Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
.. ' -.)
УзБЕкистан РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА '5'РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ'
НАВОИЙГА АРМУГОН
Учинчи китоб
ТОШ,,-f.НТ - 2003
Маэкур тynлам "Навоийга армyroи" деб иомланган анъанавий
мажмуани·.г учинчи китоби б9'либ. унда университетимиэ х;амда
республикамиэиинг a.ТO~. етук навоийшуносларииинг яиги маlfiолалари
жамланган. Шуниигдек аспирантлар. магистрлар ва и~идорли
талабаларнииг буюi<: шоир х;д.J<iидаги куэатиmлaрига х;ам китобдан "9Рин
ажратИЛДИ. Т'9JlЛaМ Навоий ижоДИнинr ихлосмаидлари. кеиг илм-адаб
ах,лига М9'лжалланган.
ТдХРИР ХдЙЪАТИ:
•
•
тynлаб. нашрга тайерловчи доцент Файэуллахон Набиев.
I~·:i~()miy nоmli
I
·JDPU
_ .. ~,ku~~"bx_ona_s_i__
4102620201 - 434 ~_ ~~()\
н гриф - 2003
М Зб 1 (04) - 2003
ISBN 5 = 86484 = 10З-х
Азиз ~юмов
НАВОИЙ ВА ФОРСИЙЗАБОН АДАБиtп
з
((Форсий алфоз истифосин ва ул вборат ИСТИJ<;СОСИН киши меВДИН к)'Прак
J<;ИЛМайд~ эркин ва сало~ ва фасодии меидии ЯХШИрОJ<; билмайдур
ЭРКИП ... 1)
Маъноси: Форсий С'9Зларни '9Злапrrириш ва ибо рат мазмунининг
тагига етишни ва уларнииг яхши ва ёмон томониии бирор киши мендин
ЯХШИРОIf, билмаЙДур ...
Шундан с'9Ш' Навоий форсийзабон адабиётнинr улуг иамоиндалари
Амир Хусрав Дех.лавИЙ, XOJКa ~офвз Шерозий, М~уми нур ул миллат
ва ДIOI Мавлопо АбдурёЦМОН ЖОМИЙЛ4рниНJ' де вовла.РИИИ К'9П
'9'J<;Игаилигиви хабар I<;клади. Бу тyrpида ((Муж;окамат ул лугатайв»да
~иймиз: ((Барчасига к)'П I<;атла 'S'Т}'бмеп, балки к1ПИН ёд тутубмен ва.
",асоид ва газа.лиётларвнинг rариб ва. латофатии билибмеи, балки
гариброlf, ва латифРОJ\Лdрига татаббуь ~бмеи4.
Маъиоси: Барчасини If,а:йта-~а '9I9!гаиМdВ, балки к)'ПИНИ ёдлаб
~M олгаиман, I<;асидалар ва. rазалларииинг тузаллиги ва латифлиrиви
бнлднм, энг гузал ва. латифро~рига ухшатмалар ~M битдим.
Шундан кеiiив ушбу асари,а,а Навоий Амир Хусравиинг (СДарёЙИ
аброр» J<;аСИАасиrа Жомийнииr ёэган цЛужжатул асрор» (<<Сирлар
теранлнги») '9ХШатмаси тyrpисида хабар беради. Уларга fXШатма этиб
Навоий 'Узинииг ((Тywатул афкор» (сФикрлар совrаСИII) J(,dсидасини
ёзганиви dЙТади. Бу If,асвдаиинг биривчи ба.Йти бундаiiдир: 11
4
(фалаl\ бе"dртиб ~увчиии тартибга солув учун ИIПЛAтиман I\УРОЛ.
П.Шамсиев тациви).
IIMp;OKaMaT ул-лyrат8ЙП»да НавоRЙ '9'зипииг форсий тилда ёзгаи
БОШl\а l\асИДdЛaри 'J1rpисида ~M хабар беради. Улар ICjyiiидaгилардир:
I(~Л IWдс»(<<Пок рр;») , «Айпул ~aёт» (<<)\аёт чашмаси»),' IIМИИ~ОЖУН
нажот» «~YВBдT ~-ICjулуб» (<<Юраклар ICjуввати»).
Уларни таърифлаб Н&воий деЙN!: «Ву ОЛТИ ICjitсида ~aмд. наът ва
'/
сано ва маВЪИЗ6ТДУР ва ~ тасаввуф ва ~ЦИICjат тили била маърифат»
Бу олти I\асида ботипиА fr9налиmдa. С'9Нг Навоий ёзади: Ява зщир
шуароси таРИl\ида Т'9'J>Т ICjасидаки, фусули арбаа (<<1'9Рт фасл»)га
мавсумдур ва аидии Т9'Рт фасл: }\арорат ва бурудат, рутубат ва юбусат
кайфияти маълум хомам pdICjaN ICjилибдур8.
Маъпоси: Яна зо~рий шоирлар Й'9'лида Т'9'Рт I\асида мевинг
I\dЛaМимга мансу6. Улар «Т'9'РТ фасл» деб аталади, увдан Т'9'РТ фасл:
Иссик,лик ва COB~K, намлик ва ICjур}'1У\ИК кайфиllТИ аиглашилади.
Навоий '9'зинивг форс ий ТY~ ёзилгав асарлариRИ caBa~ давом
этиб, тарсеъ санъати (мисраларпи ICjофиядош с'9'злар билав тузмоICj
санъати) ryтрисида су>з юритади. Хожа Калимумин Салмовпинг
I\асидасига ёзган '9'Хшатма ICjасидасииивг биринчи матлаъсИRИ келтиради:
Яна,Навоий
• '9'зининг бир рубоийсини ~M «Мух;окамат ул-лyrатайв» да
келтирган. '9'ша ру60ИЙ бундай:
JI УШil ",нroб.
б
ноМАН китобиии яратди. Бу ижодий ишга ~aM уетозни Алишер Навоий
ундаган зди.
7
Абд~одир }\айнтметов
8
Бориrс:о гарчи бор мym0бц4тв,
Мшrа "'-УПРОlY\YPур мувосаОати.
Навоиi 6у достовлари асосига DI'II мuзумр 84 ~МОRЛ4рии
OЛИIПII ~ мумкив ЭNI. Ле.~,в У 13бе. адабвётиRRИГ W4P" адаби~
авъаиаларВAiUI УзоJWШDIIIIIIIDI ;Icтaмиa&. УИ)'N4В, бу IC4СМАА4р. хусуСАВ,
6у ДOCТOIL\Aрвивr 'reNirI'IR fЭиrа xocлвuaри Н4ВQвйwуиослице
О.lIIарафIlAдВllОВ. С.AI:вий. f..Э.Бертельс. В.Зщвдо8, т.ЖаАолоа,
Аl<pюмов. А.Абдутафуров. Б.Вал.'UfJUe8, С.ЭрUUlO8. с.н.рзулме84.
Т~ С.Хасанов. M.M~08 84 бoaI:Jr,aAaр ТOМOВIfA4Н 1(101'8114
~OТAaP JIPiП1IЛГ4В _ ПIПII fpгаиимав.
АнонИммм, бой .wpп меJЮC!l ... yв8IIr тeМ41'1l.a хусусиJIТ:-~
IOМCllIllё'R ~ вааов:йшувос::Ааркввr бвр 11еч4 48ADДUPВ ~в""рЛJI К
T~OТAaP <WIб боpllllDlOltД4. Бу сЩjJNJ ойбеж., МцсуА ШdхзоД4.
УЙIj'В. х.Су.чЙJfOl108. A~eтoв, e.~, А PyCТ0NQ8,
~ АCцщd. AМIIp:мe8. Ш.~. И.Хи,-.УА08.
ж.НanIeвa, Б.Акрамов. Э.ШОДВе8. Х.ЖJple8" бoDIJWaм.pDиг IWOIЙ
ПМЦO'rJ\4PII .. lI3AOaВВIDМPII ~a С4ЭО8ОрNIP·
. . . . . . . IIJIЩАIIRМRJ' 'reJU'I'IU JlUЦёlТAIUI ~ :ии мyp4I'l(.еб ч«:~у
yв:ивr ЛllpD: 8J&OДIWIp,-./IiOCU lI011J'PII буЛN4C4 ~ li.uoиЙ I\1А111'4
~ <WIб. Ше'ЪрА4р ~ ха.в, бouoIj,I ~ 1IIOIIpA4p8JIIU.М uбм
fRИJD' бу ~ 48"Ьi1&aТa Хур.1 .'ЦII' м.uэу» бfмаи. ИDu<,NJI ~
уз..8 Т'fIDYIIТiIJI ва ~ :nrан.
• л.ек:.:в Нuo" ~ f'IPёICМN' ЖУ~ ёшunf"t.a, ~)II, tc,.8ЛJIб
~ мuтa6 ёIa.I.it _pa1Т8ll бар UIe""PII ~ бор. Шокр ~
JUJt~ БIIp ~ 9111018 y~ ~OII УМАМ. У бu* XONINIIIНJAJIJ' I'JfЭМ
бtлаб. нuod' JМrJ'IIIбп у б8JwuI бllprа бор8б, БIIpra ~, ув.н ~вct.p . .
fIWIII ~ ~ ж.e.uec ЭUIL У ~3 Ш}'IWIЙ ~ ЦAAII . . о/lll1б,..
. . . . ., }'на ~ (8ЧCII'IIi'IПIA4Р ум, ~ NJeм ....uptt JI,4М
Е..,_ •••
Э'1оЭОUiip . . .·ир ~ ~ у I'}'.,M• •r U'!1IIIIIIJ'e pyxc.i'1
с-,р.б ADILЧ"""'a :uт ёЭiIIб-lUIpIfТ8p 3IUIL
~. . МIIItТ1IIб.a.в ул JIIO~ ~
Борур. ~ бopyJwsp ЦAII JI8ПIб.
БJАУР AIIIIIi* заба.рJU,Д ц.u у 6 рс-
чу ~yp &It&IIR AaЦII II)~.
д,!raч ~ бooJиrа эарулypup
~ fIaPAQ v-еш .WIII ~ ~.
г,_ .....
Нечу...... МIIПiJб 4ТфI;wr ~.
UAI\ аро ~ .. Е Раб!.
~ 83"ЛЛynlТа.uт беP1JW&
riip DЭOjt. fAC.d ул CaP8II 'МI'JIP ......
9
Навоий ашкидин то шом анжум
З
Tykap,-чиI9'\айму деб ул са'Щ\И кавкаБ
Бу шеър анъанавий услубда ёэилrан б'9'лса ~M маэмунан ~ёT
~аIl\Иf(,аТИl'а жуда Яf(,ИН. Бивооарив, aR'ЬdIIавий шеърлар ораеида бу хил
шеърларнинг б)tлиши шуни К)tрсатадики. Навоий )tЗ ижодида анъанавий
шеърлар билан бир f(,aтopдa ~аётий мавэуларга f(,)tл ура бошмtаи.
Шу билан бирга Навоий жуда K-yn шеър ёэиб, 'кейивчалвк '9'э
шеърларидан бир неча девонлар ва 1'fIlЛdМЛdр ~aM туэгав: «Бадоеъ ул
бидоя» , (сНаводир УН-RIIX,;ОЯ», «Хаэойвн ул-маОНИ Jl , «Девони ФоВИЙ),
«Сwгтаи зарурия», ссФуеули арбаа 11 , «Наэм ул-жавО~Р)l ва ~окаэо. Шу
ном билан аталган шеърий мажмуаларига ёэилrав дебочaAitрда эса
Навоий )tзи илк марта "9'з шеърлариви маълум бир мавэулар бfЙИча
тасниф f(,илишга урингаи. ~aттo баъзи эамоНДОwлaри, жумладан униш
асарларини к)tЧИриш билав махсус ШУГУЛЛdНгав M~YP Абдулжамил
котиб унинг шеърлари байтларидан' поДШомарга М9'лжаллаигав бир
ry>nлaм тузиб, унга «Т}'JI;фатус-салOТШl» деб ном f(,'9'Йган. Бу тtrPида
танИF,ЛИ матншунос олимимиэ П. Шамсиев махеуе маf(,Ола ~aM ёзгаи
эдилар4 Унда Навоий газалларидан терилгаи бс1ЙТлар 45 Т}'JI;фа (I<;исм}га
б)tлинган б)tлиб, маеалан, 41~фа «I<,арилар наеи~атида», 4~фа
«Давроо ау.лининг бевафолиI'ИДd». 4~фа ха «3амона душворлиrидан
бода f(,YТf(,opYP маънидаll деб аталгаи. Бу -хил тематик таенифнинг Навоий
шеъриятини '9Рганищда ~озир ~ цамияти катта. Биз бу 43- ва ,~
ту~фаларга Навоийнинг: I
10
Навоийнинг шеърий меросини fpганишдаги Kaтra мураккаблик ва
l\ИЙИНЧИЛИК зса унииг и~ МdВэудаги анъанаввй p~ ёзилган
шеърлари биЛdН богли". Чувки улар ,dВВdЛО, МВJ(Дop жи~тидаи КJП
БJлса, иккинч:идан уларда авъанавlIЙ тасвир услу6и устун. Хусусан,
Навоийиинг бу хил шеърларв фоРС"1'ОЖИК шеъриятиввиг Саъдий, Хусрав
Де~ий, Х;офиэ, Жомий каби. JЗбек шоврларидан эса ЛугфВЙ, Атовй,
Саккок.иЙ, r
dДойи каби буюк ижодкорлар бвлав ИJltодий мусоба~а
усулида ёэилган. Буни НdВоийнинг JЗИ ~M инкор зтмаЙДВ. Масалав, бир
газaлидd Навоийнииг Саккокий ~:
Навоий назм ара твrв забоRИВ Jй:лa сурдвким,
Пичо~ топмас уётrив JЗии Jлтурмакка Саккокий,-деб ёэганв
х,еч бежиз змас (<<Саккок»;рабчада «ПИЧОJriЧВIt дегаии).
НdВоий Jэввинг бвривчи девовв «Бадоеъул-БИДОJlDга ёзган
«ДеБОЧdIt сида J3 шеърларививr тематик хусусиятларв J\,a~ флар
зкан, уларивнг Kaтra "НСМВ ИШ~Й ва. ривдоиа й'9'Валишда зкаивИR ва бу
мавзудаги mеърларинн J'З да.врвда ~ JIXW..И ~абул II\RЛI'dВини lI\уйидarвча
таърифлайди:
«Чув табъи жибиллий саломатдин ва жибиллат зоти ИСТИII\Оматдин
орий эрмас зрди (яъни Худо бергdВ шоирлик истеъдодим согломликдан
ва табиатим баРlI\арорлиI(ДdН холий эмас зди), ОШIЦЛИК ку-часидаким,
ажиб' Jl\ОЛ01та, гоят ва ХУМОJ>.ЛIЦ мцалласидаким, гариб МУШКВЛО1Та
них,"ят ~тypyp, ВШII\ XOJl\ ~абlilP жамоли х,айратидин ва хох, фиро~
хазони хор-хори изтирорвдин ~p навъ ~ ЮЗЛdВса эрди на мdЙДa хох,
маСТЛИII\ айшу тарабидвн ва. ХО:Ж; махмурлик раижу таабидвн ва хо:ж;
майфуруш иноятидвн ва XO~ ~асиб ШВКОJIТИДИи ~p амр BOlI\eъ БJлса
зрди, - ул ~ОЛFа ЛОЙИII\ ва ул хаёлга мувофи~:
12
«Де вов топвмаЙКlfм. аида Мdърифатомуз бир газал топилмагай ва
газал бfлraй:Jtнм. аида мавъизатангиз бнр байт бfлмагаЙ. MYВДOJ<j девов
битилеа, худ аеру бе~да ~aT ва зоеъ машаI<iJ<jат тортилroн бfлгай.
7
13
Токи I\ардошига раво KWMac,
v ~9
л,ар неким 1зига раво К1»rаи .
Хазрат Али ~К1iатларидан бирида ссИлм ~си жаннат боrиrа
"9'Х шaйдR», дейилган экан. Бу фикрии НавоllЙ l\yJlидагича
ривожлавтирган ва шеърий сацал бергаи;
Ким олим эса, нуктадон ООр~~ де они;
Гар ООзм тузар, би~тв: мутл.ц де они.
х,ар кимсаки, Й1l\ НАМ aвra, -цмo~ ~ ови.
Мажлисдаки ИЛ1\( б1лса, учмц ~ они •
lО
14
Абдураmид АБДYfАФУРОВ
СУЛТОН МАСЪУД МИРЗО ШО~ИЙ БА УНИНГ
ДЕВОНИ
15
КJpинадики, х;ар иккала ~Jлёзма "ам J\ИВдистонда бобурИЙЛdР
сулоласи х;укмронлиги даврларида 1эаро J'IТИ3 Аил фар~ билан
кУчирилган. Бу хол туркий ада.биёт ва с.urьaтиииг, хусусан, шеъриятнинг
~TOP асрлар давомида Хиндистон мадавий-ада.биЙ "аётида КJpииарли
'91>ин тутгаlL\ИI'идан дарак беради.
Я.3кманн иккала ~}tлёзма мундарижаc.иrа KJpa.. бир хил экавлигиии
таЪКИДЛдб. уларнинг иккинчиси бириичисидав айвав кучирилrан, деган
хулосага келгав. A'IMO иккинчи ~лёзма, муаллифвинг маълумoтиrа КJpa,
}tзбек ада.биётинивг ХусaйRий (Султон Хуса:йв Боцаро) ва Зсцирими н
M~aмMaд Бобур каби йирик номояндаларинивг девовмри билан бирга
кетма-кет к9Чирилган ва. афтидан кеЙИИЧалик. бир мyI4i0вaдa китйбат
I\илиниб, яхлит р~амлангав. Бу NJ.ЛJf.ЛIIi!В шувдай хулосarа келиш
мумкинки, буюртма берган Баламкада рожаси туркий тилни мукаммал
билган, "9збек шсъриятинивг чин мухлиси БJлгав, айви замонда. Хусайн
Бой~аро, Бобур ва ШО:Х;ИЙЛdрнинr темурий авлод вак.иллари эканлигиии.
"9эаро щин ва яхши муносабатда б}tлгaRЛИКЛAРИВВ. ижодий меросларида
ёP~H умумийлик мавжудлигиии чyt\ур Х;ИС lQIЛГdВ.
ОЛИМ девон муаллифи Шох;ийвинг кимлиги ва ~ачон яшаганлиги
масаласига алох;ида тух.талиб, жуд.Р. ~мматли маълумотларви келтиради. У
девон ~}tлёзмалари Сa.I<,Лаиувчи куту6ховавaиr расмий l\dйд дафтаридаги
«Шох.ий 3рон шоири Амир Шох;ий Саб3dВОРИЙДИРII. деган маълумотнинг'
хато эканлигини авиl\Лdйди. Муаллиф Давлатшо" СамаРl\андийниl8'
«Тазкират YIll-шуаРОII ва Алишер Навоийвинг «МdЖОЛИС учун-вафОИClI
тазкираларид.Р. Амир Шох;ий Сабэаворий "а~ги ишончли
маълумотларда уиивг "9збекча (ЧИFатоЙЧ4) lDеърлар х,ам ёзганлиги ва
туркий девон тартиб берганлиги ~к.ида бирор-бир Ф а Й'rИЛМагdНЛИГИН и,
Бобурнинг эса аруз наэарИJIСИ ва амалиётига балпплангав рисоласида
Амир Шох,ий ижодвдан намуна сифатида келтирилган баЙ'I'ларнииг
барчаси, беистисно, форсча эканлигини таъквдлаб, «шо.х,и:й тахаллуси ила
ЧИFатойча шеърлар ёзгаи бош~а бир киши» БJлган, дегав манти~ий
хулосага келиб. излавишларни давом этгаради. Натижада, Я.3кманн
Алишер Навоийнинг «Мажолис yh-иафОИСJl тазкирасиии форсчага
«Латоифнома» номи остида таржима ~aH Фахрий Хиравий асаридан
9'3И кашф этган ижодкор х,аl\ида ани~ ма:м.УМОТI\ilР топишга муваффа~
б"9лади. Гап шундаки, Фахрий х.иравиЙ тазкира таржимасиrа 188 ижодкор
ва адабиёт севарлар х,аl\ИДd }t:lИ 'f'91Iлarан ЯНJ'И маълумотларни х;ам илова
~илгав. Иловада, жумладан, тР.муриЙ Султон Масъуд Мирзо х,аl\Ида х,ам
алох;ида суз юритилган б9'либ, унивг Я.Экманн та'Ьбирича. «бир ЧИFатойча
ва бир форсча девонлар тартиб беРГdН»лиrи. -чиrатойча девонИNJ. Шох,ий
ва ФОРСЧd девонида эса Орифий тахаллусларвни ~JллаГdНllЛИГИ аНИI\
таЪКИДl\aНl'ан.
16
нусхасини таржима I<;ИЛГdН ЭNIL. Бу даврда. ижодкор сифатида. адабиёт
СdJ!;насига J!;али ЧИl\МаГdН Масъуд Мирзо Тdбиийки, Навоий тазкирасидан
9'Р ин олмаган. Аммо Алишер Навоий орадав олти йил 1Л'dЧ, :9з
Тdзкирасинииг иккинчи, узил-кесил иусхасиии тузади вd унга шеърИJIТГd
кейинчалик кириб келган ЮЭГd JlI<;ИН ИЖОДКОРВИ Jri:9ШdДИ, УЛdРНИНГ J!;dp
бирига :9з муноса6ативи билдириб, шеърИJIТИДdВ намуналар келтиради.
НdВОИЙ У:9лдирилган тазкиранинг Амир Темур вd ижодкор
темурийзодаларга бarишлангdН еТТlDiЧИ мажлисига XYf>NI шу Масъуд
Мирзо номини ~aM киритиб, махсус :9РИR dЖратdДИ JC;aМДd унинг инсон
сифатида юксак фазилатлар СOJ~иби экаалигини ало~ ТdЪКидлайди:
«Султон Масъуд Мирзо - равшан зе~ Вд мустцсан таъБЛИI<; Вд
оокиза хисол ва MdJC;МYд фdОЛ йигитдир. Вафо ва дилж-уйл~ анииг шиори,
сахо Вд Дdрвешх:9йлYl\ dНИНГ дтворll»
Навоий бу темурийзоДdИИНГ истеъдодиГd ЮКСdК бdJC;О бериб, далил
сифати.да бир Г:9зал бdЙТНИ келтиради:
«Мул.к paвHaI<; Вд интизомида. ахтари масъуд. НdЗМ зебу ЗИЙ8ат
ИТМОМИДd абнои ЖИНСI<;а MaI<;CYA. Бу ТУРК'lа МdТлаъ dНИНГДУРКИМ:
17
,
~-Sq~\ r
j
Хуш, Масъуд Мирзонинг 1эи I<ИМ?
Алишер Навоий унииr иомига «Султон» с1эИИи l\1Шиб, тазкираиииг
ижодкор теМУРИЙЗОдaAdрга махсус багиmлaигаи фасли-мажлисига
киритиши аело бежиз эмас. Султои Масъуд Мирзо буюк сш~ибl\ИPОН
Амир ТемурниИl' бешинчи б'9ТиН авлоДИ, яъни со~БI\ИРОНИНГ '9Тли
Мироншо~ МИРЗОИИIlГ иабираси б1ЛМИШ Султои Абу Саид Мирзоиинг
набирасидир. У Султон Абу Саид Мирзоиииг '9Тли Султон Ma~MYД Мирзо
оиласида 1415 ЙИЛДd дуиёга келади. Онаеи Мир Бузург Тирмизийиинг
ХОНЗОда иомли I\ИЗИ б1ЛГаи. Бойеунгур Мирзо, х,усайн Мирзо, Султон
Али Мирзолар Масъуд Мирзоиииг укалари булишгаи. Отаси Султон
Мцмуд Мирзо катта '9Тли МаС'Ьуд Мирзога х,иеор ~окимлигиии ажратган
ва у то 1495 йилга I\aдap у ерда )(уКмроилик I\илгаи. 1495 йили отаеи
1лгаИДdИ кейии Султан Масъуд Мирзо катта фар занд сифатида
СамаРl\аид ТdXти учув даъвогарлик ~, l\1Шин ТfIIЛ.aб укаеи
Бойсунгурга ~арши отланади. Аммо бирор натиж:ага эришмай, х,иеорга
J<;айтишга мажбур булади. К'9П 1ТМай эоа Хиеории ~aM 1\1лдаи чщариб.
панох. тартиб Султаи х,УС6ЙН БоЙJC;аро JWзурига боради. Янги сиёеий
режалар билан МоваРОУИНaJWга яна I\dЙТtан Масъуд Мирзони Хусравшо~
l\'9'Лга тушириб, к1зларига мил торттириб, к1Р I\илади. Шундан с1Нг яна
JC;ОШИГd I\айтиб келган Масъуд Мирзога х,уеайн БОЙl\аро лутфу
эх.тиромлар КJpсатади, ~ттo IQIЗларидаи бирини никомаб бериб, '9'зига
куёв I\Илади. Шо~й >\усайн БОЙl\аро сароАида мунтаза.м "9ТI<азиладиган
шеърият базмларида, умумаи х.ирот адабий х.аётида фаол I\атиашиб, ~
умрининг JC;олгаи I\ИСМИНИ асосаи иж:одга багиmлaЙДИ. Масъуд МиPl~Ю
I ElJ1 йили Шайбоиийхониинг Хуросоига юриwлaри ваl\тида '9'лдир илга 11 ,
"Бобуриома» маълумотларига К'9'Ра, уиинг JC;абри Газиада.
Султон Масъуд Мирзонинг ~ёти ва ИЖТИ!llОИЙ фаолияти х.аl\ида
зикр этилгаи манбалардаи ташl\ари, «х,абиб YC-СИflP>I, "Равзат ус
салоl'ИН», шуниигдек, Мирза M~aмMaд х,аЙДdРНИНГ «Тарихи Рашидий,)
каби тарихий dсарларида ~M к'9Ш'ина маълумотлар бор.
С 'ултои Масъуд Мирзо, унинг фож.иали I\иеl\а х.аёти ва оиласи
Т}'1'ри( ида «Бобуриома»да анча-мунча '9'Рин ажратилган. Бобуриинг у
билан амакивачча экаилигиии, ~ТТO унииг еингилларидан бирига
уйАанлигини иазарга олсак ~aмдa Султон !\[ахмуд Мирзоиииг
хотииларидан бири Бобурнинг холаев б'9'ЛГанлигини ЗСЛdсак, бундай
МУНО(,lбативнг табиий зкаилиги равшанлашади. Масъуд Мирзо Шо~ий ва
уиинг оиласи билаи яж,ии мулож,атда б'9'лгаи Бабур '9'з хотираларида унию'
х.аёти, амалий-ижтимоий фаолияти, ШdXСИJIТИииИI етакчи белгилари
х.аl\ид' , купгина J<;ИЗИJ<;арли маълумотлар беради ва х,ар доим у х,акда
хайри'\оJVUtк р~ида ёзади. Бу жщатдаи, Масъуд !\ [ирзонинг ёшлигида
аТКdЛllК (отабеклик) J<;ИЛГан, кейиичалик эса уиинг КУJига мил тортrирган
Хусраншох. ~ндаI'И I\УЙИдаги е1злари ДИ1\J<;тга са \Овор: тийра ва
фаси,"" ЗДИ, берах,м ва бевафо ~apOMHaMaK киши ЗДИ uеш кун '9'Тар дунё
18
учун бир Jзи JcrypFOH валинеъматзода.сини (яъни Масъуд Мирзони
А.А.\ KJp I\илди ... Тенгри I\ошида осий ва ХdЛ1\ ОЛДНДd мардуд БJлу6дур. Бу
Jтap дунё учун ~Ol\ ямон иШЛdр IQIЛДВ» (ссБоБУРНОМil.»Дdн).
Т9Три. ((БоБУРНОМd»да СУЛТОН МаС'Ьуд Мирзонинг шоирлиги ~~ида.
унинг икки тахаллус остида ТУРlt:ий ва форсвй шеърЛdр ёЗГdНЛИгига ~aNДa
деВОНЛilР тартиб берганлиги Тfrpисида. бирор маълумот учрамаЙДИ. Аммо
бундан Бобур амакиваЧЧdСИНИВГ ижодий фаолиятидан батамом бехабар
БJлган. деган хата хуло<.аl·а келмаслик керак. Гan шундаки, биз Бобурнинг
шеърият назарияси ва амалиёти.rа бarишланган ((Рисолаи аруз» асарида
Султон Масъуд Мирзо ижодидан' ]QiM намуналар келтирилгавивtf
аНИl\Ладик. ((Рисолаи аруз»да отаси Султан Мцмуд Мирзо ва укалари
Султон Бойсунгур Мирзо ~aмдa. Султан Али Мирзо ижодларида.н
намуналар билан ёнма-ён Шо~ийнинг ~ икки гаЗaAIJ матлаи рамал
ба .... риниllг ((dВва.лги вазни»га яхши мисол сифатида тилга олинади.
Аник,лик учув айтиш керакки, темурийзода ижодкорлар меросларига
МУРОЖddТ этиб, шеърларидан мисоллар келтирар зкан, Бабур ~aм ху;::.ди
Навоий каби, уларнинг адабий тахаллусларини к"9Рсатмайди, Фаl\ат
Султан )\усайн Мирзо, Султан Бойсуигур Мирзо ... каби расмий унвои ва
flомларнигина зикр этиш билан чекланади.
Бобур Султон Масъуд Мирзо ~аламига мансуб деб келтирвлган
бири"чи байт I\УЙида.гuдир:
,
Жаннат ул-маъвоки, дерлар ёрнинг кJйи эмиш,
ТJбиеким васф зтарлар ~адди дилжJйи змиш.
Оворалику гарвБЛИI\ ~
Туттилар эса кувгулга улфат -
мисралdРИНИНГ иккинчи lCiулёэмадан тушиб I\олганлиги аниlY\анди. Х;ар
ИККQЛd ,,','лёзмада котибларнинг айби билан Й1Л I\'S"йИЛГ<IН НУ1\сонлар х;ам
К'9"ЗГ'\ ТdJJlланади. Жумладан, айрим ГёLЗалларда тахаллус\И байтлар тушиб
I\ОЛJ·dll. J ,ир I\dTOP "9Рииларда эса. суэ бирикмалаРИНИIIГ ёзилмай I\ОЛИШ
19
)!,омари }rIpDca, айрим газалларда мисрамр нот9три кtчирилган,
натиж4да ~азмY\I ва бадиИЙЛИl<ка пугур етгаи. Масалан:
«дйласам б,f:ДИЛЛНк онинг ЗУЛМИДdIl айб ким,. мисрасИДд икки
бугинли бир суз )!,ар икки l\?,лёзм4Дl:I тywиб IC;олrая. Биз миср4 !iСАИД4
«Айласам бедиллик онинг зулмидаи айб этмаки'м» тарзида
битилган, деб TaxМIIH этамиз.
20
Урн и келган,а,а, таржиъба..вдларвда байтлар сони ~aм анъаиага хилоф
равиШДd, турлича экаилиrвии айтиб 1Гайлик: 1,4 ва 5-бандмр Югадан
байт, 2,3,6- бавдлар 9 тадаи ва ~олгаи бандлар '12 TdДdВ байтни, жами 93
байтни rз ичига олади.
Биз с9'з юритаётган ~Jлёзмаларнинr ай рим жцатларига куРа,
Шо~ийниНI' «йндиа Оффис» кутубхонасида сцланаё'IТан девони
мукаммал эмас, дегав хулосага келиш мумкии. Унда деБО'lанинг ЙJlVUIги
ва тJp'IТdI'ина шеърий тур намуваларинииг жаМЛdНГанлиги ~aM, ва ВЩОЯТ
Шо~ийнинг девондан тam~арида ~олгаи шеърларииинг мавжудлиrи ~aM
ана шу номукаммаллиv.ка ави~ ишора этади: агар калиф" ж;арфига 28,
"ре" J\д.рфига 10, «ЛОЮ> ~рфиrа 15 газал битилган б'9'лса, бир ~aтopдa
~арфларга (Ч, Д, З, Ф. к ва б.) фа~.т битгадан намуна учрайди. ЧИRДa}I
~дM, «нун» ~арфига 14 газал б'9'лгави ~олда «мим"га бирорта ж;ам намуна
йWИги девон ~улёзмаларинииг мукаммал эмаслигини К'9'Рсатади. Чуики,
худди «МЮ4» ~арфиrа oдaTN1 ЖУNi К'9'JlЛaб Fазаллар ёзилган.
Бобурнииг «Рисом.и аруз» асарида келтирилган мава бу матлаъ:
21
АйТИШI'uидек. веигер БУЛГ611 омеРlllt4ЛIIК олим турк ТИЛИДd
fiосилrон МОI\.0Л4~ИД4 девондаи ГО3АЛ во рубоиймр илова зтrанки. бу
lIIуб~асиз. тцсиига ЛОЙИI\., ВdЭИМРИИ бузмей, метнии есосаи 'J'f.'ри
91~ИШI'О ЭРИШГdН муаллиф. офсуски. буьзи 1»Иилердо .имий
'.'1ЛJCeWЛИКЛ4РГd J.4M й9л I\.УЙJ'ои, Бир-икlUt иомуно келтирвш бllМигина
Ч('КАаНlsмиэ, Шо~й де_ониД4Н:
22
йигирма (Навоий ибораси билав аЙ1Танда, «йигит») ёшларн атрофида
dдабиёт сах,насига ЧИIC\I\dIl, деган маитиlC\ИЙ хулосага келиш мумкин.
Хуми шу йимар мобайнида Масъуд Мирзо Шо~й темурий
ШЮРОдd ва )\исор ~окими сифати.да х,ам, ёш ижодкор снфатида х,ам
)\усайн БОЙlC\аро давлатида ю~ори лавозим ва катта maBl<je-эътиборга эга
булган, адабий х,аракатчиликка бошчилик I\ИЛИб, хусусан шеърнятга
эндигина кнриб келаё1Тан авлодга ~ОМИЙЛlfк ва мех,рнбоялик кУрса1Тан
I-Iавоий билан бнр неча бор учрашган, унинг с~батларидан бах,раманд
булган, дейишга х,амма асас бор.
«Мdжолис ун-нафонода Навонйнинг Шох,нй ижодидан наМ}'Иit
келтириши ~мдa инсов сифатида ш~сий фазилат ва ~~-атвори ~ида
",ам суз очнб ЮlC\ори бах,о берншн хуми шундай учрашувлар булгаииrа
dНИ1\ ишора этадн. Шох,ий газалларидан бирида эса улyr шонр ижодига
катга х,УРМ6ТИНИ нзх,ор этувчи х,амда Навоийёна шеър ёэишга
интилганнни равшан нфодаловчи lC\уйидаги мисраларникr битилишн х,ам
бежиз булмай, бевосита учрашувлар таъсиридан ryвo~ беради:
",-,,,,,,,,,, НdROItЙ. МУJ<4ММIIЛ "С"РМР ТУIJЛ4МН. Ун Т)'Р'ГИIIЧИ ro" Т" 'ф"И., 22'1-228~тл"Р, (jy ""rrryбг"
ОН',НННI' ДН",,,,"ТИМИЗИИ II"Р"1ТIlИИ учуи фИЛОЛЩ'ИR ф.lИМРИ НО" ЮДИ ~ОДИРIIЛИ ЭРГ4JUеВГII
''1И1llldТДОРЧИЛИК БИЛДИР"NИЗ
23
Хам ВОЛИДИ покидек хисоли M~y Д.
х.ам ахтари толеъдек исма Масьуд».
24
)\а.ЖМdН унча капа булмагав ма.ктубнивг Навоий ва. Шох;ийнинг
9"заро иж.одий муносабатларига равшанлик киритувчи яна МУХ;ИМ бир
жих;ати бор.
'9"3 шеърларидан намуналар йумаган Шо~й, маълум БУладики. улyr
шоирдан х;ам шеърлар юборишни илти)(ос ~илrан. Навоий ёш
ижодкорнинг бу ~ох;ишини самимlIJIТ билан }/\абул J9IAaДИ х;амда Шох;ий
илтимосвни VPиилатиш Tapaмyдltlдa зканини битиб, тез орада «олий
мажлис хумоми» (олий анжуман иштирокчилари -АА) улар билан
ТdНИWИШ ИМкониятига зга б9"лишларига умид билдиради. Мана
мактубнинг уша IQIСМИ:
«Бу нотааоRВИНГ паришов ваэмла.рвким, - юборурга ишорат б'9'Луб
эрди, - онинг тартибиrа мawryл б'9'ЛУIlДИ. ~ap ойина умид улким, ОЛII!Й
МdЖЛИс ХУМОМВ мyroла.асига бот мушарраф б'9'лгай! D
'9"ЙЛdUI мум:квики, Алишер НdВОИЙ Султон Масьуд Мирзо Шоx;ийI'а
берган бу Ra'ЬДdСИИИ кечиктирмай бажарган.
Давр адабий х;аётиниШ' марказида турган Алишер Навоийнинг бу
мактуби иж.одкор ва. х;укмрон Шох;ий шаънига ззгу истаклар билдврувчи
Т9"ртлик билав икуиланади. Учивчи мисраъ ма.ктубнивг 1495 йилrа I';aдap -
Султон Масьуд Мирзо ~исорда х;укмрон зкав.лигида йVллaнrавига ишора
этгавдек куРввадв: унда Нааоий иратувчи севивг )\исоривгви паво~
ас рас ии , деи дуо I';ИЛdДИ, ШОJ!OИЙнинг барча фаолиитида Тенrpи мададкор
б'9'ЛИIПИВИ тилайди:
•
((дфлокча TaXТR Иl';тидорввг булсун!
Анжумча сипо"," беwyморинг б'9'ЛСУН!
~al'; х;ифзу сиёнати ~исоринг булсун!
Яъни, бори ишта Тенгри ёрвнг булсув!
амин, ё раббил олaмwв!»
25
~амиджон ~омИДИй
БИР ЛАВМ СЕХРИ
26
кучи билан ~ I\илишга интилади; Мажнуининг кишилардан
ЙИРUlV\дшганлигини гоятда ДОИИШМIUfAl'RК билаи 1\0ралайди; ~ёT кfpки
б:9 ЛМНШ ннсон инсонлар билан яшамоrи, ж;аёт гаштини ж;ам, захмини ж;ам
бнрга ч~кмоrи .,лозимлигнни, одамнииг ж;айвонлар билан уне б)"лмоFИ
ННСОН зотига хос эмаслигини аЙТади. Шунинг учуп ж;ам у ~анда:й ~илиб
б)"лмасин бу «гамзада» НИ Лайли виеолига етказиш чорасини иетайди, ж;еч
б:9лмаса Мажнуини )"зига фарЭdИД ~б 'Олмо~чв б)"лади. Демак, Мажиун
иш~ аро ягона б)"лса, НавфdЛ жавонмардлиги бвлав «понаи замонадир».
f lавфал ж;ар ~андай МQ)Карони иложи борича тинч Й":9'л билав ~
~нлишга интилади. Хай ~абиласИИRВГ бошлиги унивг нола ~
ИЛТИЖОЛdрига ~уло~ солмагач, урушиб б)"лса ~ севишганларни муроду
ма~сад.\dрига эриштиришга аж;д этадн. Ву fpинда биз Навфалнинг
:9К та млигию Жд.СОрат ва шижоатда, ивсовпорварлигу ода.ми:йлижда
беназир зканлнгиии, худбин, ЖЦОЛdтпараст, калОRДИмог тоифаларга
lC\аж;ру "азабини К:9J>a1llИ3.
Навфал олийж;иммат, Dоктийват, мурувватли, барча инсоиларга
яхшиликни рано J<:9paдИГdН, ~dЛб~ ж;алим ивсон. Мажнуннинг отасида
I\YAa б)"ЛlIШ ниятининг пайдо б)"ЛИШини билган Навфал ж;урсанд б)"ладв,
УНИНl' таклифини мамнуният билан JWfiул этадн. Маълумки, Алишер
IldВОИЙ У'3 аеа.рларида инеоннинг эш мураххаб, нозик туйгуларини гоятда
Ч)'1\ур, нафис бир та.рзда тасвирмrан еаН'ЬdТКОРДИР. Буни биз бошидан
~еч "1борсиздек чизилган Навфал образи р~й олами инъзкоеида ж;ам
Я~'\~ КуРамиз. Навфал ~извни 311> тантава БИЛdН Мажнувга никома.б
fw~ради. Ярим тунгача давом этrан баз]\( тyrагач, ж;амма :9з rroвига
тар~dЛdДИ. I\dйнота ха ··Шароб КdЙфвяти" та'ЬСврвда. ОРl\асига ~айтиб,
ХdlUкари билан келин-куёв ~олган чодираииг бир четиии кесиб. ула.р
ж;олидан хабар олади. Не к)"з била.и К:9Рсив:ки. ~з Мажнуннинг оёlY\Aрига
Йи,\илиб. :9з "севгилиси борлиги" ж;а~и.да НОЛИМ:Оl\дd:
.
ЧУБ кишвари ИlШQIВнг шо~сен,
Иш~ ~ :9'ТИllИВг OI'O~ceH.
Бордур манга доrи дардманде.
ИI.IЦВМ раСdНига пойба.нде.
ДаРАММ :9ТИ ичра тоби оивнг,
Мен ДОFИ келиб хароби онвиг.
Лекин ИКJIмиз :9ТИ НlЦонlIЙ.
Не мени улус билиб. не они.
ФНКР аЙМкн. ул асари ~I~YP,
Ф~ этса севииг бам N4ИГа сур.
Бу кеча. АНИнг не JOоли б1лга.i,
Умри куииннвг заволи бfлгdЙ.
27
Сирримии сеиrа чу айладим фош,
Севдин MaнI'a будур ЭМДИ подош,
28
Тоиг оryшиrа ryвгy лол эдилар,
CapMacТR майи висол здилар.
Чув тонг 1f,УШИ вола ('Д I\ИЛДИ,
Ошщ доги хайрбод I<,илди.
Бош олдию кетди васлдин ШОД,
Маъшywc.аси 1f,оЛNll гамдин озод.
,•
29
Ибро~м ~al\l\Y л
·ишк. БА КАМИЛЛИК ЖАЗБАСИ
30
ажралишга. санъаткормрни УНУl'ИЛИШ ва англамасликка мах;кум:
I\ИЛМОI<,ДdЛdр. Бу ЙJлдаги х;аракатла.р шунга бориб етдИки. х;атто Хожа
Насримининг фикрлари х;ам тасаввуфга K1J>a шарх; этилмишдир.,,»2
I\арангки, бизДd х;ам унчалиК ортда к.олиш булмабди. Чунки Насриддин
Афандини тасаввуфга dЛок.адор к.илиб КJpсатувчи фикр-мулох;аза.лар
матбуотда аЛМl\ачон босИАДИ. Эьтибор I\ОЗОНИШ, дОНГ таратиш, илмий
да ража олиш ёки «ким узар»га ёзилган МdI\ола ва тамщотлар
одамларнинг тасаввуфга I\ИЗИк.ишини бир к.адар совутиб булди. Энди
бебах;о хазинамиэ - М)'Мтоз адабиётдаи йироty\dшувга, санъат дувёси ва
санъаткорлик мех;натига хусусан ёшларнинг эътиборсиз б"9'лишига fr9"л
I\уймаслик зарур. Ахир, абиётшуносликдаги якранглик ва саёзлик шуро
тузуми давридагида.в ~M ошиши ЭХ;ТjlМОJ\ДdН холи эмас. Буииш олдвиа
олиш учун нима к.ИЛМОI\ керак? АвВdЛо, тасаввуф ва таРИl\атлар тарихи,
тасаввуф фdЛсафаси, назарияси ва эстетикасидан яхши хабардор булмок.
лозим. Зеро. тасаввуфга - тасаввуф, адабиётга - адабиёт деб к.аpdЙ олиш
~дM омий ишмас. Бунга эса тасаввуфга доир жуда к.имматли бир неча
манбаларни таржима I\илиб чои этмасдан эришиш к.ийин.
Алишер Навоийнииг сеНасоимул м~аббат» асаридаги энг к"9'П тилга
олинган ва ик.тибослар келтирилган китоблардан бири Али бив Усмои
Жу-ллобий Хужвирийнинг ссКашфул мах"жуби»дир. Бу нодир асар Фак.ат
таСdВВУФШУНОСЛИК жих"атидан эмас. балки Шарк. тасаввуф адабиётини
тадк.ик. этишда х;ам dЛах;ИДd ЦdМиятга эга. ДеМОI\ЧИМИЗКИ, та~аввуф х;еч
бир !4аънада ва х;еч бир за:й.лда адабиёт манфаатларига дахл I\илмаслиги.
YHГ~ соя ~aM ташламаслиги керак. Т'9Три а,дабий меросири тасаввуф
заминидан ажратиш мумкии б"9'ЛмагdН .бир неча ижодкорларимиз бор.
Лекин улар барибир шоир-санъаткор. Айтайлнк, Машрабиинг фикр
СdВИЯСИ. к.алб мушох;адаси, р~и ва Г"9'ЗdЛЛИК завк.lЩ'i ~Ч бир С'9Фий ёки
I\dЛандар ЯI\ИН х"ам бора алмаган. Фаl\ат буюк; Ш(iХСИ эмас, Машраб
шеърияти х;ам ТdКрорЛdНмас. Бу шеъриятни таРИl\ат аl\НдdЛdРИ ёки
ТУШУНЧdЛdри «девори» билан Jpaщ уни албатта хdлl<дд.н ва х;аётий
рух;оний таъсирларидан ажратиш демак. Бундан ким ютадию, ким
ЮТl\азади? Буни жимий :9йлаш керак. Соф тасаввуф dДабиёти вакиллари
бизда баРМОI\ билан санарли. Бас шундай экан. адабиётни тасаввуф
ортидан эргаштириш, унинг фаолияти ва ютyty\dрини ёлrиз суфийликка
тиркаш ташаб6усига чек l\'9'Йиш жоиз. Алишер Навоий ижодиётига
келадиган б'9лсак, унда учрайдиган х"ар бир тасаввуфий истилох;, образ.
рамз. х,аттоки ишораларииШ' маъно ва сирларини имкан l\адаР яхши
Al\dP '\.1. Сув "асидаси шаРI\И. 'ТУРКИ!! ДИёнат."""фи НdWРМРИ. ди ....ра. 1994. Сd,,"Ифа 14-1~
31
li,арашга йfл оч&ди. Масалаи, Алишер Навоий асарлариии кfздаи
кечирсангиз, «мажзуб» деган Сfзга тез-тез дуч келасиэ. Бу сfЭ, хусусан,
«Насоимул MYJfia66aT»дa к'9П учраЙДИ. Лекии асосий варса ушбу
калимавииг кfП ёки кам учраmида эмас, балки IotНасоим»дarи бир I\dича
ривоят ва ~оятларда мажзубнииг КВМЛИГИ, мажзублик ]f"олати. ]f"d"Иl\ати,
асосий фазилати нималардан иборатлигини ёритишда.а.ир. Маж.зуб -
жазба одами. Жазба эса КfПИича сулукка богЛJЦ бfлмагав ва сулукдан
олдив "айдо бfладигаи ]f"олат. Шунииг учун мажзублик Йf"ли инсоиии
таРИl\атдаги l\а1ЪИЙ талаб ва "оидалардан фаРШ' этгувчи fзига хос
имтиёзларга ]f"dM эга ЗДИ. Нажмимин Куброниш «}\а" таолоиииг мажзуб
ва Мd]f"бубларидии» бfЛМИШ Бобо Фараж билав учрашгавдаи кейииги
]f"одисаларви хотирланг. Бобо «давот ва I\dЛdМНИ» ташлаб, илм Тd]f"силиии
"фтатмагунча, Куброни таы\иб этаверади. Чув:ки у илмв ладуиий ва
мажзублик кашфинвнг ~ap I\ав.даЙ .та]f"Силдан юксак ]f"dМДd самарали
экаВЛИI"Ига Тfла-11Кис ишоиган. Албатта, fзинииг ]f"оли, танлаган ЙJЛИ,
кJзланган Мdl\садига нисбатав l\аралганда Бобо Фараж талабида ~al\
бfЛГан.
«Насоим»да.н ?рин ажратилгаи мажзублариииг аксарияти туркий
l\авмларга мансуб «Бобо»лар ва «Orа»лардир. ~тнв тортадиган яна
бир жцат шуки, бу мажзублар фаl\ат тасаввуф d]f"ЛИ ёхуд ФYl\ароиинг
змас, са.лТdНат СОJJ;Иблари. давлат арбоблари, олим ва ижодкорларнинг _ам
ихлосу Э]f"тиромларига сазовор бfлишгав. Бобо Савгу ТfFрисида НcVЮИЙ
ёзади: «Замов мажзубларидан эрмиш. Со~би батин киши эрмиш. Анд;худ
к.асабасида бfЛУР эрмиш. Темурбек Хуросон мулки аэиматига юруганда
~Ma етганда маш~урдуркн, Бобо хнзматига боргандур. 'У'ЛТУРГОНДИIl
cJНгpa Бобо алайида бир суфрада яхна эт эркандур. I\fЙНИНГ яхна Т9'шин
олиб, Темурбек сари отибдур. Темурбек гшrrи alCJ\Y захОСидиВ дебдурки.
Хуросоиии ер юзививг к'9Кси дебтурлар. Ани Боба биэга ]f"dвола
191ЛдИ ... 3». Дар]f"аl\цат, ишорат тилида из~ор этилган шу башоратдан
ИЛJ\омлаииб Амир Темур куп fтмай Хуросон мулкида зафар l\озонган
экан.
Бобо Али Мает Нисоий балан Султон х.усаЙв БоЙl\аро ора.СИДd ]f"aM
"йнан шунга nI\ИИ ]f"одиса БJлган. «Насоим»да f19IЙМИЭ: «Шо~ Абулгозий
авва.л салтанат· доиясида Qeбо (яъни Боба Али Мает Нисоий - и.х..)
назарига етибдур. .илтифот назари топИбдурлар ва Астробод
азиматидаким, Саъдлу )\усайв устига юрубдурлар, Бободив рухсат тилай
келибдурлар. Бобо дебдурки, «бору-бор» ва умидворлиr била
борибдурлар. Астрободга етиб, дytuаиба куни зул-~жжа ОЙИНИШ' '9н
иккисида уруш БJЛуБ, аъдога голиб б5'Лубдурлар»4
зз
беради: ИЩl\ .оташи нафе ва l\албдаги ~обла.рви ёндириб юборадв. Рух;
х;аl\Иl\ат ~аЙ1Юrидaи ицомлаииб парвоз боШМЙДИ. }\~ таж.аллилаРИИИ{lГ
мушох;адаеидан К9"ШИЛ бех;ад фарсцлавади. }\ол зав~ им инеои беихтиёр
'1зиви уиутади. ВУЖУДИ, кафеи, ~е-ТУЙГУАаРИ. хумас, бутун борлигига
тегишлв .шуур,Щf. бой берган ОШИl\ ма'ЬАУМ аир иу~т фикр ва
тушукчаларидаи х;ам аж.ралади.
34
фтa.лrанлигидан 1tdM билиш мумкии. Лекин JC;~~ий мажзубларда х;еч
Bal\T сохтакорлик ёки алдовга муглaJC;О зарурият сезилмаган. Аксинча.
)I,ИССИЙ-РyJC;ИЙ идрок ва олдиндан билиlU ~ватининг зуРлиги билан УЛdр
1tdP l\aHdl\a шуб,.а ва ишончсизликка 'Гезда барJC;aМ берганлар. Шахсан
Навоийнинг узи ~ бунга иl\PОР б9'лгав ва шундай бир JC;одисани ёзсб
I\олдирган: Кунлардав бир кун Навоий бир киши б1lЛdll кетаётганда
шериги ундан ссНечук Бобо Пирийнинг ёнида.н 5'ТМаЙсан. Сабаб недур?» -
деб С'9Рабди. ссБу жщатДИнки. фCЦIII фар манга хуш келмаски. анииг
фсцшин эшитгаЙмен». - дея жавоб берибди НавоиЙ. Шунда шоирнинг
JC;aMpo~. (сБобонинг каромати бор деЙДИАар. Олдидаи 9'ТГил. Каромат
СОJC;иби б9'лса. сени С'9КмdЙДИ». деБNot. Навоий бу таклифга К'9Иибди. Вo~ea
баёни давомИДd шоир: «Агарчи ИМТIЦОВ эрди. аммо ул дегандек илойидин
9'Тдим. С'9КмdДИ. Одатииинг хилофи - дуо ~лди»IЗ. деЙДИ.
Маж:зуБЛdР )\al\дdН бош~а JC;еч иима би.лав ~ЗИlQ\lас. )\aJliдilH 9'Зга
JC;еч кимдан 1\'9Рl\маганлар. УЛdрнинг бор - ~ боЙАИГИ ИПII\ ва JC;a~l\dT
б9'лгаи. Шунинг учув улар том маъиоси ила эркив яшашган. 1tdP l\авдай
шароит ва вазиятда JC;aM ТfТри с9'Злашдан 'f9'ЧИwмarав. Зеро. мажзубликда
комилликниhг тамали- Т9Трилик. куч - ~ВdТИ эса )\al\ севгиси на
JC;аl\Иl\ат зди. сеНасоим» даги икк.и JC;Икоят бу JКЩ8Тдан алОJC;ида ди~атга
молик. Улардан бир.. Бобо )\асан Турк отли мажзуб JC;цида: Бир I\ИШ
кечаси. I<,op ёl\l\ан. )\аво жуда COB~. Бобо Хасан I\албида жазба
6ошла\ади. Ялангоч JC;0Aдa у таШl\арига ЧИl\dNot. COB~ тунда бехуд кезвди.
Тою"а JI~Н жазбаси таскин ТОDё)ДИ. Ава шундагина COBYI\ таъсирини
сезади. ИтгиФОI\О. JC;aЮofoM гулханидаи tr ёрyrи куРииади. Бобо )\асан
ИСИНИШ ниятида srша ЖОЙ1'а боради. Аммо ~лида кафча tr ёндираётган
ГУЛXdJn'Oб Бобо JC;ap l\аИЧd талаб l\илмасив. унга жой б'9ШатмаЙДИ. Шунда
у l\изиб турган кафчани тортиб олиб. гулхаlfЧИВИИГ бошига ургаНИlJ у
дарJC;ОЛ жон ТdСЛИМ l\илади. Эртасига Бо6они жиноJIТЧИ сифатида ШОJC;РfJC;
Мирзонинг JC;узурига олиб борадиАаР. Б9'лгaIt BOl\ea арз I\ИЛИНади. суиг:
Ci(Шох,рfJC; Мирзо фубдурки. БО60. сени деЙДурларки. бировии
:9'лдурубсеи? AJIДОI\МУДУР? Дебдурки. JC;OB. aндol\дyp. Мирзо С'9Рубдуркн.
нечун 9'ЛДУР~l"Г? Дебдурки. МУН"lаIfИ сен :9'лдурдунг. бировии даги мен
9'лдурдум ... »
Асло кугилмаган бу гао ШоJC;PfJC; Мирзоии Г9'ё тнл тишлатибди.
МарJC;fМНИНГ ВОРИСЛdрини рози I\илиб. Бобога кетиш учун рухсат
берибди. Албатта. бу '9Рннда одам :9'''АИриш - мажзубликмн. мажзублик -
I\ОТИЛЛИКМИ. деган бир савол тугнлмаслигн керак. Чунки Бобо )\асан
гулхантоб ёНИl'а б~рганида жазба унн тарк этган зди, Жазба JC;ОЛИ давом
I\илганида ЭJC;1'Нмол. у бир' бечоранинг умрнни завол l\Илмасди. Аммо ШОJC;
олдида JC;aM 'Гитраб-l\аl\ша\f8CДdН мажзублик эркинлиги ва щижоатига
35
УНИRГ СОДИI\ I\ОЛИШИ - бу, ЖУN1 M~M. Шуниигдек, бунда М4жэубликнинг
хос бир lIимтиёЭИltНИ ~ наэардав co~ этмасЛИJt лоэим. Бу
М4Жэубнинг ф4ВI\УЛОма бетарафлиrи, ~е'l ~андай шахсий манфаатлар
б ИЛа н I!iИЭИl\маслиги ва ОЛЛD~а циилик ~олига тегишли. Шайх
Жамолимин Лур, Навоий таъбири билан аЙ1Танда, CIr,r:вваий _вэба. си
з~ мажзублардан ~собмнгаи. У к?Пинча МdЖэублик ~олидан
ажралолмагавлиги туфайли шатх с?3Л4рвв а.йтар экав. HцoJIТ шариат
уламолари уни кофир деб Э'ЬЛов If,нлиб, fлимга фатво 6еришибди. Леки н
икки ТВСАВвуф шайхииииг «Ул М4JКэубдур ва маглу6, анииг I\атли жойиз
:)мвс» '~ деган Кfрсатмаси боис ПОДШО~ Отабек АбyбaJtр ЖВМОЛJI,AДИН
Лурни fлимга ~yкм lf,ИЛМагая экаи. Боба Али Пойи х.исориЙ I\атлига доир
HOl\ea баёви Орlf,dли ха М4Жэубии улдириб бfЛNaС, деган ма'Ьно
та'Ькидланган.
----------
" МИ" ... !' Н"IIUИЙ К)'\Х"ТИЛГIlИ асар. 4:.0 4 ·,I-6О!тЛАр .
.. ДЛИI""" НаlWИЙ Vша асар. 457 -458-беТА~Р.
Зб
Муфлисий орасидаги фаРI\ЛdНИIU ёUIIЦ Кfpиниб турган. Навоий
«Мажолис ун - нафоис. рр. буни шуида:й l\айд зтади: «х,уши борида яхши
абётлар айтиб зди. Аммо жуиун ва~тида бу бaйТRИ КУП "91WP ЗРДИКИМ:
31
Г5iЗалликиииг "9'зига тортиш ва жазб этиш l4\удратига беихтиёр таслим
Р'9'лиш х;оким. Маиа, «Исо нафасли~ риндв Шероз» буюк "офизии олиб
к'9'J1d.Йлик. У бирор бир таРИl\атга маисуб бfлмаган. Иродат ~'9'лиии х;еч
бир пирга Ч"9"змагаи. Аммо жоибахш с'9'з ва ифодалари ~ тасаввуф
табиатига шунчалик уйryн келганки, куплар бундаи таажжубланишган.
Навоийнинг ёзишича, x;aтro ХОЖdl'ОН таРИl\атидаи бир М9'Ьтабар зот IIх;еч
девон ~офиз девонидин яхшироl<, эмас. агар КИШИ с"9'фий б'9'лса. Бу
фаf\Ирга aндol\ маълум б"9'лубдур ва машх;ур мундомурки, х;аэрат Мир
I\осим ~.c. аларнинг девоиинн «I\УРЪОИИ форсий» дер эмишларки,
,КdЛомуллщ оёти маънвсидан мамлу ва асрору ИУКОТИДИИ маIШWPДИР»
деган жав. Демм.., "9'Э-"9'эидаИ равшавлашаётирки, NJ.Л ва РуХоният фотих;и
Хожа ~офиэ х;аётда х,ам, ижома х,ам таРИl4\атгамас, mаффоф NJ.Л, улвий
~Ьл СОJ\Иби "9'лаРОI\ жазба ва иш~~ суя:нгав. ФdI'\ат х;уэури илох;ияга
К9'Тарилган, нур ва латоиф ошШ'и б"9'лгаи шоиргииа ~офизга эргашиб
ёниши ва ёэиши МYJ4\dррардир. Бир меча машх;ур шайхлар, жумладан,
Нажмимин Кубро х;азратлари х;ам Оллох;га элтувчи Й'9'лларнииг aдd.f>J/J
яраТИl\Ларнииг адади I\aдap бе~соблигиии махсус таъкидла.шган. Шу
Й'9'ллардаи бири - жаэба ва мажзублик. Бу й'9'Л - ишман х;oлrа, х;олдан
l\алб ва рух;га, рухдаИ X;al\l4\a йj'RdЛтирувчи х;уррият ЙfЛИ. Жаэба
«тажриба»си ила ~dI\l\a восил бfлганлар - Оллох; лугфу эх;сони ва инояти
ила комилликнинг олий маl\ОМИНИ "ЗГdЛЛагаи. иисои так,дири, \адр
I\иммати ва эркинлигини таъмасиз шарафлагаи зотлардир. Шунга К'9Ра
х,ам Навоий мажзублик х;олати, хислат ва имтиёЗЛдРидаи с"9'э юP\Iтган.
НавоийниШ' ИШI\ ва жаэба таРИl\ати сифатида эътироф этилrан
наl\шбаидийлик таРИl\атини танлашида х,ам х;али очилмагав, илмда х,али
махсус fpганилмаган сирлар борга fXШайди. Хуллас, дох;ий
шоиримизнинг жазба 3аВ1\И ва ёЛl\ИНИ м..сини ТОШdН шеърларига
бош~ача КfЗ I\араш ила ёндашиш, к9ПРОI\ к~гил х;оли ва рух; маизаралари
тасвирланган бу шеърларии JlНги усулларда ТaдI\ИI\ I\ИЛИШ Мdl\cdДГa
мувофикдиР. Ана fШанда Навоийнииг «'9'з х;олига саргаштаву х;айрон»
б)!лиш х;иссиётларининг маъно-мох;иятиии аиглаш, тах;лил этишдаги
тахминбоэлик ва fзбошимча.ликлор барх;ам топади, деб '9'ЙЛdЙмиэ.
38
Дlи..OPOM Сало~й
НАВОИЙНИНГ ЙИГИТЛИК ЛИРИКАСИ
I\АЧОН БОШЛАНДИ?
39
Демах, шоир ,«Илк девою) и, «Бадоеъ ул-6ИДОJJ)) ва «Наводир УН
НИJ\;ОЯ)) девонларининг Jl\ОЗИРI'И Jl\Олатдаги Д4врлаlllТИpилиши У беЛl'ИЛdб
берган киши Jl\аёти фаслларига тегишлн йиллар асосидагина шаклланган,
Маълумки, шоирнинг ((Илк девою)и 1464-65 ЙИЛЛdрда х.иротда
тузилган, Бу девовга НаВОИЙНИRГ 1-8 ёшдан 24-25 ёW1'8ча ёЗИЛГdН
шеърлари киритнлган були б, уларнинг "аммасв х,.Сулaiiмовов илмий
ТaдI(\Иlf,отларига К'9Ра болалик лирикасига нисбат берила.ди.
Профессор х,.СулаЙмоновнивг На во ий шеъриJIТИНИ шоирнинг '9зи
туз ган инсон J\;аёти фаслларини ташкил этувчи хронологи к даврларга
асосон тартиблаUГГИРГdНЛИГИНИ эътиборга оладигаи булсак, демак, ((Илк
девон» дан Навоийвинг йигитлик (20 дан 25 ёшгача булган) даврдаги
шеърлари ~M ?рин ОЛl'ан. Шунга K'9J>d, бу девон шоирвинг болалик ва
йнrитлик даври лирикаснни If,амраб олган.
Навоий лврнкасн Д4врларинн нзчил, мунтазам теlUllириш бу СОJ\;ада
жиддий узгаришларга олвб келиши мумкин, аммо «Булар орасида знг
муракКаби - Навоийвинг болалик ва йигитЛИ1t даврида ёзгаи шеърларини
2
бир-биридаR фар~б беришдир ».
Ма.зкур масалавинг ИШЛdНИШИ, назаримда, унга бевосита а.лОlf,адор
яна бнр М)'J\;им муаММОRИНГ ечнмига бorлиlf, к?рИНади. Бу Навонйиинг
бола.лик вd йигвтлик даври чегаралариин анц белгИЛ4Ш масаласидир,
Чунки, бу даврни ташкил этувчв йиллар борасида J\;dМ бyryиги ~N1
Навоий таснифотида.н фарlf, If,илувчи фи крлар мавжуд. Ч~ончи,
Ах,айнтметов Юlf,орида мурожаат зтганимиз мцоласида шоирнинг
болалик йилларини унинг 15-1 б ёШI'ача БУман даири де6 белгилаидн:
«... биз 15-16 ёшгача булган даврии болалик, ундан кейинги даврни
йигитлик ДdВРИ деб оладнган булсак, бу девонда шоирнвнг болалик ва
йнrитлик чогида ёзгаи шеърлари ара.лаш Ji\Олда жойлаштирнлган». (Шу
мцола, &Q.)
Бниобарин, «Илк девою)да жойлаштирилган газалларнинг МУНl'dзам
T~ мазкур маса.лага оЙДНнлик киритвши мумквв. Академик
И.Султонов (С Навоийнинг If,dЛб дафтарю) асарида шоирнинг биринчи
газали унинг 11-13 ёшларига Т9'Гри келиши Jl;4lf,вдаги фикрларни
билдиради.
Маълумки, «Им AeBoJl))ДdH шоирнинг «Оразин ёщоч кУзимдин
сочилур Jl;4P лаJl\за ёш» МИСРdЪИ билан бошланувчи газали '9Рин олган,
НdВоийнивг бу «МdЩУР байти Jl\dlf,ида Лутфий билдирган фикрни уУуман
шоир лиримси Jl\dIf,Ида баён I\илинган дастлабкв бцо деб айтиш
з
мумкин))
J х,айиТ .... тnВ А. .БоАаликнинr wеърии ихrnl>о.\ари., I/.Фан R4 ТУРМУШ" 1991, No'2, &&!т .
• Улyr узб~к lUORPlI, т.. 19.')8, 19O-<>f'т
40
бyryнrн адабвётmyвосликда анча мухаммал 9Рганилгаи бtлса-да. бу
СО~aдarи ТaдJ<;щотларда мазкур мащур гаэалнвиг и:жод этилган ЙВЛАари
J\dI<;Rдa бврор авц МdЪЛУМОТ учрамаЙДВ.
Професср Н.Маллаев бу газaлDИ «ИЛJ< деВОВIIИИиr ~.сулаймовов
ТaдJ<;цотларига Ktpa ёшлик лирикасиви ташкил этишига асослаииб бtлса
Kepcut. шоириинг болалик ЙИЛЛdри мцсули сифатида эътироф этади.
~.Зарипов «Улуг tэfieк ШОИРЮI 'J"fIlлaМига киргав ссЛутфий на Навоий»
:IoIaJ(,оласида бу газал шоирвинг 9"СПИРИВЛВК йилларида ёзилганлигига
ишора к.илади: сс ... юк.орида Ховдамир на НавОИЙДdн келтирилгав
маълумотлар Навоийнивг tспирии вак.тидавок. (эътибор IQIЛИНг: болалик
эмас - с.Д.) Лутфий билан учрашиб, доим ундан щраманд бtлга.виви
4 -
билдирадв» 190-6). Олимнивг кейинги асарларида ~M бу co~ шу
Мi1Змувда фикр билдирилади.
НавОИЙIПyНос А~айитметов Лyrфий на Навоий tpтacвдa бtлиб
9ТГан бу с~батвинг шоир йвгирма ёшларида содир бtлганлигивв к.aiд
этади .. д.~айитметов Навоийиинг иисои умриивиг йвгитлвк даври 20
ёшдав бошланиши ~ фикри на шу нук.таи иазардав Ховдамирвивг
бу учрашув JI;~ берган маълумотлари асосида хулоса ЧlD\арадв. Аммо,
кейингв МdI<;Олмаридав бирида муаллиф бу газалвв mоирввиг болалвк
лирикасига иисбат беради: « ... бу давр (яыпI' болалик даври ~.д.)
шеърларвда юлдуз образидав тез-'ГеЗ фойдаланrав. Буви биз ~г
«Оразив ёпк.оч ... » де6 бошлаиган fd3dЛИ матла'bВДd ~ KtpraH эдик5 .•
Ё.ИCJ\Ок.ов «Алшпер Навоийнинг ИЛJ< ЛИРИКdси- илмий тадк.ик.отвда
лутфвfr на Навовй tpтacвдarв бу ~бат J\цида: «Ховдамир бу вок.еанивг
dНИк." вак.тини айтмагав бtлса-да. Jl;ap Jl;ОЛ/loi1 бу. бизинвгча, 1456-57
йилларга R,a.дap. Навовйвинг 14-15 ёшлик чогларвда бtлгав бtлвши
керак». дегаи фикрни бвлдврадМ. ОЛИМ tз МУЛОJl;азалариви Лугфвй tз
умрининг с'9НIТИ йилларвви ~иротда tтказгаилиги, Навовй эса 1456-57-
1464 йилларда MiillЦdМd тур га нлиги , бинобарин. бу сух;.бат икки
шоирнииг ~иротдаги учра.шувларидан бирида бtлиб tтrавлиrиrа
асосланиб баён этаNi.
Бир к.атор муаллифмр. жуМладаи. Э.Рустамов. Н.Шукуров.
с.ЭРКИНО8. Э.дJtмaдxtжаев. д.Юсynовалар илмий ТaдJC;цотларида бу
С}')l;бат бtлиб rrтаи ЙRллaр хусусида умумий фикрлар билдирвлади.
Муаллифлар бу масала юзасидагв муЛо~рВВВ асосаи
)\.СулаЙмоновиинг .ИЛJ< девон_ни шоир болалик лирикасвга нисбат
берганлиги, Навоийнинг иисон х,аёти фасллари чегаралари х,aJ9Iдa.ГИ
фикрлари ва Хондамирнинr с(Макорим ул-ахлок.»да келтирилгаи
маълумотларига СУJIВиб изх,ор этадилар .
41
,хCjl:lМмир «Макорим ул-ахлои.»иинг fl.дi1p баёни фазимти ше-ьр ва
азимущ~~' шуаро» деб иомланган учивчи фаслида Навоий ва Лутфий
'9Ртасид;! БУ'лиБ' 9ТГdН бу маш~ур ~батни шундай таЪРИфЛdЙДИ:
«l\1,oaвлово Лутфий ки l>a лутфи сухани JlГоваи ОФОI\ буд ва пеш аз Bdi ва
бе~ аз вай ба забони '.урки касе шеър нагуфrа. А;1р Мdбодии синии рушд
ва тамиз он )\азрат рузи ба мулозаматаш расид ва ИЛТRМОС иамуд. ки аз
lIатоижи афкори худ 5ахоидан газале маро бахpdвар созед. Он ~зрат
газал хонд. ки матлаdlJl ин ает:
42
ёзади: «Бу фак.ир борасига КУП илтифоти бор эрди оа фоти~алар ~yp
эрди вd дойим волида МУЛО3dМdтига ризойи хотириrа тарrиб ~yp эрди»
(таъкид бизники - с.д.). Уwбу парчадав ма'Мум. булишича., Навоий
Лугфий мулозаматига бориб юрган ЙRЛЛaрида. оваси ~aёт булган. Лугфий
упга овасини рози к.илишни васи~т J91ЛГdИ. Бу албатта. Навоийиинг
Ma~a Keтraнra к.адар
бумdН даврaдarи вок.еалар тафсилoтиrа
тегншли. Чунки, МaIIЛI;амаи aJVUl. илми камолга етвб к.dЙТГан 23-24 ёшли
йигитга Лугфийвинг бу тарзда насщат ~IПВ Э~ОAДdн аича. Йирок..
Бундаи. тamк.ари. бу пайтда шоириинг онасв ~ёт б'9лгавлиги масаласи
~aM MaoJW1'o!. Ма'Мумки, ~ё'i'ВВИIIГ бу даврвда Навоий рвви «кимсасиз,
гарнб, бекас» деб атaйдR. Кейинчалик у Мащaддarи устози Саййид
"асан Ардашерга ёзган шеърий мактyt5ида ~ТТO бир' ~paгa ~aм э~ёж
сезга.влигини J!;НКОЯ к.илади:
43
хати)ДdН тащ~ри 'ирор осарида авиl\PO~ ёритилмаган. Жумладан,
1lI0ИрtlКИI' отахони Саййид х,асан Ардашер бllЛ4Н богЛII~ хотираларк ~aM
tlCOcaH 1455-,'>6 ЙИЛМ(lгача булган Д8врларни уз ичита ОЛ4ДИ, х"ЗаРИПО8
.НаВОИЙIIИНГ Лутфий билан таниwуви балки Саййид х,осан Ардашер
ВОСИ'Гtн:и билан б1лгандир, чунки, Саййид х,асан Ар~шерниНl' уйида
б1Л1"dН с~батмрД6 Лyrфий Г8Замари маJC;талиб УJC;и.лар ЗДИ)), деб ёзади,
Бу фикрииНl' ~аJC;Иf\llтга ЯJC;инлигиви Э'Ьтиборга омдигаll булсак, дсмак,
СайАид х,асан Ардашер 8а АбуЛJ!iОСИМ Бобурлар JC;атори ёlll АЛИ1l1ер
Навокйнинг нодир исте'ЬДОди ва юксак ШОИpAJlк ма~оратига айни шу
йилларда Лутфий ~M тан берган б9лиши мумкин, ЧУККИ, Навоий
МаlU~dДA,811 х.ирО'П'а JC;айтганда шеърмри бутун Хуросонга маlllХ;УР булган
етук шоир ЭДИ, Бинобарии, Навоий х;аётининг бу йиллари ~а14iИда
ХОll/l,8МИР ёшлари эндигина Т1либ, ЙИl'итлик Д8ври бошмнган, дейиши
х;аI\ИJC;tI'-дан ЙИрОJC;, Шунингдек, ЛyrфllЙкинг ~M Навоийвин)' 23-24 ёшли
маUl~УР wоир сифатидаги ижоДИни бу I\aдap му6олаПi бимн маJC;ТIШJИ
lIотttбииflдек туюлади, Зеро, Н4воиАнииг Nаш~ур баЙТИI'а Лутфийнинг
беРl'dН юксак бах;осидо тажрибалм кекса wоириииг талаН'Гли ёш шоир
I\удрати на ма~оратига 6СТОЙДИЛ таи бериши, уни К"9ПРОI\ иж-од I\илишга
раroaтлантирищ шеъриитга б1ЛJ'ан ~аббаТИНI!I ""ада ОШИРИIl1 ииятлари
ИI\I\UЛ ссзилиб туриоди,
Бу мулох;а:\8МР Х;8М Хонда~нинг «ёшлари ЭНДИГИН8 Т1..fмб,
ЙИl'итлик лаври бошлаllганда-, дегаи фикрларини Н8ВОИЙRИ~ 20
ёшлИl'ИНИ на:lаРД81У1'Иб аЙТГаклигига шуб~ 9йJ'oтади.
хуш, НаВОИЙНИIlГ болaлиrи I\ачон Т1либ, Йигитлик даври неча ёшдв
бошланган эди?
МlЩСУД Шайхзод<\ «Навоийнивг лирик Jt,Црам.оии х;аI\ИД811 номли
ма1\ОМСида ,(Хазойии ул-маониЙ. девонлари дебочалврнда инсон
х;аётииииг даирий чегdРалари ТУРЛИЧ8 КуРСаТИAroUlЛllПlНИ маълум JC;илади.
Аммо, 1')01111\a конкрет масал" Ю38си.дан юрнтган муло~азалариДd
билвосита бу cox;ara тУхтнлган олим ~уйиДагича хулосага келади: 1I ... баЪ311
бир дебочалаРДll .. ГароЙиб ус-сигар. 13-20 ёшлар уРтасида, «Наводир уш
ша6обll 2СГ3.) ёlllМР чогида, «Бадойиъ УЛ-В6сат» 35-45 ларда АВ «Фавойид
ул-кнбар» 4.'>-60 ларЛd ёзилган 'шсърларии '9'з ичига ОЛdДИ, деl·аи
к1РС8тмалаРПI Jll.иддиЙ tiир маъхаз деб IYtраб булмаЙДИ. «Чор де80Н»НИ"Г
ба1>:IИ НУСХdлариДllГИ дебочада учраГtlи шу Т411\СIМО'Г кейинги
коти6ларнинг I\fU!ИМЧdСИ БУЛС6 KepaK ЛлбаТТ6, олим бу мулох;азаларни
II
••
билдиришД8 аRВало, «Хазо~ии ул-маоний» девоllЛ4ри ва уларга КИРl'ан
IIIсърМрИИНl' шонр неча ёшлигиДll ёэилгамлиги асосида
ЖОЙЛ"UlТИРИЛИШИIIИ Ht'I.1Ilpдa тутгаи, И1U<.инчидам, «f/W)ойиб ус-сю'ttр»
6?й ича баЖt'lрган ил'Чиk ишида НавоиАиинг бом.лик ка йигН'Глик
ма.и:IУМамри"и ажратишЮl МНЯТ JIiИЛМ"ган. Умуман, Навоий ПОЭТИКiН'И
---------
" M.lllaA",o/VI. """I'~IIP 4 IVМ\И' 4 Т r~4I\ "улltИНlшr сулmмм. Т. 111/2. IЗ4~
44
сох,асидаги т~щотларида олим Навоиiнивг «Хазойин ул-маоний»дав
аввaлrи уч девоиИВJI бизrа маъл}'М саб4б.ларга ~ ~a тортмагав.
Шу и~таи вазардан, фикримизча, бyryвги кунда «Чор девов» дебоча
мавтларида учрайдигав ю~орllДd келтирилrав маънодаги рав:г
бара.вгликларга «ж.имий бир маыаз деб ~apaтll мавриди етДИ.
Жуммдан, Шайхз0Д4 фой.дaлaиrан девов дебочасидаги киши ]l,;аёти
фасллари чегарала.ри Ховдамирmmг биз ва.эарда тyraётraв маълумотига
iUllЦЛИк киритити мумкив. Агар биз ~.сула:ймORов академик нашридав
фарlf. к.иладиган «ХазоЙIШ ул-маовий»вивr бо1Щil дебоча матиларидarи
мазкур маъводаги маълумотларга асославсак, демах, Навоийиииг
Ховдамир вазарда тyтraв дaвpдa~ Лутфий билан учра.шуви 12-13
ёшларида юз бергав. Ушбу фикрви JПIa тtJ\ДИриш мумкин. Шарl\ВИВГ
~ади:мий хитой фалсафасига асocлaнrав мучал ~соби ва ту б9'йича
Мцмуд I\ошгарийнинг «Девону луroТИТ1'У1)К»да келтиргав даврий
доирасига кура, инсовиивг ёши 12дав 13 га 1IТaндa тtлади. Ислом
шариатига асасан х;ам ивсон my ёш, JrыIи 12 1}tлrач, «болигII балогатга
eтraв ~соблавади. M~MMaд алай~ссаломиивг ~си шарифларида
келтирилишича, ~p бир иисон 10 ёшдаи ошгач, фарэ амаллариви
баж.армоги, Jl'ЪВII, намоз ~ши ва руза тyrиши лозимлиги ухдирилади. Бу
буйр~ инсонвинг. XYдNf шу ёmдa ж.исмоВВЙ ривожланишм маълум
босучдан S'ТИб. маънавий камолот учуи ~paкaT I\Имдигаи мумати
етгaвлиrи ~~ида хабар беради. Демак, ислом таълимоти б'9йича
ии1:0ВНИИГ болалик даври '9н йиллар давом 'YriJNll.. YJJN!B кейинги давр
унииг онгли ~ёти х;исобланади.
Шувингдек, Навоийнивг «Хамса»да:
Увгача гафлат била побаСТЛИlf.,
Жах;л йигирмигачау мастлщ ...-
дегав фикрлариви х;ам маэкур МАъвода тymyииш мумкин.
Ава шу Н}'](,таи назарлардан, Алишер НавОRЙ болалик йилларини 11-
12 ёшларда интих;о топган, деб ~арайдигав БУлсак. Ховдамир ЮI<.орида
келтирилrан маълумотида шоирнинг 12-13 ёшларини иазарда l'утганлиги
аён б1лади. Бу фикр эса НавоийниНF мamж;ур га3с1АИ шу даврдан У
Маш:x;aдrа кетгунга ~aдap. Я'ЬВи 1451/52 - 1455/56 йиллар оралигида
яратилган. дея хулоса l\ИЛИuпа имкон берадв.
«Хазойии ул-маониЙ. девовларида Навоийвинг уз лирик меросини
даврлаштириши шартли характерга зга БУлraилиrини айтиб УТДИК. Биро~.
девоклар матнларининг I<.иёсиЙ T~ шоириинг 1зи тартиб берган
аввaлrи икки девоиида ~M xyдNf шундай хусусият борлигиви к1РСатади.
Жумладан, «Бадоеъ ул-бидоя» девони дебочасида. шоир «Ил!< девон»
x;aJ9Iдд ШyндdЙ ёзади: «... бу зобита "aйдRrа кирмасдив ва бу робита
силкига тортилмасдин бурун. бу жцатДИRКИМ. мар ба'Ьзиси ва.сати сиида
aйтиЛI'он б1лса. баъэи сигарк синда дейилиб зрди Iта'ЬКИД бизниltи
с.Д.) .... ораларида шоядки фОХ;ИШ тафовут бfлrай деб жамъ I<.илмогида
45
далерлик I9!линмас эрди. аммо халощ орасида мииг байт - икки минг
байт opтyrp0I<;- '9Ксукракким, fзлари жам-ь I<;илиб зрдилар. багоят мaIШO'P
б"9'Луб зрди».
«Илк девон» таркибига шоирвинг 25 ёшга I<;aдap ёзгаи гаэа.ллари
кирганлигини зътиборга оладигаи бfЛСак, демак шоир бу даври
лирикасиви болалик (СИFари сив) ва fpТa ёшлик (васатн сив)га нисбат
беряпги. Худди шу мазмунда «Бадоеъ ул~идои» девоиидав яна бир мисол
келтириш мумкив. ШОИРНЮlг ЮI<;ОРвда ТiЦЛИЛI'А тортгаиимиз ижтимоий
фа.лсафИЙ p~ «Ba~, умрум борча зойнъ б"9'лди зл коМИ била» деб
бошланувчи газа.ли «Илк девов»да учрамайди. Бу газал бириичи марта
«Бадоеъ ул-бидоя»га киритилгаи. Шувга JCfpa, гаэал шоирниш ЙИГИТЛИГИ
ва fpTa ёшларининг боIllЛdJllllII даврлари - 25-38 ёшлари ора.лигида
ёзилган. fаза.л мцтаъида зса:
ЭЙ Навоий, JWЭв ила fТКap Rjарилик ме~атив,
Чув йигитлик борди айшу ишрат айёми била
мазмуиидаги фикр билдирилади. Мцта'Ь биривчи ~рашда Навоий
I<;арилик даврини 45 ёшдан кейив деб белгиласа-да, 38 ёшларини ~aM
I<;арилик деб ~исоблайди, дегав таассурот "9'Йютади. Бу фактлар
Навоийнинг "9'з лирикасини хровологик- даврлamтнришви мцсад J9!IVIб
I<;"9'ймаганлигидаи. умуман, бу маса.лага ~е'l I<\ачои илмий
ёндашмаганлигидаи ГYВO~K беради. Шайхэода ~M бу co~aдa ш;rlдaй
таъкИДЛdЙДИ: «Зотан , ~p Т9РТам девон, оэгива бир фаРI<; билан. тамомаи
баробар ("9'Н бир мииг мисраъдаи сал ОШИI<; ё кам). б"9'ЛИUIЛИГИ х,ам шу
даъвомизга I<;yввaT беради. Чунки, шеърий таб'Ьнииг балогатга етган (35-45
ёшлар fpтасида) даврида ~, ~рилик (45-00) даврида х,ам шоир айни
МИlIДорда шеърлар ёзгандир. ёки fCМИpлик '10гида ёзган ше'Ьрлари х;ам
кейииги даврда ёзгаи ше'Ьрларига сов ва сифат жщатидан баробар зди.
деб "9'йлаш амри мах;ол б"9'лса Kepaк ».
IO
41
Навоий гаЭёl.l\МРИИИНГ девовдав-девонга '9ТКазилиш тарихи ва
девоиларда кузатилrан шоир ижтимоий лирикаеи FOJlвий-6адиий
такомилининг унинг ~ёти фаемари билан боrли ... хуеуевят.мри ю ...орида
билдирилган муло~азаларни ...yйидarича умумлаштиришга вмкон беради:
1. Шоирнинг ёшлик лирикаеи 1-8 ёшдав 15-16 ёшгача, JI'ЬНИ 1449
йилдан 1455/56 йилларгача б'fЛГав даврни уз ичига олвб, унинг бу даврда
ижод этган шеърларв «Илк девои»дав уРвн олгандир. НавоиЙRИИГ
болалик даврида Хуросовда кечган ижтимоий-сиёсий ВdЗИЯТ, ШоJY)}'JI;
Мирзо '1лими (1(48) муносабати билан мaмл.uaтда юз бергав
нотивчликлар, К'9ПЛdб цолвнивг, шу ...атори шоир оилаеининг "ам
ватапии тарк этиб, дар6адарлик ~T.мpBHB чекишrа мажбур б'1ЛИШИ
х;одиеа.мри унинг болалик лирикаеига катта таъсир к'1РСата олмагdИ эNJ,.
ФаВl!iулома истеъдод ео".аби б'1ЛГав Навоий бу во...еа.мрни ~ ИДРОК
этиб хулоеа чи ...ариш учуи .уда ёш !ДИ. Шу боие уиинг бу давр бадиий
иратмалари ИШI!iИЙ мавзуларда, ОlШlll\оиа pYJCiдд. б'1либ "'0JWIl.. Шу ~таи
назардав, шунивгдек, mоир вd уииш эамовдошлари хотвра.мри, х;олотлар.
48
Шоириииг 14б4~5 ЙRМaрда Хиротда кечирган ~ёти унинг сиёсий
дунёl\араwи, ижтимоий овгивввг етилувига Kaтra таъсир кJpсатди. Бу
даврда мамлакат х;аётида юз бергаи ижтимоий-{:иёсий ВОl\еалар, давлат
х.укмдор доиралари, жумладав, подшох; Абусаид Мирзонинr l<iаТ1"JЦJ<iУЛ
сиёсати. wоирга иисбатаи булгав иодустова муносабати уиииг лирикаснда
Ч}'I<iУР из I<iОАДИРДИ· Бивобарив. mоир·ижтимоиЙ лирикасииивг ташаккули
аЙIOf шу даврларга Т9J'pи кемди. Шеърларида ижтимоий мазмуи ва
рYJtНИнr фаоллашуви шовр иCJ"e'ЬДОДИ ва бадиий тафаккури яиги
I<iИРраларииииг очалувиrа, сиёсd-ИJКТИМОИЙ дуиёJ<iд.раrrrивин г янrи
аспектдarи тараl<iJ<i.ИЙсига та'ЬСИр кnк:aтди.
Давр ижтимоий-{:иёсий ВОl<ieъJ\ИППIRIIГ шовр лирикасидаrи
иН"ЬИкосвда. унииг х;аётий биографИJIСИ материаллари поэтик имконият
булиб хизмат J<iИЛдИ. Шовр RЛК лирикаси эволюцияси ва поэтикаси
тадрижий такомилини ИЛМIIЙ ишлаб бергав Ё.ИСХ;ОI\ОВ тамю;отларида бу
масаАаНВВГ муфассал ТёЦЛИЛИ баёи этилгаи. чуиовчи: (( ... илк даврда
бекаслик, йигитлик даврида дарбада.рлик, Jl,;Ижрон билан боГЛИI\ б'ли6.
биографик асос мух;им роль 1йвагав булса, кейинrи бос~чларда (1469
й~ кейинги Jpтa ёш ва кексалик даврида) фdJ<iд.т wахсий таICДИР эмас,
балки ижтимоий М}'JI;и-r- мамАаКат, xaлI\ тaJf,диpи х;аJ<iИдaГИ мулох;аэалар,
яъни кеиг ижтимоий асос етакчи оми.л булиб l\оладиIЗ.. Муаллиф
"ДЛИt!ер Навоийвинг илк лирикаси» иомли тaдl<ilЩОгида "Илк девои»Га
кирмн газалларга шоирнииг илк лирикаси деб J<iд.paca-дa. бу девоига
киргаи 10 гаэалии унвиг йигитлик даври мах;сули сифатида тах;лил этади.
Шунингдек. АХ;айитметов шоирнивг «Гаройиб УС-1:игар» девонига киргаи
133 га3dЛННИ йигитЛИJ< даври лирикасига иисбат беради. Шундай экаи,
На.воиЙиииг йиrитлик даврида JlPатилгавлиrи мушох;aдd этилгав гаэаллари
бyryиги кунда "Илк девов. ва «Бадоеъ ул~идоя» девоиларига киргаи
газdЛЛdр орасидан маълум даражада ажратиб оливиmи мумкин. дейншrа
Х;YI\~МИ3 бор. Бу эса Навои йиrитлик wеърИJIТИ муайяи поэтик
мазмуни. рух;и. 6адиий ифода типи ва усуллари >ки~тидан уз х.удуД8Й
чегараларига эга БУлди. дегав Na'ЬИОИИ авrлатdДИ.
На.воий Dоэтикаси ХУСУСJIJIТлари ва лирик услуби тадрижи масаласи
унивг бу co~ И1КОДИВИ илмий-тарихий ВYI\таи иазардан
даврлаштиришии талаб этар экая. бу бир иеча фалишда илмий
Т~I\ОТлар олиб бориш эаруратвви ТУГДИр4ДИ. Шоир лирик меросида
энг Kaтra маЙДонии ишroл эту&ЧИ газалиётнииг даврий х;удудлариви
белгилаш Э<а м&зкур масалаиииг умумий плаидаги ечимида ж..имиЙ
ИЛМИЙ имкоиият ярата ОЛiJNl.
49
Мусли~н М}')F;иминов
ШАР~ ХАМСАЧИЛИГИДА ХАЗРАТИ ПАЙ ГАМ БАР
СИЙМОСИ
(<<Хамса»ларнииг бириичи достовлари мисолим)
50
жори:i ЭТИЛIIl.Uи. Аж.аху Араб UIПI ДJПIJ'й 1UIр86 Ш4р.'\ф ТОП""".
тaCВIilpAaВaдR . • Т~ptВВЧВ В4'Lnдa ВСЛОХВIIRГ ~дPII11I.. J\YP-ЪOH N ~MII\' '-"Р
~. ПaйJ"a,tбap аqоби. халафамридав с1З боpaдll. .fМo.ЩIIН".
ВdЪnда Меърож кечаCII таърифв берИМДII. Aюlр ХУСр.'\В Мt'ъроlll.
Тdсввриrа КVП УРви .uqIIiI1ТdII ..• МаТAdЪУЛ-ав.вор.д.1 I\tt'ъpo-. 'М('црмм
бanпu.лaвraи боб 10 бcuiт.а.ав ибop.lт...оман .иll на'Ьт эсв ~4NM4CII буwб
56 ба.йтдир.
Навоий Меърож таcupи 53 б.J.йтдa.и' ir6oрат. JrЬ118 ..aлrвн II"ът"""р.'с\lI
у ~p катта эмас. ЛеКJIИ шуи:исв барки. ](,ар 1IПJ1 mоирда ~вllC Ме-ьрож.,
~paтв ПdЙFа.мбар мrьжиэaмрв ва npoM4Т11ВRHГ 3Н1' ~~МС'И сифатида
кfpcатвлади. Аммо бу ~ Ite~ "J11C1'8Л8б fтIIШДoIН ('IЛДIIН 11 Ну».
М~адии. тушуичасв Тfrpис;вда. гanирнш жоиз. деб 9itлdМ8Э .• flypH
М~мадия» 1J'IПYII'I4СИ ислом уламолари ВША4рнда П'3~З тилга
оливdДВ, айниж,са, тасаввуф Ta'ЪМIМan!Д4 бу тушувча JlХШИ ИU1А4нгаll.
Тасаввуф dJV\И фижриrа КУРа. Тав:гри таоло ОММАарин Jlратишдан w\дин
M~ нуриив JlPanaв булвб. wy кур туфайли ОА4ммрни 84
одамларнв хац ЭТДВ. Бу иурви .~~ж,,,тв М~аNМадии.. ~IIM дrб
юритадила.р.
51
умматларlol,llИНГ гаМХ9!>И, Алло~ таоло M~MMaд туфайли ум:матлариииг
гунох,ии~ кечиради. Пайгамбар нуриииш СОJlСИ ум:матлари учун «урваи
aycl\o» мycгa~aм 1"У'Цичдир. Унииг ~уръоии ва Х;адислари «х,абли
матии» мycтa~aM аРI\ОНДИР. Биэнинг илох, амри билан боглаЙДИГdИ
риштадир.) Хуллас, Хусрав Дех,лавий учун Мух.аММдА a.лiiЩиссалом
Худоиинr баидалари х;узурига юборган элчнси, аму фаросат. илму
фазилатда бемисл ком ил бир иисон, увииг шарафи K'9'ККd етади, барча
мавжудот увинг туфdЙЛИ нурли, муиаввар. Аммо, Амир Хусравда «Нури
М~аммадия» тушунчаси ёРI\ИН 4КС этмаган, бу тушунча Алишер
НавоиЙДd анча ОЙДИН ва шаКЛЛ4Игаи бир х,олда мавжуд. «Х;айратул
аброр»дРГИ биринчи наътда I\УЙидаги бай'1'лар бор:
ЭЙ, R,ИЛибон ламъаи кypyвr з~ур,
Андаки не СОJl бор эрди,. иа аур.
НУРУНГГд тоб ИККИ жцовдин бурун,
Х;ар не ~ аидии бурун, aRN4В бурун. (14.24-с)
~M8К., Нqвоий фикрига K'9J>д.. ~ бирор мавжудод ИРММaryRча,
соя х,ам, нур ~aM буЛМdГiUI бир пайтда M~MMaд кури «зух.ур I\ИЛДИ»,
барча If,aДИМиЙЛ.ilрда.н х,ам бу кур I<idдИМИЙРOlс;дир. Бу фикр олам асосида
M~aмMaд иури ётади, дегаи I\арашга мувофиl<iдИP. Навоий давом этиб
ёзадики, жисмоЩ!й ва р~й оламлар шу вурдан зиё топгав, ~ х,азpant
Одам Сафиюллох, JlраТИЛМdl'ав зди. Одам Ато х.ам Мух;аммад нурItдilИ
бино I\ИЛИНДИ. Шунинг учун ееАввал УГУл. с'9'Нгра ато» srpa.тилди, дейиш
мум:кии. БоШl\ача шарх.лаганда, х,азрати Мух.аммад Одам Атога х.ам ато ва
угилдир. Шу маънода Одам Ато фарза.ндлари - банн Одам барчаси
M~aMMaдra фарзаид х,исоблаиади. Навоий Одам Ато вd х,азрати
M~aJIIМaд орасидаги I\ариндошликни улар номидаги rxшаш жих,атлар
билаи I<;Иёслаб ТУШУНТИРМОI\ЧИ булади:
Х;ар иеки X;d1\ важх,и аро мубх,а мул.
Зох.ир этиб юзда х,абиби х,ам ул. (14.24-{).)
Демак, M~aммaд пайгамбар сиймосида илох,ий в~инl' I\удрати ва
жамоли акс этгаи, оайгамбар Аллох,иииг кУЗгуси, паЙl'амбарвинг ишлари
х,ам Аллох, амаллари, амрииииг x,aётra тадбlЦИдИР. M~ммaд иури Одам
вужудига кириб уни шарафлади. Одамдаи X;aBora frди, увивг болаларига
~aM таралди. Шундай I\илиб, барча иисоилар' шу Нурдаи ба~манд
булдилар. Алишер Навоий бу фикрларни «Аввалги наът» деб номлаигаи
бобиииг иасрий атамасида dИИI\ ва ихчам баёи этади: (еУл х,азратнинг
иури I\dДdМИ JlТИДdКим , зот бах,рииииг аввалги жум:бушида ул дурри
бещо ламъаси хафо риштаснн узди ва ул гавх.арн JlКТО ашиъаси ламъа
КуРгузди ва дурждив дуржга ИИТИI\ОЛ Э'П'И, то Сафиюлло~н Абдуллох,га
е'П'ИlI (14.24-6.). Маъиоси: «Ул х,азрат вурииинг I\адимийлиги 1\d1\идаки,
зот-таигри дентизи бириичи Т9'Лl<iинда бир пона raвx,ap курil яmиринлик
ипнии узди ва ул Jlгоиа гавх,ар порлаб К1РИRДИ ва саНДYl\часидан
буржларга йуиалди, ток.им Одам Атодан Абдуллох,га етди». Яъни оламдан
52
авв~л бу иур ~ра.ти~иб, кеЙИJ;l оламларга ва OAdMra еинrиб кетДИ, токи
АБДУ"-l\о~а етди деганда Навоий ~зрати Пайгамбарнииг тугилишиии
иазард.~ тугади. ЧУllКИ M~aмMaд Пайгамбариииг отасииииг иеми
«А:БДУЛЛШ';,.fJ ЗДИ, Jl'ЪНИ Алло~ииг I\УЛИ, шуидай I\илиб, олам аеоеидаги
иуРдаи то M~MMaд тyrилryнича даврий бир замои кечади.
Шуяда,;{ кепи Алишер НавоlIЙ ~азрати Пайгамбарнииг Г9'даклик
айёми, I\ИРI\ йилгача ~p хил юмушлар билаи шyryллавишлари, чун оичи ,
ЧfПонлик I\ИЛНШИ, тиж-орат била и банд б?лиши ва БОШI\алар J\ёU\Идa ёзади.
Шоириииг тасвирига Kfpa, паЙfамбар.\Ик ёш M}'JI.aММaд еиймосида
м~йё зди, унинг аI\ЛИ, зеJ\ИИ одамларни }\д.Йрон I\ОЛДИрарди:
Сурат ато тифл': вале al\ЛИ кулл.
I\авлииr аро гайри яли лаМЯJ\УЛ (14.25-6.)
Пайгамбар бугпара.crларга I\арши ЖИJ\ОД бошлаб, АллОJ\ J\Ццатини
Ерда J\YКМ:POH I\ИЛДИ. Куфр ТОFИии ТdЛJ(,ОИ этаРОI\ имон боrиии muиатди.
МYJ\аммадкинг даъватлари элу хdЛJ\ЛdР ораеида гулryла еолди,
пайrамбарнинr м:уъж.изали каломи диллаРИИ ёритади ва айни ~дa
душмаилар х,ам пайдо б?лдилар. БИРОI\ Макка МУШРИклари охирул а.мр
имои келтиришга маж.бур б?лдилар. Пайгамбар мrъжизаларидаи бири
баРМОI\ учи билан ОЙ ни икки I\иеми б?лгаиидир:
MeJU> мyrии амру мисоли бяла
• ШаI\ б?лубон бадр J\RЛОЛИ била. (14.25-6.)
«У~ичи наът»нинг иасрий сарлавх;аси мана БУНДай:»Ул нубувват I\уёшн
еоясизлигининг пояси, балки I\уёiп б?ЛМОI\ аиинг сояеи ва беm бармоrига
I\dлам тугмай аI\ОЛИМИ сабъави ЯJ\I\dЛdма I\Илгони, балки жаМ"ЬИ милал
аВРОl\ига насх ~и чеккоии» (14.25-6.), яъни: «Ул оайгамбарлик
I\уёшининг сояеи ЙJlf.ЛИги МОХ;ИЯТИ, балки l\уёш унивг соясидир ва
бармо~рига I\dЛdМ олмай, етги ИI~лимни забт этгани, балки барча
миллатларнииг китобу динларига инкор хатини чеккaвлиrи»
Бу бобда шоир Мух.аммад жорйй этган барх;аl\ диинииг улyrворлиги,
пайгамбаримизвинг УЛЛИЙ-pa1Q(оний иаж.оди J\iщида Ж'9Шиб тавсифлaiiдв:
зОтииг ЭДИ жавх;ари улвий нажод,
Тугмади ер еонеи бирла еавод.
I\айда савод этгали чеккай pal\aм,
l\оАДИ чу мцрум илигиигдии I\алам.
Б?лмdДИ гар хама бошии ёрмоmнг,
t:рди камар хомаеини бармогииг.
l\:9ймади гар бу l\dЛdМИНГ бир H~aT,
Лек милал наехига К9П чекти хат. (14.26-6)
Ушбу байтларда ~зрати М~аммаднииг хат танимаганлиги, аммо
шунга l\арамай, олам аерори илох;ий илмий х;икмат копи б?лганлиги
ифодалаигав. Мух;аммад Ала.Йх;иесалом хат таиимаСДИ, аммо '9ИЛАб
халl\ЛdР унииг хати тобеълигига I\fШИЛДИ. Аж.амдан Арабгача, Машриl<ДdН
I\ldгрибгача ислом дииини l\dбул ~p Номаси I\opa б?лганлар х;ам бу
53
хат тобеъига аЙЛdиганда, шафоат топдилар. Лоту мавот каби бугпарастлар
минг балоларга дучор б1лдилар.
Т1Ртиичи наътда «}\айратул-аброр» муаллифи Пайгамбар
сифатларини мадх. этишни давом этгириб. Пайгамбарлик М9'ЬЖIIЗалари,
~азрати Расулулло~ фаоЛWIТIIНИИГ I9IЗГИИ давриви ~гa олган:
Эй. иафасинr моян эъжоз -у-луб.
~и ~yдyc ИyтJ<;унгга ~амроз -у-луб.
Гa~e такаллум санга мУЪЖВЗ калом,
Назми каломинг бори мtьжиз низом ...
Си~ти JWКM ичра ~адиСИRг сцех;.
Арзи фасо~атда. каломинг фасе~. (14.21-6.).
Пайгамбарнииг энг улуг МJ'ЪЖ~си - бу каломи шариф, ЯЪRИ
« I\уръани карим». Ю~оридаги мисраларда. шунга ишора бор. M~aммaд
Мустафо пайгамбарлар силсиласида с1З сеwгари сифатида шyJ\Pат
~озоиган. Ул жанобиинг ~. ваъзи, оятлари ИЛОVIЙ ВЦИЙЛИ1\: ЭNIJ.
~YPЪOH суралари Алло~инг калом и б1либ, Жабра.ил АлаЦиссалом
Х;азрати M~MMaдгa етказиб турган, ~азрати M~aMMaд Мустафо буни 1з
навбатида хaлI\~ етказган. «I\УРЪОИ»да исломий ~p, вaJ\дdT ва
тавх,ид гоялари. МУМин мусулмонлик рyiИЛdри, фалсафа ва ~кмaT, г.»iб
асрори ифодаси б9'лган тилсимли маънолар, шуииигдек, муъм.инлар,инг
кувдалик ~аётша лозим б1лaд.иrав К"9Рсатмалар бор. Одам фарзандига
керак б1ладигаи барча ахло~й-маъиавий иеъматларии бу Myt\a,AДdC
китобдан топиш мумкин. Шую·а 9ХШаш бе~соб ~dN4слар ~aм иисои
камолоти, УНШlг ~aёT тарзини ЙJлга солувчи fЧмас чиро~рдир.
}\азрат Навоий ушбу бобда ислом шаръинииr беш рукии - намоз,
Р1за, закот, ~аж ва калима келтириш шарофати ~дJl\ида 1}IXТаЙДИ. ~айд
этамизки, бу мавзу «)(,айратул аброр»да ало~а бобда кеигро~ ёритилган.
Буерда зса, шариатнииг цамияти ва ПаЙFамбаримизвинг бундаги
бени~оя улуг хизмати тезислар шаклида 9РТага тaшлaвrан. Пайгам6ар
шариатни жорий этиш билан инсоиият маънавwrrи тарихида бурилиш
я сади. Одамлар яхшини ёмондан, гуно~ии савобдав, ~ромии ~алолдаи
ажратадиган б)l"лдилар.
Алишер Навоий бу бобда Пайгамбар ~ётидаги оrир дамлар
душмаилардан ~очиб горда яшириниш, АбужdJr;Л бо~ мушриклар
билан кураш, Пайгамбарга охиригача соди~ ~олган Абубакр, Умар, Усмои,
Али ~~ида ёзади:
рух. эди ул 6аwи нубувват дури,
Т9'Рт рафи~и таиииинг унсури 04.21~).
Навоийиинг иаътлари мазмуи жи~атидан Амир Хусрав на'Ьтларига
~а..чо~нг. Амир Хусравниwг учинчи на'ЬТИДd ~ймиз:
Эй сухонат ганжи худоро калид
ГaB~pe он ,·анж ту KapNIJ падид,
54
Аз ту салое ба аласт омада,
Нест ба ме~онии Jl;acт омада ...
Гарраи M0Jl; аз хами абрfЙИ туст,
Турраи шом аз шикавв муйи туст,
MOJl; ба таци Jl;идомат чуя JtИдол,
Шом ба доси Jl;абawат чун Билол. .. (15.29-6.)
(ЭЙ севинг С"1зивг худо хвзинасинвиг калиди, бу хазиванинг
гаВJI;арини сеи очдиuг, Сендан абaдwnта бир овоз етишди, Й'9'1V\Ик
борликка ме~ои б'fли6 келди. Ойиинr rypури севииr "ошииг
эгилгацидандир, шомиииг 1I\0pa зулфи сеиинг сочиВI' ~~асидавдир. Ой
хизматииг ~a.дI\асида. ]QIЛол б'fлиб 'эгилгаи, шом эса холинr ~РИД8
БилоАДаЙ ХИЗМ4Тда).
Амир Хусрав, шундай I\илиб, Пайгамбар таърифи мамига К'fПРОI\
эътибор берадв, унивг ило~ий сифатларига шоирова савъатларии
I\аторлаurrиpиб чизиб ЧlЦади:
Хар ки ба фитроки ту кард Э'Ы\ПlСОМ,
Карда ба меърож' фалакро лагом.
Кулзуми paJl;МaT тyi:и, эй бениёз,
К-аз ту намозий шуда ~ap ООнамоз.
Хар кй тирози ту ба боз'f иJЦОд,
• Нdlf,ДИ ду олам ба тароз'f НJЦoд (15.З1-с.)
, (Кимки сенииr 'fзагиигга осилгав б'fлса, фалак зиваларидаи ошиб
I\адамлади.эй озод эр, рцмат деигизи сеисаи, чунки :l\dP бир беиамоз
сендаи намозхов б'fJIДИ. Кимки сеиинг :JТагингии "'fлга КИРИ'IТаи б'fлса,
икки олам иакди - савобини I\'fлга киритади).
Шундаи кейив Хусрав Пайгамбар р~и Mд.NJд С9РаЙДИ, l\Иёмат
купи Парвардигор оЛМtда шафеъ б)l'либ, гуиох,лариви авф этишни илтиж,о
~:
Pfй ба 1'40 КУН. ки туйи пуштибов,
Хам дили 1'40 дe~ ба карам, Jl;aM забов,
Ии ~aMa гуcro~ии 1'40 бар ryнo~.
3-ои сабаб омал, ки туйи УЗР~ОJl;.
TaКJI чу бар мунъими худ кардаем,
raM иax'fpем арчи кв бад кардаем. (15.31-32-с.)
(Бизга юзивгни 'fГир, чунки сен суянчитимизсаи, карам ила )(дМ ДНЛ
ва ~aм тил бергил бизга. Сен узрич.изии кечирувчи б'fлганлигинг учун
ГУСТОJl;ЛИК билав ryнo~ f91ЛAМИЗ. 'Уз валиве'ьматимизга суянганмиз, шу
боис гарчи ГYН0Jl; иш I\илгаи б'fлсак-да, лекив гам ема.ймиз).
Бу ерда икки ж,~тни таъкидламо~миз. Бириичидаи, Амир Хусрав
тарихий ВОl\еалар, Пайгамбар ~аётига оид муайяв тафсилотлар устида
Т'fXталмагаи, балки Jl;азрати РаСУЛУЛЛО:QIИНГ ум~ий сифатлари, шаъну
шарафиии тавсиф этrаи. Навоий эса, ПdЙгамбар ~аётига оид тарихий
BOl\eaмp, ривоятларии l\9Шиб тасвирлайди, Пай)'амбарнииг фаолиятиви
55
исломнииг кириб келиши. ёйилиши ва мует~м.лаииши билан боглаб
олиб боради. Иккиичи жи~т шуки. Амир Хуеравда Dарвардигор
еифатлари билан Пайгамбар еифатлари ораеида IC;арийб фаРIC; Щ.
Алишер Навоий доетовида гарчи М~ммадий говеи батафсил ёритилrан
б,,;леа-N!. лекин ПаЙFам6ариинг ииеоний еифатлари (изтироби. кураwи.
wоДЛШ'и) билан J<,'9Шиб олиб борилади.
«Матлаъул анвор» ва «}\айратул аброр» доcroнларидаги MeъpOJКНOMa
бобларини i\иёсласак. бу маънолар яна dlllDJЮIC; к"9Зга ташланадм. к,айд
этамиэки. Пайгамбар меърожи ~ шоирлар К'9П ёзганлар. бу BOlCiea
'9зининг хаёлот ва таеаввуротларига боЙЛИГИ. суфиёва каромату TaBaJIUК~
оа ИШIC;У оwик,лик тywyнчалари билав JЦиилиги балки бунга еабаб
б,,;лгандир. Меърож кечаси ~aJ9!Дёi J<,аеида ва газаллар "ам ёЭИЛГdН.
Афтида.в. бу амъанавий мавзулардаи ~еобланиб. ~p бир wоир бунда ~aM
кучини синаб К"9'Ргав. «Матлаъул аивор»нииr меърожга 6агишлавган боби
иккивчи Haътra «}\айратул аБРОРJtN! эеа охирги - беmинчи наъn'а 1J'rPИ
келгав. Бунда ~aM Навоийнинг тарихий муитаэамлик ва Пайгамбар ~аёти
тартиби билан вобасталик еaJ\ЛdfdВИНИ кJpишимиэ мумкин.
Амир Хусрав иаътииинг еарлав~аеи буи.дай: «Наъти ДУВВУМ дар
Меърожи султони авбиёки. J<,алби Арш ма.енади ";СТ ва шараф тц ва
болойи фалак фарши пой и у. ~еJ(И алифИ балоw додан. то бар
куигураи иеро рост боистод ва МYJ\dМмадеки доли охираш ханда.нд тo~ap
сари дувёи дурий пой HIЦdT» (15.2G--c). (Таржимаси: «Иккинчи. наът
авбиёлар султони меърожи ~M. Аршнинг IC>aЛQи унинг Taxтro~p
ва фа.ла.книнг остию усти шарифи увииr оёrиНИвr фаршидир. у шундай
~адки унга алифдай i\OMaT бергаилар. токи веро (осмон) кунгирасида
тик тypeuн ва МYJriаммад деб атаднлар . токи паст дувё бошига аёJ<, IC;";Йган
охирги Пайгамбар б'9ЛСИЮ»).
Алиwер Навоийда бешинчи наът буидай боwлaнади: «Меърож
кечаси таърифИN1КИМ. карим:аи: «Су6~зи асро» анга мусамаl\И
дурур ва «биабДJЦИ лайлаи м:ииал маежидил ~ароми илал маеж.идил alCico»
аминг субутига икки ryвo~ СОДИIC;» (14.28-6). Ма'ЬВоси: ((Меърож: кечаси
таърифидаки. ((Суб~аналлази асро» (кечки сафар шаъни-шарафи) ОЯТИ
карима уни тасдиlCi этувчидир ва кечаеи ~paM м:асж:идидан AlCiсо
масжидига келиб ибодат J<,ИЛДИ (хабари) ун:виг еобитлигига икI<и соди"
ryвo~PIt. Шундан кейин ушбу ваерий еарлав~винг шеърий шар)(,и
бошланади. Хуерав Дех.лавиЙнинг ~еърож ~аlCiидаги боби бошланмаСI(
бун.орЙ:
Ними ша6е. к-он M~ гардун гул.ом.
Кард ба N!Влат е";Йи гардуи хиром.
Валвnла N!P олаМИ боло фитод
Гу ЛJ)' л.а дар гунбади вало фитод.
HYJri табаl\У ~фт санам хостаид.
х.афту H~ хеш биёрocrанд.
56
Собиту сайёра дар ин интиэор,
Монда эи беруиу дарун беJ<.арор. (15.2t~.)
(Фа.лак сох-иби буман ул ой ярим тунда. осмон томонга от J<.yiиб
учганИДd, ЮJ<.ори 0.мМД4 гулryла-гаВFО к'9Тарилди, чарх гумбаэлари
чdЙl\aJ\ДИ. Т'fI<,J<.Иэ l\a8aT осмон вd еnи сайёра уни истадилар ва J\,ap бири
Уэнга оро бериб KYТ~. Собиту сайёра бу ннтнзорлв~ ичкарндан ва
таШJ<.аридан беJ<.арор эдилар).
Алишер НавоиА Ме'ЬРОЖНО!llаси эса мана бyн.t.aЙ баАтлар билам
боwлaнrан:
Бир кеча зуЛМlJ.Т~ J<.олиб конвот,
Me~ IIIЦOH fЙМки aйRyца.ёт.
Гарчнкн ул чашма наэардан J<.очвб,
Хиэр к"9К уэра J<.aTapOТНB сочиб.
Тун J<.влибон гардини анбарсириПIТ,
Бугратнбов ерга насими бцишт. (14.28-6.)
Maы\м БУладики, бошланишдаёl\ икхи шоирда икки хил манэара
тасвирига дуч келамиэ. Я'ЬВИ: Амир Хусрав ~аэратн Пайгамбарнинг к"9Кка
сафа.ридан фалак жнсмларн, коинотнинг шодланиши, интизорлик
х,олатини тасвирлайди: Жонлантирнш (ташхис) сан'ЬdТИ ОРi\dЛИ ой,
юлдузм.р, сайёралар Аллох,нинг ~абибиви кУРншга муиссар БУламиз, деб
гуё ал~х.ида х,аракат бошлаЙДRЛaР, улуг ме]Qltонни кугаётган меэбонларДdЙ.
тара)дудга тушади.мр. Жаннат .~аэинадори, - деб ёэади ДеJ\,I\д.ВИЙ -
бетОJ<.атлнман гох. таШl<jари ЧИl<jар, roх. ичкарига кирарди. Жаннат боглари
ТОП4'оза I\илиб суоурилган, сynуРги х,ам 'WPЛ4риинг сочидан. ~лар J<.Opa
кузла.рини Iryма тнкмоl\ДdЛdР, ИНТНlf,ЛИКДdн кузла.рида ~алж.а-х,aлJ<,d ёш.
Шу зайМа, шоир жамики коинот ашёлаРJl - фаришга-малакларнинг ...
жаннатдагн ж-онли ва жонсиз нарсаларнинг интиэорлвк х,олатинн бир-
бир тасвирлаЙДИ. .
Кейнв Мух.аммад ПаЙгамба.р мивиб кукка К'9Тарилган БУРОI\НИНГ
тасвири келтнрнлади.
51
хушб'9Й ~иладиган доривор) кабидир. I<.уёw '9'101\ остидаги оловга
'9ХшаЙДН. осмон эса '9'101\ уетига ёпнлrав этакКА '9Хшаб турибди.
Шундан кейнн Н"воий Пайr"мбарввиг 8а~й олиб сафарга
таЙёРI'арлИк I\илаётганн. Аллоу; аас.лига етвшишдан нну;овтда сарфарах, ва
ХУ1UIIУМНГИ аЙтилади. Жаброил Пайrамбар алай~иссаломга осмоний от
БУРОI\НИ келтиргани таС8ирлаигаи. Навовй осмон жисмларинииг
интизорлигини баён этишдан OЛДRН ПаArамбарнинг 1э ИЧЮI кечинмалари
Тангри билан МУЛОI\ОТ муждасидан юраrи беором. жони танига СИFМ"Й
I\УВОНИШИ к1J>cатиЛrан:
Чунки наби муждаи жонон ТОDиб.
Муждаи жонон чу топвб. жон топиб.
Пайкн они 1\1лдабои отлаитуруб.
I'ахшиви калган.сари -ytt. ёrдуруб (14.28--6)
к 5'1 I «Меърожнома»ларда МуУ,;аммад алайх,ИССdhOм К'91<ка сафар
~шдан олдвн х,арам масжвди (Макка масжиди) ва дl\co масж:иди
(БаЙ'ГуЛ М)'1\амАсдаги М"СЖИД)НИ эиёрат II;влиб. намоз адо этганн баён
~нdДИ. Амир Хусрав Де~вий у;ам шу й1лдан борнб Пайrамбарнииг
ИКJ<И маокид сафари ни тилга олиб упал (Биринчи ~paм - масж:иман
й1лга ЧИ~. БаЙТ}'л х.арам- Макка ёнНДАН учиб :9Тдu. Ул I\УДСИЙ масж.идни
ортда I<,uлдириб MyJ<.aддac ~coгa fЭ Курнии 1'fКДИ). Навоий бу воJ<,fалар
таСВИРИIlИ четлаб 7Гган. Уида ПdЙrамбар ~I\ сари «JltИЛВaСОЗII ()1либ
й9лга ЧИl\l\ач. сайёрамрнинг пеШ80Э 'tИII;ИШИ. ~ap бир сайёpala бир
мумат Т9Хтаб :9ТИши тасвирланган. Аввал Ой. кейюt Зуу;ра. кейии Бdх.ром
сайёрасига :rгилaди. Бирии-кетин Муштарий, Зуу;dЛ. ~амал. Савр. Жавэо.
Саратон, Асад. Сунбула. Меэон, Aly>aб. I<.aBC, Жаднй. дi1лв. Хут
буржларюm саёх.аl' этади. Буларнинг у;аммаси Хабибуллох. l\дДdМИдан
шарафМd1{Д б'9лади. С1Нгра Арш ва Лавж;у I<.алам сари БУРОI\ИИ бурадн:
Фарши б1Луб арш ила лав~ I\алам.
к.'9ЙМОI\ учун рахши аларrа "адам. (14.29-6.)
Кейин БУРОI\НИ I\олдириб. Хаэратй Пайrамбар Рафрафга мииадилар
ва К1К пардалариии очиб. Параардиroр даргох.ига ЯlI;ннлаUlадилар. Бу
дapгo~ Ломакон даргоу;и. буерда вal\T ва маъно ryшунчалари амал
l\илинмаЙДИ.
Олти жнх,ат I\айдидии ихрож 1луб.
Т"91>Т ryx,ap тарки анга тож 1Луб.
"91ЛИГИДИН Rаl\ШУ иамудор й~.
Н<tJ,ШУ намудоридин осор й~.
Чун 9"ЗИНН айлаб 1ЭВДИН халос.
Пардаи иззатда lI;илиб ?зИН ХОС. (14.29-6.)
Шундай I\илиб, Алишер Навоий, бирвнчидан Хазрати 1\.I~(lMMaA
аЛdЙх.нсгdЛОМНИНl· i:p васлига ~1'Ишиш шодлиги. бех.удлигини K'9P C dTrall
б1 ЛСd • ИККИllЧИ томондаll, то узида" кечмаса, ~pгa етишмаЙ.\И, деган
С'9фиёна rояни ОЛДИIII'а cypl·aH. Чунки Паlrамбар макон ва замонДdН' "ОЛИ
58
оламга ДОJ\ИЛ б1лар экан, чор унсур билан богЛИl\ башарий сифатлардан
~aм халос б1мди, JlЪВИ фоний б1ЛiJNt1 _бaJ\pи ииоятга» ~. Бу
~олат шоирда бaroят таъсирли тасвирланган. Шувча ВОlf,еалар, парвозу
сайру caё~aT, илщиёт олаМини кашф этиш бир ~зада кечади:
Боргониб келгаки бир он 1Луб,
Щ бу мансУбада. ~айрон 1Луб. (14.2~.)
Хаз рати пайгамбар бу ило~ сафардан If,айтиб, эл орасида
шариатни ява КУЧЛИрОIf, ташвц ~p. Навоий хулоеаеи шу. У'збек
шоири васл л~заеи ~олати_ни к1РСатишга К'УП Э'Ьтибор берган.
Навоийдаги ушбу таевирлар Хуерав Де~вий «ваЪТЮlдати
тасвирларга мувофИIf, келади. Зеро,- Амир Хусравда ~ Пайгамбар
алащисеалом К1К сайёралари ва буржлариии бир-бир аЙЛdниб ЧИJC,адилар
ва Арш курсиии босиб 1ТИб, Аомакон олaмиrа етадилар. Бу олам таевири
lf,yйRдaгича:
Шуд ба маконе, на Mё;J.KoHe вадошт,
В-аз xyдNtI хеш нишоне надошт.
Гум шуд аз э~сов, кв зи ~a,.д беш буд.
Гум шуданаш ёфтави хеш буд.
Тап шудаш аз JЦt.СТИИ сурат барй
Пок шудаш хона зи суратгарй
Аз хаме еу хоет жщат ховахез,
• Хар жи~те кард ба е1е гурез. (15.2~2&-c.)
.. (Шундай бир MaKoНlёl кирдики, упда маков й'91\ эди. у :9'элигидан ~aм
нишон К:9'рмади. Тангрининг бе~аму ~иеоб э~сони ичра й~олди, лекин
буй~олиш :9'З-1ЗИНИ топиш Э{!VI. Танаеи жием суратидан ХОЛИ б:9'ЛДИ,
Я'Ьни гуё '9'й If,албдан If,УТУЛДИ. к.айси томопга !(,араса, бу томон ундан
JC,очарди, яъни «томон» :9'лчови ~ Э{!VI).
Амир Хусрав ана шундаА тасаввуфий фалсафий тае вир билан бобn:и
якунлаЙДЯ. Жаноби паЙFамбар ёр васлИга мушарраф б1либ, If,dЛби
Парвардигор зиёси билаи Т1ЛИlUиб,' Ерга lf,аАтади ва яна Йсломий ишлар
билан шугулланади.
Хар икки шоирда ~aм жаноби Пайгамбарнинг Парвардигор нурига
raplf, б1либ, еингиб кетиш тасвири бор, аммо с~бат берилмаган. БОШJ\d
к'9'П «Меърожнома»ларда зеа парвардигор билан МУЛОlf,от, гойибона
с~бат берилади. Пайгамбаримиз умматиRИНГ гуно~и кечишни е'9'раЙди.
Демак, Амир Хусраи учун ~, Навоий учу:в ~ васлнинг '9зи аа бундан
М~аммаднинг ~олатини кwеатиш ~M деб ~иеобланган. И «кала
шоирда Пайгамбар ГdЙри табиий If,yдpaтra зга, ИЛОJ!;ийлашган зот
еифатида таевирланади. Пайгамбар, биринчидаи. хори!<,улодда одам, у
Од/!VIЙ инсонларга ухшамаЙДИ. иккинчИДdН, у бир идеал, К<'IМОЛО,е
идеали. «хайрул башар". Наътларда JlXШИЛИК ва улугворлик, J!;al\ й'9ЛИ
учун кураш J'ОЯСИ акс этган.
59
Наътларнинг тили, услуби, поэтикаси х;ам '9'зиrа ХОС. Биз бупга й)'"л
Йfлакай ТfXТаб '9'Тдик. Лекив фикриМизча, бунга Keнrpo~ тухтаб утиш
керак, бу фойдаАан 1\;ОЛR эмас. Чуикн ваътлариИRJ' fЭ поэтикаси, услуби
бор. Аввало, шуни айтишни лозим топа!l('изкИ, Пайгамбар - комил нисон
тимсоли, идеал бfлrани учув тасвир 1\;ам шунга МУВОФИI\ романтик
кайфият I\fзгатувчидир. Хаёлот ва муболагали тасвир етакчилик f9IЛiIДИ.
Муаллифлар х;амду наътда эш муносиб во ICнажиб» сифатларии ~'9'ллаб,
Пайгамбарнинг улугворлиги, бемисмигиви тасвирлашга иитиладилар.
Романтик КJтаринки рух; бdЙТлар о~нгига х;ам таъсир этган. Амир Хусрав
Дех;лавий Мух;аммад Муcrафо сиймосини тасвирлаганда, «Ах;мади
Мурсал» , «хайрул башар» , «тож:ул аибиё» унвон.лари билан бир ~TOpдa
уни «дурри якто» , «дурри JlТИМ», «жавх;ари ислом» каби ибораларни
~fллаЙДИ. х,азрати М~маднИRг сf;!лaри знг ~имматли нарсалар - лаъл.
гав1\;арга тенглаштирилади. У кишиииш Cfзларигива эмас, вужуди ~
назокатли, файзли, вуж:уN4NШ олам.мрга файз ёrилa.ди деб ёзилади.
х,азрати Пайгамбар умматларига меJU>ибон ва гaМXfp:
Пардакаши уммати Шfpидакор,
Зомани омурзmпи омурзroр,
Бори жах;он бар fJJlIЛИ. он иозанин,
Сина ЧУВОВ возуку борaпI чYRин. (15.17-18-c.) ,
(ТfПолончи умматвииг айбига парда тортувчи, кечирувчи Таигри
олдида кечиришни СfPaб турувчи кафил. Жцониииг юки - ташвиш ул
азизнинг нозик дилига юклатилган - ~алби шундаЙ возик, аммо юкиивг
l\анаl\dЛИГИНИ Кfpинг.)
УниНl' кокили, зулфидан атрофдагиларга нури ИЛО1\;ИЙ таралади,
терлари Г9ё ~уёш чашмасииииг ~атраларидаЙ. Ушбу ташбех;лар тасвир
объектига муаллифнииг ~ббатидан дарак бериб туради. ДаР1\;~И~Т,
АМйр Хусравнинг 1\;ам, НавоиЙlПlИГ х;ам Пайгамбарларга мух;аббатлари
чексиз. Бу мух;аббат х;ар бир сайрда, ташбе1\; ва ифода.да Кfpиниб турибди.
Шоирлар ИГРОI\, ташхис, ташбеJ; вd китобат санъатларидан устали к билаи
фоЙДdЛaнганлар.
Чувоичи, НавоИЙДd:
Ивсу малак ЖОНИЮ жононаси,
Икки ЖЦов гацари якдоhаси.
M~ саша лаВJ;аи фИРfзаранг,
Ким JiаракатДИн анга бfлмай даранг.
Сев киби бу гулшан аро таза вард.
Умрида Кfpмай фалаки солхfpд.
Сурат аро тифл. вале акди кулл.
к,авлив:г аро ГdЙри яля лам;r~ул. (14.2')-б.)
Бу парчани кfзддк кечирсак, Шар~ адабиё~ ~fллаииб келинган
бадиий санъатларнинг ажойиб иамунасини Кfpaмиз. Чуноичи: «инсу
малак жони ва жоноиаси» иборасида хам тавсиф бор 8d хам ташбе1\;.
БО
Ажойиб шоирон,," 'rасвир бу: одамларвиmтина змас, фаришталаРНИIП' х;ам
жоНи. ЖонИгина ЗМдС, жононаси-м;цбуби ~M. ПайFамбар 30ТИ шунчалик
шариф ва иуьтаб<l.·Ji ~б таевирлавади, «Лав~ фир-узаранг»
ОСМОНR.ИИг сифати. Бунда тamбе~ томм санъати шплатилган. дммо бу
«лав~ фИРfзaраиг» - !(3ангори лаВ~Jt - Пайгамбарнинг бешиги. Мана
бу муболагали ва муиоси6 тamбе~ I<;apaиr. Чунки гаи M~aммaд нури
х;cu<;ида бормоlCДa, бу кур учув:' бутуи олан бешик вазифасини -утатак.
ПаЙFамбар бир таза Гул. Ташбех; санъати Пlа ишга соливган. Аммо бу Гул
фdЛd)( багрида очилган. 'тamбе1(; кевгaйDб романтик тасвирни вужуwа
кел1'ЩJган. Пайгамбарнинг тугимппи, Г'УДdКЛИГИ тасвирини I\dЛdМга олган
Навоий шунда.й CdН'Ьатларни тиэиб тamлaЙДИ. М~маднииг cypaТII
Г'YДdК, аммо ~I<;щатда фdЛdк беmип.'да у бир ~ куллдир.
Алишер Навоий JUlа х;ар бир ваътда :9'Зига хос ташбе~р кsЛМЙNJ.,
чуики ташбе~р I<;dЛdмга олингав мавзуга, BOI<;eara муносиб б-улиши
керак. ПаЙFамбарнввг тyrилиmи, чcuc;aлoI<;нинг х;уену жамоли ва
баркамоллиги, набилик даври ~Iдa ёзганда lf\)'ёШДdЙ DОРлаш,
м'9ЪЖИэалар, кароматлар вамойиmи, Ме'Ъ~рож х;аI<;ида ёзганда тун тасвири,
чаI<;МОI<; ва яшин каби образ - ифодаларга мурожаат I\ИЛИш бор.
Хулоса I<;илиб aйтfаида, Амир Хуерав Де~ийнинг «Матлаъул
аввор» достонида ~M, Алишер НавоийвИllГ «Хайратул аброр» достонида
}\ам наътлар -узига хос ~ятга зга. Наът бу достонларнинг таркибий
I<;ИСJи б-улиб, муайян гоявий эстетик вазифаl'а зга. Уларда шоирларвинг
мyfkосабати ёРI<;ИВ акс этгак. Амир Хуерав билан Навоий Хазрати
М~мадни инеовият тарихида JIВI'И, барх;аI<; ДИННИ жорий зтгак улуг
зот, кароматли ва шарофатли висов еифатида I\Изгин м~аббат билан
таевирлarанлар. Шу билав бирга ушбу бобларда шоирларнинг каlЦОНИЙ
тушуичалари, тасаввуроти, хаёлот олами х;ам ифодалаиади. Айни ВdJC;Tдa,
ковкрет тасвирда Амир Хусрав билав Навоий таевирларида фар~ х;ам
бор. Амир Хусрав атар умумий Йfсивда фикр юритган б-улса, Навоий
ПаЙFамбар сиймосини тарихий ВОl\еалар ичида олиб гавдалантиради,
тадрижий туе беради.
61
1!J;уБЖОВ Ис~щ,ов
«'9Н САККИЗ МИНГ ОЛАМJt АСРОРИ
62
<<Ун СaI<КИЗ МИRr олам» ибоРdСИ Ж;4М ана шунда.й ибора-ат4Малар
жумласига киради. ЮЗaJ<И lC\aparaндa, бу ибора М}'МТОЗ а.дабиётимиэ учув
хос бfлгав бадиий тасвир - '9'Та муболага (иrpОIC\ ва гулувв)лардав биридек
туюлади: Лекив ~ида.в шунда.й савол тyrилиши табикй: вима учун
муболага сифатида аиъанarа айлаииб кетгав paI\aM '9'В. йвгирма, '9'ТТВз ёки
юз мннг эмас-да. «'УН саккиз мивr». Ахир, бувдан КУЧЛИРОIC\ мyбoлarалар
(юз минг. лак-лак) кам эмас-ку? Агар бу иборани замирида бирор
тарихий МОJ\ИJIТ ётмай, ба'ЬЗи-бир T~P аЙТГаиларидек. таСGДИфав
олинган ибора бfлса, пима учув бир эмас, балки бнр-6иридан давР.
фалсафий ва бадиий концепция жиж;атидав мутлаlC\О ЙИРОICi бfЛГав MaIIЦyP
шоирлар ижоN4дa айвав тaItрорланган.
)\амма гап шувдаки, ~ огз~ ~M машхур бу .ибора ~
Яссавнй (XI-XII асрмр), Рабфий (ХIII аср), Имодимин Насимий (XIV-XV
асрлар), СfфИ Оллоёр (XVI аср) асарларида ~aM иmлaтилгав. Лекин
бирорта махсус (бирорта махсус) лугатда бунга иэо~ берилмarав.
Масалан. оэарбай:жон ОЛIJми Жах;оигир I<,црамоноввинг .НасимиЙ
девонининг лексикаси. (Боку, 1970) HOММl асарида «'9Нllдан ясалгав
сонлар ('9'Н бир, '9'н бещ '9'в ~з) борасида СfЗ юриТИЛJ'aRДa Насимий
девонидан «'9Н саккиэ МИI;IГ оламинг ойинасидур суратинг» мисраеи
келтирилади. аммо у ~aJCДd ~еч ICidвдай изо~ берилмайди.
Навоий асарлари .}"J}'Н туэилrан IC\dДИМий ва замонавий лугатларда
~aм бу ибора тилга олинмаган. Вах,оланки. олам ~ак,идаги та'ЬЛИМотмр
та.рихvга. назар ташланеа, маэкур ибора жуда lC\адимда юэага келга.н
та.саfвурлар инъикосидан иборат бfлиб, мифологик (космогония) ва
фалсафий З4Миwа эга эк.а.илиги шnoнч х;осил IC\ИЛИШ мумкин.
Маълумки, олам ~ICiВдdГИ lC\арашла.р (космогония) учта ЙJНа.лишга
зга: I.Оламнинг пайдо бfЛИШИ, увинг ТУЭИЛIIШи масалаеи. Бу МdВзу бутун
дунё мифологияеи ~ дииларида. M)'J!;IIM ?рин тутади.
2.0лам ва оламлар, я'ьни оламларни1Ц' кfплИги-чексизлиги муаммоси.
З.Олам ва Одам ёки мусулмонШаРlC\и фdЙЛасуфлари иборасн билан
айтганда, Олами кабир (makpokocmoc-офОI\) на олами carвp
(микрокосмое-анфус) МdВэуи.
Биэ СfЭ юритаётгав ибора ДdXЛДор булган иккинчи проблема
ИИХ;ОJIТДd оринципи4Л, аммо висбатан ёш бfлиб. тахмиван икки ярим
мингйиллик Tapвxra эга. Затаи, оламларвивг К5'IlЛИГИ ороблематикасида
ма.даиият на фан, aмf)иёт ва CdВ'ЬdT. асотир ва шрърИJIТ. фалеафа ва дин,
ахлоlC\ ва эстетиканивг турли lC\ирраларн бирлашади(В.п.Виэгин. «Идея
множ.ественности миров., «Наука», M,1988. стр.З).
Оламларнинr кJnЛИrИ масаласи lC\адимги юнов
фаЙЛасУфи.атомисТик~., ва деаликтиканивг dСОСЧИСИ Демокритдан
бошлаиади.Бу маеала икки ярим мниг .йил давомида униШ' тарафдорлари
(неоплатониклар, Бер}'1UlЙ, Ибн Сино, Николай "узаний (XV аср), Бруно.
БЗ
Кант, ИЛМИЙ космогония асосчиси Коперникдан НЪЮТОНl'ача) ТОМОНИДdН
хилма-хил ЙfНалишмрда т~ин ЭТИЛДИ.
«"9н саккиз мин г олам» тушунчаси мазкур масалага дахлдор, аммо
чегаралаш, аниlV\ИК н~таи назаридан мавжуд Jliарашлардан фарJli ~.
Затаи, ~ap бир тушупчани иложи борича конкретлаштириш, макон на
замонда чегаралашга интилиш ШарJli тафаккури учун хос ХУСУСllЯТдир.
Биз бу масала тарихига алОJli~Ор илмий асарларда 'rн саккиз минг
тушуичасига доир бирор ишорани 'Y'IPатмадик. Бу ~ол, бнринчи навбаТДd,
мусулмон ШаРI9I тафаккури 'J'арихииинг (I\адимги Миср, Хиндистон,
Хитой муствсно) УЗОJli вак,т зътибордаи четfф. к,олиб келаётганлиги билан
ИЗОJY\jlнади. Чунки «rн саккиз» ёки "ун саккиз мию' ОЛdМ» иборски фак,ат
бадиий адабиётда зNас, балки ?рта асрларда ,араб ва форс" тилида
(айримларн XIX асрда '9"збек ТИЛRга таржима Jliилиигав) ёзиман фалсафа
тасав~уфга доир асарларда ~aM тилга олингав ва ИЗОJY\jlшан. Ана шу
асарлардаги айрим иuiоралардан (сбир ривоятда», «БОШJliа ривоятда»)
маЗkур тушунчанииг узок, тариx:rа зга зкаилиmни идрок этиш мумкин.
се 9'н саккиз минг» тушунчаси, бир жи~тдан, олвмнинг яхлит ва ягоналИl'и
х.ак,идаги TdCaBByp тарафдори б'9"лган Платон ва Аристотелнинг олам
гармоиияси ~afI\идаги концепциясига мос келади ('9'Н саккиз Т'9"РТГd
к,ОЛДИJiСИЗ б'9"лиВади, оламнинг Т9Рт томони на ~оказа).
Иккинчи ж~тNJ.Н зеа, рак,амларнинг рамзий мо~ияти ~ак,ИДdl'И
аеотирлар БИЛ4Н (уч, етти, Т'9"IIiк,из ... ) алоt<;адордек туюлади. Леt&н
мифология таРИХIfAaВ буни таСДИlY\айдиган маълумот топа олм~к,
Шунга к,арамай, ~озирча бу ~aк,дa узил-кесил хулоса чик,армаслик лозим
деб '9'йлаЙмнз. Чунки "Шарк,нинг генетик (антропологнк, тил, днн)
жи~атндан бир-6иридан узок" аммо макоиан (территория) як,нн б'9"лган
иккита минтак,а ХaлJf,Мри мифларн орасида 18000 раl\ами учраЙДН. Бири
к,адимги Хитой мифологиясиДа. Коинотииш пайдо б'9"лишИ биринчи
жоизот (ёки а.ждОД-l1еРВОllредок) Пангу билан богланади. Унию'
балиl\дВН тухум сифатида пайдо булиб, '9"зинииг даcrлабки JliиёфdСИНИ
касб зтганига к,адар ун саккиз минг йил '9"Тади. Яна шунча MYдNJ.T '9"ТГач, у
улкан жонзатга (боши ёлли аждар, гавдасн илон) аАланади: ОСМОН х.ам
ердан жуда узок,лашиб кетади (В.В,Евсюков. «Мифология китайского
неолита», «Наука» Новосибирск, 1988, стр.З8. Шу муаллиф. Мифы о
вселенной, «Наука», Новосибирск, 1988,стр.81).
Иккинчиси, Карл ЙеТГМdРНИНГ «Религии ГиндукушаJl (М, 1986,
CTP.5S) аса рида к,айд ЭТИЛИШИЧd, Шимолий кофиристонликларнинl' 18
минг худоси бор экан.
Шу рак,ам билан боглик, яна бир маълумот Алишер Навоийнищ'
ICТарихи мулуки Ажам» IIОМЛИ асарида учрайдн: "ХисраВtI пар виз бивни
)\урмуз... Яна мин't" I<;ИЛОДi'l (бош) пили бор зди У'н секиз минг 01
,'аниласида (отхонасида) парнариш топар зрдики, з~тиётан олиб
юриладнган зрди. '9'н икки минг ок, теваси бор зрдики, туркий дерлар».
64
«'9'н саккиэ мивг олам» (форсий - «J\dЖдIЦ ~эор олам.) ибораси
урта асрмрда ёэилгаи ба'Ьэи фалсафий асарлар ~мдa лyrатларда ~M
тилга олинган. Маэкур адиблаРL-ИВГ айримлари XV-ХVlIl асрларга
~ансублиги ва уларниlП' бош~а асарлар асосида ёэилганиии Э'Ьтиборга
олсак, бу тасаввурнииг илдиэи ~адимий эканлигига ишоич ~осил бfлади.
Шайх Нажмимин Кубронинг шогирдларидан бfЛМИШ Шайх
Нажмимив Роэий (ХН аср охирларида Х;амадонда тyrилиб, ХIII асрнивг
биринчи и:рмида румда ОЛ8чдаН rгган)нинг «Мирсод ул-уббод.-«Обидлар
Йfли»(1221 ЙИAДdR кейин ёэилган) асарида олам ~dI\ида махсус боб
мавжуд. Бу асарда Олами кабир (улyt олам)нинг таркиби, хусусиятлари
(олами ГdЙб ва олами шцодат ёки олами мулк ва ола.ми мала кут, олами
жабарyr), Оламисаrир (кичик олам, JrЬИИ НИСОН) билан муносабати
батафсил иэо~ади. «Билмак кеpdККИ, олами paвo~ (Р~Р)RИнг
ибтидосидан то олами ажсом (жисм.лаР)НИRг интщосиrа худованди таоло
мухталиб оламлар и:ратди: олами р~оиий ва олами жисмоний ва ива
охират ва мулк ва малакут ва ~ap оламда махлyJl\ОТДИН бар иавъви ЯpdТТИ.
Р}'Jf.ОНИЮ ЖИСI\lОНИЮ ~p нав1:ф.ИН мухталиб тоифалар яpdТТИ ва ~ap
бирида бир хусусИJIТ, масалан, фаришталар чандин нав'Ь (~еобига етиб
б'9'лмаЙДИ) ... »
VIундаи Сf!lГ «мухталиф (хвлма-хил) оламлар-живлар, WdЙТOвлар,
х;урлар, гилмонлар» в4 «яна аввО'Ьи мухталиф наботот (fеим.ликлар),
жамЬдод-(минераллар, жонсиэ та6нат)) ва «КОИНОТ. ~ида-(коинотдаги
бе~ аurьёлaр-эаррадан еdЙёраларгача) батафсил маълумот бериб ёзaдR:
«Аммо ЖdМЪИ оламНИНГ адаАИlIИ баъэи ривоятларда fИ еаккиз мииг
дебдурлар ва яна бир ривои:тда уч ЮЗ олтмиш минг олам ва лекии икки
оламда мундариж(жаиулжам)дурким, олами X~ (яратилгав) ва олами
амр ва мулк ва малакуг ~ дерлар ... »
Муаллиф кичик олам(инсон)га .хос ~слар (унта)ни ~M коинотдаги
ОЛLlмлар ~аторида санdЙДИ. Демак, бу ерда (юлам» сfзиви ~p доим
КОИ нот маъносида эмас, балки кенгро~(мавжуд а~рнниг ~ap бнри
чеке из хилма-хилликка эга зканлиги) маънода туш~мо~ керак. Зеро,
дзизимин Насафийнинг «3убдат ул-~аж.ОЙИ1,»(<<~~атлар ~аЙМОГИD)
dсаридаги ~уйидarи иэо~ ~aM ана шу фикрни Tac~: «Билгилки,
олам зот ва еифатларнинг исмларидан иборатдир. 3от (жав~ар) ва
сифатларни жумлаь олам, деЙДИЛdР ва эот билан еифатларнинг ~ap
бирининг Кfpиниши ~исмлари ~aM олам, деб номлаl;i,dДИ. Олам fэивинг
аввdЛИда икки I\Жмдан иборат: биринчи ~исмини олами ГdЙб (яширин
ОЛdМ), иккинчи ~смини олами ~yд (Кfpинадиган олам), деб dЙТадилар.
Бу х;ар и.кки оламни ми~орий ва куллий (умумий, Jl:ЦИтJ маъноларда
турлн номлар билав тилга оладилар. Масалан: холи~ияТ, ва амр олами,
мулк олами ва малакуг олами, жием олами 8д p~ (жон) олами, ~слар
ОЛdМИ 8а шуур олами, нур олами ва соя (эулмат) олами ва шу кабилар»
(3убдат ул-~ойи~, Тошкеm', «Камалак», 1965, Н,Комилов таржимаеи).
65
Сайндали х,амадонийнинг «Хилофат ул-маиоJ9lб»ида J\aM еТМИ!!1
минг олам деб l\аЙ'.д этилган.
Абул Фазоил Мух;аммад бинни х,усайн Муьйиний (584/1188-89)нинг
«Басоир фийл вужух; ва назоир» (((I\уръон»га изо~ лугат) асаридаlИ
шарJ\ асосида олам симметрияси (мутаносиблиги) ~ГИ I\арашлар
ётгаига 9ХШа.ЙДИ: унингча, оламнинг турт томокида (ШаРI\, Гарб, Шимол,
Жануб) 4500 тадан оламла.р мавжуд б'9Аиб, жамъи "9в саккиз ~ингдан
иборат.
Оламларнинг сони '9'н саккиз минг эмас, балки :'9п саккизта деб
ИЗОJ\Лdнган асарлар Jl;aM мавжуд. Масала.н, Абдуллатиф бивни Абдулло
(XVH аср.х,индистои) I\dЛaмига мансуб «Латоиф ул-лугаТllда: (Aly\ия ва
нурия ва р~я ва навсия ва табъия вё жисмия вс. унсурия ва мисолия ва
хаёлия ва барзихия (аъроф. маймун, ТУЯI\УЩ) ва Jl;ИШрия ва жинония ва
жах;аинамия ва аърофия ва рyыrrия ва сувария ва жамолия ва
каМОЛИJI»(18 та).
Яна бош~а бир манбаъда: олами Yl\ул, олами арвох; ва Т1I\l\изта
афлок (осмон), 4 аносир(9Т. сув, туфро~, х;аво) олами, 3 мавоЛИД
(Ma'lWlHoT. наботот. Jl;айвонот) олами-ж;амъи 18 та (((Гиёс ул-лyrат». II
жилд Душанбе, «Адиб» , 1988, З84-6ет). ,
Охирги тавсиф. асосан, инсондан ТliШl\ари Олами кабир (катта ~лам)
билан чегараланган.
Мавжуд манбаълар «'9Н саккиз минг ОЛdМ» иБОрдеи туркий
шеЪРИЯ'IТа '9н иккиичи асрлардаёl\ кириб келганлигидан далолат I\Илади
(((х,икматлар))да).УЗ-'9зидан устод НавоиЙ8ИНГ мазкур аиъававий иборага
ижодий муносабати t<,dНдай б'9лган деган савол тyrилиши табииЙ. Чунки
х;ар I\андай анъанавий бадиий унсур муайян -уз санъаткори ижодхонасида
-узига хос вазифаllИ адо этиши МУМКИВ. Аввало, шуни таъкидлаш керакки.
музкур Ибора-поэтик тил унсури (детали) эма.с, балки ани~ мазмунгс ЭГil
анъанавий ибора. Унинг пайдо б-улиши диний-мифологик taCdbbypM\-i
билан БОГЛИI\. Унинг янгича мо~ят касб этиши х;ар бир ИЖОДI<орнинг
фалсафий поэзияrи иа гоявий мумаоси билан бевосита алОl\адор 1\1азкур
иборани J\aM ИККИ хил Й'9налишда - оламнинг пайдо б-улиши борасидаги
диннй тасаввурлар билан ёки тасаввуф фа.лсафаси билан БОГЛИI\ J\олда
келади. Лекин бирида (диний аспектда) Яратувчинипг буюк l\удратини
иккннчисидан, иънн фалсафий маънода Оллож;нинг сифатлари
(тажаллиси)ни таъриф ва тавсиф этиш учун хизмат~.
Хожа AJ!;Maд Яссавнйнинг иккита байтида (<<'9"н саккиз мннг t<,aMY
оламга сарвар б'9ЛГОН Myx;aMMaд)l) '9з маъносида поэтик 'муболага тарзида
ишлатилган. I\уйидаги байтда эса у тасаввуфий мо~ят касб этади ,
У'н саккнз мниг оламга )\аЙрон б-УЛFОН ОШИl\Лдр.
Тобмай маъш}'J\ с-урогип сарсон б-УЛFОН ОШИl\Лар.
66
ИмодиМИВ Насимийда бу ибора ФаJl\ат тасаввуфиi I~УРУФий) мазмун ва
гоя ифодаси учун фалтирилrав:
"9'в ~аккиз МИИГ олаМнивr Мавжуди JC9Иrл~р маним,
Б1лмишам дарёда гaв~ap уйла билrил бор~о.
Ёки:
'9'и саккнз минг оламин ойивасидур суратинr ...
61
К?риниб турибдики, На.оиЙ одамн ша~одат ва одами "dlЮГil
таАЛЛ~И 6СОСИЙ омммрни саноб trr0H, Шуннси ДИlC,IC,а1Та сазоворки,
унинг МdЛuйик UЛ4ми ~аlC,Ид4l'И муб0А4ГОСИ (.й~ соии онинг, бсалки
МИIC,дОР И'IР!\ пор"и ОНИИl'II) .Мирсод ул-уббОДllга (агарниНl' 9'зБСК'lrt
тарЖlIма(ИГII «Мин~ож УЛ-ИРШОДII деб ном берилгон) айиан мое кемди.
З.Устод Навоий 9з сомфларидан, ~aтro С9фИ Оллuёр (мазку!>
иборани т.КdВВУФИЙ МдЪНОда IC,9ЛЛ1tнган)дек хамфМРИдан ~aM фаРI\ЛИ
9Л4РОlC" "YIJ саккиз минг омм» ибор.1сиuи мажозий (~clётий) ИШ!',
'l'IJВСИфИДrI Jr,aM Ma~иp!\T БИЛАН истифода зтган,
«'9н саккиз одам ошубв агар бошиндадир" мисраси биЛtIll
БОШМНI'dН газ4ЛДCI ,'а'Ьрифу ТdВСИф ~9ётий сиф4тмр си фат ида баради,
Мажозий ИШIC,IC,а х.а~и~иЙ ИШ~ИНI' кtnриги сифаТИДd IC,apdl'tllI
IlаRоийдек буюк :ютлаРНИIlГ ИШIC, бобИДdГИ то'Ьриф-та.сифларини анС! UlY
иии ЖИ~d1' (мажозий вd ~и"ий ИШIC,)IIИНГ узвий БОГЛИl<,ЛИl'И НУ!','I'dИ
назарИДl\Н 1'dЛJ\ин "илмо" K~paK, Затаи, устоДНинг "уйидаги 1'а'Ькили
бсжиз ЭМ,II."
БВ
Аб.дусалом Абд~одиров
ЖОМИЙ сНАФЦОТ Ул-унс» И ВА НАВОИЙ
«НАСОЙИМ У Л-МУХАББАТ.ИНИНГ
М~ААдИМАЛАРИ
, НВ80ИЙ. MYJUUrl.,dJI 4С41'Л4!l ТУПЛilМII. :lO томлиll, 17 том Т.: .Ф""'. 2001. (Бунден kРIIИН .НесоЙи ... ВiI
.НаФ;Цот"Д4Н И'l''''6ос I\dМДII ишора 6ерилс4, '1"кд. сцифа PaJIrUUI JCYJКo1I'l'llМДИl·
, ЖомиЙ .• Нафа ... т ул-~... с" fечюн: .ИТnOЛOOТl IIAIWPИРТВ. 1313.
69
сох;иби б1ладилар. Вклоят икки маънода I\9"ЛЛdНИлади. Биринчидан,
сох;ибкаромат шахс. ИККИНЧRДaн, муайян Х;УДУf!NJГИ ХdЛll\НИНГ панох;и.
Жомий фикрича, вклоят сох;ибининг илох;ий J\YPби, яъни X-ClIQ(iа Я~НЛИГИ
икки хилдир: вилояти омия ва вилояти ХОСИJI. Вилояти омия барча
м1Минларга тегишли. ВилоJiТII ХОСИJI зса фа~ат сулук ЦЛII б1лrан
восилларга алОl\ддор (3-б). Чунки умр фано ва ба~о ах;.лидир. Фано
Аллох;га сайрнинг якуни, ба~о эса Аллох;да сайрнинг бошлавишидир.
Аллох;га сайр - вужудни инкор згищ Аллох;да сайр - раббоний
белгиларниривожлантириш. Алл.ох;да сайр ммолrа етгач, солик яна
x~a I\айтади ва омманинг оанОХ;Иi ~амоси сифатида. Х-а~ивг ердаги
оммаи бош~арувчиларидан бири сифатида фаолиятда. б1АаДИ. Бу
даражада, албаТI'а, маърифат билав богли~. Жомий фикрича, маърифат
илох;ий зот ва увинг сифатларини билишдир. Бу илох;ий асмоъ ва сифот
х;ам деЙилади. Масалан, ВОх;ид. гани, авва.л, охир, жамил. Аллох; сифаТИНИ
билдирувчи асмо'Ъ х;ам бор. Масалаи, ~й, I\ОДИР, олим. }\al\ феълининг
сифотини билдирувчи асмоъ Х;дМ бор. Масалан, холи~, раззок" одил ва
х;оказо.
70
па уюсЗ к,YUIИJUlб, ВdЖД :х;оЛdтида ~Ц JlrОналигини ТYJIДII. Ило:х;ий тавJI,;ИД
ОХИРI"И м:анзил сифатида ~Ц бирлигини англашдав :9ТИб, бевосвта унга
I<,9"ШИЛИб, бирикиб кетишдир. Бу эса fЗвуж.удиви инкор этиm вd fзИДd
)\аl9lИ Кfpишдир. «Нафцот»да. ~a олингав бу масалаларпинг
бllрортаси (С Насойим УЛ-М)'JI;абба't» М}'J\амимасида ЙJ1\. Аммо
«НаСРЙИМ>lда. «Ha~OТ>l ~асвнинг охирги J(,Исми «Сухая дар
бораи nавъ~ои ICаромот вd ХОРЦУЛ одот» «Авлвёулло:х;га ВОl\еъ бfЛГОН
~аВОРИl\ ОДОТ вd каромот баёни» сарлав:х;аси билан таржима ~гaH.
Унда. авлиёлик даражасиг~ eтraн Сfфвйларнивг oдa.TДdН таШl\ари ишлари,
масdЛiШ, сув уствда юриш, :х;авода. -сайр I<,ИЛШD, ~йвонотни се:х;рлаш,
самоъ па.йтида дарахтни тубидан '~ориш, rapI<, бfлаётrав кемани
I\ирrol\l\а ЧИl\ариш, ёюир ёгдирищ чвrвpтка офатига бар:х;ам бериш каби
ишлари l\айд этиладв.
ссНасойим» М}'I'\dДДИмасИДd ~ тасаввуфиивг купгина назарий
f,lасалалари шарJY\.dВГан. Шулардав бири тавбадир. Навоий тасаввуф
ilfлига кирганларнинг дастлабкв ишлари тавба l\ВЛВШдан бошланвшини
").'аъкВДЛdЙДИ. Тавба икки хил б'9"ладв: шариат тавбаси, тарцат тавбаси.
Ш"рю.Т тавбасида. инсок fзинииг Й'9"Л l\'9"Йган гуво~ридан тавба I<,илиб,
уни Т3.крорламасликка ивтнлади. Тари~т тавбасида эса инсон fЗ
с..>аолпятини тамомила '9"згартириб, ~aICi й'9"лига кврадв.
Навоий кНасоЙим»да. таРИl\dТ тавбаси ~ ту-хталади. Тавбадан
CJНг 'Навоийниш l\айд этишича, соЛIП. ЛУ1\ма. ~, яъви ейдигаи
~a(Jtla таомининг :х;алОЛ бfлишига ИВТIIЛiIДИ. Бунввг учув солик албатта
;5ир::>р Кdсб билан шyryлл.ш:иШи ЛОЗИМ. «Авдвн С'9"Нгра шариат
~ыоятидурки,-деб ёзади Нааоий,-ул JlCода.да (Йfлдаl ИСТИI<,омат
ii)<'рУ,арорликI б'9"ЛГай ва улча мумкивдур авдив I\dДdМ таж.овуз
i\lV\МdТай,,( 16-61, Навоий шариат рYJUlЛdри ~dJ9IДa фикр юрвтар экан,
УhИШ С5'ФИЙЛdР эътибор берадигdВ ботиний жцатига ДИl\l\атни тортади.
ЧУНОНЧil, омий ода.ммр учун рfзa бир ой мобайнида кун бfЙИ oBl\aTAaH
тийилиш б'9"лса,с'9"ФиЙЛdР эса таВларвдarи барча аъэоларига Р'9"за
буюрадилар вd унга :х;аЮШIа РИОJl l\ИМдJIМр. Навоий буни l\уйидагича
ющлаIiди. «Жамъи аъзог. '9"з l\ВЛУР феълларидин рfзa б уюргайлар. К'9"зга
номашруъ нимага (шариатга хилоф нарсага' боl\ардин ва I<iУЛОl<;l\а
номашруь ун (яъни ообатI эшитурдив вd оёIC;~ номашруъ~адам (яъни
номаЪf\УЛ хатти-х,аpa.J<aТ) урмогдив, илик (l\'9"лlга комашруъ нима
т~гмаl'ИДИН вd алох,озо жамиъи аъэога (шуиИШ'дек, барча аъэоларгаl бу
дucтyp била» (18-6).
Навоий шариarдаи cfнr тарца.т ада.блариrа фталиб. сахойи
муфрит (9Та сахиЙlW<) , :х;илм (мулоiимликI. бурдборлик (ва.змивликI.
ризо, сабр, сим ('f"9ТpиликI, азим риёзатлар кабвларни мисоллар билан
ЧУ1\УР Ш(j:)~аЙДИ. НМОИЙ бу :-,всалаларнинг ~ммасиии НaJCjШбандий.лик
П' ленлм I! НУ1\таи вазаридан изо~ЙДИ. МисоллаРIIИ :х;ам КfПРОf\
II<ЩШбс:шдий с9'фИЙЛdJi х,аётидан келтвради.
71
Жомий ~ Нефа.:,.,от» ~a,&l!llJМ.аси/!ф тасаввуф наЗi;iPJIётчlfси
сифа'Щдёi фикр юритади. Агар Навоий ЖОМИЙ ~маCi:ИИИ ajlван
таржима J<,илганда. у '9Ша пakrдаги 'f3бек ~УВ'lllЛaри учун .II\RЙвичилик
тутдириши ~КИВ зди. Чунки И,воий давриrа';la '9збек тилида тасаввуф
назаРИJlсига доир асарлар яра.тилмаган ва ф~т '9збе!( ТIIЛJfДд
гаоирадиган омма соф назарий масалаларии тушунишга ТdЙёр эмас эди.
Тож.ик тйлида ха Жоиий давриrача х;ам тасаввуф назарии:снга донр
анчагина асарлар и:ратилган б1лвб. кенг омиа Жомиi фикрлариви :,.,ам
тушунншга тайёр эди. Шуига J<,ара.мdЙ. ЖОМНЙ :ж;ам 9'з мyJ<,амимасида
К'9'ПРОJ<, таса.ввуфнЙ НСТИ0ЛJV\4рИИ тушувтиришга ДИJ9Yl.т J<,ИМДИ. Масалан.
валяй шахсига шар:ж; берар экав. ёзади: «Валий щук ..... у, '9з х;олидан фоннй
ва x,aJ<, мушох;а.дасн билан боl\ИЙдИP. x,aJ<, ХО~IlIИСНЗ уиинг '9зидан хабар
беришн мутлаJ<,О мумкнн эмаСD (3-6). Жомнй фикрнча.. фаJ<,ир.ва С'9фий
х;ам фарJ<,МНади. ФаJ<,НРИИнr хо:ж;иши' ~ир Й'9'мr билан нафени евгишга
J<,aратнлrан б'9либ. суфиЙДd эса :ж;еч JQlНДdй хо~ш й'9ll\. Ун инг хо~нши
Алло:ж;нинг хщишидир (8-6).
. Фах,ирнинг нафсни еигишга иитилишнда тамаъ й,9l\. Шу ЖIf:ж;атдан
у зох;иддан фаРJ<, J<,ИлaдR. ЗО:ж;идIIИнг парх;езида ЖdНнатга эришиш та'Ьмаси
бор. Агар зох;ид зух;д тамаъсидаи J<,yтyft..ca. фаJ<,ИР иаJ<,омиrа К'9Тарилади.
Жомий фаJ<,ИРНИ зухман ЮJ<,ори J<,~ уни расмнй фcuc;ир ва х;аJ<,ЦИЙ
фаl\Р сифатида иккнга б'9лади. УниJi:гча. расмнй фаJ<,ИР мулкка ба~ам
бериш; ~аl\И1!,ИЙ фах,ир ха '9зидаги ба.р~ ёмон сифатларни Й'9'I\ J<,илапдир
(8-6). Фаl\ИРдаги бу икки жиs;атви эгаллаш тасаввуфrа ЙJЛ очади. Жоинй
машх;ур с1ФиЙ Абулаббос НИХ;ОRaИДИЙНННГ «Ал-фаJ<,ру бидои:ту ат
тасаввуф" (<<ФаJ<,p тасаввуфнинг бошлавИШИДИРD) :ж;адисини келтириб,
тасаввуф фаJ<,pдан бош,h.ёl.НГаилигини та'ЬКидлdЙДИ.
Фаl\ИР тасаввуф Й'9'лига '9'ТИши билан С1ФИЙмrк поясига
к'9Тарилади. С'9фИйлиК тасаввуф сулукига мансубликдир. «Сулук, - дейди
ЖОМИЙ, - '9злигини фоинй J<,ИМIб. x,allif'.a БОI<,ИЙликка етИШДИРD(З-6).
Дарх,аJ<,Иl\ат. бу С'9фийлвк ПOJlсн б1либ. бунга эришганлар восиллар
деЙилади. Чунки уАд.р оЛИЙ мcuc;садли толЖ)лардир. Зеро. уларнинг
интилиши фаJ<,ат x,al\J<,a J<,aратилган б1лади. .жомнЙнинг ёзншича. олий
маl\Садли толиблардан ташJ<,aри. сулук аж,лиНJlRГ иккинчи I"УРУ:Ж;И :ж;ам
бор\<..и. улар жаннат талабгорларидир (1Н5). Бу ГУРУХ;ННРГ интилиши
жаннатга зрншишга Й'9Налтирилrанлиги сабабли. улар с'9Ф"" эмас, ~H
зух;д а:ж;ли х;нсоБАаНади. ,
Жомий асари МyJ<,амимасида тасаввуфга доир шу хил шарх. .ва
изомар жуда K'9D. Шу сабабли ~p иккала асар МyJ<,амималаринн J<,иёсан
Taм~1\ I\ИЛИЩ хусусан. ((НафёЦот» МyJ<,амимаснни чр,ур '9'PгaHHЦI ва
илмий N)'омалага к'IIРИТИШ ~озирги тасаввуфшуносликка J<,'9Шнлган
~уноси6 ]\,исса 6'9ларди.• деб :ж;исоблаЙМи~.
72
<Dайэуллахон Набиев
БИР-БИРИГА БОРЧАНИ пАйВАНД ЭТИБ ...
73
китоБJl.()lIItи ЧУ"YI> УЙМlllга ВtI умриинг МUJl,И8ТИН.
тоАран 4111'f\d11l1'"
М1а8l1Т :rгади. 6у, "8ИЛО, "О{'I'онимнг N M~MOCIIДI
укгп ИЛО""
"ИЛИНI'ОI' сlиtслмрда К""ОЛ KY'I'/\ таwмнl\ДИ. Бумрда I t.аОМЙИИНI' .. с.ЛОМИМ
1\41N1Wлари, Холи""а ·мретry... и :lО11'е, Y1IНИf СYU1ои-саtl'WТllГoll, МIКJ\СИ:J
МУI.ЖИ1l1МР с:о]\,иби )конлигига ИNОН-:n"rнрофм му. .ссаммшгон. Во, Оу
Т,1()ИИЙ ,,"ол, h4дниА 4ДАби~гда ~бу аlI'h4И"Го olMllraв, БироJ\, IIО80ИЙ
У'IУИ lIН104НО ШУ1tчам.и адабиА J\,одиса змас ...
till80ИЙ'l4, ()мммр Хож/\(;и У:. JlpttТУIЧИЛИК "yдpaТII, теНI'СИЗ СУ1'·I.и
муъжизи бимtl ОЛАмга, OMммpl'a, ерго, кукко, бyryн борлнJ,~ чирой
!!,уш, :IИI--tIУР баl'RШМГIШ. Лммо иисоtlг.1 бсшДОМРIП'О буиИ мнода ,и~да
I\и ... иб бергон, Чу ...!.и OMOJl,:
...
я· ,и: жием, иисон жиеми, унинг РУJl,И-ЖЩIИ IUунд4Й Jlр8ТИJU'ОIIКИ, У
мумм",4ЛЛИК IWI та нос ибатД4, I'У'МЛИК IUI фnолиllТДО ~P J,lIltДal IIJ,ЛIIИ.
(l1\Л (;ОJl,ибини Jl,4N Jl,aAJUlTNt "uлдиради. Jc~P(), ИИ(:UIIIIИЮ' ЖИtМИДО, ЖOtIИДО
()иr)()~ир ОРТИJ,ЛИI< ~aM, камлик ~aM Ау". У НИJl,ШIТДО мyuммdЛ,
Ву WОИРIlИUГ биринчи ~Йроти. ' ,
ИК"'Иltчи ~flJV'ТИ УЩIcllГИ М/\~ЖУЛ ",ужаЙРn-/l,.30А4Р f3'1pu ~ '11\
6ири ИК"'ИII'l1l бирига бul·ЛII". БИРИНItИI' мааЖУМИI'И боw~ БМРИffИ 1" '');\,)
·11't1ДИ. J)Y ...4pдAll бириииш' ",,,лиги ИККИtlчи бирига' ФУТУР е1'U3ctДИ 11(1
Jl.tt1"rO йу", J,ИА4ДИ. Бу Jl.UЛ ИIIСОII ЖИС'МИ-ЖОНIIДCI тен()сибctТНИНI'
(iУIИЛИIIIИГ/l, бy:tИЛИIU.ГОГИJtIS :,М8(', баЛJtи фuжиеl'S -" AYIV\I..... a, S'ЛИМI'n
"'1'1'" олиб KrМДII,
УЧИIIЧИ J\.4ЙINlТ шyu, ИН("ОНД4I'И, унинг вуж.УДК-ЖОНIIД4I'и ЖltиИl~И
tl"'hMOTMP а'ЪЗ0МР .IИJ\.OllТД8 1'У:1dЛ, t'W"'/\KPOP . . ~P бири 1з у~.,ида.
ВО, IIИ~ОJП', туртиН'OI Jl.AЙр4~)'лар tlи~о"т~ Nут.н()(~иб аа фtюлимт ..
IIУI\СОН(:И:I, х..р бир .....,0' ]\,y. .A~ беНУI\<:UН ИWлаl.ди, ф'ШАIUIТ курса·годи.
ХУЛJ\4(', бобоuлoн wоириинг Т8'..м.идлаLLlИча, и НГUlUCинг' ()угу"
~ис:ми- )Кони, "уж.УДIМ'/tНИ ...,. б'йр c;tlAprol\,. Сt\lрro~и, Y'"NJ МИем'И"
nжоАи()IY\'МР, гароАиботлар N8J1ЖУД. На УЛCSр бир умр "У"им Jl,4И, \'I'ИН"N
'-АМ БИЛМIIЙДИ, мynасил фаоликт I.УРСI1'J'.IДИ,
p~ ")('11 "мунир" - п()рАО~, НУр манС,,.и... БУМРIIИнr умр буАи
finl'N'IIОМЛИI'И, бену",('()н ИIIIМlJJи J\,"p КИМНИtIГ .IИ,,·ГИГ/\ lItI о~trй
фtlОЛИН'Т'ИI'/1 БОI·ЛИ". Шундаl :!IC4H, НИСUII
I nй" I\ИЛИШИ, ундсаги бемиr:л ежойиБО'ГМРIIИ КУРИWИ,
"J иуж.уди-жиемига, жони-руJV...·n
lJIун .... КИ КУР"IJI
, Л\~II"I' 1'''''''111 MYU_IIAIA ....I'.\aP ТYIl.ulMII Аиrwpм .. 'I'OtIAllII 1-1"" '1' ФА'I '0111, 1,\ ~ 11м,
·Х.МР8ТУА АО!."р"IIИllr .IIIИ И8.UPu,u, Ф<'~8""",1I I,VI!A8Н ".МII .....1 lI8ТII6OC ~ap С8.мфuа"МflМ
• YI,,'8 ...1" "''','А''И''.
'/4
:11>ЙС. 5алки ёU<,Л ва JC;алб бимв фиши, тафаккур ва идрок ~И кера'!С.
Шу таlliдИРД4гива у 1ЗИВИ, 1ЗЛИI'Ини ангАаЙ олади.
Эндв, 1З-1Зидан, савол тyrилaди: Jф.u. був.даЙ муьжв:з (лол,
uЖИЗ JC;ОЛДИРУВЧ:И-Ф.Н.) XИЛICiатн.внг маяmаъси-ма.вбаси JC;aepдa? Увдarи
бстаJ~РОР х;усну чирой, мукаммал меъёр-та.восибатничи?
Таъкидмш зарур, буиинг маибаси-&соси - ТiJбиат. Затаи, одам, одам
вужуди, унинг 'ГИЙиати табиаТАан, rабиат унсурла.ри ва хосса
ХУСУСИJl.тларидан олинrан. Бинобарин, ннсон JC;албаи ва р~и ва х;ам
ТilбиатdН (фе'ы\иатвории жцатидан х;ам-Ф.Н) Табиатга ЩВИ, Табиатга
м QИiНI.Д. Бииобарин, бamaри бани табиатга, уиинr Г1за.лликлар ОЛdМIIN,
жисми-жонИIO JC;алБR-р~га МОДДИЙ ва маъвавий гизо берувчи Qиa
Табиа'rrа бир умр оmyфта б1либ, доимо унга талпиниб иmаЙДR. Бу, айии
Тilбнат JC;ОНУННятида.в ТdШJC;арн, нисон табиатдаги JC;0НYНwrr - тamиал.ик,
nx;анраболик ~. ДeMdК, висов табиатДdН, унивг сех;ру сахосИДdН,
инъому эх;сонла.ридан бирор ~за х;ам узила. олмайди, уиивг момий ва
~аънавий иеъматла.рсиэ бирор он Jlшай х;ам олмаЙДИ ...
МУJC;амимада. БИРИН-l(етин ер, К1К, ой, JC;уёщ юлдузла.р, кеча, кундуз,
набототлар, х;айвонотлар, умумаи, борЛИJC;-Ола.м, олам..\аР мyrафаlCКирона
тариф-тавсиф ~ap экая, аввало, ула.рнинг бекаму К1СТ иратилrаилиги,
жа:lfP..КИ жисмла.риинг, жовларнинг aJy\ бовар JC;ИЛМас даражада
мутаносиблиrи ~ жисмлар ва мавжудотла.риинГ, набототла.рнинг, олам
ва о\амларнинг бир-бирига "банд" вd "пайвавд" этилганлиrи, dЙИИ ЧОJC;Дa..
ул.iрнииг "Т1~Т1", "М"S""'бaМ1" эпилиги, ало~ таъким.аиади.
Маиа, шоирнвиг Иl@Oри-эътирофи:
75
уммондан "кртра"гача ~мдa "ШdМсаи эаркор"дав - аур сочувчи, uорло ....
I\уёшдаи "зарра"гача, хуллас, барча-6арча.св бвр-бириrа тус~'угал
богланган. Балки, бири ИКJWнчвсига ва, аксиича, "па.Йванд"AaIII'ан. Уларда
бирор-6вр ОpтRty\Ик ~1'4, каNЛИК ж,ам ~, Ва JlВa ~MII - курраи
замивдаги, коинот-борли~и ададсиз жисмлар, мавжудQТY маХЛУ1\отлар,
иабототу Jf,dЙвонотлар, юксаклигу теКJICЛИКJ\aр,уммову I\dтралар,
заррадав I\уёшгача, ТОИГДdв 'l')lигача, хулласи калом, баР1Jd-барчаси ани"
тартиб била.н, МУЪЖИЭ-сун'Ъ билаи l\abatma-l\aвdТ, ycтмa-ycr, ёнма-ён
жоЙАаштиримаи. Шу тарэда '9'заро ДdXЛДОрЛИК в4 таиосибат
таъмивла.НГdll. Бу - буюк бир I\ОНУНИJlТ. Шуидай I\ОНУИИПКВ, yндd олам
БОРЛИI\ВИНГ барча масалалари '9'з мужассамиии, шу бllJUUl бирга, ечимиии
топгаи. Шуиивr учун х;ам х;аёт завол БИЛМ4ЙДИ, табиат-60РЛИI\ бузили б
кетмdЙДИ.
Хуллас, x;apaКdT ВiI нитизом I\ОНУВИЯТИ:ПИНГ, алалхусус, табиат ва
коииот I\ОНУНИЯТИННИГ I\Удрати-сунън, маиа шунда.
Шу таРИl\а тирик мавжудот унуя, нвсов учув мукаммал х;аёт тарзи,
уввиг манбаи-макоии Тдбнат яралди. Табват, барлц, унинг фаллиКJ\ар
дувёси, файзи~ароватию, сирриётлар олам:и иисон а.миви лол I\ОJ\ДИради,
уии ~йрату х;аяЖОНl"а солади. Буки, биз, айиав бобокалов шоир х;аЙрати.
p~ ОРl\dЛИ 1}tла х;ис I\Иламиз, аиглa:bulз.
Алишер Навоий, аввало, бадиий тасвирда табиатдсц, коииот~н,
улардаги равг-бара.нг ',?3dЛЛИкла.рдав, сеwи-сахосию, x~cca
хусусWIТЛnРвдав, иажиб ткмсолларида.и МОХ;ИР мусаввир сифатида
фойдаланади, табиатнииг, коинотиинг бетакрор манэарала.рнни ЧИЗdДИ.
Масалан:
76
ерни - Она Замииви, унивг фай зу тароватлариви 2 "кfЖ гулшан"ига,
аКСИНЧd, КfXНИ - феруза осмоини ерга иисбdТ беради, лав~ JIIII'И-инrи
ташбеJV\д.Р, т~нлар топади. Бунда, фсиз, табиа'lТ8., коииoтrа дахлдор
ТУШУНЧd за тасЩlSУРлар, уларга хос хусусwrrлар, куРинИIП за манзаралар,
уларнинг Мdъно-мо~ии аиглатувчи: "гулшав", "фируза" (осмои, тинmc;
осмов), "баланд", "гуллар" , "MeJU>" (IWёщ порло~ ~уёш), "гулдаста",
"анжуМ" (юлдузлар), "анжум гули", "очилиб" , "кук", "гулдаста", "очиб" ,
"суб~", "узор", "суБJl; узори", "гул" , "зулф", (соч, ма~ав:и:вг сочи), "юз",
"тун", "сунбул", "тун сунбули" каби атамалар ~9'л келган за шулар ор~али
муаллиф 9'з гоявий ниятини р"S"ёбга ЧlЦарган.
Ман3dРави к9'Здан кечирар 8канмиз, унда, аввало, санъаткор
шоирнииг, шу БИЛdН бирга, мутафаккир mоирн.инг ва, а:йин пайтда,
мураббий Навоийвинг ада.биЙ эстетик, фалСdфий-аJ9lдdВИЙ JlidМДa
аХЛОl\Ий-маърифий вуж.таи ВdЗdрИ, деМdККИ, м~ора.ти, тафа.ккури ва
табиат-i)орли~а б"S"лгав ~dЙВО~ меJU>И-Ql\ИбaТИ МУЖdССам ТОПГdВЛИГИНИ
кJpaмиз.
Масала учта: осмон, туи ва тонг. Буларнивг ~ap бари бир олам:
фалакиёт олами, тун олами ва 1'онг олами. Манти~ав lI;ара,лса, булар,
аслида, поиа олам:винг - ОАаМН кубро (Катта олам-Ф.Н.)нИН:rЗ жузвлари,
яъни б"S"лаклари, Жувзларки, "жувзи ло янфа.к" - ажралмас l\Исмлари,
б9'ЛИНМdС б"S"ла:Кларидир. 'S'з-fЗИДdН англашиладики, буларви бир-биридав
ажрёfrиш за айрича тасаввур ~ МУМКИВ эмае. Бу оламлар JП'Oна
оламгd - OAd1llB кубрorа - Оламлар оламига зоWaВ за ботиВан минглаб
ришталар билав "банд" этилгаi:i - боглашdН, "пdЙВdВ.Д" ~Ш'ан -
ковшарланган. Бинобарин уларнинг Jliеч бври бу бfrОВлардаВ чи~б
кетолмdЙДИ, "S"зича Jliеч lI;ачон олдиа JIiaМ келолмaiiди, op~ ~
~ололмайди. Бунда иртъий меъёр - таносибат - ннтизом бор.Ва, уни
олам-60РЛИк.даги Jliеч бир куч, жием ёки ЖОВ эгаси ва, Jl;атто, буюк а.м ва
"удрат со~би иисон ~aM бузоАмаЙДИ. Буза олмdЙДИ эМdС, эа.ррача
Jзгартира. оЛМАЙДИ~. Чунки бу: азалнинг, шу билав БВРГd, абаднинг
t<;онУНИ, ,4Нмектвк lI;ОНУНИЯТ.
., Бу урИIIД8 бе8ОСlПiI ОИa-зilмин ТllЛГ~ ОЛltНa@oтriIНИ Ау",. Бнро~ ГУЗiIЛЛIIl< ... J\A" 1"fПIYК'IilAilрННИ
ташувqи: "'УЛJDUi., "'УЛ». "гуллаj,., ",y,wt'iI» .. _oqIlЛиб., "суиБУЛ8 ~И айRilR нiIбoтoтriI. табиатга
ДАХЛДОР <fЗЛ4P уЛilр билан БОГЛJIl\ 1)'ШУнq.-'t·otC ....ур..ар беРКЛaдlll<lI, буларсиз на нафосiIТ ОЛ4МИИИ ка
" .. тирИlL\ИI<Ив. улорн." м.нбо-маскани \>иа-за .. ИRНН. та6иатнн таСil88)'Р З'ПIШ NYNDlH эм.с. 84 яна
МУ'\Н", томоRИ myид4IIи, шоир "на wyларнИ. б;iдииА нисб4п". 4ЙЛiIИ11Iроди - ЭiIМКИ NoUIЗApiIAариии,
у,арнинг ~вrcRЗ нафосоry И/lJOllilТЛОР"НН ~I'КIUI i<f'I>орllДИ. Шу ОРI\4AИ ферy:w осмон ... роАнни "нада
O'tIlДlI. Оpтт1lJNA1l.
77
Бугина эмас,мутафаккир шоирнииг та'ЬJ{ИДl\aшича, олам, олам
БОРЛИI\ - улуг бир "доира" Ву шуидай бир "доира", шундай бир оламки,
:ж;адсиз-:ж;удудеиз. Унингна чеки ва на чегаpdСИ бор. Шу боие УНИRГ
I\Ир1'QГИНИ топиш, чегарасига етиш I\ИЙИИ. Дойиралар, Я'ЪRИ оламлар ана
шу КдТГд АОННрдНИВГ - КдТГд ОАдМНИНГ жувзлари, бfщлари ...
Шунингдек, бу олам Г9'~ ягона бир ЙfЛ - "мар:ж;ала". Навоийча, бу
йJлнинг ибтидоси х,ам, ИIIТЦоси :ж;ам ~. Ву - улуг, нцояеиз ЙJЛ.
Й-улларнинг ЙJли. чорсуси. 1<,олrан жамики Йfллар келиб ана my дЗИИ
ЙJлrd туташади, боГЛdНади.
Энди ушбу гоялар сингдирилган байтларга Э'Ьтибор берайлик:
ДойираН'И жуз бу сифат ТУЗМdЙИВ,
СилсилаllИ бир-{jиридив узмdЙИв.
78
Токи м~ит "9Рниrа афлок эрур,
Маркази онииr кураи хок эрур (18).
79
"Ка.ррамво" KeJ\N8. маво~б аига,
"~саив TiU\ВВМ" Ny1Iосиб aиrа (21).
80
кийинтиради, багрида аваЙАаб-асраб камОЛО1Та етказади, саода.тманд
к,илади. Вак,ти~оати етиб, к,азою к.адар топганда Она-Табиат фарзавдини
ЯН(! fз огушига олади ...
Шундай экан, иккинчидан, инсон fЭ Онасига - Она-Табиатига, Она
Сайёрасига чексиз Me~дa., оI9iбатда. бfЛИШИ, уни TfM--гfКИС х;олда КfЗИ
I\орачyrидек асраб-сaIy\alПИ, унга зиён-зарар етказмаслиги, унинг
J)iзалликлар оламини топтамаcлиrи, Она-Замнн багридаги ганжиналарни
roрат к,илмаслиги, табиат инъомларини нес-нобуд этмаслиги шарт ва
зарур. Зеро, инсон табнатвиlП' биринчи исгеъмолчиси. Ба энг К9П
истеъмолчиси х;ам. Инсон саломатJ\ИГИ, унинг табиат багрида fЙваб
КУЛJШIи, камолот ва саода.т тоПRШИ, уиинг fэига: бугун бизга, зрта эса
зурриётларимизга, демаl(J(И, бевосита х;ар биримизга БОFЛИк,. Бунда, 6из,
аl\Л билан иш тутишимиз, табиа1Та, Она-Табиатимизга, Она-Сайёрамизга
мех;р билан, адолат билан мувосабатда. бfЛИШИМИЗ, уиинг гулла6-яшнаши,
дахлсиз бfЛИШИ учув курашишимиз керак.
Бунда, Сfзсиз, х;азрат бобомиз Навоийнинг, х;азрат 6060мримиэ
ВdВОИЙЛдрнинг fГитлари биз учуи сабок" чинаккам. дастура.л-амdЛ бfлиб
I\олаверади.
81
НdВОИЙИИНГ, ВdВОИЙЛАРВИИГ экомаърифатла.ри, экотаълимотла.ри ало~
сЦамият касб этади. Бу наф.цdТ маълум бир МIIМiIT ва ёхуд МИНТсЦd
dJYUlНИНГ, балки миллатлар ва МИИТсЦаАаРВИНГ, бугун бани башарвииг
I<\имматли маъвавий МУАКИ, чинакам дастурул-амали б1либ ~ОЛ4Веради.
Зотаи, Навоий, вавоиЙЛdр маънавий меросинииr ~, *,ъно
МО:QUIТИ ~ мава шyвдd ...
82
· Фарида Каримова
«ХАЗОЙИН УЛ-МАОНИЙ»ДА }\УСАЙН БОЙ~О
ТАЛI<,ИНИ
83
к,yuaтA6tA1. IWCВ.RIUI тoмoв.a.u ~)'XJfAOP upuтepllДiU1l aйpIDf салбвй
~Рpi!Мрив мак,ТО8 йVли 6JUМ1 tмртараф :muwa lIII'IIIAiI,UL
Н4ювйвниг фИКРИЧА. ШО~ ГОЗВ'В-НI фi!.э1WlТ,,",ри бе~. умрвв
к,оrозrа 1УШУРВШ "5'НПIЛ вcтarвдвp:
84
Шо~ Гоэий эmигян тенгри басе тутсуиким,
НОТОвонларга паRО~ 1лдую хонларга малоэ.
85
вазирлик лаВОЗИМШ'd к:vтарилrCWI·МOJUJДИ.а.а.ин ~MMaд 'НlЦоятда ярамас
феъл - dТВОРЛИ киши ЗДИ. YIIIIJII' ярам4с xaTJ'll-~ракатмридав Навом
dнчаГИlld азИJIТ чеккан зди. Умуман. ХУСdЙН Бой~аро билан Алишер
Навоий Jpталарида совУ1\ЧНЛИК тymиши, шоириинг Аcтpoбoдrа ~OKHM
~илиб ж9Натилищи К'9П ж.~тДdН МажИДИI\ДИИ M~ммaд туфайли
эка~l'И К'1П м:анбаларда айтиб trилrаи.
Алишер Навоийнинг «Фавойид ул-кибар» девовидан fpИR олган
I\УЙидаги икки газали шоирнинг шу даврдаги кечинмаларивинг, JЮЗИК
КfНгил изтиробла.рининг ифодасига '9ХШаЙДИ.
86
ШОJЩМИк берадв. Дебочаларда. мyбoAarали тарэда баён J9IЛИIIса-Дd,
УЛdрНИНГ заминида реал ~l\Иl\ат МdВжумир. Бу "9Ривда ~усайн
БОЙl\аронинг ~ирот адабий ~вииr йирик вакиллари.дан бири
эканлиги, форс-roжик тилини яхшв билишига l\арамай, туркий тилда
Г9"зал Fазаллар Jфaтганлиги ва боШll\а шоирларни х;ам она тилида. ижод
I\илишга чаl\ИРГанлиги, шунингдек, со:х;ибдевов эканлиги каби
жих;атларни х;исобга ОЛСdК, ЮI\ОРидаги фикрларимиз янада оЙДИнлаша.ди.
Навоийдек буюк шоирнинг шеърларига жуз'ЬИЙ б1лса-да, тузатишлар
киритиш, ислох; lI\ИЛИШ учун ка'П"а lЦТИДорга эга б1ЛИШ ва шеърИJIТНинг
эиг нозик томонларинв чу1С;ур БИЛИIП зарур ЭN&.. ~усайн БоЙl\арода. аиа шу
сифатлар МdВЖУД ЭДИ, десак хато I\IЦМdЙМиз. Зеро. Навоий Fазалларида.
х;ам ~усайн Боцароиииг шеър илмида lIЦоятда. иозик ~ киши
эканлигиии таъКИДЛiiЙДИ:
87
~
\Q •
•
t
i
~
!.
2
!
11)
.3-
CtI
i
CtI
i
а.
~
а lIi
~ ~
~~
!1
СУЛТОНМУРОд ОЛИМ
БЕХУДУД МАЙДОН
89
Бору йр. чун АУокн бнмн - A~,
A~: «Бнр бор ЭАН-ю, бир ifJ'1f эАВ.. ·.»
Бу боб ахиЙАИК, JlЪИИ сахи'ЙЛllКНИНГ ЭИГ олий намунаси ~ида.
)\алаб шцрида яшайдиган бир чииакам ахиЙИИВГ ~уфти ~ЛИНИ ~иид
ша)!,зодаси Фаррух, дуcrиНИllГ хотини экаиини билмаtaв ~ОЛN1, севиб
к,олади. Ахий Уз ёстиу.ошиии 9'Ша АИГИ'IТа тортц ~. I\Из 'деб
'9'Ймгаии бу аёл '9Ша со)!,и6и хоиадОНИИИГ хагини экаииии шцзода
юртига к,айтаё'IТаида йfлда билиб I\Олади. У >I,dМ марми кка маРМИК
к,а Йl'а ради: «омоиат»га хиёиаl' к,илмdЙДИ. х,аёт таl\ОЗОСИ шундай б9'АаДИКИ,
йиллар угиб шу яхшиликларни Фаррух ахийга I\айтаради - умр
йУлдоwини к,аЙТd узига НИКО>l,Лaб беради ...
Шоир сахийликв.и - муруват, ахиЙАИКНИ - фyryвват санdЙДИ.
ссСабъайи сайёр»ииш шу бобидаГIil икки байтда «мурувват» )!,амда
«фугувват» с:9'злари узаро к,офияга олингаи:
90
б~лс... нега бир ДОСТОВНИШ айнам шу бобида бир эмас, икки фа.рдrа
бадиий-ифодавий жца.тда.н цинлик пайдо БJлиБ к,ОЛN& ЭQl[~
Ижодкор ~мвmmг унда-бунда. O-"'\RH ёзгав нарсаларини мyroлаа
к,илиб, ицомвИвкyq4ЙТИрilШ «касалаи БJМДИ. ТёiJVUIЛ тахминга
)'НNJЙДИДИ-да. бир бобда бир ЙJла икки фарднииг таъсириви КJpиб.
э~ол, шоир шу бобга тайёргарлик жараёнИДCi, NJl4 олшп NaЪВОСида
БJлса ~, «БадоЙIrЬ ул-бидоя» девовиви варак.лагавдир, деб JЙЛ,4m
мумкин.
91
· МУМВВЖОВ СулаЙМОНОВ
«ТАЗКИРАИ I\АЙЮМИй'» НАВОИЙ ~AI<.ИДА
92
J[19Ш жаирларвдarи 10259 мисра. шеър келтирилгав. Шеърларнинг асосий
~смвви газdЛ ва мухаммаслар ташкил ..имди. Пfлатжон доМЛii I<,айюмов
бу тазкирасини яратишда жуда к'9П манбалардан: Jt;адимги китоблардан,
"fлёзма баёзлар.&,ан, шунингдек, кейИНJ'И нашрларда.в фойдaлaRrан.
ТВЗкиpdвинг диl9<;В1Та сазовор томонларидан бири шувдаки, асар энг
~ даврлардан бошлаб ХХ асрнинг БО-йвлларида ~ёT бfлган
шоирлар Т9J'pисидаги м:вълумотларга зга бfЛГани ж;олда, улyr fзбек шоири
Алишер Навоий ж;а ..идаги фикрлар билан бошланади. Бу fpинда
Пулатжои доМЛii l\айюм:овнинг ж;азрат Навоийга б-улгаи юксак ж;урм:ат
з~миRИ сезамиз. Твзкирада AлlQпер Навоий ~ мвълумотлар
• Jt;IIcJt;a б-улса ж;ам МУЖ;ИМ цамия:тга ~ГB. Шу fpинда бир фикрга ТfXталиб
tnпп зарур. Тарихдан маълумки, з.циримин Муж;аммад Бобурнинг
бобосв Хуросон ~ори Абу Саид мирзt) даврида Алишер Навоий
Caмa.pJt;aHJlAa б-улган ва тцсил oлrав. Бобур буни ихрож-сургун деб
атайди, аммо сабабини билмаслигини та'ЬJQlДМб yrади. БошJyi манбаларда
зеа ~усайн Бой~рога ж;аммвктаб, ж;аммаслак б-улгаилиги сабабдан
Навоийни Самарrc;андга cypryн "RЛИнган дегав
мавжуд. фикрлар
Пулатжон доМЛii I\вйюм:ов бу воrc;еани бошrc;а сабаблар билан боглашга
ж;а.ракат Jt;ИЛГав. «Алишер 14б4нчи йилда ()\иропа- М.С.)~б келди».
Бунда тургавда бадахшонлилар билан Дfстлашиб юрар ЗДИ. Сунгра
~онлилар Абу Саид мирзога rc;арши исён чи..аздилар. Гумов билан
БYJll Алишердан Кfpдилар. 14ббнчи ЙИАДа Алишерни Самар ..аид шаж;рига
cypfyн ~. (((Тазкираи l\айIOМИЙ» l<Н>ет.) Афсуски, устоз I\айюмий
бу далилиинг манбаасини JyiЙД этмаган.
Тазкирада Алишер Навоийнинг ТfP1Тa газали келтирилгав. Уларнинг
матАаи Jt;yйRдaгичадир:
93
Зиёда МаmаРИDова
НАВОИЙДАН ФАйЗ ТОПИБ
94
М)'JI;им УРин тyrади. хаким ва файмсуфлар мушкумарни ечиб,
муъж.измар К'9J>Caтадилар, утвт Ба насцатлари билав ~ах;рам:овви саода.т
манзили сари етаклайдила.р.
~азрати Навоийнивг .Фар~од Ба ШириНl)идан бех;ад мутаассир
б"9лган I\ИССахов шоир РёЦМатулла К>суф '9rли «Юнус ва МИСI\ОЛ»
достонида ~икмат ва дониш эгалари - Сари бобо, I,opa боба ва )\азрати
Хизр образларини яратгаики, улар кfп жщатдан С~айло, CY1Woт ва
Хизр тимсоллариRИ эслат8ДИ, ЯНaдd iUППU>Оll\ lI\ИЛИб айтганда X~
1IЖ0дкори Алишер Навоий ИЗИДdН борганлиги к"9зга таwлaиади. Бу
тасодифий х;одиса эмас. Холб}'1СИ, кеiинги давр шоир ва ёзувчилари учун
Алишер Навоий асарлари ижодий мактаб вазифасини '9Тагав. Шундай
экая, араб ва форс тиллариви ЯXПIИ
Алишер билган, ~офиз. Бедил.
Навоий асарларививг ихлосманди б1лган Р~атулла Юсуф '9rли ижоди
учув ~ бу анъава табиий бар ~одиса эди.
Г1РJrли тушида. парила рви Кfpиб сирли бир мух;аббат ришгаси
билав БОFланади. БИРОI\ парилар яшаЙДИГа.в р~й файз OЛdмвиииг
J!\aepдa эканини х;еч ким билмdЙДИ. Бсцодир яратганга таваккал
J!\ИЛИб,ёрдан бирор RИшова излаб,сафарга отланади.Мана шундай мушкул
бир В6ЗИЯТда достон ВОJ!\еаларига аалиё-~JUIМЛaР аралашади. ХdЛI\
достоАларида (аЙНИl\са, Пулкан шоир на Рах;матулла Юсуф ижодида)
Г1Р'9tлининг ИlПJ!\И маълум даражада вло~ий:лаштирилган. Бу унинг
чилтонлар (х;омий pYJY\iip) J!\1лидан 4rшароби аИТiЦYPIIНИ ичиб тенгсиз куч
I\yдpaтra зга б'9'лган назаркарда киши эканлиги билан изо~аиади. У
Кfnинча рух;ий мададкорларнииг ишорати билан MaI\Caдгa Й"9Л топади.Шу
Н)'I\ТdИ Нdзардан I\dparaндa ГУР"9rЛИВИНГ горда маскан тугган Сари бобо
билан учрашуви кfп ЖЩdтда.и Фар~однИRГ С~айло х;аким билан
учрашуви лавх;асига 'fXшаб кетади. ДостоИNi Сари бобо Холдор МСЦР6М
тилидан wyндай тасвирланади:
Кfn яшаган Хизр билан баробар
М.цсадинг учидаи фсатар асар,
Авлиё , ~а.ким, бахшидир магар,
Сурасанг ул берар ёрдан киmова.
95
«Фар~од ва ШЩJИН» ДОСТОll.ИNi JrPМ ювонликлар ~щоига. C~
~аким яшаёц·а.н макоНД&И хабар бериб, мушкулотмр тyryни фцат унинг
~икмати билан ечилишини аЙТИШl'ав ЭNJ:
Бу фКJIМ U1CЦ С'9Р&р андии ниmрна,
Бу мулк ичра ~акимидур пова.
96
ва шах;зода маш~атЛdр билан баланд то глардав , I\ОРОИry гарм.рдан
СYI<;РОТНИ ИЗЛdЙДИлaр ва вих;оит ЖОМИ Жамшид ёрдамида уиинг
манзилига етадилар. Шу ?рвв.дР ш(')Rp ВОl\еалар боРИШВНII бнр эyмra
ryxтатиб, CY1WOТ )\aКIIМ: таърифига '9Тадв:
Уй ичра К:9Рдвла.р бир ооран иур,
Б'9'луб эв партuИДIIИ байт маъмур,
97
со]\Иблciрининr юксак мартабалари ~rи CJфиёна F,арашларини яна
бир бора юнов довишманди l'ИЛИ билан иэж;ор Э1Тан.
Буюк шоир CYIWoт тимсолини яратишда юион эa.мивидarи дуиёга
таиилган илму J9'KMaT эгалари; ЮНIOН мифолоПUlСИ ва боща тарихий
маълумотлардаи ижодий фОЙДdЛaиган булса. ~ ижодкори узо~а бори б
9Тирм.асдан. ж;икм.ат эгалариии fЭ за.миIПJДд.В тан.лаган. BllpOl\
донишмандлар тимсолини яратиmдa ~шер НавоRЙ услубидав ранг олиш
ХaлI\ шоирига l\'9л келгаи. Вуви фа1\Р йуливи таклаб. F\OPOнry гории
чарогон F\илиб утирган I\opa БФБО; тимсолида ж;.ам куРИШ мумкии.
«Г1Р1Fлибек таваккал l\ИЛИб пардави к"jТарди. Ву F\ИЭИЛ пардаиинг
нарёrидa яна битта 0F\ парДd ТУГИГЛИl\ экав. Таваккал ~б. у пардаии
К"jТариб. ассалому алаЙкум. деб F\apaca. ~оли тизЭdСидаи ошиб. ~оши
к,абоrига тушиб. шундай кур 6?,либ бaлI\Иб. I\opa бобо "9ТИрибди. '9'з
у-зидан l\opoнгy roрнинг Т9"Ри равшав бfлиб турибди». «I\opa бобо
l\ОШИВИ к,ули билан К"jТариб, гур-,rлибекха к,араб: - Кел "9Тлим Г'9'Р'9Тлибек.
Мен сенинг Гиротинrка ~O'1'1Iб.· ·изла.б юргавивгни. тогнинr тубида
Юнус ва МИСl\ОЛ парилариинг Р~НИ К'9'Рганиигни. Чилтон, fавсул
Гиёслар бвла.н учрашгаиингии. Хиэр билав олишганишии. зот тиламай от
тилаганингни. l\Ирк, йигитлар билан бу ерга келгавигни биламав... Ога
Юнус паривинг макони Ирам боrидcr Ирам боrнвинг ll'iaepдa
эканлигидан фак,ат )\азрати Хизр вишонабера олиши мумкив ...
6
») •
98
б"9лмайдигаи МdНa шу ~ёnlй ~аl<jИl<jат устуворлик I<jИЛГ.ш. Бу ~аl<jИl<jатнииг
негизи зеа l\ур'ЬОИИ Карим ва Х;адиси Шариф гоиларидав ОЗlЦЛaвган.
Достон.лар сюжет х~асинниг бир I<jИСМИНН тCUDКИЛ этган авлиё
~акимлар тимсоли ва уларнииг I\OXpaм:oBra ра~амолиги мотивииинг эпик
анъаиа доирасидав бу I<jaдap \IIIУСТёЦКам УРин эгаллашиинвr боиси ~aм
шундадир. Бу зпик аиъа.ианииг шаКЛЛdИИШИ зеа, ЮI<jОРида айтилганидек,
хdлJ9lииг ишонч ва ЭЪТИI<jОДИ. ДИНИЙ ва фалсафий I<jарашлари била и
уйryилaшиб кетгая Ч}'1\УР Тdъзаминга зга.
Зеро бу K~a олам I<iаднМ-l<jадимдан донишманд боболар.
каромаmеша авлиёлар нуридан. файэ-баракотидан холи б1лмаган.
Шундай зкан, с1э юритаётгаинмиэ достонлардаги валиулло~р тимеоли
аеариинг бадиийлигига эеб бериб. жоэибадорлигини ошириш 6аробарида.
ВОl<jеалариинг ~ётийлигини ~M таъмивлаган.
((Фар~од ва Ширин» достонида гайб оламииииг вакили еифатида
иштирок зтадигав тимсоллардан бири Х;аэрати Хиэрдир. У Фар~одни
икки хавФдан - шерн нар ва темир "9Dчиндан холое этиб, CYI<ipoт
Xi}'"зурнга й-ул топишида раVlамолик 1<jИЛaДИ. Хам; достоин (Юнус ва
МИСI<jОЛ)да зеа Хиэр ГУРf!'лига Боги Ирамга етишиш сирлариви "9Ргатиб.
йJлда учрайдигаи балолар (шайтоининг набираеи - Фир~е дев)даи oгo~
этадн. l\аJU>dМОНВИUГ даетлабки пирлари Сари бобо ва "ора боболар
парJЦil.Р Ирам боmдa зкаиидан oгo~. ЛеКИII унга етишиш еирларини
айтушни .х;азрат Хизр эиммаеига юклашади. Чунки ило~й Г1заллик
олами - парилар маконига етиi.uиш синоатлари Фdl<jат теигеиз илму
~икмат со~би Хизргагина аён. Х;ар иккала доетонда Jl;aM Хиэр J\Икматда
ягона донишманд мушкулотлар I<iаршиеида чораеиз I<jОЛГаи ОШИJY\д.рга Й"9"л
куреатувчи ~омий еифатида майдонга ЧИl<jади.
Ривоятларга кУРа, .х;азрати Хизр тубсиз зулматда б"9ЛГан оБИJl;dёт
еувини ичиб, мангуликка эришган. ХаЛF; таеаввурида Хизр яшил либос
кийиб юрадиган ило~й сиймо б1либ, У JI;d~I<iaT Й1лида юрганларга
мададкор, I\алтис онл.арда халоекор. ИШI\ Й"9"лида еаргардон кезувчиларга
р<Цнамо.
,99
Фолъклорwунос М.Ж'9Ра.ев эса. Хизр :r;цидarи таСа.88УРларнинг анча.
олдин па.ЙДо БJЛГа.ни ~ида ~эIЦilРЛИ ма.ълумотлар келтириб. уни
эа.рДУШТИЙЛИк дини билан боглайдиlО
к.а.Йси давр ва. l\OЙси див билав боглвJt; бfЛМа.сив Ха.эрати Хиэр
бадиий а.да.биётда.. хусуса.н. фикр юриrа.ётrавимиэ «Фа.рJl;ОД ва Ширин».
«Юнус ва. Мис~ол» достоиларида.. эзгуЛИJ( ва. халоскорлик, илм ва ]QiKMaT
тимсоли сифатвда. T~H ~нади.
Алишер На.воиЙ ИW~ИЙ синовлар ва мamа~tr;атлар гирдобида
суэаётган
нисон (Фа.р~од) ~исматини С}'JI;dЙЛO, СYJYЮТ 8а Хиэр ка.би
ИЛО~Й сиймолар фаоЛIUIТИ билав богли~ Jl;OМВ акс этrирди. Бундан
ЧИtr;QДИган JП'ова хулоса: кисон tr;а.lAаАИК ж.исмониЙ куч-~удратrа зга
б'9'лмасин. у кои нот ва борлиJt;НИВг баРJl;а~ ~овувлари ОЛNiдa. ~иша
p~ Ма.да.М'а. мyJ\ГOЖ. Фа~ат Яpa'lТаивииr ИВОJIТИ, Пирларнинг Maдa.Ntf.
билангина MaI\ca.дra восил БJЛИПI мyмiин.
УлYF lVоир бе"иёс тафа.ккур NiЦсули булгах -ФаРJl;ОД ва ШИРИНDВИ
sратишда. X~ ог3dКИ ижоди аН'ЬaRаларидав ицомлавгав зди. Кейинги
даврдarи ёэувчи ва wоирлар, баxwи ва ~ссахонлар эса Навоий ~осидан
фа.йэ ТОПДИ.
100
Каромат Мулмхужаева
ГАЗАЛ ХИКМАТИ
102
"Лrар мард бfлсанг, авомдав, я"ьви тарщатд,ав бехабар одамлардав
fЗИНГНИ I\~аришга интилма, балки, аввало, 9'ЗИВI'~ fЗингни
I\щаришга астоЙДИЛ х;аракат I\ИЛ" Инсон одамлардан I\очиб. дейлик,
узлатf>iJ. - ёлrиЭЛИI<Дa яшай олиши мумкив. БИРОI\ увивг fЗидан (fЗ
нафсидан) ~либ - воз кечиб яшаши осон иш эме.с. Бу fpинда
нисонии дунё билав боглаб тypaдиrав иафс - дувёга, fзига, дувёвий
нарсаларга ~ббат. дунёвий ташвиmy I\УВОИчлар, хуллас, комилликка
етиш ЙJ'лидаги Тfси~ар "fЭЛИк" маф~ воситасида тушувтирлар экав,
Nal\Caдгa eтиm учув ИНСОh ана шу fЗЛИlC юкидан fЗИВИ халос этмоги
шарт, деЙиладв.
Кунгил бувдай ташвишлардав фориг бfлмаса. увииг I\ай .цволга
тушиши кейииги байтларда явада ойдивлашади:
103
ТdCdввуфшунос олим Е.Э.Бертельсвинг фано ~а~даги фикрлариви
келтириш лоэим: "Шуни та'ЬКИДМш кераuи, кУПЧИЛИК тасаввуф
наэариётчилари учув фаво фuТИ ~Ta эмас, фаво ортидан - бу
таеаввуфнияг буДAIJ. двнидarи нврванадаи яна бир ~M фар~ - увинг
маН11Iк,ий Оlf,ибати бfЛМИШ що келади: 13ининг мyвa~aT, f'I'Кинчи
"мен"и барбод бfЛГаиини сеэиб, ивсон мyrлак, p~ ден:rиэига шfm'Ийди,
бу билан ило~ий мо~ият каби боJ91Й яшаиж.arиви уэил-кесил ~c этади.
Бу боlf,ийликни англаб етиш ~ола11lДИР, аёнки, у толиб эриwвши мумкин
бfЛГан звг олий ~олатдир"3.
Байтда ~манилгаи мцсад гав~ари-"гаlЦари м;цсуд" тушунчаси
фанодан кепн келадигав б;цо маll\ОМИНВВГ бадиий ифодасидвр. Фано
(таРИlf,ат) мак,омида чеккан иэтироблар, машацатлар я'ыIи к13 ёш ТfКиб
~ОСИЛ этгани фано деJU'Иэида гаввослик к,илгани эваэига у
"бок,ийликка" зришмокда. Буни шоир гaB~ap, гаввос, баw каби Ф -
образлар таносубида (таиосуб' санъати) тymyвтиради. Шувиси
зътиборлики, Навоийииш бирор шеъри ёкв баЙ'I'ИДa fpTara ташлаиган
муаммонинг шар~ ёки иэо~ боШF,а бир газалида ~aM ",фода этилган
бfЛИШИ мумкин, маеалан:
104
6айтнинг насрий баёни: "9'э а~лимдан ~йратлавиб l!iapcaк ча.ламав
(ёки: ~лларимни сИЛltитамав), ~J(ВK кYRглим шу YCYAN1 pal!icra тушади.
"Маърифа'I'ВИНГ ~ати J{,аЙpdТДИРn, дегаи эди mайх Зуииуи
мисрий. Аввa.лrи байтдаги фикрларви узвий давом этгирган ушбу бdЙТда
MdI\Caд гавх;ариви ~лrа киритган солик dJ{,ВОЛИ ифодалаиганини англасак,
ажаб эмас. БорЛIЦIIИ JlИгича ИДРОК этаётган солик-шоир м.u;омдаи
Mal\OMra улан сари латифлашиб бораётган ('WPKaK) К'9Ш'лини тасварлаш
билан "9'зида кечаётган кечивмаларии ифодалашга муиссар б"9'МДИ. Шуии
айтиш кера.кки, буидав ОЛДИнги байтларда фикр баёии, яъви шоирниllГ
фано J{,аl\идаги орифоиа l!iарашларllllЯ баёв этиши устуилик l\илrdВ б"9'лса,
мазкур байтда шоир ЭВДИ "J{,олатга кириБ , "9'з фикриии J{,IIссий
U
105
деган шо]\;ба.йтда "беша шери" , "вафс ити" каби истиоравий атамалар
орJy!.ЛII таъсирчаRЛIIК ивада оwгаи.
106
банмарни узса.вг «фано денгизига Ч"9Мсаиг)) - истагаи гав~ривгви
топасан.
•
•
J07
Бахтиёр Файзумаев
АЛИШЕР НАВоийнинГ'ТАТАББУЬ fАЗАЛЛАРИДАГИ
сУФИЙ тимеоли
Лирик асарларда бадиий гоя ташувчи ~M восита образ ёки
ТИМСОЛДИР. У умумлашган лирик I<.iЦPdМOB ёки ~ётий персонаж, ёинки
аllЩ шоир шахсИJIТИ тарэида намоёи б'9'лиши МУМКИВ. Мумтоз шеъриятда
бадвий тимсол, асосан, шоир ша.хCWIТИ ОРI<.али умумлаштирилиб
чизимани к)tзга ташлавади. Бу нарсавв '9'збек М)'МТОз адабиётииинг
маш~ вамОJlНДdЛaри ижоди тfла тасдцлайдв.
Таиими адабвётшунос профессор А.}\а:й:итметов бу борада. 1)'ХТалиб,
Навовй лирик I<.аwамови ж,ЦИДёi фикр юритар экав, ёэади:
« ... НавоиЙИивг К'9UЧИЛИК га.заллари лирик ~мои номидаи ёзилгивини,
жуда K'9U '9'Ринда шоир образи лирик '~OH билан ~б келишино
яна бир таъкидлаб '9ТИш керак б'9'лади». Бу фикриинг Т'9'rрилиrини
Навоийвинr ориrивал газалларигина эмас, mуииигдек, татаббуъ газаллари
ж,ам тасдиl\ЛdЙДИ. Устоз д.х,аЙитметов Навоий лирикасвдаги тимсоллар
доирасв кенглигини таъкидлаб, улар лирик I<.а.ж.рамои, маЪШ}'1(;а, ОШИI<.,
ринд. мутафаккир кабилардан иборатлигиии 'I1ТPи К'9РСатади. ДаРJr,dl\Иl\ат,
Навоий лирикасидаги бадиий тимсол I'OJIТ кеиг J\dМравли БJЛИБ, уиинг
доирасиии янада кенгайтириш мумкии. Бизнингча, ЮI\ОРИДаги тимсоАлар
гyp~гa мутасаввиф ва суфий тимсоллариии ~ к.иритса б,лади.
Хусусан, суфий тимсоли Навоий ижодида гоят Ч)'l\УР бадиий ТdЛI\ИН
этилган. Бу JC;ол бадиий тимсол ЯpdТИШДdги адабий аНЪdНалар билан
боглиJ(ДИР·
Навоийнинг тожи.к тилидаги татаббуълари ШарI<.НИИГ ЭКI' бую к
шоирлари асарларига богланган, Са'ЬДИЙ, х,офиз, Хусрав Де~ий,Камол
ХJжандий, I<,осим Анвор, Жомий шулар жумласидандир. УлаРНИНГ х.ар
бори мутасаввиф шоир сифатида "9'з даврида кеиг ёйилган таСdВВУфий
гояларни бидиий тарзда тацин этишар экан, юксак ХdЛI\ЧИЛ roяларни
шеърларидаги ринд. мутасаввиф ва СJФИЙ тимсолларида олга СУРИШI\И, Бу
ижодий жараёнда улар тасаввуфнинг мо~ии Jэида акс Э'J'ТИРI'ан
СfфИЙ тимсолига аЙНИI<.са катта ЦdМиJIТ бердилар. Шу сабабли
тасаввуфий адабиётида ж,ам, тасаввуф гоялари сиигдирилган шеъриятда
ж,ам СfфИЙ тимсоли мух;им Jрин ТYТfVll.. Бу ж,ол Навоий шеърин'тиДd,
хусусан, ун инг татаббуъларида 1I;aM Ч}'I\УР акс ЭТДИ. Навоий ИЖОдИдdГИ
лирик J<,cЦpaMOH, ОШИJ<" ринд. мутафаккир кабилар "-dl\ида
адабиётшуносликда КfПлаб фИI\Рлар билдирилган БJлса-да, аммо ШОИр
лирикасидаги, хусусав, унинг татаббуъ гаэалларидаги. СfфИЙ ти "Iсnли
ж,анузгача 1VIaxcyc тамиJ<, этилмаJ'ан. Шу сабабли биз бу '9'Ринда К9ТТрlЩ шу
масала тах,лилига эътибор J<,аратишга ж,аракат I<.иламиз.
108
Аввало айтиш лозимки, cJфий -узнии 11М X;ЦI\a баmшлaб, юксак
камолотга интилгаи инсовдир. У дунёга ~абба.т lCi1йнmдaн lCiугулган,
I\алби соф, аty\И етук, JC;aI91~ ОШИlCiдИр. Увивг OJ\Ntl.N1 ТУПРОICi ва олтив
тенг. Зеро, у ~a нарсадав устунликка кутарилrан зот ~собланади.
Навоий татаббуъла.ридаги СfфИЙ тимсоЛЦАР шувдай хусусиятAil.р Кfзга
ташланади. БИРОI\, узаминсиз вужудга келгав эмас. На80ИЙ
татаббуьларидаги СfфИЙ ТИ1Ifсолига улуг шоир салафлари I'азалларидаги
С'9фиёна тимсол ас ос бfлгаи. Шу нарсаии алоJC;JlДd JCic1Йд этвш жоизки,
НавоИЙllИИГ татаббуъ гаэалла.ри омий эргашиш эмас, балки салафмри
анъаналарини ЯНГIIЛИXЛaр бимн ривожлавтириш, улар билав ИЖОДНЙ
беллашиш тарзида эди. Шувга lCiарамай, Навоий ошщона тасвирда Хусрав
ДеvювRЙДaН, риндона ифодаларда Х;офиэдаи ва орифова мазмунда
ЖОМИЙДdв ~омлангаиини махсус таъкидмrаи 1tдМ зди. Масалага
биргина тимсол RYlCiтаи иазаридан JCidралга.вда ~, Амир Хусравда
JC;аI\ЩИЙ ОШИICi, Х;офизда комил РИНА ва ЖОМllЙДa М~Ц1CiИ1Ci орифнивг
етук сиймоси чизилганиии кJpИШ мумкив. Дастлаб шуви lCiайд этиш
"озимки, Навоий татаббуъларида бу J;ОЛ ИЗЧИЛ анъавма 4ЙЛаНl'ав. Айрим
мисолларга ~l\aT ~ЙЛИК:
«ТатаббfЪИ Мир»дан:
Фониё, з-он кофират вабвад халосй, ltа-э ба J;aqp,
• Аз хаёли кокулаш ЗУННОР мемовавд ба дил.
(Эй Фовий, ужовон (AмoJC;)дaн аело халос бfЛОЛМайсав, чунки ~рида
~M зулфи хаёлидан ДИЛИlП'да зунilOР I\Олади).
«Татабб9ЪИ Хоча»дав:
Боз аз хоиаl\,iЦИ зух.ду риё ДУРтарак,
Гар с'9И дайри мугон меравй «АллоJ; мa.altll
(Агар муглар дайрига Тавгри билан бормоl\IPI встасавг, 3~ ва риё
хоиаlCiО~Н УЗОI\,poI\, б'9л).
Чунки:
Шайху асJC;оби риё, Фоиию арбоби фано,
Х уш бувад муггак,иён боJC;аму риндои БОJC;ам
(Шайх риё а~оби. ФоБИЙ фапо арбоби, паРJC;езкорлар билан, ринд
рнндлар билан бfлгани яxwи).
«Татабб'9ЪИ M~yм»дaH:
Кунун баJWИ 'IИ аз бутхона ОЯМ, эй з<цнд.
Чу кардам дар сару кори буте бинй ЮI диндорй
(Эй ЗЩИД, 6ир бyr (м.цбуб - Амщ)иищ- Йfлида дивдорликни lCiабул
lCiилгаииМДdН кейии, пима учуи бутховадан таШlCiари Чll.JCiаЙив?)
Бу мисолларда ОШНICi, ринд иа ориф тимсолларииинг алОJC;ИДа ва
ёрlCiИВ сиймоси чизилган. Навоийнинг ихтиро ва мухтараъларида эса ау
анъана 'Vзига хос тарзда. JlЪни улар бирлаштирилиб, JП'опа С'9фий ТИМСОЛlt
чизилади. ]\уйидаги !IIIухтараънинг айрим байтлариии олиб куРайлик:
109
Чумон зи бодаи васл он мцам дигарlУИ сахт,
КИ мак ба хеш к4дор6м гумоRИ он, ки макам.
110
Байтдаги оши~ ринд I.пу даражага К'9ТаРИJ\J'ав. Шу сабабли У fзиии
олами куброга иисбат беради. Зеро, у олами cyrpora хос fЗЛИrиrа бар!Ciам
бериб, ~aI\И~ узлиги булrан олами кубро масвадига кутаРИJ\J'аи. Шу
сабабли у !Ciеч и~сага сиrмайди. Чунки унивг узи бугун оламни узида
к.амрагаи капа оламга аЙЛ4нга.в. Бу фикр мухтара.ъвинг охирги бclЙТИДa
dсослаиган. Унда лирик ~црам:оннииг ~J9IЙ оши~она l<,Иёфаси
чизилади. Bo~eaн, у чин ошц б'9лмагавда уружга к'9Тарилмае зди. У
х;а~J<,ИЙ ОШlЦЛИги туфайли I\aepra бормасин ва нимага бо~аеин, умрда
х;а~и~ий маJCiбуб васлини ТУЯNtl.
Шундай I<;илиб, улyr шоир газа.лнииг Жiар бир байтида оммн cyrpo
сиймосида акс З1Тан илоJCiИЙ иуриинr ~M бир белгисиии К"9рсатвб,
унииг олами куброга мансуБЛllПl1lИ асослаб беради. НатижaДd, биэнивг
кfз унгимизда ринд. ОШИI<; ва ориф ВУЖУДIDIи уэида умумлаштирган
мукаммал суфий тимеоли Н6Моён б9'ладн. Навоий узинииг БОШl\а бир
мухтараъсида лирик ~~МОlП'а мурожаат I\ИЛИб, JCidJ91t<;Ий мцбуб
вужудига сингигаи ориф ОШЦН:ИНI' yмyмлaшrан тимсолини махсус
КуРСd1Таи JCiaM ЗN4:
Фоииё, иабудам андар ёру бошад чои шукр,
К-аз гаму шодй мубарро СОХТ иш~и У маро,
(Эй Фоний, меи.ёр (АллоJCi) вужуNlдa фано булrанман (ЙfJ\олгаимав),
бунинг учун шукр, чуики униш (Алло)\Нивг) ИШI\И мени гам ва шодлимав
ХаАОС ~ди).
'дммо шуниеи JCidМ борки, ,Навоий яратган умумлашган суфий
еиймоси I\ОЛИПДdГИ тимсол эмас. У узига хое хусусиятларга JCiaM зга. Улyr
1II0ИР ~и и:ратган сS'фий тимсолииИИF икки фазИЛdТИНИ махсус
ТdЪКидлаЙДи. Уиииг бири - cJфийдarи JCiaI\ИI\ИЙ маJCiбубга, ~aJ<, йулига
вафодорлик, яъии вафо ~ra мавсублик булса, иккиичиси - суфийнинr
фаl\РУ фано Й)!"лини тутгавлиrидир. Улyr wоирнинг мухтараъ ва
Тdтаббуъларида бу икки жиJCidТ У "ратгаи суфий ТИМСОЛИНИИI' асосий
фазилатлари сифатида изчил та'ЬКИДМниб борилади. Маеалан:
Бевафоянд ~ даврон, Фоииё, лекин чу ман,
~aeTaM аз ~ вафо, вабвад ба-эwов ииебатам
(ЭЙ Фоний, даврои .цли вафосиздир, леквн мен вафо .цлидан
булга ним учуи уларга ухшамаЙмаи).
Фониё, роJCiи фано JCidрчавд мушкил буд. ШУД,
I<,атъи он з-афкандани бори худй осон маро,
(Эй Фон ий, фано йули l\iiИча мywкул бfлса JCiaM, маllманлик юкиии
Тdшлаганим учун У'й'Улни босиб rrиw осон булди).
Навоий ирапан t 9'фий образидa.rи бу икки, уэига хос фазилат бир
!JИРИНИ Т"9лдиради, албаТl·а. ДapBol\e, С9фий вафо iЦЛИдан б9лганлиги
vчун машак.J<,атли фано Й'9лидан l\аЙТМаган. Шу балан БИРI'а, у фаl\Рда
собит б9либ, узлик юкидан I\утулгани учун вафо a~ мушарраф
оулаДИГdН бd)l.,О МdНЗИАига e1ТdН, НатижdДd, илож;ий нур тажаллийсидан
111
иурнинг узига аЙА4игаи. Бу тасlt88УФАа КONИЛ иисоилик Д4ражаСИДИР·
Навоий фОРС-ТО.ИIL ТllAИДltПl татаббуь га34J\Л4Рида узигаЧ4 .раТИЛJ'ан
таСilВВУФиА тимсолларга нжодий ёндошнш иатвжасИДii, уз
мухтар4'ЬJ\6Рида С9Фий ткн:солииииг умумлаwгаи 8а fзига хос ЖН~ТЛ4рl'а
эга мукамNItЛ сйймоснии _ратди. Шунинг fзиёJC; На80НЙ Т4таббуьмри
ЮКСdК ИЖОДКОрЛИI<. Nа~сули эканлигнни .~ол КfpCата.\И.
дДАБиI::ТЛАР:
1. )\dйнтметов А. НавонА лирикаси, Тошкент: '9ЗФaII, 1961.295-6.
2. Навоий, Мyuммал асарлар "J1ПЛaМИ, 20 томлик, 1~M, Тошкен,.,
.Фаи», 2002, 552-6.
З. Навоий, MYUMNёU\ асармр ТfП.Л4МJ1, 20 'roмлик, 19-rОМ, Тоwкеит,
«Фан", 2002'. БОО-Б.
4. Аэизиддии Насафий, Зубда'!' УЛ-~lCiоl:.вl\, Тоwкеит, .КАмалаК., 1995. 5б-
бет, •
•
•
112
Аэимжои Шоимов
114
хрисгиаНЛdР ва б.) умумий тарзда тасвиJ,.'ла.вади· Драматург пьеса
~а)фаМонлариии НItКИ ~арама-~рwи rypWa ажратdДИ. Ипсонга хос
бугун I1заллик эгалари булrан llIa:йx Кабнр, Шай~' Санъов, lllaйx Садро,
Шайх Ходи, Абулуллолар бир ГУР~ВИ ташкил этк":'Iса, И1tКИИЧИ JWГбда
Шайх Марвои, шайх Нанм, Шайх Абдуллах.ё, llla:й:x Жаъфар сингари
мутаассиб диндорлар, иш~у ош~квниг, Илох.ий ~! )6атнивг x.a~
маъвосиии тушуниб етмаган таассубкаwлaр туради. Маи.'" my икк.и гyp~
уРтасида.ги ЗИДА,ИИТ, узаро кураш ~ маълум даражада Шt.\ЙХ Санъоннивг
барча ~ЙИИЧИЛВК ва хурликларга бардоw бериб, Ило~i.Й ~ббатга
ЭРlПUшuига, тадрижий равишда юксалиб боришига хизмат э"):dДИ.
:Х;усайн Жовид Шайх Савъопнинг Ило~ мух.аббатга лойц
эка.нлигини к9РСатшп мцсадида асарга Зtцро обра.зини кир.\тади. Il.Ia:йx
Кабир ~изи булrан ~онинг Савъонга мух.аббати tra K}"LW. БИl>О~ бу
мух.аббат M~ бу-лади. Аии~оги, Савъон унииг севгисини рад этади.
Драматургнинг CaJI'ЬOB ва 3ах.ро муносабатларига бу тахли'1' ёвдашиши
бежиз змас, албатта.СаН"ЬОнвивг Зtцpо севгисини рад этиши
драматургнинг ГОJIВий~ий НИJIТИни амалга ошириши учун 3арур ЭДИ.
Акс х.ол.Al't Шайх СаН"ЬОп комилликка етиm й~лидаги ра.вж
МdШа~тлардав воз кечrан ва Илох,ий м~аббатви ~озонмагаи бу-лур зди.
Тарсо ~зига муносабат х.ам х.ар икки адибда турлича: Навоий
тарсодухтарниш wаклу wамойилини тасвирлар экан, ундав романтик
буё~рни, ~a муболагали тасвир воситаларини аямd.ЙДИ:
, Не ~ёшким, юз ~уёш девонаси,
Хусни шаъ~и даврида парвонаси ...
Сура.тидин мунфаил х.уру пари,
Талъатидив офтобн ховари ...
:Х;ам занёЦдОНида юз минг жон асир,
Чох.ида юз Юсуфи КаН"ЬОн асир ...
Шу БНЛdН бирга Навоий асарда илrари сурилгав ГОJIИИ 'I)"ла ~оили
ифодалаш мцсадида тарсо JC;изипи Шайх Call"ЬOнгa 'fЗ ЭЪТИJC;оди,
тари~атига зид амалларни бажаршu (шароб ичиш, хоч ОСИШ, I\УРЪОВНИ
ёндириш, зуннор боглаш сингари «1)I'pТ Тdкбири фаНО" ва' нии хил
журмона ( жарима)- бир йил давомида ЧfЧ~бо~арлик, калисода
гулохлик J91ЛИш)га мажбур этувчи I)I'зdЛ сифатида таърифлайди. Хусайн
Жовид асари сюжетида эса тарсо JC;из фаолиити билан боFЛИ~ эпизодлар
бош~ача тарзда тdлJ9Iн этилади. Драматург достоннависдаН фар~
УЛdроtc; гуржи tc;ИЗИНИ Хумор (Тамара) номи билан dТdЙДИ. Шайх Санъонга
I\уйилrан юtc;орщаги тJpT шарт 8а икки жарима Хумор тарафидан
ЭМdс,балки христианлар р~онийси б'9'лrан Поп томонидав tc;1й и лади.
)\усайн Жовид Хумор обра.зига узгача бир мех.р билан ёндашади. Бу Mew
асарда Хумор иштироки билан БОFЛИtc; барча уРинларда ~ол кузга
Т,НUЛdниб туради. Муаллиф Xy'\lOp образини яратишда афсопавий ва
рuмантик тасвир б9ёtc;лaридРН ~очади. (биринчи пардддаги Санъон
115
хаёлanr бим.н боглц ЭnИЗОДIIII ~собra олмагавда, албатrа) Хумор
nьeatдa афсовавlПi: маАаК ~ёфearд4 ЭNOС, реал ~ ~.цpaMOH
Сllфа'1'll,t\a гавдалавади. Увинг ~p бвр Х4ТТJ1~pa.uПlДёi, reп сузларида,
S"й-хаёлларида. Шайх СcllI"ЬOига б1лгU ввсовий N}'IIосабат.мрнда чин
Nа~4ЛIoIJ{. нижа иаЗОl(ат, латофат на вафосат сеЗJIЛИб тyp8AlllUI, бундай
реалиcrик тасвир Хуморни ~p ~ роиаНТlDt тасвирдаги ~y
ПlЛМовлардан yc.-ryв I\ИЛИб туради.
Навов:йда асосий BOl\ea-~одисамр рум (ТypIOIJI)да COДllp б9АСd ,
Х.ЖОВИД Шайх Сawьoи фаОЛИJIТИ БИAiiН бог.uц ВО1\,еаААрниГурж.иcroИГd
к9'ЧИради. Навоийда рум бутховаси афсонавий Т4рэда тасвирЛdllса,
драмада бундай таъриф Ji11r,. Достоннавис Шаь СаВ'ЬОвни 91 ёшда деб
к:урсатса, дpoa.>oIarypr уна '9'Рта ёшли l\IlЛИб тасвllpAdЙДИ .
.ДpaNarypr аса рида Навоий достоиинииг l\OЛИnЛОВЧИ l\Иссаси б1ЛМИ Ш
.Шaiix СаНЪОИII ~КОJIТИ.RИ l\dЙТа ишлаб, сцна YCYAJ/JN1 ж,оилантирибгина
l\ОЛМай, .Лисонуг-тайр»даги бош 1'0....
~M М4'ЫУМ f;iJ.pдJ«.д.Ni RНГИЧd
тa.лI\,lIIIДp ифодалашга ивтилади. Навои достов.дагв ОJIЛО~4 еТИl.l1~Оl\, бу
ЙfЛNi '9ЗЛИкдан, '9З «мен»uдaя воз кечиш, ~ap J(,андай pёiнж
машаl\l\атлардан тап тортмас.лик, ша~ ИШl\ б1ЛИШ ro.си Х.Жовил
драмасида 1згача бир шаклдd ифода этилади. Навоийда )/\,al\l\a етиш
й1лида чекилrан риёзатлар маж.озиЙ образ (f\YШМр)ла.р орl\dЛll
К'9'РСаТИЛСd, дPaMaтypr буни Шайх Ходи 'бошчилигидаrи шаJbtAар фОЖ'lаси
ОРl\аАИ акс Э17иради. Навоийвииr мажозий обра.зларидаи баъзилари
(Товус, "9рдак вd б.) Мdшаl\l\атлардан Ч'fЧВб Симургни излаб ca~apra
чиl\Jll.llдdи бош тортсалар, Х.ЖОВИД пьесасИNJ.ГИ 'ШdЙХ Жаъфар 8а
АБДУЛЛd~ё сивгарилар ислом дииини таргиб l\ИЛИШ учун уюштирИЛJ'dН "а
ОХИР-Оl\ибат фожиа билаи IIКУН топгаи сафардав бош тортадилар.
Навоий асари е1JlrИДll Шайх Санъон садоl\атли шогирдининг саъй
~аракатлари туфайли ииа аввалги маВl\еига l\4ЙТади, Тарсо l\ИЗ ТУШИДd
К'9'Ргани Иео пай,'амборнииг даЪВdТИ БНЛdВ ислом дивига It.ириш, ШdЙХДdll
узр C1J>aш ва унинr жуфти ~алоли б1ЛИШ ма~садида Каъ6а сари й1л олган
СаВ'ЬОи ортидаи ЙJлга тушади. «НИ~ОJlСИЗ да.ла-ДlJJJПда хасталик ва
ожизликка юзлаииб», тамоман ~УШИNJ.н кетади. Бу ~одисот СаИЪОНl'd арн
Q:9лвб, у opтra l\айтади в<l ~YWCИЗ ётraB еанамни баГРИГд ОЛМII.
Тарсодухтор барча ситаМЛdРИ-Ю беадаблиlt.лaри yqyи уэр сурайди,
иймонини келтиришини rrинадн ва шайх унга иАмон арз l\Илгач, .жон
таслим этадн. Кdъбarа 1\,1ЙТfан Шайх Санъон тангрига ёлвориб,
Jтмишдarи барча ишларини магфиpёiТ l\ИЛИШИИИ С9'Рвб илтижо I\Илади.
Шайхнинг тавраси I\абул б}tлиб, I\азо уни 13 ёриrа l\lIШiДИ.
Хуеайи Жовид драМdеининг ИИ'I'lЦОСИ эса боШ l\a ча шаклд,l
СаН'ЬОини аввалr'и рутбаеИГd l\dйтариш учуи l\ИЛИИГdИ барча уринишмр
зое кетади. Шайх Санъон ЗIlГ Jll\ИН шогврдларига иасбатан ~a:-t "реки н
муносабатда б'9лади. Христианлар етакчиеи Поп томонидан ваЪДдl'd
вафосизлик l\КЛИИl'ач, Шаих Саwъ<ш Т8В~ОЛИК истаб, Кур Aapet и
116
ёк,асидаги II;OH томон if'9'л олади. I\албвда ИlIlII; тyrёни ж1Ш урган Хумор
таъиаю тазйик,ларга lI;арамай Саиъои томон талпивади ва таыl;бчилардаии
к,угуI\..ИШ маll;Садида ~ТТO '9лимга ~aм рози б'9лади:
Хумор: (атрефга бо~р экан безовталик била.н)
I\очайлик, бизии таыl;бб зтмоJ<ДdЛdр,
Бизиикилар келибои етмОJ<ДdЛdр.
Са.нъон:
БоII;, Хумор, ~p томон '9ЩОВДИР, '9ПII;ОН ...
Хумор:
Исгасанг, сеи билаи б'9ЛУРМан к,урбон 3 • Поп
бошчилигидаги таък,вбчилар к,9'лига тушмаслик, бвр-бирларидан
айрилмаслик учун Санъои ва Хумор баланд к,оядан '9зларини Кур
дapёcвra ташла:йдилар.
НавоиЙДdГИ сингари дастлаб тарсо к,вз (Хумор), к'9П '9ТМай эса
Санъои фоний дувёни тарк этвб, бир-бирларига
к,овушадилар.Санъои к,исматвдан бохабар Дарвиш ошик, ва машук,а
фожиасидан сал аввал ШdЙXГа:
... Фазли Х;ак. Э~ этади камолингда,
Порлагай Х;ак, нурлари жамОЛВfП'да.
Сеида бир a~ ~ОЛ аломати бор,
t Сеида ЭНДИ Худо ~ёфати бор,
дегаиида мутлак,о ~aк, ЭДИ.
х,усайн Ж".ИДНИИГ ."'"й, са' ....оИ. фо"'''''''ИИИ Itлк боР 1'123 йИJ\Д<l ШОИР. драматур". гар",""мон на
~"ТP ТdШJ(ИАO'I'IilСiI Х \ Р 111 11.\ IIIIIPilФ (Ш"'IСИДДItIl Ш"рllф'IМIIИОВ) узбек тилиг" "ГД"р,.1It 'IIшбу
Уllрж.миа ХО3ИРДII тeaтpu,yJlO< Б.1ХРИДДНН На, РИДДИНОВИИНГ Uldхсиli кутубханасИДII ca""''''''IOI<,I\<I Айрим
Гdбаблар,'" кур" ХУРШJ,.>. '.р"шмdCН пила" таиИllIИUD''' МУШВРРаф б:9Аа аАМIIДИ"" liиз ФО"далангаи
'ldрчалар ха ШОКР в8 1вр",иман УСМ"И 1\У",\арнинс "усdЙ" Жовнд .ШвАх Сан....,Н.Н"" 19'IfI 1iИЛД4
У:Ю"к ТIlЛИГ" У'"ИРГаи Т81'",и"асил"и ал .. игвн
117
этувчи, вd охир-ок,ибат бу ~apaKaT "9'з самарасиии беришига ишонтира
олувчи ЙJpИI<; эканЛJI8ГИНИ яна бир бор тасдиl\ЛdЙДИ.
~усайи ЖОВИД вафаI<;dТ ШаРI<; классиклари авъаиалариии ИНГИЧd
К9РИНШllДd давом эттиргаи адиб, балки 2О-йиллар узбек са~иа саиъати
такомилига муносиб улуш tc;ушгаи дpaмaтypr ~амдир. 1919 ЙИЛЛдрда
Намаиган ва Тошкеитда «шайдо». 1920 йилда CaMa~a ((Шайдо»4.
1923 йилнииг бириичи ярмида Тошкеmда. «Турон» ва ((КолизеЙJJ
театрларида ((ИБЛИCJJ вd « Шап Савъон» оьесал.арининг 9'збек драм
труппаларн томонидав СёЦНdЛdштирилиши 9'збек театрчилигк тарнхида
M~M BOl\ea б9'лrан ЭИI.
"
•
' . \ ,•• рбd;I>"ОН' жур"в.,и Г) .0 .. М .... /lДЛи . • ЖОВНА-У"Р ()УЙиа. 88-89-t',f"·""p. 1981.' /СО"
118
Х;амидбек Юсупов
"ХАМСА"Дд ЖАМШИД ОБРАЗИ
----------
I ФUII,\4.\,IIIИ,\I'tIН МtlНбr.aA,ар М 4Дt16иётмр руйхати ма~ола CflII"ИД4 келтирмлгаll
119
"Тарих мулуки Ажам"да Жамшиднинг фазилатлари, TaXТl'a :9Тириши,
поДШолик I\ИЛИШИ, охирида магрурланиб кетиб, ЗаJ9\ОК тамонидан
жазоланиши тафсилотлари келтирилган. 3икр этилишича, у Истахр
шах,рини кенгайтириб, унда "Чил минор" номли бир бино I\урдиради.
Иморат битгач, бугун дунёдаги султонлар, улуг кишиларни йигиб, катта
бир зиёфат уюштиради. Шунда, 6а:х;орги тун-кун тенглиги пайтида таХ1Та
:9Тиради ва шу купни Навр'УЗ деб атаЙДи. У бутун жах,онга шох,лик I\илиб,
ер юзида адолат ва тартиб 'УРнатади, I\онунлар жорий этади.
Албатта, "Тарихи мулуки Ажам"даги образда х,ам бир I\анча бадиий
мифологик хусусиятлар мужассам. Буларнинг сабаби мазкур подшо:х;га
аЛОI\адор деталларнинг "Авесто" ва 60ШI\а манбалардаги мифлардан 'Усиб
ЧИI\l\анлигидадир. l\адимги Эрон МИфОАогиясидаги илк аждодлар
маданий l\dJ\рамонларга нисбат берилган сифатлар I\ОЛДИl\Лари
кейинчалик илк подшо:х;лар образларига к-учганлигини Е.l\l.l\lелетинскиЙ
х,ам таъкидлаб -упан. Жанг кийимлари ва I\УРОЛлари, х,аммом, тJl\увчилик
кабиларни ихтиро I\ИЛИШИ, Навр'УЗ байраC\fИ кунини белгилаши сингари
хусусиятлар МИфОЛОl'ик маданий I\ax,paMoH сифатларига тJлалигича мос
келади.
120
Тушсау PycraM киби I\илса хиром,
Тахт уза Жамшимек этса Mal\oM ...
... Баэми булуб гулшаии ахэар киби,
Курси гаэак )\аР сари ахтар киби,
Маснади уэра узи Жdмшимек,
Й'f19<и сиnех;р авжида Хуршимек ...
121
3ОТИFа Жамшедлиr ойии б'9Луб.
К:9'ЗГУ сШга жоми жаж;овбlf1l б'9Луб ...
122
l]ii('ЛИДс1Нб9лганлигв билан фахрлаиса, меИШIГ ~сиимда.и I<oуёш ~dМ
JЯ";.дя", дейди:
123
фОllИЙЛНПlДdН OI'O~ ЭТIIДИ. Шyкrа 1ХШаw фИКРНИ биз "Саб'wul сайёр"дn
~M учратамиз:
124
Х;усиугул Ж1раева
АДОЛАт ИБРАТИ
зарур.
125
ЕрУ" оламга бир зум '9зимиздаи айро тушиб, ам к'9зимиз била}!
OOl\caK, ИИСОНЛdРНИНJ' доимо wошиб, иимадаидир К'9Нгли Т'9л.чаЙ
юрганини к'9Рамиз, Кимдир мол-мулк йигишга муккасидан кетган б'9 лса ,
ина кимдир кишилар I\албига озор етказиш билан ,овора. Яхшилик
I\ИЛИШНИ, '9 ЗГаАарга ёрдам бериwни истайдиганлар эса, афсуски,
камчиликни ташкил этади. БобокалОR шоир бундаи неча юз йиллар
..lYl\dДдaм '93 аса рида ИИСОIIИЙЛИКНИ таргиб эти б , БОШl\алаРl'd ибрат
б'9'ЛИШНИ .истади ...
Айни гоя дунё султоив б'9ЛМИШ Искандарнииг с'9Нгги маизилга кетар
пdЙТИДa онасига ёзган дард-алам, ~cpaT Т'9ла ваСИJIТНОМdСида 13 акеи
ифодаеИRИ топган,
Мана у:
-Мени тобyrга еомаи пайтинги!да, ёl\yr тешигидан ипни ЧИl\dзиб
I\'9'ЙИМdНИ каби, албатта. бир I\'9ЛИМНИ ЧИl\азиб l\'9'Йинг. Токи халОЙИI\ бу
I\'9ма ~йрат ва ибрат к'9Зи билан бок,иб: «Бу панжалар еаф ТОРl'иб. ер
юзини '9з l\'9лига омаи ЭДИ. Энди ажал l\'9ли бу дунёдан К'9 ЧИШ
ногораеиии 1\0l\иб, б'9'Йиига абадий:лик томон Ж'9Наш бошвогини еолгач,
MdНa эиди бу I\'9ЛАаР дунёдан шол кишииииг l\'9лидай I\YPYl\. чинорнинI'
яорок,еиз бугогидек б'9М-<>'9Ш KeTaёТllp! ,.- десиНЛdР, Бу epAd буюк
Навоийиинг Юi(еак ирфОНИЙ, фалеафий мywох,адалари рамзий тар'зда
теран акс этган. •
ИеКdндардай зотга х;ам бу паст дунё вафо к,ИЛJIidДИ, Бундан хулоса
ЧИl\азиб, х.ар Hapcdra ибрат к'9зи билан 1\араган инеоннинг I\албида мех;р
м}']!;аббат, эзгуликка к,изи~ш х;иееи уйгоимоги табиий, Лекин '9'3 lIафсини
жиловлаб олган ЗОТГИНd ИRеонийликка, олижанобликка эриша ОJ'..dДИ.
Шу боие, баланд х;имматлиликни '9зида мужаееамлаштиргаи киши,
ииеоНЛdр орасида доимо изза~эXiТИРОмда булади. Чунки еахОRdтпеша
инеон фdк,ирлик Т'9НИ ичида б'9леа х;ам. 9зини шох,дек Х;ИС к,илади,
к,'9лидаги сУюти бурда нонини х,ам бировииНJ' рох;ати учун аямаЙДИ, Бу
каби фазим'Г эса хасие шох;ликдан а'ЬЛорок, х,иеобланади,
Дунеда яшаеПdН х;ар бир ииеон нима !\tак,сад учун яшаРТ\'аllИНИ
аllГлаши лозим. ТОКИМ, умрнииг охирги паллаеида баеио YТldH х;аёт
й'9'ЛИl'а .... ийналмай БО1\а олеии,
БизниНJ' х,амма яхши имкониятлардан унумли фоЙДалаИГd.нимиз
х;олда. Ж,IМИЯ1Та керакли шахс б'9либ етишиш УЧУН БУJУН КУЧИ!\tиз билан
саъйи-х,dракат I\ИЛИШИМИЗ, эртаllГИ кунимиз томон к,'9йИЛГdН ЛdДИл
I\адdмдИР, к,алБИМИЗДdГИ ззгулик х,аёт билан х,амох,анг, qамбаРЧdС ТdlJзда
оДИМЛdИ олишига ~MMa кучимиэни, билимимизни еаРФAdШ ШdРГ ОVлса.
бу Й'9ЛJJИ х.ам огишмай таuлаЙЛИк. БУГУIII'И кун ёшларига )l'pHa" БУЛИIll
МdJ\СdДИЛd мукаммал ине он I\иёфаеиии '9зимизда МУЖОЛ. tlМ этайлик, :~epo,
барча I'нузликликларга Cd/Iд девор бfЛИШИ учу н билими'\1ИЗ ва
И1\ТИДОРИ:lo1ИЗНИ dямаелик чии ватан фарзанди экаНЛИПI'1ofИ'II/ИЮ'
J1ИШОНdt идир.
126
Бу борада, шу6J\асиз, J\азрат Навоий «Хамса»свда, хусусаи, уиивг
"Сами Искандарий»сида улутлаиган Искаидар образи бизга '9Рнак
б9лиШи лозим. Айни~са,у билан боrли~ ибратли J\Икоятлар ~аётимизда
ДdСТУРУЛ-dМал Вdзифасини yrай олaдR.
~ОЛИНИRГ • аксариJIТ ~сми щоли ~yдpaT тирикчилигиии
утказаётган бир пайтда, болалар богчалари, 1J>Тa мактаб биволари
таъмирталаб б"9'либ тургав бир паллада турли дабдабалар, асьа.салар жуда
ОрТИ~Чd деб ~исоБЛdЙмиз. Aй:нlцса, ёшлар ОИЛdсига, турмymиrа J\еч
~андай фоЙДd К~ЛТИРМdйдиган урф-одаТЛdр: байрам, J\dЙII'Г-арафd кунлари
JНЛдб сават ва тоюраларда ~yдa йwaш каби зарарли расм-русмлар
найдо б"9'Лdётганлиrи Навоийдек ~зраТнинr ворисмри БJЛМШII бизиинг
ХdЛJ\Имиз учун ножоиз ~ОЛdТдиР. У1\УТ шоиримиз асарларида илгари'
сурилган х~парварлигу адолатпешалик, инсонд"9'СТЛИГУ маърифатж"9ЙЛИК
сингари эзгу rояларни '9Ргаииш, J\амиша таргиб-гашвц этиut бвзвивг
бурчимиз деб, JЙлaЙмиз .
•
•
127
Гуласал Машрабова, магистрант
НАВОИЙНИНГ «ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН. ДОСТОНИДд
РУJ<,ИЯТ ТАСВИРИ
• МИUl"!> Н~НОИЙ ....,v." .. М4Л асарл"р 1111 ,''ми. Йигир .. " ТОМ.'иК. ТУ"i",юи"чи " .. " - .ЛаЙли 114 МаJII.ИУ'"
т.Фан )ч(r2.1')~.
12В
I\анча ЙИроllJ\d бfлмасии, шуича севги }'1\убатларига гирифтор бfлади,
изтироб чекdДИ. Лайлига meJg>-мyJ\;аббати жrш ургdИ ОШИII8 Кабатулл(ЦДа
:9'з Хожасига - Алло~а шундdЙ илтижо l\ИЛади:
Дерлар MdНгa «Иuпc;ии yнyrrил,
Лайли гамидан ка нора тупил»
Алло~-Алло~, бу не с:9'з бfмай,
Ул ~BMгa тенгри узр I91ЛFай ...
IIОнсиз мени бир N1М зтма МdВЖlд.
Будумни I\ИЛ онсиз fлса нобуд!»
Таъна-изтироблар, сунгсиз азоблар, dЛбатта, I<;айс р~ятига к}"ЛИ
та'ЪСир ЭТdДИ. БИРОI<;, у ~миша :9'з севгисига СОДИI<;, севгилисига вафода
Оl\ибатда I\Олади.
лайли гамидин If,ИЛИб таФаккур,
Юз байту газdЛ деб -yйлdким дур
~aм I\ОФWlСИ аНИRГ сифоти,
~aм барча радифи dИинг оти ...
Наиоий дocтoНДd ф.:ща.т бош I\а~рамонларнингтина p~
кеЧИН1Ifала.рини тасвирлаб I<;олмай, балки БОШl\а тимсолларнищ ~,
жумладан, I<;айс билав Лайлининг гамида куйиб кул бfман I\аЙснииг
ЧОрdСИЗ ота-онаси, Ла.йлининг онаси ва энагасининг р~ий :х;олатларини
>\Ы", МО:Х;И рлик билан тасвирлаЙДВ. .
Лайли Мажнув номини тилга олиб жон бергач, J<OИЗИ боmидa
жЪнини :х;овучлаб турган мушфиl\ онанинг ихтиёрснз :х;аракатлари увинг
р~ий вазиятини нщоятда dИИl\ акс ЭТТИРdДИ. Жумладан, достоннинг
табдилида :9'I<Oиймиз:
С( Бу "ора купин К:9'Рган онаси шупдай I\аТТИl\ фарёд чектики,
Г:9'ё У фарёд :9'I<Oи учиб, осмон багрини ~M тешиб :9Тди. У Лайливииг
башидан :9'лим аЙАаНгандек dЙЛанди. Унинг товонларига к1зини I\'9йиб,
КИПРИJ<.лdРИ билав I\ИТИJ<OЛdб, УЙГ()ThfОl\ЧИ б1лар, яъни УЙI\У ваI<;ТИ эмас,
К:9'ЗИНГНИ оч, оёI<;I\а тур, иНДон ташлаб с1злагин дер эди. Го:х; унииг
I\:9'ЛИНИ l\}'Йнига Ma~aM тортиб, титраб, уни I\УЧОl\лар, яъни унинг
УЙI\УСИJlИ гоят l\аТТИI<; ryмOH I<;илиб, уни уйготиш учун I\:9'ЛИДd.Н тортарди.
Унинг ТУЗl"иган сочларини Т1плаб, У I\ОРОНГИ мотам купида ша'ЬМ
куРГdЗМОl\ЧИ бfЛДИ ... ». с
Инсон маънавият оламини бdДИИЙ ТaдI<OИI\ зтишининг ~
ВОСИТdЛdридан бири бfман психологизм СIЛайли ва Мажнун» достовИДd
капа гоявий-маънавий асосга эга б1либ, wоирнинг ахлОI\ИЙ, фалсафий
ижтимоий l\арашлари ифодаси учун хизмат I\ИЛГан. Сах;ифадан са~фага
Y-ТИ!lар экан, шоир китобхонни I\dwамонларнинг психо"огпк кечинмалари
,\ун('сининг ич-ичига олиб киради.
129
ДocroВN1 Лaй:лввввr p~ ~ОAa'ПI Y.J ~олиra ваво aйтиm БИAdВ
......ол вамоёи б9'J\AДJI. ла:йлв TaJtДJIpIIIIНI" бешаф~ В3мвдав ЧIIJ\IIб кета
0ЛМd.ЙДИ. р}VIЙ к,и:й:вамди. азоб чекади. К"fЗ ёm ТfU.NI ...
Лai:лв кWИ6 ЭAДIIВ уйви ХОЛИ.
Чок :nтв урвб цови :х;алв.
Гц бахти кузиrа урди туфро~
Гц бomи Y.Ja СОВУРДИ туфро~
К уксиlDt.В уруб фиrор JV4ЛN4.
Тирвоrи била шиёр ~ ...
ДебlUlМ: • НеАУР. эй свпеwв ЗOЛJI]I(.
СолмOlf, бу IПIUiстлвКltа ~ОЛJD(.
Нa.xлимrаки эрди зери дастив:г.
Не эрди шllltacr ~ IПIIItaCТИВl'? •.
Фарёдкв 1jлryдек гамим бор.
Toвr ~ rap 9'Э}'МГа MoтaмIIМ борЗ
Бувдав ТaшI\ари Навоий дocтoввra Навфал твмсоливи кврита.дики. У
достов ВОl!j,еаларивииг ривожида ~~ -урин тyтaдR. Навфал. Навоий
фи бвлав aйтl'авда. -ВШI\ К9'Ргав •. «гам даштв аро югургав •. бaJr.одир ва
ОJUlJК.4llоб нисов. Навфал ~ётвивг аччц-чyчyrвви тoтвrаив. K9'D жабр
К9'Ргави учув жабрдиilдa ситамхаш ItIIшилаРfа доимо ёрдам беради. У
Мажиуивв NJШТда. ов пайтида учратиб. yвra M~мypyввaT k-урса"flдИ.
На.вфал Мaжиyвrа Г9'ёки 0ТёtЛИк, I!j,IIЛIIШ х;всси бимв myв.дaй дейди:
Фарзавд к,имй сени y.Jyмra. .
Мииватии I\1jJlI.o ёрYJf, К"fзyмrа 4
" илх баJl\ОР айёми, Лайли ва Мажнун IIЛК бор учра.ШИб, севишиб
к,оладимр. Б.цорда гунча.лар гуЛAdШИ. )(,.ОСИЛ бериши керак. Лайли би.лан
Мажнувиинr орасИДd севги гуичаси эса очиЛМdЙ 'rfPиб хазоидек
саРГdЙИб, сунади. Уларниш' х,алокати куз фасли тасвири билан боглик,
х,олда баёв ~ади.
Хулоса к,wлиб айтиш керакки, куи асрлик мурахкаб тарихга зга
б1jлгав Хамса достонлари. ИИ сон маънавий камолоти учун хизмат I\Илади
ва х,еч JY!ЧОВ 9"3 салмоmни Щотмайди.
Ибро~м Йtлдоmев
АЛИШЕР НАВОИЙ КОТИБЛАР ~
131
зав~-шав~ бахш Э1ТdН. Котиблар томонидан ёзилrан ~p бир а,сар теНI'СИЗ
Са,Н'ЬВ.Т м'9ъJки3ё'си каби :9'лмас ва. бещо дурдона, ~соБЛilнга,н. '9'тмишда
бундай беба~о са,нъат эгалари сифатнда. ,<ирот ха.ттотлик ма,кта,би
а,сосчил"рида.н «хаттотлар ПОД1DОСИD деб ном oлrав Султон Али
МаJJl~адийии, шунин где к , Алишер Навоий асарларини илк бор китобат
~a (ХУ а,ср иккинчи ярми ва. ХУl аср бошларкда) жонбозлик
KfpcaтraH хаттотларда.н Абдулжамил Котнб, Али ибн Нур, Султон
M~aмMaд Нур, Султон M~aммaд Ха,ндон, Дарвеш M}'J\;aЮrIaд То~й
кабиларни санаб rrишимиз мумкив. '9'рта, аср хаттотлари ~'9'лёзмdНИ
мох;ирона КfЧира, олишлари учун бир-биридан фа.р~нувчи икки хил
ёзув турини билишлари талаб этилгав. Уларда.н биривинг номи «хафИ II -
оддий мdЙДa хат, иккинчиси «жалиll - йирик хат ЭNtI. Шунивгдек, камида
уч хил хатда.: ОЯТ-Х;dДИсларни «насх» ёки «хатти К;УРЪОНИII, оддий
матила.рни .вастаъли~», боб,б:9'ЛИМ вомлари ёки са,рлав~аларни «сулCl)
ха,тларида х;усииха.т билан ёзишла.ри kepaK б'9'лга,н. ,<ирот ха,ттотлари
бадиий ~,?лёзмалар сарлавх;асини КfПШIЧа, ра.игли ёки олтии сувида.н
тайёрланган сиёх; билан «сулCII хатида ёзгаилар. Демакки. ха,ттотлик иши
:9'Та сермаш~~ат б'9'лиши билан бирга котибдан катта билим, мала ка ,
бардош ва т"жриба талаб ~илган. Шуиивг учун х;а,м Алишер Навоий а.на
шу за.~матли, аммо ша,рафли касб эгаларини на,эарда.и четда. ~олднрмаЙДИ.
'9з асарларида. котиблик касби ~~ида ~матли фикрларни билднpaдtl.
Айви~са. «Ма,х;бубУЛ-lI;улубllдаги '9и еттвнчи фаслнииг котибла~га
бar:ишланиши ДИl\lI;атга саэовордир. Навоий бу фа.слни «Котиблар
зикрида)) деб номла,йди Ба уида, котиблар эиммасига иаll;ада.р масъулиятли
ва шарафли вазифалар юклангаии кабилар Jr,819fДd фикр юритади. Навоий
ёзади: «Котиб шуаро с,?зининг вараl9lИГОРИДУР ва с'9'з махзанининг
хаэонадори. Хозив х;унари амона,т б'9'ЛУР ва тасарруфи, хиёнат б'9'ЛУРD.
Яъни: котнб ШОНРJlJJР срзнни Bilpд1f1fil Ril/fШ.ll.QВror Вд ср Хд3ИНдСRНИ
СдJytОВЧИ. Ca/fAOBYIIHHHr НШИ ТОЛШllрН.II.ГдННН Cd/f.lli1IO,4Нp Вд 1'3 БН.II.ГНЧд
СдрфАдШ хнёнат б1'.II.УР3 Навоий бу С'9'Элари билан котиблар х;ар бир
ёзаётган нарсалари учун маrъул эканликла.рини, :9'Збошимчали)( билан
КfЧириш учун беРИЛJ'ilН матнни ,?эгартириш хиёнатдек иш эканлигини
}'1\тиради. Шунингдек, ёЗИJJl учун иш. топширган шахснинг саl',Лавиши
керак б,?лган сирларини х;ар I\им:га оча,вермаслиги кеР"КЛИГИIIИ }'1\тиpёlДИ.
Лляшер Навоийнинг котиБЛdР борасидаги а,йви шунта '9'Хша,ш фикрларни
1з да.вринииг еlУК билимдони Юсуф Хос ,<ожиб ижодида х;а,м:
)(узатишимиз мумкин, Унию' '1dm~ «~yтaдry БИЛИГII асарида котиблар
х;аl\ида «ОгдулмиJU элигкд битикчи ылыгаa нэку кэра,кин айтурD
(У'гдулмиш элигга хат ёзувчи I\отиб lI;андай (б'9'лиши) кераклигини айтади)
номи остида бир боб ёзади. lOcуф Хос ,<ожибнинг фиli:РИЧil. беглар
Jзлари жуда билимли БJлганлари билан хабар ёзгудек б9ЛСалар, rlЛбатта,
.' д \иш.. р Н4воиii .• МцЬуfiУЛ-"Уl\у6. Л( "I'.\dp. Ун бе.1I JICИJ\ДIIиlt. tЗ-жн!IД. Т. t96б. 22-&>т
132
котибга мурожаат ~p. Котиб эвг ишоRЧЛИ КИШИ б'fЛИШИ кераккк,
токи у сирлаРНИ саl\ЛAЙ олсии:
·Ушбу Пdрч4МР I\УЙИД4П1 маи6.1Д41f олииган. Ю<vф хос )!,оJDlб .~yтaдry БИЛИI· •. Т... Фаи> 1971 ЙIII\.
430-43 I б,'Тмр
lЗЗ
r?т'ри коrвбнинг тj1ТPIlAiJP KJ'НrAНril IIцбумнГII iJНВIf. AгiJp ёзув ШдКЛН
кJ'pIlМСIIЗ бjlАса, J'lrувчи lJd БНАНМАИ киши yNAiJH IflIi/H~.
Ал6атrd. 'Урта асрл.ар шарuитидаги китобат l\ИЛRШ ва бу китабни
тар~атиш мушкумиги ~собга олииса. Навоийнинr котиБЛdp ~а~ИДd
аЙтганл.арининг салмоги JlНaд6 ортади. Лекии бу шарафли ва надир касб
эгалари ичала чаласаводлари. fЭ ИШИГ4 ло~айдл.ари. 6адхат.мри ~aM учраб
турган. Бундай котиблар ~~ида Aлиwер Навовй шyндt1Й дейди:
«Хywнавис ~амким. са~ви куп б'1май - илги фамж ИЛЛ4ТИГ4 ж9'б б'1 май
Улки. бежо H~Ta била lrJfdбиб»нв «Хilбис» ~ай ва 8М,Y:fiJббдт»ни
lI.иеJ(Иill·», анинглек хабиси мех;натзадага юз лаъват. Ямои xaтra галати
бех;исоб. ~с1ррийи масхара со~олига хузоб. Ул хатки I9Iр~иб мабразга
ташмголи ЯХIUИ ва иясиии молики драх ЖЦdНнамга боWМГОЛИII. Я'Ьни:
Чllpuii"'lI ёзувчн Kfl1 XiJТO /f....увчи· бfАСiI. /ff.IUI I1dA411( KilC8AIIra YVpilCHH"
КИМИКII, ?рИНСИЗ HYlfrd БНAlJН trl(dбиб»ни trХilбllСII /fИАСiJ вд trNYJ(iJббdТJlIlИ
IfMel(HIJTJI"', Y1f,4i1H фd/lОКiJТАiI 1{0000dH ифАосгtl ЮЗ AilЪНilт. ЕмОН хатм хато
J<fDA.JIГИ /fдРИJ/ННГ CO/fйA бj'xб MaCXiJpd бj'А.ГtJНAНги каби. УЩdН ХдТНИ
БУРМАд(j Хд.АОГ(l таш",аш нхши, хат эгасини Арах l1осбони ТОМОННАан
жаJ(dННIIМI'д БОШАilШ S1XшIl.
Навоий буНДdЙ саводсиз котиБМРI'а ~атrи~ танбе~ бериб. Ум!рНИIII"
«манзили I\dЛdмдонидек чо~ аро б9'ЛСУН, ~аЛАмидек боши яро ва I<>iи ~apo
б'9ЛСУЮ1 дейди 8д улар ~а~ида ушбу байтии ёзади:
135
l\aлdМидин ва ~еч l\aAilМИИВГ pdl\dМидив TЦJ>Bp топмайдур» , (Хамсатул-
~цаййирии); .
«М}'JSаррир" "М~ррирки. тцрири туз - писавдидадур, мар бир
байт битир. агар юз» (Мцбубул-~луб);
«МУИШИJl - «Мавлоно Номай - сабза.ворлвМур, Ищцо била иома
хатин битурга мащурдур. Аммо вишода. ~еч МУНЩН они беroвма, сиома»
хати,A,d ~еч хушиавис 01Ш писанд I\илмас» (МажолвсуН-вафоис); "СуРди
мунши васфи узра хомаии, ким писанд эткайму шо~ ул вомаяи»
(Лисоиуг-тайр); «Аввалидур мунШНЙН гaв~p фишои. ким .г~ ул p}'l\ъa
ёзар, гц иишои» (Хайратул-аброр);
«раl\амкаш» - «Бу вома учун бfлуб lJдl(дМКdШ, Саф~ ЮЗШI этгилар
!l'fYНаl\l\dШ» (Лайли ва Мажиуи); «l<,aAilM насфида. QИР I!e'la I\dМM сурмак
на ул fJdl(дМКдШ таърифин pцaмra кетурмакки, назм' кВшва.ри саводвв
ЯКl\aAilмаI\ИЛИб ЭРДИII (Фар~од на Ширив); «Бу номани NJ.PA уза
I\dЛdМкащ Мундщ I\aAilМВИ l\ИЛур pdl\dМКdП1» (Лайли на Мажнун); "Бу
маъииларки хомамдур ра!(ilМКдШ, Агар худ келмайви таЪбвнrrа похуш»
(Фар~од на ирии);
ссиависанда» ССМcUЛоио Мушрвфвй хврВЙ:ЛИкдур.
НавНСдЩдАНК.,4ИН бирор пима В}'I\уфи бор» (Мажолисув-вафоис);
ссМирзанинг азиз боши на сизнивг азиз бошивгизким. решиндии
Оl\шомгача fЛтуруб. Qича иш l\ИЛурлаpюlМ. не'lа девои, неча навИСдЩд,
печа бахши, иеча парвоиачи жонларига етиб. меча JQIЙМ ~ила
I\УТУЛУРлар" (Муншаот); ,
с<?Sуруф РОI\ИМИII «Ул жумладии юруф P0l{НJllH бу марсия била
тарихни аЙТИб. йил оши тортарда султоии со~бl\ИРОИ олий
мажлисларида. JтКарди на х;укм б'9лдикВМ, мавлоно Хусайи Воиз миибар
уcrидa "9l\УДИ» (Хамсатул-муг~рии);
«d?SЛИ J(,aAilM)) «I<,алам ШЦl\Ииииг ryногунлиги ва <Ц?!Н /(d/lilM
ШИI\J<;ИНИНГ б}'l\аламуилутвда на I\айси xyтyr китобатига шуруъ I\ИЛМОI\
а1>МОЛ номасига мужиби l\арOЛИI\A.YPУР на котнбга хаттв мубталОЛИI\ ва
I\айси ~УРУФl\а ружуъ I\ИЛМОI\ с~фаи рухсорга мужиби o~ дурур ва
~a сафид аврок,лиl\lI;
«мус~афиавис» - ссКитобатки шутлв дурур бас иафие. Бирон ИСТdса
1зини муе~афиаВИСII (Сами Иекан.дарий);
Хулоеа I\илиб айтиш мумкиики. буюк lIotугафаккир шовр Ллишер
Навоий замоиасииииг MO~P хат санъати усталариии '9з назарида.н четла
I\олдирмаган. уларии эъзозлаб, таърифларв ~I\идa К)IП ёзгаи. Ушбуни
унинг 9лмас асарлари исботлаб турибди.
lЗб
Носвржов Улyroв
«САМИ ИСКАНДАРИЙ. ДОСТОНИДАГИ ГИДРОНИМЛАР
ХУСУСИДА
• Бор
Яна
юб
ба~р
к"9'НГИЛ К"9'згусидии
янглиr улyr Т9РТ руд.
губор .
чизади:
'д.lldIlOИЙ оС II/'Nf. Исuндaрий. \' .• I I улом НОJIНNIПI .Адабиёт аа с .......... НdUфИРТИ. 1991. 2OIНi,
КСЙИIIГИ НI\ТИ()ОСМР 11.... шу MillI{)~ДdИ ()ЛННГОН.
131
Алишер Навоий шу 9P1IНДa МОВ4роунна~рдаги СdЙJ\,УН
(Сирдарё), Ж.uЦyн(Амударё}, К~ак(34рафШОН) дарёмрииииг ~M
шоирона суратиии чи3ёl,6,и. Навоий тa.u,ивича K~aK - Зарафшоиии
жаннат нсцрн деса, ~еч ким шu-wуб~ l\илмаЙДИ. Унивт СУВИДАН
Лdрмонеиз OДdM ичса ~YВВ4тгa IUIрВб кетарди. Зарафшон киши
умридек тез ol\ap дарё эди. У мтофатда Багдомаги Фурот дарёси билан
Рd~обат ~илади-ю, аммо XYf:iNI ~ёт С'fНгаиидек, ~&MMa сувлари йул
йулакай I\ум.-тупро~рга сингиб, зоя кетарди. Исканда.рга бу ермр хуш
келиб, K~K дарёсиии Нил нdJU>идаи, ~ТТO .жаннатдаги Салсабил
дарёеИДdН Ор'ГИl\P9~ К'9Риб, шу ерда бир ша~ар бароо этишви тилаЙди.
Шоир таЪКНДМllIича, илrари J\,оэирги Зарафшон дарёси теоАЛИКД4
ЖОЙЛdшганлигига К'9Ра унга «K9VtKD деб вом бердимр. Буни Навоий
9ЗИJ'а хос бадаиА ТaлJ<.ин зтадн. Чуиончи, бир '9Ринда K~aK I\ИРТОПlДdI'И
бамнд tlТfПа» -reоАЛИК (Чуиои ота теuaлиги)ни ОШЦНИRТ башита, K~
дарёеи о~ишини ха ОUlИ~f кfэ ёwита fX,шатади:
}\амул пуштаеким K~aK топти ием,
Не пушта жаJ\,ОН танжи уэра тилсим.
УШО~ тош анга м'Ьлу ннжу киби,
Ки мансуб зрур анга K~aк (.'уМи.
НеДИIIКИМ, зрур .жори аВДИН ~УЙи.
х,амул ТfDa ОЛИДИН aндo~ o~p, •
Ки ОШИI\-бошу аwки дер, ким бо~ар, ,
138
У Афroнистондаги Гур ТOFидaH БОШЛ4JUIБ, СеЙJIcroн ерларигача
01\1\41i,
Яна бир 8Л4рд11И ДаРИЖlI.з суйи,
МlI.нофиЙД8 ул навъким - раз суАи,
I\ею раз «шарабан TaxypolI дур ул.
Кеча-кундуз ошоми Х4ВрОДур ул,
НавоиА ~зратмри ТlI.ърнфмшмрича, Хуросондаги СУВЛИКЛ4рнинr
яна бари балхдаи Оl\иб 9ТУВчи Да.рижаз птrа dlЦОРИ бfлиб, унинг суви,
маllфаати кrплигидан узум CYВIIД4H фаРJ\И АУ1\дУР, Af1'" узум суви эмас,
кеча-Jtундуз ЖlI.ннатдarи J(,YPMP и~гаи покиза шаробдир,
Зиг охиргиси Мурroб номли дерё б1либ, бунинr шаънига «KaBcaplI
<,уви мttдJ(,нямр а Й"lТа н , Унииг сувидан ичган од4мнинг вуж.УдиlJl1н ранж.н
dЛdм КfТарилиб енгил тортар, ШУ жиж;а'гдан о~л ItИшилар уки «ганжи
равон. - «01\4p Х4зинаll N!б атагаилар:
Яна бир деги кеАДИ Мурroб РУД,
Киши ша'ЬННД4 кавсардки f1tNA дуруд.
Олиб зцмати жнсму ранжи равон,
Хирад аЙ1'Ибон они агавжи PtlBOНII
Шунингдек, Хурucоидаги аНА бар Ч4ХЧilРОН НОМЛИ дарё ~,.
fifЛ1'dИКИ, У На_онА таърифича, o~гaH суви Абадий ~eT багишловчи
оби X.ai:'TдaH иборат ЭДИ, Ери бал4и.дликда ~H нишона-ю, у Д4рё 1з
мавж, билан ХУМИ осмондаги «сомон Й'fЛИНИII эсмтади:
, К)I\ОРИД4
сувликлар
Кfpиб rгилrанRДeК, сувликларнинг АТОI\ЛИ O'I'мри,
тушунчасини билдир.увчи ГИдРОнимик термиимр
ДОИМО
билаи
I\'9ЛЛdН4ДИ, х,ОЗИРДА 1зfiек АД4бий тилида Д4рё, денги 1. сой. apHI\. 6УЛU l\,
"уду", жима 4ИJ(,ОР каби ПfДpOIlИМИК теРМИJlлар фаол I\?ЛМ нади ,
Алншер НавонА аса.рмрида. жумладан «Сами ИскандариАllда :>Са
руд ,'идронимик термини КУ3А'I'IL\ДДИ,
---------
()1LY'IOM" Ж',IIC НUlllA4ри ,n1oll"I'И, Т •• У:Ifк!IUI< roИ', 19IU, ](НI
139
~ис~си. ~эрати Алишер На.о.Анинг 'С8ДДИ ИСК4llД4рий. dСdРИ
~:IИД4 ~dДИМИЙ Хуросон в4 Моироунм.цр таБМ4ТИНИ. СyвAJlМ4РИRИ 9ЗИfd
ХNC paHI"H СУр4тини ифоД4 3"IТ4ИЛИГМf4 1<fp4, ю~орида тимам QЛИиган
rидpoннмларнинг НОМЛdНИШ тарихини, ХУСУСИJlТМРИНМ ургuJIШ борасИД4
~4M М}'J(ИМ бадиий. тарихиl М4нбdадир.
,
•
140
Ивомжон Азимов
БИР ТАРКИБЛИ ЭРГАШГАН I<;9l.llМA ГАПЛАР
С ЕМАНТИКАС И
141
Пайт эргаш гапли "fU1Ma гаплар. Алишер Навоий асарлари тилида
ГдЧ (-гач, -.,-ач. -кач), -р {-УР)Аа шаклий воситалари эргаш гапии бош гаПГd
боглашда фаол l\'9'лланганлигини кJpамиз. -гач (-гач, 7fач, -кач) шаклий
воситаси билан богланган I\JШма гanлaрда асосий денотив BOl\ea зргаш
гапдаги BOl\ea содир б'9'лгандан бошланади.
Мисоллар: КайфиRТИН мам}'1II 1pМFдч, ТдСКИН ТдПТНАар Вд ФИРУЗ
)(урмузга таън /fИМИАдР (ТМА 234). ТафtЦJfyС .,-ILtFдЧ, УА ВШ КlIЙфИRТИН
мамум .,-ИМИ (ТМА 209).
Ю"орида таъкидла.ганидек, мисолларда.н асосий денотатлар (ТдСКНВ
ТOU7XAdp Вд ФИРУЗ J(УРМУЗГд ТдЪН "-HA.AНJJдP - УА вт КдЙфИRТНН МдМУМ
.,-НА,4И) тобе деиотатив ВОl\еалар (КдНфНRТНН иаы}'1ll lfIIAГач - ТдфдJИУС
.,-ИAFдч)дан с'9Пг содир б'9'лмокда. Ушбу пайт муносабатини -ГдЧ {-ГдЧ. -IfдЧ,
-кач} шаклий воситасииию' семавтикаси реаллаштирмокда.
-Р {-УР)Аа шаклий воситаси билан боглаиган пайт эргаш гanли I\JШма
гапларда эргаш гапдаги денотатив BOl\ea билаи асосий денотатив BOl\ea
бар пайтда Р'9'й берc1Дlt. чунки. ~{-УР}Ад шаклий воситасииинг
семантикаси иш-~аракатининг тугалланмагавлигиии ифодалайди: Вд
IfJ'ШI\УЧУН СОАУРАд, тепиб охнр .,-НМИ (ТМА 220).
)\озирги '9'збек тилида буидай маз~ли ~Ma гапларни боглашда
ГдН СИфdТДОШИ кеиг l\"9"лланилади (Абдура~монов Г., 1996, 142-146). Эргаш
гапнинг предикати ИЖРО маilлидaги. феълнивг эрса шакли ор"али
ифодаланиб, бош ганга боглаииши мумкин. Бунда асосий денотатив BOl\CiJ
эргаш гапдаги во"еа 1)таlанидан С911Г бошланади: УА НШНИ дНГ.# ЗОJ(ИР
1РЦ4И ЭРСд, l\дБУА I\НАНб, ё/lГНЗ борнб, УА ПНАНИ .fА,4)орАИ (ТМА 220).
Демак, пайт зргаш гanли "JШма гanлaрда асосий мазмун
муносабатини ифодалашда эргаш гаllлар предикатининг мазмуни мух.и"!
роль JЙиаЙДИ.
Сабаб эргаш галли l\ушма гаплар. БyндdЙ гапларнинг мазмуни сабаб
муносабатидаи иборат. Эргаш гаПДdГИ денотатив саба ВОl\еани, асосий
денотат Уllдан келиб ЧИl\dДИган иатижани ифодалаЙДИ. Бундай эргаlll
гапларда сома гапларниНl' семантик муносабатида УА ЖНl(дТАНН, бу
ЖНJ(дТАИН лексик БИРИIi.!\IId'\арииинг семаитикаси м~им а~иятга зга. Бу
воситалар асосий денотагнииг бошида келиб, сабаб ~оли семанти)(
вазиятини эгаллаЙДИ. Сабrtб BOl\ea ана шу воситалар ёрдамида .натижа
ВОl\еанинг ичига киради. ( абаб BOI<;ea. ЯЪНИ, 'иарт эргаш гапли l\"9"Шма rall
оЛДИн, уидан с'9Нг бош r,111 келади. Чун"и сабаб во"еа афодалангандан
с'9нг УА ЖНJ(дТАНН, бу ЖJJ.!(д1:411Н воситалари била н асосий денотатниНl'
юзага ЧИl\ИШ сабаби изо~анади. Шунинг учун эргаш галли "УШМil
гапнинг бош гапдан оЛДин \ipинлашуни маНТИl\ан Т9Три.
Мисоллар: БаРА ..1дф IlfAНH дЧЧИ/'Н кеАУР ЭРАИ, (jy ЖНl(дТГНII dHTll
ТдШВНШ беРУРАдР ЭРАlI (Л /Н 57). Чун СНЗВНIIГ тоБУТННги.1А,д АdВАдЦО-\"МfI
С.fзННИ дii7ypГд МдЪfoJУР.IJен, УА ЖНJ(д7ТИН lJ'C1ЩAНг БИАд дРЗд,40ШJ
бнтИ/W1 (МШ 129).
142
Юк,оридаги таъкимaнrанидек, чун лексемаси сабаб эргаш гапли
~S'Шма гапларда ~aм к,fллаииб, улар
fpТасида. семаитик муиосабати
реаллаштирган. Бунда ~aM эргаш гаи бош гапдаи о.лдии келгав: УА
J(dЗpдтra чун рдВШдН бjtАуб ЭРАН, ННКОР ~д 0АМ44НМ (МИ 254).
Ушбу мисолда ~ пайт муиосабатлари ифодала.вган. Я'ЬНи, ~ачои
инкор ~ олмади, дейиш мумкин ёки кима сабабдаи, дегаи савол к,"Уйиш
мумкин. Лекин гапда паШ Ma'ЬНocвra нисбатан сабаб мазмуии кучли.
Чуики асосий деиагатнинг бажарилишидаги пайт эмас, балки сабаб
биривчи планга чщарилмокда, ННКОР lPLМ OItИдClUlК сабаби ало~
таъJWДЛaВМОк.да.
143
гanлaрда, асосаи, икки девотатив BOl\ea У'РТасидаги муносабат
ифодаланади. Н.Мсцмудов анИl\ЛOВЧИ эргаш гапли I\УШма гаплардаJ'И
девотатив ВОl\еаларии табиати ва ифодалашидаги рига хосликка К"9"Р а
бор ~авола б-улакли ва икки ~ола б-улакли аииl\ЛОВЧИ эргаш гапли
l\9Шма гапларви фарl\ЛdЙAИ.
Бир ~aBo)\a б-улакли аниl\ЛОВЧИ эргаш l\"9Шма гanли I\fШма гanлар
тарки6ида шундай, 6аъзи, анрнм, бвр СfзлaрИ б-улгаtl l\9ШМа гапларни.
икки '{авала б-улакли гanлaрда эса бош гап таркибида уннвг, у; ШУНАай,
J'Ша эргаш гап таркибида шунга мувофщ кнмнннг, КИМ, l(дlfAдЙ, l(дЙСJ/
срлари иштирок этrав гапларни киритади (MaJVoIYAOB Н, Нурмоиов А,
1995, 192-194).
Айван мана шу лексемалар маэкур гanлaр орасидаrи аппозитив
муносабатни юзага келтиради. девотатлар орасидаги семантик
боглавишии таъминлаЙДИ.
Алишер Навоий васрий асарларида бундай :х;авола б-улаклар шаклан
ифодалаимаслиги ~aM мумкин. лекии уларнивг синтактик "9"Рви доимо
ОЧИ1\ б-улади: ХОЖд фdAОНГд АdlП 4УКМ бfАСдКНМ, дАдр НШИАНII ХдбдРАОР
бj'Ауб, дАаРГд МЦ4Ц4КОрАИГ~д Тдl(СИр l(ИА.МдСд /МШ 130). СУДУРГд ~YKM
бj'АСдКИм, IJИАОRТ дВl(офИДНН хабаРАОР бfАСдАдР (МШ 1). МисоллаРДd
анИ1\ЛОВЧИ эргаш гаllЛар бош гап таркибидаги предикатнинг маъиосини
конкретлаштириб. иэомаб келмоКДд.. wьни R;андай JfYКM бfЛИШИ
аНИI\АанМОl\да. Бош гаида ~yкм с-уэидаи олдин шундай '{dВола б,"ЛdГИ
бfлгавлигИRИЮ' fpни сеэилиб туради. •
Баъзан анИl\Aaнаётган бfлак шаклан ифодаланмаслнги '{дМ МУМКИII,
Лекин Мdзмунан У Т9'ЛИI\ аиглашииаверади: АщОl( ЭШИТИА,4ИКJ/М.
АстроБОМд ОАа.'tf,4ИН J'ТYБАУР (МН 61). Маэкур мисолда бош ган
таркибидаги аНИl\Лаиаётган б-улак (хаоор! шаклаи ифодаланмаJ'ан
субъекии а НИl\лаб. изох,лаб кeлrан. Имплицит субъект аЩОl( '{авола
б9'лаги ОРl\али dнглашиб турибди.
ТfлдирувЧи эргаш ГdllЛИ I\fШма гanлар. Маълумки, 'Г9лдирув u и
эргаш гаплар бош гаплардаги Т9'лдирувчи синтактик вазиятдаги
лексеманинг мnъносини тулдириб келади оа бош гапга -КИ//-ЛИМ шаКЛliЙ
ооситаси ОРl\dЛИ богланади: Ol(H6aT дRгa l(apop ТОnТНКИМ, СдАТанат ТОЖИН
.gККИ 0'1 арслон opacll,4д l<,'j'йгаiiAllp (ТМА 218), Бу мисолда 'Г:9'ллирувчи
эргаш гап бош галга аНГп Х;dВОла бfАаГИ op~ ифодалdНГ<! н ооситали
Т9'лдирувчин ИНl , маъносини изох,лаб кеЛ:~lOl\Да. И ккинчидан , ranДd бир
девотатив 801\(~a маожуд. иккиичи BOl\ea Т9'ЛИFича модус ифодачиси
~собланади, нъни бош "апда деиотаrnв BOl\ea ифодалаНМdган, ЛI'ар
модусни l'nыI:дли ИФО;\сlЛdшга эарурият б-улмаса, деНОТdТИО oOl\ea
ИфОДdСИ МОДУ< oOl\ea ИфОДilCИНИRГ ичига шаклан киритилади: 01\ибат
СдАТдНдТ ТОЖНlI НЮШ 0'1 iiPCIOH ораCНA,ill(f'Йишга l(apop топтн (ТМА 185),
Яна бир мисол: ГаНИЙМРГd буюрднкнм, чошт ',<ЮМН БИАd
J'ткаргаЙАdjJ 1М шом ~~/(}"IИНJ/ маСОКННГд беРГдЙАdР (ТМ,\ 186-187)
144
Мисолда эргаш гао бош гапдаги воситасиз Т9лдирувчини изо~аб келгав,
Т9лдирувчиrа шпора J91Лувчи ~вола б'S'"лак ШdКМН ифодаланмаган. Бу
гanдa асосан, модус во"еа ифодалаигаи.
Демак, Т'9"лдирувчи эргаш гапларда бош гао х;амиша модусни
ифодалаЙДИ.
Бир бош б'S'"лакли "'9Шма гanлaрни ТdСНИф "илиш ва уларнинг
семантик муносабатларини белrилаmда ИМllЛИцит эганниг мазмунига к'9"Ра
дВни субъектАН ва тyp.IIВ субъект.IIВ гanлaр тушунчаси "'9"л келади ва шу
туфайли ]l;aM айии бир эга тасаввур If,ИЛИнадиган кесим марказли бир бош
б'S'"лaклR гanлaрни "'9Ш~ гап деб расмиАлаштириш имкони юзага ЧИJI\dдИ.
ААабиётлар:
Шартлн II;ИCТJl\dРМалар:
'45
МУНДАРИЖА
Тypфd TaAJfВНA/Jp
AJrсOlПl'Jf зetIOмпrмр
146
НАВОИЙГА АРМУГОН
Учинчи китоб
'9"збек тилида
М~аррир И.ЗоЙиров
Мусаввир т.ФаЙзуллаев
Тех. ~аррир Х;.Юсупов
Мус~и~ с.Алимбоева
• ИБ N']4б2
Босишга p}'JI;caT ЭТИJ\ДИ '05.02.2003 Йил. Би'[ИМИ БОх84 1/16.
Шартли босма табоги 7,0. Нашр босма табоги 7.0. Адади 1000 пусха.да.
Бах;оси l1ыртнома асосида. Буюртма N! 21
147