Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
uz
ИЛМ ОЛИШ
СИРЛАРИ
Имом Зарнужийнинг “Таълимул мутаъаллими тариі ат-
таъаллуми” (1901 йил Јозон Император университети типо-
литографиясида чоп этилган), яъни “Шогирднинг илм эгаллаш йґл-
йґриіларини ґрганиши” китобининг таржимаси ва шарµи
Тошкент - 2004
1
www.madrasa.uz
3
www.madrasa.uz
4
www.madrasa.uz
7
www.madrasa.uz
9
www.madrasa.uz
10
www.madrasa.uz
-Илм µосил іилиш гґё игна билан іудуі іазиб, сув чиіарганчалик
меµнатга ґхшаса, µол илмига етишиш гґё киприк билан іудуі іазиб,
сув чиіарганчалик чекилган машаііатга ґхшайди,- деганлар.
Маълумки, игна µам, киприк µам іазиш іуроллари эмас. Бу
µикматлик сґзлар илм эгаллаш жуда іийин, машаііатли иш эканига
ишорадир. Шунинг учун, уни хор ва хаіир, арзимас ва фоний -
йґіликка юз тутувчи дунёга, давлатга сарфламайди, уни
алмаштирмайди. Шеър:
Дунё ноіиснинг ноіисроІи эрур,
ОшиІу-шайдоси хорнинг хорроІи эрур.
Сеµру-жодуси ила кару-кґр айлар,
Јилмишига ґзини µайрону-лол айлар.
-Бу дунё — ноіисроідан-да, камдан-камроі, жуда ноіисдир.
Дунёга ошиіу-шайдо эса ундан хорроі, бечорадан бечорароідир.
Дунё ґз сеµри билан кишини кар ва кґзини кґр іилур. Шунинг учун
µам улар ґз илмларидан далилу исботсиз µайрон іолувчи, хасрат
чекувчидир.
Демак, аµли илмлар ґзларини таъмагирлик, яъни умидворлик
иллатидан саілашлари керак экан. Акс µолда, илмининг самарасига
нисбатан дунё матоларини умид іилиш билан, илмни ва ґзларини
хор ва µурматсиз этган бґладилар. Шунингдек, илм ва илм аµлини
хор ва беобрґ іиладиган ґринлардан ґзларини эµтиёт
іилмоіликлари керак бґлади.
Аµли илмлар хусусан, толиби илмлар камтарин, камсуіум
бґлишлари керак. Тавозуликни ґзларига касб іилсинлар, у эса
мутакаббирлик билан хорликни ґртасидир.
Иффатли бґлмоі юксак инсоний фазилатлардан саналади. Иффат
- поклик, гуноµ ва маъсиятдан фориІлик, µар жиµатдан покизалик
демакдир. Кенгроі іилиб буларни одоб-ахлоі китобларидан билиб
олинади. Адибул Мухтор номи билан машµур, шайхул ислом, рукнул
ислом, µазрати устоз бир шеър айтганлар:
Ґусни хуліда таіво бор,
Таіводорга шикастлик ёр.
Камтаринлик, ширинсґзлик
Комиллик карвонин тортар.
Султони комилнинг шайхлар
Мактубига жавобин ґіи:
«Сиз яхшисиз, биз ёмон,
Сиз буІдойсиз, биз самон!»
3- ФАСЛ
ИЛМ, УСТОЗ ВА ШЕРИК ТАНЛАШ ВА БУ ИШДА МУСТАҐКАМ
Б¤ЛИШ ҐАЈИДА
13
www.madrasa.uz
14
www.madrasa.uz
17
www.madrasa.uz
19
www.madrasa.uz
22
www.madrasa.uz
24
www.madrasa.uz
эшикдан киради. Яъни, охири жавоб олади. Чунки, µар ишга жиддий
киришилса, унинг самарасига эришилади.
Яна дебдиларки, орзу-умидларга чеккан машаііатларнинг
миідорича етасан. Доно халіимизнинг:
«Жон куйдирмасанг, жонона іайда,
Тоііа чиімасанг, дґлона іайда?!» - деган пурµикмат сґзлари µам
бу фикрни іґллаб-іувватлайди. Инсон орзулари сари интилмоІи,
йґлидаги тґІаноі, азият ва іийинчиликларни енгиш учун енг
шимариб, саъй-µаракатга киришмоІи керак бґлар экан.
Баъзи манбаларда, µар іандай маісад сари іадам босишда ва
комил сифат эгаси бґлиб етишишда уч тоифа кишиларни саъю
µаракати, сабру матонати ва іизиіиши, интилиши зарур бґлади,-
дейилган. Биринчиси мутааллим – ґрганувчи, яъни шогирдга ва
иккинчи устозга µамда учинчиси ота-онасига боІлиідир. Модомики,
улар µаёт бґлсалар, µаммаларининг эµтимомлари билан киши
ґзининг маісадларига эришиши мумкин. Зеро, илму-µунар
ґрганмоііа заві, интилиш борлиги, муносиб устозни топа билиши,
ота-онанинг µаёт бґлишлари Аллоµнинг бандага берган жуда улуІ
неъматларидандир.
Шайхул Ислом, буюк имом, устоз Садидуддин Шерозий аш-
Шофеий µазратлари:
Јимирлаган іир ошар, дерлар
Ґам тинмаган тинар, дерлар.
Мушкилотни жиддийлик кеткизар,
Ґар узоіларни узоІин кеткизар.
Ґаі,- дедилар: интилганга толеъ ёр,
Ґар маконда очиі эшик бор.
Жиддийлик, іатъийятлик µар іандай ва µар бир узоі, мушкил
ишни амалга оширади, уни яіинлаштиради, ёпиі эшикларни очади.
Дарвоіеъ, µаёти торлик, іийинчиликлар билан синалаётган киши,
Аллоµ таолонинг бандалари ичида µиммат ва µайрат соµиби
бґлишга µаілироідир. Аілли, олиму фозил инсонлар ночор,
камбаІал бґлиб, камтарона µаётлари ва шу билан нодон
кишиларнинг маишатларининг бекаму кґстлиги, Аллоµ таолонинг
µикмат билан хоµлаган ишини бажаришига далил µисобланади. Ким
илму фаµм неъмати билан ризіланган бґлса, баµоси йґі неъмат
эгаси бґлибди. Хикмати илоµийга кґра, бундай бебаµо неъмат
соµиби кґпинча, моддий бойлик, мол-дунё кенгчиликларидан
маµрум бґлади. Демак, аіл билан нодонлик, бойлик билан
камбаІаллик µеч жамланмайдилар. Бири бошіасини албатта суриб
чиіаради. Шеър:
29
www.madrasa.uz
31
www.madrasa.uz
33
www.madrasa.uz
35
www.madrasa.uz
36
www.madrasa.uz
37
www.madrasa.uz
-Уч тоифа бор, Аллоµ таоло гуноµи бґлмаса µам уларга Іазаб
іилади, раµматидан бенасиб іилади,- деб марµамат этадилар, -
Кґп ейдиган, очофат, иккинчи бахил, хасисни ва учинчи
мутакаббирни Аллоµ мурувватидан маµрум этади.
Демак, бу тоифаларни гуноµлари бґлмаса µам Аллоµ азоблар
экан. Чунки, іорин тґі бґлса, ибодатга µам, яхши амалларга µам
киши дангаса бґлади. Бу таомнинг шукрини адо этмаслик бґлиб,
Іазабни чаіиради.
Кґп ейишликни зарарини µам ґйлаш зеµнга ижобий таъсир
іилади. Турли касалликларни олдини олиш, жисмини зґриітириш,
тоіатидан ортиі ишлатиб чарчатиш, шунингдек, бошіа зиёнларни
ґйлаш µам зеµнга фойда берувчи омиллардан µисобланади.
Донишмандлар айтадилар:
-Јориннинг доим тґі бґлиши, овіатга ґч, сертановул бґлиш
зийракликни, зеµнни ва мулоµаза юритиш іобилиятини кетказади.
УлуІ файласуф Жолинус шундай дейди:
Инсонга анорнинг µаммаси фойда, аммо балиіни µаммаси
зарардир. Лекин, озгина балиі кґп анордан яхшироідир.
Билгилки, кґп таом ейиш мол-мулкни ґринсиз сарфлаш
саналади. Тґі іоринга яна эµтиёжсиз ейиш айнан зарарнинг
ґзидир. Бу иш кишини охират µовлисида уіубатга лойиі іилади.
Ґаётда µам бундай кишилар инсонлар кґнглида нафрат ва Іазаб
уйІотади.
Кучли, ёІли, фойдали серіувват таомлардан истеъмол іилиш,
маълум бир миідорни белгилаб олиш ва тановул ваітини таъйин
іилиб іґйиш таом ейишни камайтирадиган омиллардан саналади.
Тановул ваітида аввал иштаµа очадиган, енгил µазм бґладиган
таомлардан бошлаш керак.
Зинµор очлар билан бирга овіатланмаслик керак, чунки шерикни
тановули таъсирлик µисобланади.
Аммо рґза тутиш, оІир меµнат, ибодатлар іилиш учун іґпроі
таом ейиши жоиз. Шунингдек, ґзининг іувватини мустаµкамлаш,
соІлигини тиклаш учун µам кґп таом ейиши дурустдир.
6- Ф А С Л
ДАРСНИ БОШЛАШ, МИЈДОРИ ВА
ТАРТИБЛАРИ ҐАЈИДА
Устоз, шайхул ислом Бурµониддин МарІиноний (а.р.) сабоі
бошлашни µар ваіт чоршанба кунига мувофиі келтирар эдилар. Бу
тґІрида жаноб Расулуллоµ саллаллоҳу алайҳи васалламдан бир
µадиси шарифни ривоят іиладилар:
-Јай бир амал чоршанба куни бошланган бґлса, у камол топибди.
41
www.madrasa.uz
42
www.madrasa.uz
44
www.madrasa.uz
45
www.madrasa.uz
50
www.madrasa.uz
55
www.madrasa.uz
58
www.madrasa.uz
беµурмат іилади. Ким аіл ва илм аµли бґлса, жанг іилишни ґрнига
тинчлик µамда муросани иµтиёр іилсин! Саломатлик ва эµтиром
йґлини танласин! ¤зига сукут, жим туришни афзал кґрсин! Јуръон
карим оятларида Аллоµ таоло мґъминларни мадµ этиб:
«Улар ер устида камтарона юрурлар ва агар жоµиллар уларга
гапирсалар: «Саломат бґлинглар! Омон бґлинглар!» - дейдилар»,-
деб, бу µолда инсон ґзини іандай тутиши кераклигига иршод
берди.
10- Ф А С Л
ФОЙДА ТАЛАБ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
Жаноб пайІамбаримиз:
-Ґикмат мґъминнинг йґіотган керакли нарсасидир. Уни іаерда
топса дарµол олади, іабул іилади,- деганлар. Шу муборак µадис
µукми талаба учун µаётий шиордир. Уни µаётига татбиі этмоІи
зарурлиги ва фойда талабида давомли бґлиши µамда фазилати,
усуллари µаіида сґз юритамиз.
Шубµасиз, улуІ ниятлик талаба фойда талабини µамма ваіт ва
жойда іилиши шарт, яъни ґз манфаатини доим кґзлаши зарурдир.
Уларни ёдда саілаб ґз ґрнида истеъмол эта олиши билан файзи
ошади. Жамиятда µам µурмат-эътибори пайдо бґлади.
Аммо истифода, фойда талаб іилишнинг усули µар ваіт ёнида
ёзув асбоблари бґлишидир. Ручка, іалам ва іоІоз, дафтар каби
ашёлар толибнинг µамроµи бґлмоІи керак.
Замона такомиллаши билан ґіув-іуроллари µам камолга іараб
юз бурмоіда. Китобнинг нусхасида сиёµдон деб зикр іилинган
бґлса, биз замонамиз кенг ишлатаётган ёзув ашёларини келтирдик.
Агар ёнида бу асбобларни олиб юрса, эшитган фойдали, µикматли
гапни ґзига іайд іилиб іґйиши мумкин бґлади. Аµли донишлар:
Ким зеµнига ишониб ёд олибди,
Ёд олгани тезда ундан іочибди,
Ким ёзиб, іайд айлади,
Кетмас іилиб уни боІлади.
Доим ґз ёнида іарор топади,- деганлар. Яна дебдилар:
-Илм - кишилар тилларидан олинган улуІ маµсул. Чунки, улар энг
яхши ва пурфойда эшитганларини ёдлаганлар, іалбларига
муµрлаганлар ва кґнгилларидаги тажрибадан ґтган, фойдалисини
гапирганлар. Мана шулари илмдир.
Шайхул ислом, буюк устоз, Адибул Муµтор номи билан машµур
зот а.р. айтар эдилар:
60
www.madrasa.uz
62
www.madrasa.uz
67
www.madrasa.uz
68
www.madrasa.uz
70
www.madrasa.uz
73
www.madrasa.uz
77
www.madrasa.uz
78
www.madrasa.uz
79
www.madrasa.uz
Агар іодир бґлсанг, зинµор бева, эрдан ажраган ёки ёлІиз отаси
ва ёки онаси билан іолган ёки фарзандлари бґлган аёлга уйланма.
Агар уни хотинликка олсанг, шу яіинларидан биронтаси уйга
келмаслиги шарти билан уйлан. Чунки, агар хотин бой-бадавлат
бґлса, ота-онаси бу моллар бизники, деб даъво іиладилар.
Мол-дунё іґлнинг кири, ваітинчалик бериладиган, тезда сарф
бґлиб кетишга маµкум нарсадир. Уни деб іанча асабинг ва
обрґйинг кетади.
Имкон іадар іайнотангни уйига бормагин ва албатта, ичкуёв
бґлишга рози бґлмагин! Агар ичкуёв бґлсанг, улар молингни олиб,
яна топганингга тама іиладилар.
Олдинги турмушидан фарзанд орттирган аёл билан турмуш
іуришдан саілан! Чунки, µеч сир эмас, бу аёл мол-дунёни
болаларига ажратиб тґплайди, µатто сени молларингни µам
ґІирлашга боради. Шу билан топганларини µаммасини болаларига
инфоі іилади ва сенга кґпинча аµамият µам, ваіт µам ажратмайди.
Молингга унда вафо топишинг жуда мушкул бґлади. Негаки, унинг
боласи сендан µам, молингдан µам кґра азиз, іадрлироідир.
Эй, ґІлим! Дунё Іам-ташвишларидан µалос бґлишинг учун,
зинµор бир µовлида икки хотин (икки рґзІор) билан турма! Уларнинг
µовлиси µам, кириб-чиіадиган эшиклари µам бошіа-бошіа бґлсин!
Агар µожатларини адо этишга іодир бґлишингга ишонсанг, бунинг
учун касб-µунар, сармоянг бґлса, кейингиларини хотинликка олгин.
Йґіса, биттаси билан кифоялан!
Ґаётда аввал илм таµсил іил, кейин касб-µунар іилиб µалолдан
мол-дунё тґпла! Шундай кейин уйлан! Чунки, агар илм таµсил
іилаётган ваітингда мол-давлат талабига ґтсанг, шубµасиз илм
олишга ожиз бґласан. Мол-давлатинг кґпайиб, маишатга
іизиіасан, чґри ва ёш хизматчиларга сотиб олишга раІбатинг
ошади. Шу билан давлат кґпайтириш ва хотинлар билан машІул
бґлиб іолиб, илмдан бенасиб бґласан. Умринг ва іимматли
ваітларинг бекор кетади. Кейин болаларинг кґпаяди, аµли аёл Іам-
ташвишлари µам ортиб, ґз-ґзинг билан бґлиб іоласан. Шубµасиз,
µожатларини чиіариш ва манфаатларини зиёда жалб іилишга
бериласан. Натижада илмни ва унинг фойдаларини тарк іиласан!
Эй фарзанд! Ёшлик ваітингда илм билан шуІуллан! Ёшликни
Іанимат билиб илм, касб-µунар эгалла! Чунки, унда іалбинг турли
Іам-ташвиш, муаммолардан µолий бґлади. Нимани іизиіиб
ґрганса, іалбга ґрнашади. Илм ва касб эгаллагандан кейин мол-
давлат йиІишга µаракат іилсанг, тґІри йґл тутган бґласан. Аµли
аёл, фарзандларни кґплиги, шубµасиз, іалб ва µаёлингни
эгаллайди, ташвиш ва муаммолар кґнглингни банд іилади.
81
www.madrasa.uz
іил! Яна кам, аммо аниі µаракатли бґлишни µам одат іил! Шунда
кишилар наздида ґз илмингга амал іилувчи бґласан ва турли
фитналар барµам топади.
ЁлІизлигингда ва айниіса, инсонлар орасида бґлганингда Аллоµ
таолони кґп ёд эт! То инсонлар зикр іилишни сендан ґргансинлар.
Намоздан кейин ґіийдиган вирдларни вазифа іилиб олгин.
Вирдинг Јуръон карим, зикр ва шукрдан иборат бґлсин! Бу вирд
неъматларга шукр іилмоІингга µамда синовларга сабрли, матонату
бардошлик бґлмоІингга даъват этсин!
Ґар бир ойнинг муайян кунлари рґза тутишни вазифа іилгин! Бу
хайрли амалларда µам одамлар сенга эргашсинлар! ¤зингни доимо
текшир, іаттиі назорат іил! Назоратинг дунё ва охиратингга
манфаатли бґлсин.
Шунингдек, илмингдан дунё маісадларига етишлари, уни амалга
оширишларига йґл іґйма!
Эй, шогирд! РґзІор ва олди-сотди ишларини бозорга бориб
ґзинг іилмагин. Бунинг учун бир солих Іулом, хизматчи олгин.
Мол-дунёга сенда µам унда µам іизиіиш бґлмасин. Молларингга
ва бу тґІридаги амалларингга µам Аллоµнинг µузурида тик жавоб
беришингни унутма! Хизматчинг битта солих ва содиі бґлсин!
Хизматчиларни кґпайтирма! Имкон іадар улар ґспиринлар µам
бґлмасин!
Эй, шогирд! Подшоµ ва амалдорларга яіинлигингни ґзинг изµор
іилма. Ґарчанд, улар изµор іилсалар µам сен бу ишдан саілангин!
Чунки, бунинг натижасида уларга эµтиёжинг кґпаяди. Улар
µурматингдан фойдаланиб, сени восила іилиб ґз µожатларини арз
іиладилар. Энди, µожатларини талабида бґлсанг, амалдорлар сени
хор іиладилар, µурмат ва мартабангга сув іуядилар.
Агар улар учун µаракат іилмасанг, сени айблайдилар ва маломат
іиладилар.
Кишиларнинг хатоларига, шариатга хилоф одатларига эргашма!
Балки, уларнинг µаі, шаръий шарифга мувофиі келадиган урф-
одатларига эргашгин!
Агар бирон инсонни ёмонлигини, Іаразини билсанг, уни ёмон
феълини гапирма! Уни ошкор этма! Балки, ундан яхшилик чиіишига
умид іил! Агар яхшиликлари бґлса, унда яхшиликлари билан зикр
іил!
Аммо ёмонлиги имон-эътиіод, динда бґлса, уни албатта гапир!
Бошіаларга панд-насиµат бґлсин ва уни бу хатодан халос іилсин!
Инсонлар унинг хатоларига эргашмасинлар.
Зеро, муµтарам пайІамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:
85
www.madrasa.uz
87
www.madrasa.uz
88
www.madrasa.uz
90
www.madrasa.uz
Мундарижа
МУЈАДДИМА
1- ФАСЛ. ИЛМ ВА ФИЈҐНИНГ МОҐИЯТИ ВА ФАЗИЛАТИ ҐАЈИДА
2-ФАСЛ. ИЛМ ОЛИШДА НИЯТ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
3-ФАСЛ. ИЛМ, УСТОЗ ВА ШЕРИК ТАНЛАШ ВА БУ ИШДА
МУСТАҐКАМ Б¤ЛИШ ҐАЈИДА
4-Ф А С Л. ИЛМНИ ВА ИЛМ АҐЛИНИ УЛУўЛАШ ҐАЈИДА
5-Ф А С Л. ЖИДДУ-ЖАҐД ЭТИШ, ТАЪЛИМУ-РИЁЗАТГА БАРДАВОМ
Б¤ЛМОЈ ВА ҐИММАТУ ўАЙРАТ ҐАЈИДА
6- Ф А С Л. ДАРСНИ БОШЛАШ, МИЈДОРИ ВА
ТАРТИБЛАРИ ҐАЈИДА
7- Ф А С Л. ТАВАККУЛ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
8- Ф А С Л. ТАҐСИЛ ВАЈТИ ҐАЈИДА
9- Ф А С Л. НАСИҐАТ ВА МЕҐРУ ШАФЈАТ Т¤ўРИСИДА
10- Ф А С Л. ФОЙДА ТАЛАБ ЈИЛИШ Т¤ўРИСИДА
11- Ф А С Л. ИЛМ ОЛИШДА ПАРҐЕЗ ВА ТАЈВО ҐАЈИДА
12- Ф А С Л. ЗЕҐННИ МУСТАҐКАМЛАЙДИГАН ВА ЁДДАН
К¤ТАРИЛИШНИ ЈОЛДИРАДИГАН ИЛЛАТЛАР Т¤ўРИСИДА
13- Ф А С Л. РИЗЈ ҐАМДА УМРНИ ЗИЁДА ВА КАМ ЈИЛАДИГАНЛАР
Т¤ўРИСИДА
УСТОЗ ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ҐАНИФА ҐАЗРАТЛАРИНИНГ
ШОГИРДЛАРИ ИМОМ АБУ ЮСУФ ШАЙБОНИЙГА (АЛЛОҐ
ИККОВЛАРИНИ РАҐМАТ ДАРЁЛАРИГА ўАРЈ ЭТСИН!) ИРШОД ВА
ВАСИЯТЛАРИ.
91