Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
А. Зоз^идов
ЗАБОНИ а д а б и и
>^ОЗИРАИ ТОЧИК
r il«
■K ■
ж
Университети давлатии Самар1^анд ба номи
Алишер Навой
Самарк;анд - 1999
1
. Дар колаби мазкур алокамандии х,одисах,ои табиат равшантар
мегардад ва муноссибатх,ои грамматикии сабаб-натича ва мукоисаи
хилофии байни фактх,о мавкеи асосиро ишгол мекунад.
}^ссах,ои таркибии чумлах,ои мураккаб ’’Чумлахои
содда” номида мещаванд,ки то дара^ае асоснок аст:чи чумла^ои
содцаи таркиби чук1лах,ои мураккаб ва чи чумлах,ои содцаи мустакил
сараъзох .0 доранд,инчунин дар таркиби х,ар дуяшон х,ам алокамандии
- маъной. ва / фамматикии аъзох,ои чумла мавчуд аст:онх,о . дорой
аломатх,ои асосии чумла-хусусиятх,ои предикативй ва модалй буда,як
фикри нисбиеро ифода карда метавонанд.Бо вучуди ин онх,оро,ба
маъной томи сухан,чумла гуфтан мумкин нест,зеро факат
-мустакилияти нисбии структурй дошта.аз чих,ати оханги гуфтар
(интонация) ва ифодаи маъно хануз нотамом мебошанд.Кисмхои
таркибии чумлаи мураккаб ф акат дар сурати васл шудан ва муттах,ид
гардидан як фикри том ва мукаммалро ифода карда метавонанд.
Дар х,акикат,чумлах,ои мураккаб таркибан аз чумлахои содда
ташкилд меёбанд,аммо ин х,олат чунин маъно надорад,ки аз муттах,ил
шудани хама гуна чумлахои чудогона чумлаи мураккаб ташкш!
меёфта бошад. Чумлахои соддаи таркиби чумлаи мураккаб ба
хамдигар мазмунан наздик буда,як фикри умумиро ифодг
мекунанд.Онхо бо ёрии воситах,ои махсуси лугавию ф ам м атикй вг
интонационй ташкил меёбанд,аломатх,ои махсус доранд:чумлах,ор
соддаи таркиби чумлах,ои мураккаб яке дигареро ва ё хамдигарро а
чих,ати мазмун эзох медиханд ва пурра мекунанд ва бо якдига;
алокаманд гардида,барои ифодаи максади умумии чумлаи муракка(
хизмат мерасонанд:чумлах,ои содцаи таркиби чумлах,ои мураккаб а
чихати банду бает (сохти грамматикй) низ ба х,амдигар вобаст
мебошанд.Як гуРУ'" восигах,ои фамматикй,монанд 1
пайвандакхо,калимахои х,амнисбат,вох,идх,ои иигоратй.мутобикат!
шаклхои феълии хабари чумлахо,воситахои ’^н огуни лугав'
мавчуданд.ки чумлдах,ои соддаро аз чих,ати сохт низ ба хамдига
вобаста мекунанд:них,оят:интонацияи махсуси чумлаи, мураккаб.к
факат дар охири он катъ мешавад,кисмхои чум^таи м ур?.,-"бро б
хамдигар муттах,ид мегардонаг Хамин TaBp,KK?>^'\on таркибие,к
чумлахои мураккабро ташки; ■ медих,анд,аз се чих,ат:- acoci
мазмун.шаклт*. фя.ммагиг'' ва интонация аз чумлах,ои с о "’;а фа['
мекУнанл.Ба иь маъчй,«у:,иаи м ураккаб нисбат ба чум лаи сод;|
вохиди iíf дарачаи олй таш акку л ёф таи ахбор аст,ки аз ду ва
зиёд? кисмуои предиких7ИВЙ таш ки л ёфта дороп яго н ап
м а т 1.о,сохтн »раммагикй ва интонация мебошад
Чу*\ша\ои м ураккаб аз руи м уносибати м ;...п О Й ¡
Г -
бепайвандак басе калоН аст.Интонация мунсх:ибатх,ои семантикию
фамматикии байни хлссаЯои таркиби чумлаи мураккаби
бепайвандакро равшан менамояд.Масалан дар чумлаи К о р и н ек кун:
номи некат мемонад (Панд) вобаста ба интонация муносибати
маъноии натича,сабаб,замон,шарт ба амал меояд
Т аркиби кисмхои чумлаи мураккаб дар алокамандии чумлах,ои
содда сахл1и * муайян дopaнд.Tapfиби х|<сса:!;ои таркиби баъ зе'
чумлах,ои мураккаби пайваст нисбатан озод' аст,онро тагъир додан
мумкин астдар сурати иваз намудани чои чузъх,о маъной умумии
чумлаи мураккаб дигар нак1е‘Шавад:
Кусрх,ои азаматро сутунх,о ниго;^ медоранд,паррандагон ба х,аво
такья намуда парвоз мекунанд,катрах,о ба х,ам як шуда дарьёх,оро ба-
вучуд меоранд (Шукухд ). '
Дар ин чумлаи мураккаби пайваст чои чузъх,оро иваз кардан
мумкин аст,чунки х,ар кадоми онх,о як хулосаи х,аётиро дарбар
мегирад.Вале дар х,олати дигар,чумлах,ои мураккаби пайваст
муносибати сабабу натича,эзохй,хилофиро ифода карда
бошанд,тагьири чои чузъх,о имконнопазир мегардад.Дар чумлах.ои
мураккаби тобеъ чои чумлаи соддаи таркиби чумлаи мураккаб
устувор аст,дар сурати тагьир додани чои онх,о мазмуни умумии
чумла низ тагьир меёбад.
Саволх,о барои муста^камкунй
1. Чумлаи мураккаб чисту
2. Вазифаи чумлахои мураккаб дар забон аз чй иборат
асту
3. Дар созмон ёфтани чумлахои мураккаб кадо.\
воситахои ф амм атикй хизмат мекунанду
4. Фарки чумлахои содда ва мураккабро гуед!
5. Чумлахои мураккаб чанд хел мешаванд ва фарю
онхо!
6. Хулосаатонро рочеъ ба чумлахои мураккаб баё 1
кунед!
Адабиётхо:
1. Грамматикаи забони адабии хозиаи точик. К исм и 3
Душанбе 1989 сах-3-7
2. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. С интаксис
Душанбе1984 сах.214-218
3. Б.Ниёзмухаммадов. Грамматикаи забони ^очикй.
Душанбе 1970 сах 3-7
МАЪРУЗАИ 2
(2 соат)
ЧУМЛАИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТ ,
Накша:
1. Тарзи ташкили чумлах,ои пайваст
2. Чумлахои муракаби пайвасти автосемантикй ва
с т с е м а н т и к й Фаркиятхои асосии онхо. -- ? Г
• 3. Чумлахои мураккаби павасти баста за кушода
4. Чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор -
5. Чумлахои пайвасти пайвандакдори паи хам 1
Мафхуми асосй
А локаи паратаксис дар чумлахои мураккаби пайваст. Чумлахои
мураккаби пайвасти мазмунан пурра ва нопурра. Воситахои
ф ам м атикй дар чумлахои мураккаби пайваст. Вазифаи
пайвандакхо дар чумлахои мураккаби пайвасти пайвандакдор.
//-
хусус'ияти шумур номбаркунй ва тасвирй дошта
мураттаб,нисбатан,пасту нарм ва х,амвор аст:
Писари Щариф ош гарифта овард,чойники чой овард ва худаш
боз аз хона берун рафт ( Икромй ).
Чумлахои мураккаби пайвасти паихам ба маъной шумур ва
номбаркунй максади ягонаи ифода доранд:нисбат ба вокеият
муносибати ягона доштани субъекти амалро ифода
мекунанд,холатхри ягона -ва ба хам вобаста,мувофику мутобикро
нишон медиханд:Эргаш давида ба болои хомаи per баромад ва ман,
хам аз дунболи у давидам ( Айнй ).
Чунин ягонагию мувофикат ва ба хам вобастагию мутобикати
маъной байни хиссахои чумлаи мураккаби пайвасти дорой хусусияти
шумур ва номбаркунй дар ш акли ифодаи субъект ( мубтадо ) ва
хиссаи предикативии ( асосан хабар ) чумлахои содца хам намоён
мешавад.Ин ходиса дар амалиёти мубтадохои ягона,хабархои
хархела,таносуби субъектхои гуногун ( ман,ту ) ва субъекту
объект,муносибати мафхумхои куллу чузь ва гайра барчаста зохир
мешавад:
У уаромад ва ман вокеаи Мулло Хомидро накл намуда,аз у даво
пурсидам ( Айнй ).
Саволхо барои мустахкамкунй
1. Чумлахои мураккаби пайваст чисту
2. Кадом навъи чумлахои мураккаби пайвастро
автосемантикй ва кадомашро синсемантикй меноманд.
3. Оид ба чумлахои автосемантикй ва синсемантикй мисолхо
гуед!
4. Чумлахои мураккаби пайвасти баста ва кушода чисту
5. Кадом пайвандакхои пайвасткунандаи паихамро медонед
6. Пайвандаки пайвасткунандаи “В а” дар чумлахои мураккаби
пайвастро фахмонед
{ Адабиётхо:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3.-
Душанбе, 1989 сах.7-35 ^ ,
2. Касимова М.Н. Мачмуи машкхо аз синтаксиси
чумлахои мураккаб.-Душанбе 1973 ^
3. Бозидов Н. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи
-точик.-Душанбе 1976.
4. Забош ! адабии хозираи точик. Кием 2. Синтаксис.-
Душанбе 19’84 сах218-228
М А Ъ Р У ЗА И З
(2 соат) i
ЧУ М ЛА Х О И М У РА КК А БИ П А ЙВАСТИ
ПАИХДМ
Накша:
1. Х)/с^сияти универсалии пайвандаки “ва”
: 2. М ^осибат?^ои маъноии чумлахои мураккаби пайваст 5
пайвандаки “ва” г ,
3. Чумлах,ои мураккаби пайваст бо пайваидакх,ои “ва”
4. Пайвандакх,ои паих,ам ва чумлах,ои 1^ р а к к а б и пайваст
5. Хулосах,ои назарй оид ба мавзуъ
Мафх,уми умумй
Муштаракистеъмолии пайвандаки “ва”. Муносибатх,ои шуму|
сабабу натича, хилоф, х,амрохД, эзохд ва чудой бо пайвандак
“ва” . Пайвандакх,ои хилофй ва хел)^ои он дар чумлахо
мураккаби пайваст. Муносибати хилофй дар байни чумлах,(
содда. Пайвандакх,ои пайвасткунандаи чудой,ва вазифаи онх'
Муносибати чудой дар байни чумлах,ои содда.
Дар доираи пайвандакх,ои паих,ам ва серистеъмолтарин f
сервазифатарин пайвандак аст.Пайвандаки ва аз чихати сохт сод 1
бощ шад х,ам,ба монанди пайвандаки ” ки” ( дар чумлахои мураккаб
тобеъ ) мазмуни соддаи лексикй-морфологаи онро вазифах,с
бисьёри синтаксисй-функционалии он ' мураккг
мегардонанд. Пайвандаки пайвасткунандаи паихам ва характер
универсалй дош та,барои алокаманд кардани чумлахои соддае,ки д^
байни 0НХ.0 муносибатх,ои гуногун мавчуд аст,хизмат мекунад.
1.М уносибати шумур ва номбаркунии ходисаю вокеахо,ь
хусусияти чида ва тасвирй доранд:
Насими фарах.бахш мевазид ва кас бо озодии том аз х,авои то:
наф ас гирифта,дар бадани худ кувваи наве х,ис мекард ( Толис
2. М уносибати сабабу н атича :
- -
Ду РУЗ ^3 и н -п еш тахминан панчох ' касро ягон-ягон пеши
кушбегй бурданд ва дар он катор ман хам будам ( Айнй ).
Пайвандаки ва дар чумлахои мураккаби пайвасти кушода ба
тарзи такрор омада метавонад. Ин ходиса,аз як тараф, хусусияти
услубй дошта бошад,аз тарафи дигар ,таъсири анъанаи забони
адабиёти классикй мебошад,ки дар он чумлахои содца ва калимаю
иборахо аз ■сабаби дар‘’-истеъмол набудани аломатхои китобат
пайвандаки ва такрор ба такрор истифода мешуд:
Чой омад,дастурх0н пахл тардид ва бар руи дастурхон нон ва
лаълии чоршарбат гузошта шуд ва боз сухбат давом кард ( Айнй ).
-
Пайвандаки инчунин чумла;;ои соддаеро ба х,ам алока.\
мекунад,ки ба якдигар дар муносибати ламрохЯ мебошанд,чу^
дуюм ба чумлаи якум фикреро илова менамояд: Бек М ирзокар
М ирохур аз Кангурт ба тараф и Балчувон харакат намудааст.инч)
мири Кулоб х,ам ба болои Балчувон лаш кар кашида омада истод
( Улугзода ).
Кутьи, назар аз гуногуниивазифаи' пайвандакх,ои паихам
муносибати маъноию грамматикии бэйни х^1ссах,ои тарк
чумлахои мураккаби пайваст дар байни онхо як умумият,ягонап
мутобикате мавчуд аст,ки дар хел\ои дигари чумлаи мурак)
пайваст дида намешавад.Истеъмоли пайвандакхои паих,ам мах,з
сурати ягонагии маъно,каробати семантикии чуз1
пайвасткунанда,ки он дар амалиёти субъектной ягона пад(
мегардад,имконпазир аст: Ш одмонов - вай ( у ) : О зодй - худа
субъектхои гуногуни мо - онхо : яке - дигаре : хаб ар х о и синон
; хурсанд шуд - шодй кардам : ягонагии категориях,ои тасл
инкор,куллу чузъ,умумию хусусй,чуфту ток,зиёду кам .
I i Чумлах,ои мураккаби пайвасти паих,ам бо маъной шуу
максади ягонаи ифода доранд: ба вокеият муносибати яп
субъекти амалро ифода мекунанд, х,олатх,ои ягона ва ба
мувофикро нишон медих,анд:
Большевикон х,азор андар хазоранд ва тамоми халки
тарафдори онх,ост ( Рахим Чалил ).
Мувофикати маъноии кисм^^ои чумлаи мураккаби пайвас
руи амалу х,олат,аломату хусусият ва х,одисаю вокеах,ое . ,
мешавад,ки дар онх,о ифода меёбанд:
Мурод ба кораш раф т ва Copo хам аз чояш хеста,ко;
рузгорашро cap кард ( Айнй ).
Дар КИСМХ.ОИ чумлах,ои мураккаби пайвасти хели, м а
амалиёту х,аракати субъектх,о ба х,ам мувофикат карда, хусус
синонимй мегиранд:
Оймулло ин як - ду калимаро хонду гирист,падару м
хам боз фигону ноларо баланд карданд ( Икромй ).
Ягонагй,мувофикату умумияти маъноии кисмх,ои чу
мураккаб х,амчунин дар тарзи и(|)одаи морфологй ва синтакс
онхо ифода меёбад.Дар таркиби Чумлаи мураккаби пайваст
барои ифодаи шумур меоянд,гайр аз пайвандакхои ва, - у , (
),Хиссачах,ои хам,низ омада,тарзи ифодаи муносибати паих
равшантар мекунанд,ягонагй,ба х,ам вобастаю алокаманд б)
предметх,о,х.одисахо,фактх,о,амалу процессх,оро таъкид менамояь
кувват медиханд.Хиссачах,ои хам,низ баъзан дар хар ду кис
бештар дар кисми дуюми чу.млаи муракаб меоянд:
Мугулон тоб наоварда,пас гаштанд ва Темурмалик хам ci
to аз назархо дур шудан пеш карда рафт ( Айнй ).М одару духт:
пешвози вай ба по хестанд ва хар ду даст пеш гирифта салом Д<
( Икромй ).
/У -
Хиссахои чумлаи мураккаб дорой хабархои иуштарак
бошанд ( дар кисми дуюм хабари кисми якум такрор мешамад
Гдар ингуна мавридхо такрор нашудани хабар низ мумкин аст :
Кузй ба дарахте такья карда сари дуло н и ш асг ва
хамсухбатонаш хам ру ба руяш н и ш астан д (Айнй ).Дар ин дам дар
ошхона кайвонй ва хизматгорхо хамир завола мекарданд ва дар
болои суфа оими калонй уах -уахзанон хандида ниш аста,бо
БибизагЪра шухихо м екард ( Икромй ).
Дар чумлахои мураккаби пайваст,ки хиссахои онхо бо
паралелизми пурраи аъзохои чумла ва бо хабари номй ифода
шудаанд,ходисаи элипсис бештар руй медихад:
Овози авал овози Гул руи у ва овози сонй аз они модараш буд (
Рахм Чалия ).
Дар чумлахои мураккаби пайваст чузъи умумие меояд,ки
мазмуни вохидхои предикативии онхо ба он вобастагй дорад;
Д ар лаби чуйбор ду карнайчии солхурдае карнай менавохтанд
ва чавони барной коматбаланде чусту чолок нагора мезад ( Улугзода
).Дар ин вакт шапалакчаи зебое дар парвоз шуд ва гунчаи гуле
ханда кард ( Шукухй ).
РОХ Х О И И Ф О Д А И М У НО СИ БА ТХ О И
ЗА М О Н Й ДА Р ЧУ М ЛА И М УРАККАБИ
П А ЙВАСТИ П А Й В А Н Д А К Д О РИ ПАИХДМ
! -
Кусми^эдуюми чумлахои мураккаби пайвасти сабабу натича
баъзе м аврщ хо окибати умумии чумлаи мураккабро ифода мек)
ва ин чиз ба воситаи чониш инхои ишоратй ифода меёбад:
Овози гуп — гуп ва як зайл куфта шудани пахта дар хама
хдвлй ш ^ и д а мешуд ва ин ба гуши Холдорхон мус
барин,накораи шодиёна барин мерасид ( Икромй ).
< Замого! вокеияти хиссахои дуюми чумлаи мураккаби пайваст
Маъной са^аб - натича ба вокеияти амалу х,олати хиссаи якуми Oi
вобаста мебощад.Дар байни кисмх,ои таркибии чунин хели чумла
мураккаби'пайвасти паих,ам асосан муносибати паих,амзамонй д
м е ш а в а д :-
. Он солх .0 дех,конон заминхои амлокро намекоштагй шуданд
заминх,ои корам хорзор шуда монданд ( Айнй ).
Дар ?уиссах,ои дуюми ин кабил чумлах,ои мураккаби пайва
паихам унсурхои лугавии он гох,он вакт,баъд аз он,пас аз OH,xaj
вакт,дар он вакт, ин дам , хамон дам ва монанди и:
омада^муносибати замониро равш антар менамояд:
У уар-фуроварди х,ар газалхонй ба х,авои уфар лаълй менавс
ва дар он вакт барои гарм кардани базм раккус х,ам лозим ас
Айнй ).
Дар баъзе чумлах,ои мураккаби пайваст чумлаи дуюм саб
вокеъ гардидани амалу х,олати чумлаи якумро мефах,монад;
Аммо маро хоб намебурд ва фикрам дар сабаби тар кард
пахтах,ои хушк банд буд ( А йнй ).
ЧУМЛАХОИ М У РА КК А БИ ПАЙВАСТИ
ПАЙВАНДАКДОРИ ПАИХАМ БО
м а ъ н о й ХИЛОФЙ
/У -
1.Дар кисми дуюми чумлахои мазкур унсурхои лугавии
ифодакунандаи маънии хилофу мукобил ва ё зидду номувофик
омада д а р айнй хол маънии хилофии пайвандакхои паихамро равшан
мекунанд: ■
Ахрорхоча буду нобуди моро хисоби карзаш мегарад ва хеч не
ки он карз тамом шавац ( Икромй
2.Дар хар ду хиссаи таркибии чумлаи мураккаби пайваст
унсурхои маънан мукобили якдигар меоянд,ки онхо таносуби
нобаробару ба хам ноМувофики ' чунин чумлахоро таш кил
медиханд.Таносуби зиёду кам,калону хурд,пасту баланд,танхою чамъ
аз хамин кабил мебошанд:
Соле як ё ду бор ба К у к ,)^ мёомаданду-мухлисонашон як умр
гапи он касро мегуфтанд ( Рахим Чалил ).
3.М аънои хилофу номувофикии байни хиссахои чумлаи мураккаб
бо ёрии оханги гуногунии онхо баъзан тааччубангез ва баъзан
кинояомез равшантар ифода меёбад.Ин гуна чумлахо хоси забони
гуфтугуянд: ' ;
Дилором - хола барин зани мухтарам ва ба хама маълуму
машхур мемураду вай бехабар мемонад ( Икромй ).
4.Дар хиссаи дуюми чумлаи мураккаб хиссахои гуногун
омада,тобиши хилофии онро пуркувват мекунанд: Худам маъкул нею
ордам ширин - мйу ( Мухаммадиев ).
Дар як кисми ин гуна чумлахои мураккаб муносибати хилофй
бо тобиши киёсй ифода меёбад:
Дар куххо сап-сафед барф хоб мераваду замин каб-кабуд ях
мебандад ( Кухзод ).
Дар чумлахои мураккаби хели мазкур тобиши замонй,аз чумла
хамзамонй низ дида мешавад:
Баъзан соатхо ^егузашту вай аз назди он гулахо дур намешуд (
Саттор Турсун ) .
d
Бештарини точикон заминхои амлок,яъне заминхои подао; 4- ‘ Пайвандакхои “у”> “к)” инчунин дар кадом услуби забон
киштукор мекарданд ва бештарини урганчиён майдабаккулй дощ - . '" бештар кор фармуда мешаванд
( Айнй ). 5 Пайвандакхои паихам чй гуна тобишхои маъной доранду
Чунин тарзи паралелизми ифодаи мубтадохо ва амалу }^о Адабиётхо:
киёсшавэндаи о н \о тартиби ягонаи тарзи ифодаи х,иссГ ]. Грамматикаи забони адабии точик. Кисми 3.-Душанбе
таркибиро ба вучуд меоварад: ' ' “ 1989 сах. 17-36
; ^ Асирон санг^^оро ба лаби дарьё оварда хирман мекардац. - 2. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. Синтаксис.
мугулон -онхоро дар об рехта,барои худ рохи хушкй месохтё Душанбе 1984 сах- 221-228
"Айнй ). •Шавх.араш - Рустам даст танхо буду модари вай пир б
Рахлм Чалил ).М адрасахои Самарканд подахона ва мадрас< М А Ъ РУ ЗА И 4
Бухоро гарибхона гардида буданд ( Айнй ). ^ - ; (2 соат)
V /
гуногуни маъной' мебошад.Пайвандаки амма дар аввали чумлахои
еодда ва мураккаб пеш аз исмх,ои хосу чине нисбат ба фикри гуфта
шуда ба маънои таъкид кор фармуда мешавад:Дувоздах сол боз
аспхои амлокдорро мепоянд,амлокдор се бор нав шуд,аммочомаи
ман як бор хам нав нашуд (Улугзодо ).
Пайвандаки балки бо хусусиятимаъноию услубиаш аз
пайвандакхои хидофии аммо ,вале,лекин фарк мекунад. '
' ' , Дар чумлахои мураккаби бо пайвандаки балки мундаричаи як
чу \р аи 'со д д а ба вокеъ шудани амалу холати чумлаи соддаи дигар
мукобил гузошта мешавад:Аноргул ба писархондии у бо душворй
одат мекард,уро катъии ахли хонаводааш ба сари дастархон
намешинонд,балки хуроки уро Хасан бароварда медод ( Улугзода ).
Пайвандакхои хилофии ам м о,валедекин,балки дар
алокамандии кисмхои чумлаи мураккаб,ки тобиши киёсй доранд,низ
хизмат мекунанд. Аммо дар байни кисмхое,ки ба воситаи ин
пайвандакхо муттахид мешаванд,муносибати бевоситаи киёсй. дида
нашуда,факту ходисахо,амалиёту процессхо,аломатхои ашхос дар
зимни мукобилгузорй,нобаробарй,зиддият ва номувофикй ба якдигар
мукоиса мешаванд. Дар чараёни чунин мукоиса хусусиятхои
барчастаи предмете,аломати махсуси ходисае,ё ин ки фарки байни
онхо ,бартарии яке аз дигаре маълум мешавад:
Тагоям хонданро давом кунонд,аммо дигаронашон баъд аз ду -
се сол дар Мадраса истодан ба сахро баромада,хар кадом дар дехае
имом шуда, мардумфиребиро ривоч доданд ( Айнй ).
Дар байни кисмхои чумлаи мураккаби пайваст бо пайвандакхои
хол он ки,ва хол он ки асосан мунрсибати хилофй дида мешавад:
Аммо хамаи хаёл ва хаваси ман ба тарафи писаронам- банд
аст.аз онхо хабаре нашуд ва хол он ки аз руи хисоби тахминй бояд
хафтаи гузашта меомаданд ( Айнй ).
Пайвандаки бош ад хамчун шакли аористи феъли будан ба назар
расад хам,дар ин вазифа маънои лугавй ва баъзе хусусиятхои
^ феълй,аз чумла,замон,сига, ва намудро гум карда,факат ифодаи
шахсу шумораро нигох медорад:
Яккахочагй то охири умр аз п>тити хамин хари логар кашола
шуда гаштан буда,колхоз бошад,хочагии дехкононро аз чихати кор
ва хосил ба дарачаи завод ва фабрика расондааст ( Айнй ).
Пайвандакхои вагарн а,наб ош ад аз чихати вазифа синоними
хамдигаранд.Пайвандаки в а га р н а характери китобй дош та,набош ад
дар вазифаи пайвандаки хилофц хам дар забони ад<1бй,хам дар
гуфтугу истифода мешавад.Хусусиятхои асосии чумлахои мураккаби
пайваст бо пайвандакхои мазкур чунинанд:
1.Дар байни хиссахои чумлаи мураккаби пайваст,ки бо ёрии
ин пайвандакхо алокаманд мешаванд,муносибати мукобилгузорй бо
тобиши киёс ифода меёбад:
Аз кадри заминро надонистани кулакони серзамин ин чо рох
шуда монда буд,вагарна рохи кадимй ана он рохи калон аст ( Айнй
.
2.Факту x,oímcáx,oe^H _дар кисми якуми чумлаи мураккаб баён
меёбад,барои содир шудани фикри чумлаи соддаи дуюм имк^оният
намедих,ад ё амалй шудани онро имконнопазир мегардонад:
Истеъдод меросй намешавад,вагарна дар сох,аи санъат
х,укмронии сулолах,о вучуд медошт ( Рах,им Чалил ).
3.Амалу холати чумлаи якум бидуни мазмуни амали чумлаи дуюм
вокеъ мегардад,вагарна чунин сурат гирифтани чумлаи якум
номумкин аст: " ‘ ^ ,
Амо шумо ба ман рахм карда маро беобруй накардед,гуё маро
дубора зинда кардед, вагарна шумо метавонистет,ки маро.. ба хаво
бардошта ба дур партоед ( Айнй ).
4.Маънои мукобилгузорию хилофии хиссахои чумлаи мураккаб
тобишй шартй дорад.Дар кисми якум шарти ичрои амалу харакат ба
таври хукми катъй гуфта мешавад,дар чумлаи дуюм бошад,окибат ё
натичае ифода меёбад,ки дар натичаи ба хисоб нагирифтани
колабхои чумлаи якум руй хохад дод:
Надихед,бархам дода фиристонед он хатро,вагарна хар сол хамин
хатро бароварда хамин тавр чанчол cap мекунад ( Айнй ).
Y
4.майлхои субъективй ва вокеияти реалй -К у р тар о Нодир аз
чуй гарифта ,хост шуста тоза кунад,аммо оби лой онро бадтар кард
( Шукухй ).
5. зарурият ва вокеият: М о мебоист,имрузхо ба хар гектар
дусадкилограммй поруи маъдании фосфордор меандохтем.аммо
хозир дар сельхозснаб поруи маъданй тамом шудааст ( Улугзода ).
6.Мукобилгузорие,ки дар асоси зиддияти байни^ майлхои
субъект\ои гуногун вокеъ мегардад;- М ухаррами. Оарч пулро
гарифтан . намехост,лекин миршаб ба зур^ пулро ба вай дод (
Икромй ).Ба фикрам,туро чизе гуфтанй буд,аммо ман бар касди вай
як сигаали дароз дода,мошинро ба рох, андохтам ( Акобиров ).
(МУКОБИЛГУЗОРИИ МАХДУДИ )
-
Сауволх.0 барои мустах.камкунй
Кадом... воситахои. грамматикй чумлахои мураккаби
пайвасти хилофй месозанду
Пайвандакх,ои пайвасткунандаи хилофиро номбар кунед
Кадоме аз пайвандакхои хилофй дар услуби китобй
бештар корбаст меш аванду.
Байни чумлахои содда* чй гуна муносибати маъной дада
мешаваду
Тобиш хои ^ маъноии чумлахои мураккаби пайвасти
хилофиро гуед ' '
Вазифаи ' чумлахои мураккаби пайвасти хилоф дар
матнхо аз чй иборат асту
Адабиётхо:
1. Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. Синтаксис.-
Душанбе соли 1984 сах. 228-232
2. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3. -
Душанбе. 1989 сах. 36-48
3. Бозидов Н. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи
точик. Душанбе 1976
М А Ъ Р У ЗА И 5
(2 соат)
/ ЧУМЛАХОИ МУРАККАБИ П А Й В А С Т И ЧУДОЙ
Накша:
Пешгуфтор
2. Чумлахои мураккаби пайвасти чудой ва вазифахои онхо
3. Пайвандакхои пайвасткунандаи чудой
4. М уносибатхои маъноии дар байни чумлахои соддаи
таркиби чумлахои пайвасти чудой
5. Хулосахои назарй
Мафхуми умумй
Тарзи таш кили чумлахои м ураккаби пайвасти чудой.
Пайвандакхои чудой ва калимахои ифодакунандаи маънои
киёсй. Чумлахои пайвасти чудой ва тобиш хои маъноии онхо.
Тобиши киёсй, тобиш и ташбехй, мукоисавй ва- гайрахо.
Муносибатхои маъной. '• !
-
Худписандй далели нодонист, охири ваи . ф акат:
пушаймоНист(Панд). Замин сахт ,осмон баланд (Панд).
Ч У М Л А Х О И М У РА К К А Б И П А Й В А С ТИ
■ БЕПАЙВАНДАКИ ПАИХДМ .
И Ф О Д А И М У Н О С И Б А Т И ЗА М О Н Й Д А Р ЧУ М ЛА Х О И
М У Р А К К А Б И Б Е П А Й В А Н Д А К И П А ИХ А М
•
амалу процессхои дар як. вакт вокеъ 'шударо ифода мекунад:
Модарам халвой коктй пухт.ман дар оташмонй ёрй додам.
(Айнй).
Хабари чумлаи содцаи якум бо шакли феълии замони
гузаштаи хикояги,хабари чум лаи. соддаи дуюм бо ш акли феълии
замони гузаштаи наздик ё дур ифода меёбад: Дар берун ш аббодаи
форам мевазид,хурузхо ба чег задан cap карда будан (Икромй).
Яке аз хелхои серистеъмоли чумлаи мураккаби пайвасти
бепайвандак ин аст,ки хабари чумилаи содцаи якум бо ш аклхои
феълии замони гузаштаи мутлак ва хабари чумлаи соддаи дуюм бо
ш аклхои феълии замони гузаштаи давомдор ифода меёбад:
Ман мургро ба хона гирифта овардам,пеш-пеши ман Х айбар
бозикунон ва шодикунон медавид (Айнй). '
Дар кисми якуми чумлаи мураккаб,ки хабари он номи
буда,бо феъли ёридихандаи будан меояд,мафхуми замонй ифода
меёбад ва чумлаи содааи дигар вокеаю ходисахои махз дар хамин
вакту мавриди муайян ба амал омадаро мефахмонад:
М актабдор хануз дар мактаб буд,бачагон хам акнун ягон-
ягон баргашта меомаданд (Айнй).Айёми долузарби нигохубини
пахтазор гузашта буд,дар хама чо ба гунучини хосил тайёри
медиданд (Мухаммадиев).
М уносибати паихамзамонй.Дар муносибати паихамзамонй
амалу холат,ходисаю вокеахо паихам (яке пас аз дигаре) вокеъ
меш аванд.Хабари ин чумлахо феъли буда,бештар ба ш акли замони
гузаштаи мутлак меояд.
Абдуллохоча хест ва аз дунболи оянда рафт,дари обхона хам
баста шуд (Айнй).
Ин хели чумлахои мураккаби пайваст серистеъмол буда,дар
хамаи услубхои забони точикй ба таври фаровон истифода
мешаванд. ' '
У уа МО баъд аз чавоби салом чой нишон дод,мо нишастем
(Айнй).
Ходисаю вокеа,амалу холате,ки дар замони гузашта паси
хам вокеъ шудаанд,бо шаклхои феълии гуногуни сигаи хикояги
;Ифода мешаванд. Одатан хабари чумлаи содцаи якум бо феълхои
мутлак ифода мешаЬад ва ба итмом расидани чараёни фикри аввалро
ниш он медихад.Хабари чумлаи содцаи дуюм бо ш аклхои давомдори
феъли замони ry3aii|iTa омада, амалу холати давомнок ро ифода
менамояд: Ш оди аз|чояш хеста берун баромад,муйсафед аз паси вай
нигох карда монда ба хаёл фуру рафт (Икромй).
ЧУМЛАХОИ М У РА КК А БИ ПАЙВАСТИ
БЕПАЙВАНДАКИ КИЁСИЮ Х ИЛОФ Й
з /~
’ Дар кисми якуми чумлах,ои мураккаби пайвасти мазкур аъзои
умумй омада,алокаи мавчудаи маъноию грамматикии бай ни^онхоро
боз хам равш антар нишон медихад; ;
Дар сухбатхои адабй шеърхои классикони точи к хонда
мухокима карда мешуданд,баъзе шеърхои шонрони замон низ тахлил
ва танкид меёфтанд ( Айнй ).
Дар як гурухи чумлахои мураккаби пайавсти бепайвандаки
киёсию хилофй муносибати барчастаи хилофй дида м еш авад:-
} Вай дарахти зардолуро сабзонд,меваашро шумо мехуред (
Начмиддинов ). ^
М уносибати хилофй ва мукобилгузории байни чумлахои содда
хусусан дар холати мавчуд будани такрори калима боз хам ^шиддат
мегйрад; В ай бой набуд,савдогарнабуд,мансабдор ё мулло ва имом
набуд,вай косиби камбагал ва ахди авом буд ( Икромй ). •
Мафх,уми умумй
Маънои калимаи х,олй дар чумлах,ои мураккаби пайвасти х,олй.
Роли ду зиёда мубтадох,о дар ин кабил чумлах,о. Тафриках,ои асосии
чумлах,ои мураккаби пайвасти х,олй аз чумлах,ои пайвасти
пайвандакдор ва чумлах,ои соддаи ф еъли холй. Муносибатх,ои
маъной дар чумлахои пайвасти холй.
ИФОДАИ М УНОСИБАТХОИ М АЪ Н О Й
■ 'л '3 ■
• ■■ '•
и‘У
^7-
М АЪРУЗАИ 7
(2 соат)
ЧУМ ЛА И М УРАК К АБИ ТОБЕЪ
Накша:
1. Маълумоти умумй
2. Вазифаи чумлаи мураккаби тобеъ дар забои
3. Тарзи ташкили чумлаи мураккаби тобеъ
4. Чумлах,ои содда ва хусусияти грамматикии онхо дар
чумлаи мураккаби тобеъ '
5. Вазифаи сарчумла ва чумлаи пайрав
6. Меъёрх,ои асосии муайян намудани. хелх,ои чумлахои
пайравъ
7. Пайвандакх,ои тобекунандаи аслй ва таркибй
8. Чумлаи пайрави мубтадо
9. Пайвандакх,ои хоси чумлаи пайрави мубтадо
10. Чумлаи пайрави хабар ва хусусияти грамматикии он
\\. Хулосахои назарй .
Мафх,уми умумй
Корбасти чумлах,ои мураккаби тобеъ дар чараёни инкишофи
забони адабии точик. Роли чумлах,ои содца дар таркиби
чумлах,ои мураккаби тобеъ. Таърихи пайвандакх,ои
тобеъкунанда. Шартх,ои асосии муайян намудани хелх,ои
чумлах,ои пайрав. Пайвандакх,ои аслй ва таркибй. Роли онх,о.
Хусусиятх,ои грамматикии сарчумла ва чумлаи пайрав. Калима
ва таркибх,ои х,амнисбат. Чумлаи пайрави мубТадо. Чои чумлаи
С пайрави мубтадо. Чумлаи пайрави хабар ва пайвандаки «к и ».
/¿Г-
Хануз дар забонх,ои форсии кадим ва Авесто чумла>;о1|
мураккаби тобеи зиёде вомехуранд. Алокаи чумлахои пайрав
сарчумла ба воситаи чанд пайвандаки тобеъкунанда ифод^
ёфтааст.Дар онхо пайвандакхои тобеъкунанда вобаста ба сигам ф^.^
чанд маъноро ифода кардаанд.Масалан,як пайвандаки тобеъкунанда^.
забони Авесто (йат ) маънох,ои замон,сабаб,максад,наьтича ; ва
>айраро ифода карда метавонист.
г , Дар забони форсии миёна пайвандакхо аз пурсишчонишин'ва
суффиксхо ба вучуд омадаанд.Калима “ яке” хамчун пайвандаки
муайянкунанда, “ ка” х,амчун пайвандаки замон ва “ ку ” х,амчун
пайвандаки пуркунандакор фармуда мешуд.Дар забони имруза онх,о
шакли “ ки ” гарифтаанд. -
Дар забони адабии имрузаи точик вазифаи синтаксисии
пайвандаки “ ки ” васеъ гардидааст.Бо ёрии он хамаи чумлахои
пайрав ба сарчумла тобеъ мешаванд.
Дар асосй пайвандаки ” ки ” дигар пайвандакхои
тобеъкунандаи таркибй ба вучуд омадаанд. Пайвандакхои таркибй аз
руи маъно ва вазифаашон хоси чумлахои пайрав муайян
мегардад.(баъд аз он ки - замон, аз сабаби он ки - сабаб , бо
максади он ки - максад,бо вучуди он ки - хилоф ).
' зе - \
Чумлах,ои пайравро инчунин аз руи маъно низ тасниф кардан
мумкин аст.Масъалаи сермаъноии чумла;;ои пайрав яке аз
хусусиятх,ои мухлмми синтаксиси чумлахои мураккаби тобеъ хисоб
мешавад.Чумлахои пайрав аз чихати сохти синтаксисй ва ифода
баъзан ба хамдигар зохиран монанд шаванд хам, вале аз лихози
тобишхои зиёди маъной фарк мекунанд.Сермаъноии оНХО ба маъною
вазифахои пайвавдакхои: тобеъкунанда^ ва калимахои хамнисбат ба
ифодаи хабар ва м>тобикати: ш аклхои гуногуни феъл,ба
муносибатхои маънои асосй вобаста аст.
Дар таснифоти чумлахои пайрави забони адабии точик
семантика ва структураи чумлахои дохили чумлаи мураккаби тобеъ
бояд ба эътибор гарифта шавад.
Хангоми тахлил ва таснифи чумлахои мураккаби тобеъ
пайвандакхои тобеъкунанда,вазифаи калимахои
хамнисбат,мутобикати шаклхои феълй хабархои сарчумла ва чумлаи
пайрав,тартиби чумла,интонация, муносибатхои маъной сарчумла ва
чумлаи пайрав якчоя ба хисоб гарифта мешавад.
! . 9о - ^
3Л А С А З .С А Р Ч У М Л А М ЕО ЯД :
Дар ин маврид чуг^лаи пайрави мубтадо танх,о бо пайвандаки
“ ки ” тобеъ мешавад:
Ин х,ам маълум аст,ки Чомй бо осори Анварй мах.з ба
туфайли Навой шршос.;. шудааст.Маълум шуд,ки имсол рох,барият
хеле хуб кор кардааст.
Ч У М Л А И П А Й РА В И Х АБАР
Ч УМ ЛА И П АЙ РАВИ М УАЙЯНКУНАНД А
ВА П УРК УН АН Д А
Накша:
1. Хусусиятхои ба худ хоси чумлаи пайрави муайянкунанда
2. Аъзохои гуногуни сарчумларо .тавзех додани чумлаи
пайрави муайянкунанда - ’
3. Калима ва аломатхои" хамнисбат дар чумлаи пайрави
муайянкунанда
4. Вазифаи ааомати номуайянии « е » дар таркиби сарчумлаи
чумлахои пайрави муайянкунанда
5. Чои чумлаи пайрави муайянкунанда дар таркиби чумлахои
мураккаби тобеъ
6. Воситахои фамматики дар чумлахои пайрави
муайянкунанда ва пуркунанда
7. Хусусиятхои хоси чумлаи пайрави пуркунанда
8. Чои чумлаи пайрави пуркунанда
9. Хулосахои назарй
Мафхуми асоси
Чумлаи пайрави муайянкунанда ' ва хусусиятхои фамматикии
он.Мубтадо,хабар,муайянкунанда,пуркунанда ,хол ва хелхои холро
тавзех додани чумлаи пайрави муайянкунанда.Чои чумлаи пайрави
муайянкунанда дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ.Чумлаи
пайрави пуркунанда.Воситахои фамматики.Пуркунанда ва хабари
сарчумларо тавзех додани чумлаи пайрави пуркунанда.Чои чумлаи
пайрави пуркунанда,
Чумлаи пайраве,ки яке аз аъзох,ои сарчумларо шарх,у эзох.
медих,ац,чумлаи пайрави муайянкунанда меноманд.Чумлаи пайрави
муайянкунанда ба сарчумла бо ёрии пайвандаки “ ки ” тобеъ
мегардац .Масалан : Аробах.ое,ки борашон гапла буд , ба 'Дари
анбори хочагии чамъоварй катор гардидаанд ( Айнй ).
Чумлаи пайрави муайянкунанда ба тамоми аъзох,ои сарчумла
тобеъ мегардад : 1
1.БА М У Б Т А Д О И С А Р Ч У М Л А : Аспхое,ки се руз боз руи
сериро надида,аз пой мондаанд,барои аз лой кашида баровардани
саворони худ кор намеоянд/-^ <
2.БА М У А Й Я Н К У Н А Н Д А : Садои машинае,ки ба воситаи
наи гафсу дарози р^зинй ба гилкорон реглой дода истода буд,ба
ашроф пах,н шуда аз теппа акси садо мегирифт.
3. Б А П У Р К У Н А Д А : Як зани фаранчинок ба таги дар омада
касеро,ки дар поёни мех,монхона нишаста буд,имо карда ба берун
барвард ( Айнй ).
4.БА Х О Л В А Х Е Л Х О И ОН :
A ) ба холи замон : Дар аввал^ои мохй’ сентиябр.ки пеш аз
cap шудани соли тахсили мадрасах,о'и Бухоро мешавад,падарам
писари калони Устохоча - Саидакбархочаро бо акаам ба Бухоро
бурда монда омад ( Айнй ).
Б) ба холи монандй :Дудхое,ки аз оташхонаи трактор
мебаромадавд,монанди мохичахои хокистарранг ,ки дар бахри васеи
шаффоф сайр кард гарданд,дар х,авои соф шино мекарданд ( Айнй ).
B ) ба холи макон :Рузё аз рузх,о бо он дустам дар лаби хавзи
Девонбегаи шах,ри Бухоро,ки ягона сайргохи он шахр буд,саёх,ат
карда мегаштем ( Айнй ),
5. БА ХАБАРИ С АРЧУМ ЛА Ин х,амон мактаб буд,ки мо
аз чи;^ати нагз ба рох монда шудани корхои таълим ва тарбия
санчида будем.Дар х,акикат х,ам, ин об х,амон обест,ки аз мапи
сангпорах,ои кух, софкорй ёфта баромадааст ( айнй ).
Ч УМ ЛА И ПАЙРАВР! П УРК УН А Н Д А
Чу\шаи пайраве, ки пуркунанда ва ё хабари сарчумларо
шар^^у эзох, медихад,чумлаи пайрави пуркунанда меноманд.Чумлаи
пайрави пуркунанда ба сарчумла асосан бо ёрии пайвандаки
тобеъкунандаи “ ки ” тобеъ мегардад.Лекин баъзан пайвандакх,ои аз
ин ки ,дар бораи ин ки, дар бораи он ки, дар хусуси он ки, дар
хусуси ин ки , аз он ки ва гайра тобеъ мешавад: Падарам ба
тагоиям фармуд,ки шохх,ои дарахтони бед,сафедор,тут ва гучумро
бурида як кисми он шох)^оро ба назди боги девордор кашонад (
Айнй ).
Чумлаи пайрави пуркунанда ба саволх,ои чироу,аз чиу, киро
у, аз киу, дар бораи ки у, дар бораи чиу^дар хусуси киу, дар хусуси
чиу чавоб мешавад.
Чумлаи пайрави пуркунанда вобаста ба ифодаи хабари
пуркунандаи сарчумла ду хел мешавад.
1.Чумлаи пайрави пуркунандае,ки пуркунандаи бевоситаи
сарчумларо эзох, медихад:
Сох,ибкор пурсид,ки ман аз кучо омадам ( Мух,аммадиев ).Ман
х,аминро х,ам фа?;мидам,ки у ба ояндаи хубе умедвории кавме
доштааст ( Ай нй ).
2.Чумлаи пайрави пуркунанда,ки ‘гпуркунандаи бавоситаи
сарчумларо эзох, медих,ад : -
Дар бораи он ки ба сари болини к’ампири бенаво ьа бска^-
рафтан,аз х,оли у хабар гирифтан лрзим аст ( Айнй ).
Чумлаи пайрави пуркунанда пеш аз сарчумла ва пас аз
сарчумла чойгар мешавад:
1.ПЕШ А З С А Р Ч У М Л А :Аз хусуси он ки х,озир х,ам аклу х,уши
онх,о аз аклу хуши мо расотар ■'аст,ман ба шумо ran намезанам (
Хаким Карим ).
S'--?
'i. 2.П А С A 3 С А Р Ч У М Л А : Ман дидам,ки вай фикри ба рох,
даромадан надорад. Мег 7 янд,ки хучуми per то дехаи Саида ва
куугони Вардонзех, расидааст.
М АЪРУЗАИ 9
(2 соат)
М А Ъ Л У М О Т ДАР БОРАИ Ч УМ ЛА И
ПАЙ РАВИ ХОЛ
На к ша :
Хусусиятхои грамматикии чумлахои пайрави хол
Корбасти чумлахои пайрави хол ва доираи
истеъмоли онхо дар забони адабии муосири точик
Вазифаи пайвандахои серистеъмоли
тобеъкунандаи таркиби дар чумлахои пайрави хол
Х елхои чумлахои пайрави хол
Чумлаи пайрави тарзи амал
Пайвандакхои махсуси чумлахои пайрави тарзи
амал
Вазифаи калимахои хамнисбат дар чумлахои
пайрави тарзи амал
Чои чумлаи пайрави тарзи амал дар таркиби
чумлахои мураккаби тобеъ
9. Чумлаи пайрави микдору дарача ва хусусиятхои
грамматикии он
10 Пайвандакхои чумлаи пайрави микдору дарача
11, Калима ва таркибх,ои х,амнисбат дар чумлаи
пайрави микдору дарача
12, Чои чумлаи пайрави микдору дарача
Маф}^уми асосй
Чумлах,ои пайрави х,ол ва хусусияти грамматикии онх,о.
Пайвандакх,ои таркибй дар чумлах,ои пайрави х,ол. Хелх,ои чумлахои
пайрави хол аз руи| маъно: пайрави тарзи амал, микдору дарача,
монандй, сабаб, максад, замон, макон, натича, шарт ва хилоф.
Доираи истеъмоли чумлахои пайрави х,ол дар забони адабии точик.
11айрави тарзи амал. Пайвандакх,ои чумлаи тарзи амал.
Калима ва таркибХ,ф х,амнисбат. Чои чумлаи пайрави тарзи амал.
Чумлаи пайрави микдору дарача. Воситах,ои фамматикй дар чумлаи
пайрави микдору дар|ача.
99-
и ф о д а гаршдаанд. Агар пайвандакхо дар чумлахои пайрави сабаб ва
х и л о ф роли асосй бозанд,дар чумлаи пайрави шарт мутобикати
ш а к л х о и феълй -хабархои сарчумла ва чумлаи пайрав ахамияти
к а л о н дорад. i
Чумлаи пайрави хол аз руи ифодаи маъно бо пайрави 1арзи
' амал,микдору дарача,монандй,сабаб,максад,натича,макон,замон,шарт
в а хилоф чудо мешаванд.Тавзехи хар яки онх,о мувофики максад аст.
I 4^/"-
4. у Забони адабии хозираи точик, кисми 2 Душанбе
- 1984 сах. 263-264
М А Ъ Р У З А И 10
(2 соат)
Ч У М Л А И П А Й РА В И М О Н АН Д Й , ЗАМ ОН, М А К О Н , Н А Т И Ч А
Накша;
1. Чумлаи пайрави монандй
2. Пайвандакх,ои махсуси чумлаи пайрави монандй
3. Чои чумлаи пайрави монандй
4. Чумлаи пайрави замон ва пайвандакхои хоси он
5. Чумлаи пайрави макон ва хусусиятхои махсуси
фамматикии он
6. Пайвандакхои чумлаи пайрави макон
7. Чои чумлаи пайрави макон
8. Чумлаи пайрави натича
9. Хусусиятхои фамматикии чумлаи пайрави натича
10. Чои чумлаи пайрави натича
Мафхуми асосй
Чумлаи пайрави монанди ва паивандакхои махсуси
он. Калимахои хамнисбат .Аъзохои сарчумларо тавзех додани
чумлаи пайрави монандиЧои чумлаи пайрави монанди .Чу.млаи
пайрави замон.Пайвандакхои хоси чумлаи пайрави замон.Чумлаи
пайрави макон ва пайвандакхои он.Калимахои хамнисбат ба
чумлахои пайрави макон.Чои чумлаи пайрави макон.Чумлаи пайрави
натича ва хусусиятхои грамматикии о н .
1. . Чумлаи пайраве,ки амали сарчумларо ба тарики
монандкунй,киёс,мухокима шарх, медих,ад,чумлаи пайрави монандй’
Меноманд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумпа бо-, ёрии пайвандакхои
тобеъкунандаи ки,.мисли он ки,^ мисли ин ки, монанди он ки,
Монади ин ки,чунон ки, ба монанди он ки, ба монанди ин ки,
хамчунон ки, гуё ки, ба тарзе ки, ки гуё, гуё ин ки, ба тавре ки, ба
тарике ки ,чи тавре ки, чи навъ ки ва гайра тобеъ мешавад.Масалан
: Борон, чунон ки аз чандин хазор сатил ба якбора мерехта
бошад,бошиддат меборид ( Айнй ). *
1.Чумлаи пайрави монандй одатан тамоми .мазмуни
(рчумларо эзох, медих,ад.Масалан :
-
Сох.ибхона,монанди он ки танх,о бошад,ба кори таълиф
машгулй мекард.
2.Чумлаи пайрави монаищй бар эзохи калимаю таркибхои
хамнисбат меоад .Масалан-:
Бибиоиша худро ба Ибод чунон вонамуд кардди гуё то хол
Одинаро ба хонаи хучаинаш рафта мепиндошт ( Айнй ).
ЧУМ ЛАИ П АЙ РАВ И ЗАМ О Н
Чумлаи пайраве, ки вакту хангоми ичр'о шудан ё нашудани амали
сарчумларо нишон медих,ад, чумлаИ пайрави замон мено.манд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла,бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки, вакте ки, х,ангоме ки, да.ме ки, чун, чу, пеш аз он ки, пас аз он
ки, хамин ки, баробари ин ки, баробари он ки ва гайрах,о тобеъ
мегардад. Масалан: вакте ки Азизхон ду-се руз бедарак шуда
мерафт, чурах,ояш уро ба хонах,ои хешовандони худ мебурданд.
(С.Улугзода. субхи чавонии мо). Хамин ки вай аз хона баромад
кудак баруи палоси айвон худро-партофт(С.Улугзода.Субхи чавонии
мо ). '
Чумлаи пайрави замон бар эзохи чунин аъзохои сарчумла меояд:
А ) Тамоми мазмуни сарчумларо эзох медихад.Чун аз дарвоза
баромадам,Кутбия дар рохрав ба ман ру ба ру
омад(С.Айни.Еддоштхо).
Б) Ба калимаю таркибхои хамнисбат тобеъ шуда,онро эзох
медихад,Вакте мо ба болои к>т1рук расидем,ки кишти ба сохил
наздик шуда буд( Хасан Ирфон).
Чумлаи пайрави замон дар таркиби чумлахои мураккаьби тобеъ
ба тарики зайл чойгир мешавад
A ) Пеш аз сарчумла чойгир мешавад А з бозе ки хамин бачаи
мусофир ба дара омад,бештарини бачагон дар паи бозию шухи
афтода аз парвариши молхо бисер бепарво шуда рафтанд( С.Айни.
Дохунда).
Б) Дар мобайни сарчумла меояд Домулло,дар вакте ки чашмони
худро нимпуш карда,хомуш истода хат менавишт,ришаш ба ман хеле
ачиб менамуд( С.Айни Мактаби кухна).
B ) Пас аз сарчумла меояд Ду таноби бокимондаашро хам
фурухта писарамро туй мекунам гуфта истода будам,ки он конун ва
низом баромад(С.Айни Гуломон).,^
ЧУ^L^AИ ПАЙ РАВИ МАКОН
Чумлаи пайраве 1^и чой,макон ва мавкеи ичро гардидани амали
сарчумларо нишон медихад.,чумлаи пайрави макон меноманд.
) Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,чое ки,аз чое ки,ба чое ки,дар чое ки,хар кучое ки,ба хар чое ки
ва амсоли инхо тобеъ мешавад ва ба совлхои кучо,аз кучо,дар
кучо,то кучо ,ба кучо ва гайра чавоб мешавад.
Масалан: Хар чо ки илму дониш бошад,он чо манзили ман аст(
С.Улугзода Ибни Сино).Он маблагро,ба чое ки худаш ва он
саройбон медонист,хамрохаш бурда мондам( С.Айни Марги судхур).
I
Чумлаи пайрави макон тамоми мазмуни сарчумла ва инчунин
калимаю таркибхои хамнисбатро тавзех медихад.
А ) Тамоми мазмуни сарчумларо эзох медихад: Дар чое ки зулму
ситам хаст,он чо хароб мешавад( С. Айнй Гуломон).
Б) Ба калима ва таркибхои хамнисбат тобеъ 1иуда,онхоро эзох
медихад: Пахта дар чое меруяд,ки дар он чо ба "кадри кифоя обу
гарми бошад(С.Айни.).
- Чумлаи пайрави макон дар таркиби чумлахои т^ураккаби тобеъ
ба тарки зайл чойгир мешавад: ,
1.Пеш аз сарчумла чойгир мешавад:Дар чое кй интизом хает,он
чо кор пеш меравад( А з рузнома). .'
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Бой ба даруни арк,дар чое ки ба
саломи амир омадагон ва дигар ахли ^очат нишаста интизори
мекашиданд,хозир буд( С.Улугзода).
11. Пас аз сарчумла меояд: Сайёра моро ба чое овард,ки як
гурух мехмонон дар атрофи миз нишаста,сухбат мекарданд(
Ф.Мухаммадиев).
Чумлаи пайрави натича ‘
Накша: - ; ;
1. Чумлаи пайрави сабаб ва хусусиятхои синтаксисии он
2. Пайвандакхои хоси чумлаи ^пайрави сабаб .
3. Тамоми мазмуни-сарчумла ва 'калимахои хамнисбатро
тавзех додани ин чумлаи пайрав
4. Чои чумлаи пайрави сабаб,
5. Чумлаи пайрави максад ва пайвандакхои он
6. Тобишхои маъноии чумлаи пайрави максад
7. Чои чумлаи пайрави максад
Мафхуми асосй
Чумлаи пайрави сабаб ва хусусиятхои он. Пайвандакхои
тобеъкунанда. Чои чумлаи пайрави сабаб. Чумлаи пайрави
максад ва тобишхои маъноии он, Ш аклан мутобикат намудани
чумлахои пайрави сабаб ва максад,
-
■ зиёдтар шуда, бо кавоки овезон аз чойхона баромада рафт.
' ■СА.Дехотй Асархои мунтахаб) "-
3. Пас аз сарчумла меояд: Ба гайр аз вай холо хеч кас бо ин
рох намеояд, зеро ин ягона рох ба кишлоки Гулистон аст.
(Ч.Икромй Ш одй).
Чум лаи пайрави максад
Чумлаи пайраве.ки максади и чро гардидани амали сарчумларо
ифода мёнамояд,чумлаи пайрави максад меноманд
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,барои он ки ,барои ин ки,то,то ки,то ин ки,бо максади ин ки
,бо максади он ки,чунон ки,барои хамин ки,барои хамон ки ,ба
умеди ин ки,аз бахри он ки , ба нияти ин ки , ба нияти он ки ва
амсоли инхо тобеъ мешавад. Барои муайян намудани чумлаи
пайрави максад ба сарчумла бо саволхои барои чи,чаро,бо чи
максад ва гайра мурочиат бояд кард.Масалан:Вай дар шахр кор
мечуст,то музде пайдо намуда,руз гузаронад( аз рузнома).Барои он
ки -руяш ба руи пира.мард наафтад,ба хоначаи майдае даромада ба-
коре машгул шуд( аз рузномаи Овозми точик).
Чумлаи пайрави максад асосан ба тамоми мазмуни сарчумла
ва сониян ба калима ва таркибхои хамнисбат тобеъ мегардад:
А ) Ба тамоми мазмуни сарчумла:
,Шоди чубдастаашро ба даст гирифта,дар канори киштзор
мегашт,ки мабодо рама ба даруни кишти мардум надарояд(
С .А Й Н И .Ятим).
Б) Бар эзохй калимахои хамнисбат меояд :Ин хона барои он
сохта шуда буд,ки мехмонони аз рохи дур омадаги бемалол дам
гирифта раванд( С.Айни Ёдцоштхо).
Чулаи пайрави максад низ пеш аз пас аз ва дар мобайни
сарчумла чойгир мешавад.
1. Пеш аз сарчумла меояд: Барои он ки Мухтор аз
хоб бедор нашавад, ман сарамро ба курпа печонда бесадо
мегиристам.( С.Улугзоца. Субхи чавонии мо).
2. Дар мобайни сарчумла: Чура, бо максади он ки ба
саволх,ои марди савора чавобх,ои равшан дигх,ад, аввалан
хуб фикру| мулохнза мекард. (Р.Чалил).
3. Пас; аз сарчумла меояд: Хамон саисро хамрох
мегирем, |о ки дар рох ба аспхоямон дуруст нигох,убин
кунад. (С.Айнй Пуломон).
Саволхо барои мустах,камкунй
Ч у ш а и пайрави сабаб чисту
Пайвандакхои чумлаи пайрави сабабро гуед
Чои! чумлах,ои пайрави сабаб чй навъ асту
Чу\^хаи пайрави максад чисту
Чумлаи пайрави максад кадом аъзох,ои сарчумларо
эзох, мецих,аду
ВосЬта^^ои грамматикии чумлаи пайрави максадро
номбар ку]Иед
''Г;-;
- i ' Адабиётх,о:
1. ■ Рустамов Ш . Чумлах,ои мураккаби тобеъ бо пайрави
сабаб дар забони адабии х,озираи точик.-Душанбе 1968
2. : Точиев Д.Т. чумлах,ои мураккаби тобеъ дар забони
адабии дозираи точик. Душанбе 1981 сах,. 100-1222
3. ■ ^ Забони адабии х,озираи точик. Кисми 2. Душанбе
1984 сах. 270-273 ^ '
ч е й , . ..
Б
МАЪРУЗАИ 12
(2 соат)
Чумлахои пайрави шарт ва хилоф
^ Накша:
1. Чумлаи пайрави шарт ва пайвандакхои тобеъкунандаи он
- 2. Калимахои хамнисбат дар чумлаи пайрави шарт
3. Чои чумлаи пайрави шарт
4. Чумлаи пайрави хилоф ва хусусиятх,ои грамматикии он
5. Пайвандакхои хоси чумлаи пайрави хилоф
6. Чои чумлаи пайрави хилоф
Мафх,уми асосй
Чумлаи пайрави шарт ва муносибати он бо сарчумла. Воситахои
фамматикй. Вазифаи калима ва таркибхои хамнисбат дар чумлаи
пайрави шарт. Чои чумлаи пайрави шарт. Чумлаи пайрави хилоф
ва пайвандакхои тобеъкунандаи хилофй. .
Чумлаи пайрави шарт
Чумлаи пайраве,ки шарти ичрои амали сарчумларо нишон
медихад ,ё ичрои амали сарчумларо ба ягон шарт вобаста
мекунад,чумлаи пайрави шарт меноманд.
Ин чумлаи пайрав ба сарчумла бо пайвандакхои тобеъкунандаи
ки,агар,агар ки,гар,ар,ба шарте ки,модоме ки, вакте ки,чун,ба шарти
ин ки,ба шарти он ки ва амсоли инхо тобеъ мегардад ва ба саволхои
ба кадом шарт,ба шарти чи ва гайра чавоб хохад шуд.Масалан:
Агар он турки шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи хиндуяш бахшам Самарканду Бухороро.
Хофизи Шерози
Агар аз Сари Чуй баромада, аз даруни кухсор ба Кургонтеппа
пинхони рафтани шавед,рохи шумо аз даруни Дараи Нихон
меафтад( С.Айни Дохунда).
Чумлаи пайрави шарт одатан тамоми мазмуни сарчумларо эзох
медихад,баъзан бар эзохи калима ва таркибхои хамнисбати сарчумла
низ хохад омад. Масалан:
А) Бар эзохи тамоми мазмуни сарчумла: Агар ман ярок
медоштам,чанде аз рн сагонро кушта,баъд аз он ба даст меафтодам(
С .А Й Н И .Куллиёт). !
Б) Бар эзхи калимахои хамнисбат меояд: Хукми хоким ба
шарте равост,ки аз ¡{иариат берун набароед( С. Улугзода.Восеъ)!
Чумлаи пайрат* шарт дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ
чойхои гуногун дор4д:
1. Пеш аз ¡сарчумла меояд ва тамоми мазмуни capчy^L^apo
тавзех меди|сад:Дар сурате ки амлокдор ним таноб гуфта
менависад,па|йкол- пайкол киштхои уро « ин посираи
оксаккол» гуфта партофта меравад( С.Айни. Куллиёт).
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Сохиби хона, то вакте ки
ба воситаи брбо он саисонро рози накунад, саиси дигаре дар
он чо кор на(мекард( С.Айни. Еддоштхо)
3. - Пас аз-сарчумла меояд:Вай аз ин рохаш барнамег
ба шартё ки^ дигарон ба у ёри расонанд( Р.Чалилл).
4.
Чумлаи пайрави хилоф
Чумлаи пайраве,ки ба ичрои амали сарчумла мамониат m ck v
ё мухолифи фикри, он мебошад,вале а.мали сарчумла ичро мещ^а^’
ва фикри он тасдик мегардад, чумлаи пайрави хилоф меноманд. ^
Чумлаи пайрави. хилоф ба-сарчумла бо ёрии пайвандакхои ки
хам, агарчи, харчанд^харчанд ки, агарчанд,агарчанде ки,бо вучуди ин
ки , бо вучуди он ки,сарфи- назар аз он ки,катъи назар аз он ки ба
чои он ки, ба чои ин кидар ивази ин ки, дар ивази он ки, бо он ки
ва амсоли инхо тобеъ мешавад.Масалан Ятим баъд аз дидани ин
аломат гуфтугузори худро бо Норбиби давом кунонида истода
бошад хам,чашми худро аз дарё намеканд( С.Айни Ятим).
Чумлаи пайрави хилоф одатан бар эзохй тамоми мазмуни
сарчумла меояд: Агарчи барфхои камархои кух аз таъсири офтоби
бахор кайхо об шуда, ба чои барфи сафед гиёххои кабуд руида
буданд, куллахои кух хануз кулохи сафеди худро аз cap бадар
накарда будандС С.Айни. Одина). У агарчи нармак-нармак пой
мениход, ба суи кулбаи худ монанди мурги аз кафас озодшуда
парида мерафт( Р.Чалил. Ш уроб).
Чумлаи пайрави хигглоф бо пайвандакхои гуногун ба сарчуЗмла
тобеъ мегардад ва ' тамоми мазмуни сарчумларо тавзех
медихад.Масалан: Агарчанде ки он вакт ман дар дигар чо будам ва
онро дидаам, боз як бори дигар нияти дидан дорам.( Р.Чалил).
Чумлаи пайрави хилоф дар таркиби чумлахои мураккаби тобеъ
чойхои гуногун дорад:
Пеш аз сарчумла чойгир мешавад: Харчанд ки гапаш
хеле дурутлт буд, вале аз он буи навозиш меомад( Хаким
Карим).
2. Дар мобайни сарчумла меояд:Укоб, дар ивази ин ки ба
фарёди модари мехрубон шафкат намояд,харгушбачагонро
пора-пора кард( Хаким Карим).
3. Пас аз сарчумла чойгир мешавад: Нурали ба осийву
Hi. обчувозсози мукобил баромаданро лозим , намедонист,
гарчанде ки ин сохтмонро зарур хисоб намекард( Сотим
Улугзода Навобод).
Саволхо барои мустахкамкунй:
Чумлаи пайрави шарт чисту 1
Пайвандакхои тобеъкунандаи чумлаи пайрави шартро
номбар кунеду |
Чои чумлаи пайрави шартро гуед ва мис 0ЛХ10 оред.
Чумлаи пайрави шарт ба кадом аъзохои са'рчумла тобеъ
мегардаду
Чумлаи пайрави хилоф ва хусусияти фамматикии онро
фахмонед
■’ ■"'С'"'*-’"--' ■
А Д А Б И Е Т Х О Г /"- ^ ^
1. Точиев Д .Т .. Чумлахои -мураккаби чтобеъ дap^ забони
адабии хозираи точик.- Душанбе,;!981,сах 158-175 ’ '
2. Грамматикаи забони адабии .хозираи точик. Кисми 3.-
Душанбе, 1989, сах. 138-150 -- '
3. Забони адабии хозираи точйк. -Кисми 2 , - Душанбе,
1984, сах.273-276 - -
. ’
•1'
/* С’'" '-г
. ,. М а 1 » р у 3 а и 13
( 2 соат ) .%
^ П А Й Р А В И ЧИ Д А В А П А Й РИ Ч И Д А
т
-У :/ -
таркиби он\о на факат як аъзои пайрав ягон сараъзоро ' эзо\
медих,ад,балки якчанд аъзои пайрав яке аз сараъзох,оро эзох,
додааст,ё ки аъзои пайрави чумла аъзои пайрави дигари онро таъин
мекунад ва ё аъзох,ои пайрави чумлаи содда чида мешаванд.
Одатанлар забони точикй чумлах,ои мураккаби тобеъ бо
якчанд чумлах,ои пайрав ба сарчумла чумлах,ои пайрав ба ду тарз
тобеъ мешаванд: -
1.Чумлах.ои мураккаби тобе,ки х,амаи чумлах,ои пайравашон
(катъй назар аз руи шумора ) тобеи як сарчумлаанд.
2.Чумлах,ои мураккаби тобеъ,ки як ё якчанд чумлаи пайрав
тобеи сарчумла буда,чумлах,ои бокимонда яке ба дигаре тобеъ
мешаванд,ки ин кабил чумлах,оро тобеи дарача ё паёпай меноманд.-
Азбаски дар 1урух,и аввал чумлах,ои пайрав катъй назар аз руи
шумора ва хелх,ояшон ба як аъзои сарчумла тобеъ мешаванд,онх,оро
Д.Т.Точиев « Чумлах,ои тобеи хампайрав номидааст ».
Ба ин гурух,и чумлах,о х,ампайрав ном додани забоншинос ба
фикри МО дуруст аст,зеро ин кабил чумлах,ои тобеи сертаркиб аз |
сертаркибаи дарача ё паёпай фарк кардан барои хонанда хеле осон |
мегардад. !
Дар дигар рисолахо,маколахои илмй ва китобхои дарсии
кайдшуда истилох мавриди истифода карор нагирифтааст.
Чумлахои пайраве,ки бар эзохи як сарчумла меоянд,аз чихати
мансубияташон ба навъхои чумлаи пайрав якхелаву хархела ва аз
чихати вазифа ва тарзи алока чидаву гайричида мешаванд.
А Д А Б И Ё Т Х О :
1. Точиев Д Т . Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони адабии
хозираи точик.- Душанбе, 1981
2. Грамматисаи забони адабии хозираи точик, 5 Кисми 3.-
Душанбе, 19{ 9,
3. Забони га.абш хозираи точик. Кисми 2 . - Душанбе, 1984,
-
МАЪРУЗАИ 14
(2 соат) '
ЧУМ ЛАХОИ МУРАККАБИ ТОБЕЪ БО
ПАЙРАВХОИ ПАЙРИ ЧИДА
Накша:
1. Чумлахои хампайрави гайричщга
2. Чор навъи чумлах,ои х,ампайрави гайричида
3. Хусусиятхои фарккунандаи чумлах,ои чида ва гайричида
4. Чумлах,ои пайрави дарача-. '
5. Кулабхои чумлах,ои сертаркиби тобеъ
6. Хулосах,ои назарй '
Мафхуми умумй
Чумлах,ои хампайрави гайричида ва хусусиятхои грамматикии
ОНХ.О. Мавкеи сарчумла ва чумлах,ои пайрав-дар чумлахои гайричида.
Чумлах,ои пайрави дарача ва тарзи чой гирифтани пайвандакхо. Чор
колиби чумлахои сертаркиби тобеъ. Хулосахо;
/7-
Дар чумлаи мазкур як сарчумла ва ду. чумлаи пайрав ; яке тарзи
амал ва дигаре микдору дарача аст. Ба хабари сарчумла тобеъ
шудаанд.
2.Чумлахои пайрави гайричида ба тамоми мазмуни сарчумла
тобеъ мешаванд. ч
Ман агар замини онх,оро намехаридам,аз дусар вайро алаф зер
карда мерафт,чунки куввати худи онхо ба коридани заминашон
намерасид ( Улугзода ). -
3.Сарфи назар аз хелхояшон,чу.мла.Чои 'пайрав ба аъзохои
гуногуни сарчумла тобеъ мешаванд;
Ба тарафе ки пирамард рафта-буд, Нигох карда дидам.ки у ба
суи ошхонаи майдони мо мерафт ( Рахим Чалил ).
4.Яке аз чумлахои пайрави гайричида ' ба тамоми сарчумла
тобеъ шуда,дигаре бар эзохи ягон аъзои он омадааст;
Боз агар як микдор рох равед,нихоят ба миёнчои дара
мерсед,ки дар он чо як чашмаи равои шаршарадоре дар чавлон аст (
Дохунда ).
Чи тавре ки кайд шуд.чумлахои пайрави гайричида аз руи
мансубияташон ба ин ё он гурухи чумлах,ои пайрав якхела ва
хархела мешаванд.
Чумлахои мураккаби тобеъ бо чумлахои мураккаби гайричидаи
якхела ва чумлахои мураккаби тобеъ бо чумлахои пайрави чида
танхо аз як чих,ат монанд мебошанд; дар хар ду гурух хам чумлахои
пайрав якхелаанд ва онхо метавонанд ба як савол чавоб дода бо
пайвандакхои якхела тобеъ шаванд.
А Д А Б И Ё Т Х О :
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми 3
Душанбе 1989
2. Точиев Д.Т. Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони адабии
хозираи точик. Душанбе 1981
3. Забони ацабии хозиари точик. Душанбе, 1984^ '
4. Б.Ниёзмухаммадов Баъзе масъалахои синтаксиси забони
адабии хозираи точик. Душанбе 1968. . . , , I
м- , ■■
- О -
МАЪРУЗАИ 15
(2 соат)
Ч УМ ЛАХО И МУРАККАБИ ОМЕХТА
Накша:
1. Чумлах,ои мураккаби омехта як навъи чумлахои сертаркиб
2. Алокаи паратаксис ва гипотаксис дар чумлахои мураккаби
омехта ‘
3. Мавкеъи сарчумла ва чумлахои пайрав дар чумлахои
мураккаби сертакиби омехта
4. Чумлахои сертаркиби омехтаи духиссадор,сехиссадор ва
бисёрхисса ва мавкеи услубии онхо дар матн
5. Х улосахои назарй рочеъ ба чумлахои мураккаби омехта
Мафхуми умумй
-
мешавад,ки онро дар чумлаи мураккаби омехтае,ки аз ду хиссг
иборат буда,яке аз онхо чумлаи содда мбошад дидан мумкин нест.
Дар забони адабии точик чумлахои мураккаби омехтае.ки
хиссахои онхо аз дуто зиёд бошанд,кам нестанд,Микдори хиссахои
чумлаи омехта ба адади чумлахои <^оддаи баробархукуки он вобаста
аст. Дар чумлаи мураккаби омехта чи кадар чумлаи баробархукук
бошад,хамон кадар хисса шуда метавонад. Инро -дар мисоли чумлаи
мураккаби омехтаи сехиссадор метавон дид. Хиссаи ин навъи
чумлаи мураккаби омехта низ дар ду шакл : содда ва ё тобеъ вокеъ
мешаванд.Ин аст,ки онхо дар таркиби чумлаи муракаби омехта ба
тарки гуногун меояг1д.
Яке аз хиссахо чумлаи мураккаби тобеъ буда,ду хиссаи дигар
дар шакли чумлаи содца вокеъ мегарцанд:Тирезахои хар ду хона
торик буд,лекин дар дахлез чирог месухт,Шоди аз хавои хунук ба
дахлези гарм даромада,дархол хис кард,ки дар ин оппа дасти гамхор
ва рузгордоре сохиби мекукац( Ч.Икромй).
Микдори хиссахои чумлаи мураккаби омехта хар кадар зиёд
шавад,дарачаи истеъмоли он хамон кадар махдуд мегардад. Чумлаи
мураккаби омехта,ки чор ва ё зиёда хисса дорандж,аз чихати сохти
хиссахо ба чумлахои мураккаби омехтае,ки се хисса цоранд,асосан
монанд мебошанд.Масалан:
Хама ба машина савор шуданд,Мухаммадчон хост,ки Дилбарро
аз пахлуи шофёр шинонад,лекин вай кабул накарда,боло
баромад,баъд дугонахо якчоя нишаста Гулчамолро дар байн
гирифтанд( Ч.Икромй).
Муносибати грамматики ва маънои дар чумлахои мураккаби
омехота ,ки хиссахояшон аз сето зиёданд,боз хам зиёдтар ва
мураккабтар мешавад.Дар байни хиссахои ин гуна чумлахои
сертаркиб на танхо ду хел ,балки се хел ва аз ин хам зиёдтар
муносибатхои грамматикию маъноиро мушохида кардан мумкин
аст.Дар ин гуна таркибхо на ин ки яке аз хиссахо ,балки ду ва ё
зиёда хиссахо хам дар муеносибати дутарафа шуда метавонад:
Ш умо бо нияти кишт заминро мола мекунед,агар дар як вакт
борон запад,мехнати шумо барбод меравад,замин сафолак
мебандад,ки боц ш)[мо хама корро аз сари нав кунед,агар он руз
шамол хезад ё офтор аз хад зиёд тафсон шавад,нами щзамини шумо
мегурезад ва шумор(1) лозим меояд,ки пеш аз коштани пунбадона ба
замин об дихед,об к|и додед, бояд нигшарон шавец, то замин аз нав
ба тоб ояд,ки дар йн мобайн чанд рузи ганимат аз даст меравад(
С.Улугзода).
Хамин тарик, чумлахои мураккаби омехта яке аз
сериистеъмолтарин | навъхои чумлахои мураккаби сертаркиб
буда,барои ифодаи | фикр ва тасвири вокеаю ходисахо барои
нависанда имкониятхои васеъ фарохам хохад овард.
Саволхо барои мустахкамкунй
1. Чумлаи мураккаби омехта чисту
2. Чумлаи мураккаби омехта -ва -хусусиятхои
фамматикии он аз чихо иборатанду : ■
3. Мафхуми калимаи'^‘омехта” -ро маънидод кунед
4. Хиссахои чумлахои мураккаби омехтаро маънидод
кунед ; Г ' ^
5. Вазифаи услубии чумлахои мураккаби омехтаро
бо мисолхо тавзех дихед ‘ •Л-
6. Хулосахои назарй оиди мавзуъ.
Адабиётхо:
1. Рустамов Ш. Чумлахои мураккаби тобеъ бо
пайрави сабаб дар забони адабии хозираИ точик.-Душанбе
1968 -V
2. Точиев Д.Т. чумлахои мураккаби тобеъ дар забони
адабии хозираи точик. Душанбе 1981
3. Забони адабии хозираи точик.Кисми 2. Душанбе
1984
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.Кисми
3 . - Душанбе. 1989, сах. 180-187. . '' .
Г/ -