ВОЗВРАТИТЕ КНИГУ НЕ ПОЗЖЕ

обозваченного здесь срока

 ST
Д у р д ы м у з с ш м й H3 0

Н у р а л ы е в

ШЫГЫР
БИЛЕН
ИКИЧӘК

Макалалар

Г ТГУ мм. А. М. Горькогс I

| Б И Б Л И О Т Е К А *
i
i_

Ашгабат
«Түркменистан»
1987
 Д . Нуралыев
Н80 Шыгыр билен икичәк: ( М а т л а л а р йыгынЪы-
сы). —А.: Түркменистан, 1987. — 256 с. 35 к.

Т үркменнстан ССР-шш, ат /
г а з а н а н мсд снист ишгорп, фн-:
л ологи я ы л ы м л а р ы н ы н к ап д ф '
д а ты , гөрнүкли танкы тчы Д у)#
д ы м у х а м м с т Нуралыеинн \
я ш ы н ы к до л м а гы мЫнагыоЙ
ли т а п я р л а н а н бу к п т а б ы т
а вт оры ң чоръек асырдом ro f-
р а к пагты ц пчинде поэзин хак-
да яза н м а к а л а л а р й г гпрпзпл-
дп. О п д а клас сы к ы ВС хо.чир-
кн з а м а н шахырларЫНЫП бир-
нәчесинин дереднжвЛИК бас-
г а н ч а к л а р ы н а гөз айлймяр не
ш ыгыр дүпйәсине гадам басяп
яшлара кобир у г р у ад ы р ы ж ы '
м а с л а х а т л а р берилйа]р, I

Рецензент: Наргылыч Хоҗагелдиев.

Д 4603010202— 103
М 5 5 II (14) — 87 44_ ББК 83.3Тур7

© «Түркменистан» неширяты, 198?

 ИЛ БОЛУП ГУВАНМАЛЫ ЗЕХЙН

Д урды м у хам м ед и ң адыны улы-кичи бирден зшит-

ди хем аш ы к болды. Гүнлериң биринде «Эдебият ве
сунгат» газетинде «Исгендер Җ а х а н г и р туркм ен эде-
бияты хакында» диеи улы м а к а л а пейда болды. Ол га-
зетиң үч санында ы злы -ы зы на чыкды. Ш ейле улы
м а кал а көп вагт бәри чап эдилмәнди. Бу в а к а йигри-
ми йыл говрак мундан о зал болупды. Ш ондан соң тан-
кытчы Д у рды м у хам м ет Н уралы ев бизиң чепер интел-
лигенциямызың арзы лы векиллериниң б-ирине өврүл-
ди. Профессор М. Көсәев «Ол мениң студентим» дийип
буйсанчлы гүрлесе, ак ад ем и к А. Кекилов «Ол мениң
аспирантым» дийип гуванарды.
Догрусы, онуң өзи билен таны ш лыгы м ёкды. М а-
калал ары ны велин сыпдырман окаярдым . Я зы җ ы дие-
нпң хемише тәзе зехиниң гөзлегинде боляр. Дөреди-
җ н л ик ад ам ла ры н ы ң арасы нда онуң адыны йыгы-йы-
гыдан эшидйәрдим. Би з таикытчы я з ы җ а хем аят бер-
мели, онуң язян м а к а л а л а р ы медениети билен тапа-
вутланмалы , пикирлери чуң болм алы диййәрис. Дур-
дым ухамметде .шол сы патлар җемленипдир. Бу гүн
белли танкытчының чепер эсере йити сын салш ы, язы .
җ ы ның рухы дүнйәсине өзболушлы ар алаш ы ш ы
хакында К. Г урбаннепесов, Б. Х удайназаров, Р. Эсе-
иов, С. Атаев, А. Н а з а р о в 'й л ы я зы җ ы -ш ах ы р л а р хош-
ниетли пикирлери ай д яр л ар . Д огрусы, я зы җ ы л а р ы ң
кәпүсинде өзүң хак ы н д а шейле миннетдарлы к дуйгусы
ны о я р а й м а к аң сат иш дәл. Бу танкы тчы үчин өрән
улы багт. Д у рды м ухам м ет шол багтың эеси!
Вагт гечип, өзи билен таны ш б о ланы м д а оңа берил.
3
йән б ах ал ар ы ң догры экенлйгине гөз етирдим. «Ми
вели аг а җ ы ң баш ы аш ак » дийлиши ялы, ол ез иш!
билен гүмра. Бу сада, кичи гөвүнли, зәхметсөер, пола
ды ю мш ак йигидиң етишиклидигине хай ран гал ай м а л ы
Сиз оны телевидениеде гөрйәнсиңиз, р ад и ода чыкы
шыны диңлейәнсиңиз, г азе т-ж у р н ал л ар д а макалала,
рыны окаянсыңыз. А кадемияның, я з ы җ ы л а р союзьт
ныц йы гн аклары н д а чыкыш эдип д уран ы н а көп душ
геленсиңиз. Алып барян ы л м ы -бар лаг ишлерини дий-
сене. Нодип вагт тап яр к а дийибересиң гелйәр. Мен оны
гөремде ху д ож н ик Бәш им Н ур алы яд ы м а дүшйәр.
Ол хич хачан өз ал ад асы н ы этмәнди. Чы н зехинлериң
ы кбалы шейле. О л а р а нл болуп гуванм алы . О л ар ы ш.
болуп горамалы .

Ч ар ы Ашыров,
Т С С Р -и ң х ал к язы җы сы .
* * * * -X- -X- * * * * * * * * * * *

П О Э З И Я Н Ы Ң КЛ АС СЫ КЫ
ДҮНЙӘС И
 XIX А С ЫР Д А Л И Р И К А Н Ы Ң ӨСҮШИ

Түркмен классыкы эдебияты нда хер бир теманыг

ишлениш тары хы энтек ылмы-дерцев эсасьш да чөзү
ленок. Биз сөйги, дидактика, п ей заж ялы тем аларьц
дессине ишленип гидилмәндигини герйәрис. Шейле-д(
болса XVIII асы рда бейик М агты мгулы ны ц универсаД
дөредиҗ илигинде бу тем ал ар ы ң хеммесинде ёкары
чеперчиликли гошгулар дөредилипдир. Ш онуң үчин
эдебиятчы ал ы м л ары ң , данкытчыларын,; ки тап л ар ы к -
да, м а к а л а л а р ы н д а классыкы эдеби яты ң тематики гери-
ми догрусында кесгитлейҗи пикирлер айдыляр. Умуман
түркмеи эдебяяты нд а д ид актика билен лирика бейлеки
гернүш лере середениңде хас көп ишленен угур хасап-
ланяр. Д огрусы, гүндогар эдебияты нда дид актика тутуш
эдебиятың өзени болан болса герек. В атанчылык, адам_
корчилик, сөйги ялы тем ал ар хем көпленч дидактика-
ның үсти билен беян эдилипдир дийилсе ялңыш бол-
маса герек.
Биз классы кы эдебиятда романтики лириканы ң
боланды гы ны -да инкәр эдемзок. Ш ейле рухлы поэзия-
ның х атар ы н а Молланепесин, дөредиҗ илигини гошмак.
болар. М ундан б аш га-д а магш угы Ая, Гүне, Зөхрә,
Ле.йлә, Сенеме, Зүлей ха меңзедилип язы лан гошгулар
шшән көп ахырын. Б у хили эсерлер бүтин X V III—XIX
асыр түркмен эдебияты нда иследигиңче бар. ■
Л и р и к ан ы ц тал а п л ар ы -д а бейлеки тем ал ар ялы;
чы лш ы ры млы ды р. ■
Себәби автор өз хакыкы дуйгуларыиы ай т м а җ
аб стракт хәсиетде пикир йөредйәр. Бу, элбетде, ынса-
ның хакы кы болущ дуйгусынын догручыл беям эдил-
б
 диги дәл. Эмма XIX асыр эдебияты нда лириканы ң
реалистик нусгалары гин, пейда болуп баш л ад ы . Ш а-
хы рлары ң өз хусусы гар айы ш л ары , в а к а л а р ы уму-
м ы л аш д ы р ы җ ы л ы к хәсиетли эсерлер кеп язы лы п уг-
ралды. Л и р и к а конкрет м агш уга гөнүкдирилди.
XIX асыр лирикасы ны ц аҗ ай ы п үстүнлиги хөкмүн-
де магш угың милли хәсиетини, милли образы ны месе-
-мәлим. гөркезйән эсерлериң язы ландыгы ны айтм ак
болар. Ш у ягдай ы лайт а-д а М олланепесде йити дую л.
яр. Гахрыманьп[ милли хәсиетини а ң л а т м а к үчин,
озалы билен, хал кы ц рухы психологиясына белет бол-
'мак герек. Түркмен классыкы эдебияты нда милли спе-
йификаның пейда болшы М агты мгулы дан бәридир.
Эййәм бу бейик шахыры ц эсерлеринде милли хәсиет-
,hn лирики гахры ман пейда болупды. Эм ма лирика
хакда ай дыланда, М олланепес айраты н сайланяр.
Д җапып лиригиң поэзияда газа н а н үстүнлиги лирика
сырыгяр. Ш ейле реалистик мазмунлы л ир и ка бизиң
эдебиятымызып, өсүшинде озал болманды.
Эгер содиал х ад ы сал ар хакда язы лан эсериң дог-
рулыгы дсрнемек исленсе, онда ш ахы ры ң сынпы пози-
цнясыны ай д ы ң л аш д ы рм ал ы боляр. Ш ахы р позициясыны
белли бир сынпы т о п ара баглап эсер язса, шонда ол
гарайы ш лары ны ачык беян эдйәр. Л и р и к а д а хем ш а-
хырың позициясының аныклыгы герек. Э м м а лирика-
пы ппализлемекде эсасы шерт магш угың образы ны н
.'миллн д ар ап ы ны ң ай д ы ц л ащ м агы ды р . 'М олланепес
магшугыц образыпы милли форм ада, социал ягдайда
гөрксзнор:
Шыкырт эдпп, ел ойнаяр • ишигин,
Сондүрппдпр мен пакырың ышыгын,
М агшук мндн нда салмаз ашыгын,
Бивепа гар аш ды м ,, яр, оянмадың.

Ш ахы ры ц «Гүлден уял ар » гошгусының инче дуй-

1у л а р а
байлы гы айраты н езүне чекиҗидңр. Сап лири-
ки дуйгулы эсерде илки гезе илйән зат меңзетмелериң
тозелиги боляр. Гошгуда, шол т а л а п хем гөз өңүнде
тутулыпдыр.
Д а г баш ында акҗ а булут айланып,
Ере дүш сем диер, гүлден уялар, ‘
Җ емалы ндан Аңдан, Гүнден сайланып
Н урум сачсам диер илден уялар.
7
 Л ирики ж а н р ы ц өсмегинде гошгы ф о р м а л а р ы -д а
роль ойнаяр. О рта Азия хал кл ар ы н ы ц эдебиятының
тары хы нда иц көп ншледилен форма г а з а л хас ап л а -
ныляр. Түркмен здебияты н да г аза л бейлеки эдебият-
л а р а гар а н д а аз ул ан ы л ан формадыр.
Х алк дөредиҗ илигн билен баглы эдебияты ц фор-
ыасы-да хут хал кы ң өз яш айш ы на якын болуп, мазмун
йөиекей гөрнушде берилйәр. М агтымгулының, XIX
асыр ш ахы рлары ны ң әхлисиш-щ көп ишледен формасы
дөртлемедир. Д огры, М агты м гулы да гошук дидактикф
мазмуплы ш ы гы рлар-д а көп уланылы иды р. ■'/

Сонам эл бермеди, салдым базымы, I

Лачын ковды, гарга алды газымы, /
Ш унча пакырлыга урдум өзүми, I
Тилкиленип гездим, адым гурт олды.

Б у бентде ики пикир бар. Б и рин җ и бейт лирики

дуйгыны аңлатса, икинҗиси ш ах ы ры ң ез кичигәвүнли-
лигини хаб ар берйәр. Л и р и к ад а болса о л ар ы ң дөрдү-
си-де бир иикире гуллук этмелидир. Ш у хили шыгыр-
л ар болса М агты мгулы ны ң л ири касы нда аз душяр.
Ине, ш ахы ры д « Җ о ш гелсе» атлы шыгры. Ш ыгыр еди
бентден ыбарат:

Д остуңы эглеме, нспден галмасын,

Д уш мапы ң саклама сырың билмесин,
Ачда алгың, беге бергиң болмасын,
Иш мүшгүлдир аңламаза душ гелсе,

Гөршүмиз ялы, бир бентде бирнәче пикир бар. Шо-

нуд үчил М агтымгульшьщ дөредиҗ нлиги тутушлыгына
ал ан д а философики-дидактики хәсиетли дөредиҗ илик
х асанланяр. Эм ма М агты м гу л ы да-да тутуш пикире
гуллук эдйән лирики ш ш г у л а р бар.
Гошук ф ормасы ны ц функциясы XIX асыр эдеби-
яты нда хас-да п-щейәр. Ол ы лайта-д а гахрыманчылык-
лы, ышкы-лирики мазмунлы ш ы гы р л а р д а кеп уланыл-
яр. Бу б а б а т д а Сейдиниц, Зелилиниц, Кеминәниц ве
М оллаиепесиң эсерлеринн я т л а м а к етсрликдир. Й ене
бу дөврүң поэзиясында гошук М агты м гулы дакы ялы
хер сетири бир за т хакда х аб ар бермән, белли пикире
сырыгяр. М ы с а л л а р а йүзленелиң:

8
 Гош билезик хуп ярашар дестинде.
Җ еллат гөзлер җ ан алманын. кастында,
Айҗемалым ак маяның устүнде,
Бир кениз башыны чекди-де гитди
( К елш не).

Дергахы ңа бир арзым бар ярадан,

Бизге бир мэхрибан Лейли герекдир.
Б угдай редк болсун акдан гарадан,
Ягшы гылык, ягшы хойлы герскдир.
(З е л и л и )..

Тошук формасының М олланепесиң л ирикасы нда

ишлениши х ак д а айраты н дуруп гечмек герек. Ш ахы -
рыц эсерлеринде гошук формасы лирики дуйгулары
аи л атм а к д а хас укыплы болуп чыкандыр.
Бу ерде мысал алып отурман, тутуш гош гулары ң
атл ар ы н ы гетирмек билен чәкленйорис. «П ы ракы ндан»,
«Н а зар кы лса дишлериңе», «Зары билен», « М ахм алы ң
чети», « Н а за р кы лса гараса», «Гулден у я л а р » ве шуңа
меңзешлер.

1963 й.

Ш АХЫ РЫҢ ШАХЫР ОГЛЫ

М элим болшы ялы, М олланепесиң дөврүниң иң улы

тары хы в ак а л а р ы н ы ц бири 1860 — 61-нҗи йылдакы
туркм еи-гаҗ ар уршудыр.
М олланепесиц дөвүрдеш лери Д ован ш ахыр, Г а р а җ а
оглан, Абдысетдар К азы , Амандөвлет хсм шол сөвеше
багы ш лап, энчеме эсерлер галдыры пды р. О л ары ц кө-
пүсн чепер эсср я з м а к максады билен дәл-де тарыхы
охмиетли м а глум ат үчин язьш ды рлар.
Абдысетдар К ззы п ы ң « Җ ең и ам а» атлы месневи фор-
масында язаи поэмасы туркмен о кы җ ы л ар ы н а мәлим-
днр. « Җ е ң н ам а д а » түркменлер тар а п ы н д а и положител
гахры ман хөкмүнде М ары ханы Говшут хан, Ахал ханы
Нурберди хан херекет эдйәр. Олар түркм ен лериң агзы-
ны бирикдирип, Эйраны ң гошунына гарш ы гайдувсыз
гөрсшйәрлер. Эм ма эсер көне п арс-чагатай эдебияты-
■пың стилинде язы лан ы себәпли көпчүлиге дүшиүкли
болман галыпдыр. Ш ейлеликде, бу тары хы сөвеш чепер
9
эдебиятда етерлик шөхлеленмәндир. Оны диңе шол сө-
веши гөзи билен гөрен, оңа гатн аш ан ве ш ах ы р л ар гө-_
релдесине эерен ад ам баш ары п билҗекди. Шунлукда'
бу везипе М олланепесиң оглы М ухам м етрах ы м ы ң па-
йыиа дүшйәр. Өң хем гахры м ан чы лы к хәсиетли бирнәче
гош гулары ң авторы сөвеше гатнаш яр. Я р ал ан яр. Ол
хем эли, хем дили билен д уш м ана гарш ы сөвешйәр.
Пенди чөлүнин этегииде, Сейитнасыр гонамчылыгы-
иыд голайында А страбады ң губернаторы ' Җ а п а р г у л ы
ханың көмекчилери: Хорасаның хәкими Эмир хем-де
М үрзе Д өвл е ве М үрзе М ухам мет К овам ет Д ө вл е (ла-
камы Г ара сертип — Д . Н.) тарап ы н дан ёлбаш чы лы к
эдилйән Энран гошуны дерби-дагын эдилйәр. Мухам-
метрахымың дессанында бу пурсат чепер хем ынанды-
ры җы беян эдилипдир. Ш у ерде Н асреддин шаныц
Эсен җ ы л а в д а р билен айдышыгыны ятлап гечмек ге-
рек. Гошун еңленден соң Эсен җ ы л а в д а р гачып, болан
ягдапы ш аха хаб ар берйәр. Бу х аб ар д ан ал ж ы р ан ша-
ның ве өз өлүминден өрән ховатыр эден эсгериң образы
айдьплыкда догручыл гөркезилипдир:
ША — Ыиҗе дава болды, ннд<,е иш болды,
Б у гиден ордадан кнмлер гелендир?
Хайсы ерде туркмен билен душ болды,
Сертипден, серхеңден кимлер гелендир?
ЭСЕН — М енден хабар алсаң, эй гезел шахым,
Гошун пәк гьгрылды бири гелмеди.
— Хайсы ерде барып дава этдилер?
Н е җ айларда сеңңер гурап ятдылар?
Кими өлдүрдилер, кими. тутдулар?
Абдылалы хандан кимлер гелендир?
— Сейитнасырда энче дааа этдилер,
Абдылалы ханы шол гүн тутдулар
О туз мүңи Хорезминде сатдылар
О туз мүң Б ухардан бәри гелмеди.
— Илчини ковлайып хер гелен сайы
Говшут хандан не чүн гайтмыш райы?
Санма-сан гелдими повҗы гарайы1
Ш асевсн илиндеи кимлер гелендир?
— Башымыза ёвуз гүнлер дүш ендир,
Б у болган вакыга хетден ашандыр,
Ш асөвониц ымгыр челде чашандыр
Гарайьт повҗыиыц яры гелмеди.

1 П овуҗ — полк.
10
 — Х емзе м үрзе бизе гоймуш чох даглар,
Каны алгыр ширлер, җ өвхер яраглар?
Ал-яшыл безелен чадырлар, туглар,
Галан сертиплерден кимлер гелендир?
— Дөвлетли ишигиң агзы гапылды,
Түркмен зор гетирди, тугуң депилди.
Көп сертиплер, көп сербазлар чапылды,
Гара сертип өлди дири гелмеди.
— Н асреддин ша айдар, ннчик ахвалдыр.
Бу не аваралык, ничнк ыкбалдыр,
Эй, Эсен җ ы лавдар башыды галдыр,
Хемзе мүрзәңкиден кимлер гелендир?
— Җ ылавдары айдар чапдык совулдык
Тә М ашат гелинчэ гачдык ковулдык,
М ашат гелип, бу гүнәден ювулдык,
Хемзе м үрзе ш аха догры гелмеди.

Айдыш ыкдан мәлим болшы ялы, душ ман тарапы-

ның чекен йитгиси, онуң. терсине, түркм енлериң еңиш
д аб арасы окы ж а айдың етирилйәр. Эсен җ ы л а в д а р би-
лен Эйраның Ага Гулам Р ы за, Ага Хусайын, Абдылалы
ялы серкерделери хем гачып гутулярлар. Д ессан да
түркмениң Омар Келхан, Бердины яз хан, Амансәхет
хан, Хоҗ аны яз ссрдар, Н ы яз батыр ялы йигнтлериниң
батырлыгы одат суратланды ры лы пды р:
Омар Келхан йөрәнде даглар эрәр деминден,
Амансәхет хан хок.ми ровандады р-рованда.

Я-да:
Н урберди хан гошуны- ж ем боландыр А халда
Илерси Аш габатда өңн сохрада чөлде
Тогсан докуз туг билен етишер аз махалда
Гөзүм аҗ ам ю рдунда Тәхрандады р-Тәхранда

М олла .дийр, гурулды сөвеш мейданы,

Душ м ана тыг уруң гайгырман җаны,
Лешгерин сындырып гачыр ссн шапы
Хабары Тзхрана барса гсрскдир.

Д ессаиы ц авторыныц М ухам м етрахы м боланлыгыиы

гошун ецленден соң ш аны ң янына гачып б а р а н гошунба-
шыиың айдан гошгусындан хем гөрүнйәр:
Саглыгында депдери дестяны иле яйраган,
Хош оваз билбнл кпмнн багы-чсменде сайраган,
Уш бу җенниң дагбасын әлеме җ ар эйлеген,
Элхепус, М ухамметрахым молланы гөрсең ш ондадыр.

11
 Д ессан да беллемелй з а т — сөвеш гүнлеринде агыз
бирикдирип гөрешйәи түркмен тирелериния сыясы тай-
дан дургунлы позициясыны эелемәге мүмкинчилигиниң
ныгталянлыгыдыр. Б и зд е классыкы эдебиятыц теҗри-
бесинде, М агты м гулы дан соң умуман түркмен тайпала-
рының сыясы бирлиги даш кы басыбалыҗылы.клы фак-
торлар нетиҗесинде конкрет мана эе болуп баш лапдыр.
Бу болса, элбетде, ыкдысады д а я н җ ы болм ады к
халкы ң бәхбиди үчин еке-тәк оңайлы ёл болуп, тиреле-
ри юрды гор ам ак меселесиниц үсти билен рухы җебис-
лешиге мобилизләпдир. М ухам м етрахы м ы ң бу дессаны
хениз метбугат сахыпасыны гөрмедик, көпчүлиге гиң-
ден мәлим б олм ады к эсердир. Җ е м и 350 сетире голай
дессанда полож ител ве отриңатель гахр ы м ан л ар д ан
баш га-да символик Билбилгөйа образы берлипдир. Әх-
тимал, автор Г үпдогары ң дессанчы лык хосиети билен
танышдыр. Чүнки гуш, айдалы, билбил, дурна, яш ыл-
баш, байгуш ве бейлекилер көпленч х а л а т л а р д а җ анл ы
ад ам ы ц функцияс.ыны ериие етирйәрлер. Билбилгәйә
сөвеш кынчылыкларып.ың, бетбагтчылы гың хабарчысы
хөкмүнде гетнрмлнәр. «Хуйрлукга — Хемра» дессанын-
д а ол Хемраның чая таш ланан ы н ы ш аха айтса, бу дес-
сапда Билбилгөйә гошуның гы рыланы ны улы гынанч
билен хаб ар берйәр.
Д ессап ы ц гөврүминиң кичилигиие г ар ам азд ан , оны
тарыхы белликлер, комментарилер билен чап этмек
мүмкин. Д нли дүшнүкли эсериц дүйп максады ерли
халкы ң а д ал ат л ы сөвещини васп этмекднр. Онуң артык-
мач тарапы хөкмунде ез материалы ны хакы кы ресми
в а к а л а р д а н аланлы гыны пе олары чепер о б р азл ар ар-
калы бсрип билеплигини беллемек. гөрек. Ш онуң үчин
дессан ылмы дериев эспсында долы өвренилмәге м-ы-
насыпдыр.
1964 й.

КЕМИҢӘНИҢ ДӨРЕДИЖ ИЛИГИНДЕ Х АЛ К АРА

ЭДЕБИ ӘХЕҢЛЕР

Түркмен классыкы поэзиясыныц кәбир нусгаларыны

дүино эдебиятыиыц найбашы ш ы гы рлары билен дег-
ширмсклнге илки сынаныш ан Э. Егерманды. Онуң
12
 «Түркмен эдебияты дүнйә классы касы билен дегшири-
ленде» атлы гызыклы м акал асы 1943-нҗи йылда «Со-
вет эдебияты» ж ур н ал ы н ы ң 11-нҗи санында чап эдил-
йәр. Ш ондан өцем-соңам бу тема хич ким тарапы н дан
гозгалмады . Хатда Э. Егерманың өзем м а к ал ас ы н д а шу
угурдан сувытлы зат эдилмәндигини догры белләпдир.
Түркмен ш ахы рлары ны ң, ы лайта-да М агты мгулы ны ң
Пушкине, М олланепесид Фете, Кеминәниң Гейнә дил-
уҗ ундан деңешдирилйэндигини, эм м а дүйпли субут эдил-
мән галяндыгы ны гөркезипдир.
Авторың шол м акал ас ы н д а гады мы грек шахыры
Ссмопид Аморгосскиниң « А яллары ң классификадиясы »
атлы шыгры К еминәниң «Меңзәр» гошгусы билен есер
деңешдирилйәр. Гөс-гөни тары хы га т а а ш ы к л а р ы бол-
мадык грек ве түркмен х ал кл ары н ы ң арасы нд акы бу
эдеби п ар ал л ел л и к нәдип зм еле гелдикә? Кеминәниң
Семонид Аморгосский билен душ уш манлы гы , онуң грек-
че эсерлерине дүшүнмәнлиги хак. Б у авторы ң арап ди-
лине гечирилен эсерлерем ёк. Д иң е А лександр Македон-
скш ш ң Гүндогара, Орта Азия йериш эдендигини, онуң
Нусайда, Абивертде, М ары да, С ар агтд а боландыгыны
тарых тассы клаяр. Белки-де, бу эдеби әхеңиң ю магы шу
ф ак тл ар д ан б аш лан янд ы р? Йөне бу тутар ы к энтек җ у-
да ырга. Эм ма гең ери — Аморгосский өз зсеринде аял-
л ар ы ң я р а м а з гы лы кл ар ы н ы ң докузысыны суратланды р-
яр, Кемине-де эдил шол м укдары — докуз саны отри-
цатель хәсиети суратлан ды ряр. Өзи-де хәсиетлериң бе-
нп эдилиши, автор тар ап ы н дан н әдереҗ еде язгары лы ш ы
шейлс г аб ат гелйәр. Европа халкы билеи хич хили гат-
пашыгы болм ады к чарва түркменлериниң эдебияты нда-
кы шу хили хеңдешлик нәхили эмеле гелдикә? Өзем ди-
ңе Егермайыц йүзе ч ы к аран ф акты н дан б аш га -д а көп
эдеби әхеңлер г аб ат гелйәр. М ак а л а н ы ң авторы Амор-
гоеский билен Ксминедоки а я л л а р а дегишли шыгрың
дүйп меңзешлнгнпи грек ве түркмен җемгыетиндәки
зеи ан л ары ң бирмеңзеш орун тутм акл ар ы билен делил-
лендирйәр. А кадемик В. М. Ж ирмунский болса «Эде-
биятлары деңеш дирме — тары хы җ ә х е т д е н - өвренмегиң
п роблем алары » дием ишинде өзар а гатн аш ы к д а дурма-
ды к х ал к л а р ы ң эдеби дурм уш ы ндакы шейле меңзешли-
ги «тарыхы-типологик меңзеш лик я-да якынлы к» дийип
кесгитлейәр (Серет: «Милли эдеби ятл ар ы ң ө за р а хыз-
м атдаш лы клары », М., 1961, 54-нҗи сах.)
13
 Семонид Аморгосский ё к а р д а а г за л а н эсеринде аяЛ
хәсиетлериниң дүйп гелип чыкышыны х ай в ан ат дүнйә*
си билен б агланы ш ды ряр, ол кәбир а я л л а р ы ң өйүни-
-ишигини хап а саклам агы н ы , өзлериниң м ы д ам а ишсиз
хем кир-кимире боглуп оту рм акл ары ны мекеҗиниң бол-
шуна меңзедйәр. О л ар д ан кәбири мекир, кәбири гыкы-
лыкчы, кәси ягш ы -ям аны са й га рм ая н махов, кәси деңиз
толкуны ялы дүшнүксиз хем гызмач, кәси болса ишсөй-
мез ялта. Бул ар ялыны гам чы лап ишлетмели. Ене бир-
нәчеси гагал хем доңйүрек, барып ятан мелгун сыпат.
Грек ш ахыры ның дүш үнҗ есине гөрә, оңат м а ш г а л а ары
ялы зәхметсөер болм алы . А рм аны -ядам ан ы билмейән,
өз ишине гүмра болуп, эш рет угрунда җ е п а чекйәи маш-
г а л а Семонид Аморгосский үчин иң якымлы.
Ине, ш уңа меңзеш а л а м а т л а р ы Кеминеде хем сын-
л а м а к мүмкин. Б и з мешхур «Меңзәр» гошгусыны долы
мысад алмакчы дәл. й ө н е я р а м а з гы лы кл ары ң гелип
•чыкышыны х ай в ан ат дүнйәси билен деңеш дирмек фак-
ты түркмен авторы нда хем душ гелйәр.
Кеминәниң гарайш ы боюнча эдепли м а ш га л а л а р
м ая ялы юваш п а р а х а т ве белент мертебели:
Бири бардыр мисли мая
Бир гөрмесең өмрүң зая.
Н азары ңа гелсе гөйә,
Акылың дагыра меңзәр.

Түркмен ш ахы ры н да-да зәхметден гачян ишсөймез

я л та м а ш г а л а л а р берк язгары л яр. Ш ы гы р л ар ы ң ики-
синиңем соңы говы гылы клы аял эркегиң абрайы ды р
диен маны билен т ам ам л ан яр . А втор л ар ы ң икиси-де
дурмуш ы ң диңе бир тарапы н ы — зенан м аш гал ан ы ң
хәсиетини объект эдинипдирлер. Б у хили ягд ай д а ахлак-
л ар ы ң ве хәсиетлериң ики тарап л ай ы н гатнаш ыгы гөз
өңүнде тутулмалы . Э м м а патри ар хал дурм уш дан угур
алан авторлар м а ш г а л а меселесинде эркегиң мертебе-
сини үйтгевсиз ве эдеби гезегчңликден ёкары хасаплап-
ды рлар. Эм ма аял ахлагы ны ң танкы т астына алнышы,
хәсиетиң суратлан ды ры лы ш ы ики авторы ң хем эстетики
н орм алары н а долы г а б а т гелйәр. Ягшы зен ан хакында
ш ах ы р л ар ы ң идеал ы -да дең. Мегерем, д а ш а р ы юрт эде-
биятындан баш ч ы к ар ян Э. Егерм аны йөрите м а к ал а
я зм аг а меҗбур эден ф акто рл ар ш улар болса герек.
Түркмен авторы, хер ничик-де болса, а д а м хәсиетлери-
14
пс багы ш лан üiý эсеринде Семонид АморгосскиДён нә-
хнли тап авутл ан яр?
О залы бнлен, грек авторы я р а м а з аял гы лы кларыны
гутуш Гүидогарда ек йигренилйән хай в ан л ар а деңейәр.
О л ары ң атлары ны гетирип о т урм асак хем я ң зы д ы л ж а к
болунян пикир дүш нүкли болса герек. Б у ерде Семонид
Аморгосскиниң гөнүмеллиги, гөдегрәклиги, хәсиетлери
су ратлан ды ран да гөмелтейлиги әшгәр боляр. Өзем бой-
дан баш а а л л е г о р и к ә х е ң д е беян эдйәр.
Кемине өз шыгрыны аллегорик принципде дәл-де,
б онданбаш а юмористик планда языпдыр. Ол хәсиетле-
рн дегширенде хай в ан ат дүнйәсине ончаклы көп йүзлен-
мсйәр. Ф акт хөкмүнде алныпдыр. Эм ма ол хемме бен-
динде дәл. Ш онуң үчин ол Семониде гар а н ы ң д а яр а м аз
гы лы клары хас сыпайы, шонуң билен бирликде өрән
пити тан кы тлаяр.
Ш ы гы рл ары ң икисинде-де яр а м а з гы лы клар худай
тарапы н дан боляндыр диен теологик пикир бар. Кемине
шунуң үстүне диңе «кы см атда бары язы л ар » диен пи-
кири-де гошяр. Хәсиетлериң адамың, җемгыетиң гөс-
-гөни өзүне баглылы гы хакы нда шахырлар хич пикирем
этмәндирлер. Б у тебигы зат. Чүнки «адам ы ң пикирлен-
йән бейнисиниң барлы гы гудрат болмагына галян»
(Ф. Энгельс) деврүнде адам зат диниң торундан бошап
етишмейәр. Өсүшиң бу кануны хемме халкларың тары-
хы үчин орталыкдыр. Эм ма шейле болмагына гарамаз-
дан, түркмен здебияты үчин Кеминәниң шу эсери эййәм
хосиетлери м акси м ал як ы н л ы кдан су р а тл ан д ы р м ак л ы .
га эдилен иң б аты ргай сы н ан ы ш ы клары ң биридир.
Эгер ез эдеби гечмишимизе н азар айласак, язув эде-
биятындан эркек кишиниң хәсиетиниң «мерт хем на-
март» диен ики катего ри яд ан аңры гечмәнлигини,
ш ул ард ан өзге ах л а к л а р ы ң су ратлан ды ры лм ан лы гы ны
гөрмек болар. Д огры, хәсиетиң аша кын проблема экен>
лигини диңе Зелили реалистлерче дуюпдыр ве догры
кесгитләпдир.
А дам хәсиетин ад ам хич билмез,
Көп биле гезншмән бир гөрмек билен.

Хәсиет барасы н д а ш у пикири классыкы поэзияның

соңкы нокады х а с а п л а м а к мүмкин. Й ене ая л хәсиетле-
рйниң классиф икациясы х ак д а ай ды лан да, элбетде, Ке-

15
 минәниң «Меңзәри» еке-тәкдир. Б у эсериң ял ң ы з кем-
чилиги автор тарапы н дан етерлик милли реңке югрул-
манлыгыдыр. Кемине диңе шейле я р а м а з гы лы клары ң
барлыгы ндан дэл-де, болм агы мүмкинлигинден угур
аляр.
Кеминәниң дөреднҗ илигинде г аб ат гелйән тарыхы-
-типологик меңзешлигиң ене бир мысалыны гөрелиң.
-Онуң мешхур «Г ары плы к» шыгры ш ахы ры ң бүтин дө-
редиҗилигиниң эсасыдыр, х ам ы рм аясы ды р, гәнезлиги-
дир. Ш ол шыгыр хем түркмениң гечмишиниң типик
яш ай ы ш дереҗ есиии хем-де ш ахы ры ң гөс-гөни өз гүзе-
раиыны ачып геркезйэр, пес ыкдысады дурмуш ы сурат-
л анды ряр. Ш унуң ялы х а л к а р а эдеби әхеңиң болмагы
бизиң автор л ар ы м ы зы ц классы кы серхетини хас-да ги-
ңелтмеклиге мүмкинчилик берйәр. Б у ш ы гы рда Ш отлан-
дияны ң милли шахыры Р оберт Бернсиң «Гарьш хем
адам ды р» диен белли эсери билен хеңдеш гопян социал
а л а м а т л а р бар. Эгер түркмен ш ахыры ёк суллы к'дагы н ы
чекип, дең-.душуц янында х ары зар боляндыгындан зей-
ренсе, намы с этсе Р оберт Бернс шол эсеринде гары бың
хесретини ве мертебесини шейле суратланды ряр:

Зәхм етдир, зулумды р зады гарыбың,

Сөнмез сынасының оды гарыбың
П икирли-хушлудыр, гүлер йүзлүдир,
Бардыр адам диен ады гарыбыц
Д иңлесеңиз сези хакдыр гарыбың,
Гөзяесеңиз гевыи акдыр гарыбьтң,
Барлылар янында ер алмаса-да
Адамлыкда деңи ёкдур гарыбың

Ш ах ы р л а р ы ң икиси-де зулумкәрлигиң соңы гелер,

бүтин җ емгы ет а д а л а т билен безелер диен пикири ай-
дып билипдир. Кемине шыгрының ахы ры нда умытлы
болмагы өңе сүрүп, шейле язяр:
Кемине дийр гелер бир гүн шум өлүм,
К имсэге той-байрам кимсоге зулум ,
Гыйьтлма, ьшҗама сабр эйле көңлүм!
Гелипдир бир заман өтер, гарыплык.

Р оберт Бернс ез юрдунда нәлетленен Ш отландияны ң

лор дл ары тар а п ы н да н эзъет барыны чекен ве өмрүниң
ахы ры на ченли я за н эсерлериниң хөзирини гөруп бил-
мән өтен ш ахыр. Эдил шонуң ялы -да, ол Ш отландия-
16
 иың гарып к в ар та л л а р ы н д а гүзеран гөрен шахыр. В еиг
ле ягдайы ң ш а яд ы болан ад ам ум у м ы хал к хесретини су-
ратланд ы рм ан дуруп билмезди. Онуд шыгрының ахыр-
кы бенди шейле рухда там ам л ан яр :
Бу күлпетден дынар халы гарыбың
Хер ёдадан инер ёлы гарыбың.
Д оган бор, гардаш бор ынсан барысы —
Д оста яра дөнер или гарыбың.
(И ңлисчёден терҗиме өзүм изиңки — Д . H .)i

Ики саны меШхур ш ахы ры ң эсерлери — социал дең-

снзлиги айдың беян эдйән шу ш ы гы рлар нәмәни тас-
сыклаяр? Икисине-де махсус нәхили а л а м а т л а р ы сыН-
л а м а к мүмкин?
Б у эсерлерде, озалы билен, гезе илйән хакыкат СО-
циал әхеңдир. Социал шахсы етлер болан шол ш ахы рлар
әзлериниң янгынлы сетирлерини дөвруң та л а б ы н а гө-
k пүкдирмегиң хөтдесинден гелип билипдирлер. Эзили-
Ошиң иң ёкары д ереҗ ә гөтерилен җемгыетинде яш ан Ро-
^ б е р т Бернс үчинем, «йылба-йы лдан мүфлиси чыкан»
^ К с м и н е үчинем ялңы з ф а к т — социал деңсизлик тема
^чболуп хы змат эдипдир. Б у бир. Икинҗиден, ав торлар
^ а д а м ы ң мертебесини пайхас билен гораярлар. Эсерле-
*-риң максады шудур. Җ е м г ы е т ве идеал шу эсерлерде
бирлешдирилйәр. Бир тар ап д ан , аҗ ы хакы кат, икинҗи
бир тарапд ан , -адалатлылыгың, деңлигиң арзувы. БизиҢ
ш ахырымызы беленде гөтерйән факт, онуң классыклы-
гыны гүйчлендирйән эдеби хак ы к ат шондадыр. Би з де-
цешдирен ш ы гры мы зда адам кәрчилигиң пул билен өл-
челйәнлигини гөрйәрис. М әтәчлигиң ынсаны гайра
ишадянлыгыны гәрйәрис. Эгер «Гарыплык» ве «Гарып
хем адам ды р» эсерлери бнзе шол ситуацияны дүшүн-
днрмегиң хөтдесинден гелен болсалар, онда таны мал
чцлис шахыры В ильям Ш експириң 66-нҗы сонетиндоки:
Хем адалат, намысдан нышаи галмады сенде,
Хем гызлык мертебеси басгыланды гум болуп:
Хем хакыкат гач&пдыр бойнунда агыр күнде,
Хем басгыланан гайрат депренмедн гүң болуп.

дпен сетирлери-де шол әхеңе сес гошяр.

Ш ейлеликде, түркмен классыкы эдебияты ның денеш-
дпрме, тарыхы-типологик меңзешлиге б аш га -д а көп ма-
териал бермеклиге укы п лы д ыгыны б еллем ек герек.
2. Зак. 6601- ■
; им. А. М. Г о р ш с җ 17
С И Б Л И О Т Е К А |
- !.
 Ы лай та-да, эпики стилиң нусгасы болан «Гөроглы» эйо-
сының көп эпизодларыны «И л и ад а» ве «Одиссея» билен
дегширип өвренмек мүмкин. Түркмен эдебиятыны өв-
рениш ылмы бу мөхүм. тема ымыклы йүзленер дийип
умыт эдйәрис.

1971 й.

ШАХЫРЫҢ СОЦИАЛ СЕСИ

Х ад ы са ла р а содиал н укд ай н азард ан г арап о аха

бермек эййәм ад ам ы ц өз хукук лар ы н а дүшунип баш-
ланды гы ны өзүни эзйән сынпа нәхилидир бир ёл билеи
ч гай таргы бермелидигини дуйяндьггыны аң ладыпдыр.
Эдеби әлемде шу хили ояныш җ емгыете социал чеме-
лешмеги, онуң ички канун лары на азд а-кән д е гез етир-
меги кепиллендирипдир. Г ахры м ан ички пикирини,
д урмуш дан разы лы гы ны я-да нәгиледигини аң л ат м а -
гы м аксат эдинипдир. Түркмен классы кы эдебияты нда
шу тенденция а л ы м л ар ы ң догры тассы кл ай ы ш л ар ы
ялы, М агты м гулы дан баш ланы п, соң онуң вепалы шә-
гиртлери: Зелили, Сейди, М олланепес, ы л а й т а-д а Мәм-
метвели-Кемине тарапы н дан х ас өсдурилипдир. Й ене
ф ак тд а н өң, ягны М агты м гулы дан өңки түркмен
эдебияты нда җ ем гы ете болаң социал сесиң, социал
әхеңли чепер м азм уны ң ончаклы бой алманды гыны
беллем ек герек. М унуң дүйп себәплериниң бири — эн-
тек түркмен җемгыетиниң, өзүнде сы нплары ң долы
формирленип етишмәнлигидир. Б у ерде бир зады на-
зар д а тутмалы Д иң е сынплар формирленип б аш л а-
нындан соң х ал к ы ң социал протести өр боюна галяр.
Адам шондан соң тиречилик, тай п ач ы л ы к торундан
бошап, ө зб а ш д а к шахс хөкмүнде ой лан м ага, хады са-
л а р а шахсы гарайш ыны беян этмәге б аш л ая р .
М әм метвели-К еминәниң социал ш ахыр, сатирик
болуп өңе сайл ан м агы сы нплары ң дифференциясының
йитилешен дөврүне г аб ат гелйәр. Би зи ң классыкы
эдебияты мы зда Кеминеден баш га хич бир шахыр иш а-
ны, пири, казыны тан кы т объекти эдип алманды. Ай-
ры -айры танкы ды эсерлер барды. Эм ма бүтин дөре-
диж илиги билен шол объекте берлен автор ёкды. Шо-
19 '!
иуң үчин чёпер мазмуны ц түркмен Классыкы эдебия-
тындакы ы кбалы социал эхеңлере бары п етеилйгй
бнлен гымматлыдыр:
Гүнде мүң гуссам бар йүз элем бился
Д ердим йң бары ндан бетер гарыплык.

Шу ики сетйрде шыгрЫң нәхили .конкрет дуйга ве

конкрет предмете ю груландыгы, авторың бүтин өМ-
рүниң «берги-борчда» геченлиги окы җ ы үчии хем хич
бир дүшүндиришсиз айдыңдыр.Геп бу ерде шыгрың
мазмуныны сөзлемлерде дүш үндирмекде дәл-де, щей-
ле ачык хем янгынлы, түркм ейиң улудан-кичнснне бел-
ли сезлер билен өз пикирини айтм ага шахыры меҗбур
зден зад ы ң үстүни ачм акды р. М унда ики ф акторы гөз
нцүнде тутмак герек: биринҗиси, хемме үчин айдыц
болан дөвүр — 'XIX асы ры ң о р тал ар ы н д а сынпларың
барлыш ыксы з х ал а гелип етмегидир, ол ар ы ң бир-бир-
лерини соц и ад н у к д а й н а за р д а ң йигренмеклеридиру
Д ай х ан өзүни байың эзйәнлигине дүшүнйәр,, бай хем
даңханы,! |чопаны Эксплудтирлейәнлигине д үщ үң йәр.
Диймек, социал дуйгулары ц, бәхбитлериц өсмегине до-
лы б аза дөрейәр.
И кин җ и ф актор — о б р азы ң түркмен эдебияты нда
абстракт, умумы ягд ай д ан индивидуал, конкрет ягд ая
гечмегидир. Эгер дурмуш , социал шертлер өзлерини
ач-ачан эшгәр этмеклиге барып етен б олсалар, эде-
бпят хем шол д ереҗ еден песде дуруп билмез. Хайсы
сыппа нәхили бәхбидиң герекдигини гөрүп дуран ваг-
тында Кемине: — Б а й л а р -а бәхбидин арар, пукара-хуп-
бул в а т а н —диймән дуруп билмезди. Бу ерде авторың
шахсыети, сынпылыгы өңе чыкяр. Ол йәнекей адам
дол-де, социал пикирли ынсан. И деяны ң җ а н л ы сурат-
да гөз өңүне гелмеги үчип ш ахсы ң өз пикирлериниң
копкрет болмагы зерурдыр. Көне җ емгыетде халкы ң
агл аб а кепчүлигиниң өз хорлугыны худайдан, язгыт-
дан гөренлиги гизлин дәлдир. Кемине, Зелили, Сейди
ялы ш ах ы р л ар хем шол дүш үнҗ еден сап болупдырлар
дийилсе, хич ким ы нанм аз. Э м м а шонуң билен бир-
ликде, дөврүң соватлы, ацл ы -пайхасл ы ад ам л а р ы бо-
лан бу ш ах ы р л ар д а социал эзилиш иң дүйп себәплери-
пе акыл етирмеклиге мейлиң оянандыгыны хем инкәр
этмек болм аз. Я ш айы ш ичинден дөрән конфликтиң
гүнәкәрини кы см ат дәл-де, ад ам ы ң өзи диймеклиге
кЛассыкларыц пайхасыныц етенлигини эдеби ф а к тл а р
тассы клаяр.
Сынпы җемгы етде ынсаның гы мматы ның песе га-
чанлыгыны Кемине а д ал ат л ы беллейәр.
Ш ейлеликде, өз ички дүнйәсини, социал дуйгула-
рыны билдирмек билен, адам өз хукуклары ны ң кем-
сидилмегине гарш ы протест билдирйәр, шонуң билен
бирликде, эдеби яты -да ёкары галдыряр. Р е а л хакы-
катыц өсмегинде ад ам ы ң ички дүнйәсиниң хеммета-
раплайын ачы лм агы улы роль ойнаяр. Д иймек, Кеми-
н ә н и ц . «Гезер», «Бейле», «Гарыплык», «Дүнйәниң»,
«Өртәр мени» ялы эсерлери туркмен җемгыетини аб- <
стракт дәл-де, конкрет суратланды рян чепер м а з м у н - ;
дыр. ' j
Кеминәниң дөредиҗ илигинде ене бир хакы каты сын-
л а м а к мүмкин. Онуц лирики гахры маны арасса түркмен
дилинде ойланяр. Шуны йөрите беллемегимизиң чуңңур :
эдеби себәби барды р — ирки д өвүрлерде түрки х ал кл а - ■
рың эдебияты тары хы ве медени шертлере гөрә, арап-парс :
эдеби дүнй.әсинде ишледилен о б р азл ар а , меңзетмелере,
сөз дүзумлерине, чеперчилик-серишделерине көп йүзле- ;
нипдирлер. Түркмен ш ахы рлары -да шу дәпден х а л а с бол-
манды рлар. Эм ма М агтымгулы мекдеби пейда болан-
дан соңра, түркм ен эдебияты д у рм уш а хас максимал
д ереҗ еде якынлаш ы пды р. Чепер м азм ун халкы ң . өз
рухуна якын д уран дан соң, шол х ал кы ң дилиниң мум-
кинчиликлерини-де өзүне табын эдйәр. Элбетде, «Зүл-
пүң» ялы ш ы гы рларда орта асыр гүндогар поэзиясы-
ныц тагам ы дую ляр. Эмма социал мазмунлы эсерлере
арап-парс поэзйясының чеперчилик серишделери сиңип
билмейәр. Чүнки эзилйәи халкы ң хут өзи дуйгусыны аң-
л а т м а к үчин эне дилини эсас эдинйәр. Ол б а д ы х о в а :
сөзлере мәтәч дәл:
Б ай ы ң гызы сүртер х ар а м теңңесин,
Ш у сетирде лирики дуйгы ёк-да, социал гарайы ш
бар. Екары гатл агы ң дүрли та р а п л а р ы диңе шол х а л -j
кың өзүне дегишли предметлер билен ачыляр. Кемине
ёкары г атл агы ң образыны умумы беян этмекден д аш д а ■
дуран ш ахы рды р. Предмете эмпирики чемелешме онуң
үчин ятдыр. Хут шонуң үчин онуң дөредиҗилиги т ү р к - :
мен классы кы эдебияты нда чепер мазмуның өсмегиндё:
тәзе этап хөкм үнде г а р а л м а г а мынасыпдыр. Д у р м у ш ы ң :
20
л сталлары н ы бермәге гезек геленде Кемине, х а л к ара-
сында айдылышы ялы, «икипайдыр».
Чепер мазмун түркмен классыкы эдеби яты н да ене
бир меселеде өңе сайланды — бу дөвүрде Л ейли, Зөхре,
Рүстем, Сүлейман, Исгендер, М еҗнун ялы х а л к а р а гах-
ры м аи лара дерек: Огулбег, Огулмеңли, мүрче гөзели,
Нлөтен сонасы, әрсарының гызы Акмеңли, О р аз, Ш амы-
рат, А л л ак ялы түркмен о б разл ары көп ишленди. М аз-
мун бүтин дуркы билен түркмен д у р м у ш ^ н а югрулды.
Хут шу ягдайы гөркезмек үчин хем чепер м азм уны н та-
рыхы ы кбалыны гысга беян этмеги м аксат эдиндик. Ре-
ал адам ыц образыны иш лемекде классы клары ң , шол
санда Кеминәниң гошанды әгиртдир. Адам хемише сун-
гатыц объекти болуп гелипди, эмма онуң догручыл гөр-
кезилмеги, озалы билен, җ емгы етиң социал белентлиге
гөтерилмегине баглыдыр. X V I II—XIX асыр түркмен
җемгыети социал прогресиң нәмелигине азда-кәнде дү-
шүнеп ве шона рухы тайдан ы мты лан җемгыетди. Ол
дөнрүн өцдебары җ ы ш ах ы рл ары дурмуш ы ң зерур. месе-
лелерииде өз идея н укд ай назар л ары н ы чепер о б разл ар
аркалы аиладып, хал кы ц рухы, сыясы б и р л и г и н и . сак-
л ан ды клары үчнн гымматлыдыр. Түркмен поэзиясының
атасы М агты мгулы ны ң шогирди, «ягша-ягшы, ямана-
-яман» 'диймеги ем рүнин байдагы эдинен Кеминәнин
эсерлериниц чеперчилик әхмиети хем шундан гелип
чыкяр.

1971 й.

ЧАРВА Г Ө З Е Л Л Е Р И Н И Ң
ТАРЫПЫ

Түркмен классыкы эдебияты нда тем ал ар ы ң ишле-

нпш тары хы энтек йөрите ылмы объект хекмүнде ев-
рениленок. Ш уца г ар а м азд ан , ватанчылык, дидактика
ве сәйги тем ал ары х ак д а кәбир пикирлер орта атылды.
Чүнки бу тем ал ар X V III— XIX асыр ш ахы рл ары ц де-
редиҗилигиниц б аш тем асы на өврүлипдир. Ш ол
ш ахы рлары ң хайсы бири х ак д а сөз ачсаңам шу үч са-
пы мәхүм теманы аг за м ан гүррүң этмек мүмкин дәл.
Мунуң дүйп себәби нәмекә? Нәме үчин XVIII асырдан
21
өңки эдебият б ар а д а шейле анык меселәни шейле анык
гоюп боланок?
Мунуң себәби эдебияты ң адам хәсиетлерини сурат-
л ан ды рм ага максим ал якы нлаш м агы ды р. Г а л а н хемме
з атл а р -адамың эдеби объекте өврүлмеги билен багла-
нышыклыдыр. С одиал хак ы к атам , дурмуш ам, тарыхы
үйтгешмелерем, гахры м анчы лы гам , гуманизмдир сөйги-
-де шоңа баглыдыр. Гадымы түркмен эдебияты -да ада-
мы су р а тл ан д ы р м ак д а н четде дурманды. Эм ма онуң
принциплери баш гачады . Ол ад ам ы ң психологик ягда-
йына ,үнс берйәрди. Меселем, «Р овнакул-ысламы ң»,
«Кысса-Ю субың» эсасы нда аңы дини психология югру-
лан адам ятыр. Бу хили болаида гады мы эдебият өз
гахрыманыны и д е ал л аш д ы р м ак л ы га көп зехин сарп
этмели боляр. Чүнки суратл ан ды ры лян ад ам язы җы -
ның өз янында отуран, онуң билен бир ховадан дем ал-
ян реал шахсыет дәл. А д ам а тәзече гарайы ш диңе җем-
гыетчилик теҗрибесиндеи ве а д а м а теологик нукдайна-
зар д ан чемелеш мекликден д а ш л а ш ы л а н м ахал ы н д а
дерәп билҗекди. Хут шу п урсат хем бизде М агтымгу-
лының гениал дөредиҗ илиги билен б аш лан ды . Сынпла-
рың езара йити гереше гечмеги эдебияты ң битарап те-
м а л а р а йүзлсимёгиниц соңуна чыкды. Гүндогар' эдебия-
тыныц «бәш тем алы к» — «хам са» кесели XVIII
асыр түркмен авторлары н ы ң үнсүни өзүне чекип бил-
меди. Хут шу срденсм адам ы суратламды рм агы ц тәзе —
классы кы стили эмеле гелди. Я зы җ ы ны ц уланян охли
чеперчилик ссришделсрн-де шол стилиц тал а б ы н а баг-
лыдыр. Бу ерде зсасы гөз ецүнде тутулм алы з а т —
дүшунҗелиликдир. Ш ахы р өз объектини ноче дүш үнҗе-
лили к билен суратланды рса, образ шонча җ анл ы , ынан-
дыры җы , милли хәснете эе боляр. П редметиң сада беян
эдилмеги-де шол принципе баглыды р. Би з классыкы
эдсбнятда мөхүм идеялары ц өрән сада, йөнекей дилде
беян эдилендигини, эмма шол бир вагты ң езүнде хем
х а л к а иәмәлнм хад ы сал ар ы ң гүмүртик шөхлелендири-
лендигини герйәрис. Ш ейле ф ак тл ары ң асыл себәби ша-
хы рың өз ^объектине пугта дүшүнип-дүшүнмезлигине
баглыдыр. Йөне ялңы з себоп олам долдир. Бейле яг-
дай ы ц умумы эдеби процес биленем г ал таш ян ери көп-
дүр. Эгер эдебият өз предметини энтек тапып билмедик
болса, онда бирнәче асырлап .умумыгүндогар я-да хал-
ка р а тем ал ар ы ң «есирлигинде» хем болуп билер. Тутуш
22
Орта Азия эдебиятының Н овая, М агты м гу л а ченлй
арап-парс эдеби процесиниң гирдабы нда боландыгы
нкучсуздыр. Ш у хили ягдай Пушкинден өцки рус эде-
бнятында хем довам эдипдир. Эмма эдебияты өңе алып
барян гүйч бу дәлдир. Гүйч — шол эдебияты дөреден
халкың өзүндедир. Х алкы ң социал дуйгулар билен ий-
митленмеги онуц өз гах ры м ан л ар ы н ы дөретмән дуруп
бплмез. Түркмен эдебияты ндакы гоч йигитлер, зы ба ге-
линлер, «акыл гәмисини ум м ана баты ран» г о җ а л а р
баш га халкы ңкы болуп билмез. Б у г ахр ы м ан л ар ы н
диңе бир атл ары дәл, пикир-дуйгулары-да, хесретлери-
-де, хатда дини ы гты катлары -д а баш ганы ңкы болм ак
хукугындан махрумдыр. Ине, шу д ереҗ ә етен эдебията
милли эдебият диймек болар. Ш унуң мысалыны тутуш
классык поэзияның, ы лай та-д а Кеминәниң магшук об-
разыны суратлайды ры ш ы ндан гөзлемек мүмкин.

Лсйли хем М еҗ иун кимии

чөллерге уграшдым бу гүн,
Намыку-Узра болуп,
кеп оргенип бишдим бу гүн
Варка—Гүлш адан бетер
хунабалар ичдим б у гүн,
Арзы— Ганбяр, З ө х р е—Тахыр дек янып гечдим бу гүн,
Чүн оларның ышкына
периаиа арзым айдайын.

Кемииәкиц бу ш ыгрында ш ахы ры ң совады -да гезъ-

етими-де, романтика ю грулан дуйгулар-да, чеперчилик-
-де бар. Эпики иоэзияның най баш ы лары н ы ң бири ха-
с апл зн ян «Арзым айдайыи» я-да «Зулпүң» ялы эсерле-
ри бейлеки кл ас сы кл ар д ан хем гетирмек боларды.
Түркмен м аш галасы н ы су ратлан ды рян хер эсеринде
шахыр милли дэп-дессуры, милли элементлери яды ндан
чыкаранок:
Гош билезик хуп ярашар дестинде
Җ сллат гөзлер җ ан алманың кастында,
Айҗемалым акмаяның үстүнде
Бир кеннз башыны чекди-де гитди.

Бир зады беллем ек гёрек. К еминәниң түркмен маш-

гал ал ары н ы ң атл ар ы билен гетирйән ш ы гы рлары айра-
тын са д а л ы к билен язы лы пды р. Биз о л а р д а дессан гах-
р ы м ан лары на душ гелмейәрис. Э м м а о лар ш онча-да че-
пер, ш оича-да тиз я т д а галяр.
23
 Ш ейле эсерлериң дурмушылыгының гүйчлүлиги-де!
муна гүвә гечйәр. Ш ахы р үчин диңе гөркана м а ш г а л а
тема болуп д ур м ая р. Ол адаты дурмуш да м ы д ам а r a i
б ат гелйән, я л н ы злы к хесретине гар к болуп отуран зе-
н ан л ар а-д а д огручы ллы к билен йүзленйәр:
Кемине дийр несихатым дуллара .
Тизрәк бир әре баран ягшыдыр.

Ш ахы р үчин хич хилн гизлин мазмун ёк. Онуң эсери

ягдай нәхили болса, шонуц ялы идеяны-да өңе сүрйәр:,
О турсац йүзн ашак «ицлэпдир» днйрлер,
Ерннден тиз турсац «еңләпдир» дийрлер, ;
Гепдесец сөзүци «яцлапдыр» дийрлер
Гүц болуп отурмак мыдам бар саца.

Ш ахы ры ң чекинмедик хакы каты ны ы лмыц басыр-

мага асла-да хукугы ёкдур. Ол гөрк-гөрмеги тарыплан-
дакы ачыклыгы, гөнүмеллиги ялы, яш ай ш ы ц трагики
шарпыгыны д ад ан ы ц образыны шөхлеленднренде-де
йыгрылып дурм аяр:
«Әри ск» дийп, хер ким гарар дөш үңе
Д ул орлер эгрилер дсгре-даш ыңа
Кел, кер диймез, бакар гала.м гашыңа,
Кпми яман дийсең шол гарар саңа

Ш у факты инкәр зтмәге нәхили богнуц ыслсак? Ш а-

хыр реал ягдайы беян эдйәр. Мунуң өзи Кеминэниң те-
ма хорлугыны чекмейәнлигини, дөредиҗилигини хал-
кыц җүм мүш инден сусуп аляндыгыны тассы клаяр. Бир-
нәче я гд ай л ар д а эдебиятчы лар ш ахы ры ң түйс дурмушы
эсерлерини анализлемекден совлуп гечиберйәрлер. Бизе
диңе шыгыр ролуны ерине етирйән бентлер дәл-де,
дурмуш хак ы к аты нд ан долы бентлер герек! Эгер йити'
үнс берилсе, Кеминәниң ч ар в а гөзеллерине багышлан;
эсерлери шейле мазмун билен долудыр. :
Елкилдешип ятлар биле йөрүлме,
Гөзе дүш үп гөклүгиңде орулма, >
Садагаң болайын менден айрылма,
Гөрсе бир нәмәхрем тутар гулпагың.

Ш ахы ры ц чарва м а ш гал асы н а г ар а й ы ш л ар ы ана-

лизлененде, бир зады -да н ы гтам ак герек. Ол шахсыетиң
хусусы сөйгүси хакы ндакы меселедир. Кеминәниң шы-
.24
гы рлары нда түркмен м а ш гал ал ар ы н ы ң атлары ны ң
шейле көп берилмегине гар а м азд ан , онда ш ахы ры ң өз
лирики объектиниң ёклугы җеделсиздир. М унуң бирнә-
че себәплери болмагы мүмкин. О залы билен, бу хакы-
кат түркмениң гечмиш психологиясы билен баглыдыр.
Хер хили ягдай болса болсун, адам өз элине дүшен объ-
ект хакы нда ойланман, элине дүшмедик объект хакда
ойланаган боляр. Бу критери сөйгүде хас-да ач-ачан-
дыр. Ш ахы р өз сөйгусине гайгысыз говшан адамдыр.
Онуң «Д үнъе бары нда» ш ыгрында шу факты йигрими
иыллап тассы кланды гы ны , сопра болса тебига-
тың аҗ ы кануныныц әцүнде эҗизлэндигини гөрйәрис.
Нпе, шу ерде биз ш ахы ры ң ялцыз объектини романтики
дуйгы билеп дәл-де, гынанчлы дуйгы билен ятлаянды-
гыны гөрйәрис. Ш у ерде-де ол м а ш гал а меселесине ез
дуйпли дурмушы гарайш ыны ныгтамагы унутмандыр.
Онуң бейлеки ш ы гы рлары -да дурмушы м а кса тл а р үчин
язылыпдыр. Ш ейлеликде, онуц лирикасы нда дурмушы-
лык җ у д а гүйчли дуюляр. Д у рм у ш ы л ы к гүйчли дуюлян
ш ы гар л ар д а яшайшың деталлары көплүк этмән дуруп
билмез. Д ур м у ш ы л ы к ве яш айыш д етал л ар ы кеп эсер-
лернц объекти асла бир адам ы ц мейли болуп билмез. Бу
хили эсерлер индивидиц г ар ай ы ш л ары н дан д а ш а чыкян,
у м у м а д а м зат идеялары ны өце сүрйэн эсерлердир. Кеми-
нәниц лирикасының гүйжи шундадыр. Ш онуц үчинем ол
хили л и ри када авторыд өз объекти болман, ч арва ада-
мыц хер бириниң о б ъ е к ти .в е хер бириниң хөвеси эсасы
орун тутяр.

1971 й.

Б ЕЛ Е НТ Л ИК

Хер бир халкы ң эДеби гечмишинде айраты н өце сай-

ланян чеперчилик белеитликлери боляр. О л ар хич бир
белентлиге медземейәр. Рус эдебияты дийленде Пушки-
ниң, Достоевскиниң, Толстойың децинде о л ар ы ц өз дө-
вурдеШлериниң хич бирини гоюп болмайш ы ялы, түрк-
мен классыкы эдебияты агза л а н д а М агты м гулы дан баш-
га белентлик хакы нда дил ярм ак мүмкин дәлдир. Чүнки

25
булар сейрек г а б а т гелйән чеперчилик белентликлери
болуп, оңа етмек үчин өрән улы зехин герекдир.
М ундан ики йүз элли йыла голай о зал түркмен топ-
рагы нда пейда б олан бу белентлик дүнйә алы м лары ны ң
үнсүни хас көп өң чекипди. Г үнбатар Европаны ң, Рус-
сияның сы яхатчы лары , тары хчылары , гүндогары өвре-
ниҗи ал ы м л ар ы М агты мгулы ньщ го л язм а л ар ы н ы ң уг-
рунда җ а н с ер ек болдулар, онуң өмрүне дегишли маглу-
м атлары ң, айры -айры ш ы гы рлары ң элине дүшенини бү-
тин дүнйә җ а р этмеклиге гыссандылар.
Уҗыпсыз б о лса-да револю циядан о зал к ы эдилен шол
т а г а л л а л а р бидерек гитмеди. Ы лым о л ар ы эй гөрүп сак-
лад ы ве хәзирки несле элин говшурды. Би з поляк Ходзь-
коның, венгер Вамбериниң, рус гүндогары өврениҗилери
Бакулиниң, Березиниң, Бартольды ң, Крымскиниң, Са-
мойловичиң х ы зм атл ары н ы н азар д а тутярыс.
Бейик О ктябрь социалистик револю циясындан соңкы
дөвүрде к е м ал а гелен түркмен эдебияты өврениш ылмы
бейик ш ах ы р ы ң дередиҗ илигини селҗ ерм екде абырсыз
иш этди. Онуң энчеме гезек түркмен, рус д оган лы к халк-
л ар ь щ диллеринде, д а ш а р ы юрт диллеринде нешир эди-
лен эсерлери ш өхрат гетирди, оны дүнйә медениетине
ымыклы гошды.
Ш ахы ры ң д ө редиҗ или ги догрусында алнып бары лян
ишлер, ы лайта-д а 1960-иҗы йылда онуң ики йүз йигри-
ми бәш йыллыгы мынасыбетли гечирилен чәрелер, рус ве
түркмен диллеринде чыкан м а к а л а л а р йыгындылары
М агты мгулы ны ң чеперчилик «сырыны» ачмага эдилен
у л л ак а н сы наныш ык болды. Шейдип, шол белентлигиц
нәмедигини, нәдип акы лы ды элендириҗ и поэзияны дө-
редип билендигини ылмы эсасда б а р л а м а г ы ц теҗрибеси
топланылды.
Бизиц, пикиримизче, шахыры ң ылмы биографиясыны
дүзмеклиге в агт етди. Онуд доглан йылыньщ дүрлүче
берилмеги, ш ы гы рлары ны ң ондан-она гечирилмеги ша-
хырың шахсыетини өвренмекде кынчылык дөредйәр. Эл-
бетде, онуң энеден догуп тә ар адан чыкянча гечен өмүр
ёлуны документал тас сы кл ам а к четиндир. И ене муңа ро-
ваятл а р , ш ахы ры ң өз эсерлери, кәбир тары хы в а к а л а р
ве бейлеки м а т е р и а л л а р чекилип хертарап л ай ы н ойла-
нылышылып, иң ы гты барлы нетиҗелере гелмеклиге мүм-
кинчилик бар.
Галы берсе-де ш ахы ры ң айры-айры эсерлерини йө-
26
1>пте өвренмек гызыклыдыр. Б и зде велин оны битеви өв-
ренмеклик довам эдйәр. Ол шейле хем болмалы. Эмма
никир чәгини гинелтмек үчин ёкар д акы айдылян меселе
хем бәхбитли боларды. Пушкиниң дөредиҗ илигине шей-
ле чемелешмелер болупды ве гы мматлы теоретики нети-
җ елере гетирипди.
Ш ахы ры ң чепер дилини өвренмекликде умумы хәсиет-
ли ишлер ёк дәл. Эмма онуң сөзлүгини д үзм екли ге баш
галдырыланок. Б о й дан-баш а ишленилип, йөрите дүшүн-
дириш берлип дүзулен шейле сөзлүк онуң дил байлыгы-
иы хал к а етирмекде нәхили эхмиетли боларды. О л аңсат
хем дәлдир. М уңа дилчи алы м лар, гүндогары өврениҗи-
лер, тары хчы лар, этнограф лар хем гатнаш ы п билер.
Чүнки хер бир дүш унҗе, дил усти билен ай ды лан зат-
лар шонуң ялы дүзүлен ылмы сөзлүкде хас ай ды цлаш яр.
Биз онуң дередиҗ илигиниң хениз өвренилмедик ме-
селелерине үнси чекмек иследик. Ш ол меселелер чөзү-
ленде онуд чеперчилик белентлиги хертар ап л ай ы н ай-
дыңлаш арды . Ш ах ы ры ң чуңнур гумаиизме югрулан эсер-
лери, д агы ны к түркмен тай п ал ар ы н ы бир дәвл ете бирик-
дирмек хакындакы ш ы гы рлары онуң поэзиясының дөв-
лет м асш табы ндакы пайхасы ндан хаб ар берйәр.
Умуман «илим, гүнүм», «халкым», «девлет» диен
сөзлер онда йөнекей ере гетирилмән, аслы нда шахыры ң
дөредиҗилигиниц х ам ы рм аясы болуп дуряр.
Овнук за т л а р д а н у за к д а дурмак, ы нсана ум ум адам -
зат пәхими билсн гар а м ак, чуңңур гуманизм шахырың
бслентлигиниц айры-айры тарапл ары д ы р. Ф еодал җем-
гыетиниң ногсанларыиы танкы т астына алм ак, бу җем-
гыетиң хал ка, а д а м л а р а зыяныны паш этмек шахыры ң
дөредиҗилигиниң аграм лы бөлегини тутяр. М унуң өзи
көне җ ем гы етде ад ам ы ң трагики халыны ачып гөркезйәр.
М агтымгулы хемише улы м а к са т л а р д а н угур алып-
дыр. Д и р и л и к хакы нда язы лан хем-де ад ам ы хей җ ана
салян ш ы гы рлары н д а ол а җ а л ы ң элхенчдигини-де бид)
яндан гоймаяр. Ол иоме үчин герек болупдыр? Үйтге-
шик та л а н т л а р шейле тәр ар к ал ы ад ам ы актив зәхмете
чагырыпдыр, онуц адам кәрчили кли болмагыны дүнйә
медениетини евренмегини өне сүрүпдир.
Уссадың са п акл ары н ы ң бир уҗ ы дүнйә медениетине
барып дирейәр. Онсуз мүмкин дәлдир. М агты мгулы ны
Пуш кине деңейән а л ы м л ар м а м л а болса герек. Йөне ол
Толстойуңды р Ш експириң ад ам кәрчили к концепцияла-
27,
рына-да д ахы лсы з дәлдир. Ш експириң мешхур алтмы ш
алты нҗ ы сонети дүнйәни шейле бир нәлетлейәр велин,
онуң М агты м гул ы да-да эдил шол терзде, шейле әхеңде
гелшини гөрүп, хай ран галярсың. Ш експир шейле дий-
йәр:

Пелек сенден дат эдип, дилейән аҗалымы

Мыдама яшамарын дога хызматкәр болуп,
Хем мзтәчлик гарыплаң гоймады меҗалыны,
Хем ынам гачды сенден, төхмете дучар болуп.

Хем адалат, намысдан нышан галмады сенде,

Хем гызлык мертебеси басгыланды гум болуп.
Хем хакыкат гачыпдыр бойнунда агыр күнде,
Хем басгыланан гайрат депренмеди гүң болуп.

Хем уссатлыгың гадрын билмейән ансыз адам,

Сунгаты хем боюн этдп отурмага сем болуп.
Онуң ишигнн саклап ятыр бир топар надан,
Алласының .хызматын битирмәге җ ем болуп.

Д үн ъ е зулм уңа чыдап аркайын гезебилмен,

Арман еке гитмәге сөйгиме дөзебилмен.
(И ңлисчеден терщиме өзүм изиңки — Д . Н .).

Шекспир гар ы п лары ң хор-хомсы яш ам а гы н д а пелеги

язгаряр. Ы злы -ы зы на гай тал ан ян «хем» редифи лирики
гахры маны ң гахарыны б атланды ряр. Пелеги я зг а р м ак
линиясы М агты м гулы да иңңән кән душяр:
Пелек сенден бир шикаят эдейин
Гун-гүнден сүрүнип гелди гарыплык.
(VГ ары п л ы к»).

Пелек маңа мал берер сен ол генҗи кән герекмес

Сөвер ярымы гөрмесем, паны җ ахан герекмес.
(«П аны щ ахан герекм ес»).

Яранлар, гердиши чархың элинден

Б у мениң йүрегим пара-парадыр.
(VП а р а -п а р а д ы р » ).

Ш ейле сетирлери, бентлери иследигиңче мысал ал-

мак мүмкин. Бей л е м ы салл ар ш ахы ры ң у м ум адам заг
йөрелгесиниң гиңлигинден хаб ар берйәр.
Л ев Толстой өз гүнделиклеринде адам ы ишҗеңлиге
чагыряр. Онуң эсасы м аксады ны ң хайсыдыр бир мукад-
дес зат дөретмекликдигини ныгтаяр. Ол дирилик билен

28
өлуми бир-бирине гарш ы гойяр. Зәхмете чагыряр, ах-
л ак шриндиплериниң горагы нда дуряр. Ш ол линияны
биз М агты мгулы ны ң ш ы гы рлары н да хем гөрйәрис. Ол
«Өмрүң өтүп барян язды р бир сагат», «Алты гүнче гөр-
мен, алтмы ш йыл сүрсем» ялы пикирлере аграм саляр.
Ш ейлеликде, дүнйә эдебияты ның гениал кишилери гу-
манизм принциплерине вепалы ды клары ны говы беян
эдипдирлер. Ш у хили типологик х ад ы сал ар хер бир
халкың эдебиятының абрайы ны ёкары гөтерйәр, онуң
чеперчилик гөзъетимини гиңелдйәр.
Бейик М агтымгулыны ичгин өвренмек онуң Гүндогар
эдебияты билен, белли дереҗ ед е Европа медениети би-
лен-де хабарлы ды гы ны гөркезйәр. Д ө р е д и җ и л и к рухы
кобир х а л а т л а р д а г а р а ш ы л м ад ы к пурсатда ол я-да
бейлеки х ад ы сал ар а чемелешмекде-де бирлешйәр. Шо-
пуң үчин М агты мгулы ны ң дүнйә эдебияты ндайы орны
ялы мөхүм меселелери чөзмеклиге сы наныш ык эдилсе,
ерликли боларды. Ол хили ишде түркмен ш ахыры ның
дунйә эдебияты билен әхеңдеш гопян, а д а м за т пәхими
хас чуң ачыларды. Көп ш ы гы рлары н да ол адам, адам-
зат, ынсан ялы улы д үш үнҗ елерден угур аляр. О л ар ы
овиук затл а р д а н гораяр, багта, ровачлы га чагыряр.
Улы уссадвщ дөредиҗ илигинден гелип чыкян сапак-
лар хәзирки зам ан түркмен ш ахы рлары ны тәзе-тәзе че-
нерчилик аг тары ш лары н а ган атл ан д ы р яр. Онуң поэзия-
сы эдебияты ң ах л ак п р облем алары н ы тутуш ики асы-
рың довамы нда, ягны X V III— XIX асы р л ар д а гөрелде
ал ар л ы к д ереҗ еде ишләпди. Ш онуң үчин гениал шахы-
рың чепер маэмуны өсдүрмекдәки хы зматы шу гүн хем
оз гымматыны йитирмәщ ол барха гөрк ачяр. Чүнки улы
кпшилериң ы кбалы х ал к билен баглы боланы үчин, он-
дан соң хем ш ахы ры ң ы кбалы өз или билен берк би-
тевиликде болансоң оңа бизиң зам ан д а ш ы м ы з дийсең
хем болар. Ол биз билен Ахлагың, Хайрың, П ар ах ат-
чылыгың горагында дуряр ве гөрешйәр.

1981 й.

29
 ГУМАНИСТ ШАХЫР

XIX асыр классыкы эдебияты ң гөрнүкли векиллери- ]

ниң бири-де Зелилидир. Онуң чын ады Гурбандурды бо- j
луп, Зелили онуң лакам ы ды р . О л бейик Магтымгулв1: 1
ның поэзиясының асыллы дәбини йөреден хем-де чепер |
дөредиҗ иликде өз ызыны гал д ы ран зехинли ш ах ы рд ы р..;
Биз шу м а к а л а м ы зд а шахыры ң д ередиҗ илигиниң ;
кәбир ай раты н л ы кл ары н ы селҗ ермеги н а за р д а тутдук. ■;
Белли болшы ялы, Зели ли гуманист шахыр хасаплан- ;
яр. Онуң эдеби мирасыны ң а гл аб а бөлегини ахлак-ди- ,
дактики гошгулар тутяр. Мешхур «В атаны м, сени» \
шыгры, « Җ а н д а н доян ялы болдум», «Элли яш ың ичин- ]
де», «П аш эдер», «Беллидир», «Д иймек биләни» ялы_
гошгулары өвүт-үндев хы җувына, ватан сөйүҗ илик д у й - 1
гулары на бесленендир. ' !
Зелилиниң дөредиҗ илигиниң а гл аб а бөлегиниң ах-
л ак-дидактики хәсиетде болмагына, бизиң пикиримизче,
ики саны мехүм фактор себәп болупдыр. О залы билен
З елили бейик М агты мгулы ны ң егени болупдыр, хатда
онуң поэзиясындан рухланып, кеп б аб атд а шол идеяла-
ры өсдүрйән гош гулары дөредипдир. М уңа Магтымгу- 1
лыдыр Зелилиниң ватанчылы к, ахлак-дидактики гош-
гулары е за р а дегш ириленде хас-да гез етирмек боляр.
Галыберсе-де, 1837— 1845-нҗи йыллар ар алы гы н д а Зе-
лилиниң Х ы вада есир сакланм агы ды р.
Ш ахы ры ң гошгулары өзүниң сададан гелен дүшнүк-
лилиги, объектиниң такыклы гы , ишледилен д етал л ар ь щ
айыл-сайыллыгы, билен тап ав у тл ан яр:

И үрек телвас эд ер гөтерлер серим,

Көңүл арзув эйләр, ватаным, сени
Этрек, Гүрген ю рдум — гезен ерлерим,
Көнүл арзув эйләр, ватаным, сени!
(■«Ватаным сени »).

Бу гошгы шейле бент билен б аш л ан яр-да, ахырына

ченли ш ахы ры ң юрдуның пейзажыны, гөзел тебигаты-
ны, ад ам лары н ы васп этмеклиге сырьтгяр. Эмма:
Этдилер Ю субны М үсүрге солтан.
Д ийди: — Болсам егдир бир гулы Кенган
Ю рдундан турмасын хич бир мусулман,
Көнүл арзув эйләр, ватаным, сени!

30
сетйрлерй шЫгрыҢ язы лы ш себәбини, шахыры ң нәхШш
а д ам л а р билен достлук гатн аш ы к лары н д а боландыгы-
ны реал гөркезйәр. Б ел л и болшы ялы, Зелили XIX асы-
рың бейлеки бир ватанчы шахыры дөвүрдеш и Сейди
билен якы ндан достлуклы гат н аш ы к л а р д а болупдыр.
О л ары ң г атн аш ы к лар ы н а дегишли, көп м а гл ум атл ар-
дыр, ш ахы рл ары ң өзара алш ан ш ахы рана н ам а-х атл а-
ры, айды ш ы клары бар. Меселем, эгер Зели ли «Нышан,
Сейди», «С алам, Сейди», «Сейле гидели» гошгуларын-
да, «Сейди— Зелили» айдыш ыгы нда ве бейлеки гошгу-
л ары н д а («Харайым, Дөнди», «Ватаным, сени») досту-
ның шанына бентлер багы ш ласа, СейДи хем ез гезе-
гинде шейле мазмунлы ш ы гы рлары языпдыр. М уңа
Сейдиниң «Хабар бер», «Гардаш ы м», «Зелилим» гош-
гулары ве «Гал инди» шыгрының айры-айры сетирлери
ш аятлы к эдйәр.
Зелилиниң гош гулары нәмә багы ш лананды гы , такы к
м а глум ат берйәнлиги билен тап авутлан яр. «Җ андан
доян ялы болдум» гошгусының:
Есир болуп, мунда гелип,
Җ ан дан доян ялы болдум .

Әтди айралык ызасы.

Гачды Хыванын, мазасы —

ялы сетирлеринде эййәм ваканы ң өзара багланыш ыгы -

ны, ш ахы ры ң ой-пикирлери суратлан ды ры лса, «Са-
лам, Сейди» шыгры гары п хал кы ң нәхили есир алнып
Хыва сүрлүшини җ и км е-җ и кли ги билен беян эдйәр:
Есирин. илерси барыпдыр Тәхран
Гайрасы долупды р Хыва, Сейиди!

М ы сал алнан сетирлер шол п аҗ ы гал ы в акан ы реал

суратлаиды ряр. Б у л а р ы ң мукдарыны ене-де көпелтмек
боларды. Чүнки тутуш гошгы шол процесден баш га
зады объект эдинмейәр. «Чох арм ан сениң» гошгусында
ятланы лян, аслы нда хут М еңли х о җ а хэны ң өлүмине
багы ш ланан шу элегияда шейле сетирлер бар:

Чархы кечрев ал эдип, ёлуңа гурды

дузагы
Тәки елм езден бурунрак, эйледи гөз
туссагы
Бейлемиш такдыр озал д а, чекди
Үргенч топрагы.

S1
 Диймек, М еңли хоҗ а хан хем Зелили ялы Хыва
сүргүн эдиленлериң бири болмалы.
Ш ахыр көп х а л а т л а р д а пикириң, дуйгының аныклы-
гына-да үнс берйәр:
Барча гүнәниң энеси,
Гыбат билен яландадыр:
Или алдамак тенеси
Аз берип, көп аландадыр.

Бу ерде биз «гүнә я ман затдыр, гүнә этмәң» диен

ялы умумы әхеңи гөрмейәрис. Эйсем, ш ахыр гүнәниң
дөремегине себәп б о л а й җ а к за тл а р хакы н да гүррүң эд-
йәр. Ол Д ө н д ә — сөйгүли гызына герме-герш е гитмекчи
боланда-да түркмениң аңына, психологиясына кыбап-
д а ш ёлы сайлап аляр. Гошгуда бадыхова сөзлер я-да-
орта асырчы лы к поэзиясына махсус чы лш ы ры млы лы к
ёк. Ол «Дөнди ханым», «Харайым,, Д ен д и » ш ыгырла-
рында айралы гы нәлетлейәр. Зелилиниң эдеп-тербие,
гуманизм меселелерине дегишли ш ы гы рлары хакында
сөз ачы ланда онуң М агты мгулы дан тәсир аландыгыны
беллемек герек. Аслында М агты м гул ы -Зел и л и темасы
йерите ылмы б а р л а г а мәтәчдир, Мунуң ичгин, гиң өв-
ренилмеги кеп тәсин пикирлере гетирер диесиң гелйәр.
Д и д ак т и к а XV III — XIX асыр классы кы эдебиятын-
да иң кеп ишленен темадыр. Онуң ез ичине алян месе-
леси җ у д а кәп. Хатда в атан чы лы к сөйги темалары-да.
шол нукдай н а за р д а н ишленипдир. Ил-гүне, эне-ата,
дең-душа сейги, адам мертебесини с а к л а м а к , рухубе-
лентлик ве б аш га-д а бирнәче меселелер гуманизмиң
югруп-яйып берен өнүмидир. Ш у җәхетден биз Магтым-
гулыда өңе сүрлен пикирлери баш гарак, ягны аныграк,
дел ил л и рәк гөрнүш де тутуш X V III— XIX асыр түркмен
ш ах ы р л ар ы н д а н тапарыс. Зели ли бу планда илкинҗи
х ат а р д а Дуряр днйсёк, ялңы ш болм аса герек. Эгер Маг-
тымгулы «Кәре дөнди», «Әр яны ида беллидир», «Яраш-
маз», «Чилимкеш», «Яр сенден», «Гидер сен», гошгула-
рында или т а л а я н сүйтхорлары, я р а м а з гы лы к билен
белент адам кәрчилигиң арасы нд акы тап аву тл ар ы , пе-
легиң бивепалыгыны язгарса, Зели ли хем эдил шол ат
билен язан ш ы гы р лар ы н д а («Кәре дөнди», «Әр яның-
д а беллидир», «Я раш м аз», «Чилимкеш», «Яр .сенден»,
«Гидер сен») ёк ар д а а г за л а н меселелери конкрет шерт-
лерде ачып гөркезйәр. Ине, «Яр, сенден» ш ыгрында
МагтЫмгулы:
Ёилбиллери есир эден гүл хандан
Я реб, хабар билеринмй, яр, сенден!
Едй -ыклым ,м ана .гөрунёр аындан,
Я (зеб хабар билеринми, яр сенден! —

дийип баш лкса, соңра-да дшш-суфнстпк аекиллере

йүзленип, сөйгүлиси хакы н да романтикй гөвүн йүвүрт-
се, Зели л и ачы к гүррүңе гечйәр:
Янаклары лэяэм, писсе даханым,
Мен дөнер мен, көңлүм дөнм ез, яр сенден:
РойЫ гүл беневш әм, тоты суханкм ,
Мен дөнер мен, көңлүм Дөнмез, яр сенден.

Бу шыгрың соңы аны к ш ахса-магш уга гөнүкдирил-

йәр.
Ш ейле м ы салл ар ы ёк ар д а атлары дең гелйән шы-
гы рлардан ене-де гетирсе болар. Иөне бу ерде Зелнли-
ниң бирнәче п у рсатл ар да М агты м гу л а гар а н д а дурму-
ша хас якын хады сал ар ы , элементлери өз эсерлерине
көп сиңдирендигини н ы гтам ак иследик.

1982 й.

ШАХЫРЫҢ Л И Р И К А С Ы Н Ы Ң А Й РАТ ЫНЛ ЫК ЛАР Ы

Классыкы эдебияты өврениш ылмында М агты мгулы

социал-җемгыетчилик гарайы ш лары ң , Сейди ватанчы-
лыгың, Кемине сатираның, М олланепее лпрп каны ң ус-
сады хасапланяр. Зели л и хакында ай д ы л ан д а онуң
умумы д өредиҗ или к пафосы н азар д а тутулып, гума-
нпзмиң җ арчы сы дийлип ыглан эдилйәр. Бу элбетде,
умумы лы кда алн ан да догры кесгитлемедир. Йөне хер
бнр ш ахы ры ң поэзиясына гөз ай лан ы ң да онуң хемише-
лик тем ал ар хас ап ла н я н сөйги, ватанчылы к, гуманизм
мсселесине сесленмедиги ёк диен ялыдыр. Зелилиниң
дурмушы, биографиясы хае аб а алынса, онуң ватанчы-
лЫк, евүт-несихат ш ы гы рлары и ы ң көплүги молим бол-
яр. Ш ейле-де болса «Ы лым» неширятының «Зелнли.
3. Зак . 6601 33
С ай лан ан эсерлер» (1982) ады б и л е н .ч а п эден ■ кита-
быида онуң лирикасы ны ң хем аз дәлдигш ш гөрмек
мумкин. Ш у җдхетден угур алып, онун лирнкасы ны ң:
гозбаш лары иы, ай раты н л ы кл ар ы н ы селҗ ерм еклиге с ы ■
наныш ылса ерликли боларды. Аслында, онуң бу йыгын-j
дысына язы лан сөзбаш ы да-да гахрыманчылыкльт, ва-:
танчы лы к рухлы шы гыр ла ра , социал деңсизлиге багыш-
лан ан гош гулара эсасы аграм салнып, сөйги лири касы '
б ар ад а умумы әхеңде дурлуп гечилйор. Эм ма ватанчы
ш ахы р XIX асы рда сейги лирикасы ны ң ишленишине өз j
хусусы гошандыны гошуп билипдир.
Ш ахы ры ң лирнкасы ны ң милли рухы озалы билен -
өзүне чекиҗи гүйчли айратынльткларың биридир. О н у ң ’
лирикасы нда у л ан ан тәрлери, д е т а л л а р ы түркм ениң’;
адаты дурмушына, психологиясына якындыр ве дүш-:
нүклидир. «Лейли герекдир» шыгрында ол, элбетде,:
Л ейлини дәл-де, овадан лейлилерден бирини күйсейән :
дигини, онуң «бугдай реңк болсун ак даи-гарад ан » бол-1
малыдыгыны айраты н ныгтаяр;
Боны узын болс}'н, йузи ак болсун, j
Баламан бакышлы, тугун тап болсун. j
Хемме бет ишлердсн сүдни сап болсун,
Эмма безениш и шайлы гсрекдир. ;

Эгер үнс берилсе, шахыр хер бир ' сөйги ш ы гры нда'
адам кәрчилиги эсасы критерий хас а пл а яр , гөзелиң, хә-
сиетине, гылыгына әхмиет берйәр.
Ш ахы ры ң лири касы ны ң .гөзб аш ы , белки онуң Дөнди
атлы гыза болан эгсилмез сейгүсинден б а ш л а н а н д ы р .;
Соңра Хыва есир дүшмеги зер арл ы ватаидан айрачы-
лык лирикаеы ны ң одуны өңкүден бетер өлчерен б о л с а - .
-да ахмал. Биз «Сейле гидели», «Гелйәр», «Харайым
Дөнди», «Дөнди хаиым», «Эй гардаш », «Яр сенден».:
ялы ш ы гы рлары ны ң Дөнди билен багланышыклыдыгы--;
иы билйорис, бу олары ң мазмуныйдан беллидир. j
Бейлеки классы кы ш ахы рл ар (Магтымгульт, С ейди,|
Кемине, М олланепес) конкрет бир гызын, ады билен ]
б аглан ы ш ы клы ш ы гы рларда олары ң өзлерине дахы л-]
лы тар а п л а р ы н ы (магшугы я-да м а ш гал ас ы манысын-)
д а) яш ырм ан язы пды рлар. М агты мгулы ны ң Меңлиси,!
Сейдиниң Х аты җ асы , М олланепесиң Б оссан тәҗ и шунуң
мысалыдыр. Э м м а Зелили бу меселеде хас анык гүрле-]
йәр. Ол «Леилй ГёрекДир» гоШгусында ДөндИнйң ады-
ны тутамок. Д иймек, хениз онда аны к бир магш уга ме-
иил дөремән, диңе ышк зер ар л ы дөрән шыгыр пейда
болупдыр. Эм ма соңкы ш ы гы рларда велин дуйгы конк-
рет а д ам а гөнүкдирилйәр:
Зелили айдяр, Ьд Д өн ди хана
Гидели бир ишй эйЛәп бахана,

«Бйр иши бахан а эйләп гитмеклйгиҢ» езй хакыкы

түркмен психологиясыны аң л ад ян реал дуйГудыр. Түрк-
мениң хайсы бир дөвүрдэки дурмушыңы алсаң-да,
ы лайта-да XIX асырда өз сөйгүлиң янына чекин-
мэн б ар м акл ы гы ң өзи эдепсизлик хасап ланяр. Ол
җемгыетчилик тарапы н дан онланмаяр. Бу ерде шахыр
халк дурмуш ының өз гөтерйән ахлагы ны үндейәр. Шу
пикири ныгтаянча ол Д өндиниң кешбини романтики
шекилде суратлан ды ряр. О нда реал адам романтики
реңкде хас-да гөзеллеш дирилен халда беян эдилйәр.
Эмма муңа гар а м азд ан , «баралы , соралы, недир ахва-
лы» диен сетирде эййәм ерли ягдайдан сөз ачяр. Сей-
гнниң а за т дәл зам ан ы н д а төвекгелчилик билен шейле
к а р ар а гелмек үчин йүрек герек. Ш ахы р Д өнди билен
душ уш м ады к х ал а т л а р ы н д а рухы тайдан онуң билен
биле яш аяр.
К лассыкы я-да хәзирки зам ан лирикасы ны б ар л ая н
а д ам л а р лириканы ң гудраты ны дуйгының чынлакайлы -
лыгында дийип дүш үнйәрлер, шейле хем дүшүндирйәр-
лер. Бу белли х ак ы к ат а шүбхе болуп билмез. Зелили
лнрмкасында ики хак ы к аты адаты дәл бир ягдай да
гүйчли беян эдйәр. О л а р ы ң бири— предметиң реаллы-
гыдыр, икинҗисй — дуйгының бимөчбер чынлакайлы -
1‘ыдыр ве ёкаркы д ер еҗ ед е шөхелелендирилмегидир.
Болмадым дүнй әде бәш гүн парахат,
Гүндиз арамым ёк, гиҗелер рахат
М ундан артык хич бир болм аз мушакгат,
Бир гүнүм йыл, йүз йыл бир айым, Дендм.

«Харайым, Д өнди» шыгры ндан алнан шу бөлекде

дүшнүксиз зат ёк. И өне аш ыгың рухының аң р ы баш та-
рапыны «мундан арты к хич бир болм аз м у ш акгат» ди-
ен өрән ка л б а якын сөз билен дерңәниңде онуң хөве-
синиң, ышгының д и л у җ ы дәлдиги, янгы ндан д әрән сөз-

3* 35
 /

Лё{>ДИги ач-ачан ё о л я р . Зелилй сөйгинй х а л к а Җар з т - ;

м ек д е н хем ч ек и н м ей ә р , чүнки о н у ң дуй гус ы , ахлагы :
а р а с с а . Ол г ө з е л л и к д ү ш ү н җ е с и н и ң хер к и м д е б и р х и л и ;
гар ай ы ш д ө р е д й ә н д и г и н и р еал беяң эд й ә р : ;
Мениң ярым өз гөзүм е '
Ики җ.аханың генҗидир. j

М ундан арты к диере сөз гал м аяр . Р о в а я т л а р ы ң би- >

ринде гөйә, Л ей ли шейле бир ызында сепил-сергездан |
болуп йөрер ялы дилбер дәлмиш-де х о р а ш а җ а гызмыш !
дийилйәр. Ш онда М еҗнун: «Ш ол гыза мениң гөзүм |
билен бир гараң, онуң дүнйәде тайы ёк ахыры» д и е н - |
миш дийилйәр. Зели ли белки, шоны яды на саландыр:
я-да онуң поэзиясының езүнден гелип чыкян объектив-;
нбтиҗесидир. Ол «мениң яры м өз гөзүме» диен сетир-.
де эййәм дуйгының реаллы гы ны газаняр.
Ш ахы ры ң л ирикасы нда ене-де бир дүйпли айратын-
л ы к бар. Ол магш угың езүнде гоян ы ш к дагыны хеми-
ше «ики» сөзи билен б аглаяр. Ол ш ахы ры ң дуйгусы-
ның гутарны клы, кесгитли халдады гы ны ал ам атл ан -
дыряр. «Ики генҗидир», «Ики җ а х а н д а герегим», «Ол-
дур мениң ики гөзүм рәвшени», «Ики җ а х а н серверим»,
«Ики дүнйә ай р ы лм ан ам ызындан», «Ики дүнйә хакдан
диле мырады» ве баш галар.
К лассыкы эдебиятда хайсы тем ад а язы лан ды гы н а
г ар а м азд ан , көпленч х ал атда, «дүнйә», «пелек» сөзи
көп улан ы л яр. Э м м а Зелилиниң лирикасы нда, онуң
бейлеки т е м ал ар д а язан ш ы гы рлары н д а « җ ахан » сөзи
актив улан ы ляр. Ё к а р д а яй ичинде гетирилен сетир-
лерде-де «җ ахан » сези лириканың, дуйгыны гүйчлен-
дирйон д етал ы ң манысында гетирилйәр. Ш ол сөзүң
йыгы-йыгыдан ул ан ы л м агы ш ахы ры ң хы җ увыны ң чәк-
сизлигини ныгтаян фактды р: «Ёкдур бу җ а х а н д а мениң.
дей болан», « Җ а х а н д а Зелилиниң м аксат-м ы рад ы сен-;
-сен», « Җ а х а н д еря болды гөзүм неминден», «Барк<
урар ушбу җ а х а н а ай йүзүниң шугласы» ве шуңа мен,-;
зешлер.
Ш ахыр реал магш угың кешбини кәбир х а л а т л а р д а '
Г ү н д о г а р ы ң д ә б е өврүлип гиден сөзлери, аң л атм а л ары :
билен суратл ан ды р м аса-д а (меселем, «Халым п ери ш ан »!
«Эйледи хуснуна хырыдар мени» гош гулары н да бол-;

36
шы я л ы ), умуман, түркмен психологиясының гөзелли-
ги кабул эден нормасындан чыканок:
Оввала гурсагна гуйлан, ;
Мыхман гелсе, хызмат кылан
Сыпайы тапкеш дил билен.
Бир ширин гүфтар диләрин.

Шахырын, лирикасы нда «Огулбиби», «Бир гелин»

ялы гошгулар хем душ яр. Йөне бизиң пикиримизче, бу
гошгулар онуң тутуш поэзиясында Дөнди билен багла-
нышыклы лирики системине гирмейәр. Ол, белки-де,
девүрдеш лериниң хайышы билен язы ландыр. Чүнки
гош гулары ң икңсиниң хем пафосы бейлеки лирики
ш ы гы рлардан асгын гелйәр. «Бир гелин» гошгусы өзү-
ниң генүкдирилен максады , херекети тайы ндан анык
хәсиетлидир.
Зелилиниң лирикасы нда ене-де бир ай раты н лы к гө-
зе илйәр. Ш ахы р сейгүде деңлнгиң ёклугыны, социал
шертлерде онуц мүмкин долдигини хем унутмаяр. Бу
хакыкы лириканы ң ай д ай м ал ы зады. Чүнки дөврүң
рухы шоны тал а п эдйор.
Ш ейлеликде Зели ли ии ң лирикасы ны ң өзени Дөнди
билен баглы болуп, ол со ң аб ака объектив хәсиете өв-
рүлйәр.’ Айратын бир ш ахсың ышкы себопли йүзе чы-
кан дуйгы поэзияның эмри билен умумы сөйги пробле-
масыны орта атяр. Бу бир айратынлык. И к и н җ и айра-
тынлык — ш ахы ры ң лирикасы ны ң садалы гы , гөнүмел-
лнги ве дүшнүклилиги. Ол хем Зелилиниң өз тебигатьт
билен баглы болса герек. Чүнки ол:
Бир ынанҗаң җаным бардыр, түрк сада,
Билменем эмели, пенди бырадар.

диййән сетирлеринде өзүни ачяр.

Онуц лирикасы ны ң үчүнҗи айратьтнлыгы хер бир
лирики шыгрың романтики охең билен сеплешмегидир.
Эмма шейле-де болса ол ар д а дурмуш эеасы орун тут-
яр. Ш онуң үчин Зелилиниң лирикасы нда реализм, мил-
лилик агды клы к эдйәр.
Ш ах ы р ы д лирики эсерлериниң мукдар тайдан көп
болм азлы гы онуң лирика, гөзеллик хак ы н д акы дүшүн-
җелернниң ю калы гы ны асла аң л атм а яр . Терсине, онда-
кы лирнки эсерлер ховайы пикириң өнүми болман, ха-
37
т
кыкатьш, дурмуш ыц ез вакасының, дуйгусыньщ өнүмн
болуп яц л ан яр. Айратын-да, шахыр ез сөйгүси хакын-
да сөзләнде бипервай болуп биленок. Онуц янгынлы
сөзлери («Яр сенден» шыгрына үнс бериц) йүрекден
чыкяр. Ынсан калбынын, ацыныц иң тәсирли, йүрек гоп-
д ур ы җ ы сөзлери шол мешхур «Яр сенден» ш ыгрында
лсемленипдир.
Д өрдүиҗ иден, ш ахы ры ң әхли лирики шыгы рлары-
ныц айдым эдйлип хәзире —• бу гүне ченли айдылып
гелмеги онуң лирикасы ны ң өмрүни узалдян , сөйгиниц
гүйҗүни ыкрар эдйон ф а к тл а р ы ң биридир. Зелилиниц
сададан гелсн җош гунлы лирикасы билен гуманизми.
XIX асырда бу ж а н р ы ң р еали зм е як ы н л аш м агы н а хе-
м аят эдипдир.
Чын ш ах ы р л ар ы ң мирасыныц өлмез-йитмезлиги-де
онуц х ал к дурм уш ы н а якын д урм агы ндады р, гөзелли-
гиң горагы нда хемиш елик вепалы болуп галм агы н да-
дыр.

1982 й.
Д Ө В Р Ү М И ЗИ Ң ШАХЫРАНА ЛИРАСЫ
 П ОЭ З И Я Н Ы Ң МЕРТЕБЕСИ

Эдеби ж а н р л а р ы ң арасы нда поэзия мукаддес х а с а п - 1

л аняр. О л гады м дан гелйән дүш үн җ е хемише өз гүй-!
җүнде. Чүнки поэзияда ынсаның «деми», «җаны», «ру-
хы» яш аяр. П оэзиян ы ң мукаддеслиги-де шондадыр. Й е-
не онуң мукаддеслиги бир башга, шол мукаддеслиги
саклаян, оны несилден-несле гечирип гелйән ш ахы рана
ылхам, шыгрың мертебесини бейгелдйән шертлер бир
башга. П оэзия өз-өзүнден мукаддеслик тәҗини баш ына
геен дәлдир, оны зехинлер шол д ер еҗ ә етирипдирлер.
Гүррүни узал тм ан , түркмен поэзиясының хәзирки зам ан
этапының ягд ай ы догрусындакы меселә гечсек — онда
сөхбети процесиң гөни өзүнден б а ш л а м а к аматлыдыр.
Соңкы он-он бәш йылың ш ах ы ран а «хасылы ңа» н азар
ай л ам аздан, хәзирки зам ан поэзиясының угруны, пер-
спективасыны, тенденциясыны кесгитлемек аңсат дол-
дир. И ң болм анда, иикириң субут эд и җ и л и к хәсиетини
гүйчлендирмек үчин шейле кичирәк тәре йүзленмек зе-
рур. Йөне бу поэзияның өвренилиш тары хы -д а, шахыр
адыны гөтерйәнлериң хеммесиниң д&редиҗилигине тө-
вереклейин сы нам дәлдир. Ш онуң үчин ёң болуп гиден
«академизмден» четде дурмагы, шыгрың анализине ав-
торың дереҗесине, стаж ы на, чап эден китаплары ны ң
саны на га р а м а зд а н , эркин чемелешмеги макул хасап-
ладык. Д иңе шейле усул боюнча поэзияның ички өзге-
ришлерине азд а-кән д е гөз етирмек мүмкин.
Түркмен поэзиясында өзгеришлигйң барлыгы икуч-
суздыр. Э м м а шол езгериш лик энтек долы ачыланок.
Ш ей ле өзгеришлиги кимлериң дөредендиги-де эдеби
тан кы тда җ у д а гөмелтей ятланяр. Эллинҗи йы л л ард ан
40
соц бязде ш ахы ран а өврүм пейда болды дийип, эдебия-
ты өврениш ылмы ве танкы т кесгитлеме берди. Й өне ол
өврумлигинден гөни ё л а -д а дүшуп гитди. Ы зы н д а бир-
пәче ш ахы рана белентликлер галды ран шол өврүм инди
тутуш процесе өврүлди. Ө зи-де индивидуал процес дәл-
*де, коллективлейин- бир процесе йүз урды. Ш ах ы р л а -
рын көпүси дөврүң чылшырымлылыгы, XX асырың те-
бигы үйтгешиклйги, ад ам зад ы ң акы ллан ы ш ы хакы нда
еөз ачярлар. Шу җ әхетден олары бир-биринден асла та-
н ав утл ан ды рҗ ак гүманыц ёк. Д урм уш ве философия —
хәзирки вагтда поэзияның ики саны улы угруна өврүл-
ди дийсек, өте гечдигимиз б олм аса герек. Э м м а хич
махал дурмушсыз поэзия болманды, хер дөврүң өзүне
етик философиясы-да болупды. Ш он д а-да ш ах ы р л ар
дице акыл сатм ак билен чәкленмәндилер, өз дуйгула-
рыны ачмагы б аш ары п ды лар. Бу о л ар а еңил дүшмәнди,
кәсине ш а х ы р а н а л ы к етмесе, кәсине пикир такы клы гы
етенокды. Эгер шуңа мысал эдип револю циядан өцки
эдебиятдан мысал алсак, М агтымгулы билен Арыфың
арасы ндакы тап авут ер-гөкденем д аш р а к д ы р . Ягдай
шу гүики п оэзияда-да шейледир. й е н е онуң бир артык-
мачлыгы — процесиң довам эдйондигидир. Би з хәзир
Гара Сейитлневи улы ш ахыр х асаплаяры с, ол шейле-де
болар.
Эйсем, түркмен эдебияты ндакы үйтгешиклик мукда-
ра баглымы я-да хиле? Хиле баглы. Хәзирки зам ан поэ-
зиясы мукдар тайдан ончаклы өсүберенок. Эллинҗ и
пылларда велин поэзиямызың м укдары көпчүликлейин
халда өзгерипди. Ол дөвүрде бизиң поэзиямыз Керим
Гурбаннепесов, А лл аб ерд и Хайыдов, Б ер д и н а зар Худай.
пазаров, Ш әхер Б о р җ а к о в , А к җ ем а л О м ар ова, Анна
Гуртгел.диев, Нуры Б ай рам ов, К аю м Таңрыгулыев, Яг-
мыр Пиргулыев ялы тәзе атл ар билен долды. Элбетде,
олары ң поэзиясының бир-бнринден тапавуды, кәбириниң
болса ил ичиндәки шөхраты ы лм а-да, о к ы җ а -д а мәлим-
дир Гүррүң шол й ы ллары ң мукдар тай д ан өсүши х акда
баряр. Эм ма хәзир вёлин м укдара ковалаш ы лайок. Се-
бәби? Себәби инди ш ахыр өз йыгындысыныц санына гө-
ро кем ал а гелмейәр. Б а ш г а дүшүндириш т а л а п этмейән
шу хакы каты дице бир йыгындысы ч апдан чыкан Б ай -
рам Җ үтд и ев и ң дәредиҗ илиги билен ы зар л ал ы ң . Ол
йыл-йылдан, йыгындыдан-йыгында етишен ш ахыр дәл.
Байрам бирдең етишди. Б у гүн ол хемме та р а п д а н кә.
41
миллиге гол бермәге етишмедигем болса, кәмил ш а х ы р ::
л ары ң хатары н д а ы нам лы дурян шахыр. Б ай р ам ы ң поэ„
зиясыны кесгитлейән зат — аналитик чемелешме. Ш а-
хыр пикир сатанок, дуйгы ачяр:
Гуҗ агы нда яйнап, васпын этмесем
Өйкеләр, I
Сыр саклар гоңрас гасынлар. <
Чөлүн җ өвзасы ндан хедер эдйәнлер.
Айлы агшамларны кемситмесинлер.

(«Ё л л ар саңа б а р я р » ).'

Згер шыгрың соңкы сетири б о лм ад ы к болсады, ол

шейле тәсирли ве йити чыкмазды. Йөне бир сетирем дәл-<
-де„ шол сетириң ёк ар ка контрастлайын м аны да гетирил-;
меги тутуш шыгра чеперчилик боягыны берипдир. В а т а .
на сөйги дуйгусы озал телим авторың дөредиҗилигиндң
тесвирленипди. Ол дуйгы Нуры Б ай р ам о вы ң «Ватай
серхеди» (1971) атлы шы гы рлар йыгындысында топра-
гың үсти биленем берлипди:

Ине, эййәм гечип баряс серхетден,

«Гызлың бармы?» дийип, берилйәр совал.
Мениң гызылым ёк. Гысым гумум бар,
Гумум болса энем, энә ёк зовал! |

(« У грам ак» ). ]

Сонра лирики гахры ман шол гумы алты н-зере деңе-;

йәр, онуң дашыньр б аш га-да көпсанлы дегерли д ета л л а р
билен безейәр. Айдылы ш ы -да гулага як м ан дуранок. Эм-|
ма ол эййәм дүзгүне гирен дүш үн җ е боланы үчин чеперчи-:
лик тәсири өнки м ы салдакы ялы йити дәл. Ш у ерде пи-1
кир билен дуйгының гатнаш ыгы х ак ы н д а келам агыз сөз|
ай тм ак ерликли болса герек. О кы җ ы пикири ислендик|
информацион чешмелерден: ки тап лардан , б ро ш ю ралар-|
л ард ан , газетлерден, радиодан, телевидениеден, А р и с т о !
тель ялы ак ы л д ар л ар ы ң эсерлеринден тапып билер. Эм-
ма дуйгы велин мы дам а тапдырян зат дәлдир. Д уй гы —j
поэзияиың чеперчилик дереҗесини кесгитлейән критери-|
лериң биридир. Ш ахы р И т а л м а з Н урыевиң «Эгер-де»|
атлы гошгусында хем В атан дийилйән дүигүнҗә тәзече
чемелешилендигиии айтман гечмек мүмкин дәл. И т а л !
маз Нурыев түркмен поэзиясына алтм ы ш ы н җ ы й ы л л ар -i
да гелен ш ахыр. ©зем б'елли д ереҗ ед е соңкы неслиң|
42 ■1
япяеында ады м ы д ам а агза л я н шахыр. Т анкы ды м а к а л а .
лары ц көпүсинде Г урб ан н азар Эзизовың, Аннаберди
Дгабаевин, Халыл Кулыевиң, И т а л м а з Н уры евиц —
түркмен поэзиясыкың шу «дөрт тиркешигиниң» адыны
хсмише биле тутярлар. Гынанчлы ери — б улары ң бир-
бириңден тапавудыны ң ачы лм ан гелмегидир. й ө н е ол
нзбашына бир меселедир. Н обаты геленде ол меселе
\акы нда-да. дуруп гечерис. Хәзир а л җ а к мы салы м ы за
доланып гелелиң. « Й ы л лар мениң басганчагы м» атлы
(1971) йыгындыда ш ахы ры ң шахсы лирики коицепция-
сыны йүзе чы карян ш ы гы рлар аз дол:

Йүрек билен гупанярмын топрагма,

Сапярмысын оң иамысын намысың?
Ш онун үчин гечип билжекми җ андан —
Диңләп гиц сәхрамың дүзйәи нагмасыи?

(« Э ге р -д е» ).

П оэзияда хил тайдан өсүш дуюляр. Ш ол өсүш бир

лвторда дәл-де, бирнәче авторда йүзе чыкып дуряр. Дөв-
рүң ритмине ая к гош макда, шахсыетиң рухы мүмкннчи-
лигини -гинелтмекде, и нтеллектуал өсүши өз гахр ы м ан ы .
. иың аңына ве дуйгусына сиңдирмекде түркмен ш ахы рла-
рының хеммесинде битевилик бар,. й өн е, гы нансакда,
бнрнәче авторлар поэзияның бейик борҗуны өз эндикле.
рн билен, тәзече ымтылыш, 'гөзлег боюнча дәл-де, хайсы .
дыр бир аксиома өврүлип гиден д үш үнҗ елер эсасында
идеҗек болярлар. Бейле ш ы гы рлар идея тай д ан дурнук.
лы болса-да, чеперчилик җ әхетден бир дуран еринден
ю зганы п билмейәр. Ш ахы р А. А таҗ ан овы ң 1971-нҗи
йылда язан «Ягшы ниет» диен шыгрьгадан бир бент ала-
дың:
Ягты берҗ ек болалың бирек-биреге,
Н урана Ай нәхили ягтылык сачяр!
Совукмы Айдан эйсем йүрегмиз бизиң?
Айлы агшам ашыклар гөвүнлер ачяр.
Гөвне дегмек аңсат.
Ы нҗытмак аасат.
Ягты берҗ ек болалың бирек-биреге.

(А. Атащанов. А йлы агш ам,

Ашгабат, 1972, 312-нщи с а х .).

Ш ыгрың манысы ди й сең оңат, ол түйс гуманистик

43
шыгыр, эмма дуйгусыз. Эм ма ш ахы ры ң «Ачыланда алч
гүли», «Атамың аясы» ялы ш ы гы рлары ны велин ёкар
кының г ап д ал ы н д а гоясын гелмез:
Җ уванлы га гөзүм гитди,
Өтди менден яшлык өтди, <
Оглум онки яш а-етди. j
Ачыланда алча . гүли.

(Ш ол ерде, 82-H&ÇU сах.).

А

Түркмен ш ахы рлары н ы ң бирентегинде чендең а р т ң

акыл с а тм ак дуюляр. Хатда бирнәче гошгулар форм!
тайдан поэзия л ай ы к болса-да, мазмун, дуйгы җ әхетде
философияның өзи дийсеңем гелшип дур. Ш у тенде^
ция соңкы он йылың поэзиясында агды клы к эдйәр:
Гамсыз гөвүн болмаз,
Гайгысыз — адам.
Гамсыз гөвүн бинамысдыр, арсыздыр.
М әрекеде йүзи салык мердана
Ө зуне мынасып мелек нрсыздыр.
(А . Атаҗанов. А йлы агш ам,
Ашгабат, 1972, 302-нҗ и са х .).

Ерин депип
Б угдай сепип,
Гөгершини гөрсем диййән «
Ә димлере хормат гойян. _ 1
Алып пилин.
Чекип чилиң,
Соң хем езүм орсам диййән
А дамлара хорм ат гойян. ',
( Җ . О разов. М у р га п маралы,
Ашгабат, 1969, 21-ңщ и сах.).
Бириниң гөвнүне дегмезлик оңат, ■
Багтлы бордум шоны башарып билсем, :
А ж ап борды оны баш а точ эдип, '
Йыллардан йыллара ашырып билсем. ;
(Ө . Б аб аев. О йланм алар, 1
Ашгабат, 1972, 12-нҗи с а х .). :
— Д ү н ъ ед е еңил зат нәмедир? — дийсем,
— Эпе гөвсүндәки баладыр — диидиң.
— Д үн ъ ед е аж.ы зат нәмедир эйсем? I
Энаниң гөзяшы, наладыр — дпйдиң. ;
Д үн ъ ед е иң берк зат номедир онда?
Күкрегиндир чыксаң Ватан горагна
(С . Ө везб ерди ев. Г ул йузли м , ;
Ашгабат, 1973, 3-нщи сах.),
44
 liiy хилй мысаллары нәчё гётйрсёң гётй^йп отурмй-
лы. Пикирде ялңышлык болмаса-да, тәсир, өзүне чеки-
жилик ёк.
Хәзирки заман поэзиясының, бизиң пикиримизче, үй
саны мөхүм айратынлыгы бар. Оларын биринҗиси, ша-
хырларың чеперчилик гөзлеги билен мешгуллыгыдыр.
Отузынҗы йылларың поэзиясында эсасы орун идея-
-сыясы йитилиге баглыды. Молламурт өзүниң иңңән
Гшти, дурнуклы поэзиясы билен шол дөврүң белентли-
гине гөтерилен шахыры болупды. Хәзирки заман поэ-
зиясында велин кесгитлейҗи тарап чеперчилик гөзле-
гине сырыкды.
Бизиң поэзиямызың икинҗи айратынлыгы лирики
хосиетиң өне чыкмагы дийилселглңыш болмаса герек.
Эиики поэзия орнуны лирики поэзия берди. Үчунҗи
анратынлык хем шол ёкаркы айратынлыклардан гелип
чыкяр. Ол шахырың йүзүни китап санының дәл-де, эсе-
риң хилиниң кесгитлемегидир. Хәзир еке-тәк йыгынды-
сы билен эййәм энчеме китаплары бар шахырларың де-
ңинден өтүп гечен яшларымыз бар. Оларың бири хакда
өңде дегерли гүррүңем этдик. Шол айратынлыклар бир-
лешип, бизде шахырана пикирлениш дийилйән задың
система өврүлип барянлыгыны аңладяр, оны йөрите
ылмы эсасда ишлемәге вагт етендигини, чепер идеяның
образлы аңладылышы ялы ваҗып меселәниң дервайыс
ишленмели вагтының гелендигини дуйдуряр.
Дуйга югрулан гошгы гөврүмине гарамаздан, чәк-
сиздир ве түкениксиздир. Оны язмагам сыяхат тәсир-
лери ялы аңсат дәлдир. Даш ары юрда гидип гелен ша-
хыр шол юрдуң хер бир предмети хакында онларча
эсер дөредип билер. Онуң мысалыны А. Ковусовың «Сә-
хер» (1970), Н. Байрамовың «Ватан серхеди» (1971),
А. Агабаевиң «Җ аханкеш де» (1973) ялы йыгындыла-
рында герйәрис. Ол китаплары хезил эдип окаярыс.
Шахырларың сынчылыгына, интернационал мейилле-
рине гуванярыс. Биз авторлар билен биле Венгрия, Хин-
дистана, Эйрана, Италия, Арабыстана, Польша, ене-
■енелере айланярыс. Гөзъетимимизи гиңелдйәрис. Сыя-
хатлар нетиҗесинде дөрән шыгырлар бизде өрән кән.
Олары тутуш өвренмәге вагт етди. Белки, шейле эсер-
лериң поэзияның тәзе-тәзе проблемаларыны өңе сүрме-
ги мүмкин. Биз, адатча, шу хили эсерлерден достлугы
агтармак билен чәкленйәрис. Шу ерде Аннаберди Ага-
45
 баевиң «Ç opär аЛамйты» (1971) , «ОсвенцймйН йЭЛ-асЫ
(1971) атлы ш ы гы рлар йыгындысының с ы я х а т л а р й
нетиҗесинде дөрәндигини я тл а м акч ы болярыс. Ятлг
магымызың дүйп себәби — онуң ады ны ң танкы т тарг
пындан хемише Г. Эзизовың, И. Нуры евиң, X. Кульң
виң атлары билен тутуляндыгыдыр. Эгер онуң хайсы ды
бир эсасы болса, онда йөрите гүррүң этмесегем бола{
ды. А. А габаевиң тем атик чәги, язы ш манерасы, пики
өврүш ййратынлыгы, чеперчилик системасы, дили суй
җүлиги бейлеки үч шахыры ң дөредиҗ илигине хич бй
җәхетден якы нлаш анок. Терсине, ол езүниң стилин
тапды, шонуң биленем гы ш арман баряр.
И. Нурыев, Г. Эзизов ве X. Кулыев дагы А. Агабае;
-билен ал тм ы ш ы н җ ы й ы л л ард а поэзия гелен болсала{
-да, олары ц дөредиҗ илигинде стиль якынлыгы дуйл?
нок. И. Нуры ев көпленч конкрет дуйга, конкрет ыкбаа
лы ад ам а уйяр. Онуң эсерлери-де белли д ер еҗ еде такы
мазм уна эе. Ш ахы р «Й ы л л а р мениң басганчагым
(1971) атлы йыгындысында-да, соңкы й ы л л ард а «Эд<
бият ве сунгат» газетинде чап эден ш ы гы рларында-д
шол йөрелгесине вепалы болуп чыкды.

Бир әдим галыпды саңа етмәге,

Ш онда-да барыпдым... ]
Сениң той гүнүң, 1
Мениң умытлармың җайланан гүни... •!
(«Гич инди». «•Эдебият ве сунгат». )
1972, 3-нщ и март). i

Би зи ң пикиримизче, И. Н уры евиң дөредиҗилигинд

илкинҗи зат дупгы. Бу онда о з а л л а р ёкды, эм м а д у |
муш оңа өз ш ы гы рларыиы шейле язм агы өвретди: ;
Өвсүп барян йүврүк еллер
Саца арзым говшурмазмы?
Бпзи afipa салан ёллар
Ипдп гайдын душурмазмы?1 *

Хәзирки зам ан түркмен поэзиясында адам ве девү,

онуң функциясы на дүшүнмекде бирнәче ш а х ы р л ар ь
арасы нда рухы якы нлы к дуюляр:
Сени ләлик саклады, энең бойна мүндүрип, ,
Сени ләлик саклады, атаң бойна мүндүрип, j
Огланлыкдан ак сүйт берип улалдып, Ş
Сени ләлик саклады, В атан брйна мүңдүрип.
46
 • ■ ДүШ сен энен - бойнундан, энец дьшҗыны алсын!
Д үш сен a ta n бййнүңДан, атаң дынҗыны алсын!
Ләликлнгиц чакы бар, сакгалыцдан утан сеи —
Д үш Ватаиың бойнундан, Ватан дынҗыны алсын!
(Г . Сейитлиеә. Б ир томлук,
Ашеабат, 1970, 22-нщ и сах.).

«Мениц нә ншиммиш бу затлар» диййәс.

Ол ялңышяр. ДНййәс: «Мениң нә Йшим!»
Ол яцраяр. Диййәс: «М ёниң нә Ишйм!»
Ол алдаяр. Диййос: «Мени алданок
Иллери алдаяр. Мениң нә ишим!»
(К . Г урбанн еп есов. «Бизиң ишимиз».
«Эдебият ве сунгат» газети,
1973, 19-нщ ы август ).
«ёк!
Бейле боласым геленок мениң.
Халамок дурм уш да яшырынлыгы.
Адыл билен карам
Халалдыр харам —
Д үнйәң меламаты, өмрүң кынлыгы»
(Б . Х уд а й н а эа р о в. «А дам ».
« Совет эдебияты», 1972, № 6, 7-нщи са х .).

Бу гетирилен м ы саллар айры -айры ав торлар тара-

пындан язы ланды гы на г ар а м азд ан , бир-бирине диалек-
тнки багланы ш ы клы ды р. Чүнки ш ахыр өз дөврүне нә-
не якын дурдугыча, онда чеперчилик битевилиги хас.
пнти йүзе чыкман дуруп билмез. Окы җ ы ны ң рухы дүн-
Гшсине а р а л а ш м а к д а ёкары бентлериң херси күти ро
мапдыр повестиң хы зм аты ча роль ойнаяр. Б. Җ ү т д и -
рннң бир шыгрында в ат ан а сөйги шейле рухда берилйәр.

Куйсәп гелдим гойбер мениң уяным.

Гершини чыг өртен гүлгүн боссанлар.
Гөзүм ачып илки В атан диеним,
Ах, ала мейданлар, ала мейданлар...

Ш ыгыр диңе в атаи а сөйги билдирилйәнлиги үчин гы-

тмклы дол-де езүнде пикириң, рухуң дынгысыз 'дыңзап
дуршуны гөркезйәнлиги хем-де шол хы җ увы адатд ан
дашары бир гүйч билен са кл ап билйәнлиги үчин гы зы к.
лы. Ш ахы р дурмуш ы ң д ет а л л а р ы н а б аш гошуп д урм аяр,
н.түниң сәйгүсини герегинден арты к м а х аб ат л ан д ы р ы б а м
бнранок. Иөне романтики телвас, өз дуйгың билен теби-
Гатың гарш ысына екме-ек ч ы к м ак хөвеси, ш о л ар д ан дө-
рән кейпичаглык, бир тарандан дөредиҗилик хуп бач
икинҗи тарапдан ылхамың потенциал гүйҗүни дуймц
шахырың шыгырларына айратЫн бир чеперчилик таг!
мыны сиңдирипдир, ,
Бирнәче ав торлар ватаны , дөври васп эдйән хал а^
лары нд а кенелишен предметлердён угур а л я р л а р : олй
атом, космос, ылмы-техники революция, сыңпы гөреши
тарыхы ялы ф а к т о р л а р а салгы л ан яр л ар . Б у л ар җуй
герек. Эмма ш ах ы р а н а дөредйҗ иликде уссатл ар ш о л а|
сызам өз дуйгулары ны ачмагы б а ш а р я р л а р . «ЫхДас
йыгындысыны Шейле эсерлериң х ат а р ы н д а гоймазЛы
ылхам а хы янат эден ялы бйр за^ болардьт.
Ш ахы р Ө. Б а б а е в «Й үрек ве...» атлы ш ы гры щ
даш кы среда билен өз рухунда, рухы дүнйәсинде ranivti
-гарш ылы гы ң барлыгы ны беян эдйәр. Э ллинҗ и йылл«
рың эдебияты өврениш ылмы бейле шыгры дессине пе
симизмиң гөрнетин ф акты дийип ы глан эдерди. :
М үн гыбат эдилйәр кэ адам хакда,
Гүррүңден ирдим. ;
Достлары эй гөрүп юмрук йүрекде
й ү р ег е гирдим.

Элбетде, шыгыр Ө. Б аб ае в и ц эсасы ш а хы ра н а йөрел

гесинден сова. Эм ма шунуң ялы сап пынхан хем-де ю
нели д уйгулары ң яш ырын сакланянды гы ны ныгтамг
ислейәрис. Ш ейле гошгы билен «Арзувлы өмүр» ял
мазмуң тай д ан бай, чеперчилик тәри җ әхетден өзболув
лы тәзече яң л ан ян поэманың бир авторы ң галам ы нь
астындан чы каны на геңиргенениңи дуйм ан галярсың. II
хили ягдай С. Өвезбердиевиң «Гүл йүзлим» (1973) атл
йыгындысында-да бар. Онда «Д айна», « Г а р а ш м а к
«Гүл йүзлим», «Эне» ялы шовлы чыкан эсерл?
билен бирликде авторы ц мүмкинчилигинден бәрд
язы лаи «Умыт» поэмасы ерлеш дирилипдир Д огр
шахыр «Умыда» символики маны бермек исләпдй
Ол кәп ерлерде б аш арды пды рам . Йене, биз авторь
мейлине, идеясына хернәче уйсагам, шу хили эсер*
окы җ а үйтгешик д үш үн җ е бермейәндигини, онуң д у
гусыны б ай лаш д ы ры п билмейәндигини айтмалыдыры
Себәби лирики гахры ман поэм ада уруш хакында, об
дакы ачлык хакында, эне хакда, дурмуш хакда ойлан*
Ш ол ойланыш бизе әңден таныш. Хас бетери, га х р
ман ой-пикирини хайсы б асга н ч ак л а р д а , хайсы хадз
48
саларьщ үстн билей чөНзлейән болса — хёммесй бкыҗЫ
тарапдан физики ве рухы тайдан сыналан. Г ахры м ан
ёв.уз уруш билен өз хы ялы нда сөвещйәр. Әхли хесрети
еңен Умыт гахрьш ан ы шу гүне гетирйәр ве онуң өңүн-
де шейле везипе гойяр:
Эмма уруш , йүрегймде
Салып гиден ызаң дуйяй
Сениң теймиң чекмеклиги
Өзүм билен
Н есле гойян!
(С , Ө везб ерди ев. «Г үл йүзлиМ»,
Ашгабат, 1973, 45-нщ и са х .).

Д о в а м эдйән ш ахы рана тенденцияларың хатары н а

көп тем ал ар ы гошуп боларды. Уруш хакында, эне ха-
кында, рухы гөзлеглер ве дөвүр хакы нда язы л ан шы-
гы рлары -да шоңа сыры кдырса болар. Йөне бу тенден-
ция болман, диңе тематики д үрлүли к боларды. Тенден-
ция нәмедир? Тенденция шахыры ң угур алыш принцип-
леридир. Д өред и җ и л и кд е угур алы ш принциплери көп.
Олар бир-бирине якын ве даш. Би з д ө редиҗ или к прин-
цнплерини эййәм энчеме ки тап лары чыкан ав то рл ард ан
гөзлемәге халы с өвренишипдирис. Б у -д а бир ёл. Йөне
көне-де болса хәзирликче түркмен окы җы көпчүлигине
ылмы эсасда етирилмедик ёл боланы үчин он данам пей-
даланмагы , эм м а йүзе чыкан икинҗи бир ёл д ан ам ха-
йырланмагы догры хасап лаяры с. Ш уңа гар ап гечмези-
мизден озал шу а ш ак д ак ы ики хак ы к аты ц үстүнде аз-
-кем дурмагы макул тапярыс:
Биринҗиден, элли н җ и й ы ллары ң ш а х ы рл ары өз ш а-
хырана тенденцияларыны, д өредиҗ или к принциплерини
бирбада йүзе чыкарып етишмедилер. О л а р а бирнәче ки-
таи чы к артм ак зерур болды. Эмма шонда гутарныклы
шахырана тенденциясыны тапып билмедик ш ахы рлар
болупды,
Икинҗиден, хәзирки дөвүрде өз д өред и җ и л и к прин-
цнпини турувбаш д ан анык орта атм агы б а ш а р а н автор-
лар кепчүликлейин йүзе чыкды. Б у тебигаты тай д ан тә-
пече башлангычды. Хас догрусы, түркмен поэзиясының
гөз-гертеле үстүнлигиди. Эдебияты өврениш ылмының
нс танкы дыц шу әгирт өзгеришлиги дүш үндирм екде гов-
Шак тарапы дыр. Биз ш ах ы р л ар Г ара Сейитлиевиң, Ке-
рим Гурбаннепесовың, Б ер д и н азар Х уд ай н азаровы ң ве
4 . Зак. 6601 49
 B a i i p a M Җ ү т д и ев и и дөредиҗ илик принциплеринде бит<
вилик,, якы нлы к дуйсак, М әммет Сейидовда айраты н те*
денцияны, Анна Гуртгелдиевде, Аннаберди Агабаевд»
А к җ ем ал О м аро вада, Анна Ковусовда я-да А та Атаҗ?
новда өзб аш д ак болуп гидйон тенденциялары гөрйәри!
Тенденция — мөхүм зат. Оны ш ахы ры ц өзи сайлайы
дийий сайламйяр. Оны дереДиҗйлик кесгитлейәр, ылы!
ачяр. Шол са н а л а н тендепцияларыц херси х акы н да йб
рйте м а к ал а я зм агам болар. Йөне түркмен поэзиясыны;
шу гүнки йүзи, хозирки потенциаЛ гүйж,и үчин ола
х ак д а хәзир гүррүң этмеги ерликли хасап лаяры с. Чүк
ки шунуң үсти билен биз эллинҗи, алтм ы ш ы нҗ ы йыл
лары ң поэзиясында болмадык, болубам билм еҗ ек ха
д ы сал ары ң үстүни ачярыс. П оэзияның өзүниң көпгыраГ
лы, көп өвүшгинли болшы ялы, онун анализи-де би
схематик линияны сырып гитмән, дурли реңкде болмг
лыдыр. Д иц е шейле эдиленде1 шу гүнки поэзия дүшүн
мек мүмкин.
Ш у гүнки поэзияның айраты нлыгы нәмеден ыбарат
дийлен совала дипе шол поэзияның өзи җ о гап бери
билер. Өсүш, өзгериш көпелдигиче, шол а л а м а т л а р ЙУ
гы-йыгыдан пейда болуп баш лады гы ча, поэзия хакдакЕ
җ еделлерем артып баш лар. Б у л ар ы ң хеммеси биригщ
пикириң чеперчилик кувватының ачы лм агы на алып б ар
яр. Эллинҗ и й ы л л ард а бир уҗ ы гөрнүп угран лирик|
дуйгы хэзир тутуш процесе өврүлди. Р ехм ет Сейидо 1
«Авчы, атма җерени» атлы йыгындысында езүниң йитг
дурмуш сынчысыдыгыны субут эдипди. Г ар а Сейитлиег
«Хиндистаның гүллери» атлы китабы ндан тә «Адам ве
дүнйә» (1970) китабы на ченли дурмуш, өмүр,. достлук
адамкорчилик, сөйги хакында биргиден лирики концең
цияпы түркмен поэзиясына мирас гойды.
■)
И үз йылда бир гезек ачылян гүл бар, ,
« й ү з йыллык» диййярлер оңа багбанлар.
Ш ол гүлүң бир гезек ачылшына зар, '
Етнрйор өмрүни соңа багбанлар.
Ш ол гүлүң иң болман бирини әш гэр. !
Гөрүп гитсе болмаярмы ынсанлар?.. !
(Г. Сейитлиев. Б и р томлук. \
Ашгабат, 1970, 28-нҗ и с а х ) .

Ш ахы ры ң концепциясы өз д о вам ч ы л ары н ы тапды. Б

Х удайназаровы ң, К. Гурбаннепесовың, М. Сейидовың ве

50 }
15. Җ ү тд й ев и ң й ш г ы р л а р ы н д а ол концепция гйңелдй
не д үрли өвүшгинлер алды. Ө мрүң манысы хак ы н д а фи-
лософики дегширмелер аб стр акт ягдай да дәл-де, беллй
нредметлерин, хад ы сал ар ы ң үсти билен чепёр суратлан-
дырылып башланды.
Ш ейле поэзия д урм уш дан дйш м ы дй р? ё к , Терсине;
ол дурмуш ы ң әзүдир. Йөне д^рмуш ьщ гитдйгиче чыл-
шырымлы, непйс ф орм а гечиши ялы поэзияда хем чйл-
шырымлы, непис, овадан ф о р м а л а р пейда болды. Эмма
олары ң кәбири окы җ ы ны ң аңында предметлёйин öpyrt
алмады. Эллинҗ и й ы л л ары ң ахы ры ндан баш лап, түрк-
мен поэзиясында пикир, деталь, чеперчилйк гөзлёги
гүйчлендй. Диймек, ол дурмуш ы абстракт суратландЫ р;
макдан конкрет су р а тл ан д ы р м ак л ы га гечий уградЫ:
Поэзия дөврүң езгерйШлигйни дуйян, тиз өзүне сйң^
дирйән жанр. Екеҗ е м ы сала йүзленелиң. «Ериң эмелй
хемрасы» атлы гошгы яд ы ңы здады р. Оны, ягны шол
шыгры дүзен зехинли ш ахыр М еретгулы Г арры ев бу
техпики тәсинлиги говы суратланды рды. Б у х ак д а ин-
дики дөр ед ил җ ек ш ы гы рлары ң дереҗеси, тәсири, элбет-
де, өңкүлер ялы болм азды. Чүнки хәзир геңләп отура-
сы иш ёк. Ол хеммә аян өсүш. Инди поэзия техники,
ылмы өсүшиң хайсыдыр бир ф актыны суратлан ды рм ак-
дан сайланды. Чүнки ол диңе мевсүмлейин ялы бир зат
болуп галды. Ш онуң үчин Г ар а Сейитлиевиң поэзиясын-
да тутуш система өврүлен адам ве онуң концепциясы
бнзиц бичак ч ал т өсйән җемгыетимизиң, дөврүм изиң өз
мңе сүрен концепциясыды. Онуң п роблем алай ы н хәсие-
'ш-де шондадыр. Эгер ы лмың хер бир пудагы: техника,
медицина, химия, космонавтика ве гай р ы лар тәзе-тәзе
ачыш лары җ емгы ете бермек билен мешгул болса, ола-
рың борҗы хут шондан ы б а р а т болса, поэзияныҢ борҗ ы
адам ың пикир мүмкинчилигини ар тд ы рм ак д а н ы барат-
дыр. Хәзирки за м а н поэзиясының философия йыкгын эт-
мегиниң дүйп себәби шондадыр. Йөне бу угурда озалкы
дүш үнҗ елери га й т а л а м а к өсүши ал ам ат л ан д ы р м а н , тер-
гине, бир дуран ериңи депеләп д у р м ак д а н б аш га зат
долдир.
Биз Г ар а Сейитлиевиң дөредиҗ илигинде ад ам ве
онуң борҗы айраты н концепцияны эмеле гетирди дийип
белледик. Муны мерхум ш ахы ры ң «Адам ве топрак»,
«Адам ве хормат», «Адам ве дүнйә», «Адам ве- намыс»
илы онларча ш ы гы рлары н ы ң мы салы нда гөрйәрис. Эм-
Ma'iiiy концёпция хәзир бир д ур ан еринде тогтап г а л м д
ды, Меселәниң эсасы тарап ы шонда. Бу концепция Ке:
рим Гурбаннепесовың «Өмүр хакда, дөвүр хакда» ат!
лы гошгулар диклинде, «Ш ахыр хакда, шыгыр хакда;
гошгулар топары нда, ы лайта-да «Кырк» поэмасында ее
дүрилди. Догрусы, ол эсерлер түркмен поэзиясыньт уму
мысоюз поэзиясына яКынлашдырды. Д иймек, бизит
поэзиямыз бүтннсоюз эдеби процес билен дең гада.тй
б асм ага укыплы, онуң А. Твардовский, Н. Тихонов;
Я. Смеляков, Р. Гамзатов, Д. Кугультинов, М. Карим
ялы улы векиллериниң дөредиҗ нлигине рухьт якынлык-
д а дурян поэзиядыр.
Хич бир тәзелик гарш ы лы ксы з өсмейор. Түркмег
танкы ды нда К. Гурбаннепесовың «Кырк» атлы йь1'
гындысына, Б. Х удай н азаровы ң «Д өврүң депесиндәк!
адам» атлы поэмасына чекелешикли гшкирлер хем ай
дылыпды. Бу тебигы ягдай. Тәзелик хич хачан гарш ы
лыксыз өсмейәр. Хатда мундан он ики йыл о зал Г. Эзи,
зовың, А. А габаевиң дөредиҗилигине сеңригини .йыгрыг
середйәп о кы җ ы л ар аз долди. Эм ма өсүшиң угруны үйт
гедип б.олмаяр. Оны диңе дуйм ак кын, дуяңсоң оң;
аяк гош мак хасам кын. Бейле дийилдиги д әврүң ритми
ни д уйм ак дийилдигидир. Ш ахы р ан а өңе гидишлик та
рыхылайын затд ы р Ол хем гутулгысыз, хем көпчүлик
лейин йүзе чыкяр. Ш онуң үчин түркмениң атлы шахыр:
л ары Г. Сейитлиевиң, К. Гурбаннепесовың, Б. Худайна-
заровың, А. А таҗ ановы ц, М. Сейидовың хатары н д а тз
зе бир ш ах ы р ана неслиң ы намлы гад ам урянлы гы гу
ванч дуйгусыны дередйәр. Б ай р ам Җ үтди евиң , Г. Гел
диевиң, Г. Эзизовың, И. Нурыевиң, А. Агабаевит
поэзиясы бизе тәзе чеперчилик үстүнликлерини вадг
берйәр.
Хер бир поэзияның өз дөври бар, шейле-де өз өңүн
де гоян везипеси, чеперчилик тәрлери бар. Классыкг
поэзияны биз хемише сөййәрис. Йөне онуң ишлон чепер
чилик сериш делери билен хәзирки зам ан шыгыр тех
никасының арасы ер билен гөк ялы. Бирнәче окы җы ла!
классыкы поэзия арты кмач сарпа гойярлар. Ол бүтин
лей а д ал ат л ы д ы р дийип болмаз. Чүнки онуң белентли
ги өз деврүниң мүмкинчилигинден өңе гечмәнди. Клас
сыкы поэзия предмети, проблеманы 'гөрмегиң хөтдесин
деи гелипди, йөне онуң өсүш, өзгериш ёлуны салгы бер
мекден бәрдеди. Хәзирки зам ан поэзиясы диңе дөврү':
52
г

пульсы билен яш аяр, шоңа гөрә пикирленйәр. Бизиң

мдебиятымызда ан ал и ти к мазмунлы ш ы гы рлары ң акы-
мы ныл-йылдан артяр. К. Гурбаннепесовың «А л ад а» 'ат-
лы кичиҗ ик поэмасы нда бу х акы кат контрастлайын
дуйгулар билен суратлан ды ряр:
Адамың хайвандан тапав}7дыны
Гөрксзйән бир топар аламатлар бар.
Ш ейлс аламатлаң иң эсасысы
А ладады р дийип пикир эдйәрин
А ладасы з дөвүр өңем болманды
А ладасы з дөвүр хәзирем ёкдур.
Белкп, бейле дөвүр эртирем болмаз.
А лада гүн-гүнден азалып билер,
Эмма ол хич хачан гутарып билмез.
Эгер өзүм хакда айтмалы болсам
Мепиң аладамыц гутаран гүни
Ш о гүн өзүмиң хем гутардыгымдыр.
(К . Г урбанн еп есов. А я л багш ы,
Ашгабат, 1972, 84-нҗ и с а х .).

К. Гурбаннепесовын дөреднҗ илигине махсус бир ай-

ратынлыгы шу ерде беллемеги макул хасаплаяры с. Ол
хемише өз ш ы гы рларыны ң идся чуңлугы, масш таблы лы -
гы, г р аж д а н л ы к рухуның гүйчли чыкмагы угрунда
а л ад а эдйәр. Ш у хәсиет онда система өврүлипдир дий-
сеңем болҗ ак. Ш ахы р исле «Аял багшы», «К ырк» ялы
иоэмалар дөретсин, нсле-де. лирики шыгы рлар — хем-
месинде шу тенденция хөкүм сүрйор. Өзем гитдигиче
гүйчленион хосиете гечйор. Онуң эсерлеринде дурмуш,
окыҗы, шахыр, ш ахы рана рух д р ам а ти к чакны ш ы кда
ншаяр. Ш онуң үчин окадыгыңча, мазмун терлигини дуй-
ярсың. К. Гурбаңнепесовың лирикасы билен багланы-
шыклы хәзир умуман союз поэзиясында довам эдйән үч
саны эсасы тендендияны-да ятл а м агы догры тапяры с.
Биринҗи тенденция — идеяның об р азд ан хас өте бе-
рилмеги. Мунуң ялы поэзияның рационал, ягны гураксы
пәхим тар ап ы көп. Ш ейле поэзия көпленч х а л а т л а р д а
окы җ а ах л ак категориялары ны , пәхим-парасады месе-
лони, дурмушы хөдүрлейәр. Элбетде, онуң тар а п д ар л а -
ры рус эдебияты нда-да, бизде-де, бейлеки . доганлы к
эд е б и ятл ар д а-д а душ гелйәр. Б и зде бу угруң векиллери
көпрәк. Йөне бейле дийилдиги, онуң герекмеҗ еклигини
я-да өсүше пейдасыздыгыны аң л атм а яр . Д е р е д и җ и л и к
бар еринде хер хили тен д ен ци ял ары ң йүзе чыкмагы те-

53
бигыдьгр, Бизиң пикиримизче, шу тенденция Г а р а Сейит*
лиевде, А. А таҗ ан о вда, А. Ковусовда хас гуйчли дуюляр.
Икинҗи тенденция — эмоционал дуйгының, ру)
хуң, образы ң идеядан агды к берилмеги. Бейле поэзияда
образлы лы к, чеперчилик гүичли дуюляр. Элбетде, идея
Шоларың арасы билен о б р аза синдирилйәр. О нда шахы-
ран а ылхам, чеперчилик агды клы к эдйәр, йөне булара
дерек мас.ш таблылык д а р а л я р -д а , л о к ал л ы к хәсиети
артяр. Ш у тенденцияның векиллери хөкмүнде М. Сейи-
довы, А. Гуртгелдиеви, А. О марованы аг за м а к мүмкин?
Түркмен окы җ ы сы М. Сейидовың «А талар ы ң ёдасы»:
(1958), «Мениң хазы нам» (1962), «Ба.хар гүнделиги»);
(1973), А. Гуртгелдиевиң «Яшлыгымын гүзери» (1962),)
«Хасар м ук ам л ары » (1963), «Айлы гиҗ елер» (1968)|
« Җ а д ы л ы җ ү л гел ер » (1970), А. О м ар ован ы ң «Мур^
гап чемени» (1959), «Л әл е гелин» (1962), «Г арагум уң
ләлеси» (1971) ялы йыгы нды лары нда шол бир әхеңиң,;
шол бир лирики об разы ң барха чуң ве хертараплы ишн
ленйәндигини билйәр. Гитдигиче ти м ар л ан ян д ы гы н а га-;
р ам азд ан , ол о б р а зл а р ы ң ж у д а л о к а л л а ш ы п баряндыгы-
ны, херекети, гөзъетими тайындан, яйравы ве тәсири җ ә-
хетден белли-белли предметлерден аңры гечмейәндигинң
хем дуйяр. Ш ейлө бола.нда олары икинҗи тенденцияның’
типики векиллери х а с а п л а м а к мүмкин диен объектив не-1
тиҗ е гелип чыкяр. i
Үчүнҗи тендеиция — ндея билен образы , ш ахы рана;
рухы ве чеперчилик дүрлүлигини, ёкары граж данл ы к-
пафосыны ве пикир масш тэблы лы гы ны дең дереҗ едё
бермеги б аш а р м ак . Б у чепер-аналитик поэзияны дүзйән!
тенденция бизде хениз долы яйранок. Эм ма онуц а к т и в ’
векиллери өз дөредиҗ иликлери билен ортэ чыкдылар.)
К. Гурбаннепесовың «Таймаз баба» по"эмасыны, « К ы р к » :
(1967), «Аял багш ы» (1972) ки тап лары н ы ң ве соңкы дө-
вүрде язан лирики гошгуларыны («Кынчылык», «Ял-;
ңызлык», «Контраст» ве ш. м.), Б. Х удайназаровы ң «Дөв-;
рүң депесиндәки ад ам » (1967) поэмасыны, «Совет э д е - :
бияты» ж урн ал ы н ы ң 1972-нҗи йылыц бәшинҗи санык-.:
да чап эден «Адам» хем-де атсыз ш ы гы рлары , Б. Җ у т - |
диевиң «Ы хлас» (1973) атлы гошгулар китабыны ш о ң а |
гош м ак болар. 1
Би зи ң агзан тенденциялары м ы зы ң соңкы несил ш а - |
хы рлары н д а хем довам эдйәндигини тассы кл аса болар.1
Й өн е ол ары ң хеммесиниңем өз еринйң барлы гы яы , б а - |
54 •" ' 1
шарып, болса, үчүнҗи тенденцияны өсдүрмегиң зерур-
лыгыны айратын ны гтамакчы болярыс.
П оэзия хакында аз язы ланок, терсине, көп язы ляр.
Рецензиялармы, айры-айры проблем алайы н м а к а л а л а р -
мы, чекишмелерми, г ар аз, хайсы дийсең бар. Ине, инди,
(>. М ы радовы н «П оэзиям ы зы ң әдимлери» (1972),
Д. Гараевиң «Улы поэзиямызы ң довамы» (1974) ялы гө-
иү.ден-гөни хәзирки за м а н поэзиясыны сиңңин ы зар л ан
тапкыды ишлер хем пейда болды. Элбетде, бу ишлериң
меселәни орта атм акда, онуң илерлемегңнде азда-кәнде
хызматы бар. й ө н е сөзүң долы манысында поэзияның
танкыды ёк. Ш ейле пикири «Эдебият ве сунгатың» са-
хыпаларында Б. Х удайназаров, И. Нурыев ве бейлеки
ёлдаш л ар өңден бәри айдып гелйәрлер. Ш ол нәгилелик
догрумы? Д огры. Й е н е онуң. себәплерини велин айдың-
лаш ды рып билмедилер. Ш ейле ягдайың дүйп себәби,
бнзиң пикиримизче, тан кы ды ң хәзирки за м а н поэзиясы-
пың җ у д а овиук меселелерине үнс бермеги, муңа дёрек,
актуал, проблем алайы н зат л а р ы унутмагыдыр. Галыбер-
се-де бизиц поэзия танкы ды м ы з көпленч адыгып гиден
ш ахы рлары ң (мысал үчин, К. Гурбаннепесовың, М. Се-
Гшдовың, Г. Сейитлиевиң ве А. А таҗ ан овы ң ) дөредиҗ и-
лигине аграм саляр. Эм ма о н ларча йы ллар бәри поэзия
бнлен иш салш ып гелйән ш ах ы рл ары ң ягш ы д ан -ям ан д ан
атл ар ам тутулапок. Бу ягдай өз поэзиямызы ң танкыды-
иы чәклендирйәр, онуң пикирлениш масш табы ны гыс-
яр, петиҗеде өвйән ав торлары м ы зы ң ам , дөвүлйән ш а-
хы рларыңам хакы кы д өред иҗ ил и к кешби ачы лм ан гал-
яр.
П оэзияның танкы дыны ң п розаныңкы дан кән тапавут-
лары бар. Оны хеммелерем билйән болса герек. Илкин-
җи тап авут объектиң ан али зи нде образы ң, дуйгынын
•шолюцион өсүшини ы зар л ам а к д ы р . Мунуң үчин айра-
тын авторың әхли ки тап л ары н а сер салм алы . Б изиң тан-
кыдымыз велин шол принципи унудяр, ш ахы ры ң соңкы
чыкан эсерини тем атик җ әхетден өвренмек билен чәклен-
Гшр. И кинҗ и тап аву т — поэзияның предметиниң кепдүр-
лүлиги, непислиги, инчелиги хем-де гизлинлигидир. Шо-
лар дую лм адык, х а с а б а ' ал ы нм ад ы к х ал ат ы н д а танкы т
Гшти, ынанды рыҗ ы, тәсирли, ы гтыбарлы чы кмаз. Шей-
лс-ликде, поэзняның танкы ды ёк я-да ол го в ш ак диен
ппкир дөрейәр. Нәме үчин биз Ата А та җ ан о в ялы атлы
ш ахырда д екл арати в л и ги ң дуюлянлыгыны зехинли ша-
55
 хыр М әммет Сейидовы ш ах ы р ан а ялңы злы гы ң хорлаян
лыгыны, онуң гахры маны ньщ ез-өзи билен гөрешйәнлң
гини айтмалы дәл? Н әм е үчин биз мешхур Керим Гур
баннепесовың к ә х а л а т л а р д а тары хы х а к ы к атл ар ы гере
гинден арты к сүйндүрйәндигини («Он еди» ш ыгры) явд
зы тмалы дәл? Бейле ягд ай л ар ы яш ы рм агы ң зыяндан
баш га пейдасы ёкдур. Ене-де бир меселә үнс берме?
герек. Би зде поэзияны тутуш (мысал учин, он йылың
йнгрими йылың өнүмини) анализлейән м а к а л а л а р я зы ;
ланок диен ялы. Ш ейдилмесе, өсүшиң барлыгы, ону|
перспективалылыгы асла билдирмез. Ы л ай та-д а поэзиг
үчин бу хөкман зерур. Чеперчилик гәзлег об разы ң тер;
лигинде, сөзүң азлы гы нда, деңеш дирмелерин тәсинли-
гинде йүзе чыкяр. Б. Х удайназаров «кәсини йүрек я з я и
кәсини небис язян сетирлериң» барлыгыны, олары ң «гөв*
рели гелин дек сүлмүрәп» йөрүшлерини суратланды раг
м а х ал ы н д а поэзияның чеперчилик мүмкинчилигини нә-
хили белентлиге гетерйәр! Я-да Б. Җ ү т д и е в «Чөлүң җөв-
засындан хедер эдйәнлер, айлы агш ам л ар ы д ы кемсит->
месинлер» диен м ахал ы н д а, М. Сейидов «Ики гулак|
бир дил берен тебигат, хасабы н да ялны ш анды р өйде-i
мок» диенде окы җ ы ны ң пайхасыны, дуйгусыны баилаш -
дырмаярмы?! Бу хад ы сал ар нәмәни а н л ад я р ? Б у л а р
түркмен поэзиясында, хас такыгы л и р и к а д а Ч Е П Е Р ;
И Д Е Я Н Ы Ң О Б Р А З Л Ы ацлады лы ш ы н ы ң гуйчлененди-
гини анл ад яр . Ол ө зб а ш д а к дерңеви т а л а п эдйон проб-;
лемады р. П оэзияны ң танкыдыны го ву ланд ы рм ак үчиң
онуң өнүндәки т а л а п л а р ы гүйчлендирмели ве олары ң нә-;
мелердеи' дуряндыгыны кесгитлемели. Хәзирки вагт.ча
ш ахы рдан эдилйән тал ап бүтинлей езгерди. Ол шахсыеҢ
хөкмүнде орта чыкмалы, пикиринде тары х дурмалы,
дәл-де, д иалекти ка яш ам алы . «Вопросы литературы»;
ж у рн ал ы 1974-нҗи йылың № 2 , 3 санлары н ы хәзирки з а -i
ман совет поэзиясынын п ро бл ем ал ар ы н а багы ш лады.
О н дакы айдылян пикирлер (ы лай та-да В. Соловьевиң,-
В Акаткиниң ве Г. Эминиң м а к а л а л а р ы ) бизиң поэзия-:
мы?,а-да дегишли. Чүнки поэзияның проблемасы умумы,;:
днне чеперчилик серишделери, тәрлери, стиллери ай р ы -
-айры.
Түркмен поэзиясыны дине өз масш табы м ы зд а дэл,
умумысоюз м а сш табы н да ан али злем әге вагт етди, Нәме;
үчин, Г. Сейитлиевиң я-да ,К. Гурбаннепесовың дөреди-;
җилигини Р. Гамзатовы ң, Ä, Твардовскиниң, Б, Худай*;
56 ‘ j
!
назаровың поэзиясыны Л. М артыновың, О. Сүлеймено-
вып, М. Сейидовың чеперчилик системасыны К. Кулые-
1ши эсерлери билен дедешдирип өвренмели дәл?! Догры,
муны хич ким гад аган эденок, өвренибериң диймеклери
мүмкин. Эмма шу пикириң көпчүликлейин дөремеги ге-
рск. Бизиң оңат поэзиямыз' бар. Онуң проблемалайы н-
лыгы Э. М еж елайтисиң «Ы нсан» (Ашгабат, 1970), Р.
Гнмзатовың «Гошгулар» (Ашгабат, 1969), К. Кулыевиң
кДөвлетиң ырылмасын» (Ашгабат, 1970) эсерлериндәки
,|роблемалайынлыкдан пес отуранок.

'Гүркмен поэзиясы гөзлегде. Ол пикнр, деталь, чепер-

шлик гөзлегинде. Ш ол процес, ял ң ы ш м аян болсак,
,1лтмы ш ы нж ы й ы л л ард а баш ланды. Эгер шейле чынла-
<ан гөзлег болм ады к болса, «Тайм аз баба» ялы гүйчли
цоэма язы лм азды . Ш ол гөзлег ю ваш -ю ваш дан орта нес-
,пиц дөредиҗилигинде, инди болса я ш л ар ы ң поэзиясын-
да долы херекете гечди. О залы билен, г р а ж д а н л ы к рух
; поэзнямызыц эсасы угруна өврулдн. Ш ол угур Г. Сейит-
лпевнц «Адам ве дүнйә» атлы эсеринден соң бирнеме
п ш ш а җ а к ялы этди. Эм ма К. Гурбаинепесовыц «Алада»,
1), Җ ү тд п евиң «Ол ене от сатяр гызан б азар д а» , Г. Гел-
, дисннн «Гөкде әлем гош ар меңзеш кемана» ялы эсерле-
рпнде өз өсүшини тапды. О л а р д а ж ем гы етчи ли к әхен
батлы янланяр. Йөне г р а ж д а н л ы к рух риторика билен
Гшр ерс сыгышян 'д үш үн җ елер дәлдир. Биз С. Өвезбер-
[ дисвнн «Умыт» поэмасыны риторики әхенин җ у д а аг-
[ дыклык эдйәндиги үчин танкы тлапдык.
: Поэзиянын танкы дыны н чоклилигини гөркезйән ене
! бир ф ак та үнси чекмекчи болярыс. Хәзирки дөвүрде ак-
1 т в ишлейон ав т орл ард ан не К. Гурбаннепесов, не М.
i Ссйндов, не А. Хайыдов я-да энче йы ллар бәри поэзия
бнлен иш салш ып гелйәнлер: Я. Пиргулыев, А. Гуртгел-
дпсв, Н. Б ай рам ов, С. Өрәев, К. Тацрыгулыев ве бейле-
кплер — ш улары н хич бири өз дөредиҗ иликлери ха-
кында чынлакай, ойланылы п язы лан танкы ды м а к а л а
окан дәл б олсал ар герек. Эмма шейле мөхүм, анализ-
дсиҗи м а к а л а л а р тапгы ры җ у д а зерур.
Ш ейле чынлакай дерцев гечириленде д өредиҗ или к
ночерки бир-бирине асла г аб ат гелмейән авторлары ц
арасы нда-да якьш лы к барлыгы белли боляр. А. А гзбае-
ннң җ а х а н к е ш д е лирики гахры м аны ш ахы р А. Ковусовың
<:Өйде хем ёлда» (1961), «Түркие чөллеринде (1964),
ки тап лары н дакы гахры м ан билен р ай д аш болуп чыш
О л ары ц бири предмете хәзирки зам ан ы ң нукдай наза
билен гараса, бейлекиси тары хы процесиң ф ак тл а
билен баха берйәр. Я-да М. Сейидовың чеперчилик кс
цепциясыныц бейлеки ш а хы рл ара гар а н д а чылшыры
лылыгы (« Б ахар . гүнделиги»), ы нҗ ы клы гы хакын)
ачыкдан-ачык, ишевүр ф орм ада гүррүң этмек мүмкң
Хут шу ан раты н л ы к онун, ёк ар д а а г за л а н « Б аш кит
бында» (О. Берггольц) хас гүйчли.
Поэзияныц мертебеси онуц 'цематик мүмкинчилигй
де, шыгыр техникасыныц кувватлы лы гы нда, ш ахы р а
пикирлениш дереҗ есиниц кәмиллигинде йүзе чыкмң
дан б аш га-да онуң л о к ал л ы к д ан сайланмагы ндады
масш таблайы н өсүше гечмегиндедир. Б и зд е шейле nq
зия бар. Гой, оны дөреден зехинлер өз тәзе эсерлери б
лен бизиң п оэзиям ы зы ң мертебесини ёкары гөтерсин, j
сирлилигини, яйравыны өсдүрсин!

1974 й.

АЛТЫ СОВАЛА — АЛТЫ Җ ОГАП i

■, ;
«Эдебият ве сунгатың» поэзия анкетиниц бирйцҗ
совалы, бизгщ пшшримизче, өрәи шовлы болан хем түр(
мен поэзиясының шу гүнки йүзүни кесгитлемекде кок
крет җ о габы т а л а п эдйон мөхүм совалдыр. Хәзирки зг
ман ноэзиясының дүйп айраты нлы гы — онуң чеперчили
гөзлеги билен гүмралыгыдыр. :
1. Гөзлег дице бир я-да ики ш ах ы рд а дуюлман,
туш ш а хы р а и а неслиц охли эсерлеринде гөзе илйә|
Диймек, чеперчилик гөзлеги индивидуал үстүнлик дәс;
-де, коллективлейин ф орм ада эмеле гелен хадысады(
Соңкы он йы ллы кда нешир эдилен ислендик ш ахы ран
йыгындьшы окасац, ол ар д а шовлы-шовсуз эсерлери
барды гы на г ар а м азд аи , ав то рл ары ң чыны билен чепе
д етал ь а гта р м ага сынанышык эдйәндиклерйни, шу угур
д а буларыц арасы нда беллн дереҗ еде дөредиҗ или
якынлы гы ның барлыгыны дуярсыцыз. Д өвру ц ритмин
а я к гош макда, шахсыетиц рухы мүмкинчилигини гиңелт
мекде, интеллектуал өсуши өз гахры м ан ы на сиңдирмек
 С түркмен ш ах ы рл ары н ы ң хеммесинде битевилик дуюл-

Хәзирки зам ан поэзиясы өз гезбаш ыны элл и н җ и йыл-

«рдан алып гайдяр. Н әм е үчин элли н җ и й ы л л ар д ан диен
оналы-да шу ерде орта атм ак ерликлидир. О ндан өнем
'оэзия барды. Өзем сыясы-җемгыетчилик пафосы ерән
Кнрда дуран түркмен поэзиясы дөрәпди. О ңа эдеби тан-
ыт ве эдебияты өврениш ылмы О Т У З Ы Н Җ Ы Й Ы Л Л А -
Ы Ң П О Э З И Я С Ы диен дөвүр хем д ө ред и җ и л и к айра-
ыплыгы җ әхетден анык маны аң л ад ян кесгитлемәни
'срди. Ы лм ы тай д ан гаты шовлы кесгитленен бу поэзия-
Цыц ид айдың векили М оллам уртды . Ол дөвүрде-де ша-
ырларын сан тайдан аз дәлдигини н азар д а тутаныңда,
оидан бәри эййәм кы рк йыл чемеси вагт гечен гоҗ а
цоэзияның г а б а р а л ы векилиниң М ол л ам урт экендигине
Гоз етирйәрсиц.
Эмма эллинҗ и й ы л л ар д а Х Ә З И Р К И ЗА М А Н ПОЭ-
ЗП Я С Ы диен дүш үн җ е пейда болды. Чүнки ол дөвүр-
дс язы җ ы л ар ы ң җ емгы етчилик ве д өредиҗ или к актив-
Чшгп артды, эдебият д урмуш а сагдын ве чуңцур ар а л а -
IHUII үграды. Д ә в р у ң б ар х а өсйән т ал а б ы гахры м аны ң
ХМ РЁКЕТИНЕ дәл-де РУХЫ Д Ү Н Й Ә С И Н Е аграм сал-
ды. Инди йигрими йылдан говрак вагт бәри туркмён ша-
•'яырлары әхли совет поэзиясында болШы ялы, шол тәзе
душүнҗэниң - Х Ә З И Р К И ЗАМ А Н П О Э З И Я С Ы ат-
Л1.1 тебигаты, чеперчилик принцйплери, темати-
* касы таиы ндан бүтинлей үйтгешик ш а х ы р а н а этапыц
Ксмала гелмегинде зохмет ве зехин барыиы сицдирип
» гслпәр. Элбетде, хәзирки зам ан поэзиясының стили, тен-
дснциясы х ак д а көп гүррүң этсе боларды. Йөне бу совал-
дан д аш а чыкмакды р. Чүнки ол езб а ш д а к меселе. Өз_
бпшдак болшы ялы-да, көп йыллык дерңевид үсти билен
ммзүлмели п р о бл ем ал зры ң биридпр.
Хәзирки зам ан поэзиясыиың икинҗ и бир айратынлы-
гы—онда лирики хәсиетиң йыл гелдикче гүйчленйән-
дпгинден ы баратды р. Б у умумысоюз эдебияты нда-да, биз-
дс-де шейледир. Себәби өзгеришлик, эгер ол канун ал ай ы к
формада йүзе чыкян х ады са болса, хеммә дегишли бол-
'л ч 1 дуруп билмез. Эгшки п оэм алар союз м асш табы нда
пз язылып баш ланды, муда д ерек лирики ш ы гы рлары ң
гүнчли акымы ш ахы рана процесин абсолют бөлеги бо-
луп галмагы.Ш довам этдирйәрлер.

59
 Эллинҗ и й ы л л ард а ке м ал а гелип б аш л ан хәзир
зам ан түркмен поэзиясының үчүнҗи бир мөхүм хәсщ
ли тарапы етмишинҗи й ы л л ар д а йүзе чыкды. Б у и л к е
җ и йыгындысы билен о рта чыкян ав то рл арь щ чепер^
лик дереҗ еси җ әхетден эййэм ады ган ш ах ы р л ар ы ң i
тары нда дуруп билмегидир._ Бу нәмәни а ң л ад я р ? Б у aj
мат түркмен поэзиясының мундан соңкы өсүш этап ы ң
китабың санының дәл-дё онуң хилиниң кесгитлейҗи |
луның артяндыгыдыр. Ш ейлеликде, ёк ар д а үч саны i
сиетли т ар а п л а р ы белленен хәзирки зам ан түркмен пс
зиясы умумысоюз ш а х ы р а н а процеси билен ая к д аш бг
яр, онун Г ара Сейитлиев, Керим Гурбаннепесов, Бер^
назар Худайназаров, М әм мет Сейидов Ата А та җ ан
ялы атлы ш ах ы р л ары н дан б аш га-да, Б а й р а м Җүтди!
Г урбан назар Эзизов, Аннаберди Агабаев, Гурбандур'
Гелдиев, И т а л м а з Нурыев ялы зехинли яш векилле
бар. Ады тутулан ш ах ы рл ары н эсерлеринде умумысй
поэзиясына махсус болан лиризм, гөзлег, йити гражда
лы к дуйгучыллыгы, ш ахы рана пикирленишде өзболу
лылык, оригиналлы к дую ляр. Элбетде, шол ал ам атл
езге ш а х ы р л ар д а-д а ёк дәл.
2. И кииҗ и совала җ о гап бермезимизден әң бир
ш ахы рлары ң үнсүни чекмекчи болярыс. Адындан бел
болшы ялы, бу кепчүлигиң ортасына аты лян анкс
Мунда субъектив пикир гүррүңсиз агд ы кл ы к этмел
Йөне хер бир совала процеси билмезден җ огап берм(
кын. Ё к а р д а гетирилен атлары ене-де артд ы р м ак бола
ды. Эмма бу җ огап болм азды -да, поэзияның тарыхы я -j
онуң айры -айры дөврүне язы л ан сына язып гидерди. Э]
ма гүррүн умумы әхенде дәл-де, кесгитлейҗи тарапл!
х ак д а баряр. Ш онун үчин ол я-да бейлеки шахырь
адынын гетирилмеги совалын гойлушына баглы боля
Эдил шунуң билен баглан ы ш ы клы .дурмушы өвренмек;
мен әхли түркмен ш ахы рлары ны ң оперативлигини, ет
шиклидигини чекинмән айдып билердим. Дурмуш , o h j
мөхүм т ар а п л а р ы дүрли почеркли ш ах ы р л ар ы ң хемм;
синде а л а д а ч ы л л ы к билен гозгаляр. Хәзирки зам ан т
масьшыд поэзия үчин белли мукдары, серхеди ёк. Ада^
ве онун рухуна зерур затл а р ы ң хеммеси я з ы җ а материг
болуп билер. Й әне меселәни бейле я й р аң гоймалы д э
Анкетиң шу совалы ны хәзирки зам ан темасыны җемгв
етчилик дереҗ есине гетермекде, оңа проблем алайы н xi

60
 eiieT бермекде нәхйли өзгериш лйк дуюляр диен совал
')нлен ч ал ш ы р м ак мүмкин экен. Д ин е шейле боланда
ifiia а з д а - к ә н д е җ огап бермек боларды. Хәзирки зам ан
Темасына йүреги билен топулмаян шахыр ёк. О л ары н
Хеммеси-де дурмушы өвренмекде зерур, пейдалы. Эм ма
оз гозгаян т е м ас ын а п р облем алай ы нлы к хәсиетини сиң-
днрйән эсер аз язы ляр. Элбетде, әхли ш ы гы рлара проб-
ле ма ла й ын хәсиети сицдирип болм аяр. Ш онуң үчин бу
совала о ц а т җ огап берйән бирнәче ш ы гы рларыц а т л а р ы .
иы тутмак билен чәкленмекчи болярын. К. Гурбаннепе-
совыц «Кынчылык», «Бизиц ишимиз», Б. Х удайназаро-
и1>[ц «Адам», А. Хайыдовыц «Өйле чагы», «Билсинлер
шуны», А. Гуртгелдиевиң «Гездирерлер атыр ыслы де-
рсде», Г. Эзизовыц «М аңа өвран-өвран дийдилер, йигит»,
«Отузынҗы йы ллары ц гошгулары», Н. Б ай рам о вы ң «Га-
ра г ө з лер », А. О м арован ы ц «Сары өйме» ялы ш ы гы рла-
рыны шунуц мысальг хөкмүнде гетирмек мүмкин.
3. Үчүнҗи совалың «философики лирика» бөлегинден
мзгеси түркмен поэзиясының материалы эсасында д ү зүл .
мондир. Г р аж д ан л ы к поэзиясы болса ө зб аш д ак совал-
дыр. Рус поэзиясында яш аян «пынхдн лириканың» өз
тарыхы, онуц айры-айры векиллери бар. Би зде шейле
лирика система хал ы нд а йүзе чыкмады. «Үмсүм» поэзия
— ол үмсүм манысында дәл. Ш у меселеден йөрите сөз
ачан В. Акаткиниц « Б аш сөзүн гөзлегинде» атлы («Воп-
росы литературы», 1974, № 3) м а кал ас ы н д ан гернүши
ялы, ол танкы тда аз агза л я н ш ах ы р л ар ы ң дөредиҗ илиги
хакда гүррүң эдйәр. Б и зи д поэзиямыз философнки лири-
| каның аҗ ай ы п нусгалары ны берди. Ш унуң хатары н а Р.
[ Сейидовың «Авчй 1 атма, җерени» Г. Сейитлиевиң «Адам
! вс дүнйә», к. Гурбаннепесовың «Кырк» атлы китаплары-
иы, Б. Х удай н азаровы ң «Ө зли-әзүм из б а р а д а (сан билен
хил»), Я. П иргулыевиң «Кәмиллик», Б. Җ ү тд и ев и ң «Ах,
ала мейданлар, ала мейданлар», Н. Гуллаевиң «Пырагы
билен сөхбет», И. Н уры евиц «Гич инди» ш ы гы рларыны
гошмак болар. Философики лириканы ң герими гиңелйәр.
Онуң йүзе чыкыш тәрлериниң дүрлүчедигини хем шу ер-
дс я т л а м а к ерликлидир. М. Сейидовың « Б а х а р гүндели-
ги» атлы йыгындысында философики лири каны ң эмо-
цпонал-дуйгы хәсиети хас агды к гелйәр.
4. Ш ах ы р ан а пикирленишиң ылмы кесгитлемесини
тапмаздан, онуң хөрпи, дереҗ еси хак ы н д а сөз ачмак

61
 мүмкин дәлдир. Ёизде, гынансагам, ш а х й р а н а пикир^
ниш, чепер идёяның о бразлы аң лады лы ш ы хакында б
сетир м а кал а-д а , ишем ёк. Хенизе ченли анкет боюн
чап эдилен җ о г а п л а р д а бу совалы ң д аш ы н дан а й л а п
лып гечилди. Ш ейле-де болмалыды. Себәби оны темат
ки герим, идея сагдынлыгы ялы белент д үш үнҗ елер (.
лен ачм ак мүмкйн дәл. Ш ахы р ан а пикирлениш образл
лыга баглы инче меселедир. П оэзияд акы образлыл!
болса өз гезегинде тәсирлилйк, дуйгучыллы к билен бё
багланыш ыклы дыр. Йне, йити тәсирлй, дуйгучыл шах
р ан а образ эсериң өмрүни кесгитлейәр. Бир эсерйң т
ятдан чыкып, бейлекисинйң окыҗынЫң рухы запасьг
өврүлмегинде ш а х ы р а н а пикирленишиң ролы өлчегсг
дир. М ы сал үчин, зне хакы н да дөредилен шыгырлй!
бир ере топ л асаң агыр том эмеле гелерди. Эмма олар!
хич бири Г. Гурбансәхедовың «Энедир, эне» диен мег
хур шыгры ялы ятда гал ы җ ы болмады. Х атда Г. Гурба
сәхедовың ш ахыр хәкмүндәки хы зм аты -да эдил ш
гошгуда җемленен ялы. Я-да А. К екиловың «Утан,
гыз сатан» шыгры кимлери го згал аң а салм аяр?! Ады т
тулан ш ы гы р лар да предметиң д у яр л ы к беяны, барз
гүйҗейән дуйгы, пикир кувватлылыгы, мазмун терли!
бирлешип, гөврүм тайдан кичи, чеперчилик ве җемгые
чилик зерурлы гы җ әхетден әгирт, эстетики н укдайназа
д ан биркемсиз битеви эсери к е м ал а гетирипдир. О лар
яш ад ян за т нәмедир? Тәсирлиликдир. 1 !
5. П оэзияны ң дили, формасы ве ондакы өзгеришлш
лер меселеси-де, эдил ш ахы рана пикирлениш проблемг
сы ялы, тан кы тда исуда аз дбрңелен меселедир. Такы
анализ гечирилмесе, мунуң ялы с о в а л л а р а җ о га п бери
болм аяр. Б у совала шахыр А. Хайыдов «Мениң пикири»
че» атлы м а к ал ас ы н д а етерлик җ о га п берди.
6. Иң агыр ве иң еңил совала гелип етдик. Агырлы
гының себәби поэзияның танкы дыны ң д үрлүче дүшүнй
лиши ве д үрлүче кабул эдилишидир. Б у совалың еңид
тарапы бир агы здан «Поэзияның танкы ды ёк» дийиг
бирнәче ёл д а ш л а р ы ң айдышы ялы белли пикири гайта
л а м а к билен оңмак. Й ене ол х ак ы к аты ёйм ак болардк
Геп поэзияның танкыдының ёклугы нда дәл.

1975 й. j

62
 Т А Н К Ы Т Д А Н СОВ А П 0 Э З Й Я

Хозирки зам ан туркмен поэзиясының улы проблема-

ларының, шол поэзияның гөрнүкли ве актив векилле-
рппиң дөредиҗилигине дегишли меселелериң, галыбер-
('е-де, бу шахьГрана дүнйә яңы аяк басан я ш л а р ы ң эсер-
лсриниң хемише ы лм ың ве гүнделик танкы дың үнс мерке-
җнпде дуряндыгы җ еделсиздир. Бизиң сөхбетимизиң уму-
' маи поэзия хакында дәл-де, гөс-гөни хәзирки зам ан шыг-
:, 'рыет әлеми догрусында барянлы гы үчин, бу чеперчилик
еунгатының диңе шу бөлегине дегишли ишлери, китап-
лары а г за м а к билен чәкленмекчи болярыс. Р. Сейидов,
Г. Сейитлиев, Т. Эсенова хакы нда язы лан диссертацион
пшлер, Ч. Ашыров, А. Кекилов, К. Гурбаннепесов, А.
Хапыдов, Б. Х удайназаров, М. Сейидов, А. А таҗ ан ов
ялы белли ш ахы рл ары ң дередиҗ илиги дерңелйән моно_
графия эдебияты өврениш ылмының дөвнәп ишлән объ-
сктлери дийилсе, ялңы ш болмаз. А тлары тутулан шахыр-
ларың дөредиҗ илигинден иш алып б аран ал ы м л ар, эде_
бпятчылар бизиң филологик пикиримизиң бай лаш м агы -
па, гүнделик танкы ды м ы зы ң активлеш мегине өнҗейли
гошант гошдулар. Бу, элбетде, бүтинлей ка н у н ал ай ы к
хадысадыр. Улы м асш табл ы поэзия улы м асш табл ы тан-
кыды-да дөредйәр. Ы л ай та-д а соңкы бәш й ы ллы кда түрк-
мен эдеби танкыды шол ш ах ы р л ар ы ң дөредиҗилигини
«айдым» эдинди. Гүррүңи Р. Сейидовдан, Г. Сейит-
лпевден, К- Гурбаннепесовдан, А. Хайыдовдан, Б. Худай-
пазаровдан, М. Сейидовдан, А. А та җ ан о в д а н алы п гайд_
яс-да,... дессине А. А габаевиң, X. Кулыевың, Г. Эзизо-
11ың, И. Нурыевиң, Б. Җ үтд и ев и ң поэзиясына гөнүкдир-
Гшрис. Х атда о л ард ан соңкы авторлар х ак д а -д а кейпи-
хои гүрлейәрис. Йөне ол ар д ан өңрәк поэзия мүбәрәк га-
дамлары ны басан, инди онуң ч ар к а н д ак л ы ёлундан йиг-
рими йыллап әдимләп гелйән, энчеме гезек «чорба сова-
дан», эп-эсли ки тап лары о к ы җ ы л а р а хөдүрлән шахыр-
лардан Я. Пиргулыев, А. Гуртгелдиев, Н. Б ай р ам ов, С.
Нраев хакы нда велин шейле гиң геримде, җ а н ы гы ц сөз
ачамзок.
Поэзияның танкы дыны үнсли ы за р л а я н окы җ ы ны ң
т с й л е совалы гап ы р гал ай ы н гоймага долы хакы бар.
Сап тайыны гөз өңүнде тутаны ңда херсиниң бәшден-она
чспли ш ахы рана йыгы нды лары болан йигрими йыл де_
рсдиҗилик стаж л ы ав торл ары ң тан кы д ы ң гы зан база-
63
рында өз хы ры д арл ары н ы тапман гелишлерине ген, г |
ярыс. Эмма йы гн акларда, х а с а б а т л а р д а велин о л а р |
атларыны тутярыс, танкы ды н шу ав тор л ар ы ң дөре!1
җилигине етерлик, ёк, етерлигем дәл-де, бүтинлей ү
бермейәндигине баш ы мы зы яйкаярыс, м а к а л а л а р ы м я
д а небсагы ры җ ы лы к билен язярыс.. Йөне хич б и р и ^
практики тайдан иш эдинемзок. Ш ейлеликде, о л а р |
дөредиҗ илиги хәзире ченли тан кы тдан д а ш а р д а гал1
гелйәр. Ине, « к ө ре—хаса» дийилйән хакы кат. О л а щ
поэзиясы эдебияты өврениш ы лмының-да йөрите объ)|
тине өврүленок. Б у ерде айры-айры меселелерде я - |
хад ы сал ар д а делил хөкмүнде а л ы м л ар ы ң шол ав т о р |
ра салгы л ан ян д ы к лар ы билен йөрите ишлемеги г а т ь |
д ы рм ал ы дәл. С пециалистлер үчин бу ягдай адатыл
ве дүшнүклидир. Йөне поэзия ж а н р ы билен иш саль
ян танкытчы ёл д аш л ар ы м ы зы ң ки тап л ар ы н да-да (м а |
л а л а р бейледе дурсун) ол ары ң дәредиҗ илигинден сс
гечилйәр. С. М ы радов «И оэзиямы зы ң әдимлери» (197
атлы ишинде Я. Пиргулыеви үч гезек (45—5 6 —93-н|
сах.), А. Гуртгелдиеви бир гезек (48-нҗи сах), Н. Б |
рамовы дәрт гезек (92—95-нҗи са х ), агзаяр -д а,
л ары ң поэзиясына белликлер» бөлүминде о л ард ан се
кы дөрән ш а х ы р а н а несле йерите сын багы ш лаяр.
танкы тчыны ң ез мейли. М унда хата з а т ёк. Эм ма эде<!
ятчы ве танкы тчы А. Г араевиң «П оэзиям ы з кәм и лд
ёлунда» (1974) атлы монографик ишинде хем-де «Yi
поэзиямызы ң довамы » (1974) диен танкы ды м а к а л а л
йыгындысында-да шол авторлард ан бөвүр берлип i
чилмеги билен ы л а л а ш м а к болмаз. Чүнки йөрите ишле
йән п р о б л ем ал ар д а олары ң дөредиҗ илиги (айры-айр
гош гулары дәл-де, хут дәредиҗ илиги) азд а-кән д е ан
лизленсе ягшы. Ады тутулан «П оэзиямы з кәмиллй
ёлунда» диен китапда А. Гуртгелдиев 27— 30—31— 47
48— 78— 193-нҗи с а х ы п ал ар д а еди гезек, Я. Пиргульц
24—25—39— 47— 48—49—56— 66-нҗы сах ы п ал ар д а <
киз гезек, Н. Б ай р ам о в 32— 38— 39— 40—49— 50—79
147— 149— 193-нҗи сах ы п ал ар д а җ ем и он сапар ятла
яр. «Ёкдан бар ягшы» дийлени. й ө н е шу ишлерде-,
ёгы бар. Үнс берсеңиз С ап ар Ө рәевиң екеҗ е гошгус:
ның-да т ан кы тч ы л ары ң н азар ы н а илмәндигини аны
ларсыңыз.
Белки-де бу поэзия говудыр?
Белки-де бу поэзия говш акды р?
64
 , Бизиң дөрт Шахырын, пбэзйясыны сайлап алмагы -
Мыаың дүйп себәби тан кы ды ң олары «гөзден саланды -
Гында» дәлдир. Эдил шейле боланлы гы нда-да гатыбир
!Ловсала дүшер ялы з а т ёк. Я. Пиргулыевиң, Н. Б ай ра-
Мшзың, А. Гуртгелдиевиң, С. Өрәевиң дөредйҗ илиги
Шу гүнки улы ш ахы рана акым ың бол сувлы голлары -
дыр. Актив ишлейән ш ахырларЫ мызың энчеме гошгу-
Лпры хәзйрки зам ай айдым лйры ны ң репертуарында
ц1)|насып орун алдЫ. ОларЫң көплеНч Т-үркмён, кәбир
Хялагларда рус диллеринде чап эдилйән йыгындыла-
;|)Ы, шы гы рлар цикли окы җ ы көпчүлигиниң рухы арсе-
Иилына сиңди. О л ар ы ң атлары , ш ы гы рлары биреййәм
Окув китаилары на ара ла ш д ы . Б у ш ах ы р л ар ы ц чы:
Кярян йыгындылйры хакы нда республикан метбугат
владачы ллык билен сесленип гелйәр. Инё, Я. Пиргулыё-
цпц поэзиясы догрусында мерхум танкытчы А. М ыра-
довың «Яш ш ахыры ң илкинҗ и әдими» («Совет Түрк-
мспистаны», 1955, 13-нҗи ноябрь), ш ахы рлар Н. Бай-
.рамовдыр Ө. Б аб ае ви ң «И лки н җ и әдим» («Яшком»,
1055, 4-нҗи д е к а б р ь ), эдебиятчы X. Таңры бердиевиң
«й үр ек толкунлары » («Совет Түркменистаны», 1963,
16-нҗы ап рел ь), шахыр Г. Ш ам ы евиң « Ак ягш а да-
Хыллы» («Эдебият ве сунгат», 1967, 18-нҗи м а р т ), тан-
Кытчы А. Г араевиң «Тәзе китабы эле а л аң д а» «Яш-
»Ком», 1967, 9-нҗы д ек а б р ь ), ш ахыр И. Н уры евиң «Сув
Хакда, дурмуш хакда» («Эдебият ве сунгат», 1969, 27-
•НЖ.И ап рель), ене И. Н уры евиң «Сова дүшен ёда» («Эде-
Спят ве сунгат», 1965, 19-нҗы м ай ), язы җ ы А. Пай-
Тыковың «Сув толкун атды» (1961, 12-нҗи ян в ар ь ),
Тлнкытчы Җ . АллакОвың «Гөреш толкунының беяны».

I
, («Эдебият ве сунгат», 1971, 11-нҗи август) диен сын-
■дары, сесленмелери чап. эдилипдир. Улы болм ад ы к шу
гиисокда ш ахыры ң шовлы ве шовсуз т а р а п л а р ы ба-
рада дегерли белликлер-де, оңа устүнлик арзув эдил-
II)ш пурсатлар-да г аб ат гёлйәр.
Ш ахы р С. Өрәевиң эсерлери б ар а д а -д а X. Г ар а б а -
гнпң «Д урмуш ы чуң өвренмели» («Д аш ховуз колхоз-
чысы», 1956, 12-нҗи ф е в р а л ь ), С. М ы рад о вы ң «Гызыл
гүл «гүвә гечйәр» («Коммунизм ёлы», 1961, 19-нҗы
февраль), Й. Д ур ды ев и ң «Чемен тер болсун» («Эде-
бпят ве сунгат», 1963, 29-нҗы июнь), Җ . А л л ако вы ң
«Гыз йүрегнниң гүрсүлдиси» («Эдебият ве сүнгат»,
1966, 29-нҗы ию нь), А. Г араев иң «Гыз йүрегинден» баш-
б. Зак. 6601 65
лап» («Совет Түркменистаны», 1966, 23-нҗй авгу
ялы сы нларыны гөркезмек болар. ;
А. Гуртгелдиевиң гош гулары -да өз вагты нда i
сынларыи, сесленмелериң объектине өврүлипдир. Mj
мысал эдйп, А. Г араевиң «Пионерин йүреги» хакын
пионериң пнкири» («Эдебият ве сунгат», 1961, ЗО-нЗ
ноябрь), Б. Сейтәковың «А. Гуртгелдневйц гошгулар
(«Яшком», 1960, П.гнҗи сентябрь), К. Гурбаннепе;
вын «Тәзе гошгулар» («Эдебият ве сунгат», 1963, 9-н|
-январь), X. Кулыевдир К. Атаевиң «Йүреге б ар ьу
ёд ал ар билен» («Яшком», 1961, 15-нҗи ноябрь), Й. Д;
дыевиң «Пионериң йүреги» («Совет эдебияты», 19
№ 1), С. М ы радовы ң «Гүзердәки д үрли ы злар» («Э
бият ве сунгат», 1963, 4-нҗи м ай ), А. Г араевиң «IV
Хасар оглы» («Яшком», 1968, 6-нҗы август), Г. Г
диевиң «Окыҗы ның гөзи билен» («Совет здебият;
1968, № 12) ве б а ш г а л а р ы ң сынларыны а г за м а к бол:
Ш ахыр Н .Б ай р ам о в ы ц поэзиясы хакы нда Ш. т
рыевиң «Г арагум уң сазл ары » хакы нда («Эдебият
сунгат», 1962, 11-нҗи ф е в р а л ь ) , Ө. Б аб ае ви ң «ОкыЗ
разы » («Эдебият ве сунгат», 1964, 5-нҗи феврал!
ене-де Ө. Б а б а е в и ң «Ватан серхединиң сөхбети» («Я(
ком», 1962, 6-нҗы июнь), Н. Х оҗ агелдиевиң «Ма
гараш ы ң» («Эдебият ве сунгат», 1965, 25-нҗи ci
тяб р ь ), Б. М әм метязовы ң «П ерзентлик борҗы» («Э;
бият ве сунгат», 1967, 19-нҗы август) ял ы сынла;
пейда болды.
Бу авто рл ары ң поэзиясына битевиликде н азар а
л а м а к мейли бизде төтәнден дөремеди. Онуң I
аш акд ак ы ялы себәплери бар. :
Биринҗиден, Я. Пиргулыев, А. Гуртгелдие
Н. Б ай р ам овд ы р С. Өрәев хем бир вагтда язы п 6ai
л ад ы л а р , шол бир вагтыц өзунде эллинҗ и йыллар?
ах ы рлары нда поэзия мейил билдирен яш л ар ы ң aç
с.ындан сайланып, өзб аш д ак ш ахы рана несил хокмуң
өңе сайл ан д ы л ар. 1
Икинҗиден, булары ң илкинҗи эсерлеринде бй
дирип yrpari тематики өзб аш д ак л ы к олары ң иц соңв
й ы гы н ды лары нд а, хатда иң соңкы ш ы гы р лары н д а-j
үйтгевсиз довам эдйәр. I
Үчүнҗиден, ш а х ы р л ар д а тем атики ө зб а ш д а к л ы г |
барлы гы н а г ар а м азд ан , о л ар д а чеперчилик концепц^
сы-да бүтинлей баш га-баш гады р. Йөне шейле дийдиг^
66 j
 № буларДа индивидуал стиль угры пейда болды диййп
рсыкладыгымыз дәлдир. Чүнки чеперчилик концеп-
1ясы л и ри када гахры маньщ дуйгусындан, онуң интел-
рктуал дереҗесинден дөресе, стиль ш ахы ры ң языШ
| 11ерасындан йүзе чыкып, бүтинлей ө зб аш д ак мёселе-
рр'
...Эллинҗи й ы л л ары ң орталары . Рехмет Сеййдовый
Ь й кас ы н ы ң г о язы л ан ан дввүрлери. Г ара Сейитлневйң
(эзиясының галкы ны ш замйны. Ата А таҗ ан о вы ң , М.
|пндовың эсерлериниң элден-эле гечйән гүнлери., Ке-
|м Гурбаннепесовың адыгып б аш л ан йыллары . Шбл
Ь л е р и ң газетлериниң бирийде сураты ерлешдирилип;
5у яш ш ахыр тиз етишйәр» диен сетире мынасып бо-
|н А ллаберди Хайыдовың ш ы гы рларыны ң niu йүреклере
|л ан ёдалары... Б у пурсатлйр өсүп-өсүп, инди поэзйя-
|Ызда улы этапы эмеле гетйрдилёр. ’
Ш ейле гүнлериң биринде түркмен окы җ ы л ар ы й а
||р а п илкинҗи әдим уран яш шахыр тебигаты ң нуранй
[ешбңни езүче суратланды рярды ;
М онҗ ук-м онж ук эртир чыгы,
Симап кимин булдураяр.
Он,а дүш үп гүнүң тыгы,
Д үр дән е д ек йылдыраяр.
Безеги ол хер япрагың,
Хем ызгары боз топрагың.
( Я■ П иргулыев. Илкинщи эдим,
1955, 32-нҗи сах.).

Бу йыгындыда ш ахы ры ң 1951 — 1954-нҗи й ы лларда

эаи гошгулары ерлешдирилипдир. «Касам», «Комму-
11зм гәмиси», «Америкалы энә сез», «Теплоход» ялы
үрли тем адан язы лан гош гулар билен бирликде, теби-
Гнта йитилик билен сын са л м а г а сы наныш ян «Ак дерек»,
*Гыш ортадан аганда», «Гиңелен карта», «Эртир чагы»
Ялы гош гулар хем бар. О лар «Җ ейхун толкунлары »
|пс. бетери-де, «Ак ягыш» ялы к и тап л ард а долы йүзе
Чыкан п ей заж лирикасы ны ң илкинҗи ал ам атл ар ы н ы
Язүнде са к л ая н экен.
ЭлбетДе, Я. П иргулыевиң илкинҗи ш ы гы рларында-
Кы п ей заж а чеперчилик тай д ан өзлешдирилип, обр аза
Гетирилен п ей заж дийип болмаз. Ол тебигатың натурал
Горнүшиниң ш ы гы рдакы беяныдыр. Ш онуң үчин «Гиңе-
Лен карта» атлы гошгыны окан окы җ ы ш ахы рда иш про-
Цесини җ аны гы п гөркезм ек мейлйниң гүйчлүдигини,
5* 67
эсернн узакды гы ны дуяр. Хас бетери-де яш шахУ
херекети, предмети гөнүмел алш ы онун гөзүне иле^
А. Гуртгелдиевиң «Яшлыгымың гүзери» (1962);
Ө рәевиң «Сөйги шербети» (1963), Н. Б ай р ам о вы н )
рагумуң сазл ары » (1961) диен ки тап лары н да-да ол;
дайы сы н лам ак мүмкйн. Эгер А. Гуртгелдиев ёка
ады тутулан йыгындысында «Адамың гүйҗи», «Ге
укуда болса-да, бейни херекетдедир», «Р ус халкы)
«Эне топрак», «Сәхер», «Д ымма, эй, гыз!» ялы дү
тем ада язан ш ы гы рлары билен бирликде, «Яшлыгыл
гүзери», «Хасар дагы » ялы гош гулары нда өз тематИ|
сының угруны белертсе, Н. Б ай р ам о в турувбаш даг
объекти эдип сувдур чели сайлап аляр. С. Өрәев «Ç
ги шербети» (1963), «А ш габады ң аш ы к лар ы » (19
«Аш ыкларың айдымы» (1970) ялы ки тап лары н да гө!
лиги пей заж билен бермәге йыкгын эдйәр. Ш ах ы р л а
херсинден а л ы н җ а к айры-айры бентлер-де, ондан со
ы з а р л а н җ а к лирики лин и ялар-да шоны сы н лам ага з
берйәр.
Б и з дөредиҗ илиги ы зарл ан ян а в то р л ар д а гөнүл
лик бар дийип, ёк ар д а белледик. Ол баш лангы ч эта;
хер бир ш ах ы ры ң эсеринде өзүни гөркезип билер. Э
А. Гуртгелдиев «Адамың гүйҗи» атлы шыгрында:

Әлемиң й үзүндё менден гудратлы . ;

Н е-хэ керамат бар, не-де гайры гуйч,
Айын аңырсына элин етирен
Адам, сениң гүйҗ үң — бу бир айры гүйч
(«Я ш лы гы м ы ң гүзери », 1962, 4-нщ и сах.у. \

дийип тассы класа, С. Әрәев «Геврәм улы болм аса-да

гошгусында:
...Арзувлардан долы йүрегим гиңдир. "
Д аглар дан белентдир, дең изден чуңдур.
(«С өйги шербети», 1963t 5-нщ и сах.). ;

ялы сетирлерде өз уч-гыраксыз сейгүсини х ал ка, В д

на багш этҗекдигини гөнүмеллик билен айдяр. Окьп
бу гөнүмелликден нәме ал яр? Элбетде, ш ахы ры ң в а
сы билен тан ы ш яр. Йөне ад ам ы ң гудратыны догру'
беян эдйән ш ах ы р ы ң лирики дүнйәли поэзиясы хакьц
би р б ад а хич з а т алып билмейәр. Ш ахы р Н. Байра*
«М аңа гараш ы ң » (1965) атлы йыгындысында «Ашы«
68
 п» диен шыгыр билен гөнүмел гүррүне б аш л ая р . Ол
шгы 1956-нҗы йылда язылыпдыр. й ө н е шол гөнүмел-
к соңра өсүп, өзгерен үлкәниң образы ны бермек хет-
ие етйәр:
Чөл диймән, х
Гум диймәк мениң үлкәме,
Мениц үлкәм — рейхан, гүлүң үлкеси!
Мениң үлкәм — азат илиң үлкеси!
Мениң үлкәм М агтымгулың меканы,
М олланепес — ' сайрак дилиң үлкеси.
(Гөркезилен китап, 6-нщы сах.).

Гөнүмелликден сөзе б аш л ам агы м ы зьщ өз себәби

р. Гөнүмеллик — дурм уш д а иң зерур хәсиетлериң
Ири болса-да, поэзияда образлы лы к, чеперчилик билен
Ир ере сыгышмаяр. Ш онуң үчин ш ахыр ондан нәче тиз
раны ачса, шонча-да утушлы боляр. Ш у җ әхетден Н.
айрамовың поэзиясының үмзүги о б р азл ы лы га тарап-
Ьф. Я. П иргулыевиң « Җ ейхун толкунлары » (1962) ат-
Ы йыгындысында лирики п оэм ада п редметлериң бея-
Ыиа көп орун берилендигине гар а м азд ан , о б р азл ы л ы к
Нык д у ярл ы кл ы хал д ад ы р . Йөне, гы нансак-да, А. Гурт-
лдиевем, С. Өрәевем диңе биринҗи дәл-де, соңкы
Кинҗи, үчүнҗи ки тап л ары н да-да шол я н җ а л ы п айдыл-
II генүмелликден сапланы п билмәндирлер. С. Өрәев
" а г серпилйәр» гошгусында поэзияны об разл ы сурат-
щ д ы р яр. Д ө р ед и җ и л и к билен иш салышдыгыңча, онуң
Ырларыны эле алып боляндыгыны беян эдйәр:
Й ене велин еңе херекет этсем,
Серпилип баряндыр юваш-ювашдан.
.(«С өй ги шербети», 7-нщи сах).

Эмма ш ахыр «А ш габады ң аш ы клары » (1968) атлы

|Итабында болса ол о б разл ы лы кд ан д а ш л аш яр -д а, ене-
»Де гөнүмеллиге йүз уряр. «Гошгым» ш ы гры нда автор
Цикир гөзлейәр. Оны тапанок. Бирденем тапды м хасап
дип, шейле диййәр:

Мен билйән азабым болм аз бидерек

Ш ейдип гыш гүнүнде язы гетирйән,
Ө зге гөвүнлере бахар-я з җ ош уп,
Өз башыма болса гүйзи гетирйән
(Гөркеэилен китап, 3-нщи сах.).

69
 О залы билен ш ахы ры ң арзувы, и деалы нәче ц
нүкли болса-да, онда хы җ ув д ую лм аяр. Зәхм ети ң i
лыгыны, оны ш ахы рьщ эй гөрйәнлигини окы җ ы бил:
Иөне онуң ч ы н лакай чекилен зәхмет дәлдигини хем ai
«Гурчуклара», «Адам» ял ы ш ы гы рлары нда шахыр
йик сенеди— поэзияны угурсыз, игенчли дуйгулары i
ч ы карм агы ң гурал ы на өвүрйәр велин, онуң баш да г
чекиши хакы н дакы яң зы тм асы н а ы нанасы ңам геле!
И үрегимде нәче дийсен, бар генҗим
Й үрекдәки йигренҗ имем (?) бир генҗим.
Ш онам ийҗ ек болуп бир сынаның сиз,
Ек, онданам сизе тапылмаз дерек
К албы мда мөвч урян чун сейгим ялы,
Мениң йигренҗимем бу дүнйә герек(?) ;«
(«А ш габ ад ы ң аш ы клары », 4-нщ и с а х .). ;

Ш ы гры ң белент болшы ялы, ш а х ы р а м белент бол

лыдыр. Өз пикирини айдың, чепер айдып билмек j
ме ш ахы р а б аш арды п д урмаяр. Б у ерде велин авто|
пикири белли д ер еҗ еде ал а с а р м ы к хал д ад ы р. Ша;
бейик за т л а р ы ң арзувы нда болса, олары ш ахыр !
су ратлан ды рса шонда поэзия оңа боюн эгер. :
«Г ара гүллер», «Гезлериң» ялы гошгулары оканым
д а С. Өрәевиң эсерлеринде л ириканы ң йылы акымьп
ар а л а ш ы п баш ланды гы ны б а д а-б ат дуйярыс. Ш ё
дуйгулы, шейле пәк арзувлы ш ы гы рлары ң квп бол
гыны ислейәрис. Бейле гошгулары ислән ериңден кё
болм аяр. О л ар дуйгы, пикир битевилиги билен та
вутланяр:

Ховлыцызда гара гүллер болса-да, «

Ховлы нызда гара гүнлер болмасын! ;
(« Г а р а еү л л ер » ).

Г өзле. гөзел, гезлериңе бакайын,

Гөзлериңде гөрдүм ышкың токайын,
Ш емалсыз гиҗелер ука батанда, '
Горагында дуруп шөвүр чекейин,
Ш ол гезлер балкылдап оянан чагы
Ө ңүнде эпилип ды за чөкейин
(«Г өзл ери ң »).

М ы сал гетирилен белеклер С. Өрәевде, хая л боi

--да о б р азл ы л ы га йыкгын этмек мейлиниң б а ш л а н а ң
гыны т ассы кл ая р . Йөне ол энтек гутарныклы, систё
70
 'лы ягдая гечен хал д а дийип айдып болм аяр. «Ашыкла-
'рыи айдымы» (1970), «Х.ер чешмеден бир д а м җ а »
'(1971) ялы й ы гы нды лары нда шахыр о б разл ы лы га йык-
Гып этмекден, оңа якы нлаш янды гы ны .гөркезйәр.
Я. Пиргулыев билен Н. Б ай р ам о в өзлериниң икинҗи
[үчүнҗи ки тап лары н да гөнүмелликден сайланып, образ-
глылык, сураткеш лик әлемине я к ы н л аш д ы л ар ве шондан
;«цры гитмегиң ёл л ары н ы агтарды лар. Б у а л а м а т л а р
!оларда д етал ь гөзлегинде, пикириң айдың, тәсирли бер-
лншинде йүзе чыкып уграды. Эгер Я. П иргулыевиң
'доредиҗилигинде ол «Җ ейхун толкунлары нда» айратын
'пурсатларда гөрнүп, соңра «Ак ягы ш да» долы система
Гсчен болса, Н. Б ай р ам о вы ң «М аңа гараш ы ң» йыгын-
дысында белли болуп уграды. Ш ах ы р л а р ы ң херси бир
хггли ёл билен т ап ан я-да тап ян детал л ары н ы пикире
бояп бермеги м аксат эдиндилер. Н. Б ай р ам о в тема гөз-
легидир идеяны сю ж етли беян этмек аркал ы образлы -
лыгы газанса, Я. Пиргулыев бир тем ад а — Җ ейху н ы
суратлан ды рм акда тәсирли д е тал л ар ы та п м а г а эзбер-
дигини гөркезди.
Гарагум ве Җ ейхун. Җ е й х у н билен Зохмет. Гум ве
Сув. Гүнешдир Багт. Ине, Я. Пиргулыевин, Н. Б ай р ам о -
вың поэзиясының ичинден эриш -аргач болуп гечйон тема.
Йөне б уларда тематики якы нлы к асла ол ары ң чепер-
чилнк торине йүзленмеклериндзки битевилиги аңлат-
маяр. Догры, Н. Б ай р ам о в «В атан сеохеди» китабында
нз тематики чәгини гиңелтди. Онуң зехини гордумыздан
у зак л ара сер салы п уграды , өзем о-бол уш л ы торлер
аркалы совет х ал кы н ы ң ватанчы лы к гуванҗ ы ны , ин-
тернационал мейлини су ратл ан ды рм агы ң . хөтдесин-
дсн гелди. Ш уна г ар а м азд ан , ол «Чөлдоки гудпат» ат-
лы тозе китабы нда өңки темасы на вепалы лы гы ны ныг-
тады. Гарагум ве А дам — ине, шахыры ойланды рян
проблема. Сув, Багт, Гүнеш. Ш ахы пы ц поэзиясы шу
үчбурчлугың д аш ы н дан айланяр. Д ет а л а м , пикирем
шол объектлере гөнүкдирилйәр. Ш у меселеде ол бей-
лски а в т о р л ар а г а р а н д а хас өңе гитди дийилсе, ялңыш
болмаса герек. Умуман сув хакы ндакы арзув конкрет
предмете — ка н а ла , онуң газы л ы ш проңесине, шейле-
ликде, а д ам л а р а, хәсиетлере, дуйгу л ар а иррәк гелип
бнрикди. Ш ейле болм агы на гар а м азд ан , ол меселе бттр-
ноче ш ахы рл ар тар ап ы н дан ызыгидерли, чун, тәсирли
беяныны тапы п гелсе, кәбири мода к о в ал аш ян җ у в а н л а р
71
ялы «дегдим-гачдым» билен оңңут этдилер. Н. Байг
мов булары ң илкинҗисине дегишли ш ах ы р л ар д ан
луп, тутуш дөредиҗ илигинде Г арагум уң җ а н л ы образ)
ны суратланды рм агы ны довам этдирди. «Гарагум]
сазлары » китабы онуң субутнамасыдыр.
Ш ахы ры ң л ирикасы нда Гарагум, Гүн, Адам зәх-м-!
процеси а р к ал ы бирлеш дирилйәр. Элбетде, шахыр (
салан д өр ед иҗ ил и к ёд-асына д үш үн җ ел и л ик билен ч
мелешмеги башарыпдЫр, оны дуюпдыр дийип айтмг
болар. «М аңа гараш ы ң» атлы 1965-нҗи йылда чыкж
китабы нда өзгерен чөлүң кешби, лирики гахрыманьй
өзүни гүнеш ю рдундан хас ап л а ян рухы, образы окң|
җ ы н ы ң чеперчилик тешнелигини гандыряр. «Гүн», « г |
неш», «нур» сөзлери авторда образы ягты ландырмакш
актив ул ан ы л яр : Ц

Мен гүнеш ю рдундан, гүнеш перзенди.

(VМ ен гүнеш о гл ы »).

Гүи нурундан дередим

Д үн й ә шамчыраг болан
Гүнешиме середиң!
(«П эк ди р мениң й үреги м »).

Ленин бар гелҗ егиң нуры диймекчи

(«Б и з Л ен и и несли» ).

Йүрегиңизиң нуры иагтаңыздадыр

(«О б а гы зл ары н а»).

Гиҗ е гара атын чапып гелди-де,

К олхоз обасына гирмек иследи.
Ильич нуры оңа бакып гүлди-де
Гүр обаны гүнеш билен беследи.

Ол гүл өвшүн атяр, нур сачяр парлап.

(«Б и р гүли ачы пды р бир ватанчының»).

Гүнүң җ өвхер тыгы чәгә сиңенде

Толкунлар титрешип, сарсды -да гитди.
Гүнеш гумы,
Гум гүнеши өпенде,
Бир д ән е җанланып, эрсди-де гитди...
(<Шемал хүвдүледи тешне чэгәни»).

72
 «Гунча, тиз гүл!» дийип, Гүн-де нур гуйды. .
(«Б алары сы »).

Янакдакы ялкымың
Йүрегимиң нурудыр.
(«Я ң агы ң ялкы м атды» ).

Нур ягдырсын булутлар.

(<М ен шат дийсем, белки,
сенде гам б а р д ы р » ).

Биз шахырын. эй гөрйон сөзлеоини биргиден мысал-

ларда тутушлыгына алмагы ниет эдиндик. Ш у мысал-
лары ң җеминден гелип чыкян ики саны чеперчилик
концепциясы хакында айратын д у рм ак арты км ачл ы к
этмесе герек.
Биринҗиден, автор, озал беллейшимиз ялы, «Гара-
гумуң сазл ары » китабы нда суратлан ды ран Гарагум,
Гун, Адам об разл ары н ы зохмет процесинде, херекетде
бермек билеи чәкленен болса, «М аңа гараш ы ң» атлы
пыгындысында шол д е т а л л а р ы ц өрүсини гиңелдиидир.
Андымларың тутуш циклинде оны долы сы н л а м ак мүм-
кнн. Чүнки олар инди лирики гахры маны ң дуйгусына
спңенлиги үчин дүрли я г д ай л ар д а йүзе чыкмага
укыплыдырлар.
Икинҗиден, «П ерзентлик б о р җ ы » (1967) китабын-
да шахыр шол гөзлег концепциясыны довам этдирип,
бүтин поэзнясына нур чаймагы арзув эдйәр:

Мен сениң перзендиң Ватаным-җамым,

Борҗум ды р оглуңы, гызыңы сеймек.
Борҗ ум ды р гышыңы. языңы сеймек
Уятдыр оглуңа нур сачман сөнмек,
Боржум ды р язмак!
(VМ ен сениң п ерзен д и ң »).

Н. Б ай рам ов бу йыгындысында «М аңа гараш ы ң» —•

дакы сы нда болшы я л ы хер шыгырда, хер бентде я-да
хср сетирде «гүн», «гүнеш», «нур», ялкы м » созлерини
үланып дур м аяр. Ол булары җ емлейән җ емгыетчилик
мазмуны гүйчли предметлере йүзленйәр. «Сен эпгеги
Г арагум да гөренсиң», «Коммунист», «Сен нәме гөр-
норсиң чөле чыкаңда», «Бир өмри дәл», «Ленин идея-

73
сы диңе шу затд а» ш ы гы рларыны оканы ңда ш ахыр;
дуйгучыллы гың артанды гы на ынанярсың.
Биз көп гош гуларда ш ахы ры ң Г арагум а, Гүне, Ад?
ма йүзленендигини гөрүп гечдик. Ш у л а р ы ң хеммес
биригип, онуң л ирикасы нда ишленен образы предмё'
лейин гөз өңүне гетирмәге я рд ам эдйәр. Эгер шң
гырдан шол д е тал л ар ы айрайсак, нәме гал ард ы ? Хи
за д а м галм азды . Ш ол - мехүм д е т а л л а р ы ң ёк еринд
«М аңа гараш ы ң» йыгындысындан окы җ ы сувытл
маны алып билмезди. Д иймек, ш ахы ра энтегем би
мөхүм зад ы ң етмейәнлиги йүзе чыкяр. Ш ол мөхү]
за т пикириң образлы лы гы ды р. Д е т а л л а р оны диш
гүйчлендирип, хас-да айдың х а л а гетирмек үчин зеру|
Ш ахы ры ң гшкириндәки о б разл ы лы к «М’аңа гараш ьи
да», элбетде, са лгы л ан ян д е т а л л а р а г ар ан ы ң да говша*
дыр ве икинҗи, үчүнҗ и орунлардады р. Б у ягдайы ан
торың дуян я-да дуйм анлы гы -да мүмкин. Йөне, «Пе?:
зентлик б орҗ унда» велин пикирдәки об р азл ы лы к де
тал л а р д а н өңе дүшүпдир. Муны бир ф акт билен Täü
с ы к л ам ак болар. Ш ахы р «П ерзентлик борҗ ун дан» оза,
үч китабы о к ы җ ы л а р а хөдүрледи. Ш о л а р ы ң хич бг
ринде ол өз ш а хы ра н а ёла йүз урш ы я-да, көп шахыр|
л а р ы ң хайсыдыр бирхили эндик эдиш лери ялы вада
дыр әхди-пейман -билен о кы җ а йүзленмәнди. Ол, ёкар
д а сы нланан ш ы гы рлары н дан гөрнүщи ялы, өзгере|
хакы каты шыгра с а л м ак нукд ай назары нд ан угур алд!
ве д е т а л а кеп ковалаш ды . С оңра-да поэзияның хунбат
лыдыгы оны ч ы н л акай хопукдырды. Шейдип, «Йөрә]
барян, өңүмде ёл-ёда ёк» шыгры билен пикир образлы
лыгына голайлаш ды .
Ш ах ы р ы ң элеги ял ар ы н д акы пикир образлылыгы
ад ам ы ң мертебесини җ емгыетчилик дереҗ есине гөтер
мек хы җувы айдың халдады р. «Арман, гапыл галдыкя
«Я ш ал м а д ы к яш л ар » элеги ял ары хәзирки зам ан ьщ рү
хуны ачм акда, ынсаньщ мазмуныны җ емгы етчилик гар
н аш ы кл ары н да ы за р л а м а к д а оригиналдыр:

Гаррылар отырлар хасаплап яшьщ:

Йигрими еди... !
Китаплар дил ачып гыгырды гаты:
~ йигрими еди диймәвернң, гоҗ алар ;
Гайдыц он бош яшы китаплар үчин, ]
Биз билен гечипди, гүнлер гиҗелер.
 Гүллер дийди: — Б и зде-де бар бир яшы,
Пеллер дийди: — Б н зде-де бар бир яшы,
Ёлларам гыгыряр! — Б и зде бир яшы,
Голларам гыгыряр: — Б и зде бир яшы!

«Я ш ал м ады к яш л ар » элегиясындан алнан бөлекде

ад ам а, онуң җемгыет өңүндәки хы зматы на чеперчилик-
ли чемелешме барлыгы , онуң гечмишде ы нсана гара-
йыш билен дегш ирмелер эсасы нда ы зарлан ы лянлы гы
бсллидир.
Н. Б ай рам о в «В атан серхети» (1971) атлы йыгын-
дысында өз тематики өрүсини гиңелтди дийип белләп-
дик. Йөне шу йыгынды билен онуң өңки кәбир шы-
гы рлары нда сакл ан ан ш а х ы р а н а б агл ан ы ш ы к х акы н да
-да айтм ага мүмкинчилик дөреди. Бу ш ахы ры ң эле-
ги ялары билен рухы тай д ан якын дийсек, ялң ы ш бол-
маеа герек. Ол х ал кы ң етишдирен Артык, П а в е л ялы
гахр ы м ан л ары н ы ң рухы билен И тали я топрагы нда
аза тл ы к угрунда гөреш лерде гурбан болан Фёдор По-
летаевиң рухунда якы н л ы к гөрйәр, оны о б разл ы сурат-
ланды ряр. «Артык еке дол» атлы шыгрында шахыр
шейле диййәр:

Дагы ң этегянден д ең зе гөзләп,

Ятыр бир мазар.
Р уса рус дилинде, түркмене түркмен.
И ңлисе иңлисче, эстона эстон,
Д илинде сөзләп, ятыр бир мазар.

Соңра бир ерде шахыр шейле җ емлейәр:

Артыклар, П авеллер әлеми гезер,
Иле сл гөркезер маяклар ялы.

Ш ахсы гам-гусса гүйчли элегиялары дөредип би-

лер. Онуң мысалыны эдебият тары хы ндан иследигиңче
тап м а к мүмкин. Йөне шол шахсы хесретиң җемгыет-
чилик мөчбериндәки хесрети д уйм ага ёл арчаянды гы-
ның мысалыны гөркезйон ёкаркы сетирлер ш ахы ры ң
чеперчилик гөзлеги билен гүмрады гыны икучсыз тас-
сыклаяр.
Й ене «В атан серхети» ш ахыоы ң тем атикасы ны ги-
целдендигине г ар а м азд ан , ондакы монологлы сетирлер
шыгрың тэсиринн песелдйәр. Чунки д а ш а р ы ю рт тема-
сындан дөредилен эсерлериң агл аб ас ы н д а өзболушлы
тәр а гт а р м ак л ы к мейли көпден бәри довам эдйәр. Шу-
75
нуң монолог аркал ы берлишини окыҗы о зал А. Ага-;
баевиң «Сораг алам аты », «Освенцимиң н аласы » ялы ;
йыгындыларында гөрүпди. Эмма шахыр революцион өз-
геришлерде дөрон П авелдир А рты клары ң образыньү
берен ки тап лары ң илден-иле яйрайш ыны, шол б аран j
ю ртлары ндакы гахр ы м ан л ар билен рухдаш чыкышы-!
ны беян эденде велин оригиналдыр.
Автор ч ага л а р а ниетлән «Мерет билен Гүн» (1972),!
соңра гошгуларды р п оэмалары өз ичине алян «Чөлдәки!
гудрат» (1976) ки тап лары н да-да өз ш ахы рана у г р у н ы ,'
чеперчилик йөрелгесини тапандыгыны гөркезди. Ш о л ;
йөрелгәниң иң белент факты хөкмүнде «Бушлук, Хоҗа-«
непес» шыгрыны гер к езм ек болар. I
Ш ыгрың м а тла б ы шу гүнки хакы каты ачмакды р.1
Эмма оны тары х билен баглан шахыр Гарагум, Г у н ,|
Адам д етал л ар ы н ы ң көкүни ы з а р л а м а к билен тары хы 1
шу гүне, шу гүни тар ы х а сеплемегиң хөтдесинден ге-1
липдир. «Көпетдаг» сув • ховданының боюнда дөрән |
дуйгулар». «Чөлдоки гудрат» ялы лирики п оэмаларда-1
кы логики битевилик хем шол д е т а л л а р ы ң җеминден I
гелип чыкяр. ]
Ш ейлеликде, Н. Бай рам о вы ң дөредиҗ илигинде ай-
дыд тематики йөрелге, онуң өсдүрилиши, чуңлаш ды- \
рыл.ышы ач-ачан дую ляр диен нетиҗә гелмек мүмкин. '
Б у элбетде, автор үчинем, окы җ ы үчинем г ү в а н д ы р ы - :
җ ы ^аламатлардыр. Йөне шахыры ң поэзиясында гойбе-
рилйон сәвликлер онуң ш ахы раналы к, о б р азл ы л ы к ,
б аб атд а энгек агсаянлыгыны, азда-кәнде тиясенмели-
дигини аңладяр.
Биринҗиден, шахыр фактсыз, д еталсы з узага гидип
биленок. Бу болса онуң ш ы гы рлары ны ң тәсир эдиҗи-
л и п ш и неселдйәр, тебигылыгыны өртйәр.
Икинҗиден, ф ак тл ар а, д е т а л л а р а халы с евренишен-
лиги үчмн шахыр өз лирики гахры маны ны ң рухы мүм-
кинчиликлерини а я м а г а эркинлик бермекден эҗ и з гел-
йэр. Ш ол зркинлигиң гысылан еринде тебигылык, чын-
л ака й л ы к, сыпчылык, дуйгурлык йузе чыкып билмән
гөйдүклигине галяр. О лары ң орунларыны гураксылык,
логика зор с а л м а к л ы к мейли, гөнүмеллик эелейәр.
Үчүнҗиден, ш ахы ры ң «Чөлдәки гудрат» китабы
онуң айдың йөрелгесини т ас сы к л ам а к билен бирликде,
ш а х ы р а н а гөзлеглериниң мейданының белли дереҗ еде
гы сы ланды гыны хем гәркезйәр, «М аңа гараш ы ң», «Пер-
76
 зеитлик борҗы» эсе{)Лерйндәкй ялы дуйгучыл, о£>раз-
лы гах ры м ан л ары ң көп болмагы ш ахыры ң өзүне баглы.
Опда шейле мүмкинчилик бар.
Гарагум чөли, Сув, Адам тем алары ны ң Н. Б ай ра-
мовдыр Я. П иргулыевиң дөредиҗ илигинде д овам л ы
ишленйәнлигини ёк ар д а белләпдик. Ш онуң бңлен бир-
ликде, о л ар д а о б р азл ы лы га болан ымты лы ш ы ң гүйч-
лүдигини, Н. Б ай р ам о вы ң иоэзиясында болса шол ым-
тылышың дүрли ягд ай д а йүзе чыкышыны гөзден ге-
чирдик. И ки ш ахы рд ак ы тематики якынлы к асла ола-
рың ш ахы рана гезлеглериндәки якынлыгы аң л атм аян -
лыгыны дерңев нетиҗесинде аныкладык. Я. Пиргулыев
«Җейхун то л кун лары нда» (1962), сонра болса, «Ак
ягыш» (1966), «Ачыл сачагым, ачыл» (1975) ялы йы-
гынды ларында тебигат гәзеллигини образлы беян эт-
мекде ез гай тал ан м а з йөрелгесини тапыпдыр. Онуң
поэзиясына махсус а л а м а т л а р тебигылыкдыр, юмшак
лиризмдир, сынчылыкдыр, сураткеш ликдир, образлы -
лыкдыр. «Җ ейхун толкунлары » атлы лирики поэманын
«Л ебап п ей заж л ары » бәлүмини окан окы җ ы өзүни
шол тебигатың гуҗ агы н да ялы дуйяр:
Җ ендели гөк өвсер язу-гышына,
Гуҗагың гин эдер, гелер хош уңа.
Гамышлары ак готазын эгер-де.
Гулпаклары йүз-гөзүңе дегер-де,
«Гел» диййән дек, шыгыр-шыгыр сесленер
Сеслененде авчы гөвни бесленер.
Гызылгыяк аягыңа чолашар,
Чырмашыклар торун гурар улашар,
Елгамаклар башларыны ы кҗадар,
Тозгалары үст-башыны акҗ а эдер.
Гөренинде гайыш ялы екени,
Дийрсин: «Екен әхли үйшен экени».
Өзи гызгылт гулпаклары хүж ж үкдир ,
Памык дек юмшак ол ады вүж ж үкдир,
Кән болар җ еңңелин галампатлагы,
Галампатлак— Товшанларың отлагы.
( 8-нҗи сах.).

Тебигатың н ату рал гөрнүшини с у р а т л ан д ы р м ак ша-

хырдан пикириң җ у д а акгынлы, тебигаты ң өзи ял ы те-
бигы, чы нлакай, ы нанд ы ры җ ы чыкмагыны т а л а п эдйәр.
Е каркы сетирлерде ш ахы ры ң еңиллик билен дем алян-
дыгы дую ляр, ол езүне аграм салм азд ан , шол гөзеллиги
чекип билипдир. Д иймек, онуң индики эсерлеринде-де

77
й е й л е айратыйлыгУ сы й л а й й к мүмкйн болса, онда ш а;
хырың өз натурасы ндакы бир дуйгурлы гың б ар л ы г у
белли боляр. О л шахыр үчин җ у д а зерур затды р. Җей-
хун предмет хөкмүнде д иңе ш ахы ры н дуйгусына боЮ»
эгдирилйәр. Эм ма ш ахы ры ң дуйгусы Җ е й х у н а боюН ха-
лында дәлдир. М унуң себәби нәмеденкә? Эгёр шахУрый
дуйгусы Җ ейх ун ы ң ыгтыярында д у р ан болсады, онда oä
хемише ве хемме х а л а т л а р д а предмете г ар аш л ы болар-!
ды ве гөзлег укыбыны йитирерди. Э м м а ол бейле болуп
чыкмадЫ, герсине «Ак ягы ш » бизиң өңе сүрен теоретикш
пикирймизи долы тассы клады . Җ е й ху н диңе деталь,.
предмет хөкмүнде ш ахы ры ң дуйгулары на голдав бер*
мегинде галды ве сынчылык мейданыны гйңелтди. Дуй*
гулары ң тәсирлилиги, көп евүшгинлилиги хемише пред-
мете нәхилидир бир гөзеллиги ачянлыгы билен өзүнй
гөркезйәр. Биз «Ак ягы ш да» тебигат гөзеллигинин бө<
леклейин д е т а л л а р д а ачылышыны сы нлан м а х ал ы м ы зд а
ш ахырың дуйгусының йитилигине гөз етирйәрис: \
А к ягышдан сапак шшга булутлар
Гүнден алан иңңелерине сапдылар :
Гыз-гелин дек үмә үйшүп булутлар j
Гүйзе лыбас тикип (
Гүлап сепдилер.
Ала гарпыз чаңын ювды бөврүниң
С әхрада көмелек гүберлип галды.

Ш ы гы рда хайсы дыр бир кейпичаглыгьщ барлыгы

дую ляр. Онуң себәбини дүш үндирмек аң садам дәл. Йө-
не өз үстүне шейле чуң образлы лы гы ал а и сетирлериҢ;
ш ахы ры ң зехинине еңиллик билен табы н болуш лары ны ’
велин гизлемән ай тм ак болар. Муны шу аш акд ак ы яг-
д а й л а р д а гермек мүмкин:
Биринҗиден, сынаг мейданы на чыкан предмет — чө-i
лүң кешби. Эм ма онуң кешбини чекйән д ет а л л а р окы-
җ ы н ы ң өвренишен я-да онуң көп окан эсерлеринде душ-:
ян «таныш» ш трихлери дәл. (^ебәби о л ар ы д етал ь дийип
ат л ан д ы рм агы ң ези мүмкин дәл. О л ар дуйгының о б р а з а
салнан гернүшлеридир.
Икинҗиден, шейле болса предмет билен дуйгының
гатнаш ыгы нда, ол ары ң бир-бирини долдурм аклары нда'
нәхилидйр бир профессионал гар ш ы л ы к д ую лм аярм ы
диен совал гелип чыкяр. ,,
Үчүнҗиден, бу ягдай шахырда диңе бир ерде дәл-де,
78
 кап рбвүШдё душ гелйәр. «Ёйр гысым топ_рак», «Язын
ыеы» ялы ш ы гы рларда-да, «Өмүр басганч акл ары » атлы
ккчнҗик п оэмада-да бизиц пикиримизи тассы кл аян се-
1тирлер агды клы к эдйәр.
Алнан м ы са л л а р д а гөнүмеллик ёк. М уңа д ерек дуй-
; гыцы гы җ ы нды рм аклы к, о яр м акл ы к гүйчли сакл ан яр.
Умуман Я. Пиргулыев эсерлеринде ваканы, предмети
чыплак су р атл ан ды рм ак дан гача дуряр, оңа чеперчилик
донуны гейдирмеклиге көп йыкгын эдйәр. «Ачыл сача-
гым, ачыл» (1975) атлы китабы нда хем шоны сы н лам ак
| Гюляр. «Д урналар», «Гермәге гөз герек түркмен сәхра-
■ сын», «Д урмуш ы ң сапагы», «Кәмиллик» ялы ш ы гырла-
ры шейле а л а м а т л а р ы өзүнде саклан лы гы билен окы-
җының яды нда галяр.

Д ү зе бакып гүнүң гөзи гамашды

Серпигин сыранда гегуң түйнүги
Х аялҗ адан «кыррув-кыррув» сес эдип,
х'езден йптдн дурналары ң тойнугы
(«А чы л сачагым, ачы л», 6-нщ ы са х .).

О залы билен, ш ы гы р лар ьщ ан ализи Я. П иргулыевиң

тебигаты сы н лам акда, онуң чепер кешбини бермекде эз-
берлигини тассы клаяр. П е й за ж л ирикасы ны ң бизде он-
чаклы ровачланы п гидибермейәнлигини яда саланы ң да
бу улы үстүнликдир. Галыберсе-де, ш ахы ры ң дуйян,
сызян затл а ры н ы чеперчилик катды на етирмек укыбы-
мың барлыгы ны окы җ ы көпден бәри билйәр. Ш ейле ай-
ратынлыгың барлыгы үчин хем онуң ш ы гы рлары ны ис-
лән ериңден окап гидиберип б олм аяр я-да ахы ры на ет-
мон сакл ан ы б ам болм аяр. Бу, элбетде, поэзия ж ан ры н дан
эдилмели талап. Й ене хемме х а л а т л а р д а та л а б ы ң ери-
пс етирилмейәнлиги-де белли хакы катды р.
Ш ейлеликде, Я. П иргулыевиң поэзиясында оңайлы
пөрелгелериң к е м ал а гелендиги билен бирликде, онуң
мундан буяна у зал ы п гиңелип гитмегине пәсгел берйән
иогсанлыклары ң барлыгы ны ай тм аклы гы ң ери гелди.
Бизиң селҗ ерйән авторл ары м ы зьщ дөрдүсиниңем
шейле ховпдан у зак д а д ы к л ар ы н ы ныгтамалы ды ры с. Эм-
ма меселе диңе шунуң билен гу тарм аяр. ШаХырың өс-
мсгине яр д ам эдип б и л җ ек хер бир д елили оңа дуйдур-
мак тал а п кә р окы җ ы ның-да, таи кы ды ң -да борҗудыр.
Я. П иргулыевиң дөредиҗ илиги хак ы н д а ай д ы л ан д а бол-
79
 cä, онуй яз ховасы ялы мылайым, сыпайы поэзиясыШ
барлыгыны, йөне оңа хенйз тематики айтымың дарл1
эдйәндигини, шахырана гөзъетимиң етмейәнлигиңи гө
кезмелидирис. Оңа өз «Баш китабыны» дөретмекли
вагт етди. Шол язылҗак тәзе эсеринде ол ез шахыра!
шахсыетини ачмагың ёлуны агтарар диен тамамыз ба
Шахыр «Амыдеря», «Туркмен сәхрасы», «Л ебап», «Гө
мәге гөз герек түркмон сәхрасын», «Гарагумуң сурать
диен гошгуларыдыр лирики поэмалары аз язмады. ,Э<1
бетде, бу предметлери шахыр оңат билйәр, олар авт<
рын, сынчылыгының, дуйгучыллыгының тербйеленмегш
дүйпли итерги берди хасап эдйәрис.
Өз тематики угруны кесгитләндиклерине гарамаг
дан, белли-белли чеперчилик хем образлылык белентл1
гине галып билендиклерине серетмезден, Н. Байрамо!
дакы, Я. Пиргулыевдәки кемчиликлериң хеммесини
А. Гуртгелдиевде, С. Өрәевде душянлыгыны небсагырь
җылык билен яңзыдасымыз гелйәр. Иөне бу беллик ui&
хырлары горкузмалы дәлдир. Чүнки дөредиҗиликде гө^
лег хил-хил боляр. Кәбир халатларда габат гелйән шов
сузлык хем гөзлегиң довам эдйәнлигини тассыкдая|
Ш ейле боланда мешхур шахыр Александр Блогы
«Шовсузлык, мен сени кабул эдйәрин, шовлулык, саңа ме
гөзүм дикйәрин» диен дана сетирлерини ятламагам кем
лик этмесе герек. Р ус поэзиясының XX асыра аяк 6acai
заманында онуң әгирт бир векилиниң мертлигинден sal
пак алмагың өзем дөврүмизиң щахырлары үчин песлии
дәлдир. Чүнки Блок Пушкиниң, Лермонтовың довамы!
ды, тәзе рус поэзиясының тылла сахыпаларының бирш
ди. Д иңе шейле кишилер өз халкының поэзиясыны бе|
ленде гөтерипдилер, диңе шейле кишилер танкыда гы |
гарамазлыгы башарыпдылар. Инди бу гүн бизиң акыл!
лы эйямымыз оларың шахсыет дереҗ есиниң беййклиги!
ни бүтин айдыңлыгы билен әлеме яйды. |
Турувбашдан ики шахырың сәвликлери хакында сө|
зе башламагымызың «эммасы» шейледир: эгер оларьн!
дөредиҗилигиниң эйикмән гелмегине биз танкытчыла!
рың вагтында эсеваң болмандыгымыз себәп болан бол |
са, ене бир тарапдан, А. Гуртгелдиевиңем, С. Өрәевиңем!
поэзиясына ынамымызың гүйчлүдигидир, шахыран^
өсүшлер үчин буларың икисинде-де потенциал мүмкин^

80
 Цлигиң барлыгыны д-уйянлыгымыздыр, онуң е^лйклй
дендаланылҗакдыгына берк умыт баглаяндыгы мы здыр.
«Яшлыгымың гүзери» йыгындысы А. Гуртгелдиевин
1лхам алан, дөредиҗ илигиң ак ёлуна дүшен бад ал гасы
олупды. Ш ондан соңра ш ахы ры ң «Хасар мук-амлары»
1963), «Айлы гиҗелер» (1968), « Җ а д ы л ы җ үлгелер»
1970), «Гарлы д а г л а р » (1976) китаплары пейда болды.
уларың хеммесинде-де лирики гахры м аны ң шо-ол бир
вныш овазы на, таны ш гүр^үңине кайы л л ы к билен гу-
|ак асярыс, онуң таны ш ы злары ны гөрйәрис. Элбетде,
,йг пейзажыны чекмекде, оңа җемгыетчилик мазмуи бер-
|скде авторың галам ы н ы ң гай талан м асы злы гы ны гүррүң-
Нз айтмалыдырыс. Тутуш республиканьщ тас әхли күнҗё-
'Ини йылы деми билен гап л ап а л а н поэзия дагы ң гыңыр
ТСбигатыНа-да, хөкүмини йөредип бйлдй диййп, А. Гурт-
Телдиевиң дөредиҗ илиги билен ичгин танш ан адам буй-
синчлы айдып билер. Д а г ы ң натурал гөзеллиги, онуң
Ы исанлашдырылан кешби, лирики гахры м аны ң мердем-
1'И образы ш ахы р ы ң көп ш ы гы рлары нда чеперчиликли
суратландырылды. Д огрусы , ш ахы ры ң д аг тебигаты на
^Ыхласы, оңа йүрекден ы нанҗ ы , өзгерйән кешбине болан
девребап буйсанҗ ы оны х ы җ ув лан д ы ряр, тәзе-тәзе гөз-
'деглере чагыряр:

Хава, мен Хасарлы. мен Хасар оглы,

Магтымгулын. гүзеридир гүзерим.
‘ (VЯ ш лы гим ы ң гүзери », 1962, 41-нщ и са х .).
Ене гөрмек несип этсе йүз яшы.
Хасара янарын биленлерими
Эгер сөйүп билсем гаол гөзел дагы
» Сөйдүгимдир вепат болаиларьгмы!
(«А йлы гищ елер», 1968, lO-Hotçu сах.).
Белки, гелип шу даглардан аландыр
Магтымгулам йүпек ялы лирасын
(« Җ а д ы л ы щ үлгелер», 1970, 3-нщи са х .).
М еңзеш болмайшы дек даш кешбимизиң
Ички дүнйэмизем айрыдыр-айры
М ен мүң бир чешмели бейик д аг бордум
Эгер баш га бир за т болмалы болсам
А дам дан гайры.
(VГ арлы дагл а р » , 1975, 4-нщ и са х .).

М ы с а л л а р д а н гөрнүши ялы, ш ахы ры ң д еред и җ ш ш -

З а к . 6601 81
гйнден адам ве даг пейзажының концепциясы эриш-
гач болуп гечйәр. Тебигатың үсти билен адамың pji
дүнйәсине аралашмагың хөтдесинден гелмеги баша^
автор «Овадан, сен овадан», «Аҗы ятлама», «Акма
«Гездирерлер атыр ыслы дереде»», «Сен җувансы
«Гызлар, гызлар, бодавериң сересап», «Деңсизлик д
диниң доңаклыгындан», «Гара даглар даш дәлдир, до
дуршуна» ялы шыгырларында муны окыҗылара айд
гөркезйәр. о
Гелиң, соңкы ады тутулан шыгрың ахыркы бенд!
окап гөрелиң: i
Гара даглар даш дэлдир -де. дурш уна
Гойны яз гуҗаклы гүлли бахарды р.
О гүлли бахарлы гала дей бу ер,
Хем сувлы
Хем гувлы...
Улы арзувлы )
Даглылары чын зәхмете чагырян, - ;
Асты магданлы,
Үсти ынсанлы, ;
Д аш дан дондуры лан тэсин ш әхердир.
(«Җ ады лы щүлгелер», 1970, 54-нщи сах ).

Гошгы говы окаляр, онуң социал мазмуны-да ёка|

Ш ундан соң автор даг хакында үйтгешик бир пикир
дып билмеҗек ялы ягдай дөрейәр. Эмма «Гарлы д
лар» йыгындысының объекти ене-де шол даглыгың
галыпдыр.
Ш ейлеликде, шахырың поэзиясында бирхили дург]
лык пейда болуп уграды. Онуң тематики чәклилиги I
кир йөредишиниң үйтгевсизлигине алып гелди. Шун
нетиҗесинде бир авторың дередиҗилигинде локал
сиет долулыгында йүзе чыкмага меҗ бур болды. J I o k j
лык есүшиң өңүни саклаяр. Поэзияның хәзирки зам
талапларындан угур алынса, угур хөкман алынмалг
онда хер бир шахыр гөзлег мүмкинчилигини бирсыдң
гын гиңелтмегиң аладасыны этмели. Догры, А. Гуртп
диевиң салдамлы шыгырлары көп, олары канагат бил
окамак мүмкин. Эмма автор өзүне ченден артык агр
саляндыгы, шыгырларың, хатда айры-айры сетирлер
җ уда хаял гымылдаяндыгы, лирики гахрыманың хыя
вының эгсилйәндиги әшгәр гөрүнйэр. Бу аламатлар о
сөййән окыҗылары гынандырман дурмаса герек.
Дагың тутуш габарасыны, онуң дерелерини «җанл!
82 -
дырып» билмегй ш ахы ры н үстүнлигидир дийип озаЛ
белледик. Йөне шу тем аны хемише өзүне якын хасап ла-
ян автор онуң тәсин тарапл ар ы н ы , д етал л ар ы н ы тапма-
лы. Т ап ан дан соң оны об раза, дуйга уссатлы к билен сиң-
дирмели. Ш уны ерине етирмекчи болян автора чеперчи-
лик гөзъетиминиң кемеги герекдир.
Ене-де бир ягдайы ш ахы ра д уйдурмакчы болярыс.
Көп гош гулары нда А. Гуртгелдиев днлиң бир тәрине
йүзленйәр. Олам болса «ол» ч алы ш м асы ньщ актив ула-
нылмагыдыр. М унуң җ ү п ү н е 'д ү ш й ә н вагты -да маныны
ю калдян ерлери-де боляр.
А. Гуртгелдиев лирики шы гы рлар билен бирликде
«Хатамтай х акы н да роваят», «Хасар дагы нда», «Көнә-
пиң хекаяты», «Д оганлар», «Д өнүк гыз» ялы поэмалары -
-да язды. Ш ол п оэм алары ң дилиниң җ у д а акгынлыдыгы
хакында улы сөз уссады Аман К екиловы ң шу сетирле-
риң авторының яны нда ики-үч гезек гүррүң эдендигини,
хатда о л ар д ан кәбир ты м са л л а р ы дүйпли эсерлеринде
уланандыгыны я т л а м а к ерликли болсун герек. Улы
алым, улы шахыр бу х ак д а хайсыдыр бир м а к а л а яз-
макчы дыгы ны-да яңзыдыпды. Элбетде, бу арзувлы гы на
галды. Иөне, гөрүп отурсак, уссат м а м л а экени. Ш ахы р
поэмалары нда ах л а к проблемасыны гоймагы, оны со-
циал йитилиги билен чөзмеги баш арыпдыр. Мегерем,
автор өзүнде бар болан эсасы арты км ачлы гы д уйм аян
борлы. Онуң соңкы «Гарлы д агл ар ы » шейле поэмасыз
чыканы үчин аңки йыгы нды лары на гаран д а гылтыз гел-
йор. Диймек, автор гел җ екд е дөредиҗ илигиниң шу та-
рапыны гөзден салм аса, өзи үчин утушлы боларды .
Анализленйән шахырларьтң ичинде С. Ө рәевиң поэ-
зиясы кичигөвүнли орун лар ы ң бирини эелейәр. Онуң
гахрыманының садалы гы , гөнүмеллиги, эм м а шуңа га-
рам аздан, түйс җ аны -тени билен сөйго берлендиги меса-
ца болуп дур. Би з шейле гахры маны «Сөйги шербетини»
башына чекенинде, «Гыз йүрегиниц» гүрсүлдисини гур-
сагына гоюп диңлэнинде-де, «Аш габады ң аш ы клар ы н а»
болаи гуванҗында-да* «Аш ыкларың айдымына» хиңле-
ненде-де, «Хер чешмеден бир д ам җ а» йыгнап йеркә-де
гөрйорис, оны дессине танаяры с. Гең-энайы ачы ш лард ан
долы ве баш ал ам ат ы Т И З Л И К Д И Р К У В В А Т Л Ы Л Ы К
хасапланян дөврүм изде шейле түркана лирики гахры-
манлары ң бизиң арам ы зда гезип йөрендиклерине аз бе-
9* 83
гёнемзок. . О л а р ы я хут тү ркан а б о л а н д ы к л ар ы үчйнй
ислән ериңден кесип болян көпсөзли гүррүңлерини-д
т ак ат билен диңлейәрис. Ш онуң үчин лирики гахрь
маның:
й ур еги м де дурап ерин билсем-до,
Чыкарып билемок тосин тылланы ;

дийип, чыны билен боюн алм асы на ынанярыс. Д иң е бй

ы нанм ак дәл, гынанярыс. Ш ахы р ы ң «Яр гарап галды:
«Гөвнум», «Илдешлериме», «Эгер гошгы дийселер...:
«Чынар хем хүнәр», «Ая чыкыц, ая л л а р » ялы гошгулг
ры ёкарда я тл а н а н лирики гахры м ан ы ң ю ваш -ю ваш да
есйәнлигини, өзүниң рухы мүмкинчиликлерини ачмаг
ымтыляндыгыны геркезйәр. Ш онуң үчин бу гошгуларьг
хөври кеп болсун диесиң гелйәр. Айраты нам шахырың:

П оэзия бойы етен бир гөзел Ş

Менем шонуң өлемсн бир ашыгы ■ 1
Васп эдип язсам -да хер гүн бир газал )
Ачылардан моком онуц ишиги ;
(«Л ш ы клары ң айдымы», 1970, 47-нщ и сах.)~

диен мердемси боюналмасы бизиң гөвнүмизден ту.]

яр. Д иймек, ш ахыр кын ёл а баш гошандыгына ынаня
Ш ейле ы нам ы ң болан еринде үстүнлигем, өсүшем өз н)
баты нда гелибермели. Эм ма «Хер чешмеден бир дамҗ*
атлы йыгындысында шахыр өңки ки тап л ар ы н дан «сең
ми» х а с а п л а я н гошгулары ны-да йыгнап чап эдипдир в
лин, эййәм горуны гутард ай д ы м ы ка дийдирйәр. Беш
дәл. С. Өрәев гөзеллик темасыны хертарап лы ишлей;
лири к шахыр. Онуң темасы инчеден гелен сынчыльи
т а л а п эдйәр, лсайдар д е т а л л а р ы күйсейәр:
Үлкәм бир гүлпка, Гүп гәпхср даш ды р ■
(«М ениң гүнеш им »). ;

Ине, шейле җупүне дүшен сетирлери ерини тап!

гы сгадан айтмагы б аш а рян гах р ы м ан л ар ы ң гелҗ ең
ш ахы ры ң поэзиясыны безеҗ екдигине шүбхәмиз ёк...
Ш ейлеликде, биз эдеби тан кы д ы ң бөвүр берип гек
ш ахы рл ары н ы ң дөредиҗилигини мумкипгадар сынлам
ны, ол ары ң мукаддес сенеде — поэзия чирксиз гул л
эдйәндиклерини, бу ёлда газан ан үстүнликлерини

84
г

өсуши бөкдейән кемчиликлерини гүйҗүмизиң етдигин-

дсн буйтар-суйтарсыз, бассыр-юссурсыз беллемеги гөз
өңүнде тутдук. М а к а л а н ы ң адыны «Танкытдан сова поэ-
зия» дийип йөне ере гоймадык. Эгер танкы т шу автор-
лар х акы н да о залы н дан шейле җ аны п кеш ли к билдирен
болсады, йигрими йылкы ш ахы рана өсуш о л а р д а шейле
өндүмсиз болмазды. Эмма хозир вагты. М ундан гиҗик-
дирмек поэзия үчиием, танкьгг үчинем бәхбит болм аса
герек.

1977 й.

П О Э З И Я М Ы З Ы Ң К ВА Р ТЕ ТИ

А лтмы ш ы нҗы й ы л л ар ы ң ахырында түркмен поэзия-

сының багты чүвди. Ш ол онйыллыгың баш ы н да газет-
-ж ур н а л л а р д а гошгулары чап эдилип уграп дөрт җ уван
көп вагт гечманко о к ы җ ы л ар билен танш ы п гитди.
(Ззүндеп улы ш а хы р а н а неслиң тәлимине «ы хлас билен
гол берен» д ер тл ер и ң эдебият мейданына гелмеги билен
шыгыр әлеминиц горизонты гиңеди. О л ар ы ң ыхласына,
зехинине дес-дең умыт баглан дөвүр ял ң ы ш м ан экен.
Д ө врүң булары ң арасы нд а парх гойман, хеммесине дең
бил баглайш ы ялы, эдеби тан кы д ам хемише ш улар хак-
да сөз ачы лса хич бириниң адыны унутман дең тутды.
Диймек, эдеби танкы т хем ял ң ы ш м ан экен. X X асырың
үчүнҗи чоръегинде дө ред иҗ ил и к боссаны нда шинелән,
гол атан, гүллон хем новчалы к процесини баш д ан гечи-
рен шол дөрт зехин бу гүн — асыры ң соңкы чәръегинде
бол хасыллы җ о м а р т гүйзи яда саляр.
Гүррүңиң Г у рб ан назар Эзизовың, Аннаберди Агабае-
виң, Х алы л Кулыевиң, И т а л м а з Н уры евиң дөредиҗ или-
ги хакы нда баряндТдгы хеммелере д үш н үкли болса ге-
рек. Ине, бизиң поэзиямызы ң квартети! Вагт-вагт гечи-
рилйән умумы й ы гн ак ла р да ол ар ы ң атл ар ы н ьщ өңүнден
я-да ы зындан б аш га бирлери тутулса-да, шейле эдилмек
билен өсүшиң довам эдйәнлиги, онуң несиллер билен
баглы лы гы а д а л а т л ы ныгталян болса-да, нәме үчйндир
диңе ш у л ар ы ң дердүси хакда биыгтыяр ойланяндыгы-
мызы боюн алалы ң. Чүнки бу ш ахы ран а квартетиң гөс-
85
-гөни өзүнс махсус. овазы бар. Ш ол оваз б аш га хич б и я
оваз билен гаты ш ман, лирики ан сам б лд а өзбаш дащ
орун эмеле гетирмели. Гелиң, умумы лнрики ан сам б ла го-
шулышып, ширин м укам ы гүйчлендирип гойберйән шо^!
квартетиң овазыны аи раты н лы кда диңләп гөрелиң. ■:
Бизиң пикиримизче, поэзия билен деңзиң тебпгат ьш-
да бнр якы нлы к бар болса герек. Д ең из хемише ад аҗ а
чайканы п дурса-да, ол гүйчли толкуның ерини тутуп
билмейор. Әпет п ароходлары элендириҗ и гүйчли ю л -
кунлар болса хсмишс дол-де, а р а м -ар а м дерейәр. Дең-|
зиң сувы кенара сыгман, җ ош яр-д а, .эп-эсли ере яйраяр."
Поэзия хем хемише лирики дуйгулары ң асуда акы ф
гелши бнлен п ар ах а т деңзи я д а саляр. Эм ма м а х а л -м а -j
хал бирден хы җ увланы п гайдан дуйгы поэзияның ке-1
нарлары ны ю муряр-да, оны гииелдйәр. Ш ейле ш а х ы р а -j
на толкунлар түркмен совет поэзиясында аз болманды.'
Биз дице ш олары ң аны к бир топары хакда сөз ачмакчьу
болярыс.
Н әме үчин б улары ң дөредиҗ илиги хакда йөрпте д у - !
руляндыгы белли дереҗ ед е дүш нүкли ве эсаелы болеа- :
-да, онуң кобир тар ап л ар ы н ы ене-де а й д ь щ л а ш д ы р м а к ’
ислейорис. О за лы билен, Г. Эзизов, Ä. Агабасв, X. К у - !
лыев, И. Нуры ев ө зб аш д ак китаплары айры-айры й ы л - :
л ар д а чапдан чыканды гына я-да ол йыгы нды лары ц мук-;
д ар ы н а г ар а м азд ан , дөрдүси-де бир вагтда э д с б п я т а .
гелдилер. Д өрдүси-де ар а л а р ы д аш болмадьтк дөврүи
д овам ы нда скары мекдеплсрде окады лар ве филологнк;
угруд тсоретнки эсаслары ны пугга эле алды лар. Дөр-
дүсиниңем өңүнде д ередиҗ илигиң аҗ ай ы п гөрелдеси
дурды: Р. Сейидов, Г. Сейитлиев, К. Гурбаниепесов, М . :
Сейидов, А. А таҗ анов, Б. Х удайназаров, А. Хайыдов
ялы уссатлары ң поэзиясы — бир тарапд ан . И кинҗ и та- .
рап д ан болса, хәзирки зам ан рус совет поэзиясьшың |
хем-де д оган лы к республикалары ц лирикасы ны ң аҗа-л
йып нусгалары. Б у л а р д а н баш га-да, йөрите сехбет эдил-у
мегине хас айгытлы себәп дөреден мехүм ф акт — ола-'*
рың дөрдүсиниңем бу гүн Түркменистан Ленин комсо-
молы б айрагы ны ц л а у р еа тл ар ы диен ада мы насы п;
б олм аклары ды р. Ш ейлеликде, олар эдеби ята дең гелиш- ■
лери ялы, окы җ ы ны ң гызгын сөйгүсине, танкы дың ы н а - ;
мына, халкы м ы зы ң, хөкүметимизиң ёкары бахасы на-да
б олм аклары ды р. Ш ейлеликде, олар э деби ята дең гелиш- \
ли к ол ард ан өңки ш ахы рана неслиң хич бириниң дөре- |
86 - \
I
диж.илик дурмуш ы нда шейле гысга вагтда йүзе чыкман-
ды.
| Ш ейлеликде, поэзиямызың квартети ачы кдан-ачык
[цйдыланда түркмен совет поэзиясының өсмегинде улы
Иш битирди ве онуң Г. Эзизовдан гайдян тәзе этапыны
Двретди. Ш ол этап хозир өсүшде.
М-олим болшы ялы, дөредиҗ илиги дерңелйән дөрт-
дер догрусында танкы тда ве ы лы мда довамлы гүррүң
9ДНЛИП гелинйәр. Көпсанлы сынлардыр м а к а л а л а р ы
ятламанымызда-да, биринҗи нобатда тан кы тчы лардаи
С. М ы радовы ң «П оэзиям ы зы ң әдимлери» (1972), А. Га-
расвиң «Улы поэзиямызың довамы » (1974), «Түркмен
еовет поэзиясының өсүш этап ла р ы » (1977) диен китал-
ларында булары н поэзиясына белли д ереҗ еде назар
ийланды. Б у л а р д а н баш га-да, Г. Эзизовың ш ахы рана
йыгындыларына Н. Хоҗагелдиевиң, Г. Гелдиевин, А.
Дгабаевиң, А. Гурбаннепесовың, Ө. Б аб аеви ң , О. Гурдо-
пың, К. Кулыевин, М. Амансәхедовың, шу сетирлериц
авторының ве бейлекилериң сынлары чап эдилди. X. Ку-
лыевиң мылайым лирасы догрусында Г. Эзизовың, Г.
Шамыевиң, А. Атабаевиң, К- Гурбанмырадовы ң, А. Рах-
мановың ве б аш га л а р ы н пикирлери вагтында окы җ ы ла-
ра етирилди. А. А габаевиң дөредиҗилиги Г. Эзизовың,
I). Җ үтдиевиң, Б. Худайназаровы ң, С. Пименованың, Г.
!'елдиевиң, А. М әммедовың, О. Гурдовың, А. Атаевиң ве
сне-де бирнәчс сы нчы лары ң үнсүни өзүне чекди. И. Ну-
рыевиң поэзиясы А. М ы радовы ц А. Хайыдовың, С. Мы-
радовың, Г. Ш амыевиң, А. Гараевиң, X. Кулыевиң, А.
Ашыровың, А. Мәммедовың, А. Атабаевиң, К- Гурбан-
мырадовың, Р. Д ур ды еви ң ве ене көп тан кы тчылары ң,
сынчыларың үнс меркезинде болды. Ш ол ишлерде ве
сы нларда ум ум ан дегерли гүррүң эдилип, ол ар ы ң дөре-
диҗ илик үмзүгиниң илеридиги догручыл белленди. Хут
шу ерде бир ягдайы йөрите ныгтамакчы болярыс.
Танкыт б улары ң айраты н китаплары ны ң чыкары на
гараш мады -да, б ад а-б ат гы зыкланы п б аш лады . Өзи-де
шейле эдилмеги бүтинлей догры хем кануналайы кды .
Догрулы гы ны ң себәби бу гөс-гөни гүнделик танкы дың
борҗуды. Ол тәзе з а д а сесленмек билен хем өзүниң ак-
тивлешйәндигини гөркезйәрди, хем-де ш а х ы р а н а проце-
снң өсүш угруны м акси м ал д үрслүкд е кесгитлемәге сы-
нанярды. С. М ы радовы ң ёк а р д а а д ы т у т у л а н ки табы нда
олары ң йөрите йыгы нды лары хакы нда дәл-де, айры-ай-
87
ры гошгулары б а р а д а чынлакай сөз ачмагы я-да бу,
рың хер бир тәзе чыкан китабына язы лан сынлар i
нуң субутнамасыдыр. К ануналайы клы гы ны ң себәби
олары ң дөредиҗ илигине А. Г араевиң адыбир китаб:
да айдылышы ялы «улы пЬэзиямызың довамы » хөкм;
де дүшүнилмегидир. Ш ол китабы ң чыкан дөври бол
1974-нҗи йыла ченли И. Нурыевиң « Б ахар гүли» (196
«Гүндогарлы» (1967),;, «Д окузың бири» (1969), «Йылл
менин басганчагым» (1971), А. Агабаевиң «Эпг(
(1970), «Сораг ал ам аты » (1971), «Освенцимиң налас
(1971), « Җ ахац кеш де» (1973), X. Кулыевиң « Д аң агг
яр» (1967), Г. Эзизовыц «Ы нам» (1971), «Ер-гөгүң г\
сында» (1973) ялы китаплары чап эдилди. Д и й м е к , '
ичинде геркезилен сенелерден чен тутаныңда, бу дө
ш ахы ры ң дөредиҗ илиги бирсыхлы гүнделик танкыд:
гөзегчилиги астында болупдыр. Ара хич хили бөвш«
лик дүшмәндир. Танкы т ве онуң сын ж а н р ы булар!
илкинҗи поэзиясы билен ш ы гы рлары н дан б аш л ап
өзб аш д ак ки тап лары чыкып, ымыклы дөредиҗ илик
на дүшйәнчолер, х атда шондан соңам, шу вагта чен
ичгин ве ызыгидерли гы зыкланы п гелипдир. Шон;
үчии бнз «бу дөрт ш ахы ры ң дөредиҗ илиги бирсых.)
гунделнк тан кы ды ң гөзегчилиги астында болупдыр» д
ен пикиримизп хас өсдурип, ол зех-инлериң дөредиҗ ил
ги гүнделик танкы дың гөзегчилнги астында осупди
кәмиллешипдир диймекчи болярыс. Чунки бу ерде эд
бияты өврениш ылмының ве а л ы м л ар ы ң «йүзи» онча
лы герүнмейәр-де, гөс-гөни эдеби танкы ды ң олары «а
м акдакы » ролы хас әшгор дуюляр. Элбетде, оларь
дөредиж,илнгиндәки умумылыгы ве гай тал ан м а сы з инд|
видуаллыгы ачм ак инднден бейлок ы лм а дахы ллы мес
ледир. Йөне хут шу гүррүңп эдилйән ш ахы раиа неслк
чеперчилик тай д ан формирленмегинде, кәгчиллешмегң
де (умуман бу хады саны кеп ш ах ы р л ар д у й м ая р л а
дуйсал ар -д а оны инкәр эдиҗ иликли поэзияны тутярлг
- д. н.) түркмен эдеби танкы дыны ң, та н к ы т ч ы л а р ш
хызматының боландыгы икучсуздыр. Эдеби танкы т ч
перчилик процесине өз тәсирини етирмелидир диен дү|
меселә биз шейле дүшүнйорис ве онуң хак мивесш
шол дөрт ш ахы ры ң дөредиҗ илигинде гөрйәрис. Өзи-;
шу меселе йөрите ишленмеги тал ап эдйән гызыклы М'
селелериң биридир. Бу ерде-де ики хили ягдай болу:
оларЫ а н ы к л ам а к зёрурдыр: бири — ш ахы ры ң өз дөр!
88
 диҗилиги хакы нда танкы ды ң сесини хачан ве нәхили
ягдайда «эшиденлиги», икинҗиси — щол сесиң нәхили
чыкянлыгы ве оңа ш ахы ры ң дүшүнишЙ. Д өр ед иҗ ил и к
ироцесиниң сагдын өсмегинде бу пурсатлары ң хеммеси-
-де өрән әхмиетлидир. Танкы дың б ад а-бат ве д овам лы
голдавы, онуң ынҗысыз, игенчсиз, китүвсиз сеси, ала-
дачы л талапкәрлиги Г. Эзизовың, А. Агабаевиң, X. Ку-
лыевиң, И. Нуры евиң тал анты н ы ң т ап л ан м агы н а гетир-
ди.
i' Тем атик дүр лүл и к булары ң башлаигыч дөредиҗ или-
гиниң эсасы ал ам аты болупды дийсек, ял ң ы ш болмаса
герек. Оны Г. Эзизовы ң «Ы намы нда», А. А габаевиң
«Эпгегинде», И. Н уры евиң « Б ахар гүлүнде», X. Кулые-
виң « Д аң агаряр» йыгындысында сынлаярыс. Автор-
л а р д а хайсыдыр бир тем ад ан ызыгидерли шыгыр топ-
лум лары ны дөретмек мейли асла д ую лм аяр-да; умуман
язм ак, дөретмек хы җ увы на махсус болан эркинлик
дуюляр. Ш онуң билен бир х ата р д а ислендик зады , ис-
лендик предмети, хады саны тема дереҗесине гөтермек
дәл-де, хут асырың эдил кесердип гоян мехүм меселе-
лерини сура тл ан д ы р м ак хөвеси б ад а-б ат гөзе илйәр.
Бул ары ң арасы нда «аз болсун-уз болсун» принципине
берк эерип, езүниң гысга өмрүнде бары-ёгы ики йыгын-
дыны ядыгәр гоюп гиден Халыл Кулыевиң ш ы гырлары-
на сер салалың. Онуң биринҗи китабы 1967-иҗи йылда,
икииҗиси болса тегелек он йылдан соң, 1977-нҗи йылда
чапдан чыкды. Ш ахы ры ң биринҗи китабы нда онуң по-
эзия чынлакай гарайш ы, ыхласы, дөврүң өңе сүрен дер-
вайыс меселелерине сагдын гарайш ы дую лярды . «Җ ей-
хун ёллары», « Җ у в а н л ы к чагым», «Й ы л дан огрынча»,
«Университет йыллары », «Гүзере гелди» ялы гошгула-
рында яш лы к тосирлери, догдук меканың пейзажы, ии-
гитлигиң сүйҗи х ы ял л ары билен бир х атар да ш ахыра-
на гөзлеге берилмек, онуң хупбатына мердемсилик би-
лен дөз гелмек әшгәр дую ляр;

, ~ ...Баряндырын...
Й өне вели алңасап,
Б үдресем -де, гүлүш мәң, сиз уялар!
Ш у яшында дага чыкып билмесе —
-Бу агаңыз илден-гүнден уялар.
(« Д а ң агаря р», 1967, 12-нҗи сах.).

69
 «Д агд а» атлы гошгудан гетирилен шу бентде би|
дагын, натурал кешбини дәл-де, ол сөз ар к ал ы дөреди
җилиги гөз өңүне гетирйәрис. «Д аг» чеперчилик бе
лентлигиниң символики алам аты . Ери геленде айтсак
түркмен поэзиясында дөредиҗ илик, чеперчилик бейик
лиги дүрли й ы л ар д а д үрли символики атл а р билен ан,
л ад ы л ы п гелинди. Онуң дөвүрлейин серхетини биз mj
м а к а л а д а чекмекчи болмаярыс. Эмма «дагдан» ең «гом?
лар», « б ай дакл ар ы ң » боландыгыны велин ятл ады п ге
челиң. А л тм ы ш ы н җ ы -йы л л ары ң поэзиясында ве шу гүн-
лерде «даг» хас йөргүнли мана эе болды. !
Ине, шол көпчүликлейин хал д а ишледилйән «даг»
образы — д өредиҗ илиге тарап хаял, йөне ынамлы
сүйшмек Х алы л Кулыевиң ёкаркы гошгусында тәсин
беян эдилйәр. М унда автор бир зады йитилик билен
сызяндыгыны хем ац ладыпдыр: ■ ’
й ө н е вели алңасап, J
Бүдресем -де... ';

Ш ахы ры ң йүрегн дурмуш ы ң кануны ндан б аш га ка-;

нуны гөтермейор. Ш ыгры ц ы нанды ры җ ы лы гы , тебигы-
лыгы, пынхаилыгы билеп гы нанды рыҗ ылы гы хем шун-.
да. Онуц лирики гахры маны бигам дәл. Терсине, дур^
мушвщ сүйҗулиги хакында, онуң гады рыны бнлмек
хакында ерлпкли ойланян гахрыман:
И нди-ииди хайран галяи бир зада, !
Гөр, ненекси ишлер боляр дүнйәде,
Шол почтальон
Ш ол газаплы йылларда.
Гетирипднр шум хабарл ад энчесии, ;'
Бир өлүме д өз геләймек аңсат дол '■ ;
Ол ненедси гетердикә шончасын. \
(Ш ол ерде, 4-нщ и сах.).

«Сөвешдеш достума» шыгрының бу сетирлери гү р -j

рүңини эдйән лирики гахры маны мы зы ң кешбини хасам
ай ды ң лаш ды ряр. Мегерем, Бейик В атан чы лы к уршы:
там ам боландан соң көп вагт гечмәнкә а д а м л а р а етири-1
лен рухы а за п л а р шол дөврүң почтальонлары ны ң образы
аркалы ачылып б аш лан ды дийилсе, догры болса герек.,’
Йөне бу диңе бир баш лангыч болман, со ң аб ака улы те-|
ма өврүлии гитди. Ине, автор вака гечйән пурсатдакы
яш лыгы билен онуң асыл м авы сы на гөз етирен кәмил-!

90
 Diik пурсатыны шейле эзбер ш екилленднрмегиң хөтде-
•пнден гелипдир. Ч а гал ы к, аҗ ы хабар, почта сумкасы
jie оны кынам болса гөтерип билен ынсан! Б у л а р ы ң хем-
(игсшш рухы тайдан сеплешдирйән, өз ызына дүшүрип
цлып гелйән дввүр!
Р!өне баш га бир ягдайы -да унутмалы дәл. К әбир ав-
ю р л а р илкинҗ и эсерлеринден мукдар тай д ан д аш л аш -
Силар-да, рухы ве чеперчилик тайдан хич д а ш л аш ы п
бнлмейәрлер. Эм ма булар д аш л аш д ы л ар . Би з хәзир бу-
днрыц өз башкы эсерлеринден д аш л аш ы п гитмәнкәлер
дмрдүсине-де махсус тем ати к дү рлү л и к хак д а гүррүц
лднп отырыс. С оц а б а ка олар е з б а ш д а к өсүш ёлуйа дүш-
'дулер, өзлериниц ш а х ы р а н а концепдиясы дөреди. Г. Эзи-
цов болса поэзияда йерите зтап дереҗ есине гетерилди.
Шейле езгериш лик нәдип йүзе чыкды? Оны ниреден
, Гозлемели? О л ар бир-биринден нәхили тап аву тл ан ы п
баш лады лар? Муны ол ары ң өзлери д уй ярм ы ды лар? Дө-
цүр о л ар а дең умыт б агл аса-д а, ол умыт чына өврүлсе-
■дс, бир-бирлеринден зехин тайдан нәхили тап авутлан -
ирлар? П оэзиям ы зы ц квартети дийлип, җ е м л ей җ и әхец-
' дс язы лап шу м а к а л а д а шейле со в ал л ар а мүмкингадар
Жогаи бермеклик н азар д а тутулды.
Халыл Кулыевнң илкинҗ и ш ы гы рлары нда чеперчи-
дик. гөзлегине чыкышы ял ы (гетирилен м ы салл ар ве
♦Дагларың үстүндсц д а г л а р гөрүнйәр» гошгусы) хем-де
дөврүмизиң рухы кешбинс үнси чокншн дек И. Нурыев
«бахар гүли» атлы гош гулар йьггындысында шол месе-
лслере көп йүзленйәр:

Дагы ң берклигине ёкдур мең сезүм ,

Гүнүң йити тыгам тенин кесмеди.
| Иөне бир чешмәни гөренде гөзүм,
| Д агы васп этмәге дилим ысмады.
| (VДаг ве чешме»).

Беллй болшы ялы, бу ерде автор өз теҗрибесизли-

гине г ар а м азд ан , улы за д ы ң арзувыны эдйәр, ш оңа ым-
тыляр, онуң лирики гах ры м ан ы нд а өз ы нам л ы л ы к бар.
Шонуң үчиң онуң кәбир сүйндүрмелерини-дс дилимнзс
чолап дурман, умуман максады ны ң оңунадыгыны тас-
ш к л а я р ы с . Себәби б аш д а айдыш ымыз ялы, алтмышын-
җы й ы л л а р д а д әред и җ и ли ги д а г а деңемек ёң болупды,
тас хер бир яш ш ахыр ш ондан б аш л ая р д ы дийсек хем

91
өте 'гечдигимиз болм аса герек. Авторың « Г оҗ а Бал ю
«Ы злар» гош гулары хем тәсирден д аш дәл:
Эй. белент дагым!
Белентлигиңе тарап гидейин ене
Ш ахырлан бармадык ерини тапып.
Ыз гояйын гөрнер ялы гелене ^
(«Ы зл а р »). :
Бу ерде шахыр эййәм анык пикире гечйор. Д а г
лен дөреднҗ илик белентлигини хер бир о кы җ а дүшҢ
ли эдип гойяр. Йөне онда ё д а л а р а («Ягшы арзув на
билйәрмиң достум?») ёл л а р а («Ёлагчының хекаят!
йүзленмек хем гөрүнйәр. Ол хем мүмкин. Йөне б а|
бир мөхүм ф ак т а үнси чекмекчи болярыс. Автор эн
езүниң мешхур «Чап атым, чапындан» д аш дады , э&
бир ё д аҗ ы к шода алып барярды : I
Сүр достум , сүр! }
Ядаманы билмез сениа зор атың. 1
Өңе тарап азат, эркана чапып i
Болды беиик еңишлере яр, атың
( « С үр достум, сүр!»).
}
Шол илкинҗ и йыгындысында өз дең-душ галамд?
л ар ы н д а болш ы ялы, й . Нурыев дөврүң айратынлыгьи
-да д уйм акл ы га сынанярды: ;
Серет маңа, серет, эзиз А дам зат <
Серет, буйрукларыңы ерине етирдим.
Саг элимде гүл бар, чеп элим де от,
Булары мен саңа совгат гетирдим.
(«Й игрим инщ и асы р»).

Гүл — парахатчы лы к, абатлы к. От — уруш, берб

лык. Л ирикн гахры м ан б аты р гай лы к билен Адамзг
пүзленйәр, онуң пайхасына умыт б аглаяр. Йы гында
б аш д а ерлеш дирилен ш ы гы рлары ң тем атикасы мыс
алн ан н у сгал ар ы ң гозгаян п роблем алары н дан кичиД
лерине гар а м азд ан , авторыц тем атик гериминиң гиң,
гине гүвә гечйәрлер.
Г. Эзизовың «Ы нам» атлы илкинҗи гошгулар йып
дысы тем атикасы җәхетден, чеперчилик ве образльы
тай д ан месе-мәлим тап авутлан ярд ы . Биз бу тапавут,
ры танкы т эдил шол в агт ачды дийип айдып билмер
Онуң дөредиҗ илиги хакы ндакы баш кы сынлар уму
92 I
кхеңде. яш та я а н -tbi. д йңе о ң л а м а к д а н аңры әтлап (эил-
мендилер. Хатда оца көп дереж ед е дүш үнилмедик бо-
1 ||'шды 1'ыны хем я т л а м а к ерликсиз дәлдир. Э м м а шахы-
иши илкйнҗи эсерлеринДе дүйпли пикирлериң бар экен-
[лпги, оларьщ хениз етерлик ачылманлы гы онуң «Сер-
ffiaii» (1078) ве «Гүйз» (1078) китапларУ чыканДан соң
(малнм болуп баш лады . Умуман, ол хем ш ыгырларын-
[дан чен тутапыңда ай д ы л м ады к сөзлерине ахмыр эд-
Йон, ховлугян Шахырдыгына г арам азд ан , аз Ишлейен,
fimie җ уд а саз ишлейән зехинлерденди. Өзи дирикә йки
саны йыгындысы чап эдилен шахырың ёкаркы китапла-
рI,i, сенелеринден гөрнүши ялы, ол бивагт трагики яг-
дайда ар а д а н чы кандан соң о зал к ы язы лан, нешир эди-
леп эсерлериң хасаб ы н а ве тәзе, энтек о к ы җ а говуш-
мадык ш ы гы рлары ң ерлеш дирилмеги билен чыкарылды.
Өзүниң формасы боюнча классыкы ш ы гы рлары ят-
ладып дуран « Д а гл а р » гошгусы Г у рб ан н а зары ң ирки
днредиҗилигиниң ез дең-душ лары ны ңкы билен хеңдеш
гопанлыгыны тассы клаяр:

Мен-мен дийип дага көңүл багладым,

Сени гөрүп кичилигме агладым
Боюмы бою ңа дең ән халатым
Тоба эдип өңүнде чөкерин, даглар.
(«Ынам», 1971, 22-нщи сах.).

Бу ерде яш авторыц ез-езүнден т а л а п эди җ и лиги об-

разлы су ратлан ды ры ляр:
Яманлыгмы гой өзүмиң эркиме
Ягшылыгмы велин апарың, даглар.

Эмма онуң эсерлериниң турувбаш д ан белент идея-

лылыгы, м аяковскичилик какувы; сыясы ве философик
җ ем лей җ и ли к хәсиети ш ахы ры ң зехин дереҗ ееиниң үйт-
гешиклигини анл ад яр д ы . Адатча, яш авто р л ар илкинҗи
эсерлерини В атан а, О ктябра, Револю ция б агы ш л ам ак-
дан б аш л ая р л ар . Б у асыллы дәп ш а хы ра н а йыгындыла-
рың хеммесине махсусдыр, ол хәзирем шейле. Йөне мы-
д ам а дөвнелип дур ан те м а л а р д а өзгелерден тап авутлан -
ян чеперчилик еврүм тап м ак, детал ь тутмак, тәсин об-
разлы лы гы ачып бермек җ у д а кын боляр. Яш автор үчин
болса бейле кынчылык хас-да гөрнетин ягдай дады р. Ш у
җохетден середениңде Г ур б ан н а зар ы ң «Револю ция» атлы
гошгусы көп т а р а л д а н утушлы болуп чыкыпдыр. Ш ы гры ң
Ёётйрлерйндё, капыясында, 'формасында ве рифмасьй
гезе илйән тәзеликлери хас аб а алман, дине онуң м
мун чуңлугы, лирики овазлылыгы, сыясы әхеңи, логг
ы нанды рыҗ ылы гы догрусында ай д ы л ан д а-д а өзболу
лы тал а н т билен йүзбе-йуз болуняндыгы бес-беллид!
Биз бу гошгы хакда соцам гүррүң эдерис, онуң шах
рыц язан «250000000» атлы публицистик поэмасы £
лен б агл ан ы ш ы клы тараплары н ы , өз рухы пафосы, г
тернационал геримлилиги, ш ахы рана теҗ рибәниң I
гүн дөредиҗ иликли өсдүрилиши җ әхетден М аяковск
ниң «150000000» поэмасыны ятл адя н пурсатларыг
гысгача беллемеклиге сынаныш ык эдерис. Хәзир бо
са, ери геленде, шыгрың кәбир, эм м а шу тема багы!
л ан ан көп эсерлерден сайланян дүйпли үч саны айр
тынлыгыны гөрүп гечмек билен чәкленелиң. * ■'
1 — Ипгриминҗи асырды, :
Он единҗ и йыл. ■
Ал байдаклар — пасырдм,
К вчелерде ил. ‘
Герби орак-чекичди, ;
Деңлик ислейә
Б у гүн көчә чыкыпды
Ре-вол-ю-ци-я!
2 — Ол Уралда урулды ,
Ол Уралда улалды.
Ол Сибире сүрүлди,
Ол Сибирде сүйрелди. ..
3 — Оны өлдүрмек үчин мүң бир чоре гврдүлер. ;
Эмма әхли чәрелер оңа дерманды -дерман :
Белки, бейик Революция — ‘
Револю ция болмазды ,
Уралларда урулман, :
Сибирлерде сүйрелмән I

Ё к а р д а гойлан цифрлериң ш ыгрың бент тертиб|

дәлдиги Г. Эзизовы ң дөредиҗ илиги билен якындан та
ныш окы җ ы үчин дүшнүклидир. Б и ри н җ и бәлегиң дөр:
сетиринде та к ы к тарыхы сене, реВолюцияның аламат«
ве^халк көпчүлиги өзара багл ан ы ш ы кда, ачык предмет
лейин ф о р м а д а (көчелерде — ил) суратлан ды ры ляр
Соңкы дөрт сетиринде пикир хас айды ңлаш яр, сынпб
тай д ан а н ы к л аш я р ве гер е ш җ е ң л и к әхеңине ю груляр
«Герби орак-чекичди» — ишчи-дайхан союзы, пролета
риат м аны сы нда болса, революцияны ң богна бөлүни!
 айдылмагы зәхметкеш х ал кы ң галкы нян газабы ны сарсг
гынлы овазланды ряр.
Биринҗи бөлек билен икингкиниң аралы гы нда тары-
хы ыза чекилме бар. Э м м а мунуң довамы икинҗ и бөле-
гиң бары-ёгы дөрт сетиринде шейле дүшнүкли, тәсирли
гөркезилйәр. Диймек, революция бишишмек, кәмиллеш-
мек процесини баш д ан гечирйәр. И ң соңкы бөлекде ав-
торың чыкарян иетиҗеси муны тассы клаяр ве револю-
цияның еңиҗ илңк рухуны ёкары гөтерйәр. Биз шыгрың
формасы, сетир сазлаш ы гы , капыясы, рифмасы хакда
йөрите дурмакчы болм аяндыгы мы зы озал айдыпдык.
Чүнки гошгыны үнсли окан окы җ ы авторың соват де-
реҗесиниң белентлигине, онуң революцияның тебига-
тына, борҗуна, тары хы -җ емгы етчилик әхмиетине эдеби-
-чеперчилик тай д ан дүйпли акы л етирйәнлигине пай-
хас этсе герек. Биз мундан аңырсыны окы җ ы ны ң езүне
гоймак билен чәкленелиң-де, ш ахы рана квартетиң бей-
леки бир зехинли векили догрусындакы сөхбетимизи до-
вам этдирелиң.
1968-нҗи йылың 14-нҗи сентябрында «Эдебият ве
сунгат» газетинде о к ы җ ы л ар ы ң ве х ал ы п а ш ахы рлары н
адындан бир зехине «Ёлуң ак болсун!» дийилди. Шол
Лннаберди Агабаевди. Гөрүп отурсак, ондан бәри яңы
он йыл гечипдир. Д ө ред и җ и л и кд е ол көп мехлет дэл,
иөне ыхласы, зехини б ара азам дәл. Д өр тлер иң хата-
рында эдебият мейданына гелсе-де, о л ар д ан илкинҗи-
лериң бири болуп, республиканың Ленин комсомолының
байрагының л ау реаты адыны алан, бүтинсоюз окыҗы-
сына-да иррәкден тан ал ы п б аш л ан бу ш ахы ры ң дөре-
диҗ илик стили тиз айдыңлаш ды . «Эпгек» йыгындысын-
да ве оңа гирмедик ирки ш ы гы рлары н да ол гал ам д а ш -
лары ны ң йүзленен темасы нда гүйч сы нанам болса, тиз
вагтдан д аш а р ы ю р тл ар а сы ях атл ар оны поэзияда тә-
зече ёл са л м аг а итекледи. Эм ма шейлелигине г арам аз-
дан, А. А габаев хем бейлеки ёл д аш л а ры ялы Д ө вр үң
улы совалы ңдан — XX асырың ад а м за д ы ң өңүнде гоян
парахатчы лы к п роблем асы ндан д аш л аш м ад ы :

Хем асырлац надамлыгын гердүм меч

Гылыч салшып яданлыгын гөрдүм мен.
Йигриминҗи йүзйыллыгың бир гүни
О СВЕН ЦИ М !
Сең гапыңда аяк чекип дурдум мен...
(«Осеенцимиң наласы», 1971, 7-нжи сах.).
95
 «Сыяхатчының мойологй» — йне шейле 6 а ш л а н я |
Соң бу монолог айдың тары хы ка р т и н ал а р а, трагик:
о б р азл ара, философик ой-пикирлере сеплешип гидйә;
Ш ондан соң авторың язан көп санлы эсерлери шу тем]
билен б аглан ы ш ы клы өсди, кәмиллешди. Х атда «Гүнле
р и ң.б ир гүни» (1977) атлы тәзе йыгындысында-да oi
«йигриминҗи йүзйыллыгың җеминде» капиталисти!
юртлары ң в е җ е р ал ы к д а «етеи дереҗ елерини» реал c f
ратланд ы рм агы унутмаяр.
Ш ейлеликде, XX асы ра йүзленмек, чеперчилик агта
ры ш лары на гүм ралы к булары ң дөрдүсине-де махсус сЦ
патлар болупды. Д иң е дердүсинемикө? диййп, хетҗ е
окы җы ның сорайм агы мүмкин. Д о гр ы соваЛ. Б у алама;
түркмен ш ахы рл ар ы н ы ң хеммесине-де махсус дийилс!
ялңыш болмаз. Эм ма ичгин сын эдиленде, ылайта-дг
XX асырың үчүнҗи чәръегинде баш ланы п, шу гүнле
хас-да гүйҗән гәзл ей җ и л и к хевеси н а за р д а тутуланд
бу ш ахы рана неслиң ёкаркы с о в ал л ар а җ у д а догумл]
хем довамлы йүзленендигини-де инкәр этмек болмаз
Шу пикириң үстүне ене бир зад ы гош асы мыз гелйә^
Сай-себәп билен (эмма йөрите ылмы м а кса т л а р биле
д әл ), биз эдил 1975-нҗи йылың д екабр ы н да яш л ар ы
дәредиҗ илигине төвереклейин сын бермели болдуи
Сонра шол сы наныш ык С С К П М К -ны ң «Д өредиҗ и яш
л а р билен алнып б ары лян иш хакы нда» 1976-нҗы йылд
чыкан тары хы к а р ар ы мы насыбетли гиңден орта атылдь
яш лары ң эсерлерине хас дүйпли н азар айланды.
М укдар тарапы н ы гөз өңүне тутаны ңда бу ш а хы рл й
рың арасы нда И. Нуры евиң язан ве чап этдирен эсер^
лери көплүги эелейәр. « Б ах а р гүлүнден» соң «Шыгы
окап берейинми?» (1977) атлы йыгындысына ченли о
бәш саны китапча ч ы картм ага етишди. О л ары ң кәбир
лери рус дилинде хем чап эдилди. Геп онда дәл. Б у ер:
де хемме йыгы нды лары на махсус аламаты ң' сакл ан ян д ы
гы — ол тем атики көпгыраңлылык. И. Нурыев энте]|
хайсьтдыр бйр улы проблеманы өз еңүнде «гапыргала;
йын» гоянок. Д огры, онда соңкы й ы л л а р д а «ере якый
л аш м ак», топрага йүзленмек, б аш гача айданында, окы
җ ы ны ң йүрегине эмоционал а р а л а ш м а к оңа рухы тай
дан ысныш мак гүйчленди. У мумы лы кда ал ан ы ң д а ону{
эсерлериниң хеммеси-де дурмуш дан алнан, шондан үзш
зат дәлдир. Д у р м уш д ан улы проблема болмаз. Йөне eä

96
пндивидуал йөрелгәңи тапм ак, хусусы ш а х ы р а н а кон-
цепцияңы гечирмек уссатлыгың нышаныдыр. Ол зехин
учин хөкманы затдыр. Хениз автор ез «баш китабына»
(0. Берггольц) етмедигем болса, —■ аслы нда кәмилли-
гнң белли серхети-де болм аяр, — шоңа ымтылянлыгы,
«ныллары басганчак» эдинип, « д аг л ар а ды рм аш янлы гы »
окыҗыны бегендирйәр:

Дырмашярын.
Чыкдыгымча беленде,
Тәзе белентлиге дикйән гөзүми.
tlly белеит гаялы даглаң нчцнде
Д остлар, мепем даг дек дуГош өзүми.
(«Х ал асгәр», 1975, 9-нщ ы сазе.).

«Мен д а г л а р ы ң арасЫнДа» гоШгусы 1967-нҗй йылда

язылып (оны ш ахыр эсериң ы зы нда гер к езй әр ), хал ы па
шахыр Д . Х алдурда ве бейлекилере багы ш ланыпдыр.
Виз оны оканы м ы зда шахырың, бирийҗиден-ә, өз баШ-
кы гөзлеглерңнден д аш л аш м аң д ы гы н ы , галыберсе-де,
бу эсериң рухуныи, м атлабы н ы ң X. К улыевиң «Д агд а»
гошгусы билен рай д аш лы гы н ы гөрйәрис. Гөзлеглер оны
кәте оригинал хём милли хәсиетлй д е т а л л а р ы ң үстүнден
элтйәр.

Гараз ягшы-яман тутуляр адым,

Адыма ер берйәр ортакы сетир.
Иөис шол орталык йигренйән задым,
Ш од үчин хайыш бар, я алчы гетир,
Я йыллар м ацлайда гойманка гасын,
Алчы гоп ашыгым, алчы гоп басым.

Бу помәни аң л ад яр? Би зи ң пикиримизче, ол нәгиле-

лнгиң аңлады лм асы . Өңде айдып гечишимиз ялы, бу
дөрт авторың ады эдеби тан кы тда хениз ч ы н лакай ана-
лнз эдилмәнкә-де ур-тут тиркеш дирилип тутулып уграл-
ды. Ш ол гидишине-де, хәзир окап д ур ш у ң ы з ялы,
«Г. Эзизов, А. А габаев, X. Кулыев, И. Нуры ев» болуп ги-
дип отыр. Би з о лары өз тербимизде гетирдик. й ә н е бу
хили ягдай да екеҗ е х ак ы к ат д ан угур ал ы нм ал ы ды р —-
ол хем зехин дереҗ еси ве чеперчилик аграмы . Ине, шун-
да хич кимиң гепи болм аз. Би з велин улы эдеби хады-
салары дөреден ве дөредйән бейикликлериң деңинде
я-да хатары н д а икинҗи, үчүнҗи, онданам пес д ереҗ ели
атлары тутушып йөрүс.
7. З а к . 6601 07
 Хер хйлй тертипде гетирилйэнлигиңё гарамаЗДг
гүррүңи эдилйән дөрт авторың саныны артдырып-к
мелдип болм аяндыгы ңы велин ныгтамалы ды ры с. Бй
гешлейинден ар т д ы р җ а к болсагам, кем ел тҗ ек болсага
пашмаз. Чүнки муңа олары ң дөври ве поэзиясы ругс
бермез. Геп шонда. Хайсыдыр бир хады саны ң, теманы
меселәник, дуйгының ачылышы хак д а сөзлененде с
мүмкиндир. Эмма шол дөрдүң ичинденем бириниц xi
сайланандыгыны, худож никлик хетдине етендигини ай
малы болар. М унда велин сы пара ер г ал м аяр . Гөнүл
мели боляр. П оэзиям ы зы ң квартети шу хакы каты ачма
лыга долы мүмкинчилик берйәр. Хәзирликче ол ар ы ң ч
перчилик гөзлеглериниң ызына дүшелиң,
Д иңе бир тема тайдан дәл, ф орм а ве стиль тар*
пындан хем А. А габаевиң «Освенцимиң наласы», «Сд
раг ал ам аты » эсерлериниң әзболуш лы лы гы езүне че{
йәр. Б у л ар ы ң диңе бири х ак д а айдан ы м ы зд а-да ону
соңкы эсерлери билен форма, стиль җәхетден бирлеш йр
тарапл ары и ы беллемек мүмкин. «Освенцимиң наласьн
д а» «С ачлар гүрлейәр» атлы өзүне чекиҗң бөлүм 6aj
М елеҗ е сач, хумай сач, ак сач, сонра печ як ян л ар окң
җ ы н ы ң гөз еңүнде җ а н л а н я р . Ш ахы ры ң бу тапан тәри--
рёңклери гүрледиши, о л ар а ынсан «демини» берш
И. Нурыевиң «Халасгәринде» «Р ең кл ери ң кыссасы
бөлүминде б аш гача рөвүшде өсдүрилип: гөгүмтил рең
гара, ак реңк ве ш уңа меңзешлер символики м аны да ду{
мушың социал меселесине сес гош ярлар: :

М елеҗе сач:
Э җ ем мени акҗ а гулплы легенде '
П өвхүлдедип хер гүм сува дүш ирди. ’
Көчә чыксам, гөз дегер дийп габанып
Яглык япып ал-арвахдан яшырды...

Хумай сач: :
Д е д зе гирип толкун ичре яйылсам,
Елдан гечсн дуруп-дуруп гарарды. ]
С увдан чыксам, аял бары үйшүшип, 1
— Өзүңкими шу сач? — дийшип сорарды.
(« Освенцимиң наласы», 8 — 9-нощы са х .), >

Меле,
Яшыл, :
Ораяны, '
Мәмнши.
Таныш реңклеримиң бары гечиП Дур. ■
98
 Хер хайсы бир вакаД.
я бир ынсаның
Д үн й ә пешгеш берен сырын ачып дур.
(«Х аласгәр», 27-нщ и еах.).

ГөрШүмиз ялы бу ерде-де ики ш ахы ра хәсиетли ха-

кы катларың өзи йүзе чыкяр. Эгер А. А габаев поэмада
рецклерй айры сачлары гепледип, онуң арасы нд а адам
ыкбалының ятандыгыйы реал суратланды рса, И. Ну-
рыев диңе эсериң даш к ы формасы на ковалаш ып, реңю
лере «дил» битирмегй максйт эдинипдир. Виринҗй ш а :
хыр шол форманын, стилйң авторы болансоң, соңкы
эсерлерйнде-де муны үстүнлйклй өсдүрмегин хөтдесин-
ден гелдй. («Хатынь д аш л ар ы », «Гыр атЛЫ», «Виринҗи
май деклараЦиясЫ», «ГарЫн тансы» поэкалары нЫ гөз
оцүнде тутяры с). Д иймек, ол өз тапан ёлуна, йөрелге-
сине вепалы. И. Н уры еве бу йөрелге хәсиетлй болмандЫ-
гы үчин оңа хемише йүзленип дурм ады -да, өз хусусы
ёлуны довам этдирди. Өзем догры этди. Чүнки бу ёла
ол өвренишипди. Эм ма А. А габаевиң стилинде ол шов-
лы эсер дөредип хем билмезди. Х атда стиллериң тәси-
ри догрусында И. Нуры евден ал ан м ы салы м ы зда-да,
тугуш «Халасгәр» поэмасы нда-да символика җ у д а гүйч-
ли, х ак ы к ат велин суратл ан ды р ы лм аяр-да, диңе аңы ляр.
Бу бир тарапдан . Й к ий җ и тарапд ан , А. А габ ае в сөзи
гысмагы б аш ар яр, кеп ере я й р ам ая р ве җ е м л ем ә өкде.
II. Нурыев, терсине, сүйндүрйәр. Ери геленде айтсак,
шейле стилде поэма я за н автор л ар ы н хеммеси диен
ялы тары х билен шу гүни гезеклеш дирйәрлер, арасын-
да лирики ы зачекилм елерден хем п ей дал ан яр л ар -д а,
окыҗыныц үнсүни көп ере бөлйәрлер. Өзи-де җ у д а кеп
сөзлери сарп этмеклигиң нетиҗесинде эсасы затд ан
д аш л аш ы л я р я-да оңа уҗ ы п сы з ер берилйәр. Ол эсасы
зат хем — Д өвр үм изи ң образы.
Айдыш ымыз ялы, А. А габ аев өз стили билен гитди.
Оны ш ахы ры ң « Җ а х ан к еш д е » (1973), «Гүнлериң бир
гүни» (1977) й ы гы нды лары нда-да герйәрис. Иөне ол
«Сыяхатчың монологында-да», «Җ а х ан кеш д е » шыгрын-
да эсасы гүйҗи өз ю рдундан аляндыгыны, бейик Лени-
ниң тагл ы м аты н дан гүлләп өсйән социалистик Түркме-
иистаның оглудыгыны гөркезйәр, социализм системасын-
да тербиеленен сагды н дүнй әгарай ы ш лы лирики гах-
рыманың н азары билен середениңде д а ш а р ы юртла-
7* 99
рың шу гүнкй дурмуш ы ның гезгыны халы ны реал бе*
зтмегиң хөтдесинден гелйәр. Ш ейлеликде, эсериң сы!
пы хәсиети, партиялайы нлы гы гүйчли йүзе чыкяр.
«Биринҗ и май декл араци ясы нд а» шейле бент ба
— Гамбурглар, париж лер, лондон. бостонлар,
Римлер, ток и ол ар ,' мадрид, бейрутлар,
йигриминж и йүзйыллыгың җ ем инде
Етен дер еҗ әңи з шумы, эй юртлар?

Ол баты ргай хем а д а л а т л ы пикири Б и рин җ и майы

рухунда орта атяр. Эсасы м а к с а д ы —дынчлык, абатлЫ
п арахатлы к. Өзи-де кәп санлы капиталистик юртлары
ягдайыны ичгин сынлап, айдылан, гелнен нетиҗе.
А. А габаевиң стилине хәсиетли ики саны айратынлы
бар: о лары ң бири — эсерлеринде антифаш истик әхеңй
чуң ер тутмагы, икинҗиси — умуман публицистик ш
йил. Ол д а ш а р ы ю ртлар хак д а язан гош гулары ның Ki
пүсинде Г. Сейитлиевиң, Р. Алыевиң, А. Ковусовы
б аш га-д а көпсанлы түркмен ш ахы рл ары н ы ң орта атг
темасыны гиңелтди. Д иң е бир гиңелтмек билен чәкле!
меди. Эгер шонуң билен болса, онда йөрите гүррүң эд(
ре иш ёк. Ол өз ёдасыны тапды. Совет халкы ның, түр!
мен лирики гахры маны ны ң п ар ах а т ч ы л ы к ислегш
езболуш лы беян эгди. Я-да алып гөрсек, «Гыр атлг
поэмасыны. О нда лири ка г ар а н д а публицистика кө;
Умуман ш ахы ры ң гош гулары ның а г л а б а көплүгин;
шол мейил гүйчли дуюляр. Ш ахы р Бей и к Ватанчылг
уршы х ак д а язяр. Ол тема х ак д а өңем, хәзирем ерә!
-өрән кән язы лянды гы ны хеммәмиз билйәрис. Дийме
уршы нәлетлемек, парахатчы лы гы ы крар этмек. Йә1
шоны чепер эсерде аң л атм агы ң тәзеден-тәзе, тәсинде)
-тәсин тәрлерини т а п җ а к болмалы. Ш у ёк еринде
онларча эсерлерде айдылан пикирлер яң ад ан гайтал
нып дуряр. А. А габ аев схемадан чыкмагы баш арды . С
«Украин т ем ал ар ы н а ф антазиясы нда-да», «Хатынь даг
л ары нд а-да», «Оевенцимиң н аласы н да-д а» өз тәзече г
райшыны аң л атм а гы ң хөтдесинден гелди. «Совет эд
бияты» ж у р н ал ы н ы ң 1976-нҗы йылда чы кан секизиш
саны нда ерлеш дирилен «Гарын тансы» поэмасы шу п
киримизи тассы кл ая р . Ш унуң үстүне ене бир зад ы гог
макчы болярыс. Автор п оэм алары ны ң башында, аягы
да, я-да герек х ас ап л а я н бәлүм леринде тарыхы фактл
ра салгы л ан яр. Ш ейлеликде, онда ас ла хы ялы я-да д:
100
пе лирики мейил билен язы л ан эсер дәл-де, тары хы
ьака, сыясы дурмушың өзи ве п арахатчы л ы к проблема-
сының өне чыкарян х а л к а р а әхмиетли меселелери билен
баглы эсер дередйәр. «Гарын тансы нда» Т о гал ак з а т —
Пр ш ары манысындадыр. Ашык-магш ук, гоҗ а хүви,
гөврели ая л л а р ве шуңа меңзешлер а д а м за т векиллери
хәкмүнде парахатчы лы гы ы крар эдйәрлер:

Бир-бирини гырянлыгна дүшүнип,

Инди нирә барянлыгна дүшүнип,
Ер шарыны ярянлыгна дүшүнип
Иүрегни тутупдыр бу гүн А дамзат!...
Дурмуш ы ң тагамна гошуп асалы —
Гүйҗе бүтиндүнйә ,йүрек кесели!
(«Совет эдебияты», 1976, М 8, 88-нщи сах.).

Э м м а А. А габаевиң стили хәзир б аш га-д а көп яш

авторл ард а гөрүнйәр. Й өне муңа энтек шол яш л ар ы ң
дөредиҗилигинде ы мы клы орн аш ан стиль дийип бол-
маз. Г. Эзизовда «гүйз», «дурна» сөзлериниң инди онуң
лирикасы нда өзболушлы стили йүзе ч ы к ар м ак үчин де-
таллы к ролуны ойнайшы ялы, А. А габаевиң ез сайлап
алан я-да тап ан стили-де онуң хем д аш а р ы юрт тема-
сындан язян хем-де республиканы ң зәхмет гахрыман-
лары ны ң тары планян п о эм ал ар ы н д а долулы гы нда йүзе
чыкяр. Ш ол стиль онуң поэзиясының сыясы пафосыны-
-да ёкары гөтерйәр.
Бпз А. А габаевиң поэм ал ар ы на арты грак гол япян-
лыгымызы янзытдык. Ш ейле болм агы на гар а м азд ан ,
онуң соңкы й ы л л ар д а дөреден эсерлеринде лирики шы-
гы рлар-да аз дәл. «Гүнлериц бир гүни», «Бирдир дүнйә
эпелерниң йүреги», «Уруш баряр», «Достумың ядыгәр-
дигине», « Ш ахы рлар хакда», «Сизе гаты гы нанм агам,
бегенмегем боланок» ялы гош гуларда образлы лы к, су-
раткеш лик вңдәки п лан а гечйәр. Д или ни н ончаклы ак-
гын дәлдигине гар а м азд ан , «Уруш б аряр» шырры окы-
җ ы н ы ң аңында м ы д ам ал ы к галяр:

Бир эли пишекли, бири таяклы

Ерден уруш баряр' — еке аяклы.
Хер гүн ишден гелип, итип ишиги,
Өе гирйәр онуң таяк ийнҗиги.
Маилай гасынында аҗымтык дери, —
М исли Карелиян, чыг траншейлери.

101
 Еңсесинде болса — 43-де ялы,
Тозгалап совруп дур Волганыи гары. <
Онун абат гөзи яняр от дейин, \
Бейлекиси дымяр гөмлен д зо т дейин

...Бир эли пишекли. бири таяклы,

Ерден уруш баряр агач аяклы.
Гиҗ е дүш йәр якып сансыз йылдызын. >■
Уруш ука гидйәр — юмман шол гөзүН — . '■]

Хакыда ояняр баш ланяр сөвеш,

Ене-де от.ялы н, ене-де гөреш...
Д а н атянча ерде йылдыз дек парлап, |
Дынчлыгы гораяр ш ол. Ялныз Гөреч!
(«Гүнлериц бир гүни»),

Багы-ёгы он секиз сетирде автор 1418 гүнләп гиде?

эйменч урш уң образы ны чекмеги баш ары пды р. Шахы;
рың д етал л ар ы ишледишине үнс берсең, онуң көп «чсир'
ба соваданлы гы » гөрүнйәр. Уруш тем асы ндан аз язы л
мандыгыны н а за р д а тутаны мы зда, окыҗыны өзүңе
имриндириҗи детал ь т а п ай м а к аң садам дәл. ;
А. А габаевиң поэзиясынын дили аз-кем агы ррак|
йөне тәзече ойлаимагы эндик эден окы җ ы үчин дүшүн-;
месиз зат ёк. Ш ахы р сетирлери гы смагы ң аладасыны
хем эдйәр. Онуң п оэм алары ды р лирики эсерлериний
гутарны клы стиле боюн эгйәндигини-де беллемелидирис!
Чүнки ш ахыр хусусы стили билен о к ы җ а өз сөзүни ети-5
рип билйәр.
И. Нуры ев дөрт авторың арасы нд а актив, өидүмли
ишлейәр дийип белләпдик. Ол э р җ е л л и к гөркезйәр, де ;
талы тутмага кән зехин сарп эдйәр дийип бейлеки сын \
чы лар-да ерликли ныгтапдылар. Б у догры. Ол дурмуш ы ,
ш ы гы рлары көп язяр. Топрага йүзленмек, гадамлара^
г ул ак габ ар тм ак , шыгыр үлкесине сы яхата чы кмак ав-|
торың лирики гахры маны ны ң дурмуш ы җош гунлы ка-З
бул эдип билйәнлигини, сүйҗи х ы я л л а р а беслененди-1
гини тассы кл аяр. «Д ириликден нышан», « ё л бериң»,;
«Топрага сиңен айдымлар», «Етишикли йигит», «Яшлык
достлары ма», «О гул л ар ы м а саргыт» гош гулары нда л и -i
рики гах ры м ан ы ң кешби ан ы клаш яр.
Гүн-гүнден аг.раляр гердендәки йүк, ;
Гүн-гүнден көпелйәр маңлайда гасын.
Иыллар йылдырым дек гечйэр-де душ дан,
Д уй д ур м аң йузуме басяр тагмасын.

102
f

Мен болса йыллары узалтнсак болян

Хем гелҗ еге тарап учурян арзув;
Чүнки дирилигмин,, яшаянлыгмың
Аламаты бу.

«Д ирш ш кден нышан» атлы гошгудан алнан бөлекде

шейле улы пикир ёк. Э м м а тутуш гошгының маны ге-
римине, пикирлерине үнс берсең шахыры ң дурмуш, өмүр
хакдакы арзувл ары н ы ң чуңңурлыгына ынанярсың. Ав-
тор соңкы йыгы иды лары ны ң -бирини «Ш ыгыр окап бе-
рейинми?» дийип атланды рыпдыр. О к ы җ ы л ар ы ң ядын-
да болса, онуң «Халасгәри» шейле гошгы билен ачыл-
ярды. Бу ерде биз ш ахы ры н өз сенедине вепалы лы гы ны
сынлаярыс. Д иймек, онуң йы гы нды лары нда нәхилидир
багланыш ык сакланяр. Ол болм алам , йөне бири бей-
лскисини г а й т а л а м а с а ягшы.
И. Н уры еве хәсиетли зат тем а дурлүлиги. Ол бир
иредметиң, бир дуйгының даш ы н да кеп эгленмейәр, өң
гүрлешен гахры м аны билен тиз хош лаш яр-да, тәзе гах-
ры манлары гөзлейәр. «О гул л ары м а саргытда», «Говусы
мертлерче» гошгусында шейле ф ак та душярыс.
Лирики гахры м ан ы ң бирахатлы гы , нирәдир бир ер-
лере гыссанышы көп гош гуларда душ яр. «Совулың, со-
вулың го җ а ң өңүнден» (« £ л бериң»), « Ы л хам бер,
җошгун бер, гай р ат бер м аңа» («М ургап»), «Гаршы
алыш мукамна ая к гош-да, сен гелибер» («Гарш ы
алыш м укам ы »), «А лы слардан гелйәр җ а ң сеси: Д үң-
цур... дүңңур... дүңңүр» («Ш ыгыр кервени»), «Ховлуг-
ирмыкам мен, ховлугярм ы кам ?» («Нәмё үчин?») ве
шуңа меңзеш сетирлере үнс бериң. Эмма бу хили гыс-
санм аклы гың зыяны хем дую ляр. Л и рики гахры ман
көпсөзлп. Ол маныны аянок-да, пытрадяр. Зәхметем,
гозлегем герекдир велин, л и р и када аз сөзлүлигем зе-
рурдыр. А лңасаклы к, херекете м еш гуллы к И. Нурые-
виң лирикасы нда көп. Эм ма шу хәсиетли з а т л а р онуң
поэмалары на махсус дийип болмаз.
Эгер И. Нурыев көп ишлемеги халаса, активлиге ме-
нпл этсе, X. Кулыев «аз болсун—уз болсун» принципин-
де ишлемеги говы гөрйәрди. Белки-де, бу онуң тебига-
тында бардыр. Я-да ез хусусы кәри — эдебиятчы лы гам
оңа пәсгел берсе берендир. Йөне « Д аң а г а р яр д а-д а»
(1967), «Сәхер салам ы н д а-да» (1977) биз шейле ыхлас-
лы, салы катл ы лирики гахры м ан билен душ уш ярыс. Ол

103
бизи дессине өзүне чекйәр, сөйдүрмеги баш аряр.
нуң үчин X. Кулыевиң поэзиясында сынчылык, й ы л |
лык, йүрекдеш лик бар дийилсе догры болса герек.
езболуш лы лы к. Хер киме етдирмейән шол сыпаты XI
лы л хемише саклаярды . «Уграмак», «С әхралар», « Э д е|
ли оглан», «Уялар», «А яллара дегишме», «Кеймирк!
рүң йигитлериниң бири В арры гы ң хекаяты» ялы r o f
гул ард а Х алы л Кулыевиң әзүне махсус айратынлыкл^
өңе сайланяр. А х л ак проблемасының лирики ч ө згү д|
ни ятл а ян «Эдепли оглан» гошгусының соңкы бег
шейле там ам л ан яр :

...Ине шейле гечди бизиц яшлыгмыз,

Сапак кынам болса өврендик дүрс
Ялынлы йылларда о д а өврүлен
Гаты эдеп лиҗ е огланлардырыс.
(«Сәхер саламы», 7-hoiçu сах.)А

Халы лы ң поэзиясында хемише ики зат барды

бар. О л мы лайы м дан гелен чуңңурлык ве гөвүн-кин!
сиз дегишгенлик. Эдил Х алы л ы ң езүне махсус б о л а |
шол а л а м а т л а р бу гүн лирики гахрымаыың кешбиг
хас ачык гөркезйор. «У грамак» гошгусында ол шей;
языиды.
Өз ишимс гүмра болуп, онланып,
Гезип йөрүн башым салып ере мен,
Эртир өйден уграсам -да анланып,
Агш амара гайдып гелйән ене мен.

[ п о э з и я бахары ң, ышгыц, җош гупың, хөвссиң, д у |

гының җ анр ы д ы р. Ш оңа сүңңи билеи уян ве ы нана!
ш ахы ры ң оиуң овсары идан сы п җ ак гүманы ёк. Ч ы |
зехинлериң ы кбалы шсйле. Ол леҗ и чыкан меңзетмб
лерден, аб стр акт за т л а р д а н д аш д а. «Товшанҗык^
«Дурды Г ы лы җ ы ң эшеги», «Өмүр ёлдаш ы м», «Бәш чг
ганың атасы» ял ы ш ы гы рларда шахыр тәзе деталларг
эчилйәр. Галыберсе-де, «Д аң агаряр», «Сәхер салам ы !
йыгындыларының атл ар ы н а үнс берленде, шахырыв
гөзлеглериниң пәклиги, тәзелиги, асуда тосири xej)
окыҗыны өзүне майы л эдйәр. Арман, бу зехинли ша
хыр, йүпек ялы оглан бизиң ар а м ы з д а н кы рк ики ящь
ыың ичинде дуйдансы з гитди. Э м м а онуң якымлы поэ

104
 лиясы, ёкары гр аж д а н л ы к рухуна югрулан эсерлёри хе-
мпше биз билен яш ар в е гөрешер.
Өзүнин илкинҗи китабы чап дан чыкан ш ах ы рл ары ң
•кэбири аркай ы н лаш яр, окы җ ы ны ң гөзүнден йитип баш-
лаяр. Эмма булары ң дөрдүси велин хемише окы җ ы ла-
рыц җ үм м үш и нде болдулар. Тәзе ки тап лары н ы ң чыка-
рына гар ам ан , республикан г азе т-җ ур н ал л ар ы ң мүм-
дпнчилигинден пейдаланды лар. Ш ейлеликде, ол нешир
.бплен бейлекиниң а р а л ы к вагтыны йәрите танкы ды мак-
сат билен аны клайм асан, X. К улыев хем умуман ала-
иыңда поэзия мейданының җ е п а к еш м ерданлары н ы ң
бириди. «1946» атлы гошгы оба чагал ары н ы ң б а з а р а
гнден эне-аталары н ы ң гайдып гелишлерине бегенишле-
ршш беян эдйән болса-да, онуң сонкы бендини окаыыңда
окыҗа хемише рухы голдав берен зехинлериң ■ бири
экенлигине ынанярсың:
Менем нөкер бу гошунын ичинде,
Хич кимседен гайра дурман, элбетде,
Гыгырардым: «Гелйәрлер-ә, гелйәрлер...»
Эмма велин гыгырардым бир четде.

А слында кичигөвүнли йигит болан Х алы лы ң поэзия-

сы б ад ы хо вал ы кд ан у зак д а . Ол хич хачан өз ал ад асы
бнлен яш ам анды , оны б а ш а р җ а г а м долди. ё к , ш ахыр
дурмушда-да, поэзияда-да, тан кы тд а-д а «бир четде гы-
гырмаярды» онун орны төрдеди.
Д өредиҗ или ги гүррүц эдилйән ш а х ы ра и а неслиң
хеммесинде душ гелйән ене бир хады са х ак д а айтм ак
Г гсрек. Б у л ар ы ң «гуш лары ң дердини чекмедиги» (X. Ку-
1 лысв), «гуш лар билен сөхбет этмедиги» (Г. Эзизов),
I «учуп барян сансыз гу ш л ары ң г ан атл ары н ы ң пасырды-
| сына диң салм ады гы » (И. Н уры ев), «тавус гуш лары ң
гуйругына гарам ад ы гы » (А. А габаев) ёк. Я-да «ал ас-
мандан дурна гечди гуррулдап» (А. А г аб ае в ), «хем дур-
налаң, гувлаң ысы гарылып» (И. Нурыев) ялы сетир-
лср билен ту ш л ар ы ң тәсин дүнйәсине, ол ары ң ичинде
дурна йүзленмедиги ёк. Б а ш г а -д а бир ф акты ятлалы ң.
О лард а п асы л л ар а, п асы л л ар ы ң ичинде-де гүйзе йүз-
л ары нд а битеви зад ы ң — Д урм уш ы ш а х ы р а н а сурат-
лы гошгуларды р, ш ахы ран а сетирлер хем гы тлы к эде-
нок. Диймек, бу лар ы н д ер ед и җ и л и к практи касы нд а ене
бир якы нлы к йүзе чыкяр. Бир дөвүрде эдебият мейда-
фына геден, бир-бирлери билен җ у д а д остлуклы гатна-
105
 шык саклан д е р т ш а хы ра н а гөвүнлерде эсасы дөредз
җ и л и к угурлары ны ң айры-айры болуп гидйәнлигине
р ам азд ан гөзлег якынлыгы, детал ь битевилиги-де г е |
. илйәр. Е ка р д а гетирилен м ы саллар шоны тассыкла?|
Эмма соң аб ака шол гбзлег якынлыгы, олары ң умуь'
тарапл ар ы н ы геркезйән д етал л ар бир ш ахы ры ң поэзи |
.сында җемленип, онун өзүне дегишли индивидуал айр
тынлыгы эмеле гетирдилер.
Г. Эзизовың окадыгыңча рухуңы тәзелейән гүйчЯ
поэзиясы бар. Би з ш ахыры ң дөредиҗ илигиниң он|
дең-душ г а л ам д а ш л ар ы н д ан үзңе дәл тарап л ары , яг*
белли дереҗ ед е умумы т ар а п л а р ы хак д а озал айтдь
Эмма эсасы сөхбет ш ахы ры ң өз г ай тал ан м а сы з л и р и ^
овазы х ак д а болмалы ды р. «Серпай», «Гүйз» атлы җе!|
л ейҗ и йыгы нды лары нда шахыры ң зехини җ о м а р г түЯ
зүң хасыл берши ялы о кы җ а сахылы к билен рухы и |
мит п айлаяр. Г. Эзизовың поэзиясында о б р а зл ы л ы |
нозиклик дую ляр. Онуң лирикасы нда д урмуш а хас якь
дурян романтика бар. Д урмуш ы ар зы л ам а к, ем ре г |
дыр гоймак ш ахы ры ң поэзиясындан эриш -аргач бол^
гечйон дуйгудыр.
Адатча улы ш ахы рлар өз лнрикасы ны ң гөзбашынь
чеперчнлик әлеминиң классыкы нусгалары ндан гайдя
дыгыны яп зы д я р л а р я-да ачык н ы гтаярлар. Г. Э з и з|
оны хас-да ныгтап беян эдйәр. «Серпайы» ичгин ока
чыкан окы җ ы онуң Пушкине, М агты м гула, Лермонтов
М уса Җ е л и л е нәхили сарпа гойяндыгыны гөрсе гер е |
Д иң е бу хем дәл. Ол умуман сунгата, поэзия көп эсе
б агы ш лапды р. «Бәшим Н уралы », «М укамлар б а ш ы |
«Талантлар», «Ш ахыр достлары ма», «Отузынҗы й ы л л !
рын гошгуларына», « Ш ахы ра хат» ,(К. Г у рбан непесова|
«Пикир д ерясы н да акыл гәмиси» ялы эсерлери ол П о |
зиянын образы ны дәредипдир диймәге эсас б ер й ә|
«Серпайы» нешире тай ярл ан ёл д аш л а р ш ахырың л и р |
касының эсасы угурлары ны догры бәлүпдирлер. Шонз|
ичиңде сунгат хакда йөрите бөлүм берилмеги хас-
гөвнеҗайдыр. Ш ахы ры ң баш м аксады шол бөлүмде
беяныны тапыпдыр.
Ш ахы р сары гүйзи « ай р ал ы к паслы» атланды рса-Д |
онуң эсасы пикири дурмуш сөйүҗилиге алып г ел й ә|
А дам ы ң гурсагы нда ах л а к пәклигини, пәхим-пайхас
гуймак учин шахыр шол тәре өвран-өвраң йүзленйәр!

106
 Көне ойлар дөммесе,
Топрак аграс дыммаса,
Бу айралык болмаса —
Гүйзуң гөрки ном болсун.
(«Айралык паслы »).

«Гүйз пейзажы», «Гүйз гиҗеси», «Дурна», «Гүйз»,

«Сөййән гүйз паслыны», «Гүйз билен сөхбет», «Магис-
Траль» гош гулары -да шол пикириң чуңлаш ды ры лм агы -
Дыр. М егерем ш ахыр өмрүң гысгалыгы, оны маны лы
Гсчирмек догрусы нда классы кл ары ң айдан пикирине йү-
рекден уюп, анлы суратда гүйзе көп йүзленендир. Шей-
дсликде, ол бир та р а п д а н поэзия б агы ш л ан гошгула-
рында, икинҗи тар а п д ан болса, гүйзе ниетлән шыгыр-
дарында битеви зад ы — Д урм уш ы ш ахы ран а сурат-
[дандырмагың хөтдесинден гелипдир. Ш ахы р езүнден
|#цки чеперчилик теҗ рибесине хемише йүзленйәр. Бу
вбпр айратынлык. И к ин җ и ай раты н лы к болса онуң хут
|#а йөрелгесиниң болмагыдыр. Биз Г ара Сейитлиеви ят-
данымызда Б а х а р ы ң яд а дүш үш и ялы, Г. Эзизовы ят-
даиымызда-да биыгтыяр Гүйз паслыны ятлаяры с.
Хер бир эеери ахы ры на ченли окап чы канындан соң
(иторын дүйп максады, пикири ай ды ңлаш яр. Йөне ай-
цынлашяр дийленде бир за д а үис бермели. — эгер окал-
III эсерде пикир бар болса ол ай ды ңлаш яр, белли сис-
ема өврүлйәр. Поэзия ж а н р ы н д а ол хасам зерур. Г. Эзи-
чжда пикир ызыгидерлилиги, м а ксатлы л ы к бейлеки гер-
уп гечилен ав тор л ар а гар а н д а берк са кл аи яр . Оны
|лкинҗи йыгындыныц илкинҗ и «Революция» шыгрыны
С иң соңкы «Гүйз» йыгындысының сонкы «250000000»
1.1 ы публицистик поэмасыны оканы ңда гөз етирйәрсиц.
«Революция» шыгрыны яза и д а автор хачан -да болса
llip дөвүрде В. М аяковскиниц «150000000»-ныны довам
пдирерин диен пикире уян дәл болса герек. Йөне онуц
нредиҗилиги логики тайдан шу пикири тассы кл ад ы
уруберди. Муны ики эсериң-де рухундан, гурлушындан,
;ж1 ерлерде гетирилйән детал ь меңзеш ликлеринден гөз-
К*мсли. Галыберсе-де, «250000000»-ны яза н д а ол өвран-
циран М аяковскиниң мешхур иоэмасыны окан болмалы.
Рсиолюдияның» эсасы ай раты н лы клары н ы гөзден гечи-
сиимизде биз оны үч саны бөлеге бөлүпдик. Оны хәзир
цйталамакчы болмаяры с. Иөне ш а хы ра н а сызыш, че-
(рчиликли дуюш ягдайы ны и а за р д а ту тан ы ңд а Г. Эзи-

107
зов ики эсерид хем социал пафосының бирлигини
сы клаяр.
«Револю ция» шыгрында ш ахыр оны көчә чыка
ил билен билеликде Азатлы к, Д ең л и к угрунда гө
пурсаты нда өнуң бишишйәнлигини суратлан ды ряр.
ерде паты ш а реж иминден х ам ы л а болан зәхметкеш
кың оянышы, ички толкуныш ыгың эййәм саклап бо
җ а к гүйч билен д аш а р ы — «көчә» чыкышы геркезил
Революция, көче, и л — бу ерде бир-бири билен багл
шыклы гетирилип, битеви образ дөрейәр. Җ а н л ы
цес гысга сетирлерде берлип, соңра тар ы х а йүзле
узын сетирлер б аш л ан яр ве ене гысга сетирлер пр
сиң довам эдйәнлигини гөркезйәр. Өзем бу шыгыр
лы-кичили секиз бөлекден ы барат. «250 000 000»-да
ш ахыр ачы клы га чыкяр: >

Ш әхермизиң көчелерин сүпүрдик,

Агартдык җайларын — гөзүң гамашяр.
Гуран агачларың барын гопардык,
Тәзеленен багда гушлар сайрашяр.
(«Г үйз», 1978, 45-нщи сах.).

Бу ерде эййәм Бейик О ктябрь социалистик рев

циясының мивеси х ак д а гүррүң гидйәр. «Көчелер
пүрилен», « җ а й л ар агарды лан», «гуран агачлар гоп
лан». М аяковский өзүниң «150 000 000»-да револю
ның көчедоки херекетини, булу тлар ы ң сы ры лы ш '
гнң м ейд ан л ар ы ң ал б айдакдан долушыны, умумы
херекетиниң болса батлы, гахарлы , ынамлы гүйчл
гндишини беян эдипди. Ш ол сөзлер Г. Эзизовың но
сында-да бар. Эмма бүтинлей баш га мазмунда. >1
докуз бөлекден ы барат поэмада шу гүнки дурмуш,
рых, гелҗ ек суратлан ды ры ляр. Өзем тары ха акы
-баш лы дүшүнмек, революцияның дүнйә әхмиетин
етирмек поэманың баш лейтмотиви-максады. Онда
тирилйән тары хы в ак а л а р , х а д ы сал ар җемгыетиң
тайдан өзгерендигини, кувватлы социалистик сис
өврүлендигини айдяр:
Гелен дөвлет!
Гел, бу дүнйә чагаҗык!
Эййэм элҗ агазн а дакды лар багҗык,
Ким сен?
Эйнштейинми?

108
 Гагарин?
Саады?
Атаң гөзлэп отыр мынасып ады.

Ол сетирлер бизиң көпмиллетли совет халкы мы зы ң

|ки йүз элли миллиона етен гүнүнде язы л ан а меңзейәр.
Шондан соң шахыр бизи тары хы ң җүммүшине, «нәме-
Цсн баш лан ан ды гы н а» әкидйәр, Лениниң генисини өңү-
»шзде ачып берйәр, отузы нҗ ы й ыллары ң җ ы гб а-җ ы гл ы
|ухмет процесине, Бейик В атан чы лы к уршуның хупбат-
лы гүнлерине, Еке-тәк энәниң — Ер ш арының сынасы-
1ы г ор ам ак үчин А д ам зад ы ң ак ы л -п арасад ы на үнсүми-
1П чекйәр. П оэм аны ң ёкары социал-сыясы пафосы
«Битеви А дам зады ң ербою на галм агы » билен җемлен-
Йнр.
Диймек, У р а л л а р д а урлан, С ибирлерде сүйрелен
Революция «бу гүн дүнйә системасына өврүлен социа-
Лпзмиң гөнезлигиди, п арах атчы л ы гы ң җ арчы сы ды » ди-
сн идеялы «Революция» билен «250 000 000» чеперчи-
лик рухуң битевилигини йүзе чыкаряр. Ол диңе бир
бслли хакы каты шыгра с а л м а к билен чәкленмән, окы-
җыны ойланды ряр, эндиге өврүлип гидилен дүш үнҗ е-
лсри тәзеден д уйм ага чагыряр.
Соңкы й ы ллары ң поэзиясында ан али ти к баш лангы ч
түйчленди, ол пикире аграм салд ы диен ал ы м л ар , тан-
кытчылар м а м л а, Ы лмы-Техники револю цияны ң Адам-
вада, а д ам а етирйән тәсирини гөреңде П оэзияны ң
Шериң гарш ысына чыкыш гүйҗй артм ал ы д ы р, Хай-
ры ы крар эдиҗ илиги диңе бир бар з а д а «хава» диймек
Силен чәкленмән, эйсем онуң дүйп өзенине дүшүн-
Моге ч агы рм алы ды р. Ине, езүниң гысга әм рүнде шейле
Чуц поэзияны бизе ядыгәр гоян Г. Эзизовы ң бейикли
гн-де ш ондадыр.
Чепер эсериң әхмиети бир я-да ики м а к а л а билен
йчылмаяр, я-да шол ачы лы ш етерлик б олм аяр. Ш онуц
учин дөредиҗ илигине гысга гәз ай л ан ан ш ах ы р л ар ы ң
«чеперчилик лаб ор атор и ясы н а» ене-де сын эдилер, ене-
■де тәсин з а т л а р ы ң үсти ачы лар. Би з оңа хич шүбхелен-
мейорис. Иөне бир х ак ы к ат хеммә аянды р — шу неслиң
цоэзия гелшем, ы крар эдилиш ем, ез угу рл ары ны тапы-
Шам үйтгешик болды.

1977—1978 й.
109
 Ш П ОЭ ЗИ ЯН ЬЩ ПУЛЬСЫ

Хәзирки социалистйк җ емгы етиң баш айратынлг

онуң хемме угурлар боюнча сазл аш ы кл ы , планлы ө сй |
лигидир. Өз революцион рухы, сөвеш җ еңлик х ә с и е |
зэхмет эдерменлиги билен щейле җемгыети кем ал а
тирен совет хал кы диңе шу гүнүң етен белентлигий
ңакланмага дәл-де, -эртириң үстүнликлери, гелҗег
ал а д а л а р ы билен яш ам а га, өңдәки сепгитлере ы н а м я
г а р а м а г а эндик эдипдир. Бу а л а м а т хал кы м ы зы ц ө\11
манысына еврүлипдир. XX асыры ң соңкы чәръегигд
эдил баш ы нда язы л ан ве б ирагы здан кабу л эдйлен
зе Конституцияның, Диңе онуңам дәл-де, совет д ө вл е,|
ниң алтмы ш йыл ичинде газан ан әхли ү с тү н л й к л е р и ң |
авторы болан Совет халкы, мәхрибан Коммунистик па
тиямыз х а л к хоҗалы гы ны ң, техниканың, ы лм ы ң — м |
ласы, өсүшиң хемме угурлары боюнча перспектив плЗ
лары ны дүзди. 2000-нҗи йыла ченли көп ишлериң, прс
л ем алары ң, меселелериң етилмели сепгитлери б е л |
нилди.
Йөне зехиниң перспектив планыны чекип болмаг.
Д ө р ед и җ и л и к дийилйән зад ы ң диңе аладасы н ы этмд
сабы рлы лы к билен хы җувлы , ызыгидерли ишлемек
калы м аксада етмек мүмкин. Ш онуң үчин п арасат!
Коммунистик парти ям ы зы ң М еркези Комитети гел җ !
ки неслиң чеперчилик мүмкинчиликлерини т е р б и е л е ^
билен о лары йүзе ч ы к ар м ак м аксады н дан угур аль
«Д әред и җ и я ш л а р билен алнып б ар ы л я н иш х а к ы щ
йерите ка р ар кабул этди. Н ы гтап айдярыс, асы ры |1
зың соңкы чәръегиниң баш ы н да ка б у л эдилен бу та{
хы кар ар яш д ө р ед и җ и гүйчлери тербиелемегиң пей
пектив голданм асы дыр. Ш онда шейле дийилйәр:
«Я ш л ары ң п роблем алары ны ве х а җ атл ар ы н ы
ренмек, о л а р а өз тал ан тл ар ы н ы йүзе ч ы к ар м ага көкй
этмек,! т а л а н т л а р ы есдүрмеги деред и җ и ли кл и п ер сп ^
тив ёл боюнча генүкдирмек герек».
Д ө в р ү ң өсүш чалтлы гы эдеби процесиң хемме жаг
л ар ы н а активлик, җ а н л ы л ы к берди. Б у хили ез
риш лик п оэзи яда хас-да месе-мәлимдир. Д и ң е « Т үр к|
нистан» неш иряты ның 1975-нҗи йы лда чапдан ч ы к а р |
«Он оваз» йыгындысында ш ы гы рлары ерл еш ди рш
яш л ар ы ң бирнәчесинин ө зб а ш д а к йы гы нды лары ны ң
110
Шир здилмегй поэзия мейданыНа гелйән тәзе гүйчлёрйн
йыл-йылдан артянды гына ш аятл ы к эдйәр. О л а р д а и Ата-
мырат Атабаевиң «Д иярым», «Сени сөймедик болсам»,
А. М әммедовы ң «Тунан перзенди», Б. О раздурды ева-
цың «Б ахар болуп яш асады м», К. Г урбанмырадовы н
«Алабахар» , А. Акмәммедовың «Ак чәге», Г. Д аш гы но-
иын «Иүрекдәки язгы л ар» ялы ки тап лары н ы ң атл ар ы -
IIы тутмак мүмкин. Ө зб аш д а к китаплары бу гүн-эрте
чап болуп ч ы к җ ак яш л ар хем аз дәл. Атлары агзалан
йыгындыларда яш л ар ы ң сесиндәки ы нам лы лы к дуюл-
ир. Ш ол ки тап л ар а я зы л ан сы нларда А. Атабаевиң,
Д. М аммедовың Г. Д аш гы н овы ң поэзиясында чынла-
Кайлыгың барлыгы, пикири, дуйгыны тәзе д е т а л л а р д а
üwbin бермегиң гитдигиче кәмиллешйәнлиги догры бел-
йепилди. Шонуң билен бирликде, ол ард а кәбир халат-
Ларда пикири гүмүртик х а л д а беян этмегиң душ гелйән-
Диги хем танкыды н укд ай н азард ан ерән а д а л а т л ы гөр-
кезилди. Ш ейле диен в агты м ы зда биз Н. Хоҗагелдие-
1шн А. Акмәммедовың, А. А табаевиң йыгы нды лары на
цзан сы нларыны гөз өңүнде тутярыс. Биз оны гай тал а-
макчы боламзок. Эмма ш олар ялы беллигиң бейлеки
ишларыц ш ы гы рлары н а-да эдилмегиниң мүмкинлигини
ццзытмак максады билен йүзугра ятладык.
Яш поэзияның а л а д а л а р ы кеп меселелери өз ичине
иляр. Онуң тем атик герими, чеперчилик дереҗ еси, шы-
Тыр техникасы тайы ндан кәмиллиги, я-да говушгын-
1-ызлыгы ве ене-де энчеме меселелери х акы н да шу ма-
Килада гысгача сөхбет ачмагы макул билдик. Ш ейле
Максат билен соңкы ики йы ллы кда чыкан е зб а ш д а к
Йыгындылары, «Совет эдебияты» ж ур н ал ы н ы ң 1975—
1!)76-нҗы й ы л л ар д ак ы чыкан санл ар ы н да ерлешдири-
Лен ш ахы рана нусгалары , «Эдебият ве сунгат» газети-
lliiц 1977-нҗи йылың биринҗи яры м ы нда чап эдилен
Гошгулары гезден гечирдик. Ш ол чешмелерде яш л ар ы ң
Кнпсанлы ш ы гы рлары чап эдилипдир. Хас бетери-де,
«Яшлара сөз берилйәр» диен рубрика билен чап эдилен
Гшпгуларда д үрли пикирлер еңе сүрүлйәр. Ш ейлеликде,
(5из яш зехинлериң йигримә голайының гош гулары на
сер салдык.
Түркмен совет поэзиясы хемише этап лайы н өсүш
Цпсганчагыны гечип гелен д үрли өвүшгинли, кәмил чо-
|зиядыр. Онуң улы-улы векиллери болупды, хәзирем

1U
бар. Ш олары ң дөредиж илигйнде гөзе илйән эсйсы
— өзлеринден өңки чеперчилик белентлигини өзлешдй
мек ве ондан хас ёкары ч ы км аклы к болупды. Ө сүш |
кануны шейле. Тәзелик өңки зады өзүңче өзлешдирмс
ден, ондан баш гача, оригинал йөрелгәни тап м акд ан
рейәр. Ш у н у кд ай н а зар д ан г а р а л а н д а бизде эййәм а д |
ган яш л ар ы ң барлыгы ны айтм ак гуванчлыдыр. Иңг
А. Атабаевиң, А. Мәммедовың, Б. Ораздурдыевань
К. Гурбанмырадовы ң, М. Көмековың, Г. Д а ш г ы н о в |
ш ы гы рлары нда ол ары ң бир-бирине г аб ат гелмейән,
йәм е з б а ш д а к ёла дүшүп угран чеперчилик тагаь
барлыгыны дуйярыс. О л ар поэзияның мукаддес ишиЦ
ни ы намлы ачып билен яш лард ы р. Б у л ар хакы нда г\
рүң эдилен вагты нда эдил яңы ш ы гы рда гүйҗүни сь
ян яш л ар билен дең х ата р д а пикир өвүрмек нәдогв
дыр. Терсине, ол ар ы ң йыгы нды лары на махсус алам^
л ары өвренип, шондан угур алып гай тм ак хак ы к ата'
якындыр.
Биз яш хем д ер ед и җ и л и к җ әхетден эййәм о к ы җ ы |
ра таныш авто рл ары илки а г за м а к билен ики я г д а |
ныгтамакчы болярыс.
Биринҗиден, ол ш ах ы р л ар өзлеринден сәхел ә ң д |
неслиң (меселем, Г. Эзизовың, А. Агабаевиң, X. К у л |
виң, И. Нурыевиң, Г. Гелдиевиң) дө ред иҗ ил и к т е җ |
бесини өзлешдирен, ол ар ы ң ызыны довам этдирмек
лен бир х атарда, нәхилидир ө зб а ш д а к чеперчилик
лерини агтарян, зехинлери тап л ан ан яш лар.
Икинҗиден, хут шол яш диййән ш ахы рлары мы з
китаплары , гүнделик метбугатда чап эдйән эсер л ер ш
нүден-гени асыры мы зы ң соңкы чәръегинде д ө р ед и |
рухы өнүм б олм ак билен бирликде, умуман поэ|
ж ан р ы н д а д е в р ү ң а л ам атл ар ы н ы сы н л а м ага мүмкиь
лик берйәр. Б а ш г а ч а айдыланда, яш поэзияның пу
суньщ нәхили уряндыгыны дуйм ага, шол ургудан уг
алып, онуң ж а н р өзгеришлигини бел л и д ереж еде
гитлемәге ёл ачяр.
Ш ей лелик билен хер бир д өр ед и җ и л и к угрунда
шы ялы п оэзи яда-да шу гүнүң ве эртириң арасы нда б |
чеверчилик, рухы баглан ы ш ы к пейда боляр. Ш оңа
рә-де, А. Бугаев, М. Б аб ан аза р о в , М. Т увакбаева,
Сәхетдурдыев, Б. Хапызова, Н. Гозлыева, Т. Садьпй
X. Ш иров, О. К улыева, Э. Аманов, А. Геленова, О.
112
Iieneeoea, Ы. Хоммадов, А. А манлы ева, А. Акмухамме-
дов, Г. Непесов, Р. Таганов, Г. Ашыров, Ш. Чарыгу-
лыев, Т. Таганова, О. Таңңыева, Ө. Непесов, Н. Р еҗ е-
бов, А. Нургелдиев ялы я ш л а р ы ң яз-ан ш ы гы рлары те-
матикасы, чеперчилик ойланмасы тайындан олары ң ең
янындакы ш ахы рл ары ң дөредиҗ илигине якын дуряр.
Диймек несиллер бир-бириниң ызындан чалшып гел-
fiup, дөредиҗ илик кешиги җ ув ан герденлере дүшйәр.
Ыхлас! Ол хемме ишде зерур. Д өредиҗ иликде, ылай-
та-да! Ш онуң бар еринде үстүнлик, ш овлулы к д аш дәл-
дпр. П оэзияд а Ватан, Сөйги, Эне, Тоирак, В ы ж дан ялы
хемишелик тем ал ар ызыгидерли ишленип гелйәр. Бу те-
малардан озал ай д ы л м ады к пикир тапмак, элбетде;
кын. Й ене зехиниң, э р җ е л л и г и ң 'г е р е к ерем шонда-да.
Ш ахырың ыхласы нәче чынлакай, нәче д овам лы болсй
ипкириң терлиги, тәзелиги өзүни гүррүңсиз йүзе чыкар-
яр.
Гелиң, А. А табаевиң «Сени сөймедик болсам» атлы
китабындан ики бенди м ы сал алалы ң:

«Эртир уруш турҗ ак» дийсең, эпелер.

Аталар, чагалар. гараз, адамлар —
Яиланярка ш адыяна айдымлар,
Ш ейле шум хабар а ынанармыды?
Ы нанмазды эгер-эгер...
1941-нщи йыл, 21-нҗи шонь»).

,'Эртир уруш ятҗ ак» дийсең, энелер,

Аталар, чагалар, гараз адамлар,
Ё вуз урш ун шарпыгыны даданлар,
Ш ейле хош хабара ынанармыды?
Ы нанарды, мегер,
Й өне энелер
Ы нанмаз-да,
Олар җ у д а бсгспер.
(« 1945-нщ и йы л, 1 -m ç u м а й » ).

Гөрәймәге сад а л а ч гөрүийон бентлерде ш ахы ры ң ез-

баш даклы гы дую ляр. Ол уруш тем асы ндан язы л ан шы-
гы рлардакы пикир еврүмини, д е т а л л а р ы ң өң ленч эди-
лен нусгалары ны га й т а л а м а к д а и сакланыпдыр. Д иң е
сакл ан м ак дәл-де, езуче өврүм тапыпдыр. О л гөзлег,’
нгтарыш ш ах ы р ы ң «М аза р д а н чыкан седа», «Душушык»
«Г аб ан җ аң л ы к» ял ы бейлеки гош гулары н да хем гөзе
илйәр. А. М әм медовы ң « Р азы л аш я р м ы ң , дост, менин
8. Зак. 6601 113
 билен», «Ш атл ы к гушы геч эйләнде калбы м да», К. I
б ан м ы радовы ң «Гошгыны гересиң гелйәрми», «|
даш»», Г. Д аш гы н овы ң «Бу эне еримиң гызгынлыр
дан», «Я тсам-турсам гөз еңүне гелип дур», «Айдышь
«Җ едел», «Сен хак д а кы пикирлер» диен ш ы гы рлар
да-д а җ үп ү н е дүш ен гөзлеглере душярьтс. Шахыр;
лирики гахры м ан ы ң ду рм уш а ичгин сын эдиң билш:
ш ы гы рларда реал суратлан ды рм агы ц хетдесииден |
йәрлер.
Ш ейле полож ител хады саны ң тутуш ш ахы рана я
ли тербиелемекде-де әхмиети аз-күш дәлдир. Эмма, 1
нансак-да, шол адыгып угран ш ах ы р л ар д а хем, о лард
кичи ш а х ы р л ар д а-д а м ы д ам а душ гелйән умумы л!
хер бир дүш үн җ ә, пикире, дуйга абстракт чемелещ
шейлебир абсолют кеплүги эелейәр велин, эгер ңш я
зи яда САН кепл үк эдйәрми я-да Х И Л дийип г ө н е р т |
• соралайса, САИ дийип гыгыраныңы езүңем дуйман г|
ярсың. Элбетде, ол өңи алы нм алы хадыса. Эйсем, у |
мылык, аб стр акт тассы кл ам а нәхили ягд ай л ар д а, щ
бир ленч эдилен гураксы әхеңлер хайсы шертлея
йүзе чыкяр? О л а р ы ң себәби ниреде? Тем атик меңз^
ликдеми я-да чепер пикирленмеде? Бир сөз билен |
д ы л ан д а чепер пикирленмеде. Өң белләп гечиши»!
ялы, Ватан, Зәхмет, Топрак, Сөйги ве шуңа меңзеш Ц
д а м а л ы к тем ал ар ш ахы рана пикириң-де меңзеш ч ы к |
гына себәп болм аяр. Терсине, шол бакы тем ал ар ц
хы рлары ң чеперчилик гезлеглериң хас җ үм мүш ине а |
л аш м агы и а ёл ачяр. Шу угурда азда-кәнде өңе гидң
лик хем дую ляр. Йөне гөзилгинч ягд ай д а дәл.
'Гелиң, В атан хакда зехинли ш а х ы рл ары м ы зы ң дө^
ден кәбир гош гулары на сер салалы ң. Ене А. Атабаев;
«Ватан, депәмде сең асманы ң дурса», К. Г у рб ан м ы |
довы ң «В атан а сөйгим», А. М әм медовы ң « ё л ойлан^
сы» я-да « В атаи хакында ики гошгы» диен шыгыр^
рына йүзленмеги догры хасап лаяры с. О залы билен, ш
ш ы гы рлары ң ичинден эриш -аргач болуп гечйән п и м
В атан а сөйги. Ол җ у д а говы, мукаддес. Йөне нәме үчк
дир шол м укаддес сейги, улы гуванч гураксы сөзл<
герекмеҗ ек сүйндүрмелер астында ч а л а көрәп дурм
лы? От дек л о в ла п галы беренде б о л м аярм ы к а? Л ири
гахры маны ң говушгынсызлыгы-да батл ы сөзлере ко*
лаш ы п, тәсирлилиги говш адянлыгы ндады р:
114
 Ватаны йүрекден сөййән адам а,
Ватаның хасратам горкулы дәЛдир.
Ватаныц агысыи агламаклык хем
Хакыкы перзенде оңат ахвалдыр.
(Ä. Атабаев, «Ватан депзмде сең
асманың дурса»),
Өз багтымы пэк ззхм етден гөзлесем.
Ил бәхбиди үчин сачылса дерим, —
Булаң бары сәййэнлигмиң шаяды
Э зиз Ватанымың хер д абан ерин.
(К. Гурбанмырадов. «Ватана сөйгим»).
Е далара байдыр Сибирь дүзлүги.
Едалара байдыр бизиң Гарагум.
Елы ёда бирикдирйән ёдалаң,
Айдымыны айдар дурар йүрегим.
(А. Мәммедов. «Ёл ойланмасы»).

Д а ш ы н д а н серетсең шу үч саны авторы ң шыгрында

хич хили м еңзеш лик дуйланок. О л ары ң бир меңзешли-
ги — тем атик бирлик. Д огры. Херси езүче пикир йө-
редйәр. Эгер икиси ватанчылы гы умумы охеңде яңзыт-
са, үчүиҗиси предметлейин гүррүң эдйәр. В атан үчин
агл ам акл ы к айып дәл диен пикир тэсирсиз дийип ,бол-
маз. й ө н е ол нәхили «перзенде оңат ахвал» болм алы ?
Дүшнүксиз. Б елки-де В атан а аб ан ан ховпа агл ая н гах-
рыман өзүни «оңат» дуйяи дәлдир? Терсине, шол ховпы
салана онуң калб ы нд а газап гайнаяндыр! Ш ейле-де
болм алы мы ка диййәрис. Герегинден арты к сүйндүри-
лен шы гы рда м аксат лирики гахр.ыманың өзүни Вата-
пың чын перзенди саймагы. Ш ол дую ляр. Боланы . Йөие
устүне ховп абан ан В атаны ны җаны-тени билен горама-
га тайяр гахры м ан ы ң «оңат ахвалы ң» ичинде дуюшы
окы җа дүшнүксиздир.
И кинҗ и мы салда биз озал поэзияда кеп душ ян зох-
мст-дуйгы В атан л ш ш ясы ны ы зарлаяры с. Б елли , та-
пыш линия. Үчунҗп м ы салда аб стр акт сөйгүден гача
д у рм аклы к бар. Лнтор сөйгини ер-юрт билен б аглаяр,
чсперчилик өврүм эдйор. Бу сад а ла ч болса-да хакыка-
та, реал зад а якын боланы үчии өзболуш лы хем-де
о.чуне чекиҗи. Йөне ол гошгы хем А. А табаевиңки ялы
гүйндүрмеден х а л а с дәл. Д о ку з бент ш ыгрың хайсы
Пендиии айы рсаң-да пикириң арасы үзүлмейәр. Инди

8* 115
д өредйҗ или к ёлуна ы.мыклы дүШен ШахЫрларымызД
шейле кемчиликлериң болмазлы гыны ислейәрис. Ч ү |
ки бу ягдайы ң соңкы яш л ар ы ң эсерлерине гечмезлш |
үчин «сакасына» бек болмалы. ?
Яш поэзияның ики саны полож ител т арап ы н ы ң бар
лыгыны турувбаш дан беллемегимиз герек. О л ар ы ң б |
ри шу гүики яш л ар ы ң ш ы гы рлары нда «биографик» х |
сиетлериниң ёклугыдыр. Биз муны 1975-нҗи йылың д^
кабры нда яш язы җ ы л а р ы ң М ар ы д а гечирилен респу^
ликан семинарында эден «Я ш лары ң дөред иҗ ил и гин ^
эсасы хәзирки зам ан тенденциялары» атлы д о к л а д у
мызда-да белләпдик. И кинҗ и үйтгеш иклик болса эй
йәм 1976— 1977-нҗи й ы л л ард а язы лан шыгырларҗ
душяр. Ол язы л а н ш ы гы рларда проблем алайы н затл^
рың гозгалмагы. Д и ң е бир гозгал м агам дәл-де, он!
чеперчиликли суратл ан ды рм ага эдилйән чы нлакай ’сы
нанышык. Биз шейле ф ак т л ар ы Б. Амангылыҗовьн
«Контрастлар», М. Б аб а н а за р о в ы ң «Сын эдерсиң äi
ёлуна Акмаяң», « П асы ллар», А. А м анлы еван ы ң «Болг!
йын», X. Каканепесовың « Г у ш җ агазы ң арзувы» ял |
гош гулары нда гөрйәрис. Хайсыдыр бир тәсирли детаМ
ар к ал ы пикири а ң л атм а к болса ш ы гы рлары ң утушл!
тарапы . Е к е җ е мысал:
«Реиклең хайсы говы?
— Сарысы говы.
— Себәби?..
— Тылланың гөркүне меңзеш.
— Реңкиң хайсы яман?
— Сарысы яман.
— Себәби?
— Саралан сыркына меңзеш.
— Реңкиң хайсы говы?
— Гарасы говы.
Гарагөз гызларың гарагна меңзеш.
— Реңкиң хайсы яман?
—- Гарасы яман.
Себәби?
— Бетпәллең йүрегне меңзеш ».
(Б. Амангыльщов. «Контрастлар»).

Я ш л ары ң бири ю мш ак лиризме йыкгын этсе, бейлй

киси философйк ойланма үнс берйәр. Ш ах ы р а гыз А
Аманлы еваны ң ш ы гы рларыны ң агл аб ас ы өз арзувчыл
лыгы, ы хласлы лы гы , йүрекдешлиги билен т а п а в у т л а н я |
 «Чырам бол-да, өчме йигит,
Гуйчли тогуц болайын
Багбаным бол, гачма йигит,
Сахы багың болайын»
(«Болайын»),

А. А манлы еваны ң ёкаркы гошгусына махсус хәсиет онуң

«Өмүр отлусы», «П ерзентлик борҗы», «Ы нсан гөзелли-
гн» ялы ш ы гы рлары н да-да бар. О л ары ң эсасы үндейән
зад ы —гуманизм, бирек-биреге вепалылык. Эйсем, бу
ал ам ат диңе шол гош гулара махсусмы? ё к . Б и з о и ы А .
I еленованьгң «Дүнйәң хасабаты », О. Бегнепесованың
«Бентлер», О. Таңңыеваны ң «Яз гиҗелери» атлы шы-
гы рларында сынлаярыс.
Биз поэзия билен иш салы ш ян яш л ар ы ң бар ха арт-
яндыгыны белләпдик. Эмма м укдары ң хиле гечмек про-
цссини-де ятдан ч ы к арм ал ы дәл. Аз болса-да бирнәче
яш ш ах ы р л ар ы ң ш ы гы рлары нда об р азл ы лы к, чепер
овүшгинлилик, сураткеш ли к хас йити дую ляр. Г. Д аш -
гыновың, А. Бугаевиң, М. Б а б а н а за р о в ы ң кәп шыгыр-
лары ндан оны т ап м а к мүмкин. Умуман, шол үч яш ша-
хыра улы умыт билдирмек өте гечилдиги б о лм аса герек.
О л ары ң гош гулары нда поэзия болан җ огапкәрчилик,
чынлакайлык, ызыгидерли агтары ш гөзе илйәр. Өсүп
барян зехинли яш ш ахыр Г. Д аш гы н овы ң ш ы гы рлары
оз хы җувлы лы гы, гөчгүнлилиги, оба ад ам ла ры н ы ң пси-
хологиясыны ач м ак дакы өзболуш лылы гы билен окы-
җыны өзүне майы л эдйәр. Онуң «Гүйч б ар л ая н гурал
гөрленден соңкы ичгеплетмелер», «Я лңы ш лары м», «Ким-
лер сенден нәме үчин нәразы?!», «Атам» гошгулары,
М. Б а б а н а за р о в ы ң «Эден ишлеримден болян нәгиле»,
А. Бугаевиң «Яшлык» ш ы гы рлары идеясынын айдың-
лыгы, чеперчилик тайдан кәмиллиги билен тап авутлан -
яр.

Ш у гүн бир зат

Д үш йәр онуң ядына:
Алардың-да
Эш еҗигиң ардына,
Сүрүп илерлигне —
Догры гүзере
Әкидердиң
тоя-томга, базара...
Б у гүн сени
Алып барян евлүйә...
117
 ...Ш унуң үчиь
Ө сдүрдиңми оглы я?! ■
(Г. Дашгынов. «•Атам»). j
Гайдып гелйәр өз эркиме ынанҗым, '
Җ ахан а сөйгимден ловлаян шо хал,
...Мушакгат ягдырып, ■<
Берип теселди, 5
Дурмуш ы ң .сынаяп болмагам ахмал
(М. Бабаназаров. «Эден ишлеримден
болян нәгиле»). \

Алнан м ы са л л а р д а гоязылык, пикир дүрлүлиги, м а з

мун байлыгы өне сайланяр. Тәзе пикирлери орта атян!
окы җ ы ның чеперчилик ислегини кан агатл ан ды р ян гош
гулар Р. Т агано вд а-д а, Г. Аш ыровда-да, Т. С ад ы к овд а
-да ёк дәл.
Эгер Р. Таганов «Д урмуш сахнасындаи», «Ч ал гуюй
берсене» ш ы гы рлары н да оба дурмуш ы на белетлигин^
гөркезсе, Г. Ашыров чага психологиясыны ачмага укыФ
лы «Токай», «Гурбага», И. Худайберднев болса тебига^
гөзеллигш ш ссерлик билен чекйән «С айгаклар», Т. Са?
дыков хем « М аш гал а баш а дүшенден соңкы ой лан м а
лар» атлы гошгусында философик о й л а н м а л а р а йьЦ
гьш эдйонднклерини горкездилер. Б у л а р д а бир-бирий(
гапма-гарш ы гоюлян ахлаклары ң, хәсиетлериң, хадыса;
ларың. үсти билен ачылып гөркезилйои лирики гахры!
маны ң образы өз оригнналлыгы а р к ал ы ятда галяр. Р
Тагановың а д й агза л а н гошгусында тойда пула гызы!
айдым айдян багш ы ның хем-де илиң алкышыны алы!
шыгыр окаян ш ахы р ы ң чепер образы бсрилйәр. Өзех
җ у д а уссатлы к билен чекилипдир. Я-да Т. Садыковы!
мысал алнан гошгусыидакы идея хем өрән шовлы де;
т а л л а р д а йүзе чы кары ляр. Ч а г ак а эне-атаньтң юмшунь
ёкуш герйән гахры м ан м а ш гал а баш а дүшенде шейл*
диййәр:
Я згарарды м сизи овнукчыллыкда,
Хем диердим: «Баш лапдырлар гоҗалып», :
Бу гүп ойланярын шол затлар хакда,
Баш а дүш еидеи соң улы хоҗ алы к I

И пди хакыката душ үнйэн кем-кем. }

Гайта-гайта палтам дегенсоң даша".
...Какам пахыр гахарҗ аңам дәл экен.
Эисемем зейренл^ең д әл экен аша. j
118 1
 Герлүп гечилен м ы салл ар яш поэзияның өсүшдели-
Гипи, онуң җ аны п кеш векиллериниң барлыгыны тас-
Сыклаяр. Иөне мунда энтек бәрден гайдян, умуман
Шыгра совуклык билен чемелешйән яш л ар хем азлы к
|денок. Окан м ахал ы ц хич хили тәсир этмейән, ятда
Гплмаян ш ы гы рлары ң м укдары көп. Хениз йәнтемлик-
деи сайланмады к, а й тҗ а к болян пикирини д ур лап етиш-
Медик гошгулар газе т-ж у р н ал л ар ы ң энчеме сахы пала-
рыпы эелейәр. Биз я ш л а р ы ң зехинине гиң ёл ачмалы.
Шонуң иң ы гты барлы ач ар ы поэзия дегишли эсерлери
К«н окам ак , шы гры ң сүңңүне а р а л а ш м а к м ы к а диййә-
рис. Кәбир я гд ай л ар д а илкинҗ и тәсир нетиҗесинден
(1үзе чыкан гош гулара душярыс. О л ар ы ң чеперчилик
тайдан югрумының етмәнлиги дессиие гөзе илйәр. С.
Агаоразовың «П енҗирәңиз ачып, йылгырып дуркаң»,
0. Халлыевиң «Этюд», X. Гурбангелдиевиң «П ериш ан
умыт», Б. Сёйитбердиевиң «Ы нҗ ам а», X. Ч ары свиң
«Ыкбал» А. А л л ан аза р овы ң «Гарагум а», О. Таңңыева-
цың «Ш әхерли җ о ра м а», Ч. Р еҗ е б о в ы ң « Д а г л а р ы ң хай-
баты гаясы, дашы», А. Акмәммедовың «Адама бир ге-
;н'к өмүр берилйәр» гош гулары йылылыкдан махрум.
Оларда ие сураткеш ли к бар, ене-де гутарны клы пикир
Жемлемеси. Кәбир яш л ар болса пикири ац л атм а к д а
Х.юнрки зам ан ы ң т а л а п л ар ы н д а н җ у д а песде д у р яр л ар .
Гелиң, X. Н у рм ы р ад овы ң «Атамың овазы» шыгрындан
бнр бент алалы ң:
К әте мен гиҗелер галып азара,
Пикир дерясы нда йүзйән. бойлаян.
Келләм дөыпор хангеченин базар на(?)
Ятламалар гпрдабына гарк болян.

Хәзирки зам ан окы җы сы «хангечениң базар ы н дан»

дншлашды. Онуң нәме маны б ер җ ек боляндыгы долы
цмдыңлашмаяр. Ш ахы р тозе деталь, меңзетме тапмак-
дыга дерек тары хы таи д ан мөврити гечен зады пикир
доланышыгына гиризмекчи болупдыр. Ол хем йөнтем,
хем гәмелтей болуп чыкыпдыр. Умуман X. Н урм ы радов
осшрек язяр, езем җ у д а совук, зо р ая к д ан язы л ан гош-
гулары бу яш ш ахы ры ң поэзия сунгат хөкмүнде дәл-де,
гемет хөкмүнде гараян ялы я гд ай д ан хаб ар берйәр. «Д ай-
ханың айдымы», «Селлели ад ам » ялы ш ы гы рлары -да
шахырың мүмкинчилигинден бәрде,

119
 Яш зехинлерде тебигат хад ы салары н ы ад ам ы ң р
ягдайы билен җ у д а д уярл ы кл ы шөхлелендирмегиң
десинден гелйәнлери-де душяр. Н. Р еж ебовы ц «Яг
өң яны» атлы шыгры шунуң мы салы болуп билер. 1
гыр ягыш ягм азы нд ан өң хованың петишлигинден,
раны ң солгунлыгьшдан хаб ар берйәр. Эдил ш у пуд
гошгы язм агы ң күйүне дүшен шахыры ң калб ы нд а го
харасат, рухы эзъет 'билен гөвнеҗ ай дегширилйәр:
Ягышың өң яны шейле боляндыр,
Х см -де гошгы язылмазкыц өң яиы.

Биз- кичиҗик җ ем л ем еде улы маны сызярыс. Г|;

зияның гуйҗем шонда. ’
Я ш л ары ң дөредиҗнлигине махсус бир ягдай хак"
да-да йерите дурмагы макул билдик. О л ары ц көш
энтек ез «йүзуни», өз «сесини» тапып билмән көсенй
лер. Ине, Б. О раздурды еван ы ң «Сөйги сетирлер
«Томаша зал ы н д а дөрәи сетирлер», О. К ул ы ева- '
«Арзувларымьш бой алан ери», «Йүрек ургусы», «Д ү
доки сөнгп», Б. Х апы зованың «Гуллер», «Гел том *
дага гидели сейле»,, «Сен гелерсиң айдым бесләп к
быңда» гошгулары. Б у л ар ы ң хеммеси «Совет эдебия ‘
ж урн алы ны ң 1975-нжи йылда чыкан биринҗи саны '
ерлешдирилипдир. Догры, ш ахыра гы злар ы ң үчү
көпден бори актив чыкыш эдиәр. Өзлери-де гуманй
сөпги, вепалы лы к хакында язя рл ар. Йөне нәме үч
дир олары ң ш ы гы рларыны бир-бирииден айыл-сай
эдип болм аяр. Мегерем, онуң себәби гы злары ң т
чеперчилик гөзлеглери билеи кәнбир гүмра дәлдик
ридир. Галыберсе-де, олары ң хеммесииде нәхили
хы ялбентлик гуйчли. Л ирики гахры м ан хы ялы нда.
вер яр билен сөзлешйәр, оны дүйшүнде гөрйәр, я-да о
өз янына чагыряр. Б аш га бир х а л а т д а болса герд'
сы налан дурмуш дәл-де романтики ёкары гөтери. *
гахры маны окыҗьтдан д аш л аш ды ры п гойберйәр.
Хапызованың хайсы гошгусыны о касаң ы з хем онуң
рики гахры м аны ны ң өз ислегине говушян пурсат
душ маярсы ңыз. Я-да О. Кулыеваны ң лирикасы на гуд
ассаңыз бирхили с у с л у г ы ң , говушгынсызлыгың бар '
гыны дуярсыңыз. Б. О раздурд ы еван ы ң гош гуларьг
сүйҗи арзувлы бай йүрегиң гүрсүлдиси эшидилсе-
онуң реал з а д а , дурмуш а я к ы н л аш м ан галм агы л а
ңы кеч эдйәр. Б у хили п урсатлар ш ахыр г ы злар ы ң ү
120
 синиңем эсерлеринде нәхилидир мазмун, рухы битеви-
лигиң барлыгыны т ас сы к л ам а га мүмкинчилик берйәр.
■Мохили? Элбетде, ол поэзия билен хемише иш салшып
гслйән, зехинли гы злар ы ң кәмиллешип гитмегине пәс-
гсл берйәр.
Яш поэзияның гөзден гечирилен н усгалары онуң
кадалы өсйәндигини субут эдйәр. Й әне шуңа серетмез-
дсн, вагтың гечмеги билен шол җ у в ан авто рл ары ң бир-
ночесиниң дөредиҗ илик мейданы ндан д а ш л а ш м а к хов-.
пы-да дуюляр. Ө злеринде зехин бар болан Ы. Хоммадов,
Ө. Непесов, Г. Непесов ял ы яш л ар җ у д а -җ у д а сейрек
чыкыш эдйәрлер. Г елҗ екд ё олары ң поэзияның кешигини
чскйән пгахырлар болуп етишмеклерине ы н ан м ак кын.
Д өредиҗ иликде болса иргинсиз зәхмет герек. Метбу-
гатда йыгы-йыгыдан чыкыш зден О. Аннаев ялы яш ла-
рыц хем бады говшады. Эдеби сынаг б и рбада өз миве-
гшш бермейәр. Ол й ы л л ар а мәтәч. Бу догруда яшулы
языҗымыз Б. Сейтәков яш л ар ы ң дөредиж илигиие ба-
гышланан республикан плеиумда ерликли антды:
«Өвги билен-де, дөвги билеп-де, айратын адам лар ы ң -
.хемаяты аркалы -да, агы ңа-да ак, г ар а ң а -д а ак дийил-
мсги билен хакыкы язы җ ы болуп болмаяр. Д и ң е хакы-
кы ы хлас аркалы, зехиниң гудраты нетиҗесинде җ ош ян
пүрек билеи, хал ка, партия берлен йүрек билен дере-
диҗ илик ишинде нетиҗе газаны п болар. Б у тәзел и к дәл.
Бу бозулмаз, миземез канундыр» («Эдебият ве суигат»,
1977, 2-нҗи март.)
Поэзия тиз өсйән, өзгерйоп ж анр. Ол дуйга баглы.
Пикир байлы гы на баглы. Би зи ң гуплеримизде онуц ха-
тарл ары яш зехинлериң хасабы н а артып баряр. Дүйн-
ки яш автор — бу гүн өзб аш д ак йыгындылы шахыр.
Геп ө зб а ш д а к йыгындыда хем дәл, өз ёлуңы тап м акд а.
Әз ёлы билён барян зехинли яш л ар бизде бар. О л ар ы ң
бар еринде поэзияның пульсуның уршуны дерцем ек кын
дол. Эйсем, яш поэзияпың пульсы нэхили?
— Яш поэзияның пульсы кадалы.

1980 й.

121
 ТО ЛК УН ЛАРЫҢ ОВАЗЫ

«Түркменистан» неширяты яш л ар поэзиясы б а р а Д Я

асыллы иш этди. Ол етмишинҗи й ы ллары ң а х ы р л Ш
ры нда бәш саны җ у в а н йүрегиң. илкинҗи йы гы нды лгИ
рыны о к ы җ ы л ар а хөдүрледи, Б әш йүрек! Б әш толкуйИ
Сиз нәхили? ;■
А. Аннадурдыевиң «Р убагы л ар » (1978), О. А н н а щ
виң «Сынаг», (1 9 7 8 ),-А. Таш овы ң «Гөзъетим» (197 8'щ
Н. Реҗ ебовы ң «Топрагың тагамы » (1979), Ш. Ч а р ы гу И
лыевиң « Б а х а р чакылыгы» (1979) йыгы нды лары ны э л ш
алан ы м ы зда ёкард акы совал бизи гуршап алды. ОЯ
бүтинлей тебигыдыр. Чүнки атл ар ы тутулан я ш л а р ь п Ц
бир в агт р ак д а язып б аш л ан д ы к л ары н ы яда са ла л ы н И
Ине-де ол ары ң бәшисиниңем биринҗи е з б а ш д а к ш а х ы И
ран а йыгындылары деңечеррәк дөвүрде псйла б о л д ь я
Элбетде, йыгы нды лар белли бир форма эерилнп ч ы к а И
рылыпдыр. Умуман ал ан ы ң д а көп ерлерде шенлс эди л щ
йәр, эм м а бизиң республикам ы зда бу илкинҗң теҗри(;Я
бе хас-да якым лы гөрүнйәр. Й ы гы н д ы л ар ы ң ы з ы н д Я
берлен зерур м агл у м атл ар окы җ ы үчин онуң и ч и н д ә к Я
ш ахы рана әлеме дүшүнмеклиге ярд ам эди җ и лик р о л у Я
ны ойнаяр. Б у л ар ы ң көпүси С ою зы м ы зда г е ч н р н л е щ
яш я зы җ ы л а р ы ң м а сл а х а т л а р ы н а гатнаш ыпдырлйрЯ
Диймек, ынам бар. Д иңе бир ынам дәл-де б улары ц иыЩ
гы нды ларыны ң чап эдилишиндәки үйтгешиклик, Бү*
тинсоюз ш а хы ра н а ф естиваллара актив г а т н а ш м а к Я
олары ң өзлеринден өңки поэзия неслинден бирнемет
я-да чекинмән айтсак, хас тап авутлы т а р а п л а р ы д ы р я
Э мма булар, элб етд е даш кы гөзе илйән тап ав у тл ар Я
М еселе бәш йүрегиң херсиниң дүнйәни дуюшында, ө зЯ
лешдиришинде. 1
А. Аннадурды ев турувбаш дан поэзияның диңе б и щ
гөрнүшинде гүйҗ үни сыиамакчы боляр. Өзи-де ө р ә Л
гадымы хем чы лш ы ры млы р у б агы лар да. Пикир хещ
м а к са т о ң лан ы л м ага мынасып. Ш у гүн руб агы лары ц
асыл функциясы х ак д а гүрлемегиң гереги ёк. Ол хеми-;
ше пикириң, хәсиетиң ачы лм агы на х ы зм ат эдипди. Й е н е
дүрли дөвүрлерде дүрли д ет а л л а р аркалы . Ш у етерлнҗ
А. Аннадурды евиң рубагы лары ны ң рухы бизе якын)
чүшш ол бизиң дөвүрдеш имиз ве пикирдешимиз. Геп
ш а х ы р ы ң б аш арны гы нда. Тәзачил ' Ьйлаңмалары нда;)

122
 |убагы тары хы нда сы н алан ©врүмлериң шу гүнки өвүш-
}1нлериниң ачы лмагы нда, пикир, дуйгы дуюш серхе-
}пшц гиңелмегинде.
Иллер-гүнлер ак дийселер аксың сен
Иллер-гүнлер гөк дийселер гөксүң сен.
Иллер-гүнлер нәме диййән болсалар
Такмынан. такмынан шончараксың сен

Эгер р уб агы лары ң хер бендинде болм аса-да, агла_

(Псында өзүче ойланмагы, окы жы ның пикир мүмкинчи-
1игини артды рмагы б аш а р ян А. Аннадурдыев тутуш
ц,|гындысында классы кы поэзия махсус өврүмлилиге,
,умгыныц халкы тар а п л а р ы н а йыкгын этсе, О. Анкаев
|өчбер тайдан аз б олм ад ы к гош гулары нда ваканы , дуй-
'ыны, тәсири узалд ан ы ны кем гөренок. Ол «Оба», «Сәх-
■II», «Өзгерипдир оба өңкүлигинден», «Депәми дире-
1Нм ак асманыма», «Ядыгәрликлер», «Эне х ак д а бал-
:пда», «П ерзентлик борҗы», «Мениң бар б ай лы гь ш —
;шз достларым», «С ад а арзувлар» ялы гош гулары нда
мумы пикирлери гиңишлейин ачмагы ң хөтдесинден
е.пппдир. «Сынагы» окап чы каны ңда ш ахы ры ң йыгын-
,ысына махсус зат: довамлы лы к, хер бир эсер кичи-
шк в ак а чалым эдйәр диен .нетиҗә гелйәрсиң. Элбет-
,е, б уларда хич хили зы ян лы клы за т ёк. Эсасы зат
шыжыйың сынчы гөзүниң о зал ленч эдилмедик өврүм-
;срде эгленмегинде. Авторың ш ы гы рларыны ң ичинден
[щевилик, улулык, гицишлик душ үнҗеси эриш -аргач
юлуп гечйэр. («В атап х ак д а айдым», «Алты айдым»,
Ч а гак а ң өйңүзе ерлешйән дүнйәң» ве ш уңа меңзеш-
:ер).
Гүрруци эдилйән бәш ш ахы ры ң хеммеси-де тема-
нк тайдан көп дүрлүлик, пикир өврүмлерде умумы-
ык, якы н лы к билен бир-биринден аз тап ав у тл ан яр-
ар. «Топрагын тагам ы нд а» Н. Р еҗ е б о в хем көпрәк
гүрлемеги кем гөренок. Онуң ш ы гы рлары догрусында
танкытчы О. Ягмыров хем язды ве ерликли игенди.
Цоне ш ахы рда мүмкинчилик көп. Ол шыгры еңиллик
билен язяр, д е т а л л а р а «дем салм агы » б аш а р яр . Эгер
'үпс берип окасаң, онуң ш а хы ра н а пикирленишиниң чалт
езгерйәнлиги, аб стракт за т л а р д а н гачянлыгы, дуйгу-
лара сы рлылы к берйәнлиги билдирер:

123
 Беденинде җ ем ләп әхли меҗалы,
Бнр бичәрә «эне» дийҗ ек дилини,
Бир гызың балындан дой җ ак дилини,
Парча парча эдип чейнеди йигит,
Бирден бейхуш ка-да самраймаз ялы...
(« Х а р б ы сыр»).

А вторл ард а Шовлы гошгулар билен бирликде, к

ленч сүйндүрилен Шыгырлар-да аз душ м аяр. Сү!
дүрме шыгрың бент саны ндан гөрүнсе-де гөрүнйәр
лин, а й д ы л җ а к пикирин өзүниң гысгача беян эдилойз
лң м ах ал ы -да шо-ол эйлек-бейләк чекилип, гидш
отуры лм агы нда йүзе чыкяр. Н. Р еҗ ебов хем шейле е
ли^е ёл берйәр. «Гоншы», «Б ахар», «Д агда», «A j
« Б арыбир, сен мени сеймән билмерсиң» ялы шыгыр^
ры ида-да ол бир пикири еврүп-чөвүрйәр.
Эмма д аш ы н д а н гөрәймәге гөврүмли шыгыр бол|
-да, пикир тайдан кеп дүрли, тәсирли эсерлер хем
дәл, О лары оканы нда .шахырыц сәхел өзүни эмгесе, !
ламы ны йити ишледип билҗегипе гүвә гечйәрсиц.
Аслында биз байлыгың дәл, '■
Байроньщ, -i
Пырагының ызын ызлап селпедик
Биз бу дүнйә диңе кейп этмәге хем
Гелиимизи беземоге гелмедик. \

«Достума» шыгры-да эдил шейле хөрпде языль

дыр. Бейле гош гулары ң узаклы гы дую лм аяр. й ө н е и
хыр гшкире аш а гызыгып, нәдүрслүк хем гойберйәр:
Мспи шахыр эден кеммагал ыкбал(?)
(«Отуз яш»).

Бипарх йөрәп барян шол гамгын(?)

гелни.
(V Я гы ш »).
Ш әхериң кепдери титилигинден(?)
(V Д а г д а »).
Бу хили м ы са лл а р ы гетирмек кын дәл. И л к и н җ я
синде ш ахы ры ң яш ы кбалыны ң нәме үчин кеммагаЯ
лыгы дүш нүксиз болса, бу ерде кичи г ев ү н л и л и к д я
дәл-де, социал манысында дүшнуксиз болса, и к и н я !

124
|стнрде бипарх РелкиҢ гамгынлыгы-да дүшнүксиздир.
I r e p гелин гамгын х ал д а гелйән болса, диймек ол би-
иярх дәл ахырын! Г ам л анм ак, ш а тл а н м ак асла бипарх-
иик дәлдир. И ң соңкы сетирде-де образ шейле анык
Гмз өңүне гелмейәр.
[ Кобир ягд ай л ар д а автор өзүнден өңки шахырла-
bi.ru айдан пикирине м аны даш затл ары -д а язяр. «Де-
[1113 ве гыз» гошгусы С. Өрәевиц «Д еңиз ве гыз» гошгу-
|и н ы бизде икиленч җ а н л ан д ы р с а, «У гратмак» шыг-
Ьы-да ез рухы боюнча М. Б а б а н а за р о в ы ц «Я рым а чен-
лII» гошгусына җ у д а якындыр. Бу хили боланда, эл-
Ретде, пикир, дуйгы, д е т а л ь мензешлиги йүзе чыкяр.
Катда шейле гош гулары ң идеясы, сюжети-де шол бир
ват боляр.
, «Ш ахы ры ң «Серкерде» атлы лирики поэмасы окы-
Кыда оң ат тәсир галды ряр. М ундаң баш га-д а бу поэ-
Мада тапгыр-тапгыр акып гелйән дуйгулар тары хы ң
санакларыны яды ңа саляр. Авторың гел җ екд е шейле
ксерлери дөретмек укы бына ёл ачяр.
Аслында шейле лирики поэма я зм ак л ы га хөвес ве
баш арны к А. Т аш овд а хем душ гелйәр. Онуң «Гөзъ-
стим» китабы ндакы « Пида» поэмасы мунуң ш аяды-
дыр. Б аш л ан гы ч ш а х ы р л ар д а болшы ялы А. Т аш овд а
уссатларың какувы-да д ую лм ан дуранок. Онуң «Мүсүр
депдерлеринден» атлы ш ы гы рлар топлумыны оканың-
да мешхур Г. Сейитлиевиң Эйран, Хиндистан хак д а кы
аҗайып гошгулар топлумының ялкы м ы йүзүңе чаян
цлы болярсы ң (айраты н-да «Б агш иш » ш ы гры ). Йөне
А. ТаШовың китабы х ак д а гүрлененде онуң тәзе капыя-
Аар тап м а га укыплыдыгыны пикири с а д а д а н тәсир-
ди бермегиң хетдесинден гелйәндигини беллемели-
дирис.
Ш ахы ры ң «Сен дүнйә инеңде» гошгусыны оканы ңда
онуң поэзияда өз орнуның б олҗ акд ы гы н а ы нанасы ң
гслйәр:
Сен дүнйо инецде
езүм и гөрдүм,
Аталык борҗ умы ң гымматын дуюп,
Өмрумиц өиуиде хасабат бердим,
— Яшайшы отуз яш йигделтдим —
дийип
 Ш ейле гошгулар көп болсады. Я-да «Д ирй гел?
шыгры. Б у л а р д а дурм уш ам , ал ад а-д а , дуйгы -да ба;
Биз җ у в ан йүреклерин, бәшисиниң деңечеррәк в
да д ө редиҗ или к мейданына гелендиклерини «Түр!
нистан» неш иряты ның ол ар ы ң ки тап лары н ы ң бе
ф орм ада окы җ а хөдүрлемегини оң лап ды к Говы б
лангыч. Йөне олары ң мукдар меселеси, элбетде,
дәл. О. Аннаевиң «Сынагы» өз дец-душ г а л а м д а и
рыныңкыдан ики эссе көп. Эгер ол көп сәзлү^
ден гача д у р ан болса, бентлери бирнеме гысса,
кир гиң, дуйга бай боларды. Көп сөзлүлик мазмз
яй радяр ве окыҗыны тиз яд ад яр. Л и р и к а гы сгалң
эм м а ез тәсириниң довамлылы гыны сөййәр, хемише ш(
ы мтыляр. Эдил А. Аннадурдыевиң бир рубагысьп
айдылышы ялы:
Гездим ил-гүн үчин от-элек болуп,
Д үн й ә пикирине җ ансерек болуп.
Язып етишмедик гошгы сетирим,
Кепенимден чыкар кебелек болуп. '

«Б ах а р чакылыгы» йыгындысының авторы Ш. 1

рыгулыев геврүми аз ш ы гы рларда кеп зад ы берг
ислейәр. «Антенналар», «Б аш га гы злар, башга-баи
огланлар», «Гүйзден үч чемен» гош гулары нда бу м
сат оңа баш арды п ды р. Яш шахыр поэзияда х е м и и ш
тем ал ар д ан четрәкде дураныны кем гөрмедик бола
чемели. Адаты оба дурмуш ы на дегишли гошгуларың
ол п ей заж билеи хәсиети дең суратл ан ды р м агы ң х-
десинден гелйәр: J
Онсоң, биз бой алдык. *
Аз-кем улалдык. ;
Индн пнкиримизем ушак дәл бизйң. 1
Й өне чагалыгмы гезлейон сенден ‘
Хер йыл муртларыны товланда үзүм.
(« А к д а ш а я к » ),

Ш. Ч ары гулы евде романтика гүйчли. Ол өзүнд

улы б олм акд ан д аш , гаты гүрлемеги х ал ам ая н , юва
тап оба йигидиниң сада ойланмасы ны суратландыр'!*
га хөвесли. Өзем шол угурда кәпленч шовуна дү
йәр. «Дүйш», «Яр-ов җан», «Энәниң оглуна хат:
(С. Есенине в ар и ац и я ) ш ы гы рлары н да муны дуйм
кын дәл. Эм ма кәбир п ур сатларда ягы ш билен, б а х
126
 билен баглы берилйән гош гулар йыгындыДа агды клык
эдйәр-де, умумы китабы ң тематик өрүсини д а р а л д я н
ягдайлар эмеле гелйәр. Белки-де бир хасаб а гөрә бу
догрудыр. Көпленч ш ахы рл ар гум, д а г х акда герегин-
ден арты к язярдьтлар, хәзирем аз-күш дәл. С о ң а б а ка
| бу соңкы неснл үчмн түйс эндиге өврүлип гитди. Б әш
[ пвторың ичииде велин Ш. Чарыгулы евиң лирики гах-
| рымаиының гөзи ягышда, бахард а. Б а х а р дуйгының
( яшлыгы, бахар йнгитлик чагы, бахар тәзе ойланма. Б у
I1 хили әхеили ш ыгырлар хем йыгындыда аз дәл. «Ене
б ах ар л ар а дүшсе назары м», «Хас ир гелен б ахара»,
«Сана совгат берсем» ялы гош гуларда дуйгы бахары ң
үсти билеи ачыляр. Д иймек, ш ахы ры ң ез йыкгын эд-
Гшн белли-белли предметлери бар, олар оңа яраяр, шо-
’ лары ң ичинде онуң дуйгусы активлешйәр. Б у хеммелер-
де шейле болуп д урмаяр. Бир авторда гүйзүң, бейлеки-
: сннде б ахары ң я-да дагың, өзгелерде чөлүң г озгал аң а
| салмагы мумкин. Б у ерде хич хили х а т а л ы к ёк.
Пөне бир зат болуп билер, ол хем ай д ы л җ а к болунян
гтикирик тэсириниң говш аймагы ахмал. Ш онуң үчин
хемише җ а й д а р д еталы ң гөзлегинде болмалы. «Дост-
ларымы ятлап», «Гы злар л әл е какды лар», «Мыш-мыш-
лар» атлы гош гулары нда ол бизиң күйсейән д е т ал л а-
рымызы тапяр. Аз-кем сүйндурилендигине гар а м азд ан ,
«Мыш-мышлар» тәсирлилик җ әхетден ай раты н сайлан-
яр:
Боланмыш, бол>ңакмыш,
Чынмыш,
Яланмыш,
Онсон, ене-де мыш,
Чилим түссесинден долы җ ай ялы —
Бу гүррүңин бары
Бош,
Бош,
Бош!

Умумы лы кда ал ан ы ң д а бәш авторың йыгындыларЫ

шахырана сынагың довам эдйәндигини гөркезйәр. Ине,
нла мейдан. Зехиниңи сынарын дийсең, хайдабер. Бу-
лар III. Ч ары гулы еви ң « Д ар агты м » диен гошгусында
апдылышы ялы «бош серелик яш нахал». Яш н ах ал л а-
ра идег, үнс зерур. Эм ма ш а х ал ар ы мердемси болар
нлы иргөзинден дөзүмли д ар аш м ал ы .

121
 О залы билен, Н. Реҗ ебов-д а, А. А ннадурды ёв|
ш а хы ран алы га якын, оңа дүшүнйән зехинли я ш л |
Б у л ар сынчылыгы хемише-де б а ш а р с а л а р герек. Э м |
икиси-де «акыл сатяр». П оэзия ф илософиядан бош
дир велин, ол биринҗи нобатда сунгатдыр, образдь
Шоны унутмалы дәл.
О. Аннаев, А. Ташов, Ш. Ч ары гулы ев кәбир хал!
л а р д а бир пнкири өв.ран-өвран хечҗиклейәрлер, се
узал д яр л ар . Бу ягдай; 0 . Аннаевде хас гүйчли ялы. Дс|
ры, т у тҗ а к болян задың, чекҗ ек болян образы ң в а г |
билен айды ңлаш м ан, сөз узал д ян пурсатлары көп
х ы рлара махсус. Б у ягдай у ссатл ар д а-д а аз душ гел!|
йәр.
Бу гүн поэзиядан эдилйән т а л а п артды. ИлКи f i
малы зат кәпсезлүлик, ене бир г ач м ал ы з а т өз-ө зү |
г ай тал ам акл ы к. Галыберсе-де, тәсире дүшүп, шонуң
руна чолашып га л м а к д а н гача д урмалы . Б ә ш толкү
д а шейле за т л а р д а н д аш д а дурм ага, гелҗ екде ө зб а |
д ак а к а б а л а р а еврүлм әге укып бар хасап эдйәрис.

1980 й.

ПОЭЗИЯ КАРТАСЫНЫҢ Ө ҢҮН ДЕ

Бейик М агты м гулы дан гайдан ш а хы ра н а акым щ

зиц зам ан ы м ы зд а йылы лык толкунының гиден бир
гамыны дөретди. М агтымгулы, Кемине, Сейди, Зелю!
М олланепес, М әтәҗ и, булары ң ызы билен М о л л а м у |
Ата Салых, Р ех м ет Сейидов, О раз Тәчназаров, А м |
Кекилов, Г ар а Сейитлиев, Керим Гурбаннепесов, Бет
д ин азар Х удайназаров, М әммет Сейидов, А л л а б е р Т
Хайыдов, Г урб ан назар Эзизов, Х алы л Кулыев, Анй|
берди Агабаев, И т а л м а з Н урыев, Б а й р а м Җ ү тд и ев дЕ'
ленде нәхилидир толкунлар яд а дүшйәр. Ичгин сер
лынса, олары ң херсиниң ез белентлигиниң, яй р ав ы н ь |
пикир өврүминиң, тары хды р дөвүр билен серхетиг
бардыгыны герерсиңиз.
Ш ол ш а х ы р а н а картаны ң револю циядан өңки 6ө1
гинде бир а з а җ ы к саклан алы ң. С пециалистлериң х а б |
бермегине гөрә, бу девүрде йүзлерче ш ахыр болупдь

128
 )лар догрусЫндй ЫлМы йШлёр гечйрйлдй, гечйрилйп
өр. Э м м а дөвре сес гошмак, йүреге гирмек б а б а т д а
карда а г за л а н алты зехин өңе дүшйәр дуруберйәр.
>елли бОлшы ялы, чеперчилигйң ёлы шейле: онуң ла-
|ыклык өлчеги пайхас, образлы лы к, д ев р үң ритмине
1як гошмак, дөвлетлилик!
Би з соңкы сөзи йенелиге ныгтамадык. Р у с танкы ды
шкири ш ы гра хосиетлендирме беренде «дөвлетлилйк»
Шен кесгитлемәни уланып уграды. Ол тәзе тап ы лан
:езем дәл, өңден довам эдип гелйән дүш үн җ е болуп,
инуң диңе хәзирки з а м а н л ы к рухы ачылды. Түркмен-
Перде «Д өвлетли гүррүң этсене», «Д өвлетли м а с л а х а т
Sep» дийилйәни хем ш оңа сырыгяр. Д ө р ед и җ и л и к дүн-
1аси гиң ш ахыр овнукчы ллыкдан, хусусы бәхбитдей
:айланяр-да, дөвүр мөчберинде ойланяр, илиң-гүнүң
аладасы билен дем аляр, шондан «кеселлейәр». Бейик
Магтымгулының:
Д ерди м бардыр диярымдан, деврүмден...

сстирлери билен б аш л ан я н гошгусыны тәзеден окап

Чыкың. Ол XVIII асы ры ң җ емгыетчилик гурлуш ы на ге-
Нүкдирилен улы ургы дәлмидир?! Я-да ш ахы ры ң «Бә-
Шимиз», «И ли гөзләр», «Фетдах», «Г ача б аш лады »,
«Аҗап эйям гелмеди»... ш ы гы рлары н а диң салың. Сиз
Дагынык түркмен ти ре-тайпалары ны ң бир дөвлете би-
рикмегиниң арзувыны чекйән йүрегиң гүрсүлдисини
|шидерсиңиз. Кеминәниң «Гарып», «Гарыплык», «Ка-
1ым», «Бейле» гошгулары сатираны ң конкретлиге гечн-
цшпиң айдың нусгасы ахырын. Әралы пир онуң диңе
умумылаш дырылан, типлешдирилен бир векили болуп,
Шонуң үсти билен тутуш эзиҗ и сынпа гөнүкдирилен
танкыт герешиң сөз тәрине берк даяны пды . Серкерде
шахыр , Сейди оны «Хош имди», «Лебап, хош имди»,
«Шол сөвеше барайлың», «Беглер» ялы отлуклы гош-
Гуларында яр а г а гечирипди, ачык херекете өврүпди.
Зелили «В атаны м, сени», « Җ а н д а н доян ял ы болдум»,
«Салам Сейди», «Чопан» ялы о н ларча эсерлеринде со-
циал эзилиш иң процесе гечишини реал суратлан ды р-
магың хөтдесинден гелипди. М олланепес сөйгүде диңе
«М ахмалың четини» гөрүп галса, М әтәҗ и онам «Элден
гндерипди». М ахласы , классы кы поэзия тутуш лайы н
йланында, социал хорлугың процеслейин беяныдыр.

В. Зак. 6601 129

Чүнки М агты м гулы «гөкден учай той җ ы г а л ы дур
ны» —■ поэзияны ере гондурыпды. О л ердәки зул}
гөрмән дуруп б и л җ е к дәлди. «К лассыкы эдебият»
ленде онуң сынпы хәсиети э й й ә м ’ачылыпды, чепер м |
мун бар ха револю ционлаш ян дуйга, социал ояны ш а 1
л ай л аш ярды . К л ассы к ш ахы р л ар ы м ы з поэзия sctş |
тасының бир уҗунЫ' тәзе дөвре говшурды. XX асыр
баш ы нда кабу л эдилен ол т а я к отлы кесевә айлан!
К өрмолланы ң «Большевигинден» бәрлигине окгуң |
гайтды:
Пахыр бэхбидине басды байлары,
Асманда булутдан чыкарып айлары,
Гарып үчин ниҗе ерде җ айлары
Ө з-өзи эчилип гурды болыиевик.

«Зәхметкеш е ар к а дуран» шол большевиге б а г ш

л ан ан адыбир оданың соңкы бендини мысал алдй
Ю ртда болян революцион езгериш лиги баты л ша?
рың «гөрмеги» иңңән тәсин эдеби хады сады р. Ш ол
вүрлерде ене бир батыл ш ахыр А та Салыхын, хениз
бир-он ики яш л ы ка язан «Больш евиги басан болм!
я ранл ар » ш ы гры хем поэзияның тәзечиллиги дуюш |
бигатыны ң аш а гүйчлүдигинден х а б а р берйәр. А ңе
дан гелйән чеперчилик системасы тәзе сөзлери, т|
дүш үн җ елери кабул эдип баш л ад ы . О ктябрь, Л е н |
Гызыл Гошун, колхоз, комсомол, трактор, совет, сайл*
хәкүмет... ялы сөзлериң аңы рсы нда улы тәзе д у р м |
барды. Д ур д ы Гылыч Ленини «А д ам зад ы ң баш зү$
ды» атланд ы рса, М олламурт:
Бүтшг дүнйә җ ар салды,
Шанлы Октябрь җ аңы
Гитди гараңкы гиҗ е
. Атды азатлык даңы!

дийип, О к тяб р ь револю циясы ны ң васпыны етир|

Ленини онуң «уссады» хөкмүнде догручыл, образ|
хәсиетлендирди, ш ахы рана өцден гөрүҗ илик билен: ’
Бир ёл гойдуң дүнй әде
Ексуллар ондан йөрйәр,
Ыза галан миллетлер
Гелип етер бирме-бир.

130
I днймеги баш арды . Молла*гуртЫң сонкы гошгулй-
Ьы -да совет хакыкатынын, айры-аиры мёселелерине ба-
■ышланып, дуркы өзгерен үлкәниң ш ахы рана бёянына
■ирүлипди. Б. К ербабаев, Ата Салых, Г а р а җ а Бурунов;
Ь м а н д у р д ы Аламыш ов, Ш ал ы Кекилов, А ман Кекилов
• з эсерлеринде гечен гүнлериң агырлыгыны, тәзе дур-
Ь у ш а бевет болян көнечиллиги берк танкы т астына ал-
Ь р д ы л ар. А лам ы ш овы ң мешхур «Сонасы», О р а з Тәч-
Ь а за р о в ы и « Батрагы » революцион гөреши суратлан-
Ь ы р ян реалистик п оэм алард ы р. Г а р а җ а БуруновЫҢ
1йзат зәхМетй васп эдйән сеси батлЫ яңлаидЫ:

Ур, чскижим, дйн м ан ургун.

Зарбы кдан ö t сычрасын.
Сенден сычран гызыл отлар
Д үнйә йүзүне пытрасьпй

Зәхмет -темасы Б. С о лтанны язовы ң «Донбасында»,

III. Кекиловың «Г ы зы л ар б ат вагон-ремонт заводында»
(г. довамы ны тапды. Соң эпики поэзия эллинҗи-сегсе-
Пинҗи й ы л л ард а «Сейгиниң», «Ганлы саканы ң», «Еди
лшрагың» хасабы н а байлаш ды .
| Түркмен поэзиясында Октябрь, А затлы к, Сув, Сөй-
|ги, тем ал ар ы белли бир х а т а р д а Бейик В атан чы лы к
[уршы йы ллары нда юрды ф аш изм ден г орам ак темасы-да
|дүйпли ишленилди. Ата С алы хы ң «Б аты рл ары м » , Ч.
‘Лшыровың «Эрмени гызы», А. К екиловың «К авказ»,
j)l. Помманын «Әдигммиң ёлы», А. Ны язовьщ «Деңиз
[пгуллары», «250 гүн», К. И ш ан овы ң «Эллик», «В атан
үчин», «Гараш », Х алдурды пы ң «Гачгак», «Л1ашат ги-
җеси», Г. Сейитлиевиң «Халкым», «Гөзел Москвам»,
Г. Гурбансәхедовың «От ичинде дәрән гахры м ан » ялы
йүзлерче гош гулары бизиң поэзиямызы ң гахрыманчы-
лыклы интернационал мазмуныны чуңлаш ды рды, сө
нешҗеңлигини гөркезди. Ш ол ады тутулан гошгулар
мундан тас кырк йыл чемеси озал дөредилендигине га-
рамаздан, хәннзем о к ы җ ы л ар ы ң гулагы нда яңланяр.
Аман Кекиловыц мешхур «К авказы » 1941-нҗи йыл-
да язылыпды. Онда еңше болан нәхили чуң ынанч бар!
Рейхстагы ң бир керпиҗ ине адыны язып гай д ан ша-
хыр Н. Помманың:

9* 131
 Сөвешҗең әдигме дүшенде гөзүм,
Хас берк гуш аян гайратын билин.
'Гарыхың өвренип огланым гызым
Өвредер неслиме әдигмиң ёлун.

диймәге долы хакы барды. Ч ар ы Ашыровың:

Нирде сен. эй Нина, эрмени гызы!
Гезсем тапармыкам бүтин Союзы?

диймеси йөне ерден дәлди. Ол өзүни х а л а с эден гаж|

ман билен он бәш йылдан соң хак ы к атд ан -д а д у |

шыпды. I
Шейдип, классы кы совет түркмен поэзиясы й ы л
йын өңе ү м зүк атды. Ол асырың ор тал а р ы н д а Ата 1
лыхың дилинде «Агзыбирлик хемме за т д а н гүйчлүд!
дийип, ы намлы сесленди. Р ехм ет Сейидовың, Г а р а ' |
йитлиевиң поэзиясы гөзеллиге аты лан ока дөш г е р л

Авчы атма җ ерени! 1

О нда говы арзув бар. I
Говы арзувы сени, 'J
Этсин оңа рехимдар! t
(Р . С е й и д о в) *

Г. Сейитлиевиң белли «Коммунист» гошгусы, К. Г

баннепесовың «Коммунизм гелйәр» шыгры тас бир :
вүррәклерде дөредилипди. О л ары ң икиси-де эллий
й ы л л ар ы ң о ртал а р ы н д а чепер хөвесҗ еңлер тарапыи!
д ек л ам ац и я эдилип айдылярды . Сыясы мазмунлы ли
каны ң бу а җ ай ы п нусгасындан бөлеклер гети рел и ң:|
Коммунист! I
Бу сөз тарыхы О ктябра йүзлендирди |
Бу с ез ынсан багтының ачылмагыны тизлендирди.
Бу сөз бизе гөреш лерде байдак болды. |
Б у с е з парлап, дүнйәмизе ш ехле салды . |
•Бу сөз билен Ватаныма гелди шатлык. |
Бу сөз билен совет халкым алды азатлык. ,
Бу сөз гунден парлак, дагдан бейик сувдан-да зор.
Бу сө зд е Лениниң йүреги, партияның гудраты бар. i

Д а ш ы н д а н середениңде адаты проза ч ал ы м даш j

тирлер чуң сыясы мазмунлы лирикады р. Аслыетин|
партия гимни х асап ланы л ян «Интернационал», СС<|
-иң ве Түркменистаның Д ө вл ет Гимнлери ички лирй
сазлаш ы гы билен дәл-де, гөрешиң, дурмуш хакыкатр
132 1
|
Ын, социал өзгеришиң реал хем белент тассы кл ам асы
Илен тап ав у тл ан яр л ар . К. Гурбаннепесовың «Комму-
Изм гелйәр» шыгры хем шейле форманы сайлап алан
Ыясы л ириканы ң бир бөлегидир:

Орак-чекич нышанын гөтерип гүн денине,

Бәшбурчлы йылдызын галкан эдип өкүне
Байдагыны боян дек Ватаның ал даңына,
Гелнәр Коммунизм
Гетирйәнлер өзүмиз
Берекете югрулан нәзи-ныгматлы гелйәр,
Нәче көп зәхм ет чексек, ш онча-да батлы гелйәр.

Ш у сетирлериң язы л ан в агтл ар ы н д а түркмен поэ-

|иясы йүзүни Д е в р ү ң н а зар ы н а м а зал ы өврүпди. Инди
", Сейитлиевиң «Адам ве дүнйәсиниң», К. Гурбаннепе-
Еовың «Кыркының», «Мензилиниң», А. А та җ ан о в ы ң
«Өчме, оҗагымының», Б. Х удайназаровы ң «Эне сүйдү-
Цпн», М. Сейидовың дөвребап рубагы ларыны ң, Г. Эзи-
|овың «Серпайының» я з ы л җ а к вагты даш дәлди. Ола-
рың хеммеси XX асырың соңкы чәръегинде о к ы җ а го-
Вушды. П оэзияның сувуның месәндиги инди хич киме
Гизлин дәлди. В атан ы на буйсанян, зәхметинден хезир
тапян лирики гахры м ан Ер йүзүнде п арахатчы лы гы ң
'орагына чыкды. Онуң элинде я р а г ёкды,, оңа дерек
Пайхас, Сөйги, В ы ж дан серишделери бар.

Гошгы язылмаяр аглатмак үчин,

Язылмаяр днңе гүлдүрмек үчин.
Гошгы даңың ак сүйдүне югруляр,
Ятаны еринден галдырмак үчин.
(Б. Х у д а й н а за р о в ).

|
Бу гүн түркмен совет поэзиясының зехинли несли
Космос тизлигине эе. Ол Эне топрага аягыны дирәп,
Гүне назар айлаяр, хусусы иш -аладасы етик лирики
гахрыман дүнйәде П арахатчы лы гы ң, Адамкәрчилигиң,
1Еяжданың, Хайрың ровач ланм агы угрунда герешйәр.

Оң хасабы улы. Улы гелҗеги.

Ок дердини хич кес гөтерип билмез.
Эгер гүйчлүлигиң бирлик өлчеги
П оэзия дийсек ялңышлык болмаз.
(Г, Э зи зо в ).

133
 Поэзия картасы н ы ң ш ахы рана нокатл ары д |
өңе сүйшдүгиче артяр. О лары ербе-ер го й җ ак
бар. Иөне бир х акы каты я тл адай ы н — лирики д^
л ар, гар ай ы ш л ар, ш ах ы р ана пикирлер, чепер д етал !
об р азл ар системасы карта ерлеш ерден көпдүр!

1984 й.1
САРПАЛАР
 К Ы РК Д АК Ы КӘМИЛЛИК

Гүррүңи э д и л җ ек ш ахыры ң дөредиҗ илиги түркьЯ

окы җ ы лары ны ң әхли®ине белли. Ш онуң үчин онуң п |
зиясыны хакы кы болш ундан ёк ар д а я-да песде бш
этмек меилинден у за к д а д у р м ак билен, диңе өз д е |
җесинде, өз стилинде, өз лирики концепциясында г а
гача гезден гечирмеги м аксат эдиндик. Д о г р у д а н я
Керим Гурбаннепесовың поэзиясының эсасы а й р атщ
лы к л ары нәмеден ы барат? Онуң лирики гахры мащ
ныц сесиниң бейлеки энчеме лирики г а х р ы м а н л а р я
нохили тап авуд ы бар? Ш ахы р лирики ш ы гы р л а р й
п о эм а л ар ам дәредйәр. Гаты гитсе эдеби м а к а л а л а р !
языберйәр, д өр ед и җ и л и к чекишмелеринде өз гарайьн
лары ны д и л ев а р лы к билен яң зы тм агы ң ам хөтдесинд
гелйәр (ине, шу меселе велин, гы нансагам, хер д өр ея
җ ә б аш а р д я н зат д әл ). Бу ф а к тл ар д ан б аш га-да Й
рим Гурбаннепесовың дөредиҗ илиги хемише м етбу!
тың үнс меркезинде. Ы лмы-дерңев ишлерде-де бу теа
мынасып орун аляр. Энчеме студентлер йылда онл|
диплом ишлерини г орая р лар . Ш ахы ры ң хер бир тщ
эсерине рец ен зи ялар пейда боляр. М ахласы , онуң eç|
б ар ян поэзиясы хакы н да инди йигрими йылдан говр|
вагт бәри метбугатда ызыгидерли гүррүң эдилйәр. Яз|
җ ы л а р а м , ш а х ы р л ар а м , о к ы җ ы л ар ам мунуң гөзли ui
ятлары ды р. И ң гызыклы ери-де онуң эсерлерине сесл
нен авто рл ары ң көплүги ве олары ң эдеби гарайышЛ
рының дүрлүлигидир. Онуң дөредиҗ илигиие Р. Алы^
дир Г. Сейитлиевем, Б. Сейтәковдыр, Б. Худайназар!
вам, А. М ы рад овд ы р К. Җ у м а ев ем , Н. Хоҗагелдие

136
 дир А. Гылычдурдыевем, А. Хайыдовдыр Ш. Б о р җ а -
ковам, А. Г араевди р Н. Атдаевем сесленипди. Б у л ар ы ң
дүрли яшлы, дүрли эдеби н азар л ы я зы җ ы л ар д ы р эде-
биятчы лардыгы на г ар а м азд ан , хеммесиниң ш ахы ры ң
лирикасы на положител баха бермеклери поэзия хады-
сасына кепчүликлейин ы крар эдиҗи әхеңде чемелешип
билйәндиклерини тассы кл аяр . Эдеби пикирде шейле
көпчүликлейин сейгини г а за н м а к диңе авторың дәл, ол
хер бир хал кы ң эдебиятының хем үстүнлигидир. Шунуң
үстүне москвалы эдеби ятчы лары ң ве ш ах ы р л ар ы ң
К. Гурбаннепесовың поэзиясына берен бах ал ары н ы -да
гошмак герек. Бир-бириниң үстүни етирйән шол гара-
иыш лардан кәбирини сынлалың. Е лена Н и ко л аевская
1 «Ата ве огул» поэмасына « Д р у ж б а народов» (1966 йыл,
№ 8) ж у рн ал ы н д а язан сынында шейле диййәр:
«Гурбаннепесовың поэмасы ндакы гах ры м ан л ары ң
хеммеси гуҗ урлы херекетде (бу ягдай п о эм а л ар д а шей-
ле бир б аш арды б ам д у р ан о к). М унда херекетсиз адам
ёк диен ялы, хер ким өз ы кб ал ы н а кимдир бири гар а ш ы к
эдер дийип дурман, гәни өзлери ише гиришйәрлер... Гур-
баннепесовың поэмасы кәппланлы в а к а л а р ы ң херекет
линиясы органики ве эсасланд ы ры җ ы ягд ай д а бири-бир-
лерине сеплешип гидйәр...»
М осквада «Аш хабад» ж ур н ал ы ара алнып м аслахат-
л аш ы л ан д а баш докладчы , М. Горький ад ы нд акы Д үнй ә
эдебияты институтының ал ы м л ар советиниң секретары,
доцент А. Власенко ш ахы ры ң лирики гош гулары хакын-
да шейле айдыпдыр: «Ол ш ы гы рлары ң бирнәчеси «депә-
мизе гөтерйән» кәбир ш ы гы р лар ы м ы за «гайра дур» дй-
йип билмәге хаклы эсерлердир» («Эдебият ве сунгат»,
1969, № 9 9 ) .
Е к а р д а гөзден гечирилен сы н ларда ай ды лм ады к, хас
догрусы, ачык субут эдилмедик бир ф ак тдан угур алып,
ш ахы ры ң дәред и җ и ли ги не сер с а л м ак ам атлы ды р. Ол
факт ш ахы ры ң ш у гүне ченли етен д өр ед иҗ ил и к дереҗе-
сини э т а п л а р а бөлүп өвренмек меселесидир. И лки н җ и
шыгрындан баш лап, «Таймаз баба» поэмасы на ченли
аралы гы ш ахы ры ң гезлег этапы дийип атл а н д ы р м ак
мүмкин. «Тайм аз б аб ад ан » «Кырк» поэмасы на ченли
гечилен дөври болса лирики шахсыетиң формирлениш
этапы дийип а л м а к болар. Б у дөвүрде ш ахы ры ң дурнук-
,лы поэтики стили йүзе чыкды. Л ирикй г ахр ы м ан ы ң хә-

137
сиети кем ал а гелди. Ол окыҗының бир гунлүк х ем м
сына дәл-де, м ы д ам ал ы к рухы ёл д аш ы н а ө в р ү л м
«Кыркдан» соңкы дөвүрде язы л ан әхли лирики го(ИЯ
лар онуң дөредиҗ илигиниң үчүнҗи этапы хөкмүнде й|
ланды. Керим Гурбаннепесовың поэзиясының биринж
ве икинҗи этапы (этап хөкмүнде дәл-де, эгер башгаш
хәсиетлендириленде-де), озал метбугатда көп дөвнелш
диги үчин биз оңа B art сарп эдип отурмакчы дәл. О н |
дөредиҗилигиниң соңкы дөври х акы н да көпрәк д у р м а |
мүвесса билдик. '1
Д өвр үң ритмини д уйм ак диймек гурлуш ы к объектл|
рини санам ак, юрдуң гечен тары хы ёлуны ш ы гра с а л м а
дәлдир. Ш ол ритм га д а м л а р ы ң дуйгусында, гарайшы*
да, шахсыетинде, предметлере гатнаш ыгы нда, д үш үн җ |
синде йүзе чыкяр. Ш ахы ры ң йүреги, ине, шуны дуймаг|
баш арм ал ы ды р. Тәзече дуймак, бир дүш үнҗәни икинй|
дүш үнҗ е билен б ай л а ш д ы р м ак аңсат дәл. Эм ма дөвр^
ритмини дуян ве оны белент хыҗ,ув билен беян эде*
әгиртлери эдебияты ң тары хы гере-гөре гелйәр. Магты^
гулыдыр Пушкинем, Горькидир М аяковски-де, Егип!
Чаренцдир М олл ам урт-д а оны дую пды лар. Ш онуң үч^
олар г а й т а л а н м а җ а к поэзияның векиллери болуп галдщ
лар. Хәзирки вагтд а Р. Гамзатовың, К. Кулыевиң, |
М ежелайтисиң, М. Керимиң атлары улы гуванч билё
тутуляр. Элбетде, ол ары ң поэзиясының образлылыгй
монументаллыгы, чеперчилиги, миллилиги шейле a 6 p ä
етирди. .
Ш ахы р К ерим Гурбаннепесовың поэзиясы-да шол б(
лентликде д у р м ага мынасып. Чүнки ол автор хөкмүнд
дәл-де, формирлеш ен шахыр хөкмүнде өзүне йөрелг
эдинди. Шол йәрелге я-да стиль иңди көп вагтдан бәр!
онуң эсерлеринде душ гелйәр. В ака н ы ң баш ланы ш ы ш
обадан алып, онуң өсүшини, яйрайшыны шәхерден, со
циал әхеңлериц революционлашып угран юртлары нда)
сусуп гайтмак, соңра шол процесиң об ад акы довамынй
ы за р л а м а к ш а х ы р а махсус хәсиет. Й ене оны с у р а т л а н
д ы р м ак принципинде-де езб ол уш л ы лы к дуюляр. 0(
принцип мөхүм гүррүңе б аш л ам азы н д ан әң гахрыманы|
рухы ахвалы ны п ар ах а т беян этмек, оны совукганлй
пурсатында окы җ ы билен тан ы ш ды рм ак. Биз эдил щ|
ягдайы Т ай м а з б абада-да, гумлы гыз Гүлнәзде-де, Буг
ра чопанда-да, Г арагы зд а-д а герйәрис. Ш ол темп, гах*

138
ры м ан лары ң херекетлериндәки шу принциплер ш ахырьщ
охли поэм алары нда саклан яр. Бу нәмәни аң л ад яр ? Бу
эййәм өзлешдирилен стили аңл ад яр . Т ай м аз б аб а чай
баш ы нда гүрләп отыр. Онуң хәсиетине гөрә, яш ы н а гөрә
среда окы җы ның гәз еңүнде яйыляр. Т ай м а з гүррүңиниң
материалыны илки о б ад ан аляр. С оңра биз оны револю-
циянын о җ а к л ар ы н д а гөрйәрис.
Ш ейле стилиң үсти билен шахыр окы җ а нәме еврет-
меги н азард а тутупдыр? П оэзиямы зы ң хад ы сан ы айры-
-айры лы кда су р а тл ан д ы р м ак д а н сайланып, дүш үнҗәни,
предмети синтетик, битеви бөян эдише геченлигини гөр-
кезмек исләпдир. Тарыхы тутушлыгына дуймагы, хасра-
ты, индивидуал гайгыны ал ад ан ы җемгыетчилик-социал
а л а д а билен сеплемеги өвренмек исләпдир. Ш онуц ялы-
-да чыкыпдыр. Д ү ш ү н җ ел ер и дөвүр билен б аг л ам а к , че-
перчилиге тары хы м азмун бермек ш ахы ры ң лирикасы н-
да хасам гүйчли.
«Кырк» ады билен чыкан ш ы гы рлар ве поэзия д екл а-
рациясы ш ахы ры ң өз б о рҗ ун а дүшүнйәнлигини алам ат-
ланды рды. Ол лирики шахсыетиң битеви образы ны дө-
ретди. Ш ахы р ве шыгыр сунгатының агырлыгы, шахыр
ве җ ем гы ет — онуң л ирикасы ны ң м ы д а м а л ы к объекти-
не өврүлди. Авторың хас ирки л ирикасы нда езүни гөр-
кезип угран халкы әхең огл ан л ы к торундан чыкып, кә-
миллик ёлуна д үш й әр:
Улы кынчылыга м ахсус адамлар,
Она огланлыкдан болармьгш тайяр.
й ө н е кынчылыгы сен сайламарсын
Гөзлерине бакып ол сени сайлар.
Ол сениң кимдигнң гөзунден танар
Онсон сынаг эдер өз дүнйәсинде,
Пырландырар сени г]ыш дүнйәсинде.
Айландырар сени яз дүнйәсинде.
Томус дүнйәсинде гүйз дүнйәсинде,
Сынар ол. Д өр т паслың ичинден гечир.
Бир ерде лакырдап дуран гайнаг с у в '
Ене бир ер де-де бузлы сув ичир...

Евгений Винокуровың беллейши ялы, ш ы гы рда гөзе

гөрнүп ду ран м азм ун дәл-де үчден ики эссе д урмуш дең-
зиниң ичине сиңен м азм ун герекдир. Рус танкы ды шейле
м азм ун лы поэзияның, Б араты нский, А хматова, Тихонов
ялы векиллерини ы крар эдйәр. О к ы ж а хәзирки дөвүрде

139
 рухы иймит бериҗи поэзия герек. ^Эзбашдак, ан ал й т Я
пикир эмеле гетирйән ш ахы рана дүнйә зерур. Хер б я
халкы ң поэзиясында ш ах ы р ана этап л а р сменалайын хЯ
сиетде чалшып дуряр. Ш у ш ах ы р ан а этапы ң тү ркм Ц
эдебияты ндакы б аш л ан ан сакасы нда Р ех м ет СейидсИ
Г ара Сейитлиев, Аман Кекилов ялы векиллери д у р у я
ды. Е к а р д а к ы г р а ж д а н л ы к пафосьң йылы лиризми, х а Я
кы юморы билен тап ав у тл ан ян шол поэзияның к е м а л |
гетирен ш ах ы рл ары н ы ң хатары н а Керим Г у р б ан н е п !
сов, Б ер д и н азар Худайназаров, М әм мет Сейидов д а г |
.гирйәрлер. I
П оэзияның улы векиллери-де тарп ерден дөремейәа
Эдил шонуң ялы -да олар төверегине тәсир этмезден өсү|
билмейәр. Керим Гурбаннепесовың дөвүрдеш ш а х ы р л я
ра дуйлар -дую л м аз тәсири х ак д а йөрите м а к а л а я з м а |
мүмкин. Улы алымын, улы шахыры ң кимедир б аш г^
бирине тәсириниң барлыгыны тары х хениз инкәр этмедй
Керим Гурбаннепесовың өзүне-де Ш андор Петефинищ
. М ежелайтисиң, Твардовскиниң, Г ар а Сейитлиевиң тәсщ
риниң боландыгыны эдеби танкы т билйәр. Й е н е гов^
затд ан тәсирленип, соң оны өсдүрмән йерен ш ахы р л ара^
бар. Бир чапувыны үйтгетмэн, хәли-шинди көне-күшү!
р о в аятл а р д а н өзүче маны чыкары п йәрен ш а х ы р л ар а я
бар. М уңа дерек оригинал о й лан м ага йыкгын эдйәй|
окыҗыны ш оңа чагырян ш ахы рам боляр. Керим Гурбан]
непесов, ине, соңкы кысыма гирйән автор л ард ан . Леони^
М артынов дйңе гәзе илйән за тл а р ы ш ы гра салып йөр?
мек бизиң дүнйәмизи гары п лаш д ы ряр дийипди. Эсер»
теманың актуаллы гы , дилиниң чеперлиги, меселесинив
сыясы тайдан әхмиетлилиги билен беленде гөтермек хә?
зир эдеби тан кы д ы ң баш тал абы дәл. Д ур м у ш а, җемгые^
те герекли и деял ары ң хеммеси-де әхмиетли, хеммеси-д?
актуал^ Эм ма поэзия үчин затл а р ы социал анализде бер|
йән дуйгы герек. Эдеби танкыдың чепер эсерден эдйәя
т ал а б ы шундан ы барат. Бирнәче ш а х ы р л а р өз стиллерЯ
хакы нда о й лан м аярл ар . Керим Гурбаннепесов велия
^ш ахсы д өр ед иҗ ил и к стилине чынлакай үнс берйәрУ/ Өа
стилици ^тапдыңмы, диймек, гахры м ан хем сениң стйлиңе
боюн эгйәр. Онсоң оны өзге эсерлерден са й л а м а к окьи
җ а -д а аңсат, танкы тча-да.
Ш унуң өзи нәмәии тассы клаяр? Б у ш ахы ры ң чепер
пикирленмесинде хемишеки эдилйән, ленч эдилен галып-

140
i
!

ларың, роваятчы ллы гы ң дәл-де, аналитик этап ы н баш-

ланандыг.ыны тассы клаяр. «Кырк» поэмасы шу факты
айдың субут зтди. П озм а д иңе шахсыетиң В атан а, Эде-
бпята, сөйгүсини дәл, шол дуйгулара пробл ем ал ы к хә-
сиетини берди. Ш ах ы р ы ң формирленишиниң аңсат про-
цес дәлдиги аян болса-да, оны анык д уярл ы к хал д а би-
теви су ра тл ан д ы р м ак хеммелере б аш артм аяр. А дам өзү_
ниң эндик эден дуйгулары ны ң белентлигине м ы д ам а пай-
хас эдип дурмаяр.
Эдил шолар ялы сениң хем адың
Эндиге дөнүпдир, эзизим мениң —
Д өр т харпдан ы барат СССР-им,
Мүк багтдан ы барат Союзым мениң.

Ш ахы р рухы өзгериши, шахсыетиң бегенҗини, гы-

нанҗыиы, хыҗувыны проблем алайы н ишлейәр. Бу поэ-
ма Җ ерениң, Бердиниң я-да ене бириниң тарыхы-револю -
цион херекетини, зәхметдир сейги ёд ал ары н ы ы зар л а-
нок. Ол лирики ш ахсыетиң ке м ал а гелшиниң дуйгучыл
беяныдыр:
Ягшылары сөйдүм бәш дуйгым билен
Алты душгым билен йигрендим галпы

Л ирики гахры м ан чепер идеяны об р азл ы беян эдйәр:

Хич киме менземән айдым айдарын
Хич киме меңземән доглушым ялы...

С-Рус поэзиясының байры векиллеринден бири О льга

Берггольц айтмы ш лайы н, ш ахыр чепер сөзүң өңүндәки
җогапкәрчилигине долы акы л етирмедик вагтында, шо-
ны бутин сүңңи билен д у йм ад ы к м ахал ы н д а, өз «Б аш
китабы на» хич етибилмез. «Кырк» поэмасы авторы ң ша-
хы рана дөредиҗ илиге нәхили сар п а гойяндыгыны тас_
сы кл ам ак билен бир хата р д а , онуң поэзияда гелип етен
белентлигини аңлатдңк О к ы җ ы л ар шол поэма а р к ал ы нә-
мз гөз етирдилер? “Керим Гурбанңепесовың дөреден
эсерлеринден б аш га-да онуң тал анты н ы ң улуды гы на
гөз етирдилер. Кәбир я г д ай л ар д а язы җ ы н ы ң битирен
хызматы яшы ве дереден затл а р ы н ы ң кеплүги билен
өлчелйәр. й ө н е ш ол ары н ичинде т ал а н ты ң нәчерәклиги,
аслы нда онуң барлыгы -ёклугы велин үнсден дүшүрил-
йәр. Ш ахы р үчин тал а н т ы ң болмагы мөхүм канундыр.
Т алантлы гошгы ад ам ы ң дүшүнҗесини бир гез есдүрйәр.

141
Ю л сениң накЫЛларда, ровай тларда, м аталларД а, тар|
хы ки тап л ард а тапм ады к, асыл~ха тапып б илм еҗ ек Й
шүнҗелериңи, пикирлериңи бейнице гиризйәр^ Керй
Гурбаннепесовың «Кырк» поэмасы ве шондан соңкы д
вүрде язан лирики ш ы гы рлары окы җы ныц лирики ду:
гуларыны, дурмуш а болан дүш үнҗ елерини байлаш ды
маклыга хы змат эдйәр. Ш ейле гош гулары ң хатарьп
«Кынчылык хакында», «Адамың баш ланы ш ы », «Габанч
«Гоҗа», «Ялңызлык», «Контраст» гирйәр. Б у л а р д а ты^
сала ков ал аш м агам , вагыз о кам агам , велилик сатмагд
ёк. Д урм уш нэхили болса, шонуң дуйлан, сы налан бё|
ны бар. Ы л ай та-д а «Я лңы злык» хак ы н д акы шыгыр с«
ниң шу д үш үн җ ә' болан гарайш ьщ ы тәзелейәр. Ялңьң
лык дереҗеси, онуң бири-бириндең эйменчрәк гөрнүш
гөз өдүне гелйәр.
Д у л у ң д а аҗайып аяльщ бардыр,
Өйүңе безегдир, дызыңа гурбат.
Ылгап хызмат эдйән онуң өзүдир,
Эмма сең адыңа гетирер хормат.

Эллә сер урарсы ң. Чагасын дөкүп,

Гөзлерин юмар ол. Баш лар эҗизлик.
Ои мүң достуң бардыр — эмма екесиң,
М уңа дийилйәндир улы ялңызлык.

Ш ахы р дуйгулары , х ад ы сал ар ы механики су ратл а|

ды рм аяр. Ш онуң үчин онуң гошгулары тутуш м а зм у н |
тутуш рухы билен окы җы ның яды нда галяр. Керим Гу|
баннепесовың лирики эсерлериниң айратынлыгы, окыҗ^
ны езүне чекиҗи гүйҗи-де ш ондадыр: :
j
Б у нәмәң габанҗы? Д үш үнҗ ек болдум. >
С ебәбин ызладым. Чыкмады башым. ;
Габан җ ак габансын! Меңки нәмемиш — 'j
Н е-хә ашыгым ол, К
Не гарындашым!

«Сенрек зад ы ил болуп габ ан м ак, ил болуп горам ак

пикири окы җы ны нәче бейгелтсе, «гүйчлиниң гүйчлин!
габ ан м азлы гы » оны шонча арш а гөтерйәр. Ш ейле рух
кувват бериҗи лирики эсерлере окы җ ы н ы ң буисанҗ
артяр, ш ахы р а а б р ай гетирйәр. Л и р и к ан ы ң граж данль|
пафосы ш ах ы р ы ц дуйгы -дүш үнҗелериниң тәзечил, opi
гинал йүзе чыкышындадыр:

142
 Столуң баш ы нда тенхасыц енё
Адам атаданам етишмез көмек
Иллере өвредип билмегиң үчин
И ллерден өвренип билмегиң герек.

Ш ахы ры ң лирики гахры маны рухубелент, дөредиҗи-

ликли ойланяр. Оца җ ем гы етчилик г ат н аш ы к лары н а ме-
ханики дүш үнмеклик ят. Ш онуң ялы -да ол җемгыетчи-
лик продесини, а д а м л а р ы ң арасы ндакы гатн аш ы клары
нәхилидир бир ёл билен л оги к ал аш д ы р м ак мейлинден
узакда. Дуйгының, д үш үн җ ән и ң өзгермегини тебигат ха-
ды салары билен б агл ап бермеклик принципи классыкы
эдебиятда ага лы к эдипди. Ш онуң довамы ны бизиң гүн-
леримизиң кәбир ш а х ы р л ар ы н д а -д а гөрйәрис. Ш ейле
эсерлердәки пикир ш ахы ры ң өзүниңки дәл-де онуң ху-
сусы ойланмасы дәл-де а т а л а р ы ң дөреден өнүми болуп
чыкяр. Керим Гурбаннепесовың лирики концепциясында
шол көнелишен ё д ал ар ы ң ёклугыны айраты н б ел л ем екге-
рек. Онуң д ер ед и җ и л и к ёлуның, х а к ы к а т л а р а акыл ети-
риш тәрлериниң зам ан аб ап лы гы , умумысоюз эдеби проце-
си билен ая к д аш б арян лы гы шонуң үчиндир. Б у болса
шахырың өз б орҗ ун а чеперчиликли пайхас билен чеме-
лешйәнлигини аң л ад яр . Х алк язы җ ы сы шу дөредиҗ илик
концепциясыны өсдүрип, түркмен совет поэзиясыны тә-
зе эсерлер билен б ай лаш д ы рм агы ң алад асы н д а.

1972 й.
\

«ИЛ БЕЙИК, БЕЙИК!»

Л и р и к а хемише җ ош гуны ң өнүми болупды. Чүнки ол

йүрек билен иш салы ш ян иң непис, иң сырлы, иң дог-
ручыл, иң гайдувсыз хем җ а д ы л а й җ ы ж анрд ы р. Ш онуң
билен бир вагты ң өзүнде иң җ о м а р т ж а н рд ы р. К ал-
бында җош гун б ар л а р үчин ол хич хач ан мейДан гыс-
ганманды. Йөне ол бипервай хем болманды. Л и р и к а-д а
сахылык билен хер бир хөвесеге өз ишигини ачса-да,
хер кимй төрүне гечириберенок. Мегерем,, бу җ а д ы л ы
гоҗа хем җ у в а н сенедиң өз ы гты яры нда са кл ая н , хич
киме ы нанмаян, хер киме ачмагы б а ш а р т м а я н айраты н-
лыгы-да ш унда болса герек,
143
 Л и р и к а өз гөбегини өзи кесйән жанр. 0 л диңе
зада зехине гол япяр. Яша ве чап эдилен китаплар’
санына асла парх гоймаян бу ж а н р , ислесек-ислеме '
-де, өз хусуеы кану н л ары на бизиң хеммәмизи боюн
дирйәр. Муны лири каны ң тары хы ндан энчеме мыс
л а р гетирибем тассы кл аса боларды . Э м м а биз тар
дәл-де, шу гүне йүзленелиң.
...Етмишинҗи й ы ллары ң башы. Яш ш ахыр Байр
Җ ү тд и ев и ң ады яңы газет сах ы п ал ары н да пейда бол
б аш лан девүрлер. Ине-де, онуң «Ыхласы»! О каяр
Ойланярын. Тәзе ат. Йене онуң айдымы тәземикә?
эзияны ң ш атысына чыдап билерче гүйҗи барм ы ка?
шүбхелер- бизде у з а к сакл ан м ад ы . Б а й р а м ы ң догумд
мердемси, поэзиясы о кы җ ы л ар билен тиз ’ хеврүг
й ү з л е р ч е ш а хы ра н а ёд а л а р ы ң хич биринден гитме
Б ай р ам өзүче ёл сайлап алды:
Буйсанян,
Буйсанян сең ыхласыңа
Онуң лабырындан эйменйән кәте.
Иигит чыкдым,
Ела дүшдүм,
Уградым,
Еллар саңа баряр. Бер сен ак пата.
(*Еллар саңа баряр*).

Е л л ар нирә б ар яр? Ё л л а р бир поэзияны В атан а ал

б аряр. Ы хласам , хупбатам, сөйги-де, достлук-да, йи
рилен ве тап ы л ан ә'хли ш атлы к-да шол поэзияның ичи
де. А й д м л ан л а р а гар а н д а айды лм ады гы агды к ц
гош гулардан ам Б ай р ам ы ң ез ёлы баш ланы пды . Ин
онуң кесип гечмели ери кеп болар. Ол гидер отурар..

Айлар ёлда галды,

Иыл ёлда галды
Өмүр ёлда галды,
Гүл ёлда галды...
(«Гарагум хакында баллада»),

Б а р ы дүшнүкли. Укусыз гиҗелер, гөзлёг, бегенч

гынанч. С әх р а л а р д а н б аш л ан ан бу ё л д а нәмелер бол:
гечмейәр! Ол ы лгап гечерден узак. Чүнки ол «ёл» ;
В атан диймекдир. Шу екеҗ е сөзде нәхили гудрат, н
хили маны бар. М үңләп сахыпа багы ш ланы ңда-

144
васпыны беян эдерден әгирт бу дүшүнҗәни шахыр тәсин
гетирлерде җемлейәр:
Җ аханкеш делере бир гүн дүш елге
Менин, үчин Ватан...
Ватан...
Ватан...
(« Х а н х о в у з д а д ө р т сетирлер»),

Б ай рам ы ң поэзйясында «сохра», «ёл», «дост», «бедев» —

шу мукаддбс дөрт сөз җ у д а көп зады ез ичине аляр.
Йоэзйяның гүйҗи хем шунда. Адаты затд ан улы маны
чыкарып билмедик хал Зты н да ш ахы ры ң фаитазиясы
хичдИр. ЧыНлакай дуйгы ф ан тазйя гошулып, гЗнат бек-
лейәр, шахыры сүйҗи ал ы сл ы к л ар а әкидйәр.
Ш ахы р хайсы пикири орта атса-да, шонуң иң хәсй-
етли тарапы ны тапяр, предметиң зерур бөлегини ягтын
ланды ряр:
Буйсанян сең билен тапаляныма,
Ах ала мсйданлар, ала мейданлар...
( « А х ала мей данлар, ала м ей данлар»),

Ш ы гы рда шейле улы еврүм ёк. Й ене с а д а д а н чуң-

ңур т ас сы кл ам а бар. Э м м а бу генүмеллик хем Дәл-Де,
өзүнде йити образлы лы гы са к л ая н тассы кл ам ады р . Ли-
рики гахры м ан тутуш түркмен сәхрасы на җ а н л ы л ы к
берйәр. «В атан дидары » билен «Г арагум хак ы н д а бал-
л ад а» хем «Гүйз пей заж ы ды р» «Йөр ене-де сәхрам ы за
гидели» гошгусы-да ёллары ң, сэхраның, достлугы ң вас-
пыны етирйәр.
П оэзия ж анр ы н ы ц тәсин т ар а п л а р ы бар. Ол хич ха-
чан галплыгы, икийүзлүлиги х ал а м а я р . Эйсем дуркы би-
лен шейле ногсанлыгың гарш ысыпа чыкан жаыр. Ш ахы -
рың үч йыгындысыны номелер билен хәсиетлендирмек
болар дийилсе, чы н л акаил ы к, догручыллык, йити сын-
чылык, чуң миллилик диердим. Ш у җ әхетден «Магтым-
гула» шыгры айраты н тап авутл ан яр . Бейик хал ы па ха-
кында лирики ш ы гы рлары ң саны йүзлерчедир. Ол про-
цес хемише довам эдер. Эм ма ш ол ары ң ичинде шыгыр
сенедине тал апкәр л ик , айдып биләйҗ ек ве ай тм алы за-
дың эдил җ үп үн е дүшәййәни аз-аздыр. М агты м гулы дий-.
ленде көпленч онуң бейиклигини умумы сөзлер билен
ыкрар этмекден аңры гечмейән шы гы рлар 0изде нәче дий-
Ю. З а к . 6601 1 лг:
сёң бар. Бей ле ш ы гы рлар ас ла-д а шахырын, беииклЭД
ни-де, онуң «сырыны-да» ачып билмейәр, окы җ ы д а 1
хили толгундырма, гең гал м а к дуйгулары ны дөретмещ
Б ай р ам ёк ар д а ады тутулан гошгусында х ал ы п а те |
че гарамагы , оца рух ве җ а н л ы л ы к бермеги, шыгыр :|
нединиң җ а д ы л а й җ ы образы ны чекмеги башарыпдыр:1

Ёк. мен сана игенмәге гелемок

«Орунсык» дийи сөз мейданыц бугдайын,
Экипснц."
Орупсың,
Бары дүшнүкли —
Экмедиклер гөрүберсин ягдамын.

Ш ундан соңра гысгача сәгинме дую ляр-да, озал г(1

гал м а д ы к пикир орта аты ляр. Өзем шол пикириң айд
лыш әхеңинде бейик х алы паны ң сенедини өвренйәнле
ад ал ат л ы игенҗем, оңа художнигиң гөзи билен берл
б аха-да бар. Ш ол бентлери оканы ңдан соң шахыр ха
дакы пикириң догрулыгына, оңа нәме үчин о зал үнс б
рилмәндигине гең галярсың. Эм ма Б ай р ам илкинҗи б
луп дуюпдыр, айтмагы-да баш арыпдыр. Өзем берк а
дыпдыр:

Онсоң ислеселер — астроном сен, ;

Ислеселер йыгын чекйән серкерде. ■
Сен болса гылычлы,
Отлы асыры,
Ды зы на чөкерен шахыр бар ерде.

Ш у ерде а й д ы л җ а к пикир гутарян ялы велин, аңы

да хас есер өврүм эдилйәр. О л ам гошгының битевил
гине, пикириң салдам лы лы гы н а, дуйгының догручылль
гына тәсир эдйәр. Ш ол бент болм аса шахыры ң умум
г абарасы бирхили кем суратлан ды ры лян ялы дую ляр

Д а гд а н дага угратдылар кәмахал,

Б агдан бага угратдылар кәмахал,
Б у не гудрат болян зады герсене,
Гел-гел саңа өвретдилер кәмахал... t

Ш ыгры ң бутин сүңңүнде дерән шол улы нәгилелик ш|

хыра дәл-де, шахыры өвренйәнлере, оңа өз эсерини бг
Гы ш лаянлара гөнүкдирилендир. Автор бир ерде өзүН
гщкйсё гоян пикйриң гйҗ е дөрәнДигйни, сәхер хем оны
халыпа билен бөлүш мэге гёлендигини яңзы дяр. Диймек,
поэзия ве сәхер, тәм излик ве галп лы к шу сетирлерде
чакнышяр. Ш ахы р өз дуйгусыны иң мукаддес сөзлере
янаяр — сәхер, яз, бах ар, дутар, ил, дост, ве ш. м.
Ш ы гы рда шахыры ң поэзиясы дую лм аса, ол сунгат де-
реҗесине гөтерилип билмез. Ш ол позицияны езүче аң-
латм агы ң хөтдесииден гелмесё, шахыр ф ан тазиядан
махрумдыр.
Поэзия гөзеллигиң, хайры ң х аты расы на дөрән жанр-
дыр. Онуң ярагы — дуйгы. Дуйгы хер бир ш ахы рда өз-
болушлы йүзе чыкяр. Ш ол хем шахырЫң пафосыны кес-
гитлейәр. Б а й р а м д а дуйгы ызыгйдерли ве барх а чуй-
л аш я н х а л д а йүзе чыкяр. «Ы хлас» билен «Абрай» гошгы
йыгындыларының битевилиги шондадыр.

И нди бар зат диңе намыса баглы

Әр кишими — йүкүн чексин-де гитсин.
Бир ерде эҗ изләп намартлык этсе,
Гой, меииң ыхласым гарагын тутсун!
(«Гүн гелди кче»).

Хайсы йыгындысы болса-да, нәхили гошгусыны ока-

сак-да Б ай р ам ы өзге ш а х ы р л а р д а н са й г а р м ак кын дәл.
Ол җ у д а өзболушлы. Ө зболуш лы лы гы поэзияда догру-
чыллыгындан, сейрек з а т л а р а үнс берйәнлигинден, дуй-
гуларының ы нанды ры җ ы лы гы ндан, дурмушылыгындан,
беян эдишиниң миллилигинден гелип чыкяр. Бир зады
гай тал ам агы билмейән ш ахыр өз-өзүне д өредиҗ или к нә-
гилелиги билен г ар а я р , гөвнүхош лукдан четде дуряр.
Шонуң үчин сейрек язяр. Пикирлерине п роблем алы лы к
бермеги хал ая р , шоны баш аряр. Б у о вад ан сөзлериң ха-
тырасына айдыланок. А й ды лм алы сөз. «Чын гүллериң
гич етишмеги», « И л л ери ң өлчэп-өлчәп бир кесмеги» өзүн-
де көпманылыгы са к л ая р .
Ш ахырларам элмыдам,
Болса ягшы дице озүие мензеш .
! («Сетирлер»).

П о эзи я д а гең х а д ы с а л а р г аб ат гелйәр. Хемме дөвүр-

лерде-де онуң м у ш дакл ар ы н ы ң саны эгсилмәнди. Эмма
поэзияның эсгерлериниң саны -да ш о н ч ар ак бар болса
10* 147
 герек. Хер ким тәзё пикирйц, тәзе Д ётаяың гөзлегй^
Оны т ап м ак аңсат дәл болса, тапаны ңы об разл ы Щ
м ак онданам кын. Ш ахы р « Я зы л м ады к гүнлер ий|
баш ы мдан, кейигиң ш ахына чыкды бу сетир», «Көри
ге ялы кесип таш лады м , бир ай мундан о зал х а л а н ш*
рымы» диенде, мегерем, шол гүзабы н а за р д а тутан бол
герек.
Ш ейлеликде, поэзия ве окыҗы, шыгыр ве шах|
проблемасы өрбоюна галяр. Муны ш ахыр өзүче чөзй;
Өзүче чөзйәр дийленде нәмелер гөз өңүнде тутуляр? (
нәхили өзүче? Б у совала ш ахы ры ң бүтин дөредиҗшп}
җ о га п берйәр. Д о стл у к темасы, догручыллык, галга
гарш ысына гөреш — ине, шу меселелерде биз Б ай р
мың поэзиясының айратынлыгьгаы гөрйәрис. «Әр до(
лугы», «Гөвнүң үчин гелдим», «Эгер езүң эрбет болса!
«Бейиклик», «Инер», «Ойланма», «Абрай», «Җ ок он д а
«Ш ахы р билен йүрек», «М укаддеслик», «П ердәң ар
сындан чыкан оваз», «Улы йүрек герек сөйгә», «Ма!
көп за т берлипдир», «Ё л агч ы рак боляң», « Ы н җ ы к d
тирлериң нәзини чекдим», «Гарайы ш », «Хатыра», «Г
ды м л а р д а н бәри», «Иүзүндедир», «К еен хем көймед!
ыхласы ң билен», «Соң» гош гуларыны оканы ңда шах!
рың сайлан угруна вепалы лы гы на, онда өз йүзүни гё|
кезип билйәндигине гөз етирйәрсиң. Б у угур шахырь
дөредиҗ илигинден эриш -аргач болуп гечйәр. ДОСТЛУ1
Д О Г Р У Ч Ы Л Л Ы К , Г Ө З Е Л Л И К — ш ах ы ры ң аграм çai
ян угрудыр. Б у л а р ы умумы сөзде дәл-де, об разлы лЦ
сураткеш лик билен гөркезмеги б аш а р ян ш ахыр поэзи;
да өз ёлуны тапды. 4Г Л
Өз-өзүң болуп галмак, кишә м еңзем езлик дөредиҗ!
лик м ейданы нда хер кимиң арзувы. Й өне ол арзув ё
дирип дурярмы ? А та-баба гелйән д ү ш үн җ ел ери овада
сөзде тассы клап, окы җ ы ны ң гөвнүни авлап болмая:
Оңа образлы лы к, сураткеш лик герек. П оэзияд а достл^
хак д а аз. язы л м ад ы . Оңа б агы ш л ан ан сетирлери, бен’
лери, тутуш лирики шыгырлары-, п о эм ал ары мысал ге
тирсе болар. Б а й р а м бу теманы р е а л л ы к нукдайназй
рындан суратланды рды . Д остл ук •— а х л а к проблемась!
дыр. Ол кеп затл а р ы өз ичине аляр. Ш ахы р онда г а |
наш ы кл ары ң догручыл болмагыны ислейәр. Дуйгыны!
ал д ам азл ы гы н ы күйсейәр: (.;

148
 Д ост тутунма кын дәл, достлы болмак кын,
Вл гөзлеме кын дәл, ёл тапынмак кын.
(«Әр достлугы»).

Ш у сетирлерде эсасы зат айдылыпдыр. Өзем мунун,

Ола децелмеги окы җы иы ойланды ряр. Ш ахыр, яды ңы за
дүшсе, илкинҗи гошгусыны «Ёллар саңа б аряр » шыг-
рындан баш лапды. Биз ене ёла дүшйорис. Ёл чын дос-
та, вепалы лы га алып баряр. й ө н е бу дурмуш а галплы-
гам, дурнуксы злыгам ят дэл. Ш о л а р д а н велин ад ам кал-
бы аман саклансын:
Хак сөз гылыч болуп инсин депәмден,
Я бейгелтсин. я-да калбым дагласын.
Бир гүн...
Бир гүн мен гидерин ш опда чын достум
Бирҗ е гезек ичип тутуп агласьш.

Ш ахы р достлугыц я-да догручы ллы гы ц зерурлыгы-

IIы ныгтанок, ол өз-өзүндеи дүшнүкли. Д у р м у ш д а бу
дүшүнҗелериң орнуны ныгтаяр, о л ар а ан али з берйәр.
кГөвнүң үчин гелдим» ш ы гры нда шейле ан али з бар.
Гысгадан чуң, җ а й д а р айтмагы б аш а р ян ш ах ы ры ң шы-
гырлары ойлаиды ряр, өзүне чекйәр.
П оэзия ыхлас этмек, оны өзүне дост са й м ак хем ша-
кырың эсасы йөрелгесидир:
Мен ол сетирлерме овалда-соңда
Д оста ынанмадык сырым ынандым.
(«Гүн гелди кч е»).

« К ар з өвгүлердеи гачдым баш алып» ш ы гры нда ша-

хыр шол идея еврүм эдйор:
Ока болян шыгырлары дост сайдым,
Сөйдүм оц башыпа дүшеп ыкбалы.

Сенеде сөйги о вал -б аш д ан бар зат. П о эзия ялы бе-

йик сенеде ы хлас герек. О д а сырыңы ы н а н м а к болар.
«Хан минарасы» ш ы гры нда-да шол идея үнделйәр. Би з
«Җ оконда» ш ыгрыны-да шол ш ы гы рлары ң хилинден
хасап эдйәрис. Ш ыгры ң иң соңкы сетири хас-да көпма-
пылЫдыр:
1
Бейиклигиң хузуры нда кичелмәң,
Бейиклигиң хузуры нда бейгелиң.
^ 149
 '1

Говы айдылыпдыр. А ра да бир кәрдеш им шол сет£

лериц гөнүмеллигини субут этмекчи болды. Йөне ол и!
хырың бу сетирлери йөнелиге язм анлы гы хакы н да с
ланм анды р ейдйәи. «Яды гәрлик» гошгусындакы:
Зехинин. еи үн де башыны яйкап,
Галпылдап дур соватлылан, дүнйәси.
Бизи хенизлерем шол бейгелдип йөр
Соватсыз гелинлец гуран бинасы

бснди хем шол маны дадыр. _

Л н р и к а д а кын з а т сураткешлик. Сөз билен к а р т и я
чекмек ш ахы ры ң уссатлыгыныц нышаны. «Ы хлас» к !
табына г ар а н д а «Абрай» шыгыр топлумыиың т а п а в у !
лы тарап ы сураткеш лиге йыкгын эдилмегидир. С у р а !
кеш лик тәзе сөз дүзүмлеринде, тебигы предметлерад
җ а н л ан д ы р ы л ы ш ы н д а гөрүийәр: I

Ю вунан япраклар суратым алды, ;|

Топрагын. боз ысы айлады башым. 1
Б у гиҗелер мыдам он секизинде 1
Ах. бизиңки гитди перинде гуш уц. |

(*Бу гүйз гищелещ»). |

Чилләц өркүҗ инде улугыз дейин ’
Салланып яз гүни дүш дүкә нирден? *
Бнреййәм базары совулан баглар !
Үстүн-башын какып сапланды гардан. ■>

(«Язың бир гүни»),

N Ү
Гиҗ е башлап, узын гунләп яган гар
Гойнуң гөзне етди, дүйэң — дызына. \

Е к а р д а м ы сал алнан сетирлер теби гат кешбини çj

раткеш лик билен чекйәр. К әм ахал екеҗ е сетир туту|
картинаны ң леззетини берип билйәр: ■
Г өзден чыкан ялы овадан бедев...
Генҗим дек гысыляр гыш гиҗелери...
Кейигиң шахына чыкды бу сетир... |

Хем образлы , хем милли бу сетирлериң гөтерйән ч |

перчилик йүки х ак д а нәче язсаң .язып отурмалы. Эмм|
ш ахыр сәгинмейәр, ол бизи ене ёла чагыряр. « Б а г ы ш л а ^
яр» ки табы нда бизе ёлуң гара ш м агы н ьщ өз маны<|
бар: Җ

150
 Улы йүрек герек маңа
Ёлларда овнаман билйән
(«Улы йүрек герек сөйгә»).

Ш ахы р шыгырдан көп зат алып болҗ агы на ынаняр.

Шонуң үчин өзүни поэзйя багы ш лаяр. «Нәмелер аляң,
шыгрында?!» ол бәш пурсаты ятл аяр : Д у тар , гыз, айдым,
дүнйә, дост. Пикир берилсе, « Б агы ш л ан яр » китабының
ози шол нредметлери ш ахы ран а ачм аклы га багышла-
паңдыр.
Ш ахы р ойланяр, овнук за т л а р д а н гача дуряр. Онуң
онланышында ызыгидерлилик, принципиаллык бар. Поэ-
зия — ыкбал. Ш онуц үчин шахыр борчлы. Оригинал бол-
маклыга дәл-де, мукаддеслиги гор ам ага борчлы. Догру-
чыл, галпа газаплы д а р а м а г а борчлы:

М аңа бнр зат берилмэндир:

Ялан агы,
Сапалак,
Хем йүлмеклик,
Ил агланда — гүлмеклик.
( « М а ң а кө п зат б е р л и п д и р »)•

Б ай р ам кәмиллешйэр. Ол өз йөрелгесине вепалы. Шы-

гы рлары нда еңиллик дуюляр. Окап отурансыц велин,
хер шыгрында аграм лы гшкире г аб ат гелерсиң. Өзи-де
поэзиянын ишлемедик меселелерине н азар айл аяр, дур-
мушда иц мөхүм хәсиетлери беленде гөтерйәр, песи
паш эдйәр. Онуң поэзиясы сынаг мейданына чалым эдйәр.
Д ипе өзүни дәл, ш ахыр окы җ ы нам сынаяр. Онуц ына-
мыны берклешдирйәр, дуйгусыны сынтгылаяр. Сәхел
сетирлерде көп зат айдып билсец — оңа етеси зат ёк.
«Сакгыч ялы чейнешмелн болмасын» сетирини нәхили
ягдайда улан саң -да гелшмп дур. Д үш үниш м ек, ачык-
лык, хощройлык, гөнүп еазлаш ы гы ве б аш га-д а дур-
мушда иәче г аб ат гелсе, җ а й д а р чөзгүдини тап м а к шол
сстирде ныгталяр. Онуң поэзиясы дурмушы асла юв-
.ма.рлаиок, адам хәсиетлерини-де и деал л аш д ы р м ая р .
Терсине, кынчылыга чыдамы, дурнуклылыгы, доста ве-
палылыгы үндепор. Л ирикн гахры м ан ы ң дуйгусы шей-
ле таплаияр:

151
 Мен кәте өзүмем рет эдйәрин,
Йыллар билен дөвүш гуряр җахыллык
...Гөзлериң агыны саралдып гелйән,
Я ёлларың шейлемиди кәмиллик?
(«Гарайыш»).

Б ай р ам ы ң кәбир гош гуларыны оканы ң да су р а тл а

ды ры лян предметиң я-да ныгталян дуйгының бите!
процес болуп, җ а н л ы гөрнүшде гөз әңүне геленини ду
маи галярсың. «Хатыра» шыгрында ныгталян «Aflfli
мың сөзүне си ң җ ек болярды». «Ш ап агы ң а л ы н а си1
җ е к болярды», «Г ы злаң х ө в е с и н е сиңҗ ек болярды:
«Бедевиң я л ы н а сиңҗек болярды» сетирлер окыҗын|
бипарх этмейәр, оны бакы лы га, дирилиге, мукаддесл^
ге чагыряр. Ёк, бу дүшүндириш энтек бәрден гайдя
Ш ыгры долы о к а м ак герек, оңа уй м ак герек. Д и ң е шсх
д а «түркмен Бетховениниң» гы м м аты на дүшүнип бола
«Соң» гошгусында поэзия сенединиң хупбатына д
шүнсе боляр. Ш ахы ры бирахат эдйән дуйгы танкыд*
-да дегишлидир. Бу дуйгы шейле бентде йүзе чыкяр:
Сув сөкер даглары, дүзи, ’
Пл кәндир-ә биригере. " ^
Соң бир гүн бөлерлер бизи j
Өлүлсре, дирилере. ;

Философик ойланды рян гошгы. Умуман шахыры?

көп гошгусы философиядан д аш дәл. Йөне гуракс^
акыл сатыбам дуранок, Д иң е ай д ы л ай м а л ы зады чуң
лаш д ы р м ак , тэзе пикири өңе сүрмек. Ине, ш ахы ры ң фй
лософиясы шейле идея гуллук эдйор: |
Говы гүиде абрайыңы горамак
Ватан горагындан еңил дәл борлы.
(«Абрай»), I

«Бейиклик» ш ыгры-да чуцңур философик мазм уна

эеднр. М унда г аза п л ы хак ы к ат бар. Ил-гүни чуркән, га*'
райурек, кеззап гендәниң җеседиңи гөтерип барян адам^
л ар «сүйтден ган гөзләп, гова говы диймедиги» бу гүң
«говуды, говы» дийшип, гүвә гечйәрлер. Ш у ерде ша-т
хыр оригинал нетиҗе чыкаряр: ;
Говулык ниреде песди ол адам.
Йөне ил гөтерйәр. И л — бейик
Бейик,
162
 ■Нәхили җ үпүне дүшен пикир! Ш ах ы ры ң гошгуларын-
да «агыр ил», «ил» сөзи актив уланы ляр. Чүнки ёл л ар
оны иле алып баряр. О к ы җ ы шол ёлд а ш ахы ры ң әди-
миниң ынамлы, аграс болмагы ны ислейәр. Х атда «ых-
лас», «мензил», «ёл» сезлерини ш ы гы рлары н да аз улан-
мадык П ы рагы -да ил-гүнүң бейиклигине бил баглапды ,
ол х ал к билен бейикди, «ыхласың» «бир мензиле етир-
йонини» ныгтапды. Б ай р ам ы ң ы хласы оны шыгыр ёлун-
дан ы намлы алып гитди. Би з оңа өз сөзи билен: «Бар,
оз мензилиңе ет» диймекчи болярыс.

, 1983 й.

«ГҮНЕШЕ» ЧОЮНЫП

«Түркменистан» неширяты X. Кулыевиң «Гүнеш»

(1983) атлы гош гулар китабы ны чапдан чыкарды. Оны
бнрмәче гезек окап чыкдым. Ш ахы р достумың эй гөрйән
сөзлери «гүн», «гүнеш», «гүл», «бахар», «сәхра», «даг»,
«гай», «гоҗалык», «яшлык», «гезелликди». Аслында
опуң тутуш д ө редиҗ или к ёлы м аңа гаты тан ы ш ды ди-
йип айдып билерин. Х алы л икимиз 1955-нж.и йылың
нюль айында Түркмен дөвлет университетиниң фило-
логия факультетиниң дил ве эдебият бөлүмине арза
берипдик. Мен Г ы зы л ар б атд ан , ол болса Д а р г а н а т а д а н
| окува гелипдик. Гелен гүиүмизден баш лап, тә универ-
i ситети т а м а м л а я н ч а к икимиз бир ерде яш ады к. Хат-
да бизиң илкинҗи танкы ды сынымыз «Й үзлейлик-
■ден гача дуруң» диен ат билен «Совет эдебияты » жур-
налының 1957-нҗи й ы лдакы санлары н ы ң биринде чап
болупды. Студентлик йгнлларымыз көп р ед ак ц и ял а р ы ң
гапысыны биле какыпдык, кәбир эдеби иш гәрлериң гө-
дек сөзлеринем эшидипдик. Халыл поэзия, мен —
танкыда йыкгын этдим. Өмри у зак б о лм ад ы к достум
поэзияда ечмез ьгз гойды, йөне ол эдебияты өврениш
ылмында-да, чепер тан кы тд а-д а говы ищлери язм ага.
етишди. I
Онуң дөредиҗ илиги х ак д а мениң илкинҗ и сыным
«Брхар ыслы поэзия» ады бйлен «О ктябрың ялкы мы »
газетинде өзи а р а д а н чыкансоң чап болупды. (Догру-
сы, бу м а к а л а онуң өзи б ар к а редакция элтилипди, эм-

153
ма... гар а ш ы л м а д ы к а җ а л себәпли м а к ал ан ы бирие;
соңа гоймалы болупды). М а к а л а йыглан гүни ол ’
1978-нҗи йылы ң 8-нҗи м арты н да а р а м ы зд а н дуйд?
сыз гитди. Ш ол себәпли өзүм ред ак ц и яд ан хайы ш эд«
м а кал ан ы бир ай соң чыкартдым. Соң-соң Халыл!
дөредиҗ илиги хак д а Б. Җ ү тд и ев , Г. Гелдиев, О. Ора
бердиева^говы публидистик м а к а л а л а р язды лар. Эс
сы зат айдылды. Ш ахы р ар а д а н чыкансоң р е с п у б л и и
ның Л енин комсомолы б айрагы ны ң л ауреаты болди
Ол шейле ад а ир мынасып шахырды. 1
Халыл билеп биле сурата дүшердик, көп й ы г н а к л а |
да боларды к, эдеби җ ед е л л е р е г атн аш ар д ы к , г и җ е л !
поэзия, зехин, лирика, ад ы лл ы к х ак д а кеп чекишердщ
Сөйги хакда хас көп гы зыш ардык, ол өз сөйгүлисинд^
хат аландыгыны, оңа нәхили я за ң д а говы болҗакдыг!)
ны чекинмәи м асл ах ат л а ш ар д ы . Я зян кәбир гош гул|
рының «тарыхына» ченли белетдим. Уз язян, йөне |
язян Х алы л салы хатлы йигитди, көп гүрлемездй
көп диңләрди. Өз язы ш ы ялы ол «ялынлы й ы л л ар д а од
өврүлен,, гаты эдепли җ е огланларданды ». Биз му*|
арасы на салым душүп о кы җ а етен « Д ан агаряр)
«Сәхер саламы », «Гүнеш» ялы йы гы нды лардан билй|
рис. Бири-бириниң үстүни етирйән бу ки тап лары ң al
л а р ы н а үнс бериң ахырын! Нәхили гөзел, нәхили ысс^
Үч китап бипигип, бир битеви ш ахсыетиң образьШ
дикелдйәр. Җ о ш гу н л ы лирики оваз болуп яң лан яр. х|
л ы л д а оваз, б ах ар ысы, ю м ш аклы к, г о җ а л а р а махсу
мылайымлык, сынчылык, чуңңур канагат, эрклили!
нусга эдинәймели асыллы лы к, чага ялы бир затда*
нәгилелик, и ай ы н җ арлы к, нәмедир бир затлардз
үйшенмеклик, сәхере ымтылыш, әхли гар аң к ы болу
герүнйән з а т л а р а йигренч, чын зехине гуванч, арзу|
чыллык ялы түйс лирик калплы а д а м л а р а дахылл)
дуйгулар барды, хәсиетлер җемленипди. :
Л и р и к а сени ойланды рмаса, гусса б аты рм аса тәси|
сиздир. Оны аң сатл ар «ачып» боланок. Б о л җ а к за
болансоң шейле дуйгулара бай гош гулары окап, хы |
чыңы дишлейән х а л а т л а р ы ң боляр ахырын. Мен Халй
лы ң гош гуларыны оканы мда ондан хемиш е био гусс|
лы овазы эшидйәрин. «Хошлашык», «Д агд а», «Деряда)
«Айдылмадык сөзлер», «Ы кбал», «Уграмак», «194$
«К ичиҗик оглума», «Өмүр ёлдашым», «Товшанҗыю

154
«Алысларда г ал ан яр», «Арзув», «Мен сениң ашыгың»;
«Мен сорап алманды м», «Өлүлер билен дирилер», «Гөр:
ненеңси хекаят», «Ч атры кда», « Д а г башыны д ум ан
аляр», «Сесим етдигинден», «Билип болмаз», «Ш ахы ры ң
слы»„ «Г урбанназар Эзизовы ң ягты ядыгәрлигине»,
«Йүрек». Н әче гай тал ап о касаң ы з бир з а д а гөз етирер-
сиңиз — ш ахы ры ң гөрйән зады ндан, дуйян, сызян зад ы
көп экен!

М ен хенизем еңким ялы бисабыр,

Й үрек шиндем өикүси дек бикарар,
У зак ныллаң өртүгиии ссрп-де гел,
Узак йыллаң аңырсында галан яр!

Гошгы нәхилидир бирхили якымсы з зад ы айдып

дуран ялы. Гусса бент сайын гүйчленйәр:
А дамлаң ичинден гыл дек согрулып,
Бир гүи соңкьг ёла уграрын менем
Гечнп гиден йыллар ыза өврүлип
Хич хачаи, хич хачан д олалм аз еием

Ш ейле дийсек, ол гөвнүчөкгүн ш ахырдып өйтмәң.

Ол — өрән оптимист, улы арзувлы йигитди, белентлиге
ымтылян талантды , « д агл ар а д ы р м аш а н д а йыкылма-
җ а к болян», ганы ма гайдувсыз, доста мохирли АДАМ-
Д Ы . Эдебиятың инче сы рлары на акыл етирйән^ алым
шахырды. Х алы л ы ң лири касы бизи гүн ялы чоймагы-
ны довам этдирйәр. Халкы, ад ам л а р ы сөен ш ахыр гү-
пеш болуп думлы -душ а мәхир, йылылык, ягты л ы к пай-
лаяр. Ол шу гошгусыны кеп гай талард ы :

Меи мыдама ширии сөзүң ашыгы,

Хош сезл ер де йүреклериң оды бар.
Арманым галмазды шейле сөзлери,
А дамлара гоюп билсем ядыгәр —

ол шейле хем этди. Онуң «Гүнеши» ш ахы ры ң йүрегиниң

ургусыны довам этдирип, өз чагалары н ы ң , өз достла-
рының, өз о к ы җ ы л ары н ы ң гурсагыны йылады п йөр.
Гүнүң 'б ак ы л ы гы ялы «Гүнешиң» рухы леззети-де ба-
кыдыр.
...1978-нҗи йылың ф евраль айының йигрими үчүди.
Мен ак адем и яда, өз ишлейән секторымда бир затл а р а
у55
гүйменип отырдым. Бирден Халыл йылгырып гапыд)
гирди. Ол университетде м угаллы м ч ы лы к эдйәрди, еэ|
-де соңкы й ы л л ард а җ у д а сейрек гөрүшйәрдик. Догр
сыны айтсам, биз өйде душ уш арды к, отуршардык, эм8
ак ад ем и яд а мен оны шо сапар дан өң асла гөреним яд]
ма дүшенок. Мен геңиргендим-де: ;
— Бе„ түвелеме, азаш дыңмы-нәтдиңми, сен нире, (
ерлери нире — дийдим. Ол: >
— Әй, бир йүрегим гысды-да гайдыбердим, гүмү
ямыр эдели, көпден бәри гөрш емзогам — дийди.
— Говы эдипсиң, ишем гутары п б аряр , йөр онда да!
чыкалы. Тиркешип уградык. Б а ш ы н д а ш ляпа, эгнинй
гоңур п л а щ барды. Й ер ән де бирхили галкы җ аклам аст
барды. Хова чигрекди. Биз «Аш габат» мыхманханасМ
ның икинҗи гаты ндакы буфете барды к-да, а д а м а би
икинҗи ве о җ ук -б уҗ ук за к а з этдик. Хемише ишдәС
тутук Х алы л шейлебир оңат, небсевүрлик билен иййәр
ди велии, бирсалым езүм хай ран галы п дурупдырьи
Ичимден бегендим. Онуң йүзи-гөзи-де тәзеленен ялыдв
Гар а кофеден ики гезек гай тал атд ы к-д а, хасаплашы:
турдук.
Халыл ончаклы гүррүңчи дәлди. Йөне шол сапар о)
М осква стаж и р овк а гидишини ятлады , студентлнге бары)
етдик. Кәбир ёл д аш л ары м ы зы я тл ады к. Ш о-ол өңк!
Халылды, студентлигиндоки ялы йыгралыгы оңа теби
гы безег берйән ялыды. Бирден бир з а т яды на дүшйә!
ялы: ;
Егса-да, сениң бир оң атҗ а г ы зҗ а г а зы ң бар экеи
Ш онуң ады кимдикә? — дийип сорады. Мен болан ва*
каны яды ма салды м-да, йылгырдым: — Онуң ады Гөзел1
Д олы ады Аннагөзел, инди биринҗи кл аса гатнап баш-
л ам ал ы .
— Д огру-да, в ал л а, сен кимиң гызы — дийип шунчЦ
сораян велин, йәне: «П апамы ң» диймекден б аш га за-1
ды биленогайт, ол — дийди. Зо-ол «П апам ы ң» дийищ
ДУР, сениң адыңы болса айданок. Мениң болса кимищ
өйүне гелеиими. билесим гелйәрди, ахыр соңунда: 1
— П а п а ң ниреде ишлейәр? - дийдим велин, сәгий-|
мәнҗик: — А к ад ем и яд а — дийип җ о га п берди. М еЩ
ы нҗ алды м. А кадем ияда болса мениң сенден башга'
шәрикли зад ы м ёк ахырын, дессине г ы з җ а г а з а йүзленй
дим-де:

150
Ii - Сен Нуралыевин, гызымы? — дййдим, О л 6äüi
j атды.
Халыл м а ң а хемиш е «Н уралы ев» диердй. Ш уича
; адымы т у т д у р җ а к болсам, б аш а р м азд ы . Ө зём Ьйы бйр
тәсин айдарды. «Сениң ады ң ач эшеге йүк, ейүңем фа-
милияң билен иле белли. «Н уралы ев» диймесёй, Йдыңы
тутсак,, «Ким ол» дийип сор а ян ам бар» диердй.
— Халыл, сен ирки сур атл ары сакл ая ң м ы , мейдё
олары ң көпүси бар — дийдим.
— Менде-де болм алы , өз-ә. И өн е көп ал ш а н х ат л а -
рымыз Ш ы х а р ы к да йитди ейдйән — дийип дымды.
'Гакси гелди. Мен оны ©йүне угратдым. Б и з икнмизем
епе санлы гунден аҗ ы ай рал ы гы ң гелҗ егини дуймадык...
С тудентлик й ы л л ар ы м д а шыгыр үчин альбом тутуп-
дым.Ш онда Х алы лы ң м а ң а ядыгәр я за н «Вах, мениң
йүрегим д аш болан болса...» диен гошгусы бар. Ол өз
сураты билен шол гошгыны мениң ал ьбо м ы м а елмәпди.
Белки, бу гошгы онуң илки « г ар л ав аҗ ы д ы р». Хич ерде
чап б олм ады к шол гошгыны долул ы гы нд а ш у китапда
срлешдирмеги макул билдим.

ЬАХ, МЕ НИ Ң ЙҮРЕГИМ Д А Ш БОЛАН БОЛСА..,

В ах, мениң йүрегим jtätii болан болса,

Ш унча соваса-да буймйзды белкә
Я гөврәм йүрексиз, бОШ болан болса,
Калбым бу авыны дуйм азды белкз.

— Сен мениң дүнйәмсйң — дйййедйк болсам;

Кесгир сейгә йүрек гыймадый бОлсам,
Аслында мен оны сеймедИк болсам,
П әкизе йүрегим кеймеЗДй белкә

М ениң йүреҗигим саңа — топ — дийип,

Зыңмадык болсады м, ойна .—. гап дийип,
В ах, күйсемеседи гөвнүм — өп — дийип,
Бивепалык тыгы гыймазды белкә.

Ек. инди гөзел гыз, диймерин сени,

Унутдым. Чүнки сен унутдың мени,

15?
Хань! шйрин сөзлер? ВадаЛаң ханы^
Сөйги сахнасы нда гойдуң-ла гулкә.

* * *

Сөзлейэн йурекден, сен гулак салсаң.

Вагтыңы аларын, багышла, ёлдаш!
Өмрүң сөйги билен безеҗ ек болсаң,
Илки вепа билен нагышла, ёлдаш!
Иң говы достңма. (гол).
14[IV — 58 й.

1984 й
•л* *Х* ’/? •X- *Х* *л* *л* *Х* "X- *Х°

СЫНЛАР
 К ӘМЙ ЛЛИ ГИ Ң ЧӘГЙ ЁК

Ш ахсы ет нәме, шыгыр нәм.е, дүнйә чеперчилик

акыл етирмек нәме дийлен совал л ар окыҗынын, өнүд|
кесерип дуряр. Түркменистаның х ал к язы җ ы сы Кер|
Гурбаннепесовың «Кырк» атлы китабыны окап, ц£
со в ал л ар а җ о га п тап м а к мүмкии. Чүнки ш ахыр ui
меселелериң ачарыны тапыпдыр. Ол рухы ачар. Эм:
шол рухы ач ары эле салм агы ң ш ахы ра аңсат дүшма
диги месе-мәлим. J
Л и р и к ан ы ң ягдайы ики та р а п д а н чылшырымлаш^
Биринҗиден түркмен эдебияты ның теҗ рибесинден г<|
нүши ялы, гады мы лирика җ ем гы етиң әхли месез
сини бир өзи ишлейәрди. Чүнки б аш га ж а н р л а р биз
эдебияты мы зы ң чыгрындан узакдады . Көне дөврүң ң
хы рлары н д а ад ам ы ң дуйгулары ны о яр м ага гурбы чат
лирики эсерлер билен бирликде, ф ормасы шыгыр бол]
мазмуны боюнча адаты п розад а берәймели пикирле
хем барды. Эмма хәзирки зам ан окы җы сы ны прозад
форма тай д ан тап ав утл ан ян шыгыр билен ызыңа дүшу
мек б аш а р тм аз. Оңа диңе прозаны ң поэзиянын, ф
хыраналыгы ң, уссатлыгың өнүми болан чепер мазм
герек. Д иймек, лирика ене өзүне аграм сал м ал ы бол$
шейдип онуң ягдайыны ч ы лш ы ры м лаш д ы рян икию
ф ак т эмеле гелйәр. Эгер окы җ ы шол ягд ай л ар ы са
д а р л а п гөрмек ислесе, «Кыркы» окасын диесимиз гелйз(
Адатча ш ахы р язан щыгрыны йүрекден чыкар^
язяр. Ш онуң үчинем авторы ң үстүнлиги билен кемт!
гайдян ери дине онуң меселелере, ад ам ы ң мазмунын
җемгыетчилик г атн аш ы к лары н а нәхили дүшүнйәнл
гиндедир. А д ам ы ң даш кы среда, җ е м гы етчи ли к гуря
160
1ы билен эдйән гатнашыгЫмь! сез үсти билен берим
плмегиндедир. Бу шахыры шахыр эдйән меселәниң
ир тарапы.
Ш ахсыетиң ролуның җ емгыете тәсир этмеги үчин,
лки билен җемгыетиң шейле шахсыёти етишдирмеги
ерек. Адам җемгыетден үзңе никнрленип, үзңё хере-
!ст эдип билмейВр. Ш ахы р муңа оңат дүшүнйәр;
Ер шарының йүздсн тогсан
эссеси
Өзлешмеднк мейдан бнлен
oueaii
Хениз адймзады ц
келлесннде-дс
Ш онча езлеш мсдик ер
бардыр өйдүп,
Башым ямкаяп,

Эмма җ ем гы етиң прогрессив болмагы, гөрлүп-эши-

цнлмедик д ереҗ еде есмеги аҗ ай ы п ёкары идеялы эсер-
лери деретм әге долы мүмкинчнлпк берсе-де, хемме
Шахырың, язы җ ы н ы ң бейик болмагыны кепиллендир-
Мсйәр. Чүнки шол мүмкинчилик хемме а д ам а дең хыз-
Мат этсе-де, хеммелер ондан дең дереҗ еде пейдаланы п
5илмез. Бу тебигы зат. Ш ах ы р ан ал ы к -д а, ы лхам -да
лонуң ялы. Җ е м гы етчи л и к өсүши шахсы етиң өсмегине
иоксиз хукук деретсс-де, зехин, ылхам ялы дүш үнҗ еле-
риц тебигы эсасыны инкәр этмәге хукуксыздыр. Терси-
цс, җ емгыет бир процентлик зехини, ы лхам ы өзүне та-
[5ын этмек үчин тогсан докуз процент зәхмет чекмәге
5орчлы эдйәр.-
Децеш дирип гордүм ики
иокады:
Пир нокада бир иокатлык
сап сыгды.
Яшасын, яшасын гәрсч
нокады —
Бир нокат ичинс Ер, Лсман
сыгды.

Йыгындының эсасы үч саны ай раты нлыгы ны бел-

лемели. Ш ол ай раты н л ы к онуд хемме ерине дең яйра-
са-да, гөвнүңе болм аса, «Кырк» поэмасы нда олары ң
хеммеси җ емленен ялы болуп дур. К итабы ң тутуш ана-
лнзини шол үч ай раты н л ы кд ан угур алып дерңемек
мүмкин.

II. Зак. 6601 161

 Эсериң илкйнҗи айратынлыгУ, онДакУ с а х ы п а л й я
көпүсини философик хәсиетде язы лан л ириканы ң э'1
йәнлигидир. Адатча философик пикир өвүрмек кын, Щ
өртүгли боляр. А й д ы л җ а к з а т окы җ ы үчин гаты а й л
болман галыберйәр. Эм ма ш ахыр екеҗе гош гусы ндЯ
шейле дүш нүксизлиге ёл бермейәр, пикири с а д а и
ачык беян эдйәр:
Ш ахырам ил ялы ялаңач ,
догяр,
Онсои оиа көйнек герек, дон герек.
Олам иллер ялы, эмйәр,
аглаяр.
Эмзик герек, эмме герек, нан герек.

«Ш ахы ра» ш ы гры ны ң пикир еврүми йөнекей, с а

эмма мазмуны белент. Автор рухубелентлик идеш
үндейәр,, окы җ ы д а дуйгучыллыгы тербиелейәр.
Бир шахыр бар — диңе ады
йөрйәндир.
Бир шахыр Çap — язан
зады йөрйәндир

Ву сётирлериң мазмуныны хечҗ иклэп отурмас£|

болар. I
« Ш а җ а Батыровын, ёгалан гүнүнде язы лан гош|
Жемгыетчилик мазмуны билен долы. Б у ерде ыкба
җ емгы етчйлик ы кб ал ы билен б агл ы шахсыеНиң до|
эдйэн җемгыете, Несле гоян мирасы тесви рл ен |
Ш ы гры ң ене бир хэсиетли тарапы ны беллемели. Myj
диңе айраты н шахсы ң мертебесиниң бейиклиги сур
л ан ды р ы л м ан , терсине шейле мертебәниң җемгыет
рапындан унуды лмаянды гыны ныгтаяр.

Сеием сайлап алдың шеилс

ыкбалы
Сен гөрешдиң. Гөрешмеги
евретдиң.
Сен ишледиң. Йшлемеги
евретдиң.
Сен яшадын. Яшамагы
өвретдиң,
Сен дйңе нэхйли яшамагы дәл,
Н әхйли влмегем өбредип гитдиң,
 Й кинҗ и беллемелй ай раты н лы к ш ахыры ң пикйр-
цериниң өрән салы катлы лы гы ды р. Мунуң йөрите ныг-
талмагыңың себәби бар. Соңкы й ы л л ар д а умуман со-
Вет поэзиясында, шол санда түркмен шыгыр сунгатын-
да ё к ар д а яң зы ды лан фйлософик хәзиет агдыклЫк
8дип баш лады . Бу у л л а к а н еңиш..
Бу акы м ы ң говы тар ап ы билен бирликде,, онуң йң-
кән ховплы ери-де бар. Говы зад ы — лдам зад ы д мүм-
кинчилйклеринй поэтик ёл билен о к ы җ а етирмек, адам
мертебесини гбрамак. Я р а м а з тарапы болса чён-чак
дуйгусыны элден гидермёк, «мен-менлик» сатмак, ори-
гинйллык этҗ ек болуп, ёңлеслйге барып етёниңи дуй-
Ман галм ак. Поэзия үчин аграслы к, пйкйриң салыкат-
лылыгЫ зерурдыр. П оэзия инче хем йити сьшчылык,
!акыл хем йүрек билен чемёлешйлмегйни говы гөрйЭр.
!«Кыркың» лирикасы ны ң философиклиги хем салы катлы -
лыгы окы җы ның гөвнүнден турса герек,
Й ыгындының үчүнҗи айраты нлы гы пикир битеви-
лигинден ыбаратдыр. Хер бир айры ш ы гы рда-да пикир
битеви я-да белеклейин аң л ад ы л ы п билнер. Эмма ту-
туш эсерлер топлумының бир я-да бириәче пикире хыз-
мат эдйән х ал аты боляр. « К ы ркдакы » ш ы гы рлары ң
әхлиси, шол санд а соңкы поэма хер бир пикире — поэ-
тик шахсыете, онуң җ ем гы етчи л и к ы кб ал ы н а сырыгяр.
Тем алары ң дүрлүдиклерине га р а м а зд а н , олары бирлеш-
дирйән пикир әхеңи шейледир. Эсердәки лирики гахры-
ман диңе шол пикир билен яш аяр.
! Гамла шатлык бермек
умыдым биле,
Д ертлә саглык бермек
умыдым биле,
Саңа багышладым гечен
өмрүми
Сагадым, секуидым,
Минудым биле.

«Кыркың» шол үч ай р аты н л ы к л а р ы н ы ң хеммесиниң

«Кырк» поэмасыида җемленендигини озал белләпдик.
О лары субут этмек үчин узын м ы са л л а р гетирмегиң
х аҗ аты ёк. Эм ма ондакы гиң гө зъетим и я белент пикир-
лилиги, поэтик акгынлылы гы хем ерликли гоморы шол
ай раты н лы клары ң үстүне г о ш м а к герек,
Ш ах ы рчы л ы к сенеди х а к д а хенизе ченли түркмен
поэзиясы бир битеви эсери гөренокды. Ш онуң үчин бу
П* _ 163
эсер түркмен совет поэзйясыйың аяклан ы й, кэми,
мердиванындан йөрәп баршыны, онуң өңүнде х(
-хенизлер хас огирт м а к са т л а р ы ң бардыгыны, u io j
милли рухда ш ах ы р ан а ш өхлелендирмәге язы җ ы л
мызың борчлудыгымы ныгтаяр.
)
1967 й.

«ГАРАГУМУҢ Л ӘЛ ЕС ИН И Ң» ОВАЗЫ

А кҗ емал О м ар ова түркмен окы җ ы сы н а «Гошгула

«Айнаҗык», «Мургап чемени», «Л әле гелин», «Гүн
лен гүррүң» диен йыгындылары билен мәлимдир. 01
голайда чапдан чыкан «Гарагум уң ләлеси» шыгырд
йыгындысы шахыры н ендүмли ишлейәндигиниң шая^
дыр.
Бизиң ш ахы ры м ы з хем ез д өр ед иҗ ил и к ылхамы
дөврүң ритминден, мукаддес дуйгулары ң песел?
йылылыгындан тапяр. Онуң тем атик мүмкинчшг^
неширсайын өсйәр. Ш ахы ры ң л ири ка йыкгын эдйән,
ги, бу угурдан шовлы чыкан тәсирли ш ы гы рларый
бардыгы В. Луговской, В. М. Тушнова, А. А. За х ар ч
ко ялы рус ш ах ы р л ар ы тарап ы н дан хас иррәк бел
нилипди. Ш у лирики йөрелго вепалы лы к, ондакы к
ш ак мәхир, гөнүмеллик х акы н да ш ахыры ң д ү |
йыгы иды лары на сын язан Ш. Б о р җ а к о в , А. М ы рад
А. Гараев, Б. М омметязов дагы хем ныгтапды лар. Э;
бн таикы ды ң шейле ерликли белликлери ш ахы р
соңкы дередиҗилигине оңайлы тәсир эдипдир. Й«
тапкыдың хәли-шинди ахмырлы сөйгини объект эда
диги үчин О м арован ы язгарм агы , өзи-де, бизиң nni
римпзче, эсассы з язгармагы,. онуң поэзиясына бел;
бир д ер еҗ еде зепер етирипдир.
Шонуң үчин онуң «Гарагумуң ләлеси» йыгындысь
да сөйги тем асы на дегишли ш ы гы рлар җ у д а аз. Ха1
О кы җ ы ш ахы рд ан сөйгә дегишли ш ы гы рлары ң тәзе-та
тапгырына гар а ш я р . Ол «И лкинҗи сөйгим», «Сен ма
герек», «Д ийҗ егими гөзүм билен диемде», «Гөвну
йыкдым» ялы инче дуйгулы ш ы гы рлара мәтәч. Гөвнү
болмаса,, тан кы т шахыры шейле эсерлери дөретмекй
бирнеме үркүзипдир. Йөне муна д ер ек В атан а сөй!
164
 1с й заж а майы ллы к ве гр а ж д а н л ы к мәхрине югрулан
•ошгулар йыгында гиризилипдир. «Гөрйәрнн кешбини
)иуц хер ерде», «Түркменистаным», «Гарагум каналым»,
«Мсниң Руссиям», «М агтымгулы», « С аты л җ ак гыза»,
«Белент дагы ң депссиндәки адам » ялы шы гы рлар шол
темалары йитилик билен ачып гөркезмәге укыплы. Ав-
торың мешхур рус ш ахыры В ладимир Л уговскоя ба-
гышланан «Чөлде ыз йитйәрми?» диен шыгры айратын
белленилмәге мынасыпдыр. Ол эсер «Огонёк» журна-
лының 1971-нҗи йылдакы биринҗи байрагы ны алды.
Өрән мынасып баха.
Тәзе йыгындыда автор п ей заж лири касы на-д а йүз-
ленйәр. П е й за ж лирикасы түркмен ш ахы рлары н ы ң
бнрнәчесиниң дередиҗ илигинде улы орун тутян-да болса,
А. О м арован ы ң поэзиясында бейле дәл. Ш уңа гар а м аз-
'дан, пей заж а йыкгын этмеги ш ахыры ң дөредиҗилигин-
!дс икинҗи бир поэтики линияны кем ал а гетирер диен
умыт дөредйәр. «Деииз»,. «Күйсейәр йүрек», «Алма
агачлары» ялы ш ы гы рлар муңа долы гүвә гечйәр. Эмма
А. О м арова өңки й ы гы нды лары нда өзүни гөркезип баш-
лаи оңат поэтики ёд ал ар ы велин гөрмәндир. О л ар эне-
лик дуйгусы билен перзентлик гуванҗ ы болуп, авторың
«Гүн билен гүррүн», «Л әл е гелин» ки таплары нда йити
беян эдилен темады. «Тойлы ая л ы ң монологы», «Дүнйә
инениңе», «Арзув», «Ахмет җ а н » ялы ш ы гы рлар шол
линияны өсдүрмаге көп мүмкинчилик дөредип билерди.
А. О марованы ң лирикасы бөлеклейин х ады са ддл.
: Ол өзбаш ы на бир сю ж ете өврүлди. Онда гам-да, шат-
лык-да, мертлик-де, аял эҗизлиги-де, зенанлы к буйсан-
җы-да, сөйгүден соц пейда болян энелик мәхри-де бар.
Чүнки булар дурмуш да шунуң ялы. Онуң лирикасы
предметлешен лирикады р. Ш ахы ры ң хер бир шыгрын-
да тәсир, дуйгы, хыҗув, өкүнч, умыт материал хал д а
иүзе чыкяр:
«Сөениң хакмы?» ш ы гры нда ол шейле диййәр:

Булутлар гәченде хем гүн яшанда,

«Нира гнтдиц?» дийип, гөзләннн хакмы?
Тәзе мөвч уруп , ышкыц җ ош анда,
Й үрекден алкышлап, сөениң хакмы?
( « Л э л е гелин», 64-нҗи сах.).

Ш ах ы р ы ң илкинҗи йыгындысында яң зы ды л ан вепа-

лы лы к шол гүйчлүлигине, шол берклигине галы пды р:
165
 Яз ягшы сиңди мейдана, г^ле,
Сен гелмедиң багда сайрады гушлар.
ё к , хи ч зат болмады! Й өне мең биле
Аглады гөк асман. яшыл агачлар.
(«Гошгулар», 36-нщы сах.).

Биз муны я п - я й ы о к а п чыкан китабы м ы здады •

кинжи сөйги» шыгрында хем гөрйәрис:
Илки сөйгим, унутмарын мен сени
Унутсам-да көп ваканы, күлпети.

А. О м а р о в а д а ене бир д ө ред иҗ ил и к хәсиети бар

ол кишә акы л өвретмек, оны эт, муны этме диймек^
узак. П редмети гөвне гелшиче ш а х ы р а н а йүрегиниң j
зы ш ы ча бермеги халаяр, Шонун, үчин сөйгүде ол тй
са л а ковалаш ан ок, ил шейдйәр, менем шейдейин д
нок. Хут шу себәбе гөро, онуң лирикасы башганын
чалым эденок. Бу ш ахыры ц өз почерки, өз сеси. Оң|
шахсыети шейдип ачыляр, лирики гахры м ан җ ога б а
раш яр, җ о г а п б олм аҗ а гы н ам билйәр Й ы л гечдигй|
онуң хы җувы артяр. Ш ейдип сөйги м атери ал хәсиетй'
ден и деала өврүлйор. И д еа л хер бир зад ы ң арзувыды|
Эм ма бейлеки те м а л а р д а ол өз йүзүни гөрүп би,
нок. О лар кен авто рл ары ц пикиринден үйтгешик д
Ш ейлс гош гуларьщ хатары н а «Байдагы м», «Ятла х
кың ислегини», «Серхетчи», «Сәхер», «П агтачы г ы з л а |
«й ы гы м ч ы гыз», «Зохметкеш халкы м ы ң гуран кан ал
ялы ш ы гы рлар гирйэр. Б у л ар д а А. О м ар ован ы ң е
эшидиленок. Эгер предмети өзүңче шөхлелендирип
месең, оны йы гы нды лара салып отурмагың гереги
Й ерите цитирләп, дегширип отурм аны м ы зда хем, ori
җ ы о л ар д а тасирнң ёклугыны окан бадына анар. Ок;
җ а тәсир этм еҗ е к шыгыр ш ахы ры ң дуйгур йүрегини
л а-д а го згал аң а салып билмез. я
Говачалы гиң мейданда,
Гөрдүм. Җ еннет җаны гөрдүм,
Гүиз аиында ак даң дан да,
Гердүм, Җ еняет җ аны гөрдум.

Ш ейлеликде, А к җ ем ал О марова гелҗ екде өзүне эд;

би танкыдың, окыҗы көпчүлигиниң салгы берен угр
боюнча тәсирли, дуйгулы эсерлери хас көп дөредер Д1
йип, умыт эдйәрис. Иң эсасы зат хем онуң лирики npej
метини хас чуң ве тәсирлң беяң этмеги үчңң тәзе yeyj
106
лары д етал л ар ы сынчылык билен тап м агы мөхүмдир.
М ы дамалы к предмете ве м ы д ам ал ы к дуйга вепалы бо-
луи г а л м а к үчин оны тәзе, чеперчиликли пикирлер би-
лсн б ай л а ш д ы р м ак өрән зерур.

1972 й.

П О Э З И Я Н Ы Ң AJIA М Е Й Д А Н Ы

Хәзирки зам ан түркмен поэзиясының гең хәсиетлери

бар. й ө н е олар өз-өзүнден дөрән ве дүшүнилмейән хә-
сиетлер дэл. Хер бир тәзелик бирб ад а өрксүз йүзе чыкан
ялы болуп герүнсе-де онуц тарыхы, себәплери бар,
хут шонуң ялы -да гелҗеги бар. Бизде довам эдйән тен-
денцияның бири яш ш ах ы р л ар дийип атланды ры лян
бирнәче авторлары ң эсерлериниң хил тайы ндан чепер-
чилик ве идея җ әхтинден эййәм х ал ы п а л ар ы ң децинде
дуруп билйәндигидир. Ш ахы ры ц тан ал м агы онуң чап
этдирен ки тап лары н ы ң санына баглы дәл диййәрлер. Бу
х сшрки дүшүнҗе. М ундан он-онбәш йыл өң ил-гүнүң
с('ни тан ам агы үчин эп-эслиҗе йыгынды җ у д а герекди.
Чүнки о вагтл ар поэзия гарайы ш шейледи. Инди бейле
дәл. Бир йыгындысы билен ады уссат ш ахы рл ары ң ха-
'ч ры н д а тутулып угран Б а й р а м Җ ү тд и ев өз поэзиясы
билен шол д ү ш үн җ елери ң көнелип б аш ланды гы ны гөр-
гсзди. Ол гөроймәге бирден пейда болды. Ч үнки окы җ ы
онуң эсерлерини метбугатда сейрек гөрди. Э м м а пики-
ри дуры, дили айдың, идеясы гунт дүшен ялы аграм лы
шыгы рлар өз авторыныц ы лхам кувваты ндан хаб ар
бермегиң хөтдесинден гелдилер. О кы җ ы оңа бипервай
гарам агьщ эбетейини тапм ады . Хас бетери-де авторың
1973-нҗи йылда ч апдан чыкам «ЬГхлас» атлы илкинҗи
йыгындысыны окан о кы җ ы л ар оңа «яш ш ахы р» дийип
йүзленмегиң әсгермезлик ялы бир з а т болайм агы ны
сыздылар.
«Яш шахгяр». Б у хер бир х ал кы ң поэзиясында инди
кон йыллар бәри гелйән йергүнли дүшүнҗе. О л өз функ-
ңиясыны ы х лас билен ерине етирип гелди. Иөне шол
эпитет авторы бөкдәймек мүмкинчилигинем езүнде
еаклаяр дийсек, өте гечдигимиз болм аса герек. Д урм уш
оңа өз «корректурасыны» гиризип уграды. Ш у гүнки
поэзияның гең хәсиетлериниң бири автора «яш ш ахы р»
167
диймекде бирнеме ойланмалы ды гыны , сересап б о *
лыдыгыны яңзыдяр. О лам канун ал ай ы к затдыр. Щ
зия өсуш этапына аяк басан м а х ал ы н д а онуң « с ы я
көпчүликлейин ачыляр. Бейле ягдай билен ңслесейЯ
лемесек-де ы ла л аш м а л ы болярыс. Өсүшиң т е б и г я
шейле:
Күйсәп гелдим гойбер мениң уяным,
Гершини чыг өртен гүлгүн боссанлар.
Гөзүм ачып, илки ватан диеним,
Ах, ала мейданлар, ала мейданлар...
Бир чемен гошайын — ал боссаныңа,
Бир шыгыр гошайын — гүл дессаньщ а,
Буйсанян сең билен таналяныма,
Ах, ала мейданлар. ала мейданлар...
(«Ах, ала мейданлар, ала мейданлар»).
Ш ыгыр бир гөрсең п ейзаж дуйгусы билен äoJ
бир гөрсеңем В атан хакы ндакы адаты сөйги беяннам
сы ялы болуп дур. Йөне икисем дәл. О нда ш ахы ет
ички хы җувы, ш а х ы р а н а л ы к энергиясы сызыляр. Ө |
де гураксы әхең дәл-де, д артгы нлы дуйгулар ш ы и
чеперчилик безег берйәр. В а тан а сөйги мы дамад!
тем ал ар ы ң биридир. Ол хер д әврүң иоэзиясында өзч
анладылы пды . О тузы нжы й ы л л ары ң лирикасы о |
юртда гурлан сенагат объектлериниң саны билен г |
кезен болса, эллинҗ и й ы ллары ң ш ахы рл ар ы муңд Ң
рахатчы л ы к угрунда йитилещен дүнйо сыясатыныңТл
хуны сиңдирипдилер, Б у л ар ы ң икисем шол вагт з е р |
ды, шол вагт арзы лы ды . Хәзир поэзия ол п р и н ц и п л |
ден у зак л аш д ы . Б а й р а м лирики гахры м ан ы ң дуйгусы^
В атан ы ң предметлери билен аналитик бирликде гаты|
дырып бермеги б аш аряр : ::

Гуҗ агы ңда ямнап васпыц этмесем, ;

Әйкелэр,
Сыр саклар гонрас гасынлар.
Чөлүң җ өвзасы ндан хедер эдйәнлер,
Айлы агшамларыны кемситмесинлер.
(«Ёллар саңа баряр»).

Шу бентде ики саиы ф ак та окы җ ы н ы ң үнсүни че

мек ислейәрис. Автор пикирини иң соңкы сетирде җ е 1
лейәр. Б а ш д а н гүйчленип угран дуйгы икинҗи, үчүня
сетирлерде бизө өңден таны ш схеманы я т л а т ж а к яй
эдйәр-де, дессине. өзбаш дак, оригинал ёл билен акып.
б аш лаяр.
Шу а л а м а т ш ахы ры ң «М агтымгула», «Әр достлугы»,
«Сачың чөзләп, гөркезенде ак тары», «Кәмиллик», «Ел-
л ар саңа б аряр» ш ы гы рлары н да гезе илйәр. Бай-
рам Җ ү тд и ев д е б аш га-да бир тәсин‘энд и к дую ляр —
ол гезлейәр, езем чыны билен, бүтин в ы җ д а н ы билен
агтаряр. Агтарян зады ны тап ярам . Мегерем, онуң ли-
рики дуйгусыны б а р х а гүйчлендирйән з а т гө.члеглер-
дир:

Улалма ниреде, билсеңиз, хер гүн,

Ө з-өзүми азың астына салян.
Д егимсизлер дегим етсе эселер,
Мен велин кичелйән,
Хер гүн кичелйэн.

Том-том китаплары окап кичелйән,

Кичелйорин диңләп, өзгон айдымын.
Ш онда д а т гүнуне бу гара келләң,
Ш онда дат гүнүне язан бейдимиң.
(«Кәмиллик»).
О нда лирики дуйгыны гөнүмел а ң л а т м а к эндиги ёк.
Йөне о диен чылшы ры млы, гизлин т ап м а ч а ёл лары -д а
агтарып отуранок. П и ки ри ң акым ы нирә б ар са, ш ахыр
шоны чеиерчиликли ы зар л ап билйәр. Диймек,. ол өз
хы ялы на дүвен хады сасыны булаш дыранок, оны йити-
ренок. Нетиҗ еде, ол сай л ан ан п редметлере сиңдирилен
ыхлас, гөнүкдирилен идея битеви полотно әврүлйәр.
Ш ахы ры хайсыдыр бир пикир б и р ахат эдйәр. Шы-
гыр шоны ы зар л ап отыр. Э м м а онуң ызыны окаман, ор-
та билинден кесәймәге окы җ ы ны н богны ысанок. Чүн-
ки шыгыр сили оиы долап-дүйрләп алып гидип баряр.
П о эзияд а екеҗ е мүшгүл зат бар — олам өзболуш-
лылык. Б а ш г а кы н чы лы клары ң хөтдесинден гелмек
мүмкин. й ө н е өзболуш лы лы гы тап м ак аң сат дәл. Бу
ягдай әхли х ал кы ң поэзиясында-да шейлемикә диййән.
Эм ма түркмен поэзиясында велин хас кын зад ы ң би
ри езболуш лы лы к. Эйсем Б. Җ ү тд и ев и ң өзболуш лылы
гы нәмеде? Ө зболуш лы лы к, гиң. аб стракт хем йымпык
дүш үнҗе. Оңа бир сөз билен «Ш ахыр өзболуш лы» ди-
йип җогап берсеңем, хич кимиң сени д е т а л л а р д а тутуп
б и л җ е к ’ гүманы ёк. й ө н е биз бейле җ огап билен шахы-
рын кңмлигини, айраты нлыгы ны ачып билмейәрис. Өз-
б олуш лы лы к — чеперчилик тэриңи тап м а к диймекди{з
өзгә меңземезликдир. Ол бир ш ахы рд а ир пейда боляр
бейлекисинде гич йүзе чыкяр. Кәсинде болса асла-д;
болм аяр. Б. Җ ү т д и ев д е өзболуш лы лы к ир пейд;
болды. Б иринҗ и йыгындыда ол орта чыкды. Ону]
мундан буянкы ©сүши, кәмиллиги, довам лы лы гы д и ң
авторың зехинине, ыхласына,, иргинсиз зәхмете баглы
Шол шертлер җ емленен м ах ал ы н д а ол бизиң ынамЫ
мызы өдәп билер.
«Ы х л асд а» илкинҗи өзболуш лы лы к — сынчылык
дыр. Автор предметиц хайсыдыр бир айратынлыгын!
дунмаса, онуң шыгры тәсирли болм аяр. «Редакторьи
почтасындан» атлы шы гы рлар герәймәге «еңил тема
да» язы лан ялыдыр. Э м м а онда дурмуш сапакларынь
гөрүп боляр. Соңкы дөврүң түркмен поэзиясында пел
сспе сатм ак л ы к гүйҗеди. Ол оңат зад ам болса, барх;
көпелмеги ве гитднгиче тәсирсиз х ал а дүшмеги зерар
лы о к ы җ ы л ар ы ядады п баш лады . О кы җ ы йылы ли
ризме, ере якын предметлере мәтәч. Б. Җ ү тд и ев д е ге
рекмеҗ ек п ар ас атл ы л ы к я-да ерден өркүни үзйән бады
ховалы к ёк. Д иң е бир гошгусында дол, тутуш йыгын
дыда шу принципден угур ал ан ав тордакы икинҗи өз
б олуш лы лы к лирики сайхаллы лы кды р:
Хак с ез гылыч болуп инсин депәм ден,
Я беигвлтсин, я-да калбым дагласьш.
Бир гүн...
Бир гүн мен гидерин, ш онда чни достум
Б ирҗ е гезек ичин тутуп агласнн.

Еке гезек ичин TýTyn агласын.

Бир сапарам эгсин од белент башын.
...Әр достлугна гөзи гитсе бу Ерип
й ү з у н д е бир гасын азалармышын.
(VӘр дост лугы »).

Бнзе илки душ гелйон дуйгы — лебиз, ыграр. Йөне

ол ш ыгырда ялаңач беян эдилмэидир. Шол бейик дуй
гулар тебигат билеи диалектики багланыш яр. Д и а
лектики кан у и ал ай ы кл ы к автора ене-де бир езболуш
л ы лы к б агы ш л аяр :
Бу найынсап тебнгатың, эзизим,
Гаты гердүм саңа элин гатанын.
(«Сачьщ чөзләП' гөркезеңде ак тары»).

Б. Җ у т д и е в хер бир хадысаның, дуйгының хачандыр

170
 бир вагт айдыландыгы ны ве ш ол ары ң имнтациясыны
агтарып йөрмекден гача дуряр. Бу ш ахы ра зерур хә-
сиет. Ш ейле-де болса йыгындыда хәзирки поэзиямызда
ёң болуп гиден схеманың ч а л а р а к ыз галды ранды гы ны
айтм ак герек. «Эне сүйди» атлы шыгыр дил тайындан
биркемсиз болса-да, якымлы окалса-да,. дуйгы, пикир
җәхтинден ёкаркы анализленен ш ы гы рлардан пес какяр.
Себәби? Себәби автор эие хакда өң көп язы л ан эсер-
лериң тәсиринден бошап, ө зб аш д ак пикири өңе сүре-
нок. Л ирики дуйгы озал өвренишен ак аб асы билен акып
гидиберйәр. «Көне дуйгулар» шыгры-да шонуң ялы.
«Язың ысы гелйәр», «Ханховузда дөрән сетирлер» гош-
гулары белли дереҗ ед е окыи<а тан ы ш дүш үнҗ елери
икиленч ятл адяр .
Б у х ата л ар ы еңип гечмәге авторы ң гүйҗи етер ди-
ен умыдымыз бар. й ө н е ене-де бир мөхүм а л а м а т ха-
кында автора я т л а тм ак ч ы болярыс. Ол уссатлара эер-
мек меселесидир. Б. Җ ү тд и ев д е туркм ениң мешхур ша-
хы рлары Г. Сейитлиевиң, К. Гурбаняепесовың, Б. Ху-
дай назаровы ң , белли дереҗ еде М. Сейидовың дөреди-
җ и л и к тәсири д ую ляр: Элбетде, ©л зерур. Эгер адам
өз өңүндәки нусгалы клары өвренмесе, тәзе зат хөдүр-
ләп билмейәр. Д ө р ед и җ и л и к рухуның якынлы гы сетир
я-да тутуш эсер якынлы гы долдир. Э м м а оңа аш а гум-
ра б о лм акл ы к оригиналлы га зы янлыды р. Эгер ол до-
вамлы ягд ая гечсе, өзболуш лы лы гы ц ум умы лы га ба-
рып етмек ховпы-да д аш дәлдир.
Л и р и к ан ы ц гүйҗи хусусы гөзлеглере баглыды р. «Ол
бу гүн от сатяр гы зан б а за р д а » ш ыгрында автор
ене-де ез «ёдасына» доланы п гелйәр. Д өвү р, уруш, тә-
зе несил, намыс, хая, буйсанч бир шы гы рда җемленйор.
Диймек, ш ахыр ишленен тем ал ары тозече ишлемеги-де
баш аряр. Ол г а й т а л а м а -д а дол, кене тем а-да дол, окы-
җ ы н ам ядаданок. Хәзир гөзлег тенденциясы бүтинсоюз
поэзиясында тутуш процесе оврүлди. Рухы ң ы гозгала-
ңа салян ш ы гы рлар көпелди. Гечен уруш хакда, оту-
зы нҗ ы й ы ллары ң п аҗ ы гал ы в а к а л а р ы х акда хем шы-
гы рлар язм а к болар. й ө н е тәсирли, мазм унлы болсун.
«Уруш й ы ллары и ы ң ч агал ар ы биз» гош гулар топлумы-
на шоны арзув эдесимиз гелйәр. Б. Җ ү т д и е в и ң шыгыр-
л ар ы н д а сөз аз-да, пикир көл. Гой, шу тенденция ш ахы-
рың дөредиҗ илигиниң хем расы болсун!
1974 й.
171
 «МЕЙДАН» ТӘСИРЛЕРИ

Эрмени танкыгчысы Сүрен А габабян «Поэзия өсү|

катды на етеиде, онуң д аш ы н ы ң җ едели тебигы суратд
йитилешйәр, х атд а газа п агына мүнйәр» (С. Агабабя!
Д ө вр е б а п л ы к ве эдебият, М. 1973, 5 сах.) дийип язя{
Б елки түркмен поэзиясының хәзирки ягдайы барадак)
гидйән гүррүңлер хем шол себәплидир. й ө н е мун*
ан ы кл ам а к үчин өз поэзиямызы ң өсүше геченлигин
я-да гечмәнлигини илки кесгитлемек герекдир. Ол м^
селәни тутуш лайы н бойнумыза ал м асак -д а, диңе би)
зад ы чекинмэн беллемек мүмкин — түркмен поэзияс^
гөзлегде. Иөне шол гөзлегиң нәмелигини, гөзлейәнле-
риң кимдигини билмезден, мунам кесгитлемек кый
П оэзия пикир, детал, чеперчилик гөзлегинде. Гөзлейәнле;
рем — яш л ар. Өзи-де етмиш инҗи й ы л л ары ң шахырла)
ры. Биз бу факты Г.Гелдиевиң «Мейдан» (1972). Qj
Гурдовың «Буш лук» (1972) ве Б. Җ ү т д и ев и ң «Ыхлас^
(1973) атлы йыгы нды лары нда гөрйәрис. «Агтаран та«
пар» дийлиши ялы, бу гөзлег белли дереҗ ед е өз нети-
җесини бернн уграды . Г. Гелдиевиң «Мейданы» ил*
кинҗи ш ах ы р ана әдим. Ады тутулан ш ахы рл ары ң йы)
гы нды лары -да илкинҗи әдим. О л ары ң херсиниң өзбо-
луш лы ёд ал ар ы -д а бар, олары бирлеш дирйән ёлам бар.
Айры-айры ё д ал ар бу авторлары ң хусусы сынчылыгын)
дан, даш кы гөзеллиги кабул эдишинден дөресе, битф
ви ёл олары н түркмен поэзиясының мертебеси угрун»
да чы нлакай ойланянды клары ндан, шол ойланмала-;
рың мөхүмлигинден гелип чыкяр. Г. Гелдиев «В атан !
шыгрында, умуман, ватан догрусы ндакы дүш унҗ елерё
тззели к гиризди, дийип айдып болмаз. Эм ма шахыр:
Сениң адьщ гурсагымда гөтердим,
Эгнимде гөтердим
Гара башым дей.

диен м ахал ы н д а эййәм лирики гахры м ан ы и тәзече ой*

ланянлы гы гөзе илйәр. Д огры, ол шыгрың ызында «он*
бәшде сөйгини гарш ы лай ш ы м дей» дийип, бенди тамам-(
л ая р. Соңкы пикир окы җы ның өвренишен айдып би-
л әй җ ек зады боланы үчин оңа ончаклы гулак габарт*
малың. Иөне ш ы гры ң җ ем лем е бендинде автор ене-де
тәзече пикир өвурйәр: >

172
 Дайысына халат-берйай япарлар,
Сы рды рлар; бәбегин, йүпек дей сачын.
Еле-гуза бермән,
Ере апарлар,
Соң топрак дийип башын бермеги үчин.

Ш ейле сетирлерде миллилик хем дую ляр дийип айт-

салар ялцы ш болмаз. й ө и е миллилик шу м а х ал а
ченли ады тары ха өврүлен ш а х ы р л ар д а я-да кәмилле-
шен язы җ ы л а р д а ы зар л ан ян дүш үн җ е боланы үчин
бир йыгындысы чыкан ш ахы рдан хайдан-хай оны агта-
рыбермек энтек бейле ёкары б ах ал ар билен өврениш-
медик түкмен окы җы сы ны гецнргендирибирмикә ди-
ен горкымыз бар. й ө н е ислесек-ислемесек-де, ёкарда
агзап гечен йыгындыларымызын, хеммесинде милли де-
тал л ар, пикириң дөвребаплы гы аз дәл. Ол хәзирки за-
ман түркмен поэзиясының айратынлыгы. Чүнки окы-
җы ны схема өврүлен дуйгулар билен онуң верзиш эден
ёдал ары билен өзүңе чекмек инди ш а х ы р л а р а баш ар-
данок. Ш онуң үчин «Атамың ёлы» шыгры геврүм тай-
дан кичилигине, дил җахетден кемсизлигине г арам аз-
дан, тә соңкы бенде ченли бизи гең галды ранок. Эмма
онда пикир динам икасы гүйчленйәр ве дөврүң рухуна
гапланяр. Д и ң е шонда окыҗы ад ам ы ң белентлигине гөз
етирйәр.
Ш ахы р пей заж а ашык, онуң пикирлери-де пейзаж ы ң
леззетини окы җ а д у яр л ы к х ал д а етирйәр. «Гүллер»
шыгры шол баха мынасып. Иөне олам « Р ова ят» шыгры
ялы узак. Г. Гелдиев гысгадан манылы, дуйгулы шы-
гы рлары язм агы б аш а р яр . Ш ол укы ба эе автор үчин
узак ш ы гы рлары я зм агы ң х аҗ аты ёк. «Д ы м м ак » гош-
гусы бизиң пикиримизиң айдың т ас сы к л ам а га эсас бер-
йәр.
Сек номе-де болса бир
зат дий. ахыр,
Ере бакып дымдың
душ ушыкдан соң.
Горкян, горкян,
Е вуз-ёвуз тәлейли
Вулканлар атыляр
дымышльткдан соң.

О б разл ы хем тәсирли шы гы рлар йыгындыда көп.

«Айың аК алкы мы н өпүп дур деря», «Догуляс», «Мең-
зешлик», «Гөкде әлем гош ар меңзеш к ем ан а» , «Етимиң
173
э^юдлары», «Сәхрам» ял ы гоШрулйрДа дурйушЫН, хйц
ратыны, гайгысыны, ш атлыгыны өзүне синдирен, шон*
окы җ а гайтары п бермегиң хөтдесинден чеперчилик бД
леи гелйон шахыры гөрйәрис. I
Гечен җ а х а н уршы поэзияда, прозада ыз галдырдЫ
шол хенизем довам эдйәр. Ол беллй д ереҗ ед е схёмг
өврүлибем баряр. Эгер оны оригинал д ет а л л а р ар к ал в
берип б о л с а; схема еврүлмездем. Йөне бу м ы д ам а 6ä
шардып дуранок. «Эҗ емиц йүзүне чиш у ран гүни» ат
лы шыгыр гечен ч агал ы к хем ёвуз гүнЛериң шу гүнкг
ойланмасыны догручыл ве агыр суратлан ды ряр:

Йне йүк тутуны п алты н-Күмүш ден,

Чоланып барярыс иң гыммат парча.
Й өне чага баш да, йигйт, чал баш да:
«Ай эҗ е!
Черегиң бахасы нэче?!»

Й ы гындыда «Гүйз япрагы, «Ы нанч» ял ы он чаклш

шовлы чы км ады к гош гуларам бар. Ш овсузлыгыныщ
себәбини ондакы пикирлериң таны ш лы гы ндан гөзле-1
мели. Д иң е бир таны ш лы гы нданам дәл-де, ол ар ы ң етерг!
лик д ереҗ еде об разл ы беян эдилмәнлигиндедир. «Йыл*|
ды зл ар яняр», «Гы за», «Гар» ялы ш ы гы рлар хем окнй|
җыны гобсундырмаяр. Эмма «Гүйз ш емалы » гошгусы|
риф ма тәзелиги, пикир ю магы ның тәсин чөшленишй|
билен окы җ ы н ы ң гөвнүни ав л аяр : |
П енҗирәниң даш ында,
Гүйз шемалы ш у-ув. 3
Аладачыл баш ымда 1
Ат салып йөр шу: I

Ш ахы р ойланяр, гуйзүң совук ш емалы ны «җ анлан|

дыряр»,, гепледйәр: 1
Д а ң аталы бәри ]
Гөр чекип пида |
Нечүн бейдип йөркән? |
Билип билмек кын:
Ол ө з сейгүсинден
Дүшүпми җыда? ’
Я дост гөзлейәрми
Й үреге якын? ;

Етм иш инҗи й ы л л ары ң поэзиясы дийилйән душ үн җ е

йрән гиң. Оңа б а х а бермегем көпсанлы иш лериң языл-.
174
магыны тал а п эдйәр. й ө н е етмйщинҗи й ы ллары й iiiä-
хы рларыны ал тм ы ш ы н җ ы йы ллары ң кы дан тапавутлан-
д ы р м ак велин мумкин. О лары көпрәк окаң, чыныңыз
билен окац. Ш онда ол х ак ы к ата өзүңизем гөз етирер-
г.иңиз.

1974 й.

ЫНСАН ВЕ ЫНСАП ХАКЫНДА А ЙД ЫМ

П оэзиям ы зы ң шу гүнки етен дереҗесинден онуң та-

рыхы өсүшине н азар ай л ан ы м ы зд а бу непис ж а н р ы ң
социалистик реали зм и ң принциплерине л ай ы к л ы к д а кә-
миллешмегинде, чеперчилигиң, об разл ы лы гы ң өсмегин-
де, онда җ емгы етчилик рухуң ве мазмуны ң гүйчленме-
гинде бүт.ин түркмен совет ш ахы рлары н ы ң тага лл а сы
билен бир х атарда, айры -айры а д ам л а р ы ң индивидуал
хы зматы ны ң ай гы тлай җ ы роль ойнандыгыны ве ойна-
яндыгыны йөрите н ы ггам ак герек. Меселәни шейле
гоймагы мы зың өз себәби бар. Биз хемише поэзияның
я-да прозаның тары хы ны тарыхы-хронологик тертипде
ы зар л а я р ы с ве эдебияг мейданына гелен хер бир веки-
лиң дөредиҗ илигине умумы эдеби процесиң я-да шол
дерңелйән ж а н р ы ң чәгинде баха берйәрис. Б у өрән зе-
рур хем-де әхмиетли йерелге. й ө н е шунуң билен бир-
ликде, чеперчилик өсүшинде ө зб аш д ак этапы эмеле
гетирен векиллер хак ы н д а ол ары ң индивидуаллыгыны
ачян ишлери-де я зм ак л ы га вагт етди. П оэзия б аб атд а
ай ды лан да болса бу хасам зерур. Чүнки идеяны образ-
лы аң л атм ак, дуйгучыллы к хемише ве хемме, авторлар-
да дең болманды, диңе шу гүн дәл, хич хачанйм д е ң б о л -
маз. Аслында шахыры авторл ы к дереҗ есинден ёкары
гөтерйзн, онуң шахсыетини гиң дүнйә җ а р эдйән зад ы ң
өзи шол гай тал ан м асы з дуйгучыллыкдыр, чуңңур җем-
гыетчилнк мазмундыр, йитң тәсир эдиҗ и образл ы лы к-
дыр. Өзунде шол та р а п л а р ы бирлеш дирйән ш ахы рана
белентликлериң түркмен совет поэзиясының өсүшинде
бирнәчеси к е м ал а гелди. Ш о л а р ы ң иң м е ш хурлары ны н
атлары ны тутмагам болар: М олламурт, Р ех м ет Сейи-
дов, Аман Кекилов, Г ар а Сейитлиев, Керим Гурбанне-
песов ве б аш галар. , _
176
 Ш ейле ш ахы рана белентликлериң бири х ак ы й д Ц
сөз ачм ак бйзиң үчйн Хас якымлы . Чүнки онуңам ы к в
балы эдил шол белентликлериңки ялы болды. «Г ы згы щ
сохра», «Д өврүң депесиндоки Адам», «Г ум лулар» ве.-.З
Б ерд и назар Х удайназаров. Ш у дүш ун җ ел ери ң хайсь1
бириниң о к ы җ ы н ы ң -а ң ы н а өң орнаш анды гыны айтмат|
кын. Б у л ар ы ң хеммеси бирлешип, ш ахы ры ң шахсыети-
ни беленде гетерйәр, оны х ал кы ң рухы хазынасына;
өвүрйәр. '
Онуң поэзиясы-да, прозасы-да хемише метбугатың
үнс меркезинде. Өзи-де ики ж а н р д а -д а дес-дең үстүнлик
билен ишлемек д ө ред и җ и л и к векилиниң хеммесине б а -i
ш ардып д ур м ая р . Б ерд и н азар Х удай н азаровда велиң
бу ягдай тебигы а л а м а т а өврүлиндир. Онуң «Буйсанчльщ
баш» атлы ш ы гы рлар йыгындысыны оканы ңда гүйчлй!
зехинли, дуйгучыл шахыр гөз өңүңе гелсе, «Акар суву{|
айдымы» романы ны о каны ң да җемгыетчилйк процеси-|
ни тебигылыгы, реаллы гы , гөзеллиги билен суратлан-|
дырян уссат язы җ ы н ы гөрйәрис. Элбетде, онуң дереди ^
җилигинден ишлер, м а к а л а л а р , сы нлар язаи а в то р л ар
Б. Х удай н азаровы ң бу айраты нлы гы хакы н да бел-‘;
ли пикир ай т м а яр л ар . Эмма, бизиң пикиримизче, онут|
поэзиясы ш ахы р ы ң йүзүни кесгитлән ж а н р б о луп д ы |
Онуң адыны беленде гөтерйән гүйҗ ем шол п о эзи яд ы р|
Терсине, «Гумлулар», «Акар сувуң айдымы» ялы проза!
эсерлериниң якым лы лы гы , акгынлылыгы, ш а х ы р а н а л ь й
лыгы, о л ар д ак ы лиризм хем сынчылык онуң ш а х ы р а н ^
ы лхамы ны ң өнүми болуп дуряр. Ш у җ әхтден а л а н ы ң |
д а язы җ ы н ы ң прозасының шахьтрың поэзиясына якын^
лыгы белли боляр. |
«Буйсанчлы башың» эсасы ай р аты н л ы кл ар ы хәзпр-
ки зам ан поэзиясында яш аян баш ай раты н лы клар'
билен баглан ы ш ы клы ды р. Ш онуң билен бирликде, онуҢ
диңе өзүне махсус чеперчилик пурсатлары,, ш а х ы р а н а
тап ав у тл ар ы -д а бар. Биз ол ар ы ң хеммеси хакында-да^
гысгача гүррүң этмеги м акул хасап лаяры с.
Хәзирки з а м а н поэзиясында баш ай р аты н л ы к дуйгы-
ның проблем алайы н мөчберде ачылып гөркезилмегидир,
Л ирики гах ры м ан ы ң дуйгусы индивидуал бәхбитлерё
дәл-де, җ емгыетчилик бәхбидине югрулып беян эдилей
махалында' шол дуйгуны ачян поэзияның п роблем ала-
йынльтгы артяр. Ол хәсиет, өз гезегинде, ш ахы ры ң
җ емгыетчилик ве д еред и җ и ли к активлиги билен баглы-
176
 лы к да йүзе чыкяр. Ш ейлеликде, поэзияда дөвүр рит-
мини бермек, шахсыет ве җ емгы ет битевилигини дуй-
гуда ачм ак хәзирки дөвүрде өңе сүрүлйэн эсасы талап-
л ары ң биридир.
Хәзирки зам ан поэзиясында довам эдйән ене-де бир
гүйчли тенденция хакында дуруп гечмеги догры хасап-
лаярыс. Ол лирики хәсиетиң көпчүликлейин ишленме-
гидир, чеперчилик Гөзлеглериниң көпчүликлейин алнып
б ары лм агы ды р , об р азл ы ойланм агы ң айры -айры автор-
л а р д а дәл-де, көпчүликлейин хал д а йүзе чыкмасыдыр.
Ш ейле болдугыча ш а х ы р л ар а өз индивидуаллыгыны
йүзе ч ы карм агы ң барха кы налып барЯндыгыны айтмак
герек. Гөзлегиң гүйҗүни, зәхметиң тебигылыгыны, ых-
ласы ң реаллыгыны, дуйгының чынлакайлы гыны кесгйт-
лейэн мизанам шол көпчүликдир. Ондан са й л ан м а к я-Да
ая кд аш гитмек ш ахы ры ң зехин дереҗесине гөзъетими-
не, сынчылыгына баглыдыр. Ол хемише шейле болупды.
Бизиң дөврум изде бу т ал а п хасам җемгы етчилик әхеңе
югрулып орта атыляр. Хәзирки вагтда Л. М артыновың,
Р. Гамзатовың, К- Кулыевиң, Э. М еҗ елайтисиң, М. Ке-
[;нмиң, К. Гурбаннепесовың ве Б. Х удай н азаровы ң
поэзиясының . образлы лы гы , монументаллыгы, чеперчи-
лиги, миллилиги ве интернационал геримлилиги шол
1 тал а п д ан гелип ч йк яр .
Ш ейлеликде, «Буйсанчлы б аш да» эсасы өңе сүрүл-
йән концепцияның — ынсан ве ынсап концепциясының
җемгыетчилик себәплери-де шол т а л а п л а р ве ш ахыра-
на гөзлеглер билен баглыды р. Галыберсе-де, бу ,улы
концепңияның Б. Х уд ай н азаровы ң ш а хы ра н а дередиҗи-
лигинде өңрәкден иш ледилмегиниң, шу китапда хас-да
ныгталм агы ны ң ве җемленмегиниң өз түркмен поэзия-
мыздан гелип чыкян себоплери-де бар. Б у умумысоюз
ноэзиясында довам эдйэн баш тенденциялар билен йи-
ти баглан ы ш ы клы болм ак билен бир х ата р д а , түркме-
ниң мешхур шахыры Г ара Сейитлиевиң «Эсерлериниц
бир томлугында» өңе сүрен ад ам ве дүнйә концепция-
сының довам этдирилмегидир, онуң бай лаш д ы ры л м агы -
дыр, өсдүрилмегидир, шол дүйпли концепцияның улы
ш ахасы ның — ынсан ве ынсап д үш үн җ елери н иң чуңңур
чеперчиликли чөшленмесидир. Тутуш китабы ң ичинден
гечйән дуйгының өзи шол идеяның о бразлы беяныдыр
Аслында, Г. Сейитлиевиң өңе сүрен ад ам ве дүнйә кон-
ңепциясының соңкы ш а х ы р л а р д а көп ш аха яй радан лы -
12. З а к .6601 177
 гыны, онуң икй саны улы лйниясының — ад ам ве гезё.
' лик линиясының К.Гурбаннепесовың поэзиясында,, ы!
сан ве ынсап линиясының Б. Х уд ай н азаровы ң дөредижд
лигииде оригинал су ратлан ды ры лянлы гы н ы айрати
б сллемек герек. ;
«Буйсанчлы баш ы ң» хемме ш ы гы рлары н а махсус у
саны дуйпли тап авуды беллемеги-де ерли кли хасапл!
ярыс. Чүнки шол тап ав у тл ар белленмезден ве ачылма:
дан, айратын шыгрыц д етал л ай ы н анализи долы ве ai
дың д ер еҗ ә етмейәр. Меселем, «В атан х ак д а » я-д
«Гөрнүш» шыгрының ай раты н л ы кд а алнан ан ал и з
китабы ң сүңңүне махсус тап авут ач ы л м азд ан асла д<|
лы хем-де ы нанд ы ры җ ы болуп чыкмаз. Себәби кита^
д акы ш ы гы рлары ң эсасы топары хем-де ш ахы ры ң ны-
там акчы болян идеясыны гөтерйән гош гулары ң хе»
меси бир-бири билен баглы. Ш ейлеликде, эййәм китг
бьщ биринҗи умумы айраты нлыгы ай ды ң лаш ы п yrpž
ды. Ол — ш ы гы рлары ң хеммесиниң бир тем а багль|
лыкда язы л м агы д ы р ве шол тертипде ерлешдири^
мегидир. Ы нсан ве ынсап хемише бир-бири билен л о п
ки җебислеш икде, рухы гатн аш ы к да суратландырыля{:
Ол китабы ң биринҗ и айраты нлыгы ды р. ;
К итабы ң икинҗи айраты нлыгы чуңңур пайхаслы лы
билен йити дуйгучыллы кдыр. Ш ол ики мөхүм алам а
бүтин ки табы ң сүңңүне сиңипдир. Оны айраты н гои
гулард а-д а, тутуш китабьщ ичинден гечип гелйән Л1
рики гахры м ан ы ң о б р азы н д а-д а с ы н л а м ак боляр. Е
' ерде б аш га бир з а д а үнси чекесимиз гелйәр. Эг<
биз «Буйсанчлы б аш а» махсус пайхасы ©збашдак я-^
дуйгучыллыгы ө зб аш д ак кабул этҗ ек болуп гөрсе
шунуң асла б аш а барм аянлы гы ны деррев дуярыс. Бе:
ле этҗ ек б о л м акл ы к Б. Х удай н азаровы айры -айры щ
саны ад ам хөкмүнде кабул этмек я л ы з а т болард!
О лам окы җ ы ны китапдан бүтинлей д а ш л а ш д ы р ң
Д ий м ек, эсериң диңе езүне махсус битевилиги үчин шс
ики пурсатың сазлаш ы гы герек экен. Иыгындынь!
гымматы-да, оригиналлы гы-да шонда экен. ;
К итабы ң ү ч үнҗ и айраты нлыгы зехиниң тебигы xaj
д а эркин ачы лм агы ды р ве онуң җ емгы етчилик pyxyHbi
гүйчли сур атл ан ды р ы лм агы д ы р . ;
Ш ол үч саны дүйпли тап авутл ы т а р а п л а р ы ң би£
лешмесиниң ёк еринде ыисан ве ынсап концепцияс^
ның чеперчиликли беяны хакы нда пикир йөредип бо}
178 1
мазды. Д иймек, ки тап д а ерлешйәи йүзден говрак шыг-
рың ынсан ве ынсап хакы н да бир ширин айдым болуп
яң лан м агы -да шунуң үчиндир.
Бй з йыгындының айры-айры ш ы гы рларыны ана-
лизләнимизде-де ки таб а махсус шол умумы ал ам а т л а -
ры гөрйәрис. Йөне олары га й т а л а м а зд а н диңе шыгрың
өзүнден чыкян пурсатлары сы н лам агам гы зыклыдыр.
«В атан хакда» атлы шыгрың дерңевинде биз ватанчы-
лык темасы ның оригинал ишледилишини сынлаярыс:
Өврениң огланлар, касам ичмеги,
Чынлакай затлары эдиниң хевүр.
Огланлар, бипервай этмесин сизи.
Доцйүрек этмесин бу юмшак девур.
Яйнаң саясында эне Ватаны ң
Ийдир, гейдир,
сиз дийип җансерекдйр.
Ш ейдип огланлыкдан сайланҗ ак болуң,
Себәп.
В атана-да хоссар герекдир!
(Б. Х удайназаров, «Буйсанчлы баш»,
Ашгабат, 1975, 8-нщи сах.)

П оэзйя тиз өсйән, тиз өзгерйән ж а н р . Онуң пульсу-

ны хемише б ар л ап дурм ал ы . Ш ейле эдилен вагты нда
гөзлеглериң өзи ш ахы ры оригинал пикириң, оригинал
д етал ы ң үстүнден элтйәр. Гөзлегиң, хемиш елик үнсүң
ёк еринде я-да песелен еринде о б разл ы лы к йитйәр, ай-
д ы л ян пикир озал мүң керем гай тал ан я н за д ы ң баш-
гача р ед ак ц и яд а берилдиги боляр. А нализленйән шы-
гыр гөзлегиң, образлы лы гы ң, хемиш елик чекилен зәх-
метиң өнүмидир.
Ш ейле ш ы гы рлар Б. Х уд ай н азаровд а тутуш диклн
эмеле гетирйәр. «Адам», «Буйсанчлы баш», «Поэзия
бөлүми», «Гошгының горагында», «Ө зли-өзүмиз бара-
да», «Диййәң...», «Г ош гуларам а д а м л а р а меңзейәр», «Бу
өмрүмде ишим дүш ди көплере» ве «Б агтл ы гүнлең
ене бири гелди-де» диен гош гулары ң хеммеси-де ада-
мың дуйгусының җ ем гы етчи ли к мазмундан гелип чык-
янлыгыны, шейле рухы иймнтден; сыясы к у в в атд ан тап-
л ан ан гахры м ан ы ң шахсыетиниң ватаны ң зам ун сынаг-
л ары н д а ачыляндыгыны тәсин су ратл ан ды ряр.’ Би з ола-
р ы ң хеммесини ан али зләп отурман, олары ң тутүш җе-
минден сырыгып гайдян идея үнси чекмекчи болярыс.

12*
Ол идея бизде л и р й к а д а г р а ж д а н л ы к пафосының еьй
ры дөредиҗилигини тассы клаяр. |
Г р аж д ан л ы к рух, гахры м аны ң в атан чы лы к пафб^
хич хач ан ховайы з а т болманды. Ол хич хач ан ри то р и |
бйлен бир ере сыгышманды. I
Ш ейлеликде, « В атан хакда» ш ы гры ндакы дөрт nyj
сйтЫ айры -айры лы кда дәл-де, хеммесини битевилик!
ы зарлады к. Э м м а мысал алн ан дөрт бендиң херсинй
ө зб аш д ак пурсаглары ачянлыгыны окы җ ы дуяр ял|
эсасы пикири җ ем лейән сөзлери — предметлери «ды|
нак ичинде гетирдик». «Аталар» шыгры хем эдил шо
пикири б а ш г а р а к рөвүшде берйәр.
Ш ахы р ынсабы хер бир зад ь щ мәхек д аш ы сайя^
Шонуң бозулян еринде адыллыгың, .адалатлылыгьн(
х ал ал л ы гы ң ёклугыны, хич-хили хош гы лы клы гатшй
шыгың-да болм аяндыгы ны реал хем об разл ы сура1]
ланды ряр. «Гошгулар хем а д а м л а р а меңзейәр» атд!
шыгрында ол шейле диййәр:

Кәси симап кимин сыпҗыкдыр-сыпҗык

Кәси гуршун кимин җ ебисдир-җебис.
Бейле үзңелиге дүшүнмек кын дәл:
Кәсин йүрек язяр,
Кәсини небис. j
(Б . Х удайназаров. Гөркезцлен китап, ]
72-нщи сах.) f

«Диййәң» атлы ш ыгрында ол дуйгы ның ко^фликтй

ни ады л билен карам ы ң , х а л а л л ы к билен хар а м ы ң ч а |
ныш масында гөрйәр. Ш у идеяның суратланды ры льш й
« Б и м ахал ч ак гелен гыңыр б улутлар» гошгусында хщ
тәсирли ве о б разл ы чыкыпдыр. Л и рик и гахрыманьй
ах в ал а м тебигат хадысасы билен с а зл аш ы к л ы гетя
рилйәр ве гүйчли реали зм дую ляр: 4
Б им ахал чак гелен гыңыр булутлар
Бирселлем алемден гүни гизледи.

Гараш манкам гелен гараңкы гиҗе

Гөрер гөзден элван гүли гизледи.
А лдансам -да
алдан вагтым ёк меииң,
Г ыйылсам-да
аглан вагтым ёк меййй.
Ниетим ак мениң, калбым ак мениң,
Такдмрым төхметден менй гйзледн,
180
 Ш ы гы рда ики саны улы пурсат эриш -аргач болуп
гечйәр. Оларын, биринҗиси ы нсабың бозулмагы ды р ве
шондан лирики гахры м аны ң эҗ и р чекмегидир. Икинҗи-
си а д а л а т ы ң д а б а р а л а н м а с ы ве ынсаның мертебесинин
ёкары гөтерилмеги. Б у дүш үн җ ел ери ң хеммеси бир-би-
рине диалектики баглы, эм м а олары ң үстүн чыкмагы
ене-де ынсабың пәклигине г араш л ы д ы р дийлен пикир
шыгрың эсасында ятяр. К итапда ш у пикири тассы кл аян
гош гулары нәче гетирсең гетирип отурмалы. Йыгынды-
ның шовлы тар апы -д а шонда. Элбетде авторы ң еңил-
җ е к юморы-да өзболуш лы т ага м берйәр. Меселем,
«Аяллар», «Чүрчүри гуюсында»,, «Гумлы чопаны ң шә-
хере геленде, мыхман ерине айданы» ве шуңа мең-
зешлер. ! ’ ^ а
К и таба гиризилен ш ы гы рлары ң акгынлылыгы, че-
перчилик серишделери хакы н д а-д а нәче гүррүң этсең,
материал азл ы к эденок. «Түркмениң өйи д ек калбы
ачыклык. Галыпдыр бигүнә чагалыгымдан»,, «Гавундан
сыкылып алн ан шире дек. Гөрсең диңе чәч галан ды р
дуршуна» ве шуңа м еңзеш лер).
Эм ма китапда кәбир ш ы гы рлары ң окы җ ы л ары ң
әсен тал а б ы н д а н бәрдедигини хем я ң зы тм ак боларды.
Бу ш ахы ры ң асгынлыгының нетиҗеси дәлдир. Терсине,
шол ш ы гы рлардакы дуйгулары ң инди энчеме йыллар
бәри көп ш ах ы р л ар ы ң эсерлеринде, хатд а Б. Худайна-
заро вы ң өзүнде-де көп гезеклер дүрли гөрнүшде гай-
тал ананд ы гы зер арл ы ол ар ы ң тәсир эдиҗ илиги белли
д ереҗ еде говшак. Ол гечен уруш билен баглы язы лан
гош гулары н хеммесине махсус. «К ырк үчүнҗ и йылың
череги», «Билезик», «Б ай д акч ы » ялы ш ы гы рлардакы
дуйгы о к ы җ ы л ар а еңден танышдыр. Ш ол өңден таныш-
лы гам ол ар ы ң тәсирини песелдйәр. Элбетде,, уруш тема-
сындан хем шовлы эсерлер д еретм ек болар. Ш ейле
гош гулардан «Я ш лы кдакы суратым а язгы», «Г ы зҗ ага-
зың дайысы» я л ы л ар ы а г за м а к мүмкин.
Й ене ол а г за л а н сәвликлер китабы ң тутуш гымма-
тыны песе гачы рм аяр. «Буйсанчлы баш» хәзирки за-
ман поэзиясының шовлы нусгаларыны берендиги билен
окы җ ы л ары бегендирди,

1 1975 й.

181
 бикарар «м ы д а р ы м »

С ап ар м ы р ат Ө везбердиевиң «М ыдарым» диен ч а.|

л а ң җ а китабы онуң өндүмли ишлейәндигине ш аятл ы |
эдйәндигинден башга-да,; ондакы ш ы гы р лар ы ң өзар|
тары хы лы к битевилигини, ер-юрт, сене, баш д ан геннри
лен в ак а зерарл ы йү^е чыкян д уйгулары ң тәсир мей
даныны ң б ар х а гысыляндыгыны хем а л а м а т л а н д ы р я |
Белки-де бү ягдай ш ахы ры ң өзүне сайлап ал ан йөрел*
гесидир? Я-да д өредиҗ или к ы лхам ы ны ң арасы биле!
гидйән сәвликмикә? Биз шу совалы н икиси-де шахы!
рың эсерлеринде өзүне г е р е к л и 'җ о г а б ы тап ар хасад
эднәрис. ,
Эмма, озал ы билен,, соваллары н биринҗисине. дегиш;
ли суб утн ам алары ң көплүгини велин айраты н ныгтасы
мыз гелйәр. Ёгсада, нәме үчин ур-тут шейле со в ал л а|
билен йыгында чемелешмекчи болярыс? Себәби С. Өвез
бердиев эдебият мейданына яңы гирен яш авто|
дәл. Ол энчеме йыгы нды лары ң авторы. Ш ыгыр дунйә
синде, итахырана терҗ им ечиликде топлан теҗрибесел
аз дәл. Ш онуң үчин ез дөредиҗ илигиндәки ыгтыбарлъ
ве иңкисе гидерйән затл а р ы билмеги мөхүм. Ш ах ы р а
-да. окы җ а-д а, тан кы д а хем ш у з а т л а р герек.
Ислендик йыгындыдан шовлы ве шовсуз шыгырларъ
тапып болар. О л ар ы ң бир топапьш ың кепрәк. бейлеки
синиң а з р а к б олм агам ахм ал. Геп о л ары метбугат йү
зүнде са н а м ак д а дәл, шейле эсерлериң үсти билен ш а
хырын мейлиии, угруны, чеперчилик гуйжүни өвренмек
де. С. Өвезбердиевиң ш ы гы рлары н д акы агр ам л ы тарат
ёк ар д а гойлан еовалың биринҗиси билен баглан ы ш ы к
лыдыр. К итапда «Октябрь гошгусы», «Комсомол гош
гусы», «Кукаев көчеси». «Овган нерессе»,, «Гутлаг»
«Делили», «Вап Гог», «Ш ахыр сөзлейор» ялы шыгыр
л а р д а ол дуйгының тарыхы ф а к тл а р ар к ал ы йүзе чы
кышыны, онун хәзирки дөвре гелип гошулышыны ныг
таяр. Хут шейле дуйгулы гаыгырларың хат а р ы н а «Ле
нинимиз бар», «Ш ахы рың юбилейинде окалан гошгы:
ял ы л ары -д а го ш м ак мүмкин.

Яп-якыҗа аттестат алан җ уванлар,

Тапмазлар- адыны
Она серетсе.
Л ттестат диңе бир сиз үчин дәлдир,
Ш оңа-да шәрикдир О вган нерессе.

182
 Би з шыгрың соңкы бендиниң өңүндәки топбагы мы-
сал алдык. Оны а л м а к д ан м аксат Овган Б ай ы м оглуның
ким Зкендигини н ы гтам ак дәл. Эгер шейле болса йыгын-
да гиризилен бу гошгы тутушлыгы биленем етерлик
дәл. М ак сат - гутарды ш аттестатыны алян җ ув аи л а-
р ы ң -р у х у н а гиризилмек ислейән буйсанч дуйгусының
д уяр л ы к хал д а суратлан ды ры лм агы ды р. Ш ы гры ң бе-
зеги, авторың идеясы шол дуйгының берлищ ине баглы.
Ш ыгыр тәсирли хем тиз ятда галяр. Э м м а йыгында
гиризилен шол кысымлы гош гулары ң хеммеси бейле
дол. Себәби автор көп ш ы гы рларда тары хы ң езүнден
гатыбир д аш л аш ы п билмейәр. («К укаев көчеси», «Де-
лили »), Ады тутулан гош гулар тары хы ң өзүни гай талаяр.
Ш ахы ры ң дуйгулары гаты совук, бипервай хем ресми.
Ш он ун үчин бентлериң сетирлериндоки ш а х ы р а н а л ы к
өз орнуны проза берйор. П р о за л а ч сетирлер окыҗыны
тиз ядадяр.
Догры, С. Өвезберднсв өз гош гулары нда дөврүн
өсүшини бермеги ииет эдиииор. Ол говы зат. й е н е гу-
раксы гуванч окы жы ның лапыны кеч эдпор. Ш уны тас-
сы клаян бир мысал:

Бес этсин Гарагум ловлап көнмегин,

Гүл билен безелсин от алан ерлер.
Чыкарсын тешне чөл отлы көйнегин,
Ө нде алан ятыр. өңе инерлер!
(<Гутлаг »).

Ш ыгрың гал ан үч бенди-де шейле м азм ун а эе. й ө н е

«ишлән, х а й д а н , дикин, гуруң» диеииң билен зәхмет
адам ыны рухландырып билмейәрсиң. Ишчи шейле гош-
гыны диңлейәр-де, йөпе йылгыряр гидиберйар. Чүнки
об р азл ы лы к етепок. Эмма ш ахы ры ц «Я ра гараш ян »
«Сен шейле бир хат яз маңа», «Ш ейле бир ювашдың,
тү ркаиады н сеи» гош гулары окы җьш ы ң яды нда хе-
мишелик галяр. Себоби о л ард а дуйгулары ңы х ей җ ана
гетирйән ш а х ы р а п а л ы к бар. Д иймек, ш ахы ры ң эсер-
лериндәки душ гелйән эсасы й ерелгә дуйгулары ң
тары хы лы гы иа гирйән гош гулара гар а н д а, эркин шы-
гы рлар хас шовлы чьгкяр экен. «Гошгы я з м а к барха
кынлашып баряр», « Бу дүнйә бахарсы з инипсиң, атам»,
«Ч агалар», «Кә гы злар ш ахыры ң гөвнүне дегйәр» ялы
эсерлер авторың дүйп йөрелгесинден д а ш а р д а язылып-
дыр. Өзем шовлы, тәсирли чыкыпдыр.
183
 С. Өвезбердиев лирики ш ы гы рлары первайсызльн
билен дередйәр дийип болмаз. Чунки онда хы җув, д ы |
мачлык, ахмыр ш у л ары ң хеммеси гаты ш ы п гелйаа
Д огры, онда бир йүрек дилиҗи гам-гусса ёк-да, терсин!
ынанч, вепалы лы к, ы гр ар л ы л ы к бар:

Сәхер туруп йүпек кимин сачда эли,

Көйнегиниң якасы аҗап. кешдели,
Н әм е дийсе өз дилинден эшдели,
Җ емалы нурана Ая гарашян.
( « Я р а г а р а ш я н » ).

Н әме дийсе өз дилинден эшдели! Сетирде ынам, а

раслык, веп ад ар л ы к дуюляр. Иөне «Кетени кейнекл
гелдиц яны ма» атлы ш ыгырда шейле улы дуйгы ё:
Өңки ш ы гы рдакы мукаддеслигиң, нәзиклигиң, буйса:
җ ь щ ерини гелди-гечер хөвес,, бирхили эдепсизликд?
дөрән мейил эелсйор. Асыл нәхошлан ш ахы р ы ң ал:
сармы к дуйгулары н дан дөрән ш ы гы рлара нәмедир бг
зат етенок. М егерем ол з а т А Г Р А С Л Ы К Д Ы Р . «Нәхош-1
л а р җ а й ы н д а иңләп яты ркам», «Ч ы ралары ң ы ечүрме
сен, җ а п доктор», «Яп-яңы чыкдык биз к е сел хан ад ан »|
атлы гош гулары нда хассаны ң җ а н ал а д а с ы дуйланок,*
муңа дерек ол ерликсиз бәлчирейән ялы гөрүнйәр:
Нахош лар җ айы нда идлэп ятыркам
Бу эллер иң илки хемаят берди.
Гысды мацлайымы нәзик бармаклар,
Н әхош лан гевнүме делалат берди...

Д ер т чекип ятан лирики гахры м ан нәме үчин дуй- *

гуларыны кеп нокат билен кесдикә? Б у окы җы ның оңа
болан ынанҗыны,, нәсаг хал ы на гы нанҗ ы ны говшадай-
.-.ч

м азм ы ка? Онсоңам врач гыз онуң маңлайы ны сыпама- .>

гың дерегине «гысайдымыка?» Нәхош гахры м ан ы ң ди
лем чолашян ялы боляр:
Чыраларьвды өчүрме сен. җ ан доктор,
Гойберсене өэ угрума бир селлем.
Өвренишдирме түмлүк билен гөзлерими,
Ягтылыкда язып дурка бу эллем!

Сетирлериң бүдүр-сүдүрлиги дуйгының акымыны пе.

селдйәр. й ө н е бу хили кемтерлик ш ахы ры ц өз ыгтыя-
рындан д а ш а р д а дөрейәр. Чүнки ол « Ч агал ар» , «Ашык-
л ар хакда б а л л а д а » 'гошгуларында рухы пәклиги, теби.
184
гылыгы үндейәр. Йы гынды шейле гош гулардан хас көп-
рэк шайыны тутан болса б олм аярм ы ды диениңи дуйман
галярсың.
Ш ейле шовлы ш ы гы рлары ң хата р ы н а «Бу дүнйә ба-
харсыз инипсиң, атам», <«Өтен агш ам к а к а м дүйш үме
гирди» гошгуларыда шоңа гош мак болар. О л а р д а шахы-
ра махсус тебигылык бар. Йөне оны эле а л м а к еңил-ел-
пай иш дәл. Эм ма муңа д ерек С. Өвезбердиевде, ы лайта-
-да онун өңки ки тап лары н да, аркай ы н лы к хем ёк дәл.
Шол аркай ы н лы к ш ахыры гөзлегден гояр дийлен горкы
окыҗыны үн җ ә гидерип билерди. Йөне бу китабы нда
шахыр тиҗенип, б ирахатлан ы п уграяндыгыны әшгәр
этди:.
Гошгы я зм а к барха кы нлаш ы п б аряр — диен сетир
билен баш лан ян ш ы гры ң хөрпи көп затл а р ы в ад а берйор.
Гелҗекде д өр еҗ ек эсерлер ш ахыры ң шол вад асы н а нә-
хили ам ал эдендигини гөркезер.

1975 й.

ОКА, Ш АХ ЫР , Д И Ң Л Е Й Ә С

«Түркменистан» неш иряты яңы -якында шахыр И тал-

маз Нурыевиң «Ш ыгыр окап берейинми» атлы гошгу-
л ар йыгындысыны 8000 т и р а ж билен ч апдан чыкарды.
Алтмышынҗы й ы л л ар д а поэзия мейданына ы намлы га-
д ам уран И. Н уры ев йыл гелдигиче тапланяр. О н уң «Ба-
хар гүли», «Гүндогарлы», «Д окузы ң бири», « Й ы л л а р ме-
ииң басганчагым», «Халасгәр», «Эртекилер дүнйәсине
сыяхат» ялы ки тап л ары ве соцкы йыгындысы ш ахы ры ң
өндүмли ишлейәндигине ш а ят л ы к эдйәр. Ш онуң билен
бирликде, ол өз чеперчилик геримини гиңелдйәр, окы җ а
якынлаш яр. И ң зерур з а т — хусусы ш ах ы р ан а ёдасыны
тапм ага ымтыляр. М ахласы , китабың баш ы н да догры
язылышы ялы ш ахы ры ң лирики гахры маны дөвүр, топ-
рак, а д а м л а р догрусында төвереклейин ойланяр. й ө н е
нәхили ойланяр? Д ө вү р, топрак, ад ам — бу дүш үнҗ еле-
риң дуйгуда, хәсиетде берлиш инде ш ахы ры ң өзболуш-
лылыгы хайсы а л а м а т л а р д а йүзе чыкяр?
И. Н урыевиң вагт гечдигиче кәм иллеш йәнлиги бел-
ди. Д и ң е бңр өндүмли иш лемек билен ш а х ы р а н а белент-
185
 лиге чыкып б олм аяр. Х арсал ишлемегем өндүмлил^
җ у д а якын затды р. Ы хласлы ишленен м ахалы нда,
леглер билен утгаш ы клы чеперчиликли ач ы ш л ар а i
л ай л аш ы л ян пурсаты нда ш ахы ра кәм и лли к д аш дәлд^
Өз стилини тапан а д ам л а р хакы н д а я з м а к ончак^
кын болм аяр. Эм ма стилини гезлейән, оны тапандыр
ны-тапмаяндыгыны билмейән ш ахы ры ң дөредиҗ илй
хакында язм а к хас агыр. А лтм ы ш ы н җ ы й ы л л ары ң ах ң
л ары н д а түркмен поэзиясына дөрт зехин гелип гошулы
ды. Ш о лар ы ң бири-де И. Нурыевди. Т анкы ды ң ум|
билдирен, шол умыды ал д ам ады к, терсине, бизиң пр
зиямы зы ң өвүшгинлигини артд ы р ан бу квартети Г. Эа
зовдан, X. Кулыевден, А. Агабаевден, И. Нурыевден ыб
ратды. Б у л а р д а н өңки ве хас соңракы ш а хы р а н а несй
де рухы ве чеперчилик битевилиги шейле д у яр л ы к д|
реҗеде болманды. Ш онуң үчин б улары ң бир-бириндй
' үзңелешмек, ез угурлары ны та п м а к процеси узага че|
ди. Эдил шонуң ялы -да хәзир ө зб а ш д а к ёла дүшен авто|
л ары ң чеперчилик агтары ш лары , детал ь биле.н д уйгы ^
ишледишлери бир-бирлеринден бүтинлей үзңелешди. И)
ди булары ң херсиниң г ай тал ан м а сы з ш а х ы р а н а дүнйә<|
бар. Элбетде, олары ң хеммесини бирикдирип т а н к ы д
дерңев гечирмек е зб а ш д а к меселедир. Б и з диңе И. щ
рыевиң дөредиҗилигиниң деслапкы дереҗесини гөз өф
не гетирмек үчин шол факты ятлады к. 1
Ш ейлеликде, башкы со вала гайдып гелйәрис. Шахь
нәхили ойланяр? Йыгындының үч бөлүми-де бизиң з
м анд аш ы м ы зы ң арзув-хыялыны, дуйгулары н ы ачып
кезйән ш ы гы рлардан дүзүлипдир. И сле топ рак хак ы н ^
кы ш ы гы рлары окаң, исле-де га д а м л а р ы ң овазы на Д1
салы ң я-да ш ы гы рлар үлкесине сы яхат здиң —б ары б ‘
эсерлериниң дурмуш ы лыгы ны дуйярсыңыз. Д у р м у щ
лык ы н ан д ы ры җ ы л ы кд н р, сениң предмете гарайышл
рыц билен ш ахы ры ң лирикасы ны ң сазл аш ы кл ы чыкМ
гыдыр. Г ахр ы м ан билен сениң райдаш лы гы ңды р. «Дир
ликдеи нышан», «Ёл бериң!», «Топрага сиңен айдымлар
«Етишикли йигит», «Яшлык достлары ма», «Өденыяз Hi
батов айдым айданда», «Укусыз гиҗе», «Дилбер», «Огу|
л ар ы м а саргыт» ялы гош гуларда лирики гахрыманн
хы яллары ны ң дурмуш биле баглыды гыны гәрйәрщ
онуң а л ад ач ы л кешбини гез өңүне гетирмәге мүмкинч!
лик тапярыс:

186
 Гүн -гүн ден аграляр гердендәки йук,
Гүн-гүнден көпелйәр манлайда гасын,
Иыллар йылдырым дек . гечйәр-де душ дан,
Д уй дурм ан йүзүм е басяр тагмасын.
М ен болса йыллары узалтҗ ак болян
Хем гелҗ еге тарап учурян арзув,
Чүнки дирилигмиң, яшаянлыгмың
Аламаты бу.
(«Дириликден нышан»).

Алнан мы салда шейле улы иикир ёк. Э м м а бендиң со-

цундакы җ ем л ем ә үнс берениңде шахыры ң дурмуш, өмүр .
хакы ндакы арзув л ары н ы ң чуңңурлыгына д ирилик чеш-
месинден иймитленйәндигине гөз етирйәрсиң. Ол хеми-
шеки эндик эдилен тәрлерден б аш га ч а өврүм ясаяр, окы-
җ ы ны х ы җ увланд ы ры п гойберйәр. Умуман, хыҗувлы-
л ы к дурмуш ы лыгы ң ичинден дөрейән дуйгы. Д урм уш ы -
лыгың ёк еринде хы җ увлы лы к, лирики гахр ы м ан ы ң ёка-
ры пафослы лыгы билдирмейәр. М агты мгулы Г а р л а ба-
гы ш ланан «Топрага сиңен айды м лар» шыгры айдым би-
лен поэзияның х ы җ увдан дөрейәндигини тәсин сурат-
ланды ряр:
Яшыракдым,
А ятдакаң гөрмәндим,
Даш ыракдым
Б араярдан сесиңе.
Й ене шол махалам «Янды мда» янып,
Тисгинердим «Д аглаң гүммүрдисине...»

Йигитлер Гөрогла,
Гызлар Сенеме
Ш ейле бир меңзәпдир.
Тәсин, бу тәсин.
М егерем, сең җ ады лайида айдымлаң
Олаң гөркүне-де эдипдир тоснр.

«Топрага сицен з а т өмүрлик галяр», ёк, топ рага дәл- .

-де к а л б а сицен за т л а р бакыдыр. Гөзеллик сунгаты, ус-
сат багш ы ның сенеди, ш ахы ры ң чекен об разы -д а шейле-
дир. Ш ахы ры ң «Альберт Эйнштейн», «А БВ Г Д -Е»,
«Я зы л м а д ы к гош гулары м а», «Ш екиде С а м а т Вчргун
гиҗеси», «Эгер шейле гоңшың болса», «Сең әриң га-
баняр», «Гич инди» гош гулары н да-да ёк а р д а к ы ялы хы-
җ увлы , ал ч а к гахры м ан билен йүзбе-йүз болушярыс.
Умуман, йыгындыда И. Н урыевиң д ер ед и җ и л и к кешби-
ни кесгитлейән ш ы гы рлар кеп. О л ар д ан ш а х ы р а хәсиет-
ли болан ай раты н л ы кл ары тап м а к мүмкин. Ш ахы р бир
187
 предметиң, бир тем ан ы ң даш ы н да көп эгленмейәр. Ощ
айдың су р атл ан ды ран хады сасындан, өң «гүрлешё
гахры маны ндан д аш л аш ан ы н ы кем гөрмейәр. Чүнки ■ ;
ёлда. Ш ахы р өз тем атик геримини гиңелтмек билен гү
ра. Бейле хәсиет онуң өңки й ыгы нды лары нда-да бард
Хас бетери-де, В атан ы битеви гөз өңүне гетирмек, о)
битеви сеймек лирики гахры м аны ң иң белент тарап
«О гуллары м а саргытда», «Говусы мертлерче» шыгрь^
да биз шейле дуйгулар билен б айлаш яры с. Пикирлер'1
дүрлүлиги, тематики чәксизлик ш ахы ры ң гөзъетимин
чыгрыны гиңелдйәр. Онда белли серхет ёк. Бирнәче ц
хы рлары ң дөредиҗ илигинде шол бир предмете ызыТ
дерли йүзленип д у р м ак л ы к ягдайы бар. Хәзир онуң м
салы на ковалаш ы п дурм алы ң. Бей ле ягдайы ң ш а х ы |
схема с а л м а к ховпы-да д аш дәл. Терсине болян х а л |
л ары -д а бар. Икиси-де укыба, гөзлеге, сынчылыга багл!
И. Нурыевиң айратынлыгыны велин бүтинлей баш|
а л а м а т л а р д а гөзлемели. Ё к а р д а айдыш ым ыз ялы, оз1
лы билен, ш ах ы р д а о б разл ар , предметлер тиз-тизд|
чалшып дуряр. Белки-де бу ягдай онуң өз ш а х ы р а н а $
рахатлы гы ны ң нетиҗесидир! «Эгер шу гудраты дуйма*
болсаң...» ш ы гры нда шахыр бизин пикиримизи тассы)
л аяр: j
Ене шол бир совал. j
ТТТо кечжал совал: ; -
«Ш ахырың нәмеси үйтгешик менден?»
Муны сака нәдип дүш үндирсемкәм > ’
Хем нәдип гутулып билеркәм сенден?

Ш ейле бент билен баш л ан ян шыгыр лирики гахр!

маның дүнйә сөйүҗилигини, пикириниң, аладасы щ |
дынгысызлыгыны ж.уда д у ярл ы к х а л д а беян эдйәр:
Сен-ә гиж,елерине гидерсин ука,
О болса хыялда дүнйә айланып
Хайыр ише чын йүрекден гуванса,
Ш ерин гаршысына чыкар шайланып.
Зенренм ез ш онда-да гүйч алар гайтам,
Я зан гошгусындан хем догян гүнден.
Эгер шу гудратам дуймаян болсан,
Ш ахырың үйтгешик ери ёк сенден.
В ах, мен сана нәдип дүш үндирсемкәм
Хем нәдип гутулып билеркәм сенден?

Ш ах ы р ан а бирахатлы гы ң процеси шу гошгуда айдь

сур атл ан ды р ы ляр. Ш ейле болшы ял ы -д а онуң гахрьш:
188 '
ны <5ир ерде эглёймән дурмуш ы н акымына сиңип гидйэр.
Элбетде, бу ягдай ш ахы ры ң гөзлеглерине х ем аят бер-
йәр, оны х ы җ у вланд ы ряр, о к ы җ а «шыгыр окап бермәге»
ховлукдыряр.
Ш ах ы р ы ң лирики гах рьщ ан ы хемише ал ң асак, хе-
мише ал җ ы раң ң ы . «Совулың, совулың г о җ а ң еңүнден»
(«Ёл бериң!»), «Ы л хам бер, җош гун бер, гай рат бер
мана» («М ургап»), («Гарш ы алы ш м укамна а я к гош-да
сен, гелибер»), («Г арш ы алы ш м укам ы »), «Алыслар-
дан гелйәр җ а ң сеси: Д үңңүр.. Дүңңүр... Дүңңүр... («Шы-
гыр кервени») «Х овлугярмы кам мен, ховлугярмы кам ?»
(«Нәмүчин?», ве ш уңа меңзеш сетирлерде биз шол ха-
кы каты гөрйәрис.
Көп х а л а т л а р д а И. Н уры евиң лирики гахры м аны нә-
медир бир за тл а р ы о к ы җ а дүш үндирҗек, өз позициясы-
ны хас ай д ы ң л а ш д ы р җ а к болуп арты кмач көсенйәр. «Кө-
шешдир мени», «Зейренме, зейренме кәрдешлериңе»,
«Бесдир, д а в а л а р д а н ирдим мен, ирдим» шыгы рларын-
д а илкинҗи ныгталан, илкинҗ и дуйдурлан пикир, эййәм
гутарны клы ай д ы ң л аш д ы р ы л ан позиция нәмеүчиндир
аш а хечҗикленйәр, гай тал ан яр .
Эм ма бир х ак ы к ат мәлим — ш ахы ры н үмзүги кәмил-
лиге тарап. Д ө ред иҗ ил и гиц үч басганчагы бар: зәхмет
— гезлег — кәмиллик. Би з онуң үчүсинден — ш ахы ры ң
ызыны гөрйәрис. Ол шыгыр окап баряр. Ока, шахыр,
диңлейәс.
1977 й.

АТАЛ АРЫҢ ПЕ НД И

Ш ах ы р ы ң бу йыгындысына кы ркдан го в р ак тәзе

гош гулар ве «Аталар» атлы поэмасы гиризилипдир.
Онуң ады ны ң хем «А талар» болмагы йөне ерден дәл.
Чүнки китапчанын сүццүни дүзйән гош гулары ң рухы,
о л ар ы ц тем атикасы, галыберсе-де, поэманы ң ичинден
эриш -аргач болуп гечйән мазмун тәлим-тербие, иле-гүне
ы хласлы гул л ук этмек, гова хормат, гал п л ы га гарш ы гө-
реш идеясы билен баглы. Мунуң өзи ш ах ы р ы ң дурмуш
теҗ рибесине я-да теб и гаты на-д а д ахы лсы з за т дәлдир.
Иөне, соңкы й ы л л ары ң поэзиясыныц ум ум ан ынсана
мэхрем гар а й ш ы н а хас догры гелйән, а д а м ы ң ички дүн-
189
йәсиниң барха гөзеллеигмеИ, б а й л а ш м а к ислегийд|
дөрейән за т дийилсе, өте гечилдиги б о лм аса герек; Э;
бетде, гүррүң тутуш поэзияда шейле ягдайы ң дуюлянд)
гы хакы нда б аряр к а, шахыр Г. Ш ам ы евиң дөредиҗгш
гине ондан үзңе г ар ап болмаз. Й ы гы нды дакы «Сени са,
лайын», «Эне», «Аманлар», «Мениң хасабым», «Чеки!
ли, чекимсиз, ики сеслилер», «Гапылар», «Бир түркм!
оглунда, гы зында гадды», «Аҗы гөк чай демләп бере
не, эҗе!», «Достумьщ өңүнде ш ейле шерт гойдум», «ГЫ
Ларыма» ялы гошгулар окыҗынь! гуманизме, пәхш
ш а й х асл ы л ы га чагыряр. Салы катлЫ лык Шахырың шг
гырларынЬщ көпүсинде сакл ан ян а л а м а т л а р ы ң бири.
Яман адамларын, йүреги булай
Ш еринден горкмак мыдам мең билен
М аңлай дерим дөкүп газанан халал
Черегими пайлашайын сең билен.
(«Сени саклайын»)

Билсе-де доланып гелмеҗеклерии,

Умыт билен ёла бакяр ене ол.
Белент ынамлары езүн де җ ем лән
Хем багтлы,
Хем багтсыз эне ол.
(«Эне»). ,

- Биз ики гошгының херсинден бир бент мысал алдый

Ш ыгры окап боланы ңда, олары ц гозгаян темалары ньи
тәзе дәлдиги белли боляр. Сөйги ве мәхрем эне и н д и ,б а
кы тем ал ары ц х атар ы н а гирди. Н әме үчин инди? С е б !
би сейги о за л а м эдебиятың дөвнейәи темасы болаи боЛ
са, эне икинҗи җ а х а н уршундан соң чепер эдебията к а
нуны гирен тәзе темадыр. Иөне меселе булары н ирлигиа
де гичлигинде дәл-де, хер бир ш ахы ры ң оңа чемелешн
шинде. И кин җ и гошгы оглуны фронта у град ан энәнй!
ички дүнйәсини догручыл ачып берйәнлиги билен өзүш
чекйәр. Эне шу гүне буйсанчлы бакяр, чүнки герек вад
ты В атан ы ң намысыны горан огуллары фронта yrpati
ды. Онуң шу ш атлы клы гүнлере х а л а л гошанды бар. ЭЦ
ма ол алты огулдаң-да у за к яш ап йөренине гынаняр,
ленип етишмедик огуллары ны ң сөен гы злары н ы ң башг|
бирлерине дур м уш а чыканына ахмыр чекйәр. Д иймек
шахыр эне о б р азы н а әзүче чемелешмеги, онуң энте|
гөзе илмедик өвүшгинлерини ачмагы баш ары п ды р. i
Д огры, Г. Ш ам ы евд е пикири сүйндүрм еклик д у е д |
190
ман дуранок, ол т ак ы к зады айтмагы б аш а р са-д а , üioH,ä
огмек үчин көп бент язм ал ы боляр. «Г апы лар» ве «Гыз-
л а р ы м а » ш ы гы рлары нда шейле ягдай бар. Э м м а олары
акгыплылы кда айыплап болм аяр, чүнки бентлериң сада-
д ы г ы , пнкириң гөнүмеллиги белли дереҗ еде сүйндүрме-
л е р и ц үстүни өртйор:

Гапылар, сиз гапылар,

Бугдай наплы гапылар!
Кан г е р е г и м б у г д а й сй з
Кои гапыдан тапылар.
Ах, гапылар, гапылар,
Хер хилиси тапылар,
Гөвүн галан гапымдан
Аякларым чекилер.

Гөрәймәге авторың кәбир сетирлери гай тал аян ды гы

җеделсиз. Эмма пикир гай тал ан м асы дую лм аяр. Терси-
не, шахыр гап ы л а р ы ң аңы рсы нда җ емленен ад ам хә-
сиети хакында сөз ачяр, ад ам ы ң ад ам д а н пархы хак-
да ойланяр.
«Г ы злары м а» гошгусы билен шахыр перзент мерте-
бесини ёкары гөтерйәр. Эдил шу тем ад ан зехинли шахыр
Г. Эзизовда хем бир гошгы барды. Биз олары бир-бири-
не гарш ы гоймак я-да деңеш дирмек мейлинден у зак да-
дырыс; М еселе ата сөйгүси ве перзентлик б ор җ ы догру-
сында баряндыгы учин ол гошгуда орта аты лан җ а й д ар
пйкирлерин юмагыны чөзлемек зерурдыр. О залы билен,
гошгуда перзенде болан адаты гуванчда җ емгыетчилик
әхең дуюляр. П ерзент өз эне-атасы хак ы н д а онуң даш-
төверегинин пикирине нохили г ара яр ? Автор муңа шей-
лс җ огап берйэр:
Ортача мыдар этди
Дийилсе, ыианың сиз.
Бир зады мыртар этди
Дийялсе, оиланың сиз.

Д а б а н азабым билен
Халал иан иендирин.
Бир өз азарым билен
Асла болан дәлдирин.

И кийүзли болмадым,
Этмедим дост гыбатын
Й өне етирмели сиз
Етмедик пер-ганатым.

191
 Б у ерде шахыры ң хусусы саргыды җемгыетчйЛ|
м ак са тл а р ы н а гөнүкдирилйәр. Адам ве онуң даш -тө ^
реги, эдеп-тербие ве ш уңа меңзеш яш несил меселе!
шыгрың мазмуныдыр.
П о эзияда ере якынлы к, дурм уш ы лы к зерур зат. В|
ёк ард акы ики гошгуда хем дурм уш ы лы гы ң барлыгы й
шонуң үчин өзуне чекйәнлигини дуйярыс. М егерем ш]
нуң үчин болса герек, ш ахы ры ң «Н әсаг я н ёл д аш а янё|
д аш ы ң айданы» атлы гошгы өз ыхласы, ыссылыгы x<j
догручыллыгы билен тап ав у тл ан яр, Ш ы гры долы алм]
ным ызда-да онда яң зы ды лян пикир айыл-сайы лды р. ?
Дикелсен бес, бир зады бор галанның,
Гой, сенден перзендем өнмесин гайдып!
Өлүм диен гаракча кән таландым,
Сен, бир дикелсене, ятма-да бейдип!

Көрпәмиң арлыгын акара чырпып,

Соң йүпе сершиңи герейин ене.
Х аладың эгниңден бир яна серпип,
Кетениңи ш овурдадып гейсене!

Ш ң гы р д а тукатлы к, мәхрем энәниң хал ы на бол!

йүрек гы йы дма әшгәр дую ляр. Э м м а эсасы зат ол дә
-де, а д а м а гуван м ак, онуң саглы гы ны ң горагы нда ду
мак, бирек- бирегиң сарпасы ны аң л ы -баш л ы тутмак.
Ш ейле дуйгулары өзүнде беслейән лирики шыгырл
ры йыгындыда аз дәл. О л ары ң герими гитдигиче у зая
«Мениң топрагым», «Агачлар яп р ак л аяр » , «Дашдеше!
ялы гош гуларда пикириң чуңлаш янды гы , образлыл!
гың артянлы гы гөрүнйәр. Бу, элбетде, шахыр үч!
«А талар» поэмасыны я зм а к д а т а й я р л ы к этапыны о
наяр. Ч үнки «А талар » поэма дийлип атланды ры лса-;
я зы л ы ш форм асы тай ы ндан лирики ш ы гы рлар топлум!
на хас якын. Онуң хер бир бөлегини айраты н лирив
гошгы х а с а п л а м а к мүмкин. Галыберсе-де, авторы ң ду;
гусы ата о б р азы ны ң херекетине г а р а н д а җ у д а акти
Би з поэмада түркм ен яш улусына махсус аграслыгы, н
сихатчылыгы сыпайылыгы гөрйәрис. Иөне б у лар а сер
дениңде, оглуң дурмуш өңүндәки яйданмасы , ир гиде
а т а үчин чекйән рухы ы засы велин эсерде агдыгра
Хатда, белли д ереҗ еде, поэм ада лирики гахрыманы
эҗ излигем д ую лм ан дуранок:
Өмүр-өмүр үйтгемеҗек ялыдым,
Г аррадайды өлүм баш а дүшди-де
192
 Энтедим Л ермонтов яшлы халатым,
Гүррүнсиз энтәрин Пушкин яш да-да.

Бйзин, пикиримизче, гах ры м ай ы ң бейле умытсызлы-

^а, э җ й зли ге урмагы йитги Дәл. Бйз онуң хесрётйне дү-
шүнйәрйс. Й өне авторың өңүнде окы җ ы д а рухыбелент-
лигй о я р м а к ал ад асы -да бар. Ол ата образы ны шу аш ак-
дакы ял ы у м у м ы л а ш д й р я н м а х ал ы н д а маМладыр:
'Совёат барын длдым мерхум атадаН;
А талара үзүп болмаз бергим бар.
Дсырлара сер салярьш гайтадан,
А талар аЛнымда өр-бойнй галяр...

Ата билен хош лаш мадым өмүрлий,

Ата гайдып гелди өленден содра.
Дүйн эгйлен башым бу гүн ене дик1
Эмрүң ДовамЫны өмүрден сора!

Ш ейлеликде, авторың лирйки Шыгырлары билен

«Аталар» поэмасындакы бирлик, о л ар ы ң ө з а р а якынлы-
гы йүзе чыкяр. Д урм уш ы л ы к, ю м ш акл ы к ве ад ам а, өм-
ре сөйги, яш неслиң окгунлы өңе гидишине буйсанч ки-
табың көп гошгусында гөзе илйәр. Эм ма шунуң билен
бирликде, бирнәче гош гул ард а пикир йеретм елериң
йөнтемлиги, кәбир ш ы гы р лар да болса авторың шол бир
пикири г ай тал ам асы дую ляр. «М аксат», «Гересим гел-
йәр», «Гар», «М аңа ы ш кы ң совгат бер», «Сөйги» ялы
гошгулары йыгындыдан ай ры л а ян д а-д а авторы ң йи-
тирйән зад ы ёк экен. Терсине, шахырың:
Дүйнден хас гоязы бу гүн агтаршым,
Дүйнден хас ш углалы бу гүн ягтылшым,
Ы згар ере оклады м-да шэник мен,
О ңа көплер билен болдум шэрик мен.
V
дийши ялы, хәзирки дөвүрде поэзияда пикир, д е т а л ь аг-
тары ш лары , о б р азл ы л ы к угрунда гөзлеглер д о вам эд-
йәркә, онуң шу хады саны дуйянды гына көмек эдйән,
оны тассы кл ая н ш ы гы рлар хем китапда аз дэл. Ш ейле
ш ы гы рлары ң үстүне көлеге са лм аз ялы ё к а р д а агза-
лан гошгулар йыгындыдан ай ры лан болса хас оң ат бо-
ларды. Элбетде, ш ахы ры ң бу китабы онуң п оэзи яда өз
орнуны тап м а к үчин иргинсиз чекйән зәхметине гүвә
гечйәр. Ш ол зәхметиң нетиҗели б олҗ агы н а -д а ьшан-
ярыс.
1977 й.
13. З а к . 6 6 0 1 193
 ГАРАШ ДЫ К САҢА

Ш ах ы р ан а йыгындылар д үрли -дүрли боляр. Олар

дүнйә иниш ы кбалы хем шонуң ялы. Бир авторың г<|
гулары айраты н китапча болуп, шо-ол чыкып дур
дыр. Бейлекисиниңки велин сетанда-сейранда болаҖ
са, аң сат-аңсат о кы җ ы н ы ң китап текҗесине дүшш
Эмма яң ы -якы ң да идкинҗи ш а хы ра н а йыгындысы ч:
д ан чыкан Өкдем Эминовың шол' сетанда-сейранда ;
йилйәнлериң хем чәгинден чыкандыгы о к ы җ ы л а р а б;
лидир. Х акы катд ан хем «кән м а х а л л а п эф ирде яңла!
«Гараш ды м саңа» диен айдымың авторы, ш ахыр Өкд|
Эминовың биринҗи китабы на онуң д үрли й ы л л ард а я а
гошгулары сайланы п алынды» дийлип, шейле гысга
шейле айдың язы лан сөзбаш ы да г а л а т л ы к ёк. Б у е||
ш ы гы рлары ң түйс сүңңүнден гелип чыкян ики ягд!
догры (эелленилипдир.
Биринҗиден, көп в агтлап окы җ ы билен шахыр!
арасы нда гезен «яш» диен сы п атлан д ы рм аны ң шу й!
гындыда дүш үрилип язы лм агы ерине дүшен зат болү
дыр. Икинҗиден, ч а к л а ң җ а йыгында авторың йигри|
йылың довам ы нд а язан иң говы гош гулары гиризил!|
дир. Җ е м и элли ики шыгыр билен бир кичиҗ ик поэм!
Диймек, йы лда ики я-да үч гошгы ш ахы ры ң зехий
ни апарыпдыр. «Аз болсун — уз болсун» дийлени. Mj|
дан йигрими йыл озал язы л ан «Болсам онуң еринде;)
атлы гошгының эдил дерән пурсатл ары н д а түркмен п^
зиясы на мейил эдйән яш л ар көпди. О л ар ы ң саны хәз|
поэзия ы м ты лянл ар ы ң кы д ан кепди дийилсе, х а к ы к |
д ан д а ш дүш үлдиги болм аса герек. Өкдем хем ш олар!
бириди. Эм ма онуң дең-душ лары ики онйы ллы кда q
л ар ч а китабы ң авторы болдулар. Гой, мундан хем Kj
болсун! й ө н е , поэзия сенединиң сүңңи җөвхерден бол^
Д өвүр айланды гы ча ол бар ха гөрк ачяр. Ш ахы р мунд!
йигрими, он секиз, он бәш, он, бәш йыл озал язан шыга!
лары ны йыгында гиризмек билен бир ваҗ ы п меселе!
тан кы да улы көмек этди. Ол болса ар асы ндан көп ва
гечендигине гар а м азд ан , дүрли й ы л л а р д а язы л ан roi
гулар ш ахы ры ң өз ички өсүшиниң хич хачан тогтам а
дыгыны, терсине, дөврүң та л а б ы н а л а й ы к сес гонг
билендигинй гөркезйәр. Биз түркмен совет поэзияс|
ның өсүш э тап л а р ы н а н азар айл ан ы м ы зд а хемищелЗ
х асап лан я н тем алары ң: сөйгиниң, В а т а н а гуванмакл:
194
гың, бейик партия 'буйсанмаклыгың, О ктябра, Ленине
миннетдар болм аклы гы ң дүрлүче шөхлелендирилшини
гөрйәрис. Йы гындыда шол тем ал ар ы ң херсинден язы-
лан нусгалар г аб ат гелйәр. Сейги тем асы ндан язы л ан
«Болсам онуң еринде...», «Унудылан душушык», «Айра-
лык», «Вах, ненең тиз гечди ш ады ян гүнлер», «Илкин-
җи ышкың бахары » ялы шы гы рлар өз .садалыгы, дог-
ручыллыгы, җ а х ы л л ы к хыялбентлиги билен ятда галяр.
Элбетде, б у ларда ш а х ы р а н а ой лан ы ш а махсус болан
гизлинлйк, непислик ёк. Гөнүмел чыкан дуйгучыллык
нслин гыт дәл:
Айралык!
Айралык — б у бир гүйчли ел.
Говшак сөйгүлери шем дек өчүрер.
Алаң кимин ондан-оңа гөчүрер.

Айралык!
Айралык — бу бир гүйчли ел.
Елпэп ышк одуны — чын мухаббети
Ө ңкүден он эссе яндырар гаты.

Бары -ёгы ики бентде лирики гахры м ан ы ң дуйгусы

окыҗыны ал ы сл ар а алып гидйәр, яш лыгы я тл а д я р . Му-
хаббет йы лы лы гы окыҗ ыныц йүзүне чайяр. Элбетде, ай-
ралы к говш ак дәл-де, берк сөйгини хем бозуп билер.
й ө н е бу ерде шыгрың максады оны тас сы к л ам а к д ан
даш да. Ш ыгы рда биринҗи бент айралы гы н говш ак сөй-
го йити тәсир эдип билмек мүмкинлигини яң зы дяр. Бу
ягдайда сөйгүси белент окы җ ы н ы ң калб ы на теселли
ар а л а ш м а г ы мүмкин. Эмма соңкы ныгталян дуйгы бол-
са арасы үзүлен сөйгиниң дердини гозгап гойберерли
гөрүнйәр. Ш ыгры ң яш ай ы ш укыбы, онуң терлигиде окы-
җыны шейле хал а салып бплмегиндедир.
Йы гы нды да ш ахы ры ң өзболуш лы сынчылыгыны, ори-
гиналлы к баб аты нд а бипан долдигини аң л ад ян шыгыр-
лар хем бар. Ш о л а р ы ң хатары н а «Көпри», «Гызлар»,
«Ериң гарны билен ад ам ы ң гөзи», «Аяллар», «Өйкеле-
ди», диен гошгулары гош мак болар. Ы л ай та-д а «Көп-
ри» го ш г у сы . дартгы нлы лыгы , магш ук ы згытсызлыгыны
д уярлы клы беян эдйәнлиги билен гөвнүңден туряр:

Яндым өчүрмедиң,
өчдүм якмадың,
Чешме болуп акдым, ичмедиң ганып.

13* 195
 Д ан а болан дәлдир бендәң акмагы
Өмурбакы бипервая гаргынып.

П оладам , демирем сынагдан өтер,

Сөйги бир дунйәмиш дөрт паслы чаглы.
Ы нсанам, дөвүрем сынагдан етер,
Сейги бир дуйгымыш гөзлери баглы.

Сейги дөредендир вепалылары,

Бивепа дийленем дөрәндир баш дан.
Бирлешдирмек учин ики кенары
Көпри гурдум ,
Сөкдүң юваш-ювашдан.

Ш ыгры ң баш кы ве соңкы бендинде арасы б ө л ү н !

язы л ан сетирлери айраты н бир хы җ ув хыруч бил|
окан м а х ал ы ң д а шыгрың рухы долулы гы нда ачыляЯ
Л ирики ш ы гы рлары ң анализинде гал п л ы га ёл б ер щ
җ е к болсаң о л ар ы ң овазлы лы гы на диң салм ак, ша
овазлы лы гы тапм ак, оны кабул этмек ве өзүңе сиңдң!
мек иңңән зерурдыр. Шу к ада с а к л ан м ад ы к хал ат ы !
д а оңа долы дүшүнендигиңе гүвә гечип болмаз. Өкде|
Эминовың л ири касы нда о в азл ы лы к бирнәче ягд ай д а й |
зе чыкяр. О л ары ң биринҗисиниң ан ал и зи «Көпри» шьи
рының үсти билен йүзе чыкарылды. И кин җ и ягдай «Гы
л ар » ш ыгрында сакланяр. Гелиң, шонуң ачылышыь
сынлалың:
i
К өчеден ялбырап гечениңизде, ;
К ечеде ялбырап гүн догар гызлар.
К өчеден ялбырап гечениңизде, i
Д ы за чөкер күлли Гүндогар, гызлар. ■:

Бенди ад аты хал д а оканы ңда я-да чалт темпде ок-

ныңда о в азл ы л ы к дую лмаз. Терсине, биринҗи, үчүнз!
сетирлериң гай тал ан м асы , «гызлар» ве «гүн догар, Гү'
догар» сөзлериниң икинҗи, д ө р д ү н җ и сетирлерде г
тирилмеси окы җ ы н ы дүшнүксиз я г д а я саляр. Иөне бй
адаты окайы ш тертибинден чыкяр: Ол хер бир синтЙ
маны, ягны сөз бөлеклерини интонацион д а р т г ы н л ы к З
о к а м ак ве хер бир сөзүң ы зындан непесиңи дүзлевди
принципини өзүнде саклаяр. Ш ейле окайы ш да ону|
овазлы лы гы , буйсанҗ аңлыгы , к а ш аң л ы гы ачыляр: 1
К өчеден ялбырап
гечениңизде,
К өчеден ялбырап

196
 гүн догар
Гызлар.
К өчеден ялбыра^
гечениңизде
Д ы за чөкер
күлли
Гүндогар,
гызлар!

Бейле ягдай шыгрың хемме бентлеринде сакл ан м аяр .

Ол д ы ңзап дуран дуйгулары ң яры лы ш ёлы билен йүзе
чыкян п урсатлары нда җемленйәр. Эййәм дуйгусы гов-
зап б аш л ан лирики гахры м ан ы ң рухы хал аты эдил шу
шыгрың соңкы бентлеринде адаты хал а гечйор ве оны
ёк ардакы тертипде о к а м а к зерурлыгы ортадан айры ляр:

Голларың хүнэри мешхур җ ахана,

Сөймесеңиз гөзләрсициз бахана.
Сөзлеш енде набат эзип дахана,
Гөзлеш енде гөзден от чогар, гызлар.

Ине, шу бенди си н тагм а ла р а бөлүп окап болм аяр.

Эгер кесирлик билен о к а җ а г а м болсаң, паш м аз. Ол
шыгрың пикир акгынлылы гына зепер етирер-де, маны
ёрдумыны бозар. М унуң себәби нәмеденкә? М унуң себә-
би б аш д а хыҗувдан, толгунмадан, мухаббет сүйҗүли-
гинден сермес болан лирики гахры м аны ң ю ваш -ю ваш -
дан дуйгулары ны ң ка д а л ы хал а гечип, онуң орнуны
пайхасың салы катл ы л ы гы ң эелемегиндедир. Инди оны
башкы хесерлениш ягд ай ы на салып болм аяр.
— Йөне «Көпри» шыгры велин б ойдан-баш а шейле хе-
серлилиги, гозгалаңлы гы өзүнде сакл аянл ы гы үчин оны
бипервай окап болм аяр.
Ш ахы ры ң «Ленин билен душушык», «Комсомол»,
«Ериң гарны билен ад ам ы ң гөзи» гош гулары н да окы-
җы ны пайхаса итерйән шовлы д етал л ар уланы лы пды р.
Ш ол ш ы гы рлары ң гүйҗи-кувваты, тәсирлилиги-де де-
талларды р:

Москва.
Гызыл мейдан
М авзолей.
Хакыт
М авзолейиң
мермер дашлыгы.

197
 Ш у ерде
кабул эдйәр
Ленин ■—
Комиссарлар
Советинин,
Башлыгы.

Ленин хакы н да я зы л ан лирики ш ы гы р ларда тә;

пикирлер, тәзе тәрлер аз дийип болмаз. О лар көп. Э;
ма шейле кеплүгине га р а м а з д а н , Ө. Эминов өзболуш ;
ёл саляр. Ол лирики гахры м аны ң Л ениниң хузурьп
барш ы ны әдимме-әдим, тутуш ресми гуванчлылыгы, д
баралы лы гы , мукаддеслиги билен суратлан ды ряр. Эд{
шол процес гу таран бадына лирики гах ры м ан д а җу^
җ а й д а р пикир дөрейәр: 1
М осква. .1
Гызыл мейдан. :1
М авзолей.
Хакыт '1
М авзолейиң
мермер дашлыгы. . :ji
Ш у ерде I
яшаяр Л
Ульянов (Л енин) |
Комиссарлар v I
Советиниң I
Башлыгы. ’|

Д иймек, «кабул эдйәр» ве «яш аяр». Хем сада, хщ

тары хы хакы кат. Йөне тәсин беян эдилипдир. Чепа
гөзлег, д етал ь шейле тапы ляр. ‘1
Ш ахы ры н «К ы рк биринҗи» поэмасы дётал ь җ әхти!
ден байлыгы билен тап авутлан яр. Онуң айры-айры Щ
лүмлери хас-да гызыклы окаляр, у з а к вагтлап ятд
галяр. П о эм ад а эсасы зат-ш ахы ры ң г р а ж д а н л ы к сес!
ниң белент яң лаи м агы д ы р: ]
I
Кырк бириң өңяны галдым атадан, |
Кырк биринҗи алып гитди агамы. ‘
Багышла, Ватаным, герек гүнүңде '
Бир солдат кем берен мең машгаламы. ’’

Ш ейле бент билен баш л ан ян «К ы рк биринҗи» поэ*

масыны Бейик В атан чы лы к уршы хакы н да язы л ан поэй
тики эсерлериң иң ш овлулары ндан бири дийип ачык аш
дып билерин, Эгер диңе шу поэманың анализине б а ш л я
сак, онуң хайсы мукдарда, хайсы теоретики җ е м л е м !
лерде гутарҗ акд ы гы н ы өңунден ай тм а к кын, йөне о н у |
198
гитдигиче гүйчленип баряндыгыны, лирики гахрыма-
пың дуйгулары ның б ар ха гызяндыгыны, окы җ ы ны өзү-
не чекйәндигини я т л а м а к билен чәкленмекчи болярыс:
Кырк бириң өңяны өлмели дәлди,
Кырк бирде шинелин геймели атам.
Белки, кемелерди бир сагат уруш,
Кемелмәни үчин багышла, Ватан!

Йигрими секиз яш да галды хатардан.

Атам үчин йигрим секиз яшлылар.
Бир гүлләни артык атды душ мана —
Ватан үчин йигрим секиз яшлылар.

Я-да поэманың «Москва» бөлүминден бир бент, го-

вусы үч бент алалың:
От ловлаяр: Мениң адым нәбелли.
Алав яняр: Ишим билен белли мен.
Бир гоҗ а рус гүл гетирди бир элли.
От ловлаяр: Ш ол гоҗ аң бир голы меп,
Ботинкамы гизлсди гар. Хамала
Янымдакы дуранлара баглы мен.
Бири гелди йүзүн тутуп шемала.
От ловлады: Ш ол кемпириң оглы мен.
От ловлаяр: Мениң адым — Белорус,
От ловлаяр: Мениң адым — Ереван.
Аслым— тәҗик, аслым—латыш, аслым— рус.
М ен— Серкебай, мен— К аускас, мен— Иван.
М ен түркмен, мен ялын болуп ловлаян.

Н әбелли солдатың образы ны шейле җ а н л ан д ы р ы п

билмеклик кәмил ш а х ы р л а р а баш ар дян затды р. Ш ол
дымян, шол л овлаян хейкели «гүрледйән» п о эм аны ң со ң -
кы бенди гутаряр:
Гитҗек болдум , «гитме»— дийди Гызыл от.
Герек гүнүң гуршун болуп яган мен.-
Башыңа иш дүш енде гел, мен атаң,
йы ладары н үш әнде гел, аган мен.

Би з диңе айры-айры бентлери м ы сал алдык. О л ар ьщ

херси үчин дүйпли ан али з зерур. Х атда шейле эдилен-
де-де ол ар ы ң чеперчилик тәсирлилигини, д е т а л л а р д а к ы
өзболуш лылыгыны долы ачып болмаз. М уңа шол тема-
дан язы л ан бейлеки эсерлери-де ал м а к зерурлы гы йүзе
чыкяр.
Эм ма ш ахы ры ң гиҗиген йыгындысында энтек бәр-
199
ден гайдян ш ы гырлар, асыЛ шол оңат чыкыпдыр х а с |
л ая н «К ырк биринҗи» поэмамы зда-да кемтер гелй
тар а п л а р душ яр. О залы билен, поэманың иң соңк-ы1
бенди артык. Ол белли хакы каты д ек л ар а т и в сурат;
г ай т а л а м а к л ы к болуп чыкыпдыр. И ң говусы, шол ёк)
д а м ы сал гетирен бендимизден соңкы бөлүми үнҗүс'
кесип т а ш л а м а л ы зкен. Галыберсе-де, умуман оңат пс
м адан соң шол тем ад ан язы л ан «Г ахры м ан еңиш» го
гусы бүтинлей арты к гелйәр. Өзем җ у д а йентем чыкы
дыр. Ене-де шол «К ы рк биринҗи» поэмасында «Хала
бөлүми эсерин тутуш сүңңүне сиңмән, ө зб а ш д а к боД
галяр. Й ы гындыда «Ики серхетчи», «Меңзейәр», « 0
боюнда», «Сейги х ак д а сәз», «И л ки н җ и ышкың баХ
ры» ялы гошгулар хем хәзирки за м а н талаплары нд?
узакдады р. Элбетде, ол ш ы гы рлары ң ир дөредилен#
ги белли. Ш ейле болм агы на г ар а м азд ан , оларьп
ны тәзе язы л ан гош гулар билен д о л д у р м а к xei
мил кемлик этмезди. Кәбир тагаш ы ксы з, бир-
тутм аян сетирлер-де бент арасы нда душ яр:
Гызлар етишйәндир он секиз яш да,
Гөвне бесләп арзувларың узуны

диен сетирлерде пикир бир-бирини берк тутмаяр. ;

Б у л а р д а н б аш га-д а шахыр ахлак, парх х ак ы н д
дурмуш ы ң манысы хакы нда озал ленч эдилен гай тад
м а л а р д а н д а ш д а дурдугы ча говы боларды . «Г үнле|
«Гар», «Багт» диен гошгулар шол г а й т а л а м а л а р д а н х|
л а с дәл. Йөне көп г араш д ы ран ш ахыр өзүниң иш лейа
дигини о к ы җ ы л а р а билдирди. Ш унуң өзи кичи-гирй
үстүнлик дәлдир.

1977 й.

« Э Н Е С Ү Й Д И » Д И Й С Е Н Е ...

Онуң эсерлерини оканы мда бир улы алымың, ул

ш ахы ры ң айдан сөзлери яды м а дүшйәр:
«Берди назар Х удайназаров эдебият мейданына ш
хыр хөкмүнде чыкды, ол хәзир эдеби кы сы млары ң үч
си боюнча-да о ң ат эсерлер дөредйәр... Д огрудан-д
язы җ ы хәзир ж а н р л а р ы ң үчүси боюнча хем ендүм;
200
 ишлейәр, онуң дөредиҗ илигинде хайсы ж а н р ы ң агдык-
л ы к этҗегини, элбетде, гел җ е к гөркезер» (А. Кекилов
Эдеби ж а н р л а р ве эдеби метод, «Ы лым», Аш габат,
1979, 188 с.)
Бу сетирлер мундан секиз-докуз йыл өң язы лы пды р
ве нәмә эсасланы лып язы лан ды гы -да аны к гөркезилип-
дир. Середип отурсак, кән вагт гечмәндир. Ш ахы ры ң
«Эне сүйди» (1978) атлы лирики йыгындысыны, язы җ ы -
ның «Акар сувуң айдымы» (1978) романыны оканымыз-
д а биз ёкаркы берлен бахан ы ң иңңән догрулы гы на гез
етирйәрис. Д ө ред и җ и л и кд е дүйп сыр ве эсасы чәзгүт
зехине баглы болса-да, ол ары ң хеммесинде дең дереҗ е-
де уссат эсерлер дәр етм ек хеммелере б аш арды п дурма-
яр. Ш ейле-де болса ол ары ң бири гүррүңсиз өңе сайлан-
малы.
Бер д и назары ң кы лири ка билен. й ө н е онуң лирикасы
бизе гызгын сәхраны-да; акар сувы-да тәсир ве дуйгы
җәхтинден деңликде ачм ага укыплы. Эмма бу өзбаш ы на
өвренилмели меселе боланлы гы үчин, биз хәзирликче
диңе онуң лирикасы на сын с а л м ак билен чәкленмекчи.
«Эне сүйди» дөрт бөлүми өз ичине аляр: овадан
дүңйә, ынсап, д үрли ой-пикирлер, өмрүң дөрт пурсады.
Э м м а дуйгы чешмелери окы җ ы ны миллион яш л ы Гара-
гумуң тәсин гезелликлеринден гандырып, хәзирки дөв-
рүң ах л ак п ро бл ем ал ары н а генүкдирйәр.
Йыгындының К. Гурбаннепесов тарапы н дан язы лан
гысгадан манылы сөзбаш ысында «Ш ахы ры ң лирики
г ахры м аны — овнук затм ы, улы затм ы — нәме хакы н да
гүррүң этсе-де, хәсиетиниң битевилиги билен тапавут-
л ан яр » диен җ ем л ем е бар. Ш ы гы рл ары н д үрли тема-
д ан язы ланды гы на г а р а м а зд а н , шол битевилигиң сак-
л ан м агы шахыры ң үстүнлигидир. Пикириң чуңңурлы-
гы, дуйгының тәсинлигң, аграс пәхим, м а к у л л ай җ ы
йылгырыш, лебиз ве хөвес— булары ң бары Б ерди наза-
рың лирики стилини онуң гал а м д а ш л а р ы н д а н сайлаян
ал ам атл ар д ы р .
Элбетде, лирикң дүнйәде бизе таныш дуйгулар, ак-
тив иш ледилйән д ет ал л ар , йөрелен ё д а л а р аз г аб ат
гелмейәр. Йөне хер бир уссат шахыр поэзия өз наза-
рыны синдирйәр. Г үррүң шол н азаръ ети ң ч ы нлакайлы -
гында. Ш онуң үчин Б ер д и н а зар ы ң лири касы нд а бизе
дүш нүкли ве якым лы д уйгулар агды клы к эдйәр:

201
 Хала, гызлы болсун гошгыныц ичи,
Пархы ёк,. хала-да йигитли болсун.
Йөне шол гошгыны диңлән кишилер,
Өңкүден азаҗ ы к багтлы болсун.

Боланы . jj
М өчбери секиз сетир, дуйгусы велин бимөчбер..
Э д и л 4 шу «ачардан» соң авторың лирикасы ны ң еңил|
меселелере дәл-де, дүйпли хем ой лан ды ры җ ы меселе-1
лере югруланды гы ндан хаб ар берйәр. Л и р и к ан ы ң өм-|
ри-де шоңа баглы ахырын.
«Эне топрагың өцүнде», «Гуванчлы гошгы», «Парх»,;
«Йөрелге», «Орта ёлуң айдым ы»— бу шы гы рлар ад а4
мың мазмуныны, гүлден нәзик, д аш д ан гатылыгыны,;
пархлылыгыны, борчлулыгыны реал суратландырса,;
«Ягышлы гүнүң язгысы», «Бейик ш ахы рлар», «Геркез?
обасы», «Ч арва сынчылыгы», «М. Светловың айданы»
ялы гошгулар поэзияның бейик мертебесини ыкрар эд-
йәр. Соңкы ады тутулан шыгыр бир бөлекден ыбарат:-
М ихаил Светлов дийди бир гезек:
— Гошга багышладым отуз бәш йылы.
Соң ды мды -да, бир аҗымтык йылгырды:
— Огланлар, башгасын билемок вели, .
Үч саңы гошгын-а деретдим герек.
Миша дайы шейле дийди бир гезек.

Д үш үн ди ри ш т а л а п этмейән бу сетирлер ш ахы ры ң

өз-өзүндем арәп талапкәрлигини тассы клаяр. Шейлс
ёкары гезлег «җ езасы » болм ады к еринде имриндири-;
җ и иикир дөремез. Я-да лирики гахры м аны ң сөзи би-1
лен айтсак, шол ёк еринде «дилуҗ ы лы к» баш л ан яр .'
Эгер «Эне сүйдүне» хукук г азан ы л ан ш ы гы рлары ң
херси бир дүнйә ялы дийсек, өвгә хусыт, дөвгә җ о м ар т
кобирлери д а р ы к м а зл а р -д а, хернә! Гиң дүнйәни дуйян.
лирики гах р ы м ан л ар хемише д ар ы км а зл ы гы ң бир ала-
җы ны тап ярл ар:
Келто узыи дийэймек,
Д и ле битйән зат вели,
Дилим өврүленок-да ' .»
Ери, онсои пәтмели?
( « Д о г р ы сөз х акы н д а»).

«О вадан дүнйэниң сыры азалды » дийсе-де, лирики

гахры м ан сы рлы предметлериң ёк дәлдигини, дөвүр
202 1
ёкары гөтерилдигиче бейле сырлылы гы ң азал м ад ан
гечен; көпелйәнлигини йөнекейлик билен ятл адяр. Дүн-
йәниң еырлылыгы хак д а кы пикир «Аял» шыгрындан
алнып гайдыляр, йөне биз оңа салгы л ан м ан (чүнки
герек болса ок а й м ал ы ), ах л а к гөзлеглеринден гелип
чыкян ики сетири мысал гетирмекчи:
Гөге гараберме ганатлам болсаң,
Герек бор, пыяда гсзмони өврен.
(«Сетирлер»).

Етерлик.
Я-да «И ы лды злары » сынлалың. Биз шонда җ уван
к алб ы ң кәмил пәхим билен салш ан «ойнуны» гөрйә-
рис. Ене-де дуйгы конфликти улы дурмуш ы ң д үрли сах-
налары ны бирин-бирин селҗерип гидйор. Улы хакы-
кат лирики гахры маны ң идеалына бап гелйәр. Я-да
шол идеал улы х ак ы к ата говушяр. Б у ерде шыгрың
мазмунындан д аш а р к ы ягдайы яңзы тмакчы болярыс.
Ш ыгыр өз сетирлерине сиңен дуйгы ве пәхим элемент-
леринден көпрәк йүк гөтерип билен м а х ал ы н д а янар
отлы поэзия дөрейәр. Ш онуң үчин биз хайсы бир ша-
хы рана эсере салгы лансагам ,, онуң гөнүмел мазмуны-
ны гай тал ам акч ы боламзок-да, чуң г а т л а к л а р ы н а ара-
л а ш м а г а сынанышярыс.
Б ерд и н а зары ң лирикасы ны ң дүнйәси гиң. О л герек
еринде арзувдан долы йүрегини ачяр, кә ерде болса
ах л ак норм ал ар ы н ы ң бозулмагы на ерликли гатырган-
яр. П әхимдар М агты мгулы ны ң бирнәче эсеринден биз
шейле улы г а х а р -газа б ы ң барлыгыны пелекден улы
нәгилелигини гөрйәрис. М агты мгулы да шейле гахар
билен айды лан сөзлер бар велин, шахыр булары нәдип
дийип билдикә, п ар асатл ы хем гечиримли ынсаның
шейле диймегине хайсыдыр бир хетденаш а габахатчы -
лы к меҗбур эден болса герек дийип ойланярсың.
Элбетде, юрдуң, җемгьтетиң вы ж дан пәклиги, ёкары
ахлагы угрунда гөрешйән ш ахыр белент и д е я л ар а пәс-
гел берйән з а т л а р а гарш ы гайтавул бермән дуруп бил-
мез, чүнки ол ынсанперверлик угрунда гөреш иҗидир:
Ак кагызы ынсабың дек гаралап,
Ене-де, гөр. киме йүвүрдип кереп,
йылгырып ятансың, акҗ а ёрганда,
Ылла гөвнүн хошлан йылманак җ елеп.

203
 Гөркезип билмерсик огул-гызына,
Ш унча ыхлас эдип язан задыны,
Астына гоймага ёкдур гайратың.
Сени догран бендәң дакан адыны.
(«Шар гара»),

Б у гошгынын, соңкы бентлери лирики гахры маньи

барха газапл ы ягдай ы ндан хаб ар берйәр. Би з көп ха<
л а т л а р д а дурмуш ы ң ногсанлы клары ны я зга р ян сетир;
лери гөрмедиксирейәрис ве олар догрусы нда дил ярма'
л<.ак болярыс. Б у нәдогрудыр. О л гереш йән поэзияны^
бадына б ат гошяр, окы җы ны ара сса дурм уш а хыҗуВ'
ландыряр» калб ы ны ң п ә к болм агы на я р д ам эдйәр. Ма-
хал -м ах ал классы кы эдеби ятд акы пәхимли дидактиканы
гөвнүмиз күйсемән дуранок, эм м а эдил шол әхеңд!
дәл-де, хут өз ылмы-техники зам а н а м ы зы ң психология^
сына бап гелйән м ан ы д а ай д ы л ан д а ол бич ак әхмиет-
лидир. Б ер д и н а за р д а шол а л а м а т са кл ан яр ве бу онун
поэзиясының а з а җ ы к газап л ы болм агы на асла пәсгел
бермейәр-де, гүйч гошяр.
Гөзлег герек. :
Улы философияның, марксистик-ленинчилик дүнйә-
г арайш ы ң , чуңңур психологик пәхимиң, ылмы-техники
революцион процеси баш д ан гечирйән дөврүмизин
йити чеперчилик билен эйленен югрумы герек. «Эне
сүйди» шейле югрумдан чыкан поэзиядыр.
Бейик буйсанҗымыз — Советлер юрды,
Г уҗ агы ңда гөге етди депәмиз.
Белентден беленде, енишден еңше —
Алып баряр бизи ССКП-әмиз!

М агтымгулы ады ндакы Д ө в л е т б айрагы ны ң л а у р е а -J

ты Б. Х у д ай н азар овы ң ширин л и р и кал ы агр ас поэзиягы!
бар. Онуң чуңл у кл ары н д а аҗ ай ы п маныдыр дуигы
гизленип ятыр. Бир сөз билен ай ды лан да — окадыгың-
ча окасың гелйән поэзиясы бар. М ундан аңырсынам
өзүниз окап герүң. Чүнки улы ш а х ы р л ар ы ң кичи дүниа
си болмаяр. А й даны ңа дегмейән кичи кем чи ли клерем '
гиң дүнйәни д а р а л д ы п дурасы ёк дийәелиң. җ

1979 й.!

204
 ШАХЫРЫН «СЁРЙАЙЫ»

Гысга өмрүң д о вам ы н д а д өредиҗ или кде өз ёлуңы

та п м а к хер бир а д ам а б аш ар тм ая р. Г у рб ан н азар Эзи-
зовың хем өз ёлы, ёдасы барды. Л и р и к ан ы ң ләл езар
боссанында ез чемени б ар к урярды. Онуң «Ынам»,
«Оглан билен деңиз», «Ер-гөгүң ар асы нда» ялы KHfän-
л ар ы окы җ ы лар кепчүлигиниң элинден дүшмеди. Ын-
ха-да онуң өңки эсерлеринден иң гөзел нусгаларЫ өзүн1
де җемлейән ве ем рүниң ахы ры на ченли язан әхлй
ш ы гы рлары эсасында дүзүлен салд ам л ы «Серпайы».
Китап оңат безеглер билен безелип, чапдан чыкары-
лыпдыр.
К итабы ң бүтин д овам ы нд а бир мехүм аа т сакла-
ныпдыр — ол ш ахы ры ң мәхирли хем гөчгүнли сеси, ез
хал кы н а болан вепадарлы гы ве умытлылыгы.
Г. Эзизов «Ленин», «Революция», «Интернационал»
атлы гош гулары нда бизиң кәп миллетли В атан ь ш ы за
чәксиз сейгүсини беян эдйәр. «Мениң несл-им» диен ки-
чи гөврүмли поэмасында болса шол несиллериң гечен
тары хы ёлунда замандаш ларының беркейәндигини
чуңлаш ды ряр.
Ш ахы ры ң зехининиң кеп затл а р ы реал ве чепер су-
ратланды ры п билмеги гош гулары ң о бразлы лы гы ны
а р т д ы р я р ,, тәсирлилигини гүйчлендирйәр. Онуң лири-
касында д урмуш а хас якын дурян ром антика гүйчли
саклан ы п ды р, Д урм уш ы ар зы л ам а к, өмре гады р гой-
м ак ш ахы ры ң поэзиясының ичинден эриш -аргач болуп
гечйән дуйгудыр:

Б у түркмениң бахары дей

Яшлыгымыз гечйәр басым
Ил баш ына дүшен ишден
Бизи хич зат горамасын.
(« Гөвнүм»).

Ол эсерлеринде дуян,, гөз етирен зады ны художник

назары билен бермеги, б аш а р ан ш ахырды. Онуң Л ер-
монтова б агы ш лан ш ы гры нда игенч, гынанч, буйсанч,
б улардан б аш га-д а поэзияны ң гудраты на болан берк
ынанч яң лан яр.
«Серпайы» ичгин окап чыкан окыҗы шахырыИ
Пушкиниң, Лермонтовың,, М агты мгулы ны ң, бейлеки
улы к л ассы кл ар ы ң ы к б ал ы билен як ы н д ан гы зы кла-
205
 нандыгына гөз етирер. Умуман, сунгат әлеминде
гоян бейиклери өвренмек мейли Г. Эзизовы ң тутуш дө*
редиҗилигинде дуюляр. «Бәш им Н уралы », «М укам ла^
баш ы » ялы ш ы гы рлары н да ол мейил о б раза сиңйәр.
Ш ахы р түркмен халкы н ы ң җ үм мүш инден етишей
түйс хал к художнигиниң асыллы хәсиетини, салыкатльы
лыгыны тәсирли, ы нанды ры җ ы чекмеги б а ш а р ы п д ы р .'
«Бәш им Н уралы » д и е н гошгуда хемме айдылҗай
болунян зат долы ве айдың геркезилипдир. С арпа гой*
м а к ве зехини дуймак! Ине, ш ах ы ры ң җ о м а р т калбы
бизе нәмәни мирас гоян экени.
Онуң д ередиҗ илигинде өзи б ар ка танкы ды ң дуйма-
д ы к бир хады сасы бар. Ол хем поэзияның об р азы д ы р ;
Л и р и к ад а гахры м аны ц образы, д әв р үң рухы болуп би-
лер велин, нәдип поэзияның образы болуп билеркә
дийилмеги мүмкин. Ёк, бейле дәл. Небсимиз агырса-да,
м ы д ам а гошгы язып, поэзия ялы мукаддес ж а н р а мы-
насып гуллук эдип билмейәнлер хем ёк дәлдир. Г. Эзи-
зовың «Горкы», «Еке сетир», «Ш ахы р достлары ма»,
«Талантлар», «Җ еделлер», «Нәразылык»,, «Мениң ас-
лыетим», «Отузынҗы й ы л л ары ң гош гулары на», «Ша-
хыр йүреги»,, «Поэзия», «Ш ахы ра хат», «Пикир дерясын-
д а , акыл гәмиси», «Муса Җ ели л е» , «М агтымгулы» гош-
гулары хер хайсы тәзе бир пикири орта атяндыгына,
лирики гөзъетими гиңелдйәндигине г ар а м азд ан , җем-
ленип, поэзияның образыны дөредйәр. П оэзия - - сыр,
пикир, дуйгы, дурмуш, дүнйә, җедел; ш овлулы к ве
ачышдыр.
Ол шахыр Х алы л Кулыеве йүзленйән ш ы гры н д а-д а”
Керим Гурбаннепесова язан «Хатында-да», отузынҗыг
й ы ллары ң гош гулары на совук-сала г ар а ян кэбир тан-;
кы тчы лара ниетлән гош гулары нда-да поэзия ынамыны':
ныгтаярды, шоңа болан ыхласыны беян эдйәрди. Онуңч
л ирикасы нда йкинҗи бир дую лян а л а м а т гүйз пейза-:
жыдыр. Ш ахы р «Гүйз пейзажы», «Гүйз гиҗеси», «Дур-
на»„ «Гүйз», «М агистраль», «Айралык паслы» атлы
гош гулары нда п ей заж лирикасы ны ң аҗ ай ы п нусгасы-..
ны берди.
Ол хемише ахлак, эдеп-экрам, са л ы хатл ы л ы к проб-
л ем а л ар ы н а үнс берйәрди, шол тем а л а р д а н йити гошгу-
л а р язарды . Ы л а й т а -д а онуң «Г ы злар ы м а» гошгусы яш-'
л а р а весъет ялы яң лан яр. ,
Д огрудан-да, щ ахы ры ң поэзиясы энтек ылмы эсас-;
206
да чуң ө&ренйлмәге Дегишли. Онуң чёперчйлйк айра-
тынлыгы, стили хас ичгин дерңелмәге мынасып. Ол дер-
ңевлериң ылма, теория тәзе пикирлери берҗекдигине
шек-шүбхе ёк.
Ине-де, яз паслы биз ш ахы ры ң гош гулар йыгынды-
сыны алдык. Оиы окап ш ахы ры ң йүрегиниң гүрсүлдиси-
не диң салдык. Ш ахы р бу гүнем бизиң арам ы зда.

1978 й.

« 0 3 ПИ КИ РИ Ң, 0 3 ГАРАЙШЫҢ БОЛСА-ДА...»

XX асырың соцкы чәръегиниң баш л ан ы ш ы түркмен

поэзиясы үчин хас дүш үмли болды. Гечен ики йылың
ичинде (1976— 1977 й.) поэзиям ызда эшидилйән овазла-
рың саны б ар м а к басып санардан артды. Хәзирем шол
депгин довам эдйәр. Б у л а р ы ң арасы нда гелин-гызлар-
дан Гөзел Ш акул ы ев ан ы ң гошгулары ның овазы дуры
чыкяр. «Тәзе күйзәниң сувы совук» дийлишиниң улы ма-
нысы бар. Й ы л ы ң шу җ ө в зал ы гүнлеринде «Мен — га-
рагумлы» китабы ндан гелйән салкын ш емал окы җ ы л а-
рың гызып дуран калб ы н а арам берйәр. Йы гы нды да
ш ахы раны ң оңат лирики ш ы гы рларыны ң а г л а б а көплү-
ги ерлешдирилипдир. О л ар д ан «Гыз гөзлерим», «Ягты-
лык», «Эркек ад ам лар», «Нәме үчин», «Герек маңа
ад ам л а р ы өвренмек», «Бизиң йигитлер» ялы гошгула-
ры а г за м а к болар. К итабы ң бүтин довам ы нд а бир гөр-
сең, дуйгучыл, бир гөрсең, гайгычыл, бир гөрсең, буй-
санчлы, бир герсең, гынанчлы лирики гахры м ан херекет
эдйәр. Шол гахры ман окы җ ы ны ң өңүнде сырыны ачяр,
дердинйәр хем ондан м а с л а х а т сораяр. Ш ей ле пурсат
«Мен — гарагумлы», «Гөвнүме», «Бирден-бирден уруняр-
сың, йүрегим», «Не бейле п ар ах а т дем аляң, калбым»,
«Гөвначыклык», «й ү реги м » , «Ы нам билен гар а с а н а
гезлерме», «Күлдан», «Саргыт» ялы ш ы гы р л а р д а хас
айдың гөрүнйәр. Б а ш г а -д а көп гош гуларда ш ахы ра өзү-
не җ у д а таныш предметлерден, д уйгулард ан сөз ачяр.
Онуң эсерлериниң аграм лы бөлеги йүрегиң, намысың,
пайхасың д аш ы ндан айланяр. Бу, элбетде, чени билен
ал н ан д а говы зат. Эм ма ол ез гөвни, калбы, йуреги, гөв-
рүми, гөзи, сези х а к д а шыгырсайы, х ат д а бентсайы
207.
 яд ам ан -ял тан м а н гүрлейәр велин, шонча-да окыжынУн
хезилиниң гачянлыгыны билмән галяр. К итабы ң башын-'
да «Мен — гарагумлы ны ң» лирики гахры м ан ы на дуй-
гудаш лы к эдйән окы җ ы эсерден-эсере гечдигиче соваш-
йр. Элбётдё, бу йыгындынЫң ногсанлы тарапы ды р. Ша-;
хы рад а ёнтёк хусусычылыгың, хас «ваввалы » пйкир-хь 1-,
йллары ң ч ак д ан аш а топланып берчйкмегйдир.
Д огры, пОэзияда лйрикй «менйң» актив ро л у н й ң б а р 1
лыгы, шонсуз дуйгулары, пикирлерй җ аил ан д ы р ы п , руха
Дем сйлып болмаянлЫгы беллйдир. ЭмМа шонуң бйлён-
бйрлйкде, пбэзйя кймдйр бириниң, айДалЫ, хут Шу ки-;
ТапДа — Диңе авторы ң б аш д ан гечйренлеринйң, дуйгу-
ларЫнЫң катал о гы н а өврүлмеЛй дәлдйр. О л дөврүң ру-
хуны, д өвүрдеш лерйң йчки дүнйәсйнй, объектив хакы ка-
тың көпчүлиге махсус ал ам атл ар ы н ы лирики беян эД-;
йән ж анрды р. Өз гөзбаш ы ны ахм ырлы сейгүден алып
гайдян пикирлер, дуйгулар, нетиҗелер, романтики хам-
-х ы ял л ар йыгындының ичинден эриш -аргач болуп гечйәр,
Ш ей ле болансоң «Мен — гарагум лы » дийлип, шовлы ат-'
лан ды р ы л ан китабы ң авторының хут шол ад а мынасып
проблем алайы н меселелери орта атып билмәнлигине гы-
нанярсың. Умуман алн ан да, шовсуз сәйгиниң нетиҗеле-
рини шыгра салып, топлум-топлум гошгы чап этдирмек-
лик, говудан-говы атл а р гоюп, йыгынды ч ы к ар тм ак л ы к
соңкы в аг тл ар д а ёң болубам баряр. Б у поэзия гелйән
яш л а р а дегишли. Ш онуң үчин бу белликлер диңе «Мен
— гарагумлыны ң» етмезчилигидир өйдүлмесин. Йөне бу
йыгындыда шол х ад ы са гөз-гөртеле шахсы хәсиетдедир.
Гелиң, шол пикирлери тасссы клаян ш ы гы рлардан мысал ,
алалын:
Б ар, эзизим ' ' '
Б«р, эгленме гидибер.
(«Бар, эзиэим»).
Дүш ди ара дәли деря,
Ол деря гарк эдип баря.
(«Ойланярын дуруп, гарап»),
Н әм е доландың,
Х ош лаш ды к ахыр.
Мензиллер ашып,
Д аш л аш д ы к ахыр.
(*Нәме доландың?»).

208
 Зор Сшлен гетйрип билмерин сена.
(«Сөйги сетирлери»).
Бирден гапы какяр ят болан адын.
Күрсәп уряр калбы мдакы агыла.
(«Бирден еапы какяр ят болан ады ң»).

Гөзел Ш аку л ы ева өзүни ү н җ ә гойян пикирлерден

ДаШлаШян МахалЫнДа оңа ерән oHat гош гулары язЫН
бйлйән ш ах ы ра диесиң гелйәр. Ш ейле Шыгырдар йыгын-
да гиризилипдир. О л ар д ан «Сыпа сачларымы», «Әдимләп
гелйәрин гурбума гөрә», «П айхасы ң монологы», «Эзиз
Ватан», «И кинҗ и багт хакы нда» ялы гоШгулары агза-
м ак болар. Б у л а р д а пикирем образлы, лирики гахры ма-
ның херекетидир г р а ж д а н л ы к пафосы -да айдың берлип-
дир. Эгер автор я-да редактор шовсуз сөйгиниң зары н
язгы лары ны берйән о н ларча гошгулары йыгындыдан
кесип айрып, диңе «И кинҗ и багт хакы нда» шыгры би-
лен чәкленен болсалар, окы җы ны шол бир тем ад ан дү-
зүлен «п ластинкалары » диңлемекден х ал а с эдердиле-р
ве китабың җ ем гы етчи ли к мазм унлы гош гулардан дол-
дуры лм агы үчин кеп мүмкинчиликлер газа н а р д ы л ар :
ЁК.
Сон гөзлемедим икинҗи багты
Бейле арзув ёкды менин, оюмда
Гезйәнем диемок сени ят эдип,
Д уйдум диңе утуланмы ойнумда.
(«Икинҗи багт хакьшда»)

Хем дүшнүкли, хем тәсирли. Ш ыгыр барха гүйчле-

нип гидйәр ве кульминацион нокатда хас улы, хас ай-
дың м а к с а тл а р а югруляр. Ине, бу чын гошгы. Онуң соң-
кы бенди окы җы ның йүрегине орнаш яр, д ам ар ы н ы ызар-
л аяр:
Ёк.
Соң гөзлемеднм икииҗи багты.
Себәплери кэндир, сан ам ак агыр.
Я-да гара гөзли узын перзенде,
Сарпа гойдумыка бу гара багыр?..

Э м м а шейле гүйчли бентден соңам автор:

Ш ейдип херимизи бу чатак ыкбал,

Зыңды бир тарап а зарын багырдып.
(« Сен шейле свердиң»)
14. Зак. 6601 209
 Гара булут айанып,,
Чар тарапым тутуксы.
(«Асман»)

■дийип уграяр велин, китабы ң җ ош гунлы лы гы , лирнк

лиги сынып гидиберйәр. :л
Ш у ерде баш га бир зады -да н ы гтам ак герек. Зехң
лер дең д ереҗ еде б олм аяр. Яш ш а х ы рл ары догры ё«
гөнүкдирмегиң хем дүрли усуллары бар. Гөзел Ш ай
лыева хакы нда ай д ы л ан д а — онуң зехининиң әш гәрд
гини илки билен беллемегимиз герек. Танкы т астьн
алынян ш ы гы рлардан асла авторың поэзия дүшүнм
йәнлиги хакы ндакы маны чыкмаяр. 'Герсине, ол ш ы г ң е
л ар белкн-де Гөзелиң поэзия ымыклы гелмегине ce6i
боландыр. Бу, х ак ы к ат д ан ам шейле дийлип дүшүнилм
лидир. Чүнки бир мешхур шахырың айдышьГ ялы «Ш<
хы рлы к янгындан баш л ан ян экен». Биз шол я н ш н ы
окы җы ның йүзүни човлаяндыгыны китапдан сызярьь
Меселе б аш га затд а — меселе ш ахы ры ң диңе шол я?
гына говрулып галм азлы гы нда. Дүнйәниң, дөврүң де{
вайыс хады салары н ы , улы дуйгулары ны гызгын йүрег!
билен суратланды ры п билмегинде. Бу ш ахы ры ң гелҗем
де гөз өңүнде тутмагы үчин хәзирден вагты б ар ка айдь
лан белликлердир. \
Йы гы нды да б аш га-да бир иңкисе гойян ягдай б а |
Ш ах ы р а «менлик» йөңкемеси билен гүрлемеги говы гө|
йор. Ол я-ха «мен, мениң» билен долы бентлере ги
орун берйәр, я-да «калбым», «йүрегйм», «гөвнүм» сё
лерини алты дүшүмде-де үйтгедип, шыгыр язаны ны к^
гөренок. Бу х ад ы са шыгрың м акси м ал гүйҗүни песел^
йәр, мазмуиыны д ар ал д я р : i
М ениң бар байлыгым —
Сениң барлыгың.
(«Абрай»)
О дуи салдым,
Отладым мен тамдыры,
(«Тамдырың башында»)
Сен мениң өйүмиң болан байлыгы».
(«С ачагы м »)

Гөвнүм.
Сен хем ынжык.
(«Гөвнүме»)
210
 Йүрегйм, хакын бар сайгЫламагй
(«Бирден-бирден урунярсың, йүрегим»)

Ш ейле м ы саллары нәче гетирсең гетирип отурмалы.

Галыберсе-де, китапда дүшнүксиз сетирлер, орфогра-
фик сәвликлер зерар л ы маны ның бозулан ерлери-де Душ
гелйәр:

Зәхмети — адам ы адам эден зат (?)

( «Зәхметим»)

Агдык гелер җ ора екеден Зы ят (?)

( « Ө з ү м е» )

Гүрлэнинде Бөкйән додаклаң (?)

(« Чынарым»)

Анладым билмезлер дилде айдымлам (?)

(VЁк, сорама»)

Ч агалар гүленде учяр гуш болуп (?)

(«Чыкарын өйүмден гайгысыз, гамсыз»).

Бейле овнук-ушак кемчиликлер умуман сынасы са-

гат гош гулара зепер етирип д урм ая р, йөне безегем бе-
рип баранок. Шонуң үчин китап редактирлененде-де,
корректирлененде-де онуң абрайы угрунда гөрешмеги
унутмалы дәлдир. Чүнки тутуш китап диңе авторының
йүзүни дәл, шоны окы җ а етирмәге гатн аш ан әхли адам -
л ары ң хем йүзүни гөркезйәр.

1978 й.

В ЕП АЛ ЫЛЫК

Аннаберди А габаевиң «Освенцимиң наласы», «Сораг

алам аты », « Җ а х ан кеш д е » ялы гош гулар йыгы нды лары
түркмен окы җы сы ны ал ы сл ар а айлады. «Эпгеге» йүзү-
ни ч о вл ад ан шол окы җ ы бу гүн, гөрсене, ш ахы ры ң өзи
айтмы ш лайы н «Гүнлериң бир гүнүнде» (1977) өрки өз
ейүне б аглан ан , калб ы д үрли үлкелерде перваз урян
14* 211
 лйрики гахры м ай ёилбн душушды. Ä. А габ аев турув^
д ан түркмен шыгрының чыгрыны гиңелтмегиң а л а д
билен болды. Ш ол йөрелгесине-де веп алы болуп rei
Онуң дөредиҗ илигинде кәмил социалистик җемгыё
етишдирен лирики шахсыетиниң өз юрдуна б о л а н Д
санҗ ыны, у з а к -у за к иллерде гөрүп-эшиден з а т л а р ы |
нетиҗесинде дөрейән пикирлерини, дуйгулары ны ыз
л а м а г а мүмкинчилик тапярыс. ;
А. А габаев сыясы л ириканы ң угруны алып гөтер
Түркмен поэзиясында Г ар а Сейитлиев, Анна Ковус
Рухы Алыев ялы о зал д ан шуңа ёл арчан белли шах)
л ар ы ң угруны гиңелтди, оңа өзболуш лы реңк берди. I;
нуң үчин онуң деред и җ и ли ги не гөз ай лан сынчылар]
Б .'Җ ү т д и е в и ң , А. Мәммедовың, Г. Гелдиевиң, С. Пи
нованың, О. Гурдовың ве бейлекилериң ш ахы ры ң гё|
ры маны ны ң җ а х ан к еш д е хәсиетини йөрите ныгтамак^
ры йөне ере дәлди. Эм ма онуң б аш га -д а бир айратынЛ
гы йүзе чыкды. А. А габаев п оэзи ям ы зд а б ар х а пасс»
лешип бар ян поэма ж а н р ы н а «дем» берди. Онуң ий
тебигатына, гурлуш ы на үйтгеш иклик гиризди. «Г үн лер!
бир гүни» йыгындысында ерлеш дирилен «Хатынь даа
лары», «Гыр атлы» п оэм алард ан б аш га-да, «Совет эщ
бияты» (1976) ж у рн ал ы н ы ң секизинҗи санында ч
эдилең « Г ары н тансы» атлы тәсин поэма хем шу пики|
мизи тассы клаяр. А. А габаевиң тутуш дөредиҗилигй
н азард а тутаны ңда онуң лирикасы нда-да, поэмаларб
да-д а тәзечиллигиң дую ляндыгыны гизләп отурасы j
ёк. Эмма п о эм а л ар ы ң гурлушы, онуң функдиясының j
ңелиши, чеперчилик ёрдумы догрусында е зб а ш д а к ма)
л а язм а к ерликли болса герек. Б и з диңе конкрет йыгй
ды дан алан тәсирлеримиз хак ы н д а гүррүң этмекчи б(
ярыс. Мунуң өзи ш ахырың о б р азл ар системасының бг
лаш янлы гы ны , берклешйәнлигини субут эдйәр. Хайсь
да? Л и р и к а д а м ы я-да п о эм а л ар д а? Икисинде-де, йбл
мениң өзүм-ә онуң поэм алары на ар ты к гол япярын. Щ |
хырың соңкы эсерлери шу пикире алы п гелйәр. Ине, щ
гы ндыдакы «Гүнлериң бир гүни», «Ю ваш герүп с а л л е т
чагың бадыны», «Сизе гаты гы нанм агам, бегенмегем б!
ланок...», «Уруш баряр», «Д остумы ң яды гәрлигине^
« Ш ахы рлар хакда», ялы лирики ш ы гы рлары о к а я р ш |
О л ар ы ң хеммесинде улы йүрек, дүнйә сөйүҗилик, а х л я
пәклиги, сураткеш лик, сынчылык дую ляр. Херси а й р !
ты нлы кда ал н а н д а -д а я-да бары сы на бирден гөз ай л !
панда-да лирики гахр ы м ан ьщ о йланм алары ны ң, гара-
ныШларының милли р а м к а д а н чыкянлыгыны, онуң рухы
дүнйасиниң гиңлигини гөрйәрис. Б и з ады тутулан шы-
гырлардан мысал алм ал ы ц -д а, ол ар ы ң хеммесиниң әхе-
цине гошулян бир шы гы рдан ики бенди гетирелиң:
Гүләлекли гиң җ аханы ң йүзүнде
Бир адам адам а чексе ярагы,
Й үреклери сарсар әхли энелең, —
Бирдир дүнйә энелернин. йүреги.

Энелец гаш ында чага бу земин,

Горалың земинде бирек-биреги,
Хич бир эиә чекдирмәлиң перяды. — ,
Бирдир дүнйә энелернин йүреги.
(«Эне йүреги»),

Б аш к ы хем соңкы бенди мысал алнан ш ы гы рда улы

маны бар. О залы билен-ә, мен бу шыгры Г урбандурды
Гурбансәхедовың мешхур «Энедир — энесиниң» шу гүн-
ки чеперчиликли өсдүрилиши х асап лаярьш . Галыберсе-де
гошгының герими, чеперчилик д еталы н а аграм салш ы
(«Энелең гаш ы нда ЧАГА бу З Е М И Н » диен сетире үнс
бериң!) эдебиятда зне образы ны ң ишленишиндё тәзе
б асганчаклары вад а берйәр:
О б разл ы л ы к , дил., акгынлылы гы А. А габаевиң соңкы
иылларда дөреден лирики ш ы гы рлары нда хас месе-мә-
лим дуюляр. Х атда «Уруш баряр» ш ы гры нда-да образ-
лы лы к бойдан-баш а сакланыпдыр.
А. А габаев лирики гахры маны ң хәсиетини д р ам а ти к
ягдай да ачмагы ң хөтдесинден гелйәр. «У зак-якы н мен-
зиллериң сәхбети» циклииде шол факты гөрйәрис. М уңа
«Чингиз ханы ң газаны», «Садранч», «Гоби чөлүңде»,
«Гең гөрмели, москвалы болсамам», «Гулбабы ны ң га-
залы», « З а п а с д а к ы гүн» ялы ш ы гы рларда лирики гах-
рыманың дүрли ой-пикирлери билен таны ш яры с. Ш улар-
д ан ики бенди мысал алалы ң:
...Әхли буддалардан узак сең өмрүң,
Гадымы садранҗ ы ң кичиҗик чөпи, —
Өлмез-йитмез пыядалар хатары,
Д унйәң шасы Еңиёлуклаң Сапы!
(«С адрат»)
...Гең гөрмели.
М осквалы болсамам,
М онголяя дүш сем, өзум д гөрйән, " -

213
 Х атарлы ёллары сөкүп шиндизем
М осква, Ленинин янына барян!
(«Гең еормели, москвалы болсамам»)
.

Автор лирики гахры м аны ң в атан ч ы л ы к дуйгула!

ның пролетар интернационализми билен иймитлененди
ни, онуң рухунын аңының бүтин дүнйәде парахатчы^
гы, достлугы беркитмек м аксады н дан угур аляндыгы
ы нанды ры җ ы беян эдйәр. Б у — ш ахы ры ң лирикасынб
миземез хәсиетидир. Ш ол хәсиет «Хатынь д аш лар!
«Гыр атлы» ялы п оэм а л ар д а битевилешйәр, тутуш ц
разы эмеле гетирйәр. «Хатюнь д а ш л а р ы » поэмасың
гиришини хасап этмәнинде, онуң гөврүми кичи. Он с а |
овнук бөлеклерден дурян лирики п ар ч а л а р б и р л е ш |
долы об разы к е м ал а гетирйәрлер. О л а р ы ң хеммесшң
ичинден ш ахы ры ң гал ам ы д е т а л л а р а эрк эдйәр: ;

Ак даш , гара даш —зыныляр гөге!

Бир баш, ики баш... Бәш саны чагг
Бәш даш ойнаяр суваглы полда,
Д аш кән,
Чөрек ёк төрдәки столда.

Поэма милли рус эртекилериниң рухуны, дүнйә к л Щ

сы клары ның сүйҗи арзувы пы өзүне синдирипдир. ш Д
лелйкде, А. А габаевиң бейлеки п о эм ал ары нд а б о л ц Д
ялы, м унда-да д үрли тәрлер уланылы пды р. Т ары хы ф а щ
шу гүнки д үш үн җ елер, ш ах ы р ана тосл ам а — 'х е м м е *
бирлешип, поэманың сүңңүни эм еле гетирйәр. Х а л к л Я
рың рай д аш л ы гы белленйән 1-нҗи М ай бай рам ы мынЯ
сыбетли «Би рин җ и май д ек л ар а ц и я сы н д а» ш ахыр чу ңң щ
җ емлемәни орта атяр. Щ
Ш ахы р ез стилини, өз темасыңы тапыпдыр. А. А ш
баевиң ёдасы — бизде энтек бир. Белки-де, бу у г у р д Ц
сы наныш ык эденлер тап ы лар. Б у гел җ егиң иши. ЩЯ
гүн онуң өзи хак ы н д а гүрлемек оолар. ш
Э м м а А. А габаевиң гахры м ан ы нд а кәбир д е р е җ е |а
мәхревсизлик, гураксы әхең дую лм ан дуранок. О н у |
милли рухы, интернационал мейиллери гүррүңсиз ачыл]
яр. Ол он ат зат. Йөне нәхилидир бир ясам алы гы ң хЩ
өзүне ыш агта р ян х а л а т л а р ы боляр. «Гыр атлы» п о э м я
сында биз шол я г д ай билен йүзбе-йүз гелйәрис. «Гьм
атлы »— Захмет аты. Бу образлы тәр. Өзем догры т а п ы л а
тәр. Эмма поэм аны ң комңрэңцңоң гурлущ ы ны ң т ә з е ч и ||
214
 лигинденми, я-да авторың чеперчилик өврумлерине энтек
окы җ ы н ы ң өвренишмедигинденми, г ар а з ол поэма тә-
сирсиз ялы дую ляр. Чүнки лирики гахры м аны ң ойлан-
м а л а р ы н д а й ылы лык өз-өзүне чекиҗи д ета л л а р селчең.
Эгер поэманың шу гурлушы А. А габаевиң д а ш а р ы юрт
темасына гөнүкдирен эсерлеринде улан ы лса, ол өз ери-
ии т а п а й җ а к ялы. «Освенцимиң наласы нда» д үрли сач-
л ар ы ң монологыны яд а салып гөрүң! Бу ерде ол хас җ ү-
пүне дүшен, гөвнеҗ ай ягдай да гелйәр. Ш ейле чеперчи-
ликли өврүм «Гары н тансы нда» шовлы уланылы пды р.
Йөне онуңам хемме ягд ай л ар д а, бойдан-баш а шол шов-
л у л ы к да довам этмейәнлигини, эм м а шуңа г а р а м азд ан
д аш а р ы юрт тем асы ндан язы лан эсерлерде бу тәрин не-
тиҗелидигини ай тм ак герек.

1978 й.

БАХАР ЫСЛЫ ПОЭЗИЯ

А лтмы ш ы нҗ ы й ы л л ар ы н ахырында бизиң сахы поэ-

зи ям ы за аҗ ай ы п д өртлүк гелип гошулыпды. Ш олары ң
бири-де зехинли ш ахыр Х алы л Кулыевди. Онуң мыла-
йым ш ы гы рлары авторының яз ялы тебигаты на гелшип
дурды. Д иң е бир гелишмегем дәл-де, хут шол тебигатың
өзүнден сызылып чыкярды-да, бизиң яш лы к калбы мы зы
йыладярды . Д и ң е бир йы л ат м агам дәл-де, өзи билен
сүйҗи у зак л ы га алып гидйәрди. Ш ейлеликде, Х алы л ез
дең-душ г а л а м д а ш л а р ы Г ур б ан назар Эзизов, Аннаберди
Агабаев, И т а л м а з Н уры ев билен билеликде бизиң поэ-
зи ям ы зда айраты н чеперчилик этапыны к е м а л а гетирен
хем зехинли, хем аграс пикирли шахыр болуп етишип-
ди. Онуң өз ёдасы, өз ёлы болупды. Б у хәсиетли тарап
ш ахы ры ң « Д аң агар яр» (1967) атлы илкинҗи китабы нда
гезе илипди. Ш ахы ры ң шол йыгындысына сын язан
А зат Р ахм анов-д а, Говшут Ш амыев-де, Г ур б ан назар
Эзизов-да муны, турувбаш д ан догручыл белләпдилер.
Ш ондан соң поэзиямызы ң ал ад асы эдилйән улы йыгнак-
л ар д а-д а, поэзияның гиңишлейин тан кы д ы н д а-д а бу ай-
'р аты н л ы к Х алы л К улы евиң дөредиҗ илигиниң мы дама-

215
лы к хемрасы хөкмүнде өвран-өвран айдылып гелинйз
ДИ. - ■:
Ы нха-да, онуң здил шу йылың б аш ы н да окыҗылй:
гелип говшан «Сәхер саламы». Бу 1977-нҗи йылың ах
рында чапдан чыкан хем болса, сөзүң долы манысын;
яңы бир-ики айлы кда иле яйрады. Улы йүрекли, к и
гөвүнли Х алы лы ң ш ах ы р ана овазы бизи ене-де өз я н ң
чагырды. Онуң м уш дак о к ы җ ы л ары болан биз «Атала
д ан ядыгәр» гал ан сарсм аз д и я р а ш ахыр билен бщ
айланярыс, она гуванярыс. Гөвнүмизи а в л ая н дуйгула!
д а н долуп « С әх рал ара» сейрана чыкярыс. «Эдепли
л ан л ар » болуп етишен дөвүрдеш леримизиң ишине
генчли н азар айлаярыс.
Х алы лың поэзиясында хемнше ики зат бар д ы ве баЦ
ол м ы лайы м дан гелен чуңңурлык ве гөвүн-кинесиз дЩ
гишгенлик. Поэаия үчин о'л а л а м а т л а р ы ң нохили з е р у |
лыгы бирбада гаты бир гөзе илибем дуранок. Эдил Ха
лы л ы ң әзи ялы әгирт сабы рлы лы к, ка н а г атл ы л ы к биле]
улы илиң гөзүнден өзүни иынхан са кл ан шол а л ам ат л а^
инди велин шейле бир ач-ачанлы га чыкды — муну|
үчин биз диңе дөвре миннетдар болуп галы бермели бо^
дук. Х алы лы н дуйгур йүрегп көп затл а р ы гөзеллик лЫ
басы нда суратланды рярды . Ш у б аб ат д а ол көп гала*|
д а ш л ар ы н д а н өндеди.
«У грамак» гошгусында ол өз образы ны шепле тәсй|
ли, шейле йүрек гопдурыҗы беян эдипди:
Өз ишимс гүмра болуп, оила-нып,
Гезип йөрүн башым салып ере мен.
Эртир өйден уграсам-да, айланып,
Агш амара гайдып гелйән ене мен. J

Үнс бериң: өз кәриңи сеймек, оңа нчинден гу в а н м ^

нәхили чепер суратланды ры ляр! Ш ол гошгының б ^
еринде шахыр шейле диййәр: i
Д ер я л ар д а болса чакышып гомлар, |
Айдымлар айдыляр, чалыняр мукам. i
Гүлли. гүлләлекли яшыл мейданлар,
Гол булап чагыряр өзүне бакан,

П оэзия б ахары ң , ышгың, җош гуның, хевесин,

гының ж анр ы д ы р. Ш оңа сүңңи билен уян ве ынанан щ |
хырың онуң овсары н дан сы п м аҗ агы белли. Ч ы н з е х й |
л ери ң ы кбалы шейледир. Х алы л К улы евиң д ө р е д и җ и л |
216
 ги хакы нда мениң өзүме баглы болм ады к себәплере герә
гиҗигип чыкян, эм м а эзиз достумың өзи энтек дирикә
язы лан шу сынымда бир зады йөрите ныгтасым гелйәр.
Онуң поэзиясы нәхилидир белли рус ш ахы ры Николай
Рубцовың дөредиҗилигине якынды, онуң билен рухдаш-
д ң . Белки-де, бу зехинлериң бир-бирине объектив ха-
л а т д а якын д урм агы н дады р. Д иң е шейле болса герек.
ГахрымДның рухы дүнйәсини өвренмекде, оны ачм ак да
Х алы лы ң сагдын йөрелгелери бар. Ол йөрелгелер шу
гүн поэзия гелйон яш несле нусга аларл ы кд ы р. «Эдеп-
ли оглан», «Гоҗ а аладасы », «Хат», «Гызыл одуң сака-
сында», «Чөрек дүканы нда», «Тәзе юрт», «Оба» ялы
гошгулары нда, «Акар сув» атлы тары хы поэмасында
биз шахыры ң дөврүң ритмини дуйшуна, ол өзгеришлиги
ёкары чеперчиликли ачышына гөз етирйәрис.
О н уң поэзиясыыың ене-де бир гең хәсиети барды.
Хайсы лирики гошгусыны окасаң-да, бирхиДи өңе дызап
дуран, йүреги атыгсап, җ у д а б икарар болян гахры ман
билен йүзбе-йүз боларды к. Ш у йыгындысында хем шей-
ле дөвребап, актив дуйгулы гахры ман билен кәнс дост-
л ар ч а гөрүшйәрис.
Халыл Кулыев хайсы тем ад ан эсер язса-да, чынла-
кайлы к тебигылык оны безейәрди. Х атда ол «А яллара
дегишме», «Товш анҗы к», «Д урды Г ы лы җ ы ң эшеги»,
«Достум Н а з а р Гуллаеве», «Кеймир көрүң йигитлеринин
бири В арры к б аты ры ң човлугы В арры гы н хекаяты » ялы
дегишме ш ы гы рлары н д а-д а д урмуш а есерлик билен ма-
ны сиңдирмеги б аш а рярд ы . Өз сайл ап ал а н предметини
г ар а ш ы л м ад ы к т а р а п л а р д а н сур атл ан ды р м агы ң хетде-
синден гелйән хы җ увлы ш ахы ры ң «Өмүр ёлдашым»,
«Бәш чаганы ң атасы » ялы гош гулары нда-да эгсилмез
рухы белентлик дуюляр.
Халыл К улыевиң ики йыгындысы-да сәхер билен, ак-
л ы к билен баглы атд а чыкыпды, « Д а ң ага р яр » хем-де
«Сәхер салам ы » ялы йыгындыларың гуралы ш ы на, ат-
лан ды ры лы ш ы н а сын салан ы ң да бу ки тап л ар ы ң авто-
рының ак гөвүнлилиги биыгтыяр яды ңа дүшйәр. Ол
хем аклыгы, хем терлиги, душ нүклилиги х а л а я н ш ахыр-
ды. Тер поэзияның та р л а ң ы Х алы л К улы евиң ёкары
г р а ж д а н л ы к рухуна ю грулан лирикасы хем иш ё биз би-
рн яш ар ве гөрешер,

1978 й.
217
 « Б Ә Ш И Н Җ И О К ЕА Н А » СЫЯХАТ

Д өредиҗ илигиниң бүтин довам ы нд а өзүниң хусусЫ|

чеперчилнк системасыны долулы гы нда йүзе ч ы к а р а |
ш ахы рлар боляр. О лар гай тал ан м асы зды р. Хәзирки за)
ман түркмен поэзиясында шейле ш ахы рл ары ң бңри-д^
М зммет Сейндовдыр. Онуң поэзиясы нда үйтгевсиз ик^
а л а м а т хемише саклан яр: гечмиш ве хәзирки з а м а н саз^
лаш ы гы , ф акт ве дуйгы югрумы. Ш у ики а л а м а т онун
л ирикасы нда-да, эпики эсерлеринде-де өз челгисини йш
тиренок. М ундан буяна-да шейлелигинде гал са герең
Чүнки бу М. Сейидовың ез «ёдасы». Түркмен окыҗысЫ
она инди көпден бәри белет. Ш ахы ры ң «Бәш инҗ и океан»
(«Түркменистан», А ш габат, 1979) китабыны элине ала;
нында окы җ ы шол ёда дүш үп гидйәр. « П о э м ал ар ы ң күл-
теми «шахыры ң еңиш тостындан» кувватланы п, «бәшин-
җи океана» гөтерилен окы җы ны «солдатыц энеси» би-
лен душуряр, аң-пайхасы ң нусгасы « гар л ав аҗ ы н » —
'оба м угаллы масыны ң м ердана образы билен душуряр,
Ш у ерде бпр селлем непесини дүзлән окы җ ы ене Биби
гызың мертлигине буйсаняр, «чопаның хаты» билен та-
нышяр, әпет «эпопеяның» мүң д үрли читимини сынла-
м акд ан ганмаяр, ол «асуда кенара» чыкяр-да, ызына на-
з ар айл аяр . Гечмиш, гөр, сен нәхили элхенч экениң! Дө-
вүр, гөр, сен нәхили белент ве мәхремликде, х а м р а к л ы к .
д а энелере тай гелип билйән герк ан а бир сахыпҗ емал!
Ине, шу ики пикири аны нда ай л аян окы җ ы ф а к тл а р ы н
нәмәни гөркезйәнини, дуйгусының нирелери ояряныны
бирме-бир селҗ ерип уграяр. Шейдип, ол эпи кадан эгри-
лен эршиң юмагыны тигирләп барш ы на лири каны ң тол-
кунына дүшйәр. С ы я х ат шу ерде т а м ам л ан я р . Эмма тә-
сип анда яш ам агы н ы довам этдирйәр.
Биз ёк ар д а ш ахы ры ң п оэм алары на гысгача экскур-
сия этдик. Э м м а сиңе сын салы нса онун дүйп мазмуны
ве гымматы хакда эййәм айтдык. Ол « Бәш инҗ и океан»
йыгындысының баш айраты нлыгы ды р.
Адатча, улы гөврүмли поэмаларда, аслы н да эпи-
ки эсерлерде хәсиет ве х ад ы сал ар ы зар л ан яр . Пушки-
ниң «Евгений Онегин», А ман Кекиловың «Сөйгүси», Ча-
ры Ашыровың «Ганлы сака» трилогиясы шейле эсер-
лердендир. К. Гурбаннепесовың «Таймаз баба», «Гум-
дан тап ы лан йурек», «Ата ве огул», «Аял багшы» поэма-
лар ы ве бейлеки түркм ен ш ахы рл ары н ы ң көпсанлы
218 .
 п оэм алары белли бир образы , онуң хәсиетини ачм акда
уммасы з кән материал берйәр. О л а р д а хәсиет ве хады-
са, образ ве херекет сю ж ети долы сакл ан яр . Э м м а «Бә-
шанж,и океандакы» п оэм ал ард а бүтинлей б аш га гөрнүш
гөзе илйәр. Би рин җ и п оэмада «асырың гөзүне гарап»
сөзлейән шахыры ң образы нәмелери геркезйәр? Поэма
«Ш ахы ры ң еииш тосты» дийилсе-де, ол чун мана эе.
Бу ерде диңе бир ш ахы ры ң об р азы дәлде, умуман ис-
лендик фронтчының еңиш дуйгусы ачылып гөркезилйәр.
Дуйгы ның агды клы к эдйән еринде-де белли бир адам ы ң
образы дәл-де, лирики гахры м ан ы ң кешби җ а н л ан я р .
О к ы җ ы онуң портретини гөренок я-да онуң суратлан-
дыры лыш ыны оканок-да, диңе дуйгусыны ы зар л ая р ,
шол дуйгы д у р а-б ар а окы җ ы н ы ң өзүне гечип гидйәр.
Шейдип, лирики гахры ман пейда боляр. Соира шол
лирики гахры ман «Бош инҗи океан» поэмасында «Гел,
шахырым, гөзүң ай ла асм ан а» диййәрде, ези сөзе баш-
л аяр. Онун, хемме гүррүңинде тар ы х а йүзленмеклик, хә-
зирки з а м а н а гелип са к л а н м а к л ы к эндиги сакланяр.
Дуйгы ве а х в ал а т картинасы ачыляр. Догры, бу поэма-
л а р д а бирнәче тары хы в ак а л а р ы ң , сенелериң агзал-
магы, о л ар а чыкгытлар берилмеги (айраты нам «Бәшин-
җ и океан» иоэмасында) ш ахыр в а к а л а р ы ы зар л ая р м ы -
ка диен пикири-де ояряр. Йөне ол в а к а л а р ы ы за р л а я н
ялы болса-да, эсасы зат өңде — дүйп м аксат лирики гах-
ры м ан ы ң гөзъетиминиң ылм ы-тары хы өвүшгин алма-
гында, онуң дуйгусының «документаллыгында». Чүнки
конкрет ягдай; конкрет ф акт хакда язы л ан шол поэма-
л а р ы ң хеммесинде дуйгы кесгитли серхетленендир. «Сол-
даты ң энеси» поэмасында гахры м ан ы ң энеси Огулбике
э җ е я-да «И л ки н җ и га р л а в а ч д а » мугаллы ма д ү р л и яг-
д ай д а лирики гахры м ан билен йүзбе-йүз боляр. Биз
лирики гахры м аны ң сөзи ар к ал ы олары ң кешбини гөз
өңүне гетирйарис. Эмма ене-де белли-белли д әву р л ер -,
де к е м ал а гелен д уйгулары ң диски бизиң элимизде гал-
яр-да, обрлз гайып боляр.
М. Сейидовыц поэм алары нда гайдыш нокады тары х
болса пеллехана шу гүндүр. И сле ол в акан ы беян эт-
син, исле-де м угаллы м а билен гүрлешсин, пархы ёк —
сл шол ай л ав д ан чы кмаяр. Ш онуң үчин ш ахы ры ң эсер-
лериниң социал мазмуны чуңңур, лирики гахры м аны ң
гарайш ы , дуйгусы, сөхбети миллиден гелен интернацио-
нал хәсиетдедир. « П л ан етаң д а г д а н агыр хесретини
219
юмрук я л җ а к йүрегйнде гөтерйән» лирики гахр ы м ан бү-
тин Европаны айланып, түркмен топрагы на еңишли до-
ланып гелйәр. Онуң гечен ёлуны дуйгы д у р а л г а л а р ы ар-
калы аркайын ы зарлаб ерм ели. Бейле узын марш руты
тары хсы з гөз өңүне гетирибем болмаз. П о э м ал ар ы ң ло-
гикасы, гурлуш тертиби, ол ары ң бир-бирине битевили-
ги-де шундан гелип чыкяр. Бу ерде гуванч дуйгулары-
ның («Ш ахы ры ң ениш тостунда»), эдерменлигиң («Бә-
шинҗи о кеан да» ), эне ыхласы ны ң («С олдаты ң энеси»)
поэмасында, м у гал л ы м л ар ы ң чәксиз социал мертлиги-
ниң («Г арл а ва ч д а» ве «Асуда кенарда») энчеме Бибиле-
риң а д а л а т гурбаны болш унда («Биби атлы гыз болуп-
ды »), зәхметден ке м ал а гелен хазы на болан буйсанҗың
(«Чопаны ң хаты »), эл хүнәриниң дүнйәниң аңк эдиҗи
гүйҗүниң («Эпопея») ЧЕПЕРЧИЛИКЛИ УМУМЫ-
ЛАШ ДЫ РЫЛЫ Ш ЫНЫ гөрйәрис. Ш ейлеликде, әхли
поэм алары ң пикир ве дуйгы бирлешигй дөрейәр. Ола-
рың чеперчилиги, уссатлыгы, йылылыгы, тәсирлилиги ве
тары хы ң сапакл ары ны езлеш д ири җ и лик гүйҗ и чениң
дәл. Ш онуң ялы -да бентлериң бйр-бирине гайымлыгы,
сетирлериң акгынлылы гы ш ахы ры ң т а п л ан ан стилини
тассы клаяр.
Йөне ш улар ялы йыгынды чапа тай я р л а н ы л ан д а
онуң ылмылыгыны, мазмун ве тебигат айратынлыгыны
аң л ад ян я-да ш ол ары д уйм аклы га угрукды рян гысгача
аннотация, хич болм ан да ики сахыпа мөчберинде сөзба-
шы язы лм агы зерур. Бу беллик диңе М. Сейидовын шу
китабы үчин дәл-де, умуман атлы ш ахы рлары м ы зы н
эсерлери ч ап а т а й я р л а н ы л а н д а ерән герек. Ч үнки ол
гиң о к ы җ а ниетленйәр. К итапда яй ичинде «поэмалар
топлумы» дийлипдир. Элбетде, бу догры. Э м м а поэма-
дан поэманың пархы бар. Ш уңа «лирики поэмалар топ-
лумы» дийлен болса китабы ң тебигаты ве ж ан р ь щ ич-
ки өзгериши үчин х ас гөвнеҗай боларды ве окы җы ның
дүш үнҗесиниң б ай л а ш м а гы н а ярд ам эдерди. Галыбер-
се-де, М. Сейидов эдебиятда тәзе ад ам дәл. Ол ы крар
эдилен у сс атл ар ы ң бири. Ш онуң үчин шейле оңат безег-
ли китапда онуң портрети ерлеш дирилен болса диңебир
шахыры ң поэзиядакы ыхласы дәл-де, шол сүннәленен
поэзияны х а л к а етирйән неш ирятың-да өз борҗ уна
дүшүниши йити дуйларды .
Сөзүмизиң ахы ры нда ш ахы ры ң өз гахры м ан л ары -
Дшң пикир ве дуйгы өрүсини ене-де гиңелтмегини, оны
XX асырың соңкы чәръёгинде ёолуп гечйән ылмы-тех-
ники ёзгериш ликлере йүзлендирмегини, дуйгулары ң
д өвребап л ы к дереж еси н е үнс бермегини, херекет
м асш табы ны гиңелтмегини ислейәрис. Өсүш диңе дөв-
рүң ритмине ая к гош макдады р.

1979 Й.

ХЕМРАНЫН, ХЕМРАЛАРЫ

Соңкы й ы л л ар д а ч а г а л а р эдебияты билен гызык-

л ан я н я ш л а р ы ң саны а р тм ак билен. Бу ф ак т бизи аз
бегёндиренок. Чүнки чепер эдебиятда ч аг ал ар х ак д а яз-
м а к я-да ч аг ал ар үчин язм а к еңил угур дәл. О л инче
сынчылыгы, гы сгадан гелен тәсирлилиги т а л а п эдйәр.
Ш оңуң ялы -да беян эдйән предмети я-да в ак а н ы чага
аңыңа, онуң дуйш уна л ай ы к л ы к д а бермеги иң эсасы
ш ертлериң бири хасап эдйәр. Ч а г а л а р а дүнйәниң тәсин-
лигини «ачып» бермек шол угурдан ишлейән авторы
я-да язы җ ы ны өрән көп з а т л а р а борчлы эдйәр. Айра-
тын-да ч а га л а р поэзиясы үчин гысгалык, аныклык,
дүш нүкдилик, айдыңлык, ш ады янлы к, сураткеш ли к
зерурдыр. Ш ыгры о к а я н я-да оны диң лей ән ча-
ганы ң калб ы нд а шол беян эдилйән в а к а , хады са,
предмете м ай ы л л ы к о янм алы ды р. Ине, шу хили талап-
л ар ы өдәп билйән эсерлер бизде аз дередиленок. Й өне
етерлигем дәл. Э м м а бу угурдан «чорба совадяң» ша-
хы рлар ы ң барлыгыны, ол ар ы ң инди көп в агт бәри өн-
җ ейл и иш лейәндиклерини велин чекинмән айдып болар.
Гурбан Чөлиев, А за т Р ахм ан ов , К асы м Н урбатов, Хем-
р а Ш иров ялы б аш г а -д а бирнәче яш ш а х ы р л а р гөнү-
ден-гөни ч а г а л а р поэзиясы билен иш салш ы п гелйәр-
лер. Белли д ереҗ ед е шовсуз хем дәл. О л а р ы ң айры-ай-
ры ки тап л ар ы я-да ш ы гы рлар цикли көрпелери имрин-
дирмән дуранок. Б у л а р Х аҗ ы Ы см ай ы л овы ң са л а н ёда-
с ы билен, К аю м Таңры гулы евиң ызысүре тутанъерли-
лик билен йөрәп б а р я р л а р . Ш ейле д иймек билен биз
чагал ар эдебияты на өзүни ы мыклы багы ш эден профес-
сионал ш а х ы р л ар ы гөз өңүнде тутярыс. Эгер-де умуман
ч агал ар х ак д а я-да ол ар үчин я за н ве я з я н авторлары ,

221
 Ша&ьфлары, йзьЬкылары гёз өнүндс тутсак, ондз меСС-
ле гиңден гою лмалы боларды , в е мунун ези динебир га;
зет я-да ж у р н а л мөчбериниң сөхбетинде д урм азды . Бу
ерде профессионал ч аг ал ар эдебияты хакда, онуң гел-
җ екде профессионал векиллери болуп етиш җ ек автор-
лар хакда гүррүң баряр. Ш олары ң бири-де яш шахыр
Хемра Ш ировдыр.
«Җ еңң ел ёдасы» (^М агары ф » неширяты, Аш габат,
1978) — Х емраның илкинҗи йыгындысы. Ол кичи яш-
лы мекдеп окувчы лары үчин ниетленен гош гулардан
ыбарат. Д иймек, Х емраның х ем р ал ар ы — көрпелер.
Автор ол ар ы ң рухы дүнйәсине а р а л а ш м а г ы ниет эди-
нипдир. Ш онуң хөтдесинден-де гелип билипдир.
Ч а к л а ң җ а йыгындыда «Биз — чагалар!», «Бәш лик
нирә гитдикә?», «Ол кимкә?», « Җ е ң ң ел ёдасы», «Тол-
кунлар», «Я лтаның бир гүни», «Ерасты шәхер», «ёл -
барс билен йүзбе-йүз» диен ялы шовлы гошгулар аз
дәл. Автор ч а г а л а р ы ң «дилинде» гүрлемеги б аш ар яр.
Ады тутулан го ш гу л ар д а маны билен сураткеш ли к онат
утгаш яр. Ч а ган ы ң пикирини, дуйгусыны оярып билҗ ек
д еталы та п м а к автора аң сатлы к билен баш арды пды р.
О л а р ы ң хеммеси гы сгаҗ ы к гош гулар, йөне белли дере-
җ еде портретиң айдыңлыгыны, гүррүңи эдилйән зад ы ң
кешбини ч аган ы ң гөз еңүне гетирмегини м а к са т эдинип-
дир. К итабы ач ан ы ңд а г а б а т гелйән илкинҗ и шыгыр,
адатча, тутуш йыгындының рухундан хаб ар берйәр:

Д үн й ә әпет гәми болса,

Биз көриеҗ е капитаны.
Аталар дей, вагт гелсе,
Д оланды ры с гйң дүнйэни.
(« Б и з — чагал ар».)

Ш ундан соң автор бейлеки гош гулары нда чагалары к

даш ы ны гуршап алян даш к ы среда, о л ар ы ң өзболушль;
« ал а д а л а р ы » догрусы нда сүйҗ үм тик гүррүң эдйәр. Бир
герсең я л та окувчы, бир гөрсең чекен сураты на ези дү-
шүнмән отуран керпе. я-да х ай в ан л ар ы ң «дилине» дү-
ш үнҗ ек болуп җ а н эдйән н аш ы җ а ч ага о кы җ ы н ы ң гәэ
өңүнде җ а н л а н я р :
Д а ң агарып,
Гүн догдугы ,
Х ор аз диййәр:
«Туруң, гы-гы!»
222
 'Гопук бикё ’
Диййәр: «Вак-вак,
Д ә н е тапдым,
Җ үй җ әм , гел, чок!»
Чопан ити
Диййәр: «Хав-хав.
М өҗек, сүрә
Чозмарсың, хав!»
(К и м нәме ди йй әр»)

Авторың гош гулары нда ене-де бир ай раты н л ы к гөзе

илйәр — ол оба дурмушыны, оба ч агал ар ы н ы ң психоло-
гиясыны ачмак. Элбетде, бу дүш нүкли зат. О залы би-
лен-ә, йыгындының өңүнде ду ран м аксат ве яш дереҗе-
си шоңа догры гелйор. Галыберсе-де, ш ахы ры ң өз гө-
зегчилик мүмкинчилиги, өмрүниң гечен ёлы, алан тер-
биеси шол предметлер үчин нәлайык дәлдир. Белетлик
ве нәбелетлик бир-бирине бүтинлей гарш ы дүш үн җ елер
болуп, ол кәбир х а л а т л а р д а ал д ав а-д а салып билер.
Айдалы, бизиң көпимиз оба дурмушыны говы билйәрис.
М уңа долы эсас бар. И л ки езүмиз, галыберсе-де, бизден
өңки эне-аталар, о л ар д ан аң ы ркы лар оба а д а м л а р ы бо-
лупды. Оба я-да шәхерлешип бар ян оба энтек дуйгы,
герүм-гөрелде, эдеп экрам б аб атд а долулы гы нда шәхер
ягдайыны чалш ы п билмез. Хут шонуң ялы -да өңден гел-
йән шәхер дәби, шәхер шертлери обаны чалш ы п билмез.
Бу ерде меселе чаган ы ң аңы на етҗ ек д е т а л л а р хакда
болмалы ды р. Ш онуң үчин йыгындының ол я-да бейлеки
шыгрында- душ гелйән д етал л ар ы ң , тәрлериң, пикир өв-
рүмлериниң оба хем-де шәхер үчин типиклигини сел-
җ ерм екд е авторың нәме аграм саланды гыны кесгитле-
мек зерурдыр. Элбетде, X. Ш иров оба тебигаты на, оба
пейзаж ы на, оба психологиясына йыкгын эдйэр. Меге-
рем, йыгындыиың ады ны ң «Җ еңң ел ёдасы» дийилме-
ги-де шонуң үчиндир. Биз «дүесине ян д ак берйән» оглан
билен, «ерасты шохсрн» сынлаян, «кечҗ ал овлагы»
о ң у ш д ы р җ ак болян, «булутлардан гыр атың, кешбини»
гөзлейон чага билен д уш уш аны м ы зда, элбетде, аш ык
я л ы җ а к нүрсгп «мелевше дүнйәден» долы об а б ал а л а -
рыны гөрйорис. О лар энтек троллейбусың, отлының,
тр ам ваиы ц «образыны» диңе киноларда гөрйәрлер.
Олар үчин өз гөрйән, дуйян, арасы нда я ш а я ң предмет-
лериииң гөзсллигини ач м ак гызыклы. Иыгындынын
баш максады ине ш ондан ы баратдыр.

223
 Й өне авторы й асыллы ишйнйн йлерлемёгййё п ә с ^ Щ
берйән, пәсгел берип биләйҗ ек сәвликлёрин барлыйьШ
ны, о л ар ы ң о р тад ан айры лм агы ны т а л а п эдйән б и р н й !
че ягд ай л ар ы -д а беллемеги зерур хасап эдйәрис. Ол 'Я1ш
авторың пикири кәбир х а л а т л а р д а булаш ды рянлы гы Я
дыр. «Улы адам болсам мен-де» атлы гошгыны у Л 'н
адам о кан д а-да б ирб ад а күртдүрип дураны ны бИлмәЦ
галяр:
Улы адам болсам мен-де,
ЭжеМ ялы болман шонда,
Дынч гүнлери чагалармы
Ир оярып билмен ш онда.

Ш у бент билен б аш л ан я н алты куплет гошгыныш

мазмуны, элбетде, бейнә аграм салы п о к а саң дүшнүк-.-
ли. Йөне ч ага шыгры аграм сы зд ан гелен айдың болм а-‘!
лыдыр. Ё каркы бенди окан чага, о зал ы билен-ә, авто-
ры ң нәме диййәнине тә гошгы долы окалян ча, онсоңам
оңа «дүшүндириш» берилйәнчә дүш үнип б и л җ ек дәл.
Икинҗиденем, «улы ад ам болсам, э җ е м ялы болман»
дийәйдигиң чага геңиргенер, ызына г у л а к г аб ар т м аз,;
кейпи, хөвеслилиги гачар. Үчүнҗиденем, хут энелериң ,
өзи дынч гүнлери ч агал ар ы ң көпрәк ятмагыны, дынч ал-
магы ны ислейәр ве шоны г у р а я р л а р ахырын. Я-да ча-,
ганы ң какасы н ы ң икилик алы нм агы ны оң лаян пикирң
(оглы икилик алса, онуң аркасы ны тутмагы) асла ал-5
нып б ар ы ля н тербие системасына л ай ы к геленок. Уму :
ман, бу шыгыр тутуш йыгынды үчин «ям а» ял ы болуп
дур. Ш ах ы р ы ң «Кел» гошгусындакы үндедйән пикир;
ве о б раз хем энтек чага үчин агыр. Бейле гошгулар, ил
ичинде айдылы ш ы ялы ч аган ы ң диңе «башыны агы рд ;
яр». Бизе болса баш ы мы зы б ай лаш ды рян , хөвесеклиги?
оярян эсерлер герек. Ш онда Х емраны ң х ем рал ар ы н ы ң i
саны артар. Ш о ң а -д а ынанярыс. ;
1
1979 й
-л

. 'а
БАХАР Җ ОШГ УНЫ

Яш зехинлериң б ах ар а меңзедилмеги төтәнден дәл

болса герек. Б а х а р айлары бир з а м а н ы нсаның калбы ны
рухлан ды ряр, җ а н а шыпа берйәр. Ө зүнде көп ум ы т б а г - ;
224
л а я н 'зёхйнйң йлкйнҗ и ёнүмй-де бахар х б в а сй Iääö
якым лы боляр. Яш ш ахыр Ш. ЧарыгуЛыевиц хем й'л-
кинҖн гошгулар йыгындысына « Б ах а р чакылыгы»
(1979) дийип ат берипдир. Гелйң, онуң ч акы л ы гы н а сес
берелиң.
Й к гы н д ы й ы ң эсйсы мазмуныны бахард ы р гүйзе
багыШланан ШыгЫрлЙрыц тутянлыгы б а д а -б а т ^ гөзе
йлйөр. «Гүйз геленде б агл ар Дөкйәр^ япрагын», «Гүйздей
үч чбмей», «Гүйз ве сүбсегәр», «Гүйз ве җ ахы л», «Гүйз
ве огланж,ык» ялы ШыгырларЫң ө зар а битевилнги Ша^
хырың гүйз паслы на көп маны ве пйкйр сиңдиренлиги-
ни тассы кл аяр. Д и ң е булар хем дәл. Ш ахы р . баШга-
-баш га гош гулары нда-да бир ёл билен гүйзе йүзленени-
ни кем геренок:
Эй көне достларым,
Ханы, сиз нирде?
Тукатлансам, йүрек сизи күйсейәр.
Херициз бир ерде,
А лада сер де —
И не. ш ейдип ятламалам гүйзейәр... . .
(■гДостларымы нтлап») -

К итапчаны ң бейлеки бир белегини болса б а х а р а да-

хыллы щ ы гы рлар тутяр. «Ене б а х а р л а р а дүш се наза-
рым», «Хас ир гелен б ах ар а » ве бейлекилер. Ш ейлелик-
де, авторың ы лхам ы нд а эсасы җ о ш алян ики угры кес-
гйтлемек мүмкин. Ол оба пейзаж ы ны чекмәге өкде. Ба-
хар билен гүйзде болса оба гөзеллиги хас ве д үрли хә-
сиетде боляр. Д уйгы инчелйәр ве гөзеллеш йәр, хыял
чуңлаш яр, пы нханлаш яр. Б ахары ң , гүйзүң, деңзиң, ке-
нарың, келүң, душ уш ы гы ң җеминден улы маны гелип
чыкяр ве ол Д у р м у ш атлы бейик предмете өврүлйәр:
Д урм уш , йүкүң болса гойгун герденме,
Чекмегим мүмкин.
й ө н е иллеримден дүш урме җ ы да,
Чөкмегим мүмкин.
Ш атлыгам олчәп бер, берм е пүре-пүр,
Дөкмегим мүмкии.
(€ Д урм уш а»)

Ш ахы ры бирахат эдйән меселелериң хеммеси онуң

өз дурмуш ы ндан д а ш дәл, терсине, ол ары ң шөхлелени-
шидир. «А кдаш аяк» ш ы гры нда оба гөрнүши, го җ ала-
ры ң кешбң, б аш га -б аш га оглан лары ң, г ы зл а р ы ң обр'а-
15, Зак. 6601 JJ25
зы йе шуңа меңзвШлёр ШахЫрың пйкйр өрүсинйң яйба]
лыгындан хабар берйәр.

Сачларыны йылмаяр
Он бәш яшлы огланлар,
Сөйги нәме? Билмейэр
Он бэш ящлы огланлар.
( «Он бәш яш лы о гл ан л ар»)

Ш у Гошгы етгинҗегиң образы ны реал с у р а т л а н д ы Л

др. Ы нанд ы ры җ ы лы к, обачыл о гл ан л ар ы ң хы ял г у ш Л
гёчгүнлй гөвни окы җы ны биыгтыяр йылгырдяр. Я-Д И
б аш га бир ш ы гры нда ш ахыр шейле диййәр: *

Яны мурты табап барян огландык.

Барымыз бир ш з а ашыкдык, валла,
Херимиз бар гыза ашыкдык, валла.
И үрекде сыр азды, дилдеди, дилде.
(«Б аш га гы злар, баш га-баш га огл а н л а р » )

Соңкы й ы л л ары ң поэзиясында б ах ар а , гүйзе, бедев«|

лере, д а г л а р а йүзленмек х ас активлеш ди. «Ч апы -i
Шык» ш ы гры нда автор ты м сал гетирйәр-де, гөнүмел не-*
ти җ е чыкаряр.
Элбетде, бу ерде зехин проблемасы х ак д а пики|
йөреДилйәндиги беллидир. Эм ма шыгыр ончаклы сынт
п длан м анды р ве тәсир җәхтинден пес гелйәр. Себәби, б
тем а о з а л көп-көп ш ахы рл ары ң дөвнән зады болань
үчин д етал ь т а п м а к җ у д а кын дүшйәр. Умуман оңа!
гош гулар ерлеш дирилен йыгындыда җ үп үн е д үш м едщ
се‘тирлер хём душ яр. («Онсоң биз бой алдык», «Хав$
о л аң Оңат хэсиетлери кән», «Мең гөресим гелйәр гүлл]
бахары ») ялы яй ичинде гетирилен сетирлериң щыгрьйё
оңалыш ыны кы нлаш дырянды гыны айдасы мы з гелйәр. ;
ИыгыНдыда йылы, йүрекдеш гош гулар аз дәл. «С аң а
совгат берсем» шыгры шу җ әхтден айраты н өзүне че-|
киҗи: 3
Елдаш лам азара галышып йөрлер.
«Гелйәр» дийип аял-гызлаң байрамы.
Гошулып билемок ш овхунларына
Я -да инди мен олардан айрамы?!

Ш ыгыр д олы о ка л а н д а шахыры ң рухы хесрети, х а й | |

сыдыр бнр агыр йитгә г ы н а с җ ы о кы җ ы и ы гап л ап алчргл
Ш ыгыр г ай гы лан д ы рм аса я-да рухлаМдырмаса йөне се-
тирлериң о вад ан сазлаш ы гы н д ан нетиҗе аздыр. «Мыщ-
мышлар», «Хейкелтараш » ялы ш ы гы рлары н өзүне че-
киҗилиги хем шонда. Автор ички рухы дүнйәни сада-
д ан тэсин ачып билйәр, оба ад ам ла ры н ы ң м ы лакатлы -
лыгыны, тебигатының якымыны бермеги баш арыпдыр.
ИөНе онуң поэзиясының гозгаян меселелери энтек
көп дәл, оңуң чәгинИ гйңелтмёк герек. А гзалян меселе-
лерйң проблСмаланынлык дереҗесинй ёк арл ан ды рм а-
ль1. Шонуң үчйн бирнәче Сөз узал т м а л ар д й н гача дур-
малы. Кәбйр х алатларД а Шахыр гумлЫ гЫзлара Гол япяй
вагты, г ы злары ң лоле какышыны су ратлан ды рян ча-
гында шолбир адаты тас сы кл ам а кд ан аңры гечйп биле-
нок. Бирнәче вагтл ар хем ол гамгын халй гечйэр;
Бу гүн сең эгниңде гам-гусса, герднш.
Чөкмесин калбыңа шол гара думан.
Бу гүн саца гусса гетирен дурмуш
Ынан, эр.те шатлык гетир бигүмак.

Соңкы й ы ллары ң яш поэзиясында схема ков ал аш м ак

а зал ды я-да ёк диен ялы. Я ш лар өз сеслерини мүмкин-
гад ар г а р җ а ш д ы р м а җ а к болярлар. Говы йөрелге.
Ш. Чары гулы еви ң дең-душ ш ахыр достлары н ы ң -да өз
сеслери бар. О лар бир-бирине шейле якы н дәл-де, өз-
б а ш д а к ё д а л а р а йүзленйәрлер. Эмма меселе оны гел-
җ екд е өсдүрмекден ы барат. Тема яйравы на, пикир өв-
рүмлерине үнс бермели. Э сасан зэхмет ве зехин поэ-
зияны безейән тар а п л а р д ы р . «Д арагты м » ш ыгрында ар-
зув эдилиш и ялы;
Экдим сени, пш нахал.
Бою ң хениз блш, сере.
Сең нэзиж ек көклериң,
Орнасын эне ере.

1980 й.

Д А ГЛ Ы ШАХЫРЫҢ А Й Д ЫМ Л А Р Ы

Көп вагтдан бәри поэзияда гүйҗүни сынап йөрен,

о кы җ ы л ард ы р эдеби тан кы т тарап ы н дан ы кр ар эдилен
ш ахы рл ары ң өзүне махсус ай раты н л ы кл ары боляр.
15* 227
Хайсы-дыр бир тсма йыкгын этмеклик, дурмуш, ҖСМ«|
гыетчилик-сыясы, ахлак-эстетика т ай д ан әхмиетли ме-i
селәни өзүне кы б ап даш лирики өвүшгин билен су рат-|
л ан д ы р м а к дереди җ и ли ги ы зар л ан ян ш ахы ры ң эсерле-,!
риниң дүйп тапаңутлы тарап ы боляр. Отуз йыла голай
вагт бәри ш а х ы р а н а кервене дакы лы ш ы п барян Анна*
Гуртгелдиев х ак ы н д а-д а.ш у н ы ай тм ак болар. Онуң дүря;
ли й ы л л ар д а чыкан «Пионериң йүреги», « Я ш лы гы м ы ^
гүзери», «Хасар м укам лары », «Айлы гиҗелер», « Җ ады -
лы җүлгелер», «Гарлы д аглар», « Г ы зы л ар б ад ы ң сәхе|
ри» атлы гошгулар йыгы нды лары оңа ш а ятл ы к эдйәр^
Ш ахы ры ң «Аҗайы п айдым» (1981) диен тәзе кита-i
бында дүрли й ы л л ар д а язы л ан говы хасап эден шыгыр^
л ары ны ң аглабасы, мазмун ве беян эдиш җ әхетден ли«1
рики әхеңли дөрт саны поэмасы ерлеш дирилипдир. О л а -J
рың херсиниң сенелери-де гөркезилипдир. ' Ч
Ленин, Ватан, эне — бу хемиш елик т е м а л а р д а н к ө п ,
шыгы рлар язы ляр. Ш ахы ры ң шол тем а л а р д а н язан rom -v'
гулары хич бир та р а п д а н пес дәл. Анна Гуртгелдиев!
«Дүнйәниң оглы», «В атан а» диен гош гулары нда ёкар ы !
җемгыетчилик пафосыны саклап билйән деталы. тапма-й
гы баш ары пды р. " 1
«Д үнйәниң оглы» гошгусында эриш -аргач болуп ге«Л
йән идея — ленинчилик милли сы ясаты ң д а б а р а л а н м г Я
сы. Х атда гошга «Д үнйәниң оглы» дийилмеги-де ө р р я
шовлы. Гошгы конкрет мазм уна эе б о ла н битеви з с е р я
яды ңа саляр. Ш ы гы рда түркмен халкы н ы ң бейик сердаЯ
р а сөйгүси беян эдилип, Лениниң х а л к а р а мертебеси, б щ
зиң парти ям ы зы ң ве хекүметимизиң парахатчы лы^
сейүҗ и сыясаты аңлады лы пды р.
Гөкдәки нурана ялңыз гүнешик,
Гыздыршы дей мең Гарагумумы.
Б у бейик ынсанын, кераматындан,
Җ үм л ё-җ ахан сырып баряр түмүңи.
<]■>
диймек билен Лениниң, онуң партиясы ның а д а л а т л ^
ишлериниң дүнйә гараңкы лы гы ны ягтыландыряндыгыны
суратланды ры пды р. «Н әбелли м азар», «Ёлдакы ойлан-:
ма», «Бәш арзув», «Айдымлар дүнйәси», «Магтымгу-
лы ң гүзеридир гүзерим» ялы гош гулары нда шахырьщ.
ы хласлы гөзлеги, үнҗүси ве ш атлыгы, тебигата гуван-
җы, ил-гүне сөйгүси ятд а га л ы җ ы д е т а л а р к ал ы бв|
рилйәр.
228
 •Анна Гуртгелдиевин, поэзиясы Хасар дагы билен,
умуман д а г пейзал<ы билен берк багланыш ыклы дыр. Шу
ерде бир зады беллемек герек. Аслында бизиң эдебияты:
мы зда гума, сува гар а н д а «дагың», «бедевиң» васпы хас
кеп душяр. Хәзир тебигатың гөрки ай раты н лы кда
суратлан ды ры лм ан , ол деңешдирмелер билен сеп-
леш икли суратланды ры лы п баш ланды. Диймек, пей-
з а ж адаты о б р азд ан хас өзгерен, дөвребап рухда гөр-
кезилип баш ланды. Ш ахы р бу үйтгешиклиги гөрмән
дуруп билмейор. й ө н е онуң —• пейзаж ы ң ез дуркуның,
йыльщ дөрт п аслы ндакы кешбиниң ы нсана берйән лез-
зетини хем унутмалы дәл. Анна Гуртгелдиевиң Хасар
билен баглы әхли эсерлери шейле планда язы ланды р:

Гара даглар даш долдир-дс дуршума,

Гойны яз гуҗаклы гүлли бахардыр.
О гүлли бахарлы гала дси бу ср,
Хсм сунлы.
Хсм гунлы,
Улы арзувлы
Даглылары чын зэхм ете чагырян.
Асты магданлы,
Үсти ыпсанлы.
Д аш дан доңдуры лан тәсин ш әхердир.

дийип, тутуш рухы дүнйәсини н а за р д а тутаны ңда шахыр

белент д агы хем медениетли дынч алыш, хем магданчы-
л ар ы ң зохмети җ о ш ян шәхер хөкмүнде гөз өңүне гетьр-
йәр. 1 I "
Анна Гуртгелдиевде гернүп дуран ай раты н л ы к даг-
лылыкдыр. Онуң д аг п ей заж ы хакы нда язан гошгулары-
ның дили хем шол ерлер билен б агл ан ы ш ы клы сөзлере
югруландыр.
Ш ахы ры ң «Хасарым» поэмасы онуң догдук меканы-
щың кешбини, уруш й ы ллары ны ң ачлык-хорлугыны че-
кен он бәш яш лы оглан лар М еретдир Ч а к а н ы ң колхоз
м алл ары н ы совуга б у й д у р м а җ ак болуп, д а г д а хеләк
болшуны суратлан ды рса, « Г ара гүл» поэмасында Не-
битдаг шохерйниц бина эдилишиниң тары п ы берлип-
дир. «Аҗайып айдым» поэмасы Еңше б агы ш л ан ы п до-
калан халының, мәхирли энәниң васпыны етирйәр.
Эмма «Богүл хакда роваят» поэмасының идея-маз-
мунында шейле гөзе илип д у ран тәзелик ёк. Ол «Эне йү-
реги» гошгусына кы б ап даш гелйәр.

229
 Анна Гуртгелдиевиң поэзиясының дилиндәки кемчи-
ликлери беллемек зерур. Онун п оэм алары ньщ дили ли-
рики гош гулары на г а р а н д а акгынлы, лаб ы злы , мыла-
йым. Эмма нәм үчиндир гошгулары велин дил тайын-,
дан агыр, гелйәр. М ы сал үчин:
Ол гүнлер хич задам пархыма дәлди,
Аркам гош халталам дуймазды м йүки (?)

Я-да:
Б у гүн велин шо даглардан эңмэни (?)
Башына атсам-да гүйжүне йүпүн, (?)
Д ур ун велин авун алдыран гуш дей (?)

Анна Гуртгелдиевиң лирики гош гулары ның умумы.

етмезчилиги хөкмүнде «ол, о», «шол, шо», ч ал ы ш м ал а-
рының герегинден арты к уланы лянды гы ны белләсиң
гелйәр. Бу хили тәр кәбир ерде шовуна дүшсе, бирнәче
х а л а т л а р д а маныны ёйяр, пикири агсадяр, шыгрың акы-
мында кынчылык дөредйәр:

Ол гоҗ а бу махал сьгаарлы дәлди.

Ш инди-шиндем шо-ол тойдакы шо чопан.
(«rootça чоп ан ы ят лап» )

Ятлатды о маңа шо шум йыллары,

(«П орт и ш ч и си » )

Ш ахы р бу етмезчилигини дуюпмы-нәмеми, «Аҗайып

айдым» китабы на гиризен гош гулары нда акгынлылы-
га бөвет б о л а й җ а к сетирлери эп-эсли айрыгтдыр, олары
азалды пды р. Ш ондан болса герек. Ш ах ы р ы ң «Аҗайып
айдым» йыгындысы тәсирли чыкыпдыр.
А. Гуртгелдиев поэзияда көп чорба совадан шахыр.
Ш онуң үчинем онуң әхли оңат гош гуларды р поэмалары-
Ңы бир ере топлап, айраты н китап эдип ч ы к ар м ага-д а
вагт етди дийип, хас ап эдйәрис.

19^1 Й,

230
 СОНАНЫҢ БӘГҮЛЛЕРИ

Ш ахы р гелин Сона Язованьщ илкинҗи гош гулар щ -

табы элиме говушды. «Бәгүл»! Биргеңси безелен чак-
л а ң җ а китапчаны небсевүрлик билен окап чыкдым. Ки-
тапчаның ичиндәки әхли ш ы гы рлар тем атик яйравы на
г ар а м азд ан , шол ар асса гүле, шонуң ялы пәк хем якым-
лы б о лм акл ы к идеясына сы рыкдырыляр. Э м м з ол мей-
дан бәгүли ялы, диңе төвереге бурк сачм ак билен чак-
ленмейәр-де, ш ахыр гелниң әхли арзувлары ны , пИкир-
леринй, җ емгыетчилик хы җ увыны өзүнде җ емлейән, ын-
сан л аш ды ры л ан х ал д а гөз өңүне гелйәр. Онуң «В атзн»,
«Гүнешли үлкәм», «Гүл үлкәм иң нагмалары », «Эне топ-
рагы ң оглы», « Б ой даш л ар , гараш ың», Йы лды з», «Йи-
гитлере арзувым», «Чөрек биширйон гелне», «Ч ага дог-
рулян өй», «Эҗ излемек», «Гелин гөвүн йүвүртмелери»,
«М.ен саңа икилик этмәндим хергиз», «О бадан гелен ог-
лан» ял ы ш ы гы рларыны оканы ңда нәхилидир бир ар-
зувчыл, шонуң билен бирликде зәхмете ю грулан лирңки
гахры м ан билен йүзбе-йүз болярсың. И дея ы намлылы -
гы, м а кса д а окгунлылык, В атан а пейда гетирмек ислеги
ве шонуң угрундакы херекет, гөреш шол гош гулары ң
ичинден эриш -аргач болуп гечйәр. Ш ы гы р л ар ы ң хемме-
сине махсус ов азл ы л ы к хем Сонаның умуман поэзиясы-
ның айраты нлыгы хөкмүнде өңе сайлаи яр. Ш ол шы-
гы рлары ң кервенбаш ысы «В атан д ан » бир бенди мысал
алалы ң;
Ягты нурун сачып кулли җ ахана,
Бой берип есдүрен көрпе нахала,
Бир юмуш буйранда тапсам бахана
Тутсун берен дузуң-чөрегиң. Ватан!

Л ирики гахры м ан В атан ы ң хы зматы на тай яр л ы гы н а

касам ичйэр. М унуң өзи халка, юрда, партияны ң идеал-
л ар ы н а в епалы лы гы аң л ад яр. Ш ыгрың җемгыетчилик
мазмуныны кесгитлейән «Гүнешли үлкәм», «Адамла-
ра гуванярын» ялы эсерлер хем шол әхеңде яң лан яр.
Тутушлыгына ал ан ы ңд а гуванч дуйгусы, хал кы м ы зы н
эшретли ду рм у ш а етенине буйсанч умуман әхли гош-
гуларда сакланыпдыр. С ада сетирлер, ай лавсы з пикир-
лер йыгындының тебигылыгыны са к л ая р , оңа взбо-
луш лы ай раты н лы к берйәр. Белки-де, бу С онаны ң мун-
дан буянкы д ө р етҗ е к эсерлериниң хем сүңңүне сиңер.
331
 г. Эзизов «Эңтек са д а л ы к д ан зыян чекен ёк» диерди
С ад ал ы га йенТемлик дийип дүшүнмегем нәдүрсдир
«Эне топрагы ң оглы» гошгусында автор топ р ак биле!
зәхмёти, адам билен топрагы бир-бирине өрән гөвнеҗаь
бңрлешдирйәр. Җ а н л а н а н топ рак шейле диййәр:
' ■. . . . К әте сериң гаплап асла алада '
. , Билер топрак сениң хыялларыны,
Ол сана йузленер, сөзләр чалаҗ а:
— Ил-гуне этгинин тагаллаларньг.

Ш ундан арты к хич з а т герек дәл. Ш ы гры ң бңйлеки

белеклери, гетирилйән д ет а л л а р хеммеси шол пикире
гуллук эдйәр.
Й ы гы н д й д а автор көпленч гелинлере, бойдашларьы
на йүзленйәр. Онуң энелик а л а д а л а р ы , гелинлик хыяЛ'*
л ары агды клы к эдйәр. «Бойдаш ы ма», «Энелер», «Бой-
д аш л ар , гарашың!», «Энелере ынаның», «Кервен баш ын
чекип барян бойдашым», «Аглама, гелним» диен гошгу-
л а р а үнс берсеңиз- о л ары ң ,ики месбләни: гелинлик бор-
җ ы ве энелик ыхласы объект эдинендигини сынларсы-
цыз.
Сона Язова ш ы гы рлары н а миллн реңк бермеги, оны
ачык, д у ярл ы кл ы суратл ан ды рм агы б аш а р яр . Ш ейле
мазмунлы ш ы гы рлар онда аз дәл. «Э җ излем ек» гошгу-
сЫны алып гөрелиң. Ол дурш уна бир м а ш г а л а драмасы .
«Ә йҗ үк г о р җ а м ы зд а ары чакса-да» шыгры шейле әхең-
дедир. Д урм уш ы ң чуңлугына ар а л а ш м а н , өзүни кейпи-
-сапада, б ай лы к угрунда х ал л ан атып гечирен йигит
бирденкә г а р р а я р . О л ян ёл д аш ы н а гьщ ы ляр-да, шейле
диййәр: >
Ол гечени ятлап алтмыш бәш яш да,
Ахмырлы яйкады чаларан башын:
— Бермән экеним-ов мен саңа вепа...
Гоҗ а ш ондан артык сөзләп билмеди,
...Аял гынаҗына сылды гөзяшын,
Бирденкә эҗ изледи..

Ш у бенде ченли лирики гахры м ан д үрли хы ял л ар ы

баш дан гечирйәр, езүниң дурмушы, янёлдаш ы, оглы-
-гызы көп эҗир чекйәр, йөне эҗ излемейәр. Й үреге тә-
сир эдиҗи бу гошгы узынам дәл, гер екм еҗ ек пелсепе
билен до лам дәл. Асыллы хем аграс шыгыр.
Сонаны ң гош гулары н да нәзиклик гүйчли. Ол уму-,:
ман зенаң поэзиясына махсус хәсиет болм алы ды р. Йө-
232
не бойдан-баш а шол дуйга югрулып, иризиҗи хем бол-
м алы дәлдир. «Сенден ейкелән вагтым» гошгусында тә-
син бент бар:
Гүндизимде ёк сапа,
Гиҗелер чекйән җ епа,
Әхли йигит бивепа
Сенден өйкелән вагтым.

«Әхли йигит бивепа»... Ш ахы р гелниң н азар ы бңлен

середиленде бу җ у д а шовлы сетирдир. Хем ойландырян,
хем бегендирйән, хем гы җы нды рян шу хили ве шуңа
якын сетирлер «Сениң билен хош лаш асы м геленок»
гошгусында-да душяр.
Ш у хили гош гулары ң иң шовлусы «Мүйнүргемәң»
атлы гошгудыр. М унда оба ягдайы, я ш л а р а гыя г ар а л я н
х ал атла ры , көне пикирлилик танкы т астына алыняр.
Оңа дерек, ы нанҗ ы ң тербиелениши, пок сөйги, эркин ду-
ш уш ык тесвирлениор. Б агт угрунда гөреш гошгының
эсасы идеясыдыр:
Гыбатлара гулак габартмарыс биз,
Я болмарыс сиз себәпли кеч багт,
Д үш үнсеңиз боляр, мүйнүргемәң сиз
М үйнүргемәң бизиң үчин хич вагт.

Сона Я зованы ң бу илкинҗи йыгындысында умумы-

лы к да ал ан ы ңд а ш ахыр гелниң поэзия мейданы на
ынамлы гелендиги гөрүнйәр. Эсасы гереги-де шол. Өз
гүйҗүңе ы нанмак, зехини д уйм ак дереди җ и ли ги өңе
алып барян гүйч шондадыр. Биз хем сы нымызда шахыр
гелниң лирикасы ны ң өсмеги үчин бу китапчаны ң бирнә-
че тар а п л а р ы н ы гөркезмеги макул билдик.
Эмма шонуң билен бирликде йыгынды энтек кәбир
етмезчиликлерденем х ал а с дол. О залы билен Сона
узак д а н -у зак гошгы язм агы хал аяр . Бу пикириң сүйн-
дүрилмегине алып баряр. Кәпленч хер бир гошгы секиз,
докуз, хатда хас кеп бентлерден ыбарат. Д иймек, шахыр
гелин энтек пикирини гысбы бентлерде җ ем л ем еги ба-
шаранок. Аслында дуйгының аз мөхлетли болш ы ялы,
бир пурсат болшы ялы, шыгыр гысга болса говы. «Эне
топрагыц оглы», «Кервен башын чекип б арян бойда-
шым», « Б ой даш л ар , гарашыц!, «Б акы гелсин дүнйә...»,
«Батб өрек учуряр ч а г а л а р ене», «Гелин гөвүн йүвүртме-
лери» ялы гош гулар шейледир.
233
 Галыберсе-де, йыгындыда көпсөзлүлик дую ляр. Бу
хем, әхтимал, шыгрың у з а к болмагы ндандыр. Бу илкин-
җ и сынанышык, илкинҗ и йыгынды. Й ене Сона Язова^
инди он йылдан говрак в агт бәри о к ы җ ы л а р а таныш.
Ш онуң үчин онуң гел җ екки эсерлериниң хас чепер, хас
тәсирли, гысгадан чуңңур болуп ч ы к җ акд ы гы н а тама*
мыз улы.

1981 й.

«ЕДИ ЯПРАГЫҢ» ЫГШЫЛДЫСЫ

Д огрусы ндан гелинсе, эдил шу гүнлер эпики поэма-

л ар лирики эсерлере г ар а н д а җ у д а аз дөредилйәр. Окы*
җ ы л а р -д а оны шейле күйсәп баранок. О к ы җ ы орта
дүшенде онуң ислегидир тал абы н ы айыл-сайыл этмели-
мико днййәрин. Мениц аңлы ш ы м ча, К. Гурбанннепесо-
вың «Еди япрагының» пейда болм агы окы җы ның исле-
гинден гелип чыкыпдыр. Эм ма ылым үчин, танкы т бәх-
биди үчин велин бу өрән улы талапды р. Себәби? Себәби,
Гшнекей окыдсы көпчүлиги язы җ ы ны ң эсерлериниң гах-
рыманы болса, хут язы җ ы д ы р ш ахыр танкы дын ве
ылмың гахры маны ды р. Ш ол гахры м ан ы ң нә дереҗеде.
өзүни комиллешдирйонлигини я-да ыза тәсйәнлигини
кссгнтлемек ы лмыц ве танкы ды ң пайына дүшйәнлиги
үчин онуң битеви эсерлер топлумының чыкмагы чуңңур
зерурыетдир. «Еди япрагы (1983) шейле м а к са т билен
окап чы каны мы зда онуц айны вагты нда җемленендигине,
ичинде өзар а битевилигиц саклан ан ды гы на, шол бите-
вилиги беркнтмек үчин авторыц аз зәхм ет чекмәндигине
гөз етнрдик. П о э м а л а р йыгындысына авторың өзүниң
гы сгадан м азм ун лы гарайш ыны ң берилмеги онун ёргу-
дына голтгы берйәр.
«Таймаз б аб ад ан » баш лап, «Йүрек» поэмасы на чен-
ли ш ахыры ц д ер ед и җ и ли к пайхасы нда нәхили өзгериш-
лик болупдыр? Онуц ш ах ы р ана дүнйәсиниң хайсы күн-
җ еклери гөрүнйәр? Ш ахы ры ң өз айдышы ялы,
«чәръек асырдан соң... поэмалары ң ичинден эли га-
л ам л ы гечип гиденде» өң язы л ан п о эм а л ар а нәхили үйт-
гешиклер гиризнпдир? Умуман, поэмалары ны бир кита-
ба җ е м л ем ек бнлен автор нәме диймек исләпдир?
234
 Соңкы совалы ң җ огабы н ы ёк ар д а гойлан бейлеки
со в ал л ары ң дүрс чөзгүди кесгитлейәр. Ш онуң үчин биз
онуң җ огабы ны м орталап орта атып отурман, оны мә-
ширйги ишлейән окы җ ы ны ң өзүне гоюп, еңки үч сова-
лың ушлыбыны чөзлемекчи болярыс.
• Мен К. Гурбаннепесовың дередиҗилиги б а р а д а йөри-
те ылмы иш яздым я-да язярын дийсем, яланчы. Гел-
җ екде-де академики припңиплерден угур алып, онуң
ш а хы ра н а ёлы хакы нда ылмы иш язм а к м аксады м ёк.
й о н е бир зады ачык айдып билҗек: К. Гурбаннепесовы
халы с ылмы м а ксатлар үчип биртопар йыл бәри өврен-
йэрин. Ш ахы ры ң «Кыркыпдан», «Мсмзилине» ченли онуң
лирики дүнйәси маца белли дереҗ еде таныш. «Лирики
дүнйэси» дпйип, айратыи ныгтамагы мы ң себоби оиуң он-
ки сүңци билен лирик ш ахырды гыиа пугта акы л етир-
йәшшгим үчинднр. Л и рнк Керими ызыгидерли өвренме-
гим диңе аиторың лнрикасы үчин дэл-де, тутуш түркмен
лирики поэзнясыиың баш йерелгелерини ишлемегим
үчин утушлы болды. Эпик Керимиң барлыгы ны биле-
мокдым дийсем, га л а т гүрледигим болар. Йити билйәр-
дим. Онуц эппки дүнйәсине г ы лты зрак н азар ай лан ха-
л атлары м хем болупды, йөне д и к ар ы н л ап гарам ан ды м .
Инди шсйле пурсат гелди.
. Улы я зы җ ы л ар ы ң эсерлериниң ады -да өзүнде кәп
маны гизлейэр. Үнс бериң: « П о л ат нохили тапланды?»,
«Демпр акым», «Ю ваш дон», «Айгытлы әдим»! Остров-
ски-де, Серафимович-де, Ш олоховдыр, К ерб аб аев -д е өз
баШ эсерлерине б аш гача атл ар гоюп билердилер. Йөне
шейле шовлы боларм ы ды -болм азм ы ды , оны билмек че-
тнн. Эм ма шол ск ард а ят л а н а н атл а р ай д ы л ан д а эййәм
олары дөреден лохеңлер яда дүшйәр. А җ а п ром анл ар ы ң
бу аҗ ай ы п атл ары хем эмоционал овадан, хем про-
фессионал чуңцур, хем оригнпал гысбы, хем социал йити.
«Еди япракдан» хем шол чеперчилик боссанының ысы
гелйәр. Хер бир дөредиж н адам «з эсериниц гөнезлиги-
ни аң л атм агы м аксат эдиийор, херекети, пайхасы, дүйгы-
ны нәхилидир .аң л а тм ага укыплы ат агтаряр. К. Гурбан-
непесов ы лайта-д а шол каданы са кл ая н уссатлардан ды р.
«Еди япрак» — Г о җ а Т ай м а зы ц сөхбетлеридир, Эсендир
атасы К еч җ ал ы ң б арлы ш ы ксы з, рухы гөрешлеридир.
Гүлнәздир Эзизиң өчмез сөйгүсидир, бейик сунгатлы
А ялы ң әлеми аң к эден овазыдыр, Аманбикәниң, Огул-
бнкони:', Л йнабикониң ай н адан пәк намысыдыр, адам ы ң
235
 гулагы на илки эшидилен гады мы рубагы ны ң хүщ
дир ве улы җ емгы етчилик пикирли ынеаның й ү р е г ф й |
Г урСүЛДИСИ ДИр!
«Еди япрагың» ичиндәки еди поэманы ң атларьй!
еке-еке санап отурман, олары ң гахр ы м ан л ар ы н ы ң
етли тар апл ары н ы я т л а м а к билен чәкленсе-де болар,г|
Эмма «Еди япрак» өз дүзүминде-де көп м аны лы га эе;
«Еди япрак» — гөзе гөрңүп дуран йити сынпы r e j
лерде үстүн чыкан тәзе дүнйә гуран түркмен д а й х а ^
ның гуванҗы ды р, инди социал — сынпы гарш ы лы кл
дан психологик г а р ш ы л ы к л ар а сезевар болан ве олар
-да азат сөйги билен еңен тәзе дүш үнҗ ели ы нсаның еңй
дем алмасы ды р, шол д ем е б а д а к атян җ а х а н аҗдархаё;
болан ёвуз уруш дан еңиҗи болуп чыкмасыдыр. Ы сл а-i
уссаның арзув эден доганлыгынын беяныдыр, аксака;
Рубагы ны ң тәзе мазмуныдыр, Эпйка дийилйән ылга|
ёлдан инип гайдан лирики Д уйгы ның йүреклейин б ө л |
гидир я-да «лагтасыдыр».
«Еди яп рак» диңе буларам дәлдир. «Еди яирак»
гиң херекет дүнйәсидир, бейниниң йүрек билен гарпь
шыгыдыр, 1418 гүнүң агысыдыр ве деңине етилмеҗез
милли вепалы лы гы ды р, асы рлар бойы кемсидилен Зена
ның тәсинлик билен га за н а н хем күлли или агзына ба
ды ран эркинлигидир, гар а зәхмет ичинде гайнан в< гд
р а җ а өйүң гуванҗ ы үч гөзелиң арзувыдыр, О м ар Х а й я
мың шу гүнүдир, ей ал ад асы н д ан Д үнй ә ал ад ас ы н а чен
ли у зал а н пикир юмагыдыр.
Иөне «Еди яп р ак » энтек хеммеси дәлдир. Ол — еңи,
вәшилиги ал а ч а л ы яг ялы өз пайхасы на гары п гүрлейә^
түркмен яш улысы ның гөрешден ве зәхметден тапан бар)
тыдыр, Г ар агы зы ң занды ак гөвүн гайын атасы ны ң ке:
дүшүнҗесине гы нанҗ ы ды р ве гоҗ аны ң өз болшун
ч ы н лакай өкүнҗидир, дерт депдериң хер сахыпасынлаш.
ч аб р аян ы хлас ялны ды р ве миллион Гүлнәзлердир Эзиз-^
лериң дурмуш канунына табынлыгыдыр, «ердәки танрах^
—сунгата уян Х аллы гызың — Аял б агш ы ны ң Ынсан-^
лы к мертебесине гөтерилишидир хем онуң начарлык^
дүнйәсиниң соңуна нокат гойлушыдыр, «ердәки зулум-1!
дан» намыс эдип өлен гы злары ң рүхы образы ды р ве?*
кекре ялы аж ы тар ы х ы гечмишиң Л енин х ак ы к а т ы н д а и '
еңлишидир, дурмуш ы ң кырк гезек есер сынагыдыр, д ү н ?
йәниңдир җ ем гы етиң сарсгыныны ах л ак хем п айхас тере-
зисинде өлчейән Йүрекдир.
236
 «Ёди япрак» эпики ф орм аны ң бар ха лирикаланШ а-
гыдыр ве иризиҗи тесвирлемәниң гозгалаң лы дуйга гечи-
шидир.
«Еди япрак» түркмен дилиниң җ а н л ы геплешигиниң
эркин хем шербетли акымыдыр.
«Еди япрак» хад ы салары ң , предметлерин, херекетле-
риң, о б р азл ар ы ң гарайы ш л ары ң , дуйгулары н ве пайха-
сың д е т а л л а р а гечирилен лентасыдыр.
Чепер эсер үчин хич хачан тема гытчылыгы болман-
ды. М еселе шол тем ан ы ң дөвүр билен багланы ш ы -
гында ве баглан ы ш ды ры лы ш ы н дады р. Биз «Еди яп-
рагың» анализине гириш мезимизден о зал совалы йөне
ере бермедик. Чүнки хер бир поэманы н мазмуныны
идеясыны ач м ак хем герек велин, — бу эййәм ы лы м да ве
тан кы тд а ачы лан ф акт дийилсе-де болар, — геп шахы-
рын дөредиҗ илик пайхасы ны н д ү ш ү н җ е л и л и к би-
лен дөврүң талабы н ы кабул этмегинде. Эгер эсерлериң
атлары ны гош ады р н акд ан бош адып язсак, җ ем и еди поэ-
м айы ң бир нокада сыры гянлы гы на гөз етирерис. Ш у ер-
ден хем ш ахы ры ң д ер ед и җ и л и к пайхасы ның тем а бипер-
вай гар ам аянл ы гы н ы ң «маталы ны » чезерис. Ш ахы р Ке-
рймин гал ам ы н ы н астындан диңе еди поэма чыкан дәл-
дйги м аңа-да, окы җ ы кәпчүлигине-де белли хырын. Эм ма
п оэм алар йыгындысына, — бу йыгынды хем дәл, — би-
тевилиги берк са кл ан ан эпики эсерлери дүзйән шу кита-
б'а алтмы ш ы арка, атып етмишиң уҗ ун д ан яңы гирип
б а ш л а я н ад ам ы ң т ар ы х а ве шу гүне н азары хекмүнде
г а р а м а к болар. Б аш к ы поэманы ң ахыркы поэма бирик-
меси шейледир. О л Т а й м а зы и йүрегидир. Б а ш г а ч а айды-
л ан да, «Еди япрак» гуры сан дәл-де, К- Гурбаннепесо-
вың эпики пайхасы ның зы н җ ы р а дүзүлен концепциясы-
дыр. Б аш ы н д ан йигриминҗи й ы ллары н чекелешикли
мөвритини гечирен, сынпы д уш м андаи үстүн чыкып, Мә-
тәч м ам ан ы «СТЗ»-ә тиркоп җ а й л а м а г а әкиден Тайма-
зың шу гүнүн дервайы с меселелери хак д а ой лан м ал ары -
дыр, арасса ах л а к угрундакы герешлеридир. Д өредиҗ и
уссат б оланда онуң эсерлери мөвсүмлейинликден сай-
л аняр, ез мазмуны ны ң ве тары хы серхединиң чәгинден
чыкяр. Ш ей ле болм ад ы к х ал аты н д а ол я-да эсериң до-
вамлы лыгы , социал агр ам ы х ак д а гуррүң этмеклигиң
өзи дүйбүнден эсассыздыр. Ч ә р ъ ек асыр мундан озал
язы лан «Тайм аз бабаны ң» дөвүр, пикир, идея серхеди
авторы ң эмри билен гиңелйәр. Эгер Т ай м а зы ң сөхбетин-
237
 Ден бир д ө в ү к Дишлёсек, онуң &з ар а м ы зд а хенйзём г&
зип йөрендигине ынанарыс: ä
«Йыл башы сычан, сыгыр,
Барс, товшан, лув, йылан,
Йылкы. кой биҗин, такык,
Ит, д оң уз — болды тамам!»
ОгулларыМ. гаршыңызда
Геринйәҗе Таймазыңыз,
Хансы ер д е җ ахы л болса
Гөрүнйәнҗе Таймазыңыз,
«Кнм гөрешсе. гелсин!» дийш!
Сүрүийэҗ е Таймазыңыз
IJJy хайванлаң бәш тапгырын
Гечнрендир өз башыидан...
Хекаяты башлапдым мен
26-ың яз башындан.

. Тай м азы ң санан й ы ллары ны мүчә еврүп, бәш е гетер-

сец, алтмыш чыкар дурубир! Би з онуң сөхбетлеринй:
мундан чәръек асыр өң диңләпдик, онам үстүне гошсаң,<
гоҗ а Таймазың: ч

Арзувың —
И үз яша болмакдыр шаят.
Й өне узак яш дан тапармың мырат?
Д ертлә эм бермесеН;, эҗ и зе кувват __
Әгирт бетбагтлыкдыр йүз яш диен зат.

диймесине «хә» берсе болар. Элбетде, сегсенден аган

б аба Т ай м азы ц «Йүрегиниң» ургусына диң са л а н д а онуң
йүзе етҗегине-де ы нанасы ц гелйәр. Йөне бизиң мукдара
ков ал аш ян хесерли көңлүмизе онуң пайхаслы, д ан а сөз-1
лери теселли берйәр:
... Ил нәче яш атса —
Ш о яшыц бесдир.

Ч еперчилик үшуги етик окы җ ы бизиң ёкарда агзан"

«багланыш ык» ве «багланы ш ды ры лы ш ы ндан» диен сәзле-
римизе ац эден болса герек. Ш ах ы ры ң пынхан «лабора-
ториясы» ш ейлерәк ачы лса-да ахм ал. Г аланы ны өзүнден
сораң.
Ш ундан соң гүррүң гутарды эдилсе-де боларды. Чүн-
ки ш ахы ры ң дөр ед иҗ ил и к эволюциясы хемиш е өсүшде,
езгеришде. Ол чеперчилик чуңңурлыгы ндан философиК
чуңңурлыга тар а п б аряр:

238
 Асырыд аяЫ — уллаКан сыкаё.
Дикелди дүнй әде иң элхенч сораг:
«Ере мирас гойҗ ак нәхили сылаг —
Адаммы; керпичми? —
Сайлашың бесдир!»

«Еди япрагы» ды кгатлы окан м ах ал ы ң онда айры-

-айры сетирлериң җ уд а, ныгталяндыгына, баш харп лар
билең язы ланды гы на гез етирйәрсиң. Д иймек, шахыр,
догрусы, шахыры ң лирнки гахры маны пикирИң, эм м а
сөзүң дәл, «мустапасыны» окы җы ның «агзы на салып
бернәр»;
Тебигатың эрбет ховасы ёкдур
Б а р ы дүшнүкли. «Йүрек» поэмасында бираз сәгине-
лиң. Оны диңләлиң. Хер топбагың ызында «бесдириң»
гелшинден номе, аңярсыңыз? Аслында бентлериң сетир
саны бошден арты к болм аса-да, олары ң ад аты мухаммес
дәлдиги нәме үчинкә? П о э м а д а «Бир», «Нан», «Гүлү-
бер», «Өйүмизе», «Чы ралары н», «Мыдам», «Ө кҗелер-
ден», «Гепледи», «Чагба», «Ш ейле» сөзлериниң баш
х арп л ар билец язы л м агы н дан нәмелер тутярсыңыз?
Бентлериң соңкы дөрдүнҗи, бәшинҗи сетирлериниң ке-
силип, зарплы чыкыш ы нда нәмелер бар? «Бир башлы,
мүң ишли йүрегин дүнйәде» ал ад ас ы н а гутар м а бар-
мыка? Ёкдур.
«Бесдириң» бентсайы гелмеги окыҗыны яд атм аяр.
Шыгыр шербетииден гангын окы җ ы н ы ң леззет ал м ак
үчин, ненесини дүзлемекден өтри «болдум» эдйән махал-
л ары -д а бар. Ш онуң ялы ягдай да «бесдирлер» онуц гөзү-
не бирнеме сүйндүрилен шекилде гөрүнйәр. Аслында
бейле дол. Ол — нүрек ахырын! Хей, йүрегем урмасыны
бес эдерми? Опда яш аныш гутарм азмы ? Е ка р кы совал-
л ар ы ц бирннҗнсиниц җ огабы , мсгерем, шундадыр.
«Йүрек» поэмасы мухаммес топлумы долдир. Соват-
лы окы җ ы муңа-да эййом дүшүнендир диелиң. Ол
сюжетлейин дуйгудыр. Ш онуң билен бирликде, хер бент
гутарныклы пикирдир. М уххам месде шыгыр долы гутар-
ман, пикир җемленмейәр.
« Б Й Р Д Е Н » баш лап, «ЧАБГА» ченли он сөзүң улы
харп л ар билен язы лм агы лирики гахры м аи ы ң херекет
дур ал гал ары д ы р. Ол сезүне дынгы берйәр-де ёлуны до-
вам эдйәр. «Йүрек» поэмасы ш ахы ры ң бир гүнки ой-пи-
кирлериниң җемидир. Ол окыҗыны хер бир д у р а л г а д а
онларча со вала гөнүкдирйәр, ынсабыны ти м ар л ая р , по-
239
хймини йителдйәр, гөзъетиминй гиңелдйәр, соцййл xýüi-
гәрлигини артды ряр, онуң үнсүни х а л к а р а проблем ала-
рына чекйәр, Ш ахы р х а л а л « Н А Н Ы Ң Ы ийип, «ГҮЛҮП*
-Ш А ТЛ А Н », өз « Ө И Ү Ң Д Ә К И » а л а д а л а р ы -д а эт велий,
агш ам « Ч Ы Р А Л А Р » ян ан д а шәхер гөзеллигине-де гуван-
саң-гуван йөне дүнйә ховп салян яраглйры «гузйаян>
Коэниң барлы гы ндан хабарД ар бол дйййәр. Вашга-дй
көп зат л а р саргаяр. Ол — образлЫлык, кашаңлыН, чёңбр
ан.
Б ул ары болса онки сүҢңүң билен сЫзмасаң, сезДе
ай тм ак кын. Эмма билсец билеси гелйәне шу бендем
етерликдир: ;

Ак билен гарадыр гарагын реңки.

Ш олаң хайсы сениң йүрегиң реңки?
Бирисини сайлап, дийме. «Ш у меңки!»
Иллер айдар —
Б ирҗ е йылгыршың бесдир.

1984 й.
САРГЫТЛАР
 ЯШ З Е Х И Н Л Е Р И Ң Д Ө Р Е Д И Җ И Л И Г Й

М аң а берлен гош гуларьщ темасы. д үрли болуп, а г л а |

басы сөйги ве онуң тәсири хакда. Сөйги эдеби ятд а хемин
шелик меселедир. Ш ейле-де болса, оңа хер кимиң айр^
тын гарайш ы, баха берши, дуйшы бар. Сейгинин эзъет|
ни, леззетини, шыпасыны хер ким ш а х ы р а н а ш екилле|
дирмеги б аш а р са, ол хакда нәче язы лса-да, бир-бири|
мензеш б о лм аса герек. |
Я ш л ары ң дөредиҗ илигинде сөйги тем асы на езбащ
дак, тәзе пикир көп х а л а т л а р д а форма тайдан дагыны)
өрән сада ве гураксы сезлерден дүзүлен бентлериң ар^
сында йитип гидйәр. Б у ягд ай б аш лан гы ч ав торлары
гош гулары нда йыгы-йыгыдан душ яр. Атагелди Г ар а ев ^
«Сериңде не хыял, гүлүм?», «Н әм е үчин?», «Мургап г е я
зы», М. К өмековы ң «Тер гунчалар», Гирйәң д ү й ш ү м Ш
Ө. Хыдьгровың «Гуваняры н сөйгимизиң беркине», « Р у ® |
гылар». Я. Төрәевиң «Сөйги нәме»?, Өвезм әммет С алШ
ховың «Ики гөзел», Җ . Бегдековы ң «А лдады ң м е н м
гошгулары сөйгиниң тәсирини йүзе ч ы к ар м ак л ы га бШ|
гышланыпдыр. «Сериңде не хыял, гүлүм?», «Н әме үчиж Ч
гош гулары нда гы зың өйкесини язм ак, сөйгиниң хесЯ
рини беян этм ек ялы озал телим агза л а н , телим г а й т а л м
нан ве хич хили тәзелик ёк пикирлер өне сүрүлйәр: ,'М
Билемок, сериңде не хыял, гүлүм,
К ә гүлйәрсиц, кәте чытяц гашыңы. Ш

Бу сетирлер нәхили-де болса, гы зда дөрән бир ГйлЩ

гоплыгы о к ы җ а ш ахы рана етирҗ ек ялы этсе-де, шол 6 Щ
ди соңлаян:

242
 Гөзүнде гөремок гейүн җойуңы
сетирй ислендик тәсири бермейәр. Автор ене гы зын хоё-
саласы ны гай тал ая р , о нда-да маны тай д ан бир-биринй
тутм аян сөзлёр билен гай тал ая р . Ш ыгрың соңкы бент-
лери хем гызыц кинесини ве авторың оны я зм ага эдйән
'Ьагаллаларыны х аб ар берйәр.
«Н әме үчин?» гошгусы сөйгинйң сырыны, онуң ЯЙ1
йүреге етирйән тәсйрини рйторики сораглар билен йүзе
чыкармага багыШланыпдыр. Эм ма авторың суратланды..
^ ы т ы Догры боЛСа-да, сонундан:
Элде ёк эрк-Ыгтыяр,
Алды аклым нэзли яр,

диймеги өз-өзүнден белли зады ене г а й т а л а м а к бол-

яр. Ш ейле нетиҗё ч ы к арм ан ы ң д а хем, лирики гахры ма-
ның дерди окы җ а дүш нүкли ахырын. «М ургаплы гыз»
гошгусы хас-да говшак, маны сы з ве гелшиксиз мензет-
мелер билен язылыпдыр.
Гош гулары ң гүйчсүз, мазмунсы з чы кмагы на авторла-
рың чеперчилик б аб атд ан эҗ излиги себәп боляр.
Ө. Хыдыровың, Ө. С алыховың, М. К өмековы ң яңкы
ады тутулан гошгулары х ак д а хем шоны ай тм ак етер-
ликдир.
Соңкы адыны тутан авторы м ы зы ң «Гирйәң дүй-
шуме» ш ыгрында бир тәзе р әк пикир а ң л а д ы л җ а к бол-
нуйдыр:
Кэте гиҗелерне гирип дүйшүме,
Мени серхош эдйәң ышкың мейинден.
Йөне гек гөрмели, гелсем хушума,
Сеи орун береңок калбың өйүнден.

Ханы асса йылгыр, оя батма ссн,

Диййәрин, ләләм, сен йүрегмиң нагшы,
Гүндиз ах урапмы кабул этмессц.
Гиҗе-де дүйшүме гирмонин ягшы!

Гошгының пикир аң л ад ы ш ы н д а кемчилик ёк дәл. Би*

ринҗ и бендиң соңкы сетири маныны долы беренок хем
агыр окаляр. Гы зың аза р берйәнини, кими ч ы н л ака й пи-
кирлендирйәнини хас дүш нүкли сөзлер билен бермели
экен. Аныгыны айтсак, «орун беренок» ве «калбы ң» сө-
зүне дерек б аш га сөз тапмалы .
И к ин җ и бендиң биринҗи сетириниң сөзлери өз
16* 243
ёрйнде, өз м аны сы нда дәл. «Ханы», «диййәрин», «ас^
йылгыр» сөзлере д е р е к тәсирли д етал тап ан болса, ро 1 |
гы гүйчли чы кса-да чыкарды.
Я. Төрәевиң «Сөйги нәме?» гошгусы-да говш ак чьЦ
кыпдыр:
Сейги нәме?
Гахарды р ол, өйкедир ол. нәздир ол.
Ш овна дүш се, алабахар, яздыр ол.

Ы л ай та-д а «шовна дүшсе» сөз дүзүми шовуна _

мәндир. О ндан соң хем сәйги көп з а д а меңзедилйЩ
6 у сөй ги .я лы «иң гымматлы, белент ве асыллы дуйгщ
нын» (Энгельс) җ у д а сада беян эдилмегидир. О к ы й |
пикири гөнүмел айтман, бир зады ц үсти билен етирсе|
шонда гошгы л еззет берйәр. Авторың «Мем хем бу ө$
рүми гечирмән хайып»... гошгусы В. Г. Белинскиниң а |
дышы ялы, «ерине етмедик ягшы ниет» болуп ч ы кы п д ы |
Томус гүнортаны шахасын яйып,
Тут саясын саляр пеллен. мердине.
Менем бу өмрүми гечирмән хайып,
Тут ялы, бир ярасам ил дердине.

Бендин, «пеллең мердине» сөзүниц манысыздыгы!

ай тм аны м ы зда хем, автор ез хы зматы ны тудуң х ы зм |
тыча геренок Аслыетинде, туды өсдүрен, оны келеге с а |
м ага меҗ бур эден ад ам ахырын!
Авторың ©зем зәхмет мейданы нда, « җ окрам а
сыда ишләп» йөр ахырын! Д огры, ол ене-де «тут hj
ил дердине яр а м агы » арзув эдйәр. Э м м а ол, озалы
лен, адам. А дам хер минутда пейда берйәр. Г ош гү|
ад ам ы ң укыбы, акыл-пайхасы васп эдилен болса гов
боларды . Ш ей ле гошгы авторы р ухлан ды рар, песё!
мизме алып б ар м а з. Эм ма езүңи б аш га затд ан пес
туп гошгы я з м а к мүмкинчилигиңи кемситмек боляр.
А. Берд и еви ң «Сатар кы рк мүңе», «Сатьтҗы болды !
X. О разовы ң «Ленин баб ам , сени гөрүп гечемде», 1|
Эсәевиң « К а н а л гелйәр», Б. Бетдиевиң «Антүан Гизе!
гә», Э. А ш ы рованы ң «Ашгабат», «Лениниң сурать^
«Космонавт», «М агты мгула», М. Җ о м а р д о в ы ң « Ө зб |
доганы м а» гош гулары ады ндан белли болшы ялы д ү |
ли тем а л а р д а н язылыпдыр. «С атар кы рк мүңе» гошг^-
сы гыз са тм ак ял ы зыянлы галы нд а гарш ы гөреше дб»

244
 гишли темадыр. Эм ма бу гошгуда не чепер мазмун бар,
не-де ички рифма:
М әхрибан энелер, галың алмалың,
Гелнеҗ елер, топбы, яшмак геймәлиң,
Гызлар, көне пикре асла уймалың,
Чүйрүк дессур сизем чатар кырк мүңе.

Ш ыгыр чеперчилик дереҗ есиниң песлигине г арам аз-

дан, «алмалың», «геймәлиң» ялы ай ры баш га капы ял ар -
дан» хем халас. дәл. Гыз сатылышыны паш эдип җ у д а
аз я з я р л а р . Ол хакда көп ве чепер гошгулар язм алы .
Пикир анык берилмән, умумы суратлан ды ры лян гошгу-
л а р ы ң хатары на ёкаркы гош гулары ң хеммесини гош-
м ак болар. О л ар д а көпсөзлүлик, дагы ны клы к бар.
Ш ейле болансоң, гошгының хайсы бендини т аш л а п ока-
саң болуп дур (ы лайта-да «Өзбек доган ы м а»).
X. О разовы ң «Ленин бабам, сени гөрүп гечемде»
шыгры умумы болса-да, соцкы сетирлерннде шахы-
р ан ал ы к бар.
Ипшм шопиа дүш йәр эртириң чагы,
Линин бабам , сени гөрүп гечемде.

А. Розыевнң ч а га л а р а дегишли «Н ахалы м », «Ол нә-

мекә?», «Бәгүл», «Гузуҗы к» гош гулары -да өң энчеме
гезек язы лан, ул ан ы л ан д етал л ар , делиллер х ак д а гай-
„ т а л а п хабар берйәрлер. Авторлар шол гош гулары на
танкы ды гараса, үйтгешик, тәзе фактың ёклугына өзи-
-де гөз етирер. «Гурлушыкчы гыза» гошгусында хем мең-
ки болсун диер ялы пикир ёк.
Комбинзоиың эгниңде,
Гурдуң гатбар җ айлары ,
Ынха бу гүн биз ш онда
Гурарыс биз тойлары.

Иберилен гош гулардан Тәчмы рат М ахм удовы ң «Ша-

хыра» атлы шыгры мазмунлы , гысга хем оңат язы-
лыпДыр,

Бир д а м җ а сув ере гачан бадына,

Топрага сидди-де. өл нокат этди:
Гүн ялдырап. ңу(зун сачан бадына,
Өл нокады бәш секунтда гуратды.
Ш ахыр, гошгың болсун маныдан долы,
Болмасып шол д ам җ аң емүри ялы.

245
 Йөне нетиҗәниң сөзүни ти м ар л ам ал ы . Я-да «щ ||
нокадың тиз гурайшы ялы кәбир ш ах ы ры ң тиз Я Д |||
д ан чыкян манысыз гош гулары ны ң өмрүни я тл а тд ы 1
ол мени бичак гынанды рды » диен ялы пикири б е р !
болса, гошгы хас чепер чыкарды. М азм ун болса-да, <Ц
перчилик болмаса, эсер гуйчли х асап лан м аз. 'Щ
Ш ейлеликде, яш ав тор л ар ы ң дөредиҗ илигинде x e i
. месине дегиш ли эсасы кемчиликлер бар: бир т ем ащ
тәзе пикирсиз г ай тал ам ак д ан , пикир дагы ны клы гынддя
дуйгының умумылыгындан, көпсөзлуликден, гошгы д»
зүлиш техникасындан бихабарлы кд ан ве ш уңа меңзещ
лерден ы баратды р. Авторлар ез дөредиҗ илигиниң үЗ
түнде ядавсы з, бир язаны м бес диймән, «кесеки гөзщ
таикыды гарайы ш билен ишлеселер, хар сал г ош гул а|
аз язы лар. Д огры илки язан зад ы ц гезүңе якым лы хей
дүзедилмесиз ялы болуп герүнйәр. Ш онуң үчин кәби^
яш л ар танкы ды дүзедиш и ёкуш хем гөрйәрлер. О л дШ
ңе дөредиҗ иниң бегенҗидир. Гошгыны көпчулиге, ёл*
д аш л ар ы ң а, м у г ал л ы м л ар а окап бермели, маслахатлң,^
рына гулак салм ал ы . ;

1962 й.

ДӨРЕДИҖИЛИК ПИШЕ Д Ә Л Д И Р

Улы ш ахы р л ар ы н , улы алы м лары ң , улы л у км ан л д -;

рың, улы тан кы тч ы л ары ң хасабы кичи сы н лардан баш--
л аняр. Эм ма шол сының бейиклик серхеди болм аяр. Ол
довам эдйәр. Н әм е үчин шейле болярка? Би зи ң хал-,;
кы мы зда « Ы х л а с а — мырат» диен накы л бар.
Халы па М агты мгулы : ?
Ы хлас билен бир кәмилге гол берген,
Етер бир мензиле, етмеен галмаз

диййәр. Муны хас так ы к л а п айданы ңда хер бир ише

ыхлас герек. Ш ах ы р ы ң агзындан чыкан сөз боланы
үчин д өр ед иҗ ил и к ыхласы б а р ад а-д а шуны айдасын
гелйәр.
Я ш лар я зя р л а р , гүйчлерини сы н аярл ар. Бу элбетде,
говы зат. Б. Р еҗ е б о в ы ң «Сейгүлим», «Улумсылык».
«П артиям», « И л ки н җ и душушык, илкинҗи сапар», «Би-
246
 зиң илиң йигитлери», Б. Ч еркезовы ң «Ватаным>, Аман-
I н азар Акмәммедовың «Доктор гыз», «Эне», «Мәхрибан
! обам», Ч. Р еҗ ебовы ң «М укаддес затл ар ». «Я ш лары ң
сөзи», М. Я лкабовың «Г урбанназары ң», А. А б җ аевиң
«К акам а» , «Ы сгарсың», М. Ш ады еви ң «Н әме сен»,
«Пагтачы», «Өвренйәс», А. Язчыевиң «Д урм уш ёлы»,
«Ак яглы клы гызлар», «Студент йигитлер, студент гыз-
лар», С. Гараевиң «Бент», «Бургүт», А. Я змы радовы ң
« Б ах ар псйзажы», «Сен барад а», «Ы ш ка душен йиги-
диң пикир хыялы», «Ак яглы клы , ак фартуклы гөзел-
лер»^ О. А таеваның «М угаллым адың», Б. Г араевиң
«Тещне меи, тешне», А. М ередовы ң «Гыз йүреги», «Бу-
лутлар», Н. Гуламованы ң «Адам бол тнзрзк», А. Гур-
довын «Гурбаны болсам», «Ничик яш арын», С. Хыды-
ровың «Оба сэхери», Б. М ередовыц «П агтачы гыза».
Б. С ап ар м ы р ад ов ы ң «Г ар а ш ян интизар», «Томус», «Сәх-
ра сәхери», «Революция», Д . Агаевиң «Д өрт сетирлеме-
лер» атлы ш ы гы рлары нда ве Ш. Б аты евиң п агта хак да-
кы гошгусында дүрли-дүрли меселелер, тем атик за тл а р
гозгаляр, Белли д ер еҗ ед е чндик болуп гиден тем ал ар
дә^-де, онуң чэгиии гиңелтмек ал ад асы дуюлянды гы
әцнч^). Гошгы иберйэн яш л ар ы ң ичинде А. Мередов
Д ; Д гаев ялы редакция билен көпден бәри арагатн а-
ш фк с а к л ая н л ар ы -д а бар. Бу ав торлар кәбир халат-
л а р д а шыгырчылыкдан, гош гучылы кдан са й л ан я р л а р -
д а ‘поэзияның та л а б ы н а як ы н л аш яр . Д . Агаев тебигат
образыны шсйле чекйәр:
Асман гамча басып чапды чал атын,
Йылдырымдан ясанды -да ганатын,
Ере дүш ен дүр м онҗ ук дей дам җ алар,
Етишдирен гүллериңи халадым.

Б а ш г а бир рубагысында ол оригинал пикири-де орта

атяр:
Чеймяини хич дөвүм наны агзыңда,
Ю вутмакаң дийме херне агзымда,
К әбир гуша береүмиш ин тебигат,
Г узламага чагасыны агзында.

Ш унуң ялы окыҗыны гшкирлендирйән бентлер, се-

тирлер болса, шыгрың ы хлас билен язы лды гы боляр.
Э м м а Б, С ап арм ы рад ов ы ң « Г ар аш яр ы н иңтизар» шыг-

247
рында адаты зады гураксы га й т а л а м а к билен чәклен*
йәр: ■ ' /
Ялкасаң лза дөнер,
Гаргасаң гышдыр гүнум, ■ /
Гарашярын интизар
Сениң эмриңе гүлүм.

Гошгуда г а р а ш м а к пурсады хич хнли тәсирсиз ай-

д ы л м а к билен чэкленилипдир. Авторың «Сәхра сәхери»
хем шейле умумы лы кдан хал ас дәл.
Ш у аҗ ап топрага ыхласың баглап,
Д өр едеси ц гелйәр, яшасың гелйор.

М ак сат дүшнукли, йөне шоны чепер ш ахы рана айт-

м алы м ы ң а диййэрис.
X. Д өвлетовы ң «Ашгабат», « П әлванлары ң». А. Мус-
т аф аев и ң « С ал ам мекдеп», <<Бизиң киномыз» гошгула-
ры ве Җ а х а н А таеваның редакция ёллан бирнәче гош-
гулары шейле аб стракт чыкыпдыр.
Поэзияның сызмак, дуймак, аңмак, укы бы бейлекй
җ а н р л а р а гар а п д а хас өсен боляр. Ш ы гы рдан поэзия-
ның ысы гелйәрми я-да ёк дийлен совалы авторы ң бир
ики гошгусындан билип болар. Ш ондан соң оны тербие-.
лемек мүмкин. Ол гошгы язса-да поэзиядан сова геч-
йәнли!’и дуголмадымы, онда авторың өзуни а за р а гояра
ищ ёк. Ш ахы р К- Гурбаннеиесовың бир бендинде «Өз
зехинсизлигиңи билмегем зехинлю ш кдир» диен пикир
барды. Ш оны м а х ал -м а х ал өзүни гынап йөрен авторла-
р а я т л адасы м гелип дур, Йөне сөз топлүмындан баш га
зат дәл ш ы гы рлар хем душ яр велин, онуң авторы на хай-
пың гелйәр:
Ш ейле чепер элли гыз, _ Г
Адың айдым дилде, гыз. :
Җ ор аларн а гөрелде,
Б ол . пагталы пелде, гыз.

П агтачы гыз, овад ан гыз, ишеңңир гыз диениң би-

лен шол образы тәсирли берип боланок. Тәзе деталь,
тәзе пикир өврүм т а п җ а к болмалы. Онуң үчинем шыг-
рың үстүнде ишлемелн. Кәбир авторл ар гошгыны сыясы
гу рам ан ка р ед ак д и я ибермәге ховлугярлар. Н. Гула-
мованы ң «Адам бол тизрәк» гошгусы-да, гы нансак-да,
говшак. О за л ай д ы л ан Земин, ынсан пикирлерини йөн-
248
тем беян эдйән гошгудан гөвнүмиз сув ичмеди. Окы-
җ ы н ы ң м аңзы на б атм а ян сетирлер, бентлер, гошгүлар
нәче дийсең бар. Е к а р д а санан гош гулары мы зы ң көпүси
озал айдылан, сы н алан д е т а л д а р д а н б аш га тәзе зады
өңе сүрмейәр. Х атда кәбир яш ав торлар бизиң белли
ш ахы рл ар ы м ы зд ан «гырп-чырп» этмәни-де хич затча
билмейәрлер. А м анн азар Акмәммедов ш ахыр М әммет
Сейидовың р уб агы лары н д ан өзүче «Доктор гыз» гошгу-
сыны «ясапдыр».
Кеселләпсиң хайпың гелсин җаныңа,
Бар дийдилер догтор гызык янына.
Ш ол дәлмиди мана берен бу дерди?
Инди барсам галар мениң ганыма.

К анун бар җ ел л ада өлүмдир өлүм,

Гүнде бир сапар дәл, әлдүрйәр телим,
Эмма пели җ еза чекемок бир-де,
Эй менин җ еллады м гара гөз гелин.

Бейле зад а «эдебият огрусы» дийилйәр. М. Сейидо-

вың дөредиҗ илиги билен сәхел таныш ад ам 6v акгын-
лы рубагы лары дессине танар. Ш ейле затд ан гач а дур-
м ак үчин озал поэзияны езүң де сы н аг әтмели.
И лки айдылан пикире доланалы ң . Д ө р ед и җ и л и к хе-
мише ы хласа, зехине, зәхмете баглыдьгр. Ш овуна дү-
шен вагты эселип, шовсүз боланда песелип йөрмели
зат дәлдир. Чүнки д өред и җ и л и к пише дәлдир. Ол хер
киме етдирмейән, пынхан сырлы сунгатдыр! Шоны ят-
дан чыкармаң!

1981 й.

249
 М АЗМ УНЫ

Ил болуп гуванмалы а е х и н ................................................................................. 3

П О Э ЗИ Я Н Ы Ң КЛАССЫ КЫ ДҮНИ Ө СИ

XIX асырда лириканыц ө с у ш и ............................................................ 6

Шахырьгн. шахыр о г л ы ................................................................................ 9
Кеминәнин дөредиҗ илигинде халкара эдеби әхенлер . . 12
Шахырың социал сеси . . . . . . . . . 18
Чарва гөзеллеринин тарыпы ' ..................................................................... 21
Б е л е н т л и к .............................................................................................................. 25
Гуманист шахыр . 30
Шахырың лирикасының айратынлыклары . . ... 3 3

Д Ө В Р Ү М И ЗИ Ң Ш АХЫ РА Н А Л И РАС Ы

Поэзиянын м е р т е б е с и ......................................................................................... 40
Алты совала — алты җ огап ................................................... .5 8
Танкытдан сова поэзия . . . 63
ПоэзИямыаың квартети . . . . . . . . .8 5
Яш поэзияның п у л ь с ы ........................................................................................110
Тслкундарын о в а з ы .................................................................................................. 122
П оэзия картасының өнун де . . . . . . . . 128

С А РП А Л А Р

Кыркдакы к э м и л л и к ................................................... .......... . 136

«Ил бейик, бейик» ........................................................................................143
«Гунеш е» чоюнып . , ,153
 СЫНЛАР
Кәмиллигин чәги ёк . 160
«Гарагумун ләлесинин,» овазы ................................................... 164
П оэзиянын ала м е м д ц ы ....................................................................... . 1 6 7
«М ейдан» тәсирлери . . 172
Ы нсан ве ынсап Хакында а й д ы м ................................................................... 175
Бикарар «Мыдарым» 182
Ока, шахыр, д и н л е й а с ....................................................................... .185
Аталарын пенди ........................................................................................189
Гарашдык сака . 194
«Эне сүйди» д и й с е н с .................................................................................. 200
Ш ахырын « С е р п а й ы » ....................................................................................... 205
«Өз пикирик, вз гарайшын б а л с а - д я » ........................................................ 207
Вепалылык ...........................................................
Б ахар ыслы п о э з и я .........................................
«Бәш инҗи океана» ^ы яхат
Хемраныи хемралары . . . .
Б ахар җ о ш г у н ы .........................................
Даглы шахырын айдымлары .
Сонаның б ә г ү л л е р и .........................................
« Е д и ' япрагын» ыгшылдысы .

С А РГЫ ТЛ А Р

Яш зехинлерик двредиҗилиги 242

Д вреднҗ илик пише дәлдир . 246
Н У РА Л И Е В ДУ РДЫ М УХА М М ЕТ

Со стихами наедине

Статьи

Н а туркменском язы ке

И здательство «Туркменистан»
Р едак тор А. О м арава
Х удож ник О. Хатамов
Худ. редактор Д . Мамиджикос.
Тех. редактор Д . Э м енова
Коррсктор Б. Э зенова
Й Б Л& 470
Й ыгнам ага бернлди 27.10.86 й. Ч ап этмәге ругсат эдйлди 19.01.87 й.
Форматы 84 х 108‘/>2. Типография кагызы № 2. Екары чап эдилиш
усулы. «Эдеби» гарнитурасы. Чап листи 13,44. Ш ертли-рецкли
оттиски 13,5. Учёт-нешир листи 12,015. З а к а з 6601. Тираж ы 4000,
Б ахасы 35 к. И — 02014.

Й здательство «Туркменистан», г. А ш хабад, ул. О. Кулиева, 31

Ч ардж өуекая областн ая типография, ул. Ленина, 18