Вы находитесь на странице: 1из 640

«SHARQ» НАШРИЁТ-МАТБАА

АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ 2011
Киприк,гар - 1ирачиI' ттиiгг со1.чiLlиртi,
^аiиiат j-iyрлаpин туссаlтги Йгар
Юлиб ташыагумдир битта А.-о7дирмай...
TO)ЩP MAJIИK

v
tцA1^LTAНAT
Бешинчи китоб

«SHARQ» НАШРИЁТ-МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БOШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 2011
ББК 84(536
M 22

Масъул мухаррир

Ахрор АХМ ЕДОВ

M 22 Малик, Тохир.
«Шайтанат»: роман (5 -китоб). T.: «Sharq»,
2011.-6406.

К ар бир сохада булганидек, шайтанат оламида хам маълум


бир жиноят турухи урнига ёшрок авлод келaди. Кесакполвон
ва Чувриндининг улимидан сунг ёлгизланиб колган Асадбек

киркилган икки каноти ypнига янгиларини тиклаш харакатига
тyшади. Янги авлод эса шайтанат оламига хукмронлик килиш
истаги билан унга якинлашaди. Икки авлод орасидаги зиддият,
таъбир жоиз булса, шайтанат тахти учун кyраш нима билан
якyн топади — мaзкyр китоб шу хакда хикоя килади.
.,
ББК. 84(5У)6

. . ._.- «..
ISBN 978-9943-00-619-5
! . ^...,..- .
'3=в^ ттвв г

© кShary>> наиiриёт-мaтбaa акциядoрлик кoмпai^ияс}i


Бош тaхpирияти, 2011.
Бисмилла.^ир Ро.^ианир Ро.л^иим.
«Парвардигор шайтонга айтди:
«Малоикалар макомидан туш. Бас, сенга бу ма-
лоикалар макомида туриб гарданкашлик килиш
ярамайди. Сен хорлик билан жаннатдан чик!»
Шайтон айтди: «Киёматгача менга муклат бер,
мени улдирмагил». Худо айтди: «Сенга Киёматга
кадар муклат берилди».
Иблис айтди: «Мени ракматингдан ма^рум
килганинг бадалига Одам фарзандларини туfри
йулдан оздириш учун мунтазир булиб тураман.
Сунгра унг тарафларидал келиб, вaсваса кила-
ман ва оркаларидан кеJ ► atifaн ва ча и гарафлари-
дан келиб, йулдан оздираман. Суигра уларнинг
и
купларини иiу-кр кнлгувчи олларида топмассан».
Парваpдигор айтди: «Эй шайтон, мардудлик
жолатида хор булиб, Худонинг азобига учраб, жан-
и1 чикиб кет! Албатта,
натдан
Уз зотимга касамки, сен билан ва зурриётинг
билан ва сенга тобе булганлар билан жа^аннамни
и
тулдираман».
(Aъpoф cypacuдaн мaънo mapжuмa.)

5
МУАЛЛИФДАН

Буюклик ва удратда ягона, ширк ва ну^сон кир-


лаpидан пок, ба,онинг эгаси, рщмли ва шаф^атли
Алло таборак ва таолонинг муiаддас номини ди-
лимга мурлаган олда суз бошлаяпман. Барча неъ-
матларни ато цилгувчи - Аллщ, сунгсиз ца^р билан
интиком олувчи ам Алло.. Осмонлару ердa Y зот-
га шукрлар адади бе.^исобдир. Аввалу охир Y зот
учун амдларга тула!
Очиi муъжизалари билан бани Одам ичра мум-
тоз жаноби Пайгамбаримиз Му.^^аммад алай.^ис-
сaломга, а^ли байтлари амда сахобаларига сало-
вату сaломлар булсин!
Ассалому aлайкyм, ардокли китобхон!
Сизлар билан, яна гойибона таpзда булса-да,
учраштираётган Ann щга амд этиш баробаринда
Ул зотдан Сиз азизмонлар хонадонига цут-баракот
бермогини, шайтанат офатидан Уз д:ифзи-.^имоя-
сигп олмогини илтижо У^иламан.
« Шайтанат», аввал aм айтганимдек, уч китоб-
дан иборат булиши керак эди. Сунг туртинчи ки-
тобни ёзиш э^тиёжи aм тугилдики, бу ме^iсатдан
бу йин товлаш номардликдай туюлиб, Алло^га та-
ваккул iилган холда бу ишни бошлиб, нzцоясига ет-
казгандай булдик. Бу мавзуга яна аггт и ш фикридан
узофа эдик. Лекин, начора, кейин эшитган, билгин
воцеаларимиз кингилни итицлай бошлади, асарни
давом эттиришга даъват этавеpди. Турли yчра-
шувларда айрим китобхонлар «асар якунланмаган,
давом эттиpиш керак», дег ан фикрларни бил ди-
б
риб, каминани i'улга яна iалам олишга ундашди.
Ни.^оят, хайрли ол^ибатни умид ,илиб, ишни бошла-
япмиз. Учрашув ва суфатларда китобхонларга м у-
po.эicaam этиб, аcарни шун чаки идавом эттиринг»,
деб эмас, «яхшилаб ёзинг», деб дуо iщлишларини
сураб эдик. Дуоларнинг ижобат булишига умид
билан дастлабки сатрларни ёзяпмиз. Сунгги сатр-
ларга iадар амсу.^бат булиб iоласиз, дег.ан умид-
даман. Шуб.^асизки, айрим баёнларда Iаламнинг
ожизлиги сезилиб i^олар, бунинг учун узр сурайман.
Асар кунглингизга маiфул булса, бу Ann о.нинг
мащаматидандир, сиз — азизларнинг дуоларингиз
оiибатидандир. Сизларни бутун iалби билан сeвув-
чи адибнинг миннатдорлигини iабул илинг. Бир-
бирларимизни хайрли дуо iилишда давoм этайлик.
АХТАМ

1963 йил, 16 июнь, Магадан

Рихсия шу куни угил курди.


Сурурга тула кизлик пайтларида, ширин хаёллар
канотида учган дамларида ботир ва калол бир углонни
учратишни, севиб-севилиб турмуш куришни, олти ё
етти угил ва уч киз куриб, умрни шукронaлик билан
^
утказишни орзу киларди.
Бир углон учраб, киз кунглини ром этди. Аммо, на-
доматким, y ботир эмас, номард булиб чикди. Унинг
айёрлик ва муттакамлик чодирига буркaлган, каромни
касб килган аблак эканини Рихсия кейинрок — такдир
ёзугидан нолиб, камокда утирганида англаб етди. Ун-
дан булган болани олдириб ташлашни истади. Бирок,
камокхона врачи вакт утганини айтиб, рухсат бер-
мади. Бола тушиб кета колсин, деб огир-огир нарса-
ларни кутарди, вужудни закарлаши мумкин булган
нарсaларни кам еяверди. Лекин кароми булса-да, бир
уfил куриши такдир ёзугида бор экан, унинг барча
каракатлари зое кетди. камокхонада тугилган чакaлок
озодликдаги аёллар кам кавас киладиган даражада
соглом ва куркам эди. камокхонадаги хотинлар кар
купи бола тугавермайдилар. Тукканлари эса боласи-
ни эмизишдан, катто унга бир караб куйишдан воз
кечавермайдилар. Шу боис Рихсиянинг «эмизмай-
ман хам, карамайман кам», деб боладан юз угириши
камширанинг жах,лини чикарди. Аввaл яхши гапирди,
.,
., пуписа
сунг килди, кор килмагач, шапалогини ишга
солди.
кадимда Оврупода камшираларни «мекрибонлик
оликалари» деб шарафлашган экан. Агар бу сифат
камокхона камширасига нисбатан кулланилса, «ок
8
иштонга жун жияк» деганларидек, кам кулгили, кам
энсани котирадиган бир кол вужудга келиши мумкин
эди. Эктимол, бу аёл озод эканида мекрибонлик нима
эканини билгандир. Лекин касaлхонадаги тинчлан-
тирувчи ва огрик колдирувчи дориларни угирлаб,
гиёквандларга сотиши окибатида камокка тушгач, энг
вакший кайвонларга кам бемекрлик дарсидан сабок
бера оладиган даражага етди. Тили эса энг суконгич
эркакларни кам аро йулда колдириб кетадиган булди.
Маккумалардан кай бири касaлга чaлиниб, турма
шифохонасига бир марта тушса-ю, кейинрок иккин-
чи бор хастaланса, шу хотинни курмай улиб кетиши-
га минг марта рози булиб коларди. Жамширани ана
шу иллатлари учун камокхона маъмурияти иззат
килар, маккумалар эса нафратланишaрди. «Ёмон-
нинг бир килиги ортик», деганларидай хушбичимрок
маккумаларни кандайдир бaзмларга кантдай килиб
тайёрлаб бериш кам унинг зиммасида эди. Макку-
мaлар орасидаги гузaлларнинг аксари бу хизмат-
дан буйин товламас, аксинча, чорланмай колишса
кунгиллари хуфтон буларди. Улар бошка нарсадан —
бaзм якунлангач, тунни шу эркакшода камшира билан
уткaзишдан безишарди. Безишса -да, кунглини овлаш-
га мажбур эдилар. Чунки бaзму маишат оркасида
комиладор булиб колишса, бу камшира доялик килиб,
уларни бу юкдан куткарарди.
Рихсиянинг ой-куни етиб, кузи ёрийдиган пайтда
шу камшира доялик килди. Дунёнинг ажабтовурлиги
шундаки, каромдан булган бола каромни касб килган
., .,
хотин кулида кузларини очди.
Икки юзига шапалок тyшган Рихсия кузларини
катта-катта очиб, камширага куркув билан каради,
навбатдаги зарбани кутди. Лекин камшира бошка ур-
май, маккумаларнинг эски чойшабига йургакланган
болани унинг тиззасига куйди.
— Агар шу бола очдан улса, сени кийнаб-кийнаб
улдираман. Шу пайтгача одамзод курмаган азобларни
9
сенга атаб тайёрлаб куйганман, — деб у з кукмини маъ-
лум килиб куйгач, чакaлокнинг юзини очди.
корнида кимирлай бошлаганидан бери улимини
истаган боланинг жавдираган кузларига кузи тушиши
билан Рихсиянинг вужуди титраб кетди. Кукрагида
иликлик сезилди. Бир оз караб тургач, кукрагини очиб,
эмиза бошлаганини узи хам сезмай колди. Чакалок эма-
эма ухлади. Рихсия уни багрига босганича утирмокчи
эди, камшира рухсат бермади. Болани юлкиб олиб,
темир панжарали эшикнинг темир панжарaли дарича-
сини очди -да, даклизда пойлаб турган аёл нaзоратчига
узатди. Рихсия эмизаётган пайтда камширанинг кет-
май караб тургани сабабини билолмай ажабланган эди.
Боласи худди кераксиз буюмдай панжара нарёгига бе-
риб юборилгач, вужудида титрок турди.
—Нега y ёкка бериб юбордингиз? Болам узим би-
лан ётмайдими? — деди йигламсираб.
— Уйингда тукканингда ёнингда ётарди. Бу ер
онангнинг уйи эмас, — деб камшира гапни калта килди.
Кейин асабий равишда тунгиллади: — Хозиргина бо -

лангга улим тилаётувдинг-ку, энди мекринг уйгониб


колдими?
Бу гапни айтгандан кура, камшира уни тепа-тепа
абжагини чикариб юборгани маъкулрок эди. Хамшира
тукмат килмади, как гапни айтди. Аччик какикатни
тан олиш бу муштипар учун никоятда огир эди. Эмиза
туриб «болада кеч кандай гунок йук-ку?! Нега унга
улим тиладим, ундан кура туfиб улганим аълорок
эмасмиди?» деб узини узи лаънатлади. Бола туйиб
эмиб, ширин уйкуга кетгач, узининг улиши мумкин
эмаслигини, гудагини кукрак сути билан бокишга
мажбур эканини тушунди. Онaлик масъулиятига итo-
ат этган нафасда фарзандини баfридан юлиб олдилар.
Шунда y дакшатли какикатни англади: камокхонада
дунёга келган угли узи каби озодликдан макрум эди!
Узи-ку, жинояти учун жабр тортяпти, аммо болада
нима гунок!
10
Нaзоратчилар инсоф килишса, кунда турт ёки беш
марта, боланинг бигиллаб йиглашидан безишса, тунда
кам темир панжарaли эшикнинг темир панжарaли да-
ричасини очиб, болани латтага уралган буюм каби уза-
тардилар. Чакaлок эмиб, нафси ором топгач, яна шу
колда кайтариб олардилар. Рихсия боласининг огзига
., „
кукрагини солгач, унинг секинрок, шошилмай эмиши-
ни истарди. Багрида купрок олиб утиришни хокпарди.
Ж ар сафар болани кайтариб бераётганда Рихсиянинг
юрагидан битта томир узилгандай булаверарди.
Бир хафтадан сунг камшира унга бир янгиликни
маълум килди:
—Болангга тугилганлик какида гувокнома ёзиб бе-
ришди. Отасининг тайини булмагани учун узингнинг
фамилиянгда колди. Оти «Актам» булди.
Рихсия мактабда укиб юрганида синфдош болага
кунгил куйганди. Бу туйгу севги ., мартабасига етма-
ган булса-да, уни куп эсларди. Углига уша йигитнинг
исмини беришни ният килиб утирганда бу хабарнинг
маълум килиниши уни ажаблантирди:
—Нега «Актам»?
—Куз очиб курган йигитимнинг 0TH Актам эди.
Y бутун Татаристонни ёткизиб-тургизарди. Москвага
борса, энг зур мафиозлар хам куллук килиб турарди.
.,
Ушанга ухшаб юрсин, деб ният килдим. Шу исм мен-
дан сенга ёдгорлик булиб колсин. камокхонада улиб
кетмасанг, озодликка чикканингда эслаб юрарсан.
Бу гапни эшитиб Рихсиянинг куз олди коронги-
лашди. Бола тугилганда келажаги гузaл булсин, деб
умид килинарди. Бу хотин эса бир угри-кaллакесарга
ухшашини ният килибди. Рихсия кужжатда зикр этил-
ган исмни сира тилга олмади. Боласини кулига олганда
суйганининг исмини айтиб, эркaларди. Ахтам бу исмга
куникиб кам колган эди. Болaлар уйига жунатилгач,
онаси суйган исмни унутиб юборди.
Актам чакалоклик ёшидан утиб, эммай куйгач,
Рихсияга камрок курсатадиган булишди. Бола уч ёшга
11
тулган куни камшира уни етаклаб кириб, она кaлбини
тилка-тилка
.. килиб юборувчи янгиликни айтди:
— Углинг билан хайрлашиб ол, энди, улмасанг,
., .,
камокдан кутулганингдан кеиин куришасан.
—Нега? — деб суради Рихсия боласини хавотир би-
лан багрига босганича.
—Негaлигини билмайсанми? Камокхонада тугил-
ганлар уч ёшга тулгандан
,. кейин ташкаридаги болaлар
уйига юборилади. Углинг озод булди, кувонсанг-чи!
Уч йил мобайнида камокхона богчасида улгайган,
озод дунё, озод болaлар кандай булишини билмайди-
ган бегунок гудакнинг эркинликка чикиши, албаiта,
кувонарли эди. Лекин y кайси шакарни1 tr Кайсн бола-
nap уйига боради? Кандай даврада камолгa етади'?
Бу камокхонада она учун кам, бола учун кам
биргина юпанч, биргина бахтли дакикалар бор эди.
Куришмоклик, дийдор саодати бу онда баркам топди.
Накадар беракмлик! Бундан сунг дийдорга качон ети-
шадилар? дийдор киёматга колса-чи?
Онанинг кaлби my саволлар исканжасида. Бола
кaлби бу азобдан коли булса -да, онасини бошка
курмаслигини сезибми, йиглай бошлади.
., — Вакт булди, ташкарида кутиб туришибди.
Улмасанг, етти йилдан кейин курасан болангни, —
камшира шундай деб, Ахтамни елкасидан ушлаб узига
тортди .
Рихсия куйиб юборгиси келмади.
—Жоним болам, эсингда турсин, сен билан мени
бебахт килган одамни улгайганингда топасан! Бу
хурликларимиз учун 9ч on! Унинг оти...
bonacu эслаб колсин учун бу исмни уч марта
кайтарди. Уч ёшли боланинг бу rannapra тушуни-
ши кийин эди. Шунга карамай, умид билан айтди.
Хамшира Ахтамни она багридан юлкиганча ажратиб,
тугун каби култиклаб олди -да, ташкари томон юрди.
.,
Боланинг йигиси дахгпиздан эшитилиб турди. Ииги
тинмай туриб, Рихсия кушсиз йикилди.
12
Бу дунёда йигирма беш йил умр кypган жувон бу
айриликка чидолмади. Кундан кунга сулиб бораверди.
Уч ойдан кейин адолатсиз дунёни ташлаб кетди...
Эркинликдаги болaлар уйида уйинчок л ар куп
булгани билан Ахтамга ёкмади. Озодликда тугилиб-
усаётган болaлар билан камокхонадан келган Ах-
тамнинг тил топишиши кийин кечди. Озодликда
улгаяётган икки бола уйинчок тaлашса ёки уришиб
колса, энагaлар уларга танбек бериб куя колишарди.
Актам тaлашса ёки биронтасини урса, жaзога торти-
ларди. камокхона богчасидан келган болага муно-
сабат узгача эди. Актам буни гудакларга хос факми
билан англади. Атpофига нафрат кузи билан караш
кисси шу ерда тугилди.
Мактаб ёшига етганда яна бошка етимхонага жу-
натилди. Онасининг камокдан чикиб олиб кетиши-
ни токат билан кутди. Кун санаб яшади. Ун ёшга
тулганида онаси озодликка чикиши керак эди. Бу
.,
шодлик купи якинлашган сайин соат ва дакикалар са-
наб яшади. Уша кун, ша соат, ша дакика етди. Аммо
онаси келмади.
Етимхонада бир мекрибон энага бор эди, сураб-
суриштириб, Рихсиянинг вафот этганини аниклади.
Лекин уша йили буни болага билдирмади. Актам кун,
соат санамаса кам онасининг келиб, олиб кетишини
кутиб, умид билан яшайверди. Мекрибон энага «онаси
улган булса, тогаларими ё амакиларими бордир?» де-
ган илинжда яна сураб-суриштирди. Рихсиянинг ака-
си яшайдиган манзилни аникпаб, унга хат ёзди. Жия-
нининг акволини баён килди. Тогадан келган мактуб
очиб укилгунича мекрибон энага калбига кувонч бахш
этди. «Биз y бадбахт сингилдан юз угирганмиз, демак,
жиянимиз кам йук», деган сатpлар эса бу кувончни
закарли тирноклари орасига олиб эзгилаб ташлади.
Энага бу хатни Ахтамга бермади. Актам мактабни би-
тириш арафасидагина курсатди.
— Нима учун бундай деб ёзганини билмайман.
Балки ушанда нимадандир норози булгандир, энди
13
ковуридан тушгандир. Унинг олдига бор, ёлгиз юрма,
ёлгизлик ёмон, — деди.
— Шу ёшгача кариндошларсиз яшадим, бундан
кейин кам яшайман, - деди Ахтам ужарлик билан.
Шундай дегани билан орадан бир йил утмай она
юртига йул олди. кариндошлардан панок излаб эмас,
балки онаси ва узининг бахтикаролиги сабабини
аниклаш максадида борди.

ФАЗЛИя

1984 йил, 7 август

Фaзлия эрининг кимор уйнашига кам, кеч кели-


шига кам, бир неча кунлар йук булиб кетишига кам
куникиб колган. Эри пайдо булганда «нега кеч кел-
дингиз?» ёки «кеча каерда санкиб юрувдингиз?» деб
кукрагига санчки тирамайди. «Овкат иситайми, чой
ичасизми?» деб сурайди. киморда бахт куёши киягина
кулиб боккан бyлса кам, эри олиб келган пулини
уртага ташлаб, то тонгга кадар мактанишдан чарча-
майди. Фaзлия пулларни куриб шодланиб кетмайди,
сарфлашга кам шошилмайди. Рузгорга кераклисини
олиб, колганини эрининг кузидан панарокка яширади.
Эри юткизиб келса сувга буккан мушукдай кунишиб
олади. Тонггача ухламайди, дардини ичига ютиб,
з ёгига узи коврилиб жимгина утираверади. Охири у
«пулдан колганми?» деб хотинига ялинади.
Фaзлия киморбозларнинг яхши-ёмон одатла-
., .,
ри какида куп миш-мишларни кам, тукри гаплар-
ни кам эшитган. Хотинларни киморга тикиб юбо-
риш окибатларини озми-купми билади. Жойнамозда
утирган хотинга киморбозларнинг тегмаслигини унга
айтишган. Лекин y эрининг бу кадар пасткашликка
бормаслигига ишонгани учун сира жойнамоз устида
кутиб утирмаган .
14
Эри бу кеч уйида тунамай, пешинга якин
кайтди. Фазлия унинг тунд чекрасига бир карашдаёк
юткизиб келганини англади. Одатига кура, ортикча
гап-суз килмай, ошхонага кириб овкат иситди. Эри
овкатга карамади. Узатилган пиёлани олди-ю, катто
чойни купламай дастурхон устига куйди. Фазлия ун-
дан садо чикишини токат билан кутиб утираверди.
Эри карзга ботган булса, сандикда эхтиётлаб Куйган
тугунчани очади, етмаса, сигир-бузокни сотар...
Унинг хаёли эрини карздорлик боткогидан куткариб
олиш билан банд. Эрининг уч-турт марта хурсиниб,
сунг пушаймон булган одамнинг хаста овози билан
«пулдан борми?» деб сурашини, пулнинг дарагини
эшитгач эса «иккинчи уйнамайман», деб касам ичи-
шини кутди.
Эри хурсинди. Лекин пул эмас, арок суради. Ярим
шиша арок бор эди. Катта пиёлани тулдириб, ютокиб-
ютокиб ичди. Газак килмай, афтини буриштирганича
утирди. Бунака одати йук эди, шунинг учун Фазлия
хавотирлана бошлади. Охири «тинчликми, дадаси?»
деб суради. Эри «тинчлик» дегандай бош иргаб куйди.
Лекин унинг кузларига карашга ботинмади. Унинг бу
колатидан Фазлиянинг хавотири баттар ошди. Хатго
хаёлига «Мени кимор улгурига тикиб, юткизиб келган
булса-я!»деган 9й келиб, енгилгина сесканиб олди.
«Ёшгина таннозлардан булсам экан, киморга тикса,
ютиб олган одам мени бошига урадими !» деб узига
узи таскин берди.
Бундай утиравериш узининг кам жонига тегди-
ми, эри туриб куча томон юрди. «Хозир келаман»,
деб тунгиллаб куйди-да, чикиб кетди. Шу кетганича
икки кун куринмади. Фазлия кайногасиникига бориб
маслакат сурамокчи эди, эридан гап очиши билан
.,
тухтатишди:
— Men y аблакга гапиравериб чарчаганман, келин.
Хадеб бошимни огритаверманг. Карз сураб келган
булсангиз, аввал олган пулларини тулаб куйсин.
15
— Пул сураб келмадим, маслакатингиз
.. керак...
Карзларни... тулаган эдилар-ку? Е яна олувдиларми?
— Карзни качон олиб, качон тулагансанлар? Пул
кар куни ишлаб турмаса, айланиб турмаса кадри
кетади. Сенлар обдон кадрини тушириб, кейин
кайтаргансанлар. Жигарим экан, деб индамадим. Энди
бундан бу ёгига жигар-пигарчилик йук.
Бошка гапга кожат йук эди. Фазлия эрини
окпамайди, лекин пул туфайли икки жигарнинг айри-
айри булишига чидаши кийин эди. Пул — кулнинг
кири. I{улнинг кир булиши кам осон, ювилиб, тоза
булиши ундан -да осон. Лекин бу окибатсизларнинг
онаси тирилиб келиб бирига ака, бирига ука тугиб
бермайди-ку...
Эри шомга якин кайтди. Ширакайф эди. Кулидаги
хaлтада яна икки шиша арок, озгина колбаса билан
нон бор эди. Сурига чикиб, дастурхон солинмаган
хонтахта устига нарсaларини куйди. Ошхона остона-
сини катлаган Фaзлия унинг каракатларини индамай
кузатиб тураверди.
—Шункорбойваччадан йигирма беш сум карз ол-
дим, эртага сураб келса, берворасан, — деди эри унга
карашга ботинмай. Сунг хaлтадан чети учган пиёла
чикаргач, арокни очди -да, тулдириб куйиб сипкорди.
Мана шунисига Фaзлия чидай олмади. Чаккон
юриб келиб сурига чикди -да, унинг кулидаги пиёлани
юлкиб олди:
—Бу канака килик? Каердан олдингиз буни? — деди
титрок овозда.
—Бу ёкка бер, пиёла магaзинчиники, эртага сураб
келса берворасан.
—Бaлони бериб юбораман. Менга каранг-чи? Нима
булди? Яна юткиздингизми? .,
—Менми? Men юткизаманми? И9-к... Мен кеч
качон юткизмайман. Мени aлдаб-aлдаб, акмок килиб
ютишади. Ж али мен уларга курсатиб куяман !
Фaзлия унинг канакасига курсатиб куйишини
билмаса -да, овутиш максадида «ка, y жувонмарглар-
ни боплайсиз», деб куйиб арокни олмокчи эди, эри
жонколатда шишага ёпишди. Фaзлия ичиб-ичиб ухлаб
колар, эртага Узига келар,.,.,
деган
Оридан
уида туш-
ди. Эри ичонгичлардан эмасди, сaлгинага мает булиб
коларди. Иккинчи шишадан ярим пиёла ичиб-ичмай
ёнбошига шилк этиб тyшди. Фaзлия унинг бошига
ёстик куйиб, устига чойшаб ёпди.
Хуфтон коронгилиги атpофни уз кукмига олганда
болaлар уxлаб колишган эди. Кенжаси инжикдангани
учун Фaзлия унинг ёнида ётиб кузи илинган экан.
Юраги уйнадими ё гойибдан бир нима туртдими, аник
билмайди, чучиб кузини очди. кандайдир хавотир
билан иргиб урнидан турди. Эрининг йигламсираган
овозини эшитиб, ташкарига отилди. Ошхона эшиги те-
пасидаги чирок., огилхона томонни кам хирагина ёри-
тиб тyрарди. Уша томонда эрининг кораси курингач,
Фaзлия югyрди. Аркон ушлаб олган эри тимирскила-
ниб ниманидир излар, йигламсираганича узига-узи
лаънат укир эди:
— Бу кунингдан улганинг яхши Норбой ! Сен
акмокни кийма-кийма килиб ташлаган одам савоб-
га колади! Тугилишинг билан онанг тагига босиб
улдириб куйганида минг мартaлаб яхши буларди. Сен-
дай пaлидга кафан кам кайф, гур кам хайф...
Бу гапларни эшитиб Фaзлиянинг вужудидан жон
чикиб кетаётгандай булди.
— ., Дадаси!
Yз нaзарида фарёд килгандай эди. Лекин уз овози-
.,
ни узи аранг эшитди.
—Дадаси! !
Бу сафарги кичкириги довдираётган эрини кам
чучитиб юборди.
—коч, Фaзли, коч, менга хaлакит килма, — деди y
мингирлаган овозда.
.,
— иг а юринг...
—Фaзли, коч, мени Худо уриб куйди.
— Юткизган булсангиз, урни тулиб кетар,
сикилманг.
—Энди урни тулмайди, Фaзли. Энди менга бир сум
кам сарфлама.
Эрининг акди катъийлигини сезган Фазлия бир
сапчиб, унинг кулидаги арконни тортиб олди. Эри
бундан баттар довдириб, кунграб йиглай бошлади.
Атрофигa олазарак караб, унг томонидаги бешлик
санчкини чангaллади.
—Фазли, кет! Кета кол!
Фазлия арконни четга иргитиб, y кам санчкининг
дастасини маккам ушлади.
— Нега ундай киляпсиз? Шунчaлик куп
юткиздингизми?
Эри жавоб бермай кунграганича пешонасини
унинг елкасига куйди. Х ам хавотир, кам иложсизлик
чангaлида колган Фaзлия куркибгина суради:
—Мени юткиздингизми?..
Эри жавоб урнига баттар кунгради. «Мени ют-
кизгандир», деган шубка какикатга айланди. Эридан
нафратланди. Бетларини юлиб олгиси келди.
— Шунчаликка бордингизми? — деди нафратли
титрок билан.
— Фaзл и... Фазл и... Сен уйлагандан кам батгар...
Сен болларни олиб бирон ёкка коча кол. Келганлар
билан у зим кисоб-китоб киламан.
Бу гапи ажабланарли булди.
—Нега кочаман?
—Фазли, сен билмайсан, мени Худо уриб куйди...
I{иморга сени тикай десам, кунишмаса, аччик устида
болларни тикиб юборибман. Сен болларни олиб коч,
козир келиб колишади y номардлар...
Фазлия киморга она ёки сингиллар, хотинлар, кагго
янгaлар ёки келинлар тикилганини эшитган, аммо 9з
.,

фарзандини бу бaлога рyпара кила олувчи кайвоншева


отaлар кам мавжудлигини тасаввур кам килолмас эди.
Фазлия «ростданми?!» деб аниклаштирмади. Эрининг
18
гапи унинг аклу кушини парчинлаб ташлаган эди. Y бор
кучи билан санчкини тортди. «Фaзли, коч! Фaзли коча
кол!» деб тинмай ялинаётган эри дастани куйиб юбор-
мади. Окибатда эр-хотин уртасида санчки учун олишув
бошланди. Эри киндигига тиззаси билан зарба берган-
да Фазлия огрикка чидолмай букчайди-да, бир кулини
куйиб юборди. Шунда буйнига иссик бир нима томди.
Кейин яна томди. Бошини кутариб караб дод деб юбор-
ди. Санчки эрининг бугзига санчилиб колган эди...
Фaзлия дакшат турига бурканиб, нима килишини
билмай турганида орка томондан овоз эшитилди:
—Эрини гумдон килибди-ку!
Овоз келган томонга караб, нотаниш икки кишини
курди-ю, хавотир билан уй томон каради.
— Эринг бизга юткизиб куйган эди... Эринг-
ни улдирган булсанг, бу сенинг ишинг. Бизга бу
акмокнинг жони керакмас. Бизнинг кисоб-китобимиз
бошка.
— Канака кисоб-китоб? — деди хиркирок овозда
Фазлия. Буларнинг максадини билса-да, яна суради: —
Канака кисоб-китоб? Ана — э р им, мана — мен ! Хисоб-
китобингизга иккита жон камлик киладими?
— Сенинг жонинг тикилганда, сен билан
кисоблашардик. Сенинг жонинг итга хам керакмас.
Шундай деб уй томон бурилишганда Фазлия
санчкини чангaллаб югурди-да, йулларини тусди:
—Инсофинглар борми узи ! Болаларда нима гунок?
— Бизда инсоф бор, эрингда йук эди уша инсоф.
«Болларингни тик», деб кеч ким зурлагани йук.
Шундай деб улар яна уч-турт кадам куйдилар.
Фaзлия
., тисарилди. Сунг санчкини укталди.
—Узимам уламан, икковингниям улдираман, лекин
болаларимнинг битта тукини кам туктирмайман.
Улар бир-бирларига караб олиб, тухташди.
—Яхши, биз одамхур эмасмиз. Эрингни кумиб on,
сенга кирк кун мухглат берамиз. Эрингнинг карзини
тулайсан. Булмаса, етимчаларингни олиб кетамиз.
19
к$ркма, $лдирмаймиз. Сендан кура яхширок карай-
миз. Бизнинг хизматимизни килиб катта булишади.
Балки my болларинг тyфайли остонанггача тилладан
булиб кетар.
Улар угирилиб кетишгандан кейин кам Фaзлия
.,
жоиидан жилмади — санчкини маккам ушлаганича
тошдек котиб тураверди. Кейин секин-секин тиса-
рилганича уй остонасига борди. к$шниларни ёрдам-
га чакириш, эрига караш хаёлига кам келмади. На-
зарида бу икки одамх$р уни aлдаб сал пари кетиш-
гану кадемай кайтишиб, болaларини бир-бир с$йиб
.,
чикишадигандаи эди.
канча турганини билмайди. Дарвозaлари олдида
машина т$хтагач, сергакланиб ша томон тикилди.
Бирин-кетин югyриб кирган икки милиция ходими
унга т$ппончаларини $кталиб бакиришди:
— Паншахангни ташла, б$лмаса отамиз!
Фaзлиянинг назарида боягилар милиция кийими-
да кайтиб келгандай тyюлиб, санчкини $кталганича
котиб тураверди. Милиционер йигитлар якинлашишга
.,
каиики , яна огох,лантиришди. Шовкинни эшити б
чиккан к$шнилар аввaлига кайратланиб тypишди. Фаз-
лиянинг колатида узгариш сезилмагач, бу хонадонга
сирдош б$лган кΡушни хотин унга аста якинлашиб,
елкасини силади. С$нг котиб колган бармокларни
санчки дастасидан ажратди. Шундан сунг милицио-
нерлардан бири югypиб келиб, Фaзлиянинг к$лига ки-
шан солди. Буни кypган к$шнилар норози б$либ, йи-
гитларни $раб олишди.
— Бу хотин эрини $лдирган ! Милицияга каршилик
к$рсатди, — деди кишанлаган йигит, сунг атрофдаги-
ларга «таркaлинглар!» деб буюрди.
Огилхонадаги акволдан бехабар кушнилар дарров
б$ш кела колишмади.
Лекин... чорасиз эдилар...
Фазлияни эрини касддан улдиришда айблаб, олиб
кетишди.
20
Фазлия эрига санчки кандай санчилганини билмай
колган эди. Шу боис айбга буйин эгишдан узга чораси
колмади.
Мурдани кариндошлар, кушнилар кумишди. Гар-
чи кафанга арзимаса кам кафанлашди, гарчи лакадда
ётишга лойик булмаса кам, икки кулоч ер -y битта гу-
вaлани ундан аяшмади.
Болaларни кариндошлар битта-битга булиб олиш-
ган эди. кирк кундан кейин уларнинг барчаси бир
кунда, катто бир соатда гойиб булдилар...

ACA.ДБEК

1955 йил ЗО октябрь.

Асад онасидан кам ажрагач, куни-кушнилар унинг


такдиридан ташвишлана бошлашди. Унинг ошик те-
пувчи киморбозларга дастёрчилик килаётганидан ха-
бар топган
., Жaлилнинг отаси аввaлига яхши гапириб
курди. Ушанда Асад уртогини соткинликда айблаб,
y билан хафaлашиб колганди. Жалил уртогининг
киморбозлар орасида уралашиб юрганини, чунтагида
пул пайдо булиб колганини билгани билан отаси-
га айтмаганди. кушни макалладаги битмаган иморат
ёнидан утаётган Жaлилнинг отаси ичкарида ошик
тепаётганлар орасидаги Асадни куриб колганди.
Насикат кулокка олинмагач, кушнилар Асаднинг узок
кариндошлари билан биргaликда маслакат килишиб,
уни мактаб- интернат деб атaлмиш янги услубдаги
етимхонага топширишни маъкул куришди. Асад эъти-
роз кила олмасди, чорасиз эди. Овози раста була бош-
лаган усмирнинг озод каётдан бу эрксизликка ташла-
ниши окибатини кеч ким уйламаганди. Улар болани
ёмонлар даврасидан асрашмокчи эдилар. Жолбуки,
бола бу давра булогидан бакра олишга улгурган эди.
Энди y учун яхшилар булогининг суви бемaза тую-
21
лишини кушнилар тасаввур эта олмасдилар. Авва-
лига норози булгани билан, бир-икки хафтадан сунг
Асад кушниларининг бу тадбирларидан кувонди.
киморбозларга кушилганида кушниларнинг сезиб
колишларидан чучирди. Энди, интернат хавосини
олгач, истаган пайтда гойиб булиши мумкинлигидан
мамнун эди.
Бу интернатда етимлардан ташкари, ота-онаси ти-
рик болaлар купрок эди. Катта-кичик мартабaларда
хизмат килиб, боласи тарбияси билан шугулланишга
вакти йук ота ва онaлар фарзандларини етимхонага
топширишдан истихола килишиб, шундай мактаб-
интернатларни барпо этишганди.
Асад интернатга жойлашган куниёк бир кизга
махпиё булиб колди. Махалласида хам, мактабида хам
., ., ..
чиройли кизлар куп эди, лекин уларни курган онла-
ридa бундай туйгу уйгонмаганди. Болaлик даврлари
ортда колиб, усмирликнинг тотли фаслига кириб кел-
ганини y кали фахмламас эди. Унинг билгани — шу
ёкимли ва чиройли кизни курганида юраги бошкача
ура бошлайди. Яна билгани — шу гузaллик олихасига
угина эга чикиши керак! Бошкача булиши мумкин
эмас! Шу киз учун олишиш шарт булса — олишади!
Унга етишмок учун коплон булиши зарур булса —
коплонга айланади, илон булиш тaлаб этилса — буи-
дан хам кайтмайди ! Энди y «хaлк душмани»нинг
фарзанди»га нафратларини изхор этиб, башарасига
тупурилаётган пайтда мутелик билан турувчи бола
эмас. Энди y газабини яширмайди, энди атрофни олов
булиб куйдиришга хам кодир...
калбда уйгонган мухаббат чуги янги Асадни тар-
бия кила бошлаган эди.
Интернатга кeлганининг учинчи куни нонуш-
та пайтида, ёнида утирган шерикларидан сураб
.,
хам утирмай, стол устидаги повидлоли т9ртта ши-
рин сомсани олди-да, чой ичиб утирган уша кизга
якинлашди. Бир стол атрофидаги турт киз, жумладан,
уша гузал хам, унга ажабланиб карадилар.
22
—Отинг Манзур экан а? - деди y дабдурустдан.
-

- Манзур эмас, Манзура, - деди уша чиройли


кизнинг дугонаси лабини буриб.
—Нима фарки бор? — деди Асад, тупорилик билан,
кейин сомсaларни кизнинг олдига куйди. — Бу сенга.
— Менга? — деб ажабланди Манзура. - Нима
киламан?
—Нима килардинг, ейсан. Озгинлигингни кара, сен
., .,
куп овкат еиишинг керак.
—Сенга озгин кизлар ёкмайдими? — деди бояги киз,
киринглаб кулиб.
—Сендака хомсемизларга токатим йук, — деди Асад
куполлик билан.
Бу гаплардан ранжиган Манзура шарт урнидан ту-
риб, икки бетини кафтлари билан ушлаганича, ошхо-
надан чикиб кетди. дугонaлари кам уринларидан ту-
ришди. Бояги киз дугонасига эргашаётиб Асадни бир
гап билан чакиб олишни унутмади:
- Одаммисан, тункамисан, нима бaло!
Асад ичида сукинди -ю, киз бола билан тенг ке-
лишни истамади.
Ошхонадан чикаётганида буйдор бир бола уни
.,
тухтатди:
—Hera Манзурнинг атpофида уралашиб колдинг? —
деди y.,беписандлик билан.
—Уралашганим йук, сомса бердим, — деди Асад
унга тик караб.
Янги келган боланинг бундай караши буйдорга
ёкмади, унинг ёкасига кул юборди. Асад чакконлик
килиб, билагидан маккам ушлади. Буйдор унинг ку-
чини кис килган булса кам, 69ш келишни истамай
даfаллик билан деди:
—Агар яна Манзурга якинлашсанг, битга оёгинг
синиб колиши мумкин, чулокланиб юриш ёкса, билга-
нингдан колма.
—Икки оёгинг сингандан кейин эмаклаб юришинг-
ни биров к урса , оркаси билан кулса керак? — деди
Асад закарли пичинг билан.
23
Бу гапни эшитиб, буйдор кулини силтаб тортиб
олди. Бу онда икки жужахурознинг юзма-юз туриши-
дан бир ёмонлик исини сезган тарбиячи кай-кайлаб
колди.
—Ким эмаклаб колишини курсатаман!
Буйдор шундай деб ташкарига йуналди. Асад, уч
бола унга эргашганидан, унинг интернат зурларидан
эканини билди. Тарбиячи унга якинлашиб, енгидан
силтаб тортди:
—Hera уришяпсан? — деди купол окангда.
—Уришганим йук, танишдим.
—Сен узингдан кетма, бола! Суннатиллани жигига
.,
тегмаи, жим юр.
—Менинг бу болангиз билан кам ишим йук. Факат
бир савол берди, шунга жавоб топишим керак экан.
—канака савол?
—«Битта оёк синиб чулокланиб юрган яхшими ё
икки оёк синиб эмаклаб юрган яхшими?» деб суради.
Бу гапни эшитиб, тарбиячининг капaлаги учиб кет-
ди. Жатто лаблари бир оз титради кам.
—Агар Суннатиллани чертгудай булсанг отасидан
балога коласан! — деди.
—Отаси зурми?
—Зурми, зур эмасми, бу сенинг ишинг эмас!
«Яхши бола булиб юришга» суз бериб, тарбиячи-
нинг тарбиявий дакикасидан кутулгач, Асад синфдош-
ларидан буйдор какида сураб-суриштирди. Тарбиячи-
нинг чучиб тyшиши бежиз эмас экан, буйдорнинг ота-
си жисмонан эмас, мартаба жикатдан «зур» булгани
учун камма унинг эътиборидан чучиб тyраркан.
Буйдор куч жикатдан эмас, ана шу обру жикатдан ин-
тернатнинг
., зри - «пахани» кисобланаркан.
У ша куни пешиндан кейин Асад буйдорга яна
.,
р9пара келди.
Икки дугонаси билан чинор дарахти соясида
сукбатлашётган Манзурага Асад хумор кузларини
кадаганича can нарида ёниб турарди. Буйдор кам шу
якин атpофда эди. Асад унинг каракатларини кам на-
24
зардан кочирмасди. Буйдор чунтагидан когоз чикариб,
шеригига берди. Y, каялламай, кизлар томон юрди.
Манзурага хатни тутказди да, кулогига нимадир деб
-

пичирлади. I{излар сирли равишда кулишди. Манзура


эса уялиб, кафтини бeтига тyтди. Иккинчи кулидаги
хатни укимай,
гижимлади.
Асадбек кузатиб тураверишга ортик токат килмай,
киз томон юрди. Унинг як,инлашаётганини курган
кизлар пари кетишди. Манзура жойидан жилмади. Бу
Асадга маъкул келиб, янада дадиллашди.
—Бу хат менга экан, бола пакир адашиб сенга бе-
рибди, — деб кулини чузди. Манзура чучинкираганича
буйдор томон бир караб олиб, сунг ихтиёрсиз колда
хатни узатди. Асад хатни олиб, батгар гижимлаганича
деди: — Сен y найновга карама, хатларини кам укима.
—Караётганим йук, узи шилкимлик килаверади, —
деди Манзура нажот нигоки билан унга караб. Асадга
бу колат кам ёкиб тушди.
—Энди шилкимлик килмайди, менга ваъда килди, —
деди Асад катъий. Манзура бу гапга ишониб, изок
берди :
—Олдинги шанбада уйга кетаётганимда оркамдан
эргашиб борди...
— Энди бормайди.
Асаднинг дадил гапириши Манзурага ёкди. Бо-
ланинг эртaлабки тупорилиги учyн ранжиган киз
кунглидан хафaлик чикиб кeтди. Беихтиёр «ракмат»
деди -да, бурилиб, дугонaлари изидан югурди. Асад-
бек хатни майда-майда килиб йиртган чогида буйдор
унга якинлашди.
—Кучайдингми? — деди украйиб караб. Асад унинг
такдидига парво кам килмади.
—Нима демокчисан?
—Чиройли кизлар кучли одамларники булиши ке-
рак.
— Тугри айтасан, чиройли кизлар эгасиники
булади.
—Нима демокчисан? Эгаси... сенмисан?
25
- Х а, менман.
—Кеча келиб, бугун хужайинлик килмокчимисан?
Чикасанми? - деди буйдор Асадни олишувга даъват
этиб. Асад бу пуписага кам парво килмади:
— Бирга-бирми ё думларинг кам кушилишадими?
—Олдин битта думим билан тушасан. Уни койил
.,
килсанг, кейин менга чикасан.
- Жозирми?
— Иук, козир корнинг очиб, шилкиллаб турибсан.
Коронги тушганда, ошхонанинг оркасида. Хохгтlасанг
узинг кам думларингни олвол.
—Дум сенда булади. Мен угил боламан!
Буйдор жавоб кайтара олмади. Гапдан енгилгани
алам килиб сукинди -да, уз даврасига кайтди.
Белгиланган., жойга шом коронгисида Асаднинг
бир узи келди. Ун чоfли бола уни кутиб турган эди.
—Гапимиз угил болачасига булади, — деди буйдор
уни карши олиб. — Олдин Шукратик билан тушасан.
Эпласанг эпладинг, булмаса, жимгина писта килиб
юришга суз берасан.
Асад куч жикатдан Шукратнинг зур эканини
факмлади. Бу болани буйдор пул берибми ё бирон
ваъда биланми узига карам кΡилиб олганининг сабаби
барчага номаълум эди.
Чап бетига тарсаки, унг бетига енгил мушт туш-
ганда Асад гангиб колди. Тупланганлар масaла кал
булди, икки муштлик коли бор экан, деган тухтамга
келишди. Айникса, буйдорнинг кузлари шодликдан
кулди
., .
Уртадаги икки йигитча бир-бирини яхши танимас-
ди. Шукратдан фаркли уларок, Асад нима учун мушт-
лашаётганини аник биларди. Бу олишувда Шукрат кул
макомида эди: хужайини буюрди, y уришяпти. Енг-
са, хужайини миннатдор булади, енгилса — куп нарса
йукотмайди — сукиш эшитади. Асад эса енгса, кунгил
куйганига эга чикади, маглуб булса — уз фикрига кура,
камма нарсасини бой беради — хорлик боткогига
чукади. Шу боис унга факатгина галаба керак!


Асад карифидан кузларини узмаган колда тезгина
тисарилди. Ошик тепувчи уйгур йигит унга хитойча
тепишни ургатган эди. Асад козир .,ша тепкини ишгa
cолиш вакти келганини англади. Унг оёгини оркага
букди, унг кyли билан панжасини yшлади-да, оёкКа
куч берди, сунг куйиб юборди. Оёги худди камон-
дан узилган ук каби учиб Шукратнинг жагига урил-
ди. Бунака тепкини кеч ким курмаган, демакки, кут-
маган эди. Асад тепиш жараёнида устозининг яна
бир угитига амaл килди: ракибининг онасини эслаб,
бурaлаб сукди. Шукратнинг кушидан кетишига бит-
та тепки кифоя килди. Асаднинг сукишини эшитмади,
сукиш бу ёкдагиларнинг кулокларини коматга кел-
тирди. Шукрат уч-турт дакикада узига келди. Болалар
улиб колди, деб куркишди кам. Асад улар-
ни кузатганича майдондан чикмай тураверди. Жаги
шиша бошлаган Шукрат кушига келгани билан мушт-
лашувни давом эттирадиган колда эмасди. Шу боис
буйдор енг шимариб уртага тушди.
—Бекор киляпсан, сенга шунинг узи кифоя эди, —
деди Асад, уни огоклантириб.
Буйдорнинг кузларида куркув зокир эди, аммо сир
бой бергиси келмади:
—Сен бугундан бошлаб эмаклаб юрадиган булиб
коласан !
Буйдор дагдага килмокчи эди. Лекин овозида
такдид эмас, ишончсизлик оканги сезилиб колди. Ав-
вал зарба учун пайт пойлагандай давра уртасида ай-
ланаверишди. Асад кужумни бошламади. Буйдорнинг
муштларига чап бериш билан каноатланди. Бир макал
тепиш учун оёгини оркага букди. Бундан сергаклан-
ган буйдор тисарилди. Лекин Асад уни тепиб шикаст-
лацlдан узини тийди. Башарасида из колишини, кейин
туфайли кандайдир бaлоларга дуч келишини иста-шу
мади. Буйдорни белига кул юбориб, маккам кисди-да,
кулатди. Сунг уни миниб олиб, унг кулини оркасига
кайириб олди. Буйдор огрикдан додлаб юборди. Бо-
лaлар «пахан»ларини куткаришга чогланишганда буй-
27
дор ётган ерида: «кайтларинг! S/' зимиз келишамиз!»
деб бакирди .
Келишдилар...
«Пахан»лик
., мартабаси ша ондан Асадга утди.
Уша онда y
., уз оламини., белгилаб, чегарaлаб олди.
Уз оламига коким булди. Узининг мустаккам калъаси
пойдеворига
., биринчи мустаккам тошни куйди.
Ушанда энг чиройли кизга тула эга чикдим, деб
янглишган эди. Орадан йиллар утиб, уйланиш пaлла-
.,
си келганда, совчилари курук каитишганда адашга-
нини сезди. Энди кизга муштлашув оркали эга чика
олмас эди. «киморни ташлайман» деб касам ич-
гач, Жaлилнинг отаси киз хонадонига катнайвериб,
., ., .,
кунмагyнларича коли-жонига ки умади...
Асадбекнинг киморбоз дустлари киммат килишиб,
туйни дабдаба билан утказишди. Манзура келинлик
либосидa ocтoна катлаб кирганда Асадбек узини илк
маротабa чинакамига бахтли кис килди.

AБДYPAХMOH TAБИБ

1990 йил, 3 июнь.

Дев аканинг кужрасини макон тутганлар кадеганда


йуколишмади. худди бу ерга бутунлай кучиб ке-
лишгандай бамайлихотир яшайверишди. Бу атроф
нaзорат килувчи милиционер иигит
йигит
кам уларга бир мартагина рупара булди холос, кейин
«нима учун берухсат ётибсизлар?» деб сурамади.
Абдуракмон табибнинг сезгир юраги кандайдир
зулмни кис килиб, сикилаверди. Беш-олти мар-
та кужра ёнидан утди. Аввaлига нотаниш мaллaлар
ажабланиб караб куйишди. Шу кишлокда тугилган,
улгайган пaлласида шайтон йуригига кириб кетиши
туфайли бу тупрокка бегона булиб колган коравой
эса норози киёфада куз тикди. Мaллaларнинг ажабла-
28
ниши кам, коравойнинг норозилиги кам бежиз эмас-
ди. Бешинчи марта утаётганида коравой кужрадан
чикиб, унинг йулини тусди.
—Бу томонларга бунча серкатнов булиб колдин-
гиз? — деб суради y сaломни унутиб.
—Доим утиб юрадиган йулим, сенга нима
куткулиги тушиб колди? — деди Абдуракмон табиб
зарда билан.
—Юришингиз ошнaларимга ёкмай тypибди, can
наридан
.. айланиб утганингиз маъкул.
—Екмаётган булса, ошнaларингни олгин -y, бу ер-
дан ко^ангни Sгйчир.
—Учакишманг, ошнaларимнинг жак гпи ёмон.
Такдир баъзан шундай галамислик киладики, та-
ажжубдан кура газаби келади, кишининг. Айникса,
сурбет одам билан юзма-юз келганда уз корнига
узи пичок тортиб юборишга кам рози булиб колади.
коравойнинг туриши, нурсиз нигокидаги зулм булути-
нинг сояси, тилидан учган совук гаплар Абдуракмон
табибни шундай куйга солди.
— Гурга кириб кетган жах,ли ёмонларни санаб
адогига етиб булмаслигини кеч уйлаб курганмисан? —

деди y жахлини яширмаи.
коравойга бу какикат кам таъсир этмади, уша
совук окангда эътироз билдирди:
— Булар осонлик билан гурга кирадиганлардан
эмас.
Жимгина окаётган сув у з остидаги гирдобни кар
вакт кам яшириб саклай олмаганидек, Абдуракмон та-
биб кам вужудини камраб олаётган газаб утини жи-
ловлашга ожизлик килиб, овозини кутарди:
—Унакада буларингни Худо ёмон урибди: ошнaла-
рингга гур кам насиб этмас зкан...
Бу гапни эшитган эси бутун одам келажагини куз
олдига келтиролса, юраги ёрилиб, улиб колиши кам
мумкин эди. Коравой эса пинагини бузмади. Аламини
ичига ютиб юрган кишиникига yxшатиб закарханда
килди:
29
—Совук нафас килманг. Биз кали куп яшаймиз,
маишатлар киламиз, уйнаб-куламиз.
—«Яшаймиз» дедингми? Сен кали узингни тирик
одам каторида куряпсанми? Сен Мамасолининг сиги-
рини угирлаган кунинг улган эдинг. Сен одам эмaс,
хунук бир шарпасан.
— Агар бир пайтлар онамни даволамаганин-
гизда козирги гапингиз учун гурингизга бенавбат
киргизворган булардим. Иззатингизни билинг -y,
жунанг бу ердaн !
Абдуракмон табибни газаб баттар буга бошлади.
Бу бадбахт канчалар каргишга лойик булса кам, ц_iари-
ат йуригига амaл килиб, дуоибад этмай, унга инсоф-
тавфик тилади -да, пари кетди.
.,
оравоининг нурсиз нигоки унга кимнидир эс-
латди. Уйлай-уйлай ёдига тушди, чувакдан келган,
.,
совук одамни эслади: S'гтган
йили иили «ошнам
., .,
касaл, тузатсангиз, огзингизга сикканича сураисиз,
бир тийин кам берган — номард !» деб катта кетган
бу одамнинг илтимосини рад этгач, «билиб куйинг,
ошнам улса, бу уйда битта кам тирик жон колмайди !»
деб дук урган эди. Ушанда табиб: «сен... валади зи-
нога ухшайсан» деб гапини кaлта килганди. Аравон-
даги улокка олиб борилаётган отлар улдирилганди
ушанда. Абдуракмон табиб ша вокеани, иблис нури
билан чакнаган ша кузни унутиши мумкин эмас.
Якинда бир туш курди: кукатлари жaзирамада куриб,
ковжираб кетган гур устида бир калла турганмиш.
Кузларни таниди: уша одам. Бу кузлардан кон ока
бошлагач, Абдуракмон табиб босинкираб уйгониб
кетди...
коравойнинг кузлари кам ушанга ухшайди. Зулм-
ни касб килганларнинг нигохл ари бир-бирига шунака
ухшармикин?..
Орадан бир неча кун утгач, хуфтонни укиб булиб,
ётишга тайёргарлик кураётган онида куча эшиги
такиллади. Бу хонадонда табибнинг узими ё энг ки-
зо
чик угил набирасими булса, бас, биров чакириб келса,
эшикни очиш y ёкда турсин, аёллар овоз беришмас
эди. Абдуракмон табиб гудаклигидан бери биладиган
бу одатга кеч кандай узгартиш киритмаганди. Х,озир
кам «мен ётяпман, бирортанг чика кол», деб буюрма-
ди. Куйлагини эринмай кийиб, эшик сари юрди. Осто-
на нарёгида турган коравойни куриб ажабланди. Бу
сафар Коравой салом берди. Табиб aлик олди. Атроф
коронги булмаганида унинг лаблари сaлгина титра-
ганини, юзига ташвиш булути соя ташлаб турганини
сезган булар эди.
—Маслакатга келувдим...
коравойнинг бемаврид ташрифидан ажабланган
Абдуракмон табиб бу овозда титрок сезиб, таажжуби
янада ошди. Ичкарига таклиф килди. коравой кирма-
ди.
—Men билан бирга мозорга бориб кела оласизми? —
деди умид билан.
—Мозорга? Хозирми?
—Ха... козир...
Тунов кунги учрашувда гурга бенавбат кирfиз-
вориш истагидаги одамнинг коронги кечада мо-
зорга таклиф килиб келиши гоят ажабланарли кол
эди.
—Нима булди? Сабабини айт-чи?
—Кузимга бир нарсaлар куриняпти.., Асли... киш-
локка келганимдаёк бошланувди. Утиб кетар, деб
уйловдим. Баггар кучайяпти. Икки кундан бери уйку
йук. Кузларимни юмсам, юрагим портлаб кетай деяп-
ти. ^
—Улдирган одамларингни кураётгандирсан, мур-
дaлардан куркмасанг кам булади.
—Улар эмас... онам куринадилар...
—Унда... онанг" килаетган ишларингдан безовта
экан. Сени деб бечора мaломатларга колди, йулингга
.,
куз тикиб улди. Угил булиб гурига бир сиким тупрок
ташламаган эдинг. Ишкилиб адашган булайин, хар
31
колда кайтганингдан кейин кам мозорбошига борма-
гандирсан?
I{оравой бу аччик хакикатга дарров икрор булмади.
Сукут саклади. Кейин хурсинди:
—Адашмадингиз...
—Анави куни «сен улик одамсaн», десам аччик-
ландинг...
—Илтимос, мени козир сукманг, мозорга бориб ке-
лайлик. Онамга сиз куп яхшиликлар килгансиз. Отам
улганидан кейин ун ой утиб тугилганимни кам била-
ман. Онамни уятдан куткариш учун «шунакаси кам
булади, баъзан бола бачадонга ёпишиб колади», дега-
нингизни кам одамлардан эшитганман. Хакикий отам
.,
кимлигини онам аитмаганлар, сиз кам..
Абдуракмон табиб унинг таънасини эшитиб: «aл-
вaладу сирру абик», деб пичирлаб куйди. I{оравой
унинг лабидан учган сузларни эшитди -ю, англамади:
—Нима дедингиз? — деди ажабланиб.
Абдуракмон табиб «бола отасининг сиридур» де-
.,
ган кикматни унга тушунтиришни истамаи, гап маро-
мини бурди:
—Мендан сурамагансан. Сураганингда кам жавоб
бера олмас эдим. Бу сир Худога-ю яна онанг билан
чин отангга маълум эди.
—Онам кузимга куринганларида аввaл сиз томонга
бошлaяптилар, кейин мозорга... Балки ша ерда бир
сир бордир?
—Буни Худо билади. Бугун ичганмисан ё наша
тортганмисан?
.,
—Иук...
—Мозорга бормокчи булсанг, аввал ичкари кир,
такорат килиб, покланиб on, бу колатингда кадам бос-
.,
ма y жоига.
коравой билганича, чaла-пулча поклангач, йулга
тушдилар. Бу вактда тулин ой терак буйи кутарилиб,
атpоф гузал нурга буркана бошлаган эди. коравой
ярим кадам оркада борарди. Абдуракмон табиб орка-
32
сига угирилиб каради — Ой нури оравойга чирой
бахш этишга ожизлик килган, юзи уликники каби
совук — нурсиз, ифодасиз эди.
—Кузингга куринган шарпа кайси кучaлардан олиб
утганини эслайсанми? - деб суради Абдуракмон та-
биб. Y «онангнинг арвоки» демокчи эди, юмшокрок
гапириш максадида «шарпа» деб куя колди. Холбуки,
арвокни тилга олган такдирда кам коравой куркиб,
лабига учук тошмаган буларди.
коравой саволга жавобан бош иргаб, тасдик ишо-
расини килди.
—Унда олдинга $т, — деб буюрди Абдуракмон та-
биб.
коравой бугун арок кам ичмаган, наша кам чек-
маган эди. Бирок, кеча к ар иккисининг кайфи-
утирганида кузига онаси куринганди. Кайфи да
таркалганда «мозорга хаёлан бориб келдим», деб
уйлаганди. Аслида эса узига-узи гапириб, худди тунги
ойпараст бемор тaлвасасида бориб келганди.
Мозорнинг кунботар томонида Дев аканинг
кужрасига нисбатан ободрок бир уйча бор эди. Уй
сокиби Дев акага ухшаган девонаваш булмаса-да,
одамларга кушилмасди, оила кам курмаган эди. Бар-
чага «Гуругли» деган ном билан танилган бу одам,
Абдуракмон табиб тахминича, ёш жикатдан киш-
локнинг улуги эди. Исмининг келиб чикиши какида
турли миш-мишлар юрарди: бировлар «онаси коми-
ладорлигида улиб, кумилгач, лакадда тугилган, гур-
ков бо.гlанинг йигисини эшитиб, кавлаб олган», дей-
ди, бошкаси: «очарчилик пайтларида кушни киш-
локлик хотин боласини боколмай гурковга ташлаб
кетган», деса, купчилик унинг касби — гурковлигига
ишора килади. Унинг неча йиллардан бери гурковлик
килишини биров кисоблаб курмаган. Гуругли эса
эллик йилнинг нари-берисида кимнинг каерга ва
качон кумилганини аник курсатиб бера олади. Унга
кабристоннинг яна айрим сирлари кам маълумки, бу
2 - шайтанаг, 5 -к. 33
какда бировга гапирмайди. Факат Абдуракмон та-
биб билан сукбат курганда айримларидан уни вокиф
килиб куяди. Сир иккинчи одамга айтилса, сирлигидан
чикади, дейишади. Бирок, гурковнинг Абдуракмон та-
бибга айтган сири махфийлик чегарасини катламаган,
коравойнинг онаси ва какикий отасига таaллукли сир
кам шулар жумласидан эди.
Абдуракмон табиб факат бир марта Гуруглидан
эшитган махфий
.. гапни ошкор этишга мажбур
булганди. Ушанда Гурукли Исматнинг арвоки безов-
тaланаётганини айтиб, сабабини англаёлмай гаранг
булаётганини билдирганди. Арвокнинг безовталик
сабабини Абдуракмон табиб тахминан биларди. Ис-
.,
мат янги уи солаётганида 9зининг
ковлиси кенгги-
на булишига карамай, кушниси еридан бир кисмини
эгаллаб олган эди. «Кенгга кенг дунё» деб яшовчи
кушни норози булса кам жанжал килмаганди. Факат
бир марта Абдуракмон табибга дардини айта туриб:
«кушним охиратини уйламади-да», деб афсусланган-
ди. Абдуракмон табиб унинг бу афсусини етказганида
Исмат буш келмай, «асли ковлисини таг-туги билан
олиб куйсам кам какким бор. Бу жойларнинг эгаси
менинг катта дадам эди», деганди. Абдуракмон табиб-
нинг: «Ад-дунё ёвмун ва лано фико савмун» — дунё
бир кундек ва биз унда рузадормиз. Иним, бу ерлар-
нинг, бу сувларнинг эгаси битга — раббимиз Аллок!
Сиз билан биз вактинча фойдаланувчилармиз. Бир-
биримиз билан жой тaлаша-тaлаша дунёдан куз юм-
ганимизда бизларга икки кулочгина ер насиб этади.
Тaлашганимиз учун эса охиратда Аллок кузурида
уялиб колишимиз мумкин», деган угитига парво кам
килмаганди. Арвокининг безовтaлигини эшитгач,
Исматнинг углига бу. сирни ошкор этишни максадга
,

мувофик деб билди. Угил отасидан фаркли уларок, ба-


маъни эди, табибнинг гапларини эшитгач, «шу уй хо-
сиятсиз булди, бузиб ташлайман», деди. Бирок, уйни
бузишга кушниси йул бермади. Y мозорга бориб,
34
Исматнинг кабри тепaсида розилигини
., Абдуракмон
табиб гувокгпигида айтди... Ушанда, кабристондан
кайтишда Абдуракмон табиб бир байт айтиб, маъно-
сини тушунтириб берганда Исматнинг гунокини ке-
чиpган ша кушниси йиглаб юборган эди. Эртасига
когоз-кaлам кутариб чикиб, «кеча айтганингизни ёзиб
бери нг, ёдлаб олиб, керакли жойларда тушунтириб
бераман», деб илтимоc килди. Абдуракмон табибга бу
маъкул келиб, хуснихат билан ёзди:

«Дунё эрур мaзраъан фохира,


«Ад-дунё мaзраъатул-охира».

Кейин кайтадан тушунтирди:


— Бу байт хазрат Навоийники. Илокий хикматни
назмга солиб, деганларки: кузимизга куриниб тур-
ган дунё чиройли, фaхрланса арзигулик экинзорга
ухшайди, аслида эса «бу дунё y дуненинг полизидур».
Бу дунёда яхшилик экинини эксанг, y дунёда жан-
нат мевaларини терасан. Бу дунё полизига ёмонлик
уругини кадасанг, киёматда дузахнинг оташ тошлари-
ни ютасан...
кабристон кудудига етганда коравой чучиб, бир
неча нафaс тухтаб колди. Абдуракмон табиб «юр-
майсанми?» деб зурламади. Бир кадам нарида тyхтаб,
сабр килди. «Бировнинг молини угирлаётганда, мо-
лига кушиб жонини олаётгaнда куллари титрама-
ган булса керак, — деб уйлади Абдуракмон табиб. —
Накот, уликлар., оламидан куркаётган булса? Х а...
., хавфдан асраш учун ти -
куркаётгандир. Узини бирон
рикни улдириши мумкин. Улик таъкиб килса-чи?..»
Абдуракмон табиб хаёлидаги саволга жавоб топ-
мaй туриб, коравой думпайиб турган гурлар орасида-
ги ёлгизоёк йул буйлаб юриб кетди. Ичкариликдаги
белгисиз, ташландик кабр олдида тухтаб, угирилди-
да, «бу жойда ким ётибди?» дегандай табибга каради.
Табиб бу карашнинг маъносини англамагандай инда-
35
мади. Бир неча нафас тyргач, Коравой яна юриб кетди.
Сунг яна бир ташландик гyp олдида тухтади.
—Онанг my epra кумилган, — деди Абдуракмон та-
биб унинг савол нaзарига жавобан.
I{оравой чукди. Абдуракмон табиб тик тураверди.
«Худонинг инсоф бергани рост булсин», деб уйлади.
Икки-уч дакикадан сунг I{оравой каддини тиклаб:
—Мармартошнинг энг зуридан урнатиб куяман, —
деди .
Абдуракмон табиб «мармартош куйиш урнига ки-
доят йулига кирганинг аълорок», демокчи булди -ю,
бу гапнинг урни ва мавриди эмаслигини билиб, инда-
май куя колди. Коравой эса яна кабрлар орaлаб юриб,
Гуруглининг кулбасига якинлашди-да, «энди нима
килай?» деган маънода каради.
—Шу ерда тура тур.
Абдуракмон табиб шундай деб, пастак эшикни
fижирлатиб очгач, эгилиб ичкари кирди-да, кулба
сокибининг уйгонганига ишонган колда:
—Менман, ака, — деб овоз берди.
—Сенлигингни билиб турибман, — Гуругли шун-
дай деб кулига гугурт олди-да, корачирок пилигини
ёкди. — Шуртумшук бошлаб келдими? Кеча кам ивир-
сиб юрувди. Изгиб-изгиб, тонгга якин кетувди. Кеча
бошкача эди. Бугун бошкачарок.
—Кузига онаси куринганмиш.
—Куринади -да... Бу хотин кумилганидан бери тин-
чигани йук. Сен унинг ёнини олиб, бекор килгансан.
Шармандалиги учун тирикlтигида роса aзоб чекка-
нидайди, улганида бунчaлик руки кийналмасмиди...
Углининг рангига караб «Коравой», деб сен исм куй-
ган эдинг. Аслида бу вaлади зинонинг юраги кора эди,
ушандаёк билганман...
Гуругли бу дашномни аввaллари кам бир неча мар-
та такрорлаган эди. Шу боис Абдуракмон табиб узини
оклашга киришмади.
Рост, ушанда бу жувоннинг бадном булишини
36
истамаганди. Чунки унинг суюкоек эмаслигига ишо-
нарди. Суюкоёк булган такдирида кам, эрининг гури
совимай, бетона тушакка кириши мумкинлигига
ишонмасди. Зинонинг асл сабабини аёл бировга айт-
мади. Жатго Абдуракмон табиб кузурида кам yзини
окламади. Гунокини буйнига олгандай, бош эгиб жим-
гина утираверди. Жатто йигламади кам. Бу вокеага
кадар куп йиFлаган эди, эхтимол, куз ёшлари куриб
биттандир?..
Аввaл эридан ажрaлди, кейин отасидан. Автомо-
биль калокатида эри нобуд булди, унинг кир ювдиси
купи отасини камокка ташладилар. Машинани отаси
бошкаргани учун калокатга асосий сабабчи деб бил-
дилар.
., Отасини куткариб олиш имкони бор экан...
Уша одам озодлик эвазига озгина пул тaлаб килганида
уйига пул олиб борган эди... зурланиб, номуси топ-
тaлган, хорланган колда кайтди. Гарчи айбсиз булса-
да, узидан узи ирганди. Узини осмокчи кам булди.
кулига аркон кам олди, аммо улишдан куркди.
Агар келажакда шармандaлик билан улишини ша
онда билганида эди, аркондан сиртмок ясаётганида
куллари кaлтирамаган буларди. куркокпиги уз боши-
га бaло булди. Хомиладорлигини билганида уз эри-
дан ёдгорлик деб уйлаб, катго кувонди. Халокатдан
бир тун олдин кушилишларидан аввaл эри Худога
ёлвориб, угил фарзанд тилаган эди. Гинекологга би-
ринчи боришидаёк, адашганини билиб, узини яна
улдирмокчи булди, яна куркди...
Боши узра ёгилган ташвиш дулларининг кисоби
унинг узигагина маълум. Унинг бегунох,лигига оз
одам ишонади. Агар уша дамларда арзини айтганида
кишлок акли унга ишонган буларди. Лекин айтмади...
Окибатда хотинлар орасида «жувонмарг булгур эри
тириклигида кам уйнашган, булмаса кирки чикмаёк
иккикат булиб колармиди?» деган висир-висир гап
айланди. Гийбатчи хотинлар Абдуракмон табибнинг
гапига карши чикишга журъатлари етмагани сабабли
37
бу какикатни барaлла айтиб, уни шарманда килишга
журъат эта олишмасди.
Абдуракмон табиб жим тургaни учун Гуруfли га-
пини давом этди:
— Бу хотин кумилган куниёк гури усти -

да арвокининг чиркиллаб турганини курганман:


Кукшапка тириклигида безовта арвоки ушаникига ти-
нимсиз катнарди. Кукшапка улганидан кейин унинг
гури атpофида айланадиган булди. Кукшапкани
каргармиди, билмайман...
Гуругли «Кукшапка» деб атаётган одам шахардаги
«НКВД» идорасида каттарок лавозимда ишлаган, Ста-
лин замонида куп бегунохУпарнинг шурини куритиб,
етимлар ва бевaларнинг каргишига колган, кейинча-
лик бу ердагиларга номаълум булган сабаб билан хиз-
матдан кайдалиб, кишлокка кайтган эди. Хизматдан
мосуво булса -да, бошига кук фуражкани кундириб
юришни канда килмасди. Бу килик унга отамерос
эди. Отаси уттизинчи йилларда шундай юрарди,
унлаб декконларни узок ва совук улкаларга сургун
килганидан керилиб яшарди. «Кукшапка» деган лакаб
ушанга такалганди. Кейинчaлик бу лакаб угилга утган
эди. Кукшапка, гарчи амaл чавкари устида булмаса
кам, кишлокдагилар ундан кайикиб туришарди...
Хотира селидан кутулмокчи булган Абдуракмон
табиб: «Зокир улуб «буъсира мо фил-кубур», жилва
килиб «куссила мо фис-судур», деб пичирлади.
—Бир нима дегандай булдингми?
- Х а... кабрдагилар кайтадан чикарилсалар, дилда-
гилар ошкор килинса эди...
- Нима деяпсан? Одам тушунадиган килиб гапир.
—Балки энди отасининг ким булганини айтиб
куйиш керакдир? — деди Абдуракмон табиб.
- Хеч кераги й, — деб эътироз билдирди
Гуруfли. — Отаси билан ша гурда топишади. Шу би-
лан 6y лаънатиларнинг зурриёти батамом курийди.
38
..
Ушандан кейин кишлокка маълум килиб куясан, токи
бошкаларга ибрат булсин.
Шундай дегач, чирокни пуфлаб учирди. Абду-
ракмон табиб кесакига бошини уриб олмаслик учун
эгилганича чикиб, эшикни гижирлатиб ёпди. коравой
унга умид билан бокди:
— н и ма дедилар?
— Хеч нима... Сен куркма, кузга куринган нарса-
нинг зарари йук. Эртaлаб масжиднинг имомига бор-
санг, дам
., солиб куяди, тинчийсан-коласан.
—Узингиз укисангиз-чи?
—Менинг бунака одатим йук.
—Онам сизникига бошлаб бордилар мени...
—Тушда одамга кар нарса куринаверади.
—Ухламаган эдим.
—Сенга шундай туюлган. Бир дакикага кузинг
.,
илинса кам, оламжаконга татиидиган вокеaларни ту-
.,
ш и нгда кураверасан .
Абдуракмон табиб шундай деб олдинга тушди.
коравой то унинг уйигача жимгина эргашиб борди.
Остонасига етгач, табиб «булди, изингга кайтавер»,
дегандай угирилиб каради.
—Мен сизга бир гапни айтиб куйишим керак, —
деди коравой хавотирли овозда.
—Айтгинг келса, айт... — деди Абдуракмон табиб.
—Бизнинг кужрага бекорга келмагансиз. Юрагин -

гиз бир нарсани сезган.


—Бир шумликни сезяпти, — деб аниклик киритди
Абдуракмон табиб.
—Балки шунакадир. Биз аслида камокда кали куп
утиришимиз керак эди. Бир хизмат килиб беришимиз
эвазига чикариб, бу ерга олиб келишди.
—канака хизмат? — деб сергакланди Абдуракмон
табиб.
—канакaлигини вакти келганда айтамиз, дейиш-
ган. Менинг билганим — бу атрофларда биздакaлардан
яна бор. Сизга айтганимни билиб колишса, мени
.,
улдиришади.
39
—Унда нима учун айтдинг?
— Билмадим... онам буюрдилар шекилли... Сиз
мени ёмон курасиз... шерикларим мендан кам баттар.
Ёмон ишлар буладиганга ухшайди. Бола-чакангизни
олиб, бошка жойда тура турганингиз яхшимикин?..
— Мени уйлама, мени Аллоким асрайди. Сени
«уликсан» девдим, сен тирилишингни уйла. Тирил-
санг-тирилдинг, йукса, жувонмарг буласан.
Абдуракмон табиб шундай деб, остонасини катлаб,
ичкарига кадам босди. Зулфни илмади, эшик кия очик
колди. коравой бир оз каракатсиз турди-да, изига
кайтди. Лекин кужрага кирмади. Харсанггош усти-
га утирганича кузига онаси куринишини хавотир би-
лан кyтди. Tour отгунига кадар уни кеч кандай шар-
па безовта килмади. Тонготарда шерикларидан бири
уйгониб чикиб, унинг ёнига утирди -да, газета пар-
часига урaлган нашани тутатди. Ундан чиккан тутун
коравойга куш ёкиб, кулини узатди. Шериги кулогига
кистирикпик урамни олиб берди. коравой уч-турт
марта чукур-чукур тортгач, ташвишлардан фориг
булди-ю, кужрага кириб, то кечга кадар котиб ухлади.

—Менинг бу дунёда к али каким куп, деди Асад-


бек, бошини кутармай, — какимни тулатиб олмагуним-


ча кетмайман, бу дунёдан. Сен яшаш учун тугилган
булсанг, мен касос олиш учун келганман.
Зулм учкунлари сачраб турувчи бу гап Жалил учун
янгилик эмас эди. Эллигинчи йилнинг биринчи куни-
да дустининг совукдан кукариб кетган лабларидан
учган: «Мен уларнинг каммасини
., улдираман!» деган
ахдни y унутмаганди. Ушандан бери касос олажаги
какидаги гапни Асадбекдан куп эшитган, бир куни
40
катто «Сен бахт излаб умр кечирмадинг, касос умиди-
да яшадинг, 9ч илинжида нафас олдинг», деб дангaл
айтган кам эди. Аввaлгиларидан фарк этувчи козирги
гап окангидаги ёвузлик Жaлилнинг вужудига минглаб
игна каби санчилиб, сескантириб юборган булса-да,
дустининг рукиятини инобатга олиб, жавобдан узини
тийди. «Men бир нарса десам оловга мой куйгандай
булиб колмай, узингиз насикат килиб куйинг» де-
ган каби Мукиддин отага каради. Мукиддин ота бу
карашнинг мaъносини англади, бирок дарров сукбатга
кушилмади. «Гапининг давоми бордир», деган уйда
Асадбекдан садо кутди. Асадбек бошка гапирмади.
Мухиддин отанинг нaзарида Асадбек фарзанди-
нинг вафотидан кейин тилидан учаётган сузларига
эътиборсиз булиб колгандай эди. Гуё бу фожиа зар-
баси биринчи гaлда сузларга посбонлик килувчи
акпни янчиб ташлаганди. Шунинг натижасидами,
y аитажак сузларига хожа эмас, аитилганларига кул
булиб колган эди. Айникса, Асадбекнинг «Худо би-
лан шартномам бор: энди мен унинг уйига кадам бос-
., .,
маиман, y меникига кирмаиди», деган гапи Ушанда
Мукиддин отанинг юрагига бигиз булиб санчилган,
орадан бир неча кафта утганига карамай, тиг aзоби
калигача кутарилмаган эди. Асадбек-ку тавба килди,
лекин Худо кечирдимикан? Албатга, Мукиддин ота
мекрибон Аллохнинг тавбани кабул этишидан умид-
вор. Тавбанинг тилда айтилиши кифоя килмаслиги,
амaлда кам гунохгпардан тухташи лозимлигини бил-
гани учун кaлби хотиржамликни йукотган. Хатто уч-
турт марта саждага бош куйган пайтида Асадбекнинг
уша гапи ёдига тушиб, танасидан жон чикиб кетган-
дай туюлган эди. Кечaлари такажжуд намозини укиб
булгач, кузларида ёш билан Яратганга илтижо килиб,
дустининг зурриётини авф этишини суради...
Асадбекнинг козирги гапи аввaлгиси каби куфрона
тарзида жарангламади. Жарликка кулаётган одамни
билагидан ушлаб толиккан киши жисмонан кийналса,
41
Мукиддин ота рукан азобда эди. Хозир дардига бан-
ди Асадбекка ачиниш билан караб, Абдуракмон та-
бибнинг гапини беихтиёр эслади. Туй арафасида
боришганда, намоздан сунг табиб: «Худди шу ерда
утириб, инимиздаги рук хастaлигининг чекинмоfига
умид килиб эдик. Умидимиз сароб булиб чикибди.
Инимиз зулмни аввалгидан кучлирок колда касб
килибдилар. Ожиз иймонлари янада ожизлашибди»,
деганда Мукиддин ота «Замон буларнинг тилини хам,
., .,
дилини кам тош кили куиган... На илож... карколда
Аллокдан умидимиз бор...» деб жавоб кайтарган эди.
Бу гап Абдулкамиднинг улимидан олдин айтилган-
ди. «Отамлатсанг отамлатгин, бутамлатмагин», деб
кетганлар бу айриликнинг иймонни янада сустлаш-
тириши мумкинлигини кам инобатга олганмидилар?
Айрилик синовига дуч келганда Аллокга интилмай,
угирганларни эртага нима кутяпти? юз
Мукиддин отанинг юраги кизиб, беихтиёр урнидан
турмокчи булгандай кимирлаб куйгач, Асадбек унга
каради. Мукиддин ота ичида ёнаётган вулкон оловига
чидаб, одатига хилоф килмай, окисталик билан, худди
узига-узи насикат килаётгандай суз бошлади :
- Хаёт - бешик ва тобут орасидаги тор бир йул ва
йулчиликдир. дунё каёти сунгсизлик ичида бир совун
купиги кабидир. «Инсонлар идрок килган каёт нима-
дан иборат?» деган саволга ернинг заки ва кабр тош-
ларининг каттиклиги энг туfри жавоб булуp эди. Шун-
дай экан, нафсоний орзулар ва вужуд йулида утган
умрнинг маъноси нима хам булур эди? Бутам, касос
деганингиз нафсоний умиднинг бир кирраси, колос.
кирраси кескир тотцни кулга олсангиз, кеч булмаса
бармокларингизни конатади...
— Китобларда зур нарсаларни ёзишади -ю... лекин
китобнинг гапи бошка, X аётнинг кикмати бошка.
— Фикрингиз галат булди, бутам. Сизга карши бакс
., .,
очмаиман, чунки сиз узингизни каётда куп адолат-

42
сизлик курганлардан бири деб кисоблайсиз. Сизга
ухшаганларнинг фикрини узгартириш кийин. Лекин
бошларига адолатсизлик дули ёгилган факат сизгина
эмассиз, буни кам кисобга олишингиз керак. Бу дунё-
да текин нарса йук. Хамма иарса учун как тyлаш ке-
рак. Хусусан, киши у/зининг рокати ва фарогати бада-
лига камиша тулов тyлаб туриши зарур. Сиз учун бу
кунларда бу туловнинг номи - сабрдир, бутам. Одам
боласи касос олгани эмас, Аллок белгилаб куйган
синовлардан утиш учун туFилиб, яшайди. Сизу биз
яшаётган олам касос эмас, синов дунёси. «касос -
Хакдандир», дейилган улуг Китобда.
—Китобда нима деганини билмайман, лекин ме-
нинг такдиримга касос ёзилган экан.
Бу гапдан кейин Жалил чидаб туролмади. Мукид-
., .,
дин отанинг насикатомуз килм оканги кайсар дустини
инсофга келтира олмаслигини англаб, узининг синaл-
ган одатини ишга солди: аввaл курагига енгил шапати
урди. Fам юкидан эзилиб утирган Асадбек кутилмаган
бу шапатидан чучиб тyшди. дустига «Жиннимисан!»
.,
деган маънода какрли нигохини кадашга улгурмай,
Жалил гапини бошлади:
— Такдирингга касос ёзилганини сенга биров айт-
дими?
Асадбек ошнасининг ташланишидан осонрок
кутулиш максадида « К а, айтди», деб куя колди.
Бошка мавзу булганида Жалил эктимол, my жавобга
каноатланиб, гапини бас килиши мумкин эди. Лекин
кандайдир бaлолардан огок этаётган касос аxди сабрга
урин бермади.
—I{айси акмок айтди шу гапни? — деди бу сафар
овозини can баландлатиб.
—Сенга ухшаб ишларимга бурнини тикаверадиган
акмок камми бу атрофда?
—I{ани, ша акмокнинг биттасини айт-чи? — Жа-
лил шундай деб дустининг курагига яна бир шапати
туширди.
43
—Танимайсан, бигга фолбин айтган.
— Сен... кали фолбинга бордингми?
Асадбек уйламай гапириб ..юбориб, арининг инини
кавлаб куйганини англади. «Елгон айтдим», деса яна
гап чувaлашишини билиб: «Манзура борган экан»,
деб куя колди. Жалил Мукиддин отага каради:
—Гапини эшитдингмизми? Хотини фолбинга бо-
рибди, — Мукиддин отадан жавоб кутмай Асадбекка
каради: — Ростдан борибдими?
—Ростми ё ёлгонми, ана, узидан сура.
—Агар ростданам фолбинга борган булса, ишинг
чаток ошнам, хотининг талок булибди, бошкатдан
никок У/Китишинг керак.
—Булди кил, аклингни уша домлaларингга бориб
ургат! — деди Асадбек кескин тарзда.
—Ота, бу бутангизга бир нима денг. Эсини йигиб
олсин. Оркалаб юрган гуноклари кам етарли, энди
никоксиз хотин билан...
—Булди кил, деяпман !
Икки ошнанинг бакси чукурлашиб, жанжaлга ай-
ланиб кетиш эктимоли борлигини сезган Мукиддин
ота гапга арaлашди:
—Фолбинга бориш дуруст одат эмас, бутам, фол-
бинга ишониш иймон сустлигидан.
— дангaлига «кофирлик», деяверинг. Бунингиз
„ .,
«ийм
он сустлиги»ни тушунмайд и.
—Бутунлай кофирга чикарманг, — Мукиддин ота
шундай деб, Жaлилга норози караганича бош чай-
кади. — Айнан мана шу ишлари кофирларга хос
булибди. Агар астойдил тавба килсaлар, инша Аллок,
гунох,лари кечирилади.
—Никок-чи? — деди Жалил бетокатлик билан.
—Никокми?.. — Мукиддин ота нимадандир исти-
кола килдими ё узи кам бу масaланинг ечимини аник
билмасмиди, дарров жавоб бермади. Бундан ажа-
бланган Асадбек унга тикилганича жавоб кутди: —
Хамонки, банда кофирнинг ишини килган булса,
44
никоки бузилади, деган кукмни эшитганман. Аммо
фатвога ожизман, уламолардан сураб билиш керак.
Агар улар «никох кайта укилиши керак», деган кукмга
иттифок килсaлар, начора, буйсуниш лозим. Бу бир
адашиш колос, фожиа эмас.
— Сиз шунака дейсиз-y, бунга ухшаган калта-
факмлар фолбинларга тинмай бориб юришибди-да,
can бошкачарок туш куришса хам югуришади. Бунинг
гунох,.гiигини сиз билан мен айтиб турмасам, бошла-
рига бaлолар орттириб олишади. Булар фолбин нима,
секр нима билармиди? Жатто Сулаймон алайкиссалом
кам секргару фолбинларнинг шурини куритганлар,
тугрими?
Жалил бу гап билан нимани назарда тутаётгани-
ни яхши англамаган булса-да, Мукиддин ота унинг
шаштини кайтармаслик учун аста бош иргаб куйди.
Жaлил буни тасдик ишораси сифатида кабул килди,
гуё ота «Гапираверинг бутам, айни как сузларни баён
киляпсиз», дегандай булиб, Асадбекка тикилганича
ваъзхонлигини
., давом этиирди:
— Уша замонларда Сулаймон алайкиссаломнинг
атрофларини секргарлар раб олишган. Сенга
ухшаган довдир-совдирлар Худога ишонмай, yша
шайтонларнинг найрангларига эргашишган. Шун-
да Сулаймон алайкиссалом секргарларнинг китобла-
рини кулларидан тортиб олиб, тахтларининг тагига
кумдириб ташлаганлар. Сулаймон алайкиссаломнинг
улимларидан кейин жинлар тахт тагини кавлаб китоб-
ларини олволганлар. Нодонларнинг уларга сигиниши
камлик килиб, Бобил шакридаги икки фариштанинг
секрларига амaл кила бошлашган. Улардан битиаси-
нинг оти Хорут, иккинчисиники Морут булган. Ота,
туfри гапиряпманми? Янглишсам, узингиз тугрилаб
куйинг. Жорут билан Морут фаришта булгани тугри-
ми, ё мaлоика булишганми?
Мухиддин ота бу саволни эшитиб, Асадбекка бир
караб олгач, мийигида кулимсиради.
45
— Бутам, «фаришта» кам «малоика» кам бир маъно-
да. Унака десангиз кам, бунака десангиз хам маъкул,
адашмайсиз. Факат Хорут билан Морутнинг фаришта-
лиги хусусинда уламолар орасида баке бор. Купчилик
уламо фаришта, деган фикрга иттифок килишган. Биз
каби илмсиз бандaларга шуни билиш кифоя.
— Буни узим кам билардим, лeкин бир пайтавафакм
мени енгмокчи булди-да.
— Илм саёзлигидан кутула олмаган биз каби бан-
дaлар учун бакслашиш дуруст эмас, окибатда кул-
гига колишимиз мумкин. Шунинг учун, бутам, сира
бакслашманг.
Мукиддин ота Жaлилни таниганидан бери унинг
одатларини зимдан кузатиб, феълини тушуниб колган
эди. каердадир, кимдандир эшитган ривоятми ё афсо-
нами узига манзур булиб колган булса, охиригача айт-
магунча тухтамаслигини билгани учун ортикча гапдан
узини тийди. Асадбек эса «бу чaла мулланинг гапи
отага ёкиб колди шекилли», деб уйлаб, ошнасини гап-
дан тухтатмади. Унинг сукут саклаши Жaлилга илком
бериб, гапини давом эттирди:
- Хорут билан Морут одамларнинг гунок ишла-
рини кузатиб, уларга таъна тошлари отганларида
Худо уларга караб «Инсонларга берилган нафс сиз-
ларга кам берилса, сизлар кам ушаларга ухшаб исён-
да буласизлар», деди. Иккaла фаришта кам Худо-
нинг бу гапига кушилмай: «Агар бизга нафсни голиб
килганингда кам биз каргиз исён этмасмиз», деб каrга
кетишди. Шунда Аллок таоло уларга нафсни голиб
килиб, синамок учун ерга туширган экан. Улар ерга
тушиб олишгач, халкнинг тепасига кози булиб, кукм
сураверишган. Шунда Аллок таоло синаб куриш
максадида бир аёлни шикоят билан уларга юборди. Бу
аёл никоятда сокибжамол экан. «Нафсни беpсанг кам
исён килмаймиз», деб катта кетган орут кам Морут
кам унга маклиё булиб, ваъдaларини унутди. Хотин
билан кушилгилари келди. Хотин уларнинг тaлаби-
46
ни эшитиб, «шартим бор», деди-ю, арок ичишлари-
ни тaлаб этди. Арокни ичиб, хотинга якинлашмокчи
булганларида бир одам пайдо булиб, йулларини
тусди. Бу одамни шартта улдирдилар. Улдирдилар -у,
кукумат олдида жиноят килганларини билиб, жазо-
ланишдан куркдилар. Тaлвасага тушиб турганларида
iцайтон кукумат одами киёфасида пайдо булиб: «Агар
бутга сигинсаларинг сенларни жазодан куткариб
коламан», деди. Улар жонларини саклаб колиш учун
.,
бутга сажда килдилар. Ушанда Аллок таоло улар-
ни фариштaлик мартабасидан туширган. Кейин ё бу
дунё ё y дунё азобидан бирини танлашни айтди. Улар
гуноклари учун бу дунёда aзоб чекишни танладилар.
Улар Чоки Бобил деган жойда сочларидан осилган
колатда азоб чекарканлар.
Шу ерга келганда Асадбек чидаб тура олмади:
—Бориб куриб келдингми уларни? Ракминг кел-
мадими, азобдан куткариб куя колмабсан -да! — деди
закархандалик билан.
— Худонинг ишлари гапирилаётганда бунака маи-
нaвозчилик килма. Men домлaлардан эшитганимни
.,
аитяпман.
Жалил нафсга тааллукли кикмат Асадбекка кам
тегишли эканини уйлаб курмай, бу гаплар эсига ту-
шиб колгани учунгина айтган эди. Жалил уйламагани
билан Асадбек узини исён килганлар каторида куриб,
fашланди -да:
—Х а, узи шунака булади: кур ушлаганини, кар
эшитганини куймайди, — деб минfирлади.
—Кур десанг кам майли, кар десанг кам, чaла мул-
ла десанг кам кунавераман. Men арабча карфлардаги
эски
., китобларни укиёлмаганимдан армон киламан.
Укиёлганимда...
.,
—Укиёлмаганинг кам яхши, — деди Асадбек унинг
гапини узиб, — булмаса мияларимизни ачитиб ташлар-
динг.
—Сен...
47
— Энди бирпас жим тур, отам билан маслакат-
лашадиган гапим бор.
—Бупти, мен кетдим.
—Бирпас жим утир, дедим!
Кунгли огpиб урнидан турмокчи булган Жалил
дустининг 6y жеркишидан сунг амрга итоат эта колди.
Асадбек эса Мукиддин отага караб гап бошлади:
— Сабр килиш керак, деяпсиз, тугри, бундан
бошка чорам кам йук. Сабр киляпман. Лекин барибир
кунглим тулмаяпти. Ойимнинг бир ёнларида
., Саман-
дар, яна бир ёнларида Хамид углим. Узим боргуним-
ча адамни олиб келиб куйишим керак. Шунда жамул-
жам булиб ётамиз. Илтимос, мусулмончиликка тугри
келмаса кам мени 6y йулдан энди кайтарманг.
— Бутам, агар кунглингиз тулмаётган булса, на
чора, бориб олиб келиш керак.
- Мусулмончилик йул берадими, ахир?
- Мусулмончиликнинг каршилиги йук... Маргилон-
даги
., макалламизда бир авлиёнинг кабри буларди.
Иигирма туккизинчи йилнинг кузида эди шекилли,
кайси бир болшевик бадбахтнинг бузук бошига шу
зиёратгокни бузиш ишки тушган экан. Хaлк кутарилса
кам тpакторини тираб куйди. Шунда аклли одамлар
маслакатлашиб, мурдани кучиришга иттифок килишди.
дурадгорлар алокида тобут ясашди. Суякни лахаддан
олиб, яна кайта кафанлашди. Кейин кайта жаноза
укилиб, кабристонга куйилди. Тумонот одам тобутни
бир марта кутаришга илкак булган эди. Жанозанинг би-
ринчи сафида турганларни битта куймай олиб кетишди.
Жанозани дадам ракматли укиган эдилар...
- Биз кам шундай киламиз булмаса... Факат... ту-
монот одам булмайди, биринчи сафдагиларга биров
даф килолмайди.
—Ахдингиз катъий булса, бирга борамиз... Абду-
жaлил ошнангиз билан учовлон бориб кела коламиз.
Бу тадбирда узининг иштирок этишини Мукиддин
ота тилидан эшитгач, Жалил эътироз билдира олмади.
48
Бу режани амaлга отцириш пайсaлга солинмади.
Асадбек ша куниёк Козловга кунгирок килиб ния-
тини билдиргач, йулга отланишди. Хонгирейнинг
улимидан сунг Красноярга кайтган Козлов лозим
булган барча ишларни амaлга ошириб куйган эди. Y
насороларнинг одати буйича ялтиллаб турган тобут
ясаггиргани билан, мусулмонлар одати буйича ка-
фанлик шартлигини кисобга олмаган эди. Асадбек-
ку, бунака одатлардан бехабар, катто барчага ак л
ургатувчи Жалил кам буни уйламаганди. Мукиддин
отанинг тугунча кутариб олгани иккaла ошнани ажаб-
лантирган булса -да, «узларига керакли бирон нар-
садир», деб куя колишганди. Тугyн ичида кафанлик
борлиги маккумлар кабристонига борилганда маълум
булди.
.,
Иигитлари кабрни ковлашаётганида Козлов Му-
киддин отани четга чорлаб секингина: «Тобутга солиб
кумишганмиди?» деб суради. Y пайтларнинг хожа-
лари «хaлк душманлари» деб хорлаётган одамларига
тобутни рано курармидилар? Насоролар тобутсиз, му-
сулмонлар кафансиз ва лакадсиз ётибдилар бу ерда.
Мукиддин ота биродарининг юзини дарахт пустлоги
..
билан ёпиб, кашак билан кафанлаган эди. Енидаги
мaлла йигитга буларни гапиргиси келмади. Саволига
жавобан аста бош чайкаб, «йук» ишорасини килди.
Козлов янада пастрок овозда: «Суякни олаётганимиз-
ни Бек курмай куя колсин», деди. Мукиддин ота кам
шуни уйлаган эди. Ма•ькул ишорасини килиб, Асад-
бекка якинлашди -да, кулидан ушлади:
—Бутам... — деб максадни англатмокчи эди, лабла-
ри титраб, гапдан тухтади.
Асадбек угирилиб, унинг намланган киприкларига
кузи тушди -ю, нима демокчи булганини англади.
—Мени кайтарманг, — деди йигламсираб. - Жон бе-
раётганларида угил булиб ёнларида утирмаган эдим,
лакадга куёлмаган эдим. Энди йулимни тусманг, у з
купим билан олай...
49
Жалил кам дустини четрокда туришини иста-
ган эди.., Асадбекнинг гапидан кейин y кам жим
колди. Иигитлар суякка кадар ковлашгач, юкорига
.,
кутарилишди.
Асадбек пастга тушди. Отасининг суякларини гуё
куз ёшлари билан ювди. Суяклар юкорига олингач,
Мукиддин ота авайлаб ювиб, кафанлади...
Юрт1 << кайтишгач, Асадбек айтганидай булиб,
одам тупланмади. Лакадга узи тушиб, кафанланган
суякларни куйди... куя туриб нимкоронги лакадга
олазарак караб олди. Гурковга иш буюраётганда
«лакадни кенгрок кавла, вакти келганда мени кам шу
жойга куясан», деб тайинлаган эди. Лакад асли кандай
кажмда кавланишини билмаса кам, ., назарида гурков
буйрукни бажаргандай туюлди. Узининг якин ора-
., .,
да шу жойда ётишини тасаввур килди-ю, куркувдан
юраги тухтаб колгандай булди. Баданига муз югурди.
«Бу дунёда кеч кимдан ва кеч нимадан куркмайман,
касос олмагунимча улмайман», деб катта кетадиган
одам бу онда куркди. Одам зотининг табиати ажаб-
товур: кар кадамда хавотир ва зулм таъкиб этадиган
ёpyf дунёда куркмай яшайверади, кеч кандай такдид
йук лакадда тинчгина ётишдан эса куркади... Чув-
риндини кумишганида «Бу ер менинг жойим эди,
Макмуд укам. Сен келдинг. Ёнингда яна бир жой
бор...» деб уйлаганида кам, узига мулжалланган жой-
га угли куйилаётганида «бу жой меники эди!» деб
фарёд урганида кам козирги дакшатни кис килмаган
эди. Юкорида турган Жалил дустининг каракатсиз
туриб колганидан хавотирланиб, мекрибонлик окан-
гида «Асад!» деб чакирди. Пастдан овоз булмагач,
бaландрок овозда чакириб, «Булди энди, чикакол»,
деди. Дустининг овози Асадбекнинг жонини кай-
таргандай булди. Хушига келиб, кафан устини мекр ва
укинч билан силагач, тепага кутарилди. Унинг окариб
кетган, тер куйилаётган юзига караб Жалил куркиб
кетди. Пешонасига богланган ок сурп румолни олиб,
50
дустининг бетларини артди. Асадбек худди ёш бо-
ладай муте колда тyрди. Кейин эгилиб, лакад огзини
гувaлaлар билан узи ёпмокчи эди, Жалил елкасидан
ушлаб тухтатди :
—Бу ёги гyрковнинг иши, сен тепага чик.
Шундай деб аввaл узи юкорига чикди -да, кулини
Асадбекка узатди. Асадбек унинг амрига сузсиз ито-
ат этди. кабр айвони бушашини кутаётган гурков шy
закоти сакраб тушиб, уз ишига киришди.
Тупрок тортилди. Абдулкамиднинг кабри бoбо-
си ва бувисининг гурлари орасида колди. Мукиддин
ота «Таборак»ни тиловат килиб, фотика укигач, урин-
ларидан туришиб, огир-огир кадамлар билан юра бош-
лашди. Жимгина чикиб кетаверишни маъкул курмаган
Жалил .,гап бошлади:
- «Улим — кутилмаган мекмон», дейишади. Вакти-
соати етганда мекмонни кутиб оламиз -y, биллaлашиб
шу ерга келаверамиз.
Бу гапни эшитган Мукиддин ота унга ажабланб
каради: .,
- Кутилмаган мекмон, дедингизми? И9-9к, аксин-
ча, кутилган мекмон. Факат биз уни кутишга, кар-
шилашга яхши тадорик куриш лозимлигини унутиб
яшаймиз. Биз унинг ташрифи мукаррарлигини унут-
масак, кадамларига пояндоз солиб кутсак, азиз мекмон
каби кутган буламиз. Пояндоз деганим бу дунёдаги
яхшиликларимиз. Кутилган мекмон шоку гадога бир
хилда муносабатда булади. Унда бу борада айирма-
чилик иллати йук. Жон бергувчи банда мекмонини
каршилагач, унинг учун энди фоний дунёда фожиа
йукдир. Фожиа — маркумнинг ортида колаётган тири-
клар учундир...
Мухиддин отанинг кикматга тула бу гапига эъти-
роз кам билдирилмади, жавоб кам берилмади. каб-
ристондан чикишгач, Жалил яна тилга кирди:
—Шу ерда хайрлашамиз. Хамма уй-уйига.
Асадбек унинг бу килигидан ранжиб, Мукиддин
отага илтимос назари билан каради:
51
—Келинингиз бизни кутяпти.
—Яна зиёфатми? Мен бормайман, — деди Жалил.
—Жириллайверма. I{анака зиёфат? Ярим косадан
мастава. Ичсанг ичарсан, ичмасанг жим утирарсан.
Ярим соат жим утира оларсан, a?
Жалил дустига жавобан жах,л билан кул силтади.
Мукиддин ота кулимсираб, икки уртокни муросага
келтирмокчи булди:
— Мастава бир баконаи сабаб, сукбат ганимат,
бутам, бора корайлик.
—Биласиз-ку, бидъатларга токатим йук.
—Талабни жуда тор олиб юборманг, бутам, дин-
нинг багри кенг. Биродарнинг кунглини олиш сизнинг
фикрингизча бидъат буΡлса кам — бидаъти касана, яъни
ёкимли одат.

Кунлар утгани сайин Асадбек Мукиддин ота-


нинг насикатлари буйича янгича каёт кечира олмас-
лигига тобора ишониб борарди. Хос йигитларга жа-
воб бериб юборгани билан болохонасига кузи тyш-
ганда пойлокчилар «хизмат борми, Бек ака?» деб
караётгандай булишарди. Уларга рухсат бериб юбор-
ганида уйда келинлар борлигини бакона килган эди.
Кесакполвонга: «Сен билан мени Худо асрайман, деса
шу пойлокчиларсиз кам асрайди. Худонинг жонига
теккан булсак, атрофимизни икки минг курикчи билан
юз катлам килиб урасак кам Азроил уларнинг ораси-
дан бемaлол утиб келиб, жонимизни сугуриб олаве -

ради»,егнуст:«Хдоигжнaтемаслк
учун одам узини эктиёт килиши керак. Бу баконанг
утмайди ошна, кучангга битта уйча курдириб, пой-
латаман...» — деб эди. Келинлар кетишди... Уйча
курдириб, курикчи куядиган Кесакполвоннинг тана-
си Москванинг кайсидир ахлатхонасида ириб-чириб
ётибди. Кaлласи эса Асадбекнинг маркамати билан
52
V

лакадга куйилган. Ушанда «илдизимиз биттaлигини


унутаётганга ухшайсан. Билиб куй: сенинг тинчли-
гинг — менинг тинчлигим, сенинг обруйинг — менинг
обруйим», деганди.
«...илдизимиз биттaлигини...»
Шу гапини куп уйлайди. Илдизнинг битгалиги
кисматнинг бир эканлигими?
Хонгирейнинг улими какидаги хабарни эшитгани-
дан кейин кунгил хижиллиги янада ортди. Y Хонгирей-
., .,
нинг шунчаки эмас, yнинг юрагига уз кули
углимини
билан ханжар санчишни истарди. Шунчаки ханжар
санчиш билан касос шаробидан маст була олмаслиги-
ни биларди. Хонгирей узига душман санаган одами-
нинг бошини кесиб, кутига солиб, якинларига «совга»
килишдан лаззатланарди. Асадбек учун касоснинг
лaззати нимада? Дунёдаги энг ёвуз одам килмаган
вакшийликларни килса: Хонгирейнинг кузларини уйиб
ташласа, кукрак кафасини ёриб, юрагини сугуриб олса,
.,
танасини майд аа
а-майда килса кам к9н гли ором олол-
маслиги узига маълум. Y бир нарсани аник хокларди:
улим билан рупара келган Хонгирейнинг кузларида
тaлвасани куришни истарди. Асадбекка яхшилик иста-
ган дустлари уни бу лаззатдан кам макрум килдилар.
Хонгирей кандай улим топганини билмайди,
бирок, бу улим энди осойишта каётга эмас, янги фо-
жиaлар жарлиги томон йул очганини факмлаб турар -

ди. Бу жарликка узи ёлгиз кулайдими ё йигитларини


туплаб, кулфатдан кутулиб коладими?
Асадбек Красноярга бориб келгач, биринчи галда
шу масaлани ечиш режасини пишита бошлади.
Мукиддин ота билан Жaлилни кузатгач, кайкотдай
мекмонхонасига кириб, диванга чузилганида Манзура
эшикни кия очиб:
— Ж али овсиним телефон килувдилар, — деди.
Асадбек Кесакполвоннинг хотини нима максадда
кунгирок килганини факмлаган булса -да, сир бой бер-
май:
53
—Нима иши бор экан? — деб суради.
—Билмадим, Хайдар акадан дарак йукмишми?
Кaepra кетаётганларини айтмаган эканлар.
—каерга кетарди? Юргандир дунё ташвишларидан
кутули-иб, y ёкда ошнaлари куп...
Асадбек буни худди узига-узи гапираётгандай
паст овозда айтган эди. «Y ёкда...» деганини Манзура
бирорта курортдадир, деб тушуниб бош иргаб куйди.
Асадбек каддини кутарди-да, телефон симини ушлаб,
узига тортди. Сунг ракамни териб, нотаниш овозни
эшитгач, ажабланди:
—Сен кимсан? — деб хотинига караб олди.
Манзура эри телефонда гаплашаётганда кулок со-
лишга одатланмаган эди. Шу сабабли оркасига кайтиб,
эшикни ёпди. Телефондаги овоз «Men сартарошман»,
дегач, Асадбек сукиниб куйди-да, дагал окангда:
—Кеннайингни чакир! — деб буюрди.
Кесакполвоннинг хотини сартарошнинг якинида
экан шекилли, дарров овоз берди:
-Ка, ким бу?
—К а, сингилжон, одам танимайдиган булиб кол-
дингми? — деди Асадбек пичинг билан.
—Вой, Бек ака, сизмидингиз? — Хотин шундай деб
салом берди-ю, бидирлаганича кол-аквол сурай кетди.
Гaл Манзуранинг акволини сурашга келганда Асадбек
унинг гапини булди:
—«Опажоним», дейсану холидан хабар олмайсан.
Сендака сингилларни бобовларга бериб юбориш ке-
рак.
—Вой, кар купи телпон килиб турибман.
—Телпонинг кимга керак? Бу дунёда сендан бекор-
чирок одам йук, келиб тур.
— Вой, шунака дейсиз у Бек акажон, уйдан
-

чиколмай колдим. Куёвим килик чикарган, юрагим


кар купи така-пука.
—Нима булди?
—Шунча йил индамай яшаган йигит улгур, энди
хотинини рашк киладиган булиб колибди.
54
—Яхши-ку! — деди Асадбек кулимсираб. — Куёвинг
энди эркак булибди. Сен индама, куйиб беравер.
—Вой , шунака дейсиз у
- ...

—Эринг кани?
Тусатдан берилган саволдан хотин гангиб колди.
Аслида бу саволни y бермокчи эди.
—Сиз биласизмикин, деб уйловдим, — деди y муж-
мaллик билан.
—Мен эрингнинг коровулиманми? Уйдан чикаёт-
ганида «Каёкка кетяпсиз?» деб сурасанг бирон жо-
йинг камайиб коладими?
—Вой, шунака дейсиз-y мен сураганим билан укан-
гиз жавоб берармидилар?
«Худо бу хотинни аклдан кисиб, урнига урин икки
карич тил берган», Асадбек шундай деб уйлаб, яна
унинг гапини кесди:
—Эринг Масковга иш билан кетувди. «Иш битган-
дан кейин денгиз буйларига бориб уч-турт кун айла-
ниб келаман», девди, телпон килмадими?
— йук.
—Телпон килса, мен билан хабарлашсин. Шу эр
каппаи халол узингники, эрта-индин узингга кайтиб
келади, хавотир олма.
—I{айтиб келмай, гурга борармиди, Бек ака...
Бу гапни эшитгач, Асадбек хайрлашмаёк гушакни
жойига куйди-да, овоз чикариб сукинди.
.. .кайтиб келмай, гурга борармиди...
«Эрининг боши гурда эканини билганида нима
дерди? Танаси ахлатхонада ириб ётганидан хабардор
булса-чи? Бундай бефаросат хотин билан яшаган-
дан кура гурга боргани кам дуруст...» Москвага ке-
тиш арафасида бир бева танишларининг уйланишни
истамаётганини айта туриб, «кип-кизил акмок y! Хо-
тиндан осон кутулганига Худога шукр килиб, битта
момакаймокни олволмайдими! Агар хотинимулса,
кумиб, мозордан кайтишимдаёк уйимга уйланиб ке-
лардим», деган эди. Хотинига улим истаган эди, мо-
55
зорда колиш узига насиб этди. Хотини эридан аж-
рaлганини билса, бир-икки кун йиглаб-сиктагандан
кейин нима килади? Битта лакма эр топиб, тегволиш
каракатига тушадими... Эрининг унларча ёки юзларча
уйнаши борлигини билган хотин умрининг охиригача
аза тутиб утирармикин?
Асадбек шуларни хаёлидан утказиб, кунгли
гашланганича урнидан турди. Алкол беихтиёр ра-
вишда Манзураси билан бу хотинни таккослаб, узини
омадли эрлар каторига кушди. Эр-хотиннинг узаро
бурчларини тугри англаганда эди, узини шунчаки
омадли кисоблабгина колмай, бахтли деб билиб, бу-
нинг учун Яратганга шукрлар килган буларди. Шукр
килмаса кам, хотинига булган мекри жушиб, кушни
хонага чикди. деразага якин куйилган хонтахта ёнида
утириб китоб укиётган Манзура эшик очилиши билан
ялт этиб каради-ю, эрини кургач, шошилиб урнидан
турди. .,
— Утир, утиравер, — Асадбек шундай деб унга
якинлашди-да, лула болиш ташланган томонга утириб,
хотини укиётган китобни кулига олди. Муковасига
карамай, тагига чизиб куйилган сатpларга куз ташла-
ди
«Худога ва Унинг расулларига ихлос билан иймон
келтирган ва амрларини бажо келтирган ана шу жа-
моaлар сиддиклардир. Парвардигор нaздида марта-
бaлари улуглар — шакидлардир. Аллок таоло уларга
комил ажр ва иймон нури ато килган. Аммо кофир
булганлар ва Бизнинг оятларимизни инкор килганлар
дузах аскобидирлар. Эй муъминлар, билингларки,
дунёнинг тириклиги уйин-кулгидир ва зеб-зийнатдир,
бир-бирларингиз билан фахрланишдир, молларингиз
ва фарзандларингизни купайтиришдан иборатдир. Бу-
нинг мисли шунга ухшайдики, осмондан ёмгир ёгиб,
ерлардан гиёк кукарса, декконлар хурсанд буладилар
ва «куп косил оламиз», деб умид киладилар. Кейин
бир совук шамол келса, каммасини куритса, бас, бар-
56
глари саргайиб курий бошлаганини курасан, кейин
каммаси синиб, майдaланиб, сомонга айланади. Дунё-
нинг нашъу намоси ана шулардан иборатдир. Аммо
охиратдаги аквол икки колатдан ташкари эмас: бири —
каттик азоб, иккинчиси — Аллокнинг магфирати ва ро-
зилигидир. Дунё каёти одамни алдайдиган лаззатдан
бошка нарса эмас...»
Асадбек сакифани охиригача укигач, хотинига
каради :
—Тагларига сен чиздингми? — деб суради ажабла-
ниб.
—Мендан олдин укиганлар чизишибди.
—Аклли гаплар экан: одам умид килган камма нар-
са майдаланиб, сомонга айланиб кетади... Ким ёзиб-
ди?
— Адаси, сиз куръони Каримнинг маъносини
.,
укидингиз шекилли...
Асадбек Манзурада диний китоблар укишга
кизикиш кучаиганини, икки куча нарида яшаидиган
отинойидан дарс олиб, савод чикараётганини биларди.
Манзура бу какда маълум килганда y «куръон укишни
ургансанг сени сукишим мумкин булмай коладими?»
деб казиллашган кам эди. Абдулкамиднинг вафотидан
сунг y купрок Манзурадан хавотирда эди. «Боласи-
нинг гамида узини еб, адо килмасайди», деб чучиётган
эди. Отинойиникига чика бошлаганини билгач, Ман-
зуранинг фарзанд кажри азобини енга олишига ишо-
ниб, кунгли бир оз хотиржам тортди.
Манзура эрининг китобдан яна укишини истади.
Лекин Асадбек китобни унга узатиб, кушиб куйди:
—Бу гапларни овсининг киши керак экан, одам-
ни алдайдиган лaззатлардан рокатланиб юрибди, эрта-
индин хор булиши мумкинлигига кaлласи ишламайди.
— Адаси, унака деманг, яхши нафас килинг, кеч
ким хор булмасин бу дунёда, — деди Манзура китоб-
ни кулига авайлабгина олиб. Y тагига чизиб куйилган
сатрларни укиётганида «бизнинг туриш-турмушимиз
57
какида экан, адамизга укиб берсам буларкан», деб
ният килувди. Нияти тезгина амaлга ошди -ю, лекин
Асадбек укигани билан узига тегишли хулоса чикара
олмади.
Бу он ташкаридан овоз эшитилиб, Манзура
9рнидан турди -да, дераза оша ковлига каради.
— Вой улмасам, иккита милиса турибди, — деди
Манзура хавотирланиб.
—Менинг уйимда милисага нима бор экан, чикиб
сура, гапи булса айтсин, — деди Асадбек. Манзура
томон юрганда ташкарида иигитлар
йигитлар иуклигини
клигини
й9
^
эслаб, каддини кутарди. «Узим чикаман», деб уни
остонада тухтатди. Асадбек
., ташкарига чиккач, Ман-
зура эрига эргашди. Иигитлардан бири салом бергач,
эктиромдан холи совук ва расмий окангда «Асад-
бекнинг прокуратурага чакирилаётганини» маълум
килди.
Белидаги энли камарга кишан осиб олган мили-
са йигитнинг беодоблигидан газабланган Асадбек бу
чорловдан максад нима эканини билолмай уйланиб
колди. Аник бир тухтамга келишга фикри ожизлик
килиб:
— Бупти, кетаверларинг, вактим булса эртага
.,
утарман, — деди.
—Эртагамас, сизни козир етказиб боришимиз ке-
рак.
—Мени сенлар етказиб борасанларми, кейин-чи,
кейин камайсанларми?
—Бу бизнинг ишимиз эмас, биз сизни олиб бориб
керак, — деди иккинчи иигит
йигит шериги-
ни кувватлаб.
—Мени танийсанларми, кимлигимни биласанлар-
ми? — деди Асадбек уларни жеркиб.
—Танисак-танимасак, биз буйрукни бажаряпмиз.
Хозир олиб кетмасак булмайди.
Манзура бир эрига, бир милиса йигитларга караб
йигини бошлашга тайёр булиб колди. Асадбекка тек-
58
канидан бери уйларига милиса бунака бостириб кир -

маган эди. Манзура эрини кимоя килиб милиса йигит-


ларга бир нима демокка огиз жуфтлаган эди, эрининг
какрли карашига кузлари тукнашди -ю, нафасини ичи-
ютди . га
Кунгли бир Еаламисликни сезиб, гашланган
Асадбек уларни сукиб кайдашни кам, тaлабларига
итоат этишни кам билмай гарангсиди. Болохонада
бунака милиса йигитларнинг саробини бир дакикада
тугирпаб юборадиган шотирлари булмаса-да, y кали
Асадбек — «ук илон» мартабасидан тушмаган эди. Шу
мартабасида тyрган колда энди дагдага килди:
—Мени сенлар олиб кетасанларми? Кетаверларинг,
изларингдан
., у зим етиб бораман.
—Иук, биз билан бирга боришингиз керак.
—Бормасам-чи? — деди Асадбек кайсарлик билан. —
Жозир .,погонингни юлиб ташласам-чи!
— Узингизга кийин булади. Куч ишлатишимизга
кукук берилган. озирги гапингизни кам еткaзамиз,
протоколга киритиб куйишади.
—Шунака дегин? — Асадбек гапираётган милиса
йигитни уриб юбориш касдида унга якинлашди. Эри -

нинг бу кайбатидан чучиган Манзура беихтиёр «Вой,


адаси !» деб юборди. Асадбек газаб оловидан кизарган
кузларини хотинига тикиб каради-да: «Нари бор!» —
деб удагайлади. Манзура аста оркасига чекинаёт-
ганда «Жамшидни топ!» деб буюрди. Шундан сунг
гудраниб сукинди-да, олдинга тушди. Белидаги ка-
марга икки калкали кишанни савлат билан осиб олган
милиса йигитлар унинг икки ёнидан жой олдилар.
Икки милиса камрох,лигида милиса машинаси-
га утказиб олиб кетилаётган Асадбекни битта кушни
куриб колган эди. Асадбек прокуратурадан кайтгунича
утган бир ярим соат вакт ичида шакар буйлаб миш -

миш таркалишига шу карашнинг узи кифоя килди.


Прокуратура терговчисининг муомаласи милиса
йигитларникидан фарк килмади. Идора расм-русум-
59
ларига амaл этгани колда, исм-насабни сурашдан бош-
лаб, Асадбекнинг какрли жавобини эшитди:
- Ж али исмимни билмай тyриб чакиртирдингми
бу ерга? Эктимол сенга Асадбек эмас, Акадбек керак-
дир?
- Ёшингиз катта булса кам мени сенсираманг,
чакалокпигимда бешигимни тебратиб куймагансиз.
Саволларимга аник жавоб беринг, — деди терговчи
буш келмай.
«Хавоси бaланд-ку, буларнинг, — деб уйлади Асад-
бек. — Менга бекорга бундай ташланишмаётгандир...
Оркаларида ким тyрибди?» Асадбек арконни узун
ташлаб, терговчининг тaлабига итоат этишни маъкул
куриб, саволларига окриниш билан булса-да, жавоб
бера бошлади.
- Эслаб куринг: бир минг туккиз юз туксонинчи
йил иккинчи апрелда каерда эдингиз?
Эслашининг кожати кам йук. Аввaл Тбилисига, ун-
дан Москвага утгани билан булар нима учун кизикиб
колишди? Буларга Илико керакми ё Хонгирейми?
Москвадаги прокурорларнинг тиши утмайдиган одам-
ларга бу тирранча нимага кизикяпти? Асадбек шу са-
волларга жавоб топмок истагида бир оз сукут саклади.
Терговчи йигит эса «анигини айтасиз, aлдашин-
гизга йул куймайман», дегандай унга тикилиб олди.
Асадбек бунака нигох,лардан чучийдиган одамлар-
дан эмасди. Y кам терговчига каттик тикилиб, бу
.,
«нигохлар тукнашуви»да енгди.
—Эсладингизми? — деди терговчи кузини когоздаги
сатрларга каратиб.
—Нимани? — Асадбек шундай деб киприк кокмай
тикилиб тураверди.
—Иккинчи апрелда каерда юрганингизни? — деди
терговчи унга яна бир караб олиб.
—Иккинчида бу ерларда нима фaлокат юз бергани-
ни билмайман, аммо мен уша купи Тбилисида эдим.
Дустларим Сулико билан Иликонинг боболарини
туйга таклиф килгани борган эдим.
60
— Гувокгпарингиз борми? — деб суради.
—Гувокми? — деб суради Асадбек, сунг телефонни
курсатди: — Ана, гувок. Аэропортга телефон кил.
—Мени сенсираманг, — деб яна танбеж берди тер-
говчи.
«Сендакаларнинг жонини Кесакполвон киргизиб
куяр эди. Бахтингга y улиб кетди», деб уйлади Асад-
бек, унга газаб билан тикилиб. Алкол терговчи яна
бирон нима деб танбек берса, Асадбекдан ширин гап
эшитмаслиги аник эди. Y гапга огиз жуфтлaган пайтда
эшик очилиб, прокурор ёрдамчиси кириб келди. Асад-
бек уни танирди. Винзавод директори килич Сулай-
монов такдирига боглик масaлaларни Чувринди шу
одам билан кал киларди. Y дамларда бу одам Аcад-
бекнинг номини эшитгандаёк кулини куксига куйишга
тайёр турарди. Энди-чи? Асадбек «Энди сениям
димогинг куртладими?» деган маънода унга кам ковок
уюб каради. Бек акасининг кайфияти ёмон
Ёрдамчи
эканини шу карашданок сезса -да, сир бой бермасдан
жилмайди-ю, салом бериб, кушкуллаб сурашмок учун
унга якинлашди. «Дуруст, жали узингдан кетмабсан»,
деб уйлаган Асадбек тундлик либосидан дарров чика
колмади.
—Мен акахонни хонамда кутибман, бу ерда нима
килиб олиб утирибсан, чой-пой кам килмабсан? — ёр-
дамчи шундай деб тергаб, Асадбекка хижолатомуз
каради: — Ж али ёш-да, булар, сaлом-aликни кам яхши
билишмайди.
— Сaлом -aликни билиш учун одам таниши ке-
рак, бу... — Асадбек «тирраки», деб сукинмокчи эди,
какоратланганини ошкор килиб, узини ерга ургиси
келмади.
—Мен cенга нима деган эдим? — деди ёрдамчи
овозини бир парда кутариб.
—Олдириб кел, дедингиз... — Терговчи «буйругин-
гизни бажарсам кам айбдорманми?» дегандай елка
кисди.
б1
— Во й гaлварс! Мен -a? Мен Бек акам билан
маслакатлашиб куриш керак, деганман !
Асадбек айтган гапидан тониб, «курккан oлдин
мушт кутарар», кабилида иш юритувчи каззобларнинг
одатини яхiци билгани учун бу томошани шу ердa
узиб, суради:
—К,анака маслакат?
—Омaди юришган бир ашулачи улдирилибди, яна
биттаси изсиз йуколибди. Шунга маслакатингиз керак
булиб колди.
—Men улдирмабманми ишкилиб? — деди Асадбек
пичинг., билан.
—Иуг -e, йуг -e! Худо асрасин! Иккaла ашулачи куё-
вингиз... Элчин акамларга шогирд экaнми...
—Элчин акангнинг акволини биларсан?
— Биламиз, биламиз, узларидан сураб курайлик, де-
сак, яхши гапиролмаётган эканлар. Балки уша йигит-
ларни сиз биларсиз, деб уйлабмиз -да.
— Отаpчиларнинг асбобини кутариб юрганимни
курганмидинг? — Асадбек урнидан тyрди. — Акмоклик
эви билан булиши керак. Бек аканг яхши ашу-
лачининг елкасига тун ёпaди, кафанликка урамайди,
билиб куй.
Асадбек хонадан чикишга отланганида эшик очи-
либ, Жaмшид куринди. Y кеч бир мулозаматсиз ичка-
рига бир кадам куйиб, хавотирли нигокини хожасига
кадаганича:
—Бек ака, тинчликми? — деб суради.
— Тинчлик, — дeди Асадбек ижирганиб. — Укахон -

лар бир пиёла чойга таклиф килишган экан, ивир-


сиб етиб келгунимча чой кам совибди. Хайдар аканг
Кора денгиздан кайтганида унга айтгин, укахонларни
мекмонга чакириб, би-ир сийласин.
Асадбек шундай деб прокурор ёрдамчисига маъ-
караб куйди. Ердамчи
Ёрдамчи Кесакполвонни биларди,
аммo унинг танасидан жудо булган кaлласи бир неча
кун аввaл Хосилбойвачча ётган лакадга куйилганидан
б2
бехабар эди. Буни уч кишигина — Асадбек, Жамшид
ва гурков билардиким, мекмонга чорланиш какидаги
козирги гапдан максад не экани кам шу хонада тур-
ган икки кишигагина аён эди. Асадбек «эртами-кечми
Хайдарнинг изсиз йуколганидан шубкаланиб ков-
лаштиришни бошлашганда шу гапим аскотади», де-
ган максадда айтган эди. Мекмонга чорлаш какидаги
гапни Жамшид аввaлига айнан англади — «булар-
ни Хайдар акамнинг ёнига жунатиш керак экан -да,
шунака гунох иш килишибдими?» деб уйлади. Хожа-
сидан топширик олганда «нима учун?» деб сурашга
одатланмагани сабабли «хуп», деб куйди -ю, Асадбек-
ка эргашиб кучага чикди. Машинага угтириб вазифа-
сини ойдинлаштиришга уринганида Асадбек унинг
бу соддaлигидан кулиб « Ж е, эси йук, уларга тегиб
буладими ! Уларни акмок десам, сен утиб тушдинг-
ку!» деб максадини тушунтирди -да:
— Эски шакардан жой тайёрладингми? — деб
.,
суради.
- Жайдар акам вассажуфтли бир уйни мулжаллаб
куйганидилар. Савдо пишмай турибди. Уйнинг эга-
си карирок одам экан, феълига тушуниб булмаяпти:
бир сотмокчи булади, бир «отамдан колган жойга
улганимдан кейин кирасанлар», дейди. Пулнинг ярми-
ни бериб куйганмиз...
— Кунмаётган булса... индамай куя колларинг.
Эски жойимизда тира турамиз... — Асадбек шун-
дай деди -ю, карорининг боисини айтмади. Чувринди
улганидан кейин бу идорага киришга юраги бетлама-
ётганди. Бошка жойга кучишни шунинг учун ихтиёр
этганди. Энди уйлаб караса, кимнингдир кузларини
уйнатиб кавасини келтираётган, кимнингдир юраги-
га вакима солаётган идорадан воз кечиб панарокдан
жой излаши ожизлигидан дарак бериб куйиши мум-
кин экан. «Бу ердан кучсам, эрта-индин оёкости килиб
.,
ташлашади», деганS'fйаввaлги карорини узгартиришга
бакона булди. Шакар марказидаги уч каватли иморат
63
ертуласидан жой олган видеобар никобидаги идораси
унинг нaзарида энг огир зарбaларга кам дош бера ола-
диган .Jметин кaлъа эди.
—Иигитларингни бир эла-эла килиб, сарaлаб ол-
санг буларди, — деди Асадбек уйчан тарзда.
Жамшид кейинги кафталар ичи «унг кул ва-
зир» макомида юрган булса -да, «йигитларингни»
деган сузга aлокида ургу берилганини сезиб, хо-
жасига каради. Бу суз фармон макомида айтилиб,
вактинчaлик топширилган мансаб тахтининг энди
.,
тула ва узил -кесил инъом этилганига ишора эди.
—Тарзанга нима дейсан? Юриш-туриши канака?
— Ёмон эмас, — Жамшид шундай деди -ю хожа-
сининг «мен топган болани менсимаяпсанми?» деб
колишидан чучиб, тезгина изок берди: — Сиз одамни
бир куришдаёк кимлигини билиб берасиз. Бекорга на-
зарингизга тушмаган.
—Акaларингдан кайси., бирига ухшайди?
—Макмуд акамга. Уйламасдан бир иш килмайди.
—Куп уйлайверишнинг кам зарари бор-a? .,
— Ж али сизнинг тарбиянгизни олмаган -да. Урганиб
кетади.
— кайдар акангнинг урнини босадиганлари кам
борми?
—Бор.
..
—Уйлаб утирмай дангaлига «бор!» деяпсан, бирор-
тасини мулжaллаганмисан?
—Тарзаннинг ошнаси бор. Гавдаси кам, киликлари
кам ухшайди. Тарзаннинг режaларини уша амaлга
ошириб беради.
— Хайдар акангнинг какри катуик эди.
—Бу кам худди шунака. Юмшок кунгил булиши
сираям мумкинмас.
— Нега?
— Айтувдим-ку, камокда туfилган aламзадaлар-
дан. Тарзан билан гаплашган кунингиз уни кам
курувдингиз-ку?
64
— Эсимда... Жозир топ уни. Гаплашиб курай-чи. —
Асадбек буйрукни бергач, казни окангда — Акаларинг-
нинг урнини тулдириш керак, — деб куйди.
Чувринди билан Кесакполвон унинг икки каноти
эди. Энди янги канотларга эктиёж сезди. Хозир
«акaларингнинг урни билинди», демокчи булди -ю,
узининг бу ондаги кимоясиз бечораколлигини ошкор
килиб куйишдан тийилди. «Акaларингнинг урнини
тулдириш керак», дегани билан бу икки уринни ав-
., ., .,
валгидаи койилмаком тарзда тулдира олиш мумкин
эмаслигини биларди. Кесиб ташланган икки канот
урнига янгисини улаш кийин эмас, бирок бу янги
канотларнинг танага аслидай урнашиб кетиши амри
макол. Айникса, Чувриндининг урнини кеч ким, катто
Жамшид кам боса олмайди. Кесакполвон охирида
хиёнат кучасига утиб олган булса -да, унинг Асадбек
.,
учун кадрли томонлари куп эди.
Жамшид хожасининг амрини тез бажарди: тар-
заннинг шериги икки соатдан сунг Асадбекнинг
рупарасида утирар эди. камокхонада тугилиб, уч
ёшига кадар онаси ётган камокхонада катта булган,
сунг болaлар уйига утказилган Ахтамнинг саргузашт-
ларини Жамшид топширик олган кунлариёк аникпаб,
хожасига киска тарзда баён килган эди. Камокхонада
тугилгани учун бола айбдор эмас, лекин икки марта
майда угирлик билан кулга тушиб камалиши Асадбек-
ка мaъкул келмаган, шу боис узига якинлаштирмай
турганди.
Асадбек унга уткир нигокини кадаб, суз бошлаш-
га шошилмади. Ахтам кам «майли, ., обдон тикилиб
олинг», дегандай жим утираверди. Иигитнинг кузлари
уйнаб туриши Асадбекка ёкинкирамади. «Чакиртириб
бекор килдимми, изига кайтариб юбораверайми?»
деб хам уйлади. Кейин «канот булолмаса, кaлта дум
булишга яраб колар», деган тухтамга келди.
— Мени каерда курганинг эсингдами? — деди Асад-
бек, ундан кузини узмай.
3 - Шайтанат, 5 -к. 65
—Сизни куп жойда курганман. Лекин сиз мени бир
жойда кургансиз, - деди Ахтам.
- Эсинг жойида-ку, - деди Асадбек кулимсираб. -
Лекин... шилта ишлардан казар килмас экансан.
- Кар канака ишнинг уз урни булади, уз урнида
килинган ишнинг мазали роx ати кам булади, - деди
йигит, дадил окангда.
Жамшид, катто Чувринди кам Асадбек билан
бундай окангда гаплашишга журъат килган эмас.
Бунака бетгачопарлик факат Кесакполвонга хос эди.
Рупарасида йигирма йилга ёшарган Кесакполвон
утиргандай булиб, Асадбек гашланди.
Ахтам рупарасида ким утирганини биларди, ле-
кин y кимтиниш ёки тортиниш каби фазилатлардан
коли эди. Асадбекка рупара булган энг дадил ва жасур
йигитлар кам тиззaлари калтираб колмаса -да, кар -

колдаэтирмюканихечбулмгд
кул ковуштириш билан аён этиб куярдилар. Бу йи-
гит эса... Асадбек унинг дадил утиришини кузатиб:
«камокхона мактабини аъло бакога тугатибди», деб
9йлади.
- Лакабинг нима? - деб суради Асадбек.
- «Мурда».
—каёкдан топасанлар бунака лакабларни. Безбет-
лигинг учун шундай дейишганми?
- Иук , бошка сабаби бор.
- Хамманинг олдида шунака суррайиб утира-
санми?
- Булганим шу.
- Мендан чучимайсанми?
—Хозир чучимайман. Чунки чакиришингизни би-
лардим, - деди Актам.
- Тушингга кирдимми? - деди Асадбек киноя би-
лан.
- Мен
., туш курмайман.
—Иуг -e?
—Ресторанда менга тикилиб караган эдингиз.
б6
Кунглингиздан бир гап утганини сезганман. Эртаси-
га Жамшид ака суриштирганларини ресторандагилар
.,
аитишган.
—Сезгинг жуда -a уткирга ухшайди. KaHn айт-чи,
кунглимдан кандай гап утган булиши мумкин?
— Men сизга керакман.
Кузлари уйнаб турган йигит шундай дегач, Асад-
бекнинг уткир нигохига тик каради. Ундан бундай да-
дил гапни кyтмаган Асадбек бир оз гангиб кам колди.
Уни йигитнинг дадиллиги эмас, кунглидаги яширин
ниятни англай олгани кайрон колдирди. Асадбек кам
мард ва дангaлчи эди. Бирок, бу онда: «Койил, угил
бола, дилимдагини топибсан !» деб тан бермади. Ак-
синча, кузлари мугомбирлик билан кулди:
—Менга керакмисан? — деб суради пичинг окан-
гида. — Чой куйиб узатадиган мулозимга хожатим йук.
Эктимлл мен сенга керакдирман?
—Мени уша купи курдингиз: чой сузиб утирадиган
сутакка ухшайманми?
Хаддида туриш нимaлигини билмайдиган Ахтам
бу гапи билан Асадбекнинг сабр косасини чайкатиб
юборди.
—Сен бакоингни узингча оширворибсан, бола!
Сенга ухшаган тирраки бузокларнинг aллаканчаси
бaланд дoрга осиламан деб улиб кетганини эшитма-
ганмисан? — деди Асадбек зардaли окангда. Унинг
кузларидан сачраган газаб учкунлари кагго узига якин
аёнларни кам саросимага соларди. Бу йигит эса пина-
гини кам бузмади.
— Men бу дунёга осонгина улиб кетиш учун келма-
ганман, — деди кузларини чакчайтириб.
Шу безбетлиги Асадбекка Жосилбойваччани эсла-
тиб, газаби оловига мой сепди.
—Сен катта кетаверма, бола! Курпангга караб оёк
узат. Яна чатаногинг йирилиб кетмасин !
даврасига олишни мулжaллаган йигитлар билан
Асaдбекнинг узи гаплашарди. Билаги кучга тулган,
67
бирок кaлласи бум -буш йигитлар онда-сонда булса
кам учраб коларди. Кимнинг кузурида турганларини
факм этмай курмат доирасидан чиккудай булсaлар,
Кесакполвоннинг бир-икки тепкисини еб, келган жой-
ларига кетаверар эдилар. Асадбекнинг газаблана бош-
лаганини дарров сезиб, чора курадиган Кесакполвон
.,..
энди иук.
«Энди кар канака тирраки менга тик карай-
верадими? Ж ар канака пaлид мени оёкости кила-
верадими? !» Шу савол хаёлини яшин нури каби
ёритди -ю, баданига муз югурди. Закрини сочишга
шайланганида Ахтам «Бек ака!» деб мурожаат килди.
Асадбекнинг назарида бу сафар унинг овозида кам
мекр, кам илтижо оканги сезилгандай булиб, газаб
.,
aлангаси can пасаиди.
—Бек ака, — деди яна Ахтам, — мендан жаклингиз
чикмасин, турган битганим шу. Men камокда
тугилганман.
— Биламан.
—Men камокда уладиган одамман, буни кеч ким
билмайди.
—Худо билади.
Асадбек бу гапни эътикод сокиби тили билан эмас,
одамларга одат булиб колган шунчаки бир гап сифа-
тида айтди. Ахтам кам буни жиддий какикат урнида
кабул килмади. Жидоят хусусида жиндеккина тасавву-
ри булганда кам «Албатта Худо билади», деб куйиши
мумкин эди. Лекин бу гап айтилмади.
— Худо мени яратишга яратиб куйиб, унутиб
юборган. каерда улишимни узим биламан. Одам-
лар «Худо! Худо!» деяверишади. Лекин мен койил
эмасман, уларнинг худоларига. Менинг айбим нима
эди? Хyп, камокда тугилибман, онам темир панжа-
ранинг y томонида, мен бу томонида бигиллаб ётиб-
ман. Уч ёшимгача камокнинг сассик богчасида сассик
уйинчокпарни уйнаб утирардим. Бундан к ура улдириб
юбора колганлари яхши эмасмиди? Нима учун улмай
68
колганимни кейин билдим. Men бу дунёга касос ол-
гани учун келган эканман. камок богчасидан болaлар

уиига чикаришганда касам ичганман: мен уларнинг
хаммасини улдираман !
Бу ахдни эшитган Асадбекнинг эти жимирлашиб
кетгандай булди.
Дадасини камокка олиб кетишганда y хам шун -

дайегнэи.кртузчйлнигтб-
ринчи декабрида уйларига бостириб кириб, хамма
ёкни титиб ташлаган, сунг дадасини «халк душмани»
деб хакоратлаб олиб кетган икки кишининг киёфаси
кали хам куз унгида: бири новча, иккинчиси паст
буйли одамларнинг сурати куз олдига мухрланиб
Етса хам, турса хам, бири паст буйли, ик-
Ётса
кинчиси новча одамдан касос олишни уйлаб яшади.
касос олди хам. Бирок, кунгли барибир таскин топ-
мади. Асадбек баъзан узи хам хазар килиб кетадиган
бу оламга «касос туфайли кирганман», деб узини узи
ишонтирмокчи булади. Ана шундай пайтда кандайдир
овоз «9ч максадида кирган булсанг, касос олганингдан
кейин нима учун чикиб кетмадинг?» деб нидо килиб
вужудини титpатар эди. Тасодифми бу: бир неча кун
олдин Мухиддин ота билан Жалил бу дунёнинг касос
эмас, имтихон дунёси эканига уни ишонтирмокчи
булишган эди. Рупарасидаги йигит хам касос олиш
учун яшаб юрибди. Агар унга Мухиддин отанинг гап -

лари айтилса, нима деркин, тушунармикин?


Асадбекдан тап тортмай безбетларча турган йигит
хам касос олмокчи... касос шунчaлар ширинми? Ши-
рин касоснинг окибати нима? Ширин улимми? Асад -

бек унга хаёт фaлсафасидан дарс утиш нияти йук эди,


шу боис «Жали куп нарсaларга аклинг етмайди», деб
куйди. Ахтам унинг бу гапини хам узига олмади. Кип-
.,
рик кокмай тикилганича:
—Men сиз уйлагандан купрок нарсaларни била-
ман, — деди.
—Дузахда куяётган бир йигитчадан «бу ерга нима
69
учун барвакт тyшиб колдинг?» деб сурашганда, куп
нарсаларни билиб юборган эдим, деган экан.
— Men унакaлардан эмасман. Уч ойлигимда
улди, деб камокxонанинг уликхонасига ташлашган
экан. карашса тирик эканман. демак, мен бир мар-
та улиб булганман. Балки козир тирик одаммасдир-
ман, арвоxдирман. Арвохни осонлик билан улдириб
булмайди, мендан кунглингиз тук булсин.
Асадбек унга караб уйланди. Y Ахтамни Кесак-
полвоннинг урнида куришни истаган эди. Бу бола
унта Кесакполвонга дарс берадиганга., ухшайди. Яхши
хамки, уни каноти остига олди. Иукса, кайси бир
овлокларда писиб, пайт пойлаб, эртами-индин кутил-
маганда узига сапчиши тайин эди. Лекин... бугун
булмаса эртага барибир сапчийди. Факат тугридан-
тугри Асадбекка сапчийдими ё аввaл Тарзанни, сунг
Жамшидни янчиб ташлашга уринадими? Жамшид би-
лан Ахтамга Хайдар билан Махмуднинг такдири на-
сиб этадими? Энди бир-бирларини гажиб адо этиш
навбати буларга келдими?
Кунглини гаш килган бу фикрларни ошкор этмади.
Ахтамга «боравер»,
., деб синов сукбати якунланганини
маълум килди. Иигит урнидан тургач:
— Лакабингни узгартир, мен атрофимда мурда ила-
кишиб., юришини ёктирмайман, — деди.
— Узингиз куйиб бера колинг.
—Башарангга караган одам сурбетлигингни дарров
билади.
—«Сурбет» демокчимисиз? Унда айтишга осонрок
килиб «Сур» деб ку я колайлик. Билган одам «Сурбет»
деб уйлар, билмаган одам «душманларини йулдан су-
риб ташлайдиган азамат», дер?
Унинг бу гапи Асадбекка маъкул келиб кулимси-
ради :
—Яхши, лекин хозирча биринчи маъноси туfри, —
деди.
—Ичимда яна битга гапим бор, колиб кетмасин,
айтиб олай: сиз шахмат уйнашни биласизми?

—Хуш, билсам нима эди?
—камокдалигимда бир одам айтган эди: бу дунё-
нинг каёти шахмат уйинига ухшаркан. Сиз козир мени
узингизнинг уйинингизга тортмокчисиз, тугрими?
—Хуш, тугри кам дейлик, нима демокчисан?
—Шахмат тахтаси устида к ар хил донaлар бор, мен
кайси бири буламан? Пиёдами?
—кай бири булишни хок.пардинг? Фарзинми?
— Мен от юришни ёктираман. От ёмон тепади, фар-
зинни кам пачогини чикаради.
—Максадинг яхши. Лекин от иккита булиши керак-
ку?
- Ха. Биттаси - Тарзан -да.
—Тепсанг тепавергин -y, аммо каддингдан ошма.
- Хаддимни биламан: сиз шоксиз. Тугрими? Мен
шокларга ачинаман.
—Нега?
—Шок ёлгиз, бечора камиша кимояга муктож.
Вакти келса, битта пиёдага кучи етмайди. Бигга пиёда
сурилиб келиб, мот килиб куйиши мумкин.
—Аклинг шунга етса, билиб on: нодон шок мот
булади. Сен уйнайдиган уйинда акмок шок йук!
Асадбек — у з оламида от суриб юрган гурурли
инсон, эшак аравага осилиб бу оламига кираётган
бир тирранча билан отидан тушиб гаплашгани учун
fашланди. Айни чогда сунаётган гулхан якинидаги
чуf aланга олиши мукаррарлигига ишончи борлиги-
ни маълум килиб куйган эди. Бири кенгайтирган зулм
сукмогига иккинчиси ибтидонинг узидаёк безбетлар-
ча кадам босгач, интикоси нима буларди?!
Яхши камки, буларнинг иккови кам:., «Эй Одам
ф арзанди, мен Аллокдирман, бандaларни Уз кудратим
билан яратдим, бас, кимларгадир Мен яхшиликни
ирода килиб, яхши хулкни бериб куяман, кимлар-
гадир ёмонлик булишини ирода килсам, унга ёмон
хулкни бераман», деган илокий калимадан бехабар.
Билганларида эди, бу кикматни узларича нотугри
71
тaлкин этиб, аввaл килган зулмлари ва эндигиларини
«каетнинг
.. узгармас конуни» деган акмокона тушун-
чaлари билан окпаган булардилар. «Бировга азоб бе-
ришни, хатто улдиришни менга Худо буюрган», деб
даъво килишдан кайтмасдилар. Аллок кар банданинг
каршисида икки йул очиб куйганини, шайтон йулидан
юз угириб, Ракмон йулига бурилиши учун унга акл ва
заковат берганини эса катго уйлаб кам курмасдилар.
Атрофдаги камма нарсани шайтон кузи билан куриб,
шайтон кaлби билан кис этиб, шайтон кулоги билан
эшитиб, шайтон акли билан фикр килаверишгач, улар-
дан нимани кyтиш мумкин?

Орадан кунлар, кафталар ути6 юз беражак яхши


..,
емон
ёки вокеани кунгил олдиндан сезиши аник.
ёмон
Факат одамзод у з кунгли хитобига кулок солмайди,
«Бошга тyшганни куз курар», деб юраверади. Бурон
бирданига кузголмайди, жала бирданига куймайди.
Бурондан олдин шабада эсади. Одам боласи кадемай
атpофни агдар-тунтар килиб юборадиган бурон
бошланишини тасаввур кам килмай, шабададан
рокатланади.
Хонгирейнинг улими какидаги хабар Асадбекка
ёкимли шабада рокатини бериши керак эди. Лекин
касос лaззати булмагани учун бу хабарда рокатбахш
шабадани кис килмади. Аксинча, кунгли булажак
ёвузликни сезди. Афсуски, сезги инсон вужудига да-
вомли равишда кукмронлик кила олмайди. Купинча
огох,лантирувчи сезги чакмок нури каби тезоб булади.
Асадбек Краснояр сафарини режaлаштираётгани учун
кунглини хижил килган сезгига етарли акамият бер-
мади.
Кунгли алдамаган эди. Краcноярга учишидан бир
72
кун олдин Москвада янги зулм дарахти экила бошла-
ганди.
Шайтанат дунёсида вакт шайтоннинг узи синга-
ри камиша бедор ва сергак булади. Милиция ухлаши
мумкин, лекин к у ч а камиша уигок — киприк кокмаиди.
Айникса, угрилар оламини бир нафас кам гафлат бос-
майди. Туданинг ярми кирилиб кетса хам, катто бит-
тагина угрининг юраги уриб турса кам бу олам тирик
кисобланади. Хонгирейнинг шериклари ва тобелари
унинг улимини фожиа деб эмас, балки душманлар-
дан шафкатсиз равишда 9ч олишга чакирик сифатида
кабул килишди. Хонгирей жон таслим килган оннинг
узида «унинг урнини ким эгaллайди?» деган савол
тугилган эди. Бу савол Асадбекнинг хаёлини кам банд
этганди. Аввaлига Маматбейни куз олдига келтирди.
Лекин Полшага олиб утилмай колган корадори маш-
машасида унинг кам иштйроки борлиги катта марта-
бани эгaллашига монелик килиши аник эди. Хонгирей
Кесакполвонни улдиртириб, Маматбейга маркамат
килган булса -да, узидан четлаштириши аниклигини
Асадбек тугри тахмин килганди.
Полшага корадори олиб утилган такдирда кам
Хонгирей Маматбейни узига ворис деб тайин кил-
маган буларди. Маматбейда князлик мавкеини ту -

тиб тура олувчи кобилият йуклиги Хонгирейга маъ-


лум эди. Шу боис унинг яхши ва беминнат дастёр
„ „ ., .,
и
макомидан ташкарига чикишига иул кумасди.
Москва атрофида кукм юритувчи тудaлар ораси-
да Хонгирейнинг давраси кимоя нуктаи назаридан
энг ишончлиси кисобланар, Karro «Горбачёв узини
кимоя килишни княз Хонгирейдан ургансин», деган
казилнамо гаплар кам юрарди. Макталган уша кучли
кимоя калконлари орасидан битта 9к учун кичкина-
гина тиркиш топилиб колишини Хонгирей билмасми-
ди? Унинг узи бировни
., улдирмасди, ёнида туппонча
олиб юрмасди. Узини улимдан куркмайдиган килиб
курсатарди атpофидагиларга. Аммо... ёвузликни касб
73
этгани билан, тирик жон -да, барибир улимдан кур-
карди. куркмаганида атрофини курикчилари калкаси
билан раб олармиди?.. Бошкaларни улим дакшати
билан куркитишдан лаззатланувчи одам «мен улимдан
куркмайман !» деб жар солган такдирда кам y билан
бакслашиб утирмай, кулимсираб ку я колгани маъкул.
Бирон хатардан огок булса -ю, юрагида кучли
., .,
хавотир уиfонмаса, ховликмаса, улим шарпасидан
чучимасди.
.,
Y юрагининг алдамаслигига ишонарди.
Узи тобе булган олам аклининг узок умр курмаслиги,
ажaлини кутиб тушакда ялпайиб ётмай, биттагина
дайди $к, биргина томчи закар ёки бир кулочгина чил-
вирдан иборат сиртмокдан улим топишини тан олгиси
келмас, каёт шоми хабарчиси булган тушларига кам,
таъбирчиларнинг гапларига кам ишонмасди. « Ж али
улимимга куп вакт бор, бугун менга кафан бичаётган-
..
ларнингSт'злари
ажалим етгунига кадар гурда суякла-
ригача чириб кетади», деб кисобларди.
Ж ар кандай тудабоши сингари Хонгирей кам ёни-
да ишончлии одамлар
истарди, булишини бирок бу
.,
ишончли йигитлари
игитлари орасида узидан кучлирок, узидан
акллирок ва эпчилроги булишини хуш курмасди.
качондир, кимнингдир кулидан улим топганидан сунг
узининг урнини ким эгaллашини уйларди. Вакти кел-
ганда Хонгирейнинг тaхтига утирадиган одамга хо-
жасининг васиятномаси кифоя килмайди. Бу одамни
атрофдаги тудалар тан олиши шарт. Гурда ётадиган
Хонгирейга бунинг акамияти йук. Унинг учун энг
мукими — тудасининг обру-эътибори сусаймаслиги
зарур. «Хонгирей» деган номни эшитганда одамлар
унинг улимидан кейин кам титраб туришлари керак.
Нотавон банда! киёматга кадар кабр азобига гириф-
тор этилган, танаси лакад куртларига ем булиб ётган
одамга бу шукратнинг нима зарурати бор экан?!
Дузах азоби нима эканини can -nan эшитган, бирок,
киёматга кадар давом этадиган кабр азоби нимадан
иборат эканидан мутлако хабарсиз Хонгирей улимни
74
уйлаганда энг аввaло улимидан кейин шукрати
сyнмаслигини режа киларди. канчалаб одамларнинг
шурини куритиш эвазига тикланган конли шукрат са-
ройи унинг нaзарида узок йиллар кад ростлаб туриши
керак эди. Бу конли саройдаги конли тахтда утиришга
эса унинг назарида факат Ахвердил какли эди. Спорт
ах,ли орасида хaлкаро микёсдаги самбо устаси Ахвер-
..
дилнинг шукрати кали сунмаган, Угрилар олами эса
уни уликхонaлар эгаси Моргаш деб билгани учун из-
зат килмас, юкори мартабaларга кам лойик курмас
эди. Спортда омади юришиб турган кезлари, навбат-
даги голиблик кувончини ресторанда нишонлаб, кай-
фи ошиб колган Ахвердил нимадандир норози булиб
шовкин кутарганида танбек берган милиционер йигит
кузига ёмон куриниб, битгагина мушт туширган эди.
Спортдаги мартабасининг барбод этилишига, бир неча
ой Москвада хору зор булиб юришига шу мушт ки-
фоя килди. Агар Хонгирейнинг нaзари тушмаганида
биргина мушт учун неча йиллик умри камокнинг шу
искирт хонaларида утмоги кам мумкин эди. Хонгирей
Ахвердилнинг кушни овулдан эканлигини билгач, уни
канотига олди. Ахвердил милиционерни ургани учун
.,
угрилар оламида кадрланишини y дамда билмасди.
Хонгирей собик чемпионни синамок учун кичикрок
бир уликхонани унинг ихтиёрига топширди. Ахвердил
оfриниб, норозилигини яширмаганида Хонгирей унга
бир гап айтди: «Сенга топшираётган ишимнинг ях-
шилиги шундаки, уликхонада хизмат киладиганларни
бошкaлар улдирмайди. Агар бу ишнинг кадрига ет-
санг, меровлик килмасанг, эртага, катго индинга кам
тирик юришингни аник биласан». Ахвердил бу гапни
кикмат урнида кабул этиб ишга астойдил киришди.
Окибатда катто Хонгирейни кам таажжубга солиб, бир
йилда шакардаги барча уликхонaларни уз кул ости-
га олди. Спортда шукрати суна бошлаган ёки омади
юришмаётган бакувват йигитлар уликхоналарда «са-
нитар» деган вазифадан казар килмай ишга ёлланиш-
75
V

ди. Уликхонaларда кар купи неча минг долларлаб пул


айланишини бу ерга иши тушмайдиган одам каердан
кам билсин? Шакардаги пуллик кожатхоналарнинг
эгaлари кам бойлар каторида савлат тукиб юришган-
да уликхона эгаси хорланар эканми? Одам пуллик
.,
кожатхонага кирмаса кам тирикчилиги утаверади.
Аммо уликхонага тааллукли ишини бошка жойда ба-
жара олмайди. Жукумат пуллик кожатхоналарни ёпиб
куйса кам, уликхонага даф кила олмайди. Хуллас,
барча уликхоналар Ахвердилнинг нaзоратига утгач,
угрилар олами унга «Моргаш» деган лакаб берди.
Хонгирей бу чапдаст ва куркмас йигит билан куп
ишларни амaлга оширмокчи эди...
Асадбек Краснояр сафарига тадорик кураётганида
Моргаш Москвадаги «Лебединая песня» деб номлан-
миш ресторанда мекмон кутарди. Аслида y тождор
угрилар туплантисини чорлашга каксиз эди. Ечилиши
мураккаброк муаммони кал килиш учун одатда эъти-
борли угрилар тупланардилар. Баъзи туплантида бир-
икки юз угри иштирок этса, айримлари беш-олти угри
билан чекланарди. Шу боис Моргаш ресторанга факат
кофказга таaллукли тождорларни таклиф этишни
маъкул курди. Бакона: «Улуг княз Хонгирей рукини
шод килиш». Тупланти «Хонгирейнинг урнига фaлон-
чи булсин», деб карор чикармайди. Мукими — бу мар-
табага даъво килаётган Моргашни улар тан олишлари
лозим. дарров тан олмасликлари кам мумкин. Лекин
курматлари юзасидан маълум килиб куйиши шарт.
Таклиф килинган мекмонлардан факат биргина
киши — Хамзатбей каяллади. Вактида етиб келган
мекмонларнинг кар бири узига яраша обру-эътиборга
эга булса -да, мезбонни шошилтиришмади. дастурхон-
.,
га кул узатмай, сигарет тутатиб утиришди. Уши ол-
тмишларни коралаган булса -да, адл коматини йукот-
маган, кузлари бургутники каби уткир, каракатлари
кескин Хамзатбей ярим соат кечикиб келди. Осто-
76
на катлаши билан салом бергач, икки кадам босиб
тухтади-да, дастурхон устига норози киёфада бокди:
- Насронийчасига аза очяпсанми? Хонгирей нас-
рониймиди?
Насронийлар дафн маросимидан сунг дастурхон
атрофида йигилиб, арок ичиб, гуё маркумни эсла-
ган, рукини шодлантиргандай булишади. Хамзатбей
дастурхон устидаги ичкиликларни куриб шу одатни
эслатган эди. Хаётлик пайтида Худони танимаган одам
улганидан кейин арок ичиб эсланадими ё ароксизми,
аслида фарксиздир. Хамзатбей кам, бошкалар кам,
гарчи узларини насроний кисобламасалар-да, улар-
нинг яхши-ёмон одатларини беками куст бажараётган-
ларини тан олгилари келмайди. Хозир мусулмонликка
риоя килиб «Аллок, бу бандангнинг гунокини кечир»,
деб арок ичмаганлари билан, бир соатдан кейин бошка
ресторанда букиб ичишлари кайси динга мансуб эка-
нини кеч уйлаб курмаганлар.
Хамзатбейнинг козирги танбеки утирганларни хи-
жолатга солмади кисоб. Шунчаки гап сифатида кабул
килишди. Лекин Моргаш мезбон сифатида муносабат
билдириши лозим эди, шунинг учун урнидан туриб,
мекмонни кучок очиб каршилади :
- Хуш келдингиз, ардокли Жамзатбей ! Нима-
лар деяпсиз? канакасига насроний, канакасига аза?
Ахир Хонгирей улдими? Сиз бизнинг устозимиз-
сиз, узингиз айтинг: кадрдонимиз Хонгирей улдими?
Й9-9к! Хонгирей кали улгани йук! Факат кимдир
шунчаки акмакона миш-миш таркатибди. Y киска
муддатли хизмат сафарига кетди. Аникроги... отасини
кургани кетди. Куради-ю, кайтади.
Моргашнинг бундай дейиши камма учун кутил-
маган эди. Шу сабабли бир-бирларига саволомуз
караб олдилар. Факат Хамзатбейгина ундан какрли
нигокини yзмади.
- Хонгирей улмаган булса, нега унинг урнида
77
крим хонига yxшaFi ялпайиб утирибсан. Факат «бил-
май утириб куйиб иан», дема, пичокка илинадиган
бакона топ.
—Хеч канака ба^,онам йук. Хонгирейнинг урни мен
учун мукаддас бир жой. кандайдир аблак довдираб-
совдираб кириб келиб, эгаси борлигини билмасдан
утириб куймасин, дедим холос. — Пичинг арaлаш таг-
дор гапларнинг хотимаси яхши булмаслигини билган
мекмонлар энди бир-бирларига маънодор караб олди-
лар. Моргаш эса 9з лии соддaликка солган колда ман-
зиратини давом этгпрди:
—Муктарам устоз, Хонгирей узок сафарда эканида
жойи совимасин, б<< ерда утириш факат сизга яраша-
ди
Хамзатбей бунд й лаганбардорликка aлданадиган
лакмалардан эмасди. Асли кашкир булган Моргаш шу
топда тулки либосиа туpган булса, Хамзатбей аслини
узгартирмаган — ку` лари йулбарсники каби ёнарди. Y
дадил юриб бориб, 'гурдаги уринга эмас, ёнидаги 69ш
.. .,
жойга утирди -да:
—Агар ХонгирЕ^й сафарга кетган булса, албатта
кайтади. Унинг бу ;<мукаддас жойи»га утиришга кеч
ким какпи эмас, — еди кескин окангда. «Мукаддас
.,
жоии» деган таъкмдда киноя оканги мавжудлиги
утирганларга аник сезилса -да, эътибор берилмади.
Факат Моргаш бу л утфдан кувонгандай енгил таъзим
билан деди :
—Сиз бизнинг пиримизсиз, бундай аклли гаплар
факат сиздан чикадг.

Моргаш Хамзатбейнинг рупарасидан жой олди.


Хонгирейнинг усто^.и кисобланса -да, кеч качон турга
чикмаган Байгильдиндан Моргашнинг юкорирокда
утириши Жамзатбей ни гашлантиргани билан, индама-
ди. Хизматдаги йи гитлар ичимликлардан куйишгач,
Моргаш урнидан турди:
—Азиз мекмонш.р, таклифимизни ерда колдирмай
ташриф буюрганипгиз учун миннатдорлигимизни
78
билдирамиз. Ни^оят, «тож гули» жамулжам булди.
Аввал дастурхонга карайлик, гапни кейинрок гапла-
шаверамиз.
- «Тож гули» дедингми? Бу ердагиларнинг
каммаси «тож гули»га aлокадорми? Мен бегонaларни
кам куряпман шекилли? — деди Хамзатбей Моргашга
тикилиб.
Моргаш унинг максадини англаб, айбдор одам
каби кулимсираб, бошини эгди:
—«Бегона» деганда мени назарда тутяпсиз, билиб
турибман. Тугри, мен тождор угри эмасман.
- Х а, билар экансан! Билсанг, курпангга караб оёк
узат. Сен катто «дайди», катто «ялангоёк» кам эмас-
сан.
., Сен шукчаки «йуловчи» булишинг мумкиндир.
Иуловчи эса эл булмайди, истаган бекатда тушиб
колаверади .
—Бу гапингиз кам тугри... Лекин... — Моргаш тaл-
мовсирагандай булиб, худди мекмонлардан нажот
истагандай уларга караб олди, — муктарам Хонгирей
аввaлги туплантида менга тож кийдиришни таклиф
килгaн эди.
—Канака тож! — Хамзатбей шундай деб урнидан
туриб кетди. - Сенинг бу пук кaллангга кайси акмок
тож кийдиради? Тож кийиш учун кеч булмаса бир-
икки марта камокда утириш керак. Умрида угирлик
.,
килмаган одамни тождор 9грилар каторига ким ку-
шади?! Бу сенга компартиями, ариза берган кар
кандай довдирни кабул килаверадиган !
Унинг газабдан лаблари титрай бошлаганини кур-
ган угрилар «гапингиз маъкул», дегандай бош иргаб
., .,
куиишди.
Хамзатбей Зелихон- Академик, Байгилдин, якинда
Соликамскдаги камокда сирли равишда жон берган
Петка-Жавхар ва яна Монгол каби угрилар каторида
бу оламнинг «муйсафид»ларидан санaларди. Хон-
гирей сингари нисбатан ёшрок уfрилар билан бу
«муйсафид»лар орасидаги фарк факат ёшда эмас, уз
79
оламларида Карор т•опган конунларга булган муно-
сабатда ха м мавжуд эди. Хамзатбей ва унинг тараф-
дорлариSг'ол<<мининг
грилар КонунларигаSг'згартириш
киритишга мутлако карши эдилар. Бу сокада зе-
лихон, айникса, кагтиккул эди. Хамзатбей кандай
масaлага дуч келса, унга суянарди. Академикнинг
улимидан сунг Петка-Жавкар бу оламни кулда тутиб
турган эди. Олтмиiп йиллик умрининг кирк йилини
турмада утказган бу чунтаккесар укридан Хонгирей
кам Кайикиб турарди. Байгилдин табиати юмшок
булгани учун маслакат бериш билан чекланарди.
Конунларнинг дахлсизлигини кимоя килишда бушлик
Киларди. Тождор угриларнинг мукаддас конунларидан
бири — уйланмасл ик, оила курмаслик, фарзанд
курмаслик тaлабларига буйсунмасликни Хамзатбей
Худога
., Карши жанг килиш билан баробар курарди.
Утган йилги туплантида «угрининг уйланиши мум-
кинмас», деган Кону чга содик колган колда «фарзанд
куриши мумкин» д^ган изохнинг кабул этилишига
y чидолмай, Хонги ейни Какорат килмаган булса-
.,
да, шунга якин гапларни аитишдан тап тортмаганди.
Купчиликни ташкиг. этмаган бу йилги туплантида
узларини «ишбилармон тадбиркор» деб атовчи одам-
лар билан Камкорл:4к килишга ижозат ., этилишини
Кам конунни бузиш ,^еб кисоблади. Уша одамларнинг
оладиган фойдадан }'н фоиз тулаб туришлари эвазига
угрилар Кимоясида Егулишларини Хамзатбей угрилар
оламига иснод деб 5илди. Туплантиларда y ёшлар
даврасида ёлгизлик килиб колаётганди. Ёшлар унинг
ужарлигини карилик инжикпиги деб билиб, гаплари-
ни мaлол олишса -д а , ёшини, угрилар
оламидаги хиз-
матлари ва мавкеин^'i курмат килиб, чора куришдан
., .,
узларини тииишарди .

Xap бир сокада км кекса авлод билан ёшлар ора-


сида доимий келишлiовчилик мавжуд булади. Кат-
та авлод каётдаги узгаришларни дарров тан ona
колмайди, ёшлар таттаб Килаётган янгиликларнинг
80
жали мавриди келмади, деб каршилик килишади.
I{ирк-эллик йил мукаддам, урушдан олдинги каёт
такозоси билан вужудга келган угрилар оламининг
конунлари эскириши мумкинлигини Хамзатбей та-
саввур кам кила олмасди. Y «агар зарур булиб колса
динимни 9згартиришим мумкин, 9грилар
лекин кону-
нини
., узгаришига йул куймайман», деб очик айтарди.
Угирлик килиш усуллари узгаргани, изни устaлик би-
лан ёпиш макорати ошганини тан оларди, милиция-
нинг иш услуби кам энди узгача эканини биларди -ю,
конунларнинг эскириши мумкинлигини, ислокга мук-
тож булиб колишини эса рад этаверарди. Охирги туп-
лантида Моргашга тож кийдириш масaласининг кун
тартибига куйилиши кам Хамзатбейнинг нaзарида
конунларга юзсизларча камла килишнинг бир кури-
ниши эди.
Моргаш унинг козир газаб билан айтган гаплари-
.,
дан ранжимагандаи
., босик окангда деди:
—Утган сафар кам шундай деган эдингиз. Мен сиз-
., ...
дай азиз инсонларнинг ёнидан
нидан теппа-тенг
жои олишга
даъвогар эмасман. Бу таклиф менинг илтимосимсиз,
Хонгирейнинг шахсий ташаббуси билан айтилув-
ди. Мен угриларга холис хизмат килганидан кувониб
юрувчи бир хокисор одамман.
—К а, билар экансан, хизматингни индамай килиб
юравер. Хонгирей сени ахлатлардан арзонгаровга со-
тиб олган эди. Иззатингни шунга караб билавер.
—Men иззаттaлаб эмасман. Кyчада колган кунла-
римни унутганим йук. Хонгирей мени одам килди,
десам унинг хизматини камситган буламан. Хонги-
рей мени уликларнинг кироли килди. К а, «уликлар
кироли!» Хамзатбей ога, бу унвонни менга узингиз
берган эдингиз, эсингиздами? Хонгирей княз эди,
тирикларнинг кироли эди! Мен эсам уликларнинг
.,
кироли блганимдан фахрланаман.
—Tan олганинг яхши. Хонгирейнинг ёрдами билан
сен уликлар оламига эга чикдинг. Тукриси, сенга баъ-
81
зан койил коламан. IIойтахтдаги барча уликхоналарни
бу кадар тез муддагда кулга олишингга тан бериш
керак. Яна тан берадиган бир масaла бор: каммамиз
эртами-кечми уликх энангга мекмон буламиз. Тирик-
лигимизда аламингн i ололмасанг, улигимизни хорлаб
хумордан чикарсан.
—Ундай деманг, Хамзатбей ofa! Яна шайтонлар
«омийн» деб юбориiпмасин -a! Худо сакласин сизлар-
ни, уликхонага сираям ишларингиз тушмасин. Энди...
кискарок айтадиган булсам, Хонгирей мени яхши
курарди. Ие, нималар деяпман, «яхши курарди», эмас,
яхши куради !
— Яхши куриши тугри, — деди Хамзатбей муроса
окангига кучиб.
—Х а, ана, узингиз тасдиклаяпсиз: Хонгирей яхши
кради, лекин сиз нЕ:гадир мени ёктирмайсиз. Бу кам
каки катм и ?
— Нега ажабланасан? Дунё узи шунака ярaлган:
.,
кимдир сени яхши куради, кимнингдир эса сени
курарга кузи йук. M ен сени яхши куриш учун яшаб
юрганим йук. Яшанjдан менинг максадим бошка.
Мен сени ёмон курсам кам яшаб юраверасан. Лекин
мен угрилар оламиг бир дакика беэътибор колсам,
каммамиз хароб буламиз.
— Бу гапингиз ,ам тугри. Менам кимларнидир
ёктирмайман. Менга энг маъкули - у лик одамлар.
—Хаддингдан ошь4а, огзингни юм, дайди!
Хамзатбей шунд2 й деб беихтиёр равишда кулини
каволатди. Моргаш якинрогида турганида тарсаки
уриб юборишдан кайтмаган буларди. Моргаш унинг
газабланганини сезмагандай осойишталик билан гапи-
ни давом эттирди:
—Хонгирей сафарга кетмасидан олдин иккаламиз
ака-ука тутиниб, дил gан сукбатлашиб бир ишни режа
килган эдик. Хонгирей тириклар сaлтанати билан
уликлар кироллигинv: бирлаштирмокчи эди.
Бу гоя Хамзатбей учун янгилик эмасди. Кундан-
кун кучайиб бораётг ан Моргашни жиловини тортиб
82
туришни унинг узи Хонгирейдан тaлаб килган эди.
Хонгирейнинг Моргашга тож кийдириб, угрилар ола-
мидаги эътиборли зотлар каторига тортишдан максaди
ха м my эди. Моргашга тож кийдирилиши озгина муд-
дат ижобий самара бериши мумкин, яъни y бир йилми
ё икки йилми олий зотлар курматини сакпаб юриши
эктимоли бор эди. Кейин эса кутура бошларди. Ит
кутурса биринчи гaлда эгасини копишини Хонгирей
биларди. Лекин ит кутуриш арафасида отиб ташла-
нади, деб кисобларди. Жамзатбей Моргашнинг бир-
лашиш какидаги гапини энди эшитиб таажжубланган
.,
кишидаи чимирилди:
—Яхши-ку! демак, бирлашгач, сен подшок, Хонги-
рей эса содик вазиринг булармиди?
—Нима деяпсиз? Хонгирейнинг кандай аклли эка-
нини каммангиз мендан яхширок биласиз. Подшох,лик
тугул, мен вaзирликка кам арзимайман. Мен Хон-
гирейнпнг вафодор ити эдим, улгунимча кам шун-
дай булиб коламан. Факат... Хонгирей сафардaлиги
вактида юзага чикадиган масaлaларни кал этишдa
иккaла киролликни бирлаштириб туришни хох,лаган
эдим. карасам, Хонгирей сафарга кетганидан
., кейин
бир-икки муаммолар пайдо булибди. Уйлай-уйлай,
Хонгирейнинг режасини амaлга оширдим. Байгиль-
дин огамизга маслакат солган эдим, маъкуллади.
Хонгирейнинг сaлтанатига бир-икки кузларнинг ола
караётгани менга ёкмай колди. Бирлашишдан мак-
сад уша кузларни уйиб олиш. Ахир биз каммамиз
биродарлармиз-ку? Бугун кайси бир канжик Хонги-
рейнинг сaлтанатига панжа урса, эртага сизга караб
акиллашдан тоймайди. Мен уларнинг панжaларини
синдираман, акиллайдиган тилларини кесиб оламан.
Ана шунда каммаларимизнинг уйларимиз осойишта-
лик рокатидан бакраманд булади. Айтмокчи, Хонги-
рей сафарга кетмасидан олдин уч-тртта тобут ясат-
тиришимни буюрган эди. Тобутда кимлар ётишини
.,
кам аитган, бизнинг ишимизда то утлар узок вакт
83
69ш ётиши мумкин эмас. Бунинг учун менга сизлар-
нинг ёрдамларингиз шарт эмас. Энг мукими сиз азиз-
лар, айникса, сиз муктарам Хамзатбей устоз - менга
калакит бермасалари нгиз бас. Бирдан-бир илтимосим
.,
шу, устоз, мени яхшii куришингиз мутлако шарт эмас,
ф акат йигитларингидан бирортаси оёгимиз орасида
уралашиб колмасин. Билмасдан босиб олсак, сиз айб-
ламасангиз кам узим куйиб адо буламан.
— кичкиригинг оламни бузадиган-ку, a, жужахуроз!
Сен аввaл тобутларингга эгaларини жойлагин-да, ке-
йин ногора кок! Мен iнг бошка гапим йук!
Хамзатбей шу гапларни асабий тарзда айтиб,
бошкаларга «хайр» дегандай бир-бир бургуткараш
килиб чиккач, эшик томон юрди.

«Жужахуроз» дЕ:йилиши кечириш кийин бул-


какорат санaлса -да, Моргаш индамади. Уйгон- ган
ган газабини зака Г ^ли илжайиш билан жиловла-
ди. Бу закарли ил жайиш чодири остида адоват
тугилганини биров билди, биров билмади. Зиммасига
Хамзатбейнинг уругини куритиш вазифаси юклан-
ган бу адоват
., шу );акорат айтилмаса кам барибир
тугиларди. Уз карак атлари, уз талаблари ва даъво-
лари билан угрилар олами даколигига тaлабгорлик
килаётган Хамзатбей русларнинг «узганинг чанасига
утирма», деган маколини унутаётганди. Тугри, унинг
ёши бошкаларникиn. нисбатан улугрок эди, угрилар
оламида эътибори юКори эди. Бирок, кар бири узини
Худо деб кисобловчv: бу оламга катталик килиш учун
эътиборнинг узи кифоя килмасди. Бу мартабага шу
Зелихон эришмоги мумкин эди. Лекин y тудалашиб
юришни ёктирмасдп. Академикдан кейин Петка-
Жавкарнинг сузи к ескир эди. Буларнинг олдида
Камзатбей ким булибди? Орада кофказликларга хос
кексaларни иззатлаш одати булмаса, узини катта ола-
ётган бу одамни слав iнлар янчиб ташлашади.
84
Хамзатбейнинг изидан бошкалар кам туриш-
ди. куполлик килмай, тавозелик билан хайрлашган
ffлсалар-да, уларнинг кузларидан «Хонгирейнинг
., .,
урнида сени куришни истамас эдик», деган маъ-
нони укиш мумкин эди. Агар бу фикрни тилларига
чикаришса-ю, улардан «Хуш, кимни куришни истар-
диларинг?» деб суралса, жавоб бермай елка кисиб
куйишлари аник эди. Моргаш буни зиёфатга чорлама-
сидан олдин кам биларди. Буларга колса, Хонгирей-
нинг кеч ким эгaлламаса -ю, салтанатини 9заро
9рнини
булиб-булиб олишса.
Мекмонлар кетишгач, Моргаш турдаги буш уринга
утирди. Байгилдин унинг унг томонидан, Маматбей
эса can куйирокдан жой олди. Моргаш арок куйиб
куйилган кадакни кулга олди-да, бир кутаришда
бушатди. Байгилдин билан Маматбей кам ичишди.
Икковининг карашларида кам «энди нима килдик?»
деган хавотир сезилмасди. Улар кам янги хожалари
каби туплантининг шундай якун топишини олдиндан
билгандай хотиржам эдилар.
— Байгилдин, — деди Моргаш бир неча нафаслик
сукутдан кейин, — мен уларнинг маслакатига муктож
булиб чакиртирмаган эдим. Ниятимни маълум килиб
куйишим шарт эди, шунинг узи уларга етарли. Бит-
та кaллага битта маслакатчи етарли. Хонгирей сени
курмат киларди. Менам курмат киламан. Менга
маслакат., бераётганингда угри эмаслигим эсингда
турсин. Угриларингнинг конун-понунларини сарик
чакага олмайман. Тожини кийишга кузим учиб тур-
гани кам йук. Уришгиси келганлари билан уриша-
ман. Маматбей, Хонгирей сени яхши курарди. Пол-
шага корадори етиб бормагани учун сени улдириши
керак эди. Мен сенга атаб тобут кам ясатиб куйган
эдим. «Hera улдиртирмади?» деб куп уйладим. Энди
билсам, узининг улимини сезиб, сени карздор килиб
куйган
., экан. Энди бу карзингни менга тулайсан. Сен
Урта Осиёни яхши биласан. Y бизники булиши керак.
85
Энди хато килсанг, нима булишингни узинг биласан.
Сенинг тобутингни алокида мекр билан ясаггирган
эдим. Бировга бериб юборганимча йук.
Унинг ахди мукс кама тaлаб этилмасди. Шу боиc
маслакатгуй кам, итОаткор кам эътирозга огиз жуфт-
лашмади.
Моргашнинг суздан амaлга утиши оpасидаги ма-
софа жуда киска эканлиги эртасигаёк маълум булди.
Хонгирейнинг улимМ какида гaзетага хабар берган
мухбирнинг лиги кжатхонадан топилгач, бу оламга
алокадор одамлар Мoргашнинг иш бошлаганини анг-
лашди. Мухбирнинг жасади пойтахтнинг кок марка-
зи - Ленин мавзолейи рупарасида жойлашган катта
.,
дуконга кираверишд<<ги пуллик хожатхонадан топил-
гани тасодиф эмасди. Мухбирнинг огзига уша газе -

та тикиб куйилгани г:иманинг эвазига улим топганига


ишора эди.
Баъзи жаллодларга одамнинг дупписини олиб ке-
.,
лиш топширилса, юксак санъатини намойиш этиш
ниятида уша одамнинг бошини кам кесиб келаркан.
Бу замонда ундай жллодлар колмаган булса -да, шу
зайлда иш курувчи
., мухбирларнинг уруги купайиб
кетган эди. Укувчиг. арининг диккатини жaлб этиш
учун акл бовар килмас бемаъниликларни кам тукиб
ёзадиган булиб колишганди. Хонгирей аслида
кожатхонада чаваклаб- ташланмаган, балки каммомдан
чикаётганида улдир:ллган эди. Жиноят оламида юк-
сак мартабага эга б " одамнинг хорлик билан улим
топганини бурттирииl ниятида мухбир «кожатхонада
чаваклаб улдирилди», деб ёзган, бу ёлгони учун жазо
каялламаслигини хаёлига кам келтирмаганди.
Одамлар доимиР равишда покланиб туришга
эктиёжлари
.,
булгани с;абабли каммомни уйлаб топиш-
ган. Иигир манчи ас f нинг то сунгги чорагига кадар
каммомнинг вазифасн биттагина эди. «Неча минг йил-
лар мобайнида яшаган одамлар содда булишган экан-
ми, хаммомда ювин лшдан ташкари кайф сафо ха м
-

86
килиш мумкинлигини билишмаган», дейилса, авом-
..
га мулжaлланганлари нaзарда тутиладиким, подшоку
боёнлар саройи, касридаги каммомлар назардан со-
китдир.
Масковдайин дабдабaли шакардаги дабдабaли
.,
уйларда покланиш учун камма шароит мавжудли-
гига карамай, каммомларга булган эктиёж сусайма-
ди. «Красная пресня» дакасидаги машкур рус X ам-
момларининг асл вазифaларига кам узгартиришлар
киритилди. Хаммомнинг буfхонасида чумилгиси
келган ишчими ё профессорми бу жойга келишни
орзу килмай, уйидаги душхонада бошидан илик сув
куйиб ювиниб олишга одатланган. Туркларга алока-
си булмагани колда «Турк каммоми» деб номланув-
чи каммом Хонгирейнинг ихтиёрида эди. Бунга ке-
лувчиларнинг максади сувда чумилиш эмас, таъбир
жоиз булса, гунох,лар балчигига янада баттар булга-
ниб кетиш эди. Бу ерда акл бовар килмас мураккаб
масaлaлар кам бир зумда кал килиб ташланарди.
Хаммомнинг эшигидан маркамат истаб кириб кел-
ган икки дустнинг бири ложувард ковузчада нозанин-
лар куршовида чумилиб рокатланиши, иккинчиси эса
Моргашнинг уликхонасини четлаб утиб гурга кириши
кам мумкин эди. Ховузда маишат килган ша бирин-
чи одам кетар вактида «менинг ёнимда дустим бор
эди-ку?» деб сураб утирмасди.
Кимнингдир яшаш ёки яшамаслиги, яна кимнинг-
дир иши юришиши ёки юришмаслиги кал килингач,
албатта дам кам олинарди. «Дам олиш» ёш ноза-
нинлар иштирокидаги маишат билaн якунини то-
парди. Асадбек Хонгирейнинг узига хос мана шун-
дай «кабулхонаси» борлигини, катта-кичик амaлдор-
ларнинг кам «хизмат юзасидан» келиб туришларини
эшитган, аммо узи келиб курмаган эди. Катта-кичик
.,
амaлдорлар аирим зарур кужжатларга шу каммомда
имзо чекишгач, шунга яраша мукофотларини олар-
дилар. Мансабдорлар Хонгирейнинг «Интурист» мек-
87
v
монхонасидаги шоона идорасига киришдан чучир-
дилар. Оркaларидан куфялар кузатиб юришган булса,
бaлога учраб колишдан кайикармидилар ё нафслари-
га банди булиб, гунок ишга кул уришгач, шу ернинг
узидаёк покланиб чпкиб кетишни хаёл килармидилар,
Худо билади. ЭктиN:ол, уларнинг нaзарларида сув кар
.,
кандаи гунокни ювс керак -да.
Хаммомда доимнй булмаса-да, вакти-вакти билан
киморбозлар катга уйинларга тупланиб туришарди.
Сулико кам куп кЕ:лган, бир марта чунтагидаги бо-
рини ташлаб, кейингиларида тукилганини тулдириб
олганди. Тикилган п ул ярим миллиондан ошган пайт-
ларда атpофни улик укунат коплаб оларди. Биров кам
молини, кам жонини юткизиб, такдирга тан берарди,
яна биров кулогига щдар карзга ботиб, бу ташвишдан
кандай кутулишни '^йлаб коларди. Юткизганларнинг
кайгуси тyшунарли. Лекин ютганлар кам ташвиш би-
лан таркардилар. Y.r.:ap ташкарида узларини нима ку-
таётганини билмасдилар. Ютганлар тaланган кунла-
ри « ё укаси Иликога ё бошка угрилар тудасига маъ-
лум килиб куйган», деб Суликодан гумонсирашарди.
Yнинг улимига айнан шу гумон сабаб булганди. кайси
аламзада киморбоз i:имни ёллаганини Хонгирей бил-
майди. Лекин Илико шубкаланаётган одамлар орасида
узининг номи борли:,ини тахмин килади. Катта ишлар
орзусида канот ёзаЁтган дамларда Иликонинг узига
душман булиб коли шини сира истамасди. Бу оилага
кадрдон булган Асад бекка тугридан-тугри ташланмай,
«патларини» киши билмас тарзда юлишига сабаб кам
шу эди .

Моргашнинг Хопгирей билан ака-ука тутингани,


уликлар ва тириклаfi кироллигини бирлаштириш ма-
сaласи каммомда кал килингани какидаги гапи лоф
эмас, какикат. Сунгги учрашув чиндан X ам каммомда
булиб утган эди.
88
Момакaлдирокrпи тонг Москва ах,ли учун ажаб-
товур янгилик эмас. Хонгирей эртaлаб осмон гумбу-
ридан уйгонганида ажабланмади. Урнидан туришга
эриниб, чаи томонига угирилди. Юрагига нимадир
ботиб, нафаси кайтди. Ётолмай, каддини кутарди. Ке-
йинги пайтларда бундай аквол такрорланиб турарди.
зини врачга курсатганида тунги маишатлар вактини У
кискартириши лозимлиги какида маслакат олди.
Врачлар кам баъзан нодонлик килишади -да: маишат
кишига лаззат бераётган дакикаларда эртaлаб юраги
безовта булишини ким уйлар экан?
Хонгирей бу кунги юрак безовтaлигини кам тун-
ги маишат сабабидан деб билди. Бундан кейин бу
.,
эмас, лакадда ётажагини,
етажагини, момакaлдирокли
тонг суруридан энди бакра олмаслигини юраги кис
килган эди, акли сезмади.
Туришга эриниб ётганида Томскдан Бaлабуха
кунгирок килиб, кол-аквол суради. Кейинги кафтада
... ..
нишонланиши мулжалланаетган тугилган кунига так-
лиф этди. «Сендай улуг княз дастурхоним турида
утирса, мен учун шараф. Шу зиёфат баконасида
итгифоклигимизни мустаккамлаб оламиз», деди.
Узи Томскда яшаса кам, Москва атрофидаги славян
тудaларига сузи утадиган Бaлабуха аввaллари кам
Хонгирейга кунгирок килиб тypарди. Москва ва унинг
атpофларига кукмронлик килувчи I{офказ гуруктари
билан Славян гурух,лари орасида келишмовчилик
чиккудай булса, aлбатта Бaлабуха арaлашарди. Крас-
ноярда гойиб булган Козловнинг Бaлабуха каноти
остига келишини Хонгирей тахмин килган, лекин изи-
ни топа олмаётган эди. Агар такмини тугри чикса,
Бaлабуханинг aлбатта богланишига ишонарди. Тонг-
ги кунгирок унга шу хушхабарни еткaзгандай булди.
«Демак, Козёл Томскда, демак, унинг такдири Бaла-
буханинг зиёфатига кадар ша ерда к ал килиниши ке-
рак», деб уйлади.
Одати буйича каммомга келганида кам хаёли шу
9й билан банд булди.
89
Уни Моргаш кутиб олиб, хос хонага бошлади.
Хожасининг кайфи gтсиз эканини сезиб, ахвол ру-
киятидаги у згариш абабини аникламокчи булгандай
уйчан кузларига бокди. Хонгирей буни сезиб, пешо-
насини тириштирдv:. «Менга бунака тикилма», деб
гулдираганича диванга чукди. Сунг «Наполеон»дан
куй», деб буюрди. Тулдирилган кадакни бир кута-
ришда бушатиб, M оргаш узатган газакка карамай,
лабини билагига аргди. «Хужайин, нима булди, ай-
тинг, дардингизни олай», дегиси келса кам Моргаш
жим утиришга мажбур эди. дарди булса, айтишни ло-
зим курса хожасинv:нг узи гапиради. Ундан сурашга
бу атрофда факат Б;iйгилдин какли. Бирок, одамнинг
кузларига караб, ич идаги дардни сезиш кобилиятига
эга Байгилдин бу кукукидан деярли фойдаланмайди.
Y кам шогирдининг гап бошлашини сабр билан кута-
ди. Байгилдиндай одам кутганида Моргаш бетокатлик
килсинми? Никоят, Хонгирей тилга кирди. Аъёнига
айёрона бокиб, деди:

— Моргаш, Моск 3адаги уликхоналар сенга камлик


килмаяптими?
Кутилмаган бу саволдан максад нима экани-
ни англаёлмаган М^ргаш жавоб урнига елка кисиб
., ., .,
куиишни маъкул ку^ди.
— Бошка шакарлардаги уликхоналарни кул остинг-
га олишга нима учуF: уринмайсан? Нега бунча лaллая-
сан?!
—кайси шакарни айтяпсиз?
—Масaлан... Тоiiскни. Y ердаги уликларнинг
хужайини ким, билас;анми? .
—Биламан. Сигизмунд деган гиёхванд бола. Ёш-
лигида тош кутариЕ юрарди. Россия биринчилигида
бронзадан
.,
нарига утолмаган.
—Уша наркомангa кучинг етмайдими?
—Етади.
—Етса нимани кугиб юрибсан?
—I{ачон тинчита^:?
90
—Кеча тинчитишинг керак эди. Э, ландавур ! .. —
Хонгирей шундай деб сукинди-да, жим колди. Сунг
яна бир нохуш вокеани эсладими, сукишни давом эт-
тирди. газаб олови шу сукишлар билан чикиб, оташ
босилгач, яна суради: — Уша наркоманнинг Бaлабуха
билан aлокаси канака, биласанми?
—Чурраси тyшиб, хор булиб юрганида Бaлабуха
,.
уни одам килган, дейишади.
—Бaлабуха одам килган булса, унга тишинг тиши
осонмас. Катта кетма. Сен... ёмон бола эмассан-ку, ле-
кин битта айбинг бор, биласанми?
—Айбим куп, тан оламан, — деди Моргаш улимга
кукм килинаётган гуноккор киёфасида. Унинг бу ту-
ришини куриб, Хонгирей истекзо билан кулимсиради.
—Айбинг куплиги кеч кимга сир эмас. Ж ар бир
айбинг учун улимга кукм килинсанг биласанми,
нима булади? Кунда икки марта сени отиб улдириб,
яна икки марта тирилтириш керак. Айбинг тамом
булгунича Худонинг кам силласи куриб кетади.
Бунака гапни фариштадай покиза, гуноксиз одам
айтса ярашарди. Моргаш кар куни икки марта тирил-
тирилиб, икки марта улдирилса, Хонгирей кар соатда
шундай жaзога лойик курилиши керaк эди. Моргаш
кязил тарикасида булса кам шундай дегиси келарди,
лекин бу казили эвазига кандай мукофот олишини
яхши билгани учун «койил гапни айтдингиз!» деган-
дай жилмайиб куйишни маъкул кура колди. Хонгирей
эса давом этди:
—Майда-чуйда айбларинг учун Худо билан узинг
келишаверасан. Мен учун битта энг катга айбинг бор:
угри эмассан! Мен мана шундан афсусланаман. Угри
булмаганинг учун кaлланг яхши ишламайди, доим
кaлта уйлайсан. Агар угри булиб камокхона ягирини
ялаганингда атрофга кузларингни катта-катта очиб
карардинг. Бизга даф килиши мумкин булган энг кич-
.,
кина, энг зарaрсиз хасни кам кура олардинг.
—Менинг камaлишим кечам мумкинмас, — деди
Моргаш казил окангида.
91
—Нега энди? ОрКангда ой куринганми?
—Агар бир йилга камалсам кам, чикканимда бу
атрофии сутак болалар босиб кетган
^ булади.
—Бу гапингда жон бор. «Угри камокда утириши
керак», деган конун каётга тугри келмай колди. Мен
.,
охирги марта камокдан чикканимда кучаларнинг эга-
лари мишики бола.lар эди. Уларнинг гердайган гар-
данларини буккунилнча онамни курай дегандим.
Хонгирей тугри айтди. «Кучага мен хужайинман»
деб керилиб юрганларнинг бурнини ерга ишкаши
осон булмаганди. Бу «хужайин»лардан унинг гапини
кулогига олиб, йуригига юргани одам булди, эгилиш-
ни истамагани куча нинг унутилган тарихига сингиб
кетди.
Моргаш бу тарпхни озми-купми эшитгани учун
«ушанда сизга чиндан кам кийин булган, бечорагина
хужайиним», деганай маъюс кузларини унга кадаб
тураверди. Хонгирей «куй» деган маънода кадакга
ишора килди. Моргаш бу амрни дарров бажарди.
Хонгирей куйдирицiга куйдирди -ю, ичишга шошил-
мади. кадакни чирокка тутиб, коньяк тaркибини тек-
ширгандай булди. S'нииг бу килиfидан Моргашнинг
юраги пича ковлик,г;и: агар коньякда зарра кадар ни-
мадир булса унинг iиури курийди. Моргашнинг хаво-
тири ортикча эди. X ^нгирей коньякни чирокка
., тутиб,
унинг тиниклигига мах,лиё булаётганди. Уз ишидан
.,
кониккач, икки куг.лам ичи , колганини Моргашга
узатди. Моргаш кад,акни эктиётлик билан олиб кур-
си устига куймокчп эди «Ичиб куй!» деган амрни
эшитди -ю, уша нафаснинг узидаёк буйрукни адо этди-
да, бу лутфдан накадар кувонганини билдириш учун
хожасига миннатдор кузлари билан бокди.
—Агар коньяк закарланган булса, иккaламиз ба-
равар уламиз, — дед Хонгирей уткир нигокини унга
кадаб.
Бу ran казилми ё чинми эканини билмаган Моргаш
довдираб колди. Хазил деса, хожаси газаб билан тики-
92
либ турибди. Чин деса, бу ерда гумонга сабаб булувчи
хавотирли каракатнинг узи булиши мумкин эмас.
Хонгирейнинг чигириfидан утган хизматчиларнинг
барчаси содик куллар каби эдилар. Хонгирей Моргаш-
га тикилиб
., карай-карай охири кулиб юборди: .,
—Улимдан шунчaлик куркасанми, э сутак! Улик-
ларнинг ичида юравериб без булиб кетишинг керaк
эди .
—Мен узимдан эмас... — Моргаш хожаси учун жон
ф пдо килишга кам тайёр эканини изкор этмокчи эди,
Хонгирей гапини узди:
— Мендан хавотирландингми? Хавотирланганингда
аввaл 9зииг
ичардинг.
Бир марта шундай килганида Моргаш нафси
бузукликда айбланиб, бaлога колган эди. Кунгли хира
булиб турган Хонгирейга бугун иссик кам, совук кам
ёкмаслигини англаган Моргаш айбдор бола сингари
буйнини кисиб тyраверди.
—Чук, — деди Хонгирей рупарадаги юмшок стулни
курсатиб. Моргаш лозим пайтда сапчиб туришга шай
колда булиш учун, омонатгина утирди.
— Эртaлаб
., Бaлабуха кунгирок килиб, мекмонга
айтди. Уши киркка бориб колибди, y шохи йук
кукизнинг. Кирк йиллик умр битта кукизга куплик
килмайдими?
—Жуда куп, — деди Моргаш кулимсираб.
—Кирк йил яшаш, нима дегани биласанми? Бил-
майсан. Бу каётда кирк йил азоб чекиш дегани.
Унинг бунчaлик aзоб чекишига мен айбдорман. Бу
азоблардан кутулишига олдинрок ёрдам беришим
мумкин эди. Нега пайсaлга солдим? Мекрибонлик
килдимми? Ка... мекрибонликнинг кам ёмон томон-
лари бор. Энди... яна беш йилми ё ун йилми азоб че-
кишига йул куймаслигим керак. Унгача тугилган
кунини койилмаком килиб утказиб олсин, a? Эрта-
лабдан бери «нима совга килсам экан?» деб бошим
котяпти. Хиндистондан она -бола фил олиб келти-
93
раймикин? Тепасига жавкару ёкут кадaлган гиламча
ташласам,^ a? Шунака совгага арзийдими узи? Арзи-
майди! Уша филнинг тезагига кам арзимайди. Крас-
ноярлик Козёл нима булди? Балабуха билан калин
ошна эканидан хабаринг борми? Сенлар Козёлнинг
изини йукотдиларинг... — Козловни кидириш ишла-
рига арaлашмаган Моргаш тукматдан узини кимоя
килишни кам уйламай индамасдан утираверди. Хон-
гирей эса гап окангини узгартирмай давом этди: — Y
каромини менУзим топдим. Аклим билан топдим! Ба-
лабуха Томскда Козёлни тиззасига олиб, бошини си-
лаб утирибди. TyFunran кунига силаётган уша бош-
ни совга киламан. A, нима дединг? Бунака алламбало
совгани тушида кам курмаган. караб турасан, сенинг
кулингга келгунича жиннихонага тушиб чикади. Агар
менинг ёнимда юраман, десанг, доимо кaллангни иш-
лат. К ар ишдан лаззат олишни урган. Шаргга отиб ке-
тишни кучадаги кар канака акмок кам бажараверади.
Гап улдиришда эмас, гап рокатланишда! кани, куй.
Моргаш кадакга коньяк куйгач, узатишни кам, ав-
вaл тотиб куришни кам билолмай гарангсиди. Сунг
таваккaл килиб, лабига олиб борган эди, хожасининг
какрли овозини эшитди:
—Нима, мен сенинг саркитингни ичаманми?
Моргаш кулидаги кадакни шошилганича курси
устига куйди -да, 69ш кадакни коняк билан тулдириб,
узатди. Бу сафар Хонгирей чукиштириб ичди.
— Асадбекнинг кузларида ёш куриб канчaлик
рокатланганимни сен билмайсан. Men унинг X aм жин -

нихонага тушишини кутган эдим. дийдаси каггик


экан энаfарнинг. Аслида иккaла углини гумдон
килишимиз керак эди. Яна мекрибонлигим панд бе-
риб, рохатим яримта булди. Бу хатони тузатиш кийин
эмас. Якинда рокатим бутун булади. Men битта като
килдим: Жайдарни улдирмаслигим керак эди. Асад-
бекни факат уша акмок янчиши мумкин эди. Жам-
шидга ишонганим чаток булди.
94
— Ишончни окламаса, менга беринг уни.
.,
—И$ - к, сенинг кулингга тушишига кали вакт бор.
Уни менга Академикнинг узи тавсия этган. Устозим
одам танлашни биларди. Жамшид хиёнат килмайди.
Факат... fурлиги бор. Шу кунларда Асадбек билан
олишишга кучи етмайди шекилли. Шунинг учун уни
мен сенга бермайман, сени унга бераман. Асадбекни
гумдон килишда Маматбей кам иш беролмаса керак.
Эсингда турсин: зарур булиб колган пайтда бу ишни
., .,
узинг кулга оласан.
Хонгирей бу онда келажак режaларини баён
килаётгандай эди. Бир неча соатдан сунг режанинг
васиятга айланишини буларнинг иккови кам билмас
эди.
Хизматчи йигитлардан бири эшикни кия очиб,
Хамзатбей келганини айтди. Хонгирей бу ташрифдан
норози булса кам, уни худди кутилган азиз мекмондай
карши олди. Хамзатбей утиргач, дастурхон тузаш
и игитни изига каитарди -да,
учун кирган хизматчи йигитни
«шошиб турибман», деб изок берди. «Шошиб туриб-
ман»нинг тагида «зарур гапим бор», деган маъно
кам яширин эди. Моргаш буни англаб, хизматчи йи-
гитга эргашмокчи эди, Хонгирей куз караши билан
«утиравер», деб амр килди. Тождорлар билан яккама-
якка гаплашишни ёктирувчи Хамзатбейга «дум» иш-
тирокида сукбатлашиш мaлол келса -да, мекмонлик
иззатига хилоф килмай, индамай ку я колди.
—Эшитдингми, Петка-Жавкарни улдиришибди, —
деб Моргашга бир караб олди.
Хонгирей бу нохуш хабарни бошкачарок тарзда
эшитган эди. Шу сабабли ажабланиб суради:
—Улдириб кетишибдими? Ким?
—Сенга «узини узи осди», дейишувмиди? Шун-
га ишондингми? Петка-Жавкарни Соликамскка жуна-
тишгандаёк кунглим бир бaло сезувди. «Оккуш»
Петка-Жавкар борадиган жой эмас.
Соликамскдаги камок лагерига ким ва нима учун
95
«Оккуш» деб ном берганини кеч ким билмайди. Балки
«Бу ерга келганлар узок яшамайди, тез орада жони
оккуш каби парвоз этади», деган маънода куйилгандир
бу ном. Хонгирейнинг узи y камок лагерида ётмаган -у
аммо довругни эшитган. Бир-бирига мукаббат билан
караб турган икки оккуш сурати байрок каби девори-
га илиниб турадиган бу лагерда инсоний мукаббат,
мекр деган фaзилатлар йук эди. Хукуматга ёкмаган
маккумлар купинча шу лагерга юбориларди. Бирон
акллирок одам топилса-да, бу камок лагери номини
узгартириб, «Оккуш» урнига «Кирасану чикмайсан»,
деб куйса мантикка муносиб иш килган буларди.
—Петка-Жавкар улиши шарт булгани учун уша
ёкка «этап» килинган. Унинг кукуматга ёмонлиги йук
эди. Чунтаккесар угридан кукумат куркмайди. Петка-
Жавкар узини осадиган акмокпардан кам эмас. Умри-
нинг кирк йилини камокда утказган калол угри эди y!
кайси бир канжикнинг бир тепкиси билан узини оса-
диганларнинг тоифаси бошка.
—Хукуматнинг чунтаккесар угридан куркмаслиги
тугри, — деди Хонгирей уйчан тарзда.
—Чайнaлмасдан очикрок гапир.
Жамзатбейнинг курслиги гашини келтирса -да, Хон-
гирей сир бой бермади. Фикрини очикрок баён этиш-
га кам шошилмади. Хонгирейнинг узок уйлаб сунг
гапирадиган тоифадан эмаслигини Хамзатбей жуда
яхши биларди. Зелихон- Академик унинг баъзи телба-
тескари гапларидан аччикпаниб, «кaлта уйлама!» деб
танбек берганларига бир неча марта узи гувок булган.
Хонгирейнинг козирги уйчан куриниши никоб экaни-
ни Хамзатбей сезмаса яна ким сезсин? Сезса -да, шо-
шилмади, токат билан кутди.
—Хукуматнинг чунтаккесар угридан куркмаслиги
тугри, — деб кайтарди Хонгирей, тусини узгартирмаган
колда, — лекин... y сиз учун оддий угри. Биз учун эса
тож гулига сузи утадиган юкори эътиборли угри.
Петка-Жавкарнинг уйи кам биз, оиласи кам биз,
96
болaлари -ю кариндошлари кам биз эдик. Барча унга
сузсиз буйсунарди. Y тож гулини истаган томонга бу-
риб юбориши мумкин эди. Хукумат эса буни биларди.
—Х а, яхши биларди, — деб бу фикрни кувватлади
Хамзатбей, — чунки ичимиздаги айрим канжиклар
кукуматни доимий равишда огох,лантириб тypарди.
Хукумат билан биздаги канжиклар тил бириктир-
., ., .,
ган пайт да калол угриларнинг улим топиши осонрок
булади. Петка-Жавкарни кукумат одамлари улдир-
мади, улдиришга шароит яратиб берди. Уни узи-
мизникилар улдирди. Петка-Жавкар охирги учрашув-
да менга бир сир айтган эди: Академикнинг улими
тукрисида унда етарли маълумот бор экан. Зелихон
Фаргонадаги турклар билан булган жанжaлни Москва
одамлари уюштирганини билгани учун улдирилган.
«Хукумат одамларига Академикни топишда ёрдам
берган узимизнинг канжикларни камокдан чикка-
нимдан кейин туплантида фош киламан», девди. Ака-
демик билан Петка-Жавкарнинг кисмати бир булди.
Хамзатбей бу янгилик кандай таъсир этар экан,
деган хаёлда Хонгирейга каттик тикилди. Хонгирей
эса тyсини узгартирмади, коши can учгандай булди-ю,
сир бой бермади:
—Менга кам айтган эди шу гапини, — деди босик
овозда.
—Айтган булса... Академик жонингни саклаб, сени
одам килган эди. Шу пайтгача нега котилини кидириб
топмадинг?
—кидиряпман, лекин бу менинг зиммамдаги касос,
шунинг учун сизга кисоб беришим шарт эмас.
— Академик сенинг устозинг эди. Петка-Жавкар
билан менга эса ардокли дус т эди. Биз дустнинг
кадрини унyтмаймиз. Сендака ёшлар бизнинг иши-
мизда дустлик булмайди, деб вaлдирайверасанлар.
Биз калол угрилигимизни унутганимиз йук. Дустни
кам эсдан чикармаймиз. Бугyн Пермга кетяпман. Эрта
ё индин жасадини олиб келиб, кумамиз. Men билан
4 - Шайтанат, 5 -к. 97
бирга бормаслигинг аник. Лекин кумишга тайёргар-
лик куриб куй. Маросим олий макомда булсин. Петка-
Жавкар славянлардан булса хам, бизга якинлиги бор
эди. то олиб келиб куммагунимизча славянлар билан
нари-бери гап килиб юрма.
—Жасадини беришарканми, суриштирдингизми? Ё
одамларимни ишга солайми?
—Сен айтилган вaзифани бажар. Бу ёгини менга
куйиб бер. Битта улик топиб, Петканинг жасадига an
маштириш кулидан келмайдиган ландавурга айланиб
колганманми?!
Жамзатбей аxдини шу тарзда баён килгач,
шашт билан каддини ростлади. Хонгирей жойидан
кузголишни истамаса кам, узини узи мажбурлаб
урнидан туриб, мекмонни кузатди. Хамзатбейни ку-
затиб, жойига кайтгунича хаёли унинг кейинги гап-
лари билан банд булди. Хонгирей «Менга кам айт-
ган эди», деб ёлгон гапирди. Петка-Жавкар y билан
бу какда сира гаплашмаганди. Хонгирей Академик-
нинг улимига ким алокадор эканини яхши биларди,
., боис котилни кидиришнинг хожати кам йук эди.
шу
Угрилар орасида «у з оламинг акли кузурида ёлгон га-
пирма», деган конун мавжуд булса-да, Хонгирей бу
конунни бузишдан тап тортмади. Сири очилай.. деб
турган макалда кайси акмок ёлгон ишлатмайди? Елгон
ишлатиш бир масaла, бу ёлгонга бошкаларнинг ишо-
нишлари янада мукимрок масaла. Жозир Хамзатбей
унинг ёлгонларига ишондими ё йукми — Хонгирей-
га маълум эмас. Хонгирей бир нарсадан кадиксиради:
Хамзатбейнинг гапларида «Академикни кукумат
одамларига сен рупара килганингни Петка-Жавкар
билиб колгани учун уни кам йукотдинг», деган маъно
яширинмаганмиди?
Академикнинг улимида хизмати бор, бу гунокини
одамлардан яширгани билан, Худонинг качондир
жазо беришини кис килади. Лекин Петка-Жавкарнинг
улимига aлокаси йук. Хамзатбейга ухшаган «мияси
айниб колганлар»ни бунга кандай ишонтирсин?
98
Ишонтириш кийинми ё ... ишонмаганларни Пeтка-
Жавкарнинг изидан жунатиш осонрокми?..
Бу иккинчи навбатда ечиладиган масaла эди. Би-
ринчи гaлда Бaлабyxа билан Козловнинг такдири кал
этилиши шарт эди. Хамзатбей «славянлар билан нари-
бери гап килиб юрма», дегани билан бу ва.зифани
оркага суриш хатарни якинлаштиражагини Хонгирей
англаб турарди. Шу боис Хамзатбей билан хайрлаш-
гач, унинг гапларини чукур мулока.за килиб Утирмай,
., .,
узинииг асосий максадига кучди:
—Кечаги уйин кандай булди? — деб суради Мор-
гашдан.
—Кротнинг иши пачава, иштонигача ечиб олиш-
ди. Сулико улганидан кейин анча гердайиб, сувюкмас
булиб колган эди, яна пачаги чикди, - деди Моргаш.
—Сенга индамадими?
—Кечаси олдингизга бормокчи эди, тухтатдим.
- Жозир каерда?
— каерда буларди, сизни кyтиб аза тyтиб утирибди.
—Чакир.
Кеча уйин кизигандан кизиганини, Кротнинг кат-
тага тушганини эртaлаб эшитган Хонгирей унга мос
вaзифани тайин килиб куйган эди. Насаби Кротский
6улган Андрей исмли йигитча киморбозлар ола-
мига кириб келган пайтларда унга лакаб излаб бош
котиришга кожат булмаганди. Насабидаги карфларни
кискартириб «Крот» деб куя колишганди. Крот кимор-
ни жону дили ила яхши курса-да, кaллани ишлатиб
эмас, каяжон билан уйнагани учун омадсизликдан
кутyлиши кийин буларди. Юткизикни тулашга курби
етмай колганида Хонгирейнинг панокига кочарди.
Угрилар олами киморбозларни ёктирмаслигига кара-
май Хонгирей y каби омадсизларни каноти остига
олишдан чучимасди. Уларнинг карзини туларди -ю,
узларини бирон-бир бaлога рупара килиб, мушкул иш-
ларини бажартириб оларди-да, узининг жонини хатар-
дан, номини эса шубкалардан куткариб оларди.
99
Икки йил мукаддам айни шу каммомда Сулико-
га рупара келган Крот бор-йугини юткизиш камлик
килиб, устига-устак турт юз минг рубл карз булиб
колди. Агар йигирмата «Волга»си булганида бозор-
да пуллаб, белгиланган муддатда карзини тулай олар-
ди. Крот чакана одамлардан эмасди, узига яраша
тудаси, жиноят оламида эътибори кам бор эди. Лекин
кофказлик
., ака-укaларга тенг келолмаслигини билар-
ди. Утган йили Суликога эллик минг рубл., юткизганда,
бир амaллаб узилганди. Эндиги карз! .. Ушанда Хонги-
рей каршисида тиз чукканди. Бу оламда бир томон
тиз чукса келишмайдиган иш йук. Хонгирей унинг ил-
тижосини рад этмади. Крот эса бу карзни бир-икки
калтис ишдаги иштироки оркали узадиган булди.
Бу маркаматдан кунгли тулган Крот Москвада
анча эътиборли санaлган «Прага» ресторанида синг-
лисининг тугилган кунини нишонлаётган эди. Маи-
шат авжига чикканида унга икки бакувват эркак ва
бир аёл якинлашди. Крот уларни танирди: эркаклар-
нинг бири — огир вaзнли машкур боксчи Копитов,
иккинчиси махсус кисмнинг собик офицери, каратэ
усулларини мукаммaл билувчи Потапов эди. Крот
уларни танигани учун кам нима учун келишганла-
рини тахмин килди-ю, бирок, айрим кинофильмлар-
да курсатилгандек кочиб кетишга ёки бирон найранг
ишлатишга уринмади. Аксинча, дастурхонга лутфан
таклиф этди. Крот Копитовни Хонгирейнинг «Турк
каммом»ида бир-икки курганди. Потапов билан учра-
шуви эса узгачарок булганди. Бир йил аввaл «Сал
.,
тиковка» ресторани кожатхонасида нотанишйигитлар
игитлар
унинг нак бугзига туппонча тираб уттиз минг рубл
тaлаб килишганда Потапов уни куткариб колган эди.
Потаповнинг бундай калтис пайтда тусатдан пайдо
булиши тасодифмиди ёки атай уюштирилганмиди,
Крот аникпай олмади. Хонгирей юборган бу икки
элчининг вaзифаси хожaларининг гапини еткaзиш
эмас, балки карз эвазига буюриладиган вaзифанинг
100
бажарилишига Кротнинг ё розилигини, ё жонини
олиб кайтишлари шарт эди. Крот буйрукни кеч бир
мулоказасиз кабул этди. Чунки, гарчи киморбоз булса-
да, бу вaзифа унинг учун янгилик эмас, демак, мурак-
каб кам эмасди. Сартарош соч-сокол олишни одатий
иш деб билгани каби угрилар йулини танлаган Крот
кам биров туплаган бойликни шилиб олишни шундай
оддий юмуш деб биларди.
Хонгирейдан зарyp йул-йурикни олгач, ишонч-
ли йигитларига бош булиб Латвияга караб жунади.
Риганинг машкур ибодатхонаси рупарасидаги беш
каватли уйда йигирма беш йил рокатда яшаб, энди
янада фарогатлирок каёт кечириш илинжида корижга
кетишга шай турган Самовичнинг уйига бостириб ки-
риб: «Сенга Хонгирей салом деб юборди. карзингни
вактида туламай номардлик килибсан», — деганида y
бечора акпдан озиб колаёзди. Самович бу ёруг дуне-
да Хонгирей деган одам борлигини катто эшитма-
ганди. Танимаган, билмаган одамдан канакасига карз
булишини тушуниб етиши учун куп вакт талаб этил-
мади. Хорижга кетишга тайёрланаётган танишлари-
дан бир нечасининг уйини тaлончилар босиб, топган-
тутганларини кутариб кетганларини эслади-ю, бошига
кулфат тоги агдарилганини факмлаб, айёрликка хос
ниманики билса, барчасини бирин-сирин ишга сола
бошлади. «Хонгирей деганингни танимайман, кеч
кимдан карзим йук», деган гапига бостириб кирганлар
киприк кам кокишмагач, узининг камбагаллигидан
нолиб йигламсирай бошлади. Кротга бу колат янгилик
булмагани учун аввaлига куйиб берди.
Самович гaзли сув сотиб, мол туплаган эди. Сабр-
токати туфайли томчи сувлар тилла буюмларга ай-
ланганди. Энг арзон кийим-бош кийиб юрувчи бечо-
pасифат куринишдаги бу одамни боскинчиларга ким
сотибди экан? Ахир унинг четга кетишини жуда оз
одам биларди-ку? Айёрлик усулларини бир-бир ишга
солаётган Самович айни чогда бу саволга кам жавоб
101
топишга уринарди. Жавоб топган такдирда кам чора-
сиз эканини эса уйламасди.
Хонгирейдан салом олиб келган Крот бу хона-
дон ахгтги кузига Азроил булиб куринаётгани билан
аслида худди Самович сингари такдири кил устида
турган бир нотавон эди. Агар буни билганида Само-
вич балки «узинг кам мендан бarrap ночор экансан,
кел, яхшилик билан тил топишайлик. Сенга пулим-
нинг ярмини берайин-y, y муттакамлар кузидан нари
булиб беркинишингга кумаклашай», деб таклиф
килган булармиди? Мол аччигида какшаётган Само-
вич бойлигининг бир кисмини беришга тайёр эди. Ле-
кин кузлари косасидан чиккудай булиб тикилиб тyp-
ган Крот бу маркаматга куна олмасди. Чунки Хон-
гирей бу хонадон туплаган бойликнинг микдорини
айтган, бир сум булса-да камрок олиб бориш Кротни
угриларнинг умум пулига хиёнат килишда айблаш
учун кифоя киларди. Яхшики, бу уйларнинг жони
йук. Булгандами, эгaларига кушилиб титpай бошласа,
ён-атрофни киёмат тузони босарди. Алкол, ажал та-
розусининг бир пaлласига мол тaлаб килаётганнинг,
иккинчисига тийинлаб туплаган тиллaларини кузи
киймаётган бойлик эгасининг жони куйилган эди.
Шу боис кам Кротнинг Москвага курук кул билан
кайтиши кечам мумкин эмасди. Самович «Менда
кеч кандай бойлик йук», деб туриб олгач, аввaл узи,
сунг куркувдан ранги окариб кетган куёви обдон
дуппосланди. Бу кам иш бермагач, ортикча ади-бади
айтиб утирмай, табобатнинг энг охирги ютукларига
мypожаат килинди — Самович аклий жараённи фaлаж
килиб куювчи дори билан эмланди. Окибатда салкам
бир миллион накд пулга кушиб яна бир тaлай олтин
буюмлар билан изларига кайтишди.
Вaзифани ортиги билан бажариб кунгли шодлан-
ган Крот бу улжадан улуш олишга умидвор эди. Чарм
жомадонни стол устига куйиб, очганда Хонгирейдан
«Боплабсан, яхши хизмат килдинг, улжанинг ярми
102
сеники», деган маркамат кутди. Лекин Хонгирей ар-
зимаган матокга менсимасдан караб куйгандай куз
кирини ташлади -ю, аъёнига «олиб куй», деган маъно-
да имлади. Рига сафарининг тафсилоти билан кизикиб
кам курмади. Крот жонини хатарга куйиш эвaзига
карзидан кyтулишдан ташкари Хонгирей кулидан бир
кадак коньяк ичиш билан кифояланди. Алами ичини
куйдирса-да, сир бой бермади. Хонадан чикишда Хон-
гирей тухтатиб, дустона маслакат берди:
—., Бундан бу ёгига аклингни ишлатиб уйна!
Ушандан бери юткизмай уйнаётган Крот бу
муваффакиятини уз аклу фаросатининг максули деб
уйларди. Хонгирейнинг маркамати туфайли омад
кувончидан рокатланаётганини эса уйлаб кам кур-
мади. Кеча тунда Хонгирейнинг маркамат булоги
куримади, аксинча, яна бир кармок ташлаб Kротнинг
кекирдагидан илиб олди.
., Кадим Римнинг Кaликула деган султони буларди.
Уз синглиси билан уйнашишдан кам кайтмагани
учун бузуклик тарихида, синглисининг комиласини
у з кули билан сугуриб олгани учун вакшийлик боби-
да тенгсиз кисобланган бу бадбахт билан Хонгирей-
ни тенглаштириш балки инсофдан эмасдир. Харколда
бузукликнинг барча тypларини татиб кургани билан
синглисига тажовуз килмаган. Кaликуланинг яна бир
одати булган : кар кафтада битгадан кулни озод эт-
ган. Озодликка эришувчи кул кулига килич олиб
кукмдори билан олишишга мажбур булган. Оч-накор,
силласи куриган кулнинг олишуви нима буларди?
Кaликула танадан учган бошни куриб кузурланарди.
.,
Хонгирейда кам шyндай одат бор эди. Узига тобелар-
дан бирининг кунглида норозилик ёки шумлик сезса,
унга озодлик инъом этарди. Озодликка чанкок аъёни
уз ихтиёри билан яшаш бахтига эришиш учун Рим-
даги кул сингари сунгги олишувга чорланарди. Бу
олишувда Хонгирей майдонга тушмасди. Жатго май-
дон ташкарисидан кузатмасди. Озодлик илинжидаги
103
одам Хонгирейнинг душманларидан бирига рупара
буларди. Душманни макв кила олса, орадан куп утмай
узи кам уша кypбонининг изидан жунарди. Буни бил-
ган аъёнлар унинг маркаматидан чучиб тypишарди.
Бу кеч Хонгирей Кротга кам шундай маркаматни
лозим курганди. Кечаги юткизик aламидан дунё
кузига тор булиб куринаётган Крот чорловдан максад
айнан шу эканини факм этмай унга рупара булди.
Сaломлашганларидан сунг чукиштириб ичдилар -y,
кечаги юткизикдан гап очмадилар.
— Суликога юткизиб куйганингда ёнингни олга-
ним учун Илико мени ёмон куриб колган. Энди ака-
сининг котиллари каторида мени биринчи уринга
куйяпти шекилли. Сен кофказнинг одатини билмай-
сан: «конга — кон, жонга —жон!» — бошкача кукм йук.
Майли, Илико билан тил топишиш учун узимнинг бо-
шим огрий колсин, — Хонгирей «гапларимга тyшуняп-
санми?» дегандай Кротга тикилиб колди. Чорловдан
асл максадни билмаган Моргаш эса бир хожасига, бир
омадсиз киморбозга караб, гапга арaлашмай туравер-
ди. — Ригага бориб келганингдан кейин сенам мендан
ранжиган эдинг, тугрими?
.,

- И9-9к...Крот бош чайкаб эътирозини бошлаган


-

эди, Хонгирей гапини давом эттиришга йул куймади.


—Топиб келганингнинг учдан бирини сенга берсам
кам буларди. Лекин яна юткизишингни кунглим се-
зиб, улушингни эктиётдан олиб колган эдим. Кунглим
aлдамаган экан, яна расвойинг чикибди. Эндиуша
какингни берганим билан карзингни коплай олмай-
сан. Мендан ёрдам кутаётган булсанг, мен ёнингда-
ман, ошнaларимни хор килиб куймайман. Факат...
сен кам менга ошначилик киласан. Оёгимнинг тагини
кичитаётган бир хас бор, шуни олиб ташлаш керак.
Уни Самовичга ухшаб кийнаб утирмайсан. Менинг са-
., .,
лом укимни пешонасига кадайсану изингга каитасан.
—Княз, сен
„ иш буюрганингда мен кеч качон йук
демаганман. Ул, десант лишим мумкин.
104
— Сен улма, мен учун тирик юравер. Жаётнинг лaз-
затли онларидан маст булиб яша. Агар Азроилга улик
етишмаётган булса, оёгимиз остида ивирсиб юрган
падарлаънатлар тикилиб ётибди. Битта-битта териб
бераверамиз. Унга кадар сен Моргаш билан бир жойга
бориб келасан. каергaлигини айтайми?
Хонгирей худди синаётгандай Кротга синчковлик
билан тикилди. Унинг уткир карашига куникиб колган
Крот бу сафар сабабини узи кам билмаган колда бир
оз унгайсизланди. «Хохгпасанг айт, истамасанг гапир-
ма», дегандай нигокини ерга кадади. Хонгирей эса са-
волига жавоб кутди. Сунг:
— кизикиб кам курмайсанми? — деди нигокини
.,
узмаи. .,
—Мен сен отган укман.., Ук «каерга бориб санчи-
лай ?» деб сурамайди. Ук учун тепки босилиши кифоя.
Крот «жавобим маъкулми?» дегандай Хонгирейга
караб, унинг юзини мамнунлик ели силаб утганини
.,
курди.
—Агар киморга арaлашиб акмоклик килиб юрма-
ганингда сендан зур угри чиккан буларди. Бу кaллага
угриларнинг тожи ярашади, тугрими, Моргаш?
Кротга бу шарафнинг лозим курилиши Моргаш-
нинг гашини келтирган булса -да, хожасининг кунгли
учун жилмайиб куйди.
—Томскда кеч кимор уйнаганмисан? — деб суради
Хонгирей. Крот бу саиолни эшитиб, юзига муздек сув
томчилари бекос урилгандай сесканди. Аммо сир бой
бермаслик учун кузларини олиб кочмади. Худди са-
волга тушунмагандай караб тураверди. Хонгирей гуё
.,
унинг огир мушкулини енгил килмокчидаи саволни
узгартирди: — Ютганмисан ё юткизганмисан?
- киморда кар канакаси булади. Томск менга
.,
ёкмаиди.
- дидимиз бир хил экан, менга кам ёкмайди y лаъ-
нати шакар. ШаX ар ёкмаса кам танишларинг бордир?
—Бор: Яшка- Вaлет, Заргар...
105
v
— Менга киморбозларинг керакмас. Укриларини
танимайсанми?
Эндиги савол совук сув эмас, гуё кайнок ёг томчи-
си булиб томиб тепакaл бошини куйдирди: «Hera ran
-ниайлтряп?Акониузташлб,ейнги
ташламокчими? Сездими? Ким сотди?»
Хонгирей уни мавкум уйин билан кийнамокда
эди. Крот унинг кулида кандай карта борлигини бил-
май гарангсиди. Хонгирей ютукли карталари билан
кужум киляптими ё курук пуписами — буни билиш
кийин. Лекин узининг кулидаги карталар билан факат
улимни ютиши мумкин, буниси — аник! Уч кун олдин
Яшка-вaлет билан «Арагви» ресторанида куришиб,
Бaлабуханинг таклифини кабул килганди. Бaлабуха-
нинг вaзифасини амалга оширишга уриниши шарт
эмас, улим топиши учун таклифга кунганининг узи
кифоя... Яшка-вaлет ишончли одам, унда ким хоин-
лик килди? Крот узок уйлашга какпи эмасди. Хон-
., .,
гиреининг кулидаги карталар ютукли эмас, шунчаки
вакима, деган тухтамга келиб, «уйин»ни дадил давом
эттирди :
— Балабухани танийман.
—Бaлабухани? Танийсанми, номини эшитганмисан
ё курганмисан, ё ачомлашганмисан?
— Бир марта курганман. Томсклик., гирромлар
килик килганда катта жанжaл чикувди. Ушанда Бaла-
буха келиб тинчитган.
- демак, адолат килганми?
—Шунака булган.
— Сенга адолат килибди, демак сен ундан хурсанд-
сан? Пулингни ундириб берганми?
— Бу утиб кетган вокеа.
—Шунака дегин... Сенга адолат килган одам менга
номардлик килса ажрим кандай булиши керак?
—Мен тyшундим, княз, оёк остини кичитаётган хас
.. .,
иукотилиши шарт.
- качон йукотилади?
106
—Аслида кеча йукотилиши керак эди. Лaллайиб,
озгина кечикибмиз.
—Озгина эмас, анчагина кечикдинг. Шунинг учун
бугyнок жунайсан адолатли одамнинг кузурига!
Хонгирей шундай деб амр этгач, Моргашга
караб «куй» деб ишора килди. Крот коньякни ичиб
«тyймадим» дегандай аввaл хожасига, сунг Моргаш-
га каради. Хонгирей кулимсираб куйгач, шишаниуз
кулига олиб катта кадакга тулдириб куйди-да, «иши-
миз унгидан келсин», деб симирди.
Жаётда тасодифлар кyп учрайди. Бирок Крот хо-
зиргина рупара келган тасодиф тариxда сира юз бер-
маган булса керак. Кечагина Бaлабуха Хонгирейнинг
улимини истаганди. Бугyн Хонгирей унинг пешонаси-
га 9к кадамокчи. Бу укни Крот уз кyли билан кадаши
керак! Балабуханинг топшириги осонрок - Крот
туппонча отмайди. Хонгирей каммомдан чикаётга-
нида олдинда келаётган сокчисини чалгитса кифоя.
колганини рупарадаги мерганнинг узи койиллатади.
Хонгирейнинг топширигини эртага бажариши керак.
Бaлабуха эса бу кечга мулжaллаган...
Кротнинг бахтига Хонгирей каммомда узок кол-
мади. Крот кузатиш максадида унга эргашиб кучага
кадар чикди. Чикди-ю, рупарадаги такси машинаси-
нинг кук чирогига кузи тyшди. Бу мерганнинг шай
турганига ишора. Крот шошиб колди. Узини маст-
ликка солиб чайкалди -ю, кокилиб кетгандай олдин-
да бораётган сокчига урилди. Сокчи канчaлик зийрак
булмасин, бу кyтилмаган зарба тyфайли оёкда тура
олмади.
.,
Уша закоти 9к узилди. Пешонасидан $к еган Хон-
гирей нима булганини билмай кам колди.
Эртасига унинг кожатхонада отилгани какидаги
хабар газетада эълон килинди...
Булиб утган вокеанинг асл тафсилоти купчилик
катори Асадбекка кам сирлилигича колди. Бaлабуха
кам, Козлов кам бу касоснинг тафсилотини унга маъ-
.,
лум килишни лозим курмадилар.
107
Моргаш кам нима булганини аник билмасди. Ле-
кин Кротнинг бекорга кокилмаганига гyмони бор
эди. Тож гулини йигиш арафасида уни уликхонага
чакиртирди:
— Нима учун кокилиб кетганингни суриштир-
майман. Энди менинг уйинимни калол уйнаб берма-
санг, турмайдиган булиб кокиласан. Хонгирейнинг
топшириги уз кучида колади. Факат буни менсиз
бажарасан. Режани кам бир оз узгартирамиз. Аввaл
Козлов, кейин Бaлабуха... Kнязнинг битта тилла бо-
шига икки акмок кaлла узилмаса, тарих бизни кечир-
майди ! — деган маркамат билан унинг каётини бир оз
узайтириб берди. Крот вaзифасини англаб, оркасига
угирилганида Моргаш узича «аслида уч акмок кaлла»,
деб мингирлаб куйди.

«Истеъфодаги майор Солиевни зиёрат килиб кел-


маймизми?» деган гапни эшитиб, Зокиднинг кунгли
бузилди. Бу аччик хакикат эсланмагани дуруст эди.
Тугри, кеч ким фоний дунёга уступ булолмаган.
Тугилган одам борки, аввaл ерни татaлаб эмаклай-
ди, кейин бора-бора одамларнинг бетларини татaлай-
татaлай, мансаб пиллапояларидан юкорилайди. Пилла-
поянинг энг юкорисига чиккач, бушликни куради-ю,
aлам оташида ёниб, утган кунлaрини лаънатлайди ва
кайдандир пайдо булган афсуснинг темир тирнокдари
уз кaлбини тимдалай бошлайди. Кейин эса не-не
кунарлари эвaзига эгaллаган чуккисидан пастга караб
думaлайверади. Юкорига чикиб кетаётганида «би-
ровлар менга орка томонимдан даф килмасин», деб
эктиёт чораси сифатида экиб кетган тиконлари энди
баданига санчилиб, жонини сугуриб олaверади.
Гарчи Максуд Солиев бу тоифа одамлардан
булмаса-да, качондир истеъфога чикиши, умрини
108
багишлаган ишидан кетиши аник эди. Факат унинг
бу колатда, «хизматга яроксизлиги учун», «мажрук»
тамгаси билан хайрлашуви Зокидга огир ботган эди.
Y Камдам билан учрашган онда «истеъфо какида ик-
кинчи суз очманг», деб танбек беришни кунглига тy-
гиб, йулга чикди. Лекин Хамдамнинг биринчи гапиёк
хаёлини чалгитиб юборди:
—Устознинг олдига белни бакувват килиб боради-
ган булдик, — деди y чунтагини силаб куйиб.
—Маошларини олволдингизми? — деди Анвар сод-
дaлик билан.
— Кой прокурор, совет милициясининг маоши
чунтакни шундай каппайтириши мумкинми?
— Агар каммаси бир рублликдан булса каппай-
тирар?
— Зекнингга койилман. Лекин чунтагимдагилар-
нинг энг майдаси «кизил сулкавой». Колгани йигирма
бештaлик. Элликтaлик, юзтaлик кам бор. ОБХССдаги-
ларда майда пул йук экан, тантилик килиб юборишди.
—Тушунмадим?
—Шу тушуниш кийин масaлами? Устозга белги-
ланган пенсия пулини эшитиб, капaлагим учиб кет-
ди. Ёрдам килмасак булмайди, деб камкасблардан
.,
тупладим.
—Пенсиялари... канча экан?
—Men айтмай, сен эшитиб куйма. Совет милиция-
сига бизнинг хизматимиз калол, узимиз... — Хамдам
шундай деб aлам билан кул силтади. — Агар майор Со-
лиев ушлаб каматган угрилар унинг оладиган пенсия-
сини эшитишса, оркаларини очиб кулишади.
—Факат угрилар эмас, бошкалар кам кулиши мум-
кин.
—Тукри, лекин угрининг кулиши бошкача булади.
Men уларнинг феълини яхши биламан. Улар масхара
килиб кулишга куладилар -y, лекин майорни бу колда
ташлаб куймайдилар. Пенсиясига ун кисса килиб
нафака тулаб тyрадилар.
—«Обшак»данми? Шу ерда ошириб юбордингиз.
109
Агар кариганимизда бизларга комийлик килиб сий-
лашса, козир «аxлат» деб какорат килишмас эди, бу —
бир. Иккинчидан ва энг мукими — Максуд ака бундай
садаканинг бир тийинини кам олмайдилар.
—Сен дустларинг билан кам прокурорчасига гап -

лашадиган булиб коляпсан, бу бир. Иккинчидан, сен-


га мисол тарикасида кам бир гап айтиш амри макол,
учинчидан, агар улар шy ишни килсалар билки,
максад мекрибонлик эмас, балки какоратлаш, «бу ку-
нингдан 9л!» деган маънода тупрок билан тенг килиш.
Туртинчидан ва энг мукими, агар гаров уйнасанг, мен
узим каматган угрилар билан гаплашиб, X aзилни чин-
га айлантириб беришим кам мумкин.
—Буниси кулингиздан келади, — деди Зокид кулим-
сираб.
—Гап кулдан келиш ёки келмаслигида эмас, угри
зотини камма еёмон куради.
..,
—Тугрироги — камма улардан куркади, — деди
Зокид аникдик киритиб.
—Айникса, прокypорлар, — деб янада аникпик ки-
ритди Жамдам.
Y казил окангида гапирган булса кам, беш
кун аввaл шакар прокypатyраси ковлисидан икки
«Волга»нинг угирлаб чикиб кетилганига ишора
..
килаетганини англаган Зокид эътироз б илдирмади.
Мулжални аник нишонга олганидан кyвонган Хамдам
эса бу жимликдан фойдaланиб давом этди:
— Хаммани куркувда ушлаб тyрувчи... — Жамдам
кейинги сузларга ургу бериб, камрокининг кузларига
тикилди, угриларнинг тугриларга урнак буладиган

фазилатлари кам бор. Масaлан, улар дустларига хиё-


.,
нат килмаидилар.
—Шерикларига, — деди Зокид унинг гапини булиб.
—Хуп, сен айтганча була колсин: шерикларига
.,
тт килмайди
хиёна лар.
— Чунки хиёнат улим билан жазоланади. демак,
.,
уларнинг узаро садокати онгли ва холис эмас, улим
110
куркуви остида яшагани учун инсоний фaзилат санал-
..
маиди.
—Гапингни мантикан тугри, деб хисобласанг, унда
жавоб бер: улим куркуви булмагани учун тугрилар
бир-бирларига хиёнат килаверадиларми ёки бошка са-
баб кам борми?
—Сабаблар куп, буни узингиз кам яхши биласиз.
—Бир мен эмас, камма билади. Барча бaло кам
айнан шунда. Тугрилар хаётида., шахсий манфа -

ат биринчи уринда туpади. Угрилар, сен айтгандай,


куркув остида булса кам уз даврaлари манфаатини ба-
ланд куядилар. Шунинг учун кам уларга карши ку-
рашишимиз кийин кечади. Сен укриларга куп рупара
булмагансан, шунинг учун уларнинг феълини бил-
майсан. Тасодифий котилликларни очиш бошка, кар
бир каракати уйлаб амaлга оширилган угирликни фош
килиш бошка. Тасодифан котиллик килган одам ик-
кинчи бу жиноятга кул уpмайди. Лекин угри экани-
дан фахрланувчи аблакни кийма-кийма килиб таш-
лаб, сунг кайтадан тикласанг, барибир уша йулидан
кайтмайди. Нега шунака? Уларнинг мияси чатокми ё
юрагида бир иблис борми?
— Чиройли савол. Буни козир Максуд акамдан
., .,
сураимиз.
—Сурасанг сурайвер, мен нима дейишларини била-
ман: жавоб кейинги саволнинг ичида — уларнинг юра-
гида бир иблис бор!

Бакорнинг тотли нафаси билан ёзнинг бекаловат


карорати табиатга эгaлик килиш учун олишаётган
., .,
пaллада хаста одамлар оромларини иукотадилар.
«кассоб»дан эсдaлик булиб колган хасталик туфай-
ли уйга ипсиз богланган Солиев шогирдларини куриб
кувониб кетди. Хамиша кучада юрган одамнинг уйда
утиравериши кам узига яраша азобдир. Куз куча
111
эшигига кадaлган, аввaллари ёктирмаган одаминг
кириб келса кам юрагингда бир чирок ёкилгандай
булаверади. Собик майор тез-тез хабар ололмаётган
шогирдларидан гина килмайди, уларнинг ., кар бир
дакикалари кисобли эканини билади. Узи кам шун-
дай эди. Баъзан якин кариндошларини йуклашни ran-
га соларди. Сунг беокибатлиги учун улардан уялар-
ди. Мана энди эртaлабдан кечгача бекор, кани эди
кучага чикиб, кариндошлариникига бора олса! Док-
тор «секин-секин юраверинг», деб ижозат берган.
Аммо ах<пи аёлининг кукми катъийрок: яна бир-икки
ойсиз кучага чикишни уйлаши кам мумкинмас. Со -

лиев «мекр кузда», «одам тафтини одам олади», деган


кикматларнинг кадрини боши ёстикка етгач англади.
Тагин кам кариндошлари, биродарлари тирнок ости-
дан кир кидиришмайди, «сaломга яраша aлик булади»
ёки «мен касaл ётганимда йук,ламаган», деб бемекрлик
.,
Килишмаиди. Касaлхонада кушига келганидан бери
барчaлари атpофида парвона.
Зокид билан Хамдам учрашиб, устозникига от-
ланишганда rana-rana булyтлар осмон юзини тула
коплаш касдида изгишарди. Кора булут ок ва кунгир
rananap билан бирлашишни истамай багрини яшин би-
лап чоклаб сузарди. Ана my rana Солиев яшайдиган
макаллани майда дул донaлари билан савaлаб yтибди.
Хамдам билан Зокид олдинма-кейин ковлига кириш-
ганда муз парчaлари кали тула эриб битмаган, пайкон
булган атиргуллар маъюс бош эгиб колган эди.
Айвонда утирган Максуд Солиев табиатнинг бу
зулмидан озор чеккан гулларга ачиниб карарди.
Мекмонлар билан куришгач, ачинишини баён
килди :
—Осмондан ёгилган нарса нeъмат х,исобланади -ю
лекин табиат кам баъзан адолатсизлик кΡилиб куяди, —
деди гулларни курсатиб.
—Бу адолатсизлик эмас, бу яшаш учун кураш ! —
деди Хамдам.
112
- Эктимол шундайдир... - Солиевнинг баксла-
шишга куши йук эди, my боис Хамдамнинг фикрига
карши чикмади. Устознинг кайфиятини сезган Х ам-
дам сукбат мавзуини бурди:
- Зерикмай утирибсизми, ишкилиб? - деди мек-
рибонлик билан.
- Беминнат сукбатдошим бор, зерикишга вакт
йук, - деди Солиев айвон турида турган телевизорга
ишора килиб.
— Сукбатдошингиз соковми? — деди Хамдам ку-
либ.
- Бу сукбатдошнинг яхши томони шундаки, мен
.,
эшитишни истаган пайтда гапиради, хох <памасам —

соковга аиланади.
—Хозир соковликка кукм килинганми? Бечоранинг
жинояти нимадан иборат экан?
- Жиноятими? - Солиев кулимсиради. - Тилининг
бесуяклиги -да.
Телевизор Москвадаги депyтатларнинг мажлисини
курсатарди. Овозсиз тасвирдаги каракатларни кузат-
ган киши юзида беихтиёр кулги пайдо буларди.
—Томошанинг зурини топибсиз. Чарли Чаплин кам
бунака кино ишлаёлмаган буларди, - деди Жамдам.
- Бу томошага «СССР Олий Советидаги масхара-
бозликлар», деб ном куйганман.
- Сал ошириб юбормаяпсизларми? - деди Зокид
бу кинояларга кушилмай.
— Прокypоримизга казил ёкмайди. Бу укахони-
миз мyтойибaлар улашиб булингандан кейин тугил-
ганлар, - деди Хамдам кинояларини давом эттириб.
Зокид унга жавобан кулимсираб куйди -да:
- Гап казилда эмас, бу мажлисда жиддий гаплар
кам айтиляпти. Янги каво окимини кис килиш мум-
,.
кин, - деди жиддии тарзда.
- Бу ёги сиёсатлашиб кeтди, — деди Хамдам унга
норози киёфада караб. - Энди «демократияга етиш-
дик», дерсан?
- Бу демократия эмасми?
113
Савол Жамдамнинг гапига эътироз сифатида бе-
рилган булса-да, жавоб ундан кутилмай, икковлари
кам устозларига карашди.
— Мана my мажлисда мингга депутат утирган
булса, минг хил демократия, минг хил какикат бор.
Ж^ ар бири уз демокpатияси билан сафсата сотади.
Узининг какикатини кимоя килади. Битга демократия,
битта какикат бор, деган фикp хаёлларига келмайди.
Сен тугри айтдинг, — шундай деб Зокидга каради, —
жиддий гаплар кам айтиляпти. Лекин «курук гап
кулокка ёкмас», деган макол бор. Бизникилардан
биттаси чикиб, куйиб-пишиб гапириб Орол денгизи-
нинг куриб бораётганини билдирди. Эшитган булсанг,
унинг чикиши сенга ёккан, aлбатта. Катта минбар-
дан какикатни айтиш балки сен учун какрамонлик
булиб туюлгандир. Лекин бу какрамон
„ аканг айтган
гаплар каммага маълум-ку? Иигирма-yттиз йилдан
бери тинмай гапирилади-ку? Унинг Сибир дарёлари
сувини Оролга буриш какидаги эски таклифини бир
рус ёзувчиси чикиб рад этди. «Шимолий муз океанига
сaлбий таъсир килади»,
„ деди. козок чикиб, «Сибир
дарёларининг суви Урта Осиё ерларидаги тупрок тар-
кибини бузади», деди. Бу кам зур гапларми? Аввaло
бу сафсатабозлар сиёсий мажлисда илмий муаммони
кал килишмокчи. Холбуки, учовида кам илм йук. Мен
бу масaлaларни $н беш йил олдин матбуотда укиган
эдим. Сени махпиё килаётган бу какрамонларингнинг
битта максади бор: минбарга чикиб узини куз-
куз килиш. «Азага келган хотин уз дардини айтиб
йиглайди», деган маколни биларсан-a? Буларинг
ушанака хотинга ухшашади. Лекин мен бу бечорaлар-
ни кораламайман. Буларда сиёсий кураш, сиёсий бакс
тажрибаси йук. Менинг назаримда кимдир биров ари-
нинг уясини чуп билан кавлаб-кавлаб, уртага микро-
фон куйиб куйганга ухшайди.
— «Азага келган хотинлар» кам бор, лекин Бол-
тикбуйидан келганлар унака эмас-ку?
114
— Зийраклигингга койилман. Менам асосан
ушaларни эшитаман. Уларнинг аник режaлари, аник
максадлари бор. Шу кетишда максадларига етадилар.
—Максадлари... ажpaлиб чик,ишми? — деди Жамдам
иккиланган
,. окангда.
- Узгача булиши мyмкин эмас.
- Уларни буш куйишдан балки бошка максадлари
бордир. Осонликча эркинликка куйиб юборишмас?
—Ит курук суякни хам кизганиб, ириллайди. Тукин
дастypхоннинг бир улушини ажpатиб олинишига ким
индамай караб тypар экан? Менингча, уларнинг дадил
гапларни айтишга йул куйиб берилиши бежиз эмас.
Москва уларга ким эргашишини билиб олмокчи.
—Шароит тугилса, камма эргашади, бунинг нима-
си коронгу?
—Гап ким биринчи эргашади ва кайси йул билан
боради? корабог билан Бокудаги конли вокеалар,
узимизнинг Фаргонадаги фожиaлар нимага уюшти-
рилди? Энди навбат кимга?
Солиев саволга жавоб кутгандай сукут сак<пади.
Сиёсат бобидаги бундай дангaл гапларни кар ким, кар
ерда айтавермас эди. Айникса, улар хизмат киладиган
сокада бу какикатга дуч келинганда куз чирт юми-
либ, четлаб утишга каракат килинарди. Солиев билан
бирга булинган йилларда сукбат мавзуи асосан жино-
ят бобида булиб, сиёсат оламига камдан-кам колларда
нaзар солинарди. Бир марта чой устида халкаро
гап очилганда Солиев буларга «бошларинг-
ни огритмаларинг, бизнинг ечадиган масaламиз жи-
ноят оламида, бошка оламга мураламай, жим юравер-
ларинг», деб танбек берганди.
Бир дакикалик сукутни Жамдам бузди:
—Телевизор сизга беминнат сукбатдош эмас, сиё-
сий устоз булиб колибди-ку?
., — деди кулимсираб.
—«Устоз» дейсанми? Ургyлдим бунака «устоз»дан.
Хамма нарсани айкаш-уйкаш килиб ташлади. Булар-
дан кула-кула, узимиз кам ушаларга ухшаб коляпмиз.
куй, бу гапларни, узимизнинг сиёсатдан гапир.
115
Сукбат мавзуининг жиддийлашганини сезган Со-
лиев шундай деб, жилмайди.
—Бу сиёсатчилар сафсата сотаётган дамларда жи-
ноятчилар уз сиёсатларини койилмаком килиб бажа-
риб юрибдилар, - деди Жамдам истехзо окангида. —
Бугунги асосий масaла: бир ашулачи улдирилган,
унинг кадрдон дусти эса изсиз йуколган. Бир занжир
калкаси булмаса, буни оддий жиноятлар сирасига ки-
ритиш мумкин эди.
—кандай калка экан?
—Иккaла ашулачи кам Элчиннинг шогирди экан.
Элчин эса Асадбекнинг куёви.
—Бу занжирни узинг уйлаб топдингми? Билишим-
ча, Элчин кали касaлдан унгланмаган.
- К а, унгланмаган. котилликка aлокаси йукгпиги
аник. Лекин гумоннинг бир учи барибир Асадбек то-
монга бошлайди.
- Бошламаслиги кам мумкин.
- Бошлаб булган. Асадбекни шу масaлада шакар
прокуратурасига чакиришган. Кейин узр сураб, куза-
тиб куйишган.
- кизик... - Солиев афсуслангандай бош чайкади. -
Шошилиб-шошилиб, окибатда ковун тушириб куйи-
шади -да. Тепадагилар билишадими буни?
Зокид узига карата айтилган саволга «хабарим
йук», деб куя колди. Хозир тилга олинган жиноятга
доир ишни олиб бориш икки соатдан сунг уз зимма-
сига юкланишини билганида жавобни бундай киска
килмаган, йул-йурик суриштирган булармиди...
Яна бир неча дакика давом этган сукбатдан
сунг устознинг толика бошлагани сезилгач, ишлари
куплигини бакона килиб, хайрлашдилар. Улар кет-
гандан сунг Солиевнинг хотини когозхалтани буша-
таётиб, бир урам пулга кузи тушиб, аввaлига ажаблан-
ди. Буни эрига айтмасликка карор килиб, «кейин ке-
лишганда кайтариб берарман», деган 9й билан жавон-
га яшириб куйди.
116
IV боб

Асадбек янги кушканотлари билан янада бaланд-


рок учишга козирлик кура бошлади. Аввалги ахдидан
воз кечиб, узи жорий этган сaлтанатидаги конун-
коидaларни бирин-сирин кайта унглади. Бунинг нати-
жаси уларок, болохонада йигитлар яна пайдо булди,
Асадбекнинг атpофидаги зирхди кургон кам тикланди.
Гарчи жудолик aзоби озаймаганини юзидаги ажинлар
ошкор этиб турса-да, y узини бошкалар олдида тетик
тутишга каракат киларди.
Абдуракмон табибникида даволанаётган кезлари
унинг калби бир оз юмшагандай булиб эди. Кейин яна
аслига кайтди. Чунки y тавба йулини танламаган, бал
ки бу хайрли амaл томон шунчаки бир нaзар ташлаб
куйган эди. дунёга муккасидан кетган, унинг aлдов-
ларига ишониб, шакватлар огушида колган кишининг
калби, шубкасиз, тавба амaлидан гофил, бу неъматдан
бебакрадир. Бундай одам улим жари ёкасида турган
булишига карамай, улимни эсга олишни ёктирмайди.
Эслаган такдирда кам дунёси колиб кетаетганига аф-
сус килиб, бунга улим сабабчи буляпти, деган бемаъни
хаёлга боради. Улимни бу тарзда эслаш якинлик косил
булишига. эмас, балки Аллохдан узокпашишига сабаб
,

булади. Углининг улими уни баттар узоклаштирди.


«Ким Аллок билан учрашишни хоxaтамаса, Аллок кам
y билан учрашишни хох,ламайди», шарафли кадиснинг
каётдаги исботи Асадбек каётида у з аксини топди.
Асадбек гофил эди, жокил эди. Y каётда уз хокиши
буйича яшашни истарди. Яратган ва тaрбиячи булган
Алло к буйрукларига итоат этиши шартлигини эшит-
ган булса-да, бу кикматдан куз юмиб юраверарди. Y
оламлар Роббисининг «Эй Одам фарзанди, улим кел-
масдан бурун узинг учун яхши амaллар килиб on. «Бу
дунёда килган гуноx,ларим охиратда жaзосиз колади»,
117
деб кибрланма. Чунки якин кунда Аллок кузурига са-
фар килурсан ва килган гунокггарингдан сурок берур-
сан. Жаётлик даврингдаги орзу-каваслар сени савоб
ишлардан колдирмасин. Агар бу угитларни рад этсанг,
пушаймонлар фойда бермайдиган кунда — киёматда
афсус киласан», деган хитобидан бехабар эди. Ха-
бардор булган такдирда бу огох,лантиришни кулогига
олармиди? Гофил кузлари очилармиди? дадил равиш-
да « Ха!» дейиш мушкул. калбини шайтонга топшир-
ган кимсани гафлат уйкусидан yйготиш гоят кийин...
Асадбек уз ташвишлари билан банд, Манзypа эса
эрининг сaлтанатига ., бyтyнлай зид булган янги олам-
га кириб борарди. УгЛиНИНГ хотирасига багишланган
маъракада мавлуд укиган Отин ойи унга ёкиб колган
эди. Орадан кунлар утгани сайин уни кургиси келавер-
ди, юпанчни айнан шу аёл берадигандай булаверди.
Сабр калъаси, токат касрининг кaлитини my аёл инъ-
ом этадигандай калби уша томон интилаверди. Келин-
лари билан Абдусамати хорижга кайтиб кетишгач, y
олам., аро ёлгиз колгандай aзобланаверди.
Улим — кисмати, кабр — кароргоки, тупрок — ту-
шаги, Мункар ва Накир — сухбатдоши, курт-ку-
мурскалар — улфати, ер ости — хос хонаси, макшар-
гок — ваъдaлашган жойи, жаннат ё дузах сунгги ман-
зили булган кар бир кишининг фикру-зикри улим,
тадбиру тадориги кам улим учyн булиши табиий.
Манзура кам бошкалар каби улимдан куркади. Лекин
y узининг эмас, эри ва фарзандларининг улимидан
куркади. Эри тузaлмас касaлга йуликканини билгани-
да тунлари., билан куз ёшлари тукиб, Худодан шифо
тилади. Угли ётиб колганида кон ёшлари тукиб илти-
жо килди. канча муножот килмасин, улим уйларига
кириб келди. Аммо Манзура эрига ухшаб Аллок билан
как тaлашмади. Асадбек шифо топганида шукр килди.
Углидан жудо булганида эса., узига сабр, фарзанди-
га жаннатдан жой суради. Узига маълум булмаган
118
кандайдир гунох'пар учун как туланганини кис этиб,
Углининг руки олдида тавбалар килди.
Манзурага бу ковлидаги барча нарса кам бетона,
кам шумшук куринадиган булиб колди. Хатго бу уйни
сотиб, бошка жойга кучишни эрига таклиф килмокчи
булди. Лекин углининг сунгги нафаси чиккан уйдан
узоклашишини уйлаганда жон таслим килаёгандай
туюлди. Мутелик билан умр кечирган аёл энди ёлгиз
яшай олмаслигига ишонч косил килди. Отин ойи би-
лан учрашиш ниятида уйдан чикди. Мавлуд укитганда
уни кариндошлари таклиф килиб келишганди. Сураб-
суриштириб, шакарнинг кунботар томонидаги янги
макаллада жойлашган уйни топиб борди. Эшик кия
очик эди. кунгирок тугмаси йуклиги учун ичкарига
иккиланганича кадам босиб «Овсин!» деб чакирди.
Овози паст чиккани учун айвонда мекмони билан
сукбатлашиб утирган Отин ойи чакирикни эшитмай,
сукбатини давом эттирди:
— Не-не бакодирлар ер тишлади, «дунёга уступ-
маи!» деган сонсиз ботирларга, кисрою кайсарларга
ваъда как булди! Алло уларни тубсиз чокга кулатди.
Бас, улар касрлардан кабрларга, нур балккан бешик-
лардан коп-коронгу гурларга кучдилар. Аёллар ва бо-
лaларни эркaлаш лaззатидан макрум булиб, кашарот
ва очофат куртларга ем булдилар. Таом ва шароб
неъматидан кесилиб, каро тупрокка корилдилар. Ул-
фатларнинг кузурбакш базмидан узилиб, дакшатли
ёлгизлик, сунгсиз безовтaлик ичра колдилар. Устоз
Газзолий бу китобда my маъноларни очиб бериб,
гуё бизга шундай хитоб киладилар: айтинг-чи, дунё-
да улимни саклайдиган бирор кaлъа ёки куч борми?!
Бор булса, y билан кимояланинг, кани, Узингизни
улимдан тусиб куринг-чи? Ха, кеч ким туса олмайди.
Жасан Басрий казратлари шундай деганлар: «Сабрли
булинг, белни маккам богланг. Кунлар уткинчи. Сиз
гуё карвонсиз. Манзилга оз колди. «Тухта», дейилса,
бас, чакирикка жавоб берасиз: Кучяпсиз, манзилга энг
яхши нарсaлар билан боринг».
119
Отин ойи шундай дегач, жим колди. Бундан фой-
дaланган сукбатдош аёл гап бошлади:
—Китобдан шу маъноларни тушуниб, аклим non
колди .
—Тушуниб укиганингиз, сунг укканингиз яхши.
Тушyнганларингизга амaл килсангиз янада аъло !
Аллокни факат илм билан таниш мумкин. Жозир илм
onumra имкон берилди. Бу имкониятдан фойдaла-
нилмаса, гофиллик боткогига ботилади. Туртта хо-
тин йигилиб миш-мишу гийбат гунокига беланмай,
илм саодатидан бакраманд булса, охират саройи-
ни курган булади. Китобни укиб яна нимaлардан
кайратландингиз, тушунганларингизни айтинг-чи?
— Абу Мусо Ашъорий улимларига якин колган
кунларда ибодатга каттик берилган эканлар. Шунда y
кишига «Can дам олиб, нафсингизга енгиллик бермай-
сизми?» дейишибди. Шунда y зот бош чайкаб шундай
жавоб кайтарибдилар: «Чопаётган отлар маррага етай
деб колганларида бутун жон-жахдлари билан ташла-
ниб чопмайдими?! Менинг ажaлимга бундан кам оз
вакт колди». Куп утмай жон берибдилар. Менга яна
хaлифaлардан бирининг минбардаги гапи каттик таъ-
сир килди, катто ёдлаб олдим.
—кани, айтинг-чи?
—«Эй Аллокнинг бандaлари ! — деб хитоб килган
экан ша халифа. — кувватингиз борича Аллокдан
куркинглар. Билинг! дунё фонийдир, улим бошингиз
узра соя соляпти, сафар тадоригини куринг. кискагина
муддат учун ярaлган бу дунё лакза сайин кемтилиб,
соат сайин емириляпти. Кун ва тyн атaлмиш гойиб
шарпа уни еб битиряпти. Бу майдонга кирган инсон
ё зафар кучади ё маглуб булади. демак, инсон доимо
сафарбар туриши шарт. Нафсига насикат этган, тавба
килиб, шакватдан голиб булган киши Парвардигори-
га ёруг юз билан йуликади. Ажaл качон йуликишини
инсон билмайди. Орзу-каваслар инсонни aлдайди.
Шайтон унинг ёнида туриб, тавбани кечиктиришга,
120
гунок килишга ундайди. Гунок амaлларни чиройли
курсатиб, улимдан гофил колдирмок касдида булади.
Огок булинг! Сизлар билан жаннат., ё дузахнинг ора-
сида факат улим бордир. Вок! Улим келса -ю, сиз буи-
дан гофил булсангиз, утган умрингиз узингизга карши
кужжат булса, кунлар сизни бадбахтлик сари судраса,
бу кандай касрат!»
Сукбатдош аёлнинг овози^титpади.
- Аллок сизни ва бизни Узининг неъматига шукр
килгyвчи, тоатида бардавом этсин, - деди Отин
ойи,
., сунг бир неча нафас тин олгач кушиб куйди: —
Улимдан сунгги касратдан асрасин. Шу ёд олганин-
гизга кушимча килиб, Хасан Басрий казратларининг
сунгги нафасда айтган гапларини кам урганинг: «Шо-
шилинг, нажотга шошинг, — деганлар казрат. - каён
юз буряпсиз?! Каъбанинг Эгаси какки, билинг, улим
ёнгинангизда, сиз билан баробар тypибди. Парча нон-
каноатланган, ямок кийимга рози, ерга ёпишиб ибо- га
датга берилган, хатолари учун йиглаган, укубатдан
кочиб, ракматидан умидвор булган кишига Аллокнинг
ракмати булсин». Шундай деб жон берган эканлар.
Минг йилнинг нарисида айтилган бу гапни биз кам
бир васият урнида кабул этиб, амaл килмогимиз жоиз.
Ховли томон бир неча кадам куйган Манзypа ок
буз парда билан тусилган ичкари томон юришдан
истикола килиб тухтади. Парда ортидаги айвондан
эшитилаётган бу сукбатга беихтиёр кулок тyтди. Ке-
йинги ., хитобларни эшитди -ю, бадани жимирлаб кет-
ди. Иук, улим тилга олингани учун куркмади, орзу-
кавасларга aлданиб яшаётган инсонлардан бири эка-
нини яна бир марта англаб, афсусланди. Y сукбатнинг
давомини эшитишни истарди. Лекин угриларча тинг-
лашдан уялди. Шундай тypавериши кам нокулай эди.
шу боис бу сафар баландрок овозда, энди «Отин
ойи !» деб чакирди.
Гукбат узилиб, Отин ойи «Лаббай, козир!» дега-
нич рнидан тypди. Сукбатдош аёл кам кузгалиб,
121
кетишга изн суради. Парда сурилгач, мезбон билан
хайрлашди -да, Манзypа билан сурашиб, чикиб кeтди.
Отин ойи Манзурани таниди. Шакарга донги кетган
одамнинг хотини узи келиб, келганда кам ичкарига
киришга ийманиб туришидан ажабланди. Лекин бу
таажжуб сониялари узок давом этмади. Очик юз би-
лан якинлашиб, сaломлашди -да, мекмонни айвонга
бошлади. Мaнзура козиргина сукбатдош аёл утирган
жойни эгaллади. Фотика укилгач, Отин ойи кол-аквол
суради. Сунг Манзуранинг келиши сабабини билиш
учун сукут сакпади.
—Мавлуд купи сизни яхши кутиб ололмадим, хафа
булмадингизми, ишкилиб? — деди Манзура айбдор
одам овозида.
— У кун чорловингизни кабул килишдан муд-
дао зиёфатда еб-ичиш эмас, жаноби Расули акрам-
нинг муборак каётларидан сузлаб бермоклик эди.
Мекмонларингиз бу кикоялардан узлари учун бир
ибрат олган булсалар кифоя. колган иззат-икромлар
бекорчи каракат кисобланади.
—Яна бир борармикинсиз, деб таклиф килгани ке-
лувдим.
—Яна
., мавлудми?
—Иук... бу сафар мушкулкушод укитмокчийдим...
Бу гапни эшитиб Отин ойи унга тикилганича жим
колди. Манзура бу карашни рад жавобига ишора деб
уйлаб, энди ялиниш окангида илтимос килди:
— Отин ойи, йук деманг, кунини белгиламадик,
., .,
аитган вактингизда утказамиз.
Отин ойи чиндан кам бу таклифни рад этмокчи
эди. Бирок, бунинг сабабини кандай тушунтирсам
экан, деган мулоказа билан уйга толганди. Манзура
ялиниш окангига утгач, узини гуё нархини ошираёг-
ган ашулачи кис килиб, хижолат булди.
—Она, илтимос, мени «Отин ойи» деманг. Исмим
Афруза. Men бир кун мавлудга, иккинчи куни муш-
кулкушодга катнайдиганлардан эмасман. Купчиликка
122
акгл ургатадиган даражада илмим булганида
.. «Отин
ойи» деб иззат килсангиз ярашарди. Ешлигимда кимё
сокасида укиганман, козир my касбим буйича ишлай-
ман. Якинларимнинг илтимосини ерда колдиргим кел-
май, зекним етганича сукбат килиб бераман. Сизни-
кига кам my боис бориб эдим.
Афруза Москвада аспирантypада уКиётган кезла-
ри бир татар аёлникида ижарада тypиб, „ ундан Ислом
илмини урганганини айтиб утирмади. Уз каётига доир
маълумотларни баён этмокликка кожат кам сезмади.
Унинг учун хозир энг мукими - бу аёлнинг кунглини
окритмаган колда илтимосини рад этиш эди. Куриниб
туpибдики, бу аёл Ислом илмидан анча узок. Кескин
гапириб юборса, шубкасиз, ранжийди.
- Опа, нима учун мушкулкушод укитмокчисиз? -
деди y суюмли сингилнинг мекрибонлиги билан.
—Биласиз-ку...
Манзура углининг вафотини тилга олишга
.,
кииналди.
Афруза унинг акволини тушунди. Рупарасида
утирган аёл шунчаки илтимосчи эмас, фарзанд догида
куйиб адо булаётган ОНА эди ! Y у з дардини енгилла-
тиш учун мушкулкушод укитмокчи эмас. Асло! Она-
нинг максади - фоний дунёни навжувонликда тарк
этган фарзандига бокий дунёдаги фарогатни тилаш.
Шундай тилакдаги онанинг кунглига озор еткaзиш
мумкинми? Лекин... кунглига караб, гунохдан асра-
маслик ундан -да ёмонрок...
—Мушкулкушод укитишни узингиз уйлаб топдин-
гизми ё биров ургатдими? - деб суради Афруза уйчан
тарзда.
—Одамлар килишади-ку...
- Опа, хафа булмасангиз, бир-икки нарсани тушун-
тириб куярдим.
- Вой, нега хафа буларканман, тyшунтираверинг.
- Сизнинг дардингиз менга бетона эмас, чунки,
мен кам онаман... Елгиз углимни Афгонистондан те-
123
мир тобyтга солиб олиб келишган. Жонсиз танасини
кучоклаш кам насиб этмаган менга. Аллокнинг иро-
дасига кура бокий дунёга кетган якинларимиз биз-
дан тyкин дастурхон тузаб, зиёфат беришимизни ку-
тишмайди. Улар — дуоталаблар. Жар бир яхши иши-
миздан косил булган савоблардан уларни бакраманд
этишини сураб Аллокга ёлборишимиз керак. Тугри,
бу фарзандларни биз тукканмиз.
., Лекин уларни биз-
га Аллок берган эди. Узи истаган вактда олди. Фар-
занд берганида етарли шукр килдикми? Буйрукпарини
бажардикми? Энди-чи? Сабрда, каноатда ожиз эмас-
мизми? Шукр ., киляпмизми? Бу гапим сизга галати
туюлди, a? «Угли улган одам кам шукр киладими?»
деб гашланаётгандирсиз? К а, опажон, мен адаш
гап айтмадим, бу кисматга кам рози булиб, шyкр
килишимиз шарт. Гиёквандлик ёки бошка бузукчилик
билан жон беришса, бизларни иснодларга колдириб
кетишса нима килардик? додимизни кимга айтар-
дик? Аллок жаннатда фарзандларимиз билан бизлар-
ни ковуштириш учун огир синовни берди. Аллоким
мен билан сизга ухшаганларга карата айтади-ки:
«Эй Одам фарзанди, сабрли бул ва узингни паст тут,
узим сени олий даражага кутараман. Истигфор айт-
гил, магфират килай. Харна сурагил, мен уни берай.
Менга тавба кил, кабул килай. Молингдан садака кил,
токи молингга барака берай. кариндошларингга ях-
шилик килиб кушилиб юр умpингни узун килай».
,

Яна «Эй бандaларим! — деб хитоб килади. — Мен бан-


дaларим ичида бир муъмин кишини бирон мусибат
етказиб имтикон килсам, y менга камд айтиб, менинг
имтиконимга сабр килса, y ша жойидан турганидa ха-
тодан — гунох,лардан онаси туккан кунидек пок булиб
туради». Тушуняпсизми, она, биз сабр ва шукр билан
бу имтикондан утамиз, кетма-кет дастурхон ясатиш
билан эмас. Лекин эксон кам яхши, савоб амaллардан
.,
кисобланади. Факат эксонни тушуни , тугри колда,
исрофсиз амaлга ошириш керак. ТукΡ одамларни чор-
124
лаб, беш-ун хил таом билан сийлаш хайрли эксон са-
нaлмайди. Эксону садакалар муктожларга атaлган
булсагина савобдан умид килиш мумкин. Аллок ана
my савобдан утганлар рукини бакраманд этади. Агар
неъматлар исроф этилса, гунок-ку?! Утганлар рукига
my гунохгларни тортик киламизми? Сиз укитмокчи
булаётган мушкулкушоднинг мукофоти гунохдан
бошка нарса эмас. Кичикpок гунок булса кам майли
эди. Бу амaл ширк булгани учун олимлар уни гуноки
кабира, яъни жyда катта гунок деб аташади. Ширк —
кайси бир колдадир Аллокнинг шериги бор, дейиш-
нинг узиёк гунок. Мушкулкушод укилганда мушкул-
ларни осон килиб бериш кандайдир Биби сешанбадан
тиланадими?
Афруза my саволни бериб, жавоб кутмаса кам су-
кут килди. Манзура бир-икки марта мушкулкушод
укилган маросимда иштирок этган, аммо укилган
сатpларнинг купи кулогига кирмаган эди. Эшитган-
ларини кам унутаёзганди. Эсида колгани бир етимча
кизнинг огир акволию бир хотиннинг муъжизaлари...
—Ж ар кандай ёрдам факат Аллокдан тиланади.
Жатто пайгамбардан кам тиланмайди. Жохиллигимиз
учун баъзан азиз-авлиёлардан фарзанд тилаймиз, да-
рахт шоxларига латта-лyттaлар боглаб келамиз. Муш-
кулкушод кам ана шунга ухшаган хурофотларнинг
бири. Агар мадфун фарзандингиз учун яхшилик тила-
сангиз, илм олинг, Исломни ургансангиз савоб тона-
сиз. Илмсиз одамнинг гунок кучaларига кириб кетиши
осон.
—Бир-иккита китоб укидим...
—Илм олиш учун бир-иккита китоб етарли эмас.
Китобни кам танлаб, билиб укиш керак.
—Виз... энди... кyлимизга тушганини укийвера-
миз -да, — деб узини окламокчи булди Манзypа.
—Ундай килманг. Агар дилингизда илмга мойил-
лик уйгонган булса, мен аклим етганича ёрдам берай.
—Вой.. . канийди ! Сурашга тилим бормай тyрув-
ди... вактингиз булармикин?..
125
—Илм олмокчи булган:iарга вактимни эмас, жо-
нимни кам фидо килгим келади.
Афруза шyндай дегач, Манзурага диннинг мокияти
какида киска тушунча берди-да, кейинги келишига ки-
тоблар олиб куядиган булди.
Хайрлашишдан олцин айтиб берган ривоят эса
Манзуранинг калбига мукрланиб колди. Уйига
кайтаётганида хаёли факат my ривоят билан банд
булди: «Барчага ибрат ва маслакатгуй булган бир
орифнинг угли вафот этди.Таниш-нотаниш — барча бу
фожиадан кайгурди, йиглади. Бирок, ориф одам куз
ёши тукмади. Ахгпи аёли бундан ранжиб дедики:
—Фарзандимиз кисмати учун кагго бегонaлар кам
зор йиглаб тypса-ю, сиз нега йигламайсиз? Шунчaлар
багритошмисиз? кaлбингиз шунчaлар котган булса,
макшар куни кандай килиб инсонларга Аллокнинг
изни ила мекр-шафкат курсатиб, шафоат киласиз?
Улуг зот аёлига дедики :
—Эй каётимнинг вафоли йулдоши, йигламаганимга
мени маркаматсиз, юраги тош котган, деб уйламагин.
Менинг кофирларга кам ракмим келади, уларга иймон
насиб этсин, дея дyо киламан. Куппакларга кам
.. ачи-
наман, катто мени тишлаган куппакка кам. « Е Раббий,
бу бечоранинг феълини узгартиргин, одамлардан кал
так емасин, унга тош отишмасин», деб дуо киламан.
Бу сузларни эшитган аёли:
—калбингиз шyнчaлар шафкат ва маркаматга тула
экан, нега углимиз учун йигламаяпсиз? — деб яна гина
килди.
—Инсон бир нарсани йукотганида., ёхуд ундан ай-
рилганида йиглайди, ранжийди. Уз фасли кеч киш
фаслига ухшайдими? Фарзанд улсин ёки тирик юр-
син — улар кунгил кузидан йуколмайди-ку?! Y шундок
куз унгимда кезиб уйнаб юрар экан, ., нега энди сен-
га ухшаб йиглайин, хафа булайин? Углимиз бу замон
даврасидан чикди, холос. Y йуколмади, атрофимизда
айланиб юрибди, ахир!
126
., y ориф одам яна дедики:
Сунг
— Ииги ё aламдан, ё айриликдан келар экан, мен
севганларим билан биргаман. Табиий, улган болам би-
лан вуслатдаман. Y билан югуриб юрибман. Одамлар
.. .,
уларни тушида курса, мен уигок колда, очик-равшан
куряпман. Бу дунёда узимни яширганимда кам,
борлик дарахтидан туйгу япрогини силкитганимда
кам y билан биргаман...»
Неча кунларки, Манзуранинг елкасидан нима-
дир босиб тургандай булаверарди. Афрузаникидан
кайтишда 6y юкдан хaлос булганини сезди. Зулмат
ихтиёридаги калбига ёкилган чирокдан кунгли рав-
шанлашди. Ана шу равшанлик билан уйига кайтди.
Дарвозаси якинида турган нотаниш аёлга кузи ту-
шиб, машина кайдовчисига тухташни буюрди. Асад -

бекнинг амрига кура, Манзура машинага ковлида


утириб, ковлида тушиши шарт эди. Аёлни курганда
эрининг бу буйруги эсидан чикди. Жайдовчи хожаси-
нинг буйругини биларди. Шу боис тухтатмади. Дар-
воза очилиши билан ичкари кирди. Манзура бундан
аччикланса-да, йигитга гапирмади. Машинадан туши-
ши билан оркага кайтди. Дарвозани ёпаётган йигит
унга савол нaзари билан каради-ю, тухтатишга журъат
этмади. Манзура кучага чикиши билан нотаниш аёл
тез-тез юрганича унга якинлашди-да, салом берди.
—Худойимга шукур, сизни бугун кам учратолмай
кайтиб кетармикинман, деб куркаятувдим, — деди y
Манзура aлик олиб, куришгач.
—«Бугун кам» дедингизми? Унда... кеча кам кутyв-
дингизми?
- Ха...
Манзура икки кун кучага чикмаган эди. У зини
кимдир интик кутиши мумкинлигини уйлаб кам
курмаганди. Демак, бу аёл кеча келган... ялингандир,
йигитлар куйишмагандир. «Шунчaлик ноинсофлик
булиши мумкинми?» Манзура кунглида тугилган бу
саволга жавоб кайтаришга ожиз эди. Журъати етиш-
127
ca, буни эридан сурарди. Эрининг нима дейишини эса
билади...
—Она, менинг уст-бошимга, куринишимга эътибор
берманг. Гапни чузмай, тугрисини айта колай: мен
утган куни камокдан чикдим. Болаларимнинг ташви-
шида узимга карагим кам келмай, нажот тилаб, тугри
сизнинг олдингизга шошавердим.
—Нажот... Мендан? — ажабланди Манзура. Шу топ-
да Афрузанинг гапини эслади: — Нажотни Худо бера-
ди, синглим...
—Худо.,нажот бериши учун узим елиб-югyришим
керак -да. Узимнинг кулим кaлта, куп ишларга аклим
кам етмайди. Агар сиз ёрдам бера олмасангиз... бил-
мадим... улимдан бошка нажот колмаса керак...
—Болaларингизга
., нима килди?
—Угирлаб кетишибди.
—Ким?
—киморбозлардан гyмоним бор. Болaларимни
эрим юткизиб куйган экан...
Бу гапни эшитиб Манзура титpаб кетди. Эрга тек-
канидан ., кеиинги
узининг ., утган
акволини, куркувда
кечaларини эслаб, баданига муз югyрди.
—Отингиз нима, синглим? — деб суради бир неча
нафаслик сукyтдан сунг.
—Отим Фазлия.
—Фaзлияхон, кучада гаплашмайлик, юринг, ичка-
ри киринг...
Асадбек йигитларига «Мен йугимда бу ковлига
катго бегона пашша кам учиб утмасин», деб амр
килган эди. Манзуpа Фaзлиянинг елкасига кулини
ташлаб, ичкари бошлагач, улар ноилож колишди.

Султон Мах'муд ибни Сабуктагин вафотидан юз


йил утгач, подшох,лардан бири туш курди: кабрда
Султон Макмуднинг бадани чириб, тупрокка айлан-
128
ган, аммо икки кузи тириклигидагидай нaзар килиб
турарди. Хукамолар бу туш таъбирини айтолмасди-
лар. Шунда бир дарвиш келиб деди-ки: «Мулк, сaлта-
нат бошкаларга колганидан кануз куз ногирондир»...
Бу кикматни Асадбек билмас эди. Кесакполвон кам
эшитмаган, эшитган такдирида кам оддий гап каби
кабул килган буларди. Чунки унда кикмат магзини
чакиш кобилияти йук эди. Лукмони Хакимдан:
«Жикматни кимдан ургандингиз?» деб сураганларида
.,
y муктарам зот: «кyзи ожизлардан ургандим, чунки
улар оёк куядиган ерни билмагунларича одим отмас-
nap», деган эканлар. Кесакполвон, гарчи басир ffлca-
дa, оёк куядиган жойига караб олмаган эди. Хуроз
канчалик шиддатли жанг кила олса кам, темир пан-
жа бургутга кеч качон тенг кела олмаслигини y уйлаб
курмаганди. Мушук сичкон тyтган онда узини шер
факмлагани каби y «Асaдбекнинг мулки икки кишига
эмас, бир кишига колиши керак», деган уз конунини
яратди. Чувриндининг улими бу конуннинг гоят тугри
эканини тасдик этгандай кам булди. Лекин y нотавон
банда каёт конуниятини махлук эмас, Холик ярати-
шини факм этмас эди. Y она корнида кам шошилган-
ди — муддатидан эртарок тугилганди. Асадбек мул-
кига^ эга чикишга кам шошилди — каётдан эрта кет-
ди. Узининг кавасини келтирган тилла -ю жавкарлари
энди кимнинг кунглини шодлантиради? Яширин те-
мир сандикдаги бойлик туплаган кишисига садокат
килмагани колда энди кимга ёлгон саодат ваъдасини
берар экан?
Кесакполвоннинг хотини кечаги окшом кунгирок
килганида Асадбек «Жадеб бошимни котираверма,
эринг Масковда сап -сарик жононга уйланиб олган,
энди ундан умидингни уз», деган эди. Бу эзма хо-
тинга битга гап камлик килишини Асадбек фикрлаб
курмаганди. Нонушта пайти телефон жиринглаган-
да кам кечаги хархаша давом этишини кyтмаганди.
Гушакни Манзура кутариб, «айланай овсин, яхши
5 - Шайтанат, 5 -к. 129
утирибсизми», деб гап бошлаганида хотинларнинг
узаро вайсаши бошланди, деб уйлади. Аммо вай-
сaш купга чузилмай, Манзура « Ха, борлар, ёнимда
утирибдилар», деб гушакни узатгач, «яна нима бaло-
ни бошламокчи», деб ажабланди.
Кесакполвоннинг хотини сaлом-aликни киска
килиб, муддаога та колди:
— Мулла ака, кеча казиллашувдингизми ё сарик ме-
гажинга уйланиб олганлари ростми?
«Хазиллашувдингизми?»
Бу суз Асадбекка мaлол келиб, кошларини чимир-
ди. «Men сен билан казиллашадиган эрманми?» деб
бобиллаб бермокчи булди -ю, узини тийди:
- Ха, нима, рашкинг келяптими? Кечаси билан
ухлолмай чикдингми?
—Бо Худо! Рашк килиб зарил кептими?! Феълини
сезиб юрардим. Бир марта «агар улсанг, сени кумиб,
мозордан кайтишимда уйланиб келаман. Сенга жано-
., .,
за укиган мулла ярим соатдан кеиин мени yil саккиз
ёшли жононга никох,лаб куяди», деган. Мегажинни
Масковдан топган булса, y ёкда никок укилмайди,
мулланинг пули кам ёнига колибди. Уйланса ундан
нарига, факат келиб, сейфнинг кaлитини кулимга
туткизиб кетсин. Жувонмаргга бу уйдан битта чупни
кам бермайман.
Жар бир одам кaлласига келган гапни айтишга
какпи. Айни чогда бу гапни эшитган кар бир одам бу
кaллага мушт туширишга кам какли. озирги гаплар-
ни Кесакполвоннинг хотини эмас, бошка эр киши айт-
ганида Асадбек муштлашдан кайтмаган буларди. Бу
хотинга эса гап топиб бериши кийин. Шу боис Асад-
бек кескин равишда:
—Кaлитни менга бериб кетган, уйингда тир, кали
бораман, — деб гушакни жойига ташлади. Сунг бир
зум уйланиб турди-да, гyшакни яна кутариб, лозим
ракамни терди. Жамшиднинг овозини эшитгач:
—Сейф очадиган уста топ, — деб буйрук берди.
130
Мартабаси анча юкорилаганига карамай, Жам-
шид камон «хужайин «нимага?» деган саволни
ёмон курадилар, «хуп булади»ни ёктирадилар», де-
ган коидасига хилоф килмасдан иш юритарди. Агар
козирги топширик Кесакполвонга берилганида унинг
«банкни умармокчимисан?» деб сураши тайин эди.
Эшитадиган жавоби кам шунга яраша буларди: «Сен-
га ухшаган майда угриманми, банкни урадиган?»...
Асадбек шакар маркaзидаги уч каватли иморат-
нинг ертуласига «видеобар» никобида жойлашган
идорасига етиб келганда Жамшид вaзифани деярли
бажарган эди.
—Уста бир соатдан кейин бушар экан, - деб хожа-
.,
сининг кунглини хотиржам килди.
—Ишонарли одамми? Гуллаб куймайдими?
Асадбек аъёнининг ишни пyxта килишини билса
кам, шубка булyтини хайдаш yчунгина шундай деб
.,
сураган эди.
—Макмуд акамнинг сейфлари бузилиб колганида
очиб берган эди. кули гул уста.
— Бунака кули гyлларнинг харидорлари сероб
булади. Sгл грилар билан олди-бердиси йукми?
— Бу томони кам „ пишик. Y нозик идоранинг
руйхатида тypади. Угрилар якинлашишолмайди унга.
—Хайдар акангникига борамиз. Сандигини очиб,
бойлигини олиб бермасак, хотини юрак уйноги
булиб колади. Men «эринг Масковда уйланиб, ша
ерда колди», деганман. Уйланган одамнинг уша ёкда
лиши кам осон. Маржасининг уйнаши бир ёкдик
килиб кетар, a?
Жамшид хожасининг муддаосини англаб, кулим-
сираб куйди:
— Масковда акмакона улим топадиган эркаклар
канжикларининг уйнашлари кулида жон берар экан.
—Хайдар акангга шуниси кам насиб этмади. Аблах
булса хам, уйида жон бериб, одамга ухшаб кумилгани
яхши эди. Тypиб-тypиб ачиниб кетаман унта...
131
Уста келгач, ортикча гап-суз килиб утирмасдан
йулга тyшдилар. Жамшид «тилингга маккам буласан»,
деб пухтaлаб куйгани учун уста «каёкка, нимага?» деб
суриштирмади.
Кесакполвоннинг уйига кириб келган Асадбек пас-
так думалок стол атpофида карта уйнаб утирган нота-
ниш йигитни куриб, гашланди. кошларини чимириб
«ким бу тавия?» дегандай уй бекасига каради. Бу са-
вол нaзарини англаган хотин даркол таништирди:
—Бу Гогик, миравой мастер, бизнинг личний па-
рикмахеримиз.
—Между прочим, Гогик Ленинграддаги междуна-
родний конкурсда приз олди, — деб онасига кушимча
килди Моника.
Купни курган Асадбек бир карашидаёк, «личний
парикмахер»нинг бошка хизматлари кам борлигини
факмлаб, баттар газабланди. Агар козир ёнида Кесак-
полвон булганида барча газаб укларини унга караб
отган буларди. Чунки, унинг фикрича, хотиннинг
ёмонлиги учун факат эр айбдор. Осмоннинг усту-
ни булишни мулжаллаб юрган одамнинг уйидаги бу
ахволга чидаш мумкин эмасди. Асадбекнинг хаёлига
«баттар булларинг!» деган 9й кам келди. Лекин бarrap
булишига y йул куя олмасди. Чунки, Кесакполвон бу
дунёдаги мукофотини олиб, уликлар оламига кетган
булса кам, номи колган эди. Бу номни тилга олишга
казар килса да, у з исми билан чамбарчас боглик экан-
-

лигига икрор булмокка мажбур эди. Агар бу оилада-


ги бузукпик какидаги хабар эртага кучага таркалса,
«Асадбекнинг кадрдони Хайдарнинг хонадони балчик
.,
экан», деиишлари аник.
—Менга кара, «миравой мастер»мисан, яна нима
бaлосан, шахарда сартарошхонанг борми?
— Личний узимники эмас-ку, но, зачислит ки-
линганман.
— Энди уша «зачислит килинган» жойингда
ишла. Буларнинг сочига бит тyшса, уша жойда тараб
.,
куяверасан.
132
—Во й, муллакажон, унака деманг.
—Сен учириб тур ! — Асадбекнинг какрли овози ба-
ландлагач, хотиннинг нафаси ичига тушди. — Эринг
Масковдан телпон килиб, «Гогик деган хотинчaлиш
остонамни катлаб утадиган булса, тумругидан осиб
., .,
куи», деди.
—Ну -y, бу энди жуда через чур не культурна! —
деди Моника лабини буриб.
— Сен жикиллама, отанг бунчaлик тaлтайтириб
юборганини билмаган эканман. Эринг каерда?
— Юргандир, где попало.
—Эрингни топ. Бугyн сенларни бу уйга кучириб
куйишади. Онанг билан бирга яшайсан.
Асадбек Мониканинг кар куни шу ерда эканини
билмасди. Шунинг учун она -боланинг куз уриштириб
олишлари унга ажабланарли тyюлди.
— Сейфинг каерда? — деди хотинга ковок уюб
караб. Асадбек бу уй битганда «муборак булсин»га
бир мартагина келган, хонaларнинг вазифaлари, ашё-
ларининг Sфни унга номаълум эди.
—Кaлити кани?
—Калит кучада пойлаб тypибди.
Хотин бу гапга тyшунмасдан тaлмовсираб тyрди-
да, сунг Асадбекни эрининг хос хонасига истамайги-
на бошлади. Дерaза рупарасида чарм диван. Кесак-
полвон шу диванда чузилиб ётиб, деворга чизилган
гулларнинг расмига махгпиё булишни яхши курарди.
Наккош уста деворни бенaзир тарзда гyлга буркагани
учун плат сандикнинг урни билинмасди. Хотин кули
билан курсатмаганида Асадбек бойликни бакрига
сигдирган жойни тополмай тypган буларди. Y осто-
на катлаб тухтаган Жамшидга каради. Жамшид хожа-
сининг амрини my куз карашиданок англаб, оркасига
кайтди. Икки-уч дакика утмай устани бошлаб кирди.
Устанинг факат «кули гул» эмас, кузи кам уткир, зий-
рак экан. Сандик каерда экани айтилмаса кам, деворга
бир нaзар ташлашда аникпаб, якинлашди-да, портфе-
лидан керакли очкичларини олди.
133
Асадбек чарм диванда утириб, унинг каракат-
ларини жимгина кузатди.
Якингинада бу жойда шу бойликнинг эгаси яй-
раб утирарди. Баъзан пулларни олиб санаб, тилла,
жавокир буюмларни бир-бир силаб, калби рокат-
ланарди. Зайнаб угирланган кезлари Асадбек руки
синик, маъюс окангда «Топган-тутганларимиз невара-
чеварaларимизга кам етиб-ортади. Бизга яна нима ке-
рак?» деганида Кесакполвон унга ша закоти жавоб
кайтармаганди. Уйга келиб, my диванга ёнбошлаб
уйлаганди: «Бизга яна нима керак?» дедими? Тентак!
Бу дунёда нима килиб юрибмиз узи ! Бой булмасанг
сени биров одам урнида курмайди. Худо бериб тур-
ган пайтида туплайвермайсанми ! Невара-чеварангга
ё ., ..,
етадими е иукми, санаб нима киласан . Санаб адогига
етадиган бойлик бойликми?! Тарозида тортадиган
булганингда
., керилсанг арзийди...»
Укилоннинг якин орада чувaлчангга айланаяжаги,
.,
тахтга узи
утиражаги какидаги ширин умид кам my
диванда ётганида тугилган эди.
Москвада улдирилган одамнинг арвоки уз уйига
келиб, сарсари кезадими ё йукми — буни кеч ким бил-
майди. Агар шундай булиши мумкинлиги тасаввур
этилсами...
...ширин орзулари тугилган диванда Асадбекнинг
хон тахтини эгaллаган каби утиришини кypган Кесак-
полвоннинг арвоки канчалар aзобланар экан? Яна бир
неча дакика утиб, пулат сандик очилгач, бойлигининг
хотини кулига утганини кураётиб арвок канчалар но-
лaлар килар экан?..
Уста ишини бажариб, эшикни сaлгина киялатиб
.,
очди -да, ичкарига рaзм кам солмаи, оркасига чекинди.
—Шу кулфга мослаб калит ишлаб берайми? — деб
суради y, асбобларини портфелига жойлаётиб.
—йук, йук! — деди хотин шошилганча. — Янги сейф
буюриб куйганман.
Хотиннинг шубкаланганини сезган уста, огринса-
да, индамади. Асадбек унинг кунглини огритмаслик
134
учун «Кaлит кейинрок керак булади. Vл шанда чаки-
рамиз яна», деб куйди.
Жамшид устани эргаштириб, изига кайтди. Хо-
тин «Асадбек ypнидан тyриб келиб, сандик ичини
бир тафтиш килар», деган хавотирли уйда унга савол
нaзари билан каради. Асадбек урнидан турди. Аммо
плат сандик томон эмас, эшикка караб юрди. Остона-
га етгач, тухтаб, унга угирилди. «Отлар топиб, эшак-
лар ейди» деган маколнинг исботи шу булади» деб
уйлади. Бирок тили бошка гапни айтди:
— Эрингни каргайверма, шунча бойликни сенга
илиниб йиккани учун дуо кил. Орка-олдингга караб
сарфласанг, етти пуштингга етади.
—Бо Худо, ётиб еганга тог кам чидамайди, мулла
ака !
—Сен ётиб ема, юр, бирни 9н килиш каракатида
бул. Хох,ласанг, эрингнинг согин сигирларини узингга
хатлатиб бераман.
—канака согин сигир?
—Эринг кооперативларини шунака дейди. Такси
кооперативи бор, яна чойхонами, хуллас, aлланима ба-
лолари бор. Шу ишларни юритолсанг юрит, булмаса,
фойдаси Масковдаги кундошингга окиб кетаверади.
— Y мегажин закаргинани ютсин. Узингиз бир
акллирок одам топиб берсангиз, куёв билан биллaла-
шиб амaллаймиз.
—Ка, амаллайсан... Сен бундаги бойликдан озгина-
сини эрингга атаб олиб куй. Балки кайтиб келар?
— Мегажини билан уша ёкда кушмозор булсин.
Укангиз... «каргама» дейсиз-y, гурсухтани каргама-
сам юрагим
., ёрилиб кетади -да... .
—Узинг биласан. каргишинг уриб, уша томонлар-
да улиб кетса, кейин пушаймон ейсан.
Асадбек шундай дегач, чикиб кетди. Хотин плат
сандик ичига бош сукишни кам, мекмонни кузатишни
кам билмай гангиб колди. Асадбекнинг кадам товуш-
лари узоклашгач, сандик эшигини ланг очди.
135
Кесакполвоннинг акмок киликпари куп эди. Бирок,
угрилик кучасида
., улгайгани учун эктиёт чорaларини
кам унутмасди. Угриларга хос эктиёткорлиги туфайли
яна бир жойга бойлик яширганди. Бунинг сирини кеч
ким билмагани сабабли ер остида колиб кетди — x еч
кимга насиб этмади...

з
Асадбек ёмон хотинлар какида турли гап-сузлар
эшитган, лекин бунакaларга узи рубаро булмаган эди.
Кесакполвоннинг хотинини эси пастpок, тилига эъти-
борсиз бир вайсаки деб биларди. Унинг бу даражада
бемекр, тошбагир эканини тасаввур кам этмаганди.
Уйдан чикар макaлида «Кесак бу хайвонни aллакачон
уриб улдирвориши ё уч талокми, саккиз талокми
куйиб, йукотиши керак эди», деб уйлади. Мирзо Бо-
бур Хусайн Бойкаро оиласи какида сузлай тyриб,
«биринчи хотини шу даражада ёмон эдиким, ул гуё
бул дунёдаги дузахнинг айнан узи эрди, Хусайн уни
куйди ва дузах aзобидан кyтyлди», деганини Асадбек
билганида «Хайдар бу дунёдаги дузахига y дунёдаги
дузахни улаб кетди», деган булармиди...
Уч каватли бино ертуласидаги кашамдор хонасига
киргyнига кадар кам Жамшидга индамади. Идорани
бошка жойга кучирмасликка карор килганидан кейин
бу ер тезлик билан таъмирланган, кагго девоpларнинг
ранги хам узгартирилиб, барча жикозлар янгисига
алмаштирилган эди. Хонада Чувринди билан Кесак-
полвонни эслатувчи кеч нима колмаганди. Бутканинг
урнига куйилган .йигитни топиш осон булмади. Оёк-
., .,
кули чаккон, тили тиш хатламаидиган одамни топиш
унча кийин эмас. Лекин садокатда барчага урнак була
оладиганини бирданига аникпаш кийин. Жамшид тав-
сия этаётганларнинг барчаси садокатли булишга касам
ичишга тайёр. Лекин тилда айтилгани калб касами би-
ё .., ..,
лан кувватланадими е иукми — буни кеч ким аникла
136
беролмайди. Узок вакт текшириш, йигитни камиша
шубка остида назорат килиш кам яхши натижа бер-
маслиги мумкин. Шу боис Жамшидга кариндошлиги
бор йигитни танлаб, кошлари кaлинлигига ишора
килиб, унга «коракош» деб лакаб берди.
коракош Буткага нисбатан сезгиррок ва чакконрок
эди. Хожасининг кайфияти бузук колда кайтганини
фахмлаб, буйрукни кутмаёк чой кутариб кирди. Асад-
бек «сен айтдингми?» дегандай Жамшидга каради.
Хожасининг жаxrпи чикиб тyрганида бакириб юбори-
ши мумкинлигини билган Жамшид бу савол назарини
англамагандай индамади. Коракош чой куйиб узат-
гач, оркага тисарилиб «буюринг, кожам», дегандай
кул боглади. Гарчи буйрукни Асадбекдан кутаётган
булса-да, Жамшиднинг имлаб куйганини куриб, изига
.,
каитди.
— Уйланадиган булсанг, кизнинг етти пуштини
сураб-суриштир. Kошу кузига хумор булсанг, ана
шунакасига учрайсан. «Кузини сузиб, кийшанглаб
турадиган бу жононинг сенга икки дунёда хотин
булмайди», деб Жайдар акангга бошида айтганман.
^айдар аканг бу тавия билан 'е;тмай куйганига минг
йил булгандир. Шунинг учун кам бунга эри тирикми
ё уликми — барибир. Вакти келиб, «^айдар акамни
Масковда улдириб кетишибди», деб хабар берганинг-
да башарасига яхшилаб караб on: тарикча ачинишни
курмайсан. Одамлар айб килмасин, деб ёлгондан куз
ёши килиб берар, лекин юрйги йигламайди. Юраги
йигламайдиган хотиндан Худо асрасин ! Сени Макмуд
тарбия килгани билан, Хайдар акангга ухшаб куп бе-
вош юрасан. Эктиёт бул, шунакасига илиниб колма.
—Хуп, Бек ака... лекин... менинг уйланадиган ния-
., .,
ти м й9к.
—Каматворган хотиннинг aлами ж али кам борми?
Уйланмайман, дейишинг нотyгpи. Одамлар тyшуниш-
майди, мaломатга коласан. «Бу йигитнинг хотин зо-
тига нафрати бор экан», дейишмайди, «майдакадам
137
булса керак», деб кукм чикариб к уяверишади. йи-
ГИТ кишига ёмон от бир ёпишмасин, кейин кyтулиш
кийин. Агар ёнимда юришни истасанг, оила куриб,
бола куришинг шарт.
Жамшид жавобга огиз жуфтлаган пайтда эшик кия
очилиб, Коракош куринди:
—Бек ака, Масковдан телефонда сурашяпти, — деди
.,
ичкари кирмай.
—Кимлигини сурамадингми? — деди Асадбек, но-
рози окангда. Унинг тaлабига кура, коракош тулик
маълумот бериши керак эди. I{оракош дарров хатоси-
ни тузатди:
—Сурадим, «Хонгирейман», деди.
Бу гапни эшитиб Асадбек билан Жамшид бир-
бирига ажабланиб каради.
— Адашмадингми, аник шунака дедими? — деб
суради Жамшид унга якинлашиб.
—Адашмадим: «Хонгирейман, хужайинингга «княз
Хонгирей чакиряпти», деб айт», деди.
Асадбек гушакни олиб, кулогига тутгандан кейин
кам дарров гапирмади. I{андайдир товуш эшитишни
истагандай пича кутди. Кейин бугик овозда «Алло»,
деди.
— Саломатмисан, Бек, эшитишимча йутaлмай
куйганмишсан, a? Одамнинг йутaлмай куйиши бахти
кулганидан даракми ё бирон кулфатнинг хабарими
бу? Сен нима деб уйлайсан?
Овоз таниш туюлди, лекин кимлигини аниклай
олмади. Унинг учун бир нарса аник булди: «Мен
Хонгирейман», деб телефонга чакирган бу одам
асти Хонгирей эмас. Сурбетлик билан гап бошлаши-
караганда уз кучу кудратига ишонадиган тоифа- га
дан. Асадбек Хонгирейнинг улимини эшитган онда
касосдан макрум булгани учун aлам ёгида коврилган,
.,
аини
ай ни дамда, ганимнинг улимидан сунг, хотиржамлик
курсисига утирмаган кам эди. Чунки y утни учириб,
чугини колдириш, илонни улдириб, боласини сакгпаб
138
колиш., донишмандлар иши эмаслигини яхши билар-
ди. «Урмонни кимсасиз деб уйлама, кайси бир бута
оркасида оч коплон ётгандир», деганларидек, Асадбек
уша коплоннинг ириллаб товуш беришини кутаётган
эди. Жозир унга коплон терисидаги ша., вакшийнинг
ким эканлиги номаълум эди, холос. Узини «Хонги-
рей» деб таништирган одам унинг хавотирланишини
ёки каяжонланишини, кеч булмаганда ажабланишини
кутганлиги аник. Асадбек буни тyшунгани учун кам
сир бой бермай, менсимаган окангда суради:
—Ким бу?
- Бизларни унутиб куйдингми, Бек? Угри биродар-
., .,
., кали эсларидан чикаришганича иук.
пар сени
—Узинг кимсан? .,
—Оббо, ошнам -e, овозимдан танимадингми? Иута-
линг тузaлибди-ю, кулок кетибди-да, a? Агар Худо
эсингни кам олиб куйган булса, акволингга кавас
килмайман. Энди Москвани, «Оккуш кушиги» ресто-
ранини куз олдингга келтир: уч киши утирибмиз —
Хонгирей, сен ва мен.
Асадбек энди таниган булса-да, дарров жавоб бер-
мади. Чунки бу одамнинг Хонгирей номидан гапира
олишга журъат этишини кутмаган эди.
- Ж али кам эсламадингми?
—Эсладим: Моргашмидинг? Жа, Моргаш, «уликлар
кироли», тугрими?
- Тугриликка тугри, лекин куполликни can ошир-
вормадингми?
—куполлик килаётганим йук. Хонгирей шундай
деб таништирган эди. Бошкача исминг борлигини мен
билмайман.
— Бу гапинг кам тугри. Хонгирей кар хил ном-
ларни тукиб, казиллашишни яхши курарди. Эшит-
гандирсан-a: Аллок уни ёнига чакирди, лекин y улгани
йук. Хонгирей урнига унинг сояси Гирейхон кад рост-
лади. Англадингми? Гирейхон — менман! Сен менга
бир нарсани яширмай, очик айт: Хонгирейнинг улими
139
муносабати билан бошлаган байраминг адогига етди-
ми ё кали кам давом этяптими?
—Мен бировнинг улимидан шодланадиган махлук
эмасман. Сен козирча шунинг узини билиб куйсанг
етарл и .
—Сен мени билмайсан, лекин мен сенинг кaлланг-
даги уй-хаёлларгача биламан. Мени my пайтгача кеч
ким лакиллатиб кетмаган. Сен кам козирча шуни би-
либ куйсанг етарли. Хонгирей оддий одам эмас эди.
Янглишмасам, y сенга ука катори эди, a?
—Вакти келганда буни Худонинг узи ажратиб ола-
ди. Сен гапни аччик ичакдай чузмасдан максадингни
угил болачасига очик гапир, бекорга кунгирок
килмагандирсан?
—Максадимми? Менинг кеч канака максадим йук.
Хонгирей уладиган куни сени куп эслаган эди. Ни -

магалигини узинг биларсан. Харколда сен мендан


.,
куркма.
— Шунаками? Хонгирейнинг узидан куркмаган
одам соясидан чучир эканми?
—Тилингни тий ! Сен бир нарсани унутма: Хон-
гирейнинг улими сенинг галабанг эмас! Сенинг
Москвадаги кашкирларинг
., шодланишни жуда эрта
бошлаб юборишди. Урисларнинг «Голибларни айб-
ламайдилар» деган маколи бор, a? Сен кам, бу ер-
даги кашкирларинг X ам голиб эмассанлар. Шунинг
учун сенларни айблаш мумкин. Сен, Бек, саломатли-
гингни эктиёт кил, яна йутaлиб юрмагин. Худодан
сурайсанми., ё йукми, барибир иккаламиз учрашамиз.
Мени «Уликларнинг кироли» деб атадинг. Ок сурпга
уралиб, кироллигимга мекмон булиб келишдан олдин
мен билан *стона равишда, тирик колингда учра-
шишни ният килавер.
Шу пуписадан сунг y томондаги гушак куйилди.
Асадбек унга жуяли жавоб беришга кам улгурмади.
Бир томондан шундай булгани кам дуруст эди. Гушак
куйилмаса, узаро пуписалар давом этаверарди. Теле-
140
фондаги курук гап билан эса кеч кандай какикат юза-
.,
га чикмаиди.
Асадбек гyшакни жойига куйиб, уйга толди. Жам-
шид «ким экан?» деган саволдан тийилиб, сабр килди.
Уч-турт дакикалик сукутдан сунг Асадбек унга караб,
.,
суради:
— Хонгирейнинг кулида юрганингда «уликларнинг
кироли» какида эшитганмидинг?
— Моргашми? — деб ажабланди Жамшид. —
Эшитганман. «Хонгирейнинг унг Kули» дейишар-
ди. Москвадаги камма уликхоналар шунинг нaзора-
тида экан. Y ёкда уликни ювиб, кийинтириб, тобутга
солиб бериш кам даромадли ишга айланиб колибди.
Хозир ша билан гаплашдингизми?
—Жа. Хонгирейнинг урнини эгaллаганга ухшайди.
—Пуписа киляптими?
— Пуписа дейсанми? Менга пуписа кила олади-
ган одам кали отасининг белида юрибди. Энди бир
улаксага таъзим килишимиз колyвди... Тинч яшаб,
тинчлик билан улиш пешонамга ёзилмаган шекилли.
Жамшид, акaларингнинг хатоларини биз такpорламас-
лигимиз керак. Тарзан билан Сурнинг юриш-тyриши
канака?
—Уларга бемалол ишониш мумкин.
Асадбек «бунака колатда мен узимга Кам ишон-
майман», демокчи булди -ю, аммо фикрини ошкор
Килмади. «Ишонганинг яхши», деган маънода бош
иргаб куя колди .

V боб

Абдуракмон табиб тyнни бедор yткaзди. Озми-


купми илми бор, каёт тажpибaлари кам етарли булса-
да, бу кечдаги вокеадан аник бир хулоса чикара олма-
ди. Кунгли бир шумликни сезиб, безовтaланарди-ю,
141
аммо буни шайтон васвасаси деб билиб, хаёлини
бошка томон ., буришга каракат киларди. Бомдод-
ни укигач, Ушга тушиб, якинларини зиёрат этмок
акдида тайёргарлик курди. Зиёрат аслида бир бакона,
асл максад уша томонларда бирон янги гап эшитиш
эди. Агар бу атpофларда бир кулфат олови ёкилишга
тайёргарлик курилаётган булса, унинг нaзарида, мар-
кaздагилар буни билишлари керак эди. Y йулни тугри
автобус бекатига олмай, кабристон томон бурилди.
Гуругли уни кутаётгандай, кужраси ёнида йулга
куз тикиб туpарди.
- К а, кечаси пайтавангга курт тушиб колдими?
Сакармардонда кайга отландинг? — деди y, сaломга
aлик олгач.
— кадрдонларни бир йуклаб келай, — деди
Абдуракмон табиб.
—кайдаги кадрдонларингни айтяпсан: бу ерда ёт-
ганларними
^ ё бундан наридагиларними?
—Ушдагиларни...
- К ар ерда йуклашга арзийдиган кадрдонларнинг
булгани
., яхши. Яккамоховликдан Худо асрасин.
Ушнинг йули бу ердан утмайди, мендан сурайдиган
гапинг борми? дардинг булса ёрила кол.
„ — Кеча коравой бир шумликдан дарак берди.
Уйлай-уйлай нимaлигини билолмадим. Эктимол, сиз
сезгандирсиз? .,
—Men вaлий эмасман. Уликларга якин булганим
учун кунглим баъзан бир нимaларни сезади.
Бошкасини билмайман. Шумкадамнинг кадамидан
ёмонликдан бошка яна нима кутиш мумкин? Кунглим
бир нарсани сезиб турибди: шу икки-уч куннинг ичи-
да вaлади зино улса керак. Унга янги гyр кавламай-
ман. Кукшапканинг лакадини очаман у суякларини
-

суриб, шунинг ёнига куяман. Икки фосик биргaлашиб


ётаверади... Сенам... — Гуругли Абдуракмон табибга
синовчан тикилди: — «жаноза укиймиз», деб хархаша
.,
килмаисан.
142
—Мусулмоннинг боласига жаноза укиш керак, —
деди Абдуракмон табиб ишонкирамаган окангда.
—канака мусулмонликни айтасан? Ким эди му-
сулмон? Кукшапками? Унга кам жаноза укиган эди- .,
ларинг. канчадан-канча иймон эгасини куритди? Уша
кам мусулмонмиди?
—куйинг бу утган гапларни, гунохгпарига узи жазо
олади .,y дунёда.
—Утган гаплар, дейсанми? Гурга киргач, каммаси
унутиладими, тупрок камма аблакгпикларни кумиб
ташлайдими?
— Китобда «Нажо aл -махфуфун ва калакал-
.,
маскулун», деиилган...
—A? Нима дединг?
—«Юки енгиллар нажот топади, гуноки огирлар
калок булаверади».
—Тушунмадим? каерда калок булади?
—«Жалок булаверади» дегани дузахга тушишини
билдиради.
— Бу гапинг тугри.
—Бу менинг гапим эмас, мен илми йук бир одам-
ман...
—Илмим йук, деб паст кетма. Ж ар балога аклинг
етади. домлaларга кам баъзан гапинг утишини мен
билмайманми? Факат кужжатинг йук сенинг. Лекин
уша катта домлаларга айт: Кукшапка тоифасидагилар-
., .,
га жаноза укилмаса, унга 9хшаганларнинг кузлари
очиларди. «Менам шу куйга тушмай», деб гунохдан
тийилишарди. Y дунёдаги жазо канака булишини ким
билиб утирибди? ! Бу дунёдагисини кам курсатиб ту-
риш керак. Сен нима десанг деявур, коравойга узим
кypсатаман. Унинг бу ерга келишига якин колди. Ас-
лида унга бу ердан жой бермаслик керак...
«Бу дунёдагисини кам курсатиб тyриш керак...»
Гуруглининг кулидан келганида курсатишдан
тоймас эди. Афсуски, унинг уликларни кумишдан
узга иши йук. Бундан бошка масaлaларда ундан би-
143
ров маслакат кам сурамайди. Кучада курганида са-
ломлашгиси келмайдиган, кул бериб куришишдан
казар киладиган одамлар якинларидан бириулганда
кабристонга келиб y билан кадрдонлар каби омонла-
шади. Кейин дардини айтиб, «каердан тyзукрок гур
кaзиш» буйича маслакат сурайди. Кучада нaзарга
илмаганларидан Гуруглининг жахгпи чикмайди, буи-
га куникиб кетган. Одамлар майит учун жой танлай
бошлашганида гаши келади. Баъзан дуч келган ерни
курсатиб «Энг яхши жой шу. Худди шок Жамшид-
нинг кушкида ётгандай мaзза килиб ётади», деб п и-
чинг килади. Феъли айниб турган булса, «яхши
жой тaлашиш кибрли тириклар орасида - ер тепа-
сида булади, ернинг таги бир хил: яхши-ёмон жой
йук, каерда ётса кам барибир лахад куртлари еб адо
килади», деб тунгиллаб куяди. Бу дунёда куп ёмон-
ликлар килиб утган одамга гур кавлагиси кам кел-
майди. «Бунакаларга жаноза укиш керакмас», деб
факат Абдуракмон табибга айтган. Азбаройи юраги
кон булиб кетгани учун шундай деган. Аслида дунё-
даги галамисликларга эътибор килмаса кам булади.
Унга нима! Битта корнидан булак гами йук. дунёда
ким гyрковларнинг подшоси булибди-ки, y буни орзу
килса! кишлокнинг бир чеккасида, дунё ташвишлари-
дан нари яшаётгандай тyюлгани билан бир кавмнинг
иккинчи кавмга зулм килишига бефарк караб тура ол-
масди. Бу зулмга узи жазо кам уйлаб топган, бу жазо
усули катто Абдуракмон табибга кам сир эди. Майит
лакадга жойланганда юзи очилиб, боши киблага мо-
йил килиб буриб куйилади. Кукшапкага ухшаганлар
кумилаётганда Гуругли бу одатга хилоф киларди:
«Умрини куфрда утказгандан кейин ётиши кам шун-
дай булсин, Каъба томонга караб
.. ётишга арзимай-
ди» - унинг кукми шу эди. Емонлар какида гап кет-
ганда бир куни y Абдуракмон табибга: «бунакаларга
лакад кавламай факат белдан пастини кумиш керак,
чириб йук булиб кетгунича одамлар унга тyпуриб
144
утсинлар», деганди. Абдуракмон табибга унинг бу
гапи гоят шафкатсизлик, катто вакшийлик булиб тую-
либ, уни анча койиганди. Аллок томонидан белгила-
ган кабр азоби какида гапириб, унга танбек берган-
ди . Жозир бу гапни айтмаган булса-да, ота-болани бир
лакадга куймокчи булиши унга мaлол келди. Ота ёки
она куйилган лакадга орадан йиллар утиб, фарзанд-
ни куйиш одати бор. Бундан кеч ким огринмайди.
Жатго баъзилар «отам ётган лакадга куйинглар», деб
васият кам киладилар. Аммо Гуруглининг козирги
гапидаги окангдан жaзо кукмини англаш мумкин
эди. Абдуракмон табиб мaлоллангани билан козир
бакслашгиси келмaди.
«Демак, коравойнинг хавотири бежиз эмас», деб
уйлаган
., Абдуракмон табиб бу какда бошка сузламай,
«Ушдан сизга нима олиб келай?» деб суради.
— Мен димогига курт тушганлардан эмасман, бир
чеким яхши нос билан кунглимни олиш мумкинлиги-
ни узинг биласан.
Абдуракмон табибга унинг одати яхши маълум:
носдан булак кар кандай совга-сaломни кайтаради.
Совганинг окибатини миннат деб билади. Мусулмон
биродарларнинг бир-бирларига кадя килишлари яхши
фaзилат эканини айтиб, тyшунтиришга каракат килса
кам, у з билганидан колмайди.
Абдуракмон табиб автобусда кетаётгaнида ку-
.. ., .,
логига чалинаётган иуловчиларнинг гапларига дик-
кат килди. Хавотирга арзирли суз эшитмади. Шакарга
тушиб кам атpофни зийраклик билан кузатди. Хамма
уз ташвиши билан банд. Чойхонaларда ошхурлар-
нинг гyрунги авжида — зулм олови ёкилишидан дарак
., .,
иук.
Сой буйидаги чойхонада кордик чикаргач, изи-
га кайтаверишни кам уйлади. Бирок, кунгил хотир-
жамликка бегонaлигича колавергач, киз уртогиникида
бир кеча колишга карор килди. Болaликда ялангоёк
куча чангитган ошнaларининг катори анча сийрак-
145
V
лашиб колган. Ун турт
., дусти кишлокда булса, бит-
таси — Мирзаaли Ушда. Аслида унинг бу шакарда
киладиган юмуши йук. кишлокда тугилиб улгайган
одам танлаган касб шакардан бошка ерда булмаса,
иложсиз. Мирзаaли муaллимлигини кишлокда килса
кам булаверарди. Аммо y такдир ипини хотини
такдирига шунчaлар каттик боглаганки, узиб келол-
майди. Хотинининг тайин кунари йук. Аввaл комсо-
молда ишлаб юриб, сунг каттами-кичикми амaлларни
эгaллади. Осмони фaлакда учган дамлари кам булди.
Мирзаaли ушанда оддий муaллим эмас, «рахбар хо -

тиннинг эри» деган мартабада юрди. Яхшики, эсини


йукотмади — таклиф этилган мансабларнинг биронта-
сини кабул килмади. «Осмонда учаётган хотинимнинг
эрта-индин ерга куниши бор. Эплаб кунса — хуп-хуп,
патлари юлиниб тушса, менам энамни кураман. Хо-
тинимга кушилиб учсам, мен кунишнинг уддасидан
чиколмайман. Самоворхонага чикканимда биров мен-
га чой узатмай кам куяди», деб тугри уйлаган экан.
Хотини комсомолда ишлаб юрганида бир киз туккан
эди. Кейин «осмонда учишимга., хaлaл беради», дебми
тугишдан узини асраганди. Узининг каётини тах гпил
этиб тугри хулоса чикара олмаган хотин энди кизини
парвозга тайёрларди. Осмондаги кизининг каноти соя-
сида кузурланиб яшашни истарди. Она-боланинг бу
каракатларидан энсаси котган Мирзаaли уйда камрок
булиш учун кам мактабдаги ишини ташламаган эди.
Мактабда эр укитувчилар деярли колмагани сабабли
бу кариянинг ишдан бушаб кетмаслиги директор учун
муддаонинг узи эди. Аввaлги директорлар «амaлдор-
нинг эри мансаб курсимни олиб куймасайди», деган
хавотирда юришарди. Энди бундай хавотир кам йук.
Мактаб — Мирзаaлининг жони-жакони булиб колган.
Самоворхонадаги гурунглари эса уни ортикча таш-
вишли уйлардан икота килади. кишлокдан дустлари
ёки кариндошлари келиб колган кун — y учун байрам.
Абдуракмон табиб уникига купам келмайди.
146
Келиб-кетиб турадиган ошнaлари оркaли унинг
акволидан хабардор булиб туради. Камкатнов дуст
мекмонга келса, бошкаларга нисбатан азизрок туюла-
ди. Шу туфайли очик эшик остонасида Абдуракмон
табиб курингач, Мирзаaли шодланиб кeтди. Гар-
чи икки кафта илгари кишлокдаги туй баконасида
куришишган булса-да, дустининг мекмон мартабасида
...,
у'з уйида куришдан кувонди.
— Кунглим сезган эди, — деди y фотика укилгач. —
Бугун имтиконнинг охиригача утиргим келма-
ди. Имтикон деса, энсам котадиган булиб колган.
Укувчиларнинг ота-онaларига солик солишган —
тогора-тогора таом келади. Имтикон тугагач, зиёфат
бошланади. Биров рози булиб юборади, бировининг
кунгли огрийди, бошкаси «еб туймагурлар, тешиб
чиксин-a!» деб каргаб колиши кам мумкин. Шуни
уйлаб, томогимдан бир тишлам нон кам утмай колади.
Тушликни самоворхонада киларман, деб келаверган-
дим. Уйга ювиниш баконасида кирувдим, яхшиям
кирганим, кунгил яхши одамнинг тафтини сезади-да!
Энди сен жижжа утириб.. турасан, мен дарровла жиз-
биз килиб ташлайман. Е самоворхонага чикамизми?
Ош сузиладиган вакт якинлашиб колди. Текинга емай-
миз, кар куни тукма булишини биласан-ку?
Кейинги таклифни ишончсиз окангда айтди. Са-
моворчининг кар куни биров буюрса-буюрмаса пе-
шинга ун кишилик палов дамлаб куйишини, насиба-
си кушилганлар таомни еб, какини тулаб кетишла-
рини Мирзаaли аввaл кам айтиб, дустини чорлаган
эди. Шундай чорловларнинг бирида Абдуракмон та-
биб «Куй, уша гийбатхонангни, бир сурида арокхуру
бир сурида намозхонларнинг утириб ошхурлик
килишларини куришга токатим йук», деб кескин рад
этган эди. Таклифнинг ишончсиз окангда айтилишига
сабаб шу. Бу сафар Абдуракмон табиб нишини санчиб
олмади — таклифни бош чайкаб рад этди.
— Сен оёги куйган товукдай питирлайверма.
кумгонингни куйиб, , чойга сув кайнатсанг бас. Тугун-
147
ни очгин чи, иккита чолнинг тушлигига eтарли нима-
-

дир бордир?
Тугунда икки эмас, ун кишининг маишатига eтиб
ортадиган кимиз, кайнатиб пиширилган гушт, патир,
сомса бор эди. Чой дамланиб, бир пиёладан ичиб,
сомсага кул узатишганда куча эшиги очилиб, дипло-
мат кyтарган гавдaли одам кириб келди. Кутилмаган
мекмонга кузи тушган Мирзаaли утирган ерида «Ие,
Насриддин, ризкпи йигитсан-да, кел, келавер», деб
унинг якинлашишини кутди. Эшикни такиллатмай,
киришга изн сурамай гуддайиб кириб келаверган бу
одамни танимаган киши уни ё безбетликда, ё одобсиз-
ликда айблаши мумкин эди. Абдуракмон табиб уни
олдиндан билгани, айникса, касб-коридан хабардор
булгани учун унинг килигидан гашланмади.
Насриддин камма жойга кам бу каби мулозамат-
сиз кириб келавермасди. Мирзаaлининг оиласига куп
йиллик кадрдон булгани учун кам бу ерни у з уйидай
курарди. Y йигитлик чогида Мирзаaлининг хотини би-
лан бирга ишлаб, опа-укадай булиб кетганди. Никох
туйига кам Мирзаалининг оиласи бош-кош булган
эди. Кейин укишга кетди. Мирзаaли олий маълумот-
ли йигит аспирантурада
., укиб, олим булиб кайтар, деб
уйлаган эди. Иук, укиши бошкача экан. Аввaл Фрун-
зеда
.
,
ишлаб юрди. Кейин хотини билан ажрашиб,
Ушга кайтди. Мирзаaли бунинг сабабини сураганда
«Пойтахтнинг
., кавоси ёкмади», деб маъюс кулимсираб
куйди. Иигитнинг такдирига доир саволларга Мир-
заaлининг хотини «y билан ишингиз булмасин», деб
тумток жавоб кайтарди. Мирзаaли бировнинг сирини
билишга ишкивоз одамлардан эмасди. Насриддиннинг
бирон тайин ерда ишламаётганидан
., ажабланса кам,
бошка сураб-суриштирмади. Уша дамларда Насрид-
дин бу хонадонга камкатнов булиб колганди. Мирза-
aли билан кутилмаган жойларда учрашиб колганда
.,
ниманидир яширишга урингандаи, катго саросима
турига тyшгандай буларди.
148
Мирзаaли муaллимларнинг йигини баконасида
Фрунзега борганда Насриддинни ресторанда yчрата-
ман, деб уйламаганди. Бу сафаридан икки кун олдин
y Тaласга кетаётганини айтиб
., эди. Насриддиннинг хо-
тини асли тaласлик эди. Иигит институтда укиб юрган
кезлари бу гузaлни севиб колганида унинг эр курган
жувон эканидан бехабар эди. Билгандан кейин кам
севгисидан кечмади. Европaликларга ухшаб, «мукими
кизлик номуси эмас, мукими — мукаббат», деган
акидада маккам турди. Танлаганининг жувон эканини
каммадан яширишга уринди. Жатто Мирзаaли кам бу
сирни улар ажрашиб кетишгандан кейин билди. «Men
укишдалигимда яна биринчи эри билан топишиб
колибди. Y бузук эмас, факат биринчи эрини калиям
яхши курар экан», — деб уни окпаганди. Бу гапни ша
ресторандаги учрашувда айтганди. Мирзаaли кечки
пайт маишат максадида эмас, корни гамида кирганди
бу ресторанга. Рестораннинг бир четида кандайдир та-
ниши билан утирган Насриддинни куриб, ажабланди,
аммо олдига бориб сурашмади. Насриддин кам уни
курди, аммо y кам келиб куришмади. Чикиб кетаётга-
нида y томон бир караб куйиш билан чекланди.
Мирзаaли мекмонхонага кайтиб, ётишга чогланган
пайтда навбатчи аёл эшикни такиллатиб, ковлида бир
киши йуклаётганини билдирди. Бу шакарда Мирзаа-
лининг танишлари кам бор эди. Шулардан бири кел-
гандир, деган хаёлда ташкарига чикиб Насриддинни
.,
курди-ю, таажжу ланганини яширмади. Насриддин-
нинг таклифи
., билан кучанинг нарига бетидаги бокка
утишди. Уриндикка утиришгач, y култигидаги газе-
та урамини очди. гижимланган гaзетани дастурхон
урнида ёйиб, бир шиша арок, битта пиёла, паррак-
паррак килиб кесилган колбаса ва нонни уртага
куйди -да, айбдор одамнинг овозида «Хафа булмайсиз,
ака, бунака yтиришимиз жуда-a хунуг -у, омма бошка
чорам йук», деб куйди. Мирзаaли яхши даврада булса
оз-оз ичарди. Жозир бу акволда ичгиси келмаса кам,
149
Насриддиннинг кунглига караб, бир-икки куплаган
булди. Ширакайф колда келган Насриддин эса икки
пиёлани тyлдириб ичгач, чулдираш даражасига етиб,
арзи колини айта бошлади.
—Сиз мени кар жойда куриб ажабланардингиз.
Бугун кам кайратландингиз. Тaласга кетяпман, деб
сизга ёлгон гапиргандим. Мен бу ерга бир одамнинг
изидан келдим. Ишим шунака. Х а... - y шундай деб
хурсинди, — ишим шунака. Мен номининг узиёк ки-
шини куркитиб юборадиган идоранинг хизмати-
ни киламан. Одамларни пойлайман, одамлардан сир
оламан. Менинг бунака ишда ишлашимни ота-онам
кам билмайди. Билишга какпари кам йук. Men аспи-
рантурада эмас, шуларнинг УкишидаУкиган эдим.
Аълога укидим. Лекин менга шу паст ишни беришди.
Нимагaлигини биласизми?
., Чунки мен уз фикрига эга
булган одамман! Уз., фикpига! Падарига лаънат бунака
мустакил фикрни. Уз фикрига эга булган инсон уз ил-
дизига узи болта уради, — y яна хурсинди. — Лекин мен
бошкача яшай олмайман. Буларга ур деса урадиган, от
деса отадиган одам керак. Men унака эмасман, ака!
— Унака булмасанг, ишингни ташлай колмай-
санми? — деди Мирзаaли соддaлик билан.
Насриддин афсус билан бош чайкади. Яна бир оз
арзи кол килгач, «жон ака, бу гапларимни биров бил-
масин», деб хайрлашган эди.
Орадан уч кафта утгач, самоворхонада тасодифан
учрашиб колган каби сурашиб, «ака, кар хил жойларга
бормай, эктиётрок булиб юринг, сизни кузатиш топ-
ширилди»,
., деди.
—Укитувчини кам кузатасанларми? — деб ажаблан-
ди Мирзаaли.
—Максад — опанинг изларига тушиш. Агар сиз can
чакки юриб куйсангиз, бу кам бир бакона булади -да.
Гапини my тарзда киска килди -ю, кетди. Мир-
.,
заaлининг «чакки юрмаслиги», тукрилиги хотинини
амaл кypсисида ушлаб кололмади. Амaл кypсисига
150
бировнинг кузи тушмасин, тушдими, юлиб олмагунча
., ., .,
куимаиди.
У шандан кейин Насриддин Мирзаaлининг уйига
аввалгидай серкатнов булиб колди. кyрук келмасди,
ёнида бир шиша арокми ё конъякми буларди. «Мендан
булак бошка касратдоши йук, бечоранинг», деб Мир-
заaли унинг раъйига каради. Шундай утиришларнинг
бирида Абдуракмон табиб келиб колиб гашланганида
Мирзаали Насриддиннинг кимлигини, дардини унга
айтиб куйганди.
Жозир Насриддиннинг мулозиматсиз кириб кели-
ши my сабабли кам Абдурахмон табибнинг гашини
келтирмаганди. Уни куриб, «бир нима булса, аввaл
шулар билади», деб куйди.
Насриддин «Ракмон акам келиб колибдилар -да »,
деб сурашганда, дипломатини очиб бир шиша арок,
икки шиша пиво чикариб куйганда аччикланса кам
сир бой бермай утирди. Насриддинда оз булса -да, ин-
соф, уят бор эди. Аммо my оз инсоф ва уят уни ички-
ликдан тyтиб тура олмасди, факат узр сураб куйишга
кифоя киларди.
— Ракмон ака, гунокимни кечириб, бу сафар рухсат
берасиз -да, — деди.
— Гунокни кечирадиган мен эмасман. Буни мен
каром килмаганман, рухсатни кам мен бермайман, —
деди Абдуракмон табиб кескин окангда.
Нафс китиклаб тургани учун Насриддин Абдурак-
мон табибнинг аччикланганини сезса кам, акамият
бермади. Унга «дастyрхонга маркамат килсинлар», де-
ган лутф шарт эмасди. Мирзаaли «яна ypишиб кайдаб
солмасин», деган хавотирда дустига караб куйди.
Абдуракмон табибнинг лаблари can титpагани билан,
узини хотиржам тyтишга интилишини сезгани учун
хавотиридан кутулмади.
Насриддин кали тогдан, кали богдан гапириб
утираверди. Арок шишаси яримлаб, бир шиша пиво
ичилгач, муштими билан кукрагига уриб-ypиб куйди-
да, Мирзаaлига караб касратини бошлади:
151
— Ака, мана бу ерим ёниб кетяпти! Офат ёгилиб
келаётганини индамай кузатиб туришгa энди курбим
.,
етмаиди.
Мирзаaли бу гапдан сергакланиб:
—канака офат? — деди -да дустига караб куйди.
Кутилмаган бу гап Абдуракмон табибни кам эъти-
борсиз колдирмади. Иккaла чолдаги узгаришни сезма-
ган Насриддин эса касрат окангидаги гапларини да-
вом эттирди.
—Жой тaлашиб тупланаётганларни эшитмадингиз-
ми?
—Тупланишаётган булишса, ижрокум дардларини
эшитар, — деди Мирзаaли.
—Эшитмайди, — деди., Насриддин алам билан бош
чайкаб. — Эшитмайди. Уша туданинг ичида бизнинг
одамларимиз бор, уларни ушaлар кузгаяпти. Буни
фитна дейдилар... — Насриддин бошини куйи солиб
жим булди. Кейин шу aлпозда утирганича давом
этди: — одамлар фитна каердан чикишини билишмай-
ди. киргин бошлангандан кейин дод-вой килиб юра-
веришади. Камза Жакимзодани биласиз-ку, диндор-
лар улдирди, деб руконийларни кириш бошланган
эди. Аслида уни узимизнинг aзамат чекистларимиз
улдириб беришганди. Бу чиройли уюштирилган фит-
на эди. Бу фитнанинг бошида тypган одам кейинчaлик
какрамон раис булиб донг таратди. Аслида y фитна
какрамони эди. Сизлар бунака гапларни билмайсиз-
лар...
—Ер тaлашишдан фитна чикаришмокчими? — деб
суради Абдуракмон табиб, кизикишини яшира on-
май. — Бундан максад нима?
—Максадми? Рахмон ака, сиз телевизор курасизми,
гaзит-пaзит укийсизми? — Абдуракмон табиб «йук»
деган мaзмунда бош чайкади, буни куриб Насрид-
дин аянчли жилмайди. — Шунакасизлар-да! дунё-
ни сув onca, тупикaтарингизга., чикмайди. Кейин эса
вой-войлаб юраверасизлар. Урис Европанинг ярми-
152
ни бушатиб берди, дарё-даре кон туккани билан ба-
рибир Афгондан айрилди, Болтикбуйи кам кулдан
кетай деб турибди. Кавказ билан Урта Осиё кaлкиб
колса, шури курийди. Кавкaзда армани билан озарбай-
жонни бир-бирига кайраб куйди. Энди бу ишни биз-
да кам килиши керак. Бултyр Фаргонада катта машк
килишди. Шу баконада Европадан кайдалган аскарла-
рини биз томонларга олиб келиб жойлади. Булар мас-
хара томошaларни куяверади, биз эса мирикиб томо-
ша килаверамиз. Бугyн бизга олтинчи июнда сергак
булиб тyриш топширилди. Эктимол, яна бир томоша
бошланиб колар...
Т V

— i омошада камокдан чикарилганлар катнашмаи-


дими?
Бу саволни эшитиб, Насриддин Абдуракмон та-
бибга ажабланиб каради:
—Буни каердан билдингиз?
—Гaзит укимасак кам, кулок эшитади.
Бу гап Насриддиннинг кайфини таркатгандай
булди. Сергак тортиб, Абдуракмон табибга узок ти-
килди. Кейин шишaларни дипломатига жойлади.
—Бу жаром нарсaлар сизникида тypмасин. Менинг
тyшлигим тyгади, кета колай, — деб урнидан тyрди.
Абдуракмон табиб узи учун керакли гапни олган
эди. Шу боис, куп утирмай, шакарда бошка ишла-
ри кам борлигини бакона килиб, кeтишга чогланди.
Уйига кайтгач, Жулон киргизнинг кyтиб утирганини
.,
курди.

VI боб

«С и з бош угилсиз, касос олиш керак!»


дунё накот факат касосдан иборат? Инсон накот
кулогига aзон айтилган дамдан бошлаб, то сунгги
нафасигача касос учун яшаши керак? Oтанинг то-
153
мирларидан конгина эмас, касос ути кам фарзанд-
га утадими? Сунг... кон билан кирган — жон билан
чикадими?..
Синглисининг тaлабидан кейин Абдусамад
шу каби саволлар гирдобида колган эди. Бу гирдоб
каршисида y узини бир хас каби кис этарди. Савол-
ларга жавоб излагани каби гирдоб уни каърига торта-
верарди. Бу гирдобдан кутулиш баъзан унга имконсиз
булиб туюларди.
«Адамни ёлгиз куйиш мумкинмас...»
Зайнаб айтмаса кам бу какикатга акли етади.
Такдир ёзуги бутамлатиб куйган отасининг акволини
билади, дардига шерик булиш нима экан, барча гам-
андух<ларини узига олмокликни истайди. Аммо отаси
узига дардкаш истайдиган тоифадан эмас. Айникса,
«узимгагина берилган» деб кисоблаб, дардига фарзан-
дининг шерик булишини истамайди.
Кунглида Олмон улкасига кайтиб бориш умиди
булса-да, Абдусамад дилидагини тилга чикаришга
кийналиб юрганида мушкулини отаси осон килиб бер-
ди. Асадбек фарзандларининг чет юртларда бахт то-
пишини истарди. Истаги какикатга айланаёзган дамда
бошига бу кулфатнинг тушиши уни гангитиб куйгани
билан, умидидан узиб юбора олмади. Абдусамадга ёки
келинларига кузи тушиши билан Абдулкамидининг
.,
гок
., кулимсираган, гок маъюс чекраси куринаверарди.
Углининг кузларидан «менинг улимимга сиз сабаб-
чисиз», деган мaломат учкунлари сачрагандай булди,
бу учкунлар юрагини куйдира-куйдира адо кила бош-
лади. Шу aзобда юрганида доктор Худоёр кунгирок
килди . . .
Асадбек карорини хотинига маълум килишда
угли билан келинларнинг укишларини бакона килди.
Ишонтириш учун «Жамид кам айтyвди», деб изок
берган булса-да, узининг кунгли Манзypаникидан
баттаррок хижил эди. Манзура «Вой адаси...» деб
касратини бошлаётганида «Хохf тасанг бирга бор»,
154
деди -ю, «яна гапимга кунса -я!» деган хавотирда юраги
уйнаб кетди. Хотинининг куз карашидан «углимнинг
арвокини чиркиратиб ташлаб кетаманми?» деган маъ-
нони., укиб, кунгли хотиржам тортди.
Углининг вафотидан анча илгари тушида Кесак-
полвоннинг
., тобyт олдида уйнаб бораётганини к ур г а н
эди. Уша манзара гарчи тyшида куринган булса -да,
хотирасига мудкиш чизгиларини чизиб куйганди. Ке-
сакполвоннинг «Менга туй, сенга аза...» деган гапи ту-
шида айтилган булса -да, ёдига михланиб колган эди.
Орадан кунлар, кафталар утаётгани билан хотира уз
кучини утказиб, Асадбекнинг юрагини темир тирнок
каби тирнарди.
«Менга туй, сенга эса аза...»
Кесакполвоннинг улиб кeтиши балки узи учун
туйдир. Тугри, улим олдидан уч-тyрт дакика aзоб чек-
кандир. Аммо йиллар давом этадиган тyрмуш таш-
вишларидан, aзобларидан кутулиб кетди-ку? ! Асадбек
эса тирик колди. Тypмушнинг азобли, эктимол закарли
шарбатларидан яна ва яна ичиш учун тирик колдими?
Аста-секин улгандан кура бир неча дакикада улиш
бахт эмасми?
Манзypа-чи? кисмати унсиз йиглашдан иборат
булган бу муштипар бахтли эдими? Вахт узи канака
булади?.. Вахт нимaлигини билмай тypиб, Худога «кеч
булмаса бахтнинг ушогини бер», деб муножот килиши
куп ажабли колдир.
Бу оилага бахт тилаш балки ножоиздир. Вахт ти-
лашдан олдин иймон тиламок заруррокдир. Иймон ти-
лаб килинган дуо ижобат булгач, бахтнинг узи келар?
Иброким алайкиссалом угиллари Исмоил aлай-
киссаломни курбонлик килишга буюрилганлари учун
фарзандларини калб фарёди билан токка бошлаган
эдилар. Асадбекка фарзандларини курбон килиш
буюрилмаган эди. Бу aзобни, бу жaзони узи танлади.
Шундай экан, додини кимга айтсин? !
Мукиддин ота унинг яхши томонга узгаришини
155
умид килган, аммо бир тоифа одамнинг кеч качон
узгармаслигини, y факат такдирдан кочиб кутулишга
каракат килишини уйлаб курмаган эди.
Жар бир одамнинг кузлари бор. Лекин бир буюм-
ни кар одам кар турли куринишда куради. Бахт буюм
эмас. Кузга куринмайди. Ажабки, кар одамнинг бахт
какидаги тушунчаси кар хил. Хатто энг якин одамлар-
нинг бахти турлича.
Асадбек отаси учун касос оладиган дамни узи
учун бахт чуккиси деб белгилаган эди. насос дегани
комиладор буладими экан, янгилари тугилаверди.
Кесакполвон бахтини бойликда курган эди -
каммасини ташлаб кетди. Жатто кафанлик кам насиб
этмади. Агар тириклигида биров «кафанга уралиб,
жаноза укилиб, лахадда бус-бутун колда чузилиб
ётиш кам бахт», деса уни жиннигa чикарган буларди.
Макмуд янги акaларининг багрига кириб, чуврин-
дилик колидан чиккан дамларда узини бахтли деб
кисоблаган эди. Кейинги умрини бахтми ё кулфат эка-
нини фаркламай кетди.
Бир кориндан тушганларнинг бахти кам узга-узга
эди .
Зайнаб бахтини отаси юрган кучалардан излаб
топмокчи...
Абдукамид отасининг иймон кучасига утганини
курганида бахтли булажагини умид килиб эди. Шу
умид билан кетди.
«Адам бунака ишларга бизларни якинлаштир-
майдилар. Агар арaлашишимизни истасaлар бизлар-
ни укитмасдилар», деб синглисини касос йулидан
кайтаришга уринган Абдусамад эса бахтини илм
йулидан топишига ишонарди. Аммо бу йулда закар
солишга тайёр тypган илонлар борлигини хаёлига кам
келтирмасди.
Y Москвага учиб келишлари билан профессор зи-
новьевга учраб кетиши шартлигини отасига билдирди.
Асадбек бу одамнинг кимлигини, нима учун yчрашиш
156
шартлигини тyшуниб тypган булса -да, углини аввал-
ги укиш жойига боришини истамади. Абдусамад хо-
рижда билим олаётгани билан эски жойидан бутун-
лай узилмаган, вакти-вакти билан «илмий кисобот»
бериб тyриши шарт эди. Мекмонхонага жойлашиш-
гач, Абдусамад Иликонинг икки йигити камрох,лигида
университетга борди. Y хорижга кетаётганида профес-
сор Зиновьев декан эди, yнинг проректор булганини
эшитиб, бошка бино сари юрди. Зиновьев номи «6cm
дакикaли мажлис» деб атaлган тадбир утказаётган
экан, икки соатга якин кутишга мажбур булди. Маж-
лис тyгагандан кейин кам профессор уни дарров кабул
кила колмади. Абдусамаднинг илтимосини еткaзган
котибасига «кетиб колмасин, кутсин», деб тайинлади.
Мажлис нохушрок утган шекилли, Абдусамад кирга-
.,
нида «энди менга сенинг дардинг етишмаи тyрувди»,
дегандай норози киёфада бокди. Абдусамад таътил-
га келганини, Абдукамиднинг вафот этганини айтиб,
энди укишни давом эттириш учун кайтаётганини бил-
дирганида Зиновьев пешонасини силаб куйди.
—Хабарим бор, таъзиямни кабул кил, — деб бир оз
сукyт саклади.
Абдусамад «Кимдан эшитганийкин?» деб уйлаб,
саволига жавоб топишга улгурмай профессор гапини
давом килди:
— Сен билан бафуржа гаплашишга вактим йук,
ранжима. Мени илмдан юлиб олиб, бу ерга миxлаб
куйишди. Аслида бу олимнинг жойи эмас, бирон-
та темир одамни утказиб куйишса кам булаверарди.
Бу ерда утириш yчун илм булиши шарт кам эмас.
Сен мени роса кутиб, бу одам стол бандасига айла-
ниб колибди, деб уйлагандирсан? Сен уйламасанг
кам, бошкалар my фикpда юришибди. Мен бу ерга
бирон чaласавод утириб, илмлиларнинг бошини ган-
гитмасин, деб келган эдим. Шу ерга утиришим би-
лан илмлилар мендан узоклашишди. Энди пушаймон
булиб утирибман... Жа, майли, бу сенинг бошингни
157
котирадиган масaла эмас. Шунчаки айтдим-куйдим.
Вакти келиб, сенга шунака лавозимни лозим куришса,
якин кела курма. Яхши-яхши дустларингдан айри-
либ коласан. Сенга бир гапни айтиш учун «кетмай
тypсин», деган эдим. Сенларнинг бахтингга «кайта
куриш» деган бетартиблик юзага чикиб, камма дар-
возaлар очилди. Булмаса, Германияни тушингда кам
курмасдинг. Немислар битта мамлакатга бирлашгани
билан, «Гарбий Германия» деган тушунча сиёсатчи-
ларнинг, айникса, анави идорамизнинг кун тартибидан
олиб ташлангани йук. Мен отанг уртага куйган одам-
лар тyфайли эмас, узларингда кобилият борлиги учун
йулларингни тусмадим. Энди бир нарсани миянгга
куйиб on: биология билан физика бир нуктада бирла-
шиши мумкин, аммо илм билан сиёсат бир козонда
кайнай олмайди. Тушyндингми?
Абдусамад унинг мyддаосини англамаган эди,
очик айтишга хижолат булиб «can -nan тушундим»,
деб куйди. Зиновьев унга мугомбирлик билан тики-
либ, бош чайкади:
— Ёлгои гапирма, сен кали кеч нарсани тушунма-
динг. «кайта кypиш, демократия» дегани кулмакдаги
когоз кемага ухшаган бир нарса. Бирпас калкиб ту
риб, кейин шaлвираб, пачакланиб кетади. Хаво ёки
сув катламларини биласан. Бир катламда кучли оким
булади, яна бири сокин тyради. Ана my сокинликка
ишонган ёмон. Берлин девори кулагани билан, бу де-
ворни тиклаган гоя яшаб тyрибди. Хyп, фaлсафани
бас килиб, муддаога кучай: уч карфли идора сенлар
билан кизикиб турибди. Тугри, бу фавкулодда кодиса
эмас, четга чикканларнинг каммаси уларнинг диккат
маркaзида тyради. Эсингда булса, кетишларингдан ол-
дин икковингни огохлантирган эдим. Лекин уларнинг
кейинги сypиштиришлари бошкачарок булди. Y ерда
кочок камюртларинг билан ош-катик булиб юрдила-
рингми?
— «кочок» дедингизми? — Абдусамад ажабланиб
елка кисди.
158
- Жа. Уларга «Ватан хоини» ёки «хоин» деган
лаънат тамгаси Сталин замонида босилган. Замонлар
узгарди, кукмдорлар кам бошка, лекин бу тамгани ана-
ви идора кали олиб ташлагани йук, шунга ак,лларинг
етмадими?
- Биз улар билан ош-катик булмадик. Доктор Ху-
доёрни кисобга олмаганда...
- Доктор Худоёр бошка масaла. Y сиёсатга ара-
лашмайди. Унинг атpофидагилар-чи? Уларнинг пи-
чирлаб айтган гапларини кам бу идорадагилар яхши
эшитиб туришади. Сенлар кимнинг кизларига уйлан-
динглар? кайнотанг «Тypкистон легиони»да хизмат
килмаган булса кам, уларга хайрихох,лар
., сафида тур-
ган. Men буни каердан биламан? Уйлаб кур-чи? Билиб
on: фашизм кораланар экан, минг йилдан кейин кам
«Тypкистон легиони» худди власовчиларга ухшаб лаъ-
натланаверилади.
- Власовчилар жангга кирганлар. «Туркистон ле-
гиони» карбий каракатларда катнашмаган.
- Бу чупчагингга мен ишонаман, чунки менга ба-
рибир. Лекин нариги идорадагиларнинг дунёкараши
бошкача. Тарих узгаради, тарихчиларнинг фикри кам
узгаради. Лекин улар узгаришмайди. Сен мен билан
бакслашмагин-y, агар чинакам олим буламан десанг,
сиёсатдан., узокрок юр. Юртдошларингнинг давраси-
дан коч. Укишни бил, бошка кеч нарса билан ишинг
булмасин.
Зиновьев «гап тамом!» дегандай урнидан турди.
Абдусамаднинг «насикатингиз учун ракмат», деб кул
.,
узатишдан узга чораси колмади.
Олмонияга кайтганидан кейин кам бу насикат
хусусида куп уйланди. Аслида профессор Зиновьев
унга кайратомуз янгиликни айтмаган эди. Буларни
узи кам биларди. Sг. зларининг доимий кузатувда экан-
ликлари тугрисида Абдукамид билан кам куп гапла-
шишган. Аммо доктор Худоёр таништирган кизлар
кунгилларига ёкиб колгач, нима килишсин? Куёв
159
булишгач, бу хонадонга тез-тез тупланиб турувчи
мекмонлардан кандай кочишсин?
кизлар кутиб олишга чиккан ота-оналари ва бошка
якинлари билан ажиб бир сабр либосида куришдилар.
Кузлари ёшга, калблари зардобга тула булса -да, кул-
фатларини ошкор килишдан узларини тyтдилар.
Музаффархон куёвини бакрига босганича, ёногини
ёногига теккизиб «инна лиллаки ва инна илайки ро-
жиyн», деб йигламсираб пичирлаганда Абдусамад куз
ёшларини тия олмади. коронгу осмонини ёритиб ту
рувчи икки юлдузи - икки кизи билан куришаётганда
Музаффархон
., хам куз ёшларини тухтата олмади.
Уша куни Музаффархон «кичик бир эксон
дастyрхони»га юртдошларини таклиф этиб куйган
эди. Абдусамад улар билан куришаётиб, таъзияларига
жавобан «Аллокнинг иродаси», деб куйди. Таомлар
тановул килиниб, куръон тиловат этилгач, уларнинг
одатий сухбатлари бошланганида эшикка якинрок
куйилган оромкуpсида даврага бегонадай булиб,
жимгина утирди. Профессорнинг насикатини эс-
лаб гашланди: буларнинг даврасидан кандай кочиши
мумкин? Яна гашланди: бу даврaлардаги гаплар Мас-
ковдаги идорага кай йусинда етиб борар экан? Абду-
самад саволига жавоб топмок ниятида мезбонларга
бир-бир тикилди. Уларни якиндан билмагани учун са-
воли жавобсиз колди. Бирон кишини хиёнатда гумон
.,
килишдан тийилди.
Аввалги сукбатларда булгани каби бу сафар ха м
бакс икки киши орасида бошланди.
каквани куплаб, хузурланган Саъдуллахон хона-
дон сокибига юзланди:
— Музаффархон, кизлариниз кузларига ., бокиб,
мен ота юртимни курган каби улдум. Унлар бу уйга
ота юрт кавосин олиб келмишлар. Чук кавас ила
бокиюрман унлара. Жар туп улмаса-да, кафта бир ду-
шимда кишлоfимни, ички ташки-булима булинмиш
уйимизни курмакдаман. дарвозамиз олдидин окиб
160
утаётган каттa арик сувидин туйиб-туйибла ичурми-
шам. Окин сув купригидин ховлимиза утилур эрди.
Куча томона карамиш болохона мехмонхона вaзи-
ф асини утарди. Отхона, куйхона, молхона синга-
ри булимлари булмиш ажиб бир куринишли ковли
эрди... Икки айвонли булакли хонaлар... Сузма учун
осиб куйилмиш ок хaлтaлардин тарс-тарс зардоб том-
чиларининг жома тушмиш овозин кали -кали эслаи- .,
мен... Узумзоримиз куз ойлари жаннатнинг чин ман-
зарасига айланур эди... кани энди унлар? — Саъдулла-
хон шундай деб хурсиниб куйди-да, дераза томонда
утирган мехмонга каради: — Ижоза берсaлар, мухтарам
афандимиз Яквалхужа жанобларидин сурайдургон
.,
суровларим вордур.
Давра ахлидан ёшрок куринувчи, котмадан келган,
кирра бурунли киши «мархамат килингиз, сурангиз»,
деган каби жилмайиб куйди. Абдусамад бу киши-
ни энди куриши эди, шу сабабли унга караб колди.
Бошкaларнинг кузлари «нимани сурар экан?» деган
савол билан Саъдуллахонга тикилган эди.
— Америка Бирлашмиш Давлатларида истикоматда
булмиш ватандошлар ила тез-тез кунишмак ёши-
миз утгани сайин мушкуллашиб боряпти. Мухтарам
афандимизнинг бу ташрифлари кузимиза тутиё бу-
либ, бизарни чух сарфароз айлади. Бу кунларда бир
кулогимиз бадбахт советлар томонда, бир кулоfимиз
Америка Бирлашмиш Давлатларинда. Советлар зами-
нида кутарилаётган куюн окибатин y томонлар гоят
сергаклик ила кузатаётганидин бир оз булса-да, ха-
баримиз вордур. Бизим калбимиз бутун вужудимиз
ила юрт сари талпинмокдадур. Шубка йук-ки, уммон
ортида хам шундайдир?
Яквaлхужа кулидаги финжонни ок дастурхон усти-
га куйиб, юзидаги мулойим жилмайишни йукотмаган
холда гап
., бошлади :
— Узбак кай мамлакатда яшамасин, дарди хам,
умиди хам бирдир. Сизин бахтиниз шуки, киндик
б- цlайтанат, 5 -к. 161
конлариниз Ватанда тукилмишдир. Болaлик хотира-
лариниз банд этмиш окин сувлар тушиниза кирадур.
Мен кабилара Ватандан узокгларда тугилмоклик на-
сиб этмиш, Ватан кавосидин кали нафас ололганимиз
йукдур. Тиник сувидин ичмаклик бахти кам насиб
этмади, аммо Ватан туфрогин кузга суртмак умиди
ила яшамакдамиз.
., Бу томон сафара чикмогимдин can
бурун Нью-Иоркда бир издиком тартиб берилиб эди.
Бутакуз устозимизинг лутфи ила бир ажиб мусобака
ташкил этилурди. Кимки Абдуллок кодирий асарла-
рин хуб ифода ила куб берса, унга совга ваъда этди-
лар. Шукрким, ушaл совка каминага насиб улди. Ки-
тобнинг бир бобини ёддин укиб бердим. Гал Кумуш-
бибининг мактубларига келиб, «Мактубни Кумушби-
би эмас, Тупрокбиби ёзди», деганимда ах,ли издиком
кузларинда ёш куринди. Ватандин айрилган кар бир
мардум узни «тупрокбиби» aламида курди... Мен-
га бир дуппи совга килдилар. Инонинг, афандилар,
агарчи менга Нобел совринини берган такдирларида
кам, бу даражотда кувонмаган булур эрдим. Агарчи,
Аллок насиб этиб, Ватанга борсам, туфрокини псам
ва ватандошлардан бири «Ватанга хуш келибсиз !» деб
бошима бир эски дуппи кийгизиб куйса, дунёдин ар-
монсиз кетардим.
— Болшевикларнинг тунтариши йилларидаги аж-
додларимиз бизарнинг бундай армон ила яшаяжа -

.,
гимизни кис кила олганларида эди, сунгги томчи
конлари колгунича ул бадбахтлар билан жанг килган
улур эдилармикин? — деди Саъдуллахон уйчан тарзда.
— Бу тарих, муктарам афандим, уни узгартиб
булмайди, — деди Яквалхужа. Энди унинг юзидаги му-
лойим жилмайиш йуколиб, урнини жиддийлик эгaл-
лаган эди.
- Х а, тарихни узгартириб улмас. Аммо тa -

рих какиндаги фикрлар-чи? Бизарнинг туфрокка


корилувимиза кимлар айбдор эди? Халигача узимиз
бир тухтама келмадик-ку? Сиз, афандим, унда жаноб
162
Олуорт сингари чух донишманд олимлар ила сукбат
курмишсиз. Биз Боймирза жанобларининг битикла-
ри билан кам танишмиз. Ж ар нечук, аник жавобимиз
., .,
иукдир.
Саъдуллахон шундай деб доктор Худоёp томон
маъноли караб куйди. доктор Худоёр узи томон таъ-
на тоши отилганини билиб, урнида бир кимирлаб
куйди -ю, сукбат икки киши томонидан олиб борила-
ётгани учун кушилишдан узини тийди.
—Талотуп йилларнинг кар бир куни бир жумбок,
my боис кеч ким аник жавоб бера олмас. Тунтариш
йиллари кимдир биров кизиллардин умид килди,
кимдир биров ардок пи бекларимиз канотига кирди, —
r

Яквалхужа ниманидир уйлаб бир зум жим колган эди,


гапни Саъдуллахон илиб кетди:
—Кимдир биров дам y томон, дам бу томондин
умид килди.
Бу пичингдан сиг доктор Худоёр узини тута ол-
мади:
— калбимдасиз, муктарам Саъдуллахон афан-
дим, агар сиз маним амаким мулла Эгамберди ака -

тутиб бул гапни айтган булсангиз, чух ниaзард


тугри сузладиниз. Талотупда Эгамберди амакимга
ухшаганлар бир эмас, $н эмас, минглаб, эктимолки ун
минглаб эди. Хамонки, сукбат мароми бу томон бу-
рулмиш экан, маним томонимдин изокга кожат вор-
дур. Бул хусусда сиз жаноба айтиб эдим, каноат топ-
маганингиза гувок булиб турибман. Яна шуки, утмиш
ушал изокимдин инимиз Яквaлхужа
., жаноблари бе-
хабарлар. Вакти келиб, Нью-Иоркдами ё Хьюстон-
дами, кайда булса-булсин, мавзу бу томон огса, би-
либ куйганлари жоизмикин? Гап шундаки, муктарам
Яквaлхужа афандим, каминанинг амакилари улмиш
мулла Эгамберди ака гоят элпарвар одам эдилар. Ул
зот аввaли бекларни курол-ярог, озик-овкат ила таъ-
минлаб турдилар. Бул дaлилни инкор этгувчилар бул
орамизда йукдир. Сунг курдиларки, бекларда илм
163
йук, кунар йук, сиёсат йук, ташкилотчилик йук, энг
мукими — акиллик йук. Айтинг-чи, узаро иттифокка
келишмайдиган уч-турт бек адади йигирма ёки ундан-
да чух миллион улмиш хaлкни бирлаштира олурми
эди? Бунга жaвоб кар биримизда вордур, аммо нечук-
ким, тилимиза чикармасмиз. Холбуки, чикармогимиз
шартдир, токим, авлодлара ибрат улгай. Яна талотуп
замонига кайтсак, мулла Эгамберди амаким яна
курдиларки, улдирилаётган чух одамлар уз улуси-
миз. Шу каби номаъкулчиликларни кургач ва яна
курриятталаб бекларнинг болшевиклара карши айтар-
ли бирор иш кила олмаслигига амин улгач, улардин
кумак кулларини тортдилар. Бундан хабар топган бол-
шевиклар 51зларича хулоса чикардилар - у , амакимни
узлари томон огдиришни орзу этдилар. Бунда утирган
муктарам афандиларим талотуп кунларидин сaлгина
кейин тугилгандирлар. Ул бемaзагарчиликларни мен
бувимдин эшитганман, сизлар хам ота ёки онaларин-
гиздин эшитганингиз вордир. Ул замон кишлоклар
бекларин зуравонлигидин, кизил аскар-
ларин тaлон -тарожидин безиб эди. I{ишлокларда
киёмат барпо булиб, бир кафта беклар кукм юргизса,
улар кочгач, болшевиклар келиб кишлокпарни тaлa-
миш эди, шундайми? — доктор Худоёр саволига жа-
воб тaлаб килгандай даврадагиларга бир-бир караб
чикди. Улар маънодор равишда бош ирfаб куйишгач,
давом этди: — Яна бир кафта утгач, бу зулм бошка
куринишда давом этаверган. Ж ар икки тaлончи кам
утакетган тарбиясиз, беадаб улганини эшитган
чикармиз? Болшевиклар бекларимизни «босмачи» де-
.,
ган какорат сузи ила атамиш эдилар, халк то кануз
шу шармандaли атамага каноат килиб келяптиким,
козирга кадар инкор этувчи бирон инсоф эгаси y то-
монда курингани йук. Эгамберди амаким болшеви-
клардин курол кам олган, тугри. Лекин кишлокни
кар икки тарбиясиздин шу курол воситаси ила кимоя
килган. Бу хам аксиома, яъниким, исбот тaлаб этилмас
бир какикатдир.
164
—Аждодларимизин энг катта хатолари кам айни
шудир, — деди Яквaлхужа. — Жар бирлари уз уйларин,
уз кишлокпарин кимоя этдилар. Нариги кишлок билан
эса ишлари йук. Бу бир хастaликдир. Англаюрсизким,
рус истилоси бошланган кунларда уч хонлик танга
тaлашган уч нодон гадо каби уз пайтавасига уралиб
яшайверган. Our эгaлари тарихдан урнак олмоклари
шартдир. Kauu уша our? Азизмонлардан узрлиман-
ки, мавзу юзага чикиб колгани учун яна бир-икки суз
., ..
аитмокни ихтиёр киляпман.
—Маркамат килинг, калбимдасиз, aзизим, — деди
доктор Худоёр лутф билан.
—демакким, уч хон нодонлиги туфайли гарбий
Туркистон туфрогида рус истилоси карор топди. Мил-
лат гафлата уралгандин сунг истилочилар юрт танаси-
га зулукдек ёпишиб, конларин сура бошладиларми?
Халк саросимага тушдими? Истиклол тaлаб килиб
кутарилмиш Мукаммадали хaлифанинг такдири не
булгани маълум: улигини аввaлига кожатхонага таш -

ламокни ихтиёр этдилар, аммо халк газабидин кур-


киб, окакда куйдириб йук килдилар. Намозполвон-
нинг такдири-чи? Озодлик тaлаб килган 9н минг-
., .,
ларча, юз мингларча кузголончилар вакшийлик ила
улдирилганин бугун., Ватанда яшамокда булганлар
билурларми экан? Урта Осиё хaлкига сурилишдан
бошка чора колмади. Истилочилар иштакаси эса чух
ва янада чух очилаверди, тaлон -тарож бобида дунё-
даги 9зга
истилочиларни ортда колдириш максадида
йил ун еттида режим узгартирмокчи булдилар. Бу-
нинг
., учун рус миллатчилари Ленинни тикладилар.
Иул-йурикrтiар курсата бошладилар. Энди бу шум-
., „
пар конуний каракатлардек эл оламига ургатиш учун
Маркснинг «Капитaл»ини, яна бошка асарларини
топдилар. Маркс дунёга танилган файласуф, дунёдa
кулдорликни йикитиб, тинчлик курилишини истаган
донишманд эди, Ленин эса бир тоифа кулдорликни
йикиб, янги тоифа кулдорлигин ривожлантирди. Бу
165
сафар бизим аждодлара когозда «озод инсон» калбаки
гувокномаси берилса-да, аслида кул колида тутмиш-
дилар, кулдорлар эса «болшевик» лакабли руслар
булиб колавермиш. Жамиятларига «коммунизм» деб
ном куйиб олмишлар. Нaзарияларин эса «марксизм-
ленинизм» деб атамишлар. Маркс ва Ленин бир-
биридан бошка-бошка одам булганидек, идеологийси
кам булак, максадлари кам булакдир. Бири камбагал
ишчилар кукукини кимоя килган булса, бири янгича
кулликни барпо этмиш. Нaзарияларнинг ухшаш то-
мони йук. Лекин руслар бузиб, нaзария угирлиги ила
асл нaзарияни бир-бирига алмаштириб, Маркснинг
фалсафасидин безбетларча фойдaланмишлар. Сиёсий
иктисодга багишланган «Капитaл»ни сиёсий максад
урнида кулланма килиб олмишлар. Шу билан киёфа
узгартирилиб, urn услуби кам узгармишди. Эски тy-
зумларда истилочилар миллатлар танасига зулук-
дек ёпишиб, сураётган булса, янги тузумда унлар оч
буридек тaлон -тарожликни бошламишлар. Биринчи-
си my булдики, дон-дун урнига пахта экишга мажбур
этдилар. Натижа — сунъий какатчилик барпо этилиб,
улyснинг тинкасини куритмок учун каракатлар бош-
ланди. Бойларнинг мол -мулки забт этилиб, улус та-
шаббускор синфидан макрум этилмиш. Ер тилини би-
лувчи декконлар кулок килиниб, Сибирга жунатилиб
йук килинмиш. Максад — суз сокибларини уртадан
кутариш эди. диний олимларни, р}конийларни бирин-
кетин териб олиш ила ижтимоий жикатдан халкнинг
тyрмуш савиясин туширдилар. Калам сокибларини
«халк душмани» деб эълон килиб, улусни мил-
лий туйгудан ажpатиб куйиш максадида унларни
улдирдилар, миллатни коронгуда колдирар булдилар.
Мард табиат одамларни «муштумзурлар», деб эълон
килиб, унларни отиб ташлаш йули ила улусин ичидин
гайратни сугуриб ташлашди. Пичок суякка етди де-
ганларидек, вилоятларда, кишлокларда кар томондин
хaлк кулида бор куроли — кетмон, урок, болта кабилар
166
билан майдонлара тупланмиш эди. К а, унларда бошкa
курол йук эди. Бори кам милтикка ухшаш кадимий
куроллар, ок руслар давридаёк йиfиштириб, олиб
булинган. Руслар эса замонавий курол ила мунтазам
тартибли аскар ташлади. Сизлар «талотуп» деб ата-
ётган мудкиш тукнашувда 9н минглаб эмас, юз минг-
лаб уруш кони тукилгандир. кузfолон бостирилгач,
«кузfолончи душман» номи билан минглаб бечоралар
сургун килинди, — Яквалхужа кейинги гап-
ларни ички бир алам билан айтиб кулига финжонни
олди, лабига олиб борди, аммо ичмади. Тушкунрок
окангда «Биз ибрат олишимиз керак булган тарих шу-
дир», деб куйди. Кейин худди узига-узи гапираётган-
.,
даи пастрок ва хастарок овозда давом этди:

Дарвешонро агар не аз хешонем,


Лек аз дилу жон муътакиди эшонем.
Дураст, магyй, шоки аз дарвеши,
Шокем, вале бандаи дарвешонем.

Издикомга козир булганларнинг айримлари фор-


сийдан хабардор эдилар. Улар туртликнинг маъносини
англаб, «чук маъкул» ишорасида бош ирfаб куйдилар.
Яквaлхужа «гапимга сенгина тушунмадинг», дегандай
Абдусамадга караб, изок берди :
—«Дарвешлар, агарчи бизларга якин булмасалар
кам, лекин биз уларга жону дил билан мухлисмиз.
Шокликни дарвешликдан узок дема, биз шок булсак
кам, дарвешларнинг бандасимиз». Агарчи миллат
какрамонларин дарвешлик мартабасинда тасаввур эт-
сак, бизда унларин бандасидурмиз.
- Астагфируллок! - деб юборди доктор Худоёр. -
Афандим, гарчи сузларингиз мажозий эрса -да, бундай
демаклик ножоиздур, нединким, бизлар Алло^нинг
бандaлари эрурмиз. Банда бандага банда улурми кеч
замон? «Кaлок мекунадаш фуркати ту, донистам, ва-
гарна рафтан аз ин шакр метавонистам» деганлари-
167
дек, бек афандиларимиз ушaл замон «сендин айрилиш
мени калок килишини билдим; булмаса бу шакардан
.,
кета олармидим», маъносига кура, хаста юртни таш-
лаб кочмасалар эди, авлодлар армоннинг аччик суйи-
ни ичмас булурми эдилар?
.,,.
—кочганлари иук, кижрат килдилар, холос, — деб
изок берди Саъдуллахон.
— калбимдасиз, Саъдуллахон афандим, сиз ила
канчалар бакс юритмайлик, какикат хакикатлигича
колаверажак. Яквaлхужа афандим тарихни-да,
сиёсатни-да мендан дуруст билиюрлар, айтсинлар, аж-
рим килиб берсинлар-чи: меним ожиз фикрима кура,
миллат какрамонлари ватандин кочмаслар. Ватанда
шакид улмакни аъло курурлар. Бадбахт совет узига
душман деб билмиш неча юзлар, балки эктимол минг-
ларча одамларни, Фаранги ерларидами ё ундан нари-
дами, яширинмиш жойларидин топиб, улдируви та-
рихдан маълумдир. Савенков сингари кишиларни aл-
даш йули била Русияга кайтариб улдириш максадида
юзларча кишиларини сафарбар этмадими? Мингларча
игволарни ишга солмадими? Хаттоки Аргентина юр-
тига киши юбориб, Троцкий жонини сугурмадими?
Советнинг шундайгина ён бикинидаги Афгонда маи-
шат ила банд улмиш Саййид Олимхон ё булак киши-
ларни катто чибин кам чакмамиш экан, бу ажаб бир
кол эмасми? Нечун совет унлара закмат етказмади?
Чунки унлар
., советлара душман уларок мартабада эмас
эрдилар. Унлардин советлара хатар йук эрди. Тил ила
олишувчи ракибга битта ук кам кайф. Советларин
рокатсиз этмаслигидин унлар чух кувониб, афгон
подшоки томонидин белгиланмиш нафакага каноат
., .,
этганлари колда узок умр куриш орзусинда яшаивер-
мишлар.
Яквaлхужа дарров жавоб кайтармади. Жавобга ик-
киланганини кам сездирмади. Аксинча, кудди кизик
.,
ran эшитгандаи кулимсиради:
—Муктарам афандилар, бу файзли хонадонга кан-
168
дай сабаб ила тупланганимизни унутиб куяезибмиз.
Бу хусусда бошка вакт, бошка колатда истаганча фикр
олишсак тУгрирок улypмикин? Бу он бир оз Узимиза
эрк берувимиз сокиби хонадон кузурида уятлирокдир,
деган истихоладаман.
Бу якунга кеч ким эътироз билдирмади, катто док-
тор Худоёр кам «оре, рост», деб куйди.
Абдусамад бу мавзудаги сукбатга илк бор гувок
булганида ватандошларининг калб бойлигига, мил-
латпарварлик фазилатларига таксин айтган эди. Ке
., .,
и инчалик уларнинг гапдан нарига утмасликларига
- .,
амин булгач, кизикиши кам сунганди. Узи униб усган
-

мукит, хонадони атpофидаги дарду касрат билан


бу давранинг армони орасида акл бовар килмас та-
вофут борлигини кам билиб турарди. Булар, майли,
курук гап билан булса -да, миллат такдири хусусида
кайгуриб утирибдилар. Акасининг кетишидан норо-
зи булган, касосга даъват этган Зайнабнинг дарди-
чи? Асадбекнинг aлами-чи? Бу ердагилар гап билан
кифояланадилар, асадбеклар-чи? Абдусамаднинг кал-
бини хира килиб, ташвиш чокига тортиб турган му-
аммо кам шу эди. Отаси ва синглисининг дарди курук
гап эмас, балки кон тукилишига сабаб булувчи кара -

кат билан якунланишини y биларди.


Кимнинг юрак кони тукилади?
Кимнинг кузларидан кон ёшлари окади?
Кимнинг умид чироги сунади?..
Абдусамад Fарбий Олмонияга шу ташвиш юки
билан келди. Миллат дардини Уйлаб сузлаётганлар
даврасида кам шу ташвиш билан утирди. Суx батнинг
чузилишидан fашланди, «кичик бир эксон»нинг
тезрок поёнига етишини хохпади. Баъзан баксга ки-
ришгани билан, бу каби сукбатларни кушламайдиган
доктор Худоёр зарур юмуши борлигини бакона килиб
узр сурагач, ичида «кайрият» деб куйди. Яквалхужа
узрли эканини билдиргач, бошкалар кам турдилар.
.

169
г
Доктор Худоёр оилавий ташвишлар туфайли
анча фурсат кулдан бой берилганини aфсус билан
таъкидлаб, Абдусамаднинг зиммасига одатдаги-
дан купрок вaзифaлар юклади. Шу сабабли Абдуса-
мад куп вактини кутубхонада утказадиган булди.
Бир жикатдан унга шундай булгани кам маъкул эди.
Уйда дарсхонаси булгани билан, таомланиш чогидами
ё бошка колатдами Муштарийга дуч келса, унинг
кузларини тарк этмаётган мунгни куриб юраги эзи-
лаверарди. Сунг китоб сакифаларидан Абдукамид
.,
карагандаи туюлаверарди.
.,
каитганининг иккинчи ка тасида кутубхонада
узок утириб чарчади. каква ичиш максадида емакхо-
нага чикди. Финжондаги каквани яримлатмай, ёнига
бир мaлла йигит келиб утирди.
- Салом, камшахар, ишлар калай? — деди y такaл-
луфсизлик билан.
«Хамшакар» дегани учун унга «бу одамни каерда
курган эканман?» деган савол назари билан каради.
Ёши уттиз бешлардан ошган, кошу кипригига кадар
ма,лла булган бу одамни илгари кеч курмаганига
ишонч косил килиб, бош иргаб «салом» ишорасини
килди-ю, аммо лутф курсатмади.
- Исмим Валерий, менам тошкентликман, - деб y
кул узатди. Абдусамаднинг куришишдан узга чораси
колмади.
Валерий узига каква буюриб, оёкларини чaлишти-
риб утириб олди.
- Хамшахарни мусофир юртда учратиб колга-
нингиздан хурсандмасмисиз? - деди y Абдусамадга
кувлик билан тикилиб.
- Назаримда мен сизни эмас, сиз мени учратиб
колдингиз шекилли? — деди Абдусамад.
- Тугри, лекин сонларнинг урни aлмашгани билан
киймати узгармайди. Шахсан мен хурсандман. Келга-
170
нимга йигирма кун буляпти. Бу ерда икки камшакрим
укиётганини эшитиб кувонган эдим. Men докторлик
.,
ишимга кушимча маълумот тyплаш учун келган-
ман. Men физикман. Сиз урганаётган сокага can-nan
кушничилигим бор. Лекин бу бизнинг танишувимиз
учун акамиятли эмас. Х а, айтмокчи, эшитдим, бошин-
гизга кулфат тушибди, таъзиямни кабул килинг.
Абдусамад «ракмат» дегандай бош иргаб, «яна
канака гапингиз бор?» дегандай савол нaзари билан
унга каради. Бу карашнинг маъносини англаган Вале-
.,
рии кулимсиради:
—Бу ер хотиржам гаплашадиган жой эмас, хуп де-
сангиз, кечки пайт турк ошхонасида бирга тамадди
килсак яхши буларди.
—Бугyн эмас, — Абдусмад шундай деди-ю, таклиф-
ни рад этишга арзийдиган баконани айтмади. Аслида
бу окшомга белгиланган бирон юмуши йук эди. Так-
лифни кабул килса кам буларди. Лекин кутилмаганда
пайдо булган бу одамнинг турки ёкмадими, карколда
y билан яна учрашишни истамади.
— Кутубхонада яна уч-турт кунлик ишим бор.
Вактингиз булганда бир ишора килиб куярсиз, кам-
шакарлар билан отамлашишга камиша тайёрман, —
Вaлерий шундай дегач, ках'васини охиригача ичмай,
.,
урнидан турди.
Абдусамад уйга кайтганида Муштарий кам, Гу-
лузор бегим кам куринишмади. Музаффархон зарур
юмуш билан Парижга кетган эди. Шу боис кечки таом
дастурхони атpофида Абдусамад билан Чулпоной
узлари утиришди. Оврупо одобига урганган бу хона-
донда барча бир пайтда дастypхон атpофига утирар,
таомланиш чоги узаро гапирилмасди. Бундай одобга
урганмаганларнинг сукунат огушида овкатланишлари
осон эмас. Абдусамад, айникса, Абдукамиднинг бун-
га куникишлари кийин кечган эди. Бугyн хонадон
сокиблари булишмагани учун Абдусамад узини анча
эркин тутди.
171
—Кун буйи утиравериб зерикиб, кон булиб кетма-
дингизми? - деди y казил окангида.
— Асло йук, — деди Чулпоной саволни жиддий
кабул килиб. — Чин доно дусти булмиш инсоннинг
.. ., .,
зерикмокка эктиежи иукдир.
—Чин дуст? — Абдусамад ажабланди. — Ким экан
у?
— Бир киши китоб укимок ила банд эканинда
яна бир киши унга якинлашди ва сурадики: «Нечун
ёлгиз.. утирмакни ихтиёр этиюрсиз?» Ул киши деди-
ки: «Елгиз эрмас эрдим, сиз келдингиз - у , ёлгизланиб
колдим», - Чулпоной шундай деб, эрига маънодор
каради. — Англаюрмисиз, бегим?
- Англаюрман, хоним, - деди Абдусамад унинг
шевасига таклид кΡилиб.
—Англамагингиз мумкин эмасдир, чунки сизнинг
бундайин чин дустингиз йукдур.
Агар Чулпоной шундай деб кулиб куйганида Аб-
дусамад буни казил деб тушуниб, жилмайган буларди.
Лекин хотинининг карашидаги жиддийлик уни бир оз
таажжубга солди.
—Нега ундай дейсиз?
- Сиз китобни дуст тутмайсиз. Уйингиза биргина
китоб жавони йуклигин айтиб эдим-a? Мусофир юрт-
лара отлана туриб она тилиниза чоп этилмиш биргина
китоб олволганингиз йукддир, бегим?
—Кутубхонада кун буйи китоб укишларим-чи? Бу
дустликка кирмайдими? — деди Абдусамад ранжиш
окангида.
- Х а, айнан кирмас. Ул китоблар дустиниз
эмасдир, бaлким ишиниздир, таъбир жоиз булса,
камкасбинниздир.
- I{изик... кизик... кани, бугунги чин дустингиз ким
булди, сир эмасми?
—Нечун сир булсин? Тошкентдин олиб келмишам
китобин бу окшом укиб, никоясига етказдим. Аммо
кунглим тулмади.
172
—Нега? Дустингиз бемаъни цикдими?
—Пичинг килмогиниза асос йукдир, бегим. Мирзо
Бобурдан кикоя этувчи бул китоб чух донодир. Факат
бир уринда муктарам ёзар огамиз жиндак адашмакка
мойил булибдилар.
Абдусамад бу китобни укимаган эди. Шу сабабли
Чулпонойнинг гапини булмай, жим тинглади.
— Эхтимолки, «Бобурнома»ни мутолаасиндин
йирок бир киши учун бул адашмаклик сезилмиюр.
«Бобурнома»да Ху моюн Мирзонинг хастaликларин
баёнинда хaзрат дейдиларки: «...ва табиблар кар неча
дору-дармон бердилар, яхши булмади. Мир Абул-
косимким, улуг киши эрди, арзfа еткурдимким, уш-
мундок дардларга дармон будурким, яхши нимар-
сaлардин тасаддук килмок керак. Тоинки Тенгри
таоло сихкат бергай. Менинг кунглумга келдиким,
Мукаммад Хумоюннинг мендин узга яхширок нимар-
саси йук. Men узум тасаддук булайин, Худой кабул
килсун... уч катла бошидин ургулиб,
., дедимким, мен
кутардим кар не дардинг бор. Ушaл замон мен огир
булдум, ул енгил булди. Ул сиккат булуб купти, мен
нохуш булиб йикилдим...» Англаюрмисиз, бегим? Пир
хазрат «яхши нимарсaларни тасаддук килмок керак»,
деб айтганларинда кимматбако олмосни назарда тут-
миш эмасдилар. Айтинг-чи, дунёдин кечган ошикка
дунё молининг канчалик кадри вордир? Хеч канча!
Абдусамад хотинининг жон куйдириб айтаётган
гапларини эшита туриб, кулимсираб куйди.
— Кулишиниз боиси мени айбситмокликми, бе-
гим? — деди Чулпоной арaзлаш охангида.
— йук, нега айблай? Бир нарса хаёлимга келгани
сабабли кулдим.
—Нима нарса, айтиниз? — деди Чулпоной ужарлик
билан.
—Сиз... китоб укийсизми ё ёдлаб оласизми?
— Лозим ерлари нафакат ёдима, катгоки калбима
мукрланиб колажак. Айтинг, бегим, Мирзо Бобур
173
казратларин уз жонларин фарзанду аржумандларига
фидо килмишларин йигламай укуб булурми экан? Ай-
тинг, бу кунларда шундай отaлар борми экан?
Бу савол Абдусамаднинг юрагига укдай кадалиб,
яралади. катто танасига енгил титрок югурди. Нaза-
рида Чулпоной «Айтинг, адангиз жонларини фидо
килиб, Абдукамиднинг жонини саклаб кола оларми-
дилаp?» деб сурагандай булган эди. Зайнаб «Хамид
акамни адамнинг душманлари улдиришган», дегани-
дан бери кунгли бекаловат эди. Москвадаги кутилма -

ган кибсга олинув, уйга кайтишгач, Абдукамиднинг


галати хастaланиши... унда шубка уйготган эди.
Синглисининг титрок лабларидан учган сузлар бу
шубкани какикатга айлантириб, уни аросат водийсига
кайдаганди. Шу аросатда гангиб юрганида хотини бир
китоб баконасида кΡaлбни яна яраладигина эмас, эски-
сини титиб, туз кам сепиб куйди.
Чулпонойнинг омматан берган саволига хосса-
тан кΡилиб, «ка бор! Менинг адам шундай кила ол-
,

ган булардилар», деб дадил жавоб бериши мумкин


эди. Отасининг жон фидо кила олишига ишончи ко-
мил эди. УЗ гуноклари учун фарзанди жон бергани-
ни билиб, кaлб азобида яшаш накадар огир? ! Абду-
самад алкол адасининг шу огир акволини кис килиб,
урнидан беихтиёр туриб кетди. Уни камиша бошкариб
келган Манзурага хос маъсумлик тарк этиб, Асадбекка
хес касоскорликнинг беракм руки эгaллаб олди. Шу
оннинг узида уйига кайтиб боргиси, Зайнабга «Мен
келдим, кани y аблахпар, бир-бир бошларини узаман!»
деб кайкиргиси келди.
Эрининг рангида кам узгариш зокир булганини
курган Чулпоной чучиб, урнидан турди. Эрига
якинлашиб, елкасига бош куйиб узрли окангда деди:
— Узрлиман, бегим, узрлидирман. Сузларимда маъ-
ни йук эди. Бу кол энди зинкор такpор этилмас, тавба-
дадирман, айбимдан утиниз...

174
VII боб

Тарзан билан Сурни ресторанда курган Асад-


бек «Бир зур чикиб, етти-саккизта йигитнинг боши-
ни ковуштирган булса, ёмон эмас. Битга Хосилнинг
урнига янгиси келибди. Жозир тизгини тортилмаса, эр-
тага бошга чикиб олади. Кеча ресторанда мени таниб,
кочиб колишди, эртага тап тортмасдан тугри устимга
бостириб келишади-да, «йулдан коч !» дейишадими?
Мен-чи? «Охирги нафасим колганда кам сенларни
уриб, гарданларингни синдираман !» дейманми? Унда
бу курук гапдан ким чучийди? !» деб туfри уйлаган
эди. Сур билан гаплашгач, бунга яна бир карра амин
булди.
Асадбекнинг кузуридан «Сур» лакаби билан чик-
кан Ахтамнинг кайфияти узгача эди. Булажак шах-
мат уйинида узига «от» мартабасининг берилиши уни
кониктирмади. To Тарзан тирик экан, булажак «шок»
мартабасига эриша олмаслигини билгани учун, ка-
мида «фарзин» даражасини мулжалларди. Бек акаси-
нинг маркаматидан ранжимади. Y акмок эмас, юкори
мартабага бирданига чикиб булмаслигини билади.
Хозирча «пиёда» булишга кам рози, чунки «пиёда»
акл билан юрса, тезрок «фарзин»га айланади. «От»
эса канчалик кучли юриш килмасин, .,«фарзин» була
олмайди. Нари борса, тирик колади. Иукса, «шок»ни
асраш максадида оддий пиёдага кам курбон килиб
юборадилар...
Сур кучага чикиб, бир оз пиёда юрди. Эртaлаб
кибла томондан эсган шамол кайдаб келган кунгир бу-
л ут туккан куз ёшлари билан шакар кучаларини ювиб,
кавони мусаффо килиб куйган эди. Пок кунгилли одам
бундай мусаффоликнинг кадрига етади; сайр килгиси
келади, сукбатлашиш учун кунгли пок калбли дустни
истайди. Ахтам узга тоифадан. Табиатнинг фусун-
175
кор гyзаллиги уни мафтун килган эмас. Чунки унинг
калби гузалликни кис кила олиш туйгусидан макрум
эди. Устига устак, Асадбекнинг кузуридан чиккан
дамда хаёли бошка нарса билан банд, табиат чиройи-
дан бакра оладиган колатда эмасди. Ёмгир яна шина-
лай бошлаганда эти жунжикиб, пиджагининг ёкасини
кутарди -да, икки кулини шими чунтакларига тикиб,
кунишиб олди. Беш-ун кадам юргач, Тарзанга айта-
диган гапларини акли чигиригидан бир-бир утказиб
олиб, йуловчи машинага кул кутарди.
Анкор гyгypт кутиларидай терилган куп каватли
уйларни ёнлаб утиб, битмай колган бинодан can на-
рида унгга бурилади. Хусусий ошхонaларга ижозат
берилган йили ишнинг кузини биладиган бир одам
шу ерни обод килган эди. Тарзан билан Ахтам бегона
кузлардан панада булган шу жойда вакт утказишни
ёктиришарди. Дастлаб ошхона хужайинига даъво
килмадилар. Очиги, «бу ошхона бирон-бир зурнинг
панохкидадир», янада аникроги, «бунака зур жойни
Хайдар ака тинч куймайди», деган гумонда булдилар.
Гумонда булдилар -y, чучимадилар. Сичконни пойла-
ётган мушук каби сергак булиб, кутдилар, кузатдилар.
Гумон пуч эканини билгач, ошхонани уз «панокларига
олганларини» хужайинга маълум килдилар. Хужайин
Жайдар акасига арз килажагини айтганида «Жайдар
акани уртага куйма. Акахон кимлигингни билмайди-
лар, ошхона очганингдан хам хабарлари йук. Номла-
рини сотиб юрганингни кулокларига еткaзиб куйсак,
шуринг кypийди», деб бир-икки тепки билан сийлаш-
гач, уларни уз паноккори сифатида кабул этишга маж-
бур булди.
Кесакполвоннинг уз чойхонаси — козихонаси бор-
лигини улар билардилар. Унда содир булган вокеа-
лардан озми-купми хабардор эдилар. Бу ошхонани
., .,
ана шундаи козихонага аилантиришни ният килдилар.
Ниятлари амалга ошмай тyриб, Асадбекнинг нaза-
рига тyшдилар. Бу ynap учун муддаонинг айни узи
176
эди. Максад чуккисига айланма сукмок оркaли эмас,
тикка йул билан чика олиш имкони тугилганидан
кувонсалар-да, сергакликни бой бермасликни маъкул
.,
курдилар.
Улар Бек акaларининг энг ишончли каноти
калокатда жон берганини билардилар-y, аммо бу фо-
жиа сабабидан бехабар эдилар. Кесакполвоннинг ке-
силган боши кафансиз Хосилбойваччанинг лакадига
куйилгани кам уларга маълум эмасди. Шу боис кар
иккови кам Бек акаларининг бу маркаматлари боиси-
ни англай олмай, гаранг эдилар. Бек акaлари яратган
шайтанат оламига дадил эмас, таваккaл килиб кириб
келишдан узга чорaлари йук эди. Сур Бек акасига
шахмат уйинини эслатгани билан, уларнинг такдири
купрок ошик уйинини эслатарди. Ошик тепилганда
ё .., ..,
олчи тyрадими е иукми...
Тарзан ошхонанинг хос хонасида эмас, узига хуш
ёкадиган сокилдаги шийпонда утирарди. Столнинг
унг томонига куиилган шахмат тахтасида кора шок
билан фарзин, икки катак нарида ок шок билан бир
фарзину тура колган эди. Шахмат масaлaлари ечишга
ишкибоз булган Тарзан доналарни терган-y, масала-
ни ечишга келганда хуши булмай, сувга термулганича
уйга толган эди. Стол уртасига куйилган икки шиша
пивонинг огзи очилмаганди. Сур уни куриб «мени
пойлаётган экан», деб уйлади. Табиатан ичкиликни
ёктирмайдиган Тарзан пивони Сурга илиниб олиб
куймаганди. Сурамаса кам, ошхона хужайини «Бу-
гун эртaлаб Чимкентдан узим олиб келдим», деб лутф
килган эди.
Сур индамaй келиб, шахмат тахтасидаги донaларга
., .,
тикилди, узича нималарнидир чамалагач, суради:
—Оклар бошлайди ва икки юришда мотми?
Тарзан унга караб куйди-ю, жавоб бермади. Сур
унинг карашига парво килмай, донaларни y-бу катак-
ларга сypиб, йул излади. Сунг бош чайкаб, деди:
—Икки юришда мот килишнинг иложи йук. Уч
юришда...
177
—Men уч юришлик уйин уйнамайман. Men бир
юришда мот килишим керак, — деди Тарзан маънодор
окангда.
—Бунга кали вакт бор, — деди Сур гап тагига яши-
ринган маънони англаб. — Кора шокни бу туришида
мот килиш осонмас. Уч юришга сабр килишдан бошка
., .
,
чора иук.
Сур уч юриш килиб кора шокни бир чертиб
думaлатди-да, Тарзаннинг рупарасига утириб, ши-
шaларнинг огзини очди; бирини дусти томон суриб
куйди. Тарзан шишага караб куйди-ю, кулига олмади.
—Канака гап топиб келдинг? Катта аканг миянг-
нинг бушаб колган мурватларини бураб куйдими? —
деди унга тикилиб.
Сур жавобга шошилмади. Пивонинг ярми-
ни ичиб, лаззатланганини ошкор килиб, лабларини
чулпиллатиб куйди. Кейин яна бир кутаришда шиша-
ни бушатиб, одатини такрорлади.
—Катта аканг мекмон килмадими? Юрагинг куйиб
кетдими? — деб пичинг килди Тарзан.
—Сен билан мени мекмондорчиликка чакирмайди,
., ., .,
жони гаронга куилса,
и хизматга чорлайди, шунга
аклинг етмадими? — деди Сур иккинчи шишани кам
кулига олиб.
Унинг бу килигидан аччикланган Тарзан шиша-
ни тортиб олди. Сурнинг козирги гапи унинг учун
янгилик эмасди. Икки кун аввaл Асадбек билан
гаплашгандаёк бу максадни англаб етганди. Бир неча
йигитга бош булиб, кукмини утказа олаётганидан
хаволанган Тарзан узидан зуррок одамнинг оёги ости-
да урaлашиб колаётганидан гашланган эди. Эртами ё
индинга бу хорликдан шараф тожига кутарила олиши-
га ишончи булса-да, ёшлик гурури бугунги тубанлик-
ни казм кила олмаётган эди. Сурнинг гапи калбини
кемираётган шу какикатни тирнаб куйгани учун кам
аччикпанди.
Гавкар бозорида мунчокнинг киймати, куёшнинг
178
кузурида чирокнинг нури булмаганидек, бaланд ми-
нора кам тог чуккиси этагида паст куринади. Тар-
зан буни билади, тyшунади. Асадбек хузурига кадам
куйгач, огиз мак,кам, куз ва кулок очик булиши за-
рypлигини кам билади. Ахтам икковини Асадбек
йуклади. Алох'ида-алокида гаплашди. Улар Асад-
бекка кушилиб, уз каётларини йукотдиларми энди?
Тарзаннинг фикрича шундай, аслида эса уларнинг уз
каётлари булмаган. Одамийликдан нарида юриш каёт
., .,
эмас, каивониилик эканини уларнинг ожиз онглари
фахм эта олмагач, яна кандай хулосага келишсин?
—Хов аклли аX мок, гапни чувaлаштирма! — деди
Тарзан, жеркиб.
—Гапни чувaлаштираётганим йук. Сен билан мен-
га ухшаган аклли ак,мокпарга кунлари колган булса,
Бек акамнинг дуппилари тор келганга ухшайди.
- Тугри тушунибсан... — Тарзан шундай деб жим
булди. Кейин Axтамга тикилган колда суради: — Сен
Худога ишонасанми?
Кутилмаган савол Ахтамни ажаблантирди. Y кам
шеригига тикилиб колди.
—Men Худони курмаганмагТ, курмаган нарсам-
га ишонмайман. Мен кузимни очиб, камокхонани
курганман, милисани курганман. Уларнинг борлигига
ишонаман.
—Сен улардан куркканинг учун ишонасан.
—Нима дединг? Men куркаманми? Сен уз уйинг-
га кириб-чикишдан куркасанми? Мен кам шунакаман.
камок билан милисадан сен куркасан, ана, Бек аканг
.,
кам куркади. Сен билан менинг фаркимиз шунда.
—Бупти, майдaлашма, Худога ишонасанми ё
йукми, жавоб бер.
- Ишонмайман, дедим-ку?
—Бекор киласан, ишониш керак: Худо бор. Булма-
ганида бизни Бек
^ акамизга рупара килмас эди. Нимага
учраштирди?
., Уйлаб кур-чи?
—Узинг уйлаб кургандирсан, айтавер.
179
—Жойини олишимиз учун учраштирди.
—Бу фикрингга гап йук! Бек аканг тахтида куп
утириб колди. Хатто могорлаб кам кетгандир. Ёшлар-
га бушатиб берса кам буларди. Бу жой сенга ярашади.
Тахт тaлашиш иккaламизга кам тугри келмайди. Биз
куринмас темир занжир билан боfланганмиз. Яшa-
сак бирга яшаймиз, улсак биргa уламиз. Ёшим катта
булса кам, мени «ака» дегинг келмaйди, гуруринг йул
куймайди, сен олий иркдансан, мен иркит бир мурда-
ман. Лекин сени «укам» дегим келаверади. Сени яхши
куришим шундан. Гапингни икки килмаслигимга
кам шу сабаб. Факат... баъзида аклинг жуда-a ошиб-
тошиб кетади, шунисига догман. Аклинг тулишиб
кетган пайтда кам менинг гапимга кириб турсанг, Бек
акангнинг тахти каппаи калол сеники. Агар my тахтга
чикишинг учун менинг бошимни босиб кутарилишинг
шарт булса, кaлласини куйиб бермаган — номард!
Бу гап Тарзанга хуш ёкиб, мукофот тарзида шиша-
ни y томон суриб куйди.
— Сенинг бошинг менга керак, мен огайнисини
курбон киладиган номардлардан эмасман. Тахтни ол-
сак, бирга оламиз, ололмай улсак кам бирга уламиз.
Сени кутиб утириб my ахдга келдим. Бек акамнинг
таклифларини ерда колдирмаймиз. «Камишдек бел
боглаб» хизматни бошлаб юборамизми? — Тарзан
шундай деб истекзоли жилмайди.
Сур пиводан бир куплаб куйиб, шеригига савол
назари билан тикилди.
—Хизматни сен бошлаб тура коласан. Менинг уч-
турт кунлик зарур ишим бор.
— Канака иш?
— Кейин айтаман... — Сур яна пиво куплади-да,
шахмат донaларини бир-бир тера туриб, кушимча
килди: — Балки айтмасман... Сен билан менинг уйлаб
куядиган бир ишимиз бор: Бек акамнинг
.. гроссмейстер
эканини унутмаслигимиз керак. Е «от» тепкисидан,
ё «фил» укидан, агар лaллайсак, катто «пиёда»нинг
180
аксиришидан улиб кетишимиз мумкин. Шунака бул-
ганидан кейин канака кимояда уйин бошлаймиз: си-
цилианчами ё кукна кинд кимоясидами? Жавобингни
айтмасанг кам биламан: кужумга ишкибозсан. Men
«от»ни сур, десам, пачогинг чикишини билсанг кам,
«фил»ни сургинг келиб туради. Энди бу килигингни
куясан, огайни. Бек акам ресторанда кармокка илина-
диган лакмалардан эмас!
Тарзан — аклига бино куйган, нима деса, нима
килса тугри эканига ишонадиган йигит, бу гаплар-
нинг как эканини тан олиши кийин булса -да, камок-
хона «академияси»ни битирган шеригининг огок-
лантиришини кабул килишга мажбур эди.
Сур тераётган донaларини шарт суриб ташлади -да,
унгдаги бурчак катакка ок шокни, пастрокка эса битта
кора пиёда билан фарзинни куйиб:
— Бир юришда м о т, — деб иршайди.
Тахта устида кора шок йук эди, Тарзан бунга
акамият бермади, Сурнинг бу масaласини кам май-
навозчилик деб кабул килди. Холбуки, Сурнинг бу
., .,
каракати узига куп маъноларни яширган эди...

Бу ёшдагиларнинг бирлари илм оламига кириб бо-


риш, яна бирлари эгaллаган кунарлари билан барча-
ни non колдириш умиди билан яшайди. Яна бирла-
ри куша-куша угиллар куришни Яратгандан сурайди.
Анкор сокилида утирган бу икки йигитга эса униси
кам, буниси кам керакмас; иккови бир булиб, зулм
оламини забт этишни истайди. Аникроfи, истак ва
орзу энди ортда колган — жонларини гаровга куйиб,
каракатни бошлаганлар. Илм тaлабидаги киши хайрли
келажагини тасаввур кила олади. Тарзан билан Сур
келажaклари шарафсиз улим эканини билсaлар кам,
буни., тан олгилари келмайди.
Узни зур англагани колда, атрофида узидан -да зур
181
борлигини билиб хaвотирда яшашнинг балки лазза-
ти мавжуддир. Хосилбойвачча ёки Кесaкполвон каби
хорланиб улишнинг рокати бордир балки? Биров ити
улса, ачиниб кумиб куяди. Уларга ким ачинди? Ким
кафанлади? Ким жаноза укиди? Ким «Вой отам!» деб
нола чекди?!
Вакти келиб, Тарзан билан Сур бир кунда, бир
соатда, катто бир дакикада ажaл укидан эмас, зулм
.. .., .,
сaлтанатига эгaлик килишни истаетган узга зурлар
кулида жон беришларини, кафансиз кетишлaрини
билсaлар, бу онда эсларини йигиб, йулдан кайтган
булармидилар?..
Худо билади... танлаган йулларидан кайтишлари
кийин, жуда кийин... камондан 9к узилиб булган...
...нишон
^ эса — улим !
Улимни уйламаётган бу йигитлар улим шарбатини
ичганларидан сунг «ёш кетдилар -a, бечорaлар !» деб
уларга ким ачинар экан?
Козир буни уйлашмайди. Балки кеч качон
уйлашмас...
Сyp пивони охиригача ичиб булгач, уз иши билан
кетди. Тарзан эса сувнинг ожиз тулкинларига бокиб
угтираверди.
Шу онда биров келиб, ундан «сен кандай бола
эдинг -y, кандай йигит булдинг? Энди кандай одам
булмокчисан?»
., деб сураса, нима деб жавоб берарди?
Ун беш ёш арафасида турганда «Тарзан» лака-
бидан жали узокда эди, якинлари уни у з исми билан
«Марлен» деб ардоклашарди. К а, уни камма «яхши
бола», деб мактарди, «углим шунга ухшасин», деб
кавас киларди. Отаси кам «углим у зим..истаган йулдан
юриб улгайяпти», деб шодланарди. Иигирма ёшида
шахмат оламини non колдириб, халкаро гpоссмейс-
тер шоксупасини эгалламогига ишончи комил эди. Бу
бахтли якин келажакка катто Марленнинг узи кам
ишонарди.
...Тотли орзулар канотида сузиш дустининг
улимига кадар давом этди.
182
диусти...
Жаконгирни шунчаки «дуст» дея олмайди. Наза-
рида Жаконгирнинг фазилатлари бир «дуст» доираси-
.,
га сигмаиди.
Жаконгир кеч макал соткинлик килмайди...
Жаконгир дустидан жонини кам аямайди...
Жаконгир дустининг кимоясига камиша тайёр...
Ун беш яшар йигитчага шу фазилатларнинг узи
кифоя эди. Улар синфда ёнма-ён утиришарди. Уйлари
кам бир кучада эди.
Факат...
Отaларининг мартабaлари бир-бирига мос эмасди.
Бирининг отаси иккинчисиникига паст назар билан
бокар, углининг бу хонадондан нарида юришини ис-
тар, бу истагини фарзандидан яширмас кам эди. Ота
«бу бола билан урток булма», деб тайинлагани сайин
ундан узга яхширок дуст йуклигига угилнинг ишончи
ортиб борарди.
Кинохона атрофига ин куйган турт-беш зуравон
мактабга бораётган болaларнинг
.. йулини тусиб, чун-
тагини кокиб оларди. Енида пули йукларга «жарима
солинарди» — бугун 9н тийин билан кутулиши мумкин
булган бола эртага йигирма тийин олиб келишга маж-
бур эди.
Жаконгир кам шу кармокка илиниб, аввали-
га овкатланиш учун берилган пуллар билан кутулиб
юрди. Кейин тaлаб ошавергач, бувисининг кути-
сидаги пулдан ола бошлади. Марлен «катта»нинг
угли булгани учун уларнинг чангaлига тушмаган,
деб уйлаш хато, бунинг бошка сабаби мавжуд эди.
Жаконгир зурларнинг дастидан дустига арз килса,
балки, масaла осонрок кал этилармиди... Лекин «кур-
кок» деган лаънат тамгасидан чучиб, индамади.
Зурлар Жаконгирни чакиришганда Марлен уларнинг
максадларини англарди, лекин уртогининг пул узатга-
нини курмагани учун «узи келишиб оляпти», деб ара-
лашмасди. Жаконгир дардини ичига ютадиганлар тон-
183
фасидан эди. Y узича чора излади, лекин тона олмади.
Отасига айтиши кам мумкин эди. Лекин айтолмади.
«Э, латта, шуларга кучинг етмайдими, мишигингни
окизиб юровyp...» деганга ухшаган таъна эшитишни
хохдамади; икки $т орасида колди. Y узини угрилиги
учун, куркоклиги учун айблади. Тунлари ухламай,
уша «зур»лар билан хаёлан олишиб чикди. «Эртaлаб
бораман, «Нима килсанг кил, улдирсанг улдир, пул
йук», дейман», — деб карор килгани билан, «зур»ларни
кургач, дами чиккан пуфак колига тyшаверди. Бора-
бора бувиси пули йуколганини билди. Жаконгир
унинг «улимлигимга йигиб куйган пулим эди -я, кайси
бемекр олди?» — деган гапларини эшитиб колди -ю, $н
aзоби минг булди. Ичга ютилган дард уни кемира бош-
лади. «Men олувдим, шунака вокеа булувди», деса —
олам гулистон. Ота-онаси ., кам, бувиси хам бир оз ко-
йиб, сунг унутишарди. Иук, ташкаридан тypиб шундай
ф икрлаш осон. Жаконгирнинг гур гурури бошкача
йулга ундади. Бир неча суздан иборат гапни айтишдан
к ура танламокпик унга осон тyюлди — ярим
., улимни
тунгача рук aзобида тулгониб, ковлидаги тут дарах-
.,
тидан, унинг
., шохига узи ташлаган сиртмокдан панок
топди. Уз жонига касд килгани учун тунгиз кавмида
.,
кетишини, жаноза 9Килмаслигини, киёматда дузах
азоби кутиб турганини бола бечора билмасди...
Марлен дустининг осилиб турган колатини
курмади. Мурдани уликхонадан олиб келиб, хотин-
лар уй бурчагига чимилдик тутишгач, уртокпарининг
киришига ижозат беришди. Туй курмай жон берган
йигит-кизларга ирим килиб уйда чимилдик тутишла-
ри, гассол келгyнига кадар мурда шу чимилдик ичида
булишини Марлен кам, бошка уртокд ари кам билиш-
масди. Гулга кумилган уртокпарини кургач, англаш-
ди.
Марлен улимнинг сабабини кейинрок билди.
Билди -ю, чорасизлигидан азобланди.., Вокеани баён
килиб, отасидан мадад кутди. Углининг Жаконгир
184
билан дустлашишини истамаган отадан кандай мадад
кутиш мумкин? Дастлаб «уйлаб курамиз», деб гапни
киска килди. Уч-турт кун утиб, Марлен яна эслатгач,
энсаси котиб: .,
—Бу мен арaлашадиган иш эмас. Улган боланинг
отаси бор, онаси бор, милисага арз килсин, — деди.
— Милиса уша зуравонларни кар куни куради,
индамайди-ку? — деди Марлен.
—Тугри, кради. Индамаслиги кам тукри. Чунки
улардан чутал олиб тyради.
—Жаконнинг адаси уша чутал оладиган милисага
арз килиши керакми?
— Хамма нарсага аклинг етади:., тугри тушуниб-
сан, арз килишининг фойдаси йук. Улган улиб кетди,
каёкка югурса кам кайтиб келмайди.
Марлен «уша зурлар менга осилса, сиз кам ша
милисага арз киласизми?» демокчи булди -ю, жавобга
отасидан яхши гап эшитмаслигини билиб, индамади.
Отасидан нафратланиш билан чекланди.
... Марлен «Жаконгир хеч макал соткинлик кил-
майди», деб ишонарди ва унга кавас киларди. Жакон-
гир кеч кимни сотмай, сирини гурига олиб кетди.
Энди унга кавас килмайди...
... Марлен «Жаконгир дустидан жонини кам аямай-
ди», деб ишонарди. Жонини аямади... Факат... дусти-
дан эмас, арзимас нарсадан аямади. Энди унга кавас
.,
килмаиди...
Марлен «Жаконгир дустнинг кимоясига камиша
тайёр», деб ишонарди, унга кавас киларди. «Мен-чи,
мен дустимни кимоя кила оламанми?» деб узига-узи
куп мартaлаб савол берган. Нaзарида кимоя кила олар
эди. Маълум булдики, узига булган ишончи пуч экан.
Дустини кимоя кила олмади... Дустни кимоя кила
.,
олувчи дуст эса кетди...
Y Прометей какидаги афсонани укиган эди. Олимп
тогидан оловни угирлаб, Одам зотига кадя этгани учун
Зевс худоси уни кояга занжирбанд этган экан. S7'ттиз
185
минг йил давомида, то Херакл отиб улдиргунига
кадар, бир бургут тонгда учиб келиб, кечга кадар Про-
метейнинг жигарини чукиб, азоблар экан. Жигар ке-
часи билан асл колига кайтиб, тонгдан яна янги азоб-
nap бошланар экан...
Афсонавий какрамонга ухшаш хаёлига кам келма-
ган, кали бировга тайинли бир яхшилик кам килмаган
Марленни хотира бургути кар купи жигарини эмaс,
юрагини чукилаб азоб берарди. Отасидан нажот ку-
тиб эди, умиди сароб булиб чикди. Унинг хaлоскори
йук эди. Зотан, хотира бургутини ташкаридан макв
эта олувчи куч кам йук. Отаси кинохона якинига уя
.,
курган зуравонларнинг тухумини куритган такдирда
кам, Тарзаннинг калб яраси барибир тузaлмас эди.
Бу какикатни англашга ожиз усмирлик онги каётни
узгача тушунишга мажбур этди.
Y узи яшаётган оиланинг «бахтли» деб сифатлани-
.,
шига тушунолмаи колди.
Кунлар, ойлар утгани сайин ота-бола орасида-
ги бушлик кенгаяверди. Улар гуё икки бегонaлик
кутбларига кукм килингандай, бир-бирларидан узок-
лашавердилар.
.,
Ун беш ёшга тулган кунини кайратланарли тарз-
да нишонлаш режаси тузила бошлаганда кишлокдан
бобоси келди. Бу ташриф отасига кам, онасига кам
ёкмади. Айникса онаси зиёфатга «нозик мекмонлар»
келишини кайта-кайта писанда килавергач, нозикфакм
бобоси бевакт келганини англади. Буклоглик тунини
унг култигига киспtриб олган бобосини Марлен
кучада учратди. Аникроги, бобоси унинг мактабдан
кайтишини кутиб турган эди.
—Жоним болам, сафарим кариди, кетяпман, — деди
бобоси, унинг пешонасидан упиб.
—Тугилган кунимда кетиб коласизми? — деди Мар-
лен аразли окангда.
—Зиёфатларда утириш ёшларга ярашади. Бизда-
кaларга чойхонада ёнбошлаш ёкади. Аччик кук-
186
чойдан икки куплам ичиб, гурунг килсак, жаннатнинг
р окатига етгандай буламиз. «Тарaлла-бедод ялла»
мени коритиб куяди, жоним болам... Тугилган кунинг
уйимда утириб, сени дуо киламан. Суpувдаги йигир-
мата сара совликни сенга атаб куйганман. Уйлангу-
нинггача бир дунё булади.
Кексaлар дардларини яширишга уста булишади.
Уларнинг кузларига тортилган маъюслик булутини
камма кам кура олмайди. Овозларидаги казинликни
камма кам сезавермайди. Марлен бобоси калбини ке-
мираётган дардни сезмаса -да, кетиши сабабини анг-
лаб, бошини эгди.
Бобосини кузатиб, автобус куналгасига кадар бир-
га борди. Автобусни кутишга тугри келди. Бобоси
.,
унга узок тикилди, дилидагини тилига кучиришни
истади: «Шу ёшга етдинг, улгайдинг, Худога шукур.
Энди бу ёгига дунёни уз аклинг билан тушуниб ети-
шинг керак. Лекин... даданг бунга йул берармикин?
Даданг кайсар... Али етарли, аммо керакли нарсaлар-
га сарф килмайди, шундан куяман. Худо сени берганда
кувониб, отамнинг исмини куймокчи булувдим. «Шер-
бек полвон» деган ном етти иклимга таркалганди.
Саксон ёшларида кам кураклари ерга тегмаганди.
Сенам полвон булиб, дунёга танилгин, деб умид
килувдим. Даданг гапимни эшитишни кам истамади,
Маркс билан Ленинга сигиниб, «Марлен» деб куйди.
кишлокдагиларга «неварамнинг исми Марлен», де-
йишга уялдим, «Шербек полвон» деявердим. Шунинг
учун кишлокка борганингда сени купчилик «Шер-
бек» деб чакирарди. Онанг тугрукхонадан чикканида
кулогингга aзон айтмокчи булувдим, даданг айттирма-
ди. «Билиб колишса, партиядан учирворишади», деди.
Уч киши орасидаги сирни ким кам биларди? Бу бир
бакона-да! Ё мен парткомига бориб: «неварамнинг
.,
кулогига aзон айтдим», деб мактанармидим? Ушанда
айттирмаганига кувонган ерим кам булди. Отингни
«Марлен» дейишга Худодан уялдим... Даданг амaли-
187
дан айрилиб колишидан куркди, Худодан куркмади.
Амaлни боглаб берибдими, эртами-кечми, кушкуллаб
топширади... Сенга кийин булишини билиб туриб-
ман, жоним болам. Пайгамбаримиз: «бола беш ёшга
.,
тулгунича y подшоку сиз унинг кули макомидасиз,
беш ёшидан ун беш ёшигача сиз подшоку y кул марта-
басида, 9н беш ёшдан кейин фарзандингиз билан дуст
булинг», деган эканлар. Даданг буни билмайди, билга-
нида кам амaл килмасди. Шунака кибри бор унинг. Y
камиша подшок булишни истайди. Сенинг ёшингда-
гилар камиша кул булиб колишни исташмайди. Мен
шундан куркаман, жоним болам...»
Бу гапларни айтишни жуда-жуда истади, аммо
айтолмади. «кишлокка борса, бафуржа тушунтирар-
ман», деган тухтамга келди. Индамай кетиши кам
мумкин эмасди.
—«Инсон» дегани нимaлигини биласанми? — деб
сураган эди бобоси ушанда.
Билмас эди, елка кисди.
—«Унутувчи» дегани. Одам боласи куп яхши нар-
сaларни унутади, шуниси ёмон. Энг ёмони — узининг
Одам эканини унутиб куяди. Сен шундан эктиёт
булгин, жоним болам. Бойлик билан мартаба акп би-
лан топилади, акл хира тортса, бир зумда йукотилади.
Бойлик ва мартаба билан акл топилмайди. Бойлик
билан мартаба бевафо, кар кандай одамни ташлаб,
какшатиб кетади. Ал эса эгасига вафодор, жарликка
кулашдан асрайди. Акпни хaлоскор десак кам булади.
Энди катта йигит булиб колдинг, буларни фарклашинг
керак, тушунишинг керак. Аклдан узоклашма, жоним
болам.
Бу кикматли гапларнинг васият эканини уша дам-
да уйлаб курмаган эди. Ун беш ёшлилар узларини
улгайган, етуклик чуккисини эгaллаган факмлаб,
каттaларнинг насикатларига беписанд карайдилар.
Насикатларни токат .,билан эшитаверадилар у аммо
- ,

дарров унутадилар. Уз билганларидан колмайдилар.


I 88
Марлен кам шуларнинг бири эди. Лекин бобоcининг
«аклдан узоклашма» дейиши унга ёкди. Буни узига
шиор, катго байрок килиб олди.
. . . факат. . .
Факат аклни хайрли фазилатлар билан бойитиш-
га уринмади, аксинча, зулм боткогининг закарли
суви билан сугормокни маъкул курди. Бобосининг
ранжиб кетиши уни зулм олами томон дастлaбки
кадам куйишига сабаб булди. Биринчи гaлда отаси
ва онасини жазолашни уйлади. Жазо усулини топ-
ди кам. Унинг режасига кура, тугилган купи шодиё-
нaлик
., эмас, балки ташвиш билан утиши кер^к эди.
Узгaлар такдирига локайдлик ва беписандлик билан
карамокпикнинг бундан узга жазоси йук эди.
Адашган акл уни кинохона томон бошлади. Кеча-
жазоланишини хохлаган иигитлардан
йигитлардан нажoт иста-
ди. Зурларнинг каттасига бориб, зарур гапи борлигини
билдирди. «Зур» сигаретини лабида уйнатиб, ёнидаги-
ларга бир ишора килган эди, улар узоклашдилар.
— Кичкина болaлардан танга йигиш жонингизга
тегмaдими, гадойга ухшаб туришдан уялмайсизми? —
деди .
Бу дадиллик «Зур»ни бир неча нафас гангитиб
куйди. Кейин газабланиб, унинг кекирдагига кул
юборди :
—Нима деяётганингни биласанми, хумса?!
— Биламан, — деди Марлен, хотиржам тарзда. —
Мумайрок пул ишлаш йули бор, шуни айтмокчиман.
«Зур» киссавурлик килгани учун икки йил болaлар
камокхонасида утириб келгани билан бу олам учун
кали гур эди. Шу сабабли Марленнинг -гаклифини
мулоказа килиб утирмай, унга дарров ишона колди.
«Зур»нинг режа тузиши шарт эмас, Марлен бу ёгини
пишикпаб куйган — режани амaлга оширувчи кам узи,
бу ёкдагилар эса шунчаки ёрдамчи эди. Режа амaл-
га ошгач, тушган пулнинг каммаси буларга коларди.
Марлен улуш олмасди. «Зур»га шуниси ёкди.
189
Y Ахтам билан ушанда танишган эди. «Зур» режа
билан танишгач, узидан беш-олти кадам наридаги бо-
лага караб «Мypда!» деб чакирганди. Буни эшитган
Марлен «Мурда»нинг лакаб эканини билмай, «шунака
исм кам буладими, бунча хунук!» деб уйлаганди.
«Мурда» унинг режасини диккат билан эшитди -да,
.,
дарров узгартиш киритди :
- Ж ар бир уртогингга юз сумдан тaлаб килишинг
инсофданмас, уларнинг нархини жуда -a ерга уриб
юбординг-ку? — деди норози окангда.
- Сиз уларни билмайсиз, аслида сарик чакага кам
киммат, — деди Марлен асабийлашиб.
—Сен учун сарик чакага киммат. Мен учун уму-
ман кадри йук. Менга колса, уртокларингни нима
килардим, биласанми? — Муpда савол берди -ю, жа-
вобни
., кутмади, совукконлик билан давом этди : -
Улдирворардим...
Марлен
., буни хукм урнида тушуниб, куркиб кетди:
—Иук, йук, уларга тегманг уларни факат куркитиш
,

керак, — деди лаблари титpаб.


—Гапи тугри, шилта ишни хаёлингга кам келтир-
ма, - «Зур» шундай деб Мурдани туpтиб куйди.
Марленнинг куркиб кетгани Мypдага ёкди,
шеригининг танбекига парво кам килмай, янада
совукконлик
., билан кушиб куйди:
—Узингни кам кушворардим. Нимагaлигини била-
санми? — Марленнинг гап айтишга коли колмаганди,
шу сабабли бy сафар кам саволига узи жавоб
кайтарди : — Сенлар камманинг конини сурадиган
канасанлар. Сенлар, ..ка, сенинг узинг кам, бизларни
ёмон курасанлар. «Угри» дейсанларми, «йултусар»,
«тaлончи», яна нима бaлолар дейсанларми, карколда
гypга киришимизни хохгтiайсанлар. Гапимни эшитиб,
ичингда „ «узинг канасан», дединг-a?
- Иук-йук, бунака гап кaлламга келмади, - деди
Марлен. ц гапнинг бундай чувaланишига кайрон,
окибатни билолмай гаранг булиб колган эди.
190
- Жозир келмаган булса, бирпас туриб келади.
Умуман, балки биз кам канадирмиз. Лекин фаркимиз
бор: биз конни томчилаб сурамиз, сенлар челаклаб
ичасанлар. Биз туйишимиз мумкин, аммо сенлар
., ., .,
туимаисанлар.
Бу гаплар Марленнинг камиятига тегди, гурур
..
куркувни кувди:
—Беш кул баробар эмас, - деди Мурдага тик караб.
—Маколни кам билар экансан, кaлланг жойида,„

деди Мурда ишшайиб. Энди бир нарсани кал килиб


олайлик: бу гапларни бекорга айтмадим. Мен сен-
ларни ёмон кураман, ула-улгунимча эзиб-янчишга,
уругларингни куритиб юборишга каракат киламан.
Сен кам мени ёмон курасан. Кулингдан келса, сен кам
мени янчиб ташлашга интиласан. Лекин козир менга
ишинг тушиб турибди. Бир-бирини ёмон курадиган
иккита одам келишиб олиши керак. Кaллангни ишлат-
чи, кейин нима булади?
- Хеч нима... сиз пулни оласиз, кейин юзкурмас
булиб кетамиз.
—Сен биладиган маколни мен кам биламан: «бир
курган таниш, икки курган билиш», дегани кам бор.
—Иккинчи куришмаймиз, - деди Марлен ужарлик
билан.
—Сен кимлардандир касос олмокчисан, билиб ту-
рибман. УгИЛ болалигинг учун сенга койил коляпман.
Афсус укам эмассан, сендака жигарим булганида бо-
шимда кутариб юрардим.
Марленнинг кузларида акс этган нафрат учкуни
сезгир Мурданинг назаридан четда колмади:
- Х а? - деди y ён томонига «чирт» этиб тупуриб. —
Бу гапим кам ёкмадими? «Акам булмаганингга Ху-
.,
дога шукур, сендака акaларни трамвайнинг тагига
ташлаш керак», демокΡчимисан? «Ака» демасанг кам,
трамвайнинг тагига ташлашга шошилма. Мен сенга
кали куп керак буламан. Мен касоскорларни яхши
кураман. Сен кам шу руйхатга тушдинг...
191
..
Ушанда Марлен бу «Мурда»нинг куп керак ., бу-
лишини тасаввурига сигдиролмаган эди. Уша онда
бир фолбин келиб: «тез орада каёт йулларинг бирла-
шиб кетади», деса, уни телбага чикарган булармиди...
Мурда, yзи айтганидай, гапни бекорга чузмаётган
эди. Y тажрибaли жaллод сингари сиртмок ясаб, бу
акпсиз касоскорнинг буйнига солаётганди. Сиртмок
тайёр .булгач, муддаога утди:
,

—Уртокларингнинг кар бири учун минг сумдан та-


лаб киламиз.
—Бу куп, жуда куп, — деди Марлен.
—Оширворма, — деб уни кувватлади «Зур».
—Куп эмас, бунака арзандaлар учун кам сурасанг,
ишонишмайди. Бериладиган пулни биз эмас, сен ола-
сан.
Марлен бу гапни эшитиши билан куркув тaлваса-
сига тушиб, бакириб юборди:
—канакасига? Мен фош буламанми? Мени улди-
ришади!
— Биз бор эканмиз, сени улдирадиган одам кали
тугилмайди, — деди Мурда совук охангда. — Агар,
биз меровлик килиб колсагу сенинг бир тола сочинг
бекуда., тукилса, уларнинг каммаси улади.
—Иук-йук, уларни улдирманг...
Бу ялиниш оханги Мурдага мутлако таъсир эт-
мади. Совук нигокини Марленга тикканича, совук
окангда кушиб куйди:
—Уларга кушилиб ота-онaлари кам улади.
., Кейинги кукм Марленни тамоман гангитди.
ИИгЛаб юборишига оз колди. Буни сезган Мурда муд -

даосигетнкб,умиюшатд:
—Мен тахминимни айтяпман, куркма. Биз одамхур
кам эмасмиз, котил кам эмасмиз. Биз бировнинг
бурнини конатмаймиз. Биз хам узингга ухшаган
касоскормиз. Жаёт сенларни эркaлатган, бизларни
озгина хафа килган. Хафа килганларнинг can-nan ада-
бини берамиз, бошка ёмонлигимиз йук...
192
3

дунёда яшаётган миллиард - миллиард одамлар $н


беш ёшга тулган
., кунларини зиёфатсиз, тантанасиз
утказганлар. Ун беш ёшга тулган кунларини бир тиш-
лам нонга зор колда утказганлари кам бор. Тугилган
кунни тантанасиз уткaзиш кам мумкин. Бу кундан у з
манфаати йулида фойдaланиш, кимлардандир нима-
ларнидир ундириб олиш кам мумкин. Куп колларда
тугилган кун баконасида дастурхон ёзилганда бу хо-
надон осмонида тама куёши порлаб туради. Марлен
бу куёш нуридан кар йили безиллаб тyрса-да, унинг
юзини тусишни уйламасди. Аникроги, тусиш кулидан
келмаслигини билиб, эзиларди. Бу сафар, бобосининг
уйига кайтиб кетиши унинг кaлбида исён утини ёкди.
Хамонки, 9т ёкилган экан, кимнингдир куйиши аник...
Марлен энг якин уртоклари билан кундузи как-
вахонада каттaлардан алокида давра куриб ути-
риш нияти борлигини ота-онасига айтди. Онаси са-
вол нaзари билан караб куйди -ю, индамади. Отаси
эса уртоклари кимлар экани билан кизикди. Шундай
савол берилишини аввaлдан билган Марлен исмлар
руйхати ёзилган когозни отасига узатди. Руйхатдаги
болaлар зиёфатга чорланган нозик ва мартабaли одам-
ларнинг эрка фарзандлари булгач, отаси нима дерди?!
Зиёфат янада мазмунли утажагидан кувониб, углининг
акпига тахсин айтиб, шакар маркaзидаги каквахонадан
жой козирлатиб берди.
Лабига сигарет кистириб олган «Зур» беш усмир
йигит ва икки киз утирган тукин дастурхонли столга
аста якинлашиб, одоб билан сaломлашди -да, Марлен-
дан гугурт суради. Марленнинг режасида «Зур»нинг
бу тарзда якинлашиши йук эди, шу боис бир оз дов-
диради:
— Гугурт... йукΡ... чекмайман...
— Иигитнинг гули чекмаса кизик-ку? — деб «Зур»
бошка йигитчаларга каради. Уларнинг бири чун-
тагидан ёккич олиб, узатди.
7 - Шайтанaт, 5 -к. 193
—Бор экансан-ку, йигитнинг гули ! — деди «Зур»
жилмайиб. Кейин сигаретини тутатгач, ёккичга кавас
каради: — Зуридан экан, койилман. — Еккични
Ёккични
эгасига узатгач, изига кайтиш урнига Марленнинг
ёнидаги буш стулга утирди. Унинг бу килигидан ажаб-
ланган йигитчaлар бир-бирларига маънодор караб ол-
дилар. Кизлар эса «бу суpбетга индамайсанларми?!»
.,
дегандаи кошларини чимирдилар.
—Братан, лимонад-пимонад куйиб берайми? — деди
ёккич берган йигитча пичинг билан.
—Ракмат, братишка, мен лимонад ичиш ёшидан
утиб кетганман. Сенлар кам утганга ухшайсанлар-y,
лекин бунака утиришларингга беш кетмадим. Сенлар-
нинг ёшларингда товонларимиздан ут сачраб турарди.
— Бизнинг ёшимизда?.. Анча кариб колибсиз-
да, a? .,— деди Марлен захарли окангда.
—Утиришимизнинг нимаси ёкмади? — деди ёккич
узатган бола дагаллик билан.
— Айтаверайми, хафа булмайсанларми? — «Зур»
шундай деб уларга бир-бир караб олди.— Сувга тушиб
буккан булка нонга ухшаб утирибсанлар. Мазза килиб
яйраб-уйнамайсанларми?
—Ишингиз булмасин, канака утиришни узимиз би-
ламиз, — деди Марлен жеркиб.
—Гап йук, братишка, факат... кичкина таклифим
бор, уйлаб курларинг. Ёкса, хизматларингда буламан.
Бир жойда, сенларга ухшаган яхши болларга атаб кич-
кинагина видеобар очган эдим. Бугун кечгача буш,
Масковдан янги кинолар олганман, агар хафсала кил-
сaларинг анави опангга айтасан, бошлаб боради, —
шундай деб дераза томондаги столда ёлfиз утирган
жувонга караб куйди. — Нархини келишамиз, яхши
боллардан куп олмайман.
«Зур» шундай деб усмирлар юрагига кизикиш .,
утини ёккач, каквахонадан чикиб кетди. Утирган-
лардан айримларининг уйларида видеомагнитофон
булгани билан узлари хоклаган кинофильмларни
194
куришдан макрум эдилар. Шакардаги яширин видео-
барлардан хабардор булганлари учун кам Москва-
дан кечагина олинган томошaларни куришга кизикиб
колдилар. Бир киз боришни истамади. Бошкалари эса
тотли лахзалар умидида жувонга эргашиб кетдилар.
«Зур» уларни aлдамаган эди, ун икки каватли имо-
ратнинг ертyласида жихозланган яширин видеобарда
кутиб олди. Видеобар номига яширин кисобланса-
.,
да, хилватда жойлашмаган, назорат килувчи керак-
ли одамларга вактида чутaл тулаб тyрилгани учун
бу атрофдан утган мушукни биров пишт демас эди.
Ахтам доимий мижозлардан булгани сабабли бу
маишатхонанинг хужаиинига сузини 9тказаоларди.
Марленнинг таклифи ва режасини эшитганда бирин-
чи гaлда my жой куз олдига келди. Хужайинга уч
кунлик маишати борлигини бил,цириб, каккини ол-
диндан тулаб куйди. Хужайин мижозларини гангитиб
., .. .,
куимаслик максадида эшикка «вактинча ишламийд и»
деган эълонни ёпиштириб, кaлитни Ахтамнинг кулига
топширди -да, туртинчи куни эртaлаб хабар олажагини
билдириб, хайрлашди.
Ахтам кaлитни «Зур»га бериб, узи can нарида-
ги каквахонада пайт пойлаб утирди. Режага к ура ,
мекмонларни, аникроги, кармокка илинган лакма
бaликчaларни хушнудлик билан кутиб олиб, ухлатиб
бериш унинг зиммасида, колгани эса Ахтамнинг иши
эди.
Ярим коронги кенг хона бурчагида тyрган теле-
визор рупарасига юмшок уриндиклар куйилган. Ж ар
.,
икки уриндик олдидаги пастак столча усти маишат-
га лозим егулик ва ичимлик билан безатилган эди.
Мекмонлар жойлашиб олишгач, «Зур» битта шампан
виносини очиб, кадахгпарга куйиб чикди.
— Биринчиси менинг кисобимдан, таклифимни
ерда колдирмаганинглар учун совга десам кам булади.
Бундан кейин келганларингда кам биринчиси мендан
булади. Колганларининг кисоби бор. Хисобли д ус т
195
айрилмайди, дейишади-ку, тугрими? Бу мекмонхонада
какни олдиндан тулаб куйиш одати бор.
—Бу масалада Марикка мурожаат киласиз. Бугун
унинг туfилган куни, роппа -роса ун бешга тулди, —
..,
даврадаги ягона киз шундаи деди -да, ёнида
нида угтирган
Марленнинг юзини мехр билан силаб куйди.
— Ие, зур-ку! — деди «Зур» бу «янгилик»дан
кувонгандай булиб, — Унда яна битта шампан мендан.
Биринчисини Марикжон укамизнинг соглиги учун
оламиз. Бир юз 9н бешга кирганингда кам шу ерда
жамоа жам булиб маишат килайлик! — «зур» кадакга
лабини теккизиб, куплагандай булди.
киздан бошкалари уринларидан туриб,
чукиштириб ичишди. Оёгини чалиштириб утирган киз
ичиб булгач, жойига утирган Марлен томон чузилиб,
ёногидан упиб куйди.
—Бир юз 9н беш ёшни нишонлаш учун бундан
тузукрок жой танланса кам буларди, — деди лабини
нозли равишда буриб куйиб.
—Жой ёкмадими, сингилжон? — деди «Зур» унинг
кадакини тулдира туриб.
—Ну бир мартага ничего, — деди киз беписандлик
,

билан.
—Бир мартага яраган жой иккинчи мартага кам
булаверади, — деди «зур» унга сук билан тикилиб.
киз бундай тикилишнинг маънисини англаб, юзи-
ни тескари бурди.
—Братан, буладиган ишни килинг, лекигин роса
эзма экансиз, - деди йигитчaларнинг бири.
— зур гап айтдинг! Буладиган ишнинг булгани
яхши. канакасини куйиб берай: «Эммануэл»дан бош-
лайми?
—Между прочем, бунака эротикани козир богчада
курсатишади, — деди киз кошларини чимириб.
—Ростакамидан куйинг, - деб уни кувватлади Мар-
лен. — Масковдан янгиси келди, деб мактанувдингиз-
ку?
196
—Шунака гапларга беш кетаман -да, — деди «Зур»
телевизор томон юриб. — Жакикий сексни курмаган
йигит йигитми!
Болaлар кутган бекаё кинофильм куйилгач, улар-
ни эснок тута бошлади. Беш дакика утмай, шампанга
кушилган дори таъсир килиб, олдинма-кейин ухлаб
колдилар.
Орадан олти соат утгач, бирин-сирин уйгониб,
узларини кожатхонанинг киди келиб турган зах ва
коронги хонада, кул-оёклари богланган колда куриб
куркувга тушдилар. Кузлари коронгиликка ургангач,
бир-бирларининг корaларини куриб, овоз чикардилар.
Куйлаги тугмaлари ечилиб, сийнабанди куриниб
., .,
колгaн кизнинг акволини курмадилар, курганларида
кам нима кила олар эдилар? Улар «бизларни угирлаб
кандайдир ахлатхонага ташлаб кетишди», деб уйла-
дилар. Холбуки, маишат учун уΡтирган жойларининг
ёнгинасидаги каровсиз омборхонага олиб чикилган
эдилaр. Хаммадан кейин Марлен уйгонди. Y кам
узини ажабланган ва курккан курсатиб, титpок овозда:
«Нима булди?» деб суради.
—Буни сендан сураш керак? — деди киз, уни те-
пишга каракат килиб.
—Hera мендан сураркансан? Бу ерга мен зурлаб
олиб келмадим-ку? — деди Марлен уртокларига нажот
нигоки билан бокиб.
—Нега дарров узингни окпаяпсан? Eup ran бор-
ми? — деди унг томонда утирган йигитча.
— Оклаётганим йук, Нилугг жавоб беряпман, —
деди Марлен саросимaли овозда.
—Хеч ким кеч кимни айбламасин, — деди унг то-
мондаги йигитча кукм окангида. — Жаммамиз баравар
турга илиндик. Хароми каёкка гойиб булди?
Шу гапни пойлаб тургандек, эшик очилиб, юзига
аёллaрнинг юпка пайпогини никоб сифатида тортиб
олган Ахтам кириб келди.
—«Хароми», деганда мени нaзарда тутдингми? —
197
деди йигитчага караб. — Тугри топдинг. Мен каромдан
тугилганман. Хозирча шуни билиб турганинг етарли.
камокхонада туfилганимни билсанг, куркканингдан
эсинг тескари булиб кетади. Харомдан тугилганим
учун кеч канака каром ишдан кайтмайман. Сен-
.,
пар кам, ота-онaларинг кам кароми эмас, «олии
зот»санлар... — Ахтам «олий зот»га кинояли ургу бе-
риб, aламли жилмайди -да, «кароми» деган йигитча-
.,
нинг пешонасини силамок учун кул узатди. Иигитча
бошини тортмокчи эди, кул-оёги боглангани учун
эвини килолмади. Ахтам унинг пешонасини мекрибон
ота каби ситlаб, гапини хотиржам равишда давом эт-
тирди: — Лекин каромдан казар килмайсaнлар. Шунака
булгандан кейин каммамиз каромимиз, тугрими?
Харомилар жам бупмиз, бир иш килайлик: мен сен-
ларга кам, ота-онaларингга кам каром какида кичкина
дарс бериб куймокчиман.
киз бу овоз эгаси бошка одам эканини фарклади.
—Сен кимсан? Бизни бу ёкка олиб келган одам
кани?
—Менми? — деди Ахтам кaлака окангида. — Men
одамхур махлукман, корним очиб кетувди, сенлар-
ни бошлаб келган каромини икки ямлаб ютиб юбора
колдим. Яхши килибманми? Шундай ширин болажон-
ларни aлдаб, кийнаган каромининг бу дунёда яшашга
хакки йук!
—Биз билан бунака майнавозчилик уйнама, адaла-
римиз кекирдагингни узиб, кулингга туткaзиб куяди, —
деди кизнинг чап томонида утирган йигитча. Ахтам
бу томоша бошланмасидан илгари болaларнинг ким-
лигини суриштириб билгани учун унинг катта кети-
шидан ажабланмади. Ажабланмаса -да, адабини бериб
куйишни истаб, y томон уч кадам куйди -да, томогига
чанг солди:
- Жей, хунаса! Мени сенсирадингми?! камокхонада
киндигимни сен кесганмидинг! Билиб куй: сен билан
майнавозчилик уйнаётганим йук. Адажонинг осмонга
I 98
кул узатса, куёшни узиб олиши мумкин, лекин ме-
нинг кекирдагимга ифлос кули етмайди. Бунака кулни
Худо кали яратмаган. Сен менга гапирадиган булсанг,
уйлаб ол. Тутканок касaлим бор. Ёкимсиз гапингни
эшитиб, тутканогим тутиб колмасин, кекирдагингни
узиб олиб, «укахон, эт-бетингиз оfримаяптими?» деб
кол сурашга мени мажбур килма!
Ахтам бугилаёзган йигитни куйиб юбориб,
уртага туриб .,олди. Бошкалар гап айтишга журъат
килмадилар. Иигитчaлардан бири пикиллаб йиглай
бошлади.
— Энди гап бундай булиб колди, братишкaлар:
шу утиришларингнинг узи Масковдан келган янги
кино булади. Уйингдагиларга хабар килиб куйдим.
Ж ар бирингга минг сумдан нарх куйдим, курай-чи,
ота-онaларинг кимматсирамай сотиб олармикин
сенларни. Уч кун вакт бердим. Уч кунгача уч ма -

калдан овкат бераман сен текинхурларга. Кейин оч


утирасанлар. Туртинчи куни кулимга пул^ тушма-
ca, биттадан улдиришни бошлайман. Улдирилган
огайниларингнинг гуштидан шурва килиб, узларингга
ичираман.
— Куркитманг, вакима киладиган ёшдан утган-
миз, — деди Марленнинг унг томонида утирган йи-
гит. — Пул керак экан, олдинрок айтмайсизми, минг
сумни узим садака килиб юборардим.
—Биринчидан, минг су м эмас, кар бирингдан минг;
.,
иккинчидан, мен садака оладиган гадой эмасман, мен
пулни каппа-калол ишлаб оламан. Учинчидан, тилинг-
ни тийиб, писта килиб утир!
Ахтам шундай деди -да, y томон кескин., кадам
босиб, юзига катгик тарсаки туширди. Иигитча
унгланмай туриб, бу юзига кам тарсаки тушди.
—Агар угил бола булсанг, биз билан уfил болача-
сига гаплаш, — деди киз овозини бaландлатиб. — Кул-
оёги боглаган одамни урушга кажи кизларнинг кам
кули бормайди.
199
Бундай гапни, айникса, беписандлик билан сенси-
рашни киздан кутмаган Ахтам нима дейишини билoл-
.,
маи колди.
—Бу гапинг кам тугри, -- деди буш келиб. — Жали
тyтканoгим бор, Дeдим-кy... шy Tyтиб колди...
—Тутканогинг тутмасин. Уйимиздагиларга хабар
берган бугсанг, кут. Пулни беришади. Факат... ёлгон
гапиpмаётганингга бизни ишонтир.
—Канака ёлгон?
—Уйимиздагиларга кандай хабар килдинг? Уйи-
мизни кандай топиб бординг? Ё телефон килдингми?
Унда телефон ракамини каёкдан била колдинг?
—Сингилжон, сиз акмокрокмисиз ё менинг кaл-
лам айниб колганми? Уйларингга битта-битта бориб
келишим керакмиди? Ота-онaларинг козир кимники-
да утиришибди? Манави гaлварсникидами? Ун беш-
кирганини нишонлашяптими? Х а... мaзза килиб га
утиришувди... Бунга бахт-саодат тилашятувди, —
шундай деб, тотли нарса егандек лабини чулпиллатиб
куйди. — Агар бу ердан тирик чикса, бахтли булиши
кам мумкин. Мен уларга кувончли хабар еткaздим.
Энди улар нима килишади? Минг сум-минг сумдан
туплаб менга еткaзишадими? Акплари булганда шун-
дай килишарди. дунёдаги барча акмок,лар сингари
улар биринчи гaлда милисага арз килишади. И-yкΡ...
ц1у ерга келганда ак,лсиз кaллам яна адашди. Ахир ота-
онaларинг оддий акмоклардан эмас-ку?! Улар милиса-
га арз килишмайди. Милисанинг каттaларига телпон
килиб, буюришади. Y бечорaлар оёги куйган товук-
дай типирчилашни бошлашади. Биринчи гaлда сен-
пар утирган каквахонанинг тит-питини чикаришади.
Бир-иккитасини одам^ угирлашда гумон килиб, кΡамаб
кам куйишади. Ушaларга ачинаман, емаган сомса-
га пул тулаб, то сенларнинг тиригинг ё уликларинг
чикмагунча кaлтак еб утиради. Ка, майли, кейин бир
вакт топиб кунгилларини оларман. Сенлар кам ота-
ларингнинг кучига ишоняпсанлар. Майли, ишониб
200
утираверларинг. Муддат тугагач, биринчи бyлиб,
сени суйиб берaман. Ухлаётганингда y ер-бу еринг-
ни ушлаб курувдим, биккигина экансан. Кизларнинг
гуштидан зур чучвара булади -да!
—Хай вон ! Ифлос ! ! — киз газаб билан бакириб, Ах-
там томон тупурди.
—«Хайвон» деганинг балки тугридир, одамманми
ё кайвонманми, билолмай узим кам баъзида адаша-
ман, — деди Ахтам гап окангини узгартирмай. — Ле-
кин «ифлос» дейишинг тукмат. Чунки мен озода бола-
ман. Чакалокдигимда камокхонада кафтада бир марта
aлбатта чумилтиришаркан. Men шунака озодaликка
урганганман. Бугун чумиладиган куним эди, сени та-
тиб курганимдан кейин опок бола булиб олдим.
—Хакикий кароми экансан ! - Марлен шундай деб
бакириб, y кам тупурди.
—Ие, бу жонондан сен кам умидвормидинг? Ту-
шингни сувга айт! Бу жонон сени кaлишига патак кам
килмайди. Бунга йигитларнинг хуррoзи керак! Сен
кимсан? Бир сутаксан. Чумчук кам сендан тузукрок
босади.
—Братан, булди ! Сенга гап йук, каммамизни акмок
килдинг. Энди ё овозингни учир, ё чикиб кет, — деди
каквахонада ёккич узатган йигитча, газабли нигокини
унга кадаб.
—Униси кам, буниси кам мумкинмас. Men сенлар-
ни зериктирмай олиб утиришга ахд килганман.
Марлен касос кучасини танлаб, аста кадам бос-
ганида ишнинг бу кадар мураккаб ва шафкатсиз бу-
лишини кутмаган эди. Мурданинг киликлари, пичинг-
ли гаплари унинг сабр косасини тулдириб, тошириб
юборди.
.,
Газабдан кузларигача кизариб кетди:
— Угил бола булсанг, чикиб кет! — деб бакириб
юборди.
Ахтам унинг колатини сезди. йигитчага якин-
лашиб, кузларига тикилди. Кейин жимжилогининг
усик тирноfини ёногига ботириб, кичик айлана чиз-
201
гандай булди. Марлен унинг максадини англамай,
кузлари ола-кула булиб, тaлвасага тушай деди.
—Сен жали менинг угил бола эканимга ишонма-
дингми?
Актам закарли окангда шундай деб, унинг ёногига
мушт туширди. Зарба каттик булгани учун Марлен
., .,
кушини иукотди.
—Кузи омон колди, шунинг узи катта бахт, — деди
Ахтам хотиржам окангда. Кейин аввaл кизга, сунг
катга кетган йигитчага каради: — энди икковинг бошка
хонага.,чикасанлар.
— Иук, охиригача бирга буламиз, — деб эътироз
билдирди йигитча.
— Сен менга шарт куйма, нима килишни у зим
биламан. Сенларнинг отaларинг буларникидан ба-
ландда. Шунинг учун сенларга «люкс» хона керак.
Оталаринг бу йил икковингни ковуштирмокчи ше-
килли, a? Отангдан олдин мен ковуштириб куя колай,
нима дейсан?
—Керакмас... илтимос, братан... — йигитча Ахтамга
энди ялиниш нигохи билан бокди.
— Hera керакмас, дейсан, керак! Хоx,ласанг кам,
кокламасанг кам шу жононга уйланасан. Уйланмасанг,
отангнинг оёги осмондан булиб кетади. Уйлансанг,
узинг кам бaланд осмонларда учиб юрасан, уйланма-
санг пачагинг чикади, бола! Булар билан уйнашма!
Агар бу тавия кечаси кузингга aлвасти булиб куринса,
сен куркма, битга чиройли жононни уйнаш килиб
олгин-y, даврингни суравер. Сен бундан куркма, бу
хам кар кафтада бир уйнаш алмаштириб, сенга даъво
килмайди. Энг мукими — сен бунинг ишига арaлашма.
Эммунэлни биларкансан-ку, ушанакасига яшайвера-
сан. Кани турларинг!
Ахтам икковининг оёкларини бушатди -да, урин-
ларидан тургазиб, буйниларига чанг солганича
итара-итара бошка хонага олиб чикди. Жали мушт
зарбидан узига келолмай утирган Марлен кузларини
.,
мултиллатгани ча колаверди.
202
Хона чиндан кам ажабтовур эди. Бунда маишат
учун барча шароит мукайё этилганди. Ахтам бу са-
фар кадакпарга шампан эмас, коньяк куйиб иккови-
га зурлаб ичиргач, бекаё фильмни куйди. Яна бир
.,
кадахдан коньяк ичиргандан сунг уларнинг фларини
кам ечди.
—Men айтганини бажарадиган угил боламан. Шу
уй сенларники ! — деди -да, кизга ишрат кузи билан
караб олгач, чикиб кетди.
Бу уйин режада йук эди, кейин пайдо булди.
Хамма уxлаб колгач «Зур» кизнинг тугмaла-
рини ечиб, y ер-бу ерини силаб, кучоклаб нафсини
кондираётганида Ахтам кириб келди.
—киз бола булмаганда мaза килиб олардим, — деди
афсус билан.
—киз боламас, нимадан куркасан? — деди Ахтам.
— киз боламаслигини каёкдан билдинг? — деди
«39р» ажабланиб.
—Башараси айтиб турибди. Синаб берайми?
—Тегма! киз бола булса, «угрилар оламига иснод
келтирдиларинг», деб огалар бизни тинч куйишмайди.
—Яхши, мен тегмайман, лекин исбот килиб бера-
ман, — деди Ахтам ужарлик билан.
Икковлари булажак улжанинг тенг ярмини тикиб
гаров боглашди. Режага бу калтис узгартириш шундан
.,
кеиин киритилди.
маишат учун мосланган хос хонанинг сири-
ни фaкат оз одамларгина билишарди. Бирор лакма
каттарокка тушиши керак булса, шу хонага кирити-
либ, киликпари суратга олинарди. Суратга олиш учун
мулжaлланган дарча ичкаридан сезилмасди. киз билан
йигитчани ёлгиз колдириб чиккан Ахтам сураткаш
утирадиган тор хонага кирди. Бу ерда «Зур» дарча-
га ёпишиб олганича ичкаридаги томошадан куз узмaй
.,
утирарди.
Гаровда Ахтам ютди. Ичкаридаги йигитча «Шaла-
ва экансан ! Сенга икки дунёда кам уйланмайман !» —
203
деб галва бошлагач, Ахтам кириб, унинг кулларини
боглаб, жойига олиб чикиб куйди -да, хос хонага ик-
кинчи йигитчани киритди. Кейин учинчисини...
КУркувдан титраб Утирган йигитчалар тиззaла-
ри калтираганича хос хонага кириб, кетма -кет икки
.,
кадак коньяк ичишгач, шерга айланишарди... Кизга бу
уйин ёкиб колганмиди ё такдирига тан берганмиди,
карколда Ахтамга газаб билан тикилмас, галва кам
килмас эди.
Эртасига Ахтам бир даста фото суратни кутариб
кириб келди. Тепадаги дарчани очган эди, хона can
ёришди.
—Кеча мaза килдиларингми? Курасанларми? „
Шундай деб суратларни курсата бошлади. Иигит-
чaлар кам уят, x ам куркув билан аввал суратга, кейин
бир-бирларига караб олишди.
—Бу милиса тилидa нима дейилади, биласанлар-
ми? Бу ашёвий дaлил! «Вояга етмаган бокира кизни
туда булиб зурлаш», дейилади. Ж ар биринг камида
н йилдан олиб, Магадангами, ундан наригами жунаб
коласанлар. ЗУрлаш билан камaлганларнинг y ёкдаги
акволини эшитганмисанлар? Мен узим курганман:
камокдан чиккунларинггача хотинини согинганларга
хотинлик киласанлар. Сенларни факат мен сакпаб
колишим мумкин: агар бу ердан тирик чикадиган
булсаларинг ким кандай савол берса, «билмайман,
эсимда йук», деб жавоб кайтарасанлар. Мени туш-
ларингда кам курмагансанлар. Буларни, — суратлар-
ни бaланд кутарди, — Масковдаги прокуратурага
жунатаман. Y ёкка адaларингнинг куллари етмай-
ди. Етса кам, синиб тушади. Мабодо, бир пaлакат
булиб, камалиб колсам, менга бaло кам урмайди,
камок узимнинг уйим. Лекин шерикларим... — шун-
дай деб йигитчaларга айёрона бокди, — куркмаларинг,
Улдиришмайди, улиб осон кутулмайсанлар, сенларни
битта-биттадан тутиб, териларингни шилиб, туз сепиб
куйишади. ХУп, энди буладиган гапга Утаман: аданг
204
билан гаплашдим, — ёккич берган бола унга умид би-
лан бокди, — аданг менга тан берди, милисадан уми-
дини узибди. Менга шунака деди, пулни кам тайёрлаб
куйибди. Лекин гапига ишонмайман. Пул бераман,
деб кулга туширмокчи. Мен икки ёцlимда камокда
шунака уйинлар уйнардим. Майли, лакиллатдим, деб
кувона турсин. Пул олгани мен чикмайман. Пулни ма-
нави ошнaларинг олади.
— Hera мен? Мен... бормайман... — деб бакирди
Марлен.
— Чийиллама, сутак! Мен шундай карор килдим.
Пул адангда. Адангдан олиб, менга берасан. Агар бу
сутак соткинлик килса, камманг уласан. коринларинг
очгандир, бугун хотин гуштидан чучвара ейишга тай-
ёрланиб турларинг.
Ахтам катъий окангда шундай дегач, шарт
угирилиб чикиб кетди. Ичкаридагилар бакир-чакир
килганларича колавердилар. Ахтам бу кеч маишатхо-
нани эгасига топшириши керак эди. Шу сабабли шо-
шилди, таваккaл килди.
Марлен отаси билан метро бекатида учрашди.
кучокпашиш, куп гаплашиб туриш мумкинмасли-
ги телефонда айтилган эди. Х ам куркув, ха м уят ис-
канжасидаги
..
Марлен отасининг кузига карай олмади.
Уfлининг ёноги кукаргани, озиб, кузлари киртайгани-
ни курган отанинг юрагида санчик турди. кулидаги
тугунчани отиб юбориб, углини бу aзоб туридан
куткаргиси келди. Чорасизлигидан эзилди. Азоб тури-
дан кутказишнинг бирдан бир йули — пулни бериб,
сунг кутиш балосига мубтaло булиш эди. Атpофда ми-
лиция борлигини билади. Лекин уларнинг асосий ния-
ти бу болани кимоя килиш эмас, жиноятчини ушлаш
эканини кам билади...
Пул берилди.
Чорасиз ота кузларини ёшлаб, унинг изидан ти-
килди...
Марлен худди телба каби кали y, кали бу поездга
205
чикаверди. Унинг изидан тушган милиция ходимла-
рининг кам силласи куриди. «Бу бола ё жинни, ё биз-
ни лакиллатяпти», деган тухтамга келишганда Марлен
узини тикин вагонга урди. Y качон, кайси вагонда,
кимга учрашишини билмасди. Шу тикинда Ахтам
орка томондан кулогига шивирлади:
- Пулни бергин -y, угирилмай жим туравер, охири-
гача бориб, кейин уйингга жуна. Бир соатда огайни-
ларинг кам уйларида булишади.
Бу нохуш вокеа буйича жиноий иш кузгалган эди,
сурок-терговлар узок давом этди. «Хамма нарсани эс
.,
и
ларидан чикарган» йигитчалар, -
катто киз ^ам орадан
кафталар утса-да, тайинли бир маълумот бера олиш-
мади. Шундай кунларнинг бирида Ахтам Марленнинг
йулини пойлаб, уни учратди:
— Кечир мени, can ошириб юбордим, шундай
килмасам булмасди, — деб кул узатди.
Марлен узатилган кулни олмади:
- Бошка куришмаймиз, дегандим-ку? Пулни on-
., .,
динг, кеч ким кеч нарса дегани иук.
Ахтам унинг дангaл сенсирашидан гашланса -да,
., .,
сездирмай
.. жилмайди:
— Урислар «дунё тор, учрашмасликнинг иложи
йук», дейишади. Ишимиз кали охирига етгачи йук.
Сен эртага терговчига бориб, «ша купи бошим огриб
турувди, пулни «Зур» олгани эсимга тушди», — дей-
сан. Огайниларинг гапингни тасдиклаб беришади.
—Нега?
— Шундай килиш керак. V. Ртадаги битта акмок
йуколса, икки аклли бирлашиб, зур ишларни килиб
ташлаши мумкин.
Марлен бу мавкум гапга тушунмади: «хуп, бит-
та акмок yшa «Зур»дир, иккита ак^тли-чи? Битта-
си узими? Иккинчиси-чи?» Иккинчиси узи эканини
уша дамда тасаввур кам кила олмаган эди. «Рафику
., .,
сумма тарик» — «аввaлд9с тдт танла, ундан сунг иул»
кикматига зид уларок, Марлен аввaл йулни танлаб, шу
206
йулга яраша дустга рупара булди. Кунгли оз муддат
гашланди, лекин такдирдан нолимади.
Шайтанат дунёсига кириш учун остона катлаган
Ахтам узи билан Марленни олиб киришни истади.
Бу истакнинг сабаби бор эди...
Отаси чизиб, катъий чегарaлаб куйган худудни
бузиб чикиб, эркин колда яшашни истаган Марленни
кулидан ушлаб, бу олам сари тортиш кийин булмади.
«Зур»ни осонлик билан йулдан олиб ташлашди.
Орадан йиллар утиб, Марлен «Тарзан» лакабини олди.
Иккинчи калокатдан сунг омон колганда касалхонага
йукл аб борган Ахтам унга шу лакабни берди. Мана
энди йулларида асосий зур турибди. Уни битта чакув
билан олиб ташлаш мумкин эмас.
Ахтам кетгач, анкор буйида утирган Тарзан шу-
ларни эслади. Кейин шахмат тахтасига каради:
«Бир юришда мот», дедими? Айтишга осон...» —
деб ок шокни жимжилоги билан йикитди -да, урнидан
туриб, керишди.

«Жоним болам, эсингда турсин, сен билан мени


бебахт килган одамни улгайганингда топасан! Бу
хурликларимиз учун 9ч on! Унинг оти...»
Онасидан колган ёдгор сузларни кандай унутсин?
Онаси нима деб эркaларди?
Эсламайди. Биров «буталогим», дейди, яна биров
«бахтим чечаги» дейди. Онаси нима деб эркaлаган-
ди? камокда утириб, камокхонанинг мукр босилган
эски чойшабидан бошка либосни курмаган боласини
багрига босиб «бахтим чечаги» дейиши мумкинмиди?
Эркaламасликнинг иложи йук. Ж ар кандай шaро-
итда кам, Karro дузах лабига келиб колганда кам она
кaлбидаги сунгги мехр томчиларини боласига атай-
ди. Хатто сунгги нафасини кам боласини эркaлаш-
га сарфлайди. Афсуски, бу мекр нурини бала эслаб
207
кололмайди. Хаётнинг турли туфонлари унинг хоти-
расидаги энг гузал куринишларни кам губорга кумиб
юборади. Актам бундан мустасно эмас. димогига она-
сининг кукрак киди эмас, камокхонанинг куланса, бад
буйи урнашиб колган...
Бадбахтнинг исмини айтган эди.
Уч ёшга тулган купи y эркинликдаги болaлар
уйига юборилди. Онаси хайрлашув чогида бу исмни
уч марта такрорлади. Уч яшар боланинг хотирасига
мукрлаб куйиш учун шундай килди. Сунг... дили вай-
ронлигича ок тортиб колаверди. Y Киёматда боласи
билан учрашажагини билмасди, билганда эди, умид
билан коларди, боласини дуо киларди. дуо килишни
кам билмасди y бечора, кеч ким ургатмаганди...
Ахтам эслаб колди.
Исмни кам, 9ч олишга даъватни кам...
Онасининг жилмайганини, кузлари кулганини эс-
лолмайди. Ж ар куришганида онаси йигларди...
Куз ёшлари маржон-маржон онани унутиб булар-
канми? !
дардли хотира билан улгайди.
Кичиклигида касос нимaлигига акли етмасди, ле-
кин касос олиши шартлигини биларди.
Шу акд билан улгайди.
Болaлар уйида улгайиб, чиройли каётга учир -

ма буладиган
., вактда угирлик килиб, камалиб
колди. Уртоклари яхши укишхоналарда укидилар.
I{амокхона богчасида тарбия олган Ахтам улгайгач,
камокхонада жиноят оламининг узига хос мактабида
укиди. I{амокдан чикканидан сунг онасини суриштир -

ди. Озодлик кавосидан нафас олишга улгурмай вафот


этганини билиб, дунёга сигмай колди. Бутун дунёни
остин-устун килиб юборгиси келди.
Вакт суви aлам утини аста совутгач, онасининг
кариндошларини излади.
Ажаб !
Бобоси кам, бувиси кам, тогалари, холалари кам
208
бор экан. Аммо улар камокда туfилган болани та-
нимадилар, танишни истамадилар. Бобо билан буви
кизидан, тогалар билан холaлар сингилларидан aлла-
качон воз кечишган экан. Ахтамнинг онаси буни би-
...угли
шунга карамаи, .., уч
ёшга
ешга якинлашганда
отасига хатлар ёзиб, «боламни олиб кетинг» деб ил-
тижо килган эди. Бобо билан буви кизни кечиришма-
ди, туккан боласини «кароми» санаб, баfрига олишни
исташмади.
Булардан бехабар Ахтам уларни истаб топган
эди...
Актам урф-одат, иснод, одамлар орасида бош
кутариб юролмаслик нима эканини билмас эди. Шу-
нинг учун кариндошларининг юз Утиришлари унга
галати туюлди. Уйларида яшашга
., кам, уларнинг боки-
шиларига кам муктож эмасди. Угрилар оламига тобе
йигит кучада хор булармиди !
Марленнинг режаси амaлга ошиб, кулига пул туш-
гaч, айникса, «зур» йулдан олиниб, барча пулга эга
булгач, бобосини йуклаб борди:
- Сиз мени тан олмасангиз кам, онамнинг отаси
булиб колаверасиз. кидириб келганимда
., мендан бир
бурда нонингизни кизгандингиз. Уйлаб карасам, сиз
вакший экансиз. Вакшийни улдириш керак. Лекин
сизни улдириш мумкинмас. Онам «бобонгдан хабар
олиб тур», деган, мана, хабар олгани келдим, — деб
бир даста пулни ташлади -да, хайр кам демай, изига
кайтди. Y уз кунглида берахмлардан шундай касос on
эди. ган
Савдо сокасида ишлаган онаси катта микдордаги
маблагни узлаштириб олгани учун камалган эди. Ах-
там буни кам суриштириб, какикатнинг тагига етди.
Онаси савдода бирга ишловчи хушруй йигитга
кунгил куйиб, ота-она розилигисиз, никоксиз тегиб
олган эди. дукондаги пулни кам уша йигит казм килиб
юборганди. «корнингдаги боланг етим колмасин, сен-
га ракм килишади, комиладорларни камашмаиди»,
.,
209
деб аврагани учун айбни буйнига олган эди. йигит
номардлик килиб гойиб булди...
Актам ушани... у з отасини топди.
касос йулларини уйлаб юрганида y номарднинг
Si'глига кам дуч келди .
Марлен уша бадбахтнинг угли эди...
Бу бахтли тасодифдан Ахтамнинг боши осмон-
га етди. Марленни кулдан чикармасликка аxд килди
ва бунга эришди кам. Бу янгилик кашф килинганда
9н турт ёшли Марлен кинохона ёнидаги зурларнинг
бири узининг угай акаси эканидан бехабар эди.
Ахтам уни тинмай кузатарди. дастлаб йулини тусиб,
дуппосламокчи булди. Бу касос эмас, ночорликнинг
бир белгиси эканини тез англаб, кароридан дар-
ров воз кечди. Y угай укасига: «Мен етимликнинг
закарли ошини ичиб шу ёшга етдим, сен эркатойлик-
нинг асaл чойи билан тaлтайдинг. Мени кар кадамда
«кароми» деб таккирладилар, катто бобом билан бу-
вим кам шундай дейишди. Хуп, никоксиз тугилган
болани «кароми» дейишаркан, каромдан топилган
нонни еб катта булган бола-чи? Уни нима дейиш ке-
рак? Иккaламиз бир пуштикамардан булганмиз. Hera
мен хорман-у, сен рокатдасан? Тенглашсак булмай-
дими?» — дегиси келарди. Лекин бу гапларнинг бе-
фойдaлигига факми етиб, тилини тиярди. Жаконгир
ва унга ухшаш унлаб ношудлар йулини тусиб, пулини
кокиб олаётган зурларнинг Марленга тегмаслигига са-

бабчи Ахтам эди. Марленнинг отаси катта ишда иш-


лагани учун эмас, балки Ахтам «Бу бола менга тегиш-
ли», деб куйгани учун эркин юрди.
Марлен билан такдир ипларини боглагани билан
пайт поилади.
касосдан воз кечмади, паит
Ахтам Асадбекни, унинг атрофидагиларни яхши
биларди, унинг оламига киришни орзу киларди. Мак-
сади унга хизмат килиш эмас, балки y бошкараётган
оламга эгaлик килиш эди. Омадини карангки, Асадбек
y танда куйган ресторанга кутилмаганда келиб колди.
210
Кутилмаганда унга кузи тушди. Кутилмаганда уни куз
остига олиб куйди.
Анкор буйидаги ошхонада Тарзанга «хизматни сен
бошлаб тура коласан. Менинг уч-турт кунлик зарур
ишим бор», деб хайрлашгач, куп йиллар давомида пи-
шиб, етилиб колган касос режасини амaлга оширишга
киришди.
Y болaлар уйида эканида кам озода ва ораста ки-
йинишни яхши курарди. камокка тушганида бошка
болaларга ухшамади, танасига игнада сурат солдир-
мади. Y баданига турли суратлар солдирган, лабидан
сигарет тушмайдиган, арокдан узга дарди булмаган
тоифадан эмасди. Ж ар бир олам вакти-вакти би-
лан янгиланиб тургани сингари жиноят олами кам
Ахтамга
^ ухшаш ёшлар билан янгилана бошлаганди.
Уттизинчи йиллардаги очарчилик даврида Самара
томонлардан ёпирилиб келган угрилар билан, уруш
ва урушдан кейин узини дунё кокими кисоблаган
угрилар дунёкараши, иш услублари, вакшийликлари
орасида катта фарк булганидек, энди остона катлаган
угриларнинг онги бошкача, фикрлашлари, узларини
тутишлари узгача эди. Ахтам вaзиятга караб турлана
олишни урганган эди. Y керакли жойда одоб билан,
бошка уринда киноя билан, зарypат тугилса угрилар
тилида одобсиз тарзда сузлай оларди. Бy килигини ку-
затган Тарзан «аслида сен артистликка укишинг керак
экан», деганида Ахтам «Бу дунёда камма артист, бит-
та мен тугри яшай колай», деб макзун жилмайганди.
Тарзан ушанда унинг гапини майнавозчиликка йуйиб,
акволини англамаган эди.
Тунни онасидан колган хира хотирaлар билан бе-
дор уткaзган Ахтам тонгда чумилиб, энг сунгги русум-
даги чиройли кийимларини кийди. Режасини яна фикр
чигиригидан утказиб, бадбахт отасининг кузурига
отланди. Бу кунни узок йиллар кутган эди. Назари-
да пичокни киндан чикариб, y мaлъуннинг юрагини
суfуриб олиш осондай туюлган эди. Остона катлаб
211
кучага чикканида юраги сал увишди, бу вакшийликка
журъати етишмагандай булди. Хатто кадамини секин-
латди. Кейин уз каётининг энг тубан куринишларидан
бир нечасини эслаб, газаб оловига мой куйди. Журъат-
сизлиги чекинди, аксинча, касосга ундовчи кудрат
бош кутарди. Шунда кам пешинга кадар кучада тен-
тираб юрди. Пешинда ресторанга кирди. дaлда ., булар,
деб юз грамм арок буюрди, лекин ичмади. Узи яхши
курган ковурма лагмон X ам томогидан утмади. Рес-
торандаги телефон гушагини кутариб, телевидение
мукаррири номидан кунгирок килди-да, бадбахт ота-
сининг мажлисдан соат туртда бушашини билди. Шу
вактда y ишлайдиган идорага якинлашиб, кутди. Y
соат бешга якин келди. Сутранг «Волга»дaн викор би-
лан тушиб, викор билан юриб, идорасига кириб кетди.
Озгина сабр килиб, Ахтам ша томон юрди.
I{абулхопада попукдек гузал киз лабини буяб
утирган экан. Нима учун бу онда лаб буялаетганини
факмлаган Ахтам «козиргина хужайинингга кандай
уптирганингни мен яхши биламан», дегандай маъ-
нодор жилмайиб, салом берди. Киз унга бир караб
куйди-ю, «билсанг ундан нарига, мен уяладиганлар-
дан эмасман», дегандай ишини давом эттирди. Ахтам
кулимсираганича унга якинлашиб, дипломатини очди-
да, факат Москва томонларда учрайдиган камёб шоко-
ладни олиб, ёзув машинкаси ёнига куйди:
—Сизни шу ерда учратишимни сезиб, олволган
эдим, юрагим aлдамабди, — деди кизга сук билан ти-
килиб.
—I{анакасига сезасиз, мени танирмидингиз?
—Танийман, сиз — Латофатхонсиз.
—Тушингизни сувга айтинг, мен Мастураман, —
деди киз
., шоколадга караб олиб.
—Иук, сиз Латофатсиз, латофатли кизларнинг исми
факат Лaтофат булиши керак. Исм куйишда адангиз
адашганлар.
— Булди, шилкимлик килманг, нега келдингиз?
212
Хужайинда нима ишингиз бор? Айтиб куяй, бугун
кабул килмайдилар.
—Кириб айтинг, «асли шу ерлик, лекин Красно-
ярда ишлайдиган», йук, яхшиси «ёгоч билан шугул-
ланадиган бир одам зур бир фойдaли таклиф билан
келибди», денг.
Киз шоколадни тортмасига солиб куйиб, эриниб-
гина Угрнидан турди -да, хужаииннинг
., ., хонасига кирди.
Ярим дакикада чикиб:
—Бу масaлада уринбосарларига учрар экансиз, —
деди.
- Гапим can чaларок булибди: «Бу иш уринбосар
билан битмас экан, Асадбек ака шундай маслакат бе-
рибдилар», денг.
Котиба яна кайтиб кирайми-кирмайми, деб икки-
ланиб тургач, Ахтамнинг уткир нигокига дош берол-
май оркасига бурилди. Бу сафар янада тезрок чикиб,
жилмайганича «Киринг», деб таклиф килди.
—Мен сизни олиб кочаман, сиз Краснояр мaликаси
буласиз, — деб кизга шилкимлик килган Ахтам остона
катлаши билан жиддий киёфага кирди.
Хона сокиби, Асадбекнинг номи тилга олинган
булса -да, утирган ерида кул учини бериб куришди.
Бу каракати билaн узининг юкори мавкеини таъкид-
ламокчи булди. Ахтам унинг кузларига бокиб, «Мен
Асадбегингдан куркмайман, курмати юзасидан сени
кабул килдим», деган маънони укиб, кулимсиради.
—Кабул килганингиз учун ракмат, — деди y х она
сокиби курсатган жойга утириб. — Ж ар колда... катта
ф ойдани уринбосар билан таксимлаш аклли одамнинг
иши эмас.
- Кирмасингиздан катта фойдадан гапиряпсиз,
кимсиз узингиз? — деди хона сокиби кошларини чими-
риб.
— Мен Краснояр улкасидаги урмонларнинг эртанги
хужайиниман, - деди Актам маънодор окангда.
—Эртанги хужайин? Бугун-чи?
213
—Бугун тахминан чорагига эга чикиб булдик.
—«Чикиб булдик»? Ким чикиб булди?
—Биз, яъни мен ва яна икки шеригим. Улар кам
узбеклар. Комсомол йулланмаси билан бориб, уша
ерда колиб кетдик. Кичкина кооперативдан иш бош-
лаб, катта йулга чикиб олдик. Каrrа микдорда ва ар-
зон нархдаги ёгочларни бу ёкка олиб келмокчимиз.
Ахтам «катта микдорда ва арзон нархда» деган
сузларга алокида ургу бериб хона сокибидан жавоб
кутди. Катта микдордаги ва арзон нархдаги ёгоч уни
кизиктирган булса -да, бу нотаниш йигитга ишонгиси
келмади.
—Бу хом гап, — деди кул силтаб.
— Албатта хом гап, — деб унинг фикрини тасдик-
лади Ахтам. — Жужжатсиз гап албатга хом булади.
Men угил бола гапни пишитиш учун келганман. Асад-
бек акамга биз белгилаган нарх маъкул, чунтакка
коладигани кам кисобга олинган.
—Асадбек акангиз сотиб оладиларми бу ёгочлар-
ни? — .,деди хона сокиби пичинг окангида.
— иук, акахонга кимматли маслакатлари учун
чутал берамиз. Келишсак, сиз сотиб оласиз, келишма-
сак, бошка
., харидор чикиб колар.
— Утган купи куришганимизда Асадбек акангиз
менга кеч нима демагандилар? — деб Ахтамга синов-
чан тикилди.
..
—Утган куни мен йулда эдим. Бугун эртaлаб гап-
лашдим.
—I{аерда уйларидами?
— Уйларига бормаганман. Шакар марказида уч
каватли уйнинг пастида зур бир офислари бор, ша
ерда гаплашдик. Олдин келганимда Хайдар акам,
ракматли Макмуд акам билан утириб гаплашувдик.
Макмуд акам гапга тез тушунадиган ак,лли одам эди,
бекор нобуд булди.
—Асадбек акангизнинг кайфиятлари канака?
214
Ахтам бу саволларнинг синаш учун берилаётга-
нини фахмлаб, афсус билан бош чайкади:
- Очигини айтсам, кайфиятлари менга ёкмади.
Узларини анча олдириб куйибдилар. Боланинг улими
отага жабр-да. Мана, сизнинг биттагина углингиз бор,
шу туппа-тусатдан улиб колса, нима килардингиз?
Бу гапни эшитган хона сокиби, юзига совук сув
сепилгандай, сесканиб кетди.
- Совук нафас килманг-e! - деди овозини кутариб.
- Энди бу бир гап -да! Ё углингиз иккитами? - деди
Актам меровсираб.
- канака одамсиз?! Эсингиз жойидами?
- Эсим жойида, - деди Ахтам окангини узгар-
., ., .,
тирмай, - сиздай йигитнинг гули к9лидан канча но-
занинлар утгандир, накот яна битта угил пайдо
булмаган? Подшоларнинг йигирма-уттизтадан угли
булган-ку?
Хона сокиби кафти билан стол устини уриб-уриб
куйиб, Ахтамга газаб билан тикилди.
- Менга бунака караманг. Мекрибонлик билан
каранг: кимга ухшатяпсиз? Эсланг... узингизнинг ёш-
лигингизга эмасми? Эски танишларингиз менга шун-
дай дейишди, сизга ухшармишман. Айникса, кора
кошларим... Олтмиш иккинчи йилни эсланг, Рихсияни
унутмагандирсиз? Ха... Унутмагансан...
Учрашувнинг масхарабозлик кисми тугаб, какикат
томонига утиш, касос дарвозaларини очиш фуpсати
етган эди. Актам сенсирашга утиб, хона сокибига
энди fазабли нигокини кадади:
- Бунака чиройли кизни бошка учратмагандир-
сан. Уша чиройли кизга эсдaлик колдирган экансан,
мана, мен ша ёдгорлигингман. Билмаганмидинг?
Билардинг сен аблак! камокхонада тугилган углинг
.,
борлигини билардинг. Уша ёкларда улиб кетар, деб
умид килдингми? Худо каммани кам улдириб ю6о-
равермайди. Сени улдириши керак булган биттасини
215
олиб колади. Худога мен маъкул келибман, мени олиб
колди .
—Сен бу ерда товламачилик килма, хозир милиса
чакираман.
— Чакирмайсан, чакирсанг, узинг шарманда
буласан. Менда сендакaлардан унтасининг пачагини
чикариб юборадиган кужжатлар бор.
—Сурбет экансан !
— Тугри топдинг. Асадбек акам кам шунака де-
дилар. «Камокхонада шунака тугилганман, иложим
канча», дедим.
—Орага Бек акангни тикаверма, максадингни айт.
— Oрага Бек акамни тикаётганим йук. Мен Бек
акамнинг якинлариданман. Бугун куришганим кам
рост. Сени осонгина улдириб кетишим мумкинлиги
кам рост. Лекин улдирмайман. Сен номард булсанг,
мен мардман ! Сен мендай углинг борлиги билан фахр-
ланиб узок яшайсан. Факат озгина олди-бердимиз
бор: мен сенга галати кужжатларни бераман, сен мен
хохпаган нарсани берасан.
—I{анака х,ужжат, олдин мен билишим керак.
—Битгасини айтаман: углинг ун.,беш ёшга тулган
куни нима булган эди, эсингдами? Уша ишни углинг
уюштирган
.. эди, мен ёрдам бергандим.
—Елгон! Бунака иш Марленнинг кулидан келмай-
ди. Y бушашган, бир латта!
Ахтам дипломатини очиб, сурат чикариб узатди.
Катта хужайиннинг кизи билан маишат килаётган
углини куриб, кона сокибининг кузлари олайиб кетса-
да, таслим булгиси келмади.
—Бy сурат кaлбаки, — деди титрок овозда.
—лекин киз тирик. Никокининг
., эртасига шарман-
да булгани кам какикат. Углинг нимага уйланмаяпти,
биласанми? Шу киз «никокинг куни келиб пачагингни
чикараман», деб куйган, шундан куркади.
—Шартингни айт, — деди хона сокиби такдирга
тан бергандай чукур хурсиниб. — Факат... Рихсияга
216
тегишли масaлада сен нокаксан... сен куп нарcаларга
тушунмайсан... Биз бир-бировимизни ростакамига се-
вардик. Орага бошкaлар кам арaлашишган...
— Кимлар?
—Улар... улиб кетишган... билишикгнинг кожати
., .,
иук.
—Билишим шарт! Гуридан суякларини чикартириб
ёкаман !
Бу акд шу даражада ишончли жарангладики, су-
яклар шу онда, шу жойда ёкиладигандай туюлиб,
куркувдан
., хона сокибининг лаблари гезариб кетди.
— Иук, йук... Бундай килма. Рихсиянинг угли...
бундай вакшийлик килмайди.
—Men вакшийлик килиш учун тугилганман, бошка
кунарим йук. Рихсиянинг угли вакшийлик килмайди,
деганинг тугри. Лекин мен сенинг углингман ! Фар-
.,
кимиз шуки, сен маданийчасига, яширинчасига важ- -
шийлик киласан. Меники очикчасига! Айт, уша одам-
ларни!
—Айтолмайман...
—Сенга бир ой мух,лат. Бир ойда ., Красноярдаги
ёгочлар кам тайёр булиб колади. Урислар тахтадан
зур тобут ясашади. Бизда тобyтсиз кумилгани чаток.
Кенгрок килиб ясаттирардим, маза килиб ётардинг.
Ахтам бу сукбатдан кейин бадбахт отасини aл-
даб олиб чикиб, овлок жойга олиб бориши, ша ерда
жазосини бериши керак эди. «Орага бошкалар кам
аралашишган»ини билгач, жазо муддатини чузишга
карор килди. кабулхонага чикиб, котибани ресторанга
таклиф этди. Нозли окангдаги рад жавобини эшитиб,
таслим булгандай кулини кутарди:
—Таклифимни кабул этмaгунингизча очлик эълон
киламан, шакардаги X амма ресторанларни така -так
беркитиб ташлайман, — деб бир сукли жилмайиш кадя
этди-да, чикиб кетди. Бу хушруй, ширинсуз йигитнинг
нариги хонада хужайинини боплаб тузлаб чикканини
217
билмаган котиба унинг оркасидан умидли нигокини
кадаб колаверди.
«Бугун тегмаганим яхши булди, — деб уйлади Ах-
там кучага чиккач. — Илоннинг думини яхшилаб босиб
эздим, чакадиган тишини сугуриб олдим. Энди типир-
чилаб юраверсин. Юраги сикилиб, куркувдан улиб
колса, яна кам яхши. Иу-ук... бунакасига улмайди,
унда сикиладиган юрак иук...»
., .,

Тарзанни учратиш максадида анкор ёкасидаги


ошхонага келди. Уларнинг шийпони буш, стол усти-
да шахмат донaларининг сочилиб ётиши Тарзаннинг
якингинада кетганидан дарак берарди. Корни татaлай
бошлагани учун пиво билан овкат буюриб, диван-
га ёнбошлади. Сукбат жараёнини яна бир куз олди-
га келтириб, килган ишидан мамнун булди. Ошхона
хужайинидан «Марлен акасининг кечрок келишини»
билгач, кутишга карор килди. Шом коронгисида Тар-
зан эмас, Жамшид куринганда ажабланиб урнидан
турди.
- Х а, зуравон, зерикмаяпсанми? — деди Жамшид
унинг сaломига aлик олиб. — Юр, кетдик.
—каёкка?
—Борганда биласан.
- Хозир билсам булмайдими?
— Булмайди, етиб боргунингча куркканингдан юра-
гинг ёрилиб улиб колишинг мумкин.
—Менда ёриладиган юрак бор эканми? Ким айтди
сизга?
- Мингирламай, тезрок юр.
Жамшид шундай деб елкасига енгилгина мушт
уриб куйди. Ахтам шундан билдики, чакирув шошкич
булгани билан масaла y кадар жиддий эмас.
Машина Кесакполвоннинг козихонаси жойлаш-
ган чойхона олдида тухтаганда «Жайдар акам нега
чакиртирдийкин?» деб ажабланди. Хайдар акасининг
такдиридан бехабар Ахтамга бу кутилмаган чорлов
катто енгил ташвиш кам тугдирди. Чунки Асадбекка
нисбатан Хайдар акасининг шафкатсизрок экани унга
218
маълум эди. Агар Бек акаси вокеадан хабар топиб, ма-
салани кал килишни бу одамга топширса -ю, бу одам
газаб отига минган булса, осонлик билан кутулиши
кийинлигига акли етиб турарди. Ичкари кириб турда
Асадбекнинг ёлгиз утирганини кургач, таажжуби яна-
да ортди. Бу хонадаги кенг ва узун стол усти камиша
тукин булар, корин ва нафс галвасини босиш учун за-
рур камма нарса топилади. Энди эса гулли клеёнка
тепадан тyшаётган чирок нурида ялтиллаб турибди.
Ахтам бадбахт отаси жузурида Асадбекнинг но-
мини тилга олгандаёк хожасига рупара булишини
билган, аммо шу бугyннинг узида шошкич равишда
чакирилишини кутмаган эди. Хожасига кузи тушди -ю,
«ёмон талваса босибди-ю, бечорани, дарров Бек ака-
сидан нажот сурабди -да», деб уйлади. ., Асадбек унинг
саломига aлик олмай, тикилди. Утиришга таклиф
этилмагани сабабли, Ахтам айбдор бола сингари тик
тyраверди .
— Жамшид, кап-катта одамларга нима булган узи? —
Асадбек Жамшидга мурожаат килгани билан Ахтам-
дан нигокини узмади: — Шу жинкарчадан куркиб, иш-
тонини кул килибди-я! Овутиб келмаганингда баттар
булармиди... Х а, зур, кимларни куркитиб юрибсан,
биласанми?
—Биламан, - деди Ахтам дангал.
— Нега куркитдинг?
- Керак булгани учун...
—Керак булгани учун? Мени нега аралаштирдинг?
Hera ёлгон гапирдинг?
— Машинадан тушиб, керилиб юриши менга
ёкмади, шакарнинг хужайини ким эканлигини эслатиб
., .,
куигим келди.
— Кейин-чи? Товламачилигингни бошладингми?
канча сурадинг?
—Бунака гап булмади. Сиз билан учрашмасимдан
анца илгари бир одам уни топиб, y-бу деб куйишимни
.,
сураган эди.
219
—Ким экан, ша одам?
— Кимлигини кеч качон, кеч кимга айтмайман. Ил-
тимосини кам aлбатта бажарамaн. Сизга учрашмай ту-
риб килишим керак эди, улгуролмадим.
— Sулдирасаими?
.,.,
—Иук. Узига яраша жaзо бор.
— Менга тегишли одам булса-чи?
—Барибир... Сизга тегишли булса, кейин сиз мени
.,
жазолаисиз.
— Ростгуйлигинг менга ёкади, лекин дунёда
улаётган кар уч одамнинг бири ростгуй эмиш, тир, —
деди Асадбек рупарасидаги стулга ишора килиб.
—Бу бултурги маълумот, — деди Ахтам утириб, —
бу йилгисига караганда улаётган кар олти одамнинг
биггаси ростгуй.
—Нега? — деб ажабланди Асадбек.
—дунёда ростгуй камайиб кетган, — деди Ахтам
кувлик билан.
Асадбекка унинг топкирлиги хуш ёкиб, Жамшидга
караб жилмайиб куйди.
— Красноярдаги ёгоч какида нима дединг,
лакиллатдингми?
—Шунака деса кам булади. Лекин Красноярдан
ёгоч олиб келиш мумкин.
—канакасига?
— Мен Маганданда тугилиб, Красноярда кагга
булганман. Онам кам... уша ерда улганлар. Бир-иккита
танишларим бор. .,
—Онанг... Красноярдами? Улгиз узи ётибдими?
Ахтам Асадбекнинг бу саволидан ажабланиб, паст
овозда «ка», деб куйди-да Жамшидга караб олди. Хо-
жасининг колини тушунган Жамшид индамай тура-
верди.
— Менинг адам кам уша ерда эдилар. кирк
туккизинчи йил, уттиз биринчи декабрда тукмат би-
лап олиб кетишган эди, — деди Асадбек синик овозда.
— Менинг онамни кам тукмат билан камашган...
220
Асадбек
., унинг гапини эшитмагандек, давом этди:
—Уттиз етти йилдан кейин олиб келиб, хилхона-
мизга куйдим. Сенам ёлгиз колдирма, хилхонанггa
олиб келиб кй.
—Хилхона? Нима y? — деб ажабланди Ахтам.
Асадбек «шуни кам билмайсанми?» дегандай бош
.,
чайкади:
—Якин кариндошлар ёнма-ён куйиладиган жой.
Онангнинг юртида бордир, шунака жой?
Ахтам буни билмаса -да «ка, бор», деб куйди.
«Хилхонаси
., булмаса кам кишлокда мозор бор -ку?
Уша ерга олиб келиб кумиб, кора мармартош куйди-
раман. Беокибат кариндошлари куриб куйси н !» деб
9йлади.
—Бу узбошимчaлигингни кечираман. Хеч каерда,

кеч качон, кеч кандаи шароитда менинг номимни тил-
га олмaйсан. Тилга олсанг, тилинг кесилади. Анави
.,
сутакка якинлашма, унинг менга керакли томонлари
бор. Men сенга гапиряпман, бунча аланглайсан? Би-
ринчи келишингми, ёкиб колдими?
—Бир-икки келиб ишни пишириб кетганман.
—демак, бу ерда иш канака пиширилишини билар-
кансан. Сенга берайми., my жойни?
— Керакмас. Узимнинг жойим бор. Бунака жой хам,
бунака иш пишириш кам энди эскирди.
Бу гап Асадбекка «сенлар эскириб булдиларинг»,
дегандай таъсир килиб, гашланди, кошларини чимир-
ди.
— Эскиси ёкмаётган булса... янгиси канака, айт-чи?
—Янгисини бугун эшитибсиз-ку? Бу ёкка олиб кел-
мадим, у зим бордим.
—Янги йулдан юраман, деб жарга юмалаб туш-
магин. Жарга йикилсанг, сени тортиб оладиган акмок
йук. Ириб-чириб ётаверасан.
—Бек ака, айтувдим-ку, бир марта улиб булганман,
энди улмайман.
Сурбетлик чегарадан чика бошлаган эди, Асадбек
221
жиловни тортишни зарур деб билиб, овозини бaланд-
латди:
—Тур урнингдан, жуна!
Ахтам чикиб кетгач, Асадбек Жамшидга «кани,
нима дeйсан энди?» деган маънода каради.
- Ж али гурлиги бор... кучанинг боласи -да, тарбия
курмаган, куп нарсага тушунмайди, — деди Жамшид
айбдор одамнинг овозида.
—Гурликка гур, пишгунича бошимизни анча ган-
гитaди, кар бир кадамини кузат. Айникса, сyтакни
эКтиёт кил, мен унга вaъда бердим. Каратэчи тренер-
ларини нима килдинг?
—Милиса зотини биласиз-ку, «конун буйича мум-
кин эмас», дегани «Чутaлни вактида тулаб тур» дега-
ни. Эртага чикариб., оламан.
—Арaлашма. Узлари эплашсин. Сурдан кунглим
тук . Ушлаган ерини узиб олади. Тренерга тайинла,
Тарзанингга купрок карасин, кaлласи яхши ишлагани
билан билаги анча 69ш.
Уйга кайтаётиб Ахтамнинг гапларини, сурбет-
лигини уйлади: «Hera адабини бермадим? Нега
биp мишики менга сурлик кила олади? Кучдан
колганимни сезганми? Шу мишикилар эрта-индин ме-
нинг урнимни олишадими? Жамшид нимага индамай
караб турди?»
—Сурбетлигини курдингми? — деб суради машина
рулини бошкараётган Жамшиддан.
—Курдим, — деди Жамшид, йулдан куз узмай.
- Хайдар аканг булганида бир сакраб жагига те-
парди -ю, ахлатхонага чикартириб ташларди. Сен су-
такка ухшаб караб турибсан.
— Гаплашаётганингизда жах,лингиз чикмади. Газаб-
... ..
лансангиз мен кам уришга тайёр эдим.
—Барибир Жайдар акангнинг кадри утяпти. Боллар-
ни Жайдар акангга ухшаб ушла, буш куйма. Бизнинг
кимлигимизни хар нафасларида билиб туришсин.

222
VIII б o б

Букрот каким илми кикматда равнак топгач,


узлатни ихтиёр этибдилар. Бир куни подшок хастaла-
ниб, ул зотни кузурига чакиртирибди. Букрот каким
подшокнинг даъватини кабул килмабдилар. Шунда ул
зотнинг кузурига вазирнинг узи келибди. карасаки,
Букрот какимнинг емишлари турли гиёкпар экан. Ва-
зир подшокнинг амрини айтиб, ялинса кам, каким
кунмабдилар. Шунда вaзир аччикд аниб дебди-ки:
— Подшокларнинг хизматини килишни урганга-
нингда бунака гиёк еб утирмас эдинг.
Бу дашномни эшитган каким кулибдилар ва
дебдилар-ки:
— Агар сен гиёк еб яшашга каноат килишни
урганганингда жонингни хатарга куйиб, подшок хиз-
матини килмас эдинг.
«Ла кулли шайъин садоун ва садоу нурил-калби
аш-шабаъу» — «кар бир нарсада занглаш бор, калб
., ..
нурининг занглиги тукликдир», кикматини купчилик
каторида Манзура кам билмайди. Y хонадондаги
тукинлик эвазига жонини хатарга куйиб яшади. Кун-
., илтижо билан утди: «Худойим, фарзанд-
лари Худога
ларимни Узинг панокингда асра! ..» калбидаги барча
муножотлари шу бир неча сузларга жо буларди. Худо
хатарлардан асраб келди, фарзандлари эмин-эркин
вояга етдилар.
Камолларини, рокатларини куриш вакти етганда
бу кургуликлар...
Афруза билан танишгyнига кадар кулига туш-
ган бир китобда оятлар маъносини укиб таъсирлан-
гaн, «худди бизга хитоб килинганга ухшайди», деган
ф икрга бориб, кайта-кайта укийвергани учун хаёлига
мукрланиб колган эди: «Эй муъминлар, билингларки,
дунёнинг тириклиги уйин-кулгудир ва зеб-зийнатдир,
223
бир-бирларингиз билан фахрланишдир, молларингиз
ва фарзандларингизни купайтиришдан иборатдир.
Бунинг мисли шунга ухшайди-ки, осмондан ёмгир
ёгиб, ерлардан гиёк кукарса, декконлар, кувонадилар
ва «куп косил оламиз», деб умид киладилар. Кейин
бир совук шамол келса, барчасини куритса, бас, барг-
лари саргайиб курий бошлаганини курасан, кейин
каммаси синиб, майдаланиб, сомонга айланади. дунё-
нинг нашъу намоси ана шулардан иборатдир. Аммо
охиратдаги аквол икки колатдан ташкари эмас. Бири
катгик aзоб ва иккинчиси Аллокнинг магфирати ва
розилигидир. дунё каёти одамни aлдайдиган лаззат-
дан бошка нарса эмас...»
., ., ., .,
...уиин-кулги вa зиинатларни кам кургани рост...
., ., .. .,
. ..моллари купаигандан купаиди...
.. .кимга керак экан бунча куп мол?..
.,
...кеиин совук шамол кам келди...
.. .каттик азобни кам курди...
.. .дунё каётига aлданганлари кам рост...
Афсус шуки, aлдамчи дунёдан юз угиришни
уйлаётганлари йук...
каердадир укиган эди:
«Алдамчи дунёнинг ширин тиллари
Аклсиз аклимнинг аклини олди
ва... кула-кула лакадга кузатиб колди...»
Накот унинг каршисида шундан узга йул йук
булса?
дарвоза якинида умид билан икки кун кутган Фаз-
лия гам-aламларини тукаётганда Манзура уз дардига
банди булиб утирди.
Манзура Европанинг машкур файласуфи, узлат-
га чекиниб, умрини бочкада уткaзган ^диогенни бил-
майди, катто номини кам эшитмаган. Уша файласуф-
дан бир одамнинг бойми ёки камбагал эканлигини
сураганларида «Билмайман, унинг пули куплигидан
хабарим бор», деган экан. «Пули куп булса, демак,
бой экан-да?» деб ажабланиб, яна сурашибди. Шунда
224
файласуф: «Куп пулга эга булиш ва бой булиш — бир
нарса эмас.
., Борига каноат килган одамгина чинакам
бойдир. Узида бор нарсадан купрок бойлик орттириш-
.,
га каракат килган одам, оз улса -д а , борига каноат
килган одамдан камбагалрокдир», деган экан.
Бошкалар бой деб уйлаган хонадон сокибаси би-
лан камбагалликда умр кечирган аёлнинг дардлари
ухшаш, даволари эса бир эди. Икковидан кам сабр та-
лаб этиларди. донолар деганлар-ки: «Модомики, ер
ости,тда кабр азоби как экан, ер устида ша aзобнинг
мукобили сифатида сабр aзоби кам мавжуд. Банда-
га ё униси, ё буниси». Бу икки муштипар айнан шу
сабр азобини аъло к ура оладиларми ё йукми — кали
номаълум, атpофдан тиланган дуолардаги чиройли
сабр уларга насиб этадими ё йукми — вакт курсатади.
Сабp учун узларида иймон кувватини туплай олсaлар
куръони Каримда ваъда килинган ажрга етадилар:
«...уларнинг кузурларига кар эшикдан фариштaлар ки-
риб: «Сабр килганингиз учун сизларга салом булсин!
Бу окибат диёри кандай яхши, дерлар». Афсуски
иккови кам бу оятдан бехабар. Хазрат Навоийнинг:
«Сабр бор ерда айрилик утида куйганларга гам йук,
иштиёк эгaларига кажр утида куйишдан aлам йук»,
деган кикматларини кам эшитмаганлар. Шундай экан,
бошлари узра тyрган мусибат булутини кайдаши ло-
зим булган сабр кудрати какида бир-бирларини нима
десинлар, бир-бирларини нима деб овутсинлар?
Фазлия Манзуранинг дарду aламини эшитган,
«Аллокнинг иродаси, бандaлик экан, энди сизга сабр
берсин», дейишдан нарига утолмайди. Унинг дарди-
га шерик булолмайди, чунки узиники ошиб-тошган...
Y кам фарзандлари дардида келган бу ерга. Манзура-
нинг угли кайтмас булиб кетган... Y болaларининг ти-
рик эканидан умидвор, кар жоJ:да шундай хабар эшит-
ган. Лекин тирик болaларини бакрига боса оладими ё
йукми — билмайди.
Фaзлиянинг дарди адогига етмай, дарвоза очилди.
8 - Шайтанат, 5 -к. 225
Эрининг машинасини ку р ган Манзура мекмондан узр
.. .,
суради -да, чаккон урнидан турди.
Асaдбек айвонда утиргaн aёлга бир карaб куйиб,
уйга кирди. Унинг кайфияти бузукрок эди. диванга
утирди. Манзура эрининг ёнига аста чукиб, елкаси-
ни силади. Фарзанд жудолигидан кейин Асадбекнинг
жеркишлари камайиб, эр -хотин бир-бирига суяниб
колган эди. Олдинги даврлaр булгандa, Манзура шу
мекрибонлигини килганида «Суйкалма!» дегак дагал
сузни эшитиб, килмишидан пушаймон булиб, тошдек
котарди. Бу сафар Асадбек елкасини силаётган кулга
кафтини куйди -да, «уф» тортди. Шу «уф» билан ки-
шининг дарди чикиб кетиб, енгил тортадигандай тую-
лади. Афсуски, куча-куйда, одамлар орасида эр одам-
нинг «уф» дейиши иснод санaлади. Эрнинг дардига
факат мекрибон хотингина шерик була олади. Эри-
ниIIг авзойи бузилганда Манзура «Нима булди?» де-
йишдан куркарди. Бу сафар кам шундай булди. Асад-
бекнинг гап бошлашини кутди.
—кизингникига борувдим, — деди Асадбек, — жуда
ужар, жуда ужар-да, шу кизинг. Хайронман, кимга
.,
ухшаган экан...
Бу саволга нима деб жавоб берсин, y бечора? киз
ужарлик бобида кимга ухшаши мумкин? Хозир «Сиз-
ухшайди-да, адаси», дегудай булса, бaлога колиши га
аник. Шу сабабли жимгина кулок солгани маъкул.
Асадбек саволни жавоб тaлаб килувчи окангда берма-
ган эди. Хотинининг жим утиришидан гашланмай, y
томон утирилди:
— Тилингнинг учида турган гапингни айтавер:
.,
«акмокликда кизингиз S'tзингиздан колишмайди,
ужарлиги кам сиздан», демокчисан, билиб турибман.
—Вой, адаси, унака гап хаёлимга кам келмади -я ! —
деди Манзура сири ошкор булган одам сингари дов-
дираб.
— Хаёлингга келмайди -ю, юрагингнинг турида
туради. Бир марта Хайдар кам айтувди... - Асадбек
226
Кесакполвоннинг гапини эсламокчи булгандай су-
кут килди. Аслида эслашга уринишнинг кожати йук,
«Мардонани уз кули билан улдирди, 9ч олмокчи эди,
мен ёрдам бердим», деган гапларни унутиш мумкин
эканми? Асадбек бошини эгиб, узига узи гапиргандай
деди : — «У сенга ухшайди, аклли, куркмас, касоскор...
y сенинг йулингдан бормокчи...» деганди.
Бу гапни эшитган Манзура сесканиб, кулини тор-
ти б олди :
—Унака деманг, адаси... Зайнаб унака эмас... — деди
титpок овозда.
— Жайдар акмок гапларни куп айтарди... эъти-
бор килма. Менга ухшаганидайди... эрини aллакачон
бугиб улдир арди . . .
—Адаси... унака деманг...
— киз бола отасига ухшамагани тузук, — деди
Асадбек енгил хурсиниб. — Сенга ухшайверсин.
Сен... яхши хотинсан, — шундай деб вaзиятни юмша-
тиш учунми, кувлик билан жилмайди, — Жалил айт-
ди: эри рози булган хотин жаннатга тушаркан. Жа-
лил билмаган нарсасини гапирмайди. Сен жаннатга
лойик хотинсан. Бир марта Макмуд: «сизга чидаб ке-
лаётган кеннайимга орден бериш керак», девди. Ман-
зур, орденни нима киласан, сенга жаннат накд булиб
турибди. Лекин Зайнабга каттик турмаяпсан, бу ай-
бинг кам бор. I{изинг кучиб келмаса булмайди, шуни
тушунасанми? Куз олдимизда турса, икковимиз кам
.,
хотиржам яшаимиз.
—Шуни доим айтяпман, инсофга кириб колар, ада-
си, яна.,озгина сабр килайлик.
— Узи инсофга кирар-y, эри кунмайди. Акмок
кизинг эрининг раъйига карайди. «Эшигингнинг та-
гида коровулларнинг туриши гашингни келтирмаяп-
тими?» десам, «коровулингиз керакмас, бизни бури
ермиди», дейди. Сен кизингнинг кунглига карасанг,
карайвер, мен галга солавермайман, шарт йигитларни
юбораман, куч-куронини кутариб келаверишади. Куё-
227
вингни жияниникига олиб бориб ташлашади. Шундай
килсам, тугри буладими?
Ялиниш, тyшунтиришга уриниш Асадбекка хос
эмас. Унинг услуби — айнан «шарт йигитларни юбо-
риб к у ч -куронини кутартириб» кучириб келтириш.
Буни яхши билувчи Манзypа «тугри булмайди», дея
олармиди? Шу боис «кайдам», деб лабини тишлагани-
ча муте колида бошини эгди.
— Айвонда ким билан утиргандинг? Танимаган
одамни нега уйга бошлаб кирдинг?
Мавзунинг бу томон бурилишини кутгани учун
Манзура довдирамади :
— Бир бечора хотин нажот истаб келибди.
— Сенга колса, бу дунёдаги камма хотинлар «бечо-
ра»! Менинг уйим бечорaлар нажот кидириб келади-
ган жойга айланиб колганми?
—Бечора якинда камокдан чикибди.
—Х а... айтмокчи-я, менинг уйим камокдан чиккан
«бечорaлар»га карвонсарой булиб колгани эсимда кам
иук...
., .,

—Унака деманг, адаси, y бечоранинг эри киморбоз


булган экан...
Манзуранинг «эри киморбоз булган экан», деган
гапи Асадбекни кейинги пичинглардан кайтарди.
Манзypа «бечора хотин»нинг тарихини сузлаб, тугат-
магунча гапини булмай эшитди.
Манзура «бор гап шу» дегандай жимгина караб
колгандан кейин кам ундан кузини узмай тикилиб ту-
раверди. Эрининг бундай караши яхшилик aломати
эмаслигини билган Манзура аелнинг гоят бечора эка-
нини таъкидлаш учун яна нимадир дегиси келди-ю,
лекин гап тополмай, мултиллаб тураверди.
— Хуп, энди мен нима килишим керак? — деди
Асадбек. — Эрини тирилтириб берайми? ЕЁ бошка эр
топиб берайми?
Манзура «Эрини атай улдирмаган, тaсодифан
булган...» — деб Фaзлияни окламокчи булди.
228
—Атайми ё тасодифанми, энди буни аникдашнинг
фойдаси йук, сен гапни бурма, дaллолликни бошла-
дингми, охиригача кил.
— Бечора болaларини кидиряпти...
—Акли жойида булса, кидириши керак.
—Болaларини киморбозлар олиб кетишган экан.
каёкдалиги номаълум эмиш.
— Уша вакший киморбоз мендирман балки? —
Асадбек пичингни бас килиб, энди зардaли окангда
гапирди. — Y ёк-бу ёкни караб чик-чи, болaларини
ертулага олиб тушиб оёгидан осиб куйган булсам, то-
пиб бера кол.
— Вой... унака деманг, адаси... Сизнинг яхшиликла-
.,
рингизни куп эшитган экан...
— Булди, бу ёгига у‘зинг тукима. Булар менинг
ии яхшилигимни эшитиши ди? Гапни олиб кочма-
кайс
гин -да, дангaлига 9т: «дунёдаги камма киморбозлар
сизнинг огайнингиз, шу хотиннинг болaларини
угирлаганларига айтинг», дегин, — Манзура эътироз-
огиз жуфтлаган эди, Асадбек гапиртирмади. — Ту- га
шундим, булди. Айтаман, суриштиришади, лекин
катта ваъда бериб юборма. Орадан анча вакт утибди,
нима булган, Худо билади. Агар улдирворишмаган
булишса, топилади.
— Худо асрасин, норасидaларни кам улдири-
шадими?
—киморда юткизганни Худо кам асрай олмайди.
Умри жойнамознинг устида утса кам асрамайди... Ху-
донинг хужайинчилиги киморбозларга утмайди.
Манзура эрининг нимага шама килаётганини
англаб, келинлик даврида тунни жойнамоз устида
уткизганини эслади -ю, юраги бир калкиб:
—Худога шукур, сиз унака эмассиз, — деди.
—Х а, унака эмасман... — Асадбек шундай деб енгил
хурсинди. Кутилмаганда устозини эслади:
«Устозим улар олдида менга «Хотининими ё синг-
лисиними киморга тикиш акмоклик, болaларини ти-
229
киш кайвонлик», деб васият килган эди. «Хайвонлик»
V
деб адашганди, чунки каивон акллирок, боласини
киморга тикмайди. Бировнинг боласини киморда
ютиб олган одамни нима дейиш керак унда? Болaлар-
ни улдиришмагандир. Бошка бир уйинда тикиб,
бошка кайвонларга юткизишгандир. Болaлар кулма-
кул булиб юришгандир...»
Асадбек бу гапларни хотинига айтгиси келмай,
.,
казил окангига кучди:
—Хотинини киморга тикмаган битта акмок ки-
морбоз мен эдим...
—Унака деманг, адаси, сиз акмокмассиз...
—Шунча йил бирга яшаб, акмок эмаслигимни энди
тан олдингми, a? Гапингни тугатдингми ё чaласи бор-
ми? .,
—Узингиз бир-икки айтyвдингиз... «хизматчи олай-
лик», девдингиз... Шу хотинни олсак-чи?
Асадбек хотинининг жавдираган кузларига тикил-
ди: «Ачингани учун олиб колмокчи. Нотаниш, синaл-
маган хотинни хизматга олмокчи. Аслида хизматчига
муктож эмас. Уй ишларини
., узи килса купрок овуна-
ди. Лекин... ёлгиз. Улгизлиги энди сезиляпти... Гам
юрагини кемириб адо килмасидан аввaл унга дардкаш
топиб беришим шарт эди. Бу хотин кунглига ёкиб
колган булса, мен нима дейин?»
—Кунглингга утирган булса, узинг биласан. Фа-
кат... аввaл синаб кур.
Манзура эрига миннатдорлик билдириб, унинг ён-
бошига ёстик куйди -да, мекмон кузурига кайтди.
Эртасига Жамшид келганда Асадбек уни савол би-
лан кутиб олди:
— Ховли супуриб юрган хотинни курдингми?
—Курдим, — деди Жамшид саволдан максад нима
.,
эканини англамай.
—I{анака экан?
Жамшид шунчаки бир караб утган эди, хожасига
230
жавоб кайтаришга иккиланиб, «нима дердим, оддий
бир хотин -да», дегандай елка кисди.
— канака одамсан? Уйимда нотаниш одам пай-
до булибди, «ким экан, нима киляпти?» деб уйла-
майсанми? Кириб келишингга караб Утирувдим.
Макмуд аканг булганида, тухтаб, уша хотин билан
сaломлашарди, бир нимaлар деб гаплашарди, кимли-
гини, канакалигини билишга уринарди. Макмуд сени
чaла Укитиб кетибди. Энди гап бундай: кеннайингнинг
гапига караганда, бу дунёдаги энг бечора хотин экан.
канака бечорaлигини ипидан-игнасигача аникла. Эри
болaларини киморда юткизган экан. Сур билан тар-
занга тайинла, суриштиришсин, болaларни топишсин.
Болaлар тирик булишса, отаси юткизган какни бериб,
.,
кеиин., олларинг, зурлик килмaларинг.
—Улдирворган булишса-чи?
—Нима килардинг? Уларнинг каки... индамай куя
коласанлар. Бу ишда биз кози эмасмиз... — Асадбек
ниманидир эслагандай пешонасини силаб куйди -да,
афсусли окангда гапини давом этди: — Хайдар аканг
Садир киморбозни бекорга жувонмарг килиб юборув-
ди. Men «танобини тортиб куй», дегандим, «Улдир»
демагандим. Бу кесак кaлла гапнинг фаркига бормас -

ди. Сурга тайинлаб куй: мен тирик эканман, кеч кайси


киморбозни Улдиришга кеч кимнинг какки йук.
Асадбек шошилмаётган эди, шу сабабли Жамшид-
га «Утир», деб каршисидаги жойни курсатди. Жам-
шид Узига чой куйди, хожасининг пиёласидаги совуб
колган чойни тукиб юбориб, янгилади. Асадбек чой-
дан бир кУплаб, пиёлани дастурхон устига куйди -да,
Жамшидга тикилди:
—Хабаринг булмадими, йуколган отарчи болани
топишибдими?
—кидиришяпти, изи чикмаётган эмиш.
—демак, котилни кам топишмаган. Ж ар колда,
йуколган боладан гумонсираётган булишса керак?
—Шунака экан...
231
— Бу ерда бошка гап борга ухшайди. Отарчи бо-
лани ким улдирган булса кам,., устaлик килган, гува-
лабошлар буни уйлашмайди. Иуколгани тирик булса,
котилликни буйнига куйишади -ю, юмaлок-ёстик
килиб камокка тикворишади. Харколда y бола тирик-
масдир, кайси бир урада куртларга ем булиб ётган-
дир... Элчинни кам сурок килишибди... Мени нима
., .,
учун ушанда прокуратурага чакиришди, кейин кеч
уйлаб курдингми?
—Терговчи бола ёшлик килиб, адашган...
—Сен прокурор ёрдамчисининг гапини гапиряпсан.
Y кaззоб сени ишонтирибди-да? Атрофингга караб
куй: камма нарса узгаряпти. «Сизнинг керилиб юр-
ган давру давронингиз утди, хох,ласак, шу ерга олиб
кириб, гарданингизни синдириб куйишимиз мумкин»,
демокчи булишган. Шундай кила олишадими?
Савол катьий, жавобтaлаб эди. Жамшид ишончсиз
тарзда:
—Кулларидан келмаса керак, — деб куйди.
—Кaлта уйлама, атpофингни зийраклик билан ку-
затгин, дедим. Ж ар кадамда Хайдар акангнинг урни
билиниб тypганини сенга минг мартaлаб айтдим. Ле-
кин кесакполвонларнинг даври утиб кетаётгани би-
лан кисоблашмасам,
., нодоннинг улими билан улиб
кeтаман. Yлимдан-ку куркмайман, лекин лакма одам-
га ухшаб жонни икки куллаб топшириб кетиш алам
килади. Сур янгича ишламокчими, майли, ишласин,
лекин милиса билан прокуратурага бориб кадaладиган
киликлардан узини тийсин, шунга куз-кулок булиб
тур. Анави сутакни астойдил жазоламокчи, улдириб
мурдасини милисахона остонасига ташлаб кетишдан
кам кайтмайди, y тентак. Нимага шунака килади, би-
ласанми?
—«Мен кеч нарсадан куркмайман, кулингдан кел-
са, мени кидириб топ», деганими бу?
—Ха, шyнака. Y узича омону фaлакда. Лекин мили-
са акмок эмас, буни тушунади, арконни узун ташлай-
232
ди. Милиса билан мушук-сичкон уйнашнинг окибати
.,
копкон блади. Осмондаги кушни ерда туриб овлаша-
ди, туfрими?
Жамшид хожасининг максадини англаб, «тугри га-
пиряпсиз», дегандай бош иргаб куйди.
Асадбек прокypатурадаги ша нохуш вокеадан
сунг бу чакирувнинг тагига етиш максадида куп фикр
юритди. Макмуд тирик булганида уша ёрдамчи-
ни бир сикувга олиб еки чунтагини тулдириб куйиб,
камма сирни билиб берарди. Жамшид бундай кила
олмайди. Ж ар колда чакирувнинг салкам кибсга олув
куринишида булиши бежиз эмаслигига Асадбекнинг
ишончи бор.
Суликонинг бобоси «кароргох,.гiаринг чукажагини
., Х а, набирaлари чаток
билмайсанларми?» деган эди -я...
булгани билан узи доно эди. Ушанда айтган кикмати
Асадбекнинг хотирасига урнашиб колган: «Хазрат
Ийсо дейдики: «Денгиз тулкини устига ким уй кура
олади? Бу дунё каёти шунинг узидир. Уни абадий
кароргок киламан, деб уйламанг». Асадбек козир шу
кикматни эслаб Жамшидга айтгиси, «кароргокимизни
чуктиришга уринишлар булаётганини билмай гаф-
латда ётиш бизга ярашмайди. Чуктирмокчи булган-
.,
ларнингузларини
чуктиришимиз керак», демокчи
булди-ю, «бунака гапларга тyшунармикин?» деган
мулоказага бориб, индамай куя колди.
кадимги эртакларда какикат излаган Кенжа ботир
рупарасидан уч йул чикарди: бири — «борса келмас»,
иккинчиси — «борса ё келар ё келмас», учинчиси -
«борса келар». Шайтанат оламига мукаббат куйган
Асадбекнинг рупарасида факат биттагина — «борса
келмас» йули бор эди. Y буни биларди. Москвадаги
сунгги учрашувда Илико «Оркада факат улим бор»,
деганида y уйчан тарзда: «Олдинда кам улим бор», деб
бежиз таъкидламаган эди. Бyни тан олиш канчалик
нохуш ва огир булмасин, какикатдан куз юмишнинг
фойдаси йук эди. Илико кам тан олган эди: «Истай-
233
v
мизми, истамаимизми, энди икки Sг'лим оралигида
«лезгинка»га 5гйнайверамиз...»

Асадбекнинг таънaли гапларидан кейин Манзура


эртасигаёк кизиникига йул олди. Гап факат кизининг
ужарлигида булса, бунчaлик шошилмас эди. Унинг
тинчини олган нарса: камонки, Асадбекда хавотир
уйгонибдими, бу бежиз эмас! Худонинг узи асрасин -y,
аммо кандайдир фaлокатнинг шарпаси сезилганга ух-
.,
шаиди.
Элчиннинг уйига якинлашганда дарахт соясида
машинага, унда Sг'тирган икки таниш йигитга
иигитга
кузи тушиб, хавотири can пари булди. дарвоза эшиги
.,
одатдагидаи очик эди.
Манзура кизи билан куришаётиб айвонда 69ш тур-
ган аравачага эътибор килди:
— канилар? Ёлгиз утирибсанми? — деб суради
ажабланиб.
— Куёвингизни уртоклари духтирга олиб кетишди.
Яна бир даволансaлар, дард курмагандай булиб ке-
тарканлар. Олдинига духтирлар роса вакима килишган
эди-я, каранг, Худо хохгласа, кар канака касaл кам тy-
зaлиб кетаркан-ку?
— Илоким шифосини берсин, — Манзура шундай
деб кизининг пешонаси билан икки кузини мекр билан
упди-да, умидли окангда кушиб куйди: — Худо сиз-
ларга фарзанд берсин, боласини узи эркалаб кутариб
юрадиган булсин. Узинг канакасан?
— Яхшиман, ойижон.
Айвондаги думалок стол атpофидан жой олгач,
Манзура муддаога ута колди:
—Аданг яна гапиряптилар, ужарлик килмай бизни-
кига кучиб борсанглар яхши буларди.
—Вой, ойижон, ужарлик килиш менга зарурми? Бу
..
киши... ичкуёвликдан иснод килаётганга угхшайдилар.
234
— Агар иккaла аканг билан кеннайиларинг бaf-
римизда яшашганида, уялса., арзирди. Энди сизлар-
дан бошка кимимиз бор? Узинг секин тушунтирсанг
буларди. Аданг гапирсaлар мaлол олиши мумкин.
Зайнаб онасига ачиниш кузи билан каради. Ёлгиз-
лик отасига нисбатан шу муштипар онасини купрок
забтига олишини y билмайдими? Билади ! Аммо икки
т орасида изтироб чекаётган бу киз бечора нима
килсин? Онасининг дардини енгиллата олмаётган
Зайнаб козир Кесакполвон айтган «Асадбекнинг кизи»
куринишида эмас, кар кандай дардни сабр билан енга
олувчи маъсума киёфасида эди. Y нигокини онасидан
олиб кочиб синик овозда:
— Хуп, кали келганларида яна маслакат айтиб
.,
курарман, — деди.
— Хеч булмаса узинг бориб турсанг кам май-
ли эди, — деди Манзура иложсиз одамнинг ялиниш
овозида.
—I{изиксиз -a... — Зайнаб онасига ялт этиб каради: —
битта узларини бу акволда ташлаб кета оламанми?
—Билиб турибман. Бу ерда сенга кийин, y ёкда
бизга огир...
—Уйга бориб тураман, десам, куёвингиз йук де-
майдилар. «Яна касaлхонага ётсам, сен уйингга 6ориб
турасан», деяётувдилар. Бир-икки кун сабр килиб ту-
ринг.
Сабрдан узга яна чораси борми? Манзура кизини
гам кулмагига ботириб кетмаслик учун дардини ичига
ютиб, бу мавзуда бошка гапирмади.
Икки дардли юрак бир-бирини авайлаган такдирда
кам, кайси бир суз уки барибир кaлб ярасини тилиб
утиши табиий. Шу сабабли Манзура узок гаплашиб
утиришни истамади. Куёвининг кайтишини кутмай,
.,
изига кайтди.
Элчинни шифокорга олиб кетган дустлари яхши
хабар билан кайтишди. Бундан кунгли равшанлашган
Зайнаб онасининг келганини айтиб, сaломини эрига
235
еткaзиш билан чекланди. Кучиш какида эр -хотин ав-
вaл узил -кесил гаплашиб олишгани учун Манзуранинг
муддаосини билдирмай куя колди.
Элчин толиккан булса -да, ётишни истамади. Ши-
фокор якин орада каракат кам, овоз кам тула кай-
тишига ишонтириб, уни рукдантирган, козирнинг
узида тулиб-тулиб кушик айтгиси келаётган эди. Y
торни стол устига олиб кΡуйишни хотинидан илтимос
килиб, аравачаси билан сурилди. Зайнаб унинг илти-
мосини бажаргач, пешинга таом тайёрлаш максадида
ошхона томон юрди. Пиёзларни арчиб, музлатгичдан
гуштни олаётганида айвондан Элчиннинг овози эши-
тилди. Элчин Зайнабни кайратга солиб, кушик хир-
гойи кила бошлаган эди:

кайда y кунларим, кайда y висол?


I{айда кувончимга коришган жакон?
Сени мен йукотдим йуловчи мисол,
колди карокчига тaланган карвон.

Эгасига буйсунгиси келмаётган бармокпар тор-


ни заифгина чертади, жаранглаши лозим булган тор
ожиз инграйди. Жаранглаши зарур булган овоз эгаси-
нинг амрини бажармайди, хастaлик чегарасини босиб
утолмайди. Хаста юракда тугилган кушик аслида жа-
ранглаши шарт кам эмасди. кушик Элчиннинг узига
эриш туюлгани билан ошхонада диккат билан тингла-
ётган Зайнабга ёкаётган, эрининг дардли кушиги уни
у з чодирига буркай бошлаган эди.

Сенсиз умр ярим ва дунё бир кам,


Нeтай,
.,
уктин-уктин зиркирар кaлбим.
Учоги бор -ку ярк этган чугнинг кам,
I{олдим уйи куйган мусулмон каби.

Зайнаб кушик сузларига диккат килди: кимга атaл-


ган бу кушик?
236
«Сени мен йукотдим йуловчи мисол...»
«Сенсиз умр ярим ва дунё бир кам...»
«Харколда биринчи хотинига атaлган, — деб
уйлади Зайнаб. — Уни унутолмайди... Мен бу кишини
., .,
кечирдим, лекин y узини кечира олмай, юрак яраси
билан яшаяпти. Жатто менинг мекрим кам бу ярага
малкам була олмaяпти. Бу яра... умуман тузалмаса
керак... Одам
.. узини узи кечира олмаса, кийин, жуда
кийин... Еш улиб кетган булса кам, ша хотин мен-
дан
., бахтлирок экан. Чинакамига севадигани бор экан.
Улимидан куйиб-куйиб ингpайдигани„ бор экан. Ме-
нинг кимим бор? Мени ким севади? Улсам, ким инг-
раб тулгонади? Жеч ким...»

Дул урган дaладек паришон бу дил,


Афсус-надоматлар ёндирар бугзим.
Менга лаънатлар айт, карга муттасил,
Берсин жaзоимни Худойим узи.

«Ким каргаши керак? Гурда ётган хотиними? ! —


Хаёлига келган бу фикрдан узи чучиб тушди. — Тав-
ба, тавба! ! Худойим узинг кечир! Тирик одам
.,
каргаса,
каргишини кайтиб олиши мумкин. Уликларнинг
каргиши нима булади? Балки бошига тушаётган
кургиликлар шунака каргишларнинг окибатидир?
Качонгача каргайди? Качонгача
., aзоб чекади бу киши?
Худойим, мекрибонсан-ку, Узинг кечира колгин...»

Ёнган уй тикланар, бутланар карвон,


Дул урган дала хам яшнайди кайтиб.
Бирок, йуколмайди куксимда армон,
Бирок, сен йиглайсан, лаънатлар айтиб...

«Сен йиfлайсан, лаънатлар айтиб?»


«Буни менга айтмаяптими? К а, мен йиглайман,
лекин лаънат айтмай куйганман. Лаънатдан энди Ху-
дойим асрасин. Нима булганда кам э р им... Men орзу
237
килган
., отабеклар йук... Кумyшни у зим улдирдим...
Улдиришим керак кам эди...»
Зайнаб кузларини намлаган ёшни артиб, эшик то-
мон кадам босди -да, эри утирган хона томон каради.
Торни худди чакалок сингари кучокдаб олган Элчин
бошини куйи эгиб, каракатсиз утирарди. Баданида
енгил титрок тyриб, торни тушириб юборди. Зайнаб
.,
кулидаги пичокни стол устига отди-ю, эри томон шо-
шилди.
Элчин кушидан кетмаган, кулида титрок тургани
учун торни тyшириб юборган эди. Зайнаб югуриб ке-
либ елкасидан кучгач, унинг кулларини силаб:
—куркитиб юбордимми? — деди айбдор одамнинг
овози билан. — Top can огирлик килди. Бармокларим
.
,
ургана олмаяпти.
—Албатта огирлик килади -да, — деди Зайнаб. — Сог
одам кутара олмайди-ку... Яна озгина чиданг, шошил-
манг.
—Анварнинг акаси ташлаб кетган шеърларни куй-
га солувдим... Ичимга сигмади...
—Эшитдим, зур чикибди.
— Илёсбекнинг айтишига мулжалловдим, насиб
килмабди. кизиг-a, Зайнаб, эшитганмисан, дунёнинг
тузилиши cnupan шаклда экан. Шунинг учун айрим
такдирлар маълум нукталарда туташар экан. Шу
шеърни карагин, ёзган
езган одам узини углдирди, ашула-
ни айтиши керак булган йигитни улдириб кетишди...
Куйга солган одамнинг акволи бу...
—Дунёнинг cnupan шакли — олимларнинг тахмини.
Сиз айтган такдирлар туташуви тасодиф...
Зайнаб шундай деб эрининг елкасини силаган
булди. Кейин гилам устида юзтубан ётган торни олиб,
стол устига авайлаб куйди.
— Илёсбек билан Козимбекдан умидим зур эди.
Иккови бир оламга татийдиган булиб камолга етиш-
ятувди. Охирги келганлари эсингдами? «Дусти,
дусти, нараха»ни журовозда айтиб беришганда, кин-
238
дийчани тушунмасам кам, йиглаб юборай дегандим.
Жиндларнинг узи кам бунака таъсирли айтишолма-
гaн, тугрими? Тузaлсам, иккови билан бирга сакнага
чиксам, деб орзу килувдим. Бизда журовозда айтyвчи-
пар деярли иук...
., .,

—Худо хокласа тузaласиз, сакнага кам чикасиз.


— Гапларимдан кулма. Санъаткор хaлки шунака
шукратпараст булади. даври даврони утганини билиб
турса кам, сакнага чиксам, одамлар карсаклар чaлиб
олкишлашса, деб орзу килаверади.
— давру давронингиз утгани йук. Одамлар ашула-
ларингиз ёзилган кассетaларни пулга сотиб олишяпти-
ку, сакнада урнпнгиз борлигини шунинг узи исбот эт-
маяптими?
- Езувни
Ёзувни эшитиш бошка, сакна бошка. Сакнада
узок туриш кийин, ёшларнинг окими сел каби ёпи-
рилиб, кар кандай машкур санъаткорни суриб таш-
лайди. Мен ула-улгунимча ашула айтиб юраверишим
мумкин, эски мухлисларим мазза килиб эшитишлари
кам мумкин, лекин илгариги Элчиннинг аллакачон
улиб кетганини тан олмасам, куним шармандaликка
кол ади .
—куйинг, совук нафас килманг. Ана, французлар-
нинг Шарл Азнаури шу ёшидаям дунёни non колдириб
юрибди-ку?
— Сен продaли аёлсан, шу иродангнинг ярми менда
булганидами? — Элчин шундай деб маъюсгина жил-
майди. — Илёсбекнинг «иш»и нима булдийкин? Тер-
говчи яна келмокчийди, жимиб кетди. котилни топ-
ганмикин?
- Топиш осон эканми? Келувди уша терговчингиз,
уйга киритмадим.
уига
—Нега? Баконада y-бу янгиликни билиб олардик.
—Терговчи сизга янгилик айтарканми? Бошингиз -

ни айлантиришдан бошка нияти йук унинг. Аслида,


биринчи келганида киритмаслигим керак эди. Битта-
си улдирилган булса, яна битгаси йуколса, сизнинг
239
нима дах,лингиз бор? Адамниям олиб бориб сурок
килишибди.
Бу янгилик Элчинни чинакамига таажжубга солди:
—Ие, нега?
— Негaлигини узлари билишади. канака килиб бул-
саям адамдан кир топишлари керак-ку?
—Лекин... аданг уларни катго билмасдилар. Янги
чикаётган ашулачиларни ёктирмасдилар.
—Буни уша терговчиларга тушунтириш керак. Эр-
тaлаб карасам, сизни сурок килган одам туппа-тугри
кириб келяпти, «тухтанг, отангизнинг уйими бу, ин-
дамай кириб келадиган», десам, «мен томошатaлаб
одаммасман, хизмат юзасидан келдим», деб олифта-
гарчилик килувди, «Хизмат юзасидан булса, проку-
рорнинг рухсатини курсатинг», дедим. Бизнинг одам-
nap милисани курдими, тамом, айби булса-булмаса,
тиззаси калтирайди. Рухсатнома сурамайди. Булар
шунга урганиб, «нима килсам узимнинг ишим», деб
керилиб юраверишади. Хох,лаган уйга бостириб кира-
веради, „ истаган одамини турмасига тикиб куяверади.
—Узбекчилик -да, — деди Элчин кулимсираб, — бу-
ларни кам мекмондай кутиб олаверамиз. Мекмоннинг
кукрагидан итариш одати бизда йук. Ж ар колда кири-
таверганинг маъкул эди.
—Гашимга тегмай одамга ухшаб гапирса, киритар-
дим...
—Нима деди?
— куяверинг, узи нима -ю, гапи нима буларди...
Зайнаб шундай деб, ошхонага кайтди. Рухсатнома
тaлаб килганида терговчи осмондан келиб: «Биз билан
уйнашманг, Асадбекнинг кизи булсангиз узингизга,
катга кетманг», деди. Отасининг номи уринсиз
колатда тилга олиниши Зайнабнинг жахгпини кузгади.
Кесакполвон «Сен Асадбекнинг кизисан !» деганда
какпи эди. Зайнаб гaзабланганида кузлари катта-катта
очилиб, гуё ёна бошлагандай кизариб кетарди. Бун-
.,
даи колатда нафрат учкунларини факат Асад екнинг
240
кузларида куриш мумкин эди. Терговчи томонидан
нодонлик билан айтилган гапдан кейин Зайнабнинг
кузларидан ана шундай уч кунлар сачради . «Men бу
ерда Асадбекнинг кизи эмасман, Элчинбекнинг хоти-
ниман. Men билан кам уйнашманг», деб кукрагидан
итаргудай булиб остонагача кузатиб куйди. хозир
Зайнаб гап бошлади -ю, лекин эpига бу машмаша таф-
.,
силотини айтгиси келмади.
Элчин ярaланиб, неча бор кушидан кетиб,узига
келган онларида каммадан купрок Анварни эсла-
ди. Нима учун шундай булаётганини узи кам бил-
мади. «Агар улмай, тузaлиб чиксам, Анварнинг хо-
тирасига туркум кушиклар атайман. Y узини шоир
деб кисобламасди. Лекин унча-бунча шоир зотини
оркада колдириб кетадиган шеърлари
., бор эди. Хaлк
уни тириклигида танимади. Улимидан кейин номини
эъзозласин. Шеърлари гaзетада чиккани билан би-
ров укийди, бошкаси бехабар колади. Шоирни ашула
машкур килади», деган ахдни калби турида асради.
Анварнинг улмас шеърлари билан Илёсбекни янада
баландрок мартабага кутармокчи эди...
Илёсбек... кимнинг касди бор экан бу йигитда...
Козимбек... Накот y?
ЙУк... Улар чинакамига дуст эди. Жасадсиз санъ-
аткор булмайди. Улар орасида кам касад булган, ле-
., ..
кин гаразга айланмаган, хар колда шундай эканига
Элчиннинг ишончи бор эди. Дустини улдириб ёки
улдиртириб, кочиб юриш Козимбекка хос эмаслигига
эса имони комил.
Ошхонага кайтган Зайнабнинг хаёли кам икки ёш
кушикчининг аянчли такдири билан банд эди. Эри-
ни йуклаб туpувчилар орасида бу иккиси чинданам
бошкача эди. кошлари калин, кузлари кулиб турувчи
бу йигитларнинг овози, гапириш оканги кам ширaли
эди. «Шакарнинг энг гузаллари тaлаш килиб юборса
керак бу хушруй йигитларни», деб уйлаган эди Зай-
наб. Охирги келишларида киндча кинодаги ашулани
241
хиргойи килиб беришувди. Кейин галати гап айтиш-
эди... ган
Уша гапни эслаган Зайнабнинг юраги галати булиб
кетди. Пичок ушлаган кули котди.
«Кинода икки дуст бир гузални севиб колади,
бизнинг каётимизда бир гузалга уч ошик... Гузал эса
кудди эртаклардаги мaликага ухшаб шарт куйган:
курик-танловда ким биринчи булса, ушанга тегармиш.
Шахсан мен бунакасига рози эмасман. Бунака сав-
до билан каёт чиройли булмайди. Шунинг учун четга
чикажакман... Гузалдан юз угириб, хaлкимга, ижодим-
га кайтажакман !»
Бу гапларни Козимбек айтган эди. Жиддий эмас,
казил окангида айтганди. Лекин бир гузaл уч йигит
орасида талаш булса... камма нарсани кутиш мумкин.
демак... котил учинчи дустми?
Зайнабга бу фикр какикат булиб туюлиб, эти бир
жимирлашди. Яна бир оз уйланиб тургач, эрининг
ёнига кайтди. Элчин чолгуга кулини чузиб, курсаткич
бармоги билан торни заифгина чертиб утирарди. Зай-
набнинг паришон колда кириб келишидан ажаблан-
ди. Зайнаб унинг рупарасига утирди, хаёлига келган
ф икрни айтишга иккиланди. Элчин «Тинчликми, Зай-
наб?» дегач, тилга кирди:
— Кaлаванинг учини топганга ухшайман... Сиз
каксиз, Козимбекдан шуб ка килиш керакмас. Охир-
ги келишларини эсланг, ашулани айтиб булишгандан
кейин Козимбек «бир гyзaлга уч ошик» деган эди.
Гузaлнинг шартини айтиб, четга чикканини билдир-
ганди. Канака курик-танлов эди, сиз биларсиз?
—Битта мен эмас, камма билади. Бокуда ёш хонан-
дaларнинг халкаро курик-танлови булади... «Булади»,
эмас, назаримда утиб булди. даъвогарлар орасида
Илёсбек, Козимбек кам бор эди.
—Яна биттаси булиши керак эмасми?
— Битта эмас, бир нечта эди даъвогар. Лекин арзий-
дигани шу иккaласи эди. Х а, Толиб кам бор эди.
242
—Уччaласи дус т эдими?
—Билмадим... Лекин yчовиям бир жойда укиган.
—Гузaл какида кам гапирувди, танийсизми ша
кизни?.,
—Иук, тукриси... уша кунги гапни мен казил деб
тушунувдим. Булар киз тaлашадиган йигитлар эмас,
буларни кизлар тaлашишса керак?
— I{издан ташкари хaлкаро курик-танлов кам
бор. Козимбек казиллашмаган булса, y даъвогарлик-
дан воз кечган. демак, икки киши колган. Илёсбек
улдирилгач, Толиб бордими?
—Ха, шунака булибди.
—Ютибдими?
.,
—Иук, рагбатлантирувчи мукофот олибди. Бунака
мукофотни борганларнинг каммасига беришади.
—Унда гузал кизнинг шарти бажарилмабди -да?
Илёсбек улдирилди, Козимбек изсиз йуколган, То-
либ Бокудан курук кайтган... Гузалнинг такдири
нима булади энди? Толибга тегишдан бошка чораси
колмаганми? Толиб эришадиган асосий мукофот уша
гузалми? Шу мукофотни деб икки йигит жувонмарг
булиб кетаверадими?
Элчин куйиниб гапираётган хотинига караб ку-
лимсиради.
—Куладиган жиннича гап гапирдимми? — деди
Зайнаб зардaли окангда. Y вокеани тах,лил килиб,
худди отаси каби мантикий хулосaлар чикара бошла-
ган эди. Эрининг кулимсираши масхара булиб тую-
либ, отаси каби бирданига ёнди.
—Кулганим йук, Зайнаб, — деди Элчин узр окан -

. терговчига ухшаб мени саволга кумиб


гида. — Факат...
,

ташладинг. Уйлаб жавоб беришга улгуpмай колдим.


Гапларингда жон бор... Лекин... терговчилар эшитиш-
магани маъкул. Толибни яхши билмайман. Эхтимол,
юрагида ёвузлиги бордир. Лекин санъаткорнинг кал-
бида нафосат билан ёвузликнинг бирга яшаши мум-
.,
кинлигига ишонгим келмаиди.
243
—Hera ишонмайсиз? Моцарт фожиасидан кейин
Сольерига
., ухшаганлар бутунлай кирилиб кетишган-
ми? Узингизнинг ашулангизда бор эди: «Дустга зор
булган купим дуст мени хор айлади...» Шогирдларин-
гизни бегона одам улдирмаган.
—Козимбекни кам улдига чикаряпсанми?
—Агар мантикка суянилса, бошкача xynoca булиши
мумкинмас.
—Агар терговчи булганингда...
—Хеч качон терговчи булолмайман.
—Нега энди?
— Men кар вокеадан мантик излайман, тергов-
чининг мантик какида уйлашга вакти йук. Y кужжат-
ларни тезгина юмалок-ёстик килиб, ишни судга оши-
риши керак. Ундан кеч ким мантик тaлаб этмайди.
—Гапинг тугри, лекин кар калай...
Зайнаб урнидан туриб, эрига норози киёфада
бокди:
—Гапингиз ичингизда колмасин, айтаверинг.
—Ранжимагин-y, анча шафкатсиз терговчи булар-
кансан. .,
— «Шафкатсиз» дейсизми? Иук, мен эмас, каёт
шафкатсиз...
Хаётнинг кар турли шафкатсиз дуллари остида
колиб, каётдан туйган Элчин хотинига эътироз бил-
дира олмас эди. Эр-хотин каётнинг шафкатсиз эка-
нини эътироф этишса-да, шафкатсизлик хусуси-
даги карашлари бир хил эмасди. Улар гуё «каёт
шафкатсизлиги» деб атaлмиш азм дарёнинг икки
киргогида кезаётган икки дарбадар каби эдилар. « Ка,
каёт беникоя шафкатсиздир !» деган какикатда бир-
лашган эр-хотин «Каётнинг нимаси шафкатсиз?» де-
ган савол уртага куйилса, бир-бирларидан узоклаша
бошлаган булардилар. Хозир каётнинг канакасига
шафкатсиз экани исбот тaлаб этилмади, Зайнабнинг
дардли калбдан сизиб чиккан сузлари кифоя килди.
244
Эрини касaлхонадан олиб чикиб, акасининг туйига
бормаганлиги Асадбекка аввaлига нодонлик булиб
туюлган эди. Кейинрок ужарликка йуйди. Сунгрок
эса кизининг феълига умуман тушунмай колди.
Абдукамиднинг улимидан кейин, айникса, Абдуса-
мад укишга кайтганидан сунг ёнида кизи булишини
жуда-жуда истаган эди. Ота истагига кура кизнинг
кайсарлиги уступ булса, нима килсин y бечора!
Асадбек «кизинг эрининг раъйига карайди», де-
ган гапни Манзурага катъий ишонч билан айтма-
ган эди. Элчиннинг бу хонадонга кучиб келишга
кунмаслигини билар ва унинг бу колатига тушун-
гани учун зурлашдан узини тиярди, Зайнабнинг
ужарликларига кам чидаб келаётганди.
Лекин...
Зайнабнинг ота уйига кучиб келмаслигига жид-
дийрок сабаб кам бор эдики, буни Асадбек кам,
Манзура кам билишса-да, сиртга чикаришмасди.
Зайнаб бу уйга кучиб келгач, Жамшид билан кар
купи, турли колатда куришиб туришдан чучиётган
эди. Гарчи Жамшид уни «синглим» деб атаса-да, дард-
ни умид билан енгишга уринган Зайнаб рукидаги Ку-
мушбибини беракмларча улдирган булса-да, орадаги
шайтон кали тирик ва катто сергак эди !
Зайнаб келин аяси Муштарийнинг бир гапини куп
эслайди: «Румонни мутолаа этувим жараёнинда Ку-
муш кандай киз экан, деб чух уйга толурдим. Сизни
курдим ва дедимки: ана, Кумуш!»
I{излик сурури билан яшаётган кунларида бу
тaъриф берилса, унга гоят хуш ёккан буларди. Бaл-
ки бу мактов канотида мукаббат осмонида парвоз-
лар килармиди... Энди y осмон йук, парвоз килувчи
канотлар киркилган... Шу боис келин аясининг пок
кунгил ила билдирган лутфини кабул кила олмай,
синиц овозда: «Кумуш улган...» деб куйган эди. Яхши-
ки, Муштарий кайинсинглисининг бошига ёгилган му-
сибат дулидан бехабар. Зайнабнинг гапини китобдаги
245
Кумушнинг закарланиб улиши, деб тушуниб, эътироз
билдириб эди: «Кумушбиби жисман улмишлар. Би-
бийимиз мукаббатлари тирикдир, улмасдир. Унинг
туйгулари сиз ила бизда яшар...»
. ..унинг туйгулари сиз ила бизда яшар...
Зайнаб шу гапни куп уйлайди. Y кaлбидаги
туйгуни улдирганига ишонарди. Айникса, Жайдар
амакисига кушилиб Мардонани улдиргани боргани-
да бунга амин эди. Кейинчалик, келин аялари билан
сукбатларда мукаббат туйгусини улдириш мумкин-
маслигига ишона бошлади.
Отаси уйга кучиб утиш какида суз очганида y уша
туйгунинг тирилиб колишидан куркарди.
Жуда-жуда куркарди...

«Кар эшитганини, кур ушлаганини куймас»,


деганларидек, Фaзлияни санчки ушлаган колда
курганларнинг гувохглиги асос булиб, аёл эрининг
котили сифатида камалган эди. Адвокат «юкори
маккамага шикоят килиб, бу суднинг кукмини буза-
миз», деганда кам унамаган, бировга хасрат дафта-
рини очмаган Фaзлия дардларини бу бегона аёлга
кандай айтишни билмай, кийналди.
Фазлия йиллар буйи банди булган кулфат гардла-
ридан кутулиш, юрагини темир тирнок,лар исканжа-
сида тутиб турган aламлардан холи булиш учун узига
дардкаш изларди. Лекин фаровонлик тахтида утирган
Манзура унга дардкаш була олармикин? Бу хонадонга
нажот оликасини излаб келгани билан, Манзурани фа-
ровонлик тахтида утирган дардсиз хотин деб уйларди.
Манзуранинг ичи дардлардан дул галвир килиб юбор-
ган чорасиз барг сингари илма-тешик булиб кетгани-
ни кайдан кам билсин?
Манзура бу маъсуманинг синик овоз билан баён
этган арзи колини эшитиб, титраб кетди. «Муштипар-
246
нинг юраги шунча гам-aламга кандай чидади экан?» —
деб уйлаб, унинг калб ярасига малкам була олувчи суз
излади. «Адамизга айтаман, болaларингизни топишга
ёрдам берадилар» деб овутмокчи булди. Манзуранинг
бу гапларидан кейин аёлнинг мунгли кузларида умид
учкунлари куринди. Аммо кейинги таклифини эши-
тиб, бошини эгди. Бу ерга келишдан максади болaла-
рини топишга ёрдам сураш эди. Тугри, кишлокдаги
уйида яшашга юраги бетламай колганди. I{амокдан
чикиб борди. I{уни-кушнилар йуклашди, ош-овкатдан
ками йук эди. Бир айми ё ундан купми, окибатли
кушнилар панокида муктожлик нимaлигини билмай
яшаши мумкин эди.
Энди бу бегона хонадонда яшаш?
Манзура «хизматкорлик киласиз», деб очик айтма-
ди. «Шу ерда яшаб туринг, y -бу ишларимга карашиб
турарсиз», деди. Фазлия бошини эгиб жимиб колгач,
«кеч булмаса, болaларингиз топилгунича яшаб ту-
ринг», деб кушиб куйди.
Фазлия бир хонадонга хизматкор булишни тасав-
вур кила олмасди. Гап ишдан кочишда эмас, кишлокда
усиб, эрлар билан теппа-тенг ишлаган аёл мекнатдан
куркармиди? Кишлокда тонг отгач, куёш аста бош
кутариб карайди -ю, узидан аввaл уйгониб, aллаканча
ишларни килиб ташлаган аёллардан уялганиданми,
баъзан кизариб кетади. Куёшда op бор, аммо ярим ке-
чага кадар кайси бир туйда ёки гап-гаштакда букиб
ичиб, кун ёйилгунча уйкуни урадиган эрларда виждон
йук. Субxдан илгари тyриб, сигир согиб, ковли супу-
риб, кир ювиб, яна томоркадаги сабзини уток килиб
куйишга улгурган хотинига караб: «калиям чойинг
кайнамадими?» деб букиришга овоз бор. Аммо шу
„ ., .,
овозга монанд гаират, мардлик иук.
Барча афсус шунда.
Аммо... Аёллар афсусланишмайди, виждонсиз,
fайратсиз, такасaлтанг булса кам майли, эрнинг бори-
га шукр килишади.
247
Фaзлия кам шуларнинг бири.
Хизматкорликни таклиф килаётган аёл эса ун-
дай эмас, y бошка олам. Фaзлия унинг тирнокпари
буялмаган бармокд арига караб, нозанин, эгилмас, са-
танг бойвуччaлардан эмаслигини сезди. Асадбек хоти-
нининг истагини эшитиб, «синaлмаган хотин »ни олиб
колмокчи булаётганидан гашланганди. Фазлия эса си-
нaлмаган уй бекасининг кандай хизматларини бажа-
ришини тасаввур эта олмай гашланди. кишлокда иш
огир, иш каки эса оз булгани билан эркин юра олади.
Бу ерда кишлокдагичaлик иш булмайди, берадиганла-
ри кам купдир. Лекин... бировларнинг кош-ковогига
караб, мутелик билан кун куриш... Фaзлия шундан
кисилиб, жавобга кийнaлаётган эди. «Хеч булмаса,
болaларингиз топилгунича яшаб туринг», дейилиши
мушкулини осон этди. Чекраси ёришиб, Манзурага
миннатдор кузлари билан каради:
—Майли, опажон, — деди енгил хурсиниб, — факат...
уйга бориб келай, 6y бозорда сотадиган нарсaларим
бор.
—Нимaларни сотмокчисиз? — деди Манзура ажаб-
ланиб, кейин саволига аниклик киритди: — Нега
сотмокчисиз?
—Мен y ёкдaлигимда... барака топгур кушниларим
мол -колга караб, анча купайтириб куйишибди. Одам-
лардан карзларимиз бор. . , улган одамнинг карзи ту-
ланмаса, гурда кийнaлиб ётаркан. Молни сотиб, дада-
мизни гур aзобидан куткаришим керак.
Бу гапни эшитиб Манзура бир сесканди. Тирик бо-
лaларининг гамида юрган муштипарнинг кабр aзоби-
даги эрини уйлаши уни ларзага солди. каргишларга
.,
лоиик эрнинг нариги дунёдаги акволига ачиниш унга
галати туюлиб, айтишга ran тополмай колди. Сунг...
унга яна бир яхшилик килгиси келди.
— Молларингизни сотманг, болaларингизнинг
туйларига атаб куйинг. карзларингизни тулашга eта-
248
диган пулни мен берайин. Молларни бокиб туришга-
ни учун кушниларингизга кам какпарини берайлик...
—Нима деяпсиз? — деди Фазлия унга кайрат би-
лан караб: — Куни-кушничиликда бунакаси йук. Нима
килинса, холисаниллок булади. Агар «как олинглар»,
десам, кейин бетимга карамай куйишади. Карзларни
кам баъзи бировлар кечиб юборишибди. Битгала-
ри: «Эринг киморвоз, арокхур булгани билан яхши
одам эди. Жанозасида тобутининг тепасида туриб
карзлардан воз кечганман. Яна бир-икки киши кечди,
эринг y дунёга буйнидаги карздан кутулиб кетди, сен
хотиржам булавер», дедилар. Ракмат айтдим -y, лекин
кунглимдаги хирaлик кетмади. «Тулаб куй», деб ва-
сият килган эдилар, кечишган булишса кам тулашим
керак... Опажон, ранжиманг, карзларни уз молимдан
тулашим шарт. й`ук булганда, у зим сурардим...
—Молларни болaларнинг тyйларига атаб куйинг,
деяпман.
—Худойим болaларимга яна ризк берар...
Подшок саройидаги мажлис ахгтiидан: «Жамма
нарсадан огиррок, каттикрок нарса нима?» деб
сураганида, донишмандларидан бири: «I{арилик, танг-
лик, йукчилик», — деди. Иккинчиси: «Касaллик ва
гам-андук», — деди. Учинчиси подшокга маъкyл гапни
.,
аитди :
- Жамма нарсадан огиррок ва катгикрок нарса —
ажaлнинг якинлашиб колиши ва каётда яхшилик
килмай, ёмон номга эга булиб вафот килиш...
Манзура кайсидир издикомда отин
„ ойидан эшит-
ган бу кикматни эслаб колган эди. Углининг улимидан
кейин бу кикматнинг узгача кудратини кис этди. Y
яхшилик килишдан кеч качон буйин товламаган.
Ёмонликдан казар килган. Жозир кам бу муштипарга
яхшилик килмокчи, лекин бечора булишига карамай y
кулини кайтаряпти. Куп одамлар муктож булишмаса-
да, бу хонадондан бир нимaлар кутишади, арзимаган
249
нарса учун пой -патак булишдан кам кайтишмайди. Бу
бечора эса...
пул бойлиги булмаган аёлнинг гурур бойли-
ги кандай булишини Манзура энди курди. Курди -ю,
барча бойлигини кадя этган такдирда кам бу бечора
даражасида бой була олмаслигига акли етиб, руки
эзилди. Фaзлия уйига кетганидан кейин кам Манзура-
нинг хаёли унинг гаплари билан банд булди. Манзура
шокона хонадонда тугилмаган, болaлигида тукинлик
лaззатини купам тотмаган эди. Аксинча, муктожлик
канака булишини билиб улгайганди. Асадбекка тек-
канидан кейин кам дарров бойлик шоксупасига
.,
кутарилмаганди.
.,
Уша онларда унда Фaзлияники каби гурур бойлиги
бормиди?
Бор
., булса, уни качон йукотди?
Иукотганини кайта тона оладими?
Бу каби саволлар
., кайнаб чикаверди, жавобга эса
ожизлик килди. Узгача булиши кам мумкин эмас. Бу
каби саволларга иймон билан кувватланган аклгина
тугри жавоб бера олади.
Бозор куни кам утди, Фaзлиядан дарак булмади.
«Келмайди, чуриликни op деб билди...» деган хаёлда
Манзура ундан умидини уза бошлади. Жамшид келиб,
хожасини олиб кетгач, уйга сигмай колди. Ошхонада
гимирлаб, узини чалгитмокчи булди. Юраги барибир
сикилавергач, отин ойи кузурига бориб, кунглига тас-
., .,
кин топиш учун иулга козирланди.
Манзура очик эшикни аста такиллатиб, ичка-
рига караганда Афруза дерaза ойнакларини юваёт-
ган эди. Мекмонни куриб, тезгина пастга тyшди -да,
кулларини сочикка артди. Манзура бемаврид келгани-
дан хижолат булиб, айвонга чиккиси келмади. Унинг
хижолатини сезган Афруза., дарахт соясидаги думaлок
стол томон бошлади. Утириб, дуо килингач, мезбон
кулимсираганича:
— «Ишингга солиб «акримиз-зайфа» нур, ту-
250
'губ маръи ойини «хайрул-умуp», деганлар Навоий
хазратлари. Шу тарзда шоир бобомиз бизга «акримиз
зайфа» - «Мехмонни хурмат кил!» деб амр этилга-
нини эслатяптилар. Чунки бу амрга итоат этишимиз
«хайрул-умур», яъни ишларнинг яхшиси экан, - деб
таомилга кура,
., ёзмок
дастypхон езмок максадида урнидан
турмокчи эди, Манзура yнамади:
— Бир масaлани ечолмай, бошим котиб келдим.
Икки огиз гапингизни эшитаман-y, кайтаман, — деди.
— Икки отиз гап бир пиёла чой устида айтил-
са, яна хам чиройли булади, — деди Афруза жилма-
йиб, — Аллох таоло «уйингизга мехмон келмай колса,
«аузу биллахи минаш-шайтонир рожийм», денг-
лар», деб ургатган. Шайтон ин куйган уйга мехмон
якинлашмайди. Уйимга мекмон юборган Аллохимга

шукр, мехмон остона хатлаганидан кейин изни кис-
ман мезбон ихтиёрига утади.
Гарчи «бир пиёла чой» дейилган булса -да, дас-
турхон ёзилди, Аллохнинг неъматларидан насиба
куйилди. Бу жараёнда мехмоннинг хижолати ошавер-
ди. Айникса, Афрузанинг «шайтон ин куйган уйга
мехмон якинлашмайди», дейиши вужудини жимир-
лаштириб юборди. Мехмон келмай куйгани учун
шайтоннинг ёмонлигидан Аллохдан панох сурaлса, y
канчалар илтижо этмоги зарур экан? Эшиги олдида
коровул, якинлашишга бетона одамнинг юраги бетла-
майди. Фазлияга ухшаш хожатталаблар соатлаб, бaл-
ки кунлар йул пойлашса... Ховлига куйиладиганлар
хам самимий, холис мехмонлар эмас, кайси бир
ишни битириш учун келганлар... Мехмон кириб кел-
ганда кувониб кeтиш, хайрлашиш чогида дийдорига
туймаганидан афсусланиш... Бундай туйгулар камдан
кам холларда уйгонади. Манзура мех,мон кутишни
яхши куради, меx,монни согинади. Аммо... мехмондан
безувчининг раъйига караб яшашга мажбур.
Ваъда килинган бир пиёла чой ичилгач, Манзура
ечолмаётган масaласини баён килишга утди:
251
—Одамларга яхшилик килиш шартлигини биламиз,
саховатли булиш какида кам куп эшитамиз. Лекин бир
одам муктожрок одамга яхшилик килгиси келса-ю, y
муктож одам олмаса-чи?
Манзура максадини охиригача очик баён этишдан
тортинди. Афруза буни сезди, яна гапирaр, деган уйда
бир оз кутди. Кейин шогирдига масaланинг ечимини
тушунтираётган устоз окангида гап бошлади:
— «Яхшиликни ракмдил, мекрибон умматларим-
дан кутинглар», — деганлар пайгамбаримиз aлай-
киссалом. — «Шунда сизлар улардан умид килган
маркаматларга эришасизлар. Тошбагир, каттиккул,
беракм умматларимдан зинкор яхшилик кутманглар,
зеро, уларга Аллок таолонинг лаънати ёгилиб тура-
ди. Эй Али!» — деб хитоб килганлар. — «Аллок таоло
яхшиликни яратганда унинг у'з ахдини кам алокида
.,
яратган ва уларга яхшилик ва хаирли ишларни яхши
курсатиб куйган. Шунинг учун улардан ким яхшилик
кутса, албатга максадга эришаверади. Бунинг мисоли
чанкок буз ерга сув куйиб юборилса, y ер канчалик
яшнаб эгaларини сероб килгани каби яхшилик ахпи
кам одамларга шунчaлик манфаат ва бакра етказур.
Бу дунёдаги энг яхши кишилар
., охиратда кам яхши-
пар каторида тyргайлар». Унлаб шарафли кадисларда,
куръони Карим оятларида одам зоти факат яхшилик
килишга буюрилган. Мен сизга факат биггасини айт-
дим. I{уръонда бу оят кам бор: «Улар енгилликда кам,
огирликда кам нафака киладиганлар, газабини ютади-
ганлар ва одамларни афв киладиганлар. Аллок яхши-
лик киладиганларни ёктиради». Y одамлар яхшилик
килишда собиткадамдирлар. Хаётлари енгиллашиб,
камма нарсaлари сероб булиб кетса кам, ковликиб,
каддиларидан ошиб, фиску фасодга берилиб кетмай-
дилар. Балки узларини босиб, хайр-эксон, нафака
килишда бардавом буладилар. Шунингдек, бошла-
рига огирлик кунлари тушса кам, сикилиб, узларини
252
нокулай сезиб, бахиллик йулига утиб олмайдилар.
Балки нафака килишда бардавом булаверадилар.
— ар бир одам уз яхшиликларидан узи сарой
куриши керак, буни «охират саройи» деб атасак кам
булади. Бу борада отаси кypиб куйган саройда яшай
олмайди. Ундаги кулайликлар ва имтиёзлардан фой-
дaлана олмайди. киёматда кимсанинг «Отам намоз-
хон эди, кимматли
и эди», деган даъвосига кулок со-
линмайди. «Узинг кандай яхшиликлар килгансан?»
деб сурaлади. Бу дунёда куркам яхшилик саройи
бунёд этган булса, фоний дунёда кам жаннат сарой-
ларида яшар инша Аллок! Агар килган яхшиликлари
гарибгина кулба каби булса... Шунисидан Аллок асра-
син !
—«Аксин камо аксаналлоку илайка», дейилгани-
нинг маъноси — «Аллок сенга яхшилик килгандек, сен
бошкаларга яхшилик кил». Бу фикрни can соддарок
тушунтирсам: бу дунёда кам, y дунёда кам Одам бола-
ларининг бошларига саодат соябони булувчи фaзи-
лат — яхшиликдир. Бу соябонни сотиб олиш мумкин
эмас. Бошка одам кам ясаб бера олмайди. Ж ар бир
киши уни уз амaллари билан узи ясайди. Саодат соя-
бонининг кажми ва гyзaллиги килинган яхши амaл-
ларнинг даражасига боглик. Одам кишиларга килган
яхшилиги кадар яхши одамдир. Саодат ва фарогатга
ёмонлик атaлмиш боткоклик оркaли етаман, деган ин-
сон нодондир, бадбахтдир.
Афруза узи билмаган колда какикат сузларининг
укларини Манзура кaлбига кадаётган эди. Бу каки-
катни Манзуранинг узи кам билади. Лекин узгaлар
тилидан эшитиш огир ботаркан. Y мaломат тошини
кутара олмай, бошини эгди. Афруза гаплари таъсир
этаётганини сезиб, давом этаверди:
—Тугри, яхшилик туфайли бунёд булувчи бу соя-
бонни ясашни кимсага узгaлар ургатиши мумкин.
Демак, яхшиликнинг микдори ва микёси, холислиги
устознинг таълимига кам боглик экан. Риё ва миннат
253
кулмагидан сув ичувчи яхшилик яхши соябон була
олмайди. Бировга килинган яхшилик учун сира на-
домат чекмаслик керак. Аллок таоло ризолиги учун
яхшилик килиб куйиб, can фypсат утмай надоматга
берилса, бу иллати кишини ёмонликка элтиб, яхши-
ликдаги савобнинг йуколишига сабаб булади. Ким-
гадир хизмат килиш лозим булиб колган бир пайт-
да нафл, яъни кушимча ихтиёрий ибодатлари, яъни:
нафл намози, нафл рузаси, нафл зикри... тарк эти-
лиши мумкин. Чунки нафл ибодати инсоннинг узи-
гагина фойда еткaзади. Бирок, бошка бир кишига
хизмат килиш — жамиятга хизмат килишдир. Бунинг
савоби купрокдир. Иброким алайкиссалом Каъба-
ни кайта бунёд килганларида турт бурчагининг кар
бир бурчагида минг ракаатдан намоз укиб: «Раббим,
шундай ибодат килдим, сенга маъкулми, макбулми?
Сенга янада яхширок, макбулрок ибодат борми?» деб
сурадилар. Вакий келдики: « Ха, ё Иброким, бир факир
камбагалга бир лукма нон бериш...»
Куряпсизми, опажон, бирон бир кимсага яхшилик
килинса, сизнинг саховатингиздан y одам бекад шод
булиши баробаринда узингиз кам бу кимматингиздан
шунчaлик завк ола билишингиз керак. Бундай завк
факат беминнат ва холислик ила яхшилик килув-
чиларга насиб этади. «Яхшилик кил — дарёга con,
билур. Балик билмаса — Холик билур», деб бе-
жиз айтилмаган. Хазрати шайх Суфёни Саврий деди-
лар: «Кимки ихлос билан бир амaлни килса -ю, кейин
ша амaлга мактаниб, «мен фaлон ишни килдим»,
деса, кабул булган ша амaли яхшилик руйхатидан
учирилиб, риё руйхатига ёзилур».
Бир ривоят бор: Багдод шакрига ёнгин тушибди.
Бир хожанинг икки угли олов ичида колди. Ота-онаси
фарёд уриб, чора топа олмабдилар. Хазрати Абул
^усайн Нурий деган шайх y ердан утаётган эканлар.
даркол $т ичига кирибдилар -да, болакайларни олиб
чикибдилар. Олов y кишини куйдирмабди, балки ул
254
муборак зот учун гулистон булибди. Болaларнинг
отаси казратга миннатдорлик билдириб, бир коса тула
тилла тутибди. Шунда шайх казратлари:
—Нурий тилла олса, оловдан болaларни чикара ол-
мас! — деб жавоб берган эканлар.
Бу гапларни айтишимдан мурод шулки, холис ях-
шиликка Аллок таоло ажр беради. «Лап танолул-бирра
катто тунфику миммо тукиббун» — яхши курган нар-
саларингиздан сарфламас экансиз, яхшиликка эриша
олмайсизлар, дейилиши бежиз эмас...
Афруза «бирон нимага тушундингизми, энди
сузлаш навбати сизга», дегандай Манзуpага караб
колди. Бир неча нафаслик сукутдан сунг Манзура бо-
.,
шини кутарди:
— Эшитмаган гапларимни эшитдим, яхшиям ке-
либман, — деди y паст овозда. Гарчи гузaл кикматлар
баён этилган булса-да, саволига жавоб олмаган эди,
шу боис яна мавзуга кайтди: — Лекин кали айтга-
ним... килинмокчи булган яхшилик холис эди, дилдан
чикарилган эди...
—Опажон, сезиб турибман, дардингизни очик айта
олмаяпсиз. Учинчи шахс тилидан гапирмай, вокеани
тулик баён килиб бераверинг, икковимиз акллашиб
бир хулосага келармиз.
Манзура бир оз иккилангач, Фaзлия билан булган
сукбатларини айтиб берди. Афруза жимгина тингла-
ди, сузни булмади, орада савол кам бермади. Унинг
учун каммаси тушунарли эди.
Манзура суздан тухтагач, «y синглимиз нотугри
иш килибдилар», деган кукмни кутди. Лекин унинг
кунглидаги жавоб булмади:
— Сизни кийнаган масaланинг ечими унчaлик
кийин эмас. Пайгамбаримиз алайкиссалом «бир-бир-
ларингизга кадя килинглар», деб ургатганлар. Хадяни
олмай, кулни кайтариш одобдан эмас. Жатто камбагал
одам кунглидан чикариб битга майизни к адя килса
кам, бой одам олиб, дуо килиши керак. Олмаса такаб-
255
бурлик булади. Фaзлияхоннинг каракатида сиз шунака
гурур курибсиз. Лекин, ак'пим адаштирмаётган булса,
ундай эмас. Фaзлияхон карзларни туламокчилар.
I{арзларни тулаш учун моллари етарли. Халол молдан
туламокчи булганлари яхши фaзилат. Агар уйларида
кеч нимaлари булмай тypиб, сизнинг яхшилигингизни
инкор этганларида таассуфли иш килган булардилар.
—Мен ша молларини бoлaларининг туйига атаб
куйишларини хох,лаган эдим, — деди Манзура афсус
билан.
— Аллок фарзандни ризки билан кушиб бера-
ди. Туйларига атaлгани кам бордир. Лекин... сиз
., ., .,
купам куйинманг, яхшиликнинг дарвозaлари к9п.
Агар бир неча йил y ёкда утирган булсалар, уйлари
тукилиб колгандир. кушнилари молларига карашган,
уйда одам яшамаса, тез нурайди. Болaлар топилгу-
нига кадар сиз уйларини чиройли килиб беринг.
Огилхоналарини кам янгилаб, иккита букача боктириб
куйсангиз, олам — гyлистон -да!
Афруза шундай деб жилмайди. Худди уйлар
таъмирланиб, огилхоналар янгиланиб, букачaлар
бокилаётганидан кувонгандай жилмайди. Бу жилма-
йиш Манзypанинг кунглини илик нур билан ёритди.
Хайрлашиш учун урнидан кузгалди -ю, дилини хира
килиб турган яна бир саволга ойдинлик киритишни
истади:
—Y синглимизни камашган, бу дунёдаги жазони
олганларини тушундим. Y дунёда нима булади?
Зокиран енгил туюлган саволнинг жавоби
., Афру-
зани бир оз кийнади. «Буни Аллокнинг Узи билади»,
деб осон кутулишни истамади. Кафтларини очиб,
.,
юкори кутарди -да:
— «Баййзаллоку таоло аврока жаройимико» —
Алло таоло унинг гунох,лари ёзилган варакаларни
ок килсин, кечирсин, — деган дуо билан сукбатларига
якун ясади.
256
Кечки пайт эри келганида Афрузадан эшитганла-
рини узининг шахсий таклифи сифатида баён килди.
Асадбек толиккан эди, хотинининг каяжон билан айт-
ган гапларини эътиборсиз тинглади. Бигга уй билан
огилхонани янгилаш, икки эмас, йигирмата букачани
боктириб куйиш унинг учун арзимаган иш эди.
Жамшидга ёки бошка бир аъёнига имо килиб куйса
бас, бир кафтага eтмай ишлар койилмаком килиб
куйиларди. Лекин Асадбек, хотинидан фаркли уларок,
кимга яхшилик килаётганини олдиндан билиши керак
эди. Кеча куз ёши тукиб келган хотин бунчaлик ях-
шиликларга арзийдими ё йукми? Асадбек аввaл шу
саволга жавоб олиши лозим эди. Жамшидга «кенна-
йингнинг гапига караганда, бу дунёдаги энг бечора
хотин экан, канака бечорaлигини ипидан-игнасигача
аникла», деб топширган эди, топширик натижасини
билмагунича Манзypанинг козирги таклифларига та-
йинли жавоб беришни истамади. Шунинг учун гапни
киска килиб:
— Аввaл болaлари топилсин-чи... — деб куйди.
— Сиз ёрдам беряпсиз, Худо хох<паса албагга то-
пилади, — деди Манзура ишонч билан. — Бу ёгини кам
бошлаб турсак савоб купаяркан. Яхшилик килишга
шошилиш керак экая...
«Ажaл етиб келгунича купрок яхшилик килишга
шошилиш керак», деб тулик айтмокликка Манзура-
нинг тили бормади. Ажaлнинг тилга олиниши эри-
га ёмон таъсир килишини билгани учун кикматни
яримлатиб айта колди. Шунга карамасдан, умид би-
лан айтилган бу гап Асадбекнинг гашини келтириб,
кошларини чимирди.
—Шунаками? Яхшилик килишга шошилиш керак
эканми? Шошилмаса нима буларкан? Ажaлидан беш
кун аввaл улиб коларканми?
—Вой, адаси, унака деманг...
—Сен гапни айлантирма. Мен яхшилик килишдан
кочмайман. Лекин худойинг ваъдасини бажаряпти-
9 - Шайтанат, 5 -к. 257
ми? Яхшиликларимга яраша мукофотини беряптими?
кани уша мукофотлари?! Гунокларимни куриб, жа-
зосини накд килиб куйди. Агар «кисобли дунё» дей -

диган булсанг, худойинг билaн кисоб-китобни килиб


олишим керак.
Бу гапларни эши'гган Манзуранинг вужудини
титрок босди. Кузларини катта-катта очганича тили
., .,
гапга айланмай колди.
Манзура углининг жанозасидан кейин эри айтган
., .,
шаитонии
., гапларни эшитмаган, эшитгандами эди...
Ушанда Мукиддин ота «Аллокга таваккул ки-
линг, Аллокдан нажот суранг», деб дaлда бермок-
чи булганида иситма оташидаги Асадбек «Хадеб
Аллок, Аллок дейсиз... Аллокга сузингиз утса, ай-
тинг, углимни кайтарсин !» деган эди. Бу гапдан лар-
зага тушган Мукиддин ота кам, Жалил кам «астаг-
фируллок!» деб, уни тавбага ундашганда y ужарлик
билан: «Ота, менинг Худо билан шартномам бор: энди
мен унинг уйига кадам босмайман, y меникига кир-
майди», деб дилларни вайрон килганди. Гарчи исит-
маси тушиб, Мукиддин ота билан Жaлилнинг гапла-
ридан кейин тилида тавба килгани булса -да, иймон
дарвозасидан узокда колаверган эди.
Иймон дарвозасидан узок шу одамнинг козирги
гапи аввалгидай муртадона даражада булмаса кам,
куфрнинг айни узи эди. Аввалгисида Жалил шапалок
тортиб юборган, елкасидан силкиб: «Тавба кил, акмок!
дарров тавба кил!» деб кайкирган эди. Манзуранинг
бундай килишга коли кам колмади, журъати кам йук
эди. «Тавба! Тавба! ..» деб пичирлаганича тураверди.
Кузларидан ёгилган ёш киприкларига илиниб парда
., .,
косил килди, эри куринмаи колди...
Кузи илинганда кулоги остида майин, ширaли овоз
тиловат кила бошлади. Овоз эгасини таниди — Афру-
за! куръон тиловати тугагач, маънодор окангда суз
бошлади:
- Опажон, куръон укилганда шунчаки рокатланиш
258
билан кифояланмаслик керак. Оятларнинг маъно-
сини тyшуниш ва унга амaл килиш мукимрок. Жеч
нарсага тушунмаган одам нимага амал килади? Мана
козир сел булиб эшитдингиз, маъносини эса билмай-
сиз. каранг, Аллох таборак ва таоло «Шу оятларни
., .,
кургандан кейин кам дилларингизга таъсир килмади»,
деяпти. Яна деяптики: «Дилларингиз мисли тошдек
каттик, балки ундан кам катгикрокдир. Чунки баъ-
зи тошлар орасидан чашмaлар чикиб, анкорлар жо-
рий булади. Тошлардан баъзилари ёрилиб, орасидан
сувлар чикади ва баъзи тошлар Парвардигоридан
куркканидан пораланиб, майда-майда булиб кетади.
Аммо сизларнинг дилларингиз каргиз таъсирланмай-
ди. Шуни билингларки, Аллок таоло сизларнинг амaл-
ларингиздан гофил эмасдир...»
Манзура кузларини очди. Уйгонганидан кейин кам
Афрузанинг сузлари кулоги остида акс садо бериб
тypди:
. ..дилларингиз мисли тошдек катгик, балки ундан
кам каттикрокдир...
. ..баъзи тошлар Парвардигоридан куркканидан по-
раланиб, майда-майда булиб кетади. Аммо сизларнинг
.,
дилларингиз каргиз таъсирланмаиди...
Манзура «тош калбларга назар солинмайди», де-
ган какикатни эшитган эди. «Эримнинг калби тош-
ми?» деган фикрнинг узиёк yни гуё утмас пичокда
кийма-кийма килиб юборарди.
.. .дилларингиз мисли тошдек катгик, балки ундан
кам каттикрокдир...
Агар бу эрига кам тааллукли булса, окибатда улар-
ни яна нимaлар кутади?
Манзура тунни шундай тaлваса билан утказди.
Эрининг дилини юмшатиш чораларини излади. Асад-
бек Абдуракмон табибдан жисмидаги дардга шифо то-
пиб келганида рукида кам узгариш сезилганди. Лекин
углининг вафотидан кейин яна аслига кайтди. «Балки
ру к шифосини кам Абдуракмон табибдан топиш мум-
259
киндир? Жалил ака кам куп нарсaларни биладилар-
ку, лекин адамизга сузлари утмайди. Табибга яна бир
олиб боришлари керак...»
Манзура нажот йулини топгандай суюниб, кунгли
бир оз хотиржам булди.

Тиникиб ухлаш нимaлигини унутган Асадбек учун


бу тун кам aзобли булди.
Нaзарида ухламаган эди. Ташкаридаги тик этган
товушни кам эшитаётган эди. Бу овоз эса унинг хона-
дони сукунатини бузиб, титратиб юборди. Овоз эгаси-
ни таниди — узок йиллар мукаддам, Кесакполвон би-
лан кирган эдилар унинг хонадонига.
„ килар ишларини
килиб, кейин унутган эдилар. Ииллар утиб, Асадбек
икки углини Москвадаги кибсхонадан чикариш учун
кетаётганида ша вокеани бирдан эслаган, бу овоз
Москвадаги мекмонхонада ётганида яна бир таъкиб
этганича кейин холи куйган эди. Кора кеча багрини
ёриб, уша овоз энди ковлисига кириб келди:
— Сизлар номардлик килдинглар, мен сураган
пулларингни бериб келаётган эдим, — деди aламли
овоз. — Мени кимоялаш урнига тириклайин гурга
тикдиларинг!
Асадбек «сен Шониёз шолча билан тил бирикти-
риб, тиллaларингни биздан яширган эдинг», деб эъти-
роз билдирмокчи эди, овози чикмади. Бу онда аёлнинг
фарёди каммаёкни ларзага солди:
—Кизимга тегманглар! Кизимга тегманглар! !
Ка, Кесакполвон «букачаларни куйиб юбора-
ман», дегач, кушни хонадан чиккан эди бу чорасиз
кайкирик. Энди эса Асадбекнинг кулоклари остида
жаранглади :
260
- Худодан кайтсин, илойим! Ж али Худодан кай-
тади!!!
Асадбек нолани эшитмаслик учун кулокларини
беркитмокчи эди, куллари узига буйсунмади. Алам-
ли овоз эгaларини кура олганида эди, бир амaллаб
кайдашга уринарди. Улар урнига тепасида Собитхон
.,
куринди.
- Ха, Бек ака, каргишдан куркяпсизми? — деди y
чугдай порлаётган кузларини Асадбекка кадаб.
—Каргишдан ким куркмайди? Бу хотин каргага-
нида кизим кали тугилмаган кам эди.
—Каргишнинг качон ва кайси пайтда ушлашини
Худонинг узи билади.
—Y кизга мен тегмаган эдим.
—Лекин уйга биргaликда бостириб кирган эдин-
гиз? Зулмкорларга каршилик кам килмадингиз. Агар
ризолигингиз булмаганида улар зулмга журъат эта
олишмас эди.
—Буни каердан биласиз?
—Менга аён...
— Энди нима булади?
—Билмайман. Бек ака... яхшилаб уйлаб каралса, бу
каётидан тубанрок нарса йук. Сизнинг дунёйин-

йикилишгаюз тутган деворга ухшайди.
гиз икилишга
—Яна шу гапингизни айтдингиз-a...
- Х а. Гапим эсингизда экан-y, лекин магзини шу
пайтгача чакмабсиз.
—Men my деворга суяняпманми?
- Х а... Й9лингиз кам сирпанчик. Бу сирпанчикда
кеч кимнинг оёги собит турмайди. Сирпана сирпана
-

сунгги зиёратгокига караб бораверади. Сунгги зиё-


ратгох эса кабр. Ажaлни унутишда одамлар бир-
бирларини ортда колдириб кетадилар.
—Айтмасангиз кам биламан: мени улим кутяпти...
касaллик ололмаган эди. Энди кимнинг тигидан ё
укидан кетаман?
Собитхон унинг бу гапини эшитиб, «баттар бул!»
261
дегандай кулимсираб куйди -ю, саволига жавоб берма-
ди.
—Сизга куп нарса аён булар экан. Айтинг, айтинг!
Мен билиб куяй. Шармандaли улим билан кетмай бу
дунёдан. Оркамдагилар масхарaлаб колишмасин...
Собитхон энди как ка к отиб кулганича чеки-
-

на бошлади. Асадбек кулларидан ушлаб колмоклик


.,
максадида кувди, кува-кува етолмагач, каикирди:
—Тухтанг! Тухтанг! ..
—Адаси ! Адаси. ..
Манзура тер босган эрини уйготди:
—Вой, яна босинкираяпсиз-a, бир укитиб юборсак
яхши буларди.
Асадбек каддини кутариб утирди -да, кимнидир
излагандай атpофига aланглади. Кейин кафти билан
пешонасидаги терпи артиб, беихтиёр уф тортди. Ман-
зypа унинг елкасини силай бошлади. Бу Асадбекка
.,
екмаи,
ёкмай, хотинининг кулини олди:
—Укитамиз, тукри айтдинг... укитамиз. Сен... ёта-
вер...
Шундай деганича урнидан тyриб, ташкарига
чикди. Очик кукрагига урилган енгил шабада хуш
ёкиб, чукур нафас олди. Y аввaллари кам туш таъ-
бирига ишонмасди. Кейинги пайтда бунданда бат-
тар тушлар куравергани учун «Бу нимани англатади,
энди нима буларкин?» деган саволлар билан узини
кийнамай куйган эди. Туш таъсирида хира тортган
кунгли бир оздан кейин уз -узидан равшанлашарди.
Бу сафар гашлик тез таркамади. Хотиннинг фарёди
кулоги остида акс-садо бериб тураверди. Шу онда
телефон жиринглаб, Асадбекни бу нохушликдан
куткарди. Гушакни кутармай, болохона томон каради.
Бир неча нафасдан кейин болохонадаги йигит тyшиб,
Томскдан сурашаётганини айтгач, гушакни хавотир
билан кyтариб, « Ка, эшитяпман», деди. Овозининг хи-
риллаши гашини келтириб, енгил йутaлди.
262
—Салом, Бек, тундаги оромингни буздим, ранжи-

маисан...
Бaлабуханинг овозини таниб, хавотири яна ошди.
«Нима килиб серрайиб турибсан ., !» дегандай йигит-
га норози киёфада бокди. Иигит бу карашнинг маъ-
носини тушуниб, тезгина изига кайтди. Шошилинч
топширик булиб колиши эктимоли борлигини билга-
ни сабабли, болохонага чикмай, зина ёнида тухтади.
— Салом, тинчликми? Нима булди? — деди Асадбек
бу сафар дадилрок овозда. ^
— Козловни улдириб кетишибди. Иигитларининг
кам анчаси кирилган. Кимлигини тахмин килаёт-
гандирсан?
Асадбек
., бир оз уйланди.
—Уликларнинг киролими? — деди у з тахминига
.,
ишонкирамаи.
—Моргашни яхши билармидинг?
— Унчалик эмас. Hera гафлатда колдиларинг?
—Мен Хонгирейнинг урнини Маматбей эгaллаши-
ни кутувдим. Хамма режaларим шунга мосланган эди.
Ахир бу кайвонга ., нисбатан Хонгирейга Маматбей
якинрок эди-ку? Угрилар оламида кам обруйи бор эди.
Кавкaзликлар нега бу улимтикка йул бериб куйишди,
тушунолмадим. Сен унинг тахтга У/тиргаиини эшит-
ганмидинг?
- Ха. Менга кунгирок килувди.
—Осмондан
., келдими? Куркитдими?
—Иук... довдир-совдир гапларни айтди.
—Бу ёмон... жуда ёмон булибди. Сергакрок булиб
юр.
- Хаммамизга ypуш очганими бу?
—Йук... Мен билан тинч-тотув яшамокчи. Сулк
килди. Лекин бу таклифи улим хабари би-
лан тенг. Бек, Илико билан тез боглан, сени кимоя
килсин.
- Маслакатинг учун ракмат. Иликонинг узига яра-
ша ташвишлари бор. Мен узимни узим кимоя кила
263
оламан.
., Сен унга ортикча бако бериб юборяпсан.
Уликхонадан чиккан одам охири уликхонада ириб-
.,
чирииди.
— Яхши гап айтдинг. Лекин бу козирча сенинг ор-
зуинг, хaлоc. Хонгирей аблах булгани билан акдли
эди. Бу махлукда зигирча кам акд йук. Аклли дyшман-
ни енгиш осон, буни узинг биласан, Бек.
Шундай деб, Бaлабуха хайрлашди. Асадбек гу-
шакни жойига куйиб уйга толди. Кейин бир карорга
келиб, болохона томон юрди. Зина ёнида тyрган йи-
гит хожасига пешвоз чикиб, икки-уч кадам ташлади.
Асадбек машинага якинлашганида «уй кийимида бир
ёкка бормокчимилар?» деб ажабланиб ., караб колди.
Асадбек эшикни узи очиб унга: «Утирмайсанми?!
., Ни-
мага лaллаясан?!» деб тунгиллади. Иигит шошилга-
нича кайдовчи урнига утирди. Бу орада болохонадаги
иккинчи йигит чаккон тyшиб, дарвозани очди.
— кизимникига кайда, — деди Асaдбек катта кучага
чикишгач.
Зайнабнинг кучасига бурилгач, дарвоза якинидаги
таниш машинани куриб, кунгли can тинчиди. Шун-
дай булса кам, «Чирокни учир, ша машинага овоз
чикармай такаб бор», деб буюрди. Машина тухтагач,
йигитга «сен утиравер», деган ишорани килиб, аста
тушди. Пойлокчи йигитларнинг иккови кам уxлаб
утирган эди. Асадбек кайдовчи томондаги эшикни
шашт билан очди. Эшикка суяниб уxлаётган йигит
узини тута олмай ога бошлади. Кузларини очишга кам
улгурмай, зарб билан ёпилаётган
., эшик бошига ури-
либ кушини йукотди. Ун томондаги йигит уйгониб,
., ., .,
карши кужумга шаиланди -ю, уй кииимидаги хожа-
сини куриб, кузларини кагга-катта очганича тухтаб
колди. Асадбек эса унга якинлашиб, корнига тепди.
Кейин Элчиннинг дарвозаси томон юрди. Туткични
ушлаб тортди, берклигига ишонч косил килгач, изига
.,
каитди .
264
- Бу ёкка туш, Жамшид аканг келгyнича кимир-
.,
ламаи., тypасан.
Иигит тушгач, узи кайдовчи урнига утирди.
Дарвозани очиб, Асадбекни кузатиб колган йигит
ша закоти кунгирок килиб, хожасининг бирданига
нимадандир ташвишланиб, сирли равишда шошиб
колганини Жамшидга еткaзиб улгурган эди.
Эрининг шошилиб чикиб кeтганидан ташвишга
тyшган Манзура айвонда унинг кайтишига куз тикиб
турган эди. Асадбекнинг машина кайдаб кирганини
кургач, хавотири баттар ошиб унга пешвоз чикди:
- Тинчликми, адаси?
—Тинчлик... кечкурунги шакарнинг чиройини
кургим келиб колди. Сени олволсам булар экан...
Кучада биронта кам одамбашара хотин куринмади...
Асадбек хотинини ташвишдан куткариш yчун пи-
чинг арaлаш казил килган эди. Бирок, узининг хаво-
тирини овози ошкор килиб куйди. Манзура буни сезса
кам, дардини ичига ютиб, эрининг казилига ишонган-
дай булди.
- Илоким тинчлик булсин, бизга касд килганлар
паст булсин, — деб пичирлаганича, уйга кирди.
Дам утмай Жамшид етиб келди. «Тинчликми,
Бек ака?» дейишга кам улгурмай, хожасининг газаб
укларига дуч булди:
— Зайнабнинг кучасига канака хунасaларни куй-
гансан? !
Хожасидан «нима булди?» деб сураш ортикчали-
гини билган Жамшид бош эгганича жим тypаверди.
Асадбек сука-сука хуморидан чикиб, газаби бир оз бо-
силгач,., амр окангига утди:
— Иукот, икковиниям! Думларини тугиб юбор!
Тузукрок йигитларинг борми, ё каммаси шунака ме-
ровми?!
Асадбек гапни купайтирмай, бурилди -да, уй томон
юрди. Хеч нарсага тушунмаган Жамшид Зайнабнинг
кучасига боргач, вокеадан огок булди -да, хожасидан
265
эшитган сукишлари какига пойлокчи йигитларни бир-
икки тепиб, «думларини тугиб» юбора колди.
Жамшиднинг ковлида эканини билса кам, Асад-
бек уни нонуштага таклиф килмади. Нонуштадан
кейин кийиниб, ковлига чикканида «Буйругимни ба-
жардингми?» деб кам сурамади. Кожасининг уюлган
ковокларига караб олган Жамшид мутелик билан:
— Хаммаси жойида, Элчин акамдан хабар олдим,
яхшилар, — деди.
Зайнабнинг номини тилга олишдан чучиди. Айт-
маса кам Асадбек тушунди. Аммо аъёнининг хизма-
тига бако бермади, индамай юриб бориб, машинага
утирди. Шакар маркaзига боргунларига кадар кам
гапирмади. Бaлабуханинг кунгирок килганини, хаво-
тири сабабини айтиб утирмади. Факат манзилга етиб
борганларида:
— Хозир лаллайиб, гафлатда яшайдиган замон эмас.
Лаллайган одамни ажaлнинг уки кутиб турибди, шун -

гакрбфил,—декуй.
кароргоки жойлашган уч каватли бино якинида
турган Халимжонга кузи тушиб, «сен чакиртирдинг-
ми?» деган маънода Жамшидга каради. Жамшид «ха-
барим йук», деган маънода елка кисди. Халимжон
улар томон икки кадам ташлади -ю, Асадбекнинг зина-
га караб бурилганини куриб, тухтади.
Ичкари кирган Асадбек пешвоз чикиб кутиб олиш-
га кечиккани учун довдираб колган коракошнинг са-
., .,
ломига aлик олмай, суради:
—Ташкарида турган одамни танийсанми?
—Can -nan...
—канчадан бери кутяпти?
—Анчадан бери? .,
—«Анча» деганинг канча? Ун йилми ё юз йилдан
берими?
— Бек ака... соат саккизда караганимда турувди, де-
мак... олдинрок келган.
—Шунаками? Аклингга койилман! — Асадбек шун-
266
дай дегач, угирилиб, пичинг укини энди Жамшид-
га каратди: — Эла-эла килиб роса акллиларни туп-
лагансан - а? Чакир уни.
Жамшид норози киёфада имлаши билан Коракош
тезгина чикиб, Жалимжонни бошлаб кирди.
Асадбек Халимжоннинг сaломига кам алик олма-
ди.
—Hera тypувдинг, менда гапинг борми?
—«Дам олгин», девдингиз, дам олиб булдим. Хиз-
матга келувдим.
—Хизматгами? — Асадбек унга уткир нигох'ини
кадади. Бундай карашга купчилик чидай олмас эди.
Жатто айбсиз одам кам кузларини олиб кочарди.
Жалимжон эса «туйиб-туйиб тикилиб олинг», деган-
.,
даи парвосиз тyраверди.
«Бу безбет ким узи? — деб уйлади Асадбек. — Ми-
лисанинг одами эканига дaлилим оз, менга содик-
лигига эса шубкам купрок. Фош булганини узи сез-
майдими? Шунчaлар бефакмми?»
Асадбек стол тортмасини очиб, кулига карта олди.
Жалимжонга тикилганича, киприк кокмаган колда
чийлади. Утиришга таклиф этмай, «берирок кел», деб
чакирди. Халимжон столга якинлашгач:
—Сенам эркаксан, кеч булмаса «йигирма бир»ни
биларсан? — деб суради.
— Биламан, — деди Жалимжон, ишонч билан.
—Билсанг яхши... уч кул мен уйнайман, уч кул сен
.,
ташлаисан.
Асадбек шундай деб y томон битта картани
очиб ташлади. Кейин узиникини хам ., очди. Сунг
Жалимжонга яна бир картани очди. Уйин my тарзда
очик булди. Жалимжонга икки унлик, Асадбекка эса
уч еттилик чикди.
—Буни киморбозлар «очко» дейишади, Худодан
камиша my «очко»ни тилашади, — Асадбек шундай
деб картани кайта чийлаб, яна очикчасига ташлади. Бу
сафар кам Жалимжонга икки унлик чикди. Асадбекка
267
эса икки олти-ю бир туккиз чикди. Халимжон индамай
кузатиб тураверди. Асадбек картага карамас, кузлари
йигитда, бармоклари эса узи билган каракатлар билан
банд эди. Эндигисида Халимжонга яна икки унлик,
Асадбекка эса икки еттилик билан бир олтилик чикди.
—Бунисини «банкирнинг очкоси» дейишади. кур-
дингми, укахон, мен «туз»сиз уйнадим. Майда карта-
лар билан ютдим. Энг мухими — очикчасига уйнадим.
Энди сен таркат. Беркитиб уйнайвер.
Жалимжон картани олиб, ишончсизлик билан
чийлаб таркатди. Y Асадбекнинг максадини билол-
май гаранг эди. Уч марта таркатиб, уччaласида кам
юткизди. Асадбек картани олиб, хона бурчагидаги
.,
елим тyрчелакка ташлади.
- Унакасига кам, бунакасига кам юткиздинг. Кунга
нима тикилган эди, билармидинг? Жонинг тикилган
эди. Men сенга «жонингни тик», демаганман. Макмуд
аканг биринчи марта my хонага бошлаб кирганида
узинг тиккан эдинг, эсингдами? Энди нима булади?
—Нима буларди? Жоним сизнинг кулингизда, —
деди Халимжон хотиржам равишда.
- Жонинг менинг кΡyлимда эмас... Бу бармокпар
карта чийлашга уста эди... кекирдакни узиб оладиган
бармоклар бошка. Кайдар аканг сени аллакачонок
фош килиб, жонингни бу акахонингга топшириб
куйган. Men милиса билан нари -бери булишни иста-
.,
маиман, шунинг учун «дамингни олавер», деган эдим,
яна нега оёгим остида урaлашиб колдинг?
- Хайдар акам адашганлар, хоин эмасман.
- Хоинмисан ё йукми, билмайман -y, лекин жуда
безбет экансан. Men какимда хужайинларингга етар-
ли маълумот бермаганинг учун яна келдингми? Олдин
.,
нима топдинг-y, энди каиси тирнокнинг ичидан яна
канака кир изламокчисан? I{уй, ука, жонингни узингга
совга килганимга «ракмат» демасанг кам, яшаб юра-
вер. Фош булганинг учун хужайинларинг бошингни
силашмайди, биламан, сенга кам кийин. Орден олол-
268
майсан, погонингдаги юлдузлар кам купаймайди, ле-
кин бу фожиа эмас, буларсиз кам яшаш мумкин. кани,
яшаб к ур-чи, бу ёги бир гап булар...
«Изо закара aл -какку лам ябка мааку гайруку» —
какикат равшан булган вактда бошка нарсaларга урин
., .,
колмаиди, деиилганидек, энди ортикча гапга кожат
йук эди. Асадбек шундай деб «чикариб ташла бу ах-
латни», дегандай Жамшидга имлади. Жалимжон эъти-
роз билдирмокчи эди, Жамшид уни елкасидан ушлаб,
ташкарига бошлади.
Жамшид «сypгун»дан кайтгач, Асадбекнинг амри
билан улардан «нарирок юрган» кезлари Кесакпол-
вон уйига келган, «сени улимдан мен асраб колдим»
деган маънода бир-икки гап килиб, Жалимжонни ку-
затиб юришни топширган эди. Жалимжонни кузатиб
чикаётган Жамшид кичик хожасининг «Илон булиб
куйнига кириб ол, «чак!» дейишим билан ., чакиб
улдирасан», деган буйругини эслади. Ушанда Ке-
сакполвон бир 9к билан икки куённи уришни мул-
жaллаган эди. Бири шуки, Жамшид топширикни ба-
жаргудай булса, Халимжон йукотилади. Лaлайса,
эплай олмаса, узи гyмдон булади. Ж ар икки колатда
кам ютук Кесакполвонда кетиши керак эди. Бирок,
нияти амaлга ошмай, ютук бу икки йигитда колди:
Жамшидга «чак» дейишга улгурмай кетди. Жамшид
бу одамнинг куйнига илон булиб киришга астойдил
уринмади, унинг узи узини фош килиб куйди. Хоин-
нинг жaзоси аник булгани колда унга мархамат эшик-
ларининг очилиши Жамшид учун сир эди. Хожаси-
нинг нима сабабдан арконни узун ташлаганига акли
етмагани yчун кам Жалимжонга куполлик килмай,
яхшилик билан кузатиб куйди.

Tapзaн Жaмшиднинr тoпшиpигини oддий вaзифa


cифaтидa кaбyл килди. Axтaм эca Faшлaнди -ю, сир
269
бой бермади. «Болaларни топларинг-y, киморбозларга
тегмaларинг», дейилиши унга ёкмади. Гуноккорларни
жaзолашни хуш курадиган йигит вaзифанинг бу тарзда
куйилишини нотугри деб билди. киморга уй, машина,
хотин ёки сингилнинг тикилиши унга янгилик эмас.
Болaларнинг тикилишини кам эшитган, лекин бунака
кодисага юзма-юз дуч келмаган эди. «Фaлончи пис-
тончини бола-чакаси билан ютиб олибди» деган гап-
ни эшитганда газабдан бир ютиниб олган. Болaларини
тиккан одамни кам, ютганни кам аёвсиз кaлтаклаги-
си келган. Лекин качондир шундайларни жaзолаши
мумкин колатида катто черта олмаслиги хаёлига кам
келмаган эди. Жaзолашдан лaззат олувчи одамнинг
барча имкониятлари була туриб, тийилишга мажбyp-
лиги узини узи огир жaзога мубтaло килмокликдир.
Жамшиднинг катъий топширигидан сунг Ахтам
узини шу жaзога учраганини кис килди. Лекин кукм
камиша ижро этилавермагани каби, топширикни ба-
жармаслиги мумкинлигини кам биларди. Бек акаси,
таги киморбоз булгани учун, киморбозларни аяган.
Лекин болaлик бахтидан бебакра улгайган йигит бо-
лaлик бахтини топтаганларни аяши мумкин эмас эди.
Жамшид буни сездими, барча каракатларга Тарзан-
нинг бош эканини таъкидлади. Бу таъкид кам Ахтамга
ёкмади, кошларини чимириб:
— Хотиржам булинг, акахон, мен Тарзанга кул
булиб яшаш учун дунёга келганман. цнинг чизган
чизигидан чиккан куним — улган купим, — деди пи-
чинг билан.
Жамшид унинг пичингини тyшунса-да, жиддийлик
билан танбек берди:
—Озгина адашдинг. Чизикни Тарзан эмас, Бек акам
чизадилар. Бек акамнинг чизигидан ким чикса, асфа-
ласофилинга жунайверади.
— Буни биламиз, — деди Ахтам. — Шахсан мен
«асфaласофилин» деган курортга якин орада жуна-
.,
маиман.
270
Жамшид кетгач, йул козирлигини кураётганларида
Актам Тарзанни огох<пантирди:
— Марик, сен мендан акдлироксан, лекин кимор-
бозларни топганимизда, менга купам акл ургатма.
Бир кайвонсифат одам тошга кокилиб улиб колса, айб
биздамас-ку, тугрими?
Ахтам Марленга «Тарзан» деб лакаб куйган булса
кам, баъзи-баъзида узининг ундан устунрок экани-
ни таъкидлаш учун у/смирлик кезлари гаровга олин-
ган кунни эслатиш максадида «Марик» деб мурожа-
ат киларди. Тарзан бунга куникиб колган эди. Хозир
кам Жамшиднинг «Тарзан бу ишда бошлик» деган
топшириги Актам томонидан бекор килинганини анг-
лади. «Бек акамнинг топшириги билан казиллашма»,
демокчи булди-ю, «аввaл уларни топайлик-чи, вазият-
га караб иш тутарман», деган фикрда, «маъкул» ишо-
расини килиб, шеригини тинчлантирди.
Улар кишлокка етиб боришганда Фазлия кечаги
бозорда сотган молларнинг пулини тарката бошлаган
эди. «Жаноза купи карздан воз кечганмиз», деганларга
кам пулни кайтариб, кунгли анча равшанлашди.
Эри улимидан олдин «Шункорбойваччадан йигир-
ма беш сум олдим, тулаб куй», деган эди. Фазлия би-
ринчи булиб шу одамга учраб, пулни узатди. Орадан
йиллар утган булса-да, Шункорбойвачча карзни унут-
маган экан. «Аслида шу йигирма беш сумга муктож
эмасман-y, лекин киёматгача карздан кийналиб,
гурида азобланмаслиги учун оляпман», деди. «Охират
учун шу карздан кечдим», демади.
Фaзлия кайногасидан карз олинганини биларди,
лекин эрининг «карздан кутулганман», дегани кам
ёдида эди. Орада карз борми ё йукми, бор булса, жано-
зада кайногаси кечганми ё йукми — буни аник билмас-
ди. Шунга карамай, пулни олиб кайногасиникига бор-
ди. Кайногаси кеча бозордан кайтган букасини ковли
уртасидаги урик дарахтига боглаб куйиб кассобга
мактаётган экан. Уни куриб, сaломига бош иргаб алик
271
олган булди-ю, савдосини давом эттирди. Фaзлия
«бирор кимса кутиб олармикин» деган умидда атpоф-
га бокди, кейин «овсиним уйда йук шекилли», деб
уйлаб, айвон зинасига бориб утириб, кайногасининг
бушашини кутди. Бири молни мактаб, иккинчиси
ерга уравериб, охири савдо жанжалга айланди. Бир
кишлокда тугилиб, бирга яшовчи икки одам озгина
фойда илинжида бир-бирини какоратлашдан кайт-
мади. Бир-бирларини какоратлаш билан тийила ко-
лишса кошки эди, улиб кетган оналари -ю, катта эна-
.,
лари кам тилга олингач, мушт ишга тушаи деганда,
Фaзлия урнидан туриб, уларни ажратди.
кассоб чикиб кетганидан
., кейин кам кайногаси
сукишдан тухтамади. Узининг адолатли, яхши инсон
эканини шу сукишлар оркали исбот этгандай булиб
тинчиди-да, чукур хурсиниб:
—Бола-чака бокиш шунака кийин булиб колган, —
деди. — Тaлашсам, болaларимнинг ризки учyн тaлаша-
ман, бу текинтомок мендан юлиб олмокчи булади.
«Бола-чака бокиш шунака кийин»...
кайногаси бу гапи билан «карзларингни качон
тулайсанлар?» демокчи булдими ё кариндошлар етим-
ларни олиб кетишаётганида узини четга тортганини
шу кийинчилик билан окламокчи эдими, Фaзлия анг-
ламади. Бу гапни мулоказа килишни кам истамай,
.,
муддаога кучди :
—дадамиз сиздан карз олганмидилар?
—Минг марта олган, нима билмасмидингиз?
—Минггасидан хабарим йук, биттасини билардим,
олиб келдим.
кайногаси «I{аердан олдингиз? Камокда пул бе-
рарканми?» дегандай ажабланиб караб колди.
«Шунча фожиадан кейин кам карзни эсладингиз-
ми, келин? Y карзлар унyтилиб кетган, энди болaла-
рингизни, узингизни уйланг!»
Фазлия кайногасидан бундай олижаноблик кутма-
ган эди, бундай киммат юз очмагани учун ажаблан-
272
мади кам. Молини сотолмагани учун aламдан титpаб
турган каинога кузлари энди шодликдан чакнади:
— Жа, Худога шукур, пулдан кийнaлиб турувдик,
узи еткaзди, — деб кул чузди.
Фазлия пул урамини берди:
—Санаб куринг, тугримикин?
Кайногаси бармогини тез-тез лабига теккизиб,
куллаб, пулларни эринмай санади.
—Охиргиси шунча эди, олдингилари эсимда йук, —
деди, кунгилхушлик билан.
—Эсингизга тyшса, айтарсиз, кочиб кетганим йук...
Фазлия шундай деб изига кайтди. Уйига якинлаш -
.,
ганда омонат эшик олдида нотаниш икки йигит
и тур-
ганини куриб, юрагига хавотир орaлади. кадамини
секинлатди.
«Болaларимни угирлаганлар шулар!»
Хаёлига урилган дастлабки фикp шу булди.
«Одамларни ёрдамга чакирайми ё туппа-тугри бо-
риб башарасини юлайми?»
Бир карорга келолмай ., атpофга нажот излаб бок-
ди. Нажот куринмади. Иигитлардан бирининг y то-
мон жилмайиб караб турганини куриб «улар эмас-
дир», деб уйлади. Шунга карамай, кам куркув, кам
нафрат исканжасида битта-битта кадам босиб уларга
якинлашди. Жилмайиб турган йигит — Тарзан унинг
колатини сезди:
—куркмай келаверинг опажон, сизни кутиб туриб-
миз, — деди мулойимлик билан.
—Кимсиз, нега мени кутасиз? — деди Фaзлия.
Унинг can титpаган овози хавотирини ошкор килди.
—«кутулганлар жамияти»данмиз, — деди иккинчи
йигит — Ахтам, унга тикилиб.
Жамиятнинг номи Фазлияни ажаблантирди:
—канака жамият? Нимадан кутулади?
—Нимадан кутуларди, камокдан кутулади-да!
Эшитмаганмисиз?
273
Фaзлия жавоб кайтаришга улгурмай, жилмайиб
турган йигит мулойимлик билан тушунтирди:
— Якинда шунака жамият тузилган. Баъзилар ка-
мокдан чикиб, кучада сарсон-саргардон булиб юра-
ди, баъзилар тирикчиликка кийналади. Бу жамият
шунакаларга ёрдам беради.
Фазлия бу гапга бир ишониб, бир ишонмай, йигит-
ларга караб олиб:
—Менга ёрдам керакмас, — деди.
—Эшитдик, кагго эрингизнинг карзларини тула-
ётган эмишсиз, — деди Ахтам киноя окангида.
—Кимдан эшитдингиз?
—кишлокда девор йук-ку, кичкина янгилик кам
y тешик кулокдан бу тешик кулокка бир зумда етиб
боради. Узокдан келганмиз, бир пиёладан совук чой
берсангиз, савобга колардингиз, — деди Тарзан.
Фaзлиянинг хаёлига «эркаги йук уйга сизларни
таклиф кила олмайман», деган гап келмади. Чунки
кишлокда бунака одат йук, уйда эр борми ё йукми,
бошка одам кириб келаверарди. Шу боис Фазлия
чакирилмаган мекмонларни итоат билан ичкарига
бошлади. Мулойим йигитдан кадиксирамади -ю, аммо
кузларини чакчайтирганидан can куркди. Мекмонлар
айвонда колишмай, ичкари уйга кириб келаверишди.
Кузи чакчайгани кулларини белига куйганича уйга
разм солиб олгач, кутилмаганда:
—Эрингизни улдириб тугри килган экансиз, —
деди .
Фaзлиянинг кунглини кутаришни истаганлар-
нинг купи шундай дерди. Бирок, бегона йигитнинг
тусатдан бундай кукм чикариши уни довдиратиб
., .,
куиди.
—Унака деманг... Бунака дейишга каккингиз йук!
Нима тугрилигини Худонинг узи билади ! — деди
титрок овозда.
— Худодан хабарим йук, лекин мен аник била-
ман: эрингиз майда, катто пачок киморбоз булган
274
экан. Унинг майдалигини уйингиз айтиб турибди. зур
киморбозлардан булиб, боласини тикса кечириш мум-
кин эди. Сарик чакани деб боласини тикадиганларни
шартта Sг'лдирвориш керак.
Бу гапдан титpокка тушиб, катто муштини тyккан
Фaзлия мулойим йигитга караб, бaланд овозда:
—Ким бу?! Нега бунака безбетлик килади? — деди.
—Бу огайнимиз can бефаросатpок, опажон, парво
килманг.
—Тухта, Марик, сен гапни айлантираверма. Опа-
жонинг билан мен гаплашиб олай: «КУТулганлар
жамияти»га ишондингизми? Акмок экансиз ! Ким туза-
ди бунака жамиятни! камокдан чиккан одам уладими
ё коладими, кимнинг иши бор? Мана, сиз олижаноб-
лик килиб эрингизнинг карзларини тулаб юрган экан-
сиз. Эрингиз биздан кам карздор эди. Бизникини кам
тулаб куйинг. Аввaл сизни тиккан эди. Марик, эсинг-
дами? «Бу ландавypнинг хотинини бошимга ураман-
.,
ми, хотини кам Угзига ухшаган куртлаган тypшакдир»,
дегандим. Янглишмаган эканманми?
Ж ар кандай аёл, шодлик чогидами ё дунё кузига
.. .,
коронгу куринадиган каигули дакикаларидами, чи-
., ..
роии ва шаънига дог тyширувчи сузни эшитса, камма
нарсани унyтади. Фaзлия алкол «ириган коки»га
ухшатилгач, аввaлги газабини унyтди:
—Туркинг курсин сенинг, узинг канака тyршак-
сан? !
—Мен yтган замондаги гапни эсладим. Сизни ютиб
олганимда бошимга ypармидим, мана вакти келди,
пyлни оламан.
—Бaлони оласан ! Танимайман сени !
—«Эримнинг карзларини тyлайман», деган хотин
охиригача мард булиши керак.
Фaзлия хонтахта устида тyрган чойнакни олиб
отмокчи эди, мулойим йигит чакконлик килиб, кулини
ушлаб колди -да, кейин шеригига «чикиб тур», деган
ишора килди.
275
Фaзлия дарров узига кела олмади. Мулойим йигит
чойнакдан чой куйиб, узатди. Фaзлия титpок кули би-
лан пиёлани ушлаганича жим тураверди.
— Огайним, can оширворди, сизни синамокчи 6ул-
ди. Аслида эрингизнинг карзи йук. Уни курмаганмиз.
Болaларингизни кидиришини сураган экансиз, шунга
келдик.
Бу гапни эшитиб, Фа.злия кувониш урнига негадир
чучиди, кулидаги пиёлани тушириб юборди.
— Олдинги гапларимизда ёлгон бор эди, козиргиси
рост. Саволларимни эшитиб, шошилмай жавоб бе-
ринг, баъзи нарсaларни аник эслашга каракат килинг.
Эрингиз кимор уйнагани кетганда узоги билан неча
кунга кетарди? Кайси жойларга борганини айтарми-
ди? Биронта киморбознинг номини тилга олармиди?
Айникса, охирги уйиндан кейин бировни тилга олган-
миди?
Расмий тергов тарзида бошланган савол-жавоб
узок давом этмади. Аввaлига ишонкирамай жавоб
бера бошлаган Фaзлияда, шу киска муддат давомида
болaларининг топилишига умид уйгонди.
Умиднинг уйгониши кийин эмас, унинг хайрли
окибатига етмок мушкул. Фазлия буни билади. Умиди
куладиган кунга
^ кадар сабр килиши зарурлигини кам
англайди. Уша фожиа кунидан бери сабр утида куй-
япти. Фарзандларининг дийдорига туйиш учун, улар-
нинг кулгиларини эшитиш учун яна шунча, эктимол
унданда купрок куйишга тайёр. Аммо куп катори
y бир кикматдан бехабар: «Ал -иймону нисфони-
нисфуку сабрун ва нисфуку шукрун» — «иймон икки
булимдан иборат: ярми сабрдир, ярми шукр» шарафли
кадиси унинг кулогига етмаган. Алкол бирон илм эга-
си келиб айтган такдирда кам англаши кийин буларди.
Сабр лозимлигидан хабари бор, бунга амaл килади,
чунки бундан узга чораси йук. Лекин нима учун шу-
кур килиши керак? Иймони заифларга бу муаммони
англатиш осон эмас.
276
Остонада колган Фaзлия, уйдан узоклашаётган
икки йигит зокиран икки олам булиб курингани билан
иймон заифлиги томонидан уларда якинлик мавжуд
эди. Факат бу аёл сабрни буйнига олган, иккн йигит,
айникса Ахтам эса бундан бебакра. Шукр буйича эса
кар иккaла томон бир йулда эди. Тарзанга, айникса
Ахтамга биров «шукур кил» демаган, дегaндами... бу
дунёнинг имтикон дунёси эканидан бехабар йигитлар-
.,
дан кандаи жавоб эшитиши маълум...
Тарзан Жамшиддан вaзифани олган пайтдаёк, Ах-
тамнинг таъбири билан айтганда, «бош огрик» ишга
рупара килинганини факмлаган эди. Фaзлиянинг
мавкум жавобларидан кейин топширикнинг накадар
мушкуллигини туларок англади. Жамшид дастлабки
учрашувда хожасининг улар билан кизикаётганини
билдира туриб, «Бек акам «нимага?» деган саволни
ёктирмайдилар, «хуп булади»ни яхши курадилар»,
деб огох<пантирмаганида «бу болaларни топиш нима
учун шарт экан?» деб сураган буларди. Сабаб айтил-
., ., ..
мадими, демак, сурашнинг кам кожати иук.
Сабабни аник билишнинг Ахтам учун кам кожати
йук. Унга гуноккорни, балки гуноккорларни топиб
боплаб жaзосини бериш мукимрок. Y шундан лаззат
олар экан, Жамшиднинг такики кам муким эмас. Эга-
сиз ковлининг аянчли акволини кузатиб, гаши кела-
ётган Ахтам гуноккор топилгач, шу ерга олиб келиб
жазолашни кунглига тугиб куйди.
«Шу айвоннинг остонасига кумиб куяман, — деб
уйлади y. — Бу хотин кам, болaлари кам унинг улиги
устидан неча минг марта утади. Бир кунмас бир кун
келиб, «сенларни бaлогардон килган аблак оёкларинг
остида ётибди», десам канака акволга тушишаркин?»
..
Бу фикр оз фурсатда умрини яшаб тугатди: «ИукΡ —
,

деб узини узи инкор этди, — яширин улдириб, бил-


дирмай кумиб куйишнинг нима фойдаси бор? Бунака
аблахгпик жaзосиз колмаслигини камма билиб куйиши
277
шарт! Милиса огайниларимиз кам идорaларида паш-
ша куриб утирмай,.., бир ахлат титкилашсин...»
таоло Узининг элчисига «Е «Ё Аллокдовуду, инно
жаъaлнока хaлифатан фил-арзи, факкум байнан -носи
бил -какки», — «Эй довуд, Биз сени Ер юзига хaли-
фа килдик, энди сен одамлар орасида как билан кукм
юрит», деб маркамат килган, аммо Ахтамга кеч ким
биров устидан кукм юритиш кукукини бермаган-
ди. Худди Асадбек каби Ахтам кам бу кукукни узига
узи берган ва буни дунёдаги энг адолатли колат деб
кисоблар эди. Хак билан x укм юритишни билмайди-
.,
ган, катто тасаввур килолмаидиган одамдан нималар-
ни кутиш мумкин?
Тарзан ковлига чикиб, к у ч а томон юрди. Ахтам
уй остонасида тyхтаган Фазлияга караб олиб, шери-
гига сузсиз эргашди. Машинани бир куча наридаги
кайрагоч соясига куйган эдилар. Фaзлияни кутиб,
сукбатлашиб кайтгунларича куёш тик келиб, офтобда
колган машина кизиб кетган эди.
— Бу хотин билан гаплашишнинг фойдаси йук,
демаганмидим? — деди Тарзан эшик ойнагини туши-
раётиб. — курук кириб, курук чикдингми?
—Унчaлик эмас, — деди Ахтам.
— Нимaларни билдинг?
—Сенинг гапинг тугрилигини тушундим: бу хо-
тиннинг эри ростданам пачок киморбоз булган. Бу
атрофда тикилган болаларни ютиб оладиган тузукрок
киморбоз булмаса керак. Бунака килик, катта шакар-
ларда, катта уйинларда булади. Y «пачок» кайси ша-
карга борган булиши мумкин?
—Бунакалар шакарга боришни орзу килиши мум-
кин -y... йук, юраги дов бермайди. Балки... шакарда
тепки еганлардан биронтаси бу томонларга келиб,
лакмаларни шилиб кетган булса-чи?
—«Балки» билан ош пишириб булмайди. Биз тез-
рок топиб, ишни тезрок юмалок-ёстик килишимиз
керак.
278
—Ана, энди узингга келдинг, эркак! — Ахтам шун-
дай деб Тарзанни туртиб куйди. — Бек акамизнинг
топширикларини кок иккига буламиз: сен топасан,
мен ..юмалок-ёстик киламан!
Узининг гапи узига хуш ёкиб, Ахтам рокатланиб
кулди. Тарзан эса узини масхарaланган кис этиб, пе-
.,
шонасини тириштирди -ю, лекин карши гап аитмади.
— Сариккум деган шах.арчани эшитганмисан? —
., .,
деди иулдан
й9лдан к9з узмай.
—Эртaлаб утиб келдик шекилли?
—Х а. Охирги уйин уша жойда булган экан. Шоди
шилта деганини топсак, болaларнинг изига тушармиз.
Шакарчага кираверишдаги биринчи самоворхона-
даёк Шоди шилтанинг уйи каерда эканини айтиб бе-
ришди. Самоворчи «Шоди аканинг уйи каерда?» де-
ган саволни эшитиб, йигитларга бошдан-оёк синовчан
нaзар солди -да:
—Бу атрофда Шодивойлардан учтаси бор, кай бири
керак? — деб суради.
—«Шоди шилта»си, — деди Ахтам купол окангда.
Самоворчи «узинг кам шилталарданмисан?» де-
^ .,
гандаи унга кайта рaзм солди -да:
—Y сизга нима учун керак булиб колди? — деб
Орадн.
— Биз кукумат идорасиданмиз. Шоди ака турт йил
олдин уч етимни бокиб олган эканлар. Шу болaлар-
нинг акволидан хабар олгани келдик, — деди Ахтам.
—Шилта етим бокиб олган эканми?
Самоворчи шундай деб «кимни лакиллатяпсан?»
дегандай бош чайкади. «Агар кукумат одами бул-
сaларинг ижpокумга бормай, самоворхонадан суриш-
тирасанларми?»деб мaломат килиб утирмай, учинчи
кучадан чапга бурилиш кераклигини айтиш билан
чекланди.
Пастки кисми чириб, кийшайиб колган дарвозага
караб Ахтам:
279
— Бунинг кам пачоклардан экан-ку? — деб тун-
,. куйди -да дарвозани такиллатди.
гиллаб
Иигирма ёшлардаги нимжон йигит чикиб, нота-
ниш одамларга караганича жим колди. Бу хонадонга
нотаниш кишилар куп келиб, айримлари зулм уткaзиб,
куркитиб куйганлигини Тарзан йигитнинг жавдираган
кузларига караб сезди.
—Соковмисан?
., — деди Ахтам унга якинлашиб.
—Иу-ук, — деди йигит довдираб.
—Аданг сaломлашишни ургатмаганми? — деди тик
караб.
.,
Иигит бундан саросимага тyшиб, тисарилди:
—Сизга ким керак?
—Шоди ака уйдамилар? — деди Тарзан. Y мyло-
йимлиги билан йигитни саросимадан куткармокчи
эди, Аxтам бунга йул куймади:
—., Огайнилари «Шоди шилта», дейишади, тyгpими?
Иигит Ахтамга куркув билан караб олиб, кейин
Тарзандан нажот кутгандай унга тикилди. Жавобга
.,
тили аиланмади.
— Шоди акадан сурайдиган гапимиз бор, уйда
булсалар
., чакириб чик.
—Иуклар, — деди йигит титрок овозда.
—каердалар?
., — деб суради Тарзан .
—Уйинга кетганми? качон келади? — деб кушимча
килди., Ахтам.
—Иуклар... — деди йигит яна.
— Буни тyшундик, сен бизга каердaликларини
айт, — деди Тарзан.
—Адам... улганлар...
Ахтам билан Тарзан бир-бирига караб олишди.
Бирининг карашида «Бунисига нима дейсан?» деган
пичингли савол, иккинчисиникида «Сен энди бир пас
жим тур», деган маъно бор эди.
—Адангни Худо ракмат килсин, биз эшитмаган
эканмиз, качон утдилар? — деб суради Тарзан.
— Икки йил булиб колди.
280
—Аданг узи улдими ё улдириб кeтишдими? — деди
Ахтам.
^
Иигит бу саволдан кейин узини ичкари олди.
I{ийшик дарвозани ёпиб, узини кимоя кила олмади,
Ахтам yнинг изидан ковлига кадам куйиб, билагидан
тyтди:
—Сен бола, биздан куркма, жонингни сугуриб ол-
маймиз. Аданг каттага тyшган, бу харобангни сотиб
кам кутула олмайсан. Агар саволимизга жавоб бер-
санг, карздан кечишимиз мумкин.
Тарзан уй томон караб, дерaза ортида бир аёлга
кузи тyшди. Ахтамни четга сypиб, йигитнинг билаги-
ни бушатди.
—куркма, аканг шунака тумток казил килади. Турт
йил олдин аданг учта етим болани бокиб олган экан,
улар козир каерда?
—Билмайман...
—Сен эслаб кур.
—Эсимда йук.
—Хозир эсингга тушириб куяман ! — Ахтам Тарзан-
ни нари суриб, йигитни бугиб олди. Шу онда дерaза
томондан «Боламга тегманглар!» деган фарёд эшитил-
ди. Дам утмай аёл югypиб келиб, Ахтамнинг билагига
ёпишди.
— Боламга тегманглар! Мана, мени олиб кетинглар!
Бу ноладан кейин кyтилмаган мекмонлар бир-
бирларига савол нaзари билан караб колишди. Ахтам
йигитни куйиб юбориб, «энди узинг гаплашавер», де-
гандай тисарилди. Шоди шилтанинг у з ажaли билан
улмагани, вафотидан кейин кам бу уйга чакирилмаган
мекмонлар келиб тyргани аён булган эди. Ахтам тиса-
рилгач, аёл углини калкон каби тyсиб олди.
—Куркманг, она, — деди Тарзан. — Сизларга тегмай-
миз. Агар саволимга тугри жавоб берсангиз, бундан
кейин уйингизга биров бостириб келмайди. Эрингиз
турт йил аввaл киморда учта болани ютиб олганмиди?
281
v

—Иук, — деди аёл ютиниб. — дадаси пул ютиб ке-


лардилар... бола ютмаганлар.
- Сиз шошилмай, уйлаб жавоб беринг. Бир угил,
икки киз. Уйингизга бошлаб келганини одамлар
куришган. Самоворхонадагилар кам айтишди.
Тарзан таваккaл килиб ёлгон ишлатган эди, керак-
ли самара берди:
- Самоворхонадаги гийбатчи улгурларга шундaн
бошка гап колмабдими? ! дадасидан бир танишла-
ри илтимос килган экан, икки кафта уйимизда караб
утирдик. Боякишларни кузлари гурда чиригур ша
киморбоз ютган. дадаси уша уйинда озгина юткизган
эканлар, «болaларга караб турсанг, карздан кечаман»,
дебди .
—Ким эди уша танишлари?
- Шакарлик экан...
- Отини айтинг.
—Эсимда йук...
— Агар айтмасанг, ша болaларнинг урнига уfлинг-
ни олиб кетамиз !
Четрокда турган Ахтам шундай деб улар томон
бир кадам босди. Бундан дакшатга тушган аёл углини
кучоклаб олди. Тарзан «бир пас жим тyрсанг-чи!» де-
гандай шеригига ковок уйиб караб куйди.
— Эсингизда бор, бизни aлдаманг. Болаларнинг
икки кафта тургани кам ёлгон. Болaларни олиб ке-
тишмагунча эрингиз билан минг марта уришгансиз,
уша одамни кам яхши танийсиз. Эрингиз билан ичиб
утирганида закарламокчи кам булгансиз...
Аёл эътироз билдирмокчи булди -ю, гап тополмай,
«буларни каердан биласиз?» дегандай оfзини очга-
нича караб тураверди. Тарзан бу сафар кам тахмини-
ни айтган эди. Эри уйга уч нотаниш болани бошлаб
келса, кайси аёл бефарк караб туради-ки, бу индама-
са? Болaларнинг катгасини гапга солиб, фожиадан
хабар топгач, эри билан тaлашиб-тортишгани-чи? Бу
фожиага сабабчи одам уйига келганда калбида уни
282
закарлаш истаги тугилгани-чи? Тугри арокка ёки та-
,

омга закар солмагандир, катто закар топишга уриниб


кам курмагандир, бирок, истаги булгани аник. Тарзан
мантикий хулосaлар асосидаги гапи билан аёлни шу
гангитиб куйган эди.
- «Жамолбек» дегандай булувдилар... — деди аёл
титpок овозда.
—Энди каерда тypишини кам айтинг.
Аёл айтди.
—Энди сизларга ким дук-пуписа килаётганини кам
айтинг, биз ваъдамизда турамиз. Бунакаларнинг тано-
бини тортиб куямиз.
Аёл буни кам айтди. Тарзан «Эрингизни ушалар
улдиришганми?» деб сурамокчи эди, куркувдан тит-
раётган аёл барибир тугри жавоб бермаслигини
факмлаб, бошкачарок тарзда суради:
- Куп юткизган эканми?
Аёл Тарзанга жавдираганича караб турди -да, муж-
мaл жавоб берди:
—Энди... карзни секин-секин тулаяпмиз, озгинаси
колди.
Бегонaларга яна нима деб жавоб кайтарсин y бе-
чора! Кечаси келиб, эрини арконда ., бугиб улдир-
ганларини кандай айтсин? ! «УFлингнинг жони га-
ровда, гинг деб огиз очсанг - улади !» деганларга бу
иккaласининг кучи етармикин? Танобини тортиб
., .,
куииш какидаги гапи чин эканига ишониш мумкин-
ми? йук... «Эрим киморда куп юткизиб куйган экан,
., .,
иснодга чидолмай узини осди», деган гапида тураве-
риши керак. Бу гапга милиса ишониб, какикатни., тит-
киламадими, демак, жим юравергани дуруст. Улган
улиб кетди, тукри гапни айтгани билан тирилиб,
кайтиб келмайди...
куркув исканжасида титpаётган аёлга иккови кам
ачинмади.
—Кириб, ширин чой ичворинглар, титpокни бо-
сади.
283
Тарзан шундай деб бурилди. Ахтам «бизларни
унутманглар» дегандай уларга украйиб тикилди -ю,
.,
сунг шеригига эргашди.
—Бек акамиз каторларига олганларида зур-зур иш-
ларни котириб ташлаймиз, деб уйлабман мен акмок.
Майда-чуйда шилтaларни изидан юришга менинг
токатим йук, — деди y машинага утиргач. — Жамолбек
акахонингникига караб сурамизми ё шилтанинг оила-
сини бaлолардан асраймизми? Жуда кагга ваъда бериб
юбординг-ку?
—Ваъда бердим, демак, бажаришим шарт.
—Акмоксан, бир-бирларини гуштларини еб юра-
вермайдими? Норбой деган хунасани шилта хунаса
шурини куритибди, шилтани бошкаси, бошкасини яна
бошкаси... Сен бу занжирни узиб, тинчитмокчимисан?
—Мен ваъда бердим. Иш учун керак, — деб Тарзан
гапни киска килди. Аёл айтган манзилни топиб бо-
ришгач, Ахтамга юзланди: — Тушиб, чакириб чик, уша
хунасани.
Бу буйрук Ахтамга мaлол келди :
—Чакириб чикмайман, уйида тинчита коламан, —
деди машина эшигини очиб.
— Чакириб чик. «Садир ., киморбознинг жияни
сураяпти», десанг етарли. Узинг дарвоза ёнида тур, —
деди Тарзан катъий окангда.
—Сен катта кетаверма, бола! — Ахтам жах,л билан
эшикни ёпди. Fазабланса-да, шеригининг буйругига
итоат этди. Уй эгасини илтифот билан таклиф эт-
май, сукиб, туртиб олиб чикди. I{ирк ёшлардаги кал
киши машина томон юра туриб, икки марта оркасига
угирилиб каради. Исми ожимурод булган бу одам-
нинг сочи йигитлик давридаёк тукилиб кетгани
учун барча «Калкожи» дейишга урганиб колганини
Шоди шилтанинг хотини айтган эди. Тарзан урнидан
кимирламай, уни газабли нигохи билан каршилади.
—Садир киморбоз деганни эшитганмисан?
Кaлкожи узидан анча ёш йигитнинг сaломлашиш
284
урнига сенсираб гапиришидан гаши келса -да, бир
нима деб эътироз билдиришга жypъат этмади. Ичка-
рида Садир киморбознинг номи тилга олинганидаёк
унинг ичидан киринди утган эди. Гарчи фожиадан
сунг куп йиллар утган, айрим тафсилотлар унутил-
ган булса -да, бу атpофдагилар бечора киморбознинг
такдирини эслаб туришарди. Ахир унча-бунчага
буйин эгмайдиган киморбознинг ким томонидан жа-
золанганини унутиш мумкин эканми? Камонки, бу
йигит ке йук -бе йук гапни Садир киморбоздан бошла-
дими, демак, бу томонларга бекорга келмаган.
—Гарангмисан, гапимни эшитмадингми? — деди
Тарзан овозини бaландлатиб.
— Эшитганман...
—Шоди шилтани кам эшитгансан -a?
- Ка.
—Сендан карзмиди?
- Ка.
- карзини жони билан тулабди-ку, яна нима дей-
сан?
Калкожи нажот излагандай атpофга жавдираб
караб олди.
— Уни... улдириш ниятимиз йук эди. Буйнига аркон
солиб куркитмокчи эдик... бугмасимиздан олдин улиб
колди. Юраги чаток экан...
Чиндан кам Шоди шилтани куркитмокчи эди...
Бир пайтлар лакма киморбозларнинг чунтакларини
куритишда якин шериги булган одамни улдиришга
кули борармиди? Шерикчилик килиб юрган йиллари
икковининг кам ошиги олчи эди. Пулни таксимлашда
икковининг нафси шатaлок отди -ю, дустлик ипла-
ри шарт узила колди. киморбозлар оламининг
зурларидан ., булишмаса кам, ризкларини териб юри-
шиб эди. Уша охирги уйинда Шоди шилта кагга ке-
тиб, унга рупара келди. Иккови тyни билан ташлаш-
ди. Пул уюми дам y томон, дам бу томон сурилаве -

риб, чутaлчининг хамёни тулгандан тулди. Tour-


285
отарга бориб Шоди шилта томондаги пулларнинг
баракаси учиб кетди. I{арзга ботди. Калкожи «карзга
уйнамайман», дегач, машинани тикиб, уни кам ют-
кизди. Гaл уйга келганда Шоди шилта ракибининг
гирром каракатини пайкаб колди. Пайкади -ю, исбот
килиб бера олмади. Шундай булса -да, карзини
тулашдан воз кечди. Уйиннинг эртасига карзни унди-
риш максадида куркитиш учун келишганди... Шоди
шилтанинг улимидан кейин Калкожи уч ойгача ку-
чага чикмай, уйда утирди. Y милициянинг котилликда
айблашидан эмас, узи мансуб булган оламнинг
кукмидан куркарди. Милиция нари борса, камайди.
киморбозлар Шоди шилта нокак улдирилган, деган
хулосага келишса, уни аяб утиришмайди. Орадан вакт
утиб, тинчлана бошлагач, шилтанинг хонадонига яна
борган эди. Жозир нотаниш йигит ковлисига бостириб
кириб, Садир киморбознинг номини тилга олгач, шу
ишидан пушаймон килди. Машинада утириб сурокка
тyтаётган йигит рупарасида саросимага тушиб, узини
окламокчи эди, «Hera талвасага тyшасан? Садир
киморбозни ryм килишга айдар ака келгандилар,
булар ким узи? Мишики болaлар-ку?'» деган фикр
уйгониб, гапни чузмади.
Калкожининг киска тyшунтириши Тарзанни
кизиктирмади. Y томон тyпуриб, гапни киска килди:
—Унинг карзи йук сендан. Хотинидан,. олганла-
рингни икки кун ичида кайтариб бер. Уша томонларга
кадам боссанг, Садир аканг билан ачомлашиб ётасан,
тyшундингми?
Калкожи «тyшундим», дегандай бош иргади.
- Жуна энди, Мурдани айтиб юбор, келаверсин.
—Кимни? — деб ажабланди Калкожи.
—дарвозангнинг ёнида тypган одамнинг оти Мур-
да. Сен уни яхшилаб таниб ол, балки яна учрашарсан.
Калкожи буйрукни бажаргач, улар узоклашгун-
ларига кадар дарвозаси ёнидан жилмади.
286
—Хунасанг иштонини кул килиб куйди, — деб кул-
ди Тарзан уз ишидан мамнун булиб. Шеригининг бу
гапи тагида «Койил килдимми ! Мендан урган !» деган
маъно яширинганини Ахтам англаб, пешонасини ти-
риштирди.
— Y сенданам, менданам куркмади. курккан одами
бошка, — деди беписандлик билан.
—Бек акамдан куркди, демокчимисан, акахоннинг
номларини тилга кам олмадим-ку?
— Бу ерларнинг додахужаси акмок эмас. Садир
киморбозни сен гyм килганингда сендан курккан
буларди. Оркангда ким турганини битта гапингдан
билган. Менга aлам киладигани кам шу.
—Тушунмадим? Нега aлам килади?
— Шер улжа тутиб, бугзини чайнаётганда атрофида
кашкирларми, улаксахурларми изгиб пайт пойлашади.
Сен билан мен козир ушaларга ухшаймиз.
—Шошилма, биз шундай шер булайлик-ки...
— Бир укирсак, дунё титраб кетадими? — деди
Ахтам пичинг килиб. Кейин коргин овозда кушиб
куйди: — Шер буламан, десанг, аввaл шерни йу-
котишинг керак.
—Бунинг кам вакти келади. Факат... унгача бизни
«кашкир» дема, «шербачча» деганинг яхши.
—Отангга карасам, сени «шербачча» дейишга ти-
лим бормайди.
— Адамга осилма. Адамнинг аблакликлари бор, ле-
кин y менинг адам! .,
—дунёнинг нотугрилиги кам шунда. Угилга ота-
ни танлаш имконияти берилганида адангга ит кам
карамаган буларди.
—Яна илтимос киламан: адамга осилаверма!
Тарзан «илтимос киламан», дегани билан овози-
да какрли амр оканги зокир эди. АХтаМНИНГ буНДай
китмирлиги янгилик эмас. Лекин Тарзан «илтимос
килаверади», y эса сурбетлигини куймайди. Шериги-
нинг ишларидан кунгли тулмай гашланаётган Ахтам
287
шу гаплари билан хумордан чикмок максадида фикpи-
ни давом эггирди:
—Менга мaзза: отам йук. Биров «падарингга лаъ-
нат!» деб сукса, жах,лим чикмайди, аксинча, кувониб,
«ракмат!» дейман. Кидираётган учта итваччани то-
пиб, «отангнинг кайвондан фарки йук эди», десанг,
килган хизматингнинг мукофотига башарангга тупу-
ришади. Шилтанинг угли кам улса улиб кетади-ки,
лекин отасининг шаънига дог тyширтирмайди. Бу
калнинг болaлари эктимол, сени бугиб улдиришлари
мумкин. Бу масaлада угиллар бир-биригаухшайди.
Отaларинг-чи? Сенинг отанг уша шилтадан яхши-
рокми? «киморбознинг омади келиб, роса пул ютди»
дейишади, нотугри гап бу. киморбоз ютмайди,
пулни калол мекнати билан ишлаб топади. Адангга
ухшаганлар-чи?
—Агар булди килмасанг...
—Нима, Бек акангга чакиб берасанми?
Ахтам шундай деб хахолаб кулди.
—Сени нега яхши кураман, биласанми? — деди кул-
гидан тухтамай. — Юз марта гап талашсак, туксон сак-
кизтасида фикрларимиз бошка-бошка булиб чикади.
Агар бир одамнинг атpофига тупланганлар унинг
камма гапини маъкуллайверишса, уларни нима деб
аташ керак, биласанми? Акмокпар! К а, акмокпар! Чун-

ки уларнинг уз фикрлари йук. Мана, Бек аканг аввaл


сени чакирди, сени аклли деб уйлаган булса керак.
Бек акангнинг багрига киргyнингча аклли эдинг. Энди
сен кам бошкаларга ухшаб акмокликни буйнингга
олдинг. Жамшид аканг нима деб укитди? Бек акамиз
«нимага?»ни ёмон курадилар, «хуп булади»ни яхши
курадилар. Сен бу коидани гарданингга олганинг учун
шу томонларда юрибсан. Мен кам акмокман, лекин
«хуп булади», дейдиган акмокдардан эмасман. Менинг
акмоклигим — «хуп булади»га токатим йуклигида. Бек
аканг бора-бора сени яхши куриб колади, менинг эса
.,
шуримни куритишга ypинади.
288
— 9'лдирворишидан куркяпсанми?
—Менми'? Сенга минг марта айтганман: улишдан
куркмайман. Аcлида мен тирик одам эмасман, кайси
бир зурнинг арвохиман. Арвокни ким улдира олади?
Бек акангми ё сенми? Менга улим какида гапирма.
Менга улдириш какида гапир.
Тарзанга бу гаплар ёкмаса кам, казилга буриш
учун кулимсираб каради:
- Ж ар куни жон оладиган одамхурга ухшаб
гапирасан -a? Шуларни бояги кaлнинг олдида айтга-
нингда бечоранинг юраги ёрилиб кетарди.
— Аклинг
., куп -y, лекин одамнинг ичини бил-
майсан. Уйин пайтида жонини кам тикворадиган
одамнинг юраги унча-бунчага ёрилмайди. Айникса,
сендака мишикининг битта гапига иштонини кул
.,
килмаиди.
Ахтам шундай пичинг килиб, унинг гарданига
уриб куйди. Бундан Тарзан бир силкиниб, шеригига
газаб билан украйди:
—Гарданимга кул теккизма, демаганмидим? !
Ахтам «кимга бакираётганингни биляпсанми, еган
калтакларинг эсингдан чикдими? кул теккизиш мум-
кин булмаган ипак йигитчамасмисан?» дейишга тили-
ни кайради -ю, лекин «шунча жигига текканим етар»,
деган карорда унга киприк кокмай тикилди -ю, жавоб
.,
каитармади.
«Шамол эккан - буронни йигиштириб олади»,
деганларидек, Тарзаннинг эккани шу ёвуз нигох,ли
Сур эди. Энди окини кимга айтсин, додини ким
.,
эшитади -ю, ким ярасига малкам куяди...

10- Iцайтанат, 5 -к. 289


1

Зокид шифохонадан кайтган Саид кодировни


йукпайман, деб турганида унинг узи бир кулида каква
тула финжонни кутарганича кириб келди. Салом-алик,
кол сурашдан сунг Саид кодиров финжонни Зокидга
узатди :
— Бу сизга, азизим, ковурининг чиройлилигини
каранг, чойдан бунака ковур кутарилмайди. Хиди-чи !
Бир самовор чой дамласангиз хам бунака кузурбахш
.,
кид таралмаиди.
.,
— Узингиз-чи? — деди Зокид унинг дабдабали
мактовларидан кулиб.
- Ок, узимми? Ярамга туз сепдингиз-a? Икки
кафта давомида духтирлар менга нимани кашф килиб
беришди, айтайми? кахва юрагимга зарар экан, бо-
симни оширар экан. Каква ичиб утирган эдим, духтир
кириб колди. «Нима киляпсиз?» — деди. Ранги-руйини
курсангиз эди: кошлар чимирилган, гуё y талабчан
муаллим -y, мен кулоксиз шумтака укувчиман. Мени-
ям шумлигим тутиб, «кахва ичяпман», дедим. «Hera
ичяпсиз, мумкинмас-ку, унутдингизми?» деди. «Га-
пингиз эсимда. «Зарарли» девдингиз, нимаси зарарли
эканини синаб кураётган эдим», дедим. «Синашингиз
шарт эмас, олимлар исбот килиб беришган, каквани
тукиб юборинг, булмаса босимингиз яна ошади»,
деди. «каква ичмасам кам ошяпти-ку, ундан кура
ичиб кузурланганимда ошгани яхшимасми?» дедим.
Хуллас, духтир жаноблари тиббий маърифат дарсини
утиб айтдиларки, Худо яратган неъматларини турли
жойларга сочиб юборган, кайси неъмат каерда етиш-
тирилса, уша ерда истеъмол килинса фойдали экан.
Тушуняпсизми, каквани Бразилияга ё Мексикага бо-
риб ичсак, зарари йук экан. Men «хуп, унда помидор
билан картошкани нима киламиз?» дедим.
290
—Жавоб топдими саволингизга? — деди Зокид ку-
лимсираганича каквадан куплаб.
—Жавоб эмас, кукм топди: «Прокурорларга гап
тушунтириб булмайди!» деди. Кеча кайтар макалим
уларга эсларидан чикмайдиган зур совга бердим. Бит-
та каква, олтита финжон, битта каква дамлайдиган
чойнак, бир кути шоколад олиб духтирларнинг хо-
насига кирдим. Совгадан кувонишганда, «ана, энди
узинглар кам кахвага урганиб, мендай бечорaларни
сикувга олмайсизлар», дедим. Сиз совyтмасдан ичинг.
Men эртaлабки насибамни ичволдим. Кунглимга якин
oдамга каква дамлаб бериб, мактов эшитсам, бакри-
дилим яйраб кетади. каквани ёктирмасангиз кам
мактаб куяверинг.
—Аклни пешлайдиган даражада зур булибди, Бра-
зилия мaликаси кам бундай тотли килиб дамлай олма-
са керак.
—«Дaмлай олмаса керак», деганингиз нимаси ! Бу
аник какикат. Мaлика хоним олиялари каква дамла-
майдилар, кун ёйилиб, поз уйкудан уйгонганларида
канизак тайёрини тутади, момик тушакларидан но-
зик кадларини кутармай тyриб, гунча лабларини
чулпиллатиб, куплаб-куплаб ичадилар.
Саид кодиров худди гузал мaликанинг сарвко-
матини куриб маст булгандек, кузларини хиёл юмга-
кузурланиб гапирди. Кейин чучиб уйгонган одам нича
сингари хаёл дунёсидан аччик каёт оламига кайтди:
—Жиноятчиларимизнинг акволлари нечук?
— Афсуски, каммалари сог-сaломатлар, — казил
окангидаги саволга Зокид айни шу окангда жавоб
.,
каитарди
., .
—Узингизнинг кайфиятингиз кандай?
—Ёмон эмас, чидаса буладиган.
—Демак, сизда усиш бор. Денгизчидан «ажвол
канака?» деб сурашганда: «Кайфиятлар аъло, чукяп -

миз!» деганмиди? Жамонки, чукмаётган эканмиз,


камонки, каквани ичиб аклимизни пешлаб олган экан-
291
миз, энди ишдан гаплашсак кам булади. Ашулачи
йигитни отиб кетишганини эшитгандирсиз?
—Эшитдим... — Зокид «бу какда бекорга гап очма-
ётгандирсиз?» деган маънода унга савол нaзaри билан
кар ади .
— Тахминан... нимaларни эшитдингиз?
—Тахминан эмас, бу иш билан шакардагилар шу-
гулланишаётганини аник эшитдим.
—Шунинг узими? Асадбегингизни сурокка чаки-
ришганини эшитмадингизми?
—Менинг Асадбегимними? — Зохид истекзо билан
жилмайди. — Ашулачига нима aлокаси бор экан?
—Маркум кам, кочиб юрган гyмондаги йигит x ам
куёвининг шогирдлари эмиш. Кaлаванинг бир учи Бе-
гингизга бориб такалмасмикин?
—Сурокка чакиришибди-ку, бир нима дегандир?
—Нима дейиши маълум-ку?
—Чакирмаслик керак эди. .,
—Ха, нодонлик килишибди. Углининг улимидан
ЁсунгАадбекнитушни кйин.Е каддан ташкари
эктиёткор, ё нима килаётганини узи кам билмайдиган
булиб колган.
—Эси огибди, демокчимисиз? — Зокид бош чай-
кади. — Бунака одамлар даpд олдида тиз чукмайди.
—Одамлик туйгуси йук, демокчимисиз?
—Ачиниш туйгуси булса, виждон кийналарди.
Ачиниш туйгуси йук вужудда виждон нима килсин?
Виждон беракм кaлбга якинлаша олмайди. демак,
бундай калб эгасининг рукий касaлликка чaлиниши
эктимолдан
., узок.
—Ук-ку! Хукмингиз беракмларча булди-ку, aзи-
зим !
—Бу менинг кукмим эмас, «какикат» деган одил
какам бор.
— Хуп, фaлсафа бобида тортишувларимизнинг
чеки йук. Хозир мени икки нарса уйлантиряпти: би-

292
ринчиси — Асадбек одамимизни узидан четлатди, сир-
^ була тyриб нега жaзоламади?
дан огок
— Узингиз айтдингиз: эктиёткор булиб колган.
Асадбек хоинни кечирмайди, лекин жaзони кам тез-
лаштирмайди. Агар узининг одами булганида aлла-
качон куритворарди. Одамимизни жaзоласа, бизга
карши уруш очган кисобланади. Жозир кам, кейин кам
биз билан учакишиш кандай ачинарли окибатга олиб
.,
келишини y яхши англаиди.
—Мени ишонтира олдингиз, деб кисоблаймиз. Ода-
мимизнинг хабарига кура, Асадбекнинг энг якин ше-
риги изсиз кетган. «Чувринди» сирли фожиа натижа-
сида улди, «Кесакполвон» дегани эса гойиб булган...
Галати колат эмасми?
—Олдинги маълумотда Асадбекнинг барча ишлар-
ни шу шеригига оширгани айтилган эди. Узи тинчит-
деб уйлайсизми? ган,
—Менинг аник хулосам йук. Гумонлар бир коп
булиб, тулиб-тошиб кетди. Кесакполвоннинг гойиб
булиши сабабини мен урганаман. Сиз шакардаги
дустларга ёрдам беришингиз керак.
—Ашулачи масaласидами?
—Ка.
—Кaлаванинг учини Асадбек томондан кидиришда
маъно йук булса керак.
—Сиз кармокни куёвига ташланг. Элчин жабрла-
нувчини кам, котилни кам яхши билган, лекин тергов-
чи билан гаплашишни истамабди.
— Мен билан гаплашар эканми?
—Сиз Элчиннинг маркум дустини билгансиз, де-
мак, танишлигингиз бор.
— К а, танишмиз, афсуски, дуст эмасмиз. Бундай
колатда дустгина ёрдам бериши мумкин.
—Илтимос, дустлашишга каракат килиб куринг.
Саид кодировнинг буйрук тарзида эмас, ялиниш
окангида гапириши Зокидга мaлол келди. Истекзо би-
293
лап жилмайиб, финжонни унга узатиб миннатдорчи-
лик билдирди -да, кушиб куйди:
— Ажойиб какванинг каки-курмати учун илтимо-
сингизни бажаришга уриниб кураман. Шу баконада
балки яна бир дуст орттирарман.
Саид кодировга Зокиднинг пичингли казили хуш
ёкиб, кулиб юборди:
— Ана курдингизми! Одамлар каквани менсишмай-
ди, ахир унинг кучи билан дунёни узгартириб юбори-
ши мумкин -a! Ажойиб какванинг кучи киркилмасдан
бурун ашулачи билан учрaшувга шошила колинг.
Биламан, раX бариятнинг бошка топшириги бор.
Буни уйламанг, зиммангиздан сокит килинган, деб
кисоблайверинг. Бунака майда ишларни бажаради-
ган майда одамларимиз етарли, — Сaид кодиров шун-
дай деб, айёрона куз кисиб куйди. Хонасига кайтмок
ниятида эшикни очди ю, остонага оёк босиб тухтади.
-

Айтилмай колган зарур гапини эслагандай Зокидга


.,
угирилди.
— «Виждон беракм кaлбга якинлаша олмайди»,
деб чиройли гапирдингиз. Men эсам сизни беракм-
ликда айбладим. Биламан, жиноятчиларни ёктир-
майсиз. Уларни камма ёмон курганда бизнинг
ракмдил булишимиз кулгили кол, aлбатта. Бу ёгини
суриштирсангиз... бу тоифани курарга кузим йук. Ле-
кин на илож, улар билaн юзма-юз булишга мажбур-
миз. Хакикатни юзага чикариш учун баъзан муроса
килармиз, баъзан кунглини овлаш учун мактармиз
кам... Афсуски, уларни камма одам киёфасида кради.
Менга улaр бошкачa куринишда куринадилар. Улар
серкатнов йул буйида яккам-дуккам усиб ётгaн ти-
канакларга ухшайди. Улар кеч качон дaлани ёп-
пасига эгаллай олмайди. Факат ак л кузи юмук бир-
f

икки одамга зиён етказадилар. Сунг сувсизликдан


ковжирайдилар. Улар ёкиб юборилади, аммо aлан-
гaлари фойда бермайди, аксинча, сaлгина aлан-
294
га олади-ю, нафсиз чади. Кулини шамол учиради.
Тамом-вассaлом !
Саид I{одиров «кикматга мойил гапим маъкулми?»
дегандай маънодор каради. Зокид эса ундан нигокини
узиб, дераза оша ташкарига каради. Худди узига узи
.,
гапираётгандаи деди:
— Осонгина «тамом- вассaлом» булганида кош-
ки эди. Бу «тамом-вассaлом»га кадар канча конлар
тукилади, канча диллар вайрон булади. «Тамом-
вассaлом»ни тезлатиш, жонларни саклаб колиш, аф-
суски, кулимиздан келмайди. Фaлсафангизни инкор
этмайман, озгина кушимча киламан: бировлар каёт
гулшанидан умри давомида гул туплайди. Бировлар
эса чирик хазонларни туплай-туплай узидан узи ажаб-
ланади: «Мен нима учун яшадим -у, нима максадда бу
чиркин баргларни тупладим?»
— Яхши фалсафа, лекин сиз айтаётган хазонфуруш-
ларнинг каммаси кам бундай инсофга келавермайди.
Хазон туплаганидан фахрланиб улиб кетадиганлари
кам бор. Бу фикрни мен сизга текинга сотдим, фaлса-
фа дафтарингизнинг бир чекасига кистириб куйинг.
Саид Кодиров шундай деб жилмайди.
Зокид бу фикрни инкор этолмаслигини билдириб,
«енгилдим» дегандай кулларини кутарди. Бошлиги
чикиб кетгач, жойига утириб, жиноят тафсилотла-
ри битилган когозларни кулига олди. Бир-икки сатр
укигач, хаёлга берилиб, когозларни жойига куйди.
«Жиноят оламидаги тахтлар кеч качон буш кол-
майди, — деб уйлади y. — Тахт учун олишув кеч качон
тухтамайди. даъвогарларнинг бири кетади, иккин-
чиси келади. Ёкаси кирланган куйлакни алмаштир-
ган каби... I{отил топилиб камaлгани билан нима
узгаради? Бу жазо маркум урнини тулдирмайди-ку?
Х а, кеч нарса узгармайди. Бирок, одамлар адолaтга
булган ишончларини улдирмасликлари учун кам жи-
ноятчини топиб, албатгга жазолаш керак...»
295
2

Кун окшомга огди. Зокид бошлигининг топши-


ригини бажаришга отланиб, огринибгина урнидан
турди. Бу ишга арaлашувидан наф йуклигини билгани
учун Элчин билан куришишни истамаётган эди. Эл-
чиннинг кучасига бурилиши билан дарвоза якинида
турган ок «Жигули» диккатини тортиб, Асадбекнинг
эктиёткор булиб колганлиги хакидаги гапни эслади.
дарвоза олдида тухтаганида машинадан бир йигит
чакконлик билан тушиб, унга якинлашди.
—Акахон, сизга ким керак? — деб суради y, Зокидга
бошдан-оёк разм солиб.
—Элчин аканг керак, — деди Зокид, унга тик караб.
—Ишингиз борми?
—Х а, бор.
— .,I{анака иш? Менга айтаверинг.
—Узига айтадиган иш. Агар сенда ишим булганида
.,
сенга аитардим.
— Менга айтаверинг, биз бу ерда пашша куриб
.,.,
9тирганимиз иук.
—Шунаками? Хофиз акангни туйга айтгани кел-
дим .
—Хофиз акам туйга боролмайдилар.
—Hera?
— Негaлигини билишингиз шарт эмас. Акахон,
яхши ranra кунинг-у, изингизга кайтаверинг. Хаво
исиб кетяпти, яна y ер-бу ерингизга чанг тегмасин.
Зокид «y ер-бу еримни чангга булайдиган aзамат
сенмисан?» дегандай унга бошдан оёк разм солди-да,
гувокномасини чикариб, узини танитди.
—Шуни бошида айтавермайсизми? — деди йигит
норози окангда тунгиллаб. Кейин «Бирпас кутинг»,
деб, ичкари кираётанида Зокид: «Анвар акамнинг та-
нишлари келибди», десанг мени танийди», деб колди.
Уч-турт дакикадан сунг йигит чикиб, Зокидга инда-
296
май утди -да, машинасига бориб утирди. дарвозахона-
да Зайнаб куриниб, сaломлашди.
—Can мазaлари йукрок, ишингиз зарурмиди? — деб
.,
суради y синик овозда.
— Касалликларини биламан, маслакатлашадиган
гапим унча безовта килмаса керак.
Зокид шундай деб кулупнай ва нон солинган
когоз хaлтани унга узатди. Зайнаб «Овора булиб нима
килардингиз», деган манзират билан тортикни ийма-
нибгина олди-да, ичкарига таклиф килди:
—Кира колинг, факат куп гаплашманг, айникса...
асабни бузадиган гапларни айтманг. Анвар урток-
.,
ларини эслатмасангиз кам маили...
Зайнаб шундай деб, ичкарига йул бошлади. Ким-
сан, Асадбекнинг кизини макзун колда куриш Зокидга
галати туюлди. Кибр йук, га.заб йук, кузларидан зулм
учкунлари чакнамайди... Зокиднинг назарида аксинча
булиши керак эди. Чунки y Зайнабнинг отасидан кура
онасига купрок ухшашини билмас эди.
Элчин аравачасини гилдиратиб келиб, Зокидни ай-
вон остонасида кутиб олди. Сaлом-aликдан сунг уни
айвон уртасидаги стол томон бошлади. Зокид мекмон
келганда аёлларнинг шошилиб колишларига, уйни
тез-тез йигиштиришларига, курпача тушаб, дастур-
хон тузаб, канд-курс, мева-чевaларни бир-бир олиб
чикиб тузашларига урганиб колган. Бу ерда бесаран-
жомлик булмади. Зайнаб ота уйида ургангани учун
.,
дастурхонни мекмон кутишга камиша шаи тутарди.
Эрининг мекмонларини яхши танимаса, сaлом бериб,
чой дамлаб келгач, уларни холи колдирарди. Бу сафар
кам шундай булди.
— кайси шамол учирди, куришмаганимизга кам
куп булди, a? — деди Элчин, мехмоннинг ташрифидан
мамнунлигини билдириб.
— Х а... Анвар вафот этган куннинг эртасига
учрашган эдик, шекилли? Уйингизга .,отланганимда
окибатсизлигимдан хижолат булдим. Иукл айман, деб
297
неча бор ният килдим -у, лекин кар турли баконалар
билан «эртага, эртага» деб оркага суравердим. Охи-
ри «кам зиёрат, кам тижорат» деганларидай... — Зокид
шундай деб, айбдор одам сингари узрли куринишда
жилмайди. — Очигини айтсам... шогирдларингизнинг
ташвишли шамоли учириб келди мени.
— Навбатдаги очилмайдиган ишга киришаяпсиз-
ми? — деди Элчин киноя либосида кулимсираб.
Зокид «ишлар очилмаётган булса, жиноятчилар
камокка уз хокишларича кириб утиряптиларми?» деб
кинояга истекзо билан жавоб кайтармокчи булди-ю,
«бу узи ким-y, мен нега унга кисоб берайин, нега
узимни оклайин», деган фикрга келиб индамай куя
колди. Элчин буни «сукут — ризолик aломати» урнида
кабул килиб, давом этди:
— Анварнинг улими билан катто кизикиб кам
курмадинглар.
.. «Уз жонига суикасд» — чиройли хуло-
ca! «Ёш олим йигит нега узини осди, балки y буйнига
аркон солаётганида исён килмокчи булгандир», деб
сиз кам Уйламаrандирсиз.
— Тушунмадим, канака исён? Жанозадан кейин
учрашганимизда «бандaлик эмас, акмоклик» деган
эдингиз. Энди «исён» деяпсиз?
— Фикрим узгармади. Факат аниклик
., киритдим.
Исёнининг сабабини аникладим. Ушандаги гапла-
рим эсингиздадир? Саволни яна такрорлайман: каёт
урнига улимни афзал билишига уни кимлар мажбур
килди? Сиз y лаънатиларни камай олмайсиз, чунки
сиртмокда уларнинг бармок излари йук. Сизга факат
экспертиза хулосаси керак. «Рукий сикув» деган нар-
сани экспертиза аниклаб беролмайди. Тугри, кодек-
сингизда «улимга мажбур килиш» дегaн банд бор.
Лекин, бу банднинг пачагини чикариб юборадиган
ёлгончи гувоx,лар атрофда тикилиб ётибди, — Элчин
шундай деб хурсинди, нигокини Зокиддан олиб, худ-
ди узига узи гапираётгандай оно зини пасайтириб,
дардли окангда давом этди: — Виждон дунёнинг энг

298
олий маккамаси экан. Тергаш жараени бошланганида
ёлгончи гувокпар, мунофикдарга бу маккамада урин
булмайди. Энг асосийси — виждон маккамасининг
каками порахур булмайди. Юкори идорaлардан була-
диган кунгироклар олдида буйин эгмайди. Жукм эса
одилона булади. Афсуски, виждонни мавхум тyшунча
деб, бу какикатни англамайдиганлар дул каби боши-
миз устига тухтовсиз ёгилиб турибдилар. Бу адолат-
.. .,
сизлик дули мен аитган одил какам — виждонни омон
колдирганмикин? Масaла шунда!
Элчин «сиз шу масaлани ечиб бера оласизми?»
дегандай Зохидга караб, жавоб кутди. Зокид бу фaл-
сафий мушокадалар орасига сикилиб киришни хок-
ламай, сукут саклади. Алкол, Элчиннинг кунгил окри-
fи кузгаб, куз олдига умидсизлик пардасини тортиб,
дунёни кузига тор ва коронги килиб курсатаётган
эди. Дарахтларни яшнатиб тyрган бакор гулларининг
жонини аямажуз сугуриб олса, унга кайта жон атаб
булмайди. Кора совук утиб кетади, куриган боглар
эса мунгайиб колаверади. Уни кайта тиклашга ким
кафсала килади? Тиклашга уринувчилардан кура бе-
парволар куп экан, богнинг акволи нима булади? Хаёт
экинзорига локайдлик, берахмлик уруги кадалиб,
масъулиятсизлик суви билан сугорилса, канака косил
олинади? Умидсизлик денгизида купдан бери сарсон
сузиб, муддао сокилига етолмай кийналаётган одам
бу саволларга кандай жавоб топиши мумкин?
— Худо Ер юзини яхшилик учун яратган экан, ле
., .,
-

кин нодонлар уни омонсиз олишув маидонига аилан-


тириб олдилар. Ер триллион-триллионлаб жасадларни
багрига сигдирди. Хозир яшаётган турт ярим милли-
ард
.,
одам кам бирин-сирин уларнинг сафига утади.
Улганларнинг урнини тугилганлар эгаллайдилар, ке-
йин олиша-олиша гурларни тулдираверадилар. Бир-
бирини севмаган иккита одам Ер юзига сиfмаса, айб
кимда?
299
Элчин енгил хурсинди.., Иложсиз одамнинг касрати
билан бошини эгди. Узининг саволларига узида жа-
воб .,булмаса, узга кимсадан нимани кутсин?
Уша фожиaли куни жанозадaн кайТгач, «бир-икки
кун ойингга карашгин», деб Зайнабни уйига юборди.
Нaзарида ёлгизлик кунглига таскин берадигандай эди.
Бундай булмади — кунгилга ёлгизлик овунчок була on
мади, айрилик исканжаси калбини баттар эзди. Таскин
топмок максадида коньякни кулига олди. копкогини
очди, лекин кадакга куймади, ичгиси келмади. Эси
огиб колган телба одам сингари ярим тунга кадар y
хонадан бу хонага максадсиз кириб-чикаверди. Тун
окканда колсизланиб, оромкурсига чукди. Оёгини
барaлла узатиб утирди. Кузига уйку илинди. Калб
огригини муолажа килиши лозим булган куш уйкуси
вaзифасини удда килолмади — уйку ташвишлари
юзига парда торта олмади. Y киска фурсат орасида
туш курдими ё дустининг ру к и уйига кириб келди-
ми, билолмади. Лекин аник курди: Анвар оппок ли-
босда кириб келди. Кейин маймунбашара бир одам
куринди. Анвар y томонга кулини бигиз килди: «Ме-
нинг котилим шу, устознинг котили кам шу... касос
олмайсанми? Ноила учун касос олмокчи эдинг. Мен-
чи? Арзимайманми?..» Анвар бундан кейин кам бир
неча марта куринди. Жатгго касaлхонада хушсиз ётга -

нида кам куриниб, касосга даъват этди. Хозир бу про-


курорга шуларни айтиши керакми? Бировнинг аччик
такдиридан куймайдиган бу одам унинг дардига ту-
шунармикин?
Шуларни хаёлидан утказган Элчин казин окангни
тарк этиб, энди катъийрок тарзда давом этди:
— Холидий деган одамсифат махлук яна канча
одамни куритганини сиз билмайсиз. даъво кам
килолмайсиз. Мен y бадбахтни бугун улдирсам,
уйлаб кам утирмай, эртагаёк мени отасиз. Мантикан
каралганда, уни улдирганим учун мени мукофотла-
шингиз керак. Чунки уни улдирсам, канча одамлар-
зоо
нинг каётини саклаб колган буламан. Яширмайман,
., .,
y махлукни уша жиннихонанинг уша кожатхонасига
осмокчи кам эдим. Бунака булиб колиш бошимга
тушмаганида килардим шу ишни! Тузaлишдан уми-
дим бор... Узимнинг кучим етмаса, бировни ёллайман.
Хозир Россиядаги киллерлар иш кидириб юришган-
миш. Битта кунгирок килсам, бас... бугун булмаса, эр-
тага Xолидийнинг улигини кожатхонадан топиб, янги
«Иш» очасиз. Сизга яна бир бошогрик орттирганим
учун козирдан узр сураб куяйми?
— Шу одамни оссангиз дунё чиройлирок булиб
коладими? Анварнинг исёндан максади my эдими?
—Анвар акмоклик килди. Исён киладиган одам кеч
булмаса битта махлукнинг тухумини куритиб кетиши
керак.
—Шу гапларни сиз гапиряпсизми?
—Менга нима килибди?
—Ишонмайман...
—Нимага?
—Холидийни осишингизга ишонмайман. Юрагида
мукаббат бор одам бундай кила олмайди. Тугри, касос
олишни жуда-жуда хок,лайди. Фикру уйи my одамни
улдиришда булади, лекин кули бормайди.
— Менинг мукаббатим камокхоналарнинг сассик
баракларида бугилиб улган. Осишимга ишонаверинг.
Осишдан олдин тилини сугуриб, кузларини уйиб оли-
шимни жали айт

мадим...
—Сиз узингизни узингиз aлдаяпсиз.
—Балки шунакадир... — деди Элчин, аввaлги шаш-
тидан can пастрок тушиб. — Эшитгандирсиз, кадимги
Хитойда какоратланган ёки зулм курган одам касос
олишни истаса, уша зулмкорнинг остонасига келиб,
узини узи осаркан ё суйиб, ичак-чавогини агдариб
ташларкан. Шундан сунг зулмкорга нисбатан атроф-
дагиларнинг нафрати ошар экан-y, y бадбахт бегона
юртларга кучиб кетаркан. Сизга балки жaзонинг шу
тури маъкулдир?
зо1
—Виждон хамма нарсадан устyн куйиладиган жа-
миятда бу жaзонинг таъсири булар. Лекин...
- ха, ана энди узингизга келдингиз. Хамма гап
уша «лекин... »да! камокдан кайтсам, Анвар жиннихо-
нада ётган экан. Борсам, «дунё формуласини топдим»,
дейди. Сиз аввaл илмга берилган экансиз. Пифагору
Эйнштейн назарияларини сув килиб ичиб юборгансиз.
Катет, гипотенузaларингизни четга куйиб, айтинг-чи,
дунё формуласида хакикат нимага баробар?
—Мен математикага кизикардим, козирги саволин-
гизга файласуф жавоб бериши керак.
- хар бир одам узича файласуф эмасми? Нахотки,
дунё зиддиятлари билан кизикмагансиз? Саволим-
жавоб берманг, майли, чунки факат сиз эмас,га
хаммамиз дунёда хакикат деган тушунча борлигини
унутиб яшаймиз. Анвар эса унутмаган. Y кашф килган
уша формулани: «хакикат»нинг нимага баробар эка-
нини топиш учун «хиёнат»ни «риё»га кушамиз,
«хасад» билан «очкузлик» кавс ичида кушилади.
«Адоват», «гийбат», «н ифок», «шухратпарастлик»,
«мансабпарастлик» эса илдиз остида кушилади. Бу-
., ..
ларнинг хосиласидан «виждон», «ийм он», «хае»нинг
кушилмасини айирсак — баробар нол! Анвар дунё
фоpмуласидаги «хакикат — нол!» деган хотима-
га карши исён килган эди. дунё формуласини ким,
тугрироги, кимлар бунака хато ечимга олиб келади?
Сизлар буларни уйламайсизлар. Колбуки, бошингиз-
ни котираётган барча жиноятлар шу хато ечимдан
тугилган. Ёш хофизнинг улими сабабини кидириб,
жавобни кайнотамдан олмокчи булибсизлар. Кулгили
эмасми?
— Кулгили эмас... ачинарли... Бундай килмас-
ликлари керак эди, — деди Зохид, баксда енгилган
одамнинг афсусли оханги билан. Сунг максадини
тушунтиришга утди: — Сиздан хам, кайнотангиздан
хам гумонимиз йук. Жахлингиз чикмасин. Уша
икки санъаткор кандаи ., йигитлар
игитлар эди, сиздан шуни
302
билмокчимиз. Буни бизнинг тилимизда «шахсини
аниклаш» дейилади. котил топилганда кунглингиз оз
булса-да, тинчимайдими?
—Тинчимайди! котилни беш-олти йилга камаб, уч
йилдан кейин амнистия билан чикариб юборганингиз
.,
учун сизларга олам-олам ракматлар аитишим керак-
ми?
—Маркум яхши санъаткор эдими? Мен унинг ашу-
ласини эшитмаган эканман.
—«Яхши» дедингизми? Тенгсиз эди ! Унинг авжи
козир кузикориндай чикаётганларнинг кеч бирида
йук эди. Хозиргилар тугилиши билан киндигиниузи
кесиб, микрофонга улашяпти-ю, пилдираганича кат-
та сакнага чикиб, узини «юлдуз» деб эълон киляпти.
Таскараларнинг биронтасида авж йук. Авжини олол-
маган ашулачининг кадри сарик чака!
- демак, маркумнинг келажаги порлок булган.
Истеъдод бобида тенгсиз ёшларнинг узига яра-
ша хасадчилари булади. Атрофида дустга ухшаб
юришади -ю, лекин пайт пойлаб туриб, чaлиб юбори-
шади. Шунчаки чaлишса майли, бунака колат...
— Котилни энди дустлари орасидан кидирмокчи-
мисиз? Биринчи гумонингиз Козимбекда, шундайми?
- Ха.
—Бу сизларнинг узгармас услубингиз. Жиноятчини
биринчи гaлда жабрланувчининг якинлари орасидан
кидирасиз. Козимбекни котил сифатида эмас, жабрла-
нувчи сифатида кидирганингиз маъкул.
— Охирги учрашганимизда «Жамшид улдирил-
ганини аник биласизми, узи?» деб тагли гап айтган
эдингиз. Чиндан хам улдирилмаган экан, ушанда
кунглингиз сезганмиди?
—Тилдан учган шунчаки бир гап эди. Мен фолбин
эмасман. Y гапни бекорга эсламагандирсиз, a? «Шо-
., .,
гирдларингизнинг такдири тугрисида кунглингизга
келган гапларни айтинг», демокчига ухшайсиз? Шо-
гирдимнинг бири улган, гумонга урин йук.
303
—Икинчиси эса тирик... ёки... тирикмикин?
—Билмайман... ярамга туз сепманг...
Зокид Элчиннинг илтимосига парво килмай гапи-
ни давом эттирди:
— Жарколда, жуда кизик: $к бор, кичик калибр-
ли милтикдан отилган, гилза эса йук. Ук пешонага
теккан, мурданинг ёнида тишланган олма... Олмани
маркум тишлаган, чайнаб ютишга улгурмаган. Олма
.,
еиишига караганда, y кеч нимадан хавотирланма-
ган. I{очишга ёки узини кимоя килишга уринмаган.
Яна кам кизиги: баллистик эскпертиза хулосасигa
караганда, y тухтаб, деворга суяниб турган.
Элчин Зокиднинг бу хулосасини маъкулламади
кам, инкор кам этмади. Зайнабнинг гумонларини ай-
тишга чогланди -ю, лекин тилини тийди. Y гарчи
угрилар оламига тобе булмаса-да, милиция ёки про-
куратура билан камкорлик килишни узи учун op деб
биларди. Камокда орттирган бу одатига хилоф иш
килгиси келмади.
Алкол, кушни хонада Зайнаб уларнинг гаплари-
кулок солиб утирарди. Мекмон оддий терговчи га
булганида, уни уйга куймаслиги аник эди. Анварнинг
номини тилга олиб келган бу одамга эшикни очга-
нидан энди афсусланди. Чунки дастлаб келган тер-
говчининг кам, бунисининг кам максади бир, худди
Элчин шогирдини уйига яширгандай атрофга олaза-
рак карашади. Элчин икки кулини кутарса-ю, «кид
олишингизга койилман, дустини отиб улдирган Ко-
зимбекни мен яшириб куйган эдим», деб котилнинг
кулларига кишан солиб берса! Уларга шу керак! «Эл-
чин акамда гумони булмаса, нимага кадеб келавера-
ди?!» Зайнабни шу савол темир тирнок,лари билан
исканжага олиб, газабини оширди. Худди отаси каби
y кам Кесакполвонни ёдга олди. «Сафарлари бунча
чузилиб кетди? Агар шу ерда булганларида булар
остонамизга уйлаб якинлашишарди. Хайдар амаким

304
сафарда булсалар, адам шу ердaлар-ку? Адамни мен-
симай куйишганми? Hera кадларидан ошишяпти?»
Зайнабни «Асадбекнинг асл кизи» деб эркaлаган
Кесакполвоннинг кадри утаётган эди. «Асадбекнинг
кизи йигламаслиги керак!» Акасининг улимидан ке-
йин йиfламай куйган. Куз ёшлари тугаб, урнини касос
чуглари эгaллаган. Бир fалтак ип кандай урaлган
булса, кейинги йиллар мобайнида ёfилган дарду aлам-
лар гуё ип булиб, унинг юрагини чирмаб ташлаган
эди.
Абдусамад хорижга кетар олдида уни овутмокчи,
Жамшид эса: «Бу эркакларнинг иши, мен улсам, ме-
нинг урнимга сен келасан!» деб ишонтирмокчи булди.
Касос оладиган эркаклар кани? Нега индамай юри-
шибди? Нимани кутишяпти? «Акамнинг хунини олиш
кукукини Худо менга берган, эркакларнинг бошка
ишлари бор. Уларга ишонсам, касос ололмай улиб ке-
таман...» Касос олишга ахди кагьий эди, бирок, ишни
нимадан бошлаб, нима билан тугатишни билмасди.
Бунинг учун унга ., бир маслакатгуй, суянадиган бир
коя керак эди. У ша маслакатгуйни, yша кояни кар
куни кутади. Худди бахтини кутаётган бахтсиз одам
каби кутади. Кутаётган одамининг такдиридан беха-
бар. Орзу килгани - касос I{иёматга колганини кам
билмайди.
Касос шарбатидан ичиб кузурланиш катто отаси-
га насиб этмагани кам унга номаълум. Хонгирейнинг
., ., .,
улимидан кейин 9ч шамширини кимга санчишини
билмай рук азобида тулганаётган ота кизига дардини
айтармиди?..
Орзу-умид икки тоифа булади. Хайрли орзу-умид
сабр ва ишонч булогининг мусаффо сувидан ичиб,
хаёлдан какикатлар оламига кучгач, саодат охира-
тини беради. Разиллик балчигидан кувват олувчи
орзу-умид кам бор, афсусларким, бу кам какикатлар
дунёсига кучиб, бандани самум меваси билан такдир-
лайди. I{айси орзу-умидни танлаш кишининг онгига
305
ва бу онгни тугриликка йуллаб турувчи иймон нурига
боглик. Зайнаб бир вактлар пок орзулари офтобида
кузурланиб яшарди. Буни саодат офтоби деб билиб,
осмондаги куёш янглиг абадий нур сочишига ишонар-
ди. Хаётнинг хунук кора булутлари борлигини уйлаб
кам курмаган эди. Энди саодат охиратидан умид
йукми? Рукини эзиб турган огир дард узининг зaлво-
ри билан умид ва сабр чиннисини мажаклаб ташла-
масмикин?
Нажот йулига умид билан караш икки хил булади.
Шайтон кузи билан карашнинг охири вой! Иймон кузи
билан караiгi Аллокнинг ажри билан такдирланади. He
афсуски, емок-ичмок, киймок ва яшамокнинг барча
зийнатларидaн бакраманд булган Зайнаб бу тушунча
бобида гоят гариб эди.
Айвонда утирганлардан бири жиноят тугунларини
ечмок максадида бош котиради.
Уйдаги Зайнаб эса касос конини ичмок истайди...
Зокид гапни чузишдан фойда йуклигини билиб,
мезбонга рахмат айтди -да урнидан кузга.лди. Зайнаб
шошилиб чикиб, уни кузатди. Хайрлашар чогида куз-
кузга тушиб, Зокид кайратланди: Зайнаб энди y тасав-
вур килган аёлга, Асадбекнинг кизига айланган эди.
Зокид бу хонадонга умидсиз келган эди, курук
.,
кайтди.

XI боб

Абдусамад Чулпонойни макзун колатда куриб, кам


ажабланди, кам хавотирланди.
Бахтиёрлик каноти билан ота юртга учиб бо-
риб, Абдулкамиднинг улими туфайли бу канотлари
., .,
киркилган колда аирилик чашмасига каитган ёшлар-
нинг кузларига дард булути тез-тез соя ташлайдиган
306
булиб колган эди. Муштарийнинг кузларида кувонч
чуглари бутунлай сунганига, Гулузор бегимнинг эса
кизи хасратида куйишига улар бефак караб туришол-
мас эди. Муштарий билан Гулузор бегим даврасида
утиришганда хузурланиб кулиш ёки кишига кувонч
берувчи гапларни гапиришдан тийилишга мажбур
эдилар. Бундай мотамсаролик барчанинг рухини эзиб
турарди. Бугyн Чулпоной онаси билан ёлгиз колганида
.. ..,
«хаетни мотам тиконзорига аилантирмоклик ду-
руст эмаслигини» айтиб, танбех эшитди. табиатан
мехрибон булган Гулузорбегимга бу хакикат аён эди,
бирок, бевaликнинг захарли шарбатидан aзоб чекаёт-
ган кизини мотам сахросидан хаётнинг нурли богига
кандай килиб тортиб олишни билолмай кийнaлаётган
эди. Чулпонойнинг гапини инкор килолмагани баро-
баринда фикрининг тугри эканини тан олиши шу боис
хам мушкул эди. Y кизини кийнаётган айрилик дар-
.,
дининг хомиласига таъсир этишидан хам куркарди.
Чулпоной синглисига хамдард була олмаётгандай
туюлиб, газаб оташида унта бир-икки аччик гап ай-
тишдан узини тута олмади, хатто «бирга яшамокдик
.,
хасрати дилингни эзаётган 9лса, хасрат дулидан ку-
тулмок учун аири
айр
и уида яшамоклик истагинг 9лса,
ихтиёрингдир», деб юборишдан тилини тия олмади.
хеч бир она хеч качон фарзандига ёмонликни
рано курмайди. Жатто, онанинг беихтиёр айтиб юбор-
гак каргиши хам утмайди, дейдилар. I{айси она су-
юклисини багридан чикариб юборгиси келади. Жо-
нини боглаб турган икки каноти ота юртга учганда
Гулузор бегимнинг юраги хувиллаб колмаганми
эди?! Бу хувиллаган юрак согинчнинг аччик суви би-
лан тулмаганмиди? Фарзандлари кемтик бахт билан
кайтдилар. Согинч тарк этди-ю, аммо кизининг мунг-
ли кузлари халоватини олди. Чулпоной буни кие эт -

майдими? Онаси билан синглисининг дардлари унга


бетонами?

307
«Хажр аро бу давр нетай мен жонни, жон нетсун
мени, Ким эрур кар лакза мендин жон, мен жондин
.,
мaлул», деиилганидек, мотам кунлари сонсиз касрат
чодирига беркинган синглисини овутиш максадида
кайсидир китобда укигани: «Бугун катта бир дар-
динг булса, Раббингга юзланиб: «Эй Раббим, менинг
огир бир дардим бор», демагил, балки, дардингга
юзланиб: «Эй дард, менинг Буюк Раббим бор!» де-
гил», — насикатини айтиб, бу дард абадий эмас,
уткинчилигини, урнини кувончга бушатиб беришини
таъкидлaган эди. Синглисига айтди, бирок, «Тангри
хaлк этмиш мани гуё мaломат чеккaли», деб юрган
.,
онасига акп ургатишдан истикола килди.
Онасининг бу гапи...
Дардкаш булиш урнига дарддан кочувчи шаф-
катсизми y? Бошка уйга кучиб утишдан осони йук.
Лекин беракмлик тамгаси билан яшаш осонми? Бу
юрт туб аколисининг одатига кура, ота-онадан айри
яшаш маъкул курилса-да, Чулпоной бу урфни кеч
маъкулламаган, бошка уйга чикиб кетиш хаёлига кам
келмаган эди. Айникса, синглисини касрат денгизи
пуртанасига ташлаб кетиш... «Бир кориндан тугилмок
бор-y, бирга яшамок йук», деган гапнинг каётга кучи-
шини кеч качон истамаган.
Онаси...
...закарли укка айланган бу сузлар унинг лаблари-
дан беихтиёр учдими?..
^ Аллок! Аллок! Она калбини бу телба какикатдан
Узинг асра!
«Шафкатсиз она» деган шарманда румолини елка-
сига ташлаб чикиб кетиш...
Чулпонойни онасининг гапи макзун этмади, бал-
ки хаёлини тузитиб юборган шу гапларнинг каётга
.,
кучиши мумкинлигн какидаги нохуш какикат дак-
шатга солган эди.
Абдусамаднинг «сизга нима булди, хоним?» де-
ган ширин саволига аччик жавобни энди кандай айт-
зов
син? Эри бу саволни яна бир такрорлаганида йиглаб
юбормоги аник эди. Бахтига эшик очилиб, онаси
куринди. Гулузор бегим куёвини куриб, бевакт кира-
ётганидан хижолат булди. Унга бир кулимсираб, орти-
га кайтмокни ихтиёр килди -ю, бу иши янада нокулай
булишини англаб, ичкарига кадам босди.
—Окшомингиз хайрли булсин, — деди Абдусамад
енгил таъзим килиб.
—Хайрли акшамлар, — Гулузор бегим шундай деб
.. ...
куёвига кул узатди.
Тошкентдан кайтишганда Чулпоной онасига: «ул
юрт урфида куёв угилга кул узатиб куришмак уят са-
налмиш экан», деб танбек берган эди. Бу танбекни
унутган кезлари уз одатига хилоф килмай, куришмок
учун кул узатарди. Жозир кам шундай булди. кайно-
наси билан кул учида сурашгач, Абдусамад кулидаги
китоб-когозларини куйиб чикиш баконасида хона-
сига йул олди. Гулузор бегим кеч бир суз айтмай,
кизига якинлашиб, уни кучоклади. Суз айтмаса кам,
Чулпоной онасининг узр сурамокчи эканини англади.
—Бийр данагинем ! — деб пичирлади касрат инган
титрок лаблар.
—Биз иккимиз... — деб пичирлади маъсума.
Муштарий тугилмасидан аввал Гулузор бегим
тунгичини турк онaларига хос булган мекр билан
«бир донагинам» деб эркaларди. Бу одатни иккинчи
кизи тугилганидан кейин кам давом эттирди. Униси-
ни кам, бунисини кам шундай деб суярди. Чулпоной
улгайганида онасига «Мен бир доне эмас, биз икидур-
миз, анне», деб танбек берганди. Туйдан кейин, ке-
линлик либосидаги кизларининг пешонасидан упиб,
«бийр данагинем», деганида Чулпоной: «Энди биз
дурт улдук, анне, кaлбинийз дурт парчаси», деб кул-
ган эди.
Гулузор бегим кизини багрига маккам босганича
жим эди.
309
«Бир киши улгани билан каёт тухтамаслигини мен
билмайманми? Аммо кайгу пуртанасидаги кизимни
тортиб олиiщан ожизман», - дейди мекрталаб юрак.
«Буюк Аллок иймон келтирганлар ва сабрлилаp
билан биргадир. Бизга бир шарафли хадисни укиб бе-
риб эдингиз: «Пайгамбаримиз алайкиссалом угиллари
Иброкимнинг улими aрафасида муборак кузларидан
бир неча томци ёш тукилди. Y зот шундай маркамат
килдилар: «Куз йиглар, Калб макзун булар, яъни бу
табиий, башарий бир нарсадир. Иброкимдан айрилга-
нимиз учун биз чиндан кам кайгудамиз. Аммо Рабби-
мизнинг розилигига тескари бир огиз суз айтмаймиз».
Бу шарафли кадисни ардокпи синглимга узингиз яна
бир эслатинг... Хасрат пуртанасидан уни биз тортиб
ололмасмиз, сабр ва шукрдан кувват олган иймон
кучи билан узи кутулиб чикажак, инша Аллок!» — дей-
ди дардкаш юрак.
Узрхох,лик унсиз тарзда якунига етгач, Гулузор
бегим кизининг пешонасидан бир упиб, багридан
бушатди. Шундан сунг онани хам, Кизни кам нокулай
акволга солувчи галати сукут уйfонди. Жудди айти-
ладиган суз йукдек, бир-бирларига жимгина тикилиб
колдилар. Суз бор эди, бирок, Гулузор бегим гапи-
ра бошласа, титрок лаблари йигини тусишдан ожиз
колуви мумкин эди. Чулпоной буни англаб, узи суз
бошлади :
- Ойижон, бу тонг сабак намозин укигач, муто-
лаага эктиёж сездим. - Чулпоной эрининг уйига бор-
ганда кайнонасини «ойижон» деб урганган эди. Бу
., .,
ёкка каитгач, онaсини дам тошкентчасига «ойижон»,
дам туркчасига «анне» дейдиган булди. Бунга айтарли
акамият бермаган Гулузор бегим козир кам эътибор
килмади. — Танламок ихтиёридан воз кечиб, кулима
илинмиш китобни олиб, варакладим. Не ажабки, сиз
биза укуб берган Румайса ибратига кузум тушти.
- Хаёлим паришон, бийр данагинем, Kай бир
ибратни айтурсан?
310
—Сакобия Румайсанинг х,икояси -да, эслиюрсиз,
дедиларки: «Болам огир бемор эрди. Бабаси су-
кокда эркан чоги, бола жон верди. Уни уй турийа
ёткуздум. Акшам намазидин сунгра кужам келгач,
«углимнинг ахволи нечук», дея суради. «Аллока шу-
..
курлар», дедим -у, хушнут куринмак чорасин килдим.
Сукбатлашиб ултурар эканмиз, «кушнимиз куп ажаб-
да», дедим. «Нечук?» дедилар. «Мендин бир омонат
олиб эрди, бу окшом кайтаришни сураб эрдим, ну-
шукурлик ила йигламокка тушти», дедим. Эш: «Бу
иши ножоиздур», дедилар. Шунда дедимки: «Баба-
си, Аллок биза чух гузал бир неъматин омонат бе-
риб эрди, бу акшам кайтариб олмишдир», дедим.
«Инна лиллаки ва инна илайки рожиуън», дедилар
кужам». Анне, пайгамбаримиз алайкиссалом буюк
сабр ва шукур сокибаси улмиш Румайсани жаннатда
курганларини маркамат килганлар-а?
— Оре, рост, — деди Гулузор бегим бошини
эгиб. — Сабр никоясиз бир неъмат улур... Мен бийр
режани ихтиёр эттим: бабанг Париж сафарини якун-
лаб, багримиза кайтганлариндин сунгра Тошканда-
ги аннанг ила бабангга даъват таклифи юборурмиз,
иншааллок, лутфлари ила бизни сарфароз этажаклар.
Уларнинг ташрифи Муштарийни касрат пуртанасидин
хaлос этгусидир. Ойижонинг, — Гулузор бегим бу
лутфга ургу бериб, кулимсиради, — бунда экан-
лар, Аллок беражак набира неъматидан биргaликда
кувонажакмиз. Манзура бегим жужукни йургаклаб,
адажонинг, — Гулузор бегим кулимсираганича Тош-
кент шевасидаги бу сузга кам алокида ургу берди: —
кулоfига азон айтурини Аллокдан сураяпман.
Бу янгилик Чулпонойни эзаётган макзунликни
кайдаб, кузларида кувонч чирокларини ёкди:
—Инша Аллок! Инша Аллок! — деди y онасини
кучоклаб. — Чух гузал улур, чух гузал !
кувониш баробаринда кайнотасининг набира ку-
лоfига азон айтиб куйиши пуч умид экани уни афсус-
311
лантирди. Афсуси кайнотасининг бенамоз эканидаги-
на эмас, балки бу хакикатни онасига айта олмаслигида
хам эди. Гулузор бегим набираси кулогига кудасининг
азон айтмогини ният килган экан, Аллох бу ниятни
кутлуf ва муборак этиб, узи берган набира неъмати
шарофатидан унинг бобосига хам хидоят берса не
ажаб?
Бу он Чулпонойнинг калбида шу умид тугилди.

г
кайнонасидан изн теккач, хонасига кирган Абду-
самад кулидагиларни стол устига ташлаб, узи ором-
курсига чукди. Хозир уни она-боланинг сухбати
кизиктирмас, балки узини «Валерий» деб танитган
мaлла йигитнинг гаплари хаёлини банд этган эди. Ку-
тубхонадаги биринчи учрашувни тасодиф деб уйлаган
эди. Кейингилари... тасодиф эмас. Айникса, бугунги-
си... «Шу ердан утаётиб сизни курдим -y, тухтатдим»,
дейиши ёлгон. карашида макр зохир булган бу йи-
гитнинг максадига Абдусамад кейинрок тушунди.
Туй ва Тошкент сафари сабабли билим олиш-
да доктор Худоёрнинг танбехига лойик даражада
оксаётган Абдусамад дарсдан кейин
., яна кутубхонага
бормокликни ихтиёр этган эди. Иулда Вaлерийга дуч
келиши режасини бузди.
- Жамшахар, узимизнинг тошканчасига бир
чойхурлик килиб отамлашмаймизми? — деди Валерий.
Абдусамад учрашувдан хурсанд эмаслигини яшир-
май, кошларини чимирди. Ундан тезрок кутулиш
максадида: «Тошканча чойхурлик Тошкентда булади,
бу ерда Бавария пивосини ичиб отамлашадилар», —
деб йулида давом этди. Валерий гуё унинг истагини
..
англамагандаи эргашди :
—Бу хам яхши таклиф, — деди кувлик билан, — Ба-
вария пивоси хаммага хам насиб этавермайди.
—Мен таклиф этмадим. Пиво хам ичмайман.
312
—Биламан, сизларнинг «танимаганни сийламас»,
деган гапларинг бор. Лекин нотаниш одамга нисбатан
уйгонган дастлабки нохушлик aлдамчи булиши кам
мумкин.
—Men кутyбхонага шошяпман, дарсларим куп, —
деди Абдусамад, энди узр окангида.
—Менинг дарсларим сизникидан кам куп. Лекин
кутубхонага бораверишдаги турк каквахонасига кириб
чиксак, икковимизга кам фойдали булади, ишонинг.
—Фойда? — деб ажабланди Абдусамад.
—Ха, моддий эмас, икки илм одамининг сукба-
тидан косил буладиган маърифий фойдани нaзарда
тутяпман.
Бу гапдан кейин Абдусамад унинг таклифини
кабул килишга мажбур булди. Немислар одатига хос
равишда соатига караб олди -да, «майли, аммо уттиз
дакика вакт ажратаман», деб унга эргашди.
Ойнаванд каквахонада одам сийрак эди. Вaлерий-
нинг таклифи билан улар дерaза томондан эмас,
йугонлиги бир кулоч келадиган думалок устуннинг
панасидаги столдан жой олишди. Хизматчи якин-
лашиб, «хуш келдингиз, муктарам афандим», деб лутф
килгач, Валерий мезбон мартабасини эгaллаб:
—Битта пиво ва битта каква, — деб буюрди.
— Бизда пиво булмайди, афандим, — деди хизматчи
узрли окангда.
— Кизик... кизик...
бренди кам йукддир?
—Афандим, бизда маст килувчи ичимликларнинг
кеч бири йук.
Абдусамад турк каквахонаси йул устида булгани
учун шу ерга таклиф килди, деб уйлаган эди. Вaле -

рийнинг ичкарига кириб, бир назар ташлашдаёк пана


жойни танлаганидан бу ер унга яхши танишлигини
сезди. каквахонада ичкилик ичилмаслигини билгани
колда буюртма бериши уни янада сергаклантирди.
—Men нима дейишни билмай колдим, сиз буюра
колинг, — деди Валерий.
313
— Пуртахул шарбатидан иккимизга битгадан, —
деди Абдусамад гапни киска килиб.
—Пуртахул... пуртахул... — деди Валерий нимани-
дир эслашга каракат килгандай, — Х а, демак, апельсин.
Гуё апельсин шарбатини ичгандай буламиз. Ажаблан-
япсизми? Шарбат пуртахулники эканига ишонасиз-
ми? дунёда неча юз минг каквахона бор? Уларда неча
миллиард одам пуртахул шарбатини ичиб утирибди?
Миллион-миллион литр шарбат чикариш учун неча
миллиард тонна апельсин керак булади, кисоблаб
курганмисиз?
—Бу мени кизиктирмайди.
— Hera? Ошкозонингизни аямайсизми? Ахир бу
«шарбат» деганингиз кимёвий моддалардан иборат
эканини биласиз-ку?
— Мен шарбатхур эмасман. Букиб ичганимда
ошкозонимга жабр буларди.
—Шарбатхур эмассиз, пивохур кам эмассиз, - деб
кулди Валерий, — демак, фариштасиз!
—Илмий сукбатингиз шуми? — деди Абдусамад эн-
.,
саси котганини яширмай.
—Одамларни aлдаб, конини кимёвий моддаларга
туйдиришнинг илмга дах,ли йук, деб кисоблайсизми?
Х а, майли, унда буни сукбатимизнинг кириш кисми,
деб куя коламиз. Сизни сукбатга чорлашимнинг са-
баби — бу ерда юрагим тарс ёриладиган даража-
да сикилиб кетди. Аслида илмий ишимниузимизда
килаверсам кам буларди. Огир ионлар физикаси-
ни биз немислардан эмас, немислар биздан урганса,
адолатлирок иш килинган буларди. Мен Кембридж
университетига боришни истаган эдим. Y ердаги элек-
тронларни тезлаштириш лабораторияси бизникидан
яхширок, ниманидир урганиш мумкин. Лекин Мос-
квадаги амалпарасТларнинг хисоботида «ёш физик
олимлар малака ошириш учун Германияга юборилди»,
деган катакча бор. Биз уша катакчaларни тулдирувчи
жонсиз тошчалармиз. Бир нарса билан сира-сира му-
314
роса кила олмайман: биз буларни урушда енгган эдик.
Ер юзидан сypиб ташлашимизга оз колувди. кирк беш
йил тарих учун бир зарра. Шу зарра оралигида биз
паст кетиб, yлардан ургапишимиз керакми?
Савол Абдусамадга берилган булса -да, Валерий
шарбат келтириб куйган хизматчига каради. Абдуса-
маднинг шарбат ичгиси йук эди, шу сабабли ёкимсиз
камсукбатининг кунгли учун бир куплаб куйди-да:
—Бу сизнинг дунекарашингиз, мен бошкача фикр-
даман, — деди. Y гарчи кутилмаган сукбат учун ярим
соат вакт ажратган булса-да, Вaлерийнинг гапларидан
безиб, тезрок туриб кетишни истаётган эди.
— Тукри, улар урушдан олдин биздан сaлгина
олдинда эди. Масaлан, аэродинамикада. Тарелка
куринишидаги учувчи жисмни бошкариш кийин-
лигини биздаги баъзи довдирлар калигача тан олиш-
ни исташмаяпти. Гравитация нимaлигини билмай-
диган олимлар кайси осмондан ёгилган, билмайман.
Х а, айтмокчи, урушдан олдин Германияда aэроди-
намика буйича яширин ишлар олиб борилган, уруш
пайтида кам тухтамаган. Тадкикотлар олиб борилган
жойга «янги Берлин» деган ном берилгани маълум,
Гитлернинг акволи танглашганда минглаб асирлар,
олимлар каергадир кучирилган. Аникроги, улар изсиз
йуколган. Одамлар кам йук, тадкикот натижaлари кам
йук. Нега шундай?
—Буни тарихчилардан суранг.
—Улардан сурашнинг фойдаси йук. Чунки тарих
узгаради, тарихчиларнинг фикри кам узгаради. Лекин
биз узгармаймиз...
Бу гапни эшитиб енгил сесканди. Бир неча кафта
илгари Москвада профессор Зиновьев унга айнан
.,
шундаи деган эди:
«Тарих узгаpади, тарихчиларнинг фикри кам
узгаради. Лекин улар узгаришмайди. Сен мен билан
бакслашмагин -y, агар чинакам олим буламан десанг,
сиёсатдан узокрок юр. Юртдошларингнинг давраси-
315
дан коч. S'rкишни бил, бошка кеч нарса билан ишинг
булмасин...»
«Сиёсатдан узок юр, юртдошларинг даврасидан
коч», деб масалакат бериш осон. Сиёсатга узининг кам
.. .,
токати иук, канча узоклашса, угзишунча рокатланади.
Юртдошлар даврасидан узокгпашишга каракат килиши
кам мумкин, лекин мана бу одамнинг шилкимлик би-
лан ёпишиб олишидан кандай кутулсин? Абдусамад
шарт урнидан тyриб кета олмади, бундан фойдаланган
Валерий гапини давом этгирди:
- Сиз бу ерга анча урганиб колдингиз. Хатто ик-
кинчи ватанингизга айланиб кам колгандир?
—Ватан иккита булмайди.
—Олкишлайман, сизни, факат олкишлайман. Ле-
кин кишининг атpофида ватандошларининг куплиги
кам акамиятли. Германияда турт миллионнинг нари-
берисида турклар яшайди, биларсиз?
—Men турк эмасман. Германияда руслар, украин-
лар, белоруслар кам куп.
- Ха куп, лекин улар бизни одам урнида
курмайдилар. Масaлан, уларнинг кеч бири мени куёв
килмади, - Валерий шундай деб мугомбирона кул-
ди. — Доктор Худоёрдай устозим кам йук. Профессор
Стpогановни эшитгандирсиз? Бултуp физика сокасида
Нобель мукофотига куйилган эди. Шу одам урушда
онасига кушиб бу мамлакатга кайдаб ., олиб келинган.
Онаси немисларга чурилик килди. Узи бу мартабага
эришди. Men куришмокчи эдим, кабул килмади. Ме-
нинг нима айбим бор? Урушни мен бошладимми?
Отасини жангда мен улдирдимми? Онасини кулликка
мен кайдадимми?
Абдусамад унга тикилиб, «нега норозиликларини
менга дастурхон килиб ёйяпти?» деган саволга жавоб
излади. Кейин «максадсиз гаплар», деган тухтамга ке-
либ, тyришга чоглангандай кимирлаб куйди:
—Сукбатимизни якунласак кам булар, мен шошяп-
— деди соатига караб олиб. ман,
316
Валерий кам соатига каради:
—Ярим соатга ваъдaлашганмиз, — деди айёрона куз
кисиб. — Men доктор Худоёрнинг ишлари билан та-
нишиб чикдим, устоз масаласида Худо омaдингизни
берибди.
—Доктор Худоёр — биофизик, англашимча, сиз
ядро физикасига якинсиз, устознинг ишлари нимага
керак булиб колди? — деб суради Абдусамад сергакла-
ниб.
— Тугрисини айтайми? —Вaлерийнинг караши
.,
кузларидаги кувлик урнини зулм
кескин Узгарди,..
учкунлари эгaллади, энди y узининг асл киёфасига
кирган эди. — Доктор Худоёрнинг ишлари нейтрон
бомбага алокадор, деб уйлабман.
—Хуш, аникΡладингизми, алокадор эканми?
—Буни кутубхонада утириб аниклаб булар эканми?
—Унда нима учун китоб титдингиз?
— Менга кизикувчанлик касaли ёпишиб колган,
шундан кеч кутула олмaяпман. Якинда сиз Штатдан
келган профессор Яквaлхужа билан учрашибсиз, жуда
омадли одамсиз-да!
—Омадим нимадан иборат экан? — деди Абдуса-
мад, асабийлаша бошлаганининг ишораси сифатида
кошларини чимириб.
Жамсукбатида асабийлик aломатининг пайдо
булиши Валерийни кувонтирди.
—Худди билмагандай гапирасиз: агар Штатда унта
улуг физик булса, биттаси ватандошингиз доктор
Яквaлхужа, иккита булса, биттаси шу одам. Y билан
якин танишлигингизнинг узи бир бахт.
—Мен y одам билан таниш эмасман.
—Камтарлик килманг... Бундай одамлар билан
танишиш менинг орзум. Орзуимни^ амaлга ошириш-
га ёрдам бера олмайсизми? Узбек булмасам кам,
камшакарлик курматим бордир? Мен y зотнинг боши-
ни куп котирмайман. Огир ионларни тезлаштиришга
доир бир-икки масaлани сурайман хaлос. Агар саво-
317
лим карбий ёки давлат сирига алокадор булса, жавоб
бермасaлар кам майли...
Абдусамадга энди унинг максади очикрок аён
булган эди. Бу ердан тезрок кетишни истаб, урнидан
турди :
— Мен y одамни бир марта курганман, салом-
., .,
aлигим иук.
- Лекин кайнотангиз билан aлокаси яхши. кайно-
тангиз Париждан кайтганларидан кейин уларпи бир
финжoн кахвага таклиф этмокчиман, - деди Валерий
унга эргашиб.
— каква ичгани Америкадан кeлиб-кетадими? —
деди Абдусамад купол окангда.
—Бу муктарам зот козир шу ерда. Мюнхендан юз
чакиримча нарида сиз билан мен якинлаша олмайди-
ган бир илмий даргок бор. Кайнотангизнинг биргина
кунгирок<пари кифоя...
—Уайр, илмий сукбатимиз унча ковушмади.
Абдусамад
^ шундай деб куча томон шошилди.
- Уйлаб куринг, менинг илтимосимни ерда кол-
дирганлар кейин афсусланиб юришган.
Абдусамад профессор Зиновьевнинг бекорга огок-
лантирмаганини энди англади. Валерийнинг кейинги
гапи такдид окангида эди. Жамонки, таx дид килишдан
., „ .,
кайтмадими, энди ундан кутулишнинг иложи иук...
Уйга кайтиб, ёлгиз утирган Абдусамад мaлла йи-
гитнинг кар бир гапини кайта-кайта эслаб, тах,лил
килиб, хулоса чикара бошлади. Унинг кимлиги маъ-
лум, максади кам аник...
«Гарбий Германия Совет учун душман эди, эшик-
лар така-так берк эди. Муносабатларни юмшатиш-
дан сабаб уз одамларини купрок ишга солишмиди?
Бизнинг бу ёкка келишимизга кам жиддий тусик
булмовди. Шу максад билан йулимизни очишганми-
ди? Энди жосуслик килишим керакми?»
Абдусамад боши узра янги бaло булутлари туп-
318
ланаётганини сезиб, нима киларини билмай, гангиб
колди. Москвадаги устози: «Энди бир нарсани миянг-
га куйиб on: биология билан физика бир нуктада бир-
лашиши мумкин, аммо илм билан сиёсат бир козонда
кайнай олмайди, тушундингми?» — деб таъкидла-
гaн эди. Тушунишга-ку, тушунади. Сиёсат козонида
кайнатиб, куйдиришни истайдиган кучлар бор булса,
y нима килсин? Куйиб, улишдан бошка чорани
курмаяпти-ку?..
Эртасига кутубхонага боргиси келмади, мaлла йи-
гитга дуч келишдан чучиди. Индинига кам бормади.
Кейинги куни уни доктор Худоёр йуклади. Кайфияти
яхши булса, доктор Худоёр кулимсираб: «кани, био-
физика гулшанинда кандай чечакни кашф этдинг?»
деб кутиб оларди. Бу сафар кунгли гаш булгани учун
шогирдини уйчан киёфада карши олди. Рупарасига
утирган йигитга савол нaзари билан тикилди-да:
— Кимлар ила шарбатхурлик килиб юрурсан, би-
лиюрмисан? — деб суради. Бу саволни эшитиб ган-
гиб колган Абдусамад жавоб беришга улгурмай, яна
.,
суради :
— «Аифклерунгс» деган идорани билюрмисан?
Абдусамад узини нотаниш копконга тушиб
колгандай кис этиб, жавоб бериш урнига устози-
га «мени куткаринг», дегандай нажот назари билан
каради.

XII боб

Асадбек янги канотларининг дастлабки парвози


какидаги киска баённи Жамшиддан эшитиб, уйланиб
колди. Бир вактлар жавлон урган оламидан y анча
узоклашган, баъзи-баъзида козиликка доир муаммо
тугилса, Хайдарнинг зиммасига юклаб куярди. Хозир
319
Жамшиддан эшитганлари энсасини котириб, пешона-
сини тириштирди.
— Жуда-a майдалашиб кетишибди-ку, — деди y
афсусли окангда.
Жaмшид буни йигитларига берилгaн бахо деб
уйлаб, ёнларини олмокчи булди:
—Менам шунака дедим. Тарзанни анча.,уришдим...
—думбулвойларингни айтмаяпман. Иигитларинг
fурликка гур. Уларинг одам булгунича анча ковун
пишиги бор. Жозирги киморбозлар майдалашиб ке-
тишибди, шунга гашим келди. Тикадигани беш-ун
сум пул-y дабдабаси оламни бузади. Керилишидан ит
куркади-ю, лекин зурлиги куринмайди. Калхожининг
килиfини Хайдар аканг билмаган эканми?
—Эшитмагандирлар?
—Бу тахмининг тугри, Хайдар эшитиб колганида
буларинг онaларини курарди. Эктимол Макмуд аканг
билгандир, нима дейсан?
—Балки...
—«Балки» эмас, аник! Эшитган-y, «битта улик
етарли», деб босди-босди килган, тугрими? Яна нима
демокчисан?
—Калкожи келибди, сизга арзи бор шекилли?
—Шунака дегин... — Асадбек Жамшидга синовчан
тикилди: — Арзини эшитайми?
—Эшитсангиз, тaлтайиб, эртага чориги билан турга
чикиб утирадиган булиб колади.
—Шунакамикин? — хожасининг овозидаги киноя
оканги Жамшиднинг бошини эгди. — Балки Тарзан
ошириб юборгандир, узр сурашим керакдир? — Жам-
шид бошини хам килганича тек тураверди. Мутела-
рининг айбдор колатини хуш
., курувчи хожа эса энди
газабли окангга кучди: — Узинг кам гурлик киляпсан,
бола! Хайдар аканг бунакaлар шакарда куриниши би-
лан келган жойига киргизворарди, менинг бошимни
котирмасди.
—Сурга айтаман...
320
—Сен бундай кил: умид билан келибдими, Жайдар
акангнинг козихонасига борсин. козихонада... майли,
Сур билан отамлашсин. Сурга тайинла, улдирмасин.
Лекин шундай килсинки, менинг одамларимдан ши-
коят килиш бошка бирон бир кaлланинг тушига кам
кирмасин.
Жамшид «вазифани англадим», деган маънода
кулини куксига куйди, аммо жойидан жилмади. Асад-
бек унинг яна гапи борлигини факмлаб, «Яна дардинг
борми?» деб суради.
—Жамолбек акани my epra олиб келайми, узингиз
гаплашасизми?
Асадбек аъёнига савол нaзари билан тикилди. Жам-
шид «яна ковун туширдим шекилли», деган кадикда
нигокини олиб кочди. Тарзан киморда юткизилган бо-
лaларнинг изи топилганини айтиб, Жамолбекнинг но-
мини тилга олганда «^озирча унга якинлашмай турла-
ринг, Бек акамнинг олдиларидан утайлик», деган эди.
Жамолбек етти иклимга машкур киморбоз бyлмаса-
да, кагга-кичик даврaларда эсланиб туриларди. Жам-
шид уни курмаган, лекин Кайдар акаси билан Макмуд
акасининг сукбатларида бир неча марта унинг номини
эшитганди. Айникса, Садир киморбоз изсиз йуколган
кезлари Хайдар акасининг «Жамол сичконнинг ини-
ни ижарага олиб, тyхум босиб ётибди», дегани ёдида.
Акaлари яхши билган киморбозга хожасининг муноса-
бати кандай экан, буниси Жамшидга коронги эди. Шу
боис, йигитларни тухтатиб, саволни кам эктиётлик би-
лан берганди.
—«Жамолбек» дегин? Y туккиз кайтган энди «бек»
булиб колибдими? Ваъдасида турмайдиган тутуруксиз
булгани учун камма уни «туккиз кайтган», деб, одам
урнида курмасди. Бир ошнам пайтавасини унинг бо-
шига дурра килиб ураб, «Тановор»га уйнатган эди.
lily хотинчалишни сен «бек ака» дединг-a?
Бу вокеалардан бехабар Жамшид энди нима де-
11 - Шайтанат, 5 -к. 321
сии? Бошини эгиб тураверди. Хамонки, эгилган бош-
ни килич кесмас экан, Асадбек кам унга ракм килди:
- Хайдар акангнинг урни билиняпти, — деб сукут
килди. Жамшид бу гап шунчаки тасодиф билан так-
рорландими ё унинг замирида армон бормиди, анг-
лай олмади. Асадбек эса давом этди:..— Беклик канака
булишини курсатиб куйиш керак. Улдиришмасин -y,
тавбасига таянтиришсин.
Бу гапдан кейин Жамшид хожасига савол назари
билан каради.
— Гапимга тушунмадингми? — деди Асадбек бу
карашнинг маъносини англаб.
—Тушундим -y... факат...
—Ланжлик килма, хотинчaлишлик сенга яраш-
.,
маиди. .,
—«Улдирмасин», дедингиз... Улар шу пайтгача та-
лашган, aлдашган, уриб-тепишган -y, улдиришмаган.
Бу томондан
., кунглингиз тук булсин.
—Узингнинг кунглинг тукми?
- Ж ар колда... шунака гап очганимда Тарзан «одам-
нинг конидан казар киламан», деганди. Men унга ишо-
наман.
—Одамнинг конидан камма казар килади, — деди .,
Асадбек уйчан. — Хайдар аканг кам казар киларди. Уз
кули билан бировни улдирмаган... Лекин баъзи би-
ровлар Азроилни курса куркмасди-ю, Хайдар акангга
рупара келса, жони чикиб кета коларди. Шу пайтгача
бу думбулвойларинг кондан казар килган булса, энди
узини курсатиш учун бир-икки кaллани узиб ташлаш-
дан тоймайди. Агар шуни кисобга олмасак, иккaламиз
кам камокда чириб кетамиз. Сен бундай киласан: Суp
киморга уста, деганмидинг?
- Х а... бозорда бир машина картошканинг пулини
ярим соатда шилиб олганини курувдим.
—Туккиз кайтганнинг даъвоси осмонда булгани
билан уста киморбознинг тупугини ялашдан бошкага
ярамайди. Лекин шу туришида кам бозордаги лакма-
322
лардан дурустрок эканини исобдан чикарма. Бола-
..
пар масaласида сикувга олишдан аввaл, кулидан кел-
са, Сур уни киморда бир эзиб куйсин. Чоги келмаса,
уйинни чузмасин. Сен менга Жамолни эслатмадинг,
мен уни танимайман, тушундингми?
Жамшид бу амрни Тарзанга етказганида Ахтам
зиммасига ёкимли вaзифа юкланганини билиб, мам-
нунлик билан тиржайди. Айникса, Жамолбекнинг
бошига бир пайтлар пайтава урaлганини эшитганида
рокатланиб
., кулди.
Уша куни сураб-суриштириб, Сайрамда кагга
уйинга тадорик борлигини аниклашди.
—Радиони эшитиб туринг: «Сайрамга чоригини
судраб борган Ахтам уйига «Ахтам бой» булиб кайт-
ди», деган хабарни эшитсангиз, юрагингиз ёрилиб
кетмасин, — деди y.
—Karra кетма. Жамолбек аканг картошка бозорида
сенга лакка тушадиган овсарлардан эмас, бунака иш-
ларнинг пири булиб кетган, урисча килиб айтганда,
«киморбозликда куп итларнинг гуштини еб юборган».
— Бунака гапни эшитганман, «куп итларнинг гуш-
тини еб», керилган киморбоз охирида итдай хор
булишини билмайсизми? .,
— Ёнларингга яна уч-турт одам олларинг. Уйин
кагга булса, кунга куп жонлар кам тикилиши мумкин.
—Керак эмас...
—Керак! — Жамшид худди хожаси каби катъий
тарзда унинг гапини узди. — Макмаданалик килма!
Уйин пайтида кам, кейин кам гапни чувaлаштир-
ма. Бек акамнинг номларини тилга кам олма, якин-
лигингни биров била курмасин.
Булажак ишнинг хатарини Тарзан англаб, «чизган
чизигингиздан чикмаймиз», дегандек кулини куксига
куйди. «Бу дунёда бехатар иш йук», деб кисобловчи
Сур эса, шеригининг хавотирини «нозик-никол ипак
йигитнинг навбатдаги куркоклиги», сифатида бако-
лади.
323
2

Сайрамда катта уйин булишидан


., милиция хабар
топгани учун киморхонани Утрор томонга кучиришга
тукри келди. Чaла курилиб ташлаб куйилган беш
каватли иморатнинг ертуласи шокона безатилмаса -да,
киморга мослаб жикозланди. Катта шакарлардан кути-
лаётган киморбозлардан дарак булавермагач, уйинни
кичикрок даврада бошлайверишга карор килиниши
Тарзан билан Ахтамнинг даврага кушилишларини
осонлаштирди. Аввaлига бу икки нотаниш келгинди-
ни якинлаштиришни исташмади. «Жамолбек акамиз-
га куюк сaломимиз бор», дейишгач, ичкарига хабар
килишиб, ижозат текканидан сунг омонат курилган
эшикдан куйишди. даврада кал килувчи сузни айта
олиш кукукига эга Жамолбек бу овлокни излаб топиб
келган икки йигитга шубка билан каради.
— «Садирнинг жиянимиз», дебсанларми? — деб
.,
суради y.
—Кам жияни, кам шогирдимиз, — деб аникпик ки-
ритди Тарзан.
—кизик... бунака кетворган жиянлари борлиги-
ни билмаган эканман? — деди Жамолбек улардан куз
узмай. Бу карашдаги «мени лакиллатмокчимисанлар?»
деган маънони уккан Тарзан пинагини бузмай, казил
окангида жавоб берди:
—Катта бувамизнинг " тургга хотинлари булган
экан. Садир тогамизнинг адaлари еттинчи хотиндан,
бизнинг адaларимиз " туртинчисидан тугилган экан.
Биз супракокдимиз. Садир тогамизга жиянлигимизни
кучалари аспaл булганидан кейин билиб колдик.
Садир коморбоз кучасига кумилиб, усти асфaльт-
ланиб ташлаганини даврадагиларнинг купи билмагани
сабабли бу гапга эътибор беришмади. Жамолбекнинг
эса эти бир жимирласа-да, сир бой бермай, окангини
узгартирмади:
324
—Садир хотин зотига уч эди, бобосининг конидан
утган экан -да?
—Киморбозлик кам утган. Катта бувамиз Тошкан-
да ошик тепсaлар, Бухоронинг минорaлари зириллаб
тyрар экан.
—Кара-я!.. Сенлар кам ошик тепасанларми? Агар
шунака булса, бу ерга келиб, адашибсанлар, ошик те-
падиган жой бошка.
— Адашмадик. Биз картада ташлашамиз. Хок-
ласангиз проферанс, истасангиз покер кам уйнайве-
рамиз.
—«Покер », дегин? Садир покер -мокерингни бил-
масди.
—Тугри, билмасдилар. Акам, — Тарзан шундай деб
Ахтам томонга караб куйди, - Магадандаги курорт-
га борганида америкaлик билан бирга булиб колибди.
Америкаликка ошик тепишни курсатган экан, y акам-
га покерни ургатибди. Халкаро тажриба aлмашинув
шунака булади -да. Хозир Лос-Анжелесдаги кази-
ноларда махсус ошиктепар булимлар очилибди. Уч
кафтадан кейин ша ерда байналхалк уйин булади.
Борай десак, йулкира чакяпти. Бугyн йулкирани шу
ерда ишлаб топмокчимиз.
Бу даъвони эшитган киморбозлар бир-бирларига
маънодор караб олишди.
— Биз билан ташлашиб, йулкира топмокчими-
санлар? — деди улардан бири урнидан туриб. — Белла-
ринг чидайдими, чогларинг келадими?
—Кучаниб, чатанокларинг йирилиб кетмайдими? —
деди иккинчиси закархандалик билан.
—кани, чунтакларингни кавлаб курларинг-чи? -
деди Жамолбек, уларни кувватлаб.
—Чатанокларимиз бакувват, хотиржам булинглар, —
Тарзан шундай деб, Ахтамга каради. Y эса хотиржам
равишда чунтагидан бигта 9н сумлик чикариб, стол
., .,
устига куиди.
325
—Шунинг узими? — деди Жамолбек, кейин пичинг
килди: — Икки кишига куплик килмайдими?
- Бошлаб олишга куплик килади, — деди Ахтам
унга уткир нигокини кадаб. — Бу иккикат пул, уйин
бошланиши билан тугишни бошлайди. Итдан кам куп
болaлайди. Кейин... мен уйнайман, укахоним, пул тах-
лаб утиради. Унинг бармокчалари пул санашга мос-
ланган.
Чакирилмаган йигитларнинг сурбетликлари утир-
ганларнинг газабини кузгатиб, уларни тепа-тепа ку-
чага суриб чикаргилари келди. Лекин Жамолбекнинг
хотиржамлиi,и уларни бу каракатдан тухтатиб турди.
Жамолбек бармокларини кисирлатиб, бир оз уйланди.
Бурама гапларга
., урaлган маъноларни тушунишга
уринди. Иигитларнинг аник максадларини англай ., ол-
маса кам, уларни тепиб чикаришга шошилмади. Уйин-
., .,
га куиишга ., карор килди:
- Утир, - деди Ахтамга рупарасидаги буш жой-
ни курсатиб. — Пулнинг иккикатлигини энди эшити-
шим. Агар шу рост булса, тугиш пайтида улиб кола-
диганлари кам бор. демак, шу иккикат 9н сумингга
ишониб, биз билан покер уйнамокчимисан?
Ахтам жавоб беришга улгурмай, Жамолбекнинг
ёнида утирган одам тунгиллаб, гапга., арaлашди:
—Покер-мокерларингни йукот. Узимизнинг билга-
нимиздан колмайлик. Покер уйнагиси келаётган бул-
са, Америкасига борадими ё ундан наригами, бора-
версин.
- Узокка бориб нима килади? — деди яна бири. —
Ана, Сариогочда казино очишибди, беш-олтита думи
кесилганлар покер сураётганмиш.
—Хaлк кунмаётибди-ку, нима киламиз? - деди Жа-
молбек яна пичинг билан.
—Халк нима деса шу -да! — деди Ахтам кам шундай
окангда. — Устасига фарки йук, кулимга карта тушса
булди, суравераман.
—Бунака мард киморбозни анчадан бери курмаган
326
эдим, — деди Жамолбек. — Мардлик килиб келибди,
биз кам тантилик килайлик. Иккикат пулини бир
кулда юткизиб, шумшайиб кетмасин, кунни катта кил-
., .,
маимиз, эллик тиииндан тикамиз.
—Чакани каердан оламиз, бир сумдан булаверсин, —
деди Ахтамнинг ёнида утирган киморбоз. — Укахон,
бир сум огирлик килмайдими?
киморбозлар бир-бирларига маънодор караб, жил-
майганларича уртага бир сумдан ташладилар. Ахтам
нодон, анковлардан эмас, уларнинг масхара килмокчи
булганларини англаб, мийигида кулиб куйди. Тарзан
даврадан чекиниб, деворга суяниб турди.
—Нега четлашдинг? — деди Жамолбек. — Иккикат
пулларинг туккан болaларини санаб олмайсанми?
Бу гапдан кулган киморбозлардан бири пичингни
давом эттирди:
— «Туfолмай улган иккикат пулга жаноза укимай-
санми?» денг...
Закарли бу казиллардан гашлари келса-да, икков-
лари кам жилмайиб куйиш билан тийилдилар. Ах-
там уч ran кетма-кет юткизди. киморбозлар уни
очикчасига кaлака килаверишгач, y кунарини ишга
солди. Окибатда, у з таъбири билан айтганда, «иккикат
пули туга бошлади». даврадагиларнинг чекралари
жиддийлашиб, масхарани бас килдилар. Куп утмай,
очикчасига fазаблана бошладилар. Борини юткизган
одам Ахтамни гирромда айблаганда Жамолбек уртага
тушиб, «исботинг булмаса, гапирма», деб уни кайириб
ташлади. шундай айблов булишини сезгани учун Ах-
там енгларини шимариб уйнарди. Енгига карта яшир-
маса, узи билан карта олиб келмаган булса, бегона
., .,
жоида шунака куп ютиш мумкин эканми — уггирганлар
шунга кайрон эдилар. Жамолбек унинг каракатларини
синчиклаб кузатиб, гайри оддий бирон нарсани сезма-
гач, макоратига тан берди-ю, бу йигитнинг шунчаки
пул ютиш максадида келмаганини факмлаб, эктиётлик
билан уйинни давом этгирди. Пулларини юткизганлар
327
бир-бир уйиндан чикавердилар. Шунда Жамолбек
йигитнинг битта максадини сезди: «Охирида мен би-
лан бирга-бир ташлашмокчи, бор -йугимни шилиб
олмокчи, демак, мени атай кидириб келган... Нега?»
Ана my «нега?»га жавоб тополмай ичи куй-
ди. даврада уч киши колишганда Ахтам каддидан
ошди: булар-булмас гаплари билан Жамолбекнинг
жигига тегаверди. Айникса, ютилган пулларни узи то-
мон сураётганда «Афандининг гапи тугри, бу дунё-
да камма угри», деб хиргойи килавериши
.. токат жо-
мини тулдириб, тошириб юборди. Енидаги пулнинг
ярмидан купини юткизган Жамолбекни газаб 9TH
уз багрига олди. Бутун жону жаконини тикиб булса
кам бу сурбет боланинг абжагини чикариб ташлаш-
дан узга нарсани уйламади. Макоратда оксаса-да,
тажрибаси куп булган бу киморбоз керакли чегарада
узини тухтатиб колиши лозимлигини унутди. Учин-
чи киморбоз «йулкирага етарли пулим колди», деб
уйиндан чикканда Тарзаннинг бирдан гойиб булиб
колганини Жамолбек сезмади. Ташкарига чиккан Тар-
зан каялламади. Унинг изидан хонага кузлари чак-
чайган икки бакувват йигит кириб келгач, юткизик
aламини тотиб утирганлар киморхона устида зулм
булути тупланаётганини англаб, секин-секин чикиб
кетдилар. Охирги пулини уртага ташлагандан ке-
йингина Жамолбек атрофга каради: киморбозлар йук,
узи билан келган кимоячи йигитлари кам куринмади.
Хонада Тарзан билан икки нотаниш йигит ., кузарини
чакчайтириб унга тикилиб туришибди. «Иигитларим
кани?» деб сурамади, «буларнинг шум нияти борли-
гини cезган эдим, нега арконни узун ташладим?» деб
узини лаънатлади. Булар иш булгaн, энди Худога пола
килишининг фойдаси йуклигини билиб, «шартингни
айт», деб Ахтамгa каради. Ахтам «пачагингни чикариб
ташладим-ку!» дегандек тиржайди.
— Уч кул ташлаймиз, шу пуллaрингга уйимни ти-
каман, — деди Жамолбек aлам билан.
328
—Тугри киласиз, уй топилади, обру топилмайди.
«Бир Мурда келиб, Бекнинг иштонигача ютиб олиб-
ди», деган иснод ёмон.
—«Мурда» дедингми?
—Ка, Магаданда менга шунака от беришган. Can
...
аммо Sг'зимга мойдек екади.
ёк
ади.
«Сени my ерда тобyтга тикиб, исмингни жисминг-
га мос кΡилиб куйишим керак», деган ният хаёлини
ёритди -ю, аммо тилига чикармади. Химоячи йигитла-
., ..
ри шу хонада шаи турганида кам, дилидагини аитиш-
га журъат этарди. Хозир эса... орзу бор, унинг амaлга
ошуви эса мубкам.
Ахтам тантилик килиб, уч мартасида кам карта
сузиб,
., таркатиш кукукини Жамолбекка инъом этди.
Ииллар давомида кад ростлаган дангиллама уй олти
дакикада Ахтам ихтиёрига утди. Жамолбек бошини
эгди-ю жим колди. гaзабдан багри ёнаётганини тез-
тез нафас олиши ошкор этди. Y уятдан эгмади боши-
ни, нафрат ва алам юкини кутара олмади.
— даcтyрхонни йигаверамизми, яна куз ёшидан
ивиб кетмасин, — деди Ахтам закархандалик билан.
Кейинги гап Жамолбекнинг танасига киличдек
урилиб, кок иккига ажpатиб ташлагандай булди.
— $7лзингдан кетма, бола, уйин кали тугагани йук... —
деди Жамолбек кансираб.
—Ким уйин тугади, деяпти? Энди кизияпти-ку?
Нимани тикасиз, акахон? Факат... илтимос, хотинин-
гизни тикманг, «Мурда бир туршак кампирни ютиб
олибди», деган гапдан op киламан. Майли, уйлаб
олинг. карзга уйнамайман. Балки... неварaларингизни
тикарсиз, ёмон таклиф эмас, a?
килич закмидан азоб чекаётган вужуд энди
киймаланди, бу кам етмагандай утга ташланди...
Жамолбекнинг куз олди коронfилашди. Хирa пар -

да ортида факат стол устидаги кизил гулли чойнак


куринди. Уни отиб сурбет йигитнинг бошини ёрмокчи
булди. Аламзада киморбознинг бу каракатини on-
329
диндан билгандай, йигитлардан бири сапчиб, унинг
., .,
кулларини кайирди.
- Х а, нима булди, акахон? Тумруfингни чаён чак-
дими? Невараларингни тиксанг уйнайман, бошкасига
кунмайман. Тикасанми?
кулларини бураётган бакувват йигитнинг чан-
гaлидан чикиш умидини узган Жамолбек гап оканги
узгариб, сенсирашга утилгач,
^ типирчилашни бас ки-
либ, кансираганича «Иук», деди. Кейин жон бераётган
одамнинг тушкун овозида кушиб куйди: «Булди, уйин
тамом...»
.,
—Уйиннинг качон тамом булишини мен айтаман.
Сен шу туришингда неварaларингни кунга тикдинг.
Иккитамиди неваранг? Аслида менга учтаси керак.
Майли, укангнинг битта неварасини кам кушамиз.
S'йин кетди!
—Булди кил! Сен мени билмайдиганга ухшайсан.
Сен узингга узинг гур казияпсан!
- Адашдинг, сен гaлварс! Шу келишимда сенга гур
каздириб куйганман. Неварaларингни ютиб олганим-
дан кейин олиб бораман, охирги масканингга. Садир
тогам «ошнамни юборларинг, аспaлнинг., тагида ёта-
вериб зерикиб кетдим», деганиди. Уйин кетди, учта
одам гувок. Кузингни катта очиб, караб тур, уч кyл
.,
ташлаиман.
Набирaларни ютиб олиш икки дакикага бормади.
—Хайвон экансан, сен бола! — деди Жамолбек тиш-
ларини fижирлатиб.
— Хайвонликни сендан урганган булсам-чи? Сен
учта етимни чириллатиб олиб кетаётганингда одамми-
динг?
Жамолбек бошини кутариб аввaл Ахтамга, сунг
Тарзанга каради, бу йигитларнинг асл максадлари
энди унга аён булган эди.
—Икки йиллик гапни кавлаштириб келдиларинг-
ми?
330
— Икки йилда эсдан чикиб кетади, деб уйлов-
дингми? Бунака кайвонлик икки юз йилда кам уну-

тилмаиди.
—Men каппа-ю калол ютиб олганман, сенларни
ким юборди?
—Канакасига ютиб олганингни билмайман, лекин
отаси улиб, онаси камaлган болларни олиб кетишга
„„
каккинг., иук эди.
—Узинг кимсан-ки, бунакасига ажрим киласан?
—Кимлигимни айтдим-ку? Мен — мурдаман, укахо-
нимнинг оти — Азроил. Шунакасини эшитганмисан?
—Ким юборди, сенларни?
—Меровмисан? Садир тогам юборди, дедим-ку?
Ёнларига бугун борасанми ё уч-турт кун кутайми?
Сен менга
., бунака олайиб карама. Мен инсофли мурда-
ман. Уликлар орасида мендакаси йук. Агар хох,ласанг,
келишамиз: неварaларингнинг урнига уша болaларни
бера кол.
—Каердан оламан уларни? ..
—Бу нима деганинг? Кани улар? Улдириб юбор-
дингми? Гуштларидан мастава кайнатиб ичдингми?
—Тилингни тий! Оркангда ким турганини билиб
турибман. Сен унга ишониб, катта кетаверма. Сен
якинда пайдо булган боласан. Men вактида акахоним-
нинг хизматларини килганман. Агар киликларингни
эшитиб колса, терингни шилиб олади.
— Ким
., экан y, айт-чи?
- Узинг биласан.
—Билмайман, билишни истамайман. Men узимга
хон, узимга бекман. Хуш, болларни неча кунда топиб
берaсан?
- Билмайман, уларни курмаганимга бир ярим йил-
дан ошди.
—Качон курганинг билан ишим йук, улар каердa?
- Билмайман... мен уларни юткизиб куйганман.
- Кимга?
- Билмайман... узокдан келган экан.
331
—Сен буласан -y, ким билан уйнаганингни билмай-
санми?
- Х..а, билмайман...
— Ешлигингда бир одам бошингга пайтавасини
ураб, уйнатган экан, эсингдами?
Hera эсламасин? Юткизиклар, хорликлар, хурлик-
nap унyтилмайди. Кишини гурга кадар кузатиб бора-
ди. Лекин...
«Бу сypбет уша хорликни нега эслатяпти? Буни
кам одам биларди. Билганларнинг купи улиб кам
кетди. Тириклардан бири Асадбек ака, иккинчиси
Хайдар ака эди... Накотки, ynap my мишикига гапириб
беришган? Агар гуноким жиддий булса, Хайдар ака
козихонага чакириб танобимни тортиб куярди. Булар-
ни нега юборди?»
Мушокада килиб, саволларга бамаъни жавоб то-
пишга Жамолбекнинг фурсати йук эди. Пайтава
вокеасини эслаб олиши учун Ахтам унга бир неча на-
фас фурсатни инъом килиб, гапини давом эттирди:
— Мен бошингга пайтава .. ураб yтирмайман. Ка-
фанга тикиб ку я коламан. Иук... сенга бу кам кайф, —
шундай деб Тарзанга каради: — Азроил, нима дединг,
кафанга урашга арзийдими бу хунаса? — Тарзанга ше-
ригининг киликлари маъкул келиб, жилмайиб куйди. —
Ана, Азроил куляпти, демак, Садир тогамнинг олдига
шипшийдам булиб бораркансан. Кани, тур!
I{имирлашга Жамолбекнинг коли колмаган эди.
I{улини бураб турган йигит туртиб тургизди -да,
эшик сари судради. Унга иккинчи йигит ёрдам бер-
ди. Ташкарига чикишгач, Жамолбек бошини кута-
риб, атрофга нажот билан олазарак каради. Тонг
коронгулигида зог куринмади. Уни туртиб, анча eрга-
ча карийб судраб бордилар. Бу томонга келишаётган-
^ ., .,
да чумичи синган экскаватор пойидаги чукур рани
куриб, Ахтам ниятини шу ерда амaлга оширишни
мулжaллаб куйган эди. Жамолбекни шу ура лабига
олиб келдилар.
332
- Кара, думларинг шу ерда, - деди Ахтам.
Жамолбек ботаётган ой ёругида икки одам

корасини курди.
- Болaларни сендан ютиб кетган шоввоз ким эди,
айт!
Ахтам шундай деб удагайлаб, уни каттик турт-
ди. Агар кулини кайириб тypган йигит булмаганида
y пастга учиб тушарди. Бу туртки кафансиз кетиши-
га якин колганидан хабар бергандай туюлиб, нафаси
кайтди. Иккинчи турткида шошиб-шошиб тилга кир-
ди. Керакли маълумотларни билиб олгач, Ахтам йи-
гитга «куйиб юборавер», деган маънода имлади. Кли
бушаб, «кутулдим», деб каддини ростлаши билан Жа-
молбек оркасидан тепки еб, урага учиб тушди.
- Тракторчига айт, тупрокни сураверсин, дунёда
учта хунаса камайди, - деди Ахтам овозини бaландла-
тиб.
Атрофда трактор кам, тракторчи кам йук эди. Буи-
дан бехабар чорасизлар тaлвасага тyшиб, Ахтам билан
Тарзанга кунгил рокатини бахш этишди.

Янги кушканотларининг киликгпарини Жамшиддан


эшитган Асадбек мийигида кулиб куйди.
- Агар айдар аканг тирилиб келса, Сурга шогирд
тyшса буларкан. Уйинини жуда -a мактаб юбординг,
агар киморни ташламаганимда бурнини ерга ишкаб,
адабини бериб куйган булардим-a! Туккиз кайтганни
ютиш urn эканми? Агар туккиз кайтган ша давранинг
зури булса, колганларининг акволи маълум.
Асадбек шундай дея туриб Жамшид узатган
когозга куз югуртирди-да «Томскка боглан, Бaлабyxа-
ни топ», деб буюрди. Икки соатдан сунг Бaлабуха у з
уйида телефон гушагини кутарди. Асадбекнинг илти-
мосини эшитиб, уйланди:
333
— Арсен, лакаби «учувчи», Воронежда яшаши
аникми? — деб кайта суради.
—Аник булса керак? — Асадбек шундай деб савол
нaзари билан Жамшидга каради.
—Бунакасини эшитмаган эканман, — деди Бaлабуха
мужмaл окангда.
— Балки янги олифтaлардандир?
— Янги олифтaлар бола етaлаб юришмайди.SI'ша
ернинг узида пулга aлмаштиришади. Майли, мен су-
риштириб курай-чи...
Мужмaл ваъда берган Бaлабуха ярим тунда кун-
гирок килиб, Воронежда кам, унинг атрофида кам
Арсен деган киморбоз йуклигини билдирди. Бундан
газабланган Асадбек сукиниб куйди -да, ташкарига
чикиб болохонадаги йигитни чакирди:
— Жамшидни топ, туккиз кайтганнинг ё тири-
гини, ё у лигини топиб, эртaлаб Хайдар акангнинг
козихонасига олиб келсин! Сур билан Тарзан кам yша
ерда булсин!
Жамшид Бек акасининг бу топширигини вактида
бажара олмади. Жамолбекни эртaлаб эмас, пешинга
якин топиб келди. Шошкич чорланганларининг саба-
бини билолмай хуноблари ошган Тарзан билан Сур бу
вакт мобайнида козихонада ипсиз боглангандай булиб
утиришди. Жамолбекнинг нима учун чакирилганини
уз тахминича билган Жамшид уни йигитларга рупара
килмай, самоварчининг хонасига киритиб, «жон керак
булса, кимирламай утиринг», деб тайинлагач, хожаси-
никига караб кетди.
Асадбек уни норози нигоки билан каршилади.
—Бек ака, топиб келдим, — деди Жамшид айбдор
одамнинг
., синик овози билан.
—Узинг тугиб, бира тула кагга килиб олиб кел-
дингми? — деди Асадбек закарли окангда. — качон то-
пиб келишинг керак эди?
— Беркиниб ётган экан...
Жамшид узини оклаш учун бошка гап топа олмай,
334
бошини эгди. Асадбек буйругининг вактида бажарил-
маганидан газабда эмас эди. киморбознинг берки-
ниб ётганини факмлаган, тахмини буйича, Жамшид
уни эртага топиб, рупара килиши керак эди. Вазифа
мулжaлидан олдин бажарилганидан кувониш урнига
норози киёфада туришидан максад — тобеларини
.,
катгиккуллик б илан ушлаб туриш эди. Жамшиднинг
синик колда туриши унга маъкул келиб, ортикча
танбек бериб утирмай, машина томон юрди. Хожа-
сининг газабидан осон кутулганидан мамнун булган
Жамшид эса чакконлик билан олдинга утиб, машина
эшигини очди.
Асадбекнинг козихонага кириб келишини кутма-
ган Тарзан билан Сур шошиб колишди. Сaломларига
aлик олинмагач, довдираганларича Жамшидга кам са -

вол, кам нажот нaзари билан карашган эди, y «мен кеч


нарса билмайман», дегандай нигокини олиб кочди.
Бургут полопонини учишга ургатиш максадида
бaланд коядан пастга ташлар экан. Асадбек бу икки
канотига унча мураккаб булмаган вaзифани топшир-
ган эди. Хомлик килган йигитларни энди коядан
ташлаб, иложи булса, тошларга бошларини уриб,
кузларини очиши керак эди. Бир неча дакика мобайни-
да дам унисига, дам бунисига каттик тикилиб турди.
Жамшид козихонада бундай сукунатли дакикаларга
сира гувок булмаган эди. Бу ер сирли карашлар ма-
кони эмас, балки киска фурсатли дук-пуписа изидан
келувчи кaлтаг-y оку фарёдлар маскани эди.
— койилман, йигитнинг гули,.,
— деди Асадбек Ах-
тамга тикилиб. — Боплабсан. Угил бола иш шунака
булиши керак. Энди болaларни олиб келиш керак. Во-
ронежга узинг борасанми?
—Бир огиз гапингиз... — деди Ахтам гап окангидаги
.,
пичингни сезмай.
— Сенга бир огиз гап кифоя килса яхши... — шундай
деб Тарзанга каради: — Сенга xам кифоями?
Тарзан бу саволдан хожасининг максади не эка-
335
нини англамай, мутелик ифодаси сифатида кулини
куксига куйиш билан чекланди. «Бу айёр... жуда айёр,
ичида нима борлигини билиш кийин», деб уйлади
Асадбек, кейин Жамшидга караб имлаб куйди. Икки-
уч дакика утмай Жамшид Жамолбекни бошлаб кир-
ди. куркувдан ранглари окариб, лаблари титраётган
Жамолбек эшик рупарасида турган таниш йигит-
ларни курди-ю, жони чикиб кетаёзди. Y нима учун
чакирилганини. биларди, тугрироги, чорланишини
,

кутаётганди. Урага йикилганида тирнaлган, шилин-


ган жойлари битмаган, куркуви эса баттар ошган эди.
Беркиниб ётган еридан чикиб, Жамшидни курганида
«ё Хайдар акам ё Асадбек акам чакиртирганлар», деб
уйлаган, Кесакполвоннинг газабига учрашишнинг
окибати хайрли эмаслигини билгани учун Бек акаси-
га рупара булишини Худодан сураган эди. козихона
остонасидан катлаётиб, аввaл Ахтамни курди-ю,
унинг какрли нигоки билан кузлари тукнашгач, «энди
бу улдиради», деган уйда оёкларидан жон кочгандай
туюлди. Жамолбекнинг кириб келишини кутмаган
Тарзан эса ажабланиб, хожасига каради. Жамолбек
кам беихтиёр y караган томонга угирилди -ю, на-
жот фариштасини кургандай кузлари чакнаб кетди.
Хаяжон ва умид билан «Бек ака!» деганича кучок очиб
юрмокчи эди, Жамшид елкасидан ушлаб тухтатди.
—Ассaлому aлайкум, Бек ака! — деди кузларини
пирпиратганича.
Асадбек сaломга aлик олмади. «Сенам одамми-
сан?» дегандай унга бир оз тикилди-да, сунг нaзарини
Жамшидга каратди :
—Янги пайдо булган «бек» шуми? довруги эсим-
ни тескари килиб юборди-я! — деди истекзо билан. —
Нима булди, башарасини ит татaлаганми?
Саволга жавоб кайтариши лозим эмаслигини
факмлагани учун Жaмшид Жамолбекнинг елкасини
ушлаганича жим тураверди.
336
— Кучайибсан, Жамолбек! — Асадбек «Жамолбек»ка
кинояли ургу бериб, кaлбида нажотга умид уйгонган
киморбознинг жонини сугуриб олгандай булди. — Бо-
шингга пайтава уралгандан кейин майдакамдам булиб
кетганингни эшитган эдим, качондан бери «бек»сан?
—Унакамас, Бек ака... — деди Жамолбек титрок
овозда. — Беклик факат сизга ярашади. Одамлар узича
айтиб юришибди, мен орзу кам килмаганман, Худо
урсин !
— «Худо урсин»ми? Худонинг сендан бошка
ташвиши йукми? Анави Мурданинг ургани камлик
килдими?
Жамолбек бошини эгди -ю, жавоб бермади.
—Суp, «Жамол Бек» акангни куряпсанми? — Асад-
бек «Жамолбек»ни захарли киноя окангида айтди. —
Бир томонда сен, бир томонда y, яна бир томонда
мен турибман. Жамшид уйинда йук. кани, кaллангни
ишлат-чи, yччaламиздан кайси биримиз лакмарокмиз?
Жавоб бера оласанми?
Ахтамнинг бош эгиш, ерга караб айбига икрор
булиш одати йук эди. Хожасига «гапингизга тушун-
маяпман», дегандай безрайганича караб тyраверди.
— Макмаданалик килишга тилингнинг суяги
йук-ку? — деди Асадбек какрли овозини кутариб. —
Бу аканг сени лакиллатибди, сен эса мени овсар деб
уйлабсан. Шунаками?
—Мен буйругингизни бажардим, — деди Ахтам
ужарлик билан.
—Буйрук бунакасига бажарилмайди. Мен «биров
лакиллатса лакка тушиб кайтиб келавер», деб буюрма-
ган эдим. Бугун акангни олиб, Воронежга жунайсан.
Арсен деган киморбозни топиб, оёгига йикиласан.
Бу гапдан кейин Ахтам чорловдан максад не эка-
нини англаб етиб, лаби гезарди. киморбоз томон сап-
чиб, уни ерга булгалаб ташлагиси келди. Тириклайин
кумиб юбормаганидан афсусланди.
—Алдабдими? — деди Ахтам, муштумини тугиб.
337
—Алдаганми ё йукми, узидан сура, — деди Асад-
бек.
Иш кутилганидан нисбатан осонрок битганидан
кувониб кайтишаётганида Тарзан шеригига «дунёда
шунака довдирлар борлиги кам яхшида, a!» деб куйган
эди. Хозир уша довдир томонидан лакиллатилганини
билиб, шу лакмалиги туфайли хожаси кузурида ис-
нодга колгани учун узини узи лаънатлади. Ахтам
киморбозни улдириб юбормаганидан афсусланган
булса, y «тирик колдирганимиз яхши булган экан,
бу хунаса сирни узи билан олиб кетганида бошимиз
мaломатдан чикмас эди», деб, хожаси олдида узини
оклашга имкон сакланиб колгани учун узига таскин
берди .
Жамолбек кутилмаганда тиз чукди, Жамшид уни
ушлаб колишга улгурмади. Ахтамнинг сапчиб, ташла-
ниб колишидан курккан Жамолбек жонколатда тез-тез
гапира кетди:
— Бек ака, айбимга икрорман, лекин шундай
килишга мажбур эдим, мен буларни танимай туриб,
канакасига тугрисини айтаман? Башарамдаги яра-
чакалар тузалгандан кейин у зим келиб, сизга айт-
мокчи эдим.
—Бу болларнинг кимлигини билмадингми? Пайта-
ванн эсингга солишибди-ку, шунда кам фаросатинг-
ни ишлатмадингми? Бахтинг бор экан, боллар хомлик
килишибди, Садир ошнангга ачомлатиб куйишлари
керак эди.
—Унака деманг, Бек ака, мен сизни акам деганман,
.,
кар куни намозларимда дуойи жонингизни киламан.
—Нима
.,
дединг? Ж али сен намоз укийсанми?
—Укийман, Бек ака...
— Кундузи намоз укиб, кечаси кимор уйнайсанми?
Хажга кам боргандирсан?
—Борганим йук-ку, умид билан юрибман, сизни
«борарканлар» деб эшитувдим, биллaлашиб боришни
Худодан сураяпман.
338
Бу гапни эшитиб, Асадбек стол устидаги пиёлани
олиб унга карата отди-да, «ке, сендака кожини...», деб
сукина кетди. Пиёла елкасига тегиб, суягини зирилла-
тиб юборган булса-да, Жамолбек чуккaлаганича тек
тураверди. Асадбек су кин а туриб, узидан узи норози
булди. Бир пачок киморбоз олдида паст кетгани учун
гашланди. Вужуди кирланиб кетгандай туюлиб, аф-
тини .,буриштирди. Бунака килик Кесакполвонга хос
эди. Узини Кесакполвон урнида куриш дилини тилиб
ташлади. Ахтамни биринчи марта курганида Кесак-
полвонни кумсаган эди. Тукри, ошнасининг айрим
хурмача киликлари ёкмасди. Лекин унинг улишини,
айникса, хорланиб улдирилишини истамаган эди.
Ахтам бетгачопарлиги билан гашини келтиргани-
да «Хайдар узи паст кетса кам, бунакаларнинг олди-
да пастлашишдан мени кимоя киларди», деб амрон
килганди. Хозир бу какикатга яна бир карра амин
булди. Сукут саклаш узига нисбатан булган нафрати-
ни ошкор килиб куйиши мумкин эди. Шу боис:
—Неварaларингни юткизибсан-a? — деди какр би-
лан.
«Саводул-важк фид-дорайн» дейилганидек, икки
дунёда юзи корaлик нима эканини факм этмайдиган
Жамолбек бу саволни эшитиб, Асадбекка якинлашиб,
оёгига бош урмок максадида урнидан турмокчи бул-
ган эди, Жамшид елкасидан босиб, кимирлатмади.
—Неварaларимни мен тикканим йук, уйин гирром
булди, Бек ака, — деди нажотдан умид узмай. Унинг
бу колати оч бурига рупара келса-да, тирик колишдан
умидвор булаётган нодон кузига ухшарди. Нодон
умидворларни куп куравергани учун Асадбек бунака-
ларнинг акволларига ачинмасди, майдaлашиб утир-
май, Кесакполвон ихтиёрига топшириб юбораверарди.
Хозир бир ишора килса ёки юз угириб чикиб кетса,
тиш кайраб турган бу икки йигит уни ур кaлтак-сур
кaлтак килиб ташлаши аник эди. Арконни узун таш-
339
лаб, бу пачок киморбозни рукан бурдaлаб ташлаш
максадида Ахтамга каради :
—Сур, гирром уйнадингми?
- Хаммаси каппаи калол булди, Бек ака, — деди
Тарзан.
—Сендан сурамадим, — деб, Асадбек Ахтамдан жа-
воб кутди .
—Men гирромдан казар киламан. Ишонмасангиз,
кузингизнинг олдида .,бошкатдан уйнайман.
—Эшитяпсанми? Уйнайсанми, «бек»?
Жамолбек «уйнайман» дейишнинг окибати ни^1а
булишини англаб, «йук» деган маънода бош чайкади.
- «гирром» деб даъво килганингдан кейин гапинг-
да тур. Жажикизлик килаверма. Сур, уйна. Юткизсанг,
узингни тикасан, бунинг пайтавасини узинг урайсан.
Сур бу буйрукдан мамнун булиб, Жамолбекка
караб ишшайди -да, чунтагидан карта чикариб, стол
устига.,ташлади:
- Узи чийлаб, узи таркатсин ! Уч $л ташлаймиз,
уйин шунака булган...
Жамолбек «керакмас» дегандай умидвор кузлари
билан Асадбекка термилди -ю, какрли овозда «тур
урнингдан !» — деган буйрук янгpагач, амрни бажарди.
Титpок куллари узига буйсунмаса кам, картани чий-
лади. Уч кулда кам уйинни бой бериб, улимига рози
булган колда шaлвираб колди.
Асадбек уйинни эътиборсиз кузатгандай булса
кам, Ахтамнинг кар бир каракатига диккат килиб
«Бaло бу бола, камокхонанинг мактаби сезилиб туриб-
ди», деб куйди. Кеча Жамшидга «бурнини ерга ишкаб
куйган булардим», деганини эслаб, бу болага адаб бе-
риш осон кечмаслигини англади.
—Уйинг кетибди, неварaларинг кетди... бу кунинг-
дан улганинг яхшимасми?
— улганим яхши, Бек ака...
—Сенинг улигинг кимга керак? Уйинг my бола-
340
ники. Неварaларингни aлмаштиришни айтган экан,
маъкул таклиф. Етим боллар каерда?
—Барнаулда. Фима деган ютиб кетган.
—Фима? Рабиновичларданми?
—Билмадим... Олдин «Ефим» деди, кейин
«Фима»...
—Иккaласи бир... — Асадбек шундай деб бир оз
уйланди -да, Ахтамга каради: — Иш энди пишадиганга
ухшаб., колди Нима килмокчисан?
—Узим бориб келаман. Факат... битта шартим бор.
—Сен менга шарт куйма, бола!
—Шарт булмаса... илтимос... Y ёкка боришдан ол-
дин бунинг
.
,
терисини шилиб олишим
^ керак.
— Улдирмокчимисан?.. И$-9к, дунёни осонгина
ташлаб кетмасин, бу туккиз кайтган. Узок яшасин,
тугилганига пушаймон булиб яшасин, тирик юриш
жонига тегиб кетсин, етимларни бир келгиндига
юткизгани учун кар купи ит aзобида утсин. Кара,
козир улимдан куркиб питирлаяпти. Ж ар нафасида
Худодан узига улим тилаганида кам улимга етишол-
май титpаб-какшаб яшасин. Ичинг ёниб кетаётган
булса, майли, aламингни ол. Тарзан, сен нима дейсан?
—Бир ажойиб ертула бор, киндигигача сувда
булади. Кулидан осиб, туртга оч кaламушни куйво-
рамиз.
Тарзан бу гапни чиндан айтдими ё Жамолбекни
дакшатга conum максадида бурттирдими, Асадбек
тушунмади. Шундай булса -да, «маъкул» ишорасини
килиб, чикиб кетди. Сакрода какраб колган кудукдан
ташнaлигини кондиришни умид килган нодон каби
Жамолбек маркамат илинжида дод деб ялинганича
колаверди. Ахтам хожасининг «майли, aламингни ол»
деган лутфу маркаматидан фойдaланишни галга сол-
гиси келмади. Кучли мушт зарбидан Жамолбекнинг
икки тиши синди, бикинидан тепки еб, кушидан
кетди. Тарзан уртага тyшмаганида тепкилар зар-
341
би унинг такдирини кал килиб куя коларди. Жамол-
бек юткизик пулини вактида туламаганларни жазога
кукм килганида у з бошига кам качондир зулм дули
ёгилажагини уйлаганмиди? Бечорaлар тепкилардан,
тирноклари орасига санчилган игнaлар закмидан фар-
ёд уришганда рокатланмаганмиди? Ошик камиша
олчи туравермаслигини биларди-ку? Эндиги кургyли-
гини не учун адолатсизлик кисоблаб, Худодан норози
булиб инграяпти?!
Жон ширин...
Боши узра ажaл булути тyпланаётганидан талваса-
га тушди...
Кузига уйи куринди, ертулага кумиб куйган бой-
.,
лиги .,куринди...
«Узимни улдирсангиз улдиринг, аммо набирaла-
римга тегманг», деб илтижо килмади -я...
«Ёмонликларимнинг мукофотига етишдим», деб
тавба килмади -я...
«Худойим, ракминг келсин, менга!» — демади.
«Hera мени бу бадбахтларнинг кулига топширдинг,
кар йили куй суйиб, худойи килардим-ку, кисобга ол-
маган эдингми?» — деб даъво килди.
Тарзан кукм турини айтганида бир 03 бурттирган
эди. Жамолбекни ташландик иморатнинг зах ва ко-
ронги ертуласига ташладилар. Жукмда айтилганидай
., .,
киндигига чикадиган сув кам, кaламуш кам иук эди.
Ёлгончи киморбознинг кулларини чириган кувурга
чандиб боглаган Ахтам «кaламушларинг кани?» —
деди закарли окангда. Норози шеригининг жигига
тегмаслик учун Тарзан гапни казилга буриб: «Кала-
мушларга ракмим келди. Буни тишласа, закарланиб,
ажалидан беш кун олдин улиб кетади», — деди.
— дунё бир айланиб, бунинг кулига тушиб колсанг,
сени аяб утирмайди. Бировга ракмдиллик килсанг
килавергин -y, бозор кайтишини кам кисобга олиб
куй, — деди Ахтам мингирлаб.
342
Асадбек ша куниёк яна Балабуха билан боfланди.
Бaлабуха унинг гапини эшитиб, «аниклаб куяман»,
деб гaлга солмади.
.,
— Фимани танийман. Уйинда зурмас-ку, лекин
жуда айёр. курумсокликда бутун дунёга дарс бера-
ди. Болaлар узида булса, осонлик билан топширмай-
ди. Неча йил, о й, кун боккан булса, овкат пулигача
тулашингга тугри келар, шуни кисобини олгин - у йи-
гитларингни юборавер, менам уч-турт йигитимни
Барнаулга жунатаман, кутиб олишади. Эктиёт — шарт,
«Балабуха аксирмай куйди», деган одамга, менга ишо-
.,
нишгандаи ишонаверишсин.
— Меникилар етиб боришгунича узи билан гапла-
шиб куймайсанми?
— Тусатдан бостириб боравериш керак. Олдиндан
.,
гаплашилса, y туллак думини туткизмаиди, нархини
ошираверади.
Манзура «етимларни топишга ёрдам беринг», деб
ялинганида Асадбек «топилса — топилар, топилмаса —
Худодан», деган уйда бу вазифани гур йигитларга
юклаган эди. Кaлаванинг гоят чигaллашиб кетгани,
бир учи узок шакарга бориб такалгани уни сергаклан-
тирди. Йигитларга бош килиб Жамшидни юбормокчи
кам булди. Кейин фикрини узгартириб, «савоб ишлар
килишимизни кукумат кам билиб куйгани яхши», де-
ган уйда уларга Жалимжонни кушди.
Учовлонни кузатгани Жамшиднинг узи чикди.
Халимжон сув ичиш учун четлаганида «бунинг олди-
да хар нарсани вaлдирайвермaларинг», деб шипшитиб
куйди. Ахтам «бу одам ишончсиз булса, нега бизга
бош огрик килиб кушиб куйяпсиз?» демокка огиз
жуфтлади -ю, Тарзаннинг карашидан «гапни чузма»,
деган маънони укиб, индамади.

343
4

Барнаул уларни киши рукини эзувчи ёмгири,


изгиринли шамоли билан каршилади. Уларнинг юрти-
ни aллакачон тарк этган ту р т фаслнинг султони бакор
бу улкага кучиб келиб, астойдил жойлашиб олгандай
эди. Аэропортдан чикаверишда «Тарзан» деб ёзил-
ган бир парча когозни кутариб турган болакай уччо-
вининг диккатини тортди. Жамшид «бир одам кутиб
олиб, «Бaлабуха аксирмай куйди», дейиши мумкин.
Зарурат тугилса, ёрдам берар, лекин купам ишониб
юбормaларинг», деб огоxrпантирган эди. «Бизни ким
каршилар экан, кутиб олувчини кандай таниб оламиз»
деган саволлари бир парча когоздаги «Тарзан» деган
ёзув билан осонгина кал булишини кyтишмаган эди.
— Кара, сени бу ерда кам танишаркан, машкури
олам экансан-ку! — Ахтам шундай пичинг билан ше-
ригининг бикинига аста тyртди-да ундан жавоб кyт-
май, болага якинлашиб суради: — Тарзанни сен кутяп-
санми? Халиям аксиряпсанми ё аксирмай куйдингми?
Бола унга ишонкирамай караб олгач, кулидаги
когозни турт буклаб, куча томон юрди. Ахтам унга эр-
гашди. Тарзан сергакланиб, can оркада борди. Бунака
эктиёт чорaларидан хабардор булган Халимжон паст
овозда: «Бек акамнинг танишлари четрокда кутиша-
ётгандир», деб куйди. Бундан энсаси котган Тарзан
«акл ургатма, узим кам билиб турибман», дегандай
кошларини чимириб, унга караб куйди.
Аэропортдан анча узоклашсaлар -да, бола ёмгирга
..
парво кам килмасдан индамай кетаверди.
— Хой думбулча, чарчамадингми, опичиб олай-
ми? — деди Ахтам уни гапга соли ш максадида.
Бола унга караб хам куймади. Яна бир оз юриш-
гач, уларни икки Кора «Тойота» кувиб утиб, тухтади.
Оркадагисидан буйдор, мaлла йигит тушиб, болага
якин турган Ахтамга якинлашди:
344
-
—Тарзан сенмисан? — деди сурашиш учун кул уза-
тиб. — Бaлабуха аксирмай куйди.
—Тарзаннинг эгасиман, — деди Ахтам унинг кулини
маккамкисиб. Тарзан билан Жалимжон якинлашиб
.,
с урашишгач, йигит иигит максадини айтди
:
Сиз кидириб келган одам козир Барнаулда эмас.
Бир юз туксонинчи километpдаги Комарика деган
шакарчага
., борамиз.
Иигит кимлигини, ким томонидан юборилга-
нини айтмади. Улар кам сурашмади. Учовлари
кайдовчининг уриндиги унг томонда булган «Тойота»-
., .,
нинг орка уриндигидан жой олишди.
— Шу машина яхши-ю, рулнинг унг томонда-
лиги ёмон, бир о й кайдасам кам ургана олмадим, —
деди Ахтам суянчиккка ястаниб. Жалимжон «биз
томонларда бунака машинанинг уруги кам йук-ку,
качон кайдадинг?» деган маънода унга каради. Тар-
зан эса шеригининг максадини англаб, кулимсиради.
Соддарок одам булганида «бунака машинага энди
.,
утиришим, роса юмшок экан, рулни чап томонга олса
кам булади шекилли?» каби саволлар билан мезбон-
нинг бошини котириши баробарида узини пастга ур-
ганини сезмас эди. Ахтам эса бир гапи билан «сенлар
керилавермaларинг, бунакаси бизда кам бор», деган
маънони
., англатиб куйди.
Иигитнинг вазифаси мекмонларни кутиб олиш -y
хавфсизликларини таъминлаш эди. Уларни гапга со-
лиш, зериктирмаслик хизмати зиммасига юкланмага-
., ., .,
ни учун иулдан куз узмаганича жим кетаверди.
Барнаулдан узоклашиб, урмон йулига чикишганда
ёмfир тинди. Чарчаган булутларни шамол булути
кийма-кийма килиб ташлади -ю, куёш куринди. Офтоб
нурлари гердайган дарахтлар баргларига, кейин эса
тупрокка ёгилиб, намлик билан ковушди-да, пага-паfа
булиб яна кукка кутарила бошлади. Ахтам машина
эшиги ойнагини туширди. Нам тупрок хидига туйган
каво барчаларигa хуш ёкди. Аллокнинг муъжизалари
345
бекад, бекиёс. Шундай ажойиб гузaлликни яратиб,
унинг кайси бир кавагига зулмни яшириб куяди.
Фима яширинган зулм кавагини бошка бир зулм ко-
сони оловли учи билан кавлаб, титгани кетяпти. Ко-
сов узи aланга олдирган оловда куйиб адо буладими
ё кавакдаги чугни тита-тита учирадими - Худо би-
лади. Аслида униси кам, буниси кам кулга айланиб,
совурилса, одам аклига фойдали эди. Наиложки, бун-
дай булмайди, шуниси одамзодни паришон киладиган
афсусли кол...
Аллок кар ерга узича гузаллик, кар бир инсон-
га узича рук берган. Чиройли рук эгасигина табиат
чиройини кис кила олади. Бу чиройга банди булгач,
узини унутади. Атрофида разолат борлигини кам уну-
тади. Бир неча дакика шундай булади, кейин яна ра-
зил дунё багрига кайтади...
Тугри яшашни билганлар учун каёт гоят гузал
куринади. Табиат чиройига мафтун булган Халимжон
беихтиёр: «Ажойиб экан !» деб куйди. Актам унинг
кайфиятини англамай, ажабланиб караб куйди -да,
совук окангда изок берди :
— Бу ажойиб жойда уч-турт кундан кейин кун
исиса, шунаканги додахужа чивинлар тaлашни бош-
лайди-ки, чиккан жойингга кириб кетишга кам тап-
тайёр булиб коласан.
Халимжонни гузаллик багридан юлиб олиш учун
шу таърифнинг узи кифоя килди.
Шакарчага якинлашишганда йигит угирилиб:
—Фиманинг курикчиси куп эмас, икки одами бор.
Атрофини кургон билан ураб олмаган. Кириб-чикиш
бемaлол. Бирга кирамизми ё четрокда пойлайликми? —
деб суради .
Тарзан шериги билан куз уриштириб олгач:
Емон ниятда келмадик, ишни
- Узимиз кирамиз. Ёмон
яхшилик билан битиришимиз керак, — деди.
йигит «иш яхшилик билан битиши учун кам
эктиёткорлик керак», деб куйиб, кайдовчига имла-
346
ди. Жайдовчи бу ишорани англаб, ., йул унгга бурил-
ган жойда машинани тухтатди. Иигит Фиманинг уйи-
га кандай боришни тушунтиргач, «ичкари кирганла-
рингдан кейин биз муюлишга бориб турамиз», деб
огох,лантирди.
Фима яшайдиган уй бошкaларникидан фарк кил-
масди. Бир томони товукхона, молхонадан иборат
ковли тошдевор билан эмас, ёгоч панжара билан
урaлганди. Товуклар куплигидан кунгилни айнитади-
ган кид анкиб турарди. Бу жой киморбозлар оламида
дурустгина мавкега эга одамнинг кароргокига эмас, ..
уртакол декконнинг томоркасига ухшаб кетарди. Ии-
гит айтган икки курикчи ковлида куринмади. Панжара
эшикни очиб, ичкарига кирмокчи булишганда молхо-
надан бир буйдор йигит чикди -да кулидаги хаскаш-
ни деворга суяб куйиб, чакирилмаган мекмонларга
якинлашди.
—Ким керак? — деди совук окангда.
—Сaломатмисан огайни? — деди Aхтам унга кул
узатиб.
—Ж ар колда касал эмасман, — йигит унинг сaломи-
ни жавобсиз колдириб яна «ким керак?» деб суради.
—Фима
., керак, — деди Тарзан унгa уткир нигокини
кадаб. Иигит бу совук жавобдан коникмай, «Нима иш-
ларинг бор ?» — деб суради.
.,
—Фимага куёшли Узбекистондан
., кайнок сaломлар
олиб келганмиз. Бизнинг Узбекистонимизда мекмон
бунака кутиб олинмайди, — деди Ахтам y томон бир
кадам куйиб. — Хужайинингга дарров кириб айт,
кайнок
., сaломимизни тез кабул килмаса совуб колади.
Иигит «тухта, жойингдан жилма», дегандай к
.,
лини кутарди: ^
—Бу ер Олтой, Узбекистонингмас.
Шу пайт уй эшиги очилиб, паст буйли, елкаси-
га кулранг камзул ташлаган, каво совук булмаса -да
кулига ок кулкоп кийган одам чикиб келиб, панжа-
рaли эшиги олдида турганларга куш караши билан
347
каради. Устидаги умрини яшаб булган кийимларига
кулидаги ок кулкоп гоят номутаносиб эди.
—Алёшка, мекмонлар билан танишиб олдингми? —
.,
деди мулойим
., овозда.
- Узбекистондан келишибди, — деди йигит хужа-
йини томон угирилиб..,
— Хак, нодон ! Узбекистонликларни чиройли та-
кaллуф билан кyтиб олиш кераклигини билмайсан-
ми? ! Men уларнинг юртига борганимда бошлари-
га кутаришган. Безрайиб туришингни кара, тентак,
йулни., бушат!
Иигит четланди, Тарзан билан Ахтам уй томон
юришди, Жалимжон панжара ёнида колди. Фима улар-
га пешвоз чикмай, турган жойида кутди. Тарзаннинг
.. .,
куришмок учун узатган кули кавода муaллак колди.
Фима унинг сaломига жавобан худди карбийлар каби
кафтини чеккасига олиб бориб лутф килди. «Hera кел-
диларинг?» деб сурамаса кам уларнинг максадларини
билиш максадида савол назари билан бир-бир каради.
— Яхши ният билан ., келдик, — деди Тарзан бу
карашга жавобан. — Уэбекистонликлар сизни яхши-
лик билан эслашади.
- Яхшилик билан эслашади, дегин... — Фиманинг
юзида айёрона жилмайиш зокир булди. — Яхшилик
билан эсланадиган одамникига дабдаба билан келина-
дими? Кора «Тойота»ларни пистирмага куйиб келди-
ларингми?
Фиманинг уйи бaландликка жойлашган, шакар-
чага олиб келадиган йул кафтдек куриниб тypарди.
Овлокдаги шакарчада хориж машинаси кар куни
куринавермайди, бунака «Тойота» кимларда були-
шини факмлаш учун эса акпли булиш шарт кам эмас.
Бегона машиналарга кузи тyшиши билан эктиёт чо-
расини куриб куйганига бир одамининг молхонадан
чикиб келиши, иккинчисининг куринмаётгани да-
лил эди. Тарзан панжара эшик якинида турганидаёк
348
буни факмлаган эди. Шу сабабли Фиманинг айёрона
бокишидан шошиб колмади.
- Биз томонларда ота-боболаримиз ардокли одам-
никига мекмонга боришганда дабдаба билан отда
кириб келишмаган, мезбоннинг курматини килиб,
шакар остонасида отдан тyшиб, бу ёгига пиёда келиш-
ган. Ж ар кадам босишганда мекмонни шарафлашган.
Ардокди мезбон эса мекмонларни остонада тухтатиб,
сурокка тутмаган, курумсокпарнинг курумсоги бул-
ганда кам ичкарига таклиф килиб, кеч булмаса бир
култум сув тутган.
Ноганиш йигитнинг тилидан уз лакабини эшит-
ган Фиманинг авзойи узгариб, унг коши учди. Ахтам
буни сезди, «куп макмаданалик килма», деган маъ-
нода уни секин туртиб куйди. Иккови кам Фиманинг
лакабини билмас эди, мезбоннинг авзойини кайси
гап узгартирганини билолмай гангиб, бир-бирларига
караб олишди. Фима эса юзидаги айёрона
.,
ни кочирмасдан can нарида тypган йигитга
игитга юзланди:
- Узбекистонда курматли мекмонларга атаб куй
суйишади. Алёшка, энг семиз хурозни суй, кунглим
зиёфатни кумсаб тyрувди, Худо ёрлакади, — деб буюр-
ди.
—Кечаги товyкнинг ярми тypувди, ушани пишира
колсам-чи?
- Хе акмок! - деди Фима овозини кутариб. — Сенга
куй суйгин, демадим-ку? Бор, буюрганимни кил.
—Айтдим-куйдим -да, узингиз исроф килма, деб
сукасиз-ку? — деди йигит жойидан жилмай.
- Алёшка тугри айтяпти, - деди Ахтам унинг
мушкулини енгил килиб. — Биз томонларда инсоф-
ли мекмонлар яримта товукка кам каноат килишади.
Битга хурозга туймаган коринлар яримта товукка
кам туймас экан, тирик хурозни суйиш Худога кам
екмаиди.
ёкмайди.
- Алёшка, эшитдингми бу кикматни? Сен булар-
349
дан ак,л урганишинг керак. Молнинг тагини тозaлай-
вериб, молфакм булиб колибсан.
Фима шундай деб уларни ичкари бошлади. Остона
катлашлари билан димогларига киздирилмаган ёгнинг
киди урилиб, кунгилни айнитди. Ваъда килинган
яримта товукка кам, катто суралган бир култум сувга
кам токатлари колмади.
Хона уртасидаги оёклари йуfон думалок стол
атpофига утирдилар . дастурхон солиниши, чой кел-
тирилишини кутиш аклдан эмасди, шу сабабли Тарзан
.,
максадга к у ч а колди.
—Yйинга кеч бир даъвоимиз йук. Жамолбекнинг
акмоклиги айтилмаса, каммаси калол булган. Биз бо-
лaларни тaлаб килаётганимиз йук, илтимос билан кел-
дик. Юткизилган пулни олиб келганмиз.
Чакирилмаган мекмонларнинг максадини билса-
да, бу гапни эшитган Фиманинг унг коши яна учди.
Тарзанга
., мугомбирлик билан тикилди:
— Узбекистондан олиб келган кайнок сaломинг
шуми? Сaломингга тушунмай турибман?
— Болaларни бокишга сарфланган харажат кам
кисобга олинган, — деди Тарзан унинг айёрлигини сез-
..
магандаи.
—карилик.. тузaлмайдиган ёмон касaл, буларкан,
йигитча. Е мен ниманидир унутганман, ё сен нимани-
дир тушунтира олмаяпсан.
—довдир ошнам тушунтира олмаяпти, — Ахтам
асабийрок тарзда шундай деб сукбатга арaлашди. —
Бу нодон карилик нимaлигини билармиди? Халигача
бир марта кам аксирмаган бу овсар йигитча одамни
улдириб юборадиган бошка касaлликлар борлигини
кам билмайди.
Гап замирига яширинган таxдидни англаган Фи-
манинг юзидаги айёрона жилмайиш йуколди. Буни
сезган Ахтамнинг кунгли шодланиб, донишмандларга
хос хотиржамлик билан давом этди:
350
— Шунинг учун Худодан факат сaломатликни
сураш керак, колган хамма нарсани сотиб олиш мум-
кин. Фима амаки, сизни шундай деб атасам майли-
ми? — Ахтам жилмайиб, сураган саволига жавоб кут-
мади: — Фима амаки, эшигингиз остонасидан жануби
гарб сари роппа роса икки ярим миллион еттиз юз
$н бир минг уч юз ун бир кадам., юрилса, Новосибир
деган шакарга етиш мумкин. Уша шакардаги Лен-
ком кучасида яшовчи «конли «туз» деган одам менга
«Барнаул атрофларида Фимадан акллирок одам йук»,
деган эди. Y бунака масaлада кечам адашмаган. Сиз-
нинг олтин бошингизга олтиндан кайкал куймокчи
эди. Жали куйилмадими?
Асабийлаша бошлаган Фима бу саволдан кейин
зийрак тортса-да, ажабланганини яшира олмади:
—«конли «туз»ни каердан танийсан?
—Анатолий Игнатьевич менинг устозим. «Валет»
билан «туз»нинг фаркини Учкудукда ургатган.
Бу олам тобеси дуппи тор келиб колганида ёки
кимдандир устун келмокчи булса, зурлардан бири-
нинг номини дастак килади. Бу усулдан куп фойда-
ланган Фима Ахтамнинг гапига ишонкирамади. Куз-
лари айёрлик билан кисилди. «Бу уйинларинг менинг
чунтагимдан тушиб колган, лакиллатишга бошка
.,
овсарни топ», дегандай тикилди.
Актам aлдамаётган эди. «конли «туз»дан киморга
тегишли купчилик билмайдиган нозик услубларни
ургангани кам рост эди. Y камокда ортгирган устози-
нинг Фима билан алокаси бор-йуклигини билмасди.
«Буларни ошначилик занжири боглаб турмаса кам,
бир-бирларини танишлари аник», деган фикрда гап
бошлаган эди, тахмини тугри чикди. Шу боис Фима-
нинг тикилган кузларига безрайганича караб туравер-
ди. Фима кам «сен болани барибир синдираман», де-
.,
ган касдда киприк кокмаи тикилди:
—Устозинг кали кам Ленком кучасида яшайди-
ми? — деб суради мугамбирлик билан.
351
— йугк, утган йили ёгоч тахтга утказиб, бошка
кучадаги касрга кучириб куйишган.
—каерга?
—Гурга... Эшитмаганмидингиз?
—Эшитгандай булувдим... К а, Ленкомдаги уйида
болaлари яшаяпти шекилли?
—«конли «туз» уйланмаган, киморбоз булса кам,
угрилар конунини курмат киларди. «Владимир цент-
рaли»да тож кийдирмокчи булишганда «ёшлигида бир
кизни бузиб куйган», деган гап чикиб колди.
Фиманинг бу гаплардан хабари бор эди. Ахтам-
нинг ишонч билан гапириши ундаги гумонни таркатиб
юборди. «конли «туз» тождор угри булмаса кам,
бармогига кaлин узукнинг суратини тушириб олган,
кимор уйнаганда купчиликнинг кузи шу бармокда
буларди.
Ахтамнинг тахмини тугри эди: Новосибир, Томск,
Краснояр, Ёкутистои-у Олтой томонларда узини кур-
сатган киморбозлар бир-бирларини билардилар.
Фима ёкутлар юртидаги «конли «туз»га йигирма йил
биринчи марта рупара келган. ЕкутЁкут йигитлар
уртага соф тилла тикишганда куркиб кетиб, этагини
йигиштириб олган, «конли «туз» ёмбиларни осон-
лик билан ютиб олгач, куркоклиги учун узини узи
лаънатлаганди. Y ушанда юткизиб куйишдан эмас,
тилла билан кулга тушиб, ., узок муддатга камалиб
кетишдан курккан эди. Уша уйинда ёкутларни кам,
«конли «туз»ни кам догда колдира олишига ишончи
бор эди. Кейинчaлик яна икки марта «конли «тyз»га
рупара келиб, хонумонини юткизишига бир бахя
колди. Болaлик кезлари отас" унга карта чийлашни
ургатаётгандаёк «пулингнинг ярмини юткиздингми,
уйинни йигиштир. Охирги тангасини умид билан ти-
кадиган киморбоз энг акмок киморбоз кисобланади»,
деб таъкидлаган эди. Бир купи отаси уни катта
уйинга олиб бориб, узи четдан кузатадиган булди.
Унинг кулига бир хaлта пул тутказиб, «умрим буйи
352
\1

топган-тутганим шу. Улсам, мерос колдирарман, деб


уйлагандим, тириклигимда ола кол. Акл билан уйна-
санг, бойиб кетасан, акмоклик килсанг — хонавайрон
булиб, ула-улгунингча хорликда яшайсан», деди.
Фима пулнинг ярмини юткизганда тухташ керакли-
гини унутмаган эди. Лекин кизиган кони тухташига
йул куймади. Шайтонга миниб олган киморбоз йи-
гит каергача борарди? Сунгги чакасигача юткизган
Фима отасига карашдан уялди. Отаси уни урмади,
сукмади, балки уч кундан сунг кулига яна бир ., хaл-
та пул туткaзиб, санашни буюрди. Санади. «Уйинда
юткизган ., пулимни кайтариб беришдими?» деб ажаб-
ланди. «Уйинда акмокликдан узингни тия олмасли-
гингни билганим учун сенга атaлган пулнинг кок яр-
мини олиб колган эдим. Энди кузинг очилгандир, бу
ёгига пишик буларсан?» Кузи очилгани рост, пишик
булгани кам рост. Шу боис кам «конли «туз» би-
лан иккaла уйинда
., узини вактида тухтатди. Y билан
олишмади. Ушанда «конли «туз»: «Энг аклли одам
Фима, дунёдаги барча.. киморбозлар кирилиб кетса
кам y тирик колади. Емгирда колган одам шaлаббо
булади, лекин Фима томчилар орасидан утиб, узига
.,
нам юктирмаиди», деган эди.
Бу гапларни Фима «конли «туз»нинг уз огзидан
эшитган. Кузлари каттик бу йигит кам шунга якин
гапни айтяпти. «конли «туз»га накот шу даража-
да якин булса? Барнаулдан кечаси чикиб кетган эди.
Орадан
., бир кун кам утмай, изидан топиб келди.
Узбекистондан кунгирок кΡилиб огохглантирган одам
«Асадбек» деганнинг номини тилга олди. Фима Асад-
бекнинг узини курмаган, аммо номи кулогига чaлин-
ган. Эктимол, у з юртида зурдир. Лекин бу томон-
y

ларга к ули етмаслиги аник. йигитлари узларини жуда


магрур тутишяпти. Бу томонлардаги суянчикглари
ким? Агар бу безбет йигит лакиллатмаётган булса,
«Конли «туз» улиб кетгани билан соялари колган. Соя
12 - Шайтанаi, 5 -к. 353
эса уз номи билан соя ! Хеч качон «конли «туз» була
.,
олмаиди...
Фима шуларни хаёлидан утказиб, бу икки келгин-
дига кандай муомaла килишни уйлади. Сунг яна бир
синаб куриш максадида камзули чунтагидан карта
чикариб, Ахтам томон ташлади.
—Товук пишгунча эрмак килайлик.
Актам унинг максадини факмлаб, кулимсиради.
—Бу ишингиз яхши булди. Ашулачиникига келган
мекмон ашула айтади, киморбозникига келган одам
бир кул ташламаса ярашмайди, — деб карта чийлашни
бошлади. Фима унинг каракатларини киприк кокмай
кузатиб, чаккон бармокларда «конли «туз»нинг услу-
бини курди.
—канчадан тикамиз? — деди Фима унга синовчан
тикилиб.
— Пулингизни ютишдан уяламан, — деди Ахтам
мугомбирлик билан. — Сиз кали козонга тушмаган
яримта товукни тика колинг. Мен бус-бутун хурозни
тикаман.
— I{арашингдан безбетга ухшайсан -y, лекин
казилни урнига куяркансан, ., — деди Фима кулимсираб.
— Тикадиган хурозингни Узбекистондан олиб келган-
мисан?
—Йук, Барнаулнинг эртaлабки бозоридан сотиб ол-
дим.
—Аттанг, бу ерларнинг
., хурозлари офтоб курмагани
учун тотли эмас. Узбекистонники бошкача эди.
— Тотли хуроз гуштига кунглингиз сус кетган
булса, мекмон булиб боринг, яхши одамларнинг
кадрига етамиз.
Ахтам шундай деб карта узатди. Фиманинг юзи
fолиб одамнинг севинчи нури билан ёришди. Уза-
тилган картага кул узатмай «очиб ташла», деб ишора
.,
килди. Ахтам биринчи кулда юткизди, иккинчи учин-
чисида кам уйинни бой берса-да, жилмайганича тура-
верди .
354
—« Конли «туз»га ухшамадинг, y кетма-кет учта
хуроз юткизмаган буларди, — деди Фима.
—Ташвишланманг, бизда хуроз сероб, энг му ки -

ми яримта товугингиз козонгa тушмайдиган булди. —


Ахтам шундай деб карталарни тахлаб кутисига жой-


лади-да, эгасига узaтмай, стол устига беписaндлик би-
лан ташлади.
—Х а, дарвоке... бу шеригинг ниманидир сураган-
миди?
—Аpзимаган нарсани суради: Жамолбекдан ютиб
олган болaларингизни олиб кетишимиз керак. Пули-
ни берамиз. Хох<пасангиз, сиз болaларни тикинг, мен
олиб келган пулни тикай, уч кул ташлайлик — ора очик
булади-колади.
Фимадек одам бу йигитнинг хурозларни ата-
йин юткизганини сезмас эканми? Болaлар тикилган
такдирда уйин бошкача булишини билмаса «кимор-
боз» деган «шарафли» номни бекорга кутариб юрган
экандa, a? !
Y Ахтамдан куз узиб, Тарзанга «Сенам шу фикрда-
мисан?» дегандай каради.
—Ошнам казиллашяпти. Сиз билан ташлашадиган
сиёки йук унинг. Биз бир коп пул юткизгани келма-
ганмиз.
— Эшитдингми? — деди Фима Ахтамга караб. —
Жазилингни йигиштир! Лекин... сен айтаётган болaлар
булганида таклифингни жон деб кабул килардим. Мен
катта огиз мехмонларимни канака сийлашни яхши би-
ламан. Бор-будини кокиб олиб, иштончан холларида
кузатиб куйишни жуда-жуда яхши кураман-да! Барна-
улда шунака байрамлар куп булган.
—«Болaлар булганида» дедингизми? Жали «бола-
ларни ютиб олмаганман» кам дерсиз?
— Ундай демайман. Ютганда кам киморбозла-
рингнинг тушмугларини обдон ерга ишкаб келган-
ман. Кейин эса... афсус, омадим кетиб, бечорагина-
ларни юткизиб куйганман. Пулларимдан айрилгандан
355
кура, бегона текинтомокпардан кутулганим дуруст-да,
тугрими?
—Кимга? — цеб суради Тарзан. Актам эса бу тул-
., .,
лакнинг гапига ишонмаи, тiiкилган кузларини ундан
узмади.
—Кимгaлиги эсимда йук. Эсимда булганида кам
сенларга айтмас эдим. Биздaги киморнинг шарти
шунака. Сенлардагига ухшаб соткинлик килинмайди.
—Сизга беш кетдим, Фима амаки ! — деди Ахтам,
кейин шеригига юзланди: — Тарзан, сен кадеб бемаъ-
ни саволларингни ёгдираверма. Козир Фима амаким-
нинг хотиралари саёзлашиб турибди. Биз кам йулда
чарчадик. Олтойнинг самогонини ичмабсан — дунёга
келмабсан ! Бирон жойда чарчокбосди килайлик -да,
кайтайлик. Бизга «болaлар ша ерда булса, какини
тулаб олиб келларинг», дейишган. «Фима амакинг-
нинг бошини огритиб, кийнaларинг», дейишмаган.
Виз кичкина одамлармиз, Фима амаки, баконада сиз-
дай улуг киморбоз билан танишиб олдик, бизга шу-
нинг узи бир бахт. Ютукингиз калол булган, кимга-
дир юткизган булсангиз, даъвоимиз йук. Шу атрофда
кимникида зур кулбола арок борлигини айтсангиз бас,
соглигингиз учун юзта-юзта отамиз-y кетамиз. Жозир
юткизганим учта хурозни мекмонга борганингизда юз
баравар килиб кайтараман.
Ахтам шундай деб эшик томон юрди. Тарзан унинг
пичинг гапларини тyгатиб, сикувга олишини кyтган
эди. Жозирги ниятини англамай, иложсиз колда эр-
гашди.., Ховлига чикишгач, остонада тухтаган Фима:
—Унг томонга юрсaларинг, йигирмата хонадондан

кейин «Азка-самогон» деганнинг кулбаси бор. Уша
ерда ичарсанлар менинг соглигим учун, — деди.
Ахтам оркасига угирилиб унга карамади, «илти-
фотинг учун ракмат», дегандай чап кулини кутариб
куя колди. Панжара-эшикдан чикиб, унгга бурилганда
Халимжон унга эргашди. Ичкаридаги савдодан беха-
356
бар булса-да, шерикларининг курук кайтишлари бe-
жизмаслигини факмлади.
—Болaлар шу ерда булиши керак, узокка кетмай-
лик, — деди y.
— Тухтамасдан тез-тез юрларинг, оркага кам
карамaларинг, — деди Ахтам йулида давом этиб. — Бо-
лaларнинг my ердaлигини каердан билдинг?
— Молхона ёнидаги хашакнинг орасида копток
.,
куринди.
—Шунинг узими?
— Жар колда Фима йигитлари билан копток
уйнамаса
., керак?
—Уйнайди, деган хулосага келамиз. Бекор турмай,
яхшилаб кузатганга ухшайсан?
—Бек акам зийракликни ёктирадилар.
—Шунаками, хуш, зийрак йигит, яна нимaларни
аникладинг?
—Уй бурчагидаги дарахт шохида румолча курдим.
Улар ё кечкурун, ё эртaлаб келишган. Машина изи
янги. Лекин машинанинг узи йук.
—Иккита одами бор дейишувди, демак, биттаси
машинада кетган.
— Молхонадан чиккан йигит молларнинг тагини
тозалайдиган хизматкорга ухшамайди. Хатто хаскаш-
ни кандай ушлашни билмас экан, сезмадиларингми?
— Men кам умримда хаскаш ушламаганман, —
Ахтам шундай деб асабий равишда кул силтади -да,
оркага карашни такиклагани ёдидан кутарилиб, уги-
рилди. Жамшид «бунинг олдида кар нарсани валди-
райвермaларинг» деганида «хитларнинг одамими?»
деб гумонсираганди. Жалимжоннинг биров айтмаса
кам атрофни зийраклик билан кузатиши уша гумо-
нини тасдиклади. Лекин унинг асабийлашишига са-
баб бу эмасди. Балки узи факмлаши зарур булган
.. .,
нарсaларнинг узга одам тилидан эшитиши кунглини
гашлантирганди.
357
—Иккинчи йигит уйда эди. кушни хона деразасида
одам кораси куринди, — деди Халимжон кузатуви ху-
лосaларини давом эттириб.
— Буни мен кам сездим, — деди Тарзан уни
кувватлаб. — Ж ар колда, бу Фима амакинг анойи эмас,
бурганинг оркасини курганлардан экан.
—Паст кетдинг, — деди Ахтам. — Амаким бургани
такалаб, миниб кам олган. Менам акмок эмасман. «Ик -

кушилганингда кам битта каром тукимга арзи-кaланг


майсанлар», демокчи булганини факмламабманми?!
«конли «туз» вактида уни тузлаганми ё йукми, буни
билмайман-y, лекин чангaлидан курук чикканига
ишончим бор. «конли «туз» узини бургут факмларди,
., ., ., .,
чангaли кам, кузлари кам уткирлигига гап иук эди.
лекин тулкининг айёрлиги олдида бунака бургyт-
нинг сарик чакaлик кадри йук. Бургутга куёнми ё
кузичокми булгани дуруст. Амакимизнинг ок кулкоп
кийиб., олганини курдинг-a?
—Уйинга тайёрланяптими? — деб суради Тарзан.
—Х а, билибсан. Биз билан куришгани кам йук.
Бармокларининг сезгисини авайлаяпти. Катга уйинга
тайёрланаётган одам овлокдa нега ивирсиб юрибди,
буни уйлаб
., курмадингми?
—Уйладим. Y бизнинг келишимизни билган. Ким
хабаp берган, Жамолбек акангми?
—Ким буларди! Сен латгалик килиб, ёнини олдинг.
даббани .. аямасдан, урага кумиб кетишимиз керак эди.
— Урага кумсанг, бу ернинг изини топа олмас
эдинг. Фимага нега хабар берган, бу курумсокдан
карзи бормикин?
— Билмайман, Бек акамиз «туккиз кайтган»
дедилар-ку, хунасaларнинг шунака хурмача килиги
булади. кайтиб борганимизда тумругини узиб оли-
шимдан олдин сенга бир пасга бериб тураман, «нега?
нега?» деган саволларингга жавоб олволасан. Унга-
ча кaллангни ишлат: Фиманинг урнида булганингда
нима килардинг?
358
—Унинг урнида нега мен булишим керак? Узинг
булавер.
—Айёрликда аданг Фиманинг олдига тушмаса кам,
ёнида тура олади. Сен эса ота угилсан.
—Адамни тинч куй.
— Men адангни мактаяпман. Айёр одам аклли бу-
лади. Сенам шахмат уйнаганингда ракибингнинг ка-
мида бешта йулини олдиндан кисоблаб куясан-ку?
Фиманинг катта уйини каерда булиши мумкин?
- киморбозларнинг килигини сен биласан.
- Биламан, шунинг учун менинг ишимга бурнинг-
ни тикма, — Ахтам шундай деб оркасига яна бир караб
., .,
олди-да, иулида давом этди.
Тарзанга бу купол танбек ёкмади, газабини чап
томонига караб «чирт» этиб тупуриш билан ифода
этди. Гарчи, Жамшид Асадбекнинг: «Акaларингдан
кайси бирига ухшайди?»
., — деган саволига жавобан:
«Макмуд акамга. Уйламасдан бир иш килмайди»,
деб таъриф берган булса-да, йигитнинг уз оламлари
учун бир оз хомлигини сезиб турарди. Тугри, Тарзан
ф икрларди, лекин y зулм денгизининг сокин саткида
окиста сузиб юрувчи кичик кемага ухшарди. Канчалик
ф икрламасин, бу денгизда «айсберг» атaлмиш муз
тоглари борлигини, кар кандай катта кемани тогнинг
., .,
тепа кисми эмас, сув каъридаги кузга куринмас
бакайбат муз коялари парчaлаб ташлашини кали яхши
тасаввур кила олмасди. Ахтам эса сув ости кемаси-
га ухшарди — шайтанат денгизининг туфонлари-ю
гирдобларини яхши биларди. Энг калтис шароитда
кам шунгиб, кужум килишдан тап тортмасди. Тарзан
буни биларди, билгани учун кам шеригининг хурма-
ча киликларига чидарди. Мазкур топширикни бажа-
риш жараёнида узининг бу сокада кали ожиз экани-
ни кам сезди. Сезди-ю ич-этини еди, аммо сир бой
бермади. Ахтам эса узининг нимага кодир эканини,
Тарзаннинг эса заиф томонларини яхши биларди.
Билгани учун кам уни бир-икки закарли гапи билан
359
тупрокка кориштириб ташлашдан тилини тиймасди.
Хозирги гап Жалимжон олдида айтилгaни учун, Тар-
зан карши жавоб бергиси келса-да, мавриди эмасли-
гини факмлаб, индамади. Тарзан индамагани билан,
вужудини„ газаб ути ялаб утганини Халимжон сезди.
- Уйинга тайёрланаётган булса, кузимизни
шамгалат килиб кетиб колиши мумкин. Пойлаши-
миз керак, — деди Халимжон, уларнинг айтишуви-
ни узиб. — Кутиб олган йигитлар кам менга шубкали
куринишди. Балки улар шу Фиманинг одамларидир?
Бизни копконга туширишмокчидир? Бу ёкка бошлаш-
са, овсарга ухшаб индамай келавердик.
Халимжон Бaлабуханинг «аксирмай куйгани»дан
бехабарлиги учун шундай деди. Асадбекнинг канотига
кирган икки йигитнинг нотаниш одамларга кушилиб
бу томон келавериши уни ажаблантирган, сирдан
огок булиш максадида бу шубкасини баён килган эди.
Тарзан Асадбек якинида юрган„ Халимжонни бир-икки
марта узокдан курган эди. Узлари Асадбек каноти
остига киришгач, бу йигит анчагача куринмовди. Са-
фарга камрок булишидан ажабланганида Жамшид сер-
гак булиш хусусида огох,лантиргач, унинг вазифасини
«керак пайтида ёрдами тегади, купни курган бу бола»,
деб мавкум тарзда изохдаган эди. Халимжоннинг
козирги асоссиз гапи Ахтамнинг гашини келтирган
булса-да, ичида «узинг овсарсан ! »деб куйди-ю, жавоб
бермади. Тарзан эса эътиборсиз тарзда:
- кочмайди, кочса, факат гурга кириши мумкин, —
деди .
- Амаким кали -бери гурга кирмайди, — деди Ах-
там .
- Бизни гурга тикишга уриниб курармикин? — деди
Тарзан.
- Й9-9к, бунака иш кулидан келмайди. Y нархини
оширмокчи. Балки пулимизни ютиб, уйимизга иштон-
чан юборар?
360
—Унда нега таклифингга кунмади? Гирромга мос-
ланган картaлари тайёр эмасмикин?
—Бунака туллакнинг картaлари милисанинг туп-
., .., ..
пончасидаи
., камиша тайёр туради.
— Уйнаса ютиши аникми? кулини курдинг-ку?
—Агар бармокгпаримда «конли «тyз»нинг каракат-
ларини сезган булса, уйнашга юраги дов бермасов,
бирон бошка киликни уйлаб топар. Икки-уч кун шу
., ., .,
ернинг совугини еисан -у дод демаисан, чидайсан.
—Журъат килса-чи? Ютишга чогинг келадими? -
Тарзан бояги куполликнинг aламини олиш мавриди
келди, деб кисоблаб, камситиш окангига утди: — Катта
кетмаяпсанми, узингга ишонасанми?
Бу гапдан кейин Ахтам шарт тухтаб, оркасига уги-
рилди. Шеригининг максадини англаб, «^озир туп-
рокка кориштириб ташловдим-ку, камлик килдими,
яна булгалайми?» дегандай, унга кошларини чимирга-
нича тикилди. Кейин донишманд одамнинг салмокли
.,
окангида суради:
- киморда узига ишонганлар aлбатта юткизади,
нимагaлигини биласанми?
—Мен киморбоз эмасман.
- киморбоз булмасанг кам билиб on, бу шахма-
тингга кам тааллукли: Киморда узига ишонганнинг aл-
батта
. юткизишига биринчи сабаб — узига ишонганли-
,

ги. Узига ишонмаган кам албатта юткизади, бу иккин-


чи сабаб. Мен эсам юткизмайман, чунки узимга ишон-
маслигимга ишониб уйнайман. Тушунмадингми?
Ахтам гапни койил килганидан мамнун булиб,
айёрона жилмайди. Халимжон «фaлсафасига менам
тушунмадим», дегандай Тарзанга караб олди. Шери-
гининг феълини яхши билган Тарзан эса «кани, до-
нолигингни охиригача еткaзавер-чи», деган каби унга
караб тураверди.
— Мен кучимга ишонмайман, ютишимга ишона-
ман. Иккaласининг фарки бор. Куч — хоин, y aлбатта
361
aлдайди. Ютишга ишонч эса aлдамайди. Сен эса ме-
нинг ютишимга кеч качон гумон килма.
Актам «истасам, кимор оламининг кироли булар-
дим, лекин каётдаги максадим бошка, шу максадга
етаман деб, сенга кушилиб, пастлаб юрибман», де-
мокчи булди-ю, Халимжоннинг олдида гапни купай-
тиргиси келмади. «Сен эса менинг ютишимга кеч
качон гумон килма», деган гапни зарда билан айтди.
Унинг аччикпанганини сезган Халимжон кескинлик-
нинг олдини
., олиш учун гапини булди:
—Ун туккизинчига келдик.
—канака ун туккиз?
- «Азка-самогон»нинг уйи йигирмата хонадондан
кейин эди, - деди Халимжон can нарида корайиб тур-
ган ёгоч кулбага ишора килиб.
—Шунаками? Сендака сезгир йигитни энди кури-
шим. Бек акам карашимга караб туриб, менга «Сур»
деб лакаб куйган эдилар. Сеники «сезгир йигитча»
эмасми? — Актам шундай дегач, рупарадаги панжара-
эшикни очиб: «Бабка!» деб бакирди. Ичкаридан жа-
воб булмагач, яна такрорлади. Туртинчи чакиришида
уй эшиги очилиб, пешайвонга бир кампир чикиб
келди .
- Бунча бакирасан, темирчининг боласимисан,
нима бaло! — деди Ахтамга норози киёфада тикилиб.
- «Азка- самогон» сизмисиз?
- Азкани нима киласан? — деди кампир сергакла-
ниб.
—Бу атрофда энг зур самогонни Азка кайдаркан,
деб эшитдим.
—Бунака ахмокона гапни кимдан эшитдинг?
—Фима айтди.
—Фима айтдими? — кампир шундай деб афтини
буриштирди. — Самогоннинг фаркини y тулки каердан
биларкан? Азкага самогон хайдашни ким ургатганини
айтмадими?
362
—Шунисини айтмади y кари туллак, деди Ахтам

кaмпир томон юриб. — Лекин айтмаса кам биламан.


— Нимани биласан?
—Биринчиси — сиз «Азка-самогон» эмассиз. Ик-
кинчиси, самогон кайдашни Азка сиздан урганган.
Лекин шaлток булгани учун сассик самогонини ичиб
булмайди. Бу атрофда энг зур самогон факат сизни-
кида булади. Шунинг учун кам Худо бизни сизникига
бошлаб келди.
—К а -a... куп нарсани биларкансан, сен коравой, —
деди кампир мамнун колда.
—Факат исмингизни билмайман, бувижон, — деди
Ахтам мехрибон набира овози билан. Бу оканг кам-
пирни эритиб юборди.
—Бабка Нюра дейишади, сен «бувижон» деявер,
неварамга ухшаб ширин гапираркансан. канча куйиб
берай?
— Бувижон, биз купчиликмиз. Уйингизда ётиб
колишимиз кам мумкин. Хакини яхши тулаймиз.
—Ётиб колишларинг мумкинмас. Бегонaларни уйга
., ., .,
куимаиман.
—куркманг, бизнинг ёмонлигимиз йук. Неварангиз
уйдами?
— Неварамми? — кампир йигламсираб бурнини
билагига артди. — Неварам уч ой олдин самогондан
букиб улган. Шунга куйганимдан менам ичаман.
— Ичганингиз яхши, бувижон.
—Нимaси яхши?
—Худо уч тоифани яхши куришини билмайсизми?
— доно булсанг, узинг айтавер.
—Худо болaларни, акмокларни ва майпарастларни
яхши куради. Сиз бола эмассиз, акмок кам эмассиз,
демак, сизни яхцlи кради. Нима килайлик, кираве-
рaйликми?
Ахтамнинг юмшок охангдаги бу аврашлари кам
.,
кайсар кампирни эрита олмади:
363
—Бегонaларни куймайман, — деди яна катъий тарз-
да.
- Бу ишингиз кам тугри, шалток булса кам Азка-
никида ётаверамиз.
Актам шундай деб оркасига угирилган эди, кампир
.,
уни тухтатди.
—Майли, кирларинг. Канча ичсaларинг — ичларинг,
ётсaларинг — ётларинг, факат киз бошлаб келмайсан-
лар.
—Нима деяпсиз! — деди Ахтам кулиб. — Бу атpофда
киз зоти борми узи? !
Тарзан билан Халимжон ковлига киришганда
кучада уларни кузатиб келган «Тойота» куринди. Ах-
там изига кайтди. Машинадан тyшган йигит «нима
киламиз?» деган маънода унга савол назари билан
каради .
—Иш пишмади, — деди Ахтам. — Бугунча шу ерда
коламиз.
- Биз четрокда пойлаймиз, - деди йигит.
—Беркинишнинг фойдаси йук. Y тулки каммасини
билиб ётибди. Биз билан утираверинглар. Наригилар-
ни кам чакир.
—Куённинг расмини чизиб, кочиб колса-чи?
- Кочмайди. Бир хaлта пулни ташлаб кочадиган
акмок рабиновичлар орасида кали тугилмаган.
—Иккитасини пойлокчиликка колдираман.
- Хокишинг. Факат иккaла машина шу ерда тур-
син.
Кутиб олган йигитларнинг учтаси уйга кириб,
утиргач, кампир Ахтамни имлаб чакириб, кисоб-китоб
килиб олиши лозимлигини айтди. Актам саккизта
йигирма бештaликни санаб бергач, чекраси очилиб,
оёк-кули кам чаккон булиб колди. Биринчи гaлда беш
литрли шиша идишда тула самогонни олиб кириб,
стол уртасига куйди. Кетидан чучка ёги, кейин нон
билан пиёз кирди.
— Машинада коньяк, колбаса бор, олиб келсин-
364
ми? — мезбон йигит шундай деб лойка сувни эслатув-
чи самогонга афтини буриштириб араб куйди.
—Кампир ранжийди, — деди Ахтам, унинг шаш-
тини кайтариб. — Биз ичмаймиз. Ичгинг келса ич,
булмаса, буни куритиш йулини топ.
— Капакасига куритаман?
—Ана, дераза очик турибди. Дарахтлар кам бир
маза килсин. Беш литр самогонга дарахтнинг кай-
фи ошиб, кийшайиб колмас -a? — Ахтам шундай деб
кулди-да, кузини кисиб куйди. — Лекин худди ичиб
маст булгандай бакириб, сукишиб утиришимиз керак.
Факат онадан сукмаларинг, бунакаси бизга ёкмайди.
Эктиёт чорасини куриш урнига кужум килишни,
кар кандай ганимни янчиб ташлашни афзaл билувчи
бу йигит Ахтамнинг максадини англаб, кунглида но-
розилик кисси уйгонса -да, гапни купайтирмади. Била-
ги кучга тула, аммо калби мекр-шафкатдан, акди эса
фикрлашдан холи йигит учун бу ерда канака колатда
утиришнинг мутлако фарки йук. Унинг учун бир то-
мон ганим, душмани ., ким эканлигининг эса фарки
йук. Хужайини «Узбекистондан келганларнинг хиз-
матини киласан, $г'лдир деганини улдирасаН, кулдир,
деганини кулдирасан», дедими, бас, бошка
., нарсани
уйлашига кожат кам йук. Худо уни «Узбекистондан
келаётганлар ким узи, максадлари нима, уларга ёкма-
ган одамни нега мен улдиришим керак?» деган таш-
вишли уйлардан холи килиб куйган. Агар Бaлабуха
«Узбекистондан келганларни aэропортда эктиром би-
лап кутиб олгин -y, урмон йулига чиккач терисини ши-
либ олиб, жасадини Олтойнинг боткогига чуктириб
юбор», деганида «Бу бечорaларнинг айби нима?»
деб утирмай, вазифани бажаришга енг шимарган
буларди. Хужайини унинг ихтиёрини мекмонлар из-
мига бердими, улар нима деса, буйсунишга мажбур:
«дарахтни самогон билан сугор», дедими, сугоради.
«Одам кони билан сугор», деса — бу кам мураккаб ва-
зифа эмас. Бунака топширикни бажараётганида кули
365
кaлтирамаслиги аник, «менинг коним кам эртами-
., ..,
идир дарахт еёки кукатни сугорар», де-
кечми кайс
ган фикрдан гоят узок эканлиги кам аник. «Мен кам
кимдандир зулм курарман, мени кaм кимдир азоб-
лаб улдирар», деган какикатни англаса, бу йулидан
кайтармиди? Худо билади! Хозир биров келиб
«Искирт бир кулбада уз кучингга маклиё булиб кери-
либ утирибсан, якин кунларда Моргаш худди узингга
ухшаган беракм одамларини Томскка юборади. цлар
Бaлабухага кушиб сенинг жонингни кам сугуриб оли-
шади. Жасадинг ахлaтхонада ириб-чириб кетади. Но-
минг милиция кужжатларида «бедарак йуколган», деб
каид этилади, сен учун каигурадиган тирик жон то-
кайд
пилмайди», деса-чи? Ишонадими бу гапларга ёки ха-
бар етказган одамни жиннига чикариб, оркасига бир-
икки тепадими?
Киши кар бир иши учун киёматда жавоб бера-
жагини, шунинг баробаринда охиратда кутаётган
aзобларни кар нафасида кис килиб турсагина зулм
йулидан кайтиши мумкин. дунё каётини иймон эмас,
шайтоний кувват бошкаришига ишониб яшаётган ки-
шида бундай кис булмайди, демак, кисоб куркуви кам
унга бегона.
Синов дунёсидаги ягона суянчиги — набираси
майхурликдан букиб улган майхур кампирнинг ярим
хароб, шaлток кулбасидан вактинча куним топганлар-
нинг бошини ана шу бегонaлик ковуштириб турарди.
Бу иркит кулбага бузилган мукитнинг закарли тухум-
лари айни мос эди. Буларнинг онгини зулм тyзоклари
ураб олган булса, нажот бормикин?
даврага узининг бегонaлигини сездириб куймаслик
учун Халимжон кеч бир гапга, кеч бир каракатга му-
носабатини билдирмай, хожасининг амрига мактал
ижрочи куринишида утирди. Остонадан ичкари кадам
босишидаёк димогига урилган куланса киддан кунгли
айниса кам, сир бой бермай, чидади. Бошкaларнинг
димоги беркмиди ё бунака жойларда куп булганлари
366
учун урганиб кетишганмиди, кар колда биронтаси-
нинг башарасида ирганиш aломати сезилмади. Факат
Тарзаннинг афти бир оз буришди -ю, кейин унинг
кам бошкалардан фарки колмади. Бир богдан, бир
тогдан келиб тинмай гапираётган Ахтамнинг гапла-
рини диккат билан эшитаётгандай куриниш бериб
жимгина утирган Жалимжон ис босган уйни аста ку-
затди. Утирган жойидан икки кадам нарида, печ ёни-
да теппасига газета парчаси ташланган эски челакка
.,
кузи тушганда сассик кид каердан тарaлаётганини
ф акмлаб, кунгли баттар айниди. Фикрини чалгитиш
учун бошини бурди. Югyрик нигоки уй бурчагини
эгaллаган ургимчак уясида тухтади. Бурчакдан купдан
бери ис олинмагани учун ургимчак турини бемaлол
ёйиб, бакузур урнашиб олган эди. Турининг пастки
кисмида кимир этмаи.,турган
9ргимчакнинг корни
тукмиди ё купрок улжа тушишини пойлаётганмиди,
кар колда домига илиниб, жон тaлвасасида, типирчи-
лаётган пашшага эътибор килмаётганди. Халимжон бу
манзарани диккат билан кузата туриб, отасидан эшит-
ган кикматни эслади:
Ургимчак кулф тиркишига жойлашиб, темир са-
ройга эга булдим, деб кувонибди. Тиркишдан мурaлаб,
режа туза бошлабди: «зинапоялар орасига тур таш-
лаб, пашшaларнинг додини бераман. Анави бурчакка
турларимни тортиб, семиз-семиз чивинларни тутаман,
.,
остонага тур ташласам, майд
аа куртлар кам илинади...»
ургимчак уз режасидан маст булиб турганида оёк то-
вушлари эшитилибди. Уй эгаси келиб, кулфга калит
солибди -ю хаёлпарастни эзгилаб юборибди...
Асадбекнинг каноти остида якинда пайдо булган
бу икки йигитни Жалимжон ша нодон ургимчакка
ухшатди. Y янги шерикларининг кандай такдир
сукмoкларидан утиб келишганини билмас эди. Жам-
шид «булар кали гуррок, куз-кулок., булиб тур», деб
тайинлашдан нарига утмаганди. Иулда келишаётган-
да киска сухбатлардан факмлагани — Ахтам дегани
367
дустига нисбатан кам акгплирок, кам шафкатсизрок.
Ахтамнинг купни курганлардан экани, гоят сезгир,
гоят эктиёткорлигини сезгани учун кам «акдлирок»
.,
деган тухтамга келган эди.
Ахтам тугилганида барча тубанликлар, камма
фитна-фасодлардан йирокда эдими? Фитpати соф
ва гузал эдими? Рaзилликларнинг турфа иллатлари
унга кейин ёпишдими? Онаси рахмида эканида таш-
каридаги шафкатсизликлар она касратига куши-
либ, она кони билан унга утмадими, валлоки аълам?!
Жалимжон буни билмайди, кеч качон билолмайди.
Y янги шерикларининг ботинига караш имконидан
макрум, факат зокирлари ва якин орада киладиган иш-
ларига карабгина бир хулоса чикара олади.
Уларнинг зиёфати авжига чикканда кампир Ахтам-
ни имлаб чакирди-да: « утиришларинг кизимаяпти,
яхши кизлар бор», деди. Актам яна йигирма беш
сумликнинг бакридан утиб: «чакиринг», деди. Кейин
унталикни чикариб, маънодор окангда:
—Ертулангиздан кaламушларнинг овози келяпти,
купми? — деб суради.
Кампир саволга тушунди -ю, бу сахий йигитнинг
яна пул чикаришдан максади нима эканлигини англа-
мади.
- Хамма ёкни кaламуш босиб кетган, нима эди? —
деб суради ажабланиб.
—Учта кaламуш керак менга. Учта хaлтачага солиб
беринг.
—Нима киласан?
- Пулни олинг-y, суриштирманг. Икки соатдан
кейин тайёр булсин.
—Учта каламушга ун суминг кам, — деди кампир
пулдан куз узмай. Аслида шу пулга кам рози эди.
Ертулага сигмай, уйда кам изгийвериб, жонига тек-
кан каламушларнинг учтасини ушлаб бериш унга
кийин эканми? Тутидан бушаб колган кафасга данак-
дек чучка ёги ташлаб куйса, кифоя. Бирок, боболари
368
v

«иштака таомланиш паитида очилади», деганларидек,


пулни курган сайин кузи очлик чугидан ёнаверди. Бу
чуг «кар бир каламушга $н сумдан бераман», деган
ваъдадан кеиин кам сунмади.
Кампир айтган «киз»лар каяллашмади. Ёшлари
киркни коралаган, Худо кусну комат улашганда nan
лайиб колган уч бакaлок «киз» кириб келиб, барча-
ларининг таъбларини тиррик килди. Тарзан Ахтамга
газаб билан тикилди. «Бу энг aзиз мекмонларга атaл-
ган Фима амакимизнинг совгаси, — деди Ахтам унга
шивирлаб. — Иккитаси Жалимга, биттаси сенга, танлаб
ол».
Мезбон йигит кунгли айнигандай афтини буриш-
тириб, Ахтамга «Бу кари товукпарни йукотиш керак»,
деган эди, «асло! Энди дарахтнинг урнига буларни
суfорасан. Ярим соатда, кулатишинг керак», деган
вазифани олиб, учта aлюмин кружкани лиммо-лим
килиб тулдирди.
— Бизга етиб олларинг, кеч келганларинг учун бу
сенларга жарима! — деб узатди.
«киз»лар поз килиб утиришмади, аксинча, хур-
сандлик билан олиб кутаришди. Учинчи «жарима»дан
кейин чайкaлиб колишди. Ахтамнинг топшириги шу
зайлда тез бажарилиб, Тарзан билан Халимжон но-
хуш маишатдан кутулиб колдилар. Учта кaламушни
учта хaлтачага жойлаб, уз ишидан узи мамнун булган
кампир «маишат» булаётган хонага кирди -ю, саржин
каби тахлаб куйилган «киз»ларини куриб, чучиб туш-
ди. Y «киз»ларнинг акволидан эмас, сахий йигитнинг
«кизларинг вaзифасини бажармади, пулни кайтар»,
деб колишидан куркди. Ахтамга якинлашиб, «кaла-
мушлар тайёр», деб шивирлади.
— Буларингиз кам тайёр, — деди Ахтам «киз»ларга
ишора килиб. Кейин кампирнинг кадигини сезиб: —
куркманг, мен пулини кайтиб оладиган номард эмас-
ман, яхши хизмат киляпсиз, — деб тинчитди -да янги
вазифа берди: — Энди Азка-самогонникига чикиб,
369
«Фиманинг мекмонлари очофат экан, сувдай ичиб
ташлашяпти, туйдиролмаяпман», деб, бир бутил само-
гон олиб чикинг.
—Уникини нима киласан, узимда бор -ку? — деди
кампир норози булиб.
—Уникидан кам ичиб курмасак, Фима амаким ран-
.,
жиидилар.
Кампир Ахтамнинг гапларини тушунмади. Гуё
унинг максaди юзига езиб куйилган -y, укимокка касд
килгандай, тикилди-да: «Сен болада бир шумлик
бор», — деб мингирлади.
—Шумлик йук, мен шух боламан, ошнaларимга
бир казил килиб куймокчиман, — деди Ахтам кулим-
сираб.
Кампир бу сахий йигитнинг шухлиги ва казилига
ишонмаса кам, топширигини бажарди. Ярим кечада
Ахтам шерикларига булажак вазифaларни тушунтир-
., .,
гач, уринларидан кузгалишди.
Фиманинг икки сокчисини тинчитиш Бaлабу-
ханинг йигитларига кийин булмади. Ахтам уйга ки-
риб чирокни ёкди. Фима уйгок, ок кулкопи ечилган,
панжaларини стол устига ёйилган картага куйганича
каракатсиз утирарди. Чирок ёкилгандан кейин кам
кимирламади. Факат «келишингни билар эдим», де-
гандай Ахтамга илкис караб куйди.
—Зерикаётганингизни билиб, кайта колдим, — деди
Ахтам унинг рупарасига утириб. — I{имор ярим кечада
.,
кизиганда
.. жоним рокатланарди, шуни кумсадим.
— Иигитларга тегмасaларинг кам буларди, улар
безарар, — деди Фима унга ковок уюб караб.
—Тугри айтдингиз, буларингиз молнинг тагини то-
зaлашдан бошкага ярамас экан. Сиз эътиборли, кузга
якин одамсиз, укувли болaлардан топишингиз керак.
Фима Ахтамнинг гапига эътибор бермай, унга
каттик тикилди:
—Бу уйни деярли кеч ким билмас эди, кандай ис
олдиларинг?
370
Ахтам мезбоннинг тикилишига жавобан, унга сур
нигокини кадади -да саволга савол билан жавоб берди:
— Келишимизни каердан билдингиз, Жамол айтди-
ми? ..
—Билиб туриб нега сураяпсан? «Ук илон»нинг бу
атpофларда канaKа одамлари бор? .,
—Билмайман, билганда кам айтмас эдим. Уйинни
давом эттирамизми?
—I{анака уйин?
— Кундузикуз-кузга тушиши билaн уйинни бош-
лаган эдик, — Ахтам нигокини Фимадан узмаганича
ёйилган картaларни бир-бир тахлай бошлади. — Сизга
.,
тушунмадим, Sг'йинингизни гирром, демайман, лекин
бунчaлик куркиш, бунчaлик синаш сизга ярашмайди.
—Курккан ким, менми ё сенми? «Азка-самогон»га
атай юборди, закарлаб улдиради», деб куркиб, Нюрка-
никига кирмадингми?
—Закарлаб улдиришдан осони йук, кишлокиларга
беш сум-беш сумдан бериб, каммасини кутарасига со-
тиб олишингиз кийин эмас. Лекин сиз котил эмассиз,
киморбозсиз.
—Сенам киморбозмисан? Унда бу килигинг нима-
си?
—Мен собик киморбозман. Пул ютиб олиш кейин-
ги пайтда менга кузур бермай куйди. Бир коп пул ют-
сам кам кунглим равшанлашмади. Мен ёлгиз булсам,
шунча пулни нима киламан? Менга кунгил кувончи
керак.
— Топдингми уша кувончни?
— Топдим! Бир одам титкилаб-тиришиб, пул топа-
ди, бойлик туплайди. I{айсидир кечаси мaзза килиб
ётганда мен кириб бораман. Титpайди-какшайди, дод
солади. Мен пулларини жонини сугуриб олгандай
тортиб оламан. Менга унинг пули керакмас, пул учун
улишини томоша килиш рокатли. Охирги пулини
юткизиб, титpокка тyшган одамни курганда узингиз
кам рокатланасиз, тукрими?
371
Фима бу гапни эшитиб, чакирилмаган мекмонига
бойкуш караши билан каради. Нопоклик, гирром,
беракмлик ортида фожиа ётганини кайси киморбоз
билмайди? Умри шоми кайгу ва aлам булути остида
утажагини-чи? кайгу ва aлам булутидан куйдирув-
чи ажaл ёмгири ёгишини-чи? Фима козир буларни
уйламади, унинг фикри безбетлардан осон кутулиш
йулини излаб топиш билан банд эди. Бир неча нафас-
.,
лик сукутдан кеиин y тилга кирди:
—Сен эса номардлик килиб, киморда ютганнинг
шурини ., куритасан?
—Иук, киморбозга тегмайман, менга ресторан ёки
универмаг директори кам булаверади. Киморбозлик
тубан ишга айланиб колди. Милисадан куркиб, кали
y овлокда, кали бу овлокда бикиниб карта суриш жо-
нингизга тегмадими? Турт-беш сум ютсангиз, угрилар
кулига тушмай, деб какшаб юрасиз. Ж али кам кеч
эмас, мен танлаган йулга ута колинг. киморбозлик
гунок деб эшитдим, ташланг шу кунарни.
— Отанг онангга кушилаётган дамда тушакнинг
бир четини кутариб, узинг ургатиб турган булсанг
керак-a? — деди Фима закарли жилмайиб. — киморбоз-
лик гунок булса, бировнинг молнии тортиб олиш нима
булади?
- Бировнинг молнии тортиб олиш гунок эмас,
рокат булади. Худо биз учун туплатиб куйган бу мол-
ни. Агар вактида тортиб олмасак, Худо ранжийди.
—Китоб укиб тypасанми?
Ахтам бундай саволни кyтмаган эди. даркакикат,
уларнинг олди-бердисига китобнинг нима алокаси
бор? Ахтам Фиманинг юзига тикилгани билан, ундан
бир маъно укиб ололмай, жавобни киска килди:
- Бекорчи вактим йук.
—Урисларнинг
., «Акллилик бaлоси» деган китоби
бор. Ушани уки, уз аклинг эртами-индинми сени ба-
лога учратиб, барибир гурга тикади. — Бу гап кукмга
айланиб, рупарасидаги сурбет йигит козирнинг
узидаёк ажaл топгандек туюлди -ю, Фима мамнун ил-
372
жайганича кушиб куйди: — Ёшлигида улиб кетганлар-
га жуда-жуда ракмим келади -да...
Бунака киноя Жалимжонга ёки Тарзанга сaлгина
таъсир килиб, кунглини озгина гашлантириши мум-
кин эди. Асадбек канотига киргунича «мурда» булиб
юриб, энди «сур»га айланган йигитга килча таъсир
этмади. «Аччикни аччик кесади», деганларидек, пи-
чингни пичинг киличи билан урди:
—«Акллилик бaлоси» дедингизми? 3ур-ку! — деб
хитоб ки.;нди, кейин таъкид этди: — Ростданам зур гап!
Менинг акrпим — бошкалар учун бaло ! Бунга ишон-
масангиз, энди картaларни очамиз: биринчиси, Азка-
никига ё Нюрканикигами ё бошка шалтокникигами
киришимизнинг сиз учун фарки йук эди. Агар шуни
тушунмасам,
., акмоклигим бошимга бaло буларди.
Узингизнинг кунглингизни овлаб юрувчи учта офа-
тижонни юборибсиз, «куриб кунгли айнир, Нюрка-
дан пулини кайтиб олар», деб уйлаган булсангиз, хато
килибсиз. Биздай довдирларга номи хотин булса бас,
булаверади. Сиз факат бир нарсани кутмаган эдин-
гиз, шунга бошингиз гаранг, сурамокчисиз-y тилингиз
бормаяпти.
—Очик уйинни бошладингми, энди гапни чузма.
—Хуп, гапни чузмасам, чузмадим. Мен укиган ки-
тобларда «пачакилашиш» деган суз йук. Сиз боятдан
бери учта кaламушга кайрон буляпсиз.

—Сизн инг кaламушингиз кам табаррук, унинг кам


уз вазифаси бор. Хафа булманг -y бунчaлик паст ке-
тишингизни кутмаган эдим. Шахматдаги энг пачок
юришни танлаб, болaларча мот булишимизни иста-
дингизми? Шу йул билан нархини оширмокчи булган
одамни сизларнинг тилингизда «акмок» дейдими?
—Нима
., деб вaлдирaяпсан?
—Уйинда юткиздингиз, деб вaлдираяпман, — Ах-
там ундан нигокини узиб, остонада турган Тарзанга
угирилди: — Алёшкани олиб кир, бир отамлашайлик.
373
Тарзан эшикни очиб имлаб куйган эди, буйрукка
махтaл турган Халимжон Алёшканинг гардaнидан ту-
тиб, ичкарига олиб кирди. куллари оркасига кайрилиб
богланган йигит остона катлагач, заифлиги учун
хужайинидан уялгандай бошини эгиб олди.
—Алёшка, азизим ! — деди Ахтам y томон юриб. —
Кундузи бизни кутиб олганингда димогингдан курт
ёгилаётган эди -я ! Бир тепкилик колинг бор экан-ку,
сутак! Бизнинг таpбиямизни олувдинг, бип-бинойи
одобли йигитга айландинг. Хужайининг кариб, скле-
булиб колибди, мияси айниб, кеч нарсани эслай роз
олмаяпти. Бир огиз гапинг билан унга ёрдам бериб
юборсанг, биз безовта килганимиз учун узр сурай-
миз-y, корамизни учирамиз. Кеча эртaлаб келганла-
рингдан
., кейин учта болани каерга яширдиларинг?
Иигит хужайинига куркув билан бир караб олди-ю
яна бошини эгди. Хавотирини яширмокка уринаётган
Фима уларга куз остидан каради.
—Алёшка, мен бир марта сурашга урганганман.
Хурматингни килиб, майли, яна сурайман: болалар
кани?
—канака бола? Хеч нарсани билмайман.
—Тарзан, сен камиша ишни чaла киласан ! Бу бола-
нинг тарбияси кам чaла булибди. Камчилигингни тез
.,
тугрила.
Тарзан шу буйрукни кутиб турган эди. Чунтагидан
чилвир чикариб йигитнинг аввaл чаи, сунг унг сонини
шими устидан боfлади. «Тарбия»нинг кандай азобдан
иборат эканини билолмаган йигит бир хужайинига,
бир Ахтамга жавдираб каради. Ахтам эса Халимжон
узатган халтачани олиб, йигитнинг тумшугига тутди.
—Эшитишимча, сен маишатни яхши курар экансан.
Хужайининг учта парисини бизга тортик килиб юбор-
ган эди, уларни секр килиб, кaламушга айлантирдиг -y,
биттасини сенга атадик. Хозир кaламушни иштoнинг
ичига ташлайман. Олтой кaламушлари сендака гал-
варсларни гажишни яхши курармиш. Нозик жойингга
374
каноат килмаса, буйрагингга тар, жигарингга тар...
Миянгга етиб боргунича, эслаб коларсан болaлар
каердалигини.
Ахтам шундай деб хaлтача огзини очди -да, типир-
..
чилаетган кaламушни йигитнинг
игитнинг шими ичига ташла-
ди. Куркув исканжасидаги йигитнинг бакириб юбо-
риши учун кaламушнинг типирчилаши кифоя килди.
Кaламушнинг тиши ишга тушиб, Алёшка тaлвасани
бошлаганида Ахтам имлаган эди, иккинчи йигитни
кам олиб кирдилар.
—Шеригинг болaларни каерга яширганини эслай
олмаяпти. Иштонига кaламуш камалиб колганмиш,
кизик, a? — Ахтам гапини тугатмай, бу йигитнинг
кам икки сони чилвир билан богланди. — Шундай
килмасак, кaламуш иштонингдан пастга тушиб кочиб
колиши мумкин, — деди Ахтам ишшайиб. — Айтасан-
ми, ё кaламуш билан маишат киласанми?
—Нимани айтаман? Хеч нарсани билмайман.
Ахтам гапни купайтирмай, узатилган иккинчи хал-
та огзини тезлик билан очиб, шими ичига ташлади -да,
оркасига угирилди:
— Фима, учинчи каламуш сенга аталган. Нима
килсин, олиб кирсинми?
Ахтам сенсирашга утмаса кам, пичок бориб, суяк-
ка такaлган эди. Фима бармокпарини авайлаши шарт-
лигини кам унутиб, столни кафти билан карсиллатиб
урди -да, урнидан шарт туриб:
—Тухтат, томошангни ! — деб бакирди.
— Фима, томошанинг тухташи менга эмас, сенга
боглик, — деди Ахтам совукконлик билан. Кейин
мехрибонлик билан кушиб куйди: — Фимушка, биз
бир дунёнинг одамларимиз, бир-биримизни севиши-
миз керак.
—Сени ажaл севсин...
Фима пастки лабини тишлади, кейин оfрикка чи-
долмай, тили билан ялади. Бу йигитларни олдинрок
кучада учратиб колса, акамият бермай, «ка, иккита
375
мишики сутак-да», деб утиб кетаверган буларди. Бу-
ларни панжарaли эшиги ортида курганида «Жамолбек
вакима килган «жон олгувчилар» шуларми?» деб мен-
симаган эди. Жатго бу хабар учун ваъда килгани му-
кофотдан воз кам кечганди. Y «жон олгувчилар»нинг
турли тоифасини курган. Бу майдонда от суриб юр-
ганлар билан тил топишиш осонрок, лекин эшак-
нинг думига осилиб юрганларга гап тушунтириш
кийин. Назар-писандга арзимайдиган бу сутакларнинг
кузлари факат жон тaлаб килгандай хунук бокади. Ти-
лидaн бол томади -ю, нигоки эса консираган. Сутак
..
к9р
инишидаги
ринишидагии игит
йирткич
энди ирткич каивон
., вакшатида
намоён була бошлаган эди. Фима Азроилнинг бу жи-
янларига карай туриб, «Эй Мусо! Хассангни таш-
лаб денгизни иккига ажратганингда «Эй Худо, Фи-
мага мана бунака гaзандaларни рупара килма», деб
сурасанг булмасмиди!» деб узининг пайгамбарига ди-
лида даъво килди.
Кaламушнинг иштакаси очилиб кетдими, Алёшка
огрикка чидолмай йикилиб, типирчилай бошлади.
—Тухтат! Айтаман ! — Фима йигитлари томон кадам
ташламокчи эди, Ахтам «аввaл айт» дегандай унинг
., ., .,
иулини тусди.
— Нариги хонадаги гиламни кутарсаларинг
ертулага йул бор, — деди Фима кансираб. Y куркувдан
кансирай бошладими ё газабданми, билиш кийин, зо-
тан, мекмонлар учун бу акамиятсиз эди.
—Шу оппа-осон ишни бунчaлик мураккаблашти-
риб, бошогрик килишинг шартмиди! Алёшкангнинг
тухуми куришига бир бакя колди -я ! Тарзан, тарбия-
вий соатингга танаффус бериб тур.
Ахтам шундай деб кушни хонага чикди. Халимжон
гиламни кутариб, ертула огзини ёпиб турган копкокни
очди. Тепадан тушган чирок нурида ертула гира-шира
ёришса-да, бурчакда гужанак булиб утирган болaлар-
дан садо чикмади. Отaлари улиб, онaлари камокка
376
V V
тушганидан кеиин сотилувчи матокга аилантирилган
болaлар яна кандай бaлоларга мубтaло булишларини
билмай, зах ертуланинг совугидан эмас, куркувдан
титрашарди.
— Болажонлар, биздан куркманглар, — деди Халим-
жон пастга тушар экан. — Фуркат, Норхол, эшитяпсан-
ларми, бизни ойижонинг юборди.
Халимжон кеч нарсадан куркмасди. Хатго Крас-
ноярда луттибозлар кулига тyшиб, вактинчaлик ка-
мокхонада утирганда кам, терговчининг тепкиларидан
., .,
суяклари зиркираганда кам уз такдиридан куркмаган
эди. Нимкоронги ертула бурчагида кунишиб утирган
болаларни куриб, куркиб кетди. Уларнинг кисматидан
дакшатга
., тушди...
Утган узок вакт ичида кенжа кизча узбекчани эс-
дан чикарган, каттaлари унутишмаган булишса -да,
мекрибон окангда айтилган гап уларга галати тую-
либ, кулокларига ишонишмай, жойларидан жилмай
9тираверишди.
Болалар шафкат тилаган кузлари билан мултиллаб,
Халимжоннинг калбини порaлаб ташлашди. Болaлар-
ни ютиб олган Фимани, катто куткариш учун келган
шерикларини кам тепкилаб-тепкилаб ташлагиси кел-
ди. «Болaларнинг кар бир оки учун бу газандaларнинг
кузларини уйиб олиш керак, гудакларнинг кузларидан
томган кар томчи ёшни чукка айлантириб, буларнинг
ялангоч кукракларига оловли дул килиб ёгдириш ке-
рак !» — бу Халимжоннинг кaлбида тугилиб, тилига
чиколмаган нидоси эди.
— Фуркат, — деб катгасига мурожаат килди, — Фaз-
лия опанинг углимисан? Ойинг юборганига ишонма-
япсанми? Фима амакинг «ёмон одамлар келишди»,
деб куркитганга ухшайди, a? Туринглар, уйингизга
кетамиз.
Пастга эгилиб караган Ахтам болaларнинг акво-
лини куриб, газабдан титраб кетди. Фимани булгалаб,
тепкилаб ташлагиси келди. Аммо «конли из колдириш
377
мумкинмас», деган вазифаси борлигини эслаб, узини
тутди.
—Фуркат, — деди y, — аканг aлдаётгани йук, чика
колинглар. Фима амакинг кам рухсат берди.
Халимжоннинг мекрибон оканги эмас, Ахтам-
нинг гувох,лиги кам эмас, Фима амакисининг рухсат
берганлиги хусусидаги хабар таъсир килиб, аввaл
Фуркат, кейин Норхол урнидан кузгалди. Кизчалар
.,
акaларининг икки кулига ёпишганларича эргашди-
лар. Халимжон уларни худди тугишган акасидай
бир-бир кучоклаб, пешонaларидан упиб куйиб, нар-
вондан юкорига кутарилишларига ёрдам берди. Ах-
там болaларга ачинган эди, бирок, мекр-шафкатга
бегона булгани учун уларни Халимжон каби кучиб,
упмади. Уларга бошдан-оёк разм солди: куркишлари
кисобга олинмаганда болaларнинг ранг-руйлари,
кийим-бошлари ёмон эмасди. Нимaлар булаётганига
тушунмаётган кизча кугирчогини багрига босганича
Ахтамга жавдираб караб тураверди. Унинг бу жавди-
.,
рашида узинииг эмас, кугирчогининг такдиридан ха-
вотирланиш зокир эди. Акаси билан опаси эса «боши-
мизга кандай бaло ёгиларкин?»дегандай нажот кузи
билан мултиллаб карашди. Ахтамга бундай караш
бегона эмас, болaлар уйида кам, кейинчалик болaлар
камокхонасида кам бундай нигох,ларни куравериб,
дийдаси котиб кетган.
— Совкотдиларингми? Хозир кетамиз, ойинг соги-
нибди, — деди Ахтам Фуркатга, кейин Халимжонга
«шу ерда тура турларинг», деб катта хонага чикди.
Алёшка кaламушдан кутулган булса-да, кали кам
урнидан турмай, инграб ётарди. Шериги эса дум ту-
шиб утириб олганди. Ахтам остона катлаб ичкари ки-
риши билан Фима:
—Буларни тез духтирга олиб бориш керак, — деди
fазабли буйрук окангида.
— Кетганимиздан кейин духтирга курсатасанми,
гурковгами, узинг биласан, — Ахтам совук овозда шун-
з 7в
дай дегач, Бaлабуханинг йигитларига имлаб куйган
эди, икковини судраб олиб чикиб кетишди.
—Кетишга шошилма, кисоб-китобимиз тугамади, —
деди Фима жойига кайтиб.
—I{анака кисоб-китоб? Эсинг жойидами, Фима?
Кaламушга ем булмаганларингга кувонсанг-чи ! Эрта-
га милиса кок суякларингни куриб ачинадими ё кaла-
мушларни тутиб, «Иш» очадими?
— Учта мутгакам камайгани учун милиса кaламуш-
ларга ракматнома эълон килади, — деди Тарзан, шери-
гини кувватлаб.
—Aна, эшитдингми! Тарзан билиб гапиради. Аф-
суски, хужайинимнинг тантилиги бор, «курумсокнинг
какини берларинг», деб тайинлаган. Мен буйрукни
буза олмайман. Пулни олгин-y, жим утиравер. Аслида
болаларни шунча ушлаб турганинг учун онасига сен
.,
товон тулашинг керак эди. .,
—Болaларни курдинг, ёмон карабманми? Узимнинг
боламдай парвариш килдим. Сен Жамол юткизган пул
билан, овкат пули олиб келибсан. Тарбия килганим-
ч И?
—I{анака тарбия?
—Men уларни уйинга ургатдим. Нега кеч кимга бе-
риб юбормаганимни айтайми? Уларнинг томирларида
., 9йинчининг кони окяпти.
зур
— Аравани курук олиб кочаверма! Отаси пачок
уйинчи булган.
—Отаси пачок булгандир, менга бунинг акамияти
иук. Лекин учови эрта-индин кимор оламини остин-
., .,

устун килиб ., юборади. Менинг келажагимни шулар


беришади. Узимнинг болaларим йук, бериб юборсам,
келажагим нима булади?
—Нима буларди, кариндошлaрингга ухшаб тари-
хий юртингга жунаворасан, кайтага яхши-ку! Писиб
юpишдан бира тула кутуласан — деди Ахтам беписанд-
лик билан.
— Y срда менинг насибам йук бунда сенга
,

379
ухшаганларни чув тушираман, y ёкда-чи? — Фима
кеч кимга айтмайдиган какикатини бехос айтиб
юбориб, уф тортди. Отаси улар олдидан «кеч качон
узимизникиларга карши уйнама, бир тийинини кам
ютиб олма», деб васият килган эди. Бошкаларга
кушилиб, тарихий ватанига кетса, тирикчилиги
нима булади? Тугри, y ерда кам кимор бор, лакма
киморбозлар кам борлиги аник. Лекин уларни ютиб,
васиятни бузса, нариги дунёда учрашганида отаси
кузига кандай карайди? Рупарасидаги сурбетга кандай
тушунтирсин буни? Тушунтириши шартми? Шуларни
уйлаб яна бир уф тортди-ю, бошини эгди. Ахтам эса
мекрибон отанинг овозида уни овутишга киришган-
дай булди :
— Фимушка, бу болaлардан ажраб хорланаман, деб
куйинаётган булсанг, биз билан кета кол. Менга угай
угил буласан. Еганингча ейсан, кийганингча киясан.
Men етимларни яхши кураман. Хор килиб куймайман
сени.
Бу масхарадан кунгли огриган Фима бошини
кутариб, дадилрок овозда деди:
—Олиб келган пулинг хаража•гларимни коплашга
урвок кам булмайди. Хисоб-китобни бошкача
килишимиз керак.
—On-a! — деб юборди Тарзан.
., - «Рейтер» агентлиги
кизик тадкикот утказибди. «Иигирманчи асрдаги энг
буюк найрангбоз ким?» деган саволга бир миллиард
одам «Михаил Горбач», деб жавоб берибди. Бу хато,
тугрими? Y акмоклар Олтой деган овлокда Фима де-
ган найрангбоз борлигини билмаганлар. Men уларни
огох,лантириб куяман, Миша Горбач келиб, сенга шо-
гирд тушсин.
Ахтам шеригига норози киёфада караб, «арaлаш-
май тур», деган маънода ишора килиб куйди-да, Фи-
манинг рупарасига утириб, кулига карта тупламини
олди :
380
— Эртакдаги Иванушка акмок эсингдадир,
рупарасидан уч йул чикади, a? Биттаси — «борса-
келмас», кейингиси — «борса-ё келар, ё келмас», учин-
чиси —., «борса-келар»... Кайси бирини танлайсан?
— Узинг-чи? Иккита кaламуш билан куркитиб,
осмонга устун булдим, деб уйлаяпсанми? Балки en
гимга яширган кaртaларим бордир?
—Биринчидан, бу уйинда карта яшириш кулингдан
келмайди. Агар угрилардан куркмай, улардан узингни
нари тутиб юрмаганингда эплардинг бунака найранг-
ни. Этагинг очилиб колганда беркитадиганлар кам
топиларди. Иккинчидан, кaламуш иккита эмас, учта,
биттаси сенинг кидингга маст булиб ётибди. Учин-
чидан, сен Иванушка кам, акмок кам эмассан. Сен-
га «борса-келар»и дуруст. Туртинчидан, менинг
рупарамда кеч качон учта йул булмайди. Худо пешо-
намга «борса-келар»ни ёзиб куйган. Бу учмайдиган
ёзув, билиб куй. Фима, Фимушка, мени лакма, деб
уйласанг уйлайвергин-у, лекин акмок киламан,
деб хомтама булма. Агар болaларни узингда олиб
колмокчи булганингда Барнаулдаги иккита бошибузук
одамхурни ёллардинг. Учта лакма узбекнинг судраб
келган чоригини тобyтга айлантириб бериш кийин
иш эканми? I{ийин эмас, факат озгина чикими бор.
«Чиким» дегани сени илондай чакaди. Сенинг танг-
лайингни «кирим» билан кутаришган. ТагИН кам сен
инсофлисан, отангнинг улигини сотиб юбормагансан.
Шунаками? Ка, шунака! Нега сотмовдинг? Нимага-
лигини айтайми? Отангнинг сассик улиги кимга ке-
рак? Харидор чикканида сотишдан кайтмасдинг. Май-
ли, мени акмок килишга ypинавер. Лекин анави ик-
кита шеригимнинг сабр косасини тулдириб, тошириб
юборма. Men акмок булсам, ^ улар гирт акмок! Бош-
ларида тарикча мия йук. У йлаб утиришмайди. Men
бир хунасани ушлаб, кул-оёгини боглаб берсам, булар
суйишдан бошкасини билишмайди. Айникса, анави
шохи йук хукизга ухшаганидан курк. Жуда купол -да,
381
y кайвон! Одамнинг терисини шилаётганида катто
улик хам дод деб юборади.
Ахтам бу гапларни киприк кокмай гапирди. Фи-
манинг юзида узгариш булишини кутди. Фима дар-
ров титрокка туiцадиганлардан эмасди. «Чупчагингни
айтавер», дегандай тикилиб тураверди. Ахтам рукий
зарбaси иш бермагaнидан гашланиб, давом этди:
— Хуш, ташлашамизми?
—И$'. Олиб келганингга яна шунча кушасан.
—Фима, найрангларинг утмади, узингни тарози-
га солма. Хужайиним бу пулга бир тийин кушмайди
.,
кам, олмаиди кам. Кимор озлик курматингни килиб,
мен бигга кaламуш кушиб куйишим мумкин.
— Куркитма. Фимани куркитганларнинг бир саржи-
ни куйиб, кул булиб сочилиб кетган. Агар кушмасанг,
иккита кичигини олиб кетавер. Каттасининг нархи
бошкача.
—Нимaси бошкача?
— У картани куз юмиб уйнайди, шахматни
котириб ташлайди. Икки йилда гроссмейстер булади.
Жозирнинг узида Карпни эзиб ташлаши мумкин. Уч
йилдан кейин Каспар унинг олдида эмаклаб юрадиган
булади. Шундай вундеркиндни бекордан бекорга бе-
риб юборсам, овсар, деб мaломат килишмайдими?
—Аввaлги жа кон чемпионини эзиб ташлай олади-
ган, козиргисини букишга кодир шахмат устасининг
нархини белгилаб кам куйгандирсан? — деди Ахтам.
— Олиб келганингга яна шунча кушасан.
Ахтам бир бечоранинг юзига гам ёки куркув соя
ташлаганида ярасига туз сепиб завк оладиган тоифа-
дан эди. Айни дамда шу килигига содик колди:
—Фимушка, менинг битта кaламушдан бошка бой-
., .,
лигим иук.
Боткокликдан бaлчик киди анкийди. Бир челак
атир сепилса кам, хуш ёкувчи кид тарaлмайди. Ахтам-
.. .,
нинг тилидан учаётган ширин сузлар зулм кукмидаги
382
кaлбдан куч олаётган эди. Буни англаган Фима газа -

бини жиловлай олмади, овозини бaландлатди:


- Жадеб кaламушингни пеш килаверма, уйнасанг,
кaллангни ишлатиб, калол уйна.
— «Кaллани ишлатиб» дедингми? койил таклиф
айтдинг, уз тилингдан илиндинг, Фимa, энди гапинг-
дан кайтмайсан. Карта эмас, беш кул шахмат сурамиз.
— Гапни айлантирма, мен «шахмат сурамиз», дема-
дим. Бу уйинга укувим йук.
—Сен уйнамайсан, Тарзан билан Фуркатбек сури-
шади. Ютсак, болани олиб кетамиз.
—Яхши, мен болани тикаман, сен-чи? Факат кала-
.,
муш, де дийдиё килма.
- Шундай болага карши кaламушни тикувчи ин-
софсиз эмасман. Мен Тарзанни тикаман. Юткизса,
олиб коласан, хизматингни килиб юради.
—Сен узингни тикавер, — деди Тарзан унинг га-
пидан аччикланиб. — Икковинг бир-бирингга мос
экансанлар. Шу ерда улсаларинг кушмозор булa кола-
санлар.
Ахтам угирилиб, «шунга кам жириллайсанми,
аралашмай турсанг улармидинг?» дегандай норози
киёфада караб, пичинг окангини узгартирмай деди:
- Жон огайни, мени шу туллак билан битта гурга
тикмагин. Бу кумилган жойдан жаром улган товукнинг
сассиги келиб туради. Мaйли, мен дусти учун закар
ютиб юрган одамман, сaзанг улмасин — икковимизни
тикамиз. Нима дейсан, Фима?
Фиманинг кузларидан нафрат учкунлари сач-
раётгани билан вужудига иложсизлик пушаймо-
ни кукмрон, «Сенларни бошимга ураманми...» деб
.,..

тунгиллашдан
., узга чораси иук эди.
- Бошка иложинг йук, Тарзан, болани олиб кир.
Ахтам шундай деб урнидан турди -да, дераза ток-
часидаги шахмат кутисини олиб стол устига куйди.
Кейин уй бypчагида ётган хaлтачани кутариб, Фима-
383
нинг кафти устига ташлади. Фима чучиб, кулларини
тортиб олди. Халтачада типирчилаётган кaламуш худ-
ди унинг ичини кемира бошлагандай туюлиб, сапчиб
турди-да: «Ол, бунингни!» деб бакирди. Ахтам унга
парво килмай, эшикдан кириб келган Фуркатни очик
чекра билан каршилади:
—Фуркатбек, Фима амакинг «зур шахматчи», деб
сени роса мактади. Каттaлар билан уйнаганмисан? Шу
аканг билан бир ташлашиб курмайсанми?
Фуркатбек довдираб, нима дейишини билмай,
мунгли кузларини Фимага каратди. Фима куркувини
ошкор килмаслик учун, хaлтадaн кузини узиб, дадил
овозда:
—Фурзик, сен чучима, угилгинам, чап томондаги
турани олиб ташлаб уйнайвер, — деб дaлда берди.
Фуркатга бу дaлда етарли булмади, титрок бар-
моклари билан ок донaларни териб, чап катакдаги
турани четга олиб куйди. Тарзан «ростданам шунака
зурмикин?» деган маънода шеригига каради. Ахтам-
нинг нигокида кам шу савол бор эди. Халимжон эса
бир Фуркатга, бир унинг укaларига караб, болaлар-
нинг куркак нигокларида куркув курди. Эктимол,
уларнинг корни оч колмагандир, лекин бу айёр чол-
дан гоятда куркишларини шу нигоклари аён этиб ту-
рарди. Фима билан овора булаётган Ахтам кам, Тар-
зан кам бунга акамият беришмади. Халимжон эса бу
куркувнинг сабабини билишга ошикмади. Унинг учун
козир энг мукими бу бечорaларни зулм чангaлидан
омон-эсон куткариб, олиб кетиш эди.
Биринчи уйинда Фуркат ютгач, Фиманинг кузлари
., .,
чу гдек ёнди,
нди, хaлтачадаги кaламушга кам парво килмаи
куйди. кандай килиб юткизганини Тарзаннинг узи
кам тушунмади. Ахтам бир илмокли гап айтиб, асаби-
га тегиб куймаслик учун юзини тескари бурди. Тарзан
донaларни тергач, фарзинни олиб, четга куйди -да:
—Мен ёш болaлар билан фарзинсиз уйнашга одат-
ланганман, - деб кулимсиради.
384
Фуркат буни кутмаган эди. Фимага яна жавдираб
каради. Тарзаннинг болага рукий кужум килганини
англаган Фима, бу какикатни кандай еткaзишни бил-
май кошларини чимирди, кейин узини зурлаб кулим-
сиради:
.,
— Угилгинам, акангни молбокар килиб ишга оляп-
ман, бугун хох,лаганича уйнайверсин.
Ракибининг фарзинсиз уйнаши чиндан кам бола
рукига таъсир килиб иккинчи уйинни бой берди. Бу
сафар ок донaларни тикиб, унинг узи фарзинни олиб
куйди-да, «найрангингизни билиб олдим», дегандай
Тарзанга каради. Тарзан бу карашнинг маъносини
укиб жилмайди, кора донaларни битга-битта шошил-
май терди. Фарзин ва унгдаги тура урнини эса буш
колдирди. Тарзаннинг бу кутилмаган рукий зарба-
си Фуркатни янада довдиратди. Фимага каради. Бо-
лага кандай дaлда беришни билолмай колган Фима
«куркма» деган маънода жилмайиб куйиш билан чек-
ланди.
Фима Фуркатга ортикча бако бермаганди. Бола
чиндан кам кобилиятли эди. Лекин юзлаб шахмат
устaларининг уйинларини синчиклаб урганган Тар-
занни енгишга етарли тайёргарлиги йук эди. Тар-
зан учинчи, туртинчи уйинда кам енггач, бешинчи-
сини уйнашга кожат булмади. Туртинчи уйин ку-
тилмаган мот билан якунланиши билан Фиманинг
кузлари телбaларча каттaлашди. Унинг оч нигокида
вакший ут бор эди. кани эди, Худо уни бир зумги-
на йулбарсга айлантириб куйса-ю, бу бадбахтларни
тилкaлаб-тилкaлаб юборса! Бу галамис сурбетларни
сичконларга айлантириб берса кам майли эди, товони
билан эзгилаб-эзгилаб ташласа, кунгил огриги урнига
кувонч ва кузур келарди...
Фима бошини чангaллаб утириб олди. Y бургyт
тоифасидан эмасди. Аммо узини my топда тирноклари
сугуриб, уткир тумшуги кесилган, канотлари кир-
13 - Шайтанат, 5 -к. 385
килган, кузлари уйиб ташланган бечора куш акволида
курди. Найранглардан зуравонлик устун келаётган
онда y миясини кемираётган галвали саволларнинг
биронтасига кам жуяли жавоб тона олмай колган
эди. кошларининг тепасида турган огрикдан хaлос
булиш учун пешонасини силаётганида енгил титpаёт-
ган бармокпари акволини ошкор килиб куйди. Боши-
ни кутариб, жон олгучига каради — can нарида турган
Жалимжон унинг кузларида aламли мунгни курди. Ах-
., .,
там эса унинг карашига парво кам килмай, мулоиим-
лик пардасига уралган масхарaли гаплари билан унга
«дaлда бериб», хайрлашгач, болaларни ташкарига
бошлади. Ана шунда Фима худди жонидан айрилаёт-
гандай сапчиб урнидан турди -да:
—Тухта, бупти, сазанг улмасин, уч кул ташлай-
миз, - деб хитоб килди.
Ахтам Халимжонга «чикаверларинг», деб имлаб
куйиб, Фимага караб жилмайди.
—Фима, акгпинг кеч кирадиган булиб колибди. Биз
кетганимиздан кейин энг каттик тошни топиб, бо-
шингни ур! Шундагина aламдан., чикасан. Бошка чо-
ранг йук, сен бечоранинг. Уйна, десам, узинг уйнама-
динг. Энди вактим зик, самолётга кечикаман.
— Кечикиб булгансан. Тошкентга учган самолёт
манзилига етиб булган.
— Тошкентга учади, деб ким айтди? Мен Бокуга
учаман. Болaларнинг онаси бир озарбайжонга эрга
тегиб, Бокуга кучиб кетган... — Ахтамнинг Фимани
учун атаи., елгон
ёлгон гапираётганини тушун-
маган Фуркат бир сесканди. Ахтам ундаги узгаришни
сезса кам, бамайлихотир давом этди: - Болaларни Бо-
куга етказиб, эгасига топшириб, хизмат какимни олгу-
., 9Тиратурасан.
нимча сен ертулангда
—Бундай килишга каккинг йук!
—Мени лакиллатишга каккинг бормиди? Яхшилик
билан келувдим, яхши гапирдим, яхшилик билан кет-
386
япман, шунисига кувонавер. Устозим «Конли «туз»
улар олдидан менга: «сени ким лакиллатмокчи булса,
аяб утирма», деган эди. Мен васиятни буздим, энди
нариги дунёда унинг кузига кандай карайман? Жар
холда уни мендан олдин сен учратарсан, узримни ет-
кaзиб куй.
—Агар ростаданам «конли «туз»нинг шогирди
булганингда бунака гирромлик килмасдинг!
—Фимушка, мучaлинг нима? Х а -я, сенларда мучaл
йук-ку? Гороскопда нимасан? кискичбакадирсан-a?
Ж ар холда, киликларинг ухшайди. Лекин бугун туя-
кушнинг килигини килдинг. Бошингни кумга тикиб
олиб, кутулмокчи булдинг-a, гaлварс! Оркангни очиб
куйганингни уйламадинг-a?!
Кузлари олайиб кетган Фима унинг бу гапига
газабли нигохи билангина жавоб бермокчи эди, аммо,
газаб хoинлик килди:
—Men сени ернинг тагидан булса кам топаман! —
деди улик овоз билан.
—Фима, бир лулига фол очирганимда «сени улди-
риб, ёкиб юборишади», деган. Шунака! Мени ернинг
тагидан кидириб, овора булиб юрма. Сен хотиржам
гурингга киравер. «конли «туз»га мендан салом айт-
санг, тантана билан кутиб олади. Бемaлол маишатинг-
ни килиб ётсанг, эллик йилдан кейин борарман ол-
дингга. Жисоб-китобнинг колганини ушанда киламиз.
Гурда куришгунча хайр !
Ахтам, Бaлабуханинг йигитига «бу ёги узингга
хавола», дегандай караб куйиб, ховлига чикди. Их-
раниб утирган Алешка билан шеригига кузи тушиб,
«буларни бабка Нюрканикига ташлaларинг, самогон
билан эплаб ташлайди», деб машина сари юрди.
Тарзан пича хаяллади. Фимани ертулага ташлаш-
га киришмокчи булган йигитга «шошмай тур», деган
ишорани килиб, графиндаги сувдан стаканга куйди.
—Фима, сен ак,лли одамсан, сaлдан кейин чан-
387
кайсан, тилинг танглайингга ёпишиб улиб колишинг
кам мумкин. Men сени яхши куриб колдим,., бунака
aзобли улим топишингни истамайман. Уладиган
одамга шунча пулнинг нима кераги бор? Козир чо-
расизсан, бор хaзинангни тортиб олсам кам гинг дея
олмайсан. Лекин зуравонлик килмайман мен мард
.. ...
ёмонликчикмаиди.
одамман, марддан эса кеч качон монлик
Сенинг жонинг козир бу хaлтадаги пулга эмас, манави
истакондаги сувга боглик булиб колди. Men сенинг
жонингни сотиб олмокчиман, эвазига бир истакон сув
бериб рози киламан.
Тарзан «Ma, on!» дегандай стаканни узатди. Фима
стаканга беихтиёр кул чузаётганида Тарзан сувни
унинг юзига сочиб юборди -да, бошка суз айтмай, пул
тупа жомадончани кутариб, изига кайтди. Машинага
утираётган Тарзанни Ахтам норози киёфада карши
олди :
—Паст кетдинг, Тарзан, отангга ухшаб паст кет-
динг. Пулни олмаслик керак эди, — деди y зарда би-
лан.
Гапга яна отасини арaлаштиргани Тарзаннинг
.,
камиятига тегса -да, узини тушунмаганга олди -ю,
килган ишидан фахрланиб, жавоб кайтарди:
— Отам мени
^ «исрофгарчиликдан коч», деб тар-
бия килган. Узинг охирида хол куйдинг: мен олмасам,
анави гурсухталар барибир шилиб кетишарди. Энди
пул уччaламизнинг уртамизда. Бек акам билмай куя
колади. Нима дединг, Халим? ЕЁ сотиб куясанми?
Халимжон унга караб, кошларини чимирди:
—Яхши болага ухшайсан-y, лекин тилнинг суяги
йук эканини унутиб куяркансан. Arap Бек акамнинг
сояларида купрок яшагинг келса, тилингни тийиброк
ranup.
Тарзан «биз сояда яшашга кизикмаймиз, биз-
нинг соямизда бошкалар яшай колсин», деб гап
кайтармокчи булди -ю, лекин «тилнинг суяги йук» эка-
нини билгани учун, бу сафар индамай куя колди.
388
— Тарзан, сен билан гаров уйнайман, агар Фима
улмай колса, изимиздан бориб, Бек акамизга дод -вой
килади. Баконангни тайёр килиб куй.
—Бакона тайёрлагандан к ура , Фимани каёт азобла-
ридан куткариб кета колайлик?
Тарзан шундай деб, машина эшигини очганида Ах-
там уни ёкасидан ушлади:
— Ликиллайверма! Фима уладиган иш килмади,
^ ., .,
улдиришга каккимиз иук...
Машина кузгалиб, кишлокнинг лой кучaлари орт-
да колгач, Ахтам Жалимдан: «Болaларни у з фарзан-
дидай куришига ишондингми?» — деб сураб, «Балки
шундайдир», — деган мужмaл жавобни олди.
—Сен -чи, Тарзан?
—Болaларнинг уст -боши ёмон эмас, корни тук, кар
колда яхши боккан.
— Икковингнинг аклингни кушса, битта эшакка
юк булмайди. Бола боккиси келса, Олтойда етимнинг
уруги куриб кетибдими? Сен устингга куйлак сотиб
олишга борсанг, матоси нимадан, деб кизикасанми?
Болaлар бу туллак учун одам эмас, фойда келти-
рувчи бир маток! Болaларнинг ота-онаси ким, деб
кизикмаганми? Акмок эрини чопиб ташлаган хотин
камокдан чикиб, болaларини кидиришини билма-
ганми? Факат y томонда Бек акамнинг, бу томонда
.,
яна aллакимнинг зуравонлари келишини кутмаган.
Ё хотиннинг узи, ё тогасими, амакисими келса, сан
пуллашни кисоб килган. Ана шунака! Бир долашиб,
иш килишдан олдин кaллани ишлатиш керак. «Хуп
булади, Бек ака», деб юраверсaларинг, шурларинг
.,
курииди.

389
XIII б o б

I{ор ёгмаган киш дард келмаган бош булмайди.


,

Асадбек кушниси Камариддиннинг ташвишли масa-


ласини козихонада кал килиб берганига амин эди. не
афсуски, даъвогар карздан воз кечгани, уй сотилмай
колгани билан бу хонадон осмонидаги абрибaло кали
таркалмаган эди. I{орадорига урганиб колган йигит-
ни офат боткогидан тортиб олиш учун козихонада
курилган чоранинг узи кифоя килмаслигини Асад-
бек уйлаб курмаган эди. Тугри, уша кезлар фарзан-
ди вафоти туфайли уз гами чодирига бурканиб колди.
Лекин, бу бaло дули ёгилмаганида кам кушни йи-
гит такдирига бошка кизикмаган буларди. Назарида,
y кушнисини дарддан бутунлай халос этиб, бошига
бахт тожини кийгизиб куйган эди. Холбуки, уйни со-
тиш, карзни тyлаш Камариддин учун х'аёт-мамот ма-
саласи эмас эди. Уйи сотилган такдирда кам кучада
колмасди, бир кулбага жойлашиб, бир тишлам котган
нонга каноат килиб яшайверарди. Худо насиб килган
булса, яна бир бошпана куриб оларди, корни ошга кам
.,
туярди . . .
Унинг дардини бегонaлар тушуниши кийин:
.. .гиёквандлик кафанида куним топиб, тирик
уликка айланган кенжасини каётга кайтариш мумкин
булармикин?
Жувонмарг булганлар какидаги гап-сузлар унинг
кулогига кам етиб келади. Уз фарзандини кам шундай
кисмат кутаётгани хаёлига келса, бадани ажaл музли-
ги кукмида титpайдиган булиб колган эди.
Гуноккор банда!
Уй ташвишида, карздан кутулиш дардида куш-
нисидан ердамёрдам суради...
«Фарзандимнинг жонини омон сакда, бу бaло-
лардан куткар!» деб Яратганга сигиниб, саждага
390
бош куймади. Куп катори тили «Худо асрасин», дер-
ди. Бирок, Худони танимай туриб, унинг кудрати-ю,
муъжизaларига ишонмай туриб, сураб яна нажот ку-
тиши галати ! Танимаган нотаниш одамдан бир сум
сураса бермаслигини билгани учун ялинмайди. Ху-
дони танимай туриб, амрларини бажармай туриб,
сурайверади, тaлаб килаверади... Мантикка зид булган
бу колда нажот кутишни нима деб аташ мумкин?
Окибат уни каерда кутяпти? Айрилик сакроси-
дами?..
Гиёквандни зулмат сaлтанати багридан юлиб
олишнинг машаккат эканини камма билади. даволаш
масканида кам кайдандир корадори топиб, томирига
юбораётган нодонларни зулмат каъридан тортиб олув-
чи куч борми бу вафосиз дунёда? Асадбек истаган
такдирда кам бунга кодир була олмасди. дори-дармон
учун пул бериши, врачларнинг энг зурини топиб бери-
.,
ши кам кушнининг дардини пича енгиллатиши мум-
кин, лекин бу нажот эмас!
Манзура бомдод намозини укиб булиб, ший-
пондаги жойнамоз устида тасбек угириб утирган
эди. Бармоклари тасбек донaларида, хаёли эса угли
Абдукамидда эди. Тушида чиройли либослар кийиб
олган хушкол угли билан сукбатлашди... Хозир эса
уй-хаёлини макшаргок ва ундаги она-бoланинг нур-
ли юз билан куришаётгани манзараси банд этган эди.
Тушидаги бу гузал манзара коронги кунглига чирок
ёкди.
Унинг руки бу он Холик сари интилган, ёнидаги
жойнамозда утириб, пичирлаганича муножот кила-
ётган Фазлияни кам унутган эди.
Субки содик коронгуликни суриб ташлаган дам-
да кушни томондан онанинг зорли ноласи эшитилиб,
Манзура сесканиб тушди. Фaзлия «нима булдийкин?»
деган савол назари билан унга караб, фармойиш кут-
ди. Манзура «чикиб билиб келинг», деб буюрмай, узи
чаккон турди-да, «вой шурим, вой шурим» деб пи-
391
чирлаганича дарвоза томон йуналди. Фарзанд догида
ёниб кул булаётган она кaлби кушни она не сабабдан
фарёд килаётганини гап-сузсиз кам англаб етган эди.
Фaзлия дарвозага кадар изма-из борди-ю, кейин нима
киларини билолмай тухтади.
Онанинг ноласини Асадбек кам эшитди. Туни би-
лан алак-чалак туш куриб, куш уйкусида ётгани учун
бу овозни тушидаги фарёдлардан бири деб уйлади.
Нола тинавермагач, кузларини очиб, каддини кутарди.
кушни хотин «вой, болам!» деб яна бир нола килгач,
овози тинди. Асадбек юз-кулини ювиб, сочикни ку-
тарганича ковлига чикди. Фазлия уни куриб, салом
берди-да, ошхона томон юрди. Болохонадаги йигит-
лардан бири хожасига кузи тушиши билан шошилга-
нича келиб, кушнининг угли вафот этганини маълум
килди .
—кайси
., угли экан? — деб суради Асадбек.
Иигит «билмасам», дегандай елка кисди.
—Шундай бурнингнинг тагида биров улиб ётади -ю,
кимлигини билмайсанми? — деди Асадбек.
—Кеннайим чикиб кетдилар, — деди йигит айбдор
одам каби бошини эгиб.
Асадбек индамай бypилиб, ичкарига кайтди -да,
кийимини aлмаштириб чикди. дарвозаси рупарасида
турган милиция машинасига караб олиб, кушни осто-
насини катлади. Холсизланган камариддин гилос да-
рахтига суяниб турар, катта угли унинг елкaларини
силаб дaлда берган буларди. дарахт шохларида кизара
бошлаган гилос мевaлари улар тепасидан конли ёш-
лар тукаётгандай эди гуё... Can нарида ерга утириб
олган бошяланг онаизор ёнида тиззaлаб утирган Ман-
зура уни сабрга даъват киларди.
Karra угилни кургач, Асадбек «демак, кичиги
улибди-да», деган хулосага келиб, кушнисига таъзия
билдирди. «Нима булиб улди?» дейишга тили бормай,
«Милиcани нега чакирдинглар?» — деб суради.
—Олиб кетиб, ёриб куриши шартмиш. Экспертиза
392
килмаса, гурковга когоз ёзиб бермас экан, — деб ота
урнига угил жавоб берди.
—Экспертизаси нимага зарур экан?
—доридан улди-ку, шуни исбот килиб беради -да.
— Канака дори?
—Канака буларди, корадори -да!
—Ташламаганмиди?
Камариддин саволга жавобан пастки лабини
тишлади -да, aлам билан бош чайкаб, «йуК» ишораси-
ни килди.
— Бу тузaладиган касaлмас, Бек ака, узи кам
кийналди, бизларни кам Kийнаб юборди. Мана, узи
кам кутулди... — «биз кам Кутулдик», деб юбормаслик
учун тилини тишлади.
Kамариддин углининг тилидан учмаган, аммо
мекрсиз дилидан жой олган какикатни англаб, ингpа-
ди. додлаб юборишдан узини тийиб, унга «ойингга
кара», деб йигламсираб пичирлади.
—Кечаси каммомга кириб, томиридан яна олибди.
Юраги чидамаган... — деди угил Асадбекка Kараб.
— Ойингга кара, — деди Kамариддин бу сафар
бaландрок ва зардaли овозда.
Угли нари кетгач, «аканинг мекри-окибатини кур-
дингизми?» дегандай мунг тула ёшли кузларини Асад-
бекка тикди.
Гофил банда!
«Худодан Кайтибди!» деган кикматни накот бил-
маса?
., Эшитган... факат узини билмаганга солади.
Угиллар мекр-окибатни кимдан оладилар? Улгайган-
ларида мекр-окибат фaзилатидан бебакра булсалар
ким айбдор?
Чорак аср мукаддам бу жойлар урни жаннатмисол
бог эди. Kамариддиннинг аждодлари неча йиллар даво-
мида бир-бирлари билан акил-инок яшаб, бу богларни

парвариш этганлар, узларининг мекр-мурувватлари
билан охиратла.рини кам обод килганлар. Иймон ва
кидоят занжири Kамариддинларнинг авлодига кел-
393
ганда узилди. Бог иккига булинганда онаси кали каёт
эди. Ака-укaлар муносабатидаги гайирлик онани куп
маъюс этди. Охири: «Икки кучкорнинг боши бир
козонда кайнар-y, бирок ака-ука бир богда иттифок
билан яшай олмас, силаи ракм бутунлай барбод
булмай туриб, козонларини бошка-бошка килиб куя
колай», деган тухтамга келди. камариддиннинг ука-
си топар-тутарда гайратлирок эди. Шу боис богнинг
иморатсиз булаги унга берилди. Ука онанинг раъйи-
ни оёкости этмай, акага даъво кам килмай, бакорда
иш бошлаб, кишга кадар икки уй, бир дах,лизни куриб
олди. Онасига атаб алокида уй курди. Уйлар офтоб-
га каратиб курилгани учун, ака томонга орка килиб
колган эди. Ж али пойдеворга тош ташланмасдан ав-
вaл она иштирокида бу масaлада узрхоклик булган,
камариддин укасидан рози эканини билдирган эди.
Уй деворлари бел баробар кутарилганда розилик бер-
ганидан ачина бошлади. Онанинг улимидан
^ кейин бу
ачиниш норозилик киссига айланди. Уз кезлари уй-
нинг соясида рокатланиб утирарди, кишда соя узай-
гач, шайтон васвасаси кучайб, иморатни буздириб
ташлашга даъват килаверарди. Хидоятсиз калбга кир-
ган гайирликнинг давоси - иймон! Аммо кани уша
иймон? камариддин норозилигини давомли равиш-
да ошкор эта бошлагач, ака-ука орасидаги совуган
сaлом-aлик кам йигиштирилди. Хатто жиянларнинг
амаки ва кеннойиларга салом бериши такикланди. Y
йилларда макалла ака-ука орасидаги бундай нохуш
колга бефарк караб турмасди. Ота кадрдонлар улар-
ни муросага келтиришга уринганларида камариддин
«укам менинг ковлимдан бир метр угирлаган, уйи-
ни бузиб, бир метр нарига курсин», деб, кайсарлик
килди. Оксоколлар «ковлини онанг булиб берган эди-
ку», деб эслатишса кам кунмади. Охири, орани очик
килиш максадида мутахассисларни чакиртириб, ерни
улчатишди. Ака даъво килгандай бир метр эмас, йи-
гирма беш сантиметрга хато килингани аникланди.
394
Камариддин ана шу йигирма беш сантиметрга кам
кунмади. Укаси «шу бир карич ер эвaзига кичик
углингизга атаб ковлингиз этагига бир иморат солиб
берай», деса кам, бу маркаматни садака, узини эса
тиланчи урнида куриб, унамади. Ота -она арвокининг
безовта булиши эслатилганда кам хайрли йулга бу-
рилмади.
Укаси уйни бузишга кам рози эди...
Бирок... охирги можаро^ булган кечаси уйкуга
ётди -ю, эртaлаб уйгонмади. Улим уйкуси уни багрига
олиб, аканинг даъво -ю галваларидан куткарди. Ука-

нинг оиласи кам, макалла ак,ли кам улим можаролар-
га якун ясади, деб янглишишган эди. Орадан турт
ой утмай, аканинг гишаваси яна давом этди. Кайно-
гасининг галваси тинмаслигини англаган келин эри-
.,
нинг йилини
иилини ковли-жоиини сотажагини эълон
килди. Окибат шу булди-ки, жойни Асадбек сотиб
олиб, эски уйни буздирди -да, урнига янада бaландрок
килиб иморат солдирди. Уканинг уйи ковлининг уч-
дан бирини эгaллаганди. Асадбекники бошдaн охи-
ригача эгaллаган булса -да, Камариддин чурк этма-
ди — дардини ичига ютишдан узга чораси йук бечо-
ра акволида яшайверди. Тинмай акиллаётган лайча
бурибосарни курганида думини кисиб колганидай,
одамлар орасида кам бу каби манзара учраб туради.
дардини ичига ютди, аммо «ёмонлигим учун Худо
мени батгаррок акволга солди», деган фикр коронги
кунглини ёритмади. Юзкурмас булиб кетган кели-
ни, жиянлари кузурига бориб, узрхох гпик килмади.
Кузларигина эмaс, кaлби кам йиглаган колда пешона-
ни саждага куйиб, Яратганга сиfиниб,
., «Гунокларимни
кечир!» деб илтижо этмади. Углининг гиёквандлиги,
карзга ботганлиги билинганда кам, узининг гунок-
ларини эсламади, тавбани уйламади.
Бу кеч Камариддинни субки козибда хoтини
.,
уйготди:
— Чикиб каранг, углингиз боя каммом томон утган
эди, дараги булмаяпти, — деди хавотирланиб.
395
— Ярим кечада оркасидан юришим колувди, — деб
пунгиллади ота, уйкули кузини очишга эриниб.
Она яна бир неча фурсат каммом томонга хаво-
тир билан тикилиб ётди. Кейин урнидан турди.
Жовлига чикиб бир оз турди, сунг бултур кесиб таш-
ланган урикнинг тункасига омонат утирди. Узок ути-
ришга токати етмай, урнидан шарт туриб, каммом
томон юрди. Эшикни очди -ю, додлаб юборди. Чaла
уйкули кузларини очганича хотинини кузатиб ётган
камариддин тезгина туриб, ташкарига шошилди.
Жаммом эшиги остонасига утириб, кесакига суяниб
колган хотини беколмиди ё бекушмиди, фаркламади.
Кузи кожатхона тувагига бош куйиб чузилган углига
тушиб,
., эсини йукотди.
Иук, can бошкачарок эди...
Аввaл укасини курди...
Чуккалаб утирган укасининг кузларидан кон ёшла-
ри окарди...
«Акажон, жиянимни олиб кетгани келдим, рози
булинг, бу ерда уй куриб берай десам, кунмаган
эдингиз, y ёкда куриб куйдим, биллaлашиб ётамиз...»
деди .,. . .
Угли амакисининг тиззасига бош куйганича гуё
.,
ширин уикуда эди...
Манзара шундай эди...
Кузлари aлдаган экан, гуё чакмок нури бир
чаракпади -ю, какикат тасвири намоён булди: унг каф-
тида эм игнасини чангaллаб олган кенжаси амакиси-
нинг тиззасига эмас, кожатхона тувагига бош куйиб
жон берган эди...
Хушидан кетгандир, деб уйлаб, уfлининг юзи-
ни енгилгина шапатилади, сув кам сепди. Кейин
тунгичини чакирди, хотинининг юзига сув сепиб,
кушига келтирди. Тунгичи духтир чакирди, улар эса
милицияни... Мурдани ёриб куриш шарт эканини
эшитган она додлай бошлади...
396
Манзура, кейин Асадбек my фарёдни эшитишган
эди...
Тунгич угли узоклашгач, камариддин Асадбекка
каради„:
—Урни булмаса кам, илтимосим бор эди... — деди
ялиниш окангида.
—Маросимга нима зарур булса, тортинмай айтаве-
ринг, — деди Асадбек.
—Жанозани утказишга тегишли гапим йук, — деб
камариддин чайнaлди. — Илтимосим уйга тааллукли.
—Уйга? Уй масaласи кал булган эди, шекилли?
— Унчaлик эмас... Сизнинг оркангизда бир иш
булувди... Жайдар акамиз «билдирмай тyраверинг»,
.,
деганларига индамаи юрувдим.
—Чайналмай, дангaлини айтинг, — деди Асадбек.
—Жовли-жойни сотганман...
—Кимга?
— Жайдар акамиз сизга атаб олувдилар, икки ой
мухатат берувдилар. Шартга кура, турт кундан кейин
кучишим керак эди. Агар йук демасангиз... кирки
., ., .,
утгунча кучмаи турсам...
Тахминининг тугри чиккани Асадбекни газаблан-
тирди, томогига бир нарса тикилиб, нафаси бугилди.
Агар ёнида Кесакполвон булганида бурaлаб сукиши,
кагго тепиб юбориши мумкин эди. Бирок, гап тaла-
шиш, вокеани ойдинлаштиришнинг фypсати кам, урни
кам эмасди. Газаб оловини учиришдан узга чораси йук
эди. Бир нима деб, кушни бечоранинг тилинган яра-
сига туз сепиб куймаслик учун Асадбек уйига чикиб
кетиш максадида бypилди. Унинг индамай бурилиши
камариддинни ташвишга солди:
—Нима килай, кучайми? — деди йигламсираб.
Асадбек тухтаб, унга угирилиб каради:
—Нега кучасиз? Жайдар... сизга айтмаганмиди?
—Нимани?
—Масковга кетишдан олдин мен билан маслакат
397
килганди, уиингизда... яна уч-туртйил
V V

ил утира туринг.
Кучишни уйламанг.
—Олди-сотди хат-кужжат булган...
- Кимнинг номига?
- Абдусамаджоннинг номларига хатланган...
Хайдар акамиз «жияннинг укишдан кайтишига совга
булади», девдилар. «Айтмай тур», деганларига инда-
.,
маганиидим...
Бу гапдан кейин fазабни босиш кийин булди. Тиш-
ларини гижирлатиб, «кайвон» деб пичирлади. Шарт
угирилиб шошаётган одамдай кадамини тезлатди.
Остонага етганда яна тухтаб, изидан илинж билан ти-
килиб турган кушнисига каради:
— Гапимга тушундингизми? Кучмайсиз. Жанозадан
кейин одам келади, хат-кужжатни бошкача килади.
Зардaли овозда шундай деб чикиб кетди.
кушнисининг нима сабабдан газабланганини тушун-
ган камариддин буйнини кисганича жойида котиб ту-
раверди.
Асадбек газабини босиш максадида ковлисида бир
пас айланди, кейин шийпонга чикиб, курпачага ён -

бошлади. Фазлия шошилганича уйга кириб, курпача


билан ёстик олиб чикди.
—Муллака, курпача юпка эди, - деди хижолатли
овозда.
Асадбек урнидан кузгалишга эриниб, кулини сил-
таб «керак эмас», деган ишорани килди.
Жамшид келиб салом берганида aлик урнига хожа-
сидан топширик олди:
- Ж али жанозадан кейин... йук, эртами-индин
анавинга учрашиб, — Асадбек «aнави»нинг кимли-
гини билдириш учун кушни томон имлаб куйди, —
кужжатларини ол. Уйини узининг номига кайтариб,
хатлатиб бер.
—Барибир сотибдими?
Суради -ю, Асадбекнинг норози нигокидан сачра-
398
ган какр укпарига нишон булди. «Хуп, Бек ака», де-
йиш урнига савол берганидан афсусланди.
кушнилик каки-курмати учун Асадбек жано-
за утгунича уша ерда булиши керак эди. Бирок, уй-
.,
нинг сотилиши какидаги гапни эшитганидан кеиин
камариддинни кургиси кам келмай колди. Иштакаси
бугилиб, бир пиёла чой билан кифояланди. Нонушта
тайёрлаб, эрини кузатиш учун чиккан Манзура дастур-
хонни йигиштираётиб «боякишларга жабр булганини»
кайта-кайта таъкидлаб, Асадбекнинг жигига тегди.
- Ерадиган
Ёрадиган жойда ишни атай чузишар экан. куриб
кетмагурлар уликнинг устида кам пул ишлаб олишар-
кан. Бугун беришмаса, эртагача боякишларнинг жони-
да жон колмайди. Мусулмончиликда кам бугун улса,
бугун кумиш керак.
Асадбек бу жонкуярликдан хотинининг максадини
англаб, пешонасини тириштирди.
- Мусулмончиликни ургатмаган битта сен колув-
динг, — деди жакл билан.
Ичидан келган нозик титрашни кузларидаги
хуркак караш ошкор килиб куйди. Эрининг кайфияти-
га карамай гапириб куйганидан чучиган Манзура энди
узини .,окламокчи булди:
—Ургатаётганим йук... одамларнинг гапини айт-
дим.
—Одамлар яна нима дейди? «Эрингга айт, уйда
пашша куриб утирмай, боласини тирилтириб берсин»,
дейишмадими?
Гапиришдан олдин эрининг кузларига караб, кай-
фиятини билиб оладиган Манзура бугун шошилдими
ё «кушнининг фожиасидан эрим кам кайгуда», деб
уйладими, кар колда яланг оёклар билан чугни босиб
олган гафлатдаги нодон колатига тушиб, индамади.
Абдукамиднинг улимидан кейин хотинига мекри-
бонрок булиб колган, унинг ранг-руйига караб, каттик
гaпирмаслик чорасини кураётган Асадбек бу сафар
узини босолмай бир сачради -ю, дарров совиди. кушни
399
уйдаги фожиа Манзура калбидаги айрилик ярасини
янгилаганини англаб, «бекор удагайладим, бу бечо-
ранинг айби нима?!» — деб афсусланди. Жамшидга
караб :.
,

—Узинг бориб кел, жанозаси пешиндан колмасин, —


деб буюрди .
— Барака топинг, адаси, сиз куп хайрли ишлар
киласиз, савоби боламизга етади, Худо хох,ласа, —
Манзура йигламсираганича шундай деб, чикиб кетди.
Жамшид хожасини шакар марказидаги уч каватли
уй ертуласига жойлашган идорага кузатиб, узи вази-
фани бажаришга йул олди. Ичкарига кирган Асад-
бекнинг димогига сигарет киди урилиб, коракошга
норози киёфада бокди. Коракош бу карашнинг маъ-
носини англаб, «айб менда эмас, анави чакирилмаган
..
мекмонда», дегандаи елка кисди-да, чап томонда-
ги хонага имлаб куйди. Асадбек диванда ялпайиб
утирганча сигарет тутатаётган Орзубекни куриб, энса-
си котди. Телевизорга тикилиб утирган Орзубек унинг
келганини курмади. Асадбек индамай утиб кетмокчи
булди-ю, «оркамдан эргашмасин», деган карорда чап
томондаги хонага кирди. Орзубек уни куриб, сига-
,.
ретини шошилганича кулдонга ташлади -да, урнидан
туриб, тавозелик билан кул узатди. Асадбек кул учи-
да куришиб, узок гаплашишга куши кам, вакти кам
йукaтигини билдириш максадида диванга эмас, стулга
омонат утирди -да, «гапинг булса, гапир», дегандай са-
вол нaзари билан каради.
— Шошилиб турувдим, my томонга йулим тушув-
ди, индамай утиб кетишдан op килдим, — деди Орзу-
бек. .,
—Иул-йулакай куриб утиладиган одамлар каторига
кушилиб колибмиз, шунисига кам шукур, — деди
Асадбек киноя билан. — Сиз йукламасангиз, утган кам,
кетган кам тепавериб, тупрокка кориб ташлади.
— Вактида зиёрат килмасам кам, юрагимнинг
400
турида турасиз... Вакт зик, депутатлик дегани арининг
уясига бош сукишдан баттаррок экан.
- Бугун вакт бемалолрокми, арилар дам олишяп-
тими? Агар шошилиб турган булсангиз, сизни ушлаб
.,.,
турадиган 9гри иук.
—Майли, муддаога ута копай: телевизор кураёт-
гандирсиз?
- Телевизорда куп нарсaлар курсатади, кайси би-
рини сураяпсиз? «Отaлар сузи»ни эмасми?
—кушниларни назарда тyтяпман?
Асадбек «каердан эшита колибди? Жаноза билан
унинг нима иши бор?» деб уйлаб, ажабланди -да:
—I{айси кушниларни айтяпсиз? - деб суради.
Орзубек: «Билмайдими ё мени лакиллатиб, кала-
ка килмокчими?» - деб уйлаб бир зум жим колди-да,
кейин фикрини аникрок баён этди:
—I{ушни республикани... Вакшийликларни куриб,
катто
., Чингиз Айтматов кам дакшатга тушди-ку?
Ушдаги вокеани эшитгандирсиз?
—Эшитдим.
—Роппа-роса бир йилдан кейин Фаргона фожиаси-
нинг такрорлангани сизни ажаблантирмадими? Худди
бир вактда куйиладиган кинога ухшамадими? Сце -

нарий муaллифи бир — Москва, режиссёри бир — яна


Москва... Бош ролларни уйновчилар бир, факат эпизо-
дик ролларни бултyp бечора фаргоналиклар уйнашган
эди, бу йил ушликларга насиб килибди. Хамма бaло-
казо эпизодик ролларни уйнаган гариблар бошига
ёгиляпти. Бунга нима дейсиз?
—Нима дейишим керак? Менам бориб, эпизодик
рол уйнаб
., берайми?
- Узингиз бормасангиз кам йигитларингизни юбо-
ринг, биз катта хaлкмиз, ярмимиз кирилиб кетсак кам,
хорлашларига йул куймаслигимиз керак!
Бу гапдан Асадбек кайратга тyшди. Бу депутатдан
жуяли гап чикмаслигини аввалги учрашувларида би-
либ олган эди. Бунака бемаъни гапни ё гирт акмок, ё
401
жинни, ё игвогар айтиши мумкин. Бу одам акмокка
кам, жиннига кам 9хшамайди...
Игвогарми? Игводан максади нима?
Саволга жавоб олиш максадида унга тикилди...
Y зулм учкунларини сачратиб шундай газаб билан
тикилди-ки, агар бу он кузлари тилга кирганида «мен
бундай караш учун яратилмаган эдим», деб фигон
чеккан буларди.
Орзубекка бу караш таъсир этмади, кузларини
олиб кочмади.
— «Ярмимиз кирилиб кетсак кам» дедингми? —
Асадбек газабини яширмай, овозини бaландлатди. —
Сен узинг кайси томонда буласан? кирилиб кетадиган
кисмидами ё панада тухум босиб, жон саклайсанми?
кулингга милтик беришса, «узр, бугун жукуд хоти-
нимнинг кошига усма куйишим керак эди», деб кочиб
коларсан, a?
—Гапимни айнан тушунманг, мен обрaзли килиб
.,
айтдим... .,
— Хе, обрaзингга урай сени! Иигитларимни юбо-
ришим керакми? Нима деяётганингни биласан-
ми? Мени бир босмачи деб уйлаяпсанми? «Борла-
ринг, босларинг!» десам, «июв-июв!» килиб, килич
ялангочлайдиган бир дивизия аскарим борми? Бор
булганда хам сенинг гапингга лакка тушадиган
акмокманми мен?
—Ватанпарварлик гурури...
—Сен ватанпарварликдан гапириб оfзингни купир-
тирма! Битта амал столи-ю, тагингдаги «Волга» би-
лан уладиган гурурингни пеш килма менга!
Орзубек эътирозга оfиз жуфтлаган эди, Асадбек
шарт урнидан туриб, «гап тамом !» дегандай стулни
нари сурди -да, эшик томон юрди, остонада буйрукка
мактал турган коракош тисарилиб, хожасига йул
бушатди. Асадбек хонаси томон бурилаётиб унга бу-
юрди :
—Акангни кузатиб куй. Кучага чиккунича иззат
402
кил, остонани катлаб утгач, оркасини тепкинг би-
лан бир сийлагин-ки, кайтиб кузимга куринмайдиган
булсин.
Хонасига кириб, жойига утирди. киладиган за-
рур иши йук эди, хонаси кузига тор куриниб, юраги
сикилди. Жамшид кайтгyнига кадар эзгин бир акволда
утирди. Кейинги кафталар ичи бундай колат куп так-
рорланадиган булиб колган эди: юрагига кил кам
сигмайди, биров билан гаплашишни кам истамайди.
каёкпаргадир кетиб колишни хохлайди. Тогу тошлар-
да бир кулбаси булганида козирнинг узида шакардан
чикиб кетарди. Манфаат дустлари куп, аммо дард
уртоги була оладиган одам кам...
Шунака бетайин дунёда яшаш осонми?
Огир, жуда огир...
Худо пулат сандикни пулу жавкарларга тулдирмай,
атрофини дили субки содикдек соф дустларга тул-
диргани яхширок эмасмиди? кaлбини дард сика
бошлаган кезларда хасратини пулат сандикка айтади-
ми?..
Кунгли ёлгизликни истайди. Хозир хонада бир узи
утирибди, лекин унга бунака ёлгизлик керак эмас.
Ёлгиз узи тезокар сой буйида утирса...
кушлар чугиридан бошка овоз кулогига кирмаса...
Ким букиб уляпти, КИМ оч коляпти — иши
булмаса...
Абдуракмон табибникида даволанаётганида узок
.,
кишлокдарда яшаидиганларга каваси келган эди:
., .,
тонгда туради, мол-колга караиди, нонуштадан кеиин
ё бокка, ё дaлага жунайди. Окшомда кайтгач, бир коса
маставасини хуриллатиб ичиб, ёнбошлаганича телеви-
зор томоша килади. кишлокда туй булса, туйгунича
ичади-ю, эртасига боши тарс ёриладиган даража-
да оfриб, хотинининг жаврашларини эшитиб ётаве-
ради. козони кунда бир кайнаб турса, бас, улардан
бахтлирок одам йк...
Шу шинам хонасини ёмгир ёгса томидан чакка
403
утиб турадиган кулбага aлмаштиришга кам тайёр эди.
Атpофда кенглик булса бас...
Кунгли кенгликни кумсайди.
Кенглик... каерда бор? Сикик кучаларга, сикик
ковлиларга куз урганган, аммо кунгил куниколмайди.
дунё тор... бир карич кам 69ш ер йук. Накот шундай?
Ахир каердадир кунгилга таскин бера олувчи кенглик
керак-ку? Ёруглик
Еруглик булмаса кам майли, аммо
поёни уфкка туташиб кетадиган кенглик зарур. Кенг-
лик камма томондан ураб олинган, сикикда колган.
Кунгил шу чегарани ёриб утишни истайди.
Тепадаги уч каватли бинода ташвишли кун кайнаб
ётибди. Пастда осудaлик кукмрондай гуё. Осудaлик...
кенгликдан нишонами? Одатда кенглик осудaликни,
осудалик эса кенгликни такозо этади. Бири бирисиз
вужудга келмайди. Уч каватли иморатнинг ертуласида
нима учун осудалик кукмрон? Кенглик эса сикиб
куйилган... Табиатнинг азалий конуни узгардими,
даврга буйсунишга мажбурми?
Буш кенглик кеч ерда йук... Хагго хаёл кам банд.
Бу сикик шакарда яшайвериб, тасаввури кам кенг-
ликни унутган. Энди кунгли нимани хох,лайди, ни-
мани излайди? Кенглик — балки улим чокидир? Шу
чок уни балки кенгликка олиб борар? Агар шундай
булса, каракати бесамара. Y излаяпти, улим эса ундан
кочяпти. Накот колган умри беркинмачок билан утса?
Хатто Кесакполвоннинг кунгли кам ёлгизликни
кумсаб коларди. Бунака пайтда y Асадбек сингари
сикилиб утирмасди, кунгил кузурини осонрок йул
билан топарди : козихонасига борарди -ю, чети учган
пиёлани сассик арокка тулдириб бир нафас билан
кутарарди -да, аччик пиёзни ё саримсокни чайнаб таш-
ларди... Баъзан Асадбекни кам шундай килишга даъ-
ват этарди. «Бу ялтир-юлтир маишатларинг жонимга
тегди, чойхонадаги иркит курпачага утириб, кир дас-
турхон устида пашша тaлаб ётган бодрингни газак
килгим келяпти», деб коларди...
404
Асадбек козир нима килсин? Кунгил хотиржам-
лигини ша козихонадан изласинми?
Бемаънилик!
Асадбек хаёлига келган бу фикрдан гашланиб,
урнидан туриб кетди.
«Макмуд Юсуфхонадан жой куриб келганди, шу
ёзда битта кулба булса кам тиклаб олишим керак. Бу
галвалардан кочмасам, жинни булиб уламан», — деб
9йлади y.
Жамшид кайтиб, улик олиб кетилганини хожа-
сига айтди. Кимга учрашиб, масaлани кандай кал
килганини баён этмади, Асадбек хам суриштирмади.
—Жанозани пешин намозидан кейин макалла мас-
жидида Угкишаркан.
Жамшид жанозага бориш хусусида сурамаган са-
волига жавоб олиш максадида бу хабарни айтди.
Асадбек индамай ташкарига чикиб, машинага утирди.
Жамшид «жанозага кетяпмиз» деб уйлаган эди. Шу
сабабли хожаси «Тарзаннинг анкор буйидаги жойига
^
каида», деганида ажа ланди.
Тарзаннинг жойи камиша саришта ва озода тутил-
са кам, Асадбекни курган чойхоначи довдираб колди.
Асадбек сокилга тушиб, атрофни синчиклаб кузатди-
да, «Кесакнинг фаросатидан дурустрок экан», деган
тухтамга келди. Суридаги шахмат тахтасига кузи ту-
шиб, биринчи сукбатда Сур айтган гапларни беихти-
ёр эслади: «сиз шоксиз, тукрими? Мен шох,ларга ачи-
наман... Шок ёлгиз, бечора камиша кимояга муктож.
Вакти келса, битта пиёдага кучи етмайди. Бигга пиёда
сурилиб келиб, мот килиб куйиши мумкин»...
«Мен «мишики», деб нaзарга илмаганим билан, бу
«пиёда»ларда гап куп, индамасам, писиб келиб, суриб
ташлайди», деб уйлаб, Жамшидга каради:
—Шахматга ишкибозми дейман, укaларинг?
—Тарзанни
., зур уйнайди, деб эшитганман.
—Узинг-чи,
., узинг суришмаганмисан?
— Уйнашни билмайман.
405
— Билмаганинг чаток... От юриш килиб, тепиб
., .,
колса, кочгани жой топа олмайсан.
Жамшид хожасининг бу гапни айтишдан макса-
дини англамади.
Асадбек сув устига курилган темир шийпондаги
курпачага ёнбошлади. Сувга тикилиб ётиб, окиб кела-
ётган ахлатларни курди -ю, «камма ёкни ахлат босиб
кeтди», деб уйлаб, кунгли гашланди.
—Бек ака, димлама тайёр экан... ё козон кабобни
кутамизми? — деб суради Жамшид.
—Буларинг хурда-маставани писанд килмайдими? —
деди Асадбек ётган жойида керишиб.
—Бир пасда гатоп килиб ташлаймиз, — деди can
наридкуловштб,йркамлтугнчой-
хоначи.
—«Нон палов» деган овкатни кам биласанми? —
деб суради Асадбек унга караб.
—Картошка билан нонни ковуришми? Кунглингиз
шуни тусаётган булса, кийма тайёр, шест секундда га-
топ килиб ташлаймиз.
—киймангни куй... — Асадбек шундай деб енгил
хурсинди. — Уруш пайтида онам ракматли ярим пиё-
ла пахта ёгига озгина нон билан картошкани ковуриб
олардилар. Менга шу шокона овкат кисобланарди.
Жозир куйрук ёги соласан, кузи гуштими ё киймами
кушиб ковурасан, лекин барибир онам пиширган нон-
.,
пaловга етмаиди...
—Бек ака, бир уннаб кураверсин, кули ширин бу
одамнинг.
—Уннасин, уннасин, факат «шест секунд» деб шо-
шилиб, овкатни моховга ошна килиб куймасин.
Чойхоначи таъзим килгач, оркасига кайтди. Асад-
бек хонасида юраги сикилиб утирганда ёлгизликни,
кенгликни кунгли кумсаган эди. Шу ерда истагани -

нитопгадйбул,кзигаетд.Овкпиш-
ганда кам Жамшид хожасини безовта килмади. Асад-
бек пешиндан ошганда уйгониб, юз-кулини анкорда
406
ювмокчи булди, лекин хануз окиб келаетган ахлатлар-
ни куриб, фикридан кайтди. Жамшид мактай-мактай
дастурхон уртасига куйган таомдан бир-икки кошик
еб, тухтади.
— Ёкмадими? — деб суради Жамшид, хавотир-
ланиб. — Козон кабоб олиб келсинми?
—Кули ростданам ширин экан, ёкишга ёкди, — деди
Асадбек, кейин уйчан тарзда кушиб куйди: — Лекин
кахатчиликдаги ош барибир бошкача тотли эди...

Таомдан кейин бир-икки пиёла чой ичишгач, уйга


кайтишди. Асадбек кушнисиникига кириб фотика
.,
укиди, Камариддин унга миннатдорчилигини изхор
кила бошлагач, эшитгиси келмай, уйига чикиб кетди.
Дам утмай дарвоза кунгироги жиринглади.
- Сизни сурашса, нима килай? — деб суради Жам-
шид.
- Бошим огриб турибди, мени тинч куйларинг, —
деди Асадбек пешонасини тириштириб.
Кунгирокни чaлган одам тинч куядиган тоифа-
дан эмасди: дарвозахонада Жамшид билан шошилиб
сурашиб, ховлига ховликиб кирган Жaлилнинг ран-
гида ранг йук эди. Дустини хеч бу ахволда курмаган
Асадбекнинг юрагига хавотир орaлади.
—Асад, шуримиз куриб колибди, — деди Жалил y
билан куришаётиб.
—Нима булди? — Асадбек уни икки елкасидан ту-
тиб, кузларига тикилди.
— Абдурахмон акамизни улдириб кетишибди, —
деди Жалил йигламсираб. Кейин газаб билан кушиб
куйди: — Шундай одамни -я!
—Ким улдиради? деди Асадбек уни силтаб.

- Телевизор курмаяпсанми? Кaллангни ишлатиб,


хабар олгани борсанг улармидинг!?
Асадбек бушашиб, дустини куйиб юборди. Оёкла-
407
ридан жон кочгандай булди. Телевизорга кузи тушиб
эди. Y томонларда булаётган галамисликлардан хабар
топиб эди. Аммо... Жалил как! К aллани ишлатмабди...
кали Орзубек бу какда гап очганида кам, утЖато.
ичидаги уйлардан бирида Абдуракмон табиб борлиги
мумкинлигини уйлаб курмабди.
Зулм сели Абдуракмон табибнинг кишлогини кам
мотам чодирига раб утганини эшитиб, нима дейиши-
ни кам билмай гарангсиб колди.
—Отлан, Мукиддин отага айтдим, тайёр турибди-
лар, — деди Жалил уни шошириб.
Жaлилни кутиб олиб, узи берирокда колган Жам-
шид Асадбекка айтилган бу гапни эшитиши камон,
хожасининг амрини кутмаёк, машина сари юрди.
Жалилнинг келганини курган Манзура ошхонадан
чикди -ю, аммо мекмон билан куришишга кам, хайр-
лашишга кам улгурмай колди. Эрининг бирданига
каёккадир отланиши, индамай жунаб колиши Манзу-
ра учун янгилик эмасди, лекин шошиб келган Жалил
билан бирга кетиши уни хавотирга солди.
., довондан ошишганда шом коронгуси тушган эди.
Иулнинг унг томонида куринган кишлок томон бу-
рилиб, масжид каердалигини суриштиришди. Эллик-
олтмиш кишини сигдирадиган, кавоси димикиб, зах
хиди анкиб турган масжидга кириб шом намозини
укишди. Бу вактда Асадбек билан Жамшид маши-
нада утиришди. Намоздан сунг йулда давом этишни
мулжaллаб турган Асадбек Жaлилнинг чикиб: «Бугун
Аллокнинг уйида мекмон буламиз», деганига тушун-
мади.
—Ичкари кирларинг, бугyн шу ерда ётиб коламиз.
—Нега? — деб ажабланди Асадбек.
—Бировникига ярим кечада кириб борамизми?
—Шунинг учун эртaлаб йулга чикиш керак эди, —
деб тунгиллади Асадбек, жойидан жилгиси келмай. —
кукондами ё Андижондами мекмонхонада ётамиз, бу
ер булмайди.
408
—Булади ! — деди Жалил ужарлик билан. — югуp-
дакларинг билан сайру саёкатга чиксанг, мекмон-
хонангда тaлтайиб ётаверасан. Биз фотикага кетяпмиз,
кечаси билан шу ерда хатми куръон килиб, савобини
Абдуракмон акага багишлаймиз. Имом кофизи куръон
экан, таклифимизга рози булди.
Асадбек кечаси билан буладиган хатми куръон
нима эканини билмагани учун, эътироз билдиришга
.,
гап тополмаи колди.
—Сен кириб туравер, — деди бир оз уйлангач.
—Х а, маслакатни пишириб кейин кирасанми?
Бупти, кaллангни ишлатавер, — деб Жалил оркасига
бурилди. Турт-беш кадам босгач, тухтаб угирилди: —
Масжидга бетакорат кирилмаслигини биласан-a? Mac -
жид курдирган одам Аллокнинг уйида хатми куръон-
ни эшитса, савоби купрок булади.
Жалил кириб кетгач, Асадбек «Нима килдик?»
дегандай савол нaзари билан Жамшидга каради. Бун-
дай колларда Макмуддан жуяли маслакат чикарди.
Хаётнинг аччик-чучугини етарли даражада тотган
Жамшид устозининг урнини босиши мумкин, факат
ф икрини баён этишга журъати етишмайди. Шу са-
бабли хожасининг савол нaзарини жавобсиз кол-
дирди.
—Биз Куконга бораверсак-чи, эртaлаб келиб булар-
ни олиб кетамиз, — деди Асадбек мужмaл бир окангда.
—Борсак бораверамиз -y... отахоннинг кунгиллари
ранжирмикин...
Кирамизми?
—Бир кеча минг кеча эмас...
Тунни кишлокнинг ., эски масжидида уткaзиш аxди
Асадбекка ёкмади. Углининг вафотидан кейин «ме-
нинг Худо билан шартномам бор: энди мен унинг
уйига кадам босмайман, y меникига кирмайди», деб
юборганини эслаб, юраги эзилди. Гарчи ша ондаёк
Жалил ва Мукиддин отанинг даъватлари ила ти-
лида тавба килган булса-да, углидан айиргани учун
409
Аллокга даъвосини кали тухтатмаган эди. Хаёлига
«Кечаси билан куръон укиб чиккани билан бир нарса
узгарадими, улган табиб тирилиб келадими?» — деган
фосикона фикр келиб, ошнасининг килигидан ран-
жиди. Жaлилнинг узи булганида, масжидга кирмай,
жунаворар эди. Жамшид как, Мукиддин ота ранжий-
ди. Иложсиз колда масжид томон юрди. Жалил ошна-
сининг кaлбдаги иймон нури билан эмас, нохуш бир
иложсизликнинг зури билан кирганини англаса-дa,
ичида «шунисига кам шукур», деб куйди.
Хуфтон намозидан кейин давра тортиб утирдилар.
Хатми куръон булишини эшитган кишлок аклидан
бир неча киши колди. Тиловатни Мукиддин ота бош-
лаб, имом ширaли кироати билан давом этгирди.
Ярим кечада Асадбекни мудрок босиб, дераза токча-
сига суянганича ухлаб колди. Жамшид утирганларга
сездирмай аста ташкарига чикиб, машинанинг орка
уриндигига ётди. Энди кузи илинганда ойнакни ким-
дир такиллатди. каддини кутарган эди, ташкаридаги
милиционер йигит эшикни очиб, «бу ерда нима
буляпти?» — деб суради.
— Бу ердами? — деб саволни такрорлади Жам-
шид ташкарига чикиб, кейин кесатик окангида аник-
лаштирмокчи булди: — Машина ичидами? Мен ухлаяп-
ман. Мана энди уйгондим, сaломлашсам кам булади .
— Мачитда нима буляпти? — деди милиционер
.,
унинг киноясига парво килмай.
—Хатми куръон буляпти, — деди Жамшид кери-
шиб.
—Ким рухсат берди?
—Рухсатми? — Жамшид «шунга кам рухсат керак-
ми?» демокчи эди, гап чувaлашиб кетиши мумкинли-
гини факмлаб, жиддий окангга кучди: — Ким буларди,
Тошкентда утирадиган муфтий беради-да бунака рух-
сатни, — деб эснади.
—когози борми?
410
- коГознинг нима кераги бор, узлари шу ердалар-
ку? Номерга каранг, укахон, мошина кимникилигини
билмайсизми? Милиса деган can зийракрок булиши
керак. .,
- Узимам мошинга караб, Тошкондан муфтий
казрат келгандирлар, деб уйловдим. Анави шеригим, —
у can нарида турган милиционерга караб олди, — «бе-
гоналар кириб олганга ухшайди» деб вакима килиб
мени чалгитди -да...
- корининг овозини эшитмадиларингми?
даркакикат, корининг овози ташкарида кам эши-
тилиб турган эди.
- Омма имомимизнинг кироати зур -да! - деди
милиционер фахрини баён этиб. — Тошкондаги кори-.,
ларнинг мусобакасида учинчи уринни олибди. Утган
кафта тогам кайтиш киганида уйларига бориб, кечаси
билан укиб берди.
- К а, ана, билар экансиз-ку. Хокласангиз киринг,
мазза килиб эшитинг.
- Иук ака, биз хизматдамиз, бизга мумкинбас.
,

Милиционер шундай деб изига кайтди.


Бомдодни укигач, йулга тушишмади, хатмни ку-
тишди. Кун терак буйи кутарилганда имом охирги су-
рани укиб, дуога кул очди. Масжиддан чиккан Жалил-
нинг кузлари мамнун бокарди. Уйкусизлик чарчоги
сезилмас эди.
Жaлил Жамшиднинг енига, олд уриндикка утирди.
Асадбек билан Мукиддин ота оркадан жой олди-
лар. Жалил имомни хурсанд килган экан шекилли, y
алокида тавозе билан кузатди.
- Шу ишимиз яхши булди, куръонни эшитганда
кар кандай тош кaлб кам эриб кетади, — Жалил шун-
дай деб угирилиб, «тугрими, бу гап сенга тегишли»,
дегaн маънода Асадбекка каради. Асадбек бу карашга
жавобан : «узинг обдон эриган булсанг, етарли» де-
мокчи эди, «отанинг олдида яна бобиллаб бермасин»,
., .,
деган хавотирда индамаи куя колди.
411
—Раббим тош кaлбларга назар солмайди, тугри-
ми? — деди Жалил энди Мукиддин отага караб..,
—калбнинг тошга айланиб колишидан Узи асра-
син, — деди Мукиддин ота. — Бу томонларда жаноза-
.,
дан кеиин хатми куръон килиш одати бор. Аллокнинг
кaломини сомеъ колда тинглаш фарз. Савоби бор.
Лекин... факат эшитишнинг узи билан муддаога
эришилмайди -да. Аллокнинг илокий китоби факат
эшитиш учунгина эмас. куръони Карим маънолари
дарёи азимдур. Бу дарёдан кар ким уз зекнига лойик
сув олади. Банда узи укиса, тушунса, амaл килса са-
воб даражаси бaландрок булади. Басир куз учун
каломуллокни укишдан кам ортикрок бахт борми? Ж ар
бир одамнинг кафани бошка, лакади 6ошка. Y дунёда-
ги савол-жавоби кам узига яраша булади. «Мускафни
.,
укидингми, унга амал килиб яшадингми?» деган са-
вол берилса жавоб кандай булади? «Тингладим, аммо
тушунмадим, шу боис амал кила олмадим», дейиш-
дан Худо асрасин! Аллок таборак ва таоло дейдики:
«Эй Одам фарзанди, сенга уч нарсани ихтиёр килдим:
яъни оила ах,лингни, молу дунёингни ва амaлингни.
Сен улиб, оёгинг ердан узилиши билан мол-дунёинг
ортингда колади. Оёгинг уйдан чикиши билан оиланг
кам ажраб коладилар. Кейин кабрда буласан. киёмат
кунида факат яхши амaлинг фойда беради. Амалинг
тузук булса, сени кам тузатиб куяр, агар ёмон булса,
сени калок килгувчи ерга топширар».
куръон укишни урганолмаётган Жалил бу тан-
бекнинг узига кам тегишли эканини факмлаб унгай-
сизланди, бир оз жим кетгач, узини ва узи кабиларни
окпашга каратилган баконани айтди:
—Худо каммани бир хилда зекнли килиб ярат-
маган-ку? Хамма кам кори булавермайди-ку?
—Бу гапингиз как, бутам. Агар барчанинг зекни-
фаросати, хотира кучи бир хил булганида Аллок
куръони Каримни тула ёд олишни бандaларига фарз
киларди. Лекин хотирам заиф, зекним паст, деб ёд
412
олишга каракат килмаслик кам дуруст эмас -да. Хоти-
ра кучи заиф булган одам кам кунда бир кичик оятни
ёд олиши мумкин. «Ихдинас сиротaл мустакийм» — эй
Парвардигоро, бизларни тугри йулга солгин, оятини
эслаб колиш мушкулми? Агар кунт килиниб, кунда
бир оят ёдланса, йилда уч юз олтмиш оят ёдланган
буладими?
—Бу гапингиз кам тугри, — деди Жалил баксда ен-
гилганлигини тан олиб. .,
—Хибсда эканимизда бир артист бор эди. Унлаб
сакна асарларини ёд биларди, куръон илмида эса
aлифни калтак дейдиган даражада эди. Бир купи
«шунча монологларни ёдлаб нимага эришдингиз?
Бунинг урнига куръонни ёдлаганингизда кидоят то-
пиб, охират мукофотига эга., булардингиз», деб эдим,
гапимдан таъсирланибди. Ун туккиз порани мукам-
мaл ёд олганда умри вафо килмади. Жон берар чоги
уз ишидан мамнун булиб, кидоят берган Аллокга
шукурлар килди. Охиригача ёд олишга улгурмага-
ни учун армон билан куз юмди. Чиндан кам Тангри
таоло y биродаримнинг калбини ., куръон нури билан
ёритиб кидоят берди. Аллок Узининг элчисига му-
рожаат этиб маркамат киладики, «Эй Мукаммад,
Сиз кофирларни Худонинг aзобидан куркитсангиз
кам ё куркитмасангиз кам, уларга барибир. Улар ий-
мон келтирмайдилар. Сизнинг насикатингиз, яъни
огохгпантиришингиз шундай зотларга фойда беради-
ки, улар зикрга — куръонга амaл киладилар. Худони
курмасдан туриб, гойибона Ундан куркадилар. Сиз
уларга Худонинг кечиришидан ва улуг ажр бери-
шидан хабар килинг». Улуг ажр насиб к,илганларни
курдик. Жидоят топмаганларнинг канчасини куряп-
миз? Эшитинг-a: «Инна жаъaлна фий аънокиким
аглалан факиа илaл азкони факум мукмакун» — оят-
нинг маъноси бундай: «Албатта куп кофирларга
Худонинг ваъда килган aзоби собит булган. Улар
иймон келтирмайдилар, гуёки Биз y кофирларнинг
413
буйинларидан то иякларига кадар калка-кишан сол-
ганмиз. Уларнинг бошлари юкоpи булиб, гуддайиб
колганлар, ерга эгилмайдилар». Тушундингиз-a, Пар-
вардигор уларнинг саркашликларини буйнига кишан
солинган одамга ухшатяпти. Яна Аллох дейдики: «Биз
уларнинг олдиларидан кам, оркaларидан кам парда-
тусик яратдик, бас, улар кеч нарсани курмайдилар».
Мана шу огох,лантиришни кеч бир банда, кеч качон
унутмаслиги керак. Буйинга кишан тушиб колишидан
Аллокнинг узи асрасин !
Мукиддин ота шундай дегач, бошини эгиб, жимиб
колди. Жалил унга бир караб олиб, бошка гапирма-
ди. Асадбек кам, Жамшид, катто Жалил кам бу гап-
лардан узларича мутаассир булдилар. Жамшид би-
лан Асадбек узларини кишандаги банда киёфасида
куриб, гашландилар. Бундан ташкари, Асадбек Си-
бирдаги камокхона тилга олингани учун отасини эсла-
ди. «Адам кандай эдилар? кай колда куз юмганлар?
кандай армон билан кетганлар?» деган савол уйгониб,
юрагини татaлади.
Андижонга якинлашганларида туп., чарчоги кукми-
ни утказиб, Жалил yxлаб колди. Ушга етганлари-
да карбийлар уларни тухтатдилар. Жамшид уларга
максадни тушунтиришга уринди. Зобит кунавермагач,
Мукиддин ота машинадан тушиб, ёрдамга эмас,
фотика Укиб, таъзия билдириб, кунгил сурашга кета-
.. .., .,
етганларини англатгач, иул очилди.
Кишлокка кираверишдаги ёнган уйларнинг ко-
райиб турган деворларига кузлари тyшиб, маъюс-
ландилар. Бу деворлар ортида канча бахтиёр оилaлар
канча саодатли онларини утказган эдилар. Канчалари
туй килиб, элга дастурхон ёзиш ниятида яшаётган
эдилар. Саодат куёшини сундиришга бир неча дакика
кифоя килди...
Олов тили Абдуракмон табибнинг уйига хам етиб
келган, бир канотини ёндирган, одамларнинг каракати
билан ут учирилиб, колган кисми омон колган эди.
414
Хатар пари булганига ишонган кишлок ах,ли бу кун
уйларини офат ёпинчикларидан тозaлашга киришган
эдилар.
Абдуракмон табибнинг айвонида Мирзаaли, Гуруf-
ли, Жулон киргиз гурунглашиб утиришган эди. Улар
машинадан тушган мекмонларни танимасaлар кам, из-
зат билан кутиб олдилар. Мирзаaли ичкарига утган
эди, табибнинг келини мекмонларнинг кимлигини
билдириб, чой дамлаб берди -да, узи овкатга уннади.
дуойи фотикадан сунг бир-бирлари билан таниш-
и
дилар. Мирзаaли гапни Абдурахмон табибнинг Ушга
хавотирланиб борганидан бошлаб, булиб утган вокеа-
ларни эринмай баён этди.
—Боши бузукпар авжга чикиб, бу томонга бости-
риб келишаётганда ошнам бу Жулон биродаримиз би-
лан биргaликда уларни тухтатмокчи булибди. Вакший
кузига кон куйилса, одам танийдими? — деб кикоясига
якун ясади.
—Уриб улдиришдими? — деб суради Жалил.
—Уришларига Жулон йул куймаган. Уйда тек
утираверганида жони омон коларди. кyшнининг
уйи ёнган экан, ичкарида камалиб колган болaлар-
ни олиб чикаман, деб узини утга урибди -да... Икки
боланинг жонини саклабди, учинчисига кирганда на-
фаси бугилибди. Жулон 9т ичига кириб, биродарини
олиб чикибди. Куйишга каттик куймаган -y, тутунда
бугилгани учунми, юраги дош беролмай, тухтабди-
да...
—Бундай одамларни Аллок утда куйдирмай-
ди, — деди Мукиддин ота енгил хурсиниб. — кадим
замонларда Багдодга 9т тушиб, уйлар кетма-кетигa
ёнибди. Бир уйда гудаклар колиб кетган экан, валий
одам утаётиб, ота-онанинг фарёдини эшитибди -ю,
уйлаб кам утирмай, 9т ичига кириб, болaларни олиб
чикибди. Битта туки кам куймабди. Болaларнинг ота-
си кувониб унга 9н тилла суюнчи узатса, y валий:
«тиллaларни оладиган одам булсам, утдан сог чикмас
415
эдим», деган экан. Абдуракмон табиб ана шунака ва-
лий каторидаги ажойиб одам эдилар. Аллок суйган
дустини бу дунёда кам, y дунёда кам $т азобидан ас-
.,
раиди .
Бу гап Гуруглига маъкул келиб, «яхши айтдингиз»,
деган маънода мекмонга мамнун каради -да, сукбатга
.,
кушилди :
- Гур казишга кулим бормади. Кетмонни ерга
ураман -y, «Абдуракмонга кавлаяпманми?!» деб упкам
тулади. Омма, гур никоятда силлик чикиб, узиммиям
кайрон колдирди. Лакад кенг булди, айвонини атай
силликласа кам бунака чикмайди. Яхши одамнинг
гури шунака булади. Ёмонники нураб кетаверади,
эпакага келтиргунимча, эсим тескари булади. Вaлади
зинонинг гури шунака булди: кетмон урсам, тупрок
сачраб кетади, девор увaланиб тушаверади. «Бу бад-
бахтни ер олгиси келмаяпти», деб уйладим. Охири,
Кукшапканинг гурини очиб, ша лакадга куйдим.
Ота-болага бу кам хайф. Барибир Худога менинг айт-
ганим маъкул булди. Абдуракмон бир кечаси валади
зинони бошлаб келди. Эртасига узи келди. арашлари
паришон эди, нимадандир хавотири бор., эди. «Кеча
коравой бир шумликдан дарак берди. Уйлай-уйлай
нимaлигини билолмадим. Эктимол, сиз сезгандир-
сиз?» - деб суради. Мен дангaлчи одамман, дангaли-
ни айтдим: «Шумкадамдан ёмонликдан бошка яна
нима кутиш мумкин? — дедим. — Кунглим бир нар-
сани сезиб турибди: шу икки-уч куннинг ичида ва-
лади зино улса керак. Унга янги гур кавламайман.
Кукшапканинг лакадини очаман у суякларини су-
- ,

риб, шунинг ёнига куяман. Икки фосик биргaлашиб


ётаверади... Сенам... «жаноза укиймиз», деб хархаша
килмайсан». Абдуракмон ракматли кенг одам эди, бу
гапимга унамади: «Мусулмоннинг боласига жано-
за укиш керак», — деди. Бу гапидан аччигим чикди:
«канака мусулмонликни айтасан? Ким эди мусулмон?
Кукшапками? Унга кам жаноза укиган эдиларинг.
416
v
канчадан канча иймон эгасини куритди? Уша кам
мусулмонмиди?» — деб юбордим. Абдуракмон кайсар
эди, гапимни олмади: «I{уйинг бу утган гапларни,
гунокларига узи жaзо олади y дунёда», —..деди. Ме-
нам буш келмадим, газабимни яширмай: «Утган гап-
лар, дейсанми? Гурга киргач, каммаси унутиладими,
тупрок камма аблах,ликларни кумиб ташлайдими?» —
деб бобиллаб бердим. «Юки енгиллар нажот топади,
гунохи огирлар дузахга тушади», деб менга can ён
босгандай булди. Гап тaлашиб колсак, «илмим йук»,
деб турарди -ю, лекин кар бaлога акпи етарди. Мен
aлифни кaлтак дейдиган оми одам булсам кам, кар
гапга кунавермайман. Жони чиккан кар одамга кам
жаноза укийвермаслик керак. Кукшапка тоифасидаги-
ларга жаноза укилмаса, унга ухшаган фосикларнинг
кузлари очиларди. «Менам шу куйга тушмай», деб
гунохдан тийилишарди. Y дунёдаги жaзо канака
булишини ким билиб утирибди?! Бу дунёдагисини
кам курсатиб туриш керак -да, тугрими?
., Абдуракмон
бу гапимни кеч маъкулламасди. Уша купи мени-
ям ужарлигим тутиб: «Сен нима десанг деявур,
коравойга у зим курсатаман. Унинг бу ерга келиши-
якин колди. Аслида унга бу ердан жой бермаслик га
керак», — дедим. Men кичкина одамман, уликларни
кумишдан узга ишим йук. Бундан бошка масaлaлар-
да мендан биров маслакат кам сурамайди. Бу ёгини
сурасангиз, куп ёмонликлар килиб утган одамга гур
кавлагим келмайди. «Бунакaларга жаноза укиш ке-
ракмас», деб факат Абдуракмон табибга айтганман.
Азбаройи юрагим кон булиб кетгани учун шундай
деганман. Аслида дунёдаги галамисликларга эътибор
.,
килмасам кам улади. Менга нима. Битта корнимдан
булак гамим йук. дунёда ким гурковни подшо килиб
кутарибди-ки, мен буни орзу килсам ! Худо одил, ба-
рибир менинг айтганим булди — валади зинога жаноза
насиб этмади.
Гуругли ичини куйдираётган гапларини айтиб олиб
14 - Шайтанат, 5 -к. 417
совугач, Мирзаaли Мукиддин отага караб, Кукшапка
билан валади зинонинг кимлигини маълум килди.
.,
—коравои деганимиз камалиб кетган эди, бу ёвуз-
ликлар бошланмасидан олдин, узига ухшаганлар би-
лан пайдо „булибди. Абдуракмон уларнинг максадини
факмлаб, Ушга тушган эди. Хамма вакшийликларни
Коравой камокхонадан бошлаб келган каромилар
килгани аник. I{илгиликни килиб, гумдон булишди,
излари ерда кам йук, кукда кам йук. Лекин ола-
тасирда коравой одамларни кимоя килганмиш, деб
эшитдим. Зурланаётган кизни куткараман, дегaнда
шериги пичок тортиб юборганмиш. Улигини биров
кафанлаб, мозористонга биров кутариб боргани йук.
Эмаклаб узи борибди. Онасининг гури устига бориб,
кон кусиб улибди. колган гапни узингиз эшитдин-
гиз...
ур кудаи
— Абдуракман " берген достэли, ани кир-
гиздар ултиргени жок, — деди бош эгиб утирган Жулон
., ., .,
худди узига узи гапиргандаи.
—Хадеб шунака деяверма, кеч ким киргизни айбла-
ётгани йук, нима булганини куриб-билиб турибмиз.
Жулон бу танбекга эътибор бермай, колатини
9згартирмаганича давом этди:
—Аилимде ким оуриса, Абдуракманга чобатэли,
дохтирга бормайтэли. Туувганим дари-дармек бериб,
окча олмабайтэли. Духтир неверемди кайтиш болат,
дегенда, Абдуракман сактаб калган... Ул бул дунёнин
адами эмесэли. I{удаиим
V ага б еишден орин берет.
Бу гапларни эшитиб утирган Жалил узини тутиб
.,
тура олмаи:
— Шундай табибнинг кадрига етмадиг-a! — деб
юборди. Барчанинг нигоки узига каратилганини
куриб, фикрини давом этгирди: — Духтир зоти ок ха-
латни кийиб олиб, гердайиб юради, димогидан курт
ёгилади-ю, даволашидан дарак йук. Битта духтирга
дангaл шундай десам, «табиблар кеч нима билмай-
ди, утлар билан хозир даволаш мумкинмас», дейди.
418
Олдинги замонларда my утлар билан даволашган-ку,
тугрими? хозиргидака укол булмаган-ку?
Жaлил фикрини тасдикдан утказиш максадида
Мухиддин отага каради. Жалил гарчи, мавзуни бу-
тунлай бошка томонга буриб юборган булса -да, табо-
батнинг афзaллиги хусусидаги фикрлар мархумнинг
номини шарафлaшга хизмат килгани учун Мухиддин
ота бош иргаб, гапга арaлашди :
— Гапингиз тукри, бутам, хозирги тиббиётнинг
ожизлиги — утмиш табобатидан юз угирганлигида.
Электр лампочка шамчирокни менсимай, гердайиб:
«Менинг нурим гоят ёруг» деганда, шамчирок: «Тугри,
сен нурлироксан, лекин сени менинг нуримда яратиш-
ган», деган экан. Сибирда хам 9т билан даволайдиган
табибларни
., духтирлар чикиштиришмайди.
—Урисларда хам табиб борми? — деб ажабланди
Гуругли.
—Сибирда, биродар, азалдан тyркий кавм яшаган.
Хозир хам яшайди. Табиблик купрок ушаларда. Улар-
.,
нинг давосига ишонадиган 9рислар хам к9п.
—Одам дори ичавериб букиб кетади -ю, лекин таъ-
сирини сезмайди, — деди Мирзаaли.
— Сиз айтган дорини Оврупода ёки Америка-
да кашф килишади, ша ердаги одамларда синаб
куришади, — деди Мухиддин ота. — Уларда «иссик
мижоз», «совук мижоз» деган тушунча йук. Битта
одамга шифо булган дори иккинчисининг касaли-
ни баттар килади ёки бошкача хастaлик уйготади.
Табобат хакидаги доно китоблар куп. Бу сохага
сузи утадиган катга амaлдор булганимда, тиббиётга
укиётганлар Ибн Синони тула узлаштирмагунларича
кулларига диплом бердирмасдим. Беморнинг якинига
йулатмасдим. Тил биладиган олимлар «Тиб конун-
лари»ни узбекчaлаштириб беришди. Шу китобни
кулига олган акrпли тaлаба бормикин? Бу ёгини су-
риштирсангиз, устозлари хам укишмаган. «Шу ил-
мий асар нима учун минг йилдан бери хаёт? Нима
419
учун Оврупо тан беради-ю, узимиз инкор этишимиз
керак?» — деб узларига савол бермайдилар. Бир овкат
ёкмаса, «шур булибди» ёинким «ёги дог булмабди»,
деб камчилигини айтамиз. Минг йил яшаб келаётган
илмни рад этадилар у сабабини тушунтириб
- ,
., бера ол-
майдилар. Чунки уни укиб курмаганлар. Укимасдан
туриб рад этишни нима деймиз?
—Акмоклик! — деди Жалил дангaл.
—Can куполрок айтдингизми, бутам, бу бир нодон-
лик ёинким жокиллик десак кам булар.
—Иккaласи бир эмасми?..
Жалил одатига хилоф килмай, баксни бошламокчи
эди, ичкаридан келиннинг енгил йутaлгани эшитилиб,
Мирзаaли урнидан тypди. Дам утмай кулида икки коса
билан кайтиб, бирини Мукиддин отага узатиб:
—Насиба-да, кудaларникидан келибди, — деб изок
берди.
Яна икки коса узатилгач, «биз якингинада тано-
вул килдик, сизлар бакузур», деб узрини айтди. Илиб
колган ошдан уч-турт кошик насиба олган булишиб,
миннатдорлик билдиришди. Асадбек карияларнинг
сукбати давом этмай туриб, улардан кечирим сураб,
ишком остидаги супага утди. Жалил дустига норози
назар билан каради-ю, жойидан жилмади. Жамшид
эса хожасига эргашди.
Даволанишга келган кунлари уй ичида нафаси
сикилганда, ковлига чикиб, шу супада утирса, can дар-
ди аригандай буларди. Хозир айвонда утиргани билан,
руки эзилгани сабаблими, нафаси сикилди. кариялар
даврасидан четланиб, шу супада нажот истади.
Чой ичаётган Мукиддин ота Гуруглининг узи то-
..
мои тикилаетганидан 9нгайсизланди.
—Биродар, бировга ухшатдингизми? — деб суради
y килмлик
., ила.
— Ухшатмадим, — деди Гуругли ундан куз олмай. —
Сизнинг юзпнгиздан бир чиройли нур тарaлиб туриб-
420
ди. Шунга мах,лиё булдим. Омма, бошингизга куп
aламлар ёгилган экан.
- Фолбинмисиз, дейман? - Мукиддин ота шундай
деб жилмайди.
- Гурковман, дедим-ку, тупорилигимдан ^ ран-
жиманг. Нимани уйласам, шуни гапираман. Уликни
лакадга куйиб, юзини очганимда баъзи нарсaлар мен-
га аён булади .
—Аён булса... унда авлиё экансиз? — деди Жалил,
сукбатга арaлашиб.
—Масхарaламанг, авлиё кайда -ю, мен кайдаман? —
деди Гуругли ранжиб.
— Масхарaлаганим йук, — деди Жалил хижолат
булиб. — Худо узига ёккан одамларга бир нарсaларни
билдириб тyраркан.
— Бутам адашдилар, айбситманг. Валиуллохгпик
бошка нарса. Аллок суюкли бандасини узига дуст
тутса, айрим кароматларни аён килиб беради.
Валиуллохлик улуг мартаба, камма кам эришавермай-
ди
—Бу гапингиз тугри, мекмон. Men намозни кам
эплаб укиёлмайман. Ракматли Абдуракмон ургат-
ганича укиб тyраман. Келиб-келиб, Худо мени узига
дуст тутадими? Лекин уликларнинг юзига караб, ти-
риклигида канака одам булганини билишим тугри.
Баъзи тирикларнинг кузига караб, юрагида канака
шумлик борлигини кам биламан. Анави икки йул-
., ..
дошингизнинг ичлари коп -кора, каттаси куп емонлик-
nap килган, кичиги ундан баттар.
—Y биродаримизни мулла Абдуракмон даволаган
эдилар...
— Жисмини даволабди-ку, рукига карамабди -да.
Ракматлининг шунака одати бор эди, ким булса, да-
волайверарди. Баъзи ёмонларни даволаб овора булма,
бунакaларнинг тезрок улгани яхши, десам, менга
танбек берарди.
«Рукига карамабди-да»...
421
караган эди . . .
Абдулкамидга шифо истаб келган кунлари намоз
укиб булишгач, Абдуракмон
.. табиб Мукиддин отага
синовчан тикилиб: «Ёдингизда булса, худди шу ердa
утириб, инимиздаги рук хастaлигининг чекинмогига
умид килиб эдик. Умидимиз сароб булиб чикибди.
Инимиз зулмни аввaлгидан кучлирок колда касб
килибдилар. Ожиз иймонлари янада ожизлашиб-
ди», деган эди. Шунда Мукиддин ота «Замон булар-
нинг тилини кам, дилини кам тош килиб куйган... На
илож... кар колда Аллокдан умидимиз бор», деб, айб-
ни замонга юклаб куя колганди. Абдуракмон табиб бу
бахонани кабул килмаган булса-да, бакслашмаганди.
Мукиддин ота козир Гуруглига шу гапни айтса, y
шубкасиз, «замон ёмон йулга солган булса, узининг
кузи курмиди, акли йукмиди?» деган маънода бирoн
гап гапириб, кайириб ташлаши мумкин эди. Шу са-
бабли индамай куя колди.
Мукиддин ота Гуруглининг гапини эшитиб, даст-
лаб келган кунларини, Дев аканинг киликларини эсла-
ди. Куришаётиб «сенга миллион су м бераман», деган,
Асадбекка эса нохуш нaзар билан караган эди. Дево-
на булса кам, Асадбекнинг кузларига караб, ичидаги
коронгуликни курган эди. Фиск зулматини бир девона
курганида Гуруглининг сезишидан ажабланмаса кам
булади.
«Бу ерда шифо умиди билан турганимизда бутам
кидоятга якинлашиб колган эдилар. Кейин тисла-
на бошладилар. Фарзанднинг улимидан кейин янада
узоклашдилар. «Худо уйимга кирмайди, мен унинг
., .,
уиига кирмаиман», деган шаккокларнинг гапини дил-
дан чикариб, билиб айтувдилaр. Y дамда бизнинг
зуримиз билан, тил учида тавба килиб эдилар. Саж-
дaларда астойдил тавбaлар билан турсaлар, калблари
йигласа, мекрибон Аллок кечирар... Лекин тавба
килармикинлар...»
Мукиддин ота шуларни уйлаб, супа томон каради.
422
Асадбекнинг бош эгиб, макзун колда утирганини
куриб, юраги эзилди. Хаёлан муножот кила бошлади:
«Аллоким, дунёга келиб яхшини кам курдим,
унданда
., купрок ёмонни курдим. Бутамнинг акволи
Узингга аён, уни кечир, истигфор айтувчилар сафи-
га куш, буйнидаги кишанни олиб ташлаб, кидоят бер.
Биламан, бандaларингни: «Men бирон бандамнинг ба-
данига ё боласига ёки мол-дунёсига мусибат юбор-
сам, y Менинг мусибатимни сабр билан кутиб олса,
Men Киёмат кунида унинг номига тарози тикишдан
ёки унинг аъмол дафтарини очишдан каё киламан ва
азоб бермайман», деб огоклантиргансан. Сабрли бан-
.,
данинг амaллари тарозига сигмайди, Уз фазли кара-
минг билан аъмол дафтари нуксонларини беркитасан.
Афсусим шуки, бутам бу какикатни англашда суст-
лик киляпти...
., Олдиларидан ва оркаларидан куйган
тусикни Узинг олиб ташла, кеч нарсани курмайдиган
бандaларинг сафидан чикар. Унинг кидоят топганини
куриб, сунг улсам, армоним колмас эди. Отасининг
кузлари очик кетган эди. Азроил жонимни олгач, ме-
нинг кузларимни очик колдирма. Отасининг кузурига
хушхабар билан боришни мен нотавонга насиб эт...»
— Йуллар очик эканми, кийналмай утдингларми?
Мирзаaлининг саволи уни хаёл дунёсидан ташвиш-
ли аччик каёт оламига тортиб олди. Жалил «Анжонга -

ча яхши келдик», деб гап бошлаган эди, томок кириб,


уни тухтатди -да, хотиржам окангда жавоб кайтарди:
— Чегарада аскарлар туришибди, бегараз одамларга
монелик килишмаяпти.
—Ишкилиб, тинчигани рост булсин, — деди Мир-
заaли.
— Мекмон, сизлар кам эшитгандирсизлар, кук-
рагида ути бор анжанли йигитлар бу ёкка утмокчи
булганларида янги каттаконинглар йулларини туСган -

миш ку?
- —деди Гуругли.
—Ростдан шунака булибдими ё миш-миш гапми
бу? — деб суради Мукиддин ота.
423
—Рост — деди Мирзаали, — чегара буйлаб одамлар-
ни куйиб ташлаган.
— «Одамлар» деганингиз сиз-y бизга ухшаганларми
ё уриснинг аскарларими?
—Асосан узимизга ухшаганлар, омма милисалар
кам бор.
— Агар шундай булса, каттаконимиз тугри иш
килибдилар.
Мекмондан аксинча гапни, катгаконларни
коралашни кутган Гуругли кам, Мирзаaли хам, катто
Жулон киргиз кам унга кайрат билан караб колишди.
—Гапингиз кизик-ку?! — деди Мирзаaли. — Ёрдамга
шошганлар йулини тусишда яхшилик борми?
— Эй-й биродар, сиз муаллим экансиз, бошкалар ту-
шунмаса кам сиз билишингиз керак бунака сиёсатни.
Мен советнинг турфа игволарини куравериб, мана бу
ерим, — Мукиддин ота чаи кукрагини ушлади, — зада
булиб кетган. Мана, утган урушни лаънатлайверамиз-
лаънатлайверамиз..,«Газанда», деб фашистни балчикка
булаб ташлаймиз. Уша фашистнинг карбий учувчила-
рини уттизинчи йилларда советнинг узи укитиб, тай-
ёрлаб .,берганига нима дейсиз?
—Иуг -e, Европани булиб олиш тугрисида Гитлер
билан шартномаси борлигини эшитганман, буниси can
галати-ку?
— Сиз-y бизга галати туюлади. Биринчи Жакон
урушидан кейин немисларнинг карбий кувватини
сикиб куйиш максадида куп нарсaлар чеклаб таш-
ланган. Шунда совет махфий равишда уларга ёрдам
берган. Окибатда, узи укитган одамлар узининг ерла-
рини бомбалаб ташлади. Тарихнинг варакгларини ти-
таман, десангиз, фитнaларга гувок булавериб, эсингиз
тескари булиб кетади. Бугун куриб турганимиз кам
бир игво. Икки миллат бир-бирини кирсин, деб ата-
йин уюштирилган игво жанжaли. Агар каттаконимиз
сизлар айтган «кукрагида ути бор»ларни тусмаганида
424
кирfин aлангаси янаям вакшатлирок буларди-ку,
тугрими? Советга худди шy нарса керак. йигит-
ларнинг кукрагида 5'т булгани яхши. Лекин бунака
гавголар кукракдаги 9т билан эмас, бошдаги акл би-
лан ечилгани дуруст. Мана, Жулон биродаримиз хи-
жолат булиб, «киргиз улдирмади», деяптилар, сиз
эса «куриб-билиб тypибмиз», деяпсиз. Шунака экан,
кукрагида ути борларга не кожат?
— Бу гапингизда жон бор, мекмон, — деди Гуруг-
ли. — Менинг бошим гаранг эди. Илгари кам узбекми,
киргизми, тожикми, козокми... ишкилиб, болaлар
бир-бири билан гап тaлашган, гапга туймаса, мушт-
га тyйган. Бу кам етмаса, акмокроклари пичогини
киндан чикарган. Айби зуррок булса, милиса олиб ке-
тиб, жaзосини берган, камрок булса, эртасига бир-
бирлари билан яна тил топишиб кетаверишган. «Бе-
ганас билан Тошпулат тозза бир-бирини муштлабди»,
деб эшитардик. Лекин «киргиз Беганас билан узбек
Тошпулат муштлашибди», демаган кеч ким. киргиз
улса, тобутнинг бир чекасини узбек кутарарди, узбек
улса, киргиз. Ана, Жулон, тобyтнинг бир томонини
кутарганича, кеч кимга тyткизмай, мозоргача келди.
Si збек киргиз ошнасининг жанозасига уч тог ошиб
'

булса кам борарди, киргиз кам тоглар ошиб келар-


ди. Шундай одамларнинг болaлари бир-бирларига
вакшийлик килишига ишонмайман. «Игво» деганин-
гиз туппа-тугри! Мулла Абдуракмон шyни сезган
булса керак, коравойни ., мозорга бошлаб келганидан
кейин ташвишланиб, Ушга тyшиб чикyвди. Ташвиш-
ланганини бетига караб билувдим, лекин узи дардини
очмаганди.
- Хак рост, - деди Мирзаaли уни кувватлаб, — бу
телевизор жавраётганидай миллий масaла эмас, игво
масaласи ! кадимги Римнинг султони Юлий Сезар:
«халкларни бир-биридан айри-айри килиб ташлагин-y,
кукмингни мaзза килиб юритавер», деган экан.
425
—Хуп, масaла игвода булса була колсин, - деди
Гуруfли. - Омма вакшийлик анов-манов даражада
булмади, жавобини ким беради?
- Хитойликлар пайгамбар дарaжасида курувчи
.,
донишманд Кон уциидан: «Яхшиликка нима билан
жавоб бериш керак?» деб сурашганда «Яхшилик би-
лан», деб жавоб берибди. «Ёмонлик, зулмга-чи?» деб
сурашганда «Адолат билан», деб жавоб берган экан.
- Дуруст айтибди. Яхшилик килиш к ар бир одам-
нинг кулидан келади. Бирок, бировнинг ёмонлигини
кечириб, унга яхшилик килиш факатгина мyъминга
кос. Хакикат шуки, Хитой донишманди айтган адолат
тарозуси советда aллакачон бузилиб кетган, — деди
Мукиддин ота. — Телевизорда курдим, мухбирлар
кам, сиёсатдонлар кам «жиноятчилар конун олдида
жавоб берадилар», деб жаврашяпти. «конун, конун!»
деймиз -y, кани уша конун, кани уша адолат? Борми
шунакаси?.. Булганида кам, конун жамиятда тула адо-
лат урнатолмайди. Зулм даражасини пасайтира олади,
колос. Хеч кайси давлат жамиятда жаннат яратиб бера
олмайди. Y жамиятнинг дузахга айланиб кетмасли-
ги чорaларини кура олади. Лекин совет бундай чора
куришга ожизлигини билдириб куйди. Дузах эшикла-
рини узи очиб беряпти... Хакикат билан куч кундошга
ухшайди. Хозир куч кундошининг кулидаги закар иш
беряпти. Одамлар какикатни ким заХарлаётганини би-
либ куйсалар ёмон булмасди.
карияларнинг сиёсат бобидаги узларига хос сук-
батларига жимгина кулок тутиб супада утирган Асад-
бекнинг куз олдига Орзубек келди. Унинг «ярмимиз
кирилиб кетсак кам», деганига жавобан сукиб бергани-
ни эслаб, «яхши килган эканман», деб узидан мамнун
булди. Хозир Мирзаaлининг тилидан Рим султони ай-
тиб кетган гапни эшитиб, юрагида санчик турди. Гуё
дард яраси очилгандай булди. Чувринди Макмуднинг
-

фожиaли улимидан кейин y иттифоксизлик какида


426
куп уйларди. $i'лим билан якунланувчи ноакиллик са-
бабини билолмай гаранг эди. Пул тaлашишади, деса,
каммаси пулга кумилиб ётибди. Амaл деса... кизик,
пул окиб келиб тyрганидан кейин амaлнинг нима ке-
раги бор? Асадбек шуни тyшуна олмайди.
Хамма бир-бирига тиш кайрайверса, миллатнинг
такдири нимa булади?
Асадбек буни St'йламайди. Унда уз отасининг, ай-
.,
вондаутиргаи
ота кадрдонининг, катто «гур казишдан
бошка нарсани билмайман», деб утирган одамнинг
., .,
юраги иук...
Мукиддин ота Асадбекнинг бетокатланаётганини
сезиб, Мирзаaлидан кетишга изн суради. Мирзаaли
«козир, козир», деб урнидан туриб, ичкарига караб
юрди. Бир пиёла чой ичилгунча вакт утгач, кулида
икки коса билан кайтди.
— Бир чиннидан шурва ичмай кетсангиз, келини-
мизнинг кунгли ранжийди, — деди кулимсираб. —
Ошнамизнинг хотирасини сийлаб келибсизлар, сиз-
ларни Худо сийласин. Гап инимизнинг табибдан
шифо топишида эмас, Абдуракмондан шифо топган-
ларнинг кисоби йук, гап одамийлик фaзилатининг гул-
тожи булган — мекр-окибатда! Окибат килибсизлар,
Худо сизларга хайрли окибат берсин. Дийдорга туй-
ганимизча йукΡ бугунча ётиб колсангиз яна кам хайр-
,

ли буларди -да.
Мукиддин ота айвон сари якинлашаётган Асадбек
билан куз уриштириб олиб, мезбонга лутфи учун мин-
натдорчилик билдирди. Келин яна косaларни узатгач,
Гуругли шурвага нон туграй бошлади.
— Мулла Абдуракмонникида таом есак, саво-
би арвокига етиб боради. Шу бир коса овкат кечгача
каммамизни тук тутади, шунаками? — Гуруfли нега-
дир Асадбекка караб олди -да, гапини давом эттирди: —
Одамларга кайронман, камма яхши яшашнинг канака
йули бор, деб бош котиради. Серкашам уйни орзу
килади, етишса, энди саройни орзу килади. Кейин
427
чиройли мошинларни гизиллатиб юришни хох,лайди.
Мошинга етишса, кунгли самолётни тусаб колади .
Саройда ун йил яшар, боринг, ана юз йил яшасин,
момик тушакларда тaлтайиб ётсин. Кейин барибир
менга ухшаганларнинг кулига келади-ку? Серкашам
уйда яшаганми ё кулбадами, менга фарки йук, буй-
бастига караб бир хил лакад кавлаймиз. Бойнинг бо-
шига куядиган гувaла кам, камбагалга куйиладигани
кам бир хил булади. кулимга кайси гувaла илинса,
шуни куяман. Жеч кайси гурков бойнинг бошига пар
болиш куймаган. Лакад куртларига кам барибир. Бир
чекадан кемираверади. Одам, истайдими ё йукми, бир
куни бошига барибир улим келади. Одамлар «нима
учун дунёга келдиму нима учун яшаяпман?» деган са-
волдан узокдашиб кетишди. Мулла Абдуракмон би-
лан бу какда куп гаплашганмиз. Y кам кайрон эди.
Яхши гаплари бор эди, камбагалликдан нолиганлар-
га: «Агар Аллок нaздида мол -дунёнинг заррача кадри
булса эди, уни аввaл пайгамбарларига, кейин авлиё-
анбиёларига рано курган буларди», деб уларнинг
юмук кузларини очарди. Кейин: «Парвардигоро мол-
дунёга ^ирс куйишдан ва унинг фитнасидан уз пано-
кингда асра!» — деб куп дуо киларди.
— Минг йиллар давомида куп донишмандлар биз-
га ухшаган нотавонлар учун кикматларни колдириб
кетишган, — деди Мукиддин ота, Гуруглининг гапла-
рини кувватлаб. — Сиз айтган саволдан узоклашиш —
иймондан узоклашиш дегани. Раббимиз «бир купи
эллик минг йилга тенг келадиган киёмат келмасидан
илгари Мендан куркинглар ва амaлларингизни килиб
олинглар», деб буюрган. киёматнинг бир куни эллик
минг йилга тенг деган хисобга таккосласак, демак,
умримиз бир неча дакикага бориб-бормас экан. Нук
алайкиссалом минг йил умр курган эканлар. Кички-
нагина чайлaлари бор экан, ётсaлар, оёкпари чикиб
тураркан. Казо вакти келиб, Азроил алайкиссалом ха-
428
бар берганларида «Умр шунчaлик тез утишини билга-
нимда, овора булиб бу чайлани курмас эдим», деган
эканлар. Инсонларнинг бахтли яшашларига монелик
.,
киладиган нарса — уларнинг мол туплаш касaлига
мубтaло булиб колишларидир. Мол туплашни ин-
сон тотиб куриш, кидлаш, сезиш каби эктиёжларини
кондириш учун килади. Лекин бу сезгиларнинг кеч
бири максадга eтиш учун кифоя килмайди. Инсон-
га мол-дунё насиб булса-да, y дунёда кам, охиратда
кам зиёндан бошка бир нарса келтирмайди. Кимлиги
ёдимда йук, ак,лли шоир айтган экан:
.,
Узингча тижорат килгани келдинг,
Уй куриб, иморат килгани келдинг.
Бу дунё беш кунлик зиёратгокдир,
Аслида зиёрат килгани келдинг.

— Бу гапингиз ракматли мулла Абдуракмон айтиб


берган ривоятни эсимга туширди: Бир девона киши
бор эди. Унинг маскани кеча-кундуз вайрона эди. Ж ар
дам ша вайронанинг бир ёнини казиб, уз умрини ха-
зинага эришиш умиди билан утказар эди. Иттифоко,
шунча машаккат чеккандан сунг бахти чопиб, ха-
зинани топиб олди. Y казиётган чукурда бир эшик
куринди. Эшикни очиб, ичкари киргач, катта бир са-
ройни курди. Y ерда тиллаю жавкарларга тула киркта
хум турар эди. девона бу бойликни курди-ю, кушидан
кетди. Шу онда бу ерга бир аблак киши етиб келди.
Хазина остонасида бекуш ётган девонани курди ва
кеч бир иккиланмай унинг куксига ханжар санчиб,
бечоранинг конини шу хaзина устига тукди ва бар-
ча бойликка эга чикди. Яшашдан бирдан бир максади
хазинага эришмоклик булган девона эса бору йук сар-
моясидан — каётидан ажрaлди.
— Низомий казратларининг бир кикматлари бор, —
Мирзаaли сукбатга кушилиб, кузларини хиёл юмга-
нича газал кий бошлади:
429
«Бир кун Яман шокин гури устига борсам,
Кул чузди -ю тyтди кафан, курсатиб карам.
Ва деди: «Бу саховатим айб айламагил,
Бу дунёда бундан бошка йук бирор нарсам».

Мирзаaли «айтилган кикматнинг., магзини чакиб


олинглар», дегандай тин олди. Утирганлар «гапи-
нинг давоми бор шекилли?» деб уйлаб, сабр килишди.
Мирзаaли укигани давра аклига таъсир килганидан
кузурланиб, давом этди:
— Шайх Саъдий казратларида яна маъно бор:

Агар султон ганий ва комрондир,


Ва rap дарвеш кожатманди нондур,
Икков кам элта олмас жонпарвар кол,
Кафандин узга дакр амволидин мол.
Чу килгунг мулк молингдин жудолик,
Эрур шохгликдин авлорок гадолик.

Хикмат барчaларига маъкул келди. Гуругли би-


лан Жалил негадир Асадбекка караб олишди. Асад-
бек кулига кошик кам олмаган, шурва ичгиси йук,
буларнинг гапи тезрок тугаса-ю, кета колсак, деб
бетокатланарди. Мукиддин отанинг бакузур утириб
сукбатлашиши ёкмаса-да, бир нима деб кунглини
., .,
огритишни истамаи, ковок уиганича жим У'Тираверди.
I{арияларнинг сукбати айтилган хикмат билан якун
топар, деб уйлаганда, гапга Жалил арaлашиб, гашини
келтирди.
.,
— Утиб кетганларнинг газаллари зур, лекин бу-
гунгиларники кам колишмайди, — деди Жалпл. Кек-
сaларнинг доно сухбатига арaлашиш кусн санaл-
маслигини билгани холда суз бошлаб куйганидан
хижолат булдими, худди биров огзидан гапини олиб
куядигандай, шошилиб гапирди. — Гaзитда бир шоир-
нинг шеърини укиб ёдлаб олган эдим, козирги гапла-
рингга узукка куз куйгандай булади.
430
— Айтинг мекмон, шурва гурунглашиб ичилса,
тотлирок булади, — деб Гуругли унга дaлда берди.
Жалил «тумтаявермасдан эшит», дегандай Асад-
бекка караб олиб укиди:
..
— Улимга барибир: гулдай дудоклар,
Халол юрганлару ж аром томоклар.
Уст -боши бутлардан чопонни ечгай,
Ковуш кийиб кетмас ялангоёклар.

—Жуда-a топиб ёдлабсиз, мекмон, барака топинг, —


деди Гуругли уни aлкаб, кейин Мукиддин отага юз-
ланди: — Гапираетганингизда, мулла Абдуракмоннинг
ривояти ёдимга тушиб колиб, фикрингизни can бузиб
куйдим. Назаримда, ичингиздаги гапнинг каммасини
айтмадингиз-a?
Мукиддин ота кулимсираб куйди:
—Буни кам сездингизми? Бир кикматни айтмокчи
эдим, эктимол кейинги сукбатга колдирармиз. Шурва
совимасин.
—Дийдор ганимат, мекмон, айтинг, гапираверамиз
кам, шурвани ичаверамиз кам, биз кишлокиларнинг
одатимиз шу.
—Ака, мекмонни толиктириб куймайлик, — деди
Мирзаaли узр окангида. Бу гап Асадбекка ёкиб, унга
миннатдор назари билан караб олди. Жалил эса унинг
яна fашини келтириб, гапга арaлашди:
—Гуругли акамиз тугри айтяптилар, отахонимиз-
нинг кикмат хазинaлари жуда бой, фойдаланиб колиш
керак.
— Бутам, пича оширвордингиз, кишини бундай
хижолатга куйманг -да, — деди Мукиддин ота Жа-
лилдан упкaлаган булиб, кейин Гуруглига юзлан-
ди: — Сазангиз улмасин, битта ривоятни айтиб бе-
рай. Издикомларда кикмат-y ривоятлар айтишнинг
бир шарти бор: сукбат ахгтlи эшитганларини эслаб
колиб, бошкaларга, айникса, фарзандларга етказиши
431
керак. Айтмокчи булганим, ривоят сиз баён килган
кикматларнинг бир исботи, — Мукиддин ота ривоят-
ни эслашга каракат килгандаи., 5гйланди, косани can
нари сypиб куйиб, гапини давом этгирди: — Бир одам
кyтypган туядан хaлос булмок учун жар устига эгил-
ган икки шохга осилиб, жар ёкасига оёк куяди-ю,
оёги остидаги индан турт илон бош чикариб тургани-
ни куради. Жарнинг тубига нaзар ташласа, y ерда бир
аждако огзини катга очиб, унинг тушишини кутиб ту-
рибди. Юкорига караса, ок ва кора сичкон y осилиб
тypган шоxларни тухтовсиз кемирмокда. Бу акволдан
кутулиш йулини уйлаётган онда can нарирокдаги асaл-
ари уясига кузи тyшади-ю, боши узра тупланаётган
бало булутини кам унутиб, бармогини болга ботириб,
ялай бошлайди. Acannunr ширинлиги унинг бошини
., .,
my даражада аилантиради-ки, натижада, y узининг
кандай акволдалигини унутади. Оёкларини турт
илон боши устига куйганлиги ва бу илонлар кар онда
чакиб олишлари мумкинлиги, сичконлар шохларни
кемира-кемира синдиришгач, аждако комига тушиши
мукаррарлиги хаёлидан кутарилади. Жаколат пардаси
акд нурини тусиб куйгани туфайли оз фурсат утмай,
жарга кулаб, калок булади.
Мукиддин ота «ривоятга яширинган маънони анг-
ладингларми?» дегандай даврадагиларга бир-бир ка-
ради.
«Бир нодон acan ялайман, деб жарга йикилибди» —
Асадбек, Жамшид, катто Жaлил кам буни шундай тy-
шунишди.
—Чакилиши кийин бир ёнfокни фаросат дастyрхо-
нимизга куйдингиз, — деди Мирзаaли бош чайкаб.
— СУфийларнинг фaлсафа ёнгоги -да, бу, — деди
Мукиддин ота кулимсираб, кейин баёнга Утди: — Ри-
воятдан англашиладиган маъно: дакшатли ва чукур
жарлик — дунё. Кора ва ок сичкон — кеча ва кундуз.
Улар инсонлар умрини озайтириш, калок этиш учун
узлуксиз бир-бирини aлмаштириб туради. Турт илон —
432
борликнинг мокиятини ташкил этган турт унсур: каво,
тyпрок, 'т, сув. Булардан биронтаси уз мувозанатини
йукотса, инсон ша закоти макв булиб кетади. Асaл —
азоби куп, фойдаси кам булган, одамларни тугри
йулдан оздириб, уларга нажот дарвозaларини беркит-
ган фоний дунёдир. Аждако — кеч ким кочиб кутула
олмайдиган улимдир. Ажaл шарбатини ичишга тугри
келганида, ажaл фариштаси тепангга келиб турганида
улимдан кyтyлиб булмайди. Пушаймонлик кам фойда
бермайди. На тавбага вакт колади, на дуо укимокка
мажол. Бобораким Машраб бекорга изтироб чекиб

аитмаганларки :

«Бир гунокнинг устига юз минг надомат яхшидур,


Юз туман ёзукларим бору пушаймон манда йук».

- Хак, рост! — деди Гуругли. — Бунакaларнинг ку-


.,
пини кypдим.
- Х а... - Мукиддин ота енгил тин олди-да, сунг да-
вом этди: — дунёнинг лaззати чакмок каби, булут сояси
каби бир зумда утиб кетади. Шу боис кам унга ружу
куймоклик нодонлик x исобланади. Пайгамбаримиз
алайкиссалом: «Дунёга рагбат килмаслик, акамият
бермаслик, дунё ишларидан йирок обид ва зокид бир
кул булмоклик кунгил ва баданга рокат багишлайди.
Дунёга рагбат килмокпик, уни севмоклик гам ва
макзунликни зиёда килади», деганлар. Бу оддий гап
эмас, магзини чакишга уриниб курайлик-чи: дунёни
севмасликнинг кунгил ва вужудга роx ат багишлаши
нима? Бундай одамда кирс, каксизлик, кину адоват
килиш туйгуси булмайди. «кандай килиб фaлончи-
нинг оёгини чaлсам, фaлончининг молнии ёки ман-
сабини тортиб олсам», деган васваса киши кaлбини
безовта килса, виждони «гунокдан куркмайсанми,
одамлардан уялмайсанми?» деб тергайди. Чунки y
биладики, Аллок таоло «Инсон узини бой-бекожат
курса, бас, тугёнга тушади, каддидан ошади. Албат-
433
та, кайтиб бориш Раббингнинг Узига, бошкага эмас»,
деб огок этган. Атрофимизга зийрак бокайлик: чиндан
кам киши бойлик, мансаб орттирса, дарров тугёнга ке-
тади, ковликади, каддидан ошади.
., Лекин Киёмат куни
барибир Аллокга кайтади-ку?! Ушанда кар бир нарса-
нинг аник кисоб-китоби буладики, буни унутмаслиги
шарт. Раббимизнинг огох,лантиришига эътибор берай-
лик: «Билингларки, бу дунё каёти факат уйин-кулги,
кунгил эрмаги ва зеб-зийнатдир, урталарингиздаги
узаро мактанишдан ва мол-мулкни камда фарзандлар -

ни купайтиришдан иборатдир. Y худди бир ёмгирга


ухшарки, унинг ёгиши сабабли униб чиккан ут-улан
декконларни кайратга солиб, аклларини банд килиб
куюр, сунгра y курир, бас, уни саргайган колда
курурсиз. Сунгра y хас-чупга айланиб кетади. дунё
каётининг коли кам шундан узгача эмасдир. Охиратда
эса уша дунёга aлданиб колганлар учун каттик азоб ва
иймон-эътикод билан яшаб утганлар учун эса Аллок
томонидан магфират ва розилик бор. Бу дунё каёти
.,
гурурга кеткaзувчи матодан узга кеч нарса эмас».
Аллок таоло бу дунё каётини «уйин-кулги, кунгил эр-
маги, зеб-зийнат» деб таърифлаяптими? — Мукидди н
ота шундай деб беихтиёр Асадбекка караб олди. Бош
эгиб тинглаётган Асадбек бу карашни сезмади. Сез-
ганида «бу гапларнинг каммаси менга каратилган
экан-да, бунча менга ёпишиб олишди, бу чоллар?!» —
деб газабланиши аник эди. Мукиддин ота кузини ун-
дан олиб, Гуруглига караганича давом этди: - «Муту
кабла ан тамуту» — Пайгамбаримиз алайкиссалом
«улмасдан бурун улинглар», деб маркамат килганлар.
Бунинг маъноси — киши тириклигида охират синови-
га тайёрланиши керак. Ажабки, одамлар улчови би-
лан карaлганида, каёт беш кунлик дунёда уйнаб.. олиш
учун ажратилган фурсатга ухшаб туюлади. Узингиз
айтганингиздай, каёкка карамайлик, одамлар кийим-
бош, емок-ичмок, ^ ковли-жой, зеб-зийнат ортидан
кувгани-кувган. Уз обрулари, мансаблари, касабу
434
насаблари билан фахрланишган, мол-дунё ва бола-
чакани купайтиришга урингани-уринган. Аслида эса
бу нарсaлар арзимас, эътиборсиз ашёлардир. Бу дунё
каёти шундай бир ёмгирга ухшайди-ки, y ёккандан
сунг чиккан наботот декконларни кайратга солади,
завкл антиради. Аслида эса бу кол уткинчидир. Яъни
усимликлар тезда курийди, ранги саргаяди ва куриб,
ковжираб, укаланиб кетади. Х а, бу дунё каёти кам
шу каби алдамчи булгани сабабли y билан алданиб
колмаслик керак. Чунки охиратда кофирларга азоб,
муъминларга Аллокнинг магфирати ва розилиги мав-
жуд. Одам каром-хариш воситaлар билан мол-дунё,
.,
кузур-каловат топса кам, лекин маънавий жикатдан
хакир булиши мукаррар.
— Абдуракмон буни кам айтган эди менга, —
деди Гуругли. — Унинг узи бойликка паст нaзар би-
лан карарди. Тарозининг битта пaлласига тилла -ю
жавокир, иккинчисига биp камбагалнинг дуосини
куйиб, «таила», дейилса, уйлаб кам утирмай, дуони
танларди. Бир одам тyхум сотмокчи булиб, бакколга
борибди-да, «тухумларимни неча пулдан оласан?»
деб., с9рабди. Баккол qрадиган фойдасини.. чамaлаб,
«Унтасини бир сумга оламан», дебди. «И$-к, — дебди
деккон, — бир сумга йигирматасини сотаман». «Ун-
дай булса, майли, бир сумга 9н иккита тухумингни
ола колай», дебди баккол. Бечора, ортикча ., фойданинг
гунокидан куркар экан -да... деккон: «И-9к, — деб
унинг таклифига унамабди, — Бир сумингга 9н саккиз-
та тухум бераман». Галати савдо, a? Шунака инсоф
эгaларини курганмисиз бу юртда? Х а -a... Абдуракмон
кикматларни шунчaлик айтиб куя колмас эди, аввало
.,
узи амaл киларди.
— Мулла Абдуракмон билан сукбатлашганингизда
.,
y киши куп кадислардан мисоллар келтиргандир -

лар. Виз бу кутлуг хонадонда бир неча кун яшадик,


сукбатларидан хуп бакраманд булдик. Туfри айтдин-
гиз, дунёга кунгил куймаган эдилар. Бир сукбатимизда
435
«Охиратни олиш учун дунё молнии сотиш мумкин,
дунё моли деб охиратни сотиш жокилликдир. Инсон
дунёнинг бум-бушлигини билган куни ибрат ва
кикматга эришган булади. Зулматдан нypга чикади»,
деган эдилар ракматли. Бир шарафли кадис хусусида
фикр юритганимиз кам эсимда: «Икки иллат борки,
сизларга улар туфайли зарар етишидан хавфдаман, —
деганлар Пайгамбаримиз алайкиссалом. — Бу кибру
кавога эргашиш ва орзу-кавасга берилишдир. Кибру
кавога эргашиш — Хакдан тусилиш, орзу-х'авасга бе-
рилиш эса, дунёни яхши куришдир. Огох булинглар!
Аллох таоло дунёни суйган бандасига кам, суймаган
бандасига кам беради. Иймонни эса, факат суйган бан-
дасига ато этади. Эсда тутинглар! диннинг кам, дунё-
нинг кам фарзандлари бор. Сизлар дунё фарзандлари
эмас, дин фарзандлари булинглар. Билинглар-ки, дунё
сизларга орка угирувчи, охират эса пешвоз чикувчидир.
Огох булинглар! Бу кун амaл купи, унда кисоб йук.
Яна огок булинглар-ки, кисоб куни якин, y кунда амaл
килиш йук!» Бойликка ружуъ куймаслигимиз учун биз-
ларга яна кандай огоклантириш даркор? Сузни мухта-
сар килолмадим, айбситманг...
—«Иймонни суйган бандасига ато этади» дедин-
гиз-a? — деб суради Мирзаaли. — Абдуракмон дин
фарзанди эди, шунинг учун Худо уни суйган.
Абдуракмондан менам куп кикоят эшитганман. Шу -

- ларнигбтскозуаимгос,aл
масангиз менам айтсам?
—Айтинг, айтинг, бу кам бир амри маъруф, Худо
хох,ласа, амри маъруфнинг савоби мулла Абду -

ракмоннинг рух,ларига етади. Илм олиб, бошкaларга


таркатиш — садакотул жория санaлади. Мулла Абду-
ракмондан эшитганларингизни каерда ва качон тилга
олсангиз, аъмол номaларига савоб ёзилаверилади.
Бу гапдан илкомланган Мирзаaли баённи бошла-
ди :
— Бир каким чиройли товусни курди. Унинг
436
гузaллиги какимни кайратга солди. Лекин товуснинг

хунук каfиллаши, чиройли патларини юлиши какимни
ажаблантириб суради-ки:
— Эй товус! Шундай гyзaл патларингни нега юляп-
сан? Бундай чиройли патни ерга ташлашга кандай
килиб кузинг кийди? Бу ишинг Аллок берган неъмат-
га ношукypлик эмасми?
йиглади какимнинг бу гапини эшитиб, фарёд килиб
ииглади ва какимга деди-ки:
— Эй каким ! Сен сувратнинг жозибасига караб
кукм киляпсан. Менинг бу гузал патим, бу гузал
канотларим бошимга минг турли бaлолар келтирди.
Барча чеккан закматларим, мана my гyзaл патларим
туфайлидир. Бу патлар менда экан, узимни кимоя
килишга ожизман. Кошки куримсиз бир куш булсам.
Халкнинг нaзарида булмасам, ана ушанда озод яшар-
дим. Хохпаган жойимда эркин кезардим. Эй каким!
Бу зийнат, бу сифатлар менда булгани учун душман-

ларим жуда куп.
Мирзаaли баённи тугатиб, «фалсафасини узингиз
изох<паб берасизми?» дегандай Мукиддин отага ка-
ради.
— Кимса олтин ва кумушни курмаса кеч гап эмас.
Бирок уларни кургандан кейин жуда куп нолойик иш-
ларни килиб юбориши мумкин, шуниси чаток -да! —
деди Мукиддин ота. — Дунёда гузaл ва жозибали нар-

сaлар гоят куп: уюм-уюм пуллар, турли русумли мо-
шинaлар, тилла-жавкар безаклар, киз-жувонлар, фар-
зандлар... Булар кар бир кишининг истагида оз ёки
куп даражада мавжуд. Бирок, буларнинг барчаси каёт
учун акамиятли нарса эмас. Дунёни ясанган келин-
га ухшатадилар. «Фоний дунё хуштур, аммо окибат
мавт улмаса». Х а, окибат - бу дунёда улим бор. Хеч
ким абадий колмас. Яна улимдан сунг кисоб-китоб
бор. Оманно ва саддакно! Шак-шубкасиз бор!
Асадбек хам, унинг аъёни кам карияларнинг сукба-
тидан кикмат олиш 9рнига «тезрок кета колсак эди»,
437
деган уйда бетокатланиб, гашланиб утирдилар. Асад-
бек узини канчалик зурламасин, томогидан шурва
утмади. Икки кошик билан чекланди. Аввaл Гуруг-
лининг, сунг Мукиддин отанинг узун дуоларидан сунг
хайрлашиб, йулга тушдилар.
Бир томони узок йул чарчоги, яна эшитган-
курганларидан кунгли гашланган Асадбекнинг гапла-
шишга куши йук, Мукиддин ота толикканмиди, y кам
жим эди. давра сукбати таъсиридаги Жалилнинг эса
жим кетгиси йук эди. Орка томонга бир-икки караб
олгач, Жамшидга:
— Радионинг кулогини бурасанг-чи, каммаёк хуф-
тон булиб кетди-ку? — деб буюрди.
Жамшид «акахоннинг амрларини бажарайми?» де-
гандай пешкузгу оркaли хожасига караб олди. Асад-
бекнинг эътиборсиз утирганини куриб, радио мур-
ватини буради. Янграган куйни эшитиб, Жалилнинг
бакри-дили яйраб кетди. Бу кушикни неча минг мар-
та эшитган булса, яна тинглагиси келаверарди. Хозир
кам жон кулоги билан тинглади:

«Агар ошиклигим айтсам, куюб жону жакон уртар,


Бу ишк сиррин баён этсам, таки ул хонумон уртар.
Кишига ишк утидин заррайи тушса булур гирён,
Булур бесабру бетокат, юрак-багри камон уртар».

— Ок-ок, бунака ашула учун жонингни бериб юбор-


санг арзийди, - деди Жалил кунгил хушлигидан маст
булиб.
— Жонингни асраб тур, арзийдиган нарсага керак
булиб Колар, — деди Асадбек кесатиб.
Бу киноя ортида «жим кетсанг-чи!» деган маъ-
но яширинганини Жалил англади. Агар ёлгиз узлари
булишганида «сен санъатни тушунармидинг, сен ишки
йук эшшак, дарди йук кессаксан», дейишдан тийил-
маслиги аник эди. Хозир Мухиддин ота кузурида одоб
чегарасига риоя килиб, бундай дея олмади.
438
—Сен тушунмайсан, бу Отабекнинг ашуласи. Ку-
муш бибига ошик йигитнинг дарди вулкон булиб оти-
либ турибди, — дейиш билан чекланди.
—«Отабекнинг ашуласи» дедингизми? — Мухиддин
ота ажабланиб, сухбатга кушилди. — Китобда бунака
ашула йук-ку?
.,
Жалил «Уткан кунлар»нинг киносини курган эди.
Китобини укимаганлигини тан олгиси келмай, изох
берди:
—Кумуш., хайдаганидан кейин Отабек бузахонага
киради-ку? Уша ерда айтилади -да, бу ашула.
— Ажиб... ажиб... — деди Мухиддин ота уйчан
охангда. — Аввали шуки, бутам, Отабекни Кумуш
биби хайдамаганлар. Дадалари Мирзакарим кутидор
хайдаганлар. Агар хотирам фаромуш булмаган булса,
деганларки: «Уятсизга манинг уйимдан урин йук, уят-
сиз билан сузлашишка хам токатим йук... Борингиз,
манинг эшигим ёнида тухтамангиз!» — деганлар. Шун-
дан сунг уста Алимга дуч келиб, унинг уйида мавиз
ичадилар, кейин Тошкентга кайтадилар... Тунда маст-
aласт келганларида Хасаналидан дакки эшитадилар,
сунг яна бир Маргилонга борадилар, кейин Окмачитга
бориб-келадилар-да, Чукур кишлок бузахонaларида
кунгилларига таскин излайдилар. Бузагар y кишим-
ни алохида хужрага олиб киради, a? Отабек «маш-
шогингизни хам киргизинг» дейди, машшок кириб,
«кандай куйни чaлиб берай, бек ака?» — деб сурайди.
«Билсангиз, хайдалиш куйини чaлингиз, ажралиш
куйини чaлингиз», — дейилади, адашмадимми?
Хамрохларидан биронтаси хам бу китобни кулга
олмаганини билмай туриб, савол бериши галат булди.
камалгунига кадар бу китобни кайта-кайта укий-
вериб карийб ёд килиб олган одамнинг саволга жа-
воб кутиши ажабланарли эди. Гапни Жалил бош-
лагани учун савол хам унга каратилди, деб уйлаган
Асадбек унгайсизланмади хам. «Буларнинг сухбатига
439
арaлашишга какким йук, менинг вaзифам — хизмат-
ларини бажариш», деб кисоблайдиган Жамшид эса,
Мукиддин отанинг гапларига мутлако парво килмади.
Жалил эса дарров жавоб бера колди:
— Худди шу ерда айтади бу ашулани.
—Ажиб... Китобда машшок дуторда «Наво» куйи-
ни чaлиб беради.
—Men киносини айтяпман, — деди Жалил.
—Киносини курмаганман. Китобда айтилишича,
«Наво» куйи Отабекнинг касратини сузлагандек,
булади. Агар кинода бу ашулани айттиришган булса,
Отабекнинг касратига мос келмайди.
—Нега?
—Негаки, ашула килинган бу газал дунёвий севги
баёни эмас. Бобораким Машраб илокий ишкни, яъни,
Аллокга булган банданинг ишкини баён килганлар.
Соддарок тушунтирилса, бу «Менинг Раббимга бул-
ган ишким шу даражада кучли-ки, бир-бир айтсам,
бутyн ер юзи ёниб-куйиб, кул булади», дегани. Гапга
алаксиб, oxupura диккат килмадингиз шекилли, «Агар
Машрабда ок урсам, Бикишти жовидон уртар» — агар
Аллок ишки куйида хонумонидан, дунёвий орзу-
кавасларидан, узлигидан, борингки, бу фоний дунёда
Аллохдан бошка барча нарсадан мосуво мард ва фи-
дойи ошики девона бир ок урса, абадий жаннат кам
уртаниб кетаркан.
Уларнинг бир газал хусусидаги сукбатлари давом
этаётган пaллада иккинчи кушик кам охирлаб колган
эди. Жалил Мукиддин отанинг изох гтlарига каноат
килиб, сукут саклади.

«Гар фaлак куйдурса мундог неча кунлар айланиб,


Бул жаконда колмагай ному кишонлар, aлвидо.
Нури
., дийдам, куввати жону дилимсиз, дустларим,
Ииfламокдин кузларимдин окти конлар, алвидо!
Ж ар на булса Машраби бечорадин айланг бикил,
Хуш кaломи булбули боги жаконлар, алвидо!^>
44 о
кушик охирлагач, Мукиддин ота енгил хурси-
ниб, касратдан бугилаёзган кишининг паст овозида
деди:
— Раббимнинг мекрини козонган валийлар утган
табаррук жойларда инсон кони тукилса -я...
кушикпар сунгида ёшларнинг мушоираси бош-
ланди. «кошу кузингдан акагинанг айлансин», деган
мазмундаги биринчи шеърдан Жaлилнинг гаши кел-
ди. «Иккинчиси кам шунака бачкана булса, овозини
учираман», деган карорда охиригача чидаб эшитди.
Иккинчи шоир шеърини каяжон билан укиб, барчала-
рининг диккатини тортди:

дерaзамдан Ой бокди ярим тyнда хонамга,


Юзлари ухшаб кетди мекри нурли онамга.
Анча хомуш ва коргин, кунглим кетди зиркираб,
Киприклари зил ёшни кутаролмай пирпирар.
«Унутмагин, жон болам, жоним гиргиттон болам !
Найранги, игвоси куп, бу талотуп замонни —
Куриб багрим хун булди, дардли V. Зган томонни...

Жон куйдириб шеърини укиётган шоир гуё бир


неча дакика бурун Абдуракмон табибнинг уйида
карияларнинг сукбатига гувок булган-y, ундаги из-
тиробларни каламга олиб, когозга туширгандай эди.
Жалил каяжонланиб, Мукиддин отага угирилиб кара-
ганича шеърнинг давомини эшитди:
.,
Ушдаги жокилликдан тоглар ранги сомонми?!
Бобур Мирзо курдирган кужра бутми-омонми?!
Жоним-жаконим болам, жоним гиргиттон болам !
Кузингни оч, билиб ол, яхши билан ёмонни,
Эътикодсиз - оломон, демак, сукма замонни.
«Ал касосул минaл как», осмонга от камонни...
Ярим тунда хонамга уксиб-уксиб О й бокар,
Табиб оfамнинг руки чиркиллаб канот кокар...
441
Охирги сатр барчалари учун кутилмаган булди.
- Абдуракмон табибни айтяптими? — деди Жалил
ажабланиб.
—Шунакага ухшайди, — деди Мукиддин ота мута-
ассир колда.
—Аклли бола экан, отасига ракмат, — деди Жалил.
Бошка гапга кожат колмаган эди. Радиодаги му-
шоира давом этиб, шоира «бировнинг ёрини олдим
омонат», деб шеър бошлаганда Жалил гашланиб,
мингирлаганича радиони шарт учириб куя колди.
Хуфтон намозини кечаси хатми Kyръон килинган
масжидда укидилар. Мукиддин ота билан Жалил маc-
жидга кириб кетганларида Асадбек «ошнам яна бир
галвани бошлаб колмасайди», деган хавотир билан
кутди. Хатто «агар яна хатми Kуръонни эшитгиси ке-
либ колса, шу ерга ташлаб кетавераман», деган хаёлга
кам борди. Бахтига, кутгани булмади. Жалил жимги-
на чикиб, машинага жимгина утирди-да, Жамшидга
«кайдамайсанми, аравангни!» дегандай караб Куйди.
Асадбек уйига ярим кечада кириб келди. Маши-
на овозини эшитган Манзура шошилганича ковлига
чикиб, эрини хушнудлик билан карши олди. Салом
бергач :
- Фазлияхоннинг болaлари топилибди! — деб су-
юнчилади.
- Келишдими? - деб суради Асадбек.
—Келишмади. Ишхонангизга кайсидир шакардан
кунгирок килишибди. Худога шукур, болалар сог-
омон экан.
—Энди кунглинг жойига тушдими? — деди Асадбек
уй томон юриб. Бу орада Фазлия хонасидан югуриб
чикиб салом бергач, Асадбекни дуо кила кетди.
—Бупти, бупти, дамингизни олинг, менам чарчаб
келдим, - деди Асадбек унинг миннатдорлигига жаво-
бан .
Болaларнинг топилганини эшитганда Манзура
худди угли тирилиб келгандай кувонган, бегона бир
442
аёлнинг кувонганини курган Фaзлиянинг кунгли яна-
да чарогон булганди. Хозир Асадбекнинг хушхабарни
совукконлик билан эшитиши уни кайрон колдирди. .,
Асадбекнинг феъл-атворидан бехабарлиги учун «Уз-
ларининг хизматлари туфайли болаларим топилди,
нега эътиборсиз булдилар?» — деб ажабланди. «Hera
кайфиятлари йук?» — дейишдан истикола килиб:
—Чой дамлайми, овкатни иситайми? — деб суради
Манзурадан.
- дамингизни олаверинг, чой ичгилари келса, узим
.,
дамлаиман.
Манзура шундай деб эрининг изидан ичкари кир-
ди. «Чой ичасизми?» деган саволга Асадбек бош
чайкади -да, жавонни очиб биллур кадакга коньяк
куйди. Унинг ярим кечада ичадиган одати йук эди.
Шунинг учун Манзура хавотир билан эрига якин-
лашиб, елкасига кафтини куйди. Аммо «Нима булди,
нега ичмокчисиз?» деб сурашга журъати етмади.
—Мохора килган эдим, олиб келайми? — деб суради
мекр билан.
Асадбек нухот шурвани яхши курарди, лекин бу
он кеч нима егиси йук эди. кадакни бирпас кутариб
турди-да, коньякни ичмай, жойига куйди. «Чарча-
дим», деб хобгоки томон юрди.

Фазлия утирган жойида мудраб колган эди.


Азон товушини эшитиб, уйгониб кетди. Тезгина ту-
риб, такорат билан покланди -да, шийпон томон шо-
шилиб, тасбек угириб утирган Манзуранинг ёнидан
жой олди. Аламли каёт осмони остида сабр шарба-
ти билан жон саклаётган бу икки муштипарни бу он
четдан кузатган киши опа-сингил деб уйлаши мум-
кин эди. Вокеан шундай: Фазлия бу хонадон осто-
насини босиб утганидан бери Манзура жондан азиз
синглисини шафкат билан багрига босиб, юрак яра-
443
сига мекр малкамини босувчи опа мартабасида эди.
Гарчи, тил билан изкор этиб, опа-сингил тутинишма-
ган булишса-да, бир-бирларини рукан ковуштирувчи
тугишганларга хос мекр калкаси пайдо булганди. Фаз-
лия бу аёл билан танишгунга кадар узини дунёдаги
энг дардли инсон деб кисобларди. Г" гамли осмон
уступи синган - у , дунё дардлари остида колиб кетган-
даи.,
кисузини.
киларди
дакикалар, соатлар, кунлар гилдираги уни аёвсиз
равишда босиб, янчаётган эди. камокдалигида бола-
ларини куриш орзуси билан яшаган булса-да, бу орзу
ишонч билан кувватланмаган, балки, гумон закри
билан закарланиб турарди. «Болaларимни курмай
улиб кетсам керак», деган фикр кам бот-бот уйгониб,
улимтик юрагидаги сунгги томирларни бир-бир кес-
гандай буларди. камокка тушгунига кадар бу дунёда
кандай номаъкулчилик булса барчаси эркакларга хос,
бузук гаплар кам эркакларнинг тилидангина учади,
деб
., уйларди. Унинг эри эктиётсизлик курбони булди.
Уша ичувчи, уша кимор уйновчи, борини юткизувчи,
катто болaларини тикишдан кайтмайдиган акмокни
y эр деб биларди. Риоясини киларди. Юткизмай кел-
са, «Худога шукур», деб куярди. Баъзан эса, бола-
ларининг лукмасига каром арaлаштириб бераётгани-
ни факм этмай, эрининг ютиб келганига кувонарди.
Шу нодон эрнинг кунглига караб яшаш — унинг учун
каётнинг ягона конуни эди, Аллок бyюрганига эса
эътибор бермасди. камокка тушгач, эрини уз кули би-
лап касддан улдирган ёки котил ёллаб улдиртирган,
бу ишидан афсусланиш урнига кувонган, катто фахр-
ланувчи хотинларни учратиб кангу манг булди.
Эрининг улимини хокламаган эди, колган умри ар-
мон билан утади. Агар кулидаги санчки санчилмай,
эри узини осган такдирда кам, бу акмокона улимнинг
олдини ололмагани учун узини айблаб яшаган бу-
ларди.
камокхонага арок ёки корадорининг кандай кириб
444
келиши унга номаълум, билишга кизикиб курмаган
кам, билгани — маст-aласт хотинларнинг буз у. к ишла-
ри... «Жаканнам aзобидан куркинглар», деган гапни,
дузахда олов ёниб тypишини эшитган, бирок бу какда
бошка нарсани билмайди. Билиб олгани — камокхона
азоби дузахникидан кам булмаса керак. Эркакнинг эр-
какка зулм килишини табиий нарсадек кабул килиш
мумкиндир, лекин нафосат оликаси сифатида ярaлган
аёлнинг ёмонликлари...
Хотин кишининг зулм бобида унта эркакка дарс
бера олувини тасаввyp этишнинг узи дакшатли кол...
Эктимол, Аллокнинг аёлга бу дyнёда рано курган
энг олий жaзоси — yни ракм-шафкатдан жудо кил-
ганидир?..
Y улмай тyриб куриб тyргани дузах aзобидан эсон-
омон кутулиб колишига баъзан ишонмасди. Фaзлия
каби итоаткорлик билан умр кечириб, бир тасодиф
билан камокка тушганларнинг ахволи айникса ачи-
нарли... Эрига булган итоати, фарзандларига булган
меX р-мукаббати тyфайлимикин балки... Худо уни
камок aзобларидан куткарди.
камокхона ах,ли факат эрини улдирган котил-
лaрдан иборат эмасди. Бунда дунё юзида мавжуд жи-
ноят турларининг истaлган турини учратиш мумкин
эди. Узларини «адолатсизлик курбони» деб билувчи
хотинлар адолатсизликнинг
.. турфа хилини шу ерда
намойиш этардилар. Угри хотин укри билан, товла-
мачи товламачи билан, порахур порахур билан тез-
гина тил топишиб олaдиган жойда эрини улдирган
котилларнинг жамланишига ажабланишнинг кожати
йук. Маккаманинг шафкатсизлик билан чикарган
кукмига кура, Россиянинг совук урмони багрига жой-
лашган камокхонага келтирилган Фaзлия кутариб кир-
., ., ., .,
ган урин-курпасини тушашга улгурмай, сочи устара-
да олинган, такир бошига дурра урамаган хунук хотин
унга якинлашиб, «бу ёкка юр», деб буюрди. Бу ка-
мерада угриларга нисбатан котилларнинг мавкеи ба-
445
ланд булгани учун хона турини шулар эгаллаган эди-
лар. камок оламининг узига хос конунлари, кукмлари
борлигидан бехабар Фазлия кетма -кет сигарет тута-
таётган хотинлар тудасига куркув билан якинлашди.
Газета парчасидан иборат «дастурхон» устидаги бир
шиша арок, пиёз, тузлаган бодрингга, сочилиб ётган
карталарга кузи тyшиб, боши узра бaло булутлари
тупланаётганини кис этди. Лабига сигарет кистириб
олган хотин, тутун таъсириданми бир кузини хиёл
кисиб, Фaзлияга бошдан оёк разм солди-да, ёнида-
ги аёлга имлаб куйди. даврага хизмат килаётган аёл
пачок aлюмин кружкага арок куйиб Фaзлияга узатди.
—Ич, — деб буюрди лабига сигарет кистирган хо-
тин.
—Мен... ичмайман, — деди Фазлия титрок овозда,
кейин изок берди: — кечам ичмаганман.
—Олдин ичмаган булсанг, энди ичасан, бу ерда
Катка-бигизнинг айтгани — конун, — деди сочини уста-
рада кирдирган хотин.
Ажал тигига рупара келгандай куркувдан тит-
рай бошлаган Фaзлия кружкани кулига олиб, лабига
теккизди, арокнинг куланса кидидан кунгли айниб,
калкиб кетди.
—Ичолмайман... — деди йигламсираб.
—Анаконда, кийнама буни, on кулидан, — деб бу-
юрди Kатка-бигиз, сочини устарада кирдирган хотин-
га, кейин Фaзлияга «чук» деб амр килди.
Фазлиянинг котиллар даврасига кушилиши my
тарзда булди. денгиз пуртанасидаги хаснинг такдири
нима буларди? «Катка-бигиз» номи билан кукм юри -

тувчи хотин Фaзлияни каноти остига олмаганда бу


муштипар аёл хасдан баттар колга тушарди. Хотин-
лар Катка-бигизнинг бу маркаматига тушунишмади.
Хатто Фазлиянинг узи кам бундан ажабланди. Бир
куни Катка-бигиз иситмaлаб, камок духтирхонасига
чикишни истамай, Фазлияни ишдан олиб колди.
Катка-бигиз оёкка тургунича Фазлия унинг хизматини
446
килди. Иситма тушиб, дармонга кира бошлагач, Фаз-
.,
лияга узини танитди:
— Келган кунинг арок ичмадинг-a? Менинг буй-
ругимни бажармаган хотиннинг акволи нима були-
шини кейин кургандирсан. Ушанда ичишга зурламага-
нимнинг сабабини айтайми? Сенларнинг одатларинг
менга ёкади: ичмайсанлар, чекмайсанлар, нак фариш-
танинг yзисанлар. Men бу ерга келмасимдан олдин
кам ичардим, чекардим. Касбим шунака эди -да... Мен
геолог эдим, сенинг юртингда куп ишлаганман. Бир
куни илон чакиб, уладиган колга тушдим. Врачга
олиб боришгунча улишим тайин эди. Базамизга якин
кишлокда яшайдиган бир кампирга олиб боришди.
Мени уша саклаб колди. Уч-турт кун уйида ётдим.
Хамкасбларим кургани келишганда улимни енгганим-
ни нишонлаш учун ичиб, чекиб утирган эдик, кам-
пир келиб колди. Мени бу акволда куриб, шунаканги
бакириб берди-ки, росманасига куркиб кетдим. Гапла-
рига тушунмасам кам, ичаётганимдан fазабланганини
англадим. Кампир бакириб-бакириб келиб, юзимга
бир шапaлок туширди. Хотин кишининг арок ичиши,
чекиши гуноклигини ушанда билдим. Букиб ичмас-
дим, лекин тухтовсиз чекардим. Унисини кам, буни-
сини кам ташладим.
Онам билан кизимни согинган эдим, кишга якин
Ленинградга кайтдим. Илмий иш билан кам шуfул-
ланардим. Кутyбхонада бир одам билан танишиб,
яхши куриб колдим. Y кам севги изкор килгач, кички-
нагина туй билан такдирларимизни богладик. Жисобли
севги билан уйланганини мен акмок билмабман. Бошка
шакарлардан келганларнинг Ленинградда куним топи-
ши кийин эди. Куплари товламачилик килишиб, ле-
нинградликка уйланарди, иши битгач, ажрaлишарди.
Менинг пешонамга битгани бундан кам батгар экан.
Бир куни илмий кенгашда утирган эдим, кунглим
кандайдир нохушликни сезиб, бетокатланавердим.
447
Охири, чидолмай, уйга учиб бордим, карасам, кизим
бир акволда... Ж али 9н туртга кирмаган эди кизим
бечора... Аблак аблаклигини килибди. Кузимга кон
тулди, ошхонада чой ичиб утирган экан, кулимга
илинган нарса билан уравердим... уравердим... кулим-
га бигиз илинган экан, шунинг учун «Катка-бигиз»
деган ном олдим. «Геология фанлари доктори, про-
фессор Екатерина Сафина» деган мартаба билан кен-
гашларнинг раёсатида утириш урнига «Катка-бигиз»
номини олиб бу сассик хонaларда ётиб юрибман.
Фaзли, энди мен бу ердан чикмайман. Озод жаёт мен-
га жаром. Аблакни улдирганимдан мутлако афсус-
ланмайман. Агар вакт ортга кайтса, уни яна бундан
бarrappoK кийнаб улдирардим. Эрга текканим учун
., .,
.. угзим кечира олмайман, энди кизимнинг кузига
узимни
карай олмайман. Онам билан кизим кургани келиш-
ганда чикмадим. Уларга хат кам ёзмайман. Мени уну-
тишсин, дейман, каргаб-каргаб, лаънатлаб-лаънатлаб
унутишсин, дейман. Ичим ёнган пайтда aламимни бу
ердаги хотинлардан оламан. Анаконданинг баъзан
вакшийлашиб кетиши кам бесабаб эмас. Сен билмай-
сан, бузуi'пикнинг турлари купайиб кетган. Акмок
эрга битта хотин кам, битта уйнаш кам етарли эмас.
Хафтада ё ойда aлмаштириб турмаса, кунгли урнига
тушмайдиган бузуклар купайиб кетган. Анаконда-
нинг эри шунака тоифадан экан. кул-оёкпарини кара-
вотига боглатиб, маишат киларкан. Анаконда шунака
маишатнинг устидан чикиб колибди. Эрини камар
билан савалайверибди, савaлайверибди... Жони тош-
дан экан, улмабди y аблак, лекин хотинни етти йил-
га камаворишибди. Шу кам адолатми? Оилани бузган
бузук хотин билан бузук эрга гард кам юкмайди. Но-
муси булганган хотинни эса камокка тикишади. Ана-
конда эрини мажрук килиб куйганидан армонда эмас,
улдира олмаганидан афсусланади. Хатосини камокдан
чикканидан кейин тузатишга акд килган. «Эримни
улдирмагунимча шундай юраман», деган акдининг
448
катьийлигини билдириш учун сочини кирдириб таш-
лаган.
Катка-бигиз дардини шу тарзда баён килган
эди. Номуси булганган аёл калбининг нечоfли кон-
сирашини Фазлия бу кикоядан сунг бир оз англаган-
дай булди. Катка-бигиз «сенинг юртингни яхши куриб
колганман», деб Фaзлияни канотига олган эди. Бир
купи яна бошка армонини айтди:
— Гaзли атpофида юрганимизда бир узбек ишчи
менга ошик булиб колган эди. Менинг кам кунглимда
иликлик бор эди, лекин акмоклик килдим, «маст-аласт
ётувчи искирт булса кам, узимнинг миллатимга тега-
ман», дедим.
., Худо мени бундан баттаррогига рупара
килди. Уша ишчига текканимда бунака кургиликлар
йук эди. Фaзли, эшитгандирсан, мени этапга тайёрлаб
куйишди. Ишимда кам куним йук эди, камокда кам
бир жойда утирмайман. Сени Анакондага топшириб
кетаман, кузингдан ёш окизмай яша. Акпинг булса,
бошка эрга тегма. Эрсираб колган такдирингда кам
чида, кеч булмаса, кизларингни узатиб юборгyнингча
.,
чида, кейин кимга тегсанг тегавер.
Фaзлия эрга тегишни хаёлига кам келтирмаётган
эди. Шу сабабли Катка-бигизнинг армонли овозда айт-
ган насикатини эътиборсиз тинглади. Унинг болaлари
дийдорига етишдан узга умиди йук эди. Y болaларига
интиларди, Катка-бигиз эса кизи билан учрашувдан
кочарди. Икки хотиннинг каёти дарёнинг икки сохили
каби айри-айри: бир сокил жаннат богларига, иккин-
чиси дузах оташида куя бошлаган такир чулга туташ
эди.
Камокдан чикиб, Асадбекнинг ёрдамига умид
килган ондан бошлаб, соат миллари янада секинлик
билан каракат киларди гуё. «Кутиш aзобига юра- .,
гим чидолмай ёрилиб кетса -я!» деб куркарди. «Улиб
колсам, болaларимнинг кисмати нима булади?» де-
ган 9й уйгонса, баданини музлатиб юборади. Эшик
тик этса, кимнингдир суюнчилаб кириб келишини
15 - Шайтанат, 5 -к. 449
кутади, телефон жирингласа, хушхабар етказили-
шига умид килади. Y кишлогида Тарзан билан Ах-
тамни курганидан сунг уларнинг нима ишлар билан
шугулланганларини билмайди. Болaларнинг изини
топиб, Барнаулга кетганларидан кам бехабар. Болa-
лар кай йусинда изланаётгани Karro Манзурага кам
маълум эмас. Бирон умидли хабар эшитиш истагида
эрининг кузига бокади. Асадбек бу карашлардаги са-
вол aломатини факмласа кам, индамайди. Хотини са-
волни тилига чикарганда хам «ишинг булмасин» ёки
«хушхабар булса эшитарсан», деган тумток жавоб-
дан бошка гап эшитмаслиги аник эди. Жон олгувчи
айрилик закрининг нечоглик азоб бериши Асадбек
учун бегона булмаса-да, хонадонидаги бу икки аёл-
нинг дардига y шерик була олмас эди. Фазлия ва Ман-
зурага насиб этилган сабр на шукурдан y анча нари
эди. Бунинг урнига нафрат на касос ути берилган эди
унга. Бу борада унга кизи Зайнаб якин эди.
Фазлиянинг тевараги коронги, осмони кам коронги
эди. Олачалпок булутлар орасидан дам-бадам куриниб
коладиган хира юлдуз бу корaликларни кайдай олма-
гани каби умид юлдузи унга каёт нашъасини бера ол-
мас эди.
Манзура эридан к ар куни, катто кар соатда кандай
хушхабар кутса, Фазлия ундан кар нафасда кутади.
Манзура бу муштипарнинг карашларидаги мунгли
умид учкунига дош беролмаган кезлари «яна озгина
сабр килинг, синглим, Худонинг Узи мекрибон», деб
овутишдан узга чораси булмасди.
Ярим тунда юраги кафасдаги
.,
куш каби потир-
лаб, Фазлия уйгониб кетди. Узининг уйида булганида
ковлига чикиб айланган буларди. Бировнинг хона-
донида, яна кундузгидай ёп-ёруг X овлида бир узи
юра олармиди... камокхонада кам шундай буларди.
Уйкуси учиб, нафаси кайтарди, юраги потирлаб, жон
озодлик истаб бекаловат буларди. Жоннинг озодликка
чикиши нима экани эса маълум...
450
Наш билан безатилган шипга тикилиб ётишдан
., .,
5тзга чораси иук...
Кимлардир ана шунака безакларни ёктиради, со-
атлаб тикилиши, завкланиши кам мумкин. кайсидир
уй эгaлари эса завкпанишмайди, безакли уйларини
куз-куз килиб мактанишни ёктиришади. Асадбек кам,
Манзура кам бу тоифадан эмас, уйни безатиш Кесак-
полвоннинг курсатмаси билан булган.
Фaзлиянинг ота уйи томига камиш ёпилган эди.
Шипга ёпиштирилган когознинг вaзифаси хонага
чирой бериш эмaс, балки томдан ёгиладиган чанг-
губорни ушлаб колиш эди. Баъзан когоз устида
югургилаб колишарди. Емгир
Ёмгир ёккан кезла-
ри чакка утиб ивиган когоз тешилиб, сичкон пастга
тушиб кетарди. Бир марта Фaзлиянинг косасига тyш-
ганда камма маза килиб кулган эди. Аввaлига озги-
нагина курккан Фазлия кам уларга кушилиб мирикиб
кулган, эртасига синфдошларига айтиб бериб, улaр-
ни кам кулдирган эди. Камбагал яшар эдилар-y, аммо
гамлари йук эди. Аксинча, узларига хос бахтли кун-
лари куп буларди. козонга гушт тушса — хурсандчи-
лик, янги кaлиш олиб берилса — бахтиёрлик... Тогаси
., ., .,
эски телевизорини совга килган купи какикии ту и
кувончи х'укмрон булган эди. Бунака серкашам, бе-
.,
закли, дангиллама уилар мавжудлигини орзу килиш
y ёкда турсин, тасаввур кам эта олишмасди. Фазлия
бу уй сокибларини энг бахтиёр одамлар деб уйлаган
эди. Бу хонадонда яшаб, уларнинг чекрасида саодат
офтоби нурини курмади. Хозир безакли шипга караб
ётиб, яна шуни уйлади. «Серкашам уйда серташвиш
яшагандан к ура , камиштомли уйда бахтли каёт кечи-
риш минг марта афзaл», деган тухтамга келди. Бир
^
томонига кишлик хашак, иккинчи томонига гузапоя
бостирилган бостирмасини, атрофи чaла уралган,
шамол гувиллаб турадиган ошхонасини кумсади. Бу
уйда неча кундан бери яшаётган булса, шакарликлар
«кулайлик» деб атайдиган кашамларга каваси кел-
451
мади. «Менинг ошхонам кам шундай булсайди», деб
орзу килмади. «Меникида кам шунака каммом булса
..
эди», деган уй
хаелига кам келмади.
Кундузи Афрузаникига бориб келган Манзура
Фазлияга китобча бериб: «Ажойиб китоб экан, бит-
тасини сизга атаб олдим, укирсиз», деган эди. Хадеб
шифтга тикилиб ётаверишдан безиб, чирокни ёкди -да,
китобни кулига олди.
«Эй Одам фарзанди, факирликдан булган хавфинг
дузахдан буладиган хавфни дилингдан чикариб юбо-
ради», деган Худонинг гапини укиб, «Буниси менга
тегишли эмас, камбагалликдан куркмайман. Одам
бир нарсасини йукотишдан куркади, мен нимани
йукотаман?» — деб уйлади. Шу хаёл огушида укишни
давом эттирди:
«дунё ишларида килинадиган куп ва узок орзу-
каваслар охират ишларини килишдан тусиб куяди,
дунё молига мукаббат Менинг мукаббатимни дилинг-
дан чикаради...»
«Бунинг кам менга алокаси йук, — деб узича хуло-
са ясади Фaзлия. — Охират ишларини тусиб куядиган
орзу каваслардан узокман. Битта., -ю битта орзуим — бо-
лaларимни багримга босиш. Узим бир тишлам нонга
зор булсам кам майли, болажонларимнинг дийдорига
туйсам бас...»
«Мендан бошкадан иззат исташ Менинг нaзар
.,
ракматимдан сени йироклаштиради...»
ироклаштиради...»
Аллокнинг бу кaломи Фазлияни бир сескантирди.
Кейин узини окламокчи булди:
«Мен булардан иззат истамадим, ёрдам сураб кел-
дим...»
«Менга ибодат килувчиларни д ус т тутишинг Ме-
нинг сенга булган мукаббатимни якин килади ва Мени
ёмон куриб ибодат килмайдиган кишиларни ёмон
куришинг сени бaлолардан аритади...»
«Эй Худойим, бу амринг борлигини билмасам
кам, Сенга ибодат килувчига якинлашдим, ёмон-
452
лардан камиша нафратланганман, энди бaлоларни
кутаришингга умид килиб яшaяпман. Маркаматингга
эришиш учун яна канча яшай? Болaларимни куриш
учун кар кандай азобга чидашга тайёрман. Менга
яна канча aзоб тайёрлаб куйгансан, майли, бошимга
кулфат тошларини аямай ёгдиравер. Дулдан кейин
барибир булут таркайди-ку? Бошим устидан ари-
маётган булутлар качон таркайди, офтобим качон
чаракл айди?»
Кулда
., китоб, кузда ёш билан узок утирди.
Утирган жойида уйку элитдими ё кузига эрининг
арвоки куриндими — аник билмайди. арколда эри-
ни яна уша акволда курди: кийимлари титилиб кет-
ган, бугзи контaлаш... камокхонадаги биринчи тунда
курганида санчки санчилган бугзидан кон отилиб ту-
рарди, кейин курганларида яра котган эди... Тушида
неча марта курган булса, эри кар сафар юм-юм йиглаб,
«Фазли, кийналиб кетдим, мени улдира кол, aзоблар-
дан куткаргин», деб ялинарди. Фaзлия уйгонганида
«тушимнинг маъноси нима экан», деб уйланарди.
камокдaлигида бир лули хотин фол очиб, «Эрингдан
рози булмагунингча y нариги дунёда кийналаверади»,
деган эди. Тилида рози булди, лекин ризоликни дили-
га жоилаи олмади.
Жозир эса...
Ж али кам жулдур кийимда...
Ж али кам бугзи конталаш....,
Факат... катта йулдамиш. Иулга ёнгокларни сочиб
ташлаганмиш.
Кейин ёнгокларни бир-бир теришни бошлади...
—Нима киляпсиз? — деб ажабланди Фазлия.
—Акмокпик килиб сочиб юборибман. Машинaлар
босиб, янчиб ташламасидан йигиб олай...
Фaзлия унинг ёнига тушиб, биргaликда ёнгокларни
тераверди-тераверди. Хориб-чарчаб, кора терга ботди .
к
утариб караса, эри йукмиш. Е нгокпар тери-
Ёнгоклар
либ, учта копга жойланганмиш. «Фазли, ёнгокларни
453
уйга олиб бориб куй, бировга берма», деган овоз кел-
гач, атpофга aланглаб, эрини ахтарди...
Шу онда aзон товуши эшитилиб, кузларини очди.
Бомдод намозини укиб булишгач, Фазлия нонушта
тайёрлашга уннади. Манзура шийпонда колиб, кулига
китоб олди. Афрузанинг насикатига кура, кар тонг на-
моздан сунг китоб укишни одат килган эди. Фaзлия
бу хонадонда узини чури деб билгани учун уй бека-
си билан бир дастурхон атрофида утиришдан ийма-
нарди. Манзура эса уни мекмон, кагто сингил урнида
кургани сабабли ёнидан жой олишини истарди. Кун
утган сайин Фaзлияга урганиб борар, катто «болaлари
топилиб, уйига кетса, яна ёлгиз коламанми?» деган
хавотирда юраги эзиларди .
Иштакаси йук икки аёлнинг нонуштаси нима
буларди? Бир пиёладан чой, бир бурдадан нон...
Иситилган шавлага кул кам узатилмади, каймок тула
пиёлага караб кам куйилмади. дастурхонга шукро-
на дуоси укилгач, неъматларнинг ., барчаси болохо-
надаги йигитларга узатилди. Ун-ун беш дакикадан
сунг йигитлардан бири бушаган идишларни олиб ту-
шиб, ракмат айтди. Манзypа яна бир 03 китоб укиган
булди -да, Афруза билан сукбатлашгиси келиб, йулга
отланди.
Афруза кимникигадир мавлуд укигани кетган экан,
пойлаб утирмай, тезгина изига кайтди. дарвозадан
кираверишда уни йигитлардан бири каршилаб, хуш-
хабарни айтди. Болaларнинг топилганидан кувонган
Мaнзура бу жонбахш хабарни Фазлияга еткaзишга
шошилди.
«Болaлар топилибди !»
Икки суздан иборат бу хабар Фазлиянинг улаёзган
.,
руки учун аинул-каёт эди.
«каерда экан? качон келишади?»
Бу саволларга жавоб йук эди. демак, интик кутиш
охирига етмабди. Хабарнинг келгани кам бир бахт,
лекин болaларни багрига босиш саодати узгача...
454
Y фарзандларини нажот умиди билан кутди.
Аллок бу муштипарни умиди учун гузaл мукофот
берди. Шундай экан, киркига чидаганнинг кирк би-
рига чидашдан узга чораси йук. «Ал -муриду ятлубу
вал-муроду якрабу» — хох,ловчи мурид талаб килади,
муроду максад эса кочади, деганлари балки шунинг
узидир?..
Фазлиянинг юрак дукури босилмай туриб, теле-
фон жиринглади. Гушакни кулогига тутган Манзурага
Тарзан яхши таниш булмагани сабабли овози кам бе-
гона эди. Шу боис унинг нима деяётганини аввалига
тушунмади. «Бек акамнинг топширикларини бажар-
дик, болaларнинг онаси шу ерда булса угли билан
,

гаплашиб олиши мумкин», деган гапдан кейин шошиб


колди.
- Фазлияхон, тез келинг, уfлингиз чакиряпти, —
деди каяжон билан.
.,
Углингиз чакиряпти?!
Фазлия кулокпарига ишонмай, «Меними?» деб
юборганини узи кам сезмади. Кейин югуриб келиб,
гушакка ёпишди. Фуркатнинг раста булган овози-
ни танимади. Фуркат «Аяжон ! Аяжон !» деб уч-турт
марта такрорлагач, кувончдан каприкиб кетган юраги
гуё тухтаб колгандай туюлиб, кушидан кетишига оз
колди. Куз олди корайиб, узи чайкала бошлаган Фаз-
лияни Манзура маккам кучоклаб олди.

XIV боб

Барнаулдаги почтахонага аввaл Ахтамнинг узи ки-


риб, хожасининг уйига кунгирок килди. Болохонада-
ги йигитдан «Хужайин cафарда, кеннайим каёккадир
кетдилар», деган жавобни эшитиб, топширик бажа-
рилганини маълум килиб куйишни тайинлади. Кучага
455
чиккач, машинада утирган Тарзанни имлаб чакирди-
да •
—Болaларнинг онаси хужайинникида экан, углини
телефонга олиб кириб гаплашиб чикларинг, — деди.
—Шартми? — деди Тарзан мaлоллик билан. — Уч-
турт соатдан кейин етиб борамиз-ку?
—Уч-турт соатдан кейин бормайсан. «Уч-турт кун-
дан кейин етиб борамиз», деб онасини тинчитиб куй.
— Нега?
—Негaлигини кейин биласан, — деб гапни кал-
та килди-да, машинага якинлашиб, эшикни очди: —
Фуркат, туш, аканг билан почтага кириб чик.
Фуркат мутелик билан машинадан тушиб, Тар-
занга эргашди. Фaзлия болaлари билан учрашувни
канчaлик изтироб билан кутган булса, Фуркатнинг из-
тиробли согинчи уникидан кам эмасди. Киморбозлар
кулидан качон ва кандай килиб кутулиб чикишини
билмасди. Агар бир узи булганида кочишнинг йулини
киларди. Сингилларини ташлаб, каерга кочсин? Отада
булмаган виждон шу болада мавжуд эди. Сингиллари
такдирига бефарк карашнинг накадар пасткашлик эка-
нини унинг онги факм этарди. Бу кеч ертула KOHKOFH
очилиб, нажот сузларини эшитганда кам, юкорига
чикиб, шахмат донaларини тераётганида кам кутулиб
кетишига ишончи йук эди. Нaзарида Фима барчадан
кучли, барчанинг пачагини чикариб юбора оладиган
кудратга эга эди.
Шакарга кайтиб, телефонда онасининг овозини
эшитгач, «Аяжон ! Аяжон !» дейишдан булак суз айта
олмади. Фaзлиянинг «каердасизлар, качон келасиз-
лар?» деган саволини эшитган Тарзан гушакни кулига
олиб, унга жавоб берди:
—Уч-турт кундан кейин борамиз.
—Нега уч-турт кундан кейин?
Бу саволга жавобни Тарзаннинг узи кам билмас
эди, my сабабли гапни мавкум килди:
456
- Шароит
„ шунака.
- Узингиз кимсиз?
- кишлогингизда куришган эдик, эсингиздами?
Сиз хавотир олманг, кизларингиз кам соппа-сог, эрта-
.,
га яна кунгирок киламиз, козир вактимиз зик.
Шундай деб гушакни жойига илди -да, Фуркатнинг
елкасига кафтини куйди.
Аэропортга боришгач, Ахтам ичкари кириб, кила-
диган ишлари режасини пишитиб чикди -да, Тарзанни
бир четга имлаб чакирди.
- Тошкентга самолёт икки кундан кейин учади.
Бу ерда икки кун пойлай олмаймиз. Учта йунaлишга
бир хилда чипта оламиз, руйхатдан уткизамизу-y, ле-
кин учмаймиз. Икки соатдан кейин Олмаотага поезд
жунайди. Сенлар ушанда кетасанлар. Мен Краснояр
оркaли учиб, сенларни Олмаотада кутиб оламан.
Ахтам режасини буйрук окангида баён килган
булса-да, Тарзан эътироз билдирди:
—Жуда-a ошириб юбормаяпсанми? Самолётда уча-
верамиз.
— Кaллангни ишлатсанг-чи ! — деди Ахтам жер-
киб. — Фима бизларни менсимай янглишганини ту-
шуниб олган. Болaларни олиб кетганимизга чидаши
., .,
мумкин-y, лекин пулдан аирилганига чидолмаиди.
Ертуладан кyтулиши билан бор пулларини сочиб
булса кам, хатосини тузатишга уринади. Сен кимлар
билан олишаётганингни кали кам тушунмабсан.
—Хуп, бунисига энди тушундим, лекин Красноярга
нега учмокчисан, бирга кетаверсанг булмайдими?
- Тугрисини айтайми? Онамни зиёрат килмок-
чиман. Бек аканг «улиги ёлгиз ётмасин, хилхонанг-
га олиб келиб кум», деган эди, йулини килсам, балки
олиб кетарман.
Бу гапдан кейин Тарзан бошка эътироз билдирма-
ди. Амрга буйсуниб, машина сари юрганида Ахтам
.,
кушимча килди:
— Агар Фима улгypса, икки кундан кейин Бек
457
акангнинг козихонасида утирган булади. Шуни кам
кисобга олгин -y, пулларини ишлатиб куйма.
Тарзан «ке, пулини кам, узини кам...» деб мин-
fирлаб сукиниб куйди -да, машина томон юрди.
Краснояр оркaли учишига Ахтамнинг зиёратдaн
кура мукимрок бошка махфий максади бор эди. Y
Тошкентга олдинрок бориб, Тарзан йуклигида отасига
аталган жазони амaлга ошириши шарт эди. Асадбек-
.,
нинг «анави сутакка якинлашма, унинг менга керакли
томонлари бор», деб огоклантиришини унутмаган, ле-
кин хожасининг буйругидан кура, онасининг васияти
унинг учун кадрлирок эди.
«Уч йуналишга чипта олиб, Фимани чалгитамиз»,
деб Тарзанни aлдади. Шерикларини кузатди -ю, узи
Красноярга учди. Бирок, онасининг кабрини зиёрат
килишга вакт йук эди. Бир самолётдaн тушиб, ик-
кинчисига чипта олишга, Тошкентга кунгирок килиб,
эски ошнасига топширик беришга улгурди, холос.
Окшомда Тошкентга учиб келиб, тугри «Зур»никига
йул олди. Сибирда упкасини совукка олдириб, сил-
га йуликкан «Зур» камокдан чиккач, касос олишга
каракат кам килмай, Ахтамнинг ишлари яхши кета-
ётганини билиб, унга тобе була колган эди. Тарзан
«Зур»ни ёктирмас, айникса, y йутaла бошлаганда
юзини намойишкорона буриб, бурнини жийирарди.
«Шу искиртингни йукот!» деб тaлаб килганида «мен
.,
шерикларимга хиёнат килмайман, агар пешонамга
сил булиб улиш ёзилган булса, сен — «пок» боладан
.,
эмас, шу искиртдан юкишини хоклаиман», деган кес-
кин жавобни эшитганди. Асадбекнинг каноти остига
утишгач, Ахтам «Зур»ни бу томон чорламаган, аммо
кукрагидан нари итармаган кам эди. «39р» ва яна турт
йигит, Ахтамнинг хокишига кура, панада пайт пой-
лайдиган шерик сифатида иш юритаётганди. Ахтам
Барнаулга отланганида «бир хунасини боплаб адаби-
ни бериш» режасини «Зур»га юзаки равишда маълум
килган, беш-олтита кaламуш топишни, кабристонга
458
бориб, битга каровсиз гурни очтириб, уликнинг суяк-
ларини чикариб куйишни топширган эди.
«зур» топширикдар «юз фоиз» адо этилгани-
ни маълум килгач, Ахтам икки йигитни олиб колиб,
битгасини кабристонга жунатди -да, режасини амaлга
оширишга шошилди. Бу тyн касос шарбатидан лаззат-
ланишни, эртасига эса худди кеч кандай фожиа содир
булмагандай, хожасига рупара келишни мулжаллаган
эди.
Биринчи учрашувда бадбахт отасига жазо бер-
май, бошка гуноккорларни кам топишни уйлаган эди.
Маккама жараёнида «my хотин угри, давлат мулкини
тaлон-тарож килган», деб ёлгон гувохпик берганлар-
дан бирини топгач, бу ахдидан воз кечди.
Барнаулга отланмасидан аввaл гувохгпардан бири-
нининг дарагини топиб, кариялар уйига борди. Офтоб-
га оркасини килиб утирганича нимадир тукиётган кам-
пир унинг кимни сураб келганини билиб, «хайрият -e,
бу шумкампирни йуклаб келадиган инсофли одам
кам бор экан-a», деб мингирлаб куйди -ю, Ахтам-
нинг 69ш келганидан ажабланди. «Иккита нон кимни
улдирибди, шунакаям хасис буладими», дегандай чи-
мирилиб куйди -да, ичкарига бошлади. Бир хона эши-
гини очиб, бурнини жийирди:
—Оббо... яна боплабти, шумкампир, кираверасиз-
ми ё тозaлашгунича кутасизми? — деб суради.
Ичкаридан уфурган куланса кид Ахтамнинг димо-
гига урилиб, «тозaланглар», деди -да, оркасига кайтди.
Кампир фаррошнинг «вaзифасини эслатиб» куйгач,
Ахтамга эргашиб ковлига чикди.
—Кимингиз булади, бу хотин? — деб суради даб-
дурустдан.
Унинг
., муомaласи Ахтамнинг fашини келтирди:
—Улиб кетган катта поччамнинг таниши, — деди
пичинг билан. Хотин гап окангига парво килмай деди:
—«Битта углим бор», дер эди, сизни ша бемекр
деб уйлабман.
459
«Онам тирик булганида уни бунака жойга ташлаб
куймай, бошимга кутариб юрардим»...
Ахтам шундай деб уйлади -ю, хотин билан гаплаш-
гиси келмай, юзини бурди. Кампир эса гапларини
эшитадиган тайёр кулок борлигидан кувонибми, гапи-
ни давом эггирди :
— «Шумкампир» деганимга ажабланманг. ЖагИ
тинмайди унинг, игводан бушамайди. Бир тийин усти-
да юз думалайди. Тагини тозaлаб куядиган санитарга
9н тийин бериб куйиш y ёкда турсин, «Сенларнинг ва-
зифaларинг бу» деб ракмат кам айтмайди. Шу кампир
улса, каммага байрам булиб кетса керак. Умри давлат-
ни шилиш билан утган, улигини кам давлат кисобидан
кумишади. Неча йилдан бери шу ерда ётибди, ит кам,
бит кам хабар олмайди. «Бечорагина» дегим келади-ю,
тилим бормайди. Кургуликлари феълига яраша-да!
Мен унинг яп-янги машинaларда керилиб юрганини
куп курганман. Узи бир дуконда ишларди-ю, димоги
министрникидан бaланд эди. Унча-мунча одамни
менсимасди. Бойлигига тункаярди-да!.. Нукул «углим
бемекр чикди», деб мингирлайди. Бшлигида тарaла-
бедод билан овора булиб, кичкина боласига мехр
бермаганидан кейин энди нимага дод дейди? Олдин
болангни мекр билан тарбиялагин -да, кейин ундан
окибат тила. Гапларим тугрими?
Она мекри нимaлигини билмай усган Ахтам нима
десин? Агар онасининг улими какидаги хабар ёлгон
булиб, козир уни топса, «мекр ., курмаганман», деб
шунака жойга ташлайдими? Иук! Буни уйлашнинг
узиёк .,вужудини титpатиб юборди.
—Узингиз нима килиб юрибсиз бу ерда, сизнинг
углингиз кам бемекрми? — деди совук окангда.
— Афсуски, Худо менга угил бермаган. Углим
булганида мени бунака хорлаб куймасди. кизим бор.
Жафтада бир хабар олиб туради. Улсам, олиб чикиб
кумади. Куёвим кам яхши бола. Факат... бирга тур-
гим келмади. Яхши булгани билан номи «куёв»-
460
да. Билаcиз-ку, йигитлар ичкуёв булишдан но-
мус килишади, шунга ухшаб, менам куёвимга юк
булишни хок.ггамадим-да. Пешонам шунака экан, нима
килай? Уруш пайтида етимхонада «мени бирон якин
кариндошим келиб олиб кетармикин», деб дарвозага
куз тикиб кун утказардим. Жозир олиб кетишларини
хохгтlамасам кам, барибир, йулга карайман. Бу ердаги-
ларнинг каммаси умид билан йул пойлайди. Кетиш-
ни истаганлар куп, лекин олиб кетишни хох,ловчи ин-
софлилар йук. Ноинсофларнинг кисмати нима булади,
биласизми? Улар кам кариганларида шунака жойда
мултиллаб яшайдилар.
Фаррош чикиб, хона тозaланганини маълум килгач,
кампир яна ичкарига йул бошламокчи эди, Ахтам:
«Сиз овора булманг, узим кираман, пайпогингизни
тукийверинг», деб тухтатди. Кампир «пайпок эмас, не-
варамга жемпер тукияпман, нариги кафтада тугилган
купи», деб жавраганича колди.
Фаррош тозaлаб, дерaза дарчасини очиб куйгани
билан хона деворларига сингиб кетган куланса кид
таркамаган эди. Ичкарига кирган Ахтамнинг кунгли
айниди. «Бу кампирни Худо уриб куйибди-ю, нима-
ни гаплашаман?» — деган уйда оркасига кайтмокчи
кам булди. Фаррош «сизни биров сураб келди», деб
огохатантиргани учун кампир эшикка куз тикиб ётган
эди. Ахтам остона катлаши билан y кексaларга хос
майин ва мулойим овозда эмас, курслик билан:
—Кимсан? Сенга нима керак? — деб суради.
Унинг дагал овозини эшитган Ахтам «бекорга
«шумкампир» дейишмас экан», деб уйлаб, саволга
яраша жавоб килди:
—Men сиз каматиб юборган Рихсиянинг углиман,
эсингиздами?
—Рихсиянинг угли йук эди.
—Men камокда тугилганман. Онамни каматганинг
эсингдами?
Нотаниш йигитнинг сенсирашга утиб, отнинг кaл-
461
v v v
ласидай гунокни зиммасига куииши кампирни сароси-
мага солди. Аввaлги шашти кайтди:
—Рихсияни мен каматмаганман, паразит данияр
каматган.
- Елгон
Ёлгон гувокпик берганинг-чи?
—Паразит данияр тaлаб килган, гувохгпикка утма-
санг, узинг камаласан, деб куркитган. Онанг уша па-
рaзитни жуда-жуда яхши курарди. Камомадда айби
йук. Бир сум олган булса хам, узи емаган, паразит
совypган. Амaл оламан, деб хужайинларга роса пах-
та куярди. Онангни севаман, дерди -ю, узи бошкалар
билан маишат киларди. Рихсияни тугишган синглим-
дек курардим. Мен уларга уйимдан жой берган эдим.
Онангнинг мендан карзи колган.
—карзи? Туfишган сингилдек булган хотин сиздан
карзмиди?
—Ка. Бир ишини тугрилаб берганимда фойданинг
ярмисини ваъда килган эди, камалиб колиб, топга-
нини узи еб кетди. камокдани кутулиб чикканида бе-
pap, девдим, кораси учди. Ун икки йил беришган эди,
., ..
аллакачон чиккандир, карзларини туламаи каёкларда
беркиниб юрибди?
— камокка тикканларингдан кейин... туртинчи
йили улган, — деди Ахтам газаб билан. Кейин ёнидан
., .,
пул чикарди -да, иккита юз сумликни унинг курпаси
устига ташлaди. — I{арзингни олиб куй, улганингда ке-
рак булиб колади.
Кампир коксуяк куллари билан пулни гижимлаб
олиб, Ахтамга нурсиз кузларини кадади:
—Бунинг кам, — деди ютиниб.
Ахтам чунтагидаги пулларни олиб «Ma, ту й! » деб
унинг огзига тикмокчи булди. Лекин ночор кампир
билан пачакилашгиси келмади. «Бундай одамнинг
ётоги гур, либоси дузах aлангаси булиши керак»,
деганларидек, ортикча гапга кожат йук эди. Ахтам
согинган кунгил кузурига ета олмаганидан гашланиб,
шарт бурилди -ю, чикиб кетди.
462
Жазо бериш учун дониёрни уйидан олиб чикиш
йулини уйлаб топицi, кийла ишлатиш шарт эмас эди.
Тун яримлаганда «Зур» битта шериги билан унинг
уйига бостириб кирди. Сароймонанд кайкотдай уйда
уч киши, кар бири алокида-алокида хонада яшарди.
Эр -хотиннинг бу уйга келин тушириш, набирaлар шо-
дон кийкирикларини эшитиш умиди кануз сароблиги-
ча колаётганди. дониёр углининг уйланмай юришини
кораласа-да, оила куришга купам зурламасди. Хотини
туй какида гап очавергач, бир куни: «келин тушира-
ман, орзу-кавас кураман деб хархаша киласанлар - у ,
,

чилласи чикмай, гидинг-бидингларингни бошлайсан-


лар, келин йугида мазза килиб яшаб олсанг-чи !» — деб
кайириб ташлаган эди. Эрининг суюкоёклигидан,
углининг саёк юришидан безиб, асаби хастaланган хо-
.,
уйкусизликни енгиш учун ётишдан
етишдан олдин дори
ичишни одат килган эди. Зуравонлар кириб, шира-
кайф колича ухлаб ётган дониёрни таппа босишгани-
ни, унинг кулларини боглаб, огзига латта тикиб судра-
ганча олиб чикиб кетганларини хотин билмай колди.
«Зур» y ётган хона эшигини кия очиб, енгил хуррак
овозини эшитгач, хотиржам равишда кетмокчи булди.
Кейин фикри узгариб, хонага кирди -да, уйкудаги
хотиннинг бошига бир мушт уриб, кул-оёкларини
боглаб, огзига латта тикиб, кунгли хотиржам булди.
дониёрни шакар четидаги кабристонга олиб бо-
ришди. Ахтамнинг топширигига кура, ташландик бир
гур очилиб, одам суяклари олиб куйилган эди. Тулин
ой нурида кабристон куркинчли, айни дамда сир-
ли куринишни олган эди. дониёр бу жойга ёлfиз узи
келиб konca, бир нафас туришга кам юраги дов бер-
маган буларди. Одам суягига кузи тушгач, купчилик
куршовида туришига карамай, куркувдан тили котиб
.,
колгандаи туюлди.
- Идорангда мен билан гаплашгинг келмаган
эди, кунгилни кунгилга улаб гаплашадиган энг гузал
жойни кидира-кидира шу гуристонни топдим. Ота-
463
боланинг дилтортар сукбатига гувоx,лар керакми? Ке-
рак! — деди Ахтам унга якинлашиб. — Шу ерда ёт-
ган уликлар энг яхши гувок кисобланади. Аввaлги
учрашувимиздан кейин дарров Бек акангга йиглаб
борибсан -a, сутак?! Бек аканг ким узи? Худоми? Агар
y Худо булса узинг кимсан? Пайгамбармисан? Х а -a...
Эсимга тушди: Бек аканг — «ук илон!» Касд килсалар,
товондан кириб, мияни упириб чикишларини би-
ламан. Лекин мен илонга товонини тутиб берадиган
лакмалардан эмасман.
— Бек акамга шикоят килмаганман, — деди до-
ниёр ютиниб. — Красноярдан ёгоч олаверайми, деб
..
сураганман.
— Шикоят килганмисан, килмаганмисан — мен-
га фарки йук. Бек акангни сенга кушганда кам сарик
чакага олмайман. Бек аканг — кечаги бек. Жозир
Худо булганида кам сенга ёрдам бера олмайди. Ме-
нинг бу гапларимни энди Бек акангга еткaза ол-
майсан. Гурингда бир-икки йил чидаб кутсанг, Бек
акангни узинг кутиб олиб, хасратингни дастурхон
килаверасан.
—Хуп... — деди дониёр синик овозда, — Рихсиянинг
олдида гуноким бор. Тушларимга кирганида ундан ке-
.,
чирим сураганман... мени кечирган.
— Тушингда онам кечирган булса, кечиргандир,
сенга куйиб берса, «Худо кам кечирди», дейсан, ле-
кин мен кечирганим йук. «Орага бошкалар кам арaла-
шишган», деб уларнинг кимлигини айтмаган эдинг -a?
Айтмасанг кам билдим. Шерикларингдан биттаси
кариялар уйида узининг ахлатига беланиб, улолмай
ётибди. Сени «паразитларнинг паразити!» — деб мак-
ташдан бушамайди. Асосий шеригингни, ана, кавлаб
олдик, танияпсанми?
дониёр суяклар томон карашга ботинмади. Кук-
рагида уйгонган куpкув Куши бу вужудни порaлаб
чикиб кетар даражада потирлай бошлаган эди. Ахтам
унинг иягини чангaллаб, бурди:
464
—Эски кадрдонлардан тониш угил боланинг иши
.,
эмас. Улик булса кам, инсофи бор экан, келишинг-
ни билиб, жойини сенга бушатиб чикди. кара, сaлом-
лаш. Тириклигида икки букилиб салом берардинг-ку?
Одамлар «камокдан саклаб кол», деб терговчига пора
берарди, сен «исини чикармай, бир узини камат»,
деб чузганмисан? Жа... яхшилаб кара, гапингни икки
килмаган терговчининг суякларига тyйиб-тyйиб караб
ол. Берган пулингга кафанлик олиб куйган экан, чи-
риб адо булгунича сени дуо килиб ётибди. Бу хуна-
санинг суягини топиб булса кам ёкаман, деган эдим,
мана, вакти етди — ёкаман!
—Сен... бунака вакшийлик кила олмайсан...
Актам закарли кулимсираб куйиб, энди унга жон
олгувчининг консираган нигоки билан
., каради:
—Нега кила олмас эканман? Уйлаб кур -чи, сендан
яна канака угил тугилиши мyмкин?
., Нопок ва номард-
дан.. факат вакший тугилади ! Углинг шахматга уста,
a? У зинг кам уйнаб турасанми? Бир юришда мот кила
оласанми? — дониёр унга караб куйди-ю индамади.
Ахтам бу карашни жавоб урнида кабул килиб, давом
этди: - Мумкинмас, дейсанми? Мумкин! Бир юришда
мот килолмаган одам бу дyнёда яшамаса кам булади.
Лойка сувда уз аксини курмокни истаган одам
лойни куради, деганларидек, дониёр козир my холга
тушиб, ингpаб юборди.
Рихсиянинг «Иш»ини олиб борган терговчининг
автокалокатда жон берганини дониёр кам эшит-
ган эди. Шу сабабли Ахтамнинг гапларига чиппа-
чин ишонди. Аслида Актам терговчининг улганини
билгач, гурини кидирмади. Унинг суякларини топиб
ёкиш карори кам йук эди. Шундай килса, милиция-
нинг назарига тушиб колиш хавфи борлиги учун кам
узини тийганди. Лекин дониёрни обдон куркитиш
учун суякларни ёкиш фикридан воз кечмаганди. Агар
козир ён-атpоф ёрукрок булганида Ахтамнинг лабла-
465
ридан тукилган ёлгонларни куз кузгуси ошкор килиб
., .,
куииши мумкин эди.
Ахтам бир оз сукут килгач, калиги гапига кушимча
килди :
— Men совук улкада тугилдим, онам кам совукда
дилдираб улди. Шунинг учун сенларни ёкиб, исиниб
олишим керак.
Киши ширин умид учкуни билан кун кради. Ах-
.,
тамдаги касос умиди учкун эмас, юракни куидирувчи
чуг эди. Мана энди y чугни aланга олдиради. касос
aлангасида кузурланади. Унинг рокатланишидан огок
булган киши беихтиёр: « Э й буюк Раббим ! Шу бан-
дангга озгинагина шафкат бера колсанг, мекр хази-
нанг камайиб колмас эди-ку?!» деб юборгиси келарди.
Ахтам имлаб куйган эди, йигитлардан бири шиша
идишдаги бензинни суяклар устига куйиб ёкиб юбор-
ди. Яна бир имлаганда дониёрни олов сари судради-
лар. дониёр оловга ташлайдилар, деб уйлаб додлаб
юборди. Икки култигидан олган икки йигит гулхандан
бир кадам берида тухтади.
Осмонга урлаётган олов тиллари...
Суякдан сачраётган учкунлар...
Худди шайтонлар базми бошланганга ухшайди...
Вокеан гуристонда шайтон измидаги кимсaлар
тупланган, улардан бири кунгил рокатини истаса, ик-
кинчиси жон тaлвасасида эди. Бу одамнинг ота экани,
такдири угли кулидаги ажал сиртмогига илиниб тур-
гани гоят таассуфли кол эди.
Олов пасая бошлаганда йигит яна бензин сепгач,
aланга баландрок урлади. дониёрнинг юзига олов
иссиги урилса -да, назарида у лик совук лаблари би-
лан унинг юзларини ялагандай туюлди -ю, тошкин бир
куркув билан чекинмокчи булди. Лекин икки йигит-
нинг темирдек панжасидан чика олмади.
.. .аланга тиллари эса кузига улим сиртмоги булиб
.,
куринди.
466
Ахтам «камокдан чиккан купим биринчи булиб
кимни кураркинман?» — деб куп уйларди.
Кимдир кадрдон дустини куришни истайди — кани
уша дуст? !
Кимдир онасини куришни истайди — кани ша
она? !
Хатто... отаси билан куришишни хам орзу килган...
Ана, ша ота...
Y болaлик бахтидан махрум булди. Унинг кaлбида
бунинг эвазига номус ва нафрат колди. Уч ёшга тулиб,
камок богчасидан болaлар уйига чикарилгандаёк бу
гyдак «Мен уларнинг хаммасини улдираман !» деб
касам ичган эди. касоснинг, хусусан улдиришнинг
турлари куп эди. Лекин гап факат улдиришда эмас,
улдира тypиб рохатланишда эди. котил ёллашнинг ё
узокдан туриб отиб кетишнинг y учун хеч бир кизиги
йук эди. Y ажaл куйи янграй бошлаганида отасининг
улим тaлвасаси раксига тушишини у з кузи билан
.,
куришни истарди.
Юзи улик рангини олган, кузлари косасидан
чиккудек булиб aланг-жaланг килаётган дониёрга
караб, кибр ва гурур оловидан бахра олаётган Ахтам
у з ишидан мамнун эди. Y aланганинг бу томонига,
бадбахт отасининг каршисига утди:
—Мен бу искирт каллангни узиб, онамнинг кабрига
., .,
куимокчи эдим, — деди -да, йигитнинг
игитнинг кулидаги
., шиша
идишни олиб, оловга бензин сочди. Аланга уйинига
махлиё булгандай бирпас жим колди, кейин хypсиниб
куйиб, гапини давом эттирди: — кабрни булгагим кел-
мади. Сен улмайсан. Лекин улим aзобида яшашинг
учун барча шароитни мухайё килиб бераман. Эркак
булиб тугилганингга пушаймон ейсан !
дониёр «сен улмайсан», дейилгач, бу мархамат-
нинг чин ё ёлfон эканини ажратолмагани сабабли
куркуви камаймай, жавдираб караб тураверди. «Эр-
как булиб тугилганингга пушаймон ейсан», деганида
нимани нaзарда тутганини ха м англамади. Ахтамнинг
467
ишораси билан келтирилган кафасдаги учта кaламуш-
ни курганида кам факм этмади. Сонлари чилвир билан
богланиб, кaламушлардан бири иштони ичига ташлан-
ганида дакшатга тушди. Жонивор ишини бошламай
туриб, y дод-войини бошлади. Уч кaламуш бир булиб,
моягини Fажий бошлаганида типирчилай-типирчилай,
кушидан кетди.
конга беланган бекуш жасадни yйига олиб келиб,
ертуласига ташлаб, кaламушларни кафасдан чикариб
юборишгач, йигитлардан бири «ОЗ »га кунгирок килиб,
«адамни каламушлар тaлаб ташлашди», деб, манзилни
..
аитди .
Хам дори, кам мушт таъсиридаги хотинни «Тез ёр-
дам» врачлари кушига келтиришди...

Хато йулга кириб колиш ёмон, ..бу йулда кайсарлик


билан давом этиш акмокликдир. Емонлик сари бури-
лиш нуктасида тугри йулга чорлаётган воизнинг юзи-
даги иймон нури эмаc, гуноккорнинг бетидаги зулм
сояси унинг yчун ёкимлирок эди. Хаёт фaлсафасини
.,
нотугри англаган одамнинг ак гли уxлаши, унинг кеч

качон какикатга eтолмаслигини эса ша дамларда
билмас эди.
Актам одам суякларини ёкиб, отасининг талва-
сасидан кузурланаётган пайтда «Барнаул — Олма-
., ., ., .,
ота» н поезд иуловчиларининг аксари
ширин уйкуда эди. Юмшок купенинг тепа кисмини
Тарзан билан Фуркат, пастини эса Халимжон би-
лан опа-сингиллар эгaллашган эди. Тарзан паст-
га жойлашмокчи булганида Халимжон «бирон ха-
тар юз берса, мен бу сокада тажрибалирокман», деб
уни тепага чикарганди. Уйкусиз туп ва кун уз кучи-
ни курсатган, болaлар кам, Халимжон кам ухлаб
колишган эди. Тарзаннинг кузига уйку илинди-ю,
бирдан юраги каприкиб уйгониб кетди. Гавдасини
468
can кутариб, пастга хавотирланиб каради: бир-бирини
ачомлаб олган кизчалар ширин ухлашар, Халимжон
эса енгил хуррак отарди.
«Хатарга карши чикадиган тажрибaли одамнинг
акволи бу», деб fашланган Тарзан ёстигига бошини
куйиб, кузларини юмди. Бирок, уйкуси учиб, турли
хаёллару фикрлар карвонини бошкаришга курби ет-
.,
маи колди .
Тарзан зулм дарёсига каёт кайигини жах,л билан,
усмирлик нодонлиги билан туширган эди. дастлабки
гирдобдаёк эшкак эшишга курби етмай, кемани cap-
каш дарё окимлари ихтиёрига ташлаб куйди. Шай-
танат дарёсининг асиригa айланиб колганини узи
кам сезмади. Оким мавжлари аввaлига сокин туюл-
гандай эди. Кейин кучайгандан кучайиб бораверди.
Тошдан-тошга урилувчи тулкинларда нажот йук эди.
дарё тулкинлари уни Барнаулга кайдаб келди, энди
Олмаотага караб боряпти. Яна кайси гурларга кайдаб
олиб боради — билмайди. Билолмайди ! Улгайиб,
Мурда — Ахтaмнинг босган изидан юриб, онгининг
юмук кузлари очила бошлаганда парда кутарилиб,
дунё каёти бутун ялангоч шармандaлиги билан
куринганида куркиб, тисарилмокчи кам булди. Лекин
оркага кам, ён-бериларига кам тусиклар куйиб таш-
ланган, «Ажaл келмасидан aввaл улиш — жувонмарг
булиш» деган манзилга олиб борувчи аянчли кисмат
йулигина очик эди. Шошиб кетаётган бу поездда Ол-
маотага етиб олишадими ё «жувонмарг бул!» бекати-
да тушиб колишадими — валлоки аълам !
Поезд гилдиракларининг «така-туки» кучайиб,
кукрагига гурзи зарби билан урилаётгандай булди.
Кейин «така-тук, так-тук» товуши унинг кулогига
«батгар 69л, баттар бул !» — деган садо билан урила-
верди.
Хаёт завкини топиш максадида Асадбек каноти
остига кирган эди. Ра.золат балчигини титиб топгани
нима буларди? «Искаб ан -носа камо таскабун-нора хуз
469
манфаатако вакзар ан тукрикака» — одамлар билан му-
омaланг олов билан муомaла килгандек булсин — ман -

фаатлангину куйдиришидан эКтиёт бул, дейилганидан


бехабар бу банда факат манфаатдан умидвор, аммо
манфаатнинг аёвсиз гулханида куйиб адо булажаги
етти уxлаб, бир тушига кирмас эди.
Уйкусизлик азобида тулгона-тулfона, поездда ке-
тиш азобига рупара килган Ахтамни сука-сука, катто
поездда кетиш амрига осонгина буйсунгани учун
., ^
узини кам лаънатлаи-лаънатлаи, тонгга якин кузи
илинди. Нонуштага чой олиб кирган вагон огасининг
дуриллаган овозидан уйгонди -ю, тошдай зил булиб
колган бошини аранг кутариб, пастга каради: халим-
жон пишлок кесарди, бир-бирининг пинжига кирган
ака-сингиллар эса унинг каракатларини жимгина ку-
затиб утиришарди.
— Ана, Марлен амакинглар кам турдилар, энди бил-
лaлашиб чой ичамиз., — деди Жалимжон тепага бир куз
ташлаб олиб. Кейин болaларга каради: — Фуркатбек,
уйингларда аянглар эрталабга ширчой килиб берар-
.,
мидилар, ка... шунака чойни менам согинганман.
Эрталаб вактли туриб, аям сигир соккунларича мен
тандирга ут ёкардим. Гузапоянинг чирсиллаб ёниши-
ни катто тушларимда кураман. Пиёз арaлаштириб
ёпилган нонни кам согинганман. Ноннинг канака тури
булса еб кургандирман, лекин пиёзли ноннинг таъми-
ни кеч бирида тотмадим. Икки кундан кейин бунака
пайтда кишлокдаги уйингларда каймокка нон боти-
риб еб, мазза килиб утирган буласизлар. Шакардаги
укишларим, ишларим битса, менам кишлогимга
кайтиб бораман. Сигир -куй бокаман, томоркада кет-
мон чопиб топадиган рокатимни кеч нарсага aлиш-
..
маиман.
Халимжон дилидаги орзусини болaларча содда-
лик билан баён килаётган эди. Унинг гаплари бола-
лардаги согинч утини баттар aланга олдирди. Хатто
470
Наргизанинг киприкларига ёш томчилари илинди.
«Тезрок етиб бора колайлик», деган илинжда акаси
билан опасига мултиллаб каради. Y аясининг сигир
согиб, нон ёпганини эслай олмасди. Норхол билан
Фуркатнинг кузлари олдида тиним билмас онaла-
ри гавдaланиб, юраклари янада баттар эзилди. Поезд
гилдиракларининг «така-тук -так»и уларнинг кулоfи
остида «тез-тез-тез», деб жаранглагандай булаверди.
Тарзан туриб, ювиниб келгач, биргaлашиб нонуш-
та килдилар. Сафар чоги дилкаш сукбатдош булмаса,
киши зерикиб, юрак-багри кон булиб кетади. Бу ку-
педаги болaлар кам, каттaлар кам шу акволга туш-
дилар. Тарзан Халимжон билан кайси мавзуда сукбат
курсин? Нечта лакмани ресторанларда чув туширган-
лариними? Халимжон-чи? Асли ким экани, кандай
топширикни бажараётганини айта олмагач, тилига
келганини кайтармай вaлдирайверсинми?
Болaлар-чи?
.,
«Урага сичкон тушди — гулдир-гуп!» кабилида
яна икки кунни уткaзиш осон эмасди. Катгалар узаро
гаплашишмаса -да, болaларни чалгитишлари, овутиш-
лари, уларни бир неча йиллик куркув зиндонидан
кутулишларига оз булса -да кумаклашишлари шарт
эди. Надоматки, иккови кам бола тилини, бола феъ-
лини билмасди. Айникса, болaларнинг хавотирли
юрак дукури улар учун бегона эди. Шундай булгач,
нима килишсин? Барнаулда бирон дуконга кириб, бо-
лaларбоп уйинчок олмаганларидан афсусланишди.
Поезд каттарок бир бекатда тухтаганда Халимжон
тушиб, иккита кугирчок олиб чикди. Лекин опа-
сингилларга бу мaлласоч кугирчоклар овунчок була
олмади. Совгани «ракмат», деб олдилар -y, кераксиз
буюмдек кутариб утиравердилар. Халимжон уларнинг
карашларида галати хавотир, катто куркув борлигини
сезди -ю, аммо сабабини англай олмади. «Биздан ётси
-

рашяпти», деб куя колди.


471
Поезд кузголгач, Тарзан вагоногасининг хона-
си ёнидан ута тypиб, унинг столи устидаги шахматга
.,
кузи тyшди.
—Ишкибозмисиз?
., — деб суради Тарзан ундан.
—Узим билан узим уйнаб вакт утказаман-да, —
деди вагоногаси кулимсираб.
Тарзаннинг «бир ташлашайлик», деган ., таклифи
маъкул келиб, дарров донaларни терди. Узи билан узи
уйнаб, вакт утказувчи одамнинг даражаси маълум:
9н учинчи юришда ., мот булиб, «не!» деганича ияги-
ни кашиб колди. «Иикилган одам курашга туймайди»,
деганларидек, яна икки марта юткизгач, кичик бе-
катга якинлишиб колишгани сабабли урнидан туриб,
байрокчасини кутариб, вагон эшиги томон шошилди.
Тарзан ундан шахматни сураб олиб, купега кайтди-да:
—Фуркатбек, давом этгирамизми? — деди.
Фуркат y узатган шахматни олиб, эътиборсиз ра-
., .,
вишда. стол устига куиди-да, паст овозда:
,

—Уйнагим келмаяпти, — деди.


—Реванш олиш имкониятинг бор, — деди Халимжон
кулимсираб.
— Амакимни хоклаган пайтимда ютишим мум-
кин, — деди Фуркат ишонч билан.
—Акам каммани ютадилар, — фахрини яширолма-
ган Наргиза шундай деб акасини кувватлади.
—димогинг бунча бaланд десам, зур мухлисларинг
бор экан-a? — деди Тарзан, кулимсираб. — Мактанишни
Фимадан урганганмисан?
Бу савол Фуркатга ёкмади. Ковогини уюб:
—Мен мактанмайман, ютгим келса ютаман, — деди.
Боладаги бу ишонч Тарзанни кайратга солди.
Яхши уйнашини кеча Фиманикида синаб курди, лекин
бу кадар ишонч, ракибга нисбатан бу кадар нописанд-
ликни алкол казм килолмади. дерaза томон утириб,
кора донaларни тергач, фарзинни олиб куйди. Фуркат
истамайгина ок доналарга кул юбориб, фарзин билан
бир турани четга сypиб куйгач, колганларини тахта-
472
га терди. Y катга кетмаган эди: кетма-кет уч марта
ютди. Карашидаги жиддийликни йукотмай донaлар-
ни яна тераётганида купега вагон огаси кириб кел-
ди. Кузи шахмат тахтаси
., устидаги уйинда, огзи эса
гапдан бушамади. Иулда содир булган турли саргy-
заштларидан гап очиб, орадаги зерикиш булутини
кайдаши Жалимжонга маъкул келди. Навбатдаги икки
уйинни хам бой берган Тарзаннинг бош огриги куча-
йиб, урнидан туриб, жойини вагон огасига бушатди.
—Шу болани узингиз бир «эзиб» куймасангиз, ме-
нинг кучим етмади, — деб узини жилмайишга мажбур-
лади, Фуркатга тан берганини билдириш учун эмас,
боланинг кунглини кутариш учун кушиб куйди: — Бу-
гун сизни ютса, вагон чемпиони булади, кейин жахон
чемпионлигига 9йнайди.
—Акам чемпионлар, — деди Наргиза ишонч билан.
—Сен айтсанг, aлбатга чемпион булади.
Тарзан шундай деб жилмайди -да, эркaлаш макса-
дида кизчанинг юзини силаб куймокчи булди. Нар-
гиза худди юзига чуг босилаётгандай куркиб кетди,
бир сапчиб, опасининг пинжига кирди. Синглисининг
куркуви Норхолга кам утди. Фуркат эса сингилларига
хавотир билан бир караб олди-ю, яна шахмат донaла-
рига тикилди. кизчанинг бунчaлик куркиши сабабини
тушунмаган Тарзан вагон дах,лизига чикиб, эшикни
ёпди. У рмон багридан юлкиниб чиккан поезд энди
кум-кук майсага беланган чексиз кенглик буйлаб бо-
рарди.
Болага юткизгани сабаб булдими ё бош огриги-
нинг кучайганими — энди юраги кам сикила бошла-
ди. Кенгликка маъносиз бокиб, анча турди. Бекат
.,
якинлашганидан огок килиш учун поезд секинлаи
бошлаганида, вагон огаси шошилиб чикди:
—Айтганингиздай, болангиз чемпион булди. Унга
Каспаров бас келмаса, биздакалар якинлашмаса кам
буларкан, — деганича вагон эшиги томон юрди.
Поезд бекатда уч дакикагина тухтади. Кимсасиз
473
чулда нима учун тухтади, ким чикди -ю, ким тушиб
.,
колди, билиш кийин эди. Вокеан, билишнинг кожати
кам йук эди. Поезд урнидан жилгач, даклизга Фуркат
чикди. Тарзаннинг ёнида туриб атрофни кузатган
булди. Унинг нимадир демокчилигини Тарзан сезди,
шунинг учун «ичкари кир», деб оркасига кайтармади.
- Сиз Фишернинг уйинларини куп урганган экан-
сиз. Менга Тaльнинг композициялари купрок ёкади, —
деди Фуркат ташкаридан куз узмай. Тарзан эса бо-
ланинг зийраклигига тан бериб, унга караб, гапининг
давомини кутди.
- Кеча сизга атай юткизган эдим, - деди Фуркат
энди унинг кузига тик караб, кейин гапини исбот
килиш истагида давом этди: — биринчи ютишингиздa
ф илнинг урнига отни «е2»га сурганимда икки юриш-
дан кейин мот булардингиз.
«Гапи тугри», деб уйлади Тарзан. Кеча чиндан кам
отни сурмаганига ажабланиб, буни боланинг тажриба-
.,
сизлигига й9йган
уи эди.
- Тез-тез шунака «атай» юткизиб турасанми? -
Тарзан шундай деб унга синовчан тикилди.
- йук, биринчи марта шундай килдим.
—Фима айтувдими?
.,
— Иук, Фима факат ютишимни тaлаб килган. Ют-
кизганимнинг сабабини тушунмадингизми?
Тарзан боланинг уткир нигокидан кузларини олиб
кочди. Саволнинг жавобини билса кам, айтишдан
буйин.,товлаб:
—Узинг айт-чи, — деди.
.,
— Уртага нимани тикдинглар? Юткизсам, ша жой-
да колиб кетардим-ку?
- колмас эдинг, атай келиб, битта шахмат бако-
насида курук кетадиган акмокка ухшатдингми биз-
ларни? Фимани can жигига тегиб, лакиллатмокчи
эдик.
- Жигига тегишдан кура, уни улдирганларинг
яхши эди...
474
Боланинг совук бир окангда айтган бу гапини
эшитган Тарзаннинг устидан гуё кайнок сув куйил-
гандай булди -ю, сесканиб тушди. Зулм оламидаги
кургуликларга куникиб, катто вакшийликка x ам эъти-
борсиз карайдиган Тарзан боладан бундай шафкатсиз
кукмни сира кутмаган эди. Болaлар бир-бирлари би-
лан уришсалар ёки тaлашган нарсaларини бой берса-
лар, «кали караб тур, сени улдираман !» деб пуписа
киладилар. Бу онда Фуркатнинг тилидан учган гап
болaларча пуписа эмас, зулм оламининг кукми эди.
«Жамонки, болада катъий истак бор экан, бу акднинг
жиддий сабаби кам мавжуд», деган фикрга келган
Тарзан унинг чакнок кузларига тикилиб:
— Hera? — деб суради.
Фуркат калб исёнининг кайкиригини босишга
ожизлик килди:
—Бунака одамни ёндириш керак, — деди y янада
.,
кагьиилик биnан.
—Негaлигини айт-чи, ахир сенларга яхши караган
эмиш-ку? Яхши кийинтирибди, корниларинг тук
экан...
Тарзан боланинг айтгиси келмаётган какикатни
сугуриб олиш максадида бу саволни унинг жиfига
тегиш учун атайин айтди. Мулжали тугри чикиб,
Фуркатнинг лаблари гезарди:
— 9лдириш керак! — деб муштумини тугди. Алам
чангaлидаги калбининг фарёдини титрок лаблари
ошкор килди — бир ютиниб куйди -да, аламли окангда
сабабини айтди: — Y... кечаси сингилларим билан...
ётарди... Фимага юткизган одам кам бир марта Нор-
холни...
Шундай деди-да, бошига тушадиган муштдан
курккан кимсадай тумшайиб олди.
Бунака гапни каттaларнинг айтиши кам кийин.
Машъум какикатни бировга ошкор килгандан кура
юрагини уз кули билан тилка-тилка килиб ташлаш
475
осонрокдир. Шундай экан, чорасиз боланинг акволини
кис эта олувчи одам бормикин?
Тарзанга, бузукликнинг турли шаробини тотиб
курган йигитга Фуркатнинг дардли хабари бошкача
таъсир килди. Y тушагида тунаган кизларнинг ота-
онaлари, акaлари борлигини, уларнинг руки aзият че-
кишини уйлаб курмаган эди. озир, узи учун кам ку-
тилмаганда, шуни уйлади. Бирок, козир узини Фима
каби пасткашлар сафида курмади, аксинча, «кунглимни
олган кизлар тушак какини олиб кувонарди, кичкина-
ларга карайдиган кайвонлар бошка», деган бакона топ-
ди. Y Фимани кайвонлар каторига кушиб хато килди —
турт оёкли маклукларнинг бу борада инсофли экани-
ни, айгир кеч качон тойчокка иргимаслигини уйлаб
..
курмади.
Тарзаннинг унсиз турганига тушунмаган Фуркат
.,
максадини аитди:
—Уни барибир улдираман... аям билан куришиб,
.,
сингилларимни
., топшираман -y, каитаман.
—Улдиргинг келган булса, нега шунча пайт инда-
май юрдинг,
., куркдингми?
—Улдиролмай колсам, сингилларимга кийин були-
шидан куркдим. Олдин уларни куткаришим керак эди.
Шу ёзда кочишни мулжаллаб куйган эдим.
—Сен... касос олишга ёшлик киласан, бу фикрни
кaллангдан чикариб ташла, — деди Тарзан.
—Бу кaлладан чикариб ташлайдиган фикр эмас, —
деди Фуркат янада катъий окангда.
—Гапинг тугри, — деди Тарзан энди ён босгандай
булиб, — Фима улиши керак! Мен сенга суз бераман:
итдай хор булиб улади. Хох,ласанг, кaлласини узиб,
кулингга олиб келиб бераман.
—Хох,ламайман... кaлласини узим узишим керак...
Тарзан энди унга нима дейишини билмай кам
колди. Хаётнинг aзобли чигирикпаридан утган бу
усмир бола такдири йуналишини узи белгилаб олибди.
476
Энди уни кайси куч тугри йулга бошлай олади? Тар-
зан уни «зулм оламига маржабо, укажон !» деб кучок
очиб кутиб олиши керакми? Бу олам атрофида гангиб,
тентираб юрганида унинг узини куч билан тортиб ол-
ган эдилар. Фуркат эса шайтанат кургони дарвозасини
зарб билан кокиб, шитоб билан кириб келмокчи. «Бо-
ланинг гапларини Мурда эшитганида яйраб кетарди,
унга шунакaлар ёкади», деб уйлади.
Чиндан кам Ахтам аx,ди кескирларни хуш курарди.
Фуркатнинг акдини эшитгач, Тарзан каби ажаблан-
масди, балки «Туппа-тугри киласан ! », деб зулм олами
дарвозасини очиб берарди.
Тарзан болани нима деб овyтишни билмай, гапни
мужмaл килди :
—Фуркатбек, мен сен томондаман. Факат... буни
бошка бировга айтма, уйга боргандан кейин масла-
катлашамиз, балки, Барнаулга бирга кайтармиз...

—Болaлар кани? — деди Асадбек Ахтамнинг иш-


шайиб турган юзига карагиси келмай.
- Поездда келишяпти...
Ахтам шундай деб эктиёт чорасини баён килиб
берди.
- Оширворибсан, бола. Фиманинг айёрлиги кам,
куркоклиги кам, хасислиги кам борлигини эшитган-
маи. Бунака одам сен уйлагандай акп билан иш юрита
.,
олмаиди.
— Бек ака, урисларда «эктиёткор одамни Худо
эктиёт килади», деган макол бор.
., —Жонинг эктиёт киладиган даражада ширинми?
«Улимдан куркмайман», деб катrа кетган эдинг-ку?
— Катга кетмаганман, буладиган гапни айтган-
ман. Мен улмайман, улмайдиган одам кеч замонда
улимдан куркадими? Men болаларни эктиёт килдим.
Болаларни соппа-сог холатида кулингизга топширай,
477
кейин «aзроилнинг ичига кириб чик», десангиз, кириб
чикмаган — номард!
«Бу бола Хайдар кам эмас, Макмуд кам, катто
Жамшид кам эмас, булган-тургани шу ., сурбетлик, уни
тарбия килишга уриниш ортикча. Узига яраша бaло-
дай акпи бор. Аклли булгани яхши, лекин... хавфли...
оркасига бир тепиб, йукотиш керак, ., — деб уйлади
Асадбек, кейин фикpидан кайтди: — бир тепки
билан куримайди бу сурбет. Рупарамда тyриб олиб бе -

тимга сапчишга тайёр бола эртага оркамдан келиб ку-


рагимга пичок санчмайдими?.. Азроилнинг ичига ки-
риб чикмагунича куз олдимда юра тургани маъкул».
Шу карорга келган Асадбек «козирча йукот бу-
нингни», дегандай Жамшидга караб олди. Жамшид
хожасининг истагини англаб, Ахтамга «сен боравер»,
деган маънода имлади. Асадбек хотиржам равиш-
да узоклашаётган Сypга караб, хаёлига бехос келган
фикрдан сесканиб кетди. «^айдар билан Макмуд тахт
тaлашиб-тaлашиб утиб кетишди. Менам качондир
ташлаб кeтаман бу лаънати тахтни. Кимга колади бу
тахт? Мана my сурбетгами? Кесак — Хайдар бойликка
ч эди. Бу бола бойликка кизикадиганга ухшамайди.
Унда тахтга интилиб нима килмокчи? Тахтни узим
бушатиб кетаманми ё тортиб оладими? Подшоларни
кеч качон ташкаридаги одамлар закарлашмаган, атpо-
фидаги энг якинлар юрагига ханжар уришган. Бу бола
жонимни
., суfуриб олиш учун менга якинлашдими?
Иу-ук... унакамасдир... уни узим канотимга тортдим-
ку...»
Х а, узи тортди. Узокда эгарлоглик турган куркам
отни узи чорлади... Бу отнинг ажaл тулпори экани-
ни факм этмади. Нима булди унга? Кузларига fафлат
уйкуси парда тортдими? Fафлат пардаси таркаб, ни-
мага рубаро булганини энди тушуняптими? Унинг
ажaл
., тулпорига утиришини купчилик пойлаб турибди.
Уша купчилик орасида бу сурбет кам борми?
«Бу бола чанг солмайди, мендан нарирокда,
478
ишшайиб, куллук килиб туриб муддаосига ета-
ди. Шуниси хавфлирок. киличи билан ташланса,
кимоя килишга улгураман. Бунинг килиги канака
булади? «Бек ака, сиз тахтда яхши утирибсиз, тахтда
утириш сизга ярашади», деб гап бошлайди. «Сизни
кулатадиган акмоклардан эмасман. Факат сиз тахтда
утираверинг -y, пастдагиларнинг ишига бурнингизни
тикманг. Сизнинг даврингиз утиб булди. Сиз корИн
гамидан бошкасини уйламанг...» Ха-a... шунака дейи-
ши аник! «Ук илон» бир-икки мишикининг кулидаги
кугирчокка айланса!? Хеч качон! килич эскириб, занг-
лаган булса кам бир зарб билан одамни иккига ажра-
тиб ташлайди. Булар ким булибди — бир каламтарош !
Номига муносиб иш килмаса, битта кaламни очмас-
.,
даёк дами кайтади...»
Фикрлар жиловини 69ш куйган Асадбек муштуми-
ни тугди. ковоклари учди...
«Азроилнинг ичига кириб чикмаган — номард!»
дедими? Агар кадам опиши чатокд ашса, Азроил-
нинг ичига киради -ю, лекин чикмайди. Х а, шундай
булади !» — деб пичирлади.
Ахтам ша купи шом коронгисида Олмаота томон
йулга тушди. кора «Волга»ни узи кайдади, икки йигит
сарик «Жигули»да изма-из юрди. Tour коронгисида
Олмаотага якинлашдилар. Karra йул четидаги ок утов-
лардан иборат каквахонада тухтаб, нонушта килдилар.
Поезд пешинда келиши керак эди. Ахтам каквахона
хужайинининг хонасидаги телефондан шокбекатга
кунгирок килиб, поезднинг уч соат кечикишини бил-
гач, шакарда дайдиб юрмай, шу утовда дам олишни
.,
маъкул курди.
Поезд уч эмас, турт соат кечикиб келди. Ахтам
соfинган аканинг мекрибон овозида: «Кутавериб куз-
ларим турт булиб кетди-ку!» деб Тарзанга кучок очиб
якинлашди. Пешонаси тиришган, кошлари чимирил-
ган Тарзан бу сохтaликдан баттар гашланиб, кул учи-
ни бериб сурашди. кайтишда яна ша утовда тухтаб,
479
овкатланишди. Тарзаннинг кайфияти Кам, иштакаси
кам йук эди. Актам буни сезиб:
— Уч кунда чимтомок болага айланиб колиб-
санми? — деб тегишди.
Тарзан бу пичингга жавобан «овозингни учирсанг-
чи!» дегандай Ковок уюб Караб Куйди. Шу пайт
каквахона эгаси кириб, утовда тунаб колишлари кам
.,
мумкинлигини аитди.
- ОК, бовурим -a, - деди Актам уни елкасидан
кучиб, — козокнинг мекрибонлигига беш кетаман-
да! Менга колса, битта козок кизга уйланиб, шу ерда
хизматингни килиб юрардим. Лекин туй бор, эртaлаб
Самаркандга етиб боришимиз керак, самаркандча
ошни еб курганмисан? Бешбармогинг Кам зур овкат-
ку, лекин ош бошкача!
«Самаркандга етиб боришимиз керак», деган
гапни эшитган Фуркат ажабланиб, Тарзанга каради.
Тарзан уни тинчитиш максадида бош чайкаб, «йуК, y
ёкка бормаймиз» ишорасини килди. Каквахона эгаси-
ни кузатиш баконасида ташкарига йул олган Актам
Тарзанни имлаб куйди. Каквахона эгаси уз утовига
Караб кетгач, Актам шеригига юзланиб, «Нима булди,
yтиришинг бошкача-ку? Халим билан уришиб колма-
дингми, ишкилиб?» — деб суради.
— Унинг нимаси билан уришаман, отига яраша
калим-да... - деди Тарзан Kул силтаб.
- Юмшоккина булса кам, Бек акангнинг ёнида юр-
ганини эсингдан чикарма.
- Менинг y билан ишим йук... Бошка гап бор...
Уйга борганда айтаман.
- Жозир айтсанг-чи?
- Фойдаси йук.
—Hera?
—Бу гапни билдинг нима -ю, билмадинг нима — кеч
.,
нима Kила олмаисан.
- Хеч нима кила олмаслигимни каердан била
колдинг? Поездда ургатишдими?
480
—Поезддами?.. — Тарзан шундай деб жим колди.
—Гапирмайсанми? Туголмаётган хотинга ухшаб
тулгониб юравер!
— Поездда... кизчани эркaлаб, юзини силамокчи
булганимда y илон чаккандай сапчиб кетди.
—Нега юзини силагинг келиб колди?
—Эркаламокчи эдим.
—Сенинг эркaлашингга зорми y? Кейин нима
булди?
—Жеч uapca... дахгпизга чикдим. Оркамдан Фуркат
чикиб каммасини айтди. Бу сирни бировга билдирма,
девдим, угзимнинг ичимга сиfмаяпти.
—Бунча чайналасан, нимани айтди?
—Фима, падарлаънати, педофил экан... Жамолбе-
гинг кам...
—Ук, мараз ! — Ахтам тишларини гижирлатиб,
уришга чоглангандай муштумини тугди. — кизларнинг
жавдирашига караб, кунглим сезгандай булувди -я !
Ичимда бир овоз нукул «улдириб кет, бу марaзни»,
деб зурлайверди, зурлайверди. Бек акангдан бaлога
колмайлик, деб узимни босувдим. Х а, майли, рис -
нинг гапи бор -ку: кечдан к ура кеч кам яхширок.
Харомининг конини ичгани алокида борамиз.
Болaлар билан Тарзан «Волга»га, Жалимжон
эса оркарокда борувчи сарик «Жигyли»га утирди.
«Волга»нинг орка уриндиги кенг булса кам, болалар
кaлхат кужумидан курккан полапонлардай гуж булиб
утиришди. Фуркат сингилларини мекрибон она каби
кучиб олди. Бир соатча йул юришгач, машинанинг
силкинишлари, поезддаги чарчок таъсир килиб, бола-
лар ухлаб колишди. Тарзан кам бошини деразага суяб
мизгиди. ГАИ нозири ола таёкчасини кутариб, маши-
нани тухташга ишора килганда Ахтам «Бошланди,
уйга етиб боргyнимизча, Фиманинг пулларини шулар-
га булиб берамиз», деб мингирлаганда уйгониб кетди.
Шундан кейин кудди поезддаги каби ухлагиси келса
кам уxлолмай, aзобланиб борди.
16 - Шайтанат, 5 -к. 481
Куёш терак буйи кутарилганда Асадбекнинг уйига
якинлашиб, тухташди. Жалимжон тушиши билан ва-
зифасини бажариб булган сарик «Жигули» бурилиб,
куздан гойиб булди. Тарзан кам, Ахтам кам бу уйга
киришмаган эди. Шу сабабли Ахтам «кирасанми
ё чакирасанми, бу ёгига сен хужайинсан», дегандай
Халимжонга каради.
Чакиришга эктиёж йук эди, болохонадаги йигит-
лар машина тухташи камон паcтга тушиб, шийпонда
Жамшид билан гаплашиб утирган Асадбекка янгилик-
ни еткaзишди.
—Болaларни олиб кир, анавиларинг соат туртда
анкор буйида булишсин, — деди Асадбек Жамшидга
караб.
Жамшид кучага чикиб, хожасининг амрини йигит-
ларга маълум килгач, болaларни ичкарига бошлади.
Остонага етганда болaлар куркиб, тухташди -да, нажот
кузи билан Тарзанга карашди.
—Кираверинглар, аянг my ердaлар, —., деди Тарзан,
кейин Фуркатга караб кушиб куйди: — Уша гап — гап!
I{айтган — номард!

«Аллокнинг ракмат-маркаматидан ноумид бул-


мангиз», дейилган Хаксузга итоат этувциларнинг
гузал мукофотларга эришувини кеч ким инкор эта ол-
.,
маиди.
Сабр аччик, аммо меваси ширин эканига Фазлия-
нинг узи гувок булди.
дарвозадан кириб келаётган фарзандларини куриб,
учмокка канот ёйган куш каби кузголди. Ховли урта-
сига етиб борганда куз олди коронгилашди -ю, хушсиз
йикилди. Асадбек бу колатни кутмаган эди, нима
киларини билмай, кайрон булганича караб колди.
Манзура эса чаккон урнидан туриб, «вой Худойим,
482
v

Узинг асра!» деганича ёрдамга шошилди. Болaларни


бошлаб кираётган Жамшид хам шу томон югурди.
— Сув олиб келинг, сув ! — Манзура шундай деб узи
Фaзлиянинг бошини кутариб, тиззасига куйди .
Фазлиянинг юзидан кон кочган, лабларигача
окариб кетган эди. Киприклар гуё мангуга ковуш-
.,
гандаи эди . . .
— Фазлия, Фaзлияхон, кузингизни очинг, каранг,
болaларингиз келди! — деди Манзypа унинг бетларини
силаб.
«Болaларингиз келди!»
Бу хушхабарни зур кувонч билан суюнчилаб ай-
тишни орзу килган эди. Суюнтирувчи хабарни эшит-
ган она юзларида чаракловчи шодлик куёши нурлари-
дан бакраманд булиш бахтига умидвор эди.
Энди эса... Фaзлиянинг рангига, чирт юмилган
кузларига караб, «юраги ёрилиб кетдимикин?» деган
гумон уйгонди -ю, узининг юраги тyхтаб колаёзди.
Жамшид сув олиб келгyнига кадар Фaзлиянинг лабла-
рида каёт нишонаси сезилди — «болам... болажон...»
деб заифгина пичирлади. Заиф юрак зарби билан пи-
чирлаб айтилган суз Манзypага жаранглаб эшитил-
гандай булиб, нaзарида бутyн замину само зириллаб
.,
кетгандаи туюлди.
Одамнинг тупрокдан яратилганига кеч ким шак
келтирмайди. Лекин маъсумaларнинг чидамига, сабр
ва токатига караб тypиб, «вужуди тyпрокдан булса
кам, юраги темирдандир», деган фикр хаёлни ёри-
тиб утади. Осмондан ёмгир ёгса, ракматга айланиб,
тупрокка сингади. Фaзлиянинг бошига ёгилган жабру
ситамлар эса чукка айланиб юрагига тупланаверган.
Кузларидан оккан кон ёшлари бу ёнокларни куйдириб
юбормаганининг узи бир муъжиза!
Онасини кургани камон ук каби отилишга чог-
ланган Фуркат сингилларидан узиб кетгиси келмай,
узини енгган эди. Бир карашдаёк ковли ва уйнинг
кашамидан кузлари камашган Норхол онасини дарров
483
курмади, Наргиза эса... танимади. Фазлия йикилгач,
Фуркат сингилларини кам унутиб, югуpди. «Аяжон ! !»
деган нола билан онасининг бошини кучиб, юзига
., .,
юзини куиди.
— куркма, болам, куркма! Хурсандчиликда шунака
булади, — Манзура шундай деб болани овyтиб, онадан
ажратди -да, беморнинг юзига сув сепди.
Фaзлия бир сесканиб, кузларини катта-катга.,
очиб, девонаваш колида атрофга жавдиради. УгЛИНИ
курди -ю, яна кушидан кетди. Бу орада кизчaлар етиб
келишди. Наргиза бир кадам берида колиб, Норхол
дод солганича онасини кучоклаб олди. Кузларидан
оккан ёш она ёногига томди — бу сафар сув сепиш-
га кожат колмади,
^ Фазлия кузларини очиб, каддини
кутарди. Ииллар буйи багрига йигилиб, куйдириб
келган дард укирикка айланиб, ташкарига отилди.
Икки кули билан икки боласини кучиб олди. Ётси-
раган Наргиза камон can нарида жавдираб тyрарди.
Болaларини багрига босган Фазлия бирдан йигидан
тухтаб, «Наргиз, Наргиз кани?» деб бошини кутарди.
Манзура кизчани икки елкасидан ушлаб Фaзлия-
га якинлаштирди. Энди Фазлия кенжасини кучоклаб
олди. Икки боласи икки елкасидан кучди.
Асадбек бу манзарага караб тура олмади. ТомоFига
нимадир тикилди. юрагини чуг каби доимий равишда
куйдириб тypувчи согинч чуги бирдан аланга олди.
Айникса, айрилик утининг aламли тиллари оловли
киличга айланиб, баданини тила бошлади. Y бури-
либ, уйга кириб кетди. Муштипар хотин касратининг
огир тоши остида колган Манзypа эри каби узини узи
енга олмас эди — кувонч ёшларига эрк берди. Унинг
кувончи Фа.злияникидан фарк киларди. Фaзлия дийдор
кувончидан куз ёши тукарди. Манзуранинг кувончи
согинч тошлари орасидан сизиб чикарди.
Дийдор дакикалари согинч ярасига бир оз малкам
куйгандай булиб, Фазлия
., болaларини узи яшаётган
хонага бошлади. Угли билан телефонда гаплашиб,
484
кунгли чароfон булган купи Манзура уни бозорга
олиб борган, болaларнинг козирги кадди-коматини
тахминан чамaлаб, янги кийим-бошлар сотиб олган
эди. киммат-киммат кийимлар харид килинаётгани
учун кимтиниб, хижолaт булаётган Фaзлияни «бу
.,
акангиздан суюнчи, суюнчини каитариш мумкин-
мас», деб кунглини кутарган эди. Ният холислиги-
ё ,..
данми е она кунглининг сезгирлигиданми, чама-
лаб олинган кийимлар лоппа-лойик келди. Болaлар
чумилиб, янги уст-бошларни кийишгач, Манзура
бахтиёр оилани мекмонхонага таклиф килди. «Булар
сизнинг кимматингиз ту аили" бахтини топди, саво-
би, Худо хох,ласа, углимизнинг рукига етади. Ярим
соат булса кам бирга утиринг», деб кучага отланган
Асадбекни йулдан кайтарди. Иззатли мекмонлар учун
камиша тузоглик дастурхон болaларнинг кузларини
олган булса-да, узларини эркин кис кила олмадилар,
., .,
неъматларга, катто нонга кул узатишдан иимандилар.
Фазлия Асадбекка миннатдорлик билдириб, кайта-
^
каита дуо килди -ю, жимиб колди. Буларга козир бу
шохона дастурхон эмас, чакка утувчи уйларидаги бир
оёги ликиллаб колган хонтахта атpофида утириб, сув-
га котган нонни ботириб ейиш азизрок ва суюмлирок
эди. Уларнинг калблари истаётган бу кузурни на
Манзура, на Асадбек кис кила оларди. Агар Фазлия
кунгил истагини баён этгудай булса, «шунакаям но-
шукур буладими !» деган таънани эшитиши мумкин
эди. Манзура лабини тишлаб колса кам, Асадбек щуп-
дай деб тунгиллашдан кайтмаган буларди.
Асадбек «гапингни икки килмай, ун дакика утир-
дим, буларнинг бахтли булиши учун шу кифоя килар,
a?» дегандай хотинига маъноли караб куйди -да, зарур
ишлари борлигини айтиб, урнидан турди. Бу шунча-
ки бакона эмас, чиндан кам зарур иши бор эди: уни
анкор буйидаги нохуш учрашув кутарди. Кеча Тош-
кентга етиб келган Фиманинг арзини эшитган, бугун-
дан колмай унинг масaласини жал килиб бериши керак
485
эди. Аввалига «узинг тинчит, бу ишни», деб Жамшид-
га топширмокчи эди. Лекин болaларга тегишли ма-
V ^/
саланинг аввaл уйлаганидан кура жиддийрок эканини
англаб, мулозимларини узи сурок килмокчи булди.
Асадбек чикиб кетгандан кейин кам болaлар яй-
раб утира олмадилар. Улар чумилаётган пайтда Ман-
зура Афрузага кунгирок килиб, хушхабарни етказган,
кейин «бир пиёла чойга» таклиф этган эди. «Бирров
кириб, табриклаб чикаман», деб ваъда килган Афру-
за келиб, давра can жонланди. Истарaли аёлнинг ши-
рин сузлари болaларга кам ёкди. Афрузанинг вакти
зик эди. Мезбондан ижозат сурашдан олдин Фазлияга
мурожаат килди :
—Синглим, агар айбга буюрмасангиз, ширинларин-
гизнинг исми какида бир гап айтмокчи эдим? — деди.
Фазлия бу илтимосдан ажабланиб, «сиз айтинг»,
дегандай Манзурага каради.
—Айтинг, отин ойи, — деди Манзура.
—Пайгамбаримиз aлайкиссaлом, фарзандларга
., ., .,
кам чироили, кам ^ маъноли исм ки уиш зарурлигини
тайинлаганлар. Узлари куп сакобаларнинг исмлари-
ни узгартирганлар. Хатго набирaларига ypуш асла-
каларининг номини нем килиб куйишганда бирини
Хасан, яъни яхшилик, иккинчисини Хусайн, яъни
чирой, кусн, деб узгартирганлар. Хайрли исм умид-
ли ният фа.зилатида боланинг умри давомида камрок
буларкан. Бизда тушунмаслик окибатида маъноси
галати исмлар куйиб юбориш одати кам бор. Илгари
араблар боласи тугилиши билан кузига биринчи нима
куринса, ушанинг номини нем килиб куяверган экан-
лар. Биттаси углига «Жуaл» деб нем куйибди. «Жуaл»
арабчасига «сакро кунгизи» дегани. Кулгили, a? Мана,
сиз углингизга «Фуркат» деб исм куйибсиз. Маъноси-
ни биласизми?
—«Фуркат» деган шоир бор-ку... — деди Фазлия
айбли иши фош булган одамдай кимтиниб.
— «Фуркат» шоирнинг тахaллуси. Acn исмлари
486
«Зокиржон» булган. Ватандан айрилганлари учун
шунака тахaллус олганлар. Чунки «Фуркат»нинг —
«айрилик» деган маъноси бор. «Норхол» — «туянинг
холи» дегани...
—Мен тугрукхонадан чиккунимча дадаси шунака
деб ёздириб куйибдилар...
—Узингиз нима деб куймокчи эдингиз?
- Бувимнинг исмлари «Гуландом» эди, шуни ку -
ийинг,

инг, девдим, унамадилар.
—Жали кам кеч эмас, «Гуландом» булаверсин.
— Майли... Фуркатжонга... — Фазлия Манзура-
га умид билан каради, — мулла акам исм куйиб бера
колсинлар...
Шу карорга келдилар. Афруза кетгач, Фазлия бо-
лaлар билан хонасига чикди. Шом намозидан кейин
«Рухсат берсангиз, эртaлаб уйимизга кетардик», деди
ялиниш окангида. Манзура эътироз билдирса, «кеч
булмаса болaларингиз топилгунича яшаб туринг»,
девдингиз, .,мана, Худога шукур, багрим тулди», де-
мокчи эди. Иук, Манзура каршилик билдирмади.
—Майли, — деди синик овозда, — кали мулла акан -

гиз келсинлар...
Асадбек анкор буйидаги «козилик»дан кунгли хи-
рaлашган акволда кайтди. Манзура боланинг исмини
узгартириб куйиб беришни сураганида ажабланди.
Чунки бунака колни Karro эшитмаган эди. Буни хо-
тинларнинг иримчилигига йуйиб, кул силтади -да, «ке-
рак булса, узинг куйиб беравер», деди.
— Сизники табаррук, бир умр эслаб юриша-
ди, — деди Манзура, буш келмай. Ж али шу масaлa
кутарилганда негадир кунглига «Абдукамид» була
колсин, деган 9й келган эди. Шундай килинса, наза-
рида уfлининг номи учмас булиб коладигандай эди. Y
козир эридан шу исмни кутди. Асадбек куп уйламади,
хаёлига келган биринчи исмни айтди:
—«Абдуракмон» деб куя колларинг.
Шундай деди -ю, кунгли равшанлашди. Эри-
487
нинг кар бир гапини конун урнида кабул килувчи
аёл бу карорни «нега?» деган савол билан мукокама
килиб утирмади. Эрининг карорини Фaзлияга айтиш
максадида чикмокчи булганида Асадбек тухтатди:
—Болaлари билан гаплашдингми? Акrпи жойида-
ми? Маънилими? — деб суради.
Кyтилмаган бу саволдан Манзура ажабланди :
—Нега бунака сурaяпсиз?
—Тушунмадингми? Эси-куши жойидами? — деди
Асадбек, бу сафар can дагалрок окангда.
Манзура «бир гап булган шекилли», деган уйда
эрига чучиб каради.
—Бип-бинойи
,. болaлар...
—Углини чакир, гаплашиб курай-чи.
—Хуп, — Манзура шундай деди -ю, юра колмади.
—Яна гапинг борми?
—Фaзлияхон эртага кетмокчилар.
—Кетса мен нима килай?
—Рухсат берамизми?
—камаб утирмокчимисан?.. Шунака булишини мен
сенга бошида айтганман. Иигитларга айтаман, кузатиб
., .,
куиишади.
— Уйларида бирон кафта туриб, кейин кайтиб
келишса-чи?
— кайтиб келишса-чи? Унгача сен кaллангни
ишлатсанг-чи ! Бу хотин сенга хизматкорлик кил-
майди. Bonanapu кам сенга бола булмайди ! Орзуйинг-
ни амалга ошираман, деб овора булма!
—Унака деманг...
Манзуpанинг гам тиришлари сулиштирган калти-
рок лабидан шу сузларгина учди. Бошкасига курби
етмади. Хотинининг куйилиш истагидаги ёшлар-
га туганок булиб турган киприкларига кузи тушган
Асадбек юмшади:
—Яна узинг биласан. Келгиси келса, келаверсин...
Бу гап Манзурага дaлда буΡлди. Тез-тез юриб
чикди-да, куп утмай болани бошлаб кайтди.
488
V

Узига «Абдуракмон» деб исм куйиб берган, кури-


нишидан баджакп бу одамга Фуркат тик карай олма-
ди. Асадбек эса унга бошдан-оёк рaзм солди.
—Фима хафа килмай, яхши карадими?
Кутилмаган бу савол боланинг юрагини кеми-
риб ётган aлам илонини кузгади, вужудини эса гyё
шафкатсиз куллар кутариб ерга урди: камма ёги зи-
риллаб кетди. Тили котиб колди, жавобга катто урин-
мади кам. Фиманинг аблахгт^игини Марлен акаси-
га айтган, унга ишонади. Ковок уюб тyрган одамга
кам ишониши керакми? Ким сураса, гапириб бериши
шартми?
Асадбекка бола безрайиб тypгандек туюлди, унинг
ичини коплаб тyрган дард булутини сезмади.
—Фима сени нимaларга ургатди? — деб суради ун-
., .,
дан куз узмай.
Абдуракмон саволни тушунмагандай елка кисиб
., .,
куиди.
— Шахматни зур уйнармишсан, — деб саволига
аниклик киритди. — Картани кам яхши сурасанми?
Бола нима деб жавоб кайтаришни билмай, яна елка
кисди. Асадбек столи тортмасини очиб, тахи бузил-
маган картани олди-да, унга узатиб, «чийлаб, таркат»,
деб буюрди.
Онаси «сизларни шу киши топдириб бердилар»,
деган эди. Энди нима килмокчи, бу кам киморга
ургатадими?
Абдуракмон шу хаёл зарбида енгил сесканиб, кар-
тани кулига олди -да, буйрукни бажаришга киришди.
Асадбек унинг бармокларидан куз узмай, тикилиб
турди.
—Яхши устознинг кулига тушибсан, — деди Асад-
бек бир оздан кейин. — Нима килмокчисан, адангга
ухшаб киморбоз буласанми?
.,
Y нима десин? Уз такдири уз кулида булса кошки
эди! Кулма-кул утиб, бу ерга келди. Фимадан озод
489
килган бу одамнинг максади нима — билмаса... Унинг
мушкулини Асадбекнинг узи осон килди: гапни куп
., .,
чузмасдан муддаосини айтди:
— I{иморнинг нимaлигини кургандирсан. Бармок-
ларинг чаккон экан. Ана энди шу чаккон бармокларинг
билан бу картани йиртиб ташла.
Бола иккиланиб турди -да, кейин буйрукни бажар-
ди.
— Нимага йиртганингни тушундингми? Бундан
кейин кулингга карта олмайсан. Карта ушлаганинг-
ни курсам ёки эшитсам, бармокларингни утмас пичок
билан битта-битга кесаман.
Асадбек «утмас пичок билан», деб таъкидла-
маса кам буларди. Бармок уткир пичокда кесилади-
ми ё занглаганидами, бу ёшдаги бола учун барибир
.,
куркинчли, хатто дахшатли кукм. А дуракмон эса
.,
килт этмади, дакшатга кам тушмади, чунки унинг yзи
кимор масaласида аник бир карорга келиб куйган эди.
Унинг каёт йулини белгилаган касоси Асадбекники-
дан кам, Тарзан ва айникса, Ахтамникидан кам кескин
фарк .,киларди:
«Узим кимор уйнамайман. Катта булганимда ким-
нинг ё хотинини ё боласини киморга тикиб юткиз-
ганини эшитсам, уша куни бориб, кулларини кайириб
узаман, кейин бошини кесаман!»

XV боб

Анкор буйидаги узларининг жойларига соат


туртда келишлари шартлигини эшитиб, ажабланиш-
мади. Вазифани кай йусинда уринлатганлари буйича
кисоб бериб, Бек акaларидан олкиш олишни уйлаб,
кайфиятлари кутарилди. Тарзан ювиниб, дам олиш
максадида уйига кетди. Ахтам эса анкор буйига бо-
490
риб, чойхоначига «зур бир жонон дастурхон» тyзаб
куйишни тайинлагач, бошпанасига жунади.
Анкор буйида белгиланган вактдан бир соат ав-
вал учрашдилар. Чойхоначи сув устидаги сурига «жо-
нон дастурхон» тузаб куйган эди. Ахтам бу диди учун
уни aлкаб турганида Тарзан тyшкун кайфиятда келди.
Чойхоначининг сaломига aлик кам олмади. Сокилдаги
сурига омонат утириб, сувга тикилганча жим колди.
Ахтам чойхоначига кушимча топшириклар бергач,
шеригига якинлашди:
—Нима булди, худди мен еб сен курук колгандай
тумшайиб олдинг?
—Бирпас жаврамай тур, — деди Тарзан унга кара-
май.
—Х а, тушингни сувга айтиб утирибсанми, менга
кам айт, бир мазза килай...
—Айтайми? — Тарзан шундай деб урнидан турди-
да, Ахтамга 9ткир нигокини кадади. Ахтам бу карашда
аёвсиз зулм шарпасини куриб, эктиёт юзасидан бир
кадам тисарилди. Чучиганини сездириб куймаслик
... .,
учун айё
рона жилмайд и:
—Ёнгокнинг тагида ухлаб келмадингми, ишкилиб?
—Курган тушимни айтайми? — деди Тарзан газаб
билан. — Тушимда бир аблак адамни каламушга ем
килганмиш.
«Бу ифлосликни сен килгансан, кани, тониб кур-
чи !» дегандай Ахтамнинг ёкасига кул юборди. Лекин
кули ёкага етиб бормади — Ахтам кафтининг кирраси
билан. бир уриб, четга сурди.
,

— Узингдан кетма, бола, дардинг булса, айт! Аданг-


га нима булибди?
Тарзан энди «ростдан билмайдими, бунинг иши
эмасми?» деган иккиланиш билан каради. Аввaлги
шашти can сунганини дaрдли овО3И ошкор кИЛДИ:
— Адамнинг нозик жойини кaламушга ем килибди...
кимдир.
Аламли одамнинг дардли овозини эшитиб, Ахтам-
491
нинг ичидаги шайтон каккаха отди. Аммо сир бой
бермади, тукмат бaлосига учраб ранжиган дуст либо-
сида эътироз билдирди:
.,
—Шунаками? Уша «кимдир» мен эканманми? Ка-
ламушларнинг базми качон булибди, айт-чи?
—Олдинги кечаси...
—Красноярда туриб адангнинг нозик жойини мул-
жaлга олибманми, акмок! Красноярдан эртасига эр-
тaлаб учдим, кечаси aэропортида молдай ётганман.
Пешинда учиб келдим -у, Бек акангга кисоб бериб, On
маотага жунадим. Аввaл суриштириб аниклагин-да,
кейин менинг буйнимга осил! Мендан шубкаланишга
каккинг йук, кaламуш сенинг кашфиётинг. Мен буна-
канги ипириски ишлар билан шугулланмайман. Аданг
билан нима ишим бор? !
Актам дагал оканги билан уни ишонтиргандай
булди. Y Тарзаннинг отаси учун касос олишга каракат
кам килмаслигини билса кам, эктиёт чорасини куриб
куйганди: Красноярдан учиш вакти чиндан-да, эртаси-
га эрталаб булгани сабабли, пешинда Чимкентга учиб,
Тошкентга таксида етиб келганди.
Шеригининг гаплари таъсир килдими, Тарзан жо-
йига кайтиб утириб, бошини чангaллаб олди.
— Аданг тирикми, узи? — деб суради Ахтам.
Тарзан бош иргаб « Ха» ишорасини килди. Кейин
«бундан кура улгани кам яхшийди», деб мингирлади.
—каерда булибди бу иш, суриштирдингми?
Тарзан «ростдан кам билмайсанми?» дегандай унга
саволомуз караб олди -да, худди узига-узи гапирувчи
телбанинг окангида эшитганларини баён килди.
— Ота-онангнинг ёлгиз яшаши ёмон, деб сен-
га неча марта айтдим. Уйланишинг керак. Хотининг
кеч булмаса, ота-онангга коровуллик килади. Мен
угриман, уйланишим мумкин эмас. Сен тугрисан, уй-
ланишинг шарт, узингга ухшаган вaлаки-сaланг бола-
ларни каторлаштириб куйганингдан кейин борадиган
жойингга жунайверасан. — Ахтам бу гаплари шеригига
492
ёкмаётганини факмлаб, энди мекрибон ака окангига
кучди: — Аданг касaлхонада эканми, бордингми? Дух-
тир нима дейди?
—Нима дерди ! — Тарзан алам билан кул силтади. —
Кон куйишибди, хатар утибди.
—Хатар утган булса, нега дий-диё киласан. Аданг
ушасиз кам яшайверади. «Адам бузук», деб онанг-
га ачинардинг-ку, ана, энди ., онангнинг кучогида
утираверадиган булибди. Урислар айтади-ку, «бахт
., ., .,
й9к эди, бахтсизлик кулла ю орди»...
Соат туртда Бек акaларини кутиб олиш учун дар-
воза томон юришди. Кeтма-кет келиб тухтаган маши-
нанинг олдингисидан Асадбек тyшди. Унга пешвоз
чикиш максадида кадам босганларида оркадаги маши-
на эшиги очилиб... Фима куринди. Ахтам «айтганим
тугри чикдими?» дегандай Тарзанга караб олди-ю,
саросимага тушмай, кулимсираганича Бек акасига са-
лом бериб, куришмок максадида кул узатди.., Асадбек
паст овозда алик олди-ю, кул бермади. Иул бошлаган
Жамшиднинг изидан., анкор сокили томон юрди. Фима
унга эргашди. Иигитларнинг ёнидан утаётганида иф-
роти газаб ва нафрат билан тикилди. Y «Кyтилмаган
учрашув безбетларни шошириб куяди», деб уйлаб
янглишганди. Ахтамнинг кузларида саросимани кам,
чучиш aломатини кам курмади. Аксинча, Ахтам иш-
шайиб сaломлашди:
—Салом, Фима амаки, яхши етиб келдингизми?
Самолётда миянгиз чайкалмадими ишкилиб?
Фима: «Мия чайкалиши канака булишини ., козир
курасан», деб мингирлаганича утиб кетди. Иигитлар
бир-бирларига «энди нима килдик?» дегандай караб
колишди:
—Сен тез бориб, пулини олиб кел. колганини мен-
га куйиб бер.
Ахтам шундай деб мекмонлар изидан шошилди.
Асадбек сув устидаги сурига утмай, сокилдаги дастур-
хонсиз суридан жой олган эди. Ахтам Бек акасининг
493
рупарасига келиб, мутелик билан кул боглади. Асад-
бек унга бошдан-оёк тикилиб, кошларини чимирди.
—Танийсанми? — деди Фимага караб олиб.
—Булмасам-чи! — деди Ахтам кувонган одамнинг
жилмайиши билан. — Етим бола бокиб оламан, деб
юрганимда шу тавия учраб колди. Менинг угай углим
бу. Аслида иккитасини бокиб олганман, биттаси-
нинг моягига чипкон чикибди, — деб мекмонга айёро-
на бокди: — Фима, Алёшканинг акволи кандай, олиб
келмабсан -да?
«Бу бола нега кеч нарсадан тап тортмайди? Гуноки
борлигини билмайдими? — деб уйлади Асадбек гаш-
ланиб.— Айёр тyлкининг гапларига ишонайми ё бу
сурбетгами?»
Кеча пешинда кунгирок килган Бaлабyxа йи-
гитларидан эшитганларини айтиб, Фиманинг йулга
чикканини билдирган эди. Бaлабуханинг гапларига
караганда буларда айб булмаса-да, Асадбек барибир
Ахтамнинг ёнини олмади.
—Майнавозчилик килма. Эски кунарингни ташла-
мабсан-да? — деб газабли нигокини унга кадади, бу
гап билан ресторандаги килигини эслатди.
—Бек ака, унака деманг, булари янги. Фиманинг
келгани яхши булибди, узимиз ювиб-тараб, одам кила-
миз, — деди унга тик караб.
—Сенга «тугри бориб, тукри келларинг», деб топ-
ширилувди.
—Чизган чизигингиздан чикадиган акмок эмасмиз-
ку, Бек ака. Тугри келишимизга бу тавиянинг узи йул
бермади.
Актам шундай деб., Барнаул вокеаларини русчалаб
бир-бир баён этди. Узидан ёлгон кушмаётгани yчун
Фима гап кушмади. Ахтам тингач, Асадбек унга «энди
сен гапир», дегандай каради. Фимага жон кирди:
—Ахир мен нотаниш одамларга болaларни икки
куллаб топширмайман-ку, тугрими, Бек? Булаp мени
какорат килишди, пулимни 9гирлашди.
494
—шундай курматли амакимизни какоратлайдиган
тил топилса, тилиб-тилиб итларга ташлаган булар-
дим, — деди Ахтам. — Пулни олганимиз рост, лекин
угирлаганимиз йук. Бек ака, бу амакимизни жон-
жонимиз билан иззат килиб, мекмонга чорласак,
кунмадилар. Биз томонларга келишлари учун пулни
атай олволдик. Мана, келдилар, тийин-тийинигача са-
наб олаверадилар. Уч-турт кафта мекмон киламиз -y,
уйларига тантана билан узимиз олиб бориб куямиз.
Факат...
—Пул кани? — деди Асадбек унинг гапини булиб.
- Тарзан козир олиб келади. ..
—Сен бола, кадамингни уйлаб бос. Угри булиб,
угриларнинг конунига буйсунмасанг, киморбоз булиб
киморбозларнинг уйинини бузсанг, окибати нима
булишини биласанми? Абжагинг чикиб кетади.
— Бек ака, мен угри хам, киморбоз кам эмас-
Мен — Мурдаман. Мурдаларнинг конуни canман.
бошкачарок булади.
Асадбек унга газаб билан караб турди-ю, гапни
киска килди:
— Барнаулга соат етгида самолёт учади. урматини
жойига куйиб, кузатиб куйларинг.
Асадбек шундай деб урнидан турди. Фима «мен
нима килай?» деган хавотирли назар билан каради.
- Пул келгунча, зиёфатни еб тира тур, атай сени
деб дастурхон тузабди, — деди Асадбек унга.
—Менга зиёфати керакмас, йулкирамни, яна курган
.,
маънавии зараримни коплашсин.
Бу тaлабдан Асадбекнинг энсаси котди: «коплайди,
коплайди», деб дарвоза томон юрди. Актам Фиманинг
кизчаларга килган килигини айтолмай колди. «Айт-
сам, «улдириб юбор», деб буйрук берарди, буйрук
берса-бермаса, нима килишни у зим биламан», деган
карорга келиб, ишшайганича Фимага якинлашди:
- Ваъдам эсимда, сени хуроз гушти билан сий-
ламокчи эдим. Лекин, афсуски, кутилмаганда вакт-
495
лирок келиб колдинг. Сенга аталган хуроз кали курк
товук тагидаги тухум ичида ётибди. Шунинг учун
боримизни бакам курамиз, - деб довдираб турган
мекмонни сурига таклиф килди. Фима сув устига
курилган сурига хавотир билан караб куйиб, урнидан
жилмади.
- Фима, мекмонни туйдириб, кейин сувга итариб
юборадиган маразлар бошка жойда яшайди, - деди
Актам унинг хавотирини факмлаб. Кейин чойхоначи-
ни чакириб, дастурхон устидагиларни бу сурига ол-
диртирди. Шундан кейин кам Фима катго нонга кул
урмади, чой куйиб узатилган пиёлани олмади. Тар-
зан курингач, кутилган кувончига етишгандай бир
кимирлади.
- Мана, пулинг эсон-омон етиб келди, Фима. Ж али
нима деятувдинг? I{анча кушишимиз кераклигини
кисоблагандирсан -a?
.,
Фима айтди. Иигитлар бир-бирлари билан куз
уриштириб олдилар.
- Фима, козир мени бозорга олиб бориб сотсанг
кам биров шунча пул бермайди. Сураганингни кунга
тикиб балки бир кул ташлармиз? - деди Актам, но-
чорликдан aзият чекаётган одам каби иягини кашиган
булиб..,
- Уйнамайман. Мен самолётга улгуришим керак, -
деди Фима бир пул урамига, бир унга хавотир билан
кар аб .
- Самолётинг сенсиз учмайди, хотиржам бул. Биз
Бек акамизнинг талабларини ерда колдира олмаймиз.
Хозир сени аэропортга кузатамиз.
- Колган пул-чи?
- I{олган пулни Тарзанникига кириб оламиз. Бу-
нинг отаси бой. Ундан карз ола турамиз. Хозир бориб
Бек акамиздан пул сурасак уят булади. Кетдик, Фима,
энди пулингни узинг кутар. Чап кукрагингга босиб
олсанг, юрагингга дармон окиб киради. Шу пулнинг
куввати билан яна юз йил яшайсан.
496
Тарзан шеригининг бир шумликни уйлаганини
сезди-ю, гап кушмай, унга сузсиз эргашди. Фиманинг
улар билан бирга юришдан узга чораси йук эди.
Актам: «машинада утириб тyринглар, мен чойхо-
начи билан кисоб-китоб килиб куяй», деб каквахона
ичкарисига кирди -да, «Зур»га кунгирок килиб, тез-
лик билан eтиб борадиган жойини тайинлади. Кучага
чикиб, машинага якинлашганда орка уриндикда утир-
ган Алёшкага кузи тyшиб, кадрдонини кургандай
.,
жилмаиди :
—Алёшка, aзизим ! Нега бу ерда утирибсан, туш-
санг буларди, бир отамлашардик. Чопкиллаб юриб
кетдингми? Кадам ташлашинг калай, урдакка ухшаб
лапангламаяпсанми? Фима билан бирга келганинг
яхши булибди, буни ёлгиз куйиш кечам мумкинмас.
Алёшка бу гапларни эшитмаётган соков одам
каби безрайиб утираверди. Ахтамга унинг бу килиги
ёкмаган булса кам, индамади. Хайдовчига «сен шу
ерда кол, пастга тушиб, дастурхонга караб тур, би-
ров тегмасин», деб тайинлади. Жайдовчи йигит бу
топширикни жиддий буйрук сифатида кабул килиб,
чойхона томон юрди. Ахтам рулда, ёнида Тарзан,
оркада Фима билан Алёшка биргaлашиб йулга туш-
дилар.
Машина шакарнинг шимол томонига караб бурил-
гач, Тарзан шеригининг максадини англади.
—Тарзан, адангнинг пули куп, амaли кам зур, янги
уйни шакар марка.зига курса кам буларди, — деди Ах-
там атайин русча гапириб.
—Бу ёкпарнинг кавоси тоза, — деди Тарзан.
- Гапинг тугри, Фима амакингни баконада тоза
кавога туйдирар экансан-да. Фимани аданг билан та-
ништириб куй. Иккaлaларининг ёшлари тенг булса ке-
рак, бунакаларнинг дунёкараши кам бир булади, гап-
лашишса, тез тил топишиб кетишади. Сибирдан ёгоч
олиб келиб сотмокчимиди? Ана, Фима билан келиш-
497
сии. Фима, бунинг отасига кушилиб, кооператив туз-
майсанми?
Ахтам шундай деб пешкузгу оркaли Фимага
каради. Атрофга aланг-жaланг бокаётган Фима унга
жавоб бермади.
—Фима, куй энди, хафaликни йигиштир. Акмок-
лигимизни буйнимизга олдик. Сен кетганингдан ке-
йин Бек акaмиз бизни роса тузлайдилар. Сендан бир
илтимосим бор: аэропортга борганимизда Бек акамга
кунгирок килиб, «my акмокларни мен кечирдим, сен
кам бир сафар кечир», деб куймасанг, теримизни ши-
либ, ичига сомон тикади. Бизга ракминг келмайдими,
Фима?
Куксига босиб утирган пул урами юрагига дaлда
бердими, хавотирни унутиб, багрини куйдира бошла-
ган га.забини юзага куполлик билан чикарганини узи
.,
кам сезмаи колди:
—Сенга шайтоннинг ракми келсин! — деб юбор-
ди-ю, «индамай., У/тирганим маъкул эди, вaлдираса
вaлдиравермайдими» деган фикрда узига-узи танбек
берди. Бир донишманд «айтган сузим — хожам, айтма-
ганим кулим», деган экан. Фима яшайдиган олам бу
каби кикматларни билмайди, уларнинг x укми бошка:
«Айтган гапинг учун жавоб бер!» Шу гапни айтса-
айтмаса такдири узгармасди. Тинмай вaлдираётган
йигит уни «доносан!» деб мактаса-да, улим чангaли-
дан кутулиб кололмаслигини козир эмас, кейинрок
англади.
Ахтам эса унинг куполлигини мaлол олмади, ав-
вaлги пичинг арaлаш кувноклигини давом этуирди:
—Яхши тилак айтдинг, — деди. Кейин ишонч би-
лан кушиб куйди: — Шайтон менга камиша яхшилик
килиб келган. Men шайтонга опичиб, бахтини топади-
ган одамман. Келажaкда мени жаннат парилари кутиб
турибди.
Фима бу гапга жавобан: «Сени дузах кутиб туриб-
ди», — деб тунгиллагач, Ахтам хахолаб кулди :
498
—Унда яна кам зур экан: агар нариги дунёда дузах
кутаётган булса, бу дунёда мазза килиб яшаб олишим
керак.
Кенг йулда бораётган машина бир-икки силкингач,
Ахтам четга олиб, тухтади.
—Нима булди? — деб суради Фима.
—Бензин келмаяпти шекилли, хавотирланма,
Фима, машина янги, балки карбюраторга бирон нима
тикилиб колгандир. Очиб, бир пуфланса, тойчокдек
иргишлаб, чопиб кетади.
Ахтам шундай деб машинадан тушди. Тарзан кам
тушмокчи эди, Алёшка уни елкасидан маккам тутди.
—Сен жойингда утир, — деб буюрди Фима кагьий
окангда.
—Асабинг чаток-ку? — деди Тарзан кулиб. Сунг
оркага угирилди: — Алёшка, кулингни ол, елкамнинг
китиги бор-a...
Ахтам олд копкокни очиб, ниманидир титкилагач,
«Тарзан, кaлитни бура», деб буюрди. Калит буралди,
мотор $т олмади. Ахтам чап томондан юриб оркага
утди-да, юкхонани очди. Ниманидир кидирди. Кейин
бирдан Алёшка yтирган томонда пайдо булиб, эшикни
шарт очди-ю, Алёшканинг жагига зарб билан тепди.
Бакувват йигитнинг кушидан кетишига шу кyтилма-
ган тепкининг узи кифоя килди.
— Фима, сокчини узгартир, демаганмидим, ана,
бир кΡоп аxлатга айланиб колди, — деди Ахтам эшикни
асабий равишда карсиллатиб ёпиб.
Фиманинг жонида жон колмади. Кеча Асад-
бек билан учрашганида анча хотиржам тортган эди.
Бирок, Асадбекнинг бугунги карорига тушунмади.
Анкор буйида турганида юраги хатарни сезиб бир
калкиган эди. Асадбек такдирини яна шу йигитларга
топширганда бежиз хавотирланмаган экан. «Fирром
уйин булди», деб кунглидан утказди. Бу йигитлар-
дан ёмонлик кутган эди, аммо сокчисининг бу кадар
латтaлигига чидай олмади. Нима килсин, айб узида.
499
Бу йигитлар Барнаулда тузлаб кeтишгандан кейин
сокчиларининг думларини тугиб юбориши шарт эди.
Лекин уларни aлмаштиришга фурсати булмади. Яхши
сокчилар дуконда коплаб сотилса экан-ки, бориб тан-
лаб олса! Жакикат шуки, танлаш имкони булганида
хам Фима энг арзонини оларди. Жони эмас, пулини
aзиз курувчи одамнинг такдирига узидан бошка кеч
.,
ким ачинмаиди.
Тарзан тезлик билан оркага утди. Бир томони-
ни кушсиз сокчиси, иккинчи томонини Тарзан эгaл-
ламаган такдирда кам Фима кочишга уринмасди. Бу
акволда кочиб каерга борарди. Пул дардида бу ёкка
келиб хато килганини англаб, афсусланишдан узга чо-
раси йук эди унинг. Ахтам эса копкокни ёпиб, жойига
хотиржам равишда утирди -да, кaлитни буради. Маши-
на, узи айтганидай, тойчок каби югуриб кетди, бояги
силкинишидан асар кам колмади. Машина силкин-
масди, бирок, Фимани сирли куркув титрата бошлаган
эди. .,
— «Укилон»ни калол деб эшитган эдим, — деди
Фима, пул тахламини бакрига янада каттикрок босиб.
Унинг гапи галат эди: адолатсиз оламда кандай
калолликни тaлаб киляпти?
Ахтам адолат, калоллик хусусида фaлсафий фикр
юритиш фaзилатидан макрум булгани учун у з окан-
гида давом
., этди:
—«Укилон» калол одам, камма бaло Мурдада!
—«Мурданг» ким?
—Менман -да, — Ахтам оркага угирилиб Фимага
караб олди: — Нима, ухшамайманми?
— Menu Асадбекнинг олдига олиб бор, энди
бошкача гаплашаман.
—Асадбек билан гаплаша олмайсан, y Барнаул-
га учиб кетди. Сени узи тантана билан кутиб олади.
йуглда юрагинг ёрилиб улиб колсанг, тобутга у з кули
билан куяди.
Ахтам манзилга етгунича Фиманинг жигига те-
500
гадиган телба-тескари гапларни айтиб, бир кулиб,
бир сукиниб борди. «Нимa десам экан?» деб уйлаб
турмок, «бу сузни нимага айтдим?» деб надомат кил-
гандан яхширокдир», деган кикматдан бехабар одам-
дан маънили гап кутишнинг узи нодонлик эмасми?
«Зур» яна икки йигит билан уларни ташландик
бино олдида каршилади. Поймонаси тулганини сез-
ган Фима «машинадан тушмайман», деб суянчикка
ёпишиб олди. Уни судраб тушириш, хириллаб ётган
сокчини эса юкхонага ташлаш «Зур» билан йигитларга
унча мaлол келмади. Фиманинг кулини кайираётганда
«Зур»нинг йутaли тутди.
— Яхшилаб йутал, сенинг микробларинг шу ама-
кингга табаррук, — деди Ахтам. — Сил юктиргани атай
сени излаб келибди.
Бу гапни эшитган закоти жон тaлвасасидаги
Фима афтини бужмайтириб, бошини бурди. Жадемай
уладиган одамнинг силдан ирганиши Тарзанга кулги-
ли туюлди. Лекин козир кулиб, масхара килишнинг
урни кам, найти кам эмасди. «зур»ни кургандаёк
fаши келган эди, йутaл бошлангач, ундан узоклашиш
.,
максадида ертула томон шошилди.
Ботаётган куёш нурлари ертула дарчасидан тушиб
тургани билан, ёритишга ожиз эди. Гира-ширада Жа-
молбекнинг юзи уликники каби окариб куринди. Бу
ерга банди килинганидан бери бир бурда нон -y, бир
пиёла сув билан тирикчилик килаётган одамнинг сил-
ласи куриб, кимирлашга мажоли колмаган эди.
— Чaла Бек акажоним, зерикмай утирибсизми? —
деди Ахтам мекрибонлик никобидаги киноя окан-
гида. — Улфатчиликка кузингиз учиб турган экан,
Фима ошнангиз кам келдилар.
Фимани судраб келган «зур» уни Жамолбек ётган
томонга караб итариб юборди. куркув туфайли оёгида
жон колмаган Фима Жамолбекнинг устига йикилди.
Бусиз кам aзобланиб утирган Жамолбек дод деб
юборди.
501
—Ана, жамоа жам булди. Энди кисоб-китоб килсак
кам булади. Чала Бек, Худога ишонармишсанми?
—Ишонаман, — деди Жамолбек йигламсираб.
—Ишонганинг яхши. Men кам козир ишониб кол-
дим. Агар Худо булмаганида сен бу ерда сасиб улар-
.,
динг, ошнанг 9зининг ертyласида кaламушларга ем
буларди. Галати вокеани эшитувдим: бир фокиша
сафарга чиккан экан. денгизнинг уртасига борганда
кема тешилиб чука бошлабди. Бечора фокиша ок-вок
килиб, «Эй Худо, бузукларни ёмон куришингни била-
ман, битта менинг касримга шунча яхши одам улиб ке-
тиши инсофданми?» дебди. Шунда унга: «Ташвишлан-
ма, мен бу кемага сенга ухшаганларни туплаганман»,
деган экан. Худога ракмат деб куйларинг, ёлгизликда
улиш ёмон... Барнаулдан кайтиб келганимдан кейин
сени куйиб юбормокчи эдим. Бир килигингни эшитиб,
акдимдан кайтдим. Фима, мен сени улдириш учун
атай Барнаулга бормокчи эдим, у з оёгинг билан юриб
келиб, оворагарчиликдан куткардинг.
—Худонинг иши шунака булади, — деди Тарзан ше-

ригини куввватлаб. — Худонинг иши шунака, ургиси


келган одамларни туплаб-туплаб, биздакaларга рупара
килади. Худо хокламаса, биз бировни чертишдан кам
.,
куркамиз.
—Шу пайтгача одамларни кийнаб рокатланардим-y,
лекин улдирмовдим. — деди Ахтам. — Жон сугуриб
олишнинг кузури канака булишини билмайман. Тар-
зан, биттасини танла, сенам мaзза килгин.
— Киморда кар канака найранглар булади, ле-
кин бунака ишлар учун улдирилмайди, — деди Фима
каддини ростлаб.
—Сенинг конунинг шунаками? Яхши, конунингга
буйсунамиз, — деди Тарзан. — Болаларни ким кандай
юткизди, ким кандай ютиб олди — ишимиз йук,
кимор тугрисида гаплашиб кам утирмаймиз. Сенлаp
.,
каивонликларинг учун S'iласанлар.
—Жайвонларни хафа килма, Тарзан. Хайвонларни
502
бунака кайвонлик килганини каерда кургансан? Сен
менинг битта саволимга жавоб бер: одам маймундан
пайдо булганми ё одамни Худо яратганми? Агар май-
мундан, десанг, бу иккала маразни курган маймун-
ларнинг худосидан бaлога коласан. Агар узимизнинг
Худо яратган десанг, худойингдан сураб к ур : бу па-
дарлаънатларни яратиши шартмиди? Шу иккaласи-
нинг дунёни булгаб юриши шарт булса, шайтонни
нима киларди яратиб?
—Бу Чала Бекинг нима килганини билмайман, ме-
нинг гуноким нима? Жакимни талаб килганимми? —
деди Фима жонколатда.
— Сенинг кеч кимда какинг йук, — деди Тарзан. —
Аммо болаларнинг сенда каки бор. Айникса... киз-
чaларнинг...
— Уйингда кизчаларнинг жавдирашига караб кур-
кишаётганини сезишга сездим-y, бу акмок каллам
чукуррок уйлаб курмабди.
Жамолбек кам, Фима кам сирлари фош булганини
билиб, бу гунок учун улимлари мукаррар эканини
англаб, куркув дакшати исканжасида бир неча нафас
жим колишди. Хукмни индамай эшитиб, мутелик би-
лан улиб кетишни иккови кам истамас эди. Жамолбек
эътироз билдиришга, узини оклашга куч тона олмади.
«Чикмаган жондан умид», деганларидай, Фима титрок
овозда узини окламокчи булди:
—Сен тукмат киляпсан... аввaл исботла... Болaлар-
нинг гапига ишониб, мени улдирмокчимисан?
Унинг бу гапи чукаётган одамнинг жон саклаш
умидида хасга тирмашишини эслатарди.
— Мен исбот килиб утирмайман, — деди Ах-
там. — Кумирни оK, сутни кора десам, исбот талаб
килсанг ярашарди. Кизчаларни олиб ётганингда бу
рохатларинг бурнингдан конли булок булиб отилиб
чикишини уйламагандинг, a?
Агар Фима болаларни оч колдириб, ё бошкача
кийнаб улдириб юборганида Ахтам тишини тишига
503
куйиб, бу аблахгпарнинг корнини чавакпаб ташлаш-
дан эктимол узини тия олган буларди. Лекин етим-
ликнинг турфа хорликларини куриб усган бу одам
етим кизларнинг, гарчи улар бегона булсалар-да,
хорланишларини кечириши мумкин эмасди. дунё
конунлари адолатли курингани билан жабрланувчи
учун аксинча тyюлади. Гудакларга тегиниш дунёвий
конун билан кам жaзоланади — жиноят куламига караб
неча йилдир камокка кукм килинади. Лекин 6y кукм
жабрдийдaларнинг калб ярaларига малкам булиб да-
волай олмайди-ку? Ахтам угрилар оламига кириб,
кали уз урнини топмаган, етарли обруга эришмаган
эди. Юкори мартабанинг «козирли фраер» деб атaлув-
чи дастлабки боскичидан утган эди, колос. Шундай
булса-да, угрилар., конунига сузсиз амaл килишни кам
одат килганди. Укрилар оламининг мyтлак конунига
кура, катто балогат ёшидан утган кизларни зурлаш
кам жиноят кисобланиб, огир жaзога муносиб кури-
ларди. Ахтамнинг муросасиз карорга келишига иккин-
чи сабаб айнан шу эди.
Тарзанга хорланган етимларнинг аччик кисмати
бегона булса-да, угрилар конунига амaл килмаса-да,
унинг кукми кам шеригиники каби муросасиз, дунё-
.. ., .,
вии маккамада жаранглагандай, «кукм катъий, шико-
ятга урин йук» эди!
— Сен болaларнинг гапини тугри тушунмабсан.
Бир-икки марта чирок учиб колиб, кизчалар коронгида
.,
куркишганда хонамга олиб кирган эдим. ксперти-
за килдириб кур, уларга тегмаганман. I{изларимни
узимни боламдай авайлаганман, — деди Фима, кейин
йигламсираб кушиб куйди: — донишмандлар «кеч
кандай яхшилик жaзосиз колмайди», деб тугри айтиш-
ган экан.
— Тушингни сувга айт, Фима! Men экспертиза
килдирадиган акмок эмасман. кизчаларнинг куркиб
жавдираб карашларининг узи мингга экспертизанинг
504
урнини босади. «Боламдай авайлаганман», дединг-
ми? Кайси болангни айтяпсан? Пуштингда куйиб,
тугилмаган болангними?
—Агар пулдан воз кечсам ишонасанми?
—кани пул?
- Пул... машинангда колди.
—Менинг машинамдами?
- Ха...
—Менинг машинамда булса, демак, пул меники
экан, воз кечишинг шарт эмас. Келишмокчи булсанг,
костюмингни еч.
—Нега?
—Hera буларди? Гунокингни шу костюмингга сот-
мокчиман.
—Мени масхара килмокчимисан?
—Бир оёгинг гурнинг ичида тypибди-ку, сени мас-
хара киладиган жинниманми мен? Еч дегандан ке-
йин индамай ечаверсанг-чи, гaлварс! E Ё манави сил
ачомлаб-ачомлаб ечинтирсинми?
Бу гапдан кейин Фима титpаб-какшаб, пиджагини
ечиб Ахтамга узатди.
—Хужжатларинг, кaлитларинг шу чунтакдами? —
деб суради Ахтам пиджакни олмай.
—KanaKa кужжат, канака калит?
—Паспортни айтяпман. Уйингнинг калитини таш-
лаб келмагандирсан?
Бир тийин устида юз юмaлайдиган одам уй кали-
тини энг якин одамига кам ишониши мумкин эмас-
ди. Бирон дарахтнинг тагига кумиб яшириши кам
эктимолдан узок эди.
—Чунтагимда, — деди Фима иложсиз бир укинч
билан.
—Олиб курсат, — деб буюрди Ахтам.
Фима титрок бармоклари билан аввал паспортни,
кейин кaлитни олиб курсатди.
—Темир сандикнинг кaлитини каерга яширгансан?
—Канака темир сандик?
505
— Остап Бендер деган кариндошинг айтган-ку,
эсингдами: «пул сакланадиган сандик».
— Менда сандик кам, пул кам йук. Сенлар келмас-
ларингдан олдин Туладаги уйинда катта тушган эдим.
Уйим кам гаровда.
—Уйинг гаровда булса, улсанг, y ерда улигингга
кам жой беришмайди. Шунинг учун шу ерда ула кол,
янги костюм кийдириб кумдираман.
Актам шундай деб чунтагидан румолча чикарди-
да, Фима узатиб турган пиджакни румолчаси билан
ушлаб, «Зур»га узатди. Бу эктиёткорлиги сабабини
англаган «Зур» хам пиджакка бармогини тегизмай,
румолча билан ушлади.
—Шимни кам еч, Фима. Ювилиб, дазмол кили-
навериб шимингнинг жонида жон колмабди.
Фима янада титраб-какшаб буйрукни бажарди.
Бу сафар кам Актам шимга кулини узатмади, имлаб
куйган эди, «Зур» аввалгидай эктиёткорлик билан
олди.
—Чaла Бек, сен нега курбакага ухшаб бакрайиб
утирибсан, тур урнингдан, ечин! — деди Актам.
—Мен нима гунок килдим?
— Халиям тушунмадингми? Ё сенам ошнангга ух-
шаб кизчаларни болангдай курганмисан?
— Мен бола-чакaли одамман, Худодан куркаман...
—Бола-чакалисан, лекин одам эмассан. Худодан
кам куркмайсан. Болaларни савдога куйиб, бу мараз
билан тaлашаётганингда «кизчалар шикaлатдай-a!»
деб нархини оширмаганмисан? Татиб курмаган бул-
санг, «шикалатдай»лигини гурдан билармидинг?
Ахтам тахминан айтган бу гап кузни юмиб отил-
ган укнинг аник нишонга етиб бориши каби булди.
«Буларга каммаси маълум экан -да», деган фикр ха-
ёлини ёритиб утиб, тaлвасага тушганича тавба кила
кетди. Якингинада «Худога ишонаман» деган одам-
нинг тавбаси Ракмон ва Рокийм сифатли Раббисига
каратилмаган, балки умиди узи каби зулмкордан эди.
506
Ахтам йигитларга имлаб куйган эди, улар икки тепки
ва уч мушт ёрдамида нола чекаётган бадбахтни она-
дан тугилгандай колатга келтириб куйдилар. Кейин
ran Фимага келди.
Ахтамнинг амрига кура, икковини оркама-орка
тиз чуктириб, тизимча билан аввaл кулларини, сунг
буйниларини боглаб капиштирдилар. Кейин эса худди
итни боглагандай, занглаган кувурга боглаб куйдилар.
— Энди бу ёги гардкам ! — деди Ахтам ошик тепув-
чиларнинг лафзида. — Худога ишонсaларинг, гунок-
ларинг булмаса, улмайсанлар. Уч кунда улма-
саларинг куйиб юбораман. Худо улдирмаса, мен кам
., .,
улдирмаиман.
Буларнинг иккови кам акмок эмас, маркаматнинг
охири барибир улим эканига, бу акволда уч кун эмас,
уч соат кам чидаш мумкинмаслигига ак л лари етиб
турса-да, энди ялинмадилар. Кувватлари етмайди-
ган куч каршисида чорасизлик закрини ичишдан 93ra
чорaлари йук эди уларнинг. Кузлари очик булса-да,
гафлат уйкусига берилган нодоннинг калб фарёди би-
лан уйгонишидан энди фойда булармикин? Жаётнинг
лаззатини кимор уйинидан кидириб яшаган Жамолбек-
ка хам, Фимага кам «Одам качон юткизади?» деган са-
вол берилса, «омад кетганда» ёки «лaллайиб анкайса»,
деб жавоб кайтаришлари аник. Холбуки, бу саволнинг
жавоби узгача: агар каётни киморга ухшатиш мумкин
булса, бу уйиндаги асосий юткизик — улим. Хамма
уладими, демак, камма юткизикда! Аммо бу икки но-
донга юткизикдан кутулиб Колишнинг йуллари бор -

дай туюлади. Хозир уларга aзоб бераётган бу магрур


йигитларни кам шу юткизик кутиб тургани хаёллари-
га келмайди. Озод инсон улаётганида каёт кувончини
., .,
иукотади. кул эса aламу даpд ва азо ларини... Булар
озод эмасдилар, демак, йукотишлари мумкин булган
каёт кувончлари йуК эди. Улар зулмнинг кули эдилар,
улиб, aламу дардлардан кутулардилар. Лекин улар-
нинг заиф онглари аксинча уйларди: корин туклиги,
507
маишатлар уларга каёт кувончи булиб туюларди.
Озод эмас, зулм кули эканини уйлаб кам курмаган
одам шу маишатли каётдан ажраётганидан афсуслa-
нади, колос. Кечагина зулм саройида керилиб юp-
ган бу икки гуноккор банда умид кулбаси ёниб кул
булган икки гариб сингари андук туфрогига корилиб
колавердилар.
Нимкоронги ертулага жам булган маккумлар кам,
кукм чикаргувчилар кам узларини «озод инсон», деб
янглишардилар. камокда утирмаслик, истаган пайтда
еб-ичишлари, истаган пайтда маишат килишлари, ис -

таган одамини тепиб-янчишлари уларнинг нaзарлари-


да озодлик эди. «Озодлик»нинг маъноси узгача экани-
ни эса сира уйлаб куришмаган. Инсон учун энг улуг
.. ...
дуневии неъмат унинг озод ва курлиги экан, демак,
озод инсоннинг бахтсиз булмоги мумкин эмас. Агар
инсон «бахтсизман», деб кайгу-касратда ёнаяптими,
демак, y озод эмас экан. Y шубкасиз ким ёки нима то-
монидан эзилган кимсадир.
Агар озодлик неъмат экан, озод инсон аблак була
олмайди. Агар бир одам бошкалар олдида паст ке-
таётган ёки хушомад килаётган булса, демак, y озод
эмас экан. камокдан ташкарида юрган булса кам, у
бир кулдир. Y буйнини куллик сиртмогига тутиб, бу-
нинг эвазига бир товок овкат ёки бирон мансаб, ёки
шунга ухшаш бир нима ундирмок истайди. Ким озрок
манфаатга эришибди, демак, озрок хушомад килибди.
Зуррок хушомад билан эса каггарок бойликка эриши-
лади.
Озод одам кеч бир тусиксиз эгaлик килиш мумкин
булган нарсага эгадир. Хеч бир„ тусиксиз нимага эга-
лик килиш мумкин? Факат Уз-УзИГА! Агар одам уз-
узига эгaлик килмай, бошкаларга кам кукм утказмокка
жaзм этар экан, демак, y озод эмасдир. Y бошкaларга
кокимлик килишни истадими, демак, y 5гз истаги
нафси кули экан !
Нафс инсонни ёмон нарсaларга буюради. Ин-
508
сон унга кулок солдими, тамом, нафс кулига айла-
нади. Хакнинг кули эмас, нафсининг кули булади.
Нимкоронги ертулада жамулжам булган нафс кул-
ларининг бир томони узларини адолатсизлик кур-
бонлари, иккинчи томони эса адолат сокиблари деб
билардилар. Бугунми ё эртагами, Асадбек бу вокеадан
хабар топиб, газабланса -ю, чора курса, козир голиблик
нашидасини сураетганлар
.. узларини жaзо онида адо-
латсизлик курбонлари сафига куядилар. «Y Уни
улдирди, Сен Уни улдирдинг, Сени Men улдирдим,
Мени ким улдирар экан?» дейилгувчи какикат хам
адолатмикин?
Ким билади, эктимол улар киёмат купи бир-бир-
ларига рупара келиб, даъволашарлар. Солик банда-
nap савобларининг кисобидан чиройли мукофотга эга
чикиб, кувонаётган лакзаларда булар «кимнинг гуноки
огиррок», деб тарозу тaлашаётган булармикинлар,
валлоки аълам ! Шуниси какикатга якинрок. Чунки
бундайлар дунёвий маккамага тортилгудай булсaлар,
жазодан кутyлиб колиш, ёки енгилрок кукмга эри-
шиш максадида шериклари устидан магзава агда-
раверадилар. Фоний дунё маккамасини чалгитишлари
мумкиндир, лекин бокий дунёда...
«Ал -маъмypу маъзуpун» — буюрилган одам узр-
лидир, дейилганидай, Тарзан кам Ахтам бу онда
узларини узрлилар каторида курардилар. «Зулм денги
„ „
зидаги тешик каиикка утирган одамнинг кисмати не
булар?
., Жар канча эшкак эшмасин, гарк булгусидир...
Узинглар кам шундай кайикда утирибсизлар», дегув-
чи акл эгасига учрасaлар, бу какикатни тан олар эди-
ларми?
^
Иигитлардан бири кийимларни йигиштириб олгач,
Ахтам шарт угирилиб, ташкарига чикди -да, тyxтади.
Изидан келаётган шу йигитга буюрди:
— Сен шу ерда коласан. Булар-ку кочмайди, лекин
атрофга сергак булиб тур. Битта-яримта овсар дов-
дираб . келиб колмасин. Бакириб жонингга тегишса,
509
пайпокларини ечиб, огзига., тикиб куй. Эртaлабга, нари
борса, пешингача етар. Улганидан кейин ишингни
килавер, — шундай деб Тарзанга каради: — Кaламуш-
ларга кузинг тушмадими? Олдингги сафар кaламуш-
га ем килмокчи эдинг. Хеч булмаса, улигини ейдиган
килгин. Милиса ис олса, суякларини томоша килиб
утираверади.
— Кислота куйиб куйдириб юборсак-чи?
— Милисани текин томошадан бебакра колдира-
cанми? Майли, билганингни кил. Гурсухтага нимани
тайёрлаб куйдинг?
— Буни узинг пишитиб куйгандирсан?
—Бек акам Барнаулга иззат-икром билан кузатиб
куйларинг дедиларми, бажармасак, йигламокдан бери
булиб ранжийдиларми? Кеча келиб, бугун башарaла-
рига тик караб, сан -манга борсак, гирт акмок буламиз.
Фиманинг узи бу ерда колса кам, костюми иззат-
икром билан уйига етиб боради.
—Алёшканг олиб борадими?
—Барнаулдан икки киши келган. Икки киши кай-
тиши керак. Биттаси Алёшкaлигини билдинг.
—Мени бу ишга рупара килма, — деди Тарзан кес-
кин охангда.
—Хафа булмагин -y, братишка, сен бунака ишни
эплай олмайсан. Буни «Зур» котиради. Эшитяпсан-
ми, — энди «Зур »га каради: — Костюмни гижимламай
кутар. Хозир Фиманинг урнига сен Алёшка билан
жунайсан. Уйининг эшигини калит билан очасан.
Куйлак-костюмини, туфлисини чиройли килиб куясан.
Худди узи келиб, ечингандай булсин.
—Алёшкангчи?
—Алёшка бир коп хамир. Бунака куркокларнинг
иши осон: яхшилаб ишлов берсанг, сураганларга
хужайини билан кайтиб келганини айтади. Бизга шу
гувохпиги керак.
—Унга ишонма, — деди «Зур».
—Бу ёгини хом уйлабсан, — деди Тарзан пешона-
510
сини тириштириб. — Сен бу ерда «ишлов» берсанг, y
ёкда терисини шилиб олиб ишлов берадиганлар кам
бордир. Бир черткига чидамай, «гуллаб» куяди.
— Гулласа-гуллар... куркма, унгача иш пишган
булади.
—Агар y «гулласа», ша куниёк Бек акамизга хабар
етиб келади. Хабарнинг узи булса майли-я...
— Хуп, нима дейсан? Фимадан кечирим сураб,
куйиб юборайми?
— Бугун булмаса эртага Бек акамизга булар-
нинг килигини айтсак, узбошимчaлигимиз учун но-
мига бир-икки сукиб куйиб, кейин «улдириб тугри
килибсанлар», дейишлари аник. Лекин y томондан ха-
бар келса, кечиришлари кийин.
—Мени куркитма.
— Гап куркишда эмас. Y ёкда Фимани тириклигида
сарик чакага олишмаса кам, улдирилганини билишса,
даъволари каrrа булади.
—Хе, даъвосига ypай уларни !
Ахтам шундай деб арaлашига буралаб сукина кет-
ди. Унинг баъзи киликлари, хусусан, шафкатсизлиги,
кескинлиги, шарттакилиги Кесакполвонга ухшарди,
лекин окибатни сaлафига нисбатан камрок уйларди.
Тарзан унинг режаси саёзлигини билиб тургани учун
кам йулдан кайтармокчи булаётганди. Ахтам сукиниб
булгач, уз режасини баён килди:
—Фима билан Алёшканинг паспортига иккита би-
лет олиб «Зур»инг билан бирга манавилардан битта-
сини юборамиз. Эшикни калит билан очиб киришади.
Кейин уйни агдар-тунтар килиб пулини кидиришади.
I{анча топишса — каммаси узларига. Барнаулдaн
тугри Кора денгизга учиб, бир кафта дам олиб кели-
шади. Хаммаси оппа-осон кал килинади: Фима уйи-
га эсон-омон етиб келган-y, кейин кимдир бостириб
кириб, тинчитиб кетган. Из колдирмасаларинг бас.
Х а, козир пастга тушиб, бурнини конатларинг-да,
румолчасига теккизиб олларинг. Уйига борганларинг-
511
да ташлаб куясанлар. Милиса кизикадими, шериклари
кидирадими — бошларини котираверсин. Мукими —
биз буларни иззат-икром билан кузатиб куйганмиз.
— Хуп, мени кундирдинг кисоб. Уларни куза-
тиб куйганимизга аэропортдаги сержант бола гувок
булади. «Зур»ни самолётгача олиб чикиб куяди.
Тарзан эътироз билдирди:
—Сержантинг буни эплолмайди, юраги йук бир
.,
куркок, Отак y.
—Юраги булмаса чунтаги бордир? — деган гап би-
лан Ахтам уни кайириб ташлади. — Одамга юрак эмас,
чунтак керак! Чунтагини тулдириб куйгин, Барнаулга
опичиб олиб боради. Бупти, буларни мен кузатаман.
Сен гурсухтани гумдон килиб, урис мозорга кумдириб
., .,
куи.
—Мозордан жой кидириб юрамизми? Ахлатхона-
даги дайди
., итларга ракминг келмайдими? .,
—Узинг биласан... пулни нима киламиз? Иукотиш
керак, хосияти йукка ухшайди, бизларни кам гурга
.,
тикмасаиди...
Тарзан унга караб, «ка, мард йигит, улимдан
.,
куркмас эдинг-ку?» деган киноя билан узиб олмокчи
эди -ю, лекин тилини тия колди.
—Пул болаларнинг какига ухшайди, ушаларга бе-
риш керак, — деди Ахтам, аник тухтамга келиб.
—Камбагал булса кам онасининг димоги бaланд
эди, эсингдами? Нима деб берасан? Бир сумингни кам
олмaса керак?
—К а, мен шунака акмокман, «Фимани улдириб,
пулни ундириб олдим», деб бераман-да, a?
—Жириллайверма. Таклифинг ., яхши. Балки... Шоди
шилтанинг хотини эсингдами? Ушани ишга соламиз.
—Нега?
—Болaларнинг онаси Шоди шилтанинг номини би-
ларди. Унинг хотинини балки танир ёки отини эшит-
гандир. Пулни шу хотин олиб бориб беради: «эрингиз
ютган пyлини бизникига яшириб куйган экан», дейди.
512
—Хуп, y акмок хотин шодлигидан чапак чaлиб
пулни олади, «шунча пули була тyриб э р им нега бола-
ларни ..тикиб юткизди?» деб уйламайди, a?
—Уйлайди, — деб хатосини тан олди Тарзан, ле-
кин 69ш келмай, давом этди: — «Эрим насияга уйнаб,
сизнинг эрингизга юткизган экан, S'глимларидан олдин
«тулаб куйларинг, кимордаги карзи туланмаса гурда
.,
кииналаркан одам», деб васият килганлар», деса ишо-
нади.
Ахтам бир оз уйланиб тyрди -да, кул силтади:
— Нима килсанг, узинг биласан, менинг бунака
майда-чуйда ишларга токатим йук. Эртага Жамшид
акага учрашиб, бир кунга жавоб оламиз. Мен ойим-
нинг кишлогига бориб келаман, сен Шилтанинг хоти-
нига учрашасан.
—Ойингнинг кишлогида нима киласан?
— Красноярга нима учун бордим? Ойимни олиб
келишим керак-ку? Кишлокка бориб, хилхонaла-
рини аниклайман, бувам билан тога -ю холaларимни
яна бир марта тузлайман. Аввaл борганимда «сен-
пар туйларинг», деб пул ташлаб келган эдим. Уйлаб
карасам, бу ишим уларнинг акмоК кaллaларига таъ-
сир этмаганга ухшади. Борай-чи, энди канаKа ку-
тиб олишаркин? Одамга ухшаб кутиб олиб, ойим-
., .,
ни кумдиришса, индамайман, яна «ок килганман-
кук килганман», деб тyрса, шурини куритаман, аяб
утирмайман. — Ахтам шундай деб бир оз тин олди-да,
кейин кутилмаганда суради: — Айтмокчи, аданг яхши-
микин, кеч булса кам козир бориб хабар олиб куй.
Агар мени таниганида бирга борардим, танимаганим
учун «салом айтиб куй», деб кам куёлмайман. Майли,
ёмон булса кам отанг бор, бахтингга тузaлиб кетсин.
Кейинги rannap Тарзанни ажаблантирди -ю, лекин
«нега бирдан адамни эслаб колдинг?» деб сурамади.

17 - Шайтанат, 5 -к. 513


г
Сакрода адашиб, очлик ва ташнaлик бaлосига ги-
рифтор одамнинг бахти бир култумга боглик булиб
колганидай, Ахтамнинг каёт кувончини касос онла-
ри бериши керак эди. калби темир сингари занглаб
кетганмиди, орзу килган кузурни кис килмади. Отаси-
нинг шурини куритиши, икки аблакни улим чокига
ташлаб чикиши сакро ташналигини кондирмади. Уни
кейинги кафталар ичи пул ёки шукрат кизиктирмай
куйган, уз хаёлларининг каландарига айланиб, сарса-
ри кезади.
Тарзан билан хайрлашгач, анкор буйига келди.
Чойхоначи «мекмонлар кайтишармикин?» деган гу-
монда дастурхонни йигиштирмаган эди. Ахтамнинг
томогидан таом утмади, бир шиша пивони очишга
очди-ю, ярмини ичиш билан кифояланди. Чойхоначи-
ни чакириб, сув устидаги сурига курпа тушаб бериш-
ни буюрди.
— Шийпонда ёта колинг, каво айниб турибди, —
деди чойхоначи булутли осмонга хавотир билан караб
олиб.
— Мабодо тош ёгиб колса, уйготарсан, — деди
Актам пичинг билан.
Y Асадбек даражасига етмаган булса кам «нега?»
.,
деган савол урнига «хуп»ни яхши курарди. Узини
доно кисобламаса-да, узгаларнинг акл ургатишларини
ёктирмасди. Чойхоначи унинг одатини била туриб
мекрибонлик
., килганидан афсусланганича амрни ба-
жарди. Уринни калин килиб тушаб, дастурхонни
йигиштиргач, «яна бирон нарсани истаб коларми-
кин?» деган гумонда суридан узоклашмади. Ахтам
ечмаёк урин устига чузилди. Естикни
Ёстикни нари
суриб, кулларини болиш килганича, булут парчaлари-
нинг фитнаси туфайли тилкaланган осмонга тикил-
ди: осмонни тилка-тилка килишга aзм этган яшинни
зулмат даркол ютди-ю, дардли гулдирак билан замин-
514
ни титратди. Сунг осмон йиfиси бошланди. Юзини
ёмгир томчилари савалаши аввалига Ахтамга хуш
ёкди. Кейин кузларини чирт юмиб олди. Шийпонда
жон саклаётган чойхоначи жaлада шaлаббо булиб ёт-
ган Ахтамга якинлашишни кам, my ердан кузатиб ту-
раверишни кам билмай иккиланди.
Ёмгир унга болaлар уйини эслатди...
Аник ёдида — мактаб ёшига етган йили бир
маркаматли одам болaлар уйига aллаканча уйинчок-
лар совга килди. Совгалар орасидаги велосипедни
Ахтамга берди. Жатго «коравой бу ерга кайдан келиб
колди?» деб бошини силаб, эркaлаб кам куйди. Шу
.,
паитгача унга кеч ким, кеч нима совга килмаган эди.
Етимхонада камма нарса уртада, шахсий уйинчок
йукпигини билса кам Ахтам бу велосипедни уз-
узиники сифатида кабул килиб .. суюниб кетди. Аммо
кувончи узокка чузилмади. Еши каттарок бола вело-
сипедни тортиб олиб, минди. Ахтам елкасига мушт
урилганда индамади -ю, боланинг кувнаб, шодон кий-
кириб велосипед учишига чидай олмади. Бола ун -

дан велосипедни эмас, ягона шодлигини тортиб on-


ran эди. Жеч кандай кукуки булмаган заиф етимнинг
кулидан нима келарди? Купчилик йиглаб-йиглаб ову-
нади.
Бу бола йигласа ким овутади?
Ахтам ёши улгайгани сайин йигини унутиб бора-
ётган эди. Чорасизлиги туфайли йиглаш урнига унда
узини кимоя килиш, уз какини тaлаб этиш кисси
уйгона бошлаганди. Бу кис жажжи калбига касос
чугини ташлади — велосипедли бола якинлашгaнда
рулни итариб юборди. Бола бошкарув мувозанатини
йукотиб йикилди, ёшига ярашмаган колда ариллаб
., .,
ииглаи кетди.
Ахтам тортиб олинган шодлиги учун кичкина
зулмкорни жазолаб, кунгли рокатланди — бу унинг би-
ринчи касоси эди. Бирок, кунгил рокати узокка борма-
ди, тарбиячи унинг узини жaзолади. Аввaл бетлари-
515
га урди, кейин ечинтириб, битта иштончада ковлига
олиб чикиб куйди. Кеч кириб колганди. Шимол кузи
аёзли нафаси билан дов-дарахтларни хам дилдиратиб
куйган чокда иштончан бола титрай-титрай атpофга
нажот билан бокар, аммо дод солиб ёрдамга чакирмас
эди. Ёмгир ёга бошлади. Музтогларни ошиб келган
булут тукаётган совук томчилар болани какшатиб
юборди. Y ёруг тушиб турган деразaларга нажот би-
лан бокди. Кайси бир куни уртогини тарбиячи хотин
ураётганида муштчaлари билан ташланиб, уни химоя
килган эди. Хозир уша уртогининг бу ёкка чикмаса
кам, дерaзадан караб куйишини илинж билан кутди.
Кapaб куймагач, aлам килганидан йиглаб юборди.
Нажот бор эди, камма болaлар «Флюра ойи» деб
эркaланадиган энага .,югуриб чикиб, болани румолига
раб кутариб олди. «Ииглама, кора куз, йиглама», деб
овутди. Бола бир кафта иситмaлади -ю, кейин тузaлиб
кетди. Лекин калб яраси тузaлмади.
Хозир илик томчилар савaлаётган дамда ша яра
кузгаб, рукини азоблади. Харсанггош остида колиб
эзилгандай вужуди зириллади. Каддини кутариб, ший-
понда турган чойхоначига кузи тушди-да, «Арок олиб
кел!» деб буюрди. Чойхоначи Ахтамнинг тушкун кай-
фиятини сезиб, «яна тортиб колар», деган уйда турфа
ичкиликларни стол устига куйиб, устини дастурхон
билан ёпиб куйган эди. Буйрукни эшитиб, уша закоти
кулига шишани олди -ю, ёмгир остида букиб турган
хожасига олиб боришни кам, уни бу ёкка чакиришни
кам билмай, иккиланганича туриб колди.
— Хой, анков! Эшитмадингми? — деб бакирди Ах-
там. Хозир чойхоначи кузига деразадан караб кам
куймаган бевафо уртоги булиб куринди. Агар чой-
хоначи яна бир нафас имиллаганида эшитадиганини
эшитарди. Бир кулига сочик билан пиёлани, иккин-
чисига арокни олиб, югурди. Сочикни Ахтамнинг ел-
касига ташлаб, шишанинг копкогини очди. Пиёлага
куймокчи эди, Ахтам шишани тортиб олиб, кутарди.
516
Унинг бунака килигини аввaл курмаган чойхоначи
анграйиб тураверди. Учинчи култумдан кейин Ахтам
кaлкиб кетди. Бир-икки йуталгач, шишани кутариб,
бошидан куйди.
— Шийпонга утинг, сочикни арокка куллаб,
баданингизни артиб куяман, — деди чойхоначи
мехрибонлик билан. Бу оханг энди Ахтамга мехрибон
энагани эслатди.
—Артиб нима киласан? — деди шаштидан can ту-
шиб.
—Шамоллашнинг олди олинади -да...
—Men шамолламайман. Сибирнинг совугини еб
пишиб кетганман.
— Шийпонга юра колинг...
Бирпасда шалаббо булиб, титрай бошлаган чойхо-
начига караб Ахтам кулди-да, арокни узатди:
—Сен ипакдай нозик одамсан, ичвор, яна эртага
бурнингни окизиб, пикиллаб юрма. Ё баданингни ар-
тиб куяйми?
Чойхоначи «йуг-e, йуг-e», деганича шишани
олди -ю, аммо ичмади. Беихтиёр равишда урин-кур-
пага караб куйди. Буни сезган Ахтам унинг елкасига
енгил мушт уриб куйди:
—Жудаям паст одамсан-да! Менга ачиняпсан, де-
сам, дардинг курпаларингда экан. Дунё узи шунака —
.,
одам эмас, шу искирт курпа aзиз.
—Унака деманг, курпа топиладиган маток, одам-
дан азизроги борми? — деб узини оклади чойхоначи.
Ахтам кафсаласи пир булган киши куринишида
кул силтаб куйди-да, шийпон томон юрди, панага
утиб яна икки култум ичди.
— Ичкарига кириб... кийимларингизни куритиб
олинг.
—Кийимними?.. Уйга боргунимча узи куриб кола-
ди. Бу ерда утирганимни хозир биров курса, «жинни
булиб колибди», деб уйлайди. Жиннилигимни уйимга
бориб кила колай.
517
Ахтам шундай деб юкорига караб юрди.
Y бир кампирникида ижарада турарди. Икки-уч
хонaли уй сотиб олишга пули етса-да, бунга харакат
хам килмасди. Тарзаннинг «уй ол», деган гапларига
кул силтаб куя коларди. Уйланишни хатто уйламаса,
атрофида ота-онаси, ака-сингиллари булмаса, уйни
нима килади? Ижарачи кампир «шартнома тузай-
., .,
лик, улгунимча караисан, 5глигимни qмгаиингдан
., ., .,
кейин шу уй сенга колади», деганида кам «уйингиз
узингизга сийлов, улсангиз энг чиройли тобутга солиб
кумдираман, худди мaликaлардай мaзза килиб ёта-
сиз», деб казиллашган эди.
Кийими шaлаббо булиб кетган Ахтамни кутиб ол-
ган кампир шошиб колди. Унинг кузларидаги маъюс-
ликни куриб хавотирга кам тушди, лекин сабабини
сурамади. Ахтамнинг хонасига кириб жавонни очди-
да, кийимларни олиб каравот устига куйди, кейин
каммомдан катта сочикни олиб чикди.
— Тез булакол, — деди шошириб. — баданингни
арокда артиб ташлайми?
—Баданимни ичидан артганман, — деди Ахтам ку-
лимсираб.
— Нимадандир хафага ухшайсан. Ритани чаки-
райми?
Кампир эрдан чиккан набирасини Ахтамга таниш-
тириб, «ёкса уйлан, истасанг уйнаш килиб ол», деб
очикчасига таклиф килган эди. Рита бир-икки марта
тунаб колганидан кейин кампирда умид уйгона бош-
лаган, козир Ахтамнинг тушкунлигидан фойдала-
ниб колмокчи эди. Ахтам «керакмас», дегандай бош
.,
чаикади.
—Унда кунглинг нима истаяпти, айт, ёш йигитга
сикилиб юриш ярашмайди.
— Кунглим нима исташини у зим кам билмай-
ман, — деди Ахтам уйчанлик билан. ^Кейин хаёли-
ни йигиштириб олиб, жилмайди: — Иук, биламан,
518
кунглим юмшок уринда ётиб, мaзза килиб ухлашни
истаяпти...
..
— Ешлар акпини еб куйган, маза нимада эканини
хам билишмайди.
Кампир шундай деб мингирлаганича хонаси-
га чикиб кетди. Ахтам хул кийимларини ечиб, стул
суянчиfига ташлади-да, урнига ётди. Сaлкин таъсир
килиб, чойшабга ураниб олди. Ичган озгина ароfи
ёмгирнинг захрини кеса олмади, эти жунжикавер-
гач, курпа орасига кирди. Курпада исиб кетиб, юраги
бехаловат ура бошлади... Тунни шу ахволда, бесаран-
жом утказди. Кампир уйfонмай туриб, уйдан чикди.
Кеча Тарзанга «онамнинг кишлогига бораман», деган-
да акди кагьий эмасди. Онасининг жасадини олиб ке-
либ кумиш учун, мозорини бориб куриши шарт эди.
кишлокка борганида «бобо», «тога» атaлмиш кимса-
ларни куришни эса бир хохлаб, бир истамаётган эди.
Хохгпашининг сабаби — аввaл учрашганида, гарчи
илон каби уларни чаккиси келса-да, онаси арвохининг
хурматини килиб, узини тийган эди. Факат кузойнакли
илон сингари лабини шишириб, тилини уйнатиб куя
колган, «шунинг узи уларни тaлвасага солади», деб
уйловди. Адашганини кейинрок фахмлади-ю, «aлам-
дан чикадиган вакт хам келиб колар», деган умидда
максадини амaлга оширишни гaлга солди. «Ота» атaл-
миш дониёрнинг адабини бергач, навбат кишлокка
етди, деган тухтамга келди. Бу сафар кариндошларига
етарлича захрини сочгандан сунг, жасадни олиб ке -

либ хилхонага куйгач, мулжалидаги юмушларнинг


якунига етишига, тушларида касосга даъват этаётган
арвокнинг таъкибидан кутулишига ишонди.
Икки хил хис исканжасида отланиб, шу колатда
йул юрди. «Ота» дониёрнинг кисмати унинг учун
аник, буларни тавбасига таянтириш йулини билолмай
гаранг эди. Баъзан уйгониб колувчи «орадан утган
вакт ичида улар инсофга келиб колгандир?» деган
., ., ., .,
хаирли гумон иулда яна кузголди: аввалги келгани-
519
да совук каршилаб, совук гаплардан иборат какорат
тошларини отган бобоси бу сафар кучок очиб ку-
тиб олса-чи? «Болажоним, кизимдан ёдгорлигим !»
деб кузларида ёш билан кучок очса -я? ! «Бобожон,
тогажонларим ! Бу кунни мен салкам уттиз йил кут-
дим», деб уларни бир-бир бакрига босадими? дийдор
киёматга колмагани учун кувониб, кузларига ёш ола-
дими?
Булмаган гап !
Хаёлини яшин нури каби ёритган некбин орзу
ша закоти сунди - кариндошларига инсоф кирганига
ишонмади.
Кун тиккага келганда катта йул четидаги чойхона-
да тухтади. Жовуз буйидаги туртта мажнунтол соясига
куйилган суридан жой олди. Шабада эсиб, кизиган ма-
шинада эзилган вужудига рокат бахш этди. Муйлаби
сабза ура бошлаган усмир якинлашиб, салом берди -да,
дастурхон ёзиб, уртага иккита нон куйди.
—Чой канакасидан булсин? — деб одоб билан су-
ради. «Фамил» деган жавобни эшитиб, яна суради: —
шурва олиб келайми ё ошми?
—Шу иссикда ош утадими, шурва олиб кел.
Can наридаги суридан бир оила жой олганди. Кал-
та ок соколли киши Ахтамни танигандай караб-караб
., ., ., .,
куиди -да, утирган еридан суради:
—Мекмон, Тошкандан келаётганга ухшайсиз, об-
каво канака?
куккисдан берилган савол оддийгина булса -да,
Ахтамни ажаблантирди.
— Кечкурун ёмгир куйиб утди. Эртaлаб йулга
чикканимда булут бор эди, чaласи колган булса, бaлки
ёгаётгандир. Hera кизикиб колдингиз?
—Набирaларни уйнатгани олиб кетаётувдим. Тош-
канда мошин куп аспaл йул куп, куёш киздириб таш-
,

лайди, деб эшитувдим.


—куркмай бораверинг, сиз боргyнингизча киздир-
май тypади, — деди Ахтам кулимсираб.
520
кария унинг казилини чин урнида кабул килиб,
яна соддaлик билан суради:
— Чиллада элликданам ошаркан, a? кандай чидай-
сизлар?
— Чидаймиз, — деди Ахтам ишонч билан. -
Тошкентликлар иссик юз даражага борганда кайна-
шади.
кария казилни англаб кулиб юборди -да, «ка,
омон булинг», деб гапни бас килди. Яна пича ути-
ришгач, барчалари сояда тypган икки машинага
жойлашиб жунаб кетишди. Ахтам уларнинг изига
согинч кузларини тикиб колди. каерда булмасин,
овкатлангани кирганда оила жамланиб утирганини
курса, юрагида галати кис уйгонади. Оила давраси-
нинг нечогли бахт экани yнга бегонaлиги рост. Лекин
дам-бадам юрак шундай нотаниш бахтни кумсайди...
Хозир кам шундай булди. Ярим коса шурва ичиб,
., .. .,
какини тулагач, яна л тyшди.
Икки соатдан кейин онасининг кишлогига етиб
борди.
Чанкамаган, очикмаган булса кам, бурилишдаги
чойхона ёнида тухтади. Юз йиллик бакайбат чинор
панокида жойлашган чойхонада мудраб утирган икки
кариядан бошка кеч ким йук эди. Ахтам салом бериб,
уларнинг якинидаги сурига омонат утирди. Чойхона-
чи «кунгиллари нима истайди?» деб сурамасданок бир
чойнакда чой билан чети учган сопол пиёлани келти-
риб куйди. Чой ичилаверилгани туфайли пиёланинг
сири кучиб, кирланганга ухшаб колган эди. Шу сабаб-
ли Ахтам ирганиб, чойдан куйиб ичмади.
Мудрок босиб, зерикиб утирган кариялар канго-
матaлаб булишади. Айникса, бегона одамни учратиш-
са, гапга солгилари келаверади. Хозир кам шундай
булди. кариялардан бири тилининг тагига нос отиб,
иккинчисига узатди. Y носковокни олиб, курпача
устига ташлади-да, Ахтамга юзланиб:
- Мехмон углим, йул булсин? — деб суради.
521
Чолларни гапга солиб, бобоси какида y-бу нарса-
ларни сураб олишни мулжаллаб утирган Ахтам учун
бу савол
., айни муддао булди.
—Иулим шу ёкка тушувди, чой ичай, деб тухта-
дим. Илгари кам бир-икки келувдим. Сангин бобо де-
ган отахон билан танишувдим, бормилар али? — деб
кариянинг саволига савол билан жавоб беради.
—Ха-а... Сангинми?.. — Кария шундай деб Ахтам-
га тикилиб каради: — У билан канакасига танишиб
колдингиз? Мухбир болaлардан эмасмисиз?
—шунака иш кам килиб тураман, — деди Ахтам
кулимсираб.
—Сангин комсомолда ишлаб юрганида уни мух-
бирлар тинмай макташарди, мактовнинг чаласи колган
экан -да?
—Худо уриб куйган одамни кам мактайверишади-
да, бу гур мухбирлар, — деди нос отиб олган кария
гулдираб. Унинг бу гапи Ахтамни ажаблантирди:
—Худо уриб куйган, дедингизми? Нима булди?
— Агар Худони танийдигон мухбир булсангиз,
.,
тугрисини ёзинг, 9глим, — деди иккинчи кария
урнидан бир кузголиб олиб. - Авлиёнинг мозорини
буздиргани учун пес булгани камлик килган экан. Бо-

лaлари кам куйдирди. Куйиб-куйиб улиб кетади кали.


— Бунисини билмабман, тушунтириброк айтинг.
— Битrа кизи уттиз йил олдин бир кайвоншеванинг
этагини тутиб кочворганийди, камалиб йук булиб кет-
ди, деб эшитганмиз. Якинда кенжа угли билан кизини
камаб куйшибди.
—Нимага?
— Нафси какалак отган да!
- Ака сингил бир ва-
-

гон селитрни пуллаётганда кулга тушиб колибди.


Агар отиб юборишмаса, икковиям анчага кетса ке-
рагов... Матковул, эсингдами, «авлиёнинг мозорини
бузма», деб Худонинг зорини килганимизда «эски-
лик саркитини йукотмасам, онам хотиним булсин !»
деб касам ичувди. Онаси хотини булмади-ю, аммо-
522
лекигин касамхурни Худо боплаб урди. Энди додини
кимга айтади, билмайман...
— Хадеб Сангинга осилаверма, уз акли билан
килмаган, тепадан буюришган.
—Билмасанг гапирма, тепадагилар «зиёратгокнинг
дарвозасига кулф ур», деб буюришган, y кизигар,
кулф топишга эриниб, буздириб ташлай колди.
Бу янгилик Ахтамни яна аросат водийсига кай-
дади. Бобосига учрашиб нишини санчишни хам,
«Худо уриб куйибди-ку, шу кам кифоядир», деб изига
кайтишни кам билмай иккиланди.
—Х а, мекмон, уйланиб колдингиз? Бунака гаплар-
ни эшитмаганмидингиз? Олдин келганингизда сиз кам
кифтини келтириб, бошдан-оёк мактаб ёзганмидин-
гиз?
л
—Sгзишга улгурмовдим, — деб Ахтам кулимсира-
ди. — Худо бир асраган экан.
— Бу гапингиз кам тукри, ёмонни мактаган хам
ёмон булади,
., бу иши Худога ёкмайди.
—Уттиз йил олдин кочиб кетган кизини айтдин-
гиз, бу тарихни can-nan эшитувдим. кизлари камокда
улибди -ю, лекин... бир угли колган экан-ку?
— Шуниси кулогимга чaлинган -y, аммо-лекигин
., .,
узини кypмаганман.
—Шакарда менинг кам кулогимга чaлинди, ша
угли онасининг жасадини олиб келиб шу кишлокка
куммокчи экан. Шунакаси кам буладими?
—Бунакасини эшитмаганман. Жасади каерда экан?
—камокда улган булса... балки Сибирдадир.
—Сибирда ётавермайдими? Безовта килиши шарт
эканми?
—Аклли одамлар маслакат бергандир -да...
— Шунака маслакат берган аклли одамнинг куп
нарсага акли етмас экан. Агар угли онасининг жаса-
дини олиб келиб кумса -ю, кейин узи шу кишлокда
яшаб колса, бир нави — вакти-вакти билан мозоридан
хабар олиб туради. кишлокка кумиб куйиб, узи кет-
523
ворганидан нима фойда? Сангин кизини уша вактда
., .,
ок килган, гурига карамаиди.
—Ок килинган кизнинг улигини олиб келиб куми-
шига кишлокдагилар кунмайди, демокчимисиз?
кария ён томонига эгилиб, огзидаги носни тупу-
риб ташлади -да, лабини кафтига артгач, сукбатга
.,
кушилди:
—Отаси ок киладими ё кук киладими, кишлок-
дагиларнинг нима ишлари бор? Ана мозор, хилхона-
сида жой куп, кумса кумавермайдими? — шундай деб
Ахтамга тикилди: — Менга каранг мекмон, камокда
тугилган ша бола узингиз эмасмисиз?
—Иуг -e... — Ахтам унгайсизланди. — Нега унака де-
япсиз?
— Сангиннинг ша кизига ухшаб кетаркансиз.
Айникса кошларингизнинг туташлиги ухшаркан. Сук -

роб, уша киз эсингдами? Оти Рихсиямиди? Чап ёно-


гида коли бор эди.
—Холигача эсингда турибдими? Тоз -за сукланиб
караган экансан -да, a? .,
— Атай карабманми? Углим хуштор булганида,
келин киларман, деб караганман -да. Аммо комсомол-
нинг кизи узига ухшаган чикди, бизларни менсимади,
кочди -ю, кетди .
Ахтам карияларнинг эндиги хотирaларини эшит-
гиси келмай, шошилаётганини бакона килиб, урнидан
турди. Бобосини кургиси, «Ана, яна икки болангиз
камалибди, уларни кам ок киласизми?» — деб сурагиси
келди .
Машинасини арик томонда тухтатиб, тушиш ёки
тушмаслик карорига келолмай пича утирди. Ундаги
ожиз мекр шафкатсизлик зарбига купам дош берол-
мади. Машинасидан дадил тушди -да, дарвозанинг бир
табакаси очиклиги сабабли ковлига тугри кириб бо-
раверди. Бобоси кетмонини елкага куйиб, томоркадан
чикиб келаётган экан. Уни куриб, аввaлига танимади.
524
Кейин супадан анча берида тухтаб колди. Ахтам икки
., .,
кулини чунтагига тикканича унга якинлашди.
«Ассалому алайкум, бобожон, сог-омонмисиз?»
.,
дейилмади.
«Ваалайкум ассaлом, кизгинамнинг ёлгиз ёдгори -
жоним болам, хуш келибсан, согина-согина кузларим
турт булди-я!» деб алик олинмади.
Бобо ва набира куз уриштириш мусобакаси уйнаёт-
гандай бир-бирларига тикилиб туравердилар.
Н икоят бобо тилга кирди :
—Нега келдинг?
Бу совук муомаладан Ахтам огринса -да, дарров
жавоб бермади, сурбетларча караб тураверди. Чол
бундан гашланиб, энди газабли окангда суради:
—Hera келдинг, деяпман? !
Бу хонадон ахди, хусусан бобоси, тогалари билан
Ахтам орасида курмат ва одобнинг белгили чегараси
йук эди. Шу боис туппа-тугри сенсирашга утди:
—Агар улган булсанг, гурингга тош-пош бостириб
куяйми, деб келдим.
«Валади зино» аталгани билан у з набирасига
кукмрон эмаслигини Сангин чол билар, айни чокда
., .,
унинг каршисида тиланчи куринишида утиришни ис-
тамасди. Набирасининг бу хунук гапидан сунг юра-
ги кaлтирай бошлаган булса кам дардини сиртга
чикармади.
—Кет, кузимга куринма, кароми !
даргазаб куринишда, вакшат билан айтмокчи эди
бу сузларни, бирок, курби етмади, лабларининг тит-
раши ожизлигини ошкор килиб куйди. Ахтам бундан
кузурланиб, y томон яна бир-икки кадам босди:
—Яна «кароми», дединг-a? Агар кизинг бир ху-
насани яхши куриб колиб, туккан булса, менда нима
айб? дунёда алданган кизлар камми? Жаммаси ок
булганми? Кизингни ок килганинг учун Худо сенга
нима берди? Олдин кам пес эдингми ё кизингни ок
килганингдан кейин булдингми?
525
— Сенсирама...
Ок, кани эди илгариги куч-куввати булса-ю, бу
сурбетни кулочкашлаб бир уриб, бугзигача ерга
кирfизиб юборса. Билак кучи етмай колса, милисага
битта кунгироги кифоя эди. .,
кани уша куч, кани уша мартаба? Узича кишлок
осмонининг устуниман, деб керилиб юрарди, энди
билса, осмонга устуннинг кожати йук экан... карига-
нида бир сурбетга караб, «сенсирама» деб дук уришга
кам коли колмаган булса... бундан тубанрок хорлик
борми?
Ажиб манзара: бировининг гуноклар юкига бар-
дош беролмаётган кемаси чукиш арафасида тyрибди,
бирови эса пуртаналарга парво килмай, каёт кемаси-
га тухтовсиз равишда гунокпар юкини ортяпти... Яна-
да ажабланарлиси шуки, кай бир кеманинг аввалрок
чукиши факат Худогагина маълум.
Бобосининг гам сели олиб кетган кайгули юзи-
га караб рокатланаётган Ахтам голиб кимса тахтини
эгaллаб, как -как ургиси келарди.
— Мен сенсираб гаплашадиган жойда катта
булганман. Тилим котиб колган, — Ахтам энди бобо-
сининг юзига лаънат тамгасини босаётгандай килиб
гапирди: — Сен мени олдин келганимда «валади зино»
девдинг -a? Ушанда аклим етмаган эди. Бунинг нима-
лигини кейин тушунтириб беришди. Хозир «кароми»
дедингми? Етимхонада кам мени «кароми» деб хор-
лашарди. Бунинг маъносига тушунмасам кам, ичим
огрирди. Кейин билсам, етимларнинг ярмидан купи
кароми экан. Уч ёшлигимда мени онамдан тортиб
олишган. Онам хайрлашаётганларида бир-иккита гап-
ни айтганлари аник эсимда.., Биттаси — «аданг билан
никокимиз бор», деган. Ушанда мен никокни ё ширин
нарса, ё катта бойлик деб уйлабман, шунинг учун бу
гаплари эсимда колган булса керак...
Ахтам кичиклигида шундай уйлаб адашмаган эди.
526
Афсус шуки, никокнинг ширин каёт асоси, энг кагга
бойлик эканини то кануз тушуниб етмади.
Кетмон дастасига суяниб колган бобосига яна биp
кадам якинлашиб, кесатик окангида суради:
— Балки узинг кам валади зинодирсан?
Ахтам бу саволи билан узи билмаган колда но-
зик жойдан тутди: Сангин валади зино эмас, бирок,
узи уйланаётганида кукумат идорасининг руйхатидан
утган -y, никок укитишни истамаган эди. Харбий хиз-
матдан кайтиб келиб, комсомол йулланмаси билан
мактабда ишлаб юрганида ёш муaллимага кунгил
куйди. Уларнинг ахду-паймонидан кувонган мактаб
.. ., .,
акли, аиникса, комсомол идораси ти уни янгичасига
киладиган булишди. Ота-боболаридан утиб келаётган
удумлар ёкмай, «комсомол туйи» дегани кузларига
жилвaли куринди. Никок укитишмади, кукумат
руйхатидан утгач, якинларини туплаб, уйларида кол-
хознинг кисобидан базм килишди. куни-кушнилари
бурда нонга зор булиб яшаётган бир замонда бaзм
килишдан узларини тия олишмади. Келинни ёр-ёр
айтиб олиб келишмади, 9т атpофида айлантиришма-
ди, тортишмачок кам булмади... Бунинг урнига кадак
сузлари айтилди. Келин ичмаса кам кулига мусaллас
тулдирилган пиёлани ушлатиб куйишди. Куёвжураси
«кирк кунгача оfзингга бир култум кам арок олмай-
сан», деб огоклантиришига карамай, кадак сузларидан
илкомланиб, барча билан баравар ичди. Эртасига куёв
ошида кам журалари билан тенгма-тенг ичиб, тушакка
ширакайф колда кирди...
Буларнинг каммаси гунок эканини кейинрок бил-
ди. «Вaлади зино» деб айблаётган набираси козирги
гапи билан унинг шу огрик ярасини тилиб юборган
эди. Агар никоксиз тугилган набираси валади зино
булса, узининг барча болaлари нима деб атaлади?
— Огзингга караб гапир бола! — Бу гапни дук эмас,
.,
салкам ялиниш окангида аитди.
— Х а, нима, булиши мумкин эмасми? Биттаси угил
527
курганини эшитиб, тукрукхонага бори6, хотинини
чакирибди. Хаммага эшитиларли килиб, «полвонтой
углим кимга ухшайди?» деб керилиб тypибди. «Сизга
ухшайди -да, дадаси» деиилишини кутган-да y лакма.
Хотини тукрисини айтиб куя., колибди: «Вой, дадаси
сиз y кишини танимайсиз»... Угил куриб керилган ша
акмок сен эмасмидинг?
—Тур, жуна! Сен билан гаплашадиган гапим йук.
— Шошилма, кали менинг анча гапим бор.
курслигим ёкмаяптими? Мен ширин тилда гапира
олмайман, дедим-ку? Аслида сен уйлаганчалик
тункамасман, атай шунакасига гаплашяпман. Агар
тугилганимни эшитиб, мени уйингга олиб келиб тар-
биялаганингда бунака булмасдим. Онам кам куйиб
улиб кетмасди. Ёмон булишимга сен сабабчисан.
камалишимга кам, камокдан чикиб беш-олтита одам-
ни суйиб ташлашимга кам сен сабабчисан.
«Беш.. олтита одам суйиш»ни эшитиб чол бир чучиб
тушди. Елгон гапининг бунчaлар таъсир килганидан
кунгли тулган Ахтам яна шу окангда давом этди :
—I{амокдан чикканимда лули хотинга фол очи-
рувдим, «бахтли яшашинг учун онангнинг кишлогида
кам уч-туртта одамнинг конини окизиб, худойи
килиб юборишинг керак, кар суйганингда бир пиёла-
ни конга тулдириб ичмасанг, онанг гурида тик тура-
ди», деди. Лулининг гапи — гап! Менинг куркадиган
жойим йук. Баъзи нодонлар камокка тушишдан
куркади. Камокxонада
., тугилган одам кам уз уйидан
куркарканми? Уша лулидан «аввaл тогаларим би-
лан холaларимни суяйинми ё суюкли бобожоним-
ними», деб суровдим, «кичикларидан бошла», деб
айтди. Яхши маслакат... Куз олдингда болaларингни
битта-битга суяман... Ха, болaларингга ачинасанми?
Ачинма. Ахир уларнинг отаси ким экани аник эмас-
ку? Одам онасидан тугилганини аник билади. Отам
деб юрганидан тугилганми ё бошкаданми,., онаси би-
лап Худо билади. Сенам шунакасан. Угилларинг-чи?
528
v
Узингга ухшайдими? Балки сен комсомол айfирини
миниб давр сурганингда, молбокар дев хотинингни
миниб, уйингни гyллатгандир?
Бу гапга чидаш кийин эди. Чол суяниб турган кет-
монини даст кутариб, набирасига хамла килди. Кет-
монни кутаришга улгурди, аммо, набирасининг бир
тепкиси билан кетмонига кушилиб узи кам учиб туш-
ди. Шу пайтда уйидан югуриб чиккан угил отасига
ёрдамга шошилмай, Ахтамга ташланди. Лекин унинг
мушти Ахтамга eтиб келмади. Жагига тушган тепки-
дан qнг отасининг ёнгинасидан
енгинасидан жои олди.
Ахтам чунтагидан бyклама пичокни чикариб, туг-
масини босган эди, тиг «ширк» этиб очилиб, офтобда
яркираб кетди.
- Хозир икковингнинг киндигингни чатиштириб
куяйми? Е Ё богичакларингни
лаб бошларингга сaл-
ла килайми? - У росманасига суймокчи булган одам .,
шаштида улар томон кадам ташлади-ю, тухтади: — Иу-
ук... суйсам кам узларингнинг пичокпарингда суяман,
бу пичокни каром килмайман.
Бу пуписа чолга нисбатан углига таъсир килиб,
y куркувдан типирчилаб колди. Ахтам кулиб, тиfни
жойига кайтарди -да, пичокни чунтакка солиб, улар
томон тyпурди:
— Лулининг гапини килмайман: сенларнинг
конингни ахмок одам ичади. Аслида мен суюнчли ха-
барни эшитиб, сени табриклагани кирувдим. Камалган
углинг билан кизингни кам энди ок киласанми?
Улардан умидингни уз, тирик чикишини кутма, мен
камокдаги ошналаримни огоклантириб куяман, бола -

ларингнинг улигини кам курмайсан. Лекин мен онам-


нинг улигини олиб келиб, шу кишлокка кумаман,
тайёрланиб тур, уз кузинг билан курасан. Кейин 9л-
.,
санг, сенинг кам, менинг кам армоним колмаиди.
Бу шафкатсиз кукми билан уларни тириклайин
гурга тиккандан батгаррок aзобга гирифтор килди.

529
3

Асадбек кунгилни эзадиган туш курди:


.. .аввалига дарвозахонасида олов куринди. Ке-
йин бир туп одам аскарлар каби сафга тизилиб ки-
риб кела бошлашди. I{араса, барчалари улиб кет-
ган кариндошлари, якинлари. Кузлари бир нуктага
кадaлган... шийпонда
., утирган Асадбекка караб кам
куйишмайди. Уликлар сафида отаси йук... онаси йук...
угли иук...
. ..улар кани?
Сурайман, дейди -ю, овози чикмайди. Кучасига
чикиб караса, икки томонига чукур
., ва узундан-узун
хандаклар казиб ташланганмиш. Уртада ёлгизоёк йул
колган. Асадбек кулидаги чулток супурги билан йулни
тош -y кесаклардан тозалай бошлади. Шу онда оппок
либосли, оппок дуппили дадаси куринди. Ажаб...
каётлигида хасса ушламас эди. Хозир муйсафид
.,
куринишида
., якинлашди -да:
- Углим, сеникига кирмокчи эдим, йул йук-ку? —
деди афсусланиб.
- Хозир... козир очаман йулни, — деб янада тезрок
каракат килиб, тозалайверди. Шунда дадаси оркасига
тисланмокчи булди.
—Оркага юрманг, юрманг, дада! — деб бакирди.
аммо...
вакт утган эди, дадаси кандакка кулади. Асад-
бек дод солиб узини чукурликка отди. дадаси
кандак тубидаги боткокка чукиб кетган эди. Асад-
бек жонхолатда лойга кул ботирди. Шунда ёнида
Абдукамид пайдо булди: «мен куткараман», деди -ю,
бобосини боткокликдан тортиб олди.
Лекин...
вакт утган эди. Ота-бола биргaлашиб жонсиз тана-
ни юкорига олишди.
Узокпардан онасининг хаста овози келди:
530
«Даданг улганлари йук, кара, киприклари пирпи-
раяпти»...
Дадасини кучмокчи булиб эгилган эди... Унинг
урнига... Суликонинг бобоси кад ростлаб турди...
«Дадам канилар? ! канилар дадам? !» деб дод солди
ва...
уз овозидан узи чучиб, уйгониб кетди.
Ёнини караса, Манзура йук. Ташкаридан азон
чакириги эшитилгач, каддини кутарди. Эзилган вужу-
дини бошкариши кийин булса -да, дерaза томон юрди.
Манзура шийпонда жойнамоз устида утирарди. Асад-
бек шу карашида унинг келинлик чокларини, кимор
уйнаб кайтганда, жойнамоз устида утирганларини
эслади. Манзуранинг жойнамоз устидаги козирги
холати бошкачарок эди. Ж ар тонг шийпонда Фaзлия
билан намоз укиётган эди, кеча мекмонлари уйларига
кетишди. Манзурани тинмай эзаётган ёлгизлик азоби
бу лакзада Асадбекка кам кучди. «Шундай дабдаба-
ли саройда иккимизгина булсак -a ?» деган 9й козир
курган нохуш туш таъсири билан ковушиб, юраги-
ни увиштирди. «Енгил тортармикинман», деган уйда
ичкаридаги ковуз томонга утиб, узини сувга отди.
«Сув - ёруглик, сув кунгил губорини кам кутаради»,
дейдилар. Лекин бу кикмат козир амaл килмади. Сув-
дан чикиб, артинди -да, кийиниб, диванга чузилди. Бу
орада Манзура кириб салом бергач, «чойни шу ерга
олиб келайми?» деб суради. Кейин нима учундир эри-
нинг пешонасига кафтини куйди.
—Соппа-согман, — деди Асадбек, бошини буриб.
— Илойим сог булинг, - Манзура шундай деб
чикди. Саждага бош куйган онда y эрининг бакири-
шини эшитиб, чучиб тушган, бирок, намозни бузма-
ган эди. Эрининг тунлари алаксирашига куникиб
колаёзган булгани билан, барибир сикатидан хавотир-
ланарди.
Хотини чикиб кетгач, Асадбек яна к урга н туши
таъсирига тушди. Суликонинг бобосини кеч тушида
531
курмас эди. Бугун колати
., кизик булди-ку? Гуржистон-
да учрашганида y: «Угилларинг мен каби узок умр
курсинлар, мен каби калол яшасинлар, аммо фарзанд
хажридан йирок булсинлар!» деб дуо килган эди.
Хеч бир дуоси ижобат булмади...
Hera? Бошка диндa булгани учунми? Унда Мукид-
дин отанинг дуолари-чи?
Асадбек билмайди, билолмайди...
Суликонинг бобоси «Кароргох,ларинг чукишини
билмайсанми?» — деб мaломат килган эди.
.,
ароргоки чукажагини н е г а билмасин, била-
ди. Факат каерда, качон чукишигина унга номаъ-
лум холос... Кароргоки у з-узидан чукадими ё биров
чуктирадими — буниси кам мавкум.
Тушига кириб шуларни эслатмокчи булдими?
Гуржи чолнинг бу мaломатини кар эслагани-
да бу мавкумликларнинг чигaл„ ипларини ечмокчи
булади -ю, аммо эплолмайди. Уйлай-уйлай тайинли
жавоб тона олмагач, «нима булса булар, бошга
тушганни
., куз курар», деб кул силтаб куя колади.
Углининг улимидан кейин кароргокининг калокати
якинлашгандай туюлди. Хотини билан кизини хориж-
га — Абдусамаднинг ёнига жуната олса эди, кунгли
анча тинчирди. Кароргокининг такдиридан к ура она-
боланинг ужарлиги уни куп кийнаб куйди. Азадор хо-
тинини аяйдиган булиб колгани сабабли унга каттик
гапиришдан тийиларди. I{изининг акволи кам маълум:
унга сaлгина огир гапириб юборса, кунгил чинниси
чил-чил синади...
Кеча Мукиддин отани зиёрат килиш баконасида
дардини баён этмокчи булди. Лекин «оиламни чет-
га жунатаман, балки кейинрок узим кам кетарман»,
деган гапни айта олмади. Бир-икки мужмaл гап би-
лан чекланди. Мукиддин ота Асадбекни ёмон дард
кийнаётганини сезарди-ю, бошка ташвишларидан бе-
хабар булгани учун бу дардни факат фарзанд кажри
билан богларди. Кеча кам шу тухтамга келиб, Асад-
532
бекнинг кунглини кутариш максадида бир ривоят ай-
тиб берди. Мукиддин ота гап бошлаганида унинг юра-
ги сикилди, «кискарок килса -ю, туриб кета колсам»,
дегaн уйда кимирлаб кам куйди. Кейин фикри узгариб,
диккат билан тинглади:
— Кадим замонда утган улуг донишманднинг
кузурига одамлар келишиб, сукбати, панд-наси-
катидан бакраманд булишар экан. Бир куни тусатдан
унинг угли улиб колибди. Таниш-нотаниш хамма бу
вокеадан кайгурибди, йиглабди, - Мукиддин ота шун-
дай деб Асадбекка маънодор караб олди : — Бирок, бу
зот бир томчи ёш тукмабди. Шунда ах,ли аёли:
— Боламиз учун барча зор йиглаб турса-ю, сиз нега
йигламайсиз, шунчaлар багритошмисиз? Калбингиз
шунчaлар котган булса, макшар куни инсонларга
Аллокнинг изни ила мекр-шафкат курсатиб, кандай
шафоат киласиз? - дебди.
Шунда y зот бундай жавоб килибди :
—Эй каётимнинг йулдоши, йигламаганимга мени
маркаматсиз, юраги тош котган, деб уйламагин. Ме-
нинг кофирларга кам ракмим келади, уларга иймон
насиб этсин, дея дуо киламан. Куппакларга, катто
мени тишлаган куппакка кам ачинаман. «Ё Раббим, бу
бечоранинг феълини узгартиргин, одамлардан калтак
емасин, унга тош отишмасин», деб дуо киламан.
Бу гап аёлига таъсир этмай, янада ужарлик билан
сурабди :
—I{албингиз шунчaлар шафкат ва маркаматга тула
экан, нега углимиз учун йигламаяпсиз?
—Инсон бир нарсани йукотганда ёхуд ундан ай-
рилганида йиглайди, ранжийди. Фарзандларимиз
улсин ёхуд тирик колишсин - улар кунгил кузидан
йуколмайдилар-ку? ! Улар шундок куз унгимда кезиб
уйнаб юрар экан,.,
нега энди сенга ухшаб йиfлайин,
хафа булайин? Углимиз бу замон даврасидан чикди
холос. Y йуколмади-ку? Атрофимизда айланиб юриб-
ди, ахир! — Шайх шундай дегач, яна кушиб куйибди: —
533
v

Ииги ё aламдан келади, ё айриликдан. олбуки, мен


севганларим билан биргаман. Табиий, улган болам
билан кам вуслатдаман. Y билан югуриб юрибман.
Одамлар уни тушида курса, мен уйгок колда, очик-
равшан куряпман. Бу дунёда узимни яширганимда
кам, борлик дaрахтидан туйгу япрогини силкитганим-
да кам y билан биргаман.
Мукиддин ота ривоятни баён килгач, пича сукут
сак пади, кейин изок берди:
г

— Бутам, тушунгандирсиз -a, ривоятдаги шайх етук-


ликка эришганлардан. Бундай одамлар нафсларини
тарбиялаб, рукий-маънавий камолга етганлар. Улар
дунёвий, башарий, моддий оламнинг таъсирларидан
кутулган зотлардир.
Асадбек кечгача Мукиддин отадан эшитганлари-
нинг таъсирида юрди. Балки шунинг учун угли тушига
.,
киргандир? Факат... сал бошкачарок колатда куринди,
шундан кунгли хижил. Y Мукиддин ота баён килган
донишманд шайх каби булолмайди, шуниси кам бор.
Сабр булогидан сув ичмай, касос гулханида ёнаётган
одамдан яна нимани кутиш мумкин? Мукиддин ота
«бутамнинг ярасига малкам булар», деган максадда бу
ривоятни айтиб эди, шамолга караб гапираётгани хаё-
лига кам келмаганди.
Манзура чой кутариб кирганда ковлидан Жaлил-
нинг овози эшитилди. Y чойнакни хонтахта усти-
га куйиб, шошилиб колди, лекин мекмонга пешвоз
., .,
чикишга кам улгурмади, остонага етмай тухтади.
Туртта нони бор ок белбог тyгунча билан бир бан-
ка каймок кутарган Жалил кириб келгач, узини четга
олиб, салом берди.
— МаX aлланинг нони билан каймогини согинган-
дирсизлар, деб вактли келдим, — деди Жалил сaломга
aлик олгач. Ошнаси билан куришиб, манзират кут-
май турга утиб утирди-да, хонадон какига хайрли
дуо килди. Манзура мекмон келтирган неъматларни
кутариб, ташкарига чикди.
534
— Кеча макалладаги огайнилар билан ошхурлик
килувдим, сенга салом айтишди. Кечаси адамнинг уй-
ларида мазза килиб ётдим.
— Чакирсанг улармидинг, мен кам борардим, —
деди Асадбек.
—Топилмайдиган матохдай булиб кетган бойвач-
чани каерлардан кидиришим керак?
— Кунглингда булса, топардинг.
—Агар сенинг кунглингда булса, ошналарим омон-
ми, деб излаб борардинг.
— Айтмасанг кам бораман. Болларга самоворхона-
да ош килиб беришни кунглимга тугиб куйганман.
—Х а, боллар сенинг ошингга мухтож булишиб,
тишлари такиллаб, оч-накор утиришибди.
— Булди, сасима. Хаммаси тинч-омонми ишкилиб?
,
— a, ана энди Sзингта келдинг: каммаси тинч.
думбули думбуллигича, aлкаши алкашлигича юриб-
ди. Алкашнинг кунгли балик тусаб колибди, «кейин-
ги сафар баликхурлик килайлик», дейди. «Баликка
бошинг коронги булдими?» десам, «Балик калкумни
тозaлар экан», дейди. «Ол -a, сенинг калкумингни то-
зaлаш учун бутун денгизлардаги баликлар кам кифоя
килмасов», дедим.
—Баъзан казилни кам ошириб, тагига олдирвора-
сан, a?
— Хазил эмас, чин гап бу. Эрта-индин элликка
кирадиган акмок ичишни ташламаса, балик билан
калкумини тозaлаб буларканми? Тулкининг нима дей-
ди? Бир йиллик ковок курганмиш. Айвонидаги сандик
оркасида битта ковок колиб кетган экан, кеча курибди.
«Нима бупти, мен эллик йиллик ковокни курганман»,
дедим. «каерда кургансан?» девди, «ана, елкангнинг
устида турибди, дедим.
Асадбек жилмайиб куйган эди, Жалил узининг га-
пидан хузурланиб, хаколаб кулди.
— Мумин-ювош ошнанг нега ковок буларкан? —
деди Асадбек.
535
—Пешона саждага тегмаса, ковокдан нима фарки
бор?
Бу закарли гапдан кейин Асадбекнинг юзидаги
., .. .,
жилмаииш иуколди.
Манзура Жалил келтирган нондан иккитасини,
иккита пиёлага солинган каймокни патнисда кутариб
кирди-да, бирини Жалил томонга, иккинчисини эрига
якинрок жойга куйгач, «хуш келибсиз, олинглар», деб
лутф килди. Чой куйиб узатгач, туриб кетмокчи эди,
Жалил тухтатди:
—Бир ажойиб гапни укиб, илиниб олиб келдим, сиз
кам эшитинг.
Манзура эрига нажот кузи билан каради -ю, кимти-
ниб утирди.
— «Хотининг номакрамни олдида утирмасин»,
дердинг-ку? — деди Асадбек пичинг килиб.
— Кессагинг номакрам эди, мен акасиман. Ака
амри-маъруф килаётганда сингил утирса булаверади.
Асадбек хотинига караб, «иложинг канча, ути-
ришга мажбурсан», дегандай кулимсираб куйди.
Жалил чойдан бир куплам ичгач, чунтагидан турт
буклоfлик газета киркимини олиб, ёйди-да, укишни
бошлади :
—«Бир одам кутурган туядан хaлос булмок учун
жар устига эгилган икки шохга осилиб, жар ёкасига
оёк куяди-ю оёги остидаги индан турт илон бош
чикариб турганини куради. Жарнинг тубига на-
зар ташласа, y ерда бир аждако огзини катта очиб,
унинг тушишини кутиб турибди. Юкорига караса, ок
ва кора сичкон y осилиб турган шохларни тухтовсиз
кемирмокда. Бу акволдан кутулиш йулини уйлаётган
.,
онда can нарирокдаги асaлари уясига кузи тушади-ю,
боши узра тупланаётган бaло булyтини кам унутиб,
бармогини болга ботириб, ялай бошлайди. Acannunr
ширинлиги унинг бошини шу даражада айлантиради-
.,
ки, натижада, y 5гзининг кандаи акволдалигини уну-
тади. Оёк.парини тypт илон боши устига куйганлиги
536
ва бу илонлар кар онда чак,иб олишлари мумкинли-
ги, сичконлар шоxларни кемира-кемира синдириш-
гач, аждако комига тyшиши мукаррарлиги хаёли-
дан кутарилади. Жаколат пардаси акrп нурини тусиб
куйгани туфайли оз фурсат утмай, жарга кулаб, калок
булади».
Жалил кузларини сатpлардан узиб, дустига савол-

омуз каради -да, суради:
—Бу ривоятни каерда эшитганинг эсингдами?
Воажаб, бу дусти тyшмагyр уни гоят эси паст деб
уйлайдими? Абдуракмон табибникидаги сукбатни
унутиш мyмкин эканми ! ? Асадбек бир нарсага тyшу-
нолмади: «Ривоятни Манзурага укиб бериш учун атай
олиб келдими ё «сен ша асaл яловчи нодонсан», деб
яна таъкидламокчими? Хархолда бу мугомбирда бир
гап бор...»
—донишманд отaлар айтиб юрган кикматларнинг
газетда чиккани яхши булибди. Огзаки гап бировнинг
кулогига ё киради, ё кирмайди.
Жалил «бировнинг» деган сузга ургу берганини
Асадбек факмласа-да, унга карши суз айтмади . Жалил
эса бундан фойдаланиб, укишда давом этди:
— «Ривоятдан англашиладиган маъно: дакшатли
ва чукур жарлик — дунё. Кора ва ок сичкон — кеча
ва кундуз. цлар инсонлар умрини озайтириш, калок
этиш учун узлуксиз бир-бирини aлмаштириб туради.
Турт илон — борликнинг мокиятини ташкил этган ту рт
унсур: каво, тупрок, 9т, сув. Булардан биронтаси уз
мувозанатини йукотса, инсон уша закоти макв булиб
кетади. Асaл — aзоби куп, фойдаси кам булган, одам-
ларни тугри йулдан оздириб, уларга нажот дарвоза-
ларини беркитган фоний дунёдир. Аждако — кеч ким
кочиб кутула олмайдиган улимдир. Ажaл шарбатини
ичишга тугри келганида, ажал фариштаси тепангга
келиб турганида улимдан кутулиб булмайди. Пушай-
монлик кам фойда бермайди. Ha тавбага вакт колади,
на дуо угкимокка мажол.
Низомий казратлари шундай ёзганлар:
537
Бир кун Яман шокин гури устига борсам,
кул чузди -ю тутди кафан, курсатиб карам.
Ва деди: «Бу саховатим айб айламагил,
Бу дунёда бундан бошка йук бирор нарсам».

Жалил укишдан тухтаб, газетани яна аслидай


килиб буклади-да, Манзурага узатди. Манзура олиши-
ни кам, олмаслигини кам билмай, эрига савол назари
билан каради: .,
—Манзурага бунинг нима кераги бор? Узингда ту-
раверсин. Мекмондорчиликларга борганингда доно-
лик киларсан.
—Атай унта газит олганман, таги сероб. Лекин бит-
та гапингни тугри айтдинг, бунинг Манзурга кераги
йук. Хотининг бир киб берганимдаёк тушунди. Сен
ковокмия факмига етмадинг. Манзура сенга яна эллик
марта укиб берса, кейин тушунасан.
Бу гапдан кейин Манзура Жалил узатиб турган га-
.,
зета парчасини
., олишдан чучиди.
—Узимга бер, керак пайтида укиб оламан, — деди
Асадбек хотинининг мушкулини осон килиб.
— Сен бунака аклли гапларнинг кадрига етмай-
сан, укишингга ишонмайман, гижимлаб ташлаб юбо-
расан, — шундай дегач, Манзурага каради: — Олсанг-
чи, эрингнинг кузига мултиллаб карайвермай, одам
булишига ёрдам бер.
Асадбек «кали сен одамсан-y, мен одам эмасман-
ми», деб гап бошлагудай булса, Жaлилнинг гап хaлта-
си баттар очилиб кетиб, шарманда килиб ташлашини
факмлаб индамади. Хотинига «ола кол, шунинг жаги
тинсин», деган маънода караб куйди. Манзура газе-
та парчасини олди-ю, хижолат булганидан бетлари
кизариб, тезгина чикΡиб кетди.
Жалил пиёладаги каймокка нон туграб, иштака би-
лан еди. Асадбек бир-икки тишлам нонни аранг ютиб,
.,
дастурхондан кулини тортди.
— Махалланинг нонини согинмадингми? - деди
Жалил чойни хуриллатиб ичиб.
538
—Нонни кар купи макалладан олиб келишади, —
деди Асадбек.
— Унда мен акмок булиб кутариб келибман -да?
- Хайрият -e, акмоклигингни бир марта булса кам
олдинг, — деб кулди Асадбек. тан
—Аклли одам бир марта акмоклик килса, камма
куриб, ногора килиб чaлади. Акмок одам кунда минг
бир акмоклик килса кам биров сезмайди, — деди Жа-
лил тагдор окангда.
- Акмокликни тортадиган тарози булганида би-
ринчи булиб сени торттириб курардим.
—Менга кичкина кул тарози кам кифоя килади,
узингга тpакторларни тортадиган катта тарози буюри-
шинг керак булади, огайнижон!
Нонушта шундай киноялар -y закарли казиллар
билан утди. Жалил чойни ичиб булгач, пиёласини
тунтариб куйди-да:
—Тур, кийин, Мукиддин отаникига борамиз, - деб
буюрди.
—Кеча борганман, — деди Асадбек, кимирлагиси

келмаи.
—Кечагинг кисобмас, бугун кажжул-масокин, сай-
йидул айём, жумадаги зиёратнинг савоби улуг булади.
Гапни купайтирма, була кол.
—Жамшид бозор килиб чиксин...
- Бозоринг керакмас, отамнинг кичкинагина корни
бор, сенинг кашаматингга зорлиги йук. Зарур нарсани
.,
узим олволганман.
Асадбек унга эргашишга мажбуp булди. Жалил
отага атaлган тyгyнчани дарвозахонага куйиб кир-
ган эди. Асадбекнинг беписанд караб куйгани унга
ёкмади:
— Нега чимириляпсан? Назарга илмаяпсан-
ми? Иккита патир, бир бонка каймок, ярим кило
.,
гилос, ярим кило кулупнаи, ярим кило новвот
сенга камлик килади-да, a? Сен бозорнинг ярми-
ни туртта когозхалтага жойлаб, керилиб кириб бор-
539
масанг, кунглинг урнига тушмайди. Кеча шунaка
килгандирсан?
— Шунака килмадим, икки кулимни бурнимга
тикиб кириб бордим, десам сенга ёкаманми?
—Сен бир жононмидинг-ки, менга ёксанг, — Жа-
лил шундай деб к у ч а томон юрди -да, ахдини маълум
килди: — Автобусда кета коламиз, ярим соатли йул.
—Жиннилик килма, утир машинага!
Асадбекнинг жакл билан буйрук бериши таъсир
килди: Жалил тухтаб, амрга итоат этди.
Улар кириб келганда Мукиддин ота мутолаа билан
банд эди. Мекмонлар билан куришиб, китобни олиб
куймокчи эди, Жалил: «Шошманг, бир край, кар
колда сиз аклли гапларни укийсиз», деб кул узатди.
—«Аввaл таом, баъд аз калом», — деб кулимсиради
Мукиддин ота.
Кеча Асадбек кириб келганда кам Мукиддин ота
китоб укиб утирган эди. Вараклар орасига когоз пар-
часини куйиб, китобни четга олиб куйишини Асад-
бек эътиборсиз кузатганди. Хозир Жaлилнинг китоб-
га интилишидан мутаассир булиб, унинг шаштини
^
каитармади.
—Биз нонушта килиб келдик, сиз кам чой ичган-
дирсиз, — Жалил шундай деб китобни кулига олди -да,
укишни бошлади:
—«Саба жуда катга шакар эди, шунчaлар катта
эди-ки, каттaлиги бир товокча келарди... Саба шакри
айни пайтда жуда улуг, бакайбат, азамат шакар эди.
Шунчaлар бакайбат эдики, гуё катгакон бир пиёз -

дай...» — шу ерга келганда Жалил сатрлардан кузини


узиб, Мукиддин отага ажабланиб каради: — Ие, хато
ёзилмаганми?
—Хато эмас, айнан шундай, — деди Мухиддин ота
жилмайиб, — укийверинг, магзини кейин чакиб оласиз.
Жалил «кизик», деб бош чайкаб куйиб, укишда да-
вом этди :
—Бу галати шакарда уч галати инсон яшар эди.
540
Бири кур, бири кар, яна бири эса ялангоч. Кур
узокларни курар, кар жуда яхши эшитарди. Учови бир
жойда утиришганда кур: «каранглар, узокда отлик,лар
келишяпти, уларнинг кайси кабилага мансублигини
ва неча киши эканлигини куряпман», деди. Кар эса:
« Х а, ка, мeн овозларини эшитдим. Жarro нима деган-
ларини айтиб беришим мумкин», деди. Гапга ялангоч
кушилиб: «Агар бу ерга келишса, бизларни ечинти-
риб куйишади», деб куркди. «каранглар, якинлашиб
колишди. кани, булинглар, улар келмасларидан, биз-
ларни тутиб олмасларидан, кочиб колайлик», деди
кур хавотирланиб. Уларнинг тaлвасаси карга кам
утди: «Була колинглар, дустлар, шовкин борган сари
якинлашяпти, вакт борида жуфтакни ростлайлик»,
деб урнидан турди. Улар шакарни ташлаб кочишди
Никоят, бир кишлокка етиб келишди. Y кишлокда
жуда семиз бир кушни топиб олишди. Куш шунча-
nap бокилган эдики, семизлигидан вужудида гyштдaн
асар кам йук эди. Хатто суяклари ингичка ипдай эди.
Уч урток куш гуштини ейишди, корни туйган филлар
каби семиришди. Шунчaлар туйиб ейишди-ки, оламга
сигмай кетишди. Шунча шишганларига карамай, бир
эшикнинг тиркишидан утиб, бир уйнинг ичига кириш-
ди...»
Жалил укишдан тухтади -ю, сатpлар орасидан маъ-
но кидиргандаи куз узмади.
- Ка, тишинг утмай колдими? — деди Асадбек
унинг колидан кулиб.
—Тишинг утган булса, кани, тушунтириб бер-чи? —
деди Жалил пешонасини тириштириб.
—Тушунмадим, мен сенга ухшаб доноликни даъво
.,
килмаиман.
Мукиддин ота икки ошнанинг маънисиз баксига
тезок якун ясаш максадида гапга арaлашди:
—Мaвлоно Румий казратларининг кикматларини
англаш осон эмас, бутам. Кадим суфий адабиётида
маънолаp рамзлар, ишорaлар билан баён килинган.
541
Мавлонони тушуниш учун бошка олимларнинг шаp-
кини кам укиш керак. Шуронинг хозирги адабиётида
бунака., маънолар йук.
—Укишга укидик, бизни энди пичоксиз суймай,
маъносини тушунтиринг, — деди Жалил.
— Аввaли шуки, укиган хикоянгизни енгил ки-
ноя асосида деб кабул килинг. «Саба шахри» — ин-
сон танасининг рамзи. «Шахар ахолиси» дейилганда
.. .,
инсондаги руконий ва жисмоний кувватлар нaзарда
тyтилган. Демак, Саба шахри — инсон кунгли экан.
Кар — истак, тилакдир. Y хаётдан куп нарсaларни та-
лаб килувчи, e6-туймас инсон рамзи. Y бошкaларнинг
улимини
.. ., эшитади
Углицж -ю, узининг мукаррарлигини
хаёлига хам келтирмайди. Кур эса нафсоний хирснинг
тамсилидир.
—«Тамсил» нимaлигини узбекчалаб тушунтиринг-
да, ахир биз оми булсак, — Жалил «оми булсак»ка ургу
бериб, Асадбекка маъноли караб куйди.
Мухиддин ота бу пичингни англаса хам, ахамият
бермай, салмокли охангида давом этди:
— «Тамсил» — «мисол» дегани. Хикоядаги кур
халкнинг айб-нуксонларини ипидан-игнасигача кура-
ди, хатго махаллама-махалла айланиб, уларни айтиб
юради. Ялангоч эса доимо «этагимни кесиб кети-
шади», деб куркиб яшайди. Ахир ялангочнинг хам
этаги биладими? Булмайди ! Бу ердаги яланfоч —
дунёга топинган, бойликка муккасидан кетган муф-
лисдир. «Муфлис» — бенаво, бечора, кашшок, «илм-
сиз, бефахм», деган маънолари хам бор. Хикоядаги
ялангочнинг руки кашшок. Рухий кашшокпик эса илм-
сизликдан келиб чикади, — Мухиддин ота шундай деб
Жaлилга караб олди. — Ялангоч бечора ечинтирицlла-
рини, яъни тунаб кетишларидан куркиб, вахима ичида
яшайди. Вахоланки, y дунёга ялангоч келган, окибат
ялангоч кетади. Пайгамбаримиз алайхиссаломнинг:
«Одам боласига бир водий тула олтин берилса, ик-
кинчисини истайди, иккинчиси берилса, учинчиси-
542
ни истайди, у нинг кузини факат тупрок туйдиради»,
деган муборак гаплари ана шунака ялангочларнинг
кузини очиш учун айтилган. Жазрат Навоийнинг бир
байтлари кам шу какда: «Нафским, ул айши мудом
истагай, сенга гунок, узига ком истагай». Нафс ки-
шини гунокга куйиш эвазига, узини бахтли килишни
истаркан. Жикоядан менинг тушунганим шулар. Энди
мекмоннинг иззатини килиб, дастурхон ёзмасам
булмас.
—Сиз энг зур дастурхонни ёзиб, энг зур неъматлар
билан сийладингиз. Биз чойга келмадик, жума намо-
зини сиз билан укишни ният килганмиз, жомега бирга
борамиз.
Жaлилнинг «бирга борамиз» деган гапи Асадбекка
галати туюлиб, унга савол назари билан каради. Жа-
лил бу карашга эътибор бермай давом этди:
—Бундан бу ёгига кар жумани бирга укиймиз.
—Инша Аллок, инша Аллок, — деди Мукиддин ота
«шу гап ростми?» деган маънода Асадбекка караб
олиб. Кейин урнидан турди -да, тайёргарлик куриш
учун ташкарига чикди. Асадбек «бирга борамиз», деб
узи билан отани нaзарда тутгандир», деган тухтамга
келиб, гапни кавлаштирмади. Жалил кам индамай
.,
утираверди.
Машина ярим йулга етганда Асадбекка караб:
—Такоратинг бормиди ё масжидда оласанми? — деб
.,
суради .
— Men сизларни кузатиб куяман, зарур ишим бор, —
деди Асадбек жавобдан буйин товлаб.
—Биз билан жума укимайсанми? — деб суради Жа-
лил зарда билан.
—Бошка сафар... Бугун зарур ишим бор, — Асад-
бек шундай деб узрли нигоки билан Мукиддин отага
каради.
— Худонинг фарзидан кам заруррок иш була-
дими? — деди Жалил, портлагудай булиб. — Ростдан
бормайсанми?
543
—Кейинги сафар дедим-ку?
— Сенинг «кейинги сафаринг» куп. «Кейинги
сафарга»ча ким бор-y ким йук. Тухтат машинангни!
—Жириллама, олиб бориб куяман.
—Тухтат, дедим, биз машинада тугилмаганмиз, ав-
тобус кам булаверади.
— Бутам, тухтата колинг, кали вакт бор, канго-
мaлашиб етиб оламиз, — деди Мукиддин ота уларни
муросага келтириш учун.
Жамшид машинани тухтатиши билан Асадбек
тушиб, орка эшикни очди. Жалил нимадир деб гул-
дираганича, нариги эшикни очиб, тушди. Мукиддин
ота Асадбекнинг какига дуо килди, Жалил эса «бунин-
гизнинг одам булиши кийин», деганича колаверди.
—Идорага кайда, — деб буюрди Асадбек, маши-
нага кайтиб утиргач. Шакар маркaзига жойлашган уч
.,
каватли иморатга якинлашганда ертуладаги серкашам
хонасида димикиб утиришни истамай, карорини
узгартирди: — Анкор буйига кайда.
—Жужахурозларинг куринмайдими? — деди . Асад-
бек сув устига курилган сури томон юриб.
Жамшид уларнинг каердалигини айтди. Асадбек
«кар кадамидан хабардор булиб тур», деди-да, кур-
пачага ёнбошлади. Чойхоначи хонтахта устини бир-
пасда ноз-неъматларга тулдириб ташлади-да, «янги
картошкадан димлама килиб куювдим, кора кузи
гуштидан козонкабоб кам тайёр», деб навбатдаги амр-
ни кутди. Асадбекнинг кунгли димламани тyсади.
Пахтагулли катта лаганда ковури чикиб турган таом
келтирилди. Зираворларнинг ёкимли иси димокка ури-
либ иштакани кузгаса -да, Жамшид килтамок сингари
куп емади. Асадбек буни сезиб:
— К а, бугун машкинг пастрокми? Ресторанда
ивирсиб юрган экансан, кечаги маишатинг чарчатиб
куйдими? — деди.
Асадбек «ресторанда юрган экансан», деб тахми-
нан айтган эди, мулжaлни бехато урди. Буйдок одам
544
хожасини уйига кузатиб куйганидан кейин каёкка
бориши мумкин? Акaларининг фожиaларидан сунг
бунака жойларга камкатнов булиб колган Жамшид
чиндан кам кеча ресторанга борган эди. Асадбекнинг
гапидан кейин «биров чакибди -да», деган хаёлга бо-
риб, бошини эгди:
— Огайнилар утиришган экан, ярим соатга ки-
риб чикдим, — деди кулга тушиб шармандаси чиккан
усмирнинг айбли окангида.
—Кузингни очиб юр, козир анкаядиган пайт эмас.
Огайнининг кам кар канакаси бор.
Жамшид ёлгон гапирди, огайнилари баконасида
кирмаган эди. Кунгли тортди -ю, кирди, бошка са-
баб йук. Хожасига шундай дея олмайди-ку? Аслида
кунгли бекорга тортмаган экан: кириб утиргач, турда
давра курган одамларнинг шовкини хаёлини олди.
кандайдир идора ходимлари кимнингдир тугилган ку-
нини шоду куррамлик билан нишонлашаётганини шу
шовкин орасидаги табрик сузларидан англади. давра
томонга беихтиёр каради -ю... ша хонимни курди.
Жа, ша хоним...
Фитна килиб уни камокка жунатган хоним...
камокдалигида, айникса биринчи ойлари, озодлик-
ка чикканидан кейин бу хонимни жaзолаш йулларини
.,
куп лекин кутулгач, уни куришга каракат
., угйлаган,
кам килмаган эди. Хозир турда тaлтайиб утиришига
караганда, бугун унинг тугилган куни.
Айнан шундай! Унутиб буларканми? Тугилган
куни арафасида булган эди-ку, ша вокеа? ! «Эрта-
га тугилган купим, лекин сиз билан бугун нишон-
лайман», деб шампанни очган эди. Пахпавонкелбат
усмирни осонгина енгаман -y, кучокка оламан, деб
уйлаганди. Лекин Жамшид унамаганди. Кейин... най-
ранг килди — гуё учинчи каватдан узини ташлагандай
булди... Айнан my куни Жамшидни зурлашга уриниш-
да айблаб, камокка тикишган эди.
Тасодифни каранг -a!
18- шайтанат, 5 -к. 545
Буларни эслагач, гашланиб, чикиб кетгиси кел-
ди. Лекин китмирлиги тутиб, кузатишни истади. Ракс
бошланганда даврага якинлашиб, гузал кизни таклиф
этди. Киз нозланмади, урнидан турди. кизни билаги-
дан ушлаб, ракс майдончасига бораётганида хоним
томон каради: кузлар тукнашди ! кизни жойига куза-
тиб куяётганда кам нигох,лар учрашди.
Кейин...
Мусикачилар «кизлар йигитларни таклиф эти-
шади», деб эълон килганида хоним y утирган cтолга
якинлашди-да, нозли табассум билан, «сизни таклиф
этаман», деди.
Жамшид кутилмаган бахтдан суюниб кетгандай
жилмайиб, ракс майдонига бошлади. Ёши утиб колган
булса кам, хоним чиройини йукотмаган эди. Жамшид
уни белидан ушлаб узи томон тортганда кузлари атpо-
фига ажин орaлаганини курди.
—Кариб колибманми? — деди хоним, карашма би-
лан.
— Чиройли кизлар каримайди, — деди Жамшид.
—Сизга тилёгламалик ярашмайди. Бу ерда учра-
шиб колишимизни кутмаганмидингиз?
—Hera кутмайман, атай келдим-ку?
— Алдаманг, атай келган булсангиз... гулдаста
кани?
—Гулдастами? — Жамшид уни узига тортиб, куло-
.,
гига шивирлади: — сизга атaлган анвойи гулларни гул-
чилар бугун экишди, кейинги йилгача кутасиз энди.
- Илтимос, мени майна килманг... — Хоним боши-
ни бурди, Жамшиднинг кучогидан чикишга ypинган-
дай, узини нари тортди. — Бир неча марта узр сураб
бормокчи булдим... Биламан, мени кеч качон кечир-
майсиз... Лекин бунчaлик шафкатсиз булиш йигит ки-
.,
шига ярашмаиди.
- Сиздан хафамасман, аксинча хурсандман. Агар
мени турмага тикиб куймаганингизда пари борса,
кайсидир кавакда илмий ходимнинг жойини эгaллаб,
546
китоб титиб утирардим. Сизнинг баконангизда ака-
демияни битириб, профессор булдим. Мени бахтли
.. .,
килганингиз учун оегингизни 5/псам кам арзииди.
—Куйинг бунака гапларни. Уйландингизми, бола-
чакангиз борми?
—Уйланмaдим. Болам йук, лекин чакам куп. Сиз
кам тypмушга чикмагансиз.
—I{аердан била колдингиз?
—Кузингиз айтди...
Хоним энди унга дадил тикилди:
—Истасангиз, бугyн сиз билан кетишим мумкин.
—Афсуски, бугун кеч каёкка кетмайман, мен my
ресторанда коровулман. Бир кун иш, икки кун дам.
Бугyн менинг навбатим, — Жамшид шундай деб хо-
нимни узига яна кам каттикрок тортди. Хоним кулдан
сиргалиб чикмокчи булган баликдай ypинди -ю, эплол-
мади.
— Халиги киз ёкдими, истасангиз таништириб
куяман. Ярим йил олдин эрга теккан эди, эрига кунгли
., .,
иук.
—Агар кулингиздан келса, менга ёпиштирманг -y,
эрига иссик-совук килиб беринг. Менга онаси упмаган
кизлар кам етарли.
Жамшид шундай дегач, хонимни куйиб юборди-
да, столига кайтиб бормай, кучага чикΡиб кeтди. Ке-
часи уйкунинг тайини булмади, Асадбек айтмокчи,
машки пастлиги шундан. Яхшики, хожаси битга гап
билан кифояланди. Майдaлаб сураганида, нима дея
оларди, билмайди.
Асадбек кулини артиб, чой ичаётганда чойхо-
начи куриниб, Жамшидни имлаб чакирди. Жамшид
унинг гапини эшитиб, хожасига караб олди. Кейин
якинлашди -да:
—Бек ака, канакадир хондан одам келибди, сизда
зарур гапи бормиш, чикиб карайми? — деб суради.
—«Канакадир хон» деганинг нимаси?
—Отига тили келишмаётганмиш.
547
Асадбекнинг хаёлига «Хонгирейми ё Гирейхон-
ми?» деган 9й келди. «Уша марaздан келган булса,
бу жойдaлигимни кайдан билибди?» деган савол
кунглини хира килиб, пешонасини тириштирди:
—Кара, Хонгирейдан булса, бошлаб кел, — деб бу-
юрди. Кейин «ошга пашша тyшди» деб мингирлади-
да, пиёлaдаги чойни анкорга караб сепиб юборди.
Y адашмаган эди: Жамшид Маматбейни бошлаб
келди..,
—Y, жан гардашим, сени чyх сагиндум !
Маматбей шyндай деганича кучок очиб куриш-
мокчи эди, Асадбек унга кул учини узатди. Маматбей
бундан гашланса кам, сиртига чикармади, жилмайга-
нича давом этди:
—Хабаринг улдумики, буюк фожиа купди: Козлов
гардашни Аллах чакирмиш экан, иззати юзасидан жа-
нозасига вордим. Сунгpа эса Красноярдан учиб, Асад-
бек гардашимни зиёрат этмай утиб кетар улсам, огам
Хонгирейнинг арвоки чиркиллаб
., колажак, дедим - у ,
виждоним чух кийналди. Иулни сен томон бурдим,
aзиз гардашим.
«Сенда
., кам виждон борми?» — деб уйлади Асад-
бек. Углининг улимида Маматбейнинг кам иштиро-
ки борлигини аник билмаса-да, уни бугиб улдиргиси
келди.
Маматбей Асадбекнинг колини билиб туpарди.
Хонгирей Асадбекнинг аклли эканини тан олиб,
«акпли одамнинг узок яшаши дуруст эмас», деган, ле-
.,
кин Sг'шанда камрок яшаши чорасини курмаган, шу ка-
сaли билан улиб кетади, деб кaлтабинлик килган эди.
Москвадаги учрашувдан кейин Хонгирей «анча дадил-
лашиб колибди-ку?» — деб ажабланганида Маматбей-
нинг узи «Княз, y эртага бутунлай синиб, чилпарчин
булиб кетадиган одам», деб ишонтирган эди. озир
Асадбекни зимдан кузатиб, «узига келиб колибди, си-
надиган одамга ухшамайди», деб уйлади-да, сир бой
бермай гапини давом этди:
548
- Билюрмисанки, Козлов гардашим Хонгирей-
ни чух севиюр эди. Аркадашининг улимидан кaлби
сикила-сикила инфаркт булмиш экан. Княз номи
ила бир сиким туфракни тобути устига ташлаб,
Хонгирейни -да арвакин шод эттим. Унда Козлов кам
улимин топди, энди не улур, гардаш?
— Нима буларди, Козлов улса урнига Баранов
,

чикар, y улса, Зайцеви бордир. Сенга Зайцев булгани


дуруcт, — деди Асадбек закарли киноя билан. Насаб-
га доир суз уйини килгани Маматбейга хуш ёкиб,
.,
кузлари чакнади:
- Чух гузал суз улди ! Аммо Козлов Красноярни
кандайдир Барановга яки Зайцевга эмас, Гирейхонга
васият килмиш экан. Бунга не деюрсан?
—Гирейхон? — Асадбек кошларини чимирди. -
Моргашни айтяпсанми?
—«Моргаш» узокΡ утмишда колмиш, энди ул Ги-
рейхандир ! Билиюрмисанки, крим хони Ги рей y ёги
Полша, бу ёги Русни титpатмиш эди. Бизим Гирейхан
совет русини бир кулида уйнатажак!
- Чоги келармикин? даъвоси катта-ку?
— куввати етмас улса, Асадбек гардаши в ор-ку?
—Асадбек кардоши энди бунака ишлардан чeтга
чикиб кетган.
— Билюрмисанки, гардашим, бир инсан ики
кайикка оёк куюб тyрмас. Сув дулкуни кайикларни
ики томон сypар улса, окибат не улур? Чати йири-
лур, a?
Асадбек узининг четга чикканини
^ айтди -ю, Ба-
лабуханинг гапини эслади: «Уйиндан чикдим, деб
хомтама булма, бизнинг ишимизда факат улган одам
уйиндан чикади. Одам йукми, демак, муаммо кам йук.
Сел келса, барчани баравар олиб кетади. «Бу киши
уйинда йукдар», деб узанни узгартирмайди».
Сел Хонгирейни, Кесакполвонни олиб кетди. Ле-
кин сел йилда бир келмайди -да! Кейингиси кимни
549
олиб кeтади? Энди сел йулида Моргаш билан Асадбек
турибдими?
— Сана Гирейханнинг чух сaламлари вар.
Аблак одам какида гап бориб, «y кашкирнинг
улими якинга ухшаб тypибди», дейишганда дониш-
манд «улаётган кашкирдан курккули», деб огох,лан-
тирган экан. Кузлари чакчайиб турган бу одам ула-
диган кашкирдан салом олиб келиб, нима демокчи?
Асадбек унга синовчан тикилиб, суради:
—Сени Хонгирейнинг урнини олади, деб эшитув-
дим, кали кам дастёрликдан кутулмадингми?
—Тарозунинг бир пaлласийа улум, икинчи пaла-
сийа каёт куюлур улса, гай бир акмак улумни танли-
юр? Анжак
., дастярлик чух яхши эмасми?
—Уша тарози кали кам тypибдими ё ташлаб юбор-
дингми? — деди Асадбек пичинг билан.
—Бул тарозу ташлаб юборилмaяжак, — деди Ма-
матбей жиддий тарзда. — Масковдаги жан гардашинг
бул тарозуни сана юбармиш улду. Танламак ихтяринг
вордур: Бек, сан-да, маи-да гап адамлари эмасдурмиз.
Лакиллаб ултурмакка фурсатинг йуктур?
—дардинг булса, айт, гапни узинг чузяпсан-ку?
—Хангирей гардаш вафат тапду, амо, ниятлари ти-
рикдур, сан шунинг-да, кисабин алмагинг лaзим улур.
—Хуш, кейин-чи? — деди Асадбек кошларини чи-
мириб.
—Европaя таман наркотик шу ердан утажак улса,
сан каршилик килмиюрсан.
—Мен канакасига каршилик килишим мумкин? —
деди Асадбек зардали овозда. — Нима, мен чегарачи-
манми ё милисаманми? Аникрок гапир, балки ёрдам
беришим керакдир?
—Эктимал... эктимал... — деди Маматбей мужмaл
тарзда.
—Яна кам аникроги — мен Моргашнинг гумаштаси
булишим керами? EЁ куппагига айланаманми?
— Бунларни Гирейхана рупара улганингда жал
550
килиб aлажаксан. Сан ила мyзакара юритмакка ман-
да ихтияр йуктур. Маи деганимни дедим. Жавабa
шашилмак вaзифанг вар, унутма! Сана кийин улди,
гардаш, Айдер кам йук, Макмуд кам йук. Энди не
улур? Бу гардашларнинг йук улгани сан учун чух муд-
дао улди. Варисларинг тахтингга чух ишкибаз эди-
лар. Худо уларни олмас эрса, сани-да олиюр эди. Ай
гардаш,
., улумни уйламакдан на фойда, куй, улумни!
Улум лабларидан упич алмагимиз чух узокдир. Аллах
сени-да, мени-да рокат ила яшасун, деб яратмиш экан,
маи
., роката туйганим йуктур. Сан-да туймагансан !
Уйнамак ва кулмак, кулмак ва уйнамак керак ! Гула-
гула яша, гардаш !
Маматбей шундай деб хайрлашди -да, изига
кайтди. Асадбек ичида сукиниб куйиб, унинг гаплари-
ни фикр чигиригидан утказа бошлади: «Козловни эс-
латиб, кулимиз шу даражада узун, сенга кам етиб ке-
лади», демокчими? Огохгпантиришдан максади нима?
Яна ., канака шумликларни бошлаб келди бу кароми?!
«Уйнамак ва кулмак...» дедими? качондир айтган
эди-я, шу гапларини? Ким уйнаб-кулади-ю, ким ка-
фанлигини кучоклаб ётади — эндиги ечиладиган маса-
ла шундан иборатми?»
Асадбек адоксиз саволларига жавоб истаб утир-
ганида Жaлилнинг бир закарли гапи хаёлини бе-
хос ёритиб yтди: айтилган ша гап отилган ук каби
калбига санчилиб колган, уктин-уктин гимирлаб, ву-
жудини гижимлаб ташлагандай булаверарди : «Агар
оламнинг куни сенларга топширилса, ер юзида калол-
лик кам, вафо кам, мекр-окибат кам колмайди. Сенлар
куртак очган николни синдириб ташлашдан, бойче-
., ., .,
чакми ё полопонларними аямай топташдан тоимаи-
санлар. Жатто, бир-бировингни аямай янчасанлар.
Нима учун Хайдар кессагинг билан дустсан, айтайми?
Икковингнинг калкуминг бир, нафсинг бир»...
«Хайдар улимини топди-ю кетди. Энди шу каро-
милар билан камтовок буламанми?»
551
дунё каёти узунга ухшайди, аслида.,кимсани уз
багрига олган бир нафасдан иборатдир. Утган дакика
утмиш булиб колади. Киши эришганидан ортик
кеч нарсага эга булолмайди. Келажагининг кандай
булишини эса билолмайди. Вакт шундай нарсаки, тун
кундузнинг улимидан хабар беради. Туннинг бош-
ланиши y куннинг завол топганини билдирувчи бир
ишоратдир. Тинимсиз келиб кетган кодисалар ин-
сонларни узгартиради, эскитади, каритади. Вактнинг
вазифаси жамоaларни сочиб ташламок, сарaламок ва
нeъматларни йукотмокдан иборатдир. Амaл узун, умр
киска, кар нарса эса ёлгиз Аллох,га кайтади.
Маматбей козир эндиги вактнинг зиммасига жид-
.,
дии масъулият юкланганини англати кетди: Аллок-
дан кайтишдан олдин вакт шайтанат оламини сарaлаб
бериши керак. Ким элакдан утади-ю, ким утмайди?..

XVI боб

—«Аифклерунгс» деган идорани билюрмисан? —


деб кайта суради доктор Худоёр.
—Билмайман, — деди Абдусамад.
—Мyтлак билмиюр эрсанг янада чух гузал булур
эди. Сизда «кгб» отлик бир идора вордyp, «аифкле-
рунгс» шу кабидyp. Энди айт-чи, не сабабдин бул идо-
ра санинг ила кизикмокни ихтияр этмиш?
— Билмайман, — деди яна Абдусамад.
— Билиюрсан, — деди доктор Худоёр кескин
окангда. — Турк каквахонасинда ким ила камсукбат
.,
улдунг .
Абдyсамад «сиз буни каердан била колдингиз?»
дегандай ажабланиб каради.
—Сан мана бу каби ажаб ила бокма. Ул мaлла
уруснинг мyддаоси не экан?
552
—Муддаоси...
—Истагинг йук эрса, демагилки, зима маълумдир.
Агарчи ул маним ила кΡизикиб, «нейтрон бомба яратиш
юмушларида иштирок этиюр», деса, чух адашур. Маи
кайдаман -y, нейтрон бомба кайда? Бирокким, доктор
Яквалх'жамга ихтиярлари улса, ул зотга якинлашмок
амри маколдур. Якинлашмок фикридан воз кечажа-
гингиз маъкулрок эрyp. .,
—Менииг якинлашиш истагим йук. Уша 'рис йи-
гитда хохиш бор, гапириб нима килдим, 'зингиз би-
лар экансиз.
—Ха, мани-да огок эттилар. Мани-да «аифкле-
рунгс» aзаматлари сухбатга тортмишулдилар. Турк
.,
каквахонаси ва йигит
9руси хусусинда сузлаган 9ццал
aзаматлардир. Сан уйламагинки, доктор Худоёр
«аифклерунгс»нинг куфяси экан, деб. Асти ундай
эмас ! Жамонки, my туфрок тyзини тотаётмиш экан- .,
маи, бу юртга хизмат этмокка бypчилидирман. Узга
какикат й'к. Эрта-бириси кун aзаматлар сени-да
сукбатга чорлиюрлар, зийраклик ила тадорик кypа
тур.
—Нимага тайёрланаман?
—Сан 'рус йигит ила яна бир куришмак чораси-
ни килувинг лозим улyp. Максадин очик-ойдин англа.
.,
унг...
—«Аифклерунгс» айгокчисига айланишимни так-
лиф килмокчимисиз?
^
—Узга чорамиз й'кхур. Фаннинг кеч бир тармоги
йукким, карбийга хизмат этмаса. Биокимёни одамлар
тирик организмларнинг кимёвий таркиби ва 'нларда
содир булажак кимёвий жараёнлар какиндаги фан деб
билиюрлар. Нейтрон бомбага алокаси мавжудлиги
афкор омма учун мaxфийдир. Сан ики 9т исканжаси-
га тyшганинг англамагинг жоиз. Агар «аифклерунгс»
ила камкорликдан буйин товламок улсанг, бу юртда
турмогингда хавф вордyp. Юртингга кайтмок иста-
санг, «кгб» шамширига рубару б'лажаксан.
553

Абдусамад буни уйлаган эди. Бир вактлар бо-


босини «хaлк душмани» деб йук килган идора уни
аяб утирармиди? Зулм вужуди аслидай турганини,
факат либоси узгарганини y билмайдими? Шуларни
уйлаганда «Абдукамиднинг улимига ким айбдор?»
деган саволга жавоб топгандай булади. Отасининг
душманларидан кура, шу идоранинг кули бормикин,
деб гумон килади. Москва aэропортида корадори би-
., .,
лан кулга олинишлари, милициянинг «маймунхона»
деб атaлмиш кибсхонасидан осонгина чикΡиб кетишла-
., .,
ри куп гумонларни уиготган эди.
«Бу найрангни милициянинг узи кила олмайди.
Корадори масaласида игво килганлари ойдек равшан
эди. Чунки корадори Шаркдан Гарбга окади. Бизнинг
Гарбдан Шаркка олиб утишимизда мантик йук эди.
демак, бу фитнани милиция тепасида туpадиган идо-
ра килган...»
Ана энди уша идоранинг ногорасига уйнашга маж-
бур. Бу ёкда яна бир ногора чaлиниб турибди...
—Эктимол шуки, ишингни авиация сокасига бу-
рарсан, балки бионикага, — деди доктор Худоёр маъ-
нодор. окангда.
,

—Урис йигитни чалгитиш учунми?


—Оре, рост. Маним нейтрон бомба ила шугуллан-
могим эктимоли кам вордир.
— Бунга унинг узи кам ишонмайди. Гапининг
окангидан сезганман. Биофизика билан биокимёни
аралаштириб юборадиган гулга ухшамайди. Унинг сиз
билан иши йук. Сиз оркали профессор Яквалхужага
чикиш. Менинг вaзифам икки уртада воситачилик
килиш. I{айси бири фош булса кам биринчи гaлда мен
кетам ан .
—дуруст англабсан.
— Men факат бир нарсага тушунмайман: Берлин
деворининг бузилишига узлари йул очиб бердилар.
Икки Германиянинг кушилиб, яна Буюк Германияга
айланиши мумкинлигини энди англаб, хавотирланиш-
554
яптими? Бир мамлакатнинг кучайишига шароит яра-
тиб бериб, энди тaлвасага тушиши нодонлик-ку?
—Хак суз айтдинг: унларнинг дастидан бир-ики
одам жабр курибгина колмай, каёт чоки сукилиюр.
«Холи жой топса, тунгиз пештокка чикмокчи улур»
маколи мaзмунига мувофик, дуч келган тунгиз,
куряпмизки, Оврупо тахтига чикяпти. Советнинг
туфрогида булганимда кайратда эдим. Бундан кара-
сак, коинотга эга чикмок тараддyдида, унга бориб
карасак, трамвай изни темир таёк ила бypишяп-
ти. Тараккиётнинг бир учи осмону фaлакда, бир учи
сассик бaлчикда. Оврупога кара, минглаб кирувчи,
бомбaловчи учоклар вордир. Бирокким, урмонига ут
тyшса учира олгувчи сувсепар учоклар бармок ила са-
нaларли. Акдданми my?
Абдусамад «Европа менга деса бундан батиар
булмайдими!» дегиси келди -ю, устози кузурида тили-
.,
ни тииди.
—Сана бир ривоят айтай, диккат ила тингла: Так-
дирнинг беникоя тенгсиз гузал, окила кизи бор эмиш
экан. «Такдир» исмининг тагдор маъносини англаюр-
мисан? караки, бир вактнинг узида Акл, Давлат ва
Умид исмли йигитлардан совчилар келди. Такдир
кизини чакириб дедики: «Куёв булмишни узинг танла,
кай бири сенга маъкул?» Доно киз уйлаб тyриб жаво-
бан дедики :
— Акл инсондаги энг олийжаноб фазилатким,
унинг ёрдамида дустни душмандан, кушёрни эса де-
вонадан фарклаш мумкин. Бирок, Аклнинг бир айби
борки, кишини чалгитиб, хатарли йулларга солиб
куймоги кам мумкин. «Акплилик бaлоси» деб бекорга
.,
аитмаслар.
Такдир фарзанду аржуманди сузларидан чух ку-
зурланиб яна дедики:
—Давлат какида нима деюрсан?
—Давлат ишбилармон ва кукмдордир. Давлат-
нинг итоатида куп нарсaлар бор. Бирок, унда вафо
йyк. Агар ихтиёрни узима бериюрсангиз мен Умидни
555
танлагум. Чунки Умид кар кандай колатда кам инсон-
дан ажрaлмаяжак, кар кандайин колатда кам вафодин
чекинмаяжак, энг якин дуст булиб колажак...
Доктор Худоёр ривоятни айтиб булгач, макзун
колга тушди.
— Сенинг англамогинг мушкулдир: Олмонияда
улсун, Бирлашмиш Штатларда улсун ёинки Саудийда-
ми, Туркиядами, Афгондами булсин, яшамокда улан
узбаклар шу умидни танлаганмиз. Умид кушини юра-
гимиздан аълорок равишда эктиёт саклаймиз. Айтиб
эдим, боболаримиз бизлар учун тилла-жавкар эмас,
юрт согинчин мерос килиб ташлаб кетмишлар.
Доктор Худоёр «бошка гапим йук», дегандай сто-
ли устидаги китобни беихтиёр чертиб-чертиб куйди.
Абдусамад унинг акволини тушунди. «Аифклерунгс»
билан камкорликдан буйин товлаган такдирида бу-
ларнинг тинчи кам бузилишини уйлаб, чорасиз одам
куринишида тушкунликка тушди. Y айни чокда мас-
., .,
лакатга, купни курган доно одамнинг насикатига мук-
тож эди. Рупарасидаги доно одам y истаган йулни
курсатиб бера олмади.
Отасининг панокида эмин-эркин яйраб юрган кун-
лари кани? Жамма атpофида эди, таъзимга шай эди,
дyстлари беникоя куп эди...
KaHn ynap?
Каёт накадар бешафкат!
Атpофини юзларча, катто мингларча одамлар ураб
тургани колда ёлгизлик бaлосидан жабр чекса...

Солиевнинг касaлхонaда хушсиз ётганини эшит-


ган Зокид, барча ишини четга суриб, устозини зиё-
рат килишга шошилди. Лекин уни куриш насиб
этмади. Даволовчи врач: «бехуш одамни кириб
кypганингизнинг нима фойдаси бор?» деб эътироз
билдирса кам, Зо^иднинг ялиниши тyфайли, касaлхо-
556
на тартиб-интизомини бузишга мажбyp булди. Зокид
хона эшигини аста такиллатганда ичкаридан Солиев-
нинг хотини чикиб, «кирмаганингиз маъкyл» деган
маънода остонада тypиб олди. Зокид сaломлашгач,
кулидаги когоз хaлтани yнга узатиб:
— Тузyкмилар? — деб суради.
—Худога шyкyp, бyгyн яхшилар, икки марта
узларига келдилар. Кейингисида сизларни кам сypа-
дилар.
—Олдинги куни телефонда гаплашyвдим, яхши
эдилар... - деди Зокид афсусли окангда.
— Кечаси юраклари тyтиб колди. Иккинчи ху-
ружи катгикрок буларкан. Худодан умид килиб
утирибмиз...
«Балки топилиши кийинрок дори керакдир?» де-
ган гапига хотин «камма нарса етарли», деб, оркасига
угирилиб, хона ичкарисига хавотир билан караб ол-
гач, Зокид узр сураб, изига кайтди. Ишхонасига бор-
гиси келмади. Бир оз пиёда юрди. Касaлхонадан
узокпашгани сайин кунгли ram булаверди. Гуё Со-
лиев унинг изидан норози киёфада тикилиб, «мени
my аквода ёлгиз ташлаб кетяпсанми?» дегандай
булаверди.
Солиев биринчи хypуж билан касалхонага тyшган-
да ошнаси ачиниб, «инфаркт булгандан кура, елкаси-
данми ё сонидамни ярaлангани минг марта яхши эди,
шу касaл туфайли ишдан кетиши инфарктнинг узидан
кам ёмонрок», - деган эди. Илёсов билан бу какда бир
марта гаплашган булса кам, Зокид нима учундир уни
куп эслайди. Жозир кам унинг гаплари кулоги остида
жаранглагандай булаверди:
— Умр буйи кyчада юрган одамнинг бундан бу
ёгига «энди яна качон инфаркт буларкинман, иккинчи-
сида улармикинман ё учинчисидами?» - деб уйда Аз-
роил келишини кутиб утириши осонми?.. Одам одам-
ни беш дакиками ё икки соатми кyтса, бетокатланади.
Ж ар дакика, кар соатда улимни кyтса-чи? Инфаркт
557
нима узи? Юрак касaллигими? йу-ук... бу шунчаки
хастaлик эмас, аслида Азроилнинг ташриф когози. Ку-
тилганга нисбатан кyтилмаган мекмон анча дypуст...
«Адолат сукмоги билан бориб, какикатга етмокчи
булган одамнинг топгани шуми энди?» — деб узига узи
савол берди. Жавобни эса Солиевнинг узи шивирлаб
айтгандай булди :
«Ким айтгани эсимда йук, бир донишманд: «Адо-
лат кучли, куч эса адолатли булиши керак», деган
экан. Менинг ишларим бошкачарок булди: кyчсиз адо-
лат ва адолатсиз к" — икки дакшат муроса килди...»
Биpинчи юрак хypужи билан касaлхонага тyшганда
.,
шундаи деган эди...
Кунгли гашланган киши хаёлини тузитиб ташла-
ётган саволлар жиловини 69ш куйса,. батгар кийна-
,

лади. дунёда адолат излаган камми? Узи-чи? Адолат


излайман, деб илмдаги йулини йукотди, энди нимани
топяпти? Худо унга риёзиёт оламини кайратга сола
оларли кобилият берган эди. Риёзиёт осмонининг
ёркин юлдузи була олмаган такдирда кам, дунёнинг
мана-ман деган риёзийлари орасида, шубкасиз, уз
9рнини топарди.
Акасининг фожиaли улими, терговчи -ю какам-
ларнинг номардлиги Зокиднинг умидларини парча-
лаб ташлади. Унинг кулоги остида кимдир: «риё-
зиёт йулини ташлайсан, хукук илмини оласан, бу
аблах,ларга карши курашасан, адолатни тиклайсан, бе-
чорaларга суянчик буласан», деб мингирлайверди. Бу
гаплар ушанда унга какикат булиб тyюлди. Y козир
кам сонлар нaзарияси билан шугулланиши, дифферен-
циaл тенгламaларни ечиб бериши, катто катта олим-
ларнинг курби етмаётган Ферма теоремасини исбот-
лашга ypиниши мумкин. Бирок, йиллар буйи тиним-
сиз ypинса -да, адолат формуласини ечишга тиши
yтмaяпти. «Не -не aлломаю донишмандларни юз йил-
лардан бери уйлантириб келган бу масaлани ечишга
менинг курбим етармикин?» деган савол узига булган
ишончсизликни тобора мустаккамлаб борарди.
558
Жакикатга курсатиладиган энг катга лутфу карам —
унга амaл килмоклик, дейдилар. Аммо дунёда кеч
нимага какикатчалик машаккат билан эришилмайди.
Жакикатни излаш, унга етиш учун ойлар, баъзан йил -

nap зарур булади. Жаёт шундайки, бунда какикатдан


кypа хатони топиш осонрок. Хато куриниб тyради,
.. .,
киши уни дарров паикаиди, какикат эса пинкона —
яширинган булади ва уни кар ким кам топавермай-
ди. Жакикатга етишмокrпикнинг энг биринчи шар-
ти — какикатни чинакамига севмокпик эканини барча
кам билавермайди. Зотан, факат какикатгина чинакам
гузaлдир, факат угина мекр-мукаббатга лойикдир.
Хакикатни шунчаки севиш ва тил учида гапиришнинг
узи кифоя эмас, какикатни бирон-бир улуг максадни
.,
кузлаган колда юрак-юракдан севиш ва гапириш ло-
зим булади. Киши бирор фойдали какикатни очгу-
нича, юзларча одам омадсиз изланишлар ва аянчли
янглишишлар билан уз умрини хaзон килмоги кам
мумкин. Жакикат излаш вактичоглик билан эмас, кая-
жон ва ташвишлар билан утади. Бирок, шунда кам
барибир уни излайвериш керак, акс колда, какикатни
топмаган, уни севмаган одамнинг калок булмоги
тайин. Жакикатни ургана туриб уч максад кузда тyти -

лади: уни излаб топиш, топгандан сунг, aлбатта исбот-


лаш, никоят, какикатни изох<паб, исботлаётганда уни
сохтaликдан ажрата билмокпик шарт.
Жакикатга етиш бир-икки жиноятчини фош этиш-
дангина иборат эмас. Агар каётнинг мaзмуни факат
шундангина иборат булса, демак, какикат кеч качон
карор топмайди. Чунки, майдонни бир жиноятдан то-
зaлаб улгурмасидан, иккинчиси сел каби ёпирилиб,
балчикка тулдиради. Солиев узини хaзонрезгида таш-
виши ортувчи куча фаррошига ухшатиб: «саргайиб
тукилган баргларни супypиб, энди нафас ростлайман,
деса, шабада тypади-ю, кучани яна аввaлги колига
келтириб куяди...» — деб маъюс кулимсираган эди.
Жозир Зокидни my маъюслик таъкиб этди.
559
Касaлхонадан икки бекат наридаги уйда илмдаги
устози Хабиб Сатторов яшарди. Хаёллари кукмига
узини топширган Зокид сувокrпари кучиб, олачалпок
булиб кетган, куримсиз етимдай мунгайиб тypган
турт каватли уйга келиб колганини узи кам сезма-
ди. «Нимага бу ерга келдим?» деб уйлаб, тухтади.
Бу уйга келмаганига бир йилдан ошган эди, устози-
ни курганидан бери кам куп ойлар утди. Неча марта
йукд айман, деди -ю, турли ишлар бакона булиб, зиё-
ратни гaлга солаверди. Энди оёклари бошлаб келибди.
Аста зинадан кутарилди. Туртинчи каватдаги
каворангга буялган уша ёгоч эшик... Олдинги кел-
ганида бола кули билан бурда «проф. Хабиб Сатго-
ров», деб ёзиб куйилганди. Биров артиб ташлаган-
ми ё вакт тиши билан узи учиб кетганми, карколда
ёзув куринмади. кунгирок тyгмасини босди, овоз
булмади. Олдин келганида устозининг узи текшириш
учун тугмани учинчи босганда ичкаридан булбул ово-
зи келган эди. «Болaлар тyгмани уйнайвериб, ишдан
чикарганга yxшайди», деб бакона килганди. Хозир
yчинчи марта босгандан кейин кам кунгирок ишла-
мади — булбул сайроги эшитилмагач, эшикни аста
такиллатди. Эшикни профессорнинг буйи етган кизи
очиб, Зокидни дарров таниди, салом берди -да, «кира-
веринг, дадам уйдалар», деб ичкарига бошлади. Аввaл
., утаётгани
киш паитида келган, томдан чакка учун де-
рaза томонга тогоралар,
.,
Уртадагистол устига эса кук
пластмасса челак куйилган эди. Бу нарсaлар йукл иги
учун Зокидга хона кенг булиб куринди. Хабиб Сат-
торов чикиб, хушнудлик билан куришди -да, уни иш
хонасига бошлади. Чап томонни эгaллаган жавон ки-
тобларга тула. Стол усти кар доим батартиб булгучи
эди, когозларнинг ёйилиб ётиши, ёндафтарларнинг
бетартиб сочилиши Зокидни ажаблантирди. Шогир-
дининг савол нaзарини уккан профессор кулимсираб,
изок берди:
— Чанг артаятувдим. Жавон булди, стол усти ко-
лувди.
560
—Кизлар уйда экан-ку? — деди Зокид.
—Агар хонамни кизларим йигиштирса, кейинги
кунларим когозларимни кидириш билан утади. кайси
китоб кайси жойда тyрганини кузимни юмиб туриб
кам топаман. I{изларим чанг артса... бу ёгини тyшун-
гандирсан? Хонамни у зим йигиштирсам, куп кунлик,
катто куп кафталик кунгил губорларим кам таркаганга
ухшаб, енгил тортаман. Агар хона чанг булса ёки
шипнинг бурчагини ис босса, тамом, ишнинг баракаси
кетади. Kappa жадвaлга кам кaллам ишламай колади.
Зокид унинг бу фaзилатини яхши билади. Уйда
кам, ишхонасида кам камиша батартибликка, озо-
дaликка амaл килишни устозидан урганган. Жамдам
Толипов билан бирга ишлаганида шериги учун
кам хонани йигиштириб туришга мажбyp буларди.
Хамдамнинг бундай тартибга токати йук, уз ибораси
билан айтганда, унга «ит ётиш — мирза тypиш» ёкарди.
Бетартиб ташланган когозлари ичидан кераклисини
кидириб хуноб булса кам, тартибга урганай, демасди.
Зокиднинг озодaлигини куриб, «сен милиса эмас, хи-
рург булишинг керак экан», деб куларди.
Хабиб Сатгоров Зокидни утиришга таклиф килди:
—Чойни кам шy ерда ичамиз, — деди y, кейин
муким нарсани эслагандай кушиб куйди: — Кеннайинг
чикмаганига ажабланма, бугун бизникида «учинчи
жакон уруши» булиб утди.
Бу хонадонда тилга олинган «ypуш» y ёкда тур-
син, эр -хотин орасида оддий арaзлашув кам булиши
мумкин эмасди. Хабиб Сатгоров майда-чуйда гаплар-
га парво килмас, хотинининг феъли кам кенг эди.
«Бакслашиб, масaла тaлашиш учун менга фан майдони
кам кифоя килади, оила майдонини жангy жадaлсиз
генерал хонимга топширганман», деб казиллашарди.
Бугун «учинчи жакон уруши» булиши?!
—Ажабланяпсанми? — деди профессор. — Уртанча
кизимга совчи келавериб, чарчатиб юборди. Катгасига
биров огиз солмай тypибди. Кеннайингга «уртанчани
561
узатаверайлик», десам кунмайди. Сингил олдин эрга
тегса, опасини биров олмай куярмиш. Шунака теоре-
мани эшитганмисан? Опа-сингиллар орасида катьий
навбат белгилаб кΡуйилганидан хабаринг борми?
Зокид кай томонни куллашни билолмай, мужмaл-
лик билан:
—Бу бир одат -да, — деди.
— Берлин девори йикитилган пайтда биз битта кич-
кинагина одат тусигидан ошиб утсак халк душманига
айланамизми?
Хаёт тажрибаси етарли булмаган Зокид оилавий
муаммолар буйича жуяли бир гап айтишга ожиз эди.
Шу сабабли устозининг саволини жавобсиз колдирди.
Стол чeтидаги $н икки варакпи дафтарлар туплами
диккатини олиб, устозига савол нaзари билан каради.
— Болaларнинг нaзорат иши, — деб изок берди про-
фессор бу карашнинг маъносини англаб.
—кайси болaлар? — деди Зокид ажабланиб.
— Эшитмабсан -да, мактабда укитувчилик кил-
япман. Сенга кулгили туюляптими ё ачинарлими?
Ка... академикликка номзоди кΡуйилган, Англиянинг
нуфузли университeтига таклиф килинган, Москвада
обру топиб ишлаши мумкин булган одамнинг паст ке-
тиши ё хорланиши булиб тyюляптими сенга?
—Унакамас, лекин карколда... — Зокид фикрини
очик баён кила олмади.
Солиев: «одамлар адолатни севишлари учун улар-
га адолатсизлик окибатларини курсатиб тypиш керак»,
деган эди. дунёнинг нуфузли дорулфунунларида иш-
лашга лойик курилган олим — Кембриж университети
фахрий профессорининг оддий бир мактабда оддий
укитувчилик килиши адолатсизлик эмасми? Бу адо-
латсизликни кимга курсатиши керак. Бу адолатсизлик-
дан кимлар ибрат опиши керак? Ибратнинг косиласи
хайрли булармикин?
Зокид гапиролмай, чайнaлиб колган булса -да,
устози уни тушунди.
562
— Кeннайинг кар купи мaломат килади. Нима,
мен амaлпараст Сокиб Пулатовга хизмат килиш учун
дyнёга келганманми? Каерда булса X ам фанга хизмат
килиш мукимрок эмасми? Айт, туiрисини айт менга!
—Мух,ими... Сокиб Пулатовга, катго фанга эмас,
какикатга хизмат килиш заруррокмикин?
—Ка, койилман ! Сен математикани буткул уну-
тиб, милиса сифатида фикрладинг. Укам узини улдир-
масидан олдин «дунёнинг тузилиш формуласини ярат-
дим», деб какикатни нолга тенглаштирган эди.
—Буни айтган эдингиз. Якинда Элчин билан гап-
лашганимда, y кам айтди. Лекин...
—Ланжлик килмай айтавер фикpингни. Милиса-
хонангда бу мавзуда фикp юритадиган камсукбатинг
йукдир?
—Милисахонадан кетганимга анча булди, прокура-
турадаман, — деб изок берди Зокид.
—Men учун бунинг мутлако фарки йук, — деб, мез-
бон хатосини тан олмади.
—Укангизнинг формуласи менга кам ёккан, лекин
косила бир ёклама булиб колган. Формуланинг бошка
ечимларини кам излаб куриш керак, булмаса яшаш-
нинг кизиги колмайди. Хуллас, укангизнинг каёт
формуласига танкидий ёндашиш тарафдориман, кеч
булмаса, нисбият нaзариясидан четга чикмай карaлса,
тугрирок булар.
—Фикрларимизда якинлик бор: диккат кил-чи,
козир исбот этилган нарсaлар илгарилари факат та-
саввурда мавжуд булганми? Бугун какикат деб эъзоз-
ланаётган канчадан-канча нарсaлар-чи, то руёбга
чикарилгунича хуpофотга ухшаб туюлган. Хатто бу
какикатлар аввaлига масхарaланган. Тарихга караб ту-
риб, кар кандай таълимот уч боскичдан, таъбир жоиз
булса, yч чигирикдан утган, дейиш мумкин. Аввaли-
га, уни «аклга сигмайди», деб инкор этадилар. Хатто
хуруж киладилар. Кейин бу таълимотда озгинагина
какикат борга ухшайди, деб тан ола бошлайдилар.
563
Никоят, унинг гоят мух,им, оламшумул эканини тан
оладилар-y, сунг «уни мен очдим ! », «йук, сен эмас,
6y менинг кашфиётим !» деб тaлаша бошлайдилар.
Улар обру талашаётган пайтда бу кашфиёттга йул оч-
ган, боши бaлоларга колган одам гypда чириб ётган
булади... Эслагин-чи, автогенни ихтиро килган олим-
ни дyстлари
.. масхарaлашганми, кашфиёти инкор этил-
ганми? Угрилар эса кизикиб, сотиб олишган. Бир неча
ойдан сунг Лондон банкидаги энг мустаккам плат
сандик автоген ёрдамида кесилиб, пул умариб кeтил-
ган... — Жабиб Сатторов баксни юмшатиш максадида
гапни казил окангига буpди: — Сен эса кашфиётнинг
кадрига eтадиган угриларни камайман, деб излаб
юрасан. Нисбият нaзариясини тилга олдинг, дypуст,
бакслашмайман, энди айт-чи, фанга нисбатан олганда
ким жиноятчи? Янгиликни инкор этган олимларми ё
янгиликка йул очиб берган угриларми? Инкор этyв-
чилар олимнинг бебако каётини угирлаганлари учун
жaзога тортилмайдилар -a? Чунтакдан угирланган ун
.. ., .,
ун исум учун камаисан, олимнинг йиллик умрига зо-
мин булганга гинг дея олмайсан. Сенинг какикатинг
шуми?
Жабиб Сатторов устaлик билан мавзуни бошка то-
монга буриб юборди. Y мактабда ишлашининг бош-
калар томонидан мукокама килинишини истамасди.
Бу масaлада олимлар орасидаги дустларининг танбек
беришлари тушунарли, мактаб укитувчиларининг
узаро висир-висирлари куп ажабланарли эди. «Шун-
дай олим одам мактабимизда ишлаяпти, фарзандла-
римизга билим беряпти» деб фахрланиш урнига «иш-
дан нима учун кайдалган экан?», «нима учун ypилиб
кетибди?» деган бемаъни саволларга уралашиб, бе-
маъни жавоблар топишлари унинг дилини огритарди.
«Ишдан урилиб» кетиши сабаблари орасида ёш шо-
гирд кизни зурлашдан тортиб, зур иктидорли олимни
закарлаб улдиришгача жиноятлар балчиги мавжудли-
ги кам кулгили, кам аянчли кол эди. Шундай мукитда
564
бу олим одам яйраб-кувнаб ишлaяпти, дейилса ким
ишонаркин? «Юрган эканман -да, катта даргокларга
осилиб, мактабда мaзза килиб юрибман», деганига узи
кам ишонмайди. Бирок, бошкаларни ишонтиришгa
уринади.
Мактабда кандай найранглар борлигини Зокид
билмас эканми? Енгил масaлани кам еча олмайдиган
укувчининг «олтин медaл»га асосий даъвогар булиши,
укитувчидан тортиб, директоргача бой ота-онaлар on
паст кетиши билан бу олим муроса кила олар диа
эканми? Мактабда мингта бола укиса, шуларнинг
нечтасида кобилият бор, нечтасига математика илми
керак? Математикани пyл санашни ургатадиган фан
деб билувчи нодонлар канча?
^озир устозининг гапини булиб шyларни айтсин-
ми? Ярасини янгиласинми?
Жабиб Сатторов худди шогирдининг фикрини
укигандай, бирдан хомуш тортиб, аввaлги мавзуга
.,
каитди :
— Укишни ташлаб, бу сокага утиб кетганингда мен
сени фанга нисбатан хиёнат килдинг, деб айблаган
эдим. Сезиб турибман, козир сен менинг гарданимга
шу айб юкини ортиб 9тирибсаи. Лекин янглишасан,
.,., .. ...
сенинг иулинг чиндан кам хиёнат эди, меники ундаи
эмас. Сенам бошкаларга ухшаб «Hera чет элга кет-
мадингиз?» деб мaломат киларсан? Сокиб Пулатов
мени ишдан бушатганида бир гурук илмий ходимлар
норози булиб, Академияга хат ёзишибди. Шунда «бе-
кор килибсизлар, узим ариза бериб бушамокчи эдим,
Москвага кетаман, бу ердаги нокакпиклар жоним-
га тегди», деганимда келиним Хонзода «Масковда
какикат бор эканми?» деб киноя килган эди. Бу какда
укам билан кам бакслашиб, «Менга какикат эмас, ил-
мий иш учун шароит керак», деганимда, « Жакикат й5
ерда шароит кам булмайди. Масковдаги домлангиз
бошингизни силагани билан «кора-кура келгиндилар
нонимизни еб кетишяпти», дегувчилар куп эмасми-
565
кин?» — деб огзимни очирмай куйганди. Хозир сенинг
кам шунака дегинг келяпти. Тугри, четга жунавориш
мен учун кийин эмас. Тарихга карагин, Али Кушчидан
тортиб, Хорaзмийгача барча энг зур олимларимиз чет-
га кетаверган, тукрими? Бунга чек куйиш зарур эмас-
ми? Кеч булмаса сен тушун: мен юртим учун керак-
маи.
—Ракибларингиз «юртга мен керакман» деб даъво
килаверса, илм бир ёкда колиб, узаро тортишувларин-
гиз давом этаверадими?
—Бу олишувларнинг охири бор. Телевизор кура-
санми кеч? депyтатларинг масaла тaлашиб, муштла-
шиб кетай дейишяпти-ку? диккат кил: советинг чок-
чокидан сукилай деб тyрибди. Сахаров яратган водо-
род бомбасини ишга солмади-ку, лекин кар бир гапи
бомба булиб портлаяпти. Горбачёвинг бу портлашлар-
га чидаёлмайди. Ана шунда юртга биз керак буламиз.
Хабиб Сатгоров шундай деб урнидан тypди -да,
узрли нигок билан мекмонига каради:
—Чой кирмади, демак, «учинчи жакон уруши»нинг
дакшатли окибатлари тугатилгани йук. Кеннайингга
чикиб, «узил-кесил маглуб булганим какидаги капи-
тyляцияга» имзо чекиб, шунинг эвaзига бир чойнак
чой дамлаб келай. Албатта, кеннайинг «намунча дар-
ров енгила колдингиз», деб менга ишонмайди. Шунда
Зокиджоннинг уткир дипломатияси туфайли чекин-
дим, дейман, сен эса буни тасдиклайсан.
Зокид устозининг бу казилидан мамнун булиб,
кулганича урнидан
турди:
— Бу сокада менинг дипломатик тажрибам йук,
., ., .,
аралашмаи куя колаи.
—Ха, айтмокчи, угриларинг билан дипломатик му-
зокарaлар олиб бормайсан-a? демак, акангни жангy
жадaл букронларига рупара килиб кетаверасанми?
Шу пайт эшик очилиб, мезбоннинг хотини патнис-
да чой нон, ширинликлар кyтарганича кириб келди.
-

Зокид билан сaломлашиб, ёзув столининг бир четини


бушатди-да, дастурхонни турт буклаб солди.
566
- Ме^монхонага чика колсанглар булар эди, — деди
эрига караб.
— Уруш асоратлари тугамай тyриб, чикишдан
куркдик, — деди Хабиб Сатторов кувлик билан куз
кисиб.
—Гапингиз курсин, куйинг, совук нафас килманг, —
деди хотин эрига гина килиб. Кейин мекмонга кара-
ди: — Зокиджон, акангизга насикат килиб куйинг,
кариганда булар-булмас гапларни гапирадиган булиб
колдилар. Бошларидаги «катет -гипотенуза»ларни can
четга суриб, «оила, тирикчилик ташвиши, кизларнинг
бахти», деган тушунчaларга кам жой берсинлар.
- Хоним, хоним, илтимос киламан, урушга ми-
лисaларни тортманг. Men енгилганимни тан олиб,
кузурингизга чикмокчи эдим, яна тил замбарагидан
укка тута бошласангиз, фикримдан кайтаман.
Хотин бу кинояларни эшитмагандай, Зокидга ка-
раб кол-аквол суради:
— Олдин келганингизда адангизни айтyвдингиз,
оёклари синганмиди ё беллари чикканмиди? Яхши
булиб кетдиларми, ишкилиб Худо шифо берсин...
Шундай деб дуо килиб чикиб кетди. Зокид устози-
нинг зри билан бир пиёлагина чой ичгач, тез-тез ке-
либ туришга ваъда бериб, хайрлашди.
«Тез-тез келиб тyраман», деди-ю,
., бирок, ваъдасига
узи кам ишонмади, устози кам. Иилда бир келишини
«тез-тез» деб аташ мумкин булса, демак, орадан яна
ойлар утаркан. Якинлари билан хайрлашув вактида
«тез-тез келаман» деб ваъда берувчилар, ваъдага вафо
килмовчилар каётда куп. Ваъдасини унутган киши
ша якин одами билан бир йилдан сунг учрашгудай
булса, турмуш ташвишларини бакона килади. Кун-
да, кун ора чойхонадаги ошхурликдан бушамайдиган
одам кам «ишим шунаканги куп-ки, узим билан узим
уралашиб колдим», дейди. Якин кишиси эктимол гина
килар ё эътибор бермас, бу жиддий масaла кам эмас,
мукими — дийдор Киёматга колмаса бас... Зокид чой-
567
хонада валакпаб утирмайди, иши чиндан кам куп, баъ-
зан овкатланиш y ёкда тyрсин, бош кашишга кам фур-
сати булмайди. Лекин кунгил чопса, якинларини зиё-
рат килиш учун ваxт топса булади. Мукими — кунгил!
дахдиздаги телефондан Саид I{одировга кунгирок
килган эди, «тезрок келинг, зарур гаплар чикиб
колди», деган топширик олиб, ишхонасига шошилди.
Зокид бу чорловни эшитгач, «ашулачининг ули-
мига доир иш буйича кисобот тaлаб килишса ке-
рак», деб уйлади. Бу идорада кеч качон «ишни пyxта
урганиб, кaлаванинг учини шошилмай, адашмай то-
пинг», дейишмайди. «Ишни нега чузяпсиз?!» — катта-
ларнинг тaлаби шу саволга жамланган булади. Зокид
милиция олиб бораётган кидирув ишлари билан тани-
шиб, маркум ва йуколган ашулачининг якин дустлари
билан гаплашди-ю, лекин, содир булган жиноят ху-
сусида кали аник бир тухтамга келолмади. Шунга
карамай, ракбарларга айтадиган гапларини тайёрлаб
кyйди. Ишхонасига бориб, тугри Саид кодировга
учрашди.
—Бирпас йуклигингизга камма ёкни жиноят.. босиб
кетди, — деб, гапни казил окангида бошлади. — Е эшит-
дингизми?
—Нимани? — деб суради Зоx,ид тaaжжyбланиб.
- Ахлатхонадан яна битта одамнинг жасади топил-
ган, тукрироги, дайди итлардан колган суяклари... Экс-
пертизанинг дастлабки хулосасига караганда, жасад
европа миллатига мансуб одамники, ёши уттизларда...
Шу маълумот етарлими? — Саид Кодировнинг кейин-
ги саволи киноя окангида булди.
- Маълyмот керагидан кам куп, — деди Зокид худ-
ди my окангда. — Яна уша ахлатхонами?
—Яна уша аxлатхона, яна уша ах,вол, — деб таъ-
кидлади Саид кодиров. — Энди биз нима килишимиз
керак: аxлатхонадаги дайди итларни отиб улдириш
какида буйрyк берилган эди, калигача бажаришмабди.
—Сабаби оддий: итларни топишса милтикни киди-
.,.,
ришади, милтик топилса, итлар иук.
568
- Бу мутгакамларни каранг: бечора итларни кам
жиноятга тортишяпти -я! Хангомани эшитинг: бир
одам машинасида кетатyриб, йул уртасида ётган ит-
инг улигини курди. Y угзининг итини таниди,
.. н
маши-
насини секинлатди, аммо тухтамади. Енидаги кам-
рох,ига караб: «Олапарнинг купи битибди, эртaлаб
куринмай колган эди -я !» — деди. Ит., умр буйи унга
садокат билан хизмат килган эди. Улимига кам шу
садокати сабаб булди — хужайинининг ошхонасидан
гушт угирлаётган мушyкни кувиб бораётганда машина
уриб кетди. Итнинг садокатига хужайини хиёнат би-
лан жавоб берди. Агар дунё айланиб келиб, бу одам-
нинг бошига шундай кун тyшса, ит хужайинининг жа-
садини ташлаб кетмаган буларди. Европaликлар итни
яхши куришларини биласиз. Уй ичида, катто тушагида
олиб ётадиганлар кам бор. Кучаларда ит билан атай
сайр килгани чикишади. Лекин Лондонда ит билан
кабристонга кириш негадир такик д анган экан. Якинда
бир одам улибди -ю, ити эгасининг кабрига келиб ётиб
олибди, кеч нима емабди кам, ичмабди кам. Шу ёти-
шида охири улибди. Итнинг вафодорлигидан таъсир-
ланган лондонликлар итларнинг кабристонга кириши-
га рухсат беришибди. Курдингизми, уларнинг итлари
кам маданиятли. Бизнинг дайди итлар прокypатypага
керак булиб колар, деб озгина булса кам ашёвий да-
лил колдирмай, уликни гажиб ташлашади.
Саид кодировнинг пичингларига жавобан жилма-
йиб к^йган Зокид жиддий окангга кyчди:
—Уликнинг кийимлари колгандир?
—Ка, отангизга балли ! Криминaлистлар урганиш-
япти. Лекин шими Киевда тикилган, пойабзaли Ригада
ишланган булса, узининг изини каердан кидирамиз?
Биласизми, аслида итларга ракмат дейишимиз керак.
Юнyсобод томондаги ташландик бино ертуласида
икки одамнинг колдиклари топилган. Хато гапирма-
.,
дим, аxлатхонадагига ухшаган суяклари эмас, суяк-
ларнинг колдиклари... Y ёкка ит кирмаган, мypдaлар-
ни икки оёкли жонзот кислотада кyйдириб ташлaган.
569
—Бу
., ишларни кам бизга юклашдими?
—Иук, азизим, бизнинг бахтимиз кам айнан шунда.
Бу билан бошкалар шугулланишади. Буни мен янги-
лик сифатида айтдим-куйдим. Сизга тегишли янгилик
., дониёр Жасуров деган одамни танийсизми?
бошка:
—Иук... лекин номи танишга ухшайди.
— Шакарнинг бели бакувват кaзо-ка.золаридан
бири. демак, Асадбек билан якинлиги бор. Асадбек-
ни юрак-юракдан севмаса кам, ё хизматини килади ё
бир четда мутелик билан кΡул ковуштириб туради, —
Саид I{одиров шундай деб столи тортмасидан бир
сурат чикариб, Зокидга узатди. Унда Асадбек билан
кушкуллаб куришаётган дониёр акс этган эди.
—Энди эсладим, — деди Зокид, — бу одамни Асад-
бекнинг туйида курган эдим. Кислотада куйганлар-
нинг биттаси my эканми?
Бу гапни эшитиб, Саид Кодиров кулиб юборди:
—Какрингиз жуда -a катгик, aзизим, — деди ёлгон
пуписа окангида. — Бу одам куйдириб ташлайдиган
даражада хавфли эмас. Уни кaламушга ем килишган.
—I{анакасига?
—Икки сонини чилвирда боглаб туриб, шимининг
ичига оч кaламуш ташлашган. Терини сaлгина тилиб
куйган булишса, озгина кон чиккану жониворнинг
иштакасини очиб юборган. Энди олдинги йилдаги
котилликни эсланг: йул четидаги дарахтга бир одам-
ни осиб, ёкиб юборишган. Мукими — аввaл эркаклиги-
ни кесиб ташлашган. Кaламуш жaзонинг янгича тyри
эмасми?
—Иккала жиноят битта одамнинг иши демокчи-
мисиз?
—Битта одаммасдир, бунда жиноятчи гурукнинг
кули борга ухшайди. Жабрланувчининг узи кам, хоти-
ни, угли кам бизга арз килмади. Буни тез тиббий ёр-
дам врачлари хабаридан билдик. Бу колат кам ажабла-
нарли.
— к9ркишдими? Кимдан? Асад екдан, демокчи-
мисиз?
570
— Men кеч нарса демокчимасман. Олдинги иш
билан сиз шугуллангансиз. Жабрланувчини аник-
ладингиз-y, котил калигача топилгани йук. Жасуров-
нинг вокеаси билан кам кизикиб куринг, балки шу то-
мондан йул очилар?
—Men Асадбекка такaлаётган ишлар какида куп
уйладим. Унинг жиноятлари бизга маълум булса кам,
козирча исбот кила олмаймиз. Лекин шакарда факат
унинг тудаси керилиб юрибдими? Жиноят турлари
.. .,
янгиланаетганига караганда, шайтоннинг янги жиян-
лари пайдо булмаётганмикин?
—Бу фикрингизни инкор эта олмайман. Айникса,
.. ., .,
«шайтоннинг янги жиянлари» деганингизга гап иук.
Бир жойда укувдим: шайтоннинг туёгига така уриб,
устига эгарсиз миниб олганлар Худога сигиниб, шай-
.,
тоннинг шарридан панок сурар эканлар.
Зокид бу гапдан кулиб, кушиб куйди:
— Бунакaларни куравериб, найрангларидан куй-
ган шайтон Худога ёлбориб: «эй Худо, шу одамларни
яратган экансан, мени яратиб нима килардинг?» деб
нолаю фиfон килса керак.
- К а, шунака, кулга
.,
тyшган жиноятчиларнинг
., ..
.,
купидан «мени шайтон иулдан урди», деган гапни
эшитганман. Суриштириб карaлса, аслида, унинг узи
шайтонни йулдан ypган булиб чикади, — Саид кодиров
энди муддаога кучди: — демак,
., Жасypов вокеаси билан
жиддий шугулланасиз. Узи индамаса, атpофидаги-
лардан гап олинг, сизга ургатишнинг кожати йук. Бу
масaла кал, деб кисоблаймиз. Ашулачиларнинг иши
нима буляпти? Бyгyн ракбарлар мени тикка тургизиб
куйишди. Хисоботга арзирли гап борми?
- Хозирча йук, яна бир-икки марта тик тyришин-
гизга тугри келади. дастлабки тергов юзаки олиб
борилган. Баллистик экспертизада кам камчилик
бор. Хуллас, куп ишлар деярли бошидан бошлан-
ди. Милициядаги дустларимиз Илёсбекни дусти Ко-
зимбек улдириб, яшириниб юрибди, деган гумон-
ни маккам ушлаб олишган, бошка шубка-ю, фикрга
571
урин колдиришмаган. Уларнинг иш услубини узингиз
кам яхши биласиз: жиноят кодекси каршисида тирик
одам турганини кисобга олишмайди. Бу одамнинг
рукий олами, рукий изтироблари эътибор доирасидан
ташкарида колади.
—Шу ерга келганда улчовни жуда тор олдингиз,
can кенгрок булаверинг. Жиноятчининг ё гувокнинг
рукий оламини урганишга уларнпнггина эмас, сиз би-
.. .,
лап менинг кам вактим иук.
— Германиядаги, Хиндистондаги мyтахассислар
урганишибди, дунёдаги энг дакшатли жиноятлар Ой
тyлишганда, яъни ун учинчи, ун туртинчи, ун бешин-
чи кунлари содир этиларкан.
—Бу даъвоингиз энди ортикча булди. Жиноятчини
осмондаги Ойга караб кидириш керак, демокчимисиз.
куйинг, бу гапларни. Хуп, Илёсбек билан Козимбек-
нинг уйига борибсиз, консерваториядаги устозларидан
сураб-суриштирибсиз, кимлардан шубкангиз бор, шу-
.,
парни аитинг.
—Яхши... демак, козирча барча ишлар икки ашу-
лачи йигит атрофида урганиляпти. Жолбуки, бу икки
дуст ёнида Толибжон деган кушикчи кам бор. Учови
калин дуст, учови кобилиятли. Энг мукими — орaлари-
да бир гузал киз кам бор.
—киз тaлашиб улдиришган, деб уйлаяпсизми?
—кизга учовининг мукаббати булган. Лекин y
гузaл тушмагур, «Бокудаги халкаро кушик куригида
ким голиб чикса, ушанга тегаман», деб шарт куйган.
Устозларининг айтишича, курикка Илёсбек бориши
керак булган. Y улдирилган, дусти йуколган, окибат
Толибжон борган -у, голибликни кулга кирита олма-
ган.
—Гузaлингиз нима дейди, купи энди my Толибжон
..
деганига колибдими, кунгли бор эканми унга? Е шарт-
га биноан тегмокчими?
—Гузaлим... «шартни казиллашиб айтyвдим, йи-
гитлар кам казил тарикасида кабул килишган, ме-
572
нинг кунглим бошка йигитда, улар билишарди», дей-
ийигитибошка эканини Толи жон кам
кизнинг игити
тасдиклади. Унинг ^ узини тyтиши, довдираши мендя
шубка уйготди. Узи отмаган булса кам, котилликни
уюштириши мyмкин, деган тухтамга келдим. Илёс-
бек улдирилмаса, халкаро курик Толибжоннинг тy-
шига кам кирмас эди. кизнинг калбини забт этган
йигитнинг касби заргар экан. Бунака гузал халкаро
куриклар голиби, машкур кушикчи йигит тypганда
заргарни танлашига кам yнча ишонмaяпман.
— Тушyндим, — деди Саид I{одиров, пешонаси-
ни силаб. — Милиция ходимлари тиндираётган ковуз
сувини титиб, баттар лойкaлатибсиз-да? Гапингизда
жон бор, ракбарлар олдида кали куп терлашим аникка
ухшаб колди.
Бу сафар Саид кодиров уни бypовга олмади. Кун-
лар утиб, ракбарлар сикуви кучайса, унинг тaлаби кам
бошкача булишини Зокид англади.

XVII боб

Зайнаб боши берк кучага кириб колиб, чикиш


йулини билмай довдираб колган одам колига тyшган
эди. Y акасининг улимига кимлардир сабабчи эканини
биларди. Уларнинг кимлигини тахмин кам киларди,
аммо уларга карши бир иш килишга акпи етмас эди. Y
Жайдар амакисининг Москвадан кайтишини интик ку-
тарди. Бир-икки марта Кесакполвоннинг тантик кизи
Моникага кунгирок килиб «амаким яхши юрибдилар-
ми?» деб суради. Моника «да ну его, юрибди где-то
ялло килиб», деб киска жавоб бергач, узининг янги
кийимларию атир-упaларидан гап очиб, уни бездирди.
Жайдар амакисининг каерда эканини, качон келишини
факат отасигина аник биларди. Отасидан сурашга эса
573
Зайнабнинг кадди сигмасди. Сypиштириши окибатида
отасидан гап эшитишдан чучирди. Жамшид кам би-
лиши мумкин. Лекин... Жамшид билан каерда гап-
лаша олади? Бу ерга, эрининг уйига чакирaдими?
Тугри, Жамшид бу ерга келиб-кетиб тypади, лекин y
билан юзма-юз гаплашиш имкони унда йук. Отаси-
нинг уйида кам Жамшидни куриб туpса-да, бир огиз
сузлашмокка журъат эта олмайди. Энди нима килсин,
кучада гаплашсинми?
Билмайди... билолмайди.
Акаси эса уни касосга чорлайверади. Тушида эмас,
баъзан куппа-кундуз куни унгида кам пайдо булади...
«Накот менинг такдирим кеч кимни ташвишга сол-
маса?..» дейди aлам билан.
Аслида акасининг пайдо булиши, касосга ун-
даши Зайнабнинг хаёлидагина руй берaди. Агар
Абдукамиднинг руки чиндан кам y билан гаплаша
олса эди, синглисидан касос олишни зинкор талаб
килмаган буларди. Зайнаб хаёллари тузогида колган
кезлари 9зининr кисмати, оиласи осмонидаги ташвиш
булyтларининг таркамай туриб олганини куп уйлайди.
Бунинг сабабларини кидиради. «Буларнинг барчаси
каром лукмаларнинг меваси» деган какикат хаёлини
ёритмайди. Балки «буларнинг каммасига адамнинг
касадчи душманлари айбдор», деган фикр унга мутлак
какикат булиб куринади. Купрок отасига тортган киз
онасининг йулини куриб турса кам, унга эргашишни
Уйламайди.
Кеча онаси «Худодан узоклашиш одамнинг бо-
шига куп бaлолар ёгдираркан, Аллокнинг «эй бан-
дам, сен менга бир карич якинлашсанг, мен сенга бир
кулоч якинлашаман», деган ваъдаси бор экан. Одам
саждага бош куйганида Раббисига якинлашаркан...»
деб насикат килган булди. Манзуpа мукаббатсиз
калб — тош кaлб эканини, Тангpи таоло тош кaлбларга
зинкор нaзар солмаслигини эътиборга олмай даъват
килди. Инсон калби уйини Аллокга булган ишки би-
574
лап тузатмоги жоизлигини, вайрона кaлбини факат
мукаббат билангина обод этмоги мумкинлигини илм-
сизлиги туфайли тушунтираб бера олмади.
Улимнинг муздек лабига бир неча марта лаб тут-
ган, улимнинг димогидан уфураётган совук нафас-
дан эти сесканган Зайнаб, «дунёдаги барча нарсaлар
закарланган», деб яшаётган бу маъсуманинг онаси
йулига тиши учун бир-икки даъват кифоя килмас
эди.
Онасининг Худога якинлашиш какидаги гапи унга
кора хотинни эслатди. Кейинги пайтда бу лyли хотин-
ни эсламай куйганди. Бу кеч онасининг гапи сабаб
булдими, елкасига хypжун ташлаган ша кора хотин
кузига яна куринди. Иккинчи марта узини осмокчи
булган куни my лули хотинни курган эди. Даст-
лаб кучага чикканида курди, бу тиланчига пул олиб
чикмокчи булганида y «менга каранг, дардингизни
олай», деб тухтатди. Кейин: «Худо денг, дардингиз
кетади», деди. Кучага чикмасликни тайинлади. Зайнаб
корадорининг хумори тутганда унинг гапини унутди,
кучага чикди... Окибатда ша шармандaли кол... Ада-
си «узингни ос», деган максадда аркон ташлаб кет-
ди... Аркондан сиртмок ясаётганда бу лули хотин уй
бурчагида пайдо булган эди. «Агар Азроил шу булса,
узимни осмай-- тypиб жонимни осонгина олиб куя
.,
колмаидими? У зимни осганимни билган одамлар минг
хил миш-миш тукийди. «Тусатдан улибди», дейилса,
«ёшгина жонга жабр булибди», деб ачинишади. Азро-
ил булса нега тикилиб турибди? Шартта
.. чанг солиб,
жонимни сугуриб олавермайдими? Е сиртмокка оси-
лишимни пойлаяптими? Уйимда осганимда бу хотин
куринмаган эди. Унда ойим куткариб колгандилар.
Энди... ойим йуклар...» — деган афсусли уйлар доми-
дан кутула олмай, кора хотинга караб: «Сен канаканги
Азроилсан узинг! Осишимни пойлаб нима киласан?
Улимга рози булганимдан кейин оладиганингни ола-
вермайсанми?» — деб бакирмокчи булган, бирок, ово-
зи чикмаган эди.
575
Овози чикмаса кам, кора хотин унинг нима де-
мокчилигини англаб, «узингни осиб овора булма,
сен улмайсан, узок яшайсан... Сен Худодан узок-
лашгансан, кар кадаминг билан яна узокпашаверасан,
козир улим топмокчимисан? Сенга бунаканги осон
улим насиб этмайди. Худо узок yмр бериб, сени
.,
каттик азо ларга рупара килади...» деган эди. Бу
окшом яна ша уй бурчагида пайдо булиб, пичирлади.
Зайнаб унинг гапларини эшита олмади.
Элчин утирган хонадан радио овози эшитилиб,
унинг хаёлини булди. Кора хотин уша закоти куздан
йуколди. Радиодан тарaлаётган казин оканг, сунг
дардли кушик Зайнаб утирган хонага кам окиб кирди:

дилда дардин г, тилда оти н г, ёр,


KaHn сенинг диёнатинг, ёр?
Менга бу киёматинг, ёр —
Хиёнатинг, хиёнатинг, ёр!

Зайнаб овоз эгасини таниди — Илёсбек. Кушикни


кам эслади. Икки ойча аввaл келганида Илёсбек
«устоз, янги ашулангизни мен айтмокчиман», деб тор
чертиб, айтиб берган эди. «Радиода ёздиришга ул-
гypган экан, бечора, балки охирги ашуласидир», деб
ачинди Зайнаб. тор ёнига най ва гижжак кушилгани
.,
учyн кушик янада таъсирли чиккан эди:

Эр киши кеч эгиларми, айт,


гам чекмаса, эзиларми, айт,
Мени ерга тенг киларми, айт —
Хиёнатинг, хиёнатинг, ёр?

Кушик тyгамай, радио учирилгач, Зайнаб хаво-


тирланиб, эрининг ёнига шошилди. Элчин суянчикка
бошини тираганича шифтга тикилиб утирар, икки
ёногини ёш томчилари намлаган эди. Хотини киргач,
узини уΡнглади-ю, ёногини кафти билан артди. Зайнаб
овунтирмокчи булиб гап бошласа, уни батгар хижолат
576
килиши мумкинлигини факмлаб, ашулани эшитма-
ган одам куринишида жавондан нимадир излагандай
булди. Кейин иккита ликопча олиб, эрига юзланди-да:
«козир овкатни сузаман», деди.
Элчин йиглагани учун хижолат булмади. Бу ашула
угзининг рукан хорланган кунларини эслатган эди.
Бир йил утибди...
Бекол ётган Зайнаб yнга мунгли нигокини кадаб:
«Men узимни улдирмокчи эдим... - деб йигламсираган
эди. Кейин дакшатли какикатни айтишга узида куч то-
пиб, кескин окангда давом этганди: — Жамшид акамни
улдиришди... Men Жамшид акамни яхши курардим...
Худодан яширмаганни сиздан яширмайман... Худо
жонимни олмади. Болангиз тугилганидан кейин...
мени улдиринг! Мен... сизга хиёнат килдим...»
Бу гапларга ишонгиси келмаса кам Элчиннинг
юраги тарс ёрилиб кетай деганди.
«Улдирасиз...»
Бир неча нафaс сукyт сакпаган Зайнаб энди пичир-
лаганди. Жонсиз лабларидан yчган заиф суз укка ай-
ланиб,
.. Элчиннинг юрагига кадалганди.
Уша туп уйда ёлгиз утирганида тугилган эди бу
.,
кушик...
Зайнаб бу кушикнинг узига аталганини билмай-
ди...
Овкат сузиб келган Зайнаб: «утган кафта тугридаги
кушнимиз бир коса чyчвара чикарган эди. Чоршанба
куни тугyн оши килиб, кушниларга таркатилса яхши
булар эмиш, менам my одатга риоя килдим», деб ку-
лимсиради. Зира киди анкиб, иштакани китикпаган
булса кам, косaларида овкат колди. Зайнаб идишлар-
ни ювиб, телевизор томоша килгани утирганда чирок
учди. Шам ёругида бирпас китоб укиган булди. Эри-
нинг утирган ерида мудраётганини куриб, унинг ара-
., ., .,
вачадан тyшакка утишига кумаклашди.
Ярим кечаси машина эшигининг каттик ёпилиши-
дан чучиб уйгониб кeтди. Аввaлига «тyшимда эши-
тилдимикин», деб уйлади. Кейин куча томондан овоз-
19 - Шайтанат, 5 -к. 577
nap эшитилгандай булиб, урнидан турди -да, дерaзага
якинлашди. Пойлокчи йигитларнинг машинаси ёнида
икки нотаниш одамни куриб, хавотирланди. Шу онда
бир кора машина дерaзаси каршисида тухтади. Зай-
набнинг юраги ёмонликни кис этиб, телефонга югyр-
ди.
Чирок учган... телеФон д и. Машин
..
р кам ишламай а-
., ..
даги поилокчилар кам к9ринмайди...
Эрини уйготишдан фойда йук.
Нима килиш керак? Отаси бекорга хавотирланма-
ган экан -да? !
Зайнаб бир карорга келгунича дарвоза очилиб,
турт-беш йигит югуриб кириб келди.
Y бакиришга кам улгурмай колди. Кузига яна уша
кора хотин келди:
.,
. ..сен кали узок яшаисан...

г
Субки содик азони эшитилмай туриб уйгонган
Манзура эшикни аста очиб, ташкарига чикди. Y эрини
уйготиб юбормаслик учун шарпасиз юришга каракат
килаётган эди. олбуки, аввалрок уйкуси учган Асад-
бек хотинини уйготиб юбормаслик учун жимгина
ётган эди. Манзура ювингани хаммомга кирган пайт-
да тунги сукунат кукмронлигини болохонадаги те-
лефон жиринги тузитиб юборди. Дам утмай йигит-
лардан бири иккaла табакаси очик турган деразага
якинлашиб, паст овозда «Бек ака!» деб чакирди. Асад-
бек шарт туриб, дерaзага якинлашди.
— Жамшид акам телефон килдилар, Зайнаб опам-
никига тез борар экансиз.
Асадбек «нимага?» деб сурамади. Оркасига кайт-
.,
ди -да, тезгина киииниб, ковлига чикди. Унгача бир
йигит машинани козирлаб, иккинчиси дарвозани очиб
тypган эди.
Жамшид хожасини кучада кyтиб олди.
578
—Нима гап? — деди Асадбек зарда билан.
—Ичкарига кирайлик, — деди Жамшид куркувини

яширолмаи.
Жовлидаги темир сурида бир йигит чузилиб ётиб-
ди, иккинчисининг боши богланган, ихраб утирибди.
Яна иккитаси тик тypибди. Асадбек.. уларнинг сало
мига aлик олмай, уй томон юрди. Етокхонадаги ка-
равотда кимдир каракатсиз ётибди, тепасига чойшаб
ёпиб куйилган. Буни куриб Асадбекнинг ранги окариб
кетди. Тили котиб колгандай булди: «Ким бу?» деб
сурашга кам куpби етмади. Жамшид хожасининг
ахволини сезиб, чойшабни кутарди-да, ётган одамнинг
юзини очди. Асадбек унга бир оз караб тургач, умиди
... ..
сунаетган одам овозида Орадн:
—Зайнаб кани?
Жамшид айбдор кишининг узр сурашига ухшаган
овозда жавоб берди:
—Олиб кeтишибди...
Бу хабар Асадбекнинг зулмат босиб ётган багрига
янги ханжар булиб санчилди. Y такдир картасининг
бу тарика чийланишини хаёлига кам келтирмагани
учун довдираб колди.
—Ким?
Жамшид «билмайман» дегандай елка кисди.
Аламига чидолмаган Асадбек мулозимини уриб
юборди. Кутилмаган зарбадан мувозанатини йукотган
Жамшид чуккaлаб колди, йикилмади. Y хожалар то-
., .,
монидан мулозимларнинг жазоланишини куп курган,
бирок, y пайтлар бу вaзифани асосан Хайдар акаси
бажарарди. Аввaл муштларди, кейин тепкилаш бош-
ланарди. Жамшид хозир тепкини кутди. Бирок, Асад -

бек тепмади:
—канака сутакларни куйган эдинг? ! — деб сукинди.
—Элчин акам йигитларни ичкарига куймасди-
лар... — деди Жамшид, каддини ростлаб.
Асадбекка бу янгилик эмас, факат йигитларни ич-
кари куймайдиган одам Элчин эмас, кизи Зайнаб экан-
лигини кам узи яхши билади.
579
— Ярим кечада беш-олтитаси бостириб келиб-
ди. Элчин акамни аравачасига боглаб кетишиб-
ди. кутуламан, деб каракат килганларида бугилиб
...,
колганларми ё улар улдиришганми... кархолда ара-
вачада осилиб утирган эканлар. Милиса чакирайми ё
духтирми, билмай иккиланиб турувдим.
Жамшиддаги иккиланиш хожасига кам утди. Бир
зум жим тypди-да, такдирга тан берган одам овозида
деди :
—Милисани нима киласан? Таниш духтирингни
чакир. Зайнаб топилгунча «тирик», деб саклаб турсин.
—Зайнаб-чи?
- Овоза килмaларинг.
—Кидиришни бошлайликми?
Аслида «Зайнабни каердан кидирайлик?» — деб
сурамокчи эди. Бундай саволга яраша сукиш эшитиб
колишдан чучиди. Асадбек унга Sr'крайиб караб:
—Каердан кидирмокчисан? — деб суради.
—Маматбей... шу ерда 6улса, ишни ушандан бош-
ласакмикин?
- Ка, ушандан бошлайсан. Факат... кидирмайсан,
узи келади олдимга. Мен y хунасaларнинг гирром
уйинини биламан. Сyp тайёр турсин. Калимни топиб
кел.
К а, y адашмади - Хонгирей улгани билан зулм
олами улмаганини яхши биларди. Моргашнинг теле-
фондаги пуписаси, Бaлабуханинг огохгпантириши,
Козловнинг улдирилиши, Маматбейнинг пайдо бу-
либ колиши... бежиз эмас. Шиддат билан бостириб
келаётган кора кунлар сели ., углининг вафоти 6и-
лан тухтагандай булган эди. Иук, селнинг кучи кали
киркилмаган экан. Кора такдирнинг кора дарёси бир
улимга туймадими? Накот? !
Хонада сикилиб утиришга токати етмаса кам,
Асадбек сабр килишга мажбур эди. Кизини угир-
лаганлар шакарни остин-устун килиб ташлашини ку-
тишгандир. Аввaлгисида шундай килган эди.
580
Унда... бошкача жолат эди.
Унда... мавкеи жам узга мартабада эди...
Энди-чи? Сингани ростми?
Буни уйлашнинг узиёк дард устига чипкон эди.
Жалим келгач, дардли уйлар исканжасидан
кyтулиб, аччик жаётт ташвишларига кайтди. жалим
ичкари кириб, одати буйича хона уртасига етмай
тухтади-да, «буюринг, хизматингизга тайёрман», де-
гандай кул ковуштирди. «Шундай йигитнинг мили-
сaлиги чаток-да», деб уйлaди Асадбек унга бошдан-
оёк рaзм солиб. Кейин жалимжонни ажаблантириб,
утиришга таклиф этди.
—Эшитгандирсан? — деди Асадбек, савол нaзари
билан тикилиб.
—Эшитдим, — деди жалимжон зийраклик билан.
—Нима килиш керак?
—Хонгирей бошлаган уйиннинг давомига ухша-
япти?
— Тугри сезибсан. Хизматимни килмокчийдинг,
ф икринг узгармадими?
Бошка жолат булганида Асадбек «милисангда
ишлайвермайсанми?» деб курслик килиши мумкин
эди. Лекин жозир бунинг мавриди эмас, мазкур маъ-
но сакпаниб колса-да, саволнинг юмшокрок тарзда
., .,
куиилиши шундан.
—Хизматдан кочмайман.
—Очигини айтай, жали жам ишончим тулик эмас,
сенга.
—Синаб олишга шароит етилганга ухшайди.
— Ка, етилган... Барнаулга кандай бориб келдила-
ринг?
—Айтишгандир...
—Айтишди. Фиманинг узи келиб-кeтди. Шерикла-
ринг жакида нима дейсан?
—Тугрисини айтайми?
—Албатта.
—Улар жали гр. Бошида буш жой куп, шамол ай-
ланиб юради.
581
- Тугри англабсан. Кунимиз шунакaларга колган.
Ковок кaллада шамол айланмаслиги учун пишитиши-
миз керак.
- Пишитиш кийин буларов... Уларнинг фaлсафаси-
ни у'згатириш керак.
—Яна канака фaлсафа?
—Сурники жуда галати: «Кимнинг пули булса —
ушанинг келажаги бор, пули йукда келажак нима
килсин?» — дейди. Бу фaлсафаси яхшиликка олиб бор-
.,
маиди.
Бу гапни эшитиб, Асадбек бир сесканди. Чунки
унинг узи кам бир пайтлар my фикрда койим эди. Ка-
сaли зурайган пайтда эса «Пулдорнинг акволи шуми?
Пулдор одамнинг келажаги — кафанми?» деб афсус-
ланганди.
Жозир бу фaлсафа хусусида фикp юритишга вакти
кам, токати кам йук эди, my сабабли муддаога кучди:
—Энди гап бундай: Маматбей my ерда булса, ме-
нинг олдимга узи келади. Жамшид билан келишиб,
.,
изига одам к9я
санлар: юрса — юрларинг, ётс
а а—
ётларинг, тyрса — тyрларинг.
Халимжон вaзифага тyшундим, дегандай бош
иргагач, кетишга рухсат тегди.
Асадбекнинг ёлгизлиги бу сафар узок чузилмади.
Кутаётган одами уни пешинга якин йукд ади. Коракош
эшикни кия очиб:
—Маматбей деган одам сураяпти, — деди.
Бу хабарни эшитган Асадбек сакраб урнидан тур-
ди. Мекмонни бугиб ташлашга касд килгандай бир-
икки кадам босди -ю, тухтади. .,
—Чой ичяптилар, бирпас кутар экансиз, де. Узига
кам чой куйиб бер, упкасини босиб тypсин.
Шундай деб илиб колган чойдан икки купламгина
куйиб ичди -да, жойига утирди. Маматбейга сир
бой бермаслик учун узини босиб олиши керак эди.
Суянчикка суяниб, кузларини юмди. Кеч нарсани
5fйламасликка каракат килди. Эплолмади... Куз on-
дида кизининг маъюс чекраси гавдaланиб тyравер-
582
ди. Бу куринишни кайдашни истамади. Куз олдига
бошка нарса келтиришга интилса, кизини гурга тикиб
куядигандаи юраги эзилди.
Ун беш дакикадан сунг коракошни чакириб, «кир-
син», деб буюрди.
Маматбей кеч канака разил вокеа юз бермагандай,
кулимсираганича кириб келди. Асадбек урнидан кам
тyрмади, сурашмок yчун кул кам узатмади, мекмонни
утиришга кам таклиф этмади. Маматбей бу илтифот-
сизликни сезмаган одам куринишида якинлашиб,
стулга угтирди.
— Чай ичиб улдунгми, жан гардашим, Аллах сана
., .,
чух гузaл иштака версии.
Асадбек жавоб бермай, газабли нигокини унга
кадаб утираверди. Илико: «Бизнинг бахтимиз зур
душманнинг кулидан улим топиш» деган эди. Асад-
бек кузига бир коп аxлат булиб куринаётган Мамат-
бейдан нигокини узмай, «шулар зур душманми?» деб
ижирганди. Кейин «бу бошни силаш керакми ё ке-
сишми?» деб уйлади.
Минг туккиз юз кирк туккизинчи йилнинг уттиз
биринчи декабридан бери унинг кaлбида бир касос
ути ёниб-учгач, иккинчиси аланга олаверади. Асадбек
.,
отасининг касосини олиш учун яшамаи, отасига яхши
.,
ном, яхши дуо келадиган ишларни килгани хаирлирок
эди. Олган касосидан ким кандай наф курди? Отаси-
ни олиб кетганларнинг бири осилганида, иккинчиси
жинни булиб дайдиганидан
., кейин каёти чиройлирок
булиб колдими? Иук! Жатто узининг конга ташна
.,
синик кунглига кам тасaлли етмади.
Энди янги касос гулхани ёниб, ичини куйдиряпти.
Маматбей «аввaл сен дардингни айтиб, ёрил, ке-
йин мен гапларимни айтаман», дегандай бамайлихо-
тир 9тираверди.
- кизим кани? - деди Асадбек тишларини гиЖир-
латиб.
—Бу ман учун коронгудир, жан гардашим. Бу ху-
сусда суз юритмакка манда ваколат-да йуктур.
583
— Нимага ваколатинг бор?
—Сен-да мусулманин, мен-да...
—Мусулмонликни арaлаштирма. Нима демокчи-
санлар?
—Жан гардаш, анжак санинг бу акволинг ила катга
..
кeтмагинг хатарлидир, сузима кулак ac.
—Шунаками? ! — Асадбек шарт тypиб, унга рупара
келди-да, ёкасидан бугди. Маматбей шyнда кам тaл-
васага тyшмади. .. Асадбекнинг сукишларини инда-
май эшитди. Екасини бушатишга кам, узини хор-
ланган кис килиб жавоб кайтаришга кам ypинмади.
Унинг бу килиги Асадбекнинг шаштини кайтариб,
ёкасини бушатди. Маматбей шундан кейингина тилга
кирди:
—кизинг каерда, маи билмиюрим. Иста, мани ул-
тyp, истарсан, мани гарова on. Жар ики колда-да
юткизик санинг томонингда улур. Юткизмакни иста-
юрмисан? Уйлайманки, йук. Сан Гирейхана мукобил
улма, на деса десин, сан уни бажар. Санинг ихтия-
., .,
рингда 5гзга чара иуктур.
—Асадбекнинг буйнини синдириб, гyмаштага ай-
лантириш
., йулини топдик, деб кувоняпсанларми?!
Иукол !
—Газаб ихтияринда улмак хатарлидур, гардаш. Сан
шартни тингла. Сунра мани тепиб кайда.
—Айт, шартингни, — деди Асадбек, жойига кайтиб
утириб.
—Шарт санинг учун закматли улмас. Хафта ун кун
орасинда Афгандан бир юк утар. Сан уни Термизда
каршилаб, то казакстанга утгуни кадарли нaзарингда
ушлаб тyражаксанки, то кеч бир бегана кимсанинг на-
зари душмасун. Гирейхан бу учун сана чух илтифот-
.,
пар курсатиюр.
—Шунинг узими?
—Ка, гардаш .
—Олдинги хужайининг «куч билан битадиган иш
учун как тулаш акмокликдир», дерди. Моргашнинг
584
бундан хабари йукми? Кyчларинг куп-ку, нимадан
куркасанлар?
- Ж ар бир юмyшнинг уз.. кадиси вордyp. Гирейхан
мypувватин сан инкор эта курма.
—Мypувват, дегин. Сенларнинг ишларингда му-
рувват йук, мажбypият бор.
Нокаклик зур келган онда какикатнинг ожиз
колиши аник. Асадбек газаб aлангасини босиб, энди
арконни узун ташлашни ихтиёр килди:
—Моргашга айт, мен бу ердан чикиб, уйимга етгy-
нимча кизим уйида булса, шартини кабул киламан.
—Бу шартинг макбул улмас, гардаш. Санда шарт
куймак ихтияри йуктур. Юк казакстана yтгани камон
., ..
кизинг уиингда улажак.
Маматбей тугри айтди : Асадбек козир иложсиз
эди. «Ук илон»нинг тасарруфидаги оламга чанг со-
лишдан тоймаган к" акмок эмасдир. I{изни узок
шакарга олиб кeтмаган такдирда кам, яхшилаб яши-
риш йулини килгандир. Икки ярим миллион одам
гимирлаб юрган шакарда кизни топиш, игнани из-
лашдан кам мураккаброк эканини билгани учун кам
иложсиз эди.
Маматбей эса рупарасида укилон эмас, чувалчанг
типирчилаётгани каби магрур утирарди.
Асадбекнинг бу колга чидаши кийин булди.
Лекин чорасиз эди...
- кизимни куйиб юборларинг, узимни гаровга ол-
ларинг. Сенлар айтган жойда утириб, ишларингни би-
тириб бераман. Битирмасам — улдирасанлар.
—Ha улди, сана гардаш? Виз сани ултyрмак ис-
тар улсак, муаммо йук эди. Сан шарт куя курма. Би-
зим шарта кунар улсанг, кизинг сочидан бир тола кам
.,
тукилмас.
—Яхши... жавобини эртaлаб айтаман.
— Бу ишинг дуpуст улмас, жавабин акшам олажак-
миз.
—Яхши... унда... узинг билган Жамшид билан гап-
585
лашаверасан. Жамшид бу ишнинг огир-енгил томон-
ларини билади.
—Бу караринг чух гузaл улди, гардаш. Маи Ги-
рейхана дедимки: Бек гардашимнинг акли чухдир, ул
Масковдаги гардаши Илико ила гардашлик рабитасин
узиб ташлагандир.
Асадбек бу гапдан «Илико билан богланишга ово-
ра булма, агар y арaлашса, кизингнинг акволи вой
булади», деган маънони укиб, закарли жилмайди:
—Сен тулки жуда сезгирсан-a! Илико билан алока-
ни узганим рост. Акаси мендан анча карз эди. «Акам
карздор булса, мозорига бориб, узидан тaлаб кил, мен
туламайман», деб туриб олди, туллак. Ишлари оркага
кетганми, пули йук шекилли? Бунака одам менга дуст
була олмайди.
Маматбей бу гапдан кувонган куринса -да, Асад-
бекнинг карорига бир ишониб, бир ишонмай, урнидан
турди. Стол устидаги каламни олиб, газетанинг бир
четига ракамларни ёзди:
—Телифон нумерам санда-да турсин. Энди биз са-
нинг ила иш бирлиги япажакмиз.
Маматбей чикиб кетгач, Асадбек куп уйлаб утир-
май, телефон гушагини кутариб, Томск билан улан-
ди. «Эшитяпман, гапиринг», деган овоз келгач, узини
танитиб, «Павел Владимировични чакириб беринг»,
деб илтимос килди. Ярим дакика утмай, Балабуханинг
овози эштилди:
—Бек, тинчликми? Нима булди?
Вокеани баён килишга Асадбекнинг тили айланма-
ди. Y Бaлабухага шикоят килмокчи кам, ёрдам сура-
мокчи кам эмасди. Ундан баъзи маълумотларни сураб,
аникпаб олмокчи эди. Бaлабуха унинг жим колганидан
хавотирланиб:
- Бирон нохушликка учрадингми? - деб суради.
- Нохушликка дейсанми? — Асадбек узи учун кам
кyтилмаганда хурсинди. Лекин сир бой бергиси кел-
май, гапни улаб кетди: — кизимни угирлашди, куёвим-
ни 9лдиришди.
586
—Моргашми?
—Яна ким булиши мумкин?
—Шунга ухшаган бир кайвонлик килишини кутган
эдим. Сени огох,лантирувдим, хафа булмагин -y, ушан-
да катга кетувдинг. Хуп, ким утган гапни кавласа,
кузи уйилсин. Нима деяпти y марaз?
—Хонгирей нимани тaлаб килган булса, унинг дар-
ди кам шу — корадори.
—Шартига кунишдан бошка чоранг йукка ухшай-
ди.
—Мен дуч келган битликига тиз чукадиган лакма
эмасман !
—Men сени камситиш фикридан узокман, Бек. ки-
зингни кандай куткармокчисан? Агар уни бу томон-
ларга олиб келишган булса, шубкасиз, ёрдам бераман.
Y ёкда булса... демак, бу узингнинг муаммоинг. Яна
кандай ёрдам беришим мумкин?
—Бир-иккита маълумот керак менга.
—Нимaларни режалаштиряпсан, менга айта оласан-
ми?
—Хозирча йук. Бугун ва эртага y аблак каерда бу-
лишини, атpофидаги одамлар канчалигини аник били-
шим керак.
—Эшитишимча, y козир Хонгирейнинг дала бо-
гида. Аммо эртага aзонда мен билан учрашув белгила-
ган. Ишончим комилки, учрашувга узи келмайди.
—Нега? куркадими?
—куркмайди, y тулкига кам дарс берадиган айёр.
Одамларини менга ташлайди. Балки каммамизни ки-
риб ташлашга каракат килар. Бек, уйлаб иш кил, олов
билан ..уйнашма.
— Ешлигимда менга «укилон» деб лакаб бериш-
ганди. Sг' килон ташланса, одамнинг товонидан кириб
миясидан чикиб кетади. МеНаМ бир таШЛаНсаМ, дуШ-
маним нафас олишга улгypмай колади. Шунинг учун
кам мени камма курмат киларди.
—Буни биламан, Бек. Лекин y замонлар утиб кет-
587
ган. Агар бу томонларга келадиган булсанг, каерга
кунгирок килишни биласан. Men кечгача Москвага
eтиб бораман.
., Асадбек унга «укилон»ни бекорга эслатмади.
«Уйчи уйига eтгунча, таваккaлчи уйига етади», деган-
ларидай, козир «нима килсам экан?» деб машварат
курадиган вакг эмас. Ракиб голиблик жомини сими-
раётган пайтда унга шундай зарба бериш керакки, то-
вондан кириб, мияни упириб чикиб кетадиган укилон
кам бу тадбир олдида ип эшолмай колсин.
Асадбек режасини хаёлан пишириб, кагьий ка-
рорга келган пайтда Жамшид кириб келиб, кисоб бер-
ди
—Элчин акамни эски
., касaллари буйича расмий-
лаштириб куйишди. Улим ., какидаги гувокномани кам
my асосда беришади. Уликхонадаги одамнинг огзи
.,
маккам,.. гулламаиди.
—Уликхонага куйдиларингми? — деб суради Асад-
бек.
—Касaлларнинг
.. ичида сакпаб булмайди-ку?
—Иигитларингдан биттаси ша ердан жилмасин,
духтирларингга ишониш кийин, бири булмаса бири
лакиллайди. Маматбей ошнанг келди, мана, телефо-
ни, — шундай деб ракам ёзилган газетани y томон су-
риб куйди. — Изига тушиб овора булмаларинг. Улар
узларича очик уйин уйнашмокчи. Ж ар канака очик
уйиннинг таги гирром эканини мен билмас эканман-
ми?! Жозир Сур, Халим, яна туртта бакувват йигитинг
билан Москвага учаман. Сен шу ерда шай булиб тура-
сан. Биз учгандан кейин my ракамга кунгирок килиб,
итдан таркаган Маматбейга «хизматингизга тайёр-
маи, Бек акам камма шартларингга розилар», дейсан.
«Бек акамнинг шарти кетиб, парти колган, шунака
зурлаганларинг кам дуруст. Хозир иккита лимонад
цехи билан тирикчилик киладиган замон эмас», - дей-
санми, хуллас, бошимга кар канака магзава агдаравер.
Жайдар аканг урнимни эгaллаш учун кандай каракат
килган булса, узингни шундай курсат. Термизга бугун
588
одам жyнатишни тaлаб килса, жавоб бериб юборган
йигитларингни кайта тyплаб, бyйрукларини бажар.
Тушундингми?
—Тушундим... Факат... y ёккка борадиган булсан-
гиз... олти киши камлик килмайдими?
—Етти кишимиз, янглишма. Y ёкка пода-пода бу-
либ боришнинг кожати йук. Одам тyплашни Жайдар
аканг яхши курарди. Сенам ушанга ухшайсан. Керак
булса битга узим рупара келаман y ит эмганларга!
Асадбекнинг бу гапида катьий ишонч зокир эди.
Y олифтагарчилик учун айтмади бу гапни. Болaли-
гида кам, ундан кейинги каёти давомида кам «бирга-
бир чикиш»дан кайтмас эди. Жатго кавкaзликлар
чакиришганда кам чучимаган эди. Отасини камокка
олиб кетганлардан бирини топиб, $ч олгани бу ёкдаги
кавкaзликларга маълум булгач, унга жaзо бермокчи
булишган
., эди.
—Иигирмата йигит душмaнларингнинг конига таш-
на булиб турибди. Оркангдан борамиз у каммасини
- ,

бира тула онасиникига кирFизворамиз!


Кесакполвон шундай деб катта кетганда Асадбек:
«Битганг кам бормайсан, сен бугун уларни онасини-
кига киргизворсанг, эртага y ёкдаги юзтаси отасини-
кидан чикиб келади», — деб унинг шаштини кайтарди.
«Келиб-келиб шулардан куркяпсанми?» деган ма-
ломатни узигa олмай: «киргин бошланишини иста-
майман, улар мени чакиришяпти, демак, бир узим бо-
раман. Агар улдиришса, отам учун улган буламан. Бу
кам чироили
., улим»,
— деди.
Чиндан кам улимни буйнига олиб борди. Кесак-
полвон «Улар билан казиллашма», деб йулдан кай-
тармокчи булди. «Мен казилни ёмон кураман, теппа-
тенгига гаплашаман», деб кароридан кайтмади.
— Бу дунёда бирга - бир чикиб гаплашадиган мард
колмаган, — деди Кесакполвон ужарлик билан.
—Бирга-бир чикиб, теппа-тенг гаплашадиган битга
одам колган, вaлдирама, — деди Асадбек.
589
—Кавкaзлигингни айтяпсанми, узинг вaлдирама,
., .,
унингда ., мардликнинг «м»си кам иук.
— Узимни„ айтяпман, кавкaзлигинг билан нима
ишим бор? Иигитларингни туплаб куйган булсанг,
чойхонада ош дамлаб тур, узоги билан икки соатдан
., .,
кеиин кайтаман.
Маркaзга жойлашган мекмонхона оркасидаги да-
рахтзорда уни турт йигит карши олди. Турттовининг
лабларида сигарет, бармокларида тилла узук, буйни-
лари ва билакларида тилла занжир... Асадбекни ураб
олишиб, «сенам одаммисан?» дегандай беписандлик
билан караб тураверишди. Уларнинг бу килиги Асад-
бекнинг камиятига тегиб, йигитларини бошлаб кел-
маганига афсусланди. «Буларнинг уругини уйнатиб
юборишим керак эди», деб уйлади. Кавкaзлик йигит-
лар «кимсан, нега келдинг?» деб сурашмади, y кам га-
пирмади. Орадан ун-ун беш дакика утгач, мекмонхона
томондан башанг кийинган, кирра бурни остидаги
муйлови ярашмаган бир йигит келиб, Асадбекнинг
рупарасида тухтади. Y кам шериклари сингари сурбет-
лик билан тикилди. Кейин энсаси котган одам овозида
.,
суради:.,
—«Укилон» деганлари сенмисан?
—Менман, — деди Асадбек киприк кокмай унга ти-
килиб.
—Айтишларига караганда, менинг юртимда ада-
шиб юрган экансан?
—Юртинг каерда узи? — деб суради Асадбек дадил
овозда.
—Кавкaзда... Унутдингми? Y ерда бир одамни ран-
житибсан?
Асадбек унинг нима демокчи эканини англаб,
«кимни ранжитибман?» деб сурамади:
—Ранжитган булсам, сабаби бордир? Бекорга ки-
дирмагандирман уни.
—Агар мингта сабабинг булса кам, бу каром ку-
лингни бизнинг одамга кутаришга каккинг йук! —
590
деди йигит тупук сачратиб. — Унинг бир пайтлар ах-
лат булганини биламиз. Аxлатдан кам баттар булгани
учун ундан нафратланамиз. Бизнинг миллатдан 69л-
Виз миллатдошимизни хорла- ганиучэсевмз!
тиб куймаймиз, шунга акrпинг етмадими?
—Сенинг х'исобинг бошка, меники бошка: y улиши
керак эди — улди. Men отам учун касос олишим керак
эди — олдим. Бу кисоб-китобнинг кеч мураккаблиги
йук. Менинг урнимда булганингда узинг кам шундай
килардинг.
—У отангни улдирганмиди?
—Шунака десам кам булади. I{ирк туккизинчи
йилда отамни камаган, отам Сибирда улиб кетган. Сен
.,
миллатдошинг жуда купларнинг естигини
ёстигини
куритган. Агар сен какикий кавкaзлик булсанг, углон-
ларнинг отaлар учун касос олиши мутлак шараф эка-
нини билишинг керак.
—Сени жар, ахлоксиз, деб тугри айтишган экан.
Сендакaларни улим яхши куради.
— Кавкaзга 6ориб келгyнимча отам учун касос
ололмай улиб кетишдан куркардим, энди куркадиган
., .,
ерим иук.
—I{асос олиб булдингми?
—Буниси энди менинг ишим.
—Албатта... aлбатта...
и сенинг ишингга арaлашиш-
га токатим йук. Иигитларинг кани, бу атpофда курин-
майди,., пистирманг каерда?
—Узимнинг уйимда узим пистирма куяманми? Бир
..
узим келдим.
Башанг йигит «ростданми?» дегандай шерикларига
каради, улардан бири Асадбекнинг гапини тасдиклаб
бош иргаб куйгач, кулимсиради:
—Бир узинг келган булсанг... гапни чузишдан маъ-
но йук. Огайниларимнинг сенга нисбатан булган наф-
ратлари чексиз эди. Лекин биз углонлар касосининг
кадрига етамиз. Мардлик килиб келибсан, биз кам
мардлик киламиз, юр, дастурхонимизнинг азиз мек -

мони бул...
591
Ха, ушанда шундай булган эди. Жамшид буни
билмайди. Бaлабуха тугри айтди: y замонлар бошкача
эди. Хозиргиларда бунака мардлик йук.
Асадбек килинадиган ишларни Жамшид билан ке-
лишиб олгач, урнидан турди. Аэропортга боришдан
олдин уйга бирров кириб-чикмокчи булди.
Ховлига кадам босди -ю, шийпон зинасида пари-
шон утирган Манзурага кузи тушиб «билиб колдими?»
деган хавотирда тухтади. Манзуранинг бошидаги ру-
моли сиргалиб елкасига тушган, нигоки бир нуктага
кадaлиб колган эди. Эри келганда пешвоз чикишга
.. .., ...
шошилувчи аелнинг кимирлагиси кам иук эди.
—Манзур, сенга нима булди? — деди Асадбек унга
якинлашиб.
Манзура дардли нигок билан унга караб, синик
овозда салом берди. Асадбек хотинининг юзидаги гам
чизикларига караб, ингpаб юборай деди.
—Нега бу ерда утирибсан?
Манзура эридан берухсат бир иш килиб куйган
айбдор хотиндай бош эгиб хурсинди.
Тонгда такорат килиб чиккунича эрининг шо-
шилиб кетиб колишидан хавотирга тушди. Намози-
ни кандай укиганини кам билмади. Юраги потирлаб,
уйнаб кетаверди. Болохонадаги йигитни чакириб:
—Аканг канилар? - деб суради.
—Билмадим,
., шошилиб кeтдилар...
Иигитдан тайинли жавоб ололмаслигини билса
..
кам яна суради:
—Ким телефон килувди?
—Билмадим, мекмон келибди шекилли...
Tour отди... куёш 'герак буйи кутарилди. Хавоти-
рини енгиш учун такоратини янгилаб, чошгокдаги
нафл намозини укиди. Кунгли бир оз таскин топган-
дай булди. Нонушта урнига ярим пиёла чой ичди.
Томогидан бир тишлам нон кам утмади. Телефон
гушагини кутариб Зайнабга кунгирок килди - жа-
воб йук. Кейин эрига сим кокди — коракош гушакни
592
кутариб, хужайини мекмонлар билан юрганини маъ-
лум килди. Бундай гаплар билан безовта она калбини
aлдаш кийин. Манзуpа яна Зайнабнинг ракамини тер-
ди... Учинчи марта кам жавоб булмагач, кизиникига
отланди...
Тайинли хабар эшитмаган булса кам, кушидан ке-
тар колида кайтиб, шийпон зинасига утирган эди.
—Тур, уйга кир, — деди Асадбек уни билагидан уш-
лаб.
—Зайнабникига борувдим... — деди Манзypа урни-
дан туриб.
—Нега бординг?
—Сиз кам борибсиз-кy? Нима булди?
—Ким айтди, борганимни?
—кушни курибди. Эртaлаб can бесаранжомлик
булганмиш-ку?
—кушниларнинг миш-мишига ишониб утирибсан-
ми? Эрталаб кизинг телефон килyвди, куёвингнинг
мaзаси кочибди. Бориб, касaлхонага ёткизиб келдик.
Зайнаб эрининг ёнида колди.
—кайси касaлхонада?
Манзypа шундай деб «мени алдаманг», деган маъ-
нода эрининг кузларига маъюс тикилди. кизи даст-
лаб угирланганида Асадбек хотинини ношудликда
айблаган эди. Энди бу хабарни узи айтиши керакми?
кайси тили билан айтсин? Ярaланган кунгилни батгар
огритсинми?
Асадбек хотинининг бу карашига дош беролмай,
нигокини олиб кочиб, уни закарли окангда енгмокчи
булди:
—Айтсам, козир учиб борасанми ёнига?
—Хеч булмаса телефонда гаплашай?
—Шарт эмас. Бугyнча безовта килма, эртага бирга
борамиз.
Асадбек хотинини ишонтиргандай булиб йулга от-
ланди.
Манзура дардли жилмайиш билан эрини кузатиб
куйгач, яна шийпон зинасига бориб утирди. Алкол
593
y узини факат шу ковлида эмас, олам аро ёлгиз кис
килди.
Бу канака каёт узи? Худо унга уч фарзанд берди-ю,
лекин худди тирнокка зор хотин каби ёлгизлатиб
куйди. Уйда камма нарсаси бор. Бекаму куст яшашига
.,
купчилик кавас килади.
Факат... биттагина булса кам дардкаши йук...
У эрининг алдаётганини билиб тyрган булса-
да, эътироз кила олмади. Куёвига эмас, Зайнабнинг
узига бир нима булганини сезди. Манзура огир дард
юкларининг каммоли булиб яна канча яшашини бил-
масди. Бунака юкнинг эзиб тyришига кеч бир она чи-
дамаган, Манзура чидай олармиди? Y узига атaлган
ташвиш сандигини тулиб-тошган деб кисобларди,
эрини кузатиб, уйлаб караса, бу сандикда кали буш
жой бордай туюлди.
Кимнингдир елкасига бошини куйиб йиfлагиси
келди.

Асадбек утирган машина унинг вужудини олдин-


.. .. .,
га сурар, хаёли эса ортда колаётган уиида, паришон
чекра билан кузатиб колган хотинида эди. Жон вужу-
дини тарк этмок истади. дард куртлари емириб адо
килаёзган тана елпигич каби тебрана бошлади. Жозир
дардга буйин бериши мумкин эмасди: чукур-чукур на-
фас олиб, енгил тортгандай булди.
Самолётнинг олд булмасидан ёнма-ён жой олди-
лар. Халимжон хожасининг одатини билгани учун
тарбияли мумин боладай жим кетди. «Атpофда ха-
тар йукмикин?» деган максадда дамо-дам олaзарак
караб куйиши нaзарга олинмаса, тек утирди. Ахтам
уриндикка ташлаб куйилган куп сакифали русча газе-
тани варакпаб, y ер-бу еридан чукилаб кий бошлади.
Асадбек бошини суянчикка тираб кузларини юмди.
Бир ма кал Ахтам Жалимжоннинг бикинига тирсаги
билан тypтиб, гапга солди :
594
— Мана буни эшит: Хитойдаги зилзилада кирк
минг одам улибди. Яна кирк минги бедаракмиш. Сак-
киз кун давомида босиб колган уйи тагида колган
бир юз саккиз ёшли кампир тирик чикибди ! Сувсиз,
овкатсиз саккиз кyн яшаганмиш. Минг-минглаб ёшлар
улиб кетганда бу кампирнинг тирик колиши каётнинг
адолатсизлиги эмасми?
- Адолатсизлик эмас, - деди Жалимжон паст овоз-
да. — кирк йил кирон келса, ажaли етган улади.
Бу гапларни Асадбек кам эшитди. Кузларини оч-
маган колда «учирларинг», деди. Жалимжон «жим
утирсанг улармидинг, гапингга жавоб кайтарган мен
акмок!» дегандай Ахтамга норози киёфада каради-ю,
бошини бурди. Ахтам эса гaзeтани турт буклаб, оёги
остига ташлади-да, суянчикни пастлатиб, ястаниб
олди.
Кузлари ярим юмук Асадбек гуё вокеликдан
тамоман узилгандай эди. Хавотирли уйлар кукмига
..
Sг'зини топширган одамнинг акволи ачинарлими е
дузах утида куяётганникими — буни аниклаш мумкин
эмас. Уйларнинг бири ёгоч кypти сингари миясини
кирчиса, бири чуг булиб товонини куйдирса, бири
илон каби куйнига кирса, яна бири сиртмок булиб
буйнига осилса, бошкаси эса ургимчак турига айла-
ниб, кул-оёгини чирмаб ташлаган булса, каердан,
кандай чора ахтарсин? Москвада камалиб колган
9гилларини чикариш yчун учганида кам худди шун-
дай акволда — ^ оташ чуглар узра ялангоёк югургандай
булган эди. Уша сафар чогида уттиз йил олдинги бир
ф арёд кайта уйгониб, вужудини тилкaлаб ташлаган-
ди. Х а, кизи бадном булган хотин каргаган кезда кали
Зайнаб тугилмаган эди. калб фарёди билан отилиб
каргишнинг Sг'лмас ар
экани, йилл
ииллар чигиригидан
утиб келиб, кутилмаган онда такдирга чанг солишини
ушанда билмаган эди.
«Худодан кайтсин !» — хотиннинг фарёди эди бу.
«Худодан кайтибди... Сен зурлаган кизларнинг
595
кам ота-онaлари бор эди...» — ошнаси Жaлилнинг
шафкатсиз xynocacu my эди.
Жозир Москвага учаётган онда бу фарёд яна мома-
кaлдирок сингари гyмбуpлаб, вужудини титpатиб
юборди. Жалилнинг овози гумбypламади, аксинча, ви-
сирлаб, томир-томирларига сингиб, какшатди. Жамма-
каммаси ушандаги дакшати билан яна кузига игна
булиб санчилди.
Худодан кайтибди...
Бу кулоги остида жаранглаган овоз эмас, балки
юзга урилган улим нафасидай тyюлиб, баданига муз
югypди.
Зайнаб угирланганда Жалил айтган бу гап йил
давомида унутилмаган, дарахт илдизига тyшган
курт сингари юрак томирларини кемириб ётган эди.
Гарчи ушанда «Менинг маишат килганимни кур-
ганмидинг? !» деб бaланд келишга уринса-да, факат
узи-ю ва Аллокгагина маълум булган киликларини
эслаб, бу хулоса рупарасида ич-ичидан таслим булган
эди .
Жозир...
Жaлилнинг овози эшитилгач, энди узи куринди...
Кузларида газаб учкунлари бор...
Киприк
., кокмай яна гап бошлади:
— Утмишда утган донишмандлар чиройли безатил-
ган дунёни шайтоннинг дуконига ухшатишган. Ким бу
дукондан бирон нарса олса, то какини туламагунича
шайтон коли жонига куймайди. Такдирдан нолима,
безакларга мах,лиё булиб, бу дукондан куп нарсaлар
олиб куювдинг, кизингнинг номуси, углингнинг жони
билан как туладинг. Эктимол, туловларингнинг яна
чaласи бордир. Шайтоннинг иши шунака, какини пул
билан олмайди, унга банданинг гамли куз ёшлари ке-
рак, конли куз ёшларидан эса кузурланади. Шуни бил-
май колдинг. Эсингдами...
— Булди, бу гапларингни кадеб такpорлайверма,
ундан кура дуо кил, боламни Худо асрасин !
Халимжон хожасининг пичирлаб айтган бу гапини
596
эшитиб, унга каради -да, «уйкyда алаксираяптилар»,
де Уйлади.
Самолёт Домодедово aэропортига куниб, ташка-
рига чикишганда дим каводан кунгиллари бекузур
булди. Икки кун ёккан ёмгирдан сунг кун буйи
.. „
куёшнинг киздириши натижасида ердан кутарилган
намлик шакарни эгaллаб олган, куёш ботган булса -да,
бу намликни таркатиб юборишга кодир шабада эсма-
ётган эди .
Асадбек шу ернинг узидан Бaлабухага кунгирок
килди:
—Жалиги
., маълумотда узгариш йукми?
—Иук. Жозир бир одам сенга якинлашади. Нима
.,
дейишини б иласан.
киска гап тусатдан узилди. Асадбек ким келар
экан, деб атрофига aланглади. Шу пайт унга буйдор
малла йигит якинлашиб: «Бaлабуха аксирмай куйди»,
деди -да, жавоб кутмай, куча томон юрди. Ахтам кам,
Жалимжон кам Барнаулда кyтиб олиб, камрок булган
бу йигитни танишди. Ахтам тез-тез юриб бораётган
хожасига якинлашиб: «ишончли йигит, бизни Фи-
маникига шу олиб борган эди», деди. Асадбек гапни
эшитмагандай кетаверди, унга катто бир караб кам
., .,
куимади.
Майдончада турган «РАФ»га чикишлари билан,
машина тез кузголди. Аэропортдан узокпашишгач,
кайдовчининг ёнида утирган йигит оркасига угирилиб,
Асадбекка юзланди:
— Мижозингиз козир Шаховскойда, икки соат-
лик йул. Район маркaзида ., битга «Запорожец» билан
«Москвич»га утамиз. Урмонга кираверишда «КамА3»
кутади.
—«КамА3»инг нимага керак? — деб суради Асад-
бек.
—Темир дарвозани очиб беради.
Асадбек эхтиёт чорaларини эшитиб, Балабyxанинг
ниятини тушунди: «Демак, Моргашни йукотишни
597
мулжаллаб куйган экан, y пишириб куйган ошни мен
сузиб оламанми?» Хозир Бaлабуханинг максадини
мушокада килиб утирадиган вакт эмасди. Асадбек
.. ...
темир дарвозадан S/"Тгунига кадар ихтиери my иигит
.,
кулида эканини англади.
—Ярим соат вактингиз бор. Эртaлабки рейсда Ле-
нинградга учасиз. Y ерда yч соат булиб, кейин уйин-
.,
гизга каитасиз.
Агар бу гапни Бaлабуханинг узи айтганида Асад-
бек: «эктиёткорликни оширвординг, Масковдан тугри
учавераман», деб эътироз билдирган буларди. Бу йи-
гит ижрочи, хужайини нима деган булса бажаради.
Шаховскойга етишганда машинадан тушмай ту-
риб, мaлла йигит ён чирокни ёкди -да, чунтагидан турт
букланган когоз чикариб, ёйди:
—Эслаб колинглар: бу Хонгирейнинг кароргоки.
Моргаш
.. камма хонaларнинг чирогини ёкиб куяди.
Етокда кам, мекмонхонада кам ётмайди, казнокка жой
килиб олган. «КамА3» дарвозага урилиши билан, мен
ошхона оркали утиб, уша казнокни оламан, сенлар, -
шундай деб Ахтам билан Жалимжонга каради, — ёток
билан мекмонхонани босасанлар. Пойлокчилар булар-
ники. Бир шартни унутмaларинг: бу ер Барнаул эмас,
узбошимчалик килмайсанлар.
Уларнинг киска ва кескин тарзда айтилган
буйрукка сузсиз буйсунишдан узга чоралари йук эди.
Халимжон билан Ахтамга кимнинг буйругига итоат
этиш фарксиз эди, Асадбекка эса огир ботди. Manna
йигитнинг сузини булди :
—Энди сен кам эшитиб on, — деди Асадбек унга
амр окангида: — «КамА3»инг керакмас, дарвозани буз-
май, шовкинсиз оламиз.

Моргаш Козловни улдиртириб, угрилар оламида-


ги мавкеини кутаргандай булган эди. Кейинги кун-
598
nap ичи Хамзатбей кам, бошкaлари кам унга индамай
куйишди. Хarro Бaлабyxа кунгирок килиб, иноклик
билан ишлашни таклиф этди. Моргаш бу таклифга
ишонкирамай, уни Москвага чакиртирди. Аввaлги
купи Бугай билан каммомда учрашди. Якиндагина
куз ёши килиб юрган Бугай Хонгирейнинг улимидан
кейин катта гапирадиган булиб колган эди. Хонгирей
унинг шохини кайириб куйган эди, Моргаш бира тула
синдирмокни касд килди.
—Бугай, Хонгирей улмаганидан хабаринг борми? —
деди y сaлом-aлик угрнига.
—Бизнинг ишимизда кеч ким улмайди, — деди Бу-
.,
гаи.
—Хонгирейга фойданинг йигирма фоизини ваъда
килган эдинг-a?
—Адашдинг, беш фоизга келишганмиз.
—Хотиранг пасайиб колибди, Бугай. «Орхидея»ни
очганингда Хонгирей сендан кеч нима тaлаб килмади.
Четга темир чикармокчи булганингда йулни сенга
ким очиб берди? Хонгирейга йиглаганинг эсингдами?
Тугри, сен беш фоиз бермокчи эдинг, лекин Хонгирей
йигирмани суради. Охири, сенга ракми келиб, Унга
рози булувди, a? Кеча Хонгирей уликхонамга телефон
килиб, «Ушанда бекорга ракмдиллик килибман, айтиб
фойданинг йигирма фоизини берсин», деди. Га- куй,
пига ишонмасанг, узинг учраш унга.
—Оширишнинг иложи йук, вaзият узгариб, хара-
жатлар купайди, бир тийин кам куша олмайман.
—Гапинг тугри, вaзият узгарди, менинг харажат-
ларим кам купайди,
., шунинг учун йигирма фоизни
тулаб куясан. Узинг., биласан, мен уликхонада ишлаб
юрган одамман. Уликни ечинтириб оладиган., одам
Хонгирейга ухшаган ракмдил буладими? Уликхонамда
жой куп... хохгпасанг, бориб кур. Кумадиганлари кам
бор, куйдириб юборадиганлари кам бор. Кунглингга
караб, танлайверасан. Красноярскдаги Козёлни би-
лармидинг? Эшитгандирсан? Y крематорийдан куркар
экан, кума колишибди.
599
Табиатан куркок булган Бyгайга my гаплар-
нинг узи кифоя эди. Унинг ваъдасини олган Моргаш
кувониб, Хонгирейнинг Шаховскойдаги кароргокига
жунади. Бaлабyxанинг масaласини my ердан тypиб
кал килмокчи булди. Крот Маматбей билан Красно-
ярга бориб, Козловни улдиргач, унга булган гyмони
таркагандай булди. Унинг амрига биноан Маматбей
Тошкентга, Крот эса Томскка учди. Иккови кам вaзи-
фани уринлатди. Бу ёги хотиржамлик...
Факат бир нарсада янглишди: киморда куп ютки-
задиган Крот унга эмас, Бaлабухага хизмат килишни
афзaл курди.
Бaлабуханинг мaлла йигити Асадбекка тугри маъ-
лумот берган эди: Моргаш эктиёт чораси сифати-
да кароргохдаги барча чирокни ёктириб куйиб, узи
казнокда тyнарди. Ярим кечаси йигитларини Бaлабyxа
билан учрашувга жунатгач, бу тунни узига бахт кел-
V в .
тиришига ишонгани yчун казнокка тушмаи, етокдаги
партушакда керилиб ётди.
Биров «каёт нима?» деб сураган такдирда «мaза
килиб яшаш» деб жавоб кайтарувчи бу нодон каёти-
даги сунгги тyнни угирлаб адо килаётганини билмас-
ди. Хаётнинг тугилиш онидан бошлаб улим паккасига
караб жону жахди билан югypишдан иборат эканини
сира уйлаб курмаган одамдан яна кандай жавоб кyтиш
мумкин? Барчани улим билан куркитувчи бандасига
охир-окибат Парвардигор кандай мукофот берарди...
Ширин туш кураётганда бир шарпадан уйгонди.
Шошилиб ёстиги остига кул юборди -ю, тyппончани
олишга улгyрмади. Аввaл жагига каттик мушт тyшиб,
гангитди, кейин бугзига пичокнинг уткир тиги тирaл-
див
— Жон ширин булса, кимирлама!
Овоз кай томондан келаётганини билиш yчун
aланглади. Бугзига пичок тираган Ахтамнинг орка-
сида тypган Асадбекни куриб кузларига ишонма-
ди. Бир неча соат олдин Маматбей кунгирок килиб:
600
V
«Укилон»ни чувaлчангдай эзиб ташладим, камма
шартларимизга кунди. Жатто юкни узи оркaлаб
утишга кам рози», деган эди. Чувaлчангдай хорлан-
ган одамнинг кутилмаганда бу ерда пайдо булиши эр-
так урнида баён килинса, биров ишонмайди. Лекин...
Моргаш ишонишга мажбyp. Чунки рупарасидаги
«укилон» эмас, нак улимнинг узгинаси эди !
— Умрингдан бир дакикаси колди. Аклинг булса,
узайтирасан, булмаса Хонгирейнинг олдига бекафан
., .,
жунаисан.
Бу дагдагадан Моргаш саросимага тушмади. Ак-
синча, кулимсираб, куришмокчи булгандай Асадбекка
.,
кул узатди:
— Гап йук, Бек ! койилман ! Жеч канака гап-сузсиз
таслим буламан ! Сен мутлак голибсан ! Men кели-
шингни билардим, факат Балабуха билан бирга
буларсан, деб уйлаб хато килибман. Омадинг бор
экан, Бек. озир y ерда менинг йигитларим муъжиза
яратишяпти. Учрашувни бекорга соат турт - у уттизга
белгиламадим. Худди
., my пайтда мен роппа-роса цирк
ёшга туламан. Иигитларим менга киркта акмок кал
лани кесиб совга килмокчи булишибди, сенинг акпли
бошинг буларнинг ичида булмайди, шунисидан хур-
сандман. Юбилейимни сен билан бирга нишонлай-
ман, энг ардокли мекмоним буласан. айдар ошнанг
Хонгирейга тилла кайкалча совга килган эди. Сенинг
келишингнинг узи менга катга тукфа. озирнинг
узида ташвишли масaлангни кал килиб бераман. Сен
мендан ранжима, биз кизингни угирламадик, бу шун-
чаки казил эди, Маматбейни биласан-ку, йунилмаган
таёкка ухшайди, кaзили шунака куполрок булибди.
^озирнинг узида унга кунгирок киламан, суюкли
кизинг ярим соатда уйингда булади.
Шунча гапдан кейин кам бугзидаги пичок олинма-
ди. Асадбекнинг какрли карашида муроса сезилмади :
— Гапириб булдингми? Энди кизимнинг каерда-
аит.
айт.
601
- Vл зим кунгирок кила колай.
—Ярим дакика вактинг колди. Маматбей йунил-
маган таёк булса, бу бола уткир ханжар, кули калти-
.,
рамаиди.
—Бек, сен билан тaлашадиган мулким йук, бирга-
.,
гузал кает
каёт кечиришимиз мумкин.
—Сен козир каётингни саклаб колишни уйла. кирк
ёшингга киркта кaлла совга олмокчимидинг? Илико
билан Бугай ., Бaлабyxанинг ёнида томоша килиб тур
гани йук. Иигитларинг уттиз туккизта чикса, киркинчи
кaлла узингники булиши мумкин.
Асадбек Илико билан Бугайни тахминан айтган
эди. Моргаш бунга ишониб, бушашди, энди Асадбек-
дан марх.амат кутиб каради :
—Мен сен билан кеч нарсани талашмайман. Юкни
олиб утишимга калал бермасанг булди.
—Сен менга шарт куйма. Маматбей кеча менга
«шарт куйиш ихтиёринг йук», девди.
—Бупти айтаман:., «Грек шакарчаси», деган жойла-
ринг борми? Уша ерда Нилуфар кучаси бор. Номини
чиройлилигини кара -я! Шу кучадаги 9н учинчи уй.
Асадбек телефон томон юрди, унинг урнини
Халимжон эгaллади.
—Сени танидим, — деди Моргаш унга караб, — Нар-
кобаронга мол олиб бориб ишни пачавасини чикарган
эдинг -a? Биз жонингни саклаб колган эдик.
Жалимжон кар-соков одам сингари индамай тypа-
верди.
Асадбек Жамшид билан богланиб, манзилни айт-
гач, «борган жойингнинг телефон ракамини узинг
билган жойга маълум килиб куй», деб топширигини
.. .,
эслатгач, жойига каитди.
—Сен менга бир дакика каёт инъом этмокчи эдинг,
билишимча, яна ярим соат кушасан .,шекилли? Лайча-
ларингни ол, мен сени aлдамадим. Утириб, хотиржам
гаплашиб олайлик. Агар менинг йулимга юрсанг, ик-
кaламиз дунёнинг энг бой одамларига айланамиз.
602
— Кулларини боглаб, огзига пайпогини тикиб
куйларинг, вайсайвермасин, — деди Асадбек Халим -

жонга караб.
—Бек, сен акмок одам эмассан. Зурлар бир-бирлари
билан ёвлашмаслиги керак. Бу оламни бошкаришга
факат иккaламиз каклимиз...
Моргаш бошка гапиролмади. Асадбекнинг амри
уша закоти бажарилди.
—Битта одам бошкариши мумкин булган оламда
иккинчи одам нима килади? — деди Асадбек. Y энди
уз зулмининг тантанасидан кувонган голиб овози би-
лан гапирди: — Сен паст кeтдинг. Хужайининг тахтида
бир узинг утирмокчи эдинг. Сен Хонгирейнинг соя-
си эдингми? Соя тахтда 'тира олмайди. Хужайининг
«Машина яхши юриши учун муpватларини aлмаш-
тириб тyриш керак», девди. Сен муpватликка кам
ярамайсан. Хонгирей акдли гапларни куп гапирарди
Охирги учрашувимиздамикин, «битта улик сиккан
гурга иккитаси кам сигади», деган эди. Шу ростми-
кин?
Бу гаплар Моргашнинг куркувдан потирлаётган
юрагига камон угклари каби санчилиб, баттар тaлваса-
га солди. Гуё мушукники сингари кичкина гавдасига
кафасдаги йулбарс газаби жойлашиб олгандай булди.
Жавоб беришга, узини окrпашга ожизлигига чидолмай,
тулгонди. Унинг бу акволига караб Асадбекнинг ичи-
да шайтон как,кака отиб юборди.
— Эсингдами, «Ок сурпга уралиб, кироллигимга
мекмон булиб келишдан олдин мен билан дустона
равишда, тирик колингда учрашишни ният килавер»,
деб таклиф этган эдинг. Энди таклифингдан узинг но-
розига ухшайсан -a?
Асадбек деворда осиглик тypган киличлар, турли
ханжарларга кузи тyшиб, якинлашди -да, кумуш соп-
ли килични кулига олди. Одамзоднинг ишлари ажаб -

ланарли: чолгу асбобларини садаф билан безашига


тушуниш мумкин, нафислик, нaзокат акс этиб тyради.
Инсон конини тyкиш, жон олиш учун ясaлган куролни
603
безашдан максад нима экан? Асадбек килични сaл-
моклаб куриб, яна Моргашга якинлашди. «Мени чо-
пиб ташлайди шекилли?» деб вакимага тушган Мор-
гашнинг кузлари ола-кула булиб кетди. Айникса,
., ..
кукрагига килич тиги тиралганида каетдан умидини
узди. Лекин Асдбек тигни тиради -ю, ботирмади.
— Хонгирейнинг итдай хор булиб улганини эшит-
ганимда кувонишим керак эди. Харколда сен шундай
деб уйловдинг. «Хонгирейнинг улими муносабати би-
лан бошлаган байраминг адогига етдими ё кали кам
давом этяптими?» — деб суровдинг, a? Сен янглишган
эдинг, Хонгирейнинг улими менга кувонч эмас, aлам
берди. Чунки унинг ифлос пешонасига битта укни уз
кулим билан кадашни истаётган эдим. Соясини чопиб
ташлаганим билан кунглим барибир ором олмайди.
Сен хужайинингни курганингда гапимни етказ: мен y
билан дузах гулханида учрашсам кам, барибир юраги-
ни сугуриб оламан.
Асадбек шундай деди -да, хона бурчагида турган
одам буйи баравар келадиган накшли кузага каради.
Куза уртасига Хонгирейнинг кулиб тypган сурати
туширилган эди. Суратдаги Хонгирей унга гуё «кеч
качон бу максадингга ета олмайсан», дегандай булди.
Асадбек куза томон икки кадам ташлади -ю, килични
боши узра кутариб, кузага зарб билан урди. Зарб бе-
риш чогида йулбарс каби укирдики, катго йигитлари
кам сескандилар. Асадбек куза парчaларини тепки-
лаб, майдaлаб ташлади. Унинг каракатларини Мор-
ram куркув билан, йигитлар эса хавотир билан куза-
тиб тypишди. Жеч ким унга якинлашмади, «куйинг,
узингизни
., босинг», деб кулидаги килични олмади.
Иигитларнинг бундай килишга каддилари сигмасди.
Орадан ярим соат yтгач, Асадбек узи билган теле-
фонга кунгирок килиб, «Менга хабар борми?» — деб
суради. Уч дакика олдин шу телефон билан богланган
Жамшид факат Асадбекнинг узигина тyшyнадиган
ракамларни билдириб куйган эди. Асадбек шошилиб,
титpок бармоклари билан ракамларни терди. Y томон-
604
да гyшак кутарилиб, Жамшиднинг овозини эшитган
закоти умид билан:
—Нима гап? — деб сypади.
—Алдамабди, каммаси зyp булди, хавотирланманг.
—Зайнаб яхшими?
—Яхши, can куркибди.
.. озир узига келиб колди.
—Эрини айтма. Узи кани?
—Ховлида утирибди, чакирайми?
—Чакир...
Зайнаб титрок овозда салом берди, гyё унинг иссик
нафаси Асадбекнинг юзини майин силагандай булиб,
.,
кyнглидаги дардларни кува кeтди.
- Опокмисан, жон кизим?
—Яхшиман, адажон... озир ойим билан гаплаш-
дим, хавотир олманг, дедим.
- Аклли кизим... яна менинг касримга колдинг...
иени., каргамагин, жон кизим.
Узини кизининг каргишига лойик деб билган
Асадбек бу гапни юракдан чикариб, йигламсираб айт-
ди. Агар Зайнаб беракм киз каби отаси томон лаънат
тошларини отганида кам, Асадбек бош тyтиб бер-
ган буларди. Бирок, Зайнабнинг тилидан шафкатсиз
.,
сузлар учмади:
—Унака деманг, адажон, узингизни эктиёт ки-
линг, — деди мекрибонлик билан.
—Сен хотиржам бул, жон кизим, мен буларни тинч
., ., .,
куимаиман.

—Иук, йук! — Зайнаб бaланд овозда шyндай деб
юборди -ю, жимиб колди. Бир неча нафасдан сунг
босиклик билан гапирди: — Адажон, унака деманг, кеч
кимга тегманг.
—Бу каромиларнинг конини ичган одам савобга
колади.
Асадбек «Акангни улдирганлар кам шулар, ХунИ-
ни олмагyнимча тинчимайман», демокчи булди -ю,
тилини тийди. Зайнаб yнинг ниятини англагандай яна
бир оз жим тypди -да, ялиниш окангида гапирди:
605
— Адажон, тегманг уларга. V. лим улар учун нажот
булади.
., Асадбек эслади: кизи олдин кам шудай деган эди.
Ушанда кам унинг ниятини тушунмаган эди, козир
кам. Зайнаб эса йигисини кайтармокчи булгандай яна
сукyт сакгпагач, давом этди:
—Жaзоларини Худо беради, сиз сог-омон кайтинг.
Набирангиз кон устига тугилмасин...
Зайнаб яна жимиб колди. Асадбек y ковлида бир
неча одам конига беланиб ётганини билмагани учун
кизининг акволига тушунмади.
Бир оздан сунг Жамшиднинг «Бек ака» деган ово-
зи эшитилди.
—Маматбейни кидириб топларинг, — деди Асадбек
..
катъии окангда.
— кидиришимизнинг кожати йук. Ана, ковлида
ётибди, — деди Жамшид.
—Нимага?
—Юраги чаток экан, кypкканидан ёрилиб кетди
шекилли?
—Бу ёгига зийрак 69л, нима килишни узинг била-
сан.
Асадбек гушакни жойига куйгач, йигитларига
караб, «булди, кетдик!» деди.
Моргашнинг ёнидан жилмай турган Актам:
—Буни
., гyмдон килайми? — деб суради.
—Узига тегма, уйга $т куйларинг.
Асадбек шундай деб чикди. Ахтам унга эргашиб,
икки кадам босди -ю, ишни чaла ташлаб кетгиси кел-
мади. Чунтагидан румолчасини чикариб, Моргаш-
нинг ёстик остидаги туппончасини олди. Сунг бошига
ёстик ташлаб, ук узди. Моргаш жон тaлвасасида ти-
пирчилашга хам улгурмади. Кадимгилар «Нечук шар -

батки, сен элга ичирдинг, узинг кам охири уни симир-


динг», деганларидай, тириклик кадакини улим шарба-
ти билан тулдириб ичишдан узга чораси колмади.
Куп жонларни кийнаган бу одам жонини осонгина
606
топширди... Зайнаб айтганидай, улим унинг учун на-
жот булди.
Ахтамнинг кулида румолча билан чикаётганини
кypган Асадбек «бунинг нимаси?» дегандай савол на-
зари билан каради. Ахтам тyшуниб, аянчли жилмай-
ди•
—Бypнини артиб куйдим...
—Уйни ёкиш керак, — деди Асадбек мaлла йигитга
караб.
—Бу ёгини бажарадиган одамлар бор.
Manna йигит ишора килган эди, кучадаги дарахт-
лар панасидан икки одам чикиб келди. Асадбек Бaла-
буханинг иши пуxта эканига тан берди.
—Ленинград самолёти уч соатдан кейин учади, —
деб шоширди мaлла йигит.
Manna йигит улар билан бирга Ленингpадга учди.
Шакарга чикмай, Тошкентга учадиган самолётни шу
ерда кутадиган булишди. Асадбек шакарлараро авто-
мат-телефондан Жамшидга кунгирок килди. Жамма
иш жойида булганини маълум килган Жамшиднинг
бир гапни айтолмай чайнaлаётганини сезган Асадбек:
— Яна нима ran? — деди зарда билан.
—Бек ака, айтмасликнинг иложи йук...
—Чайнaлма!
—Элчин аканинг кариндошлари 6или6 колишибди.
—канакасига билишибди?
—кушнилар еткaзишгандир...
—Ношуд!.. «Жамма ишларингнинг оркасидан шил-
таси чикади», деб сукиб бермокчи эди, мавриди эмас-
лигини факмлаб, дагдагасини давом этгирмай, «нима
килмокчисан?» деган савол билан чекланди.
—духтирлар маккам, касaли буйича улган, деб
когоз беришди. кариндошлари бугун асрга чикариш-
мокчи... Келишингизни кyтишмаcинми?
— Бориб тирилтириб бераманми? Кумса кума-
версин. Бунча латтачайнар булиб кетдинг, акангга
ухшасанг-чи?
607
Акаси Макмуд - Чувриндига ухшаш осон эканми?
Акасига ухшаши учун хожаси укахонини кандай яхши
кур г а н .,булса, yнга кам ша даражада мекрли булиши
керак. Улимга кукм килиб юборилганининг аник саба-
бини калигача билолмаган Жамшид бир ишни узича
жал к,илиш мартабасига eтмаган эди.
Жамшид билан гаплашиб, кунгли хирaлашган
Асадбек одамлар кузидан панарок булсин, деб ресто-
ранга утди. Y Халимжон билан алокида утирди.
Ахтам мaлла йигит билан, колган туртга йигит кам
.,
алокида столдан жой олишди.
—кайтганимиздан кейин хуΡжайинларингга нима
деб кисоб берасан? — деб Асадбек мулозимини кутил-
маганда саволга тyтди.
«Мен милисага хизмат килмайман, сизга содик-
ман», деб касам ичиши фойдасиз эди, Халимжон шу
сабабли «билмайман» дегандай елка кисиш билан ки-
фояланди.
..
—Узинг курдинг, аслида мен сенларнинг хизма-
тингни килдим.
—Бунакaларни жaзолайдиган конун бор, — деди
Жалимжон.
—конунинг кулидан нима келади? Тypмага тика-
санми? Булар тypмангдан куркар эканми? камогинг-
нинг битта эшик, битга дарвозаси бор. Эшикдан ки-
риб, дарвозадан тантана -ю шоду куррамлик билан
чикиб кетаверади.
Халимжон эътироз билдирмокчи эди, хизматчи
йигит якинлашиб, Асадбек томон энгашди -да, одоб
билан: «Сизни сурашяпти», деди.
—Ким? — Асадбек шундай деб атpофга aланглади.
Халимжон кам зийраклик билан каради.
— Ичкарида кyтишяпти, — деди йигит яна уша одоб-
ли окангда.
Асадбек Халимжон билан куз уриштириб олгач,
урнидан тypди. Буни куриб, Axтам билан мaлла йигит
.,
кам кузголдилар.
—Бир узингиз кирар экансиз, — деб изок берди хиз-
608
матчи йигит кулидаги оппок сочикни билагига таш-
лаб.
—Бир узлари кирмайдилар, иши бор одам бу ёкка
чиксин, ё бирга кирамиз, — деди Халимжон Асадбек-
нинг йулини тусиб.
—Улар чикишмаса керак, — хизматчи йигит шун-
дай дегач, Асадбекнинг кулогига: «Гап углингиз
такдирига тегишли экан», деб пичирлади. Шундан
кейин Асадбек мулозимларига караб: «кимирламай
.,
деди-да, хизматчи иигитга
йигитга эргашди.
Ресторан директорининг хонасида уни сочига ок
орaлаган, урта ёшлардаги хушмуомaла одам кутиб
олди. Хизматчи йигит икки финжонга кахва куйгач,
..
изига каитди.
— Сизни яхши танийман, — деди нотаниш мез-
бон.— Мени танимадингиз, битта самолётда учиб кел-
дик, эътибор килмабсиз. Ташвиши куп ., одам шунака
булади. как,вадан ичинг, совумасин. Узимни сизга та-
нитмайман. Бу ердан чикасиз у унутасиз.
-

Бигга самолётда учиб келдик?..


демак... доимо буларнинг кузатувида булганми?
«Босган кар бир кадаминг бизга маълум демокчими?»
Шаховскойдаги вокеани кам билишадими?
Асадбек Балабуханинг тадбирига тан берган эди.
Лекин томсклик угрининг Илико билан эмас, кавкaз-
.,
лик тудaларни киришга киришган махсус хизмат идо-
раси билан тил бириктирганини y каёкдан кам бил-
син? Асадбек козир бунга тегишли калаванинг учини
., .,
топишга уринмаиди, унинг дарди углининг кисмати
билан.,банд.
—Углимга нима булди? — деди y хавотирини яшира
.,
олмаи. .,
— Углингизга нима булиши керак эди? Совет
Иттифокининг эркин гpаждани сифатида чет элда би-
лим оляпти, менинг билганим шу.
—Унда мени нега чакирдингиз?
—Биласизми, азизим, каёт шундайки, Ватан
сени эркaлар экан, сен Ватанга хизмат килишинг ке-
20 - Шайтанaт, 5 -к. 609
V
рак. Углингизнинг шу какикатни тушуниши кийин
буляпти. Сиз кам тушунмаяпсизми?
— Y укияпти, хизматни кейин килади, — деди Асад-
бек.
- Хизматни козир бошлаши керак. Y бизга айрим
илмга тегишли маълумотларни аниклаб бериши мум-
кин, энди тушундингизми?
—Сирли маълумотми? Жосуслик килиши керакми?
—Купол гапирдингиз. Жосуслик эмас, Ватанга хиз-
мат бу. Агар сиз углингизни тугри йулга солмасангиз,
кургуликлари яхши булмайди.
Бу одамнинг сузлари ширин булгани билан тили-
да закар борлигини Асадбек факмлади. Кургуликлари
яхши булмаслигининг ортида кандай аянчли кисмат
ётибди?
—Мен нима килишим керак?
- Хозир углингиз билан боfлаб куяман, насикат
килинг, узиии кали y ёкка, кали бу ёкка ташлама-
сии. «Вaлерийнинг
., чизган чизигидан чикма», десан-
гиз кифоя. Углингиз аклли бола, нима демокчи
булганингизни дарров тушунади.
—Шунинг узими?
—Бу камми?
—Олдинги тaлабингизга солиштирганда буниси
осон.
- Кайси тaлабимиз?
Асадбек айтсамми ё айтмасамми, деган мулоказада
бир оз сукут сакд агач, угилларини камаб куйган мили-
сахонадаги сукбатни киска тарзда баён килди.
—Men буни текширтириб кураман, гапингизга
караганда, y бизнинг одамга ухшамайди.
Y шундай деб телефон ракамларини терди-да, y
ёкдан овоз эшитилгач, немисчaлаб сурашиб, Абдусамад
жанобларини чакириб беришларини илтимос килди.
Асадбек унинг гапларидан факат углининг исминиги-
на тушунди. Y томондаги телефон гушагини Абдуса-
мад олиб, овоз бергач, бу киши туркчaлаб «бир дакика,
афандим», деди-да, гушакни Асадбекка узатди.
610
Отасининг овозини эшитиб, Абдусамад ажаблан-
ди:
—Ада, тинчликми? Ойим яхшимилар? — деб сура-
ди.
—Жаммаси яхши, сен гапимни диккат билан эшит:
Валерий деган йигит анча бамаъни бола, y билан
яхшилаб дустлашиб олгин -у, чизган чизигидан чикма.
Отасидан бундай насикатни кyтмаган Абдусамад
ажабланиб:
—Бунинг хеч иложи йук, ада, — деб эътироз бил-
дирди.
—дунёда иложсиз нарсанинг узи йук! — деди Асад-
бек зарда билан. — Сен айтганимни кил. Якинда бора-
миз, колган гапни 9ша ерда гаплашамиз.
Гапни мухтасар килиб, гyшакни куйгач, y одам са-
вол назари билан каради:
—«Якинда борамиз», дедингизми? Сир булмаса
айтинг-чи, каерга бормокчисиз?
—Сир эмас, углимнинг олдига бормокчимиз. Нима,
каккимиз йукми?
—Хозирдан эътиборан каккингиз йук, aзизим. Бир
кадам четга чикмокка каккингиз йук. Сиз узингиз
билмаган колда давлат сири билан танишдингиз. Энди
бу сирни саклаш мажбурияти кам бор. Мана буларга
имзо чекинг.
Y стол устидаги когозларни Асадбекка узатди.
Асадбек когозларни кулига олиб, куз югуртирди, ке-
йин давлат сирини ошкор килмаслик какидаги тилхат-
га имзо чекиб берди.
—Отангиз какидаги кужжатлар билан танишмокчи
булганингизни айтишди. Сиз учун йул очик. Борган
идорангизда полковник Чернобородовга учрашсангиз,
муаммоларингизни кал килиб беради. Сизга уруш иш-
тирокчисининг оиласи фойдaланадиган барча имтиёз-
лар берилади. Масaлан, соликпарнинг ярми кесилади,
навбатсиз машина кам олишингиз мумкин.
Y Асадбекнинг бундай имтиёзларга кожати йук-
611
лигини билгани учун кейинги гапларни киноя окан-
гида айтди. Асадбек «кетаверайми?» дегандай урни-
дан турди. Y эса жойидан жилмай, гапини давом эт-
тирди:
—Иосиф Тито улганидан кейин Югославияда кам
уруш тарихига муносабат узгарди. Кузатаётгандир-
сиз, мамлакати парчaланяпти. Can олдинрок булганда
отангиз жанг килган жойларни зиёрат килиб келишин-
гиз мумкин буларди. Агар углингиз истаса, айланиб
., .,
чиксин, унга монелик иук.
Y яна телефон ракамини териб, овоз келишини
кутди кейин туркчaлаб, «хонум афандини лутфан»,
деб суради. Манзуранинг овозини эшитгач, «бир даки-
ка, хонум афандим», деди-да гушакни Асадбекка узат-
ди. Асадбек нима дейишини хам билмай колди.
—Тинч утирибсанларми? — дейишдан узга суз ти-
лига келмади.
—Вой, адаси каердасиз? — деди Манзура салом бер-
гач. ^
—Иулдаман, турт соатдан кейин уйда буламан.
Асадбек шундай деб хона сокибига караб куйди.
—Нима овкат килиб куяй? — деб суради Манзура
соддaлик билан.
Эрининг кимнинг хузурида, кандай акволда эка-
нини y бечора каердан билсин? Хотинлик бурчига
мувофик суради. Асадбекнинг жах,ли чикиб, зарда-
., ., ..
ли окангда: «мошхурда», деди-да, гушакни жоиига
ташлади. Y одам лутф кургазиб, Асадбекни эшикка
кадар кузатиб куйди. Хожаси кетганидан бери жойига
утирмаган Халимжон «Тинчликми?» деб сурамаса-да,
уни савол нaзари билан карши олди.
— Эски танишим учраб колди, — деди Асадбек
жойига утириб. — Жар жой, кар жойда танишларинг
булгани яхши-да!
Ичига чирок ёкса ёришмайдиган одам кулимси-
рагани билан дардини яширолмайди. Зийрак нaзарли
Жалимжон ичкарида кандайдир жиддий гап булганини
англади.
612
Асадбек уйга кайтиб ах,лиясини кувнокрок колда
куришни умид килганди. Куёвининг жанозасидан
эндигина кайтган Манзура аввалгидай паришон кУ-
риниши билан эрининг кунглидаги умид чирогини
.,
учирди.
Асадбек Манзура билан Зайнабнинг маъюс бо-
кувчи кузларига караб эзилди. Зайнаб уч кунгача эри-
жияниникида, майит., чикарилган
уйда уида турди.
Асадбек бунга карши булса -да, дардини ичига ютди,
индамади.
Асадбекнинг узи кам бу кунлар ичи кучага чик-
мади. Пешин чоги зерикиб, юраги сикилиб утирганда
телефон жиринглаб, болохонадаги йигитлар «Жайдар
акамнинг хотинлари» дегач, Манзурага караб, «Узинг
гаплаш», деди. Манзура итоаткорлик билан гушакни
олиб, кунгил куши булмаса кам, узок гаплашиш-
га мажбур булди. Кетма -кет «хуп-хуп», деявериб
.,
кутулгач, гушакни эрига узатди:
- Сизда зарил гапи бормиш.
Асадбекнинг энсаси котиб, « к а, нима дейсан, син-
гилжон?» деди.
- Якин орада Масковга бормадингизми?
Бу саволи кизик булди-ку? Бировдан эшитганми ё
тусмоллаб сураяптими?
- Нима эди?
- Укангиздан дарак йук-ку?
- дарак кутмагинам.
- Вой, нега?
- Анавинда нима девдинг, эсингдами? «Мега-
жини билан Уша ёкда кушмозор булсин», деб карга-
ганмидинг? «каргишинг уриб уша томонларда Улиб
кетса, кейин пушаймон ейсан», девдимми? Ана энди
узингдан кур, дардингни кимга айтсанг айтавер, наф-
си бузук эринг ичбуруг булиб улибди. Кундошинг
урисчасига кам кумдирмай, биратуласи куйдириб, ку-
лини сочдириб юборибди.
- Вой, мен энди нима киламан?
613
—Нима килардинг, битта мулла чакириб ис чика-
риб юборсанг етарли. Кунини айтсанг, борарман.
Гушакни жойига куйиши билан Манзура ёкасини
ушлаганича:
—Вой улмасам, рости биланми? — деб суради.
—куявер, озгина куйсин, рис хотинга уйлангани
рост. Эрнинг кадрига етмаганидан кейин энди тирик-
ми ё уликми, бунингга нима фарки бор?
Манзура «тавба, тавба» деганича, нари кетиб,
узининг юмушларига овора булди. Аср намозини
укигач, Асадбекка карашга ботинмай, «эрининг кирки
чиккунича уиида ., утирармиш», деди.
—Булмаган гап! — деди Асадбек газаб билан.
—Кунглига карамасак булмайди, адаси...
—Кунглига?
Асадбек Зайнабнинг «неварангиз кон устига
тугилмасин», деган гапини эслаб, хотинига савол на-
зари билан каради:
—Буйида борми?
—Нега унака деяпсиз?
—Сен саволимга жавоб бер.
— Булмаса керак...
—Анигини айт!
- fly-5%.-
«Хайрият... - деб енгил нафас олди Асадбек, —
«неварангиз» деганда акасининг боласини нaзарда
тутибди- да...»
Асадбек уйлаб куйган режасини амaлга оширишни
гaлга солмай, Жамшидни чакирди:
—Ахтамга айт: Элчин акангнинг уйи эртaлабгача
., .,
иуколсин.
—Буздириб ташлайликми?
—Кaлланг жойидами? Бир хил уйларда газ очик
колса портлаб кетармишми?
Жамшид тyшундим, дегандай куллук килиб, буй-
рукни бажаришга шошилди...

614
AБДYCAMAД

1990 йил, июнь, Олмония.

Асадбек навбатдаги касос жомини симириб уйига


кайтаётган вактда мусофирликдаги угли боши узра
ташвиш булутлари тупланаётган эди. Отаси билан
гаплашиб, унинг нима сабабдан бундай буйрук бер-
гани сабабини англашга уриниб утирганида уни теле-
фонга чакиришди.
— Мен Валерийман, узинг билган уша турк каква-
хонасида кутяпман...
Буйрук окангидаги бу гап... Яна сенсирашга ути-
лиши... Бекурматлик белгисими ё якинлашишни анг-
Ёки кимга тобе экани-
русларга хос одобми? Еки
ни билишига ишорами?
Катга уйин бошланганидан кунгли гашланганича
айтилган жойга етиб борди. Валерий курматини жо-
йига куйиб кутиб олди. Y кулидаги куп сакифали
рангли газетани буш стул устига ташлаб, хизматчини
чакирди-да, каква буюрди:
— Хозир дунёни водород ёки нейтрон бомбаси
кизиктирмай куйди, — деди y. — Хамманинг бутун
эътибори биогенетикада! Шу сокага утиб кета кол-
саммикин? Сен кизикарсан? Мен клонлаштиришни
назарда тутяпман. Куллаб-кувватлаётган одамлар бу-
нинг нимaлигини дуруст англашмайди. Нима узи бу,
деб сурасанг, агар маъносини билса, уз кужайрасидан
ф ойдаланиб нусха кучириш, дейиши мумкин. Тушу-
нишимча, бола организми минглаб кужайралардан
ташкил топади. Агар бир-икки кужайра етишмаса,
ногирон, катто кулсиз ёки оёксиз булиб тугилади,
туfрими? Хуп, энди менга тушунтириб бер: биттаги-
на хужайрадан канака бола пайдо булади? Агар эл-
лик ёшли киши кужайрасидан одам ясaлса, неча йил
яшайди? дейлик, кужайраси олинган одам етмиш йил
яшаши керак. Ундан эллик йиллик кужайра олинди-
615
ми, демак, ясaлган одам йигирма йил яшар экан. Гене-
тикларинг буни тушунтириб бера оладиларми?
—Буни генетиклардан суранг.
—Сурамайман, менга шу газетадаги вайсакилар-
нинг гапи кам етиб ортади. Илм кам отбозор булиб
кетди.
Валерий илмдаги адолатсизликлар какида гапира
туриб, бирдан мавзуни узгартирди:
—Мени бошка жойга юборишяпти. Якинда сенинг
жонажон дустинг келади. Менга шу кахвахона ёкарди.
Унга уйда гаплашиш маъкулмиш. Уйи каердалигини
узи айтади. Дераза дарчасининг кар куни соат сак-
киздан саккиз яримгача очик туриши хотиржамлик
белгиси кисобланади. Уйга бемaлол кираверасан.
Манави газетани олиб, диккат билан куриб чикасан.
Рекламлардаги манзилларга белги куйилган: ун икки
жойда учрашув нуктаси бор. Ж ар бирининг номлани-
шини янги дустинг айтади. Хозир
., каквахонадан бирга
чикиб, кутубхонага борамиз. Уша ерда хайрлашамиз.
Отанг биз билан камкорлик килишга тилхат берди.
Энди ота-онанг гаровда тургандай булади, бу ердаги
кадамингни can чаток боссанг, уларга жабр булади.
Абдусамад шу тарика ургимчак турига уралди.
Доктор Худоёр уни куткариш чорaларини куради,
лекин фойдаси булмайди. Орадан ойлар утиб, совет-
нинг чоки сукилгач, енгил нафас олади. Унгача босиб
утилиши керак булган анча ташвишли довонлар бор.

1990 йил, июнь, Тошкент.

Элчиннинг улими какидаги кутилмаган хабар


Зокидни таажжубга солди. Унинг улимида жиноят ун-
сурлари булса аникпаш учун эмас, балки танишлиги
курматидан жанозага борди. Борди-ю... Асадбекнинг
616
нмаганидан ажабланди. Купчиликка кушилиб,
бут оркасидан бораётганда Жамшид якинлашиб
сaломлашди -да, ажабланганини сезгандай унга изок
берди :
—Бек акам яна каттик иситмaлаб колдилар...
Шундай деди -ю, одамлар окимига кушилиб кетди.
« Ж ар бир нарсага гумон билан карашимни атро-
фимдагилар кам сезишади шекилли?» деган уй
Зокиднинг кунглини хира килди.
Майит лакадга куйилиб, якинлари бир кафтдан
тупрок ташлаётган пайтда кузларидан ёш куйилаётган
., йигитиигит унинг диккатини тортди.
«Козимбек-ку ! ?»
Суратига карайвериб, чекраси ёд булиб кетган,
адашиши мумкин эмасди. Хозирнинг узида бориб,
билагидан ушлагиси.,келди. Хатто кабр томон икки
кадам кам ташлади. Иигит узига тикилиб турган ни-
гокни сезиб, Зокид томонга каради. Кейин белкурак-
ни олиб кабрга тупрок ташлай бошлади. Зокид эса
уни кузатиб туриш билан чекланди. «Агар кочадиган
булса, куръон укилиб, камма турган пайтдан фойда-
ланади», деб уйлаган Зокид ундан узокдашмасликка
каракат килди.
Фотикадан сунг камма тyргач, йигитни куздан
кочирди. Жаноза маросимида эканини кам унутиб,
атpофга aланглай бошлади. I{абристондан чикаве-
ришда орка томонидан кимдир ширaли овозда салом
.,
берди. Угирилиб караса — Козимбек!
Зокид бир неча нафаслик таажжубдан сунг узини
унглаб олгач, «Козимбекмисиз?» деб суради.
- Ха, сиз кидираётган Козимбек менман.
Зокид унинг кузларига караб, маъсум бир поклик-
.,
ни курди.
—Мени танийсизми? — деди ажабланиб.
- Учрашмокчи булиб икки марта йулингизни пой-
ладим. Сизни курдим -y, якинлашишга куркдим. Уч
кун олдин Элчин акамга кунгирок килиб маслакат
617
сураган эдим. Сизга учрашишимни тайинладиJ
Мен ёвуз котил эмасман... мен куркокман... кочиб ю
маслигим керак эди.
—Нима булганини шу ерда айтмокчимисиз ё идо-
рага борамизми?
—Олдин эшитинг, кейин... узингиз биласиз. камок-
дан куркмайман... Илёсбекнинг кузларидан курк-
япман...
—Айтинг булмаса.
—Илёсбек менинг энг кадрдон дустим эди. Куп
ашулаларни бирга айтганмиз.
—Лекин Илёсбекни сизга караганда кобилиятлирок,
деб кисоблашаркан.
— Бунга у зим кам тан берардим. Илёсбек авжни
мендан кура яхширок оларди. Лекин ишонинг, икки-
миз обру, шукрат тaлашмас эдик.
— Шунга карамасдан... Илёсбекни сиз отдингизми?
Козимбек хурсинди.
—Отдим... Лекин бу бир уйин эди.
—канака уйин?
—Толибжоннинг янги уйига борувдик. деворига
милтик осиб куйилган экан. Урушда зур мерган
булганлари учун бобомга совга килишган», деб мак-
танди. «Ростакам милтикми, отиладими?» деб кизик-
дик. «Отилади, уклари кам бор», деди. Кейин: «менам
мергакман, йигирма кадамдан
., шишани учириб юборa-
ман», деб мактанди. Ук отиш тугарагига катнаганим
„ .., ..
учун «уттиз кадамдан олманинг уругини поилаиман»,
.,
деб менам мактандим. Шунда Зулайко, «Иигитлар,
„ .,
унда гузaл маликага етишиш учун отишмаисизлар-
ми?» деб колди. Олдин «Халкаро курикда ким fолиб
чикса ушанга тегаман», деб шарт куйган эди. Уни уча-
лaмиз кам яхши кураpдик. Лeкин унинг кунгли бошка
йигитдалигини билардик. Билсaк кам муносабатимиз
якин эди. Унинг шapтлари жиддий эмас, казил эди.
Хуллаc, бокка якин майдончада отишaдиган булдик.
Толибжон эплолмади. Мен олмани нишонга олмокчи
ьI к
булганимда Илёсбек «Тухта, какикий мерган булсанг,
циркдагига ухшаб отасан», деб олмани бошига куйиб
олди. Men x азиллашиб кypкитмокчи эдим. Y кам
«казиллашяпти, барибир отолмайди», деб уйлади ше-
килли. Мени кaлака килиб чалгитмокчи булди. Аввaл
секин утирди, кейин унг томонга сурилди. Мен ку-
либ нишонга олавердим. Чап томони 69ш эди. Олма-
ни кам, бошини кам нишонга олмадим, ишонинг, 69ш
томонни пойладим... канакасига сурилганини билмай
колдим...
Козимбек «гапларимга ишонинг», дегандай Зокид-
га илтижо билан каради.
— Men тахминан шундай булгандир, деб гyмон
килган эдим. Отиш сабабини билмасам кам, Илёс-
бекнинг тypиб берганига ишонардим. Жозир фотика
укиб, кейин идорамизга борамиз, айтганларингизни
ёзиб берасиз, — деди Зожид.
Козимбек унга итоат билан эргашди. Худди кул-
оёкларига огир кишан урилгандай огир-огир кадам
босди.
Козимбек «Тушyнтириш хати» ёзаётган дамда
Зокид милициядаги терговчига кунгирок килиб,
милтикни ашёвий дaлил сифатида олиб келтирди.
Уша куниёк Толибжон билан киз гувок сифатида
курсатмaларини ёзиб беришгач, Саид кодиров ражбар-
лар кузурида кизаришдан кутулди...

ACAДБEК
1991 йил, апрель.

Олдинги йили Каримулла тилёгламалик килиб:


« Жажга биллaлашиб борсак бирам ярашади, сиз бИЛаН
борсам икки марта каж килгандай буламан», дегани-
да Асадбек «Сен жаром кадамингни Маккага босма,
Каъбатуллокга покиза одамлар бориши керак», деб
619
уни кайдаган эди. Масжид курдираётганини писанда
килиб, Жажга боришга ундовчилар кейин кам топилди.
Абдуракмон табибникида даволанаётганида «тузaлиб
кетсам, Кажга бораман», деган ният кам тугилган эди.
Кейинги вокеалар уни бу ниятдан кисман кайтарди.
Рамaзон байрамида йукпаб келган Саматохун бу йил
Хажни ният килганини билдириб, Асадбекни кам даъ-
ват этганда, хаёлига узини кам кувонтириб юборган
бир фикр келди: Манзура боради!
карорини хотинига айтган эди, y кувониш урнига
эрига маъюслик билан тикилиб:
— Бирга бормаймизми? — деб суради.
—Менинг тайёргарлигим йук. Бориб, болaлаpимиз-
.,
ни дуо киласан. Кейинги йили бирга борамиз. Ушана-
каси Германияга утиб, неваранг билан келинингни
олиб келамиз.
Бу жонбахш ваъдадан Манзуранинг кунглига чи-
рок ёкилгандай булди.
Невараси тугилгандан бери на узи бора олади, на
келини келади. Абдусамад кам кар телефон килганида
гaлга солади. Эри тайинли гап айтмайди. Четга чики-
ши мумкинмаслигини аник билмагани учун турли ха-
ёллар буровида кийналаверади.
Эрининг эндиги ваъдаси... дийдорга кадар яна бир
йил вакт булса-да, кунгли ёришди. Аслида Хаж ибо-
датини бажариш узининг дилида кам бор эди-ю, эрига
билдиришдан тортиниб турганди.
—Сиз бормасангиз... макрамсиз боришим мумкин
.,
эмас, — деди етдим деганда иикилган
иложсиз одам-
нинг афсуси билан.
—Жалил боради. Жалил сенга ака каторида, на-
мозини кам котириб укийди. Хох,ласа Зайнаб кам бор-
син.
кани эди! Лекин... канча тушунтирмасин, Зайнаб
отаси каби саждага бош куйишга рагбат килмаётган
эди. «Эктимол Хажга бориш баконасида иймон-
га кириб колар», деган умидда яна гапирди. Зайнаб
620
эътироз билдиришга бакона уйлаб турганида Манзу-
ранинг узи топиб берди. Отасининг сафарни кейин-
ги йилга мулжаллаганини эшитиб, «мен адам билан
бора коламан», деди. Манзура бундан ранжиса-да,
«на илож, Аллок чакирмаганлар бормайди-да», деб
такдирга тан берди. Эрининг розилигини олиб, Афру-
зани таклиф этди. Афруза Асадбекнинг маблагига бо-
ришдан огринди-ю, буни сиртига чикармади. «Бу йил
иложим йук, кейинги йилларда «лаббайка»ни айтиб
йулга чикиш насиб килиб колар», деб куйди. Кунгил
бу ибодатга чопгани билан, бориб-келишга етадиган
маблагни кеч качон туплай олмаслигини билса кам,
бу таклифни кайтаришга узида куч топди.
Асадбек Жaлилнинг уйига бориб, ниятини баён
килганида y Афрузадан фаркпи уларок, «Мен Жажга
борадиган бойларданмасман», деб бобиллаб берди.
—Харажатини у зим кутараман, — деди Асадбек му-
лойимлик билан.
—Хотинингни Хажга юборгинг келаётган булса,
узинг намозга киргин -y, олиб боравер.
- Хеч булмаса битта яхши иш килишимга ёрдам
бергин, илтимосимни кайтармагин.
Асадбек унга кеч качон бундай синик окангда га-
пирмаган эди. Жалил бушашди. Асадбек ялиниш
охангида «Манзурани синглим, дегансан, синглинг
учун бориб келгин», дегач, ковури пайсайди.
—Битта шартим бор: бир йил ичида намозга кириб,
кейинги йили узинг кам борасан Жажга.
- Айтсанг, айтмасанг, шунака ниятим бор. Бу са-
фар хотининг бирга борса янаям яхши буларди, — деди
Асадбек.
— Y нима килади? Намозни укишни ургансин...
Мени уйлаганинг учун ракмат, лекин сен доим чaла
уйлайсан. Мукиддин ота билан гаплашмадингми?
—Ниятим бор. Отамга биргaлашиб айтамиз, деб
олдин сенга келдим, бутун одам.
Жaлил тезгина отланди-ю, Мукиддин отаникига
qл олишди.
621
Жар тонг намоздан сунг китоб укиш Мукиддин
отанинг одати эди. Бу тонг бир шарафли кадисга Мав-
лоно Румий томонидан берилган шаркни укиб, мyта-
ассир булди. Нонуштадан кейин янада чукуррок анг-
лаб олиш максадида китобни кайта кулга олди:
«Пайгамбар, соллаллоку алайки васaллам, мар ка-
мат килдиларким: «Олимларнинг ёмони амирларни зи-
ёрат килгани, амирларнинг яхшиси олимларни зиёрат
этганидир. Факирнинг эшигига келган амир накадар
хуш ва амирнинг эшигига борган факир накадар но-
хушдир».
Хaлк бу кадиснинг зохирий маъносинигина кабул
килган. Яъни бир олим ёмон олим булмаслик учун
амирни йукламаслиги лозим, амирни бориб куриш
унга муносиб эмас, деб билган. Аслида фикрнинг
хакикий маъноси халк уйлагандай эмас, балки шун-
дай: Олимларнинг ёмони амирдан ёрдам олгани ва
.,
улар воситасида у з акволини яхшилагани, кучга кир-
ганидир. Амирлар менга инъом берадилар, мени иззат-
икром киладилар, бир яхши жой эксон этадилар, деган
тушунча билан ва уларнинг куркуви остида укиган
кимса олимларнинг энг ёмонидир. Шу колида бу ким-
са амирлар тарафидан ислок булган, билимсизликлар-
дан биладиган акволга келгандир. Олим булганда кам
...
куркувидан ва уларга емонлик
ёмонлик килмасликдан
тарбия к ур г а н бир инсонга айлангандир. Энди y
истаса-истамаса, камма вакт бу йулга уйгун тарз-
да каракат этмоги керак булади. Хуллас, бу важдан
зокиран хок y амирни кургани борсин, хок амир унинг
кузурига келсин, барибир, y зиёрат килган, амир эса
зиёрат килинган булади.
Олим агар амирлар соясида олим булишни
уйламаса, унинг билими ибтидо ва интикода Аллок
учун килинган булади. Унинг тутган йули ва
курсатган фаолияти савоблидир. Чунки яратили-
ши шундайдир, балик сувдан бошка ерда яшай ол-
маганидек, y кам бундан узгани килолмайди. Унинг
622
кулидан келгани шу. Бундай бир олим каракатларини
бошкариб йулга солиб турган нарса — АK,Лдир. Хамма
ундан куркади ва инсонлар баъзан билиб, баъзан бил-
масдан y таратган нурдан бакра оладилар. Хуллас,
бундай бир олим амир кузурига борса, зокиран y зиё-
рат килган, амир эса зиёрат килинган булади. Аммо
амир олимдан камма вакт юксaлишга чорловчи бир
кувват — ёрдам олади, олимнинг эса амирга эктиёжи
йук, чунки y бадавлатдир, нур сочаётган куёш каби-
дир. Иши тамасиз кумак бермок, эксон этмокдир. Y
тошлардан лаъл ва ёкут кила олади. Таркиби тупрок-
дан иборат булган тоглардан мис, олтин, кумуш ва те-
мир маъданлар ясайди. Тупрокни тозaлайди, ёшарти-
ради. дарахтларни турли-туман мевaлар билан бойита-
ди. Иш ва эрмаги — багишламокдир, кадя килмокдир.
Арабнинг «Биз бермокни ургандик, олмокни урга-
на олмадик» маколидаги сингари олим кам беради-ю,
бировдан олмайди. Никоят, бундай олимлар какикатда
зиёрат этилган, амирлар эса зиёрат этган буладилар».
Мукиддин ота бу фaлсафанинг магзини чакиб
утирганда Асадбек билан Жалил кириб келиб, уни
фикр дунёсидан юлиб олишди. Бир оз y ёк-бу ёкдан
гаплашиб утиришгач, Жалил максадни баён килди.
Мухиддин ота уларга миннатдор назар билан бокди.
Жатто кузлари намланди. Кейин бошини эгиб, уйга
толди. Имкон узида булганда учиб борарди. Лекин...
маблаf масаласи... Тугри, пулнинг кароми булмайди.
Бирок, уни топиш йулларида шубка булса... Мукиддин
отанинг шубкаси бор, аммо билдирмасликка урина-
ди. Асадбек келтирган неъматларнинг ундан бирини
олиб
.,
колиб, колганини куни-кушниларга таркатади.
Узи Жалил келтирганлар билан кифояланади. Шундай
колда буларнинг таклифини кабул кила олармиди?
Рад этса, кунгилларини огритади. Мукиддин отанинг
уйга толгани шундан.
Y бошини кутариб аввaл Асадбекка, сунг Жалилга

каради -да, маъюсгина жилмаиди:
623
— Сизларни Аллок сийласин, — деди каста овоз-
да. — азрати Сокибкирони Акбар Шероз шакрига
борганларида Хофиз Шерозий билан сукбат куриб,
«Газалингизда гузалнинг бигга холига Самарканд
билан Бухорони тортик килиб юбормокчи булибсиз.
Сизни Самаркандга олиб кетаман, бу шакарнинг
накадар гузaллигини уз кузингиз билан куринг», деб
мархамат килганларида, шоир: «кариб колдим, етиб
боролмай йулда улиб колишим мумкин, етиб борсам
кам, она шакримга кайтиб келолмасман», деб узрини
.,
аитган экан.
Жалил бу тарихнинг баёнидан мурод не эканини
англади. « Ж али., куч -кувватга туласиз, Худо чакир-
ганидан кейин Узи куллайди», деб аврамокчи булди.
Унга Асадбек кушилди. Бирок, икковининг каракати
зое кетди. Мукиддин ота:
— Каъбатуллокда менинг какимга кам дуо килинг,
Мадинаи Мунавварага бориб, Масжидул набавияга
кирганингизда пайfамбаримиз алайкиссаломга сaло-

мимни еткaзинг, — дегач, умидлари синган колда хаир-
лашдилар.

МАНЗУРА

1991 йил, июнь, Маккаи Мукаррaма.

Одамлар окими кажарул-асвад томон интилади.


Каъбатуллок атpофида айланаётган кожиларнинг бир-
бирларига aзият еткaзишлари маи этилганига карамай,
одамлар бу одобни унутиб, бир-бирларини босиб
булса -да, кора тошни упишга интилишади. Манзура
бу окимни ёриб бориб, мукаддас тошни упишдан уми-
дини узган эди. Каъбани олтинчи айланишида оким
уни кажарул асвадга узи олиб борди. Жатто мукаддас
тош рупарасига келганда шошиб колди. Тошдан та-
рaлаётган кунгилни хуш этyвчи ёкимли кид димогига
624
урилди. «Жаннатдан чикарилган бу тошдан жаннат-
нинг иси тарaлиб тypади», деган гапни эшитган эди.
Хозир худди жаннатга тyшгандай
„ хис этди узини.
Вужуди калимдай юмшади. Узини гуё куш каби кис
килди. Тошни упди. Куз ёшлари тошга томди...
Кун буйи ибодат билан банд булди, мекмонхонага
бориб овкатланиб келишни кам хох,ламади. хуфтон-
ни укигандан кейингина Жaлилнинг зури билан
кайтди. Худди юрагининг бир парчасини ташлаб
чикаётгандай, айрилик aзоби билан кайтди мекмон-
хонага. Кечки таомни еб, хонасига кирганда кунглини
хира килувчи манзарага гувок булди.
Хотинлардан бири уртага утириб олган, атpофи-
га турли матолар ёйиб ташланган. Бу хона кожиялар
кордик чикарадиган жойга эмас, ёймачи бозорга
ухшаб колган эди. Хотин барчани узига каратиб гап
берарди :
— Men акмок, юк булади, деб 9н кило асaл олиб-
ман. Кейинги йил икки фляга асaл олиб келаман, бира-
туласи ойимга «каж бадaл» килиб кетаман.
Шундан сунг харид килиб келган молларини бир-
бир тахлаб, риaл долларга канча, бу доллар рублга
канча булишини санади. Хисоб-китобга my даражада
берилган эди-ки, козир намозга тyрса, «турт ракаат
суннат укийман», деб ният килиш урнига «турт риaл-
лик намоз укийман», деб юбориши кеч гап эмасди.
Манзура секин оркасига кайтиб, Жaлилга билдир-
май, бир узи Каъбатуллокга кайтди. Тонгни my ерда
кутиб олди.
Мадинаи Мунавварага бориб келгунча кам, хайит
арафaларида Минога чикишганда кам, Арафотда ту-
риб дуо килганда кам, Муздaлифадан тошчaларни те-
риб келиб шайтонни лаънатлаб отганда кам кандайдир
куш канотида учиб юргандай булди. Унинг ибодатга
бутyн борлиги билан берилганини курган Жалил ара-
., ., .,
лашмаи, холи куиди.
Жамаротда шайтонга сунгги тошни отиб, Маккага
625
кайтгач, кадемай бу мукаддас жойларни тарк этажа-
гини уйлаб, юраги эзилди. Бир томондан уй согинчи,
.,
иккинчи томондан аирилик уни паришон килди.
Видолашув ибодатини бажариб булганда субк ки-
риб, намоз чакириги янгради. Бомдодни укиб булиб,
каъдага утирганида юраги бежо урди, худди кафасни
бузиб чикишга касд килган куш каби потирлади. Шу
онда Каъбатуллок томон янада ёришиб кетиб, одам-
пар qринмай колишди.
Кейин...
...Абдукамид куринди.
I{учок очиб югуриб келарди...
«Жоним болам, сенам шу ердамисан?» Шундай
деб пичирлади -ю...
.,
юраги тухтади...

ACAДБEК

1991 йил, июнь.

—I{анча сарф килиб булса кам жасадини олиб кел-


санг улармидинг? — деди Асадбек.
—Эсинг борми? Одамлар уша ерда жон бериб, уша
ерда колишни орзу килишади-ку? Кейинги йили бора-
сан, зиёрат киласан, — деди Жалил буш келмай.
Мукиддин ота бу фикрни кулламаганида Асадбек
унга яна аллаканча мaломат тошларини отмокчи эди.
Мукиддин ота билан Жaлил аввaл Асадбекка, ке-
йин бошига кора румол ташлаган Зайнабга тасалли
берувчи сузларни айтишгач, уйларига кайтишди. Зай-
наб ошхонага кириб кетди. Асадбек шийпонга чикиб,
ёнбошлади.
Кукрагида каггик огрик кузголди. Икки кунга-
.,
ча оfрик азоб берди. Кейин йутала бошлади. Иутал
азобини Абдуракмон табибнинг дориси кесган эди.
Энди унга шифо берувчи табиб йук. Асадбек мозор-
626
га тортиб борадиган дард билан огриганини англади.
Англади-ю, кунгли равшанлашди. Суйганлари билан
ковушиш онлари якин колганидан катто кувонди.
дунё„ ташвишларидан безган одамга яна нима керак?
Иутaлганда бугзидан коп-кора кон отилиб чикди.
Ётган жойида умид билан куча томон каради: дар-
возаси очилиб, бир туп одам саф булиб кириб кела
бошлади. диккат килиб каради: барчaлари улиб кет-
ган кариндошлари. качондир шундай туш курган эди.
дадаси... онаси... Самандар... Макмуд... Абду-
камид...
Унга маънодор карашди, суз айтишмади. Шийпон-
ни ёнлаб, утиб кeтишди.
Сунг... дарвозахона ёришди. Зайнаб куринди...
Факат Зайнаб...
Кузларида ут чакнайди...
Кейин...
Асадбекнинг куз олди коронгилашди.
Хожaларини тyну кун турли бaлою офатлардан,
фaлокатлардан асрашлари шарт булган болохонадаги
й и гитл ар гафлатда колдил ар .
Агар киши атpофини етги канат темир кургон би-
лан раса-да, ажaл узига йул топади. Игнадай тешик-
дан кириб булса кам вaзифасини белгиланган кун,
соат, дакика, сония, нафасда бажаради. Кишининг
санокпи нафаси адогига етгач, кушимча нафас олол-
майди, ризки тугагач, кушимча бир култум сув кам
ичолмайди. Шундай экан, хатарнинг олдини олиш
пайида болохонада утирувчи йигитларнинг кулидан
нима келарди?!
Вассалом.

627
СУНГСУЗ УРИИДА
V V

Куп йиллик ишимизни никоясига еткурган Аллок


таборак ва таолога беадад шукурлар киламиз. Окибат-
нинг хайрли булишини Раббимиздан сураймиз.
Асарни сунгги сатрларигача укиб чиккан сиз —
азизларга миннaтдорлик билдириб, какингизга хайр-
ли дуолар киламиз. Хафсалангизни пир киладиган
сатрлар, сакифалар учраган булса, Аллок кузурида
тавба килган колда, сиздан узр сураймиз. Бир неча
йиллар давомидa учрашувларда «бешинчи китобни
ёзасизми?» деб сурашди. «Хокиш бор, гайрат бор-y,
журъат етишмаяпти», дердим. Никоят, Аллокга та-
ваккул килиб иш бошладим. Китобхонлардан дуо
килишларини сурадим. «Китобни ёзсин», деб шунца-
ки дуо килманглар, «китобни яхшилаб ёзсин, савияси
тушиб кетмасин, аввaлгиларидан аълорок даражада
ёзсин», деб дуо килинглар. Шояд, дуоларингиз ижо-
бат булиб яхши асар ёзилса», деб эдим. Хозир сунгги
нуктаси куйилган бу китоб шу дуоларнинг натижаси-
микин, валлоки аълам !
Мазкур асарни ёзиш каракати утган асрнинг сак -

сонинчи йилларида бошланган эди. Биринчи китоб


«Шарк юлдузи» журнaлида 1992 йилда нашр килинди-
ки, фурсатдан фойдаланиб такририят ах,лига ташак-
курларимни айтаман. Аммо, афсуски, «Ёзувчи» наш-
риётининг «китобни босиб чикарсак сота олмаймиз,
нашриёт зарар кради» деган галати хавотири туфaй-
ли икки йилгача босилмай ётди. Ана шунда «Шарк»
нашриётининг эътибори ва мардлиги туфайли китоб
муxлислар кулига етиб борди-ки, бу учун нашриёт
ракбарлари, барча ходимлари ва ишчиларига миннат-
дорчилигимни билдираман. Ана шундан бери деярли
628
барча асарларим шу нашриётда нашр этиляптики, бу
учун кам миннатдорман.
«Шайтанат»нинг турт китоби нашр этилгач, мат-
буотда ёзма равишда, ., учрашувларда огзаки тарзда куп
сукбатлар булди. Укувчиларимиз мактублар йуллаб
турли саволлар билан кизикдилар. Лозим жойда тан-
кид кам килдилар, баъзан жавоб кайтармокка тилимиз
ожизлик килган пайтлар кам булди. Бешинчи китобга
якун ясашда бекисоб саволларга мухтасар жавоблар
., .,
каитаришни лозим курдик.
—« Иlайтанат» асарингизни ёзишга нима туртки
булган ?
—Бу савол деярли кар учрашувда, кар мактубда
такрорлангани учун сукбатни шундан бошладим.
Учрашувларда бу саволни эшитишим билан казил
охангида «шайтонлар туртки булган», деб жавоб бе-
рардим. Гарчи жавоб казилга йуйилса -да, унинг зами-
рида какикат кам бор. Умуман, мен нима учун детек-
тив, яъни жиноятлар жараёни баён этилган асар ёзиш-
га каракат киламан? «Алвидо, болaлик!», «Сунгги
9к», «Мурдaлар гапирмайдилар», «Чархпaлак» «тал-
васа» ва никоят «Ов»... Одамлар my мавзуга купрок
кизикканлари учунгина ёзилганми ё бошка сабаб
кам борми? Бор. Асосий сабаб, менинг асл максадим
бошка томонда. Men жамиятни жиноятчиларсиз
равнак топишини орзу киламан. Жеч кимнинг боласи
жиноятчи булиб тугилмайди. Хеч кайси ота-она фар-
занди тугилганда «углим (ёки кизим) угри булсин,
гиёкванд булсин», деб орзу килмайди. Лекин афсуски,
маълум ёшга етганда айримлар жиноят кучасигa бу-
рилиб, шайтанат оламига кириб кетганларини узлари
кам билмай коладилар.
1 982-83 -йилларда тогам, машкур ёзувчи Мирзака-
лон Исмоилий кайсар усмирнинг окибатда жиноятчи-
га айланиб колиши мумкинлиги хакида асар ёзмокчи
эканликларини айтдилар. Y дамларда тогамнинг си-
хатлари унча яхши эмасди. Шунга карамасдан ёшлар-
629
га бир ибратли гап айтгилари бор эди. Ички ишлар
вазирлигидагилар билан маслакатлашиб, ёзувчини
.,
усмир жиноятчилар сакгланадиган «ахлок тузатиш
мекнат колонияси» деб атaлмиш камoкхонага юбор-
дик. Тогам кун буйи уша ердаги болaлар билан та-
нишиб кайтдилар. Men тогамни кутиб олиб: «Бола-
ларни курдингизми?»
., дейишим билан кузларида
., ёш
куринди. Иигидан узларини тутолмай: «Уша бола-
пар камокда утирадиган болaларми? Укийдиган,
уйнаб куладиган вактларида-я!?» — дедилар. Турт йил
урушда вахшийлигу дахшатларни куриб йигламаган,
тухмат билан камaлиб ётганида хам кузларида ёш
курсатмаган бу одам усмир жиноятчиларни курган-
ларида чидай
., олмадилар. Огир хастaликларига кара-
масдан «Узингдан кyp» деб номланган ахлокий кисса
ёздилар. Бу ёзувчининг сунгги асари — васияти булиб
колди
., .
Уша саволни мен хам узимча тез-тез такрор-
лайман: нима учун болaлар жиноят оламига кириб
коладилар? Адашибми? Нима учун биз, каггалар улар
адашгунларича караб турамиз?
«Шайтанат»ни ёзишда мен узимни кийнаган .. му-
аммоларга жавоб топишга харакат килганман. Езувчи-
нинг вазифаси нимадан иборат? Жамиятни кузатиш,
тах,лил этиш, юзага чикаётган
^ муаммоларни кал этиш-
да катнашиш эмасми? Утмиш жамиятнинг касaллик-
ларидан бири — жиноят олами эди. Men ша хастaлик-
нинг бир заррасинигина каламга олганман. Жиноят
.,
олами, яъни шаитонлар етовидаги оламнинг накадар
кабих эканини одамлар уз кузлари билан куриб ёки
эшитиб юрган эдилар. Men шулардан айримлари-
ни жамлаб, когозга тyширдим, колос. Бу вокеаларни
.,
ёзишдан асосий максадим — одамларни огохлантириш
эди: «Одамлар, куриб куйинглар, бефарк юрманглар,
сиз билан бизнинг ёнимизда кузга куринмас, аммо
вахший бир олам борки, ундан узингиз хам эхтиёт
булинг, айникса, фарзандларингизни асранг, токи бу
630
оламга банди булиб колишмасин. Бу оламнинг битта-
гина эшиги бор. Кирдингми, тамом, у з оёfинг билан
кайтиб чикишинг макол, кафансиз кетишинг аник-
рок...» — демокчи булганман.
— (гШайтанат» сузи нимани англатади? Нима
учун асарни айнан шундай деб атагансиз?
—Бу сузни мен кашф этмаганман. дастлаб казрат
Навоийнинг асарларида, сунг устоз Абдулла кодирий
романларида учратганман. Сузнинг лугавий маъ-
., .,
носи — шайтонлик, шайтон етови таъсирида й9лдан
иулдан
оздиришликни кам тушунса булади. Бошкачарок айт-
сак, шайтонлар бошкарадиган жиноят олами назарда
тутилган. Жазрат Навоийнинг «Хaзойинул-маоний»
достонларидаги бир байт:

«Риёий шайхдурким шайтанатдин танки лаънатдек,


Солур у з буйнига тасбикни кар лакза ул мaлъун» —

диккатимни тортиб, «Шайтанат» номи билан бир асар


ёзиш истаги тугилган эди. Адашмасам, 1984 йил эди
шекилли, Андижонда содир булган бир жиноят таф-
силоти мени кизиктириб колиб, шу номда кисса ёза
бошладим. Умидим — аввaл бошдан уч китобдан ибо-
рат кисса ёзиш эди. Аммо такдир турт китобни насиб
этган экан, деб юрсам бешинчи китобнинг куртаклари
хам куриниб колди. Андижонда эшитган вокеа Элчин
билан Зайнаб такдирига тааллукпи эди. Ёзиш жараё-
нидa бу вокеа асарга сингмай, тушиб колди. Кейинрок
худди шу вокеа асосида «Мурдaлар гапирмайдилар»
деган асарни ёза бошладим. Ажабки, ша вокеа бу
асарга кам сингмади. Худо билади, балки янги асарга
«томизги» булар?
—Нима учун аcарда ора буёцлар iуюi? А йнiщса,
.,
аёллар образини бошща аcаpларда ам к)проА ора
pангларда бepгансиз ?
—Бу тасодиф эмас. Аввал бошдан ниятим шун-
дай эди. Агар эсласангиз, биринчи китобга ёзилган
631
сузбошида « Замон берган эркинликдан фойдала-
ниб, турмушимизнинг
.. кора кучаларига киришга
жазм этдим. Езганларимни укиб, чор-атроф .. зимис-
тон экан-ку, деб вакимага беpилманг. Epyf кун-
да барча нарсaларни куриб тyрамиз. Коронfида
эса курмаймиз. Урилиб, сурилиб, кокилиб юра-
миз. Алкисса, ёpyf куннинг кадрига етмок учун
коронfиликни кам куриш лозим эмасми?» деган-
Асардаги буёклар кимгадир куюк, кимгадир эса ман.
хира туюлиши мумкин. Бу уринда y ёки бу одамнинг
.,
каётни кай даражада англаши, вокеaларга муноса а-
ти кам муким. Масaлан, Зайнабнинг такдири биров-
ни каяжонга солса, бошка бир китобхон, «бунака
гиёкванд аёлларни у зим кам курганман», деб бефарк
караши мумкин. Дунёда неча миллиард одам яшаса,
шуларнинг бармок излари бир-бирига ухшамайди. Де-
мак, шунча миллирад бармок излари мавжуд. Шунга
кура, айтиш мумкинки, одамларнинг феъл атворлари,
кис-туйгулари, дунёни англамак зекнлари кам бир-
бирига ухшамайди.
«Шайтанат»да, бошка асарларда кам кавас килиш
мумкин булган аёллар кам тасвирланганининг саба-
би бор. Камина, такрор айтаман, шайтонлар бошка-
радиган оламни, кора буёкд арни каламга олганман.
Бу оламда яхши аёлларнинг куп булиши мумкинми?
Очиги, мен ёмонларни тасвирлаганимда юрагимда
огрик турарди. Буларни ёзмасликни истардим. Лекин
на илож? Ибрат маъносида кам ёзиш керак эди.
- Асардаги iщрамонлар аётдан олинганми ёки
ту^имами ?
— Яна биринчи китобни эслашга тугри келади:
«Асарни охиригача укий олсангиз, бунга сабрингиз
ва вактингиз eтса, бир канча одамлар билан таниша-
сиз. Улар балки кушнингизга, балки дустингизга, бaл-
ки кариндошингизга ухшаб кетар. Шу кол юз берса,
«Фaлончини ёзибдилар», деб юрманг. Бу шунчаки та-
содифий ухшашликдан бошка нарса эмас», дейилган.
б32
Шунга кура айтиш мумкинки, айрим миш-мишлар
элакдан утказилиб, айрим вокеалар умумлаштирилиб,
баъзилари бурттирилиб ёки аксинча, камайтирилиб
хаёл максулига кушилган. Чингиз Айтматов айтмокчи,
хаёл максулини ишонарли тарзда баён килиш ёзув-
чининг., бурчи кисобланади. Виз «хаёл максули» дей-
миз. Уйлаб курайлик: хаёл максули сув ичадиган
булок каерда экан? Асарда баён килинган гап-сузлар
хам, хаётнинг узидан эмасми? Шунча гапларни тукиб
чикаришга битта одамнинг куч-куввати етмаса керак?
- Асарингизни у^иган одaм сизни i'цри цаттиi ин-

cон деб уйлайди.


—Бу янглиш xynoca. Men какри каттик, бешафкат
эмасман. Хаётнинг узи бешафкат. Менинг вaзифам
ша бешафкатликнинг баёнини когозга кучириш, хо-
лос. Асадбек кизини шармандaли колда кургач,
«узингни осиб улдира кол», деган маънода аркон таш-
лаб кетган сатрларни ёзаётганимда калб огригидан
кийналганман. Бир неча кафта кулимга калам олол-
май юрганман. Купчиликни .. Асадбекнинг улиш ёки
улмаслиги кизиктиради. Еки Жамшид билан Зай-
набнинг муносабатлари уйлантиради. Аксар китоб-
хонлар Асадбекнинг тирик колишини хох,ладилар.
Андижондаги учрашувда бир муaллима синглимиз:
«Men Асадбекни яхши кypиб колганман, илтимос,
уни улдирманг», дедилар. Men казиллашиб: «Яхши
куришингизни эрингиз биладиларми?» деб сурадим.
Синглимиз: « К а, биладилар. Асадбекни y киши кам
яхши курадилар», дедилар. Бу масaлада айтишим ло-
зимки, Асадбек одам сифатида китобда тирик колиши
мумкиндир. Аммо жиноят оламининг сардорлари-
дан бири сифатида каётимизда колиши мумкин-
ми? Бу масaлада рамзий маъно излашимизга тугри
келди. Туртинчи китобнинг сунгги сатpларига шу
маънолар жамланмокчи булинди. Ёки Зайнабнинг
такдирини олайлик: агар y айтайлик, Глория ёки На-
таша булганида мажрук эрини ташлаб, суйгани би-
б33
лап ковушмоги мумкин эди. Лекин кимнинг
., кизи
булишидан катъи назар, y у зб е к аёли ! Узбек аёллари
эса камдан-кам колларда эрларидан юз угирадилар.
Эрга кунгиллари булмаса кам уларни огир акволда
ташлаб куймайдилар. Агар мен Зайнабни китобхон-
лар истагига кура Жамшид билан ковуштириб куйсам,
у зб е к аёлларининг бекиёс фазилатларига хиёнат
килган булардим.
—А садбек ижобий арамонми ё сaлбийми ?
—Асадбек, шубкасиз, салбий одам. Тукри, унинг
айрим мардликлари кам бор. Лекин одам улдирган
.,
ёки улдиришга кукм этувчини яхши киши дея ола-
мизми? Баъзиларга Асадбек яхши куринаётгандай
туюлиши кам мумкиндир. Лекин бу, менингча, aл-
дамчи туйfу. Диккат килайлик: аслида биз Асадбекни
яхши курмаймиз, бошига кулфатлар ёгилаётгани учун
унга ачиняпмиз. Бошига нима учун кулфат дуллари
ёгиляпти? Бунга Жaлилнинг гапи жавоб булади: «Ху-
додан кайтибди!» Ж али Зайнаб тугилмасидан олдин
.,
кизи хурланган муштипар она уларни каргаган эди,
эслайсизми? «Дунё шайтоннинг дукони, ундан бир
нарса олдингми, шайтон какини ундириб олмагуни-
ча тинчимайди». Асадбек шайтоннинг дуконидан куп
нарса олган эди, йиллар утиб, кизининг номуси ва бир
углининг жони билан как тулади. Дунёда кеч кандай
зулм жазосиз колмайди. Мен бу сатрларни атай бе-
шинчи китобда такрорладим.
Аввaллари ижобий какрамон фаришта каби тас-
вирланарди. Холбуки, каётда бутунлай яхши одам
кам, бутунлай ёмон одам кам йук. Яхшининг оз
булса -да, ёмон хулклари, ёмоннинг оз булса -да, яхши
ишлари булиши табиий. Асадбек ва унинг атрофи-
., .,
дагилар, юкорида айтганимдай, жиноятчи, зулмкор
булиб тугилмаган эдилар. Уларни утмиш жамият-
нинг адолатсизлиги шу колга солди. Асардаги асосий
гоялардан бири кам шу. Асадбек гурукини «aламзада-
лар тудаси» десак кам булади.
634
- Нима учун асар бошида Зайнабнинг уйи
^урицланмайди ?
- Биз чет эл мафияси какидаги киноларни кура-
вериб, уларнинг уйлари камиша курикланади, деб
уйлаб колганмиз. Хориждаги жиноий гурух,лар билан
биздагиларнинг анча фарки бор. Майкл Корлеоне ма-
фиясига ухшаган тудaлар саксонинчи йилларда биз-
йук эди. Гурух,лар орасидаги «уруш»лар кам етил- да
маганди. Шунинг учун кам уларни катта куч билан
куриклашга кожат йук эди. Шундай булса-да, бу са-
волга туртинчи ва бешинчи китобда жавоб беришга
кожат сезилди.
Ёшларга асар сaлбий таъсир эmмайдими?
- Ешларга
—Агар шундай булганида бу асарни ёзмаган бу-
лардим. Men ёшларнинг ок-корани ажратиб олиш-
ларига ишонаман. Нaзаримда ёшларнинг биронтаси
Хосилбойвачча ёки Кесакполвонга ухшаб яшаб, улар
каби азобли Улим топишни истамасaлар керак. Ния-
тим — жиноят оламига кизикиб, махлиё булиб юрган-
ларни бу йулдан кайтаришга хизмат килиш. Умуман,
y ёки бу китобни укиш натижасида жиноят оламига
кириб колган одамни кали учратганим йук. Лекин
«Шайтанат»ни укиш натижасида бу разил оламдан
чикиб кетганлар билан учрашганим рост.
Диккат килинса, «Нафснинг келажаги зулмдир,
зулмнинг келажаги эса хорликдир», деган фикр асар-
нинг шиори, дейиш кам мумкин. Бу каби асарларни
., .,
ёзишдан максадим шаитанат олами, яъни шаитонлар-
га тобе булган жиноят олами билан ёшларни таниш-
тириб, уларни бу ярамас йулдан кайтаришга уриниш-
дир. Бошкача айтганда атpофимизда шундай кабик
олам борлигидан одамларни огок этишдир. Бизнинг
адабиётимизда кали «конундаги укри» деб атaлмиш
жиноятчилар олами баёни берилмаган эди. Бу олам-
нинг шиорига эътибор беринг: иДунёда j'rpu дан
бош#а еч ким инсон та^дирини aл ,илиш ху^уiига
эга эмас!» Мана шундай зулм оламини биз билиши-
635
миз керакми? Албатта керак. Фарзандларимизни бу
олам таъсиридан кимоя килишимиз учун кам керак.
Ж ар колда мен шундай булар деган максадда кулга
калам олган эдим. Агар бирон-бир асар тарбияга хиз-
мат килмас экан, ёзувчининг уринишлари зое кетибди,
деб кисоблайман.
—Аса дбекдай одaмнинг аётда булишини хщлар-
мидингиз?
.,
—Иук. Y канчалик мард булмасин, канчaлик жабр-
дийда булмасин, жамиятимизнинг бундайлардан коли
булишини истардим. Асадбек бизнинг жамиятимизда
яшашга какли эмас! .,
—Китобда куп шеърларни у^идик. Узингиз ёзган-
мисиз?
— Афсуски, дурустрок шеър ёзишга менинг
кобилиятим йук. Кофиядан нарига утмайдиган нарса-
ларни ёзишдан узгаси кулимдан келмайди. Шунинг
учун нуктадон шоирларнинг шеърларидан фойда-
ланаман. Китобда маркум дустим Аскар Косимнинг
шеърларидан купрок фойдaланганман. Асардаги Ан-
вар такдирига шу дустим каётини асос килиб олган-
ман. Шу боис Анвар Аскар I{осимни устозим деб би-
лади ва хаёлан y билан учрашади кам. Асарда мум-
тоз нaзмдан, хусусан, казрат Навоий, казрат Бобур
газалларидан, ракматли Рауф Парфи, замондош шоир-
ларимиздан Гулчекра Нур ва Садриддин Салим Бухо-
рий шеърларидан кам фойдaландим. Кинофильмдаги
кушикпар шеърларини кутлибека ва Шукур Курбон
ёзганлар. Фурсатдан фойдaланиб, маркумларни Аллок
магфират килсин, деб дуо киламан, замондошларга
эса миннатдорлигимни изкор этаман.
—Китоб билан фильм уртасида узгаришлар бор.
Буни iандай изо.клайсиз ?
—Хазил тарикасида айтсам, бунга сабр на чидам
билан карайман. Гап шундаки, кино санъати билан
бадиий адабиёт орасида кескин фаркпар бор. Тaлаб-
лар кам фаркланади. Шунга кура, ёзувчилар киночи
636
биродарларининг инжикликларига чидашга мажбур-
лар. Чидаш кийин булгани учун кам куп ёзувчилар
узларини киночилардан нари олиб юрадилар. Айрим-
nap китобнинг узгаришлар билан олинишидан норози
булишади. «Шайтанат» фильми учун мен санъаткор-
ларимизга рахмат айтаман. Лекин бир изоким кам бор:
китобдаги Асадбек билан кинодаги Асадбек орасида
фарк мавжyд. Китобда Асадбекнинг ёмонликлари,
бу ёмонликларни тугдирган омиллар баёни батафсил
берилган. Кинода эса асосан унинг яхши томонлари
бурггириб курсатилган. Шу сабабли «Асадбек ижо-
бий какрамонми ё сaлбийми?» деган саволлар юзага
чикди. Китобни синчиклаб укиган кишида бундай са-
вол уйгонмаса керак, деб уйлайман.
—Асарда диний мавзуларда aм фикр юритгaнсиз.
Бу сщада мaxсус билим олганмисиз?
- Афсуски, йук. Ёшлигимизда бундай илм олиш
имконияти булмаган. Бу сокада мен устоз курмаган
шогирд макомидаман. диний масaлaларга доир нашр
этилган китобларни куп укиш, уламолар сукбатидан
бакраманд булиш натижасида китобга айрим фикр-
ларни киритишга уриниб курдик, холос.
—«Шайтанат»нинг барча китоблари муборак
1{yръон оятлари билан бошлангани сабаби нимада?
—Хаётнинг энг улуг фaлсафаси аввaло Аллокнинг
илокий китобида мужассам. Баъзи бировлар му- шу
каддас оятлардаги огохгпарга эътиборсизликлари ту-
файли адашиб, шайтанат дунёсига кириб колишган.
Шарк адабиётига aзaлдан куръон маёк булиб, какикат
йулини курсатиб келган. дунёнинг Фёдор досто-
евский, Лев Толстой сингари буюк ёзувчилари кам
асарларида Инжилга мурожаат килиш оркaли эзгу -

ликнинг улугворлигини таъкидлашган. Менинг кам


максадим Аллокнинг хитобларини, огоклантириш-
ларини одамларга эслатиш йули билан эзгyлик учун
курашдир.
- Танiидга муносабатингиз? Асарни кyп танiид
iилишдими?
637
— Танкидни яхши курадиган одам булмаса ке-
рак. Хазрат Умар камчилигини айтмайдиган дустдан
фойда камлиги какида ибратли гап айтганлар. Шун-
га кура, кар бир одам танкидга чидамли булса узига
фойда. Танкид кам икки хил булади: холис танкид
учун миннатдор булиш жоиз. Танкид замирига хусу-
мат жойлашган булса, бу танкидчига инсоф тилаш-
дан узга чорамиз йук. Мен танкиддан бирданига лов
этиб ёнмайман. диккат билан эшитаман. Агар танкид
нотукри булса, куп кам aччикланмайман. Чунки кар
бир одам кар бир масaлада узининг танкидий фикрини
билдириш кукукига эга. Баъзи хато фикрга асослан -

ган танкид бегараз булиши кам мумкинким, улардан


мутлако ранжимаслик керак. Y ёки бу асарни барча
бир хилда севишга мажбур эмас. Асаримни барча бир
хилда севсин, эъзозласин, деб талаб килувчи ёки умид
килувчи ёзувчи нодондир. Агар танкид туfри булса,
мен купрок узимдан ранжийман. Танкидчидан эмаc,
узимдан хафа буламан. «Шу оддий нарсага акгпинг ет-
мадими?» деб узимни узим койийман. Эътиборсизли-
гим туфайли шу камчиликка йул куйганим мени куп
кийнайди. Маълум фурсат утгандан кейин ёзганла-
римни укиб, у зим купрок хатолар топаман. Бешинчи
китобни ёзиш жараёнида аввaлги турттала китобим-
ни кайта укиб, такрир килдим. Хатолар, чaлкашлик-
ларга дуч келганда юрагим ачишди. Бу хатоликлар
учун муктарам китобхонлардан узр сурайман. Худо
хох<паса, танлаган асарлар жумласига киритилса, 6y
хатоликларни тузатаман, деган умидим бор.
— А йрим фикрларни тикрорлашни яхши курасиз.
Xammo айрим фикрлар бир китобдан бошiасига aм
утади. Бу кaмчилигингизми?
—Баъзилар камчилик урнида куришлари мумкин.
Эътиборсизлиги учун такрорлаяпти, дейишса кам
эктимол. Лекин ундай эмас. Men узимга ёккан фикр-
ларни атайин такрорлаб туpишни ёктираман. Хаёт
учун зарур булган бирор фикр бир китобда ёзилса -ю,
638
укувчи эътиборсиз утиб кетган булса, яна диккатини
тортиш учун такрорлайман. Масaлан, «Эй Одам фар
., -

занди, мен зулмни Узимга каром килдим, бас, бир-


бирларингизга зулм килманглар», деган кудсий ка-
дисни бир неча китобда такрорлаганман. Аслида 6y
хитобни..
кар бир одам ёдлаб, амал килишини истар
эдим. Еки нафс какидаги фикрлар кам шулар жум-
ласидан. Жaлилнинг «Худодан кайтибди» деган гапи
кам шунака. Биз кар кандай ишимиз учун Аллохдан
ажр олмогимизни унутмаслигимиз керак. Агар бу
какикатни узимиз кам такрорлаб турмасак, унутиб
куйишимиз мумкин. Асадбеклар шундай унутувчи-
лардан эди. Биз ундай булмайлик.
2010 й .
ТОЖИР МАЛИК

ШAЙTAHAT

К ис с а
Бeшинчи китoб

«Sharq» нашриёт-матбаа
акциядорлик компанияси
Бош такририяти
Тошкент 2011

Рассом Бехзод )(айдаров


Мукаррир 3. Миpзuxикимови
Бадиий мукарриp Т. J'Синоитов
Техник мукаррир P. Бобохонови
Сакифаловчи Т. Огий
Мусаккихдар: Н. Охунжонови, Ш. Хурримови

Босишга рухсат этилди: 27.12.2010. Бичими 84х 1 08 '/3,.


«Times» гарнитураси. Офсет босма. шартли босма тобоFи
33.6. Нашриёт кисоб тобоFи 33.9. Нашр адади 20 000 нусxа.
1382 -сон буюртма. Бакоси шартнома асосида.

«Sharq» нашриёт-матбаа
акциядорлик компанияси босмахонаси,
100000, Тошкент шакри, Буюк Турон к^часи, 41 -уй.

Вам также может понравиться