Вы находитесь на странице: 1из 44

CICLO:

COMUNICACIÓN ORAL Y
ESCRITA EN LENGUA
ORIGINARIA QUECHUA:
NIVEL BÁSICO

CURSO:
COMUNICACIÓN
ORAL Y ESCRITA
EN LENGUA
ORIGINARIA:
NIVEL BÁSICO
QUECHUA 1
MINISTERIO DE EDUCACIÓN
Colección: CUADERNOS DE FORMACIÓN CONTINUA
Ciclo: “COMUNICACIÓN ORAL Y ESCRITA EN LENGUA ORIGINARIA
QUECHUA: NIVEL BÁSICO”

Cuaderno: “Comunicación oral y escrita en lengua originaria:


Nivel Básico – Quechua 1”

Coordinación:

Dirección General de Formación de Maestros


Unidad Especializada de Formación Continua – UNEFCO

Equipo de Redacción y Dirección:

Unidad Especializada de Formación Continua – UNEFCO

Cómo citar este documento:

Ministerio de Educación (2022). “Comunicación oral y escrita en


lengua originaria: Nivel Básico – Quechua 1” Cuaderno de Forma-
ción Continua. UNEFCO.
La venta de este documento está prohibida. Denuncie al ven-
dedor a la Dirección General de Formación de Maestros, Tel.
2440815 o a la Unidad Especializada de Formación Continua:
unefco@unefco.edu.bo

www.minedu.gob.bo
https://unefco.edu.bo/

Bolivia,mayo del 2022


1
CURSO:
Comunicación oral y
escrita en lengua
originaria:
Nivel Básico - Quechua 1
CONTENIDO
DATOS GENERALES DEL CURSO������������������������������������������������������������������������������ IV
OBJETIVO HOLÍSTICO DE CICLO����������������������������������������������������������������������������� IV
OBJETIVO DEL CURSO������������������������������������������������������������������������������������������������ V
TEMA 1: JUK KAQ YACHAY: NAPAYKUSPA RIQSICHINAKUSUNCHIK
Saludándonos nos presentamos���������������������������������������������������������������������������� 1
ACTIVIDAD DE INICIO������������������������������������������������������������������������������������������������� 3
QALLARIY RUWAYKUNA���������������������������������������������������������������������������������������������� 3
QALLARIY ÑAWPAQ RUWAYNIN������������������������������������������������������������������������������� 3
1.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
Desarrollo de contenido������������������������������������������������������������������������������������������������ 3
1.1.1.Jukmanta juk ruwaynin: Napaykuykunata yacharisunchik���������������������������� 3
1.2.Jukmanta iskay ruwaynin: Sutikunata willanakuspa������������������������������������������ 4
1.3.Jukmanta kimsa ruwaynin: Qhichwa sanampakunata riqsirisunchik�������������� 6
1.4.Jukmanta kimsa ruwaynin: Qhichwa sanampakunata riqsirisunchik�������������� 6
RUWAYKUNA RUWANAPAQ WAKICHISQA
ACTIVIDADES SUGERIDAS������������������������������������������������������������������������������������������ 7
TEMA 2: JUK KAQ YACHAY: NAPAYKUSPA RIQSICHINAKUSUNCHIK
Saludándonos nos presentamos��������������������������������������������������������������������������� 9
ACTIVIDAD DE INICIOQALLARIY RUWAYKUNA���������������������������������������������������11
2.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
Desarrollo de contenido����������������������������������������������������������������������������������������������12
2.1.1.Iskaymanta juk ruwaynin: Riqsinapaq tapuykuna�����������������������������������������12
2.1.2.Iskaymanta iskay ruwaynin: Muyuyninchikpi kaqkunamanta���������������������12
2.1.3.skaymanta iskay ruwaynin: Tukuy ima kaqkunap sutinta nirina�����������������12
RUWAYKUNA RUWANAPAQ AKICHISQA
ACTIVIDADES SUGERIDAS����������������������������������������������������������������������������������������13
TEMA 3: KIMSA KAQ YACHAY: YAWARMASIKUNATA RIQSIRISPA
Conociendo la familia������������������������������������������������������������������������������������������� 15
ACTIVIDAD DE INICIO
QALLARIY RUWAYKUNA��������������������������������������������������������������������������������������������17
3.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
Desarrollo de contenido����������������������������������������������������������������������������������������������18
3.1.1.Kimsamanta juk ruwaynin: Yawarmasinchikta riqsirispa������������������������������18
3.2.KIMSAMANTA ISKAY RUWAYNIN:

I
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

YAWARMASINCHIKMANTA RIMAY YACHAYKUNA�����������������������������������������������������20


3.3.KIMSAMANTA KIMSA RUWAYNIN:
Yawarmasikunata rimaykunapi llamk’arichispa��������������������������������������������������������������20
3.4. RUWAYKUNA RUWANAPAQ WAKICHISQA
ACTIVIDADES SUGERIDAS����������������������������������������������������������������������������������������������21
3.4.1.Rimaykunata ruwarispa������������������������������������������������������������������������������������������21
3.5.YACHAYKUNATA WAKICHISPA RUWANAPAQ KAMACHIYKUNA.
Consignas para la etapa de aplicación���������������������������������������������������������������������������22
3.5.1.JUK KAQ RUWAY: NAPAYKUSPA RIQSICHINAKUY������������������������������������������22
3.6.ISKAY KAQ RUWAY: LLAQTAPI PURISPA RIQSINAKUSUNCHIK������������������������24
3.6.1.KIMSA KAQ RUWAY: YAWARMASITA RIQSIRISPAY������������������������������������������25
3.7.YACHAYKUNA TINKUCHIYPAQ WAKICHINA
Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (socialización)������������������27
P’ANQAKUNA WATURISQA
Bibliografía consultada�������������������������������������������������������������������������������������������������������29
SUK’ASQA SIMIKUNA
Glosario de palabras�����������������������������������������������������������������������������������������������������������30

II
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria: Nivel Básico – Quechua 1

Presentación
Bajo el mandato constitucional, la Ley N.º 070 de la Educación “Avelino Siñani -
Elizardo Pérez y la normativa vigente en el sector, la Unidad Especializada de For-
mación Continua - UNEFCO, como brazo operativo del Ministerio de Educación, ha
diseñado una oferta formativa renovada acorde a las realidades del actual esce-
nario educativo. La misma se plantea como iniciativa para el fortalecimiento de
la formación continua de maestras y maestros del SEP orientada al desarrollo
de aprendizajes de calidad, en sintonía con las siguientes acciones estratégicas al
2025 priorizadas por el Ministerio de Educación:
-Recuperar y Mejorar los Aprendizajes Perdidos
-Fortalecer las Condiciones para la Calidad Educativa
-Colocar la Educación en el Centro de la atención y la acción social
Consiguientemente, la Oferta Formativa UNEFCO comprende ciclos/cursos for-
mativos, centrados en facilitar y propiciar la creación y desarrollo de estrategias
donde maestras y maestros sean quienes den respuestas propias a necesidades
de su práctica educativa.
El área de Lenguas Originarias y Extranjeras, está dirigida al fortalecimiento del
uso de las lenguas originarias y extranjera en las comunidades educativas, con-
templa ciclos/cursos en concordancia con las políticas lingüísticas, el desarrollo
de la interculturalidad, interculturalidad, el plurilingüismo y los lineamientos de
transformación del Sistema Educativo.
Los procesos formativos se desarrollarán bajo la modalidad de formación de Iti-
nerarios Formativos, que responde a los ritmos, intereses, disponibilidad de tiem-
po y necesidades concretas de las y los participantes (individual y colectivamente),
orientada a la aplicación práctica y la mejora permanente del desempeño profe-
sional, partiendo de la lectura de la realidad educativa.
Cada cuaderno de formación continua, está estructurado en temas formativos,
mismos que tienen relación entre la etapa de apropiación de conocimientos, etapa
de concreción en la práctica educativa y etapa de intercambio de experiencias.
A partir de las herramientas, estrategias que se ofrece en los cursos formativos,
deseamos que cada uno de nuestros participantes enriquezca la práctica educativa
y se contribuya a transformar la realidad y se logre alcanzar una educación de
calidad con la participación de toda la comunidad educativa.

Msc.Lic.Jorge Galindo Villa Castro


COORDINADOR GENERAL UNEFCO

III
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

IV
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria: Nivel Básico – Quechua 1

DATOS GENERALES DEL CURSO

CURSO 1 CURSO 3
Comunicación Oral Comunicación
y Escrita en Lengua Oral y Escrita
en Lengua Originaria:
Originaria: Nivel Básico Quechua 3
Nivel Básico Quechua 1
CICLO
COMUNICACIÓN
ORAL Y ESCRITA EN
LENGUA ORIGINARIA
“QUECHUA”
NIVEL BÁSICO

CURSO 2 CURSO 4
CURSO 2: Material Comunicación
Comunicación
interactivo
Oral y Escrita Oral y Escrita
conH5P
en Lengua(Offline) y
Originaria: en Lengua Originaria:
Nearpod (Online)
Nivel Básico Quechua 2 Nivel Básico Quechua 4

JATUN KAMACHIY QUTUMANTA YACHAY


OBJETIVO HOLÍSTICO DE CICLO
Qhichwa qalluta allinmanta apaykachaspa yachayninta wi-
ñachin, ñawpaq kaq yachaynin ukhupi rimayta qillqayta ima
kawsaymanta pacha ayllupi jamut’arispa, yachaykunapi ama-
ñarispa jinallataq muyuyninpi runakunawan ima yuyaykunata
jatuyachispa, chaywantaq astawan yachay kawsayninta allin-
manta wiñarichispa sumaqmanta yuyayninta kallpacharin.
Fortalecemos los valores de la sabiduría en la lengua originaria
quechua, mediante el análisis sobre la estructura básica en el
manejo oral y escrito en actividades sociales de la vida comuni-
taria, practicando en los diferentes talleres y espacios de inte-
racción social, que permitan desarrollar las habilidades y des-

V
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

trezas lingüísticas creativas para fortalecer los conocimientos.

OBJETIVO DEL CURSO


Ayllukunapi waqaychay kawsayninta jinallataq yanapanakuyta
ima allinmanta kawsayninmajina sinch’icharin, napaykuykunap
allin kayninta, yawarmasikunap kawsay yachayninta, aylluku-
nap tinkuyninta ima qhichwapi jatunyarichispa sut’incharin, pisi-
manta pisitaq allinta amañarispa rimanakuykunata jinallataq wi-
llaykunata sut’imanta apaykachaspa runakunapura jamut’arin,
chaywantaq allinmanta rimanakuykunata yachaywasipi ayllu-
pi ima sinch’icharispa yachaykunata sumaqta umancharichin.
Fortalecemos principios de respeto y reciprocidad en la vida
comunitaria, a partir de las características de los saludos, en
la relación familiar y los encuentros comunitarios, practican-
do y explorando las diferentes formas de comunicación y el
uso adecuado de los mensajes, que permitan recrear el len-
guaje oral y escrito en lengua originaria quechua, para forta-
lecer la comunicación dialógica en la escuela y la comunidad.

VI
TEMA 1:
JUK KAQ YACHAY:
NAPAYKUSPA
RIQSICHINAKUSUNCHIK
Saludándonos
nos presentamos
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

2
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

ACTIVIDAD DE INICIO RIMANAKUYTA YACHARISUN-


CHIK.
QALLARIY RUWAYKUNA
S - Allin p’unchaw Waskar.
QALLARIY ÑAWPAQ RUWAYNIN W - Allin p’unchaw Santusa.
Kay tapuykunamanta qutukunapi S - ¿Imaynalla Waskar?
t’ukurispa umancharikusunchik. W - Waliqlla Santusa.
¿Qhichwa parlayta yachankichu? S - ¿Pitaq pay?
¿Napaykuyta yachankichu? W - Payqa Pawqar.
¿Ima ñispataq sapa p’unchaw na- S - ¿Imataq qam kanki?
paykunki? W - Ñuqa yachachiq kani.
¿Sapan sutirantikunata riqsinkichu? S - ¿Pitaq payri?
¿Runakunaman riqsirichikuwaq- W - Payqa Wara.
chu?
¿Qhichwa sanampakunata riqsinki- S - Q’ayakama Waskar.
chu? W - Q’ayakama Santusa.

1.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
DESARROLLO DE CONTENIDO
1.1.1. Jukmanta juk ruwaynin: Napaykuykunata yacharisun-
chik
Primera actividad
S - Allin p’unchaw Waskar.
W - Allin p’unchaw Santusa.
S - Allin sukhayay Waskar.
W - Allin sukhayay Santusa.

3
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
S - Allin ch’isi Waskar.
W - Allin ch’isi Santusa.

1.2.JUKMANTA ISKAY RUWAYNIN: SUTIKUNATA


WILLANAKUSPA
Segunda actividad
¿Pitaq ñuqa
¿Pitaq qam
kani?
kanki?

Ñuqa Santusa Kani Qam Waskar kanki

4
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

¿Pitaq pay?

Payqa Pawqar
Ñuqapta Santusa sutiy.
¿Qampatari?
Ñuqapta Waskar sutiy.
¿Paypatari?
Paypata Pawqar sutin.
¿Ñuqaptari?

5
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
1.3.JUKMANTA KIMSA RUWAYNIN: QHICHWA
SANAMPAKUNATA RIQSIRISUNCHIK
Tercera actividad

Qhichwa Sanampakuna

A CH CH’ CHH I
J K K’ KH L
LL M N Ñ P
P’ PH Q Q’ QH
R S T T’ TH
U W Y
Kay qillqakunata llimp’inmanjina qutucharisunchik
Q’umirqa uyarikuna:………………………………………………………..........
Pukaqa sapan qillqakuna:………………………………………………………
…………………………………………………..………………………………………
Yanari t’uqyaq qillqakuna: ...…………….…………………………………….
Tarkuri phukuq qillqakuna: …………………………………………....……...

1.4.JUKMANTA KIMSA RUWAYNIN: QHICHWA


SANAMPAKUNATA RIQSIRISUNCHIK
Cuarta actividad
tanta t’anta thanta
chaka ch’aka chhaka
kanka k’anka khanka
chapa ch’apa Chhapa

6
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

RUWAYKUNA RUWANAPAQ WAKICHISQA


ACTIVIDADES SUGERIDAS
Napaykuykunata apaykachaspa rimaykunata qillqariy

i l o b j = f mp r j
p’unchaw
1.Allin ……………….. Santusa.
2. Allin ………………. Pawqar.
sukhayay
3. Allin ………………. Wara.

ch’isi

7
TEMA 2:
ISKAY KAQ YACHAY:
LLAQTAPI PURISPA RIQSI-
NAKUSUNCHIK
Conociéndonos en el
pueblo presentamos
2.
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

10
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

a) QALLARIY ÑAWPAQ RUWAYNIN


ACTIVIDAD DE INICIO
Kay tapuykunamanta qutukunapi
QALLARIY RUWAYKUNA t’ukurispa umancharikusunchik

¿Rikuchiy k’askaqkunata ñiriwaq-


chu?
¿Muyuyniykipi kaqkunap sutinta
b) RIMANAKUY ñiriy?
W - Allin p’unchaw Santusa. ¿Tukuy imaq tarisqaykip sutinta
ñiriwaqchu?
S - Allin p’unchaw Waskar.
¿Yachana wasipi ruwk’awikunata
W - ¿Imaynalla Santusa? riqsinkichu?
S - Waliqlla Waskar. ¿Imakunatataq riqsinkiri? Willari-
W - ¿Pitaq pay? way.
S - Payqa tata Satuku.
W - ¿Pitaq jaqay warni?
S - Jaqay warmiqa Wara.
W - ¿Pitaq chay runa?
S - Chay runaqa Pawqar.
W - ¿Imataq jaqay?
S - Jaqayqa wasi.
W - Q’ayakama Santusa.
S - Q’ayakama Waskar.

11
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
2. ..

2.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
DESARROLLO DE CONTENIDO
2.1.1. Iskaymanta juk ruwaynin: Riqsinapaq tapuykuna
Primera actividad
¿Imataq kay? Kayqa jamp’ara.
¿imataq chay? Chayqa tiyana.
¿Imataq jaqay? Jaqayqa punku.
2.1.2. Iskaymanta iskay ruwaynin: Muyuyninchikpi kaqkuna-
manta
Segunda actividad
Kay warmiqa juch’uy.
Chay jamp’araqa thanta. Jaqay punkuqa musuq.
2.1.3. skaymanta iskay ruwaynin: Tukuy ima kaqkunap su-
tinta nirina
Tercera actividad.
Kayqa jatun allqu.
Chayqa juch’uy p’anqa.
Jaqayqa thanta p’acha. Kayqa
karu rimana.
Jaqayqa juch’uy misk’i.
Chayqa t’una rumi.
Kayqa jatun sach’a.
Jaqayqa
tullu misi.
Chayqa wira allqu

12
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

RUWAYKUNA RUWANAPAQ AKICHISQA


ACTIVIDADES SUGERIDAS
Rimaykunata qillqarispa

1. ¿Imataq kay? 2. ¿Imataq chay?


…………………… ……………………
……………………. …………………...
……………………

3. ¿Pitaq jaqay? 4. Kay p’anqaqa jatun


…………………… ……………………
……………………. …………………….

5. Kay misiqa juch’uy 6. Chay mankaqa


…………………… thanta
……………………. ……………………
…………………….

7. Kayqa punku 8. Chayqa sach’a


…………………… ……………………
……………………. …………………….

9. Jaqayqa Santusa
……………………
…………………….

13
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

14
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

TEMA 3:
KIMSA KAQ
YACHAY:
YAWARMASIKUNATA
RIQSIRISPA
Conociendo la
familia
2.
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

16
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

b) Yawarmasimanta rimanakuy
ACTIVIDAD DE INICIO S - Allin p’unchaw Waskar.
QALLARIY RUWAYKUNA W - Allin p’unchaw Santusa.
S - ¿Imaynalla Waskar?
a) Kay tapuykunamanta qutukunapi
t’ukurispa umancharikusunchik W - Waliqlla Santusa.
S - ¿Pitaq pay?
¿Yawarmasiyki tiyanchu? W - Payqa Pawqarpa tatan.
¿Machkhataq kankichikri? S - ¿Pitaq jaqay warmi?
¿Maypitaq tiyakunkichik? W - Jaqay warmiqa Sisap ma-
man.
¿Pitaq tatayki?
S - ¿Pitaq chay wawari?
¿Pitaq mamayki?
W - Chay wawaqa ñuqap
¿Wawayki kanchu? waway.
S - ¿Imatataq kay sipas ruwan?
W - Kay sipasqa misk’ita ch’un-
qan.
S - Waq kutikama Waskar.
W - Waq kutikama Santusa

17
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
3. 3

3.1.YACHAYKUNAP PURICHIYNIN
DESARROLLO DE CONTENIDO
3.1.1. Kimsamanta juk ruwaynin: Yawarmasinchikta riqsi-
rispa
Primera actividad

jatun mama jatun tata

mama tata

18
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

sipas wayna

lluqalla imilla

wawa

19
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
3.2.KIMSAMANTA ISKAY RUWAYNIN:
YAWARMASINCHIKMANTA RIMAY YACHAYKUNA
Segunda actividad
Payqa mamay.
Payqa waway.
Jaqay runaqa tatay.
Jaqay sipasqa ñañay.
Chay juch’uy lluqallaqa Waskar.
Chay wira imillaqa Santusa.

3.3.KIMSAMANTA KIMSA RUWAYNIN: YAWARMASIKUNATA


RIMAYKUNAPI LLAMK’ARICHISPA
Tercera actividad
Mama mikhunata wayk’un.
Tata yachaywasita llut’an.
Jatun tata qullqita jallch’an.

20
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

Wawa wilalita upyan.


Sipas yachaywasipi takin.
Wayna t’antata mikhun.
Imilla jank’ata jank’an.
Jatun mama aychata rantin.
Lluqalla p’anqata ñawin.

3.4. RUWAYKUNA RUWANAPAQ WAKICHISQA


ACTIVIDADES SUGERIDAS
1. ¿Pitaq pay? Payqa jatun tata.
…………………….. ……………………… mama
…………………….. ……………………… wawa
2. ¿Pitaq jaqay runa? Jaqay runaqa tata.
………………………… …………………………. wayna
………………………… …………………………. lluqalla
3. ¿Pitaq chay warmi? Chay warmiqa Santusap maman.
………………………… ……………………………………………
……………………..….. ……………………………………………
ñañan jatun mama
3.4.1. Rimaykunata ruwarispa
1.Mamay papata rantin.
……………………………………………… aycha
……………………………………………… t’anta
………………………………………………. t’ika

21
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
2.Tata p’achata ranqhan.
………………………………………………….. p’anqa
…………………………………………………… qillqana
…………………………………………………… misk’i
3.Jatun mama mikhunata wayk’un.
…………………………………………………….. lawa
……………………………………………………… papa

3.5.YACHAYKUNATA WAKICHISPA RUWANAPAQ


KAMACHIYKUNA
CONSIGNAS PARA LA ETAPA DE APLICACIÓN
3.5.1. JUK KAQ RUWAY: NAPAYKUSPA RIQSICHINAKUY
Actividad 1: Saludándonos nos presentamos
Yachakuqkuna napaykuykunata, riqsichinakuyta ima qhichwa
qallupi apaykachanku.
Que los participantes saluden y se presenten con las personas
que se encuentran en lengua originaria quechua.
1. Sapa juk yachakuq, runawan tinkuspa p’unchaypata kaynin-
manjina napaykuspa riqsirichikun:
Cada participante de acuerdo a los tiempos del día saluda a las
personas y se presenta nombrando su nombre y de las demás
personas, como estas, ejemplo:
-Allin p’unchaw Santusa.
-Allin sukhayay Waskar.
-Allin ch’isi Pawqar.
-Ñuqa Santusa kani.
-Qam Waskar kanki.

22
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

-Payqa Pawqar.
2. Yachakuqjina kay napaykuykunata riqsichiykunata ima tuku-
yniqpi apaykachanayki tiyan, rimarispa; yawarmasiykipi kaqku-
nawan, wawqimasikunaykiwan, umalliqwan, yachakuqkunawan,
waqkunapiwan, ima sutinkumanta napaykuspa,
3. chaywanqa qhichwa rimayta allinmanta amañachkanki.
Esta práctica lo puedes realizar en tu casa con los miembros tu
familia utilizando sus nombres, tus compañeros/as de la unidad
educativa, con el director y los estudiantes, con ello te estarás
apropiándote de este contenido, “la práctica hace mucho” ha-
blando se aprende a hablar.
4. Kay ruwaykunapaqqa raphichakunapi siq’ikunata ruwakuwaq,
chaymanjina astawan umancharikunaykipaq, jinamantataq
astawan sut’imanta (sutirantikunata) rimaykunapi apaykachari-
naykipaq.
Para estas actividades puedes tener dibujos con el sol naciente,
un atardecer, una noche, dibujos de dos personas para manejar
los pronombres (ñuqa, qam, pay) para que puedas nombrar
por sus nombres.
5. Sapa qhichwa yachakuyman chayamuspaqa, tukuy yachaku-
qkunata qhichwapi napaykuriy, jinallamantataq wakinta riq-
sirichiy, imaqtinchus chayqa astawan allinmanta rimanaykita
yanaparisunqa.
Cuando retornes a la segunda sesión de tus clases de quechua,
tienes que utilizar los saludos y presentaciones, con tus com-
pañeros/as y la facilitador/a, esto te ayudará muchísimo en el
desarrollo de tus habilidades lingüísticas.
6.Tukunaykipaqqa juk raphipi chay tukuy yachasqaykita astawan
munasqayki runata siq’irispa rimaykunata qillqariy.
Finalmente puedes dibujar y escribir en un paleógrafo frases,
saludando y presentando a alguna persona que tú la prefieres.

23
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
3.6.ISKAY KAQ RUWAY: LLAQTAPI PURISPA
RIQSINAKUSUNCHIK
Actividad 2: Conociéndonos en el pueblo
Yachakuqkuna runakunap imaymana muyuyninpi nirisqankuta
waqkunaman willanankupaq yuyaycharikuspa qhichwa qalluta
apaykacharinku.
Que los participantes puedan nombrar acciones que realizan las
personas en su medio, y comprendan los mensajes para poder
comunicarse en lengua originaria quechua.
1. Sapa juk yachakuq runakuna riqsisqanta mayllapipis (kay,
chay, jaqay)wan tinkurichispa nirinan tiyan, astawan qhichwa
rimayta amañarinanpaq kayjinata:
Cada participante encontrando a las personas conocidas, ya sea
en la calle o su casa debe nombrar los pronombres demostra-
tivos, utilizando (kay, chay, jaqay) con estos elementos puede
practicar más.
Runakunawan:
-Payqa Santusa
-Jaqay runaqa Waskar
-Chay warmiqa Sisa.
-Kayqa p’anqa
-Jaqayqa qillqana
-Chayqa chiqanchana
2. Kikillantaq juk wawqimasiykiwan tinkuspa tapunarikuyta
atiriwaq, mana chayri, qamñataq tapuymanjina kutirichiwaq,
astawan amañarinaykipaq.
De la misma forma, encontrándote con alguno de tus compa-
ñeros/as del grupo puedes realizar preguntas y la otra pueda
responder, o viceversa para que te vayas apropiándote de la
24
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

estructura del quechua.


-¿Imataq kay? Kayqa jank’a.
-¿Imataq jaqay? Jaqayqa p’acha.
-¿Imataq chay? Chayqa allqu.
3. Kunanqa musuq simikunata qhichwa qillqakunawan ruwari-
waq, jinaspataq chaywan juch’uy rimaykunata qillqarillawaqtaq,
kayjinata:
Ahora puedes elaborar unas cinco palabras nuevas con algunas
letras del quechua, y con ello armar frases u oraciones como
estas:
wasi: kayqa jatun wasi.
pili: jaqayqa juch’uy pili
4. Kunanqa yachaywasiman chayaspa, tukuy ima rikusqayki-
manta kikinta tapunarikuyta atiwaq, yachakuqjina amañasqayki-
manta chanincharinaykipaq.
Por último, ya retornando a tus clases de quechua puedes ir
nombrando las cosas que encuentres a tu alrededor, para que
tu facilitador/a vea si en otros espacios lo practicaste y lo vaya
valorando el desarrollo de tus habilidades.
3.6.1. KIMSA KAQ RUWAY: YAWARMASITA RIQSIRISPAY
Actividad 3: Conociendo la familia
Yachakuqkuna yawarmasipi kaqkunata riqsirispa qhichwa qallu-
pi nirinku.
Que los participantes puedan reconocer y nombrar a los miem-
bros de la familia utilizando la lengua originaria quechua.
1. Sapa yachakuq, wasinman kutipuspa yawar-
masinpi kaqkunata qhawariytawan kayjinata qhichwapi nirin-
man:
Cada participante, retornando a su casa pueda describir a los
25
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
miembros de su familia con sus respectivos nombres, como
estas:
Mamay Juana Tatay Waskar Waway Sisa
2. Kayjinamantapis sutirantikunata apaykacharispa nirillawaq-
taq:
Puedes realizar también, utilizando los pronombres:
-Ñuqa kani sipas
-Qamqa mama
-Payqa wawa…
-Kayqa tata
-Jaqayqa lluqalla
-Chayqa wayna…
3. Yachaywasi ukhupi tukuy ima rikusqaykita qhichwapi astawan
nirillawaqpuni, kayjinata:
Dentro tu unidad educativa o tu curso puedes dar una vueltita,
nombrando algunos objetos o personas que encuentres a tú
alrededor en lengua quechua, ejemplo:
-Payqa umalliq
-Jaqayqa allqu
-Chayqa wawa
-Waqkunatawan ima.
4. Kunanqa juch’uy raphichakunata siq’irispa qhichwapi sutin-
tawan ruwariyta atiwaq, wawqimasikunaykiwan yachayniykita
tinkurichinaykipaq.
Ahora puedes elaborar fichas con dibujos y sus nombres en
quechua para que compartas tus ideas y habilidades con tus
compañeros/as.
26
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

5. Kunan kay juk kaq p’anqata tukunaykipaq, jatun raphipi


chunka rimaykunata qhichwapi tukuy yachasqaykimanta qillqa-
riy. Kayjinata.
Ahora para que finalices este primer cuaderno, escribe 10 ora-
ciones en lengua quechua de lo que has aprendido, en un paleló-
grafo.
Waskar Pawqarpata tatan
Sisa yachaywasiman rin………………

3.7.YACHAYKUNA TINKUCHIYPAQ WAKICHINA


ESTRATEGIAS PARA LA ETAPA DE INTERCAMBIO DE
EXPERIENCIAS (SOCIALIZACIÓN)
-Sapa yachachiq, imaynatachus ruwasqanpi kasqanta,
tukuy qutuman riqsichin.
Cada maestro presenta las estrategias o estrategia aplicada y
comparte la experiencia vivida al grupo.
-Chayta rikuchinaykipaqqa, jatun raphikunata, juch’uy
raphikunata, ruwasqaykimanta, yuyay jallch’anapi jallch’asqa-
ta uyarinapaq, kikinchasqata, waqkunatawan ima apamunayki
tiyan.
Puedes utilizar para ello, láminas, fichas, trabajos de lo que has
practicado, algunas grabaciones en audio, fotografías, etc.
-Yachay yanapaqman jaywanapaq allinmanta kaykunata
qhawarina tiyan:
Tomar en cuenta ciertos aspectos formales en la presentación
del trabajo.
Yachachiypata sutin
Título de la experiencia

Qallariy riqsichiynin
Datos referenciales
27
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1
Imapaqchus chay wakichiy ruwasqa
Propósito de la estrategia aplicada

Ruwaykuna ruwasqata
Actividades desarrolladas

Kawsaypi kasqanmanjina chaninchay.


Evaluación vivida o sentida

28
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

P’ANQAKUNA WATURISQA
Bibliografía consultada
1. ACCIÓN ANDINA DE EDUCACIÓN, (2008). Vocabulario Básico
Pedagógico. Sucre – Bolivia.
2. CENTRO CULTURAL JAYMA, (1991). Raymi 13 Estructura gra-
matical de la lengua quechua. La Paz – Bolivia.
3. LAYME AJACOPA TEÓFILO, (2007). Diccionario Bilingüe Iskay
simipi yuyay k’ancha. La Paz – Bolivia. bajado de internet.
4. MINISTERIO DE DESARROLLO HUMANO, SECRETARIA NACIO-
NAL DE EDUCACIÓN, UNIDAD NACIONAL DE SERVICIOS TÉCNICO
– PEDAGÓGICOS, (1995). Qhichwata Qillqanapaq. BOLIVIA
5. PROYECTO DE EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE
UNICEF, (1993). Qhichwa Qillqakuna.
6. PROYECTO DE EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE
UNICEF, (1993). Vocabulario Pedagógico. La Paz – Bolivia.
7. QUIRÓZ VILLARROEL ALFREDO, (2010). Gramática Quechua.
Cochabamba – Bolivia.

29
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

30
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

SUK’ASQA SIMIKUNA

Glosario de palabras
QHICHWAPI CASTELLANO
PIallqu perro
chaninchay evaluar
ch’isi noche
jatun grande
juch’uy pequeño
qillqay escribir
q’ayakama hasta mañana
ranqhay vender
raphicha ficha
rimanaku diálogo
sach’a árbol
sanampa letras
siq’iy dibujar - graficar
siq’iy raphi lámina
sukhayay tarde
tapuy preguntar
umalliq director
yachaywasi escuela - unidad educativa
yachachiq educador-facilitador- docente
kutichiy responder
misk’i dulce
p’anqa texto -libro
p’acha ropa
p’unchaw día

31
Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria:
Nivel Básico – Quechua 1

32
Itinerarios Formativos para Maestras y Maestros

33
“2022 Año de la Revolución Cultural para la Despatriarcalización:
por una vida libre de violencia contra las mujeres”

Вам также может понравиться