Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ 2011
Киприк,гар - 1ирачиI' ттиiгг со1.чiLlиртi,
^аiиiат j-iyрлаpин туссаlтги Йгар
Юлиб ташыагумдир битта А.-о7дирмай...
TO)ЩP MAJIИK
v
tцA1^LTAНAT
Бешинчи китоб
«SHARQ» НАШРИЁТ-МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БOШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 2011
ББК 84(536
M 22
Масъул мухаррир
M 22 Малик, Тохир.
«Шайтанат»: роман (5 -китоб). T.: «Sharq»,
2011.-6406.
. . ._.- «..
ISBN 978-9943-00-619-5
! . ^...,..- .
'3=в^ ттвв г
5
МУАЛЛИФДАН
ФАЗЛИя
ACA.ДБEК
2б
Асад карифидан кузларини узмаган колда тезгина
тисарилди. Ошик тепувчи уйгур йигит унга хитойча
тепишни ургатган эди. Асад козир .,ша тепкини ишгa
cолиш вакти келганини англади. Унг оёгини оркага
букди, унг кyли билан панжасини yшлади-да, оёкКа
куч берди, сунг куйиб юборди. Оёги худди камон-
дан узилган ук каби учиб Шукратнинг жагига урил-
ди. Бунака тепкини кеч ким курмаган, демакки, кут-
маган эди. Асад тепиш жараёнида устозининг яна
бир угитига амaл килди: ракибининг онасини эслаб,
бурaлаб сукди. Шукратнинг кушидан кетишига бит-
та тепки кифоя килди. Асаднинг сукишини эшитмади,
сукиш бу ёкдагиларнинг кулокларини коматга кел-
тирди. Шукрат уч-турт дакикада узига келди. Болалар
улиб колди, деб куркишди кам. Асад улар-
ни кузатганича майдондан чикмай тураверди. Жаги
шиша бошлаган Шукрат кушига келгани билан мушт-
лашувни давом эттирадиган колда эмасди. Шу боис
буйдор енг шимариб уртага тушди.
—Бекор киляпсан, сенга шунинг узи кифоя эди, —
деди Асад, уни огоклантириб.
Буйдорнинг кузларида куркув зокир эди, аммо сир
бой бергиси келмади:
—Сен бугундан бошлаб эмаклаб юрадиган булиб
коласан !
Буйдор дагдага килмокчи эди. Лекин овозида
такдид эмас, ишончсизлик оканги сезилиб колди. Ав-
вал зарба учун пайт пойлагандай давра уртасида ай-
ланаверишди. Асад кужумни бошламади. Буйдорнинг
муштларига чап бериш билан каноатланди. Бир макал
тепиш учун оёгини оркага букди. Бундан сергаклан-
ган буйдор тисарилди. Лекин Асад уни тепиб шикаст-
лацlдан узини тийди. Башарасида из колишини, кейин
туфайли кандайдир бaлоларга дуч келишини иста-шу
мади. Буйдорни белига кул юбориб, маккам кисди-да,
кулатди. Сунг уни миниб олиб, унг кулини оркасига
кайириб олди. Буйдор огрикдан додлаб юборди. Бо-
лaлар «пахан»ларини куткаришга чогланишганда буй-
27
дор ётган ерида: «кайтларинг! S/' зимиз келишамиз!»
деб бакирди .
Келишдилар...
«Пахан»лик
., мартабаси ша ондан Асадга утди.
Уша онда y
., уз оламини., белгилаб, чегарaлаб олди.
Уз оламига коким булди. Узининг мустаккам калъаси
пойдеворига
., биринчи мустаккам тошни куйди.
Ушанда энг чиройли кизга тула эга чикдим, деб
янглишган эди. Орадан йиллар утиб, уйланиш пaлла-
.,
си келганда, совчилари курук каитишганда адашга-
нини сезди. Энди кизга муштлашув оркали эга чика
олмас эди. «киморни ташлайман» деб касам ич-
гач, Жaлилнинг отаси киз хонадонига катнайвериб,
., ., .,
кунмагyнларича коли-жонига ки умади...
Асадбекнинг киморбоз дустлари киммат килишиб,
туйни дабдаба билан утказишди. Манзура келинлик
либосидa ocтoна катлаб кирганда Асадбек узини илк
маротабa чинакамига бахтли кис килди.
AБДYPAХMOH TAБИБ
42
сизлик курганлардан бири деб кисоблайсиз. Сизга
ухшаганларнинг фикрини узгартириш кийин. Лекин
бошларига адолатсизлик дули ёгилган факат сизгина
эмассиз, буни кам кисобга олишингиз керак. Бу дунё-
да текин нарса йук. Хамма иарса учун как тyлаш ке-
рак. Хусусан, киши у/зининг рокати ва фарогати бада-
лига камиша тулов тyлаб туриши зарур. Сиз учун бу
кунларда бу туловнинг номи - сабрдир, бутам. Одам
боласи касос олгани эмас, Аллок белгилаб куйган
синовлардан утиш учун туFилиб, яшайди. Сизу биз
яшаётган олам касос эмас, синов дунёси. «касос -
Хакдандир», дейилган улуг Китобда.
—Китобда нима деганини билмайман, лекин ме-
нинг такдиримга касос ёзилган экан.
Бу гапдан кейин Жалил чидаб туролмади. Мукид-
., .,
дин отанинг насикатомуз килм оканги кайсар дустини
инсофга келтира олмаслигини англаб, узининг синaл-
ган одатини ишга солди: аввaл курагига енгил шапати
урди. Fам юкидан эзилиб утирган Асадбек кутилмаган
бу шапатидан чучиб тyшди. дустига «Жиннимисан!»
.,
деган маънода какрли нигохини кадашга улгурмай,
Жалил гапини бошлади:
— Такдирингга касос ёзилганини сенга биров айт-
дими?
Асадбек ошнасининг ташланишидан осонрок
кутулиш максадида « К а, айтди», деб куя колди.
Бошка мавзу булганида Жалил эктимол, my жавобга
каноатланиб, гапини бас килиши мумкин эди. Лекин
кандайдир бaлолардан огок этаётган касос аxди сабрга
урин бермади.
—I{айси акмок айтди шу гапни? — деди бу сафар
овозини can баландлатиб.
—Сенга ухшаб ишларимга бурнини тикаверадиган
акмок камми бу атрофда?
—I{ани, ша акмокнинг биттасини айт-чи? — Жа-
лил шундай деб дустининг курагига яна бир шапати
туширди.
43
—Танимайсан, бигга фолбин айтган.
— Сен... кали фолбинга бордингми?
Асадбек уйламай гапириб ..юбориб, арининг инини
кавлаб куйганини англади. «Елгон айтдим», деса яна
гап чувaлашишини билиб: «Манзура борган экан»,
деб куя колди. Жалил Мукиддин отага каради:
—Гапини эшитдингмизми? Хотини фолбинга бо-
рибди, — Мукиддин отадан жавоб кутмай Асадбекка
каради: — Ростдан борибдими?
—Ростми ё ёлгонми, ана, узидан сура.
—Агар ростданам фолбинга борган булса, ишинг
чаток ошнам, хотининг талок булибди, бошкатдан
никок У/Китишинг керак.
—Булди кил, аклингни уша домлaларингга бориб
ургат! — деди Асадбек кескин тарзда.
—Ота, бу бутангизга бир нима денг. Эсини йигиб
олсин. Оркалаб юрган гуноклари кам етарли, энди
никоксиз хотин билан...
—Булди кил, деяпман !
Икки ошнанинг бакси чукурлашиб, жанжaлга ай-
ланиб кетиш эктимоли борлигини сезган Мукиддин
ота гапга арaлашди:
—Фолбинга бориш дуруст одат эмас, бутам, фол-
бинга ишониш иймон сустлигидан.
— дангaлига «кофирлик», деяверинг. Бунингиз
„ .,
«ийм
он сустлиги»ни тушунмайд и.
—Бутунлай кофирга чикарманг, — Мукиддин ота
шундай деб, Жaлилга норози караганича бош чай-
кади. — Айнан мана шу ишлари кофирларга хос
булибди. Агар астойдил тавба килсaлар, инша Аллок,
гунох,лари кечирилади.
—Никок-чи? — деди Жалил бетокатлик билан.
—Никокми?.. — Мукиддин ота нимадандир исти-
кола килдими ё узи кам бу масaланинг ечимини аник
билмасмиди, дарров жавоб бермади. Бундан ажа-
бланган Асадбек унга тикилганича жавоб кутди: —
Хамонки, банда кофирнинг ишини килган булса,
44
никоки бузилади, деган кукмни эшитганман. Аммо
фатвога ожизман, уламолардан сураб билиш керак.
Агар улар «никох кайта укилиши керак», деган кукмга
иттифок килсaлар, начора, буйсуниш лозим. Бу бир
адашиш колос, фожиа эмас.
— Сиз шунака дейсиз-y, бунга ухшаган калта-
факмлар фолбинларга тинмай бориб юришибди-да,
can бошкачарок туш куришса хам югуришади. Бунинг
гунох,.гiигини сиз билан мен айтиб турмасам, бошла-
рига бaлолар орттириб олишади. Булар фолбин нима,
секр нима билармиди? Жатто Сулаймон алайкиссалом
кам секргару фолбинларнинг шурини куритганлар,
тугрими?
Жалил бу гап билан нимани назарда тутаётгани-
ни яхши англамаган булса-да, Мукиддин ота унинг
шаштини кайтармаслик учун аста бош иргаб куйди.
Жaлил буни тасдик ишораси сифатида кабул килди,
гуё ота «Гапираверинг бутам, айни как сузларни баён
киляпсиз», дегандай булиб, Асадбекка тикилганича
ваъзхонлигини
., давом этиирди:
— Уша замонларда Сулаймон алайкиссаломнинг
атрофларини секргарлар раб олишган. Сенга
ухшаган довдир-совдирлар Худога ишонмай, yша
шайтонларнинг найрангларига эргашишган. Шун-
да Сулаймон алайкиссалом секргарларнинг китобла-
рини кулларидан тортиб олиб, тахтларининг тагига
кумдириб ташлаганлар. Сулаймон алайкиссаломнинг
улимларидан кейин жинлар тахт тагини кавлаб китоб-
ларини олволганлар. Нодонларнинг уларга сигиниши
камлик килиб, Бобил шакридаги икки фариштанинг
секрларига амaл кила бошлашган. Улардан битиаси-
нинг оти Хорут, иккинчисиники Морут булган. Ота,
туfри гапиряпманми? Янглишсам, узингиз тугрилаб
куйинг. Жорут билан Морут фаришта булгани тугри-
ми, ё мaлоика булишганми?
Мухиддин ота бу саволни эшитиб, Асадбекка бир
караб олгач, мийигида кулимсиради.
45
— Бутам, «фаришта» кам «малоика» кам бир маъно-
да. Унака десангиз кам, бунака десангиз хам маъкул,
адашмайсиз. Факат Хорут билан Морутнинг фаришта-
лиги хусусинда уламолар орасида баке бор. Купчилик
уламо фаришта, деган фикрга иттифок килишган. Биз
каби илмсиз бандaларга шуни билиш кифоя.
— Буни узим кам билардим, лeкин бир пайтавафакм
мени енгмокчи булди-да.
— Илм саёзлигидан кутула олмаган биз каби бан-
дaлар учун бакслашиш дуруст эмас, окибатда кул-
гига колишимиз мумкин. Шунинг учун, бутам, сира
бакслашманг.
Мукиддин ота Жaлилни таниганидан бери унинг
одатларини зимдан кузатиб, феълини тушуниб колган
эди. каердадир, кимдандир эшитган ривоятми ё афсо-
нами узига манзур булиб колган булса, охиригача айт-
магунча тухтамаслигини билгани учун ортикча гапдан
узини тийди. Асадбек эса «бу чaла мулланинг гапи
отага ёкиб колди шекилли», деб уйлаб, ошнасини гап-
дан тухтатмади. Унинг сукут саклаши Жaлилга илком
бериб, гапини давом эттирди:
- Хорут билан Морут одамларнинг гунок ишла-
рини кузатиб, уларга таъна тошлари отганларида
Худо уларга караб «Инсонларга берилган нафс сиз-
ларга кам берилса, сизлар кам ушаларга ухшаб исён-
да буласизлар», деди. Иккaла фаришта кам Худо-
нинг бу гапига кушилмай: «Агар бизга нафсни голиб
килганингда кам биз каргиз исён этмасмиз», деб каrга
кетишди. Шунда Аллок таоло уларга нафсни голиб
килиб, синамок учун ерга туширган экан. Улар ерга
тушиб олишгач, халкнинг тепасига кози булиб, кукм
сураверишган. Шунда Аллок таоло синаб куриш
максадида бир аёлни шикоят билан уларга юборди. Бу
аёл никоятда сокибжамол экан. «Нафсни беpсанг кам
исён килмаймиз», деб катта кетган орут кам Морут
кам унга маклиё булиб, ваъдaларини унутди. Хотин
билан кушилгилари келди. Хотин уларнинг тaлаби-
46
ни эшитиб, «шартим бор», деди-ю, арок ичишлари-
ни тaлаб этди. Арокни ичиб, хотинга якинлашмокчи
булганларида бир одам пайдо булиб, йулларини
тусди. Бу одамни шартта улдирдилар. Улдирдилар -у,
кукумат олдида жиноят килганларини билиб, жазо-
ланишдан куркдилар. Тaлвасага тушиб турганларида
iцайтон кукумат одами киёфасида пайдо булиб: «Агар
бутга сигинсаларинг сенларни жазодан куткариб
коламан», деди. Улар жонларини саклаб колиш учун
.,
бутга сажда килдилар. Ушанда Аллок таоло улар-
ни фариштaлик мартабасидан туширган. Кейин ё бу
дунё ё y дунё азобидан бирини танлашни айтди. Улар
гуноклари учун бу дунёда aзоб чекишни танладилар.
Улар Чоки Бобил деган жойда сочларидан осилган
колатда азоб чекарканлар.
Шу ерга келганда Асадбек чидаб тура олмади:
—Бориб куриб келдингми уларни? Ракминг кел-
мадими, азобдан куткариб куя колмабсан -да! — деди
закархандалик билан.
— Худонинг ишлари гапирилаётганда бунака маи-
нaвозчилик килма. Men домлaлардан эшитганимни
.,
аитяпман.
Жалил нафсга тааллукли кикмат Асадбекка кам
тегишли эканини уйлаб курмай, бу гаплар эсига ту-
шиб колгани учунгина айтган эди. Жалил уйламагани
билан Асадбек узини исён килганлар каторида куриб,
fашланди -да:
—Х а, узи шунака булади: кур ушлаганини, кар
эшитганини куймайди, — деб минfирлади.
—Кур десанг кам майли, кар десанг кам, чaла мул-
ла десанг кам кунавераман. Men арабча карфлардаги
эски
., китобларни укиёлмаганимдан армон киламан.
Укиёлганимда...
.,
—Укиёлмаганинг кам яхши, — деди Асадбек унинг
гапини узиб, — булмаса мияларимизни ачитиб ташлар-
динг.
—Сен...
47
— Энди бирпас жим тур, отам билан маслакат-
лашадиган гапим бор.
—Бупти, мен кетдим.
—Бирпас жим утир, дедим!
Кунгли огpиб урнидан турмокчи булган Жалил
дустининг 6y жеркишидан сунг амрга итоат эта колди.
Асадбек эса Мукиддин отага караб гап бошлади:
— Сабр килиш керак, деяпсиз, тугри, бундан
бошка чорам кам йук. Сабр киляпман. Лекин барибир
кунглим тулмаяпти. Ойимнинг бир ёнларида
., Саман-
дар, яна бир ёнларида Хамид углим. Узим боргуним-
ча адамни олиб келиб куйишим керак. Шунда жамул-
жам булиб ётамиз. Илтимос, мусулмончиликка тугри
келмаса кам мени 6y йулдан энди кайтарманг.
— Бутам, агар кунглингиз тулмаётган булса, на
чора, бориб олиб келиш керак.
- Мусулмончилик йул берадими, ахир?
- Мусулмончиликнинг каршилиги йук... Маргилон-
даги
., макалламизда бир авлиёнинг кабри буларди.
Иигирма туккизинчи йилнинг кузида эди шекилли,
кайси бир болшевик бадбахтнинг бузук бошига шу
зиёратгокни бузиш ишки тушган экан. Хaлк кутарилса
кам тpакторини тираб куйди. Шунда аклли одамлар
маслакатлашиб, мурдани кучиришга иттифок килишди.
дурадгорлар алокида тобут ясашди. Суякни лахаддан
олиб, яна кайта кафанлашди. Кейин кайта жаноза
укилиб, кабристонга куйилди. Тумонот одам тобутни
бир марта кутаришга илкак булган эди. Жанозанинг би-
ринчи сафида турганларни битта куймай олиб кетишди.
Жанозани дадам ракматли укиган эдилар...
- Биз кам шундай киламиз булмаса... Факат... ту-
монот одам булмайди, биринчи сафдагиларга биров
даф килолмайди.
—Ахдингиз катъий булса, бирга борамиз... Абду-
жaлил ошнангиз билан учовлон бориб кела коламиз.
Бу тадбирда узининг иштирок этишини Мукиддин
ота тилидан эшитгач, Жалил эътироз билдира олмади.
48
Бу режани амaлга отцириш пайсaлга солинмади.
Асадбек ша куниёк Козловга кунгирок килиб ния-
тини билдиргач, йулга отланишди. Хонгирейнинг
улимидан сунг Красноярга кайтган Козлов лозим
булган барча ишларни амaлга ошириб куйган эди. Y
насороларнинг одати буйича ялтиллаб турган тобут
ясаггиргани билан, мусулмонлар одати буйича ка-
фанлик шартлигини кисобга олмаган эди. Асадбек-
ку, бунака одатлардан бехабар, катто барчага ак л
ургатувчи Жалил кам буни уйламаганди. Мукиддин
отанинг тугунча кутариб олгани иккaла ошнани ажаб-
лантирган булса -да, «узларига керакли бирон нар-
садир», деб куя колишганди. Тугyн ичида кафанлик
борлиги маккумлар кабристонига борилганда маълум
булди.
.,
Иигитлари кабрни ковлашаётганида Козлов Му-
киддин отани четга чорлаб секингина: «Тобутга солиб
кумишганмиди?» деб суради. Y пайтларнинг хожа-
лари «хaлк душманлари» деб хорлаётган одамларига
тобутни рано курармидилар? Насоролар тобутсиз, му-
сулмонлар кафансиз ва лакадсиз ётибдилар бу ерда.
Мукиддин ота биродарининг юзини дарахт пустлоги
..
билан ёпиб, кашак билан кафанлаган эди. Енидаги
мaлла йигитга буларни гапиргиси келмади. Саволига
жавобан аста бош чайкаб, «йук» ишорасини килди.
Козлов янада пастрок овозда: «Суякни олаётганимиз-
ни Бек курмай куя колсин», деди. Мукиддин ота кам
шуни уйлаган эди. Ма•ькул ишорасини килиб, Асад-
бекка якинлашди -да, кулидан ушлади:
—Бутам... — деб максадни англатмокчи эди, лабла-
ри титраб, гапдан тухтади.
Асадбек угирилиб, унинг намланган киприкларига
кузи тушди -ю, нима демокчи булганини англади.
—Мени кайтарманг, — деди йигламсираб. - Жон бе-
раётганларида угил булиб ёнларида утирмаган эдим,
лакадга куёлмаган эдим. Энди йулимни тусманг, у з
купим билан олай...
49
Жалил кам дустини четрокда туришини иста-
ган эди.., Асадбекнинг гапидан кейин y кам жим
колди. Иигитлар суякка кадар ковлашгач, юкорига
.,
кутарилишди.
Асадбек пастга тушди. Отасининг суякларини гуё
куз ёшлари билан ювди. Суяклар юкорига олингач,
Мукиддин ота авайлаб ювиб, кафанлади...
Юрт1 << кайтишгач, Асадбек айтганидай булиб,
одам тупланмади. Лакадга узи тушиб, кафанланган
суякларни куйди... куя туриб нимкоронги лакадга
олазарак караб олди. Гурковга иш буюраётганда
«лакадни кенгрок кавла, вакти келганда мени кам шу
жойга куясан», деб тайинлаган эди. Лакад асли кандай
кажмда кавланишини билмаса кам, ., назарида гурков
буйрукни бажаргандай туюлди. Узининг якин ора-
., .,
да шу жойда ётишини тасаввур килди-ю, куркувдан
юраги тухтаб колгандай булди. Баданига муз югурди.
«Бу дунёда кеч кимдан ва кеч нимадан куркмайман,
касос олмагунимча улмайман», деб катта кетадиган
одам бу онда куркди. Одам зотининг табиати ажаб-
товур: кар кадамда хавотир ва зулм таъкиб этадиган
ёpyf дунёда куркмай яшайверади, кеч кандай такдид
йук лакадда тинчгина ётишдан эса куркади... Чув-
риндини кумишганида «Бу ер менинг жойим эди,
Макмуд укам. Сен келдинг. Ёнингда яна бир жой
бор...» деб уйлаганида кам, узига мулжалланган жой-
га угли куйилаётганида «бу жой меники эди!» деб
фарёд урганида кам козирги дакшатни кис килмаган
эди. Юкорида турган Жалил дустининг каракатсиз
туриб колганидан хавотирланиб, мекрибонлик окан-
гида «Асад!» деб чакирди. Пастдан овоз булмагач,
бaландрок овозда чакириб, «Булди энди, чикакол»,
деди. Дустининг овози Асадбекнинг жонини кай-
таргандай булди. Хушига келиб, кафан устини мекр ва
укинч билан силагач, тепага кутарилди. Унинг окариб
кетган, тер куйилаётган юзига караб Жалил куркиб
кетди. Пешонасига богланган ок сурп румолни олиб,
50
дустининг бетларини артди. Асадбек худди ёш бо-
ладай муте колда тyрди. Кейин эгилиб, лакад огзини
гувaлaлар билан узи ёпмокчи эди, Жалил елкасидан
ушлаб тухтатди :
—Бу ёги гyрковнинг иши, сен тепага чик.
Шундай деб аввaл узи юкорига чикди -да, кулини
Асадбекка узатди. Асадбек унинг амрига сузсиз ито-
ат этди. кабр айвони бушашини кутаётган гурков шy
закоти сакраб тушиб, уз ишига киришди.
Тупрок тортилди. Абдулкамиднинг кабри бoбо-
си ва бувисининг гурлари орасида колди. Мукиддин
ота «Таборак»ни тиловат килиб, фотика укигач, урин-
ларидан туришиб, огир-огир кадамлар билан юра бош-
лашди. Жимгина чикиб кетаверишни маъкул курмаган
Жалил .,гап бошлади:
- «Улим — кутилмаган мекмон», дейишади. Вакти-
соати етганда мекмонни кутиб оламиз -y, биллaлашиб
шу ерга келаверамиз.
Бу гапни эшитган Мукиддин ота унга ажабланб
каради: .,
- Кутилмаган мекмон, дедингизми? И9-9к, аксин-
ча, кутилган мекмон. Факат биз уни кутишга, кар-
шилашга яхши тадорик куриш лозимлигини унутиб
яшаймиз. Биз унинг ташрифи мукаррарлигини унут-
масак, кадамларига пояндоз солиб кутсак, азиз мекмон
каби кутган буламиз. Пояндоз деганим бу дунёдаги
яхшиликларимиз. Кутилган мекмон шоку гадога бир
хилда муносабатда булади. Унда бу борада айирма-
чилик иллати йук. Жон бергувчи банда мекмонини
каршилагач, унинг учун энди фоний дунёда фожиа
йукдир. Фожиа — маркумнинг ортида колаётган тири-
клар учундир...
Мухиддин отанинг кикматга тула бу гапига эъти-
роз кам билдирилмади, жавоб кам берилмади. каб-
ристондан чикишгач, Жалил яна тилга кирди:
—Шу ерда хайрлашамиз. Хамма уй-уйига.
Асадбек унинг бу килигидан ранжиб, Мукиддин
отага илтимос назари билан каради:
51
—Келинингиз бизни кутяпти.
—Яна зиёфатми? Мен бормайман, — деди Жалил.
—Жириллайверма. I{анака зиёфат? Ярим косадан
мастава. Ичсанг ичарсан, ичмасанг жим утирарсан.
Ярим соат жим утира оларсан, a?
Жалил дустига жавобан жах,л билан кул силтади.
Мукиддин ота кулимсираб, икки уртокни муросага
келтирмокчи булди:
— Мастава бир баконаи сабаб, сукбат ганимат,
бутам, бора корайлик.
—Биласиз-ку, бидъатларга токатим йук.
—Талабни жуда тор олиб юборманг, бутам, дин-
нинг багри кенг. Биродарнинг кунглини олиш сизнинг
фикрингизча бидъат буΡлса кам — бидаъти касана, яъни
ёкимли одат.
ради»,егнуст:«Хдоигжнaтемаслк
учун одам узини эктиёт килиши керак. Бу баконанг
утмайди ошна, кучангга битта уйча курдириб, пой-
латаман...» — деб эди. Келинлар кетишди... Уйча
курдириб, курикчи куядиган Кесакполвоннинг тана-
си Москванинг кайсидир ахлатхонасида ириб-чириб
ётибди. Кaлласи эса Асадбекнинг маркамати билан
52
V
—Эринг кани?
Тусатдан берилган саволдан хотин гангиб колди.
Аслида бу саволни y бермокчи эди.
—Сиз биласизмикин, деб уйловдим, — деди y муж-
мaллик билан.
—Мен эрингнинг коровулиманми? Уйдан чикаёт-
ганида «Каёкка кетяпсиз?» деб сурасанг бирон жо-
йинг камайиб коладими?
—Вой, шунака дейсиз-y мен сураганим билан укан-
гиз жавоб берармидилар?
«Худо бу хотинни аклдан кисиб, урнига урин икки
карич тил берган», Асадбек шундай деб уйлаб, яна
унинг гапини кесди:
—Эринг Масковга иш билан кетувди. «Иш битган-
дан кейин денгиз буйларига бориб уч-турт кун айла-
ниб келаман», девди, телпон килмадими?
— йук.
—Телпон килса, мен билан хабарлашсин. Шу эр
каппаи халол узингники, эрта-индин узингга кайтиб
келади, хавотир олма.
—I{айтиб келмай, гурга борармиди, Бек ака...
Бу гапни эшитгач, Асадбек хайрлашмаёк гушакни
жойига куйди-да, овоз чикариб сукинди.
.. .кайтиб келмай, гурга борармиди...
«Эрининг боши гурда эканини билганида нима
дерди? Танаси ахлатхонада ириб ётганидан хабардор
булса-чи? Бундай бефаросат хотин билан яшаган-
дан кура гурга боргани кам дуруст...» Москвага ке-
тиш арафасида бир бева танишларининг уйланишни
истамаётганини айта туриб, «кип-кизил акмок y! Хо-
тиндан осон кутулганига Худога шукр килиб, битта
момакаймокни олволмайдими! Агар хотинимулса,
кумиб, мозордан кайтишимдаёк уйимга уйланиб ке-
лардим», деган эди. Хотинига улим истаган эди, мо-
55
зорда колиш узига насиб этди. Хотини эридан аж-
рaлганини билса, бир-икки кун йиглаб-сиктагандан
кейин нима килади? Битта лакма эр топиб, тегволиш
каракатига тушадими... Эрининг унларча ёки юзларча
уйнаши борлигини билган хотин умрининг охиригача
аза тутиб утирармикин?
Асадбек шуларни хаёлидан утказиб, кунгли
гашланганича урнидан турди. Алкол беихтиёр ра-
вишда Манзураси билан бу хотинни таккослаб, узини
омадли эрлар каторига кушди. Эр-хотиннинг узаро
бурчларини тугри англаганда эди, узини шунчаки
омадли кисоблабгина колмай, бахтли деб билиб, бу-
нинг учун Яратганга шукрлар килган буларди. Шукр
килмаса кам, хотинига булган мекри жушиб, кушни
хонага чикди. деразага якин куйилган хонтахта ёнида
утириб китоб укиётган Манзура эшик очилиши билан
ялт этиб каради-ю, эрини кургач, шошилиб урнидан
турди. .,
— Утир, утиравер, — Асадбек шундай деб унга
якинлашди-да, лула болиш ташланган томонга утириб,
хотини укиётган китобни кулига олди. Муковасига
карамай, тагига чизиб куйилган сатpларга куз ташла-
ди
«Худога ва Унинг расулларига ихлос билан иймон
келтирган ва амрларини бажо келтирган ана шу жа-
моaлар сиддиклардир. Парвардигор нaздида марта-
бaлари улуглар — шакидлардир. Аллок таоло уларга
комил ажр ва иймон нури ато килган. Аммо кофир
булганлар ва Бизнинг оятларимизни инкор килганлар
дузах аскобидирлар. Эй муъминлар, билингларки,
дунёнинг тириклиги уйин-кулгидир ва зеб-зийнатдир,
бир-бирларингиз билан фахрланишдир, молларингиз
ва фарзандларингизни купайтиришдан иборатдир. Бу-
нинг мисли шунга ухшайдики, осмондан ёмгир ёгиб,
ерлардан гиёк кукарса, декконлар хурсанд буладилар
ва «куп косил оламиз», деб умид киладилар. Кейин
бир совук шамол келса, каммасини куритса, бас, бар-
56
глари саргайиб курий бошлаганини курасан, кейин
каммаси синиб, майдaланиб, сомонга айланади. Дунё-
нинг нашъу намоси ана шулардан иборатдир. Аммо
охиратдаги аквол икки колатдан ташкари эмас: бири —
каттик азоб, иккинчиси — Аллокнинг магфирати ва ро-
зилигидир. Дунё каёти одамни алдайдиган лаззатдан
бошка нарса эмас...»
Асадбек сакифани охиригача укигач, хотинига
каради :
—Тагларига сен чиздингми? — деб суради ажабла-
ниб.
—Мендан олдин укиганлар чизишибди.
—Аклли гаплар экан: одам умид килган камма нар-
са майдаланиб, сомонга айланиб кетади... Ким ёзиб-
ди?
— Адаси, сиз куръони Каримнинг маъносини
.,
укидингиз шекилли...
Асадбек Манзурада диний китоблар укишга
кизикиш кучаиганини, икки куча нарида яшаидиган
отинойидан дарс олиб, савод чикараётганини биларди.
Манзура бу какда маълум килганда y «куръон укишни
ургансанг сени сукишим мумкин булмай коладими?»
деб казиллашган кам эди. Абдулкамиднинг вафотидан
сунг y купрок Манзурадан хавотирда эди. «Боласи-
нинг гамида узини еб, адо килмасайди», деб чучиётган
эди. Отинойиникига чика бошлаганини билгач, Ман-
зуранинг фарзанд кажри азобини енга олишига ишо-
ниб, кунгли бир оз хотиржам тортди.
Манзура эрининг китобдан яна укишини истади.
Лекин Асадбек китобни унга узатиб, кушиб куйди:
—Бу гапларни овсининг киши керак экан, одам-
ни алдайдиган лaззатлардан рокатланиб юрибди, эрта-
индин хор булиши мумкинлигига кaлласи ишламайди.
— Адаси, унака деманг, яхши нафас килинг, кеч
ким хор булмасин бу дунёда, — деди Манзура китоб-
ни кулига авайлабгина олиб. Y тагига чизиб куйилган
сатрларни укиётганида «бизнинг туриш-турмушимиз
57
какида экан, адамизга укиб берсам буларкан», деб
ният килувди. Нияти тезгина амaлга ошди -ю, лекин
Асадбек укигани билан узига тегишли хулоса чикара
олмади.
Бу он ташкаридан овоз эшитилиб, Манзура
9рнидан турди -да, дераза оша ковлига каради.
— Вой улмасам, иккита милиса турибди, — деди
Манзура хавотирланиб.
—Менинг уйимда милисага нима бор экан, чикиб
сура, гапи булса айтсин, — деди Асадбек. Манзура
томон юрганда ташкарида иигитлар
йигитлар иуклигини
клигини
й9
^
эслаб, каддини кутарди. «Узим чикаман», деб уни
остонада тухтатди. Асадбек
., ташкарига чиккач, Ман-
зура эрига эргашди. Иигитлардан бири салом бергач,
эктиромдан холи совук ва расмий окангда «Асад-
бекнинг прокуратурага чакирилаётганини» маълум
килди.
Белидаги энли камарга кишан осиб олган мили-
са йигитнинг беодоблигидан газабланган Асадбек бу
чорловдан максад нима эканини билолмай уйланиб
колди. Аник бир тухтамга келишга фикри ожизлик
килиб:
— Бупти, кетаверларинг, вактим булса эртага
.,
утарман, — деди.
—Эртагамас, сизни козир етказиб боришимиз ке-
рак.
—Мени сенлар етказиб борасанларми, кейин-чи,
кейин камайсанларми?
—Бу бизнинг ишимиз эмас, биз сизни олиб бориб
керак, — деди иккинчи иигит
йигит шериги-
ни кувватлаб.
—Мени танийсанларми, кимлигимни биласанлар-
ми? — деди Асадбек уларни жеркиб.
—Танисак-танимасак, биз буйрукни бажаряпмиз.
Хозир олиб кетмасак булмайди.
Манзура бир эрига, бир милиса йигитларга караб
йигини бошлашга тайёр булиб колди. Асадбекка тек-
58
канидан бери уйларига милиса бунака бостириб кир -
колдаэтирмюканихечбулмгд
кул ковуштириш билан аён этиб куярдилар. Бу йи-
гит эса... Асадбек унинг дадил утиришини кузатиб:
«камокхона мактабини аъло бакога тугатибди», деб
9йлади.
- Лакабинг нима? - деб суради Асадбек.
- «Мурда».
—каёкдан топасанлар бунака лакабларни. Безбет-
лигинг учун шундай дейишганми?
- Иук , бошка сабаби бор.
- Хамманинг олдида шунака суррайиб утира-
санми?
- Булганим шу.
- Мендан чучимайсанми?
—Хозир чучимайман. Чунки чакиришингизни би-
лардим, - деди Актам.
- Тушингга кирдимми? - деди Асадбек киноя би-
лан.
- Мен
., туш курмайман.
—Иуг -e?
—Ресторанда менга тикилиб караган эдингиз.
б6
Кунглингиздан бир гап утганини сезганман. Эртаси-
га Жамшид ака суриштирганларини ресторандагилар
.,
аитишган.
—Сезгинг жуда -a уткирга ухшайди. KaHn айт-чи,
кунглимдан кандай гап утган булиши мумкин?
— Men сизга керакман.
Кузлари уйнаб турган йигит шундай дегач, Асад-
бекнинг уткир нигохига тик каради. Ундан бундай да-
дил гапни кyтмаган Асадбек бир оз гангиб кам колди.
Уни йигитнинг дадиллиги эмас, кунглидаги яширин
ниятни англай олгани кайрон колдирди. Асадбек кам
мард ва дангaлчи эди. Бирок, бу онда: «Койил, угил
бола, дилимдагини топибсан !» деб тан бермади. Ак-
синча, кузлари мугомбирлик билан кулди:
—Менга керакмисан? — деб суради пичинг окан-
гида. — Чой куйиб узатадиган мулозимга хожатим йук.
Эктимлл мен сенга керакдирман?
—Мени уша купи курдингиз: чой сузиб утирадиган
сутакка ухшайманми?
Хаддида туриш нимaлигини билмайдиган Ахтам
бу гапи билан Асадбекнинг сабр косасини чайкатиб
юборди.
—Сен бакоингни узингча оширворибсан, бола!
Сенга ухшаган тирраки бузокларнинг aллаканчаси
бaланд дoрга осиламан деб улиб кетганини эшитма-
ганмисан? — деди Асадбек зардaли окангда. Унинг
кузларидан сачраган газаб учкунлари кагго узига якин
аёнларни кам саросимага соларди. Бу йигит эса пина-
гини кам бузмади.
— Men бу дунёга осонгина улиб кетиш учун келма-
ганман, — деди кузларини чакчайтириб.
Шу безбетлиги Асадбекка Жосилбойваччани эсла-
тиб, газаби оловига мой сепди.
—Сен катта кетаверма, бола! Курпангга караб оёк
узат. Яна чатаногинг йирилиб кетмасин !
даврасига олишни мулжaллаган йигитлар билан
Асaдбекнинг узи гаплашарди. Билаги кучга тулган,
67
бирок кaлласи бум -буш йигитлар онда-сонда булса
кам учраб коларди. Кимнинг кузурида турганларини
факм этмай курмат доирасидан чиккудай булсaлар,
Кесакполвоннинг бир-икки тепкисини еб, келган жой-
ларига кетаверар эдилар. Асадбекнинг газаблана бош-
лаганини дарров сезиб, чора курадиган Кесакполвон
.,..
энди иук.
«Энди кар канака тирраки менга тик карай-
верадими? Ж ар канака пaлид мени оёкости кила-
верадими? !» Шу савол хаёлини яшин нури каби
ёритди -ю, баданига муз югурди. Закрини сочишга
шайланганида Ахтам «Бек ака!» деб мурожаат килди.
Асадбекнинг назарида бу сафар унинг овозида кам
мекр, кам илтижо оканги сезилгандай булиб, газаб
.,
aлангаси can пасаиди.
—Бек ака, — деди яна Ахтам, — мендан жаклингиз
чикмасин, турган битганим шу. Men камокда
тугилганман.
— Биламан.
—Men камокда уладиган одамман, буни кеч ким
билмайди.
—Худо билади.
Асадбек бу гапни эътикод сокиби тили билан эмас,
одамларга одат булиб колган шунчаки бир гап сифа-
тида айтди. Ахтам кам буни жиддий какикат урнида
кабул килмади. Жидоят хусусида жиндеккина тасавву-
ри булганда кам «Албатта Худо билади», деб куйиши
мумкин эди. Лекин бу гап айтилмади.
— Худо мени яратишга яратиб куйиб, унутиб
юборган. каерда улишимни узим биламан. Одам-
лар «Худо! Худо!» деяверишади. Лекин мен койил
эмасман, уларнинг худоларига. Менинг айбим нима
эди? Хyп, камокда тугилибман, онам темир панжа-
ранинг y томонида, мен бу томонида бигиллаб ётиб-
ман. Уч ёшимгача камокнинг сассик богчасида сассик
уйинчокпарни уйнаб утирардим. Бундан к ура улдириб
юбора колганлари яхши эмасмиди? Нима учун улмай
68
колганимни кейин билдим. Men бу дунёга касос ол-
гани учун келган эканман. камок богчасидан болaлар
„
уиига чикаришганда касам ичганман: мен уларнинг
хаммасини улдираман !
Бу ахдни эшитган Асадбекнинг эти жимирлашиб
кетгандай булди.
Дадасини камокка олиб кетишганда y хам шун -
дайегнэи.кртузчйлнигтб-
ринчи декабрида уйларига бостириб кириб, хамма
ёкни титиб ташлаган, сунг дадасини «халк душмани»
деб хакоратлаб олиб кетган икки кишининг киёфаси
кали хам куз унгида: бири новча, иккинчиси паст
буйли одамларнинг сурати куз олдига мухрланиб
Етса хам, турса хам, бири паст буйли, ик-
Ётса
кинчиси новча одамдан касос олишни уйлаб яшади.
касос олди хам. Бирок, кунгли барибир таскин топ-
мади. Асадбек баъзан узи хам хазар килиб кетадиган
бу оламга «касос туфайли кирганман», деб узини узи
ишонтирмокчи булади. Ана шундай пайтда кандайдир
овоз «9ч максадида кирган булсанг, касос олганингдан
кейин нима учун чикиб кетмадинг?» деб нидо килиб
вужудини титpатар эди. Тасодифми бу: бир неча кун
олдин Мухиддин ота билан Жалил бу дунёнинг касос
эмас, имтихон дунёси эканига уни ишонтирмокчи
булишган эди. Рупарасидаги йигит хам касос олиш
учун яшаб юрибди. Агар унга Мухиддин отанинг гап -
86
килиш мумкинлигини билишмаган», дейилса, авом-
..
га мулжaлланганлари нaзарда тутиладиким, подшоку
боёнлар саройи, касридаги каммомлар назардан со-
китдир.
Масковдайин дабдабaли шакардаги дабдабaли
.,
уйларда покланиш учун камма шароит мавжудли-
гига карамай, каммомларга булган эктиёж сусайма-
ди. «Красная пресня» дакасидаги машкур рус X ам-
момларининг асл вазифaларига кам узгартиришлар
киритилди. Хаммомнинг буfхонасида чумилгиси
келган ишчими ё профессорми бу жойга келишни
орзу килмай, уйидаги душхонада бошидан илик сув
куйиб ювиниб олишга одатланган. Туркларга алока-
си булмагани колда «Турк каммоми» деб номланув-
чи каммом Хонгирейнинг ихтиёрида эди. Бунга ке-
лувчиларнинг максади сувда чумилиш эмас, таъбир
жоиз булса, гунох,лар балчигига янада баттар булга-
ниб кетиш эди. Бу ерда акл бовар килмас мураккаб
масaлaлар кам бир зумда кал килиб ташланарди.
Хаммомнинг эшигидан маркамат истаб кириб кел-
ган икки дустнинг бири ложувард ковузчада нозанин-
лар куршовида чумилиб рокатланиши, иккинчиси эса
Моргашнинг уликхонасини четлаб утиб гурга кириши
кам мумкин эди. Ховузда маишат килган ша бирин-
чи одам кетар вактида «менинг ёнимда дустим бор
эди-ку?» деб сураб утирмасди.
Кимнингдир яшаш ёки яшамаслиги, яна кимнинг-
дир иши юришиши ёки юришмаслиги кал килингач,
албатта дам кам олинарди. «Дам олиш» ёш ноза-
нинлар иштирокидаги маишат билaн якунини то-
парди. Асадбек Хонгирейнинг узига хос мана шун-
дай «кабулхонаси» борлигини, катта-кичик амaлдор-
ларнинг кам «хизмат юзасидан» келиб туришларини
эшитган, аммо узи келиб курмаган эди. Катта-кичик
.,
амaлдорлар аирим зарур кужжатларга шу каммомда
имзо чекишгач, шунга яраша мукофотларини олар-
дилар. Мансабдорлар Хонгирейнинг «Интурист» мек-
87
v
монхонасидаги шоона идорасига киришдан чучир-
дилар. Оркaларидан куфялар кузатиб юришган булса,
бaлога учраб колишдан кайикармидилар ё нафслари-
га банди булиб, гунок ишга кул уришгач, шу ернинг
узидаёк покланиб чпкиб кетишни хаёл килармидилар,
Худо билади. ЭктиN:ол, уларнинг нaзарларида сув кар
.,
кандаи гунокни ювс керак -да.
Хаммомда доимнй булмаса-да, вакти-вакти билан
киморбозлар катга уйинларга тупланиб туришарди.
Сулико кам куп кЕ:лган, бир марта чунтагидаги бо-
рини ташлаб, кейингиларида тукилганини тулдириб
олганди. Тикилган п ул ярим миллиондан ошган пайт-
ларда атpофни улик укунат коплаб оларди. Биров кам
молини, кам жонини юткизиб, такдирга тан берарди,
яна биров кулогига щдар карзга ботиб, бу ташвишдан
кандай кутулишни '^йлаб коларди. Юткизганларнинг
кайгуси тyшунарли. Лекин ютганлар кам ташвиш би-
лан таркардилар. Y.r.:ap ташкарида узларини нима ку-
таётганини билмасдилар. Ютганлар тaланган кунла-
ри « ё укаси Иликога ё бошка угрилар тудасига маъ-
лум килиб куйган», деб Суликодан гумонсирашарди.
Yнинг улимига айнан шу гумон сабаб булганди. кайси
аламзада киморбоз i:имни ёллаганини Хонгирей бил-
майди. Лекин Илико шубкаланаётган одамлар орасида
узининг номи борли:,ини тахмин килади. Катта ишлар
орзусида канот ёзаЁтган дамларда Иликонинг узига
душман булиб коли шини сира истамасди. Бу оилага
кадрдон булган Асад бекка тугридан-тугри ташланмай,
«патларини» киши билмас тарзда юлишига сабаб кам
шу эди .
з
Асадбек ёмон хотинлар какида турли гап-сузлар
эшитган, лекин бунакaларга узи рубаро булмаган эди.
Кесакполвоннинг хотинини эси пастpок, тилига эъти-
борсиз бир вайсаки деб биларди. Унинг бу даражада
бемекр, тошбагир эканини тасаввур кам этмаганди.
Уйдан чикар макaлида «Кесак бу хайвонни aллакачон
уриб улдирвориши ё уч талокми, саккиз талокми
куйиб, йукотиши керак эди», деб уйлади. Мирзо Бо-
бур Хусайн Бойкаро оиласи какида сузлай тyриб,
«биринчи хотини шу даражада ёмон эдиким, ул гуё
бул дунёдаги дузахнинг айнан узи эрди, Хусайн уни
куйди ва дузах aзобидан кyтyлди», деганини Асадбек
билганида «Хайдар бу дунёдаги дузахига y дунёдаги
дузахни улаб кетди», деган булармиди...
Уч каватли бино ертуласидаги кашамдор хонасига
киргyнига кадар кам Жамшидга индамади. Идорани
бошка жойга кучирмасликка карор килганидан кейин
бу ер тезлик билан таъмирланган, кагго девоpларнинг
ранги хам узгартирилиб, барча жикозлар янгисига
алмаштирилган эди. Хонада Чувринди билан Кесак-
полвонни эслатувчи кеч нима колмаганди. Бутканинг
урнига куйилган .йигитни топиш осон булмади. Оёк-
., .,
кули чаккон, тили тиш хатламаидиган одамни топиш
унча кийин эмас. Лекин садокатда барчага урнак була
оладиганини бирданига аникпаш кийин. Жамшид тав-
сия этаётганларнинг барчаси садокатли булишга касам
ичишга тайёр. Лекин тилда айтилгани калб касами би-
ё .., ..,
лан кувватланадими е иукми — буни кеч ким аникла
136
беролмайди. Узок вакт текшириш, йигитни камиша
шубка остида назорат килиш кам яхши натижа бер-
маслиги мумкин. Шу боис Жамшидга кариндошлиги
бор йигитни танлаб, кошлари кaлинлигига ишора
килиб, унга «коракош» деб лакаб берди.
коракош Буткага нисбатан сезгиррок ва чакконрок
эди. Хожасининг кайфияти бузук колда кайтганини
фахмлаб, буйрукни кутмаёк чой кутариб кирди. Асад-
бек «сен айтдингми?» дегандай Жамшидга каради.
Хожасининг жаxrпи чикиб тyрганида бакириб юбори-
ши мумкинлигини билган Жамшид бу савол назарини
англамагандай индамади. Коракош чой куйиб узат-
гач, оркага тисарилиб «буюринг, кожам», дегандай
кул боглади. Гарчи буйрукни Асадбекдан кутаётган
булса-да, Жамшиднинг имлаб куйганини куриб, изига
.,
каитди.
— Уйланадиган булсанг, кизнинг етти пуштини
сураб-суриштир. Kошу кузига хумор булсанг, ана
шунакасига учрайсан. «Кузини сузиб, кийшанглаб
турадиган бу жононинг сенга икки дунёда хотин
булмайди», деб Жайдар акангга бошида айтганман.
^айдар аканг бу тавия билан 'е;тмай куйганига минг
йил булгандир. Шунинг учун кам бунга эри тирикми
ё уликми — барибир. Вакти келиб, «^айдар акамни
Масковда улдириб кетишибди», деб хабар берганинг-
да башарасига яхшилаб караб on: тарикча ачинишни
курмайсан. Одамлар айб килмасин, деб ёлгондан куз
ёши килиб берар, лекин юрйги йигламайди. Юраги
йигламайдиган хотиндан Худо асрасин ! Сени Макмуд
тарбия килгани билан, Хайдар акангга ухшаб куп бе-
вош юрасан. Эктиёт бул, шунакасига илиниб колма.
—Хуп, Бек ака... лекин... менинг уйланадиган ния-
., .,
ти м й9к.
—Каматворган хотиннинг aлами ж али кам борми?
Уйланмайман, дейишинг нотyгpи. Одамлар тyшуниш-
майди, мaломатга коласан. «Бу йигитнинг хотин зо-
тига нафрати бор экан», дейишмайди, «майдакадам
137
булса керак», деб кукм чикариб к уяверишади. йи-
ГИТ кишига ёмон от бир ёпишмасин, кейин кyтулиш
кийин. Агар ёнимда юришни истасанг, оила куриб,
бола куришинг шарт.
Жамшид жавобга огиз жуфтлаган пайтда эшик кия
очилиб, Коракош куринди:
—Бек ака, Масковдан телефонда сурашяпти, — деди
.,
ичкари кирмай.
—Кимлигини сурамадингми? — деди Асадбек, но-
рози окангда. Унинг тaлабига кура, коракош тулик
маълумот бериши керак эди. I{оракош дарров хатоси-
ни тузатди:
—Сурадим, «Хонгирейман», деди.
Бу гапни эшитиб Асадбек билан Жамшид бир-
бирига ажабланиб каради.
— Адашмадингми, аник шунака дедими? — деб
суради Жамшид унга якинлашиб.
—Адашмадим: «Хонгирейман, хужайинингга «княз
Хонгирей чакиряпти», деб айт», деди.
Асадбек гушакни олиб, кулогига тутгандан кейин
кам дарров гапирмади. I{андайдир товуш эшитишни
истагандай пича кутди. Кейин бугик овозда «Алло»,
деди.
— Саломатмисан, Бек, эшитишимча йутaлмай
куйганмишсан, a? Одамнинг йутaлмай куйиши бахти
кулганидан даракми ё бирон кулфатнинг хабарими
бу? Сен нима деб уйлайсан?
Овоз таниш туюлди, лекин кимлигини аниклай
олмади. Унинг учун бир нарса аник булди: «Мен
Хонгирейман», деб телефонга чакирган бу одам
асти Хонгирей эмас. Сурбетлик билан гап бошлаши-
караганда уз кучу кудратига ишонадиган тоифа- га
дан. Асадбек Хонгирейнинг улимини эшитган онда
касосдан макрум булгани учун aлам ёгида коврилган,
.,
аини
ай ни дамда, ганимнинг улимидан сунг, хотиржамлик
курсисига утирмаган кам эди. Чунки y утни учириб,
чугини колдириш, илонни улдириб, боласини сакгпаб
138
колиш., донишмандлар иши эмаслигини яхши билар-
ди. «Урмонни кимсасиз деб уйлама, кайси бир бута
оркасида оч коплон ётгандир», деганларидек, Асадбек
уша коплоннинг ириллаб товуш беришини кутаётган
эди. Жозир унга коплон терисидаги ша., вакшийнинг
ким эканлиги номаълум эди, холос. Узини «Хонги-
рей» деб таништирган одам унинг хавотирланишини
ёки каяжонланишини, кеч булмаганда ажабланишини
кутганлиги аник. Асадбек буни тyшунгани учун кам
сир бой бермай, менсимаган окангда суради:
—Ким бу?
- Бизларни унутиб куйдингми, Бек? Угри биродар-
., .,
., кали эсларидан чикаришганича иук.
пар сени
—Узинг кимсан? .,
—Оббо, ошнам -e, овозимдан танимадингми? Иута-
линг тузaлибди-ю, кулок кетибди-да, a? Агар Худо
эсингни кам олиб куйган булса, акволингга кавас
килмайман. Энди Москвани, «Оккуш кушиги» ресто-
ранини куз олдингга келтир: уч киши утирибмиз —
Хонгирей, сен ва мен.
Асадбек энди таниган булса-да, дарров жавоб бер-
мади. Чунки бу одамнинг Хонгирей номидан гапира
олишга журъат этишини кутмаган эди.
- Ж али кам эсламадингми?
—Эсладим: Моргашмидинг? Жа, Моргаш, «уликлар
кироли», тугрими?
- Тугриликка тугри, лекин куполликни can ошир-
вормадингми?
—куполлик килаётганим йук. Хонгирей шундай
деб таништирган эди. Бошкача исминг борлигини мен
билмайман.
— Бу гапинг кам тугри. Хонгирей кар хил ном-
ларни тукиб, казиллашишни яхши курарди. Эшит-
гандирсан-a: Аллок уни ёнига чакирди, лекин y улгани
йук. Хонгирей урнига унинг сояси Гирейхон кад рост-
лади. Англадингми? Гирейхон — менман! Сен менга
бир нарсани яширмай, очик айт: Хонгирейнинг улими
139
муносабати билан бошлаган байраминг адогига етди-
ми ё кали кам давом этяптими?
—Мен бировнинг улимидан шодланадиган махлук
эмасман. Сен козирча шунинг узини билиб куйсанг
етарл и .
—Сен мени билмайсан, лекин мен сенинг кaлланг-
даги уй-хаёлларгача биламан. Мени my пайтгача кеч
ким лакиллатиб кетмаган. Сен кам козирча шуни би-
либ куйсанг етарли. Хонгирей оддий одам эмас эди.
Янглишмасам, y сенга ука катори эди, a?
—Вакти келганда буни Худонинг узи ажратиб ола-
ди. Сен гапни аччик ичакдай чузмасдан максадингни
угил болачасига очик гапир, бекорга кунгирок
килмагандирсан?
—Максадимми? Менинг кеч канака максадим йук.
Хонгирей уладиган куни сени куп эслаган эди. Ни -
V боб
дир бордир?
Тугунда икки эмас, ун кишининг маишатига eтиб
ортадиган кимиз, кайнатиб пиширилган гушт, патир,
сомса бор эди. Чой дамланиб, бир пиёладан ичиб,
сомсага кул узатишганда куча эшиги очилиб, дипло-
мат кyтарган гавдaли одам кириб келди. Кутилмаган
мекмонга кузи тушган Мирзаaли утирган ерида «Ие,
Насриддин, ризкпи йигитсан-да, кел, келавер», деб
унинг якинлашишини кутди. Эшикни такиллатмай,
киришга изн сурамай гуддайиб кириб келаверган бу
одамни танимаган киши уни ё безбетликда, ё одобсиз-
ликда айблаши мумкин эди. Абдуракмон табиб уни
олдиндан билгани, айникса, касб-коридан хабардор
булгани учун унинг килигидан гашланмади.
Насриддин камма жойга кам бу каби мулозамат-
сиз кириб келавермасди. Мирзаaлининг оиласига куп
йиллик кадрдон булгани учун кам бу ерни у з уйидай
курарди. Y йигитлик чогида Мирзаaлининг хотини би-
лан бирга ишлаб, опа-укадай булиб кетганди. Никох
туйига кам Мирзаалининг оиласи бош-кош булган
эди. Кейин укишга кетди. Мирзаaли олий маълумот-
ли йигит аспирантурада
., укиб, олим булиб кайтар, деб
уйлаган эди. Иук, укиши бошкача экан. Аввaл Фрун-
зеда
.
,
ишлаб юрди. Кейин хотини билан ажрашиб,
Ушга кайтди. Мирзаaли бунинг сабабини сураганда
«Пойтахтнинг
., кавоси ёкмади», деб маъюс кулимсираб
куйди. Иигитнинг такдирига доир саволларга Мир-
заaлининг хотини «y билан ишингиз булмасин», деб
тумток жавоб кайтарди. Мирзаaли бировнинг сирини
билишга ишкивоз одамлардан эмасди. Насриддиннинг
бирон тайин ерда ишламаётганидан
., ажабланса кам,
бошка сураб-суриштирмади. Уша дамларда Насрид-
дин бу хонадонга камкатнов булиб колганди. Мирза-
aли билан кутилмаган жойларда учрашиб колганда
.,
ниманидир яширишга урингандаи, катго саросима
турига тyшгандай буларди.
148
Мирзаaли муaллимларнинг йигини баконасида
Фрунзега борганда Насриддинни ресторанда yчрата-
ман, деб уйламаганди. Бу сафаридан икки кун олдин
y Тaласга кетаётганини айтиб
., эди. Насриддиннинг хо-
тини асли тaласлик эди. Иигит институтда укиб юрган
кезлари бу гузaлни севиб колганида унинг эр курган
жувон эканидан бехабар эди. Билгандан кейин кам
севгисидан кечмади. Европaликларга ухшаб, «мукими
кизлик номуси эмас, мукими — мукаббат», деган
акидада маккам турди. Танлаганининг жувон эканини
каммадан яширишга уринди. Жатто Мирзаaли кам бу
сирни улар ажрашиб кетишгандан кейин билди. «Men
укишдалигимда яна биринчи эри билан топишиб
колибди. Y бузук эмас, факат биринчи эрини калиям
яхши курар экан», — деб уни окпаганди. Бу гапни ша
ресторандаги учрашувда айтганди. Мирзаaли кечки
пайт маишат максадида эмас, корни гамида кирганди
бу ресторанга. Рестораннинг бир четида кандайдир та-
ниши билан утирган Насриддинни куриб, ажабланди,
аммо олдига бориб сурашмади. Насриддин кам уни
курди, аммо y кам келиб куришмади. Чикиб кетаётга-
нида y томон бир караб куйиш билан чекланди.
Мирзаaли мекмонхонага кайтиб, ётишга чогланган
пайтда навбатчи аёл эшикни такиллатиб, ковлида бир
киши йуклаётганини билдирди. Бу шакарда Мирзаа-
лининг танишлари кам бор эди. Шулардан бири кел-
гандир, деган хаёлда ташкарига чикиб Насриддинни
.,
курди-ю, таажжу ланганини яширмади. Насриддин-
нинг таклифи
., билан кучанинг нарига бетидаги бокка
утишди. Уриндикка утиришгач, y култигидаги газе-
та урамини очди. гижимланган гaзетани дастурхон
урнида ёйиб, бир шиша арок, битта пиёла, паррак-
паррак килиб кесилган колбаса ва нонни уртага
куйди -да, айбдор одамнинг овозида «Хафа булмайсиз,
ака, бунака yтиришимиз жуда-a хунуг -у, омма бошка
чорам йук», деб куйди. Мирзаaли яхши даврада булса
оз-оз ичарди. Жозир бу акволда ичгиси келмаса кам,
149
Насриддиннинг кунглига караб, бир-икки куплаган
булди. Ширакайф колда келган Насриддин эса икки
пиёлани тyлдириб ичгач, чулдираш даражасига етиб,
арзи колини айта бошлади.
—Сиз мени кар жойда куриб ажабланардингиз.
Бугун кам кайратландингиз. Тaласга кетяпман, деб
сизга ёлгон гапиргандим. Мен бу ерга бир одамнинг
изидан келдим. Ишим шунака. Х а... - y шундай деб
хурсинди, — ишим шунака. Мен номининг узиёк ки-
шини куркитиб юборадиган идоранинг хизмати-
ни киламан. Одамларни пойлайман, одамлардан сир
оламан. Менинг бунака ишда ишлашимни ота-онам
кам билмайди. Билишга какпари кам йук. Men аспи-
рантурада эмас, шуларнинг УкишидаУкиган эдим.
Аълога укидим. Лекин менга шу паст ишни беришди.
Нимагaлигини биласизми?
., Чунки мен уз фикрига эга
булган одамман! Уз., фикpига! Падарига лаънат бунака
мустакил фикрни. Уз фикрига эга булган инсон уз ил-
дизига узи болта уради, — y яна хурсинди. — Лекин мен
бошкача яшай олмайман. Буларга ур деса урадиган, от
деса отадиган одам керак. Men унака эмасман, ака!
— Унака булмасанг, ишингни ташлай колмай-
санми? — деди Мирзаaли соддaлик билан.
Насриддин афсус билан бош чайкади. Яна бир оз
арзи кол килгач, «жон ака, бу гапларимни биров бил-
масин», деб хайрлашган эди.
Орадан уч кафта утгач, самоворхонада тасодифан
учрашиб колган каби сурашиб, «ака, кар хил жойларга
бормай, эктиётрок булиб юринг, сизни кузатиш топ-
ширилди»,
., деди.
—Укитувчини кам кузатасанларми? — деб ажаблан-
ди Мирзаaли.
—Максад — опанинг изларига тушиш. Агар сиз can
чакки юриб куйсангиз, бу кам бир бакона булади -да.
Гапини my тарзда киска килди -ю, кетди. Мир-
.,
заaлининг «чакки юрмаслиги», тукрилиги хотинини
амaл кypсисида ушлаб кололмади. Амaл кypсисига
150
бировнинг кузи тушмасин, тушдими, юлиб олмагунча
., ., .,
куимаиди.
У шандан кейин Насриддин Мирзаaлининг уйига
аввалгидай серкатнов булиб колди. кyрук келмасди,
ёнида бир шиша арокми ё конъякми буларди. «Мендан
булак бошка касратдоши йук, бечоранинг», деб Мир-
заaли унинг раъйига каради. Шундай утиришларнинг
бирида Абдуракмон табиб келиб колиб гашланганида
Мирзаали Насриддиннинг кимлигини, дардини унга
айтиб куйганди.
Жозир Насриддиннинг мулозиматсиз кириб кели-
ши my сабабли кам Абдурахмон табибнинг гашини
келтирмаганди. Уни куриб, «бир нима булса, аввaл
шулар билади», деб куйди.
Насриддин «Ракмон акам келиб колибдилар -да »,
деб сурашганда, дипломатини очиб бир шиша арок,
икки шиша пиво чикариб куйганда аччикланса кам
сир бой бермай утирди. Насриддинда оз булса -да, ин-
соф, уят бор эди. Аммо my оз инсоф ва уят уни ички-
ликдан тyтиб тура олмасди, факат узр сураб куйишга
кифоя киларди.
— Ракмон ака, гунокимни кечириб, бу сафар рухсат
берасиз -да, — деди.
— Гунокни кечирадиган мен эмасман. Буни мен
каром килмаганман, рухсатни кам мен бермайман, —
деди Абдуракмон табиб кескин окангда.
Нафс китиклаб тургани учун Насриддин Абдурак-
мон табибнинг аччикланганини сезса кам, акамият
бермади. Унга «дастyрхонга маркамат килсинлар», де-
ган лутф шарт эмасди. Мирзаaли «яна ypишиб кайдаб
солмасин», деган хавотирда дустига караб куйди.
Абдуракмон табибнинг лаблари can титpагани билан,
узини хотиржам тyтишга интилишини сезгани учун
хавотиридан кутулмади.
Насриддин кали тогдан, кали богдан гапириб
утираверди. Арок шишаси яримлаб, бир шиша пиво
ичилгач, муштими билан кукрагига уриб-ypиб куйди-
да, Мирзаaлига караб касратини бошлади:
151
— Ака, мана бу ерим ёниб кетяпти! Офат ёгилиб
келаётганини индамай кузатиб туришгa энди курбим
.,
етмаиди.
Мирзаaли бу гапдан сергакланиб:
—канака офат? — деди -да дустига караб куйди.
Кутилмаган бу гап Абдуракмон табибни кам эъти-
борсиз колдирмади. Иккaла чолдаги узгаришни сезма-
ган Насриддин эса касрат окангидаги гапларини да-
вом эттирди.
—Жой тaлашиб тупланаётганларни эшитмадингиз-
ми?
—Тупланишаётган булишса, ижрокум дардларини
эшитар, — деди Мирзаaли.
—Эшитмайди, — деди., Насриддин алам билан бош
чайкаб. — Эшитмайди. Уша туданинг ичида бизнинг
одамларимиз бор, уларни ушaлар кузгаяпти. Буни
фитна дейдилар... — Насриддин бошини куйи солиб
жим булди. Кейин шу aлпозда утирганича давом
этди: — одамлар фитна каердан чикишини билишмай-
ди. киргин бошлангандан кейин дод-вой килиб юра-
веришади. Камза Жакимзодани биласиз-ку, диндор-
лар улдирди, деб руконийларни кириш бошланган
эди. Аслида уни узимизнинг aзамат чекистларимиз
улдириб беришганди. Бу чиройли уюштирилган фит-
на эди. Бу фитнанинг бошида тypган одам кейинчaлик
какрамон раис булиб донг таратди. Аслида y фитна
какрамони эди. Сизлар бунака гапларни билмайсиз-
лар...
—Ер тaлашишдан фитна чикаришмокчими? — деб
суради Абдуракмон табиб, кизикишини яшира on-
май. — Бундан максад нима?
—Максадми? Рахмон ака, сиз телевизор курасизми,
гaзит-пaзит укийсизми? — Абдуракмон табиб «йук»
деган мaзмунда бош чайкади, буни куриб Насрид-
дин аянчли жилмайди. — Шунакасизлар-да! дунё-
ни сув onca, тупикaтарингизга., чикмайди. Кейин эса
вой-войлаб юраверасизлар. Урис Европанинг ярми-
152
ни бушатиб берди, дарё-даре кон туккани билан ба-
рибир Афгондан айрилди, Болтикбуйи кам кулдан
кетай деб турибди. Кавказ билан Урта Осиё кaлкиб
колса, шури курийди. Кавкaзда армани билан озарбай-
жонни бир-бирига кайраб куйди. Энди бу ишни биз-
да кам килиши керак. Бултyр Фаргонада катта машк
килишди. Шу баконада Европадан кайдалган аскарла-
рини биз томонларга олиб келиб жойлади. Булар мас-
хара томошaларни куяверади, биз эса мирикиб томо-
ша килаверамиз. Бугyн бизга олтинчи июнда сергак
булиб тyриш топширилди. Эктимол, яна бир томоша
бошланиб колар...
Т V
VI боб
.,
гимизни кис кила олганларида эди, сунгги томчи
конлари колгунича ул бадбахтлар билан жанг килган
улур эдилармикин? — деди Саъдуллахон уйчан тарзда.
— Бу тарих, муктарам афандим, уни узгартиб
булмайди, — деди Яквалхужа. Энди унинг юзидаги му-
лойим жилмайиш йуколиб, урнини жиддийлик эгaл-
лаган эди.
- Х а, тарихни узгартириб улмас. Аммо тa -
169
г
Доктор Худоёр оилавий ташвишлар туфайли
анча фурсат кулдан бой берилганини aфсус билан
таъкидлаб, Абдусамаднинг зиммасига одатдаги-
дан купрок вaзифaлар юклади. Шу сабабли Абдуса-
мад куп вактини кутубхонада утказадиган булди.
Бир жикатдан унга шундай булгани кам маъкул эди.
Уйда дарсхонаси булгани билан, таомланиш чогидами
ё бошка колатдами Муштарийга дуч келса, унинг
кузларини тарк этмаётган мунгни куриб юраги эзи-
лаверарди. Сунг китоб сакифаларидан Абдукамид
.,
карагандаи туюлаверарди.
.,
каитганининг иккинчи ка тасида кутубхонада
узок утириб чарчади. каква ичиш максадида емакхо-
нага чикди. Финжондаги каквани яримлатмай, ёнига
бир мaлла йигит келиб утирди.
- Салом, камшахар, ишлар калай? — деди y такaл-
луфсизлик билан.
«Хамшакар» дегани учун унга «бу одамни каерда
курган эканман?» деган савол назари билан каради.
Ёши уттиз бешлардан ошган, кошу кипригига кадар
ма,лла булган бу одамни илгари кеч курмаганига
ишонч косил килиб, бош иргаб «салом» ишорасини
килди-ю, аммо лутф курсатмади.
- Исмим Валерий, менам тошкентликман, - деб y
кул узатди. Абдусамаднинг куришишдан узга чораси
колмади.
Валерий узига каква буюриб, оёкларини чaлишти-
риб утириб олди.
- Хамшахарни мусофир юртда учратиб колга-
нингиздан хурсандмасмисиз? - деди y Абдусамадга
кувлик билан тикилиб.
- Назаримда мен сизни эмас, сиз мени учратиб
колдингиз шекилли? — деди Абдусамад.
- Тугри, лекин сонларнинг урни aлмашгани билан
киймати узгармайди. Шахсан мен хурсандман. Келга-
170
нимга йигирма кун буляпти. Бу ерда икки камшакрим
укиётганини эшитиб кувонган эдим. Men докторлик
.,
ишимга кушимча маълумот тyплаш учун келган-
ман. Men физикман. Сиз урганаётган сокага can-nan
кушничилигим бор. Лекин бу бизнинг танишувимиз
учун акамиятли эмас. Х а, айтмокчи, эшитдим, бошин-
гизга кулфат тушибди, таъзиямни кабул килинг.
Абдусамад «ракмат» дегандай бош иргаб, «яна
канака гапингиз бор?» дегандай савол нaзари билан
унга каради. Бу карашнинг маъносини англаган Вале-
.,
рии кулимсиради:
—Бу ер хотиржам гаплашадиган жой эмас, хуп де-
сангиз, кечки пайт турк ошхонасида бирга тамадди
килсак яхши буларди.
—Бугyн эмас, — Абдусмад шундай деди-ю, таклиф-
ни рад этишга арзийдиган баконани айтмади. Аслида
бу окшомга белгиланган бирон юмуши йук эди. Так-
лифни кабул килса кам буларди. Лекин кутилмаганда
пайдо булган бу одамнинг турки ёкмадими, карколда
y билан яна учрашишни истамади.
— Кутубхонада яна уч-турт кунлик ишим бор.
Вактингиз булганда бир ишора килиб куярсиз, кам-
шакарлар билан отамлашишга камиша тайёрман, —
Вaлерий шундай дегач, ках'васини охиригача ичмай,
.,
урнидан турди.
Абдусамад уйга кайтганида Муштарий кам, Гу-
лузор бегим кам куринишмади. Музаффархон зарур
юмуш билан Парижга кетган эди. Шу боис кечки таом
дастурхони атpофида Абдусамад билан Чулпоной
узлари утиришди. Оврупо одобига урганган бу хона-
донда барча бир пайтда дастypхон атpофига утирар,
таомланиш чоги узаро гапирилмасди. Бундай одобга
урганмаганларнинг сукунат огушида овкатланишлари
осон эмас. Абдусамад, айникса, Абдукамиднинг бун-
га куникишлари кийин кечган эди. Бугyн хонадон
сокиблари булишмагани учун Абдусамад узини анча
эркин тутди.
171
—Кун буйи утиравериб зерикиб, кон булиб кетма-
дингизми? - деди y казил окангида.
— Асло йук, — деди Чулпоной саволни жиддий
кабул килиб. — Чин доно дусти булмиш инсоннинг
.. ., .,
зерикмокка эктиежи иукдир.
—Чин дуст? — Абдусамад ажабланди. — Ким экан
у?
— Бир киши китоб укимок ила банд эканинда
яна бир киши унга якинлашди ва сурадики: «Нечун
ёлгиз.. утирмакни ихтиёр этиюрсиз?» Ул киши деди-
ки: «Елгиз эрмас эрдим, сиз келдингиз - у , ёлгизланиб
колдим», - Чулпоной шундай деб, эрига маънодор
каради. — Англаюрмисиз, бегим?
- Англаюрман, хоним, - деди Абдусамад унинг
шевасига таклид кΡилиб.
—Англамагингиз мумкин эмасдир, чунки сизнинг
бундайин чин дустингиз йукдур.
Агар Чулпоной шундай деб кулиб куйганида Аб-
дусамад буни казил деб тушуниб, жилмайган буларди.
Лекин хотинининг карашидаги жиддийлик уни бир оз
таажжубга солди.
—Нега ундай дейсиз?
- Сиз китобни дуст тутмайсиз. Уйингиза биргина
китоб жавони йуклигин айтиб эдим-a? Мусофир юрт-
лара отлана туриб она тилиниза чоп этилмиш биргина
китоб олволганингиз йукддир, бегим?
—Кутубхонада кун буйи китоб укишларим-чи? Бу
дустликка кирмайдими? — деди Абдусамад ранжиш
окангида.
- Х а, айнан кирмас. Ул китоблар дустиниз
эмасдир, бaлким ишиниздир, таъбир жоиз булса,
камкасбинниздир.
- I{изик... кизик... кани, бугунги чин дустингиз ким
булди, сир эмасми?
—Нечун сир булсин? Тошкентдин олиб келмишам
китобин бу окшом укиб, никоясига етказдим. Аммо
кунглим тулмади.
172
—Нега? Дустингиз бемаъни цикдими?
—Пичинг килмогиниза асос йукдир, бегим. Мирзо
Бобурдан кикоя этувчи бул китоб чух донодир. Факат
бир уринда муктарам ёзар огамиз жиндак адашмакка
мойил булибдилар.
Абдусамад бу китобни укимаган эди. Шу сабабли
Чулпонойнинг гапини булмай, жим тинглади.
— Эхтимолки, «Бобурнома»ни мутолаасиндин
йирок бир киши учун бул адашмаклик сезилмиюр.
«Бобурнома»да Ху моюн Мирзонинг хастaликларин
баёнинда хaзрат дейдиларки: «...ва табиблар кар неча
дору-дармон бердилар, яхши булмади. Мир Абул-
косимким, улуг киши эрди, арзfа еткурдимким, уш-
мундок дардларга дармон будурким, яхши нимар-
сaлардин тасаддук килмок керак. Тоинки Тенгри
таоло сихкат бергай. Менинг кунглумга келдиким,
Мукаммад Хумоюннинг мендин узга яхширок нимар-
саси йук. Men узум тасаддук булайин, Худой кабул
килсун... уч катла бошидин ургулиб,
., дедимким, мен
кутардим кар не дардинг бор. Ушaл замон мен огир
булдум, ул енгил булди. Ул сиккат булуб купти, мен
нохуш булиб йикилдим...» Англаюрмисиз, бегим? Пир
хазрат «яхши нимарсaларни тасаддук килмок керак»,
деб айтганларинда кимматбако олмосни назарда тут-
миш эмасдилар. Айтинг-чи, дунёдин кечган ошикка
дунё молининг канчалик кадри вордир? Хеч канча!
Абдусамад хотинининг жон куйдириб айтаётган
гапларини эшита туриб, кулимсираб куйди.
— Кулишиниз боиси мени айбситмокликми, бе-
гим? — деди Чулпоной арaзлаш охангида.
— йук, нега айблай? Бир нарса хаёлимга келгани
сабабли кулдим.
—Нима нарса, айтиниз? — деди Чулпоной ужарлик
билан.
—Сиз... китоб укийсизми ё ёдлаб оласизми?
— Лозим ерлари нафакат ёдима, катгоки калбима
мукрланиб колажак. Айтинг, бегим, Мирзо Бобур
173
казратларин уз жонларин фарзанду аржумандларига
фидо килмишларин йигламай укуб булурми экан? Ай-
тинг, бу кунларда шундай отaлар борми экан?
Бу савол Абдусамаднинг юрагига укдай кадалиб,
яралади. катто танасига енгил титрок югурди. Нaза-
рида Чулпоной «Айтинг, адангиз жонларини фидо
килиб, Абдукамиднинг жонини саклаб кола оларми-
дилаp?» деб сурагандай булган эди. Зайнаб «Хамид
акамни адамнинг душманлари улдиришган», дегани-
дан бери кунгли бекаловат эди. Москвадаги кутилма -
174
VII боб
даосигетнкб,умиюшатд:
—Мен тахминимни айтяпман, куркма. Биз одамхур
кам эмасмиз, котил кам эмасмиз. Биз бировнинг
бурнини конатмаймиз. Биз хам узингга ухшаган
касоскормиз. Жаёт сенларни эркaлатган, бизларни
озгина хафа килган. Хафа килганларнинг can-nan ада-
бини берамиз, бошка ёмонлигимиз йук...
192
3
билан.
—Бир мартага яраган жой иккинчи мартага кам
булаверади, — деди «зур» унга сук билан тикилиб.
киз бундай тикилишнинг маънисини англаб, юзи-
ни тескари бурди.
—Братан, буладиган ишни килинг, лекигин роса
эзма экансиз, - деди йигитчaларнинг бири.
— зур гап айтдинг! Буладиган ишнинг булгани
яхши. канакасини куйиб берай: «Эммануэл»дан бош-
лайми?
—Между прочем, бунака эротикани козир богчада
курсатишади, — деди киз кошларини чимириб.
—Ростакамидан куйинг, - деб уни кувватлади Мар-
лен. — Масковдан янгиси келди, деб мактанувдингиз-
ку?
196
—Шунака гапларга беш кетаман -да, — деди «Зур»
телевизор томон юриб. — Жакикий сексни курмаган
йигит йигитми!
Болaлар кутган бекаё кинофильм куйилгач, улар-
ни эснок тута бошлади. Беш дакика утмай, шампанга
кушилган дори таъсир килиб, олдинма-кейин ухлаб
колдилар.
Орадан олти соат утгач, бирин-сирин уйгониб,
узларини кожатхонанинг киди келиб турган зах ва
коронги хонада, кул-оёклари богланган колда куриб
куркувга тушдилар. Кузлари коронгиликка ургангач,
бир-бирларининг корaларини куриб, овоз чикардилар.
Куйлаги тугмaлари ечилиб, сийнабанди куриниб
., .,
колгaн кизнинг акволини курмадилар, курганларида
кам нима кила олар эдилар? Улар «бизларни угирлаб
кандайдир ахлатхонага ташлаб кетишди», деб уйла-
дилар. Холбуки, маишат учун уΡтирган жойларининг
ёнгинасидаги каровсиз омборхонага олиб чикилган
эдилaр. Хаммадан кейин Марлен уйгонди. Y кам
узини ажабланган ва курккан курсатиб, титpок овозда:
«Нима булди?» деб суради.
—Буни сендан сураш керак? — деди киз, уни те-
пишга каракат килиб.
—Hera мендан сураркансан? Бу ерга мен зурлаб
олиб келмадим-ку? — деди Марлен уртокларига нажот
нигоки билан бокиб.
—Нега дарров узингни окпаяпсан? Eup ran бор-
ми? — деди унг томонда утирган йигитча.
— Оклаётганим йук, Нилугг жавоб беряпман, —
деди Марлен саросимaли овозда.
—Хеч ким кеч кимни айбламасин, — деди унг то-
мондаги йигитча кукм окангида. — Жаммамиз баравар
турга илиндик. Хароми каёкка гойиб булди?
Шу гапни пойлаб тургандек, эшик очилиб, юзига
аёллaрнинг юпка пайпогини никоб сифатида тортиб
олган Ахтам кириб келди.
—«Хароми», деганда мени нaзарда тутдингми? —
197
деди йигитчага караб. — Тугри топдинг. Мен каромдан
тугилганман. Хозирча шуни билиб турганинг етарли.
камокхонада туfилганимни билсанг, куркканингдан
эсинг тескари булиб кетади. Харомдан тугилганим
учун кеч канака каром ишдан кайтмайман. Сен-
.,
пар кам, ота-онaларинг кам кароми эмас, «олии
зот»санлар... — Ахтам «олий зот»га кинояли ургу бе-
риб, aламли жилмайди -да, «кароми» деган йигитча-
.,
нинг пешонасини силамок учун кул узатди. Иигитча
бошини тортмокчи эди, кул-оёги боглангани учун
эвини килолмади. Ахтам унинг пешонасини мекрибон
ота каби ситlаб, гапини хотиржам равишда давом эт-
тирди: — Лекин каромдан казар килмайсaнлар. Шунака
булгандан кейин каммамиз каромимиз, тугрими?
Харомилар жам бупмиз, бир иш килайлик: мен сен-
ларга кам, ота-онaларингга кам каром какида кичкина
дарс бериб куймокчиман.
киз бу овоз эгаси бошка одам эканини фарклади.
—Сен кимсан? Бизни бу ёкка олиб келган одам
кани?
—Менми? — деди Ахтам кaлака окангида. — Men
одамхур махлукман, корним очиб кетувди, сенлар-
ни бошлаб келган каромини икки ямлаб ютиб юбора
колдим. Яхши килибманми? Шундай ширин болажон-
ларни aлдаб, кийнаган каромининг бу дунёда яшашга
хакки йук!
—Биз билан бунака майнавозчилик уйнама, адaла-
римиз кекирдагингни узиб, кулингга туткaзиб куяди, —
деди кизнинг чап томонида утирган йигитча. Ахтам
бу томоша бошланмасидан илгари болaларнинг ким-
лигини суриштириб билгани учун унинг катта кети-
шидан ажабланмади. Ажабланмаса -да, адабини бериб
куйишни истаб, y томон уч кадам куйди -да, томогига
чанг солди:
- Жей, хунаса! Мени сенсирадингми?! камокхонада
киндигимни сен кесганмидинг! Билиб куй: сен билан
майнавозчилик уйнаётганим йук. Адажонинг осмонга
I 98
кул узатса, куёшни узиб олиши мумкин, лекин ме-
нинг кекирдагимга ифлос кули етмайди. Бунака кулни
Худо кали яратмаган. Сен менга гапирадиган булсанг,
уйлаб ол. Тутканок касaлим бор. Ёкимсиз гапингни
эшитиб, тутканогим тутиб колмасин, кекирдагингни
узиб олиб, «укахон, эт-бетингиз оfримаяптими?» деб
кол сурашга мени мажбур килма!
Ахтам бугилаёзган йигитни куйиб юбориб,
уртага туриб .,олди. Бошкалар гап айтишга журъат
килмадилар. Иигитчaлардан бири пикиллаб йиглай
бошлади.
— Энди гап бундай булиб колди, братишкaлар:
шу утиришларингнинг узи Масковдан келган янги
кино булади. Уйингдагиларга хабар килиб куйдим.
Ж ар бирингга минг сумдан нарх куйдим, курай-чи,
ота-онaларинг кимматсирамай сотиб олармикин
сенларни. Уч кун вакт бердим. Уч кунгача уч ма -
ма буладиган
., вактда угирлик килиб, камалиб
колди. Уртоклари яхши укишхоналарда укидилар.
I{амокхона богчасида тарбия олган Ахтам улгайгач,
камокхонада жиноят оламининг узига хос мактабида
укиди. I{амокдан чикканидан сунг онасини суриштир -
222
VIII б o б
гакрбфил,—декуй.
кароргоки жойлашган уч каватли бино якинида
турган Халимжонга кузи тушиб, «сен чакиртирдинг-
ми?» деган маънода Жамшидга каради. Жамшид «ха-
барим йук», деган маънода елка кисди. Халимжон
улар томон икки кадам ташлади -ю, Асадбекнинг зина-
га караб бурилганини куриб, тухтади.
Ичкари кирган Асадбек пешвоз чикиб кутиб олиш-
га кечиккани учун довдираб колган коракошнинг са-
., .,
ломига aлик олмай, суради:
—Ташкарида турган одамни танийсанми?
—Can -nan...
—канчадан бери кутяпти?
—Анчадан бери? .,
—«Анча» деганинг канча? Ун йилми ё юз йилдан
берими?
— Бек ака... соат саккизда караганимда турувди, де-
мак... олдинрок келган.
—Шунаками? Аклингга койилман! — Асадбек шун-
266
дай дегач, угирилиб, пичинг укини энди Жамшид-
га каратди: — Эла-эла килиб роса акллиларни туп-
лагансан - а? Чакир уни.
Жамшид норози киёфада имлаши билан Коракош
тезгина чикиб, Жалимжонни бошлаб кирди.
Асадбек Халимжоннинг сaломига кам алик олма-
ди.
—Hera тypувдинг, менда гапинг борми?
—«Дам олгин», девдингиз, дам олиб булдим. Хиз-
матга келувдим.
—Хизматгами? — Асадбек унга уткир нигох'ини
кадади. Бундай карашга купчилик чидай олмас эди.
Жатто айбсиз одам кам кузларини олиб кочарди.
Жалимжон эса «туйиб-туйиб тикилиб олинг», деган-
.,
даи парвосиз тyраверди.
«Бу безбет ким узи? — деб уйлади Асадбек. — Ми-
лисанинг одами эканига дaлилим оз, менга содик-
лигига эса шубкам купрок. Фош булганини узи сез-
майдими? Шунчaлар бефакмми?»
Асадбек стол тортмасини очиб, кулига карта олди.
Жалимжонга тикилганича, киприк кокмаган колда
чийлади. Утиришга таклиф этмай, «берирок кел», деб
чакирди. Халимжон столга якинлашгач:
—Сенам эркаксан, кеч булмаса «йигирма бир»ни
биларсан? — деб суради.
— Биламан, — деди Жалимжон, ишонч билан.
—Билсанг яхши... уч кул мен уйнайман, уч кул сен
.,
ташлаисан.
Асадбек шундай деб y томон битта картани
очиб ташлади. Кейин узиникини хам ., очди. Сунг
Жалимжонга яна бир картани очди. Уйин my тарзда
очик булди. Жалимжонга икки унлик, Асадбекка эса
уч еттилик чикди.
—Буни киморбозлар «очко» дейишади, Худодан
камиша my «очко»ни тилашади, — Асадбек шундай
деб картани кайта чийлаб, яна очикчасига ташлади. Бу
сафар кам Жалимжонга икки унлик чикди. Асадбекка
267
эса икки олти-ю бир туккиз чикди. Халимжон индамай
кузатиб тураверди. Асадбек картага карамас, кузлари
йигитда, бармоклари эса узи билган каракатлар билан
банд эди. Эндигисида Халимжонга яна икки унлик,
Асадбекка эса икки еттилик билан бир олтилик чикди.
—Бунисини «банкирнинг очкоси» дейишади. кур-
дингми, укахон, мен «туз»сиз уйнадим. Майда карта-
лар билан ютдим. Энг мухими — очикчасига уйнадим.
Энди сен таркат. Беркитиб уйнайвер.
Жалимжон картани олиб, ишончсизлик билан
чийлаб таркатди. Y Асадбекнинг максадини билол-
май гаранг эди. Уч марта таркатиб, уччaласида кам
юткизди. Асадбек картани олиб, хона бурчагидаги
.,
елим тyрчелакка ташлади.
- Унакасига кам, бунакасига кам юткиздинг. Кунга
нима тикилган эди, билармидинг? Жонинг тикилган
эди. Men сенга «жонингни тик», демаганман. Макмуд
аканг биринчи марта my хонага бошлаб кирганида
узинг тиккан эдинг, эсингдами? Энди нима булади?
—Нима буларди? Жоним сизнинг кулингизда, —
деди Халимжон хотиржам равишда.
- Жонинг менинг кΡyлимда эмас... Бу бармокпар
карта чийлашга уста эди... кекирдакни узиб оладиган
бармоклар бошка. Кайдар аканг сени аллакачонок
фош килиб, жонингни бу акахонингга топшириб
куйган. Men милиса билан нари -бери булишни иста-
.,
маиман, шунинг учун «дамингни олавер», деган эдим,
яна нега оёгим остида урaлашиб колдинг?
- Хайдар акам адашганлар, хоин эмасман.
- Хоинмисан ё йукми, билмайман -y, лекин жуда
безбет экансан. Men какимда хужайинларингга етар-
ли маълумот бермаганинг учун яна келдингми? Олдин
.,
нима топдинг-y, энди каиси тирнокнинг ичидан яна
канака кир изламокчисан? I{уй, ука, жонингни узингга
совга килганимга «ракмат» демасанг кам, яшаб юра-
вер. Фош булганинг учун хужайинларинг бошингни
силашмайди, биламан, сенга кам кийин. Орден олол-
268
майсан, погонингдаги юлдузлар кам купаймайди, ле-
кин бу фожиа эмас, буларсиз кам яшаш мумкин. кани,
яшаб к ур-чи, бу ёги бир гап булар...
«Изо закара aл -какку лам ябка мааку гайруку» —
какикат равшан булган вактда бошка нарсaларга урин
., .,
колмаиди, деиилганидек, энди ортикча гапга кожат
йук эди. Асадбек шундай деб «чикариб ташла бу ах-
латни», дегандай Жамшидга имлади. Жалимжон эъти-
роз билдирмокчи эди, Жамшид уни елкасидан ушлаб,
ташкарига бошлади.
Жамшид «сypгун»дан кайтгач, Асадбекнинг амри
билан улардан «нарирок юрган» кезлари Кесакпол-
вон уйига келган, «сени улимдан мен асраб колдим»
деган маънода бир-икки гап килиб, Жалимжонни ку-
затиб юришни топширган эди. Жалимжонни кузатиб
чикаётган Жамшид кичик хожасининг «Илон булиб
куйнига кириб ол, «чак!» дейишим билан ., чакиб
улдирасан», деган буйругини эслади. Ушанда Ке-
сакполвон бир 9к билан икки куённи уришни мул-
жaллаган эди. Бири шуки, Жамшид топширикни ба-
жаргудай булса, Халимжон йукотилади. Лaлайса,
эплай олмаса, узи гyмдон булади. Ж ар икки колатда
кам ютук Кесакполвонда кетиши керак эди. Бирок,
нияти амaлга ошмай, ютук бу икки йигитда колди:
Жамшидга «чак» дейишга улгурмай кетди. Жамшид
бу одамнинг куйнига илон булиб киришга астойдил
уринмади, унинг узи узини фош килиб куйди. Хоин-
нинг жaзоси аник булгани колда унга мархамат эшик-
ларининг очилиши Жамшид учун сир эди. Хожаси-
нинг нима сабабдан арконни узун ташлаганига акли
етмагани yчун кам Жалимжонга куполлик килмай,
яхшилик билан кузатиб куйди.
292
ринчиси — Асадбек одамимизни узидан четлатди, сир-
^ була тyриб нега жaзоламади?
дан огок
— Узингиз айтдингиз: эктиёткор булиб колган.
Асадбек хоинни кечирмайди, лекин жaзони кам тез-
лаштирмайди. Агар узининг одами булганида aлла-
качон куритворарди. Одамимизни жaзоласа, бизга
карши уруш очган кисобланади. Жозир кам, кейин кам
биз билан учакишиш кандай ачинарли окибатга олиб
.,
келишини y яхши англаиди.
—Мени ишонтира олдингиз, деб кисоблаймиз. Ода-
мимизнинг хабарига кура, Асадбекнинг энг якин ше-
риги изсиз кетган. «Чувринди» сирли фожиа натижа-
сида улди, «Кесакполвон» дегани эса гойиб булган...
Галати колат эмасми?
—Олдинги маълумотда Асадбекнинг барча ишлар-
ни шу шеригига оширгани айтилган эди. Узи тинчит-
деб уйлайсизми? ган,
—Менинг аник хулосам йук. Гумонлар бир коп
булиб, тулиб-тошиб кетди. Кесакполвоннинг гойиб
булиши сабабини мен урганаман. Сиз шакардаги
дустларга ёрдам беришингиз керак.
—Ашулачи масaласидами?
—Ка.
—Кaлаванинг учини Асадбек томондан кидиришда
маъно йук булса керак.
—Сиз кармокни куёвига ташланг. Элчин жабрла-
нувчини кам, котилни кам яхши билган, лекин тергов-
чи билан гаплашишни истамабди.
— Мен билан гаплашар эканми?
—Сиз Элчиннинг маркум дустини билгансиз, де-
мак, танишлигингиз бор.
— К а, танишмиз, афсуски, дуст эмасмиз. Бундай
колатда дустгина ёрдам бериши мумкин.
—Илтимос, дустлашишга каракат килиб куринг.
Саид кодировнинг буйрук тарзида эмас, ялиниш
окангида гапириши Зокидга мaлол келди. Истекзо би-
293
лап жилмайиб, финжонни унга узатиб миннатдорчи-
лик билдирди -да, кушиб куйди:
— Ажойиб какванинг каки-курмати учун илтимо-
сингизни бажаришга уриниб кураман. Шу баконада
балки яна бир дуст орттирарман.
Саид кодировга Зокиднинг пичингли казили хуш
ёкиб, кулиб юборди:
— Ана курдингизми! Одамлар каквани менсишмай-
ди, ахир унинг кучи билан дунёни узгартириб юбори-
ши мумкин -a! Ажойиб какванинг кучи киркилмасдан
бурун ашулачи билан учрaшувга шошила колинг.
Биламан, раX бариятнинг бошка топшириги бор.
Буни уйламанг, зиммангиздан сокит килинган, деб
кисоблайверинг. Бунака майда ишларни бажаради-
ган майда одамларимиз етарли, — Сaид кодиров шун-
дай деб, айёрона куз кисиб куйди. Хонасига кайтмок
ниятида эшикни очди ю, остонага оёк босиб тухтади.
-
298
олий маккамаси экан. Тергаш жараени бошланганида
ёлгончи гувокпар, мунофикдарга бу маккамада урин
булмайди. Энг асосийси — виждон маккамасининг
каками порахур булмайди. Юкори идорaлардан була-
диган кунгироклар олдида буйин эгмайди. Жукм эса
одилона булади. Афсуски, виждонни мавхум тyшунча
деб, бу какикатни англамайдиганлар дул каби боши-
миз устига тухтовсиз ёгилиб турибдилар. Бу адолат-
.. .,
сизлик дули мен аитган одил какам — виждонни омон
колдирганмикин? Масaла шунда!
Элчин «сиз шу масaлани ечиб бера оласизми?»
дегандай Зохидга караб, жавоб кутди. Зокид бу фaл-
сафий мушокадалар орасига сикилиб киришни хок-
ламай, сукут саклади. Алкол, Элчиннинг кунгил окри-
fи кузгаб, куз олдига умидсизлик пардасини тортиб,
дунёни кузига тор ва коронги килиб курсатаётган
эди. Дарахтларни яшнатиб тyрган бакор гулларининг
жонини аямажуз сугуриб олса, унга кайта жон атаб
булмайди. Кора совук утиб кетади, куриган боглар
эса мунгайиб колаверади. Уни кайта тиклашга ким
кафсала килади? Тиклашга уринувчилардан кура бе-
парволар куп экан, богнинг акволи нима булади? Хаёт
экинзорига локайдлик, берахмлик уруги кадалиб,
масъулиятсизлик суви билан сугорилса, канака косил
олинади? Умидсизлик денгизида купдан бери сарсон
сузиб, муддао сокилига етолмай кийналаётган одам
бу саволларга кандай жавоб топиши мумкин?
— Худо Ер юзини яхшилик учун яратган экан, ле
., .,
-
304
сафарда булсалар, адам шу ердaлар-ку? Адамни мен-
симай куйишганми? Hera кадларидан ошишяпти?»
Зайнабни «Асадбекнинг асл кизи» деб эркaлаган
Кесакполвоннинг кадри утаётган эди. «Асадбекнинг
кизи йигламаслиги керак!» Акасининг улимидан ке-
йин йиfламай куйган. Куз ёшлари тугаб, урнини касос
чуглари эгaллаган. Бир fалтак ип кандай урaлган
булса, кейинги йиллар мобайнида ёfилган дарду aлам-
лар гуё ип булиб, унинг юрагини чирмаб ташлаган
эди.
Абдусамад хорижга кетар олдида уни овутмокчи,
Жамшид эса: «Бу эркакларнинг иши, мен улсам, ме-
нинг урнимга сен келасан!» деб ишонтирмокчи булди.
Касос оладиган эркаклар кани? Нега индамай юри-
шибди? Нимани кутишяпти? «Акамнинг хунини олиш
кукукини Худо менга берган, эркакларнинг бошка
ишлари бор. Уларга ишонсам, касос ололмай улиб ке-
таман...» Касос олишга ахди кагьий эди, бирок, ишни
нимадан бошлаб, нима билан тугатишни билмасди.
Бунинг учун унга ., бир маслакатгуй, суянадиган бир
коя керак эди. У ша маслакатгуйни, yша кояни кар
куни кутади. Худди бахтини кутаётган бахтсиз одам
каби кутади. Кутаётган одамининг такдиридан беха-
бар. Орзу килгани - касос I{иёматга колганини кам
билмайди.
Касос шарбатидан ичиб кузурланиш катто отаси-
га насиб этмагани кам унга номаълум. Хонгирейнинг
., ., .,
улимидан кейин 9ч шамширини кимга санчишини
билмай рук азобида тулганаётган ота кизига дардини
айтармиди?..
Орзу-умид икки тоифа булади. Хайрли орзу-умид
сабр ва ишонч булогининг мусаффо сувидан ичиб,
хаёлдан какикатлар оламига кучгач, саодат охира-
тини беради. Разиллик балчигидан кувват олувчи
орзу-умид кам бор, афсусларким, бу кам какикатлар
дунёсига кучиб, бандани самум меваси билан такдир-
лайди. I{айси орзу-умидни танлаш кишининг онгига
305
ва бу онгни тугриликка йуллаб турувчи иймон нурига
боглик. Зайнаб бир вактлар пок орзулари офтобида
кузурланиб яшарди. Буни саодат офтоби деб билиб,
осмондаги куёш янглиг абадий нур сочишига ишонар-
ди. Хаётнинг хунук кора булутлари борлигини уйлаб
кам курмаган эди. Энди саодат охиратидан умид
йукми? Рукини эзиб турган огир дард узининг зaлво-
ри билан умид ва сабр чиннисини мажаклаб ташла-
масмикин?
Нажот йулига умид билан караш икки хил булади.
Шайтон кузи билан карашнинг охири вой! Иймон кузи
билан караiгi Аллокнинг ажри билан такдирланади. He
афсуски, емок-ичмок, киймок ва яшамокнинг барча
зийнатларидaн бакраманд булган Зайнаб бу тушунча
бобида гоят гариб эди.
Айвонда утирганлардан бири жиноят тугунларини
ечмок максадида бош котиради.
Уйдаги Зайнаб эса касос конини ичмок истайди...
Зокид гапни чузишдан фойда йуклигини билиб,
мезбонга рахмат айтди -да урнидан кузга.лди. Зайнаб
шошилиб чикиб, уни кузатди. Хайрлашар чогида куз-
кузга тушиб, Зокид кайратланди: Зайнаб энди y тасав-
вур килган аёлга, Асадбекнинг кизига айланган эди.
Зокид бу хонадонга умидсиз келган эди, курук
.,
кайтди.
XI боб
307
«Хажр аро бу давр нетай мен жонни, жон нетсун
мени, Ким эрур кар лакза мендин жон, мен жондин
.,
мaлул», деиилганидек, мотам кунлари сонсиз касрат
чодирига беркинган синглисини овутиш максадида
кайсидир китобда укигани: «Бугун катта бир дар-
динг булса, Раббингга юзланиб: «Эй Раббим, менинг
огир бир дардим бор», демагил, балки, дардингга
юзланиб: «Эй дард, менинг Буюк Раббим бор!» де-
гил», — насикатини айтиб, бу дард абадий эмас,
уткинчилигини, урнини кувончга бушатиб беришини
таъкидлaган эди. Синглисига айтди, бирок, «Тангри
хaлк этмиш мани гуё мaломат чеккaли», деб юрган
.,
онасига акп ургатишдан истикола килди.
Онасининг бу гапи...
Дардкаш булиш урнига дарддан кочувчи шаф-
катсизми y? Бошка уйга кучиб утишдан осони йук.
Лекин беракмлик тамгаси билан яшаш осонми? Бу
юрт туб аколисининг одатига кура, ота-онадан айри
яшаш маъкул курилса-да, Чулпоной бу урфни кеч
маъкулламаган, бошка уйга чикиб кетиш хаёлига кам
келмаган эди. Айникса, синглисини касрат денгизи
пуртанасига ташлаб кетиш... «Бир кориндан тугилмок
бор-y, бирга яшамок йук», деган гапнинг каётга кучи-
шини кеч качон истамаган.
Онаси...
...закарли укка айланган бу сузлар унинг лаблари-
дан беихтиёр учдими?..
^ Аллок! Аллок! Она калбини бу телба какикатдан
Узинг асра!
«Шафкатсиз она» деган шарманда румолини елка-
сига ташлаб чикиб кетиш...
Чулпонойни онасининг гапи макзун этмади, бал-
ки хаёлини тузитиб юборган шу гапларнинг каётга
.,
кучиши мумкинлигн какидаги нохуш какикат дак-
шатга солган эди.
Абдусамаднинг «сизга нима булди, хоним?» де-
ган ширин саволига аччик жавобни энди кандай айт-
зов
син? Эри бу саволни яна бир такрорлаганида йиглаб
юбормоги аник эди. Бахтига эшик очилиб, онаси
куринди. Гулузор бегим куёвини куриб, бевакт кира-
ётганидан хижолат булди. Унга бир кулимсираб, орти-
га кайтмокни ихтиёр килди -ю, бу иши янада нокулай
булишини англаб, ичкарига кадам босди.
—Окшомингиз хайрли булсин, — деди Абдусамад
енгил таъзим килиб.
—Хайрли акшамлар, — Гулузор бегим шундай деб
.. ...
куёвига кул узатди.
Тошкентдан кайтишганда Чулпоной онасига: «ул
юрт урфида куёв угилга кул узатиб куришмак уят са-
налмиш экан», деб танбек берган эди. Бу танбекни
унутган кезлари уз одатига хилоф килмай, куришмок
учун кул узатарди. Жозир кам шундай булди. кайно-
наси билан кул учида сурашгач, Абдусамад кулидаги
китоб-когозларини куйиб чикиш баконасида хона-
сига йул олди. Гулузор бегим кеч бир суз айтмай,
кизига якинлашиб, уни кучоклади. Суз айтмаса кам,
Чулпоной онасининг узр сурамокчи эканини англади.
—Бийр данагинем ! — деб пичирлади касрат инган
титрок лаблар.
—Биз иккимиз... — деб пичирлади маъсума.
Муштарий тугилмасидан аввал Гулузор бегим
тунгичини турк онaларига хос булган мекр билан
«бир донагинам» деб эркaларди. Бу одатни иккинчи
кизи тугилганидан кейин кам давом эттирди. Униси-
ни кам, бунисини кам шундай деб суярди. Чулпоной
улгайганида онасига «Мен бир доне эмас, биз икидур-
миз, анне», деб танбек берганди. Туйдан кейин, ке-
линлик либосидаги кизларининг пешонасидан упиб,
«бийр данагинем», деганида Чулпоной: «Энди биз
дурт улдук, анне, кaлбинийз дурт парчаси», деб кул-
ган эди.
Гулузор бегим кизини багрига маккам босганича
жим эди.
309
«Бир киши улгани билан каёт тухтамаслигини мен
билмайманми? Аммо кайгу пуртанасидаги кизимни
тортиб олиiщан ожизман», - дейди мекрталаб юрак.
«Буюк Аллок иймон келтирганлар ва сабрлилаp
билан биргадир. Бизга бир шарафли хадисни укиб бе-
риб эдингиз: «Пайгамбаримиз алайкиссалом угиллари
Иброкимнинг улими aрафасида муборак кузларидан
бир неча томци ёш тукилди. Y зот шундай маркамат
килдилар: «Куз йиглар, Калб макзун булар, яъни бу
табиий, башарий бир нарсадир. Иброкимдан айрилга-
нимиз учун биз чиндан кам кайгудамиз. Аммо Рабби-
мизнинг розилигига тескари бир огиз суз айтмаймиз».
Бу шарафли кадисни ардокпи синглимга узингиз яна
бир эслатинг... Хасрат пуртанасидан уни биз тортиб
ололмасмиз, сабр ва шукрдан кувват олган иймон
кучи билан узи кутулиб чикажак, инша Аллок!» — дей-
ди дардкаш юрак.
Узрхох,лик унсиз тарзда якунига етгач, Гулузор
бегим кизининг пешонасидан бир упиб, багридан
бушатди. Шундан сунг онани хам, Кизни кам нокулай
акволга солувчи галати сукут уйfонди. Жудди айти-
ладиган суз йукдек, бир-бирларига жимгина тикилиб
колдилар. Суз бор эди, бирок, Гулузор бегим гапи-
ра бошласа, титрок лаблари йигини тусишдан ожиз
колуви мумкин эди. Чулпоной буни англаб, узи суз
бошлади :
- Ойижон, бу тонг сабак намозин укигач, муто-
лаага эктиёж сездим. - Чулпоной эрининг уйига бор-
ганда кайнонасини «ойижон» деб урганган эди. Бу
., .,
ёкка каитгач, онaсини дам тошкентчасига «ойижон»,
дам туркчасига «анне» дейдиган булди. Бунга айтарли
акамият бермаган Гулузор бегим козир кам эътибор
килмади. — Танламок ихтиёридан воз кечиб, кулима
илинмиш китобни олиб, варакладим. Не ажабки, сиз
биза укуб берган Румайса ибратига кузум тушти.
- Хаёлим паришон, бийр данагинем, Kай бир
ибратни айтурсан?
310
—Сакобия Румайсанинг х,икояси -да, эслиюрсиз,
дедиларки: «Болам огир бемор эрди. Бабаси су-
кокда эркан чоги, бола жон верди. Уни уй турийа
ёткуздум. Акшам намазидин сунгра кужам келгач,
«углимнинг ахволи нечук», дея суради. «Аллока шу-
..
курлар», дедим -у, хушнут куринмак чорасин килдим.
Сукбатлашиб ултурар эканмиз, «кушнимиз куп ажаб-
да», дедим. «Нечук?» дедилар. «Мендин бир омонат
олиб эрди, бу окшом кайтаришни сураб эрдим, ну-
шукурлик ила йигламокка тушти», дедим. Эш: «Бу
иши ножоиздур», дедилар. Шунда дедимки: «Баба-
си, Аллок биза чух гузал бир неъматин омонат бе-
риб эрди, бу акшам кайтариб олмишдир», дедим.
«Инна лиллаки ва инна илайки рожиуън», дедилар
кужам». Анне, пайгамбаримиз алайкиссалом буюк
сабр ва шукур сокибаси улмиш Румайсани жаннатда
курганларини маркамат килганлар-а?
— Оре, рост, — деди Гулузор бегим бошини
эгиб. — Сабр никоясиз бир неъмат улур... Мен бийр
режани ихтиёр эттим: бабанг Париж сафарини якун-
лаб, багримиза кайтганлариндин сунгра Тошканда-
ги аннанг ила бабангга даъват таклифи юборурмиз,
иншааллок, лутфлари ила бизни сарфароз этажаклар.
Уларнинг ташрифи Муштарийни касрат пуртанасидин
хaлос этгусидир. Ойижонинг, — Гулузор бегим бу
лутфга ургу бериб, кулимсиради, — бунда экан-
лар, Аллок беражак набира неъматидан биргaликда
кувонажакмиз. Манзура бегим жужукни йургаклаб,
адажонинг, — Гулузор бегим кулимсираганича Тош-
кент шевасидаги бу сузга кам алокида ургу берди: —
кулоfига азон айтурини Аллокдан сураяпман.
Бу янгилик Чулпонойни эзаётган макзунликни
кайдаб, кузларида кувонч чирокларини ёкди:
—Инша Аллок! Инша Аллок! — деди y онасини
кучоклаб. — Чух гузал улур, чух гузал !
кувониш баробаринда кайнотасининг набира ку-
лоfига азон айтиб куйиши пуч умид экани уни афсус-
311
лантирди. Афсуси кайнотасининг бенамоз эканидаги-
на эмас, балки бу хакикатни онасига айта олмаслигида
хам эди. Гулузор бегим набираси кулогига кудасининг
азон айтмогини ният килган экан, Аллох бу ниятни
кутлуf ва муборак этиб, узи берган набира неъмати
шарофатидан унинг бобосига хам хидоят берса не
ажаб?
Бу он Чулпонойнинг калбида шу умид тугилди.
г
кайнонасидан изн теккач, хонасига кирган Абду-
самад кулидагиларни стол устига ташлаб, узи ором-
курсига чукди. Хозир уни она-боланинг сухбати
кизиктирмас, балки узини «Валерий» деб танитган
мaлла йигитнинг гаплари хаёлини банд этган эди. Ку-
тубхонадаги биринчи учрашувни тасодиф деб уйлаган
эди. Кейингилари... тасодиф эмас. Айникса, бугунги-
си... «Шу ердан утаётиб сизни курдим -y, тухтатдим»,
дейиши ёлгон. карашида макр зохир булган бу йи-
гитнинг максадига Абдусамад кейинрок тушунди.
Туй ва Тошкент сафари сабабли билим олиш-
да доктор Худоёрнинг танбехига лойик даражада
оксаётган Абдусамад дарсдан кейин
., яна кутубхонага
бормокликни ихтиёр этган эди. Иулда Вaлерийга дуч
келиши режасини бузди.
- Жамшахар, узимизнинг тошканчасига бир
чойхурлик килиб отамлашмаймизми? — деди Валерий.
Абдусамад учрашувдан хурсанд эмаслигини яшир-
май, кошларини чимирди. Ундан тезрок кутулиш
максадида: «Тошканча чойхурлик Тошкентда булади,
бу ерда Бавария пивосини ичиб отамлашадилар», —
деб йулида давом этди. Валерий гуё унинг истагини
..
англамагандаи эргашди :
—Бу хам яхши таклиф, — деди кувлик билан, — Ба-
вария пивоси хаммага хам насиб этавермайди.
—Мен таклиф этмадим. Пиво хам ичмайман.
312
—Биламан, сизларнинг «танимаганни сийламас»,
деган гапларинг бор. Лекин нотаниш одамга нисбатан
уйгонган дастлабки нохушлик aлдамчи булиши кам
мумкин.
—Men кутyбхонага шошяпман, дарсларим куп, —
деди Абдусамад, энди узр окангида.
—Менинг дарсларим сизникидан кам куп. Лекин
кутубхонага бораверишдаги турк каквахонасига кириб
чиксак, икковимизга кам фойдали булади, ишонинг.
—Фойда? — деб ажабланди Абдусамад.
—Ха, моддий эмас, икки илм одамининг сукба-
тидан косил буладиган маърифий фойдани нaзарда
тутяпман.
Бу гапдан кейин Абдусамад унинг таклифини
кабул килишга мажбур булди. Немислар одатига хос
равишда соатига караб олди -да, «майли, аммо уттиз
дакика вакт ажратаман», деб унга эргашди.
Ойнаванд каквахонада одам сийрак эди. Вaлерий-
нинг таклифи билан улар дерaза томондан эмас,
йугонлиги бир кулоч келадиган думалок устуннинг
панасидаги столдан жой олишди. Хизматчи якин-
лашиб, «хуш келдингиз, муктарам афандим», деб лутф
килгач, Валерий мезбон мартабасини эгaллаб:
—Битта пиво ва битта каква, — деб буюрди.
— Бизда пиво булмайди, афандим, — деди хизматчи
узрли окангда.
— Кизик... кизик...
бренди кам йукддир?
—Афандим, бизда маст килувчи ичимликларнинг
кеч бири йук.
Абдусамад турк каквахонаси йул устида булгани
учун шу ерга таклиф килди, деб уйлаган эди. Вaле -
XII боб
343
4
379
ухшаганларни чув тушираман, y ёкда-чи? — Фима
кеч кимга айтмайдиган какикатини бехос айтиб
юбориб, уф тортди. Отаси улар олдидан «кеч качон
узимизникиларга карши уйнама, бир тийинини кам
ютиб олма», деб васият килган эди. Бошкаларга
кушилиб, тарихий ватанига кетса, тирикчилиги
нима булади? Тугри, y ерда кам кимор бор, лакма
киморбозлар кам борлиги аник. Лекин уларни ютиб,
васиятни бузса, нариги дунёда учрашганида отаси
кузига кандай карайди? Рупарасидаги сурбетга кандай
тушунтирсин буни? Тушунтириши шартми? Шуларни
уйлаб яна бир уф тортди-ю, бошини эгди. Ахтам эса
мекрибон отанинг овозида уни овутишга киришган-
дай булди :
— Фимушка, бу болaлардан ажраб хорланаман, деб
куйинаётган булсанг, биз билан кета кол. Менга угай
угил буласан. Еганингча ейсан, кийганингча киясан.
Men етимларни яхши кураман. Хор килиб куймайман
сени.
Бу масхарадан кунгли огриган Фима бошини
кутариб, дадилрок овозда деди:
—Олиб келган пулинг хаража•гларимни коплашга
урвок кам булмайди. Хисоб-китобни бошкача
килишимиз керак.
—On-a! — деб юборди Тарзан.
., - «Рейтер» агентлиги
кизик тадкикот утказибди. «Иигирманчи асрдаги энг
буюк найрангбоз ким?» деган саволга бир миллиард
одам «Михаил Горбач», деб жавоб берибди. Бу хато,
тугрими? Y акмоклар Олтой деган овлокда Фима де-
ган найрангбоз борлигини билмаганлар. Men уларни
огох,лантириб куяман, Миша Горбач келиб, сенга шо-
гирд тушсин.
Ахтам шеригига норози киёфада караб, «арaлаш-
май тур», деган маънода ишора килиб куйди-да, Фи-
манинг рупарасига утириб, кулига карта тупламини
олди :
380
— Эртакдаги Иванушка акмок эсингдадир,
рупарасидан уч йул чикади, a? Биттаси — «борса-
келмас», кейингиси — «борса-ё келар, ё келмас», учин-
чиси —., «борса-келар»... Кайси бирини танлайсан?
— Узинг-чи? Иккита кaламуш билан куркитиб,
осмонга устун булдим, деб уйлаяпсанми? Балки en
гимга яширган кaртaларим бордир?
—Биринчидан, бу уйинда карта яшириш кулингдан
келмайди. Агар угрилардан куркмай, улардан узингни
нари тутиб юрмаганингда эплардинг бунака найранг-
ни. Этагинг очилиб колганда беркитадиганлар кам
топиларди. Иккинчидан, кaламуш иккита эмас, учта,
биттаси сенинг кидингга маст булиб ётибди. Учин-
чидан, сен Иванушка кам, акмок кам эмассан. Сен-
га «борса-келар»и дуруст. Туртинчидан, менинг
рупарамда кеч качон учта йул булмайди. Худо пешо-
намга «борса-келар»ни ёзиб куйган. Бу учмайдиган
ёзув, билиб куй. Фима, Фимушка, мени лакма, деб
уйласанг уйлайвергин-у, лекин акмок киламан,
деб хомтама булма. Агар болaларни узингда олиб
колмокчи булганингда Барнаулдаги иккита бошибузук
одамхурни ёллардинг. Учта лакма узбекнинг судраб
келган чоригини тобyтга айлантириб бериш кийин
иш эканми? I{ийин эмас, факат озгина чикими бор.
«Чиким» дегани сени илондай чакaди. Сенинг танг-
лайингни «кирим» билан кутаришган. ТагИН кам сен
инсофлисан, отангнинг улигини сотиб юбормагансан.
Шунаками? Ка, шунака! Нега сотмовдинг? Нимага-
лигини айтайми? Отангнинг сассик улиги кимга ке-
рак? Харидор чикканида сотишдан кайтмасдинг. Май-
ли, мени акмок килишга ypинавер. Лекин анави ик-
кита шеригимнинг сабр косасини тулдириб, тошириб
юборма. Men акмок булсам, ^ улар гирт акмок! Бош-
ларида тарикча мия йук. У йлаб утиришмайди. Men
бир хунасани ушлаб, кул-оёгини боглаб берсам, булар
суйишдан бошкасини билишмайди. Айникса, анави
шохи йук хукизга ухшаганидан курк. Жуда купол -да,
381
y кайвон! Одамнинг терисини шилаётганида катто
улик хам дод деб юборади.
Ахтам бу гапларни киприк кокмай гапирди. Фи-
манинг юзида узгариш булишини кутди. Фима дар-
ров титрокка туiцадиганлардан эмасди. «Чупчагингни
айтавер», дегандай тикилиб тураверди. Ахтам рукий
зарбaси иш бермагaнидан гашланиб, давом этди:
— Хуш, ташлашамизми?
—И$'. Олиб келганингга яна шунча кушасан.
—Фима, найрангларинг утмади, узингни тарози-
га солма. Хужайиним бу пулга бир тийин кушмайди
.,
кам, олмаиди кам. Кимор озлик курматингни килиб,
мен бигга кaламуш кушиб куйишим мумкин.
— Куркитма. Фимани куркитганларнинг бир саржи-
ни куйиб, кул булиб сочилиб кетган. Агар кушмасанг,
иккита кичигини олиб кетавер. Каттасининг нархи
бошкача.
—Нимaси бошкача?
— У картани куз юмиб уйнайди, шахматни
котириб ташлайди. Икки йилда гроссмейстер булади.
Жозирнинг узида Карпни эзиб ташлаши мумкин. Уч
йилдан кейин Каспар унинг олдида эмаклаб юрадиган
булади. Шундай вундеркиндни бекордан бекорга бе-
риб юборсам, овсар, деб мaломат килишмайдими?
—Аввaлги жа кон чемпионини эзиб ташлай олади-
ган, козиргисини букишга кодир шахмат устасининг
нархини белгилаб кам куйгандирсан? — деди Ахтам.
— Олиб келганингга яна шунча кушасан.
Ахтам бир бечоранинг юзига гам ёки куркув соя
ташлаганида ярасига туз сепиб завк оладиган тоифа-
дан эди. Айни дамда шу килигига содик колди:
—Фимушка, менинг битта кaламушдан бошка бой-
., .,
лигим иук.
Боткокликдан бaлчик киди анкийди. Бир челак
атир сепилса кам, хуш ёкувчи кид тарaлмайди. Ахтам-
.. .,
нинг тилидан учаётган ширин сузлар зулм кукмидаги
382
кaлбдан куч олаётган эди. Буни англаган Фима газа -
тунгиллашдан
., узга чораси иук эди.
- Бошка иложинг йук, Тарзан, болани олиб кир.
Ахтам шундай деб урнидан турди -да, дераза ток-
часидаги шахмат кутисини олиб стол устига куйди.
Кейин уй бypчагида ётган хaлтачани кутариб, Фима-
383
нинг кафти устига ташлади. Фима чучиб, кулларини
тортиб олди. Халтачада типирчилаётган кaламуш худ-
ди унинг ичини кемира бошлагандай туюлиб, сапчиб
турди-да: «Ол, бунингни!» деб бакирди. Ахтам унга
парво килмай, эшикдан кириб келган Фуркатни очик
чекра билан каршилади:
—Фуркатбек, Фима амакинг «зур шахматчи», деб
сени роса мактади. Каттaлар билан уйнаганмисан? Шу
аканг билан бир ташлашиб курмайсанми?
Фуркатбек довдираб, нима дейишини билмай,
мунгли кузларини Фимага каратди. Фима куркувини
ошкор килмаслик учун, хaлтадaн кузини узиб, дадил
овозда:
—Фурзик, сен чучима, угилгинам, чап томондаги
турани олиб ташлаб уйнайвер, — деб дaлда берди.
Фуркатга бу дaлда етарли булмади, титрок бар-
моклари билан ок донaларни териб, чап катакдаги
турани четга олиб куйди. Тарзан «ростданам шунака
зурмикин?» деган маънода шеригига каради. Ахтам-
нинг нигокида кам шу савол бор эди. Халимжон эса
бир Фуркатга, бир унинг укaларига караб, болaлар-
нинг куркак нигокларида куркув курди. Эктимол,
уларнинг корни оч колмагандир, лекин бу айёр чол-
дан гоятда куркишларини шу нигоклари аён этиб ту-
рарди. Фима билан овора булаётган Ахтам кам, Тар-
зан кам бунга акамият беришмади. Халимжон эса бу
куркувнинг сабабини билишга ошикмади. Унинг учун
козир энг мукими бу бечорaларни зулм чангaлидан
омон-эсон куткариб, олиб кетиш эди.
Биринчи уйинда Фуркат ютгач, Фиманинг кузлари
., .,
чу гдек ёнди,
нди, хaлтачадаги кaламушга кам парво килмаи
куйди. кандай килиб юткизганини Тарзаннинг узи
кам тушунмади. Ахтам бир илмокли гап айтиб, асаби-
га тегиб куймаслик учун юзини тескари бурди. Тарзан
донaларни тергач, фарзинни олиб, четга куйди -да:
—Мен ёш болaлар билан фарзинсиз уйнашга одат-
ланганман, - деб кулимсиради.
384
Фуркат буни кутмаган эди. Фимага яна жавдираб
каради. Тарзаннинг болага рукий кужум килганини
англаган Фима, бу какикатни кандай еткaзишни бил-
май кошларини чимирди, кейин узини зурлаб кулим-
сиради:
.,
— Угилгинам, акангни молбокар килиб ишга оляп-
ман, бугун хох,лаганича уйнайверсин.
Ракибининг фарзинсиз уйнаши чиндан кам бола
рукига таъсир килиб иккинчи уйинни бой берди. Бу
сафар ок донaларни тикиб, унинг узи фарзинни олиб
куйди-да, «найрангингизни билиб олдим», дегандай
Тарзанга каради. Тарзан бу карашнинг маъносини
укиб жилмайди, кора донaларни битга-битта шошил-
май терди. Фарзин ва унгдаги тура урнини эса буш
колдирди. Тарзаннинг бу кутилмаган рукий зарба-
си Фуркатни янада довдиратди. Фимага каради. Бо-
лага кандай дaлда беришни билолмай колган Фима
«куркма» деган маънода жилмайиб куйиш билан чек-
ланди.
Фима Фуркатга ортикча бако бермаганди. Бола
чиндан кам кобилиятли эди. Лекин юзлаб шахмат
устaларининг уйинларини синчиклаб урганган Тар-
занни енгишга етарли тайёргарлиги йук эди. Тар-
зан учинчи, туртинчи уйинда кам енггач, бешинчи-
сини уйнашга кожат булмади. Туртинчи уйин ку-
тилмаган мот билан якунланиши билан Фиманинг
кузлари телбaларча каттaлашди. Унинг оч нигокида
вакший ут бор эди. кани эди, Худо уни бир зумги-
на йулбарсга айлантириб куйса-ю, бу бадбахтларни
тилкaлаб-тилкaлаб юборса! Бу галамис сурбетларни
сичконларга айлантириб берса кам майли эди, товони
билан эзгилаб-эзгилаб ташласа, кунгил огриги урнига
кувонч ва кузур келарди...
Фима бошини чангaллаб утириб олди. Y бургyт
тоифасидан эмасди. Аммо узини my топда тирноклари
сугуриб, уткир тумшуги кесилган, канотлари кир-
13 - Шайтанат, 5 -к. 385
килган, кузлари уйиб ташланган бечора куш акволида
курди. Найранглардан зуравонлик устун келаётган
онда y миясини кемираётган галвали саволларнинг
биронтасига кам жуяли жавоб тона олмай колган
эди. кошларининг тепасида турган огрикдан хaлос
булиш учун пешонасини силаётганида енгил титpаёт-
ган бармокпари акволини ошкор килиб куйди. Боши-
ни кутариб, жон олгучига каради — can нарида турган
Жалимжон унинг кузларида aламли мунгни курди. Ах-
., .,
там эса унинг карашига парво кам килмай, мулоиим-
лик пардасига уралган масхарaли гаплари билан унга
«дaлда бериб», хайрлашгач, болaларни ташкарига
бошлади. Ана шунда Фима худди жонидан айрилаёт-
гандай сапчиб урнидан турди -да:
—Тухта, бупти, сазанг улмасин, уч кул ташлай-
миз, - деб хитоб килди.
Ахтам Халимжонга «чикаверларинг», деб имлаб
куйиб, Фимага караб жилмайди.
—Фима, акгпинг кеч кирадиган булиб колибди. Биз
кетганимиздан кейин энг каттик тошни топиб, бо-
шингни ур! Шундагина aламдан., чикасан. Бошка чо-
ранг йук, сен бечоранинг. Уйна, десам, узинг уйнама-
динг. Энди вактим зик, самолётга кечикаман.
— Кечикиб булгансан. Тошкентга учган самолёт
манзилига етиб булган.
— Тошкентга учади, деб ким айтди? Мен Бокуга
учаман. Болaларнинг онаси бир озарбайжонга эрга
тегиб, Бокуга кучиб кетган... — Ахтамнинг Фимани
учун атаи., елгон
ёлгон гапираётганини тушун-
маган Фуркат бир сесканди. Ахтам ундаги узгаришни
сезса кам, бамайлихотир давом этди: - Болaларни Бо-
куга етказиб, эгасига топшириб, хизмат какимни олгу-
., 9Тиратурасан.
нимча сен ертулангда
—Бундай килишга каккинг йук!
—Мени лакиллатишга каккинг бормиди? Яхшилик
билан келувдим, яхши гапирдим, яхшилик билан кет-
386
япман, шунисига кувонавер. Устозим «Конли «туз»
улар олдидан менга: «сени ким лакиллатмокчи булса,
аяб утирма», деган эди. Мен васиятни буздим, энди
нариги дунёда унинг кузига кандай карайман? Жар
холда уни мендан олдин сен учратарсан, узримни ет-
кaзиб куй.
—Агар ростаданам «конли «туз»нинг шогирди
булганингда бунака гирромлик килмасдинг!
—Фимушка, мучaлинг нима? Х а -я, сенларда мучaл
йук-ку? Гороскопда нимасан? кискичбакадирсан-a?
Ж ар холда, киликларинг ухшайди. Лекин бугун туя-
кушнинг килигини килдинг. Бошингни кумга тикиб
олиб, кутулмокчи булдинг-a, гaлварс! Оркангни очиб
куйганингни уйламадинг-a?!
Кузлари олайиб кетган Фима унинг бу гапига
газабли нигохи билангина жавоб бермокчи эди, аммо,
газаб хoинлик килди:
—Men сени ернинг тагидан булса кам топаман! —
деди улик овоз билан.
—Фима, бир лулига фол очирганимда «сени улди-
риб, ёкиб юборишади», деган. Шунака! Мени ернинг
тагидан кидириб, овора булиб юрма. Сен хотиржам
гурингга киравер. «конли «туз»га мендан салом айт-
санг, тантана билан кутиб олади. Бемaлол маишатинг-
ни килиб ётсанг, эллик йилдан кейин борарман ол-
дингга. Жисоб-китобнинг колганини ушанда киламиз.
Гурда куришгунча хайр !
Ахтам, Бaлабуханинг йигитига «бу ёги узингга
хавола», дегандай караб куйиб, ховлига чикди. Их-
раниб утирган Алешка билан шеригига кузи тушиб,
«буларни бабка Нюрканикига ташлaларинг, самогон
билан эплаб ташлайди», деб машина сари юрди.
Тарзан пича хаяллади. Фимани ертулага ташлаш-
га киришмокчи булган йигитга «шошмай тур», деган
ишорани килиб, графиндаги сувдан стаканга куйди.
—Фима, сен ак,лли одамсан, сaлдан кейин чан-
387
кайсан, тилинг танглайингга ёпишиб улиб колишинг
кам мумкин. Men сени яхши куриб колдим,., бунака
aзобли улим топишингни истамайман. Уладиган
одамга шунча пулнинг нима кераги бор? Козир чо-
расизсан, бор хaзинангни тортиб олсам кам гинг дея
олмайсан. Лекин зуравонлик килмайман мен мард
.. ...
ёмонликчикмаиди.
одамман, марддан эса кеч качон монлик
Сенинг жонинг козир бу хaлтадаги пулга эмас, манави
истакондаги сувга боглик булиб колди. Men сенинг
жонингни сотиб олмокчиман, эвазига бир истакон сув
бериб рози киламан.
Тарзан «Ma, on!» дегандай стаканни узатди. Фима
стаканга беихтиёр кул чузаётганида Тарзан сувни
унинг юзига сочиб юборди -да, бошка суз айтмай, пул
тупа жомадончани кутариб, изига кайтди. Машинага
утираётган Тарзанни Ахтам норози киёфада карши
олди :
—Паст кетдинг, Тарзан, отангга ухшаб паст кет-
динг. Пулни олмаслик керак эди, — деди y зарда би-
лан.
Гапга яна отасини арaлаштиргани Тарзаннинг
.,
камиятига тегса -да, узини тушунмаганга олди -ю,
килган ишидан фахрланиб, жавоб кайтарди:
— Отам мени
^ «исрофгарчиликдан коч», деб тар-
бия килган. Узинг охирида хол куйдинг: мен олмасам,
анави гурсухталар барибир шилиб кетишарди. Энди
пул уччaламизнинг уртамизда. Бек акам билмай куя
колади. Нима дединг, Халим? ЕЁ сотиб куясанми?
Халимжон унга караб, кошларини чимирди:
—Яхши болага ухшайсан-y, лекин тилнинг суяги
йук эканини унутиб куяркансан. Arap Бек акамнинг
сояларида купрок яшагинг келса, тилингни тийиброк
ranup.
Тарзан «биз сояда яшашга кизикмаймиз, биз-
нинг соямизда бошкалар яшай колсин», деб гап
кайтармокчи булди -ю, лекин «тилнинг суяги йук» эка-
нини билгани учун, бу сафар индамай куя колди.
388
— Тарзан, сен билан гаров уйнайман, агар Фима
улмай колса, изимиздан бориб, Бек акамизга дод -вой
килади. Баконангни тайёр килиб куй.
—Бакона тайёрлагандан к ура , Фимани каёт азобла-
ридан куткариб кета колайлик?
Тарзан шундай деб, машина эшигини очганида Ах-
там уни ёкасидан ушлади:
— Ликиллайверма! Фима уладиган иш килмади,
^ ., .,
улдиришга каккимиз иук...
Машина кузгалиб, кишлокнинг лой кучaлари орт-
да колгач, Ахтам Жалимдан: «Болaларни у з фарзан-
дидай куришига ишондингми?» — деб сураб, «Балки
шундайдир», — деган мужмaл жавобни олди.
—Сен -чи, Тарзан?
—Болaларнинг уст -боши ёмон эмас, корни тук, кар
колда яхши боккан.
— Икковингнинг аклингни кушса, битта эшакка
юк булмайди. Бола боккиси келса, Олтойда етимнинг
уруги куриб кетибдими? Сен устингга куйлак сотиб
олишга борсанг, матоси нимадан, деб кизикасанми?
Болaлар бу туллак учун одам эмас, фойда келти-
рувчи бир маток! Болaларнинг ота-онаси ким, деб
кизикмаганми? Акмок эрини чопиб ташлаган хотин
камокдан чикиб, болaларини кидиришини билма-
ганми? Факат y томонда Бек акамнинг, бу томонда
.,
яна aллакимнинг зуравонлари келишини кутмаган.
Ё хотиннинг узи, ё тогасими, амакисими келса, сан
пуллашни кисоб килган. Ана шунака! Бир долашиб,
иш килишдан олдин кaллани ишлатиш керак. «Хуп
булади, Бек ака», деб юраверсaларинг, шурларинг
.,
курииди.
389
XIII б o б
ил утира туринг.
Кучишни уйламанг.
—Олди-сотди хат-кужжат булган...
- Кимнинг номига?
- Абдусамаджоннинг номларига хатланган...
Хайдар акамиз «жияннинг укишдан кайтишига совга
булади», девдилар. «Айтмай тур», деганларига инда-
.,
маганиидим...
Бу гапдан кейин fазабни босиш кийин булди. Тиш-
ларини гижирлатиб, «кайвон» деб пичирлади. Шарт
угирилиб шошаётган одамдай кадамини тезлатди.
Остонага етганда яна тухтаб, изидан илинж билан ти-
килиб турган кушнисига каради:
— Гапимга тушундингизми? Кучмайсиз. Жанозадан
кейин одам келади, хат-кужжатни бошкача килади.
Зардaли овозда шундай деб чикиб кетди.
кушнисининг нима сабабдан газабланганини тушун-
ган камариддин буйнини кисганича жойида котиб ту-
раверди.
Асадбек газабини босиш максадида ковлисида бир
пас айланди, кейин шийпонга чикиб, курпачага ён -
нитопгадйбул,кзигаетд.Овкпиш-
ганда кам Жамшид хожасини безовта килмади. Асад-
бек пешиндан ошганда уйгониб, юз-кулини анкорда
406
ювмокчи булди, лекин хануз окиб келаетган ахлатлар-
ни куриб, фикридан кайтди. Жамшид мактай-мактай
дастурхон уртасига куйган таомдан бир-икки кошик
еб, тухтади.
— Ёкмадими? — деб суради Жамшид, хавотир-
ланиб. — Козон кабоб олиб келсинми?
—Кули ростданам ширин экан, ёкишга ёкди, — деди
Асадбек, кейин уйчан тарзда кушиб куйди: — Лекин
кахатчиликдаги ош барибир бошкача тотли эди...
миш ку?
- —деди Гуругли.
—Ростдан шунака булибдими ё миш-миш гапми
бу? — деб суради Мукиддин ота.
423
—Рост — деди Мирзаали, — чегара буйлаб одамлар-
ни куйиб ташлаган.
— «Одамлар» деганингиз сиз-y бизга ухшаганларми
ё уриснинг аскарларими?
—Асосан узимизга ухшаганлар, омма милисалар
кам бор.
— Агар шундай булса, каттаконимиз тугри иш
килибдилар.
Мекмондан аксинча гапни, катгаконларни
коралашни кутган Гуругли кам, Мирзаaли хам, катто
Жулон киргиз кам унга кайрат билан караб колишди.
—Гапингиз кизик-ку?! — деди Мирзаaли. — Ёрдамга
шошганлар йулини тусишда яхшилик борми?
— Эй-й биродар, сиз муаллим экансиз, бошкалар ту-
шунмаса кам сиз билишингиз керак бунака сиёсатни.
Мен советнинг турфа игволарини куравериб, мана бу
ерим, — Мукиддин ота чаи кукрагини ушлади, — зада
булиб кетган. Мана, утган урушни лаънатлайверамиз-
лаънатлайверамиз..,«Газанда», деб фашистни балчикка
булаб ташлаймиз. Уша фашистнинг карбий учувчила-
рини уттизинчи йилларда советнинг узи укитиб, тай-
ёрлаб .,берганига нима дейсиз?
—Иуг -e, Европани булиб олиш тугрисида Гитлер
билан шартномаси борлигини эшитганман, буниси can
галати-ку?
— Сиз-y бизга галати туюлади. Биринчи Жакон
урушидан кейин немисларнинг карбий кувватини
сикиб куйиш максадида куп нарсaлар чеклаб таш-
ланган. Шунда совет махфий равишда уларга ёрдам
берган. Окибатда, узи укитган одамлар узининг ерла-
рини бомбалаб ташлади. Тарихнинг варакгларини ти-
таман, десангиз, фитнaларга гувок булавериб, эсингиз
тескари булиб кетади. Бугун куриб турганимиз кам
бир игво. Икки миллат бир-бирини кирсин, деб ата-
йин уюштирилган игво жанжaли. Агар каттаконимиз
сизлар айтган «кукрагида ути бор»ларни тусмаганида
424
кирfин aлангаси янаям вакшатлирок буларди-ку,
тугрими? Советга худди шy нарса керак. йигит-
ларнинг кукрагида 5'т булгани яхши. Лекин бунака
гавголар кукракдаги 9т билан эмас, бошдаги акл би-
лан ечилгани дуруст. Мана, Жулон биродаримиз хи-
жолат булиб, «киргиз улдирмади», деяптилар, сиз
эса «куриб-билиб тypибмиз», деяпсиз. Шунака экан,
кукрагида ути борларга не кожат?
— Бу гапингизда жон бор, мекмон, — деди Гуруг-
ли. — Менинг бошим гаранг эди. Илгари кам узбекми,
киргизми, тожикми, козокми... ишкилиб, болaлар
бир-бири билан гап тaлашган, гапга туймаса, мушт-
га тyйган. Бу кам етмаса, акмокроклари пичогини
киндан чикарган. Айби зуррок булса, милиса олиб ке-
тиб, жaзосини берган, камрок булса, эртасига бир-
бирлари билан яна тил топишиб кетаверишган. «Бе-
ганас билан Тошпулат тозза бир-бирини муштлабди»,
деб эшитардик. Лекин «киргиз Беганас билан узбек
Тошпулат муштлашибди», демаган кеч ким. киргиз
улса, тобутнинг бир чекасини узбек кутарарди, узбек
улса, киргиз. Ана, Жулон, тобyтнинг бир томонини
кутарганича, кеч кимга тyткизмай, мозоргача келди.
Si збек киргиз ошнасининг жанозасига уч тог ошиб
'
ли буларди -да.
Мукиддин ота айвон сари якинлашаётган Асадбек
билан куз уриштириб олиб, мезбонга лутфи учун мин-
натдорчилик билдирди. Келин яна косaларни узатгач,
Гуругли шурвага нон туграй бошлади.
— Мулла Абдуракмонникида таом есак, саво-
би арвокига етиб боради. Шу бир коса овкат кечгача
каммамизни тук тутади, шунаками? — Гуруfли нега-
дир Асадбекка караб олди -да, гапини давом эттирди: —
Одамларга кайронман, камма яхши яшашнинг канака
йули бор, деб бош котиради. Серкашам уйни орзу
килади, етишса, энди саройни орзу килади. Кейин
427
чиройли мошинларни гизиллатиб юришни хох,лайди.
Мошинга етишса, кунгли самолётни тусаб колади .
Саройда ун йил яшар, боринг, ана юз йил яшасин,
момик тушакларда тaлтайиб ётсин. Кейин барибир
менга ухшаганларнинг кулига келади-ку? Серкашам
уйда яшаганми ё кулбадами, менга фарки йук, буй-
бастига караб бир хил лакад кавлаймиз. Бойнинг бо-
шига куядиган гувaла кам, камбагалга куйиладигани
кам бир хил булади. кулимга кайси гувaла илинса,
шуни куяман. Жеч кайси гурков бойнинг бошига пар
болиш куймаган. Лакад куртларига кам барибир. Бир
чекадан кемираверади. Одам, истайдими ё йукми, бир
куни бошига барибир улим келади. Одамлар «нима
учун дунёга келдиму нима учун яшаяпман?» деган са-
волдан узокдашиб кетишди. Мулла Абдуракмон би-
лан бу какда куп гаплашганмиз. Y кам кайрон эди.
Яхши гаплари бор эди, камбагалликдан нолиганлар-
га: «Агар Аллок нaздида мол -дунёнинг заррача кадри
булса эди, уни аввaл пайгамбарларига, кейин авлиё-
анбиёларига рано курган буларди», деб уларнинг
юмук кузларини очарди. Кейин: «Парвардигоро мол-
дунёга ^ирс куйишдан ва унинг фитнасидан уз пано-
кингда асра!» — деб куп дуо киларди.
— Минг йиллар давомида куп донишмандлар биз-
га ухшаган нотавонлар учун кикматларни колдириб
кетишган, — деди Мукиддин ота, Гуруглининг гапла-
рини кувватлаб. — Сиз айтган саволдан узоклашиш —
иймондан узоклашиш дегани. Раббимиз «бир купи
эллик минг йилга тенг келадиган киёмат келмасидан
илгари Мендан куркинглар ва амaлларингизни килиб
олинглар», деб буюрган. киёматнинг бир куни эллик
минг йилга тенг деган хисобга таккосласак, демак,
умримиз бир неча дакикага бориб-бормас экан. Нук
алайкиссалом минг йил умр курган эканлар. Кички-
нагина чайлaлари бор экан, ётсaлар, оёкпари чикиб
тураркан. Казо вакти келиб, Азроил алайкиссалом ха-
428
бар берганларида «Умр шунчaлик тез утишини билга-
нимда, овора булиб бу чайлани курмас эдим», деган
эканлар. Инсонларнинг бахтли яшашларига монелик
.,
киладиган нарса — уларнинг мол туплаш касaлига
мубтaло булиб колишларидир. Мол туплашни ин-
сон тотиб куриш, кидлаш, сезиш каби эктиёжларини
кондириш учун килади. Лекин бу сезгиларнинг кеч
бири максадга eтиш учун кифоя килмайди. Инсон-
га мол-дунё насиб булса-да, y дунёда кам, охиратда
кам зиёндан бошка бир нарса келтирмайди. Кимлиги
ёдимда йук, ак,лли шоир айтган экан:
.,
Узингча тижорат килгани келдинг,
Уй куриб, иморат килгани келдинг.
Бу дунё беш кунлик зиёратгокдир,
Аслида зиёрат килгани келдинг.
- ларнигбтскозуаимгос,aл
масангиз менам айтсам?
—Айтинг, айтинг, бу кам бир амри маъруф, Худо
хох,ласа, амри маъруфнинг савоби мулла Абду -
XIV боб
гиз келсинлар...
Асадбек анкор буйидаги «козилик»дан кунгли хи-
рaлашган акволда кайтди. Манзура боланинг исмини
узгартириб куйиб беришни сураганида ажабланди.
Чунки бунака колни Karro эшитмаган эди. Буни хо-
тинларнинг иримчилигига йуйиб, кул силтади -да, «ке-
рак булса, узинг куйиб беравер», деди.
— Сизники табаррук, бир умр эслаб юриша-
ди, — деди Манзура, буш келмай. Ж али шу масaлa
кутарилганда негадир кунглига «Абдукамид» була
колсин, деган 9й келган эди. Шундай килинса, наза-
рида уfлининг номи учмас булиб коладигандай эди. Y
козир эридан шу исмни кутди. Асадбек куп уйламади,
хаёлига келган биринчи исмни айтди:
—«Абдуракмон» деб куя колларинг.
Шундай деди -ю, кунгли равшанлашди. Эри-
487
нинг кар бир гапини конун урнида кабул килувчи
аёл бу карорни «нега?» деган савол билан мукокама
килиб утирмади. Эрининг карорини Фaзлияга айтиш
максадида чикмокчи булганида Асадбек тухтатди:
—Болaлари билан гаплашдингми? Акrпи жойида-
ми? Маънилими? — деб суради.
Кyтилмаган бу саволдан Манзура ажабланди :
—Нега бунака сурaяпсиз?
—Тушунмадингми? Эси-куши жойидами? — деди
Асадбек, бу сафар can дагалрок окангда.
Манзура «бир гап булган шекилли», деган уйда
эрига чучиб каради.
—Бип-бинойи
,. болaлар...
—Углини чакир, гаплашиб курай-чи.
—Хуп, — Манзура шундай деди -ю, юра колмади.
—Яна гапинг борми?
—Фaзлияхон эртага кетмокчилар.
—Кетса мен нима килай?
—Рухсат берамизми?
—камаб утирмокчимисан?.. Шунака булишини мен
сенга бошида айтганман. Иигитларга айтаман, кузатиб
., .,
куиишади.
— Уйларида бирон кафта туриб, кейин кайтиб
келишса-чи?
— кайтиб келишса-чи? Унгача сен кaллангни
ишлатсанг-чи ! Бу хотин сенга хизматкорлик кил-
майди. Bonanapu кам сенга бола булмайди ! Орзуйинг-
ни амалга ошираман, деб овора булма!
—Унака деманг...
Манзуpанинг гам тиришлари сулиштирган калти-
рок лабидан шу сузларгина учди. Бошкасига курби
етмади. Хотинининг куйилиш истагидаги ёшлар-
га туганок булиб турган киприкларига кузи тушган
Асадбек юмшади:
—Яна узинг биласан. Келгиси келса, келаверсин...
Бу гап Манзурага дaлда буΡлди. Тез-тез юриб
чикди-да, куп утмай болани бошлаб кайтди.
488
V
XV боб
529
3
XVI боб
XVII боб
г
Субки содик азони эшитилмай туриб уйгонган
Манзура эшикни аста очиб, ташкарига чикди. Y эрини
уйготиб юбормаслик учун шарпасиз юришга каракат
килаётган эди. олбуки, аввалрок уйкуси учган Асад-
бек хотинини уйготиб юбормаслик учун жимгина
ётган эди. Манзура ювингани хаммомга кирган пайт-
да тунги сукунат кукмронлигини болохонадаги те-
лефон жиринги тузитиб юборди. Дам утмай йигит-
лардан бири иккaла табакаси очик турган деразага
якинлашиб, паст овозда «Бек ака!» деб чакирди. Асад-
бек шарт туриб, дерaзага якинлашди.
— Жамшид акам телефон килдилар, Зайнаб опам-
никига тез борар экансиз.
Асадбек «нимага?» деб сурамади. Оркасига кайт-
.,
ди -да, тезгина киииниб, ковлига чикди. Унгача бир
йигит машинани козирлаб, иккинчиси дарвозани очиб
тypган эди.
Жамшид хожасини кучада кyтиб олди.
578
—Нима гап? — деди Асадбек зарда билан.
—Ичкарига кирайлик, — деди Жамшид куркувини
„
яширолмаи.
Жовлидаги темир сурида бир йигит чузилиб ётиб-
ди, иккинчисининг боши богланган, ихраб утирибди.
Яна иккитаси тик тypибди. Асадбек.. уларнинг сало
мига aлик олмай, уй томон юрди. Етокхонадаги ка-
равотда кимдир каракатсиз ётибди, тепасига чойшаб
ёпиб куйилган. Буни куриб Асадбекнинг ранги окариб
кетди. Тили котиб колгандай булди: «Ким бу?» деб
сурашга кам куpби етмади. Жамшид хожасининг
ахволини сезиб, чойшабни кутарди-да, ётган одамнинг
юзини очди. Асадбек унга бир оз караб тургач, умиди
... ..
сунаетган одам овозида Орадн:
—Зайнаб кани?
Жамшид айбдор кишининг узр сурашига ухшаган
овозда жавоб берди:
—Олиб кeтишибди...
Бу хабар Асадбекнинг зулмат босиб ётган багрига
янги ханжар булиб санчилди. Y такдир картасининг
бу тарика чийланишини хаёлига кам келтирмагани
учун довдираб колди.
—Ким?
Жамшид «билмайман» дегандай елка кисди.
Аламига чидолмаган Асадбек мулозимини уриб
юборди. Кутилмаган зарбадан мувозанатини йукотган
Жамшид чуккaлаб колди, йикилмади. Y хожалар то-
., .,
монидан мулозимларнинг жазоланишини куп курган,
бирок, y пайтлар бу вaзифани асосан Хайдар акаси
бажарарди. Аввaл муштларди, кейин тепкилаш бош-
ланарди. Жамшид хозир тепкини кутди. Бирок, Асад -
бек тепмади:
—канака сутакларни куйган эдинг? ! — деб сукинди.
—Элчин акам йигитларни ичкарига куймасди-
лар... — деди Жамшид, каддини ростлаб.
Асадбекка бу янгилик эмас, факат йигитларни ич-
кари куймайдиган одам Элчин эмас, кизи Зайнаб экан-
лигини кам узи яхши билади.
579
— Ярим кечада беш-олтитаси бостириб келиб-
ди. Элчин акамни аравачасига боглаб кетишиб-
ди. кутуламан, деб каракат килганларида бугилиб
...,
колганларми ё улар улдиришганми... кархолда ара-
вачада осилиб утирган эканлар. Милиса чакирайми ё
духтирми, билмай иккиланиб турувдим.
Жамшиддаги иккиланиш хожасига кам утди. Бир
зум жим тypди-да, такдирга тан берган одам овозида
деди :
—Милисани нима киласан? Таниш духтирингни
чакир. Зайнаб топилгунча «тирик», деб саклаб турсин.
—Зайнаб-чи?
- Овоза килмaларинг.
—Кидиришни бошлайликми?
Аслида «Зайнабни каердан кидирайлик?» — деб
сурамокчи эди. Бундай саволга яраша сукиш эшитиб
колишдан чучиди. Асадбек унга Sr'крайиб караб:
—Каердан кидирмокчисан? — деб суради.
—Маматбей... шу ерда 6улса, ишни ушандан бош-
ласакмикин?
- Ка, ушандан бошлайсан. Факат... кидирмайсан,
узи келади олдимга. Мен y хунасaларнинг гирром
уйинини биламан. Сyp тайёр турсин. Калимни топиб
кел.
К а, y адашмади - Хонгирей улгани билан зулм
олами улмаганини яхши биларди. Моргашнинг теле-
фондаги пуписаси, Бaлабуханинг огохгпантириши,
Козловнинг улдирилиши, Маматбейнинг пайдо бу-
либ колиши... бежиз эмас. Шиддат билан бостириб
келаётган кора кунлар сели ., углининг вафоти 6и-
лан тухтагандай булган эди. Иук, селнинг кучи кали
киркилмаган экан. Кора такдирнинг кора дарёси бир
улимга туймадими? Накот? !
Хонада сикилиб утиришга токати етмаса кам,
Асадбек сабр килишга мажбур эди. Кизини угир-
лаганлар шакарни остин-устун килиб ташлашини ку-
тишгандир. Аввaлгисида шундай килган эди.
580
Унда... бошкача жолат эди.
Унда... мавкеи жам узга мартабада эди...
Энди-чи? Сингани ростми?
Буни уйлашнинг узиёк дард устига чипкон эди.
Жалим келгач, дардли уйлар исканжасидан
кyтулиб, аччик жаётт ташвишларига кайтди. жалим
ичкари кириб, одати буйича хона уртасига етмай
тухтади-да, «буюринг, хизматингизга тайёрман», де-
гандай кул ковуштирди. «Шундай йигитнинг мили-
сaлиги чаток-да», деб уйлaди Асадбек унга бошдан-
оёк рaзм солиб. Кейин жалимжонни ажаблантириб,
утиришга таклиф этди.
—Эшитгандирсан? — деди Асадбек, савол нaзари
билан тикилиб.
—Эшитдим, — деди жалимжон зийраклик билан.
—Нима килиш керак?
—Хонгирей бошлаган уйиннинг давомига ухша-
япти?
— Тугри сезибсан. Хизматимни килмокчийдинг,
ф икринг узгармадими?
Бошка жолат булганида Асадбек «милисангда
ишлайвермайсанми?» деб курслик килиши мумкин
эди. Лекин жозир бунинг мавриди эмас, мазкур маъ-
но сакпаниб колса-да, саволнинг юмшокрок тарзда
., .,
куиилиши шундан.
—Хизматдан кочмайман.
—Очигини айтай, жали жам ишончим тулик эмас,
сенга.
—Синаб олишга шароит етилганга ухшайди.
— Ка, етилган... Барнаулга кандай бориб келдила-
ринг?
—Айтишгандир...
—Айтишди. Фиманинг узи келиб-кeтди. Шерикла-
ринг жакида нима дейсан?
—Тугрисини айтайми?
—Албатта.
—Улар жали гр. Бошида буш жой куп, шамол ай-
ланиб юради.
581
- Тугри англабсан. Кунимиз шунакaларга колган.
Ковок кaллада шамол айланмаслиги учун пишитиши-
миз керак.
- Пишитиш кийин буларов... Уларнинг фaлсафаси-
ни у'згатириш керак.
—Яна канака фaлсафа?
—Сурники жуда галати: «Кимнинг пули булса —
ушанинг келажаги бор, пули йукда келажак нима
килсин?» — дейди. Бу фaлсафаси яхшиликка олиб бор-
.,
маиди.
Бу гапни эшитиб, Асадбек бир сесканди. Чунки
унинг узи кам бир пайтлар my фикрда койим эди. Ка-
сaли зурайган пайтда эса «Пулдорнинг акволи шуми?
Пулдор одамнинг келажаги — кафанми?» деб афсус-
ланганди.
Жозир бу фaлсафа хусусида фикp юритишга вакти
кам, токати кам йук эди, my сабабли муддаога кучди:
—Энди гап бундай: Маматбей my ерда булса, ме-
нинг олдимга узи келади. Жамшид билан келишиб,
.,
изига одам к9я
санлар: юрса — юрларинг, ётс
а а—
ётларинг, тyрса — тyрларинг.
Халимжон вaзифага тyшундим, дегандай бош
иргагач, кетишга рухсат тегди.
Асадбекнинг ёлгизлиги бу сафар узок чузилмади.
Кутаётган одами уни пешинга якин йукд ади. Коракош
эшикни кия очиб:
—Маматбей деган одам сураяпти, — деди.
Бу хабарни эшитган Асадбек сакраб урнидан тур-
ди. Мекмонни бугиб ташлашга касд килгандай бир-
икки кадам босди -ю, тухтади. .,
—Чой ичяптилар, бирпас кутар экансиз, де. Узига
кам чой куйиб бер, упкасини босиб тypсин.
Шундай деб илиб колган чойдан икки купламгина
куйиб ичди -да, жойига утирди. Маматбейга сир
бой бермаслик учун узини босиб олиши керак эди.
Суянчикка суяниб, кузларини юмди. Кеч нарсани
5fйламасликка каракат килди. Эплолмади... Куз on-
дида кизининг маъюс чекраси гавдaланиб тyравер-
582
ди. Бу куринишни кайдашни истамади. Куз олдига
бошка нарса келтиришга интилса, кизини гурга тикиб
куядигандаи юраги эзилди.
Ун беш дакикадан сунг коракошни чакириб, «кир-
син», деб буюрди.
Маматбей кеч канака разил вокеа юз бермагандай,
кулимсираганича кириб келди. Асадбек урнидан кам
тyрмади, сурашмок yчун кул кам узатмади, мекмонни
утиришга кам таклиф этмади. Маматбей бу илтифот-
сизликни сезмаган одам куринишида якинлашиб,
стулга угтирди.
— Чай ичиб улдунгми, жан гардашим, Аллах сана
., .,
чух гузaл иштака версии.
Асадбек жавоб бермай, газабли нигокини унга
кадаб утираверди. Илико: «Бизнинг бахтимиз зур
душманнинг кулидан улим топиш» деган эди. Асад-
бек кузига бир коп аxлат булиб куринаётган Мамат-
бейдан нигокини узмай, «шулар зур душманми?» деб
ижирганди. Кейин «бу бошни силаш керакми ё ке-
сишми?» деб уйлади.
Минг туккиз юз кирк туккизинчи йилнинг уттиз
биринчи декабридан бери унинг кaлбида бир касос
ути ёниб-учгач, иккинчиси аланга олаверади. Асадбек
.,
отасининг касосини олиш учун яшамаи, отасига яхши
.,
ном, яхши дуо келадиган ишларни килгани хаирлирок
эди. Олган касосидан ким кандай наф курди? Отаси-
ни олиб кетганларнинг бири осилганида, иккинчиси
жинни булиб дайдиганидан
., кейин каёти чиройлирок
булиб колдими? Иук! Жатто узининг конга ташна
.,
синик кунглига кам тасaлли етмади.
Энди янги касос гулхани ёниб, ичини куйдиряпти.
Маматбей «аввaл сен дардингни айтиб, ёрил, ке-
йин мен гапларимни айтаман», дегандай бамайлихо-
тир 9тираверди.
- кизим кани? - деди Асадбек тишларини гиЖир-
латиб.
—Бу ман учун коронгудир, жан гардашим. Бу ху-
сусда суз юритмакка манда ваколат-да йуктур.
583
— Нимага ваколатинг бор?
—Сен-да мусулманин, мен-да...
—Мусулмонликни арaлаштирма. Нима демокчи-
санлар?
—Жан гардаш, анжак санинг бу акволинг ила катга
..
кeтмагинг хатарлидир, сузима кулак ac.
—Шунаками? ! — Асадбек шарт тypиб, унга рупара
келди-да, ёкасидан бугди. Маматбей шyнда кам тaл-
васага тyшмади. .. Асадбекнинг сукишларини инда-
май эшитди. Екасини бушатишга кам, узини хор-
ланган кис килиб жавоб кайтаришга кам ypинмади.
Унинг бу килиги Асадбекнинг шаштини кайтариб,
ёкасини бушатди. Маматбей шундан кейингина тилга
кирди:
—кизинг каерда, маи билмиюрим. Иста, мани ул-
тyp, истарсан, мани гарова on. Жар ики колда-да
юткизик санинг томонингда улур. Юткизмакни иста-
юрмисан? Уйлайманки, йук. Сан Гирейхана мукобил
улма, на деса десин, сан уни бажар. Санинг ихтия-
., .,
рингда 5гзга чара иуктур.
—Асадбекнинг буйнини синдириб, гyмаштага ай-
лантириш
., йулини топдик, деб кувоняпсанларми?!
Иукол !
—Газаб ихтияринда улмак хатарлидур, гардаш. Сан
шартни тингла. Сунра мани тепиб кайда.
—Айт, шартингни, — деди Асадбек, жойига кайтиб
утириб.
—Шарт санинг учун закматли улмас. Хафта ун кун
орасинда Афгандан бир юк утар. Сан уни Термизда
каршилаб, то казакстанга утгуни кадарли нaзарингда
ушлаб тyражаксанки, то кеч бир бегана кимсанинг на-
зари душмасун. Гирейхан бу учун сана чух илтифот-
.,
пар курсатиюр.
—Шунинг узими?
—Ка, гардаш .
—Олдинги хужайининг «куч билан битадиган иш
учун как тулаш акмокликдир», дерди. Моргашнинг
584
бундан хабари йукми? Кyчларинг куп-ку, нимадан
куркасанлар?
- Ж ар бир юмyшнинг уз.. кадиси вордyp. Гирейхан
мypувватин сан инкор эта курма.
—Мypувват, дегин. Сенларнинг ишларингда му-
рувват йук, мажбypият бор.
Нокаклик зур келган онда какикатнинг ожиз
колиши аник. Асадбек газаб aлангасини босиб, энди
арконни узун ташлашни ихтиёр килди:
—Моргашга айт, мен бу ердан чикиб, уйимга етгy-
нимча кизим уйида булса, шартини кабул киламан.
—Бу шартинг макбул улмас, гардаш. Санда шарт
куймак ихтияри йуктур. Юк казакстана yтгани камон
., ..
кизинг уиингда улажак.
Маматбей тугри айтди : Асадбек козир иложсиз
эди. «Ук илон»нинг тасарруфидаги оламга чанг со-
лишдан тоймаган к" акмок эмасдир. I{изни узок
шакарга олиб кeтмаган такдирда кам, яхшилаб яши-
риш йулини килгандир. Икки ярим миллион одам
гимирлаб юрган шакарда кизни топиш, игнани из-
лашдан кам мураккаброк эканини билгани учун кам
иложсиз эди.
Маматбей эса рупарасида укилон эмас, чувалчанг
типирчилаётгани каби магрур утирарди.
Асадбекнинг бу колга чидаши кийин булди.
Лекин чорасиз эди...
- кизимни куйиб юборларинг, узимни гаровга ол-
ларинг. Сенлар айтган жойда утириб, ишларингни би-
тириб бераман. Битирмасам — улдирасанлар.
—Ha улди, сана гардаш? Виз сани ултyрмак ис-
тар улсак, муаммо йук эди. Сан шарт куя курма. Би-
зим шарта кунар улсанг, кизинг сочидан бир тола кам
.,
тукилмас.
—Яхши... жавобини эртaлаб айтаман.
— Бу ишинг дуpуст улмас, жавабин акшам олажак-
миз.
—Яхши... унда... узинг билган Жамшид билан гап-
585
лашаверасан. Жамшид бу ишнинг огир-енгил томон-
ларини билади.
—Бу караринг чух гузaл улди, гардаш. Маи Ги-
рейхана дедимки: Бек гардашимнинг акли чухдир, ул
Масковдаги гардаши Илико ила гардашлик рабитасин
узиб ташлагандир.
Асадбек бу гапдан «Илико билан богланишга ово-
ра булма, агар y арaлашса, кизингнинг акволи вой
булади», деган маънони укиб, закарли жилмайди:
—Сен тулки жуда сезгирсан-a! Илико билан алока-
ни узганим рост. Акаси мендан анча карз эди. «Акам
карздор булса, мозорига бориб, узидан тaлаб кил, мен
туламайман», деб туриб олди, туллак. Ишлари оркага
кетганми, пули йук шекилли? Бунака одам менга дуст
була олмайди.
Маматбей бу гапдан кувонган куринса -да, Асад-
бекнинг карорига бир ишониб, бир ишонмай, урнидан
турди. Стол устидаги каламни олиб, газетанинг бир
четига ракамларни ёзди:
—Телифон нумерам санда-да турсин. Энди биз са-
нинг ила иш бирлиги япажакмиз.
Маматбей чикиб кетгач, Асадбек куп уйлаб утир-
май, телефон гушагини кутариб, Томск билан улан-
ди. «Эшитяпман, гапиринг», деган овоз келгач, узини
танитиб, «Павел Владимировични чакириб беринг»,
деб илтимос килди. Ярим дакика утмай, Балабуханинг
овози эштилди:
—Бек, тинчликми? Нима булди?
Вокеани баён килишга Асадбекнинг тили айланма-
ди. Y Бaлабухага шикоят килмокчи кам, ёрдам сура-
мокчи кам эмасди. Ундан баъзи маълумотларни сураб,
аникпаб олмокчи эди. Бaлабуха унинг жим колганидан
хавотирланиб:
- Бирон нохушликка учрадингми? - деб суради.
- Нохушликка дейсанми? — Асадбек узи учун кам
кyтилмаганда хурсинди. Лекин сир бой бергиси кел-
май, гапни улаб кетди: — кизимни угирлашди, куёвим-
ни 9лдиришди.
586
—Моргашми?
—Яна ким булиши мумкин?
—Шунга ухшаган бир кайвонлик килишини кутган
эдим. Сени огох,лантирувдим, хафа булмагин -y, ушан-
да катга кетувдинг. Хуп, ким утган гапни кавласа,
кузи уйилсин. Нима деяпти y марaз?
—Хонгирей нимани тaлаб килган булса, унинг дар-
ди кам шу — корадори.
—Шартига кунишдан бошка чоранг йукка ухшай-
ди.
—Мен дуч келган битликига тиз чукадиган лакма
эмасман !
—Men сени камситиш фикридан узокман, Бек. ки-
зингни кандай куткармокчисан? Агар уни бу томон-
ларга олиб келишган булса, шубкасиз, ёрдам бераман.
Y ёкда булса... демак, бу узингнинг муаммоинг. Яна
кандай ёрдам беришим мумкин?
—Бир-иккита маълумот керак менга.
—Нимaларни режалаштиряпсан, менга айта оласан-
ми?
—Хозирча йук. Бугун ва эртага y аблак каерда бу-
лишини, атpофидаги одамлар канчалигини аник били-
шим керак.
—Эшитишимча, y козир Хонгирейнинг дала бо-
гида. Аммо эртага aзонда мен билан учрашув белгила-
ган. Ишончим комилки, учрашувга узи келмайди.
—Нега? куркадими?
—куркмайди, y тулкига кам дарс берадиган айёр.
Одамларини менга ташлайди. Балки каммамизни ки-
риб ташлашга каракат килар. Бек, уйлаб иш кил, олов
билан ..уйнашма.
— Ешлигимда менга «укилон» деб лакаб бериш-
ганди. Sг' килон ташланса, одамнинг товонидан кириб
миясидан чикиб кетади. МеНаМ бир таШЛаНсаМ, дуШ-
маним нафас олишга улгypмай колади. Шунинг учун
кам мени камма курмат киларди.
—Буни биламан, Бек. Лекин y замонлар утиб кет-
587
ган. Агар бу томонларга келадиган булсанг, каерга
кунгирок килишни биласан. Men кечгача Москвага
eтиб бораман.
., Асадбек унга «укилон»ни бекорга эслатмади.
«Уйчи уйига eтгунча, таваккaлчи уйига етади», деган-
ларидай, козир «нима килсам экан?» деб машварат
курадиган вакг эмас. Ракиб голиблик жомини сими-
раётган пайтда унга шундай зарба бериш керакки, то-
вондан кириб, мияни упириб чикиб кетадиган укилон
кам бу тадбир олдида ип эшолмай колсин.
Асадбек режасини хаёлан пишириб, кагьий ка-
рорга келган пайтда Жамшид кириб келиб, кисоб бер-
ди
—Элчин акамни эски
., касaллари буйича расмий-
лаштириб куйишди. Улим ., какидаги гувокномани кам
my асосда беришади. Уликхонадаги одамнинг огзи
.,
маккам,.. гулламаиди.
—Уликхонага куйдиларингми? — деб суради Асад-
бек.
—Касaлларнинг
.. ичида сакпаб булмайди-ку?
—Иигитларингдан биттаси ша ердан жилмасин,
духтирларингга ишониш кийин, бири булмаса бири
лакиллайди. Маматбей ошнанг келди, мана, телефо-
ни, — шундай деб ракам ёзилган газетани y томон су-
риб куйди. — Изига тушиб овора булмаларинг. Улар
узларича очик уйин уйнашмокчи. Ж ар канака очик
уйиннинг таги гирром эканини мен билмас эканман-
ми?! Жозир Сур, Халим, яна туртта бакувват йигитинг
билан Москвага учаман. Сен шу ерда шай булиб тура-
сан. Биз учгандан кейин my ракамга кунгирок килиб,
итдан таркаган Маматбейга «хизматингизга тайёр-
маи, Бек акам камма шартларингга розилар», дейсан.
«Бек акамнинг шарти кетиб, парти колган, шунака
зурлаганларинг кам дуруст. Хозир иккита лимонад
цехи билан тирикчилик киладиган замон эмас», - дей-
санми, хуллас, бошимга кар канака магзава агдаравер.
Жайдар аканг урнимни эгaллаш учун кандай каракат
килган булса, узингни шундай курсат. Термизга бугун
588
одам жyнатишни тaлаб килса, жавоб бериб юборган
йигитларингни кайта тyплаб, бyйрукларини бажар.
Тушундингми?
—Тушундим... Факат... y ёккка борадиган булсан-
гиз... олти киши камлик килмайдими?
—Етти кишимиз, янглишма. Y ёкка пода-пода бу-
либ боришнинг кожати йук. Одам тyплашни Жайдар
аканг яхши курарди. Сенам ушанга ухшайсан. Керак
булса битга узим рупара келаман y ит эмганларга!
Асадбекнинг бу гапида катьий ишонч зокир эди.
Y олифтагарчилик учун айтмади бу гапни. Болaли-
гида кам, ундан кейинги каёти давомида кам «бирга-
бир чикиш»дан кайтмас эди. Жатго кавкaзликлар
чакиришганда кам чучимаган эди. Отасини камокка
олиб кетганлардан бирини топиб, $ч олгани бу ёкдаги
кавкaзликларга маълум булгач, унга жaзо бермокчи
булишган
., эди.
—Иигирмата йигит душмaнларингнинг конига таш-
на булиб турибди. Оркангдан борамиз у каммасини
- ,
мони бул...
591
Ха, ушанда шундай булган эди. Жамшид буни
билмайди. Бaлабуха тугри айтди: y замонлар бошкача
эди. Хозиргиларда бунака мардлик йук.
Асадбек килинадиган ишларни Жамшид билан ке-
лишиб олгач, урнидан турди. Аэропортга боришдан
олдин уйга бирров кириб-чикмокчи булди.
Ховлига кадам босди -ю, шийпон зинасида пари-
шон утирган Манзурага кузи тушиб «билиб колдими?»
деган хавотирда тухтади. Манзуранинг бошидаги ру-
моли сиргалиб елкасига тушган, нигоки бир нуктага
кадaлиб колган эди. Эри келганда пешвоз чикишга
.. .., ...
шошилувчи аелнинг кимирлагиси кам иук эди.
—Манзур, сенга нима булди? — деди Асадбек унга
якинлашиб.
Манзура дардли нигок билан унга караб, синик
овозда салом берди. Асадбек хотинининг юзидаги гам
чизикларига караб, ингpаб юборай деди.
—Нега бу ерда утирибсан?
Манзура эридан берухсат бир иш килиб куйган
айбдор хотиндай бош эгиб хурсинди.
Тонгда такорат килиб чиккунича эрининг шо-
шилиб кетиб колишидан хавотирга тушди. Намози-
ни кандай укиганини кам билмади. Юраги потирлаб,
уйнаб кетаверди. Болохонадаги йигитни чакириб:
—Аканг канилар? - деб суради.
—Билмадим,
., шошилиб кeтдилар...
Иигитдан тайинли жавоб ололмаслигини билса
..
кам яна суради:
—Ким телефон килувди?
—Билмадим, мекмон келибди шекилли...
Tour отди... куёш 'герак буйи кутарилди. Хавоти-
рини енгиш учун такоратини янгилаб, чошгокдаги
нафл намозини укиди. Кунгли бир оз таскин топган-
дай булди. Нонушта урнига ярим пиёла чой ичди.
Томогидан бир тишлам нон кам утмади. Телефон
гушагини кутариб Зайнабга кунгирок килди - жа-
воб йук. Кейин эрига сим кокди — коракош гушакни
592
кутариб, хужайини мекмонлар билан юрганини маъ-
лум килди. Бундай гаплар билан безовта она калбини
aлдаш кийин. Манзуpа яна Зайнабнинг ракамини тер-
ди... Учинчи марта кам жавоб булмагач, кизиникига
отланди...
Тайинли хабар эшитмаган булса кам, кушидан ке-
тар колида кайтиб, шийпон зинасига утирган эди.
—Тур, уйга кир, — деди Асадбек уни билагидан уш-
лаб.
—Зайнабникига борувдим... — деди Манзypа урни-
дан туриб.
—Нега бординг?
—Сиз кам борибсиз-кy? Нима булди?
—Ким айтди, борганимни?
—кушни курибди. Эртaлаб can бесаранжомлик
булганмиш-ку?
—кушниларнинг миш-мишига ишониб утирибсан-
ми? Эрталаб кизинг телефон килyвди, куёвингнинг
мaзаси кочибди. Бориб, касaлхонага ёткизиб келдик.
Зайнаб эрининг ёнида колди.
—кайси касaлхонада?
Манзypа шундай деб «мени алдаманг», деган маъ-
нода эрининг кузларига маъюс тикилди. кизи даст-
лаб угирланганида Асадбек хотинини ношудликда
айблаган эди. Энди бу хабарни узи айтиши керакми?
кайси тили билан айтсин? Ярaланган кунгилни батгар
огритсинми?
Асадбек хотинининг бу карашига дош беролмай,
нигокини олиб кочиб, уни закарли окангда енгмокчи
булди:
—Айтсам, козир учиб борасанми ёнига?
—Хеч булмаса телефонда гаплашай?
—Шарт эмас. Бугyнча безовта килма, эртага бирга
борамиз.
Асадбек хотинини ишонтиргандай булиб йулга от-
ланди.
Манзура дардли жилмайиш билан эрини кузатиб
куйгач, яна шийпон зинасига бориб утирди. Алкол
593
y узини факат шу ковлида эмас, олам аро ёлгиз кис
килди.
Бу канака каёт узи? Худо унга уч фарзанд берди-ю,
лекин худди тирнокка зор хотин каби ёлгизлатиб
куйди. Уйда камма нарсаси бор. Бекаму куст яшашига
.,
купчилик кавас килади.
Факат... биттагина булса кам дардкаши йук...
У эрининг алдаётганини билиб тyрган булса-
да, эътироз кила олмади. Куёвига эмас, Зайнабнинг
узига бир нима булганини сезди. Манзура огир дард
юкларининг каммоли булиб яна канча яшашини бил-
масди. Бунака юкнинг эзиб тyришига кеч бир она чи-
дамаган, Манзура чидай олармиди? Y узига атaлган
ташвиш сандигини тулиб-тошган деб кисобларди,
эрини кузатиб, уйлаб караса, бу сандикда кали буш
жой бордай туюлди.
Кимнингдир елкасига бошини куйиб йиfлагиси
келди.
жонга караб.
—Бек, сен акмок одам эмассан. Зурлар бир-бирлари
билан ёвлашмаслиги керак. Бу оламни бошкаришга
факат иккaламиз каклимиз...
Моргаш бошка гапиролмади. Асадбекнинг амри
уша закоти бажарилди.
—Битта одам бошкариши мумкин булган оламда
иккинчи одам нима килади? — деди Асадбек. Y энди
уз зулмининг тантанасидан кувонган голиб овози би-
лан гапирди: — Сен паст кeтдинг. Хужайининг тахтида
бир узинг утирмокчи эдинг. Сен Хонгирейнинг соя-
си эдингми? Соя тахтда 'тира олмайди. Хужайининг
«Машина яхши юриши учун муpватларини aлмаш-
тириб тyриш керак», девди. Сен муpватликка кам
ярамайсан. Хонгирей акдли гапларни куп гапирарди
Охирги учрашувимиздамикин, «битта улик сиккан
гурга иккитаси кам сигади», деган эди. Шу ростми-
кин?
Бу гаплар Моргашнинг куркувдан потирлаётган
юрагига камон угклари каби санчилиб, баттар тaлваса-
га солди. Гуё мушукники сингари кичкина гавдасига
кафасдаги йулбарс газаби жойлашиб олгандай булди.
Жавоб беришга, узини окrпашга ожизлигига чидолмай,
тулгонди. Унинг бу акволига караб Асадбекнинг ичи-
да шайтон как,кака отиб юборди.
— Эсингдами, «Ок сурпга уралиб, кироллигимга
мекмон булиб келишдан олдин мен билан дустона
равишда, тирик колингда учрашишни ният килавер»,
деб таклиф этган эдинг. Энди таклифингдан узинг но-
розига ухшайсан -a?
Асадбек деворда осиглик тypган киличлар, турли
ханжарларга кузи тyшиб, якинлашди -да, кумуш соп-
ли килични кулига олди. Одамзоднинг ишлари ажаб -
614
AБДYCAMAД
ACAДБEК
1991 йил, апрель.
МАНЗУРА
ACAДБEК
627
СУНГСУЗ УРИИДА
V V
ШAЙTAHAT
К ис с а
Бeшинчи китoб
«Sharq» нашриёт-матбаа
акциядорлик компанияси
Бош такририяти
Тошкент 2011
«Sharq» нашриёт-матбаа
акциядорлик компанияси босмахонаси,
100000, Тошкент шакри, Буюк Турон к^часи, 41 -уй.