Вы находитесь на странице: 1из 125

Ufjnvsb{!

hwbodfmb[f
!
!
bgyb{vsj!eb!rbsUvmj!fofcjt!!
TfntxbwmfmUbUwjt!

2!

{еимураз Гванцела9е

Аoсшəеи аsырzшLеи р}ара


зzаху рзы

0
ИУНЕСКО
ИУНЕСКО АУСrKА rЫР{ТKЫЛАТKИ АМИЛА{ТK
КОМИССИА
rЫР{ТKЫЛАТKИ АНАУКАrKА РАКАДЕМИА
АРН. ЧИrОБАВА ИХЬЫ8 ЗХУ АБЫЗШKАДЫРРАТK
ИНСТИТУТ

{ЕИМУРАЗ ГВАНЦЕЛА8Е

АnСШKЕИ АrЫР{ШKЕИ А|АРА З{АХУ РЗЫ

АКТKИ АТОМ

АnСУА БЫЗШKА АГРАММАТИКАТK ОЧЕРК


АnСУА-rЫР{УАТK АЖKАР

Аредактор — акад. rеzеван Ломzаzи9е

АшLqLыzыжьырzа "rарzули Ена"


АшLqLыzыжьырzа "Интелеsти"
rарz
2003

2
iunesko
saqarTvelos respublikis iuneskos saqmeTa erovnuli komisia
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis
enaTmecnierebis instituti

Ufjnvsb{!hwbodfmb[f!

bgyb{vsj!eb!rbsUvmj!fofcjt!
TfntxbwmfmUbUwjt!

qjswfmj!upnj!

afxazuri enis gramatikuli mimoxilva


afxazur-qarTuli leqsikoni

redaqtori _ akad. qeTevan lomTaTiZe

gamomcemloba `qarTuli ena"


gamomcemloba `inteleqti"
Tbilisi
2003

3
UNESCO
GEORGIAN NАTIONАL COMMISSION FOR UNЕSCO
ARN. CHIKOBAVA INSTITUTE OF LINGUISTICS AT THE
ACADEMY OF SCIENCE OF REPUBLIC OF GEORGIA

TEIMURAZ GVANTSELADZE

ABKHAZIAN AND GEORGIAN LANGUAGES


FOR THE LEARNERS

VOLUME I

ABKHAZIAN GRAMMAR MANUAL


ABKHAZIAN-GEORGIAN DICTIONARY

Editor — academician KETEVAN LOMTATIDZE

"Kartuli Ena"
"Intelekti"
Tbilisi
2003

4
ЮНЕСКО
НАЦИОНАЛЬНАЯ КОМИССИЯ ПО ДЕЛАМ ЮНЕСКО
РЕСПУБЛИКИ ГРУЗИЯ
ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ ИМ. АРН. ЧИКОБАВА
АН ГРУЗИИ

ТЕЙМУРАЗ ГВАНЦЕЛАДЗЕ

ДЛЯ ИЗУЧАЮЩИХ АБХАЗСКОГО


И ГРУЗИНСКОГО ЯЗЫКОВ

ТОМ ПЕРВЫЙ

ГРАММАТИЧЕСКИЙ ОЧЕРК АБХАЗСКОГО ЯЗЫКА


АБХАЗСКО-ГРУЗИНСКИЙ СЛОВАРЬ

Редактор — акад. Кетеван Ломтатидзе

Издательство "Картули Эна"


Издательство "Интелект"
Тбилиси
2003
5
naSromis pirveli tomi Sedgeba qarTul enaze daw-
erili afxazuri enis mokle gramatikuli narkvevisa da
afxazur-qarTuli leqsikonisagan (leqsikonSi Sedis
daaxloebiT 3300 sityva). wigni daxmarebas gauwevs,
erTi mxriv, afxazuri enis Seswavlis msurvel qarTvel
mkiTxvels, meore mxriv, qarTuli enis Seswavlis
msurvel afxaz mkiTxvels.

Aусумzа актLи атом шьаsLгылоуп sырzшLала иNу аo-


суа бызшLа иааркьаmу аграмматикатL очерки аoсуа-sырzуатL
ажLари рыла (ажLар иалоуп 3300-sа ажLак). АшLqLы ацхы-
раара рнаzап, ганкахь ала, аoсшLа а}ара зzаху аsырzуа
oхьаNцLа, даwа ганк ала, аsырzшLа а}ара зzаху аoсуа
oхьаNцLа.

© Teimuraz gvancelaZe
© gamomcemloba `qarTuli ena"
© gamomcemloba `inteleqti"

ISBN 99940-718-8-2

6
avtorisagan

ori tomisagan Semdgari winamdebare naSromi daiwera da


qveyndeba iuneskos egidiT (kontraqti # 4500005265). naSromi
Sesrulebulia saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas
saxelobis enaTmecnierebis institutis mTis iberiul-kakasiur
enaTa ganyofilebaSi.
naSromis pirvel tomSi Sedis qarTul enaze dawerili afxa-
zuri enis gramatikuli mimoxilva da mcire afxazur-qarTuli
leqsikoni, mere tomSi ki warmodgenilia afxazur enaze daweri-
li qarTuli enis gramatikuli mimoxilva da mcire qarTul-afxa-
zuri leqsikoni. naSromi gankuTvnilia, erTi mxriv, im qarTveli
mkiTxvelisaTvis, visac surs Seiswavlos afxazuri ena, meore
mxriv, im afxazi mkiTxvelisaTvis, visac surs qarTuli enis Se-
swavla. avtors swams, rom aseTi mkiTxvelebi arcTu ise cotani
iqnebian da es naSromi did daxmarebas gauwevs maT.
winamdebare naSromi aris rogorc samecniero, ise praqtik-
uli xasiaTisa, amitom afxazuri da qarTuli enebis gramatikul
mimoxilvebSi ar SevxebivarT im sadavo sakiTxebs, romelTa Sesa-
xebac specialur literaturaSi azrTa sxvadasxvaobaa. amave mi-
zezis gamo SevecadeT rTuli da specifikuri lingvisturi saki-
Txebi martivi terminologiiT gagveSuqebina.
naSromSi Sesuli oTxi nawilidan sami saerTod pirvelad
aris Sesrulebuli, kerZod, dRemde arasodes dawerila da
gamocemula afxazuri enis gramatikuli mimoxilva qarTul enaze,
qarTuli enis gramatikuli mimoxilva afxazur enaze da qarTul-
afxazuri leqsikoni. rac Seexeba afxazur-qarTul leqsikons,
aseTi leqsikoni pirvelad Seadgina da 1954 wels gamosca
soxumSi moRvawe qarTvelma lingvistma bagrat janaSiam. meored
didi afxazur-qarTuli leqsikoni Seadgina afxazma enaTmecnierma
vladimer kaslanZiam XX saukunis 80-iani wlebis bolos, mag-

7
ram Semdgom afxazeTSi momxdarma movlenebma xeli SeuSala am
marTlac fundamenturi wignis gamoqveynebas. mesamed mcire afxa-
zur-qarTuli leqsikoni Cven SevadgineT da gamoveciT 2000 wels,
romelic garkveuli cvlilebebiT Sevida winamdebare krebulSi.
naSromze muSaobisas yovelnairad xels gviwyobda saqarTve-
los mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnie-
rebis institutis direqcia, risTvisac gulwrfel madlobas mo-
vaxsenebT institutis direqtors, saqarTvelos mecnierebaTa aka-
demiis wevr-korespondents, profesor guCa kvaracxeliasa da
institutis direqtoris moadgiles, profesor vaJa Sengelias,
agreTve afxazuri enis udides mkvlevars, akademikos qeTevan
lomTaTiZes.

8
Автор иqнытL

M-томкны ишьаsLгылоу абри аусумzа иагьNуп иагьzыжьхоит


ИУНЕСКО аегидала (аконтракт №4500005265). Уи наг9оуп rырzzLы-
латLи АнаукаsLа ракадемиа Арнолд Чиsобава ихьы9 зху АбызшLадыр-
ратL институт акавказтL бызшLаsLа аqLшаmы.
Аусумzа актLи атом шьаsLгылоуп sырzшLала иNу аoсуа бызшLа
аграмматикатL очерки аoсуа-sырzуатL иааркьаmу ажLари рыла, аNбатLи
атом — аoсышLала иNу аsырzуа бызшLа аграмматикатL очерки
аsырzуа-аoсуатL ажLари рыла. Аусумzа рызкуп, ганкахь ала, аoсшLа
а}ара зzаху аsырzуа oхьаNцLа, даwа ганк ала, аsырzшLа а}ара зzаху
аoсуа oхьаNцLа. jгLы иаанагоит арz иреиoшу аoхьаNцLа имаyны
иыqа9ам kLа. Ари аусумzа урz зегьы ацхыраара ду рнаzоит.
Ари аусумzа анаукатL qазшьа мацара ама9ам, уи апрактикатL }акы
(хыsLкы) амоуп, абри аqнытL аoсшLеи аsырzшLеи рграмматикатL
очеркsLа рmы ишьzых9ам аспециалтL литератураm еимактLуп kLа иo-
хьа9оу аз}аараsLа. Иара уи амзыз иахqьаны иуадаNу, испецификатLу
аз}аараsLа имариоу терминологиала kахцLажLоит.
Аусумzа иалоу oшь-хLzак рахьтL хoа раoхьа9а иNуп, хьы9kLала,
уажLраан9а иkама9амызт sырzшLала иNыз аoсуа бызшLа аграмматикатL
очерки, аsырzуа-аoсуатL ажLари, аoсышLала иNыз аsырzуа бызшLа
аграмматикатL очерки. Аoсуа-sырzуатL ажLарsLа ракLзар, раoхьа9атLи
аoсуа-sырzуатL ажLар еиsLиршLаны 1954 шыsLсазы иzижьит АqLа
инхоз аsырzуа лингвист Баграт Oьанашьиа. А-ХХ-тLи ашLышыsLса
а-80-тLи ашыsLсsLа рын}Lамzазы аoсуа-sырzуатL ажLар ду
еиsLиршLеит аoсуа лингвист Владимир Каслан9иа, аха нас иqалаз
ахzысsLа "рыбзоурала" ари ифундаменттLу ашLqLы zрымжьыцт.
АхoатLи аoсуа-sырzуатL иааркьаmу ажLар еиsLkаршLны иzkажьит
kара 2000 шыsLсазы.
Ари аусумzа аNраан ацхыраара зегьы рыла kарzон rырzтLылатLи
АнаукаsLа ракадемиа Арн. Чиsобава ихьы9 зху АбызшLадырратL ин-

9
институт адирекциа, убри аsнытL гLык-oсык ала иzабун kLа раkkLоит
Аинститут адиректор, rырzтLылатLи АнаукаsLа ракадемиа ачлен-
корреспондент, апрофессор Гуча Кварацхелиа, адиректор ихаzы-
oуаNы, апрофессор Важа Шенгелиа, иара убас аoсуа бызшLа иду99оу
аz}ааNы, академик Кеzеван Ломzаzи9е.

10
От автора

Настоящий двухтомник написан и опубликован под егидой ЮНЕ-


СКО (контракт №4500005265). Работа выполнена в отделе кавказских
языков Института языкознания им. Арн. Чикобава АН Грузии.
В первом томе работы входят грамматический очерк абхазского
языка, написанный на грузинском языке и краткий абхазско-грузинский
словарь, во втором же томе — грамматический очерк грузинского язы-
ка, написанный на абхазском языке и краткий грузинско-абхазский сло-
варь. Работа предназначена, с одной стороны, для грузинских читате-
лей, желающих изучить абхазский язык, а с другой стороны — для аб-
хазских читателей, желающих изучить грузинский язык. Автор уверен,
что таких читателей окажется не мало и работа окажет им большую ус-
лугу.
Предлежащая работа имеет как чисто научные, так и практические
цели, поэтому в грамматических очерках абхазского и грузинского язы-
ков мы не затрагиваем те спорные вопросы, по которым в специальной
литературе имеются разногласия. По тем же причинам мы постарались
освещать сложные и специфические лингвистические вопросы с ис-
пользованием простой терминологии.
Из четырех частей работы три выполнены впервые, а именно, до
настоящего времени никем еще не написаны и не изданы грамматиче-
ский очерк абхазского языка на грузинском языке, грамматический
очерк грузинского языка на абхазском языке и грузинско-абхазский
словарь. Что же касается абхазско-грузинского словаря, то такой сло-
варь впервые был составлен и издан в 1954 году грузинским лингвис-
том, уроженцем Абхазии Багратом Джанашиа. К концу 80-х годов ХХ
века большой абхазско-грузинский словарь был составлен абхазским
лингвистом Владимиром Касландзиа, однако последовавшие после
события в Абхазии помешали изданию этой фундаментальной книги.
Третий по счету краткий абхазско-грузинский словарь был составлен и

11
издан нами в 2000 году.
Во время работы над двухтомником нам всячески помогала дирек-
ция Института языкознания им. Арн. Чикобава АН Грузии, за что вы-
ражаем сердечную благодарность директору Института, члену-
корреспонденту АН Грузии, профессору Г. Ш. Кварацхелиа, замести-
телю директора, профессору В. Г. Шенгелиа, величайшему исследова-
телю абхазского языка, академику К. В. Ломтатидзе.

12
Preface

This work consisting of two volumes is published according to


UNESCO project (contract № 4500005265). The work has been done in the
Department of Caucasian languages of Arn. Chikobava Institute of Linguis-
tics at the Academy of Science of Republic of Georgia.
The first volume contains the grammar survey of the Abkhazian lan-
guage in Georgian and brief Abkhazian-Georgian dictionary. The second
volume consists of the grammar survey of the Georgian language in
Abkhazian and brief Georgian-Abkhazian dictionary. The work is designed
for the Georgian readers wishing to study Abkhazian and for the Abkhazians
wishing to study Georgian. The author hopes that the number of such readers
is large and the work will help them.
The work is not purely academic, it has practical aims as well. Thus,
controversial queshions concerning the survey of Georgian and Abkhazian
grammar are avoided. The complicated and specific thems are explained in
simple, comprehensive way.
The three of the four existing chapters is the work are elaborated for the
first time. No survey has been made or published about Abkhazian grammar
in Georgian or Georgian grammar in Abkhazian and there has been no Geor-
gian-Abkhazian dictionary yet. As for Abkhazian-Georgian dictionary, it was
first compiled and published in 1954 by Bagrat Janashia, Georgian linguist
working in Sukhumi. The second person to compile the Abkhazian-Georgian
dictionary was Vladimir Kaslandzia, Abkhazian linguist, although the
publication of this fundamental work failed due to the tard political back-
ground of 1980-s. The third person to compile and publish the brief
Abkhazian-Georgian dictionary in 2000 is the author of there lines.
The work process was assisted by Professor Gucha Kvaratskhelia, the
director of Arn. Chikobava Institute of Linguistics and Professor Vazha
Shengelia, the deputy of director. We’d lake to thank sincerely the great spe-
cialist of the Abkhazian language academician Ketevan Lomtatidze.

13
afxazuri anbani, misi qarTuli samecniero transkrifcia
da transliteracia

Аoсуа нбани, уи аsырzуатL наукатL транскрипциеи,


транслитерациеи

afxazuri qarTuli qarTuli afxazuri qarTuli qarTuli


anbani transkrif- translite- anbani transkri- translite-
cia racia fcia racia
аoсуа аsырzуатL акырzуатL аoсуа акырzуатL акырzуатL
нбан транскрипциа транслитера- нбан транскрип- транслите-
циа циа рациа
Аа a a КL кL ko kE|kv
Бб b b rs q q
Вв v v rь sь q½ q~|qi
Гг g g rL sL qo qE|qv
Гь гь g½ g~|gi pq y y
ГL гL go gE|gv pь qь y½ y~|yi
tu R R pL qL yo yE|yv
tь uь R½ R~|Ri Лл l l
tL uL Ro RE|Rv Мм m m
Дд d d Нн n n
ДL дL do dE|dv Оо o o
Ее e e Пп p p
Жж J´ magari J no f f
Жь жь J rbili J Рр r r
ЖL жL Jo Jv Сс s s
Зз z z Тт t t
89 Z Z ТL тL to tE|tv
8L 9L Zo Zv {z T T
Ии ~|i ~|i {L zL To TE|Tv
Кк k k Уу E|u E|u
Кь кь k½ k~|ki Фф F F

14
Хх x x l m W´ magari W
Хь хь x½ x~|xi Шш S´ magari S
ХL хL xo xE|xv Шь шь S rbili S
jk h h ШL шL Sо Sv
jL kL ho hE|hv Ыы H rus.ы,
Цц c c inglis. L,
ЦL цL co cv Turq. ı
|} w w MN 9 ve|~u
|L }L wo wv O Q j´ magari j
Чч C rbili C Oь Qь j rbili j
xy W rbili W ь ~ _
v w C´ magari C L о _

15
Аsырzуа нбани уи аoсуатL транскрипциеи

qarTuli anbani da misi afxazuri transkrifcia

аsырzуа нбан аoсуатL транскрипциа аsырzуа нбан аoсуатL транскрип-


qarTuli anbani afxazuri transkri- qarTuli циа afxazuri
fcia anbani transkrifcia

a Аа s Сс
b Бб t Тт
g Гг u У у | уы
d Дд f no
e Ее q rs
v Вв R tu
z Зз y pq
T {z S Шь шь
i И и | иы C Чч
k Кк c Цц
l Лл Z 89
m Мм w |}
n Нн W xy
o Оо x Хх
p Пп j Oь Qь
J Жь жь h jk
r Рр

16
qjswfmj!obxjmj!
!
bgyb{vsj!fojt!hsbnbujlvmj!njnpyjmwb!
!

АКТKИ АХK{А
АnСУА БЫЗШKА АГРАММАТИКАТK ОЧЕРК

17
Sesavali

afxazuri ena (аoсуа бызшLа, аoсшLа) Sedis iberiul-kavkasi-


ur enaTa Crdilo-dasavlur anu afxazur-Cerqezul enaTa jgufSi
abazur, yabardoul, adiReur da ubixur enebTan erTad. am
enaTagan afxazuri yvelaze axlos dgas abazurTan, romelTanac
mas imdeni da imgvari saerTo niSnebi moepoveba, rom wminda lin-
gvisturi TvalsazrisiT SesaZlebelia am ori erTeulis erT
enad miCneva (aseve faqtobrivad erTi da imave enis, Cerqezuli
enis variantebia yabardouli da adiReuric).
afxazur enaze molaparake afxazebi amJamad or did kompaq-
tur jgufad cxovroben saqarTvelos Crdilo-dasavleT nawilSi,
afxazeTis avtonomiur respublikaSi, afxazTa mcire jgufi cxov-
robs agreTve aWaris avtonomiur respublikaSi (qalaq baTumsa
da mis axlomdebare soflebSi). afxazTa gacilebiT didi raode-
noba binadrobs TurqeTSi, mcire jgufi saxlobs siriaSic. afxa-
zeTis avtonomiuri respublikidan migrirebuli afxazebi gafan-
tulni arian ruseTis federaciasa da sxva postsabWour qveyneb-
Si, xolo TurqeTidan migrirebulni _ dasavleT evropis saxel-
mwifoebSi (yvelaze metni germaniaSi cxovroben).
afxazur enas ori ZiriTadi dialeqti aqvs: abJuuri da
bzifuri. maT Soris sxvaobas ZiriTadad fonematuri struqtu-
ra (bzifur dialeqtSi 9 fonemiT metia warmodgenili, vidre ab-
Juurs moepoveba), fonetikuri procesebi, mciredi morfologiu-
ri Tavisebureba da leqsika qmnis. dasaxelebuli ori dialeqtis
garda calke gamoyofen baTumel afxazTa metyvelebasac, romel-
ic narevi xasiaTisaa. rac Seexeba TurqeTsa da siriaSi mcxovreb
afxazTa metyvelebas, igi jerjerobiT samecniero TvalsazrisiT
sustadaa Seswavlili da ar moipoveba zusti cnobebi am metyve-
18
lebis dialeqturi dayofis Sesaxeb.
abJuuri dialeqti, romelic gavrcelebulia oCamCiris rai-
onSi, kilokauri TvalsazrisiT ZiriTadad erTgvarovania, bzi-
fur dialeqtSi ki, romelic gudauTis raionSia gavrcelebuli,
akad. q. lomTaTiZis klasifikaciiT, sami kilokavi gamoiyofa:
oTharisa, lixnisa da aacisa. sxvaobas am kilokavebs Soris
sxvaobas qmnis bzifuri dialeqtisaTvis specifikur sisin-SiSina
TanxmovanTa da xaxismier spirantTa met-naklebi daculoba. am
TvalsazrisiT yvelaze rTuli oTharis kilokavia, romelmac bo-
lo dromde Semoinaxa bzifuri dialeqtisaTvis damaxasiaTebeli
yvela, cxrave specifikuri fonema, yvelaze martivia aacis kilo-
kavi, xolo lixnis kilokavi gardamavalia oTharisa da aacis ki-
lokavebs Soris.
afxazuri enisaTvis damwerlobis Seqmnis pirveli cda rusi
kavkasiologis, general p. uslaris mier 1862 wels Sedgenili an-
bani iyo. pirveli saanbano wigni gamoica TbilisSi 1865 wels,
romelic rusuli grafikis safuZvelze Seadgina afxazuri anba-
nis Semqmnelma komisiam general i. barTolomeis xelmZRvanelo-
biT d. furcelaZisa da v. trirogovis SemadgenlobiT. Semdgom-
Si afxazurma anbanma ramdenjerme ganicada cvlileba. rusuli
grafikis safuZvelze Sedgenili anbanis ramdenime saxeoba ixmare-
boda 1926 wlamde, 1926-1938 wlebSi gamoiyeneboda jer akad. n. ma-
ris mier Sedgenili e. w. analizuri anbani laTinuri anbanis sa-
fuZvelze, xolo Semdeg n. iakovlevis mier laTinur grafikazeve
dafuZnebuli anbani. 1938-1954 wlebSi ixmareboda qarTul grafi-
kaze damyarebuli anbani, xolo 1954 wlidan dRemde moqmedebs
isev rusuli grafikis safuZvelze Seqmnili anbani.
afxazuri samwerlobo ena Tavidan fonetikur-fonologiu-
rad ufro rTul bzifur dialeqts emyareboda, magram Semdgom-
Si moxda ufro martiv abJuur dialeqtze TandaTanobiTi gada-
svla.

19
originaluri afxazuri literatura saTaves iRebs 1912 wli-
dan, roca TbilisSi daibeWda afxazuri literaturis fuZemdeb-
lis dimitri gulias nawarmoebTa pirveli krebuli. manamde afxa-
zur enaze ibeWdeboda mxolod Targmnili sasuliero da sameur-
neo xasiaTis wignebi.
amJamad afxazur enaze arsebobs da viTardeba literatura,
qveyndeba gamokvlevebi mecnierebis TiTqmis yvela dargSi, mimdi-
nareobs swavleba skolasa da universitetSi, arsebobs saxelmwi-
fo Teatri, gamodis Jurnal-gazeTebi, ewyoba radio da telega-
dacemebi da a. S. afxazur enaze Targmnilia msoflio literatu-
ris mravali klasikuri nawarmoebi. sakmaod srulad aris Tar-
gmnili qarTuli klasikuri da Tanamedrove literaturac `SuSa-
nikis wamebidan" dawyebuli, vidre Tanamedrove avtorebamde. ma-
galiTad, afxazur enaze arsebobs `vefxistyaosnis" ori sruli
poeturi, agreTve mokle prozauli Targmanebi...

afxazuri enis kvlevis mokle istoria

calkeuli afxazuri sityvebi da frazebi sxvadasxva dros


CauweriaT Turq mogzaurs evlia Celebis (XVII saukune), frang
vaWarsa da mogzaurs Jan gambas (XIX saukunis I naxevari) da
sxvebs, magram maT Canawerebs sizuste aklia, radgan afxazuri ma-
salis Casawerad iyenebdnen arabul da laTinur anbanebs yovel-
gvari damatebiTi niSnebis gareSe, rac ar iZleoda saSualebas
srulad asaxuliyo afxazuri enis fonematuri simdidre.
afxazuri enis pirveli mokle mecnieruli aRwera mocemu-
lia germaneli enaTmecnieris georg rozenis naSromSi "Ossetische
Sprachlehre nebst einer Abhandlung über das Mingrelische, Suanische und
Abchasische", romelic berlinSi daibeWda 1846 wels. g. rozens am
naSromSi mravali sayuradRebo mosazreba aqvs gamoTqmuli, Tumc

20
aqa-iq Secdomebic gahparvia.
afxazuri enis pirveli sruli gramatikuli aRwera ekuTvnis
petre uslars, romelsac didi Rvawli miuZRvis mravali iberi-
ul-kavkasiuri enis Seswavlis saqmeSi. p. uslaris monografias
"Этнография Кавказа. Языкознание. I. Абхазский язык", romelic Tbi-
lisSi gamoqveynda liTografiuli wesiT 1862 wels, xolo xelme-
ored daibeWda 1887 wels, dResac ar daukargavs mecnieruli Ri-
rebuleba. am wignSi vrclad aris aRwerili afxazuri enis fone-
tikur-fonologiuri sistema, saxelisa da zmnis morfologia, mo-
cemulia calkeul sityvaTa etimologia da erTvis mokle leqsi-
koni. pirvelad swored p. uslarma miaqcia yuradReba imas, rom
afxazuri ena did msgavsebas amJRavnebs kavkasiis mraval adgilob-
riv enasTan, maT Soris qarTulTan. p. uslarma am enaTa naTesao-
bis dasabuTebac scada ramdenime saerTokavkasiuri fuZis maga-
liTze.
afxazuri enis qarTulTan naTesaobis problemas eZRvneba
cnobili qarTveli pedagogisa da mecnieris petre Waraias gamo-
kvleva "Об отношении абхазского языка к яфетическим" (peterburgi,
1912 w.), romelSic bevri sayuradRebo sakiTxia dasmuli da war-
matebiT gadaWrili. avtors mravali saerTo fuZe aqvs daZebni-
li, romlebic naTelyofen, rom afxazuri da qarTuli enebi ax-
lomonaTesave enebia. sazogadod, p. Waraias didi Rvawli miu-
ZRvis aramarto afxazuri enis, aramed afxazuri folklorisa da
eTnografiis Seswavlis saqmeSic. man pirvelma gamoaqveyna gazeT
`iveriaSi" (1888 w.) afxazuri andazebi qarTuli TargmaniTurT,
aqveynebda werilebs, romlebSic uSualod damkvirveblis TvaliT
aris aRwerili uZvelesi afxazuri adaT-wesebi da rwmena-warmo-
dgenebi.
swored p. Waraias naSromma aRuZra interesi afxazuri eni-
sadmi akad. niko mars, romelmac mTis iberiul-kavkasiur enaTagan
yvelaze meti naSromi am enis kvlevis sakiTxebs uZRvna (ix. misi

21
afxazuri enisa da istoriisadmi miZRvnili naSromebis krebuli
"О языке и истории абхазов", М.-Л., 1938 w.).
afxazuri enis mokle gramatikuli mimoxilva ekuTvnis cno-
bil germanel kavkasiologs adolf dirs. es mimoxilva Sesulia
kavkasiur enaTa kvlevis sakiTxebisadmi miZRvnil mis ganmazogade-
bel naSromSi "Einfürung in das Studium der kaukasischen Sprachen"
(laifcigi, 1928 w.).
afxazuri enis fonetikisa da morfologiis mniSvnelovan sa-
kiTxebs ganixilavda anatoli genko abazur enasTan mimarTebiT.
qarTvel mkvlevarTagan p. Waraias Semdeg warmatebiT ikvlev-
da afxazuri enis sakiTxebs cnobili istorikosi da enaTmecnie-
ri, akad. simon janaSia. masve aqvs Cawerili mravali sayuradRebo
folklorul-dialeqtologiuri teqsti (ix. misi `Sromebi",
t. III, IV, V, VI).
SemdgomSi afxazuri enis Seswavlis saqme ganagrZo cnobilma
qarTvelma enaTmecnierma, akad. qeTevan lomTaTiZem, romelic 30-
iani wlebidan mokidebuli dRemde nayofierad ikvlevs am enis
urTules sakiTxebs. ar arsebobs afxazuri enis arcerTi cotad
Tu bevrad mniSvnelovani sakiTxi, q. lomTaTiZes rom ar gamoeT-
qvas mis Sesaxeb sayuradRebo mosazreba. Tu dRes afxazuri ena
mTis iberiul-kavkasiur enaTa Soris erT-erT yvelaze ukeT Se-
swavlil enad iTvleba, es swored q. lomTaTiZis mravalricxova-
ni naSromebis Sedegic aris.
ucxoel mkvlevarTagan sagangebo aRniSvnis Rirsia frangi
kavkasiologis JorJ diumezilis didi damsaxureba afxazuri enis
kvlevis saqmeSi. misi wyalobiT mecnierTaTvis xelmisawvdomi ga-
xda TurqeTSi mcxovreb afxazTagan Cawerili sayuradRebo fol-
klorul-dialeqtologiuri teqstebi.
afxazur enas didi warmatebiT ikvleven afxazi mecnierebic.
afxazuri enis kvleva afxazeTSi dimitri guliam daiwyo, romel-
mac ramdenime sayuradRebo naSromic Seqmna am dargSi. afxaz

22
mkvlevarTa naSromebi exeba afxazuri enis fonetika-fonologias,
morfologias, sintaqss, leqsikas, leqsikografias, dialeqtolo-
giasa da sxva kardinalur sakiTxebs. isini gamosacemad amzadeben
dargobriv, TargmniT da ganmartebiT leqsikonebs. didi yurad-
Reba eqceva saliteraturo enis normebis dadgenis sakiTxebsac.
afxazuri enis kvlevis dargSi sayuradRebo naSromebis avtorebi
arian cnobili afxazi enaTmecnierebi, afxazeTis saxelmwifo uni-
versitetisa da d. gulias saxelobis afxazeTis enis, literatu-
risa da istoriis institutis TanamSromlebi lidia Wkadua, So-
Ta arisTava, konstantine Sayrili, xuxuti bRaJvba, valentina
konjaria, saria amiWba, valentina amiWba, raisa gublia, Tamar
Sayrili, elene Sayrili, neli arSba, vladimer kaslanZia, taras
halbadi, oTar ZiZaria, anatoli xecia, ema kilba, lili hagba,
boris jonua, viaCeslav bganba... afxazuri enis dialeqtologiisa
da sintaqsis sakiTxebs ikvlevda soxumSi moRvawe qarTveli mecni-
eri da poeti mirian cikolia (mirneli).
gamoqveynebuli leqsikonebidan aRsaniSnavia n. maris mokle
`afxazur-rusuli leqsikoni", b. janaSias `afxazur-qarTuli leq-
sikoni", avtorTa koleqtivis `rusul-afxazuri leqsikoni", ag-
reTve dargobrivi da terminologiuri leqsikonebi.
gamocemulia agreTve ortomeuli `afxazuri enis leqsikoni"
(I t. _ 1986 w., II t. _ 1987 w.), romelic am enis pirvel ganmar-
tebiT leqsikons warmoadgens.
afxazuri enis sistemur kvlevas CvenSi Tbilisis saxelmwifo
universitetis daarsebisTanave mieqca yuradReba. am mizniT akad.
iv. javaxiSvils ganzraxuli hqonda, moewvia afxazuri enis kursis
wasakiTxad p. Waraia, magram am ukanasknels ar dascalda, garda-
icvala. 1922-1924 wlebSi Tbilisis universitetSi am enis kurss
kiTxulobda d. gulia, Semdeg ki 30-iani wlebis meore naxevramde
_ akad. s. janaSia, romelsac 1937 wlidan Seenacvla akad.
q. lomTaTiZe. q. lomTaTiZem aRzarda afxazuri enis mravali

23
afxazi, qarTveli da ucxoeli specialisti. afxazuri enis praq-
tikuli kursi ekiTxebodaT 80-ian wlebSi agreTve Tbilisis So-
Ta rusTavelis sax. Teatraluri institutis dramisa da kinos
msaxiobTa fakultetis afxaz studentebs. afxazur enas sxva ibe-
riul-kavkasiur enebTan mimarTebaSi ikvleven Tbilisis saxelmwi-
fo universitetis kavkasiur enaTa kaTedrasa da saqarTvelos me-
cnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institu-
tis mTis iberiul-kavkasiur enaTa ganyofilebaSi.
ucxoeTSi afxazur enas ikvlevdnen da ikvleven g. deetersi,
k. bouda, v. aleni, a. kuipersi, k. pari, g. SaraSiZe, j. hiuiti,
a. spruiti, v. lukaseni da sxvani.
2000 wlidan afxazuri enis kursi ikiTxeba iv. javaxiSvilis
saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis soxumis filialis
filologiis fakultetze, 2001 wlidan ki _ amave universitetis
zugdidis filialSic.

24
Tavi I. fonetika da fonologia∗
1. afxazuri enis bgeriTi Sedgeniloba

afxazuri ena Zalze mdidaria fonemebiT anu sityvaTganma-


sxvavebeli da formaTganmasxvavebeli damoukidebeli bgerebiT.
saliteraturo afxazur enas amJamad moepoveba 64 fonema, e. i.
TiTqmis orjer meti, vidre qarTul saliteraturo enaSi gvaqvs.
afxazuri saliteraturo enisagan gansxvavebiT bzifur dialeqt-
Si damatebiT gamoiyeneba kidev 9 specifikuri fonema, xolo ab-
Juuri dialeqtis matarebelTa ufrosi Taobis metyvelebaSi Sei-
niSneboda kidev erTi Taviseburi _ kbilbagismieri mkveTri spi-
ranti f fonema. afxazuri saliteraturo enis fonemaTa aRsaniS-
navad amJamad moqmed anbanSi rusuli anbanidan ucvlelad aris
gamoyenebuli 23 aso-niSani, rusuli anbanisave 8 aso-niSani ga-
rkveuli cvlilebiT aRniSnavs afxazuris rva damoukidebel
fonemas, xolo xuTi aso-niSani nasesxebia sxva anbanebidan, an
gamogonilia. afxazur anbanSi TiTo grafemiT aRiniSneba 49 fo-
nema, xolo danarCeni fonemebis gadmosacemad gamoiyeneba wyvil-
wyvili niSani, maTgan fonemaTa labializaciis (bagismierobis)
aRmniSvnelia saerTaSoriso transkrifciidan nasesxebi L niSani,
xolo fonemis palatalizebis (silbos) aRmniSvnelia rusuli
silbos ь niSani. rac Seexeba и da у grafemebs, isini xan sruli
i da u xmovnebis aRmniSvnelia, xan ki ~ da E naxevarxmovnebisa.
xmovani fonemebi. afxazur saliteraturo enas amJamad
yvela is xuTi xmovani moepoveba, rac qarTul saliteraturo
enasa aqvs. esenia: а, е, и, о, у. damatebiT afxazurs aqvs ы xmovani,
anu e. w. neitraluri xmovani. am eqvsi xmovnidan ZiriTadia а da
ы xmovnebi, danarCenebi ki difTongebs warmoadgenen da Sedare-
biT axali warmoSobisani arian. magaliTad, е xmovani xSirad mi-


naSromis qvemoT warmodgenili nawilis werisas ZiriTadad vemyarebodiT akad.
q. lomTaTiZis gamokvlevebs.

25
Rebulia иа an аи kompleqsebisagan: ецы ← иацы `guSin", дцеит
← дцаит `igi (adam.) wavida"... и xmovani miiReba иы an ыи kom-
pleqsebisagan: ицеит ← иыцеит `isini wavidnen", дыскит ←
дыскыит `me igi (adam.) daviWire"... о xmovani miiReba уа an ау
kompleqsebisagan: оха ← уоха ← уаха `amaRam", дыбзиоуп ←
дыбзиауп `igi (adam.) kargia"... xmovani у miiReba ыу an уы kom-
pleqsebisagan: апату ← апатыу `pativi, pativiscema; avtorite-
ti", ус ← уыс `ise"...
afxazuri а xmovani dabali aweulobis viwro xmovania, igi
qarTul a xmovanTan SedarebiT nakleb Riaa da ufro winac
warmoiTqmis. gvxvdeba yvela poziciaSi _ sityvis TavSic, SuaSi-
ca da boloSic: ан `deda", аб `mama"..., абас `ase", анапы `xeli"...,
агра `nakli", абар}а `aivani; winkari"... aseve sityvis yvela pozi-
ciaSi gvxvdeba ori а xmovanic: ааигLа `axlos", аанда `Robe",
абаа9а `sveli", абаагLара `cixe-simagre", ахьаа `tkivili", ауаа
`adamianebi; xalxi"... dasaxelebul (da sxva mraval) SemTxvevaSi
ori а xmovani miRebulia amosavali Dа marcvlisagan. zogjer
ori а nasesxeb sityvebSic dasturdeba: аблаам `balRami",
амаамын `maimuni", аqLраан `yvavi"... zog SemTxvevaSi Teoriu-
lad mosalodneli sami da oTxi а xmovnis nacvlad mudam ori а
xmovani dasturdeba: аанда ← *а-аанда ← *а-Dанда `Robe",
даагоит ← *д-аа-аа-гоит ← *д-Dа-Dа-гоит `Cven igi (adam.) mo-
gvyavs"...
xmovani е wina warmoebis saSualo aweulobis fonemaa da
gvxvdeba sityvis nebismier poziciaSi. igi afxazuri warmoSobis
sityvaformebSi meoreulia (ix. zemoT), xolo axlad nasesxeb si-
tyvebSi zogjer ucvlelad aris SenarCunebuli: асовет `sabWo",
адрес `misamarTi"... SedarebiT adre da Zvelad nasesxeb sityvebSi
sxva enaTa е xmovani Secvlilia а xmovniT: wesi → а}ас, Celti
→ ачалт... Tu е xmovnis win gamsesxebel enaSi g, q, k, R, x, y Tan-
xmovnebi dgas, maSin afxazurSi е xmovnis palatalizacia gadaece-

26
ma Tanxmovans da viRebT гь, sь, кь, uь, хь, qь Tanxmovnebs, romel-
Tac mosdevs а xmovani: saxe → асахьа, sarke → асаркьа...
xmovani и wina warmoebis zeda aweulobis fonemaa. martivi
saxiT afxazur zepir metyvelebaSi igi TiTqmis ar gvxvdeba da
gamoTqmaSi difTongis saxe aqvs. xmovnis bunebas igi dagrZelebis
SemTxvevaSi iZens: исzиит `gavyide", диит `igi (adam.) daibada". Tu
gamsesxebel enaSi i xmovani mosdevs g, q, k, R, x, y Tanxmovnebs,
afxazurSi xdeba am TanxmovanTa palatalizeba da гь, sь, кь, uь,
хь, qь Tanxmovnebis Semdeg Tavs iCens neitraluri ы xmovani: ad-
gili → адгьыл `adgili; miwa", kibe → акьыба... danarCen Tan-
xmovanTa mezoblad и xmovani afxazurSi icvleba ы xmovniT: ba-
liSi → абалышь, brinji → абрынQь...
xmovani о saSualo aweulobis ukana warmoebis fonemaa. igi
SeiZleba Segvxvdes sityvis nebismier poziciaSi: оха `amaRam",
дызбоит `me mas (adam.) vxedav", ицо `isini midian ra..." nasesxeb
sityvebSi о xmovani daiSleba уа(Ea) kompleqsad da Tu mis win
dgas labializaciisaken midrekilebis mqone Tanxmovani, у(E) seg-
menti iqceva wina Tanxmovnis labializebis momentad, а xmovani
ki xSirad SenarCundeba: megr. dial. oxvame → afxaz. ауахLама
`eklesia", rus. закон → afxaz. азакLан `kanoni"... damatebiTi la-
bializaciisaken midrekilebis uqonel TanxmovanTa Semdeg о xmo-
vani, Cveulebriv, а xmovniT icvleba: foni → аoан, soli →
асал... (am ukanasknel SemTxvevaSi mosalodneli iyo sol fuZis
cvla afxazurSi *ашLал (a-Sоal) formiT, magrams, Cans, es
sityva axali nasesxebi unda iyos, raki `ver moaswro" sesxebis ka-
nonTa mixedviT Tanmimdevrulad Secvla).
xmovani у ukana warmoebis zeda aweulobis fonemaa. и xmovnis
msgavsad, martivi saxiT ufrosi Taobis metyvelebaSi isic iSvia-
Tad dasturdeba, raki difTonguri buneba aqvs. nasesxeb sityvaTa
maxviliani у xmovani afxazurSi zogjer ucvleli rCeba: megr.
uRu → afxaz: аýuL|ауыuL `uReli", uro → аура|ауыра... nasesxeb

27
sityvebSive у xmovani iwvevs labializaciis midrekilebis mqone
TanxmovanTa labializebas da Tanxmovnis Semdeg ы xmovnis gaCenas:
duqani → адLsьáн ← *адLыsьáн, megr. zunTxi → afxaz.
ажLы́нzхь `zuTxi"... sxva TanxmovanTa momdevno poziciaSi ki у
xmovani icvleba ы xmovniT: xaWapuri → ахаyапы́р, rus. капуста
→ акапы́́ста...
xmovani ы ufro viwro xmovania, vidre а xmovani. igi TiT-
qmis ar gvxvdeba sityvis TavSi, magram xSiria sityvis Sua da bo-
lokidura poziciaSi: ахыза `sabani", ахаoыц `kbili", а9ы `wya-
li", ахы `Tavi"... xSirad ы xmovani а xmovnisagan aris miRebuli:
Sdr. abazuri Bа _ afxaz. а-хы `Tavi"... neitraluri xmovani ver
Zlebs k(h) Tanxmovnis gverdiT da mas enacvleba а xmovani.
naxevarxmovnebi. naxevarxmovani и(~) Suaenismieri fonemaa
da dasturdeba nebismier poziciaSi: иара (~ara) `is, igi" (mamak.
an aragonieri sagani), аkаиуан (aha~Ean) `pirutyvi", аба99еи
(abaZZe~) `mamamZuZe, mordu".
naxevarxmovani у(E) wyvilbagismieri bgeraa da isic yvela
poziciaSi dasturdeba: уара (Eara) `Sen" (mamak.), уа}Lы (EawоH)
`xval", дааиуеит (daa~Ee~t) `igi (adam.) modis", иудыруоу?
(iEHdHrEoE?) `Sen (mamak.) raRac Tu ici?"...
Tanxmovani fonemebi. afxazur saliteraturo enaSi sul
56 Tanxmovani fonemaa, e. i. zustad orjer meti, vidre qarTul
saliteraturo enaSia. isini iyofa xSulebad, afrikatebad, spi-
rantebad da sonorebad. x S u l i Tanxmovnebia: б, o, п; д, z, т; дL,
zL, тL; г, s, к; гь, sь, кь; гL, sL, кL; q, qь, qL. a f r i k a t i Tan-
xmovnebia: 9, ц, }; 9L, цL, }L; Qь, ч, y; Q, w, m. s p i r a n t i Tanxmov-
nebia: в, ф; з, с; ж, ш; жь, шь; жL, шL; u, х; uь, хь; uL, хL; kL; N. s o -
n o r i Tanxmovnebia: м, н, л, р. xSuli da afrikati Tanxmovnebi
qmnian sameulTa sistemas, spirantebi jgufdebian wyvileulebad,
xolo sonorebi caleuli fonemebia. xSul, afrikat da spirant
TanxmovanTa Soris qarTuli sada Tanxmovnebis identur fonemeb-

28
Tan erTad gamoiyofa specifikuri labializebuli, palatalize-
buli da intensiuri (`magari") fonemebis rigebi.
afxazuri enis 28 sada Tanxmovani _ б, o, п; д, z, т; г, s, к; 9,
ц, }; Qь, ч, y; в, ф; з, с; жь, шь; u, х; k; м, н, л, р _ TiTqmis iseve
gamoiTqmis, rogorc qarTuli enis Sesabamisi fonemebi, oRond
met-nakleb sxvaobas qmnian q, u, х, k, л, р fonemebi, romlebic afxa-
zurSi qarTulTan SedarebiT ufro `intensiurad" gamoiTqmis.
wyvilbagismieri xSulebi afxazur sameulTa erTi rigiT
aris warmodgenili: esenia sada wyvilbagismieri б, o, п Tanxmovne-
bi, romlebic warmoTqmis mxriv zustad emTxveva qarTulis Sesa-
bamis sameuls. maTgan б mJReria, o _ yru fSvinvieri, xolo п _
yru mkveTri. isini gvxvdeba sityvebSi: абара `danaxva, xedva",
абылра `wva", аoра `afra", аoара `xtoma", апа `wvrili", ауапа
`nabadi"...
enakbilismieri xSulebi TanxmovanTa ori sameulis rigiT
aris warmodgenili: 1. s a d a enakbilismieri д, z, т sameuli iseve
warmoiTqmis, rogorc qarTulis Sesabamisi Tanxmovnebi. es bgere-
bi aris sityvebSi: ада `ZarRvi", адыу `didi", аzаца `patarZali;
rZali", аzауад `Tavadi", аты `bu", атыша `xrami, ufskruli"...;
2. l a b i a l i z e b u l i enakbilismieri дL, zL, тL sameuli rTu-
li bunebis bgerebia. maTi gamoTqma uaxlovdeba dv, Tv, tv kom-
pleqsTa gamoTqmas. es fonemebi gvxvdeba sityvebSi: адLы `mindo-
ri", ардLына `SaSvi", аzLа `Tiva", `cacxvi", арыzLа `marwuxi",
атLы `mona; yma; sakuTreba", атLара `dajdoma"... am ori rigis Tan-
xmovanTagan mJRerebia д, дL, yru fSvinvierebi _ z, zL, xolo yru
mkveTrebi _ т, тL.
ukanaenismier xSulTa sameulebi sam rigs qmnian: 1. s a d a
ukanaenismieri г, s, к fonemebi iseve gamoiTqmis, rogorc Sesabami-
si qarTuli Tanxmovnebi. es fonemebi aris sityvebSi: агара `akva-
ni", агра `nakli", аsыzа `sofeli", аkаs `amagi; madli",акакара
`kakani", акы `erTi raRac"...; 2. l a b i a l i z e b u l i ukanae-

29
nismieri гL, sL, кL fonemebi, romelTa warmosaTqmelad unda gamo-
iTqvas daaxloebiT gv, qv, kv kompleqsebi, oRond erT fonemad
warmoqmnili. es fonemebi aris sityvebSi: агLы `guli",
агLырuьара `sixaruli", аsLа `wvima", амарsLа `maqo", акLа `ube",
aкLадыр `unagiri"...; 3. p a l a t a l i z e b u l i ukanaenismieri
гь, sь, кь sameuli, romelic daaxloebiT gamoiTqmis rogorc g~,
q~, k~. am fonemaTa warmoTqma ufro win xdeba, vidre sada uka-
naenismieri г, s, к sameulisa. isini dasturdeba sityvebSi:
агьангьаш `cbieri; eSmaki, celqi", ацLгьа `cudi", аsьала `karavi",
ацsьа `wminda, sufTa", акьакьа `magari, mtkice", акьыркьырра
`Wixvini"... dasaxelebuli 9 fonemidan mJRerebia г, гL, гь, yru
fSvinvierebi _ s, sL, sь, xolo yru mkveTrebi _ к, кL, кь.
faringalur xSulTa sistema afxazurSi qarTulis msgavsad
naklovania. am sistemaSi amJamad Sedis mxolod sada faringalu-
ri mkveTri q, romelic qarTul y bgerasTan SedarebiT ufro
intensiurad gamoiTqmis, agreTve labializebuli mkveTri qL da
palatalizebuli mkveTri qь, romelic daaxloebiT gamoiTqmis
rogorc y~ kompleqsi. am sameulebs aklia fSvinvieri da mJReri
saxeobebi. dasaxelebuli bgerebi aris sityvebSi: аqаoшь `wiTe-
li", абаqа `Zegli", АqLа `soxumi", аqLыд `lobio", аqьара `qneva",
аqьаqьа `brtyeli"...
sisina afrikatebi afxazur saliteraturo enaSi sameulTa
ori rigis saxiT aris warmodgenili: 1. s a d a sisina afrikatebi
9, ц, } qarTulis Sesabamisi Z, c, w Tanxmovnebis msgavsad
warmoiTqmis. isini aris sityvebSi: а9а `nedli", а9ы `wyali", ац
`niskarti", амца `cecxli", а}а `fskeri", а}ара `swavla"...; 2.
l a b i a l i z e b u l i sisina afrikatebi 9L, цL, }L specifikuri
rTuli fonemebia. maT warmosaTqmelad erT erTeulad unda war-
moiTqvas Zv, cv, wv kompleqsebi erTgvari stvenis msgavsi efeq-
tis TanxlebiT. es fonemebi aris sityvebSi: а9Lы `erTi viRac",
а9L9Lара `recxva", ацL `xari", ацLа `tyavi, kani", а}Lа `vaSli",

30
аиа}Lа `mwvane; lurji"... dasaxelebuli eqvsi fonemidan 9, 9L
mJReria, ц, цL _ yru fSvinvieri, }, }L _ yru mkveTri.
SiSina afrikatebic ori sameulis saxiT aris warmodgeni-
li: 1. s a d a SiSina afrikatebi Qь, ч, y TiTqmis ise warmoiTqmis,
rogorc Sesabamisi qarTuli Tanxmovnebi. isini aris sityvebSi:
аQь `muxa", аQьам `sparseli", `jami", ача `puri", аччара `sicili",
аyкLын `biWi", ахLыyы `patara; bavSvi"...; 2. m a g a r i anu
i n t e n s i u r i SiSina afrikatebi Q, w, m specifikuri foneme-
bia. maTi warmoTqmisaTvis saWiroa wina ena aizniqos zemoT da
odnavi dayovnebis Semdeg Rrmad miebjinos magar sasas. es sameuli
aris sityvebSi: аQыр `foladi", аQыш `niori", аwы `cxeni",
аwkLа `kera", аmы `piri", аmа `axali, norCi, axalgazrda"... da-
saxelebul or sameulSi mJRerebia Qь, Q, yru fSvinvierebi _ ч, w,
yru mkveTrebi _ y, m.
kbilbagismieri spirantebidan afxazurs moepoveba mJReri
в da ф fonemaTagan Semdgari wyvileuli. в Tanxmovani daaxloe-
biT iseve gamoiTqmis, rogorc qarTuli v Tanxmovani, xolo ф
iseTive fonemaa, rogoric aris evropul enebSi f fonema. es fo-
nemebi aris sityvebSi: авара `gverdi", аваныза `naRveli", афы
`Weqa-quxili", афара `Wama"...
winaenismier sada sisina з, с spirant fonemaTa warmoTqma
zustad emTxveva qarTul Sesabamis TanxmovanTa warmoTqmas. am
wyvileulidan з mJReria, с _ yru. es fonemebi aris sityvebSi:
амза `mTvare; Tve", амазара `qoneba", асас `stumari", асыс `bat-
kani"...
winaenismieri SiSina spirantebi afxazurSi sami wyvileu-
lis saxiT aris warmodgenili: 1. s a d a SiSina жь, шь spirante-
bi ufro `rbilad" gamoiTqmis, vidre Sesabamisi qarTuli Tan-
xmovnebi. es fonemebi dasturdeba sityvebSi: ажь `yurZeni", ажьа
`kurdReli", aшьа `sisxli", аиашьа `Zma"...; 2. i n t e n s i u r i
SiSina ж, ш spirantebi ufro `magrad" gamoiTqmis, vidre qarTu-

31
li J, S Tanxmovnebi. maTi warmoTqmisas wina ena energiulad
aizniqeba magari sasisaken da mcire xniT yovndeba am mdgomareo-
baSi. intensiuri ж, ш aris sityvebSi: ажра `Txrili", абжа `na-
xevari", аша `mware", аршра `duReba"...; 3. l a b i a l i z e b u -
l i SiSina жL, шL spirantebi gamoiTqmis rogorc fonemad Se-
rwymuli da odnavi minastvenis mqone Jv, Sv kompleqsebi. es
fonemebi dasturdeba sityvebSi: ажL `Zroxa"; ажLра `sma", ашL
`yveli", шLара `Tqven"... dasaxelebul sam wyvileulSi mJRerebia
жь, ж, жL, xolo yruebi _ шь, ш, шL fonemebi.
ukanaenismieri spirantebic sami wyvileuliT aris warmo-
dgenili: 1. s a d a u, х ufro Rrmad gamoiTqmis, vidre qarTuli
R, x Tanxmovnebi. isini gvxvdeba sityvebSi: аuа `mteri", абuа
`zurgi", ахы `Tavi", ахара `moweva"...; 2. labializebuli uL, хL
spirantebi gamoiTqmis rogorc erT fonemad Serwymuli Rv, xv
kompleqsebi. isini dasturdeba sityvebSi: аuLы `ficari", аuLuLа
`Zlieri, Ronieri"...; 3. p a l a t a l i z e b u l i uь, хь spiran-
tebi gamoiTqmis rogorc erT fonemad Serwymuli R~, x~ kom-
pleqsebi. es fonemebi aris sityvebSi: абuьыц `foToli; furce-
li", арuьа `marjvena", ахьы `oqro", ахьара `wvela"... dasaxele-
buli eqvsi bgeridan mJRerebia u, uL, uь, xolo х, хL, хь yru fone-
mebia.
laringaluri spirantebidan afxazurs sami fonema moepove-
ba: yruebi k da kL, mJReri N. s a d a k spirantis warmoTqmisas
filtvebidan meti haeris nakadi moedineba, vidre qarTuli h
Tanxmovnis gamoTqmisas modis. es fonema aris sityvebSi: аk `ba-
toni; mTavari (mag., afxazeTisa); mefe", kара `Cven"... xSirad swo-
red k TanxmovniT gadmoicema qarTuli x fonema. magaliTad: or-
xao → ауарkау `xaliCa", megr. dial. kalmaxa → акалмаkа... am
fonemas ar moepoveba Tavisi rigis mJReri laringaluri Sesa-
tyvisi fonema. l a b i a l i z e b u l i kL fonema daaxloebiT
gamoiTqmis rogorc qarTuli hv da xv kompleqsebis Sualeduri

32
erTiani bgera (Sdr. qarT. xoxobi → аkLыkL `mtredi"). es fo-
nema dasturdeba sityvebSi: аkLара `Tqma", аkLыс `xbo"... afxazu-
ri enis l a b i a l i z e b u l i laringaluri N fonema specifi-
kuria, romlis msgavsi qarTulSi ar dasturdeba. misi gamoTqma
Sualeduria germanuli ö da franguli u fonemaTa warmoTqmisa.
igi aris sityvebSi: аNы `Rvino", а}аNы `moswavle"...
sonori bgerebidan м bagismier-cxvirismieria, н _ cxviris-
mieri da warmoTqmis mxriv ar gansxvavdebian qarTuli m, n Tan-
xmovnebisagan. isini aris sityvebSi: амра `mze", амба `lelo", ан
`deda", анцLа `RmerTi"... n a r n a r a л, р Tanxmovnebi ufro in-
tensiurad gamoiTqmis, vidre Sesabamisi qarTuli fonemebi. isini
dasturdeba sityvebSi: ал `muryani", ала `ZaRli", ар `jari", сара
`me"... oTxive sonori mJReri bgeraa.

2. ZirTa struqtura, marcvali da maxvili

afxazuri sityvis Ziri istoriulad martivi iyo, rac xSir


SemTxvevaSi amJamadac aris SenarCunebuli. kerZod, mravali sa-
kuTriv afxazuri warmoSobis sityvis Ziri Sedgeba cali Tan-
xmovnisagan, romelsac axlavs а an ы xmovnebi (CV modeli), zog-
jer ki Ziriseuli Tanxmovani uxmovnodac aris warmodgenili (С
modeli). magaliTad: а-}а `fskeri", а-га-ра `waReba, wayvana"... (CV
modeli), а-к-ра `Wera", а-с-ра `cema, dartyma"... (С modeli). va-
raudoben, rom Tavdapirvelad yvela afxazuri sityva agebuli
iyo Riamarcvlovani calTanxmovniani Zirebisagan, romlebic
qmnidnen models Tanxmovani + xmovani (CV). amJamad am tipis Zir-
Ta gverdiT dasturdeba daxurulmarcvliani Zirebic CVC (Tan-
xmovani + xmovani + Tanxmovani) modelisa. magaliTad: а-был-ра
`wva"... afxazur sityvaTa fuZeebis didi nawili miRebulia ZirTa
SeerTebiT (kompoziciiT) an gaorkecebiT da am dros maxvilis
zemoqmedebiT miiReba TanxmovanTa kompleqsebi. kompleqsTa

33
warmoqmnisas mniSvneloba aqvs mezoblad moxvedril fonemaTa
ragvarobas. afxazurisaTvis SeuTavsebeli kompleqsis dasaZlevad
Tanxmovnebs Soris xSirad gaCndeba bgeraTgamyari ы xmovani
(Cveulebriv, ori Tanxmovnis win an Semdeg). amJamad enaSi yvela-
ze gavrcelebulia TanxmovanTa iseTi kompleqsebi, romelTa pir-
veli komponentebia bagismieri б, o, м Tanxmovnebi: бз, бжь, бж, бu,
б}, бN, oс, oшь, oш, oх, oхь, ok, okL, oч, oz, oр, мз, мu, мп, мжL,
мр, мс, мт, мu, мqL, мшL, мч, мц, м9, м}, мy, мх, мN... rac Seexe-
ba }q, yq, тq kompleqsebs, isini dasturdeba ZiriTadad qarTuli-
dan nasesxeb sityvebSi.
maxvilis Zlieri zemoqmedebis Sedegad fuZe SeiZleba Zalze
Seicvalos da miviRoT ramdenime Tanxmovniani kompleqsic
(аoсzkLа `Rrubeli", ал}шLа `gamosavali", адuрыжLа `namcxvris
erT-erTi saxeoba"...), sadac xSirad aris spiranti an sonori
Tanxmovani.
maxvili afxazur enaSi intensiuri da moZravia, e. i. maxvili
SeiZleba moudiodes sityvis nebismier poziciaSi mdgom xmovans:
sityvis TavSi _ áжLа `sityva", áшьха `mTa"..., sityvis SuaSi _
ады́рра `codna", ашьáн}а `kaJi"... sityvis bolos _ а9ы́ `wya-
li", алабá `joxi"... zogjer erTsa da imave sityvaSi maxvili SeiZ-
leba sxvadasxva adgilas iyos: а}áра|а}арá `swavla"... mravali
omonimuri sityva erTmaneTisagan swored maxvilis adgilis mixed-
viT ganirCeva: áла `Tvali" _ алá `ZaRli", áuа `saberveli" _
аuá `mteri", ákLа `xmali" _ аkLá `Rori"... sityvaTa erT jguf-
Si zogi afiqsis darTva iwvevs maxvilis gadanacvlebas, magram
imave afiqsTa darTva sxva sityvaTa jgufSi ar ucvlis maxvils
adgils. aseT SemTxvevebSi raime kanonzomierebis dadgena Wirs.

3. fonetikuri procesebi

fonetikur procesTagan afxazurSi yvelaze gavrcelebulia


asimilacia, disimilacia, metaTezisi, substitucia da reduqcia.

34
maTgan SedarebiT ufro sistemuri xasiaTisaa asimilaciis proce-
si. asimilacia yvelaze metad xmovnebisa da difTongebisaTvis
aris damaxasiaTebeli. aris rogorc progresuli, ise regresuli
asimilaciis SemTxvevebi. procesi SeiZleba iyos sruli an aras-
ruli, kontaqturi an distanciuri.
progresuli kontaqturi asimilaciis dros winamavali bge-
ris gavleniT icvleba momdevno da mTlianad (iSviaTad), an nawi-
lobriv emsgavseba mas. magaliTad:
иа → ие → е: иахьа → иехьа → ехьа `dRes", иасымша →
иесымша → есымша `yoveldRe"...
уа → уо → о: уа}Lы → уо}Lы → о}Lы `xval", ауаNы →
ауоNы → аоNы `adamiani"...
шб → шo : уышбаqоу? → уышoаqоу? `Sen (mamak.) rogor
xar?" дышбацеи? → дышoацеи? `igi (adam.) rogor wavida?"...
рz → рд: ацLарzаuLы → ацLардаuLы `skamlogini"...
regresuli kontaqturi asimilaciis dros winamavali bgera
momdevno bgeris zegavleniT emsgavseba mas. magaliTad:
аи → еи: сцаит → сцеит `wavedi", аизара → еизара `kreba"...
сб → зб: аokLысба → аokLызба `qaliSvili", дысбоит →
дызбоит `me mas (adam.) vxedav"...
kontaqturi disimilaciis Sedegad kauzativis mawarmoebeli
р- TavsarTis gavleniT zmnis mesame piris mravlobiTi ricxvis ni-
Sani р- icvleba д- niSniT (ukeT, ganemsgavseba kauzativis ni-
Sans): ирырqа}еит → идырqа}еит `maT mas (mamak.) raRac gaake-
Tebines"... distanciuri disimilaciis Sedegad uaryofiT brZane-
biTSi uaryofis prefiqsi м- ganimsgavsebs uaryofisave -м su-
fiqss: иыумгам! → иыумган! `Sen (mamak.) is ar waiRo!"...
metaTezisis dros bgerebi adgils ucvlian erTmaneTs. maga-
liTad: аsлаoад → аsалoад `winda", аzkамада → аzаkмада
`moxuci, berikaci"...
substituciis dros erT bgeras Caenacvleba meore. magali-

35
Tad: ашьамсиа → ачамсиа `qolga", ахьамzа → ахьанzа `mZime;
fexmZime"...
reduqcia afxazurSi Zalze gavrcelebuli procesia. reduq-
ciis Sedegad maxvilis zemoqmedebis gamo uCinardebian xmovnebi.
magaliTad: *амашы́н → амшы́н `zRva", агLáра → агLáр `Robe",
áкалаz → áклаz `kalaTi"...

Tavi II. m o r f o l o g i a

morfologiis TvalsazrisiT afxazur enas qarTulTan Seda-


rebiT ufro martivi saxeli da gacilebiT rTuli zmna axasia-
Tebs. afxazuri saxelis simartive, upirveles yovlisa, brunebis
sistemis uqonlobiT gamoixateba, rac kompensirdeba zmnuri
warmoebis metismeti sirTuliT. afxazuri zmna TiTqmis mTlianad
kisrulobs im urTierTobaTa gadmocemis funqcias, rac saxelTa
brunebis mqone enebSi am ukanaskneliT gamoixateba.
afxazurSi qarTulis msgavsad gamoyofen metyvelebis nawilTa
10 jgufs. esenia: arsebiTi saxeli, zedsarTavi saxeli, ricxviTi sa-
xeli, nacvalsaxeli, zmna (masdaris, absolutivisa da mimReobis Ca-
TvliT), zmnisarTi, Tandebuli, kavSiri, nawilaki, Sorisdebuli.

arsebiTi saxeli

afxazuri enis arsebiTi saxeli ganarCevs gramatikuli


klasis, ricxvis, zogadobis, gansazRvruloba-ganusazRvrelobis,
kuTvnilebis, gardaqceviTobis, instrumentalisisa da uqonlobis
morfologiur-semantikur kategoriebs.

1. gramatikuli klasis kategoria. gramatikuli klasis


kategoria afxazuri enis umniSvnelovanesi morfologiur-semasi-
ologiuri kategoriaa. aisaxeba arsebiT saxelebSi, ricxviT saxe-

36
lebSi, nacvalsaxelsa da zmnaSi (absolutivisa da mimReobis Ca-
TvliT). arsebiTi saxeli ganarCevs gonierTa (anu adamianisa) da
aragonierTa (anu nivTis) morfologiur-semasiologiur klasebs.
gonierTa anu adamianis semasiologiur klasSi Sedis:
1. adamianis aRmniSvneli sazogado arsebiTi saxelebi: ауаNы `ada-
miani", аха}а `mamakaci; qmari", аokLыс `qali; coli", ахLыyы
`bavSvi", асаби `Cvili", арoыс `Wabuki", аokLызба `qaliSvili",
аzаkмада `berikaci", аoсы `micvalebuli", аk `batoni; mTavari;
mefe", аамысzа `aznauri", анхаNы `glexi", агLыла "mezobeli"...; 2.
adamianis sakuTari saxelebi da gvarsaxelebi: Мзауy, Арзаqан,
Сааzбеи, Асида, Ахра, КLасzа, Пата, Камаyыy, Хьыма, xыма..., Агрба,
Воуба, |LыQьба, Дадал-иoа, Барцыц...; 3. eTnonimebi: аoсуа `afxazi",
аsырzуа `qarTveli", аиадыгь `adiReli", аqарач `yaraCaeli",
анаNеи `noRaeli", ашLамахь|аерман `somexi", аурыс `rusi",
аzырsLа `Turqi", аQьам `sparseli"...; 4. naTesaobis terminebi: ан
`deda", аб `mama", аoа `vaJi, Ze", аokа `asuli", аиашьа `Zma",
аиаkLшьа `da", анду `bebia", абду `babua, papa", а99еи `ZiZa",
а99аахNы `naTlia"...; 5.xelobis saxelebi: ажьи `mWedeli", ахьча
`mwyemsi",абрагь `yaCaRi", аuьыч `qurdi", ар}аNы `maswavlebeli"...;
6. anTropomorful arsebaTa da RvTaebaTa saxelebi: анцLа
`RmerTi", аoааимбар `winaswarmetyveli, mociquli", аNысzаа `eS-
maki", амаалыsь `angelozi", 9ызлан `ali"... yvela am saxels da-
erTvis kiTxva дарбан? `vin? romeli?"
aragonierTa anu nivTTa semasiologiur klasSi Sedis
danarCeni saxelebi, miuxedavad imisa, suliers aRniSnaven isini Tu
usulos. magaliTad: аwы `cxeni", аwада `viri", арбаuь `mamali",
арцына `dedali", аoсы9 `Tevzi", акLыбры `koRo", амаz `gveli",
ардLына `SaSvi", аишLа `tabla", аNны `saxli", ажLNан `ca", амра
`mze", амза `mTvare", `Tve", аиа}Lа `varskvlavi", ашьха `mTa",
аwеира `sikeTe", ацLгьара `siave", аoсхLыра `qelexi", адунеи `qvey-
niereba", анышL `miwa", Аoсны `afxazeTi", rарz `Tbilisi", а}Lа

37
`vaSli", ахшыN `goneba", анасыo `bedi"... aragonierTa klasis saxe-
lebs daesmis kiTxva иарбан? `ra? romeli?"
qarTulis msgavsad da indoevropul enaTagan gansxvavebiT
arc afxazurSi gairCeva arsebiT saxelTa gramatikuli sqesi.
afxazurs saamiso sagangebo afiqsebi ar moepoveba. mdedrobiTi
da mamrobiTi sqesis mqone cxovel-frinvelTa erTi jgufis sqesi
aRiniSneba mxolod leqsikurad, kompoziciis (fuZeTa SeerTebis)
gziT. Sdr. erTi mxriv, акLты `qaTami" ( zogadad) da, meore
mxriv, акLтарцына `dedali" (zedmiwevniT `qaTam-dedali") _
акLтарбаuь `mamali" (zedmiwevniT `qaTam-mamali"), акамбашь `kame-
Ci" (zogadad) da ажLкамбашь `furkameCi", ацLкамбашь `xarkameCi",
аwы `cxeni" (zogadad) da аwан `Waki" (zedmiwevniT `cxen-deda"),
аwаба `ulayi" (zedmiwevniT `cxen-mama")...
arsebiT saxelebSi arc gramatikuli klasis kategoria aRi-
niSneba sagangebo morfologiuri niSnebiT, amitom es kategoria
am SemTxvevaSi mxolod semasiologiuria, samagierod arsebiT sa-
xelTa semasiologiuri gramatikuli klasi ganirCeva saxelTa
kuTvnilebiTi formisa da zmnaTa pir-klasis aRmniSvneli prefiq-
sebiT (ix. qvemoT).

2. ricxvis kategoria. arsebiT saxelebs aqvT mxolobiTi


da mravlobiTi ricxvis formebi. ufro zustad rom vTqvaT, sa-
xelTa ricxvi morfologiurad gamoixateba mxolod mravlobiT-
Si, vinaidan mxolobiTi ricxvis formebi ricxvis mawarmoeblebs
ar dairTaven, mravlobiTi ricxvis gamosaxatavad ki ixmareba
ramdenime afiqsi. maTgan yvelaze gavrcelebulia gonierTa klasis
arsebiT saxelTa mravlobiTobis mawarmoebeli -цLа sufiqsi da
aragonierTa klasis arsebiT saxelTa mravlobiTobis mawarmoebe-
li -sLа sufiqsi. magaliTad: аyкLын-цLа `biWebi", а9uаб-цLа `go-
gonebi", аNыз-цLа `amxanagebi, megobrebi", агLыла-цLа `mezoblebi",
астудент-цLа `studentebi", ашахтиор-цLа `meSaxteebi"..., а}ла-sLа
`xeebi", аw-sLа `cxenebi", ажL-sLа `Zroxebi", амх-sLа `yanebi",

38
аoсы9-sLа `Tevzebi", ашьха-sLа `mTebi"...
gonierTa klasSi Semavali zogi arsebiTi saxeli dairTavs
mxolod aragonierTa klasis -sLа sufiqss: аkLса-sLа `qalebi",
ахLLыy-sLа `bavSvebi"... zogierTi eTnonimi da satomo saxeli ki
erTnairad dairTavs rogorc -цLа, ise -sLа sufiqsebs: аsырz-
цLа|аsырz-sLа `qarTvelebi", агыр-цLа|агыр-sLа `megrelebi",
аурыс-цLа|аурыс-sLа `rusebi"... saxelTa mcire jgufi ganusa-
zRvrel formaSi erTdroulad dairTavs orsave sufiqss: ха-цLа-
sLа-к `viRac kacebi", yкLын-цLа-sLа-к `viRac biWebi", 9uаб-цLа-
sLа-к `viRac gogonebi"...
arsebiT saxelTa krebiToba gadmoicema -аа sufiqsis meSveo-
biT, romelic ZiriTadad gamoiyeneba gvarsaxelis, tomis warmo-
madgenelTa an warmomavlobis saxelTa krebiTi formis sawarmo-
eblad. magaliTad: абжьыу-аа `abJuelebi", бзыo-аа `bzifelebi",
очамчыр-аа `oCamCirlebi", аqL-аа `soxumelebi", аoсу-аа `afxaz-
ni", yлоу-аа `Wlouelebi", лыхн-аа `lixnelebi", xан-аа `Wanbebi",
Агр-аа `agrbebi", rацL-аа `qacvbebi"... amave sufiqsis meSveobiT
iwarmoeba а-уа-Nы `adamiani" saxelis krebiT-mravlobiTis for-
mac: а-у-аа `adamianebi, xalxi"1. krebiTobis mawarmoebelia agreTve
rTuli *-ра-аа → -раа sufiqsi: Кама-раа `kama da misianebi",
{орqан-раа `Toryani da misianebi"... mcenareTa saxelebisa da zo-
gi sxva sityvis krebiTobas gamoxatavs agreve -ра sufiqsi: аQь-ра
`muxnari", амза-ра `fiWvnari", аoса-ра `soWnari", *аmа-ра → аmа-
р `axalgazrdoba", ажLла-р(а) `xalxi, eri". cxovel-frinvelTa
naSierebisa an mcire zomis saganTa aRmniSvnel -с sufiqsian saxe-
lebs mravlobiTSi -с Camoscildeba da mis adgilas daerTvis -
р(а) sufiqsi: aрoы-с `Wabuki" _ арoа-р(а) `Wabukebi", асы-с `bat-
kani" _ аса-р(а) `batknebi", аkLы-с `xbo" _ аkLа-р(а) `xborebi",
а}ы-с `Citi" _ а}а-р(а) `Citebi", анацLкьы-с `neki" _ анацLкьа-

1
aq CamoTvlil magaliTTa umravlesobaSi mosalodneli iyo sami а xmovnis Tav-
moyra, magram momxdaria sami erTgvari xmovnis Serwyma or xmovnad (ix. zemoT).

39
р(а) `nekebi"... aseve iwarmoeba ашьы-шь ← *ашьы-с `goWi" da
акLyы-шь ← *акLыт}ы-с `wiwila" saxelTa mravlobiTic: ашьа-
р(а) `goWebi", акLyа-р(а) `wiwilebi". saxelebs, romlebsac mrav-
lobiTSi -р(а) sufiqsi daerTvis, damatebiT SeiZleba -sLа an -
цLа sufiqsebic daerTos: арoа-р-цLа `Wabukebi", аса-ра-sLа `bat-
knebi", аkLа-ра-sLа `xborebi", анацLкьа-ра-sLа `nekebi"...

3. saxelis zogadi, saleqsikono forma. arsebiT saxels


aqvs zogadi, saleqsikono forma, romelsac а- prefiqsi awarmoebs.
arsebiT saxelTa garda zogadi formebi aqvT agreTve zedsarTav
saxelebs, masdars, erTi tipis mimReobebs, zmnisarTTa nawils.
zogadi formis а- prefiqsi daerTvis rogorc Zireul, ise nases-
xeb sityvebs. Tu sityvis fuZe iwyeba е, и, о, у xmovnebiT, и da у
naxevarxmovnebiTa da TanxmovnebiT, maSin а- prefiqsi mudam uc-
vlelad iqneba warmodgenili: а-еzым|а-иаzым `oboli", а-ика `bi-
bilo", а-област `olqi", а-у(ы)блаа `ubixi", а-уаNы `adamiani", а-
ха}а `kaci; qmari", а-Nны `saxli"... а-бзиа `kargi", а-qаoшь `wi-
Teli", а-лада `qvemoT", а-Nада `zemoT", а-муча `muqTaxora", а-лала
`irao (saqoneli)", а-qа}ара `keTeba", а-хLыцра `fiqri"... Tu si-
tyva iwyeba fuZiseuli а xmovniT, maSin zogad formaSi xdeba
fuZiseuli xmovnisa da prefiqsis Serwyma erT а xmovnad: *а-иа-
ба → *а-аб → аб `mama", *а-иана → *а-ан → ан `deda", *а-иа-жLа
→ *а-ажLа → ажLа `sityva", *а-абаз → абаз `abazi, ockapikiani
moneta", *а-абана → абана `abano", *а-автобус → автобус `avtobu-
si", *а-август → август `agvisto".... ori а xmovniT dawyebul fu-
ZeebSic zogadi formis а- prefiqsi Seerwymis am ori fuZiseuli
xmovnidan win mdgoms da sami а xmovnis nacvlad mainc ori а xmo-
vani rCeba: аанда `Robe", аамzа `dro", аамысzа `aznauri", аа}Lа
`tomara", аашьа `zarmaci", аашьышь `maCvi"...

4. gansazRvruloba-ganusazRvrelobis kategoria. zoga-


di formis а- prefiqsiani saxelebi iTavseben gansazRvrulobis
gadmocemis funqciasac. amgvari saxelebi konteqstis mixedviT aR-

40
niSnaven gansazRvrul, mosaubrisaTvis cnobil sagansa Tu movle-
nas: ари а-уаNы `es adamiani", уи а-}ла `is xe", а-стол иsLу а-шLqLы
`magidaze mdebare wigni"... igive а- prefiqsi gvxvdeba gvarsaxeleb-
Sic da am dros aRiniSneba dasaxelebuli gvaris erTi konkretu-
li warmomadgeneli: А-маршьан `marSanias gvaris (es) adamiani", А-
бuажLба `bRaJvbas gvaris (es) adamiani", А}LыQьба `wvijbas gvaris
(es) adamiani", А-QьынQьал `jinjolias gvaris (es) adamiani"... zo-
gi qarTveluri warmoSobis gvarSi es а- prefiqsi am gvaris
warmomadgenelTa gaafxazebis aRsaniSnavad da TiTqosda araqar-
Tuli warmomavlobis xazgasasmelad Seerwya fuZes da uprefiq-
sod TiTqmis aRar ixmareba: АQьынQьал ← jinjolia, Амoар ←
meforia, АмsLаб|АнsLаб ← miqvabia, Аблыскьыр ← buliskeria...
saxelTa ganusazRvreli forma iwarmoeba а- prefiqsis fu-
ZisaTvis CamocilebiT. magaliTad:
gansazRvr. ganusazRvr.
а-уаNы `adamiani" (mosaubrisaTvis уаNы `viRac
cnobili) adamiani"
а-напы `xeli" (mosaubrisaTvis напы `romeliRac
cnobili) xeli"
а-шLqLы `wigni, werili" (mosaubri- шLqLы `raRac
saTvis cnobili) wigni, werili" da a.S.
wminda fuZiT warmodgenili ganusazRvreli saxelebi yvelaze
xSirad andazebSi dasturdeba. magaliTad: лаoс ла иакуам `Zus
ZaRli ar erCiso", Qьыкеи гLырNеи ин}Lом `marili da dardi ar
gamoilevao", zLи млашьи еибадыруам `maZRari da mSieri erTma-
neTs ver scnobeno"...
gavrcelebulia ganusazRvrelobis gamoxatvis sxva xerxic,
roca а- prefiqsis gareSe warmodgenil fuZes daerTvis `erTi"
ricxviTi saxelis акы fuZisagan momdinare -к sufiqsi. magali-
Tad: уаNы-к `viRac, erTi adamiani", напы-к `romeliRac xeli",
шLqLы-к `romeliRac wigni, werili", Маршьан-к `viRac marSa-
nia",БuажLба-к `viRac bRaJvba", OьынQьал-к `viRac jinjolia"...

41
zog saxelSi Tavkidura fuZiseuli а xmovani gadaazrianebis
Sedegad zogadi formis а- prefiqsad gaigeba da ganusazRvrel
formaSi fuZes Camoscildeba. magaliTad, ажLа `sityva" saxelSi
Tavkidura а xmovani fuZis kuTvnilebaa (ажLа ← *аажLа ← а-
иажLа), magram am saxelis ganusazRvrel formaSi SeiZleba dadas-
turdes rogorc ажLа-к, ise жLа-к `romeliRac sityva" varian-
tebi. aseTive viTarebaa rogorc Zireul, ise nasesxeb sityvebSi:
ашLа `simRera", адгьыл ← adgili `miwa; adgili", адрес `misamar-
Ti", афицар `oficeri"...
5. kuTvnilebis kategoria. saxelis kuTvnilebis katego-
ria afxazurSi saxelis wminda fuZeze nacvalsaxeluri warmoSo-
bis prefiqsTa darTviT iwarmoeba. amgvarad miRebuli forma as-
rulebs qarTuli enis naTesaobiTi brunvis funqcias, Tumc
brunva ar aris. kuTvnilebis gamomxatveli nacvalsaxeluri pre-
fiqsebia:

mx. r. mr. r.
I piri с(ы)- k(а)-
II piri у(ы)- (mamak. klasi) шL(ы)-
б(ы)- (qalis klasi)
и(ы)- (mamak. klasi)
III piri л(ы)- (qalis klasi) р(ы)
а- (aragon. klasi)

am prefiqsTagan mxolobiTi ricxvis meore da mesame pirTa


prefiqsebi ganarCeven mflobelis gramatikul klass. meore pirSi
erTmaneTs upirispirdeba mamakacisa da qalis qveklasebi, xolo
mesame pirSi _ mamakacis, qalisa da aragonierTa (arapirovneba-
Ta) qveklasebi. meore pirSi у(ы)- prefiqsi ganzogadebulia, igi
gamoiyeneba mamakacTa da gapirovnebuli sagnis aRsaniSnavad qalis
garda, xolo б(ы)- prefiqsi aRniSnavs mxolod mdedrobiTi sqe-
sis adamianebs. kidev ufro konkretulia danawileba mesame pir-

42
Si: и(ы)- prefiqsiT aRiniSneba mamakaci da mamrobiTi sqesisad
gagebuli anTropomorfuli arsebani (RmerTi, angelozi, winas-
warmetyveli, eSmaki, qaji, tyis kaci...), л(ы)- prefiqsiT
aRiniSneba qali da mdedrobiTi sqesisad miCneuli anTropomor-
fuli arsebani (RvTismSobeli, ali, tyis qali...), xolo а- pre-
fiqsi aRniSnavs yvela aragonier arsebasa da movlenas, miuxeda-
vad imisa, sulieria mflobeli, Tu usulo. magaliTad:
mx. r. mr. r.
I piri сы-шLqLы `Cemi wigni" kа-шLqLы `Cveni
wigni
уы-шLqLы `Seni(mamak.) wigni" шLы-шLqLы `Tqveni
II piri wigni"
бы-шLqLы `Seni(q.) wigni"
иы-шLqLы `misi(mamak.) wigni"
III piri лы-шLqLы `misi(q.) wigni" ры- шLqLы `maTi
а- шLqLы `misi(aragon.) wigni wigni"

6. gardaqceviTobis formebi. arsebiT saxelTa gardaqce-


viTobis formebi daaxloebiT asrulebs qarTuli enis viTarebi-
Ti brunvis funqcias, Tumca brunva ar aris. igi iwarmoeba zoga-
dobis а- prefiqsis gareSe warmodgenil wminda fuZeze -c sufiq-
sis darTviT. magaliTad: а-ха}а `mamakaci; qmari" _ ха}а-с `mamaka-
cad; qmrad", а-}ас `wesi" _ }ас-с `wesad", а-бQьар `iaraRi" _
бQьар-с `iaraRad", а-уал `vali" _ уал-с `valad", а-ха}ара `vaJka-
coba" _ ха}ара-с `vaJkacobad"...

7. instrumentalisi. instrumentalisis (iaraRobiTis) sa-


warmoeblad saxelis fuZes CamoSordeba zogadobis а- prefiqsi
da daerTvis `sufiqsi" -ла. amgvari formebi daaxloebiT udris
qarTuli enis moqmedebiT brunvas. magaliTad: а-напы `xeli" _
напы-ла `xeliT", а-шьапы `fexi" _ шьапы-ла `fexiT; qveiTad",
а-oын}а `cxviri" _ oын}а-ла `cxviriT", а-wы `cxeni" _ wы-

43
ла `cxeniT", а-уардын `uremi" _ уардын-ла `urmiT"... mravlo-
biT ricxvSi mdgar saxelebTan -ла `damoukidebel fuZed" iqceva
da dairTavs mravlobiTi ricxvis kuTvnilebiT ры- prefiqss, xo-
lo arsebiTi saxeli warmodgenilia mravlobiTi ricxvis Cveuli
formiT. magaliTad: а-напsLа ры-ла `xelebiT", а-шьапsLа ры-ла
`fexebiT", а-oын}аsLа ры-ла `cxvirebiT", аwsLа ры-ла `cxenebiT",
ауардынsLа ры-ла `urmebiT"... aseve formdeba ла elementi nacval-
saxelebTan da sakuTar saxelebTan erTad xmarebisas: сара сы-ла
`CemiT, Cemi meSveobiT", уара уы-ла `SeniT, Seni meSveobiT", лара
лы-ла `misiT, misi meSveobiT", Алиас иы-ла `aliasis meSveobiT",
Камаyыy лы-ла `kamaWiWis meSveobiT"...

8. uqonlobis forma. uqonlobas -да sufiqsi gamoxatavs,


romelic daerTvis saxelis wminda fuZes. magaliTad: а-хы `Tavi"
_ хы-да `uTavo", а-м}LыжLNа `frTa" _ м}LыжLNа-да `ufrTo",
а-wы `cxeni" _ wы-да `ucxeno"... amgvar formebs afxazurSi uf-
ro xSirad zmnisarTuli mniSvneloba aqvT (`uTavod", `ufrTod",
`ucxenod"...).

9. arsebiT saxelTa sityvaTwarmoebis ZiriTadi tipe-


bi. afxazurSi arsebiTi saxelebi iwarmoeba kompoziciis (fuZeTa
SeerTebis) an afiqsaciis gziT.
kompoziciis dros erTmaneTs erwymis ori an meti fuZe da
Sedegad miiReba axali rTulfuZiani saxeli. am dros zogadobis
а- prefiqsi daerTvis mxolod axali rTuli sityvis (kompozi-
tis) pirvel wevr fuZes. magaliTad: аихамNа `rkinigza"(аиха
`rkina" + а-мNа `gza"), а-цLамаzLа `kavi"(а-цL `xari" + а-маzLа `sa-
gani; samosi"), а-9лагара `wisqvili" (а-9ы `wyali" + а-лагара
`fqva"), а-уасахьча `mecxvare" (а-уаса `cxvari" + а-хьча `mwyemsi;
daraji"), а-жLцLеимаа `qalamani" (а-жL `Zroxa" + а-цLа `tyavi;
kani" + аимаа `wuRa"), а-бласаркьа `saTvale" (а-бла `Tvali" + а-
саркьа `sarke; mina"), а-oсадгьыл `samSoblo" (а-oсы `suli", `mi-
cvalebuli" + а-дгьыл `miwa; adgili")... am tipis warmoebisas

44
xSirad kompozitis erTi wevri msazRvrelia, meore ki _ sa-
zRvruli.
zog kompozitSi fuZeebi erTmaneTs makavSirebeli и `da"
elementiT uerTdebian:: аче-и-Qьыка `purmarili" (ача `puri" + и
`da" + аQьыка `marili"), ацLе-и-жь `sxeuli" (ацLа `tyavi, kani" +
и `da" + ажьы `xorci")...
rTuli arsebiTi saxelis (kompozitis) wevrebad SeiZleba
gamoyenebuli iyos arsebiTi saxeli, zedsarTavi saxeli (iSvia-
Tad), ricxviTi saxeli (iSviaTad), masdari an zmnis wminda fuZe.
bolo xans samecniero-teqnikuri progresis daCqarebam gamoiwvia
kompoziciis gziT kalkirebul neologizmTa warmoqmnis gaaqtiu-
reba, rac yvelaze mkafiod presis enaSi SeigrZnoba.
afxazurSi sityvaTwarmoebiT afiqsTa erTi nawili dResac
aqtiuri da produqtiulia, nawils ki ukve aRar ZaluZs axal
sityvaTa warmoeba. aris naxevarafiqsebic, e. i. iseTi damoukide-
beli sityvebi, romlebic zogjer afiqsebadac gamoiyeneba, zogi
afiqsis warmomavloba ki amJamad specialur kvlevas moiTxovs.
afxazurSi yvelaze gavrcelebulia Semdegi ZiriTadi sityvaTma-
warmoebeli afiqsebi (maT Soris zogi naxevarafiqsia):
a) ganyenebul, abstraqtul cnebaTa mawarmoebeli -ра su-
fiqsi: аха}а-ра "vaJkacoba," аoсуа-ра `afxazoba" (afxazi kacisa-
Tvis damaxasiaTebel dadebiT TvisebaTa erToblioba), абеиа-ра
`simdidre", агызмал-ра `eSmakoba", анасыoда-ра `uiRbloba"...
b) profesiis, moqmedis aRmniSvneli -Nы sufiqsi, romelic
adamianis aRmniSvnel Zirs emTxveva: ар}а-Nы `maswavlebeli", а}а-
Nы `moswavle", анха-Nы `glexi", ашLqLыN-Nы `mwerali", а9са-Nы
`mocurave", аныqLа-Nы `mogzauri", аoсах-Nы `moRalate"...
g) Tvisebis, Cvevis, maneris an xerxis aRmniSvneli -шьа
sufiqsi: ауаNы-шьа `adamianoba", аqаз-шьа `Tviseba, xasiaTi",
аныqLа-шьа `mgzavrobis, siarulis manera", аoхьа-шьа `kiTxvis
Cveva, manera", а9са-шьа `curvis xerxi", аsLoа-шьа `Widaobis mane-
ra, ileTi"...

45
d) samoqmedo sagnis an daniSnulebis -тL sufiqsi, rome-
lic emTxveva а-тLы `sakuTreba" sityvis Zirs: аусу-тL `samuSao,
gasakeTebeli ram", афа-тL `saWmeli", арыжL-тL `sasmeli, dasalevi",
аzи-тL `gasayidi", аиzага-тL `saTargmni"...
e) moqmedebis iaraRis aRmniSvneli -га sufiqsi: ахыс-га
`sasroli (iaraRi)", аzаzыныжL-га `Cibuxi, yalioni", zedmiw.:
`TuTunis dasalevi (mosawevi) iaraRi", ажы-га `bari" (`saTxreli
iaraRi"), ар}а-га `saxelmZRvanelo (wigni)`...
v) kninobiT-alersobiTi saxelebis mawarmoebeli -жL su-
fiqsi, romelic ukavSirdeba ажL `Zveli; beberi" sityvis fuZes:
аzакLа-жL `dedaberi", алыга-жL `berikaci", ага9а-жL `briyvi, sule-
li", Манча-жL `manCaia"...
z) familaruli mimarTvis -хеит sufiqsi, romelic mxo-
lod adamianis sakuTar saxelebs daerTvis: Манча-хеит `Cemo man-
Ca, manCajan", Алиас-хеит `Cemo alias, aliasjan"...
T) naSierTa an mcire zomis saganTa mawarmoebeli -с su-
fiqsi: асы-с `batkani", а9ы-с `Tikani", аkLы-с `xbo", а}ы-с `Citi",
арoы-с `Wabuki", анацLкьы-с `neki"...
i) erTeulis, calis aRmniSvneli -к sufiqsi, romelic
xSirad ganusazRvrelobasac gamoxatavs (ix. zemoT): wы-к `erTi
cxeni", шLqLы-к `erTi wigni", хаkL-к `erTi qva", ха}а-к `erTi ka-
ci", какан-к `erTi kakali"...
erTeulis, calis aRmniSvneli -ц sufiqsi: ахаoы-ц `cali
kbili", абuьы-ц `erTi foToli, furceli", ашьхы-ц `erTi
futkari", ахLы-ц `Tmis Reri"... zogjer -ц da -к sufiqsebi erTa-
dac gamoiyeneba: раса-ц-к `erTi cali Txili", ozа-ц-к `erTi fTi-
la Rrubeli"... ц- SeiZleba prefiqsadac iyos gamoyenebuli ori-
ode iseT saxelSi, romlebic bunebriv wyvils aRniSnaven: и-ц-
напы-к `misi (mamak.) cali xeli"... mis adgilas Tavisuflad ixma-
reba з- prefiqsic: и-з-напы-к `misi (mamak.) cali xeli"...
k) simciris aRmniSvneli -ба sufiqsi, romelsac win Cveuleb-

46
riv simcirisave aRmniSvneli -с|→ з sufiqsi uZRvis: ала-с-ба `lekvi",
арoы-з-ба `Wabuki", аokLы-з-ба `qaliSvili", аkLы-з-ба `dana"...
l) eTnonimTa, tomis saxelTa an sadaurobis mawarmoe-
beli -уа sufiqsi, romelic emTxveva adamianis aRmniSvnel уа
Zirs: аoсы-уа `afxazi", ашLы-уа `abaza", аsырz-уа `qarTveli",
агры-уа `megreli", ашLаны-уа `svani", абзыo-уа `bzifeli", аса9-уа
`saZi, jiqi"...
m) gvarsaxelTa mawarmoeblad Tavdapirvelad а-oа `vaJi,
Ze" sityvis kuTvnilebis prefiqsiani и-oа `misi (mamak.) Ze" forma
daerTvoda ZiriTad saxels. es warmoeba ramdenime gvarsaxels am-
Jamadac SemorCa: Инал-иoа `inalis Ze", 8аoшь-иoа `ZafSis Ze",
Дадал-иoа `dadalis Ze", Патеиoа `pateis Ze"... SemdgomSi иoа
elementi Seerwya winamaval sakuTar saxelebs, daikarga kuTvni-
lebis и- prefiqsi, xolo o- Tanxmovani gamJRerda. am gziT mivi-
ReT -ба sufiqsi, romelic afxazur gvarsaxelTa umravlesobas
awarmoebs: rьец-ба, |LыQь-ба, ХынzL-ба, ШьынsL-ба, Ча}L-ба,
jаг-ба... winadadebaSi, Tu -ба sufiqsian gvars mosdevs am gvaris
warmomadgeneli mamakacis saxeli, maSin -ба sufiqsi uCinardeba:
|LыQь Сиуарна, Ча}L ЧагL, ШьынsLыр Алхас... qalis aRniSvnisas -
ба sufiqsis nacvlad -okа `asuli" fuZe emateba gvarsaxelis Zi-
riTad nawils: rьец-okа, |LыQь-okа, ХынzL-okа, ШьынsLыр-okа,
Ча}L-okа, jаг-okа... afxazuri warmoSobis ramdenime gvars awar-
moebs krebiTobis -аа sufiqsic: АшLхLа}-аа, Бармышь-аа, АбuаQ-аа,
АгLх-аа, Ашьхар-аа, Папц-аа, Аsырz-аа... sxva SemTxvevebSi ori а
xmovniT gadmoicema qarTveluri warmoSobis gvarsaxelebi, rom-
lebic qarTul saliteraturo enaSi -va daboloebiT gvxvdeba:
xыzанаа ← WiTanava, Сыyынаа ← siWinava...
n) adgilis aRmniSvneli -zа sufiqsi: агL-zа `Sua adgili, Su-
aguli", агLар-zа `qarTa, saqonlisaTvis SemoRobili adgili"... es
sufiqsi xSirad gvxvdeba toponimebSic: Бзыo-zа `bzifis xeoba",
Мyышь-zа `mWiSTa"... adgilis aRmniSvnelia agreve rTuli -р-zа,
-с-zа, z-ра sufiqsebi: аусу-рzа `samuSao adgili, samsaxuri", ацLа-

47
рzа `sawoli", аoхьа-рzа `samkiTxvelo"... ашLах-сzа `naiarevi",
амNахLа-сzа `biliki", амху-сzа `yana, sayane"... ажL-zра `boseli, sa-
Zroxe", аkLа-zра `saRore", аw-zра `Tavla", ау-zра `bostani"..
o) toponimTa mawarmoebeli -рыoшь .sufiqsi, romelSic р
Tanxmovani SesaZloa kuTvnilebis prefiqsi iyos, xolo oшь ele-
mentis raoba jerjerobiT garkveuli ar aris: ДL-рыoшь `durif-
Si", ЖLандL-рыoшь `zvandrifSi", ГLыл-рыoшь `gulrifSi",
Цанд-рыoшь `candrifSi"... toponimebs awarmoebs agreTve rTu-
li -р-хLа `maTi gora, maTi borcvi" naxevarsufiqsi: Oьы-рхLа
`jirxva", Блабы-рхLа `blaburxva", МгLы9ы-рхLа `mguZirxva",
pLланы-рхLа `yvlanurxva"... oriode toponimSi dasturdeba agre-
ve -ын|-ны sufiqsi: Аoс-ны `afxazeTi", Агыр-ны `samegrelo",
ЗыхL-ны `jiqeTi", Бзыo-ын `bzifis afxazeTi"...
p) naSromis, nakeTobis aRmniSvneli -мzа sufiqsi: аNы-мzа
`naweri, Txzuleba", аусу-мzа `naSromi", аqа}а-мzа `nakeToba",
арmиа-мzа `nawarmoebi"...
J) mamrobiTi sqesis cxovel-frinvelTa aRmniSvneli -uь
naxevarsufiqsi: арба-uь `mamali", ацLа-uь `kuro", аzы-uь `yoCi", аба-
uь `vaci"... igive elementi aris sityvaSi акLта-uь `kvercxi".
r) sneulebis aRmniSvneli -хь naxevarsufiqsi, romelic
ахьаа `tkivili" sityvis Zirs ukavSirdeba: ахы-хь `Tavis tkivili,
Sakiki", амгLы-хь `muclis tkivili", агLы-хь `gulis tkivili"...
s) vazis aRmniSvneli naxevarsufiqsi -жь, romelic ажь
`yurZeni" sityvas ukavSirdeba: аkLыkLы-жь (zedmiw. `mtredyurZe-
ni"), аoсуа-жь (zedmiw. `afxazuri yurZeni"), агры-жь (zedmiw. `me-
gruli yurZeni"), а9ны-жь (zedmiw. `zamTris yurZeni"), а9ы-жь
(zedmiw. `wyalyurZeni")...

zedsarTavi saxeli

afxazurSi qarTulis msgavsad ganirCeva viTarebiTi da mi-


marTebiTi zedsarTavi saxelebi.

48
1. viTarebiTi zedsarTavi pirveladi fuZea da ar aris
miRebuli sxva metyvelebis nawilisagan. mas raime sagangebo afiqsi
ar daerTvis. SesityvebaSi viTarebiTi zedsarTavi msazRvrelia
da mosdevs arsebiTi saxeliT an sxva metyvelebis nawiliT gamoxa-
tul sazRvruls, riTac emsgavseba Zveli qarTulis zedsarTavebs.
magaliTad: ахаkL ду `didi qva", ашLqLы бзиа `kargi wigni", а}кы
qаoшь `wiTeli kaba", ашьха kарак `maRali mTa", аzыokа oш9а
`lamazi qaliSvili", Амшын ЕиsLа `Savi zRva"... aseT dros zed-
sarTav saxels ar daerTvis arc zogadobis prefiqsi.
mravlobiT ricxvSi viTarebiTi zedsarTavi saxeli dairTavs
mxolod -sLа sufiqss, miuxedavad imisa, winamavali arsebiTi sa-
xeli adamianis klasisaa Tu aragonierTa klasisa. amasTanave ara-
gonierTa klasis arsebiTi saxeliT gadmocemuli sazRvruli ar
dairTavs mravlobiTi ricxvis sufiqss, gansxvavebiT adamianis
klasis saxelebisagan, romlebsac daerTvis mravlobiTi ricxvis
-цLа sufiqsi. magaliTad:
ахаkL ду-sLа `didi qvebi" (zedmiw.: `qva didebi"), ашLqLы
бзиа-sLа `kargi wignebi" (`wigni kargebi"), а}кы qаoшь-sLа `wi-
Teli kabebi" (`kaba wiTlebi"), ашьха kарак-sLа `maRali mTebi"
(`mTa maRlebi")...
Sdr.: аzыokа-цLа oш9а-sLа `lamazi qaliSvilebi" (`qali-
Svilebi lamazebi"), аzаkмад-цLа qLыш-sLа `brZeni berikacebi"
(`berikacebi brZenebi"), а}аN-цLа бзиа-sLа `kargi moswavleebi"
(`moswavleebi kargebi")...
viTarebiT zedsarTav saxelTa SedarebiTi xarisxis forma
iwarmoeba aRweriT _ аиkа `metad, ufro", а}кьыс `ufro, vidre"
damoukidebel sityvaTa kuTvnilebiTi formis damatebiT. am
dros zedsarTavi saxeli formdeba statikuri zmnis saxiT: уи
еиkа идууп `igi ufro didia", еиkа имариоуп `ufro iolia",
Алхас сара са}кьыс дqLышуп `alxasi Cemze ufro Wkviania", а}кьыс
иеиuьу `ufro kargi, umjobesi, ukeTesi".

49
viTarebiT zedsarTavTa aRmatebiT xarisxs awarmoebs inten-
sivobis -9а sufiqsi an misi gaormagebuli -99а (iSviaTad) varian-
ti: аду `didi" _ ду-99а `udidesi, Zalze didi", алас `msubuqi" _
лас-9а `Zalze msubuqi", аNажь `yviTeli" _ Nажь-9а `Zalze yviTe-
li, uyviTlesi"... am rigis zedsarTavTa didi nawili konteqstis
mixedviT zmnisarTebis rolsac asrulebs. aRmatebiTi xarisxi aR-
weriTac, leqsikuri saSualebiTac gamoixateba. saamisod gamoiye-
neba даара(9а) `Zalian", кыр9а `bevrad" sityvebi, romlebic daer-
Tvis statikur zmnad qceul viTarebiT zedsarTav saxels: даара
и-уадаNы-уп `Zalian Znelia, uZnelesia", кыр9а и-бзио-уп `Zalze
kargia, gacilebiT ukeTesia"...
Tvisebis intensiurobas, siZlieres gamoxataven agreTve viTa-
rebiT zedsarTav saxelebze darTuli gaorkecebuli xmabaZviTi
sufiqsebi -кLакLара, -qаqара, -}Lа}Lра, -kаkара, -шьшьыра, rom-
lebic SeiZleba -9а sufiqssac dairTavdnen: аoш9а-кLакLара `Za-
lian lamazi, koxta", иqаoшь-какара-9а `Zalze wiTeli, uwiTlesi",
аqLанда-шьшьыра `Zalze Tbili"...
viTarebiT zedsarTavTa odnaobiTi xarisxi iwarmoeba цLы-
prefiqsiT: а-цLы-qаoшь `mowiTalo", а-цLы-хLа `monacrisfro, mo-
ruxo", а-цLы-хLашь `odnav mRvrie", а-цLы-Nажь `moyviTalo"...

2. mimarTebiTi zedsarTavi saxelebi afxazurSi ZiriTadad


iwarmoeba metyvelebis sxva nawilTa fuZeebisagan. am mizniT gamoi-
yeneba daniSnulebis, kuTvnilebis aRmniSvneli -тL(ы)|-тLи sufiqsi,
romelic ukavSirdeba а-тLы `sakuTreba" sityvis Zirs. ase miRe-
buli mimarTebiTi zedsarTavebi viTarebiT zedsarTavTagan gan-
sxvavebiT win uZRvis sazRvruls. magaliTad: }ыoх-тLи аwаNра
`SarSandeli mosavali", иахьа-тLи амш `dRevandeli dRe", }аqа-тLи
ахаoыц `qveda kbili", ахаkL-тL гLара `qvis Robe, yore",
асахьаркыра-тL литература `mxatvruli literatura", анаука-тL
усзуNы `mecnieri TanamSromeli"..

50
ricxviTi saxeli

1. raodenobiTi ricxviTi saxeli. afxazurSi raodenobi-


Ti ricxviTi saxeli ganarCevs or gramatikul klass _ adamianisa
da aragonierTa klasebs. adamianis klass gamoxatavs zogadobis а-
prefiqsis gareSe warmodgenili ricxviTi saxelis fuZeze darTu-
li -Nы sufiqsi, xolo aragonierTa klasis aRmniSvnelia aseve
zogadobis а- prefiqsis gareSe warmodgenil fuZeze darTuli
-ба sufiqsi. gamonaklisia `erTis" aRmniSvneli ricxviTi saxeli,
romelsac klasis niSnebi ki ar daerTvis, aramed adamianis klas-
Si iyenebs а9Lы `erTi (vinme)" fuZes, xolo aragonierTa klasSi
-акы `erTi (rame)" fuZes. `oris" aRmniSvneli N(ы) Ziri arago-
nierTa klasSi formdeba am klasisaTvis niSandoblivi -ба sufiq-
siT, xolo adamianTa klasis aRmniSvnelad iyenebs Tavisebur -Qьа
sufiqss, romelic arcerT sxva ricxviT saxels ar daerTvis (N-
ба `ori ram", Nы-Qьа `ori vinme").
`sami" ricxviTi saxelidan mokidebuli adamianis klasis rao-
denobiT ricxviT saxelebs damatebiT erTeulis aRmniSvneli -к
sufiqsic daerTvis.
pirveli aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebia:

aragonierTa klasi gonierTa klasi


1. акы а9Lы
2. N-ба Nы-Qьа
3. х-oа ← *х-ба хы-Nы(-к)
4. oшь-ба oшь-Nы(-к)
5. хL-ба хLы-Nы(-к)
6. ф-ба ф-Nы(-к)
7. бжь-ба бжь-Nы(-к)
8. аа-ба аа-Nы(-к)
9. жL-ба жL-Nы(-к)
10. жLа-ба жLа-Nы(-к)

51
meore aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebi ase iwarmoe-
ba: `aTis" aRmniSvnel жLа Zirs emateba sxva martivi saxelis Zi-
ri, amasTanave aragonierTa klasis -ба sufiqsi aRar gamoiyeneba,
xolo adamianis klasSi -Nы sufiqsis darTva aucilebelia. meo-
re aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebia:
aragonierTa klasi gonierTa klasi
11. жLе-и-за жLе-и-за-Nы(-к)
12. жLа-Nа жLа-Nа-Nы(-к)
13. жLа-ха жLа-ха-Nы(-к)
14. жL-и-oшь жL-и-oщь-Nы(-к)
15. жLо-хL жLо-хL-Nы(-к)
16. жLа-ф жLа-ф-Nы(-к)
17. жL-и-бжь жL-и-бжь-Nы(-к)
18. жL-аа жL-аа-Nы(-к)
19. зе-и-жL зе-и-жL-Nы(-к)

am aTeulis ricxviT saxelTa warmoebisas xdeba zogi


fonetikuri cvlileba. kerZod: 1. `TerTmetis" aRmniSvnel ricx-
viT saxelSi gamoyenebulia `erTis" aRmniSvneli за Ziri, rome-
lic amJamad damoukideblad aRar ixmareba; 2. `Tormetisa" da
`cametis" aRmniSvnel ricxviT saxelebSi gamoiyeneba `orisa" da
`samis" aRmniSvneli srulxmovniani Nа da ха Zirebi, romlebic
damoukideblad xmarebisas klasis sufiqsTa zegavleniT ikvecen а
xmovans (Sdr.: жLа-Nа `Tormeti" da *Nа-ба → N-ба `ori", *Nа-
Qьа → Nы-Qьа `ori"; жLа-ха `cameti" da *ха-ба → х-oа `sami",
*ха-Nа → х-Nы `sami"); 3. `TerTmetisa" da `cxrametis" aRmniSvne-
li ricxviTi saxelebi materialurad erTi da imave elementebi-
sagan Sedgebian (жLе-и-за ← жLа `aTi", и `da", за `erTi", зе-и-жL
← за `erTi", и `da", жLа `aTi"), oRond wyobaa sapirispiro; 4.
`TerTmetis", `ToTxmetis", `Cvidmetisa" da `cxrametis" aRmniSvne-
li ricxviTi saxelebi Seicavs makavSirebel и `da" elements,
sxva ricxviTi saxelebi ki mis gareSe arian warmodgenili.

52
`ocis" aRmniSvnelia NажLа ← Nа `ori" + жLа ``aTi", e. i.
agebulia aTobiTi Tvlis sistemis safuZvelze.
`ocis" Semdgom `ocdacxrametis" CaTvliT ricxviTi saxele-
bi iwarmoeba Semdegnairad: aRebulia `ocis" aRmniSvneli NажLа
fuZe da emateba ricxviTi saxelebi `erTidan" `cxrametamde".
`ocis" aRmniSvnel fuZesa da masze darTuli ricxviTi saxelis
fuZes Soris CairTvis kavSiris и elementi, romlis gavleniTac
`ocis" aRmniSvnel fuZes а xmovani ecvleba nawilobrivi asimila-
ciis Sedegad е xmovniT, an sruli asimilaciiT erwymis и ele-
ments:
aragonierTa klasi gonierTa klasi
21. Nаж(е)и акы NажL(е)и а9Lы
22. NажL(е)и Nба NажL(е)и NыQьа
23. NажL(е)и хoа NажL(е)и хNы(-к)
24. NажL(е)и oшьба NажL(е)и oшьNы(к)
25. NажL(е)и хLба NажL(е)и хLNы(к)
26. NажL(е)и фба NажL(е)и фNы(к)
27. NажL(е)и бжьба NажL(е)и бжьNы(к)
28. NажL(е)и ааба NажL(е)и ааNы(к)
29. NажL(е)и жLба NажL(е)и жLNы(к)
30. NажL(е)и жLаба NажL(е)и жLаNы(к)
31. NажL(е)и жLеиза NажL(е)и жLеизаNы(к)
32. NажL(е)и жLаNа NажL(е)и жLаNаNы(к)
33. NажL(е)и жLаха NажL(е)и жLахаNы(к)
34. NажL(е)и жLиoшь NажL(е)и жLиoшьNы(к)
35. NажL(е)и жLохL NажL(е)и жLохLNы(к)
36. NажL(е)и жLаф NажL(е)и жLафNы(к)
37. NажL(е)и жLибжь NажL(е)и жLибжьNы(к)
38. NажL(е)и жLаа NажL(е)и жLааNы(к)
39. NажL(е)и зеижL NажL(е)и зеижLNы(к)

oceulTa saxelebis warmoeba aseTia: `ormocs" aRniSnavs

53
Nы-н-NажLа ricxviTi saxeli (aragon. kl.) an Nы-н-NажLа-Nы(к)
(adam. kl.), `samocs" aRniSnavs хы-н-NажLа (aragon. kl.) an хы-н-
NажLа-Nы(к) (adam. kl.), xolo `oTxmocs" _ oшьы-н-NажLа
(aragon. kl.) an oшьы-н-NажLа-Nы(к). aRniSnul saxelebSi Tav-
Si mdgomi Nы `oris" aRmniSvnelia, хы `samisa", oшьы `oTxisa",
xolo maTi momdevno н Tanxmovani jerobis aRmniSvnelia, e. i.
`ormoci" iTargmneba rogorc `orjer oci", `samoci" _ `samjer
oci", `oTxmoci" _ `oTxjer oci".
mesame (40-dan 59-is CaTvliT), meoTxe (60-dan 79-is CaTvliT)
da mexuTe (80-dan 99-is CaTvliT) oceulebSi Semavali ricxviTi
saxelebi iwarmoeba meore oceulis (20-dan 39-is CaTvliT) ricx-
viT saxelTa msgavsad, e. i Sesabamisi oceulis saxels emateba er-
Teulis saxeli. magaliTad: 49 _ NынNажL(е)и жLба, 77 _
хынNажL(е)и жLибжь, 99 _ oшьынNажL(е)и зеижL da a. S.
`asis" saxelia шL-кы (aragon. kl.), шL-Nы(-к) (adam. kl.), sa-
dac -кы gansazRvrulobis sufiqsia, xolo -Nы adamianTa klasis
sufiqsi. 100_dan 199-is CaTvliT warmoeba am tipisaa: aRebulia
`asis" saxeli uklasniSnod da emateba Sesabamisi ricxvis fuZe и
makavSirebeli elementis meSveobiT _ шL-и акы (aragon. kl.), шL-
и а9Lы (adam. kl.) `as erTi", шL-и Nба (aragon. kl.), шL-и NыQьа
(adam. kl.) `as ori" da a. S.
aseulTa saxelebi qarTulis Sesabamis ricxviT saxelTa
msgavsad iwarmoeba: Nы-шL (aragon. kl.), Nы-шL-Nы(к) (adam. kl.)
`orasi", хы-шL (aragon. kl.), хы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `samasi",
oшьы-шL (aragon. kl.), oшьы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `oTxasi", хLы-
шL (aragon. kl.), хLы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `xuTasi", фы-шL (ara-
gon. kl.), фы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `eqvsasi", бжьы-шL (aragon. kl.),
бжьы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `Svidasi", аа-шL (aragon. kl.), аа-шL-
Nы(к) (adam. kl.) `rvaasi", жLы-шL (aragon. kl.), жLы-шL-Nы(к)
(adam. kl.) `cxraasi".
aTass aRniSnavs зsьы (aragon. kl.), зsьыNы(к) (adam. kl.).
danarCen aTaseulTa saxelebi ase aigeba: 2000 _ Nнызsь (aragon.

54
kl.), NнызsьNы(к) (adam. kl.), 3000 _ хнызsь (aragon. kl.),
хнызsьNы(к) (adam. kl.)... aq н Tanxmovani jerobis aRmniSvneli
elementia. aTaseulebs Soris Tvla zustad iseve grZeldeba, ro-
gorc aseulebs Soris: зsьи акы (aragon. kl.), зsьи а9Lы `aTas
erTi" (zedmiw. `aTasi da erTi"), Nнызsьи акы (aragon. kl.),
Nнызsьи а9Lы (adam. kl.) `ori aTas erTi" (zedmiw. `ori aTasi
da erTi")...

2. krebiTi ricxviTi saxelebi. krebiTi ricxviTi saxeli


iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze а- prefiqsis darTviT: а-
хLба `xuTive", а-жLаба `aTive"... magram ufro gavrcelebulia ra-
odenobiT ricxviT saxelze а- prefiqsisa da -гьы `-c" nawilakis
erTdrouli darTva: а-хLба-гьы `xuTive", а-жLаба-гьы `aTive", а-
хLNык-гьы `xuTiveni", а-жLаNык-гьы `aTiveni"... xSirad а- pre-
fiqss enacvleba kuTvnilebis nacvalsaxeluri prefiqsebi: kа-
хLNык-гьы `Cven xuTiveni", шLы-хLыNык-гьы `Tqven xuTiveni", ры-
хLNык-гьы `isini xuTiveni"...

3. rigobiTi ricxviTi saxeli. rigobiTi ricxviTi


saxelic raodenobiT ricxviT saxelze dayrdnobiT iwarmoeba.
amisaTvis erTdroulad gamoiyeneba а- prefiqsi da daniSnulebis
-тLи sufiqsi: а-Nба-тLи `meore", а-хoа-тLи `mesame", а-oшьба-тLи
`meoTxe"... rigobiTi ricxviTi saxelis sawarmoeblad TiTqmis
mudam aragonierTa klasis -ба sufiqsiani raodenobiTi ricxviTi
saxeli gamoiyeneba.
afxazurSi, iseve rogorc qarTulSi, `pirveli"-saTvis sxva
fuZe gamoiyeneba. saamisod aRebulia аoхьа `win, wina" zmnisarTi,
romelsac daniSnulebis igive -тLи sufiqsi daerTvis: аoхьа-тLи
`pirveli". am ricxviT saxels xSirad aqvs р-аoхьа-9а-тLи `maTgan
uwinaresi, upirvelesi" forma.

4. miaxloebiTi ricxviTi saxeli. miaxloebiTi ricxviTi


saxeli iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze аqара `toli,

55
odeni" sityvisagan momdinare -qа sufiqsis darTviT: Nба-qа
`oriode ram", NыQьа-qа `oriode vinme"... igive mniSvneloba gad-
moicema raodenobiT ricxviT saxelTa an miaxloebiT ricxviT
saxelTa CamoTvliTac: Nба-хoа `ori-sami ram", NыQьа-хNык `ori-
sami vinme", Nбаqа-хoаqа `oriod-samiod ram", NыQьаqа-хыNыкqа
`oriod-samiod vinme"...

5. wilobiTi ricxviTi saxeli. Tu wiladis mricxveli


`erTia", maSin mniSvnelis rolSi myof raodenobiT ricxviT sa-
xels erTvis sityva р-ак `maTgan erTi, erTi maTgani": хoа-р-ак
`erTi mesamedi", oшьба-р-ак `erTi meoTxedi", хLба-р-ак `erTi mexu-
Tedi"...
wilobiTi saxeli afxazurSi aRweriTac gadmoicema: NыQьара
ишаны хLzак `erTi meoredi" (zedmiw:. `organ gayofilis erTi
nawili"), хыQьара ишашы хLzак `erTi mesamedi", хыQьара ишаны
NыхLzак `ori mesamedi" (zedmiw. `samgan gayofilis ori nawili")...
naxevars aRniSnavs sityva абжа: а}Lа абжа `vaSlis naxevari,
naxevari vaSli", килоки бжаки `kilonaxevari", жLба рыбжа `cxris
naxevari"... calkeul SemTxvevebSi gamoiyeneba forma абжа-еиzабжа
`naxevris naxevari, meoTxedi" (zedmiw. `naxevari _ isev naxevari").

6. jerobiTi ricxviTi saxeli. jerobiTi ricxviTi saxe-


li iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze rTuli -н-тL sufiq-
sis darTviT, romelSic -н jerobiTis sufiqsia, -тL ki daniSnule-
bisa, kuTvnilebisa: Nы-н-тL `orjer", хы-н-тL `samjer", шLы-н-тL
`asjer"... `erTi" ricxviTi saxelisagan jerobis sawarmoeblad ai-
Reba за `erTi" ricxviTi saxelis з elementi da erTvis -ны-к su-
fiqsebi: з-ны-к `erTxel".

7. jufTobis saxelebi. qarTuli `or-or"-is analogiurad


iwarmoeba jufTobis ricxviTi saxelebi afxazurSic: ак-ака `Ti-
To-TiTo", Nба-Nба `or-ori ram", NыQьа-NыQьа `or-ori vinme",
хoа-хoа `sam-sami ram", хNык-хNык `sam-sami vinme"... `TiTo-TiTod,

56
saTiTaod" iqneba акакала (aragon. kl.), а9Lа9Lала (adam. kl.), `or-
orad, wyvil-wyvilad" _ Nба-Nбала (aragon. kl), NыQьа-NыQьала
(adam. kl.), `sam-samad" _ хoа-хoала (aragon. kl.), хNы-хNыла
(adam. kl.) da a. S.

nacvalsaxeli

afxazuri enis specifikidan gamomdinare am enaSi


nacvalsaxeli gansakuTrebuli mniSvnelobis metyvelebis nawilia.
gansakuTrebiT iTqmis es klasovan-pirovan da CvenebiT nacvalsa-
xelebze, romlebic afxazurSi damoukidebel sityvebad gvevline-
bian, maSin rodesac kuTvnilebiTi da kiTxviTi nacvalsaxelebi am
enas saerTod ar moepoveba da maT rols sxva warmoebebi a-
sruleben.

1. klasovan-pirovani nacvalsaxeli. afxazur enas qarTu-


li da mravali sxva enisagan gansxvavebiT piris nacvalsaxelebi
ara aqvs. mis rols asruleben klasovan-pirovani nacvalsaxelebi,
romlebic erTdroulad gamoxataven rogorc gramatikul klass,
ise pirsac. isini ganarCeven sam pirs, or ricxvsa da sam gramati-
kul klass. sul 9 klasovan-pirovani nacvalsaxeli gamoiyofa,
romelTagan mravlobiT ricxvSi gamoyenebuli sami nacvalsaxeli-
dan arcerTi ar gamoxatavs gramatikul klass, isini wminda pi-
ris nacvalsaxelebia, aseve ar gamoixateba gramatikuli klasi
pirveli piris mxolobiT ricxvSi gamoyenebul nacvalsaxelSic.
rac Seexeba danarCen 5 nacvalsaxels, isini klasovan-pirovani na-
cvalsaxelebia da ganarCeven rogorc gramatikul klass, ise pi-
rebsac. meore piris klasovan-pirovani nacvalsaxelebi gamoxata-
ven mxolod mamakacisa da qalis gramatikul qveklasebs, xolo
mesame piris nacvalsaxelebi _ mamakacis, qalisa da aragonierTa
qveklasebs. klasovan-pirovani nacvalsaxelebia:

57
mx. r. mr. r.
I piri сара `me" kара `Cven"
уара `Sen" (mamak. kl.)
II piri бара `Sen" (qalis kl.) шLара Tqven"
иара `is" (mamak. kl.)
III piri лара `is" (qalis kl.) дара `isini"
иара `is" (aragon. kl.)

rogorc am cxrilidanac Cans, mxolobiTi ricxvis meore


pirSi ar gamoixateba aragonierTa klasi, rac savsebiT bunebri-
via, vinaidan II piri Tanamosaubres aRniSnavs, Tanamosaubred ki
aragonieri arseba an sagani ar gamodgeba. am mizezis gamo iseT
SemTxvevaSi, rodesac aucilebelia aragonier arsebaTa Tu sagan-
Ta personificireba (zRaprebSi, cxovel-frinvelTa datuqsva an
qeba, emociur mdgomareobaSi myofi adamianis mimarTva raime sa-
gnis an movlenisadmi...), xdeba erT-erTi qveklasis, am SemTxvevaSi
mamakacis klasis ganzogadeba da gamoiyeneba уара nacvalsaxeli:
арахь уабацо уара, ацL? `aqeT saiT mixval, xaro?" da a. S. rogorc
Cans, am gziT aris miRebuli agreTve III piris mamakacis klasis
nacvalsaxelisagan aragonierTa klasis иара `is" nacvalsaxelic.
yvela klasovan-pirovani nacvalsaxeli SeiZleba gamoyenebu-
li iyos ufro martivi formiTac, roca sityvas Camoecleba -ра
sufiqsi: са `me", уа `Sen" (mamak.), ба `Sen" (q.), иа `is" (mamak. da
aragon.), ла `is" (q.), kа `Cven", шLа `Tqven", да `isini". amasTan да
saxeoba yvelaze iSviaTad ixmareba.
mravlobiTi ricxvis kара `Cven" da шLара `Tqven" nacvalsa-
xelebis gverdiT SedarebiT iSviaTad gamoiyeneba agreTve -z su-
fiqsiani kар-z `Cven" da шLар-z `Tqven" formebic, magram am oTxi
nacvalsaxelis xmarebis kanonzomierebis dadgena amJamad Wirs.

2. CvenebiTi nacvalsaxeli. CvenebiTi nacvalsaxelebi aR-


niSnaven misaTiTebeli sagnis molaparakisagan axlos an Sors
yofnas. CvenebiTi nacvalsaxelebic SeiZleba Segvxvdes sruli an
martivi saxiT:

58
mx.r. mr.r.
molaparakesTan axlos myofi _ абри|ари `es" абарz|арz `eseni"
moSorebiT myofi da xiluli _ абни|ани `eg,is" абанz|анz `egeni,
isini"
Sors myofi da ukve xsenebuli_убри|уи `is,igi" убарz|урz `isini"
CvenebiTi nacvalsaxelebi _ убри|уи `is,igi" убарz|урz `isini"
xSirad enacvlebian mesame piris klasovan-pirovan nacvalsaxelebs.
SesityvebaSi yvela CvenebiTi nacvalsaxeli msazRvrelia da win
uZRvis sazRvruls. magaliTad: абри|ари аNны `es saxli", абни|ани
аNны `eg saxli", убри|уи аNны `is saxli", абарz|арz аNнsLа `es saxle-
bi", абанz|анz аNнsLа `eg saxlebi", убарz|урz аNнsLа `is saxlebi".
3. kuTvnilebiTi nacvalsaxelis Sinaarsis gamoxatva.
qarTuli enisagan gansxvavebiT, romelSic aris `Cemi", `Seni", `mi-
si", `Cveni", `Tqveni", "maTi," `Tavisi", `TavianTi" kuTvnilebiTi
nacvalsaxelebi, afxazurSi ar aris amgvari damoukidebeli si-
tyvebi da kuTvnilebiTi nacvalsaxelis rols asruleben e. w. l-
s rigis nacvalsaxeluri warmoSobis kuTvnilebiTi prefiqsebi:
с(ы)-, у(ы)-, б(ы)-, и(ы)-, л(ы)-, а-, k(а)-|аk|k-, шL(ы)-, р(ы)-, romle-
bic daerTvis sazRvruli saxelis fuZes. magaliTad:

mx.r. mr.r.
I piri сы-Nны `Cemi saxli" kа-Nны `Cveni saxli"

у-Nны `Seni (mamak.) saxli" шLы-Nны `Tqveni saxli"


II piri бы-Nны `Seni (q.) saxli"

и(ы)-Nны `misi (mamak.) saxli"


III piri лы-Nны `misi (q.) saxli" ры-Nны `maTi saxli"
а-Nны `misi (aragon.) saxli"

59
aseT SemTxvevebSi winadadebaSi damatebiT klasovan-pirovani
nacvalsaxelic an mkuTvnelis aRmniSvneli sityvac unda iyos
gamoyenebuli: ла(ра)|аokLыс лы-}кы qаoщьуп `misi|qalis kaba wi-
Telia"... am dros nacvalsaxeli SeiZleba warmodgenili iyos ro-
gorc sruli, ise martivi saxiTac.
mesame piris mxolobiTi ricxvis kuTvnilebiTi а- prefiqsi
materialurad gansxvavdeba aragonierTa klasis mesame piris иара
`is" klasovan-pirovani nacvalsaxelis иа- Zirisagan. prefiq-
si а- ikargvis, Tu sazRvruli sityvis win uSualod dgas am niS-
niT gadmosacemi msazRvreli sityva. materialuri sxvaoba gvaqvs
agreTve mravlobiTi ricxvis mesame pirSi: дара `isini" nacvalsa-
xelis Zirs ar emTxveva amave pirisa da ricxvis р(ы)- kuTvnilebi-
Ti prefiqsi. danarCeni nacvalsaxeluri kuTvnilebiTi prefiqsebi
zustad emTxvevian Sesabamis klasovan-pirovan nacvalsaxelTa Tav-
kidura elementebs.
afxazurSi kuTvnilebiTi nacvalsaxelis rolSi xSirad gvev-
linebian kuTvnilebiTi nacvalsaxeluri prefiqsebiT gaformebu-
li а-тLы `kuTvnileba, sakuTreba" an а-хатLы `Tavisa, piradi"
fuZeebi, romelTac eCrdilebaT amosavali mniSvneloba:

mx.r. mr.r.
I p. са(ра) с-тLы `Cemi kuTvnili" kа(ра) k-тLы `Cveni kuTvnili"

II p. уа(ра) у-тLы `Seni (mamak.)


kuTvnili" шLа(ра) шL-тLы `Tqveni kuTv-
ба(ра) б-тLы `Seni (q.) kuTv- nili"
nili"

60
иа(ра) и-тLы `misi (mamak.)
kuTvnili"
III p. ла(ра) л-тLы `misi (q.) kuTv- да(ра) р-тLы `maTi kuTvni-
nili" li"
иа(ра) (а)-тLы `misi (aragon.)
kuTvnili"

I p. са(ра) с-хатLы `Cemi piradi" kа(ра)k-хатLы `Cveni piradi"

II p. уа(ра) у-хатLы `Seni (mamak.)


piradi" шLа(ра) шL-хатLы `Tqveni
ба(ра) б-хатLы `Seni (q.) piradi"
piradi"

иа(ра) и-хатLы `misi (mamak.)


piradi"
III p.ла(ра) л-хатLы `misi (q.) да(ра) р-хатLы `maTi piradi"
piradi"
иа(ра) (а)-хатLы `misi (aragon.)
piradi"

4. kiTxviTi nacvalsaxelis Sinaarsis gamoxatva. afxa-


zurs damoukidebeli sityvis saxiT arc kiTxviTi nacvalsaxeli
moepoveba. mis rols asrulebs ба Ziri, romelic formdeba d-s
rigis pirovan-klasovani nacvalsaxeluri prefiqsebiT:
сарбан сара? `me romeli, vin (var)?"
уарбан уара? `Sen (mamak.) romeli, vin (xar)?"
барбан бара? `Sen (q.) romeli, vin (xar)?"
иара?
дарбан `is (adam.) romeli, vin (aris)?"
лара?
иарбан иара? `is (aragon.) romeli, ra (aris)?"

61
kарбан kара? `Cven romeli, vin (varT)?"
шLарбан шLара? `Tqven romeli, vin (xarT)?"
иарбан дара? `isini romeli, vin (arian)?"

igive ба Ziri aris kiTxviT sityvaSi избан? `ratom? ris-


Tvis?" ба Ziri gauformebeli saxiT dasturdeba agreTve nawila-
kad CakiTxvis dros:
— АдгLыр ажLеинраалаsLа иNуазаап!
— АжLеинраалаsLа ба?
`_ adguri Turme leqsebs wers!
_ leqsebso?!"

`vin" nacvalsaxelis mniSvnelobis gadmosacemad gamoiyeneba


adamianis klasis kiTxviTi -да ← дарбан? `igi (adam.) romeli, vin
(aris)?" sufiqsiT nawarmoebi formebi:

сара сызус(zа) да? `me vin var?"


уара узус(zа) да? `Sen (mamak.) vin xar?"
бара бзус(zа) да? `Sen (q.) vin xar?"
иара дызус(zа) да? `is (mamak.) vin aris?"
лара дызус(zа) да? `is (q.) vin aris?"
иара (и)зус(zа) да? `is (aragon.) romelia?"
kара kазусzцLада?|kазусzsLада? `Cven vina varT?"
шLара шLзусzцLада|шLзусzsLада? `Tqven vina xarT?"
дара (и)зусzцLада?|(и)зусzsLада? `isini vin arian?`

kiTxviT-kuTvnilebiTi `visi?" nacvalsaxelis mniSvneloba


afxazurSi gadmoicema sakuTrebis aRmniSvnel тLы Zirze adamianis
klasis kiTxviTi -да sufiqsis darTviT:
сызтLыда? `me visi var?"
узтLыда? `Sen (mamak.) visi xar?"
бызтLыда? `Sen (q.) visi xar?`
дызтLыда? `is (adam.) visia?"
(и)зтLыда? `is (aragon.) visia?"

62
kазтLыда? `Cven visi varT?"
шLызтLыда? `Tqven visi xarT?"
(и)зтLыда? `isini visi arian?"

`vin?" da `ra?" nacvalsaxelTa mniSvnelobiT ixmareba agreT-


ve damxmare акLзаара `yofna" zmnis kiTxviTi kilos formebi:

сара сзакLы(зе)и? `me vin, ra var?"


уара узакLы(зе)и? `Sen (mamak.) vin, ra xar?"
бара бзакLы(зе)и? `Sen (q.) vin, ra xar?"
иара дзакLы(зе)и? `is (mamak.) vin, ra aris?"
лара дзакLы(зе)и? `is (q.) vin, ra aris?"
иара (и)закLы(зе)и? `is (aragon.) vin, ra aris?"
kара kзакLы(зе)и? `Cven vin, rani varT?"
шLара шLзакLы(зе)и? `Tqven vin, rani xarT?"
дара (и)закLы(зе)и? `isini vin, rani arian?"

5. gansazRvrebiTi nacvalsaxeli. gansazRvrebiTi nacval-


saxelebia: а-хаzа `TviT, TviTon", romelic icvleba klasebisa da
piris mixedviT (с-хаzа `me TviTon", у-хаzа `Sen (mamak) TviTon", б-
хаzа `Sen (q.) TviTon", и-хаzа `is (mamak.) TviTon", л-хаzа `is (q.)
TviTon", (а-)хаzа `is (aragon.) TviTon", k-хаzа `Cven TviTon", шL-
хаzа `Tqven TviTon", р-хаzа `isini TviTon"), дасу|доусы `yoveli",
зегьы `yvela", иззегьы `yvela", аwа|даwа `sxva", егьы `sxva, meore"...
6. ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli. ganusazRvrelobiTi
nacvalsaxelebia: акы `raRac, rame" (ricxviTi saxelisagan), а9Lы
`viRac, vinme" (ricxviTi saxelisagan), акыр `rame; ramdenime",
а9Lыр `vinme, viRac", oыzк `ramdenime" (aragon.), oыzNык `ramde-
nime" (adam.), Qьоукы|шьоукы `zogi vinme"...

63
zmna

afxazuri enis zmna urTulesi metyvelebis nawilia. igi qar-


Tuli zmnis msgavsad winadadebis RerZia da SeuZlia awarmoos
mravali iseTi specifikuri forma, romelTa Sinaarsis gadmosa-
cemad sxva enebi metyvelebis sul sxva nawilebs iyeneben. xSirad
afxazuri zmnis erTaderTi forma sxva enaTa mTel winadadebasac
ki udris.
1. masdari. masdari zmnis upirklaso da dro-kiloTa kate-
goriebis armqone formaa. igi zogi niSniT axlos dgas saxelebTa-
nac, gansakuTrebiT saxelTa abstraqtulobis formebTan, rom-
lebTanac saerTo aqvs zogadobis а- prefiqsi da abstraqtulobis
mawarmoebeli -ра sufiqsi.
dinamikuri zmnis masdaris warmoebisas zmnis wminda fuZes
daerTvis а- prefiqsi da -ра sufiqsi: а-qа}а-ра `keTeba", а-ба-ра
`xedva, naxva", а-oа-ра `xtoma", а-ца-ра `wasvla", а-oс-ра `kvdoma",
а-гLыргьа-ра `gaxareba"... Tu masdari statikuri zmnisagan iwarmoe-
ba, maSin garda dasaxelebuli afiqsebisa zmnis fuZe dairTavs
mdgomareobis xangrZlivobis aRmniSvnel -заа sufiqssac: а-ма-заа-
ра `qona, yola", а-qа-заа-ра `yofna, arseboba", а-кL-заа-ра `yofna"...
masdars SeiZleba daerTos agreTve rogorc saxeluri, ise zmnu-
ri sityvaTwarmoebiTi afiqsebi, Tandebulebi, zmniswinebi da sxv.
zogjer masdari warmodgenilia zogadobis а- prefiqsis gareSe
da asrulebs miznis garemoebis rols. aseT SemTxvevaSi mas Seesa-
tyviseba Zveli qarTulisa da qarTuli enis mTis dialeqtebisa-
Tvis damaxasiaTebeli -ad sufiqsiani masdaris (sawyisis) formebi.
magaliTad: хьы9рацара дцеит `saxelis mosaxveWad (moxveWad) wavida",
шLарыцара сыqан `sanadirod (nadirobad) viyavi". саб мmаагара
сигеит `mamaCemma SeSis mosatanad (motanad) wamiyvana"...

2. statikuri da dinamikuri zmnebi. statikuroba-dina-


mikurobas afxazuri zmnisaTvis gadamwyveti mniSvneloba aqvs, vi-

64
naidan amazea damokidebuli misi uRvlilebac. afxazurSi zmnaTa
erTi nawili statikuria, meore ki _ dinamikuri. mdgomareobis,
qonebis aRmniSvneli zmnebi statikuria, moqmedebisa da moZraobis
aRmniSvneli _ dinamikuri. dinamikur zmnas meti SesaZlebloba
aqvs dro-kiloTa, sxva gramatikul da sityvaTwarmoebiT katego-
riaTa sawarmoeblad, vidre statikur zmnas.
statikuri zmna agebulebiT ufro martivia. statikuri
zmnis fuZed yvelaze xSirad gamoiyeneba arsebiTi an zedsarTavi
saxelis fuZe, romelsac Camoscildeba zogadobis а- prefiqsi da
daerTvis dro-kiloTa, pir-klasisa da sxva kategoriaTa niSnebi.
magaliTad:
а-ха}а `mamakaci" — д-ха}о-уп `igi (adam.) mamakacia"
а-wы `cxeni" — (и)w-уп `igi (aragon.) cxenia"
а-oш9а `lamazi" — ды-oш9о-уп `igi (adam.) lamazia"
(и)oш9о-уп `igi (aragon.) lamazia"
а-qLыш `Wkviani, — д-qLыш-уп `igi (adam.) brZenia,
brZeni" Wkviania"...
statikuri zmnis fuZed gamoiyeneba agreTve damoukidebel
saxelTa fuZeebisagan momdinare fuZe-windebulebi:
Nна (Sdr. а-Nны `saxli") — ды-Nно-уп `igi (adam.)
saxlSia, Sinaa";
шьа (Sdr. а-шьа-пы `fexi") — ис-шьо-уп `igi me fexT
macvia";
ха (Sdr. а-хы `Tavi") — ис-хо-уп `igi me Tavze maxuravs"
da sxv.
-заа sufiqsiani masdarisagan statikuri zmnis warmoebisas es
sufiqsi Zirs Camoscildeba. magaliTad:
а-qа-заа-ра `yofna, arseboba" — сы-qо-уп `me var"
а-ма-заа-ра `qona, yola" — исы-мо-уп `is me maqvs, myavs"...
zogi statikuri zmna dinamikuri zmnis fuZisaganac iwar-
moeba. amgvar statikur zmnas SedegobiTi Sinaarsi aqvs:

65
dinamik. statik.
и-qа-с-}о-ит `me raRacas и-qа-}о-уп `igi gakeTebulia"
vakeTeb"
ис-к-уеит `me raRacas viWer" ис-к-уп `me raRac miWiravs"...
amgvari warmoebis dros dinamikuri gardamavali zmna stati-
kuri da gardauvali xdeba, vinaidan statikuri zmnebi mudam
gardauvalia.
zmnaTa erTi jgufis fuZeebi erTnairad gamoiyeneba rogorc
dinamikuri, ise statikuri zmnebis sawarmoeblad. aseTebia:а-тLа-
ра `jdoma; dajdoma", а-гыла-ра `dgoma; dadgoma, adgoma", а-цLа-ра
`Zili; daZineba, CaZineba" da sxvani.
dinamikuri zmna sakuTriv dinamikur zmnaTa mawarmoebeli
fuZeebis garda (а-ба-ра `xedva, naxva", а-ца-ра `wasvla", а-}а-ра
`swavla", а-был-ра `wva"...) iyenebs nasaxelar statikur zmnaTa
fuZeebsac. saamisod ramdenime saSualeba arsebobs:
a) nasaxelar statikur zmnas erTvis gardaqceviTobis madi-
namikurebeli -ха sufiqsi:
а-ха}а `mamakaci" _ statik. д-ха}о-уп `igi mamakacia"_ dinamik.
д-ха}а-хе-ит `igi davaJkacda, dakacda";
а-qLыш `brZeni, Wkviani" _ statik. д-qLыш-уп `igi brZenia,
Wkviania", dinamik. д-qLыш-хе-ит `igi dabrZenda, daWkvianda"...
am gziT miiReba erTpiriani danamikuri zmnebi, romlebic
qarTulis doniani vnebiTis Sesatyvisia da asec unda iTargmnos,
Tumc maT Soris sxvaobac didia.
bolo dros presisa da radio-televiziis enaSi SeiniSneba
-хa sufiqsiani formebiT sxva enaTa vnebiTi gvaris formebis
gadmocemis gaxSireba (TviT afxazurs gvaris kategoria saerTod
ara aqvs). magaliTad: иqа}а-хо-ит `keTdeba", инаг9а-хо-ит `srulde-
ba" da a. S. -ха sufiqsiani dinamikuri nasaxelari zmnebi afxa-
zurSi gardauvalia.
b) gardamavali nasaxelari dinamikuri zmnis misaRebad gamoi-

66
yeneba daniSnulebis, sakuTrebis aRmniSvneli а-тLы sityvisagan
momdinare -тL afiqsoidi, romlis win zmnis fuZeSi Cndeba subieq-
tis klasovan-pirovani preafiqsebi. magaliTad:
а-бзиа `kargi, keTili" _ statik. и-бзиоу-уп `igi (aragon.)
kargia" _ dinamik. и-бзиа-с-тL-ит `me igi (aragon.) karg ramed vaq-
cie, gavakarge";
а-бза `cocxali" _ statik. и-бзо-уп `igi (aragon.) cocxalia"
_ dinamik. и-бза-с-тL-ит `me igi (aragon.) gavacocxle"...
g) gardamavali nasaxelari dinamikuri zmnis sawarmoeblad
gamoiyeneba agreTve madinamikurebeli р- prefiqsi, romelic igive
kauzativis prefiqsia. magaliTad:
а-иаша `swori; marTali" _ statik. и-иашо-уп `igi (aragon.)
marTalia, sworia" _ dinamik. исы-р-иаше-ит `me igi (aragon.) ga-
vaswore; gavamarTle";
а-кьаm `mokle" _ statik. и-кьаm-уп `igi (aragon.) moklea" _
dinamik. исы-р-кьаm-ит `me igi (aragon.) davamokle"...
d) rogorc gardamavali, ise gardauvali dinamikuri zmnebis
erTi jgufis misaRebad gamoiyeneba damoukidebel saxelTa fuZee-
bisagan momdinare fuZe-windebulebze darTuli Zir-sufiqsebi -}а,
-х, -ла, -} (ufro dawvrilebiT ix. qvemoT.) magaliTad:
а-sL-}а-ра `rameze dadeba": ашLqLы астол и-sLы-с-}е-ит `wigni
magidaze davde" (gardamavali);
а-sLы-х-ра `risame zedapiridan aReba": а}Lца астол и-sLы-с-х-
ит `Wiqa magididan aviRe" (gardamavali);
а-sL-ла-ра `rameze asvla": а}ла сы-sL-ле-ит `xeze avedi"
(gardauvali);
а-sL-}-ра `ramidan gadmosvla": аурдын са-sL-}-ит `urmidan
gadmovedi" (gardauvali)...

3. piris, klasisa da ricxvis gamoxatva zmnaSi. piri,


klasi da ricxvi zmnaSi saerTo, erTi da imave warmoSobis na-
cvalsaxeluri prefiqsebiT gamoixateba.
afxazuri zmna ganarCevs or ricxvs _ mxolobiTsa da mrav-

67
lobiTs. zmnaSi gamoixateba agreTve gramatikuli klasi da piri.
piri samia _ pirveli, meore da mesame. klasi mxolobiTi ri-
cxvis meore pirSi oria _ mamakacisa da qalisa, mxolobiTi ri-
cxvis mesame pirSi ki SeiZleba iyos ori kombinacia: adamianisa
da aragonierisa, erTi mxriv, da mamakacis, qalisa da aragonieri-
sa, meore mxriv.
gardamaval zmnebSi gamoyenebuli klasovan-pirovani prefiq-
sebi mTlianad ar emTxveva gardauval zmnebSi gamoyenebul kla-
sovan-pirovan prefiqsebs, ris safuZvelzec gamoiyofa klasovan-
pirovan prefiqsTa ori rigi _ d-s rigisa da l-s rigisa (am da-
yofis safuZvelia mx. r. III piris viTareba).
gardauvali zmnis subieqti da gardamavali zmnis uaxloesi,
pirdapiri obieqti aRiniSneba d-s rigis klasovan-pirovani pre-
fiqsebiT, romlebic mx. r. III pirSi ganarCeven mxolod dapiris-
pirebas adamianisa da aragonieris klasebis mixedviT, magram ar
aRiniSneba qalisa da mamakacis qveklasebi. es prefiqsebia:

mx. r. mr. r.
I p. с- k(а)-

у- (mamak. kl.)
II p. шL-
б- (qalis kl.)

д- (adam. kl.)
III p. и-
и- (aragon. kl.)

gardamavali zmnis subieqtisa da rogorc gardamavali, ise


gardauvali zmnis iribi obieqtis aRsaniSnavad gamoiyeneba l-s
rigis klasovan-pirovani prefiqsebi, romlebic mx. r. III pirSi

68
ganarCeven mamakacis, qalisa da aragonieris klasebs. am rigis
prefiqsebia:

mx. r. mr. r.
I p. с-| → з- k(а)-| → аа-

у- (mamak. kl.)
II p. шL-| → жL-
б- (qalis kl.)

и- (mamak. kl.)
III p. л- (qalis kl.) р-| → д-
и-|а-|на- (aragon. kl.)

afxazuri zmnis forma SeiZleba iyos erTpiriani, orpiriani,


sampiriani da iSviaTad oTxpirianic. amis mixedviT zmnaSi SeiZ-
leba iyos erTi, ori, sami da iSviaTad oTxi pir-klasis niSani.
zmnis formaSi klasovan-pirovan prefiqsTa adgilmdebareobas
gadamwyveti mniSvneloba aqvs, rac gamowveulia am enis specifi-
kiT(kerZod ki saxelTa brunvis kategoriis uqonlobiT. afiqsTa
ganawileba zmnur formaSi asrulebs sxva enaTa brunvebis funqcia-
sac). klasovan-pirovan afiqsTa ganawileba zmnaSi aseTia:
1) erTpirian zmnaSi gamoiyeneba mxolod d-s rigis prefiq-
sebi (garda а-кL-заа-ра `yofna" zmnisa, romelic erTpiriani, mag-
ram mainc l-s rigis afiqsebiT formdeba) da es niSnebi mudam si-
tyvis absolutur TavSi dganan: с-цеит `wavedi", с-ан-ца `roca wa-
vedi", у-хLыцуеит `Sen (mamak.) fiqrob", у-шoа-хLыцуеи? `Sen (ma-
mak.) rogor fiqrob?"...
2) orpirian gardauval zmnaSi d-s rigis subieqtis niSani
dgas sityvis absolutur TavSi, xolo Ziris win adgils iribi
obieqtis l-s rigis niSnebi ikaveben: д-лы-цуп `igi (adam.) mas (q.)
axlavs, mihyveba", д-ан-лы-цыз `roca igi (adam.) mas (q.) axlda,
mihyveboda", д-а-шьzоуп `igi (adam.) raRacas kvalSi udgas, misdevs,

69
eZebs", д-ан-лы-шьzаз `roca igi (adam.) mas (q.) kvalSi edga, mi-
sdevda, eZebda..." da sxv.
3) orpirian gardamaval zmnaSi sityvis absolutur TavSi,
pirvel adgilze dgas uaxloesi, pirdapiri obieqtis d-s rigis
niSani, Ziris win ki subieqtis l-s rigis niSani: ды-л-боит `igi
(q.) mas (adam.) xedavs", д-аны-л-ба `roca man (q.) is (adam.) dai-
naxa...", ды-л-к-ит `man (q.) igi (adam.) daiWira, Seipyro", д-аны-л-
кы `roca man (q.) igi (adam.) daiWira, Seipyro..." da a. S.
Tu orpiriani gardamavali zmna zmniswiniania, maSin uaxloe-
si, pirdapiri obieqtis niSani dgas sityvis TavSi, zmniswinis win,
xolo subieqtis niSani CarTulia zmniswinsa da zmnis Zirs So-
ris: д-аа-л-ге-ит `man (q.) igi (adam.) moiyvana", и-qа-л-}е-ит `man
(q.) raRac gaakeTa"...
4) sampirian gardamaval zmnaSi uaxloesi, pirdapiri obieqtis
d-s rigis niSani sityvis absolutur TavSi, pirvel adgilze dgas,
meore adgili uWiravs iribi obieqtis l-s rigis niSans, xolo su-
bieqtis l-s rigis niSani zmnis Ziris win dadgeba: и-с-а-л-kLе-ит `man
(q.) me raRac miTxra", и-шoа-с-а-л-kLе-и? `man (q.) me raRac rogor
miTxra?", и-у-с-zе-ит `me Sen (mamak.) raRac mogeci", ды-с-з-аа-и-zи-ит
`man (mamak.) me igi (adam.) gamomigzavna" da a. S.
5) gardamavali zmnis subieqtis niSnad mx. r. III piris arago-
nierTa klasSi Cveulebriv gamoiyeneba на- prefiqsi, romelic zmnis
Ziris win iWers adgils: и-qа-на-}о-ит ``igi (aragon.) raRacas ake-
Tebs", и-у-на-zе-ит `man (aragon.) Sen (mamak.) raRac mogca"...
cxrili #1
erTpiriani gardauvali zmna
а-qа-заа-ра `yofna, arseboba"
piri mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
I p. сара сы-qо-уп `me var" kара kа-qо-уп `Cven varT"
уара уы-qо-уп `Sen (m.) xar"
II p. шLара шLы-qо-уп `Tqven xarT"
бара бы-qо-уп `Sen (q.) xar`
иара ды-qо-уп `igi (ad.) aris"
III p. лара дара (и)ы-qо-уп `isini arian"
иара (и)ы-qо-уп `igi (aragon.) aris"

70
cxrili #2
orpiriani gardauvali zmna
а-ма-заа-ра `qona, yola"

subieqti
mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
piri, klasi Ip. сара IIp.уара `Sen IIIp.иара`is I p. kара IIp. шLара III p.
`me" (m.)"бара (m.)`лара `Cven" `Tqven" дара
`Sen(q.)" `is(q.)" `isini"
иара `is
(aragon.)"
I p. с-у-мо-уп с-и-мо-уп с-шLы-мо- с-ры-мо-
сара с-бы-мо-уп c-лы-мо-уп уп уп
`me" `gyavar" с-а-мо-уп `gyavarT" `vyavar
`vyavar" maT"
IIp.уара у-сы-мо- у-иы-мо-уп у-kа-мо- у-ры-мо-
mxolobiTi ricxvi

`Sen(m.)" уп у-лы-мо-уп уп уп
лара`is б-сы-мо- у-а-мо-уп б-ры-мо-
б-kа-мо-
(q.)" уп б-иы-мо-уп уп
`myavxar" б-лы-мо-уп уп `hyavxar
бара`Sen `gvyavxar"
б-а-мо-уп maT"
(q.)"
`hyavxar"
IIIp. д-сы-мо- д-уы-мо-уп д-иы-мо-уп д-kа-мо- д-шLы-мо- д-ры-мо-
иара уп д-бы-мо-уп д-лы-мо-уп уп уп уп
obieqti

`is(m)" `myavs" `gyavs" д-а-мо-уп `gvyavs" `gyavT" `hyavT"


лара `is и-сы-мо- и-у-мо-уп `hyavs" и-ры-мо-
и-kа-мо- и-шLы-мо-
(q.)" иа- уп и-бы-мо-уп (и)-иы-мо-уп уп
`maqvs" `gaqvs" и-лы-мо-уп уп уп `aqvT"
ра `is `gvaqvs" `gaqvT"
(aragon.)" и-а-мо-уп
`aqvs"
I p. k-уы-мо-уп k-иы-мо-уп k-шLы-мо- k-ры-
kара k-бы-мо-уп k-лы-мо-уп уп мо-уп
`Cven" `gyavarT" `vyavarT"
mravlobiTi ricxvi

`gyavarT" k-а-мо-уп
`vyavarT"
II p. шL-сы- шL-иы-мо-уп шL-kа- шL-ры-
шLара мо-уп шL-лы-мо-уп мо-уп мо-уп
`Tqven" `myavxarT" `gvyav- `hyav-
шL-а-мо-уп xarT" xarT"
`hyavxarT"
IIIp. и-сы-мо- и-у-мо-уп (и-)иы-мо-уп и-kа-мо- и-шLы-мо- и-ры-мо-
дара уп и-бы-мо-уп и-лы-мо-уп уп уп уп
`isini" `myvanan, `gyvanan, и-а-мо-уп `gvyvanan, `gyvanan, `hyavT,
maqvs isi- gaqvs isini" `hyavs, aqvs gvaqvs gaqvT aqvT
ni" isini" isini" isini" isini"

71
cxrili #3
orpiriani gardamavali zmna
а-к-ра `daWera, dakaveba; Sepyroba"

pirdapiri, uaxloesi obieqti


mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi
piri, klasi, Ip. сара IIp.уара `Sen IIIp.иара`is I p. kара IIp. шLара III p.
ricxvi `me" (m.)"бара (m.)`лара `Cven" `Tqven" дара
`Sen(q.)" `is(q.)" `isini"
иара `is
(aragon.)"
I p. у-с-к-уеит ды-с-к-уеит шLы-с-к- и-с-к-
сара бы-с-к-уеит и-с-к-уеит уеит уеит
`me" `giWer" `viWer mas" `me giWerT" `viWerT
maT"
IIp.уара с-у-к- д-у-к-уеит k-у-к- и-у-к-
`Sen(m.)" уеит и-у-к-уеит кеит уеит
бара`Sen сы-б-к- ды-б-к-уеит и-б-к-
kа-б-к-
mxolobiTi ricxvi

(q.)" уеит и-б-к-уеит уеит


`miWer" `iWer mas" уеит `iWer
`gviWer" maT"
IIIp. с-и-к- у-и-к-уеит д-и-к-уеит k-и-к- шL-и-к-уеит (и-)и-к-
иара уеит у-л-к-уеит ды-л-к-уеит уеит уеит
`is(m)" шLы-л-к-
сы-л-к- у-а-к-уеит д-а-к-уеит и-л-к-
subieqti

kа-л-к- уеит
лара `is уеит б-и-к-уеит (и-)и-к-уеит уеит
с-а-к- бы-л-к-уеит и-л-к-уеит уеит шL-а-к-уеит и-а-к-
(q.)" иа-
уеит б-а-к-уеит и-а-к-уеит kа-на-к- `is giWerT" уеит
ра `is
`miWers" `giWers" `iWers mas" уеит `iWers
(aragon.)" `gviWers" maT"

Ip. kара у-аk-к-уеит д-аk-к-уеит шL-аk-к- и-аk-к-


`Cven" б-аk-к-уеит и-аk-к-уеит уеит уеит
`giWerT Sen" `viWerT mas" `Cven giWerT `viWerT
Tqven" maT"
mravlobiTi ricxvi

II p. сы-шL-к- ды-шL-к-уеит kа-шL-к- и-шL-к-


шLара уеит и-шL-к-уеит уеит уеит
`Tqven" `miWerT" `iWerT mas" `gviWerT" `iWerT
maT"
IIIp. сы-р-к- у-р-к-уеит ды-р-к-уеит а-р-к- шLы-р-к- и-р-к-
дара уеит бы-р-к-уеит и-р-к-уеит уеит уеит уеит
`isini" `miWeren" `giWeren `iWeren mas" `gviWe- `isini `iWeren
Sen" ren" giWeren maT"
Tqven"

imis gamo, rom afxazurSi ar aris saxelTa bruneba, zmnaSi


klasovan-pirovan afiqsTa ganlagebasTan erTad didi mniSvneloba
aqvs winadadebis mTavar wevrTa _ qvemdebarisa (subieqtisa) da
damatebaTa (obieqtTa) ganlagebasac, e. i. sityvaTa rigs. qvemde-
baresa (subieqtsa) da damatebebs (obieqtebs) winadadebaSi Tavi-

72
anTi savaldebulo adgili aqvT. Tu winadadebaSi aris gardauva-
li zmna, maSin qvemdebarisa da damatebis ganlageba emTxveva zmna-
Si saTanado afiqsTa ganawilebas, e. i. jer dgas subieqti (Semas-
meneli), Semdeg ki iribi obieqti (iribi damateba). magaliTad:

аyкLын сара д-сы-ц-уп

`biWi me maxlavs"
gardamavali zmnis Semcvel winadadebaSi pirvel adgilas su-
bieqtis (qvemdebaris) aRmniSvneli saxeli dgas, xolo Semdeg
obieqtebisa (sampirian zmnasTan jer pirdapiri obieqtis saxeli
dgas, Semdeg iribi obieqtisa, xolo zmnis win _ subieqtisa),
e. i. saxelTa ganlageba sapirispiroa zmnur formaTa saTanado
afiqsebis ganawilebisa. magaliTad:

orpiriani _ Алхас okLыс д-аа-и-ге-ит

`alxasma coli SeirTo (moiyvana)"

sampiriani _ сара сыokа ак (и)-л-а-с-kLе-ит

`me Cems asuls raRac vuTxari"


Tu zmnaSi pirvel adgilas dgas mxolobiTi ricxvis III pi-
ris d-s rigis aragonierTa klasis и(ы)- prefiqsi an mravlobiTi
ricxvis III piris и(ы)- prefiqsi da Sesabamisi saxelic uSualod
win uZRvis zmnas, maSin zmnur formaSi и(ы)- niSani Camoscilde-
ba. magaliTad:

gardauv. _ ахLыysLа (иы-)хLмаруеит `bavSvebi TamaSoben"

gardam. _ сара а}Lа (и-)с-фе-ит `me vaSli SevWame"...

73
4. zmnis gardamavloba-gardauvaloba. afxazurSi zmnis
gardamavloba-gardauvaloba morfonologiuri saSualebebiT
aris gamoxatuli. gardamaval zmnas gardauvalisagan zmnur for-
maSi klasovan-pirovan afiqsTa ganlageba ganarCevs (ix. zemoT),
magram gardamavloba-gardauvalobis gasarCevad gamoiyeneba agreT-
ve subieqtis klasovan-pirovan afiqsTa gamJRerebac mJReri Tan-
xmovniT an sonoriT dawyebuli zmnis Ziris win. Tu gardamavali
zmnis Ziri iwyeba б, г, гL, гь, д, дL, 9, 9L, N, у(E) mJReri bgerebiT,
maSin subieqtis niSnebi с- (mx.r. I p.), аk-|k(а)- (mr.r. I p.) da
шL- (mr.r. II p) icvleba Sesabamisad з-, аа-, жL- variantebiT. maga-
liTad: *ды-с-гоит → ды-з-гоит `me igi (adam.) mimyavs", *д-аk-гоит
→ д-аа-гоит `Cven igi (adam.) migvyavs", *ды-шL-гоит → ды-жL-гоит
`Tqven igi (adam.) migyavT"...
zogi (ZiriTadad rTulfuZiani) gardamavali zmnisTvis dama-
xasiaTebelia aragonierTa klasis subieqtis niSnad на- prefiqsis
gamoyeneba. aseTi zmnebia: и-qа-на-}оит `igi (aragon.) raRacas ake-
Tebs", и-аа-на-гоит `mas (aragon.) raRac moaqvs, mohyavs", и-с-на-р-
уит `man (aragon.) me raRac gamakeTebina, Camadenina" da a. S.
gardamaval zmnaTaTvis niSandoblivia dadebiTi brZanebiTis
formaSi subieqtis mx. r.-is meore piris klasovan-pirovan pre-
fiqsTa uqonlobac. magaliTad:
gardam. д-у-бо-ит `Sen (mamak.) mas (adam.) xedav", magram д-ба!
`dainaxe, naxe igi (adam.)!"
Sdr. gardauv. у-цо-ит `Sen (mamak.) midixar", magram у-ца! `wa-
di!"
subieqtis niSani SenarCunebulia imave gardamaval zmnaTa
dadebiTi brZanebiTis mravlobiT ricxvsa da uaryofiT brZane-
biTSi. magaliTad:
gardam. д-ба! `naxe, dainaxe igi (adam.)!" magram ды-жL-ба!
`Tqven igi (adam.) dainaxeT!" д-у-м-ба-н! `Sen (mamak.) igi (adam.) ar
dainaxo!"

74
gardamaval zmnaTa damaxasiaTebeli Tvisebaa agreTve uaxlo-
esi, pirdapiri obieqtis aucilebeli qona, vinaidan zmna mxolod
maSin aris gardamavali, Tu mas pirdapiri obieqti Seewyoba. es
yvelaze ukeT Cans e. w. labilur zmnaTa magaliTze. zogi afxa-
zuri zmna sxvadasxva konteqstSi xan gardamavalia, xan ki _
gardauvali. ase, magaliTad, zmna а-9ах-ра `kerva" erT SemTxvevaSi
SeiZleba niSnavdes zogadad `kervas" da gardauvali iyos, xolo
sxva SemTxvevaSi igi SeiZleba niSnavdes `risame kervas", moepove-
bodes pirdapiri obieqti da srulyofili gardamavali zmna iyos.
Sdr., erTi mxriv, gardauvalzmniani winadadeba _ аzаца ибзианы
д-9ах-уеит `patarZali kargad keravs" (e. i. kerva kargad exerxe-
ba) da, meore mxriv, gardamavalzmniani winadadeba _ аzаца а}кы
(и-)л-9ах-уеит `patarZali kabas keravs"...
gardamavali zmnis erT-erTi gamosacnobi niSani isic aris,
rom misgan nawarmoeb absolutivis formaSi subieqtis klasovan-
pirovani niSnebi ar aris warmodgenili, garda im SemTxvevebisa,
roca absolutivi emyareba ama Tu im drois formas (igulisxmeba
-уан| → -он, -хьан sufiqsiani formebi):
аwы к-ны иаазгеит `cxeni daviWire da (`daWeriT") moviyvane";
азна ка-zLа-ны азна узышьzыхуам `savses Tu daRvri (`da-
RvriT"), savses veRar aiReb"...

5. inversiuli zmnebi. afxazur zmnebSi klasovan-pirovani


prefiqsebi SeiZleba pirdapiri wyobiTac iyos ganlagebuli da
Sebrunebuli wyobiTac. pirdapiri wyobis dros gramatikuli su-
bieqtis klasovan-pirovani prefiqsebiT realuri subieqti aRi-
niSneba, gramatikul obieqtTa niSnebiT ki _ realuri obieqtebi.
Sebrunebuli anu inversiuli wyobis dros gramatikuli subieq-
tis niSnebiT aRiniSneba realuri obieqti, gramatikuli iribi
obieqtis niSnebiT ki _ realuri subieqti.
pirdapiri wyobis mqone zmnebi SeiZleba iyos gardauvalica
da gardamavalic, inversiuli wyoba ki mxolod gardauval zmnas

75
aqvs. magaliTad, pirdapiri wyobis mqone gardauval zmnaSi д-сы-
цхраа-уеит `igi (adam.) me mexmareba, mSvelis" gramatikuli subieq-
tis д- niSniT gadmoicema realuri subieqti, e. i. is, vinc sinam-
dvileSi moqmedebs, vinc mexmareba, xolo gramatikuli obieqtis
с- niSani gadmoscems realur irib obieqts, e. i. imas, visTvisac
aris gamiznuli daxmareba. aseve, gardamaval zmnaSi и-qа-с-}е-ит
`me raRac gavakeTe" gramatikuli subieqtis с- niSani realur su-
bieqts, anu imas aRniSnavs, vinc sinamdvileSi imoqmeda, gaakeTa
raRac, xolo gramatikuli pirdapiri obieqtis и- niSniT gamoxa-
tulia realuri pirdapiri obieqti, e. i. is, rasac uSualod
Seexo subieqtis moqmedeba. magram zmna и-с-гLаoхоит `me igi (ara-
gon.) momwons" (zedmiw. `igi guls miTbobs") Sebrunebuli, inver-
siuli wyobis mqone zmnaa, vinaidan gramatikuli iribi obieqtis
с- niSniT gadmoicema realuri subieqti, e. i. is, visac moswons,
xolo gramatikuli subieqtis и- niSani gamoxatavs realur obi-
eqts, e. i. imas, rac momwons.
inversiulia ZiriTadad grZnoba-aRqmis, kuTvnilebisa da
msgavsi Sinaarsis zmnebi. inversiul zmnebSi klasovan-pirovan
prefiqsTa ganlageba zogjer formalurad emTxveva gardamaval
zmnaTa klasovan-pirovan prefiqsTa ganlagebas, magram es moCvene-
biTia, rac Tundac imiT gamoixateba, rom saTanado pirobebis
arsebobis miuxedavad inversiul zmnebSi ar xdeba subieqtis ni-
SanTa gamJRereba (magaliTad, и-с-гLа-oхо-ит `me igi (aragon.) mo-
mwons", Sdr. ды-з-бо-ит `me mas (adam.) vxedav"...).
zogierT zmnur kategoriaSi pirdapiri wyobis mqone garda-
mavali zmnac SeiZleba gadaiqces inversiulad. potencialisis (Se-
saZleblobis), uneburobisa da zog sxva kategoriaSi yvela garda-
mavali zmna gardauvali da inversiuli xdeba, rac aisaxeba klaso-
van-pirovan prefiqsTa rigis SecvliT. magaliTad: gardam. и-qа-с-
}о-ит `me raRacas vakeTeb", magram Sdr. invers. potenc. и-с-зы-qа-
}о-м `me raRacas ver vakeTeb", gardam. и-у-с-zо-ит `me Sen (mamak.)

76
raRacas gaZlev", magram Sdr. invers. potenc. и-сы-з-у-zо-м `me Sen
(mamak.) raRacas ver gaZlev, ver mogcem"...

6. zmnis finituri da infinituri warmoeba. afxazur


enas ar moepoveba im tipis rTuli qvewyobili da rTuli Tan-
wyobili winadadeba, rac gavrcelebulia sxva enebSi da maT So-
ris qarTulSic. amitom sxva enaTa rTuli winadadebis Sinaarsis
gadmocemas afxazurSi zmnis finituri (sruli) da infinituri
(usruli) warmoebebi kisruloben. imisaTvis, rom winadadebas da-
srulebuli saxe hqondes, afxazurSi aucilebelia winadadebaSi
erTi finituri warmoebis zmna mainc iyos (gamonaklisia kiTxviTi
winadadeba). finituri warmoebis zmna mTeli winadadebis birTvia
da Cveulebriv Seesabameba sxva enaTa rTuli winadadebis Semadge-
neli mTavari winadadebis Semasmenels, infinituri warmoebis zmna
ki Seesatyviseba sxva enaTa damokidebuli winadadebis Semasmenel-
sac, agreTve gamoxatavs makavSirebel da sagaremoebo sityvaTa
Sinaarssac specialuri afiqsuri elementebis meSveobiT. magali-
Tad:
Нарz СасрыqLа иNызцLа д-аны-р-oыр} (infinit.) иNны д-
аа-ит (finit.) "narTi sasriyva Tavis megobrebs roca daSorda,
Sin movida" (Sdr. д-аны-р-oыр} `roca igi daSorda", д-аа-ит `igi
movida");
аб асаламшLqLы и-N-ны (infinituri absolutivi) и9uаб и-л-
и-zе-ит (finit.) "mamam mokiTxvis werili dawera da Tavis asuls
misca" (и-N-ны `dawera, ra, weriT, написав", и-л-и-zе-ит `man mas is
misca");
с-ахь-не-и-уа (infinit.) и-у-а-с-kLо-м (finit.) "ar getyvi,
sad mivdivar" (с-ахь-не-и-уа `me sadac mivdivar", и-у-а-с-kLо-м `me
Sen (m.) mas ar getyvi"). da a. S.
zmnis finituroba (dasrulebuloba) sagangebo afiqsebiT
gamoixateba, romelTagan zogs oden finitobis aRamniSvnis fun-
qcia aqvs, zogi ki erTdroulad gamoxatavs rogorc finitobas,

77
ise mimarTebas drosTan.
oden finitobis mawarmoebelia -ит|→-т sufiqsi, xolo fini-
tobasTan erTad drosac aRniSnaven -н da -п sufiqsebi.
sufiqsi -ит| → -т gamoiyeneba dinamikuri zmnis TxrobiTi ki-
los Semdeg nakvTebSi: awmyoSi (с-цо-ит `mivdivar", и-qа-с-}о-ит
`vakeTeb"...), namyo srulSi anu aoristSi (с-це-ит `wavedi", и-qа-с-
}е-ит `gavakeTe"...), namyo ukveobiTSi (с-ца-хье-ит `ukve wavedi", и-
qа-с-}а-хье-ит `ukve gavakeTe"...), meore myofadSi (с-ца-ш-т `waval",
и-qа-с-}а-ш-т `gavakeTeb"...). igive sufiqsi dasturdeba agreTve
koniunqtivis anu daSvebiTi kilos formebSi (д-цаа-ит `dae wavi-
des", и-qа-и-}аа-ит `dae gaakeTos"...).
sufiqsi -п gamoiyeneba statikur zmnaTa TxrobiTi kilos aw-
myos nakvTSi (сы-qо-у-п `var", у-гыло-у-п `dgaxar"...). igive –п
gamoiyeneba agreTve dinamikuri da statikuri zmnebis pirveli
TurmeobiTis formebSic (д-ца-заа-п `Turme wasula", и-qа-и-}а-
заа-п `Turme gaukeTebia"..., сы-qа-заа-п `vyofilvar", у-гыла-заа-п
`Turme mdgarxar"...). finitobis -п sufiqsi drois gagebas iTav-
sebs dinamikur zmnaTa TxrobiTi kilos pirveli myofadis for-
mebSi (с-ца-п `waval", и-qа-с-}а-п `gavakeTeb").
sufiqsi -н gamoiyeneba Semdeg nakvTTa formebSi: statikur
zmnaTa namyo ganusazRvrelSi (сы-qа-н `viyavi", у-гыла-н `ideqi"...),
dinamikur zmnaTa namyo ganusazRvrelSi (с-ца-н `wavedi da...", и-
qа-с-}а-н `gavakeTe da..."), dinamikur zmnaTa namyo winare warsul-
Si (с-ца-хьа-н `ukve wasuli viyavi", и-qа-с-}а-хьа-н `ukve gakeTebu-
li mqonda"...), dinamikur da statikur zmnaTa meore
TurmeobiTSi (с-ца-заа-ры-н `wavidodi", и-qа-с-}а-заа-ры-н `gavake-
Tebdi"...), dinamikur zmnaTa pirvel kavSirebiTSi (с-ца-ры-н
`wavidodi", и-qа-с-}а-ры-н `gavakeTebdi"...), meore kavSirebiTSi
(с-ца-ша-н `wavidodi", и-qа-с-}а-ша-н `gavakeTebdi"...).
rac Seexeba infinitur warmoebas, mas infinitobis sagangebo
afiqsebi ara aqvs, samagierod dairTavs sxvadasxvagvar sagaremoebo

78
da nacvalsaxelur-samimarTebo elementebs (maT Sesaxeb ix. qvemoT).

7. mimarTebis prefiqsiani infinituri warmoeba. ro-


gorc aRiniSna, afxazur enas ar moepoveba mimarTebiTi nacvalsa-
xelebi (`vinc", `rac", `romelic", `rogoric"...). `vinc` da `rac"
nacvalsaxelTa funqcias asruleben infinituri warmoebis zmnur
formaSi gamoyenebuli и(ы)- da з- samimarTebo prefiqsebi. zmnis
amsufiqsebiani formebi nawilobriv Seesabameba qarTuli enis sa-
subieqto (`mkeTebeli", `wamsvleli"...) da saobieqto (`sakeTebe-
li", `wasasvleli") mimReobebs, oRond afxazur formebSi drois
gageba ufro mkveTradaa gamoxatuli.
samimarTebo и(ы)- da з- prefiqsebi zmnis formaSi enacvlebi-
an. subieqtisa da obieqtis aRmniSvnel klasovan-pirovan prefiq-
sebs. es prefiqsebi ar ganarCeven arc pirs, arc gramatikul
klass da arc ricxvs, samagierod amprefiqsebiani formebi iwar-
moeben uklebliv yvela nakvTis (mwkrivis) formebs, rac ama Tu im
zmnas SeuZlia awarmoos sazogadod.
samimarTebo и(ы)- prefiqsi yovelTvis enacvleba d-s rigis
klasovan-pirovan prefiqsebs. igi mudam pirvel adgilas dgas
zmnuri formis dasawyisSive da gamoxatavs erTpiriani gardauva-
li zmnis subieqts, orpiriani gardauvali zmnis irib obieqts da
gardamavali zmnis pirdapir obieqts.
erTpiriani gardauvali statikuri zmna
finit. warm. infinit. warm.
mx.r.
I p. сара сы-qоуп `me var"

уара уы-qоуп `Sen (mamak.) xar"


II p. (и)ы-qоу `vinc aris,
бара бы-qоуп `Sen (q.) xar" rac aris,
myofi"
иара ды-qоуп `igi (adam.) aris"
III p. лара
иара (и)ы-qоуп `igi (aragon.) aris"

79
mr. r.
I p. kара kа-qоуп `Cven varT"
II p. шLара шLы-qоуп `Tqven xarT"
III p. дара (и)ы-qоуп `isini arian"

erTpiriani gardauvali dinamikuri zmna


mx. r.
I p. сара с-цоит `me mivdivar"

II p. уара у-цоит `Sen (mamak.) mixval"


бара б-цоит `Sen (q.) mixval" и-цо `vinc midis, rac
midis, mimavali,
иара д-цоит `is (adam.) midis" wamsvleli"
III p. лара
иара (и-)цоит `is (aragon.) midis"

mr.r.
I p. kара k-цоит `Cven mivdivarT"
II p. шLара шL-цоит `Tvqen midixarT"
III p. дара (и-)цоит `isini midian"

orpiriani gardauvali statikuri zmna


mx. r.
I p. сара д-сы-моуп аNыза сара и-сы-моу аNыза
`me myavs megobari" `megobari, romelic me myavs"
II p. уара д-у-моуп аNыза уара и-у-моу аNыза
`Sen(mamak.) gyavs megobari" `megobari, romelic Sen
(mamak.) gyavs"
бара д-бы-моуп аNыза бара и-бы-моу аNыза
`Sen(q.) gyavs megobari" `megobari, romelic Sen (q.)
gyavs"

80
III p. иара д-иы-моуп аNыза иара (и-)иы-моу аNыза
`mas(mamak.) hyavs megobari" `megobari, romelic mas
(mamak.) hyavs"
лара д-лы-моуп аNыза лара и-лы-моу аNыза
`mas(q.) hyavs megobari" `megobari, romelic mas (q.)
hyavs"
[иара д-а-моуп аNыза] [иара и-а-моу аNыза]
`mas(aragon.) hyavs megobari" `megobari, romelic mas
(aragon.) hyavs"

mr. r.
I p. kара д-kа-моуп аNыза kара и-kа-моу аNыза
`Cven gvyavs megobari" `megobari, romelic Cven
gvyavs"
II p. щLара д-шLы-моуп аNыза шLара и-шLы-моу аNыза
`Tqven gyavT megobari" `megobari, romelic Tqven
gyavT"
III p. дара д-ры-моуп аNыза дара и-ры-моу аNыза
`maT hyavT megobari" `megobari, romelic maT
hyavT"

orpiriani gardamavali dinamikuri zmna

mx. r.
I p. сара ды-з-боит ахLыyы oш9а сара и-з-бо ахLыyы дыoш9оуп
`me vxedav lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac me vxedav,
lamazia"
II p. уара д-у-боит ахLыyы oш9а уара и-у-бо ахLыyы дыoш9оуп
`Sen(mamak.) xedav lamaz "bavSvi, romelsac Sen
bavSvs" (mamak.) xedav, lamazia"
бара ды-б-боит ахLыyы oш9а бара и-б-бо ахLыyы дыoш9оуп

81
`Sen(q.) xedav lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac Sen (q.)
xedav, lamazia"
III p. иара д-и-боит ахLыyы oш9а иара и-и-бо ахLыyы дыoш9оуп
`is(mamak.) xedavs lamaz `bavSvi, romelsac is(mamak.)
bavSvs" xedavs, lamazia"
лара ды-л-боит ахLыyы oш9а лара и-л-бо ахLыyы дыoш9оуп
`is(q.) xedavs lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac is (q.)
xedavs, lamazia"
иара д-а-боит ахLыyы oш9а иара и-а-бо ахLыyы дыoш9оуп
`igi(aragon.) xedavs lamaz `bavSvi, romelsac is(aragon.)
bavSvs" xedavs, lamazia"

mr. r.
I p. kара д-аа-боит ахLыyы oш9а kара и-аа-бо ахLыyы дыoш9оуп
`Cven vxedavT lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac Cven
vxedavT, lamazia"
II p. щLара ды-жL-боит ахLыyы шLара и-жL-бо ахLыyы дыoш9оуп
oш9а `bavSvi, romelsac Tqven
`Tqven xedavT lamaz xedavT, lamazia"
bavSvs"
III p. дара ды-р-боит ахLыyы oш9а дара и-р-бо ахLыyы дыoш9оуп
`isini xedaven lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac isini
xedaven, lamazia"

principulad orpirian gardamaval zmnaTa msgavsi viTarebaa


sampirian gardamaval zmnebSic. magaliTad: и-у-а-с-kLаз (и-)умаkаит
`Sen (mamak.) ar gaigone is, rac me giTxari"...
samimarTebo з- prefiqsi gamoiyeneba mxolod orpirian da sa-
mpirian zmnebSi, magram ar ixmareba erTpirianebSi, vinaidan igi
mudam enacvleba l-s rigis klasovan-pirovan prefiqsebs, es uka-
nasknelebi ki, rogorc zemoT aRvniSneT, ar gamoiyeneba erTpiri-

82
an zmnebSi. samimarTebo з- prefiqsi enacvleba orpiriani gardau-
vali zmnisa da yvela gardamavali zmnis subieqtis, agreTve
gardamaval zmnaTa iribi obieqtis niSnebs. magaliTad:
orpiriani gardamavali zmna
finit. warm. infinit. warm.
иара сара и-з-боит сара сы-з-бо
`me vxedav mas (aragon.)" `vinc, rac me mxedavs, Cemi
damnaxavi"
иара уара и-у-боит уара у-з-бо
`Sen(mamak.) xedav mas(aragon.)" `vinc, rac Sen(mamak.)
gxedavs, Seni damnaxavi"
иара бара и-б-боит бара бы-з-бо
`Sen(q.) xedav mas(aragon.)" `vinc, rac Sen(q.) gxedavs,
Seni damnaxavi"
иара иара (и-)и-боит иара ды-з-бо
`igi(mamak.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(adam.) xedavs,
misi damnaxavi"
иара лара и-л-боит лара ды-з-бо
`igi(q.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(adam) xedavs,
misi damnaxavi"
иара иара и-а-боит иара (и-)з-бо
`igi(aragon.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(aragon.)
xedavs, misi damnaxavi"
иара kара и-аа-боит kара kа-з-бо
`Cven vxedavT mas(aragon.)" `vinc, rac Cven gvxedavs,
Cveni damnaxavi"
иара шLара и-жL-боит шLара шLы-з-бо
`Tqven xedavT mas(aragon.)" `vinc, rac Tqven gxedavs,
Tqveni damnaxavi"
иара дара и-р-боит дара (и-)з-бо
`isini xedaven mas(aragon.)" `vinc, rac maT xedavs, maTi
damnaxavi"

83
orpiriani gardauvali zmna

иара сара и-сы-моуп сара сы-з-моу


`me igi(aragon.) maqvs, myavs" `visac, rasac me vyavar"

иара уара и-у-моуп уара у-з-моу


`Sen(mamak.) is(aragon.) gaqvs, `visac, rasac Sen(mamak.)
gyavs" hyavxar"
иара бара и-бы-моуп бара бы-з-моу
`Sen(q.) is(aragon.) gaqvs, `visac, rasac Sen(q.)
gyavs" hyavxar"
иара иара (и-)иы-моуп иара ды-з-моу
`mas(mamak) is(aragon.) aqvs, `visac, rasac is(adam.)
hyavs" hyavs"

иара лара и-лы-моуп лара ды-з-моу


`mas(q.) is(aragon.) aqvs, `visac, rasac is(adam.)
hyavs" hyavs"
иара иара (и-)а-моуп иара (и-)з-моу
`mas(aragon.) is(aragon.) aqvs, `visac, rasac is(aragon.)
hyavs" aqvs, hyavs"
иара kара и-kа-моуп kара kа-з-моу
`Cven is(aragon.) gvaqvs, gvyavs" `visac, rasac Cven vyavarT"
иара шLара и-шLы-моуп шLара шLы-з-моу
`Tqven is(aragon.) gaqvT, gyavT" `visac, rasac Tqven
hyavxarT"
иара дара и-ры-моуп дара (и-)з-моу
`maT is(aragon.) aqvT, hyavT" `visac, rasac isini aqvT,
hyavT"
Sdr. agreTve sampiriani gardamavali zmnis formebi: erTi
mxriv, и-ры-з-zо `vinc, rac maT raRacas aZlevs"... da, meore mxriv,
и-зы-р-zо `visac, rasac isini mas(aragon.) aZleven"...
igive samimarTebo з- prefiqsi saxelTa kuTvnilebiT-samimar-
Tebo formebSic gamoiyeneba da enacvleba kuTvnilebis l-s ri-
gis prefiqsebs. magaliTad:

84
сара с-ыNны `Cemi saxli"
уара у-Nны `Sen(mamak.) saxli"
бара б-ыNны `Seni(q.) saxli"
иара и-Nны `misi(mamak.) saxli" з-ыNны `visi, risi
лара л-ыNны `misi(q.) saxli" saxli(c)"
иара а-Nны `misi(aragon.) saxli"
kара kа-Nны `Cveni saxli"
шLара шL-ыNны `Tqveni saxli"
дара р-ыNны `maTi saxli"

am tipis з- prefiqsian saxelTa kuTvnilebis formebTan auci-


lebelia jer infinituri warmoebis, Semdeg ki finituri warmoe-
bis zmnaTa erTdrouli xmareba. magaliTad: зы-Nны (и-)зы-з-
дыргылаз (infinit.) аха}а дааит (finit.) `movida kaci, visac sa-
xli auSenes"...

8. sagaremoebo elementiani infinituri warmoeba.


afxazur enas ar moepoveba sxva enaTaTvis damaxasiaTebeli maqvem-
debarebeli kavSirebi, ris gamoc maT funqcias zmnis infinitur
formaSi CarTuli adgilis ахь-, drois ан-, viTarebis ш- da mize-
zis з- sagaremoebo prefiqsuli elementebi asruleben. es sagare-
moebo elementebi gamoiyeneba uklebliv yvela nakvTis formaSi.
adgilis sagaremoebo ахь- elementi asrulebs qarTuli enis
`sad", `sadac" kavSirTa rols da CaerTvis zmnaSi pirvel adgi-
las mdgari klasovan-pirovani prefiqsebis Semdeg. magaliTad:
с-ахь-цо `sadac mivdivar", д-ахьы-з-баз `sadac me igi (adam.) davi-
naxe"... amave ахь- elementian zmnas xSirad mizezis garemoebis
mniSvnelobac SeeZineba. aseT SemTxvevaSi infinitur zmnas mo-
sdevs xolme nawilakebi азы `Tvis, gamo", аqнытL `gamo, -gan". maga-
liTad: АдгLыр д-ахь-студентхаз азы даара сгLырuьеит `Zalian game-
xarda, adguri rom studenti gaxda"...
drois sagaremoebo ан- elementi aseve pirvel adgilas mdga-
ri klasovan-pirovani prefiqsebis Semdeg CaerTvis. magaliTad:

85
с-аны-л-ба `roca man (q.) me daminaxa", с-ан-ца `roca wavedi"...
imave adgils iWers viTarebis sagaremoebo ш- elementic:
д-шы-з-баз `rogorc is (adam.) davinaxe", сы-ш-цо `rogorc mivdi-
var"...
igive mdgomareobaa mizezis sagaremoebo з- elementis gamoye-
nebis drosac: сы-з-цо `risTvisac, ratomac, ris gamoc mivdivar",
д-зы-з-баз `risTvisac, ratomac is (adam.) vnaxe"...
sivrciT da droul mimarTebebs gadmoscemen agreTve rTuli
agebulebis ахьы-н-тL- `saidanac" (с-ахьынтL-ааз `saidanac move-
di"...), ахьы-н9а- `sadamdec" (с-ахьын9а-неиз `sadamdec mivedi"...),
-аан9а `sanam, -mde" (с-ааи-аан9а `sanam movidodi, Cems mosvla-
mde"...), -ижьzеи `mas aqeT, rac" (с-аа-ижьzеи`mas aqeT, rac move-
di"...), -на}ы `vidre" (с-гыло-на}ы `vidre vdgavar"...). am elemen-
tebTan funqciurad axdos dgas elementi -цыoхьа9а `imdenjer,
ramdenjerac" (и-с-kLо-цыoхьа9а `ramdenjerac vityvi, yovel
Tqmaze"...).

9. dro-kiloTa sistema. afxazur zmnas, iseve rogorc


qarTuls, sami dro aqvs: axlandeli, warsuli da momavali. TiT-
oeul dros ramdenime nakvTeuli Seesabameba. am TvalsazrisiT, e.
i. nakvTeulTa raodenobis mixedviT erTmaneTisagan mkveTrad gan-
sxvavdeba statikuri da dinamikuri zmnebi. dinamikuri zmna sta-
tikurTan SedarebiT ufro mdidaria nakvTeulebiT. yvela na-
kvTis formaSi ganirCeva finituri da infinituri saxeobebi.

10. statikuri zmnis nakvTTa warmoeba. statikur zmnas


ZiriTadad ori nakvTis forma ewarmoeba _ awmyosa da namyo
ganusazRvrelisa.
awmyos finitur formas awarmoebs rTuli -у-п sufiqsi, ro-
melSic -у drois mawarmoebelia, -п ki finitobisa. magaliTad: сы-
qо-у-п `var", ибзио-у-п `kargia", и-хаа-у-п `tkbilia", ды-oш9о-у-п
`igi (adam.) lamazia"... awmyos infinitur formas oden -у sufiqsi
awarmoebs. magaliTad: сахьыqо-у `sadac var", ишбзио-у `is rom

86
kargia", ихаа-у `rac tkbilia", ианыoш9о-у `roca lamazia"...
statikuri zmnis awmyos warmoebisas fuZis bolokiduri а
xmovani mezobeli -у(E) naxevarxmovnis zegavleniT о xmovnad iqce-
va: сыqо-у-п `var", ибзио-у-п `kargia"... magram Tu fuZe ori а
xmovniT an kа marcvliT bolovdeba, maSin bolo а xmovani uc-
vleli rCeba: ихаа-у-п `tkbilia", ихаа-у `rac tkbilia", иеиkа-у-п
`igi (aragon.) metia", иеиkа-у `rac metia"...
namyo ganusazRvrelis finitur formas -н sufiqsi awarmo-
ebs, romelic erTdroulad drosac aRniSnavs da finitobasac.
misi darTvisas fuZes araviTari cvlileba ar mosdis. magaliTad:
сыqа-н `viyavi", ибзиа-н `kargi iyo", дбеиа-н `mdidari iyo"... infi-
nitur formaSi -н sufiqsis adgilas -з sufiqsi Cndeba da arc am
dros xdeba raime fonetikuri cvlileba. magaliTad: сахьыqа-з
`sadac viyavi", ишбзиа-з `kargi rom iyo", дышбеиа-з `mdidari
rom iyo"...
statikur zmnas SeiZleba daerTos diuratiulobis anu gan-
grZobiTobis -заа sufiqsi, rac qmnis SesaZleblobas dinamikur
zmnaTa msgavsad zogi sxva nakvTis warmoebisa. magaliTad:
awmyo: иыqа-заа-уеит `igi aris, myofobs"
namyo usr.: иыqа-заа-уан `igi iyo, myofobda"
myof. I: иыqа-заа-п `igi iqneba, imyofebs"
myof. II: иыqа-заа-шт `igi iqneba, imyofebs"

11. dinamikuri zmnis nakvTTa warmoeba. dinamikur zmnas


SeuZlia awarmoos Semdegi nakvTebi: awmyo, myofadi I, myofadi II,
namyo usruli, namyo ganusazRvreli, namyo sruli anu aoristi,
namyo ukveobiTi da namyo winare warsuli.
awmyo. dinamikuri zmnis awmyos finitur formas awarmoebs
rTuli -уа-ит → -уе-ит sufiqsi, sadac -уа drois mawarmoebelia,
-ит ki finitobisa. Tu zmnis fuZe а xmovniT bolovdeba, maSin
-уеит sufiqsi wina xmovanTan SerwymiT iZleva -оит saxeobas. maga-
liTad: с-ца-уа-ит → с-ца-уеит → с-цоит `mivdivar", из-ба-уа-ит →

87
из-ба-уе-ит → из-боит `vxedav"... Tu fuZe bolovdeba nebismieri
TaxmovniT, и, у (~, E) naxevarxmovnebiT, аа xmovnebiT an kа mar-
cvliT, maSin -уеит sufiqsi cvlilebas ar ganicdis. magaliTad: и-
zысх-уеит `me mas (aragon.) vxatav", с-неи-уеит `mivdivar, mival",
и-у-уеит `ymuis", еилыскаа-уеит `mesmis, vigeb", сбаkа-уеит `vbarav"...
awmyos infinitur formaSi zmnis fuZes oden drois aRmniSvneli
–уа sufiqsi daerTvis, romelic erwymis fuZiseul а xmovans da
iZleva о xmovans (а-уа → о). magaliTad: сахь-ца-уа → сахь-цо `sa-
dac mivdivar", из-ба-уа → из-бо `rasac vxedav"... sxva SemTxvevebSi
-уа ucvleli rCeba: иzысх-уа `rasac vxatav", сахьнеи-уа `sadac mi-
vdivar", и-у-уа `rac ymuis", и-еилы-с-каа-уа `rac mesmis, rasac vi-
geb", дан-баkа-уа `roca baravs"...
xSirad qarTulis msgavsad awmyos formas myofadis Sinaar-
sic aqvs. magaliTad: уа}Lы АqLа сцоит `xval soxumSi mivdivar, wa-
val"...
myofadi I. myofadi I gamoxatavs im moqmedebas, rac moma-
valSi ueWvelad unda moxdes. myofadi I-is finituri forma
iwarmoeba zmnis fuZeze -п sufiqsis darTviT. am dros fonetiku-
ri cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: с-ца-п `waval", дыз-ба-п `mas
(adam.) vnaxav", и-zы-с-хы-п `davxatav", еилы-с-каа-п `gavigeb"... in-
finitur formaSi -п sufiqss enacvleba -ра an -лак|-лакь|-лаг su-
fiqsebi: санца-ра|санца-лак|санца-лакь|санца-лаг `roca waval"...
myofadi II. am nakvTs momavlis ufro ganusazRvreli Sina-
arsi aqvs. myofadi II-is finitur formas rTuli -ш-т ← -ша-ит
sufiqsi awarmoebs, romelSic -ша → -ш momavali drois aRmniS-
vnelia, xolo -ит → -т finitobas gamoxatavs. am rTuli sufiq-
sis darTvisas fonetikuri cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: сца-
шт `waval", еилыскаа-шт `gavigeb"... myofadi II-is infinituri
forma miiReba oden momavali drois aRmniSvneli -ша sufiqsis
darTviT zmnis fuZeze. fonetikuri movlenebi arc am dros xde-
ba. magaliTad: санца-ша `roca unda wavide", иеилыскаа-ша `rac
unda gavigo"...
namyo usruli. namyo usrulis finituri forma emyareba

88
awmyos nakvTis -уа sufiqsian infinitur fuZes, romelsac damate-
biT daerTvis droisa da finitobis erTdroulad gamomxatveli
-н sufiqsi (Sdr. igive -н sufiqsi, romelic gamoiyeneba stati-
kur zmnaTa namyo ganusazRvrelis finituri formis sawarmoeb-
lad). Sedegad viRebT -уа-н sufiqss, romelic fuZiseul -а xmo-
vanTan Serwymis Sedegad iZleva он daboloebas: с-ца-уа-н → сцон
`mivdiodi", дыз-ба-уан → дызбон `mas (adam.) vxedavdi"... Tanxmov-
nebiT, и, у naxevarxmovnebiT, аа da kа marcvlebiT damTavrebul
fuZeebSi ucvlelad aris SenarCunebuli -уа-н daboloeba: иzысх-
уа-н `vxatavdi", снеи-уа-н `mivdiodi", еилыскаа-уа-н `mesmoda, vi-
gebdi", сбаkа-уа-н `vbaravdi"... infinituri warmoebisas -уа su-
fiqss -н sufiqsis nacvlad infiniturobis -з sufiqsi erTvis. fo-
netikuri procesebis mxriv ki viTareba finitur formaTa msgav-
sia: сахьца-уа-з → сахьцоз `sadac mivdiodi", данызба-уа-з →
данызбоз `roca mas (adam.) vxedavdi"..., иzысх-уа-з `rasac, visac
vxatavdi", сахьнеи-уа-з `sadac mivdiodi", иеилыскаа-уа-з `rasac
vigebdi, rac mesmoda", санбаkа-уа-з `roca vbaravdi"...
namyo ganusazRvreli. namyo ganusazRvrelis finituri
forma iwarmoeba zmnis fuZeze droisa da finitobis erTdrou-
lad gamomxatveli -н sufiqsis darTviT. am dros fonetikuri
cvlilebebi ar xdeba, garda imisa, rom Tanxmovnebs Soris ы xmo-
vani gaCndeba. magaliTad: сца-н `wavedi da...", дызба-н `igi (adam.)
davinaxe (da)...", иzысхы-н `davxate (da)...", снеи-н `mivedi (da)...",
иеилыскаа-н `gavige (da)...", сбаkа-н `davbare (da)..." infinitur
formaSi -н sufiqss infiniturobis -з sufiqsi enacvleba: санца-з
`roca wavedi", данызба-з `roca igi (adam.) davinaxe", иzысхы-з
`rac, vinc davxate", сахьнеи-з `sadac mivedi", иеилыскаа-з `rac gavi-
ge", санбаkа-з `roca davbare"...
namyo sruli anu aoristi. aoristis warmoeba martivia.
finituri formis sawarmoeblad zmnis fuZes daerTvis mxolod
finitobis mawarmoebeli -ит sufiqsi, romelic zog Tanxmovanze

89
(л, р, с...) dasrulebul fuZeebTan marto -т Tanxmovnis saxiT SeiZ-
leba iyos warmodgenili: издыр-т `gavige, viswavle", схал-т `maRla
avedi"... cali а xmovniT damTavrebul fuZeebSi -ит sufiqsis и-s
gavleniT а xmovani icvleba е xmovniT: сца-ит → сце-ит `wavedi",
дызба-ит → дызбе-ит `igi (adam.) vnaxe"... TanxmovnebiT, у(E) fo-
nemiT, аа, kа marcvlebiT damTavrebul fuZeebSi fonetikuri
cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: иzысх-ит `davxate", изу-ит `gava-
keTe, vqeni", иеилыскаа-ит `gavige", сбаkа-ит `davbare"... и(~) fone-
miT damTavrebul fuZeebSi erTi и ikargeba (ara yovelTvis):
снеи-ит → снеит `mivedi", сааи-ит → сааит `movedi"... aoristis
infinituri forma aRar dairTavs arc droisa da infinituro-
bis sufiqsebs, ris gamoc arc fonetikuri cvlilebebi xdeba. ma-
galiTad: санца `roca wavedi", данызба `roca igi (adam.) vnaxe",
иzысх(ы) `rac davxate", сахьнеи `sadac mivedi", иеилыскаа `rac
gavige", санбаkа `roca davbare"...
zogjer qarTulis msgavsad aoristis formas awmyo-myofadis
mniSvnelobac aqvs. magaliTad: сцеит шьzа аNныqа `wavedi (=wa-
val) awi Sin"...
namyo ukveobiTi. am nakvTis finituri formis sawarmoeb-
lad gamoiyeneba rTuli -хьа-ит → -хье-ит sufiqsi, romelSic
-хьа sufiqsi ukveobiTobis aRmniSvnelia, -ит ki _ finitobisa. ma-
galiTad: сца-хьеит `ukve wavedi", дызба-хьеит `ukve vnaxe", иzысх-
хьеит `ukve davxate", снеи-хьеит `ukve mivedi", иеилыскаа-хьеит
`ukve gavige"... namyo ukveobiTis infinitur formaSi gamoiyeneba
ori sufiqsi. ufro gavrcelebulia rTuli -хьа-у → -хьо-у, sa-
dac -хьа ukveobiTobas aRniSnavs, xolo -у igivea, rac dasturdeba
statikur zmnaTa awmyoSi. namyo ukveobiTis infinitur formas
SedarebiT iSviaTad awarmoebs oden -ц sufiqsic, romelic ukveo-
biTobis aRmniSvnelia. magaliTad: иqас}ахьоу|иqас}а-ц `rac ukve
gamikeTebia", изба-хьоу|изба-ц `rac, vinc ukve minaxavs", иzысх-
хьоу|иzысхы-ц `rac, vinc ukve damixatavs"... Zalze gavrcelebu-

90
lia amgvari gamoTqmebi: иqас}ац qас}оит `imasve vakeTeb, rac mike-
Tebia", изуzац иz! `Sen (mamak.) visTvisac migicia, (kvlav) mieci!"
(es fraza monadireTa gavrcelebuli Txovnis formula iyo nadi-
robis RvTaeba aJveifSaas saxelze)...
namyo winare warsuli. am nakvTis finituri formis sa-
warmoeblad gamoiyeneba fuZes darTuli rTuli -хьа-н sufiqsi,
romelSic -хьа ukveobiTobas aRniSnavs, xolo -н namyo droisa da
finitobis erTdroulad gamomxatvelia. magaliTad: сца-хьан `uk-
ve wasuli viyavi", дызба-хьан `ukve menaxa, nanaxi myavda", иzысх-
хьан `ukve daxatuli myavda", снеи-хьан `ukve misuli viyavi",
иеилыскаа-хьан `ukve gagebuli mqonda"... amave nakvTis infinitur
formaSi ori rTuli sufiqsi gamoiyeneba: -хьа-з da -цы-з.. -хьа da
-ц ukveobiTobas aRniSnaven, xolo -з namyo drois aRmniSvnelia.
dasaxelebuli ori rTuli sufiqsidan -цы-з umeteswilad zmnis
uaryofiT formebSi dasturdeba. magaliTad: санца-хьаз `roca
ukve wasuli viyavi", изба-хьаз `rac, vinc ukve nanaxi mqonda, myav-
da", иzысх-хьаз `rac, vinc daxatuli mqonda, myavda", саннеи-
хьаз `roca ukve misuli viyavi", иеилыскаа-хьаз `rac ukve gagebu-
li mqonda"... Sdr. uaryofiTi formebi: санымца-цыз `roca jer
kidev ar viyavi wasuli". исымба-цыз `vinc, rac jer kidev ar me-
naxa", иzсымх-цыз `vinc, rac jer kidev ar damexata", санымнеи-
цыз `roca jer kidev ar viyavi misuli", иеилсымкаа-цыз `rac jer
kidev ar (ver) gamego"...
zogi mkvlevari damoukidebel nakvTad miiCnevs agreTve
kategoriul myofadsac, magram igi wminda nakvTis forma ar
aris, vinaidan iwarmoeba aRweriT, meSveli ауп `aris" zmnis daxma-
rebiT. am dros ZiriTadi mniSvnelobis mqone zmna warmodgenilia
awmyos infinitur -уа sufiqsian anda aoristis infinitur usu-
fiqso formebze damyarebuli pirobiTi kilos -р mawarmoebliani
formiT. magaliTad: иqас}а-р ауп `unda gavakeTo" (zedmiw. `raTa,
rom gavakeTo, aris"), иqас}а-р акLын `unda gamekeTebina" (zedmiw.

91
`raTa, rom gamekeTebina, iyo")... zogjer ZiriTadi zmnis pirobiTi
kilos -р sufiqsis win Cndeba -за sufiqsi, romelic diuratiulo-
bis, gangrZobiTobis mawarmoebelia. magaliTad: идыруа-за-р ауп
`man (mamak.) unda icodes"...
nakvTisa da kilos formas Soris gardamavalia Turmeobi-
Tebis formebi. afxazur enas TurmeobiTis ori forma aqvs _
TurmeobiTi I da TurmeobiTi II, romlebic iwarmoeba rogorc
statikuri, ise dinamikuri zmnebisagan. TurmeobiT I-s awarmoebs
rTuli -заа-п, xolo TurmeobiT II-s aseve rTuli -заа-ры-н su-
fiqsebi. orive TurmeobiTi sayrdenad iyenebs zmnaTa wminda fu-
Zes, awmyos -уа → -о daboloebian an ukveobiTis -хьа sufiqsian
fuZeebs. magaliTad: сыqа-заа-п `Turme var, vyofilvar", дцо-заа-п
`Turme midis", сыqа-заа-ры-н `Turme vyofilvar", дца-заа-ры-н
`wasula", дца-хьа-заа-н `Turme ukve wasula", дца-хьа-заа-ры-н
`Turme ukve wasuliyo"...

12. kilos kategoria. zemoT ukve ganxiluli nakvTebi er-


TobliobaSi TxrobiTi kilosTvis aris damaxasiaTebeli. garda
TxrobiTi kilosa afxazurs moepoveba brZanebiTi, pirobiTi, mi-
zan-pirobiTi, kavSirebiTi, natvriTi da moCvenebiTobis kiloebi,
agreTve kilos kategoriasTan axlos mdgomi kiTxviTi formebi.
TiTqmis yvela maTgans, TxrobiTi kilos gamoklebiT, aqvs kilos
mawarmoebeli specialuri mawarmoeblebi.
brZanebiTi kilo. brZanebiTi kilo ZiriTadad ewarmoebaT
dinamikur zmnebs II piris orsave ricxvSi. saamisod gamoiyeneba
zmnis wminda fuZe. Tu zmna gardauvalia, maSin zmna dairTavs uk-
lebliv yvela pirisa da klasis niSans. magaliTad: у-ца! `Sen (ma-
mak.) wadi!" б-ца! `Sen (q.) wadi!" шL-ца! `wadiT!" у-и-цхраа! `Sen
(mamak.) mas (mamak.) daexmare!" у-лы-цхраа! `Sen (mamak.) mas (q.) da-
exmare!"... magram Tu zmna gardamavalia, maSin mxolobiT ricxvSi
subieqtis klasovan-pirovani prefiqsebi arasodes iqneba warmod-
genili. Sdr., magaliTad: TxrobiTi kilo _ и-qа-у-}оит `Sen ra-

92
Racas akeTeb", brZanebiTi kilo _ и-qа-}а! `gaakeTe!" TxrobiTi
kilo _ д-аа-у-гоит `Sen is (adam.) mogyavs", brZanebiTi kilo _
д-аа-г! `moiyvane igi (adam.)!" samagierod mravlobiT ricxvSi su-
bieqtis piris niSani mudam Tavis adgilzea rogorc gardauval,
ise gardamaval zmnebSi. magaliTad: шL-ца! `wadiT!" и-qа-шL-}а!
`gaakeTeT!" д-аа-жL-г! `moiyvaneT!" brZanebiTis formas xSirad da-
erTvis kategoriulobis, moTxovnis aRmniSvneli -и(шь) sufiqsi:
у-це-и(шь)! `aba wadi!" у-гыл-и(шь)! `aba erTi adeqi!" иqа}е-и(шь)!
`aba gaakeTe!"... statikur zmnaTa brZanebiTs Cveulebriv -з sufiq-
si awarmoebs: у-qа-з! `iyav!" у-тLа-з! `ijeq!"... (uaryofiTi brZanebi-
Tis Sesaxeb ix. qvemoT).
brZanebiT kilosTan semantikurad Zalze axlos dganan koni-
unqtivis anu e. w. daSvebiTi kilos formebi, romlebic ganarCe-
ven orsave ricxvsa da samsave pirs. am kilos awarmoebs sufiqse-
bi -ааит (dinamikur zmnebSi) da -з-ааит (statikur zmnebSi). а
xmovniT dasrulebul fuZeebSi -ааит sufiqsis darTvisas mosa-
lodneli sami а xmovnidan erT-erTi ikargvis: *д-ца-ааит → д-
цааит `dae wavides", *д-аа-и-га-ааит → дааигааит `dae moiyvanos"...
aseve ori а xmovani rCeba mosalodneli oTxi а xmovnidan iseT
fuZeebSi, romlebic ori а xmovniT bolovdeba. magaliTad:
иеиликааит `dae man is gaigos" mosalodneli *иеиликаа-ааит for-
misa. amgvari ram ar aris mosalodneli da arc xdeba statikur
zmnebSi -зааит sufiqsis darTvisas: дгыла-зааит `dae idges", ибаа-
зааит `dae dalpes"...
pirobiTi kilo. pirobiTi kilos sawarmoeblad gamoiyeneba
zmnis fuZeze darTuli -р, -за-р, -з-z-гьы sufiqsebi, romelTagan -р
sufiqsi ar gamoiyeneba statikur zmnebSi, xolo dinamikuri zmnis
pirobiTi kilos -зар sufiqsiT warmoebisas sayrdenad gamoiyeneba
sxvadasxva nakvTis mza formebi. magaliTad: д-ца-р `Tu wava", сы-
qа-зар `Tu var", д-аа-и-уа-зар `Tu mova", ды-qа-зzгьы `Tu aris
kidevac"...

93
mizan-pirobiTi kilo. mizan-pirobiTi kilos sawarmoeblad
gamoiyeneba pirobiTi kilos -р sufiqsiani forma, romelsac
damatebiT daerTvis gardaqceviTobis -ц, -тL an -ны sufiqsebi. am
dros xSirad pirobiTi kilos -р sufiqsi srulxmovniani, ufro
Zveli -ра variantis saxiT aris xolme warmodgenili. magaliTad:
сааи-раны `raTa movide", иqас}а-рц|иqас}а-ртL|иqас}а-раны
`raTa gavakeTo"... amave kilos sawarmoeblad gamoiyeneba agreTve -
ра sufiqsian formaze darTuli азы `Tvis" Tandebuli: дызга-ра-
зы `raTa waviyvano, mis wasayvanad"...
kavSirebiTi kilo. kavSirebiT kilos ori forma aqvs. kav-
SirebiTi I iyenebs -ра sufiqsiani pirveli myofadis formas, ro-
melsac ekveceba sufiqsiseuli а xmovani da daerTvis -н sufiqsi
(finitur warmoebaSi) anda -з sufiqsi (infinitur warmoebaSi):
сца-рын `wavidodi", санца-рыз `roca wavidodi", иqас}а-рын `ga-
vakeTebdi", иqас}а-рыз `rasac gavakeTebdi"... kavSirebiTi II emya-
reba -ша sufiqsian meore myofads da dairTavs imave -н sufiqss
(finitur warmoebaSi) anda -з sufiqss (infinitur warmoebaSi):
сца-шан `wavidodi", санца-шаз `roca wavidodi", иqас}а-шан `gava-
keTebdi", иqас}а-шаз `rasac gavakeTebdi"...
natvriTi kilo. am kilos formaTa sawarmoeblad gamoiye-
neba zmnis sxvadasxva nakvTis fuZeze darTuli -нда|-ндаз sufiqsi.
es -нда, rogorc varaudoben, qarTuli neta nawilaki unda
iyos, -з ki namyo drois infinituri sufiqsia: сыqа-нда(з) `netavi
viyo, mamyofa", сцо-нда(з) `netavi wavidode, wavsuliyavi", иqас}а-
нда(з) `netavi gamekeTebina" da a. S.
moCvenebiTobis kilo. es kilo iwarmoeba sxvadasxva na-
kvTis fuZeze -шLа nawilakis darTviT: избо-шLа `TiTqos vxedav",
дцаз-шLа `TiTqos wavida", сыqоу-шLа `TiTqos var"...

13. kiTxviTi formebi. qarTulisagan gansxvavebiT afxazu-


risaTvis damaxasiaTebelia kiTxviTi formebis morfologiurad
gamoxatuli, sagangebo afiqsebis gamoyenebiT warmoeba. afxazurs

94
SedarebiT iSviaTad axasiaTebs qarTuliseburi intonaciuri Se-
kiTxva: уара иqау}еит? `Sen gaakeTe?" amgvari formebi ZiriTadad
gamoiyeneba CakiTxvisas. aseve CakiTxvis an alternaciuli kiTxvis
dros ixmareba agreTve zmnis infinitur fuZeze darTuli -у su-
fiqsic: дцо-у-дымцо-у? `wavida, Tu ar wasula?" CakiTxvis dros-
ve gamoiyeneba agreTve kiTxviTi nawilaki ба: дцеит ба? `wavidao?"
`maS wavida?"
kiTxviTobis sagangebo afiqsebi gamoiyeneba yvela nakvTis
formaSi da ganarCevs adamianisa da aragonierTa klasebs.
adamianis klasis kiTxviTi formebi iwarmoeba дарбан? `vin?
romeli?" sityvisagan momdinare -да sufiqsis darTviT nakvTis in-
finitur formaze: ицо дарбан? `vinc midis, vin aris?" → ицо-да?
`vin midis?" am gziT aris miRebuli kiTxviTi formebi: иыqа-да?
`vin aris?" иqаз}а-да? `vin gaakeTa?" дызба-да? `vin dainaxa?"...
aragonierTa klasis kiTxviTi formebi iwarmoeba nebismieri
nakvTis infinitur formaze kiTxviTi -и, -зеи, -зи sufiqsebis
darTviT: иуге-и? `ra waiRe?" иуго-зеи? `ra migaqvs?" иуго-зи? `ra
waiRe?"
-да sufiqsiani kiTxviTi formebiT ZiriTadad irkveva
subieqtis vinaoba, xolo -и, -зеи, -зи sufiqsiani formebiT _ obi-
eqtTa vinaoba (raoba). zmniT gamoxatuli moqmedebis an mdgoma-
reobis raoba irkveva -ма sufiqsiani kiTxviTi formebiT, romle-
bic aucileblad iTxoven pirdapir pasuxs: дцо-ма? `midis?"
дыqоу-ма? `aris?" иqаи}а-ма? `gaakeTa?"...
afxazurisaTvis specifikuria agreTve sagaremoebo elemente-
biT nawarmoebi kiTxviTi formebi, romlebSic drois ан-, adgi-
lis ахь- da viTarebis ш- sagaremoebo prefiqsebs erTvis kiTxvi-
Ti ба elementi, ris Sedegadac viRebT анба- `rodis?" *ахьба-
→ ахьoа-|| → аба- `sad?" da *шба- → шoа- `rogor?" kiTxviT
prefiqsebs, romlebic daerTvis nakvTTa infinitur fuZeebs. maga-
liTad: д-анба-цо? `rodis midis?" д-аба-цо? `sad midis?" ды-шoа-

95
цо? `rogor midis?" zog SemTxvevaSi zmnam SeiZleba erTdrou-
lad dairTos rogorc kiTxviTi prefiqsebi, ise kiTxviTi sufiq-
sebic: д-анба-це-и? `rodis wavida?"... mizezis aRmniSvneli з- pre-
fiqsiani kiTxviTi formebi Cveulebriv -и, -зеи, -зи kiTxviTobis
sufiqsebs dairTaven: у-з-це-и? `risTvis, ratom waxvedi?"...

14. zmnis uaryofiTi formebi. gansxvavebiT qarTuli


enisagan, romelic uaryofas calke sityvebad warmodgenili uar-
yofiTi nawilakebiT gamoxatavs, afxazurSi uaryofa zmnis for-
maSi CarTuli sagangebo uaryofiTi afiqs-nawilakiT gadmoicema.
uaryofiTi formebi ewarmoeba zmnas masdaris, mimReobisa da ab-
solutivis CaTvliT, zmnisarTTa did nawilsa da zogierT saxels
(uaryofis gamomxatveli zmnisarTebi da saxelebi Cveulebriv na-
zmnaria). yvela am SemTxvevaSi uaryofas gadmoscems м afiqs-nawi-
laki, romelic xan prefiqsia, xan ki _ sufiqsi. м elementis ad-
gilmdebareoba damokidebulia zmnis statikuroba-dinamikurobaze,
finituroba-infiniturobaze, drosa da nakvTis formaze, zmnis
fuZis agebulebaze.
statikur zmnebSi uaryofis м nawilaki mudam Ziris Semdeg
dgas yvela nakvTsa da sityvaTwarmoebiT kategoriaSi. aseve zmnis
Ziris Semdeg iWers igi adgils dinamikur zmnaTa finituri
warmoebis awmyos, myofadi I-is, myofadi II-isa da namyo usrulis
formebSi:

statik. finit. dinamik. finit.


awmyo: сы-qа-м `ara var" с-цо-м ← с-ца-уа-м `ar mivdi-
var"
n. usr.: сы-qа-мы-з-т с-цо-мы-з-т ← с-ца-уа-мы-з-т
`ar mivdiodi"
myof. I: с-ца-ры-м `ar waval"
myof. II: с-ца-ша-м `ar waval"

96
uaryofis м nawilaki mudam prefiqsia da Cveulebriv zmnis
Ziris win dgas dinamikur zmnaTa finituri warmoebis namyo ganu-
sazRvrelis, aoristis (namyo srulis), namyo ukveobiTis, namyo
winare warsulis formebsa da imave dinamikur zmnaTa yvela na-
kvTis infinitur formebSi:

dinamik. zmnis finit. warmoeba


namyo ganus.: сы-м-ца-з-т `ar wavedi da..."
aoristi: сы-м-це-ит `ar wavedi"
namyo ukv.: сы-м-ца-ц-т `ar wavsulvar"
namyo win. wars.: сы-м-ца-цы-з-т `ar viyavi wasuli"
dinamik. zmnis infinit. warmoeba
awmyo: с-ахьы-м-цо ← с-ахьы-м-ца-уа `sadac ar mivdivar"
myof. I: с-ахьы-м-ца-ра `sadac ar waval"
myof. II: с-ахьы-м-ца-ша `sadac ar waval"
n. usr.: с-ахьы-м-цо-з ← с-ахьы-м-ца-уа-з `sadac ar mivdio-
di"
n. ganus.: с-ахьы-м-ца-з `sadac ar wavedi da..."
aoristi: с-ахьы-м-ца `sadac ar wavedi"
n. ukv.: с-ахьы-м-ца-ц `sadac ar wavsulvar"
n. win. wars.: с-ахьы-м-ца-цы-з `sadac ar wavsuliyavi"

uaryofis м aseve prefiqsia dinamikur zmnaTa Sesabamis uar-


yofiT-kiTxviT formebSi, TxrobiTis garda yvela kilosa da si-
tyvaTwarmoebiT kategoriaSi.
Taviseburia uaryofiTi brZanebiTis warmoeba, romelSic di-
namikuri zmnis Ziris win dgas uaryofis м- prefiqsi, xolo zmnis
Ziris Semdeg dgas -н sufiqsi, romelic uaryofis imave м nawila-
kisagan aris miRebuli: иу-м-га-м! → иу-м-га-н! `ar waiRo!" у-м-ца-
м → у-м-ца-н! `ar waxvide!" gardamaval zmnaTa uaryofiT brZane-
biT formebSi, gansxvavebiT dadebiTi brZanebiTisagan, yvela kla-
sovan-pirovani afiqsi uklebliv aris warmodgenili.

97
15. zmnis sityvaTwarmoebiTi kategoriebi. afxazur
zmnas moepoveba kauzativis, qcevis, potencialisis (SesaZleblo-
bis), uneburobis, saurTierTo, instrumentalisis, ganmeorebado-
bis, gangrZobiTobis (xolmeobiTis), intensivobis kategoriebi.
zog am sityvaTwarmoebiT kategoriaSi xdeba pirisa da klasis ni-
SanTa raodenobis cvla (kleba an mateba), zogjer icvleba TviT
zmnis statusic: gardauvali zmna gardamavali xdeba, an gardama-
vali zmna gardauval zmnad iqceva da a. S.
kauzativis kategoria. kauzativis kategoria aRniSnavs,
rom zmniT gamoxatuli moqmedeba iZulebiT, visime an risame Ca-
reviT xdeba. am kategoriis mawarmoebelia -р prefiqsi, romelic
Cveulebriv zmnis Ziris win dgas: иусы-р-боит `me Sen (mamak.) ra-
Racas giCveneb", дсы-р-тLеит `me is (adam.) davsvi"... kauzativis ka-
tegoria ar ewarmoeba statikur zmnebs, xolo dinamikuri zmnebi
am kategoriaSi mudam gardamavalni arian: gardauval zmnas kau-
zativis kategoriaSi emateba erTi piri da gardamavali xdeba.
magaliTad: gardauv. д-гылоит `igi (adam.) dgeba" _ gardam. kauzat.
д-сы-р-гылоит `me mas (adam.) vayeneb"... uaryofis prefiqsuli
warmoebisas kauzativis prefiqsi р- iWers adgils uaryofis pre-
fiqssa da zmnis Zirs Soris: д-с-у-мы-р-ба-н! `Sen (mamak.) igi
(adam.) ar damanaxo!"... mravlobiTi ricxvis mesame piris р- niSani
kauzativis р- prefiqsis mezoblad aRmoCenisas iZleva д- vari-
ants: *и-ры-р-жLит → и-ды-р-жLит `maT mas (mamak.) raRac daale-
vines", *и-р-ры-р-боит → и-д-ды-р-боит `isini maT raRacas aCvene-
ben"... zog rTulfuZian zmnaSi kauzativis р- prefiqsi Ziriswina
poziciidan gadainacvlebs mTeli fuZis win subieqtis niSanTan
erTad. magaliTad: и-qа-с-}оит `me raRacas vakeTeb", magram и-л-
сы-р-qа-}оит `me mas (q.) raRacas vakeTebineb"...
qceva. qcevis kategorias afxazurSi ori saxeoba aqvs _ sasu-
bieqto da saobieqto: a) sasubieqto qcevis warmoebisas adamianis
sxeulis romelime nawilis aRmniSvnel Zirs, romelic CaerTvis

98
zmnis fuZeSi, erTvis gaormagebuli iribi obieqtis kuTvnilebisa
da subieqtis niSnebi. sxeulis nawilTa aRmniSvnel ZirTagan yvela-
ze xSirad gamoiyeneba ха `Tavi", шьа `fexi", мпы| ← мqLы `xeli",
ва `gverdi", Nы}ра `iRlia" da sxvani. magaliTad: и-с-шьа-с-}оит
`fexT vicvam" (zedmiw.: `me Cems fexs raRacas vacvam"), и-с-Nы}ра-
с-кит `raRac iRliaSi amovide" (zedmiw.: `raRac Cems iRlias dava-
Werine"), и-с-ха-с-}еит `raRac Tavze davixure" da a. S. ukuqceviTi
moqmedebis gadmosacemad gamoiyeneba elementi wы `Tavi, sakuTari
Tavi" (Sdr. rus. себя, -ся), romelsac mierTvis zustad igive niSne-
bi iribi obieqtisa, rac subieqtis niSnad aris warmodgenili
zmnaSi. magaliTad: с-wы-с-}Lахит `davimale, Tavi davimale", л-wы-л-
шьит `man (q.) Tavi moikla"... b) saobieqto qceva maSin gvaqvs, ro-
ca zemoT dasaxelebul sxeulis nawilTa aRmniSvnel ZirebTan iri-
bi obieqtis aRsaniSnavad gamoyenebuli klasovan-pirovani prefiq-
sebi ar emTxveva subieqtis niSnebs. magaliTad: и-л-шьа-с-}оит `me
mas (q.) fexT vacmev raRacas"... saobieqto qceva Tavis mxriv or
ZiriTad qvesaxeobas aerTianebs: Tu moqmedeba iribi obieqtis sa-
sargeblod xdeba, zmnas daerTvis з- `Tvis" prefiqsi, xolo Tu mo-
qmedeba iribi obieqtisagan gamomdinareobs, an misTvis `sazianod"
xdeba, maSin zmnas daerTvis цL- prefiqsi. magaliTad: и-л-з-у-гоит
`Sen (mamak.) misTvis (q.) raRac migaqvs" _ и-л-цL-у-гоит `Sen (ma-
mak.) misgan (q.) raRac migaqvs; Sen mas raRacas arTmev", и-л-зы-qа-с-
}оит `me misTvis (q.) raRacas vakeTeb" _ и-л-цLы-qа-с-}оит `me misi
(q.) nebis gareSe vakeTeb raRacas"...
iseve rogorc kauzativis kategoriaSi, saobieqto qcevis
warmoebisasac xdeba pirTa raodenobis mateba. qcevis orive _
sasubieqto da saobieqto saxeobaTa warmoeba aRweriTac SeiZle-
ba kuTvnilebis prefiqsebiT gaformebuli а-зы `Tvis" Tandebu-
lis gamoyenebiT: сара с-зы иqас}еит `CemTvis gavakeTe, gavikeTe"
(sasubieqto qceva), уара у-зы иqас}еит `SenTvis gavakeTe, gagikeTe"
(saobieqto qceva).

99
potencialisis (SesaZleblobis) kategoria. es katego-
ria gamoxatavs moqmedebis SesaZlebloba-SeuZleblobas. misi ma-
warmoebelia з- prefiqsi, romelic ufro xSirad zmnis uaryo-
fiT formebSi dasturdeba da asrulebs qarTuli enis `ver" na-
wilakis funqcias. potencialisis kategoriaSi zmna mudam garda-
uvalia, xolo pirisa da klasis prefiqsebi Sebrunebuli wyobiT
(inversiulad) aris ganlagebuli. Sdr. и-у-с-zоит `me Sen (mamak.)
raRacas gaZlev", magram и-сы-з-у-zом `me Sen (mamak.) raRacas ver
gaZlev, ver mogcem". am ukanasknel formaSi realuri subieqti
(niSani с-) irib obieqtad iqca, xolo realuri iribi obieqti
(niSani у-) _ gramatikul subieqtad.
uneburobis kategoria. uneburoba ar iwarmoeba yvela
zmnisagan. zmnebi am kategoriaSic mudam gardauvalia da klaso-
van-pirovani prefiqsebic inversiulad aris ganlagebuli. unebu-
robis mawarmoebelia амха- prefiqsi. Sdr., magaliTad: и-с-феит
`me raRac SevWame", magram и-с-амха-феит `me raRac SemomeWama", и-
с-kLеит `vTqvi raRac", magram и-с-амха-kеит `me raRac uneburad
vTqvi, wamomcda"...
saurTierTo kategoria. es kategoria afxazuri enisaTvis
Zalze specifikuri kategoriaa. igi qmnis sam qvesaxeobas: zogadad
saurTierTos, saurTierTo-saTanaosa da saurTierTo-saormxri-
vos. a) zogadad saurTierTo qvesaxeoba iwarmoeba аи- → еи-
prefiqsiT. am dros zmnis subieqturi piri erwymis obieqturs,
xdeba pirTa gaerTianeba da orive piri warmodgenilia mravlo-
biTi ricxvis piris saerTo niSniT. Sdr. magaliTad, с-л-а-
цLажLоит `me mas (q.) velaparakebi", magram k-аи-цLажLоит `Cven er-
TmaneTs velaparakebiT", д-сы-sLшLеит`igi (adam.) me Semxvda", mag-
ram k-аи-sLшLеит `Cven erTmaneTs SevxvdiT"... b) saurTierTo-sa-
Tanao saxeobas awarmoebs rTuli аи-ц → еи-ц- prefiqsi. Sdr.
magaliTad, с-цоит `mivdivar", magram k-аиц-цоит `Cven erTad mi-
vdivarT, erTmaneTs vaxlavarT", и-с-фоит `me raRacas vWam", magram

100
и-еиц-аk-фоит `erTad vWamT raRacas"... prefiqsi ц- damoukideb-
ladac, Ziris msgavsad ixmareba da Tanxlebas gamoxatavs: с-лы-
ц-уп `me mas (q.) vaxlavar", с-и-ц-цоит `me masTan (mamak.) erTad mi-
vdivar, mivyvebi"... g) saurTierTo kategoriis saurTierTo-sa-
ormxrivo saxeobis mawarmoebelia rTuli аи-ба → еи-ба prefiq-
si. Sdr., magaliTad, ды-л-боит `igi (q.) mas (ad.) xedavs", magram
и-еиба-боит `isini erTmaneTs xedaven", ды-з-дыруеит `me mas (adam.)
vicnob", magram k-аиба-дыруеит `Cven erTmaneTs vicnobT"... saur-
TierTo kategoriis samsave saxeobaSi pirTa raodenobis klebis
gamo orpiriani gardamavali zmna erTpirian gardauval zmnad
gadaiqceva.
instrumentalisi. instrumentaliss afxazurSi ла elementi
gamoxatavs, romelic funqciiT udris qarTuli enis moqmedebiTi
brunvis -iT niSans, Tumca erTnairad gamoiyeneba zmnebSica da
saxelebSic. magaliTad: wы-ла дцеит `igi (adam.) cxeniT wavida",
magram аwы д-а-ла-цеит `igi (adam.) cxeniT wavida"...
ganmeorebadoba. ganmeorebadobas afxazur zmnaSi аиzа- →
еиzа- prefiqsuli nawilaki (`isev, xelaxla"), an kvlavobis gamo-
mxatveli -х sufiqsi aRniSnavs. magaliTad: д-еиzа-цеит `isev, xelax-
la wavida", д-ца-х-ит `kvlav wavida"...
gangrZobiTobis (xolmeobiTobis) mawarmoebelia -ла su-
fiqsi, romelic Cveulebriv uSualod zmnis Ziris Semdeg dgas
xolme. magaliTad: д-аа-и-ло-ит ← *д-аа-и-ла-уа-ит `modis xolme",
ды-з-ба-ло-ит ← *ды-з-ба-ла-уа-ит `mas (adam.) vxedav xolme"...
intensivobis gamosaxatavad gamoiyeneba -9а da -цLа sufiqsebi,
romlebic Cveulebriv uSualod zmnis Ziris Semdeg dganan da
yvelaze xSirad zmnis uaryofiT formebSi ixmareba. magaliTad:
*с-неи-9а-уа-м → с-неи-9о-м `srulebiT, sulac ar mival", и-ду-
цLа-м `igi (aragon.) didi sulac ar aris"...
16. zmnur fuZeTa agebuleba. afxazuri zmnis fuZe SeiZ-
leba iyos martivi an rTuli agebulebisa. martivi agebulebis

101
fuZe xSirad emTxveva zmnis Zirs. zmnis fuZe yvelaze sruli sa-
xiT masdaris formaSia warmodgenili. zmnis fuZis dasadgenad sa-
kmarisia masdars CamovaciloT zogadobis а- prefiqsi da masda-
ris mawarmoebeli -ра sufiqsi, rac darCeba, fuZea. afxazuri
zmnis Ziri SeiZleba iyos: calTanxmovniani (а-к-ра `Wera", а-с-ра
`cema", а-шь-ра `kvla"...), erTmarcvliani (а-га-ра `waReba, wayvana",
а-фа-ра `Wama", а-9ах-ра `kerva"...), gaormagebuli anu reduplicire-
buli (а-9L9Lа-ра `recxva", а-шш-ра `Robva; wvna", а-чча-ра `sicili",
а-sыQьsыQь-ра `caxcaxi, kankali"...).
fuZe SeiZleba garTuldes sxvadasxvagvari zmniswiniT. sakuT-
riv mimarTulebis aRsaniSnavad afxazurSi ZiriTadad oTxi
zmniswini gamoiyeneba: аа- aRniSnavs mimarTulebas aqeT, molapara-
kisaken, на- aRniSnavs mimarTulebas iqiT, molaparakisagan, Nа- aR-
niSnavs mimarTulebas qvemodan zemoT, xolo ла- aRniSnavs mimar-
Tulebas zemodan qvemoT. magaliTad: uzmniswino forma ды-з-гоит
`me igi (adam.) mimyavs" ar ganarCevs mimarTulebas, magram Sdr.
zmniswiniani formebi _ д-аа-з-гоит `momyavs aqeTken", д-на-з-гоит
`mimyavs iqiTken", д-Nа-з-гоит `amyavs maRla", д-ла-з-гоит `Camomyavs
dabla".
garda sakuTriv mimarTulebis aRmniSvneli zemoT dasaxelebu-
li zmniswinebisa, afxazuri zmna dairTavs agreTve sxvadasxva saxe-
lis fuZisagan momdinare zmniswinebs anu e. w. fuZe-windebulebs,
romlebic lokalur mniSvnelobas sZenen zmnas. zogjer amgvari fu-
Ze-windebulebi damoukidebel statikur zmnebadac gvevlinebian.
magaliTad: а-Nны `saxli" sityvis fuZea gamoyenebuli statikur
zmnaSi ды-Nно-уп `igi (adam.) saxlSia, Sin aris", а-}а `fskeri, Ziri"
sityvis fuZea gamoyenebuli statikur zmnaSi д-а-}о-уп (аидара да-
}о-уп `mas (adam.) tvirTi hkidia, tvirTis qveS aris"), Tavis aR-
mniSvneli ха fuZea statikur zmnaSi и-хо-уп (ахылoа и-хо-уп `mas
(mamak.) qudi axuravs, qudi Tavze aqvs") da a. S.
afxazurSi aris zmnaTa erTi jgufi, romelTac damoukidebe-

102
li Ziri an fuZe srulebiT ara aqvT. am tipis zmnebi miRebulia
lokaluri Sinaarsis mqone fuZe-windebulebze ла, }, }а, х Zir-su-
fiqsTa darTviT. dasaxelebul Zir-sufiqsTagan ла da } svlis,
moZraobis Sinaarss iTavseben da gvxvdebian gardauval zmnebSi,
xolo }а da х keTebis, qmnis semantikas iTavseben da awarmoeben
gardamaval zmnebs. fuZe-windebulebisa da Zir-sufiqsTa erTad
gamoyenebis dros isini xan а xmovniT gamoiyenebian, xan ki _ uami-
sod, rac garkveul kanonzomierebas emorCileba: а xmovniani fu-
Ze-windebulebi da imave xmovniani ла da }а Zir-sufiqsebi iqiTa
mimarTulebas gamoxataven, xolo ы xmovniani fuZe-windebulebi
da uxmovno } da х Zir-sufiqsebi aRniSnaven aqeTa mimarTulebas.
Sdr., magaliTad, zа da zы Zir-windebulTa kombinaciebi а da ы
xmovnian Zir-sufiqsebTan:

а-zа-ла-ра `rameSi Sesvla" _ *с-zа-ла-ит → с-zа-ле-ит


gardauv. `Sig Sevedi"
а-zы-}-ра `ramidan gamosvla" _ с-zы-}-ит `raRacidan
gamovedi"

а-zа-}а-ра `rameSi Cadeba" _ *и-zа-с-}а-ит → и-zа-с-}е-


gardam. ит `raRacaSi Cavde"
а-zы-х-ра `ramidan amoReba" _ и-zы-с-х-ит `raRacidan
amoviRe"

zmnis fuZe SeiZleba garTuldes Ziris win lokaluri Sina-


arsis mqone fuZe-windebulTa da Ziris Semdeg mimarTulebis aRm-
niSvneli -аа (aqeTa mimarTuleba) an -ла (iqiTa mimarTuleba)
elementTa erTdrouli darTviT. magaliTad, martivi agebulebis
а-oыр-ра `frena" zmna mimarTulebas ar gamoxatavs, magram а-}-
oр-аа-ра `formaSi aRiniSneba qarTuli amo- zmniswinis semantika
(`amofrena"), aseve а-9ах-ра `kerva" zmnaSi mimarTuleba ar aRi-
niSneba, magram аи-д-9ахы-ла-ра forma gamoxatavs raRaceebis er-
TmaneTze mikerebas da a. S.

103
17. absolutivi. absolutivi qarTul enas ar moepoveba,
xolo afxazurSi igi gadmoscems im damatebiT moqmedebas an
mdgomareobas, rac win uswrebs an azustebs winadadebis Semasmen-
liT (e. i. ZiriTadi zmniT) gamoxatul moqmedebas Tu mdgomareo-
bas. am TvalsazrisiT afxazuri enis absolutivi zmnis infinitu-
ri formaa, emTxveva rusuli enis `deepriCastie"-s formas da
iwarmoeba rogorc statikuri, ise dinamikuri zmnisagan. absolu-
tivis funqciiT SedarebiT iSviaTad dasturdeba zmnis dro-
kiloTa sufiqsebis gareSe warmodgenili fuZeebi. magaliTad:
а-ма-заа-ра `qona, yola" zmnisagan aris nawarmoebi absolutivi
сы-ма `myavda ra, mqonda ra" winadadebaSi _ сNызцLа сы-ма сааит
`megobrebTan erTad movedi" (Sdr. "я пришел имев, имея, взяв с
собой своих друзей"). ufro gavrcelebulia awmyos infinituri -
уа → -о daboloebiani, gardaqceviTobis -ны sufiqsiani da mxo-
lod uaryofiTi formis absolutivebisaTvis damaxasiaTebeli -
кLа sufiqsiani formebi. magaliTad: д-гLырuьо (← *д-гLырuьа-уа)
дааит`igi gaxarebuli movida" (Sdr. rusuli "радуясь пришел"),
аурокsLа qа}а-ны ахLмарра сцеит `gakveTilebi movamzade (gavakeTe)
da saTamaSod wavedi" (Sdr. rusuli "я пошел играть сделав
уроки"), а}Lа имфа-кLа икаижьит `vaSli SeuWmelad gadaagdo"
(Sdr. rusuli "он не сьев выбросил яблоко") da a. S. gardamavali
zmnis fuZisagan nawarmoeb absolutivebSi subieqtis piri, klasi
da ricxvi Cveulebriv ar aRiniSneba.

18. mimReoba. mimReobis rolSi afxazuri yvelaze xSirad


iyenebs samimarTebo и(ы)- da з- prefiqsian zmnis infinitur
formebs (ix. zemoT). garda amisa, aris `gauformebeli", zmnis
wminda fuZis saxiT warmodgenili mimReobebic, romelTa udidesi
nawili amJamad arsebiT saxelebad aris gadaqceuli. aseTebia:
а-лала `irao saqoneli" (Sdr. а-ла-ла-ра `rameSi Sesvla"), а-м-дыр
`uvici" (Sdr. а-дыр-ра `codna"), а-zак `pasuxi", а-м-у-ча `muqTaxo-
ra" (Sdr. а-у-ра `qmna", а-ча-ра `Wama, puroba", romelic amJamad

104
afxazurSi aRar ixmareba am mniSvnelobiT, magram SemorCenilia
abazurSi)... mravali mimReoba iwarmoeba zmnis fuZeze moqmedi
piris aRmniSvneli -Nы an samoqmedo sagnis aRmniSvneli -тL su-
fiqsTa darTviT. magaliTad: а-р-}а-ра `swavleba" → а-р-}а-Nы `mas-
wavlebeli", а-}а-ра `swavla" → а-}а-Nы `moswavle", аиба-шь-ра
`brZola" → аиба-шь-Nы `meomari"... а-qа-}а-тLы `gasakeTebeli"
(Sdr. а-qа-}а-ра `keTeba"), а-ус-у-тL `samuSao" (Sdr. а-ус `saqme",
а-у-ра `qmna")... aris agreTve amJamad araproduqtiuli -хьа, -ха, -
х sufiqsebiT nawarmoebi mimReobebi. magaliTad: а-mа-zа-хьа `aRTq-
ma, piroba" (Sdr. а-mы `piri", а-zа-ра `micema"), а-kLа-хьа `naTqva-
mi" (Sdr. а-kLа-ра `Tqma"), аа-за-хьа `buTxuza bavSvi" (Sdr. аа-9а-
ра `aRzrda"), а-цы-бл-а-ха `namwvi" (Sdr. а-был-ра `wva"), а-ча-х
`kvebuli, nasuqi" (Sdr. abaz. а-ча-ра `puroba, Wama"), а-х-}Lа-ха
`monaWeri" (Sdr. а-х-}Lа-ра `moWra, wakveTa"), а-o}Lа-ха `nagleji"
(Sdr. а-o-}Lа-ра `mowyveta, mogleja"), а-лы-oш-аа-х `amorCeuli;
SerCeuli" (Sdr. а-л-oш-аа-ра `amorCeva"), а-ка-шLа-ра-х `migdebu-
li bavSvi" (Sdr. а-ка-шLа-ра `gadagdeba"), а-шLа-ра-х `nadiri"
(Sdr. а-шLа-ра `nadiroba")...

zmnisarTi

zmnisarTebi afxazurSi ZiriTadad sam umTavres jgufSi er-


Tiandebian: 1. adgilis zmnisarTebia: абра| → ара `aq", убра| →
уа `iq", абна| → ана `mand" (romlebic kavSirSia nacvalsxaeleb-
Tan: абри| → ари `es", убри| → уи `is, igi", абни| → ани `eg"),
ааигLа `axlos", аарцL `gamoRma", нырцL `gaRma", аNада `maRla, ze-
moT",алада `dabla, qvemoT"... zogi adgilis zmnisarTi iwarmoeba
arsebiTi saxelis fuZeze -н sufiqsis darTviT: амNан `gzad",
аsыzан `soflad"...; 2. drois zmnisarTebi sxvadasxva gziT aris
nawarmoebi: иахьа| → ехьа `dRes", иацы| → ецы `guSin", уаха
`amaRam", уа}Lы `xval", уа}Lашьzахь `zeg" (zedmiw.: `xvalis Sem-
deg"), алшыsLсанык `mTel weliwads", есымша `yoveldRe", усqан

105
`maSin", знык `erTxel", ашамzазы `ganTiadisas", }хыбжьон `SuaRa-
misas"...; 3. viTarebis zmnisarTebi: абас| → ас `ase, amgvarad",
убас| → ус `ise", абанс| → анс `egre" (es zmnisarTebi adgilis
ramdenime zmnisarTis msgavsad kavSirSia nacvalsaxelebTan: абри|
→ ари `es", убри| → уи `is, igi", абни| → ани `eg"), иаалырqьаны
`moulodnelad, uceb", иаразнак `uceb", ирацLаны `blomad",
хLыy9ак `mcired", хымoада `aucileblad"...

Tandebuli

afxazurSi Tandebulebi SedarebiT cotaa. maTgan aRsaniSna-


via: -ахь `-ken, -Si" (ашкол ахь `skolisaken, skolaSi"), аmы `-Si"
(аsыzа-m `sofelSi"), -qа `-ken; -Si" (аNны-qа `saxlSi, Sin, Sinisa-
ken"), -н9а `-mde" (аsыzа-н9а `soflamde"), -qны|-qын `-Tan" (сара
с-qны `CemTan"), -шqа `-ken" (аклуб ашqа `klubisaken"), -нтL `-dan"
(rарzы-нтL `Tbilisidan"), ам}ан `Ziras" (а}Lа}ла ам}ан `vaSlis
xis Ziras, qveS"), -зы `-Tvis" (а}ара-зы `swavlisaTvis", сара с-зы
`CemTvis"), -ла `-iT" (шьапы-ла `fexiT, qveiTad", wы-ла `cxeniT")
da sxv. imis gamo, rom lokaluri urTierTobebi da mimarTuleba
ufro xSirad zmnis formaSi CarTuli Sesabamisi elementebiT
gamoixateba, saxelebSi Tandebulebic iSviaTad ixmareba. aris Se-
mTxvevebi, roca mimarTuleba arc zmnaSia sagangebod aRniSnuli
da arc saxelSi, magram mamarTulebis semantika mainc igulisxmeba.
magaliTad: сара уа}Lы АqLа сцоит `me xval soxumSi mivdivar",
сашьа Гагра дцеит `Cemi Zma gagraSi wavida"...

kavSiri

afxazuri ena Raribia kavSirebiT. am enas Tavisi specifikis


gamo saerTod ara aqvs maqvemdebarebeli kavSirebi, ris gamoc
afxazurs ar moepoveba rTuli qvewyobili winadadeba. gamoiyofa
kavSirTa sami mTavari jgufi: 1. maerTebeli kavSirebi, romle-

106
bic ufro nawilakuri bunebisaa da damoukidebel erTeulebs ar
warmoadgenen. magaliTad: -и sufiqsi udris qarTulis `da" kav-
Sirs da daerTvis winadadebaSi warmodgenil yvela sakavSirebel
sityvas: саре-и, санду-и, Илико-и, Иларион-и `me, bebiaCemi, iliko
da ilarioni". amave wesiT gamoiyeneba qarTuli -c nawilakis
fardi -гьы kavSir-nawilakic: сар-гьы, уар-гьы, иар-гьы `mec, Se-
nca da isic"; 2. macalkevebeli kavSirebia: иа `an", ма `an": иа
сара, иа уара `an me, an Sen", ма а}Lа, ма аkа `an vaSli, an msxali";
3. mapirispirebeli kavSirebia: аха `magram", амала `oRond",
акLымзар|мамзар|макLымзар `Torem".

nawilaki

afxazur enas nawilakebic mcire raodenobiT moepoveba. da-


dasturebiTi nawilakebia: аа, ааи, аиеи `ho, diax, ki"; uaryofi-
Ti nawilakebia: мап, мамоу `ara, vera"; dananebas gadmoscems da-
moukideblad xmarebuli an zmnis formaSi CarTuli гLышьа `sa-
wyali" nawilaki: дыoс-гLышье-ит `mokvda sawyali"; sxvaTa si-
tyvis nawilakia а-kLа-ра `Tqma" zmnis Zirisagan momdinare -kLа su-
fiqs-nawilaki, romelic udris qarTuli enis meTqi, -Tqo, -o na-
wilakebs: саргьы сцоит-kLа, уасkLеит `mec waval meTqi, giTxari",
саргьы сцоит-kLа, сызиаkL! `gadaeci (CemTvis uTxari) mas, mec wa-
val-Tqo!" саргьы сцоит-kLа, сеиkLеит `mec wavalo, miTxra man".

Sorisdebuli

Sorisdebulebia: gaocebis, mwuxarebis gamomxatveli унан


`vaime, uime, ui", дида `dedi!" gamamxnevebeli аkаkаит, амарQьа,
gaocebis Qьым-Qьым, risxvis gamomxatveli уут, ааит, siwynarisa-
ken momwodebeli сишь, ашьшьыkLа `su, Cumad, wynarad", mimar-
Tvisas saxmari о, уа, уаа `o, ho, he" da sxvani.

107
Tavi III. l e q s i k a
1. sakuTari da nasesxebi leqsika. afxazuri ena sakmaod
mdidaria leqsikiT, romelic iyofa sakuTar da nasesxeb sityve-
bad. sakuTriv afxazuri warmoSobis sityvebiT aisaxeba adamianis
rogorc Sinagani, ise mis irgvliv myofi samyaro, gadmoicema ro-
gorc kerZo, konkretuli, ise zogadi, ganyenebuli cnebebi. unda
aRiniSnos isic, rom swored sakuTriv afxazuri warmoSobis leq-
semebi qmnian ZiriTad leqsikur fonds, romelsac ganekuTvnebian:
nacvalsaxelebi (сара `me", уара, бара `Sen", иара, лара `is, igi", kара
`Cven", шLара `Tqven", дара `isini", абри `es", убри `is"...), sxeulis na-
wilTa saxelebi (ахы `Tavi", агLы `guli", анапы `xeli", ашьапы `fe-
xi", ахLда `kiseri", ажLNа `mxari", ахLы `Tma"...), RviZli naTesaobis
aRmniSvneli terminebi (ан `deda", аб `mama", аoа `Ze, vaJiSvili",
аokа `asuli", аиашьа `Zma", аиаkLшьа `da", анду `bebia", абду `ba-
bua"...), ricxviTi saxelebi (акы, а9Lы `erTi", Nба, NыQьа `ori", хoа
`sami", жLаба `aTi", шLкы `asi"...), cxovel-frinvelTa saxelebis di-
di nawili (ацL `xari", ажL `Zroxa", аQьма `Txa", аkLа `Rori", аkLыс
`xbo", а}ыс `Citi", арбаuь `mamali", ар}ына `dedali", абга `mgeli,
tura", ацгLы `kata"...), bunebis movlenaTa saxelebi (аsLа `wvima",
асы `Tovli", а}аа `yinya", амацLыс `elva"...), landSaftis aRmniS-
vnel sityvaTa didi nawili (ашьха `mTa", арха `veli", амшын `zRva",
аoсzа `xeoba", а9мах `Waobi", ахра `klde", атыша `ufskruli"...), mce-
nareTa saxelebis nawili (а}Lа `vaSli", аkа `msxali", аkLаса `tyema-
li", амза `fiWvi", аQь `muxa", ахьа `wabli", аzLа `cacxvi", адLыкрын
`ia"...), zmnaTa umetesi nawili (абара `xedva, danaxva", ахLыцра
`fiqri", аzара `micema", акра `Wera", асра `cema", аччара `sicili"...)
da a. S. ZiriTadi leqsikuri fondi afxazurs saziaro aqvs
abazurTan, sxvaobas mxolod fonetiuri cvlilebebi iwveven.

108
sakuTriv afxazuri warmoSobis leqsikis erTi nawili kanon-
zomier bgeraTSesatyvisobaTa safuZvelze avlens materialur er-
Tobas rogorc adiRur-Cerqezul da ubixur enaTa Sesabamis masa-
lasTan, ise qarTvelur, naxur (CeCnur-inguSur) da daRestnis
enebTan. magaliTad, saerTo afxazur-Cerqezuli leqsikis kuTvni-
lebaa sityvebi: са-ра `me" (Sdr. abaz. sa-ra `me", adiR.-yab. să `me",
ubix. sH-Rоă `me"), уа-ра `Sen" (Sdr. imave mniSvnelobis abaz. Ea-
ra, adiR.-yabard. E–, ubix. EH-Rо–), шLа-ра `Tqven" (Sdr. imave
mniSvnelobis abaz. Sоara, adiR. sˌоă, yabard. F–, ubix. sˌоH-Rоa,
agreTve bzifuri dialeqtis sˌоa-ra), иа-ра `is" (Sdr. abaz. ~a-
ra, adiR.-yabard.*~– sityvebSi ~a-zˈ|~a-zH `TviT, TviTon", ubix.
*~a sityvaSi ~H-n– `es"), N-ба|Nы-Qьа `ori" (Sdr. abaz. Dо-ba|DоH-
j, adiR. tEH, yabard. tuE, ubix. tyо–), oшь-ба `oTxi" (abaz.
fS-ba, adiR.-yabard. p«½H, ubix. p«H), хL-ба `xuTi" (abaz. xо-ba,
adiR. TFH, yabard. TxÀоH, ubix. SxH), а-бз `ena" (abaz. bzH, adiR.-
yabard. bz–, ubix. bzˈ– `ena"), а-шьа-пы `fexi" (abaz. Sa-pH,
adiR.-yabard. «À–, ubix. «À– `fexi"), а-шьа `sisxli" (abaz. Sa,
adiR.-yabard. «ÀH, ubix. «À– `sisxli"), а-ла-са `matyli" (bzif. la-
sˌa) (Sdr. abaz. la-sa `matyli", adiR.-yabard. cH `matyli, Tma",
ubix. d–-sEH `matyli"), ан `deda" (abaz. anH, adiR. nH, yabard.
an–, ubix. n– `deda"), а-маkL `siZe" (abaz. mhоH, adiR. maxо«»–, ya-
bard. ma«»x–, ubix. mHxH `siZe"), а-мш `dRe" (abaz. mS´H, adiR.
maF–, yabard. max»о–, ubix. mHsˌо– `dRe"), а-лаkLа `yvavi" (abaz.
lahоa `Wilyvavi", adiR. Thar˒Bо–, yabard. TharHyо–, ubix. daxо–
`mtredi") da sxv. samwuxarod, saerTo iberiul-kavkasiuri fuZee-
bi mcire raodenobiT aris gamovlenili. amgvar fuZeTa yvelaze
mkafio magaliTia gulis aRmniSvneli leqsemebi: qarT. gul-i,
afx. a-gоH, abaz. gоH, adiR.-yabard. gоH, ubix. g½H, CeCn. dEog, da-

109
Restnis enaTa *rakE. aseTive zogadkavkasiur fuZeebad miiCneva
agreTve:

afxaz.-adiR. qarTvel. naxur-daRestn.


*fsa *sul *sEa `suli`
*daRE(a) *dayv *ral½E `idayvi"
*c(a) `kbili" *cal `cali" *ca `erTi"
*hE(a) `ZaRli" *xvad- `xvadi" *xEar `ZaRli"
*cHRE(a) `Tagvi" *ciyv- `ciyvi" *ci«u `TriTina"
*BE(a) *Ror- *BEar `Rori" da
sxvani.
afxazur enaSi sxvadasxva epoqaSi mkvidrdeboda nasesxebi
leqsikac im erTa enebidan, romlebTanac afxazebs didi xnis man-
Zilze hqondaT mWidro kulturuli, ekonomikuri da politiku-
ri urTierToba. am mizeziT aris ganpirobebuli afxazurSi Ce-
rqezuli, qarTveluri, Turquli, rusuli da zogi sxva enidan
Sesuli leqsikis sakmaod didi fenis arseboba. bunebrivia, sesxe-
bis dros xdeboda da xdeba nasesxebi sityvebis fonetikuri adap-
taciac da zogjer leqsikuri mniSvnelobis cvlac (gafarToeba
an daviwroeba). magaliTad, adiReur-yabardouli (Cerqezuli)
warmoSobisaa leqsemebi: а-sалoад `winda", а-sьабз `adaTi, Cveule-
ba", Чыдла fuZe sityvebSi Чыдла-ду `ianvari", Чыдла-хLыyы `Teber-
vali", а-sьакLа `ulayi", sLиz fuZe sityvebSi а-ха-sLиz-ра `Tavisuf-
leba" da a. S. Turquli enis meSveobiT aris nasesxebi aramarto
sakuTriv Turquli warmoSobis, aramed arabuli da sparsuli
sityvebic. am jgufs ganekuTvneba leqsemebi: аQьал `bediswera", а-
zаzын `Tambaqo", а-дашьма `iataki", ачуkа `maudi", а-sьаф `qei-
fi", а-баuLаза "navmisadgomi," ахLаQьа `xoja", Qьанаz `samoTxe",
Qьаkаным `jojoxeTi, jandaba", а-хазына `Zvirfasi", а-kаzыр `xaTri,

110
pativiscema", а-zуQьар `vaWari" da a. S. gansakuTrebiT didi rao-
denobis leqsika isesxa afxazurma bolo 150 wlis manZilze rusu-
li enis meSveobiT. esenia: а-закLан `kanoni", а-наука `mecniereba",
афицар `oficeri", а-стол `magida", а-машьына `manqana", а-занааz `xe-
loba, profesia", а-oбласт `olqi", а-вожд `beladi", а-гигиена `higie-
na", а-крал `mefe", а-падеж `brunva" da a. S. qarTveluri ena-kiloe-
bidan afxazurSi didi raodenobiT aris nasesxebi sityvebi. sva-
nuri leqsika am enaSi amJamad ar SeiniSneba, Tumca ki mosalod-
nelia, rom igi unda yofiliyo Zvel afxazurSi. qarTuli sali-
teraturo enidan afxazurSi nasesxebia ZiriTadad religiur-
qristianuli, sazogadoebriv-politikuri urTierTobebis amsaxve-
li, marTvis, kulturisa da ganaTlebis, florisa da faunis, sa-
meurneo-sayofacxovrebo saqmianobis terminebi. ufro farTod
aris warmodgenili megruli dialeqtidan nasesxebi leqsika, ro-
melic moicavs TiTqmis yvela metyvelebis nawils garda nacval-
saxelebisa, ricxviTi saxelebisa da Tandebulebisa. sayuradRe-
boa, rom megrulidan nasesxebia aramarto sakuTriv megruli
formebi, aramed megrelizebuli saliteraturo qarTulis, ag-
reTve berZnuli, aRmosavluri da sxva warmoSobis sityvebi. maTi
erTi nawili afxazurSi damkvidrebuli Cans substratuli fenis
saxiT. zog SemTxvevaSi qarTvelizmebi saSualebas iZlevian, da-
zustdes afxazi xalxis istoriis sakvanZo sakiTxebic ki. magali-
Tad, qristianuli religiuri terminebis udidesi nawili afxa-
zurSi an qarTveluri warmoSobisaa (а-сакLмал `sakmeveli", а-
Qьар `jvari", а-галаба `galoba", а-зареба `ziareba", ГьаргLаба `gior-
goba", КLыркLа `ivnisi, kvirikobisTve", а-уахLама `eklesia", а-
}qаркLыzхиа `wyalkurTxeva, naTlisReba", а-наzра `naTvla"...), an-
da TviT qarTvelur niadagze aris sxva enidan sesxebis Semdeg sa-

111
xecvlili fonetikis Tu semantikis mxriv (анаoар `anafora",
акьалантар `kelaptari", А-мsамгариа `miqel-gabrieli", romelic
afxazurSi niSnavs "pirutyvis mfarvel RvTaebas"...). mniSvnelova-
nia isic, rom berZnuli warmoSobis an berZnulis gziT momdina-
re sxvaenovani (ebrauli) religiuri terminebi afxazurs mTlia-
nad usesxebia ara uSualod berZnulisagan, aramed qarTul-me-
gruli formiT (ГьаргLаба, кLыркLа, анаoар, акьалантар,
Амsамгариа...), rac imisi maniSnebelia, rom afxazTa winaprebs
qristianoba swored uSualod qarTvelTagan miuRiaT. istoriu-
li TvalsazrisiT (kerZod, afxazTa winaprebis Tavdapirveli sa-
mSoblos dasadgenad) faseulia isic, rom afxazurSi Tevzis sa-
rewao jiSebis aRmniSvnel terminTa didi nawilic qarTveluria
(а-жLынzkь `zuTxi", а-шLиаqь `kambala" (zedmiwevniT: `brtyeli
svia"), а-калмаkа `kalmaxi", а-уалагLыр|а-млагLыр `oraguli", а-тоo-
ра `tofoba"...). igive viTarebaa Waobiani da baris landSaftis
amsaxvel, mecxoveleobisa da miwaTmoqmedebis terminologiaSic
da a. S.

2. neologizmebi. afxazuri enis leqsikuri maragis Sevseba-


ganaxleba xdeba aramarto sesxebis gziT, aramed axal sityvaTa
(neologizmebis) Camoyalibebis gziTac da am dros farTod gamo-
iyeneba sxva enis, kerZod, rusulis sityva-formaTa kalkireba. ne-
ologizmebis misaRebad gamoiyeneba afiqsuri sityvawarmoebac da
kompoziciac (fuZeTa SeerTebac), zogjer ki orive xerxi er-
Tdroulad ixmareba. sityvaTmawarmoebel afiqsTagan neologiz-
mebSi yvelaze xSirad gamoiyeneba -ра, -Nы, -га, -рzа|-zра, -мzа,
-дара, -тLра, -ркра sufiqsebi. am afiqsebiT nawarmoebi neologizme-
bia: аwеидсалара `Sepirapireba", аидырzLалара `SeduReba",
ацLыргаsL}ара `gamofena", ахь9ыншьалара `miZRvna"...; амашьынаны-

112
qLцаNы `mZRoli", "memanqane," ашьа}аремонтqа}аNы `fexsacmlis Se-
mkeTebeli", аsалаsьргылаNы `qalaqmSenebeli", амхаарыхNы `memin-
dvre"...; ателербага `televizori", архьшLашLага `macivari", анефт-
мNангага `navTobsadeni", а(sLыр)шаkаzга `mindobiloba, mowmoba",
ахLшьага `sazomi, sawyao"...; акрыфарzа `sasadilo", асасааирzа `sa-
stumro", ачаирzа `Cais plantacia", аусkLарzа|аусбарzа `sammarTve-
lo"...; аусумzа `naSromi", аqа}амzа `nakeToba", анапNымzа `xelnawe-
ri", алагаламzа `Senatani, wvlili"...; акапандара `uwonadoba",
ацLаныррадара `ugrZnobloba", ахыsLкыдара `umiznoba", ашLарzадара
`uSiSroeba"...; афымцатLра `eleqtrificireba", абQьардатLра `gania-
raReba", ашLарzадатLра `gauvnebleba", аoсабаратLра `gabunebrive-
ba"...; ашьаzаркра `daarseba, safuZvlis Cayra", азеиoшыркра `ganzo-
gadeba", амзызркра `ganpirobeba, motivireba", а}ааркра `gayinva" da
mr. sxvani. kompozituri warmoebisas met-naklebi sixSiriT ixma-
reba fuZeebi: а-уаNы `adamiani", а-зoхьа `raRacis win", а-фымца
`eleqtrodeni", а-хатL `Tavisi, piradi", а-зеиoш `zogadi, saerTo,
sazogado", а-бжа `naxevari", а-бжьаратL `Sorisi, Suisa", зегьтLи `sa-
yovelTao" da sxvani. magaliTad: амшынуаNы `mezRvauri"
(`zRva+adamiani"), а}арауаNы `mecnieri" (`swavla+adamiani"),
ама}урауаNы `mosamsaxure" (`samsaxuri+adamiani"), адLа9ауаNы `me-
yamire, yamireli" (`yamiri+adamiani")..., азoхьабара `winaswargan-
Wvreta" (`win+xedva"), азoхьахыл}шьzра `wanamZRvari" (`win+warmo-
qmna"), азoхьаzоурых `winaistoria" (`wina+istoria")...; афымца-
лашара `eleqtroganaTeba" (`eldeni+sinaTle"), афымцастанциа
`elsadguri" (`deni+sadguri"), афымцамчхара `eleqtroenergia"
(`deni+Zala")...; ахатLгLаoхаратL `nebayoflobiTi" (`piradi+mowo-
nebisa"), ахатLoса `TviTRirebuleba" (`Tavisi+fasi"),ахатLымчра
`TviTmpyrobeloba" (`Tavisi+Zalaufleba"), ахатLусбара `TviTmmar-

113
Tveloba" (`Tavisi+saqme+xedva")...; азеиoшмилаzтL `zogaderovnu-
li" (`saerTo+erovnebisa"), азеиoшжLлартL `saerTo-saxalxo" (`sa-
erTo+xalxisa"), азеиoшуаNытLыNсатL `zogadsakacobrio" (`saer-
To+saadamiano")...; ахьчаNбжа `naxevarmcveli" (`daraji+naxevari"),
ацLkLырабжа `naxevarudabno" (`udabno+naxevari"), адkLалабжа `na-
xevradmisabmeli" (`mibmuli+naxevari")...; адунеижLларбжьаратL
"saerTaSoriso" (`samyaro+xalxi+Suisa, saSualo"), аиkабы-
рабжьаратL `samTavrobaTSoriso" (`mTavroba, ufrosoba+Suisa,
saSualo"), аsалаsьбжьаратL `saqalaqTaSoriso"(`qalaqi+Suisa, sa-
Sualo")...; rырzтLылазегьтLи `sruliad saqarTvelosi", Аoсныз-
егьтLи `sruliad afxazeTisa", жLларызегьтLи `saerTo-saxalxo"...

3. xatovani sityva-Tqmebi. afxazur leqsikaSi did jgufs


qmnian xatovani sityva-Tqmebi: kompozitebad qceuli Sesityvebani,
idiomaturi da frazeologiuri gamonaTqvamebi. magaliTad, sin-
taqsuri wyvili (msazRvrel-sazRvruli) myar gamonaTqvamad aris
qceuli, amasTanave wyvilis wevrebs SeZenili aqvT gadataniTi
mniSvneloba da kompozits warmoadgens Semdeg magaliTebSi: абду
`babua, papa" (`didi mama"), анду `bebia, dideda" (`didi deda"),
аkLшьаду `mamida" (`didi da"), абхLа `simamri, mamamTili" (`iribi
mama"), анхLа `sidedri, dedamTili" (`iribi deda"), абгарым} `ci-
cinaTela" (`mglebis buzi"), агLыжLпа `gulqva; sqelkaniani, usin-
diso" (`gulsqeli"), ажLеинраала `leqsi" (`erTmaneTTan Sexamebu-
li sityva,)" ажLoа `sibereSi SeZenili vaJi" (`siberis vaJi"),
ажLokа `sibereSi SeZenili asuli" (`siberis asuli"),
анапеимдахьа `saqorwino niSani" (`erTmaneTis xelSi gadacemu-
li"), абгахLыyы `melia" (`patara mgeli"), абзиабара `siyvaruli"
(`kargad danaxva"), абнацL `xariremi" (`tyis xari"), агLабзиара

114
`janmrTeloba" (`gulis sikarge"), агLазыбылра `gulSematkivroba"
(`masze gulis wva"), агLаoхара `mowoneba" (`gulis siTbo"),
агLарабжьара `orRobe" (`Robes Sua"), агLашL `WiSkari" (`gulis,
Sua kari"), агLкаkара `gulgatexiloba" (`gulis dacema, davar-
dna"), агLыoжLара `gabrazeba, gacecxleba" (`gulis gaxeTqa"),
агLымтLа `mousvenari" (`daujdomeli guli"), ажL}ыс `mercxali"
(`Zroxis Citi"),а9рыжLра `wrToba (rkinisa)" (`wylis dalevine-
ba"), а9zатLа `gube" (`Sig Camjdari wyali"), алахьын}а `iRbali,
bediswera" (`Sublze dawerili"), алумгьал `didi zomis mWadi"
(`dolabmWadi"), ам}ырбuьы `anwli" (`buzebis foToli"), амшL-
oштыла `mura, ruxi" (`daTvis feri"), анапын}а `davaleba"
(`xelze dawerili"), анцLахLы `RvTaeba" (`RvTis wili"),
анцLар}ыс `bulbuli" (`RmerTebis Citi"), аныхафара `tyuilze
daficeba, tyuili fici" (`xatis Wama"), аoсымzL `gaumaZRari,
msunagi; xarbi" (`auvsebeli suli") da mravali sxva.
namdvil frazeologizmebs ganekuTvneba gamonaTqvamebi: иаб
ихLы икит `Zalze Zviri daafasa" (`mamamisis fasi daado"), иаб
а9ы дагахьеит|дашьхьеит `usufTaoa, dabana ar uyvars" (`mamamisi
wyalma waiRo|mokla"), иаuLра иmы}ит `Tavs gauvida, aiSva, laga-
mi waiyara" (`aRviri piridan gamouvarda"), иажLра шкLакLоуп
`bednieri sibere aqvs" (`misi sibere TeTria"), иеиsLа ишьихит
`uxeSad Tqva, uwmawurad Seigina" (`Sarvali Caixada"), иан лыхш
иmырхит `gaawames, Savi dRe ayares" (`dedis rZe amouRes piri-
dan"), иарuьажLNа дыsLиеит `moisvena, amoisunTqa, gulze moeSva,
mizans miaRwia" (`marjvena mxarze wamowva"), аk иoсы иuроуп
`mxdalia, mSiSaraa" (`batonis suli udgas"), аNсzаа диргLырuьоит
`codvas Cadis, cudad iqceva" (`eSmaks axarebs"), абаа хижLом
`sustia, uZluria, undilia" (`cixes ver daangrevs"), абат

115
даNызоуп `zantia, mSvidia, auRelvebelia; briyvia" (`zaqs hgavs"),
аwнышьыбжьон абга даsLтLоуп `misi ndoba ar SeiZleba, sando ar
aris, veragia" (`SuadRisas mgelze zis"), абга иoылт `gaumarTla,
koWi alCuze daujda, bedma gauRima" (`mgeli Sexvda"), ибuа
o}Lоуп `zarmacia, uqnaraa, welmowyvetilia" (`weli gawyvetili
aqvs"), бысzаoха иmар}ом `gasaqans ar aZleven, cxovrebas urTu-
leben" (`Tbil Roms ar aWmeven"),игLа}Lа жLпоуп `uxeSi qceva
aqvs; briyvia, moufiqrebelia" (`misi Tirkmeli sqelia"), игLыuра
цыгL}ыхLахеит `imedi gaumtyunda, imedi gaucruvda, motyuvda"
(`misi imedi katis kudad iqca"), игLы хтит `madaze movida, mada
aReZra, Wama mounda" (`guli gaexsna"), игLы zбаауп `gulkeTilia"
(`misi guli farToa"), дLыoсшLак иеиkLоит `gulsgareT esalmeba,
zrdilobis gamo esalmeba" (`mindvris afxazurs eubneba"), ажьа
шкLакLа иoылеит `ar gaumarTla, kovzi nacarSi Cauvarda"
(`TeTri kurdReli Sexvda"), ижL атыша иzаkазшLа дгылоуп `ar
icis, ra qnas; dabneulia; sacodavad dgas" (`ise dgas, TiTqos
Zroxa xramSi Cauvarda"), ижLла лаганы ифеит `sagvareulo Sear-
cxvina, gvars Tavi mosWra" (`Tavisi Tesli, gvari, jiSi dafqva da
SeWama"), лкалz цLгьоуп `fexsusti qalia, msubuqi yofaqcevis qa-
lia" (`misi kalTa cudia"), укLа дzоу}ап `uwyinari adamiania"
(`ubeSi Caisvam"), qамчхLыла еибадырбо `sanaqebo qaliSvili an
qali" (`masze maTraxis tariT aniSneben erTmaneTs"), сыoсы zихит
`gamawama, suli amomxada" (`suli amomxada"), аублаа рныха
даNызоуп `masTan frTxilad unda iyo; kacma ar icis, ra Sars
mogdebs" (`ubixebis xats hgavs"), ахьы9 игеит `saxeli gaiTqva"
(`saxeli waiRo"), цLала дцLажLоит `gulwrfelad ar laparakobs"
(`kaniT laparakobs"), ачеиQьыка даuрагылеит `maspinZlis mimarT
umaduroba gamoiCina, purmarils wixli aukra" (`purmarilze da-

116
abija"), аwада даsLтLеит `Tavi Seircxvina, Tavi moiWra" (`virze
Sejda"), ашьха ифеит `mTaSi daisvena" (`mTa SeWama") da mravali
sxva.

Tavi IV. s i n t a q s i

1. winadadeba Sinaarsis mixedviT. qarTulis msgavsad


afxazuri winadadebac Sinaarsis mixedviT SeiZleba iyos Txrobi-
Ti, kiTxviTi, Zaxilisa da brZanebiTi.
TxrobiTi winadadeba ambis gadmocemisas adasturebs an
uaryofs faqts. afxazuri TxrobiTi winadadebis ZiriTadi dama-
xasiaTebeli niSani is aris, rom masSi aucileblad unda iyos
Tundac erTi finituri warmoebis zmna, raTa winadadebas dasru-
lebuli saxe hqondes. magaliTad:
алыгажL иyкLынцLа иыманы ныqLара дцеит `berikaci vaJiSvile-
biTurT samogzaurod wavida";
аешьцLа анс qар}еит, ас qар}еит, аха царzа уаkа рмоуит `Zmebi
ase moiqcnen, ise moiqcnen, magram wasasvleli gza veRar ipoves".
kiTxviTi winadadeba Tavisi struqturiT SeiZleba sru-
lic iyos da usrulic. Tu igi usrulia, maSin winadadebaSi fi-
nituri warmoebis zmnaTa raodenobas infinituri warmoebis zmna-
Ta ricxvi erTiT mainc aWarbebs. kiTxva iSviaTad SeiZleba mxo-
lod intonaciiT gamoixatos, magram ufro gavrcelebulia ki-
TxviTsityviani an kiTxviTformiani zmnis Semcveli kiTxviTi wina-
dadebebi (ix. zemoT). magaliTad:
уаб дабаqоу? аусура дцама? `mamaSeni sad aris? samuSaod wavi-
da?"
изсоумkLеи, схылoа сцLы9ит-kLа? `ratom ar miTxari, qudi

117
davkargeo?"
Zaxilis winadadeba gamoxatavs gaocebas, aRtacebas, na-
tvras, mwuxarebas, zizRs, dananebas. Zaxilis winadadebaSi xSirad
gamoiyeneba nawilakebi, zmnis rogorc TxrobiTi, ise natvriTi da
kiTxviTi formebi (kiTxvis intonaciis gareSe). magaliTad:
kаи, шьыри, сыqанда сsыzа гLакьаm! `eh, netavi mamyofa Cems
mSobliur sofelSi!"
унан, ари избозеи?! `vaime, amas ras vxedav?!"...
brZanebiTi winadadeba brZanebis an mowodebis gamomxatve-
lia da masSi zmna-Semasmeneli SeiZleba warmodgenili iyos brZa-
nebiTi kilos dadebiTi an uaryofiTi formiT, an kidev koniun-
qtivis saxiT. magaliTad:
усoыр} наq, уара ахLымга! `momwydi aqedan, Se uvargiso!"
арахь имааиааит уNызцLа! `aq nu movlen (dae nu mosulan) Se-
ni amxanagebi!"...

2. winadadebis wevrebi. afxazurSi winadadebis wevrebad


ar gamodis nawilaki, Tandebuli, zogi kavSir-nawilaki da Soris-
debuli. winadadebis mTavari wevrebia Semasmeneli, qvemdebare da
damateba-obieqtebi (pirdapiri da iribi), xolo winadadebis
aramTavari wevrebia ubralo damateba, gansazRvreba da garemoeba.
afxazuri winadadebis yvelaze mniSvnelovani wevri da wina-
dadebis RerZia Semasmeneli, romelic zmniT gadmoicema. zmnis
formaSi pirisa da klasis niSnebis ganlageba asaxavs winadadebis
mTavar wevrTa urTierTobas, riTac nawilobriv xdeba enaSi sa-
xelTa brunebis uqonlobis kompensireba. zogjer martivi winada-
deba mxolod SemasmenliTac SeiZleba iyos warmodgenili. magali-
Tad: мwышан `kviradRe iyo", oхнуп `zafxulia"... calkeul Se-
mTxvevebSi (ZiriTadad andazebsa da gamocanebSi) winadadebaSi

118
Semasmeneli SeiZleba sulac ar iyos warmodgenili. magaliTad:
мам-гLыду — wыда шьапраkа `arasmqone guldidi ucxenod fexgaw-
vdili [aris]".
qvemdebaris rolSi Cveulebriv gamoiyeneba arsebiTi saxe-
li, nacvalsaxeli an gaarsebiTebuli sxva metyvelebis nawili.
xSirad winadadebaSi qvemdebare ar aris, magram misi piri da
klasi zmnaSi aucileblad iqneba gamoxatuli. magaliTad:
уара убзиаразы даара сгLырuьоит `Zalian mixaria (maxarebs) Se-
ni sikeTe".
zmnis pirdapir da irib obieqtebs Seesabameba pirdapiri
da iribi damatebebi, romelTa rolSi gamodis arsebiTi saxe-
li, nacvalsaxeli da gaarsebiTebuli metyvelebis nawilebi. pir-
dapiri da iribi obieqtebis piri da klasi aRiniSneba Sesabamisi
prefiqsebiT, magram Tu zmnuri formis dasawyisSi mdgomi pirda-
piri an iribi obieqtis klasovan-pirovani prefiqsi uSualod
mosdevs Sesabamis pirdapir an irib damatebas, maSin zogjer es
niSnebi Camoscildeba (ix. zemoT). magaliTad:
сара а}Lа (и-)сымоуп `me vaSli maqvs";
саб а}Lа (и-)сзааигеит `mamaCemma vaSli momitana".
gansazRvreba gadmoicema zedsarTavi saxeliT an masTan se-
mantikiT axlomdgomi sxva metyvelebis nawiliT. winadadebaSi
Tvisebis aRmniSvneli zedsarTavi saxeliT gadmocemul gansa-
zRvrebas Cveulebriv win uZRvis sazRvruli sityva, xolo arse-
biTi saxeliT gadmocemul gansazRvrebas mosdevs sazRvruli si-
tyva. magaliTad:
Амшын ЕиsLа `Savi zRva", аNын ду `didi saxli", а}кы oш9а
`lamazi kaba"...
ахьтLи мацLаз `oqros beWedi", ахаkLтL гLара `qvis Robe",

119
ара9ынтL маqа `vercxlis qamari"...
garemoeba SeiZleba iyos adgilisa, droisa, miznisa, mize-
zisa, viTarebisa. garemoebis rols ZiriTadad zmnisarTi an mas-
Tan SinaarsiT gaTanabrebuli metyvelebis nawili asrulebs.
3. sintaqsuri urTierToba Sesityvebis wevrTa Soris.
winadadebis wevrebi garkveuli wesiT ukavSirdebian erTmaneTs da
qmnian Sesityvebebs (wyvilebs), romlebSic erTi wevri `gabatone-
bulia", mTavaria, meore _ masze damokidebuli. amis gamo afxa-
zur enaSi Sesityvebad ar miiCneva Tanasworuflebian sityvaTa
iseTi wyvilebi, romlebic makavSirebel -и sufiqss dairTaven da
qarTul `da" kavSirian an umiso erTeulebs Seesabamebian: ани аби
`deda da mama, ded-mama", ха}еи okLыси `qmari da coli, col-qma-
ri", абхLеи анхLеи `simamri da sidedri, mamamTili da dedamTi-
li"... aseve Sesityvebad ver CaiTvleba rTuli sityvebi (kompozi-
tebi): ашLqLыNыра `mwerloba, wignwera", амрагылара `aRmosavle-
Ti, mzis amosasvleli (adgili)"... afxazuri Sesityvebis wevrTa
Soris SeiZleba arsebobdes sintaqsuri urTierTobis Semdegi saxe-
obebi: SeTanxmeba, mirTva da sityvaTa rigi. am enas ar axasia-
Tebs arc marTva da arc koordinacia.
SeTanxmeba xdeba saxelebs Soris, an saxelsa da zmnas So-
ris klasSi, pirsa da ricxvSi. Sesabamisad aris SeTanxmebis ori
saxeoba: 1. saxeli iTanxmebs zmnas klasSi da aCens masSi saTanado
gramatikuli klasis niSans: уара у-хLмаруеит `Sen (mamak.) Tama-
Sob", бара бы-хLмаруеит `Sen (q.) TamaSob", иара|лара ды-хLмаруеит
`igi (adam.) TamaSobs, иара и-хLмаруеит `igi (aragon.) TamaSobs"...
saxeli iTanxmebs saxels klasSi kuTvnilebis gamoxatvisas da am
dros l-s rigis nacvalsaxeluri prefiqsebi daerTvis mkuTvne-
lis aRmniSvnel sityvas: уара у-шLqLы `Seni (mamak.) wigni", бара

120
бы-шLqLы `Seni (q.) wigni", иара и-шLqLы `misi (mamak.) wigni", лара
лы-шLqLы `misi (q.) wigni", иара (а-)шLqLы `misi (aragon.) wigni"...
SeTanxmebis am saxeobaSi klasis mixedviT SeTanxmebasTan erTad
xdeba SeTanxmeba piris kategoriaSic. klasSi SeTanxmeba ar xdeba
mxolobiTi ricxvis pirvel da mravlobiTi ricxvis samsave pir-
Si, aq mxolod pirebis mixedviT SeTanxmeba gvaqvs: сара сы-
хLмаруеит `me vTamaSob", kара kа-хLмаруеит `Cven vTamaSobT", шLара
шLы-хLмаруеит `Tqven TamaSobT", дара (и-)хLмаруеит `isini TamaSo-
ben"... сара сы-шLqLы `Cemi wigni", kара kа-шLqLы `Cveni wigni",
шLара шLы-шLqLы `Tqveni wigni", дара ры-шLqLы `maTi wigni"... 2.
saxeli iTanxmebs zmnas ricxvSi, Tu saxeli subieqti an obieqtia:
сара с-цоит `me mivdivar" _ kара k-цоит `Cven mivdivarT", уара у-
цоит|бара б-цоит `Sen midixar" _ шLара шL-цоит `Tqven midixarT",
иара|лара д-цоит, иара (и-)цоит `is midis" _ дара (и-)цоит "isini mi-
dian"... с-а-oхьоит ашLqLы `vkiTxulob wigns" _ с-ры-oхьоит
ашLqLы-sLа `vkiTxulob wignebs"... ricxvSi SeTanxmeba xdeba saxe-
lebs Sorisac (ara yovelTvis) atributul SesityvebaSi: ахLыyы
цLиигк `celqi bavSvi" _ ахLыy-sLа цLиигк-sLа `celqi bavSvebi",
аzаkмада qLыш `brZeni berikaci" _ аzаkмад-цLа qLыш-sLа `brZeni
berikacebi"... afxazurSi saxelma SeiZleba SeiTanxmos damoukide-
bel sityvad warmodgenili Tandebuli klasSi, pirsa da ricxvSi
erTdroulad: сара с-mы `CemTan", уара у-mы `SenTan (mamak.)", бара б-
mы `SenTan (q.)", иара и-mы `masTan (mamak.)", лара л-mы `masTan (q.)",
иара (а-)mы `masTan (aragon.)", kара k-mы `CvenTan", шLара шL-mы
`TqvenTan", дара р-mы `maTTan"...
mirTva afxazur SesityvebaSi yvelaze metad gavrcelebuli
da Zveli sintaqsuri urTierTobis saxea, rac gamowveulia am
enaSi brunebis sistemis uqonlobiT. am dros sintagmis wevrebs

121
saerTo gramatikuli kategoriebi ara aqvT morfologiurad
gamoxatuli. afxazurSi erTmaneTs mierTvis: a) zmna da afiqsiani
saxeli: шьапы-ла дааит `fexiT, qveiTad movida"...; b) zmna da ua-
fiqso sityva: Гагра дцеит `gagraSi wavida", абас иkLеит `ase
Tqva"...; g) nasaxelari infinituri statikuri zmna da uafiqso
sityva: зын9а ихLыyуп `Zalian pataraa"...; d) arsebiTi saxeli da
zedsarTavi saxeli: а9uаб oш9а `lamazi gogona", ахьтLи мацLаз `oq-
ros beWedi"... mirTvis dros arsebiT saxels mravlobiTi ricxvis
niSani xan daerTvis, xan _ ara: аoа-цLа аиkаба-цLа `ufrosi vaJe-
bi" (SeTanxmeba), magram а9бахL бзиа-sLа `kargi ambebi" (mirTva)...
zog SemTxvevaSi atributuli msazRvrelis Semcveli Sesityveba
TiTqos erT rTul sityvad (kompozitad) gaigeba da pirvel si-
tyvas SeiZleba daerTos zogadobisa da kuTvnilebis prefiqsebi,
meores ki mravlobiTi ricxvis sufiqsi. Sdr. magaliTad, erTi
mxriv _ а-жьа шкLакLа "TeTri kurdReli", meore mxriv, а-жьа
шкLакLа-sLа `TeTri kurdRlebi", с-жьа шкLакLа-sLа `Cemi TeTri
kurdRlebi"...
sityvaTa rigi afxazur SesityvebaSi am enis gramatikuli
struqturis Taviseburebis gamo xSirad morfologiur-sintaq-
sur funqcias asrulebs. sityvaTa rigi ufro metad myaria,
iSviaTad _ SedarebiT Tavisufali. sityvaTa rigis sintaqsuri
funqcia yvelaze sagrZnobia atributul sintagmaSi, sadac
msazRvrelis adgilmdebareoba damokidebulia imaze, Tu ra me-
tyvelebis nawiliT aris igi warmodgenili. saerTod, atributul
sintagmaSi msazRvrelis adgili fiqsirebulia da Warbobs misi
prepozicia. ase, magaliTad, msazRvreli sityva pirvel adgilas
dgas maSin, rodesac: a) arsebiTi saxeliT gamoixateba mkuTvneli:
афырха}а и-ажLа `vaJkacis sityva", ахLыyы и-хLмарга `bavSvis saTa-
maSo"...; b) nacvalsaxeliT gamoixateba mkuTvneli: сара сы-Nны `Ce-
122
mi saxli", уара у-Nыза `Seni amxanagi"...; g) CvenebiTi nacvalsaxelis
arsebiTTan erTad gamoyenebisas: ари а-шLqLы `es wigni", уи а-мхы
`is yana"... magram Sebrunebulia wyoba, roca arsebiT saxels gan-
sazRvravs zedsarTavi saxeli: абысzа oха `Tbili Romi", а9ы
хьшLашLа `civi wyali"... msazRvrelad gamoyenebuli pirveli
oceulis raodenobiTi ricxviTi saxelebi Cveulebriv arsebiTi
saxelis Semdeg dganan: а}LцаsLа хoа `sami Wiqa", ашLqLыsLа жLаба
`aTi wigni"..., magram igive ricxviTi saxelebi SeiZleba arsebiTi
saxelis fuZes Seerwyas da rTul sityvaSi pirvel adgilas aRmo-
Cndes: х-}Lыца-к `sami Wiqa", жLа-шLqLы-к `aTi wigni"... arsebiTi
saxelis winac da momdevnodac daismis raodenobiTi ricxviTi sa-
xelebi ocis zemoT da krebiTi ricxviTi saxelebi: NынNажLа
qLардL|аqLардLsLа NынNажLа `ormoci skami", ахNы аишьцLа|аишьцLа
хыNыкгьы `samive Zma"...
winadadebaSi realuri subieqtis aRmniSvneli sityva Cveu-
lebriv pirvel adgilas dgas, mas mosdevs iribi da pirdapiri
obieqtis aRmniSvneli sityvebi, maSin rodesac zmnaSi SeiZleba
saTanado klasovan-pirovani prefiqsebi imave an Sebrunebuli
wyobiT iyos warmodgenili. magaliTad:

S S

erTpirian zmnasTan: ахLыyы д-}Lыуоит `bavSvi tiris".

S Oir. Oir. S

orpirian zmnasTan: Кама ашLqLы (и-)лы-моуп


`kamas wigni aqvs"

S Op. Op. S

123
СасрыqLа адау д - и- шьит `sasriyvam devi
mokla"
S Oir. Op. Op. Oir. S

sampirian zmnasTan: анду АдгLыр а}Lа (и-) и- л - zеит `bebiam


adgurs vaSli misca"...

4. winadadeba agebulebis mixedviT. afxazurSi winadade-


ba agebulebis mixedviT ZiriTadad martivi an Serwymulia, xolo
maqvemdebarebel kavSirTa uqonlobis gamo rTuli winadadeba ax-
laRa iwyebs Camoyalibebas da Zalze gansxvavdeba qarTulis rTu-
li winadadebisagan. martivi winadadeba SeiZleba iyos gauvrco-
beli an gavrcobili. gauvrcobeli martivi winadadebis wevrebi
SeiZleba iyos: Semasmeneli, qvemdebare, damateba-obieqtebi; ga-
vrcobil winadadebaSi damatebiT SeiZleba iyos: ubralo damate-
ba, gansazRvreba, garemoeba. martiv winadadebaSi SeiZleba ori
zmna gvqondes, romelTagan erTi infinituri formiT iqneba
warmodgenili, meore ki _ finituri formiT. magaliTad: саб иwы
саsLтLаны сцеит `mamaCemis cxenze Sevjeqi (Sevjeqi ra) da wavedi".
xSirad qarTuli enis rTuli winadadebis rols sagaremoebo
elementebiani infinituri warmoebis zmnis Semcveli martivi wi-
nadadeba asrulebs afxazurSi. magaliTad: сахьаауаз амNахLасzаm
а9Lгьы дысoымлеит `bilikze, romliTac movdiodi, aravin Se-
mxvedria". Serwymuli winadadeba afxazurSi ZiriTadad qarTu-
lis msgavsia, magram infinituri warmoebis zmnis meSveobiT igi
zogjer odnav gansxvavebul xasiaTs iRebs: ари ахLыyы Наokа
КьагLа иеиoш дха}аuLuLаны, КLаuLаниа Абас иеиoш дыwqазаны, Ча}L
ЧагL иеиoш длафkLаNны, БарганQьиа ГLыдиса иеиoш дуаNдырны
дqалааит `es bavSvi nafha kiagvas msgavsad magari vaJkaci, abas ko-
Ronias msgavsad cxenosnobis ostati, Cagu Cawvbas msgavsad enamax-
vili, gudisa barganjias msgavsad mcodne adamiani damdgariyos"
(Targmani miaxloebiTia); ари даара9а гLырuьара дууп абри аzаацLараm
124
иааз изгьы, дыззааиз рызгьы `es Zalian didi sixarulia am ojaxSi
momsvlelisTvisac (vinc movida, misTvisac) da visac mouvidnen
(stumrebi), misTvisac"...

rTuli winadadeba martivisa da Serwymulisagan imiT gan-


sxvavdeba, rom mas erTis nacvlad ori, an meti predikatuli
centri aqvs da damokidebul winadadebebSi gadmocemuli ambavi
azustebs mTavari winadadebiT gadmocemul ambavs. magaliTad:
зегьы даадыруан асахьа zызхыз, аха угыланы иkLа, уха}азар `yvelam
vicodiT, vinc daxata suraTi, magram adeqi da Tqvi, Tu vaJkaci
xar". am rTul winadadebaSi mTavari winadadebaa зегьы даадыруан
асахьа zызхыз, romelic afxazurSi martivi ki aris, magram qar-
Tulad rTuli winadadebiT iTargmneba afxazuri enis infinitu-
ri zmnis Taviseburebis gamo (`yvelam vicodiT, vinc daxata su-
raTi"), danarCeni nawilebi or martiv winadadebad iyofa
(1. угыланы иkLа; 2. уха}азар), qarTulad ki erT rTul winadade-
bad iTargmneba (`adeqi da Tqvi, Tu vaJkaci xar"). afxazurSi maq-
vemdebarebel kavSirTa uqonlobis gamo rTuli winadadebis kom-
ponentebi (mTavari da damokidebuli winadadebani) erTmaneTs an
mapirispirebeli аха `magram", амала `oRond", мамзар|акLымзар
`Torem" kavSirebiT uerTdebian, anda ukavSiro SeerTebis gziT.
zemoT dasaxelebul winadadebaSi gamoyenebulia аха `magram" kav-
Siri. ukavSiro SeerTeba gvaqvs winadadebaSi: быз}Lыуазеи, исkLаз
еилбыргама? `ratom tiri (ra gatirebs), ver gaige, ra giTxari?"

125

Вам также может понравиться