Вы находитесь на странице: 1из 150

~i

.. ' -.)

УзБЕкистан РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА '5'РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ'

IIИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДЛnЛАТ


ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТF.ТИ

НАВОИЙГА АРМУГОН
Учинчи китоб

"9'збеttТи.ы) 4i\ Ад.е ••,.


~JТJ6~8"'''

Абд,лла К-одирий номидаги X~ мероси' нampиё'l'и

ТОШ,,-f.НТ - 2003
Маэкур тynлам "Навоийга армyroи" деб иомланган анъанавий
мажмуани·.г учинчи китоби б9'либ. унда университетимиэ х;амда
республикамиэиинг a.ТO~. етук навоийшуносларииинг яиги маlfiолалари
жамланган. Шуниигдек аспирантлар. магистрлар ва и~идорли
талабаларнииг буюi<: шоир х;д.J<iидаги куэатиmлaрига х;ам китобдан "9Рин
ажратИЛДИ. Т'9JlЛaМ Навоий ижоДИнинr ихлосмаидлари. кеиг илм-адаб
ах,лига М9'лжалланган.

ТдХРИР ХдЙЪАТИ:

Техника фанлари доктори. про~сор Б.F.I\ОДИРОВ (рщбар);

Профессорлар Б Тухлиев. с.Аширбоев. ~.~омидий (масъул


мух;аррир). с.Матчонов; доцентлар У.БеГИМlfiуЛОВ на И.Йулдоwев.



тynлаб. нашрга тайерловчи доцент Файэуллахон Набиев.

I~·:i~()miy nоmli

I
·JDPU
_ .. ~,ku~~"bx_ona_s_i__
4102620201 - 434 ~_ ~~()\
н гриф - 2003
М Зб 1 (04) - 2003
ISBN 5 = 86484 = 10З-х

А.l\одириЙ номИДаги ХaлJ<, мероси нampиёrit. 2003


ТУРФА ТАА/{ИНААР

Азиз ~юмов
НАВОИЙ ВА ФОРСИЙЗАБОН АДАБиtп

ЖаJf\ОИ маданиити ва тафаккури тара~ётида турли тиллар


мaдaнuтларни бирлаштирув, fзаро бир-бириин бойитув вазифасиви адо
этиб келrанлар. ШаРII; .мамлакатларидаги буюк адабиётнивг юэма
келмоrидa форсий тил ава шу тарихий ишин муваффаll;ИЯТ билau
бажарди.
'9'збек адабиёти ва адабий тилинивr асосчиси Aлиmер Навоий (1441-
1501) fЗ ОJ\ДИI'а fЗбек тали, адабиётиин юксак даражага KfТapMolI;
вазифасИIIИ ~ ва бу ваэифави Т1ла амaлrа оширди. Навоий аАни
замонда. форсий тилни мукаммал згaллarан, фоРСИЙ3абов адбиётви ЧV1\ур
?ргавган ва унинг бой имкоииятлариии fЗ ижодида истифода этган ЗДИ.
Бу Т"9Трида Навоий JзивИНГ «MYJ\oKaмaT ул-лyrатаЙЮt китобида бувдай
деб ёзади:
«Бу хоксорга сабо авоилидаким, огиэ ~ytQ\асидин бирор raBJf\ap
зо~ир БJлаБощлар ул гаВJf\арлар ~авуз ваэм силкига кирмайдур зрдиким,
зами~ дарёсидин назм силкига тоpтилroн гаВJf\арлар табъ гаввоси саъйи
била ОFИэ СОJf\ИЛИга келабошлаМОII; К"9Ргуэуб зрди. Чун мазкур бfлrон
l\Оида била н ада топти майл форсий сари БJлди.1 11
Маъноси: Бу хоксорга ёшликнинг бошларида ОFИэ ичидаи 6ирор raвJf\ap
(сJз) кfpина бошласа, у ГdВJf\арлар ~ шеър ипига кирмасдан, ич
дарёсидан шеър ипига терилrан гав~арлаРВII табиат ГёUSвоси (IJI'1ВI'иб сув
остидав гаВJf\арни терувчи) огиз I9IРГОFИга олиб 'llЩа бошмrан ЗДИ.
Шунда айтилrан lI;оидага KJpa, майА форсий сари бfЛДВ.
Навоий 6у ~олнинг давомиии 'кJpcaтиб ёза.дики, «Аммо чув шуури
сиивий (~ш ёшига етганда ... турК алфоэига (тилиrа) муло~аза лозим
КJpилди ... ».
Шундан маълум 6JЛадики, Навоий болалик пайтидаёl\ она тили
)'збек (туркийl тил бнлан бирга форсий ТИЛВИ Jf\aм ЯXIIIИ билган. }\атго у
боЛdЛИК чогидаёll; форсий тилда шеър ёзмоца майли бfлrан.
Навоийнинг 60Лалик паЙТDДaёll; форсий тилви кхши 6илrани
тJFPисидаги маълумот унинг «ЛИсон уг--гайр» достонида ёзган сf3ларидан
~aM ма'ЪЛум.

Навоий У'зининг форсий тилни мукаммал згаллагани ва бу тилrа


lI;аНДiiЙ МУНОСi:lбатда 6fлrани Т)'rРИСида ICM~oкaMaT ул-лyrатайн» да ёзади:

I НавоиЙ. АсарЛdР. 1961. 14. 119-с.


'у"", ер"".

з
((Форсий алфоз истифосин ва ул вборат ИСТИJ<;СОСИН киши меВДИН к)'Прак
J<;ИЛМайд~ эркин ва сало~ ва фасодии меидии ЯХШИрОJ<; билмайдур
ЭРКИП ... 1)
Маъноси: Форсий С'9Зларни '9Злапrrириш ва ибо рат мазмунининг
тагига етишни ва уларнииг яхши ва ёмон томониии бирор киши мендин
ЯХШИРОIf, билмаЙДур ...
Шундан с'9Ш' Навоий форсийзабон адабиётнинr улуг иамоиндалари
Амир Хусрав Дех.лавИЙ, XOJКa ~офвз Шерозий, М~уми нур ул миллат
ва ДIOI Мавлопо АбдурёЦМОН ЖОМИЙЛ4рниНJ' де вовла.РИИИ К'9П
'9'J<;Игаилигиви хабар I<;клади. Бу тyrpида ((Муж;окамат ул лугатайв»да
~иймиз: ((Барчасига к)'П I<;атла 'S'Т}'бмеп, балки к1ПИН ёд тутубмен ва.
",асоид ва газа.лиётларвнинг rариб ва. латофатии билибмеи, балки
гариброlf, ва латифРОJ\Лdрига татаббуь ~бмеи4.
Маъиоси: Барчасини If,а:йта-~а '9I9!гаиМdВ, балки к)'ПИНИ ёдлаб
~M олгаиман, I<;асидалар ва. rазалларииинг тузаллиги ва латифлиrиви
бнлднм, энг гузал ва. латифро~рига ухшатмалар ~M битдим.
Шундан кеiiив ушбу асари,а,а Навоий Амир Хусравиинг (СДарёЙИ
аброр» J<;аСИАасиrа Жомийнииr ёэган цЛужжатул асрор» (<<Сирлар
теранлнги») '9ХШатмаси тyrpисида хабар беради. Уларга fXШатма этиб
Навоий 'Узинииг ((Тywатул афкор» (сФикрлар совrаСИII) J(,dсидасини
ёзганиви dЙТади. Бу If,асвдаиинг биривчи ба.Йти бундаiiдир: 11

Orашии лаъле ки ТОJКИ хисравовро зева.р аст



Ахгаре щри хаёли хом пухтаи дар сар аст.

Маъиоси: ПОДШО'V\itр ТОJКИНИ беэовчи угли лаъл уларнииг бошидаги


хом хаёлни пиширмо", учун $дир5.
Яна Навоий -уша китобда Мир Хусравнинг «МИРЪОТ ус--сафо»
(( Поклик КJЗгуси» I I<;аси,а,асиrа ХОIf,ОНИЙ Ширвониii ва ЖомийларJПIШ
JXшатма ёзганлариии айтади. Бу lf,аСИДdГ8 Навои ~M форс тилида бир
JXшатма ёзган. Унинг номи .HacRМ УЛ-ХУЛД» дир (((Жаниат шаббодаси»).
Навоийнинг If,асидаси If,уйидаги байт билан бошланган:

Муаллим ищу пири ам дон тифли са6aJ9cонаш


Паи таъдиби тифл ииак фалак шуд чархи гардонаш
Ь

Маъноси: "9'l\Итувчи ИWJC, dJ<;Л пири эса дарс тингловчи


БоЛd[d адаб берув учун фалак аЙЛdНУВЧИ чарх Кdбидир.

у"", К1IтOO 121-с .


. Уш., 1Ulт06 122-("
, П lllамсием TapIIUINdCl'. \ "',' асар. 122 - с.
о Навоийиинг .ТYJI;ф4тул dЧ""Р. ~lIДIk:иии профеССОР Atiду"одир >\4Йитметоll·ФОрс 11IAИДdН у.,ООк
ТИАи,'d weъp БИЛdН ТdР"'И"u .;илг4Н 114 НoUDp :nТ8И. д.к..

4
(фалаl\ бе"dртиб ~увчиии тартибга солув учун ИIПЛAтиман I\УРОЛ.
П.Шамсиев тациви).
IIMp;OKaMaT ул-лyrат8ЙП»да НавоRЙ '9'зипииг форсий тилда ёзгаи
БОШl\а l\асИДdЛaри 'J1rpисида ~M хабар беради. Улар ICjyiiидaгилардир:
I(~Л IWдс»(<<Пок рр;») , «Айпул ~aёт» (<<)\аёт чашмаси»),' IIМИИ~ОЖУН
нажот» «~YВBдT ~-ICjулуб» (<<Юраклар ICjуввати»).
Уларни таърифлаб Н&воий деЙN!: «Ву ОЛТИ ICjitсида ~aмд. наът ва
'/
сано ва маВЪИЗ6ТДУР ва ~ тасаввуф ва ~ЦИICjат тили била маърифат»
Бу олти I\асида ботипиА fr9налиmдa. С'9Нг Навоий ёзади: Ява зщир
шуароси таРИl\ида Т'9'J>Т ICjасидаки, фусули арбаа (<<1'9Рт фасл»)га
мавсумдур ва аидии Т9'Рт фасл: }\арорат ва бурудат, рутубат ва юбусат
кайфияти маълум хомам pdICjaN ICjилибдур8.
Маъпоси: Яна зо~рий шоирлар Й'9'лида Т'9'Рт I\асида мевинг
I\dЛaМимга мансу6. Улар «Т'9'РТ фасл» деб аталади, увдан Т'9'РТ фасл:
Иссик,лик ва COB~K, намлик ва ICjур}'1У\ИК кайфиllТИ аиглашилади.
Навоий '9'зинивг форс ий ТY~ ёзилгав асарлариRИ caBa~ давом
этиб, тарсеъ санъати (мисраларпи ICjофиядош с'9'злар билав тузмоICj
санъати) ryтрисида су>з юритади. Хожа Калимумин Салмовпинг
I\асидасига ёзган '9'Хшатма ICjасидасииивг биринчи матлаъсИRИ келтиради:

ЧУНОR вазид ба б'9'СТОR насими фасли бцор


К-аз Он расад ба ёрон шамими васли нигор9

Яна,Навоий
• '9'зининг бир рубоийсини ~M «Мух;окамат ул-лyrатайв» да
келтирган. '9'ша ру60ИЙ бундай:

Эй р)IИ ту кавкаби жцоиорое,


Вэй б'9'йи ту аmхоби равоносое.
Бе М9йи ту ёрабе чунов фарсое,
ГеС'9'И ту чуя шаби фиrои афзое\О

Маъноси: Эй сенинг юзииr жцовви беэовчи юлдуэдир,


эй сенинг исииг хушбуйликдан жон ро~тидур,
Сочингсиз кишига тушкувлик кеЛilДИ,
I\apo кокилинг фигоRЛИ тунга '9'ХшаЙДИ.

Бу рубоий 'J1rpи(ида Навоий дейдики, Халил бинни ~aд рубоий


ваЗIIИНИ яратгаRftН бери тарсеъ санъатида. бундай рубоий 8Йтилмаган ва
эшитилмагандирl •

, Ущ" "C~P_ 124-(


~ YWd ки"rоб
-, Yu ... киr06_ 12х

'" УЩd lUt"l'o(, 12:Н


5
Шувдав C'9Rr Навоий 9зИНИнr олти мивг байтAitн ОРТИII\ форсий
1'И.IIДaГИ шеърларии 5'3 ичига ОЛl'dИ девон тузгdИИНИ ёэадв. Унда }\офИ3,
Са'ЬДИЙ, Жомий Ба 6оща шоирларга '9ХШатма газаллар, lI\RТЪa, ру60ИЙ,
JIIаснавий, тарих, муаммо, лyrаз шеърлар бордвр.
«MYJf\OKaMaT ул-лyrатdЙИ» китобини ёзиw.дaн Навоийиинг МdII\Сади
9збек (туркий) тили ва форсий (сарт) ТИЛЛdри кайф~ вd ~ИlI\атини
шар.1li ЭТМОll\ ЗДИ. Яна «турк эли тили фасо~т вd ДIЦlI\dТИ ва балогат
вусъати»ни к9РСаТМОll\ ЭfJJtI. Яъии 5'з6ек тилииииг Г9"эа.ллиги,
эътиборлилиFИ, етуклигв ва кенглигИШI намойвш lI\ИЛМО~ здв.
Айни 3&Юнда Навоий форс тилида яратилган адабиёТFа, унинг буюк
шоирлари ижодига юксак б.цо берадв. 5'эииииг форс8Й тилии вd бу
тилдarи адабиётни lI\анчалар Ч)'I\УР згаллагаии, 5'3 ИЖОАИ билан форсий­
забон адабиётвинг янада ЮКСdЛИшига хизмат ~илrанини билдиради.
Шуви lI\айд ЭТМОll\ шартки, Навоий 9з она тили туркиЙ(9З6ек)
тилининr имкоtЦIятларини очиб Knк:aTap экан, зищор-зищор бирор
БОШll\а тилни (бу ерда форс ий тилни) камситмdЙДИ. у форсийза60в
адабиётни улyrМЙДИ, 5'эининг бу адабиёт ривожига lI\9ШГан улушини
конкрет МИСОЛЛdр ОРll\dЛИ К9РСатиб берадв.
Навои ва уста3 Жомий WТаларида Д5'стлик Ба ижодий ~орлик
~aM Навоийнинг форсийзабон адабиёт билан ~амкорлиFИ ТИ!llСОЛИ б'S'"ла
O~. ,
Бу икки улyr ижодкорни бир-6иридан айру ~ОЛДd тасаввур ~o~
мумкин эмас.

Мана бир МИСОЛ.1483 йИЛИ Жомий 5'ЗИНИRГ IIIТ~фаТУЛ-ЦРОРII


асарини яратди. Бундам WHaK оман Навоий уша йилиёll\ 5'зининг
«Х;айратул-аБРОРII асарини туркий тилда ёзиб туга..ллади.
Шуидаи с'9Нг Жомийнинг lI\УВватлаши ва дуоси БНЛdВ Навоий
«Фар~од Ба ШИРИНII достонини ёзади. Навоий Ба Жомий бирин-кетин
«Лайли ва МаЖНУЮ1 ни ёздилар. Шундан с'9Нг бирив-кетин Навоийнинг
«Сами Искавдарий» ва Жомийиинг «Хирадномаи Искандарий .. асарлари
юзага келди. Шундай lI\илиб. бу икки устознинг ижодий ~dМКорлиги
туфайли 9Збек адабиёти Навоийвинг бойиди. «Хамса.. асари билав
Форсийзабон адабиёт эса ЖОМИЙНlUlг (lХ;афт авраНЛ1 каби шо~ асарга зга
б5'ЛДИ.
«Хамеат ул-мута~аЙЙИРИНII да аЙТИЛИilJича. Навоий ЖОNИЙДdН
5'Тмиш авлиё ЦАИ тfrриеида бир аеар ёзишни cWaraн. токим у улут
зотларнивг номи fЧМаеин. Жомий шу муносабат била н 5'Зининг
IIНафо~от ул-уне мин ~азорат ул I\YAClI (IIMyx.aддd(" ~эурла.рдан эеган
д5'гтлик ёll\ИМЛИ шамоллаРИ>I) асариви ёзди.
Яна Жомий "9"ЗИНИНГ IIШаво~идун Hy6YВВdT ли Тdll\ВlIЯТИ ЯI\ИНИ ах,лил
футувваТII (IIПайгамбарлик шо~клари футувват a~ ЯI\ИНЛИГИ КУЧИ>I)

JI УШil ",нroб.
б
ноМАН китобиии яратди. Бу ижодий ишга ~aM уетозни Алишер Навоий
ундаган зди.

Жомий ва Навоийвивг ижодий ~орлиги аеосида ~p иккалалари


Арбаии ~адие аеарини ёздил.а.р. Жомий форс тилида, Навоий 1збек
тилида яра1Тан бу 1лмае тrPтликлар узок, аерлар давомида бугув
авлодла.рнинг кундалик ~ китоби б1либ кеЛIIIОI<Дa.
Жомийнииг вафотидан кейин (1492) Навоий унинг «Нафо~т ул
унс. .. » аеариви форс тилидан 1збек тилига таржима J91ЛдИ. Гарчи
Навоийнинг асари-«Наеоим ул м~бба.т... » 1З мундарижаеи томонидаи
«Нафо~ат ул уне» NJВ аича фарк, l\НЛеада, Навоий уни таржима деб атади.
Бу ШОГИРДНИIП' уетозга б1лгаи иазокатли JWPмаТRДaИ бир вишонадир.
Жомий ва НавоийнИIU' ижодий' ~мкорлиги, унинг муваффак,иятли
якунлари Т9ГРиеида бундай миеолларни кrплaб келтирмок, мумкии.
Жомий ва Навоийнвнг д1етлиrи. уетозу шогирмиги. ижодий
~амкорлиги 1збек ва форс-тожик адабиёти fpтаеидаги уэилмае ва
мyeTa~KaM ~ардошликвинг ёрк,ии ва ибратли тимеолидир.
Хулоеа J\ИЛИб айтмо~ лозимки. форсийзабои адабиёт на туркий­
забои адабиёт аерлар оша бир-{)ири билан Mycra~aM боГЛИJI,; ЯUlади ва
ижод к,илди. Бизнинг аждодларимиз учун тил Т1сиrи Щ ЗДИ. Х[Х аер
у-збек ва тожик тилларидаrи адабий ~ётдa ~aM бу анъаиалар давом ЭТNiI.
Хеч шуб~еиз бу бирдамлик ва ижодий ~амкорлик ~p иккала
адабиjтнинг ривожиrа еабаб б1лган ~M омиллардан биридвр.
,

7
Абд~одир }\айнтметов

АЛИШЕР НАВОИЙ И>lWДИДА МАВЗУЛАРГА Б'9ЛИШ БА


ТАНЛАШ--nИНЦИПЛАРИ

Алишер Навоий ижодининг улyrвoрлиги аввало ундаги мавзулар на


roялар оламининг кенглиги, ранг-бараиглигн билаи бизни х;айратга
солади. Унда 1з даврининг бирон M~M муаммоси, fШа давр Xiаётининг
бирок томони ёритилмасдан l\олмaraндilЙ. Бунн биз, а,ввало, «Хамса»
достонларида кJpамиз. Гарчи бу беш ДОСТОВ буюк хамсанавислардан
Низомий Ганжавий, Амир Хусрав Дщлавий, Абд~он Жомий
dНъанaлdРИ изидан бориб яратилган бfлса ~, лекив хамсачиликни у
туркий заминга ку-чириб, xaлJ9lМиз тарихииивг, маъвавий х;аётивинг,
орзу-умидмрининг деирлик барча ТОМОRAdрИИН iUI"blШавий сюжетлар
асосида ва анъаиавий мазмуиларга катта ивгиликмр киритиш орм;али
тасвирлаб бера ОЛN1l. -Хайратул-аброр»да НавоиА ушбу досгонни
иратишга киришиw муносабати билан:'

Форси эл топти Хypcaидl\Им;,


Турк доги топса барумандлик-
деб ёзиб, авнало, 1з xaAl\ининг маънавий тарам;м;иётиии к}"злаб I\dЛа:ч:
тебратган эди. Навоий иккинчи ДОСТОнита ~M Зрон Xiукмдори
Хусравви эмас. балки }"збек ХdЛl\ огзаки ижоДИнинг ёрм;ин намояндасll
Фарх;одни бош 14;СЦрамон I\ИЛИб олиш билан достончиликда янги .бир
Й1ЛНИ тутгани ДИl\l\атга сазовор. Учинчи достонда Лайли иа Мажнун
севгиси билан БОГЛИI\ сюжет куп-да rзгартирилмаган б}"лса-да, БИРОI\ бу
достоин 1j'FpисИДd Навоий:

Чун форси эрДИ нукта wавJ4iИ,


ОЗРОI\ ЗДИ аида турк зав~1 ,-
деб ёзар экан, бу асарни 1з Х~И рух;и ва 14;арашларига, маънавий
дунёсидан келиб ЧИl\Иб ёзганини dЛОXiИда таъкидм.ган:

КИМ Ш~ТИ чун жсцовга Т}"лгай,


Турк элига доги бах;ра б}"лгай 2 •
ТJpтинчи достонда гарчи liaвоий 14;адимги Зрок JriYКмдори-Бах;ром
fJp Xiа14iидa с1з юритса ~M, аммо мОх.ият эътиборн ила унинг I\иёфасида
lliОИР КУПРОI\ буюк х.укмдор }\усайн БоЙ14;арони к}"3Да тутган. унинг
тимсолини чизган JДИКИ, бу 'J'9Трида Навоий асар охирида Бах.ромни туш
кJpгани, бу фикрни Ба.ж,ром номидан аЙ'Пани оригинал:

, Алишер Н4в0ий. МАТ 9-т"м Т. 1992 311-бет.


, '9'Шd 4САр. 311-{ieт.

8
Бориrс:о гарчи бор мym0бц4тв,
Мшrа "'-УПРОlY\YPур мувосаОати.
Навоиi 6у достовлари асосига DI'II мuзумр 84 ~МОRЛ4рии
OЛИIПII ~ мумкив ЭNI. Ле.~,в У 13бе. адабвётиRRИГ W4P" адаби~
авъаиаларВAiUI УзоJWШDIIIIIIIDI ;Icтaмиa&. УИ)'N4В, бу IC4СМАА4р. хусуСАВ,
6у ДOCТOIL\Aрвивr 'reNirI'IR fЭиrа xocлвuaри Н4ВQвйwуиослице
О.lIIарафIlAдВllОВ. С.AI:вий. f..Э.Бертельс. В.Зщвдо8, т.ЖаАолоа,
Аl<pюмов. А.Абдутафуров. Б.Вал.'UfJUe8, С.ЭрUUlO8. с.н.рзулме84.
Т~ С.Хасанов. M.M~08 84 бoaI:Jr,aAaр ТOМOВIfA4Н 1(101'8114
~OТAaP JIPiП1IЛГ4В _ ПIПII fpгаиимав.
АнонИммм, бой .wpп меJЮC!l ... yв8IIr тeМ41'1l.a хусусиJIТ:-~
IOМCllIllё'R ~ вааов:йшувос::Ааркввr бвр 11еч4 48ADДUPВ ~в""рЛJI К
T~OТAaP <WIб боpllllDlOltД4. Бу сЩjJNJ ойбеж., МцсуА ШdхзоД4.
УЙIj'В. х.Су.чЙJfOl108. A~eтoв, e.~, А PyCТ0NQ8,
~ АCцщd. AМIIp:мe8. Ш.~. И.Хи,-.УА08.
ж.НanIeвa, Б.Акрамов. Э.ШОДВе8. Х.ЖJple8" бoDIJWaм.pDиг IWOIЙ
ПМЦO'rJ\4PII .. lI3AOaВВIDМPII ~a С4ЭО8ОрNIP·
. . . . . . . IIJIЩАIIRМRJ' 'reJU'I'IU JlUЦёlТAIUI ~ :ии мyp4I'l(.еб ч«:~у
yв:ивr ЛllpD: 8J&OДIWIp,-./IiOCU lI011J'PII буЛN4C4 ~ li.uoиЙ I\1А111'4
~ <WIб. Ше'ЪрА4р ~ ха.в, бouoIj,I ~ 1IIOIIpA4p8JIIU.М uбм
fRИJD' бу ~ 48"Ьi1&aТa Хур.1 .'ЦII' м.uэу» бfмаи. ИDu<,NJI ~
уз..8 Т'fIDYIIТiIJI ва ~ :nrан.
• л.ек:.:в Нuo" ~ f'IPёICМN' ЖУ~ ёшunf"t.a, ~)II, tc,.8ЛJIб
~ мuтa6 ёIa.I.it _pa1Т8ll бар UIe""PII ~ бор. Шокр ~
JUJt~ БIIp ~ 9111018 y~ ~OII УМАМ. У бu* XONINIIIНJAJIJ' I'JfЭМ
бtлаб. нuod' JМrJ'IIIбп у б8JwuI бllprа бор8б, БIIpra ~, ув.н ~вct.p . .
fIWIII ~ ~ ж.e.uec ЭUIL У ~3 Ш}'IWIЙ ~ ЦAAII . . о/lll1б,..
. . . . ., }'на ~ (8ЧCII'IIi'IПIA4Р ум, ~ NJeм ....uptt JI,4М

Е..,_ •••
Э'1оЭОUiip . . .·ир ~ ~ у I'}'.,M• •r U'!1IIIIIIJ'e pyxc.i'1
с-,р.б ADILЧ"""'a :uт ёЭiIIб-lUIpIfТ8p 3IUIL

~. . МIIItТ1IIб.a.в ул JIIO~ ~
Борур. ~ бopyJwsp ЦAII JI8ПIб.
БJАУР AIIIIIi* заба.рJU,Д ц.u у 6 рс-­
чу ~yp &It&IIR AaЦII II)~.
д,!raч ~ бooJиrа эарулypup
~ fIaPAQ v-еш .WIII ~ ~.

г,_ .....
Нечу...... МIIПiJб 4ТфI;wr ~.
UAI\ аро ~ .. Е Раб!.
~ 83"ЛЛynlТа.uт беP1JW&
riip DЭOjt. fAC.d ул CaP8II 'МI'JIP ......

9
Навоий ашкидин то шом анжум­
З
Tykap,-чиI9'\айму деб ул са'Щ\И кавкаБ
Бу шеър анъанавий услубда ёэилrан б'9'лса ~M маэмунан ~ёT
~аIl\Иf(,аТИl'а жуда Яf(,ИН. Бивооарив, aR'ЬdIIавий шеърлар ораеида бу хил
шеърларнинг б)tлиши шуни К)tрсатадики. Навоий )tЗ ижодида анъанавий
шеърлар билан бир f(,aтopдa ~аётий мавэуларга f(,)tл ура бошмtаи.
Шу билан бирга Навоий жуда K-yn шеър ёэиб, 'кейивчалвк '9'э
шеърларидан бир неча девонлар ва 1'fIlЛdМЛdр ~aM туэгав: «Бадоеъ ул­
бидоя» , (сНаводир УН-RIIX,;ОЯ», «Хаэойвн ул-маОНИ Jl , «Девони ФоВИЙ),
«Сwгтаи зарурия», ссФуеули арбаа 11 , «Наэм ул-жавО~Р)l ва ~окаэо. Шу
ном билан аталган шеърий мажмуаларига ёэилrав дебочaAitрда эса
Навоий )tзи илк марта "9'з шеърлариви маълум бир мавэулар бfЙИча
тасниф f(,илишга урингаи. ~aттo баъзи эамоНДОwлaри, жумладан униш
асарларини к)tЧИриш билав махсус ШУГУЛЛdНгав M~YP Абдулжамил
котиб унинг шеърлари байтларидан' поДШомарга М9'лжаллаигав бир
ry>nлaм тузиб, унга «Т}'JI;фатус-салOТШl» деб ном f(,'9'Йган. Бу тtrPида
танИF,ЛИ матншунос олимимиэ П. Шамсиев махеуе маf(,Ола ~aM ёзгаи
эдилар4 Унда Навоий газалларидан терилгаи бс1ЙТлар 45 Т}'JI;фа (I<;исм}га
б)tлинган б)tлиб, маеалан, 41~фа «I<,арилар наеи~атида», 4~фа
«Давроо ау.лининг бевафолиI'ИДd». 4~фа ха «3амона душворлиrидан
бода f(,YТf(,opYP маънидаll деб аталгаи. Бу -хил тематик таенифнинг Навоий
шеъриятини '9Рганищда ~озир ~ цамияти катта. Биз бу 43- ва ,~
ту~фаларга Навоийнинг: I

Вафо a~г~ давРОНДИН етар жавру жафо аеру,


Жафосидин шиш озурдадур ами вафо аеру ...

Топмадим ами замон ичра бир aндof(, ~aMдaмe,


Ким замон осебидин бир-бирга айтишеак гаме,
каби матлалар билан бошлавган 1RЛaб газалларини ~aM киритган б)tлар
эдик.

Шу Й)tНалишда иш олиб бориб, Навоийиинг х.ажвиЙ ва J!iазил­


мутойиба мазмунидarи газалларидан, шеърларидан ало~а, табиат
фаеллари ба~ор, куэ, I<;Иш ва ёэ ~аI<;"даги, навр)tз мавзуидаги
lUеърларидан алО)l\ида б)tлимлар тузиш мумкин. Навоий шеърлариии
бундай мавзулар б)tйича гур~ш, биэвингча. уларни Maxrye '9Р га ниш,
илмий таМИI<; этишни енrиллaштиради. Чунки бундай гурумарга оид
шеърлар аНЪdнавIIЙ ИШf(,ИЙ ёки рвндона шеърлардан .... аълум даражада
dжралиб туради.

<\Аишер 1{"80ИЙ МУ"""МаА "СdрЛ4р 11Плами. б-rnМ. Т. 1990. 3Н ',,\ифа


111,1""иев r1 У1бек м"тиwyиослигиr.. оид ТiIДJr,ИlI.отлар Т, 1986. с, 1 , d"'Иф>

10
Навоийнинг шеърий меросини fpганишдаги Kaтra мураккаблик ва
l\ИЙИНЧИЛИК зса унииг и~ МdВэудаги анъанаввй p~ ёзилган
шеърлари биЛdН богли". Чувки улар ,dВВdЛО, МВJ(Дop жи~тидаи КJП
БJлса, иккинч:идан уларда авъанавlIЙ тасвир услу6и устун. Хусусан,
Навоийиинг бу хил шеърларв фоРС"1'ОЖИК шеъриятиввиг Саъдий, Хусрав
Де~ий, Х;офиэ, Жомий каби. JЗбек шоврларидан эса ЛугфВЙ, Атовй,
Саккок.иЙ, r
dДойи каби буюк ижодкорлар бвлав ИJltодий мусоба~а
усулида ёэилган. Буни НdВоийнинг JЗИ ~M инкор зтмаЙДВ. Масалав, бир
газaлидd Навоийнииг Саккокий ~:
Навоий назм ара твrв забоRИВ Jй:лa сурдвким,
Пичо~ топмас уётrив JЗии Jлтурмакка Саккокий,-деб ёэганв
х,еч бежиз змас (<<Саккок»;рабчада «ПИЧОJriЧВIt дегаии).
НdВоий Jэввинг бвривчи девовв «Бадоеъул-БИДОJlDга ёзган
«ДеБОЧdIt сида J3 шеърларививr тематик хусусиятларв J\,a~ флар
зкан, уларивнг Kaтra "НСМВ ИШ~Й ва. ривдоиа й'9'Валишда зкаивИR ва бу
мавзудаги mеърларинн J'З да.врвда ~ JIXW..И ~абул II\RЛI'dВини lI\уйидarвча
таърифлайди:
«Чув табъи жибиллий саломатдин ва жибиллат зоти ИСТИII\Оматдин
орий эрмас зрди (яъни Худо бергdВ шоирлик истеъдодим согломликдан
ва табиатим баРlI\арорлиI(ДdН холий эмас зди), ОШIЦЛИК ку-часидаким,
ажиб' Jl\ОЛ01та, гоят ва ХУМОJ>.ЛIЦ мцалласидаким, гариб МУШКВЛО1Та
них,"ят ~тypyp, ВШII\ XOJl\ ~абlilP жамоли х,айратидин ва хох, фиро~
хазони хор-хори изтирорвдин ~p навъ ~ ЮЗЛdВса эрди на мdЙДa хох,
маСТЛИII\ айшу тарабидвн ва. ХО:Ж; махмурлик раижу таабидвн ва хо:ж;
майфуруш иноятидвн ва XO~ ~асиб ШВКОJIТИДИи ~p амр BOlI\eъ БJлса
зрди, - ул ~ОЛFа ЛОЙИII\ ва ул хаёлга мувофи~:

Кfнглумда не М4'ЬВИ 1лса эрди пайдо,


Тил аЙАаР зди иаэм либосвда адо.
Ул наэмга жонин ~бои ~ ф~о,
Солурлар зди гун6аэи гардуна садо .

" Навоий ижодидан, хусусан унинг шеърий меросидаи яхшв


хабdРДОР, шоир девоиларвии бир неча бор 0ll\lI\a КfЧирган Абдулжамил
котиб, «Тух,фатус-салОТИИ8 асарвда буидай тасниф усулвни давом
зттириб, унинг иш~й газалларинв бир неча мавзуларга ажратгав. Оллох,
х,<1!\1ДИ билан богляк. газалларнв бириичи ~фага квритган. Бу мажмуа
4ОII байтдан иборат бу-либ. иккинчи ~фанинг бошланиш ~ИСМИl'а
муножат. тавх,ид, ~аза ва ~aдap, паЙfамбар наъти, фак.р ва фано,
ТiiВdККУЛ, тасаввуф, падшах, насlЦdТИ, хавос ва авам насих,атвга ОИД

\ "" .... р Н .. вuиЙ МАТ. 1"1'0". J" 1987. 13~цифа.


11
шеърларии киритган. Бунииг давомида эса ИШJ(,ИЙ мавзу J(,уйидагича
тасниф этилrан:
«ИШJ(, ХИРJ(,атида; дилбар жамоли ]\аЙратида; ишгиёJC\ из~орида; ёр
хаёли билан СYJliбат ~; МсЦбу6 таърйфида; рашк ва узлатда; ИШJ(,
сирри фош б)tЛl'онда; ёр душворлигида; висол илтимосим; тазарруъ била
ниёзда; ёр узрхоJY\Нгида; ёр номасИДИН масрур б'9'ЛУРда; ёр номасига
жавоб битмaJ(Дa; висол шукрида; бадме~р ма'ЫП)'l\ шикоятида; вафо ва
тцаммул бурдборлигида; ёрдив айриЛFОнда; ~YCH эли насцатида; таассуф
баёнида; ёрнинг хасталиrидa; носи~ манъида; ма'ЫП)'l\ )tзга ОШЩl\а
илтифот J(,ИЛl'Онида; дилбар хилыти таърифида; ёр сафарида; видо J(,илур
маънида; вусмау xaтry хол таърифида; ёр ёглиги (рfМОЛИ) била ашкии
таскин берурда; ёр шикоятида. ... )) б ва ~оказо.
Абулжамил котиб томоиидаи улуг шоИ'р шеърлари мавзуларини
бундай майда б'9'лакларга б'9'ЛИНИWИНИЙГ асосий сабабларидан бири туки,
бунда айтиб rгилrан ]\аР бир мавзуда Навоий девовларида бир-икки эмас,
JВЛaб шеърлар мавжуд ва уларни;иг ~ap бири оригиналликка даъво
J.\ИЛддИ ва бундай даъво fpинЛИДИр. Шунивг учун биз бундан буён
Навоий девонларини fpганиш ва l'амИJ(, этишда Абдулжамил котиб
айтган Й'9'лдан боришимиэ MaJ(,Caдгa мувофц К'9'рlПldДИ. У бошлаган
тематик таснифви янада ривож.лантиришиумкив. ,
Шу билан бирга бу фикр Навоийнинг ФdJC\ат газалларига змас, увинг
БОШJ(,а турдarи шеърларига ~aM тегишлидир. Шу Й9"Л билан биз нalоий
шеърларини умумий Й'9'Rалишда эмас, конкрет '9'Рl'dнишга эришамиэ.
Маса.лан, Навоий «Бадоеъ ул-бидоя» дебочасида рубоий:мрни «муфид
ру60иёт - барча латофатомиз» деб, J(,итъа.ларини эса IIнофеъ МyI<,аттаот­
барча манфаатангиэ» деб таърифлаган Э/l)!. Шоирнинг ]\аР бир ру60ИЙСИ
ва I\итъа.сини ковкрет fpганиш уларнинг анынавий хусус:иятларини ~aM,
1з давридаги ижтимоий-сиёсий ва маъвавий ]\аётга ЯJC\ин томонларини
~aM ЧJ'I\ур '9'Рганишни осовлашти ради.
Навоий «Бадоъеул-{)идоя)) деБОЧdСида баъзи китобхонларнинг
«шеър)) деганда ва t<шеърий Девою) деганда фаt<;ат ИШJ(,ИЙ шеърларни
тушунишларини I\dТГИJC\ тdЩИД R,илган: «На бир букам, Г'9'йиё баъэи эл
dШЪОр та~силидин ва девон такмилидин гараз мажозий ~CHY жамол
тавсифи ва MaJ(,cYA эо~рий хатги хол таърифидин 1ЗI'а нима
аигмайдурурлар» .
Навоий изо~ича, шеърии ДР.ВОRларнинг M~M бир JC\исмини
OдiJ.TдiJ., панд-насца.тга доир «маВЪИзатангиз» гаэал ва байтлар таwкил

этган б'9'либ, шеърИJIТИИ бу мавзуга ОИД асарларсиз тасаввур этиш I9IЙИН.


Навоий ёзади:

• Ш"мсиев П. Узбек Ndntшунослигига оид ТII,I\"",,отЛClР б6-с"'Iифd.

12
«Де вов топвмаЙКlfм. аида Мdърифатомуз бир газал топилмагай ва
газал бfлraй:Jtнм. аида мавъизатангиз бнр байт бfлмагаЙ. MYВДOJ<j девов
битилеа, худ аеру бе~да ~aT ва зоеъ машаI<iJ<jат тортилroн бfлгай.
7

Шундай муло~эалар била.в Навоий ушбу биринчи девовига мы м


наецат ЙfВд.ЛИШВДдJ'И шеърларини JC;aM кнритганини таъкидлайди:
«Ул ЖЩd1ТllВ бу девовда JC;al\lДY наът ва МdВъизадин БОШlI\а ~p
Ш'91>авгиз газaлдRJПCИМ, исти:мои мцвашларга мужиби саркашлик ва
гаlllКdШЛdрга 5ов:си мymaввa~ бfлrай, бирор-иккирор васщаторо ва
МdВъизатосо байт иртикоб 1\ИЛИИдИ ... »8
НавоИЙ ЛRpRlt меросиRИВГ бир бfЛarиии шоирниlП' фоРС"1'ОЖИК
адабиёти вамОJlВДdЛiiрид<1.В ~офиз Шерозий, Хусрав Д~вИЙ.
Абдурцмов Жоми:й Кdби буюк ижоДltорларнинг шеърларига татаббуЛАР
ташкил этади. ФОрс"1'ОJЮIК адабиёiи ТдМИJ<jОТЧИлари бу шоирларвииr
ижодиrа к1ПРО1Ii тасаввуф й?иалишида ёи.дашадилар. Биио6арии. биз бу
шоирлар ижодига що беришда тасаввуфдан узо~б кетм:аCЛIIFИМИЗ.
тасаввуф Т4'ЬA1D1oТив:ииr тарихий ~таи иазардав Навоий ижодига
юкобий та'ЬСириив тyrpи кур<:атиб беришга JC;apдKaT J<jИАМОFИМИЗ керак.
Лекии шуии ~aм эслатвб "9ТМОJ<jЧRМИЗIW, Абдулжамил котибвииr
«~фатус-салOТRВ. да тасаввуф МdВзуи «фаJ<jр ва фана., «тасаввуф.,
«таваккул. деб аталгав КJI1IRК ГУРYJC;Лilрда ахс эттирилrан, холос.
Навоий шеърий ИЖОДИRИиг яна бир катта J<jИСМИВИ унинг дивий
мавзудаги асарлари ташкил этади, дейиш мумкин. НавоИЙ иж.одивинг
ЯJ<iИИ "9'J'МИIПДa эвг камситилгав ва кам fpГdнилган бу J<jИСМИ yвввr
"Xa~a» достоимрвдarи кириш ~смлар, шоир 9зи I<iа:йд Э'lТанидек, увинг
дев"нларидаги ~ ва наът шеърлардаи, J<jОЛdВ~рса, Пайгамбар ~слари
талJ<iИНидан иборат ссApбallJt8, ~азрат Али ~кнатлари асосида битилrан,
266 ру60ИЙД4В ибора.т 11 НаЗМУЛ-ЖдВОJC;Ир» ~aмдa Хожа дJgюри валв:й
илтимосига K"9J>a ёэилrав «СИРОЖУЛ-МУСЛИМИИ» каби асарлари.дав иборат.
Бу аеарларвииг 1Эиrа хос ~M хусусияти шундан иборатки, улардаги
тайёр мазмув ва I'OJtлaр Навоий томонидан бадиий ифодал.авиб, шеър
шаклига сoливrав. Навоий ислом дvнёсиrа Maы\м ва мавжуд. имов ва
ЭЪТIЦодга, ивсов тарбuсига доир гапларни ЧУI<iУР самимият ва Э'Ь'l'IЦод
билав инги Ш~ ва ибораларда, шеърий 3dBJ<j ила ифоДdЛdЙ олган.
1\1 аСаАаИ , ~адиси maрафиввг бирида ШyндdЙ дейилгав: .Сизлардав ~еч
биринПlЗ узига раво курган нарсани биродарига раво Кfpмагунча. чии
мумии бfла олмайди •. Бу фикр Навоий томоиидан шундай ифодaлaвrав:
Мумий эрмастур,-УЛ И!I(ОНДИН
Р9эropида юз сафо кfpгай,

, Уша tJП'Oб. 21-сЦllфL


"лиweр НuoIlЙ. МАТ. 1-'1'0". 21-СЦllфе.

13
Токи I\ардошига раво KWMac,
v ~9
л,ар неким 1зига раво К1»rаи .
Хазрат Али ~К1iатларидан бирида ссИлм ~си жаннат боrиrа
"9'Х шaйдR», дейилган экан. Бу фикрии НавоllЙ l\yJlидагича
ривожлавтирган ва шеърий сацал бергаи;
Ким олим эса, нуктадон ООр~~ де они;
Гар ООзм тузар, би~тв: мутл.ц де они.
х,ар кимсаки, Й1l\ НАМ aвra, -цмo~ ~ ови.
Мажлисдаки ИЛ1\( б1лса, учмц ~ они •

Шу бир мисолнинг 1зндав ~ К?'Риниб турибдики, Навоий бир


~икматни l\айтадан жонлантириб, унинг асосИДd бадкий жи~тдаи
бугунлай янги бир асар яратган. Бу каби асарларнинг яратилиши Навоий
ижодиётиии мавзулар ранг-баранrлиrи эътибори билаи чексиз боЙИТ1'ан
ва 1з даври маъвавий ~аётниииг ич-ичиrа киришrа Й1Л очган.
Навоий нжоДИнииг тематик ж.и~атдаи доимий бойиб борвшида катта
?'Рин тyrтаи яна бир омил-бу увинr Ц(еърлаРИlDlнr 1з тар.жимаи Jl;ОЛИ,
mахсияти билав чамбаРЧdС боrлц томонларидир. Бувдд.Й хусусият унинг
шеърларида, Юl\орида айтиб :9'JТанимиздек, бол.алик чоrидаНОl\ бошланrан.
Бунrа KlD мисоллар келтириш мумкин. Масалан, увинr йиrитлик чоrндa,
Абу Саид ~укмронлиrи даврида Хиротдан Caмapl\aJWa кетиwи ва у ердан
устози Саид )\асан Ардашерrа шеърий мактуб Й1ллзб, )\иротни тарк
этиши сабабларини бdён l\ИЛl'ани бунга ЭJiГ ёРI9IН мисол б1лади. I<,ариган
ваl\ТИДd ХОФиз Шерозий аиъанасини давом этrирвб, yиииr СОl\ИЙНОlfа
ж:аирига 1\1л уриwи. "9'збек тилида «СОI\Ийнома» яратиши адабиётиrиз
тарихидаrи ноДИР Jl;одисалардаи биридир. ссФавойИД ул-кибар» девоиидаи
"9'Рин олган бу асар 32 б"9'лак. 229 байтдан иборат б1.лИб. yНNi "9'зига энг
I\адрдон кюпнларв:и эсга олган, уларrа яна бир "9'зинииr д"9'стлик
туйтулариНII баёв этган.
Навоий эиг с"9'игги шеъриии Астрабоман l\айтаётгаи Хусайн
БоЙl\арони кутиб олиш учун ЧИl\l\аи сафари ваl\ТИДd ёзrав за уни чопар
ОРl\dЛИ унга юборгаи. Маълумки, бу шеърни биз АбдуЛМУМИНХОННИИГ
ссТо~аворих» асари 1\1лёзмасидан топгаи эдик. Навоийнинr энг с"9'игги
шеъри х;ам автобкографик мазмунга эга б1либ, уни ссНавоийхонлик
сух;батлари» деган Мdl\олалар ТfПЛамимизда :п.лон I9IЛГаимиз. Демак.
Навоий таржимаи Xiолига доир шеърм.р уиинг лирик меросвввнг ~аётий
мазмуивии я:вада боЙитгаи.
Хулоса ~илиб аЙтганда. Навоийнииг лирик меросини бундан буёи
ма"ьлум бир тематик l\Исмларга б1либ "9'Рганиш улар БJЙича муайян
хулосаларга келишии осоилаштиради.

<, длиweр НU')иЙ. МАТ. Iб-том. t.200U.2b2-,:",,"ифв


,. длиweр Н4НОИЙ. МАТ 1:'-том. 1'.1 У'19. 11:I-С4Jiиф4.

14
Абдураmид АБДYfАФУРОВ
СУЛТОН МАСЪУД МИРЗО ШО~ИЙ БА УНИНГ
ДЕВОНИ

Мусгцилликка эришилгавдак кейии Кfп асрлик миллий мумтоз


dДабиётимизвинг бой мунда.рижаси, кенг к'9'лами ва сержило
I\Ирралариии явада ~yppo~ ИДРОК этишда, шуниигдек, dДабий
мерослари батамом ёJUI. ~тарли '9'Рганилмаt'д.в, фаОЛИJlТлари бир томоилама
б~лангав ижодкор ~ИДd холис т~отлар яратиlПДd, асарлаPJIНИ
биривчи мавбалар б)'Йича жории ёзувда китобхонларга етказишда
Кfпгива ишлар dNалга оширилди. ~ Яссавий, Убайдий, С'9'фи
Олло~ёр, Феруз, Хаэиний, Камий, Тавалло Кil.би lliалам СOJ~иблариникг
асарлари ало~ Т9JIлdмлар тарзида илк бор ХУNЩ шу йилларда дунё
юэиии курди.
Миллий ~адрИJIТларга Юртбошимиэвинг таmаббуси ва
рагбатлантириши бидан шакллангак янгича муносабатнииг самаралари
чиндаи-да lliувоварлидир. Бу cO~dДa кейинги йиллардаги мухим кашфиёт
ва ЯИГИЛИКЛdр жумласИДd, шуби;асиз, Шо~й тахаллусИДd ~M тебратган
темурий ШЦЗOAёI. Султон Масъуд Мирзонинг шеърий девони
lIi'9'лёэмаларидаи фотоиусхаларнинг IОРИЖИЙ китоб хазиналаридан
ю"тимиэга келтирилиши и;амда илмlIй муомалага киритилишини
~сатиш мумкин.
Масъуд Мирэо Шои;ий и;аlliидаги ИАК жузъий маълумотлар '9'збек
мутахассисларига филология фанлари комэоди Х.Исматуллаевнинг 1972
ЙИЛИ «'У'эбек 'гили вd адабиёти» журналида (4-сон) босилган ахборотидан
маълум зди. Муаллиф унда миллати венгер б'9'l\ГaR америкалик турколог
Янош Экманвинг «Турк дили ~уруми» томонидан Туркияда нашр
этиладиган «Турк дили аралаштирмалари йиллиги» КОМЛИ Тfпламда f 1910)
3ълОИ JliИЛИигdН «Билинмаян бир чигатой шоири Ш()~ ва девони»
маlliОласи м:азмувидан хабар беради. Эндиликда бизга м:аълум б9'ляшича,
Я.Экмавн Туркияда э'ыI.нH JliИлинган бу маlliоладан бир йил оЛДИв «Centra\
Asiatic Jouma.l» вашрида '9'з кашфиёти J\;аlliида инглиз тилида маlliОла зълон
JliИЛГан и;амда ШО~RИнг девонидан 25 газал ва 4 рубоийни инглиэ тилига
с'9'Зм:а-ср таржвмаси билан илова этган.
я.экманв ~ap икки маlliОЛdДа, 1996 йил ёзида Лондондаги с<Индиа
Оффис» кугубхонасида ca~Haё,.гaH чигатойча lIi'9'лёзмалар билан
танишар экан, илм a~гa номаълум б'9'лrан Шо~й тахаллусли шоирнинг
туркий девонИIIИ учратганини, деноннинг 1151 ~жрий - 1145 милоДИй
ЙИЛИ Миён О~бат Маи;муд исмли адабиётсевар учун Абдулкарим котиб
~aмдa 1190 х,ижрий - 1116 ~IИЛОДIIЙ ЙИЛИ Баламкада рожаеи Ачит Санг
Бцодур учуи котиб Хаёт Али I<,аламларига мансуб иккн нусхаси
мавжудлвгини ма'Ы\.ум I<,ИЛdДИ.

15
КJpинадики, х;ар иккала ~Jлёзма "ам J\ИВдистонда бобурИЙЛdР
сулоласи х;укмронлиги даврларида 1эаро J'IТИ3 Аил фар~ билан
кУчирилган. Бу хол туркий ада.биёт ва с.urьaтиииг, хусусан, шеъриятнинг
~TOP асрлар давомида Хиндистон мадавий-ада.биЙ "аётида КJpииарли
'91>ин тутгаlL\ИI'идан дарак беради.
Я.3кманн иккала ~}tлёзма мундарижаc.иrа KJpa.. бир хил экавлигиии
таЪКИДЛдб. уларнинг иккинчиси бириичисидав айвав кучирилrан, деган
хулосага келгав. A'IMO иккинчи ~лёзма, муаллифвинг маълумoтиrа КJpa,
}tзбек ада.биётинивг ХусaйRий (Султон Хуса:йв Боцаро) ва Зсцирими н
M~aмMaд Бобур каби йирик номояндаларинивг девовмри билан бирга
кетма-кет к9Чирилган ва. афтидан кеЙИИЧалик. бир мyI4i0вaдa китйбат
I\илиниб, яхлит р~амлангав. Бу NJ.ЛJf.ЛIIi!В шувдай хулосarа келиш
мумкинки, буюртма берган Баламкада рожаси туркий тилни мукаммал
билган, "9збек шсъриятинивг чин мухлиси БJлгав, айви замонда. Хусайн
Бой~аро, Бобур ва ШО:Х;ИЙЛdрнинr темурий авлод вак.иллари эканлигиии.
"9эаро щин ва яхши муносабатда б}tлгaRЛИКЛAРИВВ. ижодий меросларида
ёP~H умумийлик мавжудлигиии чyt\ур Х;ИС lQIЛГdВ.
ОЛИМ девон муаллифи Шох;ийвинг кимлиги ва ~ачон яшаганлиги
масаласига алох;ида тух.талиб, жуд.Р. ~мматли маълумотларви келтиради. У
девон ~}tлёзмалари Сa.I<,Лаиувчи куту6ховавaиr расмий l\dйд дафтаридаги
«Шох.ий 3рон шоири Амир Шох;ий Саб3dВОРИЙДИРII. деган маълумотнинг'
хато эканлигини авиl\Лdйди. Муаллиф Давлатшо" СамаРl\андийниl8'
«Тазкират YIll-шуаРОII ва Алишер Навоийвинг «МdЖОЛИС учун-вафОИClI
тазкираларид.Р. Амир Шох;ий Сабэаворий "а~ги ишончли
маълумотларда уиивг "9збекча (ЧИFатоЙЧ4) lDеърлар х,ам ёзганлиги ва
туркий девон тартиб берганлиги ~к.ида бирор-бир Ф а Й'rИЛМагdНЛИГИН и,
Бобурнинг эса аруз наэарИJIСИ ва амалиётига балпплангав рисоласида
Амир Шох,ий ижодвдан намуна сифатида келтирилган баЙ'I'ларнииг
барчаси, беистисно, форсча эканлигини таъквдлаб, «шо.х,и:й тахаллуси ила
ЧИFатойча шеърлар ёзгаи бош~а бир киши» БJлган, дегав манти~ий
хулосага келиб. излавишларни давом этгаради. Натижада, Я.3кманн
Алишер Навоийнинг «Мажолис yh-иафОИСJl тазкирасиии форсчага
«Латоифнома» номи остида таржима ~aH Фахрий Хиравий асаридан
9'3И кашф этган ижодкор х,аl\ида ани~ ма:м.УМОТI\ilР топишга муваффа~
б"9лади. Гап шундаки, Фахрий х.иравиЙ тазкира таржимасиrа 188 ижодкор
ва адабиёт севарлар х,аl\ИДd }t:lИ 'f'91Iлarан ЯНJ'И маълумотларни х;ам илова
~илгав. Иловада, жумладан, тР.муриЙ Султон Масъуд Мирзо х,аl\Ида х,ам
алох;ида суз юритилган б9'либ, унивг Я.Экманн та'Ьбирича. «бир ЧИFатойча
ва бир форсча девонлар тартиб беРГdН»лиrи. -чиrатойча девонИNJ. Шох,ий
ва ФОРСЧd девонида эса Орифий тахаллусларвни ~JллаГdНllЛИГИ аНИI\
таЪКИДl\aНl'ан.

Я.ЭК:I4анн Т9Fри }'1'\ТИРГdнидек. Фахрий Хиравий «Мажолис ун­


иафоиCII кинг 896 х;ижрий t 1491-1492 милодий) йили якуиланган ИАК

16
нусхасини таржима I<;ИЛГdН ЭNIL. Бу даврда. ижодкор сифатида. адабиёт
СdJ!;насига J!;али ЧИl\МаГdН Масъуд Мирзо Тdбиийки, Навоий тазкирасидан
9'Р ин олмаган. Аммо Алишер Навоий орадав олти йил 1Л'dЧ, :9з
Тdзкирасинииг иккинчи, узил-кесил иусхасиии тузади вd унга шеърИJIТГd
кейинчалик кириб келган ЮЭГd JlI<;ИН ИЖОДКОРВИ Jri:9ШdДИ, УЛdРНИНГ J!;dp
бирига :9з муноса6ативи билдириб, шеърИJIТИДdВ намуналар келтиради.
НdВОИЙ У:9лдирилган тазкиранинг Амир Темур вd ижодкор
темурийзодаларга бarишлангdН еТТlDiЧИ мажлисига XYf>NI шу Масъуд
Мирзо номини ~aM киритиб, махсус :9РИR dЖратdДИ JC;aМДd унинг инсон
сифатида юксак фазилатлар СOJ~иби экаалигини ало~ ТdЪКидлайди:
«Султон Масъуд Мирзо - равшан зе~ Вд мустцсан таъБЛИI<; Вд
оокиза хисол ва MdJC;МYд фdОЛ йигитдир. Вафо ва дилж-уйл~ анииг шиори,
сахо Вд Дdрвешх:9йлYl\ dНИНГ дтворll»
Навоий бу темурийзоДdИИНГ истеъдодиГd ЮКСdК бdJC;О бериб, далил
сифати.да бир Г:9зал бdЙТНИ келтиради:
«Мул.к paвHaI<; Вд интизомида. ахтари масъуд. НdЗМ зебу ЗИЙ8ат
ИТМОМИДd абнои ЖИНСI<;а MaI<;CYA. Бу ТУРК'lа МdТлаъ dНИНГДУРКИМ:

Ёр бориб жонга l\9Йди доги ФУРI<;dТ, эй рафщ,


КJнглума кор этмасунму да.рди гур6ат, эй рафИl<;?)I

Айтиш керdJ<КИ, темурий ижодкорларни ТdЗКИРада. I<;айд этишда


Навоий уларнинг ёшларига к:9Ра тартиблайди. Султон Масъуд Мирзо ва
YНl'HГ укаси Султон Али Мирзолар ёш ~одалар свфатида е1ТИНЧИ
М8ЖЛИсиинг зиг охиридан '9P1lJI олганлар. Шувга к:9Ра ~aмдa Навоий
тавсифидаги ((йигитдур» ибо рае и б:9йича Масъуд Мирзонинг йигитлик
йилларидаёI<; ижодкорлар I<;аторида улyr шоир назарига тушган, ижобий
баJC;оланиб тазкирадан :УРин олиш шарафвга муяссар б:9лган, дегав
хулоеага келиш мумкии.

'Г9три, Навоий Султон Масъуд Мирзов:инг (умуман, барча темурий


султон ва Шd~зода ижодкорларде~) ада.биЙ тахаллусларини кJpеатмайди,
унинг форс ий шеърияти ~aI<;ВДd эса умуман с'9'З очмаЙДИ. Аммо Навоий
намуна сифатИДd келтирган ЮI<;ОРИДdГИ ба.йтв:внг rзиёI<; Я.Экманн кашф
этган Шо~ий тахаллусли ижоДКорнинг Султон Масъуд Мирзо эканлигига
аНИI<; гувох,лик беради. Гао шундаки, Я.Экманн 13 маI<;олаларида далил
еифатида I<;айд этганидек, келтирилгав байт Шо~ий девонИДdГИ етrи
байтли газалнивг бошлаНМd миераларндир (Я.Экманн ~ap икки
МdI<;олаеита Шо~ий ижодида.н БОШI<;а иамуналар I<;аторига худди шу
газални ~aM 11ла илова этган).
Демак, Ш<ций, Фахрий Хиравий таъкидита к:9Ра JC;aM, НdВОИЙНИНГ
«Мажолие ун-нафоис» тазкирасидаги гувож,лигига к'9'Ра ~aM, Масъуд
Мирзонинг 1збек (( чигатойча" ) газалла.рида 1<;1ллаган адабий
тахаллусидир.

17

,
~-Sq~\ r
j
Хуш, Масъуд Мирзонинг 1эи I<ИМ?
Алишер Навоий унииr иомига «Султон» с1эИИи l\1Шиб, тазкираиииг
ижодкор теМУРИЙЗОдaAdрга махсус багиmлaигаи фасли-мажлисига
киритиши аело бежиз эмас. Султои Масъуд Мирзо буюк сш~ибl\ИPОН
Амир ТемурниИl' бешинчи б'9ТиН авлоДИ, яъни со~БI\ИРОНИНГ '9Тли
Мироншо~ МИРЗОИИIlГ иабираси б1ЛМИШ Султои Абу Саид Мирзоиинг
набирасидир. У Султон Абу Саид Мирзоиииг '9Тли Султон Ma~MYД Мирзо
оиласида 1415 ЙИЛДd дуиёга келади. Онаеи Мир Бузург Тирмизийиинг
ХОНЗОда иомли I\ИЗИ б1ЛГаи. Бойеунгур Мирзо, х,усайн Мирзо, Султон
Али Мирзолар Масъуд Мирзоиииг укалари булишгаи. Отаси Султон
Мцмуд Мирзо катта '9Тли МаС'Ьуд Мирзога х,иеор ~окимлигиии ажратган
ва у то 1495 йилга I\aдap у ерда )(уКмроилик I\илгаи. 1495 йили отаеи
1лгаИДdИ кейии Султан Масъуд Мирзо катта фар занд сифатида
СамаРl\аид ТdXти учув даъвогарлик ~, l\1Шин ТfIIЛ.aб укаеи
Бойсунгурга ~арши отланади. Аммо бирор натиж:ага эришмай, х,иеорга
J<;айтишга мажбур булади. К'9П 1ТМай эоа Хиеории ~aM 1\1лдаи чщариб.
панох. тартиб Султаи х,УС6ЙН БоЙJC;аро JWзурига боради. Янги сиёеий
режалар билан МоваРОУИНaJWга яна I\dЙТtан Масъуд Мирзони Хусравшо~
l\'9'Лга тушириб, к1зларига мил торттириб, к1Р I\илади. Шундан с1Нг яна
JC;ОШИГd I\айтиб келган Масъуд Мирзога х,уеайн БОЙl\аро лутфу
эх.тиромлар КJpсатади, ~ттo IQIЗларидаи бирини никомаб бериб, '9'зига
куёв I\Илади. Шо~й >\усайн БОЙl\аро сароАида мунтаза.м "9ТI<азиладиган
шеърият базмларида, умумаи х.ирот адабий х.аётида фаол I\атиашиб, ~
умрининг JC;олгаи I\ИСМИНИ асосаи иж:одга багиmлaЙДИ. Масъуд МиPl~Ю
I ElJ1 йили Шайбоиийхониинг Хуросоига юриwлaри ваl\тида '9'лдир илга 11 ,
"Бобуриома» маълумотларига К'9'Ра, уиинг JC;абри Газиада.
Султон Масъуд Мирзонинг ~ёти ва ИЖТИ!llОИЙ фаолияти х.аl\ида
зикр этилгаи манбалардаи ташl\ари, «х,абиб YC-СИflP>I, "Равзат ус­
салоl'ИН», шуниигдек, Мирза M~aмMaд х,аЙДdРНИНГ «Тарихи Рашидий,)
каби тарихий dсарларида ~M к'9Ш'ина маълумотлар бор.
С 'ултои Масъуд Мирзо, унинг фож.иали I\иеl\а х.аёти ва оиласи
Т}'1'ри( ида «Бобуриома»да анча-мунча '9'Рин ажратилган. Бобуриинг у
билан амакивачча экаилигиии, ~ТТO унииг еингилларидан бирига
уйАанлигини иазарга олсак ~aмдa Султон !\[ахмуд Мирзоиииг
хотииларидан бири Бобурнинг холаев б'9'ЛГанлигини ЗСЛdсак, бундай
МУНО(,lбативнг табиий зкаилиги равшанлашади. Масъуд Мирзо Шо~ий ва
уиинг оиласи билаи яж,ии мулож,атда б'9'лгаи Бабур '9'з хотираларида унию'
х.аёти, амалий-ижтимоий фаолияти, ШdXСИJIТИииИI етакчи белгилари
х.аl\ид' , купгина J<;ИЗИJ<;арли маълумотлар беради ва х,ар доим у х,акда
хайри'\оJVUtк р~ида ёзади. Бу жщатдаи, Масъуд !\ [ирзонинг ёшлигида
аТКdЛllК (отабеклик) J<;ИЛГан, кейиичалик эса уиинг КУJига мил тортrирган
Хусраншох. ~ндаI'И I\УЙИдаги е1злари ДИ1\J<;тга са \Овор: тийра ва
фаси,"" ЗДИ, берах,м ва бевафо ~apOMHaMaK киши ЗДИ uеш кун '9'Тар дунё

18
учун бир Jзи JcrypFOH валинеъматзода.сини (яъни Масъуд Мирзони
А.А.\ KJp I\илди ... Тенгри I\ошида осий ва ХdЛ1\ ОЛДНДd мардуд БJлу6дур. Бу
Jтap дунё учун ~Ol\ ямон иШЛdр IQIЛДВ» (ссБоБУРНОМil.»Дdн).
Т9Три. ((БоБУРНОМd»да СУЛТОН МаС'Ьуд Мирзонинг шоирлиги ~~ида.
унинг икки тахаллус остида ТУРlt:ий ва форсвй шеърЛdр ёЗГdНЛИгига ~aNДa
деВОНЛilР тартиб берганлиги Тfrpисида. бирор маълумот учрамаЙДИ. Аммо
бундан Бобур амакиваЧЧdСИНИВГ ижодий фаолиятидан батамом бехабар
БJлган. деган хата хуло<.аl·а келмаслик керак. Гan шундаки, биз Бобурнинг
шеърият назарияси ва амалиёти.rа бarишланган ((Рисолаи аруз» асарида
Султон Масъуд Мирзо ижодидан' ]QiM намуналар келтирилгавивtf
аНИl\Ладик. ((Рисолаи аруз»да отаси Султан Мцмуд Мирзо ва укалари
Султон Бойсунгур Мирзо ~aмдa. Султан Али Мирзо ижодларида.н
намуналар билан ёнма-ён Шо~ийнинг ~ икки гаЗaAIJ матлаи рамал
ба .... риниllг ((dВва.лги вазни»га яхши мисол сифатида тилга олинади.
Аник,лик учув айтиш керакки, темурийзода ижодкорлар меросларига
МУРОЖddТ этиб, шеърларидан мисоллар келтирар зкан, Бабур ~aм ху;::.ди
Навоий каби, уларнинг адабий тахаллусларини к"9Рсатмайди, Фаl\ат
Султан )\усайн Мирзо, Султан Бойсуигур Мирзо ... каби расмий унвои ва
flомларнигина зикр этиш билан чекланади.
Бобур Султон Масъуд Мирзо ~аламига мансуб деб келтирвлган
бири"чи байт I\УЙида.гuдир:
,
Жаннат ул-маъвоки, дерлар ёрнинг кJйи эмиш,
ТJбиеким васф зтарлар ~адди дилжJйи змиш.

Бу \.fисралар Я.Экманн кашф этгав де_оНlШНГ ~p вккала I\Jлёзма


НУСХdСИДd мавжуд беш байтли гаэалнинг матлаъ байти эканлиги Султан
Масъуд Мирзонинг Шо~ий тахаллусида. ижод l\ВЛГанига ~aNДa Бабур
~уми унинг шеъриятида.н мисол келtирганига шуБJtа I!;ОЛДИРМaйдlf.

Ма( ъуд Мирзо Шо~ий девонининг суэ юритилаёrrан I!;Jлёзмалари


бобУРИЙЛdР сулоласи JWКмровлигв даврида Хиндистонда
КfчИРИЛl"IН.УЗdРО l\Иёсланганда ~ap иккала I\улёзманинг бир-бирига 1»"ла
МУSОФИI\'\ИГИ, фаlCiат биринчи l\улёэмaдa.rв таржиъбdнднинг еттинчи
бапдида "ттинчи байт б'9либ келгав:

Оворалику гарвБЛИI\ ~
Туттилар эса кувгулга улфат -
мисралdРИНИНГ иккинчи lCiулёэмадан тушиб I\олганлиги аниlY\анди. Х;ар
ИККQЛd ,,','лёзмада котибларнинг айби билан Й1Л I\'S"йИЛГ<IН НУ1\сонлар х;ам
К'9"ЗГ'\ ТdJJlланади. Жумладан, айрим ГёLЗалларда тахаллус\И байтлар тушиб
I\ОЛJ·dll. J ,ир I\dTOP "9Рииларда эса. суэ бирикмалаРИНИIIГ ёзилмай I\ОЛИШ

19
)!,омари }rIpDca, айрим газалларда мисрамр нот9три кtчирилган,
натиж4да ~азмY\I ва бадиИЙЛИl<ка пугур етгаи. Масалан:
«дйласам б,f:ДИЛЛНк онинг ЗУЛМИДdIl айб ким,. мисрасИДд икки
бугинли бир суз )!,ар икки l\?,лёзм4Дl:I тywиб IC;олrая. Биз миср4 !iСАИД4
«Айласам бедиллик онинг зулмидаи айб этмаки'м» тарзида
битилган, деб TaxМIIH этамиз.

Гарчи, зй ороми жоним, бисёр ~aMдaM 1'ОПl\осен,


ИШtc; ЗЛИДИН ~aмдaMe мендек, вале, кам ТОПtc;осен,-
баЙТИДd эса «кам. <:узи нусхаларда «ким» шаклида ёзилиб, tc;офия ва
мазмуининг БУЗИЛRшига сабаб б?,лгаR. XyNtJil ury газалда:

Н9'Ши васл, эйким, тиларсен неши )!,ижрои IC9P~айин,


Чун эмас багринг жаРО~liТЛИК не MapJl;liM ТОПl\осеи1-
байтидаги «Map1f,aM» с?зи .MaJi?~MII тарзида XdТO битилган. АичаГИНd
учрайдиган бундай чалкашликлар б?йича ~p иккала котиб ~aM туркий
матнларии к?Чиришда етарли тажрибага зга б?лмаган б?лса керак, дега"
хаёлга бориш мумкин,
llIох,ий девониниНl' Ловдонда са~иаётган I\?,лёзма МУllдарижаси
шеърий турмрнн I\8мраб олишига к'9'Ра, унчалик бой змас: irим Дd.p
шеърияти амалиётидаги йигирмага ЯI\ИН турларидан ФaI\ат т?Ртида~lIа
битилгаи намуналарни учратамиз, холос. Т9грИ, х,усайн БОЙtc;аро (Т9'РТ
шеърий шакл) ва з.цириддни M~aмMaд Бобур (е"М"И шеърий ша кл)
девонларида ~ деярли шундай ~олатни К9'Рамиз (I\иёслаш учун
Навоийиинг "Хазойин ул-маоний)) номли девонлар мажмуасида 9'н олти
шеърий тур иамуналари мавжуДt\Нгини эслаиг). Девон асосини ИШI\ИЙ
МdВзудаги газаллар ТёWIКИЛ этиб, улариинг жуда к9Пчилиги худди
х,усайний ва Бабур ижодларида б?,ЛJ"анидек, рамdЛ ва хазаж щрларида
ёзилган. Девон I\'9'лёзмаларииииг нусхалари билан Яl\Индан танишиш
Я.Экманн МdIC;олаларида келтирИЛJ'ан айрим маълумотларга баъзи
аниl\ЛИКМР киритиш ИМКОRИНИ беради. Ж умладан , газа.ллаРIIИЮ' умумий
,'оии, у ёзганидек, 152 та эмас, балки"153 тадир.
Шох,ий девонида рубоий сон жи~атидан иккиичи "91>ИНИИ эгаллайди­
:п рубоийнииг барчаси ИШl\ий-~аётий мавзуда битилгаи.
Булардаи таш-,ари девон таркибида 19 фард ва

.Васлиигни I\илиб замон-замон ёд,


х,ажриигда чекай фигону фарёд»-
оаити )!,ар баима ТdКрОрлавувчи бир таржиъбаид мав,куд, Шо~ийнинг
llIахсий мураккаб х,аёти лав~Лltри, хусусан. кУзига мил тортилио, кур
пилиши муносабати билан чеккан азобу у-,убатлари, ТУШl<УН кайфияти,
OI"ир р~ий кечиималари бадиий ифодасини TonгaH бу гарЖиЬбаJlЛ,
Я,Экманн I\айд ЭТГdнидек, саккиз эмас, балки '1}>1\I\ИЗ банман 11бор<lТ.

20
Урн и келган,а,а, таржиъба..вдларвда байтлар сони ~aм анъаиага хилоф
равиШДd, турлича экаилиrвии айтиб 1Гайлик: 1,4 ва 5-бандмр Югадан
байт, 2,3,6- бавдлар 9 тадаи ва ~олгаи бандлар '12 TdДdВ байтни, жами 93
байтни rз ичига олади.
Биз с9'з юритаётган ~Jлёзмаларнинr ай рим жцатларига куРа,
Шо~ийниНI' «йндиа Оффис» кутубхонасида сцланаё'IТан девони
мукаммал эмас, дегав хулосага келиш мумкии. Унда деБО'lанинг ЙJlVUIги
ва тJp'IТdI'ина шеърий тур намуваларинииг жаМЛdНГанлиги ~aM, ва ВЩОЯТ
Шо~ийнинг девондан тam~арида ~олгаи шеърларииинг мавжудлиrи ~aM
ана шу номукаммаллиv.ка ави~ ишора этади: агар калиф" ж;арфига 28,
"ре" J\д.рфига 10, «ЛОЮ> ~рфиrа 15 газал битилган б'9'лса, бир ~aтopдa
~арфларга (Ч, Д, З, Ф. к ва б.) фа~.т битгадан намуна учрайди. ЧИRДa}I
~дM, «нун» ~арфига 14 газал б'9'лгави ~олда «мим"га бирорта ж;ам намуна
йWИги девон ~улёзмаларинииг мукаммал эмаслигини К'9'Рсатади. Чуики,
худди «МЮ4» ~арфиrа oдaTN1 ЖУNi К'9'JlЛaб Fазаллар ёзилган.
Бобурнииг «Рисом.и аруз» асарида келтирилган мава бу матлаъ:

Дер ЭДИмким, б'9'лмагай беёр равшан кrзларим,


Мен дегавдек, о~им, б9'лди муайяи кJзларим-

Султан Масъуд Мирза Шо~нинr хуми шу ~аРФNi ж;ам rJзал газаллар


ёзгаНЛИI'ИНИ вd улар девон таркибидав четда ~олгаRЛИГИНИ тасдиl\ЛдЙДИ.
~.Экманн зикр этилган м~алаларида Фахри Х;иравий тазкирасидав
Ш~Й ~аламиrа мавсуб, аммо, с'9'з юритила.ётган девон таркибида
булмаган яна бир газалнииг маиа бу матлаини келтиради:

Фиро~ингдан Jлар ~алаТNi че~м заъфа.рониЙДур,


Назар ж;олимга ~M, боги умрумиинг хазоиидур.

Ю~оридаги далиллар, шувиигдек, девон ~улёзмаларида ~ммаси


БJлиБ фаl\ат йигирма ~арфга битвлtаи газалларнинггина жамлангани ж;ам
УАарНИНГ но~ислигидан N1paJ<: беради. I\ис~аси, бизнинг ~атъий
хуласамизча, Шо~йнинг бу девоки мукаммал эмас вd унинг ижодий
мероси ~M х,;ажман, ~M ишлангаи шеърий турлар ЖИJ\д.тидан, шуб~асиз,
катта ва ран'г-6арангдир.
Бизнинг изланишларимиэ Шо~й ижодий мерасининг сJз
юритилган девон ~'9'лёзмалари таркибида учраМdЙДИган намуналарнинг Jз
Мdмлакатимиз китоб хазиналарида ~aм мавжуд эканлигини К'9'Рсатди.
Ж~Лd,A,ан, Ша~инг Алишер Навоий ва Х;усайн Бой~аро газалларига
БОГАаган Y"ДdH орти~ тахмиси Беруний НОNlидаги Шар~шунослик
инститym хазинасида саlV\Aиаётган 11444-~Jлёзмадаи Jpин олганлиги
аНИlY\анди.

21
АйТИШI'uидек. веигер БУЛГ611 омеРlllt4ЛIIК олим турк ТИЛИДd
fiосилrон МОI\.0Л4~ИД4 девондаи ГО3АЛ во рубоиймр илова зтrанки. бу
lIIуб~асиз. тцсиига ЛОЙИI\., ВdЭИМРИИ бузмей, метнии есосаи 'J'f.'ри
91~ИШI'О ЭРИШГdН муаллиф. офсуски. буьзи 1»Иилердо .имий
'.'1ЛJCeWЛИКЛ4РГd J.4M й9л I\.УЙJ'ои, Бир-икlUt иомуно келтирвш бllМигина
Ч('КАаНlsмиэ, Шо~й де_ониД4Н:

УЛ 8афОСИ:JИИНГ Кtнl'УЛfcl мунча ноэниму дейии"l


tlеча иоз э1Таи Сd.ЙИи К"9"Нглум Иllёзинму дейu1-
м.II'МИ бимн БОШЛ4НУ8ЧИ ни~оятД4 9ЙИО~И в4 гузол гозелиииг МОI\.ТО'Ь
{)айтиии Я,ЭJtмаllН J,УЙИДОI"Ича бdтамом бузyt\ ТОРэда. КY'lИpeдll:

ДеМОIII'ИЗКИМ. ~ОЛdТННГIIИ ошкор эт эл аро,


Шо~ийи девоненинг ~p J,айдо З0РНИМУ дейии?

Иккин"и мис.Р8J\d J,офиянинг иoтyrри ~B ГОЗaJUlинг .гош,


I\У!JулмаСИILИ мйрон :lтraH. МdЗМУННИ ~M ХИР4дАшткрган, ДсЛJЦчJ :)са
Шож;ий уз ,'аэмини I\УИИДОI'ИЧi\ (lI.?лёэммарИJIнr 3811 ве 318 с~фамри)
Мt1J1ТИ~ИЙ изчил ва бадиий стук мисра.мрда IIкунлаген:

ДемаНl'И:JКИМ, Jl,олатингни ошкор 3т ЗА оро,


Шо~йи девонадек J.4P ~ЙДА ро:.инму дейии"l ,
Девон ~9лёэмалаРИНИIIГ 44'~ ва Зб СОJl,ифаларндаи 1»ИН •
олган

I '" 'ldЛИЮIГ JlКУНЛОВЧИ 6айТII икк.инчи МИСpcJДaги' СfЗМр хото

УI\ИЛГ8RЛИГИда" 8/SЗН бузилган вв Md3MYH равшоилигИl'О JlУТУР етгаи:

Не аЖ6б ШОJl,ИЙl'd бедод dАласа ул шо~и ~уси"l


ЖdВР I\ИЛМОICДУРКИ. мар \олига султон иши,

Аслиит билан танишиш иккинчи мисрадо ж;ом wоир чнроАли ~ий


1,1Нъат воситосИД4 K(\'I"I'6 Jl,dётий мвзмунни ихчам ифoдaЛ4wг(\ :tРИlUd
(IЛI'dНИН КfpCdТади:

Не аЖd6 ШОJl,ИЙl'd 6рдод dЙМСll ул ОI<'~III ~yc"",


ЖdВР I!,ИЛМОJ(ДУР 1'/SДОЛdР \ОЛИI'd СУЛ1'ОН ~Ш.j,

Сул'гон М4Съуд Мирзо LlI0~ИЙ ноМи"и Навоий темурий ИЖОДКОJI


/иф4ТИДd. «МdЖОЛИС у.И-IН!фои('Jl ТоЗКИрсtcИlIИЮ' 1498 йиЛД/I i~lll
ижuдкорл.ар номлари"и зикр :')ТИШ билан тулдир~и IIYCXItCИ га
КИРИ'I'dДИ, ТаэкираНИIIГ 1491 ЙИЛД<l НКУtlЛdЩ(\Н биринчи НУСХi1СИДd
ll1m~иииинг ЙУJ<.лиrИДdIl. у т9J<.СОIIИIIЧИ ЙИЛЛМРНИЩ' 9РТl1ЛdРИДi1I'ина. И'l.IIИ

22
йигирма (Навоий ибораси билав аЙ1Танда, «йигит») ёшларн атрофида
dдабиёт сах,насига ЧИIC\I\dIl, деган маитиlC\ИЙ хулосага келиш мумкин.
Хуми шу йимар мобайнида Масъуд Мирзо Шо~й темурий
ШЮРОдd ва )\исор ~окими сифати.да х,ам, ёш ижодкор снфатида х,ам
)\усайн БОЙlC\аро давлатида ю~ори лавозим ва катта maBl<je-эътиборга эга
булган, адабий х,аракатчиликка бошчилик I\ИЛИб, хусусан шеърнятга
эндигина кнриб келаё1Тан авлодга ~ОМИЙЛlfк ва мех,рнбоялик кУрса1Тан
I-Iавоий билан бнр неча бор учрашган, унинг с~батларидан бах,раманд
булган, дейишга х,амма асас бор.
«Мdжолис ун-нафонода Навонйнинг Шох,нй ижодидан наМ}'Иit
келтириши ~мдa инсов сифатида ш~сий фазилат ва ~~-атвори ~ида
",ам суз очнб ЮlC\ори бах,о берншн хуми шундай учрашувлар булгаииrа
dНИ1\ ишора этадн. Шох,ий газалларидан бирида эса улyr шонр ижодига
катга х,УРМ6ТИНИ нзх,ор этувчи х,амда Навоийёна шеър ёэишга
интилганнни равшан нфодаловчи lC\уйидаги мисраларникr битилишн х,ам
бежиз булмай, бевосита учрашувлар таъсиридан ryвo~ беради:

Баски, Шох.ий, тоnти шеъринг эл ара баргу наво,


Тонг эмаски, шеър илан десанг «Навоийвор мен!»

Шох,ий Султон Масъуд Мирзо адабиётимиз гумаб, "Нада, paBHal\


TOlld~aH бир шароитда, }\усайн БОЙlC\ара вd Алишер Навоий юргизаётган
РdС8ИЙ давлат сиёсати амалий фaQлияти туфайли УЗбек адабнй тилипинг
эътибори, шеърият JC\iIдPи ва шоир обруси тобора орта бораётган бир
AiHIPM ижодкор сифатнда таlfИла борди.
)\ужжатлар улyr Навоий билап ёш иж.одкор Шох,ий УРтаснда JЦИн
ижоднй муносабатлар УРнатилганнви, :жумладан, мавэуи фаl<jат шеърият
на бадиий мах,орат булга н узаро ёэишмалар йулланганлигини
ИСботламок.да.
Нcl80ИЙНИНГ мактублари мажмуаси с<Муншаот»нинг аввалги
Нdшрларига кирм6Й !<iолган ва энДИликда Rкунланаётган йигирма жилдлик
таркибидан 102 pal\dM остида УРин олган мактуб бу жцатдан алох,ида
I\Иl\l\атга сазовор . Шо~ийга ЙУЛЛdнган бу макl'уб унинг исминигина эмас,
балки отаси (<<волиди "оки») булган Мах,.муд Мирэонинг х,ам номини
("аН'ЬdТКОРЛИК билан мисралари жисмига жойлаб юборилган маН6 бу
тУртлик билан бошланади:
Ул Шd'" тобугиндаКИМ,-МdЪДдНИ жуд,
Шах,лар аро булмагай бир aНAolC\ мавжуд.

",-,,,,,,,,,, НdROItЙ. МУJ<4ММIIЛ "С"РМР ТУIJЛ4МН. Ун Т)'Р'ГИIIЧИ ro" Т" 'ф"И., 22'1-228~тл"Р, (jy ""rrryбг"
ОН',НННI' ДН",,,,"ТИМИЗИИ II"Р"1ТIlИИ учуи фИЛОЛЩ'ИR ф.lИМРИ НО" ЮДИ ~ОДИРIIЛИ ЭРГ4JUеВГII
''1И1llldТДОРЧИЛИК БИЛДИР"NИЗ

23
Хам ВОЛИДИ покидек хисоли M~y Д.
х.ам ахтари толеъдек исма Масьуд».

Учивчи ва Т9РТИНЧJ: мисраларидаги «хисоли Мах,муд» ва «ахтари


толеъдек исми Маеъуд» иборалари бир Вdl\ТНИИГ tзида. макту6 Й'9"лланган
шахе - Шох,ий шаънига юксак таъриф х,амдир.
Т"9Ртлик Мdзмунига K1J>a, мактуб Шох,ийвинг давлат арбоби ва
х.исор х,окими еифатидаги ижтимоий фаолияти х.али ИНl\Ирозга
юзланмаган ЙИЛЛdрда Й"9"лланган. Биз уни 1492-95-йиллар орали гида
битилган, деб тахмин к,иламиз. «Мажолис ув-нафоис» тазкирасининг
биринчи тах.ририни якунлаган Наво:Вй бу йимарда адабиёт са~асига
энди кириб келган инги иж.одкорлар номлари билан тазкирани Т9'лдириш
лозимлигини 11ла х,ие этган, шу мщсама улар ~I9IДa маълумотлар
"J"9Плaш х,аракатида БJлган.
'УЙАаш мумкинки, Навоий Шох,ийr'а ~M Jз шеърларидан намуналар
юборишни таЪКИДl\ilб мактуб юборган. Устознивг бу илтифотидан боши
KJК!<a eтraH Шох,ий зудлик била.н саккиз вapaIfДdR (<<аврок, к,иёсидан сскиз
бех,ишт») иборат б9лган к,Jлёзм:а - «жузв» юборади. Навоийнинг мактуби
ана шу к,9лёзмани олиш муносабати била.н ёзилганлиги унинг биринчи
жумласиданок, равшанлашади. Ёш
нисбатан ижодкорга
самимий
х,айрихо:х,лик билан битилган мактуБВИ,
KJpa, Шох,ий мох,иятига
истеъдоди ва шеърюrгига юксак таъриф, деб 6aJc;олаш мумкин. Султ~н
Масьуд Мирзо юбоРl'аll шеърларда, деб ёзади Навоий, i"JЭdЛ фикрАар,
возик маънOЛdр ва Ч)'I<;УР мазмун к'9Кдаги сои-савОI<,сиз юлдузлар каби
сочилиб порлаб турибди:
«I\УЛЛук, дуодин eJнгpa арзадошг УЛJtИм, йиборгав жузвки, aBpol\
к,иёсидин секиз бе"иштдив намудор эрди ва маовий абкори гавгосидан
ЖiYP аиж.ум аида ошкор». Навоий таъкидича., Шо~й шеърларининl' «"ар
обдор (ширали, еJЛИМ, мафтункор - АА) лафзи куйгав кJнгуллар Jтига
таскии ва х,ар оташбор калимаси совутон юраклар х,ароратига барк,ойин,
Мисралар еалобатидин Маеих. анфоси хосиятм аида пайдо ва байтлар
латофатидин "аёт еуйи натижаси оида "увайдо - бу фак,ирга етишди
У'I<,УМОI<,ДИн ру" тоза, такроридин КУ'Нх:улга файзи беандоза х,осил БJлди»),
Навоийнинг еаж"Ь еанъати билан зеболанган бу мактуби ИЖО/,ий
фаолиятини ЯJ\индагина бошлаган Шо"ийнин!" ТdJ(ДИрида "ал к,илувчи
омиллардан бири б'9"либ, истеъдодининг ииада ёрI<,ИНРОк, очилишига ка17а
таъсир к"9Рсатганига, рух,лантириб, ию'и-инги ижодий куч багишлаганv.га
х,еч бир шубх,а Й'9J\,
Навоий xyдNt шу ёзишмадан кейин Султан Масъуд Мирзони
«Мажолис ун-нафоие»нинг инги ТaJwирига киритиш ниятига келган 8<1
тазкира учун намуна байтни ажратиб олган БJЛИШИ эх.тимолга жуда ЯI\ИН

24
)\а.ЖМdН унча капа булмагав ма.ктубнивг Навоий ва. Шох;ийнинг
9"заро иж.одий муносабатларига равшанлик киритувчи яна МУХ;ИМ бир
жих;ати бор.
'9"3 шеърларидан намуналар йумаган Шо~й, маълум БУладики. улyr
шоирдан х;ам шеърлар юборишни илти)(ос ~илrан. Навоий ёш
ижодкорнинг бу ~ох;ишини самимlIJIТ билан }/\абул J9IAaДИ х;амда Шох;ий
илтимосвни VPиилатиш Tapaмyдltlдa зканини битиб, тез орада «олий
мажлис хумоми» (олий анжуман иштирокчилари -АА) улар билан
ТdНИWИШ ИМкониятига зга б9"лишларига умид билдиради. Мана
мактубнинг уша IQIСМИ:
«Бу нотааоRВИНГ паришов ваэмла.рвким, - юборурга ишорат б'9'Луб
эрди, - онинг тартибиrа мawryл б'9'ЛУIlДИ. ~ap ойина умид улким, ОЛII!Й
МdЖЛИс ХУМОМВ мyroла.асига бот мушарраф б'9'лгай! D
'9"ЙЛdUI мум:квики, Алишер НdВОИЙ Султон Масьуд Мирзо Шоx;ийI'а
берган бу Ra'ЬДdСИИИ кечиктирмай бажарган.
Давр адабий х;аётиниШ' марказида турган Алишер Навоийнинг бу
мактуби иж.одкор ва. х;укмрон Шох;ий шаънига ззгу истаклар билдврувчи
Т9"ртлик билав икуиланади. Учивчи мисраъ ма.ктубнивг 1495 йилrа I';aдap -
Султон Масьуд Мирзо ~исорда х;укмрон зкав.лигида йVллaнrавига ишора
этгавдек куРввадв: унда Нааоий иратувчи севивг )\исоривгви паво~
ас рас ии , деи дуо I';ИЛdДИ, ШОJ!OИЙнинг барча фаолиитида Тенrpи мададкор
б'9'ЛИIПИВИ тилайди:

((дфлокча TaXТR Иl';тидорввг булсун!
Анжумча сипо"," беwyморинг б'9'ЛСУН!
~al'; х;ифзу сиёнати ~исоринг булсун!
Яъни, бори ишта Тенгри ёрвнг булсув!
амин, ё раббил олaмwв!»

Алишер Навоий билан Масъуд Мирзо vpтасида шеърИJIТ Мa.RЗуида


6из к9Риб '9'JТaH мактуб мисолИда махсус ёЗИШМалар б'9'лганининг
ани~аниши улyr шоир ижтимоий-ижоДИЙ х;амда ташкилотчилик
фаолиJlТИНИНГ вих;оитда кенг к9"ламини белгвлашда х;ам, Шох;ий
шеърнятининг эса давр адабий х;аётидаги кvpинарли vpнини аицлашда
Jr;aM жимий илмий цамият касб этади.

25
~амиджон ~омИДИй
БИР ЛАВМ СЕХРИ

Алишер Навоий Хa.лJC; огзаки ижоди, араб ва форсий ТНЛЛrtГИ


адабиётларнинг пешtc;адам анъаналариии муваффаtc;ИЯТ билан АаiЮ~о!.
этгирган д.цо санъаткордир. У Шарtc; адабиётидаl'И анъанавий сюж~т на
образларни t<;айта ИШЛdр экан, уларВИ муглаtc;о ингича Тa.лJ<,ИН эт/\и; уз
ижодий НИЯТИ, давр талаби, инсонд1стлик tc;арашларllДaН келиG 'iы,~.б,
мазкур сиймо ва мазмун зиммасиrа жуда капа вазифа - ижтимонй
мох;ият. маърифий t<;yдpaT бахш этди.
Биз бу х;олатни дунё эпик поэзиясииинг гулто.жларидан ЖiисоБАан;-ан
«ХамСд» достонларида, dйнИtc;са, ~ол сезамиз. Бу ДОСТОНЛ.J.рrшНI
сюЖ,ети, аксарият образлари Шарtc; шеъриятида кjI'П ишлангаи, l\w\ilMI'd
ОЛИНI·ан. Лекин, масалавинг суратига эмас, СDЙpdтига tc;араладиган БУЛ,_d.
ана шу азалий мавзу, номлар устоз санъаткор Иж'одхонасида янг,·!ча
мо~ят касб этади. Чунончи, «Лайли ва Мажнун» достонига СИР"iД<.н
t<;dpaCdK, сюжет ва образлар Низомий Ганжавий ДОСТОНИГd деярли аЙi{i1.Н
"9ХШаЙДИ. Аммо асарнинг туб мох,;иятиии илгаб, деТdЛЛdштириб т<цли. \
t<;илинса, анъананинг новаторлик, яъни 1зига хослик TOMOHfd :9'c:>tC
борганини пайtc;аш tc;Ийин эмас. Шоир 1з салафлари.дан фарtc;лИ Jлnроt;
асарда инсов )\dtc;-~Ytc;И, оила эрки, юксак иисоний фазилаТЛdРIII~НГ
ТОПТdЛИШИНИ tc;аТГИt<; tc;оралади; иисон рух;иятинивг нозик tc;иррала}JННИ

КdШф этди; мушгумЗJpликни танl\Ид' ЗУди. Достондаги )\дР бир <JБРd:'


ТdСВИРИДd НdВОИЙ мураККdб мавжудот б1лмиш инсон рух;ий ОЛiJl1ИН:.JНГ
нозик нYt<;талаРИГdча гоятда чytc;yp K1J>caTa билган. Буни биз ()ИРI'ИН;;
Навфал оБРdЗИ ЮIСОЛИДd х;ам КJpишимиз мумкин:
Нdвфал достондаги ёрtc;Ин образ х;исобланади. У бутун YMPIНP1
инсонпарварликка сарфлашга ахд этгав бах;одир, ОЛИЖdноб шахс. У X.,Jl'·'
t<;":9'йнида тобланган. турмушнинг аччиас;-чучугини тотгав, паСт-{)dЛdllд.III,l
KJpraH, нозиктабиат, кишилаРГd мех;рибон инсон. У зулм KJpraH, :НИJ'.j"<,::
инсоний х.Yt<;Ytc;И 1I0ЙМОЛ этилган кишиларга ёрдам tc;JЛИНИ ч),з.,/,:{
КунлаРДdН бир кун НdВфал 1з кишилари билав он t<;илиб юриб, AdIU1i.·,
Ма.жнунни УЧрdТади вd У БИЛdН танишиб, х;асраТИДdН ого)\ б:9'ЛГdЧ. ёРt\d~
беришга dXJ\ I<,илади. Чунки Навфалиииг 1зи )\дМ МУ)\dббат Шdрба'l".IДUIl
,ТОТИГdНЛdРдан эди:

НdВфал даги ИШI<, КJpгaH эрди,


Гам ДilLUТИ аро югурган эрди.
Бу ишники билди йиглади зор,
Ул rайд I<,илурдин Jлди безор
у инсоннинг t<;dДРИНИ эъзозлайди, эзгу х;ис-туйгуларни l\адРЛdИДИ. \' Р
бир ишни ТdДбиркорлик, dI<,Л-заковат, dДолаm е шали к билан )\ал I\ИЛII;LI!"
ИНТИАdДИ; ЗУЛМ-СИТdМ, ортиt<;ча можаролар ОАДИНИ ВdЗМИНЛИК, dl\Л-И.Ч,,);;

26
кучи билан ~ I\илишга интилади; Мажнуининг кишилардан
ЙИРUlV\дшганлигини гоятда ДОИИШМIUfAl'RК билаи 1\0ралайди; ~ёT кfpки
б:9 ЛМНШ ннсон инсонлар билан яшамоrи, ж;аёт гаштини ж;ам, захмини ж;ам
бнрга ч~кмоrи .,лозимлигнни, одамнииг ж;айвонлар билан уне б)"лмоFИ
ННСОН зотига хос эмаслигини аЙТади. Шунинг учуп ж;ам у ~анда:й ~илиб
б)"лмасин бу «гамзада» НИ Лайли виеолига етказиш чорасини иетайди, ж;еч
б:9лмаса Мажнуини )"зига фарЭdИД ~б 'Олмо~чв б)"лади. Демак, Мажиун
иш~ аро ягона б)"лса, НавфdЛ жавонмардлиги бвлав «понаи замонадир».
f lавфал ж;ар ~андай МQ)Карони иложи борича тинч Й":9'л билав ~
~нлишга интилади. Хай ~абиласИИRВГ бошлиги унивг нола ~
ИЛТИЖОЛdрига ~уло~ солмагач, урушиб б)"лса ~ севишганларни муроду
ма~сад.\dрига эриштиришга аж;д этадн. Ву fpинда биз Навфалнинг
:9К та млигию Жд.СОрат ва шижоатда, ивсовпорварлигу ода.ми:йлижда
беназир зканлнгиии, худбин, ЖЦОЛdтпараст, калОRДИмог тоифаларга
lC\аж;ру "азабини К:9J>a1llИ3.
Навфал олийж;иммат, Dоктийват, мурувватли, барча инсоиларга
яхшиликни рано J<:9paдИГdН, ~dЛб~ ж;алим ивсон. Мажнуннинг отасида
I\YAa б)"ЛlIШ ниятининг пайдо б)"ЛИШини билган Навфал ж;урсанд б)"ладв,
УНИНl' таклифини мамнуният билан JWfiул этадн. Маълумки, Алишер
IldВОИЙ У'3 аеа.рларида инеоннинг эш мураххаб, нозик туйгуларини гоятда
Ч)'1\ур, нафис бир та.рзда тасвирмrан еаН'ЬdТКОРДИР. Буни биз бошидан
~еч "1борсиздек чизилган Навфал образи р~й олами инъзкоеида ж;ам
Я~'\~ КуРамиз. Навфал ~извни 311> тантава БИЛdН Мажнувга никома.б
fw~ради. Ярим тунгача давом этrан баз]\( тyrагач, ж;амма :9з rroвига
тар~dЛdДИ. I\dйнота ха ··Шароб КdЙфвяти" та'ЬСврвда. ОРl\асига ~айтиб,
ХdlUкари билан келин-куёв ~олган чодираииг бир четиии кесиб. ула.р
ж;олидан хабар олади. Не к)"з била.и К:9Рсив:ки. ~з Мажнуннинг оёlY\Aрига
Йи,\илиб. :9з "севгилиси борлиги" ж;а~и.да НОЛИМ:Оl\дd:
.
ЧУБ кишвари ИlШQIВнг шо~сен,
Иш~ ~ :9'ТИllИВг OI'O~ceH.
Бордур манга доrи дардманде.
ИI.IЦВМ раСdНига пойба.нде.
ДаРАММ :9ТИ ичра тоби оивнг,
Мен ДОFИ келиб хароби онвиг.
Лекин ИКJIмиз :9ТИ НlЦонlIЙ.
Не мени улус билиб. не они.
ФНКР аЙМкн. ул асари ~I~YP,
Ф~ этса севииг бам N4ИГа сур.
Бу кеча. АНИнг не JOоли б1лга.i,
Умри куииннвг заволи бfлгdЙ.

27
Сирримии сеиrа чу айладим фош,
Севдин MaнI'a будур ЭМДИ подош,

Замину замонии мрзага келтириб, ер юзида адолату МУРУВВё1'


таН'I'аиаси учун иптилиб юргаli, умр БJЙИ CaдOl\aT учуп, 'Sалоллигу ростлик
учун курашиб кеЛJ'ав Навфал бир I<;aлJC,Нйди, ~t>PF I\алтярайди
МаЖИУНl'а КfНгли ачийди-ю, аммо "бировии севиб юрган" I\ИЗЯИИ
ЧОВОlY\dб ташлаМОl\ЧИ б9'лади:

Навфал кtpубон бу турфа ~олат,


к.из бирла куёв аро маl\Олат,
к.9'ПТИ ДОГИ уйга тебради f>PПг,
Май ичра киши егав каби баиг,
Kfpraв вехи ёд ~б, уёлиб,
Не асрай олвб, не айта олиб,
УйнИВJ' яна сори l\ёЦpY кинда,
к.из оши~ бор эмиш каминда,
Илги аро дашвае тутуб тез,
Ким б9'лса ул иии ишратангез,
УликкИви ~M ~алок l\илгай,
'9'з К9'Ксини доrи чок I\илrай,
"

Дммо мава шу фожиа Р'9й бериши мумкин б"9'лгаи даl\щаларда НаВфdJ.
х;ушёр тортади, "ИШI\ сaJYЮCида" тортган дард-х;асрати, адолатпешалиГ/i
эсига тушади, Jзгалар 'бошига тушган жафою ситамларни енгвллатмок,чи
б"9'либ курашиб юрган шахс 9'з I\Изиивнг таI<ДИРИ, иззат-нафси билан
~соблашмай .iКиддиЙ хатога ir9'л ~'9ЙГdRЛИгини х;ис этиб, аллаl\dНдай ички
дард била.н инграйди, lCOатл учуи сугургаи хаижарини )(,инига солиб, :'j
чодирига гандираклаб бориб ЙИl\ИЛaдИ:

Бу узр ила барчаии узотги,


~иди 9'Зию .узоЛjJJil етДИ,
Ул навъ ~уфта раижу темор,
Бистар уза жисмин :r."fи бемор,

Бу уРинда шуни ало~ таъкидлаш лозимки, Навфал MaHd ш


нохушлик таъсирида, гох, xyд-гo~ бехуд бир х;олатда Мажнун j:ШН
1\. у затади , ВОl\еаиинг бу тарзда тугашини "та1fДИРИ азал"даи деб Y:i\1H
овутади, Шу Jpиида Навоий ИЖОДИиинг фdлсафий асослариии :9'Р ган иш,'l
м~им ах;амиятга Эl'а б"9'лrан бир лавх;а Мd8ЖУД. Гулчех.раllИИГ Сf:>ВПJf,И("
туйхона атрофида дард-х;асрат билан яратгаига нола l\илиб юр,'ан э, . .
I\ИЗННИГ номсини тушуниб, хонани МаЖI\УН тарк этгач, х;аl\Иl\lIИ IJIШ
чодирга киради ва севишгаилар муроду Ма ....LОДИга етадилар,

28
Тоиг оryшиrа ryвгy лол эдилар,
CapMacТR майи висол здилар.
Чув тонг 1f,УШИ вола ('Д I\ИЛДИ,
Ошщ доги хайрбод I<,илди.
Бош олдию кетди васлдин ШОД,
Маъшywc.аси 1f,оЛNll гамдин озод.

Бу ~олат кктобхонга зриwдек 'ry1OМДИ. Аммо шоир бу мух.аббатни


"ойкни гайбдан" ЗДИ, деб фdлсафий шарж, бериб l<,'9Йган, JI'ЫIИ уларнииг
\{шt<,и а:J8ЛИЙ э~. нюr.:ож,и ж,8М Г8Йбий ЗNIJ. деган хулоса ЧИ1f,аради.
Демак, Алишер Навоий Навфал образн. унинг фаОЛIUIТИ билан богЛIII<, ,
ВОl<,сани fЗИИИНГ барча жоэибасию мураКК8бли~ри билан хиМа теран
чизган. Биз уни ~8P жцатдап баркамол образ даражасига етказиман
(иАмо сифатида ж,ис этаNИЗ. aR'Ьa.R4Вий образнииг инl'И ~рраларк кашф
:JТклганлигига ryвoж, бfламиэ .

,•

29
Ибро~м ~al\l\Y л
·ишк. БА КАМИЛЛИК ЖАЗБАСИ

ШаРI\ торихИДj! ЖйвонмарAI\ИК, тасаввуф, маломатийлик каби бир


неЧd I\удратли тоълимarлар ~YКM сурганв иxwи моълум, алба'П'о. Бу
та'ЬЛИмотлар бири ИJU(lIичисига й:9л О'lиб, бири ИККИ~ИСИВИ суиб ва
бойитиб, ГО~ИДj! нималарнидир исло~ I\ИЛИб тараl\~Й этишгон, Бунда
тасодифий "ОМТ Й11\. БИРИНЧИД6II, УМрИИНI' ~аммаси ~ ислом ДИНИ
З4миниД4 Ю34I'8 келган, ислом МdЪРИфати ва х,аl\и~атларига ТaJlllган,
Иккинчидаll, бош MA~Caд ЖУ/IP RI\ИН б'9лгаи, JГЪНИ Инсон Т~И, УНИИГ
ижтимоий-маданий ~ёти, эркиилиги, маЪНdВИЙ-Р~Й камолоти
х,"соблаНl'ан, Эиг ~МИ ШУНДОки, ywбу таЪЛИNОТлариииг ~ap бири х,ам
Y3-:93"<laинсоннииr ботиниА ОЛdl\lига, аЙНИl\,са, I\алби в4 p~гa Ч}'1f.ур
кириб боришr'о 4ЛО~ цамиJl'J' бергп, Бу х,4М таби8Й. Чунки
I-IОЖNИМИН Кубро аФавоихъул. ЖОМОЛII рисоласида ~~оний
ТОЪКИДЛdl'аиидек, «ф4J1.Oт I\алб ва p~ ёлгиз она шу ИККАласи Хаl\НИ
измган, Унга ОСИЙ б:9лмоган ва Унинг амрига ЗИД бир иш lf,IIЛМаган, ~al\
'галабида. куч сорф этrан икки ~il.1\ ЭРУРIII Шунинг учун ШарlVVt I\алб ва
Рух. ИЛМИlfИ барча илмларнинг манбаи, ~ ва I\алб мушо~си '9зликни
БИЛИШJlИШ' бош майдони, деб белгиланган, Шахснинг ~оли, I\,алби,
РУJl,оният сирларини УРганиш ва ургатищни зиммасига олганлиги сабабли
Jl,aM тасаннуф «илми батиНII деЙИЛl'ан, '
БУГУll ~aMMaгo моъл}'М сабабларга КуРа, ШУРо замонида тасавrf\rфни
:JРКИН на :Japyp дapaJКQДd ургонишга имкон булмаl'aн.lV«, МУСТОI\IIЛJ\IIКДaП
кейин dх,вол бугу"Лil.Й узгарди, Энди ТОСdВВУфИИ "dМ, ТОСО8Вуф
,lДaбиетини ~aM МдИЛРОl\ урганаёТИРМИ1, БИРОI\ да.диллик, теэкорлик
булсаю, били м мамка, МОСЬУЛИИТ ~тишмаса, бу ~OM инги муамолар, инги­
ИНl'и камчиликларни юзаr'а к~лтирар :жан, Мумтоз одабиётимиэ,
жумЛil.ДСШ, Ллишер Навоий ижодиётини т~кширишдаги а~вол ~озир
тахминан ана шундай,
суфийликка ОЛОl\,оси борми, ЙУI\МИ, БУНДdН I\dТЪИЙ назар, :9Тмишдi'l
ЯШdб ижод З1Тан ~ap бир ШОИРIIИНГ асарларини Тdсаввуфлаштириш, беш-
9"та ДИlfиЙ-тасil.ВВУфИЙ "стило)!, на ибораларни илиб олиб зУРма­
:tyракилик билан уларнинг муаллифлаРИГd сУфийлик ёки мугасаввифлик
((либоси»ни кийдириш }'Мумий оир пойr'ага аЙЛdниб ((,олди, десil. хато
БУЛМd( Очигини аАтиш керак, бу dНЧrl хавфли Жdраён, Хатто бора-60ра
"УЛГИI',. ('"баб БУладимн ИСТИlфолсиз уриниш, Uly М4ЪНОда. атрофга ~aM
МУНДО" н"зар таШЛdб, ИЛМД6ги фойдали ва фОЙДdl'из таж.рибалар устида
мулох,,1:4а юрwrcак аело :Iapap ~илмайди, rvlalla, усмонли турк олими
М<'Тиtl Al\,ap нима деб ёзdДИ: «hYТYH ~alJ бир шеърга тасаввуф НУ1\таи
на:'dРИ ила I\аращ ИП'il.ГИдn б~лгаНЛdР dдабиётимизнинг ХdЛJf,ДaН

I IId"''''ИМММ Ку(\ро, '1'...... уфиА \ ... " И<Тd"('\~, 19'.16, 12З-QI'т

30
ажралишга. санъаткормрни УНУl'ИЛИШ ва англамасликка мах;кум:
I\ИЛМОI<,ДdЛdр. Бу ЙJлдаги х;аракатла.р шунга бориб етдИки. х;атто Хожа
Насримининг фикрлари х;ам тасаввуфга K1J>a шарх; этилмишдир.,,»2
I\арангки, бизДd х;ам унчалиК ортда к.олиш булмабди. Чунки Насриддин
Афандини тасаввуфга dЛок.адор к.илиб КJpсатувчи фикр-мулох;аза.лар
матбуотда аЛМl\ачон босИАДИ. Эьтибор I\ОЗОНИШ, дОНГ таратиш, илмий
да ража олиш ёки «ким узар»га ёзилган МdI\ола ва тамщотлар
одамларнинг тасаввуфга I\ИЗИк.ишини бир к.адар совутиб булди. Энди
бебах;о хазинамиэ - М)'Мтоз адабиётдаи йироty\dшувга, санъат дувёси ва
санъаткорлик мех;натига хусусан ёшларнинг эътиборсиз б"9'лишига fr9"л
I\уймаслик зарур. Ахир, абиётшуносликдаги якранглик ва саёзлик шуро
тузуми давридагида.в ~M ошиши ЭХ;ТjlМОJ\ДdН холи эмас. Буииш олдвиа
олиш учун нима к.ИЛМОI\ керак? АвВdЛо, тасаввуф ва таРИl\атлар тарихи,
тасаввуф фdЛсафаси, назарияси ва эстетикасидан яхши хабардор булмок.
лозим. Зеро. тасаввуфга - тасаввуф, адабиётга - адабиёт деб к.аpdЙ олиш
~дM омий ишмас. Бунга эса тасаввуфга доир жуда к.имматли бир неча
манбаларни таржима I\илиб чои этмасдан эришиш к.ийин.
Алишер Навоийнииг сеНасоимул м~аббат» асаридаги энг к"9'П тилга
олинган ва ик.тибослар келтирилган китоблардан бири Али бив Усмои
Жу-ллобий Хужвирийнинг ссКашфул мах"жуби»дир. Бу нодир асар Фак.ат
таСdВВУФШУНОСЛИК жих"атидан эмас. балки Шарк. тасаввуф адабиётини
тадк.ик. этишда х;ам dЛах;ИДd ЦdМиятга эга. ДеМОI\ЧИМИЗКИ, та~аввуф х;еч
бир !4аънада ва х;еч бир за:й.лда адабиёт манфаатларига дахл I\илмаслиги.
YHГ~ соя ~aM ташламаслиги керак. Т'9Три а,дабий меросири тасаввуф
заминидан ажратиш мумкии б"9'ЛмагdН .бир неча ижодкорларимиз бор.
Лекин улар барибир шоир-санъаткор. Айтайлнк, Машрабиинг фикр­
СdВИЯСИ. к.алб мушох;адаси, р~и ва Г"9'ЗdЛЛИК завк.lЩ'i ~Ч бир С'9Фий ёки
I\dЛандар ЯI\ИН х"ам бора алмаган. Фаl\ат буюк; Ш(iХСИ эмас, Машраб
шеърияти х;ам ТdКрорЛdНмас. Бу шеъриятни таРИl\ат аl\НдdЛdРИ ёки
ТУШУНЧdЛdри «девори» билан Jpaщ уни албатта хdлl<дд.н ва х;аётий­
рух;оний таъсирларидан ажратиш демак. Бундан ким ютадию, ким
ЮТl\азади? Буни жимий :9йлаш керак. Соф тасаввуф dДабиёти вакиллари
бизда баРМОI\ билан санарли. Бас шундай экан. адабиётни тасаввуф
ортидан эргаштириш, унинг фаолияти ва ютyty\dрини ёлrиз суфийликка
тиркаш ташаб6усига чек l\'9'Йиш жоиз. Алишер Навоий ижодиётига
келадиган б'9лсак, унда учрайдиган х"ар бир тасаввуфий истилох;, образ.
рамз. х,аттоки ишораларииШ' маъно ва сирларини имкан l\адаР яхши

БИЛИШl'а интилишх"ам I\арз, х;амфарз. Зеро, Наваийнинг фикр, тyйlу, p~


ва санъат дунёсиtд эркин КИ:РИQ боришнинг ЙJлларидан бири х;ам ава шу,
Навоий аСdрларида учрайдиJ;~.гУ ё бу тасаввуфий истилаJl", рdМЗ х;ам
баъзан маълум: бар х;аl\Иl\атни ЧУI\УР билищ унга тамоман бошк.ача

Al\dP '\.1. Сув "асидаси шаРI\И. 'ТУРКИ!! ДИёнат."""фи НdWРМРИ. ди ....ра. 1994. Сd,,"Ифа 14-1~

31
li,арашга йfл оч&ди. Масалаи, Алишер Навоий асарлариии кfздаи
кечирсангиз, «мажзуб» деган Сfзга тез-тез дуч келасиэ. Бу сfЭ, хусусан,
«Насоимул MYJfia66aT»дa к'9П учраЙДИ. Лекии асосий варса ушбу
калимавииг кfП ёки кам учраmида эмас, балки IotНасоим»дarи бир I\dича
ривоят ва ~оятларда мажзубнииг КВМЛИГИ, мажзублик ]f"олати. ]f"d"Иl\ати,
асосий фазилати нималардан иборатлигини ёритишда.а.ир. Маж.зуб -
жазба одами. Жазба эса КfПИича сулукка богЛJЦ бfлмагав ва сулукдан
олдив "айдо бfладигаи ]f"олат. Шунииг учун мажзублик Йf"ли инсоиии
таРИl\атдаги l\а1ЪИЙ талаб ва "оидалардан фаРШ' этгувчи fзига хос
имтиёзларга ]f"dM эга ЗДИ. Нажмимин Куброниш «}\а" таолоиииг мажзуб
ва Мd]f"бубларидии» бfЛМИШ Бобо Фараж билав учрашгавдаи кейииги
]f"одисаларви хотирланг. Бобо «давот ва I\dЛdМНИ» ташлаб, илм Тd]f"силиии
"фтатмагунча, Куброни таы\иб этаверади. Чув:ки у илмв ладуиий ва
мажзублик кашфинвнг ~ap I\ав.даЙ .та]f"Силдан юксак ]f"dМДd самарали
экаВЛИI"Ига Тfла-11Кис ишоиган. Албатта, fзинииг ]f"оли, танлаган ЙJЛИ,
кJзланган Мdl\садига нисбатав l\аралганда Бобо Фараж талабида ~al\
бfЛГан.
«Насоим»да.н ?рин ажратилгаи мажзублариииг аксарияти туркий
l\авмларга мансуб «Бобо»лар ва «Orа»лардир. ~тнв тортадиган яна
бир жцат шуки, бу мажзублар фаl\ат тасаввуф d]f"ЛИ ёхуд ФYl\ароиинг
змас, са.лТdНат СОJJ;Иблари. давлат арбоблари, олим ва ижодкорларнинг _ам
ихлосу Э]f"тиромларига сазовор бfлишгав. Бобо Савгу ТfFрисида НcVЮИЙ
ёзади: «Замов мажзубларидан эрмиш. Со~би батин киши эрмиш. Анд;худ
к.асабасида бfЛУР эрмиш. Темурбек Хуросон мулки аэиматига юруганда
~Ma етганда маш~урдуркн, Бобо хнзматига боргандур. 'У'ЛТУРГОНДИIl
cJНгpa Бобо алайида бир суфрада яхна эт эркандур. I\fЙНИНГ яхна Т9'шин
олиб, Темурбек сари отибдур. Темурбек гшrrи alCJ\Y захОСидиВ дебдурки.
Хуросоиии ер юзививг к'9Кси дебтурлар. Ани Боба биэга ]f"dвола
191ЛдИ ... 3». Дар]f"аl\цат, ишорат тилида из~ор этилган шу башоратдан
ИЛJ\омлаииб Амир Темур куп fтмай Хуросон мулкида зафар l\озонган
экан.

Бобо Али Мает Нисоий балан Султон х.усаЙв БоЙl\аро ора.СИДd ]f"aM
"йнан шунга nI\ИИ ]f"одиса БJлган. «Насоим»да f19IЙМИЭ: «Шо~ Абулгозий
авва.л салтанат· доиясида Qeбо (яъни Боба Али Мает Нисоий - и.х..)
назарига етибдур. .илтифот назари топИбдурлар ва Астробод
азиматидаким, Саъдлу )\усайв устига юрубдурлар, Бободив рухсат тилай
келибдурлар. Бобо дебдурки, «бору-бор» ва умидворлиr била
борибдурлар. Астрободга етиб, дytuаиба куни зул-~жжа ОЙИНИШ' '9н
иккисида уруш БJЛуБ, аъдога голиб б5'Лубдурлар»4

ЛлИweр НllВОНЙ. МАТ. l1-том. Т. '2001. 4П~ет


, длИl1J(!Р Н/1IIOиЙ. кw"тимlIН китоб. 44·/-бет.
32
)\ирот мdДdIП[Й М~ида мажзу6ларнИIП' нуфузи ЮI<;ОрИ
БJлганлигини КJpcатувчи далил ва маълум:отлар «Наеоим»Дd K)I1I. булар
орасида бевосита НавОИЙ вd шоирвивг "адари бузруквори Гиёсимин
Кичкина билаи алО'iадорлари х;ам бор. Масалая, Навоий Бобо СаРИF
П9ЛОТ х;аI<;ИДa, «Бу фаI<;ИР била кJП улфати бор ЭРДИ>/, деса, Бобо Ших;об
Т9Трис ида , «Бу фаI<;ИР била улфатв бор эрди, I<;оmИМFа келур эрди))б,
деЙДИ.
Тасаввуфга доир махсуе асарлар, аЙНИF;са, м:аНОF;ибномаларга ДИI<;I<;ат
билан назар ташланеа, СJфИЙ, Дdрвеш ёки маломаТИЙЛdрга нисбатан
м:ажзу6ларга бо~ача бир I<;араш, алох;ида бир ишонч ва х;урмат устввор
эканлиги осон англашИЛaдJt:. Бунга асосий сабаб нима? Аеоеий сабаб,
жазба кучи ва имкоНИJl'ГИДИJ>. Жазба сJзивинг лугавий маъноси - жазба
зтиш, тортиш, жалб I<;Илиш демак. Истилох;ий маъиоси эса )\ЦНИНГ
F;УЛИНИ '9'зи томонга тортиши, илох;ий тажаллиларга сайри сулукеиз
етишШIlДИр. Шув.дай жазба сох;иби мажзуб дейилади. Абу )\афе
Шцобиддин Умар СухравардийииlП' таъриф беришича, «Мажзуб - сайри
сулуксиз, риёзат ва мужох;адdНинг F;ИЙИНЧИЛИкларини JC;аршИЛdМагани
х;олда, I<;алб ила Оллох; ораеидаги х;ар турли УВУТТИРУВЧИ парда.ларни
барх;ам бера олган КШIIИДИРll7 Шу маънода м:ажзуб аввал илох;ий зотии
м:ушох;ада. l\илади. к.06илият дара.жаеига Kfpa, УВГд бир F;анЧd еирлар
кашф БJлади. Бунинг ОРF;асидан еифати илох;ия вd аемо еир-асрори
очилади. CJНгpa коииот мох;иятини бутув нозиклари ва мураккабликлари
билан билиruга эришилdДИ. Хуллае, у ((ТdВХ;ИД манбасига тамОМдН Fapl\
БJлган'-иги учун Jз зотини )\аl\НИНГ ягона зотида, сифотини унинг
сифot'ИДd, феълиии унинг фе'ЬЛИДj3. к:9]>ади ... рух; кJзИ зотвиНl' жамол
мушох;адасига тикилгани замон, ашёнинг орасини ажраТУВЧИ аI<;Л аури
l\dДИМ зот кури галабаеиДdН зоил б'9'лади»8 Жазба вd lI1IЦ оташида ёниб
)\al\F;d ТdЛПИнган мажзу6 энди )\aI<;I<;a чекинган чии ОШЦI<;а dЙЛaНdДИ.
Шундай I<;ИЛИб, еолик энг охирида етган жойга МdЖзуб илк бошдаёl\
етdДИ. Соликнииг х;оли Оллох;га вуслат учун ашё мушо~. Мажзубники
эса dшёни Оллох; ила МУШОХ;ада.дир. МdЖзубнинг жазбаеи мах;в ва фано
билан, соликlIИНГ сулуки эса сах;в ~ баl\О билан охирига етади. СОЛИК
пастдан ЮI<;орига, мажзуб ЮF;ОРидан пастга еайр аЙЛdЙДИ. Жазба
сулуксиз. сулук жазбаеиз БJлмас, деган фикр шунга бир ишоратдир.
Баъзан ИЛМДd ВdЖД ва жаэба Х;ОЛИ айни бир нарса. деб F;аралади.
Буни Т9'ла маЪJC;уллаб БJлмаЙди. Важма солик ёки оши)!, истаги. хох;иm ва
иродаеининг F;айсИДИР даражада Jpни б'9'ЛdДИ. Жазбада. буидай эмас. Унда
инсоннинг ихтиёрига боГЛИJY\Ик Й)"F;. Жазба Оллох;нинг севган ва энг
танлаНГdН бандасига эх;сон. Х;аммаси кутилмаганда ва ноroХ;ИЙ тарзДd Р:9'Й

)iша ..ит06. 452-бет.


УШd китоб. 451-бет.
Абу Х;ФС СухраВII.РАИЙ Аворифу'М Nаорифи (С4ИdСИЭ). ll-бет.
• ЛЛИIJI"Р liавоиЙ. КУРСIlТИЛJ'4И а( ар. 323-бет

зз
беради: ИЩl\ .оташи нафе ва l\албдаги ~обла.рви ёндириб юборадв. Рух;
х;аl\Иl\ат ~аЙ1Юrидaи ицомлаииб парвоз боШМЙДИ. }\~ таж.аллилаРИИИ{lГ
мушох;адаеидан К9"ШИЛ бех;ад фарсцлавади. }\ол зав~ им инеои беихтиёр
'1зиви уиутади. ВУЖУДИ, кафеи, ~е-ТУЙГУАаРИ. хумас, бутун борлигига
тегишлв .шуур,Щf. бой берган ОШИl\ ма'ЬАУМ аир иу~т фикр ва
тушукчаларидаи х;ам аж.ралади.

«Шундай валилар х,ам борки, - деЙNI Нажмямии Кубро,- }\al\ таоло


уларни жазба билая Яl\ИЙИ даражаларвга Э~ИUlТIIpёiAII - уларда сайру
сулук ва мyJКox;aдaгa м~ожлик б'1лмаЙдИl~. Бунд8Й валилвк умуман
МiIl\бул К)'рилган. Лекин сулуксиз Ma~Caдra эршnилгавлв:ги бонс мажзуб
валиларга х;ам нршодга рухсат этилмarав. ШаЙХЛВК Mёil\OМHгa сох,иб
10
б'1ЛМОГИ ~ сулук й'9лиии улар 6осиб '9ТМоги Dlарт деб х;исоблаиган
Навоий мансуб б'1ЛГан иаl\Шбaндийлик таРВl\dтида х;ам жазба ва сулук
мавl\еи деярли тенг эди. Бу x;aI9ll\атни таCДlЦЛiLЙдВI'ав мyJ\им далиллардан
бири Нщ.u:банд х;а.зратларивииг Хожа M~ммaд Порео таърифидаги
«Маl\СУд бизиинг з~имиздин dВИJfГ вуж.удидур ва авга икаласи тарийJt,
билаки, жазба ва сулук б}>"лгай, тарбия l\ВЛИбмен.", - деган эътироф
С9"зларидир.
Мажзублар иаздида, пайгамбаримизнииг меърож.лари жазба
тимсоли зди. Улар Нур «нарвони» бими ИlЦоятда l\ИСl\d фуреатда х.аl\
даргох;ига юксалиш ва ирфоиии эгаллашга шак-шубх;аеиз ишонишган.
Мажзублар х;амма нареави х,аl\ кури ила К'9'Риб, мушох;ада этганликлари
учув илох;ий нур ошиги б}>"лишгав. Алишер Навовй Дарвеш ~рни
«мажзуб ва сох,иби каромоту Мdl\oMaT эрдв», деЙДВ. Увинг Кд.iUф ва
кароматини зох;ир этувчи бир ВОl\еави х;ам и~ "ЛiЦI01tJ.: Бир кун бир
жамоа шах.ардан таШl\арига саёх;атга чиl\dдИЛdР. I\уёш ботиб l\ОРОНГУ
б'1лгунча дашт кезадилар. I<;айтиwдa. Й'9'лдав адашадилар. НОI'<ЦОН
йироl\дiUl бир дарю[т узра порлаётган нурии К'9'Риб шу томонга l\араб
юрадилар. «3мдиким, етдилар, К9РДИларки, Дарвеш Башир '1лтирибдур ва
бу ёруглик аидии зох;ир б'1ла,;ур ... Ул ёруглвг била й'9лии топдилар х;ар
l\айеи '1з уйларига бордилар» 12, - деЙ»l НавоиЙ. Албатта, к"9пчилик учун
бу х;одиеа гайритабиий иа ишончеиз БJЛRШИ эх;тимолдан Йирок. эмаС,
Чунки мажзублариинг рух;оният нури ва кароматларига иштибох; билан
к.араш ёки ишонмаелик '9'гмишда х;а.м БJлгаи. Бунд8И ТdШl\ари, зо~ар,
обидлар, СJФИЙлар. дарвешлар жамоасида бfлгани сингарн маж.зублар
сафида х;ам ёлгоя даъво l\ИЛУВЧилар. coN!tP, авом одамлар иuюя'!ни
эгаллашга бел боглаган риёкорлар, сохта карОматчилар К9'к.. деб б}>"лмасди.
Буни Абдурах;мон Жомийнияг «Нафщ~ул унс» мук.dМИмасида
мажзубларга JXillашга х;аракат к.илувчилар тJ'Fpисида махсус

• Н""'МИМИВ .... убро. Т4rdВВУФИЙ ~""r 88-бет


10 НаJl(МИДДИН li.убро. Та.саввуфии ~oeт. 88-61'1".

" СУХР484рДИ" КуРсатилrilН nсар. 111-114-бетмр.


длиweр Н4КIIИЙ. MAT.I"I·-roм. ll.5-Збб-6РТЛ4Р.

34
фтa.лrанлигидан 1tdM билиш мумкии. Лекин JC;~~ий мажзубларда х;еч
Bal\T сохтакорлик ёки алдовга муглaJC;О зарурият сезилмаган. Аксинча.
)I,ИССИЙ-РyJC;ИЙ идрок ва олдиндан билиlU ~ватининг зуРлиги билан УЛdр
1tdP l\aHdl\a шуб,.а ва ишончсизликка 'Гезда барJC;aМ берганлар. Шахсан
Навоийнинг узи ~ бунга иl\PОР б9'лгав ва шундай бир JC;одисани ёзсб
I\олдирган: Кунлардав бир кун Навоий бир киши б1lЛdll кетаётганда
шериги ундан ссНечук Бобо Пирийнинг ёнида.н 5'ТМаЙсан. Сабаб недур?» -
деб С'9Рабди. ссБу жщатДИнки. фCЦIII фар манга хуш келмаски. анииг
фсцшин эшитгаЙмен». - дея жавоб берибди НавоиЙ. Шунда шоирнинг
JC;aMpo~. (сБобонинг каромати бор деЙДИАар. Олдидаи 9'ТГил. Каромат
СОJC;иби б9'лса. сени С'9КмdЙДИ». деБNot. Навоий бу таклифга К'9Иибди. Вo~ea
баёни давомИДd шоир: «Агарчи ИМТIЦОВ эрди. аммо ул дегандек илойидин
9'Тдим. С'9КмdДИ. Одатииинг хилофи - дуо ~лди»IЗ. деЙДИ.
Маж:зуБЛdР )\al\дdН бош~а JC;еч иима би.лав ~ЗИlQ\lас. )\aJliдilH 9'Зга
JC;еч кимдан 1\'9Рl\маганлар. УЛdрнинг бор - ~ боЙАИГИ ИПII\ ва JC;a~l\dT
б9'лгаи. Шунинг учув улар том маъиоси ила эркив яшашган. 1tdP l\авдай
шароит ва вазиятда JC;aM ТfТри с9'Злашдан 'f9'ЧИwмarав. Зеро. мажзубликда
комилликниhг тамали- Т9Трилик. куч - ~ВdТИ эса )\al\ севгиси на
JC;аl\Иl\ат зди. сеНасоим» даги икк.и JC;Икоят бу JКЩ8Тдан алОJC;ида ди~атга
молик. Улардан бир.. Бобо )\асан Турк отли мажзуб JC;цида: Бир I\ИШ
кечаси. I<,op ёl\l\ан. )\аво жуда COB~. Бобо Хасан I\албида жазба
6ошла\ади. Ялангоч JC;0Aдa у таШl\арига ЧИl\dNot. COB~ тунда бехуд кезвди.
Тою"а JI~Н жазбаси таскин ТОDё)ДИ. Ава шундагина COBYI\ таъсирини
сезади. ИтгиФОI\О. JC;aЮofoM гулханидаи tr ёрyrи куРииади. Бобо )\асан
ИСИНИШ ниятида srша ЖОЙ1'а боради. Аммо ~лида кафча tr ёндираётган
ГУЛXdJn'Oб Бобо JC;ap l\аИЧd талаб l\илмасив. унга жой б'9ШатмаЙДИ. Шунда
у l\изиб турган кафчани тортиб олиб. гулхаlfЧИВИИГ бошига ургаНИlJ у
дарJC;ОЛ жон ТdСЛИМ l\илади. Эртасига Бо6они жиноJIТЧИ сифатида ШОJC;РfJC;
Мирзонинг JC;узурига олиб борадиАаР. Б9'лгaIt BOl\ea арз I\ИЛИНади. суиг:
Ci(Шох,рfJC; Мирзо фубдурки. БО60. сени деЙДурларки. бировии
:9'лдурубсеи? AJIДОI\МУДУР? Дебдурки. JC;OB. aндol\дyp. Мирзо С'9Рубдуркн.
нечун 9'ЛДУР~l"Г? Дебдурки. МУН"lаIfИ сен :9'лдурдунг. бировии даги мен
9'лдурдум ... »
Асло кугилмаган бу гао ШоJC;PfJC; Мирзоии Г9'ё тнл тишлатибди.
МарJC;fМНИНГ ВОРИСЛdрини рози I\илиб. Бобога кетиш учун рухсат
берибди. Албатта. бу '9Рннда одам :9'''АИриш - мажзубликмн. мажзублик -
I\ОТИЛЛИКМИ. деган бир савол тугнлмаслигн керак. Чунки Бобо )\асан
гулхантоб ёНИl'а б~рганида жазба унн тарк этган зди, Жазба JC;ОЛИ давом
I\илганида ЭJC;1'Нмол. у бир' бечоранинг умрнни завол l\Илмасди. Аммо ШОJC;
олдида JC;aM 'Гитраб-l\аl\ша\f8CДdН мажзублик эркинлиги ва щижоатига

" Алмшер Навоий КУРСd'ГИЛГ4И 4С4р. 1:.0 - 452 - бетl\4Р,


" ААИ\llер lIавоиЙ. УШ4 мар З4З ,- бет

35
УНИRГ СОДИI\ I\ОЛИШИ - бу, ЖУN1 M~M. Шуниигдек, бунда М4жэубликнинг
хос бир lIимтиёЭИltНИ ~ наэардав co~ этмасЛИJt лоэим. Бу
М4Жэубнинг ф4ВI\УЛОма бетарафлиrи, ~е'l ~андай шахсий манфаатлар
б ИЛа н I!iИЭИl\маслиги ва ОЛЛD~а циилик ~олига тегишли. Шайх
Жамолимин Лур, Навоий таъбири билан аЙ1Танда, CIr,r:вваий _вэба. си
з~ мажзублардан ~собмнгаи. У к?Пинча МdЖэублик ~олидан
ажралолмагавлиги туфайли шатх с?3Л4рвв а.йтар экав. HцoJIТ шариат
уламолари уни кофир деб Э'ЬЛов If,нлиб, fлимга фатво 6еришибди. Леки н
икки ТВСАВвуф шайхииииг «Ул М4JКэубдур ва маглу6, анииг I\атли жойиз
:)мвс» '~ деган Кfрсатмаси боис ПОДШО~ Отабек АбyбaJtр ЖВМОЛJI,AДИН
Лурни fлимга ~yкм lf,ИЛМагая экаи. Боба Али Пойи х.исориЙ I\атлига доир
HOl\ea баёви Орlf,dли ха М4Жэубии улдириб бfЛNaС, деган ма'Ьно
та'Ькидланган.

Энди Ю,\ОРида 6елгимнrан ИltКИН'IИ ~ИКОJIТГа l\аЙТСак. Султон


Мцмуд Сабуктегин бир I\ИШ фаслида. бошк.а диёрмр ишголи учун
J(,арбий ЮрИШ бошЛАЙ.ДИ. J\аким Саноий эса буни мам аЙЛ4б, I\асида
битади. Донм чогирнивг I\УЙl\асини ичганлигидан Лойф деи таНИЛI'dН
бир гулханчн мажзуб бор экая. Бир куни СаноиА гулхаихонв зшигига
Яl\инлашганда шу МilЖЭуб ила СОlf,ийсииинг шундай с~батини эшитибди'
цБир аёг тула I\Или6 берки, fаэнавий Мцмудгинанинг КуРлукига ичаЙ •.
СОl\Ий: «Мцмуд подшож,и исломдур ва гоэий КИllJидур. Нечуи ~oг
дегайсеIl1» NЮNIJ. ЛоЙXfp ха Ма~днинг БОСI\ИН'IИЛИГИ ва ~орислАгини
,\оралаб бfлиб, сеЯна бир аёг тутки, Савоий деган шоиряинг к~лигига
ичай.,- дебди. <":ОI\ИЙ: "Саноий фоэил ва мтиф таб'Ъ киши. Нечук бу нав'Ь
дегаАсен?» - деи nтироз билдирганда, Лойх~: «Агар ул латиф таб'Ь булса
ЭРДИ, бир ишга машгул бfмай эрдн. анивг бир иши яраroй эрди. Бар меча
гаэофни бар I\огоэга БНТИБДУРIUI, анинг ~'1 ишига Jlрамас ва бнлмаски,
ани не иш учун ярати б дур.мр»
16
,- дебдн. Ава шу аччц, аммо ~I\ фикр
та'ЬСирида Саноий "гафмт мастлиги» дан бедор бfлиб, сулукка кирган
экiI.JI.

)о\еч шубх,асизки, ~aMMa чин мажзу6лар каби Лойхfp ~ басиратга


таяяган. СаПОИЙНИIIГ эшик ёяига келишини ~aM, тинглаган ГdПмри унга
II,андай та'ЬСир rгкаэишини ~M бу мажэуб dНИI\ билrан. Ахс ~олда. у
сfэяи бе~уда исроф I\RЛМaган булурди.
Мажзублик эаВI\И БИJ\aН mоирлик эавl!,И 9P'1'dCRдa ма'ЬЛум бир
ИI\ИНЛИК БОРЛИI'И учун баъэи МaJКэублар ше'Ьр ~aM ёэишган. ШулаРД4Н
бири Мир муфлисий. У асли МащdМdН бfлrав. Илм тах;<:илига
берилиб. Кfп ваlf,1'ИНИ мех,нат ва риёэат ОIУШида fI'Кdэган. Ше'Ьрий
сало~JIТИ J(,4M ёмон бfлмаган Аммо жаэба етиwга.ч. у аar.лдaн ажралган.
к.изиги шундаки, МdЭЖуб Муфлисий би.мв. dк,л-~уши узига I\айтган

----------
" МИ" ... !' Н"IIUИЙ К)'\Х"ТИЛГIlИ асар. 4:.0 4 ·,I-6О!тЛАр .
.. ДЛИI""" НаlWИЙ Vша асар. 457 -458-беТА~Р.

Зб
Муфлисий орасидаги фаРI\ЛdНИIU ёUIIЦ Кfpиниб турган. Навоий
«Мажолис ун - нафоис. рр. буни шуида:й l\айд зтади: «х,уши борида яхши
абётлар айтиб зди. Аммо жуиун ва~тида бу бaйТRИ КУП "91WP ЗРДИКИМ:

Балои Mapry aвд~ ~ёMaT,


ЧУ &:.-
чанuaр сохт маро B~T ~иимат»
w 11

(Мазмуни: '9лим балоси ва l\Иёмат ~aйryси ~оматимиз дарахтини


чанбардек этиб Jt,9ЙдИ).
Жазба ва~ТИДdГИ айрим ЗОJ\ИPИЙ ~apaкaT, С1'з ва ~ИЛИIC\ ёки идрр.ОЛdр
ЖИllниликка 9'ХШаб кетиmи мумкии. НавОllЙНИвr мир х,а:йда.р МажзуБГil
доир илк мулох,азаларИRИ ~aндa ~ шундай фикр хаёлдан '9Тади.
Биро~ бу fpинда ~M Навоий «Го~еки fз ~оЛШ'а келса зрди, уламо билан
улум ба~син андек ~илур ЗРДИКИМ:, ба.рча мусаллам тутар зрдилар»IВ, - дея
изо~ беришни унутмdЙДИ.
Зеро, улyr шоир маж.эублвк ~оли сир-а.срорини ч~ур билrан,
мажзубларга беписандлик Xdl9<.a маж;бул бfлмаслигини иноба.тга олган.
Абдулкарим I<,ушайрий мажэубнивг ботиний iЦВол-р~ясига ТfXТалиб,
ило~й бир муом.алани мустасно ЭтгdВДd, ~олган ~aм.м.a пайт маж.эуб
Олло:х; иродаси билан ндора ~ИЛВВИJlJИИИ, зски ~олига ~айтишнда унииг
на шахсий ГdЙрати, на хо:х;иш ирорр.си таъсир rrказишга I<;ОДИр
ЭМдc.8IГИНИ ёзади. МажзуБRИID' ЗRГ буюк ва рр.хлсиз р~оний I<;Удрати :х;ам
Matffl шунда.
х,еч шак-шуб~а щ: сайру' сулук инсоивинг башарий «Меи»ини
нафс ва шайтонга тобелиКД8В ~YJ'IYiрадигав хосиятли Йfл. Бу ЙJЛ
ню;оясига еТИШd билгав киши а~о~~добда, феъл ва сифотда, фикр ва
ирорр.да фаВI\УЛОма холвс яши "9"э.\llКRа зришади. Сухравардий буни
жисмоний ~шдан кейинги-иккиичи, JIIII'II м.аънавиЙ тyrилиш, деб
таърифлайди х,<щи~ат ~ ТОМОИИДdн «~ймати cyrPOII (<<Кичик
I\иёмат») деб ~M атаман иккинчи Ма'ЬВаВИЙ тymлишда ОШИ19lИИГ :х;олв -
унинг сулуккача бfЛГав риёзат, мymo~, иоклавиш машаI<;l\dтларига
~али киришилмагаи ~Олидав кескин фар~ ~илади Унинг ахло~ий, ~иссий
ва фикр ~аёти аввалгисига бутунла:й rxшам:аЙди. Бунда м:уршиднииг
ХИJмати ва ~иссаси беJ91ёсдир. Лекии гаи шеър ва шоирликка келиб
та ",аманда, масалага d.Нча кеиг ва fзгачаРОI\ тарзда "арат заРУРИJfТИllи
~a~! ~собга олиш керакка· rxшаЙДИ. Чувки шеърият ~aM такрорлаимас
бир маънавий «сайру сулук»дир. Шеъриятрр. :х;ам иккиичи, яъни явги
маънавий тyrИЛИЦJсиз улyr шоир tYiД por.тлo.лмaiди. Бизнивг назаримизда,
~а",ИI<;ИЙ шоирлик била.и мажбузлик.да MO~aв ухшашлик бор. Илох;ий

11 Л \ишер IldВОИЙ "УШd асар. 457 - 458 - бетЛ4р.


ItI )Шil аС4р. З5-бет
.~ д".II.УЛМРИМ Кушарий. РисоА4И К}'III4РИЙ. Истаибул. 1991. 'l13~.
"'·РС4lпtЛldН кит06. 106-IО7-6етлар.

31
Г5iЗалликиииг "9'зига тортиш ва жазб этиш l4\удратига беихтиёр таслим
Р'9'лиш х;оким. Маиа, «Исо нафасли~ риндв Шероз» буюк "офизии олиб
к'9'J1d.Йлик. У бирор бир таРИl\атга маисуб бfлмаган. Иродат ~'9'лиии х;еч
бир пирга Ч"9"змагаи. Аммо жоибахш с'9'з ва ифодалари ~ тасаввуф
табиатига шунчалик уйryн келганки, куплар бундаи таажжубланишган.
Навоийнинг ёзишича, x;aтro ХОЖdl'ОН таРИl\атидаи бир М9'Ьтабар зот IIх;еч
девон ~офиз девонидин яхшироl<, эмас. агар КИШИ с"9'фий б'9'лса. Бу
фаf\Ирга aндol\ маълум б"9'лубдур ва машх;ур мундомурки, х;аэрат Мир
I\осим ~.c. аларнинг девоиинн «I\УРЪОИИ форсий» дер эмишларки,
,КdЛомуллщ оёти маънвсидан мамлу ва асрору ИУКОТИДИИ маIШWPДИР»
деган жав. Демм.., "9'Э-"9'эидаИ равшавлашаётирки, NJ.Л ва РуХоният фотих;и
Хожа ~офиэ х;аётда х,ам, ижома х,ам таРИl4\атгамас, mаффоф NJ.Л, улвий
~Ьл СОJ\Иби "9'лаРОI\ жазба ва иш~~ суя:нгав. ФdI'\ат х;уэури илох;ияга
К9'Тарилган, нур ва латоиф ошШ'и б"9'лгаи шоиргииа ~офизга эргашиб
ёниши ва ёэиши МYJ4\dррардир. Бир меча машх;ур шайхлар, жумладан,
Нажмимин Кубро х;азратлари х;ам Оллох;га элтувчи Й'9'лларнииг aдd.f>J/J
яраТИl\Ларнииг адади I\aдap бе~соблигиии махсус таъкидла.шган. Шу
Й'9'ллардаи бири - жаэба ва мажзублик. Бу й'9'Л - ишман х;oлrа, х;олдан
l\алб ва рух;га, рухдаИ X;al\l4\a йj'RdЛтирувчи х;уррият ЙfЛИ. Жаэба
«тажриба»си ила ~dI\l\a восил бfлганлар - Оллох; лугфу эх;сони ва инояти
ила комилликнинг олий маl\ОМИНИ "ЗГdЛЛагаи. иисои так,дири, \адр­
I\иммати ва эркинлигини таъмасиз шарафлагаи зотлардир. Шунга К'9Ра
х,ам Навоий мажзублик х;олати, хислат ва имтиёЗЛдРидаи с"9'э юP\Iтган.
НавоийниШ' ИШI\ ва жаэба таРИl\ати сифатида эътироф этилrан
наl\шбаидийлик таРИl\атини танлашида х,ам х;али очилмагав, илмда х,али
махсус fpганилмаган сирлар борга fXШайди. Хуллас, дох;ий
шоиримизнинг жазба 3аВ1\И ва ёЛl\ИНИ м..сини ТОШdН шеърларига
бош~ача КfЗ I\араш ила ёндашиш, к9ПРОI\ к~гил х;оли ва рух; маизаралари
тасвирланган бу шеърларии JlНги усулларда ТaдI\ИI\ I\ИЛИШ Мdl\cdДГa
мувофикдиР. Ана fШанда Навоийнииг «'9'з х;олига саргаштаву х;айрон»
б)!лиш х;иссиётларининг маъно-мох;иятиии аиглаш, тах;лил этишдаги
тахминбоэлик ва fзбошимча.ликлор барх;ам топади, деб '9'ЙЛdЙмиэ.

38
Дlи..OPOM Сало~й
НАВОИЙНИНГ ЙИГИТЛИК ЛИРИКАСИ
I\АЧОН БОШЛАНДИ?

«Хазойин ул-маовий» девонларинивr нисон ~ёти фасмарига мое


равишда номмнгaилиrи ~ида Алишер Навоий шу девонлар куллиётиrа
ёзган дебочасида маълумот берадв: « .•• Т'9'РТ фаслвивг N~обаласидажим:.
ТfpT девон ВОl'\еъ булубтур. ~p I'\айсига бир муиоеиб от дарбоист ЭДИ.
Ул сабабдин девOIIIIИКИМ туфулият бщори ryичасинивг ажиб
гуллари ва сигар гулзори боrчaсивииr гариб чечаклари била ораста булуб
:;IJ)I!I,И. «Гаройиб ус сиrар» деЙR.AДИ.· Иккиичи девоllllИКИМ. йигитлик
ошуфталиг ва шабоб олуфтaли:r ёзи ва даштида юзлaиrdН нодир ВЦое'Ь
била пийроста булур эрди. «Наводир уш-шабобll атdJIДИ. Ба учунчи
девонниким, васотул-~ёт МdЙXонаCВДQ ИШI'\ ила шавlCi паймовасидив
юзланган бадиъ RИwотмр КdЙфИJIТИВ ёэилиб эрди, «Бадоеъ ул-васат» от
t\УЙУЛДИ. Ба 'J"9pтИИЧИ девоввиким. умрнииг охирларида юзлaиI'CUI ищ
дарду раижи фойдалариким, жонсуз o~ ypMOI'\ ва жов
ТОПШИРМОКДУРYJЖIIм, аида сабт булубтур, .ФавоЙВД ул-кибар. Aal'\аб
берилди' ». Шуииигдек. Навоий дебочада ~p бир фасл чегар4ЛдРВВИ
йиллар БИЛdН ~ аИИl\Лiiб беради: «ТуфУЛИJIТ ововиким, етти. секкиз
ёштин йигирма ~ча чеваса булra.йким ...
шiбоб замовиким, йигирмадив утгуз беwrача деса БУмai:ким... ва
кух.улат айёмиким, уттуз бештив I'\ирl'\ бешгача дегинча lQIёc JCiВЛса
бумаЙким ...
Ва I\ИРI'\ бештин олтмиш циниrачаким та'ЬЙин l'\ИЛCа БУмdЙКИМ, бу
фусулнинг кишидурким ..... Бу мавзуга Навоий .M~OKaмaT ул-лугатай:и.
асарида ~dМ 'f'9XТа.лади ва .ХаэоЙИн ул-маоRИЙ» девонларививr
ноlltЛаниши '9'з умрининг хроиологик даврлари асоеида белгилаиганлиrиви
l\айд этади. Бу аса рида wоир ~p бир деВОRига шу девон номи билан
боглиl'\ даврда ёзилган шеърлари киргаилигини маълум I\илади. Яъни,
"Гаройиб ус-сигар" девонидурким. кичик ёwдa такририм гузориш ва
гориш топиБДУРКИМ ... II:
« Наводир yw-шабоб» девонидурки, йигитликни авоилида баёвим
килкИДИн намойиш девовига ва ОРОЙИШ бустоиига кирибдурким ... »
l\абилида тавсиф 1'\ИЛiIдR. Шунга к'9'Ра. Навоий уз лирик мероси
хронологик даврларини «Хаэойив ул-маОНИЙ II девонлари юзасиданrинa
фаl\dТ ушбу икки асарида 6e.лrилaйди. Шоирнинг БОШI\а асарларида бу
Мdвзуда ва аввaAI'И уч туркий девон ~aМДd «Девони ФОIDIЙ.
шеърларинииг яраТИЛИШ даври борасида бирор аии,,- маълумот
учрамаЙДИ.

I ЛлИIII<'Р НаIl<JИЙ. Ас&рЛ4Р Х\' ТОМЛИ«. I т. -т..I9бб. IO-I4-fiРтЛ4Р·

39
Демах, шоир ,«Илк девою) и, «Бадоеъ ул-6ИДОJJ)) ва «Наводир УН­
НИJ\;ОЯ)) девонларининг Jl\ОЗИРI'И Jl\Олатдаги Д4врлаlllТИpилиши У беЛl'ИЛdб
берган киши Jl\аёти фаслларига тегишлн йиллар асосидагина шаклланган,
Маълумки, шоирнинг ((Илк девою)и 1464-65 ЙИЛЛdрда х.иротда
тузилган, Бу девовга НаВОИЙНИRГ 1-8 ёшдан 24-25 ёW1'8ча ёЗИЛГdН
шеърлари киритнлган були б, уларнинг "аммасв х,.Сулaiiмовов илмий
ТaдI(\Иlf,отларига К'9Ра болалик лирикасига нисбат берила.ди.
Профессор х,.СулаЙмоновнивг На во ий шеъриJIТИНИ шоирнинг '9зи
туз ган инсон J\;аёти фаслларини ташкил этувчи хронологи к даврларга
асосон тартиблаUГГИРГdНЛИГИНИ эътиборга оладигаи булсак, демак, ((Илк
девон» дан Навоийвинг йигитлик (20 дан 25 ёшгача булган) даврдаги
шеърлари ~M ?рин ОЛl'ан. Шунга K'9J>d, бу девон шоирвинг болалик ва
йнrитлик даври лирикаснни If,амраб олган.
Навоий лврнкасн Д4врларинн нзчил, мунтазам теlUllириш бу СОJ\;ада
жиддий узгаришларга олвб келиши мумкин, аммо «Булар орасида знг
муракКаби - Навоийвинг болалик ва йигитЛИ1t даврида ёзгаи шеърларини
2
бир-биридаR фар~б беришдир ».
Ма.зкур масалавинг ИШЛdНИШИ, назаримда, унга бевосита а.лОlf,адор
яна бнр М)'J\;им муаММОRИНГ ечнмига бorлиlf, к?рИНади. Бу Навонйиинг
бола.лик вd йигвтлик даври чегаралариин анц белгИЛ4Ш масаласидир,
Чунки, бу даврни ташкил этувчв йиллар борасида J\;dМ бyryиги ~N1
Навоий таснифотида.н фарlf, If,илувчи фи крлар мавжуд. Ч~ончи,
Ах,айнтметов Юlf,орида мурожаат зтганимиз мцоласида шоирнинг
болалик йилларини унинг 15-1 б ёШI'ача БУман даири де6 белгилаидн:
«... биз 15-16 ёшгача булган даврии болалик, ундан кейинги даврни
йигитлик ДdВРИ деб оладнган булсак, бу девонда шоирнвнг болалик ва
йнrитлик чогида ёзгаи шеърлари ара.лаш Ji\Олда жойлаштирнлган». (Шу
мцола, &Q.)
Бниобарин, «Илк девою)да жойлаштирилган газалларнинг МУНl'dзам
T~ мазкур маса.лага оЙДНнлик киритвши мумквв. Академик
И.Султонов (С Навоийнинг If,dЛб дафтарю) асарида шоирнинг биринчи
газали унинг 11-13 ёшларига Т9'Гри келиши Jl;4lf,вдаги фикрларни
билдиради.
Маълумки, «Им AeBoJl))ДdH шоирнинг «Оразин ёщоч кУзимдин
сочилур Jl;4P лаJl\за ёш» МИСРdЪИ билан бошланувчи газали '9Рин олган,
НdВоийнивг бу «МdЩУР байти Jl\dlf,ида Лутфий билдирган фикрни уУуман
шоир лиримси Jl\dIf,Ида баён I\илинган дастлабкв бцо деб айтиш
з
мумкин))

Туркий шеърият мулкининг улуг оа ёрJC;ИН сцймоларидан бири


бfЛМИШ Лутфий ва ёш Навоий муносабатлари, dдабий таъсир масалалари

J х,айиТ .... тnВ А. .БоАаликнинr wеърии ихrnl>о.\ари., I/.Фан R4 ТУРМУШ" 1991, No'2, &&!т .
• Улyr узб~к lUORPlI, т.. 19.')8, 19O-<>f'т
40
бyryнrн адабвётmyвосликда анча мухаммал 9Рганилгаи бtлса-да. бу
СО~aдarи ТaдJ<;щотларда мазкур мащур гаэалнвиг и:жод этилган ЙВЛАари
J\dI<;Rдa бврор авц МdЪЛУМОТ учрамаЙДВ.
Професср Н.Маллаев бу газaлDИ «ИЛJ< деВОВIIИИиr ~.сулаймовов
ТaдJ<;цотларига Ktpa ёшлик лирикасиви ташкил этишига асослаииб бtлса
Kepcut. шоириинг болалик ЙИЛЛdри мцсули сифатида эътироф этади.
~.Зарипов «Улуг tэfieк ШОИРЮI 'J"fIlлaМига киргав ссЛутфий на Навоий»
:IoIaJ(,оласида бу газал шоирвинг 9"СПИРИВЛВК йилларида ёзилганлигига
ишора к.илади: сс ... юк.орида Ховдамир на НавОИЙДdн келтирилгав
маълумотлар Навоийнивг tспирии вак.тидавок. (эътибор IQIЛИНг: болалик
эмас - с.Д.) Лутфий билан учрашиб, доим ундан щраманд бtлга.виви
4 -
билдирадв» 190-6). Олимнивг кейинги асарларида ~M бу co~ шу
Мi1Змувда фикр билдирилади.
НавОИЙIПyНос А~айитметов Лyrфий на Навоий tpтacвдa бtлиб
9ТГан бу с~батвинг шоир йвгирма ёшларида содир бtлганлигивв к.aiд
этади .. д.~айитметов Навоийиинг иисои умриивиг йвгитлвк даври 20
ёшдав бошланиши ~ фикри на шу нук.таи иазардав Ховдамирвивг
бу учрашув JI;~ берган маълумотлари асосида хулоса ЧlD\арадв. Аммо,
кейингв МdI<;Олмаридав бирида муаллиф бу газалвв mоирввиг болалвк
лирикасига иисбат беради: « ... бу давр (яыпI' болалик даври ~.д.)
шеърларвда юлдуз образидав тез-'ГеЗ фойдаланrав. Буви биз ~г
«Оразив ёпк.оч ... » де6 бошлаиган fd3dЛИ матла'bВДd ~ KtpraH эдик5 .•
Ё.ИCJ\Ок.ов «Алшпер Навоийнинг ИЛJ< ЛИРИКdси- илмий тадк.ик.отвда
лутфвfr на Навовй tpтacвдarв бу ~бат J\цида: «Ховдамир бу вок.еанивг
dНИк." вак.тини айтмагав бtлса-да. Jl;ap Jl;ОЛ/loi1 бу. бизинвгча, 1456-57
йилларга R,a.дap. Навовйвинг 14-15 ёшлик чогларвда бtлгав бtлвши
керак». дегаи фикрни бвлдврадМ. ОЛИМ tз МУЛОJl;азалариви Лугфвй tз
умрининг с'9НIТИ йилларвви ~иротда tтказгаилиги, Навовй эса 1456-57-
1464 йилларда MiillЦdМd тур га нлиги , бинобарин. бу сух;.бат икки
шоирнииг ~иротдаги учра.шувларидан бирида бtлиб tтrавлиrиrа
асосланиб баён этаNi.
Бир к.атор муаллифмр. жуМладаи. Э.Рустамов. Н.Шукуров.
с.ЭРКИНО8. Э.дJtмaдxtжаев. д.Юсynовалар илмий ТaдJC;цотларида бу
С}')l;бат бtлиб rrтаи ЙRллaр хусусида умумий фикрлар билдирвлади.
Муаллифлар бу масала юзасидагв муЛо~рВВВ асосаи
)\.СулаЙмоновиинг .ИЛJ< девон_ни шоир болалик лирикасвга нисбат
берганлиги, Навоийнинг иисон х,аёти фасллари чегаралари х,aJ9Iдa.ГИ
фикрлари ва Хондамирнинr с(Макорим ул-ахлок.»да келтирилгаи
маълумотларига СУJIВиб изх,ор этадилар .

• Yllyr f3бек wокри. Т .. [958, I~.


, х..Йитмеroв Д К~тилrан М4II,OМ. 7-6ет.
" ИЦО",О8 Ё. УН.Id ..сар. 22-6ет.

41
,хCjl:lМмир «Макорим ул-ахлои.»иинг fl.дi1p баёни фазимти ше-ьр ва
азимущ~~' шуаро» деб иомланган учивчи фаслида Навоий ва Лутфий
'9Ртасид;! БУ'лиБ' 9ТГdН бу маш~ур ~батни шундай таЪРИфЛdЙДИ:
«l\1,oaвлово Лутфий ки l>a лутфи сухани JlГоваи ОФОI\ буд ва пеш аз Bdi ва
бе~ аз вай ба забони '.урки касе шеър нагуфrа. А;1р Мdбодии синии рушд
ва тамиз он )\азрат рузи ба мулозаматаш расид ва ИЛТRМОС иамуд. ки аз
lIатоижи афкори худ 5ахоидан газале маро бахpdвар созед. Он ~зрат
газал хонд. ки матлаdlJl ин ает:

~;JИН ёпи.оч К9:>УМДИН сочилур ~p M~ ёш,


Б~ким, ПdЙДО б9лУР юлдуз, нщон буЛFОЧ I\уёш.
Жаноо Мавлави ЛyтdJИ аз истимои ии гаэали гарро дар б.цри ~йрат
афтода ба3абои рОНД. ки ссВалло~ки, мар муиссар шуди ~-дувоз~
~зор байти турки ва торс и худро бо ив газал бадал MeK8.pдiiМ ва ~усули
1
ИИ муомаларо фавзи а:JИМ мешумурдам ».
Парчада кеЛТИРИЛГdИ «дар мабодии СИНИИ рушд ва тамиз» (<<ёшлари
эвдигива Т'9'лвб, иаРLалар ~и.ида. фнкр юргизаё'JТа.н даврларининг
БОUIЛdIIИшида») ЖУМЛ,IСИ ушбу учрашувииuг булиб trrаи йилларига
ишора и.иладн, AeMi;.K, бу фикрии билдириwдa. Ховдамир НавоИl{
~ётининг и.аЙси ЙИЛЛ<IРИНИ кузда тyrгaH, деган савол тyrилади. Мазкур
жумлани болалик {,аври тугаб, нигитлик давривииг бошланиши
маъносини ~aм англ.:J'J'ишига :эътибор берадиган булсак, Навоийнинr'
«Мух;окамат ул-лyrатаJiН»даги фикрлари;rа Kfpa. болалик даври 1-8 ёШДdН
20 ёшгача,«йигитлик ыюили» эса 20 ёшдан бошланади. Бу муло~зал.fpга
кура, ушбу су~баТНИIII' б9либ уттаи пайти 1461 йилга Т'9'Fри KeмдJf.
НавоиИнииг ана шу дadp БИOl'рафиясига назар Ta~K.
Маълумки, 1456 йилда Навоии ПОДUJО~ ДбуЛl\ОСИМ Бобур Мирзо
билан Маш~адга KeTd,l' И, ДбуЛl\ОСИМ БЬбур Мирзо вафагидан (1451) кении
1459 йилда Дбусащ. Мирзо Хуросон тахтини эгаллаЙДИ. Навоий
МаШJ\;d,6ДdН 1464 Нилд.l х.иратга и.аЙ'IТанда, Лутфий ~ ~ёT ЭДИ. Шаир
1465 йилда х.иротдаи ( aMapl\aHAГa кетади. Бин06арии, Лутфий на Наваии
'9'Ртасидаги мазкур Qухбат ана IIIУ бир йил ичида булиб tпан, деб тахмин
I'\ИЛИШ МУМКИН. дмм<), бу "аитда Навоий эндигииа йигитлик даири
БОШЛdшан 20 ёшли эмас, балки 23-24 ёшлардаги етук иигит б9Л1'ан,
Шоир 20 ёшида :эCd, Я':,НИ 14Ы йилда Маш~ама б'9лгав. Лугфий эса Jl,аёти
~вомида умуман Хирпдан таши.арИга ЧИl'\маган .. Ана шу мула~азалар бу
}"'Iрашувнинг шомр 20 РШЛИГИДd б'9либ '9'Пан.лиг~ии рад этадн.
МасалаГd ЧУ1\УРРО!\ назар ташлаидиган б'9лсак, баъзи маълумотлар бу
учрашув ва сух;батнинг анча илгари содир б'9лганлигидаи гувах.лик
беради. Маълумки, Ildиаий «Мажолис ун-нафоис» вd ссНасоиим ул­
мух;аббат» аСilРларида Лутфий ва Узинииг у билан булга и муносабатлари
~и.ида кеигрои. маъл'/мот беради. ссНасайим ул-мух;аБQaт»Дd у шундай

" ХОНД4NИР, 'М4""РИ" УА ОХдО, с', I\uбу •. 1'181, ЗЗ-{\ет

42
ёзади: «Бу фак.ир борасига КУП илтифоти бор эрди оа фоти~алар ~yp
эрди вd дойим волида МУЛО3dМdтига ризойи хотириrа тарrиб ~yp эрди»
(таъкид бизники - с.д.). Уwбу парчадав ма'Мум. булишича., Навоий
Лугфий мулозаматига бориб юрган ЙRЛЛaрида. оваси ~aёт булган. Лугфий
упга овасини рози к.илишни васи~т J91ЛГdИ. Бу албатта. Навоийиинг
Ma~a Keтraнra к.адар
бумdН даврaдarи вок.еалар тафсилoтиrа
тегншли. Чунки, МaIIЛI;амаи aJVUl. илми камолга етвб к.dЙТГан 23-24 ёшли
йигитга Лугфийвинг бу тарзда насщат ~IПВ Э~ОAДdн аича. Йирок..
Бундаи. тamк.ари. бу пайтда шоириинг онасв ~ёт б'9лгавлиги масаласи
~aM MaoJW1'o!. Ма'Мумки, ~ё'i'ВВИIIГ бу даврвда Навоий рвви «кимсасиз,
гарнб, бекас» деб атaйдR. Кейинчалик у Мащaддarи устози Саййид
"асан Ардашерга ёзган шеърий мактyt5ида ~ТТO бир' ~paгa ~aм э~ёж
сезга.влигини J!;НКОЯ к.илади:

Maвra бу эл ичра не бир ~мдaмe,


ки бир дам икавлов дейишсак гаме,
Не бир ~ донишдив оича умед
ки а.вдив наво тооса бир воумед.
Не бир ~рахим ким тошliЙ ку:вгул.
Дрме авда ором тошdЙ К'9Вгул.
"аётинииг Маш~адга кетгуига к.ада.р бумав даврига оид Лугфий
билан БОГЛИI\ баъзи тафсилотларви «Мажолис ув-вафоис»нинг
Шаmc.мбек С~айлийга бarишлaвгав фа.сли юзасидав ~ келтириш
мумув. tшлигида.н ~ирот адабий ~ тарбия тошан Шайхим
СYJ!;dЙЛИЙ болалик Йилларидаёк.'Aлшuер' Навоий била:н д:9'СТЛdШdДИ.
Лутфийшунос олим Э.~Мадх9'жаео унивг Лугфий билан булган
д'9'СТАигига Алишер Наооий сабаб б'9'Мав дегаи фикрии билдиради:
«Лутфийиинг диl\l\ат-эътибори оа ~ббативв жуда эрта к.О30нган оа
унивг доимий д'9'стона муносабатига сазооор б'9Мав ёш Алишер Навоий
к.алби шеър.wnта ~ббат БИAdН "1лган ёш дt}сти с~а.йлий:ии улуг шоир
билав таништиргаи б'9'лиши мумкии ».
Ушбу муаллифиинг фи крича, бу учрашув оа дустлик
муносабатЛdРИИИИГ боШЛdНШIIв Лугфийиивг 90 ёlDЛdрига, Я'ЬВи 1456
йилларга тутри келади. Бу даврда. С~Й 11-12 ёmлaрда.. НавоиА ха 14-
15 ёшларда. б'9'лган. Наооийиииг «Мажолис yh-иафоиCl) 8а «Насойим ул­
м~ббат»да берган маълумотларига ~. «фотцалар ~yp эрди». «Kfn
фOТlЦaЛdр ~oндyp». у Лутфий бил.ав куи учрашгщr. Аммо, юк.орида.ги
муло~залар Наооийнинг Лугфи~~к.ида икки асарида келтирган
маълумотлари у ~аш~адга KeтraHra. к.адар б'9'МdН ~ёти 80к.еаларидир.
деган фИКРИIIНГ :9'йгонишига саба.б б'9'ЛdДИ. Чувки, шоирнивг M~H
"иротга к.аЙтиб Самарк.анд сафа.рига ЧИl\I\увга к.адар б'9'ЛГаи (бир йиллик)
~аёти хотиралари УНИНГ машх;ур «МасиавИЙ.св (Сa:i:йид Xiасаи Ардашерга

, АJ\""'АХYJIU!РИ Э, ТуркиА Н/lЗNнинr t'црrари т., 199'2, lt-6ет.

43
хати)ДdН тащ~ри 'ирор осарида авиl\PO~ ёритилмаган. Жумладан,
1lI0ИрtlКИI' отахони Саййид х,асан Ардашер бllЛ4Н богЛII~ хотираларк ~aM
tlCOcaH 1455-,'>6 ЙИЛМ(lгача булган Д8врларни уз ичита ОЛ4ДИ, х"ЗаРИПО8
.НаВОИЙIIИНГ Лутфий билан таниwуви балки Саййид х,осан Ардашер
ВОСИ'Гtн:и билан б1лгандир, чунки, Саййид х,асан Ар~шерниНl' уйида
б1Л1"dН с~батмрД6 Лyrфий Г8Замари маJC;талиб УJC;и.лар ЗДИ)), деб ёзади,
Бу фикрииНl' ~аJC;Иf\llтга ЯJC;инлигиви Э'Ьтиборга омдигаll булсак, дсмак,
СайАид х,асан Ардашер 8а АбуЛJ!iОСИМ Бобурлар JC;атори ёlll АЛИ1l1ер
Навокйнинг нодир исте'ЬДОди ва юксак ШОИpAJlк ма~оратига айни шу
йилларда Лутфий ~M тан берган б9лиши мумкин, ЧУККИ, Навоий
МаlU~dДA,811 х.ирО'П'а JC;айтганда шеърмри бутун Хуросонга маlllХ;УР булган
етук шоир ЭДИ, Бинобарии, Навоий х;аётининг бу йиллари ~а14iИда
ХОll/l,8МИР ёшлари эндигина Т1либ, ЙИl'итлик Д8ври бошмнган, дейиши
х;аI\ИJC;tI'-дан ЙИрОJC;, Шунингдек, ЛyrфllЙкинг ~M Навоийвин)' 23-24 ёшли
маUl~УР wоир сифатидаги ижоДИни бу I\aдap му6олаПi бимн маJC;ТIШJИ
lIотttбииflдек туюлади, Зеро, Н4воиАнииг Nаш~ур баЙТИI'а Лутфийнинг
беРl'dН юксак бах;осидо тажрибалм кекса wоириииг талаН'Гли ёш шоир
I\удрати на ма~оратига 6СТОЙДИЛ таи бериши, уни К"9ПРОI\ иж-од I\илишга
раroaтлантирищ шеъриитга б1ЛJ'ан ~аббаТИНI!I ""ада ОШИРИIl1 ииятлари
ИI\I\UЛ ссзилиб туриоди,
Бу мулох;а:\8МР Х;8М Хонда~нинг «ёшлари ЭНДИГИН8 Т1..fмб,
ЙИl'итлик лаври бошлаllганда-, дегаи фикрларини Н8ВОИЙRИ~ 20
ёшлИl'ИНИ на:lаРД81У1'Иб аЙТГаклигига шуб~ 9йJ'oтади.
хуш, НаВОИЙНИIlГ болaлиrи I\ачон Т1либ, Йигитлик даври неча ёшдв
бошланган эди?
МlЩСУД Шайхзод<\ «Навоийнивг лирик Jt,Црам.оии х;аI\ИД811 номли
ма1\ОМСида ,(Хазойии ул-маониЙ. девонлари дебочалврнда инсон
х;аётииииг даирий чегdРалари ТУРЛИЧ8 КуРСаТИAroUlЛllПlНИ маълум JC;илади.
Аммо, 1')01111\a конкрет масал" Ю38си.дан юрнтган муло~азалариДd
билвосита бу cox;ara тУхтнлган олим ~уйиДагича хулосага келади: 1I ... баЪ311
бир дебочалаРДll .. ГароЙиб ус-сигар. 13-20 ёшлар уРтасида, «Наводир уш­
ша6обll 2СГ3.) ёlllМР чогида, «Бадойиъ УЛ-В6сат» 35-45 ларда АВ «Фавойид
ул-кнбар» 4.'>-60 ларЛd ёзилган 'шсърларии '9'з ичига ОЛdДИ, деl·аи
к1РС8тмалаРПI Jll.иддиЙ tiир маъхаз деб IYtраб булмаЙДИ. «Чор де80Н»НИ"Г
ба1>:IИ НУСХdлариДllГИ дебочада учраГtlи шу Т411\СIМО'Г кейинги
коти6ларнинг I\fU!ИМЧdСИ БУЛС6 KepaK ЛлбаТТ6, олим бу мулох;азаларни
II
••
билдиришД8 аRВало, «Хазо~ии ул-маоний» девоllЛ4ри ва уларга КИРl'ан
IIIсърМрИИНl' шонр неча ёшлигиДll ёэилгамлиги асосида
ЖОЙЛ"UlТИРИЛИШИIIИ Ht'I.1Ilpдa тутгаи, И1U<.инчидам, «f/W)ойиб ус-сю'ttр»
6?й ича баЖt'lрган ил'Чиk ишида НавоиАиинг бом.лик ка йигН'Глик
ма.и:IУМамри"и ажратишЮl МНЯТ JIiИЛМ"ган. Умуман, Навоий ПОЭТИКiН'И
---------
" M.lllaA",o/VI. """I'~IIP 4 IVМ\И' 4 Т r~4I\ "улltИНlшr сулmмм. Т. 111/2. IЗ4~

44
сох,асидаги т~щотларида олим Навоиiнивг «Хазойин ул-маоний»дав
аввaлrи уч девоиИВJI бизrа маъл}'М саб4б.ларга ~ ~a тортмагав.
Шу и~таи вазардан, фикримизча, бyryвги кунда «Чор девов» дебоча
мавтларида учрайдигав ю~орllДd келтирилrав маънодаги рав:г­
бара.вгликларга «ж.имий бир маыаз деб ~apaтll мавриди етДИ.
Жуммдан, Шайхз0Д4 фой.дaлaиrан девов дебочасидаги киши ]l,;аёти
фасллари чегарала.ри Ховдамирmmг биз ва.эарда тyraётraв маълумотига
iUllЦЛИк киритити мумкив. Агар биз ~.сула:ймORов академик нашридав
фарlf. к.иладиган «ХазоЙIШ ул-маовий»вивr бо1Щil дебоча матиларидarи
мазкур маъводаги маълумотларга асославсак, демах, Навоийиииг
Ховдамир вазарда тyтraв дaвpдa~ Лутфий билан учра.шуви 12-13
ёшларида юз бергав. Ушбу фикрви JПIa тtJ\ДИриш мумкин. Шарl\ВИВГ
~ади:мий хитой фалсафасига асocлaнrав мучал ~соби ва ту б9'йича
Мцмуд I\ошгарийнинг «Девону луroТИТ1'У1)К»да келтиргав даврий
доирасига кура, инсовиивг ёши 12дав 13 га 1IТaндa тtлади. Ислом
шариатига асасан х;ам ивсон my ёш, JrыIи 12 1}tлrач, «болигII балогатга
eтraв ~соблавади. M~MMaд алай~ссаломиивг ~си шарифларида
келтирилишича, ~p бир иисон 10 ёшдаи ошгач, фарэ амаллариви
баж.армоги, Jl'ЪВII, намоз ~ши ва руза тyrиши лозимлиги ухдирилади. Бу
буйр~ инсонвинг. XYдNf шу ёmдa ж.исмоВВЙ ривожланишм маълум
босучдан S'ТИб. маънавий камолот учуи ~paкaT I\Имдигаи мумати
етгaвлиrи ~~ида хабар беради. Демак, ислом таълимоти б'9йича
ии1:0ВНИИГ болалик даври '9н йиллар давом 'YriJNll.. YJJN!B кейинги давр
унииг онгли ~ёти х;исобланади.
Шувингдек, Навоийнивг «Хамса»да:
Увгача гафлат била побаСТЛИlf.,
Жах;л йигирмигачау мастлщ ...-
дегав фикрлариви х;ам маэкур МАъвода тymyииш мумкин.
Ава шу Н}'](,таи назарлардан, Алишер НавОRЙ болалик йилларини 11-
12 ёшларда интих;о топган, деб ~арайдигав БУлсак. Ховдамир ЮI<.орида
келтирилrан маълумотида шоирнинг 12-13 ёшларини иазарда l'утганлиги
аён б1лади. Бу фикр эса НавоийниНF мamж;ур га3с1АИ шу даврдан У
Маш:x;aдrа кетгунга ~aдap. Я'ЬВи 1451/52 - 1455/56 йиллар оралигида
яратилган. дея хулоса l\ИЛИuпа имкон берадв.
«Хазойии ул-маониЙ. девовларида Навоийвинг уз лирик меросини
даврлаштириши шартли характерга зга БУлraилиrини айтиб УТДИК. Биро~.
девоклар матнларининг I<.иёсиЙ T~ шоириинг 1зи тартиб берган
аввaлrи икки девоиида ~M xyдNf шундай хусусият борлигиви к1РСатади.
Жумладан, «Бадоеъ ул-бидоя» девони дебочасида. шоир «Ил!< девон»
x;aJ9Iдд ШyндdЙ ёзади: «... бу зобита "aйдRrа кирмасдив ва бу робита
силкига тортилмасдин бурун. бу жцатДИRКИМ. мар ба'Ьзиси ва.сати сиида
aйтиЛI'он б1лса. баъэи сигарк синда дейилиб зрди Iта'ЬКИД бизниltи­
с.Д.) .... ораларида шоядки фОХ;ИШ тафовут бfлrай деб жамъ I<.илмогида

45
далерлик I9!линмас эрди. аммо халощ орасида мииг байт - икки минг
байт opтyrp0I<;- '9Ксукракким, fзлари жам-ь I<;илиб зрдилар. багоят мaIШO'P
б"9'Луб зрди».
«Илк девон» таркибига шоирвинг 25 ёшга I<;aдap ёзгаи гаэа.ллари
кирганлигини зътиборга оладигаи бfЛСак, демак шоир бу даври
лирикасиви болалик (СИFари сив) ва fpТa ёшлик (васатн сив)га нисбат
беряпги. Худди шу мазмунда «Бадоеъ ул~идои» девоиидав яна бир мисол
келтириш мумкив. ШОИРНЮlг ЮI<;ОРвда ТiЦЛИЛI'А тортгаиимиз ижтимоий­
фа.лсафИЙ p~ «Ba~, умрум борча зойнъ б"9'лди зл коМИ била» деб
бошланувчи газа.ли «Илк девов»да учрамайди. Бу газал бириичи марта
«Бадоеъ ул-бидоя»га киритилгаи. Шувга JCfpa, гаэал шоирниш ЙИГИТЛИГИ
ва fpTa ёшларининг боIllЛdJllllII даврлари - 25-38 ёшлари ора.лигида
ёзилган. fаза.л мцтаъида зса:
ЭЙ Навоий, JWЭв ила fТКap Rjарилик ме~атив,
Чув йигитлик борди айшу ишрат айёми била
мазмуиидаги фикр билдирилади. Мцта'Ь биривчи ~рашда Навоий
I<;арилик даврини 45 ёшдан кейив деб белгиласа-да, 38 ёшларини ~aM
I<;арилик деб ~исоблайди, дегав таассурот "9'Йютади. Бу фактлар
Навоийнинг "9'з лирикасини хровологик- даврлamтнришви мцсад J9!IVIб
I<;"9'ймаганлигидаи. умуман, бу маса.лага ~е'l I<\ачои илмий
ёндашмаганлигидаи ГYВO~K беради. Шайхэода ~M бу co~aдa ш;rlдaй
таъкИДЛdЙДИ: «Зотан , ~p Т9РТам девон, оэгива бир фаРI<; билан. тамомаи
баробар ("9'Н бир мииг мисраъдаи сал ОШИI<; ё кам). б"9'ЛИUIЛИГИ х,ам шу
даъвомизга I<;yввaT беради. Чунки, шеърий таб'Ьнииг балогатга етган (35-45
ёшлар fpтасида) даврида ~, ~рилик (45-00) даврида х,ам шоир айни
МИlIДорда шеърлар ёзгандир. ёки fCМИpлик '10гида ёзган ше'Ьрлари х;ам
кейииги даврда ёзгаи ше'Ьрларига сов ва сифат жщатидан баробар зди.
деб "9'йлаш амри мах;ол б"9'лса Kepaк ».
IO

Навоийиинг х,аёт фасллари ма'ЪВосидаги байтларида «йигитлиКl) ва


"I<\арилик» ибора.лари к"9ПРОI<; учрайди, болалик ва fpTa ёшлик Дdврларига
ишора этувчи фикрлар ёки ибора.лар I<;арийб учрамаЙДИ. Шоир «Хазойии
ул-маоний» девонлариии ивсон ~аётннииг ва йилнивг Т"9Рт фаслига
JXшатиб иомлаган булса-да, Лlfрикасиии асосаь -икки фасл - йигитлик ва
t<;ариликка ажратади. Бу х;одиса шоир лирикасиии илмий даврлаштиришда
унииг газаллари мазмунигагива асосланиш мазкур масала ТaдI<;ИI<\И

борасидаги имкониятларни анча чеклаб I<;"9'йишига олиб келади.


Шунингдек, бу маса.лада шоир барча девонларинииг яратилиш даврлари
хронологияси х;ам муаммо ечими учун ЖИДА,ИЙ асос була ОlkМаЙДи.
Ана шу мулох,азалар Алишер Навоий лирик меросининг
Х.СулаЙмонов илмий тадl\ИRjОТлари асосида даврЛdШТИрИЛИШИ тарихий
ани~к НYI\таи назаридан ~озирги адабиётuryнослик талабларига жавоб

,.. М.ШdЙхзода. КУРСd1·ИЛГ,'Н dCdl'. IЗ4-бст.


46
бера олмайди, деган хулосаив тцоэо этадн. Бу фикр, албапа,
навоийщунослик учун JIНl"ИЛИК бfлмаса-да, Навои лирик иж:оди
ЭВОЛЮЦИRСИВИ изчил fpгllllИШД6 DpJiUЩIIDИал a~a эгалиги боис
янада долзарблик касб этиб турибди.
МаЗi<УР маеала юзасидан Иээат Султон, А.J\a,йитметов, Ё.ИCJI';ОIl\ОВ
таМlщотларида бевосита ва БИАВОСита БИJ\ДИРИЛГан фикрлар масалаиивг
х;оэирги ~олатида баъзи умуми:й хулосаларrа келиш имкониии беради.
АХайитметовRИВГ 1(Нi:иллардarи (Буюк шоириинr ЙИГИТЛИК
манэумалаРИ D номли мцоласида шуидай фикрлар бор: ICAлиwер Навоиi
~аёти турли ижтимоий ~одисаларга бой бfЛИШИ бвла.и бирга, fзииииг
гонт мазlllyндОРЛИГИ билав R..J<tол ажралиб туради. Увинг мислсиэ бой
шеърияти ~M fша давр ~аёти билав 'liiМбарчае богланган бfлиб,
муаллифдаги гениал J<tобилиятвииг I(ОИКРет тарихий шароитда юэага
tlИ1\l<iаниии Кfpсатади. Шуниш Y'IYИ увивr ~ёти на шеърИJIТИВИ
даврлаРГ8 бfлхб,fш8 Дdврдаги вжтимоий J!;одисаларга боглаб fpгавиш
тугри бfлади. Фцат шу ЙfЛ бим.и шоир ижодидаги тарихий тадрижий
такомилни илмий аеосда ёритишга эришвш МУМЮlИ"». Шу маJ<tоласида
муаллиф Алишер Навоийнинr йигитлик даври чег.ара.ла.ри ~a ~
фикр билдиради: «Навоийнииг АбуЛJ<iОСИМ Бобур хизматига кирган
ваJ<tтидан то СУЛТОI:I )\усайн хиэматиrа fТГанига I<taдap б"9лган даврви
Навоrйнинг йигитлик й:иллари деб ол.адигав бfЛСак, ана шу давр
Навоийнинг ижодий эволюцивCRдa энг ~M даврдир. Унииr
дYJl!и;араши, DОЭТИК стили, шоир~ талавти аеосан шу ДdBpдa Ulакл.мвди
ва шу даврдаё.. У катта шоир, ажойиб нисов сифатяда ТaнJLo\ДИ 12».
Навоий девоиларини уларнинг турли матнлари аеосида lI\иёсий
текширишимиэ олимнинт мазкур муло~эалаРИI'а конкреТ, фактик
материаллар аеосида ~амфИJ<Р бfЛШП учун ИМКОIIИJIТ ИpdтdДИ. Чунончи,
олимвинг Навоий йигитлик ёшларини 6eл.rиJIмаи даври 145&-1469
йилмрни fз ичига олади. Шоирви~ бу даврда на ундаН кейинги "9и Аил
давомидаёэган шеърлари I<tИСМ&В сИм девон» ва асосаи «Бадоеъ ул­
бидои» девонидан fpин оман.
«Бадоеъ ул-БИДОRD девои~г 1419 йилда тартиб берилгаалиги
~оэирги Кувда маълум бfЛДИ. Шувдай экав, девон )\.СулаЙмонов
таснифотига асосан шоирниит фaJc;ат йиrитлик лирикасини к.амраб
олмайди. Чунки. уни туэган даврида шоир за ёшда бfман.
Демак, Навоий девовларввввг ~оэирги ~олатда.ги
даврлаштирилишида ил){ лирикага оид «Илк дeBOH»Дd ёшлик ва йигитлик,
йигитлик лириКlftи деб аталмиш «Бодоеъ ул-БИДОfl»да эса ЙИГИТЛИК ва
fpTa ёlllЛJlXД8 ёзиман шеърлари Ж8МЛ4llГdН.

11 Х;"ЙИТМ"ТСВ Д. Н"lIOиii д">,ОСИ. Т 191048-бет.


" Шу асар. 51-6ет.

41
Навоий гаЭёl.l\МРИИИНГ девовдав-девонга '9ТКазилиш тарихи ва
девоиларда кузатилrан шоир ижтимоий лирикаеи FOJlвий-6адиий
такомилининг унинг ~ёти фаемари билан боrли ... хуеуевят.мри ю ...орида
билдирилган муло~азаларни ...yйидarича умумлаштиришга вмкон беради:
1. Шоирнинг ёшлик лирикаеи 1-8 ёшдав 15-16 ёшгача, JI'ЬНИ 1449
йилдан 1455/56 йилларгача б'fЛГав даврни уз ичига олвб, унинг бу даврда
ижод этган шеърларв «Илк девои»дав уРвн олгандир. НавоиЙRИИГ
болалик даврида Хуросовда кечган ижтимоий-сиёсий ВdЗИЯТ, ШоJY)}'JI;
Мирзо '1лими (1(48) муносабати билан мaмл.uaтда юз бергав
нотивчликлар, К'9ПЛdб цолвнивг, шу ...атори шоир оилаеининг "ам
ватапии тарк этиб, дар6адарлик ~T.мpBHB чекишrа мажбур б'1ЛИШИ
х;одиеа.мри унинг болалик лирикаеига катта таъсир к'1РСата олмагdИ эNJ,.
ФаВl!iулома истеъдод ео".аби б'1ЛГав Навоий бу во...еа.мрни ~ ИДРОК
этиб хулоеа чи ...ариш учуи .уда ёш !ДИ. Шу боие уиинг бу давр бадиий
иратмалари ИШI!iИЙ мавзуларда, ОlШlll\оиа pYJCiдд. б'1либ "'0JWIl.. Шу ~таи
назардав, шунивгдек, mоир вd уииш эамовдошлари хотвра.мри, х;олотлар.

шоир иж.одига адабий авъаиа.мрнинг таъсирв масала.мри хусуеидаги


мулох;азаларга суиниб вавоийmyвос олимлар Иззат Султон, А.х.айитметов,
~.ИеХ;ОI!iОвлар Ulоириинr бу даврда иратилган газал.мри х;а ...ида '1з
тадl!iИl!iотларида маълумот берадила.р. Бвзиииг кузатишларимизга KfP<t,
шоирвинг маlШt;ур «Оразив ёщоч ... ,. деб бошланувчи газdЛИ х;ам шу давр
лирикаси мах;сулидир. Бивобарии, Навоиiиинг болалик лирикаеини fнинг
йигитлик лирикаеидан ажратиm учун бугунги навоийшуиосликда
девоиларни l!iВёсий УРгаииш, тарихий маълумотлар, шеърларнинг гоивий­
тематик ва бадиий хусусИJIТлари T~гa асоела.иган илмий-услубий
замин х;озир.мнди.

2. Навоийнинг йвгитлик даврини 15-16 ёшдан 35 ёшгача давом этган


деб белгилаш ва унивг 1456-1476 ЙИЛЛdр давомида ёзган шеърларини
йигитлик лирикаеи сифатвда. ТdЛJQIи этиш Mal!ieaдra мувофИI<ДИр. Чунки,
бу давр Навоий мустdJ\ИЛ ~ёТИllИИГ бош.мниш даври булиб, у махеус
билим олиш ниятида биринчи бор она шцри х.иротдан Машх;адга й9' л
олади. иъни шоир х;аётвда гурбат, муеофирлик даври бошлаиади. Навоий
х;аётида м}'JI;им ах;амиитга эга б'9'лган бу давр шоир адаБИЙ4'а~й
...арашларининг кенгайиб, еермазмун була борrаилиги билан ~M ало~
ДИ1\1\атга СdЗОВОРДИР. ~ш шоир бадиий тафаккурида шакллана бошлаган
назарий ~арашлар Машх;ад адабий мух;ити таъсирида тезда камолга ета
борди. Навоийнинг Mauцaмa шайх Канол Турбатий, Х9жа M}'JI;dМMaд
Астрободий. Пц.мвон M}'JI;dМMaд мби катга олим ва ШОИРЛdр ~ътиборига
сазовор БУлиши '13 давривинг фга куРИНl'ан ижодкор, шахеи сифатида
шаклланиб улгурганлигидаи дарах беради. Аммо. шунга 1\арамаЙ. Машх;ад
х;аёти Навоий учун ~Щ иэлавиш, или Й)1лида риёзат чекиш даври булиб
1\ОЛДИ.

48
Шоириииг 14б4~5 ЙRМaрда Хиротда кечирган ~ёти унинг сиёсий
дунёl\араwи, ижтимоий овгивввг етилувига Kaтra таъсир кJpсатди. Бу
даврда мамлакат х;аётида юз бергаи ижтимоий-{:иёсий ВОl\еалар, давлат
х.укмдор доиралари, жумладав, подшох; Абусаид Мирзонинr l<iаТ1"JЦJ<iУЛ
сиёсати. wоирга иисбатаи булгав иодустова муносабати уиииг лирикаснда
Ч}'I<iУР из I<iОАДИРДИ· Бивобарив. mоир·ижтимоиЙ лирикасииивг ташаккули
аЙIOf шу даврларга Т9J'pи кемди. Шеърларида ижтимоий мазмуи ва
рYJtНИнr фаоллашуви шовр иCJ"e'ЬДОДИ ва бадиий тафаккури яиги
I<iИРраларииииг очалувиrа, сиёсd-ИJКТИМОИЙ дуиёJ<iд.раrrrивин г янrи
аспектдarи тараl<iJ<i.ИЙсига та'ЬСИр кnк:aтди.
Давр ижтимоий-{:иёсий ВОl<ieъJ\ИППIRIIГ шовр лирикасидаrи
иН"ЬИкосвда. унииг х;аётий биографИJIСИ материаллари поэтик имконият
булиб хизмат J<iИЛдИ. Шовр RЛК лирикаси эволюцияси ва поэтикаси
тадрижий такомилини ИЛМIIЙ ишлаб бергав Ё.ИСХ;ОI\ОВ тамю;отларида бу
масаАаНВВГ муфассал ТёЦЛИЛИ баёи этилгаи. чуиовчи: (( ... илк даврда
бекаслик, йигитлик даврида дарбада.рлик, Jl,;Ижрон билан боГЛИI\ б'ли6.
биографик асос мух;им роль 1йвагав булса, кейинrи бос~чларда (1469
й~ кейинги Jpтa ёш ва кексалик даврида) фdJ<iд.т wахсий таICДИР эмас,
балки ижтимоий М}'JI;и-r- мамАаКат, xaлI\ тaJf,диpи х;аJ<iИдaГИ мулох;аэалар,
яъни кеиг ижтимоий асос етакчи оми.л булиб l\оладиIЗ.. Муаллиф
"ДЛИt!ер Навоийвинг илк лирикаси» иомли тaдl<ilЩОгида "Илк девои»Га
кирмн газалларга шоирнииг илк лирикаси деб J<iд.paca-дa. бу девоига
киргаи 10 гаэалии унвиг йигитлик даври мах;сули сифатида тах;лил этади.
Шунингдек. АХ;айитметов шоирнивг «Гаройиб УС-1:игар» девонига киргаи
133 га3dЛННИ йигитЛИJ< даври лирикасига иисбат беради. Шундай экаи,
На.воиЙиииг йиrитлик даврида JlPатилгавлиrи мушох;aдd этилгав гаэаллари
бyryиги кунда "Илк девов. ва «Бадоеъ ул~идоя» девоиларига киргаи
газdЛЛdр орасидан маълум даражада ажратиб оливиmи мумкин. дейншrа
Х;YI\~МИ3 бор. Бу эса Навои йиrитлик wеърИJIТИ муайяи поэтик
мазмуни. рух;и. 6адиий ифода типи ва усуллари >ки~тидан уз х.удуД8Й
чегараларига эга БУлди. дегав Na'ЬИОИИ авrлатdДИ.
На.воий Dоэтикаси ХУСУСJIJIТлари ва лирик услуби тадрижи масаласи
унивг бу co~ И1КОДИВИ илмий-тарихий ВYI\таи иазардан
даврлаштиришии талаб этар экая. бу бир иеча фалишда илмий
Т~I\ОТлар олиб бориш эаруратвви ТУГДИр4ДИ. Шоир лирик меросида
энг Kaтra маЙДонии ишroл эту&ЧИ газалиётнииг даврий х;удудлариви
белгилаш Э<а м&зкур масалаиииг умумий плаидаги ечимида ж..имиЙ
ИЛМИЙ имкоиият ярата ОЛiJNl.

, I И<:~о",ов ~. Н.... 'ий поЭТllIUICII Т.• 1983. 43-6rr.

49
Мусли~н М}')F;иминов
ШАР~ ХАМСАЧИЛИГИДА ХАЗРАТИ ПАЙ ГАМ БАР
СИЙМОСИ
(<<Хамса»ларнииг бириичи достовлари мисолим)

ШаРI\ шоирлари асарлари а.в.вал Та.нгри таоло мами JJ;aмд бклан


бошланиб, c9Jlrpc1 Мух;аммад ПdЙгамбар саллаллоJW ал.аЙх;и васа.лламга
багишланган наътлар келтирилади. Бизвинг фикримизча, х;амд ва иаътлар
достонларнинг ажраАМdС I\ИСМИ б:9'либ, муаллиф дуиё~рашиии
оЙДИнлаштиришда. М}'J\Им цамиятга эга. Биз бу :9'РИИДd Хусрав Дех;лавий
ва Алишер НавоИй достоплари, JГЬRи «Матлаъул анвор» ва «Хайратул
аброр» достопларидаги M~Maд Мустафо таъриф - тавсифлари
«НdЪТ»ларни чогиштириб ЧИJ9ПUНИ ~озим ТОllДИК. Зеро, Навоий х;амд­
наътлар ёзишда JJ;aM сал.афлар Й:9'лини давом этгирган ва исломий
аl9lдdМРНИ баён этишда анъанадан фоЙДdЛaиган. Хамд ва ваътларни
алох;ида ЖdНР сифа.тида ОЛllб I\dраш мумкин, dМMO «меърожвома»лар
алох;ида кfpИНИШГd ЭГd, лекив «ИdЪТ»лар аксар достонлар бошида бир ёки
бир неча бобни тdШКИЛ этиб кeлrан. «Хамд ва наът»да I\асида хусусияти
бор, яъни ТdЪРИф-тdВСИф, тил услуби к:9'Таринки рух; билан ёзилган.
Лекин I\асиданинг шакли, l\офИJlЛdИИJ.ir тартиби БОШl\d (аа, ба, ~ ... ),
бундан таШl\dРИ, I\асида жанрининг объекти «JJ,;dмд-наът»лардав .papl\
"илади.
Амир Хусравнинг «Матлаъул анвор» достонида бир х;амд (кириш) уч
мун<~жот ва уч наът МdВЖУД б:9'лса, Алишер Навоийнииг «ХайРdТУЛ dброр»
достонида «Бисмиллох;ир рах;мовир рах;им» шарх;идан кейин бир х;амд,
1J'pT муножот вd беШТd наът келтирилади. Шундай J\ИЛИб, наътлар сони
Нdвоийда Амир Хусравга нисбатан ИККИТd ОРТИI\. Аммо бaй'J'ларнинг
умумий миКДори х;исобидан олиб l\dpaгaHдa, фаРI<; унча катта эмас. Амир
Хусравнинг учта наъти 1ЗЗ байтни тdШКИЛ этади. Навоийнинг бешта
НdЪТИ 147 байтдан иборат, 14 байт ОРТИI\ холос. Бунинг сабаби шуки,
Амир Хусрав НdЪТларида ПdЙI'амбар х;аётинииг I<;ИСмлари, фаолияти
Jllij.ВРЛdРИ алох;ида баён этилмайди~ Хусравда Пайгамбар ишларининг
муайян жих;атини BOl\ea сифатида олиб тасвирлаш Фdl\ат Меърожга
к:9'Тарилиш ВОl\еаси тасвирида К:9'ринdДИ. АвваЛJ'И Ба учинчи наътлар бир­
бирини Т9'лдирадиl'ан б:9'либ, х;азрати Расулуллох;нинг сифатларини
таърифловчи байтлардан ташкил топган.
АЛИluер НавоиЙДd б9'лса «ДВВdЛГи на'Ьт»да олам бошида кури
М ух;аммадиянинг мавжуд б:9'ЛГаии, яъни f\1yx;aмMdД ~Иl\dТИ барча
мавжудотлардан бурун яраТИЛГdНИ =\аl\ИД<I гао борса, иккиичи наът»да
Мух;аммад алаiциссаламда нубувват ПdЙГdМбnрлик нишаналарининг юз
беРИIIIИ исломнинг жорий этила башлаши, бутпарастларга I\арши кура.ши
тасвирланdДИ, «учинчи наът»да ислам дини гал.абаси, савадсиз одам
б9'ЛJ'dН Мух;аммад Расулуллах;нинг М9'"ьжизалар КfpСdТИWЛdРИ, шариатнивг

50
жори:i ЭТИЛIIl.Uи. Аж.аху Араб UIПI ДJПIJ'й 1UIр86 Ш4р.'\ф ТОП""".
тaCВIilpAaВaдR . • Т~ptВВЧВ В4'Lnдa ВСЛОХВIIRГ ~дPII11I.. J\YP-ЪOH N ~MII\' '-"Р
~. ПaйJ"a,tбap аqоби. халафамридав с1З боpaдll. .fМo.ЩIIН".
ВdЪnда Меърож кечаCII таърифв берИМДII. Aюlр ХУСр.'\В Мt'ъроlll.
Тdсввриrа КVП УРви .uqIIiI1ТdII ..• МаТAdЪУЛ-ав.вор.д.1 I\tt'ъpo-. 'М('црмм
бanпu.лaвraи боб 10 бcuiт.а.ав ибop.lт...оман .иll на'Ьт эсв ~4NM4CII буwб
56 ба.йтдир.
Навоий Меърож таcupи 53 б.J.йтдa.и' ir6oрат. JrЬ118 ..aлrвн II"ът"""р.'с\lI
у ~p катта эмас. ЛеКJIИ шуи:исв барки. ](,ар 1IПJ1 mоирда ~вllC Ме-ьрож.,
~paтв ПdЙFа.мбар мrьжиэaмрв ва npoM4Т11ВRHГ 3Н1' ~~МС'И сифатида
кfpcатвлади. Аммо бу ~ Ite~ "J11C1'8Л8б fтIIШДoIН ('IЛДIIН 11 Ну».
М~адии. тушуичасв Тfrpис;вда. гanирнш жоиз. деб 9itлdМ8Э .• flypH
М~мадия» 1J'IПYII'I4СИ ислом уламолари ВША4рнда П'3~З тилга
оливdДВ, айниж,са, тасаввуф Ta'ЪМIМan!Д4 бу тушувча JlХШИ ИU1А4нгаll.
Тасаввуф dJV\И фижриrа КУРа. Тав:гри таоло ОММАарин Jlратишдан w\дин
M~ нуриив JlPanaв булвб. wy кур туфайли ОА4ммрни 84
одамларнв хац ЭТДВ. Бу иурви .~~ж,,,тв М~аNМадии.. ~IIM дrб
юритадила.р.

Амир Хусрав та.Свврвча. Худова.нди Itарим барча мавжудот - ()("MOtlY


ер, тогу воДИЙ, ою ~ ва. ~ока.эо жоJIЛII ва жонснз ашёларнн MY~MMaд
туфайАи яра.1Тан. М~аднивr вомида ИКХИ ЖЦ9Н (дyн~ ва охнрвтl
мужессам. Шоир ёэади:
Чарх к-а.э ин сов а.жаб оростанд.
Баж;ри ра.сули араб оростанд.
• ~aдв Мурсал» , ки lIабиwта I\dМM,
)\амд ба номи ва.ю x;O-МИМ ( I~.
H~ фалак аэ в()ми Мух;аммад ~HM,
~ap АУ ЖЦОИ дар ж,ади номаш дУ «МИМ»
Гfйи Э4Ц[ИВ бурда ба ЧdВГОНИ хул.
Арсаи маАдоваш "зал то "бад.
Мавжи нахустн:ваш эи дарёи аур,
шуСта .бвсагв iW1БУ рафта дур (15. I б -с j
(Буида.Й а.жQЙИб кУРИВИШМ ярaлrав коннат аpdб МlIМ4тига МdНсуб РdСУЛ
учун б}'l{ёд этилrаи. ~ yвввr номини 1I~t!ДИ ИУрс4Л II - .3лчи
~Maд» A~ ёэдв: yнивr вомига маж,товлар БУлевн. Т~I\И~I фаМk
ОСМОЩlJПiг 'Гf1C;II\ИЭ ж,абатв М~икг номи БИЛ4Н МУII;IIИ MYCT8jQU1M
турибди: иккя БорAВJ\ шу М~адий Xi4I\Иж,ати ичиДt1ДИр, аммо биз У"И
сеэмa.i:миз ~M. бамисоЛJI офтобвинг маВЖУд.ulгини зарра сеlШI·андпЙ.
Ак,ли кулл. JI"ыIи оАаМ асосвда ётaдвrdВ AIY\ ~M шу l;аж,иж,атДIIН одпб
S'1JraнaдR... Нур дарёсвдав биринчи ТfЛJ9IНлаНИWВ адаб бир сУ'1И
мусулмOllЛИКSJ(UГ аCЛJIAIIP ва раббовий иомамРИИНГ шар~р, "Уимул
юrroб. Тaиrpи тao.AOДaJl Тd"Ь1oJDl ва хирад олгаидир, УНИЮ' ('У'1мри
ТdНl'pИ сfЗВ, ~ .urpлaрВ Т4Игрв амри ~эр.а'rи РаСУА УМ rJ 1;

51
умматларlol,llИНГ гаМХ9!>И, Алло~ таоло M~MMaд туфайли ум:матлариииг
гунох,ии~ кечиради. Пайгамбар нуриииш СОJlСИ ум:матлари учун «урваи
aycl\o» мycгa~aм 1"У'Цичдир. Унииг ~уръоии ва Х;адислари «х,абли
матии» мycтa~aM аРI\ОНДИР. Биэнинг илох, амри билан боглаЙДИГdИ
риштадир.) Хуллас, Хусрав Дех,лавий учун Мух.аММдА a.лiiЩиссалом
Худоиинr баидалари х;узурига юборган элчнси, аму фаросат. илму
фазилатда бемисл ком ил бир иисон, увииг шарафи K'9'ККd етади, барча
мавжудот увинг туфdЙЛИ нурли, муиаввар. Аммо, Амир Хусравда «Нури
М~аммадия» тушунчаси ёРI\ИН 4КС этмаган, бу тушунча Алишер
НавоиЙДd анча ОЙДИН ва шаКЛЛ4Игаи бир х,олда мавжуд. «Х;айратул
аброр»дРГИ биринчи наътда I\УЙидаги бай'1'лар бор:
ЭЙ, R,ИЛибон ламъаи кypyвr з~ур,
Андаки не СОJl бор эрди,. иа аур.
НУРУНГГд тоб ИККИ жцовдин бурун,
Х;ар не ~ аидии бурун, aRN4В бурун. (14.24-с)
~M8К., Нqвоий фикрига K'9J>д.. ~ бирор мавжудод ИРММaryRча,
соя х,ам, нур ~aM буЛМdГiUI бир пайтда M~MMaд кури «зух.ур I\ИЛДИ»,
барча If,aДИМиЙЛ.ilрда.н х,ам бу кур I<idдИМИЙРOlс;дир. Бу фикр олам асосида
M~aмMaд иури ётади, дегаи I\арашга мувофиl<iдИP. Навоий давом этиб
ёзадики, жисмоЩ!й ва р~й оламлар шу вурдан зиё топгав, ~ х,азpant
Одам Сафиюллох, JlраТИЛМdl'ав зди. Одам Ато х.ам Мух;аммад нурItдilИ
бино I\ИЛИНДИ. Шунинг учун ееАввал УГУл. с'9'Нгра ато» srpa.тилди, дейиш
мум:кии. БоШl\ача шарх.лаганда, х,азрати Мух.аммад Одам Атога х.ам ато ва
угилдир. Шу маънода Одам Ато фарза.ндлари - банн Одам барчаси
M~aMMaдra фарзаид х,исоблаиади. Навоий Одам Ато вd х,азрати
M~aJIIМaд орасидаги I\ариндошликни улар номидаги rxшаш жих,атлар
билаи I<;Иёслаб ТУШУНТИРМОI\ЧИ булади:
Х;ар иеки X;d1\ важх,и аро мубх,а мул.
Зох.ир этиб юзда х,абиби х,ам ул. (14.24-{).)
Демак, M~aммaд пайгамбар сиймосида илох,ий в~инl' I\удрати ва
жамоли акс этгаи, оайгамбар Аллох,иииг кУЗгуси, паЙl'амбарвинг ишлари
х,ам Аллох, амаллари, амрииииг x,aётra тадбlЦИдИР. M~ммaд иури Одам
вужудига кириб уни шарафлади. Одамдаи X;aBora frди, увивг болаларига
~aM таралди. Шундай I\илиб, барча иисоилар' шу Нурдаи ба~манд
булдилар. Алишер Навоий бу фикрларни «Аввалги наът» деб номлаигаи
бобиииг иасрий атамасида dИИI\ ва ихчам баёи этади: (еУл х,азратнинг
иури I\dДdМИ JlТИДdКим , зот бах,рииииг аввалги жум:бушида ул дурри
бещо ламъаси хафо риштаснн узди ва ул гавх.арн JlКТО ашиъаси ламъа
КуРгузди ва дурждив дуржга ИИТИI\ОЛ Э'П'И, то Сафиюлло~н Абдуллох,га
е'П'ИlI (14.24-6.). Маъиоси: «Ул х,азрат вурииинг I\адимийлиги 1\d1\идаки,
зот-таигри дентизи бириичи Т9'Лl<iинда бир пона raвx,ap курil яmиринлик
ипнии узди ва ул Jlгоиа гавх,ар порлаб К1РИRДИ ва саНДYl\часидан
буржларга йуиалди, ток.им Одам Атодан Абдуллох,га етди». Яъни оламдан

52
авв~л бу иур ~ра.ти~иб, кеЙИJ;l оламларга ва OAdMra еинrиб кетДИ, токи
АБДУ"-l\о~а етди деганда Навоий ~зрати Пайгамбарнииг тугилишиии
иазард.~ тугади. ЧУllКИ M~aмMaд Пайгамбариииг отасииииг иеми
«А:БДУЛЛШ';,.fJ ЗДИ, Jl'ЪНИ Алло~ииг I\УЛИ, шуидай I\илиб, олам аеоеидаги
иуРдаи то M~MMaд тyrилryнича даврий бир замои кечади.
Шуяда,;{ кепи Алишер НавоlIЙ ~азрати Пайгамбарнииг Г9'даклик
айёми, I\ИРI\ йилгача ~p хил юмушлар билаи шyryллавишлари, чун оичи ,
ЧfПонлик I\ИЛНШИ, тиж-орат била и банд б?лиши ва БОШI\алар J\ёU\Идa ёзади.
Шоириииг тасвирига Kfpa, паЙfамбар.\Ик ёш M}'JI.aММaд еиймосида
м~йё зди, унинг аI\ЛИ, зеJ\ИИ одамларни }\д.Йрон I\ОЛДИрарди:
Сурат ато тифл': вале al\ЛИ кулл.
I\авлииr аро гайри яли лаМЯJ\УЛ (14.25-6.)
Пайгамбар бугпара.crларга I\арши ЖИJ\ОД бошлаб, АллОJ\ J\Ццатини
Ерда J\YКМ:POH I\ИЛДИ. Куфр ТОFИии ТdЛJ(,ОИ этаРОI\ имон боrиии muиатди.
МYJ\аммадкинг даъватлари элу хdЛJ\ЛdР ораеида гулryла еолди,
пайrамбарнинr м:уъж.изали каломи диллаРИИ ёритади ва айни ~дa
душмаилар х,ам пайдо б?лдилар. БИРОI\ Макка МУШРИклари охирул а.мр
имои келтиришга маж.бур б?лдилар. Пайгамбар мrъжизаларидаи бири
баРМОI\ учи билан ОЙ ни икки I\иеми б?лгаиидир:
MeJU> мyrии амру мисоли бяла
• ШаI\ б?лубон бадр J\RЛОЛИ била. (14.25-6.)
«У~ичи наът»нинг иасрий сарлавх;аси мана БУНДай:»Ул нубувват I\уёшн
еоясизлигининг пояси, балки I\уёiп б?ЛМОI\ аиинг сояеи ва беm бармоrига
I\dлам тугмай аI\ОЛИМИ сабъави ЯJ\I\dЛdма I\Илгони, балки жаМ"ЬИ милал
аВРОl\ига насх ~и чеккоии» (14.25-6.), яъни: «Ул оайгамбарлик
I\уёшининг сояеи ЙJlf.ЛИги МОХ;ИЯТИ, балки l\уёш унивг соясидир ва
бармо~рига I\dЛdМ олмай, етги ИI~лимни забт этгани, балки барча
миллатларнииг китобу динларига инкор хатини чеккaвлиrи»
Бу бобда шоир Мух.аммад жорйй этган барх;аl\ диинииг улyrворлиги,
пайгамбаримизвинг УЛЛИЙ-pa1Q(оний иаж.оди J\iщида Ж'9Шиб тавсифлaiiдв:
зОтииг ЭДИ жавх;ари улвий нажод,
Тугмади ер еонеи бирла еавод.
I\айда савод этгали чеккай pal\aм,
l\оАДИ чу мцрум илигиигдии I\алам.
Б?лмdДИ гар хама бошии ёрмоmнг,
t:рди камар хомаеини бармогииг.
l\:9ймади гар бу l\dЛdМИНГ бир H~aT,
Лек милал наехига К9П чекти хат. (14.26-6)
Ушбу байтларда ~зрати М~аммаднииг хат танимаганлиги, аммо
шунга l\арамай, олам аерори илох;ий илмий х;икмат копи б?лганлиги
ифодалаигав. Мух;аммад Ала.Йх;иесалом хат таиимаСДИ, аммо '9ИЛАб
халl\ЛdР унииг хати тобеълигига I\fШИЛДИ. Аж.амдан Арабгача, Машриl<ДdН
I\ldгрибгача ислом дииини l\dбул ~p Номаси I\opa б?лганлар х;ам бу

53
хат тобеъига аЙЛdиганда, шафоат топдилар. Лоту мавот каби бугпарастлар
минг балоларга дучор б1лдилар.
Т1Ртиичи наътда «}\айратул-аброр» муаллифи Пайгамбар
сифатларини мадх. этишни давом этгириб. Пайгамбарлик М9'ЬЖIIЗалари,
~азрати Расулулло~ фаоЛWIТIIНИИГ I9IЗГИИ давриви ~гa олган:
Эй. иафасинr моян эъжоз -у-луб.
~и ~yдyc ИyтJ<;унгга ~амроз -у-луб.
Гa~e такаллум санга мУЪЖВЗ калом,
Назми каломинг бори мtьжиз низом ...
Си~ти JWКM ичра ~адиСИRг сцех;.
Арзи фасо~атда. каломинг фасе~. (14.21-6.).
Пайгамбарнииг энг улуг МJ'ЪЖ~си - бу каломи шариф, ЯЪRИ
« I\уръани карим». Ю~оридаги мисраларда. шунга ишора бор. M~aммaд
Мустафо пайгамбарлар силсиласида с1З сеwгари сифатида шyJ\Pат
~озоиган. Ул жанобиинг ~. ваъзи, оятлари ИЛОVIЙ ВЦИЙЛИ1\: ЭNIJ.
~YPЪOH суралари Алло~инг калом и б1либ, Жабра.ил АлаЦиссалом
Х;азрати M~MMaдгa етказиб турган, ~азрати M~aMMaд Мустафо буни 1з
навбатида хaлI\~ етказган. «I\УРЪОИ»да исломий ~p, вaJ\дdT ва
тавх,ид гоялари. МУМин мусулмонлик рyiИЛdри, фалсафа ва ~кмaT, г.»iб
асрори ифодаси б9'лган тилсимли маънолар, шуииигдек, муъм.инлар,инг
кувдалик ~аётша лозим б1лaд.иrав К"9Рсатмалар бор. Одам фарзандига
керак б1ладигаи барча ахло~й-маъиавий иеъматларии бу Myt\a,AДdC
китобдан топиш мумкин. Шую·а 9ХШаш бе~соб ~dN4слар ~aм иисои
камолоти, УНШlг ~aёT тарзини ЙJлга солувчи fЧмас чиро~рдир.
}\азрат Навоий ушбу бобда ислом шаръинииr беш рукии - намоз,
Р1за, закот, ~аж ва калима келтириш шарофати ~дJl\ида 1}IXТаЙДИ. ~айд
этамизки, бу мавзу «)(,айратул аброр»да ало~а бобда кеигро~ ёритилган.
Буерда зса, шариатнииг цамияти ва ПаЙFамбаримизвинг бундаги
бени~оя улуг хизмати тезислар шаклида 9РТага тaшлaвrан. Пайгам6ар
шариатни жорий этиш билан инсоиият маънавwrrи тарихида бурилиш
я сади. Одамлар яхшини ёмондан, гуно~ии савобдав, ~ромии ~алолдаи
ажратадиган б)l"лдилар.
Алишер Навоий бу бобда Пайгамбар ~ётидаги оrир дамлар
душмаилардан ~очиб горда яшириниш, АбужdJr;Л бо~ мушриклар
билан кураш, Пайгамбарга охиригача соди~ ~олган Абубакр, Умар, Усмои,
Али ~~ида ёзади:
рух. эди ул 6аwи нубувват дури,
Т9'Рт рафи~и таиииинг унсури 04.21~).
Навоийиинг иаътлари мазмуи жи~атидан Амир Хусрав на'Ьтларига
~а..чо~нг. Амир Хусравниwг учинчи на'ЬТИДd ~ймиз:
Эй сухонат ганжи худоро калид
ГaB~pe он ,·анж ту KapNIJ падид,

54
Аз ту салое ба аласт омада,
Нест ба ме~онии Jl;acт омада ...
Гарраи M0Jl; аз хами абрfЙИ туст,
Турраи шом аз шикавв муйи туст,
MOJl; ба таци Jl;идомат чуя JtИдол,
Шом ба доси Jl;абawат чун Билол. .. (15.29-6.)
(ЭЙ севинг С"1зивг худо хвзинасинвиг калиди, бу хазиванинг
гаВJI;арини сеи очдиuг, Сендан абaдwnта бир овоз етишди, Й'9'1V\Ик
борликка ме~ои б'fли6 келди. Ойиинr rypури севииr "ошииг
эгилгацидандир, шомиииг 1I\0pa зулфи сеиинг сочиВI' ~~асидавдир. Ой
хизматииг ~a.дI\асида. ]QIЛол б'fлиб 'эгилгаи, шом эса холинr ~РИД8
БилоАДаЙ ХИЗМ4Тда).
Амир Хусрав, шундай I\илиб, Пайгамбар таърифи мамига К'fПРОI\
эътибор берадв, унивг ило~ий сифатларига шоирова савъатларии
I\аторлаurrиpиб чизиб ЧlЦади:
Хар ки ба фитроки ту кард Э'Ы\ПlСОМ,
Карда ба меърож' фалакро лагом.
Кулзуми paJl;МaT тyi:и, эй бениёз,
К-аз ту намозий шуда ~ap ООнамоз.
Хар кй тирози ту ба боз'f иJЦОд,
• Нdlf,ДИ ду олам ба тароз'f НJЦoд (15.З1-с.)
, (Кимки сенииr 'fзагиигга осилгав б'fлса, фалак зиваларидаи ошиб
I\адамлади.эй озод эр, рцмат деигизи сеисаи, чунки :l\dP бир беиамоз
сендаи намозхов б'fJIДИ. Кимки сеиинг :JТагингии "'fлга КИРИ'IТаи б'fлса,
икки олам иакди - савобини I\'fлга киритади).
Шундаи кейив Хусрав Пайгамбар р~и Mд.NJд С9РаЙДИ, l\Иёмат
купи Парвардигор оЛМtда шафеъ б)l'либ, гуиох,лариви авф этишни илтиж,о
~:
Pfй ба 1'40 КУН. ки туйи пуштибов,
Хам дили 1'40 дe~ ба карам, Jl;aM забов,
Ии ~aMa гуcro~ии 1'40 бар ryнo~.
3-ои сабаб омал, ки туйи УЗР~ОJl;.
TaКJI чу бар мунъими худ кардаем,
raM иax'fpем арчи кв бад кардаем. (15.31-32-с.)
(Бизга юзивгни 'fГир, чунки сен суянчитимизсаи, карам ила )(дМ ДНЛ
ва ~aм тил бергил бизга. Сен узрич.изии кечирувчи б'fлганлигинг учун
ГУСТОJl;ЛИК билав ryнo~ f91ЛAМИЗ. 'Уз валиве'ьматимизга суянганмиз, шу
боис гарчи ГYН0Jl; иш I\илгаи б'fлсак-да, лекив гам ема.ймиз).
Бу ерда икки ж,~тни таъкидламо~миз. Бириичидаи, Амир Хусрав
тарихий ВОl\еалар, Пайгамбар ~аётига оид муайяв тафсилотлар устида
Т'fXталмагаи, балки Jl;азрати РаСУЛУЛЛО:QIИНГ ум~ий сифатлари, шаъну
шарафиии тавсиф этrаи. Навоий эса, ПdЙгамбар ~аётига оид тарихий
BOl\eaмp, ривоятларии l\9Шиб тасвирлайди, Пай)'амбарнииг фаолиятиви

55
исломнииг кириб келиши. ёйилиши ва мует~м.лаииши билан боглаб
олиб боради. Иккиичи жи~т шуки. Амир Хуеравда Dарвардигор
еифатлари билан Пайгамбар еифатлари ораеида IC;арийб фаРIC; Щ.
Алишер Навоий доетовида гарчи М~ммадий говеи батафсил ёритилrан
б,,;леа-N!. лекин ПаЙFам6ариинг ииеоний еифатлари (изтироби. кураwи.
wоДЛШ'и) билан J<,'9Шиб олиб борилади.
«Матлаъул анвор» ва «}\айратул аброр» доcroнларидаги MeъpOJКНOMa
бобларини i\иёсласак. бу маънолар яна dlllDJЮIC; к"9Зга ташланадм. к,айд
этамиэки. Пайгамбар меърожи ~ шоирлар К'9П ёзганлар. бу BOlCiea
'9зининг хаёлот ва таеаввуротларига боЙЛИГИ. суфиёва каромату TaBaJIUК~
оа ИШIC;У оwик,лик тywyнчалари билав JЦиилиги балки бунга еабаб
б,,;лгандир. Меърож кечаси ~aJ9!Дёi J<,аеида ва газаллар "ам ёЭИЛГdН.
Афтида.в. бу амъанавий мавзулардаи ~еобланиб. ~p бир wоир бунда ~aM
кучини синаб К"9'Ргав. «Матлаъул аивор»нииr меърожга 6агишлавган боби
иккивчи Haътra «}\айратул аБРОРJtN! эеа охирги - беmинчи наъn'а 1J'rPИ
келгав. Бунда ~aM Навоийнинг тарихий муитаэамлик ва Пайгамбар ~аёти
тартиби билан вобасталик еaJ\ЛdfdВИНИ кJpишимиэ мумкин.
Амир Хусрав иаътииинг еарлав~аеи буи.дай: «Наъти ДУВВУМ дар
Меърожи султони авбиёки. J<,алби Арш ма.енади ";СТ ва шараф тц ва
болойи фалак фарши пой и у. ~еJ(И алифИ балоw додан. то бар
куигураи иеро рост боистод ва МYJ\dМмадеки доли охираш ханда.нд тo~ap
сари дувёи дурий пой HIЦdT» (15.2G--c). (Таржимаси: «Иккинчи. наът
авбиёлар султони меърожи ~M. Аршнинг IC>aЛQи унинг Taxтro~p
ва фа.ла.книнг остию усти шарифи увииr оёrиНИвr фаршидир. у шундай
~адки унга алифдай i\OMaT бергаилар. токи веро (осмон) кунгирасида
тик тypeuн ва МYJriаммад деб атаднлар . токи паст дувё бошига аёJ<, IC;";Йган
охирги Пайгамбар б'9ЛСИЮ»).
Алиwер Навоийда бешинчи наът буидай боwлaнади: «Меърож
кечаси таърифИN1КИМ. карим:аи: «Су6~зи асро» анга мусамаl\И
дурур ва «биабДJЦИ лайлаи м:ииал маежидил ~ароми илал маеж.идил alCico»
аминг субутига икки ryвo~ СОДИIC;» (14.28-6). Ма'ЬВоси: ((Меърож: кечаси
таърифидаки. ((Суб~аналлази асро» (кечки сафар шаъни-шарафи) ОЯТИ
карима уни тасдиlCi этувчидир ва кечаеи ~paM м:асж:идидан AlCiсо
масжидига келиб ибодат J<,ИЛДИ (хабари) ун:виг еобитлигига икI<и соди"
ryвo~PIt. Шундан кейин ушбу ваерий еарлав~винг шеърий шар)(,и
бошланади. Хуерав Дех.лавиЙнинг ~еърож ~аlCiидаги боби бошланмаСI(
бун.орЙ:
Ними ша6е. к-он M~ гардун гул.ом.
Кард ба N!Влат е";Йи гардуи хиром.
Валвnла N!P олаМИ боло фитод
Гу ЛJ)' л.а дар гунбади вало фитод.
HYJri табаl\У ~фт санам хостаид.
х.афту H~ хеш биёрocrанд.

56
Собиту сайёра дар ин интиэор,
Монда эи беруиу дарун беJ<.арор. (15.2t~.)
(Фа.лак сох-иби буман ул ой ярим тунда. осмон томонга от J<.yiиб
учганИДd, ЮJ<.ори 0.мМД4 гулryла-гаВFО к'9Тарилди, чарх гумбаэлари
чdЙl\aJ\ДИ. Т'fI<,J<.Иэ l\a8aT осмон вd еnи сайёра уни истадилар ва J\,ap бири
Уэнга оро бериб KYТ~. Собиту сайёра бу ннтнзорлв~ ичкарндан ва
таШJ<.аридан беJ<.арор эдилар).
Алишер НавоиА Ме'ЬРОЖНО!llаси эса мана бyн.t.aЙ баАтлар билам
боwлaнrан:
Бир кеча зуЛМlJ.Т~ J<.олиб конвот,
Me~ IIIЦOH fЙМки aйRyца.ёт.
Гарчнкн ул чашма наэардан J<.очвб,
Хиэр к"9К уэра J<.aTapOТНB сочиб.
Тун J<.влибон гардини анбарсириПIТ,
Бугратнбов ерга насими бцишт. (14.28-6.)
Maы\м БУладики, бошланишдаёl\ икхи шоирда икки хил манэара
тасвирига дуч келамиэ. Я'ЬВИ: Амир Хусрав ~аэратн Пайгамбарнинг к"9Кка
сафа.ридан фалак жнсмларн, коинотнинг шодланиши, интизорлик
х,олатини тасвирлайди: Жонлантирнш (ташхис) сан'ЬdТИ ОРi\dЛИ ой,
юлдузм.р, сайёралар Аллох,нинг ~абибиви кУРншга муиссар БУламиз, деб
гуё ал~х.ида х,аракат бошлаЙДRЛaР, улуг ме]Qltонни кугаётган меэбонларДdЙ.
тара)дудга тушади.мр. Жаннат .~аэинадори, - деб ёэади ДеJ\,I\д.ВИЙ -
бетОJ<.атлнман гох. таШl<jари ЧИl<jар, roх. ичкарига кирарди. Жаннат боглари
ТОП4'оза I\илиб суоурилган, сynуРги х,ам 'WPЛ4риинг сочидан. ~лар J<.Opa
кузла.рини Iryма тнкмоl\ДdЛdР, ИНТНlf,ЛИКДdн кузла.рида ~алж.а-х,aлJ<,d ёш.
Шу зайМа, шоир жамики коинот ашёлаРJl - фаришга-малакларнинг ...
жаннатдагн ж-онли ва жонсиз нарсаларнинг интиэорлвк х,олатинн бир-
бир тасвирлаЙДИ. .
Кейнв Мух.аммад ПаЙгамба.р мивиб кукка К'9Тарилган БУРОI\НИНГ
тасвири келтнрнлади.

улуг 5'Збек шоири н a'ЬТНДd , авваламбор, Me'Ьpo~ тунининг узи


тасвирланган ажойиб пейэаж манзараси яра.твлrан: осойишга ва 1\00-I\Ора
тун. х,аёт чашмаси - I\уёш яширивган, ой эса ~али ~MaгaH, лекин тун
I\ОРОНГИ булишига l\apdMaJi сафолв, XYf!tNI. Хиэр эулматдаи обих,аёт олиб
сеоаётганда.Й. х,аводаи хушбуй ~ аиl\ийдв, жаниат шабадаси эсиб
турибди. Навоийиинг мана бу ташбе~4'асвири ~aм а.ж~ЙИб:
Ер курави шакл ила мижмар булуб,
Кеча савоДИ анга анбар булуб.
"9т киби ер мижмари остида Me~,
Ёпиб этак мижмара узра. СИDе~. (14.28-{).)
Яъни: Ер курраси Шdклан гуё УЧОI\J<.а ухша~ I\олrан, кечанииг
J<.ороигилигн бу УЧОI\J<.а сеl1иладиган аи6dр (аибар-оловга сеоилиб, уйни

51
хушб'9Й ~иладиган доривор) кабидир. I<.уёw '9'101\ остидаги оловга
'9ХшаЙДН. осмон эса '9'101\ уетига ёпнлrав этакКА '9Хшаб турибди.
Шундан кейнн Н"воий Пайr"мбарввиг 8а~й олиб сафарга
таЙёРI'арлИк I\илаётганн. Аллоу; аас.лига етвшишдан нну;овтда сарфарах, ва
ХУ1UIIУМНГИ аЙтилади. Жаброил Пайrамбар алай~иссаломга осмоний от
БУРОI\НИ келтиргани таС8ирлаигаи. Навовй осмон жисмларинииг
интизорлигини баён этишдан OЛДRН ПаArамбарнинг 1э ИЧЮI кечинмалари
Тангри билан МУЛОI\ОТ муждасидан юраrи беором. жони танига СИFМ"Й
I\УВОНИШИ к1J>cатиЛrан:
Чунки наби муждаи жонон ТОDиб.
Муждаи жонон чу топвб. жон топиб.
Пайкн они 1\1лдабои отлаитуруб.
I'ахшиви калган.сари -ytt. ёrдуруб (14.28--6)
к 5'1 I «Меърожнома»ларда МуУ,;аммад алайх,ИССdhOм К'91<ка сафар
~шдан олдвн х,арам масжвди (Макка масжиди) ва дl\co масж:иди
(БаЙ'ГуЛ М)'1\амАсдаги М"СЖИД)НИ эиёрат II;влиб. намоз адо этганн баён
~нdДИ. Амир Хусрав Де~вий у;ам шу й1лдан борнб Пайrамбарнииг
ИКJ<И маокид сафари ни тилга олиб упал (Биринчи ~paм - масж:иман
й1лга ЧИ~. БаЙТ}'л х.арам- Макка ёнНДАН учиб :9Тдu. Ул I\УДСИЙ масж.идни
ортда I<,uлдириб MyJ<.aддac ~coгa fЭ Курнии 1'fКДИ). Навоий бу воJ<,fалар
таСВИРИIlИ четлаб 7Гган. Уида ПdЙrамбар ~I\ сари «JltИЛВaСОЗII ()1либ
й9лга ЧИl\l\ач. сайёрамрнинг пеШ80Э 'tИII;ИШИ. ~ap бир сайёpala бир
мумат Т9Хтаб :9ТИши тасвирланган. Аввал Ой. кейюt Зуу;ра. кейии Бdх.ром
сайёрасига :rгилaди. Бирии-кетин Муштарий, Зуу;dЛ. ~амал. Савр. Жавэо.
Саратон, Асад. Сунбула. Меэон, Aly>aб. I<.aBC, Жаднй. дi1лв. Хут
буржларюm саёх.аl' этади. Буларнинг у;аммаси Хабибуллох. l\дДdМИдан
шарафМd1{Д б'9лади. С1Нгра Арш ва Лавж;у I<.алам сари БУРОI\ИИ бурадн:
Фарши б1Луб арш ила лав~ I\алам.
к.'9ЙМОI\ учун рахши аларrа "адам. (14.29-6.)
Кейин БУРОI\НИ I\олдириб. Хаэратй Пайrамбар Рафрафга мииадилар
ва К1К пардалариии очиб. Параардиroр даргох.ига ЯlI;ннлаUlадилар. Бу
дapгo~ Ломакон даргоу;и. буерда вal\T ва маъно ryшунчалари амал
l\илинмаЙДИ.
Олти жнх,ат I\айдидии ихрож 1луб.
Т"91>Т ryx,ap тарки анга тож 1Луб.
"91ЛИГИДИН Rаl\ШУ иамудор й~.
Н<tJ,ШУ намудоридин осор й~.
Чун 9"ЗИНН айлаб 1ЭВДИН халос.
Пардаи иззатда lI;илиб ?зИН ХОС. (14.29-6.)
Шундай I\илиб, Алишер Навоий, бирвнчидан Хазрати 1\.I~(lMMaA
аЛdЙх.нсгdЛОМНИНl· i:p васлига ~1'Ишиш шодлиги. бех.удлигини K'9P C dTrall
б1 ЛСd • ИККИllЧИ томондаll, то узида" кечмаса, ~pгa етишмаЙ.\И, деган
С'9фиёна rояни ОЛДИIII'а cypl·aH. Чунки Паlrамбар макон ва замонДdН' "ОЛИ

58
оламга ДОJ\ИЛ б1лар экан, чор унсур билан богЛИl\ башарий сифатлардан
~aм халос б1мди, JlЪВИ фоний б1ЛiJNt1 _бaJ\pи ииоятга» ~. Бу
~олат шоирда бaroят таъсирли тасвирланган. Шувча ВОlf,еалар, парвозу
сайру caё~aT, илщиёт олаМини кашф этиш бир ~зада кечади:
Боргониб келгаки бир он 1Луб,
Щ бу мансУбада. ~айрон 1Луб. (14.2~.)
Хаз рати пайгамбар бу ило~ сафардан If,айтиб, эл орасида
шариатни ява КУЧЛИрОIf, ташвц ~p. Навоий хулоеаеи шу. У'збек
шоири васл л~заеи ~олати_ни к1РСатишга К'УП Э'Ьтибор берган.
Навоийдаги ушбу таевирлар Хуерав Де~вий «ваЪТЮlдати
тасвирларга мувофИIf, келади. Зеро,- Амир Хусравда ~ Пайгамбар
алащисеалом К1К сайёралари ва буржлариии бир-бир аЙЛdниб ЧИJC,адилар
ва Арш курсиии босиб 1ТИб, Аомакон олaмиrа етадилар. Бу олам таевири
lf,yйRдaгича:
Шуд ба маконе, на Mё;J.KoHe вадошт,
В-аз xyдNtI хеш нишоне надошт.
Гум шуд аз э~сов, кв зи ~a,.д беш буд.
Гум шуданаш ёфтави хеш буд.
Тап шудаш аз JЦt.СТИИ сурат барй
Пок шудаш хона зи суратгарй
Аз хаме еу хоет жщат ховахез,
• Хар жи~те кард ба е1е гурез. (15.2~2&-c.)
.. (Шундай бир MaKoНlёl кирдики, упда маков й'91\ эди. у :9'элигидан ~aм
нишон К:9'рмади. Тангрининг бе~аму ~иеоб э~сони ичра й~олди, лекин
буй~олиш :9'З-1ЗИНИ топиш Э{!VI. Танаеи жием суратидан ХОЛИ б:9'ЛДИ,
Я'Ьни гуё '9'й If,албдан If,УТУЛДИ. к.айси томопга !(,араса, бу томон ундан
JC,очарди, яъни «томон» :9'лчови ~ Э{!VI).
Амир Хусрав ана шундаА тасаввуфий фалсафий тае вир билан бобn:и
якунлаЙДЯ. Жаноби паЙFамбар ёр васлИга мушарраф б1либ, If,dЛби
Парвардигор зиёси билаи Т1ЛИlUиб,' Ерга lf,аАтади ва яна Йсломий ишлар
билан шугулланади.
Хар икки шоирда ~aм жаноби Пайгамбарнинг Парвардигор нурига
raplf, б1либ, еингиб кетиш тасвири бор, аммо с~бат берилмаган. БОШJ\d
к'9'П «Меърожнома»ларда зеа парвардигор билан МУЛОlf,от, гойибона
с~бат берилади. Пайгамбаримиз умматиRИНГ гуно~и кечишни е'9'раЙди.
Демак, Амир Хусраи учун ~, Навоий учу:в ~ васлнинг '9зи аа бундан
М~аммаднинг ~олатини кwеатиш ~M деб ~иеобланган. И «кала
шоирда Пайгамбар ГdЙри табиий If,yдpaтra зга, ИЛОJ!;ийлашган зот
еифатида таевирланади. Пайгамбар, биринчидаи. хори!<,улодда одам, у
Од/!VIЙ инсонларга ухшамаЙДИ. иккинчИДdН, у бир идеал, К<'IМОЛО,е
идеали. «хайрул башар". Наътларда JlXШИЛИК ва улугворлик, J!;al\ й'9ЛИ
учун кураш J'ОЯСИ акс этган.

59
Наътларнинг тили, услуби, поэтикаси х;ам '9'зиrа ХОС. Биз бупга й)'"л­
Йfлакай ТfXТаб '9'Тдик. Лекив фикриМизча, бунга Keнrpo~ тухтаб утиш
керак, бу фойдаАан 1\;ОЛR эмас. Чуикн ваътлариИRJ' fЭ поэтикаси, услуби
бор. Аввало, шуни айтишни лозим топа!l('изкИ, Пайгамбар - комил нисон
тимсоли, идеал бfлrани учув тасвир 1\;ам шунга МУВОФИI\ романтик
кайфият I\fзгатувчидир. Хаёлот ва муболагали тасвир етакчилик f9IЛiIДИ.
Муаллифлар х;амду наътда эш муносиб во ICнажиб» сифатларии ~'9'ллаб,
Пайгамбарнинг улугворлиги, бемисмигиви тасвирлашга иитиладилар.
Романтик КJтаринки рух; бdЙТлар о~нгига х;ам таъсир этган. Амир Хусрав
Дех;лавий Мух;аммад Муcrафо сиймосини тасвирлаганда, «Ах;мади
Мурсал» , «хайрул башар» , «тож:ул аибиё» унвон.лари билан бир ~TOpдa
уни «дурри якто» , «дурри JlТИМ», «жавх;ари ислом» каби ибораларни
~fллаЙДИ. х,азрати М~маднИRг сf;!лaри знг ~имматли нарсалар - лаъл.
гав1\;арга тенглаштирилади. У кишиииш Cfзларигива эмас, вужуди ~
назокатли, файзли, вуж:уN4NШ олам.мрга файз ёrилa.ди деб ёзилади.
х,азрати Пайгамбар умматларига меJU>ибон ва гaМXfp:
Пардакаши уммати Шfpидакор,
Зомани омурзmпи омурзroр,
Бори жах;он бар fJJlIЛИ. он иозанин,
Сина ЧУВОВ возуку борaпI чYRин. (15.17-18-c.) ,
(ТfПолончи умматвииг айбига парда тортувчи, кечирувчи Таигри
олдида кечиришни СfPaб турувчи кафил. Жцониииг юки - ташвиш ул
азизнинг нозик дилига юклатилган - ~алби шундаЙ возик, аммо юкиивг
l\анаl\dЛИГИНИ Кfpинг.)
УниНl' кокили, зулфидан атрофдагиларга нури ИЛО1\;ИЙ таралади,
терлари Г9ё ~уёш чашмасииииг ~атраларидаЙ. Ушбу ташбех;лар тасвир
объектига муаллифнииг ~ббатидан дарак бериб туради. ДаР1\;~И~Т,
АМйр Хусравнинг 1\;ам, НавоиЙlПlИГ х;ам Пайгамбарларга мух;аббатлари
чексиз. Бу мух;аббат х;ар бир сайрда, ташбе1\; ва ифода.да Кfpиниб турибди.
Шоирлар ИГРОI\, ташхис, ташбеJ; вd китобат санъатларидан устали к билаи
фоЙДdЛaнганлар.
Чувоичи, НавоИЙДd:
Ивсу малак ЖОНИЮ жононаси,
Икки ЖЦов гацари якдоhаси.
M~ саша лаВJ;аи фИРfзаранг,
Ким JiаракатДИн анга бfлмай даранг.
Сев киби бу гулшан аро таза вард.
Умрида Кfpмай фалаки солхfpд.
Сурат аро тифл. вале акди кулл.
к,авлив:г аро ГdЙри яля лам;r~ул. (14.2')-б.)
Бу парчани кfзддк кечирсак, Шар~ адабиё~ ~fллаииб келинган
бадиий санъатларнинг ажойиб иамунасини Кfpaмиз. Чуноичи: «инсу
малак жони ва жоноиаси» иборасида хам тавсиф бор 8d хам ташбе1\;.

БО
Ажойиб шоирон,," 'rасвир бу: одамларвиmтина змас, фаришталаРНИIП' х;ам
жоНи. ЖонИгина ЗМдС, жононаси-м;цбуби ~M. ПайFамбар 30ТИ шунчалик
шариф ва иуьтаб<l.·Ji ~б таевирлавади, «Лав~ фир-узаранг»
ОСМОНR.ИИг сифати. Бунда тamбе~ томм санъати шплатилган. дммо бу
«лав~ фИРfзaраиг» - !(3ангори лаВ~Jt - Пайгамбарнинг бешиги. Мана
бу муболагали ва муиоси6 тamбе~ I<;apaиr. Чунки гаи M~aммaд нури
х;cu<;ида бормоlCДa, бу кур учув:' бутуи олан бешик вазифасини -утатак.
ПаЙFамбар бир таза Гул. Ташбех; санъати Пlа ишга соливган. Аммо бу Гул
фdЛd)( багрида очилган. 'тamбе1(; кевгaйDб романтик тасвирни вужуwа
кел1'ЩJган. Пайгамбарнинг тугимппи, Г'УДdКЛИГИ тасвирини I\dЛdМга олган
Навоий шунда.й CdН'Ьатларни тиэиб тamлaЙДИ. М~маднииг cypaТII
Г'YДdК, аммо ~I<;щатда фdЛdк беmип.'да у бир ~ куллдир.
Алишер Навоий JUlа х;ар бир ваътда :9'Зига хос ташбе~р кsЛМЙNJ.,
чуики ташбе~р I<;dЛdмга олингав мавзуга, BOI<;eara муносиб б-улиши
керак. ПаЙFамбарнввг тyrилиmи, чcuc;aлoI<;нинг х;уену жамоли ва
баркамоллиги, набилик даври ~Iдa ёзганда lf\)'ёШДdЙ DОРлаш,
м'9ЪЖИэалар, кароматлар вамойиmи, Ме'Ъ~рож х;аI<;ида ёзганда тун тасвири,
чаI<;МОI<; ва яшин каби образ - ифодаларга мурожаат I\ИЛИш бор.
Хулоса I<;илиб aйтfаида, Амир Хуерав Де~ийнинг «Матлаъул
аввор» достонида ~M, Алишер НавоийвИllГ «Хайратул аброр» достонида
}\ам наътлар -узига хос ~ятга зга. Наът бу достонларнинг таркибий
I<;ИСJи б-улиб, муайян гоявий эстетик вазифаl'а зга. Уларда шоирларвинг
мyfkосабати ёРI<;ИВ акс этгак. Амир Хуерав билан Навоий Хазрати
М~мадни инеовият тарихида JIВI'И, барх;аI<; ДИННИ жорий зтгак улуг
зот, кароматли ва шарофатли висов еифатида I\Изгин м~аббат билан
таевирлarанлар. Шу билав бирга ушбу бобларда шоирларнинг каlЦОНИЙ
тушуичалари, тасаввуроти, хаёлот олами х;ам ифодалаиади. Айни ВdJC;Tдa,
ковкрет тасвирда Амир Хусрав билав Навоий таевирларида фар~ х;ам
бор. Амир Хусрав атар умумий Йfсивда фикр юритган б-улса, Навоий
ПаЙFамбар сиймосини тарихий ВОl\еалар ичида олиб гавдалантиради,
тадрижий туе беради.

61
1!J;уБЖОВ Ис~щ,ов
«'9Н САККИЗ МИНГ ОЛАМJt АСРОРИ

«'9'н сакхиз I\fИнг ОММ" ибораси ~уло~ чалинганда к~книвг


хаёлиrа устоз Навоийнииг «'9'н саккиз мннг олам ошуби агар бошиидадур,
Не аж.аб, чуя сарвинозим ун саккиз ёшиидадУРII маТАа'ЬЛИ газали .келади.
Зеро, )\,а~иl\ИЙ барка молли к тимеоли бfЛМИШ «'9'И саккиз ёwиНД4"ГИ «'WCH
шо)\,и»нинг oJ\dМгa га.вго солувчи идеал ~ёфаси васф этилгав бу газал
муносиб куйtа .солиниб, узо~ йиллар Давомида aTOtyU( саН'ЬаТКОРлар
томоиидан куйла.ниб келинмокда.
Мажозда. Ха~и~ат асрори ифодаланГaIl ушбу газaJIДiI.И ОМU Й
ом;ма )\,ам, хослар гyp~ ~, )\,а~и~ат ~исига эришган c~p )\аМ­
барчаси fз фцму доиишига яраша. ба}\,ра олади. Затан, устодвииг fзи
эътироф этганндек:
Санамлар JWсниДШl Ma~cyд t:.p fлмиш Навоийга: Лrар барлос, агар
Tap~OH, агар арлот, агар сулдуз.

Пок юзга (умуман, ry-зaлликка) пок назар билан бок,к,ан ~~ик,ий


оши~ учун коинотда.ги )\аР бир ГfзаЛЛИК-Jf,ёlI\Щатга олиб борувчи к9Прик
иазифасини fТайди ()\,дДИс:мажоз (реал мавжудот) Jf,41\И~атиинг
КfnригИДИр), ,
БизниlП' асосий мума.омиз )\,озирча Мdзкур газалии батафсил ,сцлил
"ИЛИШ эмас, балки унинг бошидаги «fН са.ккиэ МИНГJt иборасининг
мо)\,ияти ~ги МУЛОJ{ёlзаларимиэни баён ЭТМОJ<ДИр.
Мумтоз Шар" ада.биёти, жумладан: устод Навоийдек мутафаккир
санъаткорлар асарларнда гоявий~адиий мума.о ИНRИWОфи учун хизмат
"иладиган минглаб поэтик образ, ибора ва атамалар билан бир к,аторда.
фалсафа, астровом ия, табиатшунослик, мифология ва косм:огонияга
дахлдор КfnЛаб истило)\,лаР ~M мавжудки, уларнииr МОJf,иятига етмай
туриб муайян маПI замиридаги dСОСИЙ ЖdВJ{ёlР-ГОЯВИЙ-бадиий м:ума.GНИ
иДРок ЭТИUI мумкин эмас.

Илмий, фалсафий, мифОЛОI'ИК образ ва тимсолларнинг барк,арор­


анъанавнй поэтик образларга ниtбатан fзига хос жи~аТАари мавжу....
llоз;rик образлар у:юк, адабий тажрибалар жараёнида шаклланган
(мр"арор мо)\,Иятга Эl'd бfлиб, муайян дара)«.ада рамзий xycycldТ касб
Л'l'ан. Бинобарин, улар муайян бир ижодкор ва асар доирасида fЗИНИНГ
dHa шу рамзий мо~ияти билан БОI'ЛИ" )\,олда турлича ваэифаии trашлари
"1умкии. Илмий, мифологик тимсол ва иборалар ~aM бадиий восита
(ифатида хизмат к,илdДИ, албатта. Лекин уларда. рамзийликка нисбатаи
туб маъно ва тасаввур (диний, илмий, фалсафий, мифологик) асосий fРИН
l'УТdДИ. БОШlf,dча айтганда, булар поэтик тасвир учун хизмат If,ИЛУRЧИ,
<1"1;\10 рамзий поэтик образ булмагаи воситалардир (часалаи, «TfpT
;\1 а"\х;аб 11 , «етти aТOII, «Т'9Рт aHOII, олти жи)\,ат) , 1<0лами каБИРJt, «олами
(аГИРII, "ет!IofИШ икки "1RЛЛaТII ва )\,оказо).

62
<<Ун СaI<КИЗ МИRr олам» ибоРdСИ Ж;4М ана шунда.й ибора-ат4Малар
жумласига киради. ЮЗaJ<И lC\aparaндa, бу ибора М}'МТОЗ а.дабиётимиэ учув
хос бfлгав бадиий тасвир - '9'Та муболага (иrpОIC\ ва гулувв)лардав биридек
туюлади: Лекив ~ида.в шунда.й савол тyrилиши табикй: вима учун
муболага сифатида аиъанarа айлаииб кетгав paI\aM '9'В. йвгирма, '9'ТТВз ёки
юз мннг эмас-да. «'УН саккиз мивr». Ахир, бувдан КУЧЛИРОIC\ мyбoлarалар
(юз минг. лак-лак) кам эмас-ку? Агар бу иборани замирида бирор
тарихий МОJ\ИJIТ ётмай, ба'ЬЗи-бир T~P аЙТГаиларидек. таСGДИфав
олинган ибора бfлса, пима учув бир эмас, балки бнр-6иридан давР.
фалсафий ва бадиий концепция жиж;атидав мутлаlC\О ЙИРОICi бfЛГав MaIIЦyP
шоирлар ижоN4дa айвав тaItрорланган.
)\амма гап шувдаки, ~ огз~ ~M машхур бу .ибора ~
Яссавнй (XI-XII асрмр), Рабфий (ХIII аср), Имодимин Насимий (XIV-XV
асрлар), СfфИ Оллоёр (XVI аср) асарларида ~aM иmлaтилгав. Лекин
бирорта махсус (бирорта махсус) лугатда бунга иэо~ берилмarав.
Масалан. оэарбай:жон ОЛIJми Жах;оигир I<,црамоноввинг .НасимиЙ
девонининг лексикаси. (Боку, 1970) HOММl асарида «'9Нllдан ясалгав
сонлар ('9'Н бир, '9'н бещ '9'в ~з) борасида СfЗ юриТИЛJ'aRДa Насимий
девонидан «'9Н саккиэ МИI;IГ оламинг ойинасидур суратинг» мисраеи
келтирилади. аммо у ~aJCДd ~еч ICidвдай изо~ берилмайди.
Навоий асарлари .}"J}'Н туэилrан IC\dДИМий ва замонавий лугатларда
~aм бу ибора тилга олинмаган. Вах,оланки. олам ~ак,идаги та'ЬЛИМотмр
та.рихvга. назар ташланеа, маэкур ибора жуда lC\адимда юэага келга.н
та.саfвурлар инъикосидан иборат бfлиб, мифологик (космогония) ва
фалсафий З4Миwа эга эк.а.илиги шnoнч х;осил IC\ИЛИШ мумкин.
Маълумки, олам ~ICiВдdГИ lC\арашла.р (космогония) учта ЙJНа.лишга
зга: I.Оламнинг пайдо бfЛИШИ, увинг ТУЭИЛIIШи масалаеи. Бу МdВзу бутун
дунё мифологияеи ~ дииларида. M)'J!;IIM ?рин тутади.
2.0лам ва оламлар, я'ьни оламларни1Ц' кfплИги-чексизлиги муаммоси.
З.Олам ва Одам ёки мусулмонШаРlC\и фdЙЛасуфлари иборасн билан
айтганда, Олами кабир (makpokocmoc-офОI\) на олами carвp
(микрокосмое-анфус) МdВэуи.
Биэ СfЭ юритаётгав ибора ДdXЛДор булган иккинчи проблема
ИИХ;ОJIТДd оринципи4Л, аммо висбатан ёш бfлиб. тахмиван икки ярим
мингйиллик Tapвxra эга. Затаи, оламларвивг К5'IlЛИГИ ороблематикасида
ма.даиият на фан, aмf)иёт ва CdВ'ЬdT. асотир ва шрърИJIТ. фалеафа ва дин,
ахлоlC\ ва эстетиканивг турли lC\ирраларн бирлашади(В.п.Виэгин. «Идея
множ.ественности миров., «Наука», M,1988. стр.З).
Оламларнинr кJnЛИrИ масаласи lC\адимги юнов
фаЙЛасУфи.атомисТик~., ва деаликтиканивг dСОСЧИСИ Демокритдан
бошлаиади.Бу маеала икки ярим мниг .йил давомида униШ' тарафдорлари
(неоплатониклар, Бер}'1UlЙ, Ибн Сино, Николай "узаний (XV аср), Бруно.

БЗ
Кант, ИЛМИЙ космогония асосчиси Коперникдан НЪЮТОНl'ача) ТОМОНИДdН
хилма-хил ЙfНалишмрда т~ин ЭТИЛДИ.
«"9н саккиз мин г олам» тушунчаси мазкур масалага дахлдор, аммо
чегаралаш, аниlV\ИК н~таи назаридан мавжуд Jliарашлардан фарJli ~.
Затаи, ~ap бир тушупчани иложи борича конкретлаштириш, макон на
замонда чегаралашга интилиш ШарJli тафаккури учун хос ХУСУСllЯТдир.
Биз бу масала тарихига алОJli~Ор илмий асарларда 'rн саккиз минг
тушуичасига доир бирор ишорани 'Y'IPатмадик. Бу ~ол, бнринчи навбаТДd,
мусулмон ШаРI9I тафаккури 'J'арихииинг (I\адимги Миср, Хиндистон,
Хитой муствсно) УЗОJli вак,т зътибордаи четfф. к,олиб келаётганлиги билан
ИЗОJY\jlнади. Чунки «rн саккиз» ёки "ун саккиз мию' ОЛdМ» иборски фак,ат
бадиий адабиётда зNас, балки ?рта асрларда ,араб ва форс" тилида
(айримларн XIX асрда '9"збек ТИЛRга таржима Jliилиигав) ёзиман фалсафа­
тасав~уфга доир асарларда ~aM тилга олингав ва ИЗОJY\jlшан. Ана шу
асарлардаги айрим иuiоралардан (сбир ривоятда», «БОШJliа ривоятда»)
маЗkур тушунчанииг узок, тариx:rа зга зкаилиmни идрок этиш мумкин.
се 9'н саккиз минг» тушунчаси, бир жи~тдан, олвмнинг яхлит ва ягоналИl'и
х.ак,идаги TdCaBByp тарафдори б'9"лган Платон ва Аристотелнинг олам
гармоиияси ~afI\идаги концепциясига мос келади ('9'Н саккиз Т'9"РТГd
к,ОЛДИJiСИЗ б'9"лиВади, оламнинг Т9Рт томони на ~оказа).
Иккинчи ж~тNJ.Н зеа, рак,амларнинг рамзий мо~ияти ~ак,ИДdl'И
аеотирлар БИЛ4Н (уч, етти, Т'9"IIiк,из ... ) алоt<;адордек туюлади. Леt&н
мифология таРИХIfAaВ буни таСДИlY\айдиган маълумот топа олм~к,
Шунга к,арамай, ~озирча бу ~aк,дa узил-кесил хулоса чик,армаслик лозим
деб '9'йлаЙмнз. Чунки "Шарк,нинг генетик (антропологнк, тил, днн)
жи~атндан бир-6иридан узок" аммо макоиан (территория) як,нн б'9"лган
иккита минтак,а ХaлJf,Мри мифларн орасида 18000 раl\ами учраЙДН. Бири­
к,адимги Хитой мифологиясиДа. Коинотииш пайдо б'9"лишИ биринчи
жоизот (ёки а.ждОД-l1еРВОllредок) Пангу билан богланади. Унию'
балиl\дВН тухум сифатида пайдо булиб, '9"зинииг даcrлабки JliиёфdСИНИ
касб зтганига к,адар ун саккиз минг йил '9"Тади. Яна шунча MYдNJ.T '9"ТГач, у
улкан жонзатга (боши ёлли аждар, гавдасн илон) аАланади: ОСМОН х.ам
ердан жуда узок,лашиб кетади (В.В,Евсюков. «Мифология китайского
неолита», «Наука» Новосибирск, 1988, стр.З8. Шу муаллиф. Мифы о
вселенной, «Наука», Новосибирск, 1988,стр.81).
Иккинчиси, Карл ЙеТГМdРНИНГ «Религии ГиндукушаJl (М, 1986,
CTP.5S) аса рида к,айд ЭТИЛИШИЧd, Шимолий кофиристонликларнинl' 18
минг худоси бор экан.
Шу рак,ам билан боглик, яна бир маълумот Алишер Навоийнищ'
ICТарихи мулуки Ажам» IIОМЛИ асарида учрайдн: "ХисраВtI пар виз бивни
)\урмуз... Яна мин't" I<;ИЛОДi'l (бош) пили бор зди У'н секиз минг 01
,'аниласида (отхонасида) парнариш топар зрдики, з~тиётан олиб
юриладнган зрди. '9'н икки минг ок, теваси бор зрдики, туркий дерлар».

64
«'9'н саккиэ мивг олам» (форсий - «J\dЖдIЦ ~эор олам.) ибораси
урта асрмрда ёэилгаи ба'Ьэи фалсафий асарлар ~мдa лyrатларда ~M
тилга олинган. Маэкур адиблаРL-ИВГ айримлари XV-ХVlIl асрларга
~ансублиги ва уларниlП' бош~а асарлар асосида ёэилганиии Э'Ьтиборга
олсак, бу тасаввурнииг илдиэи ~адимий эканлигига ишоич ~осил бfлади.
Шайх Нажмимин Кубронинг шогирдларидан бfЛМИШ Шайх
Нажмимив Роэий (ХН аср охирларида Х;амадонда тyrилиб, ХIII асрнивг
биринчи и:рмида румда ОЛ8чдаН rгган)нинг «Мирсод ул-уббод.-«Обидлар
Йfли»(1221 ЙИAДdR кейин ёэилган) асарида олам ~dI\ида махсус боб
мавжуд. Бу асарда Олами кабир (улyt олам)нинг таркиби, хусусиятлари
(олами ГdЙб ва олами шцодат ёки олами мулк ва ола.ми мала кут, олами
жабарyr), Оламисаrир (кичик олам, JrЬИИ НИСОН) билан муносабати
батафсил иэо~ади. «Билмак кеpdККИ, олами paвo~ (Р~Р)RИнг
ибтидосидан то олами ажсом (жисм.лаР)НИRг интщосиrа худованди таоло
мухталиб оламлар и:ратди: олами р~оиий ва олами жисмоний ва ива
охират ва мулк ва малакут ва ~ap оламда махлyJl\ОТДИН бар иавъви ЯpdТТИ.
Р}'Jf.ОНИЮ ЖИСI\lОНИЮ ~p нав1:ф.ИН мухталиб тоифалар яpdТТИ ва ~ap
бирида бир хусусИJIТ, масалан, фаришталар чандин нав'Ь (~еобига етиб
б'9'лмаЙДИ) ... »
VIундаи Сf!lГ «мухталиф (хвлма-хил) оламлар-живлар, WdЙТOвлар,
х;урлар, гилмонлар» в4 «яна аввО'Ьи мухталиф наботот (fеим.ликлар),
жамЬдод-(минераллар, жонсиэ та6нат)) ва «КОИНОТ. ~ида-(коинотдаги
бе~ аurьёлaр-эаррадан еdЙёраларгача) батафсил маълумот бериб ёзaдR:
«Аммо ЖdМЪИ оламНИНГ адаАИlIИ баъэи ривоятларда fИ еаккиз мииг
дебдурлар ва яна бир ривои:тда уч ЮЗ олтмиш минг олам ва лекии икки
оламда мундариж(жаиулжам)дурким, олами X~ (яратилгав) ва олами
амр ва мулк ва малакуг ~ дерлар ... »
Муаллиф кичик олам(инсон)га .хос ~слар (унта)ни ~M коинотдаги
ОЛLlмлар ~аторида санdЙДИ. Демак, бу ерда (юлам» сfзиви ~p доим
КОИ нот маъносида эмас, балки кенгро~(мавжуд а~рнниг ~ap бнри
чеке из хилма-хилликка эга зканлиги) маънода туш~мо~ керак. Зеро,
дзизимин Насафийнинг «3убдат ул-~аж.ОЙИ1,»(<<~~атлар ~аЙМОГИD)
dсаридаги ~уйидarи иэо~ ~aM ана шу фикрни Tac~: «Билгилки,
олам зот ва еифатларнинг исмларидан иборатдир. 3от (жав~ар) ва
сифатларни жумлаь олам, деЙДИЛdР ва эот билан еифатларнинг ~ap
бирининг Кfpиниши ~исмлари ~aM олам, деб номлаl;i,dДИ. Олам fэивинг
аввdЛИда икки I\Жмдан иборат: биринчи ~исмини олами ГdЙб (яширин
ОЛdМ), иккинчи ~смини олами ~yд (Кfpинадиган олам), деб dЙТадилар.
Бу х;ар и.кки оламни ми~орий ва куллий (умумий, Jl:ЦИтJ маъноларда
турлн номлар билав тилга оладилар. Масалан: холи~ияТ, ва амр олами,
мулк олами ва малакуг олами, жием олами 8д p~ (жон) олами, ~слар
ОЛdМИ 8а шуур олами, нур олами ва соя (эулмат) олами ва шу кабилар»
(3убдат ул-~ойи~, Тошкеm', «Камалак», 1965, Н,Комилов таржимаеи).

65
Сайндали х,амадонийнинг «Хилофат ул-маиоJ9lб»ида J\aM еТМИ!!1
минг олам деб l\аЙ'.д этилган.
Абул Фазоил Мух;аммад бинни х,усайн Муьйиний (584/1188-89)нинг
«Басоир фийл вужух; ва назоир» (((I\уръон»га изо~ лугат) асаридаlИ
шарJ\ асосида олам симметрияси (мутаносиблиги) ~ГИ I\арашлар
ётгаига 9ХШа.ЙДИ: унингча, оламнинг турт томокида (ШаРI\, Гарб, Шимол,
Жануб) 4500 тадан оламла.р мавжуд б'9Аиб, жамъи "9в саккиз ~ингдан
иборат.
Оламларнинг сони '9'н саккиз минг эмас, балки :'9п саккизта деб
ИЗОJ\Лdнган асарлар Jl;aM мавжуд. Масала.н, Абдуллатиф бивни Абдулло
(XVH аср.х,индистои) I\dЛaмига мансуб «Латоиф ул-лугаТllда: (Aly\ия ва
нурия ва р~я ва навсия ва табъия вё жисмия вс. унсурия ва мисолия ва
хаёлия ва барзихия (аъроф. маймун, ТУЯI\УЩ) ва Jl;ИШрия ва жинония ва
жах;аинамия ва аърофия ва рyыrrия ва сувария ва жамолия ва
каМОЛИJI»(18 та).
Яна бош~а бир манбаъда: олами Yl\ул, олами арвох; ва Т1I\l\изта
афлок (осмон), 4 аносир(9Т. сув, туфро~, х;аво) олами, 3 мавоЛИД
(Ma'lWlHoT. наботот. Jl;айвонот) олами-ж;амъи 18 та (((Гиёс ул-лyrат». II
жилд Душанбе, «Адиб» , 1988, З84-6ет). ,
Охирги тавсиф. асосан, инсондан ТliШl\ари Олами кабир (катта ~лам)
билан чегараланган.
Мавжуд манбаълар «'9Н саккиз минг ОЛdМ» иБОрдеи туркий
шеЪРИЯ'IТа '9н иккиичи асрлардаёl\ кириб келганлигидан далолат I\Илади
(((х,икматлар))да).УЗ-'9зидан устод НавоиЙ8ИНГ мазкур аиъававий иборага
ижодий муносабати t<,dНдай б'9лган деган савол тyrилиши табииЙ. Чунки
х;ар I\андай анъанавий бадиий унсур муайян -уз санъаткори ижодхонасида
-узига хос вазифаllИ адо этиши МУМКИВ. Аввало, шуни таъкидлаш керакки.
музкур Ибора-поэтик тил унсури (детали) эма.с, балки ани~ мазмунгс ЭГil
анъанавий ибора. Унинг пайдо б-улиши диний-мифологик taCdbbypM\-i
билан БОГЛИI\. Унинг янгича мо~ят касб этиши х;ар бир ИЖОДI<орнинг
фалсафий поэзияrи иа гоявий мумаоси билан бевосита алОl\адор 1\1азкур
иборани J\aM ИККИ хил Й'9налишда - оламнинг пайдо б-улиши борасидаги
диннй тасаввурлар билан ёки тасаввуф фа.лсафаси билан БОГЛИI\ J\олда
келади. Лекин бирида (диний аспектда) Яратувчинипг буюк l\удратини
иккннчисидан, иънн фалсафий маънода Оллож;нинг сифатлари
(тажаллиси)ни таъриф ва тавсиф этиш учун хизмат~.
Хожа AJ!;Maд Яссавнйнинг иккита байтида (<<'9"н саккиз мннг t<,aMY
оламга сарвар б'9ЛГОН Myx;aMMaд)l) '9з маъносида поэтик 'муболага тарзида
ишлатилган. I\уйидаги байтда эса у тасаввуфий мо~ят касб этади ,
У'н саккнз мниг оламга )\аЙрон б-УЛFОН ОШИl\Лдр.
Тобмай маъш}'J\ с-урогип сарсон б-УЛFОН ОШИl\Лар.

66
ИмодиМИВ Насимийда бу ибора ФаJl\ат тасаввуфиi I~УРУФий) мазмун ва
гоя ифодаси учун фалтирилrав:
"9'в ~аккиз МИИГ олаМнивr Мавжуди JC9Иrл~р маним,
Б1лмишам дарёда гaв~ap уйла билrил бор~о.

Ёки:
'9'и саккнз минг оламин ойивасидур суратинr ...

Алишер Навоий гаэалиеТИДd ва «ЛИсов уг-тайр» дocroнида бу ибора


учта Й)lВа.лишда JC;1АлаНГаи:
1.ДвнИЙ-мифолоrик маъвода коивотвивг бепоёнлиrи Олло~
яратувчилик 1Wдратининг вишаваси сифатида. Лекии ~ маТАаЪЛИ
газал «МИМ» JYiрфига мансуб газалларвilиг боmидa келгав б9'либ.
анъа.вавИЙ услубдаrи шеърлар сирасига кираДИ. Устодвинг -узи махсус
таъквдмб trrаиидек, JYiP бир JYiрфга Мавсуб шеърлар гyp~ махсус
сарлав~ ~aмдa «1!idМAY ваът» ва сснасца.торо ва мавЪВЗdтоса байт» лар
билан бошлавади:
Зщи, мулкунгнинг 9'н саккиз мингдив бири келиб
алам,

Бир уйлук!Wл caнra олам ара Хавва била O/IPМ.


2.' ссЛИсон уг-тайр» доставидан (}лиВI'ан ~уйидаги байтларда мазкур
ибор6 соф тасаввуфий Mo~a зга: коинот бarрвдarи бе~ мав.ж.удот­
х,сщ сифатларииивг хилма-хил шаклДа.rи тажаллиАси. XaJC; ВУЖУNI чексиз­
чегарасиз уммон бytлса, JВ саккиз мИIП' олaмДiirи мавжудот унинг
сацидаги мавжлаРNIР:
x,aJC; вужуди келди бaJg>И бега.рон,
Мавжи овинг офаривишдив аёв,
"9'н секиз минг олам ичра JYiP не бор,
Ким JC;ИЛурлар змди маъний Э'Ьтибор.
х,ар не ким зо](,Ирдурур сурат ара,
Ким бори маръий б1ЛУР ~айъотлар
Арз саци узра юз шакли ажиб,
Шаклларда юз туман мавжи ажиб ...
х.ам сщолиму билод этгил хаёл,
х.ам БИJliОРУ ~M уйуну ~aM жибол.
х.ам булар даври доги вору ~o,
Бил ~авою ЧОРДИН ~M мосиво,
х.ам булар даври даги 1'f1\JC;УЗ фа.лак,
Собиту сайёра ~aM хайли малак:
Не малойик улки, ~ сони онинг,
Gaлки МИl(Дор ичра поёни онинг ...
Ч~РТ унсур, етт к1К. олти ЖlЦО'Г"
Нодиру олий--асосий КОИ нот ...

61
К?риниб турибдики, На.оиЙ одамн ша~одат ва одами "dlЮГil
таАЛЛ~И 6СОСИЙ омммрни саноб trr0H, Шуннси ДИlC,IC,а1Та сазоворки,
унинг МdЛuйик UЛ4ми ~аlC,Ид4l'И муб0А4ГОСИ (.й~ соии онинг, бсалки
МИIC,дОР И'IР!\ пор"и ОНИИl'II) .Мирсод ул-уббОДllга (агарниНl' 9'зБСК'lrt
тарЖlIма(ИГII «Мин~ож УЛ-ИРШОДII деб ном берилгон) айиан мое кемди.
З.Устод Навоий 9з сомфларидан, ~aтro С9фИ Оллuёр (мазку!>
иборани т.КdВВУФИЙ МдЪНОда IC,9ЛЛ1tнган)дек хамфМРИдан ~aM фаРI\ЛИ
9Л4РОlC" "YIJ саккиз минг омм» ибор.1сиuи мажозий (~clётий) ИШ!',
'l'IJВСИфИДrI Jr,aM Ma~иp!\T БИЛАН истифода зтган,
«'9н саккиз одам ошубв агар бошиндадир" мисраси биЛtIll
БОШМНI'dН газ4ЛДCI ,'а'Ьрифу ТdВСИф ~9ётий сиф4тмр си фат ида баради,
Мажозий ИШIC,IC,а х.а~и~иЙ ИШ~ИНI' кtnриги сифаТИДd IC,apdl'tllI
IlаRоийдек буюк :ютлаРНИIlГ ИШIC, бобИДdГИ то'Ьриф-та.сифларини анС! UlY
иии ЖИ~d1' (мажозий вd ~и"ий ИШIC,)IIИНГ узвий БОГЛИl<,ЛИl'И НУ!','I'dИ
назарИДl\Н 1'dЛJ\ин "илмо" K~paK, Затаи, устоДНинг "уйидаги 1'а'Ькили
бсжиз ЭМ,II."

r dp Н.IUОИЙ йигласа, иuJ~инг мажозийдир деМi:I! ,


Ким lIa:'dp I10K а ЙЛ4гач , айнв ~"ИlC,атдур мажоз,

Бю ушбу Мdи:tУI'!\ лоир КУЗdТИWМР ас нос ада аJtиб бир МI\нзаРdIIИlil'
ryno)Qt булдик: «911 СdККИЗ МИIlГ ОЛАМII ~"идаги илмий фикрлар, I1СО(',III,
форсий 'l'ИЛДd БИТИЛI'ан асарлар торкибида КеАо1ДИ, Аммо мазкур туркий
ибора фС\lI,dТ туркий ше'I,РИИТда Myнтa:wlM ~1ЛЛ1tНГ4Н, Атоl<,ЛИ ФОРСИИЗ60\)1f
шuирлар ше"'РИJoIТИДiI мазкур ибора ~?ЛЛ4JIГIiН ше'Ьрларни УЧРdТМадик.
Б9лryси "амиlC,ОТМР бу масалаларга муоЙ.н IIНПlЛИклар КИрИТIIUll1
мумкин, t\лОО'Тd.

БВ
Аб.дусалом Абд~одиров
ЖОМИЙ сНАФЦОТ Ул-унс» И ВА НАВОИЙ­
«НАСОЙИМ У Л-МУХАББАТ.ИНИНГ
М~ААдИМАЛАРИ

УлYF тожик шоири вd мугафaIuulpи Нуримив Абдура~он Жомий


(1414-1492) 9'3 шогврди ва муриди Aлиmер Навоий мас:м~ти бими 148б-
1488 йилларда «Нафо~т ул унс мин ж;азарот ул-ж,удс'1l (<<Пок зотлар
Ж;У3УРидав эсгаи ДfC'l"ЛИкиинг xym 'lП:Лaри») асарини яратди. I<,омусии
мазыувдагв бу асар мyt!i8МИма, 618 зож;вд. мутасdВВИф, с'9Фий ~ёти
~мдa фаолияти вd ХОТИМdНИ 9'3 ичиrа олади. Aлmпер Навоий 1.495 йилда
бу асарни «Насой.им ул~ббат мин ШdМойим ул~yryвват. (<<Улуглик
хушбfЙЛИклариви таратувчи ~ббат mаббодала.ри") нами билан :9'збек
ТИЛШ'а таржиМd ж,илди. Навои тарж:вмаси dЙpам ЯIП'ИЛIIК вd
R;'9Шимчаларга эга. Аввало, Навои Жомий мyt!idДДИмасИRИ таржима
l<,ИЛМай, янги мyt!iамима ёзди. Иuиичидaн, «НаФЦот»га киритилмагав
турк машоЙих.лариии «Насойим ул~ббаТllга киритиб. тасаввуф аж;ли
сонини 770 нафарга етказДИ. УчиIIЧIIДdН. Навоий таржима жараёнвда
Жомий dсарИДdГИ К"9Пгвна МdШоiпaлaр ~ёти ва фаОЛИJIТИRИ я:вги
ман~аЛдР билан боЙИТди.
, «Нафах,от ул-унс» мyt!idДДИJ(аси тасаввуфнинг на3dРИЙ масала.ла.рига
багишланган. У 9 б:9'ЛИмдан иборат вrit ~p бир б9'ЛИмда тасаввуфвинг
МУdЙЯЯ бир маса.ласи тdдI\иж, этилган. «Насойим» ~амимаси
«Нафцот»никига иисбатан анча ~~. Унда асарНИВJ' яратилиши. увга
Iшритилган l\'9Шимчала.р. ТdСаввуф а~RИНГ ЯШdШ тарзи; шариат
босl\ИЧИНННГ тасаввуфий МОЖ;ИЯТИ вd тала.6лари, тасаввуф таРЦdТИВИНГ
Мdl\Омлари вd dвлиёлик даражаСИl'а eтraB с'9ФИЙЛdр Xiаж,iIДa фикр
• I
юритилади. «Насойим» мук.амвмаси ТfЛdЛИГИЧа нашр этилгаи аммо
«Нафаж;ат» МУ1\аддимаси х,алигача "9'збекистонда ж;ам, Тожикистонда ж;ам
чоо этилмаган. Шу сабабли биз КfПpOl\ «Нафах,от» МYl\dМимаси х,dII\Ида
фикр ЮРИТМОl\чимиз 2
«Нафах,от» МУ1\аддимаси асариииr JlPdтилиmи. Навоиининг шувда.Й
асар яратишга даЪВdТИ, Абдураж;мов Сулламийвииr «Тащат УС-С9'фию) ва
Хожа Абдуллож; Ансорийиииг «Тащот ус~ия» асарлари ~1\Идd
маълумот 6ериш 6илан бошлаиади. Шундав с9'Нг Жомий тасаввуфнинг
назарий масал4Ларига :9'ТИб. f3 фИII:Рларини млийлик :~,аражала.рини
таж;лил I\ИЛИШдан бошлаЙди. ВалиЙ""iIВлиёнинг БИРЛИГИ. У шариат ва
таРИl\атда камама етиб. гайб илмидав хабардор Зот. ВалиЙЛdР 'Ьилаят

, НВ80ИЙ. MYJUUrl.,dJI 4С41'Л4!l ТУПЛilМII. :lO томлиll, 17 том Т.: .Ф""'. 2001. (Бунден kРIIИН .НесоЙи ... ВiI
.НаФ;Цот"Д4Н И'l''''6ос I\dМДII ишора 6ерилс4, '1"кд. сцифа PaJIrUUI JCYJКo1I'l'llМДИl·
, ЖомиЙ .• Нафа ... т ул-~... с" fечюн: .ИТnOЛOOТl IIAIWPИРТВ. 1313.

69
сох;иби б1ладилар. Вклоят икки маънода I\9"ЛЛdНИлади. Биринчидан,
сох;ибкаромат шахс. ИККИНЧRДaн, муайян Х;УДУf!NJГИ ХdЛll\НИНГ панох;и.
Жомий фикрича, вклоят сох;ибининг илох;ий J\YPби, яъни X-ClIQ(iа Я~НЛИГИ
икки хилдир: вилояти омия ва вилояти ХОСИJI. Вилояти омия барча
м1Минларга тегишли. ВилоJiТII ХОСИJI зса фа~ат сулук ЦЛII б1лrан
восилларга алОl\ддор (3-б). Чунки умр фано ва ба~о ах;.лидир. Фано
Аллох;га сайрнинг якуни, ба~о эса Аллох;да сайрнинг бошлавишидир.
Аллох;га сайр - вужудни инкор згищ Аллох;да сайр - раббоний
белгиларниривожлантириш. Алл.ох;да сайр ммолrа етгач, солик яна
x~a I\айтади ва омманинг оанОХ;Иi ~амоси сифатида. Х-а~ивг ердаги
оммаи бош~арувчиларидан бири сифатида фаолиятда. б1АаДИ. Бу
даражада, албаТI'а, маърифат билав богли~. Жомий фикрича, маърифат
илох;ий зот ва увинг сифатларини билишдир. Бу илох;ий асмоъ ва сифот
х;ам деЙилади. Масалан, ВОх;ид. гани, авва.л, охир, жамил. Аллох; сифаТИНИ
билдирувчи асмо'Ъ х;ам бор. Масалаи, ~й, I\ОДИР, олим. }\al\ феълининг
сифотини билдирувчи асмоъ Х;дМ бор. Масалан, холи~, раззок" одил ва
х;оказо.

Маърифатга етганлар ориф деЙилади. Аммо таВJ\ИдГа етмaryнча ва,


умуман, тавх;ид илмини муфассал эгалламaryича соли к орифлик поясига
К1Тарилмайди. ЖОМИЙ Тd.Лl\ивича, илох;ий маърифат 1JpT БОСl\Ичга зга.
Биринчи босl\Ичда барча яратилrаилар АллО~ИllГ ижоди ЗКdНJ\llГИ
англанади. Иккинчи бос~ичда яратилrанларда. Аллох;нивг ~айси ~~ти
акс этганлиги билинади. Учинчи бос~'IДd Аллох;нинг м~садиии унинг
намоён б1лган сифати орI\dЛИ тушунилади. ЖОМИЙ Т9'Ртинчи бcrСI\ИЧ
х;аl\ида Т9Хталиб ёзади: ((Тfpтинчиси шуки, унда ИЛОХ;ИЙ илм сифатини 9'з
маърифати суратида ашмнадн. Шуида.и cyнr у 9'зини х;ам илм­
маърифатда.н, х;ам rвужума.н халос 'Ладн. Т1РТИнчи БОСI\Ичда солик
TaBX;IW"a етиб, фnНОf'd К1Тари.лади.
Жомий МYI\ад.\ИМада таВJ\ИдГа х;ам махсус т?Хталади. Аввало,
TaВJ\Нд х;аl\ида шуни айтиш лозимки, у Аллох;иинг бирлиги иа шу
бирликка ИН'l'Илиш илмидир. Шу билан бирга, тащид Аллох; ва оламни
бир деб тушунишни х;ам '9'з ичиrа олади. Чунки тасаввуфда. инсон илох;ий
бирликка интилар :жан, унга етИ1IIИШ тавх;идни ифодdЛdЙДИ. Жомий
МYI\dДДИмасида тавх;ид мартабалари x;a.J9!дa фикр юритиб сзади:
((Тавх;иднинг мартабала.ри бор. Унинг БИРИlIЧИСИ имоний тавх;ид,
иккинчиси илмий тавх;ид, учинчиси х;ол тавх;иди, 'Г9Ртинчиси илох;ий
тавх;ид))(13-б). МYI\адАИмада улар ~yp тах;лил к,илинган. Жомий
ТdЛl\Инича, имоний тавх;идга шариат доирасида. зришилади. У 1\ уръо н ,
х;адис вд валийлар фикри асосида ички ишончга етиб, x.~ ягона '\Игига
имон -келтиришдир. Ил.'1иЙ тавх;ид эса тари~ат риёЗ<1ТИ жараёнида к,1лга
киритилади. Бу жараён илмдан иборат. Шу сабабли таРИl\атга к,адам
l\'9'йган солик уз илмий кузатишлари асосида А\ох;ниг ягоналигини
билишдир. Бунда солик уз риёЗdТМРИ жараёиида А\.Лох; ино~тига етdДИ

70
па уюсЗ к,YUIИJUlб, ВdЖД :х;оЛdтида ~Ц JlrОналигини ТYJIДII. Ило:х;ий тавJI,;ИД
ОХИРI"И м:анзил сифатида ~Ц бирлигини англашдав :9ТИб, бевосвта унга
I<,9"ШИЛИб, бирикиб кетишдир. Бу эса fЗвуж.удиви инкор этиm вd fзИДd
)\аl9lИ Кfpишдир. «Нафцот»да. ~a олингав бу масалаларпинг
бllрортаси (С Насойим УЛ-М)'JI;абба't» М}'J\амимасида ЙJ1\. Аммо
«НаСРЙИМ>lда. «Ha~OТ>l ~асвнинг охирги J(,Исми «Сухая дар
бораи nавъ~ои ICаромот вd ХОРЦУЛ одот» «Авлвёулло:х;га ВОl\еъ бfЛГОН
~аВОРИl\ ОДОТ вd каромот баёни» сарлав:х;аси билан таржима ~гaH.
Унда. авлиёлик даражасиг~ eтraн Сfфвйларнивг oдa.TДdН таШl\ари ишлари,
масdЛiШ, сув уствда юриш, :х;авода. -сайр I<,ИЛШD, ~йвонотни се:х;рлаш,
самоъ па.йтида дарахтни тубидан '~ориш, rapI<, бfлаётrав кемани
I\ирrol\l\а ЧИl\ариш, ёюир ёгдирищ чвrвpтка офатига бар:х;ам бериш каби
ишлари l\айд этиладв.
ссНасойим» М}'I'\dДДИмасИДd ~ тасаввуфиивг купгина назарий
f,lасалалари шарJY\.dВГан. Шулардав бири тавбадир. Навоий тасаввуф
ilfлига кирганларнинг дастлабкв ишлари тавба l\ВЛВШдан бошланвшини
").'аъкВДЛdЙДИ. Тавба икки хил б'9"ладв: шариат тавбаси, тарцат тавбаси.
Ш"рю.Т тавбасида. инсок fзинииг Й'9"Л l\'9"Йган гуво~ридан тавба I<,илиб,
уни Т3.крорламасликка ивтнлади. Тари~т тавбасида эса инсон fЗ
с..>аолпятини тамомила '9"згартириб, ~aICi й'9"лига кврадв.
Навоий кНасоЙим»да. таРИl\dТ тавбаси ~ ту-хталади. Тавбадан
CJНг 'Навоийниш l\айд этишича, соЛIП. ЛУ1\ма. ~, яъви ейдигаи
~a(Jtla таомининг :х;алОЛ бfлишига ИВТIIЛiIДИ. Бунввг учув солик албатта
;5ир::>р Кdсб билан шyryлл.ш:иШи ЛОЗИМ. «Авдвн С'9"Нгра шариат
~ыоятидурки,-деб ёзади Нааоий,-ул JlCода.да (Йfлдаl ИСТИI<,омат
ii)<'рУ,арорликI б'9"ЛГай ва улча мумкивдур авдив I\dДdМ таж.овуз
i\lV\МdТай,,( 16-61, Навоий шариат рYJUlЛdри ~dJ9IДa фикр юрвтар экан,
УhИШ С5'ФИЙЛdР эътибор берадигdВ ботиний жцатига ДИl\l\атни тортади.
ЧУНОНЧil, омий ода.ммр учун рfзa бир ой мобайнида кун бfЙИ oBl\aTAaH
тийилиш б'9"лса,с'9"ФиЙЛdР эса таВларвдarи барча аъэоларига Р'9"за
буюрадилар вd унга :х;аЮШIа РИОJl l\ИМдJIМр. Навоий буни l\уйидагича
ющлаIiди. «Жамъи аъзог. '9"з l\ВЛУР феълларидин рfзa б уюргайлар. К'9"зга
номашруъ нимага (шариатга хилоф нарсага' боl\ардин ва I<iУЛОl<;l\а
номашруь ун (яъни ообатI эшитурдив вd оёIC;~ номашруъ~адам (яъни
номаЪf\УЛ хатти-х,аpa.J<aТ) урмогдив, илик (l\'9"лlга комашруъ нима
т~гмаl'ИДИН вd алох,озо жамиъи аъэога (шуиИШ'дек, барча аъэоларгаl бу
дucтyp била» (18-6).
Навоий шариarдаи cfнr тарца.т ада.блариrа фталиб. сахойи
муфрит (9Та сахиЙlW<) , :х;илм (мулоiимликI. бурдборлик (ва.змивликI.
ризо, сабр, сим ('f"9ТpиликI, азим риёзатлар кабвларни мисоллар билан
ЧУ1\УР Ш(j:)~аЙДИ. НМОИЙ бу :-,всалаларнинг ~ммасиии НaJCjШбандий.лик
П' ленлм I! НУ1\таи вазаридан изо~ЙДИ. МисоллаРIIИ :х;ам КfПРОf\
II<ЩШбс:шдий с9'фИЙЛdJi х,аётидан келтвради.

71
Жомий ~ Нефа.:,.,от» ~a,&l!llJМ.аси/!ф тасаввуф наЗi;iPJIётчlfси
сифа'Щдёi фикр юритади. Агар Навоий ЖОМИЙ ~маCi:ИИИ ajlван
таржима J<,илганда. у '9Ша пakrдаги 'f3бек ~УВ'lllЛaри учун .II\RЙвичилик
тутдириши ~КИВ зди. Чунки И,воий давриrа';la '9збек тилида тасаввуф
назаРИJlсига доир асарлар яра.тилмаган ва ф~т '9збе!( ТIIЛJfДд
гаоирадиган омма соф назарий масалаларии тушунишга ТdЙёр эмас эди.
Тож.ик тйлида ха Жоиий давриrача х;ам тасаввуф назарии:снга донр
анчагина асарлар и:ратилган б1лвб. кенг омиа Жомиi фикрлариви :,.,ам
тушунншга тайёр эди. Шуига J<,ара.мdЙ. ЖОМНЙ :ж;ам 9'з мyJ<,амимасида
К'9'ПРОJ<, таса.ввуфнЙ НСТИ0ЛJV\4рИИ тушувтиришга ДИJ9Yl.т J<,ИМДИ. Масалан.
валяй шахсига шар:ж; берар экав. ёзади: «Валий щук ..... у, '9з х;олидан фоннй
ва x,aJ<, мушох;а.дасн билан боl\ИЙдИP. x,aJ<, ХО~IlIИСНЗ уиинг '9зидан хабар
беришн мутлаJ<,О мумкнн эмаСD (3-6). Жомнй фикрнча.. фаJ<,ир.ва С'9фий
х;ам фарJ<,МНади. ФаJ<,НРИИнr хо:ж;иши' ~ир Й'9'мr билан нафени евгишга
J<,aратнлrан б'9либ. суфиЙДd эса :ж;еч JQlНДdй хо~ш й'9ll\. Ун инг хо~нши
Алло:ж;нинг хщишидир (8-6).
. Фах,ирнинг нафсни еигишга иитилишнда тамаъ й,9l\. Шу ЖIf:ж;атдан
у зох;иддан фаРJ<, J<,ИлaдR. ЗО:ж;идIIИнг парх;езида ЖdНнатга эришиш та'Ьмаси
бор. Агар зох;ид зух;д тамаъсидаи J<,yтyft..ca. фаJ<,ИР иаJ<,омиrа К'9Тарилади.
Жомий фаJ<,ИРНИ зухман ЮJ<,ори J<,~ уни расмнй фcuc;ир ва х;аJ<,ЦИЙ
фаl\Р сифатида иккнга б'9лади. УниJi:гча. расмнй фаJ<,ИР мулкка ба~ам
бериш; ~аl\И1!,ИЙ фах,ир ха '9зидаги ба.р~ ёмон сифатларни Й'9'I\ J<,илапдир
(8-6). Фаl\ИРдаги бу икки жиs;атви эгаллаш тасаввуфrа ЙJЛ очади. Жоинй
машх;ур с1ФиЙ Абулаббос НИХ;ОRaИДИЙНННГ «Ал-фаJ<,ру бидои:ту ат­
тасаввуф" (<<ФаJ<,p тасаввуфнинг бошлавИШИДИРD) :ж;адисини келтириб,
тасаввуф фаJ<,pдан бош,h.ёl.НГаилигини та'ЬКидлdЙДИ.
Фаl\ИР тасаввуф Й'9'лига '9'ТИши билан С1ФИЙмrк поясига
к'9Тарилади. С'9фИйлиК тасаввуф сулукига мансубликдир. «Сулук, - дейди
ЖОМИЙ, - '9злигини фоинй J<,ИМIб. x,allif'.a БОI<,ИЙликка етИШДИРD(З-6).
Дарх,аJ<,Иl\ат. бу С'9фийлвк ПOJlсн б1либ. бунга эришганлар восиллар
деЙилади. Чунки уАд.р оЛИЙ мcuc;садли толЖ)лардир. Зеро. уларнинг
интилиши фаJ<,ат x,al\J<,a J<,aратилган б1лади. .жомнЙнинг ёзншича. олий
маl\Садли толиблардан ташJ<,aри. сулук аж,лиНJlRГ иккинчи I"УРУ:Ж;И :ж;ам
бор\<..и. улар жаннат талабгорларидир (1Н5). Бу ГУРУХ;ННРГ интилиши
жаннатга зрншишга Й'9Налтирилrанлиги сабабли. улар с'9Ф"" эмас, ~H
зух;д а:ж;ли х;нсоБАаНади. ,
Жомий асари МyJ<,амимасида тасаввуфга доир шу хил шарх. .ва
изомар жуда K'9D. Шу сабабли ~p иккала асар МyJ<,амималаринн J<,иёсан
Taм~1\ I\ИЛИЩ хусусан. ((НафёЦот» МyJ<,амимаснни чр,ур '9'PгaHHЦI ва
илмий N)'омалага к'IIРИТИШ ~озирги тасаввуфшуносликка J<,'9Шнлган
~уноси6 ]\,исса 6'9ларди.• деб :ж;исоблаЙМи~.

72
<Dайэуллахон Набиев
БИР-БИРИГА БОРЧАНИ пАйВАНД ЭТИБ ...

Маълумки, сfэ саll'Ьд.ТИНИНГ, адабиётнинг аэалий, шу билаи бирга,


абaдJlЙ мавэулари мавжуд. Замоклар "9ТСа :ж;амки, уларllИНГ ЦiiМИЯТИ
су'НмаЙДИ, с)l1lмайдигвна эмас, за.ррача сусаймайди ~. Аксинча, асрлар
оша янада му'ХИМРОII\ MO~, ~ касб ЭТади. Бу - :ж;аёт билан, aiни
чокда, инсои билан БОГЛИFi долзарб масала. Зеро, инсонии, унниг
фаолияту камолотини усиз унинr Haurьy намоларИ}О сахо-э~сонларисиз
тасаввур этиw мyмпrн эмас.

шунда.й мавэулардаи бири ва айтиш жоизки, БНР1UPП1сil табиат ва


инсон ва аксинча, инсон ва табиат муносабати масаласидир.
Нисон - табват фарэанди. Табиат инсои учун она. Онаиинг, Она­
табиатнинг инъому э~сонлари бемисл. беминнат. У иеъматларидан,
э~сонларидан ~еч кимии ДdрИF тутмаЙДИ, беиасиб этмаЙДИ. Инсов умр
б"9'йи ундан б.цра. олиб, файэ-фара~ топиб яшaйдR. '9'З-'9'звдан
i':IНГI\dШиладики, инсон, жисмн, жови билав, рухи билав табиатга ва,
айгиш жоизки, минглаб к'9'зга кtpинадиган ва кJpИНМdЙДRган ришгалар
ОРI\UЛИ Она--габиатга богланган. Бинобарин инсоннн, унмнг фикр­
к.арашларини, 1'асаввуру тушунчалариии, II\УВОНЧУ ~аяжоиларit:ни, ~айрату
М)')I;atiба1"ИНИ, хуллас, тyй:Fyлар оламиви - pYJ(HIIТIIrm, унинг камолоту
ИI\&АИНИ табиатсиэ, таби(l.ТНИНГ cIЦPy сахоларию унсурларисиз тасаввур
:JТИШ II\ИЙИН. .
Буни биз, Алишер Навоий ижодиётяда, жумладан, буюк ба.двИЙ
'Jбидаси "XaMca"Дd кенг на ~ мужассам ТОlIГанлигини Кfpaм~э.
ЗНДИ эътиборни "Хамса"нИВI' биринчи достонн "J\айратул-аброр"
С' Яхши кишиларнинг ~ратлaииmи") мyIl;амимасига ва ундан оливган
аирим Лdв:х;аларга lI\аратаЙЛИК.
Маълумки, "J\айратул-аброр" '- фалсафий-ахлОll\ий--гаълимий асар.
Унда Навоий улуг фаЙЛdСУф, мутафаккир ва мураббий сифатида Jзивинг
табиат, иисон, ер, осмон, улаРДdги ма.вжуд жисмлар, жонлар, алалхусус,
БОРI\ИII\-КОИНОТ ~lI\идаГН lI\арашлариви, ФикР-'9йлари, ~айрату
ТiIВ3ЖЖ~РИНИ программ тарзДd тажассум этадн.

"9гнтнома мазмун ва туэулиши жща.тядан, масалаларнинг lI\9йилиши


Bd и.'1кишофи жsцaТИДdН "Хамса"винг 6оща достонлаРИД.lI1 туБДdН фаРI\
I\ИЛЕДИ. бу :х;акда ба~с юритар экан, академик Ойбек шундай ёзади:
"x.a::ipa,yл-аброр "нинг материяси-фикрлашидир».
Зотан, асарда оламнинг, оламларнинг я:ралиши, табиат дунёси, унивг
бапида ~ёT ва нашъу намо топишлари, набототу ~йвонотлар олами,
аЙ.ан, ННСОН унинг Олий МdВжудот эканлиги, хуЛl<,И, одоби, эзгу }ПlIлари,
ШУ билан 5ирга, унинг жцолату lI\або~ти, разолату ту6анлиги, ал:х;ол.
ОЛём-БОРЛИII\, УНИНГ турли-туман BOlI\ea-~одисалари, сиру синоатлари
х.d1ИДdIИ донишманд ва мураббий шоирнинr умумлашма хулосалари

73
китоБJl.()lIItи ЧУ"YI> УЙМlllга ВtI умриинг МUJl,И8ТИН.
тоАран 4111'f\d11l1'"
М1а8l1Т :rгади. 6у, "8ИЛО, "О{'I'онимнг N M~MOCIIДI
укгп ИЛО""
"ИЛИНI'ОI' сlиtслмрда К""ОЛ KY'I'/\ таwмнl\ДИ. Бумрда I t.аОМЙИИНI' .. с.ЛОМИМ
1\41N1Wлари, Холи""а ·мретry... и :lО11'е, Y1IНИf СYU1ои-саtl'WТllГoll, МIКJ\СИ:J
МУI.ЖИ1l1МР с:о]\,иби )конлигига ИNОН-:n"rнрофм му. .ссаммшгон. Во, Оу
Т,1()ИИЙ ,,"ол, h4дниА 4ДАби~гда ~бу аlI'h4И"Го olMllraв, БироJ\, IIО80ИЙ
У'IУИ lIН104НО ШУ1tчам.и адабиА J\,одиса змас ...
till80ИЙ'l4, ()мммр Хож/\(;и У:. JlpttТУIЧИЛИК "yдpaТII, теНI'СИЗ СУ1'·I.и
муъжизи бимtl ОЛАмга, OMммpl'a, ерго, кукко, бyryн борлнJ,~ чирой­
!!,уш, :IИI--tIУР баl'RШМГIШ. Лммо иисоtlг.1 бсшДОМРIП'О буиИ мнода ,и~да
I\и ... иб бергон, Чу ...!.и OMOJl,:

Жисм сипеJI.PИIIИ M.CIIP :.-ггучи,


p~ ,,)'iIUИIIИ муиир зтгучи I

...
я· ,и: жием, иисон жиеми, унинг РУJl,И-ЖЩIИ IUунд4Й Jlр8ТИJU'ОIIКИ, У
мумм",4ЛЛИК IWI та нос ибатД4, I'У'МЛИК IUI фnолиllТДО ~P J,lIltДal IIJ,ЛIIИ.
(l1\Л (;ОJl,ибини Jl,4N Jl,aAJUlTNt "uлдиради. Jc~P(), ИИ(:UIIIIИЮ' ЖИtМИДО, ЖOtIИДО
()иr)()~ир ОРТИJ,ЛИI< ~aM, камлик ~aM Ау". У НИJl,ШIТДО мyuммdЛ,
Ву WОИРIlИUГ биринчи ~Йроти. ' ,
ИК"'Иltчи ~flJV'ТИ УЩIcllГИ М/\~ЖУЛ ",ужаЙРn-/l,.30А4Р f3'1pu ~ '11\
6ири ИК"'ИII'l1l бирига бul·ЛII". БИРИНItИI' мааЖУМИI'И боw~ БМРИffИ 1" '');\,)
·11't1ДИ. J)Y ...4pдAll бириииш' ",,,лиги ИККИtlчи бирига' ФУТУР е1'U3ctДИ 11(1
Jl.tt1"rO йу", J,ИА4ДИ. Бу Jl.UЛ ИIIСОII ЖИС'МИ-ЖОНIIДCI тен()сибctТНИНI'
(iУIИЛИIIIИГ/l, бy:tИЛИIU.ГОГИJtIS :,М8(', баЛJtи фuжиеl'S -" AYIV\I..... a, S'ЛИМI'n
"'1'1'" олиб KrМДII,
УЧИIIЧИ J\.4ЙINlТ шyu, ИН("ОНД4I'И, унинг вуж.УДК-ЖОНIIД4I'и ЖltиИl~И
tl"'hMOTMP а'ЪЗ0МР .IИJ\.OllТД8 1'У:1dЛ, t'W"'/\KPOP . . ~P бири 1з у~.,ида.
ВО, IIИ~ОJП', туртиН'OI Jl.AЙр4~)'лар tlи~о"т~ Nут.н()(~иб аа фtюлимт ..
IIУI\СОН(:И:I, х..р бир .....,0' ]\,y. .A~ беНУI\<:UН ИWлаl.ди, ф'ШАIUIТ курса·годи.
ХУЛJ\4(', бобоuлoн wоириинг Т8'..м.идлаLLlИча, и НГUlUCинг' ()угу"
~ис:ми- )Кони, "уж.УДIМ'/tНИ ...,. б'йр c;tlAprol\,. Сt\lрro~и, Y'"NJ МИем'И"
nжоАи()IY\'МР, гароАиботлар N8J1ЖУД. На УЛCSр бир умр "У"им Jl,4И, \'I'ИН"N
'-АМ БИЛМIIЙДИ, мynасил фаоликт I.УРСI1'J'.IДИ,
p~ ")('11 "мунир" - п()рАО~, НУр манС,,.и... БУМРIIИнr умр буАи
finl'N'IIОМЛИI'И, бену",('()н ИIIIМlJJи J\,"p КИМНИtIГ .IИ,,·ГИГ/\ lItI о~trй
фtlОЛИН'Т'ИI'/1 БОI·ЛИ". Шундаl :!IC4H, НИСUII
I nй" I\ИЛИШИ, ундсаги бемиr:л ежойиБО'ГМРIIИ КУРИWИ,
"J иуж.уди-жиемига, жони-руJV...·n
lJIун .... КИ КУР"IJI

, Л\~II"I' 1'''''''111 MYU_IIAIA ....I'.\aP ТYIl.ulMII Аиrwpм .. 'I'OtIAllII 1-1"" '1' ФА'I '0111, 1,\ ~ 11м,
·Х.МР8ТУА АО!."р"IIИllr .IIIИ И8.UPu,u, Ф<'~8""",1I I,VI!A8Н ".МII .....1 lI8ТII6OC ~ap С8.мфuа"МflМ
• YI,,'8 ...1" "''','А''И''.

'/4
:11>ЙС. 5алки ёU<,Л ва JC;алб бимв фиши, тафаккур ва идрок ~И кера'!С.
Шу таlliдИРД4гива у 1ЗИВИ, 1ЗЛИI'Ини ангАаЙ олади.
Эндв, 1З-1Зидан, савол тyrилaди: Jф.u. був.даЙ муьжв:з (лол,
uЖИЗ JC;ОЛДИРУВЧ:И-Ф.Н.) XИЛICiатн.внг маяmаъси-ма.вбаси JC;aepдa? Увдarи
бстаJ~РОР х;усну чирой, мукаммал меъёр-та.восибатничи?
Таъкидмш зарур, буиинг маибаси-&соси - ТiJбиат. Затаи, одам, одам
вужуди, унинг 'ГИЙиати табиаТАан, rабиат унсурла.ри ва хосса­
ХУСУСИJl.тларидан олинrан. Бинобарин, ннсон JC;албаи ва р~и ва х;ам
ТilбиатdН (фе'ы\иатвории жцатидан х;ам-Ф.Н) Табиатга ЩВИ, Табиатга
м QИiНI.Д. Бииобарин, бamaри бани табиатга, уиинr Г1за.лликлар ОЛdМIIN,
жисми-жонИIO JC;алБR-р~га МОДДИЙ ва маъвавий гизо берувчи Qиa­
Табиа'rrа бир умр оmyфта б1либ, доимо унга талпиниб иmаЙДR. Бу, айии
Тilбнат JC;ОНУННятида.в ТdШJC;арн, нисон табиатдаги JC;0НYНwrr - тamиал.ик,
nx;анраболик ~. ДeMdК, висов табиатДdН, унивг сех;ру сахосИДdН,
инъому эх;сонла.ридан бирор ~за х;ам узила. олмайди, уиивг момий ва
~аънавий иеъматла.рсиэ бирор он Jlшай х;ам олмаЙДИ ...
МУJC;амимада. БИРИН-l(етин ер, К1К, ой, JC;уёщ юлдузла.р, кеча, кундуз,
набототлар, х;айвонотлар, умумаи, борЛИJC;-Ола.м, олам..\аР мyrафаlCКирона
тариф-тавсиф ~ap экая, аввало, ула.рнинг бекаму К1СТ иратилrаилиги,
жа:lfP..КИ жисмла.риинг, жовларнинг aJy\ бовар JC;ИЛМас даражада
мутаносиблиrи ~ жисмлар ва мавжудотла.риинГ, набототла.рнинг, олам
ва о\амларнинг бир-бирига "банд" вd "пайвавд" этилганлиrи, dЙИИ ЧОJC;Дa..
ул.iрнииг "Т1~Т1", "М"S""'бaМ1" эпилиги, ало~ таъким.аиади.
Маиа, шоирнвиг Иl@Oри-эътирофи:

I\атрагача ~лзуми з.цх;ордии,


Заррагача mамсаи заркордин.

Ани муига, муки аига 6аНА этиб,


Бир-биркга борчани паЙВdНД этиб.

Воситала.р б1ААИ аёи T1-6аТ1,


Бир-бирига богла.ннбOfl my>-6аМ1 (26).

Демак, ерда, ~, оламда-60РЛИJC;Дa.. fЗича х;аракат JC;И.ЛiIДИга.в, 1з


ХО~flll-иродаси билан ~ракатланадиган ва ёхуд т:rxтаб JC;ОЛdДШ'ан ~еч бир
наpЧi Щ. Аксиича, ~Ma-XAMMa нарсанинг мавжудлиги ва йyк.лRги.
ула.Dдаrи I(,атъий' x;apa.taT ва СОI<ИНЛИК бевосита табиаmинг, КОИН011lинг
ягона НИЗ0мига-Аеамктвк JC;онуниятиrа бfЙсуидирилган. Шу туфайля
УМР х;аракатида a..вJЦ-тalUЦ тартиб. ИНТИЗ0М бор. Бордию х;аракат
1згарса-чи ~ у T~N1 тавосибот бузилади, оламда-коииотда талотум
бlJшланади. х,алокат юз беради. ШУНИНl' УЧУН "J\улзум"даи I\изил
деНl'издан, "",атра"гна, "~op"дaH пиши~тириб Т9Л1Ciвнлаиувчи

75
уммондан "кртра"гача ~мдa "ШdМсаи эаркор"дав - аур сочувчи, uорло ....
I\уёшдаи "зарра"гача, хуллас, барча-6арча.св бвр-бириrа тус~'угал
богланган. Балки, бири ИКJWнчвсига ва, аксиича, "па.Йванд"AaIII'ан. Уларда
бирор-6вр ОpтRty\Ик ~1'4, каNЛИК ж,ам ~, Ва JlВa ~MII - курраи
замивдаги, коинот-борли~и ададсиз жисмлар, мавжудQТY маХЛУ1\отлар,
иабототу Jf,dЙвонотлар, юксаклигу теКJICЛИКJ\aр,уммову I\dтралар,
заррадав I\уёшгача, ТОИГДdв 'l')lигача, хулласи калом, баР1Jd-барчаси ани"
тартиб била.н, МУЪЖИЭ-сун'Ъ билаи l\abatma-l\aвdТ, ycтмa-ycr, ёнма-ён
жоЙАаштиримаи. Шу тарэда '9'заро ДdXЛДОрЛИК в4 таиосибат
таъмивла.НГdll. Бу - буюк бир I\ОНУНИJlТ. Шуидай I\ОНУИИПКВ, yндd олам­
БОРЛИI\ВИНГ барча масалалари '9'з мужассамиии, шу бllJUUl бирга, ечимиии
топгаи. Шуиивr учун х;ам х;аёт завол БИЛМ4ЙДИ, табиат-60РЛИI\ бузили б
кетмdЙДИ.
Хуллас, x;apaКdT ВiI нитизом I\ОНУВИЯТИ:ПИНГ, алалхусус, табиат ва
коииот I\ОНУНИЯТИННИГ I\Удрати-сунън, маиа шунда.
Шу таРИl\а тирик мавжудот унуя, нвсов учув мукаммал х;аёт тарзи,
уввиг манбаи-макоии Тдбнат яралди. Табват, барлц, унинг фаллиКJ\ар
дувёси, файзи~ароватию, сирриётлар олам:и иисон а.миви лол I\ОJ\ДИради,
уии ~йрату х;аяЖОНl"а солади. Буки, биз, айиав бобокалов шоир х;аЙрати.
p~ ОРl\dЛИ 1}tла х;ис I\Иламиз, аиглa:bulз.
Алишер Навоий, аввало, бадиий тасвирда табиатдсц, коииот~н,
улардаги равг-бара.нг ',?3dЛЛИкла.рдав, сеwи-сахосию, x~cca­
хусусWIТЛnРвдав, иажиб ткмсолларида.и МОХ;ИР мусаввир сифатида
фойдаланади, табиатнииг, коинотиинг бетакрор манэарала.рнни ЧИЗdДИ.
Масалан:

Гулшани фирузани чеккан баланд


Гулларида меж,рии гулдаста банд.

~ap сори аижум гуликим очилиб,


К'9'ККд бу гулдастасидии сочвлвб.

Чун очи()он субх; узори гулки,


Зулф зтиб ул юз уза тун сунбулии (15).

Бу - бадиий ПОЛОТНО, тnбиатнинг, КОИИQТНИНГ беназар лавх;аси. Унд..\


"К"9'К гулшави" , у 6илан ёнма ёи "ер гулшаии", аАни чо1<Дd, туи, О,I)ДИЙ "lУИ
эмас, балкИ заррии ёгдуларини сочаётган ОЙДИН вd сокин тун МdИзараси,
уиинг '9'зига хос К9'Ринишмри, тун 6илав баГЛИI\ субх; - тour, ТОНГНИН!'
ЖИЛВd 6илаи ёришиши, НУРЛdна-иурлана олам-60РЛИI\ИИВГ вypra Т9лиши
~I\идa с'9'з борар зкаи, хассо< шоир 6адивй тасвир~ хаёлoтrа эрк 5еРi1ЛИ

76
ерни - Она Замииви, унивг фай зу тароватлариви 2 "кfЖ гулшан"ига,
аКСИНЧd, КfXНИ - феруза осмоини ерга иисбdТ беради, лав~ JIIII'И-инrи
ташбеJV\д.Р, т~нлар топади. Бунда, фсиз, табиа'lТ8., коииoтrа дахлдор
ТУШУНЧd за тасЩlSУРлар, уларга хос хусусwrrлар, куРинИIП за манзаралар,
уларнинг Мdъно-мо~ии аиглатувчи: "гулшав", "фируза" (осмои, тинmc;
осмов), "баланд", "гуллар" , "MeJU>" (IWёщ порло~ ~уёш), "гулдаста",
"анжуМ" (юлдузлар), "анжум гули", "очилиб" , "кук", "гулдаста", "очиб" ,
"суб~", "узор", "суБJl; узори", "гул" , "зулф", (соч, ма~ав:и:вг сочи), "юз",
"тун", "сунбул", "тун сунбули" каби атамалар ~9'л келган за шулар ор~али
муаллиф 9'з гоявий ниятини р"S"ёбга ЧlЦарган.
Ман3dРави к9'Здан кечирар 8канмиз, унда, аввало, санъаткор
шоирнииг, шу БИЛdН бирга, мутафаккир mоирн.инг ва, а:йин пайтда,
мураббий Навоийвинг ада.биЙ эстетик, фалСdфий-аJ9lдdВИЙ JlidМДa
аХЛОl\Ий-маърифий вуж.таи ВdЗdрИ, деМdККИ, м~ора.ти, тафа.ккури ва
табиат-i)орли~а б"S"лгав ~dЙВО~ меJU>И-Ql\ИбaТИ МУЖdССам ТОПГdВЛИГИНИ
кJpaмиз.
Масала учта: осмон, туи ва тонг. Буларнивг ~ap бари бир олам:
фалакиёт олами, тун олами ва 1'онг олами. Манти~ав lI;ара,лса, булар,
аслида, поиа олам:винг - ОАаМН кубро (Катта олам-Ф.Н.)нИН:rЗ жузвлари,
яъни б"S"лаклари, Жувзларки, "жувзи ло янфа.к" - ажралмас l\Исмлари,
б9'ЛИНМdС б"S"ла:Кларидир. 'S'з-fЗИДdН англашиладики, буларви бир-биридав
ажрёfrиш за айрича тасаввур ~ МУМКИВ эмае. Бу оламлар JП'Oна
оламгd - OAd1llB кубрorа - Оламлар оламига зоWaВ за ботиВан минглаб
ришталар билав "банд" этилгаi:i - боглашdН, "пdЙВdВ.Д" ~Ш'ан -
ковшарланган. Бинобарин уларнинг Jliеч бври бу бfrОВлардаВ чи~б
кетолмdЙДИ, "S"зича Jliеч lI;ачон олдиа JIiaМ келолмaiiди, op~ ~
~ололмайди. Бунда иртъий меъёр - таносибат - ннтизом бор.Ва, уни
олам-60РЛИк.даги Jliеч бир куч, жием ёки ЖОВ эгаси ва, Jl;атто, буюк а.м ва
"удрат со~би иисон ~aM бузоАмаЙДИ. Буза олмdЙДИ эМdС, эа.ррача
Jзгартира. оЛМАЙДИ~. Чунки бу: азалнинг, шу билав БВРГd, абаднинг
t<;онУНИ, ,4Нмектвк lI;ОНУНИЯТ.

Шу тари~а Катта олам кичи,К оламлар билаа за, а.кСИИЧd, кичи к


O.\dМЛdP Катта ОЛd1ll - ОАаМИ куБРо - ОАaJIIАар ОАаМВ билан муносабатда,
таносибdТда з~ этdДИ, "гона меъёр - НИЗ0мда ~ракатлаиади ...

., Бу урИIIД8 бе8ОСlПiI ОИa-зilмин ТllЛГ~ ОЛltНa@oтriIНИ Ау",. Бнро~ ГУЗiIЛЛIIl< ... J\A" 1"fПIYК'IilAilрННИ
ташувqи: "'УЛJDUi., "'УЛ». "гуллаj,., ",y,wt'iI» .. _oqIlЛиб., "суиБУЛ8 ~И айRilR нiIбoтoтriI. табиатга
ДАХЛДОР <fЗЛ4P уЛilр билан БОГЛJIl\ 1)'ШУнq.-'t·otC ....ур..ар беРКЛaдlll<lI, буларсиз на нафосiIТ ОЛ4МИИИ ка
" .. тирИlL\ИI<Ив. улорн." м.нбо-маскани \>иа-за .. ИRНН. та6иатнн таСil88)'Р З'ПIШ NYNDlH эм.с. 84 яна
МУ'\Н", томоRИ myид4IIи, шоир "на wyларнИ. б;iдииА нисб4п". 4ЙЛiIИ11Iроди - ЭiIМКИ NoUIЗApiIAариии,
у,арнинг ~вrcRЗ нафосоry И/lJOllilТЛОР"НН ~I'КIUI i<f'I>орllДИ. Шу ОРI\4AИ ферy:w осмон ... роАнни "нада
O'tIlДlI. Оpтт1lJNA1l.

, Бу ~ JIt}'IIЛiINIИ, "ФilР:W;ОД ка ШНРНII'да j ..... йМII3:


Ж"IIОИИИ I\YЙки. f)/UIЙUЮН "У"'УАА',
Жа:w;ондIt OAiI ..,Н ')/6ро -У4И.

77
Бугина эмас,мутафаккир шоирнииг та'ЬJ{ИДl\aшича, олам, олам
БОРЛИI\ - улуг бир "доира" Ву шуидай бир "доира", шундай бир оламки,
:ж;адсиз-:ж;удудеиз. Унингна чеки ва на чегаpdСИ бор. Шу боие УНИRГ
I\Ир1'QГИНИ топиш, чегарасига етиш I\ИЙИИ. Дойиралар, Я'ЪRИ оламлар ана
шу КдТГд АОННрдНИВГ - КдТГд ОАдМНИНГ жувзлари, бfщлари ...
Шунингдек, бу олам Г9'~ ягона бир ЙfЛ - "мар:ж;ала". Навоийча, бу
йJлнинг ибтидоси х,ам, ИIIТЦоси :ж;ам ~. Ву - улуг, нцояеиз ЙJЛ.
Й-улларнинг ЙJли. чорсуси. 1<,олrан жамики Йfллар келиб ана my дЗИИ
ЙJлrd туташади, боГЛdНади.
Энди ушбу гоялар сингдирилган байтларга Э'Ьтибор берайлик:
ДойираН'И жуз бу сифат ТУЗМdЙИВ,
СилсилаllИ бир-{jиридив узмdЙИв.

Биp-{jирига БJliлa тузJilб Map~,


Силсилага бorJ\ftнибов склеила (18).

Таснирдаги яна бир ЖIЦiiТI'а ДИI9\ат l\илаЙлик. Бу - "силеила" н(\ у


билан БОГЛИI\ тушунча4'асаввурлар.
Авнало, "с илсила " истило:ж;и :ж;аIliИДd.
Силсим. арабча атама БJлиБ, "I'ИЛИМизга '9Тирилганда занжир"
"тизма", "тартиб" маъноларшm англатади. "
Мана энди му.аллифнинJ' гоявий нИJlТИ ойдив.лашди. •
ТаъкидланГdRИДeК, олам, аеЛИДd, ОАдИВ кубро. У оламлаРДdН, кичик
оламлардан ташкИN топган. Ба у г-уё дЗВИ бир НУА. У х,ам Й'9'лдан,
Й'9'ллардан ташкил топган. Мутафаккир ва мураббий Навоий фикрича, аtИ
my оламдаги. йJлдаги жамики нарсалар ягона твзвмга.ягона таРl'ибгd :на.
Шуларнинг х,аммаси йигилиб-жамланиб улуг бир СНАСВАдНИ - 3дНЖИfJНИ
ташкил этади. Бу - I\ОНУНИЯТ, ТдБНдТ IfOНYННJIТВ.
Демак.бу силсилarа тегиш, уни бузиш мумкин эмас. Бордию инсон
нописа'НДЛИк на ёхуд калтабинлик билан срлсилага тегса, уни
Jзгартиришга уринса, у таI<ДИРда табиат, нафаl\дТ табиат. бdЛКИ Она­
Сайёра тизнин бузилади, Тдртнбн.узгаради - талотум бошланади, Бу эса,
Cfзсиз, фалока~фожиаларга олиб кемди... Гап аслида. мана шу х.а...,да.
та6иатнинг дахлс излиги х,аl\Идёi кетiUlEТИ.
Хулоса шуки: табиатга тегмаслик, уни талон-тарож I\илмаслак.
зинх.оp-{jазинх.ор таноси6ати ва силсиласини бузмаслик керак. вассалом'
Ни:ж;оят. МУI\ад6.има-таважжух,да фикрлар, :ж;айратлар келиб асосий
олаМl'а - "КУРРdИ хак"га. Я'Ъни 'гупра~I\д, ОНд-замннга, у билан вобаста,
"афлок"га фdЛdкмрга.осмонга боГЛllВа;&.И.
Диалектик I\ОНУНИЯТНИ шоир 6адиий хаёлот ОРl\dЛИ шундай
ИфОДdЛdЙДи:
Айлади сокин кураи хокии,
Сойир этиб давраи афлокни.

78
Токи м~ит "9Рниrа афлок эрур,
Маркази онииr кураи хок эрур (18).

Ер - сокин, Г1ё тургун ... Аслида-чи? A~ У ~paкaTдa. Зеро, олам­


борли1<Дd сокин1УРFyН нарсанинг '9'зи ~.
"дфлок" - осмон эса "сойир" - кезувчи. У ер, Она-Замнн бошида.
аЙЛdНади, тиним билмаЙДи. ДЙни пайтда "курраи хок"нинг теварак­
атрофи '9'Ралган. БИРОI<;, YНilHf девори-томи -узига ХОС, мy'ЪЖJI3 - aJy\Ни лол
I<;ОЛДИРади. Бу шувчаки омий бир "евор змас, фалах девори - осмов
бил.ан 1Ралг<lВ, lЦота I<;илинган.Ба яна ~ми - улардаги, ер билан
осмондаги жами-ки мавжуд жисмла.р, жовлар бир-бирига бевосита
богланган, "1)i-6аТ9", "М'9'-6aмrъ" устма-усг, "abatma-JYlDaТ, ёЙщ-ёнма-ён ...
Шу таРИI<;а олам-60РЛИкда JlХЛИТЛИК, бутувлик вужудга келган ...
Курраи хок ана шу JlХЛИТ оламнивг, OAilМll кубронlUlГ Г'9'зал ва
МJЪтадил минт~асида жоЙАаuпан. Ба унда шу ~итга мос иI<;лим.
зарурий увсурлар. ер усти. ер ости боЙЛИклари. набототлар. JC;аЙвонотлар.
I<;ИСI<;аси, ннсон учун. унинг ~аёти тарзи учув барча I<;Улайликлар м~йё
этилган ...
Бинобарин ~сн-чироЙДа. нафосату назо~атда, файзу фарогат-да.
ИН"Ыf'Y саховатда тенгсиз б'9'ЛГаи "курраи хок"ии 0AiJМ1l КуБРодаги БОШI<;а
олам билан. оламлар билан тенглапггириш мумкин эмас.
~POI<;. Навоий '9'3 асарларида, пry ЖyмлaдdВ, "Х;айратул-аброр"да, айнан.
унинг МYI<;амимотида Ф<щат таъриф-тавсифлариинг, табиат ва КОИНОТ
манзараларининг 9'зи билангина чегаралавиб I<;олмаЙДИ. Аксинча,
академик дзиз l\аюмов фри I<;айд этган-идек, "Шоирбу I<;Исмларда
юксак бадиий ифодалар воситасида уэивинг дунё, ~aёT ва нисон
Т9'ГРисидаги тасаввурини баён этади,,14. Исломий аI<;Идаларда.н ~аётий
масалаларга '9'Тади, оламнинг. олаМАд.рнивг яратилиmидан Jlгона ~laI<;caд

ИНСОН экаилигини I<;айта-I<;айта таки.дла:йди:

Ганжинг аро H~ фаровои эдв,


Лек боридан гараз иисон эдв (21).

Зотаи, инсоннинг дунёга келиши, файзу фарогат топиши учун. унинг


9'сиб-улгайиб, камолотга етиши ва '~ёTдa саодатманд JlШdШИ учун
мукаммал ~aёT - турмуш тарзи я.ратилшпи шарт зди. Шу таРИl\d
М}'I\дМИdМДdГИ бош "оя х;аётнинг гули, гултожи, наФ<щат ж;аётнинг, бутун
БОРЛИI<;НИНI' Кfpки.бf'заги БУлмиш инсонга келиб богланади.
Навоий инсонни ~dЙНОI<; "алб билан севади, зоти ша риф сифатида
шарафлайди ва уни итоатга чаI<;Иради:

, I\аюмов Д. .~аЙР4ТУА-абрuр' Т4А!Q!НИ. 19Т1. 8~.

79
"Ка.ррамво" KeJ\N8. маво~б аига,
"~саив TiU\ВВМ" Ny1Iосиб aиrа (21).

Байтдаги "Mppa~HO" каломи к.уръовв Каримда.ги "&л.ах.ад Kappa.~HO


бани Одама" шггига ишора бfлиб, ОАЛО~ тa.o.u>: "~.цlЦaTдa, Биз, одам
фарзандвни азизу мукаррам ~K", - дея. марж;амат ~. Дар~иI\ClТ,
оламда-борли~ инсондаи азиз, ивсовдав мухаррам зот ~.

"~сави та~им"даи мурад Ват--rвйв сурасида "Ла, l\ClД ха.л.ц.вал


инсона фий цсава TdJQIaм" - "Дар~иJYiТ, биз, инсонии эит гуза.л шаклу
шамойилда яратдик" I\авлиив келтвриmдиpS (512).
Шундай экан, иисов 1зВнивr .олий ~aT экaвлиrиии аиглаши,
вужуди-жисми ва p~ бвлав богли~ суиъ-муъжизии, ВЪRи лол ва ожиз
I\ОЛДИРУВЧИ Сёill'ЬaТ-I<;Удратии тymyииши. бувивг учун, аввало, 1з
ОЛdмига-жисми-жоиига, p~гa сайр I<;ИЛИШИ, увдаги МВСJ\СНЗ
dJКойибитларни, сирру СИНOdтларнв, ~ ва I<;мб К"9'3И билан Кfpиши,
Ч)'I\ур ~C ва тафахкур J<;ИЛИIПИ керах ...
Энг асосИЙСИ - шукроиа dЙТВши, буюк зот экаилигидаи мамнун­
минватдор бfЛИШИ шарт. Бу - бевосита Каломи Раббоиийдав ~ шу
орк;,али Навоий '9ТJIТНомасидан ЧlЦёtрвладиган биривчи хулоса, fабоl<;.
Иккиичиси - ана шу жием, жон, p~ ЮlIаши, фаолюггу камолоти yqyн
табиат, олам-борли~ яралди, Тfла-'I"fКИс, мукаммал I<;НЛИНДВ. к.олгани
ИНСОНиинr fэига, унивг иродаси ва амалий фаолиятвга БОГЛИtl\. Бунинг
учу" ИНLUН. инсониfrТ Ова-Табиатнинг, замиинию', умуман, Оиа­
СайёраИRНГ дахлсизлиги, увивг гуллаб-яшнаши учун курашмоги зарур.
Муножот лав~ шоир"~ афлок", "кураи хок"иииг ва улардаги
жиемлару жонзотларНИВГ, демакки, ~аётнинг ва х;аёт манбаи бfлган
табllд7UИНГ яратилганлиrиии бир-бир тасвирлаЙДИ. Ба уларнинг х;ар
бирини Навоий "бир самин жаво~рП, "бир ~ри олий сифот", "латиф"
дея, мам зтади. Аммо ШУЛdр орасида бир зот борки, маl\ОМИ баланд.
шарафи юксак. Бу - НВСОВ! Мувожотда шоир яна иисонни таъриф­
тавсиф I\ИЛади, шарафлайди;

Барчасиви гарчи латиф аЙАа,Дииг.


Барчадии ввсовви шариф айладииг (26).

Кfpганимиз баЙНdРдан ЧJЦaДИГан хулоса шvки. биринчидан, табиат


мисл,из не·ьматлар. РИЗI<;-насибалар, I\УВОНЧУ шdдликлар, Иl\60ЛУ
Cal)ДdTl\dp, маибаи -. 'l.f4скави. У азалдан абадгача фарэаИДо\аРИRИ бани
-
баlJJар паслини суюб ардоlY\ilЙдИ: умрни сеВI1НТИради, Т'/Йинтиради,

'I\'РЪ""И Кар"'•. УэбеКЧ4 И)"\"И таржимаси. Т чулnои. 1992. ~12-6F1·

80
кийинтиради, багрида аваЙАаб-асраб камОЛО1Та етказади, саода.тманд
к,илади. Вак,ти~оати етиб, к,азою к.адар топганда Она-Табиат фарзавдини
ЯН(! fз огушига олади ...
Шундай экан, иккинчидан, инсон fЭ Онасига - Она-Табиатига, Она­
Сайёрасига чексиз Me~дa., оI9iбатда. бfЛИШИ, уни TfM--гfКИС х;олда КfЗИ
I\орачyrидек асраб-сaIy\alПИ, унга зиён-зарар етказмаслиги, унинг
J)iзалликлар оламини топтамаcлиrи, Она-Замнн багридаги ганжиналарни
roрат к,илмаслиги, табиат инъомларини нес-нобуд этмаслиги шарт ва
зарур. Зеро, инсон табнатвиlП' биринчи исгеъмолчиси. Ба энг К9П
истеъмолчиси х;ам. Инсон саломатJ\ИГИ, унинг табиат багрида fЙваб­
КУЛJШIи, камолот ва саода.т тоПRШИ, уиинг fэига: бугун бизга, зрта эса
зурриётларимизга, демаl(J(И, бевосита х;ар биримизга БОFЛИк,. Бунда, 6из,
аl\Л билан иш тутишимиз, табиа1Та, Она-Табиатимизга, Она-Сайёрамизга
мех;р билан, адолат билан мувосабатда. бfЛИШИМИЗ, уиинг гулла6-яшнаши,
дахлсиз бfЛИШИ учув курашишимиз керак.
Бунда, Сfзсиз, х;азрат бобомиз Навоийнинг, х;азрат 6060мримиэ
ВdВОИЙЛдрнинг fГитлари биз учуи сабок" чинаккам. дастура.л-амdЛ бfлиб
I\олаверади.

Хулоса к,илиб аЙ'IТанимизда, мук.аддима-таважжух;да, ундаги


фаслларда мутафаккир ва мураббий шоир, айни меъёрни - табиат
I\ОНуаиятини 6уз~асликни, бани бamарнииг у билан онгли муносабатда,
'1 су.рли , мурувватли муомалада бfЛИШИИИ таълим беради. Айтиш лозимки,
I~авоийнинг бу таълими - табиатпарварлик, табиатсеварлик FОялари,
экомаърифати кеча ~M эди. Бугув 6у янада. долзарб масалага - да.влат,
АiJВЛdТлар да.ражасига чикди. Эрта бувдан ж;ам каттарок, ах;амият касб
:ЭТИШИ, ЭКОСdЛоматлик бyryн сайёра ~инг бирдан~ир дардига
аЙМI-IИШИ бугун х;еч ким учун сир эмас. Чунки тараI<,I<,иётнинг х;ар
томонлама шито6 билан fсиб бориши, сарзамин ах;лининг кундан-кунга
мимий иа маънавий эх;тиёжларииинt ортиб бориши, инсониинг табнала,
унинг J)iзалликлари, бойликларига, ер усти, ер ости эах;ираларига, ерга,
тy"pol\l\i:I. сувга. сув манбаларига, набототлар, х;айвонотлар дунёсИl'а,
умуман, катта дард, х;асрат билав айтиm лозимки, ОНд-сайёрамизга KrP-
к9'рона, шаФl\атсизларча ва, х;атто, тажовузкорона муносабатда бfЛИШИ
шу каби машъум фожиаларга олиб кеЛlП1lИ мумкин. Буryн дунё-заминда
юз бераётган К9'плаб нохушликлар ва фалокат-фож.иаларни кУз ОЛДИМИЗI'а
келтирар эканмиз, масаланивr веЧОFЛИК долзарблиги, УЗ-fЗидnН
англаШ.,ЛdДИ. Бугун ИНСОНИJlт fзи сезгани, сеэмагани )l,олда, К9Пинча эса
беПi:lРВОЛИК, ок,ибатсизлик билан, х;атто, бвр дамлик х;уэур-х;аловат.
:9"I'КИНЧИ манфаат. алдОI<,чи фаРОFат ~я, катта хатолаРl'а йул I\уяётгани.
буюшг Оl\ибатида турли хил куигилсиэликларнинг содир булаётгани дуне­
сар,аминдаги СОFЛОМ фикр ва мех;р ах;лини l\аТТИI\ ташвишга СОЛМОl\да.
Шундай бир пайтда Она-Табиатнинг, гузалликлар олnмининг ЧИНdКnМ
r;Jз'ЙДОС:И, гамх;fp:и б9"лган, мислсиз табиатпарвар, инсонпаРВdР

81
НdВОИЙИИНГ, ВdВОИЙЛАРВИИГ экомаърифатла.ри, экотаълимотла.ри ало~
сЦамият касб этади. Бу наф.цdТ маълум бир МIIМiIT ва ёхуд МИНТсЦd
dJYUlНИНГ, балки миллатлар ва МИИТсЦаАаРВИНГ, бугун бани башарвииг
I<\имматли маъвавий МУАКИ, чинакам дастурул-амали б1либ ~ОЛ4Веради.
Зотаи, Навоий, вавоиЙЛdр маънавий меросинииr ~, *,ъно­
МО:QUIТИ ~ мава шyвдd ...

82
· Фарида Каримова
«ХАЗОЙИН УЛ-МАОНИЙ»ДА }\УСАЙН БОЙ~О
ТАЛI<,ИНИ

Алишер Навоий лирикасида шоир ШdXсияти, замов ва


замондошларига б'Улrан муносабатлари ~aм 'УЗ аксини топгаи. Чувкв
Навоий ижоди 9"з даври сиёсатидан, фалсафий дунёI\арашидан ~еч I\ачои
УЗОl\ б'Улмагаи. Хусусав, шоир шеъриJlТИДa Навоий ва }\усайв БоЙI\аро
'УРтасидаги мувосабатлар Ж-УNJ. к"9"П l\ИРРалари билаи иамоён б'Улrан.
Алишер Навоий «Хамса» доLllOнларИNJ., «Маж.олис ув-нафоис»,
«Лисовут тайр» ва БОUlI\а асарларида }\усaйR БоiЦaро M~a махсус
боблар, катта-катта лирик парчалар багишлdЙДИ. Уларда улкав давлатиивг
элпарвар, доио ва адолатли ж;укмдори сифатида таъриф-тавсиф этади.
Бунинг боиси, албатта, }\усайв БОЙI\арови комил подшо тим соли
сифатида к'уриш истаги ЭPJ4 десак муболага б'УЛМdЙДИ. Ава шу истак
«Хазойииул - маоний»даги гаэа.лларда ~aM 'УЗ ифодасиви тоПPJ4.
}\усайн Бощаро ыами ва таъриф-тавсифи билан богЛRI\ гаэал ва
байтларда «Хазойииул-маоний» дебочасИNJ.ГИ сиигари К"9ПРОI\ кyrариики
рух. мавжуд. Яъви уларда }\усaйR БОЙI\арони адолатпарвар ва сцоватли,
Мdърифатпарвар ~op сифатида MaдJI\ этиш кучли. Шунингдек,
«Хdз~инул-~аониЙ»NJ. Алишер Навоий ва }\усайи БоЙI\аро 'УРтасидаги
БИОlpафик 'УРинларви ёритувчн газаллар ва байтлар ало~да 'УРИН
эгаллаЙДИ. Хусусан, Ку"пчилик газалларда }\усайн БоЙI\ароиивг Навоий
шрърларииинг исло~атчиси сифаТИNJ.ги фазилатлари ~ 'Уз ифодасини
топган. Шулардан келиб Ч1ЦI\dИ ~олда. }\усайн Бощаро ~аI\Идd газал ва
байтларни I\УЙИNJ.гича гур~риш мумкии:
1. )(,усайн БоЙк.арови адолатпарвар шох; сифатида мам этувчи гаэал ва
байтлар.
2. Шох; ва шоир 'УРТасидаги мун6сабатлар ифодаси б'Улгаи газал ва
байтлар.
З. х.УСdЙН БоЙl\аронинг зукко шеършунос сифатидаги фазилатлари акс
зтган газал ва байтлар.
Алишер Навоий деярли барча асарларида адолатли ва
маърифатп.арвар подшо ~aМNJ. марказлаШГdН давлат учун кураш roясИВR
илгари сура..:..и. Навоийнинг фикрича, мамлакатиинг ижтимоий
И I\ТИСОДИЙ ва мадаиий тараI\I\иёти, юрт осойишталиги, аввало,
х;укмдорнинг 'Узига, yиииr ШdXсий фаЗИЛdтларига боглик..
Навоий х,усайн БоЙf\д.рО х;окимият тепасига келгандан кейии ёзгав
деярли барча асарларида, лирик шеърларида уни адолатли, ватавпарвар
шо>;;. адабиет ва CaН'ЬdT, илм ва х;унар <iх.лига са>;;оватли ~омий сифаТRNJ.
I\айта-I\аЙ'Га мам этади, таъриф-тавсиф I\ИЛdДИ, у билан фахрлавади. Бу
таъриф-тавсифларNJ. ~аI\И1\ат ~M, муболага ~aM мавжуд. Навоий бу
9'Ринда бир TOMOНNJ.B, шо~инг ижоБИI1 фазИЛdТларини улyrласа, ~ллаб-

83
к,yuaтA6tA1. IWCВ.RIUI тoмoв.a.u ~)'XJfAOP upuтepllДiU1l aйpIDf салбвй
~Рpi!Мрив мак,ТО8 йVли 6JUМ1 tмртараф :muwa lIII'IIIAiI,UL
Н4ювйвниг фИКРИЧА. ШО~ ГОЗВ'В-НI фi!.э1WlТ,,",ри бе~. умрвв
к,оrозrа 1УШУРВШ "5'НПIЛ вcтarвдвp:

ким ТУ:J4Й мастака Шо~ Газа ucoфIwa савт,


Бу It~ПIЛ гар бfАСа. 1з ~ЛJW! пр ~ 6fЛМaC.&.

Шоир 6.р 6аи'гИNi ШО~ &alliN кeMa.в.дiiI IDO~ &e'IВб. дарвеш


б5'лиwг. тайёр турганДМИUI yвииr ПОдuuцAllJ'll ~ DМ'IIIAIIКCВ3 ва
ДОИМИЙ б1лиlUИllИ Та'Ь"идм.iдв,

ШЩI'а шо~ "'Yc.aмaNAIIP мар 6fлrd мyltP..


ШОI.ЛИ" тарон к,илиб, Nlpвem 1ЛУР ВКJrI' ёUII'a.

НАюиА тil'ыulдAaича, ~T ~уС4ЙВ Бо~роl'llllA 8Ш01V\llI ТАрКИВ


к.илиб-, дарвеllIМрча ~ёт кечирмо~ ~"'Ma ВiЦТ таАёр бfМав бврдан­
бир подuw~. Шо~к ~уса:йи ~poвввr «сувратв. rика холос,
унинг «сийрати. 'И'fКИ дунёси, фаЗИА4тJl,a.РИ) ха дарвеlllЛJD(ДllР:
••
Мумкин ЭрМ4с шо~р RЧpA бfiiл.a ВВJlТЛВI", ММАР, •
Шо~ Гозий КИМ, МYJICcap б1J\Д11 бу ДitВMT эвro.

Шо~р давешию, дарвепwaр ШО~ бор.


Шо~ик сураТ апга, дарвеlIlЛJUt сийрат aвra.

«Шо~ ва дарвеШII ,ШО~ ва гадо) мac&\4CIII'A доир бу фа.лсафиЙ


газалд4 ~M Навоий ~усайн БоА~РОRII камтар, адолаmарвар ва
ка мбarалпарвар б1Л1'dНИ учун ~M ШУВДАЙ мартабаю давлапа
ЭРИWГ4НЛJIгиии таЪКИДАайди, Та'ькидмЙДВI'Ина эмас, 6aЛJCИ злnарвар.
адолатли ~мдop б1лиwга таргиб ~aM этади.
Навои А мамлакатни закова1'ЛИ. адомтли, олижаноб ПОДUIO~
6ош~ариwи керак, деб ~соблаЙди. Ана III}'JL\aЙ ДОВО ва одвл подшо~
Х, УС4ЙR БоА~роАИР, Шо~ Гозипинг адомтидав зулм эПlИrи ~миша
беркдир. Яънн Султон х,усайн мамлакатви ~еч .,ачов зулм билан
б()IU~РМайди:
ЭЙ НаIЮИЙ, эрмcsс ул эот кУзи УЙ~Удa1Ullll,
Зулм ЭlUига Шо~и Гозий амвдив масдуд эрур.

ШщниRГ одимиги ryфайли унинг дapгo~ бева-бечораю фаlWларга


барча ХОЖ4нтмавдлаРIIa паво~. хонмрга эса сиrинёIДIП'4И ЖОЙ б"9ЛДИ.
Шунивг учун Шо~ Гозии эшигиии Тангринииг узи ~лласив:

84
Шо~ Гоэий эmигян тенгри басе тутсуиким,
НОТОвонларга паRО~ 1лдую хонларга малоэ.

Х;усайв Бой~ро биринчи галда фаl\Рларнииг бошиии СИЛdЙДИгаll


адолатли подшо~ б1ЛГilНЛИГИ учун ~aм унга шундай да.влат ва даража
насиб Э1Таи. Осмоидек улуг мартабага зришган Султан Х;усайн БоЙl\аро
НdВОИЙНИИГ ~ o~- додларига ета олади:

Навоий о~и иавосоэи шо~ Абулгоэий,


Сипе~ мартаба Султан Х;усайн БоЙ",аро.

Навоий ана шу боис Шо~ Гоэий даРГО]QIНИНГ OCТQнасини Каъбаии


ТdВОф этиш билая теНГЛdШТИРади:

ЭЙ Навоий каъбdИ MdJiCYA ВdСЛИВ ИСТdСdНl',


Шо~и Гоэий I\dСРИНИИГ дарго~и олийшоиив 1JП.

Алкшер Навоий ва "'усайи БоЙJiара муносабdТлари


ада.биётшуносликда K1Jl1 Bal\T бир томонлама 9Ргаииб келинди. Улар
9'Ртасидаги эимиятлар бdЪЭан кучайтириб ТdЦии 3'J'ИЛДИ. Бу Мdсала
хусусида жуда к'9П щбиётшунос олимларнинг тамЦОТ ва м~олалариДd
фикр IOритилгаи. Хусусаи. 6у МdсалаГd ОЙДИНЛИК КИРИТИШДd профессор
АБД)Q\ОДИР Х;dЙ'ГМетовнинг «Навоийнинг форс ий МdктублаРЮ1 ма",оласи
характерлидир.

МdЪЛУМКИ, Х;усайн БоЙl\аро вd Алишер Навоий 1JpтdСида Вdl\ти-ваl\ТИ


билан келишмовчиликлар. ихтилофлар б1либ тypгdН. Бу, албdтта, Х;усаЙJl
I>ой",аронинг бириичи галла. феодал ~укмдори эканлиги, шунингдек, улар
яша6 турган давр ЗИМИlIТлари билdН иэо~ади. Профессор АбдY'iОДИР
Х;айтметов ЮJiОрида.ги Мdl\оласида Навоийнииг бир форсий мактуби
Хdl\идаги муло~заларини баёи ЗТdр jкаи, унивг таржимасини келтирадн
Бу МдКту6 мазмунида ~a'l.f шо~ Вд шоир оралаРИГd бираэ СОВY'iЧИЛИJ<
ТУШI'анлигига ишора бор: се Меи 1з гуно~римга ИJiPормdН. Аммо мен
билмаЙМdН, мен JidНДdЙ нож1я ИШ ",ИЛДИМКИ, сиз 1ЗИНГИЗИИ мендан
тортиб "'олдиигиз .... Султоннинг ЖdВоби шеърий тарэда келтирилrdН:

ТОЛИбдин ~lnТЛу6 равжиса, 6у унга огир гап эмас,


Иш",или6 ~1<1тлу6дан толиб раИЖИМdСd б1лгаииl

I)y 9'Риида Х;усайн hОЙl\аро МажидиМИН - Алишер Навоий


МУНО( dбатлариии эслаш уриилндир. Х;усайи Бой",аро СdРОЙИДd дастлао
паР80начи, кеЙИНРОJl\ ЭСd ИККИ минг ТYМilH пул во",еаси туфайли 60Ш

, д ~Й"""'1!Т08. Н4ВОИЙХОКЛИII '·У'lбotт,.,ри Т 1993. 11iO-6..,.

85
вазирлик лаВОЗИМШ'd к:vтарилrCWI·МOJUJДИ.а.а.ин ~MMaд 'НlЦоятда ярамас
феъл - dТВОРЛИ киши ЗДИ. YIIIIJII' ярам4с xaTJ'll-~ракатмридав Навом
dнчаГИlld азИJIТ чеккан зди. Умуман. ХУСdЙН Бой~аро билан Алишер
Навоий Jpталарида совУ1\ЧНЛИК тymиши, шоириинг Аcтpoбoдrа ~OKHM
~илиб ж9Натилищи К'9П ж.~тДdН МажИДИI\ДИИ M~ммaд туфайли
эка~l'И К'1П м:анбаларда айтиб trилrаи.
Алишер Навоийнинг «Фавойид ул-кибар» девовидан fpИR олган
I\УЙидаги икки газали шоирнинг шу даврдаги кечинмаларивинг, JЮЗИК
КfНгил изтиробла.рининг ифодасига '9ХШаЙДИ.

Кайси бир ~атки бизга ~aдв нисбат ра~иб,


к.аЙси бирии эш~ач ~ади бовар ~абllЫ

Чун раl\иБИМFа ра~иб зрди ~биб, эрдим тирик,


НаЙЛdЙ 9'лмаЙким. ~абибимrа ~бвб улмиш ра~б,

Лирик l\a~MOHгa раll;иб бе~соб ~aT тошла.рини ОТМОJ(Jl,а, бу


~Ma:, игвола.рнин\' бирвга булмаса, икквичисига ~абибининг
ИliJонаётгаllЛИГидан шои.р ~Йратда. • ХабибJt (Хусайн Боiцаро) унинг
раll;иБИl'а Рd~иб эк.анлигидан шоириииr ~ЛИ $ эдв. Энди эса ра~иб
лирик l\аJ\Pамоннию' "абибига NJCТ булиб If,ОЛДВКИ. бундан шоир I\атtиl\
изтиробда, Энди «А9'СТII,радифли газaлrа Э'Ьтибор ~йлик: •

к.илди ДУJlIМdИ pa~, баским I\илди ЖdВР из~ор дуст,


Эй к')'нгул, душмаи топ эмди. тутмагил зин~ор дуст,

Х;ар замок душманларим озурдадур. эй дустла.р.


Баски. J\o1p дам еткурур мен эорга оэор ДУСТ,

Навоийиикг лирик I\~МОНИ 9'з дустииииг душманла.РИДdН-да


ОРТИIWОI\ жавр l\илёТГdНЛИГII, кyнrлигига озор еткаэаё1ТdНЛИгидак норози.
Бундай л9'стдан. ДУСТНИfiГ с~батидан к9'ра душмакга Р'9бару б9'лган
ЖiЪI\УЛРО 1\ , ДfСТИКИНГ шоирга ~p AdJC;за етказаётган озорла.ридан x.aтro
баъэи ДУШМdЩ\арнинг дили раижигак.
ЮI\ОРидаги мисралdрда баъэи муООла.гали 'УРинлар булса керак,
Лекин уларда Х;усайн БОЙJ(,аро ва Алишер Навоий '9'РТdСИдаги айрим
зимиятли муносабатла.р dKC Э1Тан дейиш мумкии.
"Хазойинул-маоний»даги гаэалла.рда Хусайк БОЙl\арониНI' яна бир
фазила.ти у-з аJ.<~ИНИ топган, Бу "укмдориинг зук 1<. О шеършунос
сифатидаJ'И хаРё;\ктер I\ИРРdЛ4РИДИР.
Х;усайн БоЙlf,аро «Бадоеъ ул-бидоя» ва .ХазоЙии УЛ-МОНИЙ)I
левонла.рининг тузилишю·а боШ-I\ОШ б9'ЛГав. ула.рнинг таркибига кирган
шс·ьрла.РНИ мунтазам ~иб таwир ~влиб боргаи. Бу X"IJ<Дd дебочалар

86
ШОJЩМИк берадв. Дебочаларда. мyбoAarали тарэда баён J9IЛИIIса-Дd,
УЛdрНИНГ заминида реал ~l\Иl\ат МdВжумир. Бу "9Ривда ~усайн
БОЙl\аронинг ~ирот адабий ~вииr йирик вакиллари.дан бири
эканлиги, форс-roжик тилини яхшв билишига l\арамай, туркий тилда
Г9"зал Fазаллар Jфaтганлиги ва боШll\а шоирларни х;ам она тилида. ижод
I\илишга чаl\ИРГанлиги, шунингдек, со:х;ибдевов эканлиги каби
жих;атларни х;исобга ОЛСdК, ЮI\ОРидаги фикрларимиз янада оЙДИнлаша.ди.
Навоийдек буюк шоирнинг шеърларига жуз'ЬИЙ б1лса-да, тузатишлар
киритиш, ислох; lI\ИЛИШ учун ка'П"а lЦТИДорга эга б1ЛИШ ва шеърИJIТНинг
эиг нозик томонларинв чу1С;ур БИЛИIП зарур ЭN&.. ~усайн БоЙl\арода. аиа шу
сифатлар МdВЖУД ЭДИ, десак хато I\IЦМdЙМиз. Зеро. Навоий Fазалларида.
х;ам ~усайн Боцароиииг шеър илмида lIЦоятда. иозик ~ киши
эканлигиии таъКИДЛiiЙДИ:

ЭЙ НавоиЙ. хурдаи вазмиига ислох; истасаиг,


Шох; Гозийдан жах;онда хурда.даирОI\ й1I\ киши.

Нозиктаб шох; унинг боши '9'Эра 1з нурларвии сочиб турганлги учун


х;ам тах;рир lI\илган шеърлар явада возик шаклларга Т1лгаи:

Навоий хуррам иазмингии aвдol\ айлaДRиг тах;рир.

• Кв, со-щай хурда. бошинг узра шо:х;ий хуррадои к"9Ргач .

• Умумаи, Алишер Навоий де1l0влариввнг вужудга келишида. шоир


шеърларининг келажак авлодмр учув СdJ\МНИб JC;олишида. ~усайн
БоЙl\ароиинг хизматлари улкан б1лгав. Бу ЖЩdТДdв шоирнинг l!;уйидаги
мисралари х;ам ёрJC;ИН далилдир:

~ap гав~ари ТУПРОFида бир JC;атла сув JlRГЛИF


тушгач адам 1ЛFай.
Гар l\илмаса ИIDбох; этибов ХУСpdВвй Гозий
вазминг сори парво.

Шунинг учун х;ами Навоий ~усайн БоЦаРОДdн Ж,УNJ хурсавд. ~а'П"о


келажак авлод ~aM тах;син 1Х.иЙДИ. Бу "9Ривда. шоирвинг l\уйидаги с1злари
характерлидир' «Бу жих;аТДdН элга олам ИИl\Ирози б1ЛГУСИДИР. Султон
сох;ибl\ИРОН I\dнлатига дуо l\илгаЙЛdР ва шафJC;ату банда парваРЛИГИFа сано
деГdЙЛаР>l·
Умуман, АлИшер Навоий шахсиятини, ИЖОДИИИ "9РгаНИШNJ биринчи
манба ширнинг асарларидир. Хусусан, Алишер Навоий ва ~усайн
БОЙl\аро муносабатларини ёритишда увивr БОШJC;а асаРЛdРИ l\dТОРИ
((Хазойин УЛ-'1dОНИЙ)) даги lIIеърлари х;ам ~M ах;амиятга згадиР. Зеро,
шоир газалларИДd ~усайн БОЙ!l\ароиинг адолатли ва xaлJC;парвар JWКмдop

87
~
\Q •

t
i
~
!.
2
!
11)
.3-
CtI
i
CtI
i
а.
~
а lIi
~ ~
~~
!1
СУЛТОНМУРОд ОЛИМ
БЕХУДУД МАЙДОН

Алвшер н..овйдаи Т11ЛИМJ13ВJ1Rr бирои~ир жи~ти -~очиб.


I\УТУЛОЛМаган kfpИнaдll. ЧYJlltИ шеър узи, асли, тил "'ЗAЛЛJlПlДaИ
фОЙДМс1яиб, бирор фвкр. мулщаэе. ]pIc-тytry. муиосабатии Т4'ЪСИРЧ4И
ифоДAЛoltш воситаси-Д4. Айиан Ш}'1I1Iиг учуи ~aM аср-асрлардаи буён ижод
д~ орасида: .Шеъркв таржима IIJIЛВШ мумкии эмас ёки I\ИЙии. ~.
шарт ЭNaСII, - дегаи муло~р IOреди.
Ге шу~lWt.
~збек эрта1W1pИ, ~м4миз бшмвзки, ссБир бор экая, бир .~
экан ... » дея бошланади. &ъэи бирларида уига JDUI 1\4Н'14 саж'ыIJI
«УЛ4ма»лар I\'9WИМДИКИ, БИЭRRИГ ~оэирги айтмо~чи б,лгаи фикримиз
учун буларии келтириб frириш Ш4рт ЭМ4С. Чунки боЛАЛИГида эртак
эшИТМ4Й ,сгаи одам к4М топилади.
Xaлl\иинг xa.цлиrн шуидакн. беш~ти аср илrари ~ ота­
боболаримиз эртuяи XY/ANfJ. ~озирrидeк бoшлAmгаи эон.
Шоир эмасми, НuoRЙ б}'IfNUI усталик бимн фоЙД4Мниб, бир гуэм
фаРд битадн:

БеАу oг3lЦJlв. Ae.4JIA4PICНM, Аегш афсонае,


• БоША44НМ фIl/lJfOAlUlМ: .Бир бор ~ бнр ilJ'1{ ЭАН... 1I

Фард - . араб тилида -JII'OII4', .ёлгиз., ссбитrii. деган маыloии
аllГлатdДИ. «Фарид», -Фарида. всмлари ~M ана шу маъносига кура
к.уЙилади.
Адабий аТ4ма сифаТИД4 у мумтоз адабиётимиздаги энг КВЧНJt
ЖiillрНИ билдиради. Фард - бор-й,", бвр байтдаНГВНd иборат Mycтa~
dCdp .
• &ЙТ" асли, .уй. дегани. АдабвётшунослиКД4 эса икки мвсрад4И
ТdШКИЛ топадиган бандаи шу с,з бклав атawгаи.
Фарднинг талаби - шу IП'ЧaМ шаКАДа бир ~M фикр RЛJ'ари
сурилиши на у чироАли бадиий ифоД8ЛАИИШИ керак. Навоийиинг
келтирилган фардида лирик ~OH ёр ~I\IWI с,э ЮРИТRПти. Уидаи
МdЪШУ8\ННИГ бели бими ОFЭИ боресИД4 афСОRа айтншни сfpaШI·анИД4. ryp
IIIУ за~отиёl\: «Бир бор ЭДИ, бир ЙfJI; здм ....
- деб ган бошлабди ...
llIаклан шундаЙ. Лекии мо~аи - ёРIIИНГ бели шу даражада
ИНl'ичка, огэи ШУ ~p IUlЧкиваКII, У бир Кfpиииб, бир куринмас экан ...
"Навоий ИЖОЛИда бир ХУСУСИJIТ бор: кичи к ше'ЪрМрида к.УЛМНГIIН
айрим- бадиИИ-1'dСRИРИЙ усул ДОСТОRЛ4РИД4 ~M учраЙДИ. Келтирилгltн
фdРДНИ безаган «сан-ьат' "Саб'ъайв са'Йёр. достоНИД4ГИ ссАввалги ИI\ЛНМ
йулидан KeтyprdH мусофирввиr фасон демаГИ II бобииинг бириичи
бdИТида l\уллаНdДИ.

89
Бору йр. чун АУокн бнмн - A~,
A~: «Бнр бор ЭАН-ю, бир ifJ'1f эАВ.. ·.»
Бу боб ахиЙАИК, JlЪИИ сахи'ЙЛllКНИНГ ЭИГ олий намунаси ~ида.
)\алаб шцрида яшайдиган бир чииакам ахиЙИИВГ ~уфти ~ЛИНИ ~иид
ша)!,зодаси Фаррух, дуcrиНИllГ хотини экаиини билмаtaв ~ОЛN1, севиб
к,олади. Ахий Уз ёстиу.ошиии 9'Ша АИГИ'IТа тортц ~. I\Из 'деб
'9'Ймгаии бу аёл '9Ша со)!,и6и хоиадОНИИИГ хагини экаииии шцзода
юртига к,айтаё'IТаида йfлда билиб I\Олади. У >I,dМ марми кка маРМИК
к,а Йl'а ради: «омоиат»га хиёиаl' к,илмdЙДИ. х,аёт таl\ОЗОСИ шундай б9'АаДИКИ,
йиллар угиб шу яхшиликларни Фаррух ахийга I\айтаради - умр
йУлдоwини к,аЙТd узига НИКО>l,Лaб беради ...
Шоир сахийликв.и - муруват, ахиЙАИКНИ - фyryвват санdЙДИ.
ссСабъайи сайёр»ииш шу бобидаГIil икки байтда «мурувват» )!,амда
«фугувват» с:9'злари узаро к,офияга олингаи:

J. A~ фнкр аЙAiJбон МYP}'ВВdT .н...t.a.


ТОJlТИ бу HYlfTaHH ФУТУВВiJТ 1I.JIд.

2. Гар дНГд бу IfiJ,4QP МУРУВВаТ бор,


БВЗАа }{аМ ШiJМмайн Фугувват бор.
,
!\ИЗИl\ тасодифни l\араш'КИ, Навоийнинг шу икки Ф I\офияга олиб

ёзилган, анИl\POги, шу и~.... и маъиавий I\dдPIUIТ ma'bHo-мо~яти
тушуктирилгав ало)!,ида фарди х.ам ма.вжуд:

МУРУВВдТ бор'ld беРМаКAY]J, емак Щ,


ФУГУВВdТ БОРЧа IfIlAМiU(,4yP, АеМаК ЙJ'1f.

Та.бииЙ бир спал тутилади: кима, шоир аввал достонвв:вг шу


бобини битиб, кейик унинг Td-ЬСИРида юк,орида келтигаиимиз икки
фардни ижод l\илгавми ёхуд ссХамса11дек улкаи ас ар яратишга
таЙёргарлик жараёнида КУНl'лига JтИришган Г1зал байтларии фард
тарзида ижод l\илиб 60раверган-у, кейии «Xat!lCd»Ad fЗии.ивr шу бадиий
ТОПИЛДИlY\dридаи бемалол файдалаииб кеl'ёiВергаимв~
Бу саволга жавоб бериш \!чун авВd.Л бир масалави OЙДНRлalliтириб
олишкерак: фардлар ОЛДИн яратилганми ёки «Сабъайи сайёр»?
Тилга оликган бу икки фа рд )!,ам Навоий узи тузган 6ириичи девон
- «Бадойиъ ул-БИДОJl»га киритилгаи. Бу тJПлам эса 4ССаБЪdЙИ сайёРDдан
оЛДИн тарти6 берилган ЭДИ Шунинг учун знди Ооща бир масалани
ашщлаштириб олишга тfrри кеЛdД1(. Аввало, узи ёэгаи фардлар мииг-минг
баЙТIIИ ёд билган Навоийде" шоир хотирасидан 'fЧиб кетармиди! Ундай

90
б~лс... нега бир ДОСТОВНИШ айнам шу бобида бир эмас, икки фа.рдrа
бадиий-ифодавий жца.тда.н цинлик пайдо БJлиБ к,ОЛN& ЭQl[~
Ижодкор ~мвmmг унда-бунда. O-"'\RH ёзгав нарсаларини мyroлаа
к,илиб, ицомвИвкyq4ЙТИрilШ «касалаи БJМДИ. ТёiJVUIЛ тахминга
)'НNJЙДИДИ-да. бир бобда бир ЙJла икки фарднииг таъсириви КJpиб.
э~ол, шоир шу бобга тайёргарлик жараёнИДCi, NJl4 олшп NaЪВОСида
БJлса ~, «БадоЙIrЬ ул-бидоя» девовиви варак.лагавдир, деб JЙЛ,4m
мумкин.

Адабиётии ТИJ\ДaII, ёзма сJз саВ"Ьа.ТИНИ хамс; огзакв ижодидан айри


таса.ввур к,илиm мyмюпi эмас. Навоийвинг Хa.лII; огзаки вжодида.в
таъсирлангани ~ махсус Тaдк.lЦотлар яратилгам. Бирок, б'У
кичкивагива бир fJiJ.ЛИЛ шоирвввг эртакларимиздав к,аичалар
таъсирлашаии, шу зав~RИ ~aM фардию ~aм достонига мухрлаб fIТавиии
K'9J>CaTaдR.
Бобокаловимвз бизга бошк,а жщатдаи ~aм сабок, беради. Шу бир­
иккигииа ифодаив кузаТВб, ажиб хаёлга боради киши: э~-~е шеърга
айлантврамав, одамларда Ф завк,иви юк,тираман деган шоир учув
тилимизда ~озир ~aм к.анча-к,анча лисовий rJзdЛЛИклар бор-а. ...
Демак, ижод майдони чегара билмdЙДИ. .
Адабнёт JЛМaйдR.
сJз тyrам4ЙДИ.
"-екив... сJз ~~ГИ шу хулосани ~ НавоиЙ8ИВГ Jзлaри би3Дс1Н
Олд8И к,иёмига еткариб aйтRб к,9'йган экаилар:

Aitтвб тугамас таронасен сен.


О.llНб lfYPyмac Хнзонасен сен...

91
· МУМВВЖОВ СулаЙМОНОВ
«ТАЗКИРАИ I\АЙЮМИй'» НАВОИЙ ~AI<.ИДА

Улyr мyrафаккир Алишер Навоий 1збек адаQиётwyнослигининг


РИВОЖЛdнишша асос солrан олимларнинг пешвосидир.Хусусан,~азратнинг
1збек тилида яратган тазкиралари: «Мажолвсун-нафоИСD ва ссНасойимул­
М}')!;аббат» жуда катта тарихий, маърифий ~мдa ~ цамиятга эгадир.
Навоий бошлаб берган таэкирачилик авъавалари XIX асрда, ,.,;атто ХХ
асрда ~aм давом этДИ.

Аели тазкирачилик Навоийга ~p ~ мавжуд б1лвб, форс-тожих


тилида ярqptЛI'ан. бир неча тазкиралар маълум эдв. Алишер Навоий эса
,.,;ар иккала тазкирасини ~aM 1збек тилида яратиlU билан бу СОУАда ~M
улyr ва хайрли. ишни адо этf!VI. XIX"XX асрларда яpdТll,/U'ан тазкираларда
бевосита Навоий ta-ЪСирини ва авъавалариии кузатамиз. Йигирманчи
асрнинг 1РТаларида яратилrан ~1I<;оRЛИК ОЛИМ ва маърифаТllарвар
П1латжон домла I<,айюмий ~аламига мансуб «Тазкираи I\аюмий» ,.,;аl\ида
J\;aM шундай дейиш мумкин. Бунга далил сифатида. филология фанлари
доктори, профессор Насимхон Р~оновниш ~уйидаги фикрларини
келтиришии ЛОЗИМ К1Рдикс(Узбек тилида битилrан илк та:у<ира
Навоийнинг ссМажолисун-нафоис» асаридир. Улyr мутафаккирнинг ушбу
асариии тил, ,.,;ажм, материалларнинг бойлиги ЖlЦaТИДdН давом э~ирган
тазкира ХХ асрнинг уРталарида юзага келrан эди-ю, биро~ нашр
этилмагаии боие кеш жамоатчилликка М8ЪЛУМ эмасди. Мазкур
тазкиранинг муаллифи таниl\ЛИ маървфатпарвар 1\1I<;0H тарихи ва
адабиётининг катта били мдо н олими П1латжон домла I<,айюмов
б1ладвлар»· (П1латжон домла l<,аЙюмов. с(Тазкираи l\aйIOмий» Т УзРФА
1\1лёзмалар институти тцририй нашриёт б1лвми.1998.-Б.5.).
Бу ас ар 1960 йилда ёзиб тугалланган ва биринчи ЖИЛД х;исоБЛdНdДИ.
П1латж он домла асарнинг иккинчи жилдинв ёзишви х;ам MёU<\Caд I\илиб
I\'9'Йганв ва Мilтериаллар йи~анлигини таъкидлаЙДИ. «Тазкираи
I<,айюмий» 1998 йили учта китрб ~олвда нашр 19IЛИнди ва кеш
жамоатчиликка 'V\аълум БУлдн. Тазкира б1йича адабиётшунос Сайёра
Самардарова иАМИЙ тами~от олиб бориб, «Тазкираи l\аЙЮМИЙ»-l\9лёзма
манба» номли риеола х;ам чоп эттиргам.
Академик Азиз I\аюмовнинг таъкидлашича,l\айюмий 1з тазкирасини
яратишда Садриддин Айнийнинг (сНамунаи адабиёти ТОЖИК» аСdрИД"Н
ибрат олrан. Айний dсари бuлан танишган I\айюмий «Намунаи адабиёти
1збек»ни яраТИШliИ орзу I\Илrам.
«Тазкира 9'збf'К itДdбиётининг жуда катта даврини ~амраб ОЛI'ан. Унда
324 нафар шоир >;аJi,ида I\ИЗИl\арлв маълумотлар ва уларнинг асарларидан
намуналар келтирилган»,-деб таъкидла:йди адабиётшунос о!\има
с.Самандарова. ОЛИЧdlIИНГ аНИl\Aa~ича, тазкирада лирик турнинг 20 га

92
J[19Ш жаирларвдarи 10259 мисра. шеър келтирилгав. Шеърларнинг асосий
~смвви газdЛ ва мухаммаслар ташкил ..имди. Пfлатжон доМЛii I<,айюмов
бу тазкирасини яратишда жуда к'9П манбалардан: Jt;адимги китоблардан,
"fлёзма баёзлар.&,ан, шунингдек, кейИНJ'И нашрларда.в фойдaлaRrан.
ТВЗкиpdвинг диl9<;В1Та сазовор томонларидан бири шувдаки, асар энг
~ даврлардан бошлаб ХХ асрнинг БО-йвлларида ~ёT бfлган
шоирлар Т9J'pисидаги м:вълумотларга зга бfЛГани ж;олда, улyr fзбек шоири
Алишер Навоий ж;а ..идаги фикрлар билан бошланади. Бу fpинда
Пулатжои доМЛii l\айюм:овнинг ж;азрат Навоийга б-улгаи юксак ж;урм:ат­
з~миRИ сезамиз. Твзкирада AлlQпер Навоий ~ мвълумотлар
• Jt;IIcJt;a б-улса ж;ам МУЖ;ИМ цамия:тга ~ГB. Шу fpинда бир фикрга ТfXталиб
tnпп зарур. Тарихдан маълумки, з.циримин Муж;аммад Бобурнинг
бобосв Хуросон ~ори Абу Саид мирзt) даврида Алишер Навоий
Caмa.pJt;aHJlAa б-улган ва тцсил oлrав. Бобур буни ихрож-сургун деб
атайди, аммо сабабини билмаслигини та'ЬJQlДМб yrади. БошJyi манбаларда
зеа ~усайн Бой~рога ж;аммвктаб, ж;аммаслак б-улгаилиги сабабдан
Навоийни Самарrc;андга cypryн "RЛИнган дегав
мавжуд. фикрлар
Пулатжон доМЛii I\вйюм:ов бу воrc;еани бошrc;а сабаблар билан боглашга
ж;а.ракат Jt;ИЛГав. «Алишер 14б4нчи йилда ()\иропа- М.С.)~б келди».
Бунда тургавда бадахшонлилар билан Дfстлашиб юрар ЗДИ. Сунгра
~онлилар Абу Саид мирзога rc;арши исён чи..аздилар. Гумов билан
БYJll Алишердан Кfpдилар. 14ббнчи ЙИАДа Алишерни Самар ..аид шаж;рига
cypfyн ~. (((Тазкираи l\айIOМИЙ» l<Н>ет.) Афсуски, устоз I\айюмий
бу далилиинг манбаасини JyiЙД этмаган.
Тазкирада Алишер Навоийнинг ТfP1Тa газали келтирилгав. Уларнинг
матАаи Jt;yйRдaгичадир:

эй сабо, ж;олим мани сарви хиромонимга айт,


Йигларим:ни шиматин гулбарги хавдонимга айт.

"9'ртанур зл фурrc;атиигдии навж;а буиёд а:Аласам,


I\-УЗГалур олам -укурмак бирла фарёд аЙАасам.

I\ОН ютуб умре жцон аж;лида бир ёр истdДИМ,


Лекин ул KaMporc; ТОDИЛДИ они бисёр ИСТадим.

Тушимда ОЛДИ Х;УШИМRИ карашма бирла биров,


Тун уйrc;уда мани ялryз ТОDиб змди иков.

Хулоса rc;илиб а ЙТГ<tнда, яrc;ин замондошимиз булган Пулатжон ДОl\lЛiJ


I<,айюмовнннг «Тазкираи I\айюмий» асари Х;азрат Навоий анъанасини
муваффаrc;икт билан даво"" эттирганлиги ва буюк шоирга капа хурмат­
эж;тироми билав ж.ам жуда I\dAРЛИДИР.

93
Зиёда МаmаРИDова
НАВОИЙДАН ФАйЗ ТОПИБ

Хац тафаккурининг бемясл мцсули сифатида яратилган фольклор


асарлари жцоннинг буюк санъаткорлари учун ~M чашмаси б'9 либ
кеманлиги аён. ХdЛJ\ ижоди намувала.ри, айНИI<,са, Алишер Навоий
I\аламида янада сайж,ал ТОDиб, такомиллашиб, янгича ох;ангЛllр касб этДИ.
Туркий Хd.ЛIfrЛdр билан бир I\aтopдa юнон, араб, х;иид ва БОШl\а
элатлар огзаки с1Э санъати асарларидав файз ва заВI\ оман шоир уларни
'9з ижоДИДd улyr Mal\Caдмp ky"лида истифода l\ИЛГан.
Фольклордаи бцраманд б'9лгаи адиб айни пайтда '9Зих;ам ХaлJ\
ижодига баракали таъсир К'9Рсатиб, унда '9ЧМас из l'iолдирди. Да.х;о
санъаткорнинг босиб '9Пан ~aёт йули кейивчалик у х;акда турЛИ4)'Ман
афсона ва ривоятларнинг пайдо б'9лишига сабаб б'9ЛДИ. Навоий
асарларидан ицоыланган Хa.лJ<; унииг достонлари асосида «Фарх;од ва
Ширин)), «Лайли ва Мажнун))вивг эртак, афсона, I\Hcca ва ХaлJ\ достонн
вариантларини яратди. Бугина эмас, балки айрим ХdЛI\ достонларининг
сюжет I\УРИЛШU ида , рамзий-мажозий тимсоллар ТaлI\инида х;ам Навоий
да.х;осининг баракали таъсири сезИЛdди. Буни биргина Рцматулла Юс уф
'9rли ижодидаги «Г'9Р'9rли» туркуми 'достовлари мисолида х;ам к~тиш
мумкин. •
Инсон зоти, унинг ~ётдarи бурч ва аъмоллари, камолот касб этиш
ЙJллари х;аI<;идаги умумбаша.рий муаммOЛdр х;амиша тафаккур
эгаларининг ДИl\l\ат марказида б'9либ келган. Адабиётнинг х;ар икки
(огзаки ва ёзма) турида х;ам одамийлик мезони, энг аввало, унинг юксак
ахлОll.,ий сифатлари билан '9лчавган.
Таъбир жоиз б'9лса шуни айтиш мумкинки, бадиий адабиётда инсон
ахлОI\ИЙ сифатлари орасида ИlUI\-~аббат масаласи х;амиша асосий
1Ринни яал.лаб кеЛl'ан. Натижада ШаРI<; ха.лк,ла.ри адабиётида бутун бир
ИШI\ концеDЦИЯСИ шаклланганки, ижодкорлаРНИВI' иисонийлик х;аl\Идаги
гомлари айнан ана шу тушунча воситасида бадиий мужассамлаштирилган.
Навоий ижоДИнинг асосини ташкил этгdВ ИШlI., фалсафаси «Фарх;од
ва Ширин» достонига келиб янада авж uардала.рда тараннум этилганини
кfpамиз Бир умр l\al\НYc янглиг ИШI\ дея НОла чеккан шоир Г'9ё Фарх;од
тимсолида уз I\албининг андJ'XЛИ '9Ртанишларини, шахсий ИШI\
асроро\д.РИНИ ёНИI<; бир эх;тирос билан КfЙЛaГаига 9JC,шаЙДИ.
Допондан маълумки, Фарх;од илох;ий ИШI<; дардига мубтало булган
ОШИI\ у УЗ маl\Сади ЙJлида жуNJ. мypdККаб ва х;алокатли саргузаштларни
БОШдdН Кf'чиради. Денгиз Т5'фони ва J<OdРОl'iчилар Х;dмласини дафъ этиб,
дев в" аждарни 5'лдиради Искавдар тилсимини очиб, Жамшид Жоми ва
Сулаймон узугини ~лга киритади. Чексиз романтик лавх;аларда
тасвирланган ЮНОНИСТОJl сафари билан боГЛИI\ мана шу 80l\еалар
РИВОЖИДd донишманд зоглар - C~o, CY1WOT ва х,азрати Хизрлар

94
М)'JI;им УРин тyrади. хаким ва файмсуфлар мушкумарни ечиб,
муъж.измар К'9J>Caтадилар, утвт Ба насцатлари билав ~ах;рам:овви саода.т
манзили сари етаклайдила.р.
~азрати Навоийнивг .Фар~од Ба ШириНl)идан бех;ад мутаассир
б"9лган I\ИССахов шоир РёЦМатулла К>суф '9rли «Юнус ва МИСI\ОЛ»
достонида ~икмат ва дониш эгалари - Сари бобо, I,opa боба ва )\азрати
Хизр образларини яратгаики, улар кfп жщатдан С~айло, CY1Woт ва
Хизр тимсоллариRИ эслат8ДИ, ЯНaдd iUППU>Оll\ lI\ИЛИб айтганда X~
1IЖ0дкори Алишер Навоий ИЗИДdН борганлиги к"9зга таwлaиади. Бу
тасодифий х;одиса эмас. Холб}'1СИ, кеiинги давр шоир ва ёзувчилари учун
Алишер Навоий асарлари ижодий мактаб вазифасини '9Тагав. Шундай
экая, араб ва форс тиллариви ЯXПIИ
Алишер билган, ~офиз. Бедил.
Навоий асарларививг ихлосманди б1лган Р~атулла Юсуф '9rли ижоди
учув ~ бу анъава табиий бар ~одиса эди.
Г1РJrли тушида. парила рви Кfpиб сирли бир мух;аббат ришгаси
билав БОFланади. БИРОI\ парилар яшаЙДИГа.в р~й файз OЛdмвиииг
J!\aepдa эканини х;еч ким билмdЙДИ. Бсцодир яратганга таваккал
J!\ИЛИб,ёрдан бирор RИшова излаб,сафарга отланади.Мана шундай мушкул
бир В6ЗИЯТда достон ВОJ!\еаларига аалиё-~JUIМЛaР аралашади. ХdЛI\
достоАларида (аЙНИl\са, Пулкан шоир на Рах;матулла Юсуф ижодида)
Г1Р'9tлининг ИlПJ!\И маълум даражада вло~ий:лаштирилган. Бу унинг
чилтонлар (х;омий pYJY\iip) J!\1лидан 4rшароби аИТiЦYPIIНИ ичиб тенгсиз куч­
I\yдpaтra зга б'9'лган назаркарда киши эканлиги билан изо~аиади. У
Кfnинча рух;ий мададкорларнииг ишорати билан MaI\Caдгa Й"9Л топади.Шу
Н)'I\ТdИ Нdзардан I\dparaндa ГУР"9rЛИВИНГ горда маскан тугган Сари бобо
билан учрашуви кfп ЖЩdтда.и Фар~однИRГ С~айло х;аким билан
учрашуви лавх;асига 'fXшаб кетади. ДостоИNi Сари бобо Холдор МСЦР6М
тилидан wyндай тасвирланади:
Кfn яшаган Хизр билан баробар
М.цсадинг учидаи фсатар асар,
Авлиё , ~а.ким, бахшидир магар,
Сурасанг ул берар ёрдан киmова.

Минг М6ънога теПШlЛИДllР ~p фи,


Кулли махл~OТRИ текширар К'9'ЭИ.
Бир орада Худо деб ётибди :узи,
l
СУРасанг ул берар ёрдав нишона •

, ГfpУГЛННИllГ '1)'1" ,ишн. I ЖНlIД. Тошкент. F.зyJI"1I, 1996. 132-&!т

95
«Фар~од ва ШЩJИН» ДОСТОll.ИNi JrPМ ювонликлар ~щоига. C~
~аким яшаёц·а.н макоНД&И хабар бериб, мушкулотмр тyryни фцат унинг
~икмати билан ечилишини аЙТИШl'ав ЭNJ:
Бу фКJIМ U1CЦ С'9Р&р андии ниmрна,
Бу мулк ичра ~акимидур пова.

'9'ту6 беш юздип айёми ~аёти,


C~o ~им эл ичра оти.

Эрур Ювовда С~роти замов ул.


Тутуб CYl\POТAeK FОрИ ви:х;ов ул.

Бу мушкул вукта :х;олив ул ~YP, ул.


Анииг сори буюрса.нг бошлали й'9'Л. 'l

ДовишмаВДl\дР та.всИФНAdrи :х;амо:х;анrлик уларни биp-{iирига янада


як,инлаштирга.н. х.ар ИlU<dлa ДOCTOВ/!ti1 :х;ам :х;икмат эга.лари момий олам
можароларидав ЙИрОIfAd, узлатга чекиниб roрларда маска в тyтra.в. Лекии
~ap икки ОЛdм асрорлари уларга аёи. Су~айло Жомосп :х;а.кимнииr минг
ЙИЛ Олдиll Фарх,однинг I<,Исмати :х;аl\ИAа ёзиб к,олдирга.в башораnpи
маълум I\илади. Й'9J1Дd учрайдигав ба.лоларни 'аждар. дев) дафъ этиш
~икматларини Jpгатади. "а:х;рамон Т.u<,ДИри х,ак,ИДd бундав ОРТИI<,'1а.t:иви
с9'злашга. сирлар пардасиии бунда.н ортик, очишга рухсат Й"91\ЛВгини
айтиб, Фарх,оДRИ илмда якто Сук,рот ]{уЗУРИГd Й'9лла:йди вd жоннни :x;a.I<,l\a
топширади.

ХdЛJ\ достонида эса Сари бобо :Х;ИКМdТ сувига бок,иб, Г'9Р'9Глининг


мушкул дардга Й)'ЛИl\I<idИИИИ МdЪЛУМ I<,Илади ва бу дарднин{' давосини
«элнивг к,yrби ЗdМОНИ» "ора бобо ~узуридаи топиши мумкинлигиви
аЙтади. Маълум б'9ЛЯIIТR1UI, :х;ар икки достонда х,ам ДОВИШМdНД зотлар
зиммаСИl'd ЮКАатилга.н Вd3ифа. бир ХИЛ: улут Mdl\Caд сари интилаёТГdН
Тdлабгорларга ~dJ\ Й'9лни курсатиш. Чунки «киши юлдузларга бок,иб, Т9ТРи
йулии Хdтолnрдан ажратиб олгакидек. ва.лиларга I\араб мак,садига
етишади. Валилар уни вуслат манзилига олиб борадилар3 Яра'гганнинг хос
бандалари ~исоблавган авлиёлар тимеоли билам 6оFЛИк, б?лган лав:х;а.лар
достон КОМПОЗИI~ИЯСИНИВГ узвий бир б'9лаги сифатида ВОl\еаларнинг
мантиI<,ИЙ изчкллик била.в РИВОЖJ\dНишига туртки бергаи. Айви пайтда
шоир К'9злаган асосий мцсад вd roяларнинг янада таъсирчав ва янада.
~аётийроI<, ифодаланиши.ии ~aM та'bllИнлага.н.
«Фар~од во Ширин» достонининг XVH боби Фа)Цодиивг C~POT
"аким х,узурига етишиб. Md.l\Caд сари Й'9л очилганига баl'ИШмнган. Шо:х;

1 'ФoipIliUД'" ШМl'lIti. А\иwap II"ВOMA. Тош .... кт. Ig:ю Igз-I94~тЛ4Р.


А<4ЛОJ\ИДДМН Ру"~,й, .llчиигд.. гм II'IIмигдllNlР" Тош,,~кт. 1991 II~.

96
ва шах;зода маш~атЛdр билан баланд то глардав , I\ОРОИry гарм.рдан
СYI<;РОТНИ ИЗЛdЙДИлaр ва вих;оит ЖОМИ Жамшид ёрдамида уиинг
манзилига етадилар. Шу ?рвв.дР ш(')Rp ВОl\еалар боРИШВНII бнр эyмra
ryxтатиб, CY1WOТ )\aКIIМ: таърифига '9Тадв:
Уй ичра К:9Рдвла.р бир ооран иур,
Б'9'луб эв партuИДIIИ байт маъмур,

Б'9'луб бир бурж JIЧI{IIДd Me~eK гирд.


}\a.Jwми чарх авИВГ ОЛЛИв.дР шогирд.

Муэаккий P~H ЖIIсми на.мудор,


Мужаррад dlV'дИR шахси оадидор.

Эrакни Т()гД8)[ тортиб жаж;ОИДИИ,


Нечукким тог тебравмай макондив·.

CYJl\poт тимсолида бyryв сdмоси те.факкур иурларидан порлarан,


dI<;ЛИ муалло, фа.зли даре, rrap дувё гавголаридан тог каби этак тopтraв
"О!IШЛ инсон I\иёфаси намоёв б'9'лади. «Баъэи инсоилар СЩЛГd шу I\dДdP
Jргаш~рки, натижада бутуила.й малаклашдила.р, аур б'9'лдилар. Бумр
,шбиё ва dвлиёлардир», дейилади Жалолиддин Pyмийнинr «ИчиигJIjiU'И
нчинI\адир)) номли тасаввуфий-ф&лсафий асарида. Бинобарии, бутун
С'.:lЙратидан имон ВУРМРИВИ таратаё1Тан юнон машойихига Фарх;оДНИRГ
\'тмиши ва кемжarи, I\айгули I\Исмати вd ОХИР-Оl\ибат эришажак саодати
х,ам аён:
БаI\О мулкида ТOOI\YВГ I\ЦpdJIIОНЛИI\,
Х;сЦlщат тахтида со~БI\ИРОНЛИI\.

Атонгдек юз туман X;OI\OHY I\айсар,


Унут б'9'лгай ЖЦ;ОВ ~гa яксар.

Сенивr I\ОЛFай ж.u;он ичра сифотивг,


ТаРИI\И ИШI\ ИЧИв.дl1 ЯХШИ отинг"

Фоний дунё тахтиrе. эгалик I\Илган юз минглаб Х;ОI\ОНларнииг номи


\'НУГ б~либ кетар, аммо сев Х;8l\Иl\ат тахmнинг сох;ибl\Иронига айланиб,
!JОI\ИЙЛИК сари юз 1'утасан. Та'Ьбир жоиз б'9'лса айтиш мумкинки. мана шу
х,ИКМdТЛИ башорат бугун ДОСТОВRИНГ гоявий мох;иятини очишда M~M
,Jх,амият касб этган. Гао шyндaкll, Алишер J-Iавоий '9'зининг деярли барча
,\uстонларида. газалиётида илгари сурилган '9'зак фикрни илох;ий ИШI\

'j,)ВОИЙ .Ф4РJC,ОД в4 Ширин., Тош""нт. 1956. 258~,


\ ша пСир, 2б6-б<'Т.

97
со]\Иблciрининr юксак мартабалари ~rи CJфиёна F,арашларини яна
бир бора юнов довишманди l'ИЛИ билан иэж;ор Э1Тан.
Буюк шоир CYIWoт тимсолини яратишда юион эa.мивидarи дуиёга
таиилган илму J9'KMaT эгалари; ЮНIOН мифолоПUlСИ ва боща тарихий
маълумотлардаи ижодий фОЙДdЛaиган булса. ~ ижодкори узо~а бори б
9Тирм.асдан. ж;икм.ат эгалариии fЭ за.миIПJДд.В тан.лаган. BllpOl\
донишмандлар тимсолини яратиmдa ~шер НавоRЙ услубидав ранг олиш
ХaлI\ шоирига l\'9л келгаи. Вуви фа1\Р йуливи таклаб. F\OPOнry гории
чарогон F\илиб утирган I\opa БФБО; тимсолида ж;.ам куРИШ мумкии.
«Г1Р1Fлибек таваккал l\ИЛИб пардави к"jТарди. Ву F\ИЭИЛ пардаиинг
нарёrидa яна битта 0F\ парДd ТУГИГЛИl\ экав. Таваккал ~б. у пардаии
К"jТариб. ассалому алаЙкум. деб F\apaca. ~оли тизЭdСидаи ошиб. ~оши
к,абоrига тушиб. шундай кур 6?,либ бaлI\Иб. I\opa бобо "9ТИрибди. '9'з­
у-зидан l\opoнгy roрнинг Т9"Ри равшав бfлиб турибди». «I\opa бобо
l\ОШИВИ к,ули билан К"jТариб, гур-,rлибекха к,араб: - Кел "9Тлим Г'9'Р'9Тлибек.
Мен сенинг Гиротинrка ~O'1'1Iб.· ·изла.б юргавивгни. тогнинr тубида
Юнус ва МИСl\ОЛ парилариинг Р~НИ К'9'Рганиигни. Чилтон, fавсул­
Гиёслар бвла.н учрашгаиингии. Хиэр билав олишганишии. зот тиламай от
тилаганингни. l\Ирк, йигитлар билан бу ерга келгавигни биламав... Ога
Юнус паривинг макони Ирам боrидcr Ирам боrнвинг ll'iaepдa
эканлигидан фак,ат )\азрати Хизр вишонабера олиши мумкив ...
6
») •

СУ1\РОТИ ж;акимга Фарх.однинг l\Исмати 1\аичалик аёв б'9'лса «элI8Iнг


l\yrби замоНR» I\opa бобога Jf"d1II Гfp'9tлииивr утмиши ва кемжаrи
шунчалик аёвдир. Вуиинг сири нимада? )\ИЮfат шуидахи. «ОЛЛОVlинг
кури била.в назар солган зот (М"9"Мин) ж;амма нарсаии. аввал ва охирни.
уларда бfлгаи ва бfлма.ганни K9'Pd елади. Оллох. куридан (ж;еч нарса)
IIИНх,он ll'iололмас.
7
)\адисларда айтилишича, уламолар ва авлиёлар
пайгамбарлар ворисидир». «Насойимул ~ббат»да шyвдdЙ сузларни
~иймиз:
« ... Ва ул СОJ\Иб давлатлардин (пайгамбарлардаи) сунгра бу умматнинг
машойихи ва авлиёуллоJf"И бу иршодга иurntrол к)tpгуздилар ва ваъда
будирким. олам ищирозигачаким. ""иллат ва шариат сироти мустаl\Им.
БУЛJУСИДИР. бу тоифаким. валоЯ1' ва каромат iЦЛИДурлар ва халОRик,га
ирwод ва ~o к,илурлаf' муборак зотлаРИР.RНГ баракоТR бу миллат
боw ида н кам булмаl'ай ». Дарж;ак,Иl\ат. руяи заминда flaЙгамбарлик
нуридан-да равшанрок, нур Йf1!.. Машойихлар ва авлиёлар
пайгамбарларнинг ворислари экаи. демак, улар «олам ИЩИРОЗИFача»
халойик,нинг Й"S'ЛИНR х;идоит нурлари биЛdИ мунаввар ll'iиладилар.
Бинобарин. авлиёлар ТaлI\инида х;ар иккала достонда х.ам ивкор ~б

l'yVУГЛИНННГ туrилиши. Айтувqи Pdl\loCd1)'''.\8 10< уф \'ТЛИ. ТоШItеН·I. 1996. IЗ~б('г.


'ИЧИНГДdПl ,"нисдaNlР'. !'умни ТО1W<еит .• IOЗУВЧИ •. 1997. 113-бе'l'.
НdIIОИЙ. ДС"рм.р. 19-жиАД. Тош .. еит. 1968 б/-бс-т.

98
б"9лмайдигаи МdНa шу ~ёnlй ~аl<jИl<jат устуворлик I<jИЛГ.ш. Бу ~аl<jИl<jатнииг
негизи зеа l\ур'ЬОИИ Карим ва Х;адиси Шариф гоиларидав ОЗlЦЛaвган.
Достон.лар сюжет х~асинниг бир I<jИСМИНН тCUDКИЛ этган авлиё­
~акимлар тимсоли ва уларнииг I\OXpaм:oBra ра~амолиги мотивииинг эпик
анъаиа доирасидав бу I<jaдap \IIIУСТёЦКам УРин эгаллашиинвr боиси ~aм
шундадир. Бу зпик аиъа.ианииг шаКЛЛdИИШИ зеа, ЮI<jОРида айтилганидек,
хdлJ9lииг ишонч ва ЭЪТИI<jОДИ. ДИНИЙ ва фалсафий I<jарашлари била и
уйryилaшиб кетгая Ч}'1\УР Тdъзаминга зга.
Зеро бу K~a олам I<iаднМ-l<jадимдан донишманд боболар.
каромаmеша авлиёлар нуридан. файэ-баракотидан холи б1лмаган.
Шундай зкан, с1э юритаётгаинмиэ достонлардаги валиулло~р тимеоли
аеариинг бадиийлигига эеб бериб. жоэибадорлигини ошириш 6аробарида.
ВОl<jеалариинг ~ётийлигини ~M таъмивлаган.
((Фар~од ва Ширин» достонида гайб оламииииг вакили еифатида
иштирок зтадигав тимсоллардан бири Х;аэрати Хиэрдир. У Фар~одни
икки хавФдан - шерн нар ва темир "9Dчиндан холое этиб, CYI<ipoт
Xi}'"зурнга й-ул топишида раVlамолик 1<jИЛaДИ. Хам; достоин (Юнус ва
МИСI<jОЛ)да зеа Хиэр ГУРf!'лига Боги Ирамга етишиш сирлариви "9Ргатиб.
йJлда учрайдигаи балолар (шайтоининг набираеи - Фир~е дев)даи oгo~
этадн. l\аJU>dМОНВИUГ даетлабки пирлари Сари бобо ва "ора боболар
парJЦil.Р Ирам боmдa зкаиидан oгo~. ЛеКИII унга етишиш еирларини
айтушни .х;азрат Хизр эиммаеига юклашади. Чунки ило~й Г1заллик
олами - парилар маконига етиi.uиш синоатлари Фdl<jат теигеиз илму
~икмат со~би Хизргагина аён. Х;ар иккала доетонда Jl;aM Хиэр J\Икматда
ягона донишманд мушкулотлар I<iаршиеида чораеиз I<jОЛГаи ОШИJY\д.рга Й"9"л
куреатувчи ~омий еифатида майдонга ЧИl<jади.
Ривоятларга кУРа, .х;азрати Хизр тубсиз зулматда б"9ЛГан оБИJl;dёт
еувини ичиб, мангуликка эришган. ХаЛF; таеаввурида Хизр яшил либос
кийиб юрадиган ило~й сиймо б1либ, У JI;d~I<iaT Й1лида юрганларга
мададкор, I\алтис онл.арда халоекор. ИШI\ Й"9"лида еаргардон кезувчиларга
р<Цнамо.

Хизр тимсолининг даетлаб фольклорда. кейиичалик зеа ёзма


адабиётда шаКЛЛdниб кенг таРI<idЛИШИ ~aM аелида I\Уръони карим билан
боглиl\ЛИР. MYI<idМdc манбаанинг К.цф еураеида Мусо на Хизр пайгамбар
~аl\Идаги I\исеа келтирилган бfлиб. унда }\азрати Хизрнииг ало~а
хуеусияти - гойибдан ОГОJI;ЛИк неъматига муяееар б1лгавлиги ТfJ'рисJlДdГИ
лав~алар ило~й ~ билан баён зтилган
9

, I\у"ъоИIt К"ри,", АМ"исур Т"РJIUIМ41 И. I"OIUКE'HT 1992. 2б&-2Ы-(l.,тЛ4Р

,99
Фолъклорwунос М.Ж'9Ра.ев эса. Хизр :r;цидarи таСа.88УРларнинг анча.
олдин па.ЙДо БJЛГа.ни ~ида ~эIЦilРЛИ ма.ълумотлар келтириб. уни
эа.рДУШТИЙЛИк дини билан боглайдиlО
к.а.Йси давр ва. l\OЙси див билав боглвJt; бfЛМа.сив Ха.эрати Хиэр
бадиий а.да.биётда.. хусуса.н. фикр юриrа.ётrавимиэ «Фа.рJl;ОД ва Ширин».
«Юнус ва. Мис~ол» достоиларида.. эзгуЛИJ( ва. халоскорлик, илм ва ]QiKMaT
тимсоли сифатвда. T~H ~нади.
Алишер На.воиЙ ИW~ИЙ синовлар ва мamа~tr;атлар гирдобида
суэаётган
нисон (Фа.р~од) ~исматини С}'JI;dЙЛO, СYJYЮТ 8а Хиэр ка.би
ИЛО~Й сиймолар фаоЛIUIТИ билав богли~ Jl;OМВ акс этrирди. Бундан
ЧИtr;QДИган JП'ова хулоса: кисон tr;а.lAаАИК ж.исмониЙ куч-~удратrа зга
б'9'лмасин. у кои нот ва борлиJt;НИВг баРJl;а~ ~овувлари ОЛNiдa. ~иша
p~ Ма.да.М'а. мyJ\ГOЖ. Фа~ат Яpa'lТаивииr ИВОJIТИ, Пирларнинг Maдa.Ntf.
билангина MaI\ca.дra восил БJЛИПI мyмiин.
УлYF lVоир бе"иёс тафа.ккур NiЦсули булгах -ФаРJl;ОД ва ШИРИНDВИ
sратишда. X~ ог3dКИ ижоди аН'ЬaRаларидав ицомлавгав зди. Кейинги
даврдarи ёэувчи ва wоирлар, баxwи ва ~ссахонлар эса Навоий ~осидан
фа.йэ ТОПДИ.

,. М.ЖYPl1е8. Узбек )(iIA~ "РТdl<J\dРИда сеJU)ЛИ раJr,а'1Л4р TOIllltf'HT. 1991. 12З-124-бfoтмр.

100
Каромат Мулмхужаева
ГАЗАЛ ХИКМАТИ

Алишер Навоий nБадойиъ ул-бвдоя" девови де60часида.: "Девон


топилrаЙким. аида маърифатомиэ бир гаэал топилмarай ва бир Fаэал
бу-лraйI<им аида мавъиэатавгиэ бир байт бу-лмагай. мyвдoIC; девон
бвтилса. худ асру беJWда ~aT ва эойвъ маШaJljJ(,ат тоpтилrов бу-лrай ... ".
деб ёэгав ЗДИ.
XцaJ(,aTdВ. шоирнинг ~p бир FаЗdЛИДd ирфоиий маъно-маэмув у
ёки бу шаклда (очц ёки рамзлар ocrига ВIIIирвнгав тарзда)
ифодалавган ва албатта. шоир девонларивииг ~p бирида шундай
туркум гаэаллар борки. улар бошдав-охвр орифова маэмун билав
ЙJFpилган. НавоийниRГ l3и бир I\Итъасвда Хусрав Де~ийнииг
ошщова. Хофиэ Шероэийвинг ривдона ва АбдурёЦМОН Жомийнинг
орифова Fаэалларидан Р}'J\Лaнгавини эътироф этади. Орифона газаллар
шоир девонларидан салмо~ у"рвв эгаллагав. Бу туркум гаэалларнииг
бир IC;Исми ~ёT фалсафаси билаи боглавиб. фалсафиЙ. ижтимоий­
сиёсвй ва насих;атомуз фикрларга асосланса, ИКI<Иllчиси у-зида
еJфиёна маъво маэмунни мужассамлаштвргавдир. Тасаввуф фалсафаси
билан.йyJ"pилrаи орифона Fазалларда х;аёт фалсафа.си ифода зтилган
маэмунни аиглаш мумкии бу-лгани каби ~Ю4атомуэ газалларда
еу-фdйлик масалаларига оид байтмрви учратиш мумкин.
Орифона Fазаллар х;азрат Навоийвииг энг юксак ~oмдa туриб
айтган ФИКР-JЙЛари - Оллох;, олам Ба одам муносабатлари. уларнинг
яrоналиги, ивсон рYJ\инииг у-лмаслиги - абdДИЙ яшаши х;а~идаги
ирфоний билимлар билан Т9'йИtгrИpилгав. Уларда x;a~ етишвш й9ллаРи.
бу Ma~caд й1лидаги ~ийинчиликларни енгиш уеуллари акс эттирилган.
Орифона Fаэалларда илгари еУРИАГан масалалар kY-лами жуд. кенг.
Жумладан. дунёнинг мох;вят:иии, Я'ЬНи уиинг уткинчилигини.
беl9fйматлигиии англаш. унга берилиб, алданиб ~олмаCJ\ИК; нафени
енгиш, нафе втини Jлдириш шижоати; фа~рлик ЙJлвrа кириш ва уни
афзал билиш каби яна К9'Плаб масалалардан шоир бyryн борлигини
нафсоний иллатлардан тозалаб бораётгаи комил инсонии таевирлашда
кенг фоЙДdЛaнади.
Инеон ким? У нима учун тугиладв? Яшашдан Ma~eaд пима?
Дунёнинг. умрнинг мох;ияти IC;аерда?.. Буларнинг барчасини е'9фирна
идрок этган шоир орифона гаэалларида муайян хулосаларга келади ва
уларни бадииЙ. С'9фиёна тимсоллар ва хилма-](ил Тdевир воеиталари
ёрдамида ифодалаЙДИ.
Орифона тасаввуфга мансуб Fазаллар 13 мавэуеи. уелу6и.
тимеоллари ва бадиий еанъатлари билав ажралиб турадв. Фана. :9злик.
нафе. ба~о. ориф ва баш~а шу каби тимеол ва тушунчалар бу тур .... ум
101
газалларда м~им 91>ин зга.ллаш бвла.н бирга, ава шундай газdЛЛdРНИ
тушунишда M~M "ОЧl\ИЧ" б"Stлиб хизмат ~. ФикрИМRЗВИ "Бадойиъ
ул-бидоя" девонидаги 298-газал МRсолнда далилла:ймиз
l

Дема, не суд эрур "StЛМОJc; фаво ~римиrа ХйС,


Яна ие суд керак "Stзлужувгдив ЭТCd '![алое.

Чиидан, «Фано ЙJЛIП'а JUlришдав МЦС8Д (фоЙДd) нима - деб сW аш


шартми, lI;ачовки у ивсовнв '9ЗЛШ"вдав халое б"Stлиmига ИМкон берса! 11
Фано й"Stлига кирган инсов "Stзлигвдан халое б"Stлмоги лозим. Нега? Чунки
мана шу Узлик юки одамви иафе билав, увииr вллатлари билан. дуиё
билан. унинг R,увончу ташвишларв билав чамбарчас боглаб ташлаЙДИ.
Буни ШОИР БОШR,а 6ир WHНAa myидaй вфодалагав ЭN1:

Тала.б Й'9'ливда аввал фоинй "9ЛFИЛ


Кв, ~ бу й9'лда fЗлукдии огир банд.

MaR,caдra ёр (~Ц) висолига етишишнииг асосий шарти


фоиийликка зришиш 6"Stлса, унга rзликдаи халос бfЛИШ ор~алигина етиш
мумкин. Тасаввуф иулига кирган СОЛIЦ шариат босR,ичида узлигиви
аиглаш 6илав боГЛИR, масалаларга ~зи~ ва улариинг барчасига 'шу
босR,ИЧ даражасида жавоб 1'ОПади. ("Банд" сузи заижир, НП, 4IЩОН
маъноларига эra. Бу байтда у К"fЧМа - мажозий маъвода келмо~, J:lЪНИ
вужуд p~ учуи 6андир. Уш6у иборадаги мажозийлик маънони
бwттириб ифодалашга хизмат ~oк.дa.) ТаРИR,ат БОСR,ИЧИ
маи,омларида эса у ава шу аиг~гав rзликдан кечиш жараёнини
60шидаи '9ТКазадио ТаРИlI;атиииг фгги маи,оми (талаб, нши" маърифат,
истиrно, ~йрат, TaB~НД маи,омларидав кейии) "фано" х..а~ИR,атга - "6aR,0"ra
эришишдаги 60Ш Mal\Caд б"9лгани учуи ~aM, к9'Пиича, таРИlI;ат й"9ли
"фано" номи 6илаи J\aM аталади.
Шоир байтда "фано ~арими" тymуичаси op~ таРИi\ат й9ливи
ифодалагаио Байтда такрир са~'ЬdТИ (не суд // ие суд), иишо санъа.тииинг
амр на иа~й усули (Дема ...... ) i\"StлЛанилмо~ки, булар ОРi\dЛИ шоир уз
фикрини узгага мурожаат тарзИДd ифода.лаб, масаланинг м~имлигига
эътиборни к,аратади.
'5'зликдан кечиш - огир, мураккаб жараёи, маШЦR,атли Me~aTo Буни
шоир гаЗdЛНИНГ иккинчи баЙтида. шуидай изох,лайди:

АвОМДИН, дема ким, "StЗни i\~рIоай, эр ЭРСdВг,


'5'зунгдин fЗНИ i\УТУЛМО~ жахд i\ИЛГИЛ ХОСо

, УlUбу г.)ал "I\а,,!\уЛО8НННГ о .. , аса8ИУФ ... UК"Ьpнn" кlnOбида .,ис".ча W8p","aHr<III.

102
"Лrар мард бfлсанг, авомдав, я"ьви тарщатд,ав бехабар одамлардав
fЗИНГНИ I\~аришга интилма, балки, аввало, 9'ЗИВI'~ fЗингни
I\щаришга астоЙДИЛ х;аракат I\ИЛ" Инсон одамлардан I\очиб. дейлик,
узлатf>iJ. - ёлrиЭЛИI<Дa яшай олиши мумкив. БИРОI\ увивг fЗидан (fЗ
нафсидан) ~либ - воз кечиб яшаши осон иш эме.с. Бу fpинда
нисонии дунё билав боглаб тypaдиrав иафс - дувёга, fзига, дувёвий
нарсаларга ~ббат. дунёвий ташвиmy I\УВОИчлар, хуллас, комилликка
етиш ЙJ'лидаги Тfси~ар "fЭЛИк" маф~ воситасида тушувтирлар экав,
Nal\Caдгa eтиm учув ИНСОh ана шу fЗЛИlC юкидан fЗИВИ халос этмоги
шарт, деЙиладв.
Кунгил бувдай ташвишлардав фориг бfлмаса. увииг I\ай .цволга
тушиши кейииги байтларда явада ойдивлашади:

К'9НГУЛ алил эса, фориг эмас хавОТИРДИН,


Жаро~т узра ЙИI'ИЛМокдурур чвбвиrа ХОС.

Албi1тга, К'9НFИЛДа нр;совлар (иматлар) JC'9П бfлса, у ташвиш ва


тах;ликада ЯШdЙДИ, I\ИЙИа.лади, жаро~т устига пашшаиивr тfдаланиши
табииЙ. Иллатлардан I\УХУла олмагав кyнrилии жарох;ат--ярага, ундаЙ
К9нгилга тушгаи хавотврни IIdIJIШ4га l\Иёслаш (ташбех; санъати) билан
бнр~ бу фикрларни ОЙДИНРОI\ ифодалаш учун шоир х;аётий мисолни
(тatfсил санъати) ~ллайди. Дунё, дувёвийлик, yндa.rи н}'1\СОНУ ха вотирлар.
илла.тларга пашшаиииг муиосиб -ташбе~ бар х;адисии ёдra соладв:
"Агар дунё Худо I\ошинда бир пашшaнивr I\авотин баробарнда I\адри
бfлса ЗДИ, х;еч бир кофирга бир ичим сув бермас эрди,,2
X;al\ васлига муяссар бfлшпдек олий мal\caд билав яшаётган СfфИЙ
учун дуиёга, унинг J\YВоичу ташВJШIЛaрига, момийлигига берилиш.
богланиш пашшадек мавжудотга тенглamиш билан бар06ар. Оллох; бундай
дунёни барчага - инсонга ~M, боШl\а жоииворларга х;ам. х;атто кофирга
х;ам раво к~аверади. Ан5ЦРоги, ушбу х;адисви келтиришдан мсщ.сад.
ориф нигох;идаги "алил" дунёни иэох;лашдвр. Ава шу иллатлардан
к;утулиб, софланиш ЙfЛИНИ шоир кейинm байтда тушунтирар экан,
газалиию' тадриж санъати асосига I\УРилrанлигв аёнлашади:

Ажаб эмастур агар таити гавх;ари Мdl\СУд.


Бировки бfЛДИ фаво ашки Щi>ИДd гаввос

Кимки, к'9"З ёш $иб Х;ОСИЛ этгани - фано денгизига Ш'9Пгиб, у


epДdH Mal\cdД гавх;ариии олиб ЧИl\са, ажаб змас, деган мазмун
англашилган байтни ва умуман фаиовивг мох;иятиии англаш учун

• СdЙЙИД MIU\MYA Тарозий ОАТИИХОlt"J1pa. РвёзУС-СОАJЦИВ_ Т, 1991 111_ ЗOIНieт.

103
ТdCdввуфшунос олим Е.Э.Бертельсвинг фано ~а~даги фикрлариви
келтириш лоэим: "Шуни та'ЬКИДМш кераuи, кУПЧИЛИК тасаввуф
наэариётчилари учув фаво фuТИ ~Ta эмас, фаво ортидан - бу
таеаввуфнияг буДAIJ. двнидarи нврванадаи яна бир ~M фар~ - увинг
маН11Iк,ий Оlf,ибати бfЛМИШ що келади: 13ининг мyвa~aT, f'I'Кинчи
"мен"и барбод бfЛГаиини сеэиб, ивсон мyrлак, p~ ден:rиэига шfm'Ийди,
бу билан ило~ий мо~ият каби боJ91Й яшаиж.arиви уэил-кесил ~c этади.
Бу боlf,ийликни англаб етиш ~ола11lДИР, аёнки, у толиб эриwвши мумкин
бfЛГан звг олий ~олатдир"3.
Байтда ~манилгаи мцсад гав~ари-"гаlЦари м;цсуд" тушунчаси
фанодан кепн келадигав б;цо маll\ОМИНВВГ бадиий ифодасидвр. Фано
(таРИlf,ат) мак,омида чеккан иэтироблар, машацатлар я'ыIи к13 ёш ТfКиб
~ОСИЛ этгани фано деJU'Иэида гаввослик к,илгани эваэига у
"бок,ийликка" зришмокда. Буни шоир гaB~ap, гаввос, баw каби Ф -
образлар таносубида (таиосуб' санъати) тymyвтиради. Шувиси
зътиборлики, Навоийииш бирор шеъри ёкв баЙ'I'ИДa fpTara ташлаиган
муаммонинг шар~ ёки иэо~ боШF,а бир газалида ~aM ",фода этилган
бfЛИШИ мумкин, маеалан:

Фано б~иrа ЧfММdlf,ДИН гар толиБF,а ваел fЛNtl


Ки, гаввос fлмакипi гарж. fЛуб гa:в~ap зрур боис.

Шундай к,ИЛИб, "фано баJWИ" - ориф инсон эришгав маъриф\т ва


x.a~lf,aT олами; гаввос - орифлвкка талабгор солик; raB~p - х,;ц ~ури.
бузилмаЙДИгаи. rэгармайдиган ва а6адий ма'ЬНавий-р~й ~oвaT мавбаи
б~лган Mal\oM. Шоир бунда If,адимий JWRарлардан бири - денгизга
ШfНгиб. гaB~p олиб чиlf,ИШ касбига ишора этган (бу ташбеJli БОllll\d
шоирларда ~aM бор): гaB~p денгизда чигаиОI\ (еадаф) ичида ~осил
б~лади ва гаввоелар еувга ШfвГИб, уни топиб олиб чик,адилар. Бу ж.уда
х,авфли ва маШaJ(,к,атли касб, жаеорат ва к'9П йимик маш~и талаб
~илади. Шу боие ~aм тарщат еолики гаввоега '9ХШатилган. ГаВJliар зеа
олИ'Й ~иЙмат. бузилмаЙДИган. доим бир хил жилоланиб турадиган боЙЛИК,
IiЪНИ парвардигор жамоли. КАМУ ~к.мaT тимеоли.
Солик "фано щри"га ШfНгимасдан бу бойликка зга бfлОЛМайди.
Ана шу дунёвий таlllбе~ ва таевир билан Навоий ~азратлари ило~ий
Мdърифатга зришиш Йfлларини тушунтирган.
Кейинги байт:

Овуч к,o~pMeB уз а~волима тцаЙюрДИв.


Рамида К'унглум зрур бу усул ила pa~)C.

'i::::>.Бертелы СуфиJlO( И, УфИЙСКIIII литер41УР" '.1 .. H ..yК<l. 190:> й. сrp.-З8.

104
6айтнинг насрий баёни: "9'э а~лимдан ~йратлавиб l!iapcaк ча.ламав
(ёки: ~лларимни сИЛltитамав), ~J(ВK кYRглим шу YCYAN1 pal!icra тушади.
"Маърифа'I'ВИНГ ~ати J{,аЙpdТДИРn, дегаи эди mайх Зуииуи
мисрий. Аввa.лrи байтдаги фикрларви узвий давом этгирган ушбу бdЙТда
MdI\Caд гавх;ариви ~лrа киритган солик dJ{,ВОЛИ ифодалаиганини англасак,
ажаб эмас. БорЛIЦIIИ JlИгича ИДРОК этаётган солик-шоир м.u;омдаи­
Mal\OMra улан сари латифлашиб бораётган ('WPKaK) К'9Ш'лини тасварлаш
билан "9'зида кечаётган кечивмаларии ифодалашга муиссар б"9'МДИ. Шуии
айтиш кера.кки, буидав ОЛДИнги байтларда фикр баёии, яъви шоирниllГ
фано J{,аl\идаги орифоиа l!iарашларllllЯ баёв этиши устуилик l\илrdВ б"9'лса,
мазкур байтда шоир ЭВДИ "J{,олатга кириБ , "9'з фикриии J{,IIссий
U

кечинмалар ОрJC;dЛИ ифодаламоJ(Дd. БоШl!iача dЙТГавда, mоир лирик


JC;awaMOH сифатида иurrиpoк этиб, JC;алб ~роративи ИЗJ{,ОР l!iилади.
Натижада жонлавтириш (ташхис) санъати ОРl!idЛИ айтиАаётган фикрнинг
таъсирчанлиги оширилrан.

MaJC;TaъдaH аввалги байт фоиийликка эришlШlДdl'И М}'JC;им масалага


багишланади:

Дecaкr, бу Й'f,ма "9'мй, вафсии бурун "9'лтур


Кв, ИШI!i шаръида Г"9'ё бу вавъ келди JC;Исос .

, Нафсни 9'лдириш - солик учув энг машаJC;м;атли амаллардан. Бусиэ у
"е'l JC;ачон маl\садига эриша олмaйдR.
"УлдирмOI(, "JC;ИСОС", JlЪНИ JC;acoc
каби тушунчалар тавосубида шоир иафсни 9'лдирмdЙ туриб, бу ЙJлrа
кириш ~кин эмаc:лиrив:и, И1П1!i йулига кирганлар учун ШyвдdЙ JC;acoc
олиш шакли борлигини таЪКВДМЙДИ. Бу fpинда J{,aM, демак, ~ётий
деталга мурожаат J!iИЛИнгdВ: шариатда l!iacoc олиш шартлари бор.
ИШJC;нинг шариатида J{,aм шу xилдarи JC;acoc олиш бор, дейди шоир. (Бу
"асос нафсга I\аратилrан).
С'9фий шоир Бобо To~p (XI аср) тасаввуф J{,цида шундай деган
эди: ''Тасаввуф '9лмак ва тирилмаJ(ДИр. JlЪИИ нафсоний J{,dётда "9'лиш на
илох;ий :J{аётда тирилишдир" Бу йулrа кирган "ар бир солак учун эвг
м~им ва !l(}'Шкул наэифа lIафсви енгиш. уни :9'лдиришдир.
Тасаввуфнинг назарий масалаларига багишланган асарларда нафсни
~dЛомат JC;JIЛИЩ уни '9лдириш ~ги фикрлар алох;ида fpин эгаллаЙДИ.
Бадиий-орифона асарларда нафс - раl!iиб. дев. ит каби РdМЗИЙ тимсоллар
в()Ситасида ифоДdЛdВади. ЖyмлaдaII:
Беша шерин гар эабун I\ИЛСdНГ ШИЖОё!тда.н эмас.
Нафс итин JC;илсанг забун оламда й"9'l\ сендек шужоъ.

Чангалзnрдаги шерtШ енrишинr шижоа.тдан эмас, балки нафс RТИии


ею d 6илсанг. оммда (;енга тенг келадиган шижоатли ботиртопилмаЙДИ,

105
деган шо]\;ба.йтда "беша шери" , "вафс ити" каби истиоравий атамалар
орJy!.ЛII таъсирчаRЛIIК ивада оwгаи.

Газалиииг с'9Игги байти JUld бвр с~иёиа атама ~JIДёI. муло]\;аза


юритшпга имков беради:

Ризо k9лвда Навоий борур ~aёB чексdИГ,


Чу иш~ БОFМДИ БУЙИИFа риштаЙII ИХЛОС.

Навоий ризо Й"9'лвда ~ томоига Й"9'ЛЛdС6нr ]\;iIМ бораверади, чунки


иш~ уквит б'9йиига ихлос риштасини боFМДИ, деган мазмун
англaш.илrан ба.йтда тари~тнивг сукгги ма~оми - ризо билан богли~
муло]\;азалар 'УЗ ифодасиви топади. "Ризо крлбдав ~боJC;ат - кирларнинг
кетиши, ~зову-~адар хукмига б'9'ЙСУНИШ, нафс РОЗIlЛИГИДdн ЧlПf,иб, X~
розилигига киришдвр. I<,азо амриг4 таслим бfЛГан к.албвинг сурури ...
СоЛИ1(Дd ушбу Ma~oМДd JC;еч варсадан Fазаб, JC;дJIЖои, гипа-~удрат ва
хафалакиш б"9'лмайди"4
Фано Йfлига кириш нияти билан бошланган бу газал ризо ЙУЛliга
кирган соЛИlt iЦ,воли ифодаси билан якун топмо~ .• Фано» ёхуд Clризо»
ма~омини эгаллаган солик фоииЙЛИКДdН "9ТИб бо~йликка эришdДИ, X.dl\
ВУЖУNJ. билан сингиб кетади. Ло~ий таЪКИДМГ4llМ.ридек. ризо
бандавииг 1з риэосидан чи~иб, МiЦ,буб ризосига кириши. ~ох"ий
~HCMaтгa заррача Э'Ьтироз ~илмаслик. Навоийиинг 'УЗи бир г.f.3а.лида
ШyидdЙ та'ЬКИДl\iU'ав ЭNJ.:

I<,илиб Xa~ вужудида МсЦВ "9'3 вужудвн.


Навоий, муни билки тарик,и тасаввуф.

«Тасаввуфдаги ~aтop мураккаб масаламрии тушувишда. «фано»


зарур о'ЦИЧДИр, деса хато бfлмаW»). деган фИl(рнииг ТS'ТPилигини
9Рганиб чи~миз ушбу газал х"ам исботламо~.
Газалвинг ~урилиши ]\;аМ 9зига хос. Унда дастлаб «Фаноии
эгалдащмв мцсад нима?» деган ql.вол l\9'ЙИлиб. кейииги байтларда бунга
жавоб ва увга етншиш й9лларини "9Зида мужассамлаштнрГdП ~УРdккаб
масалалар 9з ифодасиии топган. Улуг мутафаккир ва мугасаввуф шоир
бунда битга фикр, яъни орифликнинr бош ЙfЛИ - фано (яъии фоний)
б9ЛИШ кима экавлигини турли тимсол ва ташбеJC;МР ВОСИТдСида
тушунтиргав. Фоний б9ЛМdСдан ориф булиш - баl\О мартабасига эришиш
мумкин эмас. бунинг Y'lyн «банд»лардан I\УТУЛИШ керак. БанДЛdР эса,
"9ЗЛУК". дунё тащвишларига гирифтор К9JiГил, нафс Д8мидаги вужуд. Бу

, КОNИЛОВ Н. тlЮlllвуф. Биринчи КJIТOб. Т 1!JI,1б1l, 'П-&!Т


, И.х"..~.,. ткав_уф 110 IIМ!'1opня·r. Т.. fафур I\лом номи,\dI'И н.'шриёТ-М41С44 БНРА4ШМаси. 1991й 'l~>-6

106
банмарни узса.вг «фано денгизига Ч"9Мсаиг)) - истагаи гав~ривгви
топасан.

Алишер Навоийииш к1Плаб орифона газаллари каби ymбу гаэал ~M


бир ТOMORДaH, тасаввуфиинг назарий масалаларини "9Ргаиишга К"9Мак
берса, иккинчи томондаи инсоннинг tзини, дунёни - борли~ авглаб
етиwи учув lCjимматлвдир .


J07
Бахтиёр Файзумаев
АЛИШЕР НАВоийнинГ'ТАТАББУЬ fАЗАЛЛАРИДАГИ
сУФИЙ тимеоли
Лирик асарларда бадиий гоя ташувчи ~M восита образ ёки
ТИМСОЛДИР. У умумлашган лирик I<.iЦPdМOB ёки ~ётий персонаж, ёинки
аllЩ шоир шахсИJIТИ тарэида намоёи б'9'лиши МУМКИВ. Мумтоз шеъриятда
бадвий тимсол, асосан, шоир ша.хCWIТИ ОРI<.али умумлаштирилиб
чизимани к)tзга ташлавади. Бу нарсавв '9'збек М)'МТОз адабиётииинг
маш~ вамОJlНДdЛaри ижоди тfла тасдцлайдв.
Таиими адабвётшунос профессор А.}\а:й:итметов бу борада. 1)'ХТалиб,
Навовй лирик I<.аwамови ж,ЦИДёi фикр юритар экав, ёэади:
« ... НавоиЙИивг К'9UЧИЛИК га.заллари лирик ~мои номидаи ёзилгивини,
жуда K'9U '9'Ринда шоир образи лирик '~OH билан ~б келишино
яна бир таъкидлаб '9ТИш керак б'9'лади». Бу фикриинг Т'9'rрилиrини
Навоийвинr ориrивал газалларигина эмас, mуииигдек, татаббуъ газаллари
ж,ам тасдиl\ЛdЙДИ. Устоз д.х,аЙитметов Навоий лирикасвдаги тимсоллар
доирасв кенглигини таъкидлаб, улар лирик I<.а.ж.рамои, маЪШ}'1(;а, ОШИI<.,
ринд. мутафаккир кабилардан иборатлигиии 'I1ТPи К'9РСатади. ДаРJr,dl\Иl\ат,
Навоий лирикасидаги бадиий тимсол I'OJIТ кеиг J\dМравли БJЛИБ, уиинг
доирасиии янада кенгайтириш мумкии. Бизнингча, ЮI\ОРИДаги тимсоАлар
гyp~гa мутасаввиф ва суфий тимсоллариии ~ к.иритса б,лади.
Хусусан, суфий тимсоли Навоий ижодида гоят Ч)'l\УР бадиий ТdЛI\ИН
этилган. Бу JC;ол бадиий тимсол ЯpdТИШДdги адабий аНЪdНалар билан
боглиJ(ДИР·
Навоийнинг тожи.к тилидаги татаббуълари ШарI<.НИИГ ЭКI' бую к
шоирлари асарларига богланган, Са'ЬДИЙ, х,офиз, Хусрав Де~ий,Камол
ХJжандий, I<,осим Анвор, Жомий шулар жумласидандир. УлаРНИНГ х.ар
бори мутасаввиф шоир сифатида "9'з даврида кеиг ёйилган таСdВВУфий
гояларни бидиий тарзда тацин этишар экан, юксак ХdЛI\ЧИЛ roяларни
шеърларидаги ринд. мутасаввиф ва СJФИЙ тимсолларида олга СУРИШI\И, Бу
ижодий жараёнда улар тасаввуфнинг мо~ии Jэида акс Э'J'ТИРI'ан
СfфИЙ тимсолига аЙНИI<.са катта ЦdМиJIТ бердилар. Шу сабабли
тасаввуфий адабиётида ж,ам, тасаввуф гоялари сиигдирилган шеъриятда
ж,ам СfфИЙ тимсоли мух;им Jрин ТYТfVll.. Бу ж,ол Навоий шеърин'тиДd,
хусусан, ун инг татаббуъларида 1I;aM Ч}'I\УР акс ЭТДИ. Навоий ИЖОдИдdГИ
лирик J<,cЦpaMOH, ОШИJ<" ринд. мутафаккир кабилар "-dl\ида
адабиётшуносликда КfПлаб фИI\Рлар билдирилган БJлса-да, аммо ШОИр
лирикасидаги, хусусав, унинг татаббуъ гаэалларидаги. СfфИЙ ти "Iсnли
ж,анузгача 1VIaxcyc тамиJ<, этилмаJ'ан. Шу сабабли биз бу '9'Ринда К9ТТрlЩ шу
масала тах,лилига эътибор J<,аратишга ж,аракат I<.иламиз.

108
Аввало айтиш лозимки, cJфий -узнии 11М X;ЦI\a баmшлaб, юксак
камолотга интилгаи инсовдир. У дунёга ~абба.т lCi1йнmдaн lCiугулган,
I\алби соф, аty\И етук, JC;aI91~ ОШИlCiдИр. Увивг OJ\Ntl.N1 ТУПРОICi ва олтив
тенг. Зеро, у ~a нарсадав устунликка кутарилrан зот ~собланади.
Навоий татаббуъла.ридаги СfфИЙ тимсоЛЦАР шувдай хусусиятAil.р Кfзга
ташланади. БИРОI\, узаминсиз вужудга келгав эмас. На80ИЙ
татаббуьларидаги СfфИЙ ТИ1Ifсолига улуг шоир салафлари I'азалларидаги
С'9фиёна тимсол ас ос бfлгаи. Шу нарсаии алоJC;JlДd JCic1Йд этвш жоизки,
НавоИЙllИИГ татаббуъ гаэалла.ри омий эргашиш эмас, балки салафмри
анъаналарини ЯНГIIЛИXЛaр бимн ривожлавтириш, улар билав ИЖОДНЙ
беллашиш тарзида эди. Шувга lCiарамай, Навоий ошщона тасвирда Хусрав
ДеvювRЙДaН, риндона ифодаларда Х;офиэдаи ва орифова мазмунда
ЖОМИЙДdв ~омлангаиини махсус таъкидмrаи 1tдМ зди. Масалага
биргина тимсол RYlCiтаи иазаридан JCidралга.вда ~, Амир Хусравда
JC;аI\ЩИЙ ОШИICi, Х;офизда комил РИНА ва ЖОМllЙДa М~Ц1CiИ1Ci орифнивг
етук сиймоси чизилганиии кJpИШ мумкив. Дастлаб шуви lCiайд этиш
"озимки, Навоий татаббуъларида бу J;ОЛ ИЗЧИЛ анъавма 4ЙЛаНl'ав. Айрим
мисолларга ~l\aT ~ЙЛИК:
«ТатаббfЪИ Мир»дан:
Фониё, з-он кофират вабвад халосй, ltа-э ба J;aqp,
• Аз хаёли кокулаш ЗУННОР мемовавд ба дил.
(Эй Фовий, ужовон (AмoJC;)дaн аело халос бfЛОЛМайсав, чунки ~рида
~M зулфи хаёлидан ДИЛИlП'да зунilOР I\Олади).
«Татабб9ЪИ Хоча»дав:
Боз аз хоиаl\,iЦИ зух.ду риё ДУРтарак,
Гар с'9И дайри мугон меравй «АллоJ; мa.altll
(Агар муглар дайрига Тавгри билан бормоl\IPI встасавг, 3~ ва риё
хоиаlCiО~Н УЗОI\,poI\, б'9л).
Чунки:
Шайху асJC;оби риё, Фоиию арбоби фано,
Х уш бувад муггак,иён боJC;аму риндои БОJC;ам
(Шайх риё а~оби. ФоБИЙ фапо арбоби, паРJC;езкорлар билан, ринд
рнндлар билан бfлгани яxwи).
«Татабб'9ЪИ M~yм»дaH:
Кунун баJWИ 'IИ аз бутхона ОЯМ, эй з<цнд.
Чу кардам дар сару кори буте бинй ЮI диндорй
(Эй ЗЩИД, 6ир бyr (м.цбуб - Амщ)иищ- Йfлида дивдорликни lCiабул
lCiилгаииМДdН кейии, пима учуи бутховадан таШlCiари Чll.JCiаЙив?)
Бу мисолларда ОШНICi, ринд иа ориф тимсолларииинг алОJC;ИДа ва
ёрlCiИВ сиймоси чизилган. Навоийнинг ихтиро ва мухтараъларида эса ау
анъана 'Vзига хос тарзда. JlЪни улар бирлаштирилиб, JП'опа С'9фий ТИМСОЛlt
чизилади. ]\уйидаги !IIIухтараънинг айрим байтлариии олиб куРайлик:

109
Чумон зи бодаи васл он мцам дигарlУИ сахт,
КИ мак ба хеш к4дор6м гумоRИ он, ки макам.

Макам чу олаМВ кубро, чи raм зк чурмв 1\aд8.~


Ки рf3И ~шр наryнчад ба д'fЭах ии бa.дoIIам ...

мар ба бог pёUWlM бе вксолаш, зй фоиий,


Ун бандаду чи кушояд зи сувбулу суманам.
(У ой васл майи БИJ\4Н меки шуидай fзгартириб юбордикн, мен
-узнмда AyJ\MaK, '9Эимнииг "'Узим зкёUПIМ :JC;aM .-умок бfлиб I\ОЛДИ. Мен УЛУI'
олам кабимак, 1\aд8.JC; (маЙXfpЛИК) ГУНОJl\И,дaн кима Г4МКМ бор? Чунки
М4JC;Шарда бу бадаикм д'9захса снrмёiЙДИ. ЭЙ Фокнй, агар укниг внсолисиз
БОI\l\4 барсам, мен учун l\акД8.Й гул (суман) очиладию, I\dЙСИ сунбул
чирмашади). .
Келтирилган бирикчи баЙТД8. риНДона фикр берилган. Лирик
l\a:u>aMOH ринд шу билан бирга у Х.цИI\ИЙ ОШВI\ :JC;амдир. У васл майидан
шу к.адар мастки, 'fЭлигиии :JC;8.M увуггаи. Васл уни итги~oдrа киритиб,
ма'ЬШYI\ бимн бирлаuггириб юборгои. Шу собабли У мсл майи ТО'ЪСИРИДIl
«маи ба хеш надорам ГУМОВИ ок, ки макам," R'ЬНИ мен '9зимда Й'9l\МdН,
:9'зимнинг -узим зканим ~ гумок б'9либ I\ОЛДИ, дейиш даpdжасига ~риб
етган. •
Иккинчи байтда :JC;aм риВДона фикр ДOB.:JN этади. ДapBOl\e, у
МdЙфЛИК гуио~ИД4Н гом '1екмаЙДИ. Буки у ормфоиа фикр БИЛdI1
асослаЙДН. Лирик I\ЦJ>ОМОИ фИКРВ'Iа, у ОЛdМИ куброга аЙланган. I Иу
сабабли у l\aдaJl, гуно~идан 1\'9Рl\МаЙДИ. Уунки оломи кубро маlU~арда
д:9'захга сигмаЙДИ.
Олами кубро, Jl'ЬНи улут оЛdМ >\011\ вужудиик ифодалаЙДН. БаРЧd
яратилгаНЛdР унииг тажаллиЙсидир. Таж:аллиёт орасиД4 олами кубронинг
мукаммdЛ НУСХdСИ иисои :JC;исобланади. Шу сабабли инсои олами СУ"ро,
Я'ЪRИ кичик ОЛdм деЙилади.
МашJl,УР суфиА ,ва аЛИМ Азизимик Насафийкинг ёЗИlllича. «Улуг
оламда бор нарсалар кичи~ о.чмда мавжумир»· Чунки С:9'фийЛdР
1'8цинича, омми кубро, яъни :JC;аI\КI\ИЙ вужуд :9'З-'93И'lа :ю~ирий 8i\
бо1'ИННЙ БОРЛИl\l\а зга. БотиииА ву.уд ИЛО~ИЙ нурдан иборат БаРЧd
тажаллиёт шу "УРДdНДИР. ДapBOl\e, ~YJYЬOКИ каримда х,ам >\аI\НИНГ илох,нй
НУР зканлИl'И (To:JC;a сураси, lО-ll-оитлар) таъки.дланиб.барча Иpdтнлган '\ар
шу курда" ВУЖУДГд келгани I\айд ЭТИЛаДИ: «Алло)!, ()("монлар ва ернинг
НУРКДИРII ((tlур» сураси, 35-гоят). Демак, баРЧ4 мавжудот ИЛО>(ИЙ I1УРНИIfГ
зу~ури ОШИI\дИР, з.еро бу нур 3~УI)ОТД4 :9'з ЖllмолиtlR 'МУШО:JC;адд зтnДи,
'9зи сифатЛdРИНИ Bd исмларини НДРОК :пади. ХУМИ IIIУНИНГ учун Jl,dM ,,'Уз
раббингни таниш (билиш) учун &ВВ4Л '9Эингни танк (бил)>> Aeriill ~ёlДИС
аЙтилган.

110
Байтдаги оши~ ринд I.пу даражага К'9ТаРИJ\J'ав. Шу сабабли У fзиии
олами куброга иисбат беради. Зеро, у олами cyrpora хос fЗЛИrиrа бар!Ciам
бериб, ~aI\И~ узлиги булrан олами кубро масвадига кутаРИJ\J'аи. Шу
сабабли у !Ciеч и~сага сиrмайди. Чунки унивг узи бугун оламни узида
к.амрагаи капа оламга аЙЛ4нга.в. Бу фикр мухтара.ъвинг охирги бclЙТИДa
dсослаиган. Унда лирик ~црам:оннииг ~J9IЙ оши~она l<,Иёфаси
чизилади. Bo~eaн, у чин ошц б'9лмагавда уружга к'9Тарилмае зди. У
х;а~J<,ИЙ ОШlЦЛИги туфайли I\aepra бормасин ва нимага бо~аеин, умрда
х;а~и~ий маJCiбуб васлини ТУЯNtl.
Шундай I<;илиб, улyr шоир газа.лнииг Жiар бир байтида оммн cyrpo
сиймосида акс З1Тан илоJCiИЙ иуриинr ~M бир белгисиии К"9рсатвб,
унииг олами куброга мансуБЛllПl1lИ асослаб беради. НатижaДd, биэнивг
кfз унгимизда ринд. ОШИI<; ва ориф ВУЖУДIDIи уэида умумлаштирган
мукаммал суфий тимеоли Н6Моён б9'ладн. Навоий узинииг БОШl\а бир
мухтараъсида лирик ~~МОlП'а мурожаат I\ИЛИб, JCidJ91t<;Ий мцбуб
вужудига сингигаи ориф ОШЦН:ИНI' yмyмлaшrан тимсолини махсус
КуРСd1Таи JCiaM ЗN4:
Фоииё, иабудам андар ёру бошад чои шукр,
К-аз гаму шодй мубарро СОХТ иш~и У маро,
(Эй Фоний, меи.ёр (АллоJCi) вужуNlдa фано булrанман (ЙfJ\олгаимав),
бунинг учун шукр, чуики униш (Алло)\Нивг) ИШI\И мени гам ва шодлимав
ХаАОС ~ди).
'дммо шуниеи JCidМ борки, ,Навоий яратган умумлашган суфий
еиймоси I\ОЛИПДdГИ тимсол эмас. У узига хое хусусиятларга JCiaM зга. Улyr
1II0ИР ~и и:ратган сS'фий тимсолииИИF икки фазИЛdТИНИ махсус
ТdЪКидлаЙДи. Уиииг бири - cJфийдarи JCiaI\ИI\ИЙ маJCiбубга, ~aJ<, йулига
вафодорлик, яъии вафо ~ra мавсублик булса, иккиичиси - суфийнинr
фаl\РУ фано Й)!"лини тутгавлиrидир. Улyr wоирнинг мухтараъ ва
Тdтаббуъларида бу икки жиJCidТ У "ратгаи суфий ТИМСОЛИНИИI' асосий
фазилатлари сифатида изчил та'ЬКИДМниб борилади. Маеалан:
Бевафоянд ~ даврон, Фоииё, лекин чу ман,
~aeTaM аз ~ вафо, вабвад ба-эwов ииебатам
(ЭЙ Фоний, даврои .цли вафосиздир, леквн мен вафо .цлидан
булга ним учуи уларга ухшамаЙмаи).
Фониё, роJCiи фано JCidрчавд мушкил буд. ШУД,
I<,атъи он з-афкандани бори худй осон маро,
(Эй Фон ий, фано йули l\iiИча мywкул бfлса JCiaM, маllманлик юкиии
Тdшлаганим учун У'й'Улни босиб rrиw осон булди).
Навоий ирапан t 9'фий образидa.rи бу икки, уэига хос фазилат бир­
!JИРИНИ Т"9лдиради, албаТl·а. ДapBol\e, С9фий вафо iЦЛИдан б9лганлиги
vчун машак.J<,атли фано Й'9лидан l\аЙТМаган. Шу балан БИРI'а, у фаl\Рда
собит б9либ, узлик юкидан I\утулгани учун вафо a~ мушарраф
оулаДИГdН бd)l.,О МdНЗИАига e1ТdН, НатижdДd, илож;ий нур тажаллийсидан

111
иурнинг узига аЙА4игаи. Бу тасlt88УФАа КONИЛ иисоилик Д4ражаСИДИР·
Навоий фОРС-ТО.ИIL ТllAИДltПl татаббуь га34J\Л4Рида узигаЧ4 .раТИЛJ'ан
таСilВВУФиА тимсолларга нжодий ёндошнш иатвжасИДii, уз
мухтар4'ЬJ\6Рида С9Фий ткн:солииииг умумлаwгаи 8а fзига хос ЖН~ТЛ4рl'а
эга мукамNItЛ сйймоснии _ратди. Шунинг fзиёJC; На80НЙ Т4таббуьмри
ЮКСdК ИЖОДКОрЛИI<. Nа~сули эканлигнни .~ол КfpCата.\И.

дДАБиI::ТЛАР:
1. )\dйнтметов А. НавонА лирикаси, Тошкент: '9ЗФaII, 1961.295-6.
2. Навоий, Мyuммал асарлар "J1ПЛaМИ, 20 томлик, 1~M, Тошкен,.,
.Фаи», 2002, 552-6.
З. Навоий, MYUMNёU\ асармр ТfП.Л4МJ1, 20 'roмлик, 19-rОМ, Тоwкеит,
«Фан", 2002'. БОО-Б.
4. Аэизиддии Насафий, Зубда'!' УЛ-~lCiоl:.вl\, Тоwкеит, .КАмалаК., 1995. 5б-
бет, •


112
Аэимжои Шоимов

~УТЛYr АНЪАНА ДдВОМИ

ШаРl\ х~ри орв.сида Mi1IlЦYP б1ЛГаи Шайх Саwьoи еевrиеи


Xiаl\идаги l\Иееаии ёэма адабиётга RЛК бор олиб кирган адиб форс-тож.ик
адабиётишtнг забардаст &аЮIЛИ Фаридимин Aтrop ЭNf. Aтrop тасаввуф
адабиётининг НОДИР иамунаси б1ЛГан «МaJIТИJfiут-т6ЙР» доетовида Шайх
Санъон ва унииг оташин мух;аббати JYil\идаги XiикоRТНИ назм рипггаеига
тортган, Бу l\УдpdТЛИ асар наТRЖаеи 1лаРОl\ 1499 ЙИЛДа Алишер Навоий
ЖidМ «Лиеонут-тайр»дек беиаэир назира аеар иратдики, ymбу ДОСТОВ
таркибига киритилгаи Х;dЖман катта ~коят (515 байт) Шайх Саиъои ва
унинг 9'Тли ~ббати x;aI9Iдa XiИКОЯ: l\илади.
ХХ аернинг 12-1~ ЙИЛЛdрида озар адиби, шоир ва Др4матург ~уеайн
Жовид х;ам 9'Зиии Шайх Санъонинг Xiаl\Иl\ИЙ мухлиеи экaилиrини
К»'рСатиш маl\еадида ушбу мавзуга l\1л урдв. Бу билаи адвб ШаРl\
класеиклари- - Aтrop, Низомий, Фузулий анъаваларини ДdВOM этrpишга
бел БОFЛади, « ... ~уеайя Жовид. шайхга, менинт оиглашимча, бир ОШИl\,
бир мухлие ЭNf. Шу ИШl\ l\а:йнаroилиги натижаеида 9 маиза.ралик шеър
билан ёзилгои мухаммал адаБИЙ, фалеафий бир аеар майдонrа ЧИl\l\ОВ ... »,
де6 ёзган ЭДИ Ч1ЛПОII «Турквстон» газетаеининг 1923 йил. 6 июнь еонида
эълон. l\ИЛИВГаи «Ша:йх СаиъоНJt номли та~изида, Шу 1Ривда
Ч?,лчоннинг мазкур фикрига муштарак 6ир фактга Т'9'ХТалиб '9'J'ИIПНИ жоиз
топдик: "Жовид ТифлиCДd, «Ша:й:1'овбозор»Дd 6ир манзил топганди. У
ердан Шайх Санъон JUlада равшан к1Ринарди... ЖОВИД 6у ерда, Шайх
Санъонга '9'Рнатилгаи к,абр (рамзий- -АШ.) ёнида УЗОl\ l\Олар, Nfl\l\aT
билан унга БОl\аРNf. КеЙИВРОl\ аигладимки, у РYЖiан ва фикран бу ерларга
ЯI\ИН б1лишга бир ЭXiТИёж сезаркаИ ... >I, деи l\айд этади Ризо ТцмаеИб
узининг ХуеаЙR ЖОВИД Xiцидаги хотираларидан бирида
l

Биз мазкур мцоламизДd Алишер Навоий ва х,уеайн Жовид асарлари


уРтасидаги '9'Зига хосликларга, '9ХШашликларга ва тафовутларга $талиб
9'ТМОI\ЧИИИЗ,МУМТОЭ адабиётимиэда йирик х;ажмли асарларии аруэиииг
маснавий шаклида биТиш кеиг туе олгани, анъанага аЙЛdНГани боие
Навои и х;ам шу анъанага еОДИl\ l\олиб, таркибига "Шайх Сан'ЬОн» XiИкоя:ти
киритилган «Лиеовуг-тайр» номли фалеафий достониии шу усулда
ЯРdТДИ, Хусайн Жовид аеари JYiM назмда, аруз вазнида б1леа-да, у ХХ аер
бошлаlJида Оэарбайжонда драматургия:нииг кеиг !<Оанот ёйиши ватижаеи
1лароio\ драматик турнинг фожиа жанрида ёзилди,
Фаридв..Адии Аттор ва Алишер Навоийнинг «Шайх Саихон»лари
уларнинг «МаН'I'IЦут-тайр» х;амда "ЛИеонуг-тайр»достонлари таркибига
КИРИТИЛГдН, еанъаткорЛil.р ИЖОNfЙ ниитиии янада ТS"Лil.l\ОВЛИ чщишига

• Дда6и('Т N '''Н'Ь4''., 2 март, 1963,


113
хизмат ~aH 1\0ЛИnЛОВЧИ ~коятлар б'9лса, Хусайн ЖОВИДНИНГ IIШilЙХ
Санъои» и мустцил асардкр.
Навоий х;ам 'х.ЖОВИД х;ам Шарк, ХdЛl<,J\iiри орасида Ш)'J!;рат топган
к,иссаии '9э асарлари сюжети учув асос к,илиб омавмр. Драмаrypгнинг
"Шац СаН'ЬОи» Фожиаси МО~ЯТ- Э'Ьтибори билаи Навоий ДОСТОИИГi1
як,ин. х,ар ИККИ адиб асаридаги муштараклик асар тyryuи (Шайхнинг туш
кfpиши ва сафарга ЙfЛ олиши) , кулъминацияси (Шайхвииг «Т9Рт такбири
фано»ни бажа.риши) на ечими (ШаЙх. ва христиан I\ИЭИНИНГ x,al\l\a
еТllш~шларв)да К"9Зга ташланади. Лекин х,усайн Жовид dНЪНd8ИЙ сюжет
ва образлорга ижодий ёндошиб, асар гоясиви очиш, '9з ижодий
концепциясинв илrари суриш Мdl(Oсадида ЯВГИ-ilИГИ бадиий ~маларга,
образларга мурожаат I\илади. У '9з фалсафий вd гуманистик к,арd1IlЛdРИНИ
асари к,аТИГd мо~рлик би.лан сингдириб юборади. Натижада драма
к:9ПrИна жих;атлари БИЛdН '9зига хослик касб этиб боради.
"9"з диний-фалсафий к,арawлaрини ифоДd ЭТГdН Навоий асарИДd бош
гоями Фdl\ат илох;га б'9лган М)'J!;dббатга к,аратган. х,усdЙН Жовид эса "ам
х;ак,ик,иЙ. х;ам МdЖОЗИЙ ишк" х;ам ДИНИЙ таассубкашликка к,арши кураш.
х;а.м x~p ДfСТЛИГИ гояларини илгари сургав бfлса-да, барибир, аСilРИ
маРКdЗида бош гоя сифа'гида х,ак, ИlUI\И туради.
ШуРолар даири ТdНl\Идчилигида таЪКИДl\dиганидек, бу APilt-ld
зинх;ор динга к,арши езилган асар эмес. « асарнивг ЗОХ;ИРlЦаги
х;одисала.рига I\dраб 641\;0 бериш билан асл х;~к,атви юзаrа чи,\ариш
мумкии эмас. Севгида. юксаклик муг.ла.ждир. х,усdЙИ Жовид х;ам «[}Jайх
Санъон»да. севгининг юксаклигини кfpсатади х;амде уида.ги зимиятни
очиб беради.
" Агар lliайх Хуморга б'9лгаll М)')\аббати билаи «динсизлаШСil,»
бас, YНN1 с"9Нгги ДdМДd унинг тилидан айтилrав «1: Оллох;» калимасини
J\д.вдdЙ тушуниш керак? ФОЖИdНИ дингd к,арши ёэlJЛГан асар х;исоблаб,
х,усайи Жовидни ЭЪТИI\ОДСИ:i дейиш фри эмас. Биз ШаАх тилидан бир
марта бfлса х;ам Оллоvа к,арши бирон калиМа ;}шитмадвк. «Мух;аббdТДИР
энг буюк ДИН» калом и фикримизча, шуни айтишга x;yк.~ берадики, иисон
ёлrиз угли бир севги билан севсаГИИd Олло~ииг бутув илоJQtЙЛИГИНИ
ИЧИДdН J\,ИС этади2
х,ар икки ижодкор dсарЛiJ.РИДdГИ фарк, обраэлар тиэимим,х;ам к}tзга
Ташланади. Шайх Саиъон ~ IdВОИЙДd X;dM, х...у'СаЙн Жовима х;ам бош
к,а.х;рамои сифатида гавдаланdДИ. Асарлар гояси х;ам шу бош I\ЦрамОН
фаолиятига юкланади. Гояни Qчиб бериш мак,сdДИДd му~флар руй
беражак BQk,ea-Х;ОДИСdЛарни illай:х Санъон НОМИ вd фаолюl'J'И БИЛдН
боглаЙДИЛdР· БиРОI\ ДР<lматик тур талаблаРИl'а K'9J>d. х,усайн Жовид У':!
асари к,ax;pdМО.иларини салафи.да.н фарl\ЛИ '9ларо~ KOHKp8f номлар билан
атаЙДИ. Навоийдо ЭСd <lcap ишти рок'Iилари (шайхлар, МУРИД'\dР.

ЗУМРIIA Йarмyp. ,Инеен 8XТepblIIlbllfll,4n, ·11-~:!-бетЛdР. Б •• у .1\~HjJW' НcSшриen.. 1998,

114
хрисгиаНЛdР ва б.) умумий тарзда тасвиJ,.'ла.вади· Драматург пьеса
~а)фаМонлариии НItКИ ~арама-~рwи rypWa ажратdДИ. Ипсонга хос
бугун I1заллик эгалари булrан llIa:йx Кабнр, Шай~' Санъов, lllaйx Садро,
Шайх Ходи, Абулуллолар бир ГУР~ВИ ташкил этк":'Iса, И1tКИИЧИ JWГбда
Шайх Марвои, шайх Нанм, Шайх Абдуллах.ё, llla:й:x Жаъфар сингари
мутаассиб диндорлар, иш~у ош~квниг, Илох.ий ~! )6атнивг x.a~
маъвосиии тушуниб етмаган таассубкаwлaр туради. Маи.'" my икк.и гyp~
уРтасида.ги ЗИДА,ИИТ, узаро кураш ~ маълум даражада Шt.\ЙХ Санъоннивг
барча ~ЙИИЧИЛВК ва хурликларга бардоw бериб, Ило~i.Й ~ббатга
ЭРlПUшuига, тадрижий равишда юксалиб боришига хизмат э"):dДИ.
:Х;усайн Жовид Шайх Савъопнинг Ило~ мух.аббатга лойц
эка.нлигини к9РСатшп мцсадида асарга Зtцро обра.зини кир.\тади. Il.Ia:йx
Кабир ~изи булrан ~онинг Савъонга мух.аббати tra K}"LW. БИl>О~ бу
мух.аббат M~ бу-лади. Аии~оги, Савъон унииг севгисини рад этади.
Драматургнинг CaJI'ЬOB ва 3ах.ро муносабатларига бу тахли'1' ёвдашиши
бежиз змас, албатта.СаН"ЬОнвивг Зtцpо севгисини рад этиши
драматургнинг ГОJIВий~ий НИJIТИни амалга ошириши учун 3арур ЭДИ.
Акс х.ол.Al't Шайх СаН"ЬОп комилликка етиm й~лидаги ра.вж­
МdШа~тлардав воз кечrан ва Илох,ий м~аббатви ~озонмагаи бу-лур зди.
Тарсо ~зига муносабат х.ам х.ар икки адибда турлича: Навоий
тарсодухтарниш wаклу wамойилини тасвирлар экан, ундав романтик
буё~рни, ~a муболагали тасвир воситаларини аямd.ЙДИ:
, Не ~ёшким, юз ~уёш девонаси,
Хусни шаъ~и даврида парвонаси ...
Сура.тидин мунфаил х.уру пари,
Талъатидив офтобн ховари ...
:Х;ам занёЦдОНида юз минг жон асир,
Чох.ида юз Юсуфи КаН"ЬОн асир ...
Шу БНЛdН бирга Навоий асарда илrари сурилгав ГОJIИИ 'I)"ла ~оили
ифодалаш мцсадида тарсо JC;изипи Шайх Call"ЬOнгa 'fЗ ЭЪТИJC;оди,
тари~атига зид амалларни бажаршu (шароб ичиш, хоч ОСИШ, I\УРЪОВНИ
ёндириш, зуннор боглаш сингари «1)I'pТ Тdкбири фаНО" ва' нии хил
журмона ( жарима)- бир йил давомида ЧfЧ~бо~арлик, калисода
гулохлик J91ЛИш)га мажбур этувчи I)I'зdЛ сифатида таърифлайди. Хусайн
Жовид асари сюжетида эса тарсо JC;из фаолиити билан боFЛИ~ эпизодлар
бош~ача тарзда тdлJ9Iн этилади. Драматург достоннависдаН фар~
УЛdроtc; гуржи tc;ИЗИНИ Хумор (Тамара) номи билан dТdЙДИ. Шайх Санъонга
I\уйилrан юtc;орщаги тJpT шарт 8а икки жарима Хумор тарафидан
ЭМdс,балки христианлар р~онийси б'9'лrан Поп томонидав tc;1й и лади.
)\усайн Жовид Хумор обра.зига узгача бир мех.р билан ёндашади. Бу Mew
асарда Хумор иштироки билан БОFЛИtc; барча уРинларда ~ол кузга
Т,НUЛdниб туради. Муаллиф Xy'\lOp образини яратишда афсопавий ва
рuмантик тасвир б9ёtc;лaридРН ~очади. (биринчи пардддаги Санъон

115
хаёлanr бим.н боглц ЭnИЗОДIIII ~собra олмагавда, албатrа) Хумор
nьeatдa афсовавlПi: маАаК ~ёфearд4 ЭNOС, реал ~ ~.цpaMOH
Сllфа'1'll,t\a гавдалавади. Увинг ~p бвр Х4ТТJ1~pa.uПlДёi, reп сузларида,
S"й-хаёлларида. Шайх СcllI"ЬOига б1лгU ввсовий N}'IIосабат.мрнда чин
Nа~4ЛIoIJ{. нижа иаЗОl(ат, латофат на вафосат сеЗJIЛИб тyp8AlllUI, бундай
реалиcrик тасвир Хуморни ~p ~ роиаНТlDt тасвирдаги ~y
ПlЛМовлардан yc.-ryв I\ИЛИб туради.
Навов:йда асосий BOl\ea-~одисамр рум (ТypIOIJI)да COДllp б9АСd ,
Х.ЖОВИД Шайх Сawьoи фаОЛИJIТИ БИAiiН бог.uц ВО1\,еаААрниГурж.иcroИГd
к9'ЧИради. Навоийда рум бутховаси афсонавий Т4рэда тасвирЛdllса,
драмада бундай таъриф Ji11r,. Достоннавис Шаь СаВ'ЬОвни 91 ёшда деб
к:урсатса, дpoa.>oIarypr уна '9'Рта ёшли l\IlЛИб тасвllpAdЙДИ .
.ДpaNarypr аса рида Навоий достоиинииг l\OЛИnЛОВЧИ l\Иссаси б1ЛМИ Ш
.Шaiix СаНЪОИII ~КОJIТИ.RИ l\dЙТа ишлаб, сцна YCYAJ/JN1 ж,оилантирибгина
l\ОЛМай, .Лисонуг-тайр»даги бош 1'0....
~M М4'ЫУМ f;iJ.pдJ«.д.Ni RНГИЧd
тa.лI\,lIIIДp ифодалашга ивтилади. Навои достов.дагв ОJIЛО~4 еТИl.l1~Оl\, бу
ЙfЛNi '9ЗЛИкдан, '9З «мен»uдaя воз кечиш, ~ap J(,андай pёiнж­
машаl\l\атлардан тап тортмас.лик, ша~ ИШl\ б1ЛИШ ro.си Х.Жовил
драмасида 1згача бир шаклдd ифода этилади. Навоийда )/\,al\l\a етиш
й1лида чекилrан риёзатлар маж.озиЙ образ (f\YШМр)ла.р орl\dЛll
К'9'РСаТИЛСd, дPaMaтypr буни Шайх Ходи 'бошчилигидаrи шаJbtAар фОЖ'lаси
ОРl\аАИ акс Э17иради. Навоийвииr мажозий обра.зларидаи баъзилари
(Товус, "9рдак вd б.) Мdшаl\l\атлардан Ч'fЧВб Симургни излаб ca~apra
чиl\Jll.llдdи бош тортсалар, Х.ЖОВИД пьесасИNJ.ГИ 'ШdЙХ Жаъфар 8а
АБДУЛЛd~ё сивгарилар ислом дииини таргиб l\ИЛИШ учун уюштирИЛJ'dН "а
ОХИР-Оl\ибат фожиа билаи IIКУН топгаи сафардав бош тортадилар.
Навоий асари е1JlrИДll Шайх Санъон садоl\атли шогирдининг саъй­
~аракатлари туфайли ииа аввалги маВl\еига l\4ЙТади, Тарсо l\ИЗ ТУШИДd
К'9'Ргани Иео пай,'амборнииг даЪВdТИ БНЛdВ ислом дивига It.ириш, ШdЙХДdll
узр C1J>aш ва унинr жуфти ~алоли б1ЛИШ ма~садида Каъ6а сари й1л олган
СаВ'ЬОи ортидаи ЙJлга тушади. «НИ~ОJlСИЗ да.ла-ДlJJJПда хасталик ва
ожизликка юзлаииб», тамоман ~УШИNJ.н кетади. Бу ~одисот СаИЪОНl'd арн
Q:9лвб, у opтra l\айтади в<l ~YWCИЗ ётraB еанамни баГРИГд ОЛМII.
Тарсодухтор барча ситаМЛdРИ-Ю беадаблиlt.лaри yqyи уэр сурайди,
иймонини келтиришини rrинадн ва шайх унга иАмон арз l\Илгач, .жон
таслим этадн. Кdъбarа 1\,1ЙТfан Шайх Санъон тангрига ёлвориб,
Jтмишдarи барча ишларини магфиpёiТ l\ИЛИШИИИ С9'Рвб илтижо I\Илади.
Шайхнинг тавраси I\абул б}tлиб, I\азо уни 13 ёриrа l\lIШiДИ.
Хуеайи Жовид драМdеининг ИИ'I'lЦОСИ эса боШ l\a ча шаклд,l
СаН'ЬОини аввалr'и рутбаеИГd l\dйтариш учуи l\ИЛИИГdИ барча уринишмр
зое кетади. Шайх Санъон ЗIlГ Jll\ИН шогврдларига иасбатан ~a:-t "реки н
муносабатда б'9лади. Христианлар етакчиеи Поп томонидан ваЪДдl'd
вафосизлик l\КЛИИl'ач, Шаих Саwъ<ш Т8В~ОЛИК истаб, Кур Aapet и

116
ёк,асидаги II;OH томон if'9'л олади. I\албвда ИlIlII; тyrёни ж1Ш урган Хумор
таъиаю тазйик,ларга lI;арамай Саиъои томон талпивади ва таыl;бчилардаии
к,угуI\..ИШ маll;Садида ~ТТO '9лимга ~aм рози б'9лади:
Хумор: (атрефга бо~р экан безовталик била.н)
I\очайлик, бизии таыl;бб зтмоJ<ДdЛdр,
Бизиикилар келибои етмОJ<ДdЛdр.
Са.нъон:
БоII;, Хумор, ~p томон '9ЩОВДИР, '9ПII;ОН ...
Хумор:
Исгасанг, сеи билаи б'9ЛУРМан к,урбон 3 • Поп
бошчилигидаги таък,вбчилар к,9'лига тушмаслик, бвр-бирларидан
айрилмаслик учун Санъои ва Хумор баланд к,оядан '9зларини Кур
дapёcвra ташла:йдилар.
НавоиЙДdГИ сингари дастлаб тарсо к,вз (Хумор), к'9П '9ТМай эса
Санъои фоний дувёни тарк этвб, бир-бирларига
к,овушадилар.Санъои к,исматвдан бохабар Дарвиш ошик, ва машук,а
фожиасидан сал аввал ШdЙXГа:
... Фазли Х;ак. Э~ этади камолингда,
Порлагай Х;ак, нурлари жамОЛВfП'да.
Сеида бир a~ ~ОЛ аломати бор,
t Сеида ЭНДИ Худо ~ёфати бор,
дегаиида мутлак,о ~aк, ЭДИ.

'Драматург Санъои ва ХУМОР1Ulиг вшк,и Ило~йга етишганликлариии


худди бириичи пардадаги сиигари романтик тасвир услубидан
фОЙДdлaНган ~оЛДd к9Рсатади:
( ... Шу пайт сцнинииг шуъласи cjIRaДВ, орк,адаги вккиичи парда
очилади. Хумор билан Санъоининг II;'9л yшлamиб булуглар ичида учиб
юргавлари иамоёи б'9лади ... »
Пьеса компоэицинси ~aM NYJ'dммал ишлангаи. х.ар бир парда,
к9Риииш, лав~алар. обраэлар ва бадиий воситалар дPdматургиииг ГОJIВий­
бадиий ивитига хизмат к,илади. Муаллиф асар гонсиии изчил амалга
ошириш мак,садида вок,еаларни вак,ти-вак,ти билан го" Мадинада, гo~
Гуржистонда содир этади. Драматургнинг мак,сади ва ГОJIВий нук,таи
иазари аиик, б'9лгани боис ~aM асар КОМIJОЭИЦИJIСИ мукаммаллик касб
Э'lТан.

Демак, маЭI<УР асар ~aMMa даврларда иисонии '9э олий маl\Садлари,


эзry интилишлари йулида сабот ва матонат билан к,адам ташлашга даъват

х,усайн Ж".ИДНИИГ ."'"й, са' ....оИ. фо"'''''''ИИИ Itлк боР 1'123 йИJ\Д<l ШОИР. драматур". гар",""мон на
~"ТP ТdШJ(ИАO'I'IilСiI Х \ Р 111 11.\ IIIIIPilФ (Ш"'IСИДДItIl Ш"рllф'IМIIИОВ) узбек тилиг" "ГД"р,.1It 'IIшбу
Уllрж.миа ХО3ИРДII тeaтpu,yJlO< Б.1ХРИДДНН На, РИДДИНОВИИНГ Uldхсиli кутубханасИДII ca""''''''IOI<,I\<I Айрим
Гdбаблар,'" кур" ХУРШJ,.>. '.р"шмdCН пила" таиИllIИUD''' МУШВРРаф б:9Аа аАМIIДИ"" liиз ФО"далангаи
'ldрчалар ха ШОКР в8 1вр",иман УСМ"И 1\У",\арнинс "усdЙ" Жовнд .ШвАх Сан....,Н.Н"" 19'IfI 1iИЛД4
У:Ю"к ТIlЛИГ" У'"ИРГаи Т81'",и"асил"и ал .. игвн

117
этувчи, вd охир-ок,ибат бу ~apaKaT "9'з самарасиии беришига ишонтира
олувчи ЙJpИI<; эканЛJI8ГИНИ яна бир бор тасдиl\ЛdЙДИ.
~усайи ЖОВИД вафаI<;dТ ШаРI<; классиклари авъаиалариии ИНГИЧd
К9РИНШllДd давом эттиргаи адиб, балки 2О-йиллар узбек са~иа саиъати
такомилига муносиб улуш tc;ушгаи дpaмaтypr ~амдир. 1919 ЙИЛЛдрда
Намаиган ва Тошкеитда «шайдо». 1920 йилда CaMa~a ((Шайдо»4.
1923 йилнииг бириичи ярмида Тошкеmда. «Турон» ва ((КолизеЙJJ
театрларида ((ИБЛИCJJ вd « Шап Савъон» оьесал.арининг 9'збек драм
труппаларн томонидав СёЦНdЛdштирилиши 9'збек театрчилигк тарнхида
M~M BOl\ea б9'лrан ЭИI.

"

' . \ ,•• рбd;I>"ОН' жур"в.,и Г) .0 .. М .... /lДЛи . • ЖОВНА-У"Р ()УЙиа. 88-89-t',f"·""p. 1981.' /СО"

118
Х;амидбек Юсупов
"ХАМСА"Дд ЖАМШИД ОБРАЗИ

Х;азрат Навоийнииг К'91\на ШаРI<; адабиёти. фольклори, санъати ва


маданиятини пух,.а 9'злаштирганлиги ва бу билимларини 9'з асарларида
мох"ирона I<;yrллаганлигиии и:хши биламиз. Бу буюк I<;алб ва аI<;Л сш~иби
9'зининг лирик ва эпик жаврлардаги ижод неъматларвда ана шу шаРI<;она
маданият унсурлари анъанавий образлардан Jlнгича фойдаланиб,
тенгсиз мах"оратини намоён этган. Шулардан бири подшох, Жамшвд
образидирки, унга МУРОЖо1ат I<;ИЛМаган адибиинг 9'Зи ШаРI<; мумтоз
адабиёти вакиллари орасида кам учраса керак.
Мазкур образ ШаРI<; МИфОЛОГИJlСИ. фольклори ва адабиётига
"Авесто"даги Йима образининг тадриЖRЙ такомили сифатида кириб
келган ва форсийгуй шоирлар ижодида К'9ПJЮI<; келтирилган. Хусусан.
Фирдавсийнииг Зрон тарlПИНИ бадиий акс этгирувчи "Шох"нома"сида
унинг Т9'ЛИI<; ~ояси берилган. '9"заро адабий таъсирлар натижасида
туркий адабиётга х"ам Жа.мШИД образи 7ГГан. Хуш, мутафаккир Навоий
ижодида у I<;aHaI<;a '9згачалик, I<;аНДdЙ жило билан акс этади?
Ушбу мавзуда муло~за бошлар эканмиз, манба сифатида. аввало,
''Тарихи мулуки Ажам"га мурожаат I<;ИЛiiМИз
l
Ушбу тарихни яратишда
Навоийнинг 5'зидан олдииги тарихчилар асарлариrа еуянганлиги
табии~р. Шу сабабдан х"ам, у Жамшид Jf"д.F\ида с9'з бошлар экая. "Баъзи
ани Тц"ураснинг I<;ардоши дебдурлар ва баъзи I<;ардошина:нг 9'Гли" деб
1урлА фикрларни келтириб tгади.· Жамшид Jf"д.lI,идаги I\ием охирида эса:
'Табарийда ан инг F\атли БюрасБI<;а мансубдир, аммо узга таворихда
Й91':,л,ур" деЙДи. Бундан икки нарса ОЙДИН б9'ляпти: биринчидан. шоир
ушбу тарихни яратишда, ЮI<;ОРида Td-ькидмганимиздаЙ. JЗидан ОЛДИНГИ
барча тарихларни мукаммал 9'J)ганиб, БОШI<;алари I\атори. Жамшид
тугрисидаги маълумотларни х,.ам улардан 'J"9ПЛaю'ан, Иккинчидан,
Фирдавсийнинг "Шо~ома"си каби. форс класеикларнинг асарларини,
гарчи улар Эрон тарихини бадиий тарзда акс ЭТТИРl'ан булсалар х"ам,
уларга илмий-тарихий асар сифатида эмас, балки бадиий ижод ма~сули,
деб "араган.
К)I\ОРИдаги иккита фактдан К9'J)lIНиб турибдики. Навоий Жамшнд
х"аl\идаl'И маЪЛУ'l(отларни иккига - тарихий подшох"нию' бадинй образи ва
халl\, илеалидаги ба.двиЙ тJ1I;има подшох" образига i1жратгdН, Шундан
келиб ЧИl\I\ан ~OMд нлмнй тарихий аеар х"иеобланган "Тарихи "'улуки
Ажdм"/\а ТdрНХИЙ шахе булгав Жамшид образини. 6оШl\а асарларида эса,
мифол( >гик ху( уенятлаРI'а эга б'9'лгав Т'9'J<tима Жамшид обра .IИНИ I<;айта
жонлантирган.

----------
I ФUII,\4.\,IIIИ,\I'tIН МtlНбr.aA,ар М 4Дt16иётмр руйхати ма~ола CflII"ИД4 келтирмлгаll

119
"Тарих мулуки Ажам"да Жамшиднинг фазилатлари, TaXТl'a :9Тириши,
поДШолик I\ИЛИШИ, охирида магрурланиб кетиб, ЗаJ9\ОК тамонидан
жазоланиши тафсилотлари келтирилган. 3икр этилишича, у Истахр
шах,рини кенгайтириб, унда "Чил минор" номли бир бино I\урдиради.
Иморат битгач, бугун дунёдаги султонлар, улуг кишиларни йигиб, катта
бир зиёфат уюштиради. Шунда, 6а:х;орги тун-кун тенглиги пайтида таХ1Та
:9Тиради ва шу купни Навр'УЗ деб атаЙДи. У бутун жах,онга шох,лик I\илиб,
ер юзида адолат ва тартиб 'УРнатади, I\онунлар жорий этади.
Албатта, "Тарихи мулуки Ажам"даги образда х,ам бир I\анча бадиий­
мифологик хусусиятлар мужассам. Буларнинг сабаби мазкур подшо:х;га
аЛОI\адор деталларнинг "Авесто" ва 60ШI\а манбалардаги мифлардан 'Усиб
ЧИI\l\анлигидадир. l\адимги Эрон МИфОАогиясидаги илк аждодлар
маданий l\dJ\рамонларга нисбат берилган сифатлар I\ОЛДИl\Лари
кейинчалик илк подшо:х;лар образларига к-учганлигини Е.l\l.l\lелетинскиЙ
х,ам таъкидлаб -упан. Жанг кийимлари ва I\УРОЛлари, х,аммом, тJl\увчилик
кабиларни ихтиро I\ИЛИШИ, Навр'УЗ байраC\fИ кунини белгилаши сингари
хусусиятлар МИфОЛОl'ик маданий I\ax,paMoH сифатларига тJлалигича мос
келади.

Жамшидга нисбат берилган бир I\анча сифатлар "Хамса"


достонларидаги баъзи 'УРинларда х;ам тилга олиб утилади. "Садди
Искандарий"нинг ХI бобида эса дунё тарихидаги знг машх,ур подшо:х;лар
х,аl\ида I\ИСl\ача T-УХталиб :9Тади. Унда Жамшид хусусида шундай дейилади:

Яна сурди Жамшид олаМI'а рахш, •


Ки х,ам тахтгир ЗДИ x,aC\f тожбахш.
ХаЛОЙИI\га куп еткуруб интифоъ,
,Гариб амр куп айлади ихтироъ,

Навоий Ж.амшиднинг тахти, унинг шукух.и ва адолатига купинча


БОШl\а подшо:х;ларни I\иёс I\Илади. I110ИР султонлар х,аI\ида с'уз юритар
:жан, улар тахтини Жамшиднинг юксак тахтига I\иёс I\ИЛади:

Маснади Жамшид УЗd айлаб MdI\OM,


Топмай илиг,инг упарин гайри жом,
х.отами адлиНТFа сипех;ри баланд,
"Рости-ю русти" била наl\шбанд

Чунончи, "х.аЙратул аброр" нинг х.усаЙн БоЙl\аро мадх,ига

баlишланган ):СУ! бобида у шундай де иди:

Разм иши чун I\OA..'1:aCil майдон сори,


Ишрат учун I\JЙга ю:~ айвон сори,

120
Тушсау PycraM киби I\илса хиром,
Тахт уза Жамшимек этса Mal\oM ...
... Баэми булуб гулшаии ахэар киби,
Курси гаэак )\аР сари ахтар киби,
Маснади уэра узи Жdмшимек,
Й'f19<и сиnех;р авжида Хуршимек ...

ьундан таШl\ари, "Фарх;од ва Ширин"нинг Х бобида }\усa.йll БоЙI\iiРО


"lс1'ыJфинии келтирар экая.:

Тугуб Жам.шед 'lахти узра ором,


Тилаб хуршед JlНГЛИГ лаългун жом

I,LИди. Бу билан У БоЙl\аронинг TaX'IТa 'fТИриб, DОДШОЛИК бошлашиии


,.~сона(jИЙ шох;га 'fXШатади. Шунингдек, "Сабъаи сайёр"да )\аМ AYcr ва
r-шс\,'.КiI,ОШИ }\у<;айн БОЙl\арога шундаЙ ниятларни раво к"9J>aДИ:

Масканинг БJлса маснади Жамшид.


I\~HF булса согари хуршид...

:\йlЫII шу достоннинг яна бир жойида ИJlСОНИЯТ тарихидаги бир


_""о! (~\ uуюк подшох;ларнинг фазилатлари мужассам эканлигиви
'..,'flК,1д,\аЙДИ:

Мисли Жамшид ~ 'Фаридун х;ам,


~ Скавдар, ЙJI\ эр са }\орун х;ам,
Борчадин бордурур нишон аида,
К'fpгузу6 бахт комрон анда.

Шоир :9з l\iЦPaМОнлари -' Фарх;од. Бах;ром, Искавдар каби


l')Дllюларни х;ам Жамшидга l\Иёс l\ИЛддИки, 6уларда 6из унинг одил шох;
l'()Я,~И Х;ill\Идаги I\арашларини кJpaмиз, Умуман, ШаРl\ адабиёти ва
фолькларида идеал подшо сифатида Жамшидни l\'fpсатиш анъанаси
,')Оt:"и, Навоий х;ам 6уанъанани четла6 :9Тмаган.
")\айратул аброр"нинг "Ростлиг таърифида ... " деб номланган ХI
боUи.д(\ Сулаймон паЙГёlмбарнинг марта6аси ЖаМШИДГа :9ХШатилади:

Жам била За~окча жох;и анинг,


Ики Скандарча сипuх;и анинг.

Искандар Тdърифига 6аFИШЛdЮ'ан XIX бо6да эса ИсКiUlДaР


ЖiШШ ИДГа ~ёc I<;ИЛИНади:

121
3ОТИFа Жамшедлиr ойии б'9Луб.
К:9'ЗГУ сШга жоми жаж;овбlf1l б'9Луб ...

"Фарх;од ва ШИРIПI"дан олинган I<.уйидаги миеода. муаллиф Фарх;од


ж;аI<.ида шунда.Й деЙN!:

Чу гардун I<.уллаеИFа МИНДИ хуршед.


Тамошо азмига отланди Жамшед.

"Садди Иекандарий"да баш I<.cцpaMOB тyrpиеида жрм "Жамшукух;".


"ЖамI<.адр·· каби еифатлар билан улyrлавадики. бу омимар ж;ам шоирнинг
Жамшидга идеал шож; сифатида I<.араганлигиии к"9РСатади. Искандарнинг
ПОрЛОF\ чеж;ралиги ва жаж;онни фац эmши ж;ам Жашидга '9ХШ а тилади:

Яна шож; рахшанда хуршемек.


Жц~н мулки фацига Жамшимек.

"Сабъаи еаиер даги иккинчи ИI<.ЛИМ й'9лидан келган мусофир


~икояеида эса бевоеита Жамшид замонИNi рум шож;и учун яеалган таXfН.И
шоир myидaй таърифлайди:

Лек ул навъ КJpгузуб еанъат.
КИ ЧИl\ар б'9'лса шо~ Жам рифьат.
Поялар мa.JC;ДdМИДd бfлrай паст.
Айлarай бир-бири юзиrа вишаст.
КJpамизки. рум шо~ининг мартабаеиви шоир Жамшид шукух;и ва
шавкатига I<.Иёс I<.илаётир.
Шар1<Да.·и анъаналаРГ(1 KJpa. подшо~р Maы\м бир сулолага мансуб
б'9'ЛМОГИ лозим эfYII. ЯъRИ, аирор маш~ ШО~ИШ вориеи ёки наслииинг
давомчиси б'9'лган шаХСГИНd TaX'IТa даъвогар бfла оларfYII. Бу х;ол 6адИИЙ
адабиётда. ",ам '9'з ифода! ини ТОПl;ан. Навоийнинг F\dж;pdмонлари X;dM
баъзан '9з наслининг ЖаМlUидга бори б тарJ(,алишидан ифтихор 'гуядилар.
Шоир наздида Бсцром х;ам ана шу ШС~ ворнеи, еулолаеИНИНI"
давомчиеидир:

т <1ХТ )- Ipa ЧИКДИ вориеи Жамmид.


Анга РfIДошти гайрати хуршид.

"Садди Иекандарий",'\<\ Искандарвииг иккивчи хотини - НО:lчех;р


(Кawмир шо~ МаллуниНl I<iИЗИ) "93 эриви биринчи ·хотиии - РаВШrlИdК
(Эран ШО~И ДОРОИИttГ I\IIЗИ)да.н рdШК I<.Илар экаи, "Агар у Жа~flUИД

122
l]ii('ЛИДс1Нб9лганлигв билан фахрлаиса, меИШIГ ~сиимда.и I<oуёш ~dМ
JЯ";.дя", дейди:

Лига фахр нисбатда Жамшимин,


Маига ор ~си ичра хурmимив.

Шуниигдек, "Фарх;од ва Ширин"да тош I<oазувчила.р МеJlillбонуни


Фар~одга мана бундай таърифлаЙДИЛdР:

Кв: бу кишвардаквм рашки ЖИНОНДУР,


Букув исматпано~ JO'КМPOндyp.
кв Афридун сар .. борур иасабда,
Эрур Жамшемии opТfl\ х;асабда.

Ширин ~aм шувдай улyrланади:

Насабда жaдt:YlJ аъло анга Жамшед.


Хасабда с)tИП'И мавло анга хуршед.

:Х;.:lзрат Навоий боUll\Cl бир мавзуда - бу дунё молига К9'JIГИЛ


I;VЙ;.filСЛИК, умриииг JтКинчилиги ~аl<oида Ф юритгаиида ~aM Жамшид
Сl6р,нидан самарали фойдаланилади:

,• КJpки I<odёв б.<.?рди Фарндуну Жам,


Айражу Хушанг ила ~OK ~aM.

":Х;айратул-аброр"иинг l<oаиOdТ ~аl<oида ~оя I<oилувчи XXIV бобида


х.ам "КИШИДd Жамшид мулки б"9лса ~aM, саховат бfлмаса фОЙДdсиздир"
,\('I"~H фикр баёи этилади:

Кимки эрур мах.заии I<.oPYВ анинг,


Мулки Жаму тожи Фаридун а виШ',
Базл дебои ганж. ЭUJигин очмаса,
Фойдасиз дур ру I·aв~ap сочмаса.

"Фарх;од Ба ШИРИН"ДdН "9I\ИЙМИЗ:

I<.ани Т.цмурасу Жамшиду За~ок,


Кв, х,ар бир олди олам мулкини пок?

КJpаМИ:lКИ. бу JpИJlда ~o шоиримиз "Бугун дунёни I<ofлга олгаll


;~Н:llилар х,ам дунёни Т<iJllлаб кетганлар" деб, бизни дунёнинг УТКИНЧII.

123
фОllИЙЛНПlДdН OI'O~ ЭТIIДИ. Шyкrа 1ХШаw фИКРНИ биз "Саб'wul сайёр"дn
~M учратамиз:

к.ани Тцмурасу ~ани Ж4МШид.


Г1Ордимр борса Д4]y)ДIIH навмид.

(Uapl<. мумтоз адабиётидА ЖаМWИДllииr уэидан КуРа ж.оми


ж.d~ОНIIOМISСИ KeHfpo!l, из II,ОАДИрган, десак муБОЛАга булмас. Жом )(,dll,Ида
"Тарихи мулуки I\Jf(t1M"Afj ~C .. кима деАИЛМ4J'dН булса-да, UIOИРНИНI' БUWlI,d
dсарларида у куп тима олинади. Бу алож.идо М4~Ола МdВЭУСИ булгани учун
fiиз унга 1'1ХТалиwни лозим куРNAДИJt.
ЮlI,оридагимрдАн КуРинадики, На80вА Жамшид тимсолидак гo~
lI,иёс, ro~ байт ма:tмунининг ~бариJC" кtrарннки p~, СМЪЗ411 зСll,
lIlаНДНома uраК1'ерида булишивв 1'4'ЬNИIIЛ4WД4 Р4иг-6аpdнr'
1'ОВланиШЛdРМ ФОЙД4ЛАнгаи. •

ФОЙДМАНИЛГ АН МАНБАЛЛР ВА АДЛБИ t!T Ад.,


Р'9йХАТИ

1. Алишер На80Ни. Мукамм4Л асарлар ТУПМми. 20 томлик. Iб-'l·UМ.-Т,


"Ф4Н", 2002. З~'Г.·· ,
2. Алищер На80ИЙ. Мyuмм4Л асарлар 1'1IIЛdМИ. 20 томлик. 'I,i, 10, 11-
l'оммр.т., "Фан"
:i. М(!h"ТИtIСКИЙ Е.М. ПоЭ'l1U(4 мифа. М., 1916.
4. МифОЛОГИ'lескиfl СЛО8арь. Гл. ред. Е.М.МелетинrкиЙ .. СОRеТСКdЯ
:)нцик.лОПРЛИЯ», М., 1991. 73б-бет.

124
Х;усиугул Ж1раева
АДОЛАт ИБРАТИ

Д;цо санъ4!ТКор, «назм мулхиRИИr султони» (YcroA Шайхзода лyrфи


)\.Ж) Мир Алиmер Навоийвииг мaвry обида.си «Хамса"сини ~иб,
рYJ\имда инги бир эпкиилар пщо б1лгавиии, ~ётим юксаклвкка
орзумавд б1либ ~олганипи авглаб етДИм. Дapx;~aT, IC Хамса »да, хусусан,
унинг с)'Нгги достони ((Сами Искавдарий»да васф ЭТИЛi'ан Y'fYМбашарий
гоялар, чунончи; маърифат ва адолатпарварлик, ватан ва вата нпарварлик,
табиат ва табиатпарварлик, унинг мислсиз Ij'за.лликлари ва
ганживаларига ташналик ва ОJ91бат, умуман, ~~иl\ИЙ фидоийлиk
намунаси б1либгина ~олмасдан, балки асрлар оша ивсоният учув, увинг
янги-янги авлоди учун даcrypил-амал экавлиrини алох;ида таъкИДЛdШ

зарур.

Шоир орзусидаги Искаидар ~ypytyUlK ва денгиэларни кезиб ер


юзини фац :пса-да, 1ЗИНИНГ адолатпарварлиги, донишмавдлиги билан
жа~он хaлJ{,и к)'Нгил мулкиии х;ам забт этДИ. Достонни муголаа 191Лар
эканман, ундаги бир ~икоят меlПUlГ онгу вужудимни бутунлай узига
мафтун ва ром ~илиб ~9йди.
)\икоят шундай:
• Улуг фотих; Искандар жцон ~гa х;оким буЛИ1U ниятига етиб,
J<,d\lСИ мамлаКdТ подшох;и унга таслим б1лгав булса, уша х;укмдорларни
Ян,j уз юртига шох; ~либ таЙИW\aДИ.
МаЪЛУМКII, Магриб ерларини забт этишда унинг U10Х;И Искандарга
душманлик бllлан уруш Э'ЬЛон ~ИЛДИ. Нцоят, жанг "S'Ти бартараф
I\илингач, Мi\гриб шо~нинг х;алок б1ЛГани аниlV\dНДИ Искандар
мамлакатда адолат 1Рнатишга бел боглаб, ~a: ((Бу юртнивг султонлари
ичида х;укмдорлик ~онун-~оидаларидан хабардор одам ~олганми? Бор
булса, мрн ~'Hгa мамлакатингиЗJПtиг х;окиМЛRГИIПI топш..rраЙ, токи
юртингиз беганалар ~улига "9"ГИб кетмасИНIt,-деЙДИ.
Одамлар бу фармонни эшитиб, Искандар ~узурига бир дарвешни
олиб келдилар У бош манг, oё~ ЯЛднг, ё~алари йирти~, К'9"КР,iклари ОЧИI\,
ни:х;оятда 'iфТ(),\а ~ол эди, Дунё ишларини тарк этган бу адам икки Jl,улида
иккита бош чаногини кугарган, дунё юмушлари-ю ташвишларидаи
«мосуво" ~олд,' турарди.
ИСКrlИдар уни х,урмат билан ~аршилаб, сwади:
-Бу cJнг" "-Лар Х;aJ<,ида гаоир!
Гада ШУ1цай деб жавоб берди:
-I<,абрист,)ндан "S'Таётгаиимда бу сунгакларга неча бор назар
·олганман. ЛР".ин «~ай бири шо~ики-ю, I\ай бири ГdДОНИКИ?!» AerdH
чуаммо ДИЛИI\I \а ~олди. Бу ИJU(И матох; 1лганда-ку бир, тири,,\ИJ<Дa нечун
низо ~ИЛi1лила I)?

125
ЕрУ" оламга бир зум '9зимиздаи айро тушиб, ам к'9зимиз била}!
OOl\caK, ИИСОНЛdРНИНJ' доимо wошиб, иимадаидир К'9Нгли Т'9л.чаЙ
юрганини к'9Рамиз, Кимдир мол-мулк йигишга муккасидан кетган б'9 лса ,
ина кимдир кишилар I\албига озор етказиш билан ,овора. Яхшилик
I\ИЛИШНИ, '9 ЗГаАарга ёрдам бериwни истайдиганлар эса, афсуски,
камчиликни ташкил этади. БобокалОR шоир бундаи неча юз йиллар
..lYl\dДдaм '93 аса рида ИИСОIIИЙЛИКНИ таргиб эти б , БОШl\алаРl'd ибрат
б'9'ЛИШНИ .истади ...
Айни гоя дунё султоив б'9ЛМИШ Искандарнииг с'9Нгги маизилга кетар
пdЙТИДa онасига ёзган дард-алам, ~cpaT Т'9ла ваСИJIТНОМdСида 13 акеи
ифодаеИRИ топган,
Мана у:
-Мени тобyrга еомаи пайтинги!да, ёl\yr тешигидан ипни ЧИl\dзиб
I\'9'ЙИМdНИ каби, албатта. бир I\'9ЛИМНИ ЧИl\азиб l\'9'Йинг. Токи халОЙИI\ бу
I\'9ма ~йрат ва ибрат к'9Зи билан бок,иб: «Бу панжалар еаф ТОРl'иб. ер
юзини '9з l\'9лига омаи ЭДИ. Энди ажал l\'9ли бу дунёдан К'9 ЧИШ
ногораеиии 1\0l\иб, б'9'Йиига абадий:лик томон Ж'9Наш бошвогини еолгач,
MdНa эиди бу I\'9ЛАаР дунёдан шол кишииииг l\'9лидай I\YPYl\. чинорнинI'
яорок,еиз бугогидек б'9М-<>'9Ш KeTaёТllp! ,.- десиНЛdР, Бу epAd буюк
Навоийиинг Юi(еак ирфОНИЙ, фалеафий мywох,адалари рамзий тар'зда
теран акс этган. •
ИеКdндардай зотга х;ам бу паст дунё вафо к,ИЛJIidДИ, Бундан хулоса
ЧИl\азиб, х.ар Hapcdra ибрат к'9зи билан 1\араган инеоннинг I\албида мех;р­
м}']!;аббат, эзгуликка к,изи~ш х;иееи уйгоимоги табиий, Лекин '9'3 lIафсини
жиловлаб олган ЗОТГИНd ИRеонийликка, олижанобликка эриша ОJ'..dДИ.
Шу боие, баланд х;имматлиликни '9зида мужаееамлаштиргаи киши,
ииеоНЛdр орасида доимо изза~эXiТИРОмда булади. Чунки еахОRdтпеша
инеон фdк,ирлик Т'9НИ ичида б'9леа х;ам. 9зини шох,дек Х;ИС к,илади,
к,'9лидаги сУюти бурда нонини х,ам бировииНJ' рох;ати учун аямаЙДИ, Бу
каби фазим'Г эса хасие шох;ликдан а'ЬЛорок, х,иеобланади,
Дунеда яшаеПdН х;ар бир ииеон нима !\tак,сад учун яшаРТ\'аllИНИ
аllГлаши лозим. ТОКИМ, умрнииг охирги паллаеида баеио YТldH х;аёт
й'9'ЛИl'а .... ийналмай БО1\а олеии,
БизниНJ' х,амма яхши имкониятлардан унумли фоЙДалаИГd.нимиз
х;олда. Ж,IМИЯ1Та керакли шахс б'9либ етишиш УЧУН БУJУН КУЧИ!\tиз билан
саъйи-х,dракат I\ИЛИШИМИЗ, эртаllГИ кунимиз томон к,'9йИЛГdН ЛdДИл
I\адdмдИР, к,алБИМИЗДdГИ ззгулик х,аёт билан х,амох,анг, qамбаРЧdС ТdlJзда
оДИМЛdИ олишига ~MMa кучимиэни, билимимизни еаРФAdШ ШdРГ ОVлса.
бу Й'9ЛJJИ х.ам огишмай таuлаЙЛИк. БУГУIII'И кун ёшларига )l'pHa" БУЛИIll
МdJ\СdДИЛd мукаммал ине он I\иёфаеиии '9зимизда МУЖОЛ. tlМ этайлик, :~epo,
барча I'нузликликларга Cd/Iд девор бfЛИШИ учу н билими'\1ИЗ ва
И1\ТИДОРИ:lo1ИЗНИ dямаелик чии ватан фарзанди экаНЛИПI'1ofИ'II/ИЮ'
J1ИШОНdt идир.

126
Бу борада, шу6J\асиз, J\азрат Навоий «Хамса»свда, хусусаи, уиивг
"Сами Искандарий»сида улутлаиган Искаидар образи бизга '9Рнак
б9лиШи лозим. Айни~са,у билан боrли~ ибратли J\Икоятлар ~аётимизда
ДdСТУРУЛ-dМал Вdзифасини yrай олaдR.
~ОЛИНИRГ • аксариJIТ ~сми щоли ~yдpaT тирикчилигиии
утказаётган бир пайтда, болалар богчалари, 1J>Тa мактаб биволари
таъмирталаб б"9'либ тургав бир паллада турли дабдабалар, асьа.салар жуда
ОрТИ~Чd деб ~исоБЛdЙмиз. Aй:нlцса, ёшлар ОИЛdсига, турмymиrа J\еч
~андай фоЙДd К~ЛТИРМdйдиган урф-одаТЛdр: байрам, J\dЙII'Г-арафd кунлари
JНЛдб сават ва тоюраларда ~yдa йwaш каби зарарли расм-русмлар
найдо б"9'Лdётганлиrи Навоийдек ~зраТнинr ворисмри БJЛМШII бизиинг
ХdЛJ\Имиз учун ножоиз ~ОЛdТдиР. У1\УТ шоиримиз асарларида илгари'
сурилган х~парварлигу адолатпешалик, инсонд"9'СТЛИГУ маърифатж"9ЙЛИК
сингари эзгу rояларни '9Ргаииш, J\амиша таргиб-гашвц этиut бвзвивг
бурчимиз деб, JЙлaЙмиз .


127
Гуласал Машрабова, магистрант
НАВОИЙНИНГ «ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН. ДОСТОНИДд
РУJ<,ИЯТ ТАСВИРИ

Кишилик ж.амиJIТИ тараl\~ётига улкан улyw l\1Шиб. маМЛdl(.атимиз


шух;ратвни оламга таратиб. тарих с~фала.рига абадул-абад мyJUIMHгaH
M~aMMaд ал-ХоразмвЙ. Абу Рай~он БерувиЙ. Абунаср ФароБИЙ. Ибн
Сино. Мирзо УЛ}'1'6ек. Имом ал-БухориЙ. Имом at-ТермизиЙ. щоумин
Наl\шбанд. Алишер Навоий сингари улуг сиймоларимиз билан х,ар I\анча
гурурлансак арзиЙДИ.
Узбек диёрида камолот касб Э'lТI1В юзмб аллома - адиблар. олиму
мутафаккирлар ~торИДdН '9Рин олган Бурх,ОНИМИII МарrинониЙ.
3а]J,Иримин M~aMMaд Бабур. М~уми AЪ3dM' КосониЙ. Бобора]J,Им
Машраб. Нодирабегим каби олим ва адибларнинг ОЛdмшумул мероси дунё
маданияти ва маърифати Xdзинасига муносиб улyw б'9'либ I\1Ш ИЛГ аидир.
Бизга маъл.умки. шеърият мулкииинг султони Алишер Навоий
иж.оди I\ИЗИl\ИШ билан '9Рганиб келинган ва fpгаНИЛМОl\да.
Шоирнинг «Маж.олисун-нафоис». «М~окаматул-лугатаЙю). «J<,олоти
Сайид х,асан Арда.шер». ((НасоЙимул-мух.аббат». ((МцбубУЛ-I\УЛуб,).
«Хамса» J<аби асарлари бyryн дунёга маш~урдир.
"Хамса» беш достондан иборат б'9АИб, «Лайли ва Мажнун» УЧИIIЧИ
достондир. Достониинг бош I\ах,рамони шоир }\аЙс. и'Ьни Мажн}'14\ир.
Лайли ж.асоратля ма'ЬШ~а булса. Навфал х.ац асарларидаги о.жи~арга
мададкор. адолатпеша. ОЛИЖdноб инсон образи сифатида гавд,а.ланdДИ.
Алишер Навоий достонда.ги I\ах,рамонларнинг ру~иятини катта мцорат
билан тасвирлаЙди.
Бу fpинда Лайлинииг }\айсга ёЗГdН бир мактубидан паР'lа
келтирамиз:

ЭЙ. ИШI\ УТИДd хасим н~чуксен.


Эй. бедилу бекасим нечуксен!
J<,олинг недур ФИРОI\ИМ ичра?
Фикринг недур иштиёli,ИМ ичра'~
Сочингга ёпушса хору х.ошок.
Ким тортар зкан бир-бирин пок? I

Лосroндаги мана шунга ухшаш баЙТЛdР к,албимизни ларзага солади.


Биз бу :'oIиг.рdЛdрНИ '9't\ир эканмиз, Лайлидек ОЛИЖ<lно(i инсоннинг "алб,
юрак НИДОСИНИ тераИРОI\ аJlГЛdЙмиз. Лайли х.ар "dнча азоб-машаl\l\ат,
алам-изтироб "екса х,ам сев) илиси l\аЙСД<lН воз К(,ЧМ<lЙДИ. кечолмаЙди.
х,амиша, х,ар он к)tз олдиги I\dЙС келади. дини пайтм "dЙС х,ам ЛаЙЛИдdll

• МИUl"!> Н~НОИЙ ....,v." .. М4Л асарл"р 1111 ,''ми. Йигир .. " ТОМ.'иК. ТУ"i",юи"чи " .. " - .ЛаЙли 114 МаJII.ИУ'"
т.Фан )ч(r2.1')~.

12В
I\анча ЙИроllJ\d бfлмасии, шуича севги }'1\убатларига гирифтор бfлади,
изтироб чекdДИ. Лайлига meJg>-мyJ\;аббати жrш ургdИ ОШИII8 Кабатулл(ЦДа
:9'з Хожасига - Алло~а шундdЙ илтижо l\ИЛади:
Дерлар MdНгa «Иuпc;ии yнyrrил,
Лайли гамидан ка нора тупил»
Алло~-Алло~, бу не с:9'з бfмай,
Ул ~BMгa тенгри узр I91ЛFай ...
IIОнсиз мени бир N1М зтма МdВЖlд.
Будумни I\ИЛ онсиз fлса нобуд!»
Таъна-изтироблар, сунгсиз азоблар, dЛбатта, I<;айс р~ятига к}"ЛИ
та'ЪСир ЭТdДИ. БИРОI<;, у ~миша :9'з севгисига СОДИI<;, севгилисига вафода­
Оl\ибатда I\Олади.
лайли гамидин If,ИЛИб таФаккур,
Юз байту газdЛ деб -yйлdким дур
~aм I\ОФWlСИ аНИRГ сифоти,
~aм барча радифи dИинг оти ...
Наиоий дocтoНДd ф.:ща.т бош I\а~рамонларнингтина p~
кеЧИН1Ifала.рини тасвирлаб I<;олмай, балки БОШl\а тимсолларнищ ~,
жумладан, I<;айс билав Лайлининг гамида куйиб кул бfман I\аЙснииг
ЧОрdСИЗ ота-онаси, Ла.йлининг онаси ва энагасининг р~ий :х;олатларини
>\Ы", МО:Х;И рлик билан тасвирлаЙДВ. .
Лайли Мажнув номини тилга олиб жон бергач, J<OИЗИ боmидa
жЪнини :х;овучлаб турган мушфиl\ онанинг ихтиёрснз :х;аракатлари увинг
р~ий вазиятини нщоятда dИИl\ акс ЭТТИРdДИ. Жумладан, достоннинг
табдилида :9'I<Oиймиз:
С( Бу "ора купин К:9'Рган онаси шупдай I\аТТИl\ фарёд чектики,
Г:9'ё У фарёд :9'I<Oи учиб, осмон багрини ~M тешиб :9Тди. У Лайливииг
башидан :9'лим аЙАаНгандек dЙЛанди. Унинг товонларига к1зини I\'9йиб,
КИПРИJ<.лdРИ билав I\ИТИJ<OЛdб, УЙГ()ThfОl\ЧИ б1лар, яъни УЙI\У ваI<;ТИ эмас,
К:9'ЗИНГНИ оч, оёI<;I\а тур, иНДон ташлаб с1злагин дер эди. Го:х; унииг
I\:9'ЛИНИ l\}'Йнига Ma~aM тортиб, титраб, уни I\УЧОl\лар, яъни унинг
УЙI\УСИJlИ гоят l\аТТИI<; ryмOH I<;илиб, уни уйготиш учун I\:9'ЛИДd.Н тортарди.
Унинг ТУЗl"иган сочларини Т1плаб, У I\ОРОНГИ мотам купида ша'ЬМ
куРГdЗМОl\ЧИ бfЛДИ ... ». с
Инсон маънавият оламини бdДИИЙ ТaдI<OИI\ зтишининг ~
ВОСИТdЛdридан бири бfман психологизм СIЛайли ва Мажнун» достовИДd
капа гоявий-маънавий асосга эга б1либ, wоирнинг ахлОI\ИЙ, фалсафий­
ижтимоий l\арашлари ифодаси учун хизмат I\ИЛГан. Сах;ифадан са~фага
Y-ТИ!lар экан, шоир китобхонни I\dwамонларнинг психо"огпк кечинмалари
,\ун('сининг ич-ичига олиб киради.

Уш" NdHC",. ) 41,-) Н-бетла,,_

129
ДocroВN1 Лaй:лввввr p~ ~ОAa'ПI Y.J ~олиra ваво aйтиm БИAdВ
......ол вамоёи б9'J\AДJI. ла:йлв TaJtДJIpIIIIНI" бешаф~ В3мвдав ЧIIJ\IIб кета
0ЛМd.ЙДИ. р}VIЙ к,и:й:вамди. азоб чекади. К"fЗ ёm ТfU.NI ...
Лai:лв кWИ6 ЭAДIIВ уйви ХОЛИ.
Чок :nтв урвб цови :х;алв.
Гц бахти кузиrа урди туфро~
Гц бomи Y.Ja СОВУРДИ туфро~
К уксиlDt.В уруб фиrор JV4ЛN4.
Тирвоrи била шиёр ~ ...
ДебlUlМ: • НеАУР. эй свпеwв ЗOЛJI]I(.
СолмOlf, бу IПIUiстлвКltа ~ОЛJD(.
Нa.xлимrаки эрди зери дастив:г.
Не эрди шllltacr ~ IПIIItaCТИВl'? •.
Фарёдкв 1jлryдек гамим бор.
Toвr ~ rap 9'Э}'МГа MoтaмIIМ борЗ
Бувдав ТaшI\ари Навоий дocтoввra Навфал твмсоливи кврита.дики. У
достов ВОl!j,еаларивииг ривожида ~~ -урин тyтaдR. Навфал. Навоий
фи бвлав aйтl'авда. -ВШI\ К9'Ргав •. «гам даштв аро югургав •. бaJr.одир ва
ОJUlJК.4llоб нисов. Навфал ~ётвивг аччц-чyчyrвви тoтвrаив. K9'D жабр
К9'Ргави учув жабрдиilдa ситамхаш ItIIшилаРfа доимо ёрдам беради. У
Мажиуивв NJШТда. ов пайтида учратиб. yвra M~мypyввaT k-урса"flдИ.
На.вфал Мaжиyвrа Г9'ёки 0ТёtЛИк, I!j,IIЛIIШ х;всси бимв myв.дaй дейди:
Фарзавд к,имй сени y.Jyмra. .
Мииватии I\1jJlI.o ёрYJf, К"fзyмrа 4

у лайли ва Мажнyвrа бахт ТИЛdЙДИ. Мажиун:ви -уз '9Тлидек ЮШlИ


К9'РаДИ ва FОЯТда I\dдPлaйдII.
Шоир турлв бадивй усул ва тасвирвй восита.лаРДdВ кеш
фоliдa.лaвaдв. Шу билан бирга к,црамоилар Р~Й Jl\Олатини табиат
маизараларига ~ боглаб тасвирлайди ва узиrа хос: рамзийликка
эришади.

" илх баJl\ОР айёми, Лайли ва Мажнун IIЛК бор учра.ШИб, севишиб
к,оладимр. Б.цорда гунча.лар гуЛAdШИ. )(,.ОСИЛ бериши керак. Лайли би.лан
Мажнувиинr орасИДd севги гуичаси эса очиЛМdЙ 'rfPиб хазоидек
саРГdЙИб, сунади. Уларниш' х,алокати куз фасли тасвири билан боглик,
х,олда баёв ~ади.
Хулоса к,wлиб айтиш керакки, куи асрлик мурахкаб тарихга зга
б1jлгав Хамса достонлари. ИИ сон маънавий камолоти учун хизмат I\Илади
ва х,еч JY!ЧОВ 9"3 салмоmни Щотмайди.

VU'8"4Нба. 134, 13.'> м 141Нier....p


• YWd ..ав6а, 157-6ет
130
АИСОНИЙ ЗЕБОАИКААР

Ибро~м Йtлдоmев
АЛИШЕР НАВОИЙ КОТИБЛАР ~

Алишер Навоий tзбек xaлJ9I учув Kaтra адабий мерос If,олдирган


буюк сИЙМодир. Унинг ~p бир асари биз учун олaмmумул маъно беради.
Навоий асарлариви ~аичалик tpганмайлик, JlllГИ-ЯВГИ ~рралари
очилаверади. Унинг асарлари маданий х;аётимиз тарихини
tpганишимизда, тасаввур ~б, кtз fВгимизга келтириПIИМИЗда МУХ;ИМ
мавба бtлиб ХИЗМdт ~.
Бизга маълумки, Алишер Навоий tз асарларвда турли co~
кишилари х;цида I91мматли маълумотларни келтиради. Хусусан, увинг
насрий асарлари ичида ало~ ажралиб турувчи х;амда шоир
тафаккурииинг ~а.:й:моги х;исобланган «Мах;бу6УЛ-lf,улу6Jtда ЗaJQlldТКl1Ш,
аммо mарафли х;исобланган мех;нат а.х;лининг бир тоифаси - КOТIIбларнинг
ижтимоий tpви ва ролига юксак бах;о берилади. Навоийmyвос олим
М. J\акимовиинг ёзишича, ХУ асрга ~aдap tэбек тилидаги адабий,
тарихий мавбалар котиблар томонидан жуда оз МИl\дорда КfЧИPилган
бtлса, ХУ аср tpталаридан бошлаб ~T айрим котибларгииа эмас, балки
бутун-6утуи хаттотлар мактабииинr намояндалари Навоий асарлариви
КfЧИриш бвлан машгул бtлгаилар. «ХУ асрдан боmлaб то ХХ аср
~рига ~p tзбек ТИЛИДР китобат ~илинган мавбалариинг If,арийб
~миии Навоий асарларининг вусхалари ташкил ~илади, Шунивг учун
f.3бек китобат I:IШИ, хаттQТЛИК, бадиий ~tлёзма на миниатюра
санъативинг сtнгги беш асрлик тара~~иётини - мактаблар, услублар,
намояндалар фаолиятларини tpганишда Навоий асарларининг
If,tлёзмалари етакчи, айрим х;олларда JYlЛ ~илувчи мавба вазифасиви
уташига х;еч ~андай шак-шубх.а Йf1\»1 Алба"IТа, Алишер Навоий
асарларинивг бугунги кунга ~aдap етиб келишида котибларвинг хизмати
беI91ёсдир. Aн:Iщ х.аl\И~атки, tэ эам:онасинию' юксак м:аърифатли ~м:дa
зиё тар~атувчиси бtлган котибларнинг нафа~ат ШаРII;, б4ЛКИ умумжцон
м:адавияти таР~I91ёти тарих~ги мух.им: урнини инкор этиб бtлмаЙди.
«'9рта асрларда х;али китоб босиш техникаси ю(тиро этилмаган Вdl\Тдa ~p
к.андаЙ асар к;'jлда кучирилиб, китобат к.илинган. У даврда китоб кtчириш
Ka"IТa JO'Нap вd санъат х.исобланган. Бу Jl,;YНdP эгалари тарихда Xa'lТOT ёки
котиб исми билан маuцурдирлар. Шарl<Дd котиблик билав нам чик.арган
~p бир шахени биз омий техник ваэифасини бажарувчи киши сифатида
эмас, балки tэ замонасининг МdДdвий х;аf~Тида фавк.ул~ катта роль
9'Йнаган илм-маърифат ах;ли вд йирик маданият арбоби сифатида
таНиймиз,,2. Бундай санъаткор котиблар томонидан ёзилган асарлар tз
маъносини ифодалаш билан бирга КИШИЛdрНИ Jl,;аяжонга солиб, уларга

, х.а"и"ов М. Алишер Нааоиlt асарll4рии .. I<УЧИIН'U Хll1"l'отЛilI' Т .фlU\'. 1991. ~.


, MYPOДUB Д. Урн Осие ХАТI"UТЛИК саи .....Т1I тарн.идан.Т ф .. " 1У"/1 3-4 бетмр.

131
зав~-шав~ бахш Э1ТdН. Котиблар томонидан ёзилrан ~p бир а,сар теНI'СИЗ
Са,Н'ЬВ.Т м'9ъJки3ё'си каби :9'лмас ва. бещо дурдона, ~соБЛilнга,н. '9'тмишда
бундай беба~о са,нъат эгалари сифатнда. ,<ирот ха.ттотлик ма,кта,би
а,сосчил"рида.н «хаттотлар ПОД1DОСИD деб ном oлrав Султон Али
МаJJl~адийии, шунин где к , Алишер Навоий асарларини илк бор китобат
~a (ХУ а,ср иккинчи ярми ва. ХУl аср бошларкда) жонбозлик
KfpcaтraH хаттотларда.н Абдулжамил Котнб, Али ибн Нур, Султон
M~aмMaд Нур, Султон M~aммaд Ха,ндон, Дарвеш M}'J\;aЮrIaд То~й
кабиларни санаб rrишимиз мумкив. '9'рта, аср хаттотлари ~'9'лёзмdНИ
мох;ирона КfЧира, олишлари учун бир-биридан фа.р~нувчи икки хил
ёзув турини билишлари талаб этилгав. Уларда.н биривинг номи «хафИ II -
оддий мdЙДa хат, иккинчиси «жалиll - йирик хат ЭNtI. Шунивгдек, камида
уч хил хатда.: ОЯТ-Х;dДИсларни «насх» ёки «хатти К;УРЪОНИII, оддий
матила.рни .вастаъли~», боб,б:9'ЛИМ вомлари ёки са,рлав~аларни «сулCl)
ха,тларида х;усииха.т билан ёзишла.ри kepaK б'9'лга,н. ,<ирот ха,ттотлари
бадиий ~,?лёзмалар сарлавх;асини КfПШIЧа, ра.игли ёки олтии сувида.н
тайёрланган сиёх; билан «сулCII хатида ёзгаилар. Демакки. ха,ттотлик иши
:9'Та сермаш~~ат б'9'лиши билан бирга котибдан катта билим, мала ка ,
бардош ва т"жриба талаб ~илган. Шуиивг учун х;а,м Алишер Навоий а.на
шу за.~матли, аммо ша,рафли касб эгаларини на,эарда.и четда. ~олднрмаЙДИ.
'9з асарларида. котиблик касби ~~ида ~матли фикрларни билднpaдtl.
Айви~са. «Ма,х;бубУЛ-lI;улубllдаги '9и еттвнчи фаслнииг котибла~га
бar:ишланиши ДИl\lI;атга саэовордир. Навоий бу фа.слни «Котиблар
зикрида)) деб номла,йди Ба уида, котиблар эиммасига иаll;ада.р масъулиятли
ва шарафли вазифалар юклангаии кабилар Jr,819fДd фикр юритади. Навоий
ёзади: «Котиб шуаро с,?зининг вараl9lИГОРИДУР ва с'9'з махзанининг
хаэонадори. Хозив х;унари амона,т б'9'ЛУР ва тасарруфи, хиёнат б'9'ЛУРD.
Яъни: котнб ШОНРJlJJР срзнни Bilpд1f1fil Ril/fШ.ll.QВror Вд ср Хд3ИНдСRНИ
СдJytОВЧИ. Ca/fAOBYIIHHHr НШИ ТОЛШllрН.II.ГдННН Cd/f.lli1IO,4Нp Вд 1'3 БН.II.ГНЧд
СдрфАдШ хнёнат б1'.II.УР3 Навоий бу С'9'Элари билан котиблар х;ар бир
ёзаётган нарсалари учун маrъул эканликла.рини, :9'Збошимчали)( билан
КfЧириш учун беРИЛJ'ilН матнни ,?эгартириш хиёнатдек иш эканлигини
}'1\тиради. Шунингдек, ёЗИJJl учун иш. топширган шахснинг саl',Лавиши
керак б,?лган сирларини х;ар I\им:га оча,вермаслиги кеР"КЛИГИIIИ }'1\тиpёlДИ.
Лляшер Навоийнинг котиБЛdР борасидаги а,йви шунта '9'Хша,ш фикрларни
1з да.вринииг еlУК билимдони Юсуф Хос ,<ожиб ижодида х;а,м:
)(узатишимиз мумкин, Унию' '1dm~ «~yтaдry БИЛИГII асарида котиблар
х;аl\ида «ОгдулмиJU элигкд битикчи ылыгаa нэку кэра,кин айтурD
(У'гдулмиш элигга хат ёзувчи I\отиб lI;андай (б'9'лиши) кераклигини айтади)
номи остида бир боб ёзади. lOcуф Хос ,<ожибнинг фиli:РИЧil. беглар
Jзлари жуда билимли БJлганлари билан хабар ёзгудек б9ЛСалар, rlЛбатта,

.' д \иш.. р Н4воиii .• МцЬуfiУЛ-"Уl\у6. Л( "I'.\dp. Ун бе.1I JICИJ\ДIIиlt. tЗ-жн!IД. Т. t96б. 22-&>т

132
котибга мурожаат ~p. Котиб эвг ишоRЧЛИ КИШИ б'fЛИШИ кераккк,
токи у сирлаРНИ саl\ЛAЙ олсии:

«2635. Битвкчика а:йry кэрак ич сОзвв.


К6дзkА бвтикчи 6куш йа азыи.
2636. Бу ич с6з тyryrлы бvтvн чыB кэplк,
БутуилуккА a~ бутун ДИН кэрАк.
2637. l\aлы тyrмaca бу битикчи сОзyr.
-Бэrи сирры ачлур бу 6pтlp бзyr».
Яъни: .
2635. И'l ф(МР)ВН (R7JlН СНРМРННН) xoтнtiгa аiiткш херах,
Озмн, KJ'11NH котнб J(дИ УАарнн э:{ТНёт ~НACНВ.
2636. И'l С?зАдРНН СсЦАОВЧН НШОНЧAR, 'lНН (б:f'АВШН) херах,
ИШОН'lAН.ll.НXка (эса) HЦORТAa КОМНА НNOНAН (б:f'АНШ) керак.
2637. Агар бу котнб ер (снр)вн тутмаса,
Бегннннг сирн О'lИlЩ4R, бу ха ЖОНВВ !pTail,4в.
Ёки:
«2653. Бвтикчи билиглиг YF.}'lUЛyr кэрАк,
Ха1'Ы уз балага't Ta~ы эдrурh.
2654. ItитигдА хат уз болса ачлур к6вул,
.oI\ыу кэлир бёщса авнур кбнул.
Яни: .
2653. Котнб БНАНМАН, захоВiJТАН (БJfАВШН) херак.
Хати '1НроЙАН, СJfзга уста, эзгу ФОА (БJfIUlШ1l) керах.
2654. МаКтуБАа хат чнpoiiAн БJfАса, КJ'НIИA O'lВAд,4Н,
Боl{са jf1(HrRCH KeA..ЦII, KJ'НI7fA JU'В0В'44Н .
Юсуф Хос Х;ожибнинг ушбу C'f3М.pндaв ~aм К'fpиввб туриБДИЮf.
Алишер Навоий билан улар яшагаJt давр орасвдаги тfpT асрлвк фар~
б'fлишига JC;apaмacдaн, ~p нкки даврда ~ котибдан JWснихат талаб
I\илингali. Алишер Навоий ~aM хатroтликдаrи энг асосий снфатлардан
бири котибнивг ~уснихат эгаси б'fЛВШИ экавлигини yt\тИpaдR. Бу ~alf,Дa
шундай ёзади: «Яхшн хат ва Н)'1\тадин саф~а жамол, андоl\КИ. яхши юз
саф'l;аСИJ'а ха'М]" хол. Хушнавис котиб фга оройиш берур ва
C'fэлагувчига осойиш еткурур. РоJC;ИМКИ. ~ ростдур, ростлар К'fНглига
~абулияти бехост. Arap хат сурати нохушдур, маъви хайлида 'fI\УIУЧИ
андин мушавварДур». Яни: ХУМН' ХОА llXIШI юз СiЦифаснга фд. lAНK
беРГдНИ,4ай, JlХШН хат ва ун.4аГИ НJПfТМдр ~О/'ОЗ СдJ{llфаснга 'iНрой берд,4Н.
Хушхат котиб фнн 6еЗiJ1ffирд.4Н вil СJfзAовromн роJ(дТАдНТНрд,4И. 1ЬУВЧН

·Ушбу Пdрч4МР I\УЙИД4П1 маи6.1Д41f олииган. Ю<vф хос )!,оJDlб .~yтaдry БИЛИI· •. Т... Фаи> 1971 ЙIII\.
430-43 I б,'Тмр

lЗЗ
r?т'ри коrвбнинг тj1ТPIlAiJP KJ'НrAНril IIцбумнГII iJНВIf. AгiJp ёзув ШдКЛН
кJ'pIlМСIIЗ бjlАса, J'lrувчи lJd БНАНМАИ киши yNAiJH IflIi/H~.
Ал6атrd. 'Урта асрл.ар шарuитидаги китобат l\ИЛRШ ва бу китабни
тар~атиш мушкумиги ~собга олииса. Навоийнинr котиБЛdp ~а~ИДd
аЙтганл.арининг салмоги JlНaд6 ортади. Лекии бу шарафли ва надир касб
эгалари ичала чаласаводлари. fЭ ИШИГ4 ло~айдл.ари. 6адхат.мри ~aM учраб
турган. Бундай котиблар ~~ида Aлиwер Навовй шyндt1Й дейди:
«Хywнавис ~амким. са~ви куп б'1май - илги фамж ИЛЛ4ТИГ4 ж9'б б'1 май
Улки. бежо H~Ta била lrJfdбиб»нв «Хilбис» ~ай ва 8М,Y:fiJббдт»ни
lI.иеJ(Иill·», анинглек хабиси мех;натзадага юз лаъват. Ямои xaтra галати
бех;исоб. ~с1ррийи масхара со~олига хузоб. Ул хатки I9Iр~иб мабразга
ташмголи ЯХIUИ ва иясиии молики драх ЖЦdНнамга боWМГОЛИII. Я'Ьни:
Чllpuii"'lI ёзувчн Kfl1 XiJТO /f....увчи· бfАСiI. /ff.IUI I1dA411( KilC8AIIra YVpilCHH"
КИМИКII, ?рИНСИЗ HYlfrd БНAlJН trl(dбиб»ни trХilбllСII /fИАСiJ вд trNYJ(iJббdТJlIlИ
IfMel(HIJTJI"', Y1f,4i1H фd/lОКiJТАiI 1{0000dH ифАосгtl ЮЗ AilЪНilт. ЕмОН хатм хато
J<fDA.JIГИ /fдРИJ/ННГ CO/fйA бj'xб MaCXiJpd бj'А.ГtJНAНги каби. УЩdН ХдТНИ
БУРМАд(j Хд.АОГ(l таш",аш нхши, хат эгасини Арах l1осбони ТОМОННАан
жаJ(dННIIМI'д БОШАilШ S1XшIl.
Навоий буНДdЙ саводсиз котиБМРI'а ~атrи~ танбе~ бериб. Ум!рНИIII"
«манзили I\dЛdмдонидек чо~ аро б9'ЛСУН, ~аЛАмидек боши яро ва I<>iи ~apo
б'9ЛСУЮ1 дейди 8д улар ~а~ида ушбу байтии ёзади:

ссl\айси бир котибки, ул С'9зга If,dЛdм сургай хнлоф,


Ул ~apo юзлук баши б'9ЛСУН ~алам JlНГлиr шикоф».
Я'ЬНИ:
J(dЙСII бир котнбкн. ЧdА.КdШ ёзcJAIIР СfЗНИ,
/(пАдМАек ТНАНнсин боши У I{opil юзнин?
НавоийниИl ywбу с'9злаРИДdН котиБЛИl< саllЫТИНIIнr '9Ша лавр учун
Ha~aдdp мух;им ua МdСЪУЛИJlТЛИ эканAИrИ Т9ли~ аlll'лашилади. ДемаКl<И.
омий НluдeK fi9либ l<'9Ринган котиблик касби fra мураккаб Bd
машаl\JC;атли бир жараёндир. У КИ,JIIИД4Н Kaтra билим. 3t'tKOBaT, нозик дид
B~ у:,ига х.ос СdllЪdТ талаб ~·aH. Котиб lxaтroт) булиUl учун y]o~ 8aI\T
сабр-матонат 8d знг асосийси, ИlUтиё~ бимв Хс1ттотликни MdUl1\ ~лиш.
за~мат чеКИIII ЛО \ИМ эди. Бундан ташJ(,aРИ. КО1'иб МУКdММdЛ casoAfd, IOксак
6адиий ДИДl'а X.dM эга 6'9ЛИЩИ керак б-Уман.
АлНluер Н,IВОИЙ кО'гиблар х.а~ида БИРI'ина «МцбубУЛ-l\улуб))Дd
айтиб ~олмftсдаll, балки 9ЭИНИНГ барча асарларИДd улаРНИlI1 номини
JC;dЛdмга ОМди" Уларни "d'ЬРИфлашда се котибll <.:'93I1ВИИ1 ttt..yPl1 KS'"
синонимлаРИДdН усталик билан фойдал4иади" Шуни алох;ида "'r1ькимаUl

, кур. а, ил,"а" 4("ар" 21 '''"'"


, liy • \' '\4РIIИН' .. реl'>ч" '''dМИ ~'T"дa суз боради
, Kfpc II"-HAГAII I1f'OP 2'~ '("r
I

• К91" .'НАГ411 4(41' n ""'"


134
керакки, На во ий тил ~онуииятларини бузмагав ~олда купгина С9ЗЛарНИ
ижод ~aM зтгав ~aмдa уларни fз :9'Рнида MO~OHa ~1ллай оман. «Навоий
чет с1зларга жуда Т1I'ри муносабатда булrав. Купивча адабиёт ва илм
арбоблари чет С1злардан бугунлай воз кечшurа уидайдилар ёки чет
сjзлар ~исобиrа уз флариви Й~OТИIПии талаб f\IIЛ6ДИЛд.р. Навоий
туркий с1злардав Т5'~ фойдалаигав ~олда форс ва араб с1зларидан ~
Унумлв фойдаланади» Алишер НaJlОИЙ асарларини :9'Рганишимиз
натижасида шу иарса маълум б1ЛДИКИ, шоир 1З асарларида «котиб»
с"9зига маънодош б1Мав купгива фларии ишлатган. Уларга
"уйидarиларни м:исол тари~асида келтиришимнз мумкив:
«хаттот» - «Донишманд ва мутт~ий ва бal'оят iЦЛ кишидур ва ~
~aM бор ва арабий шеърии JlXШИ айтур ва девови ~M бор» (Мажолисув­
нафоис); «Бойсунтур Мирзо xarroT ва Иdl'\~ОШ ва созанда ва
ryяндадии мунча беназир киши» (Маж.олисун-вафоис); «Хофиз M~aммaд
Султоншо~ - ,хушхов ~офиздУР ва хушнавис Xdrro~yp» (Мажолисув­
нафоис);
«~аламзаНl. - (f{dAiJМЗdlll'а б1луб сурмак ~алам фан, Еннда корфармо
~aM /fdAdM3dНII (Фарж;од ва Ширив); «Фатвода чу б1лди музд учун «АО»ВУ
(НддМ», I\илмо~ керак ул I[dAilМ3dН илrива ~алам» (М.цбубул-~улу6); «Яна
М}'1Iiарраби ~зрати борий Хожа Абдулло~ АвсориЙ. нинг
« Илох;ийнома»сндурким, d.ИИиг васфида ~алам тили ожиз ва лол ва
lfдA1fl3dH хомаси алкав ва шика ста ма~олдур» (Хамсатул-мутах;аййирин);
" (битикчи» - «Султон Ma~д Хожа Maнcypra ~аробат б1ЛУР. Хожа
Шачсумин M~aMMaд БН77lК'9llВИНГ '9FЛИДУР» (Мажолисун-нафоис);
«Хожа Мансур - Журжон мулкидиидур ва бнтнкчн ~авмидиндур»
(Мажолисун-нафОНСI;
«хушнавис» - «Бир t<;атла фаt<;ир аларнинг ~адимий девокин мавлоно
Абдуссамaдrаким, замонвинr хушНdВНСJlдРR,4ilЩУР па хуш табъ ~ч бор.
6уюриб эрдим ва улча макдур такаллуфдур I\ИЛИЛИб зрди»; «Бу китобии
гарнб иав битибдур, аша fXШ-рким, ИЛТИЗ0М ~ИЛМИШ б1лrайким,
Галатсиз мисраъ б итмarай , '9'ЗИ-fI\ муида б'9'лса, чуя хушнilВНС
кншидур. » (Хамсатул-мутаж;аййирин); «Мавлоно Мажнун
МdШЖ;dДЛИКДУР. ~HдBHC йигитдир, «бозryна» хатини aHДO~ равон ва соф
битирким, маж;dЛЛИ таажжу6дур ва K~MMaн киши ишона олмаСII
(Мажолисун-нафоис 1:
~ОI\ИМII - ( РU/fНМКН узотти тил синонии, Бу навъ звурур I\dЛdМ
инnнин» (Лайли на Мажнуи); .Павж ганж» aBpo~гa гавж;ардек раt<;ами
тортилиб зрди ва ул l!E!i!!!!! бобида ж;амки муиунг хатги l'4аънисин pat<;aM-
ба~ам билди .11 (Фар~од ва Ширив); «Яна «ЛавоеJl;D дуркум.
С5'фиямашойих исТ}tло~а битилибдурким. tUДO~ рисола ж;еч ~_~~инг

, YJ6eK "".,6иёти Т8рIlXИ. ti<'1II JКIIJ\Дo\иlt. 2-........ TOWlteHT. Фаи. 191'1.42G-6eт

135
l\aлdМидин ва ~еч l\aAilМИИВГ pdl\dМидив TЦJ>Bp топмайдур» , (Хамсатул-
~цаййирии); .
«М}'JSаррир" "М~ррирки. тцрири туз - писавдидадур, мар бир
байт битир. агар юз» (Мцбубул-~луб);
«МУИШИJl - «Мавлоно Номай - сабза.ворлвМур, Ищцо била иома
хатин битурга мащурдур. Аммо вишода. ~еч МУНЩН они беroвма, сиома»
хати,A,d ~еч хушиавис 01Ш писанд I\илмас» (МажолвсуН-вафоис); "СуРди
мунши васфи узра хомаии, ким писанд эткайму шо~ ул вомаяи»
(Лисоиуг-тайр); «Аввалидур мунШНЙН гaв~p фишои. ким .г~ ул p}'l\ъa
ёзар, гц иишои» (Хайратул-аброр);
«раl\амкаш» - «Бу вома учун бfлуб lJдl(дМКdШ, Саф~ ЮЗШI этгилар
!l'fYНаl\l\dШ» (Лайли ва Мажиуи); «l<,aAilM насфида. QИР I!e'la I\dМM сурмак
на ул fJdl(дМКдШ таърифин pцaмra кетурмакки, назм' кВшва.ри саводвв
ЯКl\aAilмаI\ИЛИб ЭРДИII (Фар~од на Ширив); «Бу номани NJ.PA уза
I\dЛdМкащ Мундщ I\aAilМВИ l\ИЛур pdl\dМКdП1» (Лайли на Мажнун); "Бу
маъииларки хомамдур ра!(ilМКдШ, Агар худ келмайви таЪбвнrrа похуш»
(Фар~од на ирии);
ссиависанда» ССМcUЛоио Мушрвфвй хврВЙ:ЛИкдур.
НавНСдЩдАНК.,4ИН бирор пима В}'I\уфи бор» (Мажолисув-вафоис);
ссМирзанинг азиз боши на сизнивг азиз бошивгизким. решиндии
Оl\шомгача fЛтуруб. Qича иш l\ИЛурлаpюlМ. не'lа девои, неча навИСдЩд,
печа бахши, иеча парвоиачи жонларига етиб. меча JQIЙМ ~ила
I\УТУЛУРлар" (Муншаот); ,
с<?Sуруф РОI\ИМИII «Ул жумладии юруф P0l{НJllH бу марсия била
тарихни аЙТИб. йил оши тортарда султоии со~бl\ИРОИ олий
мажлисларида. JтКарди на х;укм б'9лдикВМ, мавлоно Хусайи Воиз миибар
уcrидa "9l\УДИ» (Хамсатул-муг~рии);
«d?SЛИ J(,aAilM)) «I<,алам ШЦl\Ииииг ryногунлиги ва <Ц?!Н /(d/lilM
ШИI\J<;ИНИНГ б}'l\аламуилутвда на I\айси xyтyr китобатига шуруъ I\ИЛМОI\
а1>МОЛ номасига мужиби l\арOЛИI\A.YPУР на котнбга хаттв мубталОЛИI\ ва
I\айси ~УРУФl\а ружуъ I\ИЛМОI\ с~фаи рухсорга мужиби o~ дурур ва
~a сафид аврок,лиl\lI;
«мус~афиавис» - ссКитобатки шутлв дурур бас иафие. Бирон ИСТdса
1зини муе~афиаВИСII (Сами Иекан.дарий);
Хулоеа I\илиб айтиш мумкиики. буюк lIotугафаккир шовр Ллишер
Навоий замоиасииииг MO~P хат санъати усталариии '9з назарида.н четла
I\олдирмаган. уларии эъзозлаб, таърифларв ~I\идa К)IП ёзгаи. Ушбуни
унинг 9лмас асарлари исботлаб турибди.

lЗб
Носвржов Улyroв
«САМИ ИСКАНДАРИЙ. ДОСТОНИДАГИ ГИДРОНИМЛАР
ХУСУСИДА

Алишер Навоийнивг сХамса»си. жумладан. уиинг тарквбвга


кирувчи «Сами Искавдарий. ДОСТОВИ XV аср гидроним (сув
~авзалари ва иншоотларинивr aтo~ НОМ) лариви fpгапиUIДa М}'JtИМ
тарихиЙ. бадиий мавба ~соблавади. Биз достовни мyroлаа ~p
эканмиз. Шар~ х~рида сув х;авзаларига Г1зал. мантиJVUI ва
асосли ном бериш азалий. ~аДимий авъана зкавлигиви ШО~
б"9'ЛДИК.
х,азрат Навоий «Сами ИскандаРИЙII достовида Искандар
тимеоли билав БОFЛИl\ рави:nJAil Хуросов. Мовароуни<црдаги
гидроиимлариинг бадиий тавсифиви иратади.
Шоир достоввинг Исuндариииr Хуросовга кириб. х,иротви
бнно этиб. Мовароуинаwни олиб. Самарас;аид тар~ни тузиб, Кawмир
ша~рига КИРИШ ~аас;идаги XXXV фаслида ХУРОСОВ сувликларини
ас;уйидагича таърифу тавсиф этади:
Фа:sосида к9П чamмау руд бор.

• Бор
Яна
юб
ба~р
к"9'НГИЛ К"9'згусидии
янглиr улyr Т9РТ руд.
губор .

Ки к'9"К. тоас;ига .савти тортиб суруд.


'9'эи чунки жавват жомидур "9'луб,
Сувлар дo~ жаннаn;а aн~op "9'лубl
Яъни: Хуросов "9'лкасида К9Пгива aRJIiОр ва чашмалар бор. буларъ:инг
~аммаси К"9Нгул кtзгусqдa бtлгав: чанг - ryбoРНИ ювиб юборади.
Бунда.н БОШl\а яна Т9Ртта девгиз каби катта дарёси бор эдики,
буларнинг шаРl\ираб 0l\l\aR ~вози Ktк авжига ЧИl\ар э/!VI.
Жаннатдай б"9'лган бу жойнивr сувлари ~aM жаниат ащорларига
'9Хшар эди.
Алишер Навоий кейивги fpинларда ана шу жаннат

аН1I;орларига моиаид Хуросов дарёларинииг бадиий тасвирини

чизади:

Алардин дедилар бирин х,ирманд.


Ки ~p ас;атраси дафъ зтиб юз газанд...
Яна бир анга Ча.хчарон руд "9'луб,
КИМ ул руд :l/iайвон суйидан Т"9'луб.
Ери рифъат ичра фаламии ииmон,
Бу руд aНДd ул вавъким кцкашон.

'д.lldIlOИЙ оС II/'Nf. Исuндaрий. \' .• I I улом НОJIНNIПI .Адабиёт аа с .......... НdUфИРТИ. 1991. 2OIНi,
КСЙИIIГИ НI\ТИ()ОСМР 11.... шу MillI{)~ДdИ ()ЛННГОН.

131
Алишер Навоий шу 9P1IНДa МОВ4роунна~рдаги СdЙJ\,УН
(Сирдарё), Ж.uЦyн(Амударё}, К~ак(34рафШОН) дарёмрииииг ~M
шоирона суратиии чи3ёl,6,и. Навоий тa.u,ивича K~aK - Зарафшоиии
жаннат нсцрн деса, ~еч ким шu-wуб~ l\илмаЙДИ. Унивт СУВИДАН
Лdрмонеиз OДdM ичса ~YВВ4тгa IUIрВб кетарди. Зарафшон киши
умридек тез ol\ap дарё эди. У мтофатда Багдомаги Фурот дарёси билан
Рd~обат ~илади-ю, аммо XYf:iNI ~ёт С'fНгаиидек, ~&MMa сувлари йул­
йулакай I\ум.-тупро~рга сингиб, зоя кетарди. Исканда.рга бу ермр хуш
келиб, K~K дарёсиии Нил нdJU>идаи, ~ТТO .жаннатдаги Салсабил
дарёеИДdН Ор'ГИl\P9~ К'9Риб, шу ерда бир ша~ар бароо этишви тилаЙди.
Шоир таЪКНДМllIича, илrари J\,оэирги Зарафшон дарёси теоАЛИКД4
ЖОЙЛdшганлигига К'9Ра унга «K9VtKD деб вом бердимр. Буни Навоий
9ЗИJ'а хос бадаиА ТaлJ<.ин зтадн. Чуиончи, бир '9Ринда K~aK I\ИРТОПlДdI'И
бамнд tlТfПа» -reоАЛИК (Чуиои ота теuaлиги)ни ОШЦНИRТ башита, K~
дарёеи о~ишини ха ОUlИ~f кfэ ёwита fX,шатади:
}\амул пуштаеким K~aK топти ием,
Не пушта жаJ\,ОН танжи уэра тилсим.
УШО~ тош анга м'Ьлу ннжу киби,
Ки мансуб зрур анга K~aк (.'уМи.
НеДИIIКИМ, зрур .жори аВДИН ~УЙи.
х,амул ТfDa ОЛИДИН aндo~ o~p, •
Ки ОШИI\-бошу аwки дер, ким бо~ар, ,

Мазкур МИСРdларни ~p зканмнэ, аКiSДемик ВОJ\,ИД Абдуллаt>НВИl1f


« Навоий CaMap~aHМ4B китобида «Алишер НIIВОИЙ тас&ввурида
Cd.Мapl\aНA- Жdннат, атрофИДс1ГИ ари~р зса жанн&т аРИ"ЛilРИ» деб
2
еЗJ'dНИJ'а Тfла. J\,al\ ЗКdRЛИгига амин БУАДИк .
[jиз достонда беРИЛJ'ан СУВЛИКМРНИНJ' бадиий тасвирини куэатар
:ЖdНМИЗ, Алишер } ldВОИЙИИИГ ШОИРГИИd змае :tY1"KO, эийрак табиат
UJdЙДОСИ экаилигиии 'VlM гyвo~ бfАДИК.
Демак, МiШJJ\,УР 1'fpT аlЦОрнинг бирини номи }\ирманд, унию' J\,Вp
I\dTpd су ии ЮЗ хил дардга ДАВО.

Яна бнри J\,dM тиинж.ликдв 'дунёии ёритадигаи lC\уёШl'а '9'Хшаш


6УЛl'dНЛИГидан номини Нимр'9'З IC\tйганлар:
Сафо ичра Кfэга бери б х.иЙралик.
х,аммул мулкдии раф этиб ·ГИр4ЛИК.
Е,ру". fЙЛ4КИМ, мех.ри гетифуруз.
ьу ма'Ьнидин оти келиб НИМРfЭ.
Ни МР'9'э J'ИДРОНИМ:И форс--го.икча «ним ча руэ» СУ3Лdрининг
I\УIIIИЛУВИД4И ясаман бfлиб, «ирим lC\уёШ/l, «ири\( кунв деган маыiларнии
<lIlГЛiПади.

I \·р(\Ло. Д CY80HI\YA". И Л.\.АОN&II"Р оламн. Т .YIOeIUlC'l'OH •. 1991 21~

138
У Афroнистондаги Гур ТOFидaH БОШЛ4JUIБ, СеЙJIcroн ерларигача
01\1\41i,
Яна бир 8Л4рд11И ДаРИЖlI.з суйи,
МlI.нофиЙД8 ул навъким - раз суАи,
I\ею раз «шарабан TaxypolI дур ул.
Кеча-кундуз ошоми Х4ВрОДур ул,
НавоиА ~зратмри ТlI.ърнфмшмрича, Хуросондаги СУВЛИКЛ4рнинr
яна бари балхдаи Оl\иб 9ТУВчи Да.рижаз птrа dlЦОРИ бfлиб, унинг суви,
маllфаати кrплигидан узум CYВIIД4H фаРJ\И АУ1\дУР, Af1'" узум суви эмас,
кеча-Jtундуз ЖlI.ннатдarи J(,YPMP и~гаи покиза шаробдир,
Зиг охиргиси Мурroб номли дерё б1либ, бунинr шаънига «KaBcaplI
<,уви мttдJ(,нямр а Й"lТа н , Унииг сувидан ичган од4мнинг вуж.УдиlJl1н ранж.н­
dЛdм КfТарилиб енгил тортар, ШУ жиж;а'гдан о~л ItИшилар уки «ганжи
равон. - «01\4p Х4зинаll N!б атагаилар:
Яна бир деги кеАДИ Мурroб РУД,
Киши ша'ЬННД4 кавсардки f1tNA дуруд.
Олиб зцмати жнсму ранжи равон,
Хирад аЙ1'Ибон они агавжи PtlBOНII
Шунингдек, Хурucоидаги аНА бар Ч4ХЧilРОН НОМЛИ дарё ~,.
fifЛ1'dИКИ, У На_онА таърифича, o~гaH суви Абадий ~eT багишловчи
оби X.ai:'TдaH иборат ЭДИ, Ери бал4и.дликда ~H нишона-ю, у Д4рё 1з
мавж, билан ХУМИ осмондаги «сомон Й'fЛИНИII эсмтади:
, К)I\ОРИД4
сувликлар
Кfpиб rгилrанRДeК, сувликларнинг АТОI\ЛИ O'I'мри,
тушунчасини билдир.увчи ГИдРОнимик термиимр
ДОИМО

билаи
I\'9ЛЛdН4ДИ, х,ОЗИРДА 1зfiек АД4бий тилида Д4рё, денги 1. сой. apHI\. 6УЛU l\,
"уду", жима 4ИJ(,ОР каби ПfДpOIlИМИК теРМИJlлар фаол I\?ЛМ нади ,
Алншер НавонА аса.рмрида. жумладан «Сами ИскандариАllда :>Са
руд ,'идронимик термини КУ3А'I'IL\ДДИ,

('РУДII .,сли форсча. б9либ, 8арИJ\., "КАТТА dрИ". шъномрини


(1 НI'МТdДИ , Руд термини Бухора гyp~ шеваларида J(,IIM «руд)) шаКЛJfД4 KeHr
I\?ЛЛt\ нади , МАсаЛ4Н. ЛабиР1д-Бухоро вилоRТИ f'ишдув<НI туманидагн
'1
"ИШ ло"
Ллишер НавоиА РУдин дарё. ащор ма'hНОСИДtI 1f,5'ЛЛ4I'ан, Бу
Jdх,иримин MyJ(,aMMaд Бобуриивг 8БООурномаll аСdРИДd х,ам КУЗА'ГИЛdДИ:
"fiy СУВДИН бир улyr руд аАирв6турмр. балки ДАpf>чадур. дерн,м суйи
дермр)) (БоБУРВОМtlден),
БунД4Н КfpИнади ки. XV-XVI асрмрда бdДииА нyrl\дa руд
I'ИдlЮНИМИk термини даре, ариlf" aHJ(,Op термиилари моъиосИДd фаuл
к,5'лл.IНI'аll, "уни ои:, 'гим'а оман термиимрга нисбдтан ФОРС"1'Uжикча руд
т~рминида бадииИлик. поэтик lf,ирP<l кучлилиги 6ими И30]f,ЛdШИМИЗ
мум",ин,

---------
()1LY'IOM" Ж',IIC НUlllA4ри ,n1oll"I'И, Т •• У:Ifк!IUI< roИ', 19IU, ](НI

139
~ис~си. ~эрати Алишер На.о.Анинг 'С8ДДИ ИСК4llД4рий. dСdРИ
~:IИД4 ~dДИМИЙ Хуросон в4 Моироунм.цр таБМ4ТИНИ. СyвAJlМ4РИRИ 9ЗИfd
ХNC paHI"H СУр4тини ифоД4 3"IТ4ИЛИГМf4 1<fp4, ю~орида тимам QЛИиган
rидpoннмларнинг НОМЛdНИШ тарихини, ХУСУСИJlТМРИНМ ургuJIШ борасИД4
~4M М}'J(ИМ бадиий. тарихиl М4нбdадир.

,

140
Ивомжон Азимов
БИР ТАРКИБЛИ ЭРГАШГАН I<;9l.llМA ГАПЛАР
С ЕМАНТИКАС И

Узбек тиливинг мазмувнй сивтактикаси буйича олиб борилган


тамш<.отларда тfFри та'ЬКидмнганндек. туркий тилларда. жумладан. rэбек
тилида гапда зга б'S"лагниинг I<iатвашиши шарт змас, у кесим ОРI<idЛИ доимо
англашилиб туради. Гаида кесимвинг маВI<iеи згага нисбатан МУСТёЦКам ва
!IIазмун доираси ~ валентлик имкониятлари кенгдир.

Шуни айтиш лозимки. гапда кесимнивг имкониятлари кевг зканлиrи


x;aтro «УЮШИI\ кесим» дегав тушунчани I<iайта К'S"Pиб ЧИI<iШПИИ ~ кун
тартибига I<i'S"ЙМОу,а. Гаша тил (лисоний) жи~атдан ёидашиб таъриф
берган яши fr9налишдarи тилшунослик вакиллари ~озиргача УЮШИI<i
кесим деб саваб келинган (зга зксплицит БJлгав ~олатда ~aм) ~одисани.
яъни ~p бир уюшувчи кесимви ало)ЩДd гао деб изо~ш лозимлиrиии
УI<iтирмохдалар.

к.уйидаги гапларни таI<iI<iослаб К'S"Pайлик: /(дАОВННН ЮПСдНг. l\OP ёНдР.


ЮРТ l\J'pHCdHr, J'3dPCdR. Иккала гаоиивг шаклий парадигмаеи бир хил (-Сд
I<iушимчаеи ОРI<iaЛR шакллашан). Мазмуний томовдан ~aм икки деиотатив
IЮI<iеа шарт муносаба.тига киришган. Шунинг учун ~aM ~ap иккала гао бир
хил {иитактик MdВI<iera зга. ЯЪRИ шарт эргаш гапли I<iJШма гао. Шу
туфайли эгаеи )'МУМий б'S"леа-да. кесимлари мустаl\ИЛ шакллангав. бирдак
орщ денотатив ВOI4iеани ифода.лаган гапларни I<iJ1IIMa гапга киритиш
маНТИI<iан тJгри б'S"лади. Бу ~олат руе тилшунослари томонидан Э'Ьтироф
зтилган. ИтdЛЫIВ грамматикасида ~aм гапда бир кесим б'S"лса. у сома гan.
бирдан ОРТИI<i БJлса. I<iJШма гan деб изо~аНГdН.
[апнинг ЮI<iОРИ ~I<iиси марказий БJлаги кееим экан. унда асосий
B0I<iea ифодаланар экан. бирдан ОРТИI<i кееим иштирок этгав гanлaрни
I<,JШма гan деб ~соблаш Mal<iCaдгa МУВоФИI<i. Фаl\ат унинг ИЧКИ таснифида
l<,уйиАаги "9Зига хосликии таъкидлаш ЖОИ'1 булади:
I АйНИ субъектли (имплицит) бир таркибли l<iJ!llMa гаплар.
2. Турли субъектли (имплицит) бир таркибли I\ушма гаплар.
Турли еу6ъектли бир таркибли I<i9Шма гап термини остида ИI<ки
хилдаги гапларви тушувишви лозим топдик. улардан бири ~p иккала
компонент учинчи шахсда шаклланган б9"лса-да, уларнинг айви бир шаАL
:~м.аелиrи Нdзарда тутилди. иккинчидан, учинчи шахе - биринчи шахе.
биринчи шахе - учинчи шахе. яъни шахслар ранг-баранглиги ~aM
:)ътиборга олинди.
Алишер Навоийвинг наерий аеарлnрида турли субъектли. Я'ЪНи ~p
бир гап алох;ида субъектга зга бfлган эргаш гапли I\JШ">tа гаплар к'S"П
учpajди. I<,уйида бундай гапларни таениф I\илишга '9'Тамиз :

141
Пайт эргаш гапли "fU1Ma гаплар. Алишер Навоий асарлари тилида
ГдЧ (-гач, -.,-ач. -кач), -р {-УР)Аа шаклий воситалари эргаш гапии бош гаПГd
боглашда фаол l\'9'лланганлигини кJpамиз. -гач (-гач, 7fач, -кач) шаклий
воситаси билан богланган I\JШма гanлaрда асосий денотив BOl\ea зргаш
гапдаги BOl\ea содир б'9'лгандан бошланади.
Мисоллар: КайфиRТИН мам}'1II 1pМFдч, ТдСКИН ТдПТНАар Вд ФИРУЗ
)(урмузга таън /fИМИАдР (ТМА 234). ТафtЦJfyС .,-ILtFдЧ, УА ВШ КlIЙфИRТИН
мамум .,-ИМИ (ТМА 209).
Ю"орида таъкидла.ганидек, мисолларда.н асосий денотатлар (ТдСКНВ
ТOU7XAdp Вд ФИРУЗ J(УРМУЗГд ТдЪН "-HA.AНJJдP - УА вт КдЙфИRТНН МдМУМ
.,-НА,4И) тобе деиотатив ВОl\еалар (КдНфНRТНН иаы}'1ll lfIIAГач - ТдфдJИУС
.,-ИAFдч)дан с'9Пг содир б'9'лмокда. Ушбу пайт муносабатини -ГдЧ {-ГдЧ. -IfдЧ,
-кач} шаклий воситасииию' семавтикаси реаллаштирмокда.
-Р {-УР)Аа шаклий воситаси билан боглаиган пайт эргаш гanли I\JШма
гапларда эргаш гапдаги денотатив BOl\ea билаи асосий денотатив BOl\ea
бар пайтда Р'9'й берc1Дlt. чунки. ~{-УР}Ад шаклий воситасииинг
семантикаси иш-~аракатининг тугалланмагавлигиии ифодалайди: Вд
IfJ'ШI\УЧУН СОАУРАд, тепиб охнр .,-НМИ (ТМА 220).
)\озирги '9'збек тилида буидай маз~ли ~Ma гапларни боглашда
ГдН СИфdТДОШИ кеиг l\"9"лланилади (Абдура~монов Г., 1996, 142-146). Эргаш
гапнинг предикати ИЖРО маilлидaги. феълнивг эрса шакли ор"али
ифодаланиб, бош ганга боглаииши мумкин. Бунда асосий денотатив BOl\CiJ
эргаш гапдаги во"еа 1)таlанидан С911Г бошланади: УА НШНИ дНГ.# ЗОJ(ИР
1РЦ4И ЭРСд, l\дБУА I\НАНб, ё/lГНЗ борнб, УА ПНАНИ .fА,4)орАИ (ТМА 220).
Демак, пайт зргаш гanли "JШма гanлaрда асосий мазмун
муносабатини ифодалашда эргаш гаllлар предикатининг мазмуни мух.и"!
роль JЙиаЙДИ.
Сабаб эргаш галли l\ушма гаплар. БyндdЙ гапларнинг мазмуни сабаб
муносабатидаи иборат. Эргаш гаПДdГИ денотатив саба ВОl\еани, асосий
денотат Уllдан келиб ЧИl\dДИган иатижани ифодалаЙДИ. Бундай эргаlll
гапларда сома гапларниНl' семантик муносабатида УА ЖНl(дТАНН, бу
ЖНJ(дТАИН лексик БИРИIi.!\IId'\арииинг семаитикаси м~им а~иятга зга. Бу
воситалар асосий денотагнииг бошида келиб, сабаб ~оли семанти)(
вазиятини эгаллаЙДИ. Сабrtб BOl\ea ана шу воситалар ёрдамида .натижа
ВОl\еанинг ичига киради. ( абаб BOI<;ea. ЯЪНИ, 'иарт эргаш гапли l\"9"Шма rall
оЛДИн, уидан с'9Нг бош r,111 келади. Чун"и сабаб во"еа афодалангандан
с'9нг УА ЖНJ(дТАНН, бу ЖJJ.!(д1:411Н воситалари била н асосий денотатниНl'
юзага ЧИl\ИШ сабаби изо~анади. Шунинг учун эргаш галли "УШМil
гапнинг бош гапдан оЛДин \ipинлашуни маНТИl\ан Т9Три.
Мисоллар: БаРА ..1дф IlfAНH дЧЧИ/'Н кеАУР ЭРАИ, (jy ЖНl(дТГНII dHTll
ТдШВНШ беРУРАдР ЭРАlI (Л /Н 57). Чун СНЗВНIIГ тоБУТННги.1А,д АdВАдЦО-\"МfI
С.fзННИ дii7ypГд МдЪfoJУР.IJен, УА ЖНJ(д7ТИН lJ'C1ЩAНг БИАд дРЗд,40ШJ
бнтИ/W1 (МШ 129).

142
Юк,оридаги таъкимaнrанидек, чун лексемаси сабаб эргаш гапли
~S'Шма гапларда ~aм к,fллаииб, улар
fpТасида. семаитик муиосабати
реаллаштирган. Бунда ~aM эргаш гаи бош гапдаи о.лдии келгав: УА
J(dЗpдтra чун рдВШдН бjtАуб ЭРАН, ННКОР ~д 0АМ44НМ (МИ 254).
Ушбу мисолда ~ пайт муиосабатлари ифодала.вган. Я'ЬНи, ~ачои
инкор ~ олмади, дейиш мумкин ёки кима сабабдаи, дегаи савол к,"Уйиш
мумкин. Лекин гапда паШ Ma'ЬНocвra нисбатан сабаб мазмуии кучли.
Чуики асосий деиагатнинг бажарилишидаги пайт эмас, балки сабаб
биривчи планга чщарилмокда, ННКОР lPLМ OItИдClUlК сабаби ало~
таъJWДЛaВМОк.да.

Эвди к,уйидаги мисолии Кfpайлш<.: Ба IfdTA ВС7ЩОЪСВ ~ ЭРСд,


IfdTA буюfJAН (ТМА 231). Ушбу гаПнивг ~M мазыуиини сабаб--ватижа
муносабати ташкил этади. Юк,оридаги таЪКИДl\aI'авидек, нжро Mдii:AнддГH
феы + 'I'f"АНIfСНЗ феы шdКЛИ паЮ эргаш гаплв к,fШМa гanлaрдаги сома
гапларви fзаро муиосабатини та'ЪМВНЛаЙДИ. Лекии шуни та'ЬКllДЛaШ
жоизки, бундай ~Ma гапларда пdЙТ мазмувин:и ~M, сабаб М4змуии
ифодалав:ади .
Сабаб эргаш гап бош гanга -КВ, ким воситасида ~aM БОFла.ниши
мумкин. Бундай к,fШма гапларда бош гап эргаш га.пдав ОЛДИR жоймшади:
Мавт NдрдЗJl,4д 'ГОжнн дНВН/' IfОРННГд IfJ"ЙAНКНм, Аоробlfд J(ОМИAd ЭРАН
(ТМА 198) .
• Х;озирги fзбек тилида ~aM сабаб эргаш гanлaр бош гапга ба'Ь3ан -кн
ш'\КЛИй воситасида богланади. Лекии юк,орида.ги МИСOAДdН фарк,ли
равишда, эргam гan бош гапдан аввал жойлашади: АёА боРкн. ОАдМ
МУНдВВдР. Сен боРСдКН, ШО,4МdН J(дёт,4iUI каби.
Ю~орида таъкидмганидек, Алишер Навоий асарлари тилида бош гап
эргаш гапдан ОЛДИн жойлашdДИ. Дема к, асосий деиагат (Тожнн дННН/'
IfOpHиra IfJ'ЙНш) нинг юзага "елишига иккинчи деиагат (,40робга J(OMНAd
ЭРАВ) сабаб бfЛМОIfAd. HYТI\ талабига кура эргаш гаIШИ бош гапдан
оЛДИнга 9ТКазиш мумкин: АдРЩд J(ОМИI1д ЭРАН, тукннг учун МдВТ
NдРдЗНАд 'ГОжнн дНИНF IfОРНИГd 1(J7JЦн, каби. Бундан шувдай хулоса ~ш
мумкинки, бундай боглаНИШДd бош ва ЭРГdШ гanлaрнинг fpинлашуви
эркин бfлади. (\айси гао таъкмдли ифодага эга бfлса, Сf3ЛОВЧИ учун
~M бfЛСd, fШа деНОТдТ авкал жоЙЛdшади. Мисолдаги асосий деНОТдТ
(Тожнн дНННГ IfОРНИГд Iff'Ц4иl Сf3ЛОВЧИ учун ~, шунивг учун уни
биринчи планга к,fЙI"аи.
Аник,ловчи эргаш гапли "ifШма гаплар. Маълумки, анимовчи эргаш
гао бош гапдаги аник,ловчи ва3ИфdСИДd I\уллангаи, айрим Сfзлариинг
ма'ЬНосиии конкретлаштирнб келади ёки бош гапда.ги прелметнинг
аИИМО8ЧИСИ вазифаснни баЖdради. Аник,ловчи эргаш гап финча бош
гапда.ги предмет белгисини УIIИНГ ~аракати ёки ~олатига фа аник,лаЙди.
АнИl\Ловчн :эргаш гап бош гaпдarи от орlf,dЛИ ифодалаиган турли
бfлакларни иэомаб келади ("эбек тили l'ра."ldтикаси, 1916, 422). БунДdЙ

143
гanлaрда, асосаи, икки девотатив BOl\ea У'РТасидаги муносабат
ифодаланади. Н.Мсцмудов анИl\ЛOВЧИ эргаш гапли I\УШма гаплардаJ'И
девотатив ВОl\еаларии табиати ва ифодалашидаги рига хосликка К"9"Р а
бор ~авола б-улакли ва икки ~ола б-улакли аииl\ЛОВЧИ эргаш гапли
l\9Шма гапларви фарl\ЛdЙAИ.
Бир ~aBo)\a б-улакли аниl\ЛОВЧИ эргаш l\"9Шма гanли I\fШма гanлар
тарки6ида шундай, 6аъзи, анрнм, бвр СfзлaрИ б-улгаtl l\9ШМа гапларни.
икки '{авала б-улакли гanлaрда эса бош гап таркибида уннвг, у; ШУНАай,
J'Ша эргаш гап таркибида шунга мувофщ кнмнннг, КИМ, l(дlfAдЙ, l(дЙСJ/
срлари иштирок этrав гапларни киритади (MaJVoIYAOB Н, Нурмоиов А,
1995, 192-194).
Айван мана шу лексемалар маэкур гanлaр орасидаrи аппозитив
муносабатни юзага келтиради. девотатлар орасидаги семантик
боглавишии таъминлаЙДИ.
Алишер Навоий васрий асарларида бундай :х;авола б-улаклар шаклан
ифодалаимаслиги ~aM мумкин. лекии уларнивг синтактик "9"Рви доимо
ОЧИ1\ б-улади: ХОЖд фdAОНГд АdlП 4УКМ бfАСдКНМ, дАдр НШИАНII ХдбдРАОР
бj'Ауб, дАаРГд МЦ4Ц4КОрАИГ~д Тдl(СИр l(ИА.МдСд /МШ 130). СУДУРГд ~YKM
бj'АСдКИм, IJИАОRТ дВl(офИДНН хабаРАОР бfАСдАдР (МШ 1). МисоллаРДd
анИ1\ЛОВЧИ эргаш гаllЛар бош гап таркибидаги предикатнинг маъиосини
конкретлаштириб. иэомаб келмоКДд.. wьни R;андай JfYКM бfЛИШИ
аНИI\АанМОl\да. Бош гаида ~yкм с-уэидаи олдин шундай '{dВола б,"ЛdГИ
бfлгавлигИRИЮ' fpни сеэилиб туради. •
Баъзан анИl\Aaнаётган бfлак шаклан ифодаланмаслнги '{дМ МУМКИII,
Лекин Мdзмунан У Т9'ЛИI\ аиглашииаверади: АщОl( ЭШИТИА,4ИКJ/М.
АстроБОМд ОАа.'tf,4ИН J'ТYБАУР (МН 61). Маэкур мисолда бош ган
таркибидаги аНИl\Лаиаётган б-улак (хаоор! шаклаи ифодаланмаJ'ан
субъекии а НИl\лаб. изох,лаб кeлrан. Имплицит субъект аЩОl( '{авола
б9'лаги ОРl\али dнглашиб турибди.
ТfлдирувЧи эргаш ГdllЛИ I\fШма гanлар. Маълумки, 'Г9лдирув u и
эргаш гаплар бош гаплардаги Т9'лдирувчи синтактик вазиятдаги
лексеманинг мnъносини тулдириб келади оа бош гапга -КИ//-ЛИМ шаКЛliЙ
ооситаси ОРl\dЛИ богланади: Ol(H6aT дRгa l(apop ТОnТНКИМ, СдАТанат ТОЖИН
.gККИ 0'1 арслон opacll,4д l<,'j'йгаiiAllp (ТМА 218), Бу мисолда 'Г:9'ллирувчи
эргаш гап бош галга аНГп Х;dВОла бfАаГИ op~ ифодалdНГ<! н ооситали
Т9'лдирувчин ИНl , маъносини изох,лаб кеЛ:~lOl\Да. И ккинчидан , ranДd бир
девотатив 801\(~a маожуд. иккиичи BOl\ea Т9'ЛИFича модус ифодачиси
~собланади, нъни бош "апда деиотаrnв BOl\ea ифодалаНМdган, ЛI'ар
модусни l'nыI:дли ИФО;\сlЛdшга эарурият б-улмаса, деНОТdТИО oOl\ea
ИфОДdСИ МОДУ< oOl\ea ИфОДilCИНИRГ ичига шаклан киритилади: 01\ибат
СдАТдНдТ ТОЖНlI НЮШ 0'1 iiPCIOH ораCНA,ill(f'Йишга l(apop топтн (ТМА 185),
Яна бир мисол: ГаНИЙМРГd буюрднкнм, чошт ',<ЮМН БИАd
J'ткаргаЙАdjJ 1М шом ~~/(}"IИНJ/ маСОКННГд беРГдЙАdР (ТМ,\ 186-187)

144
Мисолда эргаш гао бош гапдаги воситасиз Т9лдирувчини изо~аб келгав,
Т9лдирувчиrа шпора J91Лувчи ~вола б'S'"лак ШdКМН ифодаланмаган. Бу
гanдa асосан, модус во"еа ифодалаигаи.
Демак, Т'9"лдирувчи эргаш гапларда бош гао х;амиша модусни
ифодалаЙДИ.
Бир бош б'S'"лакли "'9Шма гanлaрни ТdСНИф "илиш ва уларнинг
семантик муносабатларини белrилаmда ИМllЛИцит эганниг мазмунига к'9"Ра
дВни субъектАН ва тyp.IIВ субъект.IIВ гanлaр тушунчаси "'9"л келади ва шу
туфайли ]l;aM айии бир эга тасаввур If,ИЛИнадиган кесим марказли бир бош
б'S'"лaклR гanлaрни "'9Ш~ гап деб расмиАлаштириш имкони юзага ЧИJI\dдИ.

ААабиётлар:

1. Абдура~анов Г. "9'збек тили грамматикаси.-Т: "9'"итувчи, 1996.


2. Абдура~анов r Тарихий синтаксис. - Т.: Фан, 1974.
З. M~YДOB н., Нурмовов А "9'збек тилинивг назарий грамматикаси. - Т.:
"9'~чи, 1995.
4. НигмаТОR Х.Г Абдуллаев к.м., Бенару В.И., Ma~YДOB Н.М.,
Мухамедова д.А, Нурманов А. Структура предложеР.ия и актуальные
вопросы синтаксиса тюркских языков (тезисы формально­
функционального исследования)/ / Советская тюркология. - 1984 N~ 5.
5. Черемисина М.И., Колосова т.А Очерки теории сложного

предложения. - Новосибирск: Наука, 1981.
е. "9'збек тили граМ"fатикаси: 11 '!Ом. Синтаксис. - Т: Фан, 197б.

Шартлн II;ИCТJl\dРМалар:

МН - Алишер НавоиЙ. Мажолис-учун иафоис: ИЛМИЙ4'анI9IдИЙ


текст// Тайёрловчи с.Гаllиева. - Т., 1961.
МШ АлиlUер НавоиЙ. Муншаот: Алишер Навоий асарлари
куллиёти/ / Париж миллий кутубховаси/ )\.СулаЙМОИОR номидаги
1\'S'"лёзмалар инстН1УГИ Xdзинасида саJI\ЛAнаётган фотонусхаси.
ТМА - Алишер НавоиЙ. Тарихи муоуки Ажам: Илмий""Тnи"идий
мати.! / Тайёрловчи Л.Халилов/ Халилов Л. Алншер Навоийнииг «Тарихи
мулуки Ажам» асарининг текстологик ТaДII\ИI\ОТИ: Филол.фанлари номзоди
ИЛМИЙ даражасини олиш учун ё:шлI'iiН диссертацик. - 1'., 1975.

'45
МУНДАРИЖА

Тypфd TaAJfВНA/Jp

1. А. 1\аюмов. Навоий ва форсвйза60н адабиётлар. ., .3-7


2.А. }\айитмеroв. Навоий ижодида мавзуларга бfЛИШ ва тaвAdШ
принциплари В-14
3. А. Абдyrафуров. Султон Масъуд Мирзо Шщий ва упив.r девони.I5-25
4. }\.}\омидиЙ. Вир лав~ сех;ри. .2&-29
5. И. Хаl\I\УЛ. ИШI\ ва комиллик жазбаси. .30-3В
б. д. Салох;иЙ. Навоийнинг йиmтлик лирикаси ~чов боmлaнди? .39-49
7. М. M~HOB. Шар~ хамсачилигида ]i\азрат пайгамбар (сав)
сиймоси 50-61
В. Ё. ИСJ\,ОI\ОВ. «'Ун са.ккиз минг олам» ·асрори. 62-б8
9. А. Абд~одиров. жомий. (( Нафох;ат - ул упои ва Навоий
«Насойимул -мух;аббапининг м~аддималари. 69-72
10. Ф. Набиев. Вир - бирига барчаии ПдЙваид этиб. .73-В2
11. Ф. Каримова. «Хазойин ул - маовий»да J<;усайв ВдЙlIOаро
тdЛJIOИИИ. 83-8В
12. С. Олимов. Бе)(,уДУД майдон. 89-91
13. М. СулаЙмоиов. «Тазкираи I\dЙЮМиi» Навоий Х;aJliида. 92-9~
14. з. Машарипова. Навоийдан файз roпиб. .94-100
15. К. Муллax;tжаева. Газал )(,Икмати. .101- 107
16. Б. ФаЙзуллаев. Алишер Навоийнивг татаббуь газалларидаги СfфИЙ
тимсоли. .10В-112
17. А Шоимов. I<,утлyr анъ.ша давоми. 113-11В
lВ. }\.Юсупов. «Хамса»да ЖаМШИД образи. .119-124
19. )\. Жfpаева. Адолат ибрати. .125-127
20. Г Мamрабова. Навойииииг «Лайли ва Мажвув» досто:вида. p~JIТ
тасвири. 128-130

AJrсOlПl'Jf зetIOмпrмр

21. И.Йfлдошев. Навоий котиблар ~aJliида. ..131-136


22. Н. Улyrов. «Сами Искавдарий»дarи ГИДРоинмлар хусуснда .131-140
23. И. Азимов. Вир таркибли эргашган F\'9ПIма гаплар
семавтикаси. .141-145

146
НАВОИЙГА АРМУГОН
Учинчи китоб

'9"збек тилида
М~аррир И.ЗоЙиров
Мусаввир т.ФаЙзуллаев
Тех. ~аррир Х;.Юсупов
Мус~и~ с.Алимбоева

• ИБ N']4б2
Босишга p}'JI;caT ЭТИJ\ДИ '05.02.2003 Йил. Би'[ИМИ БОх84 1/16.
Шартли босма табоги 7,0. Нашр босма табоги 7.0. Адади 1000 пусха.да.
Бах;оси l1ыртнома асосида. Буюртма N! 21

Абдулла к.одириЙ номвдаги Хамс; мероси иашриёти, Тошкент - 129,


Навоий к)hIаси, зо-уй.
НИЗ0МИЙ номидаги ТДПУ Ризографида Натр 1\ИЛИНдИ.
Братислава К., 3

147

Вам также может понравиться