шеър:
Эй, нафс! Гар бґлсанг дангаса ва ишёімас,
Ґам такасалтанг ва заифу камµаракат,
Јґй мени ґз µолимга, этгин мени тарк!
Магар эй, нафсим! Барча ишларда бґл собит!
Иродамни іил метину мустаµкам!
Умидларим очилсин шул заµот!
Эй нафс! Барча ишларда собит ва мустаµкам бґл! Метин иродада
тур!

36
www.madrasa.uz

Дангасанинг насибаси эса фаіат надомат чекиш µамда эзгу


умидларидан маµрум бґлишдан бошіа нарса эмас.
УлуІ зотлардан наіл іилинишича, дангасалик инсонга µаёсизлик,
ожизлик, айбу-нуісон келтиради. Јанча µасрат ва надомат ёІилади.
Шунинг учун µам сен, гумонли нарсалар µаіида баµс юритишда
дангасалик, эринишга йґл іґйма!
Тадіиіотлар кґрсатдики, дангасалик, эринчоілик каби иллатлар,
асосан илм ва илм фазилати тґІрисида фикр юритмаслик ёки
буларни йиІиштириб іґйиш туфайли µосил бґлар экан. Демак,
талаба илм µосил іилишда вазифаларига жиддий ёндошиши ва
бардавомликни маµкам ушламоІи µамда илмнинг файзу
футуµларини, баракотларини тафаккур іилиб бормоІи зарур экан.
Бунинг учун, албатта нафсини «іийнамоІи» керак. Зеро, илм мана
шундай машаііат, іийинчиликлар билан µосил бґлгани учун µам
боіий, у бебаµодир. У µеч ким ґІирлаб ололмайдиган, µиёнат іила
олмайдиган туганмас бойликдир. Мол-дунё эса іанча машаііат
билан іґлга киритилса µам, у фоний, ишлатилган сайин камайиб
бораверади.
Ґазрати Али ибн Абу Толиб (карамаллоµу важµаµул карим)
айтадилар:
-Јудрат ва µикмат эгаси Аллоµ таолонинг фойдамизга іилган
таісимига розимиз, шукр іиламиз, миннатдордирмиз! Ґаі таоло
бизга илмни, душманларимизга мол-дунёни таісимлаб берди.
Мол-дунё тез фурсатларда йґі ва ном-нишонсиз бґлур. Илм эса
боіий іолади. Чунки, илмни Аллоµ таоло берса, уни µамишалик
іилиб беради. Фойдалик илм туфайли инсонга хайрли ёднома,
яхшиликда боіий ном іолади. Зеро, илм барча фазилатлари билан
абадий бир µаётдир.
Имомлар раµнамоси, улуІ шайхул ислом Заµириддин, муфтий ва
МарІиноний номи билан машµур, µазрат Ґасан бин Али (а.р.) бир
байт айтганлар:
Илм олимни µар оламда µаёт айлар,
Илмсизлик бу оламда-ёі ґлик айлар.

Жоµилу нодонлар ґлмасларидан илгари ґлгандирлар. Улар


тирикликларида ґликдирлар, Олимлар µаётдан ґтсалар µам
µаётдирлар. Улар илм каромати ила барµаёт бґлдилар.
Шайхул ислом, устоз Бурµониддин МарІиноний (а.р.)
µазратларидан бир байт:
¤лмай туриб мурдадир, жоµилу нодон,
Чун илмни іалбга шифо деюрлар µамон.

37
www.madrasa.uz

Шунинг учун µам, жасадлари іабрга кирмасдан илгари іоронІу


іабрдир. Уларни ичлари зулматдир. Зеро, инсон илму билик билан
тирилмаган экан, у маййит, тирик бґлсада, мурдадир.
Илм соµиби эса тирикдир, вафотидан сґнг µам µаётдир. Жасади
тупроі остида чириб кетса µам, илми билан боіийдир. Турли
жоµиллар ґзларини тириклардан санаб, ер юзида юрибдилар.
Афсуски, улар илмсизлик билан мурда эканларини билмайдилар.
Устоз Бурµониддин МарІиноний шеъри:
Билки, Отангга малоиклар,
Илми чун сажда іилдилар.
Илм неъматнинг олий маіоми,
Сажда бґлди бунга аломат.
Чун сажда амаллар маµбуби
Илм энди унинг сардори.
Тангрим этса бандасин азиз,
Ґар маконида ул азиз.
Илмнинг азизлигига шак йґі,
Илсмиз µар ерида хґрликка тґі.
Илм -олий мартабаларни олийроІидир. Агар ґхшатиш жоиз
бґлса, гґё олий мартаба жаноза кґтариб кетаётган жамоатдаги
тобутнинг мартабаси кабидир. Тобутни авайлаб, елкалари узра
кґтариб баланд тутадилар. Соµиби илмнинг µурмати орта-орта,
боіий іолур. Жоµилу нодон эса туфроілар орасида іолур.
Ґайµот! Илмнинг файзу фазилатини чегараси іандай µам бепоён
экан! Ким илм билан ривожу тараііий топса, мулку давлат µам унга
келади. Тарих саµифаларида номи боіий іолади.
Мен шу улуІ мартабалар µосил бґладиган йґлларни бир-бир
айтиб берай, іулоі солинг! Менда бу улуІ манзиллар тадоригини
іисіа ифодаси бор. Илм нур, соµибини маънавий кґрликдан тґІри
ва µаі йґлга µидоят іилур. Кґр кґзларини кґрадиган іилади. Жоµил
умрини зулмату іоронІулик ичида ґтказади. Яъни, бефойда умри
µаётини маънан зулмат ичида яширади.
Нур эса соµибига паноµ берадиган улуІ чґііи каби бґлиб, илтижо
іилганни ґз µимоясига олади. Мусибат ва µаёт сґімоіларида унга
іараб юрган, ґзини омон ва саломатликда сезади. Бу нур билан
кишилар нажот топарлар, аммо одамлар ундан Іафлатдадирлар. Бу
нур Аллоµ фазлини умид іилишга µаілик іилади. Агар руµинг, яъни
жасадинг тупроі остида іолса µам, бу нур фазлидан ноумид
бґлишга йґл іґйма. Бу нур гуноµкор кишиларга тґІри йґлни
кґрсатиш билан шафоат іилади. Шунингдек, бу нур Парвардигор
итоатига іайтариш, ибодатига мойил іилиш билан µам дунёда
шафоат іилади.
38
www.madrasa.uz

Бу іуёш нуридек равшандир, шунинг учун бу нур соµиби рґзи


маµшарда шафоат іилишига шак йґідир. Осийларни олим іуллар
шафоат іилиши µаідир. Ґатто олим іуллар энг іаттиі азобга
мустаµиі бґлганларни µам шафоат іилишга эришадилар.
Демак, ким бу нурни, яъни илмни эгаллашни іасд іилган экан,
барча маісадларни ният іилибди. Ким уни эгалласа µар бир
истакларини іґлига киритибди.
Эй аіл соµиби! Эй зийрак зот! Билсанг бу энг олий мансабдир!
Агар сен унинг µаіиіий соµиби бґла олсанг, илм іалбингга кирган
бґлса, дунёвий обрґю мансаблардан воз кечишинг осонроі ґтади.
Дунё учун Іам емай, ташвишга ботмайсан. ¤з иззатинг билан
жамоат орасида яхши мавіеъ эгаси бґласан. Зеро, ривоят
іилишларича, аµли илмларнинг ризіу насибалари доим оіиб
туриши учун Аллоµ таоло ґнта насиба эшикларини жорий іилган
экан. Агар битта эшик ёпилса, дарµол бошіаси, гоµ бир нечаси
баробар очилади.
Мабодо, іґлингдан мол-дунё кетса хасрат дастурхонини ёзма!
Дунё неъматлари ёіимли бґлиб ґзига ром этса, ундан кґзингни юм!
Зеро, илм Аллоµ таолонинг бандаларига берган неъматларининг
энг хайрлироІи ва афзалидир. Шеър:
Ва фавіа кулли зи илмин алим!2
Аµли илм µурматин этди маълум.
Фиіµ илми илмлар узра ифтихор,
Соµиблари µеч бґлмаслар хору-зор.

Ґар іандай илм соµиби иззат топмоііа лойиідир. Ґар іанча


фахрланишга муносибдир. Аммо фиіµ илми ва унинг соµиби
ифтихорга µамда иззат икромга кґпроі лойиідир.
Ґаіиіатда фиіµ илми фазилати билан бошіаларидан кґра
аълороідир. Бу худди атторнинг растасида ранго-ранг хушбґй
атирлар бґлса µам, мушку анбар олдида уялиб іолгани кабидир.
Јанча іушлар µам лочин каби баланд учолмаганидек, фиіµ илми
µам, лочин ёки мушк каби илмлар ичида ґз салмоІи ва мавіеига
эгадир.
Зеро, фиіµ илми илмларни нафиси ва нозигидир. Сен уни
ґрганувчи ва тґпловчиси бґлгин! Илм ґрганиш жараёнида инсон
илм ифтихор ва µурмати тамойилларини µам ґрганади. Шунинг учун
сен, билмаганларингни ґрганишга µаракат іил!
Билгилки, илмнинг аввали µам, охири µам унга иібол іилиш, унга
юзланиш биландир.
Баъзи нусхаларда: «Ким илм олса, албатта, илм туфайли µосил
бґладиган обрґ-µурматдан маµрум бґлмайди,- дейилган. Аілли
39
www.madrasa.uz

киши учун илм ва фиіµнинг лаззати талаби илмда доимо бґлишига


тґлиі кифоя іилади.
Дангасалик ва боіимандалик гоµо оІиз ва тамоіда намни
кґплигидан туІилади. Туфук ва балІамнинг меъёридан зиёдалиги
киши ички дунёсига салбий таъсир іилади. Буни камайтириш йґли
таомни камроі тановул іилиш билан бґлади. Бу билан оз бґлсада
дангасалик шифоси µосил бґлади.
УлуІ донишманлардан ривоят іиладилар, пайІамбарлар ёки буюк
донишмандлардан етмиштаси ёддан кґтарилиш, зеµнни сустлиги
фаіат балІамнинг кґплигидан пайдо бґлади,- деб иттифоі
іилганлар.
Кґп балІам кґп сув ичишдан пайдо бґлади, сув ичишга талаб кґп
таом ейишдан бґлади. Јотган нон µамда майизни ґз сґлаги билан
ейиш балІамни кесади ва йґі іилади. Аммо майизни кґп ейиш µам
тґІри эмас. Чунки, сув ичишга эµтиёж сездиради. Бу яна балІамни
кґпайишига сабабдир.
Шунингдек, мисвок балІамни камайтирадиган омиллардан
биридир. Мисвок балІамни камайтиради ва ёдда саілаш
іобилиятини зиёдалаштиради. Нутіни фасоµатлик, равон бґлишига
ёрдам беради. Зеро, мисвок тутиш муборак суннати саниядир.
Шунинг учун, ибодатнинг савобларини зиёда іилади.
БалІам ва оІиздаги намнинг чораларидан бири іайт іилиб
ташлаш µисобланади. Яна бир муолажа - тааммул, яъни оз
ейишнинг фойда µамда µикматлари µаіида ґйлаш бґлади. Зеро, оз
тановул іилиш саломатлик ва иффатдир. Покиза µам гґзал
бґлишдир.
Кґп тановул ґзини ґз іґли билан касалликларга арз іилиш ва
иззатидан айрилишдир. ¤з соІлигини, фойда ва иззатини афзал
кґриш эса оз емоіда экани аниі. Шеър:
Ґар иш меъёрида бґлса, хґб маµбуб
Тановулнинг меъёри сенга дґсти хуб.
Овіат деб иззатингдан айрилма,
Маіоми жаннатингдан юз іайрилма.
Имон, эътиіод ва солиµларга бґл оч,
¤згалардан шерни кґргандек іоч.
Таом деб ор-номусдан іолгунча,
Азиз ва беµдир ґлганинг оч.
Кишининг таом деб бадбахт бґлиши іандай ору номус, іандай
шармандалик экан. Јорин ташвиши, очофатлик билан киши бу
дунёда беобрґ, охиратда эса бадбахт бґлиши іандай µам аянчлик,
іандай µам ёмон экан.
Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
40
www.madrasa.uz

-Уч тоифа бор, Аллоµ таоло гуноµи бґлмаса µам уларга Іазаб
іилади, раµматидан бенасиб іилади,- деб марµамат этадилар, -
Кґп ейдиган, очофат, иккинчи бахил, хасисни ва учинчи
мутакаббирни Аллоµ мурувватидан маµрум этади.
Демак, бу тоифаларни гуноµлари бґлмаса µам Аллоµ азоблар
экан. Чунки, іорин тґі бґлса, ибодатга µам, яхши амалларга µам
киши дангаса бґлади. Бу таомнинг шукрини адо этмаслик бґлиб,
Іазабни чаіиради.
Кґп ейишликни зарарини µам ґйлаш зеµнга ижобий таъсир
іилади. Турли касалликларни олдини олиш, жисмини зґриітириш,
тоіатидан ортиі ишлатиб чарчатиш, шунингдек, бошіа зиёнларни
ґйлаш µам зеµнга фойда берувчи омиллардан µисобланади.
Донишмандлар айтадилар:
-Јориннинг доим тґі бґлиши, овіатга ґч, сертановул бґлиш
зийракликни, зеµнни ва мулоµаза юритиш іобилиятини кетказади.
УлуІ файласуф Жолинус шундай дейди:
Инсонга анорнинг µаммаси фойда, аммо балиіни µаммаси
зарардир. Лекин, озгина балиі кґп анордан яхшироідир.
Билгилки, кґп таом ейиш мол-мулкни ґринсиз сарфлаш
саналади. Тґі іоринга яна эµтиёжсиз ейиш айнан зарарнинг
ґзидир. Бу иш кишини охират µовлисида уіубатга лойиі іилади.
Ґаётда µам бундай кишилар инсонлар кґнглида нафрат ва Іазаб
уйІотади.
Кучли, ёІли, фойдали серіувват таомлардан истеъмол іилиш,
маълум бир миідорни белгилаб олиш ва тановул ваітини таъйин
іилиб іґйиш таом ейишни камайтирадиган омиллардан саналади.
Тановул ваітида аввал иштаµа очадиган, енгил µазм бґладиган
таомлардан бошлаш керак.
Зинµор очлар билан бирга овіатланмаслик керак, чунки шерикни
тановули таъсирлик µисобланади.
Аммо рґза тутиш, оІир меµнат, ибодатлар іилиш учун іґпроі
таом ейиши жоиз. Шунингдек, ґзининг іувватини мустаµкамлаш,
соІлигини тиклаш учун µам кґп таом ейиши дурустдир.
6- Ф А С Л
ДАРСНИ БОШЛАШ, МИЈДОРИ ВА
ТАРТИБЛАРИ ҐАЈИДА
Устоз, шайхул ислом Бурµониддин МарІиноний (а.р.) сабоі
бошлашни µар ваіт чоршанба кунига мувофиі келтирар эдилар. Бу
тґІрида жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламдан бир
µадиси шарифни ривоят іиладилар:
-Јай бир амал чоршанба куни бошланган бґлса, у камол топибди.
41
www.madrasa.uz

Бу муборак µадисда, µафтанинг учинчи куни бошланган амаллар


охирига етказилиши билан хосиятли эканини билдирдилар. УлуІ
устоз, µазрати Имом Аъзам Абу Ґанифа (а.р.) µам оммавий
равишда шундай іилар, ва бу µадиси шарифни жалолатлик
устозлари, шайхул ислом Јаввомуддин, µазрати Аµмад ибн
Абдурашиддан ривоят іилар эдилар.
Ишончли манбаларга іараганда, шайхул машойих, µазрати Юсуф
Ґамадоний а.р. яхши амалларнинг µар бирини, албатта чоршанба
куни іилар эдилар. Бунинг сабаби шуки, бу нур яратилган кундир.
Бу кун кофирлар шаънига нахс босган кун µисобланади.
Мґъминларга эса, фазилатлик ва баракотлик кун µисобланади.
Имом Аъзам Абу Ґанифа (а.р.) µазратлари сабоінинг миідори
тґІрисида устозлари, шайхул ислом, буюк имом Умар ибн Абу Бакр
аз-Замахшарий (а.р.) µазратларидан µикоя іиладилар:
-Сабоіни ёд олишга имкон берадиган, икки мартаба такрор
іилиб олиши мумкин бґладиган миідорда ола бошласа, уни пухта
ґзлаштиришга эришади. Демак, сабоіни миідори ёд олишига
етарли, такрорлаб олишига кифояли бґлмоІи керак. Сґнг енгиллик
ва юмшоілик билан даражама-даража зиёда іилиб боради. Ґатто
дарси іанчалик кґп бґлса µам, уни ёд олиши ва икки мартаба
такрор іилиши мумкин бґлсин,- деб мен ґтган машойихлардан
эшитган эдим», - дейдилар.
Аммо сабоі кґп дарс олиш билан бошланса, µар дарсни ґн
мартаба такрорлашга имкон бґлиши керак. Ґар ваіт дарс тайёрлаш
аввалида µам охирида µам ґн мартадан такрорлашга одат іилса,
кейинроі бу яхши одатни катта бир машаііат билан тарк этиши
мумкин.
Баъзи машойихлар айтадилар:
-Бир µарф сабоі оласан,
Уни минг такрор іиласан.
Толибнинг фаµми етадиган, англаб олишига яіин, енгилроі
бґлган сабоідан бошлаш керак бґлади.
-Агар ґтган машойихларнинг услубларини іґллаб дарс берилса,
менимча, энг тґІри йґл ва фойдалироі бґлур эди,- деган эканлар
шайхул ислом, буюк имом, Шарафуддин, аллома, устоз ал-Уіайлий
(а.р.) µазратлари,- чунки, улар таълимни бошловчига кичик-кичик,
кенг ёритилган манбаларни ихтиёр іилганлар. Зеро, бу ёд олишга,
тушуниб олишга µам енгил ва іулай бґлиб, малол ва оІир келишдан
узоідир.
Дарс ґзлаштириб, пишиі такрорлагандан кейин, янги сабоіни
улаб кетмоІи шартдир. Дарсни узиб іґйишдан саіланиши зарур.

42
www.madrasa.uz

Талаба дафтарига ґзи тушунмайдиган нарсани зинµор ёзмасин!


Чунки, бу толиіишни, кейинроі эса, эринчоіликни келтиради.
Зеµнни кетказади ва ваітни зое ґтмоІига сабаб бґлади.
Толиб сабоі ва такрорлаш ваітида µар бир нарсани яхши
тушуниб олишга жиддий µаракат іилиши керак. Айниіса, устоздан
таълим олаётганда, чуіур ґй билан фикр юритиб, мулоµаза іилиб
билиб олишга тиришиши керак бґлади. Зеро, сабоі оз бґлиб, уни
такрори, тафаккури ва фаµми кґпайса, у идрок іилинади.
УлуІ донишмандлар айтдилар:
-Икки µарфни ёд олиш икки оІир масалани тинглашдан
хайрлироі, икки µарфни тушуниб олиш иккита идрок іилишга
вазмин келадиган нарсани ёдлашдан кґра хайрлироідир.
Агар талаба ґз ваітида тушуниб олишга µаракат іилмай,
сусткашликка йґл іґйса бунга ґрганиб іолади. Натижада оддий ва
осон сґзни µам тушуна олмайдиган бґлиб іолади. Демак, талаба
сабоіни олаётганида уни илІаб олишга, чуіур англаб олишга
бепарволик іилмаслиги керак экан. Балки, жидди-жаµд іилсин.
Аллоµ таолога дуо іилсин, тазарру-шикасталик билан ялинсин!
Зеро, Ґаі таоло дуо іилганнинг дуосини, сґраганнинг сґраганини
ижобат іилади. Умид іилганни ноумид іґймайди.
Устоз, шайхул ислом, буюк имом, Јаввомуддин µазрат Ґаммод
ибн Иброµим ибн Исмоил ас-СиІорий ал-Ансорий шогирдлари,
жалолатли іози Ґалил ибн Аµмад Сарахсий (а.р.) µазратларига
шундай васият іилганлар:
-Илмга хизматинг кґп фойда берувчи хизмат бґлсин! Дарсларга
тиришіоілик, жиддий ёндашиш билан бардавом бґл! Агар бирор
фойдани ёдласанг, уни такрор іилгин! Сґнг уни аниілаб, іайд
іилиб іґйгин! Шунда хоµлаган ваітингда ёдингга олишга имкон
яратасан. Јайд іилиб іґйиш билан µар іачон бу сабоіга іайта
олурсан ва йґіотишдан омон бґласан.
Одат іилгин бирон янги нарсани ґрганмоіни,
Ґам одат іилгин ґтган дарсни такрорламоіни
Мана шунда илминг бґлур зиёда,
Инсонларга илм билан музокара іил,
Бу йґл билан µаёт баµш этмоіни одат іил,
Мана шунда илминг бґлур зиёда.
Бґлгин орифу-оіил ва лек
Зинµор бґлма инсонларга ёт!
Яъни, одамлардан узоі, уларга фойда бермайдиган илмли киши
бґлишдан йироі бґлгин!
Билгинки, илмни яширсанг, сґралган ваітда билганингни
билдирмасанг, уни унитасан. Кейин ґзингни илмсиз ва дангаса
43
www.madrasa.uz

µолда кґрасан. Јиёмат куни эса, яширган илмингни оІзингга ґтдан


юган іилиб солинади. Яна іаттиі аламли, іизиган олов билан
азобланасан.
Толиби илм учун, ґзлаштирган дарсларини пишиі ва пухта
бґлиши учун музокара, мунозара ва илмий баµслар, яъни
муколаманинг аµамияти каттадир. Инсоф билан, англамаганини
билиб учун бґлмоІи муколама іилиши керак. Уни чуіур мулоµаза
билан баµсларни шошилмасдан олиб бориши талаб іилинади.
Шунда жанжал, носоІлом муµитдан µамда бир-бирини ёмон кґриш,
Іазабланиш, ґзаро душманликдан саіланилади.
Зеро, баµсу-мунозара ва музокара машварат, маслаµатдир.
Машваратни эса, фаіат тґІри жавобни топиш учун, муаммоларни
µаііоний, рост йґлда µал іилиш учун ґтказилади. Бу инсоф билан,
чуіур мулоµаза юритиш билан µосил бґлади, жанжал, адовату-
хусумат іилиш билан, бир-бирига Іазаб іилиш, инсофсизлик ва
такаббурлик билан асло µосил бґлмайди.
Шунинг учун, баµсу-мунозара ґтказишдан маісади, бирон кишини
мулзам, µижолат іилиш, ґч олиш ва шу кабилар бґлса, уни ґтказиш
дуруст µам, µалол µам бґлмайди.
Зеро, Умари Одил розияллоҳу анҳудан ривоят іилинишича,
саволлар мазмунига кґра уч хил бґлиб, шундан иккитаси соµибига
нажот беради, бошіаси іаттиі маломатга іолдиради. Нажот
берадиган саволларни аввали, бу илмга, билмаганни билишга
ташна бґлиб сґраш ва иккинчиси ґзи билади, аммо бошіалар µам
билишлари учун, билганларини мустаµкамлаш учун сґраш соµибига
илм талаб іилишдаги барча фазилатлардан баµраманд бґлишни
насиб этади. Аммо, учинчиси бировни мулзам іилиш, уялтириш,
беобрґ іилиш учун, илми баландроі эканини билдириш ва бошіа
шу каби Іаразлар билан сґраш соµибини уіубатга мубтало этар
экан.
Аммо µаіиіатни исботлаш, ёлІон ва іалбаки нарсани фош іилиш
бґлса, музокара ґтказиш тґІри ва µалол бґлади. Умуман баµсда,
айниіса, илмий мунозараларда µийла-найранг іилиш, ёлІон билан
µаідан чалІитиш зинµор мумкин эмас. Лекин, баµс юритаётган
киши саркашлик іилиб, µаіиіатни тан олмаса, µаіни талаб іилувчи
бґлмаса, шундагина жоиз, балки зарур µам бґлади.
Муµаммад ибн Яµё (а.р.) µазратлари бирор мушкил ишга ёки
муаммога юзлансалар ва унинг ечимини топа олмасалар, дарµол
машварат ґтказар эдилар.
-Бу масала юзасидан дарµол мунозара, музокара іилишни
ґзимга маъіул кґрар эдим, - дейдилар,- зеро, µар бир илм

44
www.madrasa.uz

соµибидан кґра билувчироі бор ,- деб Аллоµ таоло ґз Каломи


мажидида огоµлантиради.
Ваµоланки, музокаранинг ва ґзаро фикр алмашишнинг фойдаси
ёлІиз такрорлашдан кґра кґп ва афзалроідир. Чунки, фикр
алмашиш, мунозара юритишда сабоіни такрорлаб олиш, баъзи
нозик томонларига эътибор бериш, аµамият іилинмаган ґринлари
кґриниб уни эгаллаб олиш мумкин бґлади. Бу билан илм зиёда ва
пишиі бґлади. Шунингдек, билганини тили билан изµор іилиш,
кейинчалик илмий суµбат ґтказиш истеъдодини ривожлантириш
каби хислатлари µам камол топади.
Донишмандларимиз айтибдилар:
-Бир соат фикр алмашиб, музокара ґтказиш бир ой такрордан
хайрлироідир.
Музокаранинг шарти шерикни инсофли, яхши ниятли, хуліу
табиати мустаіим, тґІри ва соІлом бґлишидир.
Сен іайсар, µаіни іабул іилмайдиган, иродасиз, хуліи мустаіим
бґлмаган, мулоµазаси тез ґзгарадиган, µужжатсиз ґз фикрини
Іолиб іилиш, тан олдиришга µаракат іиладиган кишилар билан
баµс боІламагин! Бундай кишилардан узоі бґл!
Јозонга яіин юрсанг іораси юіар!- деганларидек, бу ношоиста
хислатлар сенга µам ґтиши мумкин. Инсон табиати заиф, шикаста
ва ґзгарувчан, µар томонга мойил бґлувчи бир табиатдир. Шунинг
учун µам, уни бундайларнинг таъсиридан эµтиёт іилиш керак.
Ґазрат Ґалил бин Аµмад (а.р.)нинг юіорида зикр этилган
сґзларида µам жуда кґп фойдали ґгитлар бор. Илм ґзи улуІ ва Іоят
мґътабардир. Машойихларимиз айтдилар:
-Ким илмга хизмат іилса, илм унга барчани хизматчи іилиб
іґяди.
Ґаіиіатда эса, бу илм шартларидан биридир.
Толиби илмнинг яна бир зарурий вазифаларидан бири, илмнинг
нозик, аµамият талаб ґринларини доим ґйлаб, фикр юритишни
одатланишидир. Зеро, мана шунда унга эришиш мумкин бґлади.
Шунинг учун µам, ґйла эришасан, идрок іиласан!- деганлар.
Аввал ґйла, кейин сґйла,- деганларидек, µар ваіт гапиришдан
олдин унинг оіибатини яхшилаб мулоµаза іилиш керак бґлади.
Токи, гап тґІри ва маъноли бґлсин, гап ґринсиз, бекор ва µижолат
іиладиган бґлмасин. Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи
васаллам:
-Узр айтиб, µижолат бґлишингга сабаб бґладиган сґзни
гапирма!- деб, µар бир сґзни эътибор билан гапиришга
буюрадилар.

45
www.madrasa.uz

Айтилган сґз эса отилган ґі, бошіа нарсалар каби іайтариб


бґлмайди. Шунинг учун бу хикматларга фаіат амал іилинса
кифоядир. Фиіµ олимлари усул китобларида бу іоидани асос ва
энг катта аслдир, - дебдилар. У µам бґлса, олим сґзини мунозара
ва музокаралар µамда бошіа ваітларда яхшилаб ґйлаб, ґлчаб-
тортиб гапиришлигини зарурлигидир.
УлуІ донишмандлар: «Аілнинг асоси ва манбаси гапни собитлиги
µамда уни тафаккур билан айтилмоІидир»,- деганлар. «Агар
маслаµат іилувчини ґз туІишган акангдек іабул іилсанг ва
сґзларини жон деб іабул іилиб, унга амал іилсанг, менинг бу
сґзларимга µам эътибор бер!- деб бир улуІ донишманд кґрсатма
берган эканлар:
- Аввало, каломнинг айтилган ваітига аµамият бер;
- иккинчидан гапнинг сабабига назар сол;
- учинчи, гапнинг кайфиятига - іай µол билан, овознинг баланд-
пастлигига, іандай гапирилаётганига;
- тґртинчи, гапнинг узун-іисіалиги, іанчалик маънолар
билдираётганига эътибор іилгин;
- бешинчидан гапнинг айтилаётган жойига аµамият бер! Эй, азиз
инсон! Мана шу беш тамойилдан зинµор Іафлатда іолмагин!»
Араблар µам, «µар сґзни ґз жойи ва µар жойнинг ґз сґзи бор»,-
деган наілга кґп эътибор берадилар. Зеро, бу наілнинг мазмунига
яхшилаб іарасангиз, мазкур беш тамойилга іатъий амал іилишга
даъват іилинади. Шунда доимо ва µамма µолатларда фойдаланувчи
ва фойда берувчи бґласан.
Жаноб Расулуллоµ .саллаллоҳу алайҳи васаллам айтибдурлар:
- Ґикмат мґъминнинг йґіотган керакли нарсасидир. Уни іаерда
топса дарµол олади, іабул іилади.
Юіоридаги тавсияга асос ґлароі, бу µадиси шариф ґз µукми
билан имонлик кишини доно сґзларни ахтаришга, пурмаъно
маіолларни ишораларига аµамият изµор іилмоііа буюриб, бу ишни
вазифа іилишга кґрсатма беради.
Машойихлар:
- Неки покиза ва мусаффо бґлса, уни іабул іил! Неки нопок,
лойіа, шубµали экан, уни тарк эт! - деганлар.
Шайхул ислом, жалолатли имом, устоз Фахриддин Кошоний (а.р.)
µазратлари µикоя іиладилар:
- Ґазрати Абу Юсуфнинг бир чґриси бор эди. Таідир таіозоси
билан µазрат имом Муµаммаднинг µузурларига омонат іилиб
топширадилар. Кунларнинг бирида имом Муµаммад чґридан:
- Сен имом Абу Юсуфдан бирон нарса ёд олганмисан?- деб
сґрадилар. Чґри:
46
www.madrasa.uz

- Йґі, у кишидан µеч нарса ёдламадим, лекин µазрат:


- ¤лчайдиган асбобнинг оІирлиги соіитдир,- деб, кґп такрор
іилардилар,- деб жавоб берди.
Јарангки, худди шу масала имом Муµаммадга ечими мушкул
масалалардан эди. Бир оІиз сґз билан унинг ечимига эришдилар.
Мушкулликлари кґтарилди.
Бу воіеа шунга далолат іиладики, µар кимдан илм µосил іилишда
фойдаланиш мумкин ва ґз ґрнида зарур µам экан. Ґазрати Абу
Юсуф (а.р.)дан:
-Бундай имлга іандай ва нима билан етдингиз?- деб
сґраганларида, ул зот:
-Истеъфода (фойда талаб этиш)дан ва фойда беришдан зинµор
тґхтамадим, бахиллик іилмадим,- деб жавоб бердилар.
Ґазрати ибн Аббос розияллоҳу анҳу:
- Илмни іандай топдингиз, нима билан эришдингиз?- деб
сґраганларида, µазрат:
- Чарчамайдиган саволли тил µамда эшитганини саіловчи іалб
билан,- деб жавоб берганлар.
Мазкур ажиб хислатлар зеµн, фаµму фаросатни камол топтиради.
Аввалги талабалар:
- Мана бу масала тґІрисида нима дейсиз? Бунга фикрингиз
іандай?- каби саволларни кґплаб берганлари учун µам толиби илм,
яъни илмни талаб іилувчи деб исмланганлар.
Имом Аъзам Абу Ґанифа (а.р.) µазратлари µам баззозлик
іилганларида дґконда кґп мутолаа ва музокара ґтказганлар.
Натижада, фиіµ илмининг чґііисига эришдилар. Зеро, бундан
илму фиіµнинг таµсили ва камолга етиши касб-µунарни жамлаш
билан экани маълум бґлади. Ґазрати Абу Ґафс Кабир (а.р.) µам
косибчилик іилардилар. Шу билан илмларини такрор µам іилар
эдилар.
Демак, нафаіаи аµли аёл ва бошіалар учун касб іилмоІи керак
бґлса, албатта касб-µунар іилсин ва илмини такрорини биргаликда
олиб борсин. Бунда дангасаликка йґл іґймаслиги µамда масъулият
билан іараб, панжа орасидан іарашдан эµтиёт бґлиши шартдир.
Ваµоланки, аіли расо киши µеч бґлмаганда ґзини нафаіа билан
таъминлашга µамда илмни тарк этишига узр йґідир. Чунки, µазрати
Абу Юсуф (а.р.)дан µам кґра фаіир ва муµтожроі бґлолмаса керак.
Шундай іийинчилик ва эµтиёжлар кґп бґлса-да, улар µазрат Абу
Юсуфнинг фиіµу илм таµсилларига монеълик кґрсата олмади. Аммо
кимнинг мол-дунёси бґлса, іимматли ваітини Іанимат билсин ва
албатта, илм билан шуІуллансин, унинг йґлида молу мулкини сарф
іилсин! Сарвари Коинот саллаллоҳу алайҳи васаллам:
47
www.madrasa.uz

-Солиµ кишига іандай µам яхши салоµиятлик мол-дунё берилди


(Молу мулкни ґз жойига етказувчи киши іандай солиµ, моли µам
іандай µалол экан),- деб, молу дунёсини хайрли ґринларга харажат
іиладиган кишига улуІ фазилатлар борлигини ишора іиладилар.
Бир улуІ аµли илмдан:
-Сиз илмга іандай, нима билан эришдингиз?- деб
сґраганларида, олим:
-Бой отанинг моли билан,- деган эканлар. Чунки, µар доим
сахийлар -оталар, онахон ва акалар илтифотларидан аµли илмлар,
аµли фазллар фойдаланадилар. Мол-давлат µам илмни зиёда,
баракали бґлишига µамда заволга кетмаслигига сабаб бґлади.
Бу беназир аіл ва улуІ илм неъматларининг шукронаси,
µаііининг риояси µисобланади. Шукрона барча нарсанинг баракали
ва зиёда бґлмоІининг асоси экани сир эмас. УлуІлар µазрати имом
Аъзам Абу Ґанифа розияллоҳу анҳудан наіл іиладилар, µазрат:
-Фаіатгина µамду сано ва шукр билан илму фазилатга эришдим.
µар ваіт бирон фиіµий масалани фаµмласам, бирон µикматни
билсам, «Алµамду лиллаµ» деб, Аллоµга шукр іилар эдим. Шу сабаб
Аллоµ илмимни зиёда ва пишиі іилди,- деб айтганлар.
Талаба тили, дили ва аъзолари билан миннатдорлик ва шукр
изµорини касб іилмоІи керак. Бунда мол-дунё билан шукр
іилмоінинг ґз ґрни бор. Фаµм, фаросат, илм, µидоят ва тавфиіни
ёлІиз Аллоµдан деб билмоІининг алоµида ґрни бор. Ґидоят, тариіи
мустаіимни Тангри таолодан илтижо іилиб, сґраши лозимдир.
Зеро, «Дуо іилинг ижобат іиламан», - деб Аллоµ ваъда іилган,
фаіат ёлІиз ґзи барча эµтиёжларимизга кифоя бґлувчидир.
Ґудди мана шундай йґл тутиш аµли µаіларнинг, яъни аµли суннат
вал жамоатнинг йґли бґлиб, улар µаіни, сиротул мустаіимни
Ґодий, Мубин, Осим каби сифатлари бор бґлган Аллоµдан талаб
іиладилар. Ґаі таоло ваъдасига биноан уларни µидоятга бошлаб,
залолат ва хатога кетишдан µифзу µимоятига олди. Адашганлар,
аµли залолатлар эса аілларига іойил іолдилар, ундан
ажабландилар ва барча нарсани аіл ва фикр тарозусига соладиган
бґлдилар. Бу µаіиіатни махлуідан талаб іилишдир. Улар ожиз ва
саёз аіл, камол топмаган фикр билан илмга эришмоічи бґлдилар.
Ваµоланки, аіл барча нарсани, масалан, кґздек идрок іила
олмайди ва кґз кґрган нарсаларни эса аіл билан олиш мумкин
бґлмайди. Натижада, µаіиіатдан тґсилдилар, µижобга ґралдилар.
Ожиз ва нотовон бґлдилар, ґзлари адашдилар ва бошіаларни µам
адаштирдилар, йґлдан оздирдилар.
Жаноб пайІамбаримиз Муµаммад Мустафо саллаллоҳу алайҳи
васаллам огоµликка даъват этиб, шундай деганлар:
48
www.madrasa.uz

-Ким Іафлат билан амал іилса, у Іофил инсондир. Оіил ґз аіли


билан амал іилган, яъни нимага, кимга іилаётганини, ґзини
мавіеини билган µамда ґзини ожиз ва доим раббисига
муµтожлигини билган кишидир.
Ушбу муборак µадисни бир оз ґйлаб кґрилса, жанобимиз аілни
фаіат яхшилик, яъни Аллоµни таниш, шариат аµкомларини билишга
іаратилиши кераклигига ишора іилганлари топилади. Яна бир
µадиси шарифда:
-Ким нафсини билса, ґзлигини таниса, у Парвардигорини
танибди, - деб марµамат іилганлар. µар ким ґзига «Нима эдим?
Энди нима бґлдим? Кейин нима бґламан?»- деб савол бериб
борса, руµини камол топишига йґл кґрсатган бґлади. Шундан, устоз
ва бошіа аµли илмлар µамда ґз жойини топиши зарур экан.
Ривоят іилишларича, µазрати Али (каррамаллоµу важµаµул карим)
халифалик даврларида катта жамоат ичида бир масалани ечиб
берган эканлар. Шунда бир араб ґз одатларига кґра, µазрати Алини
маітаб, наслу насабларини ифтихор билан тилга олди. Ґазрати Али
бу муµтарам зотни маітовдан тґхтатиб:
-Азизим! Сиз мени аввалимни ва охиримни биласизми? Нимани
бунчалик маітаётганингизни биласизми?- деб сґрадилар. Ґалиги
киши жавобга іийналиб іолди. Шунда µазрати Али ґзлари жавоб
бердилар:
-Менинг аввалим, бадан ёки бирон жойга тегса бенамоз
іиладиган, нутфа, оби манийдир. Охирим эса, сассиі, чирик, іурт-
іумурсіалар еб битказадиган жийфа, ґлимтикдир. Бунинг орасида
эса, бу жасад аµлат ташувчи µаммолдир. Мана менинг бор
µаіиіатим, сен эса нималар деяпсан?!
УлуІларнинг камтарлигига тан берайлик, ґрнак олайлик! Токи,
Аллоµим бизга µам охиратда булар билан бирга бґлишни насиб
этсин. Имом ўаззолий (а.р.) «Юсуф (а.с.)» сурасининг тафсирида
µазрати Юсуф ва Зулайµо ґртасида кечган ушбу воіеани ёд
этганлар:
Зулайµо муµаббатини, µазрати Юсуфни жуда-жуда ёітиришини
изµор іилади. Юсуф µазратлари уни µар іанча іайтарсалар µам,
Зулайµо:
-Менга сенинг сґзларинг, гґзаллигинг, умуман борлиІинг, сенинг
муаттар µидларинг ёіади,- деб µоли жонига іґймайди.
Мана шунда µазрати Юсуф унинг µар бир яхши кґраман, деган
сґзларига жавоб іилиб:
-Агар менинг µаіиіий µидимни билмоічи бґлсанг, уч кундан
кейин іабримга кир. Мана шу менинг µаіиіий µидим бґлади, деб
айтган эканлар.
49
www.madrasa.uz

Албатта, бу тґІрида фикр юритиб, кибру µавога юзланувчи


нафсимизни ґлдиришга µаракат іилайлик. Еб-ичиб, Худони µаёт
деган неъматидан баµра олиб, уни шукрини іила олаяпмизми,
таµсили илм ва ибодатларимиз бунга кифоями? Муносиб жавоб
топиш, иншаааллоµ, ґз ихтиёримизда.
Агар аіл расо бґлса, инсон ґз нафсини билса, Аллоµ таолонинг
іудратини, улуІлигини билади. Аллоµни танийди. Шундай экан, у
асло ожиз ва нотавон нафсига, айниіса, аілига суянмайди. Балки,
ишларини Аллоµнинг ґзига таваккул іилади, ґзини µам Яратгани
даргоµига топширади. Аллоµ таоло ґз каломи мажидида:
Ким Аллоµга таваккул, топширса, яъни унга ишларини тафвиз
іилса, Аллоµнинг ґзи унга кифоядир. Маісадларини зиёдаси билан
беради,- деб ваъда іилган.
Эй, инсон! Аллоµ мол-дунё билан сийлаган бґлса, ґз µурматингни
поймол іилиб, бахиллик іилма! Молингни яхши жойларга
ишлатишдан іизІаниб ґтирма! Талаба бахилликдан,
іизІанчиіликдан саіланмоІи ва паноµ тиламоІи керак бґлади.
Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бахилликдан кґра оІирроі іайси дард бор экан», - деб
бахилликдан іатъий саіланиш кераклигини огоµлантирадилар.
Шайхул ислом, буюк имом, шамсул аимма µазрати Ґалвоний
(а.р.)нинг падари бузрукворлари фаіир, камбаІал киши бґлган
эканлар. Ґар доим µолва сотиб олиб, аµли илмларга улашар
эканлар ва: «Боламнинг µаііига дуо іилинглар»,- дер эканлар.
Меµрибон отанинг шу арзимас эµсони баракотидан µамда эътиіод,
ихлосининг мустаµкамлиги, мушфиілик ва шикасталик билан іилган
илтижоларининг шарофати билан, фарзандлари мана шундай улуІ
маіомларга эришдилар.
Мол-мулк ва пулларга китоб сотиб олиш ва илм учун зарур
бґлган анжомларга сарфлаш керак. Агар китобларини кґриб ёзиб
борса, ґз илмига мислсиз ёрдам іилган бґлади. µазрати Муµаммад
ибн Ґасаннинг кґп моли бор эди, бу молларининг µисобига ва
бошіа ишларга уч юз кишини вакил іилиб олган эди. Ґамма
молларини илм ва фиіµ йґлида инфоі іилди, µатто ґзи учун бир
дона бґлса µам чиройли, нафис ва іийматбаµо кийим іолмади.
µазрати Абу Юсуф (а.р.) у кишини бу µолда кґриб, яхши кийим µадя
іилдилар. Лекин µазрати ибн Ґасан іабул іилмадилар.
-Наіди сизга, насияси бизга,- дедилар. Яъни, билганига амал
іилиб, µазрат ибн Ґасан, бу иш билан охират, Аллоµнинг
розилигини хоµлаганларини изµор іилдилар. Зеро, іабул
іилмаганининг сабаби, µадя олиш суннат бґлса µам, бу иш билан

50
www.madrasa.uz

ґзларини хорлашдан іочиш эди. Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу


алайҳи васаллам:
-Мґъмин киши зинµор ґзини хор ва залил іилмас,- дедилар.
Ґикоя іилишларича, шайхул ислом, фахрул ислом Арсобандий
а.р. µазратлари ташлаб юборилган іовун ва тарвуз пґчоіларини
тґплаб, холий жойда ювиб, тозалаб ер эдилар. Кунларнинг бирида
бир чґри бу зотнинг ишларини кґриб іолди ва хожаларига гапириб
берди. Шунда µалиги хожа уйида атайлаб хайру эµсон уюштирди ва
у кишини келишини илтимос іилди. Лекин чаіириіни іабул
іилмадилар. Толиб µам мана шундай иродалик, олийµимматли
бґлмоІи ва бировнинг молу дунёсига тамаъ назари билан іарашдан
саіланиши шарт бґлади. ПайІамбаримиз Муµаммад саллаллоҳу
алайҳи васаллам:
-Эй умматларим! Тамаъ іилишдан саіланинглар! Чунки у
фаіирлик келтиради ва муµтожликларни одам боласининг бошига
µозирлаб іґяди,- деб тамаъдан іайтарадилар. Бир байтларида
Сґфий Аллоµёр (а.р.) буни шундай ифодалаганлар:

Бу меµнат бирла тобсанг парчаи нон,


Кишини миннатидан улдир осон.
Тамаъ нонига лаб очгунча ґл оч!
Тамаъ бґйи кґринмай бґйидан іоч!

Сґфий Аллоµёр µазратларини Аллоµ ґз раµмату маІфиратига,


жаннатининг энг олий мартабаларига муносиб кґрсин, іандай µам
лґнда, содда тил билан шариат аµкомлари, динимиз маісадларини
комил ифодаладилар.
Тамагирликнинг азобини іиёмат куни тортгунча, шу дунёда
іийналишни афзаллигини ишора іилсалар, яна бошіа жиµатдан
махлуііа тамаъ іилиш оіибати, µар икки оламда хорлик ва хґрлик
эканини µам билдиряптилар. Кейинги байтда чиройли сґз ґйинини
ишлатиб, байт маъноларини янада кучайтирдилар. Байтда зикр
іилинган биринчи «бґй»дан мурод бґйи, узунлиги, кґриниши ва
иккинчи «бґй»дан эса µид, шабодаси маънолари тушунилади. Бу
маънолар эса, тамаъдан мутлаіо іочиш кераклигини муболаІа йґли
билан ифодалайди.
Юіорида эслатиб ґтганимиздек, толиб моли ва бойлигини
бахиллик іилиб іизІанмасдан, ґзи ва бошіаларга керакли
миідорда инфоі іилиб туриши зарурдир. Жаноб Рисолатпаноµ
саллаллоҳу алайҳи васаллам чуіур µикмат билан:
-Барча инсонлар фаіирликдан іґрісалар µам,
фаіирликдадирлар,- деб айтганлар. Чунки, муµтожликдан іґріиш
51
www.madrasa.uz

ожизликдир, бу маънода ожиз бґлиш эса, инсонни фаіирликка


етаклайди.
Аввалги ваітларда илм ґрганишга келган толибни олдин касб-
µунар ґрганишга, пишиі эгаллашга буюриларди. Касб-µунарни
яхшилаб ґрганиб, кейин илм ґрганишга іґйилар эди. Шунда толиб
тамагирликдан холий бґлар, одамларнинг іґлидаги молу
бойликларига умидвор бґлишдан тийилар эди. Одамларни іґлидаги
молларига іараб іолган киши, тама іилган, албатта, ґзини фаіир
іилади,- деб µикматларда баён іилинган.
Аммо олим киши тамагир бґлиб іолса, унда на илмнинг ва на
шариатнинг µурмати іолади. Тамаъ оріасидан µамма нарсани
поймол іилади ва мол-мулк ундириш учун µаіиіатни гапирмайди,
балки шариат µукмларини нотґІри таліин іилиб, уни дунё топиш
учун касб іилиб олади. Мана шунинг учун, соµиби шариат
жанобимиз саллаллоҳу алайҳи васаллам тамадан паноµ тилаганлар:
-Парвардигоро! Инсонни пасткашлик ва разиллик, іабоµатларга
яіинлаштирувчи ва унга гирифтор іилувчи тамаъдан паноµ
сґрайман!- деб дуо іилиб, умматларга µам бу µаіда таълим
берганлар.
Демак, имонли киши ёлµиз Аллоµдан умид іилмоІи, фаіат ¤зига
умид іилмоІи керак экан. Яна Аллоµдан іґріув, хавфда бґлиши
зарур. Бу, шариат чегарасида мустаµкам туриши билан билинади,
агар чегарадан ґтса, унда Худодан іґрімаган бґлади. Яъни,
бировнинг фикри билан гуноµга іадам іґйса, хавфини йґілиги
исбот бґлади. Шунинг учун µам, агар Худодан іґріиб унга осий
бґлмаса, махлуіига итоат іилмаса, Худонинг µудудидан чиімаса, у
Аллоµдан іґрііан бґлади. Умид іилишда µам, мана шундай йґл
тутиш керакдир.
Талаба сабоінинг маълум миідорини белгилаб олиб, уни такрор
іилишга одатланиши керак. Шундай іилса, іалби бу одатга іарор
топиб, ґйлаган маісадига етишади. Такрорни ушбу тартибда
амалга ошириш маъіул бґлади:
-кечаги сабоіни беш марта;
-ґтган кунги сабоіни тґрт марта;
-ґтган кундан аввалги кун сабоіини уч марта;
-уч кун олдин олган сабоіини икки марта;
- тґрт кун олдин олган сабоІини эса бир марта такрор іилиши
маісад сари олиб боради. Мана шу одати такрорлашга µам, ёдда
саілашга µам мос ва енгилроідир.
Толиб такрор ва ёдлашларини бґшашиб, паст овоз билан ва
мажолсиз іилмаслиги керак, бунга одатланмаслиги жуда лозим.
Дарсни ва такрорни Іайрату-іувват, тетиклик билан, зийрак бґлиб
52
www.madrasa.uz

іилиши шартдир. Лекин ґзини іийнаб, зґрлаб баланд овоз билан


µам іилмасин! Чунки, ґзини іийнаб іґйса, тетиклиги µам бґшашиб,
кейинчалик такрордан безиб кетади. Кейин такрорни тґхтатиб
іґяди. Зеро, жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Амалларнинг хайрлиси ґртачасидир,- деб айтганлар. Ґикоя
іилишларича, µазрати Абу Юсуф (а.р.) доимо шундай іувват ва
зийраклик билан музокара ґтказардилар. Бу зотнинг куёвлари куч-
іувват, тетик ва µушёрлигидан µайратланар эдилар.
- Мен бу зотни беш кундан бери туз тотмаганини яхши биламан,
у киши оч, аммо бундай іувватларига мен зґр таажжубдаман,- дер
эдилар.
Толиб бґш іолиш, дангасалик ва заифликдан саіланиши керак.
Чунки, буларнинг барчаси илм офатидандир. Шайхул ислом, устоз
Бурµониддин МарІиноний (а.р.) µазратлари:
-Мен илм таµсил іилиш давримда шерикларимдан кґра
пешіадам эдим. Чунки, ґзимга µеч бґш ваіт ажратмадим,
сусткашлик ва дангасаликдан узоі бґлдим,- деганлар.
Шунингдек, шайхул ислом, µазрат Имбижобий (а.р.) µикоя
іиладилар:
- Илм таµсил іилиш ва ґрганиш давримда ґн икки йил бирон бир
муддат фориІлик ва µам дангасалик менга рґй бермади. Мол-мулк
кифоялиги учун µам, шеригим билан чиіиб, мунозара ва музокара
іилар эдик. Узлуксиз µар куни мунозарага ґтирар эдик ва бу тинмай
ґн икки йил давом этди. Натижада шеригим шайхул ислом
мартабасига муносиб бґлди ва у зот имом Шофиъий эдилар.
Шайхул ислом, устоз Фахриддин Јозихон (а.р.) µазратлари
талабаларига шундай кґрсатма берар эканлар:
-Агар фиіµ китобларидан биттасини яхшилаб ёдлаб олсанг,
бошіа фиіµий масалаларни µифз, зеµнингда саілаб іолишинг
осонроі кечади.
7- Ф А С Л
ТАВАККУЛ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
Таваккул іилиш барча иш, фикридан ґтган нарсаларни Аллоµга
топшириш, тафвиз іилишдир. Дунё ишлари, ризі-насибасига Іам-
ташвиш чекмаслик ва бу µаіда хафа бґлиб юрмасликдир. Балки,
іалбини булардан µолий іилиб, илм билан ва шу каби заруратлар
билан шуІулланишини талаб іила боради. Шубµасиз, таваккал
іилиш талабанинг асосий вазифаси бґлиши керак.
Ґазрати имом Аъзам Абу Ґанифа розияллоҳу анҳу жаноб
Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг соµибларидан ривоят
іиладилар:
53
www.madrasa.uz

- Ким Аллоµ динининг илмини ґрганса, Аллоµ уни ризіи ва дунё


µожатларига кифоя бґлади. Насибасини ґйламаган жойлардан
етказиб іґяди.
Таваккул іила олиш инсонга улуІ бахт-саодатдир. Агар талаба
кґнглини ризіи ва кийим, дунё матоларига машІул іилса илмга кам
ваіт іолади. Натижада илм ва гґзал хуліу одоблардан бебаµра
бґлиб іолади. Энг асосий маісади илм талаб іилишдан
узоілашади. Донишмандлардан бири шундай деганлар:
- Гґзалликни ґзингга чаіир ва гґзал µулілар даъватини іабул іил!
Зинµор боІийлик3 карвонига минма! Беадаблик ва барча µунук
ишларни тарк іил! Ґар ваіт ва жойда ґзингни µамма маънода тґі
кґрсатгин! Јорни тґі, кийими бутун µолда юр! Бош кийимга аµамият
бер!
Салла бош кийимлар тожи ва улуІидир. У жаноб саллаллоҳу
алайҳи васалламнинг муборак суннати санияларидир. Аллоµ
динининг шиоридандир.
Аммо таом тановул іилишда, ибодатда, сабоі ґіиётганда, уйіуга
ётганда ва µожатхонага кирганда, албатта, бош кийимда бґлгин!
Бир киши µазрати Ґусайн ибн Мансур ал-Ґаллож (а.р.)га:
-Ґазрат менга насиµат іилсангиз!- деб мурожаат іилди. Шунда
µазрат:
-¤з нафсингга ишлов бер, уни яхшилаб тайёрла! Уни машІул
іилиб іґй! Агар нафсингни машІул іилмасанг, у сени ґзи билан
машІул іилиб іґяди,- деб насиµат іилдилар.
Демак, µар бир инсон ґз нафси билан шуІулланиши керак экан,
хайрли амалларни іилишга жалб этиши зарурдир. Токи нафсу
µавосини розилигига іараб іолмасин! Шайтони лаъиннинг инсонни
чалІитадиган, осий іиладиган энг биринчи іуроли нафсдир. Оіил
инсон дунёга ва дунё ташвишларига аµамият ва эµтимом бермайди.
Чунки, дунё матолари учун Іамга тушиш, хафа бґлиш ва надомат
чекиш аілли кишига лойиі эмас. Балки, буларнинг µаммаси
мусибатни іайтармаган, фойда µам бермаган. Инсон іалби,
асабларига зарар ва зиён келтирган. Шунингдек, солиµ амалларга,
яхшиликларга халал беради. Аіли расо киши охират ишларига
аµамият беради.
ПайІамбаримиз Муµаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Инсоннинг баъзи гуноµлари борки, уларга фаіат дунё
тирикчилигини ґтказиш учун чекилган іайІу ва µалол меµнат
каффорат бґлади, - деганлар.
Бу, дунё ишларига µам керак миідорда аµамият іаратиш
зарурлиги µамда бу ишларга чуіур кетиб іолишдан эµтиёт бґлишни
билдиради. Ґадиси шарифдаги дунёвий Іам ва безовталикдан
54
www.madrasa.uz

мурод, амали солиµларга, хайрли ишларга халал бермайдиган,


іалбни машІул іилмайдиган миідорда бґлишдир. Намоз ва бошіа
ибодатлардан чалІитадиган, кґнгилни ґраб оладиган даражада
бґлмаслиги лозимдир. Толиб іудрати етганча дунё матоларига
бґладиган алоіасини камайтириши шартдир.
Шундай іилиб, улуІ зотлар бу йґл оріали Аллоµга яіинликни
ґзларига ихтиёр іилганлар. Узоі юртларда таµсили илм іилганлар.
Илм талабида сафарга чиііанларида, барча машаііат, беморлик,
муµтожликларни таµаммул іилганлар, сабр-матонат кґрсатганлар.
Аллоµ таоло Јуръони каримда µазрати Мусо (а.с.) тилидан µазрат
Хизр (а.с.) билан іилган илм сафарлари µаіида шундай хабар
іилади:
Бу сафаримизда кґп машаііатлар ва іаттиіликларга учрадик.
Ґазрат Мусо кґп сафарларга чиііанлар, аммо фаіат илм
сафаридагина машаііатлар тортдим,- дейишлари, илм учун сафар
µар ваіт іийинчиликлар билан эканига ишорадир. Чунки, илм талаб
іилиш энг улуІ амрдир. Олимлар наздида энг афзал икки олам
озуіасидир. Ажру мукофот эса чекилган машаііат, оІирликларга
іаноатнинг миідорига іараб бґлади. Ким сабр іилса, барча
лаззатлар устидан баланд келадиган мумтоз ва мислсиз
баµрамандликка эга бґлади. Шундан бґлса керак, µазрат Муµаммад
ибн Ґасан (а.р.) µар ваіт кечани бедорликда ґтказсалар,
мушкулликлари µал бґларди. Шунда:
-Мол-давлат лаззати іаёіда-ю, бу лаззат іаёіда,- дер эдилар.
Талаба бґлгандан кейин, илмдан бошіа нарса билан
шуІулланмаслиги керак. Зинµор фиіµдан µамда бирор масала
ечимидан юз ґгирмаслиги зарурдир. Имом Муµаммад (а.р.)
µазратлари:
Бизнинг бу ишимиз бешикдан лаµадгачадир. Ким уни, бир соат
тарк этишни хоµласа, уни іиёмат тарк айласин!- деб, іатъиян
илмга машІул бґлишга даъват этганлар.
Имом Абу Юсуфнинг охирги дамларида шогирдларидан бири,
зиёрат іилгани кирди. Имом Абу Юсуф ґзи билан ґзи бґлган µолда
эдилар. Шунда шогирдидан:
-Ґожилар тошни уловга минган µолда отганлари афзалми ёки
пиёда отганларими?- деб сґрадилар. Шогирд жавобни билмагач,
ґзлари жавоб бериб:
-Пиёда отгани менга маµбуброідир,- деб айтганлар.
УлуІ зотларнинг µаёти іандай чуіур ґгит ва µаётга иршод экан.
Шу зотлардек µаётда ґрин топишни бизларга µам Тангри таало
насиб этсин!

55
www.madrasa.uz

Фаіиµман, олимман деганлар мана шундай умр ґтказсалар, илм


ва меµнатлари лаззатини топадилар. Ривоят іилишларича, µазрати
Муµаммад ибн Ґасаннинг вафотидан кейин бир солиµ инсон тушида
кґрган экан:
-Ул зот бир іанча улуІлар даврасида суµбат іуриб ґтирар эди.
Шунда ундан:
-Жон топширар ваітда іандай µолда эдингиз?- деб сґрадилар.
-Мен мукотиб µаіидаги масаланинг ечимини ґйлаб турган эдим,
жоним чиіиб кетганини билмай іолибман!- деб жавоб бердилар.
Баъзилар ул зот:
-Бу улуІ кунга µозирлик кґришдан мукотибнинг масаласи
чалІитиб іґйибди,- деган жавобни айтганлар, деб келтирадилар.
Асли бу жавоблар µазрат Муµаммаднинг камоли одоб ва
камтарликлари экани аіли расогагина маълумдир.
8- Ф А С Л
ТАҐСИЛ ВАЈТИ ҐАЈИДА
Ґадиси шарифлар мазмунини фикр іилиб, улуІларимиз илм ва
касбни таµсилини ваіти бешикдан лаµадгачадир, деб
белгилаганлар. Демак, инсон умри борича ґрганиш, µаракат
іилишдан тґхтамаслиги керак. Ґазрат Ґасан ибн Зиёд (а.р.) ёшлари
саксонларга борганда илм олишга, фиіµни ґрганишга киришган
эканлар. Шундан сґнг іирі йил ёнбошлари кґрпача кґрмади. Јирі
йилдан кейин фатво бера бошлаган эканлар. Сґфий Аллоµёрнинг
ушбу байтларининг мазмуни эътиборга моликдир:

Агар нафсинг сани етмиш бошингдин,


На бґлІай фойда етмиш ёшингдан.
Агар нафсинг муродин изламасанг,
Агар саксанга умринг етса саксан.

Касб ва илм олишнинг энг фазилатли ваіти аввало ёшлик даври


µисобланади. Саµар ваіти, µуфтон ва шом намозларини орасидаги
ваіт µам яхши ваітлардан µисобланади.
Толиб таµсил меµнатига ґзини Іарі іилмоІи керак, бирор илмни
ґіиш малол келса ёки зерикса, бошіа илм билан шуІуллансин.
Бошіа фойдали нарсага ґзини жалб іилсин.
Ґазрати Муµаммад ибн Ґасан кечалари ухламасдилар.
Атрофларига китоб ва дафтарларини іґйиб олардилар. Биридан
зериксалар бошіасини олардилар ва ёнларида доим сув турар эди.
Юзларини ювиб, уйіуни кетказар эдилар.
- Уйіу иссиіликдан келади,- дер эдилар.
56
www.madrasa.uz

Ґазрат ибн Аббос розияллоҳу анҳу µам гапиришдан зериксалар


ёки чарчасалар:
- «Шеърлар девони»ни келтиринглар,- деб буюрардилар.
9- Ф А С Л
НАСИҐАТ ВА МЕҐРУ ШАФЈАТ Т¤ўРИСИДА
Соµиби илм шафіатли, меµрибон ва насиµатгґй бґлиши керакдир.
Зинµор µасадгґй ва бемеµр, баІритош бґлмаслиги керак. Чунки,
баІритошлик, µасад каби хислатлар соµибига µеч іачон фойда
бермаган, кичикми, каттами зарар, заµмат бериши бировга сир
эмас. Шайхул ислом, устоз, µазрат Бурµониддин МарІиноний (а.р.):
- Муаллимнинг фарзанди албатта олим бґлади,- дер эканлар.
Чунки, µар бир устоз, муаллим шогирдларини осмон остининг
µамма жиµатларида олим бґлиб етилишларини орзу іилади. Шу
эзгу ниятнинг баракаси билан, ишончининг мустаµкамлиги ва
шафіату марµаматининг юксаклиги билан Аллоµ ґз фазли билан
фарзандини олим іилиб етиштиради.
Ґазрати Абу Бакр (а.р.) µикоя іиладиларки, µазрати Садрул Ажалл
бурµонул аимма (а.р.) ґІиллари Садри Шаµид Ґисомиддин µамда
Садри Саъид Тожиддинлар учун сабоі олиш ваітини катта чоштгоµ
ваітида ажратган эканлар. Кун исиб, чоштгоµ бґлганда,
фарзандларига сабоі беришга киришар эканлар. ¤Іиллари эса:
- Бу ваітда биз чарчаб іолардик. Падаримизга бу ваітда чарчаб
іолаётганимизни ва кун исиганда дарс ґіиш малол келаётганини
айтганимизда, падари бузрукворимиз:
-Мана бу Іариб ва мусофирлар улуІ-улуІ инсонларнинг
фарзандларидир. Мендан илм ґрганиш учун іанча машаііат чекиб,
узоі юртлардан келганлар, шунинг учун сабоіларини олдин
беришим зарур,- дер эдилар,- деб ёд этадилар.
Мана шу шафіатларининг баракоти билан, µар иккала ґІиллари
ґз замонасининг етук илм аµлларидан бґлдилар.
Толибга бирор киши билан аразлашиш ва душманлик,
Іаразгґйлик іилиши мумкин эмас. Чунки, бу ишлар инсон умрини
зое кетказадиган ишлардан саналади. Аµли донишлар:
-Муµсин - яхшилик іилувчи, эзгу ниятли инсон ґз яхшилиги
билан тезда мукофот топади. Аммо ёмонлик, гуноµ іилувчи эса,
унга ґзининг ёмонлиги тезда кифоя бґлади,- деганлар.
Ёмонлик гуноµларининг касофати ґзига уриб, іаттиі зарар
кґради. Имом, Хоµарзода номи билан машµур, шайхул ислом, буюк
имом, зоµид, ориф, Рукнул ислом, µазрати Муµаммад ибн Абу Бакр
(а.р.) тариіат султони, буюк шайхул ислом Юсуф Ґамадоний
µазратларидан шеърни ёд олган эканлар:
57
www.madrasa.uz

Улки, зарар шевасини тавр этар,


Элга демаким, ґзига жавр этар.
Улки, ушатур босибон шишани,
Јилмас оёі заµмидин андешани.
Кимки, фалак сори отар тошини,
Тош ила озурда іилур бошини.
Ёмонлик ва гуноµ іилган кишини ґз µолига іґй, унга жазо берма!
Чунки, ёмонлиги ґзига µам, ёмонлигидан пайдо бґладиган
нарсаларга µам кифоя бґлур. Яъни балою-касофатига ґзи іолар.
Яна дебдиларки: «Ким душманининг бурни ерга ишіаланишини,
мазкур шеърни такрор іилсин! Маъносини чаісин!»
Яна дебдиларки, агар душманингни шарманда бґлишини, уни
Іам-Іусса билан ґлдиришни, ёндиришни хоµласанг, µамда олий
мартабаларни орзу іилсанг илмингни зиёда іил! Чунки, кимнинг
илми зиёда бґлса, билганига амал іилса душманлари кґпаяди,
Іам-ташвишлари µам ортади. Айтибдиларки, ґз нафсингни
тарбияси билан шуІуллангин, унинг фойдалик жиµатларини
ривожлантиргин! Зинµор душманингга іаµр іилиш билан амалга
оширма! Зеро, ґз тарбиянг билан шуІулланишинг, чиройли
іирраларингни намойиш іила боришинг, душману µасадгґйларинг
устидан іаµр іилишингга, уларга Іолиб келишингга замин бґлади.
Хотиржам юрасан, улар эса ґз ёІларига іовурилиб юраверадилар.
Душманликдан саілан! Чунки, асабларингни бґшашиши ва
ваітингни зое кетишига сабаб бґлади. Сабру іаноатни ва
матонатни лозим тут! Бу улуІ сифатларни µавою сувдек хуліингга
сингдир!
Айниіса, аµмоіларнинг ишларига сабр іилишни одат іил!
Ґазрати Исо ибн Марям (а.с.):
-¤нта яхшиликка эришиш учун, битта аµмоінинг зиён ва
заµматларига сабр іилинглар,- деганлар.
Доно халіимиз: «Жиннини «жинни» десанг, арпа бґйи
іґшилади»,- деб, аµмоі ва нодон кишилар билан іандай
муносабатда бґлишни билдирганлар. Шеър:
Кимки ґзи айлади ёлІон сґзин,
Кизб дер эл, чин деса, іолІан сґзин.
Ким эгри эса тузлук эмас пояси µам,
Бори ґзидек эгри суду сармояси µам.
Ґар кимгаки эгриликка овозадур,
Туз жода ичра йґлидин озадур.
Норостіа кґп уёт эрур тузлукдин,
Лек эр кишига нажот эрур тузлукдин.

58
www.madrasa.uz

Асрлар ортидан асрлар ґтар, инсонлар эса µар ваітларда турли


офат ва балолар билан имтиµон іилинадилар. Аммо ёлІончидан
кґра офатлироІини кґрмадим. ЁлІон ишлатиб бахт ва омадини,
тинчлигини кґпроі йґіотган кишини кґрмадим. Бир-бирини ёмон
кґриш, душманликдан кґра оІирроі бошіа нарса, зинµор кґрмадим.
Барча нарсанинг аччиілигини тотдим, лекин тиланчиликдан µам
кґра аччиґроІини кґрмадим.
Мґъмин киши µаіида ёмон гумон іилишдан іатъий саілан! Чунки,
гумон душманликнинг манбаидир. Душманлик эса мґъминга µалол
эмас. Жаноб пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Мґъминлар µаіида фаіат хайрли ґйланглар, яхшиликка йґйиб
фикр билдиринглар,- деб амр іилганлар.
Ёмон ґйлаш киши нияти бузуілиги ва феъл-атворини ёмонлиги,
хуліу одоб кґрмаганлигини билдиради. Буни шоир Абу Тоййиб
(а.р.) чиройли ифодалаган:
Дамингдин йироі тутмагил µушни
Ки, юзланмагай µар дам офат сенга.
Ишинг поёники зиштдурун бґлІай,
Улдурки, ёмон иш била маґрун бґлІай.
Ким хґйи ёмон бґлса, машаііатдур анга,
Ким хґйи анинг яхши, Іаниматдур анга.
Агар кишининг феъли айниіса, ёмонликка юзланса, у µаідаги
фикрлар µам ёмонлашади. Ваµоланки, унинг гумонлари
тасдиіланади. Шунда яхши кґрган дґсти душман бґлиб іолади.
Ґатто душманлари µам, «Бу гумонининг кґплигидан кундузи µам
іоронІу зимистонда юради»,- дейдилар.
Сґралдиким, не нимадурким фойдаси барча халойиііа етар,
дедиларким: «Ёмонларнинг йґілиги».
Шеър:
Не феълики келди бировдин ёмон,
Ёмонлик кґрардин анга йґі амон.
ўолиб душмандин µар дам Іофил іолма,
¤чиролмас исён ґтин ґз µарамингга солма.
Јабоµатдан юз ґгир! Уни кґпайтирма! Яхши дґст ва эзгу
ишларингни кґпайтир! Душманингни µийла-макрларига яхшилигинг
кифоя бґлади. Аммо душманинг макр іилганини билсанг, сен унга
макр іилма!
Шайхул ислом Умайд Абул Фатх ал-Босний (а.р.) µазратлари
шундай деганлар:
-Ґар замон, µар маконда аілли инсон жоµил ва илм, касб
аµлининг іадрига етмайдиганлардан саломат бґлмайди. Булар аµли
илм, аµли касбларни зулм билан, мушкилотлар билан хорлайди,
59
www.madrasa.uz

беµурмат іилади. Ким аіл ва илм аµли бґлса, жанг іилишни ґрнига
тинчлик µамда муросани иµтиёр іилсин! Саломатлик ва эµтиром
йґлини танласин! ¤зига сукут, жим туришни афзал кґрсин! Јуръон
карим оятларида Аллоµ таоло мґъминларни мадµ этиб:
«Улар ер устида камтарона юрурлар ва агар жоµиллар уларга
гапирсалар: «Саломат бґлинглар! Омон бґлинглар!» - дейдилар»,-
деб, бу µолда инсон ґзини іандай тутиши кераклигига иршод
берди.
10- Ф А С Л
ФОЙДА ТАЛАБ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
Жаноб пайІамбаримиз:
-Ґикмат мґъминнинг йґіотган керакли нарсасидир. Уни іаерда
топса дарµол олади, іабул іилади,- деганлар. Шу муборак µадис
µукми талаба учун µаётий шиордир. Уни µаётига татбиі этмоІи
зарурлиги ва фойда талабида давомли бґлиши µамда фазилати,
усуллари µаіида сґз юритамиз.
Шубµасиз, улуІ ниятлик талаба фойда талабини µамма ваіт ва
жойда іилиши шарт, яъни ґз манфаатини доим кґзлаши зарурдир.
Уларни ёдда саілаб ґз ґрнида истеъмол эта олиши билан файзи
ошади. Жамиятда µам µурмат-эътибори пайдо бґлади.
Аммо истифода, фойда талаб іилишнинг усули µар ваіт ёнида
ёзув асбоблари бґлишидир. Ручка, іалам ва іоІоз, дафтар каби
ашёлар толибнинг µамроµи бґлмоІи керак.
Замона такомиллаши билан ґіув-іуроллари µам камолга іараб
юз бурмоіда. Китобнинг нусхасида сиёµдон деб зикр іилинган
бґлса, биз замонамиз кенг ишлатаётган ёзув ашёларини келтирдик.
Агар ёнида бу асбобларни олиб юрса, эшитган фойдали, µикматли
гапни ґзига іайд іилиб іґйиши мумкин бґлади. Аµли донишлар:
Ким зеµнига ишониб ёд олибди,
Ёд олгани тезда ундан іочибди,
Ким ёзиб, іайд айлади,
Кетмас іилиб уни боІлади.
Доим ґз ёнида іарор топади,- деганлар. Яна дебдилар:
-Илм - кишилар тилларидан олинган улуІ маµсул. Чунки, улар энг
яхши ва пурфойда эшитганларини ёдлаганлар, іалбларига
муµрлаганлар ва кґнгилларидаги тажрибадан ґтган, фойдалисини
гапирганлар. Мана шулари илмдир.
Шайхул ислом, буюк устоз, Адибул Муµтор номи билан машµур
зот а.р. айтар эдилар:

60
www.madrasa.uz

Ґазрат Ґилол ибн Ясир розияллоҳу анҳу жаноб Расулуллоµнинг


саµобаи киромларга бир нарса деб турганларини кґрган экан.
Шунда:
-Ё, Расулаллоµ! Жоним сизга фидо бґлсин! Ґозирги саµобаи
киромларга айтган µикматли сґзларингизни менга µам айтиб
беринг!- деди. Жанобимиз:
-Эй, Ґилол! Ёнингда сиёµдонинг борми? Ёзув ашёларинг борми?-
дедилар.
-Сиёµдоним йґі,- деди. Жаноби Сарвари Коинот:
-Эй, Ґилол! Зинµор сиёµдондан ажралма! Хайрнинг кґпи іаламда
ва іалам аµлларидадир. Улар іиёматгача фазилат соµиби бґлишда
бардавомдирлар,- деб айтдилар. Жаноб с.а.в илмни іайд этиш,
уни ёзиб іґйишнинг улуІ ишлардан эканига ишора іилдилар.
Шайхул ислом, Садри Шаµид Ґисомиддин (а.р.) µазратлари
ґІиллари Шамсиддинга µар куни илму µикматдан бирон енгил
нарсани ёд олиб боришни буюрган эканлар. Чунки, бу иш енгил ва
осондир. Тез кунларда улар тґпланади. Умр µам зое кетмайди.
Ґазрати Асом ибн Юсуф (а.р.) бир динорга іалам сотиб олган
эканлар. Бир динор жуда катта пул. Маісадлари эшитган
фойдаларини дарµол ёзиб олиш эди. Зеро, умр іисіа, илм эса
кґпдир. Умр тугайди, илм асло тугамайди. Умрининг ґтиб бораётган
сонияларини Іанимат билмоІи керак.
Айниіса, кечани ва бґш ваітларни Іоят Іанимат билиб, іадрлаш
зарур. Машойихларимиз:
Кечалари узун ва у сенинг буюк ґлжангдир. Ундан ґринли
фойдаланиб іол! Зинµор уйіу билан кечани іисіартирма! Кундуз
эса ёруІлик, зиёдир. Уни гуноµ ва бекорчилик билан чангитиб,
ифлослантирма!
Талаба улуІ ёшлик мґйсафид, илмли кишиларни Іанимат
билмоІи керак. Бу зотлардан, илмидан фойдалансин. Илмлари
бґлмаса, камоли одоби билан µушнуд іилиб, дуоларини олсин!
Шундай фойдалана олмаса, µеч іайтариб бґлмас хатога йґл іґйиши
мумкин. Зеро, іґлдан бой берилган нарсани ґрнини босадиганини
топиш мумкин эмасдир. Бу µаіда шайхул ислом, устоз Бурµониддин
МарІиноний µазратлари ґз устози, шайхи µаіида шундай деганлар:
-Јанча шайхлар, устозларга етишдим, іанчаларининг
суµбатларида бґлдим. Кґнгилдагидек хизматларини іилиб, улардан
фойдаланиб, дуоларини ола билмабман! Файзу футуµли
иршодларидан баµраманд бґлолмабман!
Ґазрати Али каррамаллоµу важµаµул карим:
-Агар бир ишни бажаришга бел боІласанг, ишни охирига етказ!
Охирига етказишдан бош тортма! Аммо Аллоµнинг илмидан юз
61
www.madrasa.uz

ґгиришинг, хорланишинг ва хасратга тушмоІингга кифоядир. Илм


ґрганишдан бош тортишлик мусибатлар сґнгидан келадиган
надоматларга етарлидир. Шунинг учун, µар дамда бундан
Аллоµнинг даргоµидан паноµ сґра!– деганлар.
Бир донишманд:
-Мен сенда ґзини азиз ва муµтарам бґлишни хоµлаётган нафсни
кґрдим. Аммо, иззату икромга мана шу нафсни хор іилмагунча
зинµор эришмайсан!- айтган экан.
11- Ф А С Л
ИЛМ ОЛИШДА ПАРҐЕЗ ВА
ТАЈВО ҐАЈИДА
Жаноб сарвари Коинот саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Ґикматнинг боши таіводир, -деганлар.
Ґикматнинг аввалию охири, барчаси фойда, каттаю кичигининг
іиймати йґі бойликдир. Бу µадиси шариф µукми билан фойда ва
бойликнинг калитини іґлга киритиш йґлини билдирдилар.
Ґазрати Али каррамаллоµу важµаµул каримдан іуйидаги µадис
шариф келтирилган:
-Јайси бир инсон іирі кун µалол таомлар тановул іилиб, іирі
кун намозларини жамоат билан ґіиса, парµез ва µар іадамини
таіво билан босса, Аллоµ іалбига хотиржамликни нозил іилиб,
тилига µикматларни жорий іилиб іґяди.
Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам яхшиликлар
асоси таіво ва парµез эканини билдирганлар. Парµез ва таіво
деганда:
-шубµа, макруµ;
-іилса гуноµ, беадаб бґладиган;
-оіибати ёмонликка келадиган;
-кґнгилда нафрат каби туйІуларни уйІотадиган;
µамда Аллоµ ґз Каломи мажидида, пайІамбаримиз муборак
µадисларида
-іилмоіликка буюрганларни бажаришга зґр бериш;
-іилма, деб іайтарганларидан;
-гуноµлиги баён этилган ишлардан тийилиш тушунилади.
Демак, таіво, парµез іилган киши Аллоµга бґйсунган, жаноб
пайІамбаримизга тґлиі эргашган бґлади. Бу барча фойдаларнинг
туганмас булоІидир.
Шунинг учун µам талаба, таіво ва парµезни ґзининг йґлдоши
іилмоІи керак. Бир муборак µадисда:

62
www.madrasa.uz

-Ким илм талаб іилаётган ваітида парµез ва таівога риоя


іилмаса, Аллоµ унга учта оІир бало юборади. ¤зи билмаган µолда
іаттиі имтиµон іилади:
Биринчиси, дунёни тоату ибодатсиз, солиµ амалларсиз ва
гуноµлари маІфират бґлмаган µолда тарк этади.
Иккинчи, бой ва беµожат іилиб іґяди. Дунёдан камчилик ва
парвардигорини эслатадиган іийинчилик кґрмасдан, дунё
лаззатига Іарі бґлиб ґтади.
Учинчи, султону амалдорларнинг хизматига мубтало іилиб іґяди.
Шариатнинг ґзига эмас, балки Аллоµнинг баъзи іулларига шариат
номидан хизмат іилади,- дейилган.
Ґар іандай µолатда µам толиб таіволик ва парµезкор бґлса, илму
амали манфаатли бґлаверади. Таълими енгилроі ва пухтароі
бґлаверади.
Толиби илм парµез ва таіво іилиши учун баъзан іуйидаги икии
омилга риоя іилмоІи керак:
Аввало, µаддан зиёда тґйиб овіатланишдан;
Иккинчидан, кґп ухлашдан µам саіланиши керак. Чунки, ортиіча
таом ва кґп ухлаш кишида ишёімасликни, дангасалик келтиради ва
тетикликни кеткизади. Шунингдек, кґп гапириш ва бошіа барча
ахлоіи замималардан саіланмоІи зарур.
Бекорчи ва фойдасиз µар іандай гап-сґзлар іиёмат куни іаттиі
азобланишга, бу дунёда одамлар атрофидан аста узоілашишлари
ва нафратланишларига сабаб бґлади.
Бозор учун таёрланган таомлардан µам саіланмоІи зарур. Чунки
улуІ зотлар бозор таомларини нажосатга яіин деганлар. Бир
сабаби, бу овіатлар Аллоµ зикридан йироі ва тановул іилган
кишини Іафлат ботіоІига туширади. Унга фаіир-камбаІаллар,
етим, беваларнинг кґзлари тушиб, ея олмаганлари учун кґнгиллари
азият чекиб, кґп іийналадилар. Бу таомнинг баракотини кеткизади.
Натижада шубµали овіатлардан бґлиб іолади.
Ґикоя іилишларича, шайхул ислом, буюк имом µазрати Муµаммад
ибн Фазл (а.р.) талабалик йилларида бозорда ва бозор учун
тайёрланган таомларни тановул іилмас эдилар. Оталари бадавлат
кишилардан эдилар. µар жума куни ґІилларининг таомларини
Іамлаб кетар эдилар. Бир куни ґІилнинг хонасида бозор нонини
кґриб іолдилар ва бундан іаттиі ранжидилар. ўазаблари келиб бир
неча кун гаплашмадилар. ¤Іиллари кґп узрлар айтиб:
-Уни мен сотиб олмадим, бунга рози µам эмасман! Уни шеригим
келтирибди. Мени авф этинг!- дейди. Оталари эса:
-Агар сен эµтиёткор бґлганингда эди, парµезлик ва таіводор
бґлганингда, шеригинг уни сотиб олишга журъат іилмас эди.
63
www.madrasa.uz

Бемаза таівоингни белгиси бґлиб, уни емасанг µам хонангда


турибди,- деб маломат іилдилар.
Аввалгилар шундай таіво ва парµезкор бґлганлар ва бунинг
шарофати билан илму фиіµга ва амалга муваффаі бґлганлар.
Илмни ґз ґрниларига етказишга эришганлар. Шу сабабдан муборак
исмлари рґзи іиёматгача боіий іолди.
Таіводор, фаіиµ бир зот васият іилган эканлар:
-Энг аввало сен Іийбатдан саілан;
-Кґп гапирадиган кишининг мажлисидан зґр бериб узоі бґл; Кґп
гапирадиган киши умрингни, ваітингни зое іилади. Кґп
гапирувчининг барча гаплари ёлІон ва тґіима бґлади. Бу оІир гуноµ
бґлиб, ёнида бґлганинг унинг жиноятига шерик бґласан ва
жазосини µам бирга оласан.
Барча бузІунчи, аµли фожир, фосиілардан µам эµтиёт бґлиш
парµез ва таіво µисобланади.
Гуноµ ишларга чаіирувчи, бекорчи ва дангасалардан нари бґлиш
µам таіво ва парµездир. Чунки, «суµбат таъсирини ґтказувчидир»,
суµбатдош ґз асарини іолдиради. Бу тоифа кишилар билан
муомала іилиш тез фурсатларда уларнинг доирасига кириб
бориши билан якунланади. Кейин бундан іутилишнинг иложи
бґлмайди.
Шунингдек, дарсни іиблага юзланиб тайёрлаш µам парµез ва
таіводандир.
Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак
суннати, одобу ахлоілари билан ахлоіланган бґлиши таіво ва
парµезнинг асосидир.
Толиби илм солиµ инсонлар, дуогґй, ёши улуІ отахону
онахонларнинг дуоларини олиш, назарларини топишни Іанимат
билиши керак. Албатта мазлум ва бошіаларнинг іарІиш ва ёмон
дуоларидан саіланмоІи шарт бґлади.
Ґикоя іилишларича, икки киши ёшлик чоІларида илм талабида
узоі юртларга кетган эканлар. Узоі юртларда Іариблик ва іанча
машаііатлар чекиб бир неча йиллардан сґнг ґз ватанларига іайтиб
келган эканлар. Бу ваіт давомида бир бирларидан ажралмабдилар.
Аммо бирлари етук олим даражасига етибди, шериги эса илм
эгаллай олмабди. Шунда диёрларининг олимлари бу µолдан µайрон
бґлибдилар. Кейин ґзларидан іандай ґіиганлари, такрорлари іай
µолда бґлгани ва іандай ґтириб таълим олганлари µаіида
сґрабдилар.
Илмга ноил бґлган йигит доим іиблага юзланиб ґтиргани,
таµорат билан ґіиганини, такрорлари µам мана шундай бґлганини
айтибди.
64
www.madrasa.uz

Шериги эса, іиблага оріа іилиб ґтириб дарс ва такрор іилар


экан. Шунда шаµар олим ва улуІлари шундай µулосага келибдилар:
Каъбага юзланмоілик ва µурматини эътироф этганининг баракоти
билан унга илмдан насибаси мустаµкам етган. Шундан олим ва
фаіиµлик даражасига эришган. Хуліу одоби билан кишиларнинг
самимий меµр ва эµтиромларини іозонган. Дуолари фазилати мана
шу маіомга соµиб іилган,- дебдилар. Каъбага юзланиш, уни
улуІлаш суннат амаллардан µисобланади. Фаіат зарурат
ваітдагина бошіа томонга юзланиш жоиздир.
Айтишларича, бир дуоси мустажоб инсон µалиги йигитни µаііига
дуо іилган экан.
Толиби илм суннат ва одоб µисобланган амалларни бажаришга
іаттиі туриши керак.
Ґаётий тажрибалардан маълумки, ким суннат ва одоб амалларини
писанд іилмаса, уларни ихлос билан бажармаса суннат ва унинг
баракотларидан маµрум бґлади. Суннатни менсимаган ва
фазилатларидан маµрум киши, фарзлардан µам, яъни савобу
ажрларидан бенасиб бґлади. Ким фарз амалларига аµамият
бермаса, ихлос ва эътиіод билан адо этмаса ґз охиратидан маµрум
бґлади. Мґъминларга берилажак имтиёзлардан насибаси узилади.
Баъзилар ушбу сґзларни барчасини жаноб Расулуллоµнинг µадиси
шарифларидир деганлар.
Фарз ва суннат намозлар іаторида, нафлларини µам кґпайтириш
толибнинг парµез ва таівосига омиллардир. Намозни хушуъ, ховф
билан ва шикаста бґлиб ґіимоІи керак бґлади. Бу µол илмига
беназир туртки бґлишига шубµа йґідир.
Шайхул ислом, буюк имом, зоµид, обид, кґп марта µаж амаллари
бажарган Нажмиддин Умар ибн Муµамаад ан-Насафий (а.р.)
µазратларидан шеър айтганлар:

Камол эт касбким, олам уйидин


Сенга фарз ґлмаІай Іамнок чиімоі.
Жаµондин нотамом ґтмак-биайниµ
Эрур µаммомдин нопок чиімоі.
Олим агар іатъий амал айласа,
ИлмиІа шойиста амал айласа,
Ани шараф гавµарини кони бил,
Гавµару кон, µар не десанг они бил!..
Кимки, бу иібол анга бґлІай насиб,
Солмаса дунё сари кґз, не ажиб,
Эгнида гар хиріаси юз чок эрур,
Гулга тґни йиртуІи не бок эрур,
65
www.madrasa.uz

Кунгаки, урёнлиі эрур зийнати,


Тийра бґлур, бґлса булут хилъати.

Шариати кґрсатмалари, буйруі ва іайтариіларига іатъий амал


іилувчи, шариат чегарасини муµофаза этувчи бґл! Беш ваіт намоз
ва бошіа ибодатларингга мустаµкам ва бардавом бґл! Шу µолингда
шариат илмларини талаб іил! Яхшилар ва яхшиликларга суян!
Покликдан іувват, мадад ол! Мана шунда камол топасан, илму
ирфон денгизида балиі каби сузасан, олиму фаіиµ бґлиб
етишасан! ЁлІиз Аллоµнинг фазлу иноятига умидвор бґл! Зеµнингни
ґзи муµофаза іилишини шикасталик билан сґрагин! Аллоµу хойрун
µофизан!
Яна дебдилар:
-Эй, фарзандларим! Аллоµ ва унинг пайІамбарига µамда
устозларингизга итоат іилинглар! Уларга сґзсиз бґйсунинглар! ¤з
маісадингиз йґлида жидди-жаµд іилиб тиришинглар! Зинµор
дангасалик ва бепарволик іилманглар! Бизларни йґідан бор іилган
парвардигорингиз µузурига іайтишингизни ёдингиздан чиіарманг!
Кечалари бамайлихотир ёнбошингизни кґрпага іґйиб уйіуга
ётманг! Зеро, яхши инсонлар кечалари кам ухлаб, уни раббиларига
тазарру, ибодат ва дуою истиІфор билан ґтказадилар.
Талаба доим кичик дафтарча (блокнот) ва ёзув іуроллари олиб
юришни одат іилсин! Зарур маълумотларни дарµол ёзиб олиш
имконияти µосил бґлади. Баъзи донишмандлар:
-Кимнинг чґнтагида дафтар юрмас,
Јалбига µикмат µам кирмас,- деб огоµлантирганлар.
12- Ф А С Л
ЗЕҐННИ МУСТАҐКАМЛАЙДИГАН ВА ЁДДАН К¤ТАРИЛИШНИ
ЈОЛДИРАДИГАН ИЛЛАТЛАР Т¤ўРИСИДА
Талаба ґз устида доим ишлаши, илмини тараііий эттириши
керак. Бунинг учун фаµм-фаросат µамда зеµнининг ґсишига ва
мустаµкамланишига киришмоІи зарур бґлади. Јувваи µофизани
кучайтирадиган омиллардан бири ґз вазифасига жиддийлик µамда
бардавомлик билан ёндашиши µисобланади.
Толиб ґз зеµнини ґстириш учун таомини µам бир оз камайтириши
керак. Кечаларидаги намозлар, Јуръони каримга іараб ґіиш
µифзни оширадиган амаллардан саналади.
УлуІлар жаноб пайІамбаримиз µадис шарифларига биноан, инсон
зеµнини ва фаµму фаросатини зиёда іиладиган асосий манба -
китобга іараб Јуръони каримни тиловат іилиш, деб башорат
берганлар. Чунки, Жаноб саллаллоҳу алайҳи васаллам:
66
www.madrasa.uz

-Умматимнинг энг афзал амали китобдан Јуръон каримни


тиловат іилишларидир,- деганлар.
УлуІ валийлардан бґлган Шаддод ибн Ґаким (а.р.) µазратлари
тушларида замондош ґтган бир улуІ зотни вафотидан кейин кґрган
эканлар. Шунда ундан:
-Јайси іилган амалингиз фойдалироі экан, кґпроі баµра
олдингиз?- деб сґраганлар. Ул зот:
-Китобдан Јуръони каримга іараб ґіиш бизга кґп баµра
етказди,- деб жавоб берган.
Чунки, іараб ґіилганда киши шошилмайди, ояти карима
маъноларини яхшироі тафаккур іилишига имкон бґлади. Бу,
шубµасиз, зеµнни ривожлантирадиган омиллардан биридир.
Толиб дарслигини, китоб-дафтарини іґлига олаётганда ушбу
калималарни айтмоІи керак:
Бисмиллаµи ва субµаналлоµи вал-µамду лиллаµи ва ла илаµа
иллаллоµу валлоµу акбар, вала µавла вала іуввата илла биллаµил
алиййил азиймил азизил алим. Адада кулли µарфин кутиба ва
юктабу абадал абадина ва даµрад-даµирин.
(Аллоµ исми билан бошлайман. Аллоµ барча нуісондан пок зот.
µамд, чексиз маітов Аллоµга хосдир. Аллоµдан бошіа ибодат
іилишга лойиі маъбуд йґі. Куч-іудрат, іувват Аллоµники, µар ишга
іодир бґлиш фаіат Аллоµ билан бґлади. У жуда улуІ, бекаму-кґст
іодир, µамма нарсани билувчи зот. Ёзилган ва ёзилажак µарфлар
сонича абадий, доимий (шу зикрларни) айтаман.)
Дарсни тугатганда мана буларни айтмоІи керак:
Аманту биллаµил ваµидил аµадил µаііи ваµдаµу ла шарика лаµу ва
кафарту бима сиваµу.
(Ґаі бґлган, яккаю ягона, мулку тасарруфотида ёлІиз, шериги йґі
Аллоµга имон келтирдим, унинг бору бирлигига, іудратига
ишондим. Аллоµдан бошіа барчасига, ишончимни бермадим, куфр
келтирдим.)
Талаба жаноб ПайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламга
салавот айтишни зиёда іилмоІи µам зеµнига ижобий таъсир
кґрсатади. Чунки, улар Сарвари Коинот, ґн саккиз минг оламга
раµмат іилиб юборилганлар. Ґаі таало ул зотни
Раµматан лил аъламин,
Яъни, бутун оламларга раµмат пайІамбари іилиб юбордик, деб
мадµ этган. Салавотнинг фазилатига бу ояи карима µам далолат
іиляпти.
Шунингдек, мисвок тутиш, яъни тиш тозалаш, оІзини бадбґй
бґлишдан саілаши µам зеµнни чарµлайдиган омилдир. Ґазрат

67
www.madrasa.uz

Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам мисвок фазилатларини


баён іилиб, зеµн учун фойдасини алоµида таъкидлаганлар.
Асал еб туриш, ёнІоіни шакар билан аралаштириб ейиш µамда
µар куни йигирма бир дона іизил майиз тановул іилиб туриш
зеµнни мустаµкамлайди. Майизни ґз сґлаги билан емоІи тавсия
іилинади. Бу баъзи касалликларга даводир.
Билгилки, нима оІиздаги нам, балІамни камайтириб йґіотса, у
зеµнни ґткирлайди. БалІам, оІиздаги намликни зиёда іилса, у
зеµнни ґтмаслаштиради. Нисён – унутиш касалини кучайтиради.
Аммо зеµн паст бґлишига гуноµ ишларга мойил бґлиш, ибодатга
аµамиятсизлик ва дунё Іам-ташвишларига берилиш µам сабаб
бґлади. Бу іалбни банд іилади, дунёвий µожатларини кґпайтиради.
Байт:
Вакийъ µазратларига іилдим шикоят,
Зеµну иітидорим менга Іам-хасрат.
Деди: чекма ташвиш зеµну иітидорингга,
Лекин авлороідир Іамноклик гуноµингга.
Маъсияту гуноµни тарк этиб ґт,
Тариіи мустаіимга ихлос ила ґт.
Ґифзу іувватингга раббинг иноят айлар,
Яна кґп яхшиликларга µидоят айлар.
Гуноµни тарк этгину халі аро мумтоз бґл,
Ґаінинг µузурида соµиби имтиёз бґл.
Гуноµингга тавбаю надомат йґі
Раббингни µузурида бахту саодат йґі.
Бґлиб іолур абад шиоринг маµрумлик,
Бґлиб іолур шамоилинг мазмумлик.

Аіли расо инсон µеч іачон дунё ишларига Іам-ташвиш чекмайди,


Іам-Іусса, алам тортишнинг зинµор фойдаси йґі, аммо зарари бор.
Дунё учун Іам ема, Ґаідин ґзгани дема,
Биров молини ема, Сирот узра тутаро!
(Хожа Аµмад Яссавий)

Ваµоланки, дунё Іами, орзу-µаваслар іалбни зулмат билан


іоплайди. Бундай іалб эгасини ичи доим іиш, µеч ёришмас. Охират
Іами эса, іалбга ёруІлик беради ва бу нур киши юзида,
ибодатларида кґринади. Бу улуІ нур намоз ґіиш, барча хайрли
амалларга чорлайди. Дунё учун Іамдан ман этади, µаёлни турли ґй-
фикрлар банд бґлишдан іайтаради. Чунки, дунё ташвиши
ибодатдан тґсади, охират ташвиши эса ибодатга чаіиради.

68
www.madrasa.uz

Барча яхшиликлар ибодатдир. Намозни шикасталик билан ґіиш


ва илм таµсил іилиш Іам-іайІуни самарали кетказувчи омилдир.
Ґазрати шайхул ислом, буюк имом Наср ибн Ґасан ал-
МарІиноний (а.р.) ґз іасидаларида айтганлар:
Эй, Наср ибн Ґасан! Сенга айтай насиµат!
Яна билки, имонли іулоііа киргай насиµат!
Илмнинг бари µазинадир, баµоси йґі,
Соµибининг дилида дунё ІавІоси йґі.
Илмдек вафодор борму дунёда,
Илмдек шифокор борму дунёда.
ўаму ташвишларга малµамдур илм,
Дарду аламингга дармондур билим.
Илм Ґаіни танитар, шундан ул зоµир,
Бошіалари Ґаідин бурар, шундан ул ботил.

Шайхул ислом, буюк имом Нажмиддин Умар ибн Муµаммад Ґасан


ан-Насафий (а.р.) µазратлари умму валадлари µаіида шундай байт
ёзганлар:
Чу сайъ этди бир нозанин
Меµру іалбим риштасин тутмоі учун.
Лек айтдим анга: мани іґйгин холий,
Јалбимда йґідур макон санга,
Илм риштасин тутмоі учун.
Илм таіво ва фазилатга йґлбошчи,
Англаким, барча бойликлар сардори.

Зийраклиги, донолиги билан мени ґзига боІлаб олган ва


яноіларининг яшнаши ва кґзларининг малоµати билан мени ром
іилган зотга саломлар бґлсин! Мени шундай койиди-ки, бир гґзал,
малоµатлик жонон ёітириб іолди. Унинг васфини аниі
тасвирлашга, хуліу кґринишини маромига етказиб сифатлашга аіл
µайрон іолди. Шунда унга: «Мени холи іґй! Узрларимни іабул эт!
Хоµишларингга юролмайман. Чунки, мен вужудимни илм олишга
баІишлаганман! Јалбимни фаіат шу кучли ґраб олган. Билсанг, мен
улуІ фазилат, парµез ва таіво талабидаман. Бу барча бойликлардан
µам бебаµодир. У дунё муµаббатини танимоідан µам беµожат
іилур!»- дедим.
Аммо ёдда саіламасликни ушбу ишлар µам содир этади:
-хом пиёз, нордон олмалар ейиш;
-осиб іґйилган нарсаларга іараш, масалан: ювилган кирлар ва
шу кабилар; шунингдек,
-іабристондаги ёзувларни ґіиш;
69
www.madrasa.uz

-туяларни орасидан ґтиш;


-бит-бургани ґлдирмай ташлаш µамда
-кумуш асбоблар билан елкадан іон олдириш - буларнинг
µаммаси зеµнни заифлашувини келтиради.
13- Ф А С Л
РИЗЈ ҐАМДА УМРНИ ЗИЁДА ВА КАМ ЈИЛАДИГАНЛАР Т¤ўРИСИДА
Шубµасиз, толиби илм нима овіат еяётганига эътибор бермоІи
шартдир. Ґалол, пок µамда шубµа, макруµлардан ва албатта,
µаромдан холий бґлмоІига іаттиі µаракат іилмоІи керак. Барча
озуіалар бу жасаднинг іувватини таъминласа, инсон шу іувват
билан дунё ва охират ишларини бажаради, ибодат іилади, илм
ґрганади ва касб-µунар іилади.
Шунинг учун, толиб озуіасига тегишли барча илмлардан бохабар
бґлмоІи, уларни оІишмай татбиі этмоІи зарурдир. Нима
таомларига барака келтиради ва маµрум этади, буни яхши билмоІи
керак бґлади. Шунингдек, умр ва саломатликни зиёда ва мустаµкам
іиладиганларни µам яхши билиши зарур. Шунда илм учун іилган
µаракатлари зое кетмайди, балки илм ва тажрибаларини оширишга
имкониятлари кенгроі бґлади. УлуІлар буларнинг µар бири µаіида
кґплаб китоблар ёзганлар. Ушбу ґринда шу китобларда баён
іилинган баъзи зарурий масалаларни келтирамиз.
Жаноб пайІамбаримиз Муµаммад саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Аллоµ таолонинг белгилаб іґйган таідирини µеч нарса ґзгартира
олмайди, фаіат дуогина, у µам таідири илоµий ила ґзгартириши
мумкиндир.
Аллоµ белгилаган таідирдаги инсон умри µам бирон сабаб билан
узайиши ёки камайиши мумкин эмас, аммо яхшилик умрни зиёда
іилади,- деганлар. Ушбу µадиси шарифни давомида:
-Ґаіиіатда киши йґл іґйган камчилиги ва гуноµи билан ризі-
насибасини кесиб іґяди, боридан µам маµрум бґлиб іолади, -
дейдилар.
Ушбу муборак µадис гуноµу камчиликлар инсон ризіини
камайишига сабаб эканини билдираяпти. Ризіни камайишини
келтирадиган омиллардан бири ёлІончилик бґлиб, жаноб
Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-ЁлІончилик фаіирлик келтиради,- деб огоµ этганлар. Оят ва
µадислар µукмига іараганда, ёлІончилар Худога банда,
пайІамбаримизга уммат бґлиш ва мґъмин-мусулмонлик даъвосини
іилишларига µаілари йґі экан.

70
www.madrasa.uz

Яна насибани нуісонга юзланишига бир сабаб тонгдаги уйіудир.


Зеро, кґп ухлаш фаіирлик келтиради, зеµнга салбий таъсир іилади.
Шунинг учун илм эгаллашида µам асарини іолдиради. Шеър:
Кийим киймоі келтирур іалбга сурур,
Соµиби илм бґлмоі ифтихор µам Іурур,
Тарк эта билсанг эди мудроі ва уйіуни.
Инсоннинг шодлиги кийим-кечак кийишда бґлса, илмга эга
бґлиши эса мудроі ва кґп уйіуни тарк этишдадир.
Яна айтган эканлар:
ўанимат билганга кечалар іандай улуІ Іанимат
Кеча µам умринг бир іисми, бекор кетмасин,
Ема пушмон, іилма душмон, чекма узоі надомат!
Кечаларни фойдасиз ґтиб бораётгани ва бу кечалар эса
умримиздан µисобланиши энг катта надомат эмасми?!
Шеър:
Азизим! Кечангни бедор тут!
Намозу дуо, кґзда дур тут!
Мушаррафи рушду µидоят,
Омилга гувоµ µадису оят.
Ажаб! Јґріув кґринмас фаолингда,
Кечалардин не µисоб бор маолингда?
Эй сен! Кечалари ибодатга тур! Намозу дуога іоим бґл! Шоядки,
тґІри йґлга мушарраф бґлсанг! Рушду µидоятга ноил бґлсанг!
Јанча кечаларни уйіу билан ґтказдинг!? Умринг эса ґтиб тугаб
бораяпти! Огоµ бґлсангчи!?
Јуйида зикр іилинган µар бир амални толиб ёдлаб, ундан доим
саіланиш тадоригини кґрсин!
1. Кийимсиз, ялонІоч µолда уйіуга ётиш. Албатта кенг шарвар
каби кийимда ётиши керак бґлади.
2. ЯлонІоч µолда табиий µожатларини чиіариш (бавл, Іоит
іилиш).
3. ўусл вожиб бґлган - жунуб µолида ейиш, ичиш.
4. Ёнбошлаб тановул іилиш.
5. Дастурхон устига тушган нон ушоілари ва бошіаларни исроф
іилиш, умуман увоі-ушоіларни назарга олмаслик.
6. Пиёз ва саримсоінинг пґчоіларини ёндириш.
7. Кеч тушганда уй супуриш. (Шунинг учун уй, µужрани
тозалашни, супуриб-сидиришни кундузи іилиб іґйиши керак.)
8. Уй, µужра ва µовлида, бошіа жойларда ахлат ва шу каби
кераксиз нарсаларни іолдириш, тґплаб іґйиш.
9. ¤зидан ёши катта, устоз ва іарияларнинг олдига тушиб юриш,
µатто баробар юришдан саіланмоІи керак.
71
www.madrasa.uz

10. Ота-онасини исмини айтиб чаіириш, мурожаат этиш. Бирон


жойда сґралганда µам исмларини айтишдан саіланмоІи
маµбуброідир. (Зарур ґринлар бундан мустасно.) Ушбу одоб ота-
онага риоя іилиниши талаб этилган. Чунки, улар вужудга
келишингга сабаб бґлган улуІ зотлардир. Аммо жамиятдаги
ґрнингга, илму µунар эга бґлишингга асосий сабабчи устоз ва
мураббийларга µам бу одобни іґллаш айни муддаодир.
11. Ґар іандай чґп ва нарсалар билан тиш кавлаш. ОІизнинг
бадбґй бґлишидан саіланмоІи керак. Албатта бунинг учун
тишларини ваітида тозалаб бориши ва µидларни кетказадиган
ашёлардан фойдаланмоІи зарур бґлади.
12. Јґлларини лойіа сув билан ювишдан ва тупроі билан
тозалашдан узоі бґлиши керак.
13. Остона ва зиналарга ґтириш.
14. Эшикка суяниш, унга осилишдан саіланмоІи керак.
15. Ґожатхонада узоі ґтириш, бадбґй µидларни µидлаш. Масалан:
бундай жойларда газета-журнал, китоб ґіиш зеµнга салбий таъсир
кґрсатади.
16. Тик туриб енгил µожатини раво іилиш, бавл іилиш
одобсизлик µамда тарки суннатдир.
17. Кийимни кийган µолда тикиш, тугмасини ґтказиш, таъмирлаш.
18. Енг, этаги ва кийимлари билан юзи ва баданларини артиб
іуритиш.
19. ¤ргимчак инларини іолдириш, тегмаслик. Ривоятларга кґра,
ґргимчак уй эгаларини µалокатга учрашларини тилаб:
-Улар йґі бґлса эди, бу жойларни ґзим эгаллардим,- деб ният
іилар экан.
Ґозирги тадіиіотчи олимлар ґргимчак инлари инсон асаб ва
соІлигига таъсири борлигини аниілаганлар. ¤ргимчак уясини бузиб
ташлаш суннатдир.
20. Энг асосийларидан бири - намозга бепарво бґлиш, ваітида
ґіимаслик, таµорат ва рукнларни номигагина бажариш. Намозда
шикасталик, хушу-хузуъни тарк іилиб, кибр-µаво билан туриш ва
µакозоларни µаммаси іалб нурини заифлаштиради, имон ва
таівони йґіотади.
21. Масжидга - жамоат намозига µаммадан энг охирида кириб,
энг биринчи бґлиб чиіиш.
Айниіса, аср ва бомдод намозларидан кейин оз ваіт µам ґтирмай
дарµол чиіиб кетиш таіво, илм ва бошіа фазилатлардан жуда катта
маµрум іилади.
Ґадиси шарифларда, мґъмин масжидда гґё балиі сувда µаётдан
баµра олгани каби, мґъмин µам масжидда яйрайди, кґнглида
72
www.madrasa.uz

хотиржамлик пайдо бґлади. Мунофиі ґзини масжидда іафасга


тушган іушдек µис іилади. Беµаловатлик билан іґнимга жой
тополмагани каби, имкон топиши биланоі дарµол масжиддан чиіиб
кетади. Толиб эса µаіиіий имон соµибининг хислатлари эгаси
бґлмоІи керакдир.
22. Бозорларга тез-тез бориш, борганда µам эрта бориб кеч
іайтишни одат іилиш, албатта ёмон кґрилган ишдир. Чунки,
бозорда турли одамлар ва воіеаларга кґзи тушади, хаёли
бґлинади, илми ва йґлидан чалІийди. Јимматли ваіти зое кетади.
23. Тиламчилик учун іґл узатиш µамда ґзи іила оладиган
ишларни бошіа биров іилиб беришини сґраш нафратлик ва жуда
нолойиі ишдир.
24. Ота-онаси, устозлари µаіида ёмон фикр юритиш, сґкиш,
ношоиста тилаклар билдириш, шунингдек, бошіаларга µам шундай
муносабатда бґлиш, µаіоратлаш фаіат ґзи учун энг оІир
оіибатларни келтиради.
25. Идиш-товоіларда хамир юіини, косада овіат юіини
іолдириш, юІиндини ноґрин ерларга ташлаш яхши эмас. Идишни
дарµол ювиб іґймасдан ташлаб кетиш кабилардан саіланмоІи
керак.
26. Чироіни нафаси билан пуфлаб ґчиришдан узоі бґлсин. Чунки,
буларнинг барчаси фаіирлик, муµтожлик ва бировга іарам бґлишни
юзага чиіаради.
Шубµасиз, булар оят ва µадис билан µамда улуІ зотларнинг
µаётий тажрибалари билан аниі ва іуёшдек равшан исбот этилган.
27. Синган, іуриб іолган, сиёµи йґі іалам билан ёзиш.
28. Синган тароіда соч тараш.
29. Ота-она µаііига дуо іилмоіни тарк іилиш. Устоз ва
мураббийларни µам дуо іилмаслик.
30. Саллани ґтирган µолда ґраш, чунки, бу беадабликдир.
31. Шим, шалвар каби либосларини туриб кийиш.
32. Бахил ва хасис бґлишдан ґзини узоі тутмаслик.
33. ¤та иітисод іилиш, жуда µам тежамкор бґлиш.
34. Исрофгарлик.
35. Боіимандалик, дангасалик, яліовлик кабилардан узоі
бґлмаслик.
36. Бепарво, µар бир ишга лоіайдлик билан іараш, катта-кичик
амал бґлмасин, уни менсимаслик, назарга олмаслик.
37. Ґикмат, ибрат олмаслик µам µаммаси фаіирликни чаіирувчи
амаллардан µисобланади.
Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам:

73
www.madrasa.uz

-Яхшилик ва садаіалар билан ризіу насибангизни Аллоµ


таолонинг даргоµидан тилаб олинглар!– деганлар.
Эрта тонгда, бомдод намози ваітида кґп яхшилик ва баракотлар
бор. Бу ваіт муборак ваітдир. Унда неъматлар зиёда ва мґл-кґл
іилиб берилади. Хусусан, инсон дуоларини шу соатларда талаб
іилса, шубµасиз дуоси ижобат бґлади. ¤зи фазилатга эришади.
Халіимизда: «Эрта турганнинг ризіини Худо етказади»,- деган
маіол бор. Мазкур ишоралар ґз ифодасини топган.
Ґусни хат ризі-насибани жалб этиш калитларидан биридир.
Шунингдек, очиі чеµралик, инсонларга ним табассум билан
боіиш µам гґзал ахлоілардандир. Табассум кибру µаво ва мазахдан
йироі, самимий бґлиши керак.
Ширин сґз бґлиш µам ризіни кґпайтиради.
Ґазрати Ґасан ибн Али розияллоҳу анҳудан ривоят:
-Ґовли ва ён атрофларни супуриб тозалаб іґйиш µамда идиш-
товоіларни ювиб озода тутиш бойликни жалб іилувчи асосий
сабаблардан биридир.
Яна ризі насибани энг кґп жалб іиладиган омил намоз ґіиш
µисобланади. Намозлар камоли одоб, шикасталик, хушу-хузуъ
билан адо этилмоІи айни муддао бґлиб, ризіни тез фурсатларда
мґл-кґл бґлишига боисдир. Барча аркон, вожиб, суннат, мустаµаб
ва одобларига іатъиян риоя іилган µолда намозга киришиш мазкур
улуІ фазилатларнинг негизидир.
Жаноб саллаллоҳу алайҳи васаллам чоштгоµ (зуµо) намозининг
фазилатлари ичида ризііа манфаат берадиган жиµатларини
башорат іилганлар. Зуµо намози шу фазилати билан машµурдир.
Јуръони карим ґіиш µам насибани зиёда іилувчи бир омил
µисобланади. Кечалари «Сураи воіеа»ни тиловат іилиш кґп
фойдали эканига µужжатлар бор. Шунингдек, «Мулк», «Муззаммил»,
«Лайл», «Шарµ» ва бошіа сураи карималарни ґіишда µам шундай
яхшиликлар борлигига µадис шарифларда баёнлар бор.
Ризі жалб іиладиган омиллардан бири азон айтишидан илгари
намозга масжидда µозир бґлишни олимлар айтганлар. Ґар доим
намоз азонини масжидда эшитса, бу иш зеµнига самарали таъсир
іилишига шубµа йґі. Муборак µадислар мазмунида масжидга
биринчи келадиган инсон фазилатлари баён іилиниб, унга
фаришталар масжиддан чиіиб кетгунича хайрли дуолар ва
истиІфор айтиб туриши келтирилган. Аллоµ фаришталарининг
дуосини тґсиісиз іабул іилади.
Доимо таµорат билан юрмоі, бутун бадани ва либосларини µам
пок, озода тутмоІи, бунга бардавом бґлмоІи ризіу насибасига
ижобий шаббодаларини уради.
74
www.madrasa.uz

Таµорат билан юрувчи кишини шайтон алайµиллаъна васвасага


солмаслиги ривоятларда келтирилади. Хато ва нуісондан
саіланмоІи мумкин бґлади. Таµорат билан юрувчи инсонни
муµофаза іилиш учун фаришталар муваккил іилиб іґйилади. Ґар
бир босган іадамлари тоат-ибодатга µисоб, агар шу µолда боіий
дунёга борса, имон билан шаµидлар маіомида боради.
Шунингдек, бомдоднинг суннатини µамда витр намозини уйда ёки
ґз µужрасида адо этиш µам фойдали амаллардан бири
µисобланади. Агар намозни жамоатда ґіиётган бґлса, витрни
жамоатда ґіимоІи зарур бґлади. Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу
алайҳи васаллам:
-Бомдод намозининг суннати бу дунё ва дунёдаги барча
нарсалардан афзалдир,- деганлар. Бу муборак µадис суннат
намозининг улуІ даражада эканига далилдир.
Дунё гап-сґзларини иложи борича тарк этади, айниіса намозлар
орасида, витр намозидан кейин, суннат ва фарзлар орасида дунё
гап, барча феълларни тґхтади.
Хотин-іизлар билан зарурат бґлгандагина гаплашади. Аммо
гапини чґзиб юбормайди. Аёлларни орзу-µаваслари бисёр бґлгани
уларнинг суµбати дунё муµаббатини очиб іґйиши мумкин. Бу энг
улуІ балолардандир.
ЛаІв, яъни дунё охиратга фойдаси бґлмаган, балки зарарли
барча сґз ва µаракатларни ташламоІи керак бґлади. Чунки, бу ґзига
билдирмай гуноµларга етаклаши мумкин. Безоридан Худо безор.
Донишмандлар:
-Ким бу дунёсига µам, охиратига µам кераги йґі, бефойда иш,
гап-сґзлар билан шуІулланса, жамлаган µамма яхшилигидан
айрилади,- деганлар. Донишманд Бузругмеµр:
-Агар кґп гапирадиган кишини кґрсанг, унинг мажнун эканига,
аіли заифлашиб іолганига аниі ишонавергин!- деб µикмат сочган
эканлар.
Ґазрат Али каррамаллоµу важµаµ бу µаіда шундай деганлар:
-Билгилки, аіл камол топса, оІиз сґзга очилавермайди.
Зеро, гапирса µикмат ва фойдали гапларни гапиради. Ахлоііа
оид китобларда бу тґІрида шеър бор:
Аілнинг камолига белги тафаккурлик сукут эрур,
Тилнинг отганин бил дурру-µикмат, бебаµо ёіут эрур.
Ґар неки, тил ґзидан отди, соµибига ахмоі ном отди.
-Агар кишининг аіли камол топса, гаплари камаяди. Кґп
тафаккур іилиб, ґлчаб, кесиб гапирадиган бґлади. Кишининг
ахмоілигига ишонч µосил іилавергин, гар у эзма бґлса, бґлар
бґлмасга оµиз жуфтловчи бґлса.
75
www.madrasa.uz

Нуті -инсон зийнати, кґрки. Жим туриш, сукут саіламоі эса


саломат ва тинчликдир.
Гар сґзласанг оз сґзла ва лекин соз сґзла! Шаµар бекор
іолмасинга яратилган, вайсаіи зинµор бґлма! Жим туриш,
сукутимга бир марта надомат чекдим, жоним роµатда бґлди. Аммо
гапириб, кґп надомат чекдим, жоним роµат топмади.
Ушбу дуоларни кґрсатилган ваітларда ґіишни одат іилиш киши
ризіига зиёдалик ва баракотларни келтиради.
1. Ґар куни тонг киргандан кейин намоз ваітигача юз маротаба:
Субµаналлоµи ва биµамдиµи ва астаІфируллоµал азим ва атубу
илайµи.
Аллоµни барча камчилик, нуґсонлардан поклайман ва уни
маітовлари билан маітайман. УлуІ Аллоµга истиІфор айтаман,
ґзига тавба іиламан.
2. Эртаю кеч кирганда юз марта:
Ла илаµа иллаллоµул маликул µаііул мубин.
Ґамма нарсаларни очиі баён іилувчи, µаі ва µаіиіат соµиби,
безавол мулк эгаси Аллоµдан ґзга ибодат ва сиІинишга лойиі зот
йґідир.
3. Бомдод ва шом намозларидан кейин ґттиз уч марта:
Алµамду лиллаµи ва субµаналлоµи ва ла илаµа иллоллоµу.
Ґамду сано, маітовлар ёлІиз Аллоµга хосдир. Аллоµни барча
камчилик, нуісонлардан поклайман. ЁлІиз Аллоµдан бошіа µаі
маъбуд йґідир.
4. Кейин етмиш марта истиІфор айтади:
АстаІфируллоµал азим ва атубу илайµ.
5. Бу калималарни µар доим кґп айтишга µаракат іилади:
Ла µавла вала іуввата илла биллаµил алиййил азим.
6. Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламга салавотлар
ґіиш хайрлидир:
Аллоµумма солли ва саллим ва барик ала Муµаммадин ва ала
алиµи ва асµабиµи ажмаъин.
Бошіа салавотларни ґіиш µам мумкин.
7. Жума кунлари етмиш марта:
Аллоµумма аІниний би жалолика ан µаромика ва акфиний би
фазлика амман сивака.
Парвардигоро, ґз улуІлигинг ва жалолатинг билан мени
µаромлардан беµожат іил! Парвардигоро, ґз фазлинг билан ґзинг
менга кифоя бґлгин! ¤згага муµтож іилмагин!
8. Ушбу санони кечасию кундузи айтмоі:
Анталлоµул азизу µоким. анталлоµул маликул іуддус, анталлоµул
µалимул карим, анталлоµул холиіул хойри вашшарр, анталлоµул
76
www.madrasa.uz

холиіул жаннати ван-нор, олимул Іойби вашшаµадати олимуссирри


ва ахфо, анталлоµул кабирул мутаъол, анталлоµу холиіу кулли шайъ
ва илайка куллу шайъ ва илайка яуду куллу шайъ, анталлоµуд-
даййану явмиддин лам тазал вала тазалу, анталлоµу ла илаµа илла
анталлоµул аµаду лам ялид ва лам йулад ва лам йакуллаµу куфуван
аµад, анталлоµу ла илаµа илла анталлоµу роµманур роµим.
Анталлоµу ла илаµа илла антал маликул іуддусус саламул
муъминул муµайминул азизул жаббарул мутакаббир, анталлоµу ла
илаµа илла антал холиіул бариул мусоввиру лаµул асмаул µусна
юсаббиµу лаµу ма фиссамавати вал арзи ва µувал азизул µаким.
Инсон ґз фойдаси бґлган ушбу дуо ва тасбеµларни айтиб юриши
фазилатдир. Аввало, яхшилик іилиши, жамиятда яхшиликда ном
іолдиришга µаракат іилиши µамда бировга азият беришни
ташлаши жуда керакдир. Ундан кейин катталарни µурмат,
кичикларни иззат іилиш, раµм-шафіат кґрсатиш µисобланади.
Силаи раµм, яъни іариндош-уруІлари, ака-ука, опа-сингиллари
билан яхши муносабатда бґлиш, меµр, оіибат билан алоіа боІлаш,
іґлидан келганича ёрдам бермоІи умрига умр іґшади.
Мана бу калимани µар куни тонг отганда ва кеч кирганда уч
мартадан айтсин:
Субµаналлоµи малаал мийзон ва мунтаµал илми ва маблаІар ризо
ва зинатал арши вала илаµа иллаллоµу малаал мизон ва мунтаµал
илми ва маблаІар ризо ва ва зинатал арши Валлоµу акбару малаал
мийзони ва мунтаµал илми ва маблаІар ризо ва зинатал арш.
¤сиб, кґкариб турган ґсимлик, дарахтларни синдириш ва кесиб
ташлашдан саіланмоІи керак. Агар зарурат туІилса, бу µолда жоиз
бґлади.
Таµоратни доим мукаммал олиш, намозни тґкис ґіиш µамда µаж
ва умра ойларида Јуръони каримни тиловат іилиш ва
саломатлигини саілаш киши умрини зиёда этишда ижобий
аµамияти бор. Шунинг учун тиб илмидан µам бирон нарсани
яхшилаб ґрганиб олмоІи маісадга мувофиі бґлади. Бу борада
µазрати Абу Аббос МустаІфирийнинг тибга оид китобларини тавсия
іилган бґлар эдим. Китоб «Тиб Росулиллоµ саллаллоҳу алайҳи
васаллам» деб номланади. Ким изласа ва астойдил бґлса, албатта
топади.
ЁлІиз Аллоµга µамду сано ва лутфу инояти билан жаноб
саллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак µижратларини 1420 йили
Рамазони шарифда бошлаб, 1421 йили Шавволнинг 25 куни
охирига етказилди.

77
www.madrasa.uz

Эй, Раббим! Кґп ожиз бандангни ґтказиб юборган камчилик,


гуноµ тґла лойіаларини маІфират ва авфу иноят дарёларингда
ювгин!
Устоз имоми Аъзам Абу Ґанифа µазратларининг шогирдлари имом
Абу Юсуф Шайбонийга (Аллоµ икковларини раµмат дарёларига Іарі
этсин!)
Иршод ва васиятлари
Ґазрати имом Аъзам Абу Ґанифа шогирдлари Имом Абу Юсуф
(а.р.) илму ирфон, рушду µидоятда µамда µусни сийратда
камолатни билганларида, бул зотга оі фотиµаларини бериб, мана
бу насиµатни айтганлар.
Эй, Яіуб! ¤Ілим! Бу сґзларим µаётинг дастурига айлансин!
Аввало, подшоµ ва амирларни улуІ сана! Ґурмат-иззатларини
чиройли адо эт! Уларни Аллоµнинг улуІ бандалари деб бил!
Ґузурларида барча одоб-ахлоі кґрсатмаларига риоя іил!
Ул зотларнинг олдига кирганингда зинµор ёлІон гапирма!
ЁлІончилик ва шу каби ёмон хулілардан саілан! Султон ва бошіа
амалдорлар чаіирмасалар, µузурларига тез-тез кириб чиіишдан
ґзингни тий! Ундоі улуІ даргоµларга боришга оёіларингга ихтиёр
берма! Илм, илмий µожатлари учун чаіирсалар, албатта бор!
Фойданг етиши мумкин бґлган жойларга µозир бґл!
Агар µузурларига киришни кґпайтирсанг, турли µожатлар билан
кґзларини іабартирадиган бґлсанг, µурмат-иззатинг іолмайди.
Натижада, сени хорлайдилар, илмингни µам, ґзингни µам менсимай
іґядилар. Ґурматинг іолмагани илму шариатнинг беµурмат
бґлганидир.
Шунинг учун бу даргоµларга зарурат бґлмаса, зинµор яіин келма!
Уларни алангаси баланд, іизиган олов деб бил! Оловни иссиілиги
ва ёруІлигидан ґртача масофадан фойдалан! Оловга яіин келма-
ки, куйиб іоласан! ОІир дард орттирасан! Чунки, уларнинг
баъзилари ґзига яхши кґрганини бошіаларга раво кґрмайди ва
фикридан кґра тґІри ва µаі бґлган фикр билан µисоблашмайди,
іабул µам іилмайди.
УлуІ ва подшоµлар µузурида кґп гапиришдан саілан! Кґп
гапирсанг, гапинг орасидан сени мулзам іиладиган ва бир-бирига
зид ґринларни іидириб, ґз гапинг билан ґзингни мулзам іилиши
мумкин.
Шунинг учун уларни µузурига кирсанг, обрґ ва іадр-іийматингни
бил!

78
www.madrasa.uz

Бошіаларнинг µам іадрларини назарингдан іочирма! Агар унинг


олдида сен танимайдиган аµли илм, донишмандлар бґлса, у ерга
зинµор кирма! Журъат µам этма!
Чунки, агар илминг улардан саёз бґлса, ечиладиган масалаларда
аµли илмлардан устун келиб, ґзингга зарар іилишинг мумкин. Агар
улардан кґра олимроі бґлсанг, ечиладиган масалалар устида
бехабар ёки тажрибасизлигинг учун жавоб беролмайсан ёки ноґрин
µаракатларга йґл іґясан. Шунда обрґйинг тґкилади, іадринг
іолмайди. Султон ва бошіа амалдорларнинг назаридан іоласан.
Агар султон µазратлари бирон амални, мансабни таклиф
іилсалар, фаіат дин ва мазµабингизга фойда, устоз ва мазµабингиз
рози бґлишини билсангиз іабул іилинг. Бундай бґлмаса, албатта
іабул іилманг.
Илм ва µукмларингиз мазµабингизга риоя іилмоІига жидди-жаµд
кґрсатинг ва шунгагина рози бґлинг! Токи, µукм деб, бошіа мазµаб
ва илмларга мурожаат іилишига мажбур µамда эµтиёж
туІдирмасликка µаракат іилинг.
Саройдаги ва бошіа мансабдорлар билан боІланиб туришдан
эµтиёт бґлинг! Балки, зарурат бґлса, Султон µазратларининг ґзи
билан яіин муносабатда бґлинг! У билан алоіангиз мустаµкам
бґлса, атрофидаги барча зотлардан узоі бґлинг! Шунда
эътиборингиз, тинчлик, фаровонлигингиз боіий бґлади.
Кґпчиликни ичида фаіат сґралган масалага жавоб бер! Оммани
µузурида турганингда кґп гапиришдан саілан! Савдогар аµли µамда
халі оммаси µар іандай сґз, масалани бирдан узоіларга
етказадилар.
Сени олим ва омил деб, эътиіод іиладилар ва µар бир айтган
иршодингни диііат билан іулоі тутиб амал іиладилар. Керак
бґлса, билганларича текширадилар. Кґп гап ихтилофлар
манбаидир. Шунинг учун кґп гапириш ва ихтилофлик масала µал
іилишдан саілан!
Кґпчилик ичида фаіат илму маърифат билан оммабоп илмий
сґзлагин!
Муомаланг ва µаракатларингда мол-дунё муµаббати борлигига
ишора іилма! Агар бунга йґл іґйсанг, сен µаіингда турли ёмон
фикрлар пайдо бґлишига сабаб чиіади. Пора олишга майли бор,-
деб ґйлашлари ёки сени µам порахґр деб ґйлашлари мумкин.
Бирон жамоатга µозир бґлсанг, овоз чиіариб кулиш, µатто
табассум іилишдан µам саілангин! Чунки, сени мутакаббир,
мансаби, илми билан гердайган, ґзини катта оладиган киши экан,
деб ґйлашлари мумкин.

79
www.madrasa.uz

Бозорларга боришликни кґпайтирма! Фаіат зарурат бґлганда,


шунда µам иложи бґлса, бошіа кишининг чиіиб келишини илтимос
іил.
¤смир, ёш йигитчалар билан кґп гаплашма! Зеро, уларда фитна
бордир. Аммо ёш болалар билан гаплашмоі, µатто бошларини
силаб эркалашни зарари йґідир. Чунки, уларнинг беІубор
іалблари, самимий іилиілари инсонни яхшиликка, меµр-шафіатга
ундайди. Лекин бу амалнинг асли суннат экани маълумдир.
Эй, шогирд! Катта кґча, гавжум жойларда µамда шаµар ёки
іишлоінинг катталари билан бирга юришдан саілан!
Агар µурмат іилиб, олдингга ґтказиб юрсанг, Худо берган илмни
хор іилган бґласан. Илму ирфоннингни айбга жалб іиласан! Агар
уларнинг олдига тушиб юрсанг, унда ґзингни айбу нуісонга жалб
іиласан. УлуІ ёшлари, мґътабар мансабларини, иззатларини
назарга олмаган бґласан. Бу билан ґзингни хор іиласан.
Жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васаллам:
-Кичикларимизга раµм-шафіат іилмайдиган ва катталаримизни
µурмат іилмайдиган киши биздан эмасдир,- деб огоµлантирганлар.
Кґчада ґтирма! Зарурат бґлса, масжидда ґтир!
Эй, ґІлим! Бозор ва масжидларда таом тановул іилмагин!
Шунингдек, кґчаларда µам овіатланма! Жойларда сотилаётган
ичимликни, ичимлик сотувчилар іґлидан µам ичмагин! Бундан
саіланиш ґзингга фойдадир.
Эй, фарзанд! Яна бир нозик муµим ишни билиб олгин! Раста ва
таом тановул іилишга мґлжалланган хонтахта (стол) устига ґтирма!
Ипак матоли турли µарир µамда ялтир-юлтир кийимларни
кийишдан саілан! Чунки, бу кийимлар эркакларга ярашмайди.
Ґулі-атворларини бачкана бґлишини ва аёллар табиатига
мойилликни келтиради.
(Шубµасиз, турли таіинчоілар -узук, занжирлар, µатто соатни µам
зийнат учун таіса, мазкур хислатлар эгаси бґлиб іолганини ґзи µам
билмай іолади.)
Эй, фарзанд! Аµли аёлинг билан уйда ва бир ґринда бґлганингда
кґп гаплашма! Фаіат зарурат ваітида, шунда µам зарурат
миідорича бґлгани маъіулдир.
Кґп яіинлик іилишдан, уни µадеб баІрингга босишдан саілан.
Унга яхши ният билан, Аллоµни ёд этиб «бисмиллаµ» деб яіинлаш.
Аµли аёлинг билан бґлганда бошіа аёллар тґІрисида µеч
гапирма! Хатто ґз чґриси ва бошіаларнинг чґрилари µаіида µам гап
очма.
Јайтар дунё, дейдилар. Бегона аёлларни гапирганингда, аёлинг
µам бегона эркаклар тґІрисида гапириши мумкин.
80
www.madrasa.uz

Агар іодир бґлсанг, зинµор бева, эрдан ажраган ёки ёлІиз отаси
ва ёки онаси билан іолган ёки фарзандлари бґлган аёлга уйланма.
Агар уни хотинликка олсанг, шу яіинларидан биронтаси уйга
келмаслиги шарти билан уйлан. Чунки, агар хотин бой-бадавлат
бґлса, ота-онаси бу моллар бизники, деб даъво іиладилар.
Мол-дунё іґлнинг кири, ваітинчалик бериладиган, тезда сарф
бґлиб кетишга маµкум нарсадир. Уни деб іанча асабинг ва
обрґйинг кетади.
Имкон іадар іайнотангни уйига бормагин ва албатта, ичкуёв
бґлишга рози бґлмагин! Агар ичкуёв бґлсанг, улар молингни олиб,
яна топганингга тама іиладилар.
Олдинги турмушидан фарзанд орттирган аёл билан турмуш
іуришдан саілан! Чунки, µеч сир эмас, бу аёл мол-дунёни
болаларига ажратиб тґплайди, µатто сени молларингни µам
ґІирлашга боради. Шу билан топганларини µаммасини болаларига
инфоі іилади ва сенга кґпинча аµамият µам, ваіт µам ажратмайди.
Молингга унда вафо топишинг жуда мушкул бґлади. Негаки, унинг
боласи сендан µам, молингдан µам кґра азиз, іадрлироідир.
Эй, ґІлим! Дунё Іам-ташвишларидан µалос бґлишинг учун,
зинµор бир µовлида икки хотин (икки рґзІор) билан турма! Уларнинг
µовлиси µам, кириб-чиіадиган эшиклари µам бошіа-бошіа бґлсин!
Агар µожатларини адо этишга іодир бґлишингга ишонсанг, бунинг
учун касб-µунар, сармоянг бґлса, кейингиларини хотинликка олгин.
Йґіса, биттаси билан кифоялан!
Ґаётда аввал илм таµсил іил, кейин касб-µунар іилиб µалолдан
мол-дунё тґпла! Шундай кейин уйлан! Чунки, агар илм таµсил
іилаётган ваітингда мол-давлат талабига ґтсанг, шубµасиз илм
олишга ожиз бґласан. Мол-давлатинг кґпайиб, маишатга
іизиіасан, чґри ва ёш хизматчиларга сотиб олишга раІбатинг
ошади. Шу билан давлат кґпайтириш ва хотинлар билан машІул
бґлиб іолиб, илмдан бенасиб бґласан. Умринг ва іимматли
ваітларинг бекор кетади. Кейин болаларинг кґпаяди, аµли аёл Іам-
ташвишлари µам ортиб, ґз-ґзинг билан бґлиб іоласан. Шубµасиз,
µожатларини чиіариш ва манфаатларини зиёда жалб іилишга
бериласан. Натижада илмни ва унинг фойдаларини тарк іиласан!
Эй фарзанд! Ёшлик ваітингда илм билан шуІуллан! Ёшликни
Іанимат билиб илм, касб-µунар эгалла! Чунки, унда іалбинг турли
Іам-ташвиш, муаммолардан µолий бґлади. Нимани іизиіиб
ґрганса, іалбга ґрнашади. Илм ва касб эгаллагандан кейин мол-
давлат йиІишга µаракат іилсанг, тґІри йґл тутган бґласан. Аµли
аёл, фарзандларни кґплиги, шубµасиз, іалб ва µаёлингни
эгаллайди, ташвиш ва муаммолар кґнглингни банд іилади.
81
www.madrasa.uz

Јачон мол-давлат тґпласанг уйлан. Маслаµат билан муносиб ва


салоµиятли кишиларнинг солиµа фарзандини турмушинг мазмунига
айлантир.
Эй, шогирд! Таівони, Худодан іґріувни ґзингга касб іил!
Шиоринг µам, іадаминг µам муттаіинлар шиори ва іадами бґлсин!
Омонатдор бґлмоі, омонатни соµибига белгиланган ваітда адо
этишга іаттиі тиришгин! Омонатда µам, халі оммасига іилган
панду насиµатларингга аввало ґзинг амал іилувчи бґл! Ґаінинг µам,
халінинг µам олдида юзинг ёруІ бґлишига сабаб йґлни раво кґр!
Эй, фарзанд! Зинµор таіво ва илминг ёки бошіа хислатларинг
туфайли одамларга паст назар билан іарамагин.
Ґурматингни µам унутма! ¤зингни іанча эъзоз ва улуІласанг,
бошіаларни µам шунчалик эъзозу икромга муносиб кґргин!
Инсонларга іиладиган муомалаларингда жуда µам эµтиёт бґлгин!
Уларнинг µаётларига ґзингча аралашма! Ишларига µам киришиб
кетмагин! Фаіат, агар алоіа боІласалар, сен билан салом-алик
іилсалар, ґз µурматингни билган µолда муомала ва муошара ґрнат!
Илм билан, фаіат илм билан алоіада бґл! Турли хайрли
масалалар ечими билан уларга иібол іил! Не саодатки, агар улар
илм аµлларидан бґлсалар, илм билан машІул бґладилар. Агар
ундай бґлмаса, улар сени яхши кґрадилар, илм ва илм аµлига
іалбларида муµаббат уйІонади.
Эй, шогирд! Дин иши, аµкомларини омма ичида кенг равишда
тарІиб ва ташвиі іилишдан саілан! Дунё ишлари билан боІлаб
баробар гап юритишга µаракат іилгин! Чунки, одамлар сенга иµлос
іиладилар, гапларингга эргашадилар ва батамом дин билан
шуІулланиб іоладилар. Буни оіибатини тафаккур іил!
Эй, фарзанд! Бирон масала юзасидан фатво сґрасалар, сґралган
масалагагина жавоб бергин! Ґеч бир масалага яна бошіа
масаланинг жавобини іґшиб жавоб бермагин! Чунки, бунда
сґровчиларни чалкаштириб іґйиш мумкин бґлади. Ґатто мубµам ва
мушаввиш іилади, аниі жавоб тополмай сарсон бґлади. Шунинг
учун, сґралган саволга, ґзи фаµмлайдиган іилиб, лґнда ва ихчам
жавоб ахтаргин!
Эй, фарзанд! Огоµ бґл! ¤н йил касбу µунарсиз, овіатсиз іолсанг
µам илмдан воз кечма! Зеро, илмдан юз ґгириш барча яхшиликдан
юз ґгиришдир. Илмдан іорним, мансабим ёки бошіа дунё µожатлар
деб кетишинг оІир мусибатдир. Балки µаётинг яна µам тангроі,
бало ва офатлар билан машаііат гирдобига тортилишига сабаб
бґлади. Зинµор илм таµсилини тарк этмагин.
Эй, шогирд! Аµл илм ва аµли фазлларга жуда эµтиромли ва
эътиборли бґл! Ёши улуІларини устозингдек, ёшларини эса
82
www.madrasa.uz

садоіатли шогирдларингдек бил! Агар ёрдамларидан фойдаланган


бґлсанг, ґз отанг ва фарзандингдек кґр! Шундай гґзал ва бетакрор
муомала, доим очиі чеµра билан іарши олгин! Бу гґзал µуліинг
уларда илмга раІбатларини кучайтириши керак.
Эй, шогирд! Илмим бор деб бозор, кґпчилик йиІиладиган
жойларда, шунингдек, бозор аµли бґлганлар ва кґпчилик ичида
юрадиган кишилар билан музокара іилиб, талашиб-тортишиб
юрмоідан эµтиёт бґл! Чунки, бу юзингни нурини кетказади. Виіор
ва салобатингни инсонлар кґзидан яширади.
Азизим! Ґаіни айтишдан, µаіиіатни юзага чиіаришдан µеч
кимдан, µатто подшоµдан µам тортинма! Бу тґІрида уят, андишага
йґл іґйма! Зеро, Аллоµ Ґаідир, µаіни яхши кґради. Ростгґй ва
µаіиіатгґйларни дґст тутади!
Эй, фарзандим! Ибодатларинг кґп бґлса, бґлсин. Аммо, бошіа
кишиларнинг ибодатидан кам бґлишига рози бґлмагин! Тоатга
муµаббатинг ва раІбатинг кучлилиги билан мумтоз бґл!
Чунки, ибодатларинг кам ёки баробар бґлса, одамлар сен
µаіингда турли салбий эътиіод іилишларига сабаб булади.
-¤зининг таіво, ибодати шу бґлса, гапини іабул іилиш, ишониш
іандай бґлар экан?- деб ґзларича фикр юритадилар.
-Илми ґзига фойда бермабди, билганига амал іилмабди ва яна
шу каби турли гап таріатадилар. Бу илм ва шариатга улкан
офатдир! Бундан саіланиш учун мутолаа ва ибодатингга зиёдалик
бахш эт µам уларга мустаµкам бґлгин!
Эй, азизим! Бирон шаµарга борсанг, бу жойни ґзингники іилиб
олмагин. Чунки, µар бир ґрмоннинг ґз шери ва бошіа аёнлари
бґлгани каби, бу жойнинг µам ґз аµли илмлари бор. Илм ва таівою
риёзатинг сабабли аµоли іалбини эгаллашга ошиімагин!
Балки, икки дунё тинчлик ва хотиржамлигини хоµласанг, шу ерлик
инсонларнинг бири бґл! Халі орасида бундай сифат билан мумтоз
бґлиш ундаги аµли илм обрґ-мартабаларига путур етишига боис
бґлади. Улар буни сезиб іолсалар нима натижалар бґлишини идрок
эта олсанг керак!
Ґаммалари сенга іарши чиіиб, сени обрґ-эътиборингга таъна ва
зиён етказадилар. Мазµабингга айбу нуісон тошини отадилар ва шу
билан бирга шаµар аµолисини µам сенга іарши іґядилар. Натижада
сенга ишонмайдилар, «айбу нуісон»лар билан ажаблик ва
іолаверса, іарІиш олган кимсага айланасан. Шунинг учун µам бу
диёрда ґзингга µам, бошіага µам фойда бера олмайсан. Энг
яхшиси шу диёрнинг оддий бир фуіароси бґлиб юргин ва асталик
билан жамиятда ґз ґрнингга интил, то илм іуролинг ва одоб
либосинг бґлсин.
83
www.madrasa.uz

Эй, шогирд! Бирон масала юзасидан фатво сґраб келсалар, µеч


іачон мунозара іилиб, талашиб тортишиб баµслашмагин! Ґар бир
айтган сґзинг, µатто ишораларинг µам далил билан исботли бґлсин!
Имкон іадар уларни очиі ва µаммага маълум іилиб келтир!
Устозларига таъна ва маломат Іуборини зинµор тґкма, бунга ишора
µам іилмагин. Агар уларни устозларига таъна, айбу нуісон
ёпиштирадиган бґлсанг, шубµасиз, улар µам сенинг устозларингга
шуларни іиладилар.
Эй, фарзанд! Муомалаларингни барчасида огоµ бґл! Јодир бґла
олгунингча огоµ ва эµтиёткорликни энг зарурий бурчинг деб бил!
Зеро, мґъмин банда доим огоµ ва итоаткор бґлмоІига амр
Аллоµнинг Каломи мажидида бордир.
Эй, кґзларимнинг нури! Јалбингда Аллоµ билан іандай бґлсанг,
ошкорингда µам худди шундай бґл! Ичингда µам, сиртингда µам,
ёлІиз іолганингда, жамоат орасида µам Яратган парвардигоринг
билан орада иккиюзлиликка йґл іґйма! Бундай µулінинг аввалию
охири вой ва мудµишдир.
Илм муаммоларини µам ичи-ташини бир маромда ислоµ іилиб
олганингдан кейин µал іил! Маісад -Аллоµнинг ризолигини топиш
ва албатта, унинг іаттиі азоби ва Іазабидан саіланиш бґлмоІи
керак! Шунинг учун, илм маслаµати баµонаси билан дунё
муоммоларини µал іилма!
Сени илминг, таіво ва охиратингга дуруст келмайдиган бирон
амални тавсия этсалар, зинµор унга юзланма, уни іабул іилма!
Аммо бу билан динга, илмга ва охиратга фойда етказишингга
кґзинг етса, уни уддалашингга имконинг борлигини фаµмласанг,
уни іабул іил! Унда илм учун, дин учун мустаµкам тур!
Турли мажлисда ва айниіса, илмий мунозараларда іґріув ва
иккиланиш билан сґзлашдан саілан! Далил-исботлар излашдан
чарчамоіни ґзингдан узоі тут! Гапирганингда дадил, ґзинг µам
ишониб, пишиі-пухта гапир! Маъно ва µикмат билан
тингловчиларни ґзингга жалб эт!
Эй, шогирд! Кґп кулмоідан саілан! Зеро, кґп кулгу іалбни
ґлдиради, юзингни нурини кетказади. «Тирик іалб» соµиби эса
абадий зеµн, одобу ахлоі ва бошіа фазилатларда намуна бґлиш
іувватига эга бґладилар.
Хотиржам, виіору салобат билан юргин! Аммо енгил ва тез,
µушµаракат бґлгин! ОІир ва шошіалоі бґлмоідан саілан! Ґар бир
ишингни шошиб чала амалга оширишдан узоі бґл!
Оріангдан чаіирган кишига жавоб іилма! Чунки, µайвон
оріасидан чаіирилади. Гапирганингда овозингни кґп баланд іилма!
Јичіириб, шовіин солиб гапирма! Сукунатни (жим туришни) одат
84
www.madrasa.uz

іил! Яна кам, аммо аниі µаракатли бґлишни µам одат іил! Шунда
кишилар наздида ґз илмингга амал іилувчи бґласан ва турли
фитналар барµам топади.
ЁлІизлигингда ва айниіса, инсонлар орасида бґлганингда Аллоµ
таолони кґп ёд эт! То инсонлар зикр іилишни сендан ґргансинлар.
Намоздан кейин ґіийдиган вирдларни вазифа іилиб олгин.
Вирдинг Јуръон карим, зикр ва шукрдан иборат бґлсин! Бу вирд
неъматларга шукр іилмоІингга µамда синовларга сабрли, матонату
бардошлик бґлмоІингга даъват этсин!
Ґар бир ойнинг муайян кунлари рґза тутишни вазифа іилгин! Бу
хайрли амалларда µам одамлар сенга эргашсинлар! ¤зингни доимо
текшир, іаттиі назорат іил! Назоратинг дунё ва охиратингга
манфаатли бґлсин.
Шунингдек, илмингдан дунё маісадларига етишлари, уни амалга
оширишларига йґл іґйма!
Эй, шогирд! РґзІор ва олди-сотди ишларини бозорга бориб
ґзинг іилмагин. Бунинг учун бир солих Іулом, хизматчи олгин.
Мол-дунёга сенда µам унда µам іизиіиш бґлмасин. Молларингга
ва бу тґІридаги амалларингга µам Аллоµнинг µузурида тик жавоб
беришингни унутма! Хизматчинг битта солих ва содиі бґлсин!
Хизматчиларни кґпайтирма! Имкон іадар улар ґспиринлар µам
бґлмасин!
Эй, шогирд! Подшоµ ва амалдорларга яіинлигингни ґзинг изµор
іилма. Ґарчанд, улар изµор іилсалар µам сен бу ишдан саілангин!
Чунки, бунинг натижасида уларга эµтиёжинг кґпаяди. Улар
µурматингдан фойдаланиб, сени восила іилиб ґз µожатларини арз
іиладилар. Энди, µожатларини талабида бґлсанг, амалдорлар сени
хор іиладилар, µурмат ва мартабангга сув іуядилар.
Агар улар учун µаракат іилмасанг, сени айблайдилар ва маломат
іиладилар.
Кишиларнинг хатоларига, шариатга хилоф одатларига эргашма!
Балки, уларнинг µаі, шаръий шарифга мувофиі келадиган урф-
одатларига эргашгин!
Агар бирон инсонни ёмонлигини, Іаразини билсанг, уни ёмон
феълини гапирма! Уни ошкор этма! Балки, ундан яхшилик чиіишига
умид іил! Агар яхшиликлари бґлса, унда яхшиликлари билан зикр
іил!
Аммо ёмонлиги имон-эътиіод, динда бґлса, уни албатта гапир!
Бошіаларга панд-насиµат бґлсин ва уни бу хатодан халос іилсин!
Инсонлар унинг хатоларига эргашмасинлар.
Зеро, муµтарам пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:

85
www.madrasa.uz

-Фожир, бузІунчи инсоннинг барча камчиликларини одамларга


айтинг. Токи, инсонлар уларни билиб олиб, улардан саілансинлар
ва эµтиёт бґлсинлар. Бойлик, обрґ ва бошіа фазилатлари
фожирлик, фисіу фасодларини гапиришга тґсиі бґлмасин!
Шунинг учун, бирон кишини диний, эътиіодий ишларида
камчилик кґрсанг, уни мартабаю обрґсидан іґрімай гапир! Зеро,
бу улуІ ишда ёлІиз ва іудратли Аллоµнинг ґзи сенга µам, динга
ёрдам берувчи ва іґлловчидир!
Шундай іилиб, бир марта іаттиі «іуллик» іилсанг, сендан іґріиб
іоладилар. Кейин бундай номаъіул µаракатларга журъат
этмайдилар. Јатъийятлигинг олдида бирон кимса дин ишларида
бидъатга жазм этолмайди. Жасурлик ва шижоат билан µам бундай
ишга кириша олмайди.
Эй, шогирд! БошлиІинг ёки бирон амалдорнинг µаракатида илмга
ва шариатга тґІри келмайдиган нарсаларни кґрсанг ёки сезсанг,
итоатингни саілаган µолда, одобу ахлоі билан унга буни айтгин.
Зеро, унинг мартабаси, куч-іудрати µам баланд эканини доим
ёдингда тутгин! Масалан, шундай деб фикрингни изµор іилсанг
тґІри бґлади:
-Мен итоатлик фуіароингизман, сиз менинг подшоµим,
бошлиІимсиз! Ушбу сґзларни самимий іалбимдан айтиб турибман.
Шу билан бирга, илм, Аллоµ ва унинг расулининг кґрсатмаларига
номувофиі баъзи µулі ва µаракатларингизни айтиб іґймоічиман,-
деб, µужжат ва далилларни камоли эµтиром билан келтир. Бу
далилларнинг моµиятини µам англатсанг дуруст бґлади.
Бу ишни фаіат бир марта іил, зинµор такрорлама! Бир марта
іилиш билан насиµат іилиб іґйиш гарданингдан соіит бґлади.
Аммо, бу ишни такрор іилсанг ёки доимий ишингга айлантириб
іґйсанг, у µам ва бошіа амалдорлар µам сени ёмон кґриб
іоладилар. Натижада улардан кґп кґнгилсиз воіеа ва фитналар
амалга ошиб динингга ва ґзингга зарар, заµматлар етади.
Шубµасиз, бу ишлар диний имтиёзларга бґлган кенгликни
торайтиради, шариат аµкомларини адо этишни катта таµлика
остида іолдиради. Хатто іатаІон, бадарІа ва бошіа мисли
кґрилмаган офатларга сабаб бґлади. УлуІларнинг камчилигини
айтиш жуда нозик иш бґлиб ґта эµтиёткор бґлиш талаб іилинади.
Дин софлиги, шариат аµкомларининг боіий іолишига бґлган
муµаббатингни билдириб іґйиш учун бир марта ва кґпи билан икки
мартагина насиµат іил! Амри маъруф ва наµий мункар деган
фарзни бажариб гарданингдан соіит іилгин!
Албатта, бу масала юзасидан бошлиі ва бошіа амалдор µузурига
ёлІиз ґзинг кир ва имкон іадар унинг µам ёлІиз бґлишига µаракат
86
www.madrasa.uz

іил! Шунда имону эътиіоддан келиб чиіиб, шариат кґрсатмаларига


мувофиі равишда унга насиµат іил! Агар ґзи бадъатчи бґлса, у
билан илмий мунозара іил! Бу ишни ёлІиз Худонинг ризолиги учун
амалга ошир. Далилу µужжатларингни Јуръони каримдан ва жаноб
Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак µадисларидан
іоим іилгин!
Бу даргоµда сґзларинг іабул бґлса, нур устига аъло нурдир! Агар
сґзларинг іабул іилинмаса, инсоф ва тавфиі сґраб, Аллоµ
таолодан сени ґз µифзу µимоятида саілашини илтижо іилгин!
Уларга Аллоµнинг ґзи кифоя бґлишини сґраб дуо іилгин!
Эй, ґІлим! Бу оламдаги энг µаі нарса -фонийликни, яъни ґлимни
унутмагин, доим Ґаі зикрини ёдингда тут! Илму µунар ґргатган
барча устоз ва мураббийлар µаіларига истиІфор айт! Дуода
бґлмоіни ґзингга вазифа іилгин!
Аллоµ таолони нури -Јуръони карим тиловатига бардавом бґл!
Јабристонларни тез-тез зиёрат іилиб тур, улар охират
манзилларининг энг аввалидир. Јабристон, индамаслар олами
µикмат ва ибратларидан фойда ол!
Шайху машойих, мґйсафид, замонанинг зиёли кишиларини µамда
Аллоµнинг файзи ила баракотли бґлган жойларни доимо зиёрат
іилгин!
Омма ичидан бирон киши тушида жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу
алайҳи васалламни кґрдим деса, ёки бошіа бирон улуІ зот, солиµ
инсонни тушимда кґрдим деса, шунингдек, Аллоµ улуІ ва муборак
іилган манзил-маконларни кґрдим деб сенга юзлансалар, зґр
мамнуният билан µаі деб іабул эт! Масжид, іабристон ва муборак,
файзли жойларда солиµларни рґёсида кґрганларни µам хурсандлик
билан іабул іилгин!
Эй, шогирд! Нафсу µавосига эргашган, мол-дунёга іул бґлганлар
билан ґтирма! Фаіат дин, имон-эътиіодга даъват этиш маісадида
бґлса улар билан мажлис іур!
Жамоатда, шогирдларинг орасида ва бошіа ґринларда µам
ґйиніароілик ва сґкиниб гапиришни тарк эт! Бундай иллатни одат
µам іилма! Чунки, аµли илмнинг ґйиніароілиги ва сґкинувчанлиги
нафаіат ґзининг, балки диннинг эъзоз ва эµтиромига Іубор
туширади.
Эй, азизим! Муаззин азон айтгандан кейин масжидга энг аввал
кир! Сендан илгари бирон киши масжидга кирмаслигига µаракат
іил ва доим таµоратда тайёр бґлгин!
Яна фойдалик жиµатлардан бири, µовлингни подшоµ ва амалдор
µовли ва турар жойларига іґшни бґлишдан узоіроі тутишингдир.

87
www.madrasa.uz

Јґни-іґшниларингдан биронтасини камчилигини ёки бир


ношоиста ишини билиб іолсанг, уни ошкор іилма. Бу сирни унинг
учун яшир! Чунки, бу µам омонатлардан биридир. Одамларнинг
сир-асрорларини ошкор іилишдан саілан!
Агар маслаµат іилиш учун бирон киши келса, албатта, Аллоµ,
унинг даргоµига яіинлашадиган, шариат талабига мувофиі іилиб
маслаµат билан унга юзлангин!
Эй, ґІлим! Менинг бу васиятларимни, насиµатларимни іабул
этгин! Зеро, у сенга µар икки дунёда манфаат етказади, инша
Аллоµ! Бу фоний оламда µам, боіийда µам Ґаінинг иззат ва
µурматига соµиб бґлмоІингга етарлидир.
Эй, фарзанд! Бахиллик ва унинг кґринишларидан саілан! Чунки,
бахиллик Іазабни іайнатади, хусумат ва адоватга сабаб бґлади.
Зинµор таъмагир бґлмагин, ёлІончи ва µийла-найранг іилувчи
µам бґлма!
Соµиби тахлит, яъни µаі билан ботилни, жиддий ва µазилни
аралаштирадиган киши бґлмагин!
Балки, мурувватингни µар соµада муµофаза іил! Ґамма µолатда
оі, очиіроі рангдаги либослар кийишни одат іил!
Дунёга раІбатинг, µирсинг йґілигини ґз µаракатларинг билан
кґрсат! Јалбан бой ва беµожат эканингни изµор іил! Фаіирлик
аломатларини умуман кґрсатма! Буни билдирма!
Бу жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Фаірий
фахрий» яъни, «Фаіирлигим, ёлІиз Аллоµга муµтожлигим
ифтихоримдир,- деган муборак µадисларининг ифодаси бґлади.
Аммо фаіирликни зоµир іилсанг, унда куфр ва бошіа
гуноµларнинг шабадаси эсиб іолиши мумкин! Олийµиммат,
мурувватли фазилатлар соµиби бґл! Зеро, кимнинг муруввати ва
µиммати заифлашса, шубµасиз, унинг инсонлар ґртасидаги обрґ
µурмати µам тушади. Аммо сенинг манзилинг тушишида шариат ва
илмнинг µам манзилига путур етади.
Йґлда юрсанг доим назарингни ерга іарат! ¤нгу сґл, ён-атрофга
анграйиб юрма! Чунки, бунда виіор ва салобатни йґіотасан.
Ґаммом ва сартарошга хизматинг тушса, уларнинг хизмат
µаііини µалі іатори эмас, балки ортиі іилиб бер! Бу сенинг
бошіалардан мурувватинг ва µимматингни кґрсатади. Шунда,
иншааалоµ, кишилар сени улуІ кґра бошлайдилар.
Тикувчи ва бошіа µунармандларга молу матоларингни топшириб
іґймагин. Бу ишларинг учун µам бир ишончли киши таъйинлаб
олгин ва у бажарсин. Майда ґлчов ва оІирликлар устида
савдолашиб, тортишиб іизишиб юрмагин, дирµам ва бошіа чаіа

88
www.madrasa.uz

пулларни ґлчатиб юрма, балки бу ишларни ґша ишонган кишингга


топшир!
Аµли илмлар µузурида дунёни шундай бир хор ва µаіир іилиб
кґрсат, арзимас мато эканини гґзал ифодалагин. Зеро, Аллоµ
µузуридаги µамма нарса хайрли ва афзалроідир.
Илм билан шуІулланишингга кґпроі имконият бґлмоІи учун бу
дунё ишларига ишонган кишингни таъйинлаб іґй! Шунда дунё
µожатларинг іалбингни ґраб олмайди ва іалбингни яхшироі
муµофаза іилади.
Эй, шогирд! Мажнунлар билан µамда мунозара ва илмий баµс
юрита олмайдиганлар билан сґзлашма! Улардан саілан.
Яна музокара іилиш билан обрґ ва µурмат іозонишни ният
іилганлардан µам узоі бґл! Одамларга µар хил масалалар айтиб,
унга Іарі іиладилар ёки одамлар ичида Іаройиб савол топиб
бериб, уларни ґзларига іаратадилар. Бу билан сени манзилинг ва
µурматингга чанг соладилар. Шубµасиз, бу ишлар билан сени
µижолат бґлишинг ва азият чекмоІингни хоµлайдилар. Сенинг µаі
эканингни билсалар µам назарга олмайдилар, парво µам
іилмайдилар. Шунинг учун µам бу тоифалардан йироі бґлишга
µаракат іил!
Эй, шогирд! Бирон жой улуІларининг µузурига кирсанг, улар
билан талашиб-тортишма, уларга баланд келаман дема! Зиён-
заµмати тегмаслиги учун улар баланд келган нарсаларда,
овозингни µам, µужжатларингни µам баланд іилма!
Намозда дарµол имоматликка ґтиб кетмагин, имкон бґлса умуман
имоматликка ґтма! Ґурмат билан, эъзоз-икром билан ґзлари
имоматликка ґтиб беришингни сґрасалар, унда жоиздир.
Эрта тонгда ва кун іизиб турган ваітларда µаммомга кирма!
Назорат ва вазирликларга чиіма!
Подшоµ ва амалдорлар мазлумларга µукм чиіарадиган жойларида
µозир бґлма! Магар, бирон µолда сґзингни іабул іилишларини
билсанг, µаіни іарор топтира олсанг бормоІинг дурустдир.
Чунки, агар сен µозир бґлганингда, улар ношоиста иш іилсалар,
уларни іайтаришга іодир бґлмайсан. Одамлар сукут саілаганинг
учун бу ишни µаі деб биладилар.
Одамлар орасида, айниіса, илмий мажлисда Іазабингга эрк
беришдан саілан! Одамларга µар хил іисса ва латифалар µикоя
іилишдан узоі бґл! Чунки, µар іандай µикоя іилувчи ёлІон гапни
аралаштиришга мажбур бґлади. ЁлІончилик эса µамма жиµатдан
зарардир.
Аµли илмлардан бирон киши илмий мажлис ґтказишни ирода
іилса ва бу мажлис фиіµий мажлис бґлса, унга ґзинг µозир бґлгин!
89
www.madrasa.uz

Фаіат аниі билган µужжатлар билан далиллик мунозара этгин!


Билмаганингни билмадим, дейишдан хижил бґлмагин! Шунда
маІрурланмайсан, кибр-µавога кетмайсан! Агар Іурур ва
мутакаббирлик іилсанг, одамлар сени илмли, лекин усти ялтироі,
ичи іалтироі дейдилар.
Агар µужжат ва илмлар фатво беришга яроілик бґлса, уни µам
гапириб ґтгин! Агар фатво ва эътиборли томонларга мос келмаса,
зинµор ёд этма! Илм учун, билиб олсинлар, деб µам айтма!
Бирон киши илм олишни хоµлаб келса, унга дарс беришга ґзинг
киришма. Ґузурингда бошіа киши дарс беришига µам йґл іґйма!
Агар шундай бґлса, шогирдлардан бирини у билан дарс іилишга
тайинлаб іґй. Дарс берувчига µам шогирдлардан бирини назоратга
іґйгин, токи унинг мажлисида нима гаплар бґлаётганини хабар
бериб турсин. Илми іай даражада эканини µам аниіласин.
Ґурматингдан фойдаланиб ґтказилаётган мажлис ва
маърузаларга іатнашма, бу жойларга келишдан саілан!
Агар сени бу жойларга чаіирсалар, шогирдлардан бирини уларга
бош іилиб юбор! Тинчликни ва ортиіча ташвишлардан халос
бґлишни ирода іилсанг, никоµ-талоі масалаларини мавзу хатибига
топшир. Албатта, жаноза ва µайит намозларини µам ґзи масъул
кишига топшир!
Дуо ва илтижоларингда мени µам унутма! Ушбу васият ва
насиµатларимни іабул іилгин! Фаіат сенинг ва барча
мусулмонларни манфаатлари учун бу васиятни топширяпман.

90
www.madrasa.uz

Мундарижа

МУЈАДДИМА
1- ФАСЛ. ИЛМ ВА ФИЈҐНИНГ МОҐИЯТИ ВА ФАЗИЛАТИ ҐАЈИДА
2-ФАСЛ. ИЛМ ОЛИШДА НИЯТ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
3-ФАСЛ. ИЛМ, УСТОЗ ВА ШЕРИК ТАНЛАШ ВА БУ ИШДА
МУСТАҐКАМ Б¤ЛИШ ҐАЈИДА
4-Ф А С Л. ИЛМНИ ВА ИЛМ АҐЛИНИ УЛУўЛАШ ҐАЈИДА
5-Ф А С Л. ЖИДДУ-ЖАҐД ЭТИШ, ТАЪЛИМУ-РИЁЗАТГА БАРДАВОМ
Б¤ЛМОЈ ВА ҐИММАТУ ўАЙРАТ ҐАЈИДА
6- Ф А С Л. ДАРСНИ БОШЛАШ, МИЈДОРИ ВА
ТАРТИБЛАРИ ҐАЈИДА
7- Ф А С Л. ТАВАККУЛ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
8- Ф А С Л. ТАҐСИЛ ВАЈТИ ҐАЈИДА
9- Ф А С Л. НАСИҐАТ ВА МЕҐРУ ШАФЈАТ Т¤ўРИСИДА
10- Ф А С Л. ФОЙДА ТАЛАБ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
11- Ф А С Л. ИЛМ ОЛИШДА ПАРҐЕЗ ВА ТАЈВО ҐАЈИДА
12- Ф А С Л. ЗЕҐННИ МУСТАҐКАМЛАЙДИГАН ВА ЁДДАН
К¤ТАРИЛИШНИ ЈОЛДИРАДИГАН ИЛЛАТЛАР Т¤ўРИСИДА
13- Ф А С Л. РИЗЈ ҐАМДА УМРНИ ЗИЁДА ВА КАМ ЈИЛАДИГАНЛАР
Т¤ўРИСИДА
УСТОЗ ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ҐАНИФА ҐАЗРАТЛАРИНИНГ
ШОГИРДЛАРИ ИМОМ АБУ ЮСУФ ШАЙБОНИЙГА (АЛЛОҐ
ИККОВЛАРИНИ РАҐМАТ ДАРЁЛАРИГА ўАРЈ ЭТСИН!) ИРШОД ВА
ВАСИЯТЛАРИ.

91

Вам также может понравиться