Вы находитесь на странице: 1из 66

S’^SBEKHCTOH РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ BA yPTA МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

АЛИШЕР НАВСЖЙ НОМИДАГИ CAM APKAIU


ДАВААТ УНЙВЕРСИТЕТИ

А. Зоз^идов

ЗАБОНИ а д а б и и
>^ОЗИРАИ ТОЧИК
r il«
■K ■

ж
Университети давлатии Самар1^анд ба номи
Алишер Навой

Факултети филологаяи точик кафедраи забони


^ Т01^ИКЙ

Забони адабии )^озираи точик


(матни маъруза) :

мураттиб: доцент ’ Зо)^идов А.

мувофиь^и в^рори кафедра аз 31 августи соли


1999 тасдик;. шудааст.

Мудири кафедра 'Гаффоров К мувофи^и

шурои услубй-методй аз 4.09.99с тасдик,


шудааст.

Раиси шуро: Во)^идов А.

Матни маър;^'^ах,о дар шурои илмии факултет аз


соли 2000 тасдик^ шудааст.

Самарк;анд - 1999

1
. Дар колаби мазкур алокамандии х,одисах,ои табиат равшантар
мегардад ва муноссибатх,ои грамматикии сабаб-натича ва мукоисаи
хилофии байни фактх,о мавкеи асосиро ишгол мекунад.
}^ссах,ои таркибии чумлах,ои мураккаб ’’Чумлахои
содда” номида мещаванд,ки то дара^ае асоснок аст:чи чумла^ои
содцаи таркиби чук1лах,ои мураккаб ва чи чумлах,ои содцаи мустакил
сараъзох .0 доранд,инчунин дар таркиби х,ар дуяшон х,ам алокамандии
- маъной. ва / фамматикии аъзох,ои чумла мавчуд аст:онх,о . дорой
аломатх,ои асосии чумла-хусусиятх,ои предикативй ва модалй буда,як
фикри нисбиеро ифода карда метавонанд.Бо вучуди ин онх,оро,ба
маъной томи сухан,чумла гуфтан мумкин нест,зеро факат
-мустакилияти нисбии структурй дошта.аз чих,ати оханги гуфтар
(интонация) ва ифодаи маъно хануз нотамом мебошанд.Кисмхои
таркибии чумлаи мураккаб ф акат дар сурати васл шудан ва муттах,ид
гардидан як фикри том ва мукаммалро ифода карда метавонанд.
Дар х,акикат,чумлах,ои мураккаб таркибан аз чумлахои содда
ташкилд меёбанд,аммо ин х,олат чунин маъно надорад,ки аз муттах,ил
шудани хама гуна чумлахои чудогона чумлаи мураккаб ташкш!
меёфта бошад. Чумлахои соддаи таркиби чумлаи мураккаб ба
хамдигар мазмунан наздик буда,як фикри умумиро ифодг
мекунанд.Онхо бо ёрии воситах,ои махсуси лугавию ф ам м атикй вг
интонационй ташкил меёбанд,аломатх,ои махсус доранд:чумлах,ор
соддаи таркиби чумлах,ои мураккаб яке дигареро ва ё хамдигарро а
чих,ати мазмун эзох медиханд ва пурра мекунанд ва бо якдига;
алокаманд гардида,барои ифодаи максади умумии чумлаи муракка(
хизмат мерасонанд:чумлах,ои содцаи таркиби чумлах,ои мураккаб а
чихати банду бает (сохти грамматикй) низ ба х,амдигар вобаст
мебошанд.Як гуРУ'" восигах,ои фамматикй,монанд 1
пайвандакхо,калимахои х,амнисбат,вох,идх,ои иигоратй.мутобикат!
шаклхои феълии хабари чумлахо,воситахои ’^н огуни лугав'
мавчуданд.ки чумлдах,ои соддаро аз чих,ати сохт низ ба хамдига
вобаста мекунанд:них,оят:интонацияи махсуси чумлаи, мураккаб.к
факат дар охири он катъ мешавад,кисмхои чум^таи м ур?.,-"бро б
хамдигар муттах,ид мегардонаг Хамин TaBp,KK?>^'\on таркибие,к
чумлахои мураккабро ташки; ■ медих,анд,аз се чих,ат:- acoci
мазмун.шаклт*. фя.ммагиг'' ва интонация аз чумлах,ои с о "’;а фа['
мекУнанл.Ба иь маъчй,«у:,иаи м ураккаб нисбат ба чум лаи сод;|
вохиди iíf дарачаи олй таш акку л ёф таи ахбор аст,ки аз ду ва
зиёд? кисмуои предиких7ИВЙ таш ки л ёфта дороп яго н ап
м а т 1.о,сохтн »раммагикй ва интонация мебошад
Чу*\ша\ои м ураккаб аз руи м уносибати м ;...п О Й ¡

фа.мматикиич>\1лах,ои соддаи т а р к и б и худ б а ду гурух,и к а л о н чу|


мешаьйчл’чумла\ои м у р а к к а б и п а й в а с т ва чумлах,ои муракка(
тобеъ.
4y.vüiaxoii с о а а и таркиби чумл-^хои мураккаби пайваст
андозае ' "я ф а -MNí !Т1;Чии худро нигох, мелоранд ва дар асо
алЬкаи пайваст (паи\ам,хилофй,чудой,эзо;^й) ^ муттакид
м е г а р д а н д .Ч у н и н робитах.ои маъной бештар ба воситаи пайвандакх;ои
п а и в а с т к у н а н д а ифода меёбанд,ин пайвавдакх,о барои равшантар
зохир шудани муносибати маъноии кисм^^ои чумлаи мураккаб низ
хизмат мекунанд.
Г:. Чумлахои мураккаби толбеъ робитах,ои мураккаби байни
' хбдисахои хастиро тачассум мекунанд,бинобар ин чумЛах,ои соддаи
; таркиби онхо хам дар асоси алокахои мураккаби мантикии бални
ашьёхо ва ходисаву амалхо ( сабабй,замонй,хилофй,шартй,максад ва
гайра) ба хам алокаманд мегарданд.
Дар ташкили чумлаи мураккаб як микдор 'унсурх,ои
лугавй,морфологй,синтаксисй,фонетикй иштирок мекунанд,онх,о
воситах,ои ифодакунанда ва ташкилдих.андаи муносибатхои маъной
ва робитаи структурии кисмх,ои таркибии чумлах,ои мураккаб ба
шумор мераванд.
Воситахои ташкилдихандаи чумлах,ои мураккабро ба чор гуру\
чудо, кардан мумкин аст:а)воситах,ои грамматикй:б)воситах,ои
лугавию грамматикй:в) воситахои фонетикию синтаксисй:г)
воситах,ои лугавию синтаксисй.
Воситахои грамматикй (морфологй ва синтаксисй)-ро
пайвандакх,о,калима)^ои пайвандакй,мутобикати шаклх,ои феълии
чумлах,ои содда,х,иссачах,о,паралелизми сараъзох,о ва аъзох,ои пайрави
таркиби чумлаи мураккаб ва монанди инх,о ташкил медах,анд.Ба
воситахои фонетикию синтаксисй интонация,задаи мантикй ва
тартиби чумлах,ои соддаи таркиби чумлаи мураккаб дохил мешаванд.
Дар банду басти чумлах,ои мураккаб инчунин як микдор
вохидх,ои лугавии нутк хизмат мерасонанд.Вохидхои хамнисбат ва
ишоратй (ин,он,х.амин,хамон,чунон,тавре,тарзе,ончунон,бо кадре,дар
натича,бинобар ин,бар хилофи ин ва гайра,вохидхои
киёсй,калимахои ;зидмаъно,синоиимй,такрори калимахо,вохидхои
туфайлй ва амсоли инхо аз кубили воситахои лугавию синтаксисй
ташкилдих,андаи чумлаи мураккаб мебошанд.
Пайвандакхо воситах,ои асосии ифодакунандаи алокахои
синтаксисй ва муносибатх,ои маъноию грамматикии байни хиссахои
таркибии чумлаи мураккаб мебошанд.Пайвандакхои чумлахои
мураккаб ба ду lypyx чудо мешаванд: а) пайвандакхои
паивасткунанда ( ;ва,у,ю,аммо,вале,лекин,балки,ё,ё ки ва гайра): 6)
пайвандакхои тобе|ъкунанда (ки,то,зеро,чунки,агарчи,гуё ки,чунон ки
ва амсоли инхо ). !
Бо ёрии пайвандакхои пайвасткунанда чумлахои мураккаби
пайваст ва ба !воситаи пайвандакхои тобеъкунанда чумлахои
мураккаби тобеъ ташкил меёбанд.
Интонация аз воситахои асосии ташкили чумлаи мураккаб
мебошад.Агар дар чумлаи мураккаб интонацияи ягона набошад,хар
як хиссаи он мустакилият пайдо мекунад ва чумлаи мураккаб ба
амал намеояд.Роли интонация дар ташкили чумлахои мураккаби

Г -
бепайвандак басе калоН аст.Интонация мунсх:ибатх,ои семантикию
фамматикии байни хлссаЯои таркиби чумлаи мураккаби
бепайвандакро равшан менамояд.Масалан дар чумлаи К о р и н ек кун:
номи некат мемонад (Панд) вобаста ба интонация муносибати
маъноии натича,сабаб,замон,шарт ба амал меояд
Т аркиби кисмхои чумлаи мураккаб дар алокамандии чумлах,ои
содда сахл1и * муайян дopaнд.Tapfиби х|<сса:!;ои таркиби баъ зе'
чумлах,ои мураккаби пайваст нисбатан озод' аст,онро тагъир додан
мумкин астдар сурати иваз намудани чои чузъх,о маъной умумии
чумлаи мураккаб дигар нак1е‘Шавад:
Кусрх,ои азаматро сутунх,о ниго;^ медоранд,паррандагон ба х,аво
такья намуда парвоз мекунанд,катрах,о ба х,ам як шуда дарьёх,оро ба-
вучуд меоранд (Шукухд ). '
Дар ин чумлаи мураккаби пайваст чои чузъх,оро иваз кардан
мумкин аст,чунки х,ар кадоми онх,о як хулосаи х,аётиро дарбар
мегирад.Вале дар х,олати дигар,чумлах,ои мураккаби пайваст
муносибати сабабу натича,эзохй,хилофиро ифода карда
бошанд,тагьири чои чузъх,о имконнопазир мегардад.Дар чумлах.ои
мураккаби тобеъ чои чумлаи соддаи таркиби чумлаи мураккаб
устувор аст,дар сурати тагьир додани чои онх,о мазмуни умумии
чумла низ тагьир меёбад.
Саволх,о барои муста^камкунй
1. Чумлаи мураккаб чисту
2. Вазифаи чумлахои мураккаб дар забон аз чй иборат
асту
3. Дар созмон ёфтани чумлахои мураккаб кадо.\
воситахои ф амм атикй хизмат мекунанду
4. Фарки чумлахои содда ва мураккабро гуед!
5. Чумлахои мураккаб чанд хел мешаванд ва фарю
онхо!
6. Хулосаатонро рочеъ ба чумлахои мураккаб баё 1
кунед!

Адабиётхо:
1. Грамматикаи забони адабии хозиаи точик. К исм и 3
Душанбе 1989 сах-3-7
2. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. С интаксис
Душанбе1984 сах.214-218
3. Б.Ниёзмухаммадов. Грамматикаи забони ^очикй.
Душанбе 1970 сах 3-7
МАЪРУЗАИ 2
(2 соат)
ЧУМЛАИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТ ,
Накша:
1. Тарзи ташкили чумлах,ои пайваст
2. Чумлахои муракаби пайвасти автосемантикй ва
с т с е м а н т и к й Фаркиятхои асосии онхо. -- ? Г
• 3. Чумлахои мураккаби павасти баста за кушода
4. Чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор -
5. Чумлахои пайвасти пайвандакдори паи хам 1
Мафхуми асосй
А локаи паратаксис дар чумлахои мураккаби пайваст. Чумлахои
мураккаби пайвасти мазмунан пурра ва нопурра. Воситахои
ф ам м атикй дар чумлахои мураккаби пайваст. Вазифаи
пайвандакхо дар чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор.

Чумлаи мураккаби пайваст аз ду ва ё зиёда чумлахои содда бо


ёрии воситахои грамматикии муайян дар асоси алокаи пайваст (
паратаксис ) ташкил ёфта,муносибатхои фамм атикии
замонй,шумур,хилофй,чудой,сабаб,натича,киёсй.эзохй ва монанди
инро ифода мекунад. X^^ccaxoи таркибии чумлахои мураккаби
пайваст нисбатан баробархукук мебошанд.Хусусияти алокаи пайваст
дар он зохир мешавад,ки хар як чумлаи соддаи таркиби чумлаи
мураккаби пайваст имконияти мустакилона баён кардани фикреро
нигох медорад,барои ифодаи фикрхои чудогонаи баробархукук ва
нисбатан озод шароиту вазъияти мусоид фарохам меоварад:
Берун торик буд,борон меборвд ва аз поён,аз тарафи масчид
овози тирпарронй шунида мешуд (Икромй ).Охир колхоз
планхояшро ичро мекунад,хеч кас чанчолу хархаша намекунад,хама
аз хамдигар розй хастанд (Улугзода ).Ман аз мехмонхона
баромада,ба асп Ьавор шудам ва хар се нафар рохи шахри Бухороро
пеш гарифтем (Айнй ).
М устакилияти грамматикй ва маъноии хиссахои таркибии
чумлаи мураккаби пайваст характери нисбй дошта,вобаста ба тарзу
шакли ифода онхо хар хел мешавачд.Баъзан онхо мустакилияти
махноии худро ¡пурра нигох медоранд,дар холати дигар аз чихати
сохт ва маъно. ба якдигар вобаста мешаванд. Нисбатан мустакул
будани хиссахой чумлаи мураккаб ба холати автосем аникии онхо
вобаста аст: дар ин маврид чузьхои чумлаи мураккаб ба шарху эзохи
якдигар эхтиёч надорандгхар як чумлаи содда аз чихати маъно ва
сохт норасоие зохир намекунад:Аз тарафи кух боди серун мевазид
на аз хаво буи намй меомад ( Ниёзй ).Мирзоабдулвохид мирзо шуда
дар он 40 монд,ман баъд аз мехмонии понздахруза боз гагшта ба
Бухоро омадам ( Айнй ).
Дар холати дигар хиссахои таркибии чумлахои мураккаби
пайваст ба хамдигар чи аз чихатьи маъно ва чи аз чихати сохти
ф амм атикй вобаста ва алокаманд мебошанд,ин гуна холатро
муносибати синсемантикии чумлахои со;йаи таркиби чумлах,о
мураккаби пайваст мегуянд,бо ёрии воситах,ой махсуси забонй зо\ц
мешавад.Чунончидар кисми дуюми чумлаю мураккаби пайвас
вохидхои ишоратие меоянд,ки ба хиссаи якул! вобаста будани хисса
дуюми чумлаи мураккабро давлолат мекунанд*
Сайргохи- хакикй холо дар neiii аст,он чо меравем ( Айн
).Ш амоли сахте бархост ва аз паси он бо шавшуве. борони кач ре;;
( Улугзода ).Пас аз салому алейк Бибигул б^^ои омадагон аз поёщ
пои шавхараш ду курсй монду худаш номаъф'м ,ба берун баромад
Ниёзй ). I
Дар таркиби хиссаи якуми чумлаи мур_аккаби пайваст аъзо,
умумй меояд,ки ба хар ду кисми чумдаи мураккаб тааллу,
дошта,онхоро аз чихати шаклу маъно ба жам зичтар алокаман,
мекунад:Дар он рузхои сахт чурах,® х,ам аз вай pyi
тофтанд,ягонтааш акаллан ба холпурсй гоомад ( Икромй ).Б(
шунидани номи ош иштихои куршуда бедор гардиданд,дастхо бо
хам сустар шудан гирифтанд ( Айнй ). .

ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ П^СЙВАСТИ


КУШ ОДА ВА Б А С Т /

Чумлах,ои мураккаби пайваст аз чихати ймконияти кам ё зиё;


шудани микдори чумлах,ои сохщаи таркиби |худ ба ду гурух чуд
мешаванд: а) кушода ва б) баста.Чумла?;ои мураккаби кушодг
таркибан аз ду ва ё зиёда чумлахои | содда иборат шудг
метавонанд.Ин гуна чумлахои мураккаби пайваст имконияти кабул!
дигар чумлахои низ доранд: Саройбонон хучрах.о,айвонхо,таххонах(
ва хама чои саройро меруфтанд,машкобхо об мезаданд,нурикашх<
ахлот, хасруба ва порухой саролйро дар чуво;^ои танг чой карда, бс
хархо бор намуда,ба сахро мекашониданд ( А ^ й ).
Одатан,чумлахои мураккаби пайвасти паих,ам ва чудой хел 1
кушодаро ташкил медиханд.Табиист ,ки- махз пайвандакхо}
пайвасткунандаи паихам ва чудой вобаста ба микдори факт;
ходисахои чида ё номбаршаванда такроран омада,хусусият 1
полисиндетонй зохир карда метавонанд:
У ук байт хонд ва ман ба у чавоб додам, ва у чавоб дод ва бо
ман чавоб додам ва бо хамин тарика мо ноист тахминан 15
байтбарак кардем ( Айнй ). ;
Дар чумлахои мураккаби кушода . хамчунин чумлахо!
муораккаби бепайвандаки паихам ва киёсй дохил мешаванд:
Дар ин кишт^ор гурухе аз занон алафхои бегонаи сабзй ва пиё:
барин сабзавотхои нозукро дасткаш мекарданд,мардо 1!
бошанд,заминхои харбуза ва тарбузро варконй,картош ка\орс
каландгардонй менамуданд,гурухи дигар аз мардон алафхои
юнучкаро д а р а в и д а , барои беда пах,н мекарданд,гурухи дигар бедах.оИ
хушкидаро пресс карда той мебастанд ( Айнй ).
Ин гуна муносибати киёсй маъной хилофу номутобикатро низ
гирифта метавонад;
Баъзехо ба Бухоро илму файзу равнак меоранд,баъзехо аз
Бухоро . молу пулу давлат мебаранд,баъзехо ба обод карани ин ша.хр
меоянд,баъзехо барои боз хам хароб кардани он (Икромй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти кушод гуногун мешаванд.
Г.Дар кисми онхо тартиби ягонаи аъзох,ои чумла-паралелизлш
структурй, дида мешавад:
Ош паз ощ мепазад,усто хона месозад,машкоб об мекашонад
(Икромй ).
2.Дар кисми дйгари онх,о яке аз аъзох,ои чумла ба сифати аъзои
умумй вокеъ гардида,ба хамаи хдссах,ои чумлаи мураккаби пайваст
мансубият дорад:
Аввалх,ои мохи январи соли 1921 х,аво дар гояти сардй буд,барф
меборид,сар то сари дару боми Карш иро тудахои барф фаро
гирифта,вайро ба шакли як кухл барфин оварда буданд ( Айнй ).
3.Дар кисми чоруми чунин чумлахо ходисаи элипсис вокеъ
мегардаддар яке аз хиссаи таркиби чумлаи мураккаби пайваст
ихтисоран ифода меёбад:
Чомаам чоркат дар болои зин,миёнам аз руй баста,сарам
барахна ( Айнй ).
Дар баъзе чумлахои мураккаби пайвасти кушода дар чумлаи
аввал мазмуни умумй зикр ёфта,бо ёрии чумлахои минбаъда конкрет
карда мешавад.Чунин чумлахо зохиран ба муносибати калимаи
хулосакунанда бо аъзохои чида ш абохат пайдо мекунанд,го хо
маъной умумй зина ба зина ба асли мудцао наздик мешавад,конкрет
мегардад.
Ман ин воке$ро,яъне чанчоли хозираро медонам,бой тухмат
мекунад,шохидонаЫ хам харидаанд,онхо аз ин пеш на бойро
дидаанд ва на Абдунабии мархумро ( Айнй ).Тобистон шуд,рохи
пурбарфи миёнаи )6^сор ва Самарканд кушода гардид,вакти сафари
Самарканд даррасид ( Айнй ).
Дар забони адабии точик чумлахои мураккаби пайвасти кушода
хеле сертаркиб шуда метавонанд:
Бахор омад.дацчахо аз гул баромаданд,навдахои тутхои балхй
гура бастанд,дарах'(они хасактут барои хуроки кирмакхои пи.ъта
каллак шуда гириф|анд,чуи Мазрангон бо лойоби селхои бахорй пур
аз сурхоб шуда меШорид,дехконон чуфт мебастанд, зам и и меронданд
ва мекоштанд,фароштрукхо лойхои ш иттаро ба шакли пунбадона
лунда карда оварда дар ш ифтхои хонахо - дар пахлуи болорхо бо
камоли махорат ба тарзи нимкиш тй барои худ хона месохтанд< (
Айнй ).
Ходисаи чида шуда омадани хиссахои таркибии чумлаи
мураккаб бо ифода ёфтани ягон муносибати дигари
маъной,хусусан,хилофй ё сабабу натича фавран катъ мегардад:
Руз шуд,офтоб баромад,чоштгох шуд,пешин^расид,аз Миригазаб
дарак нест ( Айнй ).
Чумлах.ои мураккаби пайвасти баста танхо аз ду чумлаи содда
таш кил меёбанд,онх,о имконияти тафсил ёф тан надоранд.Колибхои
грамматикии чумлах,ои мураккаби пайвасти баста ва муносйбатх,ои
синтаксисии маъноии байни кисмх,ои . онхо гуногун
мебошанд.Чумлахои мураккаби пайваст,ки 1 маънох,ои хилоф}
киёс,сабабу натича,махдудию эзохй доранд,ба ¿хамин .гурух дохил
мешаванд: '
Ахолии деханишинон хам ба чбрводорй машгулй
мекарданд,чорводорй барои инхо касби асосй набуда,балки як пешаи
иловагй ба шумор мерафт ( Айнй ).Вай шоху навдахоро сахтакак
мезад ва чодар аз тути шахдбор пур мешуд ( Файзуллоёв ).
Чумлахои мураккаби пайваст аз руи иштироки пайвандакхо ба
ду гурухи асосй чудо мешаванд :чумлах,ои мураккаби пайвасти
пайвандакдор ва бепайвандак.

ЧУМЛАХ;ОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ ПАЙВАНДАКДОР

Чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор ба воситаи


пайвандакхои пайвасткунандаи паихам,хилофй ва чудой ташкил
м еёбанд.Таснифот ва алокахои грамматикии чумлахои мураккаби
пайвасти пайвандакдор низ дар асосй хамин пайвандакхо ба амал
омадааст.М увофики алокахои грамматикй чумлахои мураккаби
пайвасти пайвандакдор ба се гурух чудо мешаванд: а) чумлахои
мураккаби пайвасти паихам, б) чумлах,ои мураккаби пайвасти
хилофй ва в) чумла^^ои мураккаби пайвасти чудой.

ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ПАЙВАНДАКДОРИ ПАИХДМ

Чумлахои мураккаби пайвасти паихам дар асосй алокаи пайвастг


Лаихам сохта мешаванд.Истилохи паихам на маъной аз руи замоь
паси хам омадани ходисаю вокеахо,балки ба тарики чида,като[:
овардан ё гузошта шудани онхоро дар назар дорад.М увофикатг
замонй ва амалии х,иссахои предикативии таркиби чумлаи мураккаб!
пайвасти паихам аломати асосии ин кабил чумла мебошад,киаз тарз!
якхелаи ифодаи шакли феъли хабари хиссахои таркибй waълy^
мегардад:
Дар бахорон лолахо мешукуфанд ва дар тобистон мевахс
мепазанд ( Шукухй*).
Хусусияти асосии чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор^
паихам дар ин аст,ки ба воситаи чумлахои содда ходисаю вокеах^
номбар карда мешаванд,шумурда мешаванд,Интонацияи онхо ни

//-
хусус'ияти шумур номбаркунй ва тасвирй дошта
мураттаб,нисбатан,пасту нарм ва х,амвор аст:
Писари Щариф ош гарифта овард,чойники чой овард ва худаш
боз аз хона берун рафт ( Икромй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти паихам ба маъной шумур ва
номбаркунй максади ягонаи ифода доранд:нисбат ба вокеият
муносибати ягона доштани субъекти амалро ифода
мекунанд,холатхри ягона -ва ба хам вобаста,мувофику мутобикро
нишон медиханд:Эргаш давида ба болои хомаи per баромад ва ман,
хам аз дунболи у давидам ( Айнй ).
Чунин ягонагию мувофикат ва ба хам вобастагию мутобикати
маъной байни хиссахои чумлаи мураккаби пайвасти дорой хусусияти
шумур ва номбаркунй дар ш акли ифодаи субъект ( мубтадо ) ва
хиссаи предикативии ( асосан хабар ) чумлахои содца хам намоён
мешавад.Ин ходиса дар амалиёти мубтадохои ягона,хабархои
хархела,таносуби субъектхои гуногун ( ман,ту ) ва субъекту
объект,муносибати мафхумхои куллу чузь ва гайра барчаста зохир
мешавад:
У уаромад ва ман вокеаи Мулло Хомидро накл намуда,аз у даво
пурсидам ( Айнй ).
Саволхо барои мустахкамкунй
1. Чумлахои мураккаби пайваст чисту
2. Кадом навъи чумлахои мураккаби пайвастро
автосемантикй ва кадомашро синсемантикй меноманд.
3. Оид ба чумлахои автосемантикй ва синсемантикй мисолхо
гуед!
4. Чумлахои мураккаби пайвасти баста ва кушода чисту
5. Кадом пайвандакхои пайвасткунандаи паихамро медонед
6. Пайвандаки пайвасткунандаи “В а” дар чумлахои мураккаби
пайвастро фахмонед
{ Адабиётхо:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3.-
Душанбе, 1989 сах.7-35 ^ ,
2. Касимова М.Н. Мачмуи машкхо аз синтаксиси
чумлахои мураккаб.-Душанбе 1973 ^
3. Бозидов Н. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи
-точик.-Душанбе 1976.
4. Забош ! адабии хозираи точик. Кием 2. Синтаксис.-
Душанбе 19’84 сах218-228
М А Ъ Р У ЗА И З
(2 соат) i
ЧУ М ЛА Х О И М У РА КК А БИ П А ЙВАСТИ
ПАИХДМ
Накша:
1. Х)/с^сияти универсалии пайвандаки “ва”
: 2. М ^осибат?^ои маъноии чумлахои мураккаби пайваст 5
пайвандаки “ва” г ,
3. Чумлах,ои мураккаби пайваст бо пайваидакх,ои “ва”
4. Пайвандакх,ои паих,ам ва чумлах,ои 1^ р а к к а б и пайваст
5. Хулосах,ои назарй оид ба мавзуъ
Мафх,уми умумй
Муштаракистеъмолии пайвандаки “ва”. Муносибатх,ои шуму|
сабабу натича, хилоф, х,амрохД, эзохд ва чудой бо пайвандак
“ва” . Пайвандакх,ои хилофй ва хел)^ои он дар чумлахо
мураккаби пайваст. Муносибати хилофй дар байни чумлах,(
содда. Пайвандакх,ои пайвасткунандаи чудой,ва вазифаи онх'
Муносибати чудой дар байни чумлах,ои содда.
Дар доираи пайвандакх,ои паих,ам ва серистеъмолтарин f
сервазифатарин пайвандак аст.Пайвандаки ва аз чихати сохт сод 1
бощ шад х,ам,ба монанди пайвандаки ” ки” ( дар чумлахои мураккаб
тобеъ ) мазмуни соддаи лексикй-морфологаи онро вазифах,с
бисьёри синтаксисй-функционалии он ' мураккг
мегардонанд. Пайвандаки пайвасткунандаи паихам ва характер
универсалй дош та,барои алокаманд кардани чумлахои соддае,ки д^
байни 0НХ.0 муносибатх,ои гуногун мавчуд аст,хизмат мекунад.
1.М уносибати шумур ва номбаркунии ходисаю вокеахо,ь
хусусияти чида ва тасвирй доранд:
Насими фарах.бахш мевазид ва кас бо озодии том аз х,авои то:
наф ас гирифта,дар бадани худ кувваи наве х,ис мекард ( Толис
2. М уносибати сабабу н атича :

Аммо асп х,ануз дар даруни яхбурча буд,он бо як чавлони диг;


похои пеши худро ба тарафи рафти об гардонид,яхи он чо х^
ш икает ва асп хам фурутар рафт ( Айнй ).
3. М уносибатхои хилоф ва номутобикатй:
Онхо сирри дилашонро ба ту гуфтанд ва ту онро фош кард;
нахостй ( Улугзода ).
4.М уносибати эзохй:
Баъд аз дакикае аз паси дарвоза ш арфаи пое шунида шуд i
баъд аз он бо х,ам паст-паст харф задани ду кас маълум гардид
Айнй ).
5.М уносибати киёсй:
М ахтобихои газй шабафруз ва чарогхои электрикй торикис
буданд ( Айнй ). . ^
6.М уносибати хамро>^й:

- -
Ду РУЗ ^3 и н -п еш тахминан панчох ' касро ягон-ягон пеши
кушбегй бурданд ва дар он катор ман хам будам ( Айнй ).
Пайвандаки ва дар чумлахои мураккаби пайвасти кушода ба
тарзи такрор омада метавонад. Ин ходиса,аз як тараф, хусусияти
услубй дошта бошад,аз тарафи дигар ,таъсири анъанаи забони
адабиёти классикй мебошад,ки дар он чумлахои содца ва калимаю
иборахо аз ■сабаби дар‘’-истеъмол набудани аломатхои китобат
пайвандаки ва такрор ба такрор истифода мешуд:
Чой омад,дастурх0н пахл тардид ва бар руи дастурхон нон ва
лаълии чоршарбат гузошта шуд ва боз сухбат давом кард ( Айнй ).

ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ПАИХДМ БО ПАЙВАНДАКИ - У ( - Ю )

Пайвандаки - у ( - ю ) серистеъмол буда,дар адои вазифаи


фамматикй аксар вакт бо пайвандаки ва хамвазифа ё муродиф
мебошад.Дар як чумла ба як вазифаи умумй омадани онхо ба ин
шаходат медихад.
Аввал чанд руз хаво гарм шуду шамоли сахт ва хунук
кучахоро ба осмон бардошт.хаво абрнок шуд ва борон cap кард (
Икромй ).
Дар чумлахои мураккаби пайвасте,ки ба воситаи пайвандаки -
у ( - ю ) сохта мешавгинд,бештар амалу процесс ва ё ходисаю
вокеахо номбар мешаванддар байни онхо муносибатхои хамзамонй
ва паихамзамонй дида мешавад:
Дар шахр Каримро ба касалхона бурда монданду Асо аз
командир пурсида ба идораи Хайдаркул рафт ( Икромй ).
Пайвандаки - у ( - ю ) хусусият ва мавриди хоси истифода
дорад.

1.Хангоми бо пайвандаки - у ( - ю ) алокаманд шудани


кисмхои чумлаи мураккаби пайваст фикре,ки дар чумлал соддаи
дуюм ифода меёбад,фавран,якбора пас аз катъ гардидани амалу
ходисаи чумлаи соддаи якум карор мегирад,хабари чумлаи соддаи
якум ,ки бо пайвандаки - у ( - ю ) меояд,задаи мантикй м^щрад:
Онхо нишастанду поезд ба рох баромад ( Икромй ).
2. Дар суратЦ бо пайвандаки энклитикии - у ( - ю ) алокаманд
шудани хиссахои ^умлаи мураккаби пайвасти пайвандакдори паихам
муносибати мукобилгузорй ва хилофии байни онхо
равшан,хатто,тезу ¡гунд ифода меёбад:
Аз галабаи рнкилоби Бухоро хафтаю моххо гузаштаасту ван
хануз ягон хавлию хонаи дуруст надорад ( Икромй ).
ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТ
БО ПАЙВАНДАКИ ИНЧУНИН

-
Пайвандаки инчунин чумла;;ои соддаеро ба х,ам алока.\
мекунад,ки ба якдигар дар муносибати ламрохЯ мебошанд,чу^
дуюм ба чумлаи якум фикреро илова менамояд: Бек М ирзокар
М ирохур аз Кангурт ба тараф и Балчувон харакат намудааст.инч)
мири Кулоб х,ам ба болои Балчувон лаш кар кашида омада истод
( Улугзода ).
Кутьи, назар аз гуногуниивазифаи' пайвандакх,ои паихам
муносибати маъноию грамматикии бэйни х^1ссах,ои тарк
чумлахои мураккаби пайваст дар байни онхо як умумият,ягонап
мутобикате мавчуд аст,ки дар хел\ои дигари чумлаи мурак)
пайваст дида намешавад.Истеъмоли пайвандакхои паих,ам мах,з
сурати ягонагии маъно,каробати семантикии чуз1
пайвасткунанда,ки он дар амалиёти субъектной ягона пад(
мегардад,имконпазир аст: Ш одмонов - вай ( у ) : О зодй - худа
субъектхои гуногуни мо - онхо : яке - дигаре : хаб ар х о и синон
; хурсанд шуд - шодй кардам : ягонагии категориях,ои тасл
инкор,куллу чузъ,умумию хусусй,чуфту ток,зиёду кам .
I i Чумлах,ои мураккаби пайвасти паих,ам бо маъной шуу
максади ягонаи ифода доранд: ба вокеият муносибати яп
субъекти амалро ифода мекунанд, х,олатх,ои ягона ва ба
мувофикро нишон медих,анд:
Большевикон х,азор андар хазоранд ва тамоми халки
тарафдори онх,ост ( Рахим Чалил ).
Мувофикати маъноии кисм^^ои чумлаи мураккаби пайвас
руи амалу х,олат,аломату хусусият ва х,одисаю вокеах,ое . ,
мешавад,ки дар онх,о ифода меёбанд:
Мурод ба кораш раф т ва Copo хам аз чояш хеста,ко;
рузгорашро cap кард ( Айнй ).
Дар КИСМХ.ОИ чумлах,ои мураккаби пайвасти хели, м а
амалиёту х,аракати субъектх,о ба х,ам мувофикат карда, хусус
синонимй мегиранд:
Оймулло ин як - ду калимаро хонду гирист,падару м
хам боз фигону ноларо баланд карданд ( Икромй ).
Ягонагй,мувофикату умумияти маъноии кисмх,ои чу
мураккаб х,амчунин дар тарзи и(|)одаи морфологй ва синтакс
онхо ифода меёбад.Дар таркиби Чумлаи мураккаби пайваст
барои ифодаи шумур меоянд,гайр аз пайвандакхои ва, - у , (
),Хиссачах,ои хам,низ омада,тарзи ифодаи муносибати паих
равшантар мекунанд,ягонагй,ба х,ам вобастаю алокаманд б)
предметх,о,х.одисахо,фактх,о,амалу процессх,оро таъкид менамояь
кувват медиханд.Хиссачах,ои хам,низ баъзан дар хар ду кис
бештар дар кисми дуюми чу.млаи муракаб меоянд:
Мугулон тоб наоварда,пас гаштанд ва Темурмалик хам ci­
to аз назархо дур шудан пеш карда рафт ( Айнй ).М одару духт:
пешвози вай ба по хестанд ва хар ду даст пеш гирифта салом Д<
( Икромй ).

/У -
Хиссахои чумлаи мураккаб дорой хабархои иуштарак
бошанд ( дар кисми дуюм хабари кисми якум такрор мешамад
Гдар ингуна мавридхо такрор нашудани хабар низ мумкин аст :
Кузй ба дарахте такья карда сари дуло н и ш асг ва
хамсухбатонаш хам ру ба руяш н и ш астан д (Айнй ).Дар ин дам дар
ошхона кайвонй ва хизматгорхо хамир завола мекарданд ва дар
болои суфа оими калонй уах -уахзанон хандида ниш аста,бо
БибизагЪра шухихо м екард ( Икромй ).
Дар чумлахои мураккаби пайваст,ки хиссахои онхо бо
паралелизми пурраи аъзохои чумла ва бо хабари номй ифода
шудаанд,ходисаи элипсис бештар руй медихад:
Овози авал овози Гул руи у ва овози сонй аз они модараш буд (
Рахм Чалия ).
Дар чумлахои мураккаби пайваст чузъи умумие меояд,ки
мазмуни вохидхои предикативии онхо ба он вобастагй дорад;
Д ар лаби чуйбор ду карнайчии солхурдае карнай менавохтанд
ва чавони барной коматбаланде чусту чолок нагора мезад ( Улугзода
).Дар ин вакт шапалакчаи зебое дар парвоз шуд ва гунчаи гуле
ханда кард ( Шукухй ).

РОХ Х О И И Ф О Д А И М У НО СИ БА ТХ О И
ЗА М О Н Й ДА Р ЧУ М ЛА И М УРАККАБИ
П А ЙВАСТИ П А Й В А Н Д А К Д О РИ ПАИХДМ

Дар ташкил ва ифодаи муносибати муайяни маъноии чумлаи


мураккаби пайваст мутобикати замонии кисмхои он,ки ба воситаи
хабари чумлахои содда ифода меёбад,ахамияти махсус дорад.Замони
вокеъ гардидани амалу холати чумлаи мураккаби пайваст ба мавриди
сухани гуянда вобаста аст,бинобар ин амалу холати кисмхои
таркибии онхо аксар вакт бо ш аклхои феълии замони гузаштаи
ситаи хабарй ифода меёбад.
Дар як вакт д а р як лахза вокеъ гардидани амалу холат ба
мафхуми хамзамонй дохил 1Йуда,паи якдигар ба амал омадани онхо
муносибати паихамзамониро таш кил медихад.
1.М уносибати паихамзам онй.Д ар ифодаи муносибати
Хамзамонии амалу'холат шаклхои замонии феъл ( хабари хиссахои
таркибй ) аксар вакт як хел буда,бо хамдигар аз чихати замон
мувофикат мек}Т1а1^а:
Аз бомаш дуд|саши тунукагин зада баромада меистод ва аз он
дудкаш дуди гализи вазнине берун омада,паст - паст пахд мешуд (
Улугзода ).
1.Хабари хиссахои предикативии чумлахои мураккаби
пайвасте,ки дар асоси муносибати хамзамонй таш кил
меш^1ванд,бештар бо шаклхои феълии давомнок ифода меёбанд:
У урактор меронду гунчишкон бо шуру гавго аз паси трактор ба
нихолхои пахта омада менишастанд ( Шукухй ).
' ' 2.Баъзан хабари яке аз чумлахои содда бо намухш' мутлаки ф
хам ифода мешаванд. Бо вучуди ин амалу холати хар ду чумлаи сс
як замонро далолат мекунад:
Аммо бо сабаби он хама корхои дилбечокунанда иштихои
к>р ш уда буд ва дилам чи зе наметалабид ( Айнй ).
•' З.Ифрдаи доимн будани амалу х,олат .ва ё аломату хусусият
ба мафхуйи хамзамонй дохил мешавад:
Дар тарафи дигари ин хона як суфаи васеи баланд буд ва
руи вай як лаълии тахтагини бисьёр васеъ них,ода шуда буд ( Айь
4. Амалу д о л а т ва хусусияти аломати чумлаи соддаи
характери доимй дошта,дар замони гузашта содир мегардад,xaf
чумлаи соддаи дуюм амал и дар х,амон холат вокеъгардидаро и^
менамояд:
Занаш дар фермаи колхоз говчуш буду писари яккаву ягон
Фирузчон х,амин тобистон ба хондан рафт ( Файзуллоев ).
2.М уносибати п аихам зам онй. 1.Хабари чумлаи соддаи Tapi
чумлахои мураккаби пайвасте,ки амалу х,олат ва ё х,одисаю воке,
дохили он}^о паси хам содир мешаванд,одатан ба шаклх,ои ф
замони гузаштаи мутлак ифода меёбад ва бо хамдигарба т
мураттаби чойгиршавии худ аз руи замон мутобикат мекунанд:
Мугулон тоб наоварда пас гаштанд ва Темурмалик х,ам он
то аз назарх,о дур шудан пеш карда рафт ( Айнй ).
2. Хабари чумлаи соддаи якум бо шаклх,ои феълии зз|
гузаштаи мутлак, хабари чумлаи содцаи дуюм бо шаклх,ои фе
замони гузаштаи давомдор ифода мегардад :
Ин бор зарфи барои ба пуштора кардан мувофикшудаи
худи Олим бардошт ва х,ар дуй онхо аз пайрах,аи доманаи тепг
тарафи хайма мерафтанд ( PaxjH Чалил ).
3.Хабари чумлаи содцаи таркиби чумлаи мураккаби пайва(
шаклх,ои феълии замони )^озира - оянда х,ам ифода
метавонад,вале дар ин колиб х,ам ходисаю вокеах,о xapai
хикоявию наклй дошта, паси х,ам содир мегарданд:
Бодборак ба х,аво мебарояд ва шамол онро бардошт а
бурдан мегирад ( Амонов ). ^
4.Пас аз чумлаи -сохщаи якум ( дар аввали чумлаи содцаи д;
унсурх,ои ифродакунандаи мафх,уми замонй ( баъд аз ин,сонй,г
ин, баъц, дере нагузашта ва монанди онхо ) омада , пас аз
шуцани амали чумлаи соддаи якум сурат гирифтани амали ч
содцаи дуюмро нишон медих,анд: э
Аммо ин ’’косиди” ман баргашта наёмад ва баъд аз як coi
кучаовози по бисьёр шуд ( Айнй ).
Т О БИ Ш Х О И И ЛО ВА ГИ И М А Ъ Н О И Ю
ГРА М М А ТИ К И И ЧУМ ЛАХОИ М У РА К К А БИ
ПАЙВАСТИ п а и х а м

Чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдори паих,ам ба гайр аз


муносибати асосии грамматикиго семантикии худ --м аънои шумур ва
номбаркунии ходисаю вокеахр,муносибатхои замонй инчунин
тобишхои зиёди иловагаи маъноиро ифода мекунанд,ки
маъмултарини онхо сабабу -натича ,хилофию киёсй ва эзохй
мебошад. ^

ЧУМЛАИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ ПАИХАМ


БО МАЪНОИ СА БА БУ НАТЧА

Дар чумлахои мураккаби пайвасти сабабу натча одатан


мафхумхои асосу сабаб,зарурату шарт дар кисми якум зикр
гардида,дар кисми дуюм окибат,натича ва вокеияти онхо баён
меёбад.Дар ин хели чумлахои мураккаби пайвасти паихам низ
умумият ва мувофикати кисмхои таркиби онхо аломати асосй ба
шумор меравад,зеро вокеъ гардидани чумлахои дуюм ба сабаб ё
шарху зарурате вобаста аст,ки дар чумлаи якум дарч шудааст ва
бешубха.окибату натича ба асосу сабаб ва шарту зарурати худ
мувофикат мекунад.Чунин умумияти мувофикат дар он низ зохир
мешавад,ки ба маънои мусбати кисми якум ( сабаб ва зарурат )
маънои мусбати кисми дуюм ( окибат ва натича ) ,хамчунин ба
мазмуни манфии кисми дуюм мутобикат мекунад,инчунин мазмуни
бетарафии кисми якум боиси вокеъ гардидани мазмуни бетарафии
кисми дуюм мегардад:
Халимчонро дар завод аксарият дуст медоштанд ва дар вактхои
танаффус ва бекорй хама ба гирди вай чамъ мешуданд ( Икромй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдори паихам бо
маънои сабабу натича,ки хабари чумлахои с о м а и онхо бо ш аклхои
феълии намуди давомдор ифода меёбад, хамчунин серистеъмол
мебошанд.Дар хабари хиссаи якуми ин гуна чумлахо торафт шидцат
гарифтан,афзудан,боло рафтани аломату амал ифода ёфта,боиси
вокеъ гардидани н'атичаи давомноку муттасили дигар мегардад:
Дар бари мох сиёхд тадричан меафзуд ва нолаву зории мардум
шиддат мегирифт!( Амонов ).Падарам хурсанд мешуд ва аз осори
хурсандии у бародарам низ хушхол мегардид ( Ул>тзода ).
Хабари чумлЦи содцаи якум дар намуди мутлак ва ба таври
умумй гуфта шуда(, хабари чумлаи дуюм бо намуди давомдори сигаи
хабарй ифода меёбад,чумлаи якум хамчун шарти ичрои амалу холати
чумлаи дуюм вокеъ мешавад:
Акнун заминхо аз гузапоя тоза шуда,корхои тирамохй ба охир
расида буданд ва Нуралй ба осиёву обчувозсозй мукобил
баромаданро лозим намедонист ( Улугзода ).

! -
Кусми^эдуюми чумлахои мураккаби пайвасти сабабу натича
баъзе м аврщ хо окибати умумии чумлаи мураккабро ифода мек)
ва ин чиз ба воситаи чониш инхои ишоратй ифода меёбад:
Овози гуп — гуп ва як зайл куфта шудани пахта дар хама
хдвлй ш ^ и д а мешуд ва ин ба гуши Холдорхон мус
барин,накораи шодиёна барин мерасид ( Икромй ).
< Замого! вокеияти хиссахои дуюми чумлаи мураккаби пайваст
Маъной са^аб - натича ба вокеияти амалу х,олати хиссаи якуми Oi
вобаста мебощад.Дар байни кисмх,ои таркибии чунин хели чумла
мураккаби'пайвасти паих,ам асосан муносибати паих,амзамонй д
м е ш а в а д :-
. Он солх .0 дех,конон заминхои амлокро намекоштагй шуданд
заминх,ои корам хорзор шуда монданд ( Айнй ).
Дар ?уиссах,ои дуюми ин кабил чумлах,ои мураккаби пайва
паихам унсурхои лугавии он гох,он вакт,баъд аз он,пас аз OH,xaj
вакт,дар он вакт, ин дам , хамон дам ва монанди и:
омада^муносибати замониро равш антар менамояд:
У уар-фуроварди х,ар газалхонй ба х,авои уфар лаълй менавс
ва дар он вакт барои гарм кардани базм раккус х,ам лозим ас
Айнй ).
Дар баъзе чумлах,ои мураккаби пайваст чумлаи дуюм саб
вокеъ гардидани амалу х,олати чумлаи якумро мефах,монад;
Аммо маро хоб намебурд ва фикрам дар сабаби тар кард
пахтах,ои хушк банд буд ( А йнй ).

ЧУМЛАХОИ М У РА КК А БИ ПАЙВАСТИ
ПАЙВАНДАКДОРИ ПАИХАМ БО
м а ъ н о й ХИЛОФЙ

Дар ин навъи чумлах,ои мураккаби пайвасти паих,ам фи1


чумлаи дуюм ( ё чумлаи сонй ) бар хилофи фикри чумлаи Я1
ифода мешавад ё ин ки аз руи мантик байни онх,о номувофик
дида мешавад:
Ш арофат-хола суханони Нуралиро мешуниду аклу х,ушаш
чои дигар буд ( Улугзода ).Анборх,ои бой аз галла пур буда
галлакор нони шикамсерй намехурд ( Рахим Чалил ). j
Хаминро бояд гуфт,ки бештарини чумлах,ои мураккаби на
мазкур бо ёрии пайвандакх,ои энклитикии - у ( - |ю ) таш
меёбад ва серистеъмол аст .Бай бо хиссаи якуг.ш чу11шаи мурак
меояд ва калимаи бо вай омада кашидатар талаффуз меёбад,за
мантиккй кабул намуда,пас аз он фосилаи муайяне ба амал меоял
бо чунин ох,анги каш иш ноки маънодоре талаффуз меёбад,ки пас
он вокеъ шудани фикри нави мукобили чумлаи соддаи якум фав
хис карда мешавад.Хусусияти асосии чумлах,ои мураккаби кол
мазкур аз инхо иборат аст.

/У -
1.Дар кисми дуюми чумлахои мазкур унсурхои лугавии
ифодакунандаи маънии хилофу мукобил ва ё зидду номувофик
омада д а р айнй хол маънии хилофии пайвандакхои паихамро равшан
мекунанд: ■
Ахрорхоча буду нобуди моро хисоби карзаш мегарад ва хеч не
ки он карз тамом шавац ( Икромй
2.Дар хар ду хиссаи таркибии чумлаи мураккаби пайваст
унсурхои маънан мукобили якдигар меоянд,ки онхо таносуби
нобаробару ба хам ноМувофики ' чунин чумлахоро таш кил
медиханд.Таносуби зиёду кам,калону хурд,пасту баланд,танхою чамъ
аз хамин кабил мебошанд:
Соле як ё ду бор ба К у к ,)^ мёомаданду-мухлисонашон як умр
гапи он касро мегуфтанд ( Рахим Чалил ).
3.М аънои хилофу номувофикии байни хиссахои чумлаи мураккаб
бо ёрии оханги гуногунии онхо баъзан тааччубангез ва баъзан
кинояомез равшантар ифода меёбад.Ин гуна чумлахо хоси забони
гуфтугуянд: ' ;
Дилором - хола барин зани мухтарам ва ба хама маълуму
машхур мемураду вай бехабар мемонад ( Икромй ).
4.Дар хиссаи дуюми чумлаи мураккаб хиссахои гуногун
омада,тобиши хилофии онро пуркувват мекунанд: Худам маъкул нею
ордам ширин - мйу ( Мухаммадиев ).
Дар як кисми ин гуна чумлахои мураккаб муносибати хилофй
бо тобиши киёсй ифода меёбад:
Дар куххо сап-сафед барф хоб мераваду замин каб-кабуд ях
мебандад ( Кухзод ).
Дар чумлахои мураккаби хели мазкур тобиши замонй,аз чумла
хамзамонй низ дида мешавад:
Баъзан соатхо ^егузашту вай аз назди он гулахо дур намешуд (
Саттор Турсун ) .

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ПАЙВАНДАКДОРИ ПАИХАМ БО
МАЪНОИ КИЁСЙ

Дар гурухи дигари чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдори


паихам мазмуни умумй ва чузъии чумлахои содца ба якдигар ба
тарзи киёсу монагад i ифода мешаванд:
Ман - гулу т у |- гулреза, - Як нигар зи тиреза ( Фархат ).
Яке аз хусусн^гтхои барчастаи ин гурухи чумлахои мураккаби
пайваст ин аст,ки дар таркиби хиссаи якуми онхо аъзои умумй
меояд: Тобистони хамон сол ман баъди хатми донишгохи олй ба кор
cap мекардаму вай барои дохил шудан хуччат месупурд ( Фируз
Факту ходисахои номбурда ба хамдигар мувофикат
намекунанд,муносибати шумури киёсй,ки дар байни хиссахои
чумлаи мураккаб дида мешаванд,тобиши хилофй мегарад.

d
Бештарини точикон заминхои амлок,яъне заминхои подао; 4- ‘ Пайвандакхои “у”> “к)” инчунин дар кадом услуби забон
киштукор мекарданд ва бештарини урганчиён майдабаккулй дощ - . '" бештар кор фармуда мешаванд
( Айнй ). 5 Пайвандакхои паихам чй гуна тобишхои маъной доранду
Чунин тарзи паралелизми ифодаи мубтадохо ва амалу }^о Адабиётхо:
киёсшавэндаи о н \о тартиби ягонаи тарзи ифодаи х,иссГ ]. Грамматикаи забони адабии точик. Кисми 3.-Душанбе
таркибиро ба вучуд меоварад: ' ' “ 1989 сах. 17-36
; ^ Асирон санг^^оро ба лаби дарьё оварда хирман мекардац. - 2. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. Синтаксис.
мугулон -онхоро дар об рехта,барои худ рохи хушкй месохтё Душанбе 1984 сах- 221-228
"Айнй ). •Шавх.араш - Рустам даст танхо буду модари вай пир б
Рахлм Чалил ).М адрасахои Самарканд подахона ва мадрас< М А Ъ РУ ЗА И 4
Бухоро гарибхона гардида буданд ( Айнй ). ^ - ; (2 соат)

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ПАЙВАНДАКДОРИ ПАИХАМ БО ХИЛОФЙ
М А Ъ Н О Й КУЛЛУ ЧУЗЪ Накша:
1. Мукаддима
2. Вазифар^^ пайвандакхо дар чумлахои мураккаби пайвасти
Асосй муносибати маъноию грамматикии байни х,исс хилофй
таркибии гурух,и дигари чумлах,ои мураккаби пайв 3. Муносибати хилофй дар байни чумлахои содда
пайвандакдори паихамро таносуби семантикию структ 4. Пайвандаки “вагарна” ва вазифаи услубии он
мафхумхои куллу чузъ таш кил медих,ад,ки мувафики ин,одата} 5. Хулосахои назарй
хиссаи якуми чумлаи мураккаб маъной бутун ва ё умумй и(
ёфта,аз катор)^ои лугавии х,иссаи дуюми он мазмуни чузъ,киа . Мафхуми умумй
конкрет бармеояд. М азмуни чузъ ва конкрет ба таври алохнда ш Тарзи ташкили чумлахои пайвасти хилофй. Пайвандакхои
дода,махсус кайду таъкид мешавад : хилофй ва вазифаи онхо дар чумлаи мураккаби пайваст. Ба услубхои
Албатта, х,амаи раф икон ба базми Искандар толиб бу гуногуни нутк мутааллик будани пайвандакхои хилофй.
худро бо як забон баён карданд ва Корй -И бод х,ам барои та1 Муносибатхои маъной дар чумлахои мураккаби пайвасти хилофй.
кардани ин кор х,амон замон аз чояш хест ( Айнй ).
Чумлах,ои мураккаби пайвасте,ки дар асосй таносуби куллу Чумлахои мураккаби пайвасти хилофй ба воситаи пайвандакхои
ташкил меёбанд,нисбатан серистеъмол мебошанд,чунки ход) аммо,вале,лекин,балки,вагарна,хол он ки,ва хол он ки
вокеахо,процессу амалиёте,ки хусусияти умумй доранд,афзалия ,бошад,набошад ва воситахои ёрирасони лексикию синтаксисй (
имконияти бештари таф сирш авй доранд: хиссачахо калимахои модалй,туфайлй,интонация,тартиби
Бештарини онхо одамони салласафеди муллонамо будаь чойгиршавии кисмхо ) ташкил меёбанд.Муносибати кисмхои
баъзе муйсафедони деха х,ам дар он чо менамуданд ( Айнй ). таркибии онхо хилофу зид,мукобилу мукоиса мебошад.
Аломатхои фарккунандаи ин навъи чумлах,ои мураК Пайвандакхои аммо,лекин,вале дар ифодаи муносибатхои
пайваст ин аст,ки дар таркиби чуштаи дуюм хйссачахои таък хилофй ва мукобилгузорй асосан 'хаммаъно буда,дар сурати
танхо,факат,хатто меояд.Дар ин хоЛат мафх,уми чузъ ё чудоир истифодаи онхо амалу холат вокеаю ходисахо дар асосй муносибати
пайвандакхои паих,ам,балки хдссачахо ифода менамоянд: номутобикй ва аксихамдигар вокеъ мешаванд. Пайвандакхои
Дар вакти сухани модараш Нуралй андешамандона ба та аммо,лекин дар ус^хубхои китобй ва туфтугу баробар кор фармуда
•торик нигох кард ва ф а к а т як б о р ’ чехрааш аз табас мешаванд,пайвандаци вале як андоза характери китобй дорад:
хушнудонае равшан гардид ( Улугзода ). Аз руи маълуйоти дируза барои ёрии инкилобчиёни Бухоро аз
Саволхо барои мустахкамкунй мехнаткашон ва п^ртизанхои сурхи Самарканд як состав ба рох
1. Вазифаи пайвандаки “ва”-ро гуед баромада буд ,лекин то хол дарак нест ( Айнй ).
2. Кадом муносибатхои маъноии чумлахои соддаро Пайвандаки аммо дар аввали чумлахои содда ,чумлахои
таркиби чумлахои мураккаби пайваст медонеду мураккаби тобеъ,дар мобайни чумлахои мураккаби пайвасти хилофй
3. Муносибати замонй чанд хел мешавад ва бо ми< ба таври фаровон кор фармуда мешавад.Вай дорой тобишхои
фахмонед

V /
гуногуни маъной' мебошад.Пайвандаки амма дар аввали чумлахои
еодда ва мураккаб пеш аз исмх,ои хосу чине нисбат ба фикри гуфта
шуда ба маънои таъкид кор фармуда мешавад:Дувоздах сол боз
аспхои амлокдорро мепоянд,амлокдор се бор нав шуд,аммочомаи
ман як бор хам нав нашуд (Улугзодо ).
Пайвандаки балки бо хусусиятимаъноию услубиаш аз
пайвандакхои хидофии аммо ,вале,лекин фарк мекунад. '
' ' , Дар чумлахои мураккаби бо пайвандаки балки мундаричаи як
чу \р аи 'со д д а ба вокеъ шудани амалу холати чумлаи соддаи дигар
мукобил гузошта мешавад:Аноргул ба писархондии у бо душворй
одат мекард,уро катъии ахли хонаводааш ба сари дастархон
намешинонд,балки хуроки уро Хасан бароварда медод ( Улугзода ).
Пайвандакхои хилофии ам м о,валедекин,балки дар
алокамандии кисмхои чумлаи мураккаб,ки тобиши киёсй доранд,низ
хизмат мекунанд. Аммо дар байни кисмхое,ки ба воситаи ин
пайвандакхо муттахид мешаванд,муносибати бевоситаи киёсй. дида
нашуда,факту ходисахо,амалиёту процессхо,аломатхои ашхос дар
зимни мукобилгузорй,нобаробарй,зиддият ва номувофикй ба якдигар
мукоиса мешаванд. Дар чараёни чунин мукоиса хусусиятхои
барчастаи предмете,аломати махсуси ходисае,ё ин ки фарки байни
онхо ,бартарии яке аз дигаре маълум мешавад:
Тагоям хонданро давом кунонд,аммо дигаронашон баъд аз ду -
се сол дар Мадраса истодан ба сахро баромада,хар кадом дар дехае
имом шуда, мардумфиребиро ривоч доданд ( Айнй ).
Дар байни кисмхои чумлаи мураккаби пайваст бо пайвандакхои
хол он ки,ва хол он ки асосан мунрсибати хилофй дида мешавад:
Аммо хамаи хаёл ва хаваси ман ба тарафи писаронам- банд
аст.аз онхо хабаре нашуд ва хол он ки аз руи хисоби тахминй бояд
хафтаи гузашта меомаданд ( Айнй ).
Пайвандаки бош ад хамчун шакли аористи феъли будан ба назар
расад хам,дар ин вазифа маънои лугавй ва баъзе хусусиятхои
^ феълй,аз чумла,замон,сига, ва намудро гум карда,факат ифодаи
шахсу шумораро нигох медорад:
Яккахочагй то охири умр аз п>тити хамин хари логар кашола
шуда гаштан буда,колхоз бошад,хочагии дехкононро аз чихати кор
ва хосил ба дарачаи завод ва фабрика расондааст ( Айнй ).
Пайвандакхои вагарн а,наб ош ад аз чихати вазифа синоними
хамдигаранд.Пайвандаки в а га р н а характери китобй дош та,набош ад
дар вазифаи пайвандаки хилофц хам дар забони ад<1бй,хам дар
гуфтугу истифода мешавад.Хусусиятхои асосии чумлахои мураккаби
пайваст бо пайвандакхои мазкур чунинанд:
1.Дар байни хиссахои чумлаи мураккаби пайваст,ки бо ёрии
ин пайвандакхо алокаманд мешаванд,муносибати мукобилгузорй бо
тобиши киёс ифода меёбад:
Аз кадри заминро надонистани кулакони серзамин ин чо рох
шуда монда буд,вагарна рохи кадимй ана он рохи калон аст ( Айнй

.
2.Факту x,oímcáx,oe^H _дар кисми якуми чумлаи мураккаб баён
меёбад,барои содир шудани фикри чумлаи соддаи дуюм имк^оният
намедих,ад ё амалй шудани онро имконнопазир мегардонад:
Истеъдод меросй намешавад,вагарна дар сох,аи санъат
х,укмронии сулолах,о вучуд медошт ( Рах,им Чалил ).
3.Амалу холати чумлаи якум бидуни мазмуни амали чумлаи дуюм
вокеъ мегардад,вагарна чунин сурат гирифтани чумлаи якум
номумкин аст: " ‘ ^ ,
Амо шумо ба ман рахм карда маро беобруй накардед,гуё маро
дубора зинда кардед, вагарна шумо метавонистет,ки маро.. ба хаво
бардошта ба дур партоед ( Айнй ).
4.Маънои мукобилгузорию хилофии хиссахои чумлаи мураккаб
тобишй шартй дорад.Дар кисми якум шарти ичрои амалу харакат ба
таври хукми катъй гуфта мешавад,дар чумлаи дуюм бошад,окибат ё
натичае ифода меёбад,ки дар натичаи ба хисоб нагирифтани
колабхои чумлаи якум руй хохад дод:
Надихед,бархам дода фиристонед он хатро,вагарна хар сол хамин
хатро бароварда хамин тавр чанчол cap мекунад ( Айнй ).

ТОБИНХОИ МАЪНОИИ ЧУМЛАХ.ОИ


МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ ХИЛОФЙ

Чумлахои мураккаби пайвасти хилофй одатан муносибатхои


фамматикию маъноии мукобилгузориро ифода мекунад.Муносибати
мукобилгузории онхо холис хилофй мешавад ва гохо бо
муносибатхои мукобилгузории махдуди эзохй,хулосавй,номутобикй
ва киёсй омузиш меёбад.
Дар чумлахои мураккаби пайвасти хилофй бо маънои
мукобилгузории холис факту ходисахои гуногун ва аксарияти
баробармаънову баробархачм ба якдигар мукобил гузошта
мешаванд. Чунин муносибати ошкорои хилофии байни кисмхои
чумлаи мураккабро пайвандакхои хилофй,таносуби номутобиконаи
маъно ва паралелизми структурии чузъхои ба хам мукобили чумлаи
мураккаб ба вучуд меоваранд:
Зардолухо рехта нобуд шуда мерафтанд,аммо у гундошта
намекашонд ( Айнй ).
Мукобилгузории факту ходисахо,предметхо,аломату холат ва
замону макони вокеияти амали онхо аксар вакт зимни категорияхои
зарурату имконият^зарурату вокеият,имконнопазириву .»имконпазирй
ба вучуд меояд: '
1.ИМ К0Н ИЯТ ва зарурат Вайро партофта рафтан ба ман хам
мумкин буд,аммо ман чора надоштам ( Улугзода ).
2.ВО К6И ЯТ ва имконият : Хама манзили максуди хешро
мебинанд,вале на хама ба он расида метавонанд ( Рахим Чалил ).
3.вокеият ва майлхои субъективй : Умри одамй махдуд асту
кутох,вале орзухо бемахдуд ( Рахим Чалил ).

Y
4.майлхои субъективй ва вокеияти реалй -К у р тар о Нодир аз
чуй гарифта ,хост шуста тоза кунад,аммо оби лой онро бадтар кард
( Шукухй ).
5. зарурият ва вокеият: М о мебоист,имрузхо ба хар гектар
дусадкилограммй поруи маъдании фосфордор меандохтем.аммо
хозир дар сельхозснаб поруи маъданй тамом шудааст ( Улугзода ).
6.Мукобилгузорие,ки дар асоси зиддияти байни^ майлхои
субъект\ои гуногун вокеъ мегардад;- М ухаррами. Оарч пулро
гарифтан . намехост,лекин миршаб ба зур^ пулро ба вай дод (
Икромй ).Ба фикрам,туро чизе гуфтанй буд,аммо ман бар касди вай
як сигаали дароз дода,мошинро ба рох, андохтам ( Акобиров ).

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ХИЛОФЙ БО МАЪНОИ ЧУДОЙ

(МУКОБИЛГУЗОРИИ МАХДУДИ )

Дар ин гурух,и чумлах,ои мураккаби пайваст мазмуни кисми


дуюм ба амалй гардидани маънои кисми якум имконит намедихад.Ин
монеа х,амчун омили махсуси махдудкунавдаи предмет,амалу ходиса
ё вокеа мебошад, ки дар чумлаи якум ифода меёбад:
Хамон одамони Асад,аслан,ба гирифтани ман омада буданд,аммо
духтурхо фахмида намондаанд ( Икромй ).
Дар кисми якуми чумлаи мураккаб бештар
хохиш,талаб,орзу,имкон барин маънохои модалй ифода
меёбад,бинобар ин хам хабари он асосан бо масдар ва феълхои
модалии хостан,тавонистан,умедвор ш удан,орзу
кардан,боистан,талабидан,таклиф к ардан ва гайра ифодаёфта
хабари чумлаи дуюм бо шаклхои феълии сигаи хабарй меояд:
Ман рафтан мехохам,аммо раисамон ичозат намедихад (
Мухаммадиев ).
Хабари кисми якуми чунин чумлахои мураккаби пайваст бештар
бо шаклхои феълии р а (^ ан й д и д а н й ,гй ф та н й ва гайрахо ифода
меёбад:
Хешу табор хои дури мо буданд,дар □иждувон зиндагй
мекарданд,омада маро бурданй шуданд,лекин ман кабул накардам <
Икромй ).
Агар худи феълхои модалии хостан,тавонистан ба сифати
J- хабари чумлаи якум ояд,кисми якуми чумлаи мураккаб аз ду чумлаи
содца иборат шуда,хабари чумлаи дуюми кисми якум бо шаклхои
сигаи шартй - хохишмандй ифода мешавад:
Асо ran назаду хост,аз рохаш баргашта равад,лекин кайвону
уро боздошт ( Икромй ).
Агар дар гурухи чумлахои мураккаби пайвасти мазкур
содиршавии амалу холати кисми якум якин ва хеле наздик
бош аддар кисми дигар он хеле дур ва характери умумй дорад,дар
баъзе аз онхо амалу холат гуй ки содир шудааст,хамин хозир ба
вукуу пайвастанист,вале фикри мухолифе ,ки дар кисми дуюм баён
1^еёбад меёбад, бавокеияти он халал мерасонад.
Восеъ факат акнун хдплаи Мухаммадалии хоинро дарьёфт,аммо
дер шуда буд ( Улугзода ).
Дар таркиби ин кабил чумлахо хйссачахои махдудии
ф акат,хатто,тан хо ва гайрахо омада,маънои махдудии онхоро кувват
медихад: . л;
Д ар байни хамсоязанони чамъбмада ф а к а т Нодира - дугонаи чонии
Гулчехра набуд,аммо он руз каре ба ин ахамият надод ( Улугзода ).

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ


ХИЛОФЙ БО м а ъ н о й Н О М УТО БИ КА ТЙ

М уносибатиномутобикй дар байни кисмхои хама гуна чумлахои


м ураккаби пайвасти хилофй мавчуд аст,вале чумлахое хастанд,ки
маънои номутобикии байни чузъхои онхо хеле равш ан буда,бо
тобиш хои дигари маъной омехта нашудаавд. М анбаи асосии
муносибати номутобикие,ки дар забон зохдр мешавад,ифодаи
зиддият ва нобаробарии байни ходисахои олами хастй
мебошад.Номутобикии факту ходисахо,амалу процессхо мувофики
конунхои табиат ва чамъият вокеъ мегардад,вай хусусияти объективй
ва субъективй дошта метавонад.Мукобилияти байни нав ва кухна,
кулл ва чузь , тафовутхои назария ва амалия,сиф ат ва микдор ва
амсоли инхо ба хамин ходисахо мансубанд: Хусейн мисли харвакта
ором менамуд,вале чашмонаш аз кадом як андешаи нихонй барки
ифтихоромез мепошиданд ( Мухаммадиев ).

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ П/^ЙВАСТИ


ХИЛОФЙ БО М АЪНОИ ХУЛОСА

Дар ин хел чумлахои муракаби пайваст чумлаи соддаи дуюм


хамчун натичаву окибат ва ё хулосаи аз мазмуни чумлаи содцаи якум
вокеъ мегардад. Албе^тта,маънои хилофй сабаби вокеъшавии чумлахои
мазкур аст,аммо нат ета низ маънои зарурии он мебошад.
Бале,ба Ш а р о ф 1т - хола аз духтараш чудо шудан осон не,вале
модар бояд ояндаи духтарашро фикр кунад ( Улугзода ).
Дар кисми дувдми чумлаи мураккаб калимшо иборахои. махз
бароИ хамин,аз йн ру, дар охир,дар охири кор,окибатд1ар
натича,хулоса ва гаирахо омада,хулосаю натичаро равшан ва таъкид
мекунад:
Таёк косаи сари якчанд сарбозро кафонд,чандеро манъ карда аз
сари ЗИН фуру галтонд,шамшери чандеро аз дастхояш он афтонд,аммо
окибат худаш хам ш икает ( Улугзода ).

-
Сауволх.0 барои мустах.камкунй
Кадом... воситахои. грамматикй чумлахои мураккаби
пайвасти хилофй месозанду
Пайвандакх,ои пайвасткунандаи хилофиро номбар кунед
Кадоме аз пайвандакхои хилофй дар услуби китобй
бештар корбаст меш аванду.
Байни чумлахои содда* чй гуна муносибати маъной дада
мешаваду
Тобиш хои ^ маъноии чумлахои мураккаби пайвасти
хилофиро гуед ' '
Вазифаи ' чумлахои мураккаби пайвасти хилоф дар
матнхо аз чй иборат асту

Адабиётхо:
1. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. Синтаксис.-
Душанбе соли 1984 сах. 228-232
2. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3. -
Душанбе. 1989 сах. 36-48
3. Бозидов Н. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи
точик. Душанбе 1976

М А Ъ Р У ЗА И 5
(2 соат)
/ ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ П А Й В А С Т И ЧУДОЙ

Накша:
Пешгуфтор
2. Чумлахои мураккаби пайвасти чудой ва вазифахои онхо
3. Пайвандакхои пайвасткунандаи чудой
4. М уносибатхои маъноии дар байни чумлахои соддаи
таркиби чумлахои пайвасти чудой
5. Хулосахои назарй
Мафхуми умумй
Тарзи таш кили чумлахои м ураккаби пайвасти чудой.
Пайвандакхои чудой ва калимахои ифодакунандаи маънои
киёсй. Чумлахои пайвасти чудой ва тобиш хои маъноии онхо.
Тобиши киёсй, тобиш и ташбехй, мукоисавй ва- гайрахо.
Муносибатхои маъной. '• !

Дар чумлахои мураккаби пайваст ба Маънои чудой аз ходисаю


вокеахо ва факту процессхое,ки дар кисм хои предикатии чумлаи
мураккаб баён меёбанд,вокеияти яке им конпазир гардида,дигаре бояд
руй дихад ва ё амалиёти онхо паси хам чой мешавад,онхо дигарро
иваз мекунанд.
Раф икон! - гуфт Сафаргулом сухани худро давом кунонда -
Ш умоён сухани маро дуруст нафахлшдет6н,ё ин ки дуруст фахлюнда
натавонистам ( Айнй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти чудой хусусияти хоси
структурй доранд. Ба онхо ходисаи эллипсис хос мебошад:дар
хиссаи якуми онхо аъзои умумй меояд,ки ба хамаи кисмхои чумлаи
мураккаб мансуб буда,ба муттахид шудани онхо ёрй мерасонад-
Ба хона ё шумо маро рох намедихед, ё ман щуморо ! -
Дар чумлахои мураккаби пайвасти чудоие,ки аз амалу
процессхои он танхо яке вокеъ гардида метавонад,параллелизми
структурй ва семантикии кисмхо дида мешавад;
Ё Гулнор пеши он меояд ва ё у пеши Гулнор меравад ( Айнй
).
Чумлахои мураккаби пайвасти чудой асосан бо ёрии
пайвандакхо ва воситахои лугавй таш кил меёбанд. Ал батта, дар
таш кили онхо воситахои дигар монанди интонация,тартиби
чумлахои содда,мувофикати шаклхои феълй низ ёрй мерасонад.
Чумлахои мураккаби пайвасти чудой,ки ба воситаи. ба
воситаи пайвандакхои чудой таш кил меёбанд,хусусиятхои зиёди
маъноию ф ам м атикй доранд.
Ба гурухи воситахои лугавию ф ам м атикй калимахои г о х - гох
баъ зан .., холй.., холй,дам.. дам ,як ( яке), я к вакт.., я к в а к т ва
амсоли инхоро дохил кардан мумкин аст.Ин калимахо дар сурати ба
твари такрор омада воситаи лугавию грамматикии таш аккули
чумлахои мураккаби пайвасти чудой шуда метавонад.Аз воситахои
лугавй - ф ам м атикии мазкур калимаи гох ( гох -го х о ) хеле
серистеъмол буда,хоси услуби китобй мебошад,калимахои б а ъ за н ,я к
вакт,хусусияти адабй ва умумиистеъмолй дошта, калимахои як
м ахал , дам , як е хоси забони гуфтугу мебошанд: Гох дар зе р и 'с ар и
МО санг буд, - Гох манзили мо касри шохавранг буд ( Турсунзода
).Гох чобир хариф ро ба тагаш зер мекард,гох Восеъ уро ( Улугзода
)•

> ЧУМ ЛАХОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТИ БЕПАЙВАНДАК


!
Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандак хели алохидаи
чумлахои мураккаби| пайвастро ташкил менамоянд.Онхо аз чумлахои
мураккаби пайвасти | пайвандакдор бо он фарк мекунанд.,ки чузъхои
чумла на бо пайварЬак,балки бо ёрии воситахои дигар алокаманд
мешаванд. |
Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандак нисбатан рехтаву
суфта буда,параллелизми хиссахои таркиби онхо аз чихати тарзи
ифодаи хабархо ва тартиби аъзохояшон бештар ва равш антар
аст.Ш аб торик шуда буд,аз хаво барф меборид (Икромй).
Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандак ба воситаи
интонацияи гуногуни пайваст ташкил меёбанд.

-
Худписандй далели нодонист, охири ваи . ф акат:
пушаймоНист(Панд). Замин сахт ,осмон баланд (Панд).

Ч У М Л А Х О И М У РА К К А Б И П А Й В А С ТИ
■ БЕПАЙВАНДАКИ ПАИХДМ .

; Д ар чумлах.ои мураккаби пайвасти . паихам х,одисаю


вокеах,о,амалу аломати предметх,о пай дар пай зикр меёбанд.Дар
ОНХ.О тасвири Манзарах,ои табиату мухити чамъиятйдолату вазъияти
себъекти фамм атикй,нам уди зох,ирию симои маънавии шахе ,
муносибатхои гуногуни байни одамон ва амсоли инхо ифода
мегарданд:
Бодхои бахорй мевазиданд,насими форами ш абона буйхои
хуши сабзахои навхези бахориро меовард ( Айнй ). _
• Хусусияти структурии ин кабил чумлахои муракаби пайваст ин
аст,кй дар кисми дуюм аксар вакт чонишинхои шахсию ишоратй ва
банцакчонишинхо омада, ба алокамандии чумлахои содца ва
ташкили чумлаи мураккаби бепайвандак ёрй мерасонад:
Тани логар ва бехаракати муйсафед ба чунбиш омад,вай
нотавонона cap бардошту ба руи миршаб нигох кард ( Икромй ).
Дар чумлаи мураккаби пайвасти бепайвандаки паихам амалу
холат мумкин аст ба як субъект мансуб бошад.
Бачахо ба манъ кардани модарон ахамият надода ба берун
тохта б у д а н д , онхо яхмолакпарй ва барфбозй мекарданд ( Икромй ).

И Ф О Д А И М У Н О С И Б А Т И ЗА М О Н Й Д А Р ЧУ М ЛА Х О И
М У Р А К К А Б И Б Е П А Й В А Н Д А К И П А ИХ А М

Дар чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандаки паихам низ


Муносибатхои замонй ва паихамзамонй мушохдца мешаванд. Азбаски
‘Чумлахои содца бе пайвандак васл мешаванд,баробари интонация
^Утобикати ш аклхои замонй хам ахамияти калон пайдо мекунад.
М уносибати хам зам онй. Мафхуми хамзамонй дар як вакт
^'^кеъ шудани амалу холат, процесс аломату , хусусиятро
^^фахмонад.Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандак,ки дар
^й н и кисмхои он муносибати хамзамонй вучуд' дорад,дорой
^оматхои муайяни структурй мебошад.
Руди Ш оф ирком лаболаб пуроб буд,бед,гучум:,ва сафедор
^?>ин дарахтхо ш оххояш онро бо якдигар печонда ба лаби руд соя
^^^фканданд (Айнй).

Хабари чумлахои содцаи таркиби чумлаи мураккаби пайваст


бо шаклхои ф еълии замони гузаштаи наздик ифода ёфта,холат.


амалу процессхои дар як. вакт вокеъ 'шударо ифода мекунад:
Модарам халвой коктй пухт.ман дар оташмонй ёрй додам.
(Айнй).
Хабари чумлаи содцаи якум бо шакли феълии замони
гузаштаи хикояги,хабари чум лаи. соддаи дуюм бо ш акли феълии
замони гузаштаи наздик ё дур ифода меёбад: Дар берун ш аббодаи
форам мевазид,хурузхо ба чег задан cap карда будан (Икромй).
Яке аз хелхои серистеъмоли чумлаи мураккаби пайвасти
бепайвандак ин аст,ки хабари чумилаи содцаи якум бо ш аклхои
феълии замони гузаштаи мутлак ва хабари чумлаи соддаи дуюм бо
ш аклхои феълии замони гузаштаи давомдор ифода меёбад:
Ман мургро ба хона гирифта овардам,пеш-пеши ман Х айбар
бозикунон ва шодикунон медавид (Айнй). '
Дар кисми якуми чумлаи мураккаб,ки хабари он номи
буда,бо феъли ёридихандаи будан меояд,мафхуми замонй ифода
меёбад ва чумлаи содааи дигар вокеаю ходисахои махз дар хамин
вакту мавриди муайян ба амал омадаро мефахмонад:
М актабдор хануз дар мактаб буд,бачагон хам акнун ягон-
ягон баргашта меомаданд (Айнй).Айёми долузарби нигохубини
пахтазор гузашта буд,дар хама чо ба гунучини хосил тайёри
медиданд (Мухаммадиев).
М уносибати паихамзамонй.Дар муносибати паихамзамонй
амалу холат,ходисаю вокеахо паихам (яке пас аз дигаре) вокеъ
меш аванд.Хабари ин чумлахо феъли буда,бештар ба ш акли замони
гузаштаи мутлак меояд.
Абдуллохоча хест ва аз дунболи оянда рафт,дари обхона хам
баста шуд (Айнй).
Ин хели чумлахои мураккаби пайваст серистеъмол буда,дар
хамаи услубхои забони точикй ба таври фаровон истифода
мешаванд. ' '
У уа МО баъд аз чавоби салом чой нишон дод,мо нишастем
(Айнй).
Ходисаю вокеа,амалу холате,ки дар замони гузашта паси
хам вокеъ шудаанд,бо шаклхои феълии гуногуни сигаи хикояги
;Ифода мешаванд. Одатан хабари чумлаи содцаи якум бо феълхои
мутлак ифода мешаЬад ва ба итмом расидани чараёни фикри аввалро
ниш он медихад.Хабари чумлаи содцаи дуюм бо ш аклхои давомдори
феъли замони ry3aii|iTa омада, амалу холати давомнок ро ифода
менамояд: Ш оди аз|чояш хеста берун баромад,муйсафед аз паси вай
нигох карда монда ба хаёл фуру рафт (Икромй).

ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ


БЕПАЙВАНДАКИ СА БА Б НАТИЧА

Дар хиссаи якуми чумлахои мураккаби пайвасти сабабу


натича асоси фикри мураккаб гуфта шуда,хиссаи дуюм хамчун
натича„хулоса ё окибати он ифода меёбад. Яке - сабаб,дигар -
натичаи он. Ш аб торик буд.кас .касеро’ намедид (Икромй). Вакти
гурезо гурез саллаи амалдор ба- токи дарвоза дармонда аз саращ
парид, вай сарбарах,на фирор кард (Улугзода).
Чумлах,ои мураккаби пайвасти бепайвандаки сабабу натича
хеле бастаро ташкил медих,анд ва таркибан ф акат ду чумлаи содцаро
дарбар мегиранд. , ^
Дар ин чо кариб борон наборид,замин ,тез хушк шудан
гирифт (Ш укухй)
Яке аз хусусгатхои чумла‘х,ои мураккаби пайвасти
бепайвандаки сабабу натича ин гаст,ки дар аввали чумлаи соддаи
дуюм калимаю иборах,ои ифодакунандаи мафхуми натича, хулосаю
окибат, монавди нихоят^дар. охир,нихояти кор,он гох ва гайра
меоянд.
Савол борон ва суханхои тахдидомез Абдулл оро
саргаранг карданд,вай нихоят аз барак гурехта раф та соф шуд
(Р.Чалил).

ЧУМЛАХОИ М У РА КК А БИ ПАЙВАСТИ
БЕПАЙВАНДАКИ КИЁСИЮ Х ИЛОФ Й

Дар кисмхои таркиби ин хели чумлахои мураккаби пайвасти


бепайвандак факту ходисахо,амалу процесс хои ба як дигар
монанд,хамчинс ва наздик ё,баръакс,нобаробар, хилоф азхам
фарккунавда мукоиса кардаи мешаванд: Сабрат ганч дихад,бе сабрат
ранч дихад (Калонтаров).
Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандаки киёсию хилофй
нисбатан рехта , ба оханг,гохо муъчазу мусачаъ мешаванд. Кисмхои
таркиби онхо бештар ба тарзи мувози баён мешаванд. Ин гуна
чумлахо дар жанрхои фольклорй,хусусан,панду хикмат,зарбулмасалу
макол беш тар мушохида мешаванд:
Ин ба каллаи он мезад,он аз гуши ин мекаш ид (Айнй).Дарахт
аз об месабзад,одам - аз тарбия ( Зарбулмасал ).
Дар кисмхои таркибии чумлахои мураккаби пайвасти
бепайвандакаи киёси калимахои киёсшавандаи антоними ё синоними
меоянд ва ба онхо задан мантикй меафтад.М ахз чунин калимаю
иборахо асосй муносибати мукоисавии байни хиссахои чумлаи
мураккаби пайвастро таш кил менамоянд.Онхо ба тарики чуфт яке
дар хиссаи якум ва дигар дар хиссаи дуюми чукшаи мураккаб
омада,як симметрияи мутаносибро таш кил дода,ба хам вобастагй ва
алокамандии чумлахои соддаи таркиби чумлаи мураккабро
равшантар ифода мекунанд: Бузургони мо аз бефикрй гушаи
истирохати худро махалли саломат шумурда ва м еш уморанд,хурдани
МО аз руи чахолат буду набуди худро дар рохл хавои нафас супурда
ва месупоранд ( Айнй ).

з /~
’ Дар кисми якуми чумлах,ои мураккаби пайвасти мазкур аъзои
умумй омада,алокаи мавчудаи маъноию грамматикии бай ни^онхоро
боз хам равш антар нишон медихад; ;
Дар сухбатхои адабй шеърхои классикони точи к хонда
мухокима карда мешуданд,баъзе шеърхои шонрони замон низ тахлил
ва танкид меёфтанд ( Айнй ).
Дар як гурухи чумлахои мураккаби пайавсти бепайвандаки
киёсию хилофй муносибати барчастаи хилофй дида м еш авад:-
} Вай дарахти зардолуро сабзонд,меваашро шумо мехуред (
Начмиддинов ). ^
М уносибати хилофй ва мукобилгузории байни чумлахои содда
хусусан дар холати мавчуд будани такрори калима боз хам ^шиддат
мегйрад; В ай бой набуд,савдогарнабуд,мансабдор ё мулло ва имом
набуд,вай косиби камбагал ва ахди авом буд ( Икромй ). •

ЧУМЛАХОИ М У РА ККАБИ ПАИВАСТИ


БЕПАЙВАНДАКИ ЭЗОХИИ АТРИБУТЙ ■

Дар чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандаки .'эзохии


атрибутй чумлахои соддаи дуюм барои муайян кардан ва тафсил
додани мазмуни чумлаи соддаи якум истифода мешавад,онро шарху
эзох медихад:
Б ахорон буд,зардолухои руидаричаи мо гул карда бо
шукуфахои худ дар богча зинати хубе дода буданд ( Айнй ).
Хабари чумлахои соддаи таркиби чунин чумлахои мураккаб
бо шаклхои феълии сигаи хабарй ифода мешавад : Дар пеши ман
танхо як коргар кор мекард,баркашии пунбадона аз они вай буд (
Айнй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандаки эзохии атрибутй
одатан аз ду чумлаи содда иборат шуда,таркибан навъи бастаро
ташкил медиханд.Кисми дуюм мазмуни умумй ва ё чузъи кисми
якумро эзох медихад,онро бо маълумоти наву тоза хамчун илова
ифода мешавад.
1.Хиссаи дуюми чумлаи мураккаб барои шарху эзох ё
тафсили яке аз аъзохои чудогонаи хиссаи якум меояд:
а) мубтадо:! Сохиби Мадраса яке аз бойхои миёнахоли
Бухоро буд,у од^ми кадпаст,гафсбадани фарбехи риш калон
буда,тахминан ш аст ¡ - сола менамуд,фарзанд надошт ( Айнй ).
б) хабар: ¡Зиндагии мо дар он хучра бисьёр содда
буд,пагохонй ва бегохонй нони коки аз сахро овардашударо бо чой
мехурдем ( Айнй ). '
в) пуркунанда: Зебй холачонаш ро бисьёр нагз дид,вай зани
олуфтаи шухе буд,дутор менавохт ( Улугзода ).
г) хол: М о н аздик ба соати дахи ш аб ба рох баромадем,
шаб торики абрнок ва бемахтоб буд ( Айнй ).
. ’ Чумлахои мураккаби пайвасти бепайвандаки эзохй,ки дар
онхо мазмуни. .хиссаи дуюм барои эзохй мазмуни умумии хиссаи
якум меояд: Онхо дарвозй буданд,падарашон аз Дарвоз ба Балчувон
барои даравгарй омада,занаш ва духтараш ро хам бо худ оварда буд (
Улугзода,).
2.XjMccaH дую.ми .чумлаи м>раккаби пайваст маълумоти
иловагй-^медиадд .Аз руи мазмун ва вазифае,ки нисбат -ба чумлан
соддаи якум доранд,ин хели чумлаи мураккабро боз ба се гурух чудо
кардан мумкин асТ. :
а) хиссаи дуюм хамчун фикри илова вокеъ мешавад: Ахмад
дувоздахсола шуд,ин вакт саводаш хам баромада буд ( Айнй ).
б) хиссай дуюм ба мазмуни хиссаи якум хамчун далелу асос
оварда мешавад:- Барои нест кардани бесаводй хам кор cap
шуд,имсол барои'ин кор садхо курс давом дорад ( Айнй ).

Саволхо барои мустахкамкунй


1. Пайвандакхои пайвасткунандаи чудоиро номбар кунед
2. Кадом муносибатхои маъной дар чумлахои мураккаби
пайвасти чудой дида мешаванду
3. Чумлаи мураккаби пайвасти бепайвандак чисту
4. Кацом муносибатхои маъной дар чумлахои мураккаби
пайвасти бе пайвандак дида мешаванд, номбар кунед
5. Фарки чумлахои бепайвандак аз пайвандакдор дар чисту
Адабиётхо:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3.
Душ анбе-1989 сах 48-65
2.- Забони адабии хозираи точик Кисми 2. Синтаксис
Душанбе 1984 сах 232-253
М АЪРУЗАИ 6
(2 соат)
ЧУМЛАХОИ М УРАККАБИ ПАЙВАСТИ ХОЛЙ
Накша:
К ^ Хусусияти ба худ хоси чумлаи мураккаби пайвасти х,олй^
2. Ф арки чумлаи мураккаби пайвасти х,олй аз чумлах,ои
мураккаби-пайвасти пайвандакдор ва чумлахои соддаи феъли
х,олй. '
3; Муносибатх,ои маъной дар байни чумлах,ои соддаи
таркиби чумлахои мураккаби холй
4'. Чумлах,ои мураккаби пайвасти х,олй бо пайвандакх,ои
пайвасткунанда
5. Хулосах,ои назарй

Мафх,уми умумй
Маънои калимаи х,олй дар чумлах,ои мураккаби пайвасти х,олй.
Роли ду зиёда мубтадох,о дар ин кабил чумлах,о. Тафриках,ои асосии
чумлах,ои мураккаби пайвасти х,олй аз чумлах,ои пайвасти
пайвандакдор ва чумлах,ои соддаи ф еъли холй. Муносибатх,ои
маъной дар чумлахои пайвасти холй.

Дар забони точикй як хели махсуси чумлах,ои мураккаби


пайваст маълум аст,ки аз руи сохт ва тарзи ифодаи худ аз хелхои
дигари чумлах,ои мураккаби пайваст ф арк мекунад.Онх,о тарзи
махсуси таркиббандй доранд: кисми аввали чумлаи мураккаб бо
ш акли гайритасрифии феъл - феъли х,ол ( сиф ати феълй ) ба итмом
расида,кисми дуюм бошапд,бо феълх,ои тасриф й ё хабарх,ои номи
тамом мешавад,яъне агар хабари чумлаи содцаи якум феълй
бошад,бо феълй х,ол ва агар номй бош ад,ба чои бандаки хабарй
феълх,ои ” ш удан” ,’’будан” дар ш акли буда,шуда хабари чумлаи
соддаи дуюм бо феълх,ои тасрифй ва х,иссах,ои номии нутк меояд.Дар
х,амин вакт дари куча кушода шуда, Рустам амак даромада омад (
Рахлм Чалил ).
Алокаи маъной ва грамматикии кисмх,ои таркиби чумлах,ои
мураккаби пайвастй х,олй нисбат ба дигар типх,ои чумлах,ои
мураккаби пайваст ^ичтар мебош ад.Зичии ин алока,пеш аз х,ама,ба
воситаи ш акли нотамоми хабари чумлаи содцаи якум ва х,ам
интонацияи нотамоМи кисми якум таъмин мегардад.
Дар байни Iхиссахои чумлаи мураккаби пайвандакхои
пайвасткунанда ни:^ омада метавонанд,ки ин далели барчастаи
чумлахои мураккаби пайваст будани онхо мебошад : Факат бисьёрии
дуконхо баста ва дар кучахо мардум кам тар рафтуомад мекарданд (
Чалол Икромй ).Тирамох ба охир расида ва зимистон наздик омада
буд ( Айнй ).
ХУСУСИЯТХОИ СТРУКТУРИИ ЧУМ ЛАХОИ
М У Р А К К А Б И П АЙ В АС ТИ ХОЛЙ

Хар ду х.иссаи чумлаи мураккаб дорой мубтадо (субъек т.) - ^


алохдда мебошад : Зимистон рафта ,боронгарии. аввали бах,ор cap
шуда буд ( Т о л и с ). ,
Дар хар ду хиссахои чумлаи мураккаб сохиби аломат як
бошадлар чумлаи соддаи якум худи он предмет ( шахе ) бевосита
номбар карда шуда, дар чумлаи соддаи дуюм вай хамчун субъекти
грамматикй бо чонишинхо ифода меёбад :Одина ууо бо ин хабар ба
назди Восеъ фиристода,худаш бо дасташ дар болои дехи Чорбог
дидбонй карда истодааст ( Улугзода ).
Дар ташаккули чумлахои мураккаби мазкур унсурхои дигари
грамматикию лугавй низ хизмат мекунанд.ЧунончиО,дар чумлаи
соддаи дуюм чонишинхо,зарфхои чонишинй.таркибхои чонишинй
омада, ба мазмуни умумй ё чузъхои чумлаи соддаи якум ишора
мекунанд ва бо хамин алокаи маъноию грамматикии байни кисмхои
чумлаи мураккабро таъмин мегардонанд : Доруи у танхо доруи
мушкушак буда,онхоро як каф - як каф дар когазпорахо печонда
мондааст ( Айнй ).
Дар хиссаи дуюми чумлахои мураккаби пайвасти холй
бандакчонишинхои сохибй омада,муносибати маъной ва
грамматикии байни онхоро нишон медиханд.Аз он чумла Мирзо
Назрулло ва Айнй 75 чуб таъзир дида,гушт ва пустхояшон пора -
пора шуд ( Айнй ).
Дар чумлахои мураккаби пайвасти холй аъзохои умумй
меояд,ки ба хамаи хиссахои чумлаи пайвасти холй тааллук дорад ва
онхоро муттахид мегардонад : Чумлахои соддаи таркиби чумлаи
мураккаб,ки мазмунан ба авъзои умумй вобаста мебошанд,нисбат ба
он характери чида пайдо мекунанд :Рузи сеюми хобидани Дадочон
хаво кушода шуда.офтоб баромад ( Икромй ).
Ифодаи муносибатхои замон :
а) муносибати хамзамонй :Ш абе модари Ахмад дар хона
набуд,айёми тобистон дуда,вактхои руихавлихобй буд ( Айнй ).
Б) муносибати паихамзамонй : Миршаб баъд аз дидани ин
фармон писараш - Давронро дар чои худ пеши дарвоза гузошта,
худ аспашро савор шуда,ба мирщабхона рафт (-Айнй ).
Дар кисми дуюми чумлахои мураккаби пайвасти холй унсурхои
ифодакунандаи мафхуми замонй,монанди баъд аз он,баъди як
нафас, пасаз ин, баъд аз кадре,сонй,пас аз фурсате ва гайра
омада,пас аз катъ гардидани амалу холати чумлаи соддаи якум содир
шудани амалу холати чумлаи соддаи дуюмро боз хам аниктар
нишон медиханд: Дар ин дам дар берун овози ran шунида шуда,баъд
аз кадре ба хона Дилбар ва Латофат даромада омаданд ( Икромй ).
ТАРКИ БИ ЧУМ ЛАХО И М УРА К К А Б И
ПАЙВАСТИ ХО ЛЙ

Чумлахои мураккаби пайвасти холй аз чихати таркиб acoca ба


навъи баста дохил мешаванд,аммо баъзан навъи кушодаи онхо низ
дучор мешаванд.Чумлахои мураккаби пайвасти холй бо маънохои
сабабу натича,хилофй,киёсй,.эзохй типи бастаро ташкил дода, ба
маънои шумур ба навъи куигода дохил мешаванд :
а) навъи баста : Дар соли, 1320 хичрй'дар коллективи мо як
талафи бисьёр кало вокеъ шуда,як мусибати бисьёр зуре руй дод (
Айнй ).
Б) навъи кушода :Дар берун мардхр чамъ шуда,хофизхо
суруда дегхои дахманй мечушиданд ( Икромй ).

ИФОДАИ М УНОСИБАТХОИ М АЪ Н О Й

Таносуби маъноию грамматикии кисмхои таркиби чумлаи


мураккаби пайвасти холй хар хел аст.Гохе он характери шумур ва
номбаркунии ходисаю вокеахоро гирифта,муносибати тасвирй пайдо
мекунад,гох ифодаи он ба вокеияти якдигар вобаста буда,дар байни
чумлахои содда муносибатхои сабабу натича,эзохй ба амал
меоляд,гох ходисаю вокеахо ба хамдигар мукоисаю монанд карда ё
мукобил гузошта мешаванд.Хамин тавр ,дар таркиби чумлахои
мураккаби пайвасти холй муносибатхои маъноию грамматикии
шумур,сабаб,натича,киёсию хилофй ва эзохдро мушохида кардан
мумкин аст.
М уноси бати шумур : Руз сафед шуда,офтоб баромад ( Айнй
). Заминхои восеи пахтакорй ба охир расида,дарахтхо пайдо шуданд
( Ш укухй ).
М уносибати сабабу натича ;Девори калъа бар болои девораи
табии кух бино ёфта,як хисори баланди устувор ва душворгузаре
пайдо шуд ( Айнй ).Восеъ аз нолишхои пурсузу гудози занак
вокеаро фахмида,чехраи аракини офтобхурдааш хира гашт (
Улугзодо ).
М уносибати ^иёсй : Х оло як кисми заминхо кор карда шуда
, як кисмашон хами|н[ тавр сабзапуш шуда хоб кардаанд ( Икромй
).Як кисми acKapoHij сурх ба кишлок зер карда даромада, кисми
дигарй ба тарафи^кух нигох карда асп ронд ( Рахим Чалил
Саволхо барои мустахкамкунй *'
1. Чумлаи мураккаби пайвасти холй чисту
2. Мафхуми «холи »-р о эзох дихед ^
3. Фарки чумлахои мураккаби пайвасти холй аз чумлахои
пайвасти пайвандакдор дар чисту
4. Р оли мубтадохоро бо мисолхо фахмонед
5. Байни чумлахои содца кадом муносибатхои маъной ба
вукуу меоянд, ^гомбар кунед.
6. Роли пайвандакхои пайвасткунандаро'^; дар - чумлйх,ои
мураккаби пайвасти х,олй фахмонед
Адабиётхо::-. '
1. Зикриёев Ф. Паратаксис как синтаксическая единица.
Душанбе, 1990 сах,. 48-76 •> ■ V . Ч
2. Гра.мматикаи забони адабии хозираи^ точик. Кисми 3
Душанбе 1989 сах,. 65-68 -с : -
•<• ч'*.' •
3. Забони адабии хозираи точик. г; Кисми 2; Синтаксис.
Душанбе 1984 сах 236-240 ^

■ 'л '3 ■
• ■■ '•

. •:••< • ■ л.- :-•/* .

и‘У

^7-
М АЪРУЗАИ 7
(2 соат)
ЧУМ ЛА И М УРАК К АБИ ТОБЕЪ
Накша:
1. Маълумоти умумй
2. Вазифаи чумлаи мураккаби тобеъ дар забои
3. Тарзи ташкили чумлаи мураккаби тобеъ
4. Чумлах,ои содда ва хусусияти грамматикии онхо дар
чумлаи мураккаби тобеъ '
5. Вазифаи сарчумла ва чумлаи пайрав
6. Меъёрх,ои асосии муайян намудани. хелх,ои чумлахои
пайравъ
7. Пайвандакх,ои тобекунандаи аслй ва таркибй
8. Чумлаи пайрави мубтадо
9. Пайвандакх,ои хоси чумлаи пайрави мубтадо
10. Чумлаи пайрави хабар ва хусусияти грамматикии он
\\. Хулосахои назарй .

Мафх,уми умумй
Корбасти чумлах,ои мураккаби тобеъ дар чараёни инкишофи
забони адабии точик. Роли чумлах,ои содца дар таркиби
чумлах,ои мураккаби тобеъ. Таърихи пайвандакх,ои
тобеъкунанда. Шартх,ои асосии муайян намудани хелх,ои
чумлах,ои пайрав. Пайвандакх,ои аслй ва таркибй. Роли онх,о.
Хусусиятх,ои грамматикии сарчумла ва чумлаи пайрав. Калима
ва таркибх,ои х,амнисбат. Чумлаи пайрави мубТадо. Чои чумлаи
С пайрави мубтадо. Чумлаи пайрави хабар ва пайвандаки «к и ».

Чумла ВОХ.ИДИ асосии забон аст,зеро фикр бо ёрии он ифода


меёбад ва мубодилаи 'афкор дар байни одамон имконпазир мегардад.
Вобастагии х,одисаю вокеах,о ба якдигар ва муносибатх,ои
гуногуни мураккаби байни онх,о ба воситаи чумлах,ои мураккаб
пурра ва сах,ех, ифода меёбанд,Аз ин ру, мундаричаи чумлах,ои
мураккабро инъикоси х,одисаю вокеах,ои реалй шуморидан мумкин
аст.Дар ифодаи чуни!^ муносибат\о домани имконоти забони точикй
фарох аст.Вай дар .¡цавоми асрхо сохти грамматикиашро такмил
дода,шаклу колибх,ой зиёд ба вучуд овардааст. Х елхои гуногуни
чумлах,ои мураккаби Лайвасту тобеи забони адабии х,озираи точик ва
воситахои грамматикии фаровон аз ин шах,одат медихад.
Чумлах,ои содд4 дар таркиби чумлах,ои мураккаб бо хамдигар
муносибати синтаксИсие пайдо карда,аз чих,ати сохт ва маънои
умумиашон ба якдигкр вобаста мешаванд.Дар ин маврид мазмуни
умумии онхо чумлаи мураккаб ташкил мешавад.Чумлах,ои содца дар
таркиби чумлах,ои мураккаби тобеъ мустах,камии сохторй ва маъной
пурра нигох, дошта,фикри нисбатан тамомшударо ифода карда
наметавонанд.

/¿Г-
Хануз дар забонх,ои форсии кадим ва Авесто чумла>;о1|
мураккаби тобеи зиёде вомехуранд. Алокаи чумлахои пайрав
сарчумла ба воситаи чанд пайвандаки тобеъкунанда ифод^
ёфтааст.Дар онхо пайвандакхои тобеъкунанда вобаста ба сигам ф^.^
чанд маъноро ифода кардаанд.Масалан,як пайвандаки тобеъкунанда^.
забони Авесто (йат ) маънох,ои замон,сабаб,максад,наьтича ; ва
>айраро ифода карда метавонист.
г , Дар забони форсии миёна пайвандакхо аз пурсишчонишин'ва
суффиксхо ба вучуд омадаанд.Калима “ яке” хамчун пайвандаки
муайянкунанда, “ ка” х,амчун пайвандаки замон ва “ ку ” х,амчун
пайвандаки пуркунандакор фармуда мешуд.Дар забони имруза онх,о
шакли “ ки ” гарифтаанд. -
Дар забони адабии имрузаи точик вазифаи синтаксисии
пайвандаки “ ки ” васеъ гардидааст.Бо ёрии он хамаи чумлахои
пайрав ба сарчумла тобеъ мешаванд.
Дар асосй пайвандаки ” ки ” дигар пайвандакхои
тобеъкунандаи таркибй ба вучуд омадаанд. Пайвандакхои таркибй аз
руи маъно ва вазифаашон хоси чумлахои пайрав муайян
мегардад.(баъд аз он ки - замон, аз сабаби он ки - сабаб , бо
максади он ки - максад,бо вучуди он ки - хилоф ).

Дар чумлахои мураккаби тобеъ хамеша як аз чумлахои сом а


ба дигаре тобеъ мегардад. Чумлаи содцаи тобеъро чумлаи
пайрав,чумлаи соддаи тобеъкунандаро сарчумла меноманд.
Чумлахои пайрав одатан ба яке аз аъзохои сарчумла ё ба
гурухи аъзохои он ва ё ба тамоми мазмуни сарчумла тобеъ шуда
меоянц.
Сарчумла нисбат ба чумлаи пайрав аз чихати созмон
мустакил бошад хам,баъзан бе чумлаи пайрав маънои пурра дода
наметавонад,ки ин хам ба хамдигар вобаста будани мазмуни
сарчумла ва чумлаи пайравро нишон медихад.Маълум шуд,ки имсол
рохбарият хуб кор кардааст.
Таснифоти чумлаи мураккаби тобеъизабони адабии точик яке
аз масъалахои мураккаб ба шумор меравад.Таснифоти анъанавии
чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккаби Тобеъ ба таносуби
чумлахои пайрав бо аъзохои пайрави чумла асос ёфтааст.Лекии
чумлахои пайрав аз аъзохои чумла фарк дорад.Агар чумлахои
пайравхусусияти предикативй хабар додан дошта бошанд,аъзохои
чумла хусусияти номбаркунй доранд. ,
Роххои дигари таснифоти чумлахои пайрав пайвандакхо ва
калимахои хамнисбат мебошанд.Пайвандакхои гуногун ва
калимахои хамнисбат чумлахои пайравро ба сарчумла тобеъ
мекунанд за бештарини чумлахои пайрав калимаю таркибхои
хамнисбати хос доранд. Ам м о танхо аз руи пайвандакхо ва
калимахои хамнисбат тасниф кардани чумлахои пайрав ба талаб
чавоб намедихад. ;

' зе - \
Чумлах,ои пайравро инчунин аз руи маъно низ тасниф кардан
мумкин аст.Масъалаи сермаъноии чумла;;ои пайрав яке аз
хусусиятх,ои мухлмми синтаксиси чумлахои мураккаби тобеъ хисоб
мешавад.Чумлахои пайрав аз чихати сохти синтаксисй ва ифода
баъзан ба хамдигар зохиран монанд шаванд хам, вале аз лихози
тобишхои зиёди маъной фарк мекунанд.Сермаъноии оНХО ба маъною
вазифахои пайвавдакхои: тобеъкунанда^ ва калимахои хамнисбат ба
ифодаи хабар ва м>тобикати: ш аклхои гуногуни феъл,ба
муносибатхои маънои асосй вобаста аст.
Дар таснифоти чумлахои пайрави забони адабии точик
семантика ва структураи чумлахои дохили чумлаи мураккаби тобеъ
бояд ба эътибор гарифта шавад.
Хангоми тахлил ва таснифи чумлахои мураккаби тобеъ
пайвандакхои тобеъкунанда,вазифаи калимахои
хамнисбат,мутобикати шаклхои феълй хабархои сарчумла ва чумлаи
пайрав,тартиби чумла,интонация, муносибатхои маъной сарчумла ва
чумлаи пайрав якчоя ба хисоб гарифта мешавад.

ЧУМ ЛАИ П АЙ РАВ И М УБТАД О

Чи тавре ки кайд намудем,чумлахои пайрав вобаста ба аъзохои


чумла ифода карда мешаванд. Аъзохои чумла
мубтадо,хабар,пуркунанда,муайянкунанда ва хол ( )^оли тарзи
амал,монандй,микдору дарача,замон,макон,сабаб,максаЦ,натича,шарт
ва хилоф ) мебошанд,ки чукшахои пайрав ба он аъзохо монандй
доранд.
Чумяаи пайрави мубтадо мубтадои сарчуМларо,ки бо
чонишинхо ифода ёфтаанд,шарху эзох медихад.Масалан: Х ар кас ки
байт ёфта натавонист,вай бой додагй хисоб меёфт ( Айнй ).
Чумлаи пайрави мубтадо ба сарчумла бо ёрии пайвандакхои
хар кй, хар кас ки, хар он кас ки, хар он ки, ки, хар чи ки, хар он
чизе ки ва гайра тобеъ мегардад.Масалан:
Хар он чизе ки дар бар дорам, аз они ту мешавад ( Айнй
).К асе ки бештар кб'р мекунад,хамон кадар бештар музД мегйрад.
Барои муайян кардани чумлаи пайрави мубтадо инч)^инба
мубтадои сарчумла 0о саволхои кйу,кихоу,чйу, чихоу мурочиат
кардан мумкин аст. 1
Хар кас ки ба ^амин меафтад,кушташуда хисоб меёфт.
Чумлаи пайрав)и мубтадо бештар пеш аз сарчумла,пас аз
сарчумла ва дар мобайни сарчумла чойгар мешавад:
1.ПЕШ А З С А Р Ч У М Л А М ЕОЯД:
Хар кас акли соф ва хиради комил дошта бошад,худро аз
пояи паст ба мартабаи баланд мерасонад ( К алила ва Димна ).
2.ДАР М О Б А Й Н И С А Р Ч У М Л А М Е О Я Д :
Онхое,ки ту дар| Бухоро дидй,аз хамон чумлаанд ( Айнй ).

! . 9о - ^
3Л А С А З .С А Р Ч У М Л А М ЕО ЯД :
Дар ин маврид чуг^лаи пайрави мубтадо танх,о бо пайвандаки
“ ки ” тобеъ мешавад:
Ин х,ам маълум аст,ки Чомй бо осори Анварй мах.з ба
туфайли Навой шршос.;. шудааст.Маълум шуд,ки имсол рох,барият
хеле хуб кор кардааст.

Ч У М Л А И П А Й РА В И Х АБАР

Чумлаи пайрави хабар хабари сарчумларо,ки бо чонишинх,ои


ишоратй ' ва -,.феълх,ои ёридих,анда ифода ёфтааст,шарху эзох,
медихац.Ягона,орзуи Одина ин буд,ки аз музди кор чизе пасандоз
карда,ба ватани худ баргардад ( Айнй ).
Чумлаи пайрави хабар пас аз сарчумла омада,танх,о бо ёрии
пайвандаки “ ки ” ва интонация ба сарчумла тобеъ мегардад.
Маслих,ати фоидабахш он аст,ки онх,о бояд бисьёртар
хонанд.Хизмати ба он бечора кардаи онх,о х,амин буд,ки уро дастгир
карда оварда,зада буданд ( Айнй ).

Савол^^о барои мустах,камкунй


Вазифаи Чумлах,ои мураккаби тобеъ дар забон аз чй
иборату
Холати чумлах,ои содца дар таркиби чумлах,ои тобеъро
гуед
Вазифаи пайванцакхои тобеъкунандаро баён купец
Сарчумла ва чумлаи пайрав чй гуна хусусиятхо доранду
Меъёрх,ои асосии муайян намудани сарчумла ва чумлаи
пайравро гуед
- Чумлаи пайрави мубтадо чисту
Чумлаи пайрави хабар чисту
Хулосаатонро оид ба мавзуъ баён намоед
Адабиётх,о:
Точиев Д.Т. Чумлах,ои мураккаби тобеъ дар забони
адабии х,озираи точик. Душанбе 1981 сах,. 3-12
2. Атобуллоев С. Чумлах,ои пайрави мубтадо ва хабар дар
забони адабии х,озираи Точик. Душанбе 1978.
3. Грамматикаи забони адабии х,озираи точик. Кисми 3.
Душанбе 1989 сах. 68-84 :
•р.
МАЪРУЗАИ 8
<2 COAT)

Ч УМ ЛА И П АЙ РАВИ М УАЙЯНКУНАНД А
ВА П УРК УН АН Д А
Накша:
1. Хусусиятхои ба худ хоси чумлаи пайрави муайянкунанда
2. Аъзохои гуногуни сарчумларо .тавзех додани чумлаи
пайрави муайянкунанда - ’
3. Калима ва аломатхои" хамнисбат дар чумлаи пайрави
муайянкунанда
4. Вазифаи ааомати номуайянии « е » дар таркиби сарчумлаи
чумлахои пайрави муайянкунанда
5. Чои чумлаи пайрави муайянкунанда дар таркиби чумлахои
мураккаби тобеъ
6. Воситахои фамматики дар чумлахои пайрави
муайянкунанда ва пуркунанда
7. Хусусиятхои хоси чумлаи пайрави пуркунанда
8. Чои чумлаи пайрави пуркунанда
9. Хулосахои назарй

Мафхуми асоси
Чумлаи пайрави муайянкунанда ' ва хусусиятхои фамматикии
он.Мубтадо,хабар,муайянкунанда,пуркунанда ,хол ва хелхои холро
тавзех додани чумлаи пайрави муайянкунанда.Чои чумлаи пайрави
муайянкунанда дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ.Чумлаи
пайрави пуркунанда.Воситахои фамматики.Пуркунанда ва хабари
сарчумларо тавзех додани чумлаи пайрави пуркунанда.Чои чумлаи
пайрави пуркунанда,
Чумлаи пайраве,ки яке аз аъзох,ои сарчумларо шарх,у эзох.
медих,ац,чумлаи пайрави муайянкунанда меноманд.Чумлаи пайрави
муайянкунанда ба сарчумла бо ёрии пайвандаки “ ки ” тобеъ
мегардац .Масалан : Аробах.ое,ки борашон гапла буд , ба 'Дари
анбори хочагии чамъоварй катор гардидаанд ( Айнй ).
Чумлаи пайрави муайянкунанда ба тамоми аъзох,ои сарчумла
тобеъ мегардад : 1
1.БА М У Б Т А Д О И С А Р Ч У М Л А : Аспхое,ки се руз боз руи
сериро надида,аз пой мондаанд,барои аз лой кашида баровардани
саворони худ кор намеоянд/-^ <
2.БА М У А Й Я Н К У Н А Н Д А : Садои машинае,ки ба воситаи
наи гафсу дарози р^зинй ба гилкорон реглой дода истода буд,ба
ашроф пах,н шуда аз теппа акси садо мегирифт.
3. Б А П У Р К У Н А Д А : Як зани фаранчинок ба таги дар омада
касеро,ки дар поёни мех,монхона нишаста буд,имо карда ба берун
барвард ( Айнй ).
4.БА Х О Л В А Х Е Л Х О И ОН :
A ) ба холи замон : Дар аввал^ои мохй’ сентиябр.ки пеш аз
cap шудани соли тахсили мадрасах,о'и Бухоро мешавад,падарам
писари калони Устохоча - Саидакбархочаро бо акаам ба Бухоро
бурда монда омад ( Айнй ).
Б) ба холи монандй :Дудхое,ки аз оташхонаи трактор
мебаромадавд,монанди мохичахои хокистарранг ,ки дар бахри васеи
шаффоф сайр кард гарданд,дар х,авои соф шино мекарданд ( Айнй ).
B ) ба холи макон :Рузё аз рузх,о бо он дустам дар лаби хавзи
Девонбегаи шах,ри Бухоро,ки ягона сайргохи он шахр буд,саёх,ат
карда мегаштем ( Айнй ),
5. БА ХАБАРИ С АРЧУМ ЛА Ин х,амон мактаб буд,ки мо
аз чи;^ати нагз ба рох монда шудани корхои таълим ва тарбия
санчида будем.Дар х,акикат х,ам, ин об х,амон обест,ки аз мапи
сангпорах,ои кух, софкорй ёфта баромадааст ( айнй ).

Ч УМ ЛА И ПАЙРАВР! П УРК УН А Н Д А
Чу\шаи пайраве, ки пуркунанда ва ё хабари сарчумларо
шар^^у эзох, медихад,чумлаи пайрави пуркунанда меноманд.Чумлаи
пайрави пуркунанда ба сарчумла асосан бо ёрии пайвандаки
тобеъкунандаи “ ки ” тобеъ мегардад.Лекин баъзан пайвандакх,ои аз
ин ки ,дар бораи ин ки, дар бораи он ки, дар хусуси он ки, дар
хусуси ин ки , аз он ки ва гайра тобеъ мешавад: Падарам ба
тагоиям фармуд,ки шохх,ои дарахтони бед,сафедор,тут ва гучумро
бурида як кисми он шох)^оро ба назди боги девордор кашонад (
Айнй ).
Чумлаи пайрави пуркунанда ба саволх,ои чироу,аз чиу, киро
у, аз киу, дар бораи ки у, дар бораи чиу^дар хусуси киу, дар хусуси
чиу чавоб мешавад.
Чумлаи пайрави пуркунанда вобаста ба ифодаи хабари
пуркунандаи сарчумла ду хел мешавад.
1.Чумлаи пайрави пуркунандае,ки пуркунандаи бевоситаи
сарчумларо эзох, медихад:
Сох,ибкор пурсид,ки ман аз кучо омадам ( Мух,аммадиев ).Ман
х,аминро х,ам фа?;мидам,ки у ба ояндаи хубе умедвории кавме
доштааст ( Ай нй ).
2.Чумлаи пайрави пуркунанда,ки ‘гпуркунандаи бавоситаи
сарчумларо эзох, медих,ад : -
Дар бораи он ки ба сари болини к’ампири бенаво ьа бска^-
рафтан,аз х,оли у хабар гирифтан лрзим аст ( Айнй ).
Чумлаи пайрави пуркунанда пеш аз сарчумла ва пас аз
сарчумла чойгар мешавад:
1.ПЕШ А З С А Р Ч У М Л А :Аз хусуси он ки х,озир х,ам аклу х,уши
онх,о аз аклу хуши мо расотар ■'аст,ман ба шумо ran намезанам (
Хаким Карим ).
S'--?
'i. 2.П А С A 3 С А Р Ч У М Л А : Ман дидам,ки вай фикри ба рох,
даромадан надорад. Мег 7 янд,ки хучуми per то дехаи Саида ва
куугони Вардонзех, расидааст.

М АЪРУЗАИ 9
(2 соат)
М А Ъ Л У М О Т ДАР БОРАИ Ч УМ ЛА И
ПАЙ РАВИ ХОЛ

На к ша :
Хусусиятхои грамматикии чумлахои пайрави хол
Корбасти чумлахои пайрави хол ва доираи
истеъмоли онхо дар забони адабии муосири точик
Вазифаи пайвандахои серистеъмоли
тобеъкунандаи таркиби дар чумлахои пайрави хол
Х елхои чумлахои пайрави хол
Чумлаи пайрави тарзи амал
Пайвандакхои махсуси чумлахои пайрави тарзи
амал
Вазифаи калимахои хамнисбат дар чумлахои
пайрави тарзи амал
Чои чумлаи пайрави тарзи амал дар таркиби
чумлахои мураккаби тобеъ
9. Чумлаи пайрави микдору дарача ва хусусиятхои
грамматикии он
10 Пайвандакхои чумлаи пайрави микдору дарача
11, Калима ва таркибх,ои х,амнисбат дар чумлаи
пайрави микдору дарача
12, Чои чумлаи пайрави микдору дарача

Маф}^уми асосй
Чумлах,ои пайрави х,ол ва хусусияти грамматикии онх,о.
Пайвандакх,ои таркибй дар чумлах,ои пайрави х,ол. Хелх,ои чумлахои
пайрави хол аз руи| маъно: пайрави тарзи амал, микдору дарача,
монандй, сабаб, максад, замон, макон, натича, шарт ва хилоф.
Доираи истеъмоли чумлахои пайрави х,ол дар забони адабии точик.
11айрави тарзи амал. Пайвандакх,ои чумлаи тарзи амал.
Калима ва таркибХ,ф х,амнисбат. Чои чумлаи пайрави тарзи амал.
Чумлаи пайрави микдору дарача. Воситах,ои фамматикй дар чумлаи
пайрави микдору дар|ача.

Маълум аст,ки чумлах,ои пайрави х,ол аз руи маъно ва


вазифах,ои синтаксисиашон гурухи алохдца ва хеле калони чумлах,ои
пайравро ташкил медих,анд.Дар чумлах,ои пайрави х,ол чихатхои
умумй ва ф арккуна^аи чумлахои пайрави х,ол равшан ва пурра

99-
и ф о д а гаршдаанд. Агар пайвандакхо дар чумлахои пайрави сабаб ва
х и л о ф роли асосй бозанд,дар чумлаи пайрави шарт мутобикати
ш а к л х о и феълй -хабархои сарчумла ва чумлаи пайрав ахамияти
к а л о н дорад. i
Чумлаи пайрави хол аз руи ифодаи маъно бо пайрави 1арзи
' амал,микдору дарача,монандй,сабаб,максад,натича,макон,замон,шарт
в а хилоф чудо мешаванд.Тавзехи хар яки онх,о мувофики максад аст.

’ ЧУМ ЛАИ П АЙ РАВ И ТАРЗИ АМ АЛ


Ч у м л а и пайраве,ки тарзу тарики ичро гардидани амали сарчумларо
эзох, медих,ад,чумлаи пайрави тарзи амал меноманд. ^
Чумлаи пайрави тарзи амал бо пайвандакх,ои тобеъкунфщаи
к и ,б а тавре ки,ба тарзе ки,дар холате ки, бе ин ки, бе он ки, гуё
к и , м исли ин ки ,мисли он ки ва гайра тобеъ мешавад.Масалан:;
Дар ариза рафти корро,ба тарзе ки х,озир гуфта гузаштем,щарх,
додам, ( Айнй ). Раис ва миршаб,ба тавре ки факат дуяшон
мешуниданд,дар чй борае ба гуфтугу даромаданд ( Улугзода).
1.Чумлаи пайрави тарзи амал ба хабар ва ё таркиби хабари
сарчум ларо шарх, медих,ад.

У , уар х,олате ки оташи хашми чашмонаш аз аввалй х,ам


зиёдтар гардида буд,бо ман нигариста аз чояш хест ( Айнй ).
2. Чумлаи пайрави тарзи амал ба калимахои хамнисбат тобеъ
мешавад:
Онх .0 ба х,амдигар ба тарзе нигох, мекарданд,ки маънии он ба
хар ду фахмо буд ( Рахлм Ч а ли л ).
Чумлаи пайрави тарзи амал пеш аз сарчумла,дар мобайн ва пас
аз сарчумла чойгир мешаванд.
1.ПЕШ АЗ С А Р Ч У М Л А : Дар холате ки худам дастамро баоби
хунук намезадам,гуломон,ятимон,чупонон ва чоряккорони уро хар
барин кор мефармудам ( Айнй ).
2.Д АР М О Б А Й Н И С А Р Ч У М Л А : Х ола аз рохча калам монда,бе
о н ки овозе барорад,рост ба тага айвон рафт.
3.П А С АЗ С А Р Ч У М Л А : М ан даррав чашмонамро бо остинам
п ок карда худро чунон нишон додам,ки ^аз калтаки хурдагиам парво
надорам.

ЧУМ ЛАИ П АЙ РАВ И М И КДО РУ Д АРАЧ А ' /


Ч ум лаи пайраве,ки микдор андоза ва дарачаи ичро гардидани амали
сарчумларо нишон медихад,чумлаи пайрави микдору дарача
меноманд.
Чумлаи пайрави микдору дарача ба сарчумла бо ёрии
пайвандакхои ки,ба дарачае ки, то ба дарачае ки, ба микдоре ки,ба
андозае ки, ба хадде ки, то ба хаддё ки ,ба кадре ки, хар кадар ки
ва гайра тобеъ мегардад.Масалан :
, Я к кярми бандиёи кушташавандаро дар хамин “ регхона” . ,ба
кадре ки ч^|унчоиш медод,андохтанд ( А й н й ).
Чумлаи пайрави микдору дарача одатан тамоми мазмуни
сарчумларо'эзох, медиханд:

1.М ирш аб ба тарафи дарвозаи арк нигох, карда,ба дарачае ки


кариб. буд'Сараш ба замин расад,хам шуда се бор таъзим кард С.
Айнй ). ^ .
2.Чум11аи пайрави микдору дарача ба калимах,ои хамнисбати
сарчумла т о & ъ мешаванд:
Х ав о.я ун он шаффоф буд,ки р о х л калон бо дарахтони дар ду
канораш катор саф кашида то дур намоён буд ( Улугзода ).Ахмад ба
дарачае задики аз чохои чубрасида хун шорида чубро рангин кард (
Айнй ). .
Чумлаи'" пайрави микдору дарача пеш аз сарчумла,пас аз
сарчумла ва дар мобайни сарчумла чойгир мешавад:
1.П ЕШ АЗ САРЧУМ ЛА :Хар кадар ки фоида зиёд
мешуд,иштйХои пахтачинон хамон кадар зиёд мегардид ( Айнй ).
2.Д А!Р|М О Б АЙ Н И С А Р Ч У М Л А : Онх,о душманро,ба андозае
ки дигар са1| бардошта натавонад,мезаданд ва мах,в мекарданд ( Айнй
)• Н
3.П А С А З С А Р Ч У М Л А : у чаву бедаро ба кадре талаб кард,ки
дар як сол ба як асп расад { Айнй ).Т о пур шудани истакон канд
меандозам,ба х,адде ки чояш рехта меравад.. ( Айнй )
Савлх,о барои мустах,камкунй
1. Чумлах,ои пайрави х,ол чй гуна хусусият доранду
2. Хелх,ои чумлах,ои пайрави х,олро гуед
3. , Чумлаи пайрави тарзи амал чисту
4. Пайвандакх,ои чумлаи пайрави тарзи амалро номбар
кунед
5. Чумлаи пайрави тарзи амал кадом аъзох,ои
сарчумларо эзох, медих,аду
6. Чои чумлаи пайрави тарзи амалро гуед ва мисолх,о
оред
7. Чумла |1 пайрави микдори дарача чисту
8. Пайвандак>^ои чумлаи пайрави микдору дарачаро
номбар кунед
9. Чумла}! пайрави микдору дарача ва чои онро гуед
! ' -ч
! Адабиётх,о:
1. Грамйатикаи забони адабии х,озираи точик. Кисми 3.
Душанбе 19!39 са\. 119-121
2. Точиев Д.Т. Чумлах,ои мураккаби тобеъ дар забони
адабии хозираи точик. Душ анбе 1981 сах, 76-93
3. Ниёзмухаммедов Б. Ва Ш. Рустамов. Баъзе
масъалахои синтаксиси забони адабии х,озираи точик.
Душанбе 1968 сах 26-38

I 4^/"-
4. у Забони адабии хозираи точик, кисми 2 Душанбе
- 1984 сах. 263-264

М А Ъ Р У З А И 10
(2 соат)
Ч У М Л А И П А Й РА В И М О Н АН Д Й , ЗАМ ОН, М А К О Н , Н А Т И Ч А
Накша;
1. Чумлаи пайрави монандй
2. Пайвандакх,ои махсуси чумлаи пайрави монандй
3. Чои чумлаи пайрави монандй
4. Чумлаи пайрави замон ва пайвандакхои хоси он
5. Чумлаи пайрави макон ва хусусиятхои махсуси
фамматикии он
6. Пайвандакхои чумлаи пайрави макон
7. Чои чумлаи пайрави макон
8. Чумлаи пайрави натича
9. Хусусиятхои фамматикии чумлаи пайрави натича
10. Чои чумлаи пайрави натича
Мафхуми асосй
Чумлаи пайрави монанди ва паивандакхои махсуси
он. Калимахои хамнисбат .Аъзохои сарчумларо тавзех додани
чумлаи пайрави монандиЧои чумлаи пайрави монанди .Чу.млаи
пайрави замон.Пайвандакхои хоси чумлаи пайрави замон.Чумлаи
пайрави макон ва пайвандакхои он.Калимахои хамнисбат ба
чумлахои пайрави макон.Чои чумлаи пайрави макон.Чумлаи пайрави
натича ва хусусиятхои грамматикии о н .
1. . Чумлаи пайраве,ки амали сарчумларо ба тарики
монандкунй,киёс,мухокима шарх, медих,ад,чумлаи пайрави монандй’
Меноманд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумпа бо-, ёрии пайвандакхои
тобеъкунандаи ки,.мисли он ки,^ мисли ин ки, монанди он ки,
Монади ин ки,чунон ки, ба монанди он ки, ба монанди ин ки,
хамчунон ки, гуё ки, ба тарзе ки, ки гуё, гуё ин ки, ба тавре ки, ба
тарике ки ,чи тавре ки, чи навъ ки ва гайра тобеъ мешавад.Масалан
: Борон, чунон ки аз чандин хазор сатил ба якбора мерехта
бошад,бошиддат меборид ( Айнй ). *
1.Чумлаи пайрави монандй одатан тамоми .мазмуни
(рчумларо эзох, медих,ад.Масалан :

-
Сох.ибхона,монанди он ки танх,о бошад,ба кори таълиф
машгулй мекард.
2.Чумлаи пайрави монаищй бар эзохи калимаю таркибхои
хамнисбат меоад .Масалан-:
Бибиоиша худро ба Ибод чунон вонамуд кардди гуё то хол
Одинаро ба хонаи хучаинаш рафта мепиндошт ( Айнй ).
ЧУМ ЛАИ П АЙ РАВ И ЗАМ О Н
Чумлаи пайраве, ки вакту хангоми ичр'о шудан ё нашудани амали
сарчумларо нишон медих,ад, чумлаИ пайрави замон мено.манд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла,бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки, вакте ки, х,ангоме ки, да.ме ки, чун, чу, пеш аз он ки, пас аз он
ки, хамин ки, баробари ин ки, баробари он ки ва гайрах,о тобеъ
мегардад. Масалан: вакте ки Азизхон ду-се руз бедарак шуда
мерафт, чурах,ояш уро ба хонах,ои хешовандони худ мебурданд.
(С.Улугзода. субхи чавонии мо). Хамин ки вай аз хона баромад
кудак баруи палоси айвон худро-партофт(С.Улугзода.Субхи чавонии
мо ). '
Чумлаи пайрави замон бар эзохи чунин аъзохои сарчумла меояд:
А ) Тамоми мазмуни сарчумларо эзох медихад.Чун аз дарвоза
баромадам,Кутбия дар рохрав ба ман ру ба ру
омад(С.Айни.Еддоштхо).
Б) Ба калимаю таркибхои хамнисбат тобеъ шуда,онро эзох
медихад,Вакте мо ба болои к>т1рук расидем,ки кишти ба сохил
наздик шуда буд( Хасан Ирфон).
Чумлаи пайрави замон дар таркиби чумлахои мураккаьби тобеъ
ба тарики зайл чойгир мешавад
A ) Пеш аз сарчумла чойгир мешавад А з бозе ки хамин бачаи
мусофир ба дара омад,бештарини бачагон дар паи бозию шухи
афтода аз парвариши молхо бисер бепарво шуда рафтанд( С.Айни.
Дохунда).
Б) Дар мобайни сарчумла меояд Домулло,дар вакте ки чашмони
худро нимпуш карда,хомуш истода хат менавишт,ришаш ба ман хеле
ачиб менамуд( С.Айни Мактаби кухна).
B ) Пас аз сарчумла меояд Ду таноби бокимондаашро хам
фурухта писарамро туй мекунам гуфта истода будам,ки он конун ва
низом баромад(С.Айни Гуломон).,^
ЧУ^L^AИ ПАЙ РАВИ МАКОН
Чумлаи пайраве 1^и чой,макон ва мавкеи ичро гардидани амали
сарчумларо нишон медихад.,чумлаи пайрави макон меноманд.
) Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,чое ки,аз чое ки,ба чое ки,дар чое ки,хар кучое ки,ба хар чое ки
ва амсоли инхо тобеъ мешавад ва ба совлхои кучо,аз кучо,дар
кучо,то кучо ,ба кучо ва гайра чавоб мешавад.
Масалан: Хар чо ки илму дониш бошад,он чо манзили ман аст(
С.Улугзода Ибни Сино).Он маблагро,ба чое ки худаш ва он
саройбон медонист,хамрохаш бурда мондам( С.Айни Марги судхур).

I
Чумлаи пайрави макон тамоми мазмуни сарчумла ва инчунин
калимаю таркибхои хамнисбатро тавзех медихад.
А ) Тамоми мазмуни сарчумларо эзох медихад: Дар чое ки зулму
ситам хаст,он чо хароб мешавад( С. Айнй Гуломон).
Б) Ба калима ва таркибхои хамнисбат тобеъ 1иуда,онхоро эзох
медихад: Пахта дар чое меруяд,ки дар он чо ба "кадри кифоя обу
гарми бошад(С.Айни.).
- Чумлаи пайрави макон дар таркиби чумлахои т^ураккаби тобеъ
ба тарки зайл чойгир мешавад: ,
1.Пеш аз сарчумла чойгир мешавад:Дар чое кй интизом хает,он
чо кор пеш меравад( А з рузнома). .'
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Бой ба даруни арк,дар чое ки ба
саломи амир омадагон ва дигар ахли ^очат нишаста интизори
мекашиданд,хозир буд( С.Улугзода).
11. Пас аз сарчумла меояд: Сайёра моро ба чое овард,ки як
гурух мехмонон дар атрофи миз нишаста,сухбат мекарданд(
Ф.Мухаммадиев).
Чумлаи пайрави натича ‘

Чумлаи пайраве,ки натича ё хулосаи фикри дар сарчумла


ифодашударо ифода мекунад,чумлаи пайрави натича меноманд
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла танхо бо пайвандаки
тобеъкунандаи « к и » тобеъ мегардад. Масалан:
Як табассуми латиф,бачагона ва маъсумона дар руи у шукуфт,ки
уро боз хам зеботар гардонд( Р.Чалил).Ба манкал ва сандалихо
уду анбар месухтанд„ки хама чо муаттар мегашт( Ч.Икромй.
Духтари оташ).
Чумлаи пайрави натича хамеша пас аз сарчумла омада,тамоми
мазмуни сарчумларо эзох медихад:Ин вакт аз кафои хавлиамон
машинаи боркаш гузашт,ки садои вай хамаро ларзонду хоби
маро гурезонд( Р.Чалил .Шуроб).
Баъзан барои кувват додани маънои натича дар таркиби
чумлаи пайрав пас аз пайвандаки « к и » таркибхои дар
натича,бинобар ин корбаст мешавад.Масалан, ,.л«
Рузе ба ман бо Нурмухаммадад сухбати дурудароз кардан рост
омад,ки дар натича бо он мубохиса ман ^(акикати ахваоли он
оиларо пурра фахмида гирифтам( С.Айни. Ёдцоштхо).
Чумлаи пайрави натича дар таркиби чумлахои мураккаби
тобеъ хамеша пас аз сарчумла вокеъ мегардад. Масалан,
Зохиран,ин маслихати мулло Барот ба усто Мухтор маъкул
афтод,ки чехраи гамгини у каме кушода шуда,чинхои абрувонаш
як андоза бархам хурданд( Ф.Ниёзи Духтари хамсоя).
Саволхо барои мустахкамкунй
1. Чумлаи пайрави монанди чисту
2. Пайвандакхои чумлаи пайрави монандиро номбар
кунед ва як чумлаи пайрави монанди созед.
3. Чои чумлаи пайрави монандиро фахмонед.
4. Чумлаи пайрави замон чисту -^ •
5. Пайвандакхои чумлаи пайрави замонро номбар кунед
6. Чумлаи пайрави замон ба кадом аъзохои сарчум ла
тобеъ мешаванду -
7. Чои чумлаи пайрави замон, дар гаркиби чум лахои
мураккаби тобеъ чи навъ асту .. . •. - .
Чумлаи пайрави макон чис^у -,., V / ; _
9. Калимахои хамнисбат дар чумлахои пайрави м акон
чи гуна вазифаро адо мекунанд,фахмонед
10. Чумлаи пайрави макон ба кадом' аъзохои сарчумла
тобеъ мешавагнд7 .к - ^
И. Чумлаи пайрави натича чисту .
12. Хусусияти ба худ хоси чумлаи пайрави натичаро б о
мисолхо фахмонед.
А Д А Б И Ё Т Х О : - ^
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3
Душанбе 1989 сах. 129-138 ,
2. Точиев Д.Т. Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони
адабии хозираи точик. Душанбе 1981 сах. 100-130
3. Забони адабии хозиари точик. Душанбе, 1984 сах
265-270
4. Б.Ниёзмухаммадов Баъзе масъалахои синтаксиси
забони адабии хозираи точик. Душанбе 1968. сах 86-90
МАЪРУЗАИ 11
(2 соат)
Чутилахои пайрави сабаб ва максад

Накша: - ; ;
1. Чумлаи пайрави сабаб ва хусусиятхои синтаксисии он
2. Пайвандакхои хоси чумлаи ^пайрави сабаб .
3. Тамоми мазмуни-сарчумла ва 'калимахои хамнисбатро
тавзех додани ин чумлаи пайрав
4. Чои чумлаи пайрави сабаб,
5. Чумлаи пайрави максад ва пайвандакхои он
6. Тобишхои маъноии чумлаи пайрави максад
7. Чои чумлаи пайрави максад
Мафхуми асосй
Чумлаи пайрави сабаб ва хусусиятхои он. Пайвандакхои
тобеъкунанда. Чои чумлаи пайрави сабаб. Чумлаи пайрави
максад ва тобишхои маъноии он, Ш аклан мутобикат намудани
чумлахои пайрави сабаб ва максад,

Чумлаи пайрави сабаб


Чумлаи пайраве, ки сабаби ичро шудан ё нашудани амали
сарчумларо нишон медихад, чумлаи пайрави сабаб меноманд.
Чумлаи пайрави сабаб ба сарчумла бо ёрии пйвандакхои
тобеъкунандаи аз сабаби ин ки, аз сабаби он ки, чунки, чун, зеро
ки, азбаски, модомеки, бинобар ин ки, аз он ки, ба сабаби ин ки ,
ба сабаби он ки, чаро ки ва гайрахо тобеъ мешавад. Барои муайян
намудани чумлаи пайрави сабаб ба сарчумла бо саволхои «барои
ч и у»,»ч а р оу»,» аз чи сабабу» ва амсоли инхо мурочиат кардан
мумкин аст. Масадан: Ин хабар моро бисёр парешон кард, чунки
ман ба вай зиёда омухта шуда будам. (С.Айнй Ёддоштхо).
*! ' Чумлаи пайрави сабаб бар эзохи тамоми мазмуни сарчумла ва
калимахои хамнисбат меояд:
А ) бар эзохи тамоми мазмуни сарчумла: ман тарсида кадамамро
тез-тез мондам, зеро ки онхоро оворагард ё дузд гумон карда будам.
(С.Улугзода Субхи чавонии мо).
■ Б) бар эзохи кадимахои хамнисбат: Хадича барои он ба берун
баромада натавонист, ки беист борон бошиддат меборид. (С.Айнй
Куллиёт).
^ Чумлаи пайрави сабаб дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ
чунин чойгир мешаванд:
1. Пеш аз сарчумла \!еоянд: Азбаски вай мухандис буД,
нозукихои ин хунари худро ба богчаи худ сарф карда буд-
(С.Айнй Ёдцоштхо)
2. Дар мобайни сарчумла меояд: Муйсафед, ки ба таклифи
худаш чавоби катъй гирифта натавонист, бори гамаш аз а в в а л а

-
■ зиёдтар шуда, бо кавоки овезон аз чойхона баромада рафт.
' ■СА.Дехотй Асархои мунтахаб) "-
3. Пас аз сарчумла меояд: Ба гайр аз вай холо хеч кас бо ин
рох намеояд, зеро ин ягона рох ба кишлоки Гулистон аст.
(Ч.Икромй Ш одй).
Чум лаи пайрави максад
Чумлаи пайраве.ки максади и чро гардидани амали сарчумларо
ифода мёнамояд,чумлаи пайрави максад меноманд
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,барои он ки ,барои ин ки,то,то ки,то ин ки,бо максади ин ки
,бо максади он ки,чунон ки,барои хамин ки,барои хамон ки ,ба
умеди ин ки,аз бахри он ки , ба нияти ин ки , ба нияти он ки ва
амсоли инхо тобеъ мешавад. Барои муайян намудани чумлаи
пайрави максад ба сарчумла бо саволхои барои чи,чаро,бо чи
максад ва гайра мурочиат бояд кард.Масалан:Вай дар шахр кор
мечуст,то музде пайдо намуда,руз гузаронад( аз рузнома).Барои он
ки -руяш ба руи пира.мард наафтад,ба хоначаи майдае даромада ба-
коре машгул шуд( аз рузномаи Овозми точик).
Чумлаи пайрави максад асосан ба тамоми мазмуни сарчумла
ва сониян ба калима ва таркибхои хамнисбат тобеъ мегардад:
А ) Ба тамоми мазмуни сарчумла:
,Шоди чубдастаашро ба даст гирифта,дар канори киштзор
мегашт,ки мабодо рама ба даруни кишти мардум надарояд(
С .А Й Н И .Ятим).
Б) Бар эзохй калимахои хамнисбат меояд :Ин хона барои он
сохта шуда буд,ки мехмонони аз рохи дур омадаги бемалол дам
гирифта раванд( С.Айни Ёдцоштхо).
Чулаи пайрави максад низ пеш аз пас аз ва дар мобайни
сарчумла чойгир мешавад.
1. Пеш аз сарчумла меояд: Барои он ки Мухтор аз
хоб бедор нашавад, ман сарамро ба курпа печонда бесадо
мегиристам.( С.Улугзоца. Субхи чавонии мо).
2. Дар мобайни сарчумла: Чура, бо максади он ки ба
саволх,ои марди савора чавобх,ои равшан дигх,ад, аввалан
хуб фикру| мулохнза мекард. (Р.Чалил).
3. Пас; аз сарчумла меояд: Хамон саисро хамрох
мегирем, |о ки дар рох ба аспхоямон дуруст нигох,убин
кунад. (С.Айнй Пуломон).
Саволхо барои мустах,камкунй
Ч у ш а и пайрави сабаб чисту
Пайвандакхои чумлаи пайрави сабабро гуед
Чои! чумлах,ои пайрави сабаб чй навъ асту
Чу\^хаи пайрави максад чисту
Чумлаи пайрави максад кадом аъзох,ои сарчумларо
эзох, мецих,аду
ВосЬта^^ои грамматикии чумлаи пайрави максадро
номбар ку]Иед
''Г;-;
- i ' Адабиётх,о:
1. ■ Рустамов Ш . Чумлах,ои мураккаби тобеъ бо пайрави
сабаб дар забони адабии х,озираи точик.-Душанбе 1968
2. : Точиев Д.Т. чумлах,ои мураккаби тобеъ дар забони
адабии дозираи точик. Душанбе 1981 сах,. 100-1222
3. ■ ^ Забони адабии х,озираи точик. Кисми 2. Душанбе
1984 сах. 270-273 ^ '
ч е й , . ..

Б
МАЪРУЗАИ 12
(2 соат)
Чумлахои пайрави шарт ва хилоф
^ Накша:
1. Чумлаи пайрави шарт ва пайвандакхои тобеъкунандаи он
- 2. Калимахои хамнисбат дар чумлаи пайрави шарт
3. Чои чумлаи пайрави шарт
4. Чумлаи пайрави хилоф ва хусусиятх,ои грамматикии он
5. Пайвандакхои хоси чумлаи пайрави хилоф
6. Чои чумлаи пайрави хилоф
Мафх,уми асосй
Чумлаи пайрави шарт ва муносибати он бо сарчумла. Воситахои
фамматикй. Вазифаи калима ва таркибхои хамнисбат дар чумлаи
пайрави шарт. Чои чумлаи пайрави шарт. Чумлаи пайрави хилоф
ва пайвандакхои тобеъкунандаи хилофй. .
Чумлаи пайрави шарт
Чумлаи пайраве,ки шарти ичрои амали сарчумларо нишон
медихад ,ё ичрои амали сарчумларо ба ягон шарт вобаста
мекунад,чумлаи пайрави шарт меноманд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,агар,агар ки,гар,ар,ба шарте ки,модоме ки, вакте ки,чун,ба шарти
ин ки,ба шарти он ки ва амсоли инхо тобеъ мегардад ва ба саволхои
ба кадом шарт,ба шарти чи ва гайра чавоб хохад шуд.Масалан:
Агар он турки шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи хиндуяш бахшам Самарканду Бухороро.
Хофизи Шерози
Агар аз Сари Чуй баромада, аз даруни кухсор ба Кургонтеппа
пинхони рафтани шавед,рохи шумо аз даруни Дараи Нихон
меафтад( С.Айни Дохунда).
Чумлаи пайрави шарт одатан тамоми мазмуни сарчумларо эзох
медихад,баъзан бар эзохи калима ва таркибхои хамнисбати сарчумла
низ хохад омад. Масалан:
А) Бар эзохи тамоми мазмуни сарчумла: Агар ман ярок
медоштам,чанде аз рн сагонро кушта,баъд аз он ба даст меафтодам(
С .А Й Н И .Куллиёт). !
Б) Бар эзхи калимахои хамнисбат меояд: Хукми хоким ба
шарте равост,ки аз ¡{иариат берун набароед( С. Улугзода.Восеъ)!
Чумлаи пайрат* шарт дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ
чойхои гуногун дор4д:
1. Пеш аз ¡сарчумла меояд ва тамоми мазмуни capчy^L^apo
тавзех меди|сад:Дар сурате ки амлокдор ним таноб гуфта
менависад,па|йкол- пайкол киштхои уро « ин посираи
оксаккол» гуфта партофта меравад( С.Айни. Куллиёт).
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Сохиби хона, то вакте ки
ба воситаи брбо он саисонро рози накунад, саиси дигаре дар
он чо кор на(мекард( С.Айни. Еддоштхо)
3. - Пас аз-сарчумла меояд:Вай аз ин рохаш барнамег
ба шартё ки^ дигарон ба у ёри расонанд( Р.Чалилл).
4.
Чумлаи пайрави хилоф
Чумлаи пайраве,ки ба ичрои амали сарчумла мамониат m ck v
ё мухолифи фикри, он мебошад,вале а.мали сарчумла ичро мещ^а^’
ва фикри он тасдик мегардад, чумлаи пайрави хилоф меноманд. ^
Чумлаи пайрави. хилоф ба-сарчумла бо ёрии пайвандакхои ки
хам, агарчи, харчанд^харчанд ки, агарчанд,агарчанде ки,бо вучуди ин
ки , бо вучуди он ки,сарфи- назар аз он ки,катъи назар аз он ки ба
чои он ки, ба чои ин кидар ивази ин ки, дар ивази он ки, бо он ки
ва амсоли инхо тобеъ мешавад.Масалан Ятим баъд аз дидани ин
аломат гуфтугузори худро бо Норбиби давом кунонида истода
бошад хам,чашми худро аз дарё намеканд( С.Айни Ятим).
Чумлаи пайрави хилоф одатан бар эзохй тамоми мазмуни
сарчумла меояд: Агарчи барфхои камархои кух аз таъсири офтоби
бахор кайхо об шуда, ба чои барфи сафед гиёххои кабуд руида
буданд, куллахои кух хануз кулохи сафеди худро аз cap бадар
накарда будандС С.Айни. Одина). У агарчи нармак-нармак пой
мениход, ба суи кулбаи худ монанди мурги аз кафас озодшуда
парида мерафт( Р.Чалил. Ш уроб).
Чумлаи пайрави хигглоф бо пайвандакхои гуногун ба сарчуЗмла
тобеъ мегардад ва ' тамоми мазмуни сарчумларо тавзех
медихад.Масалан: Агарчанде ки он вакт ман дар дигар чо будам ва
онро дидаам, боз як бори дигар нияти дидан дорам.( Р.Чалил).
Чумлаи пайрави хилоф дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ
чойхои гуногун дорад:
Пеш аз сарчумла чойгир мешавад: Харчанд ки гапаш
хеле дурутлт буд, вале аз он буи навозиш меомад( Хаким
Карим).
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Укоб, дар ивази ин ки ба
фарёди модари мехрубон шафкат намояд,харгушбачагонро
пора-пора кард( Хаким Карим).
3. Пас аз сарчумла чойгир мешавад: Нурали ба осийву
Hi. обчувозсози мукобил баромаданро лозим , намедонист,
гарчанде ки ин сохтмонро зарур хисоб намекард( Сотим
Улугзода Навобод).
Саволхо барои мустахкамкунй:
Чумлаи пайрави шарт чисту 1
Пайвандакхои тобеъкунандаи чумлаи пайрави шартро
номбар кунеду |
Чои чумлаи пайрави шартро гуед ва мис 0ЛХ10 оред.
Чумлаи пайрави шарт ба кадом аъзохои са'рчумла тобеъ
мегардаду
Чумлаи пайрави хилоф ва хусусияти фамматикии онро
фахмонед
■’ ■"'С'"'*-’"--' ■

О. Воситахои грамматики дар , чу\шахби паирави хилоф


и,- '' кадомхоанду ^ ^V . .
7. Чои чумлаи пайрави хилофро бо мисолхо фахмонед.

А Д А Б И Е Т Х О Г /"- ^ ^
1. Точиев Д .Т .. Чумлахои -мураккаби чтобеъ дap^ забони
адабии хозираи точик.- Душанбе,;!981,сах 158-175 ’ '
2. Грамматикаи забони адабии .хозираи точик. Кисми 3.-
Душанбе, 1989, сах. 138-150 -- '
3. Забони адабии хозираи точйк. -Кисми 2 , - Душанбе,
1984, сах.273-276 - -

. ’

•1'
/* С’'" '-г

. ,. М а 1 » р у 3 а и 13
( 2 соат ) .%

Ч УМ ЛАХО И М УРАК К АБИ СЕРТАРКИБ


Н ак ш а :
X Чумлахои мураккаби сертаркиб ва вазифаи онхо дар матн
Чумлахои-сертаркиби пайваст ва хусусиятхои грамматикии
онхо
;3. Чукаахои 'сертаркиби тобеъ ва хел хои он:
хампайрав,хампайрави чида гайричида дарача ва колибхои
гуногуни синтаксиси
4. Хусусиятхои ба худ хоси чумлахои чумлахои мураккаби
сертаркиб
5. А кидахои назарй оиди чумлахои мураккаби сертакиб
6. Хулосахо ,
Мафхуми умумй
Маълумоти умумй дар хусуси чумлахои суртаркиб. Чумлахои
серТаркиби пайваст. Тобишхои маъноии як хел а ва хархела дар
чу 1^<^ахои мураккаби пайвасти сертаркиб. Чумпахои сертаркиби
JQб^ъ. Сертаркиби тобеи хампайрав.чида ва гайричида. Чу\шахои
сертаркиби дарача ё паёпай. Чумлахои сертаркиби колабхои
^У^^огундошта. Хусусиятхои хоси чумлахои мураккаби сертаркиб.

^ П А Й Р А В И ЧИ Д А В А П А Й РИ Ч И Д А

^ Дар забони адабии точик чумлахои мураккаби тобее


1^^чуданд,ки онхо аз се ва ё зиёда чумлах,ои содда ташкил
gфтaaнд.Ин гурухи чумлах,оро чумлах,ои мураккаби тобеи сертаркиб
^еноманд.
Дар забоншиносии точик дар хусуси чумлах,ои тобеи
(,^ртаркиб маколах,о,рисола;^ои илмй мавриди баррасй карор
Р Р ,р и ф т а а н д .Ч у н о н ч и , дар рисолаи илмии Д.Т.Точиев « Чумлах.ои
мураккаби тобеъ дар забони адабии х,озираи точик » (Душанбе, 1981
) Д.Т.Точиев « Чумлах,ои мураккаби тобеи сертаркиба » (
Душанбе, 1966 ),Ш.Р^стамов « Чумлах,ои мураккаб бо пайрави сабаб
дар забони адабии х,озираи точик » ( Душанбе, 1968 ), С.Атоббуллоев
Чумлаи пайрави мубтадо ва хабар дар забони адабии х,озираи
.J•oЧик » ( Душанбе, 1975), М.Набиев « чумлах,ои пайрави дарача дар
чумлах,ои мураккаби тобеи сертаркиб » (журнали « Мактаби советй
>^^1981,№2 ), инчунин дар китоб:)^ои дарсии « Грамматикаи забони
^очикй,Синтаксис » , ( Душанбе, 1963 ), « Забони адабии хозираи
1-очик » ( Душанбе, 1970 ), « Грамматикаи забони адабии х,озираи
^очик » ( Душанбе, 1989 )* ва гайра оид ба ин мавзу маълумоти
^укаммап метавон пайдо кард.
Чумлах,ои мураккаби тобеъ,ки бо якчанд чy^Iлaи пайрав
оМадаанд,аз руи сохт чумлахои содцаеро ба хотир меоранд,ки дар

т
-У :/ -
таркиби он\о на факат як аъзои пайрав ягон сараъзоро ' эзо\
медих,ад,балки якчанд аъзои пайрав яке аз сараъзох,оро эзох,
додааст,ё ки аъзои пайрави чумла аъзои пайрави дигари онро таъин
мекунад ва ё аъзох,ои пайрави чумлаи содда чида мешаванд.
Одатанлар забони точикй чумлах,ои мураккаби тобеъ бо
якчанд чумлах,ои пайрав ба сарчумла чумлах,ои пайрав ба ду тарз
тобеъ мешаванд: -
1.Чумлах.ои мураккаби тобе,ки х,амаи чумлах,ои пайравашон
(катъй назар аз руи шумора ) тобеи як сарчумлаанд.
2.Чумлах,ои мураккаби тобеъ,ки як ё якчанд чумлаи пайрав
тобеи сарчумла буда,чумлах,ои бокимонда яке ба дигаре тобеъ
мешаванд,ки ин кабил чумлах,оро тобеи дарача ё паёпай меноманд.-
Азбаски дар 1урух,и аввал чумлах,ои пайрав катъй назар аз руи
шумора ва хелх,ояшон ба як аъзои сарчумла тобеъ мешаванд,онх,оро
Д.Т.Точиев « Чумлах,ои тобеи хампайрав номидааст ».
Ба ин гурух,и чумлах,о х,ампайрав ном додани забоншинос ба
фикри МО дуруст аст,зеро ин кабил чумлах,ои тобеи сертаркиб аз |
сертаркибаи дарача ё паёпай фарк кардан барои хонанда хеле осон |
мегардад. !
Дар дигар рисолахо,маколахои илмй ва китобхои дарсии
кайдшуда истилох мавриди истифода карор нагирифтааст.
Чумлахои пайраве,ки бар эзохи як сарчумла меоянд,аз чихати
мансубияташон ба навъхои чумлаи пайрав якхелаву хархела ва аз
чихати вазифа ва тарзи алока чидаву гайричида мешаванд.

ЧУМЛАХОИ М У РАК К А БИ ТОБЕИ СЕРТАРКИБИ


ЧИДА
Чумаахои пайрави чида як ё якчанд аъзо ё ки тамоми
сарчумларо аз як чихат эзох медиханд ва ба як савол чавоб
мешаванд.Дар байни чумлахои пайраву сарчумла алокаи тобеъ байни
худи чумлахои паёрав алокаи пайваст мушохида мешавад.
Чy^íлaxoи пайрави чида ба сарчумла бо ёрии хамон воситахои
фамматикй алокаманд мёшаванд,ки дар чумлахои дутаркибаи тобеъ
мушохида шуданд. Аммо дар чумлахои мураккаби тобеи сертаркиб як
пайвандак бо х^р кадоми чумлаи пайрапв такрор омада
метавонад. Ин ба вазифахои услубии воситахои фамматикй вобаста
буда,дар сурати такрори пайвандак алокаи хамаи чумлахои пайрав
кавитар мешавад. |
Чумлахои пай^)ави чида бо пайвандакхои хоси худ ба сарчумла
тобеъ шудаанд; т| <
Азбаски дар ду канори руд дарахтони тут сабзида буданд ва хар
хафта ё понздах !руз аз руд об мегузашт,бошишгохи ман дар
шароити он вактаи 'Бухоро манзараи хубе дошт( Айнй ).
Дар чумлаи мазкур ду пайрави сабаб тобеи тамоми
сарчумланд,ки чумл|ахои пайрав бо сарчумла алокаи тобеъ ва байни
худ алокаи пайваст ¡доранд.
Барои ифодаи тобишх,ои муайяни синтаксис?% хелх
чудогонаи чумлахои пайрави чида дар дохили хар як чукижаи пай
алохида ва такрор омадани баъзе пайвандакхои тобет^кунанда ^
талаб мекунанд ; “ Агарчанде ки халки точик дар асри X Абуа.^-
ибни Сино барин ходими илмиии тиб дошт,агарчанде ки ц а р тамомц
дуньё табибх,о беморонро аз руи “ Кунуни тиб ” ном ч^китоби
табобат мекарданд дар Точикистон ягон ^м орхон ае набуд “ Шар,^^^
^ х ” ). - I
Чумлахои пайрави хилоф ба тарзи чида барои эзо^си тамоми
мазмуни сарчумла омадаанд. ' ^
- Дар забони адабии толчик пайвандакх,ои синони м й (вакте
кидаме ки, х,ангоме ки, чунки, зеро ки, чаро ки, гарчанде ки, ба
тавре ки, мисли он ки, монанди он ки, гуё ки ва гайрах,о ) кам
нестанд.Дар чумлах,ои пайрави чида гохо бо нияти гурез аз такрори
пайвандакх,о ва таркибх,ои пайвандакй бо муродифхояшбн меоянд;
Акнун то даме ки худи муаллима рухсаташон надихад,то лах,зае ки
■занг шуд,бачах,о ба танаффус бароем,намегуянд,аз чояшон
намечунбиданд ( Мух,аммадиев ). /X
Дар забони адабии точик чумлах,ое низ хастанд,ки пайравашон
бо пайвандакх,ои х,аммаъно омада,вале чумлах,ои пайрав яке ба
сарчумла дигаре ба чумлаи пайрави якум тобеъ мешаванд.Он?^о аз
гурухл чумлахои тобеи сертаркиби дарача }дисоб меёбанд,ки бояд
,фарк кард.Чунин фаркият дар китоби дарсй ишора нашудааст .
Дар забони адабии точик х,амаи чумлах,ои пайрав ба таври чида
дар таркиби чумлах,ои мураккаби тобеъ омада метавонанд.
1.Ч у м ла и пайрави мубтадо;Инчунин ин х,ам маълум шуд,ки
шогирдони у танх,о шогирдони шифох,й набуда,як кисми мух,имми
шогирдонашонро ба тарзи гоибона ба воситаи мукотиба тарбия
намудааст.
2.Ч ум лаи пайрави хабар;Холо чизе,ки Одинаро хурсанд
мекард,ин буд,ки акнун вай монанди пештара танх,о набуд,акнун вай
барои кушода гирифтани дардх,ои худ ё ки барои тарчума
кунонидани забони х,оли худ хамдардх,о дошт.
З.Чум лаи пайрави муайянкунанда ;Охир,х,амон коре.ки онхо “
беобруй ” ё “ бепардагй ” номиданд ва шумо онро к|ори х,аррузаи
мукаррарй мегуед,чист у ;
4.Ч ум лаи пайрави пурк>ианда ; Донед ва огох, фшед,ки рузи
вопасини амир расидааст,касраш вайрон,аркаш ба замин яксон,бахту
рахташ сарнагун,точу тахташ пурхун хо^^ад шуд. ‘

5.Чум лаи пайрави тарзи амал ;Кузй дар х,олате ки миёнаш аз


руй бастагй ва ба дасташ як асои чавбеди дароз буд,дар лаби руДИ
нав рост меистод ( Айнй ).
б.Ч ум лаи пайрави макон ;Хар чо к и кор бошад ва ;^ар чо ки
моро талаб кунанд,ба х,амон чо меравем ( “ Комсомоли Т о ч и к и с т о н
” ) • ]
7.Чумлаи пайрави сабаб; Бо вучуди ин ,азбаски саноати
бофандагаи Россия ба муносибати чанги умумй аз хорич пахта
дароварда наметавонист ва инчунин пахта гайр аз бофандагй ба
сабаби чанг хам сарф мешуд,бозори пахта аз одат берун гарм шуда
рафт ( Айнй ).^
^*4 М ислй хамин дигар хелхои чумлахои пайрави хол ба тарики
чида омада ба сарчумлаи худ тобеъ мешавад.
Чумлаи пайрави :Чида байни худ мисли чумлахои мураккаби
пайваст муносибати маъноию фамматикй доранд,ки он ба воситахои
гуногун ифода мегардад.Хаминро бояд гуфт,ки байни чумлахои
пайрави чида муносибатхои сабабу натича ва эзохй дида
намешавад.Бокимонда муносибатхои маъной дар онхо хамеша арзи
вучуд доранд.Чунончи; Дар ин чо х,аминро кайд карда гузаштанам
зарур аст,ки ягон шеъри маро бо тахаллусхои Сифлй,Мухточй чунин
касе надидааст ва ягон газали ба он тахаллус навишта шударо худам
хам дар ёд надорам ва нусхахои ин шеърхо бошад баъд аз понздах
руз ё як мох ба дуньё омаданашон бо танкиди худам нест карда
шудаанд ( Айнй ).
Хамин тарик чумлахои мураккаби тобеъ бо пайравхои чида
дар забони адабии точик серистеъмол буда,онхо хам дар шакли чида
ва хам якхела шуморида мешавад.

Саволхо барои мустахкамкунй


1. Чумлахои мураккаби сертаркиб чисту
2. Чумлахои сертаркиби пайвастро фахмонед
3. Чумлахои сертаркиб чанд хел мешаванду
4. Чумлахои хампайрави чида чисту
5. Хусусиятхои фамматикии чумлахои сертаркиби тобеъро
гуед
6. Хулосахои назарй

А Д А Б И Ё Т Х О :
1. Точиев Д Т . Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони адабии
хозираи точик.- Душанбе, 1981
2. Грамматисаи забони адабии хозираи точик, 5 Кисми 3.-
Душанбе, 19{ 9,
3. Забони га.абш хозираи точик. Кисми 2 . - Душанбе, 1984,

-
МАЪРУЗАИ 14
(2 соат) '
ЧУМ ЛАХОИ МУРАККАБИ ТОБЕЪ БО
ПАЙРАВХОИ ПАЙРИ ЧИДА
Накша:
1. Чумлахои хампайрави гайричщга
2. Чор навъи чумлах,ои х,ампайрави гайричида
3. Хусусиятхои фарккунандаи чумлах,ои чида ва гайричида
4. Чумлах,ои пайрави дарача-. '
5. Кулабхои чумлах,ои сертаркиби тобеъ
6. Хулосах,ои назарй '

Мафхуми умумй
Чумлах,ои хампайрави гайричида ва хусусиятхои грамматикии
ОНХ.О. Мавкеи сарчумла ва чумлах,ои пайрав-дар чумлахои гайричида.
Чумлах,ои пайрави дарача ва тарзи чой гирифтани пайвандакхо. Чор
колиби чумлахои сертаркиби тобеъ. Хулосахо;

Агар дар чумлахои муракаби тобеи сертаркиб чумлахои


пайрави хелхои гуногун тобеи як сарчумла ё ягон аъзои он
шаванд,ёин ки як хели чумлаи пайрав ба аъзохои мухталифи
сарчумла тобеъ мешаванд,ки чумлахои пайрави гайричида ба шумор
мераванд,бинобар ин хелхои пайрави гайричида ду хел мешаванд ;
гайричидаи хархела ва гайричидаи якхела .
Хар як чумлаи пайрави гайричида бо пайвандакхои
тобеъкунандаи хоси худ интонация инчунин бо ёрии воситахои
дигари тобеъкунандаи забон бевосита ба сарчумла тобеъ шуда
меоянд.Чумлахои пайрави гайричида паси хамдигар наомада,балки
мувофики хусусияти синтаксисиашон ва аз руи талафоти фикр пеш
аз сарчумла дар мобайн ва ё дар охири он меоянд,бинобар ин
байни чумлахои пайрави гайричида алокаи грамматикй дида
намешавад.
Чумлахои мураккаби тобеъ ба якчанд чумлаи пайрави
гайричида бештар ду чумлаи пайрав доранд,вале баъзан дар забон
мислохое вомехуранд,ки ба сарчумла аз ду зиёда чумлахои пайрав
низ тобеъ шуда омаданд.
А з руи муносибати ба сарчумла доштаи чумлахои пайрави
гайричида чумлахои мураккаби тобеъ ,ки бо якчанд чумлаи пайрави
гайричида омаданд, чор хел омаданд ; '
1.Чу\шаи пайрави навъи гуногун факат як аъзои сарчумларо
эзох медихад.
Ясавул бе он ки пои худро аз рикоб ( узангу ) барорад,бо
пошшнаи музааш ба сари синаи Гулнори дилафгор чунон зад,ки
мурдавор парида якчанд кадам*поинтар ба чукурие афтод ва як чир
зада хомуш монд ( Айнй ). ‘

/7-
Дар чумлаи мазкур як сарчумла ва ду. чумлаи пайрав ; яке тарзи
амал ва дигаре микдору дарача аст. Ба хабари сарчумла тобеъ
шудаанд.
2.Чумлахои пайрави гайричида ба тамоми мазмуни сарчумла
тобеъ мешаванд. ч
Ман агар замини онх,оро намехаридам,аз дусар вайро алаф зер
карда мерафт,чунки куввати худи онхо ба коридани заминашон
намерасид ( Улугзода ). -
3.Сарфи назар аз хелхояшон,чу.мла.Чои 'пайрав ба аъзохои
гуногуни сарчумла тобеъ мешаванд;
Ба тарафе ки пирамард рафта-буд, Нигох карда дидам.ки у ба
суи ошхонаи майдони мо мерафт ( Рахим Чалил ).
4.Яке аз чумлахои пайрави гайричида ' ба тамоми сарчумла
тобеъ шуда,дигаре бар эзохи ягон аъзои он омадааст;
Боз агар як микдор рох равед,нихоят ба миёнчои дара
мерсед,ки дар он чо як чашмаи равои шаршарадоре дар чавлон аст (
Дохунда ).
Чи тавре ки кайд шуд.чумлахои пайрави гайричида аз руи
мансубияташон ба ин ё он гурухи чумлах,ои пайрав якхела ва
хархела мешаванд.
Чумлахои мураккаби тобеъ бо чумлахои мураккаби гайричидаи
якхела ва чумлахои мураккаби тобеъ бо чумлахои пайрави чида
танхо аз як чих,ат монанд мебошанд; дар хар ду гурух хам чумлахои
пайрав якхелаанд ва онхо метавонанд ба як савол чавоб дода бо
пайвандакхои якхела тобеъ шаванд.

1.ЧУМЛАХ,0И ПАЙРАВИ ГАЙРИЧИДАИ ЯКХЕЛА;

Дар дасту пое,ки як шаби дароз бо чилбури пашмибузи


басташуда буданд,дар зонухое,ки онхоро катъ карда дар хами онхо
калтак гузаронида монда буданддар танхое,ки дар хавои сарди
барфдор дар миёнаи чиркобхо ях баста монда буданд,дар сахрое,ки
бо зарбаи кундокхои милтик кафида буданд,мадори харакат кардан
хеч намонад буд ( Аййй ).
Чумлахои пайрави гуногун ба таври гайричвдаи якхела дар
забони адабй маврйди ¡истифода карор мегиранд ;
А .Чумлаи пайрави монандй : М исли он ки дар хоб дида
бошам, ба ёдам м о н 1ааст,ки гуё мудири илмй ба ман мегуфт (
Икромй ) .
Б. Чумлаи пайрави замон: Пеш аз он ки Шариф ва Одина аз
хонаводаи у хабаре |расонад,маро лозим аст,ки баъд аз сафари
дуввуми Одина ба Фараона вокеахои ба вай дахлдорро ба хонандагон
хикоя намоям ( Айнй ).
В. Чумлаи пайраци сабаб : Модом ки Нуралй ин тарз оромона
ran мезанад,маълум ме|иавад,ки рохи манъ кардани никох,и Шодигул
ва Туробро медонад ( 3З^лугзода ).
- Г Чумлаи пайрави *ш а р Г ;-Агар эчодйёти рассом тамошобин
ба х,аячон орад,пас м а ъ л у м мешаывадди асар замонавист.
Хамин тарик,чумлах,Ьи пайрави гайричида якхе
серистеъмоланд. ^
2 .Ч У М Л А Х 0 И П А Й Р А В И Х А Р Х Е Л А :' '
Дар ин кабил чум лахои . мураккаби’. -сертаркиб чумлах.ои
пайрави гуногун ба аъзохои'^гуногун ,ё тамоми мазмуни сарчумла ба
тарики омехта тобеъ мешаванд,ки.ин'гурух Чумлахои тобеъ нисбатан
серистеъмоланд ;
Буз дар вакте ки чаккак' зада чон^ медод,ришаш,чунон ки рищи
мактабдор дар вакти гап ’^^аданаш мечунбиддаракат мекард ( Айнй )
Хамин тарик, чум лахои мураккаби тобеи сертаркиб дар забони
адабии хозираи точик микдоран хеле бисьёр буда,онхо барои
ифодаи вокеа - ходисахои нисбатан мураккаби зиндагй, хастй
мавриди истифода карор мегира'вд.Онхо асосан дар услубхои
бадей,илмй,публицистй ва расмй ‘ - коргузорй нисбатан бештаранд.

Саволхо барои мустахкамкунй


1. Чумлахои х,ампайрави гайричида чисту
2. Чумлахои хампайрави гайричида ба кадом аъзохои
сарчумла тобеъ мешаванду
3. Фарки чумлахои чида ва гайричидаро фахмонед
4. Чумлаи пайрави дарача чисту
5. Чор колиби чумлахои сертаркиби тобеъро тавзех дихед

А Д А Б И Ё Т Х О :
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3
Душанбе 1989
2. Точиев Д.Т. Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони адабии
хозираи точик. Душанбе 1981
3. Забони ацабии хозиари точик. Душанбе, 1984^ '
4. Б.Ниёзмухаммадов Баъзе масъалахои синтаксиси забони
адабии хозираи точик. Душанбе 1968. . . , , I
м- , ■■

- О -
МАЪРУЗАИ 15
(2 соат)
Ч УМ ЛАХО И МУРАККАБИ ОМЕХТА
Накша:
1. Чумлах,ои мураккаби омехта як навъи чумлахои сертаркиб
2. Алокаи паратаксис ва гипотаксис дар чумлахои мураккаби
омехта ‘
3. Мавкеъи сарчумла ва чумлахои пайрав дар чумлахои
мураккаби сертакиби омехта
4. Чумлахои сертаркиби омехтаи духиссадор,сехиссадор ва
бисёрхисса ва мавкеи услубии онхо дар матн
5. Х улосахои назарй рочеъ ба чумлахои мураккаби омехта

Мафхуми умумй

Чумлаи мураккаби омехта. Мафхуми калимаи омехта. Ду навъи


алокаи синтаксисй дар чумлахои мураккаби омехта. Чумлахои
мураккаби омехтаи духиссадор, сехиссадор ва бисёрхисса. Мавкеи
чумлахои мураккаби омехта дар забон.

Маънои калимаи “ омехта ” дар таркиби ибораи чумлаи


мураккаби омехта онро ифода мекунад,ки чумлахои содца дар
таркиби як банди мураккаби синтаксисй вокеъ мегарданц,ки
чумлахои содца бо ду рохи алокаи синтаксисй - пайваст ва тобеъ
алокаманд мегарданд.ин гурухи чум лахои, мураккаби сертаркибро
омехта меноманд,ё худ :
Чумлахои мураккаби сертаркибе,ки дар таркиби онхо се ё
зиёда чумлахои содца бо ду восита - бо рохи пайваст ва тобеъ
алокаманд мешаванд,чумлахои мураккаби омехта меноманд.Масалан
Ш одй ноором шуда мехост,ки хайру хуш карда баромада
равад,якбора аз куча овози Муким баланд шуд ( Икромй ).
Чумлахои мураккаби омехта аз тарафи забоншиноси точик ба
шакли мавзуи алохвда тадкик нашуда бошад хам, вале дар
маколахои алохида ва{ дар рисолахои илмие,ки ба тадкики ин ё он
хелхои чумлахои пёйрав бахшида шудаанд,маълумот ба назар
мерасанд.Дар асоси. Камин маълумотхо ба таври мукаммал дар
китоби “ Грамматика!? забони адабии хозираи точик, кисми Ш ” ин
мавзу мавриди баррас!| карор гирифтааст.
Дар китоби дарсии “ Забони адабии хозираи точик кисми П
,1984 ” мавзуи чумлах|)и мураккаби омехта пурра дода нашудааст.
Дар чумлахои ' мураккаби омехта бар хилофи чумлахои
мураккаби тобеъ бо пайрави чида бо рохи пайваст чумлахои содцаи
баробархукук ба хам алокаманд мегарданд,бо рохи тобеъ бошад
чумлахои пайрав ба сарчумла тобеъ мешаванд.Дар зери истилохи
сарчу.мла чумлаи тобеъкунанда фахмида мешавад, хох вай дар
навбати худ ба дигар чумла тобеъ бошад,хох не аммо мафхуми а
чумлаи соддаи баробархукук танхо чумлаеро ифода мекунад,ки ба
ягон чумла тобеъ нест.Вале метавонад бо дигар чумлахои содда
муносибати гунохуни алокаи пайвасти бошад ва ё дигар чумлахоро
ба худ тобеъ намуда,чун сарчумла тобеъ менамояд.
Дар забони адабии точик дар шакли чумлаи мураккаби тобеъ
омадани хиссаи якум ва дар шакли содца омадани хиссаи дуюми
чумлаи мураккаб» омехта низ маълум аст.Дар таркиби хиссаи якуми
чумлаи мураккаби омехта низ хамаи чумлахои пайрав омада
метавонанд.ЧунончигУ падар ва ду додар дошт,ки онхо дар он хавли
зиндагони мекарданд,худаш хнадор буду шабхои таътил дар хавли
ва шабхои тахсим дар хучра буд.( С.Айни Ёдцоштхо).Мухандис
мехост,ки ба он коргар чавоб дихад,аммо раиси мачлис уро ба
хомуш истодан таклиф кард ( С.Айни. К уллиёт).
Чои хиссахои чумлаи мураккаби омехта ,ки як хиссааш содцаву
дигаре мураккаби тобеъ мебошад,чолиби диккат аст.Одатан,хиссаи
тобеъ ё дар аввад ё дар охир омадабо хиссахои содцаи чумлаи
омехта пайваст мешавад.Дар ин маврид чумлаи пайрав дар
аввал,мобайн ва ё охири чумлаи мураккаби омехта,инчунин дар
дохили аъзохои сарчумла меояд.:
Яке аз хозирон сухан меронд,Хошим- Корвон чунон бо шавк
гуш меандохт,ки пайдо шудани Ш одигулро надониста монд (
С.Улугзода).
Дар забони адабии точик чумлахое вомехуранд,ки дар онхо
чумлаи пайрав дар чои аввал бошад хам,на ба чумлаи дуюм,ки пас
аз худи он омадааст,бадки ба чумлаи сеюм тобеъ гардидааст.Ин
тарзи чумласозй. на танхо бо он фарк мекунад, ки ба забони
гуфтугхй басо наздик аст, инчунин дар ин гуна чумлахо зарурат ва
таъкиди фикре, ки дар чумлаи пайрав ифода ёфтааст,равшан хис
карда мешавад.:
Агар ба гапи ман дарои,баъд аз ду-се руз мактаби руси кушода
мешавад,хар дуямон ба хамин мактаб медароем( Р.Чадил).
Дар забони адабии точик дар ин ва ё он хиссаи чумлаи
мураккаби омехта хамаи навъхои чумлаи пайрав омада,
метавонад.Дар мисоли зерин яке аз хиссахои чумлахои мураккаби
омехтаро чумлаи пайрави пуркунанда ва дигар-хиссаи онро чумлаи
пайрави гуногун эзох додаанд:
Насими нозуке,ки садкинии пиряххои дар уфук тобандаро ба
хуц гирифта меомад,шохаву сабзахорЬ хаму рост менамуд, хиш-хиши
нозукеро ба гуш мерасонд ва кас гумон мебурд,ки онхо ба хамдигар
дар бораи чизи мухим хабар дода истода бошанд( П .Толис).
Муносибати хиссахои чумлахои муракаби омехта,ки хар ду
чузьхо хам мураккаби тобеъ мебошанд,асосан мисли ‘муносибати
хиссахои чумлаи мураккаби омехтаи гурухэи боло аст,ки
намунаашонро аз назар гузаронидем.Аммо дар ин гурухи чумлахои
мураккаби омехта тарзи махсуси ифодаи муносибати чудой дида

-
мешавад,ки онро дар чумлаи мураккаби омехтае,ки аз ду хиссг
иборат буда,яке аз онхо чумлаи содда мбошад дидан мумкин нест.
Дар забони адабии точик чумлахои мураккаби омехтае.ки
хиссахои онхо аз дуто зиёд бошанд,кам нестанд,Микдори хиссахои
чумлаи омехта ба адади чумлахои <^оддаи баробархукуки он вобаста
аст. Дар чумлаи мураккаби омехта чи кадар чумлаи баробархукук
бошад,хамон кадар хисса шуда метавонад. Инро -дар мисоли чумлаи
мураккаби омехтаи сехиссадор метавон дид. Хиссаи ин навъи
чумлаи мураккаби омехта низ дар ду шакл : содда ва ё тобеъ вокеъ
мешаванд.Ин аст,ки онхо дар таркиби чумлаи муракаби омехта ба
тарки гуногун меояг1д.
Яке аз хиссахо чумлаи мураккаби тобеъ буда,ду хиссаи дигар
дар шакли чумлаи содца вокеъ мегарцанд:Тирезахои хар ду хона
торик буд,лекин дар дахлез чирог месухт,Шоди аз хавои хунук ба
дахлези гарм даромада,дархол хис кард,ки дар ин оппа дасти гамхор
ва рузгордоре сохиби мекукац( Ч.Икромй).
Микдори хиссахои чумлаи мураккаби омехта хар кадар зиёд
шавад,дарачаи истеъмоли он хамон кадар махдуд мегардад. Чумлаи
мураккаби омехта,ки чор ва ё зиёда хисса дорандж,аз чихати сохти
хиссахо ба чумлахои мураккаби омехтае,ки се хисса цоранд,асосан
монанд мебошанд.Масалан:
Хама ба машина савор шуданд,Мухаммадчон хост,ки Дилбарро
аз пахлуи шофёр шинонад,лекин вай кабул накарда,боло
баромад,баъд дугонахо якчоя нишаста Гулчамолро дар байн
гирифтанд( Ч.Икромй).
Муносибати грамматики ва маънои дар чумлахои мураккаби
омехота ,ки хиссахояшон аз сето зиёданд,боз хам зиёдтар ва
мураккабтар мешавад.Дар байни хиссахои ин гуна чумлахои
сертаркиб на танхо ду хел ,балки се хел ва аз ин хам зиёдтар
муносибатхои грамматикию маъноиро мушохида кардан мумкин
аст.Дар ин гуна таркибхо на ин ки яке аз хиссахо ,балки ду ва ё
зиёда хиссахо хам дар муеносибати дутарафа шуда метавонад:
Ш умо бо нияти кишт заминро мола мекунед,агар дар як вакт
борон запад,мехнати шумо барбод меравад,замин сафолак
мебандад,ки боц ш)[мо хама корро аз сари нав кунед,агар он руз
шамол хезад ё офтор аз хад зиёд тафсон шавад,нами щзамини шумо
мегурезад ва шумор(1) лозим меояд,ки пеш аз коштани пунбадона ба
замин об дихед,об к|и додед, бояд нигшарон шавец, то замин аз нав
ба тоб ояд,ки дар йн мобайн чанд рузи ганимат аз даст меравад(
С.Улугзода).
Хамин тарик, чумлахои мураккаби омехта яке аз
сериистеъмолтарин | навъхои чумлахои мураккаби сертаркиб
буда,барои ифодаи | фикр ва тасвири вокеаю ходисахо барои
нависанда имкониятхои васеъ фарохам хохад овард.
Саволхо барои мустахкамкунй
1. Чумлаи мураккаби омехта чисту
2. Чумлаи мураккаби омехта -ва -хусусиятхои
фамматикии он аз чихо иборатанду : ■
3. Мафхуми калимаи'^‘омехта” -ро маънидод кунед
4. Хиссахои чумлахои мураккаби омехтаро маънидод
кунед ; Г ' ^
5. Вазифаи услубии чумлахои мураккаби омехтаро
бо мисолхо тавзех дихед ‘ •Л-
6. Хулосахои назарй оиди мавзуъ.

Адабиётхо:
1. Рустамов Ш. Чумлахои мураккаби тобеъ бо
пайрави сабаб дар забони адабии хозираИ точик.-Душанбе
1968 -V
2. Точиев Д.Т. чумлахои мураккаби тобеъ дар забони
адабии хозираи точик. Душанбе 1981
3. Забони адабии хозираи точик.Кисми 2. Душанбе
1984
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.Кисми
3 . - Душанбе. 1989, сах. 180-187. . '' .

Г/ -

Вам также может понравиться