Вы находитесь на странице: 1из 98

ojocyscjebcic

ТУ Р К М Е Н И С Т А Н Д 9 В Л Е Т Н Е Ш И РЯ ТЫ
Ашгабат — 1962
ран) — (Тэж,ик)
Ф -62

Эиран-тэи^ик эдебиятыныц ин, гернукли шахырларындан бири


лкасым Фирдевси езуниц мешхур «Шанама» поэмасыны гадымы
роваятларыныц хем тарыхы хроникаларыц эсасында языпдыр.
А Б У Л К А С Ы М Ф И Р Д 0В С И
,а шахырыц мэхрибан халкыныц эркинлик, езбашдаклык, агзы-
ик угрундакы гахрыманчылыклы герешине багышланыпдыр.
ында «Шанаманьщ» дерт саны парчасы — «Йылан шекилли Зах-
ша хакында хекаят», «Феридун ве онуц огуллары хакында хе-
», «Зал билен Рудабе хакында хекаят», «Бэхрам Чубин хакьгнда
т» диен белеклери гиризилди. булкасым Фирдевси X — X I асыр эйран-тэж,ик
вдебиятыньщ иц гернукли векиллеринин бирн-
дир. Фирдевси езунин, агцайып дередиж,илиги,
бирингци нобатда хем, гениал эсери «Шанама»
аркалы бутин Гундогарда ве Гунбатарда тана-
а м и , улы хормата эе болан шахырдыр. Онуц дередиж,илиги барада
•-м •.,>ii млмы китаплар язылды ве языляр, «Шанамасы» болса дун-
I! ,| |'ч мац днллерине тергщиме эдилди.
Фмрлош иниц дурмушы ве терж,име халы хакында документал
м*г«гм* 1 л«р npjii аз сакланыпдыр. Шахырыц дурмушы ве дереди-
»,«>>« .1 '.и м и багланышыклы энчеме легендалар, халк роваятлары
А, -е чикынлыр Тарыхы чешмелерде ве дурли роваятларда геркезн-
«Мшиг Гера, халк Фирдевсиниц шахырлык талантына ве парасатлы-
и .и . I гклры баха берип, оца «уссат» ве «хеким» лакамыны да-
к МИДЫ р.
Фнрдпосн хакында илкини^и ятланлардан бири болан шахыр
11ы1«мм-Арузыныц (X I I асыр) «Чахар макала» атлы китабында
Г*ркг»нлшшше гврэ, Фирдевси хэзирки Хорасаныц Туе шэхеринин,
голлнындл ерлешйэн Баж диен обада дайхан машгаласында 932 ве
9J6 •нт,ы йылларыц аралыгында энеден догуляр. Онуц эне-атасы ха-
мымдл хнч хили маглумат галмандыр. Шахырыц «Шанамада» ятла-
м»гым.1 гнрэ, бир оглы болуп, ол отуз еди яшына етенде арадан чык-
•р Халк ропаятларына герэ Фирдевсиниц бир гызы хем болупдыр.
Фирдевси яшлыкдан ез девруниц харбы хунэрлерини эле аляр,
3
гадымы эдебияты, тарыхы, философияны оцат езлешдиряэр, айоа-
тын-да гадымы легендалары, ^эйран-тэ^нк халк доредищилигиннд гв- Ин отрицател персонажлар хекмунде шерид векили-арап басыбалы-
вел нусгаларыны долы еврениэр. хем-де ганхор патыша Заххак геркезилйэр, Эмма «Шана-
Фирдевсинид дередигдилигиниц ид эсасы ве эхмиетли белеги положител гахрыманларында, хатда хут Рустемид, Кейхысро-
онуч «Шанама» эсеридир. Бу поэма Эйран халкларыныд гахрыман- а ц н »»леринде-де кэ пуреатларда отрицател хэсиетлер пейда боляр.
ч ы л ы к а ы эпопеясыдыр, парс ве тэгдик эдебиятыныд классьшы эсери t j 1-м • герэ «Шанамада» дице положител гахрыманлар билен от-
ве милли гуванж,ыдыр. Поэма шахырыд мэхрибан халкыиыд азатлык, М ц«|г\ гахрыманларыд арасында гереш гитмэн, эйсем хут положн-
езоашдаклык, агзыбирлик угрундакы гахрыманчылыклы герешине Е I ахрыманыд езунин, хем ички дунйэсинде, рухунда хайыр билен
оагышланыпдыр. Фирдевсинид бу поэмасыныд шол девруд эдеби «Мрмд лрасында гереш баряр. Ш уиуд ялы-да отрицател гахрыман-
ядыгэрликлеринде тебигы суратда йузе чыкан феодал-аристократик • г.щ хем кэвагтлар асыллы херекет эдйэн пурсатлары боляр. Шей-
тенденциялар билен езболушлы утгашян халкылыгы ве гуманизми ,« .,, чгк билен Фирдевси «Шанаманыд» гахрыманларыны ички кон-
хем-де онун, чуд чеперчилиги бу эсери дунйэ эдебиятыныц иц гер- фмитчи, хакыкы дуйгулы ж,анлы адамлар шекилннде суратландыряр.
нукли ве мешхур ядыгэрлнклеринид хатарында гойды. Шейле аж,айып эсер ез вагтында хакыкы баха алып билмейэр.
«Шанаманыд» мазмуны врэн гид ве кеп тараплы. Гернукли со­ ф йрды ни «Шанаманы» Саманылар династиясыныц хэкимлик эдйэн
вет ундогары евренигдисипроф Е. Э. Бертельсид айдышы ялы, бу язып башлаяр. Эмма китап язылып гутаран вагтда Сама-
поэманы гадымы Эиран тайпаларыныд дурмушынын, дурли тарапла- | т «а р дииастиясы йыкылып, хэкимиет эййэм гаэнавыларыд элине
рыны аидыд суратландырян езболушлы «Энциклопедия» хасапламак Шейле-де болса, шахыр улы умыт билен бир йуз йигрими
мумкин. Фирдевси «Шанаманы» язмак учин отуз йыл говрак вагт щ ц (сгирден ыбарат эсерини солтан Махмут Газнавьшыд кешгуне
сарп эдипдир. b y хакда шахырыц ези шейле диййэр: М ни баряр. Халк роваятларына герэ, солтан «Шанаманын,» хер се-
& ьинг бир тылла бермеклиги вада эдйэр. Эмма китабыд мазмуны
Ишлэп, зэхмет чекип отуз йыл >деми, *««еи долы таныш боландан сон,, бирнэче сыясы себэплере герэ, ез
Парсы сезден дирелтдим мен Аа^амы. ««•и ил си дэнйэр ве шахыра тылла дерегике кумуш бермеги буюряр.
1||М Ч | -Шанамада» арап басыбалыж,ыларына гаршы гидилйэрди.
Фирдевси гениал шахыр ве сез сунгатыныд бейик уссады хек- поэманын, бир еринде: «Дуе суйдуни ичип. алака этини
мунде чепер сезе ве асыллы ише ёкары баха берйэр. Ол поээияны «ta n берем арабыд гер, иши нирэ барып етипдир! Ол инди Кейан
хер хили тебигат гуйчлериниц гаршысында берк дурмага укыплы дс арзув эдйэр, туф сада, эй чархы-пелек» дийип язяр. Сол-
зат хасаплаяр, чепер сезуц, хайыр ишид эбедилйк галгдакдыгыны <•» Махмут болса, арап халыфларынын, гевнуне дегмек ислемейэр-
беян вдиэр. Шахыр ез дереден эсерлери барада ине шейле дкййар: ,,, ( I , хатда едки везирини бошадып, онун, ерине Хасан Меймендини
t f v . r . o p Бу адам болса гадымы ерли дэп-дессурлара душманчылыклы
Энче абат здаилар боларлар харап, t •ярды не арап дилини Эйранын, девлет дили этмек угрунда ча-
Ягыщ ягып, гунуд ховры чабырап. «мширдм Галыберсе-де, «Шанамада» патышалык «дабарасы» болма-
Л т > ««• «орлук билен хэкимиете етен адам тагтда узак отурып билмез
Бир кешк салдырдым-шыгырдыр нагшы, д*#и идгя еце сурулйэр. Х ал к болса солтан М ахмуды шейле хэким
Иыкмаз оны гышын, ели, яз ягшы. М*им он \йэр. Ш ода герэ «Шанаманы» дабараландырмак ве кепчу-
м ц чйратмак солтан Махмуда «ез кекуде езун, палта УР” 3*» *вк'
Мундан бу ян елмерин мен, дири мен — т н л г гируийэр. Ине, шу себэплере герэ хем-де Х а с а н Меименди-
Агдайып сез яйраданлац бири мен. М>« т .енри астында аияайып эсер ез деврунде хакыкы баха алман

Бейик эпопея «Шанама» халк роваятларыны, легендалары, та­ Фирдоиси онларча йылын, довамында чекен зэх^метинин, шейле
рыхы сюжетлери улы чеперчилик уссатлыгы билен беян эдйэн эйран- ■ М сУ 1 Лыга дучар болмагына гаты гыианяр, солтан Махмудын ада-
-тэзцик халк эпосыньщ аи^айып нусгасыдыр. ы> \ыгына ве масгарачылыклы херекетине чыдаман, берлен уч хал-
«Шанама» эсасан уч белумдеи ыбарат. Бирингди белумде он саны » «VMYU1 пулы-да гетирен адамыц, хаммамчыныц ве чаичыньж, ара-
мифологик патыша хакында гурруд берилйэр. Икинж,и белум Рус- и.,йлашдыряр (чунки пул гетирилен вагтында ол
темид Гахрыманчылыклы херекетлерине багышланыпдыр. Учунгци ....... . Шахыр шондан сод солтан Махмут хакында гаэаплы сатира
белум болса^ Эйрапда сасанылар династиясыньщ дерейшинден тэ ЯВрМйэр Шол сатираныд бир еринде:
арагтларыц Эираны басып алшына ченли болан двври ез ичине аляр
Х ер бир белумид ичинде кеп санда дурли эпизодлар, энчеме лирики Адалатсыз залым шанын, зулмундан
ыза чекилмелер болуп, олар эсерид гызыклы ве чепер болмагыны хас Газнейинде гара багрым ган болды.
артдыряр. Ш ер билен хайрыд, ягшылык билен яманлыгыд арасьш- Пуж,а чыкды отуз йыллык зэхметнм,
дакы гереш идеясы поэманыд ичинден эриш-аргач болуп гечйэр. Бу Малышымдан асман лерзана гелди,
гереш эсерид башларында илкингди легендар шаларыц гара гуйч во­
лан девлере гаршы гереши формасында, сода-бака кепленч Эйраныд у * -----билен, ол чекен вэхметинин, хакыкы баха алманлыгыны «не
1 урана, аоаплара, Византия гаршы гереши гернушинде йузе чынпо.
Ф ,7 д -” н
ЙТбуа сатир.нын еви учин ид элхенч нетн^е бер^екдк-
4
5
гИНй ацып ве шанын, газабындан хедер эдип, Гаэнадан Хырада, ондао
хем Каспи децзиннц кенарына — Теберистана гачяр. Ш ол ерик ка­
кими Ш эхрияр болса сатираны окап, оны Фирдэвсиден хайывд билев
сатын аляр ве якяр. Шахыр бу ерде хем узак яшап билмейэр. Ле- йыгында гиризилен илкинж,и уч белум поэманын, башларындан
гендалара герэ, ол Теберистандан Багдада гидйэр, шол ерде хеы • чныпдыр. Заххагын, деремеги поэманын, эсасы идеясы болан хаиыр
езунин, икинж,и улы эсери болан «Ю суп-Зулейха» поэмасыны язяр. Пилен шериц арасындакы гидйэн гереш билен, эсерин, илкинщи сахы-
Гадымы чешмелерде душ гелйэн роваятларын, биринде айдылы- пяларм билен багланышыклыдыр. «Шанаманын,» эсасы мазмуны
шына горэ, солтан Махмут Хиндистана эден бир йерншинден гайдып мроостризм легендасы боюнча илкинж,и дерэн адамыц — Кеюмерсин,
гелйэркэ, дагдан гечилж,ек ёлы тутуп дуран бир гала душ гелйэр. яды билен башланяр. Зароостризм душунж,есине герэ дуниэде мы-
Солтан галаны урушсыз алмак максады билен бир атлы иберип, дама ики саны гуйч: хайыр (Ахурамазда) ве шер (Ахрыман-Мел-
галанын, дервезелеринин, ачылмагыны, ерли илатын,, хэкимин, боюн гуи) бир-бириие гаршы гереш алып баряр. Ш ол герешде ынсан
болмагыны талап эдйэр, шейле эдилсе, гала илатына хич зат дегме- хпйрьш тарапыны чаляр. Шоца герэ илкиижд ынсан дерэн бадына
ж,егине, дице хэкимден аз мукдарда салгыт алмак билен чэклен- Меигун оны ёк этмегин, угруна чыкяр. Эмма оца гуиж,и етмэни учин,
ж,екдигине свз берйэр. Гиден атлынын, гелмегине гарашып ду­ •ш оглуны Кеюмерснн, огль. Сиямеги елдурмэге мегцбур эдйэр. Шеи-
ран солтан ынж,алыксызланяр ве везирине «Шанамадан»: «Эгер леликде, Сиямегнц елуми ынсан билен Мелгун гуичлериннц арасын-
гарашян ж,огабым гелмесе, мен элим гурзули Афрасия билен мей- 1л узак вагтлап газаплы герешиц довам этмеклигине себэп боляр.
данда урушмага тайяр» диен манылы бенди окаяр. Солтан Махмут Ине шу гереш болса «Шанаманын,» эсасы темасыдыр.
бу толгундырыи^ы сетирлерин, Фирдевсиницкидигини биленден сон,, Агцайып шахыр Фирдввсинин, эдеби мирасы, онун, дереден об-
шахыры ын!цаданлыгына бирингци гезек пушман эдйэр ве Газна разлары эичеме Гундогар халкларынын,, шол сайда туркмен халкыныц
гелен бадына илкингци вада берен пулуны оца ибермеклиги буюряр. драсында гицден яйрапдыр. Туркмен класык шахырлары Магтым-
Эмма ол гич боляр. Чунки энчеме мушакгатлары башындан гечи- гулы, Андалып, Сейди, Зелили, Молланепес ве башгалар Гундогар
рип, халыс гарран Фирдевси шу вагтлар еэ ватанына еврулигс поэзиясынын, бейик векиллериинц хатарында шахыр Фирдевсэ хем улы
гелйэр ве кеп вагт гечмэнкэ хем арадан чыкяр. Солтан Махмудыц хормат гоюпдырлар, онун, дереден елмез-йитмез эсерлеринден герелде
ибсрен пулларыны алып гелйэн кервен Туе шэхериниц бирингци дер- алыпдырлар. Муны туркмен классык эдебиятыныц танымал векили
иезесинден гирен вагты шахырыц мейдини икингци дервезеден чы- шахыр Молланепесиц:
карып, мазарыстына алып гидйэрлер. Ш оца герэ ол пуллары Фир-
демсиннц гыэына хедурлейэрлер. Эмма пулы алмакдан ол йуз Нызамы, Новайы, ене Фирдевси,
дендерйэр. Бу ваканы эшидип, солтан Махмут пула Нишапур билен Румуц гулшем, хинди тавусы,
Марынын, аралыгындакы кервенсарайы ремонт этмеклиги буюряр. Яланчы дунйэден етер мен асы,
Фирдевси 1020-нгци йылда гедайчылык ягдайда арадан чыкяр. Сизе кеп хорматлар гояндыр кецлум,
Реакцион руханылар шахыры динсизликде айплап, хатда онун, мей­
дини мазарыстанда ж,айламага хем ругсат бермейэрлер. Нетии^еде диен сетирлери хас хем айдыц субу т эдйэр.
Фирдевсини онун, ез кичигцик багыныц ичннде яуайлаярлар.
Бейик шахыр Фирдевси ез деврунин, ве езунден соцкы ецде
А. МЕРЕДОВ,
барыж,ы шахырларын, арасында улы абрая эе болупдыр. Солтан Мах- ф илология ылымларьшыц кандидаты.
мудын, деврунде «шахырларын, шасы» болан Унсуры Фирдевсиниц
поэзиясынын, ецунде баш эгип, «Ф ирдезси бизин, дин,е бир уссады-
мыз дэл, ол хер бир ж,эхтден бизин, хекумдарымыздыр, биз болсак
онуц гулудырыс» дийип язяр. Фирдевси хакыкатдан хем езуниц
бар гуйгцунн мэхрибан халкына, онун, тарыхы гечмишини аж,анып
поэзия аркалы эбедилешдирмеклиге, зулмуц, сутемин, гаршысына, ада-
латлы «.емгыетин, болмаклыгына багышлапдыр. Ол пул учин, дунйэ
малы учин хэкимиет эелериниц ецунде яранж,ацлык этмэндир.
Ш ахыр: «й ы л бойы ялацач гезмек, ач ятмак дунйэ малы учин му-
ханнеслери евмекден говудыр» дийип язяр.
Ш у йыгында гирнзилен Заххак, Феридун, Зал, Бэхрам Чубин
хакындакы роваятлар «Шанаманын,» ин, гызыклы белумлеридир. Бу
белумлер оригиналдан тергк,име эдилмедик хем болса, эсасан ори-
гиналын, мазмунына ден, гелйэр. Эмма Гундогар эдебиятыныц яды-
гэрликлерини оригиналдан терж.име этмеклигин, нэ дереж,еде шовлы
ве талаба лайык боляныны эййэм тегцрибе геркезди. Шоца герэ,
гелгцекде шунун, ялы здеби ядыгэрликлерин, оригиналдан терациме
эдилмеги ёла гоюлса, шубхесиз, он,ат нетин^елер берер.
6
АК Ы Л -П АЙ ХА СЫ Н , ТАРЫ ПЫ

У
А Г Т болды гуррун, бср-се бир дана
Инди пайхас хакда эхли мердана.

Пайхас васпын эдип, дилден дур сач сен,


Хекаятын, билен иллери гуч сен.

Дунйэде пайхасдан гыммат нэме бар?


Ш вхрат оца, хемме затдан ол деркар

Пайхас эхли ж,анлы-ж,андар гвркудир,


Яшайышын, езенидир-дуркуДыр.

Пайхас вн,башчын,дыр, ганыцда гезер,


Ере душ, геге уч, яныцда гезер.

Гуссаны, леззети билдирйэн хем шол,


Адамы песелдйэн, галдырян хем шол.

Ак йурекли адам ойламан, бичмэн


Яшап билмез, шон,а мен гувэ гечйэн.
9
Эшдипмидиц, хакыкатчы ынсапа
Акыл берип, шейле дийди бир дана:

«Еди влчэп, бир кес» диен иакылы


Билмедик екунер, ёкдур акылы'.

Акылла ол тентек-дэли герунер,


Якынна-да ол ят ялы герунер.» v L t o W y U C W H .1 Luetm
JrfXfcy
Пайхас досты хорматланар хер ерде,
Акылсеймез галар элмыдам дерде.

Билсец, акыл калбын, гези боляндыр,


Гез болса элеми геруп билйэндир.

Бар затдан ен, дерэн акылдыр-акыл,


Йурегнн, пенасы, горагыдыр ол. G L>

Йурек дуяр хайыр, шери-беланы


Гезлериц, гулагьщ, дилин, билэни.

Акыл тарыпына ким шехрат гошар?


Мен тарып эдердим, йене ким душер?
<$>
З А Х Х А К ХЕМ ОНУЧ КАКАСЫ ХАКЫНДА

Эй геруп, пайхаса эер хемише,


Зейренме акыллы эдилен ише.
/ а заманлар бири гечеимиш яшап,
А т ойнаян чел1 экени юрды сап.
Ел тап дин,лемэге даналан, сезун,
Ылым-билим дийип айлан ер йузун. ' Худайж,ошлук билен шалык сурупдир,
Хака уюп, муреввет иш герупдир.
Биленн,и гайгырма, бар кишэ етир,
Говугца билж,екми, ымыклы отур:
Адалатлы шанын, Мардосды ады,
Ил ецунде кеп у луды шехрады.
Билип дин,е сез дарагтын, балдагын,
Дуйпли билйэндирин диен болмагын.
Биногсан хэкимди, сахыды гаты,
Ер-геге сыгмазды довардыр аты.

Ол асыллы шанын, бир оглы ^барды,


Ш а оглунй ж,аньшДан эй герйэрди.

Заххакды ол шанын, оглунын, ады,


Батыргайды, гайгырмазды хич зады.

• Г»дымы эйранлылар араплар юрдуны «ат ойнаян чел» дийир


кндмрмпдырлар.
11
Гиж,е-гуидиз ятман, ж,ана дезерди,
Ган дэл, мертлик гезлэп, атлы гезерди. Мелгун дийди: «Горкма, билйэрин тэрии,
Ховлукма, башыцы геге гетэрин».
Онун, досты болуп, ир билен бир гун
Гек отлукда чыкды ецунден Мелгун. Мардосыц аж,айып чарбагы барды,
Шонда гезим эдип, гевуи ачярды.
Икиси гызыгып, кеп гурруц этди,
А хыр Мелгун йигдиц пыглын уйтгетди. Хорматлы хекумдар туруп дац биле,
Намаз шайын тутунарды ец биле.
Мелгун дийди: «Касам этсец, мен кейин
Саца бирж,е гепи бёян эдейии». Мардос бага гелип, тэрет кыларды,
Чал хызматгэр шеми алып гелерди.
Ойланман,' елчермэи туркана йигит
Онун, эмрин берж,ай этди шол вагт: Ша йыкылсын дийип хилегэр Мелгун,
Ёлуна гурп газды, гелди-де ол гун.
«Эгер мен паш этсем сырыцы сенин,,
©мурха бигайрат болдугым менин.». Дацдан арап шасы йеиелди бага,
Т эрет кылып, дэбин берж,ай этмэге.
Мелгун дийди: «А ч гезуци, пикир бер,
Сен баркан, икинж,и ша киме деркар? Хекумдар йыкылды шол гурпе тайып,
Шейдип бу дунйэден болды ол гайып.
Вагт н^омарт бакяр гарры хэкиме!
Сенин, болса хич эркиц ёк хекуме. Гупбассыны гумдаи долдурагада,
Дузлэп чыкды хайын Мелгун шо бада.
Эеле-де тагты, гит дий атаца,
Ша ж,ыгасы дице мынасып сан,а!» Ганхор Заххак атасыны елдурди,
Шейдип тагта чыкды, гевуи гулдурди.
Заххак гейди бирдеи гайгы донуны,
Декмек ислемеди ата гаиыны.
М Е Л ГУ Н Ы Ц А Ш Х А Н А С Ы
Дийди: «Сениц муныц ярамаз акыл,
Башга маслахат тап я ёлдан чекил». Шаны елдурибем гоймады мекир,
Гиж,е-гундиз эдип гезди бет пикир.
Мелгун дийди: «Бозсац эхти-пейманы,
Элхенч ж,еза чекип, гынарсыц ж,аны. Ене-де Заххагыц ецунден чыкды.
Инди ол чекинж,ец бир етгинж,екди.
Ишиц гайдып, емруц бишехрат етер,
Атан, хормат билен шехрата етер». Шаны евуп, Мелгун гулуп гезледи,
Ене мекир, хиле билен сезледи:
Шейдип ол пэлвана торуны атды,
«Дердице ярарыи, ал мени, хэким,
Шейдип хилесине ол боюн этди.
Белли ашпездирин, гойман ишде кем».
«Нэхили эдейин?» дийди яш арап,
Йылгырыгг «хызмат эт» дийди-де ша хем
Мелгуна бир мумъин гул дейии гарап.
Мелгуны ашхана гетирди шо дем.
12
13
Ш а аж,ап ыс алды отуран бада,
Дийди бармагыны батыран бада:

Мелгундыр ша гирен вагты ичери, «Сенин, инди маца ыхласыц аян,


Хызматгэрлербашы берди ачары. Ойлан-да ислегци эйле сен беян».

Иймит ерэн азды о заман гаты, ©рэн часлы чыкды Мелгунын, сеси:
О йыллар хич киши иймезди эти. «Шахым, сенсиц багтыярлык шехлеси!

Адамлац иййэни хер дурли отды, Сенин, гул йузуци геруп йермек бес,
Башга тагам ынсан оглуна ятды. Маца шондан башга хич зат герекмес.

Мал этин иймёги евренер ялы Энтек оца асыл лайыгам дэл мен,
Мелгун елдурмэге башлады малы. Шонда-да мец бир товакгам бар сенден.

Соцра ашпез ол дэби хем ташлады, Патышахым, мениц ики букулип,


Гуш этинден биш-душ эдип башлады. Эгницден епесим гелйэр йыкылып».

Илки ол юмуртгац сарысын гойды, «Боляр, ругсатдыр,


Заххак ондан ийип, герк-гэбе дойды. еп — дийди хэким—
Чекинме сен, огшамага бар хакыц».
Нахар шанын, туйс кейпини гетерди,
Ша Мелгуныц евгусини етирди. Мелгун учин шол айдылан сез бесди,
Шаныц эгинлерне агзыны басды.
Гара йурек Мелгун сезледи шейле:
«Ю р т эеси, энтек сен сабыр эйле!
Мелгун ша эгнинден огшап мазалы,
Ере сицди, болды зым учан ялы.
Эртир биширейин шейле бир зады,
Агзыцдан гитмез хич тагамы — дады!»
Шаныц хер эгнинден бир йылан чыкды,
Шаха тэсин нахар биширмек учин, Ша херян урунды, хесрет, гам чекди.
Мелгун чыкып гитди гепледип ичин.
Чапып зыцгцак болды ол халы^ вейран.
Нахар этди Мелгун ир туруп гаты Ызыны эшитсец, боларсыц хайран:
Кэкилик хем сулгун этини гатып. \
Агач шахасы дек хер яндан бири
Бейле тэсин зада душенде гези, Салланып дур, олац икисем дири!
Тарыплады хэким екде ашпези!
Д ерт яндан тебиплер уйшуп гелдилер,
Учунж,и гун ене нахар этди ол,
Олац херси бир зат дийшип гелдилер.
Гуш этине токлы этин гатды ол.

Дердунж,и гун ене газан атарды, й\адылыкда бэслешсе-де барысы,


Ш а ен,уне геле этин гетирди. Тапылмады ол беланыц дэриси.
15
Гатды оца ан^ап затлац тагамын,
Гараз, нахарыныц гоймады кемин.
14
111,him гезлэп тапды эйран гошуны,
Башартмансон, тебиплен, хич бирине, 0нуп гаге етирдилер башыны.
Мелгун тебип болуп ша хузырына
Чагырлып шалыпа ол залым мылам,
Гелип дийди: Хок умдар дииилип эдилди ыглан.
«Кысмат гуйчлудир шадан.
Гыссанма: дирикэ сен бу беладан Хокумдар ж,ыгасын башьша «гении,
Иылан ша ел дейин хер ян ат гоюп,
Чапып-кесип, хич гутулып билмерсин,,
Белки хем, дынарсын,, нахар, ял берсен,. Лрапдан, Эйрандан ж,емледи йыгын,
Ур дийсен, влдурж,е-к ж,ен,базлар агын.
Ханы, адам бейнисини берип гор,
Ш онда бу йыланлар влсе-де елер». Заххак ша тагтына гонды Ж,емшидиц.
Дуийэси габыра денди 2К,емшидин,.
Ызына гулак гой, ховлукма хэли.
Нэмедекэ хайын Мелгунын, пэли?
t 1К-лек ыкбалыны терсе евурди,
Г,)зе iua Ж,емшиди гысды-говурды.
Вагшылыга итермекми хыялы,
Ынсанлары гутармакмы хыялы?
Жемшит гошун хем-де юрдун ташлады,
Мелгундан гизленип, гачып башлады.

ЭЙРАНЛЫ ЛАРЫ Ц Ол йитирим болуп ерэн кэн гезди,


З А Х Х А Г Ы Ш А Л Ы Г А Ч А ГЫ РМ А ГЫ Бир йуз йыла голай герунмэн гезд •

Эйран улкесинин, дерди агырды, Иыланын, шалыгна йуз йыл боланда,


Ю ртда уруш, довул, улы вагырды. Чыи1 дензине лешгер чекип

Гунеш шехлесини декмесин гойды. Жемшит гизленйэрди гоРкуп езунден.


Бар Эйран йцемшиде1 бакмасын гойды. Эмма ол сыпмады иылан гезунде .

Эхли раятын, хэкими гелди,
Заххак оны тутды етен бад“ на;
Ж,ен, этмэге олан, туглары галды.
Хич ере сыпдырман, тутан а
L
Хеммеде Ж,емшиде сёйги ятышды,
Лешгерлер сап гуруп, гин, ёла душди.

Эшидип Заххагын, шекили хакда,


Ш ол шалык этмели дунйэ бу чакда

Дийип, лешгер Эйран чэгинден гечди,


Арабыстан улкесине етишди.

е м ш и т— Эйраныц мифики шаларындан бири.


16
За х х а г ы ц дуйш и

Эдип буггин дунйэн, устунден шалык, Олар гуррун, эдип о-бу зат хакда,
-заххак ша мун, иыллап сурди агалык. «Дурмады— дийдилер — залымлык чакда».
Азап берди, юрды чепбе чввурди, Залым шадан ичгин гуррун, ачдылар,
Ол йыллары санамак-да агырды. Сон, гошунын, гылыгыиа гечдилер.
Ёл алмады даналарын, хыялы, Дийди бири: «Залыма кушт берели,
Дунйэ эмир этди тентекдир доли. Ашпез болуп, ша кешгуне гирели.

Хорматланды азгын хем-де и^адыгэй, Ойланалы, влчерели-кесели,


Мердиц, хакыкатын, гуни болды вай. Акыл-пайхас билен гадам басалы.

Девлер шер устуне шер иш эдйэрди. Хич болманда хер гун икин, бирин биз
Хайыр хак да гизлин гуррун, гидйэрди... Сыпдырып гоиберж,ек борус дири биз».

Ики ж,уван уясыны Ж,емшидин, Ашпез болмак учин гэрдулер чэре,


©йлеринден экитдилер эцшедип. Биш-душ эдип, вкде болдулар каре.

Йузлери ай ялы ики нэзенин Ахырда дил дувшей ол ики адам


Сандырады гейэ серви тал кимин. Шанын, хызматына гойдулар гадам.

Атлары Арнаваз хем Шахриазды, Ене баш «акмагыи, вагты геленде,


Экисем этмишсиз, бигунэ гызды. Ене ган дэкмегин, вагты геленде,

Гызлары гетирип, шол бет неявнее Шанын, голы яйлы гаравуллары,


Говшурдылар йылан шекилли писе. Ган ичен, талтаман, тутма гуллары

Дэп шейледи: ики йигди хер гиж,е Тутуп ики йигди, галада айлап,^
Алып гелердилер, байырнып гуй?к,е. Ашхана элтдилер, уруп, ленч эйлэп.

Ашхана гетирип, вагты гидермэн, Ашпезлер дымышып, сессиз аглады,


Ашпез йылан учин ясарды дерман. Гахар, гынанч йуреклерин даглады.

Мелгун шейдип жуван барын елдурди, Йурек даглан йылан шекилли киши,
Йыланлара адам бейнисин берди. Газаплыды он,а булан, бакышы.

Бир гун шанын, ики гудратлы гулы Ж<аны алынды гунэсиз бир бичэрэн,.
Отурып гурруци этдилер улы. (Ёлы тапылмады башга хил чэрэн,.)

Ол б и реи не дерек то юн сойдул)ар,


Бири он, таквады, ады Арманак, Бейнилери гарышдырып гойдулар.
Бейлекиси йити зехин Карманак.
18 Дири галан йигде дийдилер ык^ам:
«Эгленме-де деррев гетер сен ®кж,е,
1?
Шэхерде хакыц ёк сенин, дурмага, Ай ж,емаллы й<,енан тисгинип турды,
Я ымгыр челе чык, я-да гит дага». Шанын, хайкыранма ген, галып дурды.

Йылана бейнини беренде вели, Арнаваз «И1тды: «Аян эт маца,


Горкуп титрешди ики гергули. Нэме пер иг чскдиц, нэм болды сан,а!

Айда отуз адам бошатды олар, Бар ыисан.1. Сыр хайвана хэким сен,
Гунде бир адамы хош этди олар. © з ятан ..... пуцде горкяц нэмеден?

Бошан ики йузе' етди кем-кемден, Бутин еди белек ериц шахы сен,
Бу ягдайы ацан болмады бир хем. Ери, ене нэме чекйэц ахы сен?

Ашпезлер олары голдап дурдулар, Ш а дийди: «Гайдып йер ейдйэн ишим.


Соян гоюнларны ёллап дурдулар. Айдып билгцск дэл мен, айылганч дуйшум.

Курт тайпасы башланыпдыр шол ерден, Дуйшуми ашидип, пикир берсециз,


Чекинип гезйэндир олар шэхерден... Мениц елл<,сгими билерсициз сиз!»

Заххак ене кырк йыл чекирдирди ыза. Шаха бакып дийди Арнаваз шейле:
ан,ры берди оца шейле бир я^еза. «Горкыц сгбэбини сен аян эйле!

Арнаваз бир гезек кешкде ятыпды, Белки хем, тапылар гутулыш эми —
•заххак болса с уйя-^и ука батыпды. Х ер беланыц бардыр ез бир мелхеми».

LLJa ятып, дуйшунде уч лешгер герди, Ша сырыныц барын аян эйледи,


Олан, лыбасында алтын-зер герди. Горкмйгныц себэбин беян эйледи.

Ортаня^ысы яшды, бир серви бойды, Гезел шейле дийди дицлэнсоц шаны:
Мэхирли, сыратлы хем гэрмегейди. «Чэре гезле ёк этмэге беланы.

Гушагында алмаз-дур бар серетсе, Кысматыц говшурды шалык йузугин,


Тутуп дур элинде полат сердессе. Багтыи, нурландыряр бутин ер йузун.

Ян,кы сердессесин батлы айлады, Хайван, ыпсан, барныц хекумдары сен,


Заххак шанын, едсесине чуйледи. Гуш-гумрыныц, ж.ынларыц-да пири сен.

Шаны суйрэп, иле масгара этди, Чал оач мунеж,ж,имлер гелсинлер дурман,
Соцра дага тарап эн,ди-де гитди... ?К,адытайлер гелсин дийип эт перм,ан.
©рэн чиркин чыкды Заххагын, сеси,
Гелсин-де дуйшуци той ёрсун М обет,1
Ярылана денди онун, зэхреси.
Шейдип энигине-шэнигине ет.
Хайкырып, шейле бир эйменч сес этди.
Кешгун, йуз сутуни сарсды-да гитди. 1 М о б е т — патышаныц ппрлсри.

20
‘ 21
Сыр дчылман, дердунж,й гун гелендё,
Хэкимин, газабы дурмады ченде.
Шонда сен билерсин, ким саца душман,
Хайванмы, перими, девми я ынсан. «Ики ёл бар: я сиз шу гун елмели,
Я-да халас болмак ёлун билмели!»
Кимин, душмандыгын билецсон, ачык,
Горкман, ёк этмегин, сен угруна чьгк!» ©лум ховпы алды олардан эрки,
Гвзлсрде ганлы яш, йурекде горкы.
Серви бойлы ж,енан шей Дийип дымды,
Бу сезлер Заххагын, мацзына дамды. Олац арасында барды бир билгир,
Ол дама бар зады герерди биллир.
МОБЕТЛЕРИЦ ЗАХХАГЫ Н ДУЙШУНИ ЁРМАГЫ
Акыллы кишиди, ады Зиракды,
Гарацкыды гарган, ганаты кимин. Билмоиди ол горкы-ховп диен зады.
Гун дагын, устунден оачды ялкымын.
Гввнун бире баглап, гадамын герди,
Гегун, гупбасы-да гвм-гек ©вусди, Шанын, кысматыны болшы дек ёрды:
Ондан якут дамн^алары товусды.
«Текепбирлик этме, бейик хвкумдар,
Бир ерде бир палчы, гуррандаз бармы, ©лмек учин догуляндыр бар ж,андар.
Я мол ла-м уфт уми, я акылдармы,
Сендсн вн, хем кеп патыша болупды,
Ш а барыны йыгнап, кашге гетирди, Ады элем ичре шехрат алыпды.
Герен дуйшун бир-бир айдып отурды.
Х ер хайсы езуче емур сурйэрди,
Дуйшдё яэмэн, ягшы, эрбет болянын Ахырда орнуяы башга берйэрди.
Сорап билж,ек болды хачан влйэнин.
Демир гала дейин болсан,-да, сени
Дийди: «Ханы, айдын, влйэрин хачан, Акдырып гойберер вагт толкуны.
Айдын, сиз, ким менян, тагтыма гечер?
Башга бири гелип, тагтыцы алар.
Догры ёруп, беян эдин, дуйши сиз, ©зун, елуп, шехрат-шанын, кул болар.
Ёгса велин топаланар башыцыз».
Шахым, онун, ады Феридун болар,
Мобетлен, йузунден ганлары гачды, Ол элем уузуне шехлесин салар.
Горкуп олар дертлерини пайлашды: Шахым, ол энеден доганок шинди,
Догмаса-да ондан хедер эт инди!
«Хакыката уюп, ачсак биз сыры,
Ортада гоймалы боларыс сери. Мэхирли энеден болуп эсер ол,
Эдил агач ялы ©сер есер ол.
Горкуп хакыкаты яшырсак-да биз,
Пархы ёк, елумдея сыпып билмерис». ©суп-есуп, :геге дирелер башы,
Тагтыцы гацырып алар ол киши.
Уч гун гечди. Олан, харапды халы.
23
Дымярдылар 1агза сув алан ялы-
Ол серви бой йипит меркици берер:
Сердессесин суйр депэцден индерер. ФЕРИДУИЫМ ДОГЛУШЫ

Келемеилэп ашак гайдарсыц шонда, Хакын, avpu билен Феридун болды,


Мецкэ догры дийип айдарсын, шонда». Элем кешби уитгап, тэзе герк алды.

Тандыра тен берип, дийди ша шейле: Бойы серии и м.| даяв пэлванын,
«Нэм учин мени ек гврйэр ол бейле?» йузундси см-1>«-к<*г ягып дур онун,.

Билгир дийди: «Душун, сен пикир эйле, Ловурдаи. кнои шэхле сачды ол,
Бу затлар такдыра язылан шейле. Л\емшпт 111«*х M-ciiiii- чалымдашды ол.

Какасын елдурип, оны ертэрсин,, Ол герек in .iyini;> hi ыш мысалы,


Йурегинде ар хыж,увы артар сон,. Ол герскдн адамзада ан, ялы.

Гин, acM.ni \( гунде ийэрди оюн,


Бирмай атлы аж,ап сыгыр-да дврэр, Гелж,екки х.жимс бурян дек боюн...
Суйт берип, яш шанын, дердине ярар.
Бир геле-дг дунн.» гелипди шол дем,
Сен зерарлы ол сыгыр-да ёгалар, А ды Бирма яды, есйорди кем-кем.
Иене велин пэлван арыны алар».
Сары хем яшылды, алды он, туйи,
Билгир яшырмады, барын айтды, Эдил тпвус гушун, гуйругы дейин.
Ша дин,лэп, тагтындан бащак гайтды.
Ж,адыгей. мунеж,ж^1.м, билгирлер уйшуп,
Горкусындан акыл-хушун йитирди. Гелдилер бу нэхил ген, бир зат дийцшп,
Шалыкдан эл чекип, гайра отурды.
Чаллар уйшуп, гуррун, этди арада
0зун е гелсе-де, йузи мож,укды, Хениз герулмедик геле барада!
Ене-де кейанлар1 тагтына чыкды.
Заххак ша-да йене бикар гезмеди.
Горкусьша Феридуны гезледи.
Заххак хайдап Феридуны гезледи,
Кэ ачык, кэ гезлейэнин гизледи. Феридунын, какасыны герди ол,
Шалык понж,есини он,а герди ол.
Дунйэси даралып Заххагын, гаты Я'*'-*- ..
Унутды укыны, нахар-иймити. Абитинди ады, дурман гачды ол,
Ахыр ж,андан ирип, эле душди ол.
Вагт гечиберди асса-ассадан,
йылан шанын, ичи долды гуссадан. Ж,енаятчы некер дашыны алды,
Шейдип Абитини ша- гола салды.

Барс дацан дек дан,ансон,лар голуны,


Залым Заххак кесди емур ёлуньг.
1Кейанлар ( к е й а н и т л е р ) — Эйран шаларыньщ мификн
династиясы. Аялы эшидип, зар-зар аглады.
24
Гевсун паралады, багрын даглады.
25
Оглум биле i .i'i.ivik мен шон,а гаршЫ
Гизлэп сакли|' ( ими Ллбурзун, герши».
Фиранакды дана аялыц ады,
Феридуны ченден аша сеййэрди. Оглун алып гитди, ызына бакман,
Ол атлыдан гаты, анракдан чакган.
Шаха нэлет окап, гусса батды ол,
Соцра чеменлиге пачып гитди ол. Дагда яшая|1ды бир гож,а дервуш,
Дуйпден ятдм оца дунъеви дурмуш.
Чеменликде шол Бирмая бар экен, «Эй намаахон адам, — дийди оца эне, —
Ал-яшыл ввусип отлап йвр экен. Ю рдум Э й р.т. дозмэн гелдим ж,ебрине.
Фиранак чопаныц янына барды, Оглумы гетирднм, галма сен хайран,
Гвзунден ганлы яш двкуп ялбарды: Улалансоц оцкы болмалы Эйран.
«Неж,ис ызарлаяр еке баламы, Мен эзиз оглумы табшырян саца.
Шуны ал сен, эшит менин, наламы. Сен эзиз ата дек болмалы оца».
Т ут ата орнуны, хальш мен, агыр, Алып галды уноц оглуны дервуш.
Чагамы суйт берип эклесин сыгыр. Томус ын!К,ытмады, ушетмеди гыш...
Ахым эшит, серпайыцы етирин, Xa6iap бериленде ол Бирмай хакда,
Ислесец, сен, учин ж,анымам бирин!» Заххагыц гахары дурмады чакда.
Сыгыр чопан энэц ягдайын дуйды. Гаэапланды Заххак сермест пил ялы,
Бичэре зенана бакып шей дийди: Гелди-де, елдурди бичэре малы.
«Хызматкэрин, дейин мен болуп боюн, Чопаныц бар сурусини сойдурды,
Оглуца гул дейин хызмат эдейин», Чемензары ода берди, кейдурди.
Феридуны уч йыл свйуп саклады, Гелип Феридуныц ж,айына гвни,
0 зем сыгрын, суйдн биле экледи. Нэче агтарса-да тапмады оны.
Чаганы агтарды ша газап биле, Соц эйваны якып, куле евурди,
Агыздан душмеди шол тэсин геле. Кешгуни юмурып, чепбе чввурди.
Гелди ене Феридуныц эж,еси ...Феридуныц яшы он алта етди,
Инди хас горкулы чыкды он, сеси: Йигит ж,улгелере гадамын атды.
«Йурек гысып, такатым ек дурара, Гелип, эн^есине дийди ол шейле:
Тан,ра уюп, гелдим шейле карара: «Эн1,е, инди сыры сен беян эйле!
Бейдип йермэйин мен, гачайьгн мундан, Айт, мен ким? 0 зу м хайсы тиреден?
Перзендими эзиз герйэн ж,анымдан! Атам ким? Бу ере душдум ниреден?
Ганхорларын, топратын терк эдейин, 27
Месген ызлап, Хиндистана гидейин.
Эзизим, шо* •• ’Ч 11 А1*лп сени,
Мен нэме диймели, сораса илат, Б е л а д а н - б е т . .. и >>■' ' ссни
Барыны айдып бер, яшырма хич зат».
Шол ТЭСИН MllWpbOt, СУН‘ \’НИ ИЧИ11.
Эне ж,огап берди, «Мэхрибан оглум, Чола ерде «Д\Н. плицдш гачып.
Хеммесин айдайын, дицле, ж,ан оглум.
Шол чеменлм. . т ы , . хакдакы гуррун,
Бил сен, Эйранда бир адам яшады, Шаха бары.. «■ «и , ^нлерде бир гун.
Ж,ан оглум, Абитин ол кишин, ады.
Шондан соц I"' "I ми .(раны ачдык,
0 з и ша неслинден, бир дана эрди, ©й-евзары тлшллч мг м ундан гачдык.
Гайдувсыз, ак йурек, мердана эрди.
©лдурди чоплны ггии сакланы.
Геймурасын,1 тиресинден боларды, ©лдурди шол rwipw -сени эклэни.
Ата-бабасыныц барын билерди.
@йун,и сен, » *1» 11 1 о^ рд и ,
Сенин, атацды шол, мен, болса эр.им, Эйваныц кул м и ». ' соиурды».
Гунанятым, бегенж,,им хем медеткэрнм.
Феридун эт.-»* ч \е бейле Свзлери,
Залым Заххак сени татмак иследи, Гахар билен лонур.мды гэзлери.
Гылж,ыны гезеди, чапмак иследи.
Дицлэп энэн, I м»ру‘«.»нии, барыны,
Сени халаю .этмек учин гачдым мен, Касам ичди плчмк у1'" » арыны.
Энче гунлэп аж,ы гезяш сачдым мен.
Дийди: «Гуйичун барлап гэрер-де кем-кем,
Дакди ша какацын, гызыл ганыны, Ш ир баласы ,.хыр денер шире хем.
Какац сенин, учин берди >к,аныны.
Ол эден-де болса нелек ишини,
Шанын, хер эгнинден чыкды бир йылан, Оврадарын мен Заххагын, дишини.
Шол йыланлар, оглум, Эйраны булан.
Хак ёлундан шдин. мен темми бирин,
йыланлара яранайын дийди ша, Кешгунин, кулунн гаге совырын.»
Шейдип какан, бейнисини ийди ша.
Эне огла дийди шейле сезуни
Гачып, чола токайлара син,дим мен, «Хей ен,ип бнлермин, ерин, иузуяи.
Эмма сыпмак кынды адам газунден.
Оглум, Заххак билен этмегин оюн,
Он,а бары табын, ер йузи боюн.
Бир сыгыр бар э-кен шонда энайы,
Герсен, бир гул ачан бахарын, тайы. Гошун дийсец капдур, Заххак хаиярдыр.
Х ер юрт да лек-лек гошун таиярдыр.
Айбосдашын гуруп токай хэкими,
Чеменликде отыр экен ша кимин. А р алмакчы болсац, сезумден чыкма:
Яшлык гези билен элеме бакма.
1 Э й ран ы н . м и ф и к и ш а л а р ы н д а н б и р и . 29
28
ЯшлЫк хумарына уйсан,, ынансац,
Дунйэде бир езун, болуп галарсын,.
Пама язып, ша буйругна уйдулар,
Хумарлы иш хай-ховайы, хич болар, Ашагына голларыны гойдулар.
Оглум, бейле ишин, соцы пуч болар».
Дашдан бир сес чыкды, ислэп делалат:
ДЕМИРЧИ КАВЕ ХАКЫ НДА ХЕКАЯТ Нирде дийип ол айдылян адалат.

Эйранын, бинамыс шасы ятмады, Оны ша хузырна алып гелдилер,


Гий^е-гундиз Феридуны ятлады. Сыпайылар оца назар салдылар.

Горкусына эти-ганы чекилди, Ша сорады, йузун чытып мазалы:


Гусса бата-бата, били букулди. «Ким гевнуце дегди багырар ялы?»

Бир гун ол якутдан тэж^ини гейип, Шейле дийди гелен, мацлайна уруп:
Тагтында отурып, дэбине уюи, «Мундан бейлэк чыдып билемок дуруп.

Хабар этди дунйэн, эхли ерине, А дым Каве, езум демирчи усса.
Кемек эдин, дийип хакимлерине. Адалат ниреде, мыдам гам-гусоа!

Мобетлере дийди: «Эшрет сеййэн сиз, Сен мени хорлаян, кеп вагт бэри,
Акыл хем мертлиге гадыр гойян сиз! йурегиме уруп гелйэн, ханж,ары.

Гизлин бир душман бар. Ол шаха гаршы, Ыкбалым шор, гун яманын берйэрсин,,
Он, кимдигин билер хер дана киши. Огуллармы ёк эдйэрсин,, гырярсын,!

Пешече ятыны пилче гермели, Он секиз огулдан бирини гойдун,,


Он,а гаршы тайяр болуп дурмалы. Галанын елдурип, бейнисин ийдин,.

Артдырмасам болмаз инди лешгери. Еке оглума бери дегме сен, шахым!
Йыгнаж,ак мен нирде болса дев, пери. Эшит сен арзымы, дин,ле сен ахым!

Кемек эдин,, белли сизе мен, халым, Этмишим нэмемиш? Айт, гизлеме!
Мундан артьж ёк чыдара меж,алым. Этмишим болмаса, хиле гезлеме!

Хайыр дэнесини сепйэндигими, Шахым, элден гитди эхлиж,е балам,


Хак иш учин дынман чапяндыгымы Гаррап галдым, киме етсин мен, налам.

Беян эдин,, бир нама-да дузун, сиз, Зулумын,-да еци-ызы бар ахыр,
Шамыз адалатлы дийип язын, сиз». Э»^ирин,-де бир себэби бор ахыр?

Себэбини айдып бер сен догруж,а,


Шадан горкуп, ялан ише баш гошуп,
Гынар ялы нэме этди шу гож,а?
Разы болдулар хэкимлер уйшуп.
30 Ш а 6олсан,-да сен бир йылан ше>килли,
Меселэни чезмелисин, акыллы.
31
Сениц билен кеж,елешип, хекумдар,
Ер йузуне эдйэц дийип сен эмир,
Кавэц бейдип дурмага нэ хакы бар?
Ж,ебир чекип йврмелими биз емур?
Перманцы дицлемэн, гитди гаты ол,
Шахым, маца квпден бэри борчлусыц, йы ртды бизи бирлешдирйэн хаты ол!»
Гел хасаплашалы, элем галсын гец.
Ш а сезледи: «Гизлэп дурмайын сизден,
Чекйэн ж,епалармыц асыл себэбин
Х эзи р болуп гечен вака ерэн гец.
Билйэн мен, бер сен онуц ж,огабын ?

Бакмалымы мен шол ики йыланы Кавэц сеси гелип етен бадына,
Огуллармыц гызыл ганы билэни?» Кешге аягыны ауан бадына,

Каве шанын, гони дийди йузуне. Арамызда демир дивар дереди,


Заххак хайран галды онуц сезуне. Эндамымда гарынж,алар йереди.

Дилин тапмак у,чин гарры уссаныц: Билмейэрин мец башымда нэлер бар,
Оглуны гетирип бердилер онуц. Тэлейици ецден геруп болмаяр».

Каве газап биле даш чыкан пилле,


Соцра ша дем.ирчэ эйледи перман:
Онуц дашын гуршап алды мэхелле.
«Ш у нама голуц чек, яйданып дурман!»
Кемеге чагырды адам барыны,
Каве хаты окап, ер гекден гелди,
Адалата чагырды ер шарыны.
Хырра денуп, хэкимлере херрелди:
Гайыш ецлугине элин етирди,
«Мелгуныц сезуне уюп-ганан сиз,
Оны алып, полат найза етурди.
Тацрыц берен акылындан дэнен сиз!
Гайыш тугун эле алып уграды,
Боюн сунуп, голдап сиз шу мелгуны,
Базар ж,айда тозан галып уграды.
Барярсыцыз довзах одуна гени.
Газап биле чыкды Кавэниц сеси:
Шейле хата асыл гол ум ы гойм>а'Н,
«Пэк йурек ынсанлар! Хакыц бендеси!
Хич вагтда шадан хедер этмен мен!»
Чыксын Феридуны сеййэн бар болса,
Каве газап билен гыгырып гаты,
Чыксын Феридуна уйян бар болса:
Ж.ырым-ж^ырым эдип ташлады хаты.
Чыксын йылан шаны йыкасы гелен,
Ата, огул кешкден чыкып гитдилер, Душман ол бар ж,анлы-ж,еменде билен!
Мэхеллели гиц мейдана етдилер.
Аян этсин, геркезсин шу йыртык ген:
Ш а тарыпын зтди кешгуц хан-беги: Кимиц душман, кимиц иле достдугын!»
«Дунйэниц сен шанлы, бейик дирети.
Каве усса гулак асды кеп адам,
Шахым, сениц ж,еце гиришен гунуц, Ызы билен гадам басды кеп адам.
Шемал-да евусмез депвцде. сениц. .
•..иаме 33
32
Хак адылдыр, бардыр ол эхли ерде,
Демирчи усса Феридуна белетди, Ш ат болсац-да ятла, галсац-да дерде».
Умзук атып вце гуж,урлы этди.
Дат эдип, аглады ак сач эгцеси,
Усса яш сердарыц гашына барды, Алланы ят эйлэп, яцланды сеси:
Йыгын шовхун билен середип дурды.
«Эшит, тацрым, эшит менин, наламы,
Найза угцындакы байдагы-гени Табшырярын саца совер баламы!
Ша ез яндан санды эшрет нышаны!
Саклагын оглумы бела-бетерден,
Безеди тугы ол Румда дикилен Аж,ап дунйэмизи ховпдан гутар сен!»
Ялпылдавук йупек-парча, зер билен. i
Биленокды хич кес оц гк,ец этж,егин,
Хэким эдил ай ялы тес-тегелек Гизлин сакланярды хеммеден йыгын;
Алтын асды мацлайындан бир болек.
Феридуныц ики агасы барды,
Тугы ал-элвана безэп чыкды ша, Икисем достлуга гадыр гойярды.
Туга Кавэц тугы адын дакды ша.
Бар кишэ аянды оларыц ады,
Бу соцра дэп болуп галды шоларда: Олар: Киянушдыр, шат Пурмаяды.
Тэж,ин гейип, тагта отуран бада,
Феридун дийди: «Багт хеммэц гереги,
Чэксиз хормат билен шол туга бакды, Ынанч билен беслэбериц йуреги!
Безеди, беследи, гыммат даш дакды.
Говлуга айланяр гуммези гогуц,
Ызы кесилмеди дашыц, парчаныц, Элинден аларын тагтын Заххагыц.
Гайыш оцлук тугы болды барчаныц.
Гой эшитсин хер бир укыплы усса,
Гум ичинде ол асманыц нурыды, Герек болж,ак маца полат сердессе».
Ил-халкыц ынашцы, медетгэриди...
Ол энтек созуни соцлап болманка,
Ики пэлван гитди базара бака.
ФЕРИДУНЫЦ ДАБАРАСЫ
Гелди демирчилер. Элде барыны
Шейдип дынман гечип дурярды ай-гун, Эдип горкезмекчи олар кэрини.
Билйэн ёкды соцра нэме болгцагын.
Феридун уссалар гелен дессине,
Заххагыц зулумын яд'ына салып, Суратыны чызып берди сердессэц.
Феридун гахар хем газаба галып,
Голэц келле шеклин чызды-да ере,
Ш а гушагын дакды, тэж,ини гейди, Шейле яраг ясац дийди олара.
Соцра барып, эя^есине шей дийди:
Уссалар хайдан-хай ише башлады,
«Инди и^ец этж,ек мен, бар менде йыгын, Гиж,е хем, гундиз хем олар ишледи.
Эя^е, сен еке-тэк аллага сыгын, 35
34
«Мен гечирип билмен, болмаз ол, ёк, ёк!
Ловурдады гызыл от ялак яраг, Берк табшырды маца огрынча Заххак.
Шехле сачды гун дек тегелек яраг!
Ч
Гечирмегин дииди херкес гелс<'-де,
Батыра ярады полат сердессе,
Еке ези я лешгерли болса-да,
Уссалара муздын берди кеп эссе.
Кимдигиниц аныгына етмезден,
Уссалара тылла-кумуш, зер берди,
Мехурли хатымы талап этмеэден».
Гымматбаха, гезел эшиклер берди.
М ерт гахарын гетирен сон, ол ж,огап,
Хем дийди: «Йыланы ёк эдип билсем, Дурмады ол сув ецунде сандырап.
Сизден арасыны ачар гусса, гам».
Биле гушагыны гушап хас мэкэм,
Алмак учин какасыныц арыны,
Бекуп мес атына мунди яш хэким.
Галкды гаршылап сэхер нуруны.
А т тойнагы билен сарсдырып ер,
Халка шехле сачып, хурдат1 айында
Деря езун. урды мердана лешгер.
Йерише чыкды ол ециш кейунде.
Атлылар йузушип еце эцдилер,
Мерданыц дашына кеп лешгер уйшди,
Та вере ченли сува чумдулер.
Тагтыныц депеси булда улашды.
Газап билен ол кенара етдилер,
Гвтерди пил, екуз герек-ярагы, Чыкып Бейт-ал-Мукаддесе гитдилер...
Гвтерди пил, екуз бар ок-ярагы.
Гала голай етип баранда гошун,
Феридунын, агалары хем барды,
Феридун гаранып теверек-дашын,
Феридунын, ызы биле барярды...
Герди узакдакы аж,айып кешги,
Талап этмек учин адалаты ол,
Кешге бакып, гетерилди оц ышгы.
Мензилден мензиле чапды аты ол.
Кешк агцапды, ай дек ялкым сачярды,
Дан, билен ол Арвант чайына етди,
Квшкдэкилец гуни хошвагт гечиэрди.
Буйрук хем-де салам билен йуз тутды:
Онуц ерэн белент эйваны барды,
«Э-хей сен гаравул, тиз бол, Иылдызлара етсем-етсем диййэрди.
мунда гел!
Га йык, гэмилери деррев ёла сал!» Сынладыкча, гахар ж,ош урды онда,
Шан шевкет, йылан ша барды ецунде.
Хечж,ет экен, бермеди ол гайыгын,
Боюн товлап, дийди сезнуц айыгын: Феридун йуз тутуп, дийди йыгына:
«Бакыц, кешги нэхил гурандыгына.

©ран оцарыпдыр онуц салмасын,


1 Х у р д а т — гадымы эйран хасабы бвюича майын, аягы, ш»
нын; вашы билен догры гелйэр.
Элем гиалин кемек берен болмасын.1»
37
3tt
Сердессэ япышып, Феридун гечди,
Яр дийип ат гойды, гуш дейин учдЫ. Ж,адыгей элинде гечди гунумиз.
Асылха гермедик оцлы гунн биз.
Квшк сакчыларныц гезнуц ецунде
Йылдырым чакан дек болды ол гунде. Ненен, хедер этмэн гелдиц сен б э р т 1
Илки гезек герйэс сениц дек шири.
Галдырды асмана сердессесин ол,
Элеми хем этж,ек ассын-уссун ол. Ш у тагты алмага гереше чыкан
Тапылмаз диййэрдик, голдаса хак хем!»
Сакчылар гачдылар дурман, да7 эйлэп,
Феридун ат гойды хакы ят эйлэп, Пэлван дийди: «Ёкдур тагты хем багты
©мур бир адамыц эелэн нагты.
Дурмушда кеп зады гермедик йигит
Кешге курсэп урды, йитирмэн вагт. Абитиниц пудагындан болар мен,
Ол елди шу Заххак писиц элинден.
Заххагын, тагтда гоян хэкимин
Агдарып ташлады, алдырман демин, Арым ерне салмак учин гелдим мен,
Ш онуц учин ша кешгуни алдым мен!»
Оны тагтдан пызып гойберэгеде,
Дийди: «Гаршы чыкяр бу худага-да». Йылан ахыр пенж,э душди дийишип,
Гырнаклац калбына чайылды ышык.
йылан яранларны гырмак оц кейи,
Какды кепбилмиши, бар я^адыгейи. Дийдилер: «Мунеж,ж,им ецунден айтды:
«Заххак елйэц, инди ишиц гайтды.
Мелгуныц достларныц хеммесин какды,
Шейдип йылан шаныц тагтына чыкды. Кейан оглы гелип, ыкгцам епбешлэр,
Багт сени бакы хол гыра ташлар».
Хызматгэр барыны хер ян чапдырды,
Кеиан тэм^иц ша гушагын тапдырды. Хайван диймэн, адам диймэн сойдуряр,
Сува душсе, ша сува ган гуйдуряр.
Йылан отагындан ики аялы
Чыкарды, гара сач, йузи ай ялы. Ган билен ювмакчы боляр этмишин,
Тэлейниц терсине яшагцакмышын.
Ж,емшидиц уясы олар, ширин дил,
Неркес яшын декуп нэзик гоша гул, Устесине эгниндэки гоша мар
Ж,оврандырып, эзъет барын чекдирйэр.
Дийдилер: «Ислейэс биз саца багт,
Ш у дунйэ дурянча сенем дур, йигит! Ю рт секуп йерйэр, чекйэр азары,
Ятып хем биленок. Бихуда бары.
Аслыц ким? А й т сен, сесиц галдырман,
Кимиц пудагы сен, эйле сен аян? Тиз вагтдан гелер доланып Заххак,
Хич ерде ол узак дуруп биленок».
Мертлигиц шир ейун вейран эйледи,
Мертлигиц аклымыз хайран эйледи! Сергезданлык чекенинде юрт шасы,
38 Бир бай гейип гулуцкы дек лыбасы,
39
Он, элинде эпет даш дек сердессе,
Горарды он, хазына хем кешгуни, Ол гундур ейтдук биз герен дессе.
Аян эдип вепадарлык, ышгыны.
Ол -гайшарып гирди эйвана-квшге,
Он, адына диййэрдилер Кундарав. Ики батыр хем бар езунден башга.
Эвмезди хич кимден гермэнсон, гарав.
Гелди-де кейанлар тагтына чыкды,
Ол этиячлы гарап, кешге йувурди, Эхли неберэн,е газаплы бакды:
Ген, галды: тагтда тэзе ша герди.
j Какды бар билгири, ж,адыгейлери,
Шанын, гапдалында дурды ики уз: Довзах огулларнын, кесилди сери.
Бириси Арнаваз, бири Шахрназ,
,Сан,а вепадарлан, барыны сойды,
Кундарав аля^ырап дурмады асыл, Тагтын,а-да эпет аягын гойды».
Шаха голай барып, евди бир пасыл.
Бу сезлери эшдип ша гызды гаты,
Баш эгип дийди ол: «Эйле сен эмир, Дессине эерлэн, дийди ол аты.
Т э дунйэ дурынча сургун сен вмур!
Ша лешгерин чекип, ховлап барярды,
Шехлэцден нурланып юрт, халайык, Нвкернин, ичинде девлер-де барды.
Шалар шасы болмага сен ылайык!
Дервезэн, устунде, ж,айлан, устунде
Асмана улашсын сен, белент серии,, Халк гарашып дурды шанын, кастыпда:
Шасы бол элемде еди белек ерин,!»
Халк залым Заххакдан эж,ир чекйэрди,
Еди девлет сырын ач дийип йигит Феридуна умыт билен бакярды.
Кундарава эмир этди шол вагт.
Бутин ерде ялдыраяр яй-гылыч,
Эмре боюн эгип, сыры ачды ол, Ж,айларын, устунден даш хем-де керпич
Ш ол бада хем тэзе шадан гачды ел.
Долы дейин ягып, елум сепилди,
Мес бир ата бекуп мунди-де гитди, Йылан лешгеринин, ёлы япылды.
Ир билен Заххагын, янына етди.
Лешгерини ташлап, эн,месе кешге,
Заххагын, хузурна гадам ташлады, Чыкалга галмады Заххага башга.
Герен-эшденини айдып башлады:
Иле танатмайын езуми дийип, ^
«У ч пэлван-уч саны гайдувсыз мердан Гезден йитди, полат эшиги гейип.
Лешгер чекип гелди алые бир ерден.
Алтмыш билек аркан тапып бир ерден,
Ортада кичиси, ерэн аз сезли, Учеге дырмашды, сайланды ерден.
Серви бой, ези-де хекумдар йузли.
Герди ол шо ерден яш хекумдары,
Яшы кичем болса, акыллы бичак, Янында Шахрназ, нэзли дилдары.
Агалары он, янында кичи дек. 41
40
Сачы тум, ян,агы нур сачып дурды,
Заххак душман дийип сез ачып дурды. Дайхан ерин депсин, нвкер сввсшсин,
Херси ез ишинин, келебин чвшсун.»
Габанж,ан,лык ода салды йыланы,
Арканын саллады усул билэни. Барлы шэхерлилер йыгнанды эсли,
Эйрана беллиди оларын, аслы.
©ленин-еченин билмэн елленди,
Ша кешгунин, депесйнден салланды. Совгат алып, айдым айдып гелдилер.
Шаха хошниетли назар салдылар.
Хайдан-хай ханж,арын эле алды ол,
Шахрназы елдурмекчи болды ол. Хекумдар гелене гулагын герди.
Х ер кимин, езуне герэ ер берди.
Неж,ис серетмэикэ дегре-дашына,
Феридун ша оюн салды башына. Ша ген,ешип, сехбет эйлэп отурды,
Хакын, весъетини диле гетирди:
Сердессесин ёкардан бир айлады,
Он, совудын тике-тике эйледи. «Сен адалат сердессеси билэни
Ер йузунден гум эт дииип йыланы,
Шонда дик ёкардан душди перишде,
Дийди: «Дегме, улан башга серишде. Мени халк ичинден тан,ры саилады,
Дагдан душмэге-де кемек эйледи».
Элини-аягны мэкэм гандаллап,
Гаялы дага элт дашыны галлап. Батлы чыкды кернай-сурнайын, сеси,
Баш эгдилер сыгтйылан, хеммеси.
Гердум-билдим диен хич болмаз ялы,
Гаялан, ичинде бент эт бу алы!» Эжир чекен гала гапысын ачды,
Агыр лешгер эвмэн гин, ела душди.
Перишдэц сезлерне тен берип йигит.
Ш ир хамындан йуп ишдирди шол вагт, Пэли азан Заххак эдилип ^бенди,
Йигренч билен готур дуиэ иукленди,
Йылан шанын, эли мэкэм дацылды,
Кануны-да ёк эдилди, зыцылды. Ганхоры алды-да гитди Феридун..,
Элем бир гож,адыр, яшы ерэн кэн.
Сон, ж,уван хекумдар чыкды-да тагта,
Барча велаятын чагырды багта. Кеп-кеп гун башындан гечирди элем,
Кеп гуни, кеп туни герер бу хэлем...
Деррев ж,ар чекмеги этди ол хвкум;
«Гулак гойсун аклы болса кимде-ким! Багты ачылан ша ен,е йериэрди,
Заххагы Ширхана алып барярды.
А р алмак гурруцин ташлалын, инди,
© з ишимиз эдип башлалын, инди! Элтип ол залымы даг говагына,
Масгаралап, кейж,ек онун, егуна.
Бир ёлдан ызарлап хормат хем-де шан,
Ел шайын тутмасын некердир, дайхан. Биодеи оц перишдэ душди гезлери,
Перишде хем дийди шейле сезлери.
42
43
«Дамавент дагьша хайда-да экит,
Даг каввгне ат-да, агзыны бвкит.

Гоюп гит бу йыгын, гошуны-задам,


Яныца ал дин,е санлыж,а адам».
& б е с

Яш хэким перишдэн, диенин этди,


Заххагы Дамавент дагьша элтди.

Заххак учин учут бир ой сайлады,


f
Чун, говагы он,а зындан эйледи.

Эллерини герип Заххагын, хэким,


Гаянын, йузуне елмеди мэкэм.

Чуйлерини ахырна чен урды сап,


<$>
Асыл-асыл болуп чексин дийп азап.

Шейдилип, залымын, гуми чекилди,


Ил душманнын, гара ганы двкулди. ФЕРИДУНЫН ОГУЛЛАРЫНЫН ЕМЕН
ШАСЫНЫЦ ГЫЗЛАРЫНА 0ЙЛЕНМЕГИ

еридун элеме болуп хекумдар,


Халайык барысы эденде ыкрар,

; Квшкде ол дабаралы той берди,


ЩвШЙ Кейан тэж,ин гейип, тагта- отурды.

Шейдип, ахыр гулуп михр1 айы гелди,


Адалатлы пэлван хекумдар болды.

А зат болан дунйэ унутды шери,


Адалат гуж,агна гысды бар ери.

Агзалалык гидип, хемме болды яр.


Шалык тэзе байрам этди беркарар.

Ж,ам долдурып, ловурдадып от дейин,


Гетерди хеммелер чакырдыр мейи.

1 М и х р — гадымы эйран календарь! боюнча единой аи.


45
Барлылар ичинде бйр адам барды.
Хэким оны бир гун янна чагырды.
Багтлы айын, башланшынын, нышаны:
Йузи гулуп, шатлык гучярды шаны!
Ады — Ж,андил, хызмат этмек кэриди,
Бар ишде ол шанын, вепадарыды.
Хэким дийди: «Якын, аташы улы,
Тутедин, мушк-анбар, загпыран гули». Ша дийди: «Кешт эдип ерин, йузуни,
Тапып гел уч пери, уч ша гызыны.
Онун, кануныды — мейлис биле той,
Ш ат болуп, михр учин ичмелиди мей.
Мынасып гызлары гезле булара,
Ш а неслинден болсун гуда болара».
Сен-де тэзе дон гей, мырадыца ет,
Сен-де михрин, илки гунун байтам эт! Ж,андил боляр дийип чыкды-да гитди,
Ша эмринин, ёлна бакды-да гитди.
Сон, хэким кешт эдип дунйэни гезди,
Йурекдэки гизлин сырлары сызды. Дана хем дилтапар сыпайы киши,
Битирмеклик учин бу хайыр иши
Адыллык эдйэрди баран еринде.
Сутеми-ж,епаны герен еринде, Хаял-ягал этмэн, чыкды Эйрандан,
Гыз гезлэп, кэн юрды секди бир яндан.
Деррев ёк эйлейип, гечип гидерди,
Хайыр-ыхсан ёлун ачып гидерди. Кеп йерэп, кеп ерде дуруп гечди ол,
Гызлы кешгун, барын геруп гечди ол.
Гул экди, от-чепун, кейуп ёгуна,
©вурди дунйэни эрем багына. Ысгап герди адамларын, агзыны,
Дин,леди хер кесин, хер хил вагзыны.
Амулдан гечди-де Тамиша барды,
Ж,ен,н,еллик, токайлык ерлери герди. Эмма ша тапмады шу гин, эле,мден,
Гарындаш болара Феридун билен.
Сон,ра Куша тарап гадамын герди,
Ил онда танярды дице шол мерди. Умыдигэр 'болуп ене-де гитди,
Емен шасы Сарвын, кешгуне етди.
Феридун элли йыл болды хекумдар,
Хэкимин, уч саны ж,игербенди бар. Кэте евуп, кэ етирип хэсини,
Арша чыкарды ол Емен шасыны.
Шан, ызыны тутуп билж,ек хер вагт:
Уч огул, уч саны мен диен йигит. Ш а дийди: «Халайык тарыпын, этсин,
Ким боларсын,, шоны бир аян эт сен!
Серви дек бойлары, нурлы йузлери,
Какасына мецзешип дур езлери. Х ош хабарлы гелен гулмы, чапар сен?
Нэме максат билен этдин, сапар сен?»
Ики огул Шахрназдан болупды,
Ин, кичисн Арнаваздан болупды. Ж,андил дийди: «Шахым, йузун, нур ачсын,
Элмыдама сенден шер гайра гачсын!
Ылгашанда пилден озарды олар,
47
Эмма энтек атсыз гезерди олар.
40
Мен Эйранлы, ж.аханкещде бир дервуш , Сарв эшдип Феридуныц сезлерин
Илчи болуп гелдим, шцим М0ХуМ иш Ёлунан лотос дек, саллады серии:

Мен ж,огап бере**ин аЙдан задыца. Илчэ хеззет эдиц дийип эмр этди,
Феридундан сал0м геТирдим сан,а. ©зи болса чуццур пикире батды.

Улы хем болса, взун уды саянок, Гапысын япдырды ол шакыр-шукур,


Гадыр гоянына к # чи Д^енок. йурегин гаплады дице бир пикир.

Саца дийди: « А р аплаЦ баштутаны, Ю рдуц бар ерне чапарлар гитди,


Емен шасы шалаН, барьщ ятаны, Даналар гелсин дийп, ол хабар этди.

Ша, тагтыцда му^ки-ацбар сачылсын, Ша пикирин аян этмек иследи,


Яманлык гермэсИНц багтыц ачылсын! Гизлин сырын беян этмек иследи:

Билсец бизиц ул#е гУЛлейэн улке, «Уч гызым бар ер биле гек арада,
Биз гуйчли, биз эе Хазына, мулке. Гез гувангцым — дийсем олар барада.

Уч оглум бар, Тэж.и'Тагта мынасып, Феридун яныма ёллапдыр чапар,


Уч оглум бар эШрет, багта мынасып. Хошниетли дузак гурды бу сапар.

Дегиленок олац гевун шадына, Дийипдир ша илчи иберен вагты,


Диенлери боляр а и Д а ц бадына. «У ч оглум бар безэп отуран тагты».

Ковумы гадымы Y4 ящ дувана Шалар шасы гуда болмакчы боляр,


У ч гелинлик гереК акыды дана. Бичэре гызлармы алмакчы боляр.

Сениц кешги-эйваныцд9) хекумдар, «Боля» дийсем, йурек-багрым эзилер,


Уч саны гул дейин Г03ел пери бар. Алдав салсам, шалык дессур бозулар.

Дийип бир ар'ыпдан эшден дессиме, Шаныц ислегини этсем мен бергцзй,
Илчими гендердйм сеНиц устуце. Янып, бишип, гезяшыма тапман ж,ай.

Энтек гызларыца ат хем айры гцай Эгер-де «ёк» дийип, эгмесем боюн,
Бермэнци эшидиП. бегендик биж,ай: Халым ерэн тец бор мец ондан кейин.

Биз хем огул аДьШ 3Uirap тутамзок, Шахы-элеме дийп бормы «боюн дэл»,
Багт арзув эдип, гиж,е ятамзок. Онуц билен душман болмак оюн дэл.

Аталара шейле ДУРмУ1иыц пенди: Феридуныц Заххак шаны йыкышын


Ики дурли гевхер болсун и н д и » . Гур берди алысдан гелен бир киши.

Дийдим ФеридуИЬЩ с аргыдын сац а> Акыл бериц, весъетициз алайын,


Шахым, сен-де аит ацГЬ1ДЬ1ц м аца». Н э дийсециз, шонуц билен болайын».
48 4 Шахнаме 49
Аксакгаллар бирагыздан шей дийди:
«Шахым, сезумизе гулак гой — дийди — Гызларым гиденден геэумден ырак,
Гезлерими берэеним ягшырак!
Ислемейэс сенин, боюн болмагцы,
Гамыш дек хер ере эглип дурмагцы. Эмма шахы элем эйлесе хекум,
Боюн болмазлыга ёкдур хич хакым.
Догры, Феридун ша улудыр улы,
йене велин бизем дэл онун, гулы. Шанын, огуллары улкэме гелсе,
У ч шамчыраг гелип назарын салса,
А р учин севешмек дэбимиз бизин,,
А т хем йити найза динимиз бизин,. Шахы-элем, хекмун, берж,ай эйленер,
Гызлармын, учусем ёла шайланар.
Ханж,арлармыз ганым устунден инер,
Найзалармыз сумме токая денер. Шахым, гой, сен, уч шамчырагын, гелсин
Бу тум шэхримизе шехлесин салсын,
Гызларцы эй герсен,, бар затдан геч сен,
Сесици чыкарман, хазынан, ач сен. Йурек билен гаршыларыс гелселер,
Олар менин, гевнуМ авлап билселер,
Эмма хедер эдйэн болсан, сен ондан
Хем совулмак пикрин, болса ецунден, Билсем олан, йуреклернин, пэкдигин,
Билсем гайры ниетлернии, ёкдугын,
Ш ерт талап эт, гарындашлык хыялы
Ел угруна гидип, пуч болар ялы». Огулларн,а гызларымы берейин,
Сезум сездур, бир эхтимде дурайын.
Нэдерини билмэн отурды хэким,
Келебин, уж,уны йитирди хэким. Сен гормек ислесен, олан, дидарын,
Ш о халатда ша алнына ёлларын».
Ш а илчисин чагырды-да янына,
Сыпайчылык этди ез мыхманына: Ж,андил бу ж,огабы эшден дессине,
Шанын, тагтын впди, эглип устуне.
«Ер йузунде ондан улы хэким ёк,
Диен задын этмезлиге хакым ёк. Тарып сезун айдып кешгун, шанына,
Уграды ез хекумдарнын, янына.
Дий он,а: «Болсан,-да бейгин, бейги сен,
Атасын,, билйэнсин, ата сейгусин. Ел дек учуп ша хузурна барды ол,
Эден гурруцлерин хабар берди ол.
Шанын, оглы болса, гелдиги багты,
Огла гечйэр атан, шехраты, тагты. Уч оглун янына чагырып ша хем,
Эхли сырын аян эйледи шо дем.
Огулларцы нэче свййэн болсан, сен,
Гызларымы шонча говы герйэн мен. Яшырмады хич зат, ша дийди дузун
Бирин-бирии айтды илчинин, сезун:
Гидеренден гызларымы-багтымы,
Говы болж,ак берсем тэгк,и-тагтымы. «Емен шасы батыр тайпасына баш,
50 Сыраты саялы сервэ чалымдаш.
51
©глы болмандан сои, т у т а р а ы ш н , Ш а бакып отырды векил-в*зирне,
Ш а ерэн эй герйэр ай д е к уч гызын. Уч йигит хем гелди онун, хузурна.

Оларын, янына элтсен, С уруш ы 1, Сон, ол ачды хазынанын, агзыны,


Ж,емалларын геруп, гачарды хушы. Сырлы гезеллигин, дицлэн, вагзыны.

Ша гызларна ёллан савчы м гелипдир, Уч гыз чыкды мисли ж,еннетин, гули,


Савчымы ша говы гарш ы алыпдыр. Олары ярадан дэл адам эли,—

Учициз хем гидин, шанын, янына, Гам-гусса гермедик уч гыз герунди,


Ярар ялы сез тапын, ш а ж,анына. Ш ар гара сачлары бурум-бурумды.

Суйж,и дил, сайхаллы, эдепли болуц, Ш а берди уч гызын уч мыхманына,


Нэме дийсе дицлэц, а з гепли болун,. Уч пэлван уч айын, барды янына.

Тангырдыр, бар зады билйэндир хэким, Сарв дийди: «Булар бир-бирине тай,
Сезде хем сехбетде тай гелмез хич ким». Хекумдар йигиде бапдыр гезел ай.

Айдылан сез гевунлерне ярап хош, Табшырян булара уч чырагымы,—


Уч йигит хем какаларна эгди баш. , Сейгими, шанымы, йурек ягымы.

Алые ёла гитмэн, гам ы н ийдилер, Гезлеринин, гарасы дек герсунлер,


Мобетлер-де биле ги тси н дийдилер. Кешплерине йурекден ер берсинлер.

Чагырдылар энче б а т ы р пэлваны, Кеж,ебэ мундурип, дацын, гошуны».


Лешгерлерин, ёкды бел л и бир саны... Дийип ол аглады, саллап башыны.

Сарв хем йигитлен, гелгк,егин дуйды. Чайылан дек болды Емене тылла,
Бутин лешгерйне бесленин, дийди. Сеп чекйэн земмерлен, сон,ы ёк ылла.

Сулгун ялы безэп усти-баш ыны, Феридуна тарап — догма улкеден


Гаршы алды Сарвын, эх л и гошуны. Ёла душди яр билен уч гул беден.

Уч йигди шэхере гирилйэн ерде


I аршылады хормат би л ен иллер-де. -
ФЕРИДУНЫН ДУНИЭНИ Y 4 ОГЛУНА
Дур-гевхер ялпылдап ш ехле сачярды, ПАЙЛАП БЕРМЕГИ
Мушки-анбар ысы ге в у н ачярды.
Билйэрди хекумдар пинхан гуйч сырын
Динар сечип мыхманларын, ёлуна, Уч белеге белди сораян ерин.
Зер сепдилер атларынын, ялына.
Биринж,иси—■Рум, икинж,и — Туран,
у р у ш — перишдэнин, ады. Учунж,иси Арабыстан хем Эйран.
52 5?
Хемме зат хем уйтгэп-езгерип дуряр,
Адам хем гарраса, гуйж,ун йитирйэр.
Салымыц йузуне бакды-да сице,
Ша белледи оны Рум улкесине Какалары гаррап, артанда дерди,
Огуллары пис ишлере баш урды.
Хем-де дийди оца: «Йыгна-да гошун,
Гунбатара тарап чекибер башын.» Салым уйтгэп, ен,ки болшун ташлады,
Ю рдунда кануны бозуп башлады.
Салым гелип, алтын тагтына мунди,
I унбатарыц шасы болды ол инди. Доймаз-долмаз небси аклын айлады.
Гецешчи гелсин дийп, эмр эйледи.
Туран биле Чын юрдуны Тур алды,
Эхли туранлыныц хэкими болды. Кичи инимизе нам учин атам
Девлетин ынанды дийп тутды матам.
Тур хем сайлап-сечип лек-лек гошуны,
Туран тая евурди ат башыны. Гахар-газап билен йузуни чытды,
Деррев Чынма-чына чапар угратды.
Ша лыбасын гейип, тагтына гечди,
Улкесине сахы элини ачды. Ортанж,ы доганна хат язды шейле:
«©мур-бакы шатлык децизин бойла!
Тагзым эдип юрдуц бар сыпайысы,
А т бердилер-Тура — Тураныц шасы. Ядын,дан чыкарма, хекумдар, шуны:
Нэлетлейос ниетини бозаны.
Рач огулларныц кичиси эрди.
Оца-да какасы Эйраны берди. Чырпынян мес пиле ким дурса арка.
Йуреги гарадыр, бакма сен герке!
Эйран, арап шасы этди Раж,ы,
Голуна говшурып тагт билен тэгци. Цнди болан зада сен бир гулак ас,
Ата-баба эшден дэлдир хич бир кес,
Кичи оглуна хэким хормат гойярды,
Тэж,и-тагта туйс мынасып диййэрди.. Y ч догандык —- ша тэж,инин, свеси,
Улы барка кичи болды эеси.
Шейдип ол уч доган тагта отурды,
Хвкум суруп, хеммэ щатлык гетирди. Мен доганлан, улусы хем данасы,
Мен болмалы ахыр шаларын, шасы.

Эгер какам тэж,ин бермесе маца,


ФЕРИДУНЫЦ УЛЫ ОГУЛЛАРЫНЫЦ Бермели ортангца — бермели саца!
ДИЛ ДУВУШМЕГИ
Бизиц гайгымызы этмеди какам,
Адалат ёлундан гитмеди какам:
Ай -гун кервен ялы гечип баряды,
Ким билйэр мацлая язылан зады. Раж,а Арапдыр Эйраны берди,
Маца Румы, саца нирэни берди?
Феридуныц яшы бир чене етди,
55
Яшлык гуллерини тоз басып гитди.
54
Сан,а берди Чынма-чыны, Тураны, Соцра чагырдылар д^ана бир пири,
Шейдип кичи эеледи Эйраны! Гепде хем гуррунде it-айсыз бир зоры.

Мен бу пайлашыгы этмейзн ыкрар, Сон,ра олар максат_л.арна гечдилер,


Аклын йитирипдир гарры хекумдар». Уч болуп езара се х б е т ачдылар.

Он, илчиси дуйэ мунди-де гитди, Салым душуп атасынын, кастына,


Кеп мензиллер ашып, Туруцка етди. Нобат бермэн догаиына-достуна,

Илчи айдыланы беян эйледи, Чапара йузленди: « U ja тарап уч сен,


Ен,лес ортанж,ынын, башын айлады. Елден-де, тоздан-да оз, шувлап геч сен.

Гайдувсыз Тур эшдейде бу сезлери, Кешге гир-де гени баршыца шундан,


Г азапланып аларылды гезлери Салам говшур шаха ики оглундан.

Хем дийди илчэ ол: «Гит-де сен шо ян, Соцра дий сен хекумдара шейле сез:
Румын, шасына эт шуны аян: Ики дунйэде хем хакыц гулы биз.

Алдап огулларны, олар мен вагты Ж,Уван киши чаларя^агын билйэндир,


Экипдир атамыз шейле дарагты: Эмма чал сач гаралмаздан соляндыр.

Япрагы он, зэхер ширеси хем ган. Дунйэ дар дийп, ене дурсуц шу ерде,
Душушмак алаж,ын эдерис хекман. Я юмман ейдйэрмиц гезуци герде?
+
Гецеш гуруп, барлалы бар гуйж,умиз Уммасыз гиц сенин, ериц хем дузун,,
Хем чапар ёллалы атамыза биз. Эмма гевнумизе дегдин, сен бизин,.

©зумизе якын, мекир, дилевар Еллар ичре хусытлыгы сечдин, сен,


Бирин чапар эдип ибермели бор. Яраданын, эмринден ваз 1ечдин, сен.

Намарт болман, герешмели ал билен, Мекирлик, алдавы г«вне ж,айладын,,


Асыллы эр гидер догры ёл билен. Шалыгыцы сен нэдогры пайладын,.

Максадын, ж,ен, болса, сагынып дурман, Дана дэлми огулларцыц учуси —


Севеше гирели, салымын бермэн!» Улынын, ерине гечди кичиси.
Салым илчин, тизден хабарын алды, Бизде укып гермэн, гусса батырдын,,
Доганньщ-да ниет-куйуни билди. Кичи оглун, улалдып, арша етирдин,.
Ики хэким, ики доган душушып, Бир оглун,а йылан болуп серетдии,,
Зэхери бал билен гардылар гошуп, Бейлекице кейпи-сапа деретдин,.
/
Шейлеликде ики доган бирлешди, Бири отыр- гапдальщда тэч гейип,
Аян хем гизлин сыр хакда гурлешди. Саклаян, мэхрицден гандырмп, сейуп.
56 57
Чапарын, геленин бада-бат дуюп,
Кешге дана илчи гелипдир дийип,
Нэме артык иш битирди кичимиз?
Нэме бейле ала тутян, учумиз? Деррев йувуришип гитди некерлер,
Хекумдара хабар этди некерлер.
Шалар шасы, хак ишлери сеййэн сен,
Адалатсыз иш эденн,и дуйянсыц. Хекумдар пердэни сырып серетди,
Айдын, илчи гелсин дийип эмр этди.
Тэж,ин алып бихепбэнин, башындан,
Шахы-элем, дындар бизи сен шондан. Чапар Феридуна назарын салды,—
Илин, эй герйэннин, себэбин билди.
Г ой, ол хем яшасын биз ялы четде,
Ков оны яньщдан, гумуни чек-де! Йузи нурлы, бойы серви мысалы,
Ян,аклары мисли гызыл гул ялы.
Ёгса-да устуце чозуп барарын,
Туран, Румы, Чынма-чыны сурерин. Мылайым, мэхирли, гулер йузлуди,
Сезлэнинде мыдам суйж,и сезлуди.
Гырарын Эйраны, суруп гошуны, •
Раж,ын, хем аларын мен башыны!»
Гож,а хэким ер берип ез янындан,
Огулларны сорады мыхманындан:
ФЕРИДУНЫН ЯНЫНА УЛЫ ОГУЛЛАРЫНДАН
«Айдып отур, олар аман-эсенми?
ИЛЧИ ГЕЛМЕГИ
Кейпи кекми я-да гусса басанмы?
Шанын, сезун дин,лэп, баш эгип чапар,
Чыкды-да, Эйрана, эйледи сапар. Ери, чапар, сенин, ез халын, ничик?
Ядаман гелдицми даг, дере гечип?»
Атына атланып, учды-да гитди,
Даг-дереден ел дек гечди-де гитди. Ол хем шаха дийди хошамай сезун:
«Сизин, саглыгцызда бардырыс бизем.
Чапар гелип етенинде Эйрана,
Шанын, кешги гойды оны хайрана. Саг-аман гезишип, яшап йер олар,
Кейплери-де кекж,е дийсемем болар.
Ики даг гуршап дур кешгун, дашыны,
Булутлар ертупдир белент башыны. йене велин гелдим башга сез билен,
О барада геплешмекчи сиз билен.
Гапысьшда ер туруп дур батырлар,
Сыпайылар ич ишикде отырлар. Гой, диллер гахарлы сезлери сачсын,
Мен бир бичэре гул, гунэми геч сен.
Бир тарапда пиллер ж,ен,е тайяр дур.
Бир тарапда арлашып дур арслан-шир. Чемче ганым гечсен,, мен ондан кейин,
Тентек огулларцын, сезун айдайын».
Некерлен, гопгуны асмана галды,
Ширин, аррылдысы чыкан дек болды. Хэким дийди: «Еке-еке эт беян,
Олан, куй-ниетин билейин аян».
Чапар кешги сынлап, гаранды дашын,
59
Бар ери тутуп дур некердир гошун.
58
Чапарыц сезлерин дицледи, дымды, «V ч оглума Тагтым берерин, белки)»
Бирденем гахара-гаэаба мунди. Дийип, ез янымдан айдярдым илки.

Хэким дийди оца: «Эй, дана чапар, Ахриман ызындан гиден болсацыз,
Рехим этгцегими билдиц бу сапар! Ата пендин рет эден болсацыз,

Ягшылыга гарашмандым ецем мен, Онда гитмерсициз сиз мундан ацры,


Шейле болж,агыны сыздым ецунден. Сизиц дек пислери халамаз тацры.

Дий сен ики арвах, ики неж,исе, Накыл бар, белки хем, шол акыл берер:
Дий сен акмаклара — ол 'ики писе: «Х ер ким вз экенин взи хем орар».

«©зуцизи танатдыцыз сиз басым, Пирим дийди маца: «Кимлигне бакман,


Сизден шуца гарашдыммы мен асыл? Адам бары бака бармалы хвкман».

Нэче дийсем, душмерсициз сиз гепе, Небис апарыпдыр акыл-хушуцыз,


Сиз асыл тен бермерсициз дуз гепе! Арвах-ж,ын болупдыр бар сырдашыцыа.

Хаясызлар, ундупсыцыз хакы сиз, Чакым мец чак болса, шере баш гошуп,
Пис ёла баш гошупсыцыз чакы сиз. Гунэ пенж,есинде гидерсиз яшып.

Яп-яцы хем яшдым, гуйчли йигитдим, Инди газап донун гейип йермэйин,
Яп-яцы хем гара сачлы йигитдим. Казам долуп баряр, мен оца тайын.

Пелегиц гердиши билими эпди. Уч оглуц атасы, бу гарры педер,


Г ара сачларыма ак гырав сепди. ©лмэнкэ хеммесин дуйдурып гидер:

Маца бакан пелек сизе-де бакар, Ацламаса бир кес шериц алыны,
Сизиц хем билициз яй дейин букер. йигренип бар зады, йитир ёлуны.

©мур-бакы тацрыц садык гулы мен. Дунйэ кеп герендир сиз дек кишини,
А нт ичйэрин ериц, гунуц адындан, Ол хер кес ецунде эгмез башыны.

А нт ичйэрин ай хем асман, тагтдан, Хетдицизден ашмасацыз бэш бетер,


Сизи йигренмэндим мен хич вагт-да! Хенизем худайым гунэциз ©тер.

Барча мобет, мунегцгцими гетирип. Ж,еза шарпыгыны дадар болсацыз,


Свзлерини дицлэрдим мен отурьш. Йериш энгцамыны тайяр эдиц сиз.»

Башламаздан бурун езум хер ише, Илчи дицлэп шаныц бар айдан сезун,
Бир аллага сыгынардым хемише. Башын эгип, кешкден сайлады езун.

Хэким боламда-да бутин мулке мен, йылдырым дек суйнуп учды-да гитди,
Мы дам гулак асып гездим халка мен. Ел дек шувлап, ара ачды-да гитди.
во 61
РАЖ.ЫЦ АГАЛАРЫНЫН, ЯНЫНА
ГИТМЕГИ Ел ялы всуп дур ыкбал депеден,
Ондан гуталармы гайгы кеп эден?
Феридун бермэге дана пендини
Янына чагырды ж,игербендини. Ол ел есее, дурмуш дарагты солар,
Йуреклерин, нуры ечер, ёк болар.
Хэким ачды ез оглунын, гезуни.
Айдып берип гелен илчин, сезуни: Дурмуш башы байлык, ж,епа он, сон,ы,
Дунйэ билен хошлашмалы ин,сон,ы.
«Оглум, агаларын, хут бизе гаршы
Эйлемекчи боляр ганлы ж,ен,-уршы, Шейле болса эж,ир чекип нейлэйин,
Дурмуш дарагтыны экип нейлэйин.
Пис ише баш гошмак, яманлык пэли,
Шейле язылыпдыр олан, ыкбалы. Эксем, онун, кеки гызыл ган ичер,
Йигренч хем бетбагтлык мивесин сечер.
Олан, юрды эж,ирли хем азаплы,
Адамлары гахарж,ан, хем газаплы. Биз ялы шалары кеп герди элем,
Квп-кеп хекумдары герер ол хэлем.
Ш а болуп, болсан, сен хекмурован,
Дин,е шонда болар доганын, доган. Гадым шалар хич мекирлик этмэндир,
Ар-касасын, алдавына гитмэндир.
Халын, гачып, элден гитсе тэж,и-тагт,
Голайыца гелен болмаз шо вагт. Дана сезун, дицлэрин мен хемише,
Кака, асыл баш гошмарын бет ише.
Гылж,ыца даянма, эйлеме ж,ен,и,
Говулыга бармаз, оглум, ж,ен, сон,ы. Тэж,и-тагт менин, нэмэме герек?
©н,леринден чыкж,ак, гызман бидерек.
Оглум, муны езум тослап тапмаян,
Агалан, бу сыры эйледи аян: «Доганларым!— дийж,ек, чыкж,ак-да еце,
Бир тенде бир ж,ан дек голай сиз ман,а.
Ери, тайынмысын, ж,ен,е диййэрлер,
Шайын, тут-да, чык сен вн,е диййэрлер. Йурекден йигренлчи зыцып ташлац сиз,
Тацрыны танаян болар кнтувсиз.
Довдулешип сен, устун,е эцерлер,
Я ецерсин,, я-да олар ецерлер. Шер арап, от бермэц н5,умле-/к,ахана,
Ж,емшит нэме герди эдип бахана!
Ецэйселер кулун, соврарлар олар,
Оглум, ярашайсан,, шол говы болар». Не сиз, не мен гутулмарьтс ж,езадан,
Хей гачып гутулан бармы казадан...
Эзиз какасына шей дийди Рач:
— Сезлериме гулак гой,— дийди Рач: Шейдип хайыр гапысыны ачарын,
Гахар дэл-де, мен мухапбет сечерин».
«Парасатлы, адыл, пайхаслы шахым,
Ыкбалын, нэдигин билйэц, пенахым. Хэким дийди: «Оглум, сен-э той диййэц,
62 Олар болса ж,ец донуцы гей» диййэр.
63
Ман,а байлык, тэж,и-тагт герекмес,
Догры экен кенелериц айданы:
Эгри азар, догры озар гес-гени. Маца сизден башга багт герекмес.

Ж,ан оглум, тамам-да шейледир сенден. Эж,ир чекдим ачмак учин багтыцыз,
Доганларцы сеййэц ачык гевунден. Дилегим: хош гечсин сизиц вагтыцыз.

Дучар болса емур хазан елине, Болупсыцыз атацыздан нэгиле.


Пайхаслы-да душер вагшы голуна. Айдыц сиз, бу затлар боляр нэхиле?

Аллатагаланыц иследиги бес: Иницизиц гунэси ёк чигит дек,


0лум зэхеринден гутулмаз хич кес. Яныцыза барар ол мерт йигит дек.

Йурегице дувеници эт, оглум, Агаларым билен гурлешгцек дийип,


Шайыц тутуп, ёла душ-де гит, оглум. Яныцыза баряр тагтыны гоюп.

Некерлерден хызматгэр сеч езуце, Сизи тэж,и-тагтдан илери тутды,


Сыпайылар душуп гитсин ызыца. - Калбында доганлык мэхрин экитди.

Сен гит, мен олара бир хат язайын, Ага книц хергиз гамын иййэндир,
Язан хатым гезяш билен эзейин. Гевнун гетерйэндир, хош сез диййэндир.

Ынгцаларым ялы, аман гаидып гел, Аладасын эдиц, мухапбет гоюц,


Агаларца мэхрем сезун, айдып гел!» Ики ага болуп инициз сейуц.

Хемме иши акыллашып учициз,


Наманы ёллады Чин билен Рум
Хормат билен ыза ёллац кичициз».
Юрдундакы хэкимлере Феридун:
Ш а мехурин гойды ха'тыц астына.
«А л асмандан бакып дуран ики гун, Рач ёл шайыны тутды дессине.
Кабул эйлэц гогцацызыц саламын!
Ёлда-ызда горап гидере дашын,
Батырлац батыры, ж,анан огуллар, Алды ол янына азаж,ык гошун.
Ш а эхлиниц тэж,и, мердан огуллар,

Сизе кеп говганы геренден салам, АГАЛАРНЫЦ РАЖ.Ы ©ЛДУРИШЛЕРИ


Дунйэн, сырын ацып йеренден салам.
Рач агаларныц янына етди,
Сердессе, хангцара хекмун йередип,
Ж,ец-севешде ечмез шехрат дередип, Доганларын акйурекдир ейтди.

Гиц элеми бетбагтлыкдан дындырып, Агалары гуршап алып дашыны,


Сап-сап эдип дуруздылар гошуны.
Хакыкаты голдап, шери сындырып,

Умыт хазынасын ачандан бу хат, Гевни ачык геруп инисин олар,


Бир бада акйурек ялы болдулар.
Туме ягты шехле сачандан бу хат.
5 Шахнаме 65
64
Ики гара йурек, бир хем ак йурек,— Инди мен душундим гвруп булары,
Тиркешип уграды кешк сары йерэп. Рагк,ын, ша болмагын куйсейэр бары.

Ичгин дэл агалан, гуррун,и-гепи, Сен оны йыкмасан,, гуйч йыгнап башлар,
Гумуртик сораглар сезлерин, кепи. Сени йыкып, аяк ашагна ташлар!»

Рач ша тэж,ине мынасып экен Соцра турдулар-да гитдилер олар,


Дийип, пикир этди он,а хер бакан. Узын гиж,е пикир эдип ятдылар...

Барча гошун так Раж,а гарады, Элем гара пердесини ташлады,


Некерлерде он,а сейги дереди. Лешгерлер укудан туруп башлады.

Ики бир-ики бир бвлуншип гошун, Эл чекмэн агалар уят, бет ишден,
Чавуш чакышярлар, гараншып дашын: Бакы айрылдылар акылдан-хушдан.

«Патышалык гелшип дур-ла Раж,а, Хилегэрлен, ж,анларына от душуп,


Ине, шунун, сери мынасып тэж,е!» Бардылар лешгерлен, янна тиркешип.

Салым гез айлады бутин гошуна, Рач доганларнын, гелйэнин геруп,


Гахары-газабы чыкды дашына. Чадырындан чыкды, шат гадам уруп.

Гахарына гахар гатып гайтды, Сорага башлады ол ики хайын,


Башын саллап, оя батып гайды. Дийж,ек свзлери-де вн,унден тайын.

Ганы гызып, отлар душуп ж,анына, Тур дилленди: «Рач, кичи сен менден,
Чагырды Т ур гецешчисин янына. Нэмучин шонда-да мен дэл-де, ша сен?

Олар отурды-да маслахат этди, Сен шаларын, шасы, Эйран хэкими,


Шалык тэч хакында кеп гуррун, гитди. Мен берж,ай эдйэрин йене хекуми:

Салым Тура дийди, гетерип башын: Турклен, дервезесне гарап отырын,


«Н эм учин ики-икэ белунди гошун? Сакчын, ялы дашын, горап отырын.

Некерлериц хыялыны дуймадын,, Шалык тэгк,ин гейип отырсын,, мес сен,


Асыл оны дуяйын хем диймедин- Х у т аган, болсам-да гулдан хем пес мен.

Рач гелди, лешгер бир хили болды, Ю р т ден, пайланмады, нэме хатамыз?
Некерлен, йурегин ол эле алды. Дин,е сан,а гулуп бакды атамыз!»

Дин,е Рач хакда сезлейэр лешгер. Рач зшдип Турун, гедек сезуни,
Н ирэ гитсе, шон,а гезлейэр лешгер. Дана ж,огап берди, чытман йузуни:

Алып билмэн урундык биз Эйраны, «Агам, акылыца айланып сэзле!


Ш ол хем калба салды битмез яраны. Багтыцы парахат-дынчлыкдан гезле.
66 67
Нейлэйин мен Эйран билен Тураны, ©лдурме, дерексиз йитирме мени*
Нейлэйин берселер и^умле-гцаханы ? ДунйэдеН арманлы етурме мени.
Шалыкдан гидейин, декме ганымы,
Белентлигин, сон,ы болса гара гыш,
Дер д ек у п тапайын девум нанымьь
Оны куйсемеклик нэмэ герекмиш?
Доганьщ мен, доган ж,анын алма сен,
Гек асман-да болса аяк астында, Гарры атацы янар ода салма сен.
Ахыр ж,ан берерсин, дашын, устунде.
Ислегиц тагтды. Алдын,, ага сен,
Тагта чыкып, шалык тэж,ини гейдим, Ган декме-де, сыгын бир аллага сен!»
Эйрана хвкумдар болмакдан дойдум. Дин,лемеди, гайта хайбат атды Тур,
Доганны влдурмэн, шайын тутды Тур.
Тагта чыкын,, алын, тэж,и гейин; сиз,
Змма мени йигренмеги гоюн, сиз! Эдигнин, гонж,ундан хангцарын чекди,
Доганнын, ганым дек ганыны двкди.
Агалар, сввешмек ислэмок бир-де,
Гахарланмак нзмэ герек бу ерде. Авулы тыг парран гечип двшунден,
Хокумдары айра салды хушундан.
Ж,епа чекип, гечирсем-де мен вагты,
Эмма гевне дегип алмарын тагты. Гышарып-гышарып, букулди хэким,
Чапылан серви дек йыкылды хэким.
Гедемлигин; гулы болман хич хачан,
Барлышык эделин,, дийсем ач-ачан!» Ж,ораланып ганы акды-да гитди,
Шейдип Эйран шасы дунйэден етди...
Эшиденде керпэн, айдан сезуни,
Тур сандырап, бурушдирди йузуни. Серет, нейледин, сен, бирехим дунйэ?
Оны шонун, учин деретдин,ми я?
Х ак свз авы гатды ашу-нанына. Билмейэк кимсэни гулдурйэрсин, сен,
Хак свз ярамады онун, гцанына. Кими гамда гоюп, влдурйэрсин, сен...
Бир отурып, бир галды ол еринден, Тур т а р п УРУП. гахар-газаба галды,
Гахар-газап гайнап-ж,ошды серинде. Яш хэкимин, тэчли келлесин алды.
Алтын отургыж,ы гарбап алды ол, Ол келлэни мускус билен елледи,
Раж,ын, келлесинден айлап салды ол. Соцра болса какаларна ёллады.

Рач налач гезуне яш айлады, Гож,а хат хем язды: «Кабул эйле сен,
Ялбарып яш хэким нала эйледи: Иберйэряс сейгули оглун, келлесин.

«Атан,дан утан сен, алладан горк сен! Бэрден барар велин, ынха, шу келле,
Билип гой, арымы аларлар сенден. Арша чыкар, ер йузуне ша белле».

Агам, урма мени: эшидип ахым, Шейдип, олан, херси биряна гитди;
©мур танапыцы ёлар аллахым. Бири Рума, бири Турана гитди.
6В 69
ФЕРИДУНЫЦ РАЖ,ЫЦ еЛДУРИЛМЕГИНИ
БИЛМЕГИ Раж,ьщ алып гиден эхли гошуны
Гусса батып, саллашып дур башыны.
Феридун хер заман ёла бакярды,
Рач дийип, лешгер гусса чекйэрди. Депреклер дешилен, туг бвлек-бвлек,
Чадырлар шар гара туйс квмур ялак.
Голайлапды гелер вагты яш шаньщ,
Эмма затдан хабары ёк гоя^аньщ. Пиллен, келлесине гара чыршалан,
Хеммем^е зат матам билен гуршалан.
Гызыл чайып, оглун, тагтын дузетди.
Тож,и лагл-2к,евхер биле безетди. Гайгы-гам ичинде шанын, гуллары,
Ж,инде-ж,инде болан атлан, ж,уллары.
Сакылар гетиртди мейлисе гайым,
Кернай-сурнайчыны этдирди тайын. Лешгерлер хошлашып яш хэким биле,
Башларна кул сепип, душдулер ёла.
Герулж,ек тайынлык герулди килен,,
Гвзленйэрди огла мувапык пилем. Гайгы-гама батып, гвтермэн башын,
Аглады, эн,реди, яс тутды гошун.
Булут кимин тоз галанда ёкары,
Тайярлык герйэрди ша хем нвкери. Шейдип ызлы-ызына гунлер гечип дур,
Шейдип пелек кепенмизи бичип дур.
Бир дуе сайланып гелди-де етди,
Усундэки чапар ерэн тукатды. Такдыра тен берж,ек болмагын хергиз,
Бил сен, ыкбал уйтгэп дуряндыр тиз-тиз.
Эн,рэп гайгы-гусса батып отырды,
Алтын сандыж,агы тутуп отырды. Ыкбалын,ы душман билсен,, свер ол,
Достум дийип билсен,, гергэ гояр ол.
Йупек вртулгиди сандыгын, дашы,
Ичинде ятырды Раж,ьщ башы. Сан,а акыл берип, дийсем мен растым,
Бу паны дунйэни свймегин, достум...
Йузи дув-ак чапар ах-нала чекип,
Ша хузурна гелди, гезден яш декуп. Багты ятан гоя^а хем эгирт гошун
Тутды чар баглыгьщ ичин хем дашын.
Бу чапар дэлирэп гелйэндир, белки,
Дийшип хайран галды бар адам илки. ©н,лер бу теверек тойды, мейлисди, -
Инди бу баг шатлык мейлисин кесди.
Сандыгы ачсалар, уйшуп хеммеси,
Ичинде ятырды шаньщ келлеси. Кукрегине гысып Раж,ын, башын,
Гож;а йыглап баряр, декуп гезяшын.
Хэким атдан агып гвзлерин юмды,
Лешгер яка йыртып, чун, оя чумди. Алтын тэж,е бакды, зер тагта бакды.
Барысы бош дурды, бар ер гум-гукды.
Шейле душушыкмы гогцац куйсэни?
Гезлери гаралып, гызды он, ганы. Сер ховуза, сервэ, салма серетди,
70
Зэр-зар аглап, бага, алма серетди...
71
Сыпайы эхлиси гамгын болуп дур, «Эй пэлванлар, шейле еленн,иэ бармы?
Лешгер тозы дик асмана галып дур. Ш у мердан дек гурбан боланцыэ бармы?

Сачын ёлуп гож,а, делмирип бакды, Огуллам башыма не гун салдылар:


Багы, дал-дарагты отлады, якды. Бигунэ доганнын, башын алдылар».

Оглун ятлап, гож,а кеп перят этди,


©вшун атян кешгуне-де от берди, Наласы хайвана, гуш-гумра етди.
О т ялыны чар тарапа гол герди.
Аял-эркек гож,ан, дашына уйшуп,
Гуллери торч эдип, бир-бир согурды, Онун, зарын овазына сес гошуп,
Теверегне гамлы гашыны герди.
Гара гейип, матам тутуп аглады,
Раж,ын, келлесин гысып дешуне, Гвзяш декуп, гцигер багрын даглады.
Шейле дийди, гарк болуп гезяшына:
Хэким айны яшда дунйэден етди,
«Эй худайым, гулак гой-да налама, Хеммелер ызында гам лайна батды.
Серет сен бигунэ елен балама.
Йуреклерде гусса чекди кеп гу,не,
Гевресини ики ёлбарс ийипдир, Гуссалы гундизлер еврулди туне.
Келлесини атасына гоюпдыр.

Аллахым, неж,йслен, як сен йурегин, МАНУЧЕХРИЦ ЭНЕДЕН БОЛМАГЫ


Гезлери гермесин вмур ягты гун.
Гечди шейдип, энчеме ай, энче гун.
Оглунын, отагна гелди Феридун.
йуреклерне ечмез бир тагма сал сен,
Вагшы хайванлан,-да, гой, хайпы гелсин!
Махафарит гаршы алды хэкими,
Яш гырнак гезелди ылла гун кнби.
Тацрым, дунйэ малы герекмес маца,
Бир дилегми битирсен, шо бес маца:
Оны Рач сеййэрди, аянды иле,
Гырнак ондан болан экен хамыла.
Рагцьщ оглы я агтыгы болса,
Ол хем неж,ислерден арыны алса,
Басым ар аларыс пислерден дийип,
Феридун бегенди бу сыры дуюп.
Ш оны гврубилсем ёкдур арманым,
Вах диймерин, онсон, чыкса-да ж,аным».
Бир гун Ран^ын, шол сеен кенизи
Гоа^а шейдип узак вагт аглады, Догурды ай ялы аж,айып гызы.
Отлар ©суп, билине сер баглады.
Хеммелер шат болуп, есдурди гызы,
Гара ер болды он, ёрган-душеги, Нур сачды ол гызын, ай ялы йузи.
Тапдан душуп, гачды гезден ышыгы.
Серви дек бой алды, улалды-да тиз,
Япдырды-да ол кешгурин, гапысын, Рая^а мен,зэпж,ик дурярды ол гыз.
Хак дийип гечирди вагтын, кепусин.
72 73
Гезе гернуп, гыз серви дей болупдЫ,
Дурмуша чыкмагын, вагты гелипди. йыкмадылар шазадан, бир сезури,
Гермеди ол хич яманлык йузуни.
Ол гож,а агтыгын Пашанга берди,
Гунлерин, кервени гечди-де дурды. Гож,а човлугына эдеп евретди,
Гайдувсыз болмагы весиет этди.
Раж,ын, гызынын, ай-гуни долды:
Гезелин, ну рана бир оглы болды. Гож,а кувват гелип, йигделди кем-кем,
Тапып гошун-лешгеринин, дилин хем,
Бегендирж,ек болуп гарры бабаны,
Бада-бат элтдилер эзиз чаганы Човлугына тэ>ци-тагтын табшырды,
Гуванч билен сердессесин говшурды.
Х ем дийдилер: «Серет эй, хэким гож,а,
Бир гез айла, шахым, керпе Раж,а!» Алтын гынлы хинди гылыж,ын берди,
Еди дурли йупек чадырын герди.
Гарры оны геруп, гуш болуп учды,
Гож;анын, арзувы ерине душди.
Табшырды лешгерлен, энгам-йукуни,
Табшырды галкандыр, яйдыр окуны.
Чаганы элине алды-да гож,а,
Шейле дийди сесленди-де чалаж,а:
Арап атларыдыр найза, ярагын,
Румы совутларын, газна герегин,
«Тацрым, сен етирдин, шу аж,ап гуне,
Гой, душманлан, гуни ©врулсин туне!»
Гараз, човлугына бар задын берди,
©зуне-де бейик ша адын берди.
Хак ялкап, гогцанын, ачылды гези,
Ягтылды-да гитди саралан йузи.
Ша гелсин дийп эмр этди барына:
Хэким геруп ене ягты гцаханы, Везир-векил, гошун сердарларына.
©н,куден-де зй герди ол чаганы.
Бары ша хузурна уйшуп гелдилер,
Шерап ичип, огла гулуп бакды ша, Хеммеси аж,ап иш дийшип гелдилер.
Он,а Манучехир адын дакды ша.
Хамана шер ишлер деп болан ялы,
Дийди: «Тэмиз шахан, тэмиз мивеси, Гоюн билен меж,ек ж,уп болан ялы,
Яманлык йузуни гермэн ойнасын!»
Тэч устуне сепнп лагл-гввхери,
Чага есди, вагтын бош гечирмеди, А к пата бердилер геленлен, б>ары.
Гож,а он, устунден гуш учурмады.
Мунда батыр Шируй, Аваган барды,
Чаган, энекесин ин,н,эн сейдулер,
Кавэн, оглы Каран башда дурярды.
Гаты ерден йеремегин дийдилер:

Ёлларына мушки-анбар сепдилер, Ж,ен,е тайын болуп, лешгер-де гелди.


YcT-башына йупек-атлас япдылар. Хэким раята назарын салды.
74
75
УЛЫ ОГУЛЛАРЫНЫН ф е р и д у н д а н Аллаха багышлап уч-дерт агзыны,
ГУНЭЛЕРИНИ ГЕЧМЕГИНИ СОРАМАГЫ Етирипди олар шанын, вагзыны:

Ша адын эшидип Тур билен Салым, «Феридунын, емри бакы гул ачсын,
Нэдерин билмеди ол ики залым. Тацрым он,а хемишелик нур сачсын!

Бу хабар ашларна авылар гатды, Саг-саламат гезсин, йигделсин яшы,


Гунлери гайгылы-гуссалы етди. Гой, асмана етсин хэкимин, башы!

Инди нэме эдеркэк биз дийдилер, Канун бозан ики саны хайын биз,
Гунлеринин, яшж,агыны дуйдулар. ©кунип декйэрис гезде яшымыз.

Ятып-туруп, чундур оя батдылар, Йурегмизи паралаяр хатамыз,


Бир тэрин тапмагы карар этдилер. Гунэмизи гечсин бизин, атамыз.

Олар учин бир ёл барды бу сапар: Эшдип бизин, нала билен ахымыз,
©тунч сорап, ёлламалы бир чапар. Белки, гунэмизи етер шахымыз!

Тапдылар дилевар, дана бир эри, Хекумдармыз унутсын-да гахарын,


Ол гуррун,сиз башарж,акды бу кари. Ягтылатсын кецлумизин, шэхерин.

Ясавуллар онун, янна чапдылар, Башга сезумиз ёк бизин, диере,


Эйдип-бейдип, Ж,уван Манучехир гелсин бу ере.
деррев угрун тапдылар.
Гелсин, он,а эдил гуллары дейин
Хазынанын, гапыларны ачдылар, Ики доган болуп буралы боюн.
Горкуларна лагл-меря^ен сечдилер.
Гахар топрагында есен дарагты
Гезяшдан гандырыс, сув куйсэн вагты.
Гымматбаха тэж,и сечип алдылар,
Пиллери-де харбы ж,ула салдылар.
Ол агач гек япрак ачан вагты биз
Шаха табшырарыс тэж,и-тагтымыз!»
Сылагламак учин олан, барчасын,
Гайгырмады олар йупек-парчасын. Бай кервен Эйрана эйледи сапар,
Кервене баш болды дилевар чапар.
Сылагламак учин сыпайылары
Йукледилер алтын, кумуш хем дери. Хошамай сезлери гетирип диле,
Кешге барып етди байлыгы биле.
Рум илинден чыкып гитмели кервен,
Чапар гелди сеси гож,а-да етди,
Эйран тая сапар этмели кервен. Безэн, квшги дийип, ол эмр этди.

Чапары чыгырып ол ики залым, Алтын тагты деррев дузетди хэким,


Хатын, мазмуныны эйледи мэлим. Йупек-парча билен безетди хэким.
76 77
Сон,ра тагта чыкды хекумдар гол(,а, Сырын гизлэп билмез ол ики пис эр,
Човлугы янында отыр билеж,е, Олан, пыглы маца гунден-де эшгэр.

Ялпылдап дур алтын тэж,и башында, Айт тацрысын билмез ики нен^исе,
Ики ганхор, ики гунэкэр п'исе:
Сыпайылар уйшуп отыр дашында.
Акмаклан, гепине дограман соган,
Хеммелер зер донлы, ж,ыгалар серде,
Хей-де елдурерми доганын доган?
Алтын-кумуш ©вшун атяр бар ерде.
Манучехри сеййэс диййэрмисин,из?
Мердан Шапур ша змрини битирди:
Рач нирде? Мейди нирде? Айдын, сиз?
Ша янына Рум чапарын гетирди.
Мейдинден хабарын, бармыдыр сенин,?
Чапар гирен бада кешгун, четинден,
Биз дин,е келлесин гк,айладык онун,!
Хайран галып, душди деррев атындан.
?Д екдуциз сиз Раж,ымын, ганыны,
Элемин, шасына голайлады ол,
Алмакчымы агтыгнын, хем гк,аныны?
Илки тэж,и-тагта гез айлады ол,
Ёк, ол барып сизин, ганыцыз декер,
Сон, шанын, ецунде ашак йыкылды,
Алып барар лек-лек лешгердир некер.
Башын ере гоюп, ики букулди.
Барар, Кавэн, тугун гетерип барар,
Алтын отургычда отурды чапар,
Ерин,из торч эдип, меркициз берер.
©вги сэзун диле гетирди чапар:

«Тэж,и-тагты безейэн сен, хекумдар, А р агаж,ы, гой, ессун, гой, гуллесин,


Ганыцыз ювсун оц хер бир мивесин.
Сенин, ерин, тутуп билмез хич бир эр.
Оглун, арын ала билмэн гездик биз,
Газандын, сен ил эхлинин, сейгисин,
Ниче йыллар шум ыкбала дездук биз.
Хэкимлерин, бейик^ернин, бейги сен!
Огулларым, мен ж,ен, эдебилмедим,
Сен ша болмак учин дередиц, шахым,
Гошун ен,ун чекип гидебилмедим.
Бизем сенин, гулун, этди аллахым».
I1. ‘
Неж,ислерин, диенини сезледи, Девен дарагтьщыз шаха айырды,
Шейдип чапар хакыкаты гизледи. Ол немала гелип, кэн миве берди.

Хилели сезледи. Ш а гулак салды, Раж,ын, агтыгы, арлап мисли шир,


Дин,лэп оны, гахар-газаба галды. Барып барыцызын, эмицизи бийр!»

Илчи гож,ан, билип максадын-куйун,


Хэким онун, пирим-хилесин дуйды,
Геруп яш хэкимин, сыратын-боюн,
Чапара бакды-да, ол шейле дийди:
Сандырап, акылын-хушун йитирди.
«Сен ялан сезлейэн,, билйэмин, шоны,
А й т сен, хей гизлэп болармы гуни? Аягын узеццэ деррев етирди.
79
78
Бирден эхли болж,ак иши дуйды оА, Белент кешги ал асмана етип дур,
Бирден эхли гелж,ек иши дуйды ол. Бар ери ловурдап, ялкым атып дур.

Доганларын, шум ыкбална уйды ол, Эйваны-да бэслешип дур даг билен,
Ики писин, еля^егини дуйды ол. Кешгун, еци безелипдир баг билен.

Чапар учды гуйзки тувелей ялы, Эйванынын, айратын бир васпы бар:
Чун, ойда гечирди уммасыз ёлы. Депеси он, йылдыз билен гурлешйэр.

Чыкып Эйран улкесинин, дашына, Тагты бейик дийип шон,а диерлер,


Дузде душды уммасыз кэн гошуна. Сагында пиллер дур, солунда ширлер.

Олар ©з юрдунын, гошуны вкен, Пиллерин, эери г©вхерден ылла,


Ш а акен лешгерин, ©н,уни чекен. Ширлери зынж,ырлы, зынж,ыры тылла.

Йупек чадыр толкун атып дурярды, Депрек, кернай-сурнай дынман сес эдйэр,
Ики хэким онда сехбет гурярды. Не гиж,е, не гундиз сесин бес эдйэр.

Ш о бада чадыра ясавул гирди, Шагалац, дабара квшэнок сэхел,


Илчин, геленинин, хабарын берди. Кешгун, вн,и бошашмаяр хич махал.

Гетирдилер илчини шо дессине Ш а мени мынасып гаршылан вагты,


Хэкимлерин, чадырыньщ астына. Гардум гввхер билен безелен тагты.

Чапар ики хэким билен отурды — А й кимин ша отыр, тэж,и серинде,


• Ол яш ша хакында хабар гетирди. Лагл-мерж,ен янып дур бар еринде.

Дийди олар: гур бер ханы илки сен Ш ар гара сачы бар, йузи нурана,
Шахын, лешгеринден, белент кешгунден. Гввни ачык, свзи мылайым, дана.

Гур бер ханы, Феридундан, тагтындан, Ер йузи середйэр яш шаха бакан,


Гур бер нэкеринден, шаныц багтындан. Гврсен, дийрсин,: Ж,емшит дирелдимикэн?

Гур бер: Феридунын, кейпи кекмудир, Манучехир йигитлерден зыяда,


Човлугыны свййэнлиги хакмыдыр? Болупдыр ол инди эпей пыяда.

А йт сен, ким чекйэр гошун башыны, Манучехир гож,аньщ шамчырагы,


Ким гораяр хазынаньщ дашыны? Манучехир гогцан, Дил хем йуреги.
Чапар дийди: Герсе хер кес о ери, Гол говшурып ©н,унде дур мерт Каран,
Гез ©н,не гетирди гулли бахары. Бир бада эдэйгцек ол гызыл-гыран.

Ол юрды децесен, бахар чагына, Сол тайында отыр Еменин, шасы,


Ерлерин ден,эрсин, эрем багына. Он,а табын сыпайылац хеммеси.
80 6 Шахнаме 81
Гаршасп— хазыначы, ёк он, геп-сезй,
Санардан кеп хазыналан, гапысы. МАНУЧЕХРИЦ САЛЫМ ХЕМ ТУР
БИЛЕН С0ВЕШМ9ГЕ ГЕЛМЕГИ
Тылла совут гейип сап-сап гошун-да,
Тайяр болуп дур эйванын, дашында. Феридун ягынын, гелйэнин дуйды,
Дуйды-да, ол Манучехре шей дийди:
Олан, серкердеси гайдувсыз Каран.
Гошунбашын, бири батыр Аваган. «Гошуны серхетден гечир!«,ек дузе,
Ж,ен, гурмагын, тэрин евретж,ек сизе!»
Газаплы пил киби Шапур хем бири.
Бири Шируй батыр, ширлерин, шири. Буюрды ол дурман ен,е гитмеги,
Кавэн, тугы билен ж,ен,е гитмеги.
Эгер ол пиллери ж,ен,е сурселер,
Ягты гцахан, бутин элем кул болар. Батырлар бар ылла дагын, беруси,
Сердессе тутмага екде барысы.
Урушдыр Ж,ен, эйлеселер биз билен,
Даг-дашы-да ден, эдерлер дуз билен. Олар ятладып дур токайын, ширин,
Барярлар алмага Раж,ын, арын.
йуреклери гахар-газапдан долы,
Биз билен Ж,ен, этмек олан, хыялы». Кавэн, тугун алып, етуп барярлар,
Гылыч дессесинден тутуп барярлар.
Шейдип чапар бир-бир аян эйледи,
Феридунын, сезун беян эйледи. Манучехир билен гайдувсыз Каран
А т салып токайдан тиз чыкды ерэн.
Ол бетпэллер эшдип илчин, сезлерин,
А к там эдип, салладылар йузлерин. Хайдан-хай гелди-де, батыр гин, дузде
Гошуныны сап-сап хатара дузди.
Гиж,е-гундиз гезе укы гелмеди,
Эмма дерде дова тапып болмады. Салыма хем Тура етишди хабар:
Гошун гелйэр дийип алмак учин ар.
Т ур Салыма: «Ман,а гулак гой — дийди.
Х эзи р гелишмейэр, мейлис-той— дийди. Буларын,-да газап гаплады башын,
Булар хем токайдан чыкарды гошун.
Атланалы, той-мейлиси кесели,
Аешгер тартып, устлерини басалы». Лешгери сурдулер хут ж,ынлы ялы,
Мон^укды ол ганхор доганлан, пэли.
Кэн лешгер йыгнады икиси ченден,
Атлылар гелдилер Румдан, Чинден. Гин^энин, бир вагты иркилди гошун,
Ир сэхер хеммеси гетерди башын.
Гошун гелди эхли велаятындан,
Гетирилди юрдун, хер бир четинден, Манучехир тайын болды севеше.,
Рум совдун гейди эгне хем баша.
Буларын, лешгери чен-чаксыз кэнди,
Йене гуни яшж,ак чагы якынды... Дузде сап-сап дурузды бар лешгерин,
82 Гоймады хич бевсер ялы бош ерин.
6* 83
О туз мун, батыра ези баш болды,
Говур-гопгун тутды бейги-беленди,
Дуз мейдан деряйы-Нил дек эленди. Батырлар элине гылыж,ын алды.

Гиж,е гин, н^ахана перде буреди.


Батлы чыкды сурнай, турбалац сеси, Йуз мун,е баш болуп Тур хем йереди.
Ятлатды бу я^ец дэл-де, той-мейлиси!
Хайдашып гелдилер гаран,кы тунде,
Гошун ымгыр чвлун, йузуни тутды, Хиле хем ал билен ецмэн, кастында.
Девдулешип, ики чет хем ж,ен, этди.
Бар лешгери билен гелип герсе Тур,
Гиден дуз боялды гызыл ган биле, Манучехрин, тугы толкун атып дур.
Ер йузи мецзешди гвйэки гуле.
Башга алаж,ы ёк, гирмесе ж,ен,е,
Пиллерин, аягы гызыл ган болды, Лешгерине буйруп, суйшди ол ©н,е.
Ымгыр челде гыргынчылык кэн болды.
Тозан геге галды, харасат турды,
Гылычлар от сачып, муд оюн гурды.
Манучехрин, гуйж,и эгсилмейэрди,
Оны голдамага хемме тайярды. Асманда йылдырым чакян дек болды,
Бар ерден от-ялын чыкян дек болды.
Ишледи найзалар, гылыч-пычакЛар,
Агшама чен гарпышдылар гочаклар. Ишледи гылычдыр найза, сердессе,
Ал-асмана галды от, ялын, туссе.
Ганхорлар сын эдип рухдан душдулер,
Икичэк отурып гуррудлешдилер. Бирден чыкды Манучехрин, гошуны,
Габадылар батыр Турун, дашыны.
«Агшам душсе боляр, ж,ен,е гидерис,
Гин, мейданы ал гана гарк эдерис». Тур екж,е гвтерип, гачды ызына,
Лешгер башлы-барат душди ызына.
Шейле дийип, олар чадырда ятды,
Манучехир ат ж,ылавын говшатды,
Ганхорлар хас эрбет хыяллар этди.
Бир депди-де, Турун, ызындан етди.
Уруш вагты шейдип отурды олар, Аркасындан найзасыны гечирди,
Гуддизи сезлешип етурди олар. Т ур голундан ханж,арыны гачырды.

Ганхорлан, сырыны билди ичалы, Манучехир Туры гвтерип алды,


Деррев атын чапып гелди ичалы. Гвтерип алды-да, ере бир чалды.

Гелип Манучехре ачды сырыны, Деррев -Турун, кесип алды серини,


Дийди тиз хэзирле бар лешгерици. Шагала шам этди башга ерини.

Муны эшдип ша хем гиришди ише. Келлесини сандыж,ага ж,айлады,


Хушгэрди, сызгырды хэким хемише. Рагцын, влумем, ине, шейледи.

Карана табшырып ин, кеп гошуны, Феридуна хат ёллап шо дессине,


Тогалабер дийди ягын, башыны. Мундн хэким йуврук нерин, устуне.
84 85
Гылж,ын айлап, оюн Гуруп башлады!
МАНУЧЕХРИН, ЕЦМЕГИ Пис Салымы ики керчэп ташлады.

Салым билди г^ецин, ничик етенин, Хэким дийди: «Келлэ найза етурин,,
Тот-тозанын, айын, ен,ун тутанын. ©турин,-де мен, яныма гетирин,!»

Ыздакы галаны герди-де Салым, Салымын, лешгери дерт яна гачды,


Атын, башын ыза евурди залым. Болшы меж,ек даран сурэ мецзешди.

Ж,ен,и ташлап, ен,ун башлап гитди ол, Дагады оларын, херси бир ере,
©зуни шол белент гала атды ол. Кимси токай, дузе, кимси даг-дерэ.

Ызындан хем ковды Эйран гошуны, Гачанлан, ичинде бир дана барды,
Бир ерде-де чекмэн атын, башыны. Дилевар, сезлери дурдэне барды.

Ол гала белентди, ёлы хем кынды, Ибердилер оны шанын, гашына.


Ел устунде елуп ятанлар кэнди. 'Дийдилер: «Бу сан,а баглы иш ине.

Яш хэким гахара-газаба мунди, Дий сен: «Биз сен, гулун,, эгйэс серимиз,
Нерден душуп, гыр атына атланды. Герек дийсен, берели бар еримиз.

А ты демир совудындан бошатды, Биримиз чарвадар, дайхан биримиз,


Ганымлан, ичинден ок ялы етди. Шахым, ишлэп йердук бизин, барымыз.

Дийди Салыма: «Кимдигици билдирдин,, Зорлап гетирдилер, ша, биз бигунэ!


Тэч гейж,ек дийп, доганыцы ел дур дин. Биалач биз, бармы бизде хий гунэ?

Ловурдап дурярмы башында тэж,ин,? Мундан бейлэк, шахым, биз саца боюн,
Бу гун сен бермели боларсын, паж,ьщ. Баш эгйэрис сан,а садык гул дейин.

Me, саца тэч билен тагт гетирдим, Серж,ек дийсен,, серэй бизин, лэшимиз,
Гачма, сени максадыца етирдим! Гурбумыз ёк галдырмага башымыз.

А л, какан, иберди, багтыцдан гачма! Биз гунэкэр, биз шепагат дилйэрис,


А як чек сен, тэж,и тагтьщдан гачма! Башымыз этеге салып гелйэрис.

Экен дарагтыц сен, есуп дур ханха, Нэме этсен,, эт сен бизи, хекумдар,
Мивесин голтугца гысарсын, ынха. ©лдурсен,ем, гулдурсецем хакын, бар».

Ол дилевар гелип шанын, янына,


Тикенли хем болса, экен сен езун,, Сезлер тапды ярар ялы ж,анына.
Тикенсиз хем болса, экен сен езун,!»
Ша дийди: «Мен газабымы ятырын,
Яш хэким атына бир гамчы чалды, Шейдип, шехратымы арша етирин.
Бедев ж,ылав чейнэп, ел дейин галды. 87
86
Пархы ё к — достмы я душманмы мака, Ша ецунде чекуп епди ол ери,
Ким болса шол болсун, гараман он,а, Тагта бакып дийди, евги сезлери.
Гунэкэр, бигунэ, ним болса болсун,
Феридун гуванып, хас ен,ил гопды:
Тан,ры хакы учин гечйэн гунэсин. Гоя^а хэким и^уван хэкнми епди.
Горкыны-уркини салман, сиз яда, Йузун геге тутуп, галдырып башын;
Серкерде-де болса, халас ж,езадан.
Дийди го 2к,а: «Эй кувватын, гезбашы.
Хак иш эдип хеммелери сейун, сиз,
«Кануным хеммэ ден, болар — дийипдин,,—
й ене велин ок-ярагы гоюн, сиз».
Ж,епа чекйэн голдав алар — дийипдин —
Соц ацырдан лешгерлер хем сесленди:
Адалатлы бакып, багт бердин, сен,
«Бихуда гызыл ган декмэц, бес инди.
Маца йузук, тэя^и тагт бердин, сен!»
Ганымлац соцуна чыкылды инди, Манучехре алтын тэж,ин гейдирди,
Гайдып гелмеэ, гуми чекилди инди!»
Манучехре шалык тагтыны берди.
Некерлер бир-бирнин, йузуне бакды,
Ш ол пурсатда батыр Шируй хем гелди,
Бары яраг-совдун гетирип декди.
Ол бар олж,а-хазынаны экелди.
Хэким кабул этди олан, барыны,
Олж,аны пайла дийп гож,а эмр этд,и,
©црэкден отуртды эмелдарыны.
Яш хэким хем лешгерине даргатды.
Сон, батыр Ш ируя хэким шей дийди:
«Деррев шо бош гала сен ат гой — дийди ФЕРИДУНЬЩ 0AYM H

Тапылан бар хазынаны-мулки сен Айларын,, йылларын, кервени гечди,


Нэче болса, хасаплап rep илки сен. Гож,а Феридунын, мем^алы гачды.

Йуклешдирип барын дуе, пиле сен, Тагт билен хошлашды Эйранын, шасы,
Кешге етир гит-де кервен биле сен». © зи биле гитди он, уч баласы.

Соцра эмр этди тайын болмагы, Гож,а гиж,е-гундиз зар-зар аглады,


Кернайча буюрды кернай чалмагы. Аглай-аглай, гевне гусса баглады.
Ша лешгерин алып, даг-дузден етди,
Феридунын, агк,ал пейманы долды,
А хыр Феридунын, янына етди.
© зи етди гитди, бир ады галды.
Парлап дуран ша тугуны геруп ша,
Соцра Манучехир ша болды иле,
Лешгерлерне буйрук-эмр берип ша,
Шалык кемерини гушады биле.
Кешге голгзй гелип атындан душди,
Бабасына ядыгэрлик салдырды,
Инди ол бой алан сервэ мецзешди.
Оны гымматбаха дашдан галдырды.
88
89
Саца вепалыдыр мении, йурегйм,
Гол^ан, тагтыны-да шон,а салдылар, Сен ша болсац, шол хем менин, герегим.
Тэж,ини-де деррев алып гелдилер.
Пэлванларын, кэри уруш-ж,ен, болсун,
Феридун я^ан берип, гирди губура, Сецки тагт, мейлис, сехбет-хен, болсун.
Хошлашмага хемме гелди шол ере.
Гидерин, ж,ахана сейран эдерин,
Гитди ол Феридун, еке-тэк гитди, Эхли душманларн,ы вейран эдерин.
Шейдип гоя^а хэким дунйэден етди.
Ша бабан, гетерди шехрадым-адым,
Сенем акыл бер дин,, артды куввадым!»
САМ ПЭЛВАНЬЩ сези
Сама пешгеш берип, хеззет этди ша,
Яш хэким бир хепде гам-гусса батды, Онун, адын хормат биле тутды ша.
Иузлери-гезлери саралып гитди.

Паны дунйэ, сен ел, сен тоз, бивепа,


Мы дам даналара чекдирйэн, ж,епа!

Гусса чекмесини кем-кем гойды ол,


Кейан тэж,ини-де баша гейди ол.

Ер йузунден мертлер гелип етдилер,


Хекумдарын, тарыпыны этдилер.

«Сенин, бабан, ерэн мерт адам эрди,


Сан,а тэж,и-тагтын, девлетин берди.

Шалыга мынасып еке-тэк эрсиц.


Сен шалыгын, бакы эеси борсун,.

Диенн,и эдерис, биз саца боюн,


Эмр эйле, емур сур, шахым, аркайын!»

Дунйэн, пэлваны Сам туруп еринден,


Дийди: «Шахым, адалатлы болгун сен!

Мен гезегчи патышанын, устунден,


Сен — чезерсин,, тассыклаж,ак болса — мен.

Сен бутин Эйранын, хэкими болдун,,


Ширлерин, ичинден тенха сечилдин,.

Хакын, пенахында эйлегин эмр,


Шахым, багт ичинде бакы сур емур.
90
Чаган, болан хабарыны гетирди,
Бушлап, онун, евгусини етирди:

3c U vU tsuulbz i-u J ^ c la b e «Гезлерин, айдын,, Сам, юрдуц гереги,


Ракыплар кер олсун, чыксын гарагы!
'V; .

Бар ж,айына, батыр, аялыц инде,


Огул перзенди бар онун, элинде.

Гермегей, хер герен болар есири,


Шикеси ёк, аж,ап чаганьщ бири.

<$> Бир айбы: сачы ак, герсен, балан,ы,


Элбет, шейледирдэ тан,рын, халаныЬ

Тагтындан душди Сам. Ел голай, басым


Ачды аялынын, пешеханасын.

А к сачлы чаганы герен дессине,


Агы р хесрет инди онун, устуне.
ЗАЛЫЦ ДОГЛУШЫ
Йузунде ховсала гамчы булады,
Йуз тутуп, тацрыдан кемек диледи:
амда чага ёкды. Йурекде дерди,
«Сен, алньщда ногсан хичднр эй худай,
Север аялына гезун дикерди.
Шатлыкдан дице сен берйэн, бизе пай!
Кешкде яшаярды ол гезел ж,енан, Терсе гидип, харам ийдимми я-да?
Сачындан мушк ысы яйрарды хер ян. Ахрыман динине уйдуммы я-да?
Огла гарашярды: мэхрибан яры Бейле болса, белки, эшдип бу зарым,
Гетерйэр гевреде кеп вагт бэри. Багышлар гунэми мен, бирибарым?
А л шапак элеме чаян дек ягты, Намысдан чарп уруп, от алып ж,аным,
Ине огул болды болмалы вагты. Масгара гунуме гайнаяр ганым!
Гун ялы гезелдн онун, ж,емалы, Хан-беглер соранда оглум барада,
йене сачы акды, ак гундуз ялы. Нэме дийл^ек, он,а ж,огап ниреде?

Атасына айтман екеж,е геп-де, Айдайынмы: догды арвах-ж,ын дийип,


Горкуп сакладылар оны бир хепде. Я-да бир албасды, я маймын дийип.

Э иекеси барды , шир йурек эр ди, Н ам ы са чыдаман, мундан ю рт салып


Пэлванын, янына чекинмзн барды , Гидерин, Э йрандан башымы алып!»
92 93
Оглуны экидип узак бир яМ , САМЫН, ДУИШУНДЕ ОГЛУНЫ Г0РМЕГИ
Зын,магы буюрды чел-беевана:

Симругларын, ганат герйэн ерине, Ыкбалы кеч гелен, йурекде дерди,


Сам ине бир гим^е шейле дуйш герди:
Кесекилен, емур сурйэн ерине!

Бир чола дереде гоюп оглуны, Инчеж,ик ёдадан суруп хайбатлы,


Гайтдылар, Сам дуйпден унутды оны. Хиндистан юрдундан гелйэр бир атлы.

Узак ёллар гечип, эдип ол сапар,


Оглундан хош хабар гетирйэр чапар.
СИМРУГ ГУШУН, ЗАЛЫ ТАПМАГЫ
Оянып, пирлерин, гарры-яшыны
Гезлэи чагаларнын, ийгк,ек иймитин, Иыгнап, гуррун, берди герен дуйшуни:
Симруг гуш асманда герйэр ганатын.
«Душунен болсацыз дуйшуме менин,—
Герсе аглап отыр чага-гул мен,из, Дийди — айдын,, нэме ёргуды онун,?»
Гвйэ гезяшындан дерэидир ден,из.
Улы-кичи алып сезунден маны,
йузунде ойнаяр гунун, гунеши, Ж,огап бермек учин ачды зыбаны:
Эйменч бир тукатлык твверек -дашы.
Газаплы шир— салян токая лерзан,
А в дийип Сумруг гуш инди ашага, Балыкчы хем дециздэки нэгехан
Илди пенж,есине онун, яш чага.
Чагасыны ез ж,анындаи чала-да
Алып гитди чагаларнын, янына, Кем гермейэр, свййэр, эдйэр алада.
А лбруз дагына-ез мекаиына.
Сен болсан, бир самсык, зын,ып ез балан,
йене велин гелж,ек учин дереден Унутдын, саргыдын аллатагалан,!
Огланыны унутманды ярадаи:
Ярадаиа йуз тут, ялбар-да гирян,
Симруг гуш гезлеринден яш декуп, Ш олдур бендэ догры ёл салгы берйэн...
Аглаян огланын, йузуне бакып,
Ирден гышарды Сам, ол гара багыр,
Дэбини унутды, калбы эреди, Чекерден хесрети агырды-агыр.
Сейгэ ят йурекде сейги дереди.
Дуйш герди ол: Хиндистанын, устунде
Вагт гечди, оглан шунда улалды, А л байдак парлаяр гунун, астында.
Гаяларда гушлар билеН дем алды.
Аж,ап йигит чекмэн атын, башыны,
Тарыпа мынасып йигдин, гцемалы, Ызы билен алып гелйэр гошуны.
Эркинликде есен бир серви ялы...
Сагында хызматгэр гамчысын чалып,
Чепден маслахатчы гелйэр ат салып.
94 95
«Эй, сен устундэки белент гаянын,,
Ш ол икинин, бири гелип якына,
Эй, сен, устундэки секиз асманын,,
Сама шейле дийди, сесинде кине:
Ёл геркез, мен пахыр— языклы бенде,
«Эй, намысын ювдан, гунэкэр педер,
Элин, узат, чыкайьш шол беленде».
Тацрын, газабындан этмедик хедер!
Симруг йигде шейле диййэр шо заман:
Башарман бир гушун, эден задыны,
«Эй, сен гуш неслинде улалан пэлван,
Нэме дийп гетерйэц батыр адыны?
Сени хевуртгеде эклэп-сакладым,
А к сач адам герсен,, гидип пис мейле,
Сенин, учин езум хер ян окладым.
Ягты рецклери йигренйэн, бейле.
Дастан1 дийип сан,а дакыпдым ады,
Тохумын, рен,кин уйтгетсе, и^епбар
Атасынын, алдап зын,ан зуряды.
Гунэкэрми он,а, онда нэ геп бар?
Атан, ады Самдыр, дунйэн, пэлваны,
Зьщдын, оглун, хич бир затча гермезден,
Батырлан, батыры, ханларын, ханы.
Оца тэлим берйэр ярадан Езден.
Инди оглун гезлэп бу яна гелен,
Рецке парх гойман, энеке бенде
Саташмалы вагтын, болды он, билен.
Саклап йер, перзенде сейги ёк сеиде!»
Кемек этмек борж,ум чагам хекмунде,
Диерсин, капасда уруиян бир шир,
Элтип гояйын мен атац ецунде,
Газап билен награ чекди Сам пахыр.
Ал-да экит ганатымдан бир елек,
Оянып чагырды акылдарларын,
Сенин, учин мыдам борун от-элек.
Гошун башыларын хем сердарларын.
Душман сени агыр ховпа саланда
Ата гамчы басды, бир махал чага
Я башьща ёвуз бела геленде,
Ташланып гайдылан сес-уйнсуз дага.

Белент сери йылдызлара баш гошяр, Елегими ода атгын шо халат,


Ш ол дем сан,а етирерин делалат.
Диййэрлер ол Улкер билен ойнашяр.
Баламсын, сен, хевуртгэмде дем алдын,
Хевуртге^бар узак мавы умманда;
Ганатымын, саясында улалдын,».
Эдил Кейван йылдызынын, бир янда.

Эбен сутунлери сомалып дурды, Сонра Симруг мэхир билен хошлашды,


Ол ерде алоэ япрагы барды. Гетерип огланы, ынж,ытман душди.

Сам ненен, дырмашсын дагын, кемерне, Элтип гойды атасынын, гашына.


Хайван тойнагынын, дегмедик ерне? Йигдин, сачы декулип дур двшуне.

Ел ёкдугын геруп башын яйкады,


Нала билен йузун ере ойкады; 1 Д а с 1 а н—алданан.
96 7 Шахнаме 97
Эклэн гая 'Дастан дакса адына,
Йиг'ит дийсен, йигит, мысалы нерди, З ал1 дийип ат гойды ол зурядына.
Онь>1 геруп батыр энче эцреди.
Илки гезек Сама ине шу ерде
Силяругын, аягна езуни ташлап, Йылгырып серетди эхли серкерде.
Гвзлшыны декди, оны алкышлап.
Депреклер какылды, пиллер йвреди,
Дийди: «Гушлан, шасы, хекмурован, А т тозундан гекде думан дереди.
Адамларын, досты болуп ж,ана-ж,ан,
Алтын дувме ж,ацлар зан,н,ырдашдылар,
Кын гунлерде сенсин, бейик халасгэр, Хинди сурнайлары сесин гошдулар...
Шо нун, учин гуйч берипдир бирибар.
Шады-хоррам айдым айдып гелдилер,
Меи, арзувым— ёвуз ишлер деп болсун, Ызларына шейдип гайдып гелдилер.
Сенин, гуйж,ун, йылдан-йыла ней болсун».
Гирдилер шэхере, ундуп гуссаны,
Симруг ганат герип, галды ёкары, А ртды мунда батырларын, бир саны.
Ызындан бакды Сам, банды нвкери...

М эхир билен сынлады Сам оглуны,


Кешге лайык, патышалык догланы: САМ БИЛЕН ЗАЛЫЦ МАНУЧЕХИР
ШАНЫН ХУЗУРЫНА ГЕЛМЕГИ
Арслан сыпат, йузи гун дейин ягты,
Гол_уна ханж,арын, гелишж,ек вагты. Ша эшитди Самын, оглун аланын,
Забула дабара билен геленин.
Самын, калбы ж,еннет ялы ачылып, |.

Шейле дийди, евги сезун эчилип: Бу хабар хош якып, гвтерди шаны,
Кэн гезек ятлады кадыр-суханы.
«Геч гунэми менин,, мэхрибан оглум,
Гел., йурегми йылат менин,, ж,ан оглум. Гидип Самы гаршы алмагы дурман,
© з оглы Навзара берди ол перман.
Тан,рынын, гунэкэр бендеси менем,
2К,ан оглум, саташдым мен сан,а енем. Табшырды ол: тарып сезун айтмагы,
Улы шатлык билен гутлап гайтмагы,
Худайы ц 0 н,унде мен гайта-гайта.
А н т ичйэн, боларын мэхрибан ата.
Хал-ягдайын сорап батыр — пэлванын.,
Сенин, учин нирэ дийсен, чапарын, Чагырмагы оны янына шаньщ.
Ягшы-яман ислэн задын, тапарын».
Гелип етди Самын, шат вагты Навзар,
Оглуна гейдирип пэлван лыбасын, Янында он, беземен яш пэлван бар.
Ы зда гойды даглан, керт-керт галасын.

Берин, дийди, ж,улгэ инен вагты ол, 1 3 а \ — гарры.


Оглуна ша эшик, бедев аты ол. т* 99
Арап атын берди йындам аяклы,
Сам Навзары геруп, атындан душди,
Хинди гылж,ын берди тылладан саплы.
Онун, билен гуж,аклашып герушди.
Халы-гулбер берди хем сансыз динар,
Сорады ненен, дийп гудратлы хакан,
Алтын, кумуш, якут нэче дийсен, бар.
Навзар я^огап берди екэнме-екэн.
Рум хызматгэрн рум парчалы:
Эшдип ша саргыдын, шанын, саламын, Элинде гапак, *к,ам, тылла сырчалы,
Хормат билен башы эгилди Самын,.
Сансыз мата берди, мун, дурли евсер,
Айдылшы дек, хаял этмэн сэхел-де, Сансыз мерж,ен берди, певризе, гевхер.
Кешге тарап йенелди шол махалда.
Гулларын, элинден мушк хем загпыран
Шахы-элем тэж,ин гейинип инди,
Кабул эдип алды керпе гахрыман.
Шатлык билен барып тагтына мунди.
Говшурдылар совут, галкан бирме-бир,
Бир янында Каран, бир янында Сам,
Бердилер сердессе, найза билен тир.
Гез-геречде шатлык, агызда келам.
Тылла тагт бердилер, махмал душеги,
Беземен Зал ловурдап дур серетсе,
Алтын тэч бердилер, шалык гушагы.
Гермегей, элинде тылла сердессе.
©вуп, хормат гоюп эдермен Сама,
Ш а ен,уне гетирлен шол гейнувде,
Менучехир язды шейле шертнама:
Ш а геруп, ген, галды ак сачлы йигде.
Кэбил, Забул, Май хем улкеси Хиндин,
Ш ол махал гудратлы ша берди перман,
Чин ден,зинден тэ ден,зине чен Синдин,
Айдын, дийди гуррандазлара дурман:
Эхли ерлер — шейле язылды перман —
Н э ыкбаллы, нэ кысматлы оглан бу, Сама багышланяр шу аж,ап заман.
Хайсы йылдыз ашагында доглан бу?
Дилленди Сам: «Адалатлы солтаным,
Сердармы ол, улаланда ким болар?
Хекмурован, саца гурбан бу ж,аным.
Даханында ничик сезлер ж,ем болар?
Гин, элеми гезип гитсем хер яна,
Гуррандазлар деррев гурра ташлады,
Тайын тапа билмен, эй аклы дана,
Мунеж,гцимлер йылдыз санап башлады.
Сахылык бабында сенин, дек мердин.
Дийдилер ол барып ятан мердана,
Ю рда дынчлык, девре шехрат-шан бердин.
Батыр ол, намыся^ан, хем аклы дана.
Гевнун, алдатмадын, дунйэн, задына,
Гуванды ша эшдип бейле кысеаны,
Бакы емур берсин сенин, адьща!»
Сам-да унутды бар гайгы-гуссаны.
Ш а билен хошлашып ёла бесленди,
Шейле совгат берди хекмурован,
Пиллерин, устунде депрек сесленди.
Улы-кичи бары галдылар хайран:
101
100
Кервен ёла душди Забулыстана,
Бутин шэхер чыкып, бакды шо яна. Симруг оны тербиелэп середен,
Он,а шейле пата берди ярадан.
Пэлван хакда гелен бу шат хабара
Сийстанда геге галды дабара. Менсиз веди оглум, эден ялн,ышым,
Мен перзентсиз, чагасы бар ол гушун-
Безелди Сийстан мысалы Эрем,
Эдил гевхер ялы нур сачды ерем! Гунэми багышлап, багрым эреден
Перзендими гайдып берди ярадан.
Бутин улке той ичинде гайнады,
Бай, пукара бири галман яйнады. Гирев учин сизе гойярын Залы,
Ш оны геруп, мени ят эдер ялы.
Бутин илат кешге тарап йузленди,
Сансыз дилде шейле сезлер сезленди:
Горан, Залы, мэхир билен середин,,
Акыл берин,, догры ёлдан йередин,».
«Самын, калбы мыдам шатланар ялы,
Хемише он, болсун яш йигдиц ёлы!»
Сон,ра Зала бакды ачык^гевунден:
«Бил, хевуртгэн, Забулдадыр шу гунден.
©вуп тарып эдип Дастаны — мерди,
Х ер гелен кеп гыммат совгатлар берди.
Мынасып хэким бол шейле дияра,
Адыл бол, сахы бол, дынчлыгы гора.
Шондан сон, оглуна атасы-пэлван
Шалац батырлыгын эйледи беян.
Пугта сакла яшулулан, хорматын,
Ж,игитлерден, алымлардан дост тутун.
Юрдун, хер кунж,уне ёллап чапарын,
Кепи гврен даналан, бир топарын
Ылымлары ока, еврен ядаман,
Х ер бир ылым герек болар бир заман.
Маслахата йыгнап, шейле дилленди:
«Ман,а гулак асын,, беглерим, инди!
Иле еврет хер дем окап биленин,
Шонда етер гезун, кэн зада сенин,...»
Гудратлы шахымдан бар шейле перман,
Гошун йыгнамалы бир минут дурман.
Шейле дийди, ене депрек какылды,
Тозандан асмана перде чекилди.
Каргасар илини салып лерзана,
Севеше гидйэрин Мазандерана.
Сурнайлар чалынды юваш-ювашдан,
Гезяш эдип, гезлериме ган ейуп, 2К,ан,лар оваз этди теверек-дашдан.
Гидйэрин шу ерде йурегим гоюп.
Серкерде севеше атланды дерхал,
Акылсыз, пэхимсиз, яшлыкда бир чак Ики мензил гитди яны билен Зал.
Болгусыз ишлери кэн этдим бичак.
©вренйэр пэлвандан шу яш башына
Оглум зыцдым, чэги ёк мен, гунэмиц,
Серкерде болмагы агыр гошуна.
Гадрыны билмедим йурек пенамьщ!
105

103
Пэлванларын, бири шей дийди Зала:
ЗАЛ БИЛЕН РУДАБЭНИЦ «Эй батыр, гез етир аж,ап ыкбала!
СейУШМЕГИ
г Шанын, бир гызы бар, дурдэне сези,
Мэхрап диен ша бар эрди бир заман, А й дийсен, агзы бар, гун дийсен, гези.
Байлыкда тайы ёк, ези-де пэлван.
Узын бойы чынар билен бэс эден,
Кэбил шасы, хабар алсан, аслындан, Пил сун,ки дек дийсен, бир нэзик беден.
Заххакдан башланяр, йылан неслинден.
Кирпиги ок ялы, гезлери нергиз,
йылыц-йылы Сама твлейэр паж,ы, Хуйр-пери-де он,а ден, гелмез хергиз.
Сввеши сеймейэр, песди он, гуйж,и.
Гашы яда салар Тараз1 кеманын,
Яш батыр хакында эшдип, гврмэге Сачындан мушк ысы гелер ж,енанын,-
Кэбилден гелипдир, салам бермэге.
Дунйэнин, беземен язына мен,зеш,
Гуллар гетирипдир хем бедев атлар, Ж,адылы бахарыи, сазына мен,зеш!»
Сансыз хазына хем дурли совгатлар:
Ж,ошдурды Дастаны бу сезлен, бары,
Лаглы-мерж,енлерден, мушк хем динардан, Аклын алды, гитди сабры-карары.
Йупек парчалары узак диярдан,
Гиж,елер ятмады, гам басды Залы,
Шехратлы шалара мынасып тэж,и — Учды шол гезеле арзув-хыялы.
Гетирен задынын, ёк ан,ыр уж,ы.
Агыр пикирлерден айланды сери,
Дастан эшденинде Кэбилден гелен Гопды йурегинде ышгын, хесери...
Кервен барасында, ол гуванч билен 4
Мэхрап ша ат башын ызына бурды,
Чыкып, Мэхрап шаха кэн хормат этди, Ир билен Кэбиле гадамын урды.
Оны сылап, кешге тарап экитди.
Асуда дем аляр гул ачан баг-да,
Мыхманларын, хорматына эчилди, Ш а ез отагына баряр шу чагда.
Мейлисде йуреклер, диллер ачылды.
Такдыры багш этди ики зибаны
Пэлванлар столда гурашып девур, Оца: Синдухт билен Рудабэни.
Отурды, башланды шадыян говур.
Гезеллик бабында яз гули ялы,
А к сачлы яш йигит долдурып ж,амы, Икисем мен,зешди дамж,а мысалы...
Сынлады бойдан-баш гелен мыхманы.

Мэхрап ша Дастанын, гевнуне ярап. Атасы гуванып сынлады гызын,


Дийди, тацрым, сакла пенан,да езуд.
Ген, галды, он, аж,ап кешбине гарап.
1 Т а р а з -о в а д а н гезеллери билен шехратланан гадымы ш»
Мэхрабы йурекден сейди ач-ачан.
хер.
Мэхрап ша столдан туранда хачан, 105
104
Серви дек гыз, ягты нура батып дур,
Гин, мацлайы аж,ап евшун атып дур. Барды онущ янында бэш кенизи,
Бэш хызматгэр, бэшиси-де турк гызы.
Баксан, шайларына, шамчырагына,
Мен,зейэр ол гезел гценнет багына. Кенизлере дийди нэзенин пери:
«Беян эти^ек сизе бир гизлин сыры.
Дур дишлерин ялпылдадып шо бада,
Шаха совал берди гвзел шазада: Йурек сырым сиз билен хер махалда
Дец пайлашдым, гизлемедим сэхел-де.
«Гуррун, бер, эй атам, гон,шы галадан,
Тан,рым сени узак этсин беладан? Билип гоюн,, дерде саташдым ничик, —
Болсун мыдам сизин, багтын,ыз ачык, —
Ничикдир ак сачлы Залын, беяны?
Ятлаярмы квшги я-да гаяны? Мен сейгэ учрадым. О т берйэр гцана,
Мецзейэр ол тупан турян уммана.
Адам кешби бармы бери йузунде?
Батырмы ол? Догручылмы сезунде?» Самын, оглы менин, хушумы алан,
Дуйшумде-де гврушйэрин оц билен.
Мэхрап он,а шейле дийди: «Ж,ананым,
Чынар бойлы гызым, махытабаным! Сейдум шоны, бир гврмэге майыл мен,
Гий^е-гундиз шон, угрунда сайыл мен.
Дунйэнин, йузунде гуя^урда, гуйчде,
Зала тай гелэйгцек тапылмаз хич-де. Тапын, инди чэресини, кенизлем,
Бу ж,ебирден халас эдин,, эзизлем».
Шейле йигдин, кешби хич бир заманда
Чекилмэндир хич бир кашги-эйванда. Кенизлер ген, галып, чекилди ыза:
Айпдыр бу ахвал шазада гыза!
Залы герсе башын эгер аргыван,
Шейле яш ол, шейле эдермен нуван. Гозганды барысы, башларын ырап,
Ша гызына шей дийдилер аля^ырап:
Бир айбы: сачы ак, гврсениз эгер,
■Дин,е гевни етмейэнлер шей диер. «Эй, шазада, гезеллерин, сереси,
Гезеллик элемнин, ягты чырасы,
йене велин, шол сач безейэр Залы,
Есир эдйэр бизи ж,адылан ялы!» Хинтден Чине чен тарыпы яйран,
Гезеллик йузуги, ил сан,а хайран!
Гыз атасын дицлемэге майылды.
Гул йузуне элван рен,к чайылды. Сенин, дек инче бил, бир нэзик беден,
Бармыдыр, хей, нуры ая азм эден?
Рудабэн, сабры-карары гачды,
Йурегинде Зала сейги туташды!
Хинди раж,асы йитирип аклын,
Йурегинде толкун туруп, гайнады, Кайсара1 ёллаяр сец кешбин, шеклин.
Т эзе пикир ез эркине гоймады.
106 1К а й с а р— Византия императорыныц ады.
- 107
Бер хвкуми, кенизлерин, битирсин,
Сен болсан, утанж,ы салман ядын,а,
Х ер хекумин, сан,а багт гетирсин.
Ыснат гетирйэрсиц атан, адына.
Сенин, учин герек болан махалы,
Сэйдун, тацрын, халамадык бендесин, Алдарыс биз бутин элем-ж,аханы.
Атасынын, йуз дендерен гендесин,
Ж,ады билен болуп челун, маралы
Хевуртгед? гушлар билен есени,
Гушларын, янына чапып баралы».
Такдыры мацлайна тагма басаны!
Ене гызын, ак дишлери ачылды,
Х ич аял догурмаз гаррыны асыл, Гулер йузи гезеллигин эчилди:
Догайса-да ондан яйрамаз несил.
«Айдян сезун,из еврулсе ише,
Элем сеййэр сени, сенин, ышгыцда,
Шейле агач есдурсициз хемише,
Шеклин, чекилендир дунйэн, кешгунде.
Дуре дец бор мивесинин, бахасы,
Дуруп билмэн гарагезун, ецунде,
Йыгар оны адамзадын, пайхасы»..
Сан,а савчы ибэр асмандан гун-де!»
Мундан бейлэк иш гермели ал билен,
Шемал елпэп, керэп баршы дек квзун,
Даргады кенизлер шол хыял билен!
Йуреги мввч алды шазада гызын,.

Кенизлерден терсе евруп йузуни,


Гахардан сандырап, юмды гезуни.
РУДАБ9НИН, КЕНИЗЛЕРИНИН. ЗАЛА
САТАШМАГЫ
Йузи ап-ак болуп, езуни дурсэп,
Сачын гуле безэн, гвзлери нергиз,
Шейле дийди гашын чытып, купурсэп:
Рум парчасыны геен бэш кениз
«Диййэн затларцызын, бары бидерек,
Барк урян бахара денуп барярлар,
Бош сези дин,лемек ким учин герек?
Еда билен деря инип барярлар.
Герек дэл раж,а, дунйэн, пенасам,
Фарвардин1 айында-новруз айында,
Эйран девлетинин, шаларнын, шасам.
Дуры сувлы дерянын, саг тайында
Биринин, аялы боларын дин,е —
Отыр Зал, пэлванлар, кэн хызматгэри,
Узын бойлы Дастан диййэрлер оца.
Чеп кенардан гызлар середип бэри,
Гаррымы ол, яшмы, ёк он, зыяны,
Дин,е шон,а багышларын бу ж,аны!» Чемен тирип, гулден гуле гечип дур,
Гул дессеси гул дессесин гучуп дур!
Йурегин, азымлы, налышлы сеси
Эшдиленде, кенизлерин, хеммеси 1 Ф а р в а р д и н— Зароастрия календары боюнча тэзе йыльщ
баш айы. Фарвардин айыныц илки гуни 21-н;к,и марта-гиж,е билен
Дийди бирден: «Бизин, мэхрибанымыз, гундизиц децлешйэн вагтына габат гелйэр.
Сеййэс сени, сан,а гурбан ж,анымыз.
109
108
Бир ай бар Мэхрабын, кешк-эйванында.
Х ич затдыр сен, шахын, онун, янында.
Сораг берди, гези гидип Дастаньщ:
«Нирден чыкды бэш магшугы боссаныц?»
Бойы чынар ялы, бир сахыпж,емал,
Сачындан мушк ысын гетирер шемал.
Хызматгэри шейле дийди пэлвана:
«Кэбилин, кешгунден гелди бу яна.
Кирпиги ок, гашы мисли^бир кеман,
Гези нергиз, шейле аи\айып ж,енан.
Кэбилден бу бага Рудабэнин, —
Ёллан кенизлери махытабанын,».
Ю ка додагы дар — шербет чешмеси,
Егын сачлы, тайсыз нэз-керешмеси.
Хызматгэре буйруп, яй гетирдип Зал,
Кенизлере тарап уграды дерхал.
Я з диерсин, йылгыранда хошамай, ^
Гин, элемде болан дэлдир беиле аи!»
Тэзе ав агтарып гайтды пыяда,
Бир гара баш лачын герди шо бада.
Гулуп он,а, гайдып гедди яш йигит,
Лачын сув устунде учанда, тирин Дастан он,а сораг берди шол вагт.
Яя салып авчы, гендерди бирин.
«Н эм э гулйэн,, нирден шатлык етишди,
Ганаты гырлан дек гайтды ол гайып, Мерж,ен дишин, гу,н нуруна гатышдыР»
Дуры сув йузуне ал рен,к чайып.
Хызматгэр ж,огабын 5ерип совалын,,
Н ур билен д о л д у р д ы йурегин -Залын,.
Кенизлерин, бири-бир ширин зыбан
Хызматгэре сораг берди шо заман:
Шейле буйрук берди хызматгэрине:
«Ким ол гуйчли пэлван, гелди ниреден? «Бар-да айт кенизлерин, барына,
Ким ол батыр йигит, хайсы тиреден?
Гитмэн бираз аяк чексинлер хэзир,
Гер ничик чаласын чекйэр яйыны! Экитсинлер багдан лаглы-ж,овахыр!»
Берйэр душманынын, елум пайыны!
Буйрды гетирмеги гыямат баха пай^
Атлыларын, хеммесинден эденли, Зер билен докалан бзш саны серпаи.
Мерген ол, овадан, пэлван беденли!»
Дийди: «Х ер кенизехалат салын, сиз,
Ж,огап берди яш хызматгэр шей дийип: Х ич ким билмели дэл, пугта болун, сиз.
«Шаха бейле диймек айыпдыр — айып! Шейдин,, олар ман.а болуп вепалы,
Нимруз шасы, Самын, ялн,ыз мырады, Ш а гызына хабар етирер ялы».
Билерин дийсециз Дастандыр ады.
Баряр садык гуллар, эллерде динар,
Гыммат баха дашлар, йупек совгат бар.
Гнн, элеми атлы гезсен, эгер-де,
Дастан яла саташмарсын, хич ерде!» Гевнун тапып ол бэш махытабанын.,
Саргыдыны говшу рярлар пэлванын,.
Дийди гыз яш йигде, йылгырян гезун
Гытагыны айлап: «Ялн,ыш бу сезун,! 111
110
Хызматгэре шейле диййэр бир кениз: Гул йузуцден нур декулйэр зыяда,
«Йене сезден гизлин сыр болмаз хергиз. Калбы шепагатлы, бир асылзада.

Сыр дийилйэн ики адамда болар, Учунж,и — Рудабе, эзиз, мэхрибан,


Эмма уч адамда боланок олар. Элем айы, серви бойлы, хош зыбан.

Дерт адамын, сыры эшгэрдир иле, Ачылан тер гунча, герсен, махласы,
А йт гизлин сезун, болса нэхиле?» Ол Зехре йылдызы, багт шехлеси.

Шатлыкдан пышырдап кенизлен, бири Кумуш гупбан, ашагындан овсуны


Диййэр ж,ораларна: «Габадык шири!» Атып, гара сачлар япар гевсуни.

Гелип гара гезли хазынадары, Ден,ешмез он, билен хуйрлерин, хуйри,


Бер*цай эдилди дийп буйругын, бары, Айын,, Гунун,, йылдызларын, хич бири!»
р
Гизлин сезун, чыкарылман хич яна, Пэлван хайыш билен кенизе бакды,
Сакланл^агын мэлим этди пэлвана. ©н,ки азымлы сес мылайым чыкды:

Дастан бага гирди: ынамлы гарап, «Гердун, сен йурегмин, агыр халыны,
Кэбил айы нурун сепди ялдырап! Геркез инди саташмагын, ёлуны?

Таразын, хуйрлери геруп яш йигди, Сейдум ша гызыны — бердим йурегим,


Хормат билен он,а бары баш эгди. Биргк,е герсем — шол арзувым, герегим!»

Илди гулакларна гызын, ж,емалы Кениз дийди: «Хекум этсен,, шазада,


Хакында Дастанын, берен совалы. Гыз кешгуне баралы биз шо бада.

Дийди йигит: «Алдасан,ыз халаман, Дузак гуруп душурерис оны биз,


Догрузцасын айдын,, ёгса сыламан! Ынан, сени алдамарыс, чынымыз.

Эгер ялан сезун, ачылса сепи, Сан,а элин берер ялы ол ж,уван,
Гырарын барыцы, болмаз он, гепи!» Тора салып, эдерис биз бендиван.

Гырнаклац йузунин, рецки гачып, Эгер Дастан атлы ол герчек инди


Йыкылды аягна, шейле сез ачып: Гермек ислэп барса .алып кеменди,

«Сам ялы акыллы хем парасатлы, Кемент атса даш минарын, бойнуна,
Ханларын, ичинде абрайлы-атлы, А ч арслан гузыны гысар гойнуна!»

Элеме ян, салан гужурлы беден Гитди гызлар, пэлван ыза доланды,
Доган дэлдир хениз хич бир энеден. Умыт гушы онун, калбына гонды.

Сенсин, икинж,исн, эй аклы дана, Кешгун, гапысына, чыкарман сесин,


Узын бойлы, шир пенж,ели, мердана, Гелди гызлар гетерип гул дессесин.
112 В Шинаме ИЗ
Кешгун, рехимсиз дервезебаны
Азгырлып гыгырды, отлуклы ж,аны: Екеж,е етмези: сачы ак онун,,
Болса бвлуберсин, айбы ёк онун,.
«Нэме дийп кешкден гич чыкдыцыз гаты?
Ким гойберди бейле ятмалы вагты?» Герсен,, «болмалысам шейле» диерсиц,
Ашык болуп, ертенерсин,, кеерсин,,
Гызлар гезяш билен гелип зыбана,
Шейле дийди олар дервезебана: «Басым душушарсын.» дийип, биз вада
Бердик, умыт билен гитди шо бада».
«Бу гун хем гун эдил ецкудер ялы,
Асуда хем майыл, ая^ап ховалы. Шазада гыз йылж,ыраклап серетди:
«Бу гун менин, башым асмана етди!
Бахар гуни гор нэхили хезиллик,
Биз сейрана чыкып, гул тирип гелдик». Ш ол ак сачлы Залдыр, шол пэлван йигит,
Хевуртгеде емур сурен бир вагт.
Дервезебан шейле дийип сесленди;
«Дуйнки ялы асудалкх дэл инди. Эпет пэлван, узын бойлы-шадерек,
Аж,ап гвркун гермек учин гез герек!»
Дастан гелип, бу гун Кэбилин, дашын
Гуршапдыр, чадырлар хем сансыз гошун. Шейле дийип, йылгыранда ол ене,
Мецзеди ал ян,ак нарын, гулуне.
Билйэрсициз, дан, саз берен дессине,
Кэбил шасы чыкяр атын, устуне. Гызлан, бири дийди махытабана:
«Душушмагын, ёлун агтар бу яна.
Ёлда гврсе сизи хекмурован,
Эдер гахарына ер билен егсан!» Сан,а квмек этди ярадан тан,рам,
Ишин, шовлы болсун, гой, мундан ан,рам!..»
Гызлан, бары квшге гирди бекушип,
Рудабе билен чавуш чакышып. Эдил гундизлик дек ягтыды эйван,
Везирлен, сураты серетсен, хер ян.
Совгатлар, динарлар орта ташланды,
Ики яндан сораг-ж,огап башланды. Йупеге безелен твверек-дашын,,
Атырлы, хоштап ыс айлаяр башын,.
Дийди махытабан: «Айдын, сиз илки,
Гуррун, эдилшиче ёкдур ол, белки?» Тылла табак ыз-ызына чекилди,
Олардаи зумеррет ере двкулди.
Яш батырын, васпын эдип бэш ерден,
Бэш гызын, бэшисем сесленди бирден: Мелевше хем неркес гуллер ыс берип,
Ясаменлер есйэр, шахасын герип.
«Серви дек узын бой, герсециз Залы,
Нергиз гезлери бар, гарамык ялы. Гуюлды шербетлер, элван шераплар,
Рецке боялды кумушден гаплар.
Шалык назары бар, ширин зыбанлы,
Йузунден нур ягяр, писсе даханлы. Ай асмандан ере шехлесин сачды,
114 Ердэки гул гулуп, геге дырмашды.
115
ЗАЛЫЦ РУДАБЭНИЦ ЯНЫНА ГЕЛМЕГИ Душдумикэ озал дивардан гайып
Шейле сач? Дийди Зал: «Гер не ая^айып!
Гия^е. Гызлац я^айы гулпланды хэли,
Ачарам этдилер ер ювдан ялы. Гоша сачы бир-бирине оралып,
Товланып дур, йылан ялы гаралып,
Ховлудан чадыра гелди бир кениз:
«Вагт болды эййэм, дурмусыц хениз!» Гыз дийди: «Эй батыр, язып герденин,
Язып арслан сыпат, пэлван бедениц,
Зал^ховлукды эдип элинде барын:
Шейледир йигитлер гезлэнде ярый. Элиц етир, япыш сачыц тарындан,
Пугтадыр ол кементлериц барындан!»
Гыз ховлыц устунден банды хошамай,
Ашакда серви дур, ёкарсында ай. М уц ялы сезлери махытабаныц
Гулагына гец эшдилди пэлваныц.
Бир мылайым сеси эшитди пэлван:
«Х ош гелипсиц, батыр, хош гелдиц бу Йигит гара сачы епен пиллеси,
#.
Гызыц гулагына етди оц сеси.
Ненец муца гелип билдиц пыяда?
Аягын секмэнди екея^е ша-да!» Дийди: «Сени гойман бейле азара,
Менден зелел етмез сен гезел яра!»
Йигит баш галдырды салам сезуне,
Герея^и саташды гызыц гэзуне. Соцра ол еврулип, гулундан алан
Танапын оклады ециллик билен.
Гыгырды: «Кабул эт, гул йузли ханым,
Асманыц алкышын, мениц саламым! Галаныц дишине илди кеменди,
Ш ол бада дырмашып ёкарык мунди.
Кепден бэри узын гии^е яш декуп,
Симан йылдызына гезуми дикип, Отурды. Арасса, ягты бар ери.
Гелип башын эгди нэзенин пери:
Биря^е гезек душур дийип сен яра,
Кэн сапар ялбардым мен бирибара. Эли билен элин гысып, Дастаны
Алып гитди, ундуп гайгы-гуссаны.
Илки гезек дуйдум шатлык шехлесин,
Эшитдим сец ая^ап, сец нэзик сеси ц ., Йвремек ецледи душдулер вели,
Пэлван эл берк гысды нэзия^ек эли.
Йене мен ашакда, ёкарда сенем,
Кемек эт, яныца чыкайын менем». Шалык отагларыц бирин ачдылар,
Сап зерден нагышлар ялдырашдылар.
Бейле сёзи эшдип ак сач некерден,
Мисли эрем багы сачяр ягты нур:
Г ара сачын саллады гыз ёкардан.
Хуйр гызыц ецунде гырнаклары дур.
Гейэ мушк гулунден ншилен йупди, Гец галды ол бакып гызыц гаркуне,
Бейле зады асман нирде герупди? Гара сачларына, аж,ап дуркуна.
116 117
Аслы мешхурлара хас-да гаты кын,
Тайыны тапмаса взуне якын.
Голунда билезик гевхерми, тылла.
Гулуп дур гвзел гыз, яз гуни ылла! Ынсан гвзеллигнин, бейгидир— бейги
Болса йурегин,де чаган,а свйги.
А й йузли ярынын, гашында Дастан
Отурды гуванып мисли бейик хан.
Аж,ы аи<,ал гелип тутанда якан,,
Чауа довам эдер вмрури атан,.
Билинден асылгы ж,евхер ханж,ары,
Башда гк,ыгасынын, янярды зери. «Ине Самын, оглы, ине-де Залын,»,
Диерлер, шейледир болшы заманьщ.
Гитдикче мевч уруп олан, свйгуси,
Ан,ына эрк этди йурек дуйгусы.
Огул безейэндир тагтыны шанын,,
Огул билен галар ады ынсанын,.
Ине гвкде сэхер шапагы янды,
Шанын, квшги депрек какып оянды.
Сиз неркес гуллери багы эремин,,
Сиз билен шол хакда гурруцим менин.
Хошлашан дек гвйэ гввре билен ж,ан,
Шазада гыз билен хошлашды пэлван. Синдухтын, гызына болдум' мен майыл.
Сам нэме диеркэ? Болармы кайыл?
Кемент зын,ды, эдип элде барыны,
Гоюп гитди Дастан интизарыны.
Эшдип Менучехир — хвкумли ша-да,
Язгарармы мени, гечирми я-да?»
ЗАЛЫЦ ПИРЛЕР
БИЛЕН МАСЛАХ АТ ЛАШМАГЫ Пирлер кын ягдая галдылар ж^да,
Илки хич биринден чыкмады седа:
Ирден Залын, пэлванЛарын оядан
Гун шехлеси ашан вагты гаядан,
Мэхрап пес несилден, Заххакдан аслы,
Шалан, шасы билен квнеден кастлы!
Олар топар тутуп, шадыян суйшуп,
Дастанын, чадырна гелдилер уйшуп.
Сон,ра JK,°r'an берип дийдилер свзи:
«Ракыплар квр болсун, гврмесин гвзи!
Ышк одуна якып йурек-сынасын,
Чагырды Зал эхли аклы данасын.
Биз садык гулларын,, хвкмун,е гурбан,
Бу свзлен, барымыз галдырды хайран.
Пирлер гелди, гелди текепбир ханлар,
Гелди эмелдарлар, достлар-пэлванлар, Мэхрап гараз болмаса-да сен ялы,
Пэлван ол хем, кеч хем болса ыкбалы.
Гелди олар бер*к,ай эдип перманы,
Гезлеринде шатлык, вепа нышаны. Арассадыр сенин, йурегин, гаты,
Шон, учин атан,а ёлла сен хаты.
йыл^ырыклап, геленлере гвзледи,
Маслахат чагырып, шейле свзледи: Дастан, хеммэмизден аклы дана сен,
Пайхаслы, пэхимдар, туйс мердана сен.
«Дунйэде боларды ненен, ягдай-хал,
Ж,андарлар гезмесе болуп эр-аял! 119

118
Белки, бейик шаха ёллар-да салам, Гоюп гайгы-аладаны бир яна,
Онун, бу хакдакы пикрин билер Сам. Гаплан, авлаярды чыкып мейдана.

Эсгермезлик этмэн, хекумдар Самы, Чапар голай гелип эдермен Сама,


Тапылар бу кынчылыгын, энж,амы». Ш о махал оглундан говшурды нама.

Чапар бедев атдан езуни оклап,


ЗАЛЫЦ АТАСЫНА ХАТ ЯЗМАГЫ Хан ен,унде ери епди гуж,аклап.

Чагырып янына Дастан мурзесин, Серкерде байырдан душуп башлады,


Ачды йурегинин, гамлы пердесин. Хатын, сапагыны ёлуп ташлады.

Язылды намада мэхирли салам, й узи дув ак болды, ген, галды ата:
Кеп онда тэзелик, шатлыклы келам: Дастандан говшурлан дуйдансыз хата.

«Яндым ышк одуна, ече билмедим, Халамады оглунын, бу болшуны,


Ил-гуне сырымы ача билмедим. Бейле ерден тайын сайлап алшыны.

Мэхрабын, гызыдыр герегим менин,, «Серет, арзувынын, ызына душуп,


Гезумде яш, от да йурегим менин,. Болуп йершун, сунди песе баш гошуп.

Мен, ягты йылдызым, сабры-карарын, Тэлим алып есди ябаны гушдан,


Калбымда гай туряр, ёкдур дурарым. Такдырын, язаиы шейле-дэ башдан».

Инди мен нейлэйин, батыр пэлваным?


Бу сутемден халас эдермин, ж,аным? САМЫН, ПИРЛЕР БИЛЕН МАСЛАХАТЛАШМАГЫ
Ынанян антына вепалы мерде, Авдан гайдып гелип, тукат бир халда
Дилегими бергцай эдер серкерде. Отурды, он, калбы мун, бир хыялда.

Ш ол кемек етирсе, ен,лешер халым, Йурегинде барды бир агыр дерди,


Мэхрабын, гызы бор менин, ,аялым. Ш ол дерт укуда-да кэн ыза берди.

Албруздан мени алып геленде, Йене иш сапдыкча хер нэче кына,


Гуванч билен сез берипди шо бенде: Кэн ж,ебир чекдикче йурекдир сына,

«Оглумын, арзувы — мен, учин канун, Шонча тиз чезулйэр гизлин дувунлер,
Битирерин оны, мен он,а замун» Дерманын тиз тапяр дертли гевунлер.
Отлуклы дек деррев хат алып чапар, Оянып, чагырып ол парасатлы
Сама тарап гитди ат салып чапар. Пирлери, энчеме абрайлы-атлы
Герди Сам шо халат, эллери хатлы Адамлары, дийди: «Айдын, сиз, Зала
Каргасар илине етенде атлы: Н э гарашяр? Саташар нэ ыкбала?»
120 121
Ыза доланмага берилди хокум,
Бу хабары эшдип шатланды хер ким.
Пирлен, бары, соран вагты серкерде,
Оны билж,ек болуп галдылар дерде. Зынж,ырлап сурдулер каргасарлары,
Дик асмана чыкды ахы-зарлары,
Агтарып декдулер, билип гелдилер,
Багт тапан ялы гулуп гелдилер. Ягтыланда чел мейданын, дегреси,
Геге галды батырларын, награсы.
Мунем^цим пикирин эйледи аян:
«Эй сен эгни тылла совутлы пэлван! Депрек, сурнай гатым-гарым хеммеси,
Узаклара етди гуммурди сеси.
Рудабе билен гошун гошса Зал,
Гарашяр олара ин, говы ыкбал. Сам Эйрана ёла душйэр бу заман —
Батырлар гордуна барсын саг-аман!
Шолан, икисинден, билсециз эгер,
Пил ялы эдермен бир пэлван догар. Чапар гелип, Залын, янына етди:
Йигит такдырына кэн тагзым этди.
Гылж,ы билен бутин дунйэни алар,
Дабарасы онун, асмана галар.
СИНДУХТЫН, ГЫЗЫНЫН, СЫРЫНЫ АН.МАГЫ
Аяк тозы ганым багрын ган эдер,
Душманларын, барын ер-егсан эдер. Ики яш йурегин, арасын чатан —
Яцранын, бириди ол барып ятан.
Ш ол пэлвана умыт баглаяр Эйран, 1
Гуван оца, он,а гин, элем хайран! Саргыт элтип ашык йигдин, дилинден,
Саргыт алып гайдяр гцуван гелинден.
Багт берер девлете хем халайыга,
Улу с-ил чагырар оны шалыга». Ш ол ширин диллини чагырып Дастан,
Шатлыклы хабары эйледи беян:
Мунеж,ж,имин, бейле сезлерин эшден
Серкерде кошешди юваш-ювашдан. «Ш а гызын, кешгуне — ыгла сен шо ян,
Дий он,а: «Эй пери, ай йузли ж енан1
Чапары чагырды, ачылып йузи,
Хошамайлык билен дийди шу свзи: Калбым мен, шадыян сезлерден долы,
Гой учсун ол сезлер, ач он,а ёлы.
«Етир мен, оглума — айт сен Зала,
Баш гошанын максатсыз, бош хыяла. Буйругым битирип чапар, атамдан
Багтымын, хабарын гетирди Самдан».
йене сез беремсон,, ялан свзлемен,
Битирерин, хич бахана гезлемен. Герчек он, элине гысдырды хаты,
Савчы кешге тарап герди ганаты.
Дан, атан дессине алып гошуны,
Эйрана еврерин атын, башыны». Тувелей дек, гызын, янына гелди:
Барды хатда гыз йурегне теселли!
Ол гелен чапара кэн берди дирхем, 123
Дийди: «А ра ёлда сакланма бир хем».
122
Савча гезел ез янындан я^ай берди, «Душун-э, пул нире, бейлеки нире,
Дирхемлерден пенгце-пеня^е пай берди. Бахасыны гараш дийди эртире!»

Хиндистанын, матасындан бир дан,ы Ынанмады Синдухт онун, сезуне,


Берди, ол матанын, ден,и ёк-ден,и: Ж,ошуп гелен гахар чыкды йузунв.

Х ер нагшы ловурдап герунйэр ченден, Алдав билен сыпара ёл бермеди,


Сапагы тылладан, лаглы-меря^енден. Голтукларын, ещлерини сермеди.

Гоша йузук берди, гевхерден дашы, Ине аж,ап гейим, гыммат бахалы,
Нахит йылдызы дек янып дур гашы. Янып дур гун нуры душен махалы!

Дастана иберди оларын, барын, Гитди ез гцайына, гозгалан, тапып,


Иберди йузукде-йурек карарын. Гирди, гапысыцы бат билен япып.

Гитди савчы, ,оны шанын, аялы Йузун дырначаклап, сачыны яйып,


Герди, май бермеди гизленер ялы. Буйрды Рудабе гелмели дийип.
Савчы йурегинден бир ховпы дуюп, Гоша гезде гоша дувме я^емленди,
Огшады топрагы, ере баш гоюп. Чыг душмедик гул япрагы немленди:

Синдухтын, калбына ховсала душди: «Ж,аным гызым, ай дек ягты нур сачдын,.
«А й т нирден гелйэн,? Бу нэ болушды? Нэге кешги бир чу кура чалышдын,?
Мени гереницде говшады салын,, Эне борж,ум беря^ай эдип элмыдам,
Гизленип гечмекди сенин, хыялын,. ©мур бойы сен дэлмидин, аладам?
Мени мун, алада гойдун, бигуман, Нэме мени бейле хорлаян, гаты?
Билмедим, кнм езун,, тирми я кеман?» Айтмалысын, ман,а бар хакыкаты:
Савчы дийди: «Девум нанын, есири, Ким ол зенан? Сезле, нэме дийп гелен?
Элннден гул енйэн сенетчин, бири. Ким иберди? Танышдыряр ким билен?
Шазада гыз учин сатмага халат Гыммат совгадыца мынасып болан
Гетирдим, нэме дийп айдайын галат?» Н э йигит, догрын, дий, сезлеме ялан?
Синдухт дийди он,а: «Герейин ханы, Арапларын, тэя<,и — ая5,айып мирас,
Кешет йурегими, алдама мени». К э бизе зыянлы, кэ эдйэр халас.
«Сатдым икисини — аз герди оны, Абрайцы декме, кын болар ызы...
Гетир дийип ене ёллады мени». Нэге догурдымкам мен шейле гы^ы!»
«Онда пулун, геркез ханы дессине, Гыз ашак серетди, бу ничик бела,
©чур одум, сув сеп онун, устуне!» Утаня^ындан ян,а душди ховсала.
124 125
Х есрет яшы акды махытабанын,,
А к йузуне урды рецки ганын,: Рехими инди савчы аяла:
Илки башда душунмэнди бу хала.
«Мэхрем энем, менин, дини-иманым! 1
Ышк одуна душуп, ертенйэр я^аным! Х ич ким сез диймезлик учин ол гызын
Тамда гизлэп, гулплап гитди ялн,ызын.
Догурмадык болсац, ах, ецден, энем,
Ягшыны, яманы билмездим менем. Яш декуп яссыга яныны берди,
Йузи йыгырт атды, агралды дерди.
Кэбилде байдагы галанда Залын,
О т алып туташды, янды хылальщ.
I. МЭХРАБЫН, ГЫЗЫНЫЦ СЫРЫНЫ
Онсуз емур? Галма гызын, зарына, ЭШИТМЕГИ
Дегмез дунйэ сачынын, бир тарына?
Дастан ченден хорматлады Мэхрабы,
Билнп гой сен: онун, билен герушднк, Ш а доланып гелди, он,атды табы.
Эл -эле беришдик хем касам ичдик.
Герсе ынха:
Чапар гитди батыр Самын, янына, аглап ятыр аялы,
Ол ез сезун дийди мэхрибанына, Йузи уч ювулан ак эсги ялы.

Илки халамандыр, оны ген, геруп, Сораг берди: «Нэге халын, перишан,
Сон, разы боляр, ак пата берип. Гул япрагы солгун, бу ничик нышан.»

Ш ол аялдан Дастан ёллапдыр салам, Мэхраба шей дийди аялы^онун,:


Ш оца ж,огап берип, ибердим энгам». «Гелж,ек ховпдан горкяр йурегим менин,.

Энеси ген, галып гарады он,а, Нэме болар бу шатлыклы мекана,


Зала гарындашлык ярады оца- Арап атларыца хем генж,и-кэне,

Дийди: «Ж,ан гызымын, сайлап тутаны Сен; квшгун,е хем-де садык гуллара,
Найбашы йигитлен, барып ятаны. Сен, тэж,ин,е, тер ачылан гуллере,

Гудратлы солтанын, оглы, мердана, Гезел ша гызын,а, яяана"г^анын'а>


А к гевунли йигит хем аклы дана. Сенин, бейик шехратыца, шанын,а?
■v;
Говы тарапы кэн, чени ёк-чени, Гой гуллесин юрдун,. НУР сачсын тэж,ид
Йене бир айбы бар, ертуп дур оны. Вагты гелер, йитер, болмаз алан^ын,.
Билсе шалан, шасы хекмурован,
Нэтсен,-де гечер ол душман элине,
Эдер ол Кэбили ер билен егсан.
Барысы соврулар хазан елине.
Бизин, тирэмизин, гитмегин вце
Ислэнок патыша, яранок он,а». ©чер сен, шехратын, ягты чырагы:
Бизин учин зэхер гетирйэн багы
120
127
©сдурдик биз, аямадык ж,анымыз, Бу газаба зордан езуни саклап,
Безедик, багш этдик ханы-манымыз. Синдухт бвкуп турды, шаны гуж,аклап:

Етишмеди шол баг есмэге яйрап, «Хекумдарым! ©мур бойы яраным.


Япрагы декулип, башлады пайрап. Бирж,е сезун дицле мен бнчэрэниц.

Ине шол хем бизиц соцкы чэгимиз, Сон, эдибер нэме дийсе ынсабыц,
Болармыка хей рахат чагымыз?» Эхли хекмуце биз хемише табын».

Ша дийди: «Тутярсын, кене хеццама, Чекнлди ша, энтретди аялы,


Гайталап отурмак герекми нэме. Соцра награ чекди серхош пил ялы:

Ягты акла гаршыдыр бу замана, «Нэме учин гызыма зат дегмедим,


Хедер эдйэр ондан хер аклы дана. Нэме учин доган гуни богмадым?

Шейледир адамлац ыкбалы килец. Юка йурек болдум, ата весъетин


Бири гидер, гелер бириси олан,. Унутдым мен, инди чекйэн хесретин!

Ягшы-яман язлар ынсан емруне, Атасынын, ёлун тутмаса-да Зал,


Гаршы гитмек болмаз тацрыц эмрине». Болар оглы, ери геленде дерхал.

Синдухт дийди: «Айтдым бир тымсалы мен, Бу ягдая ненен, чыдайын эйсем,
Хакыкаты беян эдер ялы мен. Май бермедин, чапып ташлайын дийсем.

Бир пэхимдар акыл беренмиш шейдип, Сам билен ша суруп лешгернин, барын,
© з оглуна яцкы тымсалы айдып. Гелсе, алар юрдун, бар ыгтыярын.

Ш ол тымсалы гайталадым, хэли сен Кэбил ери дуршы билен ган болар,
Гулак асып, пугта дицлэр ялы сен. Мейдан гурар, баглар вес-вейран болар».

Дастан — эшит инди сезумиц ызын — «Мен, солтаным — дийди шанын, зенаны —
Т ор гуруп, торуна салыпдыр гызын,. Он,а гахар эдип, якмагын гк,аны-

Ёлдан чыкарыпдыр ж,ана-ж,анымы, Хесрет чекип, гезун, яшы даммасын,


Халас этмек герек натуванымы. Эдермен Сам эййэм билйэр хеммесин.

Кемегим етмеди, шунча сынандым, Бу хабара хошнутдыгын айданмыш,


Гызымыз дерт чекйэр, гаты гынандым». Ев мейданын ташлап, ыза гайданмыш».

Дицлэп аялыныц бу тэзе гепин, Ша дийди: «Хылалым, калба нур салан!


Ш а галды, гысымлап гылж,ыныц сапын: Догрусын дий, маца сезлеме ялан.

«Чапарын гызымы — гайнады ганы <— Беладан горагчыц болса, сэхел-де


Геринде гврейин Рудабзки{» Бейле ж,ебир чекмезднм хич махалда.
128 О шлим) 129
Айдайын: гар-ындаш боланын, Сама Гезяш эдип, безег шайларын, гоюп.
Бу дунйэде дагы арзувы нэме?» Бар атан, гашына, сачын,ы яйып».

Синдухт дийди: «Ярым, сенден гизлемен, Гызы дийди: «Шайым; айрып, бидерек
Х иле гурман сан,а, ялан сезлемен. Гарыпсыран болмак нэмэме герек.

Сенин, чекен дердин, — меницем дердим, Дастандан езгэни емур гезлемен,


©мрум саца баглап, сен, биле йердум. Айдыц зады хич адамдан гизлемен».
\
Менем горкдум ил^и, гитдим пис мейле, Бэс эдип машрыгын, ягты дан,ына,
Йене ягдай эрбет дэл экен бейле. Шанын, гызы гелди шанын, ен,уне.

Нэме гедлиги бар бейле никанын,, Геруп Мэхрап, хайран галды бир хиле,
Зын, гайгыны, хесрет чекмесин гк,аныц. Ичинден йуз тутды реббим ж,елиле.

Зал Емен шасына савчысын бир чак Сон, дийди: «Акльща етипдир зыян!
Ёллан Феридуна мецзейэр бичак. Сен, ялы перинин, хайсы бир ынсан

Д ост болуп, кешгуце гелсе езгелер, Ёл берер мелгуна чыкмагна эйсем?


Душманларын, геруп, горку-дан влер!» Тэя^ин, алмак герек, догрусын дийсем?»

©н,куси дек гахар билен ханыма Гаплан, ялы арлап, гахары гайнап,
Дийди Мэхрап: «Гызын, гетир яныма». Гыгырды гылгцынын, бали5,агын ойнап.

Горкды Синдухт: баша бела гелер дийп, Горкудан саралып, гайгы-гам билен,
Нэгехан гызыныц, ж,анын алар дийп. Гитди шазада гыз мун, элем билен.

«Дегмеж,егн,е Ьент эт» дийип дил ачды, Энели-гыз — ики багтсыз бигунэ,
Ш а газабан кешйтмэге чалышды. Худая ялбарып, гезледи пена.

Мэхрап дийди: «©н,ун,де ант ичейин,


Зат дегмэйин, гызын; ганын гечейин. МАНУЧЕХРИЦ ЗАЛ БИЛЕН РУДАБЭНИН
СеИГУСИ ХАКЫНДАКЫ ХАБАРЫ
Йене Манучехир бизе чеп болуп, ЭШИТМЕГИ
Декулер от алып, дергазап болуп».
Дастан хакда хабар гелип етишди,
йуреги кешешди он,а ж,енанын,, Бейик ша кешгуне гозгалан, душди.
Башыны эгди ол ен,унде шанын,.
Зал ышгын, элинде болупдыр бенди,
Сачы гиж,э мен,зэп, ак йузи гуне, Ики ден, дэл н^уван биригйэр инди!
Гитди гуванч билен йылгырып эне,

Дийди Рудабэ: «Т ур, бол, баралы, Пирлер бейик ша ецунде отурып,


Гаплан, инди парчаламаз маралм, Мэлим эдйэр, шол хабары гетирип.
131
130
Эшдип Манучехир дийди шу сезй: Гыкылык гошулып сесине ж,амын,,
«Бу иш учин такдыр язгарар бизи. Алкышлар айдылды адына шанын,,
Акыл, севеш билен, аяман ж,аны, Совутлы Навзарын,, Самын, адына,
Гаплацын, агзындан алдым Эйраны. Юртдакы беглерид-ханын, адына.

Заххакдан бошатды Феридун ери, Гиж,е шатлык билен гечди. Хачан-да


©смесин шол несил, гой, индибери. Гун ялбырап, асман сырын ачанда,

Огуллук борж,уны башындан айлап Шанын, айдышы дек, геленлен, бары,


Зын,ып, Залын, шолмы сеени сайлап!» А т гойдулар шанын, кешгуне сары.

Сон, ша шейле дийди, гыздырып ганын: Гуйчли С ам — севешде элеме белли,


«А сы л пычак кесе билмез ез гынын. Шаларын, шасынын, гашына гелди.
Залын, мирасдары чексе аяла, Манучехир дийди: «Гитгин ен,е сен,
Душер гелгцек несил ин, зрбет хала. Хан-беглери алып улы ж,ен,е сен —
Ол Эйранын, булар аи^ап сынасын, Кабил билен Хиндистаны йыкып гел,
Алмак учин эле бар хазыиасын». Мзхрап шанын, кешгун отлап, якып гел;
Шейле адыл, ынгцытмаян ынсаны Мэхрап сен, элицден сыпмасын дири,
Ша хекмунде пирлер евдулер шаны: Йылан чагасынын, галмасын бири.
«Бизин, хеммэмизден пэхимдарымыз, Йылан несли, ганхор, газапдан долы,
Кын пурсатда гуйчли досты-ярымыз! Уруш билен дунйэ ховп саляр хэли.
У гур ал хер ишде канундан, динден: Хеммесин Мэхраба хормат гойянлан,,
Сенин, аклын, чыкар ювханам хинден!» Питне учин он, эмрине уйянлан,
Навзара бейик ша берди перманын — Барына темми бер, кесилсин сери,
Йыгнэ дийди кешгун, тересин— ханын: Заххагын, неслиндеи халас эт ери!»
«Гидин, сиз Сам билен гурлешер ялы,
Сам дийди:
Сорап герун,, ничик пэлванын, халы. «Ганымлан, барын мат эдип,
Дийин,: «Кешге гелин,, гелин, сиз бизе, Гелерин мен шахымызы шат эдип».
Батыр, гидерсин,из сон,ра вйн,узе».
Гошун башы беян эдип мэхрини,
Самда бу пермаиа гуванч дереди, Башын эгди, епди шанын, мехруни.
Бу душушык он, гевнуне ярады.
©е доланмагы буйрды гошуна,
Дийди: «Барян хэзир янына шанын,,
Атлар денди дунйэн, учар гушуна.
Душушыкдан леззет алар мен, и^аным».
132
133
ЗАЛЫН, САМЬЩ ЯНЫНА Швхрат сезун айтды, атасын евуп,
ГЕЛМЕГИ Шей дийди йузуни гезяша ювуп:

Кэбил шасы хем Зал дуйды дессине, «Шехратыц бейгелсин, батыр пыяда,
Урша гелйэр Сам Мэхрабыц устуне. Бол элмыдам ачык гевунли-сада.

Такдырына гаргап, чытып гашыны, Болсам-да мен сенин, тирэц гуванж,ы,


Зал гитди, гахарлы гысып дишини. Дин,е сенден тапмадым мен даянж,ы.

Эшитди Сам атлыц ховаласыны, Сенсин, шехрат берен дунйэ, ынсана,


Дуйды ёла чыкан шир баласыны. Адалатлы багт берен замана.

Атыж,ы мергенлер галдырды башын, Ман,а тайярлапсыц гер ненецси зат?


Феридун байдагын гетерди гошун. Гевун шэхерими этмэге бербат,

Дастан Самы геруп, агды атындан, Ташлап гайтдыц онда Мазендераны,


Йерэнде ер сарсды он, хайбатындан. Герйон, адалатдан ачдыц араны!»

Ш ол бада йыгнанып, уйшди шу ерде Дастаныц сезуниц хакдыгын беллэн,


Ковум башылары, энче серкерде. Дурды гошунбашы голуны саллап.

Пэлван Зал хорматлап баш эгди Сама, Сам дийди:


«Хакыкат айдяныц сениц,
Узак вагт гитди гурруц-келама.
Догры сезли, оглум, зыбаныц сенин,.
А та бекуп мунди яш чапыксувар, Атац саца бернп гелди ызаны,
Диерсиц ецунде тылла дагыц бар. Бейле ягдай бегендирди душйаны.

Рехими инип, ецуне суйшуп, Арзувым ислегиц этмекди берж,ай,


Хан-беглер яш йигде ялбарды уйшуп. Ене сец гевнуце дегдим мен биж,ай.

Атацы ынж,ытд.ын,, гевнуне дегип, йене сабр эт, гахарланман шу халат:


©тунч сора ондан, башыцы эгип... Етирейин шу ишице делалат.

Аладасыз, ёлуц танапын дуйруп, Бир хат язып бейик хекмурована,


Сам атындан душди кешгуне гирип. Сениц билен гендерерин шо яна.

Ёлдан гелип, Боюн болар ялы ша адалата,


дынч хем бермэн ж,анына. Эхли делиллери язарын хата.
Деррев оглун чагырды ез янына.
Элем шасын ырып билсек эгер-де,
Барды Дастан дицлемэге сезуни, Бизиц талапымыз галдырмаз ерде».
Башын эгип, оца дикди гезуни.
134 135
с а м ы й м а н у ч ех ре х а т я зм а г н
Он, сези мен, учин хут канун ялы.
Шейле дийди ман,а калбы ызалы:
Кешге чагырылды мурзе шо халат,
Учды шейле сезлер, гердилер ганат. «Кэбил шэхрин евреницден мазара,
Илки сен Амулы дара чек, дара».
«М ен бир гулуц, дице яшы улы мен.
Атды м гердениме алтмыш йылы мен. Эшитмэн ол адамларыц сесин-де,
Душун: есди гушуц хевуртгесинде.
Башымда дунйэниц чацы-тозаньг,
Гечип гитди мен, емрумиц езени. Кэбилиц газели гевнуне ярап,
Оц вцунде нур сачыпдыр ялбырап.
©мрум полат совут билен гечирдим,
Душманыца зэхер-закгун ичирдим. Ген, гермэц ашыгыц янып-кеймегин,
Гахар эдип, оны дерде гоймагын.
Ш ол ишлере менин, кэн гитди вагтым,
Бедев ат кешгумди, эери— тагтым. Уградян йурегим ызалы мениц,
Хачан хызурыца баранда сениц,
Каргасар илини, Мазендераны
Кул эдип, олара салдым яраны. Ша хекмунде айдыц, гурруцдеш болуц,
Сизе евретмэге хетди ёк гулуц».
Сенин, багтыц учин гирдим мен ода,
Х и ч махал езуми салмадым яда. Толкунлар эелэп йурегниц гатын,
Алып атасыныц яздыран хатын,
Шахым, инди яш дэл мен гарабагыр,
Сердессе чекичден агырдыр-агыр. Зал ат башын децлэп гитди бу ерден,
Ызында сурнайлар сесленди бирден.
Гиц герденли беденими яй ялы
Букуп гитди гечен йылларыц салы.
СИНДУХТЬЩ с а м ы н я н ы н а у г р а м а г ы
Алды кемендими гаррылык вагты,
Алтмыш яш, севешмек кын ман,а гаты. Шуи хабар Кэбиле гелди ат салып,
Мэхрап ша бу хала дергазап болуп,
© з ериме инди гойярын Залы,
Сердесседир гылж,ы гетерер ялы. Рудабэ гетирип ол гахарын,
Север аялына декди зэхерин.
Гизлин арзы бар оц хекмурована,
Мэлим этмек учин барар шо яна. Дийди ол: «Гелдим мен шейле карара,
Гуйч ёк бейик шаха гаршы дурара.
Тацрыц халаныдыр сенин, эденин,,
Башын кесип гызыц — шол бихаяныц,
Адалатлы бейик солтаным менин,.
Ил ецунде сец хем аларын гцаныц.
Белетдир мен, шахым еке дидэме, Садыклыгым геруп ол шахы элем,
Бир махаллар менин, берен вадама. Белки, газап этмез, пилледир хэлем!»
136 137
Ш а газабын эшдип отыр аялы, Алтын совут геен он чапыксувар,
Йурегинде гусса, агыр хыялы. Янында беземен бэш гырнагы бар.

Пикир эдип дийди: «Эшит бир сезум, Алтмышысы геен гыммат энгамы,
Башга алаг^ымыз ёкмука бизин,? Херсиниц элинде тылладан ж,амы.
1
Пейдасы бор, харч эт пулы-гыраны, Алмаз тэч экитди, шалар шехрады,
Бу гиж,е йуреге салса яраны, Тенечир, билезик, ене кэн зады.

Эртир шапак догар, совулар думай, Алып гитди лаглы-дурден ша тагты,


Бадахшаи йузук дек ловурдар асман». Тылла безеглери шапак дек ягты,

Ша дийди: «Бу созлен, нэмэме герек, Инн бар йигрими ша гаршына дец,
Эртекини отарма сен бидерек! Атлын, бойы ялы боюны герсен,.

©мур герек болса, чэре гор, чэре, Хер хили маталар, кэн дурли халы,
Ёгса-да гирмели боларсын, горе». Дерт пиле йукленди, басырлан ялы.
J

Синдухт дийди ене: «Бейик солтаным, Сон, ата атланды шанын, аялы,
Белки, багышларсын, бир чемче ганым. Ева чыкан батыр пэлван мысалы!

Барып Сама барын гуррун, берейин, Забула шовхунлы гелди ол зенан,


Ан, гылгк,ын совете салып герейин: Гапыны ачмады хич дервезебан.
»
Ол хас ыгтыбарлы, бир гезек сына, © з адыны айтман бу гелен атлы,
Сенден чыкмалы зат дин,е хазына». Буйрук берди, дунйэ мешхур, хайбатлы

Ша гурледи: «Ислэн вагтын, ачарын Эдермен пэлвана хабар етсин дийп,


Берерин, хазынан, барын сечерин. Кэбилин, илчисин кабул этсин дийп.

Атлардан, гуллардан герегин ал-да, Дервезебан барып эденде беян.


Йене сен ёла душ, басымрак бол-да. Гойбермеги он,а табшырды пэлван.

Белки, ша отламаз юрдум, чарбагым, Шейдип Синдухт кешге гелип етишди,


Ене нурун сачар ечен чырагым!» Ол дабара билен атындан душди.

Хекумдара шейле дийди аялы: Серкердэн, ецунде огшады ери,


«©мур герек болса, гысганма малы!» Айтды мертебели алкыш сезлери.
Гылла парча гейди шазада зенан, Кешкден ики парсах,1 ызыны узмэн,
Якут, дур йылпылдап, нур сачды хер ян! Кервен суйшуп гелйэр, хатарын бозман.
Уч йуз мун, динар хем кумуш-тылладан 1 11 а |>с а х— узынлык елчеги, дурли юртларда 7-ден 12 кило-
Пэлвана совгатлык алды ол шадан, Mtipr чеили у » т гэп ДУРЯР-
138 139
Говшурды ша аял эхли энгамын — Айдалы, биз, Мэхрап, гой, гунэкэрем.
Бу ягдая башы айланды Самый,, Гам чекйэр, яш двкйэр, тапанок арам.
Йузун саллап, йитирди ол езуни, йене Кэбил или языклы дэлдир,
Серхош ялы гуж,аклады дызыны. Оца гыля^ыц сыряц, бу ничик хал дыр?
Ойланды ол: «Бейле кэн затлы зенан Бизиц юрдумызыц сен пенакэри,
Гелен дэлдир хич бир махал, хич заман. Сенин, садык гуллац оларын, бары.
Бу байлыгы кабул этсем эгер мен, Аклы, гуйж,и дереденден хедер эт,
Белки, бейик ша гевнуне дегер мен. Нур сач дийип ярадандан хедер эт.
Айдайын: «Х и ч совгат герек дэл Зала, Гаршы гитме сен тацрынын, эмрине,
Симруг билен чыкар эркин шемала». Хыянат этмегин ынсан еируне».
Башыны гетерип дийди: «Бу гуллар, Сам дийди: «Болшуны сен беян эйле,
Бедев атлар, пиллер, генж,и лагыллар Сезле хакыкаты, этмегин хиле.
./
Болсун бары хазынасы Дастаныц — Гулун, тайымы сен, Мэхрабын, тайы?
Гвзел перисинден Кэбилистаныц!» Нирде душды Дастан хем Кэбил айы?

Ш а аял дем алды ециллик биле, Шалыга лайыкмы Рудабэн, шекли,


Самыц хузурында гелди ол диле. Сачы, йузи, ан,ы, ненецси аклы?
(
Бар янында уч гырнак, уч перишде, Салыкатлымы ол, гезелми бейле?
Ясамен гулунден пес дэлдир хич-де. Хеммесини ман,а сен тесвир эйле».

Х ер хайсыныц эли тылла табаклы, Синдухт гк,огап берди: «Пэлванлар башы,


Ловурдап нур сачяр, бадам габаклы. Дввлетиц диреги хем гевун хошы!

Олар гыммат дашлар сепйэрлер ере, Гахарыц гетирип догры келама,


Якуты гатярлар алмаздыр дуре. Дегмеж,егиц маца хем машгалама,

«Гайры адамлардан — Сам берди хекум Мец ецумде касам эт сен шу заман,
Кешги арассалац, галмасын хич ким». Антыцдан титресин земиндир асман.
Синдухт дийди: «Гораяс биз хак зады! Квшги-эйван, хазынам бар-пулум бар.
Эр йигит бор батыр Самын, зуряды. Доган-гарындашым, энче гулум бар.
Даналара ундейэрсиц гаты сен, Газабыцы эцтермесец устуме,
Н ур сачяц, гум эдйэц хыянаты сен. Совалыца ж,огап бирин дестине,
Ёвуз белалары сенсиц ятыран, Кэбилде шунча вагт гизленип гелен
Сердессэц швхратын арша етирен. Сыры ачар Забул мец устум билен».
140 141
Элини мэхирли гысып серкерде, Юрдун, хэкимине иберип хатым,
Оца бакы касам этди шу ерде. Ачдым йурегимкн, яралы гатын.

Эщдип ша аялы ачьш гевунден Патышан, янына Зал учды хатлы,


Эден касамыны ак йурегинден, Ол шейле бир учды, мисли ганатлы.

Батыра баш эгип, сон,ра дикелди, 2К,огап берер, хатым ярар хакана,
'--ез гомагын чвшлэп, зыбана гелди: Йылгырар ол — нур чайылар мекана.

«Меи, ацрым башланяр Заххакдан бэри, Симругын, чагасы-йурегинде ган,


■Эдермен Мэхрабын, яры мен яры, Онун, гезяшындан дврейэр умман.

Эгк,еси мен зыба нэзик беденин,, Йигит ялы сеен болса гелин-де,
Дастана йурегин бенди эденин;. Не хаж,ат гезмэге х.иж,ран елинде.

Гвзун, етер ялы доста, душмана, Геркез онун, кешбин, менем герейин,
^етин, билмек учин гелдкм бу яна, Шонун, учин сан,а совга т берейин!»

Пис несилден, халан,окмы, бу нэ дийп, Синдухт шейле ж,огап берди пэлвана.


I арындашлыга биз дэлми мынасып, «Рехим этсен, бесдир мундан бу яна.

Онда мен ецуцде, ез ыгтыярын,, Кешгумизе мыхман болсан, халасгэр,


Урсан, ур, сегсен, сек, эт элде барын,. Менин, гарып башым асмана дирэр.

Эмма сен Кэбили булама гана, Гел Кабиле, бир гер бизин, шэхримиз,
Гопдурма башында ахырзамана». Совгат берели биз йурек мэхримиз».

Серкерде душунди — бу аклы дана, Сам йылгырды. Душунди ша аялы,


Парасатлы, ак йурекли зенана Гахры ятды, зат ёк чекинер ялы.

Ж,огап берди: «Гой гезмесем гезмерин, Мэхраба айтмага шовлы сапары,


Серкерде касамын емур бозмарын. Ела салды ин, чаласын чапары.

Сен хем сен, неберэн, шу гунден шейлэк «Шатлан инди, чекме сен гайгы-азап,
лшасын гайгысыз, болмасын хелэк. Мыхманы гаршыла, кешгуци безэп.

Сез берйэн эркине гоймага Залы, Эгленмэн, говшатман ж,ылавын атыц,


Гезел Рудабэ ейленер ялы. Ызысуре барарын мен шу хатын,».

Сиз гайры, болса-да гелди вагтьщыз: Сэхер шапак якан вагты ышыгын,
1 азанып билдициз шалык тагты сиз. Гейип Синдухт алтын-зерли эшигин,

Дунйэн, болшы шейле, айып дэл булар, Тэж,и шехле сачян ^эдермен ханын, —
Ярадана гаршы ким гидип билер. Кешгуне уграды гуйчли пэлванын,,
J4 2 143
Асса йерэп, тагта голайлан вагты Чыкып юрдун, эхли беглери, ханы,
Айларыц солтаны нур сачды ягты. Хормат билен гаршылады пэлваны.

Башын эгип, хорматлады пэлваны Зал гелип, атындан езуни ташлап,


Сез гевхерин сепди онун, зыбаны:’ Сежде этди, шалан, шасын а л к ы ш л ^

Ыгтыяр сорады ее гайтмага, Йузун ере берди, бу ничик халды,


UJaT хабары барып иле айтмага Ш а оны геренде кеп хайран галды.

Сам оца шей дийди: «Ю рда доланыц, Зал дикелип, дурды тагтын, ецунд^
Ьтирин, Мэхраба мунда биленнн,» Хекмурован оны ачык гевунде

Буйрды ша аяла совгат бериц дийп, Гаршылап, бегенип, алды ол хаты,


Гыммат баха затларындан ериц дийп, Шатланды, калбына чайылды ягты.

Кешкдэки затларын, ин, гыммадындан, Окап дийди: «Мени салдын, ховсад^


Багларын, есдурен наз-ныгматындан, Х есрет бердин,, дучар этдин, мун, б е ^ ’

Мата, халы, суйтли маллар эчилди, А еззет берйэр Самын, язан кыссасы^
Совгатларын, мынасыбы сечилди. Окамак, пайлашмак онун, гуссасын. 1

Элин берди ша аялын, элине, Ятмаса-да ховсала^ шу махалда,


Касам сези гелди ене дилине. Азда-кепде пикир этмэн сэхел-де,

Гезел Рудабе эдермен Залын,, Бернзай эдерин мен ислегин, барын^


Гой, безесин мундан бейлэк ьхкбалын. Калбыцдакы умыдыцы дуйярын».

Дийди: Ш ол махал гапыда ашпез герунди,


«©мур сурун, сиз шадыяна, Ш а гечди нахарын, башына инди.
Кэбиле ховп гелмез мундан бу яна».
Сон, болса — бу ерде шейледи када _
А й ялы ак йузи бирден ягты льш> Гулгун мей ичдилер башга бир
Синдухт ёла душди, ок дей атылып.
Дастан мейден ганды, ийди, генен^^
Сон, тылла уянлы атына мунди.
АТАСЫНЫЦ ХАТЫ БИЛЕН ЗАЛ Ы Ц
МАНУЧЕХРИН ЯНЫНА БАРМАГЫ Гиж,е ятман гезди дурли хыялда,
Калбында муцкурлик хем серхош ^ дда
Йузленелин, Зала-гахрыманыма; Билин мэкэм гушап, тиж,енип Дан,дан
Гидипди ол Манучехрин, янына. Шанын, хузурына гелди ян,адан.

Сам оглуны хатлы шанын, устуне Ш а пэлвана мэхир билен серетди,


Иберди хабары гелен дессине, © вуп яш мерданы, тарыпын этди.
144 10 Шахнаме
Иыгнан, дийип соцра берди перманы: Берерлер сорагын, энче санысын,
Ак сачлы пирлери, беглери, ханы. Ол я^огап бермели билип мынасып:

Мунея^цим, гуррандаз уйшди бир яндан, Бир пир сораг берди, говлуга янап,
Дийди деррев хабар алын, асмандан. Эдермен йигидиц аклыны сынап:

Гитди пирлер, ишлэп и^анын гынады, «Он ики агач гердум шейле гелшикли,
М унея^имлер ирмэн йылдыз санады. Тарыпа мынасып, гем-гек эшикли.

^ ч гун ишлэп, уч гун болуп гелдилер, Оларын, хер хайсы отуз шахалы,
Хинди хаеабыны алып гелдилер Болмаз он, шу сандан уйтгэн махалы».
(
Олар шейле дийди ецунде шанын,. Бейлекиси дийди: «Эй аклы дана!
«Хасапладык айланшыны асманын,, Ики ат чапярлар, салып мейдана.

Иылдызларын, эркин билдик ач-ачан: Бири гара, эдил квмур мысалы,


Пэкизе сув буланмаяр хич хачан. Бейлекиси акдыр, ак гундуз ялы.

Залдыр Рудабе эдермен, герчек, Чапар ен,е, бир дем дура билмезлер,
Иц бейик пэлваны я^ахана берж,ек. Эмма бир-бирини гере билмезлер».

©мри узак болн^ак, абрайлы-атлы, Учунж,и дилленди: «Гер, отуз атлы


Гуйчде ден,и ёкдур хем парасатлы. Ш а ен,унден гечер дурар хайбатлы.

Даяв гевре берилипдир ол мерде, Бир серетсен,, эййэм бириси йитер,


Мейлисде, сввешде хеммэ серкерде. Эмма емур бойы кемелмез хатар».

Эхли шалар титрэп гелер амана, Дердунгк,иси дийди: «©н,унде мейдан,


Герсе бургут уча билмез асмана. Отлар есйэр, чешме гулйэр шадыян.

Сенин, гуллугыцда чапар атыны, Бир эпет оракчы эли ораклы


Болар ол Эйранын, даянч сутуни». Гелер шол мейдана пэлван йурекли.

Олара дикилди шанын, гезлери: Эхли гуран задын,, гуллейэн задыц


«Гизлин саклан, шу велилик сезлери». Орар бир башындан, дин,лемез дадын».

Бэшиня^иси дийди, тирсегне галып:


ГЩРЛЕРИН, СОРАГЫ, ЗАЛЫН, Ж,ОГАБЫ «Ики серви есуп отыр бой алып.

Пирлен, сорагына я<,огап бийр ялы, Бир гуш херсинде бир хввуртге гуряр,
Чагырды бейик ша ак сачлы Залы. Гиж,е он,а, гундиз бейлекэ баряр.

Пирлер хатар гурап отыр шадыян, Учса ондан, бирден япрагы солар,
Олан, ецлеринде ак сачлы пэлван. Гонса муца, бир мылайым ыс гелер.
146 147
Бир серви гек евсер гулгун лыбасда, Гиж,е гара атдыр, гундизем ак ат,
Бири ашак бакар, хемише ясда». Чапар барар олар нобатма-иобат.

А лтын^ысы дийди: «Дагда уллакан Гиж,е гечер, гундиз ёла шайланар,


Бир шэхер гурлупдыр, бол сувлы мекан. Шейдип асман депзмизде айланар.

йене ол ердэки бар аклы дана Олар бир-биринден гачып йерендир,


Халап, чыкыпдырлар чел-беевана. Диерсин, тазыдан гачян ж,ерендир.

Шейдип гуры челде л^айлар дерэпдир Инди дицлзн,: кимдир ол отуз атлы,
Хем гуллар дерэпдир, байлар дерэпдир. Ш а ецунден гечер дурар хайбатлы?

Дагдакы шэхере гайдып гелинмэн, Бир серетсен,, эййэм бириси йитер,


Дуйпден ундулыпдыр, яда салынман. Йене емур бойы кемелмез хатар.

Ер титрэп, улке бербат боланда, А й догар дерегне кенелен айын,,


Адамлара ховп абанып геленде, Дередиши шейле оны худайьщ.

Ине шонда шол шэхери ят эдип, А й йитер-де гидер юваш-ювашдан,


Кысматларна гаргынярлар, дат эдин. Йене ол уйтгемез шол бир болушдан.

Хатымлац сезунде бар гизлин маны. Инди дидлэн, гоша серви барада,
Душундир сен бизе, нэдир беяны. Ол не гушдур гатнар ики арада.

Эгер шоны билип билсец, гахрыман, Гоюн билен Мизан йылдыз арасын
Гум-топракдан дередерсиц загпыран!» ©ртендир гарацкы, герсен, нир^есин.

Сырлы сезлен, гизлин манысын чешлэп, Ер Лэхен, йылдызна гайдып геленде,


Зал хыял децзинде йузди гулачлап. Сырылар гарацкы шонуд билен-де.

Сон, гевреси, эгинлери дикелди, Асман белегидир ики дарагт,


Ж,огап бермек учин зыбана гелди: Бирисинде хесрет, биринде багт.

«О н ики агач хакда айдылды башда, Ол гуш гундур: гатнар энлэк хем бейлэк,
О туз шаха бармыш хер бир агачда. Ол бизи сеерем, вдерем хелэк.

Он ики ай бир йылдыр, м^огап агалар, Дагдакы шэхери айтсам гес-гени,


Кене ша дерегне тэзе ша гелер. Ш олдур адамларьш, бакы месгени.

Бир^ ай отуз гундур, сорсан, дарагты, Бу гуры чел бизе паныдыр-паны,


Шейдип айланып дур дунйэнин, вагты. Вагтлайын чекйэс кейпи, гуссаны,

Инди хабар берсем: еде топулян Ол бизе шатлыгам, эшретем берйэр,


Ол хайсы ики ат дыйман чапылян? Ол бизе аж,алам, хесретем берйэр.
148 149
Ер ти'грэр, тупан турар, гопар гай, КЭБИЛДЕ МЫХМАНЫ ГАРШЫЛАМАГА
Эн,рэрсин, сен, боларсын, сен башагай. ТАЙЯРЛЫК ГвРУЛМЕГИ

Дастанын, агзындан хер яна яйран


I емулер байлыгын,, дузленер ызьщ, Акыллы свзлере ша галды х'айран.
Дагдакы шэхере барарсын, езун,.
Шунча гыммат баха совгат сечилди,
© зге гелип алар йыгдыгьщ малы, Он,а кешкдэкилен, агзы ачылды:
Ол хем гидер сенин, гидишиц ялы.
Алмаз тэч, белент тагт, бегресден душек,
Шейле дурмуш ярадандан эмир ол, Билезик, ысырга, зынж,ыр, ша гушак,
Шейле болды, шейле болар вмур ол.
Ин, гыммат эшиклер хем бедев атлар,
Ела чыксац, болсун арасса адыц,
Гуллар бар, бар ене дурли совгатлар,.
Шонда ил алкышлар, артар шехрадьщ.
Сон,ра шалан, шасы шатлыклы нама
Эгер болсан, кеззап, бир мисгинсокар,
Яздырып ёллады эдермен Сама:
Сен, емрун, ахыры пучеге чыкар.
«Гайдувсыз эдермен, батыр серкерде!
Гой, кешгун, етсе-де ден,ине айын,, Ш ир ялы, севешде ен,йэн, хер ерде.
Бир гарыш ел мазар ин, соцкы ж,айыц.
Пэлваным, мен сенден аламда хаты,
К е р п и ч л е р е р у Л и п , ере г е м у л и п ,
Бар унсуми чекди, бегендим гаты.
Ятарсын, ш о л е р д е , гезун, юмулып,
Берж,ан этдим сенин, ислейэн задын.
Гелер бири йити орагын айлап, Дастанын, арзувын, максат-мырадын».
Гек отмы, гурумы, дурмаз ол сайлап.
Мердана башыны гетерип дерхал,
Хеммесини орар барар бир бада. Хошлашды шаларын, Шасы билен Зал.
Бакмаз ол арзыца, нала-перяда.
Чапарларын, бирин гендерди Сама,
Оракчы вагтдыр, от болса илдир,
Тэж,и' тагта> гыммат баха энгама,
Атамы, агтыкмы, пархына дэлдир.
Шанын, совгадына мынасып болуп,
Яшмы, гарры, барын аларда барар, Барярын дийди ол шатланып, гулуп.
Гитдикче газаба галарда барар.
Бу сез кувват берип йурек ж,0ШУ н а ’
Бу канун довамат йерэп гелйэндир, Элтди гарры Самы йигит яшына.
Чага елмек учин дерэп гелйэндир.
Мэхрабын, янына шат хабар алып
Бу гапыдан гирип, чыкарыс ондан, Гитмеги чапара буйрды ат салып.
Сыпан болмаз оракчынын, голундан!»
Бу хабар М эхрабы багта атарды,
Бейле гарындашлык гевнун гетерди.
150 151
Оли гелен ялы тэзеден н^ана, Кэбилистан шейле гбвы безелди.
Лагшан гарры гевре денди гцувана! Дийсен,, элван евшун атян гезелди.

Аялыны чагырып ез янына, Алып энчесини садык гулларын,,


Шейле свзлер дийди мэхрибанына: Устун, дийсен,, он,ат безэп пиллерин,

«Берекелла сенин, эден ишице, Депрекчилер мунди, багшылар мунди,


Гарацка нур сачан акыл-хушун,а. Келлесине хер хайсы тэч гейинди.

Эл етирип, тутдун, багтьщ шахасын, Мыхманлары гетирмэге хорматлап,


Шалар тапа билмез онуц бахасын. Гитдилер ёл бойы алтын-зер оклап.

Сен башладын, иши, свзуми дидле,


Ызыны хем етир, сен езун, сон,ла. ЗАЛЫН, ЗАБУЛА ГАИДЫП ГЕЛМЕГИ

Кешгун, эхли ханы-маны ецунде, Мисли гекде гуш ол, сув йузунде сал.
Тэгци, тагты, генж,и-кэни ен,унде». Хич ерде эгленмэн, хайдап гелйэр Зал.

Адамсынын, бейле сезуни эшден Дунйэн, пэлванынын, геленин гутлап,


'' Синдухт кешги безэп чыкды бир башдан. Бутин ил ецунден чыкды хорматлап.

Ж,еннете дендерди онун, хер ж,айын, Забулын, кешгунде яцланды хер ян:
Шерап, шербет, барын этди ол тайын. «Гелди ревшен йузли, багтыяр Дастан!»

Душэп гойды ере зер-нагыш халы, Сам хеммэн, ен,унден гелди ёл кесип,
Ловурдады элемгошар мысалы. Кэн дурды перзендин багрына басып.

Сап дурден халылан, язды энчесин, Дастан гуж,агындан бошансон, Самын,


Яда саляр кел сувуныц дамн^асын. Геркезди ол шанын, берен энгамын.

Эйванда тагт гойды, чайылды нуры, Гуванды гарры Сам тапан багтына,
Берк сакланды Чинин, дэби-дессуры. Оглы билен биле мунди тагтына.

Гагтын, хер нагшына тылла чайылып, Кэ йылгырып, кэ шатлыгын гизледи,


Дурли шекил чекилипдир оюлып. Перзендине бакып, шейле сезледи:

Якут басганчаклар сачып дур ягты, «Кэбил шэхеринден бир аклы дана
Шаларын, ин, гыммат, арзылы тагты! Гелди бизе, Синдухт атлы ж,енана

Гызынын, эгнине гейдирен зады Х ич зат дегмеж,егн,е бер дийди вада,


Ловурдап дур, онда ж,ады бар, ж,ады. Менем он,а касам этдим шо бада.

Тылла и^ая элтди гызын, мун, кере Кемек берин,, дийди ен,лесин дердим,
Бакса-да геречлер етме>к,ек ере. Менем он,а ак йурекден сез бердим.
152 153
Сорады ол, Кзбилистанын, айы Г ырнаклар гетирйэр тылладан жамЬ1>
Болсун дийип сизин, Дастанын, тайы. Ичинде гыммат даш, дурли энгамы.

Гелин,, герун, дийди бизин, галаны, Ики мыхман гаршыланан дестине,


Гелмегин,из деп эдер мун, беланы. Сепилди дур, гввхер аяк астына.

Х эзи р шондан хабар гелди бу яна, Кимлер болан болса шол той махалы,
Кэбил или гарашярмыш мыхмана. Багт тапды, даш йыгды гыммат бахалы.

Илчи билен ничик сехбет гуралы? Сам йылгырып дийди: «Рудабэни


Мэхраба биз нэме ж,огап берели?» Хачан геркезерсин.-аж,ап зибаны?»

Шатланды Зал, зыцды гайгылы ойы, Сын этмеклик учин ак йузи ая,
Лагл дек гызарды рецки-ройы. Барды олар тылла чайылан ж ая-

Сам дуйды йузунден оглунын, халын, Герди Сам, онун,ча нур сачмаз гун-де,
Ничик арзув билен ж,ошянын Залын,. Дон,уп галды яш гезелин, ецунде.

Ол дин,е бир Рудабэн, есири, Сез тапмады тарыпыны диере,


Герунмейэр езге затлан,-хич бири. Гезун айрып билмеди ол хич ере.

Ш а Мэхрабы чагырдьг ол хошамай,


ЗАЛЫЦ РУДАБЭ 0 ЙЛЕНМЕГИ Гудачылык дэплер эдилди берж,ай.

Самдан буйрук болды: ачылсын перде, Бир тагта мундурип сейшен яшлары,
Сурнай, кернай яцлансын дийп хер ерде. Устунден сепдилер гыммат дашлары.

Илчэ айтды ёла душ дийип шу халат — Айын, тэж,и ловурдаян лыбасда,
Гой, билсин Мэхрап ша, билсин ж,емагат, Йигит зер ж,ыгада нур сачяр хас-да,

Дастан билен ёла чыкды серкерде, Яздырды Мэхрап ша весъетнаманы,


Сэхел гошун билен болж,ак шо ерде. Эчилен задынын, саны ёк-саны,

Хинди сурнайларнын, аж,айып сазы, Диерсин,, сес билен оканда хаты:


Шэхери долдурды чанган, овазы. «Дицлэре гулаклан, етмез гурбаты!»

'Диерсин,: дервезе, ж,айлар сесленди, Той башланды, шат гевуцлер ачылды,


Гейэ топрак алтын евсуп бесленди. Еди гун отурлып шерап ичилди.

Ин, говы атлар бар, диерди гаран Сонра бары уйшуп кешге бардылар,
Секилидир ялы мисли загпыран. Уч хепделэп он да мейлис гурдулар!

Синдухт чыкып гаршылады мыхманын, Шайын тутуп, илки ёла душди Сам,
Дашында гырнаклар хызмата табын. Гарашярды гахрымана Сийстан.
154 155
Зал узага чекип шатлыклы тоюн,
Ене бир хепделэп тутды ёл шайын.

Кеж,ебэ мундурип Кэбилин, айын,


Дастан алып гайтды эзиз хумайын.

Улы шатлык билен ша кешгун ташлап,


Гитди олар яраданы алкышлап.

©мурлик биригип, багтыяр болуп,


Нимрузыи, йурегне етдилер гелип.

Сам Зала табшырып тагты-тэж,ини,


Ж,ен,е гитди ж,емлэп гошун гуйж,уни.

Бар гошун байдагын, астына уйшуп,


Каргасарлар тарап уграды суйшуп.
<^>
Дийди: «Олан, хич дузелмез йуреги, ФИРД 0 ВСИНИН, ОГЛУНЫЦ АГЫСЫНЫ
Шонун, учин гидйэн таплап ярагы. АГЛАМАГЫ

Питнечилик, буланчаклык бир яндан,


Горкым аз дэл менин, Мазендерандан?» ечди емрум, алтмыш алта сер урдум.
Бидерек йувренден ецлемез дердим.
Бар гуйя^и ен,иж,и гахрыман инди
Чыкып гитди, Дастан тагтына мунди. Оглум,ын, елумин салайын яда,
Гевнум шондан арам тапсын бир бад*.

Гитди ж,игербендим мен диен вагты,


Нобат меницкиди, солды он, дарагты.

Душушмага ховлугярын он, билен,


Эгер душсам, дийж,'егим шу ен, билен:

«Н обат меницкиди, гитдин, дуйдурмаи,


Гул ачан чагьщда солдун, даг арман!

Атан, учин гала болдун,, баш гойдун,,


Ак сач ёлда шын,дан аран, даш гойдун,.

Себэбини билебилмен гидениц,


Хемран, бармы ден,-душун,дан я сенин?»
157
О туз един, тары несип этмедй, Чынмачынлы он муд атла баш болуп,
А рзув, ислег, мырадына етмеди, Бэхрам йузин салды, квдли хош болуп.

Менин, билен гахарлыды хемише, Бэхрам барып, башын вгди хакана,


й у з ©вурмек ода болдумы пише? Тарыпын етирди акылы дана.

Ол гитди, мен галдым ахы-пыганда, Достлук биле долуп-дашан хакаы хем


Гусса лабырындан арам ёк /цанда. Тогап этди онуд йузунден шо дем.

Гидип, хак багында мекан тутунды, Содра хабар алды хал-ахвалындан,


Мада-да бир ери беллейэр инди. Кынчылык, севеш хем гечен ёлундан.

А х, арман! Ш ол ерден гайдып гелйэн Ялонсина билен Изадгушаспыд


Шейле гудрат боланыны билйэн ёк. Сорады саглыгын, пишесин-кесбин.

Газлери ёлумда— гарашяр мада, Алтындан ясалан курса отурып,


Эгленди дийп гызяр гахардан яда. Хаканыд элине элин етирип,

Баршым хаял г©руп, ховлугяр ченсиз, Бэхрам дийди: «Эй шахратлар эеси,
Эерип билемок, баряр ол менсиэ. Сердарлыкда дввлетинид саеси!

Мен гарры— ол «,уван, ата-огул— биз. Хысравыд зулмы сада аяндыр,


Менден ара ачды гепсиз-гуррудсиз. Ондан яда хеммэд ж,игери гандыр.

Ахырында нэме берди бу паны? Ган ичен ызарлар, гандан доймаз ол,
Залымлыгын ©ленде хем гоймаз ол.
Рухумыз бир гезсин гермэн ж,епаны!
Сада диййэн отурып мен йузбе-йуз.
Пэк йурекде ады бакы ер эден, Ягшы-яман — бар ишимде дузбе-дул
Рехимли, шепагатлы ярадан
Арка дурсад, ©мур вепалы борун,
Ялкасын-да, эхли гунэни ©тсун, Элмыдам санарын чын ховандарым-
Рухуда пэк иурундан нур гатсын.
Эгер сен сэхелче гитсед тумана,
Гелмедик хасап эт мени хамана.
БЭХРАМ ЧУБИН ХЕМ ЧЫНМАЧЫН
Йуз тутмарын, кемекден эл чекерин,
ХАКАНЫ ХАКЫНДА
Назарымы Хиндистана дикерин».
Х аны , гож,а, хекаяды довам эт, «Эй, сен асылзада — сесленди хакай —
Дессаныда башлап, ач ене сехбет. Нэме дийп гитмекчи Хиндистан бакан?
Чэгине гиренде Бэхрам Тураныд, Сени ©зумки хасап эдйэрин ахыр,
Гаршы алды доганы, оглы хаканыд. Оглум дек, юрдума бол сенем захЫР-

Херсинид янында барды бир пири. М ед биле дед аляр ил-гунум демин,
Чын батырды некеринид хер бири. Бай-гарып барысы менид хемдемим.
158 159
\
/
Мун,а виден белет хызматгэр бары
Везир-векилимин, берейин эркин, Сес-уйнсуз йенелди хазына сары.
Х ич кимден зовалсыз яша сен эркик».
Х ер сапар додагна дегренде элин,
Бэхрам дийди: «Дурж,агын,а сезудде Мун, динардан тылла алды ол элин.
Касам этгин шу пурсатын, езунде».
Бу иш гайталанып хер гун, хер сэхер,
Сесленди хекумдар чын йурегинден: Бэхрамда деретди газап хем гахар.
«Ягшыда, яманда хич хачан сенден
О л би р гун гулди-де дийди: «Хекумдар.
Шалары титредйэН чэксиз хекмун, ар.
Йуз евурмен, мыдам дост борун дийип,
Ант ичйэн худацы мен орта гоюп!» Йене сен хер сэхер бир мун, динардан
Берип йерсун,, эйменйэн дек шол эрден.
Достлар ерлешдилер эйван астында,
Душелен ал-элван халыц устунде. ©мрумде ге р м э н д и и мен бейле зады.
Сылагдан кепелдйэр байлыгы-зады »
Назы-ныгмат ийип, шерап ичдилер,
Гиг^э чен отурып, сехбет ачдылар. Хакан д и й д и : « © « Д е н г е л й э н д э б и м и з ,
Ин, батыра уланяс шол дэби биз.
Сон, болса хызматгэр, алтын-кумушден,
Лагл-жввахырдан, певризе дашдан Ёв гунунде бизин, Учин ^ а 11 чекип»
Севешлерде беденинден ган декуп,
Хакан бу достуна совгат гендерди.
Кен,ул шэхрин хошвагтлыга дендерди Душманлара батлй'батлы азм эден,
Батыр кишэ сусуП шалык газнадан,
Ол достундан айры бир иш этмеди:
Онсуз еке ав-шикара гитмеди. Сылаг берйэс, гоймаяс кем-кестуни,
Гезун гапяс, гемуп пулдан у,стуни
Ондан айры ойнамады ол човган1,
Иймеди-ичмеди хич онсуз хакан! Шейтсек, бизе гаршы питне турузмаз.
Бэхрамы совгатдыр тарыплар гучды. Гизлин йыгын топлап, дынч гунмуз бо-змаз»
Ай-гуни шагалащ-шатлыкда гечди. Бэхрам гаршы чыкды: «Нэдогры, шахым
Бир гун кешге Макатур атлы Х аясы з ол, ер ювутсын ылахым.
Гелди бири— взи, дийсен, хайбатлы,
Ат~овазы арша чыкан бир ша-да
Х ей берерми эркин бир харамзада.
Сэвеш тэрин эле алан пэлванды,
Хаканьщкыдан-да он, дури кэнди. Хвкум эт— тиз вагтыц езунде сени
Бихая шо гул дан дындарын гени1»
Оны гвргеч Бэхрам ерэн ген, галды,
Болушы ген, галмаз ялы хем дэлди: «Х вкум нэмэ герек? Башарсан, эгер,
Т Дындар — ягшылыгын, гезуме дегер».
Хакана табын бир гарамаяк дек,
Эгилди, додагна уруп бир гезек. «Алмытын алмага гелсе ене ол,
Гахарлы гаршыла, сен терсинден гел.
1 Ч о в г а н— оюн ады.
11 Шахнама
160
Я-да, ид говусы, йузне-де бакма, «Ягшыж,а бир эдет: нэдсрсид муны?
© зуди гахарлы-газэплы сакла». Гврсец герек сенем шунуд зарбыны».

Ене гиж,е гечип, ене дад атды. Макатур сандырап, гашьшы чытып,
Макатур кешуге гадамын атды. Гитди газап билен кешкден чыкып.

Хакан ода назарны-да салмады, М АКАТУРЫ Ц БЭКРАМ Ы Ч


«Гелдид-гитдид» хабарны-да алмады. ЭЛИНДЕН ©ЛМ ЕГИ
Алмытчыц хакана гахары гелди,
Гин^е гара шалын орап башына,
Газапланып, геречлери йителди:
Гунеш гулуп гараньгнда. дашына,
«Нечун эсгермейэд, ж,огап бер, ери?
Гермесем говы борды шейле гунлери? Макатур гирди-де севеии геймине,
Ж,евхер гылыж,ыны дакды билине.
Билйэн мен, Бэхрамдан буларыд бары.
Гелди ол, янымда отуз дост-яры. Севеш учин сайладылар дерт яны
Гезъетмез, гум-гуклук, чола сэхраны.
Гошуныд эдер ол сениц бер-бибат,
Сени ёлдан чыкар, хакан, гунде дат!» Бэхрам-да ат салды эгни совутлы.
Ызында хакан хем бир топар атлы
«Гулак гой, гоч йигит— дийди Бэхрам-да—
Дишдек свз уд барын дийдид бир демде. Барярды хайдашып ошол мейдана
Эгер-де хекумдар диеним этсе, Сын этмэге шир дек ики пэлвана.
Аклыма эерип, ёлумдан гитсв,
Атын батлы дебсэп, тозан турузып,
Сансадам езуди шир дек хаюбатлы, Гошунбашы азм урды хас гызып:
Голудда болса-да уч йуз мерт атлы,
«Билйэмид севешде мердан болмагы?
Мекирлик билен сен мундан буяна, Ислейэмид илки нобат алмагы?»
Газна талап, азм урмарсыц хакана!»
Бэхрам дийди: «Ырсарадыц сен илки,
Бардырам ейтмэн хаканы-ханы, Ш од учин сен башла — нобат сенидки».
Гахарындан яда гыздырып ганы,

Сагдагындан согурды-да бир окы, Макатур гаранып ики тайына,


Хасыр-хусур япышды-да яйына,
Бэ храма йузленди: «Сед ялыц хакы

Ш у болар, шу — мениц дилим, дилм.аж,ым! Киршин чекип, ики башын дегирди,


Чыксац бор мейдана — сенде бар егдум. Гезелен окуна ыгтыяр берди.

Эгз бол геледде кешге сен эртир, Пейкам боз совутдан гечип билмеди,
Сары яйыд окы алмытыц етир». Бэхрамыц ганыны сачып билмеди.

Бэхрам хем эшитгеч ода гез этди— Ягшы кейп-солпудан чыксын дийп душм
ДушманЫна яй окуны узатды: Бэхрем такат билен гарашды чашман.
162 163
Ол болса Бэхрамы елендир ейтди.
Дулдул дек бир бедев хем шалык т31К,ин,
Бедевин харладып, ызына гайтды.
Кесгир гылыч, совут, шешмер, топба^ын
Бэхрам дийди он,а: «Ж,ен,баз, дур ханы!
Бэхрам Чубине ол пешгеш иберди,
Бак ягшы: елдурип билмедин, мени.
Янынын, динары, дирхемем барды.
Нобатьщы совдун,, бер инди нобат,
А Ж Д А Р С Ы П А Т Ш И Р И Ц Ш А ГЫ ЗЫ НЫ ЮВУТМАГЫ .
©лмесен,, ёл ачык, ж,эхениеме гит».
Б Э Х Р А М Ы Ц Э Л Х Е Н Ч ВА ГШ Ы Н Ы
Зарп билен гойберди Бэхрам окуны. еЛ Д У Р М Е Г И , Х А К А Н Ы Ц Б Э Х Р А М А
ГЫ ЗЫ НЫ Х Е М Ш АЛ Ы ГЫ Н Ы б а г ы ш л а М а г ы
Душманы ол окдан алды хакыны—

Демир доны тап гетирмэн пейкама, Дурман гечип дурды вагт кервени.
©врулди эйленен бир юмшак хама. Иш-алада эелэпди хер гуни.

Севешлерден, алтын-кумуш, швхратдан— Йене Чин дагында элхенч нэгехан


Эн,ки гидип, элин ювды бар затдан. Яшаярды иле чекдирип пыган.

©н, езуни саран экен эере. Эгер сорар болсан,, адамлан, бары
Ш ол себэпли хич йыкылман ол ере, ©мур герен дэлдир бейле гцандары.

Умсум отыр уклан ялы хамана. А т билен децечер онун, гевреси,


А т йувурдип, Бэхрам дийди хакана: Аркасы ж,ырк сары, гарны хем ясы.

*Тэж,и-тагтын, алмакды он, хыялы, Гулпаклары аркан ялы узынды.


Гара ере гарды оны tieT пэли». Ол ширми я аждар — сайгармак кынды:

Ш а сесленди: «Бэхрам, бак сен мазалы: Дуйт гара тумшугы, гулагы барды,
Душманын, отыр-ла, ол дири ялы ?!» Аждар дек агыз ачып, шир дек арларды.

«Болуп билмез — дийди Бэхрам аркайын ©н,унде бар затлар гелип лерзана,
й^ай эдинер ол ©зуне ер тейин. Аррылдысы ян, саларды хер яна.

Бар душманын, дири болса шунун, дек, ©зуне чекенде ол деми биле,
Дынч-парахат уклардын, сен бекден-бек! Дашлар гопуп, турярды бир зензеле.

Хекумдар буюрды хабар алмагы — Элхенч аждарсыпат ширден бар илат


Онун, елуп-влмэнини билмеги: Ганлар ювдуп, эйлейэрди дат-бидат...

Ол Макатур долдурыпдыр казасын, ...Хаканын, гызларнын, ичинде бири


Терс тэлейи говшурыпдыр ж,езасын. Гезелликде ан,к эдипди кеплери.
Ондан устун чыкды эйран эсгери— Кыркчиллэн, гары дек пэкди кен,ул1*-
Мун,а бегена^инден дик тутуп сери, Хем мылайым, хем-де суйж,уди дилИ.
Ой-пикирли гелип етди эйвана, Гоша ерум узын сачлары барды.
Бу гун шатлык ж,ошгун бер ди хакана. Сачлары мушк-анбар ысын сачярд»1-
164 165
Ата-энеси сейуп неркес гулуни, Хаканын, аялы, ынгк,алман ж,аны.
Дегирмезди совук-ысса элини... Дийди: «Эгер болса шалык нышаны,

.„Бир гунортан хэки бела-нэгехам Сынаж,ак Бэхрамын, гуйч-кувватыны,


Иенелди лэлезар мейдана бакан. Гой, ол деррев сондурсин гам одуны.

Ол ерде ша гызы кенизлерне баш Ж,игербендим, вах, гитди-ле элимден,


Болуп, сейил эдйэрди, ин,н,эн гевнухош. Арым алып, дындарсын ол зулумдан!»

Геренден топулып, диш гыж,ап барха, Янында дуранлар дийди онянча:


Ш а гызыны лак-лук атды ювдарха. «Бэхрам сенин, гам-гуссан,ы билйэнчэ,

Бихабарды мундан шанын, аялы, Вагшы махлук эгленмез бу улкеде,


Кешиш билен гурруцдешди ол хэли. Ады-соры эшидилмез, белки-де!»

Ш ум хабары эшдип, батды гезяша, Айтмага говнундэки хыялы,


Сач ёлуп, келлесин урды ол даша. Хакана йузленди онуц аялы.

Гамдан хаканын,-да мен,зи саралды, «© з юрдумда — дийди хакан шо бада —


Янып-бишди, гин, дунйэси даралды. Гол астымда шунча гошун барка-да,

«Чынмачыны — дийди ол — бу беладан Хетдесинден гелип билмэн беланын,,


Х ей тапылмазмыка бир халас эден?» Эйранлы беглере гызымын, ганын

Гезяшы ятлатды бахар силини... Алып берин, диймек утанч болмазмы,


...Макатурын, эпенинде билини, Онсон, кулли элем ман,а гулмезми?

Чынмачын Бэхрама телпек гоюпды. Хамана диерсин,, гезун, ен,унде


Шакын, аялы-да гврсем дийипди: Ш ол апат гелибэн ислэн гунунде,

Эйранлылар квшк вцунден гечипдн, Дин,е бир гызы дэл, даг гатын оюп,
Алып гитгщек ялы, намыс-да гоюп!»
Бэхрамын, бедеви гуш дек учупды.
«Ё к!— дийди аялы — алмасам арым,
Сорапды: «Ким дийрлер ол батыр эре?
Сыпаты мецзейэр бир хекумдара!» Бир дем отурмага етмез карарым.

Дийдилер: «Бэхрамы гврмэн шу гуне чен, Неслимин, хатырна арым аларын,


Батыр йигит билен таныш боларын.
©мрун,и бидерек гечирипсин, сен.
Мердан Бэхрам Чубин — Эйранын, шасы, Чекинип дурмарын, кемек сорарын,
Квшги хут ай билен эйлейэр бэси. Белкем, ол алып бийр ата-энэн, арын»...

Ацырсы шалардан — взи шазада, ...Бир гун хакан улы той-мейлис гурды,
«Бэхрам батыр» дийрлер, лайык ол ада. Чынмачынын, эхли бегин чагырды.

Хакан онун, мертебесин гвтерди, Мейлисе Бэхрам хем гелен вагтында,


Гахрымана шалык тэ*к,ини берди». Оны деррев отуртды ез тагтында.
166 167
Сесин эшдип хош лабызлы мерданьш,, Йене бэрден суруп барса хем атын,
Ацырсындан чыкып йупек пердэниц, Геренинден онун, эйменч сыпатын,
Ш а аялы барды Бэхрам янына, Яззыны берэййэр ызына бака.
©вги сезлерини айтды шанына: Шол бела дан дындарян ёк шу чака».

«Х ернэ сенин, ат-мертебэн, бейгелсин. Бэхрам: «Бикэм — дийди— гезгин гам чекмэн,
Мен бир дилегчи мен, рехмин, гелсин». Эртир мен шо яна барарын хекман.
«Эй бикэм, не дийсен;, башым устуне! Ант ичйэрин яраданын, адындан:
Арзув-ислег, хекмун, битер дессине!» Ил дынар апатын, зулум одундан».
Дийди ша аялы: «Бар шу якында Дагадылар гиж,е сачын даранда,
Гек чеменлик мейдан. Х ер бахар онда Долан ай элеме гулуп гаранда.
Юрдун, бар йигиди, гызы-гелини Эхли кецул умытлардан долуды,
Мейлис гуряр, гутлап язын, гулуни. Ш ол умытлар долушан ай ялыды.

Ш ол мейдандан ок етимлик ан,ырда, Юваш-юваш гун чешлэнде зулпуни,


Башы геге дирэн бир белент гырда Найзасыны, ок-яйыны, йупуни
Чала гернуп, мыдам бир зат гараляр, Гола алып, Бэхрам гитди шо яна,
Гараляр-да юрда ховсала саляр. Йурегинден сыгынды ол Яздана.
Ил чинде ол «аждаршир» ат алды, Некерлерин ыза долап дуршуна,
Ш ол ганымдан йуреклермиз от алды!.. Еке ези ат гойды даг гершине.

Мен хакана бир гыз перзент багш этдим, Газап билен теверегне гаранды,
Ал шапак он, и^емалыны нагш этди. Хайбатындан ер сарсып, даг ыранды.

Гызым шол чеменде сейил эдйэркэн Бир ере ж,емлэп ол гуйа5,ун-гайратын,


(Ш икара гидипди шол гунем хакан), Апатын, устуне дебседи атын.

Дагдан инип хэки гудуз дек махлук, Сары яйьгн ягшы гезэп душмана,
Топулып, гызымы ювдупдыр лак-лук! Йуреги дийп ж,айдар алды нышана.

Шондан бери хер йыл бахар-яз айы Гун нуруна полат пейкам ялдырап,
Ш ол ери аждар-шир этди ав ж,айы. Ёвун, гезун гапды. Вагшы галдырап,

Кэн гызлармыз болды онун, пидасы, Гаядан езуни сува ташлады,


Кэн йигдин, эж,еси баглады ясы. Чэгесев кенара чыкып хашлады.

Йурегмиз уруняр ховсала биле, Онун, тутуш эндам-ж,аны мыжжыкды,


Гулгузар улкэмиз еврулди куле. Чепурлери булашыкды-хужжукди.

Бир кэн йигит ийип илин, гамыны, Ол арлап, агзыны хатап дек ачып,
Кеп сынанды чекмэге он, гумуни. Ер пешэп, дашлардан учгунлар сачып,
168 169
Гетирдилер хорж,ун-хорж,ун динары,
Батырьщ устуне бат билен инди. Шахандаз лыбасды энгамын, бары.
Ш о пурсат пейкам хем ловурдап суйнди
Хакан дийди: «Пайла досты-ярын,а.
Аждаршир Бэхрамдан хакыны алды, Хытай достлугындан нышан бу сан,а».
Гара дагын, йузи гана боялды.
Той тутулды, аладалар ят болды,
Икишци ок дешди онун, келлесин,
Шатлык гелип, гайгы-гамлар мат болды.
Шейдип душман тутды влум пиллесин.

Уч ок атып мердан ызлы-ызына, Сыпайылар дост тутунып Бэхрамы


Гайдып галмаз ялы эдип дызына, Сандылар хут езлеринин, мэхреми.

Найза уруп, кейпден чыкды мазалы. Дийдилер текрарлап: «Сен дек ёк батыр,
Билинден йуп салды бутнамаз ялы. Сен саг болсан,, этмерис биз ховатыр!»

Сон,ра зулпукэрин батлы индерди: Бэхрам пайлашдырды энгам-пешгешин,


Ики белуп, ёвы лэше двндерди. Алкыш геге чатды мерданын, башын.
Келлесинде сынап гылж,ын, гылавын,
Кешге бакан- бурды атын, гцылавын. ХЫ СРАВЫ Н, Б Э Х Р А М Ы Н М Е Р Т Е Б Е С И Н И Н
А Р Т А Н Ы Н Ы ЭШ ИДИ П,
Бэхрам илки билен тагзым эдибэн, Х А К А Н А Х А Т ЕЛ ЛАМ АГЫ
Хакана шатлыгын эйледи беян. BE Х А Т Ы Н Й^ОГАБЫ

Хакан аялыдыр некерлерини «Х и ч иш этмэн, Бэхрам бирден бай болдЫ>


Тиркэп, барып герди севеш ерини. Хатда хаканын,-да алкышын алды,

Адамлар гыгыршып, галды хайрана, Гуйчде онун, сенден белент ховасы».


Даглар-да ян,ланып, гелди лерзана! Бу хабары эшдип, Эйранын, шасы
Агыздан душмеди Бэхрамын, ады,
Хысрав ене улы .ховсала душди,
Хакан гайгырмады сылаг-совгады,
Везир-векил — бары биле ген,ешди.
Устуне ягдырды хормат барыны,
Берди юрдун, кулли ыгтыярыны! Мурзесини хузурында дикелтди.
Мурзеси хем галам уж,ун йителтди —
Кешге гелип чагырды ол мурзесин.
М урзе тагзым этди, чыкарман сесин. Галамы ханж,ара мецзеди гаты.
Хакана язды ол бир узын хаты.
Ж,ар эдип Бэхрама гызын берйэнин,
М урзэ ол яздырды шалык перманын.
Намасыны язып башлан бадына,
Хакан йигде хормат лыбасын берди, Тарып сезун дийди хакын, адына.
Дыбасы дуршуна алтын хем зерди.
«Ады л болан ярадандан ялканар,
Бу ерик гелйэнлер гелмеди гуры: Бетпыгыл мат болуп, от алар, янар.
Х орм ат билен тутуп коне дессуры,
17}
170
Айы-гуни, элеми хак яратды, Чыкмаз гуне галды бетгуман чапар,
Эмри билен хекумдарлар деретди. Гиж,е хем толгунып, турды кэн сапар.

Ги^эни-гундизи, аглан-гулени, Дан, атандан чапар кешге йувурди,


Ким на дан, ким дана, чыны-яланы; Хаканын, ж,огабын билмекди дерди.

Кимсе шады-хоррам, ким чекйэр зыян, Мурзе хекумдарын, айдан сезуни


Геруп дур барысын — ол он,а аян. Язды-да, безеди атлаз йузуни.

Гудраты гуйчлинин, ёк ден,и-тайы. «Мертебели Хысрав,— язды хекумдар,—


Довзахыдыр ким унутса худайы... Чэкден чыкан сезлерице шеким Оар,

Мен, атамда барды бир бинамыс гул. Мен-мен дийип, деше какмак бор айып.
Шаны, тан,рыны-да унудыпдыр ол. Хайбат урян,, газап донун,ы геинп.

Оны илки Ормузт ёкдан бар этди. Нэме ж,огап берейин мен, сез ачып?
Мертебэ етирди, багтыяр этди. Тэлейде язландан болармы гачып.

Мэрекеде сан-саласы болмазды, Кэте ат-абрая дурулмаз бакып,


Иследик ерине барып билмезди: К емситме кишини, бейле ат дакып.

Агзыны долдурып айдаяр ялы Чыкдымы хушуцдан, догрьщы дий сен,


Эден иши ёкды ол гулун, хэли. Менде ат аланы ХайтальЩ, эисем?

Гаршылапсын, яныца ол барандан, Ю рдумда суруп мен хернэ ^ P aHbI>


Хорматлапсын, оны чала геренден. Сораярын Чынмачыны, 1 ураны.

Ярадан тацрыны танаян киши Бес эт гепиц, мен, сезумден ал ман“ >
©мур-ха этмезди хич бейле иши. Бозуп билмен Бэхрам билен наман .

Мунын, галат — бу ишици он,ламок. Йурекден ынаняр ман,а ол ж,анын,


Гулак ас ызына, сезум соцламок. Лебзим ювдуп, сан,а деКДУрсем ган ,

Пенахыцда саклама, ков янын,дан, Ил ичинде намарт адын алар мен.


Егсам айрыларсын, ханы-манын,дан. Тенха ярадана гулак салар мен.
Пикир берип хатым окап, сон, гурле. болма-да мазалы оил
Б етгум ан
Аклыца айланып, пэхимин, дурла. К ш ликде немал 6»р.
Сен оны зынж,ырлап, иберсен, басым, Хакан намасына мехурин гоиды’ .
Билерин гадрын,ы, чыкарман сесим. Чапара: «Елденем тиз гитгин» дииди.
Шейтмесен,, Турана элим етирин, Илчи еке ай хем эгленмэн елда-
Айыцы яшырып, гунун, батырын». Ш а хызурна барды горкулы халд .

Хакан илчэ дийди, окап геренден: Шаха гам чекдирди гелен ^ ° ГаП' ХаТ'
«Эртир ж,огабын,ы аларсын, менден», Ол везир-векиле салды маслахат.
17? 173
Сыпайылар кан батып ой-пикире, Дин,е сенин, адын, болсун диллерДё,
Сон, дийдилер, туйкурип бир чукура: Дин,е сенин, адын, гезсин иллерде.

«Эи элем шугласы, тагапыл эйле. Хысравы эйлэйин серинден ж,ыда,


Ж,огап гендермэге гыссанма бейле__ Гайдып ондан вмур чыкмасын седа!

Абрайьща шикес етмесин бирден, Эмир этсен,, Эйрана мен эн,ейин.


Илки акыл сора акылдарлардан. Сасанларын,1 квкун согруп зыцайын».
Мунда ган ысы бар, ягшы гез айла. Хакан оя чумуп, елчерди-кесди.
Бир гарры кишини тиз ёла шайла. Акылы чатмады — ызына тесди.
© зи дана болсун, ишине гайым,
Ахыр ол янына бар ген,ешдарын
Дилинден дур сечсин, сезлэп шелайын.
Чагырды билмэге бу ишин, тэрин.
Дерревгцик башласын Чынмачын ёлун.
Билсин хвкумдарын, пикир-хыялын. Бэхрамын, диенин беян эйледи,
Хич яшыр-юшурсыз барын свйледи.
Хакыкаты айдып, Бэхрам хакында
Башга пикир деретсин ол хаканда. Ол шуны эшитди якын-дашындан,
Дана гаррылардан, гарындашындан:
Т э зле алынча ол хекумдары,
Йузун евурмесин Эйрана сары. «Хысравлы гуррун,и этмегин хввес,
Кын гуне галарсын,, бу ишин, хебес.
Бир айда башармаз оны ырманы,
Бир йыллап гой Чынмачында гож,аны! Гуйч етерми хей йврише башлара,
Хайяр болсун, ак-гараны сайгарсын, Сасанларын, квкун керчэп ташлара?
Дынман ер астындан иш алып барсын.
Бэхрам ёл гвркезсе, мунын, башга геп:
Бихуда геп билен вагт гечйэр бош: Батырлар топулар вн,е, болуп сап.
Бэхрам ол хакана гиев боланмыш...»
Ол хер нэпе болса-да ил сенасы,
Бир эйранлын, яшырын бир хат билен Унутмагын: сенсин, онун, пенасы.
Чынмачын геленин бет ниет билен,
Сенин, багтын, учин ол хызмат этсин.
Бэхрам дуюп, хакан алнына барды ©зунем дин,лэлин,, ол-да айтсын».
Хем дийди: «Эй шахым, мертлерин, мерди!
Эшитдим мен, дузелж,ек дэл ол залым, Бу свзи эшидип, Бэхрам бегенди,
Х а т усте хат язяр. Барысы мэлим. Элеме тэзеден инене дэнди.

Чынмачын лешгерне бер сев ыгтыяр. Х э диймэн ол хакан квшгуне барды.


Душманлары эдейин мен тары-мар. Пэлванлар хакана маслахат берди:
Дыза чекерейин Рум, Эйраны.
Барынын, боларсын, хекмурованы С а с а н л а р— Эйран шаларынын династиясы.

J74 175
г^знан, гапысы.
«Ёлламалы ховп-ховатыр билмейэн Дерревж,ик ачылды к0Пуси
Ики саны эрг^ел, асыллы пэлван». Хысрав шанын, энгаМв
t якут, гевхерди,
Алтын^кумуш, лаглЫ' . ары ж,евхерди.
Барды шонда Чайнуй атлы эдермен, Зеррин кемер, гылЫ
Икинждси Жангуй — ж,еде гидермен. аклын йитирди,
Муны геруп, Харра? гетирдИ-
Хакан аз янындан геркезип ж,айы^ Тадрыныд адыны Р
Олара пайлады сылаг-серпайы. _ ,, а ёлуна душди,
Совгатлы Чынмачын челлерден гечди...
Сон, мэкэм табшырды ики мердана: Ж,ошгунлы Л\еихунДа‘
«Бэхрамдан дашлашып, гитмэд бир яна. .кренден Харрат,
Чынмачын чэгине % шдип> бада-бат
Севеш чагы элден бермэд пурсаты, Кервен гелди сесин
„,кумше беследи,
Пайхынлап, ёва сиз геркезин, шаты. Хакан тагтын алты* иследи,
Илчид кошге гелмег
Ж,ейхун деряд саг кенарын алыд сиз, . кешге гиренде:
Гечелгесин деррев гола салыд сиз». Харрат тагзым этдя ^ идли бенде».
«Буюрсад, дил ярар
Лешгер берди батырыд хер бирине. ша— йурек эм тапар,
Некерлери медзеш дагыд ширине. «Х ош сезден — дииД’ нлар ат чапар.
Гарран геврэмизде **
Кернай-сурнай чалнып, деп-де какылды, мэкэм шэникдир.
А т аягныд то'зы асмана галды. Дийилмедик сез бйИ анЫкдыр.
Ондан маны ан,ма^к
Анна гуни ирден, гун-де догманка, / 0 jvieH дийилен евзе.
Шэник мадзы диир гетирСин бизе».
Гошун ёла душди Эйрана бака.
Гой, ол хайыр бар»1
» „ п,.я тадрыныд эркинде.
Х Ы С Р А В Ы Ц Х А Р Р А Т Б У РЗИ Н И Харрат дииди: «№ тапмаз хер ким-де,
Х А К А Н Ы Ц Я Н Ы Н А Е Л Л А М А ГЫ . Ондан бидин абрай
Х А Р Р А Т БУРЗИ Н ИЦ БЭХРАМ Ы пе айшы-ашратда,
©Л Д Y РМ ЕГИ Ц К А С Т Ы Н А ДУШ М ЕГИ Бир кимсе кешк ичр гайгы.Хесретде.
Бир кимсе тукенме^
Бэхрамын, дуйдурман кэн лешгер чекип, ^овпы бичакдыр,
Лешгернид тозаны асмана чыкып, Бирнид беилекиден > хакдыр.
Егсам икисинем дек
Гойна гурт даран дек эдип гелйэнин ахыр эмине
Эшидип, Хысрав Харрада *цанын Улы бол, кичи бол рсыд земине.
Карзыд долуп, гар“
т/^й-Хысравдан зыяда?
Ынанып, шей дийди: «Сен копи герен, Дии: ким барды г- дек гуйЧли пыядаР
Билмен сенден ©зге дуре акыл берен. Бармыды Испенди^р
дунйэд йузуни.
Эйранда, Туранда сен дек акыллы, Рустем адк эдипд» ертди гозуни.
Ылымлы, дилевар тапылмаз, белли!» Барысыныд топра*1
176
17/
12 Шахнаме
Швхрата ымтылып, олар нэтдилер? Адыны тагналап, икилик этди:
Ахырсоцы аж,ал мейин датдылар. Асылзадаларыц барысын сатды.
Эйран шасы сениц чын ж,ана-ж,аныц: Ыкбалы гарады, дийсем мен гени.
Ж,ан ялы агтыгы Хысрав хаканыц. Сансызлыкдан Ормузт чыкарды oHbi.
Сен гам чексец, Хысрав-да тукатдыр, Х ер нэче вепалы болса хем саца,
Сен шат болсац, ол-да элмыдам шатдыр. Бет пэли ынж,алык бермез хич оца.
Гарындашлыгы сен унутма, хакан, Шалыгы сатды ол, сени-де сатар,
Достлугцыз беркесин, болуц ж,ана->^ан. Сениц-де ашыца авулар гатар.
Кулли Эйран тэж,и, Эйран пэлваны Ёлласац сен оны шаныц янына,
Болсун басан ызларцызыц гурбаны!» Сен арам берерсиц Хысрав ж,аныНа’

Гепе эзбер Харрат максадын ертди. Шейтсец сецки болсун Эйран тамамы.
Хакан оц сезуне гулак габартды Гел, хакан, пуч этме мениц тамамы »

Хем дийди: «Мен бу гун галдым хайранда, Газап билен бакды оца хекумдар:
Сен дек дана киши болса Эйранда, «Бэхрам билен мениц эден эхдим бар.

Онуц мертебеси бейикдир, бейик! Мундан зыят узатмагын дилици.


Оца гизлин сырлар айыкдыр, айык!» Гунуми булатман, чек сен элици.

Харрат деррев энгамларын гетиртди, Ким-де ким эхдинден дэнсе эгер-де.


Газначылац йуклерини етиртди. ©ленсоц хем рахат ятмаз ол герде».

Хакан болса сыздырып туйс ж,анындан. Хакан берилмеди алдава-ала,


Отурмага ер геркезип янындан: Харрадыц зэхмети гитди шемала.

«Газначылар санаберсин гой пулы. Хакан денж,ек дэл Бэхрамдан емур-ха!


Бар знгамдан сенсиц маца арзылы. Муца Харрат гезун етирди барха-

Дий херне ислегиц, эй акыл тэж,и! Иш пашмансоц, ол башга ёл гезледи,


Мен саца борчлы мен — сезуц мэтэи^и!» Хыял юмагыны дынман чезледи.

Шондан соц мыхмандан гезмеди айры, Шаныц аялындан ислэп делалат,


Мейлисде, тойларда тутмады сайры. Кешгуц гапысында семелен халат,

Биле ийип-ичди, гевун хошлады, Дервезебан гойбермеди ичери.


Биле шикар этди, бедев гошлады. Гул кецлуне кэн агтарып ачары,

Харрат ягшы раслансоц демини, ©ве-еве, онуц угун екелэп,


Ынха бир гун тапдым ейдуп чемини, Ит йылгыршын эдип, ялан сепелэп,

Дийди: «Ол Бэхрамыц ацырсы пэк дэл. Дийди: «Бар-да хабар бергин бикэце.
Ол — Ахриман, гара йурек, бир бетпэл. Кэтип болуп, хызмат этж,ек мен она»,
178 179
Хызматгэрин, сеэи чеп девен ялы: Харрадын,: «Б у кэрден башым чыкяндыр —
«Гевнун,ден чыкар сен самсык хыялы. Дертли шыпа тапып, бэрик бакяндыр»

Эшидип гой: Бэхрам онун, гневи. Диймегне мэхетдел гаравулбашы


Бэхрамы оглы дек герйэр ол говы. Х аба р берди, учуп грвнунин, гушы.

Кэтип болсан,, башга ерден агтар нан. Хаканын, аялы бегенди ж,уда:
©зун,ден эгэ бол, уграгын дурман!» « Т и з гелсин, дилегми эшитди худа».

Бу сапар хем Харрадын,кы терсине. Х ы зм атгэр Харрадын, гелип ж,айына:


Гулы салып билмеди ол гирисине... « Ш а гызын бегцермек душди пайыца.

...Кулун атлы бир туранлы бар эрди. Болгун сен сересап, бипервай ятма:
Хор-хомсы хем мэтэч яшаяр эрди. Бикэмизе сен езун,и танатма».

Кынды гузераны, ийип-ичмеги, О л баранда гызын, дерди агырды.


йы л бойы эгнинде кене ичмеги. Он,а азап берйэн дертли багырды.

Харрат оны ез янына чагырды, Гыяклыкда битен кэди хем нарын,


йупек-зерли отагындан ж,ай берди. Сувун тайярладып, уйшурди барын,

Гедайлыкдан чыкарды ил децине, Устуие-де сычратгыны мэж,умлап,


Биле алды назы-ныгмат ецуне. Дерман ясады ол бир габа ж,емлэп.

Гевнун тапды, дирхем-динар багышлап, Ш а гызы дермандан еди гун ичди,


Туранлы гурпланды шол гунден башлап. Дерман устун чыкды — ызасы ечди.

Ене-де ж,емалы кемситди айы,


Харрат элден бермэн сабры-такаты,
Т ер к эдип ховсала хем ахы-вайы,
Гарашып, ой-пикри кэн этди гаты.
Энесинин, гамлы гевни ачылды,
Максадыны билмейэрди хич киши.
О л Харра да сылаг-серпай эчилди.
Кулун, дервезебан — бар сехбетдеши.
С оц дийди: «К абул эт, ези-хэ аздыр,
Хаканын, гашына гелен махал хем,
Н э дийсен, — тапарын, йене дил язды р».
Хыялыны ан,латмазды сэхел хем.
Х аррат дийди: «Гелшикли дэл зат алсам,
Бир гезек дилленди гаравулбашы:
Гелэерин сэхелчеж,ик гысылсам».
«©зун,-э окумыш, ылмын, сырдашы.
Шейдип езун тебип дийип танатды...
©кде тебип болуп, дертлере дерман
Ш ол вагт Бэхрам хем М ерве1 етди.
Эйлесен,, хич затдан чекмездин, арман.

Шанын, аялындан хормат герердин,:


Гызы нэхош ятыр, деп этсен, дердин». 1М ер в ~ Мары,
180 181
Некерлерниц уст-башыны безедип, Гизлинми, ачыкмы, айлавмы, эгрй,
Ол хабар иберди, чапар узадып: Бэхрамыц янына бармалы догры.

«Хакан, хушгэрлиги элицден берме, Ене шол шокурдык поссуныц гей-де,


Бир, кишинем Эйран бака гойберме — Угра, сэхетли гун сен гадам гой-да.

Хысрава биз хакда етмесин хабар. Деррев душж,ак болуп, гитмегин мейле.
Шейле хабар болар дунйэ барабар». Говусы, догулан гунуни пейле.

Хакан хаял этмэн чыкарды перман: Бетбагтлык саняндыр Бэхрам шол гуни.
«Биругсат гидени готура дерман Мениц бегеня^имиц болса ёк чени.

Эдерин, келлесин кесдирип бада. Ол шо гун отуряр полат совутсыз,


Серетмен кимлигне, ада я зада. Йупеге чоланып, ундев-евутсиз.

Хатында мехурим болмаса велин, Дийгин гаравула: «Гелдим ызындан.


Эйрана йенелсе елер ол элин». Мехум хабар гетирдим ша гызындан».

Харрат Чында яшаса-да ики ай, Ынам газан сыпайылац ецунде.


Иши велин шов алмады гевнеж,ай. Элмыдам пычагыц болсун ецицде.

Бир тум гиж,е чагырды ол Кулуны, Икичэк отурып Бэхрам биле сен,
Уйшеюцирэп, ялмандырып дилини, Дий: «Гелдим аялыц хекуми билен:

Дийди ода: «Гезсец дунйэниц йузун, «Паш этмен нэкесе я нэмэхреме,


Тапмарсыц адамлац гайгы-гамсызын. Пынхан сырым — дийди — етир Бэхрама».

Сен болса гутулдыц элин, сермеден, Бэхрам соранында: «Ничик пынхан сы р?»
Кырк яма поссуна боглуп йермедек Сырып пычагыцы сен хасыр-хусур,

Инди сен, сачагыц ныгматдан долы, Гарнын силкип, чогдурдыгыц ич-ашын,


Геййэрсин, агнице йупек-зер доны. Ж,ан ховлуна урнар, гетермез башын.

Хорлук барын геруп, сегунч эшитдиц, А х чекер— ахындан ил басга душер.


Яшыц чене етди — йуз яшдан етдуц. Ким атын, ким задын гезлэп йуврушер.

Ахырда гергини сен ыза зыцдыц, Х ер киме ж,ан гайгы болар шо заман,
Шунча яшап, ахырсоцунда оцдуц. Саца эли етмез — галарсыц аман.

Саца бир юмшум бар: ези хатарлы, Мегерем, сен эле душуп елэйсен,,
Ж,аныцы гайгырман, ода атарлы. Чекен ж,ебирлерци яда салайсац,

Мехри гайгы этме: саларын эле. Ягшыны, яманы сен аз гердуцми


Эйрана гитмеси, дост, сениц биле. Я элемде сен аз емур сурдуцми?
1.82 183
Хакан шерап ичип, ятды мес болуп,
©лсецем, елумиц болмаз бидерек.
Харрадыц гетирен мумуны алып,
Хекман ез еринде тутар ол дерек:
Ш а аял ичери гирди-де, басым
Гарыплыгца гулуп, сени хорландан, Алып чыкды ша йузугниц нусгасын.
Итден эгсик геруп, емруц харландан
Серхош хакан нэм боланын дуймады.
Ахмырыц чыкарып галдыгыц болар,
Харрат болса олж,а бакып доймады.
Кеен арыц ерне салдыгыц болар.

Эгер дири галсац: багтыц чапдыгы, Элтип оны Кулун гож,а говшурды,
Гарран ж,аныц емур рахат тапдыгы — Гул галадан чыкып, гадамын урды.

Улы пешгеш аларсыц сен Парвизден: Мерве етенсоц, Бэхрамы ан,тап,


Бир шэхере хэким боларсыц тизден!» О ц доглан гунуне гарашды кан,кап.

Ш ол пурсат геленде, гула телэп хак,


Б Э Х Р А М Ч У Б И Н И Ц КУЛУНЫН, Бэхрамыц гцайына басды ол аяк.
Э Л И Н Д Е Н Х Е Л Э К Б О Л М А ГЫ
Совгат дийп йук тутды хоз, бейи, нардан,
Кулун дийди: «Борун саца вепалы. Саклава сез гатды, барыбан бэрден:
Тегелек бир асыр емрумиц салы.
«Батыр, эшдер болсац, даглардан ашып,
Яшым йузден гечди, эйсем ничесар Ш а гызындан хабар экелдим ж,ошуп.
Кемдестлик гцебринден чекейин азар?
Болмасам-да некер я-да бир кэсип,
Ниреде болсан, сен, менем шол ерде, Хормата, ынангк,а езум мынасып:
Сен ялцыз хоссарым, айрылман бир-де».
Бэхрама айтмалы сезум бар пынхан.
Харрат ша аялныц янына барды: Ш оц учин ёллады худайж,ош ынсан.
«Ш ол сылагыц инди бер!— дийп ялбарды—
Оны хабардар эт, бар-да сен, гулам:
Эшитгин арзымы, сен, эй хошгылык! Ш а гызы гендерди йурекден салам.
Битиргин мехумим, эйлэп ягшылык.
Болар онуц менден йузун совдугы
Бала-чагам Чынмачындан узакда Нэхошуц тебиби ейден ковдугы!»
Есир душуп, ган эцрейэр дузакда.
Сакчы барып дийди: «Гелди чалаж,ан,
Аман етер ялы серхет дагыны. Сандан галан гарры, ези элешан.
Алтын билен чеш аягмыц багыны.
«Ш а гызы иберди »— эхли диени.
Сен маца хаканыц мехрун алып бер,
Йыртык поссун онуц эгне геени».
Х эзи р ол мец учин гцанымдан зерур!»

Дийди аял: «Барып агшам ятанда, Бэхрам дийди: «Айтманка свзуни,


йузугниц нусгасын аларын шонда». Гапа гелип, бир геркезсин йузуни».
184 185
Бойнуны ичерик узатды яцкы. Сач яйып, ах чекип, гелди уясы,
Бэхрам пикир этди: гиден он, эн,ки. Йуреклери паралады он, сеси.

Дийди: «Ханы хатын;? Дурма ич якып!» Доганын гуя^аклап, делмурып бакды,


Кулун гулумседи, хилели бакып: Эцреди, ган болса дынмаздан акды:

«Аялын, иберди. Чытма гашьщы. «Батыр доган, мени гойж,акмы айра?


Айдабилмен, чолартмасан, дашыцы». Сени герсе, шир хем дурарды гайра.

«Гир — дийди он,а Бэхрам— сезлемэн галат, Гуллэпдиц бой алан бир серви дейин,
Хаканын, гызынын, сырын аян эт». Ким газды каст эдип аягын, тейин?

Калбында бет хыял, ен,де пычагы, Гуйч-кувватын, дагы талхан эдерди.


Ичерик этледи хилегэр ягы. Хайсы мелгун емур кекун,и гырды?

Гулагна пышырдап зат дийи^ек ялы, Сенин, белент кешгун,и ким юмурды,
Якынлашып батыра ол мазалы, Сен, дурмуш силин,и ким гума гарды?
Дуйдурман гарнындан йити тыг урды. Сен бир пил дин,, ким ёлуца гурп газды?
Бэхрам энтэп, бир ах чекип гыгырды. Элем дирегидин,, ким йыкып-бозды?
Бутин кешги ерузди бу чыкан сес. Дынчлык ислэн хекумдарым, эй-ваей!
Хэкимин, янына йувурди бар кес. Аркадагым хем чынарым, эй-ваей!

Бэхрам назар салып, айтды зордан: Каст эдип, тыг чекен бигунэ ж,ана,
«Деррев сораг эдин, ж,еллат-ганхордан». Не шаха вепа бийр, не-де Яздана.

Арслан дек топулып эмелдар бары, Догдук депэмизин, ёлуна гарап,


Газап билен тутуп сырлы мурдары, Галар болдук ят иллерде сыцсырап,

Берип башладылар дурли ж,езаны. Кэн мерте дийипдим: «Тагта мейил этме,
Эмма бек экени хайынын, и^аны! Эхдин,ден дэимэнин, пикирне гитме.

Гынадылар тэ душйэнчэ гарацкы, Сасанлардан болса ацырсы эгер,


Шонда-да чыкмады ганхорын, ж,ын,кы. Гыз-да шалык суруп, иллер баш эгер».

Ура-ура, оврадып он, суегин, Тагт дийип, маца гулак асмадьщ.


Чапып ташладылар элин-аягын. Ш у болдумы сенин, тэлей-кысматын,?

Еке-де Бэхрама гамлы бакдылар, Боржуны ундана шер салар оюн,


Ахы-нала чекип, гезяш декдулер. Тебибмиз гурт болды, болдук биз гоюн!»

Бэхрамын, гырылып емур келеби, Эцки гиден Бэхрам демин кын алып,
Гулгун йузи солды, гурады леби. Туйс йурекден чыкан сазе дин, салып,
186 187
Инди сиз Яздана дикин, гезуциз,
Бакды Гурдиянын, солгун йузуне,
Багтын, гулуп-йылгыршына бакман, сиз.
Катра-катра яш декулйэн гезуне.
Кысматым шум экен. Долды мен, казам,
Зордан дийди, ин,н,илдэп ол бир кыям:
Саналгым гутарып, гачды мен, мазам».
«Ёвуз гунде кукрек герен, ж,ан уям,
Ялонсинэ дийди: «Сенсиц сеенж,им!
Маны сачып, евут бийрдин, сен дице.
Табшырян гошуным, хазына-генж,им.
Гергэ галдым, гулак асман пендице.
Бак: сенин, алныцда йузден сачып нур,
Герйэн, дев ж,адылан бора чемели:
Акыл-парасатлы суйтдеш уям дур.
Сезн,е уйдурмады бигамлык ели.
Хергиз гезден салман, бирек-биреги,
Бармыды Ж,емшитден бейик бир адам?
©мур-бакы бирикдирин, йуреги.
Йев алдавна душуп, агзы гапды гум.
Хыянатдан ирдим, сезуц дуз ери,
Кай-Ковус хем ады белли герчекди,
Гапыллыкда галмаверин, сиз бери.
Дев торуна душди, онам ер чекди.
Хысрав шанын, аягына йыкылын,.
Ягшы-яман — бары тацрын, халаны.
Ховандарлык эйлэр, хызматын кыльщ.
Мэхнет тартып, чекер болдум наланы. Р
Гой, ол сизе шалык нуруны сачсын,
Ман,а-да дев ж,ебри-ж,епа эйледи.
Гунэн,изи гечип, багтыцыз ачсын.
Голларымы баглап, ахыр нейледи? —
Рейдэки кешгум евурип дузе,
Ш у голларды ягшы ише узалян.
Элтин, мени Эйрандакы гуммезе.
Этмишлерим учин мен тоба кылян.
Хакан хесрет берди, кэн этди сутем,
Рехимдарлык эдип хернэ худайым,
Он,а аз герунди шунча хызмат хем.
О дунъе-бу дунъе гечсин гунэйим.
Кастыма ол ганхор деви иберди.
Эдилерми бу ишлерим айып-сын?
Хей, шейле эдерми адамыд мерди?
Пелек баша салды муны ахбетин!
Бейле бор дийп пикир этмэндим илки,
Гер, ынха бойлап мен аж,ал гирдабын,
Хакан бигунэдир бу ишде, белки:
Шатлыкдан айрылдым, песелди табым.
Бар мунда ач-ачан эйранлын, эли,
Мацлайыца язылан хат бозулмаз,
Ман,а ецден ислэп гелен зелели».
Тэлейин,ден гачып гутулып болмаз.
Шей дийп, Бэхрам мурзесини чагырды.
Игенчлерци эшитдим мен кэн ёла,
Мурзе хакана хат язмага дурды:
Игенчлерци экидерин даш ёла.
«Бэхрам ил гезуни долдурып немден,
С ув сецрикден агып, агдарды бендин,
М ырадына етмэн, гитди элемден!
Инди дерек тутмаз евудин,-пендйн,.
189
188
Ковум-гарындашыма эйле хоСсарлЫй, Дийди беглерини йыгнап дашына:
Олара душманлар этмесин зорлук. «Ш ехрата сувсамак етди башына».

Сен барада сапдыр ынсабым менин,, Агцы хабар илин, багрын даглады.
Пэк ниетли бардым янын,а сенин,». Чынмачын Бэхрам дийп матам баглады.

Гурдиян, башыны сыпады Бэхрам, Бу ишде гунэкэр-ганхоры дурман


г Бармы гыз догандан эзиз хем мэхрем? Тапмагы хекм эдип, ша берди перман.

Ганыбир ол, ондан голай ёк он,а, Хакан билди етендигин Харратдан:


Бэхрам чалаж,адан онун, гулагна Гайтмаж,агын ол мелгунын, хич затдан.

Пышырдап дийди-де сон,кы сезуни, Дилленди’ хекумдар, ловлап гахары:


©мурлик хошлашды — юмды гезуни. «Ниреде ол гудуз? Декун, бар ери!»

Хеммэни гам басды, ёкды гам чэги, Ол ганхор Кулунын, батса-да гуни,
йуреклери дилди айралык дагы. Галыпды ики оглы хем кэн якыны.

Пэлванлар эн,реди, уя сач яйды... Ш а буюрды отлап ейун-евзарын,


Некер кумуш табыт гетирип гойды. Куле евурмеги эмлэгнин, барын.

Гурдия пэлвана йупек гейдирип, Эмр этди байлыгын он, талатмагы,


Ж,еседини табыт ичре гойдурып, Огулларын от ичине атмагы.
I
Балзам сепип, апалады ол мерди, Онсон, нобат етди ез аялына.
Ыслы балзам мерт ж,еседи басырды... Асыл гулак асман арзы-халына,

Хайп гечирдим дийп эн,реме емри, Энайы гермэн ол оны хайвандан,


Ол ж,ахан кешгунде тэлейин, эмри. Гопя^усын гетертдн кешги-эйвандан.

Харрадын, ызындан чапарлар гитди,


йитди Харрат, гуя гачан дек йитди...
Х А К А Н Ы Ц Б Э Х Р А М ЧУБИНИЦ
0Л Е Н И Н И ЭШ ИДИ П,
Бэхрамын, кысматы батырды яса,
К УЛ У Н Ы Н К УЛ Б ЕС И Н И К У Л Э Т М Е Г И
Хемме киши гирди гара лыбаса.
Бэхрамын, елуми болды иле аян:
Бэхрам дийп Чин или гам-гусса чекди,
Ш ехрат ёлы он,а бермеди пеян.
Аху-пыган эйлэп, гаилы яш декди.
Ш ол хаты гетирип хакан гашына,
Чапар окап берди. Ш а гезяшына

Гарк болуп днцледн, дынман ах чекди,


Ыни^алыгы гачып, гуссадан чекди.
190
М А З М У Н Ы

Абулкасым Фирдевси . . . . . . . . . . . . « • 3
Шанамадан п о э м а л а р ......................................... .......................... 9
Акыл-пайхасын; тарыпы (Т е р щ и м е эден Каю м Тацрыгулыев) 9
йылан шекилли Заххак ша хакында хекаят (Т е р з^и м е эден
Каю м Т а ц р ы г у л ы е в ) .................................. . . . . . 11
Феридун ве онуц огуллары хакында хекаят ( Т е р ж ; и м е э д е н
Каю м Тацры гулы ев) . . , ............................................ 45
Зал билен Рудабе хакында хекаят ( Т е р щ и м е э д е н М эммет
С е й и д о в ) ................................................................ ...... 92
Бэхрам Чубин хакында хекаят (Т е р щ и м е эден Я гм ы р
Пиргулыев) . . . . . . . . . . » . , . . . 157

Фирдоуси
Ш А Х -Н А М Е

(Поемы)

Туркменгоснздат
Н а т уркм енском язы ке

*
Редактор Г . Г у р б а н с э х е д о в
Суратчы П . З н а м е н щ и к о в
Сурат редакторы Я . Б и р а
Техредактор Б . С а в к и н а
Йыгнамага берилди 27 /X I-6 1. Чап этмэге ругсат эдилди 6/11-62 й.
Форматы 8 4 Х 1 0 8 7 з 2 . Физ. чап листи 6.0. Чап листи 9,84.
Учет нешир листи 8,04. Т Д Н № 4756. Тиражы 9000. Заказ № 1147
Бахасы 55 к.
Туркмендевлетнешир, Ашгабат, Гоголь кеч., 17-а
Полиграфкомбинат Ашгабат, Совет кеч., 46.

Вам также может понравиться